AÖF Kitapları Öğrenci Kullanım Kılavuzu

Öğrenme çıktıları
Bölüm içinde hangi bilgi, beceri ve yeterlikleri
kazanacağınızı ifade eder.

Tanım
Bölüm içinde geçen
önemli kavramların
Bölüm Özeti tanımları verilir.
Bölümün kısa özetini gösterir.

Dikkat
Konuya ilişkin önemli
Sözlük uyarıları gösterir.
Bölüm içinde geçen önemli
kavramlardan oluşan sözlük
ünite sonunda paylaşılır.

Karekod
Bölüm içinde verilen
Neler Öğrendik ve Yanıt Anahtarı
karekodlar, mobil
Bölüm içeriğine ilişkin 10 adet
cihazlarınız aracılığıyla
çoktan seçmeli soru ve cevapları
sizi ek kaynaklara,
paylaşılır.
videolara veya web
adreslerine ulaştırır.

Öğrenme Çıktısı Tablosu

Araştır/İlişkilendir/Anlat-Paylaş
İlgili konuların altında cevaplayacağınız soruları, okuyabileceğiniz
ek kaynakları ve konuyla ilgili yapabileceğiniz ekstra etkinlikleri gösterir.
Yaşamla İlişkilendir
Bölümün içeriğine uygun paylaşılan yaşama dair gerçek kesitler
veya örnekleri gösterir.
Araştırmalarla İlişkilendir
Bölüm içeriği ile ilişkili araştırmaların ve bilimsel çalışmaları gösterir.
İnsan Beden Yapısı
ve Fizyolojisi

Editör

Doç.Dr. Gökhan KUŞ

Yazarlar

BÖLÜM 1, 8 Doç.Dr. Gökhan KUŞ

BÖLÜM 2 Prof.Dr. Selda KABADERE

BÖLÜM 3 Prof.Dr. Kubilay UZUNER

BÖLÜM 4, 5, 6, 8 Prof.Dr. Ruhi UYAR

BÖLÜM 4, 7 Prof.Dr. Yasemin AYDIN

 T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 3776
AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 2591

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.

“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

Copyright © 2018 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.

Grafik Tasarım ve Kapak Düzeni

Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan

Grafikerler
Ayşegül Dibek
Hilal Özcan
Kenan Çetinkaya
Özlem Çayırlı
Burcu Güler
Ufuk Önce

Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Sinem Yüksel
Nihal Sürücü
Yasin Özkır
Murat Tambova
Süreyya Çelik
Gözde Soysever

İNSAN BEDEN YAPISI VE FİZYOLOJİSİ

E-ISBN
978-975-06-2532-9

Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

ESKİŞEHİR, Ocak 2019

2931-0-0-0-1809-V01
 İçindekiler

BÖLÜM 1 Fizyolojiye Giriş BÖLÜM 2 Hareket Sistemi

Giriş ................................................................. 3 Giriş ................................................................. 27
Fizyoloji, Patoloji ve Homeostasis ............... 3 Kemik Dokusu ve Görevleri .......................... 27
Fizyoloji ve Homeostasis İlişkisi .......... 3 Kemiğin Anatomik Yapısı ..................... 28
Hücre Organizasyonu ................................... 6 Eklem ..................................................... 30
Hücre ...................................................... 6 Hücre Zarının Elektriksel Özellikleri ............ 31
Hücre Yapısı ........................................... 7 Dinlenim Zar Potansiyeli ...................... 31
Hücre Organizasyonu ........................... 8 Uyarılabilir Dokular .............................. 32
Sitozol .................................................... 9 Aksiyon Potansiyeli ............................... 32
Endoplazmik Retikulum  ...................... 9 Kas Fizyolojisi ................................................ 34
Ribozom ................................................. 9 İskelet Kasları ........................................ 34
Mitokondri ............................................. 9 Düz Kaslar .............................................. 40
Golgi Aygıtı ............................................ 9 Kalp Kası Yapısı ve Kalbin Kasılması .... 43
Lizozom .................................................. 9
Peroksizom ............................................ 10
Nukleus (Çekirdek)  .............................. 10
Madde Taşınması  .......................................... 11
Difüzyon ................................................ 12
Enerji Gerektiren (Aktif) Transport .... 13
Sekonder Aktif Transport ..................... 13
Endositoz ve Eksositoz ......................... 14
Hücre Döngüsü ve Ölümü .................... 15
Hücre Döngüsü  .................................... 15
Hücre Ölümü ......................................... 15
Temel Vücut Sistemleri ........................ 16
Hareket (Kas-İskelet) Sistemi .............. 16
Dolaşım Sistemi  .................................... 16
Solunum Sistemi  ................................... 16
Sinir Sistemi ........................................... 16
Boşaltım Sistemi .................................... 17
Sindirim Sistemi .................................... 17
Üreme Sistemi ....................................... 17

iii
 Sinir Sistemi
BÖLÜM 3
Fizyolojisi
Giriş ................................................................. 57
Sinir Sistemi ................................................... 57
Sinir Sisteminin Organizasyonu ........... 57
Aksiyon Potansiyellerinin Oluşumu ve Yayılımı ... 61
Dinlenim Zar (Membran) Potansiyeli  .... 61
Membran Potansiyelinde Değişimler ... 61
Aksiyon (Eylem) Potansiyelleri (AP) .... 61
Nörotransmitterler ........................................ 64
Bazı Önemli Nörotransmitterler ......... 64
Merkezî Sinir Sistemi  .................................... 65
Omurilik ................................................. 65
Önbeyin .................................................. 67
Serebral Korteks (Beyin Kabuğu, Serebru-
ma Ait Kabuk) ....................................... 67
Diensefalon (Ara Beyin) ....................... 70
Beyin Sapı .............................................. 71
Beyincik (Serebellum) .......................... 72
Limbik Sistem ........................................ 73
Periferik Sinir Sistemi ........................... 73
Sinir Fonksiyonlarının Entegrasyonu .......... 76
Duyusal Entegrasyon ............................ 76
Motor Entegrasyon .............................. 77
Uyku ....................................................... 78
Özel Duyular  ................................................. 78
Tat Fizyolojisi ........................................ 82
Koklama Duyusu ................................... 82
iv
Dolaşım Sistemi ve
BÖLÜM 4
Kan Fizyolojisi
Giriş ................................................................. 95
Kalbin Yapısı ve Çalışma Şekli ....................... 95
Kalbin Kendi Kendine Çalışması  .......... 98
Kalbin Elektriksel Ölçümü .................... 99
Kalp Döngüsü  ....................................... 100
Kan Damarları ................................................ 103
Atardamarlar ......................................... 104
Kılcal Damarlar ...................................... 105
Toplardamarlar ...................................... 106
Akkan (Lenf) Damarları ve
Dolaşımı.................................................   107
Kanın Bedendeki Dolaşımı ................... 108
Kan Basınçları ........................................ 110
Periferik Direnç ..................................... 111
Nabız  ..................................................... 111
Dolaşım Sisteminin Düzenlenmesi ............... 112
Özel Dolaşımlar ..................................... 112
Kan’ın Yapısı ve Görevleri ............................. 114
Kanın Fiziksel Özellikleri ...................... 114
Eritrositler (Alyuvarlar)  ...................... 116
Lökositler (Akyuvarlar) ........................ 120
Trombositler .......................................... 122
Hemostaz ............................................... 123
 Sindirim Sistemi
BÖLÜM 5 BÖLÜM 6 Solunum Fizyolojisi
Fizyolojisi

Giriş ................................................................. 133 Giriş ................................................................. 161

Sindirim Kanalının Yapısı ve Görevleri ........ 133 Solunum Yolları ............................................. 161
Sindirim Sistemi Hareketleri  ............... 135 Üst Solunum Yolları .............................. 161
Sindirim Sistemi Dolaşımı ..................... 135 Alt Solunum Yolları ............................... 164
Sindirim Sistemi Sinirleri ...................... 135 Akciğerler ............................................... 166
Sindirim Sistemi Refleksleri .................. 136 Gaz Değişimleri .............................................. 170
Sindirim Sistemi Hormonları ................ 136 Havanın Bileşimi ve Pay Basıncı Nedir?... 170
Ağız ......................................................... 137 Gaz Taşınması ........................................ 171
Nasıl Çiğneriz? ...................................... 137 Solunumun Düzenlenmesi ............................ 173
Tükürük Bezleri ..................................... 137 Solunumun Çevreye Göre
Yutak ...................................................... 138 Düzenlenmesi ........................................ 174
Yemek Borusu ....................................... 139 Değişik Solunum Hareketleri ............... 175
Nasıl Yutarız? ........................................ 139
Mide ....................................................... 140
İnce Bağırsaklar ..................................... 142
Kalın Bağırsaklar ................................... 144
Nasıl Dışkılarız? ..................................... 145
Sindirime Yardımcı Organlar ........................ 146
Karaciğer ................................................ 146
Öd (Safra) Kesesi ................................... 147
Pankreas ................................................. 147
Kimyasal Sindirim ve Emilim ........................ 148
Kimyasal Sindirim ................................. 149
Şekerlerin Kimyasal Sindirimi  ............. 149
Yağların Kimyasal Sindirimi ................. 149
Proteinlerin Kimyasal Sindirimi ........... 150
Su, Mineraller ve Vitaminlerin
Emilimi ................................................... 151
Metabolizma ve Beslenme  .................. 152

v
 Hormonal ve Üreme
BÖLÜM 7 Boşaltım Fizyolojisi BÖLÜM 8
Sistemi Fizyolojisi

Giriş ................................................................. 183 Giriş ................................................................. 213

Vücut Sıvı Bölümleri ...................................... 183 Hücreler Arası Haberleşme ........................... 213
Böbrek .................................................... 185 Hormonal (Endokrin) Sistem ....................... 214
Nefron .................................................... 188 Hormon Yapısı ve Reseptörleri ............ 214
İdrar Oluşumu ................................................ 189 Hormonların Etki Mekanizması .......... 215
Glomerular Filtrasyon (Süzülme) ........ 189 Önemli Hormonal Yapılar ve Salgıları.....  215
Glomerular Filtrasyon Hızı Üreme Sistemi ve Hormonları ...................... 228
(GFH veya GFR) .................................... 191 Erkek Üreme Fizyolojisi ....................... 228
Klirens .................................................... 191 Dişi Üreme Fizyolojisi ........................... 234
Glomerular Filtrasyon Hızını
Etkileyen Faktörler ............................... 192
Tübül Fonksiyonları ....................................... 194
Transport Maksimumu ......................... 195
Proksimal Tübül Fonksiyonları ............ 196
Henle Kulbu ve Taşınma
Hareketleri ............................................. 197
Distal Tübül ve Toplayıcı Kanalların
Fonksiyonları ......................................... 197
İdrarın Konsantre Edilmesi ................... 198
Böbreğin Asit–Baz Dengesini
Düzenlemedeki Rolü ............................. 198
Üreterler, Mesane Ve Miksiyon
(İşeme) ........................................................... 201

vi
Önsöz

Sevgili öğrenciler,
Fizyoloji, canlıların fiziksel, kimyasal ve biyo- meraklı olanlara, sağlık ve fen bilimleri alanın-
lojik fonksiyonlarını ve sistemlerini inceleyen daki fakülte ve yüksekokullarda okuyan öğ-
bilim dalıdır. Fizyoloji, patoloji yani hastalık bi- rencilere hitap etmektedir.
liminden farklı olarak bedeni oluşturan hücre-
Yaşam kalitesinin arttırılması amacıyla sağlık
lerin dokuların, organların, sistemlerin normal
hizmetlerinin önemi her geçen gün artmakta-
fonksiyonlarını, bu fonksiyonları nasıl yerine
dır. Sağlık alanına ilgi duyan, sağlık alanında
getirdiklerini inceler. Anadolu Üniversitesi
çalışan herkesin öncelikle insan fizyolojisini çok
Açıköğretim Sisteminde çeşitli programlarda
iyi bilmesi gerekir. Bedendeki normal işleyişini
okutulmak üzere yazılan bu kitapta insan be-
anlatan fizyolojiyi çok iyi özümseyen kişilerin
denini oluşturan sistemler ve sistemlerin yapı
hastalıkları anlama şansı o denli artacaktır. Bu
ve fonksiyonlarını içeren fizyoloji konuları ele
amaçla temel düzeyde insan beden yapısını ve
alınmıştır. Kitabın dili sade ve anlaşılır biçim-
fizyolojisini anlatan bu kitabımızın hazırlanma-
dedir. Kitabın oluşumunda literatürde yer alan
sında katkıda bulunan yazarlarımıza, kitabın
temel fizyoloji kitapları ve alandaki diğer kay-
gözden geçirilmesi ve baskı aşamasında emeği
naklar referans alınmıştır. İnsan beden yapısı
geçen bütün herkese teşekkürü borç bilirim.
ve fizyolojisi kitabı sağlık alanında fizyolojiye

Editör
Doç.Dr. Gökhan KUŞ

vii
 Bölüm 1
Fizyolojiye Giriş

1 2
Fizyoloji, Patoloji ve Homeostasis Hücre Organizasyonu
öğrenme çıktıları

1 Homeostazis kavramını açıklayabilme 2 Hücreyi oluşturan temel yapıları ve bu

yapıların görevlerini açıklayabilme

3
Madde Taşınması
3 Madde taşınmasının önemini açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • Fizyoloji • Hücre Zarı • Organel • Difüzyon • Osmoz • Hücre Ölümü

2
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

GİRİŞ gerekli besinleri ve diğer maddeleri dış ortamdan

Canlı bedenini bir bütün olarak ele aldığımız- alması, metabolizma sonucu oluşan atıkların hücre
da karşımıza şöyle bir tablo çıkmaktadır. Canlının dışına atılması, hücrelerin çoğalması, fonsiyonları-
en temel yapı ve fonksiyon birimi olan hücreler, nı yerine getirdikten ve yaşam süreleri dolduktan
hücreler arası destek yapılarla bir araya gelmesi ile sonra ölmeleri bile hücrelerin ortak özellikleridir.
dokuyu; dokular organları; organlar sistemleri ve Bu bağlamda bu ünitede ilerki ünitelere temel ol-
sistemler de canlıyı oluşturmaktadır. Sayıları 100 ması açısından genel olarak homeostasis ve fizyolo-
trilyona kadar çıkabilen canlı bedenindeki hücre- ji kavramları, hücrelerin yapısı, hücreleri oluşturan
lerin sağlıklı bir şekilde yaşamlarını sürdürmeleri organeller, hücre zarı, hücre zarından madde trans-
sistemlerin de sağlıklı bir şekilde devamlılığını sağ- feri, hücrelerin ölüm mekanizmaları ele alınacaktır.
layacaktır. Bu nedenle hücre düzeyinde meydana
gelen her türlü değişiklik canlı bedenini etkileye-
cektir. Basit bir şekilde örneklendirecek olursak
dikkat
hücre içinde var olan herhangi bir iyonun derişimi-
Hücrelerin genel anlamda ortak özellikleri
nin (yoğunluğunun) azalması ya da artması hücre
çevresinden yani hücre dışı sıvısından gerekli
fonksiyonlarını değiştirecektir. Bu değişimleri tüm
materyalleri (besin, oksijen, iyonlar, vb.) alma-
sistemlere ve bedene uyarladığınızda karşımıza ina-
ları, metabolik faaliyetleri için enerji üretme-
nılmaz bir tablo ortaya çıkacaktır. Örneğin tiroid
leri, yaşamlarını ve yapılarını sürdürebilmek
hormonları salgılandığında bedende metabolizma-
için protein sentezlemeleri, belli bir düzen
yı hızlandırmaktadır. Tiroid hormonlarının salgı-
içinde büyümeleri çevreden gelen uyartılara
lanmasında önemli bir faktör olan iyot alınımın
yanıt oluşturabilmeleri ve bazı hücrelerin ço-
azalması ya da aşırı artması troid hormonlarının
ğalması olarak sayılabilir.
salgılanmasını doğrudan etkileyecektir. Benzer
bir şekilde aşırı tuzlu (NaCl), aşırı şekerli (glikoz)
beslenme durumlarında bedendeki ilgili yapılar
(pankreastan insulin salınımı, kan damarlarında FİZYOLOJİ, PATOLOJİ VE
sıvı artışı, gibi) olumsuz etkilenecektir. Bedenimiz- HOMEOSTASİS
de çok farklı çeşitte, görevde ve sayıda hücreler bu-
Canlının en küçük yapısal ve fonksiyonel biri-
lunmaktadır. Yapı ve fonksiyon bakımından farklı-
mi olan hücre içerisinde çok sayıda birbirinden ba-
laşan hücrelerin en küçüğü 2-4 mikron çapındaki
ğımsız ve bağımlı biyokimyasal ve fizyolojik olaylar
trombositler ve mikrogliya hücreleridir. En büyük
gerçekleşir. Bu olayların hepsi hücrelerin dolayısıy-
hücre ise yumurta hücresidir. Hücrelerin boyları
la bedenin canlı kalabilmesi için şarttır. Hücrelerin
birbirinden farklılıklar gösterir. Sinir hücrelerinin
organize olarak dokuları, dokuların da organları ve
yani nöronların boyları, uzantılarıyla birlikte 1
sonrasında bir bütün olarak sistemleri ve canlı be-
metreyi ulaşabilirken bazı hücrelerin boyları birkaç
denini oluşturduğunu düşündüğümüzde karşımıza
micron kadardır. Hücrelerin şekilleri de birbirin-
mucizevi bir yapı çıkar. Bu yapının saklı kalan ve
den farklıdır. Yuvarlak, yassı, ipliksi, iğsi, prizma-
çözülemeyen bazı yönleri olağanüstü tıp ve tekno-
tik, küp ya da diğer bazı farklı şekillerde hücreler
loji gelişimine rağmen günümüzde halen araştırıl-
bulunmaktadır. Özelleşmiş bazı hücreler dışında
maktadır. İşte bu gizemi açıklamaya çalışan, araştı-
genel olarak yapılarının %70-85’i su, %10-20’si
ran dallardan birisidir fizyoloji.
protein, %5- 10’u lipidler, karbonhidratlar ve
elektrolitleri içerir. Temel canlı birimi olan hücre-
ler yapı ve fonksiyonlarına göre de özelleşmişlerdir. Fizyoloji ve Homeostasis İlişkisi
Örneğin, bağ dokusunu oluşturan hücrelerin gö- Fizyoloji canlı bedenini oluşturan sistemlerin,
revleri, kan dokusunu oluşturan hücrelerin görev- organların, dokuların ve hücrelerin birbirinden
leri, kas dokusunu oluşturan hücrelerin görevleri bağımsız ve birlikteliklerindeki ilişkileri inceler,
birbirinden farklıdır. Yapı, şekil ve fonksiyon bakı- yaşamın gereği için varolan mekanizmaları araştı-
mından farklılık gösterse de hücrelerde temel bazı rır. Basitçe de bedenin içinde meydana gelen her
ortak özellikler de bulunur. Hücrelerin yaşamlarını türlü biyolojik, kimyasal ve fiziksel olayları ince-
sürdürebilmesi için enerji üretmesi, yaşama için

3

leyerek yaşamın mantığını araştırır. Fizyoloji bu
incelemeleri yaparken optimum sınırlar içerisinde
kalır. Yani yaşam için gerekli unsurları ortaya ko-
yar. Fizyolojinin sınırları aşıldığında patoloji yani
hastalık ortaya çıkar. Basitçe tansiyon değerlerinizi
düşündüğünüzde aklınıza hemen yaklaşık 120-80
mmHg lık değerler gelir. İstrahat halindeki kendi-
nizi iyi hissettiğiniz tansiyon değerleriniz içerisinde
kalbiniz rahatlıkla çalışacak, kan dolaşımınız rahat-
lıkla sağlanacaktır. Ancak bedeni strese sokmayan
bir durumla (egzersiz, aşırı üzüntü, sevinç, hasta-
lık, vb.) karşı karşıya değilken tansiyon değerleriniz
aşırı yükselir ya da düşerse bu bedende kalbinizin
yorulmasına, çalışamamasına, fonksiyon kaybına,
kan dolaşımınızın zorlanmasına yol açacaktır. Bu-
nun sonucunda da hücreleriniz ve dokularınız ye-
teri kadar beslenemeyecek, doku ve hücresel atıklar
toplanamayacak ve hücrelerinizde kalıcı hasarlar
hatta ölüm meydana gelecektir. Başka bir örnek
vermek istersek; kişinin dinlenim halindeki tansi-
yon değerleri 120-80 mmHg; kalbi dakikada 60
kez atıyorsa ve bu kişi egzersize başladığında tansi-
yon değerlerinin yükseldiği kalp atım hızının arttı-
ğı solunumun hızlandığı görülür. Bu zaten istenen
ve beklenen bir olaydır. Egzersiz yapan bölgeye kan
akımını arttırmak için kalp atım hızı artar, tansiyon
yükselir. Beden adeta bu duruma uyum gösterir.
Egzersiz bittikten bir süre sonra da kalp atım hızı
ve tansiyon normale döner. Bu kişinin bulunduğu
an itibariyle sağlıklı olduğunu gösterir.
dikkat
Tansiyon basitçe kanın atardamarlarının du-
varına yapmış olduğu basınç anlamında kul-
lanılır. Dinlenme halinde yetişkin sağlıklı bir
kişide normal kan basıncı, büyük tansiyon
100–140 mmHg ve küçük tansiyon 60–90
mmHg arasında olmalıdır.
Canlı bedenini oluşturan sistemlerin beden dı-
şından ve içinde hatta hücrelerin hücre içi ve dı-
şında meydana gelen değişimlere uyum göstermesi,
bu değişiklikleri algılayarak var olan sistemlerini
hücresel fonksiyonlarını koruması gerekir. Basitçe
bedenin ve hücrenin her türlü stres yaratan iç ve
dış uyartılara karşı iç ortamlarını sabit tutmalarına
Homeostasis (canlı denge, iç denge, kararlı du-
rum) adı verilir. Aslında homeostasis ile fizyoloji
4
Fizyolojiye Giriş
kelimeleri içi içe geçmiştir. Fizyoloji yaşamı açık-
layan bir bilim dalıdır. İnsan bedenini oluşturan
hücrelerin, dokuların, organların ve sistemlerin
bağımsız ve bir bütün olarak işleyişlerini, meka-
nizmalarını yapı ve fonksiyon açısından inceler,
canlılığın, canlı kalmanın hatta ölüm süreçlerinin
ne olduğunu araştırır. Yani basitçe fizyoloji hücre,
doku, organ ve sistemlerin normal çalışma prensip-
lerini ve etkileşimlerini inceler. Fizyolojinin dışına
çıkıldığı an zaten hastalık ortaya çıkar, patoloji yani
hastalık bilimi devreye girer. Dinlenim halinde ye-
tişkin sağlıklı bir kişide ölçülen tansiyon değerleri
120/80 mmHg arasında olmalıdır. Eğer dinlenim
halinde bir kişide ölçülen tansiyon değerleri farklı
zaman dilimlerinde bu değerlerin üzerinde ise ki-
şiye hipertansiyon; altında ise hipotansiyon teşhisi
konabilir. Her iki durumda hastalığa işarettir. Bu
örnekten de anlaşılacağı üzere fizyolojik sınırlar
dışına çıkıldığı an beden bunu tolere edemiyor-
sa, tekrar normal değerler sağlanamıyorsa hastalık
başgösterebilir. Fizyolojik parametreler sağlanabil-
diği ölçüde kişiler yaşamlarını sağlıklı bir şekilde
sürdürebilir. Bunu desteklemek için de fizyolojide
herşeyin azı ve çoğu zarar prensibi vardır denebi-
lir. Beden ısınız gün içerisinde sizin bulunduğunuz
pozisyon, yer, iklim şartları, egzersiz durumu gibi
faktörlere bağlı olarak değişkenlik gösterebilir. An-
cak tekrar normal değerler olan 36,5-37,5 C° ye
gelmelidir. Gerçekten de hava sıcaklığını düşün-
düğünüzde hava dışarıda (- 40 C°) iken de (+40
C°) iken de beden sıcaklığımız hemen hemen aynı
kalmaktadır. Zaten beden ısısı aşırı düştüğü ya da
yükseldiği zaman hücre fonksiyonları için gerekli
olan enzimlerimiz çalışamaz duruma gelir bu da
hastalığa hatta ölüme bile yol açabilir. Sadece hava
sıcaklığı değil yaşamı tehdit eden her türlü olumsuz
durumlara, siz dışardan kendiniz ya da sağlık ala-
nında uzman bir kişi müdahale etmeden önce, ilk
tepkileri bedeniniz verir. Basitçe beden hava sıcak
olduğu zaman (hava sıcaklığı beden ısısından yük-
sek olduğu zaman) fazla ısıyı bedenden atmak için
deriye giden kan akımını arttırır, terlemeyi sağlar,
deriden ısının daha hızlı bir şekilde kaybolmasını
sağlar, metabolizma hızını düşürür, enerji üretimi
azalır. Tam tersi hava soğuk olduğu zaman da deri-
ye giden kan akımı azaltılır, ısı kaybı azalır, terleme
durur, metabolik hormonlar olan tiroid hormon-
lar salgılanarak metabolik faaliyetler artar, kaslar-
da titreme ile ısı oluşur, ısı oluşumu artar, tüyler
diken diken olarak ısı kaybını önleyici bir bariyer
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
oluşturur. İşte bunların hepsi beden içinde ya da
dışında var olan bir değişikliğe bedenin hücresel
ve sistemsel düzeyde yanıtıdır. Tabii ki bunları bu
kadar basit olarak anlatmak kolaydır. Aslında bu
olayların hepsinde çok ciddi anlamda biyokimyasal
ve biyofiziksel olaylar yer almaktadır.
dikkat
Yunanca kelimelerinden “aynı” ve “sabit” söz-
cükleri olan homeostasis, canlıların hayatta
kalmak için gerekli olan oldukça kararlı ko-
şulları aktif bir şekilde sürdürmek için kul-
landıkları herhangi bir sürece atıfta bulunur.
Terim, 1930 yılında doktor Walter Cannon
tarafından yapılmıştır. Vücudunun Bilgeliği
adlı kitabında, insan vücudunun, sürekli ola-
rak sıcaklık ve kandaki su, tuz, şeker, protein,
yağ, kalsiyum ve oksijen içeriği gibi diğer ha-
yati koşulları nasıl koruduğunu açıklar. Benzer
süreçler, Dünya’nın ortamında kararlı durum
koşullarını dinamik olarak sürdürür.Homeos-
tasis, sabit bir iç ortamı korumak için içten ve
dışatan gelen değişime direnmedir. (https://
www.scientificamerican.com/article/what-is-
homeostasis/ (erişim 05.08.2018)
dikkat
Hemoglobin akciğerlerden oksijeni vücutta-
ki dokulara ve organlara taşıyan kırmızı kan
hücreleri içindeki bir proteindir. pH değeri
ise bir çözeltinin asitlik veya bazlık derecesini
tarif eden ölçü birimidir. Power of Hydrogen”
(Hidrojenin Gücü)’dür. 1-14 rakamları ara-
sında gösterilir. 1-7 arası asidik; 7 nötr; 7-14
arası bazik anlamına gelir.
Solunum açısından da bir örnek vermek ister-
sek oksijen alımı ve karbondioksit atımı karşımıza
çıkar. Bedendeki hücrelerin yaşamlarını sürdürebil-
meleri için gerekli olan enerjinin üretimi için (ok-
sijenli solunum) hücre içine oksijen girişi olmalı;
bu metabolik faaliyetler sonucu oluşan atıkların ve
karbondioksitin de atılması gerekir. Oksijenin hüc-
relere ulaşması bir takım yollardan geçmesine bağ-
lıdır. Havadan alınan oksijenin solunum yolların-
dan geçerek akciğerlere ulaşması ve kana verilmesi,
kan içerisinde de çoğunun hemoglobine bağlanma-
sı gerekir. Bedene yeteri kadar oksijen alınmazsa,
kanın içinde yeteri kadar alyuvar hücreniz yoksa
(anemi) ya da kan hücreleri içerisinde yeteri kadar
hemoglobin yoksa hücerelere yeteri kadar oksijen
gidemez ve bu da hastalığa hatta ölüme yol açar.
Bedende oksijen düşüklüğüne ve enerji kaynağı
olan glikozun (şeker) azlığına toleransı en düşük
olan organ beyindir. Bu nedenle oksijen her daim
hücrelere taşınmalıdır. Oksijen hücrelere ulaştıktan
sonra besin maddeleri ile reaksiyona girerek hücre-
ler oksijenli solunum yaparlar ve metabolik faali-
yetler için gerekli enerjiyi üretirler. Enerji üretimi
sırasında metabolik atıklar ve karbondioksit oluşur.
Bunların da hücreden uzaklaştırılması kana verile-
rek bedenden başta solunum ya da boşaltım sistemi
ile atılması gerekir. Hücrelere oksijen almak kadar
önemli bir konu da hücrelerde birikmeye başlayan
başta karbondioksit olmak üzere bu metabolik atık-
ların atılmasıdır. Karbondioksit bedende birikmeye
başlarsa hücrelerdeki ve kandaki pH dengesini bo-
zar. pH dengesi asitlik yönüne kaydığında enzimsel
faaliyetler bozulur, hücre parçalanmaya başlar. Bu
durumlarda da homeostatik mekanizmalar devreye
girer. Kanda aşırı karbondioksit birikimi solunum
merkezini uyarır, kişi derin ve hızlı solunum yapar,
bedendeki tamponlama sistemleri devreye girerek
pH normale döner.
dikkat
Patoloji hastalıkların incelenmesi bilimidir.
Patoloji “hastalığın altta yatan doğasını araş-
tıran, tedavi etmeye çalışan bir tıbbi alan”
olarak tanımlanır. “Patoloji” kelimesi Yunanca
“hastalık” anlamına gelir. Patolog, patoloji al-
şanında tıpta uzmanlaşmış kişidir.
Bu örnekler dikkate alındığında beden içinde
ya da dışında meydana gelen her değişime mutlaka
akut (hızlı) ya da kronik (yavaş) bir yanıt oluştu-
rulmaktadır. Canlı bu değişimlere yanıt verebildiği
sürece yaşamasını sürdürebilir. Tabii burda önemli
olan bu değişimlerin algılanabilmesi, merkezi si-
nir sistemine (MSS, beyin ve omurilik) iletilmesi,
MSS’de değerlendirilmesi ve uyarıya uygun yanıt
verilebilmesidir. Bunun için de bedende hemen
hemen her yerde gelen uyarının şiddetine, cinsi-
5
 Fizyolojiye Giriş

ne ve diğer özelliklerine bağlı olarak bu değişiklikleri yani

uyarıyı algılayan reseptörler bulunmaktadır. Bu reseptörler
bu değişiklikleri algılayarak bu değişiklikleri MSS ne ilet-
mektedir. Örneğin kan basıncımız aniden yükseldiğinde bu
basıncın derhal düşürülmesi gerekir. Yoksa kılcaldamarlarda
çatlamaya hatta beyinde kanamaya yol açabilir. Bu nedenle
kan basıncı ani yükselmelerinde boyunda karotis arter ça-
tallanma noktasında ve aort ana atardamarının duvarında
kan basıncı değişikliklerini algılayan baroresöpterler bulun-
maktadır. Bu baroreseptörler uyarıldığında beyinde bulu-
nan dolaşım merkezi uyarılır, kalp atım hızı ve kalbin ka-
sılma gücü azaltılır, kan damarlarında genişleme meydana
gelir ve kan basıncı düşer.
dikkat
Beden ısısı yükseldiğinde yüksek sıcaklık,
deride ve beyninizde sonlanan sinir hücrele-
ri ilealgılanan reseptörler tarafından algılanır.
Bu algılama sonucunda beyindeki ısı merkezi
uyarılırIsı merkezi sıcaklık bilgisini değerlen-
direk ilgili yapıları örneğin ter bezlerini active
ederek beden ısısını düşürmeye çalışır.

Öğrenme Çıktısı

ÖÇ 1 Homeostazis kavramını açıklayabilme

Araştır İlişkilendir Anlat/Paylaş

Homeostazis sürekli olarak Bedende homeostazis sağ-

Günlük yaşantınızda sizce
sağlanmasydı bedende ne lanmasaydı ne tür rahatsız-
tansiyonunuz sürekli aynı
gibi aksaklıklar ortaya çı- lıklar ya da hastalıklar orta-
mı kalmaktadır…
kardı? ya çıkar?

HÜCRE ORGANİZASYONU hücrelerde olduğu gibi yuvarlak, yassı, ipliksi, iğsi,

Buraya kadar anlatılan konular ve verilen ör-
nekler sistemsel olarak değerlendirilebilir. Hücre
düzeyine inildiğinde ise hücre yapısını ve fizyolojisi
çok iyi bilmek gerekir. Hücre nedir, yapısı nasıldır,
görevleri nelerdir, hücreyi saran zarın yapısı nasıl-
dır, fonksiyonu nelerdir, hücre içinde bulunan or-
ganellerin görevleri nelerdir temel düzeyde de olsa
bunları bilmek gerekir. Bu konularını bilen kişiler
karşılaşmış oldukları hastalıkların nedenlerini ve so-
nuçlarını daha iyi anlayabilecektir.
Hücre
1665 yılında varlığı ilk kez net biçimde Robet
HOOKE tarafından ortaya konan hücre canlının
yapısal ve fonksiyonel en küçük yapı taşıdır. Hüc-
reyi oluşturan başlıca yapılar su, elektrolit, prote-
in, lipid ve karbonhidratlardır. Hücreler yapılarına,
şekillerine ve fonksiyonlarına göre farklı şekillerde
sınıflandırılmaktadır. Bulundukları doku ve or-
ganların yapısına göre, kan damarı içinde bulunan
prizmatik, küp ya da farklı bir biçimde olabilirler.
Bazen de fonksiyonlarına göre hücrelerin şekilleri
ortaya çıkar. Örneğin hareketsiz olan ve döllenme
için bekleyen yumurtanın şekli yuvarlak iken; döl-
lemeyi gerçekleştirecek sperm hücrelerinin şekilleri
harekete uygun olarak iğ şeklinde ve kamçılıdır. Sa-
vunma sisteminin önemli bir parçası olan lökositle-
rin de şekilleri bulundukları yere ve fonksiyonlarına
göre farklılık gösterebilir. Kan damarları içerisinde
genel olarak yuvarlağa yakın bir şekilde olan löko-
sitler savunma sistemine destek amacıyla dokulara
geçtiklerinde şekillerini değiştirirler. Hücrelerin bo-
yutları da birbirinden farklıdır. Bedende bulunan
en küçük hücreler kan damarı içindeki kan pulcuk-
ları (trombositler) ve beyinde bulunan mikroglia
hücreleridir. Bedendeki en büyük hücre grubu ise
yumurta hücresi yani ovumdur. Yumurta hücresi
mikroskop olmaksızın da çıplak gözle görülebi-
lir. Canlılar arasındaki vücut büyüklüğü ile hücre
büyüklüğü orantılı değildir. Büyük bir hayvanda-
ki akciğer hücresi ile küçük bir hayvandaki akciğer

6
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
hücresi arasında büyüklük açısından pek bir fark
yoktur. Farkı yaratan ve büyüklüğü ortaya çıkarak
hücre sayısının fazla olmasıdır. Bu yüzden canlı
türleri arasındaki hücre sayısı boyuta göre değişir.
Yetişkin bir insanda 100 trilyona yaklaşan sayıda
bir hücre bulunabilir. Her hücrenin kendine özgü
bir fonksiyonu bulunmaktadır. Kan hücrelerinden
eritositler oksijen taşımak için fonksiyonel bir ya-
pıya kavuşmuş çekirdeklerini dahi kaybetmişlerdir.
Bedende bulunan tüm hücrelerin çekirdeği var
iken eritrositlerin çekirdeği yoktur. Bütün hücrele-
rin yaşamlarını sürdürebilmeleri için enerjiye ihti-
yaçları vardır. Enerji üretimi de karbonhidrat, yağ
ve proteinlerden elde edilir. Enerji sonucu oluşan
temel enerji birimi ATP (adenozintrifosfat) olarak
ifade edilir. Enerji sonucu aynı zamanda ısı oluşu-
mu da söz konusudur. Hücrede enerji üretimi ve
diğer metabolik faaliyetler sonucunda oluşan atık
maddeler yine hücreden ve bedenden uzaklaştı-
rılmalıdır. İşte gerek enerji üretimi için hücre içi-
ne çeşitli maddelerin (besini oksijen, iyonlar, …)
alınması; hücrede metabolizma sonucu oluşan atık
maddelerin de atılması gerekir. Bu fonksiyonların
yerine getirilmesindeki ana avantajlardan bir tanesi
hücrelerin için, dışının ve hücreler arası boşlukların
sıvı ile dolu olmasıdır. Yetişkin sağlıklı bir insanda
bedenin % 60-65’ı sıvıdır. Bu sıvı bedende basitçe
hücre içinde, hücre dışında ya da hücreler arası boş-
lukta bulunur. Hücre içindeki sıvıdan kastedilen
100 trilyona yakın bulunan hücrenin içindeki sıvı
miktarı; hücreler arası boşlukta bulunan sıvıdan
kastedilen kandan filtre olup doku ve hücreler ara-
sında bulunan sıvı kastedilir. Ayrıca kan damarları
içerisinde ve lenf sistemi içinde bulunan sıvılar da
hücre dışı sıvı kavramı içinde yer alır. Fizyolojide
fizyolojik insan diye bir kavram vardır. Boyunuz
170 cm kilonuz 70 kg ise fizyolojik insan olarak
nitelendirilir. Kilosu 70- 75 kg olan bir kişinin be-
deninin yaklaşık %60-65’inin sıvı olduğu düşünü-
lürse bedende yaklaşık 45 litre su bulunur. Bu 45
litre sıvının %70’i yani yaklaşık 30 litresi bedende
sayıları 100 trilyonu bulan hücrelerin içerisinde
bulunur. Hücre içinde bulunan bu sıvılara hücre
içi sıvı adı verilir. Hücrelerin dışında bulunan sıvı-
lara ise hücre dışı sıvısı adı verilir ve toplam hacmi
13-16 litre arasındadır. Hücre içi ve dışındaki sıvı-
nın içerisinde sadece su bulunmaz aynı zamanda
su ile birlikte diğer bazı maddeleri de içermekte-
dir. Suyun dışında kalan bu maddelerin çoğunluğu
suda çözünmüş elektrolitlerdir. Hücre sıvılarında
bulunan bu maddeler başlıca sodyum, potasyum,
kalsiyum, magnezyum,klor , bikarbonat (HCO3-),
amino asitler, kreatinin, adenozin trifosfat, glikoz,
protein ve üredir.
Hücre Yapısı
Hücreler genel olarak üç temel kısımdan oluşur.
Hücre zarı, sitoplazma ve çekirdek.
Hücre zarı sadece hücreyi çevreyelen bir zar
olarak ele alınmamalıdır. Hücre zarı tüm hücrele-
rin etrafını saran, hücrelerin içeriğinin dışarıya çık-
masını engelleyen, seçici geçirgen yapısıyla madde
giriş ve çıkışına aracılık eden, hücrelerin sınırlarını
belirleyen, hücre dışından gelen bazı sinyalleri tanı-
yarak ilgili yapılara ulaştıran fonksiyonel bir yapı-
dır. Hücre zarına fonksiyonel özellikler kazandıran
hücre zarının yapısıdır. Hücre zarına plazma zarı
da denmektedir. Hücre zarının kalınlığı hücreden
hücreye değişse de genelde 6-10 nm kalınlığındadır.
Plazma zarı temel olarak yağlardan, proteinlerden
ve az da olsa karbonhidratlardan oluşur. Hücreden
hücreye değişse de genel olarak bir hücre zarında
% 50-55 protein, % 40-45 lipid (% 25 fosfolipid,
% 13 kolesterol, % 4 diğer lipidler) ve % 2-10 kar-
bonhidratlar bulunur. Hücre zarının yapısı ile ilgili
olarak çok farklı sayıda model öne atılmışsa da gü-
nümüzde en çok kabul gören model akıcı-mozaik
zar modelidir. Akıcı-mozaik zar modelinde hücre
zarı çift kat lipid tabakası ve üzerinde gömülü pro-
teinlerden oluşur. Hücre zarı üzerinde bulunan bu
proteinler kendi arasında iki farklı şekilde bulunur.
Zarın iç kısmına yerleşik olan ve zarı boylu bo-
yunca kat eden proteinlere integral protein; zarın
üzerinde yüzeysel olarak bulunan proteinlere peri-
ferik protein adı verilir. Hücre zarlarında bulunan
proteinlerin tipleri ve sayıları hücreden hücreye
farklılık gösterir. Hücre zarında bulunan proteinler
hücrelerin ve hücre zarlarının özel fonksiyonlarına
aracılık ederler. Bu proteinler hücrelerde;
a. Zar yapısının önemli bir komponentidir.
b. İyon pompası olarak iyonların hücre içine
girişine ve çıkışına aracılık ederler.
c. Çeşitli kimyasal habercilerin (örneğin hor-
monların) bağlanma noktasıdır, reseptörüdür.
d. Enerji taşıyıcısı olarak görev alırlar.
e. Hücrelere antijenik bir özellik yani spesifik-
lik kazandırır.
f. Enzim fonksiyonunda bulunurlar.
7

Hücre zarlarının temel yapısı lipidlerdir. Li-
pidlerden sonra proteinler önem kazansa da hücre
zarlarında gerek proteinlere bağlı gerekse lipidlere
bağlı karbonhidrat molekülleri de bulunmaktadır.
Hücre zarını oluşturan proteinlerin hacmi lipidlere
göre oldukça fazladır. Nerdeyse 1 protein mole-
külüne karşı 40-50 lipid molekülü yer alır. Hücre
zarlarının dışa bakan yüzeylerinde proteinlere bağlı
şeker moleküllerine glikoprotein; lipidlere bağlı
şeker moleküllerine glikolipid denir. Karbonhid-
ratlar toplam zarın % 2-10 kadarlık kısmını oluştu-
rurlar. Hücre zarını oluşturan lipidlerin çoğunluğu-
nu fosfolipid, glikolipid ve kolesterol oluşturur.
Bu üç lipidin amfipatik yapısı (bir molekülün ya-
pısında hem hidrofobik hem de hidrofilik grubun
bulunması) hücre zarının sıvı ortamda çift tabakalı
bir zar yapısı yani bir bariyer şeklinde ortaya çık-
masına neden olur. Bu bariyer tabakası yani çift
kat lipid tabakası bazı moleküllerin hücre zarından
içeri girişine ya da dışarı çıkışına izin verirken ba-
zılarına izin vermez. Bu nedenle hücre zarının bu
özelliğine seçici geçirgen yapı denir. Bu bariyerden
yani çift tabakalı lipid tabakadan iyonlar, glikoz ve
üre gibi suda eriyen maddeler geçemezken; oksi-
jen, karbon dioksit ve alkol gibi yağda eriyen ya
da yağı çözen maddeler kolayca geçebilir. Maddeler
hücre zarını geçerken ya zarı oluşturan moleküller
arasındaki boşluklardan, ya porlardan ya da pro-
teinlerin oluşturmuş olduğu kanallardan geçerler.
Zar yapısında bulunarak hücre zarının oluşumu-
Glukoprotein
Periferik
İntegral
protein
protein
Şekil 1.1 Hücre zarının genel yapısı
Hücre Organizasyonu
Hücre zarının etrafını çevirdiği hücresel bir alan bulunmaktadır. Hücre zarı ile çekirdek arasında kalan
akıcı yoğun sıvıya sitoplazma adı verilir. Sitoplazma hücre içinde yüksek düzeyde organize olmuş fiziksel
yapılar olan organeller ve bunların içinde bulunduğu sıvı kısımdan oluşur. Etrafı zarlarla çevrili bu başlıca
bu organeller mitokondri, endoplazmik retikulum, Golgi apereyi, peroksizom, lizozom ve ribozomdur.
8
Fizyolojiye Giriş
na ve yapısına destek veren kolesterol molekülleri
suda eriyen maddelere karşı geçirgenlik derecesini
ve akışkanlığı sağlamaktır. Hücre zarının olmazsa
olmaz moleküllerinden birisi olan kolesterol düzeyi
artarsa hücre zarının akışkanlığı da azalır.
Hücre zarının temel bileşeni lipidler olarak de-
ğerlendirilse de hücrenin fonksiyonu ile ilgili temel
görevler proteinlere aittir. Hücre zarını oluşturan
proteinlerin çeşidi, miktarı ve sayısı hücreden hüc-
reye farklılık gösterir. Hücre zarında iki tip protein
bulunmaktadır.
a. İntegral protein: Hücre zarının lipid ta-
bakasında bir taraftan diğer tarafa uzanan
proteinlerdir. İntegral proteinler hücre zarı-
nı boydan boya kat edebildikleri için hücre
zarlarında por adı veren kanalları oluşru-
rurlar. Bu porlardan su ve su içinde eriyen
maddelerin geçişleri sağlanır. İntegral pro-
teinlerin başka bir görevi de kimyasal ha-
bercilerin (hormon, nörotransmitter gibi)
bağlanma yerleri olmasıdır. Bu tip prote-
inlere reseptör adı da verilir. Hücreler arası
bağlantıları sağlayan yine protein yapısın-
daki moleküllerdir.
b. Periferal protein: Zarın herhangi bir yü-
zeyine tutunarak zarı boydan boya kat
etmeyen yüzeysel proteinlerdir. Periferik
propteinler genel olarak integral proteinle-
re tutunarak hücrelerde enzim fonksiyonu
gösterirler.
Glukolipid
Çift katlı
lipid tabakası
Kolesterol
Protein
kanal
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
Organellerin ve partiküllerin içinde dağıldığı sıvıya
da sitozol adı verilir. Hücrenin yaşamsal fonksiyon-
ları organellerce gerçekleştirilir.
Sitozol
Hücre zarı ile çekirdek arasındaki boşluğu dol-
duran organellerin içinde bulunduğu sıvı kısma
sitozol adı verilir. Sitoplazma içinde sadece lipid,
protein glikoz, enzim bulunmaz aynı zamanda
hücrenin belirli bir şekilde olmasını sağlayan hücre
içi iskelet proteinleri bulunur.
Endoplazmik Retikulum
Hemen hemen tüm canlı hücrelerde endop-
lazmik retikulum bulunur. Endoplazmik retikulu-
mun görevi hücre içinde madde dağıtımı, madde
taşınımı ve kalsiyum gibi maddelerin depolanma-
sından sorumlu olmasıdır. Görev tanımına uygun
olarak da endoplazmik retikulumun yapısı tübüler
ve düz-yassı veziküllerden oluşmuş bir ağ şeklinde-
dir. Granüler endoplazmik retikulumda zarın si-
toplazmik tarafına ribozomlar bağlanmıştır. Bu ri-
bozomlarda hücre dışına sentez edilecek proteinler
sentezlenmektedir. Teml fonksiyonlarının dışında
endoplazmik retikulumun bulunduğu hücre tipi-
ne göre de farklı görevleri olabilir. Örneğin midede
asit salınımına yardım eder, kloru uzaklaştırır. Böb-
reküstü bezinde steroid hormone salgılanmasına
katkıda bulunur. Özellikle iskelet kası hücrelerinde
kalsiyum deposu olarak görev alır. Bedende oluşan
ya da bedene sonradan alınmış olan zehirli ve atık
maddelerin yıkılmasına ve uzaklaştırılmasına kat-
kıda bulunur. Sindirim sistemi ile ilgili olarak da
yağların taşınmasında görev alır.
Ribozom
Protein sentezinin yapıldığı organeldir. Sitop-
lazmada serbest ya da endoplazmik retikuluma
bağlı olarak bulunur. Temel görevi hücrenin yapı-
sına katılan proteinleri sentezlemektir. Proteinlerin
yapıtaşı aminoasitlerdir. Aminositler ribozomlrda
biraraya getirilerek proteinler sentezlenir.
Mitokondri
Hücrelerde enerji üretiminden sorumlu olan
mitokondri sitoplazmasının bütün alanlarına yer-
leşmiştir. Şekilleri yuvarlakrtan çubuk şekline ka-
dar değişkenlik gösteren mitokondrilerin sayısı
hücreden hücreye değişkenlik gösterir. Mitokondri
sayılarının fazla olma sebeplerinden birisi de mito-
kondrilerin çoğalabilme özelliğidir. Mitokondrile-
rin kendine özgü DNA’ları vardır. Bu da onların
çoğalmalarına yol açar. Sinir ve kas hücrelerinde
çok sayıda mitokondri bulunmaktadır. Mitokondri
içinde enerji üretmek için gerekli enzimler bulu-
nur. Oksijenli solunum sonucu ATP adını verdiği-
miz enerji oluşur.
İç zar Dış zar
Matriks Krista
DNA
Şekil 1.2 Mitokondri
Golgi Aygıtı
Mikroskopla incelendiğinde birbirine dizilmiş
kese yığılması şeklinde görülmektedir. Golgi aygı-
tı endoplazmik retikulumla sıkı bir ilişki içerisin-
dedir. Salgı yapan hücrelerde özellikle gelişmiştir.
Golgi aygıtının görevleri başlıca hücre zarının
yapısına katılmak, lipid ve glikoliplerin sentezini
yapmak, çeşitli salgıların sentez ve depolanmasını
sağlamak ve lizozomların oluşumuna katkıda bu-
lunmaktır. Endoplazmik retikulumla sıkı bir ilişki
içinde bulunan golgi aygıtı ribozomlarda sentezle-
nen proteinlerin işlenmesine de katkıda bulunur.
Bu proteinlere ve lipidlere şeker eklemek gibi gö-
revleri vardır. Golgi aygıtıtının en spesifik görevi
endoplazmik reitkulumla birlikte salgı veziküllerini
oluşturmaktır. Ribozom içeren endoplazmik reti-
kulumda yeni sentezlenen proteinler Golgi apare-
yine ulaştıktan sonra burada işleme uğrar ve salgı
veziküllerine alınır.
Lizozom
Lizozom sitoplazmada bulunan yoğun
bir matrikse sahip zarla çevrili bir organel-
dir. Sayıları hücreden hücreye değişse de ge-
nelde bir hücrede 200-300 kadardır. Katı hal-
deki büyük molekül yapılı maddelerin, bir
9

miktar hücre zarı ile birlikte hücre içine alınmasına
olayı olan fagositoz işlemini sıklıkla gerçekleştiren
hücrelerde sayıları çok daha fazladır. Lizozomlar
golgi tarafından oluşturulur. Şekilleri düzensizdir.
İçerisinde 50’nin üzerinde enzim barındırır. Lizo-
zomlar bir anlamda hücrelerin yıkım odacıklarıdır.
Lizzozomda hücre içine alınan çeşitli makromole-
küller küçük parçalarına ayrılır. Örneğin proteinler
aminoasitlerine, lipidler yağ asitlerine ve glikojen
nişastaya kadar parçalanır. Lizozom hücre içi sindi-
rim yeridir. Lizozomda sindirilen hücre için gerekli
olan hücre içine gereksiz ya da zararlı madeler hüc-
re dışına eksozitoz (dışarı atma) ile gönderilir. Li-
zozomlarda bulunan matriksin esas bileşenleri asit
hidrolaz enzimleridir. Bu enzimler asidik ortamda
en iyi şekilde etki gösterir. Hidrolaz enzimlerinin
etki mekanizması su ekleyerek karbonhidrat veya
protein gibi maddelerin parçalanmasını sağlamak-
tır. Hücreler yaşamlarını sürdürebilmek için enerji
üretmek zorundadır. Enerji kaynakları olan besin-
ler de hücre içine girdiğinde hücrenin kullanabi-
leceği kadar küçük hale getirilmelidir. Yani mak-
romeoleküller mikromoleküllere çevrilmelidir. Bu
görevi lizozom yerine getirir. Lizozomlar ayrıca bir
hücrede yaşlanan, haraplanan ya da fonksiyonunu
yerine getiremeyen hücre içi diğer yapaıların da
yıkımından sorumludur. Lizozomlar ayrıca can-
lının çeşitli gelişim basamakalrında da görev alır.
Embriyonik gelişim sırasında doku ve organların
şekillenmesi, el parmakları arasındaki zarların kay-
bolması gibi.
Peroksizom
Peroksizomlar lizozomlara benzerlik gösterse
de lizozomlardan farklı olarak içlerinde daha çok
oksidaz ve katalaz enzimleri içerirler. Peroksizom-
larında da etrafı bir zarla çevrilmiştir. Oksijen her
yaşamsal fonksiyonların sürdürülebilmesi için ge-
reklidir. Enerji üretmek için oksijen kullanıldığın-
da yan ürün olarak reaktif oksijen türleri de oluşur.
Rekarif okisjen türleri serbest radikaller olarak mi-
tokondri tarafından sürekli üretilmektedir. Enerji
üretimi sonucu oluşan bu serbest radikaller lipit-
lerin, proteinlerin ve nükleik asitlerin yapısında
değişiklik meydana getirebili. Serbest radikaller
çift yönlüdür. Faydası da vadrıdr zararı da. Beden
savunnmasına katkıda bulunmak, kanserli hücrele-
rin öldürülmesini sağlamak, detoksifikasyon işlem-
lerini gerçekleştirmek, çeşitli kimyasal habercilerin
oluşumuna katkıda bulunmak gibi faydalı işleri
10
Fizyolojiye Giriş
varken; yüksek düzeyde olması hücrenin yaşlan-
masına, hücrenin temel yapıtaşları olan lipidlerin
ve proteinlerin hatta DNA’nın hasar görmesine yol
açar. Peroksizomların içinde bulunan oksidaz enzi-
mi hidrojen iyonları ile birleşerek hidrojen peroksit
üretiminden; katalaz enzimi de oluşan bu hidrojen
peroksitin yıkımından sorumludur. Böylece hidro-
jen peroksit zararsız duruma getirilir.
Nukleus (Çekirdek)
Hücrelerin ana komuta merkezi çekirdektir. İn-
san bedeninde eritroistler haricinde tüm hücrelerde
bulunan çekirdeğin büyüklüğü ve şekli hücreden
hücreye değişkenlik gösterir. Çekirdeğin büyüklü-
ğü genelde hücre büyüklüğü ile doğru orantılıdır.
Çekirdek sayısı genel olarak tüm hücrelerde tektir.
Bazı hücrelerde (karaciğer, dev kemik hücreleri
gibi) birden fazla çekirdek görülebilir. Çekirdeğin
etrafını çekirdek zarı sarar. Bu zar iki katlı bir zar-
dır. Bu zarlardan sitoplazmaya bakan yani dış zar
endoplazmik retikulum ile bağlantılıdır. Çekirdeğe
girip çıkan moleküller bu iki zarlı yapıyı geçmek
zorundaddır. Bu zarlar küçük moleküllere geçir-
gendir. Ayrıca çekirdek zarında bulunan porlar ara-
cılığıyla ribonükleik asit (RNA), protein gibi çok
büyük moleküller de çekirdeğe giriş ve çıkış yapa-
bilmektedir. Çekirdek hücrelerin kontrol merkezi-
dir. Çekirdek plazması koyu kıvamlı yarı akışkan
kolloidal bir sıvıdır. Bu sıvı içerisinde proteinler,
lipidler, çeşitli inorganik tuzlar bulunur. Çeşit-
li safhalarda ve çeşitli boyama teknikleri ile hücre
çekirdeği mikroskopla incelendiğinde çekirdekte
görünen uzun ipliksi yapılara kromatin iplikleri dı
verilir. Koromozom üzerinde daha koyu görünen
ya da koyu boyanan alanlara kromatin adı verilir.
Bir hücre bölünme uyarısı ile birlikte bölünece-
ği zaman bu kromatin iplikleri kısalır kalınlaşı ve
daha rahat gözlenir. Bu kısa kalın yapılara artık
kromozom adı verilir. Kromozomlar başka deyişle
kısalıp kalınlaşan kromatin iplikleri yapısında başta
DNA olma üzere çok farklı sayıda ve çeşitte protein
içerir. Canlı bireylerin kalıtsal karakterlerini taşıyıp
ortaya çıkışını sağlayan ve nesilden nesile aktaran
kalıtım faktörleri olan genler hücrenin kromozom-
larında bulunur. Genler hücrelerin çekirdek geno-
munu oluşturur. Hücre çekirdeğinin görevi kaltsal
mameryal olan genlerin çalışmalarını sağlayarak
yaşamsal fonksiyonların süremesini sağlamak ve
kontrol etmektir.
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

Endoplazmik retikulum
Lizozom

Peroksizom

Plazma zarı
Sitoplazma

Mikrotübüller
Çekirdek

Ribozm
Çekirdekçik
Kromatin

Mitokondri
Golgi apereyi

Salgı vezikülleri

Şekil 1.3 Hücreyi oluşturan temel yapılar

Öğrenme Çıktısı

ÖÇ 2 Hücreyi oluşturan temel yapıları ve bu temel yapıların görevlerini açıklayabilme

Araştır İlişkilendir Anlat/Paylaş

Hücre iskeletini yani hüc-

Hücre organellerinin biri- Kalıtım materyalinin nesil-
renin şeklinin bozulmasını
birine etklileşimlerini ilişki- den nesile nasıl aktarıldığını
engelleyen temel yapıları
lendiriniz. araştırıp anlatınız.
araştırınız.

MADDE TAŞINMASI
Homeostasisin sağlanabilmesi için gerekli temel şartlardan birisi de hücrelerin iç ve dış ortamda mey-
dana gelen değişimlere uyum sağlayarak mevcut fizyolojik değerlerini koruyabilmesidir. Hücrenin basitçe
temel yapısını düşündüğünüzde aklınıza hücre zarı, çekirdek ve hücre zarı ile çekirdek arasında kalan sıvı
kısımlar akla gelir. Hücrenin içi-dışı, organellerinin içi-dışı, çekirdeğin içi-dışı hep sıvı bir ortamdır. İşte
hücrelerin ve temel yapılarının canlılığını sürdürebilmesi için gerekli olan maddeleri bu sıvı ortamdan
alması; gerekli maddeleri kullanması ve kullanım sonrası açığa çıkan zararlı, atık ya da gereksiz maddleri
hücrelerden dışarı atması gerekir. Bu işlemlerin yapılabilmesi için de maddelerin hücreye tek giriş ve çıkış
alanı olan hücre zarlarını kullanmak gerekir. Hücre zarının yapısını hatırladığımızda hücre zarının çift kat
lipid tabakası ve üzerinde proteinlerin bulunduğu aklımıza gelir. Seçici geçirgen bir yapıya sahip olan hüc-

11

re zarları her maddenin geçişine izin vermez. Mad-
delerin ve suyun hücreye giriş ve çıkışları kontrol
altındadır. Hücrelere, hücre zarı üzerinden madde
giriş ve çıkışına madde transportu adı verilir.
Bedende bulunan sıvıların büyük çoğunluğu-
nu su oluşturur. Suyun dışında bu sıvılarda suda
erimiş maddeler de bulunur. Bu maddelere elekt-
rolit adı verilir. Elektrolitlerin bedende birçok
fonksiyonları bulunmaktadır. Elektrolitler beden-
de başlıca sıvıların ozmolaritesinin sağlanmasında,
asit-baz dengesinin düzenlemesinde, su hacminin
dengelenmesinde, hücresel fonksiyonlarda, kas ka-
sılmasında, hücrelerin haberleşmesinde ve uyarıl-
masında görev alırlar. Hücre içi ve hücre dışı sıvılar
arasındaki iyon ve su konsantrasyonu farklılığı yarı
geçirgen olan hücre zarı aracılığıyla düzenlenir. Ge-
rek hücre içerisindeki gerekse hücre dışındaki mad-
delerin toplam konsantrasyonları birbirine yakın-
dır ve yaklaşık 300 miliosmoldur. Hücre dışı sıvısı
ile hücre içi sıvısında iyonların konsantrasyonları
farklıdır. Hücre dışı sıvısında fazla miktarda sod-
yum, az miktarda ise potasyum iyonları bulunur.
Buna karşılık hücre içi sıvıda sodyum konsantras-
yonu az fakat potasyum konsantrasyonu fazladır.
Ayrıca hücre dışı sıvıda klor iyonlarının konsant-
rasyonları hücre içi sıvıdan fazladır. Diğer taraftan
hücre içi sıvıda hücre zarından geçemeyen protein
ve fosfat anyonları bol miktarda bulunur. Sağlık-
lı bir yaşam için bedende sıvı elektrolit dengesini
sağlamak yani bu osmol değerlerini sabit tutmak
gerekir. Bu denge sürdürülmezse hücreler fonksi-
yonlarını yerine getiremez, yaşam kalitesi düşer ve
düzeltilmezse ölüm gerçekleşir. İşte hücre zarının
temel fonksiyonlarından birisi hücre içi ve dışında-
ki sıvı miktarını ve konsantrasyonunu var olduğu
şeklinde sabit ve dengede tutmaktır. Hücre dışı ve
hücre içi sıvısı arasındaki bu farklılıklar hücre ya-
şamı için çok önemlidir ve bu farklılıklar taşınma
mekanizmaları ile devam ettirilir.
Madde taşınmasında bazı faktörler öne çıkar.
Karbondioksit, oksijen gibi gazlar ile yağda eriyen
maddeler hücre zarından kolaylıkla geçerler. Bazı
büyük moleküllü maddeler de proteinler aracılığıy-
la geçiş yapabilir. Örneğin hücre zarında bulunan
çeşitli proteinler maddelerin geçişine aracılık eder-
ler. Bu geçişlerde iki farklı protein karşımıza çıkar.
Hücre zarını boylu boyunca kateden proteinlerin
ortası boşluktur. Bunlara por adı verilir. Bu porlar
sayesinde bazı moleküller hücre zarından kolaylıkla
geçiş yaparlar. Bu proteinlere kanal proteinler adı
12
Fizyolojiye Giriş
verilir. Diğer bir taşıyıcı protein şekli de protein
kendine madde bağlanınca yapısal olarak şeklini
değiştirir ve maddenin trasportunu sağlar. Bunla-
ra da taşıyıcı protein adı verilir. Bazı maddeler de
hücre zarını yapısal olarak (endositoz ve ekzositoz)
kullanarak hücre zarından geçiş yaparlar. Basitçe
hücre zarından taşınma difizyon, ozmoz, aktif taşı-
ma, ekzositoz, endositoz olarak sayılabilir.
Difüzyon
Maddelerin zar boyunca geçebilmeleri için
maddelerin geçişlerini sağlayacak bir güce ihti-
yaç vardır. Bu geçiş gücü zarın her iki tarafındaki
basınç farkı, gradiyent yani yoğunluk farkı ola-
bilir. Bu farklılıklar maddelerin geçişleri için itici
bir güçtür. Bu itici güç sayesinde maddeler enerji
kullanmaksızın zarın bir tarafından diğer tarafına
seçici geçirrgenliğin izin verdiği ölçüde rahatlıkla
geçebilir. Maddelerin çok yoğun ortamdan az yo-
ğun olduğu ortama doğru geçişlerine difüzyon adı
verilir. Hücre zarından difüzyon basit difüzyon ve
kolaylaştırılmış difüzyon olmak üzere iki şekilde
gerçekleşir.
Basit difüzyon herhangi bir protein molekülü-
lünün yardımı olmaksızın sadece konsantrasyon
farkına bağlı olarak maddelerin seçici geçirgen bir
zardan çok yoğun ortamdan daha düşük yoğun-
luktaki ortama geçişleridir. Oksijen, karbondioksit,
etanol gibi küçük moleküller basit diüzyonla taşı-
nırlar. Basit difüzyonda maddeler hücre zarı arasın-
daki boşluklardan ya da proteinlerin boylu boyuna
açmış oldukları iyon kanallarından geçiş yaparlar.
Bu protein kanallarının çoğu kapılarla açılır ya
da kapanır. Protein kanallarının açılıp kapanması
hücreye gelen uyarıya bağlıdır. Kanalların kapıları-
nın açılması ligand (kimyasal haberci, örneğin bir
hormone) bağlanmasına ya da voltaj (gelen uıyartı)
değişikliğine bağlıdır. Basitçe sodyum iyon kanalı-
nı ele alalım. Sodyum iyon kanallarının içi negatif
yüklüdür. Sodyum kanalı açıldığında hücre dışında
fazla miktada olan sodyum iyonları konsantrasyon
farkına bağlı olarak hücre içine giriş yaparlar.
Kolaylaştırılmış difüzyon ise taşıyıcı aracılı di-
füzyondur. Maddelerin çok yoğun olduğu ortam-
dan daha düşük yoğunluktaki ortama aracı bir pro-
tein yardımıyla enerji kullanmaksızın taşınmasıdır.
Hücrelere alınan glikozun çoğu kolaylaştırılmış
difüzyonla hücre içine taşınır.
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
dikkat
Difüzyonu etkilyen önemli faktörler hücre
zarının kalınlığı, lipidde eriyebilirlik, madde-
lerin geçebildiği protein kanal sayısı ve kanal
geçirgenliği, ısı, maddleirn moleküğler ağırlı-
ğı-büyüklüğü ve konsantrasyon farkıdır.
Suyun difüzyonu (Osmoz): Suyun difüzyonu
da suyun içinde bulunduğu ortamın yoğunluğuna
bağlıdır. Su molekülleri de su açısından çok yoğun
olduğu ortamdan daha düşük yoğunluktaki or-
tama seçici geçirgen zar aracılığıyla enerji kullan-
maksızın geçiş yapar. Suyun geçişindeki en büyük
itici ya da emici güç osmotik basınçtır. Belli bir
hacimdeki sıvı içinde çözünmüş madde miktarı o
çözeltinin ozmolaritesi olarak ifade edilir. Beden
hücrelerinin ölçülen bu osmolarite değeri yaklaşık
300 miliosmoldur. 300 miliosmolluk bir hücreyi
kendinden daha yoğun bir sıvı (300 milosmolün
üzerinde) içerisine koyarsanız hücreden bu sıvıya
su geçişi yani osmozu olacaktır. Bu şekilde hücre
küçülecektir. Bunun temel sebebi hücrenin su yo-
ğunluğunun daha yüksek konsantrasyonlu olan sı-
vıdan az olmasıdır. Tam tersine hücreyi kendinden
daha az yoğun bir sıvıya (300 miliosmolün altında)
koyarsanız bu kez hücre bu sıvıdan suyu çekecek,
hücre şişecek ve şişme devam ettiği müddetçe hüc-
re bir noktada patlayacak, ölecektir.
Enerji Gerektiren (Aktif) Transport
Daha önce de belirtildiği gibi enerji harcamak-
sızın hücre zarından moleküllerin ya da maddele-
rin geçişi için belli bir gradiyent-yoğunluk farkı ya
da basınç farkı gerekir. Hiç bir madde kendinden
daha çok yoğunluktaki ortama kendi başına enerji
kullanmaksızın geçemez. Ancak enerji kullanarak
daha yoğun bulunduğu ortama taşınması gerekir.
Bu tür taşınmaya yani maddelerin elektrokimya-
sal farka karşı enerji sarfedilerek taşıyıcı proteinler
aracılığı ile hücre zarından taşınmasına aktif trans-
port denir. Bu tür taşınan maddelere örnek olarak
sodyum, potasyum, kalsiyum, magnezyum, klorür,
bikarbonat, demir, hidrojen, klor, iyodür ve ürat
iyonları ile değişik şekerler ve amino asitler verile-
bilir. Kolaylaştırılmış difüzyonda olduğu gibi aktif
transportta taşıyıcı proteinler aracılığıyla gerçekle-
şir. Sonuçta protein aracılı enerji kullanarak mad-
deler az yoğun ortamdan çok yoğun ortama doğru
taşınır. Beden hücrelerinde aktif taşımaya verilebi-
lecek en iyi örnek sodyum potasyum pompasıdır.
Sodyum iyonu hücre dışında potasyum iyonu hüc-
re içinde fazla bulunur. Bu pompa aktiflendiğinde
yani çalışmaya başladığında enerji kullanarak sodi-
um iyonlarını hücre dışına atarken potasyum iyon-
larını hücre içine yani konsantrasyonlarının çok ol-
duğu yöne doğru taşır. Sodyum potasyum pompası
olmasa idi hücrelerde sürekli bir su alımına bağlı
olarak şişme ve ölüm gerçekleşirdi. Bunun sebebi
şöyle açıklanabilir. Hücreler dinlenim halinde iken
yapılan ölçümlerde hücre içinin negatif yüklü ol-
duğu gösterilmiştir. Hücre içinin negatif yani eksi
yüklü olmasının temel sebeplerinden birisi hücre
içinde bulunan anyonik yani eksi yüklü protein-
lerdir. Bu eksi yüklü yapı her daim hücre dışında
pozitif yüklü olan sodyum iyonlarını hücre içine
çekmeye çalışır. Hücre içine giren sodium iyonla-
rı da beraberinde klor iyonunu da çeker. Sodyum
ve klor iyonları yani bir anlamda tuz hücre içine
suyun emilmesine yol açar. Böylece hücreler şişme-
ye zarları gerilmeye başlar. Bu gerilme sonucunda
aktifleşen sodym potasyum pompası 3 sodyum
iyonunu hücre dışına atarken 2 potasyum iyonunu
hücre içine alır ve denge tekrar kurulur.
Başka bir önemli pompada hücrelerde kalsiyum
pompasıdır. Kalsiyum iyonları hücre dinlenim ha-
linde iken hücre içine göre hücre dışında yaklaşık
10.000 kat daha fazla bulunur. Gerçekten de yapı-
lan çalışmalarda hücre içinde kalsiyum iyonunun
hücrelerde uyarı olmaksızın artışının hücreleri öl-
dürdüğü görülmüştür. Bu nedenle kalsiyum her
daim uyarı alamayan hücrelerde hücre dışında fazla
olmalıdır. Bunu sağlayan da kalsiyum pompasıdır.
Hücre zarında, endoplazmik retikulumda ve mito-
kondrilerde bulunan kalsiyum pompası hücre için-
deki sitoplazmadaki kalsiyumu alarak hücre dışına
ve organellere pompalar.
Sekonder Aktif Transport
Aktif taşınmada maddelerin az yoğun oldukla-
rı ortamdan çok yoğun ortama taşınmaları enerji
bağımlıdır. Daha önce anlatıldığı üzere bazı mad-
delerin (sodyumun aktif taşınması gibi) taşınması
sırasında oluşan başka bir güç vardır. Şöyle ki; sod-
yum potasyum pompası 3 sodyum iyonunu hüc-
re dışına atarken 2 potasyum iyonunu hücre içine
13

almaktaydı. Sodyum ve potasyumun pozitif yüklü
iyonlar oldukları düşünüldüğünde her bir pompa
aktivitesinde net 1 pozitif iyon kaybı yaşanmakta-
dır. Bu nedenle gerek bir pozitif iyonun net kay-
bı gerekse hücre içinin negatifliği hücre dışındaki
sodyum iyonunun hücre içine doğru yönelmesine
yola açar. Yani sodyum için büyük bir konsantras-
yon farkı olulur. Bu fark bir anlamda enerji kaynağı
olarak düşünülebilir. Sodyum hücre içine girmeye
çalışır. Sodyum hücre içine girerken başka mole-
küllerin de hücre içine alınmasına yol açar. Bu tür
birlikte taşınmaya co-transport adı verilir. Sod-
yumla birlikte taşınan moleküller glikoz, aminosit,
klor, iyot, olarak verilebilir. Bu tür taşınmalarda da
aracı taşıyıcı proteinler görev alır. Co-tansportun
zıddı yani ters yönde taşınma da söz konusudur.
Özellile böbrek tübül hücrelerinde sodyum geri
emilirken hidrojen iyonu bedenden idrar yolu ile
atılmak üzere tübule geri verilir.
Endositoz ve Eksositoz
Madde geçişleri genel olarak hücre zarı arasın-
dan olmaktadır. Ancak bedende ayrı bir taşınma
olayı daha vardır. Bu tür taşınmalarda zarın geçir-
genliği önemli değildir. Doğrudan hücre zarı kul-
lanılarak gerçekleşir. Doğrudan hücre zarı kullanı-
larak hücre içine madde alımına ENDOSİTOZ;
doğrudan hücre zarı kullanılarak hücre dışına mad-
de atımına EKSOSİTOZ adı verilir.
Endositoz olayı kendi arasında 3 farklı başlıkta
ele alınabilir.
a. Fagositoz: Bakteri, hücre veya doku atıkla-
rının hücre içine alınması adeta yutulması-
dır. Fagositoz olayında hücre zarı öncelikle
hücre içine alınacak maddenin-canlının
etrafını yalancı ayaklarla-uzantılarla sarar,
sarılan bölgedeki zar yapısı içeriye doğru
çekilir ve madde hücre içine alınmış olur.
Hücre içine alınan maddenin-canlının etfa-
fı hücre zarı ile çevrilidir. Hücre içine alınan
bu hücre zarı ile çevrili yapıya vezikül adı
verilir. Veziküller lizozoma taşınır ve orda
bulunan enzimler aracılığıyla vezikül zarı
parçalanarak madde parçalanır. Savunma
sistemin en önemli elemanlarından olan
makrofajlar ve nötrofillerin en önemli silahı
fagositozdur. Fagositoz olayı ile beden içine
giren patojenlerin yakalanıp öldürülme iş-
lemleri gerçekleşir.
14
Fizyolojiye Giriş
b. Pinositoz: Fagositoz daha çok katı mole-
küllerin hücre içine alınması iken pinositoz
suda çözünmüş çok küçük moleküllerin
hücre içine alınmasıdır. Bu da adeta içme
olarak isimlendirilir. Yine hücre içine alı-
nacak moleküllerin etrafı yalancı ayaklarla
zarla çevrilir. Hücre zarı o bölgeden içeri
doğru katlanır ve madde hücre içine alın-
mış olur.
c. Reseptör bağımlı endositoz: Çeşitli mole-
küllerin hücre içine taşınması için spesifik
yollar da geliştirilmiştir. Kolesterolun hüc-
re içine alınması reseptör bağımlı endosi-
toz örnek verilebilir. Daha önce anlatıldığı
üzere hücre zarı çift kat lipid ve üzerinde
protein moleküllerinden oluşmaktaydı.
Hücre zarında bulunan bu proteinlerin te-
mel görevlerinden birisi de zarda reseptör
göreviydi. Hücre zarındaki reseptörler ken-
dine özgü olarak bir molekülün bağlanması
için özelleşmiş bir yapıya sahiptir. Nasıl ki
her kapının bir kiliti ve bu kilide uyumlu
anahtarı oluyorsa her reseptörün de ken-
dine özgü bir bağlanma molekülü vardır.
Hücre zarının önemli bir komponenti olan
kolesterol, düşük yoğunluktaki lipoprotein
(LDL) molekülü içinde bulunur. Bu LDL
moleküllerinin hücre zarlarında kendine
özgü reseptöeleri vardır. LDL içindeki ko-
lesterol yapısal bir bileşik olduğu için hücre
içine alınmalı, LDL içinden çıkartılmalı ve
yapısal olarak kullanılmalıdır. Bunun için
de öncelikle LDL molekülü hücre zarında-
ki reseptörüne bağlanır, bu bağlanma sonu-
cu LDL moleküllerinin etrafı zarla çevrilir,
yine hücre zarı hücre içine doğru çöker ve
etrafı zarla çevrili LDL molekülleri hücre
içine alınmış olur. Zarla çevrili içinde LDL
bulunan veziküller lizozoma yönlendirilir,
etrafındaki zar parçalanır, LDL molekülü
ayrıştırılır ve açığa çıkan kolesterol yapıtaşı
olarak kullanılır. LDL reseptörleri hasar gö-
ren insanlarda LDL bir anlamda da koleste-
rol hücre içine alınamayacağı için koleterol
kanda birikmeye başlar. Kanda artan LDL
yani kolesterol molekülleri damar sertliği-
ne, damar tıkanmalarına, hipertansiyona
hatta ölüme bile yol açabilir.
Eksozitoz olayı ise endositozun tam tersidir.
Hücre dışına verilecek olan maddelerin atılması
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
yoludur. Hücre içinde bulunan ama dışarı atılma-
sı gereken bir molekülün etrafı zarla çevrilir. Yine
zarla çevrili içinde atılacak olan madde olan bu ve-
ziküller bu kez hücre zarı iç tarafından zarla kay-
naşır ve hücre dışına veilir. Özellikle hücre içinde
sentezlenen ve hücre dışına salgılanan hormonlar,
nörotransmitterler gibi kimyasal haberciler bu şe-
kilde hücre dışına atılır ya da salgılanır. Yine hücre
içinde sindirilemeyen atık maddeler de bu şekilde
hücre dışına atılır.
Hücre Döngüsü ve Ölümü
Çok hücreli canlıların ömürleri boyunca döl-
lenmeden başlayarak mitoz, farklılaşma ve ölüm
olayları büyük önem taşır. Bir hücrenin yaşaması,
bölünmesi, farklılaşması ya da ölmesi konusundaki
kararı hücre içi ve dışından gelen uyartılar belirler.
Yani her şey önceden planlanmıştır. Bir hücrenin
ne zaman oluşacağı ne zaman öleceği bellidir. Çok
hücreli canlıların büyüme, gelişme ve çoğalmaları
hücre bölünmesiyle gerçekleşmektedir. Temel ola-
rak hücre bölünmesine bakıldığında iki tip hücre
bölünmesi ortaya çıkar.
a. Mitoz bölünme: Mitoz bölünme sırasında
bir hücre aynı genetik özelliklere sahip iki
hücre oluşturmak üzere bir kez bölünür.
Mitozun temel amacı, hücre sayısını art-
tırmak, yaralanan ve yaşlanan hücrelerin
yerine yeni hücreler meydana getirmektir.
Mitoz bölünme sonucunda ana hücredeki
kalıtım maddesi eşit miktarda yavru hücre-
lere geçer. Oluşan yavru hücreler tıpatıp bö-
lünen ata hücreye benzer; sonuçta olgun bir
hücreden iki yavru hücre meydana getirilir.
b. Mayoz bölünme: Eşeyli üreyen canlıların
üreme hücrelerinde görülür. Mayoz bölün-
me erkek veya dişi üreme hücrelerinin olu-
şumunda etkili olan özel bir bölünme şek-
lidir. Mayoz bölünme sonucu oluşan yavru
hücrelerin kromozom sayıları ana hücreden
farklı olarak ana hücrenin yarısı kadardır.
Hücre Döngüsü
Hangi tip bölünme olursa olsun bir hücreden
yeni hücreler üretilmesi bölünme aracılığıyla ger-
çekleşir. Bölünme gerçekleşmeden önce hücreler
dinlenme durumundadır. Bölünme öncesi durum
olarak adlandırılan bu durumun süresi hücreden
hücreye değişir. Hücre tipine göre birkaç gün oldu-
ğu gibi bir kaç haftada sürebilir. Dinlenim halinde-
ki bir hücrenin bölünebilmesi için hücreye içerden
ya da dışardan bir uyartı gelmesi gerekir. Hücreye
bölün uyarısı gelmediği müddetçe hücre dinlenim
halinde kalır. Hücre bölünme uyarısını (büyüme
faktörleri, hormonlar, mitojenler, sitokinler, gibi
sinyallerle) aldığında hücre bölünmeye yönlendi-
rilir. Bölünme sırasında bir takım önemli işlevler
gerçekleşir. Basitçe hücre hacim olarak büyür ve bö-
lünme için gerekli hazırlıklar yapılır, çeşitli protein-
ler sentezlenir. Bir hücreninm bölündükten sonra
tekrar bölününceye kadarki geçen süreye hücre
döngüsü adı verilir. Hücre döngüsü bir çok karışık
ayrı safhalardan oluşmaktadır. Basitçe bu safhaların
amacı sağlıklı bir şeklide bölünme olayının gerçek-
leşmesidir. Bunun içinde hemen hemen her kritik
noktada bir kontrol noktası vardır. Bu kritik nokta-
larda bazı önemli veriler elde edilir. Eğer bölünme
için gerekli hazırlıklar yapılmamışsa ya da yanlış
giden bir süreç varsa bölünme süreç düzeltilinceye
kadar durdurulur; süreç düzeltilemezse hücre ölü-
me yönlendirilir. Bu kontrol noktalarında;
a. Gerekli hazırlıklar tamamlanmış mı?
b. DNA da ya da DNA replikasyonunda bir
hasar ya da hata var mı?
c. DNA da ya da DNA replikasyonunda hasar
ya da hata varsa döngü durur. DNA tamire
yönlendirilir.
d. DNA tamir edilirse döngü devam eder. Ta-
mir edilemezse hücre ölüme yönlendirilir.
e. Koromozomlar uygun şeklide dizilmiş mi?
Dizilmemişse döngü yine durdurulur.
Bu şekilde bir çok noktada hücre döngüsü kont-
rol edilir ve hasarlı hücrelerin oluşması engellenir.
Hücreler uyarı almadıkça bölünmemelidir. Bö-
lünme uyarısı geldiğinde de hücreler kontrollü bir
şekilde bölünmelidir. Bölünme sırasında da hatalı
noktalar tespit edilirse bölünme durdurulmalı, ha-
sarlar gideriliyorsa bölünme devam etmeli, giderile-
miyorsa bölünme sonlandırılmalı; hücre ölmelidir.
Hücre Ölümü
Hücreler fonksiyonlarını yerine getirdikten
sonra, hasarlandıktan ya da yaşlandıktan sonra öl-
meye programlanmışlardır. Hücre ölümü genellik-
le apoptoz veya nekroz şeklinde olmaktadır.
15

Nekroz daha çok travma gibi fiziksel bir ha-
sardan ya da hücrelere kimyasal olarak zarar veren
toksik ajanlara maruz kalmaktan oluşur. Bu tip
ölüm şeklinde hücre hasarını takiben zar yapısı-
nın bozulmasına bağlı olarak hücre içine giren su
ve maddelerden dolayı hücre ve organeller şişer,
patlar. Nekroz hücrelerin parçalandığı pasif ve pa-
tolojik bir hücre ölümüdür. Nekrozda zarar gören
esas hedef organel, hücrenin enerji kaynağı olan
mitokondridir. Apoptoz ise basitçe programlanmış
hücre ölümüdür. İstenmeyen, hasar görmüş veya
potansiyel olarak kanser riski taşıyan hücrelerin
uzaklaştırılması ya da yokedilmesinde kullanılan
hücre intihar mekanizmasıdır. Apoptozun teme-
linde genetik mekanizma vardır. Apoptozda nek-
rozdan farklı olarak aktif işlev gerektiren genetik
kontrollü bir süreçtir. Apoptoz sırasında nekrozdan
farklı olarak hücreler şişme yerine hücre büzülür
(küçülür) ve çevre hücrelerle olan ilişkisi kaybolur.
Mitokondri yine nekrozdakinin aksine morfolojik
olarak sağlamdır ve burada esas zarar gören yapı çe-
kirdektir. Çekirdekte kromatin yoğunlaşır ve DNA
parçalanır. Programlı hücre ölümünün moleküler
mekanizması tam olarak bilinmemekle birlikte
hücrelerin genetik olarak belleklerinde var olan in-
tihar programının çeşitli patofizyolojik ve oksidatif
stres gibi olaylarla başlatılmasıdır. Değişik hücre
tiplerinde farklı çevresel uyarılar apoptozisi başla-
tabilir. Hemen hemen tüm hücrelerde radyasyon,
inflamatuar sitokinler, oksidatif stres, redoks po-
tansiyelinde değişiklikler, büyüme faktörleri veya
trofik faktörlerin ortamdan kaybolması, mekanik
stres, enerji dengesinin bozulması ve yaşlanma
apoptozu başlatabilmektedir. Apoptoz reaktif oksi-
jen radikalleri ile de uyarılabilir.
Temel Vücut Sistemleri
Bedenin temel yapı ve fonksiyon birimi olan
hücreler belli işlevleri yerine getirmek amacıyla
farklılaşarak dokuları oluştururlar. Bedende 4 te-
mel doku tipi vardır. Kas dokusu, sinir dokusu, bağ
dokusu ve epitel doku. Dokular belirli fonksiyon-
ları yerine getirebilmek için bir araya gelerek organ
oluştururlar. Farklı doku çeşitlerini içeren organ-
ların kendine özgü fonksiyonları vardır. Organlar
birbirleriyle iletişim halindedir. Organlar arasında
damarlar, lenf ve sinir sistemleri aracılığıyla bağ-
lantılar kurulmuştur. Bu bağlantılar sonucunda
fonksiyonlarını yerine getirmek amacılya bir araya
16
Fizyolojiye Giriş
gelen organlar sistemleri oluşturu. Bu sistemlerin
de bir araya gelmesiyle canlı bedeni oluşur. İnsan
bedenini oluşturan temel sistemler sinir sistemi,
dolaşım sistemi, solunum sistemi, boşaltım sistemi,
sindirim sistemi, hareket sistemi, üreme sistemi ve
endokrin (hormonal) sistemdir.
Hareket (Kas-İskelet) Sistemi
Hareket sistemi kemik, eklem ve kaslardan olu-
şur. Yatmak, kalkmak, yürümek, konuşmak gibi
hareketlerin hepsinden hareket sistemi sorumlu-
dur. Kemikler bir araya gelerek iskelet sistemini
oluştururlar. Kemikleri birbirine bağlayan oluşum-
lara eklem denir. Kemikler ve eklemler bedenin is-
keletini oluştururlar ama hareket için bir de kaslara
ihtiyaç vardır. Beden ağırlığının % 40 ını kaslar
oluşturur. Kaslar düz, çizgili ve kalp kası olarak 3
ana başlıkta incelenir.
Dolaşım Sistemi
Kalp, kan ve kan damarlarından oluşan kapa-
lı sisteme dolaşım sistemi denir. Dolaşım sistemi
özellikle tüm bedendeki hücrelerin beslenmesi ve
atıklarının geri toplanması için gereklidir. Dola-
şım sisteminin merkezi olan kalp bedenimizdeki
tüm hücrelere damarlar aracılığıyla kan pompalar.
Damarlar yapıları ve görevlerine göre atar kılcal ve
toplar) damar olmak üzere üçe ayrılır.
Solunum Sistemi
Solunum sistemi burun boşluğu, yutak, gırtlak,
soluk borusu, bronşlar ve akciğerlerden oluşmakta-
dır. Solunum sisteminin amacı hücre ve dokuların
oksijen ihtiyacını karşılamak, metabolizma sonucu
oluşan karbondioksiti hücre ve dokulardan uzak-
laştırmaktır. Solunum sisteminin ana elemanı olan
akciğerler göğüs boşluğu içinde sağda ve solda ol-
mak üzere bulunur. Temel görevi hava ile kan ara-
sında gaz alışverişini sağlamakdır. Yetişkinlerde da-
kikada alınıp verilen soluk sayısı 12-20; çocuklarda
15-20, bebeklerde ise 18-25 arasındadır.
Sinir Sistemi
Tüm sistemler arası organizasyonu sağlayan
temel sistem sinir sistemidir. Bedenin sağlıklı bir
şekilde yaşamasını sağlayan sistemlerin hiçbiri tek
başına çalışamaz. Sistemlerin tamamı birbirine
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
bağlatılıdır, iletişim halindedir. Sinir sistemi iç ve
dış ortamdaki değişiklikleri algılayarak, bedenimi-
zin değişmiş yeni durumlara uymasını sağlar.
Boşaltım Sistemi
Boşaltım sistemi böbrekler, idrar boruları, sidik
torbası ve idrar kanalından oluşmaktadır. Boşaltım
sistemimizin temel görevleri kanın süzülmesi, geri
emilmesi ve gereksiz-zararlı-atık maddelerin atıl-
ması ile su ve elektrolit dengesini düzenlemektir.
Sindirim Sistemi
Sindirim sistemi ağız, tükürük bezleri, yutak,
yemek borusu, mide, ince ve kalın bağırsaklar, ka-
raciğer, safra kesesi ve pankreastan oluşur. Sindirim
sistemi besinlerin alınması, sistem içinde hareket
ettirilmesi, parçalanması, emilmesi ve artıkların
Yaşamla İlişkilendir
Kanser
Hücrelerin kontrolsüz olarak çoğalmasıdır.
Burada kontrolsüz kelimesinin anlamı hücre
bölünmesi sırasında gerçekleşen kontrol süreç-
lerinin işlememesi ya da devre dışı bırakılması-
dır. Normalde bölünmemesi gereken bir hücre
bölünmemelidir. Ancak çeşitli kimyasallar, rad-
yasyon, viral faktörler, kalıtsal durumlara bağlı
olarak gelen uyartılar sonucunda bölünmemesi
gereken hücreler bölünerek kontrolsüz çoğalma-
ya geçerler. Kanserin temel özellikleri hücrelerin
ölümsüz olarak nitelendirilmeleri, kontrolsüzlük
ve yayılmasıdır. Normal hücrelerin bölünme sa-
yısı sınırlıdır. Bölünme sırasında hücrelerin kro-
mozomlarında bulunan telomeraz aktivitesi her
bölünme sonrasında kısalır. Telomerler kısaldıkça
hücre bölünme potansiyeli azalır. İşte kanser hüc-
relerinde sınırsız telomeraz aktivitesi olduğundan
bölünme sınırsızdır. Kanser hücreler oluştuktan
sonra bazı kanser tipleri olduğu yerde yayılırken
atılmasını sağlar. Yaşamımızı devam ettirebilmemiz
için beslenmemiz zorunludur. Bu nedenden, bes-
lenmemiz çok iyi düzenlenmiştir ama son derece
karmaşık bir olaydır.
Üreme Sistemi
Yeryüzündeki canlı varlıkların 2 temel amacı
vardır; biri yaşamını sürdürmek, diğeri üremektir.
Birincisi zorunlu bir fizyolojik olaydır ama üreme
zorunlu değildir. Türlerin devamlılığı için üreme
zorunludur. Üreme sistemi birincil üreme organ-
ları ve yardımcı üreme organları olarak incelenir.
Erkekte birincil organ testis iken dişilerde yumur-
talılardır.
Temel düzeyde de olsa bu ünitede sistemlere gi-
riş yapılmıştır. Bundan sonraki ünitelerde sistemler
detaylı olarak ele alınacaktır.
bazı kanser türleri bulunduğu alandan ayrılarak
diğer doku ve organlara da sıçrama özelliği göste-
rebilir. Kanserli hücreler bulundukları dokularda
kendine özgü yeni damarlanma yolu açarak nor-
mal hücrelerin bozulmasına ve ölümüne de yola-
çar. Kanser hücreleri apoptozdan kaçarak yaşam-
larını sürdürürler. Kanser, genlerimizdeki DNA
moleküllerinin hatalı olmasından kaynaklanabi-
lir. Kansere yol açabilecek genetik değişiklikler
anne ve babadan kalıtım yoluyla alınabileceği
gibi kişinin yasamı sırasında iç ve dış çevresinden
kaynaklanan gen (DNA) hasarlayıcı sebeplerde
olabilir. Örneğin, sigara içmek, radyasyon, günes
ısınlarına maruz kalmak kanseri baslatabilir. Her
kanser hastasında, hastalıgın seyri kendine özgü-
dür. Ilerleyici kanserlerde ortaya yeni değişiklik-
ler çıkar onlarda tümör gelişiminin, baska doku-
lara yayılımı (metastaz), yeni genetik degişimlere
yol açabilir.
17
 Fizyolojiye Giriş

Öğrenme Çıktısı

ÖÇ 3 Madde taşınmasının önemini açıklayabilme

Araştır İlişkilendir Anlat/Paylaş

Hücre zarından madde ta- Hücre içine alınması gere- Hücre zarı üzerinden ve
şınması gerçekleşmezse or- ken maddeler ile hücreden hücre zarının doğrudan
taya çıkacak olumsuzluklar atıması gereken maddeleri kullanıldığı taşınma siste-
neler olabilir ilişkilendirin. mini anlatınız.

18
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

ÖÇ 1 Homeostazis kavramını
açıklayabilme

Fizyoloji, Patoloji ve
Homeostasis

Canlı bedenini oluşturan sistemlerin beden dışından ve içinde hatta hücrelerin hücre içi ve dışında
meydana gelen değişimlere uyum göstermesi, bu değişiklikleri algılayarak var olan sistemlerini hücresel
fonksiyonlarını koruması gerekir. Basitçe bedenin ve hücrenin her türlü stress yaratan iç ve dış uyartılara
karşı iç ortamlarını sabit tutmalarına Homeostasis (canlı denge, iç denge, kararlı durum) adı verilir.
Aslında homeostasis ile fizyoloji kelimeleri içi içe geçmiştir. Fizyoloji yaşamı açıklayan bir bilim dalıdır.
İnsan bedenini oluşturan hücrelerin, dokuların, organların ve sistemlerin bağımsız ve bir bütün olarak
işleyişlerini, mekanizmalarını yapı ve fonksiyon açısından inceler, canlılığın, canlı kalmanın hatta ölüm

bölüm özeti
süreçlerinin ne olduğunu araştırır. Yani basitçe fizyoloji hücre, doku, organ ve sistemlerin normal çalışma
prensiplerini ve etkileşimlerini inceler. Fizyolojinin dışına çıkıldığı an zaten hastalık ortaya çıkar, pato-
loji yani hastalık bilimi devreye girer. Canlının temel yapı ve fonksiyon hücrelerin bulunduları çevreye
uyumları ancak fizyolojik koşulların sürdürülmesine bağlıdır.

Hücreyi oluşturan temel yapıları

ÖÇ 2 ve bu yapıların görevlerini
açıklayabilme

Hücre Organizasyonu

Hücreler genel olarak hücre zarı, sitoplazma ve çekirdek olarak 3 ana yapıda incelenir. Hücre zarı tüm
hücrelerin etrafını saran, hücrelerin içeriğinin dışarıya çıkmasını engelleyen, seçici geçirgen yapısıyla
madde giriş ve çıkışına aracılık eden, hücrelerin sınırlarını belirleyen, hücre dışından gellen bazı sinyalleri
tanıyarak ilgili yapılara ulaştıran fonksiyonel bir yapıdır. Hücre zarına fonksiyonel özellikler kazandıran
hücre zarının yapısıdır. Hücre zarına plazma zarı da denmektedir. Hücre zarının kalınlığı hücreden hüc-
reye değişşse de genelde 6-10 nm kalınlığındadır. Plazma zarı temel olarak yağlardan, proteinlerden ve az
da olsa karbonhidratlardan oluşur. Hücre zarının yapısı ile ilgili olarak çok farklı sayıda model öne atıl-
mışsa da günümüzde en çok kabul gören model akıcı-mozaik zar modelidir. Akıcı-mozaik zar modelinde
hücre zarı çift kat lipid tabakası ve üzerinde gömülü proteinlerden oluşur. Hücre zarlarında bulunan
proteinlerin tipleri ve sayıları hücreden hücreye farklılık gösterir. Hücre zarında bulunan proteinler hüc-
relerin ve hücre zarlarının özel fonksiyonlarına aracılık ederler. Hücreyi oluşturan diğer teme olan orga-
nellerden mitokondride ATP sentezlenir. Endoplazmik retikulum hücre içinde tübüler ve yassı veziküler
yapıların bir ağıdır. Granüler endoplazmik retikulumdaki ribozomlarda protein sentezlenir. Agranüler
endoplazmik retikulumda steroid sentezlenir ve ayrıca zararlı maddeler zararsız duruma getirilir. Golgi
apereyi endoplazmik retikulumla yakından ilişkilidir. Golgi apareyinde proteinlere ve yağlara karbon-
hidrat eklenir. Golgi apereyinde işleme uğradıktan sonra proteinler salgı veziküllerine alınarak hücreden
salgılanır. Lizozom bir zarla çevrelenmiş büyük, düzensiz ve veziküler bir organeldir. Lizozomlardaki asit
hidrolaz enzimleri proteinleri, karbonhidratları ve yağları parçalar. Peroksizomlar lizozomlara benzer-
lik gösterir. Peroksizomlarda oksidaz enzimleri bulunur. Peroksizomların önemli bir fonksiyonu zararlı
maddelerin oksidasyonudur. Çekirdek hücrenin kontrol merkezîdir. Bedende bulunan tüm hücrelerin
çekirdeği var iken eritrositlerin çekirdeği yoktur. Hücre zarı da dahil bu yapıların hepsi homeostasisisin
devamı için uyum içinde çalışırlar

19
 Fizyolojiye Giriş

ÖÇ 3 Madde taşınmasının önemini

açıklayabilme

Madde Taşınması

Bütün hücrelerin yaşamlarını sürdürebilmeleri için enerjiye ihtiyaçları vardır. Enerji üretimi de karbon-
hidrat, yağ ve proteinlerden elde edilir. Enerji sonucu oluşan temel enerji birimi ATP olarak ifade edilir.
Enerji sonucu aynı zamanda ısı oluşumu da söz konusudur. Hücrede enerji üretimi ve diğer metabolik
faaliyetler sonucunda oluşan atık maddeler yine hücreden ve bedenden uzaklaştırılmalıdır. İşte gerek
enerji üretimi için hücre içine çeşitli maddelerin (besini oksijen, iyonlar, …) alınması; hücrede meta-
bolizma sonucu oluşan atık maddelerin de atılması gerekir. Bu fonksiyonların yerine getirilmesindeki
bölüm özeti

ana avantajlardan bir tanesi hücrelerin için, dışının ve hücreler arası boşlukların sıvı ile dolu olmasıdır.
Yetişkin sağlıklı bir insanda bedenin % 60-65’ı sıvıdır. Bu sıvı bedende basitçe hücre içinde, hücre dı-
şında ya da hücreler arası boşlukta bulunur. Hücre içi ve dışındaki sıvının içerisinde sadece su bulunmaz
aynı zamanda su ile birlikte diğer bazı maddeleri de içermektedir. Suyun dışında kalan bu maddelerin
çoğunluğu suda çözünmüş elektrolitlerdir. Homesotasisin devamı için sürekli olarak hücre içine gerekli
olan maddelerin alınması gereksiz-zararlı-atık maddelerin atılması gerekir. Bu fonksiyon ancak hücre
zarları aracılığıyla madde transport ile gerçekleşir. Madde transport aktik ve pasif şeklinde gelişir. Pasif
taşınma şekilleri enerji kullanmaksızın difüzyonve ozmoz ile yapılırken aktik taşınma enerji kulllanılarak
yapılır. Basit difüzyon herhangi bir protein molekülülünün yardımı olmaksızın sadece konsantrasyon
farkına bağlı olarak maddelerin seçici geçirgen bir zardan çok yoğun ortamdan daha düşük yoğunlukta-
ki ortama geçişleridir. Oksijen, karbondioksit, etanol gibi küçük moleküller basit diüzyonla taşımırlar.
Basit difüzyonda maddeler hücre zarı arasındaki boşluklardan ya da proteinlerin boylu boyuna açmış
oldukları iyon kanallarından geçiş yaparlar. Kolaylaştırılmış difüzyon ise taşıyıcı aracılı difüzyondur.
Maddelerin çok yoğun olduğu ortamdan daha düşük yoğunluktaki ortama aracı bir protein yardımıyla
enerji kullanmaksızın taşınmasıdır. Hücrelere alınan glikozun çoğu kolaylaştırılmış difüzyonla hücre
içine taşınır. Su molekülleri de su açısından çok yoğun olduğu ortamdan daha düşük yoğunluktaki
ortama seçici geçirgen zar aracılığıyla enerji kullanmaksızın geçiş yapar. Buna da ozmoz denir. Mad-
delerin enerji kullanarak daha yoğun bulunduğu ortama taşınmasına ise aktif taşınma adı verilir. Aftif
taşıma taşıyıcı proteinler aracılığı ile gerçekleşir. Sonuçta protein aracılı enerji kullanarak maddeler az
yoğun ortamdan çok yoğun ortama doğru taşınır. Beden hücrelerinde aktif taşımaya verilebilecek en iyi
örnek sodyum potasyum pompasıdır. Sodyum iyonu hücre dışında potasyum iyonu hücre içinde fazla
bulunur. Bu pompa aktiflendiğinde yani çalışmaya başladığında enerji kullanarak sodium iyonlarını
hücre dışına atarken potasyum iyonlarını hücre içine yani konsantrasyonlarının çok olduğu yöne doğru
taşır. Doğrudan hücre zarı bizzat kullanılarak gerçekleşir. Doğrudan hücre zarı kullanılarak hücre içine
madde alımına endositoz; doğrudan hücre zarı kullanılarak hücre dışına madde atımına eksositoz adı
verilir. Fagositoz: bAkteri, hücre veya doku atıklarının hücre içine alınması adeta yutulmasıdır. Pinositoz
suda çözünmüş çok küçük moleküllerin hücre içine alınmasıdır. Bu da adeta içme olarak isimlendirilir.
Yine hücre içine alınacak moleküllerin etrafı yalancı ayaklarla zarla çevrilir. Hücre zarı o bölgeden içeri
doğru katlanır ve madde hücre içine alınmış olur. Eksozitoz olayı ise endositozun tam tersidir. Hücre
dışına verilecek olan maddelerin atılması yoludur. Hücre içinde bulunan ama dışarı atılması gereken bir
molekülün etrafı zarla çevrilir. Yine zarla çevrili içinde atılacak olan madde olan bu veziküller bu kez
hücre zarı iç tarafından zarla kaynaşır ve hücre dışına veilir. Özellikle hücre içinde sentezlenen ve hücre
dışına salgılanan hormonlar, nörotransmitterler gibi kimyasal haberciler bu şekilde hücre dışına atılır ya
da salgılanır.

20
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

1 Değişen iç ve dış koşullara ragmen canlı iç or- 6 Aşağıdakilerden hangisi karbonhidratların

tamının sabit tutulması aşağıdakilerden hangisidir? yapı taşı olan enerji kaynağıdır?

neler öğrendik?
A. Apoptozis A. Glikoz
B. Opsonizasyon B. Aminoasit
C. Homeostazis C. Yağ asidi
D. Endositoz D. Kolesterol
E. Fagositoz E. Gliserol

2 Aşağıdakilerden hangisi hücre içinde daha

çok bulunan bir moleküldür?
7 Hücrede yüksek düzeyde organize olmuş fi-
A. Sodyum ziksel yapılara ne denir?
B. Klor
A. Organel
C. Kalsiyum
B. Çekirdek
D. Potasyum
C. Plazma
E. Hemoglobin
D. Stoplazma
E. Glikokaliks
3 Hücre içi sindirim yapan organel aşağıdaki-
lerden hangisidir?
8 Endoplazmik retikulumla yakından ilişkili
A. Lizozom olan ve proteinlerin işleme uğrayarak salgı vezikül-
B. Golgi apereyi lerine alındığı organel aşağıdakilerden hangisidir?
C. Endoplazmik retikulum
A. Golgi apereyi
D. Peroksizom
B. Mitokondri
E. Mitokondri
C. Lizozom
D. Peroksizom
4 Enerji üretiminden sorumlu olan organel aşa- E. Çekirdek
ğıdakilerden hangisidir?
A. Lizozom 9 Maddelerin çok yoğun ortamdan daha düşük
B. Golgi apereyi yoğunlu ortama yayılmalarına ne denir?
C. Endoplazmik retikulum
A. Difüzyon
D. Peroksizom
B. Endositoz
E. Mitokondri
C. Pinositoz
D. Aktif taşıma
5 Bir hücrenin (Yağ hücreleri hariç) yaklaşık ne E. Fagositoz
kadarı (% olarak) sudan oluşur?
A. 75 10 Hücre içine hücre zarı yapısını kullanarak
B. 10 doğrudan madde alımına ne ad verilir?
C. 95
A. Endositoz
D. 40
B. Ozmoz
E. 25
C. Difüzyon
D. Eksozitoz
E. Kolaylaştırılmış difüzyon

21
 Fizyolojiye Giriş

1. C Yanıtınız yanlış ise “Homeostasis” konusunu 6. A Yanıtınız yanlış ise “Homeostasis” konusunu
yeniden gözden geçiriniz. yeniden gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

2. D Yanıtınız yanlış ise “Hücre Zarı” konusunu 7. A Yanıtınız yanlış ise “Hücre Organelleri” ko-
yeniden gözden geçiriniz. nusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. A Yanıtınız yanlış ise “Hücre Organelleri” ko- 8. A Yanıtınız yanlış ise “Organeller” konusunu
nusunu yeniden gözden geçiriniz. yeniden gözden geçiriniz.

4. E Yanıtınız yanlış ise “Hücre Organelleri” ko- 9. A Yanıtınız yanlış ise “Taşınma” konusunu ye-
nusunu yeniden gözden geçiriniz. niden gözden geçiriniz.

5. A Yanıtınız yanlış ise “Basit Difüzyon” konusu- 10. A Yanıtınız yanlış ise “Endositoz” konusunu
nu yeniden gözden geçiriniz. yeniden gözden geçiriniz.

22
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

Araştır Yanıt
1 Anahtarı

Temel anlamda insan bedeninin yapısı (anatomisi) ve işleyişi (fizyolojisi) hak-

kında bilgisi olan bir kişinin hastalıkları anlaması, yorumlaması ve hastalık-
larla mücadele etmesi daha kolay olacaktır. Herkesin insan bedeninin anato-
misi ve fizyolojisi hakkında yeterli bir bilgiye sahip olması gerekir. Bedenin
en temel yapı ve fonksiyon birimi olan hücreler belli işlevleri yerine getirmek
amacıyla farklılaşarak gruplaşır ve dokuları oluştururlar. Bedende kas dokusu,
sinir dokusu, bağ dokusu ve epitel doku olmak üzere 4 temel doku çeşidi
bulunmaktadır. Bu dokular belirli fonksiyonları yerine getirebilmek için bir
araya gelerek organ oluştururlar. Her organın bedende belirli bir görevi vardır
ve sınırları kesin olarak belirlenmiştir. Bir organın yapısında farklı doku çeşit-
leri bulunabilir. Organlar arasında damarlar, lenf ve sinir sistemleri aracılığıyla
bağlantılar kurulmuştur. Belli fonksiyonları yerine getirmek için bir araya ge-
len organ toplulukları sistemleri oluşturur. Örneğin; kalp, kan, kan damarları
ile lenf damarları ve çeşitli diğer organlar dolaşım sistemini oluştururlar. Farklı
sistemlerin bir araya gelerek birlikte çalışmaları sonucunda yaşayan organizma
ortaya çıkar.
Araştır 1 Bedeni oluşturan temel sistemler basitçe;
a. Hareket Sistemi
b. Dolaşım Sistemi
c. Solunum Sistemi
d. Sinir Sitemi
e. Boşaltım Sistemi
f. Sindirim Sistemi
g. Üreme Sistemidir.
Bu sistemlerden herhangi birinin zarar görmesi ya da işlevini yitirmesi hâlinde
hastalıklar, yaşam kalitesinde azalma gibi durumlar ortaya çıkar. İşte saynış
olduğumuz bu sistemleri ve sistemi oluşturan her bir parçanın yapı ve fonk-
siyonlarını ilişkilendirerek araştıran bilim dalı fizyolojidir. Sistemler doğru iş-
lediği sürece fizyolojik parametreler sağlanır. Fizyolojik parametreler değiştiği
anda tüm sistemler hzılı bir şekilde tekrar bu parametrelere ulaşmak üzere or-
ganize olur. İşte bu uyum sürecine yani tekrar fizyolojik parametrelere ulaşma
noktasına homeostasis denir. Değişen iç ve dış koşullara uyuma homeostasis
denir.

23
 Fizyolojiye Giriş

Araştır Yanıt
1 Anahtarı

Hücrelerin çevreden gelen uyartılara ve değişik durumlara adapte olabilme-

leri, hareket edebilmeleri, şeklini koruyup dıştan gelen darbelere dayanıklı
kalabilmeleri sitoplazmanın hemen hemen her alanine yayılan bir ağ saye-
sinde gerçekleşir. Bu ağ yapısına hücre iskeleti adı verilir. Hücre iskeleti mik-
rotübüller, intemediate (ara) filamentler, mikrofilamentler ve proteinlerden
oluşur.Bütün hücrelerde bir hücre iskeleti bulunur. Bu bir lif sistemi olup
hücre yapısını devam ettirir. Hücre iskeleti hücrenin ve organellerin biçimini
değiştirmeye ve hareketine de izin verir. Mikrotübüller uzun tübüller olup
bunların duvarlarının kalınlığı 5 nm’dir. Mikrotübüller, hücrede taşınma ve-
zikülleri, salgı granülleri ve mitokondrilerin hücrenin bir yerinden başka bir
Araştır 2 yerine taşınması için yollar oluşturur. Mikrotübüller ayrıca mitoz bölünme
sırasında kromozomları hücrenin karşılıklı kutuplarına hareket ettiren iğ ip-
liklerini oluşturur. Ara filamentler çapı 8-14 nm olan filamentlerdir ve değişik
alt birimlerden yapılmıştır. Bazı ara filamentler çekirdek zarını hücre zarına
bağlar. Bu filamentler hücreye esneklik verir, dış basınca karşı hücrenin direnç
göstermesini sağlar. Ara filamentlerin yokluğunda hücreler kolayca yırtılır.
Ara filamentler anormal olduğunda deride kabarcıklar yaygın olarak görülür.
Mikrofilamentler hücre iskeletinin büyük kısmını oluşturur. Mikroflamentler
4-6 nm çapında uzun ve katı liflerdir ve bunların yapısında kasılabilen protein
olan aktin yer alır. Aktin memeli hücrelerinde çok bulunur. Aktin filamentleri
hücre iskeletinin değişik kısımlarına bağlanır. Aktin filamentleri bağırsak mu-
kozasındaki epitel hücrelerindeki mikrovillusların uçlarına uzanır.

Hücrelerin yaşamalrını sürüdürebilmeleri için var olan homeostatic durum-

larını sürdürmeleri fizyolojik parametrelerini her daim sağlamaları gerekir.
Basitçe bir hücrenin sını miktarı ve içindeki çözünmüş madde miktarı yani
konsantrasyonu her daim sabit tutulmalıdır. Bunun da gerçekleşebilmesi için
Araştır 3 hücre dışından gerekli maddeleri alabilmeli ve hücre içinde oluşan atık ve
zararlı maddelerin hücreden atılamsı gerekir. Ancak bunlar gerçekleşirse hüc-
relerin yaşamlarını sürüdürebilir. Hücresel düzeyde başlayan olumsuzluklar
doluları, dokular organları organlar da sistemleri etkileyecek durum düzel-
mezse hastalık hatta ölüm ortaya çıkacaktır.

24
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
Kaynakça
Hall, J.E. (2013). Guyton and Hall Tıbbi Fizyoloji,
Çev. B.Ç. Yeğen, İ. Alican, Z. Solakoğlu, İstanbul:
Nobel Tıp Kitabevleri.
Preston, R.R., Wilson, T.E. (2014). Fizyoloji, Çev. Ü.
İşoğlu-Alkaç, M.N. Ermutlu, B. Yılmaz, İstanbul:
Güneş, H.V. (2014). Moleküler Hücre Biyolojisi,
İstanbul: İstanbul Tıp Kitabevi.
Aktümsek, A. (2012). Anatomi ve Fizyoloji: İnsan
Biyolojisi, Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık
Tic. Ltd. Şti.
Berrak Ç. Yeğen (Editör, 2013), Yüksekokullar İçin
Fizyoloji, İstanbul, Yüce Yayım.
Eldra Pearl Solomon (2000). İnsan Anatomisi ve
Fizyolojisine Giriş, Çeviri: L. Bikem Süzen,
İstanbul, Birol Basın Yayın Dağıtım ve Ticaret
Ltd. Şti.
E.P. Widmaier, H. Raff, K.T. Strang (2014). Vander
İnsan Fizyolojisi, Vücut Fonksiyon Mekanizmaları.
Çeviren: Tuncay Özgünen. Ankara: Güneş Tıp
Kitabevleri Tic. Ltd. Şti.
Guyton ve Hall Tıbbi Fizyoloji (2014). On İkinci
Baskı, Çeviri Editörü; B.Ç. Yeğen. İstanbul:
Nobel Kitabevleri Tic.Ltd. Şti.
Hasan Veysi Güneş (2003), Moleküler Hücre
Biyolojisi, Eskişehir, Kaan Kitabevi.
K.E. Barrett, S.M. Barman, S. Boitano, H.L.
Brooks (2015).Ganong’un Tıbbi Fizyolojisi,
Çeviri Editörü; Hakkı Gökbel. İstanbul: Nobel
Kitabevleri Tic. Ltd. Şti.
Yıldırım, M. (2013). Resimli Sistematik Anatomi,
Nobel Tıp Kitabevi.
https://www.scientificamerican.com/article/what-is-
homeostasis/ (erişim 05.08.2018)
Bu Ünitede Kullanılan Resimler Anadolu Üniversitesi
Açıköğretim Fakültesi Görsel Arşivinden Alınan
Resimlerdir.
25
 Bölüm 2

Hareket Sistemi
öğrenme çıktıları

Hücre Zarının Elektriksel Özellikleri

1 2
Kemik Dokusu ve Görevleri 2 Hücre zarının elektriksel özelliklerini
1 Kemik doku yapısını, çeşitlerini ve tanımlayabilme ve oluşumunu
görevlerini açıklayabilme açıklayabilme

3
Kas Fizyolojisi
3 Kas yapısını, çeşitlerini ve görevlerini
açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • Kemik • Eklem • Uyarılabilen Dokular • Dinlenim Zar Potansiyeli

• Aksiyon Potansiyeli • İskelet Kası • Düz Kas • Kalp Kası

26

İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
GİRİŞ
İnsanlar omurgalı canlılardır. Omurgamız
merkez olmak üzere, kemikler ve eklemler bede-
nimizin çatısını oluştururlar. Kemik ve eklemlerin
hareketi kaslarımızın oluşturduğu kuvvet saye-
sindedir. Vücudumuzda iskelet, düz ve kalp kası
olmak üzere üç tür kas bulunmaktadır. Hangi
türden olursa olsun kaslar, elektriksel olarak uya-
rılabilen dokulardır. Uyarıldıklarında, kasılma ya-
nıtı oluştururlar. Kas hücreleri, ATP (adenozin üç
fosfat) molekülünde depolanan enerjiyi, mekanik
işe dönüştürme yeteneğine sahiptir. Bu dönüşüm
güç oluşumu şeklinde ya da boyda bir değişim
şeklinde (kasılma) olabilir. Kaslar, hareketi (iskelet
kasları), kanın pompalanmasını (kalp kası) ve be-
sinlerin sindirim sisteminde hareketini (düz kas)
sağlar. İskelet kasları, eklemler ve kemiklerin ortak
hareketi sonucu yürüme ve koşma gibi hareketler
oluşur. Ayrıca yüz ifadeleri, göz hareketi ve solu-
num gibi daha ince hareketleri de oluşturur. Hare-
ketin yanı sıra postür (duruş), eklem sabitliği ve ısı
üretimi gibi diğer önemli konularda görev üstlenir.
Oturma, kalkma gibi, postür de kas kasılması so-
nucunda gerçekleşen bir durumdur. Vücudun ha-
reketsiz olarak kalması da iskelet kaslarının sürekli
ayarlamalar yapması ile olur. Oysa kan damarları,
sindirim kanalları ve iç organların yapılarında düz
kaslar yer alır. Düz kaslar, sindirim, üreme gibi iş-
lemlerde etkin rol oynar. Kasılma süreçleri oldukça
uzun olabilmekte ve az enerjiyle uzun süre kasıla-
bilmektedir. Kalp kası (miyokard), kalbimizin du-
varlarında bulunur. Kasılıp gevşemeleri sonunda
kalp atışlarımızın oluşumunu ve kan dolaşımını
sağlar.
KEMİK DOKUSU VE GÖREVLERİ
İnsan iskelet sistemi kemikler, kıkırdak ve bağ
dokudan oluşur. İskelet, vücut ağırlığının % 20’sini
meydana getirir. Bedenimizdeki canlı kemikler, di-
ğer dokularda olduğu gibi oksijen kullanırlar ve
metabolizmaları sonucunda artık ürünler üretirler.
Kemik, besin maddelerini tüketen, kan desteğine
ihtiyaç duyan ve mekanik stres ile şeklini değiş-
tiren aktif dokular içerir. Kemikleri inceleyen bi-
lim dalına osteoloji denir. Kemikler, iskelet olarak
isimlendirilen sağlam bir çatı oluşturur. Yenidoğan
iskeletinde yaklaşık 270, erişkinde ise 206 kemik
bulunmaktadır. İskeletin görevleri, şu şekilde sıra-
lanabilir:
2
1. Vücudu destekler, korur ve kasların oluş-
turduğu kuvvet aracılığıyla hareketi sağlar.
Vücudu yerçekimine karşı destekler.
2. Vücudun yumuşak organlarını korur. Kafa-
tasının kaynaşmış kemikleri beyni hasarlara
karşı, omurga omuriliği, göğüs kafesi ise
kalp ve akciğerleri yaralanmalardan korur.
3. Bazı kemiklerin iliği kan hücrelerini üretir.
4. Kalsiyum ve fosfor gibi mineralleri depolar.
Kemikler, kas-
larla birlikte vücut
hareketini sağlamak
dikkat
için basit bir kaldıraç
Kemikler yaşam boyu bü-
sistemi şeklinde ça-
yüme, yeniden yapılanma
lışır. Kemikler diğer (rejenerasyon) ve yıkılma
organlara göre daha (dejenerasyon) olayları ile
fazla kalsiyum içerir. sürekli şekillenirler. Kemik-
Kemik hücrelerinin lerin şekillenmesi sırasında,
arasını dolduran ara üzerinde yer alan kaslar,
madde (matriks) faz- bağlar ve vücut ağırlığının
la miktarda kalsiyum büyük etkisi vardır. Kemik-
tuzları içerir, bu tuz- lerin kırılması durumunda
lardan en önemlisi kendilerini tamir yetenek-
kalsiyum fosfattır. leri çok gelişmiştir. Böylece
Kandaki kalsiyum bozulan bölgede yeni kemik
düzeyi normalin altı- dokusu meydana getirilir.
na düşerse, kemikler-
den kana kalsiyum salınarak metabolik ihtiyaçlar
için uygun bir destek sağlanır. Kandaki kalsiyum
düzeyi normalin üzerine yükseldiğinde fazla kal-
siyum, kemik matriksinde depolanır. Kalsiyumun
salınması ve depolanması olayı sürekli ve dinamik
bir olaydır.
Tüm kan hücrelerinin oluşumu anlamına gelen
hematopoez, kırmızı kemik iliğinde gerçekleşir.
Beş yaşına kadar bütün kemiklerde kan hücreleri
üretilir. Bebeklerde kırmızı ilik, tüm kemik boş-
luklarında bulunurken, yaş alma ile birlikte yağ
depolamak üzere büyük ölçüde sarı kemik iliğine
dönüşür. Yirmi yaşından sonra kırmızı ilik kafatası,
kaburga, göğüs kemiği, köprücük kemiği, omurga
ve leğen kemiği ile sınırlıdır. Yaş arttıkça bu kemik-
lerde de üretim düşer.
Kemiğin eklem bölgesi hariç, tümü, periost
denilen kemik zarı ile örtülüdür. Bu zar kemiğin
beslenmesi ve onarımını sağlar. Kemiğe tutunan
tendon ve kaslar, periost aracılığıyla kemiğe bağ-
lanırlar.
27
2
Hareket Sistemi

Kemiğin Anatomik Yapısı

Uzun bir kemiğin eklemlerinin bulunduğu bölgeye epifiz, iki epifiz arası bölgeye ise diyafiz adı verilir
(Şekil 2.1). Epifiz bölgesi kemiğin oluşumunda rol oynar. Epifiz kısmının dışı ince sert kemikle örtülü
olup, içi süngerimsi kemik dokusundan yapılmıştır. Diyafiz bölümü ise sert kemik dokusundan oluşur.
Kemik iliği diyafizin ortasındadır. Diyafizdeki, kemik iliği boşluğu ve süngerimsi kemikteki boşlukların
etrafı ince bir bağ dokusuyla çevrilidir. Bu yapı endosteum adını alır ve osteojenik aktiviteye (kemik oluş-
turabilme) sahiptir. Diyafiz ve epifiz arası kıkırdak yapılı kısım, metafizdir. Burası metabolizmanın en hızlı
olduğu kısımdır. Metafiz bölgesindeki hücreler, kemiklerin uzunlamasına büyümesinde rol oynar.
Kemikte damar boldur. Ancak martiks sert olduğundan difüzyon olamaz. Beslenme kanaliküllerle sağlanır.
Yapısal olarak kemikler,
1. Sert (kompakt) kemik
2. Süngerimsi (spongiyöz) kemik olmak üzere iki ayrı kısımdan oluşur.
• Sert kemik, sıkı ve boşluk içermeyen bir dokudur. Kemiklerin çevresinde tıkız ve dayanıklı bir
tabaka yapar. Toplam kemik kütlesinin %75’ini oluşturur. Kemiğin dış kısmında, periostun
altında bulunur. Sert kemik, uzun kemiklerin diyafiz bölgesinde yoğundur. Sert kemiğin mik-
roskobik incelemesinde, içinde kemiğin uzun eksenine paralel olarak yerleşmiş Havers kanalları
bulunur. Bu kanallar sinir ve damarları içerir. Havers kanallarının yanlarında lameller, hücreler
ve sert bir matriks vardır. Havers Kanalı ve halkasal yerleşen kollajen liflerden oluşan lamellere
birlikte osteon adı verilmektedir. Bu hücrelerin aralarını ise kalsiyum tuzları ve bağ doku lifleri
doldurmuştur (Şekil 2.1).
• Süngerimsi kemik dokusu ise gevşek ve bol boşlukludur. Dallanmış ve birbirine ağ gibi bağ-
lanmış kemik trabeküllerinden oluşur (Şekil 2.1). Sıkı kemiğe benzemesine rağmen trabekül-
ler, lamelden yoksundur. Trabeküllerin arasını kan damarları, bağ dokusu ve kırmızı kemik
iliği doldurur. Uzun kemiklerin epifizlerinde, omurlarda ve yassı kemiklerde baskın olup
kemiğin iç kısmında bulunur. Süngerimsi kemikteki trabeküller, kemiğe hafiflik ve direnç
sağlar. Özellikle uzun kemiklerin epifizindeki süngerimsi doku kuvvetin geldiği yöndedir. Bu
sayede süngerimsi doku çok sağlamdır.

Süngersi Kan
kemik damarları Sert
Sinir kemik
Endosteum
Kıkırdak
Epifiz Epifiz hattı
Kırmızı Süngerimsi kemik
ilik Sert kemik
Sarı ilik Periost
Besin foramen
Endosteum
Trabekül Medüller boşluk
Diafiz
Periost

Epifiz
Kıkırdak

Şekil 2.1 Kemiğin Anatomik Yapısı

28

İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
Kemik çeşitleri (Şekil 2.2):
1. Uzun kemik: Femur (uyluk kemiği), hu-
merus (kol kemiği) kemiği gibi uzunluğu,
genişlik ve kalınlığından fazla olan kemik-
lerdir.
2. Kısa kemik: El bileği kemikleri gibi uzun-
luk, genişlik ve kalınlığı yaklaşık olarak bir-
birine eşit olan kemiklerdir.
3. Yassı kemik: Sternum (göğüs kemiği) gibi
uzunluk ve genişliği kalınlığından fazla olan
kemiklerdir.
4. Havalı kemik: Üst çene (maxilla) ve alın
(frontal) kemik gibi içerisinde sinüs adı ve-
rilen hava boşlukları bulunan kemiklerdir.
5. Düzensiz kemik: Omurlar gibi hiçbir sınıf-
lama içerisinde yer almayan kemiklerdir.
6. Sesamoit kemik: Patella (diz kapağı) gibi
kas tendon veya liflerinin içinde bulunan
kısa kemiklerdir.
Uzun kemik Kısa kemik
Düzensiz kemik
Şekil 2.2 Soldan Sağa Doğru Uzun, Kısa, Yassı, Havalı, Düzensiz ve Sesamoit Kemikler Gösterilmektedir.
2
Kemikler organik ve inorganik bölümlerden
oluşmuştur. Kemiğin organizmadaki gerekli işlev-
lerini tam olarak yerine getirebilmesi ancak doku-
daki organik, inorganik elemanların ve matriksin
uyumlu birlikteliğine bağlıdır.
1. Organik Bölüm: Bu yapının büyük bölü-
münü kollajen lifleri (Tip I), protein ve
glikozaminoglikanlar oluşturur. Kemik do-
kuda lifler paralel ve belirli aralıklarla yer-
leşmiş olup, aralarında hidroksiapatit kris-
talleri bulunur. Hidroksiapatit kristalleri
dokuya sertlik vermektedir.
2. İnorganik Bölüm: Kemiğin %50’sini oluş-
turmaktadır, inorganik maddeler kemiğe
sertlik verirler. Kalsiyum, sodyum, fosfor,
sitrat, flor, magnezyum gibi maddeler inor-
ganik bölümü oluştururlar. Kalsiyum ve
fosfor hidroksiapatit kristalleri formunda-
dır. Hidroksiapatit kristalleri kollajen lifle-
rinin aralarına yerleşmiştir.
Havalı kemik
Yassı kemik
Sesamoit kemik
29
2
Kemik Dokunun Hücreleri
Kemik doku, sürekli olarak yapım ve yıkım
olayları devam eden dinamik bir dokudur. Yapım
ve yıkım sürecinden kemik hücreleri sorumludur.
Kemik dokusunda 4 tip hücre belirlenebilir:
1. Osteoprogenitör hücre: Periostun iç ka-
tında ve Havers kanallarında bulunurlar.
Osteoprogenitor hücreleri, olgun kemik
hücrelerine farklılaşmaktadırlar. Bu hücre-
ler, kemikler büyürken, kemiklerde zede-
lenme veya kırık olduğunda tamir etmek
için bölünürler ve osteoblast hücrelerini
oluştururlar.
2. Osteoblast: Kemik matriksin organik mad-
desini sentezler. Organik madde, osteoblas-
tı çevreledikçe, yüzeydeki aktif osteoblastlar
salgı işlevini üstlenir. Hapsolan osteoblast-
lar, osteositlere dönüşür. Organik madde
kalsiyum fosfat gibi minerallerin çökmesi
ile 8-10 gün içerisinde kireçli bir hâl alır.
3. Osteosit: Kemiğin esas hücreleridir. Geli-
şimlerini tamamlamış olduklarından sentez
yapamazlar. Uzantıları vardır ve bu uzantı-
lar sayesinde birbirleri ile ilişki kurarlar. Os-
teositlerin kalsiyumun kemiklerden kana
verilmesi ve kalsiyum konsantrasyonunu
düzenleme gibi önemli metabolik rolleri
de vardır. Paratiroid bezden salgılanan pa-
rathormon etkisiyle kalsiyum iyonunun ke-
mikten kana geçişinde aktif rol oynar. Hüc-
relerin ölmesi hâlinde ise matrikste yıkım
meydana gelir.
Yaşlanma ile yenilenen kemik doku miktarı
azalır; süngerimsi kemik sıkılığı azalır; sıkı
kemik incelir. Kemik daha kırılgan hâle ge-
lirken şekil bozuklukları da oluşabilir.
Kalsitonin, parathormon ve östrojen ke-
mik dokusu ile ilişkili hormonlardır.
4. Osteoklast: Kemikte yıkımı yapan hücre-
lerdir. 20-100 mikrometre çapında, çok bü-
yük, ve 2-50 arası sayıda çekirdeği olan, çok
çekirdekli hücrelerdir. Yıkım işlevleri nede-
niyle makrofaj türü olarak da kabul edilirler.
Normalde kemik yüzeyinin %1’inden az bir
30
Hareket Sistemi
bölümünde etkin-
dirler. Osteoklastlar
dikkat içerdikleri kollagenaz
Kemik gelişimi ve yenilen- ve diğer proteolitik
mesinde dengeli beslenme enzimlerle kemiği
çok önemli bir etkendir. eritmektedirler. Eriti-
Yeterli A, D ve C vitamini ci enzimlerle yıkılan
ile kalsiyum ve fosfor alımı- kemik dokusu, uzan-
na dikkat etmek gereklidir. tılar aracılığıyla hücre
Günlük yürüyüş ve egzersiz içine alınmaktadır.
yapılmalıdır. Hareketsiz ya- Parathormon ve kal-
şam tarzı, kemik bütünlüğü- sitonin yardımı ile
müzü tehlikeye atmaktadır. kalsiyum metaboliz-
masında da rol oynar.
Eklem
Kemikler iskeleti oluştururken eklem adı veri-
len özel bağlantılar ile bağlanırlar. Eklemler şekil
ve görev açısından farklılıklar göstermektedir. Ek-
lemlerin yapı ve işlevi ile ilgilenen bilim dalı art-
rolojidir. Kemiklerin hareketi, eklemler aracılığıyla
sağlanmaktadır. Kemiğin eklem yapan yüzünü kı-
kırdak doku tabakası örtmektedir. Kıkırdak doku-
su kondrosit hücrelerinden oluşur. Perikondrium
denen sıkı bağ dokusu ile çevrilidir. Sinir ve kan
damarları bulunmaz.
Eklemlerin Sınıflandırılması
1. Oynamaz Eklemler: Kafatası, kalça kemiği,
leğen kemiği gibi iskeletin hareketsiz ke-
miklerinde görülür. Eklemleşen kemikler
çok sıkı bir şekilde birbirlerine testere dişi
gibi girinti ve çıkıntılarla bağlanmışlardır.
Eklem kapsülü ve sıvısı yoktur. Kemikler
arasında boşluk bulunmaz.
2. Yarı Oynar Eklemler: Kemiklerin uçlarında
kıkırdak bulunur. Kemikler arasında boşluk
ve eklem sıvısı bulunmaz. Omurlar arasın-
da, alt çene kemiğini bağlayan parmaklar-
da ve göğüs kafesinde görülen eklemlerdir.
Omurlar arasındaki kıkırdak diskler, esnek-
lik sağlar.
3. Oynar Eklemler: Vücudun hareketini sağ-
layan kemiklerde görülür. Her yöne rahatça
hareket edebilen, tam hareketli eklemlerdir
ve kol ve bacak kemiklerinde bulunur. Ayrı-
ca omuz ve kalça ekleminde de görülür. Ek-
 2
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

lemleri oluşturan kemiklerin uçları bağ dokusundan meydana gelmiş

ortak bir kapsül ile çevrilidir. Eklem kapsülünün iç yüzeyi ince bir dikkat
zar ile örtülüdür. İki kıkırdak arasındaki eklem boşluğunda kıvamlı Yaşlanmayla birlikte oynar
bir sıvı (eklem sıvısı) toplanır. Bu sıvı eklem uçlarının kayganlığını eklemlerin yapısındaki ek-
sağlar. Eklem kemiklerinin birleştiği kısımlarının uçlarında kıkırdak lem sıvısı azalır. Bu durum
tabakaları vardır. Bunlar hareket sırasında kemiğin başlarının birbi- kemikler arası sürtünmenin
rine değerek aşınmasını önler. Eklem bölgesinde iki kemiği birbirine artmasına, hareketin zorlaş-
bağlayan eklem bağı bulunur. Bütün bu yapılar ekleme sağlamlık ve masına ve ağrıya neden olur.
hareket kolaylığı sağlar.

ÖÇ 1 Kemik doku yapısını, çeşitlerini ve görevlerini açıklayabilme

Araştır İlişkilendir Anlat/Paylaş

Kemiklerin yaşlandıkça ne- Kırık çıkık ve burkulmalar-

Kemiklerin görevlerini açık- den kırılganlıklarının arttı- da kişinin beden fonksiyon-
layınız. ğını kemik yapısı ile ilişki- larına ne tür olumsuzluklar
lendirin. yansır?

HÜCRE ZARININ ELEKTRİKSEL ÖZELLİKLERİ

Dinlenim Zar Potansiyeli

Bütün canlı hücrelerde, hücrenin içi ve dışı arasında, iyon dağılımı farklılıklarından ötürü bir elektriksel
yük farkı bulunur. Hücre zarındaki çift sıralı fosfolipid tabakası, üzerinde elektriksel yük toplama özelliğine
sahiptir. Bunun dışında kalan hücre
içi ve dışı sıvılar elektriksel olarak nötr
Hücre içi iken, fazla eksi yükler zarın hemen iç
tarafında, fazla artı yükler ise zarın
Hücre dışı
hemen dış tarafında toplanır. Bu hüc-
re içi ve dışı arasında potansiyel farkı
oluşturur ve dinlenim zar potansi-
yeli adını alır. Vücudumuzdaki bütün
hücrelerin içi eksi, zarın hemen dışı ise
artı yüklerle yüklenmiştir. Ancak bu
potansiyel, hücreden hücreye farklılık
Temsili hücre zarı gösterir (Şekil 2.3).
Dinlenim zar potansiyelinin oluşu-
munda katkısı olan iyonlar, sodyum,
Şekil 2.3 Dinlenim Durumunda Hücrelerin İçi Eksi, Zarın Hemen Dışı İse potasyum, klor ve hücre içinde sentez-
Artı Yüklerle Yüklenmiştir. lenip dışarı çıkamayan anyonlardır.

31
2
1. Dinlenim durumunda, hücre içi sıvıda po-
tasyum, hücre dışına göre 35 kat daha fazla-
dır. Potasyum konsantrasyon farkı doğrul-
tusunda sızma kanallarından hücre dışına
doğru sızar. Bu hücre dışına sürekli pozitif
yük kaybına neden olarak hücre içinin
negatif yüklenmesini sağlayan ana olay-
dır.
Zar potansiyeli (milivolt)
Sodyum ise hücre dışında, içine göre 10 kat
fazladır. Sodyum da konsantrasyon farkı doğ-
rultusunda hücre dışından içine sızma kanalları
ile sızar. Ancak sodyumun çevresindeki su mo-
lekülleri ile birlikte oluşturduğu hidrat kılıfının
çapı büyük olduğundan sızma kanallarından
geçmesi potasyuma göre 100 kat daha zordur.
Bu nedenle dinlenim zar potansiyelini belirle-
yen ana etmen, hücre içinden dışarı sızan po-
tasyumdur.
2. Yine hücre içinde bulunan protein, sülfat
ve fosfat gibi anyonlar da hücrede negatifliği
sağlayan diğer bir etkendir.
3. Dinlenim zar potansiyelinin oluşması-
na katkı sağlayan başka bir etmen de tüm
hücre zarlarında bulunan Na+/K+ ATPaz
pompalarıdır. Sızma kanalları ile içeri giren
her üç sodyumu dışarı gönderirken dışarı-
daki iki potasyumu da hücre içine alır. Eşit
oranda yük taşıması yapmadığından içeride
negatif yüklerin birikimine neden olur.
Uyarılabilir Dokular
Vücudumuzda bulunan tüm hücreler bir elekt-
riksel potansiyele sahiptir. Ancak sadece sinir ve
kas hücreleri uyarılabilirdir. Yani, gelen uyarıyı
algılayıp, zarındaki elektriksel özelliğini değiştire-
rek uyarıyı iletebilirler. Bu iletim, aksiyon potan-
siyeli ile olur. Aksiyon potansiyellerinin yayılması
ile sinir sisteminde haberleşme yani sinir hücreleri
arasındaki iletişim gerçekleşir. Kas hücrelerinde ise
kasılmayı başlatır.
32
Hareket Sistemi
Aksiyon Potansiyeli
Uyarılabilen hücrelerin aktif oldukları dönem-
de bazı iyonların hücre içine ve dışına hareketleri
sonucu zarda gelişen bir dizi potansiyel değişimine
aksiyon potansiyeli denir (Şekil 2.4).
+40
Sivri aksiyon potansiyeli
0
-70
0 1 2 3 4 5 6 7
Zaman (milisaniye)
Şekil 2.4 Sinir ve Kas Hücrelerinde Görülen Sivri Aksiyon
Potansiyelinin Grafiği Gösterilmektedir.
1. Dinlenim zar potansiyelindeki bir hücrenin
negatif olan iç kısmının gelen uyaranla bir-
likte hızla pozitif değerlere doğru kayması-
na depolarizasyon denir. Depolarizasyon
voltaj kapılı sodyum kanallarından hüc-
re içine hızlı sodyum girişi ile gerçekleşir.
Hücre içine artı yük girişi, zar potansiyelini
hızla artıya çevirir.
2. Ancak zar potansiyeli sürekli bu durumda
kalmaz ve hızla, tekrar dinlenim zar potan-
siyeline dönmesine repolarizasyon denir.
Repolarizasyonda, yavaş açılıp kapanan
voltaj kapılı potasyum kanalları açılmıştır
ve hücre içinde yüksek miktarda olan po-
tasyum dışarı çıkar. Hücrenin artı yük kay-
betmesi, zar potansiyelinin tekrar negatif
değere dönmesine neden olur.
3. Repolarizasyon sonrası zar potansiyelinin
dinlenimdeki durumundan daha da negatif
değerlere inmesine hiperpolarizasyon de-
nir. Genellikle sinir hücrelerinde potasyum
kanallarının yavaş kapanması sonucu, zar
dinlenim potansiyeline ulaştığı sırada bazı
potasyum kanalları hâlâ açıktır. Bu nedenle
hücre biraz daha potasyum kaybederek zar
potansiyelinin daha da negatifleşmesine ne-
den olur. (Şekil 2.5)
 2
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

Bir aksiyon potansiyeli ile hücre içine olması gerekenden fazla sodyum iyonu girmiş ve fazla miktarda
potasyum da hücre dışına çıkmıştır. Na+/K+ ATPaz pompası daha sonra sodyum iyonlarını hücre dışına ve
potasyum iyonlarını hücre içine aktif olarak taşır ve hücrelerin uyarılabilir durumda kalmalarını sağlar. Na+/
K+ ATPaz pompasının çalışmaması, ardışık sinir uyarılarından sonra sinirsel iletimin durmasına neden olur.
Aksiyon potansiyeli zarda bir kez oluş-
tuktan sonra zar boyunca yayılırken büyük-
lüğünde en ufak bir azalma olmaz ve aynı şe-
kilde en sona kadar ulaşır. Yani her noktada
aynı büyüklükte aksiyon potansiyeli oluşur.
Eşik değer: Uyarılabilen hücreye gelen

Zar potansiyeli (milivolt)

bir uyarı dinlenim zar potansiyelinde +15
0
milivoltluk bir değişim yaratırsa ilk depola-
rizasyon dalgasından sonra depolarizasyon
hızı artar yani aksiyon potansiyeli oluştura- 1 2
bilir. Aksiyon potansiyelini başlatabilen bu Depolarizasyon Repolarizasyon
noktaya eşik değer denir.
Hep yada hiç ilkesi: Uyarılabilen hüc-
relerde ancak eşik ve eşik üstü uyarılar tek -70
tip aksiyon potansiyeli oluşturabilir. Eşik altı
uyaran ise aksiyon potansiyeli oluşturamaz. 3
Hiperpolarizasyon
Buna hep yada hiç yasası denir.
Duyarsız dönem: Bir sinir sinyali ile aksi-
yon potansiyeli oluştuktan hemen sonra, eşik
Şekil 2.5 Depolarizasyon, Repolarizasyon ve Hiperpolarizasyonun
değerini aşan bir başka uyarı aksiyon potansi-
Grafik Üzerinde Gösterilmesi
yeli oluşturamaz. Buna duyarsız dönem de-
nir. İki bölüme ayrılır:
a. Mutlak duyarsız dönem: Uyarı şiddeti ne kadar yüksek olursa olsun bir kez aksiyon potansiyeli oluş-
tuktan sonra ikinci bir aksiyon potansiyelinin asla oluşmadığı dönemdir.
b. Bağıl duyarsız dönem: Ancak çok şiddetli uyarıların aksiyon potansiyeli oluşturabildiği dönemdir.

ÖÇ 2 Hücre zarının elektriksel özelliklerini tanımlayabilme ve oluşumunu açıklayabilme

Araştır İlişkilendir Anlat/Paylaş

Dinlenim zar potansiyeli ve

Hangi tür hücreler uyarıla- Hücrelerde uyarılma meka-
aksiyon potansiyelini tanım-
bilir? nizması nasıl gerçekleşir?
layınız.

33
2
KAS FİZYOLOJİSİ
Kaslar, kas lifleri olarak isimlendirilen özelleşmiş
hücrelerden oluşmaktadır. Ana görevi kasılmadır. Ke-
miklere, iç organlara ya da kan damarlarına bağlanan
kaslar, hareketten sorumludurlar. Neredeyse vücudun
tüm hareketi, kas kasılmasının bir sonucudur. Ancak,
hücrede sillerin (kirpiklerin), sperm hücrelerindeki
kamçı ve bazı beyaz kan hücrelerinin amip benzeri
hareketi istisnai durumları oluşturmaktadır.
İskelet Kasları
Hareket sistemi, iskeleti oluşturan kemikler, ek-
lemler ve gücü sağlayan kaslardan meydana gelir.
İskelet kasları, genellikle sıkı bağ dokusundan olu-
şan tendon ile kemiklere tutunurlar. Birçok kasın
tendonu eklemlere uzanır ve bu yolla eklem sabit-
liğini sağlar. Bu durum özellikle eklemin sabitlen-
mesinde kas tendonlarının görev aldığı diz ve omuz
eklemlerinde önemlidir. Vücut sıcaklığını sürdüre-
bilmek için ısı üretimi, kas metabolizması sonucu
açığa çıkan bir üründür. Vücutta üretilen ısının
%85’i kas kasılmasının sonucudur. Kasları incele-
yen bilim dalına miyoloji denir. Latince Muskulus,
kas anlamına gelmektedir. Kaslar hareket sistemi-
nin aktif unsurlarıdır. İnsan vücudu 600’den faz-
la iskelet kası içermekte ve tüm vücut ağırlığının
%40’ını oluşturmaktadır (Şekil 2.6).
Şekil 2.6 İskelet Kasları Bedenimizin Yaklaşık %40’ını
Oluşturmaktadır.
34
Hareket Sistemi
Her bir kas, iskelet kası dokusunu, bağ dokuyu,
sinirleri, damar ve içinde dolaşan kanı içermektedir.
İskelet kasları yoğun kan damarı ve sinir desteğine
sahiptir. İskelet kasları biçim, büyüklük ve liflerin
düzenlenmesi açısından değişkenlik gösterebilir.
Bazı kaslarda lifler kasın uzun eksenine paralelken,
bazılarında çapraz yerleşmiş olabilir. Her bir iskelet
kas lifi, silindirik tek bir kas hücresidir. Bir iskelet
kası, yüzlerce hatta binlerce kas lifinin demet şek-
linde bağ doku ile sarılması sonucu oluşur. Bütün
bir kas kitlesi epimisyum olarak isimlendirilen bağ
doku ile sarılıdır. Epimisyumun parçaları kası böl-
meler hâline getirmek için kasın içine doğru uzanır.
Her bir bölmede bir demet kas lifi vardır. Her bir
demet kas lifi fasikül olarak isimlendirilir. Fasikül
çevresini saran bağ dokuya perimisyum denir. Fa-
siküllerin içinde bulunan kas liflerinin etrafı da en-
domisyum denen bağ doku ile sarılıdır. Bir iskelet
kası kasılmadan önce motor nörondan uyarı almak
zorundadır. Genellikle kasın epimisyumuna ulaşan
sinire bir arter ve en az bir ven eşlik eder (Şekil 2.7).
Kan damarları
Kas lifi
Bağ doku
Kas fasikülü
Kas
lifi Kan damarları
Sarkomer
Aktin
Miyofibril Miyozin
Şekil 2.7 Tek Bir Kas Lifi, Fasikül ve Kas Kitlesi ve Bağ
Dokusu Elemanlarının Gösterilmesi
İskelet kas lifleri diğer vücut hücreleri gibi yumu-
şak ve kırılgandır. Bağ dokusu kası kuşatma desteği
vererek narin hücreleri korurken kasılma gücüne da-
yanmalarını sağlar. Bu kuşatma aynı zamanda kan
damarları ve sinirlerin geçişine olanak verir. Genel-
likle epimisyum, perimisyum ve endomisyum ka-
lın halat benzeri tendonu ya da düz, geniş yaprak
şeklindeki aponevrozu oluşturur (karın kaslarında
olduğu gibi). Kasların tendonları genellikle kemiğin

İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
periostuna yapışır. Kas kasıldığı zaman tendonu ge-
rer. Kas gerimi, kemiğin hareketine neden olur. İs-
kelet hareketleri, eklem tipine ve kas bağlantılarına
bağlı olarak çeşitli şekillerde olabilir.
İskelet Kas Lif Özellikleri
Mikroskop altında incelendiğinde enine çizgi-
lenme gösterir. Bu nedenle çizgili kas, kemiklere
bağlı oldukları için de iskelet kası şeklinde isimlen-
dirilirler. Hücreleri silindirik, uzun ve çok çekir-
deklidir. Erişkin bireylerde boyları 20 cm’ye kadar
olabilir. Özel bir isimle kas lifleri olarak ifade edi-
lir. Gelişimleri sırasında, miyoblast olarak bilinen
tek çekirdek içeren hücrelerin kaynaşması sonucu
çok çekirdekli hâle gelmişlerdir. Bu çekirdekler kas
lifinin uzunluğunca sarkolemma denilen hücre za-
rının altında yerleşim gösterir. Bazı kas hastalıkla-
rında çekirdeklerin hücre merkezine doğru toplan-
dıkları görülür. Her bir çekirdek kendi bölgesinde
gen ifadesi ve protein sentezi işlevini sürdürür.
İskelet kası farklılaşma süreci, doğum yaklaşırken
tamamlanır ve bu liflerin boyu erişkinliğe kadar
büyümesini sürdürür. Bu kas grubu tek isteğimizle
çalışan kas grubudur ve uyarılmaları için mutlaka
motor sinirlerden uyarı almaları gerekir. Motor si-
nir ile bağlantısı kesilen bir iskelet kası kasılamaz.
İskelet kas hücreleri ileri derecede farklılaşmış,
çoğalmayan hücreler olduklarından kasta herhan-
gi bir hasar olduğunda uydu (satellit) hücreler
denilen farklılaşmamış kök hücreler devreye girer.
Uydu hücreler her şey yolunda iken ortamda sade-
ce bulunurken, bir hasar durumunda etkinleşerek
çoğalırlar. Yerleşim yerleri kas lifinin uzunluğu bo-
yunca plazma zarı ile bazal membran arasıdır.
Diğer hücrelerde olduğu gibi sarkolemma adı
verilen hücre zarı vardır. Kas lifinin sitoplazması
sarkoplazma, endoplazmik retikulumu ise sarkop-
lazmik retikulum adını alır. Sarkoplazmik retiku-
lum kalsiyum depolama özelliğine sahiptir.
Kas hücresini saran sarkolemma, yer yer hüc-
re içine doğru katlanmalar yaparak özel kanallar
oluşturur. Bu kanallara transvers tubüller ya da
kısaca T tubülleri adı verilir. T tubüllerinin iç kı-
sımları hücreler arası sıvı ile doludur ve sarkoplaz-
mik retikulum ile dik açı oluşturmaktadır. Böylece
hücreler arası sıvının ve dolayısıyla iyonların hücre
içine akması sağlanır. Bir T tubül ve iki tarafında-
ki sarkoplazmik retikulum kesesine (sisterna) triat
denir. Kese kalsiyum depolar.
2
İskelet kaslarının kasılabilmesi için miyozin II,
aktin, tropomiyozin ve troponin proteinleri ge-
reklidir. Troponin ise troponin I, troponin T ve
troponin C olmak üzere üç alt birimden oluşur.
Bunun dışında kasılabilir proteinler arasındaki
ilişkiyi düzenleyen proteinler de bulunmaktadır.
İskelet kasları mikroskop altında kas lifi boyun-
ca enine çizgilenme gösterir. Enine çizgilenmeler
açık ve koyu bantları oluşturur. Mikroskopta koyu
renkli gözlenen bantlara ışığı geçirmeyen anlamın-
da, anizotrop bant (A bandı), ışığı geçirenlere ise
ışığı geçiren ve açık görünen anlamında izotrop
bant (I bandı) adı verilir. A bandı, miyozin ve ara-
larına giren aktin filamentlerini içerir. I bandı ise
sadece aktin filamenti içerir. I bantlarının ortasın-
da bulunan ince koyu çizgilere Z çizgileri denir. A
bandının ortasında görünen daha açık bölüme ise
H bandı denir ve sadece miyozin içerir. H bandı-
nın ortasında yer alan M çizgisi ise miyozinlerin
merkezde bağlandığı proteindir. İskelet kasında iki
Z çizgisi arasındaki bölüm, işlevsel olarak en kü-
çük birimi oluşturur ve sarkomer adını alır (Şekil
2.8). İki komşu sarkomerdeki ince filamentlerin
(aktin) karşılıklı uçları Z çizgisi denen bağlayıcı
proteine tutunur.
Sarkomer
Aktin
Miyozin
I bandı A bandı I bandı
M çizgisi
kalın
filamentler
ince
filamentler
Z çizgisi H bandı Z çizgisi
Şekil 2.8 İnce ve Kalın Filamentlerin Mükemmel
Yerleşimi Sayesinde İskelet Kasındaki Enine
Çizgilenmeler
Kasılabilir Filamentlerin (İplikçiklerin)
Moleküler Özellikleri
Her kas lifi, birkaç yüz ile birkaç bin miyofibril
içerir. Bir miyofibrilde yanyana uzanan 3000 ak-
tin ve 1500 miyozin filamenti (iplikçiği) bulunur.
Kalın filamentler, sadece miyozin moleküllerinden
35
2
Hareket Sistemi

oluşur. Miyozin filamenti, her birinin ağırlığı 480.000 olan 200 veya daha fazla miyozin molekülünden
oluşmuştur. Miyozin molekülü, uzun bir kuyruk ile iki globüler baştan oluşur. Kuyruk, demetler hâlinde
toplanıp filamentin gövdesini oluşturur. Miyozin moleküllerinin baş ve boyun kısımları aktin ile bağlanan
çapraz köprüleri oluşturur. Ayrıca miyozin başının
ATP-az aktivitesi vardır, başa ATP bağlanınca yıkı-
lır ve enerji açığa çıkar (Şekil 2.9).
İnce filamentler ise aktin, troponin ve tro-
pomiyozinden oluşur. Aktin filamenti, yaklaşık
Şekil 2.9 Miyozin Filamenti ile Tek Bir Miyozinin Yapısı 300-400 kadar küçük aktin molekülünün ardışık
dizilmesi ve iki zincirin bir çift sarmal yapması
ile oluşur. Her aktin molekülünün üzerinde miyozin başı ile bağlantı kuracak etkin nokta bulunur. Kas
dinlenim hâlindeyken yani kasılma durumunda değilken bu etkin noktaları tropomiyozin proteini örter.
Tropomiyozin ince ip gibi bir proteindir. Her bir tropomiyozin yedi adet etkin noktayı örter. Troponin ise
tropomiyozin molekülleri boyunca, belirli aralıklarla yerleşmiştir. Troponin C, iskelet kasında kalsiyumu
bağlayarak kasılmayı başlatan kı-
sımdır. Troponin I aktin ile bağlantı Tropomiyozin
kurar. Troponin T ise tropomiyozine kompleksi
bağlanır (Şekil 2.10). aktin I C T Tropomiyozin
İskelet kasında kasılmayı sağ-
layan proteinlerden başka, yapısal
proteinler de vardır: Titin molekül-
leri, aktin ve miyozin filamentlerini
yerlerinde tutan bir iskelet görevi Şekil 2.10 İnce Filamentlerin Yapısı ve Yerleşimi
yapar. Sarkomerdeki Z çizgisini M
çizgisine bağlar. Aktinin proteini, aktinleri Z çizgisine bağlar. Desmin ise Z çizgilerini hücre zarına
bağlayan proteindir. Normalde hücre zarı altında bulunan distrofin proteini, aktin filamentini zarın dış
yüzündeki glikoproteinlere (distroglikan) bağlar. Distrofin-glikoprotein kompleksi kasa esneklik ve
güç verir. Tüm yapısal proteinler, filamentleri düzgün bir sıralanma içinde tutarak, her bir sarkomerdeki
kasılmanın, tüm kasın oluşturduğu kuvvete katılmasını sağlar.
Motor birim: İskelet kasları omurilik ön boynuzun-
da veya beyin sapında bulunan motor sinirler tarafından
Duchene kas distrofisi: Distrofin-gli- doğrudan uyarılırlar. Bu motor nöronlar, üst merkezler-
koprotein kompleksine ait genlerde bir den gelen uyarıları değerlendirirler ve bir uyarı oluşturup
mutasyon gelişmesi sonucu görülür. Daha kasın kasılmasına neden olurlar ya da uyarı oluşturmazlar.
çok erkek çocuklarda görülen, ilerleyici Motor sinirlerin aksonları miyelinlidir ve vücudumuzdaki
kas zayıflığı ile belli olan, şiddetli vakalar- en geniş çapa sahip olan sinirlerdir. Bu sayede, aksiyon
da ölümcül bir kas hastalığıdır. Belirtiler potansiyelini çok hızlı iletebilirler ve böylece merkezî sinir
bacak ve kalça bölgesinden başlar. Has- sisteminden iskelet kası liflerine en az gecikme ile ulaş-
talık altı yaş civarında başlar. Duchenne masını sağlarlar. Motor nöronların aksonları, uç kısımlara
kas distrofisi genellikle anneden kalıtım yakın, dallara ayrılarak çok sayıda kas lifi ile bağlantı ya-
yoluyla geçen bir hastalıktır. par. Böylece o motor sinir uyarıldığında, beraberinde o
nöronun tüm akson dallarının ulaştığı tüm kas lifleri de
uyarılacaktır. Yani, omuriliğin ön boynuzunda bulunan bir motor nöron ve onun dalları tarafından uya-
rılan tüm kas liflerine motor birim adı verilmektedir (Şekil 2.11). Bir motor birimde, 10-200 arasında
kas lifi uyarılmaktadır. Bir kas kitlesinde milyonlarca kas lifi bulunduğu düşünüldüğünde, bir kasa ait
onbinlerce hatta yüzbinlerce motor birimin olduğu anlaşılmalıdır. İskelet kası motor birimlerinin elekt-
riksel etkinliği, elektromiyografi (EMG) denilen yöntem ile ölçülebilmektedir.

36
 2
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

Vücudu dik tutan, postürü oluşturan, yürümemizi

sağlayan kaslar uzun süre kasılan ve zor yorulan büyük
kaslarımızdır. Bunların motor birimleri de büyüktür ve Motor Sinir
motor sinir çok sayıda kas lifini uyarabilir. Böyle bir kasa
düşen motor sinir sayısı azdır. Akson
Dendritler Sinir Kas
Göz kasları, konuşma ve el kasları gibi çok hızlı ve Bağlantısı
hassas kasılmalar yapan kaslara ait motor birimler ise kü-
Miyelin
çüktür. Yani motor sinir az sayıda dallanmalar yapar, kas
kitlesini çok sayıda motor sinir uyarır. Kas Lifi

Motor Birim
İskelet Kaslarında Kasılma
Şekil 2.11 Omuriliğin Ön Boynuzunda Bulunan Bir
Sinir-Kas Kavşağı Motor Nöron ve Onun Dalları Tarafından Uyarılan
Her bir iskelet kas lifinin kasılabilmesi için motor sini- Tüm Kas Liflerine Motor Birim Adı Verilmektedir.
rinden uyarı alması gerekir. Motor sinir beyin veya omuri-
likten gelen uyarıları kaslarımıza taşır. Sinir hücresi ile iskelet kas lifi arasında kurulan bağlantıya sinir-kas
kavşağı denir. Bu kavşak (sinaps) kas lifinin orta bölgesindedir. Sinir kas kavşağında bulunan yapılar:
1. Motor sinir: Motor sinirin aksonu kasa ulaştığında dallara ayrılır ve her bir dal ayrı bir kas lifinde
sonlanır. Sinaps bölgesindeki akson, akson yumrusu oluşturmuştur. Burada bolca mitokondri ve
vesikül içinde depolanmış asetilkolin bulunur.
2. Sinaptik aralık: Sinir ucu ile kas lifi zarı arasındaki 20-30 nanometrelik boşluğa denir.
3. Kas lifi: Sinaps bölgesinde kas
Sinir-Kas Kavşağı zarı hücre içine doğru kıvrım-
lar yaparak motor sinirin akson
Motor Sinir yumrusunu hafifçe çevrelemiş-
tir (Şekil 2.12).
Sinir uyarısı Sinir hücrelerinin taşıdığı aksi-
yon potansiyeli şeklindeki uyarılar,
Voltaj kapılı kanal ilgili kas lifinde kasılmaya neden
Ca+2
olur. Bu olaylar sırası ile şöyle mey-
Sinaptik vezikül
dana gelmektedir:
Sinaptik aralık
Ligand kapılı 1. Aksiyon potansiyeli motor sinir
kanal boyunca yayılarak sinaps bölge-
sine kadar ulaşır.
Kas Lifi 2. Gelen uyarı ile sinaptik yumru-
Ca+2
Na + Na + larda bulunan voltaj kapılı kalsi-
Asetilkolin yum kanalları açılır. Sinir lifine
giren kalsiyum iyonları asetilko-
Şekil 2.12 Sinir-Kas Kavşağının Yapısı lin vesiküllerinin içeriğini boşalt-
masını sağlar.
3. Sinir ucundan sinaptik aralığa asetilkolin salınır.
4. Asetilkolin, kas lifi tarafında bulunan, özel reseptörlerine bağlanır. Asetilkolinin bağlandığı resep-
törler, iyon kanalı hâline dönüşürler. Kas lifi içine giren iyon ağırlıklı olarak sodyumdur.
5. Bu durum kas lifinde son plak potansiyeli denen dereceli potansiyeli başlatır. Bu potansiyel eşiğe
ulaşırsa aksiyon potansiyelini başlatır.
6. Kas zarı boyunca yayılan aksiyon potansiyeli, T tubülleri aracılığıyla, kas lifinin merkezine doğru ula-
şır. T tubülleri üzerinde bulunan ve voltaj kapılı kalsiyum kanallarını oluşturan dihidropiridin resep-

37
2
törleri, elektriksel olarak uyarılır. Dihidropi-
ridin reseptörleri, sarkoplazmik retikulum
üzerinde bulunan ve ligand kapılı kalsiyum
kanalı olan, ryanodin reseptörleri üzerinde
bulunan yalancı ayaklarını çekerek açar.
7. Ryanodin reseptörlerinin açılması ile sar-
koplazmik retikulumdan hücre içine kalsi-
yum dolar.
8. Salınan kalsiyum troponin C’ye bağlanır.
Aktinin etkin noktaları açılır. Kasılma ola-
yının temelini oluşturan aktin ve miyozin
etkileşir. Güç darbesi oluşturularak miyozin
başları 90°’den 45°’ye eğilir. Bu arada miyo-
zin başına bağlanmış olan ATP de yıkılır.
Kasılma gerçekleşir.
Kramp: Kasların aşırı yorulması, elektro-
lit dengesinin bozulması sonucunda yeter-
li enerjiyi üretememesi sonucu kasılan kas
gevşeyemez. Bu patolojik duruma kramp
denir.
Ölümde önce ATP deşarjı ile aktin ve mi-
yozin arası bağlantılar kurulur. Ardından
ATP tükendiği için kurulan bu bağlantılar
tekrar açılamaz. Ölüm katılığı (rigor mor-
tis) denen durum meydana gelir.
Gevşeme ise şu şekilde gerçekleşmektedir:
İskelet kasında kasılma için enerjiye ihtiyaç ol-
duğu gibi gevşeme için de enerjiye gerek vardır.
1. Sinaptik aralığa salınan asetilkolin, asetilko-
linesteraz enzimi ile yıkılır.
2. Miyozin başına bir ATP bağlanır ve aktin
ile miyozinin bağlantısı kesilir.
3. Kalsiyum, troponin C’ den ayrılır.
4. Fazla kalsiyum,
sarkoplazmik reti-
dikkat kuluma özel kalsi-
Gevşeme sürecinde ATP’nin yum pompaları ile
yanısıra magnezyuma da ih- geri pompalanır
tiyaç vardır. Magnezyum ve burada depo
eksikliği olan kişilerde kas edilir.
kramplarının görüldüğü bi- 5. Gevşeme
olayı
linmektedir.
gerçekleşmiş olur.
38
Hareket Sistemi
Enerji: İskelet kasları hem uyarılmaları sırasın-
da hem kasılma hem de gevşeme sırasında enerji
kullanır.
Başka hiçbir hücre tipinde, ATP’nin yıkılma
hızı dinlenme durumundan, aktif kasılmaya geç-
miş bir kas lifinde olduğu gibi bir anda, bu kadar
çok yükselmez. Kasılmanın başlangıcında kas lifi
içinde bulunan çok küçük miktardaki depolanmış
ATP, sadece birkaç kasılma için yeterli olur. Bu
nedenle kas lifi kasılmaya devam edecekse, ATP
moleküllerini kasılma sırasındaki yıkılma hızına
uygun bir şekilde metabolizma ile üretmelidir. Kas
lifi üç şekilde ATP üretebilir:
Yorgunluk: Egzersiz sırasında enerjinin
tükenmesi, metabolik artıkların birikme-
sine bağlı olarak kasta yorgunluk meyda-
na gelir. Yorgunluk ile kasta oluşan gerim
azalır, kısalma hızı düşer ve daha yavaş
gevşer.
1. Kreatin fosfat depolarından: Kreatinfos-
fat (CP), kreatin ve fosfata parçalanarak,
fosfatını ADP’ye verir. Bu şekilde ATP üre-
timi çabuk olmasına rağmen kasılmayı an-
cak saniyelerle sürdürebilir.
CP + ADP C + ATP
2. Mitokondride oksijenli solunum: Orta
şiddetteki kas aktivitesinde kas kasılması
için kullanılan ATP’nin çoğu oksijenli so-
lunumdan sağlanır. Glukoz, hücre içinde
önce piruvata, ortamda yeterli oksijen var-
lığında, mitokondride su ve karbondioksite
kadar indirgenir ve net 38 ATP elde edilir.
İskelet kasılmasında ATP’nin işlevleri:
• Miyozin başındaki ATP’nin yıkılması
ile kuvvet oluşumu için gerekli enerji
sağlanır.
• ATP’nin miyozin başına bağlanması
aktin ile miyozini birbirinden ayırarak
gevşemeyi sağlar.
• Sarkoplazmik retikulum pompaları
tarafından kullanılan ATP ile kasılma
için salınan kalsiyum tekrar geri alınır.
Kasılma sona erer ve kas gevşer.

İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
3. Sitoplazmada oksijensiz solunum: Halter
kaldırma, 100 m koşu, atletizm gibi hızlı kas
aktivitesi gerektiren durumlarda enerji, oksi-
jensiz solunum ile sağlanır. Ancak bu sayede
en fazla 1 dk kas kasılması sürdürülebilir. Bu
yolla hücre içinde oluşan piruvat mitokondriye
gitmez ve laktik asite indirgenir ve net 2 ATP
kazanılır. Reaksiyon çok hızlıdır (Şekil 2.13).
45
40 Kreatinfosfat
35
Kcal/kg/saat
30
25
20
Oksijensiz solunum
15
10 Oksijenli solunum
5 koyarken kol kaslarımız uzayarak kasılır. Merdiven
0 inerken yine bacak kaslarımız uzayarak kasılır.
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Zaman (saniye)
Şekil 2.13 İskelet Kasındaki Enerji Kaynaklarının Zamana
Bağlı Kullanılması
Hızlı ve yavaş kas lifleri: Vücudumuzda bulu-
nan kaslar hızlı ve yavaş kasların bir karışımından
oluşur. Yavaş kaslarda, yavaş kas lifleri çoğunluk-
ta iken hızlı kaslarda ise hızlı lifler fazladır. Bir kas
lifinin hızlı veya yavaş olmasını belirleyen faktör,
miyozin başının ATPaz enziminin çalışma hızıdır.
ATPaz: ATP’yi parçalayan enzimdir.
Bu özelliğe göre iskelet kasları kabaca iki gruba
ayrılır:
Yavaş lifler (tip I): Metabolizmaları için oksi-
jenli solunum önemli olduğu için gelişmiş damar
sistemi vardır ve kanlanma fazladır. Oksijenli so-
lunum mitokondride gerçekleştiği için mitokondri
sayısı fazladır. Kasta oksijen bağlayan miyoglobin
miktarı fazladır. Bu nedenlerle kırmızı renkli görü-
lürler. Sarkoplazmik retikulumun kalsiyum pom-
palama hızı yavaştır.
Hızlı lifler (tip II): Sarkoplazmik retikulum ge-
lişmiştir, çünkü kasılma için gerekli kalsiyumu sağlar.
Hızlı lifler, hızlı enerji sağlamak için oksijensiz solu-
numu kullandığı için glikolitik enzim miktarı fazladır.
2
Daha az mitokondri ve kan akımı içerir. Miyoglobin
miktarı da az olduğu için beyaz renkli görülürler.
İskelet kaslarında kasılma çeşitleri: İskelet
kaslarımız boylarını kısaltarak, boyunu değiştir-
meden sadece gerimini artırarak hatta boyunu
uzatarak kasılabilir. Vücudumuzda karmaşık ha-
reketlerimiz sırasında sürekli farklı kasılma tipleri
oluşmaktadır.
Kasılma sırasında, kas boyunda bir kısalma
meydana geliyorsa, yani bir yük belirli mesafeye ta-
şınıyorsa, bu tür kasılmaya izotonik kasılma denir.
Örneğin, yerde duran bir çantayı kaldırmak. Bir
kas boyunu değiştirmeden, sadece gerimini arttırı-
yor ise bu kasılmaya izometrik kasılma denir. Çok
ağır bir cismi kaldırmaya çalışıp kaldıramadığımız-
da yaptığımız kasılma izometrik kasılmaya örnek
olarak verilebilir. Kasın boyunu uzatarak kasılma-
sına ise eksentrik kasılma denir. Bir ağırlığı yere
Sağlıklı iskelet kaslarına sahip olabilmek için
düzenli egzersiz son derece önemlidir. Kaslar uzun
süre kullanılmadıklarında güç kaybına uğrar. Buna
atrofi denir. Bu durumda kastaki kasılabilir prote-
inlerin yıkılma hızı, yapım hızından fazladır. Oysa
6-10 hafta boyunca hergün, sadece birkaç dakika
güçlü kasılma yaptırdığımız kas kitlesi hipertrofiye
uğrar. Hipertrofi, kas kitlesinin büyümesi demek-
tir. Hipertrofide, kasın aktin ve miyozin filament-
leri artar. Buna bağlı olarak lif çapı artar.
Yaşam boyu sağlıklı kalabilmek için düzenli egzer-
siz yapmak gereklidir. Egzersiz, ağırlık kaldırma veya
belirli kaslara karşı direnç oluşumunu sağlayan aletler
ile kuvvet antrenmanı şeklinde olabilir. Kuvvet ant-
renmanları vücudumuzdaki kas kitlesini arttırarak,
eklemler üzerindeki
yükü azaltırlar. Yürü-
me, koşu, yüzme gibi
dikkat
aerobik egzersizler ise Düzenli egzersiz yapmak
kaslar tarafından ok- aynı zamanda kişileri dep-
sijen kullanımını güç- resyondan koruyucu etki
lendirirken, sağlıklı bir göstermektedir. Depresyon,
kalp ve solunum siste- kişinin hayattan zevk ala-
mi için de gereklidir. maması ve kendisini sürekli
Sağlıklı bir vücut için yorgun hissetmesi durumu-
hem kuvvet hem de dur. Tedavi edilmediği tak-
aerobik egzersiz yap- tirde, aylar, yıllar, bazen de
mak gereklidir (Şekil ömür boyu sürebilir.
2.14).
39
2
Hareket Sistemi

Düz Kaslar
Düz kaslar, iskelet kasına
göre çok daha küçük, mekik
şeklinde hücrelerden oluşur.
Düz kas hücreleri tek çekirdek-
lidir ve tüm yaşamları boyunca
bölünebilme yeteneğine sahip-
lerdir. Özellikle doku hasarı
gerçekleştiğinde salınan bazı
faktörler, bu hücrelerin bölün-
mesini uyarabilir. Düz kaslar,
Şekil 2.14 Yaşam Boyu Egzersiz Önemlidir. kasılma için gerekli olan, çok
miktarda aktin ve biraz da mi-
yozin filamentlerini içerirler. Ancak, iskelet kasındaki gibi yerleşmediklerinden mikroskop altında enine
çizgilenme göstermezler. Aktin filamentleri, yoğun cisimler denilen yapılara ışınsal olarak bağlanır. Yoğun
cisimler, iskelet kasındaki Z çizgilerine özdeştir. Aktin, yoğun cisimlere alfa aktinin ile bağlanır (Şekil 2.15).
Düz kasların uyarılması motor sinirlerce değil, otonom sinir sistemi ile olur. Yani uyarılmaları istemsizdir.
Düz kas hücrelerinde sarkoplazmik retikulum az gelişmiştir. Bu nedenle iskelet kasından farklı olarak
kasılmanın temelini oluşturan kalsiyumun iki kaynağı vardır:
1. Sarkoplazmik retikulum
2. Hücre dışı kalsiyum: Hücre zarındaki
kalsiyum kanalları ile hücreye girer.
Düz kaslarda mitokondri azdır. Enerji-
si büyük ölçüde glikolize (oksijensiz solu-
num) bağımlıdır. İnce filamentler, iskelet Miyozin
kasından daha fazla ve kısa iken kalın fila-
mentler daha az ve daha uzundur. İnce ve
Aktin
kalın filamentler, hücrenin uzun eksenine
Yoğun
köşegen olarak yerleştiğinden düz kastaki cisimler
kasılma ile kas boyu %80 oranında kısala-
bilmektedir. Oysa, iskelet kasında bu oran,
ancak %30 kadardır. Düz kaslar, büyük
oranda hacim değiştiren, içi boşluklu or-
ganların duvarlarında bulunur. Bu nedenle
düz kasın gerim oluşturabileceği kas uzun- Şekil 2.15 Düz Kas Hücrelerinin Yapısı ve Yoğun Cisimler ile Aktin,
luk aralığı, iskelet kaslarından daha fazla- Miyozinlerin Yerleşimi
dır. Örneğin, mesane içinde idrar toplan-
masına bağlı olarak mesane hacminde artış
olabilmesine rağmen mesanede bulunan düz kas hücreleri
gerim oluşturabilirler. İskelet kasında ise boyda bu oran- Üreter: böbrek ile idrar torbası arasında
daki artışlar, aktin ve miyozin etkileşimini engelleyerek, bulunan ve yaklaşık 25-30 cm uzunlu-
gerimin azalmasına sebep olacaktır. Düz kasta tropomi- ğunda olan ve kas liflerinden oluşan boru
yozin varsa da, troponin bulunmamaktadır. Düz kaslarda şeklindeki kanallardır. Her iki böbrek ta-
kalsiyumu bağlayan troponin değil, kalmodulin adı verilen rafında da birbirinden bağlantısız olarak
diğer bir proteindir. Düz kaslar sindirim sisteminde hare- bulunur. Boşaltım sistemine bakınız.
ketin düzenlenmesi, damar ve bronşiyol (bronşçuk) çapla- Bronşçuk: Solunum sisteminin hava ileten
rının ayarlanması, rahim, üreter, idrar torbası (mesane) ve borucuklarıdır. Solunum sistemine bakınız.
diğer bazı organ işlevlerinin düzenlenmesine katılır.

40
 2
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

Düz kas tipleri: Düz kaslar, çok çeşitli organlarda bulunduğu ve kasılma işlevleri çok farklı faktörlerle
etkilenebildiği için gruplamak oldukça zordur. Bu nedenle düz kasları çok genel olarak 2 grup altında
toplamak mümkündür. Bunlar:
1. Çok birimli düz kaslar: (iris kasları, piloerektör kaslar vb)
2. Tek birimli düz kaslar (Viseral kaslar): (mide, bağırsak, üreter, damarlar gibi)
Çok birimli düz kaslar: Birbirinden ayrı kas liflerinden yapılmıştır. Her hücre bağımsız yanıt verebil-
me özelliğine sahiptir. Aynı iskelet kasında olduğu gibi, bu liflerin dış yüzleri, lifleri birbirinden ayırmaya
yarayan bazal zar ile kaplanmıştır. Kendi başlarına elektriksel aktivite oluşturamazlar. Bir sinir ucu ile uya-
rılırlar. Otonom sinir sinyalleri ile kontrol edilirler. Bu şekilde depolarizasyon ve kasılma yanıtı oluşmasına
rağmen, çok birimli düz kasların çoğunda aksiyon potansiyeli oluşmaz. Çünkü bağımsız çalışan, tek tek
hücreler olduklarından, aksiyon potansiyeli oluşturacak elektriksel değişimi yaratamazlar (Şekil 2.16). Do-
laşımdaki hormonlar, çok birimli düz kas kasılmaları üzerinde etkiye sahip olmasına rağmen, gerilme kasıl-
malarını uyarmaz. Gözde, merceğin küreselliğini ayarlayan
silyer kasının düz kas lifleri, gözün renkli kısmını oluşturan
ve gözbebeğinin büyüklüğünü ayarlayan iris, sempatik sinir Bazal zar: Epitel hücrelerini altındaki bağ
sistemi ile uyarıldığında tüylerin dikleşmesine neden olan dokudan ayıran, düz kas, iskelet kası, kalp
piloerektör kaslar, büyük atar damarların duvarları, solu- kası, sinir hücreleri ve yağ hücrelerinin
num sisteminde hava geçişini sağlayan bronş kasları gibi etrafını kaplayan, çeşitli liflerden ve ara
çok özel organlarda bulunurlar. maddeden oluşan ince tabakaya denir.

varikoziteler

Çok birimli düz kaslar

Sempatik sinir Parasempatik sinir

Düz kas Varikoziteler

Şekil 2.16 Çok Birimli Düz Kas Hücrelerinin Sinirsel Uyarımı

Tek birimli (viseral) düz kaslar: Toplu şekilde, birlikte kasılan yüzlerce veya milyonlarca kas hüc-
resinden oluşur. Hücreler, genellikle katlar hâlinde, örtü oluştururlar. Hücre zarlarını birleştiren, birçok
yarık kavşak (gap junction) içerirler. Bu sayede bir kas lifinde oluşturulan güç, yanındakine kolaylıkla
geçer. Bir hücredeki uyarı diğerine çok çabuk iletilir ve hep birlikte kasılırlar. Tüm içi boşluklu organlarda
bulunurlar. Organın hacmini korur ve kasılmasını sağlarlar (Şekil 2.17).
Tek birimli düz kaslarda, kendi kendine uyarı meydana getiren, özel önder odak hücreleri vardır. Olu-
şan aksiyon potansiyelleri, geride kalan hücrelere yarık kavşaklar aracılığı ile iletilir. Otonom sinir sistemi,

41
2
Hareket Sistemi

hormonlar ve yerel etmenler tek birimli düz kasların kasılmalarını etkileyebilir. Ayrıca bu kaslar, gerilme
ile de uyarılabilirler. Otonom sinir sisteminin nörotransmitterleri, sinirin varikozite adı verilen şişkin
kısımlarından düz kas hücrelerinin çok yakınına salınır ve
difüzyonla etki eder. İskelet kasından farklı olarak, bazı nö-
rotransmiterler kasılma gücünü artırırken bazıları azaltabi- Nörotransmitter: Sinir sistemine bakınız.
lir. İskelet kasında gelen uyarılar, hep uyarıcı yöndedir.
Tüm bu bilgilere rağmen,
bahsedilen özellikleri tam olarak
taşımayan düz kaslar vardır. Bu
iki grup, düz kasların en uç nok-
talardaki özelliklerini tarif etmekte
olup birçok düz kas her iki grubun
özelliklerini de taşıyabilmektedir.
Düz kaslarda kasılma: İske- varikozite
let kaslarındaki gibi düz kasla-
rın kasılması da hücre içinde ani
kalsiyum yükselmesi ile başlar.
Kalsiyum, kasılmanın başlangıç
Tek birimli (viseral) düz kaslar
aşamasında sarkoplazmik retiku-
lumdan salınırken, devamlı kas Parasempatik sinir
Sempatik sinir Yarık kavşaklar
kasılmalarını sürdürebilmek için
hücre dışı sıvıdan voltaj kapılı kal-
siyum kanalları aracılığıyla gelir.
Hücre içinde artan kalsiyum iyo-
nu daha güçlü kasılmalara neden
olabilir. Düz kaslarda troponin
olmadığı için tropomiyozin, akti-
nin etkin noktalarını kapatamaz.
Bu yüzden kasılma ve gevşeme
olayları düz kaslarda enzimatik Şekil 2.17 Tek Birimli Düz Kas Hücrelerinin Sinirsel Uyarımı
olarak düzenlenmektedir.
Düz kas hücresindeki sitoplazmik kalsiyum konsantrasyonu arttıktan sonra olaylar şu şekilde gelişir:
1. Kalsiyum, kalmoduline bağlanır ve bir kompleks oluşturur.
2. Kalsiyum-kalmodulin kompleksi miyozin hafif zincir kinaz denilen enzimi aktifleştirir.
3. Miyozin hafif zincir kinaz enzimi, miyozinin baş kısmındaki hafif zincirleri fosforile eder. Miyozi-
nin ATPaz etkinliği artar. Ortamdaki ATP harcanır.
4. Miyozin fosforile olunca aktin ile bağlanır.
5. Miyozin hafif zincirleri fosforile olduğu sürece çapraz köprüler sürekli kuvvet oluşturmaya devam eder.
Düz kasın gevşeyebilmesi için bağlanan fosfatın uzaklaştırılması gerekir. Gevşeme sırasında oluşan olaylar:
1. Kalsiyum iyon konsantrasyonu eşik değerin altına düştüğünde, sürekli aktif olan miyozin fosfataz
enzimi, miyozinin hafif zincirlerine bağlanmış olan fosfatı koparır (defosforilasyon). Böylece düşük
miyozin ATPaz özelliği kazanır.
2. Defosforile miyozin başı, aktinden ayrılarak döngü ve dolayısıyla kasılma durur.
Düz kas kasılmaları yavaş ve devamlıdır. Kasılmaların yavaş olması, düz kas miyozin ATPazının
iskelet kasına göre daha yavaş olmasındandır. Düz kas, hız yerine, gücü korumak için özelleşmiş bir
kas dokusu tipidir. Düz kasların kasılmalarının devamlılığı mandal mekanizması ile açıklanmaktadır.
Düz kasın kasılma-gevşeme sırasında ya da sonrasında belli bir gerime sahip olması gerekir. Bu geri-

42

İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
min sürdürülebilmesi için miyozin başı defosfo-
rile olmasına rağmen, çok az ATP harcayarak ak-
tine bağlı kalır. Bu olaya mandal mekanizması
denir. Bu gerçekleşmeseydi gerimi korumak için
de pek çok ATP harcanması gerekecekti. Kan da-
marları duvarı, mandal mekanizması için iyi bir
örnektir. Kan damarı duvarında bulunan düz kas
hücreleri basınç altında bulunmalarına rağmen,
bu mekanizma sayesinde uzun süre damarın ça-
pını sabit tutmaktadır.
Düz Kasta Dinlenim Zar ve Aksiyon
Potansiyeli
Düz kas hücrelerinde sabit bir dinlenim zar po-
tansiyeli yoktur. Dinlenim zar potansiyeli -50 ila
-60 milivolt civarındadır. Tek birimli
düz kaslarda, iskelet kasındaki gibi ak- Vena cava
siyon potansiyeli oluşurken, çok birimli superior
olanlarda normalde aksiyon potansiyeli
olmadığı düşünülmektedir. Tek birimli
düz kaslarda hem sivri hem de platolu
aksiyon potansiyelleri görülmektedir.
Kalp Kası Yapısı ve Kalbin
Kasılması Sağ atriyum
Kalp kası mikroskop altında enine Vena cava
çizgilenme göstermesiyle iskelet kasına, inferior
istemsiz çalışması ile düz kasa benzer.
Hücreler daha küçüktür ve dallanmalar
yaparlar. Hücreler arasında, Z çizgile-
rine yakın, interkalar diskler bulunur.
İnterkalar diskler, hücre zarlarının çok
sayıda katlanmasından oluşur. İnterka-
lar diskler, yarık kavşakları bulundurur
ve kas hücreleri arasında aksiyon potan-
siyelinin hızla yayılmasını sağlar. Böy-
lece gelen uyarı ile tüm kalp kası toplu
olarak kasılır (Şekil 2.18).
Kalbin miyokard tabakasında, kasılma işini ya-
pan kas hücreleri ve uyarı-ileti sistemini oluşturan
hücreler bulunur. Kalp, otonomisi olan bir organdır.
Yani uyarı-ileti sistemini oluşturan hücreler, önder
odak hücreleri olarak isimlendirilir ve kalpte uyarı-
lar oluştururlar. Ancak, otonom sinir sistemi kalbin
çalışmasını düzenleyici etki gösterir. Parasempatik
sinirler, nörotransmitter olarak asetilkolin salgılarlar
2
ve başlıca atriyumda sonlanırlar. Parasempatik uyarı-
lar, kalp hızını ve kasılma gücünü azaltıcı etki göste-
rirken; sempatik sinir uyarıları, kalp hızı ve kasılma
gücünü artırıcı etki ortaya koyar. Sempatik uyarının
kalbin kasılma gücü üzerindeki etkisi, parasempatik
uyarılardan çok daha belirgindir. Kalbin hem atri-
yum hem de ventriküllerinde sonlanan sempatik
sinirler, esas nörotransmitter olarak norepinefrin sal-
gılar. Kalpte önder odak hücrelerinde oluşan aksiyon
potansiyeli, atriyumlardan ventriküllere doğrudan
geçemez. Atriyum ve ventriküller arasında bulunan
fibröz halka nedeniyle atriyumlar ayrı, ventriküller
ayrı kasılır. Yani kalp, ikili pompa gibi çalışır. Gelen
aksiyon potansiyeli ile önce atriyumlar, sonra vent-
riküller kasılır.
Aort
Sol atriyum
Sol
ventrikül
Sağ
ventrikül İnterkalar disk
Kalp kası hücresi
Şekil 2.18 Kalp Kasında Interkalar Disk Yapısı
Kalp kasında mitokondri sayısı fazladır. T tu-
bülleri daha geniş ve her sarkomerde bir tanedir.
Sarkoplazmik retikulum ile birlikte diad yapısı
vardır. Sarkoplazmik retikulum az gelişmiş oldu-
ğundan başlangıç kasılması için hücre dışından
kalsiyum girişine ihtiyaç duyar. Yani kasılmanın
kaynağını oluşturan kalsiyum iyonları, hücre dışın-
dan ve sarkoplazmik retikulumdan sağlanır.
43
2
Kalp yetmezliği: Kalp kaslarının zayıfla-
masıdır. Kalp çalışmaya devam eder, ama
yeterli miktarda kanı dokulara ulaştıra-
maz. Mutlaka tedavi edilmelidir. Kalbe
dönen kan miktarı azaldığı için kalp ye-
terince kasılamaz ve kanı pompalayamaz.
Kalp yetmezliği tedavisinde, dijital gli-
kozit grubu ilaçlar kullanılmaktadır. Bu
ilaçlar, hücre zarında bulunan Na+/K+
ATPaz pompasını baskılar. Bu baskılama,
hücre içinde Na birikimine neden olarak,
Na’un hücre içine girişine engel olurken
karşılığında aynı taşıyıcı proteine tutunan
kalsiyum da hücre dışına atılamayacaktır.
Hücre içinde biriken kalsiyum, kalbin ka-
sılma gücünü arttıracaktır.
Kalp kası aksiyon potansiyeli: Kalp kası dinle-
nim zar potansiyeli -90 milivolt kadardır. Hızlı de-
polarizasyon, voltaj kapılı Na+ kanallarının açılması
ve hızla hücre içine Na+ girişi ile meydana gelir. Na+
kanallarının kapanması ile küçük bir repolarizasyo-
nun ardından, plato dönemi ortaya çıkar. Platonun
oluşmasında yavaş Na+/Ca+2 kanalları rol oynar.
Hücre içine bu kanallardan Ca+2 ve biraz da Na+
girişi ile depolarizasyon devam ettirilir. Daha sonra
voltaj kapılı K+ kanallarından K+ çıkışı ile repolari-
zasyon oluşur. Aksiyon potansiyeli süresi atriyum-
da 200 milisaniye, ventrikülde 300 milisaniyedir.
Aksiyon potansiyeli süresinin uzun olması kalbin
normal işlevi için önemlidir. Çünkü bu uzun süre
kalbin yeterince kan ile dolmasını ve etkin bir
pompa olarak çalışmasını sağlar (Şekil 2.19).
Kalpte uyarılma-kasılma bağıntısı şöyledir:
Sinoatriyal düğüm (SA), tüm kalp için ana uya-
rı oluşturan bir orkestra şefi gibidir. SA düğümün
oluşturduğu uyarılar, tüm kalp kası hücrelerinin
uyarılmasına neden olur ve kalp kası hücrelerinde
aksiyon potansiyeli oluşturur. Aksiyon potansiye-
li, elektriksel değişim yaratarak hücre zarı boyunca
yayılır ve T tubüllerine ulaşır. T tubüllerinde bulu-
44
Hareket Sistemi
+30
Zar potansiyeli (milivolt)
0
-70
-90 250
Zaman (milisaniye)
Şekil 2.19 Kalp Kasında Platolu Aksiyon Potansiyeli
nan voltaja duyarlı kalsiyum kanalı şeklinde olan
dihidropiridin reseptörlerini uyarır ve hücre dışın-
dan, hücre içine kalsiyum girişine neden olur. Hüc-
re içine giren kalsiyum, sarkoplazmik retikulum za-
rında bulunan ryanodin reseptörlerine bağlanır. Bu
bağlanma ile, ryanodin reseptörleri açılarak hücre
içine kalsiyum salgılar. Hücre içinde kalsiyum yük-
selmesi, kasılma anlamına gelmektedir. Kalsiyum,
troponin C’ye bağlanır ve aktin ile miyozin etkile-
şerek kasılma gerçekleşir (Şekil 2.20).
Gevşemede ise, Kalsiyum iyonlarının bir kıs-
mı, Ca+2-ATPaz pompaları ile enerji harcanarak,
sarkoplazmik retikuluma geri gönderilir. Bir kısım
kalsiyum da hücre zarında bulunan Na+/Ca+2 deği-
şimi ile hücre dışına atılır. İkincil aktif taşıma de-
diğimiz olay ile Na+ iyonları hücre içine alınırken
aynı taşıyıcıya tutunmuş olan Ca+2 hücre dışına
verilmektedir. Burada sodyum iyonlarını aktif ola-
rak dışarı gönderen Na+/K+ ATPaz pompası, hücre
içinde sodyumu düşük seviyede tutarak Na+/Ca+2
değişiminin çalışmasını sağlar. Hücre içinde Ca+2
iyonlarının Troponin C’den ayrılması, gevşemeyi
sağlamaktadır (Şekil 2.20).
 2
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

Ca+2 Ca+2 Na+ K+

Dış
ATP
İç
Ca+2 Na+

SR Ca+2
Ca+2
(SR)

ATP
Ca+2 Ca+2

Ca+2
Ca+2

Şekil 2.20 Kalp Kasında Uyarılma-Kasılma Bağıntısının Özetlenmesi

ÖÇ 3 Kas yapısını, çeşitlerini ve görevlerini açıklayabilme

Araştır İlişkilendir Anlat/Paylaş

İskelet kası ve düz kas kasıl- Kaslarımız istemli olarak

İskelet kasları nasıl kasılır?
masını yapısal ve fonksiyo- kasılmasa idi ne olurdu?
Şekil çizerek açıklayınız.
nel olarak karşılaştırınız.

45
2
Hareket Sistemi

Kemik doku yapısını, çeşitlerini ve

ÖÇ 1 görevlerini açıklayabilme

İskelet sistemi kemikler, kıkırdak ve bağ dokudan oluşur; vücut ağır-

Kemik Dokusu ve Görevleri lığının %20’sini oluşturur. Kemikler de bedendeki diğer canlı hüc-
reler gibi enerji üretmek ve yaşıyor kalmak için oksijen kullanırlar
ve metabolizmaları sonucunda artık ürünler üretirler. Kemik, besin
maddelerini tüketen, kan desteğine ihtiyaç duyan ve mekanik stres
ile şeklini değiştiren aktif dokular içerir. Kemikler, bedenin dik dur-
bölüm özeti

masını, hareket etmesini sağlayan iskelet olarak isimlendirilen sağ-

lam bir çatı oluşturur. Yenidoğan iskeletinde yaklaşık 270, erişkinde
ise 206 kemik bulunmaktadır. İskelet sisteminin temel görevleri:
a. Bedene şekil ve destek verme,
b. Beden hareketlerinden sorumlu olma,
c. İç organları koruma,
d. Kan hücrelerini üretme,
e. Kalsiyum ve fosfor gibi mineralleri depolama,
f. Bedenin dik durmasını sağlamadır.
İskelet sisteminin temel kısımları kafatası, göğüs kafesi, omurga,
kollar ve bacaklardır. Kafatasında bulunan kemikler yassı kemik-
lerdir ve beyni korurlar. Göğüs kafesinde bulunan kemikler (ka-
burga kemikleri ve göğüs kemikleri) akciğerleri ve kalbi korurlar,
nefes alıp vermede yardımcı olurlar. Omurga omur adı verilen 33
kısa kemiğin birbirleri üzerinde dizilmesiyle oluşur ve bedenin
üst kısmının ağırlığını taşır. Kollar ve bacaklar çoğunlukla uzun
kemiklerden oluşmuştur. Kemikler, kaslarla birlikte vücut hareke-
tini sağlamak için birlikte çalışır. Kemikler diğer organlara göre
daha fazla kalsiyum içerir. Kemik hücrelerinin arasını dolduran
ara madde fazla miktarda kalsiyum tuzları içerir. Bu tuzlardan
en önemlisi kalsiyum fosfattır. Kandaki kalsiyum düzeyi norma-
lin altına düşerse kemiklerden kana kalsiyum salınarak metabolik
ihtiyaçlar için uygun bir destek sağlar. Kandaki kalsiyum düzeyi
normalin üzerine yükseldiğinde fazla kalsiyum, kemik matriksin-
de depolanır. Kalsiyumun salınması ve depolanması olayı sürekli
ve dinamik bir olaydır. Tüm kan hücrelerinin oluşumu anlamına
gelen hematopoez, kırmızı kemik iliğinde gerçekleşir. Beş yaşına
kadar bütün kemiklerde kan hücreleri üretilir. Bebeklerde kırmı-
zı ilik, kemik boşluklarında bulunurken; yaş alma ile birlikte yağ
depolamak üzere büyük ölçüde sarı kemik iliğine dönüşür. Yirmi
yaşından sonra kırmızı ilik kafatası, kaburga, göğüs kemiği, köp-
rücük kemiği, omurga ve leğen kemiği ile sınırlıdır. Yaş arttıkça bu
kemiklerde de üretim düşer. Kemiğin eklem bölgesi hariç, tümü,
periost denilen kemik zarı ile örtülüdür. Bu zar kemiğin beslen-
mesi ve onarımını sağlar. Kemiğe tutunan tendon ve kaslar, peri-
ost aracılığıyla kemiğe bağlanırlar. Yapısal olarak kemikler sert ve
süngerimsi olarak iki kısımdan oluşur. Sert kemik, sıkı ve boşluk
içermeyen bir dokudur. Toplam kemik kütlesinin çoğunluğunu
sert kemikler oluşturur. Sert kemik, uzun kemiklerin diyafiz böl-
gesinde yoğundur. Süngerimsi kemik dokusu ise gevşek ve bol boş-
lukludur. Uzun kemik epifizlerinde, omurlarda ve yassı kemikler-
de baskın olup kemiğin iç kısmında bulunur. Kemik doku sürekli
olarak yapıma ve yıkıma uğrayan dinamik bir dokudur. Yapım ve
yıkım sürecinden kemik hücreleri sorumludur. Kemik dokusunda
bulunan hücreler;

46
 2
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

Kemik doku yapısını, çeşitlerini ve

ÖÇ 1 görevlerini açıklayabilme

a. Osteoprogenitör hücre: Osteoprogenitor hücreleri mitozla olgun

Kemik Dokusu ve Görevleri kemik hücrelerine farklılaşmaktadırlar. Bu hücreler kemik büyü-
mesinde, zedelenmesi veya kırık tamirinde aktif hâle gelerek bölü-
nürler ve osteoblast hücrelerine dönüşürler.
b. Osteoblast: Kemik matriksin “osteoid” denilen organik mad-

bölüm özeti
desini sentezler. Osteoid madde, osteoblastı çevreledikçe, yü-
zeydeki aktif osteoblastlar salgı işlevini üstlenir. Hapsolan oste-
oblastlar, osteositlere dönüşür. Osteoid madde kalsiyum fosfat
vb. minerallerin çökmesi ile 8-10 günde kireçlenir.
c. Osteosit: Kemiğin esas hücreleri olup, olgun kemik hücresi
adını da alır. Gelişimlerini tamamlamış olduklarından sentez
yapamazlar. En tipik özelliklerinden biri de uzantılarıdır. Bu
sitoplazmik uzantılar kanaliküller içinde seyreder ve uzantıları
sayesinde birbirleri ile ilişki kurarlar. Bu şekilde her hücre lakü-
nası içine gömülü kalmayıp birbirleriyle temas kurmaktadırlar.
Osteositlerin kalsiyumun kemiklerden kana verilmesinde ve
kalsiyum konsantrasyonunu düzenleme gibi önemli metabolik
rolleri de vardır. Paratiroid bezden salgılanan parathormon et-
kisiyle kalsiyum iyonunun kemikten kana geçişinde aktif rol
oynar. Hücrelerin ölmesi hâlinde ise matrikste rezorbsiyon ola-
yı görülür.
d. Osteoklast: Kemikte yıkımı veya kemik rezorbsiyonunu ger-
çekleştiren hücrelerdir.
Kemikler çeşitlerine göre de 6 kategoride sınıflandırılabilir.
Uzun kemik (uyluk kemiği, kol kemiği kemiği gibi uzunlu-
ğu, genişlik ve kalınlığından fazla olan kemikler), kısa kemik
(el bileği kemikleri gibi uzunluk, genişlik ve kalınlığı yaklaşık
olarak birbirine eşit olan kemikler), yassı kemik (göğüs kemi-
ği gibi uzunluk ve genişliği kalınlığından fazla olan kemikler),
havalı kemik (üst çene ve alın kemikleri gibi içerisinde sinüs
adı verilen hava boşlukları bulunan kemikler), düzensiz kemik
(omurlar gibi hiçbir sınıflama içerisinde yer almayan kemikler)
ve sesamoit kemik (diz kapağı gibi kas tendon veya liflerinin
içinde bulunan kısa kemikler) lerdir.
Kemikler iskeleti oluştururken eklemlerle birbirlerine bağlanır-
lar. Eklemler şekil ve görev açısından farklılıklar göstermekte-
dir. Eklem çeşitleri genel sınıflamada oynamaz eklem, yarı oy-
nar eklem ve oynar eklem olarak kategorilendirilir.
Oynamaz Eklemler: Kafatası, kalça kemiği, leğen kemiği gibi
iskeletin hareket etmeyen kısımlarındaki kemiklerde görülür.
Yarı Oynar Eklemler: Kemiklerin uçlarında kıkırdak bulunur.
Omurlar arasında ve göğüs kafesinde görülen eklemlerdir.
Oynar Eklemler: Vücudun hareket işlevini üstlenmiş kemik-
lerde görülen tam hareketli eklemler olup kol ve bacak kemik-
lerinde görülür.

47
2
Hareket Sistemi

Hücre zarının elektriksel özelliklerini

ÖÇ 2 tanımlayabilme ve oluşumunu açıklayabilme

Hücrelerin içi ve dışı arasında, iyon dağılımı farklılıkların-

Hücre Zarının Elektriksel
Özellikleri dan ötürü bir elektriksel yük farkı bulunur. Hücre zarındaki
çift sıralı fosfolipid tabakası, üzerinde elektriksel yük toplama
özelliğine sahiptir. Bunun dışında kalan hücre içi ve dışı sıvılar
elektriksel olarak nötr iken fazla eksi yükler zarın hemen iç tara-
fında, fazla artı yükler ise zarın hemen dış tarafında toplanır. Bu
bölüm özeti

hücre içi ve dışı arasında potansiyel farkı oluşturur ve dinlenim

zar potansiyeli adını alır. Vücudumuzdaki bütün hücrelerin içi
eksi, zarın hemen dışı ise artı yüklerle yüklenmiştir. Hücrelerin
dinlenim durumlarındaki negatif yüklü bir potansiyel oluştur-
masının sebepleri aşağıda belirtilmiştir:
a. Sodyum, kalsiyum ve klor gibi iyonlar hücre dışında hücre
içine göre daha fazla bulunur.
b. Potasyum ise hücre içinde hücre dışına göre daha fazla bu-
lunur.
c. Hücre içinin negatif (-) yüklü olmasının en önemli, sebep-
lerinden bir tanesi de hücre içinde bulunan negatif yüklü
protein, sülfat ve fosfat gibi anyonlardır.
d. Dinlenim zar potansiyelinin oluşmasına katkı sağlayan baş-
ka bir faktör de tüm hücre zarlarında bulunan Na+/K+ AT-
Paz pompalarıdır.
Bedende tüm hücreler elektriksel bir potansiyele sahip olsa da
sadece sinir ve kas hücreleri uyarılabilir hücrelerdir. Bu hücreler
kendilerine gelen uyarıyı algılayıp, zarındaki elektriksel özelliği-
ni değiştirerek uyarıyı iletebilirler. Bu iletimin gerçekleşmesinde
aksiyon potansiyeli aracı olur. Aksiyon potansiyeli uyarılabilen
hücrelerin aktif oldukları dönemde bazı iyonların hücre içine
ve dışına hareketleri sonucu zarda gelişen bir dizi potansiyel
değişimidir. Dinlenim hâlinde negatif yüklü olan hücre içinin
gelen uyartının etkisiyle pozitifleşmesine depolarizasyon; hüc-
renin depolarizasyondan tekrar negatifleşmesine repolarizasyon
denir. Bir hücrede depolarizasyonun olabilmesi ve sonucunda
aksiyon potansiyelinin oluşabilmesi için gelen uyartının hüc-
rede yaklaşık +15 milivoltluk bir değişim yaratması gerekir. Bu
değere eşik değer denir. Aksiyon potansiyeli zarda bir kez oluş-
tuktan sonra zar boyunca yayılırken büyüklüğünde en ufak bir
azalma olmaz ve aynı şekilde en sona kadar ulaşır.

48
 2
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

Kas yapısını, çeşitlerini ve

ÖÇ 3 görevlerini açıklayabilme

İskelet kas lifinin kasılabilmesi için motor sinirinden uyarı alması gere-
Kas Fizyolojisi kir. Motor sinir beyin veya omurilikten gelen uyarıları kaslara taşır. Sinir
hücresi ile iskelet kas lifi arasında kurulan bağlantıya sinir-kas kavşağı
denir. Bu kavşak kas lifinin orta bölgelerindedir. Motor sinirin aksonu
kasa ulaştığında dallara ayrılır ve her bir dal ayrı bir kas lifinde sonlanır.
Sinaps bölgesindeki akson, akson yumrusu oluşturmuştur. Burada bol-

bölüm özeti
ca mitokondri ve vesikül içinde depolanmış asetilkolin bulunur. Sinir
ucu ile kas lifi zarı arasındaki 20-30 nm’lik boşluk olan sinapsa asetil
kolin salgılanır. Sinaps bölgesinde kas zarı hücre içine doğru kıvrımlar
yaparak motor sinirin akson yumrusunu hafifçe çevreleyen yapıya kas lifi
denir. Kas kasılması uyarım sonucu aksiyon potansiyelinin motor sinir
boyunca yayılarak sinaps bölgesine kadar ulaşır. Gelen uyarı ile sinaptik
yumrularda bulunan voltaj kapılı kalsiyum kanalları açılır. Sinir lifine
giren kalsiyum iyonları asetilkolin vesiküllerinin içeriğini boşaltmasını
sağlar. Sinir ucundan sinaptik aralığa asetilkolin salınır. Asetilkolin kas
lifi tarafında bulunan özel reseptörlerine bağlanır. Asetilkolin ile bağla-
nan reseptörler iyon kanalı hâline dönüşürler. Kas lifi içine giren iyon
ağırlıklı olarak sodyumdur. Bu durum kas lifinde son plak potansiyeli
denen dereceli potansiyeli başlatır. Bu potansiyel eşiğe ulaşırsa aksiyon
potansiyelini başlatır. Kas zarı boyunca yayılan aksiyon potansiyeli T tu-
bülleri aracılığıyla kas lifinin merkezine doğru ulaşır. T tubülleri üzerin-
de bulunan ve voltaj kapılı kalsiyum kanallarını oluşturan dihidropiridin
reseptörleri elektriksel olarak uyarılır. Dihidropiridin reseptörleri, sar-
koplazmik retikulum üzerinde bulunan ve ligand kapılı kalsiyum kanalı
olan ryanodin reseptörleri üzerinde bulunan yalancı ayaklarını çekerek
açar. Ryanodin reseptörlerinin açılması ile sarkoplazmik retikulumdan
hücre içine kalsiyum dolar. Salınan kalsiyum troponin C’ye bağlanır.
Aktinin etkin noktaları açılır. Kasılma olayının temelini oluşturan aktin
ve miyozin etkileşir. Güç darbesi oluşturularak miyozin başları 900’den
450’ye eğilir. Bu arada miyozin başına bağlanmış olan ATP de yıkılır.
Düz kaslar, iskelet kasına göre çok daha küçük, mekik şeklinde hücre-
lerden oluşur. Düz kas hücreleri tek çekirdeklidir. Düz kaslar bölünebil-
me yeteneğine de sahiplerdir. Doku hasarı gerçekleştiğinde salınan bazı
faktörler bu hücrelerin bölünmesini uyarabilir. Düz kaslar, kasılma için
gerekli olan, çok miktarda aktin ve biraz da miyozin filamentlerini içerir-
ler. Ancak, iskelet kasındaki gibi yerleşmediklerinden mikroskop altında
enine çizgilenme göstermezler. Düz kasların uyarılması motor sinirlerce
değil, otonom sinir sistemi ile olur. Yani uyarılmaları istemsizdir. Düz
kas hücrelerinde sarkoplazmik retikulum az gelişmiştir. Bu nedenle iske-
let kasından farklı olarak kasılmanın temelini oluşturan kalsiyumun kay-
nakları sarkoplazmik retikulum ve hücre dışı kalsiyumdur. Düz kaslarda
mitokondri azdır. Enerjisinin çoğunu oksijensiz solunumla sağlar. Düz
kaslar, büyük oranda hacim değiştiren, içi boşluklu organların duvarla-
rında bulunur. Bu nedenle düz kasın gerim oluşturabileceği kas uzunluk
aralığı, iskelet kaslarından daha fazladır. Düz kasta tropomiyozin varsa
da troponin bulunmamaktadır. Düz kaslarda kalsiyumu bağlayan tro-
ponin değil, kalmodulin adı verilen diğer bir proteindir. Düz kaslar, çok
çeşitli organlarda bulunduğu ve çok farklı faktörlerle kasılma işlevleri
etkilenebildiği için gruplamak oldukça zordur. Bu nedenle düz kasları
çok genel olarak 2 grup altında toplamak mümkün olabilmiştir. Bunlar:
1. Çok birimli düz kaslar: (iris kasları, piloerektör kaslar vb)
2. Tek birimli düz kaslar (Viseral kaslar): (mide, bağırsak, üreter, da-
marlar gibi)

49
2
Hareket Sistemi

Kas yapısını, çeşitlerini ve

ÖÇ 3 görevlerini açıklayabilme

Hangi tip kas olursa olsun, bir kasın kasılabilmesi için dört ana elemana
Kas Fizyolojisi ihtiyaç vardır: Bunlar, kalsiyum, aktin, miyozin ve ATP’dir. İskelet ve
kalp kaslarında, ince ve kalın filamentler düzgün bir şekilde dizildiğin-
den, çizgili görünürken, düz kasta düzenli yerleşim göstermediğinden
çizgisizdir. İskelet kasları gelişmiş sarkoplazmik retikuluma sahip oldu-
ğundan, kasılma için gerekli kalsiyumun tamamını sarkoplazmik reti-
bölüm özeti

kulumdan karşılar. Oysa, düz ve kalp kası için durum biraz farklıdır.
Bunlarda sarkoplazmik retikulum yeterince gelişmediği için kasılma için
gerekli kalsiyum sarkoplazmik retikulum ile birlikte hücre dışından kar-
şılanır. Bu nedenle hücre dışı sıvıdaki kalsiyum değişimleri kalp kası ve
düz kasların kasılmasını etkiler. İskelet kaslarının kasılabilmesi için mut-
laka motor sinirinden uyarı alması gerekir. Kalp kasının ise otonomisi
vardır ve fizyolojik şartlarda SA düğümün oluşturduğu uyarılar ile kasılır.
Otonom sinir sistemi de düzenleyici etki gösterir. Düz kasların uyarıl-
ması için mutlaka aksiyon potansiyeline ihtiyaç yoktur. Tek birimli düz
kaslar, önder odak hücrelerin uyarısı ile kasılırken hormonlar, otonom
sinir sistemi, gerilme ve bölgesel faktörler kasılmasını etkiler. Çok birimli
düz kaslar ise otonom sinir sinyalleri ile küçük depolarizasyon dalgaları
ile uayrılırlar. Kas hücreleri, ATP molekülünde depolanan enerjiyi me-
kanik işe dönüştürme yeteneğine sahiptir. Bu dönüşüm, güç oluşumu
şeklinde ya da boyda bir değişim şeklinde (kasılma) olabilir. Kaslar, ha-
reketi (iskelet kasları), kanın pompalanmasını (kalp kası) ve besinlerin
sindirim sisteminde hareketini (düz kas) sağlar. Kalp kası mikroskop al-
tında enine çizgilenme göstermesiyle iskelet kasına, istemsiz çalışması ile
düz kasa benzer. Hücreler daha küçüktür ve dallanmalar yaparlar. Kalbin
miyokard tabakasında, kasılma işini yapan kas hücreleri ve uyarı-ileti sis-
temini oluşturan hücreler bulunur. Kalp, otonomisi olan bir organdır.
Yani, uyarı-ileti sistemini oluşturan hücreler, önder odak hücreleri olarak
isimlendirilir ve kalpte uyarılar oluştururlar. Ancak, otonom sinir sistemi
kalbin çalışmasını düzenleyici etki gösterir. Parasempatik sinirler, nörot-
ransmitter olarak asetilkolin salgılarlar ve başlıca atriyumdaki hücrelerde
sonlanırlar. Parasempatik uyarılar, kalp hızını azaltıcı etki gösterirken;
sempatik sinir uyarıları, kalp hızı ve kasılma gücünü arttırıcı etki ortaya
koyar. Kalbin hem atriyum hem de ventriküllerinde sonlanan sempatik
sinirler, esas nörotransmitter olarak norepinefrin salgılar. Kalpte önder
odak hücrelerinde oluşan aksiyon potansiyeli, atriyumlardan ventrikül-
lere doğrudan geçemez. Atriyum ve ventriküller arasında bulunan fibröz
halka nedeniyle atriyumlar ayrı, ventriküller ayrı kasılır. Yani kalp, ikili
pompa gibi çalışır. Gelen aksiyon potansiyeli ile önce atriyumlar, sonra
ventriküller kasılır. Kalp kasında mitokondri sayısı fazladır. Kasılmanın
kaynağını oluşturan kalsiyum iyonları, hücre dışından ve sarkoplazmik
retikulumdan sağlanır. Kalp kası dinlenim zar potansiyeli -90 milivolt
kadardır. Hızlı depolarizasyon, voltaj kapılı Na+ kanallarının açılması ve
hızla hücre içine Na+ girişi ile meydana gelir. Na+ kanallarının kapan-
ması ile küçük bir repolarizasyonun ardından, plato dönemi ortaya çıkar.
Platonun oluşmasında yavaş Na+/Ca+2 kanalları rol oynar. Hücre içine
bu kanallardan Ca+2 ve biraz da Na+ girişi ile depolarizasyon devam
ettirilir. Daha sonra voltaj kapılı K+ kanallarından K+ çıkışı ile repo-
larizasyon oluşur. Aksiyon potansiyeli süresi atriyumda 200 milisaniye,
ventrikülde 300 milisaniyedir. Aksiyon potansiyeli süresinin uzun olması
kalbin normal işlevi için önemlidir. Kalp kası hücrelerinde yayıla aksiyon
potansiyeli sonucu hücrelerde kalsiyum yükselmesi, kasılma anlamına
gelmektedir. Kalsiyum, troponin C’ye bağlanır ve aktin ile miyozin etki-
leşerek kasılma gerçekleşir.

50

İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
1 Kemik doku ile ilgili aşağıdaki bilgilerden
hangisi yanlıştır?
A. Kemik doku organik ve inorganik maddelerden
oluşur.
B. Kollajen lifler kemiğe esneklik kazandırıp, ça-
buk kırılmasını engeller.
C. İnorganik maddeler kollajen ve glukozaminog-
likandan oluşmaktadır.
D. Hidroksiapatit kristalleri dokuya sertlik veren
maddelerdir.
E. İnorganik tuzların azlığında kemik yumuşar,
iskelet eğrilebilir.
2 Aşağıdakilerden hangisi kemiğin görevlerin-
den biri değildir?
A. Kaslar ve eklemlerle birlikte hareketi sağlamak
B. Kalsiyum deposu oluşturabilmek
C. Vücudun savunmasını sağlamak
D. Vücut boşluklarındaki organları korumak
E. Kan hücreleri üretmek
3 Aşağıdakilerden hangisi dinlenim zar potan-
siyeli oluşumunda önemli bir etkendir?
A. Sodyum iyonlarının hücre içine sızması
B. Sodyum iyonlarının hücre dışına sızması
C. Potasyum iyonlarının hücre içine sızması
D. Potasyum iyonlarının hücre dışına sızması
E. Büyük negatif yüklü moleküllerin hücrenin dı-
şına sızması
4 Aksiyon potaniyelinde depolarizasyon ile ilgi-
li olan primer etken aşağıdakilerden hangisidir ?
A. Hücreden Na çıkışı
B. Hücreden K çıkışı
C. Hücreye Na girişi
D. Hücreye K girişi
E. Ca’un hücre içinde bağlanması
5 Bir motor sinir ve onun dalları tarafından
uyarılan kas liflerine ne ad verilir?
A. Fasikül B. Motor birim
C. Sarkomer D. Sinir-kas kavşağı
E. Sinaptik aralık
2
6 Aşağıdaki kaslardan hangisi kasılma için hüc-
re dışı kalsiyuma gereksinim göstermez ve gerekli
kalsiyumu sadece hücre içi depolardan sağlar?
neler öğrendik?
A. Kalp kası B. Bağırsak düz kası
C. Damar düz kası D. İskelet kası
E. Uterus düz kası
7 Düz kasta miyozin-hafif zincirini defosforile
ederek kasın gevşemesini sağlayan enzim aşağıda-
kilerden hangisidir?
A. Miyozin kinaz B. Miyozin fosfataz
C. Kreatinfosfokinaz D. Proteaz
E. Lipaz
8 Çok birimli düz kaslar ile ilgili aşağıdaki ifa-
delerden hangisi doğrudur?
A. Kasılmaları zengin otonom sinir sinyalleri ile
kontrol edilir.
B. Özel bağlantı bölgeleri ile birbirlerine bağlıdırlar.
C. Genellikle sindirim kanalı, sidik kesesi, üreter,
uterus ve kan damarları gibi yapıların duvarla-
rında yerleşmiştir.
D. Somatik sinir sistemi ile bağlantı kurarlar.
E. Hücreler arasında bol miktarda gap kavşaklar
bulunur.
9 Kalp kası ile ilgili aşağıdaki ifadelerden han-
gisi doğrudur?
A. Dolaşımdaki norepinefrin ile kasılma gücü artar.
B. Otonom sinir liflerindeki aksiyon potansiyelle-
rine yanıt olarak kasılır.
C. Aksiyon potansiyeli süresi iskelet kası ile aynıdır.
D. İhtiyaç duyulan bütün kalsiyum sadece sarkop-
lazmik retikulumdan karşılanır.
E. Mitokondri kalsiyum deposu olarak çalışır.
10 Kalp kası hücrelerinde (miyosit) platolu aksi-
yon potansiyelinin hızlı depolarizasyon safhasında
hücre içine giren iyon aşağıdakilerden hangisidir?
A. Magnezyum B. Potasyum
C. Kalsiyum D. Klor
E. Sodyum
51
2
Hareket Sistemi

1. C Yanıtınız yanlış ise “Kemik Dokusu” konu- 6. D Yanıtınız yanlış ise “Kas Fizyolojisi” konu-
sunu yeniden gözden geçiriniz. sunu yeniden gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

2. C Yanıtınız yanlış ise “Kemik Dokusu” konu- 7. B Yanıtınız yanlış ise “Düz Kaslar” konusunu
sunu yeniden gözden geçiriniz. yeniden gözden geçiriniz.

3. D Yanıtınız yanlış ise “Dinlenim Zar Potan- 8. A Yanıtınız yanlış ise “Düz Kas Tipleri” konu-
siyeli” konusunu yeniden gözden geçiriniz. sunu yeniden gözden geçiriniz.

4. C Yanıtınız yanlış ise “Aksiyon Potansiyeli” 9. A Yanıtınız yanlış ise “Kalp Kası” konusunu
konusunu yeniden gözden geçiriniz. yeniden gözden geçiriniz.

5. B 10. E Yanıtınız yanlış ise “Kalp Kası Aksiyon Po-

Yanıtınız yanlış ise “İskelet Kasları” konu-
tansiyeli” konusunu yeniden gözden geçi-
sunu yeniden gözden geçiriniz.
riniz.

Araştır Yanıt
2 Anahtarı

Kemiklerin görevleri,
1. Vücudu destekler, korur ve kasların oluşturduğu kuvvet aracılığıyla hare-
Araştır 1 keti sağlar. Vücudu yerçekimine karşı destekler.
2. Vücudun yumuşak organlarını korur. Kafatasının kaynaşmış kemikleri
beyni hasarlara karşı, omurga omuriliği, göğüs kafesi ise kalp ve akciğerleri
yaralanmalardan korur.
3. Bazı kemiklerin iliği kan hücrelerini üretir.
4. Kalsiyum ve fosfor gibi mineralleri depolar.

Dinlenim hâlindeki bütün canlı hücrelerde, hücrenin içi ve dışı arasında, iyon
dağılımı farklılıklarından ötürü bir elektriksel yük farkı bulunur. Bunun dı-
şında kalan hücre içi ve dışı sıvılar elektriksel olarak nötr iken, fazla eksi yükler
zarın hemen iç tarafında, fazla artı yükler ise zarın hemen dış tarafında top-
Araştır 2 lanır. Bu hücre içi ve dışı arasında potansiyel farkına dinlenim zar potansiyeli
denir.
Uyarılabilen hücrelerin aktif oldukları dönemde bazı iyonların hücre içine ve
dışına hareketleri sonucu zarda gelişen bir dizi potansiyel değişimine aksiyon
potansiyeli denir.

52
 2
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

Araştır Yanıt
2 Anahtarı

Motor Sinir

Akson
Dendritler Sinir Kas
Bağlantısı
Miyelin
Kas Lifi
Motor Birim

Sinir-Kas Kavşağı
Motor Sinir

Sinir uyarısı

Voltaj kapılı kanal

Ca+2
Sinaptik vezikül
Sinaptik aralık
Ligand kapılı
kanal

Kas Lifi
Ca+2
Na+ Na+
Araştır 3 Asetilkolin

Her bir iskelet kas lifinin kasılabilmesi için motor sinirinden uyarı alması
gerekir. Motor sinir beyin veya omurilikten gelen uyarıları kaslarımıza taşır.
Sinir hücresi ile iskelet kas lifi arasında kurulan bağlantıya sinir-kas kavşağı
denir. Bu kavşak (sinaps) kas lifinin orta bölgelerindedir. Sinir kas kavşağında
bulunan yapılar: Motor sinir, sinaptik aralık, kas lifi.
1. Sinaptik aralığa salınan asetilkolin, asetilkolinesteraz enzimi ile yıkılır.
2. Miyozin başına bir ATP bağlanır ve aktin ile miyozin bağlantısı kesilir.
3. Kalsiyum, troponin C’den ayrılır.
4. Fazla kalsiyum sarkoplazmik retikuluma özel kalsiyum pompaları ile geri
pompalanır ve burada depo edilir.
5. Gevşeme olayı gerçekleşmiş olur.
Düz kaslarda kasılmanın temelini oluşturan kalsiyumun iki kaynağı vardır; sar-
koplazmik retikulum ve hücre dışından voltaj kapılı kanallar ile gelen kalsiyum.
Düz kasları çok genel olarak 2 grup altında toplamak mümkündür:
1. Çok birimli düz kaslar
2. Tek birimli düz kaslar (Viseral kaslar)
Çok birimli düz kaslar, birbirinden ayrı kas liflerinden yapılmıştır. Aynı iskelet
kasında olduğu gibi, bu liflerin dış yüzleri birbirinden ayrıdır. Her hücre bağımsız
yanıt verebilme özelliğine sahiptir. Oysa tek birimli düz kaslar, toplu şekilde kası-
lan hücrelerden oluşur. Hücreler, genellikle katlar hâlinde örtü oluştururlar. Hücre
zarlarını birleştiren birçok yarık kavşak (gap junction) içerirler. Bu sayede bir kas
lifinde oluşturulan güç yanındakine kolaylıkla geçer ve hep birlikte kasılırlar.

53
2
Hareket Sistemi

Araştır Yanıt
2 Anahtarı

Çok birimli düz kaslar, kendi başlarına elektriksel aktivite oluşturamazlar. Bir
sinir ucu ile uyarılırlar. Otonom sinir sinyalleri ile kontrol edilirler. Bu şekilde
depolarizasyon ve kasılma yanıtı oluşmasına rağmen çok birimli düz kasların
çoğunda aksiyon potansiyeli oluşmaz. Dolaşımdaki hormonlar, çok birimli
düz kas kasılmaları üzerinde etkiye sahip olmasına rağmen, gerilme kasılma-
larını uyarmaz. Oysa tek birimli düz kaslarda, kendi kendine uyarı meydana
getiren, özel önder odak hücreleri vardır. Oluşan aksiyon potansiyelleri, geride
kalan hücrelere yarık kavşaklar aracılığı ile iletilir. Otonom sinir sistemi, hor-
monlar ve yerel etmenler tek birimli düz kasların kasılmalarını etkileyebilir.
Ayrıca bu kaslar, gerilme ile de uyarılabilirler.
Çok birimli düz kaslar, gözde merceğin küreselliğini ayarlayan silyer kasının
düz kas lifleri, gözün renkli kısmını oluşturan ve gözbebeğinin büyüklüğünü
ayarlayan iris, sempatik sinir sistemi ile uyarıldığında tüylerin dikleşmesine
neden olan piloerektör kaslar, büyük atar damarların duvarları, solunum siste-
minde hava geçişini sağlayan bronş kasları gibi çok özel organlarda bulunurlar.
Tek birimli düz kaslar ise mide, bağırsak, üreter, damarlar gibi içi boşluk içe-
ren organların duvarlarında bulunur.
Araştır 3 Kan damarları duvarı, mandal mekanizması için verilebilecek güzel bir örnek-
tir. Kan damarı duvarında bulunan düz kas hücreleri, basınç altında bulun-
malarına rağmen, bu mekanizma sayesinde uzun süre damarın çapını sabit
tutabilmektedir. Düz kasların kasılmalarının sürekliliği mandal mekanizması
ile açıklanmaktadır. Düz kasın kasılma-gevşeme sırasında ya da sonrasında
belli bir gerime sahip olması gerekir. Bu gerimin sürdürülebilmesi için miyo-
zin başı defosforile olmasına rağmen, çok az ATP harcayarak aktine bağlı kalır.
Bu olaya mandal mekanizması denir. Bu gerçekleşmeseydi, gerimi korumak
için de pek çok ATP harcanması gerekecekti.
Sinoatriyal düğümün oluşturduğu uyarılar, kalp kası hücrelerinde aksiyon po-
tansiyeli oluşturur.
Aksiyon potansiyeli, elektriksel değişim yaratarak hücre zarı boyunca yayılır
ve T tubüllerine ulaşır. T tubüllerinde bulunan voltaja duyarlı kalsiyum kana-
lı şeklinde olan dihidropiridin reseptörlerini uyarır ve hücre dışından, hücre
içine kalsiyum girişine neden olur.
Hücre içine giren kalsiyum, sarkoplazmik retikulum zarında bulunan rya-
nodin reseptörlerine bağlanır. Bu bağlanma ile ryanodin reseptörleri açılarak
hücre içine kalsiyum girişine neden olur. Hücre içinde kalsiyum yükselmesi,
kasılma anlamına gelmektedir.
Kalsiyum, troponin C’ye bağlanır ve aktin ile miyozin etkileşerek kasılma ger-
çekleşir.

54
 2
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

Kaynakça
Prof. Dr. Lamia Pınar: Sinir ve Kas Fizyolojisi Temel http://www.istockphoto.com/vector/antique-medical-
Bilgileri Efil Yayınevi, 3. Basım 2015. scientific-illustration-high-resolution-sternum-
54134074?st=d5ec669 stock illustration ID:54134074
Prof. Dr. Cem Süer: Temel Fizyoloji Medical Kitabevi,
2010. http://www.istockphoto.com/vector/human-skull-
38530824?st=fc5b840 stock illustration ID:
Prof. Dr. Berrak Yeğen: Yüksekokullar için Fizyoloji
38530824
Yüce Yayım 2014.
http://www.istockphoto.com/vector/spine-second-
Vander İnsan Fizyolojisi çeviri editörü: Prof. Dr.
lumbar-vertebra-17213636?st=57d94ea stock
Tuncay Özgünen Güneş Kitabevi 2014.
illustration ID:17213636
William F. Ganong’un Tıbbi Fizyolojisi çeviri editörü:
http://www.istockphoto.com/vector/knee-hand-pressing-
Prof. Dr. Hakkı Gökbel Nobel Tıp Kitabevleri 24.
on-muscles-amp-bones-19377517?st=8e5bc64 stock
Basım 2015.
illustration ID: 19377517
Guyton and Hall çeviri editörler: Prof. Dr. Hayrünisa
h t t p : / / w w w. i s t o c k p h o t o. c o m / v e c t o r / m a l e -
Çavuşoğlu, Prof. Dr. Berrak Çağlayan Yeğen Tıbbi
musculoskeletal-system-19189025?st=0b9267c
Fizyoloji Nobel Tıp Kitabevleri 12. Basım, 2013.
stock vector ID: 19189025
http://training.seer.cancer.gov/anatomy/muscular/
http://www.istockphoto.com/photo/muscle-tissue-
structure.html
48231216?st=57e20c2
Prof. Dr. Bikem Süzen: İnsan Anatomisi ve
http://www.istockphoto.com/vector/structure-of-
Fizyolojisine Giriş Bedray Basın Yayıncılık 1.
skeletal-muscle-42868218?st=5364546 stock
Baskı, 2008.
vector ID: 42868218
Prof. Dr. Lokman Öztürk (editör) 9. Prof. Dr. Lokman
http://www.istockphoto.com/photo/i-have-the-
Öztürk, Prof. Dr. Z. Aslı Aktan İkiz, Prof. Dr.
freedom-to-choose-my-r unning-ground-
Tuncay Varol: Sağlık ve Spor Yüksekokulları için
43058494?st=6bc8a60
İşlevsel Anatomi, Altın Nokta Yayınevi, İzmir,
Birinci Basım 2012. http://www.istockphoto.com/photo/overwork-can-
cause-injury-47632066?st=7839070
http://www.istockphoto.com/vector/bone-anatomy-
42857540?st=4b9d812 stock illustration ID: http://www.istockphoto.com/vector/types-of-muscle-
42857540 35730148?st=df3189d stock vector ID: 35730148
http://www.istockphoto.com/vector/diagram-of- http://www.istockphoto.com/photo/human-heart-
human-bone-anatomy-26579648?st=41a246c labelled-41763936?st=b863c94
stock illustration ID: 26579648
http://www.istockphoto.com/vector/motor-neuron-
http://www.istockphoto.com/photo/structure-of- vector-diagram-42573360?st=85c2e02.
bone-55041306?st=5f510ec stock illustration ID:
http://www.istockphoto.com/vector/chemical-
55041306.
synapse- 59768852.
http://www.istockphoto.com/vector/antique-
http://www.genbilim.com/fen_bilimleri/tip/kemik_
medical-scientific-illustration-high-resolution-
dokusu.
femur-54134868?st=bd52989 stock illustration
ID: 541348868
http://www.istockphoto.com/vector/hand-and-wrist- Bu ünitede kullanılan resimler Anadolu Üniversitesi
bones-amp-joints-44999068?st=67263c0 stock Açıköğretim Sistemi görsel arşivinden alınan ve
illustration ID: 44999068 editörün/yazarın çizdiği resimlerdir.

55
 Bölüm 3
Sinir Sistemi Fizyolojisi
Aksiyon Potansiyellerinin Oluşumu ve
Sinir Sistemi

1 2
Yayılımı
öğrenme çıktıları

1 Sinir sisteminin önemini ve sinir sistemini

2 Sinir Hücrelerinde Aksiyon Potansiyeli
oluşturan öğeleri açıklayabilme
oluşumu ve yayılımını kavrayabilme

Merkezî Sinir Sistemi

3 4
Nörotransmitterler
4 Merkezi sinir sistemini oluşturan beyin
3 Nörotransmitter yapısını, çeşitlerini ve ve omurilik bölümlerini sayabilme ve
fonksiyonlarını açıklayabilme fonksiyonlarını açıklayabilme

Özel Duyular

5 6
Sinir Fonksiyonlarının Entegrasyonu
5 Sinir fonksiyonlarının entegrasyonunu 6 Özel duyuların yapısı ve fonksiyonlarını ve
açıklayabilme bunların entegrasyonunu açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • Merkezî Sinir Sistemi • Periferik Sinir Sistemi • Nöron • Sinaps • Sempatik Sinir Sistemi
• Parasempatik Sinir Sistem

56
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
GİRİŞ
“İnsanoğlu bilmelidir ki neşe, sevinç, keder ve
elem gibi tüm duygularımız keza kahkahaları-
mız ve gözyaşlarımız beyinden, yalnızca beyin-
den kaynaklanır. Onun aracılığı ile düşünürüz;
görür, işitir ve çirkini güzelden, kötüyü iyiden,
hoş olanı olmayandan ayırt ederiz. Bizi çıldır-
tan, içimizi korku ve dehşetle dolduran, gece ya
da gündüz uyku veren, uygun olmayan hatalar,
amaçsız bunaltılar, dalgınlık ve alışılmışa ters
davranışlar getiren de yine odur.”Hippocrates
Binlerce yıldır, insanlar çevreleriyle etkileşebi-
len akıllı makineleri oluşturmak için insan beynin-
den esinlenmişlerdir. Son zamanlarda, mühendis-
ler insan sinir sistemine benzer özellikler taşıyan
sofistike robotlar oluşturmaktadır. Modern robot-
lar duyusal bilgileri toplayıp, karmaşık sinyal ağla-
rı kullanarak, çeşitli durumlara adapte olabilecek
tepkiler verebilmektedir. Bununla birlikte, en ge-
lişmiş robotlar bile ancak bir böcek kadar komp-
lekstir ve sadece saniyede yaklaşık 500.000.000
bilgiyi işleyebilmektedirler. İnsan beyni nöral
devreleri ile karşılaştırıldığında bir robotik nöral
ağı nispeten basit kalmaktadır. Biyo-psiko-sosyal
süreçlerin şekillendirdiği insan sinir sistemi sadece
duyusal bilgilerin yorumlanmasına değil, aynı za-
manda öğrenme, akıl, yürütme, hayal ve deneyim-
lerin sonuçlarını da hafizaya alarak kullanabilme
fonksiyonlarını yapabilir. Bunlara ek olarak sinir
sistemimiz yaşamak ve üremek için gerekli vücut
homeostazisin muhafazasını da sağlar.
SİNİR SİSTEMİ
İnsan hareket eden bir canlı olarak çevresiyle
sürekli etkileşim hâlindedir. Çevresindeki avantaj-
lardan yararlanmak ve tehlikelerden kaçınmak için
insanın değişiklikleri fark etmesi, izlemesi, değer-
lendirmesi ve uygun tepkiler verme becerileri ge-
liştirmesi gerekir. İşte bu fonksiyonlar insan sinir
sisteminin görevidir ve bu fonksiyonları üç ana bö-
lüm altında incelenir.
1. Sinir sistemi vücuttan ve dış çevreden çe-
şitli enerji çeşitlerine hassas özel reseptörler
aracılığı ile alınan duyusal bilgileri topla-
yarak afferent (duyusal) sinirler aracılığı ile
merkezî sinir sistemine (beyin ve omurilik)
taşır.
2. Merkezî sinir sistemine gelen duyular girdi-
ği bölümden başlayarak (örneğin omurilik)
beyin korteksine (bilinç) doğru taşınırken
(sinaptik bağlantılar) her kademede daha
ileri düzeylerde işlenerek yorumlanır. Du-
yular duyguya dönüşür ve kararlar verilir.
3. Beyin efferent (motor) sinir aracılığı ile tüm
vücut organlarında (effektörler) gerekli ce-
vapları başlatmak üzere harekete geçirir ve
hareketin gerçekleştirilme seviyelerini de
sürekli denetleyerek gerekli düzenlemeleri
yapar.
Sinir Sisteminin Organizasyonu
Sinir sistemi gerek iç gerekse dış ortamda mey-
dana gelen değişikliklere ani cevap verebilmek üze-
re organize olmuş bir sistemdir. Genel olarak sinir
sistemi iskelet kaslarını uyararak dış ortamdaki de-
ğişikliklere; kalp kası, düz kaslar ve salgı bezlerini
uyararak iç ortamdaki değişikliklere bedenin uyum
sağlamasını sağlar. Sinir sistemi, Merkezî sinir si-
temi (MSS) ve Periferik sinir sistemi (PSS) olarak
iki grup altında incelenir. MSS, beyin ve omuri-
likten oluşur. Entegrasyon (bütünleştirme) ve ko-
muta (değerlendirme-karar verme) merkezîdir.
PSS, omuriliğin her iki tarafında uzanan spinal ve
kraniyal sinirlerden oluşur. PSS fonksiyonel olarak
iki bölümdür.
Sinir sistemi ve özellikle beyin, kişinin
genetik alt yapısı, yaşantıları, bulunduğu
çevre koşulları, özelikle kritik yaşlar (0-5
yaş) esas olmak üzere yaşa bağlı gelişim
düzeyi, hatta cinsiyete bağlı yapısal ve
fonksiyonel farklılıklar gösterir.
57
 Sinir Sistemi Fizyolojisi

1. Duyusal (afferent) bölüm, duyusal ve vis- sistemi olarak alt dallara ayrılırlar. İskelet
seral afferent liflerden oluşur. Duyusal af- kaslarına ulaşan motor sinirler ise somatik
ferent lifler omuriliğe ve beyine, deriden, motor sistemi olarak adlandırılır.
iskelet kasları ve eklemlerden gelen uyarıları
(impuls) taşırlar. Visseral afferent lifler ise
beyne iç organlardan gelen duyusal uyarıla- Motor sinirler, iki ana bölümden oluşur;
rı (impuls) iletirler. a) Somatik sinir sistemi, iskelet kaslarının
bilinçli kontrolünü sağlarlarken b) Oto-
2. Motor (efferent) bölüm, MSS’den çıkan
nom sinir sistemi (OSS), düz kas, kalp
uyarıları effektör organlara (salgı yapan
kası ve bezlerin aktivitelerini düzenlerler.
bezlere veya kaslara) iletirler. Özellikle iç
OSS, sempatik ve parasempatik olmak
organların fonksiyonlarını düzenleyen si-
üzere genel olarak birbirine zıt çalışarak
nirler otonom motor sinirler olarak bilinir
organ aktivitelerini dengeleyen iki alt sinir
ve sempatik, parasempatik ve sindirim
grubundan oluşur.
sistemi işlevlerini düzenleyen enterik sinir

Şekil 3.1 Sinir Sisteminin Organizasyonu

Sinir Dokusu Histolojisi • Astrositler, en bol, çok amaçlı ve çok dallı

Sinir sisteminde iki temel hücre grubu bulunur.
a. Sinir hücreleri (Nöronlar); elektrik sinyalleri
(impuls) ileten, uyarılabilir hücrelerdir.
b. Destek hücreleri (nöroglialar ya da glialar), si-
nirlerin etrafında ve onları sararak onlara her
türlü koruma ve yaşamsal destek sunarlar.
Glia yani nöroglia hücrelerinin çeşitleri ve gö-
revleri aşağıda özetlenmiştir.
glial hücreler olup, bazı dallarıyla nöronla-
rı sıkıca sararken diğer kollarıyla da kılcal
damarlara sarılarak kan-beyin bariyerinin
oluşumuna katılırlar. Astrositler, nöronlara
yaşamsal destek ve bağlantı sağlarlar, nöron-
lara çapa atarak onları beslerler, nöron çev-
resinin kimyasal ortamını kontrol ederler.

58
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

• Oligodentrositler, MSS sinir lifleri etrafın-
da miyelin oluşturan hücrelerdir. PSS sinir
lifleri etrafında miyelin kılıfını ise Schwann
hücreleri oluşturur.
• Mikroglialar, MSS içinde fagositoz yete-
nekleri sayesinde nöronları yabancı orga-
nizmalardan korurlar.
• Epandimal hücreler, beyin boşlukları iç
yüzeyini döşeyen epitel hücrelerdir ve Beyin
Omurilik Sıvısını (BOS) salgılarlar.
Nöronların Yapısal ve Fonksiyonel
Özellikleri
Sinir sisteminin yapısal ve fonksiyonel birim-
leri sinir hücreleridir. Bir gövde (soma), akson ve
dendritlerden oluşur. Sinir hücreleri çoğalmazlar
(amitotik), uzun ömürlü ve yüksek metabolik
hıza sahiptirler. Sinirlerin plazma zarları elekt-
rik sinyalizasyonu oluşturma (impuls) ve yayma
fonksiyonuna sahiptir. Nöronlar görevlerine göre
duyu, motor ve ara nöronlar olmak üzere üçe ayrı-
lır. Duyu nöronları (afferent nöronlar) reseptörler
aracılığıyla almış oldukları uyarıları merkezî sinir
sistemine iletir. Motor nöronlar (efferent nöron-
lar) merkezî sinir sisteminden almış oldukları ya-
nıtı ilgili organa iletir. Afferent nöron ile efferent
nöron arasındaki bağlantıyı sağlayan ise ara nö-
ronlardır. Sinir sisteminde bulunan sinir hücrele-
ri birbirleriyle bağlantı kurarak haberleşirler. Bu
bağlantılar aracılığyla bir hücredeki bilgi diğer bir
hüreye aktarılır. Nöronların birbirleriyle bağlantı
yaptıkları bu bölgelere sinaps denir.
Aksonlar ve dendritler bir sinir gövdesin-
den dışarıya uzanan sinyal iletici uzantı-
lardır. İnsanlarda akson uzunluğu yaklaşık
1 m olabilirken zürafada 5 metreye ula-
şabilmektedir. Aksonlar, akson tepeciğin-
den kaynaklanan eşit çaplı uzun silindirik
uzantılardır. Uzun aksonlara sinir lifleri
de denir. Genellikle nöron başına yalnızca
bir dalsız akson bulunur. Nadiren dalla-
nırlar. Eğer akson dallanması varsa akson
kollateralleri olarak adlandırılırlar. Akson-
lar sonlandıkları alanlarda birçok dallara
ayrılarak akson terminallerini oluşturur-
lar. Akson terminallerinde daha önceden
sentezlenip depolanan nörotransmitterler
(aracı kimyasal haberciler) bulunur ve
uyarı geldiğinde bu kimyasal haberciler
salgılanır.

Dendrit

Hücre gövdesi

Akson

Ranvier boğumu

Schwan Hücresi

Akson terminalleri

Şekil 3.2 Sinir hücresi Sinir hücresinin gövdesi (soma kısmı) çekirdek ve nukleolus içerir. Bu bölgeden çıkan uzantılar
olan dendritler çevreden gelen uyarıları alan ve somaya ileten kısımdır. Yine somadan çıkan uzantı olan aksonlar ise
somadan almış olduğu bilgiyi ilgili kısımlara ileten en uzun sinir uzantısıdır.

59
 Sinir Sistemi Fizyolojisi

Miyelin Kılıf Ranvier Düğümleri

Bazı nöronların aksonlarında glia hücreleri tara- PSS’de Ranvier düğümleri, birbirini takip eden
fından oluşturulan miyelin kılıf bulunur. Miyelin kı- bitişik Schwann hücreleri arasındaki miyelin kılı-
lıf; beyazımsı, yağlı (protein-lipit karışımı), çoğu uzun fı boşluklarıdır. Sinir uyarıları sadece Ranvier bo-
aksonlar etrafını katmanlar şeklinde saran bir kılıftır. ğumlarında oluşur ve Ranvier boğumları arasında
Miyelin kılıfın görevleri; aksonu koruma, sinir lifleri yapılır. Bundan dolayı, sinir uyarılarının iletim hızı
arasında elektriksel ya- oldukça artırılır (saltotorik ya da sıçramalı iletim).
lıtım malzemesi oluş-
turmaktır. Miyelin
Beyin ve Omurilikte, Beyaz Madde ve Gri
kılıfları, PSS içinde dikkat
Sinir hücre gövdelerinin Cevher Alanları
Schwann hücreleri
tarafından oluşturu- sentriyolleri yoktur (bu Beyin ve omurilikte beyaz madde olarak adlan-
lurken MSS’de miye- nedenle çoğalamazlar, ami- dırılan bölümler, yoğun miyelinli sinir lifi (akson)
lin kılıfı oligodend- totik özellikleri buradan topluluklarıdır. Beyin ve omurilikte gri madde
rositler tarafından gelir). olarak adlandırılan bölümler ise çoğunlukla si-
oluşturulur. nir soması ve miyelinsiz sinir liflerinden oluşur.
MSS’deki sinir soması topluluklarına nukleus (çe-
kirdek) denilirken PSS’deki sinir topluluklarına
gangliyon adı verilmektedir.
İletim hızları nöronlar arasında büyük
farklılıklar gösterir. İmpuls yayılma hızı-
nı etkileyen faktörler şunlardır: a) Akson Nöronlar, yapısal olarak; çok dallı, bipolar
çapı, büyük çaplı aksonlar impulsları daha (iki dallı), unipolar (tek dallı) olarak sınıf-
hızlı iletirler b)Miyelin kılıfının varlığı landırılırken fonksiyonel olarak; duyusal
impuls hızını çok artırır. (afferent), motor (efferent) ve internöron-
lar (ara nöronlar- bağlantı sinirleri) olarak
sınıflandırılır.

Nöron Tipleri
Unipolar Bipolar Multipolar
Unipolar: tek bir uzantısı olan nörondur. Gövdeden
Dendrit
tek bir uzantı çıkar. Bu uzantının bir ucu, dendrit ile
başlar; diğer iki ucu akson ile sonlanır.
Gövde-çekirdek
Bipolar: İki uzantısı olan nöron. Gövdeden karşılıklı
mivelin olarak iki uzantı çıkar. Bu uzantılardan biri dendrit,
kılıf diğeri ise aksondur.
Akson
Multipolar: Gövdeden çok sayıda uzantı çıkar.
Bu uzantıların kısa olanlarına dendrit, uzun
olanlarına ise akson denir. Dendritler çok sayıda
olmalarına karşın, aksonlar ise bir tanedir.
Duyu
nöronu

Şekil 3.3 Nöron Tipleri

60
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

ÖÇ 1 Sinir sisteminin önemini ve sinir sistemini oluşturan öğeleri açıklayabilme

Araştır İlişkilendir Anlat/Paylaş

Merkezî sinir sistemi fonk- Sinir sistemi hasarlandı-

siyonlarının bilinç seviyesi
“beyin ve omurilik arasın-
daki ilişki ve bağlantıları
düşünerek” tartışınız.
Sinir sistemini ilgilendiren
ğında ortaya çıkabilecek
hastalıklara örnekler vererek
durumları sinir sisteminin
nedenlerini ve sonuçlarını
temel fonksiyonları ile iliş-
tartışınız.
kilendiriniz.

AKSİYON POTANSİYELLERİNİN Aksiyon (Eylem) Potansiyelleri (AP)

OLUŞUMU VE YAYILIMI
Dinlenim Zar (Membran) Potansiyeli
Dinlenim zar (membran) potansiyeli, dinlenim
durumunda olan bir nöron zarının iç yüzeyinde öl-
çülen potansiyel farktır ve sinir hücresinde -70 mV
civarındadır. Bu potansiyel farklılık, sinir hücresi
içinde ve dışında Na+, K+, Cl- ve protein anyonların
(A-) farklı konsantrasyonlarda bulunmalarından do-
layıdır. Hücrelerin (sinirler dâhil uyarılabilen tüm
hücreler) her iki tarafındaki iyonik dağılım farklılık-
ların nedeni, Na+ ve K+ iyonlarına hücre zarlarının
farklı geçirgenlik özellikleri ve Sodyum-potasyum
ATPaz pompasının operasyonudur (bu pompa ile
ATP enerjisi kullanılarak hücre içindeki her 3Na +
karşılıkhücre dışından 2K+ ile takas edilir).
Bipolar nöronlar özellikle duyusal nöronlar-
dır. Nöronun gövdesinden çıkan bir uzantı
reseptör yapısına diğer uzantı MSS’ne gider.
Membran Potansiyelinde Değişimler
Uyarılabilen hücre zarlarında oluşturulabilen zar
potansiyelleri, hücreler arasında bilgi almak, bilgi
göndermek ve bilgi işlemek (integrasyon) için kulla-
nılır. İyonlara zar geçirgenliğinde meydana gelen de-
ğişiklikler ve zarın her iki tarafında bulunan iyonların
konsantrasyonlarında yapılacak değişimler, membran
(zar) potansiyeli değişikliklerine neden olurlar.
Toplam 100 mV genlikli (amplitüdlü-voltaj
genişliğinde) kısa süreli bir membran potansiyeli
dalgalanmasıdır. Aksiyon potansiyelleri sadece kas
hücreleri ve nöronlar (uyarılabilen hücreler) tara-
fından üretilir. Aksiyon potansiyelleri zar üzerinde
ilerlerken güçleri asla azalmaz. Sinirler arasında
aksiyon potansiyelleri ana iletişim aracıdır. Bir si-
nirin aksonunda oluşan aksiyon potansiyeli dalgası
(zarda domino taşı etkisi) sinir impulsu olarak da
(uyarı-sinyal-mesaj) adlandırılır.
Aksiyon Potansiyeli Aşamaları
(Fazları)
1. Dinlenme durumu,
2. Depolarizasyon fazı,
3. Repolarizasyon fazı,
4. Geçici hiperpolarizasyon fazları altında in-
celenir.
Dinlenim (İstirahat) Durumu
Hücre zarı dinlenim durumunda, Na+ ve K+
kanalları kapalıdır. Fakat hücre dışına az miktarda
K+ çıkışına neden olan kanal sızdırmaları vardır.
Hücre dışına K+ çıkışı sırasında oluşan zıt yönde-
ki elektriksel çekim gücü daha fazla K+ çıkışına
izin vermez ve bu noktada elektrokimyasal denge
potansiyeli, dinlenim zar potansiyeli oluşur. Sinir
hücresi dinlenim zar potansiyeli -70 mV’dur.

61

Dinlenim hâlindeki bir hücrenin uyarılabil-
mesi için negatif olan dinlenim zar potansi-
yelinin pozitif değerlere ulaşması gerekir.
Depolarizasyon Fazı
Hücreye gelen uyarı sonrasında hücre zarı de-
polarizasyon durumunda, Na+ kapıları açılarak Na+
geçirgenliği artar. Dinlenim durumu hücre içi ne-
gatif membran potansiyeli pozitife doğru kayarak
tersine çevrilir. Bu durumda, K+ kapıları kapalıdır.
Eşik değeri (tetikleme voltajı), zarda oluşan depo-
larizasyonun aksiyon potansiyelini tetiklemesi için
gelmesi gereken kritik voltaj düzeydir ve -50 ile -55
mV arasıdır. Eşik değeri aşan zar potansiyellerinde
artık dışarıdan uyarı gerektirmeden kendi kendini
yineleyen aksiyon potansiyelleri oluşturulur.
Repolarizasyon Fazı
Depolarize olan hücre bir süre sonra tekrar eski
zar potansiyeline yani negatif değerine döner. Hüc-
re zarı repolarizasyon durumunda, sodyum kapıları
kapanır. Na+ membran geçirgenliği dinlenme sevi-
yelerine geri döner. Sodyum kapıları kapanırken
voltaja duyarlı K+ kapıları açılır. K + hücre dışına
çıkar ve hücre içi tekrar dinlenim durumu negatif
değerine (-70 mV) döner.
Uzamış Repolarizasyona Bağlı Geçici
Hiperpolarizasyon Fazı
Potasyum kapıları daha uzun süre açık kaldığı için
daha fazla K + çıkışına izin verir. K+’un hücre dışına
çıkışının sürmesi, zarı hiperpolarize yapar (zar istira-
hat durumu negatif değerinden daha da negatif olur).
Aksiyon Potansiyeli Oluşumunda Sod-
yum-Potasyum Pompasının Rolü: Re-
polarizasyon, nöronun istirahat duru-
mundaki elektriksel voltaj değerine geri
dönmesi durumudur. Fakat repolarizas-
yon fazı, zarın dinlenme durumu iyonik
koşullarını geri getirmez. Dinlenim duru-
mu hücre içi ve dışı iyon dağılımına geri
dönmesi zardaki sodyum-potasyum pom-
pası tarafından sağlanır.
62
Sinir Sistemi Fizyolojisi
Eşik Değer (Ateşleme Seviyesi) ve
Aksiyon Potansiyeli
Eşik değer, aksiyon potansiyeli oluşturabilmek
için dinlenim durumu membran potansiyelinin
ihtiyaç duyduğu 15 ile 20 mV seviyesindeki depo-
larizasyon durumudur. Zardan akan toplam akım
miktarı (hücre içine yönelik artmış + yük miktarı)
ile kurulur. Zayıf (eşik altı) uyaranlar (mini depola-
rizasyon dalgaları) aksiyon potansiyelleri oluştura-
maz. Ancak güçlü (eşik değere ulaşabilen) uyaranlar
aksiyon potansiyellerine dönüştürülüp zar boyunca
yayılır. Ya hep ya da hiç fenomeni, aksiyon potan-
siyelleri oluşumu için eşik değer aşılmalıdır sadece
eşik değere ulaşan depolarizasyon akımları akım
şiddeti ne olursa olsun aynı boyutlardaki aksiyon
potansiyellerini tetikler, buna ya hep ya da hiç ya-
sası (fenomeni) denir.
Sıçramalı (Atlamalı, Saltolu) İletim
Bir miyelinli aksonda aksiyon potansiyelleri
(impulslar, elektrik akımları) sadece Ranvier dü-
ğümlerinde oluşur. Çünkü voltaj ayarlı Na + ka-
nalları Ranvier düğümlerinde yoğunlaşmıştır. Bu
nedenle, aksiyon potansiyelleri sadece Ranvier
düğümlerinde tetiklenir ve bir düğümden diğerine
atlayarak iletilir. Bu da miyelinli liflerde iletimin
miyelinsiz aksonlara göre neden çok daha hızlı ol-
duğunu açıklar.
Sinapslar
Bir nörondan diğer bir nörona veya bir nöron-
dan bir effektör hücreye bilgi transferine aracılık
eden haberleşme istasyonlarına sinaps denir. Pre-
sinaptik (sinaps öncesi sinir) nöron, sinapsa doğru
impulsları taşırken postsinaptik (sinaps sonrası si-
nir) nöron, sinapsdan aldığı impulsları daha ileriye
iletir. Sinapslar, nörotransmitter salınımı ve alımı
için özelleşmiş kimyasal iletişim alanlarıdır. Tipik
olarak iki bölümden oluşmaktadırlar: Sinaptik ve-
ziküller içeren presinaptik nöronun aksonal termi-
nali ve postsinaptik nöronun dendrit (leri) ya da
soması üzerindeki reseptör bölgeleri.
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

İki Nöronun Karşılıklı Geldiği Sinaptik Alanda

Kimyasal Etkileşim

Presinaptik Nöron

Sinir Uyarısı

Voltaj Bağımlı Kanal

Ca2+

Sinaptik Vezikül
Sinaptik Aralık
Ligand Bağımlı Kanal

Ca2+ Postsinaptik Nöron

Na+
Nörotransmitter Na+

Şekil 3.4 Sinaps görünümü İki hücrenin biraraya geldiği bölgelere sinaps denir. Sinaptik aralık, presinaptik (uyarıyı
getiren hücre) ve postsinaptik (uyarının iletildiği hücre) nöronları birbirinden ayıran sıvı-dolu bir aralıktır. Bir nörondan
diğer nörona doğrudan sinir uyarıları geçişini önler. Uyarının presinaptik nörondan postsinaptik nörona geçişi
presinaptik nöronlardan salınan ve postsinaptik nörondaki reseptöre bağlanabilen nörotransmitterle gerçekleşir.

Sinaptik Aralıkta Bilgi Transferi

Sinir impulsu sinir hücresi zarı boyunca presinaptik nöronun akson terminaline ulaştığında ortaya
çıkan potansiyel değişikliğine bağlı olarak daha önceden sentezlenen ve depolanan nörotransmitterler
sinaptik aralığa salınır. Nörotransmitter sinaptik aralığı geçer ve postsinaptik nöron üzerinde bulunan
alıcılara (reseptörlere) bağlanır ve uyarıcı (Eksite edici- depolarizasyona yol açan) ya da engelleyici (inhibe
edici-hiperpolarizasyona yol açan) etkiye neden olacak şekilde postsinaptik membranın iyonlara geçir-
genliğini değiştirir. Uyarı sona erdikten sonra etkinin ortadan kaldırılabilmesi için nörotransmitter resep-
töründen uzaklaştırılmalıdır. Nörotransmitterler, özgün enzimler tarafından parçalanarak veya sinaptik
aralıktan dışarı difüzyona uğrayarak reseptörlerinden ayrılırlar ve etkileri sonlandırılır.

ÖÇ 2 Sinir Hücrelerinde Aksiyon Potansiyeli oluşumu ve yayılımını kavrayabilme

Araştır İlişkilendir Anlat/Paylaş

Uyarılan bir sinir hücresi

Sinir hücrelerinde uyarılma
bir kas hücresini nasıl uyar- Bütün sinir hücrelerinde ile-
sonucu meydana gelen de-
dığını bir önceki ünite ile ti hızı aynı mıdır, tartışınız.
ğişiklikler nelerdir?
ilişkilendirerek açıklayınız.

63

NÖROTRANSMİTTERLER
Bazı Önemli Nörotransmitterler
a. Asetilkolin (Ach): Kolinerjik akson termi-
nallerinden salınan küçük moleküllü nörot-
ransmitterdir. İki tip reseptörü vardır. Sinir
kas kavşağında, otonomik gangliyonlarda
ve beyinde bulunan nikotinik reseptörler
ile düz kas, bezlerde ve beyinde bulunan
muskarinik reseptörler. Asetilkolin ni-
kotinik reseptörler aracılığıyla uyarıcı etki
gösteririr. Asetilkolin düz kas ve bezlerde
muskarinik reseptörler aracılığıyla da uyarı-
cı etki gösterirken kalpte bulunan muskari-
nik reseptörler aracılığıyla kalp kasında bas-
kılaycı etki gösterir. Asetilkolinin öğrenme
ve hafıza oluşumunda da görev aldığı dü-
şünülmektedir. Botulizm zehiri Ach etkisi-
ni bloklar. Bu nedenle botoks injeksiyonu
derideki kırışıkları önler ama çok kuvvetli
bir zehir olup çok çok küçük miktarları so-
lunum kaslarının felcine yol açarak ölüme
neden olabilir.
b. Serotonin: Triptofan amino asidinden
sentezlenen bir nörotransmitterdir. En az
7 farklı tipte reseptörü olduğu bilinmek-
tedir. Açlık, uyku, dikkat ve duygusal du-
rumlarda etkilidir. Beyinde serotonin salın-
dığında kan damarları kasılır, damar çapı
azalır. Stres ve düşük kan şekeri serotonin
düzeyini düşürürken içinde amin ve trip-
tofan amino asiti içeren gıdalar serotonin
seviyesini yükseltir. Serotonin düz kasların
kasılmasında, insanın kendini iyi hissetmesi
emosyonel durumlarda rolü olduğu bilin-
mektedir. Yetersizlikleri, obsesif kompalsif
bozukluk (OCD), anksiyete (kaygı), duy-
gu durum bozuklukları (depresyon), öfkeyi
kontrol edememe, hatta intihara meyile yol
açabilir. Prozak ve diğer antidepresan ilaçlar
vücutta serotonin seviyelerini yükseltir. Sütte
serotonin yapımında kullanılan amino asit
vardır. Yatmadan önce ılık süt içmek seroto-
nin seviyesini artırarak kişiyi rahatlatabilir.
c. Katekolaminler: Bedende sentezlenen baş-
lıca katekolaminler nöradrenalin, adrenalin
ve dopamindir. Katekolaminlerin sentez
kaynağı trozin amino asitidir. Trozin amino
asitinden çeşitli biyokimyasal reaksiyonlar
64
Sinir Sistemi Fizyolojisi
sonucunda önce dopamin, sonra nöradre-
nalin ve en sonra adrenalin sentezlenir. Bey-
nin bazı bölgelerinde katekolamin sentezi
dopamin aşamasında durur. Sentezlenen
dopamin bazal gangliyonlar başta olmak
üzere beynin değişik bölgelerinde inhibi-
tör olarak görev almaktadır. Dopamin kas
hareketlerini, öğrenmeyi, dikkat ve ruhsal
durumları etkiler. Dopamin beyinde ödül
merkeziyle bağlantılıdır. Haz duygusunu
oluşturur. Kokain, alkol, esrar, eroin, niko-
tin gibi zararlı maddeler vücutta kısmen do-
pamin salgısını artırarak bağımlılık yaratıcı
keyif durumuna yol açarlar. Aşırı dopamin
reseptör aktivitesi en ağır ruhsal hastalıklar-
dan (psikoz) olan şizofreniyle bağlantılıdır.
Beyinde dopamin yetersizliği kaslarda tit-
remelere (tremor) ve kas güçsüzlüğüne yol
açar (Parkinson hastalığı). Diğer katekola-
minler nöradrenalin ve adrenalin vücudun
alarm seviyesini yükseltir ve dikkati artırır.
Nöradrenalinin çoğu postgangliyonik sempa-
tik nöronlarda yapılırken adrenalin ise böb-
rek üstü bezinden salgılanır. Noradrenalin
duygu durumu, uyku ve öğrenmede etkili-
dir. Stres durumunda kalp hızını artırırken
sindirim olaylarını yavaşlatır. Yetersizliğin-
de depresyona yol açar. Aşırı salınımı uyku-
suzluğa (insomnia) neden olur.
d. GABA (Gama aminobütirik asit): Beyinde
bulunan başlıca inhibitör nörotransmitterdir.
Uyku ve hareketin düzenlenmesine katılır.
Nöron aktivitesinin kontrol altında tutul-
ması için gereklidir. Yetersizliği felçler, kas
titremeleri ve uykusuzlukla bağlantılıdır.
Anksiyete, Huntington hastalığı ve epilepsi
ile de bağlantılıdır. Bazı anksiyete ilaçların-
da çok az da olsa bulunur. Bazı beyin bö-
lümlerinde GABA yetersizliği epilepsiye yol
açabilir.
Çoğu sinirlerimiz dış etkilerden korun-
mak için vücudun derinliklerinde yer alır
fakat dirsekte bulunan ulnar siniri deri
yüzeyine çok yakındır. Bu nedenle dirsek
çarpmalarında hoş olmayan duyusal sinir
uyarıları oluşur.
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

e. Glutamat: MSS’nin en yaygın ana uyarıcı nörotransmit-

dikkat
Bedende yukarıda sayılan nörotansmitterlerin
dışında somatostatin, enkefalin, endorfin, P
maddesi, nitrik oksit, kalsitonin, nöropeptid
Y, kolesistokinin gibi çok sayıda nörotrans-
mitter ya da nöron fonksiyonlarını düzenleyi-
ci haberci moleküller görev almaktadır.
teridir. Hafıza oluşumunda rol alır. Beyinde aşırı salını-
mı, migren ataklarına ve felçlere yol açabilir. Bu nedenle
içine lezzetin artırılması için konan monosodyum gluta-
matlı- MSG yiyeceklerden uzak durulmalıdır. Beyinde
stroke (inme-felç) sonrası tahribata bağlı artan glutamat
seviyesi daha da çok nöronun ölümüne yol açabilir. ALS
– (Lou Gehrig Hastalığı) aşırı glutamat üretimi ile bir-
liktedir. Şizofrenlerde yetersiz glutamat üretimi bulunur.
Pek çok MSS hastalığının beyinde dengesiz glutamat
üretimi ile bağlantılı olduğuna inanılmaktadır.

ÖÇ 3 Nörotransmitter yapısını, çeşitlerini ve fonksiyonlarını açıklayabilme

Araştır İlişkilendir Anlat/Paylaş

Sizce bir kimyasal haberci

Nörotransmitterleri yapısal Bedende uyarıcı ya da bas-
ya da nörotransmitter ne-
ve fonksiyonel olarak karşı- kılayıcı nörotransmitterler
den farklı hücrelerde farklı
laştırınız. nelerdir, tartışınız.
etkiler ortaya çıkartabiliyor?

MERKEZÎ SİNİR SİSTEMİ Omurilik

Merkezî sinir sistemi (MSS) beyin ve omurilik-
ten oluşur. Gelişim sürecinde merkezî sinir sistemi
bir çubuğa benzetilebilir. Çubuğun tepe kısmında
beyin yer alır. Çubuğun geri kalan kısmı ise omu-
rilik olarak değerlendirilebilir. Beyin, buruşuk,
pembemsi-gri görünümünde bir dokudur. Beyin-
de içleri sıvı dolu boşluklar bulunmaktadır. 4 adet
olan bu boşluklara serebral ventrikül adı verilir.
Beyin temel anlamda 4 bölgede incelenir. Sereb-
rum, diensephalon, beyin sapı ve beyincik. Se-
rebrum ve diensephalon birlikte bir yapı olarak ele
alındığında bu yapıya önbeyin denir. Beyin sapı
ise kendi içerisinde orta beyin, pons ve medulla
oblangatadan oluşur. Bu bölümde önce omurilik
yapısı ve görevleri daha sonra diğer beyin yapıları
ve fonksiyonları açıklanacaktır.
Omurilik (Spinal kord, medulla spinalis)
omurga adı verilen kemik yapı içerisinde boyun-
dan kuyruk sokumuna kadar omurlar içerinde
uzanan yumuşak dokudan yapılmış sinir sistemi
yapısıdır. Omuriliğin merkezinde kelebek şeklin-
de gri bir madde bulunur. Bu gri madde içerisinde
afferent nöronların aksonları, efferent nöronların
hücre gövdeleri, ara nöronlar, glia hücreleri bulun-
maktadır. Gri madde miyelinli aksonlardan oluşan
ak madde ile sarılıdır. Gri maddenin gövdeden
arka tarafa uzanan kısmına arka boynuz, öne doğ-
ru olan kısmına ise ön boynuz adı verilir. Periferik
sinirlerden omuriliğe gelen duyusal sinirsel arka
köklerle arka boynuzdan giriş yaparken ön boy-
nuzdan efferent nöronlar ön köklerle çıkış yapar.
Omurilikten çıktıktan sonra ön ve arka kökler

65
 Sinir Sistemi Fizyolojisi

omuriliğin yanından çıkarak birleşir ve 1 çift spinal siniri oluşturur. Omurilik 31 segmentten oluşmuş-
tur. Her bir segmentten 1 çift spinal sinir çıkar. Reseptörler aracılığıyla alınan duysal uyarılar omuriliğe
girdikten sonra çıkan yollarla beyne doğru taşınır. Alınan bilgi beyinde değerlendirildikten sonra inen
yollarla ilgili organa iletilir. Omuriliğin görevi bağımsız olarak değerlendirildiğinde ise genelde omuri-
lik reflekes hareketlerin merkezidir. Otonom refleksler, tendon refleksleri ve gerim refleksleri omurilik
tarafından düzenlenir.

Sinir Sistemi

Periferik sinir sistemi Merkezi sinir sistemi (MSS)

Afferent (Duyu) nöronlar Efferent (Motor) nöronlar

Reseptörden alınan uyarıları Efektör organa giden
MSS’ne iletilir. nöronlar

Otonom nöronlar Somatik

İç organları innerve eder İskelet kaslarını innerve eder

Sempatik Parasempatik

Şekil 3.5 Sinir Sistemi Organizasyonu

Omurilik refleks merkezidir. Normal süreçlerde du-

yusal olarak alınan bilgilerin beyne ulaştırılarak bilginin
Beyin kendisine gelen uyartıların çoğu- beyinde işlenmesi, değerlendirilmesi gerekir. Bazen alınan
nu dikkate almaz. Almış olduğu uyartı- bu uyarılara omurilik içi sinirsel bir ağ içerisinde hızlı bir
lara yanıt olarak da ya bir iskelet kasına şekilde yanıt verilir. Bu yanıtlara refleks adı verilir. Refleks
emir gönderir, ya iç organ düz kaslarına olayının gerçekleşmesi için gerekli 5 temel unsur vardır.
etki eder ya da salgı bezlerinin çalışmasını Bunlar uyarıyı algılayan reseptörler; reseptörlerden aldığı
düzenler. bilgiyi merkezî sinir sistemine ulaştıran afferent nöron;
Yüzme, araba sürme gibi davranışlar kazanıl-
uyarının efferent nörona iletildiği, bir ya da birden fazla
mış ya da öğrenilmiş refleks davranışlardır.
sinaps içeren refleks merkezî; uyarıyı merkezden alarak
efektör organa ileten efferent nöron ve alınan uyartıya
bağlı olarak verilen cevabın gerçekleştiği efektör organ.
Bu 5 yapının oluşturduğu yapıya refleks arkı ya da yayı denir. En basit refleks yapısı içerisinde bile af-
ferent nöron ile efferent nöron arasında en az bir tane ama çoğunlukla birden fazla sinaps bulunur. Tek
bir sinaps olduğu zaman buna monosinaptik refleks adı verilir. Gerilme refleksi buna güzel bir örnektir.
İskelet kası gerilirse buna yanıt olarak kas kasılır. Buna gerilme refleksi denir. Bu reflekste duyu organı
yani reseptör kas iğciğidir. Kasın gerilme bilgisini alan kas iğciği bu bilgiyi hızla omuriğiliğe duyusal
sinirle iletir ve omurilikte bu duyusal sinir aynı kasın motor nöronuna direk olarak impulsu (uyarıyı)
aktarır. Uyarıyı alan motor nöron bu bilgiyi kasa ileterek kası kastırır. Patella tendonuna vurulması ku-
adriseps femoris kasında gerilmeye yol açar ve bacak aniden fırlar. Bu bir gerilme refleksidir ve patella
tendon refleksi olarak bilinir.

66
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

Serebrum girintili-çıkıntılı ve kıvrımlı bir
yapıya sahiptir. Bu kıvrımlı yapılardaki
çıkıntıların her birine   girus; dar ve kü-
çük yarıklara (girintilere) ise sulkus  ve
daha büyük ve derin yarıklara  fissür de-
nir. Giruslar, fissürler ve sulkuslar bir ara-
ya gelerek serebrumun kıvrımlı yapısını
oluştururlar.
Beyni oluşturan iki yarım küreyi birbiri-
ne bağlayan yapıya Korpus kallosum adı
verilir. Bu bağlantı yapısı pasif bir yapı
olmayıp sürekli iki yarım küre arasındaki
iletişimi sağlar.
Pariyetal Lob
Önbeyin
Serebrum ve diensephalonun oluşturduğu ana yapıya
önbeyin adı verilir. Serebrum (büyük beyin), beynin üst kıs-
mını (superior) şekillendirir ve beyin kütlesinin % 83’ünden
sorumludur. Serebrum, bulundurduğu çıkıntılar (giruslar)
ve sığ oluklar (sulkuslar) ile yüzey alanını artırmıştır. Sereb-
rumda bulunan derin oluklara fissür denir. Serebrum sağ ve
sol yarım kürelere ayrılmıştır. Bunlara serebral hemisfer adı
verilir ve serebral hemisferler, boyuna (longitütinal) fissür ile
birbirinden ayrılır. Beyin yarım kürelerinde üç temel bölge
bulunur; serebral korteks, beyaz cevher ve bazal çekirdek-
ler. Beyin yüzeyini bölen derin sulkuslar, her bir beyin he-
misferini, Frontal (Ön), Pariyetal (Yan), Temporal (Şakak) ve
Oksipital (Arka) loblar olarak dört lob içine bölerler. Merkezî
sulkus, frontal ve parietal lobları birbirinden ayırır. Parietal-
oksipital sulkus, pariyetal ve oksipital lobu birbirinden ayırır.
Lateral sulkus, parietal ve temporal lobu birbirinden ayırır.
Frontal Lob

Oksipital Lob

Temporal Lob

Serebellum Beyin Sapı

Şekil 3.6 Beyinde yer alan loblar. Sarı paryetal lob, kırmızı frontal lob, mavi temporal lob, mor serebellum, yeşil
oksipital lob, turuncu renk beyin sapını göstermektedir.

Serebral Korteks (Beyin Kabuğu, Serebruma Ait Kabuk)

Korteks, beynin dış yüzünü saran yüzeysel gri madde olup beyin kütlesinin yaklaşık % 40’ını yapar.
Beyin korteksi duyuların hissedilmesi, iletişim, bellek, anlama ve istemli hareketler gibi beynin bilişsel
süreçlerinin hemen hemen hepsinden sorumludur. Bu sorumluluğu yerine getirebilmesi için beynin alt
bölgelerinden sürekli bilgi ya da uyarı almalıdır. Her bir beyin yarım küresi kontra-lateral hareketleri sağ-
lar. Yani, sağ hemisfer vücudun sol tarafının duyusal ve motor fonksiyonlarını kontrol ederken sol hemis-
fer vücudun sağ tarafının duyusal ve motor fonksiyonlarını kontrol eder. Beyin hemisferleri fonksiyonel
olarak eşit özelliklerde değildir. Zaten, belli bir aktivite için sadece bir beyin fonksiyonel alanı tek başına
yeterli de değildir. Bilinçli davranışlar tüm korteksin faaliyet alanlarının katılımını gerektirir. Serebral kor-
teks 3 ana alanda incelenir.

67

Serebral lob bölgeleri. 1. Frontal Lob: Bi-
lişsel süreçlerden ve istemli kas hareketle-
rinden sorumlu olan bölgedir. Ayrıca du-
yusal işlevlerin de bilince ulaşmasını sağlar.
2. Pariyetal Lob:  Özellikle dokunmaya
dayalı duyusal bilgileri işler ve değerlen-
dirir. 3. Oksipital Lob: Görsel verileri işler
ve değerlendirir. 4. Temporal Lob:  İşitsel
verileri işler ve değerlendirir. Bu dört lob
büyük loblardır ve birbirleriyle koordi-
neli bir şekilde çalışarak bilinci ortaya
çıkarırlar. Duyular açısından önemli olan
Pariyetal Lob, Oksipital Lob ve Temporal
Lob’un birleştiği bölgelerde,  ilişkilendir-
me (asosiyasyon) alanları bulunur. 5. İnsu-
la: Lateral fissürün derin kısımlarında yer
alır ve serebrum yüzeyinden gözlenemez.
Daha ilkel davranışlarımızda ve içgüdü-
lerin bilinç ile etkileşiminde rolü olduğu
düşünülmektedir. Henüz hakkında çok
fazla bilgi yoktur.
Serebral Korteksin Fonksiyonel
Alanları
Beyin korteksinde üç tip işlevsel alan bulun-
maktadır:
• Motor alanlar - İstemli hareketleri kontrol
ederler:
• Duyusal alanlar – Bilinçli duyusal farkın-
dalık sağlarlar:
• Bağlantı (Asosiyasyon) alanları - Çeşitli
bilgilerin farklı beyin bölümlerine transferi-
ni sağlayarak bilgilerin daha ileri düzeylerde
işlenmesini, yani birleştirici (entegre) beyin
faaliyetlerini oluştururlar.
Serebral korteks ile ilgili ilk detaylı çalışma-
lar yirminci yüzyıl başlarında Alman bilim adamı
Brodmann tarafından yapılmıştır. Bu çalışmalar
sonucunda Brodmann kortekse ait 52 bölge tanım-
lamıştır. Bu tanımlamalar hâlen büyük ölçüde ge-
çerlidir. Bu bölgeler genel anlamda ele alındığında
3 başlık alıtında toplanabilir.
Serebral Korteks Motor Alanları
Serebral korteksin motor alanları, primer (so-
matik) motor korteks, premotor korteks ve Broca
(konuşma) alanlarından oluşur.
68
Sinir Sistemi Fizyolojisi
• Primer (birincil) motor korteks, presentral
girusta bulunur. Aksonları kortiko-spinal
sinir yolaklarını (traktus) oluşturan pira-
midal hücrelerden oluşur. Hassas, beceri
gerektiren (öğrenilen), istemli hareketlerin
(el, parmak, konuşma hareketleri gibi) bi-
linçli kontrolünü sağlar. Buradan çıkan si-
nir lifleri iç kapsül adı verilen bir yapıdan
geçerek bedenin ters tarafına gitmek üzere
çaprazlanarak omuriliğe girer. İç kapsüle
bağlı olarak beynin sol tarafı bedenin sağ ta-
rafına; beynin sağ tarafı bedenin sol tarafına
hükmeder denir. Bu nedenle istemli hare-
kerlerle ilgili korteks alanları her iki beyin
yarım küresinde de bulunur.
• Premotor (ön motor) korteks, presentral
girus önünde yer alır. Öğrenilen, tekrarlı
veya düzenli motor beceri kalıplarını kont-
rol eder. Eş zamanlı veya ardışık eylemleri
düzenler. Hareketlerin planlanmasına ka-
tılır. Atletik motor beceri hareket kalıpları
burada depolanır.
• Broca alanı, premotor alanının alt ön ta-
rafındadır. İnsanların çoğunda sadece bir
yarım kürede mevcuttur (genellikle sol).
Konuşulan dil kaslarını yöneten bir motor
konuşma alanıdır. Kişi konuşmaya hazırla-
nırken aktive olur. Konuşabilme yani ses çı-
karma becerisi için gereklidir. Ses kutusunu
ve ağız hareketlerini kontrol eder. Bu bölge
hasar gördüğünde insan konuşabilmeyi bi-
liyor olsa da ses çıkaramaz.
Serebral Korteks Duyusal (Somato-
Sensoriyel) Alanları
Birincil somatik duyusal alan serebrumun
üst lobunda bulunur. Bedenin çapraz tarafındaki
reseptörlerden almış olduğu bilgileri alır ve değer-
lendirir. Bu alan özellikle dokunma, basınç, ısı, ağrı
duyularını algılar ve ayırt eder. Primer (Birincil)
somatosensorial korteks, somatosensoriyel asosi-
yasyon (bağlantılar) korteksi, görsel alanlar, işitsel
alanlar, koku korteksi, tat korteksi alanlarından
oluşur. İkincil somatik duyusal alan ise birincil
somatik alanda işlenen duyu sinyallerinin anlam-
landırıldığı yerdir.
• Primer (birincil) somatosensoriyel kor-
teks postsentral girusta yer alır. Bu böl-
ge, deri ve iskelet kaslarından bilgiler alır.
Mekânsal farklılıkları ayırt etmemizi sağlar.
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
• Somato-sensoriyel asosiyasyon (bağlantı)
alanları, primer somatosensoriyel korteks
arkasında yer alır. Duyusal bilgileri bütün-
leştirir Uyarılara çok kapsamlı anlamlar ka-
zandırır. Uyarı parçalarının kapsamlı ilişki-
lerini, boyutlarını ve özelliklerini belirler.
• Birincil (primer) görsel korteks görme
alanı olarak bilinir. Oksipital lobun en arka
(posterior) ucunda, serabral korteksin iç
yüzeyinde kalkarin sulkus girintisi boyunca
yer alır. Gözün retina tabakasından görsel
bilgileri alır. Görsel asosiyasyon alanları,
birincil görsel korteksin etrafını çevreler ve
görsel uyaranları yorumlar (örneğin; renk,
biçim ve hareket). Görsel alanda renkli
görmeyi sağlayan renk sütunları, çizgi ve
kenarların algılanmasını sağlayan uyum sü-
tunları ve üç boyutlu görmeyi sağlayan nö-
ronal sütunlar bulunur.
• İkincil görme alanı oksipital lobun birin-
cil görsel alan dışındaki bölümü kapsar. Pri-
mer görme merkezinden gelen impulsları
değerlendirerek objelerin şekillerinin analiz
edilmesi, hareket eden objelerin gözlenme-
si, aynı renklerin değişik tonlarının ayırt
edilmesi gibi daha üst düzey fonksiyonları
yerine getirir.
• İşitsel alanlar, birincil işitsel korteks, tem-
poral lobun üst kenarında bulunur. Ses tonu,
ritim ve ses yüksekliği ile ilgili bilgileri alır.
İşitsel asosiyasyon alanları, primer işitsel kor-
teks arkasında yer alır. Ses anılarını hafızada
depolar ve seslerin algılanmasını sağlar.
• Frontal göz alanı: Gözün istemli hareket-
lerinden sorumludur. Bu alanın lezyonunda
gözler hareket edemez ve kişi istemli olarak
gözlerini bir cisme çeviremez.
Pariyetal lob duyusal alan; oksipital lob
görme alanı; temporal lob koku, işitme ve
tat duyuları alanıdır.
• Koku merkezî: Tat ile ilişkili beslenme
refleksinden, temel duygusal reflekslerden,
besinlerden alınan haz duygusundan, ko-
kuların bilinçli olarak analiz edilmesinden
sorumlu alandır.
• Tat merkezî: Paryetal lobda bulunur ve
koku merkezî ile ortak çalışır.
Asosiyasyon (İlişkilendirme) Alanları
Primer motor korteks asosiyasyon alanların-
da alınan duyusal bilgiye motor yanıt oluşturulur.
Asosiyasyon alanlarında alınan duyusal bilgi kulla-
nılarak hareketlerin düzenlenmesi, çevrede meydana
gelen değişikliklerin algılanması, düşünme, konuş-
ma gibi kompleks olayların ilişkilendirilmesi söz
konusudur. İlişkilendirme alanları alınan uyartıların
değerlendirilmesini, bellekteki bilgilerle eşleştirilme-
sini ve uygun yanıt oluşturmasını sağlayan bölgedir.
Üst düzey yorum ve yanıt oluşturan bölge olarak da
adlandırılabilir. İlişkilendirme alanlarında dil alanla-
rı, genel (yaygın) yorumlama alanları ve visseral (iç
organlara ait) asosiyasyon alanları bulunur. Zihin
faaliyetleri, bilişsel işlemler, hatırlama ve kişilikle ile
ilgilidir. Yargılama, nedenlendirme (akıl yürütme),
sebat (istikrarlılık) ve vicdan (inançlar) faaliyetleri
için gereklidir. Limbik sistem (beynin duygusal-
emosyonel bölümü) ile yakından bağlantılıdır.
Lateralizasyon: Bir fonksiyonun beynin
sadece bir hemisferine yerleşik olması duru-
mudur. Her yarım küre diğerinde olmayan
becerilere (fonksiyonlara) sahiptir. Serebral
hakimiyet (dominans), konuşma dili (lisan)
için baskın sol yarım küreyi işaret eder. Sol
yarım küre, dil, matematik ve mantıkla ilgili
beyinsel faaliyetlerin de kontrol merkezidir.
Sağ yarım küre - görsel-uzaysal beceriler, duy-
gu ve sanatsal becerilerin kontrol merkezidir.
Genel (Ortak) dil yorumlama alanı; temporal,
parietal ve oksipital lob alanlarına dağılmış ve çok
iyi anlaşılmamış alanları kapsar. Genellikle sol taraf
olmak üzere sadece bir yarım kürede bulunur. Ge-
len sinyalleri tek bir düşünce içine entegre ederler.
Mekânsal ilişkilendirme ile ilgili işlemlerle de ilgi-
lidirler. Dil alanları, sol lateral (yanal) sulkusu çev-
releyen geniş bir alanda yer alır (baskın–dominant-
dil alanı). Başlıca bölümleri ve işlevleri şunlardır:
• Wernicke alanı – işitilen kelimelere – seslere an-
lam kazandırır. Bu alanın hasarında düşünme
yeteneği kaybolur, konuşulanları anlayamaz,
yazılı metinleri görmesine rağmen okuyamaz.
• Broca bölgesi – konuşma hazırlama ve üre-
tim için motor faaliyetleri düzenler.
• Lateral (Yanal) prefrontal korteks - dil anla-
ma ve kelime analizi bölgesidir.
• Lateral ve ventral temporal lob - dilin işitsel
ve görsel yönlerinin koordinasyonunu sağlar.
69
 Sinir Sistemi Fizyolojisi

Serebral Beyaz Cevher

Normal beyin fonksiyonu sürekli elekt- Serebral beyaz cevher, beynin derinliklerine giden mi-
riksel aktivite içerir. Elektroensefalogram yelinli sinir lifleri ve sinir liflerinin oluşturduğu sinir yo-
(EEG) bu elektriksel etkinliğin kayıtları- laklarıdır (traktus). Serebral beyaz cevheri oluşturan sinir
dır. Kaydedilen nöronal elektriksel aktivi-
lifleri, serebral korteks, alt MSS merkezleri ve büyük beyin
alanları arasındaki iletişimlerden sorumludur. Serebral be-
te desenlerine beyin dalgaları (EEG) denir.
yaz cevheri oluşturan sinir lifleri tipleri şunlardır:
Her kişinin beyin dalgaları benzersizdir.
Beyin dalgaları yaş, duyusal uyaranlar, be- • Kommissür lifler; iki hemisferde birbirine karşılık
yin hastalığı ve vücudun kimyasal durumu gelen gri alanları bağlar.
ile değişir. EEG kayıtları beyin lezyonları, • Assosiyasyon lifler; aynı yarım kürede farklı bölüm-
tümörler, infarktlar, enfeksiyonlar, apseler leri birbirine bağlar.
ve epileptik lezyonları lokalize etmek ve
teşhis için kullanılabilir. Düz EEG (be- Bazal Ganglionlar (Çekirdekler)
yinde hiçbir elektriksel aktivite olmaması Kortikal beyaz cevher içi derinliklerinde bulunan gri
durumu ) ölümün klinik kanıtıdır. madde kütleleridir. Bazal çekirdekler dikkat ve bilişsel
fonksiyonları düzenler. Antagonistik ve gereksiz hareketleri
engeller. Bazal ganglionlar korteks, talamus ve diğer bazı yapılarla sıkı bir bağlantı gösterir. Bazal ganglio-
nun ana bileşenleri striatum, pallidum, substansiya nigra ve subtalamik nükleustur. Bunların en büyüğü
olan striatum beynin pek çok bölgesinden ileti alır ama sadece bazal ganglionun elemanlarına ileti gönde-
rir. Bazal gangliyonların fonksiyon kayıplarında Parkinson gibi nörodejeneratif hastalıklar görülür.

Diensefalon (Ara Beyin)

Beyin sapının üzerinde beyin yapısının ortasında bulunan merkezdir. Ara beyin, orta beyin olarak
adlandırılan mezensefalon ile serebrumu birbirine bağlar. Bu bağlanma sayesinde ara beyin gerek kendi
görevlerini yerine getirirken gerekse de bu iki bölgenin haberleşmesine katkıda bulunur. Ara beyin temel
olarak 4 bölge hâlinde incelenir.

İNSAN BEYNİ

Serebral kortex Frontal lob

Korpus
kallosum

Talamus

Hipotalamus

Ara beyin
Pons
Serebellum Medulla

Omurilik

Şekil 3.7 Beyin Bölümleri

70
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

a. Talamus: Ara beynin en büyük kısmı olan talamus, se-

Talamus hasarlarının en çok bilinen türü
ataksidir. Talamus hasarına bağlı olarak
talamustan çıkan hatalı uyartıların denge
ve istemli kas hareketlerinin koordinasyo-
nundan sorumlu iki temel yapı olan se-
rebrum ve beyinciğe ulaşması sonrasında
(çevreden alınan uyartıların beyne yanlış
iletilmesi) bedende istemsiz hareketler
gerçekleşir.
Atalamik ağrı: Talamus bedende oluşan
her ağrıyı beyne iletmez. Aynı zamanda
yüksek ağrı ya da acı duygusunu hafiflete-
rek daha az acı duyulmasını sağlar. Ancak
talamus hasarında bu görev ortadan kalka-
cağı için acıların şiddeti artacaktır.
rebral kortekse giden ve gelen liflerin geçtiği çekirdekleri
içerir. Koku duyusu hariç tüm duyulardan beyne gelen
afferent impulslar talamusta toplanır ve sinaps yaparlar.
Benzer fonksiyonlu impulslar talamusta sınıflandırılır, bi-
çimlendirilerek düzenlenmiş bir grup olarak önem sırası-
na göre ilgili kortekse yönlendirilirler. Aslında talamusun
görevi almış olduğu duysal bilgiyi korteksin anlayacağı
dile çevirmektir. Koku hariç, serebral kortekse doğru çı-
kan bütün duyusal impulslar mutlaka talamustan geçer-
ler. Talamus ayrıca bellek, bilinç, uyku ve uyanıklığı da
kontrol etmede önemli bir rol oynar. Talamus ayrıca re-
tiküler aktive edici sistemle de sıkı ilişki hâlindedir. Ta-
lamus gerektiğinde RAS uyararak dikkati ve uyanıklığı
arttırırken uyku sırasında ise nöronların uyarılma eşikle-
rini yükselterek çevredeki pek çok uyaranın algılanmasını
engeller ve kişinin uyumasına yardımcı olur.

b. Hipotalamus: Beyin tabanında, talamusun altında yer alan bezelye büyüklüğünde bir yapıdır. Özellik-
le endokrin sistemle çok sıkı bağlantı hâlindedir. Koku yolları için bir aktarma istasyonudur ve koku
duyusu talamusta işlenmeden doğrudan ilgili beyin bölümüne nakledilir. Hipotalamus, vücut sıvı
dengesinin düzenlenmesi, beden ısısının ayarlanması, iyon dengesinin sağlanması, açlık, tokluk, su-
suzluk hissinin dengesi, doğum, süt salınımı, strese yanıt oluşumunda, kan basıncı, kalp hızı, sindirim
sistemi hareketleri, solunum hızı ve solunumun derinliği gibi birçok iç organ faaliyetlerini düzenler.
c. Hipofiz Bezi: Hipofiz bezi (pitüiter bez) yaklaşık 1 santimetre çapında, 0.5 ile 1 gram ağırlığında,
bezelye büyüklüğündedir ve bir sap vasıtasıyla hipotalamusa tutunur. Hipofiz bezi salgılamış olduğu
birçok hormonla diğer birçok bezin çalışmasını düzenler. Hipofiz bezinin endokrin fonksiyonları hi-
potalamustan gelen hormonal ya da sinirsel etkilerle düzenlenir. Bu görevler 8. Ünite’de anlatılmıştır.

Beyin Sapı
Beyin sapı beynin en alt katmanıdır, çiçeği tutan bir sapa benzetilebilir. Beyin sapı üç bölgeden oluşur:
medulla oblongata, pons ve orta beyin (mezensefalon). Beyin sapı âdeta beyin içine girmiş omurilik
yapısıdır. Sinyalleri korteks ve omurilik arasında ileten tüm sinir liflerinin yolu beyin sapından geçer. Bu
nedenle merkezî sinir sisteminin tüm alanlarından bilgi alır
ve bu bilgileri entegre ederek işler. Ayrıca, hayatta kalmak
Beyin sapı, yüksek ( korteks) ve düşük için gerekli otomatik davranışları kontrol eder. Başlıca te-
(omurilik) beyin merkezleri arasındaki mel fonksiyonları, dolaşım ve solunumun kontrolü, uyku
sinir traktusları için geçiş yolları sağlar. ve dikkat kontrolüdür.
Beyne giden ya da beyinden bedene giden Beyin sapının anatomik yapısı dağınık bir ağ sistemi-
her sinyal beyin sapından geçmek zorun- ne benzetilebilir. Bu ağ sayesinde omurilikten beyne giden
dadır. Sinyaller beyin sapından geçerken uyarıların bir kısmı burada filtre edilirken bir kısmı da bey-
işlenebilir. ne iletilir. Bu ağsı nöron yapısı beyin sapı ve talamus arasın-
Retiküler formasyon ağı (RAS) kortek- da bulunur ve bu yapıya retiküler formasyon (RAS) denir.
se giden yolda korteks, talamus ve hi- Bu yapının uyku ve uyanıklık, motivasyon, üreme, yeme,
potalamusu birbirine bağlarken inen içme, boşaltım, kalp atımı gibi yaşamsal fonksiyonlara etki-
yolda RAS serebellum ve diğer duyular- si vardır. Bu bölgede meydana gelen travma ya da hasarlar
dan sorumlu sinirleri birbirine bağlar.  kişiyi komaya sokabilir. RAS’taki nöronların aktivitesi azal-
dığı zaman uyuşukluk ve uyku durumu görülür.

71

Medulla Oblangata (Bulbus, Beyin
Soğanı)
Beyin sapının en alt kısmında yer alan medul-
la oblangata pek çok vital (yaşamsal öneme sahip)
sinir merkezlerini barındırır. Medulla oblangataki
piramitler, kortikospinal sinir yollarının oluşturdu-
ğu uzunlamasına iki tümsek yapıdır. Kortikospinal
Medulla oblangata
Serebrum
Orta beyin
Şekil 3.8 Bazı Önemli Beyin Bölümleri
Pons
Orta beyin ve medulla oblongata arasında şişkin
beyin sapı bölgesidir. Ponsun sinir lifleri, yüksek
beyin merkezleri ve omuriliği birbirine bağlar ve
motor korteks ve beyincik arasında sinir uyarılarını
(impuls) taşır. Ponsta da solunum ve dolaşımı dü-
zenleyici merkezler bulunur. Kafa ve boyun bölgesi
ile ilgili kafa sinirlerinin çekirdekleri de bu bölgede
bulunur. Pons ayrıca serebellum ile beyni ve omu-
riliği birbirine bağlayan yolları içerir. Pons, uyku ve
dikkat, idrar kesesi kontrolü, işemeye, yutkunmaya,
tatmaya, göz hareketine ve duruşa katkı sağlar.
Pons medulla oblangatanın üstünde; me-
zensefalonun altında ve serebellumun (be-
yinciğin) yanındadır.
72
Sinir Sistemi Fizyolojisi
sinir yolları medulla oblangatada çaprazlaşarak kar-
şıya geçip yukarı doğru devam ederler. Bu alanda
bulunan, kardiyovasküler kontrol merkezî, kalp
kasılma gücü ve hızını ayarlarken solunum mer-
kezleri, solunumun derinliğini ve hızını kontrol
ederler. Ayrıca yutma, kusma, öksürme, hapşurma
ve kan basıncı reflekslerini de kontrol eder.
Serebellum
Diensefalon
Mezensefalon (Orta beyin)
Önemli beyin bölgelerinden birisi olan orta be-
yin, motor hareketlerden, görsel-işitsel duyulardan,
dikkat ve konsantrasyondan, kas tonusundan, den-
geden, göz hareketlerinden sorumludur.
Beyincik (Serebellum)
Beyincik 150 gram ağırlığındadır ve küçük be-
yin olarak da adlandırılır. Yaklaşık 30 milyara yakın
sinir hücresi içerir. Anatomik olarak beyin sapına
bağlı tutunmuş vaziyettedir. Büyük beynin (sereb-
rum) oksipital lobları altından dışarıya çıkıntı şek-
lindedir. Beyin kütlesinin % 11’ini kapsar. İskelet
kaslarının kasılması sırasında hassas zamanlama ve
uygun kas sıralaması (koordinasyon) sağlar. Sere-
bellar aktivite bilinç dışı çalışır. Beyincik kendisi
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
istemli hareketleri başlatmaz ancak hareketlerin
koordineli yapılmasını sağlar. Ayrıca denge, göz
hareketleri ve postürün düzenlenmesinden sorum-
ludur. Beyincik bu hareketleri yerine getirebilmek
için kaslardan, eklemlerden, deriden, gözden, ves-
tibüler aygıttan ve iç organlardan bilgi alır. Kafanın
hareketine bağlı olarak yer değiştiren iç kulaktaki
sıvıların uyarısı serebelluma iletilir. Görsel olarak
da algılanan bu yer değişikliği ile konum bilgisi ta-
mamlanır. Yine benzer şekilde omurilik üzerinden
kasların pozisyonu ve durumu ile bilgiler propri-
yoseptif reseptörlerden alınır.
Beyinciği beyin sapına bağlayan yapılara
pedünkül denir. Beyincikten çıkan nöron-
ların oluşturduğu çekirdeklere (nöron göv-
de topluluğu) serebellar çekirdek denir. Bu
çekirdekler beyinciğin fonksiyonunu sağ-
larlar. En büyüğüne dentat çekirdek denir.
Eklem, kas, deri, görme duyusu ve iç ku-
lakta yer alan denge merkezinden gelen
uyarılarla pozisyon-durum duyusu (prop-
riosepsiyon duyusu) oluşur.
Limbik Sistem
Özellikle duygulardan (emosyonel hâller) so-
rumlu önemli beyin bölümüdür. Limbik sisteme
bağlı olan Amigdala, öfke, tehlike ve korku tep-
kileri; Singulat girus, vücut hareketleri ile duygu-
ların ifadesinde rol oynayan durumları ve zihinsel
çatışmaları; hipokampüs bölgesi ise hafıza ile ilgili
olan süreçleri kontrol eder.
Beyin, kemikler, beyin zarları (dura ma-
ter, araknoid mater ve pia mater) ve beyin
omurilik sıvısı (BOS) ile korunmaktadır.
Kan-beyin bariyeri ile zararlı maddele-
rin beyine ulaşması engellenir. BOS, kan
plazmasına göre daha az protein ve farklı
iyon konsantrasyonları içerir. Yastık görevi
görerek beynin kendi ağırlığı altında ezil-
mesini engeller, darbelere ve diğer travma-
lara karşı beyin ve omuriliği korur.
Periferik Sinir Sistemi
Periferik Sinir Sistemi (PSS), beyin ve omurilik
dışındaki tüm nöral yapılardan (duyusal reseptörler,
periferik sinirler, gangliyonlar ve motor sonlanma-
lar) oluşur. Periferik
sinir sisteminin temel
görevi, reseptörler
dikkat aracılığıyla tespit edi-
Somatik sinir sistemi ile len bedendeki ve çev-
otonom sinir sistemi ara- redeki değişiklikleri
sındaki en önemli fark in- merkezî sinir sistemi-
nerve ettikleri yapılardır. ne iletmek ve merkezî
Otonom sinir sistemi düz sinir sisteminde oluş-
kasları, kalp kasını, bezleri, turulan yanıt ilgili
sindirim kanalını innerve efektör organa ilet-
ederken somatik sinir siste- mektir.
mi iskelet kaslarını innerve
Periferik sinir sis-
eder. İskelet kaslarını in-
temi 12 çift kafa ve
nerve eden somatik sinir-
31 çift omurilik sinir-
ler kasların kasılmasına yol
leri olmak üzere 43
açar. İskelet kaslarını inhibe
çift sinirden oluşur.
eden somatik nöron yok-
Beyinden köken alan
tur. Kasların gevşemesi mo-
kranial sinirler 1’den
tor sinirlerdeki inhibisyona
12’ye kadar isimlen-
yani kasılma emrinin orta-
dirilir. Bu sinirlerin
dan kalkması ile gerçekle-
görevleri Tablo 1’de
şir. Otonom sinir sistemi
özetlenmiştir. Omu-
etkileri ise baskılayıcı ya da
riliğe bağlı 31 çift si-
uyarıcı olabilir.
nirin ise dağılımı şu
şekildedir. 8 çift ser-
vikal (boyun) sinir, boyun, omuz ve kolları innerve
eder. 12 çift torasik (sırt) sinir, göğüs ve üst karına; 5
çift Lumbar (bel) sinirleri, alt karın, kalça ve bacak-
lara; 5 çift sakral sinirler, genital organlar ve sindirim
sistemine ve tek bir çift olan koksigeal (kuyruk soku-
mu) sinir ise kuyruk kemiğine eşlik eder. Omuriliğe
giren duyu sinirlerinin hücre gövdeleri spinal gang-
liyonda bulunur ve aksonlarının bir ucu perifere di-
ğer ucu MSS’ye ulaşır. Motor yani efferent sinirlerin
hücre gövdeleri ise MSS içinde kalır ve bu nöron-
ların uzantıları olan aksonları perifere uzanır. Mo-
tor sinirler nihayetinde iskelet kası, kalp kası ve düz
kasta sonlanırlar. Sonlandıkları bu organlara efektör
organ adı verilir. İskelet kasında (herhangi bir kesin-
tiye uğramadan doğrudan) sonlanan motor sinirlere
SOMATİK MOTOR SİNİRLER; düz ve kalp ka-
sında (MSS’den çıktıktan sonra otonom gangliyon
adı verilen yollarda sinap yaptıktan sonra) sonlanan
motor sinirlere OTONOM MOTOR SİNİRLER
adı verilir. Otonom gangliyonlarda bulunan sinir
73

hücreleri merkezî sinir sisteminden gelen uyarıları
alır ve efektör organa iletir. Gerek otonom gerekse
somatik sinirlerin oluşturduğu bu yapıya periferik
(çevresel) sinir sistemi adı verilir.
Çocuk Felci (Poliomiyelitis); ön boynuz
motor nöronlarının Poliovirus tarafından
haraplanmasıdır.
Amyotrofik Lateral Skleroz (ALS); ön
boynuz motor nöron ve piramidal sistem
sinir liflerinin yıkımını içeren nöromüs-
küler hastalık durumudur. Konuşma,
yutma, soluk alma yeteneklerinde kayıp
vardır. Ölümcül bir hastalıktır.
Beden içinde ya da dışında meydana ge-
len değişiklikleri algılayan yapıya duyu-
sal reseptörler denir. Duyusal reseptörler
çevresinde çeşitli şekillerde bulunan enerji
formlarını (dokunma, basınç, ısı, soğuk,
ışık, tat, koku gibi) aksiyon potansiyellerine
yani impulsa çevirerek bu bilgiyi afferent
(duyusal) sinirler aracılığıyla MSS’ye iletir.
Uyaranlara göre reseptörler; Mekano-
reseptörler (mekaniksel deformasyonu,
dokunmak, basınç, titreşim, streç (ger-
me) ve kaşıntı), termoreseptörler (sıcak-
lık değişimleri), nosireseptörler (ağrı),
elektromagnetik reseptörler (ışık) ve ke-
moreseptörler (tat, koku, ozmolarite gibi)
olarak sınıflandırılır.
Otonom sinir sisteminde merkezî sinir sistemi
ve efektör organ arasında iki nöronlu sinir zincirleri
bulunmaktadır. Bu zincirde birinci nöronun gövdesi
MSS içindedir. MSS’den çıkan nöronun akson uzan-
tısı otonom gangliyon adı verilen yapıda sonlanır.
Bu yapıdan sonra gelen nöron artık uyarıyı efektör
organa iletir. Gövdeleri omurilik veya beyin sapında
bulunan ve aksonları postgangliyonik hücreleri ile
sinaps yapan hücrelere pregangliyonik nöron adı
verilir. Aksonlarını gangliyonlardan hedef organlara
veren hücrelere de postgangliyonik nöron denir.
Otonom sinir sistemi birbirine zıt olarak çalışan iki
sisteme ayrılır. Sempatik sinir sistemi ve parasem-
74
Sinir Sistemi Fizyolojisi
patik sinir sistemi.
Sempatik sinir siste-
minin hücre gövde-
dikkat
Stroke (Beyin Felci, İnme); leri omurilikte göğüs
Beyni besleyen kan dolaşı- ve bel kısımlarında;
mında herhangi bir neden- gangliyonları omurga
den dolayı bir azalma olur- yakınında bulunur.
sa ya da beyin kan dolaşımı Pregangliyonik sem-
engellenirse beyin doku- patik nöronlardan
sunda stroke ortaya çıkar. asetil kolin; post-
Genelde inmeler serebral gangliyonik sempatik
arterin tıkanması, kanama nöronlarından no-
veya ödem sonucu beyine radrenalin salgılanır.
baskı ve ateroskleroz (da- Parasempatik sinir
mar sertliği) sonucu oluşur. sistemi hücrelerinin
İnme sonucu sinir dokusu ise gövdeleri beyin
ölürse o sinirlere bağlı du- sapında ve omuriliğin
yusal ya da motor fonksi- sakral kısımlarında
yonlar da kaybolur. bulunur. Parasempa-
tik sinir sistemi hüc-
relerinin gangliyon
yapıları sonlandıkları
organın içerisindedir. Parasempatik sinir sistemi-
nin hem pregangliyonik hücreleri hem de post-
gangliyonik hücreleri asetilkolin salgılar. Sempatik
ve parasempatik sinir sistemleri birbirine zıt çalışır.
Örneğin; sempatik sinir sistemi korku, spor yapma,
sevinç, heyecan gibi “savaş ya da kaç” durumu ak-
tive olarak kalp hızını ve kalbin kasılma kuvvetini
arttır, göz bebekleri genişler, deri terler, kanın büyük
çoğunluğu iskelet kaslarına yönlendirilir. Parasem-
patik sinir sistemi ise kalp atımını yavaşlatır, tükrük
salgısı, bağırsak salgı ve kas aktivitesini arttırır.
Parasempatik sinir sistemi sinirlerine ko-
linerjik, sempatik sinir sistemi sinirlerine
adrenerjik sinirler de denir.
Otonom sinir sistemindeki (ister sempatik
ister parasempatik olsun) tüm pregangli-
yonik nöronları kolinerjiktir (asetil kolin
salgılayan). Parasempatik sinir sistemin
postgongliyonik nöronları yine kolinerjik
iken sempatik sinir sisteminin postgongli-
yonik nöronları adrenerjiktir (nöradrena-
lin salgılayan).
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

Tablo 3.1 Kranial Sinirler ve Görevleri

Kranial Sinir Adı Etkileri (Görevleri)
I. olfaktör Koku duyusunu taşır. Beyindeki koku alanına uzanır ve primer koku korteksinde sonlanır.
Görme duyusunu taşır. Optik sinirler optik kanallardan geçerler ve optik kiazmada
II. Optik
çaprazlaşırlar. Daha sonra sinaps yapacakları talamusa uzanırlar.
Afferent, göz küresi ve göz bebeği kaslarından duysal bilgi taşır ve efferent, göz
III. Okulomotor kapağını kaldırma, göz küresini yönlendirme, irisi kastırma ve lensin şeklini kontrol
fonksiyonlarını yaparlar.
IV. Troklear Afferent, göz küresi kaslarından bilgi taşır; efferent, göz küresini yönlendirir.
V. Trigeminal Afferent, deri, yüz ve boyundan duyusal bilgi taşır, çiğneme için motor sinir lifleri sağlar.
VI. Abdusens Esas olarak bir motor sinir olup göz küresini dışa hareket ettiririr.
Afferent, ağız ve dilin ön bölgesinden tat duyusunu taşır. Efferent, yüz ifadesini veren
VII. Fasial
motor fonksiyonları sağlar, gözyaşı ve tükürük bezlerine otonomik impulsları aktarır.
VIII. Vestibülokoklear Kulaktan (koklear-işitme ve vestibüler-denge)duyusal bilgileri taşırlar.
Afferent dilin arka kısmından tat duyusunu taşır. Yutma kaslarını (dil ve yutak) ve
IX. Glossofarengeal
parotis tükürük bezini uyarır.
X. Vagus Boyun ötesine, Vagus siniri hem duyusal hem de motor lifler taşıyan karışık bir sinirdir. Farinks,
karına kadar uzanan tek larinks, kalp, akciğerlere ve visseral (iç) organlara giden motor liflerin birçoğu
kranial sinirdir. vagusun parasempatik lifleridir. Vagusun duyusal fonksiyonu tat duyusundandır.
XI. Aksesuar Ense kaslarını uyarır.
XII. Hipoglossal Dil kaslarını uyarır.

ÖÇ 4 Merkezi sinir sistemini oluşturan beyin ve omurilik bölümlerini sayabilme ve fonksi-

yonlarını açıklayabilme

Araştır İlişkilendir Anlat/Paylaş

Sağ eliniz üzerindeyken ço-

cuğunuz yanlışlıkla arabanı-
zın kapısını kapatıyor. Sağ
elinizde müthiş bir acı hisse-
diyorsunuz, beyninizin hangi
lobunda aniden şiddetli bir
aktivite artışı başlatılmıştır?
Telefonunuzu elinize alıp, nu- Merkezi sinir sistemini oluş-
marayı çevirip, konuşmaya Beyin tümörlerinde ya da
turan beyin kısımlarının
başladığınızda hangi beyin lob- hasarlarında ortaya ne tür
görevlerini ve birbirleriyle
larınızın aktivitesi artacaktır? aksaklıklar çıkar, tartışınız.
etkileşimlerini açıklayınız.
Bahçenizdeki bir kelebeği ya-
kalamak için başlıca sinir siste-
mi fonksiyonlarını sıralayınız?
Periferik sinirleri sınıflan-
dırınız? Periferik sinir lifle-
rinin rejenerasyonu (iyileş-
mesi) mümkün müdür?

75

SİNİR FONKSİYONLARININ
ENTEGRASYONU
Duyusal Entegrasyon
Yaşamın sürdürülebilmesi duyum ​​ ve algıya
bağlıdır. Duyum, iç ve dış çevre değişikliklerinin
farkında olunmasıdır. Algı bu uyaranların bilinçli
yorumudur. Reseptörlerden duyusal bilgi girişi sağ-
lanır. Somatosensoriyel sistemdeki nöronal enteg-
rasyon üç ana düzeyde sağlanır:
Her bir spinal sinir iki medial sinir kökü
vasıtasıyla omuriliğe bağlanır. Ventral si-
nir kökleri ön boynuzdan kaynaklanır ve
motor (efferent) lifleri içerir. Dorsal sinir
kökleri dorsal kök gangliyonundan kay-
naklanırlar ve duyusal lifler içerirler.
• Reseptör seviyesi-duyusal reseptörler
• Sinir devreleri seviyesi-beyne doğru çıkan
sinir yolları
• Algısal seviye-serebral kortekste bulunan
nöronal devreler
Reseptör Düzeyinde Uyarılma; çevreden ya
da beden içinden gelen bilgi duyu reseptöründe
reseptör potansiyeli denilen (uyaranın şiddet ve sü-
resine göre voltajı değişen) kademeli bir potansiyel
oluşturur. Eğer reseptör potansiyeli eşik değerin
üstünde ise yani yeteri kadar kuvvetli bir uyarı ise
duyusal sinirde aksiyon potansiyelleri oluşturula-
rak merkezî sinir sistemine gönderilir.
Duyusal Reseptörlerin Adaptasyonu; duyu
reseptörleri değişmeyen bir uyarana tabi tutuldu-
ğunda adaptasyon yani uyum oluşur. Adaptasyon
sırasında, reseptör zarları daha az duyarlı hâle gelir.
Adaptasyonda, reseptör potansiyellerinin sıklığı dü-
şer ya da durur. Basınca, dokunmaya ve kokuya ce-
vap veren reseptörler hızlı bir şekilde adapte olurlar.
Sinir Yolları Düzeyinde Uyarıları İşleme;
duyusal uyarılar üç nöronlu bir sinir (1, 2, ve 3.
derece) zinciriyle beyne doğru iletilir. Birinci de-
rece nöronlar, sinir soması dorsal kök veya kranial
ganglionlarda bulunur ve deriden aldıkları uyarıları
omurilik veya beyin sapına iletirler. İkinci derece
nöronların sinir soması omuriliğin dorsal boynu-
zunda veya beynin medullasındaki nukleuslarda
76
Sinir Sistemi Fizyolojisi
bulunur ve uyarıları talamus veya beyinciğe iletir-
ler. Üçüncü derece nöronlar, talamusta bulunurlar
ve duyusal uyarıları beynin somatosensoriyal kor-
teksine iletirler.
Duyu çevredeki ve beden içindeki değişiklikleri
fark edebilmedir. Bu farkındalık duyu reseptörleri
aracılığıyla gerçekleşir. Duyusal reseptörlerin ortak
özelliği her bir reseptörün kendine has uyaranı al-
gılamasıdır. Duysal reseptörler kemoreseptörler,
termoreseptörler, mekanoreseptörler, fotoreseptör-
ler ve nosireseptörler olarak sınıflandırılır. Duysal
reseptörler aracılığıyla alınan duyu duysal lifler ara-
cılığıyla beyin korteksine ulaşır ve duyunun algıla-
ması gerçekleşir. Her uyartının beyin korteksinde
ulaştığı bölge farklıdır. Bu bölge ilgili uyaran tara-
fından uyarıldığında algılama oluşur. Algılamadan
sonra bazı duyular için adaptasyon mekanizması da
devreye girebilir. Kötü bir kokuya alışma, kıyafeti-
nizi ilk giydiğinizde hissettiğiniz dokunma duyusu-
nun kaybolması gibi. Ancak ağrı duyusu adaptas-
yon yani uyum göstermez. Duyular genel ve özel
duyular olmak üzere iki kategoride incelenir. Genel
duyu reseptörleri tüm bedene yayılmışken özel du-
yuların reseptörleri kafada bulunan göz, kulak, dil
gibi yapılarda bulunur.
Dokunma, basınç, sıcak, soğuk, pozisyon bilgi-
si, ağrı ve iç organlardan gelen duyular duysal lif-
lerle merkezî sinir sistemine iletilir. Duysal bilgiyi
taşıyan afferent nöron omuriliğe arka boynuzdan
uyarının geldiği yönden giriş yapar.
• Duyuların bazıları omuriliğe girdikten son-
ra beyne doğru giderken aynı yönde yani
arka boynuz yönünde medulla spinalise
giriş yaptığı noktada herhangi bir nöronla
sinaps yapmadan yukarı çıkar. Beyin sapı-
na geldiğinde ilk sinapsını yapar ve bilgiyi
ikinci nörona aktarır. Uyarıyı alan bu ikinci
nöron Medulla oblangayata ulaştığında bu-
rada sinaps yaptığı nörona bilgiyi ulaştırır.
Uyarıyı alan bu ikinci nöron beyin sapın-
dan yukarıya doğru çıkarken medulla ob-
langataya geldiğinde çaprazlama yapar ta-
lamusa ve somatosensoriyel kortekse ulaşır.
Bu yolağa dorsal kolon yolu adı verilir. Bu
şekilde taşınan duyular beden hareket du-
yusu, ekstremite konumu, ince dokunma
ayrımı ve basınç duyularıdır.
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
• Bazı duyular da daha medulla spinalise ilk
girdiğinde karşı tarafa çaprazlar. Bu yolağa
anterolateral ya da spinotalamik yol adı
verilir. Bu yolakta duyu bilgisini getiren nö-
ronun bilgiyi aktardığı medulla spinalisteki
nöron karşı tarafa geçtiği için çaprazlama
bu noktada olur. Bu şekilde taşınan duyular
ağrı ve sıcaklık duyularıdır.
Beyine çıkan sinir yolları üzerinde uyarılar du-
yusal kortekse gönderilirler. Bu yollar dokunmala-
rın ayırt edilebilmesinden ve bilinçli propriyosep-
siyondan sorumludur. Spinoserebeller sinir yolları
uyarıları beyinciğe gönderir. Bu yolun duyusal al-
gıya katkısı yoktur. Ağrı, sıcaklık ve kaba için öz-
gün olmayan duyusal uyarılar lateral spinotalamik
traktus içinde taşınır.
Sonuçta hangi yoldan gelirse gelsin (koku duyu-
su hariç) uyarı-bilgi talamusa gelir. Talamus da bil-
giyi ilgili korteks bölgesine yönlendirir. Omurilikte
impulsun çaprazlaşmasından dolayı bütün duysal
bilgiler alındığı bölgenin karşı tarafındaki beyin
yarım küresine taşınır. Deri, iskelet kası, kemik ve
eklemelerden duysal lifler aracılığıyla gelen bilgiler
korteksde somatosensoriyel kortekse yansır. Soma-
tosensoriyel korteks paryetal lob içerisinde merkezî
sulkusun hemen arkasında bulunan yapıdır.
Motor Entegrasyon
Motor sistemin özellikleri şunlardır: Duyu re-
septörleri yerine effektörler (kaslar) vardır. Sinir
yolları, duyusal (afferent) beyne çıkan (assending)
yerine beyinden aşağı inen (dessending) efferent
(motor) sinir yollarıdır. Duyusal algı yerine hareke-
te geçirilen motor davranış kalıpları vardır.
Beynin motor kontrolü üç düzeyde yapılır:
• Omurilik segmentleri seviyesi
• Beyinde motor projeksiyon alanları seviyesi
• Program / talimatlar seviyesi
Omurilik Segmentleri Seviyesi; omurilik se-
viyesi, motor hareketler hiyerarşisinin en düşük
seviyesidir. İlgili omurilik segmentlerine bağlı sinir
devrelerinden oluşur. Motor sinir devreleri hareketi
kontrol ederler ve sık sık tekrarlanan motor aktivi-
teye özeldirler.
Beyin Motor Projeksiyon Alanları Seviye-
si; doğrudan (piramidal) sistemi oluşturan korti-
kal motor alanlar ve beyin sapı motor alanlarınca
denetlenen dolaylı (ekstrapiramidal-çok nöronlu)
motor sistemlerden oluşur. Bu sistemler, refleks ve
öğrenilmiş belli motor aktivite kalıplarının kont-
rolüne yardımcı olurlar ve omurilik segmentleri
seviyelerindeki motor aktiviteyi değiştirmek için
motor emir yollarlar. Beyinden aşağı inen (Motor)
sinir yolları, beyinden gelen efferent uyarıları omu-
riliğe taşırlar, pramidal sistem ve ekstra pramidal
sistem olarak adlandırılırlar.
• Doğrudan (Piramidal) Motor Sistem;
piramidal sistem presentral girusların pira-
midal nöronlarından köken alır. İmpulslar
kortikospinal traktus yoluyla gönderilir ve
omuriliğin ön boynuzunda sinaps yaparlar.
Ön boynuz nöronlarının uyarılması onlara
bağlı iskelet kaslarını aktive eder. Piramidal
yolun bir bölümü kortikobulbar yol olarak
adlandırılır ve kranial sinirleri uyarır. Doğ-
rudan (piramidal) sinir yolu, hızlı ve ince
(beceri gerektiren) hareketleri düzenler.
• Dolaylı (Ekstrapiramidal) Motor Sistem;
beyin sapı, motor çekirdekler ve piramidal
sistem dışında kalan tüm motor yolları kap-
sar. Bu sistem, rubrospinal, vestibulospinal,
reticulospinal ve tectospinal motor sinir
yollarını içerir. Bu motor yolları karmaşık
ve çok sinapslıdır. Ekstra piramidal sistem
sinir yolları denge ve duruşun (postür) ko-
runmasını, ekstremitelerin (kol-bacaklar)
proksimal kısımlarının kaba hareketleri,
baş, boyun ve göz hareketlerini kontrol
eden kasları aktive ederler.
• Programlar ve Talimatlar Seviyesi (Be-
yinde Duyusal ve Motor Entegrasyon);
Bu seviyede, duyusal ve motor sistemlerin
uyarıları birleştirilerek entegre edilir (bü-
tünleştirir). Bu seviyeye ön emir alanı da
denir. Bu seviye nöronları, beyincik ve bazal
çekirdeklerde bulunur. Kaslarda hassas baş-
lama/durma hareketlerini ve ayakta duruş
hareketlerinin koordinasyonunu düzenler.
İstenmeyen hareketleri önler ve kas tonusu-
nu (gerginliğini) denetler.
77
 Sinir Sistemi Fizyolojisi

Uyku
Uyku esas olarak duyusal sinyallerin beyin korteksine gönderilmediği dolayısıyla kişinin etrafındaki duyu-
ları fark etmediği bir durumdur. Hâlbuki uyku sırasında duyu organları çalışmaktadır ve talamusa sinyal gön-
dermektedirler fakat uyku sırasında talamus beyin korteksine sinyal göndermediğinden duyular bilincimize
yansımamaktadır. Talamus kişinin uyuyor ya da uyanık olması durumuna göre dikkat seviyesini ayarlayarak
bilinç durumunu da belirler. Uykunun başlıca iki tipi vardır; hızlı göz hareketleri olmayan, NREM uykusu
ve hızlı göz hareketi (REM) uykusu. Hatırlanan rüyaların
çoğu REM uykusu evresinde gerçekleşir. Bir kişi uyku-
nun ilk 30-45 dakikası boyunca NREM’in dört evresini
geçirir. REM uykusu dördüncü NREM evresi tamam- dikkat
landıktan sonra oluşur. NREM aşamaları şunlardır: Evre Duyu, çevredeki ve beden içindeki değişiklikleri
1 gözler kapalıdır ve gevşeme başlar; EEG alfa dalgaları fark edebilmedir. Bu farkındalık duyu reseptörleri
gösterir; kişi kolayca uyandırılabilir. Evre 2 EEG kayıtları aracılığıyla gerçekleşir. Her uyartının beyin kor-
uyku dikenleri gösteren düzensiz dalgalardır, uyandırılma teksinde ulaştığı bölge farklıdır. Bu bölge ilgili
daha zordur. Evre 3 uyku derinleşir; teta ve delta dalgala- uyaran tarafından uyarıldığında algılama oluşur.
rı görünür; vital bulgular düşüşe geçer; rüya görme yay- Algılamadan sonra bazı duyular için adaptasyon
gındır. Evre 4 EEG kayıtlarına delta dalgaları hakimdir; mekanizması da devreye girebilir. Ancak ağrı du-
iskelet kasları gevşer; uyandırılma zordur. yusu adaptasyon yani uyum göstermez.

ÖÇ 5 Sinir fonksiyonlarının entegrasyonunu açıklayabilme

Araştır İlişkilendir Anlat/Paylaş

Refleks yayını araştırarak Duyusal ve motor entegras-

yonunun temel fizyolojisini Duyu hissi olmasaydı neler
bileşenlerini tarif ediniz? olacağını tartışınız.
değerlendiriniz.

ÖZEL DUYULAR Gözlerden gelen duyusal uyarılar oksipital lobda

Duyular genel ve özel duyular olmak üzere iki
kategoride incelenir. Genel duyu reseptörleri tüm
bedene yayılmışken özel duyuların reseptörleri ka-
fada bulunan göz, kulak, burun, dil gibi organların
yapısında bulunur.
Korneada saydamlığının devamlılığı için
kan damarı bulunmaz. Bu nedenle kornea
nakillerinde reddedilme görülmez. Kor-
neanın beslenmesini gözyaşı salgısı ve göz
içi sıvısı sağlar. Korneada ayrıca çok sayıda
bulunan sinir lifi aracılığıyla göz kırpma
refleksi de gerçekleştirilir.
bulunan görme korteksine (primer kortikal alan);
kulaktan gelen uyarılar temporal lobda bulunan
işitme korteksine; tat tomurcularından alınan du-
yusal uyartılar tat korteksine; koku reseptörlerinden
alınan uyartılar koku korteksine ulaşır. Alınan uyar-
tılar daha önce anlatıldığı gibi assosiyasyon alanla-
rında bütünleştirilir. Bu bölümde görme, işitme ve
tat duyuları anlatılacaktır.
a. Görme duyusu: İnsan bedeninde var olan
her bir gözün kendine özgü bir mercek sis-
temi, reseptör tabakası ve alınan ışık uya-
rımını beyne ileten bir sinir sistemi parçası
vardır. Göz, içi boş küre şeklindedir. Göz
duvarı üç tabakadan oluşur. Bu tabalakalar

78
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
fibröz (ağ tabaka), vasküler (damar tabaka)
ve nöron (sinir tabaka) tabakalardır. Gözün
iç boşlukları sulu (aquoz) ve vitreus sıvı ile
doludur. Kaşlar, göz kapakları, konjonkti-
va, gözyaşı bezi ve dışsal göz kasları gözün
doğrudan görmekle ilgili olmayan fakat
görme kalitesini artıran aksesuar yapılarını
oluşturur. Fibröz tabaka koruyucu bir ta-
baka olarak gözün en dış kısmını oluşturur.
Bu tabaka sklera ve kornea olmak üzere iki
yapıdan oluşur. Gözün dıştaki koruyucu ta-
bakası sklera, ışınların göze girdiği saydam
korneayı oluşturmak için öne doğru mo-
difiye olmuştur. Dış kasların tutunma yeri
olan sklera, gözü korurken kornea arkasında
bulunan yarı saydam bir yapı olan lensle bir-
likte göze ışığın etkin bir biçimde girmesine
ve gözün en arka tabakası olan retinaya ulaş-
masına izin verir. Retinada bulunan basil
ve koni şeklindeki görme reseptörleri ışığın
gelmesiyle uyarılır ve alınan bu uyartı optik
sinir aracılığıyla korteksde görme merkezine
iletilir. Korneayı geçerek göze giren ışık mik-
tarı pupili (göz bebeği) çevreleyen iris düz
kasları aracılığıyla ayarlanır. Lensin etrafın-
da yer alan silyer kaslar kasılıp gevşeyerek
lensin kırıcılığını değiştirir. Genel bir görme
kuralı olarak uzaktaki bir cisme bakarken si-
liyer kaslar gevşektir, lens düz bir şekildedir.
Cisme yaklaştıkça siliyer kaslar kasılır ve lens
bombe bir hâle gelir. Bu şekilde görüntü net
bir şekilde retinaya düşer. Retina fotoresep-
törlerin (basil ve koni) bulunduğu gözün
en arka tabakasıdır. Işık fotoreseptörlere
ulaşınca bu reseptörlerde bulunan fotopig-
mentler kimyasal olarak yıkılır. Bu yıkılma
ile birlikte fotoreseptörler uyarılır ve uyarı
optik sinire iletilir. Basil yani çubuk fotore-
septörler çok düşük yoğunluktaki ışığa tepki
verebilirler, alaca karanlıkta görmeyi sağlar-
lar. Koni fotoreseptörler, parlak ışığa cevap
verirler, yüksek keskinlikte renkli görme ve
ayrıntılı görmeyi sağlarlar. Retinadan çıkan
sinir lifleri optik siniri oluştururlar. Optik
sinir almış olduğu görme bilgisini talamusa
oradan da oksipital lobdaki görme kortek-
sine götürür. Görüntü talamusa ulaştığında
hareket sistemi bilgilendirilir, derinlik algı-
sıyla ilgili retina aksonları ayrılır ve kontrast
bilgileri keskinleştirilir. Görüntü kortekse
geldiğinde ise görüntüden gelen aydınlık/
karanlık ve kontrast bilgileri, kortikal alan-
lardan gelen (görme ile ilgili asosiyasyon
alanları) bilgiler, görüntüden gelen şekil
(form), renk ve hareketler striat kortekste
dikkate alınarak işlenir.
Konjonktiva; göz kapaklarının içini ve
gözün beyaz kısımlarını kaplayan şeffaf
zardır. Konjonktiva göz kapaklarının göz
üzerinde kolay kaymasını sağlar ve gözü
korur. Konjuktivanın mikrop kapması
(enfeksiyonu) konjonktivit olarak bilinir.
Görme Kusurları;
• Emetropik göz, ışığı düzgün odakla-
yan normal göz,
• Miyop göz (yakını görebilen) uzağı
net göremeyen, içbükey lens ile dü-
zeltilir odak noktası retinanın önünde
olan gözdür.
• Hipermetrop göz (uzağı görebilen)
yakını net göremeyen dışbükey lens
ile düzeltilebilen odak noktası retina
arkasında olan gözdür.
• Astigmat göz, kornea yüzeyinin pü-
rüzlü olması nedeniyle ışığın farklı açı-
larda kırılarak görme netliğinin bozul-
ması durumudur. Silindirik mercekle
düzeltilir.
• Presbiyopi (yaşlı gözü) lensin yaşlan-
mayla birlikte esnekliğini kaybetmesi
durumudur.
Görsel bilgi (oksipital lobda işlenen) daha son-
ra beynin ön bölümlerine ilerler. Temporal lobda
nesnelerin belirlenmesi sağlanır. Parietal korteks ve
postsentral girusta ise mekânsal konum işlenir.
79
 Sinir Sistemi Fizyolojisi

İNSAN GÖZ YAPISI

Vitröz
Pupil
humor

Kornea
Optik sinir

Lens

Retina Koroid

Şekil 3.9 Görme Organı Göz ve Göz Küresini Oluşturan Yapılar

b. İşitme duyusu: İşitme duyusu sesin beyin tarafından algılanabilecek şekle dönüştürülmesidir. Bu
dönüştürme işleminde kulak, işitme siniri ve işitme merkezleri görev alır. Kulak, dış-orta ve iç kulak
olmak üzere üçe ayrılır.

Ön
Yan kanal Arka kanal
kanal Koklea

Üzengi
Örs
Ütrikül
Çekiç

Şekil 3.10 İşitme Organı Kulak ve Diğer İşitmeyle İlgili Yapılar

Dış Kulak: Kulak kepçesi (pinna) ve dış kulak yolun-

Timpanik refleks: Çok şiddetli bir ses
dalgası geldiğinde çekiç ve üzengi kemik-
lerine bağlı tensör tympani ve stapedius
kasları kasılarak kemikçikleri çekerek zarı
hareketsiz hâle getirip kemikleri hareketsiz
kılarak sesin iletimini yavaşlatırlar.
Ses şiddeti desibel olarak ifade edilir. Sağ-
lıklı bir insanın en iyi işitme aralığı 0-80
desibeldir. Konuşma şiddeti 40-70 desibel
arasındadır. Yüksek sesler (130 desibel üze-
ri) başağrısına ve iştme kaybına yol açar.
dan oluşur. Kulak kepçesi havadaki ses dalgalarını yakala-
yarak ses dalgalarını dış kulağa yönlendirir. Timpanik zar,
sese tepki olarak titreşen (ileri geri hareket eden) ince bağ
dokusu bir membrandır. Bu zar ses enerjisini orta kulak ke-
mikciklerine transfer eder. Timpanik zar, dış ve orta kulağı
birbirinden ayıran sınırdır.
Orta Kulak (Timpanik Boşluk): Küçük, hava dolu, içi
mukoza kaplı bir boşluktur. Yan tarafı kulak zarı tarafından
kuşatılmıştır. İç tarafı ise oval ve yuvarlak pencereler tara-
fından sarılıdır. Timpanik boşluk üç küçük kemik içerir:
Malleus (çekiç), inkus (örs) ve stapes (özengi). Kulak zarı-
nın titreşmesi ile zara diğer taraftan bağlı olan çekiç kemiği
de hareket eder. Orta kulaktaki bu kemikçikler sırayla tit-

80
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

reşirler. Stapes kemikçiğinin tabanı oval pencereye bağlıdır. Stapes hareket edince oval pencereyi ittirerek
oval pencerenin arkasındaki sıvıyı dalgalandırır. Oval pencerenin arkası iç kulaktır. Dış kulak yolu ile alı-
nan ses dalgaları kulak zarından oval pencereye aktarılırken güçlendirilir. Ayrıca kulak zarının yüzey alanı
oval pencereden çok daha fazla olduğu için oval pencereye gelen ses dalgası basınç etkisine bağlı olarak
nerdeyse 20 kat güçlenir.
İç Kulak: Yapısına baktığımızda ise karşımıza odacıklar-
dan ve kanallardan oluşan zarsı bir labirent yapı çıkar. İşitme
Korti Organı: Destek hücreleri, dış ve iç ve denge organları bu labirentte yer alır. İç kulaktaki işitme
tüy hücrelerinden oluşur. Koklear sinirin organı kokleadır (salyangoz). Kokleada skala vestibuli, kok-
afferent lifleri tüy hücreleri tabanına tutu- lear kanal ve skala timpani adı verilen içi sıvı dolu üç boşluk
nurlar. Siliyaların (tüy dizisi) bükülmesi vardır. Oval pencerenin arkasında bulunan skala vestibulu-
mekanik kapılı iyon kanallarını açar ve nun içindeki perilenf sıvısı gelen ses dalgasının oval pence-
nörotransmitter salınımı gerçekleşir. reyi hareket ettirmesi ile dalgalanır. Bu dalgalanma koklear
kanaldaki endolenf sıvısını hareketlendirir. Bu hareket de
yine bazal zarlar aracılığıyla skala timpanideki perilenfi hareketlendirir. Bu hareketlenme sonucu oluşan
basınç orta kulağa yönelir ve dalgalanma söner. İşitme koklear kanaldaki ses kaynaklı dalgalanmalardan
kaynaklanır. Bu dalgalanmaların yarattığı titreşim sonucunda koklear kanalın bazillar zarında yer alan Korti
organı uyarılır. Korti organı tektoriyal zar, tüy hücreleri ve sinir lifinden oluşur. Tüy hücreleri bazillar zar-
da yer alır. Tüy hücrelerinin hemen üzerinde tektoriyal zar yer alır ve bu zar yapısı tüy hücreleriyle temas
hâlindedir. Koklear kanal titreyince bazillar zarda yer alan tüy hücreleri de hareket eder. Ancak tüy hücreleri
hareket ettikçe üstteki tektoriyal zar tabakası bu hareketi engellemeye çalışır. Sonuçta tüy hücreleri eğilir.
Tüy hücrelerindeki bu eğilme tüy hücrelerinden kimyasal haberciler olan nörotransmitterleri salgılatır. Olu-
şan aksiyon potansiyelleri 8. Sinir üzerinden beyin sapına oradan talamusa ve nihayetinde işitme merkezine
iletilir. Farklı tüy hücreleri farklı sesleri algılamaktadır. Düşük frekanslı seslerin algılanma yeri kokleanın üst
kısımları, yüksek frekanslı ses-
lerin algılanma yeri ise kokle-
anın alt kısımlarıdır. Koklear
çekirdekten kalkan sinir yolları dikkat
superior olivar çekirdek, infe- İç kulakta koklea işitme fonksiyonundan sorumlu iken vestibüler aygıt den-
rior kollikulus (işitsel refleks ge ile ilgili yapıları içerir. Vestibüler aygıt yani denge aygıtı birbirine bağlı
merkezî), oradan uyarılar tem- endolenfle dolu zarsı borular olup koklear kanala da bağlıdır. Denge aygıtı
poral kortekste bulunan işitsel 3 tane zarımsı yarımdaire kanalı, 2 tane şişlik şeklinde ütrikül ve sakkulus
kortekse iletilir. İşitsel sinir yapısından oluşur. Bu yapılar başın her iki yanında temporal kemik içine
yolları çaprazlaşarak her iki ku- açılmış tünellerde yerleşiktir. Aynı zamanda denge aygıtında da tüy hücreleri
laktan gelen ses bilgilerinden bulunmaktadır. Tüy hücreleri işitme ile ilgili işlemlerdeki süreçleri gibi başın
(sesin yönü ve diğer özellikleri) konumu ve hareketi ile ilgili değişiklikleride algılar. Denge olayında iki farklı
her iki beyin yarım küresinde durum söz konusudur. Statik ve dinamik denge. Statik dengede utrikül ve
bulunan işitme alanlarını ha- sakkulus görev alır. Bu iki yapıda bulunan tüy hücreleri aracılığıyla denge
berdar ederler. Sesin tonu be- korunmaya çalışılır. Baş düz durumda iken ütrikül tüyleri dikey; sakkulus
yindeki primer işitsel korteks tüyleri yatay durur. Baş hareket edince tüy hücreleri eğilir. Bu eğilme bir uyarı
ve koklear çekirdekler tarafın- başlatır ve bu uyarı önce vestibüler sinire oradan da kohlear sinirle birleşerek
dan algılanır. Ses yüksekliği ise 8. Siniri oluşturur. Dinamik dengede, diplerinde ampulla adı verilen geniş-
koklear hücre eşik değerlerin- lemeler içinde endolenf sıvısı olan 3 adet yarım daire kanalları görev alır.
deki değişiklikler ve uyarılmış Ampullalarda tüy hücreleri bulunur. Baş veya gövdenin hareketi sonucunda
tüy hücrelerinin sayısı tarafın- içinde sıvı olan yarım daire kanalları hareket eder, sonuçta tüy hücreleri eğilir.
dan belirlenir. Sesi işleyen su- Oluşan uyarı vestibüler sinire oradan koklear sinir ile 8. Siniri oluşturarak
perior olivar çekirdekler sesin beyin sapı, talamus ve kortekse ulaşır. Beyin kendisine ulaşan sinyallerdeki
yerinin algısını da belirler. farklılıklara göre hareketin yönünü belirleyerek dengeyi sağlar.

81
 Sinir Sistemi Fizyolojisi

c. Kimyasal Duyular: Kimyasal duyular gus-
tasyon (tat) ve koku alma duyusudur. Tat
ve koku kemoreseptörleri sulu çözeltiler-
deki kimyasallara tepki verir. Tat, tükürük
içinde çözülen maddelerin uyarısıdır. Koku
ise burun zarlarının sıvılarında çözünmüş
maddelerin uyarısıdır. 10.000 kadar tat to-
murcuğu bulunur ve çoğu dil üzerindedir.
Tat tomurcukları dil mukozasının papilla-
larında bulunur.
Tat Fizyolojisi
Bir kimyasalın tadını almak için, kimyasal tü-
kürük içinde çözülmeli ve tat hücreleriyle temas et-
melidir. Gıdanın içindeki kimyasallar tat reseptör-
lerine bağlanınca tat hücre zarı depolarize olur ve
nörotransmitter salınır. Bu durum aksiyon potansi-
yellerini tetikleyen jeneratör potansiyelini başlatır.
VII ve IX. Kranial sinirler tat tomurcuklarından
duyusal uyarıları medulla oblangatadaki soliter çe-
kirdeklere taşırlar. Bu uyarılar daha sonra talamusa
gelirler ve buradan, tat ile ilgili beyin korteksine,
hipotalamus ve limbik sisteme (tat takdiri için) ile-
tilir. Dilin önü tatlı, ön yanları tuzlu, arka yanları
ekşi ve arka tarafı acı duyusuyla ilgilidir.
Koklama Duyusu
Koku organı üst burun konkasını kaplayan
koku epitelidir. Koku reseptör hücreleri koku silya-
larına yayılan bipolar nöronlardır. Koku reseptör-
leri destek hücreleri yatağı ile çevrilidir. Bazal hüc-
reler epitelin tabanında yer alır. Koku reseptörleri
farklı kokulara neden olan gaz hâlindeki kimyasal-
lara tepki verir. Kimyasalların reseptörlere bağlan-
ması bir G proteini aracılığı ile hücre içinde ikinci
haberci olarak cAMP oluşum mekanizmalarını ha-
rekete geçirir. cAMP, sodyum kanallarını açarak re-
septör membranının depolarizasyonuna ve aksiyon
potansiyeli oluşumu-
na yol açar. Koku re-
septör hücreleri mit-
dikkat ral hücreler ile sinaps
Nöroloji, sinir sistemini in- yapar. Glomerüler
celeyen ve onun sağaltımıy- mitral hücreler koku
la uğraşan hekimlik dalı; sinyallerini oluştu-
Nöroşirürji (Beyin-Omuri- rur. Mitral hücrele-
lik-Sinir Cerrahisi) merkezî ri koku uyarılarını
ve periferik sinir sistemi koku korteksine, hi-
hastalıklarının cerrahi teda- potalamus, amigda-
visi üzerine uğraşan hekim- la ve limbik sisteme
lik dalıdır. MRI (Manyetik gönderir. Grip ya da
Rezonans Görüntüleri) ve nevle olduğumuzda
PET (Pozitron Emisyon yediğimiz yiyecekle-
Tomografisi) taramaları rin lezzetini tam ala-
insan beyin fonksiyonları mayız. Çünkü lezzet
ve hastalıklarının anlaşıl- duyusu hem yiye-
masında da kullanılan ileri ceğin tadını hem de
düzeyde tıbbi teknolojik kokusunu alınmasını
araçlardır. gerektirir.

ÖÇ 6 Özel duyuların yapısı ve fonksiyonlarını ve bunların entegrasyonunu açıklayabilme

Araştır İlişkilendir Anlat/Paylaş

Dengede görev alan yapı-

ların dengeye tek başlarına Özel duyuların hasarlarında
Özel Duyular nelerdir? yaşam kalitesinde görülecek
katkılarını ve birlikte katkı-
larını değerlendirin. durumları tartışınız.

82
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
Yaşamla İlişkilendir
Yaşlanmanın Sinir Sistemine Etkileri
Beyin-damar hastalıkları yaşlılarda damar
sertliği ve hipertansiyon nedeniyle yaygındır.
80 yaşları civarında sinir yoğunluğu % 30 azalır.
Bilişsel bozukluklar yaşlılarda oldukça yaygındır.
En çok görülen bilişsel bozukluklar arasında Alz-
heimer hastalığı, bunama (demensiya), Parkinson
hastalığı ve kronik alkolizm sayılabilir. Bu bozuk-
luklar yaşlılarda iletişim güçlüklerine yol açar.
Yaşlıların hastanede bulundukları sırada hastane
ortamı, aldıkları tedavi, elektrolit dengesizlikleri,
beyin embolisi ve kan dolaşımına mikrop bulaş-
ması (sepsis) gibi nedenlerle bilişsel fonksiyonları
daha da bozulabilir. Görsel ve İşitsel duyu sistem
bozuklukları yaşlılarda yine çok yaygındır. Bun-
larda yaşlılarla iletişim güçlüğünü daha da artırır.
İnsanın özel duyu sistemleri insana has yüksek
beyin fonksiyonlarının temel elemanlarıdır. İn-
sanın çevresindeki değişiklikleri algılaması ve
sosyal ilişkileri özel duyu sistemi duyarlılığına ve
beyin fonksiyonlarına bağlıdır. Özel duyu siste-
minde yaşlanmayla birlikte şu değişimler gözle-
nir. 40 yaşlarından itibaren göz bebeği (pupilla)
çapı küçülür, ışığa verilen cevap uyumu azalır.
Bu nedenle yaşlılarda cismi net görebilmek için
gençlere göre 3 kat daha fazla ışıklandırmaya ih-
tiyaç vardır. Gözde net görüntü için odaklama
yeteneği azaldığından (miyopi arttığından) kü-
çük yazıların okunması güçtür. Lensin esnekliği
azalıp uyum gücü (akomodasyon) kaybolduğu
için okuma ve göze yakın tutulan cisimlerle ça-
lışmak zordur. Bu durum presbiyopi (yaşlı gözü)
olarak bilinir ve kayıp gücüne göre reçetelendiri-
len konveks lensli gözlüklerle (bir çeşit büyülteç)
düzeltilir. Yaşlı gözün lens şeffaflığı azalır (kata-
rakt), kalınlaşır ve esnekliği azalır. Bu durum ışı-
ğın uygun şekilde kırılarak retina üzerine düşü-
rülmesini (netliğini) bozar, parlamaya duyarlılığı
artırır, derinlik algısı azalır ve mavi, yeşil gibi pas-
tel renklerin ayırımını güçleştirir. Yaşlanırken iç
kulaktaki kemik ve tüy hücrelerindeki değişimler
nedeniyle yüksek frekanslı ses tonlarına duyarlı-
lık azalır ve benzer ses tonlarının ayırımı güçleşir.
65 yaş üzeri bireylerin yaklaşık %30’unda az çok
işitme kayıpları vardır (presbiakuzi). Yaşlılarda
işitme kayıpları görülmez bir bozukluk olduğu
için diğer kişiler tarafından duyulduğu düşünü-
lerek, duyduğu halde aldırmadığı, duyduğunu
inkar ediyor deyip yaşlı kaprisi olarak yanlış an-
laşılabilir. Tat ve koku duyusu birbiriyle çok ya-
kından ilgilidir. Koku ve tat duyuları yiyeceklerin
lezzet duyusunun alınmasında önemli oldukları
kadar, dumanın hissedilmesi, kötü kokuların an-
laşılması ve bozuk yiyeceklerin ayırt edilmesinde
de önemlidir. Özellikle 80 yaşların üzerinde tat
tomurcuklarının sayısı azaldığından, yaşlandıkça
tat alma yetenekleri azalır. Yine aynı azalma koku
duyusu içinde geçerlidir. Belki de bu nedenle yaş-
lılar eskiye göre, zamane yiyeceklerinde eski tat,
koku ve lezzetin olmadığında ısrar ederler.
83
 Sinir Sistemi Fizyolojisi

Sinir sisteminin önemini ve

ÖÇ 1 sinir sistemini oluşturan öğeleri
açıklayabilme

Sinir Sistemi
bölüm özeti

Canlının anlamlı yaşaması ve çevresine uyum gösterebilmesi, canlının çevresindeki avantajlardan yararlanması ve
tehlikelerden kaçınması için çevresindeki değişiklikleri fark etmesi, izlemesi, değerlendirmesi ve uygun tepkiler ver-
me becerileri geliştirmesi gerekir. Bu fonksiyonlar 3 ana başlık altında toplanabilir.
1. Sinir sistemi vücuttan ve dış çevreden çeşitli enerji çeşitlerine hassas özel reseptörler aracılığı ile alınan duyu-
sal bilgileri toplayarak afferent (duyusal) sinirler aracılığı ile merkezî sinir sistemine (beyin ve omurilik) taşır.
2. Merkezî sinir sistemine gelen duyular girdiği bölümden başlayarak (örneğin omurilik) beyin korteksine (bi-
linç) doğru taşınırken (sinaptik bağlantılar) her kademede daha ileri düzeylerde işlenerek yorumlanır. Duyu-
lar duyguya dönüşür ve kararlar verilir.
3. Beyin efferent (motor) sinir aracılığı ile tüm vücut organlarında (effektörler) gerekli cevapları başlatmak üzere
harekete geçirir ve hareketin gerçekleştirilme seviyelerini de sürekli denetleyerek gerekli düzenlemeleri yapar.
İnsan sinir sistemi birçok alt sistemin birlikte çalışarak vücutta homeostazın sürdürüldüğü karmaşık bir sistemdir.
Sinir sistemi, dış ve iç ortamlardan bilgileri toplayıp bunları işleyerek vücutta istenilen cevapların ortaya çıkmasını
sağlar. Sinir sisteminin fonksiyonel birimi nöronlardır. Nöronların üç türü vardır: Duyusal nöronlar internöron ve
motor nöronlar. Nöronlar sinir sistemi içinde beyne ve omuriliğe duyusal bilgileri taşırlar. Merkezî sinir sistemi içinde
işlenen bilgiler sonucunda alınan kararlar (entegrasyon) yine nöronlar aracılığı ile ilgili effektörlere taşınarak vücutta
istenilen aktiviteler başlatılarak yürütülür. Tüm hücreler bir zar potansiyeline sahiptir ama nöronlar impuls (uyarı)
üretebilmek için zar potansiyellerini değiştirebilme özelliklerine sahiptirler. İmpulslar bir nörondan diğerine sinaptik
bağlantılar aracılığı ile aksiyon potansiyelleri şeklinde iletilir. İlaçlar, ağrı kesiciler, kimyasallar ve nörotoksinler sinaptik
bağlantıları ve nörotransmitter fonksiyonlarını etkileyebilirler. Yetişkinde beyin ağırlığı ortalama 1.75 kg kadardır.
Beyin kafatası içinde beyin omurilik sıvısı içinde yüzer vaziyette bulunur. Korpus kallosum iki beyin yarım küresini
birbirine bağlar. Her bir beyin yarım küresinde farklı fonksiyonları düzenlenlenmesinde uzmanlaşmış 4 lob vardır.
Sinir sistemi temel birimi sinir hücreleri, fonksiyonel birimi ise refleks arkıdır. Sinir sisteminde bilgiler elektriksel sin-
yaller (impuls) şeklinde işlenir ve iletişim ara nöronlar aracılığı ile sinapslarda çoğunlukla nörotransmitterler aracılığı
ile elektro-kimyasal olarak gerçekleşir.
Merkezî sinir sistemi vücudun kontrol ve komuta merkezidir. Beyin ve omurilikten oluşur. Merkezî sinir siste-
minde, istemli ve istemsiz tepkilerimizi kontrol eden sinir merkezleri bulunur. Beyin ve omurilik, beyin omu-
rilik sıvısı, beyin zarları, kafatası ve omurga kolonu (vertebra) tarafından korunur. Beyin ve omuriliğin kendisi,
miyelinli (beyaz cevher) ve miyelinsiz nöronlardan (gri madde) oluşmaktadır. Korpus kallosum iki beyin yarım
küresini birbirine bağlar. Beyincik (beyincik vücut hareketlerinin ve dengenin kontrolünde etkilidir), medulla
oblongata (birçok yaşamsal ve istemsiz tepkileri kontrol eder) ve pons (beynin farklı parçaları arasında bağlantı
istasyonudur) bulunmaktadır. Orta beyin, beyin sapının bir parçasıdır. Ön beyin talamus ve hipotalamusu içerir.
Dış ve iç çevrenin yanı sıra üst beyin duyusal fonksiyonlarını yönetirler. Serebral korteks olarak adlandırılan
beyinin dış tabakası yoğun gri cevher alanları içerir ve çoğu insana özgün yüksek zihinsel fonksiyonların kayna-
ğı olarak düşünülmektedir. Serebral korteksin sağ ve sol yarıları dört çift lobdan yapılmıştır. Bunların her biri
belirli fonksiyonlar ile ilişkilidir: Frontal loblar (planlama, bilinçli düşünce, istemli hareketler, problem çözme,
konuşma gibi işlemlerden sorumludur), parietal lob (dokunma dâhil tüm duyusal bilgilerin işlenmesi ve nes-
nelerin algılanması ile ilgilidir), temporal loblar (koku, tat,işitme, konuşma, hafıza ve hatırlama ile ilgili beyin
fonksiyonlarıyla ilgilidir) ve oksipital loblar (görme, yazıların tanınması gibi görsel bilgileri işler) olaylarının ana
merkezlerini bulundurur.

84
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
Sinir Hücrelerinde Aksiyon
ÖÇ 2 Potansiyeli oluşumu ve yayılımını
kavrayabilme
Aksiyon Potansiyellerinin
Oluşumu ve Yayılımı
Nörotransmitter yapısını,
ÖÇ 3 çeşitlerini ve fonksiyonlarını
açıklayabilme
Nörotransmitterler
Sinir hücrelerde aksiyon potansiyeli 4 aşamadan oluşur.
1. Depolarizasyon
2. Repolarizasyon
bölüm özeti
3. Hiperpolarizasyon
4. Dinlenme Durumu
Nörotransmitterler sinir hücrelerinden salgılanır,
başka bir sinir hücresinde, kas yada bez hücresine
etki eden habercilerdir. Nörotransmitterler, vücut ve
beyinde nöronal iletişim için kullanılan kimyasallardır.
Bilinen en az 50 farklı nörotransmitter tanımlanmıştır.
Nörotransmitterler eksitatör-uyarıcı ve inhibitör-
baskılayıcı nörotransmitterler olarak iki ana sınıfa
ayrılırlar. Uyarıcı nörotransmitterler depolarizasyona
neden olurlarken inhibitör nörotransmiterler
hiperpolarizasyona neden olurlar. Nörotransmitterlerin
eksitatör veya inhibitör fonksiyonları, postsinaptik
nöronun reseptör tipine göre belirlenir.
85
 Sinir Sistemi Fizyolojisi

Merkezi sinir sistemini oluşturan beyin

ÖÇ 4 ve omurilik bölümlerini sayabilme ve
fonksiyonlarını açıklayabilme

Merkezî Sinir Sistemi

Beyin Yapısı Fonksiyonları

Çoğunlukla gri cevherden oluşur ve serebral hemisferlerin en dış tabakasıdır. Her iki hemisferin dominant olduğu fonksiyonların
Serebral
yanında, her iki hemisfer, duyusal verilerin analizi, bellek fonksiyonları, yeni bilgilerin öğrenilmesi, düşüncelerin oluşturulması ve karar
Korteks
bölüm özeti

vermeyle ilgilidir.
Gelen bilgilerin sistematik, mantıklı yorumlanması. Dilin yorumlanması ve sembolik bilgi üretimi. Matematiksel işlemler, soyut bilginin
Sol Hemisfer
üretimi ve akıl yürütme. Bilginin konuşulan dil biçiminde hafızada saklanması.
Kişinin çevresinin “bütünsel” bir görüntüsünü elde etmek için, aynı anda çoklu-duyusal bilgiyi işleme. Görsel mekân değerlendirme
Sağ Hemisfer becerileri. Dans ve jimnastik gibi üç boyutlu mekânsal fonksiyonlar, sağ hemisfer tarafından koordine edilmektedir. Bellek, işitsel, görsel
ve mekânsal biçimlerde saklanır.
Beyin Yapı ve
Bağlantılı Bozukluklar
Fonksiyonları
Korpus Hemisferler arasında iletişim sağlamak için sağ ve sol yarım
Korpus Kallozum hasarı “Bölünmüş Beyin“ sendromuna yol açabilir.
Kallozum küreleri birbirine bağlar.
Bilinç ve bellek alanıdır. Prefrontal alanı: Konsantre olmak
ve aktiviteyi sürdürebilme yeteneği sağlar, düşüncelerin Son olayları hatırlamakta güçlük, dikkat dağınıklığı, konsantrasyon
detaylandırılmasıyla ilgilidir. Davranışlar için kontrol kapısıdır. eksikliği, davranış bozuklukları, yeni bilgileri öğrenme güçlüğü
Kişilik ve duygusal özellikleri belirler. İstemli kas motor İstenmeyen davranışların İstenmeyen davranışların inhibisyonunda
Frontal Lob
aktivitelerinden sorumludur. Premotor Korteksi: İstemli motor eksiklik (uygunsuz sosyal ve / veya cinsel davranış ). Duygusal
hareket kalıplarını hafızada saklar. Konuşmanın motor fonksiyonu değişkenlik Anlamsız ifade Bulunduğu beyin tarafının zıt vücut
bu alanda düzenlenir. Konuşmanın motor fonksiyonu bu alanda tarafında felç İfade edici dil fonksiyonunda bozukluk/ (motor afazya).
düzenlenir.
Duyusal uyaranlar arasında ayırımın yapılamaması. Vücut parçalarının
Gelen duyusal bilgilerin işlenmesi, duyusal farkındalık. Vücut yerini bilememek ve onları tanıyamamak (İhmal sendromu).
Pariyetal Lob
yönelimi Birincil / ikincil somatik alanda buradadır. Kendinin farkında olamamasından dolayı şiddetli yaralanma. Yönünü
bulamama (kaybolma). Yazma kaybı.
Birincil görsel bilgi işleme alanı. Birincil görsel bilgi birleştirici Zıt taraftaki görsel alanda görüntünün kaybolması. Karşı görüş
Oksipital Lob
alanı: Görsel yorumlamalara izin verir. alanında görülen nesneleri tanıma yeteneğinin kaybı.
İşitsel alıcı alan ve işitsel bilgileri birleştirici alanlar. Davranışın dile
İşitme bozuklukları. Endişe (Ajitasyon), sinirlilik, çocukça davranışlar.
Temporal Lob getirilmesi. Dil: Konuşmanın anlamlandırılması. Bellek: Hafızadaki
Alıcı / duyusal afazi (konuşma bozukluğu).
bilginin tekrar çağırılması.
Koku yolları: Amigdala ve onların farklı sinir yolları. Hipokampus
ve onların farklı sinir yolları. Limbik loblar: Öfke, korku gibi Koku duyusunun kaybı. Endişe, duygu kontrolü kaybı. Yakın hafızanın
Limbik Sistem
duygular. Yakın geçmişteki olayların, biyolojik ritimlerin kaybı.
entegrasyonu. Hipotalamus fonksiyonları.

Subkortikal gri cevher çekirdekleridir. Talamus ve motor korteks

• Hareket bozuklukları: İstirahatte ve kas hareketleri sırasında
arasındaki işlem bağlantılarında rol alır. İstemli kas hareketlerini
Bazal istemsiz titreme hareketleri (tremorlar), kas tonusunda anormal
başlatır ve yönlendirir. Dengenin düzenlenmesinde inhibitör
Ganglionlar artış, hareketin başlatılmasında zorluk.
uyarıların kaynağıdır. Vücut duruş pozisyonu için refleks uyarıları
• Parkinson
sağlar. Otomatikleşmiş hareketlerin düzenlenmesine katılır.

Serebral korteksin sinirsel bilgi işleme ve dağıtım merkezidir. • Değişmiş bilinç seviyesi.
Koku duyusu hariç, beyin korteksine giden tüm duyusal bilgileri • Algı kaybı.
Talamus
işleyerek korteksin tüm fonksiyonlarını düzenler ve koordine eder. • Talamik sendrom - Vücudun karşı tarafında kendi kendine başlayan
Vücutta duygusal ifadenin sergilenmesine katkıda bulunur. ağrı.
Otonom Sinir Sistemi (OSS) Entegrasyon merkezî: Vücut ısısı ve
endokrin fonksiyonların düzenlenmesi. Anterior Hipotalamus:
Hormonal dengesizlikler. Malign hipotermi. Vücut sıcaklığını kontrol
Parasempatik aktivite (vücut bakım-koruma fonksiyonu).
Hipotalamus edememe. Diyabetes İnsipidus (DI). Bozulmuş ADH fonksiyonları.
Posterior Hipotalamus: Sempatik aktivite (kavga et ya da kaç),
Diensefalik disfonksiyon: “nörojenik fırtınalar“.
strese cevap fonksiyonları. Davranış kalıpları; davranışın fiziksel
ifadesi. İştah: Beslenme (yeme-içme) merkezî. Zevk merkezî.
Retiküler
Aktive Edici Uyku, uyanıklık, dikkat ve uyanmadan sorumludur. Değişen bilinç seviyesi.
Sistem (RAS)
Titreme Nistagmus (gözlerin istemsiz hareketi). Ataksi, hareketlerde
Serebellum İstemli kas hareketlerinin koordinasyonu ve kontrolü.
koordinasyon eksikliği.

Kaynak: http://serendip.brynmawr.edu/bb/ kinser/Structure1.html

86
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

ÖÇ 5 Sinir fonksiyonlarının
entegrasyonunu açıklayabilme

Periferik sinir sistemi, iç ve dış ortamdan kaynaklanan duyusal

Sinir Fonksiyonlarının
Entegrasyonu
bilgileri alarak işlenmek üzere merkezî sinir sistemine taşıyan ve
orada verilen kararları ilgili kaslara ve bezlere istemli (somatik)
veya istemsiz (otonomik) cevapları başlatmak üzere götüren si-

bölüm özeti
nir sistemi bölümlerini içerir. Vücutta homeostatik denge genel
olarak otonom sinir sisteminin sempatik ve parasempatik bö-
lümlerinin antagonistik aktiviteleriyle düzenlenir. Genel olarak
sempatik sinir sistemi vücudu alarm durumlarına (kavga et ya
da kaç) hazırlarken parasempatik sistem organları dinlenme ve
onarım-yapılanma durumuna sokar.

Özel duyuların yapısı ve

ÖÇ 6 fonksiyonlarını ve bunların
entegrasyonunu açıklayabilme

Özel Duyular

Dil tükürükte çözülen acı, ekşi, tatlı, tuzlu kimyasalların beyne iletilmesinde tat organı olarak görev yapar. Burun
tavanında bulunan sarı cisimciğe ulaşabilen gaz hâlindeki kimyasallar koku duyusu şeklinde temporal loba iletilir.
Yiyeceklerin lezzeti için onların sadece tat duyusunu değil koku duyusuna da hoşa gidecek şekilde etkilemesini
gerektirir. Cisimlerden yansıyarak göze girebilen ışık eğer oksipital lob üzerindeki görme alanlarına ulaşabilirse
görülebilir. Görsel uyarılar beyinde en çok bağlantı kuran sinir yolları olduğu için öğrenme ve hatırlamada da
çok etkindir. İşitme organı olan kulak, dış ortamdan hava yoluyla kulağa ulaşan (ama kendi sesimizi daha çok
kemik yoluyla işitme merkezine taşıyan) ses sinyallerini temporal lobdaki işitme merkezlerine taşıyabilirse sesler
anlam kazanır.
1. Merkezî sinir sistemi hangi bölümlerden oluşur?
Beyin ve omurilik
2. Merkezî sinir sistemi ne işe yarar?
Vücut aktivitelerinin kontrol merkezlerini bulundurur – vücut faaliyetlerini koordine eder.
3. Periferik sinir sistemi nedir?
MSS dışında, beyine gelen (duyusal) ve beyinden giden (motor) mesajları taşıyan sinir sistemi bölümüdür.
4. Somatik ve otonom sinir sistemleri arasındaki ana fark nedir?
Somatik sinir sistemi bilinçli vücut hareketlerini yani çizgili kas kasılmalarını ve reflekslerini kontrol ederken
otonom sinir sistemi ise iç organlarımızın istemsiz kas aktivitelerini kontrol eder.
5. Dendritler ve aksonların sinir iletisindeki rolleri nelerdir?
Dendritler: Uyarıları almak ve hücre gövdesine doğru taşımakla görevli çok dallı sinir uzantılarıdır.
Aksonlar: Uyarıları hücre gövdesinden alıp taşıyan nöronun en uzun tek uzantısıdır.
6. Nöronun üç çeşidi nelerdir?
Duyusal nöronlar, internöronlar (ara sinirler), motor nöronlar

87
 Sinir Sistemi Fizyolojisi

Özel duyuların yapısı ve

ÖÇ 7 fonksiyonlarını ve bunların
entegrasyonunu açıklayabilme

Özel Duyular
bölüm özeti

7. Birisi omuzunuza dokunduğunda başlatılan döngüsel olayları sıralayınız? (5 adım)

I. Uyarı derideki dokunma duyu reseptörleri tarafından alınır ve reseptörde gelişen iyon hareketleri ile
elektriksel sinyallere (reseptör potansiyellerine) çevrilir.
II. Dokunma uyarısı elektriksel sinyalleri, duyu nöronları aksonları üzerinde aksiyon potansiyelleri (impuls)
şeklinde MSS’ye iletilir.
III. Duyusal uyarı bilgileri MSS’de ara nöronlar aracılığı ile çeşitli sinaptik bağlantılarda (örneğin hafızadaki
bilgiler) işlenmek üzere beyinin ilgili bölgelerine iletilir ve bilince yansıtılarak yorumlanır.
IV. İlgili beyin çekirdeklerinden kaynaklanan motor nöronların aksonları üzerinde taşınan impulslar, beyin-
de karar verilen hareket emirlerini omuz kaslarına iletir.
V. Omuz kasları her aşaması kontrol edilerek aktive edilir ve baş uyarı tarafına döndürülerek, karşılaşılan
yeni durumlara karşı yeni adaptasyonları sağlamak üzere (homeostasiz) yeni sinir devreleri de harekete
geçirilerek bu temel döngü devam ettirilir.
8. Büyük beyin (serebrum) neleri yapmamızı sağlar?
Hafızayı, zihinsel faaliyetleri, kasları kontrol eder.
9. Beyincik ve beyin sapının rollerini karşılaştırın?
Beyincik denge, duruş ve vücut hareketlerinin koordinasyonu sağlarken beyin sapı, kalp-dolaşım, solu-
num, sindirim faaliyetleri gibi istemsiz fonksiyonları kontrol eder. İleri derecede farklılaşmış sinir hücre-
leri yenilenemezler. Sinir sistemi yapıları hasar gördüklerinde hasar derecelerine göre bağlantılı oldukları
duyusal ve motor fonksiyonlarda bozukluklar başlar eğer sinir kurtarılamacak kadar hasarlıysa fonksiyon-
ları yapılamaz hâle gelir. Bu nedenle sinir sistemi sağlığı en az kalp sağlığı kadar önemlidir. Sinir sistemi
sağlığı ve tedavisi ihmal edilmemelidir. İlaçlar, kazalar, aşırı srtres, nedeni ortadan kaldırılamayan ağrılar,
kötü beslenme, yetersiz egzersiz ve nörotoksinler sinaptik bağlantıları ve nörotransmitter fonksiyonlarını
etkileyerek sinir sisteminde çeşili seviyelerde bozukluklara hatta ölüme yol açabilirler.

88
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

1 6 Kalp-dolaşım, solunum, sindirimin düzen-

lendiği ana merkezlerinin bulunduğu beyin bölü-
mü aşağıdakilerden hangisidir?

neler öğrendik?
A. Korteks B. Omurilik
C. Limbik sistem D. Medulla oblangata
E. Nöron
Yukardaki şekilde “x” (noktalarla) ile gösterilen aşa-
ğıdakilerden hangisidir? 7 Aşağıdakilerden hangisi merkezî sinir sistemi
A. Dendrit B. Akson içinde yer almaz?
C. Sinaps D. Aksiyon potansiyeli A. Serebrum (büyük beyin)
E. Nörotransmitter B. Beyin sapı
C. Omurilik
2
Aşağıdakilerden hangisi beyin sapı hasarların- D. Serebellum
da gözlenir? E. Duyusal nöron
A. Hafıza kaybı
B. Kişiliğin değişmesi 8
C. Nesneleri ayırt edememe
D. Solunumun durması
E. Aşırı ağrı

3 Aşağıdakilerden hangisi esas olarak serebrum

(büyük beyin) tarafından kontrol edilir? Yukarıdaki şekilde ok hangi yapıyı işaret etmektedir?
A. Hatırlama B. Denge A. Serebrum B. Serebellum
C. Solunum D. Refleksler C. Temporal lob D. Hipotalamus
E. Öksürme E. Omurilik

4 Aşağıdakilerden hangisi basit refleklerin 9 Sinirler arasındaki özel elektrokimyasal bilgi

kontrolünden sorumlu yapıdır? aktarım alanlarına ne ad verilir?
A. Bazal Ganglionlar B. Serebrum A. Kas-sinir kavşağı
C. Deri D. Serebellum B. Kas-bez kavşağı
E. Omurilik C. Sinaps
D. Sıkı bağlantı
5 Otonom sinir sistemi ile ilgili aşağıdaki ifade- E. Gevşek bağlantı
lerden hangisi doğrudur?
A. Tüm refleksleri kontrol eder. 10 Temel sinir sistemi fonksiyonel devresinde
B. Kişinin kontrolü altındaki motor sinirlerdir. kas ya da bez hücrelerine ne ad verilir?
C. Sadece duyusal sinirlerden oluşur. A. Reseptör B. Afferent sinir
D. Somatik sinir sistemi olarakta bilinir. C. Efferent sinir D. Merkezî sinir sistemi
E. İstemsiz organ hareketlerinden sorumludur. E. Effektör organ

89
 Sinir Sistemi Fizyolojisi

1. E Yanıtınız yanlış ise “Nörotransmitter” ko- 6. D Yanıtınız yanlış ise “Medulla Oblangata”
nusunu yeniden gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

2. D Yanıtınız yanlış ise “Beyin Sapı” konusunu 7. E Yanıtınız yanlış ise “Merkezî Sinir Siste-
yeniden gözden geçiriniz. mi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. A Yanıtınız yanlış ise “Serebrum ve Beyin 8. E Yanıtınız yanlış ise “Omurilik” konusunu
Sapı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. yeniden gözden geçiriniz.

4. E Yanıtınız yanlış ise “Omurilik” konusunu 9. C Yanıtınız yanlış ise “Sinaps” konusunu yeni-
yeniden gözden geçiriniz. den gözden geçiriniz.

5. E Yanıtınız yanlış ise “Otonom Sinir Siste- 10. E Yanıtınız yanlış ise “Refleks” konusunu ye-
mi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. niden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
3 Anahtarı
Temel sinir sistemi fonksiyonu olarak beden içerisinden ya da beden dışından gelen
bir uyartı beyinde bulunan reseptörler tarafından algılanır. Algılanan bu uyarıya
karşı bedende bir yanıt oluşturulur. Bu yanıtlar 3 farklı düzeyde karşımıza çıkabilir.
Medulla spinalis (Omurilik, spinal kord) düzeyinde: Periferik sinir sisteminin uyarıları
alan kolu olan afferent sinir impuslarının bazıları beyne ulaştırılmadan refleks yolu ile
omurilik tarafından cevaplandırılıp ilgili organı efferent nöronlarla harekete gecirilir.
Alt beyin seviyesi: Yanıt beyin korteksi ile omurilik arasında oluşabilir. Uya-
Araştır 1 rılara karşı oluşan yanıt bilinç dışıdır, kişi farkında bile olmadan yanıt verilir.
Beyin sapında bulunan solunum sistemi ve dolaşım sistemi merkezleri çalıştı-
ğında kişi farkında bile olmadan bu fonksiyonları sürdürür.
Üst beyin seviyesi: Serebral korteks düzeyinde işlenen bilgiler bellek olarak kaydedi-
lir. Bu bölge gelen uyartıların sonucunda konuşma, öğrenme, hafıza, düşünme, sos-
yal davranma gibi üst beyin düzey davranışları kontrol eder. Yani bilinci temsil eder.

Dinlenim zar potansiyeli negatif değerlerde olan bir sinir hücresi uyarıldığında
hücre içinde net bir pozitif iyon girişi olur. Eğer hücre içine giren bu pozitif
iyonların değeri yaklaşık olarak +15 mV luk bir değere ulaşırsa o hücrede ak-
Araştır 2 siyon potansiyeli oluşur ve hücre uyarılır. Zar boyunca gerçekleşen uyarılma
hücrenin tamamını uyarır. Uyarı ortadan kalkınca hücre tekrar eski haline ge-
lir. Sonuçta, hücrenin uyarılması 4 aşamada gerçekleşir. Dinlenme durumu,
depolarizasyon durumu, repolarizasyon durumu ve hiperpolarizasyon durumu.

Bir kimyasal habercinin aynı tipte ya da farklı hücre tipinde farklı etki gösterme-
sinin sebepleri kimyasal habercinin etki ettiği hücrenin zarında bulunan reseptör
Araştır 3 tipi ve hücrenin yapısal-fonksiyonel özellikleridir. Örneğin, asetilkolinin nikotinik
ve muskranik iki tip reseptörü vardır. Muskranik reseptörün de kendi içinde 5 alt
tipi vardır. Bu nedenle genel anlamda her bir reseptörün de çalışma mekanizması
farklı olduğu için etki mekanizmaları ve sonuçları farklı olabilmektedir.

90
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

Araştır Yanıt
3 Anahtarı

Sol pariyetal lob çünkü beyin iki yarım küre şeklindedir ve sol yarım küre vü-
cudun sağ tarafının duyusal ve motor hareketlerinden sorumludur. Sağ yarım
küre ise vücudun sol tarafının duyusal ve motor hareketlerinden sorumludur.
Telefonunuzu elinize alıp, numarayı çevirip, konuşmaya başladığınızda beynin
temporal ve frontal loblarının faaliyeti artar. Telefonda konuşurken frontal lob fa-
aliyetleri, karşıdaki kişinin konuşmalarını dinlerken temporal lob aktivitesi artar.
Kelebek ve çevresindeki duyusal bilgiler gözler dâhil duyusal sinirleri uyararak
Araştır 4 kelebekle ilgili bilgileri beyninize taşır.
Beyniniz hafızanızdaki bilgileri de kullanarak gelen bilgileri değerlendirir ve
kararlar verir.
Beyinde verilen kararlar başta kaslarınız olmak üzere motor sinirler arcılığı ile
organlarınızı harekete geçirilir.Bu hareketler amacınız gerçekleşinceye kadar
ya da bu istekten siz vazgeçinceye kadar sürekli tekrarlanır.
Periferik sinirler duyusal ve motor bölümlere ayrılır. Duyusal (afferent) sinirler,
MSS içine duyusal uyarıları taşırlar. Motor (efferent) sinirler, MSS’den gönde-
rilen uyarıları ilgili organlara taşırlar. Sinir dokusunda hasarlar ileri derecede
fonksiyonel bozukluklara yol açarlar çünkü olgun nöronlar çoğalamazlar. Eğer
hasarlı periferik sinirin soması bozulmadan kalırsa hasar tamir edilebilir.

Bir refleks arkının beş bileşeni vardır:

• Reseptör – uyarıyı alan bölüm
• Duyusal nöron – MSS’ye afferent uyarıları iletir.
• Entegrasyon (değerlendirme-karar verme) merkezî - merkezî sinir sistemi
Araştır 5 içinde (Omurilik) ya monosinaptik ya da polisinaptik bağlantılar kurulur.
• Motor nöron – entegrasyon merkezinden gönderilen efferent impulsları
effektöre taşıyan sinir
• Efektör – efferent impulslaracevap veren kas lifi veya salgı bezi

Araştır 6 Görme, İşitme, Tat, Koklama, hatta denge özel duyulara girmektedir.

91

Kaynakça
Aydoğan S., Süer C., Dursun N., Gölgeli A., Aşçıoğlu
M., Çoksevim B., Dolu N. Temel Fizyoloji,
Medical Kitapevi, Kayseri, 2012.
Gökbel H. (çeviri editörü). Ganong’un Tıbbi
Fizyolojisi, Nobel Tıp Kitapevleri, İstanbul, 2011.
http://bilimteknik.tubitak.gov.tr/sites/default/files/
posterler/sinir_sistemi.pdf, Erişim Tarihi 23
Mayıs 2016
http://faculty.washington.edu/chudler/cellpyr.html
(İngilizce), Erişim Tarihi 23 Mayıs 2016
http://serendip.brynmawr.edu/bb/kinser/Structure1.
html Erişim tarihi 23 Mayıs 2016
http://www.acilveilkyardim.com/acilbakim/
sinirsistemi.htm, Erişim Tarihi 23 Mayıs 2016
http://www.biyolojihocasi.com/sinir-sistemi-konu-
anlatimi-2/, Erişim Tarihi 23 Mayıs 2016
http://www.sinancanan.net/insan-sinir-sistemi-1/,
Erişim Tarihi 23 Mayıs 2016
https://tr.wikipedia.org/wiki/Sinir_sistemi, Erişim
Tarihi 23 Mayıs 2016
92
Sinir Sistemi Fizyolojisi
h t t p s : / / w w w. y o u t u b e . c o m / w a t c h ? v = QW T-
5YGTRNA, Erişim Tarihi 23 Mayıs 2016
Pınar L., Sinir ve Kas Fizyolojisi Temel Bilgileri,
Eflatun Yayınevi, Ankara, 2010.
Solakoğlu Z., (çeviri editörü) Renkli Fizyoloji Atlası,
Nobel Tıp Kitapevleri, İstanbul, 2012.
Tuncel N., Aydın S., Zeytinoğlu M., İnsan Anatomisi
ve Fizyolojisi, Anadolu Üniversitesi Açıköğretim
fakültesi Yayını, Eskişehir, 2011.
Widmaier E.P., Raff H., Strang K.T., Vander’s Human
Physiology:the Mechanisms of Body Function,
Mc Graw Hill, 2014.
Yeğen B.Ç., Alican İ., Solakoğlu Z. (çeviri editörleri).
Guyton Tıbbi Fizyoloji, Nobel Tıp Kitapevleri,
İstanbul, 2014.
Yeğen B.Ç., Yüksekokullar İçin Fizyoloji, Nobel Tıp
Kitapevleri, İstanbul, 2014.
Bu ünitede kullanılan şekiller Anadolu Üniversitesi
Açıköğretim Sistemi görsel arşivinden alınan ya
da yazarın/editörün çizdiği resimleridir.
 Bölüm 4
Dolaşım Sistemi ve Kan Fizyolojisi
öğrenme çıktıları

1 2
Kalbin Yapısı ve Çalışma Şekli Kan Damarları
1 Kalbin yapısını ve çalışma prensibini 2 Kan damarlarının çeşitlerini sıralayabilme ve
açıklayabilme görevlerini açıklayabilme

3 4
Dolaşım Sisteminin Düzenlenmesi
3 Dolaşım sisteminin düzenlenmesini Kan’ın Yapısı ve Görevleri
açıklayabilme 4 Kanın yapısını ve önemini açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • Kalp ve Damarlar • Tansiyon • Dolaşım Sistemi • Kalp Döngüsü

• Kalp Debisi • Kan • Alyuvar • Akyuvar

94

İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
GİRİŞ
Dolaşım sisteminin ve bu sistemin merkezî
olan kalbin bedenimizdeki önemi asırlar öncesi
anlaşılmıştır. Bunun en güzel örnekleri de kal-
bin çalışmasını duygusal durumların etkilediğini
gösteren çok eski şiir ve türkülerdir. Gerçekten de
dolaşım sistemi, beden için en önde gelen sistem-
lerdendir. Maddelerin sızarak (difüzyonla) çok
yoğun ortamdan az yoğun ortama doğru gitme
hızları yavaştır. Örneğin, oksijen (O2) difüzyonla
bir santimlik bir uzaklığı yaklaşık 14 saatte ancak
kat edebilir. Bu hızla oksijen akciğerlerden beyine
ulaşana kadar, beyin hücrelerimiz oksijensizlikten
çoktan ölmüş olur. Öyleyse bedeni oluşturan bü-
tün hücrelerimiz arasında daha hızlı iletişim kura-
bilmek için bazı sistemlerin olması gerekir. Sinir
sistemimiz ve dolaşım sistemlerimiz bu gereksini-
mi yerine getirir. Kalp-damar (kardiyovasküler)
dolaşım sistemi, bedenimize oksijen ve besin sağ-
lamak, ısı dâhil artık ürünleri de ortamdan uzak-
laştırmakla sorumlu kapalı bir düzenektir. Kalp
damar sisteminin temel bileşenleri kalp, damarlar
ve kandır. Kalp dolaşım sisteminin merkezîdir. İçi
boş, kastan yapılmış ve yaklaşık 340 gram kadar
bir organdır. Başlıca görevi, kanın damarlar için-
de akması için gerekli basıncı sağlamaktır. Bunu
yapabilmek için pompa gibi çalışarak bir günde
yaklaşık 110 000 kere atar ve kanı damarlar içinde
dolaştırır. Kan damarları tüpsü bir ağ oluşturarak
kanı kalpten dokulara ve tekrar kalbe taşırlar. Da-
Şekil 4.1 Bedende Kalbin Konumu
4
marlar atar, kılcal ve toplardamarlar olmak üzere
üç kısımda incelenir. Bunların yapıları ve görev-
leri farklılık gösterir. Damarlar büyük dolaşım ve
küçük dolaşım diye iki ayrı sistem oluştururlar.
Ayrıca bedende bazı özel dolaşım sistemleri de
vardır. Yapı olarak kalbin konumu, duvar yapısı,
elektrik ileti sistemi, iç boşlukları, kapakları ve
kendi damarları bu ünite içerisinde açıklanacak-
tır. Çalışması bakımından, kalp döngüsü, kalp
debisi, kalp hızı ve kalp sesleri de işlenecektir. Ka-
nın dolaşması için gerekli basıncın nasıl oluştuğu,
nasıl farklılık gösterdiği ve kanın dolaşımına karşı
koyan direncin niçin ve nasıl olduğu, kan ve ka-
nın bileşenleri bu ünitede açıklanacaktır.
KALBİN YAPISI VE ÇALIŞMA
ŞEKLİ
Kalp (yürek) dolaşım sistemimizin pompa-
sıdır. Göğüs kafesimizin içinde, içi boş ve kastan
yapılmış bir organdır. Yaklaşık 340 gramdır ve her
kişinin kendi yumruğu kadardır. İki akciğerimiz
arasında ve üçte ikisi bedenin sol tarafında bulu-
nur. Arkasında göğüs bölgesi omurgamız, önünde
kaburgalarımız ve göğüs kemiğimiz vardır. Alt ta-
rafında duran diyaframın üstüne oturmuş gibi du-
rur, ama tabanı yukarıya, ucu sol aşağı tarafa bakar.
Uç tarafı serbesttir fakat tabanında kalbe giren ve
çıkan bütün damarlar bağlanmıştır. Yani kalbimiz
baş aşağı sarkarak durur (Şekil 4.1).
95
4
Dolaşım Sistemi ve Kan Fizyolojisi

Yapı olarak kalbin en dışında bağ dokudan yapılmış perikard denen bir zar vardır. Perikard kalbe giren-
çıkan damarların etrafına, diyaframa, akciğerlere ve göğüs kafesimize içerden bağlı olduğu için kalbimiz bu
bölgelere bağlanmış olur. Perikard ile kalbin dış duvarları arasında bir boşluk vardır ve bu boşluğu perikard
sıvısı doldurur. Kalp kasılıp gevşedikçe perikard sıvısı kalbin perikarda sürtünüp sıkışmasını önler ve kal-
bin genişleyebilmesini kolaylaştırır. Kalbin kendi duvarı kastan (miyokard) yapılmıştır; dışını bağ doku ve
içini tek sıra epitel doku (endokard) kaplar (Şekil 4.2).

aort

sağ akciğer akciğer kütüğü

atardamarı
sol akciğer
çıkan aort atardamarı
akciğer yarımay kapağı
üst ana
toplardamar sol akciğer
sağ akciğer toplardamarı
toplardamarı
sol kulakçık
aort kapağı

sağ kulakçık ikili kapak

endokard
üçlü kapak sol karıncık
alt ana miyokard
toplardamar
karıncıklar
arası bölme
perikard
sağ karıncık
yürek ucu

oksijeni düşük kan oksijeni yüksek kan

Şekil 4.2 Kalbin Duruşu, Yüreğe Giren- Çıkan Kan Damarları, Kapakçıkları ve İç Boşluklarındaki Kanın Akış Yönleri

Kalbin içindeki boşluk dörde bölünmüştür.

Kalbin tabanı dediğimiz üst tarafında sağlı sollu 2
boşluk vardır. Bunlara sağ kulakçık (atrium) ve sol dikkat
kulakçık denir. Bedeni dolaştıktan sonra büyük ve Sağ karıncık küçük dolaşı-
küçük dolaşımla kalbe dönen kanlar kulakçıklara ma kan pompaladığı için
dökülür. Alttaki (kalbin ucundaki) boşluklara sağ duvarı fazla kalınlaşma-
karıncık (ventrikül) ve sol karıncık denir. Kulak- mıştır ama sol karıncığın
çıklardan aşağı pompalanan kan karıncıklara iner. büyük dolaşıma kan pom-
Karıncıklardaki kan daha sonra sağ karıncıktan paladığı için duvarı daha
kalındır.
akciğer atardamarıyla akciğerlere ve sol karıncık-
tan aort ana damarıyla bedene pompalanır. Ka-
rıncıklar daha güçlü kasılarak kulakçıklara oranla
daha fazla iş yaptıklarından duvarları kulakçıklara
göre daha kalındır. Kalbin sol tarafındaki kan normal olarak sağ
taraftaki kanla karışmaz, arada delik yoktur.

96

İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
Kalp tabanının sağında ve solunda olmak
üzere iki tane kulakçık (atrium) ile yüre-
ğin uç kısmına yerleşmiş sağ ve sol karın-
cık (ventrikül) olmak üzere dört adet boş-
luk vardır. Kalpte dört kapak vardır.
1. Sağ kulakçık ile sağ karıncık arasında
üçlü kapak (trikuspit),
2. Sol kulakçık ile sol karıncık arasında
ikili (mitral) kapak,
3. Sağ karıncıktan akciğerlere giden da-
marın başlangıcında bulunan akciğer
yarımay (semilunar) kapakçık ve
4. Sol karıncıktan bedene giden aort da-
marının başlangıcındaki aort kapağı.
Kalpte sağ kulakçıktaki kanın sağ karıncığa
inmesine izin veren ve üç parçadan oluşmuş üçlü
kapak (trikuspit) ile sol kulakçıktaki kanı sol karın-
cığa indiren iki parçalı ikili kapak (mitral=bikuspit
= lunar) bulunur. Sağ karıncıktaki kirli kanı akci-
ğerlere götüren akciğer kütüğü (pulmoner trunk)
denen atardamarın başlangıcında akciğer yarımay
(pulmoner semilunar) kapak ile sol karıncıktaki te-
miz kanı bedenimize götüren aort denen atardama-
rın başlangıcında aort kapağı bulunur (Şekil 4.2).
Sadece ikili (mitral) kapak iki parçadan oluşmuştur
diğerleri üç parçalıdır. Bu kapakların geri kapan-
maları bozulabilir ve bu durumda kapak yetmezliği
oluşur. Kapak yetmezliğinde kan geri kaçabilir ve
geri kaçan kanın çıkardığı girdaplı akım üfürüm
denen bozukluğa neden olur. Geri kaçma üfürümü
aort kapakta olursa sorun çok daha büyük olur. Bu
kapaklar doğuştan veya sonradan bozulursa tamir
edilebilir veya yapay kapakçıklar ile değiştirilerek
hastalık ortadan kaldırılabilir.
Kalbin kendisini besleyen kan damarları-
na koroner damar denir. Kalbin damarları
atardamar, kılcal damar ve toplardamar-
lardan oluşur. Kalbin sol tarafı büyük do-
laşıma kan pompaladığı için sol koroner
damarlar daha fazla gelişmiştir.
4
Koroner Dolaşım
Bedenin diğer organları gibi kalbin de kendi
damarları vardır. Kalbin yapısını besleyen bu da-
mar ağına koroner dolaşım denir. Kalp dokusuna
oksijen ve besinlerin gelmesi, kalbin ürettiği kar-
bondioksit ve artık maddelerin atılması bu dola-
şımla olur. Aortun inen kısmından dallanan ve sol
kulakçığın altından kalbin solundan aşağı doğru
inen damara sol koroner atardamar denir (Şekil
4.3). Bu damar önce iki dala, bu dallarda dalla-
narak sol kulakçıkla her iki karıncığı besler. Yine
aortun inen parçasından dallanıp, sağ kulakçığın
altında uzanıp kalbin sağından sol-aşağı doğru
inen sağ koroner atardamar vardır. Bu da sağ ku-
lakçıkla karıncıkları besler. Atardamarlardan arte-
riyollere giden kan, oradan kılcallara geçer. Kalbi
dolaşıp kirlenen kan, kılcallardan venüllere, ora-
dan da toplardamarlara doğru büyüyerek sonunda
koroner sinüs denen ana toplardamarı oluşturur.
Koroner sinüsün de dalları vardır ve kalbin ön ve
arka yüzünden kanı toplayarak kalbin arkasından
sağ kulakçığa döker. Yalnız kalbin iç boşluklarını
içerden saran endokart tabaka kalp içindeki kan-
dan doğrudan beslenir. Endokartta damar yoktur.
Kalple ilgili oluşan sorunların çoğu koroner dola-
şım kökenlidir.
Bu damar bozukluğundan dolayı eğer kalbin
bir bölgesine yeterince kan ile O2 gitmez ve o böl-
genin kalp hücreleri ölmez ama zayıflarsa iskemi
var denir. Göğüs ağrısı (anjina pektoris) kalp iske-
misi sonucu oluşur. Damarların daralmasına ne-
den olan stres ve yemekten hemen sonra yapılan
ağır egzersiz kalbe giden kanı azaltabilir. Daha kö-
tüsü, kalbin bir bölgesine kan gitmemesi sonucu
o bölgenin ölmesidir. Bu duruma kalp krizi (mi-
yokart enfarktüs) denir. Enfarktüs kalp damarları-
nın trombus ve/ya embolus ile tıkanmasıyla ya da
aterosklerozdan kaynaklanabilir. Tedavisinde tıka-
nan damar içine girilip bir balonla damar açılır ya
da stent denen delikli metal boru damar içine yer-
leştirilebilir. Tıkanıklık çok daha kötüyse damar
köprülemesi (baypas) yapılabilir.
97
4
aort
üst ana
toplardamar
sağ
kulakçık
sağ
koroner
atardamar
koroner
toplardamar
Şekil 4.3 Kalbin Ön Yüzündeki Atar ve Toplar (Koroner) Damarları
Kalbin Kendi Kendine Çalışması
Kalbi bedenden dışarı çıkarıp kendine dolaşım
sağlayabilirseniz kendi kendine çalışabilir çünkü
kalp kendi elektriğini kendi üretebilir. Bu özelliği,
dışarıdan herhangi bir uyarı almadan kalbin ba-
ğımsız çalışabilmesini sağlar. Kalpteki kasların bir
kısmı kasılma yeteneğini kaybederek sadece elekt-
rik üreten hücrelere dönüşmüştür. Bu tür hücreler
sinoatrial (SA) düğümde, atriyoventriküler (AV) dü-
ğümde ve His demetinde bulunur (Şekil 4.4). Sino-
atrial düğüm üst ana toplardamarın sağ kulakçığa
bağlandığı yerde bulunur ve yaklaşık bir santim
uzunluğu vardır. Kişi dinlenim durumunda iken
bir dakikada ortalama 70-80 kere aksiyon potan-
Yapısında bulunan özelleşmiş hücreler sa-
yesinde kalp kendi elektriğini kendi ürete-
bilir ve bütün bedenden bağımsız olarak
çalışabilir. Otonom sinirler yardımıyla
beyinle bağlantı kurabilir ve beyinden ge-
len emirler doğrultusunda kalp hızı azalıp
artabilir. Bazı hormonlar da kalp üzerine
etki ederek kalbin dakikadaki atım sayısı-
nı ve kasılma gücünü değiştirebilir.
98
Dolaşım Sistemi ve Kan Fizyolojisi
akciğer atardamarı
sol kulakçık
koroner
toplardamarları
sol koroner
atardamarlar
siyel üretir. Burası kalp atışını başlatan yer olduğu
için önder odak (pace maker) olarak bilinir. SA dü-
ğümünden çıkan yolaklar sağ ve sol kulakçıkların
tamamına yayılır ve kulakçıkların aynı anda kasıl-
malarını sağlar. Sinoatrial düğümden kaynaklanan
bazı yolaklar doğrudan AV düğüme ulaşır ve bağ-
lantı kurar. AV düğüm yaklaşık 0.5 cm yer kaplar
ve kalbin arka tarafında sağ kulakçık ile sağ ka-
rıncığın birleştiği yere yakın bölgede bulunur. Bu
düğüm dakikada ortalama 40-60 kere ateşleme ya-
pabilir. AV düğüm normalde SA düğümün baskısı
altındadır ve kendi başına elektrik üretmez ama
SA düğümde bir sorun olursa AV düğüm bağımsız
olarak da çalışabilir. SA düğümden gelen uyartılar
AV düğümde yaklaşık 0.1 saniye bekletilir. Bu ge-
ciktirme, kulakçıkların kasılarak kanı karıncıklara
gönderdikten sonra karıncıkların ancak kasılması-
na izin verir. Yani kulakcıklar önce kasılarak kanı
karıncıklara pompalar ve gevşer, sonra karıncıklar
kasılıp gevşer, karıncık ve kulakçık aynı anda ka-
sılırsa kalp kan pompalayamaz. Sağ ve sol karın-
cıkların arasındaki kalp duvarına ventriküler bölme
(septum) denir. AV düğümden çıkan yolaklar vent-
riküler septum içinden aşağı doğru iki kol hâlinde
iner. Bu yolaklara His demeti, bu demetten sağ ve
 4
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

sol karıncıkların tamamına yayılan ağ sistemine ise Purkinje lifleri denir. Eğer kalbin bu elektrik üretim
ve iletim sisteminde bir aksaklık olursa kalp bloku denen kalp hastalıkları gelişir. Kalbin ürettiği elektrik
düzensiz veya yetersiz olur ve ritmik üretim yapamazsa bu sefer ritim bozukluğu oluşur. Ritim bozuklukları
kalp pili takılarak düzenlenebilir. Kalp pili genellikle göğüs derisinin altına yerleştirilir.

aort
üst ana toplardamar

SA düğüm
SA yolakları akciğer toplardamar
sağ kulakçık

sol kulakçık
AV düğümü
sol karıncık

AV demeti

purkinje lifleri
sağ ve sol
his demetleri

sağ karıncık

SA ve yolakları AV ve yolakları

Şekil 4.4 Kalbin Elektrik Üretim Noktaları ve Dağıtım Yolakları

Kalbin Elektriksel Ölçümü

Kalp üç boyutlu bir organdır. Kalbin ürettiği elektriğin kalbin tamamına yayılması yaklaşık 1/3 saniye sü-
rer. Bu süre içinde, uyarılar kalbin çeşitli bölgelerine farklı zamanlarda dağılır ve kulakçılar ile karıncıklar farklı
zamanlarda kan pompalar. Kalbin ürettiği ve kalbe dağılan bu elektik bütün bedene de yayılır. Kalbin ürettiği
bu depolarizasyon ve repolarizasyon dalgaları (elektrik) bedenin dış yüzeyine kadar iletilebilir ve derimizden bu
elektriği ölçebiliriz. İki kolumuza, sol bacağımıza ve göğsümüze yerleştirilen elektrot denen akım algılayıcıları
aldığı bu elektriği elektrokardiyograf denen alete iletir. Elektrokardiyograf, elektrik akımını yükseltebilen bir
alettir. Bu ölçüm sonunda elde edilen elektrik kaydına elektrokardiyogram (EKG) denir (Şekil 4.5).
EKG milimetrik bir kağıda yazdırılır. Bu kayıttan kalbin dakikada kaç kere attığı, iletilen elektriğin
hızı ve kalpteki hasarın hangi bölgelerinden kaynaklandığı anlaşılabilir. Örneğin, elektriğin kulakçıklara
yayılması P dalgasını verir ve bu sürede kulakçıklar depola-
rize olup kasılır. QRS dalgası karıncıkların depolarizasyonu
sonucu oluşur ve bu evrede karıncıklar kasılıp pompalama Kalbin ürettiği elektriği, EKG denen kayıt-
yapar. T dalgasıysa karıncıkların repolarizasyonu (gevşeme- la ölçeriz. Bu kayıtta üç tane (P, QRS, T)
si) sonucu oluşur. Kulakçıkların repolarizasyonu QRS içine büyük elektrik dalgası oluşumu gözlenir.
gizlenmiştir. EKG kaydının zamanını, şiddetini ve şeklini Bu elektrik dalgaları kulakçık ve karıncıkla-
çözümleyebilen birisi, kalbin duruş eksenindeki sapmaları- rın kasılarak içlerinin daralmasını ve gevşe-
nı, iskemiyi, kalp blokunu, enfarktüsü ve aritmi gibi birçok yerek içlerinin genişlemesini sağlar.
kalp hastalığının tanısını koyabilir.

99
4
R meye başlar. Kulakçıklarda biriken kan at-
T kulakçıkların kasılmasına neden olur. Ku-
P lakçıkların kasılmasıyla atriumdaki kanın
Q
S gevşemeye geçerler.
Şekil 4.5 Tipik Bir Elektrokardiyogram (EKG) Kayıtı
Kalp Döngüsü
Kalp döngüsü SA düğümden çıkan bir uyarı-
nın kalp kasında yayılması sonucunda kalp kas-
larının kasılarak (sistol) kanı pompalaması ve
gevşeyerek (diastol) kalbe gelen kanı kabul etmesi
evrelerini kapsar. Yani kalbin bir defa kasılması
(sistol) ve bir defa gevşemesine (diastol) bir kalp
döngüsü denir. Bir tam döngü sırasında 4 ana
olay olur:
1. Kasılmayı başlatan ve yürüten elektriksel
olaylar (EKG)
2. Kalbin çeşitli kısımlarında oluşan kan ba-
sıncı değişimleri
3. Kalpteki kanın hareketiyle oluşan kalp sesleri
4. Kalbin çeşitli bölgelerinde bulunan kanın o
anki hacmi
Bir döngü sırasında,
a. Beden yapılarından kalbin sağ kulakçığı-
na (atriumuna); akciğerlerden kalbin sol
kulakçığına gelen kanın kalbe alınabilme-
si için kulakçıkların gevşer vaziyette (di-
astol) olması gerekir. Kulakçıklar gevşer
vaziyette iken karıncıklar kasılı (sistol)
vaziyettedir. Kan gevşek vaziyette olan
kulakçıklara toplardamarlar aracılığıyla
dolmaya başlar.
b. Kulakçıklara gelen kan, kulakçık ve karın-
cık arasında bulunan kapaklar sayesinde
karıncıklara pasif olarak geçmeye başlar.
Bir süre sonra karıncık ile kulakçık arasın-
daki kan basıncı eşitlenir ve karıncıklara
100
Dolaşım Sistemi ve Kan Fizyolojisi
kan geçişi azalır. Kan kulakçıklarda birik-
riumda bulunan SA düğümünü uyarır ve
uyarılan SA düğümünden çıkan uyartılar
bir kısmı daha karıncıklara geçer. Kulak-
çıklar kanı karıncıklara fırlattıktan sonra
c. Kulakçıklardan gelen kan karıncıkları
doldurmaya başlar. SA düğümden başla-
yan uyartı AV düğümüne, His demetine
ve Purkinje liflerine ulaştığında içi kan
dolu sağ karıncık kasılır ve içindeki kanı
akciğere göndermek üzere akciğer atar-
damarına (pulmoner arter) fırlatır. Aynı
anda kalbin sol karıncığı da aort atar-
damarına tüm bedene göndermek üzere
içindeki kanı fırlatır.
d. Karıncıklar kanı atardamarlara fırlattıktan
sonra gevşemeye geçerler.
Kalp Sesleri
Kalp sesleri kalp kaslarının kasılmasıyla değil,
kalp kapaklarının kapanmasıyla oluşur. Temelde
iki kalp sesi vardır.
• Birinci kalp sesi, karıncıklar sistol yapar
yapmaz kulakçıklar ile karıncıklar arasın-
daki kapakların kulakçıkların içine yukarı
doğru kapanması lubb diye bir ses çıkarır.
Yani sağ ve sol karıncık kasılıp içindeki kan
sıkışınca, bu kan ikili (mitral) ve üçlü (tri-
kuspit) kapakları yukarı kulakçıklara doğru
zorlayarak kapatır.
Kulakçıkların gevşemesi ile kulakçıklarda
kan basıncı düşer ve karıncıklarda bulu-
nan kan karıncıkların kasılması ile tekrar
kulakçıklara kaçmaya çalışır. Ancak kulak-
çıklar ile karıncıklar arasında bulunan tek
yönlü çalışan kapaklar kapanır ve 1. kalp
sesi oluşur.
 4
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

• İkinci kalp sesi, karıncıkların sistolü sona erince yarımay kapaklarının ve aort kapağının geriye
doğru kapanması dub diye bir ses çıkarır. Yani sağ ve sol karıncıklar kasılıp kanı akciğer atarda-
marına ve aorta gönderdikten sonra gevşer ve genişler. Damarların içine fırlatılan kan, gevşeyerek
genişleyen karıncıkların içine doğru geri kaçmak
ister. Bu geri kaçan kan, akciğer atardamarı ve aort
başlangıcındaki yarımay kapaklarını karıncıklara Kalp seslerini stetoskopla dinlemek, ka-
paklarımızın nasıl çalıştığı konusunda
doğru geriye kapatır. İkinci ses birinciye göre daha
önemli bilgiler verir.
kısa ve güçlü duyulur.

Gevşeme sonrası karıncık içinde kan ba-
sıncının düşmesine bağlı olarak atarda-
marlar içinde bulunan kan kalbe doğru
tekrar geri kaçmaya çalışır. Ancak atarda-
marlar içindeki kapaklar hızla kapanırlar
ve 2. kalp sesi ortaya çıkar.
Karıncıkların kasılması sonrasında karın-
cıklarda bulunan kanın tamamı atarda-
marlara fırlatılmaz. Belli bir miktarda kan
her zaman karıncıklarda kalır. Buna sistol
sonu kan hacmi denir.
Kalp Debisi
Kalbin görevi damar içindeki kana basınç yarata-
rak kanın damar içinde akmasını sağlamaktır. Her bir
döngüyle (kasılma-gevşeme) gönderilen kan, hücrelerin
metabolik işlevlerini karşılar. Kişi dinlenim hâlinde iken
kalp dakikada ortalama 5-6 litre kan pompalar. Organ-
ların çalışmasında oluşacak bir artışı (merdiven çıkma,
koşma gibi) karşılamak için kalp debisinin artması gere-
kir. Kalp debisindeki artışı sağlamak kalp hızını artırarak
ya da kalbin kasılma gücünü arttırarak olur. Kalbin bu
özelliği, zorlu egzersiz yapan iyi bir atletin kalp debisini
5 kat artırmasına olanak sağlar. Kalp debisini etkileyen
çok çeşitli etkenler vardır (Şekil 4.6) ama kısaca formüle
edilirse;

Kalp Debisi (5250 mL/dk) = Kalp hızı (75/dk) X Atım hacmi (70 mL).

Atım hacmi sol ventrikülün bir seferde fırlattığı kan

(mL) miktarıdır. Atım hacmi genellikle kalp kasının kasıl- Dinlenim durumunda, dokuların kan
ma yeteneğine ve birim zamanda yüreğe gelen kan hacmine ihtiyacı azalacağından kalbin dakikada
bağlıdır. pompaladığı kan miktarı daha azdır.

1- Kalp merkezi (kan basıncı)

2- Epinefrin
3- Sodyum
4- Potasyum
1- Ventrikül kasılma gücü 5- Kalsiyum
2- Kalpteki kan basıncı 6- Beden ısısı
7-Duygusal durumlar
8- Yaş
9- Cinsiyet

Atım Hacmi Kalp Hızı

Kalp Debisi

Şekil 4.6 Kalp Debisini Etkileyen Etkenlerin Özeti

101
4
Dolaşım Sistemi ve Kan Fizyolojisi

Kalp Hızı
Kalbin bir dakikada attığı hıza kalp hızı de-
nir ve değeri ortalama dinlenim hâlinde 75 vuru/
dakikadır. Kalp hızı dinlenim hâlinde dakikada
60 vurunun altına düşerse bradikardi; dinlenim
hâlinde hızlanır ve dakikada 100 vuru ve fazla-
sını yaparsa taşikardi denir. Kalbin vuru sayısını
SA düğümünden bir dakikada oluşup yayılan ak-
siyon potansiyel sayısı belirler. Dışarıdan hiç bir
katkı olmadan, dinlenirken SA düğümü dakikada
ortalama 75 kez uyarı ve ona bağlı vuru oluştu-
rur. Eğer SA düğümü devreden çıkarsa AV görevi
devir alarak dakikada ortalama 50 vuruyla kalbi
çalıştırmayı sürdürebilir. SA düğümünü etkile-
yen dış etkenlerin başında otonom sinir sistemi
gelir. Beynimizin medulla kısmında dolaşım-kalp
merkezî vardır. Burası kalbi hızlandırıp yavaşlata-
bilir. Buradan çıkan sempatik sinir sistemi SA ve
AV düğümlerine gelir ve bu sinirler uyarılmaları
hâlinde epinefrin salgılar. Epinefrin de kalp vuru
sayısını ve kalbin kasılma gücünü artırır. Yine kalp
merkezînden çıkan parasempatik sinirler SA ile
AV düğümlerine gelir ve asetilkolin salgılar. Ase-
tilkolin de kalp atım hızını yavaşlatır. Kalp hızını
etkileyen başlıca faktörler aşağıda özetlenmiştir.
Biz dinlenim durumunda iken, kalp bir
dakikada yaklaşık 5.5 litre kan pompalar.
Buna kalp debisi denir. Kalp bir saatte 330
litre, bir günde 7920 litre ve yılda yaklaşık
2.9 milyon litre kan pompalar.
Bedenimizdeki damarların içinde bulu-
nan kanın damara yaptığı basınç, beyin-
deki kalp-dolaşım merkezîni etkiler. Ge-
nellikle kan basıncının artması kalp atım
hızını yavaşlatır.
• Böbrek üstü bezinin ürettiği epinefrin hor-
monu kalp hızını artırır.
• Kandaki artmış sodyum ve potasyum kalp
hızını yavaşlatır, ama artmış kalsiyum kalp
hızını artırır.
• Beden ısısı artarsa kalp hızı artar; beden
ısısı azalırsa da kalp hızı azalır.
• Korkmak, kızmak, stres ve heyecanlan-
mak kalp atışını artırır fakat üzüntü ve
depresyon gibi durumlar kalp atım sayı-
sını azaltır.
dikkat
Kalp, yenidoğanda en hızlı,
gençlerde hızlı, orta yaşlılar-
da normal ve yaşlılarda ya-
vaş atar. Kadınların kalbi er-
keklere göre biraz hızlı atar.

ÖÇ 1 Kalbin yapısını ve çalışma prensibini açıklayabilme

Araştır İlişkilendir Anlat/Paylaş

Kalbin ürettiği elektriği

derimizden ölçünce elde
ettiğimiz EKG ve birimle-
rini çiziniz.
Kalp debisini etkileyen et-
kenleri sayınız.
Kardiak outputu etkileyen
Kalp fonksiyonlarında azal- faktörleri ve bu faktörlerin
maya bağlı olarak karşılaşı- birbirleriyle olan ilişkilerini
labilecek sorunlar nelerdir? açıklayınız.

102
 4
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

KAN DAMARLARI a. Atardamar (arter),

Normal bir insan bedeni yaklaşık 100 trilyon
hücreden oluşur. Kanla birlikte dolaşan gezici hüc-
relerimiz hariç, diğer bütün beden hücreleri oluş-
turdukları doku içinde sabit dururlar. Örneğin,
mide hücresi akciğere gitmez, hep midede bağlı
durur. Hareket edemeden bir organda bağlı duran
bu hücrelerin yaşamını sürdürebilmesi için ayağına
besin getirilmeli ve ürettikleri artık maddeler dışarı
atılmak üzere gerekli yerlere götürülmelidir. Üstelik,
dokularımız ve organlarımızın birlikte bir bütün
olarak uyum içinde çalışabilmeleri için sabit duran
organlarımız birbiriyle çok iyi haberleşmek zorunda-
dır. Hücrelerimiz kendi aralarındaki madde alışveri-
şini ve haberleşmeyi damarlarımız ve içindeki kan
ile yapar. Tüpsü bir yapıda olan damarlarımız kanı
bedende dolaştıran kapalı bir ağdır.
Damar ağının bedenimizdeki toplam uzunluğu
yaklaşık 90 bin kilometre kadardır. Damarlar kalp-
ten aldığı kanı dokularımıza götürür ve dokulardan
tekrar kalbe getirir. Bu taşıma işlevine ve yapılarına
göre damarlar
b. Kılcal damar (kapiller),
c. Toplardamar (ven).
olarak sınıflandırılır. Damar duvarlarının yapısı işlev-
lerine göre farklılık gösterir. Atardamar ve toplarda-
mar duvarları genellikle içten dışa doğru 3 sıradan,
kılcal damarlar tek sıradan oluşur (Şekil 4.7). En içte-
ki tek sıra epitel hücre tabaka, kanın düzgün akması
için pürüzsüz yapıdadır ve kan ile dokular arasında
madde alışverişini sağlar. Orta tabaka daha kalındır
ve düz kas içerir. Özellikle atardamarlardaki düz kas-
lar bağırsaktaki gibi uzunlamasına ve çevreseldirler.
Bu kaslar kasılarak kanı damar içinde ileri doğru
gönderirler. En dıştaki bağ doku damara destek ver-
mek ve damarın çevreye tutunması için vardır.
Bedenimizde yaklaşık 90.000 km uzun-
luğunda kan damarı vardır. Bunlar atar-
damar, kılcal damar ve toplardamar diye
ayrılır. Her bir damarın yapısı ve çalışma
yöntemleri farklıdır.

atardamar

bağ doku arteriyol

endotel
kas tabakası

kılcal
damar
alyuvar

venül

toplardamar

toplardamar kapağı

Şekil 4.7 Kan Damarlarının Yapısı. Kılcal Damar Duvarının Tek Sıra Hücreden, Ama Atar ve Toplardamar Duvarlarının
Üç Tabakadan Yapılmış Olduğuna Dikkat Edilmelidir

103
4
Atardamarlar
Kalbin sol karıncığının basınçla fırlattığı kan ilk
önce aort denen en büyük atardamara girer. Kalp-
ten aşağı doğru bir “U” yapan aortun çapı yaklaşık
2.5 cm kadardır. Aort ve benzeri büyük atardamar-
ların iki önemli niteliği vardır:
1. Duvarlarında bulunan elastik yapıdan dola-
yı kolayca genişleyip tekrar eski konumları-
na dönebilirler.
2. İçlerindeki düz kaslar sayesinde kasılıp, tekrar
gevşeyerek kanı ileri doğru gönderebilirler.
Yani hem elastik hem de kasılabilir oldukların-
dan bunlara basınç damarları da denebilir. Kasıl-
malarına damar daralması (vasokonstriksiyon), ge-
nişlemelerine damar genişlemesi (vasodilatasyon)
denir. Daraldıklarında damar lümeninin çapı azalır
ve içlerindeki kanın basıncı artarak kanın akış hızını
artırır. Aorttan dallanan büyük atardamarlar (arter-
ler) bedene dağılır. Çapı aorttan daha küçük olan bu
aort dalları genellikle bulunduğu bölgeye göre ad-
landırılırlar. Örneğin; koltuk altı, göğüs, uyluk, ka-
raciğer, akciğer veya böbrek atardamarı gibi. Arterler
çap olarak gittikçe daha da küçülerek arteriyol de-
sağ şahdamar
göğüs aortu
kol damarı
önkol
damarları
üst bacak
damarları
diz kapağı
alt bacak
damarları
bilek damarı
ayak
damarları
Şekil 4.8 Atardamar Ağının Bedendeki Genel Dağılımı ve Adlandırılmaları
104
Dolaşım Sistemi ve Kan Fizyolojisi
nen ince atardamara dönüşürler. Arteriyoller arterler
ile kılcal damarlar arasındaki geçiş damarlarıdır ve
duvarlarında düz kas bulundururlar. Arteriyollerin
düz kasları hem otonom sinirlerin hem de bazı hor-
monların etkisiyle daralıp genişleyebilirler. Bir böl-
geye veya organa ne kadar kan akacağını belirleyen
damarlar genellikle arteriyoler ve kılcal damarlardır.
Arteriyollere direnç damarları da denir. İlerde açık-
lanacak olan periferik dirençten başlıca arteriyoller
sorumludur. Şekil 4.8’de bedenin atardamar ağı de-
taya inmeden genel olarak görülmektedir.
Damarların adlandırılmaları;
1. Kanı götürdükleri bölgeye göre (bo-
yun, karın gibi),
2. Aldıkları şekle göre (U veya C şeklinde),
3. Bulundukları yere göre (önkol, arka
bacak, gibi),
4. Kanı götürdükleri organa göre (koro-
ner, böbrek, gibi) ve
5. Yapısal durumlarına göre (küçük, orta,
büyük) yapılır.
başın damarları
sol omuz
atardamarı
aort
kaburga damarları
sindirim damarları
böbrek damarı
sol üreme damarı
alt mezenterik arter
sol bacak
atardamarları
el damarları
 4
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

Kılcal Damarlar
Arteriyoller daha da küçülerek kılcal damarlara dönüşürler. Kılcallar da venüllere dönüşerek toplar
damar ağına giderler. Kılcal damarlar mikroskopla ancak görülebilirler ve her bir beden hücremizin en
yakınına kadar yaklaşırlar. Çok çalışan bir dokuda (böbrek ve yürek gibi) çok kılcal ağı, az çalışanda (ten-
don, ligament gibi) az kılcal ağı olur. Hatta kornea ve en üst derimizde kılcal damar yoktur. Kılcal damar
duvarı tek sıralı epitel (=endotel) hücrelerden oluşur. Yaklaşık 1 milimetre uzunluğu ve 5 mikronluk çapı
olan kılcal kan damarlarının, toplamda 700-800 metre kare kadar bir yüzey alanları vardır. Bu nedenden,
kan ile diğer beden hücrelerimiz arasındaki madde alışverişleri kılcal damarlar aracılığıyla gerçekleşir. Kılcal
damarlardaki oksijenin ve besinlerin dokular arası boşluğa çıkışı ve dokuların ürettiği karbondioksit ile atık
maddelerin kılcal damarlara girişi Şekil 4.9’da özetlenmiştir. Damardan hücreler arası boşluğa, hücreler
arası boşluktan damara doğru olan gaz, besin ve atık madde geçişleri karmaşık olaylardır. Kısaca, bu ge-
çişmeler kan basıncına, kanın ve hücreler arasındaki sıvının sıvı basıncına bağlıdır. Kapiller zardan madde
geçişi damar içindeki sıvıyı dışarı iten kuvvetlerle sıvıyı damar içinde tutmaya çalışan kuvvetlerin dengesine
göre gerçekleşir. Bu kuvvetler:
a. Kapiller içindeki kanın damara yapmış olduğu basınç (kanı damar dışına iten kuvvet)
b. Hücreler arasında bulunan proteinlerin yapmış olduğu kolloid basınç (kanı damar dışına çeken
kuvvet),
c. Damar içinde bulunan proteinlerin yapmış olduğu kolloid basınç (kanı damar içine çeken kuvvet),
d. Hücreler arası boşlukta bulunan sıvının yapmış olduğu basınç (kanın damar içine iten kuvvet)’tır.
Kapillerin arteriyollere yakın bölgesinde kanı damar dı-
şına iten kuvvetlerin toplamı kanın damar içinde kalmasını
sağlayan kuvvetlerden daha büyük olduğu için maddeler Arteriyol ve kılcal damarlarda bulunan
endotel hücrelerinden âdeta filtre edilerek hücreler arası düz kaslar kasılıp gevşeyerek damar içine
boşluğa geçerler. Sıvı ve madde filtrasyonundan sonra kapil- ne kadar kan akacağını bir vana gibi kont-
lerin venüller kısmında kanı damar dışına iten kuvvetlerin rol ederler. Sinir sistemimiz ve bazı hor-
toplamı kanın damar içinde kalmasını sağlayan kuvvetlerin monlarımızın etkisiyle bu vanaların açılıp
toplamından daha küçük hâle gelir. Bu kez de metabolizma kapanmasıyla bir dokuya ne kadar kan
atıkları ve diğer maddeler dokulardan toplardamarlara geçiş gideceği düzenlenebilir.
yaparlar.

kılcal damar arteriyol

venül
dokular arası sıvı

besin
CO2 O2 O2
alyuvar
CO2

akyuvar

r CO2
kla
atı O2 O2

atık
CO2

toplardamar kapağı beden hücreleri

Şekil 4.9 Kılcal Kan Damarlarında Madde Giriş ve Çıkışları Kan ile Dokular Arasındaki Gazlar ve Çeşitli Metabolitlerin
Değişimi Kılcal Kan Damarları Aracılığıyla Sağlanır.

105
4
Dolaşım Sistemi ve Kan Fizyolojisi

Toplardamarlar
Dokular etrafındaki kılcal damarlardaki kanı Ayakta hazır ol durumda uzun süre nöbet
alıp kalbe götüren damarlardır (Şekil 4.10). Ak- tutan bazı askerler bayılıp yere düşer. Ba-
ciğer toplardamarlar (pulmoner venler) taşımış yılmanın en büyük nedeni hareketsiz dur-
oldukları kanı kalbin sol kulakçığına, diğer beden maktır. Hareketsiz dururken bacak iskelet
bölgelerinden gelen alt ve üst toplardamarlar kanı kasları kasılmadığı için toplar damarları sı-
kalbin sağ kulakçığına dökerler. İçinde oksijenle- kıştıramaz ve kan bacak toplardamarlarında
miş ve karbondioksiti çok az olan akciğer toplarda- göllenip kalır. Kalbe yeterince kan gitmez ve
marları hariç diğer toplardamarların içinde oksijeni kalp de beyine yeterince kan pompalayama-
az, karbondioksiti ve atık maddeleri fazla olan kan dığı için bayılma olur. Bayılarak yere paralel
bulunur. Toplardamarların adlandırılmaları tıpkı (yatar) duruma gelmek kan akımının iyi dü-
atardamarlarınkine benzer şekildedir. Arteriyoller- zenlenmesini sağlayan bir fizyolojik savun-
deki kan kılcal kan damarlarına gelir, sonra bu kan ma olayıdır çünkü kişi yatar durumdayken
kılcallardan venül denen küçük toplardamarlara kan bedenin hemen her yerine eşit dağılır.
geçer (Şekil 4.7). Venüller tek sıra epitel hücreden
oluşmuş ince duvarlı toplardamarlardır. Venüller
bir araya gelerek toplardamarları (venleri) oluştu-
rurlar. Toplardamarların duvarları atardamarlarınki Bedenimizdeki büyük kan damarlarının üç
gibi 3 tabakadan oluşurlar fakat daha az düz kas tabakadan oluşmuş duvarlarını beslemek için
ve elastik doku içerdiği için incedirler ve kendi bu büyük damarların duvarında da damar
başlarına kasılıp gevşemeleri çok zayıftır. İçlerinde vardır. Kan damarlarının duvarındaki damar-
bulunan kan miktarına göre biraz esneme yapabi- lara damar damarcığı (vasa vasorum) denir.
lirler ama kasılarak kanı kalbe doğru kolay itemez-
ler. Toplardamar duvarlarının daha ince olması,
içlerindeki kan arttıkça genişleyebilmelerini sağlar
ve atardamarlara göre içlerinde daha fazla kan bu-
lundurabilirler. Örneğin, dinlenim durumunda be- boyun ana
toplardamarı
dendeki toplam kanın %65’i toplardamarlar içinde
bulunur. Bu nedenden dolayı bunlara bazen depo
üst ana
damarları da denir. toplardamar
Toplardamarlar içindeki kanın ileri doğru yer alt ana
çekiminin tersine itilmesini birazcık kanın kendi toplardamar
basıncı sağlar fakat daha çok damar çevresindeki
iskelet kaslarımızın kasılıp damarı sıkıştırmasıyla
olur. Özellikle kol ve bacak gibi uzun yapılı bölge-
lerdeki toplardamarların kan akımı çizgili kasların
kasılmasıyla olur. Ayakta dururken bacak toplarda-
marlarımızdaki kan geriye doğru kaçma eğilimde-
dir. Bu geri kaçışa yer çekimi etkisi de katkı sağ-
lar. Bu durumda geri kaçışları toplardamarların iç
yapısında bulunan damar kapakçıkları engel olur
(Şekil 4.11). Damar içindeki kan geriye doğru ka-
çınca kapakçıkları kapanmaya zorlar. Toplardamar
kapakçıkları zayıf olan veya iyi çalışmayan bireyle-
rin damarlarındaki kan geri kaçabileceğinden, bu
geri kaçış toplardamarı genişletir ve varis oluşur.
Genellikle varis genişlemiş ve içinde kan göllenmiş
toplardamardır. Anüs etrafında oluşan varise he-
moroid denir.
Şekil 4.10 Toplardamar Ağının Genel Görünümü

106
 4
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

Toplardamarlar birleşerek çapları daha büyük damar hâline gelirler. Büyük dolaşımdaki toplardamarlar
birleşerek alt ana toplardamarı (alt vena cava) ve küçük dolaşımdakiler birleşip üst ana toplardamarı (üst
vena kava) oluştururlar. Üst ana toplardamarlar kalbin sağ kulakçığına üst taraftan ve alt ana toplardamar
kalbin sağ kulakçığına alt taraftan girer.

açılmış
kapakçık

gevşemiş
kasılmış kaslar
kaslar

kapanmış
kapakçıklar

toplardamar
Şekil 4.11 a. İskelet Kaslarının Kasılmasıyla Toplardamarlardaki Kanın İleri Doğru İtilmesi ve
b. Kasın Gevşemesiyle Geri Kaçan Kanın Kapakçıkları Kapatıp Kanın Geri Kaçmasını Engellemesi

Akkan (Lenf) Damarları ve Dolaşımı

Akkan damarları dokular arası boşluktan ucu kapalı kör kılcallar olarak başlar (Şekil 4.12). Bu yüzden
akkan dolaşımı tek yönlüdür ve içini dolduran beyazımsı sıvıya akkan (lenf ) denir.
doku hücresi

kılcallar
dikkat
Kalbin sağ kulakçığına oradan da sağ karıncığa inen
kan, bedenden gelen oksijeni az ama karbondioksiti
ve atık maddeleri çok olan kandır. Bu kan, sağ ka-
arteriyol
rıncık tarafından pompalandığında akciğer atarda-
marlarına pompalanır ve akciğerlere gider. Yani adı
venül
akciğer atardamarı olmasına rağmen içinde toplar-
damar kanı (kirli kan) vardır. Benzer durum akciğer
toplardamarları için de geçerlidir. Akciğerlerde CO2
atıp O2 alan kan aslında temizlenmiştir ama akciğer
toplardamarlarıyla kalbe getirilir. Bu tür ters adlan-
dırma, yürekten kanı götüren damarlara atardamar,
kanı yüreğe getiren damarlara toplardamar diye ad-
landırılmasından kaynaklanmaktadır. Atardamarlar
akkan temiz kan, toplardamarlar kirli kan taşır demek tam
kılcalı
doğru değildir. Atardamarlar yürekten çıkarak kanı
Şekil 4.12 Akkan Kılcalları ve Kan Damarlarıyla Olan İlişkisi bedene dağıtan, toplardamarlar ise bedendeki kanı
(Oklar Kanın ve Lenfin Akış Yönünü Göstermektedir) tekrar yüreğe getiren damarlardır.

107
4
Dolaşım Sistemi ve Kan Fizyolojisi

Akkan kılcalları birleşerek iki ana akkan damarlarını oluşturur ve bunlar göğüs bölgemizdeki kan top-
lardamarlarına açılarak kan dolaşımına katılır (Şekil 4.13). Lenf damarlarındaki akkan hareketi toplarda-
marlarda olduğu gibi yine çizgili kaslarımızın kasılıp gevşemesiyle olur (Şekil 4.11). Bunlarda da kapak-
çıklar vardır ve geri kaçmayı engeller. Soluk alıp verirken göğüs boşluğunda oluşan basınç düşmesi de hem
kanın hem de akkanın yüreğe doğru akmasına yardım eder.

Küçük Dolaş
ım
m
olaşı
ükD akkan düğümü
y
Bü

ana toplardamar akkan kılcalları

kan kılcalları

akkan damarı

kapakçık
atardamarlar

yürek

akkan
düğümü
kan kılcalları

akkan
kılcalları

Şekil 4.13 Akkan (Lenf) Dolaşımı ve Kan Dolaşımı Bağlantısı

Akkan damarları, akkan, akkan düğümleri, bademcikler, timus bezi ve dalak hepsi birden akkan siste-
mini oluşturur. Bu sistemin başlıca görevleri:
1. Kan dolaşımından dokular arası boşluğa kaçmış olan protein içerikli sıvıyı tekrar emerek toplamak,
2. Sindirim sisteminde emilerek dokular arasına geçen yağları alarak kan dolaşımına vermek,
3. Akyuvar üretmek,
4. Antikor oluşturmaktır.
Dokularımız arasındaki sıvı miktarı artar ve orada birikirse ödem oluşur. Kan ve/ya akkan damarlarının
çalışmasında sorun çıkar ve dokular arasında biriken sıvıyı tekrar dolaşıma götüremezlerse ödem oluşma-
sına yardım etmiş olurlar. Sivrisinek ısırmasıyla bulaşan bazı parazitler akkan dolaşımını engelleyerek fil
hastalığı oluşmasına neden olurlar.

Kanın Bedendeki Dolaşımı

Dinlenim durumundaki bir bireyde, toplardamarların esneme yetenekleri olmasından dolayı bedendeki
kanın yaklaşık %65’i toplardamarlarda bulunur. Atardamarlarımız dar çaplı ve basınçları yüksek olduğundan
içindeki kan daha hızlı akar ve bedenin toplam kan miktarının ancak %11’i buralarda bulunur. Kılcallar sa-
yıca çok olmalarına rağmen daha az (%4) kan bulundururlar. Kanın yaklaşık %9’u her zaman yüreğin içinde
bulunur. Geri kalan yaklaşık %11 kan akciğerlerdedir.

108
 4
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

Kanın damar içindeki akış hızı damarın çapına ve yüzey alanına göre değişir. Yüzey alanın karesi ile
ters orantılıdır. Bir atardamar dallandıkça dallarının toplam yüzey alanı dal veren ana damarın yüzey
alanından büyüktür. Ya da tam tersi, dallar birleştikçe oluşan büyük damarın yüzey alanı dalların yüzey
alanından küçüktür. Bu nedenden dolayı, aorta akan kanın hızı arterlere gelince azalır, arteriyollerde
daha da azalır ve kılcallarda en aza iner. Kan kılcallardan venüllere geçtikçe akış hızı artar, toplar damar-
larda biraz daha artar ve vena kavalarda daha da artar. Kan en yavaş kılcallarda akar. Bu durum kılcallar-
daki madde alışverişini kolaylaştırır (Şekil 4.9). Damar çapı yüzey alanı (cm2) ile kanın saniyedeki akış
hızı (cm/sn) Tablo 4.1’de kısaca özetlenmiştir.

Tablo 4.1 Kan Akış Hızının Yüzey Alanına Olan İlişkisi. Aorttan Yola Çıkan Kanın Geri Kalbe Doğru Geldikçe Yüksek
Basıncının ve Yüksek Akış Hızının Azaldığına Dikkat Ediniz.

Damar Türü Yüzey Alanı (cm2) Akış Hızı (cm/sn) Kan Basıncı (mm Hg)
aort 4 40 100
arter 20 10-40 70
arteriyol 40 0.1 35
kılcal 70000 0.05 15
venül 250 0.3 10
ven 80 0.3-5 7
vena kava 8 5-20 2

SA, AV, His demeti ve Purkinje lifleriyle gelen elektrik akımı (aksiyon potansiyeli) sol karıncık kasları-
nın kasılarak kanı aorta pompalamasına neden olur. Aort kanı büyük atardamarlardan geçerek arteriollere
ve kılcallara gelir. Kan kılcallardaki değişimlerden sonra venüllere ve toplardamarlara geçer ve alt ana
toplardamarla kalbin sağ kulakçığına dökülür. Böylece kan, kalbin sol tarafındaki karıncıktan çıkıp sağ
taraftaki kulakçığa geçmiş olur. Bu dolaşım yoluna büyük (sistemik) dolaşım denir.
Sağ kulakçığın kasılmasıyla kan üçlü kapağı geçe-
Baş ve Kollar
rek sağ karıncığa iner. Sağ karıncığın kasılmasıyla için-
deki kan akciğer yarımay kapağını açarak önce akciğer
Üst Ana
Toplardamarı kütüğüne, oradan da sağlı sollu iki taraftaki akciğer
Şah atardamarlarından geçip akciğerlere ulaşır. Akciğer-
Damarı Akciğer lerdeki gaz değişiminden sonra temizlenen kan sağ ve
Atardamarı
sol akciğer toplardamarlarıyla kalbin sol kulakçığına
Sağ Akciğer Sol Akciğer dökülüp ikili kapağı (mitral) geçerek sol karıncığa ge-
çer. Kanın yürekten akciğerlere gidip geri yüreğe gel-
Akciğer mesiyle kat ettiği yola küçük (akciğer) dolaşım denir
Karaciğer Yürek Toplardamarı
Toplardamarı (Şekil 4.14).
Karaciğer
Aort
Mide dikkat
Alt Ana Kalp ve kan damarlarından oluşan dolaşım
Toplardamar
sistemimiz evimizdeki kombi, su boruları
ve peteklerden oluşmuş ısıtma sistemine
benzetilebilir. Sıcak suyun borulara gön-
Böbrekler derilmesi, peteklerden geçmesi ve soğuyan
suyun tekrar borularla kombiye dönmesi
için bir basıncın olması gerekir. Kombi
Göğüs ve Bacaklar
(kalp) suyun (kanın) akması için bu basın-
cı pompasıyla oluşturur.
Şekil 4.14 Küçük ve Büyük Kan Dolaşımları

109
4
Dolaşım Sistemi ve Kan Fizyolojisi

Isınmış su (arter kanı) bu su basıncıyla (kan ba-
sıncıyla) peteklere (kılcallara) gönderilir ve ısı alışve-
rişi (besinatık madde değişimi) burada gerçekleşir.
Soğuk su boruları (toplardamarlar) soğuyan suyu
(kirli kanı) tekrar kombiye (yüreğe) getirir. Bazı pe-
teklerin (arteriyollerin) vanasını kısarak giren sıcak
su miktarını azaltabilirsiniz. Bazı peteklerde tersini
yapıp sıcak su girişini artırabilirsiniz. Kanın akış hızı
ve miktarı organdan organa göre ve bedenin fiziksel
aktivitesine göre de değişiklik gösterir. Örneğin din-
lenim durumunda iskelet kaslarına birim zamanda
akan kan miktarı deriye akan kan miktarından iki
kat fazladır. Egzersiz sırasında egzersiz için çok ge-
rekli olmayan sindirim, böbrekler ve üreme organ-
ları gibi bazı organlara daha az kan gönderilir. Fakat
egzersizde daha fazla görev alan beyin, yürek ve is-
kelet kaslarını desteklemek için bu bölgelere daha
çok kan gider. Bir tehlikeden, örneğin köpekten
korkup son hızla koşarken de kan dolaşımının ben-
zer şekilde yönlendirilmesi gerekir.
Kan Basınçları
Sol karıncığın kasılarak (sistol) aorta gönderdiği
kan (atım hacmi) damar duvarını dışarı doğru gerer.
Bu germe aslında kanın damara yaptığı basınçla olur
ve bu basınca da kan basıncı denir. Sistol sonrası
aorttaki basınca sistolik kan basınçı denir ve bü-
yük tansiyon olarak bilinir. Sağlıklı bir birey otu-
rur durumdayken bu basınç yaklaşık 120 mm Hg
(Hg=cıva) kadardır. Bir miktar kan akarak aortu terk
ettikten sonra aortta kalan kanın damar duvarına
yaptığı basınca diastolik kan basınç denir. Normal-
de 80 mm Hg kadardır ve küçük tansiyon olarak
bilinir. Oturan sağlıklı bir bireyin sol kolundan (kal-
be en yakın noktadan) ölçülen basınç 120/80 mm
Hg kadardır ve buna kişinin tansiyonu denir. Kan
basıncı (tansiyon) normalden az olduğunda düşük
tansiyon (hipotansiyon), yükselerek normalden faz-
la olursa yüksek tansiyon (hipertansiyon) denir.
Kan damarları aorttan kılcal kan damarları-
na doğru devam ettikçe çapı ve esneklikleri git-
tikçe azalır. Bu nedenden damar içindeki kanın
basıncı da sol karıncıktan çıkıp sağ kulakçığa ge-
lene kadar azalır. Aort içi basıncı ortalama 100
(120+80/2=100) mm Hg olarak alınır. Bu basınç
arterlerde 100 ile 40 mm Hg, arteriyollerde 40 ile
25 mm Hg, kılcallarda 25 ile 12 mm Hg, venüller-
de 12 ile 8 mm Hg, venlerde 10 ile 5 mm Hg ve
vena kavada 2 mm Hg kadardır. Sağ kulakçığa dö-
külen kanın basıncı sıfır olarak kabul edilir. Sol ka-
rıncıktan 100 ile başlayan kan basıncı sağ kulakçığa
geldiğinde sıfır milimetre cıvaya düşerek âdeta yok
olur. Kalp tekrar pompalama yaparak kanı yüksek
basınçla aorta fırlatır. Kan basıncını artıran ve dü-
şüren etkenler kısaca Şekil 4.15’te özetlenmiştir.

Kan basıncı
yükselir

artarsa
- Damar çapı
- Damar
Atım Kalp Periferik esnekliği
Kalp hızı X hacmi debisi direnç - Kanın
yoğunluğu
- Toplam kan
miktarı
azalırsa

Kan basıncı
düşer

Şekil 4.15 Kan Basıncının Düzenleyen Etkenlerin Özeti

110

İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
Kan basıncı bireyin bedeninin konumuna ve yap-
tığı işe göre değişebilir. Yatar durumda kan basıncı
en düşüktür, oturur duruma gelince 120/80 mm Hg
olur. Ayağa kalkınca kan basıncı biraz yükselir, yü-
rüyünce daha da artar ve koşar durumda daha çok
artar. Ağır egzersizde 200 mm Hg kadar olabilir. Bu
tür değişmeler normal fizyolojik olaylardır ve uzun
süreli kalıcı değildirler. Kan basıncı değişerek yüksek
düzeyde kalıcı hâle gelirse yüksek tansiyon oluşmuş
demektir. Kan basıncının 140/90 mm Hg kadar yük-
sek olması üst düzey basınç olarak kabul edilir. Fakat
dinlenim durumdaki kan kasıncının 140/90 mm Hg
üstüne çıkması yüksek tansiyon olarak bilinir.
Periferik Direnç
Kısaca periferik direnç, kanın damar içinde
akışını engellemeye çalışan kuvvetlerin toplamıdır.
Akışa karşı koyan başlıca etkenler kanın akışkanlığı
ve damar çapıdır.
• Kanın akışkanlığı kanın içindekilerin (alyu-
var, besin ve su vs.) miktarına göre değişir.
Kan içinde bulunan hücrelerin ya da mad-
delerin artışı periferik direnci artırır.
• Damar çapı azaldıkça damarın kana yaptığı
direnç artar. Yani periferik direnç artar. Da-
mar çapını ayarlayan beynin medullasında
bulunan vasomotor merkezdir.
Nabız
Kalbin karıncıkları kanı atardamarlara gönder-
mek için kasılır. Bu kasılma bir basınç doğurur ve
bu basınç karıncıklardan atardamarlara geçer. Her
bir kalp atımında oluşan bu basınç damar duvarını
gerer. Atardamar duvarındaki bu dışarı doğru ge-
ÖÇ 2 Kan damarlarının çeşitlerini sıralayabilme ve görevlerini açıklayabilme
Araştır İlişkilendir
Damarların yapısı ve fonk-
Kılcal damardaki madde
siyonları açısından önemle-
alışverişi nasıl olur?
rini tartışınız.
4
rilmeler kalp atımıyla eş zamanlı ritmik olarak de-
vam eder. Ritmik kalp atışlarının büyük atardamar
duvarlarında oluşturduğu ritmik değişmelere nabız
denir. İki neden nabız oluşmasını sağlar:
• Kalbin belirli aralıklarla aorta kan pompa-
laması. Kalp eğer aralıksız olarak devamlı
kanı aorta pompalasaydı hiç nabız olmazdı.
• Atardamar duvarının elastik olması. Eğer
her kan pompalanmasında damar duvarı
genişleyip tekrar eski durumuna döneme-
seydi nabız yine oluşmazdı.
Bedendeki bazı büyük atardamar üstüne par-
makla hafifçe bastırınca bu ritmik dalgalanmalar
algılanabilir. Özellikle el bilekleri ve boyundaki
atardamarlara parmakla bastırarak nabzın ve yüre-
ğin dakikadaki atım hızı belirlenebilir. Nabız hızını
etkileyen durumları kısaca özetlersek kalp hızını
etkileyen etkenleri de özetlemiş oluruz:
1. Yenidoğanların nabzı dakikada 120 – 140 ata-
bilir. Yaşı ilerledikçe normale (70-80) döner.
2. Kadınlarınki erkeklerden çok az da olsa hız-
lı olabilir.
3. Fiziksel olarak küçük bireylerinki iri yapılı-
lara göre biraz yavaş olabilir.
4. Uykudayken nabız hızı yavaşlar ve 60 kadar
olabilir.
5. Beden aktivitesine göre hız değişir. Yoğun
egzersiz yaptığımızda hız 100’ü geçebilir.
6. Duygusal duruma bağlı olarak nabız hızı aza-
lıp artabilir (üzülme veya heyecanlanma gibi).
7. Beden ısısı (bazı hastalıklardan dolayı) art-
tığı zaman nabız hızı artar.
8. Tiroid bezi, fazla tiroid hormonu salgılarsa
nabız hızı artar.
Anlat/Paylaş
Kan damarı tıkanıklarında
ortaya çıkabilecek olumsuz-
luklara örnekler veriniz.
111
4
DOLAŞIM SİSTEMİNİN
DÜZENLENMESİ
Kalbin her ne kadar kendi kendine bir çalışma
düzeni olsa da kalbin çalışması aynı zamanda hipo-
talamus, serebrum, medulla oblangata ve otomom
sinir sistemi tarafından da düzenlenir.
Otonom sinir sisteminin kalp üzerindeki
etkileri düzenleyici tarzdadır, kalp çalış-
masını hızlandırıcı ya da yavaşlatır ve kalp
atımlarının oluşması için gerekli değildir.
Otonom sinir sistemi sempatik sinirler aracılı-
ğıyla kalbin kasılma gücünü ve kalbin atım sayı-
sını arttırırken parasempatik sinirler aracılığıyla
kalbin kasılma gücünü ve kalbin atım sayısını
azaltır. Kalbin sinirsel kontrolünde ana komuta
merkezî medulla oblangatadır. Medulla oblangata,
serebrum ve hipotalamustan bedenin durumu ile
ilgili bilgiler (beden ısısı, duygusal durum, stres
vb.) ile aorttan ve karotid arter sinüslerinde bulu-
nan kemoreseptörlerden (kimyasal değişiklikleri)
ve baroreseptörlerden (basınç değişikliklerini) ge-
len bilgileri alır. Medulla oblangatanın üst bölü-
mü kalp fonksiyonlarını hızlandırıcı, alt bölümü
ise yavaşlatıcı bölge olarak tanımlanır. Her iki böl-
geye birden kardiyoregülatör bölge denir. Kalbin
fonksiyonlarını arttıran sempatik sinir lifleri hız-
landırıcı bölgeden köken alarak spinal kord üze-
rinden kalbin bütün bölümlerini innerve (sinir
sonlanması) eder. Sempatik sinir lifleri uçlarından
nörepinefrin salgılanır. Salgılanan nörepinefrin;
a. SA düğümünü uyararak kalp atım sayısını
arttırır.
b. Kalbin bütün bölümlerinde ileti hızını ve
uyarılabilirliği arttırır.
c. Kulakçık ve karıncıkların kasılma gücünü
arttırır.
Dolaşım sistemi üzerindeki parasempatik
etki vagus siniri ile gerçekleştirilir. Yavaşlatıcı
bölgeden köken alan vagus sinir uçları sempatik
sinirlerin aksine sadece kalbin SA ve AV düğüm-
lerinde sonlanır. Parasempatik sinir uçlarından
asetilkolin salgılanır. Asetilkolin SA ve AV dü-
ğümlerini etkileyerek kalp atım sayısını ve uyarı-
ların geçiş hızını azaltır. Parasempatik sinirlerin
doğrudan karıncıklar üzerine bir etkisi yoktur.
112
Dolaşım Sistemi ve Kan Fizyolojisi
Özel Dolaşımlar
Bedendeki bazı dolaşım yerleri normal dolaşım-
dan farklılıklar gösterir.
• Karaciğer atardamarı genel dolaşımdan ge-
lir ve karaciğer atardamarı ile oksijenlenmiş
kanı karaciğere getirir. Karaciğer portal top-
lardamarı ise sindirim sisteminden emilmiş
besinleri karaciğere getirir. Atardamar ve
toplardamar kanları karaciğer sinüslerinde
birbirine karışır (Şekil 4.16) ve sonra ka-
raciğer toplardamarı olarak karaciğerden
çıkıp alt ana toplardamara bağlanır ve kalbe
geri döner.
• Beyin ve kalp en çok çalışan organlardan
olduklarından metabolik hızları çok faz-
ladır. Bu durumu karşılamak için beyin
ve yüreğe birim zamanda daha çok kan
akımı olur. O nedenden beyin ve önceden
açıklanan kalbin kan dolaşımı da farklılık
gösterir.
• Akciğer kan dolaşımı (küçük dolaşım) da
atardamarlarında az O2 taşıyor olması ama
toplardamarlarında çok O2 taşıyor olması
açısından özeldir.
• Fetal dolaşım en çok değişiklik gösteren
dolaşımdır. Anne karnındaki canlının
(fetus) akciğerleri, böbrekleri ve sindirim
sistemi henüz çalışmaya başlamamıştır.
Çünkü fetus plasentası (eş = etene) yo-
luyla O2 ve besinleri anneden alıp, atık
maddeleri anneye verdiği için plasenta
dolaşımı karışık ve özeldir. Fetal dolaşım
doğumdan hemen sonra bebekte normale
döner.
Sempatik sinir sistemindeki genel bir uya-
rılma böbreküstü bezlerini de etkileyerek
böbrek medullasından epinefrin (adrena-
lin) salgılanmasını uyarır. Kana verilen
adrenalin hızla kalbe gelerek kalpte nöre-
pinefrin etkilerini gösterir.
 4
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

alt ana
mide
toplardamar
karaciğer
toplardamarları

dalak

karaciğer
dalak
toplardamarı
portal pankreas
toplardamarı
safra kesesi
bağırsak
bağırsak toplardamarı
toplardamarı

ince inen kolon

bağırsak
çıkan kolon

rektum

apendiks
anüs

Şekil 4.16 Portal Dolaşımı

ÖÇ 3 Dolaşım sisteminin düzenlenmesini açıklayabilme

Araştır İlişkilendir Anlat/Paylaş

Kan basıncını etkileyen et- Dolaşım sisteminin kont-

Dolaşım sistemi üzerine
kenleri açıklayınız. rolünde görev alan yapıları
otonom sinir sisteminin et-
Nabız nedir ve hangi etken- ve nörotransmitterleri açık-
kilerini tartışınız.
ler nabzı etkiler? layınız.

113
4
KAN’IN YAPISI VE GÖREVLERİ
Kan kapalı damar sistemi içerisinde dolaşan sıvı
hâlde bir dokudur. Kalbin pompalaması ile yüksek
basınçlı damarlardan (arterler ya da atar damar-
lar) düşük basınçlı damar yataklarına (venler ya da
toplar damarlar) doğru akar ve tekrar kalbe döner.
Kan, plazma ve şekilli elemanlar (hücresel kısım)
dan meydana gelmiştir. Plazma kanın sıvı kısmını,
eritrosit, lökosit ve trombositler hücresel kısmını
oluşturmaktadır.
Kan erişkin bir kişinin vücut ağırlığının yak-
laşık %8’ini oluşturur. Tüm kanın %55’i plazma,
%45’i hücresel kısımdır. Sağlıklı bir kişide ortala-
mA 5-6 litre kan bulunur. Kanın 1/3’ünden fazla-
sını kaybetmek (yaklaşık 1, 5 L) kişinin yaşamını
tehlikeye sokar.
Beden fonksiyonlarının sürdürülmesinde kan;
1. Hücresel faaliyetler için gerekli oksijeni ak-
ciğerlerden dokulara, metabolizma sonucu
hücrelerde oluşan karbondioksiti atılmak
üzere akciğerlere taşır.
2. Sindirim sisteminden emilen besinlerin
hücrelere, hücreler de oluşan metabolik
artıkların boşaltım organlarına taşınması-
nı sağlar. Çeşitli organ ve bezlerde üretilen
hormonların hedef dokulara taşınmasında
rol oynar. Vitaminlerin, enzimlerin taşın-
masını sağlar.
3. Plazma ve eritrositlerde bulunan tampon-
layıcı özelliklerdeki moleküller ile pH’ın
(asitlik derecesi) sabit tutulmasına katkıda
bulunur.
4. Metabolizma sonucu üretilen ısının doku-
lara eşit şekilde dağıtılmasını sağlar.
5. Kan hücrelerinden lökositlerin fonksiyon-
ları ve üretilen antikorlar aracılığı ile vücut
savunmasında ve bağışıklığında görev alır.
6. Plazmada bulunan pıhtılaşma faktörleri ve
trombosit fonksiyonları ile kanamanın dur-
durulması ve pıhtılaşmada rol oynar.
pH; bir çözeltinin asitlik veya bazlık dere-
cesini tarif eden ölçü birimidir. 0’dan 14’e
kadar olan bir skalada ölçülür. pH değeri
7 ise nötr olrak kabul edilir. pH değeri 0’a
aklaştıkça asitlik oranı artar.
114
Dolaşım Sistemi ve Kan Fizyolojisi
Kanın Fiziksel Özellikleri
Kan hücresel kısmın plazmada dağılması ile olu-
şan bir süspansiyondur. Dolayısıyla tüpe alınmış bir
kan örneği ışığı geçirmez ve bulanıktır. Kan suya
göre 3-4 kat daha viskoz bir sıvıdır. Dolayısıyla kan
suya göre daha yoğun ve daha az akışkan özelliktedir.
Kanın pH değeri 7.40 -7.35 arasındadır. Bu değer
çok dar sınırlar içinde değişir. Kan pH’ının normal
sınırlar altına düşmesi asidoz, üstüne çıkması alkaloz
denilen tablolara sebep olur. Bu koşullarda hücreler
normal fonksiyonlarını yapamazlar.
Viskozite akışkanlığa karşı gösterilen di-
renci ifade eder.
Plazma
Plazma kanın sıvı kısmıdır. Cam tüp içine aldı-
ğımız kana pıhtılaşmayı engelleyecek bir madde -ki
bunlara antikoagulan maddeler diyoruz- koyar sant-
rifüje edersek üstte kalan sıvı kısım plazmadır (şekil
4.17). Eğer antikoagulan koymadan santrifüje eder-
sek üstte kalan sıvı kısım serumdur. Serum ile plazma-
nın yapıları çok benzemekle birlikte ufak farklılıklar
vardır. Serum pıhtılaşma olayı gerçekleşen kanın sıvı
kısmıdır. Plazma proteinlerinden fibrinojen pıhtılaş-
mada kullanıldığı için serumda bulunmaz.
Santrifüje edilmiş kanın üst kısmında plazma
alt kısmında ise hücresel kısım bir sütun oluşturur.
Özgül ağırlıkları fazla olan hücreler dibe çökerler.
Hücresel kısmın tüm kan hacmine oranına hema-
tokrit denir. Hematokrit kandaki hücrelerin yüz-
desini bildiren bir kavramdır. En fazla sayıda bu-
lunan kan hücreleri eritrositler (alyuvarlar) olduğu
için hematokrit değeri eritrositlerin yüzdesini ifade
ediyor denilebilir. Hematokrit kadınlarda %42 ± 5,
erkeklerde %47 ± 5 dir.
Santrifüj; yüksek devirli, içerisine tüp ya
da benzer araçlar içine yerleştirilen karı-
şımların yüksek devirde dairesel dönme
hareketiyle çökelme prensibiyle ayrılma-
sını sağlayan laboratuvar aletidir. Santri-
füjde ağır ya da yoğun kısımlar merkezkaç
kuvveti yardımıyla tüpün alt kısmında
toplanırken daha hafif parçalar tüpün üst
kısmına doğru hareket eder.
 4
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

Şekil 4.17 Tüp İçine Alınarak Kanda Santrifüj İşlemi Sonunda Kanın Hücresel Kısmının Dibe Çökmüş Görüntüsü

Plazmanın %90’ını su, %10’unu organik ve inorganik katı maddeler

ouşturur. Organik maddeler proteinler, karboNhidratlar, yağlar, hormon-
lar, vitaminler, enzimler, üre ürik asit gibi azotlu maddeleri içerir. İnorganik dikkat
maddeler; sodyum, potasyum, klor, kalsiyum, magnezyum, demir, bakır, Plazma proteinlerinin çeşitli
bikarbonat, fosfat gibi maddelerdir. İnorganik maddeler kanın pH’ından so- hastalıklar ya da doğuştan
rumludur. Plazmada çözünmüş parçacık miktarı plazmanın ozmolaritesini yapım bozuklukları nedeniy-
belirler. Plazma ozmolaritesi yaklaşık 300 mosm/L’dir. Plazma ile aynı ozmo- le konsantrasyonları azalması
lariteye sahip sıvılar izotonik, plazmadan daha az ozmolariteye sahip sıvılar durumuna hipoproteinemi
hipotonik, plazmadan daha yüksek ozmolariteye sahip sıvılar hipertoniktir. denir. Örneğin, afibrino-
%0.9’luk NaCl çözeltisi plazma ile izotoniktir ve hastaya sıvı tedavisi gerek- jenemi fibrinojen eksikliği
tiğinde en fazla kullanılan fizyolojik çözeltidir. nedeniyle pıhtılaşma bozuk-
luklarının görüldüğü bir tab-
Plazmada en çok bulunan organik maddeler proteinlerdir. Plazma pro-
lodur. Plazma proteinlerinin,
teinleri albumin, globulinler ve fibrinojen olmak üzere 3 gruptan oluşur.
karaciğer hastalıkları, böbrek
Albumin ve fibrinojen karaciğerde, globulinler ise hem karaciğer hem de
hastalıkları, uzun süreli açlık,
lenfoid dokularda sentezlenir.
bağırsak emilim bozuklukla-
Plazma proteinlerinin önemli görevleri vardır: rı sebebiyle miktarları azaldı-
1. Plazmanın damar yatağı içinde tutulmasını sağlayan kolloid ozmotik ğında onkotik basınç azalır
basınç (onkotik basınç) yani bir emme gücü yaratırlar. Özellikle çok ve damar içindeki sıvı doku
küçük moleküllü ve konsantrasyonu fazla olan albumin onkotik ba- aralığına (interstisyel aralık)
sıncın %80’inden sorumludur. Plazma proteinleri azalırsa sıvı damar çıkar. Buna ödem denir.
içerisinden doku aralığına çıkar.
2. Birçok maddeyi bağlayarak taşınmasında görev yaparlar. Albumin ve globulinlerin α ve β alt grup-
ları özellikle taşıma işinde rol alırlar. Hormonlar, iyonlar, lipitler, enzimler, ilaçlar, metallar gibi
pek çok madde plazma proteinlerine bağlanarak taşınır. Örneğin, demir transferrin adı verilen
β-globulin ile taşınır.
3. Plazma proteinleri asit ve baz molekülleri bağlayarak tampon görevi yapar ve vücut sıvılarının
pH’ının sabit kalmasına yardım eder.
4. Fibrinojen aracılığıyla kan kaybını önleme, Υ- globinler aracılığıyla antikor olarak vücut savunma-
sında yer alma gibi özel görevleri vardır.

115
4
Dolaşım Sistemi ve Kan Fizyolojisi

Eritrositler (Alyuvarlar)
Eritrositler, içlerinde bulunan hemoglobin molekülü sebebiyle kırmızı
renkli, ortası basık, yanları şişkin (bikonkav disk şekilli) kanda en fazla dikkat
sayıda bulunan kan hücreleridir. Kan hücreleri eritrosit, lo-
kasit ve trombositlerdir.

Şekil 4.18 Eritrositlerin Görünümü

Normal sağlıklı bir kadında 1 mm3’te 4.200.000

± 300.000, erkekte 5.200.000 ± 300.000 eritrosit
bulunur.
Olgun eritrosit içinde organeller yoktur (örne-
ğin; çekirdek, golgi, endoplazmik retikulm). Sadece
anaerobik (oksijen kullanmadan) yollardan enerji
elde edeceği glikolitik enzimler ve hemoglobin mo-
lekülü vardır. Dolayısıyla kılcal damarlardan esne-
yerek geçebilme özelliğine sahiptirler. Eritrositlerin
yaşam süresi 120 gündür. Yaşlanan eritrositler da-
lak, karaciğer, kemik iliği makrofajları tarafından
ortadan kaldırılırlar.
Hipertonik çözeltilerde eritrositlerin içerisin-
den dışarıya sıvı çıkışı olur ve büzülürler. Hipoto-
nik çözeltilerde ise eritrosit içerisine sıvı girişi olur
ve şişerler. Fazla su girişi olursa eritrositler patlar,
hemoglobin dışarıya yani plazmaya çıkar ve plazma
rengini kırmızıya boyar. Buna hemoliz denir. Do-
layısıyla sıvı tedavisinde eritrositlerin zarar görme-
mesi için izotonik sıvılar kullanılır. %0.9’luk NaCl
ve %5’lik dekstroz serum fizyolojik olarak bilinir ve
hastaya güvenle verilir.
Hipertonik çözeltiler kana göre yüksek
derişimli çözelti anlamı taşımaktadır. Hi-
pertonik bir ortama konulan hücrede bu-
lunan su kendisinden daha yoğun çözel-
tiye doğru gider yani hücre su kaybeder,
küçülür.
Hipotonik çözeltiler kana göre düşük de-
rişimli çözeltilerdir. Hipotonik bir ortama
konan hücre kendisinden daha düşük de-
rişimli çözeltinin suyunu çeker ve şişerler.
Eritrosit Üretimi (Eritropoez)
Eritrositler embriyonik dönemde vitellus kese-
sinde, fötal hayatın son aylarına kadar karaciğer ve
dalakta, gebeliğin son aylarından sonra ise yaşam
boyunca kemik iliğinde yapılırlar. 20 yaşından
sonra sadece yassı kemiklerin iliklerinde yapım
sürer. Kemik iliğindeki çok potansiyelli kök hüc-
relerin, çeşitli büyüme faktörlerinin etkisi altında
(interlökinler ve koloni uyarıcı faktörler) çoğalma

116
 4
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

ve farklılaşması ile olgun eritrositler oluşur. Eritrositlerin ana görevi do-

kulara oksijen taşımaktır. Vücutta sistemik ya da bölgesel oksijen azlığı
(Hipoksi) eritrosit yapımını uyarır. Örneğin, solunumu zorlaştıran has- dikkat
talıklar, dolaşım bozuklukları, yüksek rakımlı yerlerde yaşamak hipoksik Sedimantasyon, birçok has-
koşullardır. Hipoksi eritropoietin isimli bir büyüme hormonunun salını- talığın seyrinin ve uygula-
mını uyarır. Eritropoietin’in %90-95’i böbreklerde %5-10’u karaciğerde nan tedavinin izlenmesinde
sentezlenir. Eritropoietin salınmadan hipoksi eritrosit yapımını artıramaz. önemli bir kan testidir. Da-
Böbrek hastalığı olan kişilerin eritropoietin salınımı yeterli olmadığı için mardan alınmış ve pıhtılaş-
bu hastalarda kansızlık (anemi) tablosu görülür. Ayrıca epinefrin, nore- ması önlenmiş kan bir tüp
pinefrin ve androjenler eritrosit yapımını hızlandırır. Erkeklik hormonu içerisinde 1 saat bekletilir ve
olan androjenlerin adölesan döneminde miktarının artması ile erkeklerin eritrositlerin dibe çökmesi
eritrosit sayılarında artış görülür. sağlanır. Eritrositlerin birim
zamandaki çökme hızına se-
Hemoglobin dimantasyon hızı denir. Nor-
mal sedimantasyon değeri
Hemoglobin eritrosit içerisini tamamen dolduran, kırmızı renkli, ok-
kadınlarda 0-20 mm/saat,
sijen bağlayan globuler bir proteindir. 1 hemoglobin molekülü, 4 poli-
erkeklerde 0-10 mm/saattir.
peptid zinciri, 4 Hem grubundan oluşur. Polipeptid zincirleri amino asit-
Sedimantasyon hızı, tüber-
lerin sıralanmasıyla oluşmuştur. Hem molekülleri ise protoporfirin bir
küloz, romatizma gibi doku
halka ve ortasına yerleşmiş demirden oluşur. Dolayısıyla 1 hemoglobin
tahribi yapan hastalıklarda,
molekülünde 4 hem grubu 4 demir atomu bulunur. Oksijenler demire
enfeksiyonlarda, tümörlerde,
bağlanır. 1 molekül hemoglobin 4 oksijen molekülü bağlar. Sağlıklı eriş-
kanserlerde, anemilerde ar-
kin insanın hemoglobinleri HbA olarak isimlendirilir. HbA, 141 ami-
tar. Plazma proteinlerinden
noasitli 2α, 146 aminoasitli 2β polipeptid zinciri içeren hemoglobindir.
globulin ve fibrinojen artar-
Anne karnındaki bebeğin kanında ise fötal hemoglobin dediğimiz (HbF)
sa sedimantasyon hızı artar,
2α, 2Υ zinciri içeren hemoglobin mevcuttur. HbF, anne kanından bebeğe
albumin artarsa sedimantas-
oksijen geçişini kolaylaştırır. Doğumdan sonra yavaş yavaş Hb A sentezi
yon hızı azalır.
başlar ve bütün HBF’ lerin yerini HbA alır. Hemoglobin’in kadındaki
normal değerleri ortalama 14 gr/dl, erkekte 16 gr/dl’ dir. Hemoglobin
polipeptid zincirlerinin sentezinde anormallikler olursa anormal hemoglobinler (Hb C, Hb J, Hb S
gibi) ortaya çıkar. Bu durumlara hemoglobinopatiler diyoruz. Bir çoğu problemlem yaratmazken çok
ciddi patolojik tablolara yol açanlar da olur.

İNSAN HEMOGLOBİN YAPISI

Hb S ‘de, mutasyon sonucu HbA’nın β
Oksijen Hemoglobin zincirindeki 6. aminoasit olan glutamik
molekülleri molekülü asit yerine valin gelmiştir. Bu hemoglo-
Heme
bin, vücudun düşük oksijen basınçlı böl-
gelerinde kristalize olur, globuler şeklini
kaybeder. Polimerize olan hemoglobin
eritrositlerin kılcal damarlardan geçerken
yırtılmasına sebep olur. Bu nedenle Orak
Hemoglobin Hücreli Anemi denilen ağır bir kansızlık
molekülü tablosu ortaya çıkar.

Kırmızı kan
hücresi

Şekil 4.19 İnsan Hemoglobin Yapısı

117
4
Anemileri ortaya çıkış nedenlerine göre basitçe
şöyle sınıflayabiliriz.
Şekil 4.20 Orak Hücreli Anemi
Hemoglobin anormalliklerinin bir diğer şekli
de hemoglobin polipeptid zincirlerinin eksik sen-
tezlenmesi sonucu ortaya çıkan Talasemi tablola-
rıdır. Hemoglobinin alfa ya da beta zincirlerinden
bir ya da daha fazlası eksik sentezlendiğinde ortaya
çıkar. Bozuk gen tek bir ebeveynden kalıtıldıysa ki-
şiler heterozigot olur ve tablo daha hafifi seyreder.
Her iki ebeveynden bozuk gen alan bireylerde çok
ağır anemi tablosu görülür. Akdeniz ülkelerinde
yaygın bir hastalıktır.
Anemiler
Anemi (kansızlık), eritrosit sayısındaki azal-
ma ve hemoglobin miktarındaki düşme sonucu
ortaya çıkan, vücudun hipoksiye maruz kalması
durumudur. Hücrelere yeterince oksijen taşına-
maması nedeniyle organlar, dokular fonksiyon-
larını yerine getiremez. Anemik kişilerde kronik
yorgunluk, sürekli uyku hâli, öğrenmede zorluk
ve egzersiz sırasında kalp hızında artışlar görü-
lür. Aşırı efor gerektiren spor ya da aktivitelerde
kalp, organlara gereken oksijeni ulaştırmak için
normalden daha hızlı çalışmaya başlar ve kalp yet-
mezliğe düşebilir. Hematokrit değerinin kadınlar-
da %37’nin, erkeklerde %42’nin altına inmesi,
eritrosit sayısının mm3’te 3 milyondan az olması
anemi göstergeleridir.
Hipoksi oksijen yetmezliği anlamına gel-
mektedir.
118
Dolaşım Sistemi ve Kan Fizyolojisi
1. Kemik iliğinin fonksiyonunu yerine getireme-
mesi sonucu ortaya çıkan anemilere aplastik
anemi denir. Kişinin hayatının bir döneminde
çeşitli toksik maddelere kronik maruz kalması
(ör. benzen gibi uçucu maddeler), çocukluk
çağında fazla kullanılan antibiyotikler, gama
ışınları, x ışınları bu sonuca yol açabilir.
2. Kan kaybı sonucu ortaya çıkan anemiler
Bunlar bir yaralanma sonucu ortaya çıkan
aşırı kan kaybı sonucu görülebilir. Ama en
sık görülme nedenleri gizli kan kayıplarıdır.
Kişilerin mide bağırsak sistemlerinde (gast-
rointestinal sistem) var olan hastalıklar ne-
deniyle ya da doğumsal damar anomalileri
nedeniyle sürekli önlenemez kan kayıpları
vardır. Kadınlar genital organlarındaki has-
talıklar sebebi ile de fazla kan kaybedebilir-
ler. Kan yapım hızı, kayıp hızının altında
kaldığı için kansızlık tablosu görülür.
3. Demir yetersizliği sonucu ortaya çıkan
anemiler
Gizli kan kayıpları ya da demirin gastrointes-
tinal sistemden emilimindeki bozukluklar so-
nucu demir eksikliği görülür. Demir, hemog-
lobin sentezi için gereklidir. Yeterince demir
yoksa hemoglobinde azalacaktır. Bu da anemi
tablolarının ortaya çıkmasına sebep olur. Bu
tip anemide eritrositler küçük ve içindeki he-
moglobin miktarı azdır. Dolayısıyla bu ane-
miler mikrositer hipokromik tarzdadır.
B12 vitamini emilim bozukluğu midede
intrinsik faktör dediğimiz bir maddenin
yeterince yapılamaması sonucu ortaya
çıkar. Besinlerin sindirimi ile açığa çıkan
B12 vitamini İntirinsik faktörle birleş-
meyince ince bağırsaklardan emilemez.
B12 vitamini yeterli olmayınca hücrelerin
DNA sentezi ve olgunlaşması bozulur.
Ortaya çıkan makrositer hücreler dola-
şımda hızla parçalanır. Bu tabloya Perni-
siyöz anemi denir. Bu tarz anemiler mak-
rositik hiperkromiktir. Pernisiyöz anemi
tedavisinde kişiye intramusküler olarak
B12 vitamini enjeksiyonu yapılır.

İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
4. Hemolitik (eritrosit yıkımına bağlı) anemiler
Bazı koşullarda eritrositlerin sentezinde
sorun yok iken yıkım hızları artmıştır. Ör-
neğin, doğumsal olarak bazı enzim yetersiz-
liklerinde (Glukoz- 6 fosfat dehidrogenaz),
eritrosit zarındaki bazı proteinlerin anormal
oluşlarında (spektrin, ankrin gibi), hemog-
lobin anomalilerinde (H bS gibi), bebekte-
ki kan uyuşmazlığı durumunda eritrositler
çok daha hızlı parçalanırlar ve anemi ortaya
çıkar.
5. B12 vitamini ve Folik asit yetersizliği sonucu
ortaya çıkan anemiler (Megaloblastik ane-
miler)
B12 vitamini ve folik asit yetersizliklerinde
DNA sentezi yeterince yapılamaz. Hücre
bölünmesi yeterince sağlıklı olmaz. İçlerin-
deki DNA miktarı azalmış ama RNA mik-
tarı artmış dev eritrosit seri hücreleri oluşur.
Bu hücrelere boyutlarının büyüklüğünden
dolayı makrosit denir. Dolaşıma çıkan bu
dev hücreler ince damarlardan geçerken
hızla parçalanırlar. Dolayısıyla eritrosit sa-
yısı azalır. Bu tarz anemilere megaloblastik
anemiler denir.
Kan Grupları
Kişilere rastgele kan transfüzyonu (nakli) ya-
pıldığında ölümle sonuçlanan vakaların olması,
kişilerin kanlarında bir farklılık olduğunu düşün-
dürmüştür. Bilimin ilerlemesi ile kişilerin eritro-
sit zarında farklı birtakım protein moleküllerinin
olduğu ortaya çıkmıştır. Antijen denilen bu mo-
leküllerin bazıları çok ciddi sonuçlara yol açan re-
aksiyonlar oluşturmaktadır. Özellikle A ve B anti-
jeni ile Rh (D) antijenleri ciddi reaksiyonlara yol
açtığı için bu gruplar kan nakillerinde çok dikka-
te alınmak zorunda kalmıştır. Kan hücrelerindeki
antijenlere aglutinojen, antikorlara aglutinin de-
nilir. A ve B aglutinojenleri yapı olarak genellikle
hücre zarındaki bir lipid molekülüne bağlanmış
şeker grupları şeklindedir. En son uçtaki şeker de-
ğişince antijenin adı değişir. A aglutinojeninin uç
kısmında şeker olarak N-asetil galaktoz amin, B
4
aglutinojeninin uç kısmında galaktoz vardır. A ve
B antijeni taşımalarına göre bireyler 4 farklı kan
grubuna ayrılırlar. Eritrosit zarında sadece A anti-
jeni varsa A kan grubu, sadece B antijeni varsa B
kan grubu, hem A hem B antijeni varsa AB kan
grubu, her iki antijeni taşımayan bireylerde O
kan grubu olurlar. A grubu bireyin plazmasında B
antijenine karşı antikor vardır (anti- B). B antije-
ni taşıyan bireyin plazmasında A antijenine karşı
antikor (Anti-A) vardır. AB kan grubu bireylerin
plazmasında A ve B antijenlerine karşı antikor
yoktur. O kan grubu bireylerde ise A ve B anti-
jenleri yok iken plazmalarında hem Anti-A hem
de Anti-B antikorlar vardır. Dolayısıyla A grubu
bir kişiye B grubu kan verilirse A grubu kişisinin
plazmasındaki antikorlar (Anti-B), B grubu anti-
jenlere saldırıp tutunur ve aglutinasyon dediğimiz
kümelenme reaksiyonları meydana gelir. Bunlar-
da damarları tıkayıp ciddi problemlere yol açarlar.
Dolayısıyla kan nakilleri bu antijen ve antikorlara
dikkat edilerek yapılmak zorundadır. AB grubu-
na, plazmasında A ve B’ye karşı antikor taşımadığı
için genel alıcı denir. Diğer gruplardan kan alabi-
lir. O kan grubuna, A ve B antijeni taşımadığı için
genel verici denir ve diğer gruplara kan verebilir.
Ama zorunlu olmadıkça herkesin kendi grubun-
dan kan alması daha uygundur. Kan grupları her
iki ebeveynden gelen genlerle kalıtılır. Örneğin,
bir ebeveynden O kan grubu bir ebeveynden B
kan grubu geni alan bireyin genotipi BO olması-
na rağmen fenotipi yani kan grubu B’dir. A ve B
kan grupları baskın kalıtılırlar.
Rh faktörü (D antijeni), kan nakillerinde kli-
nik problem çıkaran bir diğer kan grubu antijeni-
dir. Eritrosit zarında Rh antijeni taşıyan bireylere
Rh (+), taşımayan bireylere Rh (-) denilir. Rh (+) ve
Rh (-) bireylerin her ikisinin plazmasında da Rh’a
karşı antikor yoktur. Ancak Rh (-) bir bireye yanlış-
lıkla Rh (+) kan verilirse kişide Rh antijenine karşı
antikor oluşur. Bu antijen ve antikorlar biribirine
tutunarak aglutinasyon oluştururlar. Kümelenmiş
eritrositler ince damarları tıkayarak ya da aşırı he-
molize uğrayarak kişiyi ölüme götürecek reaksiyon-
lara yol açabilir.
119
4
Dolaşım Sistemi ve Kan Fizyolojisi

Tablo 4.2 Kan Grupları, Genotip, Aglutinojen ve Aglutininleri

Genotip Kan grubu (fenotip) Aglutinojen Aglutinin
AA, AO A A Anti-B
BB, BO B B Anti-A
AB AB A ve B -
OO O - Anti-A, Anti-B

Yenidoğanın Hemolitik Hastalığı (Eritroblastozis Fetalis)

Rh faktörü açısından anne ile bebeğin kanının uyuşmaması durumudur. Rh (-) bir kadın ile Rh (+) bir
erkek evlendiğinde, Rh (-) anne Rh (+) bir bebeğe hamile kalabilir. Plasentadan kan hücreleri geçemediği
için, bebeğin Rh antijeni anneye geçmez. Ancak doğum esnasında anne kanı ile bebek kanı bir miktar
karışır. Rh faktörüyle karşılaşan Rh (-) annenin, kemik iliğinde Rh’a karşı antikorlar oluşur. Oluşan bu
antikorlar (IgG) daha sonraki gebeliklerde plasentadan bebeğe geçer ve eğer bebek Rh (+) ise antikorlar
eritrositlerdeki Rh antijenlerine tutunur ve aglütinasyona bağlı hemolizler gelişir. Hemoliz sonucu aşırı
açığa çıkan bilirubin, kan beyin bariyeri gelişmemiş bebeğin beynine gider ve birikir. Bu durumda kernik-
terus denilen mental bozukluklara yol açan tablo ortaya çıkar. Bebek ağır anemiden ölebilir ya da kernik-
teruslu olarak doğar. Bu riske sahip annelere gebelik sırasında (28. hafta) veya doğumdan sonra en geç 72
saat içinde Anti-D antikorları verilir. Bunlar bebekten geçen Rh antijenlerini yakalayıp ortadan kaldırır.
Böylece annenin kemik iliğinin Rh antikoru üretmesi engellenir.

Lökositler (Akyuvarlar)
Lökositler, vücudu tehdit eden bakteri, virüs ve çeşitli mikroorganizmalara karşı vücut savunmasında
rol alan kan hücrelerdir. Kemik iliğinde kök hücrelerden ve az miktarda lenf dokudaki öncü hücrelerden
üretilen lökositler lenf damarları aracılığıyla dolaşıma çıkarlar.
Enfeksiyon, enflamasyon ve ateşli durumlarda kolayca dolaşımdan dokulara geçerek savunmada rol
oynarlar. Sağlıklı yetişkin bir kişide lökosit sayısı mm3’te 4.000-10.000’dir. Lökositlerin mm3’te 10.000’den
fazla olmasına lökositoz, 4.000’den az olmasına lökopeni denir. Lökositler çekirdeklerinin şekillerine göre alt
gruplara ayrılırlar (Şekil 4.21).
a. Po l i m o r f o n ü k l e e r
(çok parçalı çekirdek-
li) lökositler: Polimor-
fonükleer lökositlerin
stoplazmalarında çok
miktarda granül bu-
Nötrofil Eozinofil Bazofil Monosit
lunduğu için granülo-
sitler de denilir.
b. Mononükleer (tek
parçalı çekirdekli) lö-
kositler: Mononük-
leer lökositlerin stop-
lazmalarında granül
olmadığı için agra-
nülosit adı da verilir. T hücresi B hücresi Doğal öldürücü Makrofaj
Agranülositler, mono- hücre
sitler (%2-8) ve lenfo- Şekil 4.21 Lökositlerin İsimlendirilmesi
sitler (%20-40) olarak
iki gruba ayrılır.

120

İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
Granülositler, boyanma özelliklerine göre 3
gruba ayrılırlar.
a. Nötrofiller, bütün lökositlerin %45-70’ini
oluştururlar, soluk, açık mor boyanırlar.
b. Eozinofiller, %1-5’ini oluştururlar ve asi-
dik boylarla pembe boyanırlar.
c. Bazofiller, %0.1’ini oluştururlar ve bazik
boyalarla koyu mavi boyanırlar.
Fagositoz; bedene giren mikroorganizma-
ların ya da vücutta ölen hücrelerin, fago-
sitik hücrelerce tanınıp, yutularak ortadan
kaldırılmasıdır.
Nötrofiller; en iyi fagositoz yapan, stoplaz-
malarındaki granüllerde çok fazla enzim bulunan
lökositlerdir. Dolaşımda ortalama 6-7 saat, doku-
larda birkaç gün ömürleri vardır. Enfeksiyon böl-
gelerine gitmek için damarın endotel hücrelerinin
arasından doku aralığına çıkarlar. Doku aralığına
çıkabilmesi için enfeksiyon bölgesine yönlenme-
si gerekir, bu yönlenme işlemine kemotaksi denir.
Enfeksiyon bölgesindeki mikroorganizmadan salı-
nan toksinler, bölgedeki reaksiyonlar sonucu hüc-
relerden açığa çıkan aracı moleküller kemotaktik
ajanlar olarak isimlendirilir ve lökositlerin bölge-
ye göçmesine sebep olurlar. Aktifleşmiş nötrofiller
önce bazı yapışma molekülleri ile damar duvarına
tutunur sonra ameboid hareketle âdeta sürünerek
damarların endotel hücreleri arasından doku ara-
lığına çıkarlar. Buna diapedez denir. Bundan sonra
fagositoz olayı başlar. Fagositoz, hücrenin içine ya-
bancı bir maddenin alınması ve enzimlerle sindiril-
mesidir. Aktive olmuş lökosit yabancı organizmaya
önce birtakım moleküllerle tutunur. Daha sonra
lökosit yalancı ayaklar (pseudopodlar) çıkararak
yabancı maddeyi ya da organizmayı tamamen
sarmalar ve kendi hücre membranı içine hapse-
der. Daha sonra membranla paketlenmiş yaban-
cı maddeyi hücre içine alır. İçinde yabancı cisim
olan zarla sarılmış bu yapıya fagositik vesikül denir.
Hücrenin sindirim enzimlerini taşıyan lizozomlar
bu fagositik vesikülle birleşir ve içindeki enzimleri
salgılayarak bu cismi ya da organizmayı öldürmeye,
sindirmeye çalışırlar. Ayrıca oksidatif reaksiyonlarla
öldürücü birtakım moleküller üretilir. Oksijenden
üretilmiş süperoksit anyonu denilen toksik oksijen
4
molekülleri ve hidrojen peroksit (H2O2), hipok-
lorik asit (HOCl) gibi kuvvetli öldürücü molekül-
lerle yabancı organizmalar öldürülmeye çalışılır.
Bakteriyel enfeksiyon, inflamasyon, doku nekrozu
ve yüksek ateşte özellikle nötrofil sayıları artar.
Hücrelerin lizozomlarında proteinle-
ri parçalayan proteaz, peroksidazlar gibi
enzimler, mikrop öldürücü defensinler
bulunur.
Eozinofiller, granüllü lökositlerdir. Çok parçalı
çekirdekleri bunur ve stoplazmaları granüllerinden
dolayı pembe ve kırmızı boyanır. Fagositoz aktiviteleri
düşüktür. Granüllerinde bulunan çeşitli enzimleri ve
sitokinleri salgılayarak fonksiyon gösterirler. Özellikle
paraziter enfeksiyonlarda ve alerjik reaksiyonlarda sa-
yıları artar. Fagosite edilemeyecek kadar büyük para-
zitlere tutunurlar ve salgıladıkları maddelerle parazit-
leri öldürmeye çalışırlar. Alerjik reaksiyonlarda sayıları
artar ve granüllerinin içlerindeki maddeleri salgılarlar.
Bazofiller ve mast hücrelerinden salınan, gecikmiş al-
lerjik reaksiyonlara ve enflamasyona (yangı, iltihap)
yol açan maddelerin etkilerini engellemeye çalışırlar.
Bazofiller; koyu mavi boyanan, stoplazmasın-
da çok fazla granül bulunan lökositlerdir. Fagositoz
yapmazlar. Alerjik reaksiyonlarda sayıları çok artar.
Granüllerinin içerisinde alerjiyi ve enflamasyon
bulgularını ortaya çıkaracak çok sayıda madde var-
dır. Bunlar histamin, heparin bradikinin gibi va-
zoaktif (damar üzerine etkili) maddeler, protezlar,
çeşitli enzimler ve sitokinlerdir.
Monosit ve makrofajlar; monositler kemik
iliğinde üretilen, granülsüz, böbrek şeklinde çekir-
deği ile kolayca tanınan dolaşımdaki lökositlerdir.
Dolaşımda yaklaşık üç gün kalırlar. Daha sonra
dokulara geçerek yerleşirler. Dokularda uygun uya-
rılarla farklılaşıp büyüyerek makrofajlara dönüşür-
ler. Makrofajlar büyük ve nötrofillerden bile daha
fazla fagozitoz yapan hücrelerdir. İçlerine aldıkları
yabancı organizmaları nötrofillere benzer meka-
nizmalarla öldürürler. Ayrıca bir kısım makrofajlar
T lenfositlerine öldürdükleri organizmanın anti-
jenlerini sunup, tanıştırarak bağışıklık sistemini
uyararırlar. Sabit ve gezici makrofajlar vardır. Ka-
raciğerdeki Kupffer hücreleri, beyindeki mikroglia
hücreleri sabit makrofajlara en iyi örneklerdir.
121
4
Dolaşım Sistemi ve Kan Fizyolojisi

Lenfositler, lenfositler granülsüz lökositler olup kemik iliğinde üre-

tilirler. Daha sonra bir kısım lenfositler timus bezine göç ederek burada
farklılaşırlar. Bunlara T lenfositleri denir. Farklılaşmasını kemik iliğinde dikkat
tamamlayanlar B lenfositleri olarak adlandırılırlar. T ve B lenfositler üze- Kemik iliğinde kanserleşme
rinde onların tanınmasına yarayan özel yüzey antijenleri vardır. Gerek T sebebiyle lökositlerin kont-
gerek B lenfosit öncüleri, lenf düğümleri ve lenfoid organlara göç ederek rolsüz çoğalma ve kanda
yerleşirler. Sonraki dönemlerde ihtiyaç hâlinde, burada çoğalıp farklıla- lökosit sayılarının aşırı art-
şarak dolaşıma çıkarlar. ması lösemi olarak bilinir.
Lösemiler iki sınıfta incele-
T lenfositleri, hücresel immüniteden (bağışıklıktan) sorumlu lenfositler-
nir. Lenfoid hücrelerin kont-
dir. Vücuda giren bakteri ve virüslar, nakledilmiş organlar, değişime uğramış rolsüz çoğalmaları ile oluşan
kanserli hücreler, vücudun hatalı bozuk hücreleri ve molekülleri T lenfositler lenfositik lösemiler ve miye-
tarafından tanınır ve ortadan kaldırılmaya çalışılır. loid seri (Nötrofil, bazofil,
B lenfositleri, humoral immüniteden sorumlu hücrelerdir. Antijenik eozinofil, monosit) hücrele-
uyarılar altında B lenfositleri plazma hücresine dönüşür. Plazma hücreleri rinin kontrolsuz çoğalmasıy-
de antikor sentezlemeye başlar. Özellikle bakteriyel enfeksiyonla savaşta bu la oluşan miyeloid lösemiler.
antikorlar önemli rol oynarlar. Lösemi hücreleri sayıca çok
olsa da iyi farklılaşmamış,
normal fonksiyon göreme-
Trombositler yen hücrelerdir. Daha az
Trombositler, kemik iliğinde üretilen dev hücreler olan megakaryositlerin farklılaşmış hücreler akut
parçalanması ile oluşan, çekirdeksiz 2-4 µm çapında, stoplazması bol granül (ani gelişen) lösemilere yol
içeren kan elemanlarıdır. Normal sayıları 150.000- 400.000/mm3 arasında- açar ve daha hızlı ölüm gö-
rülür, daha tanımlanabilen
dır. Sayılarının normal değerlerden azalmasına trombositopeni, artmasına
çok farklılaşmış hücreler kro-
trombositoz denir. Trombositlerin kanamanın durdurulmasında önemli
nik (uzun zamanda gelişen)
görevleri vardır. Trombositlerin stoplazmalarında hareket etmelerini, şekil lösemilere yol açar ve yaşam
değiştirmelerini sağlayan aktin, miyozin, trombostenin denilen kasılabilen süresi 10-15 yıl olabilir. Lö-
proteinler vardır. Ayrıca çok sayıda granül mevcuttur. Granüllerin içerisinde, semilerde kişi enfeksiyonlara
damar kasılmasını sağlayan serotonin, tromboksan A2, yaralanan damarları çok çabuk yakalanır, anemi
onaran büyüme faktörü (PDGF), ADP molekülü, PAF (trombosit aktive gelişir, trombosit azlığından
edici faktör), trombositlerin birbirine yapışmasını sağlayan trombospondin, kanamalar görülebilir.
prostaglandinler ve birçok enzim bulunur.
Trombosit membranı üzerindeki glikoproteinler, yaralanan damar endotelinin altındaki yapılara,
özellikle kollojen moleküllerine trombositlerin tutunmasını sağlar. Bu tutunmaya adezyon denir. Tu-
tunmuş trombositler aktifleşerek yalancı ayaklar çıkarırlar, içlerinden pek çok madde salgılarlar ve böy-
lece birbirlerine yapışmaya başlarlar. Bu kümelenme olayına agregasyon denir. Kümelenen trombositler
bir plak oluşturarak yaralı damar bölgesini kapatmaya çalışırlar.

Trombositlerin sayıları azaldığında deri

Trombositopeni, dolaşım sistemindeki
trombosit sayısının çok azalmasıdır. Trom-
bosit sayısı 50.000’in altına düşmedikçe
kanama görülmez. 10.000-15.000’in al-
tındaki düzeyler genellikle ölümcüldür.
altında küçük kanamalar, morluklar gö-
rülür. Boyunda, göğüste, bacaklarda görü-
len bu küçük kanama odaklarına peteşiler
denir. Bu klinik tablonun adı trombosito-
penik purpuradır. Trombositlerin sayıları
normal ama fonksiyonları bozuk olursa
yine deri altı kanamalar görülür buna da
trombastenik purpura adı verilir.

122

İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
Hemostaz
Kanamanın durdurulması anlamına gelen he-
mostaz 3 basamakta gerçekleşir:
1. Zedelenen damarın kasılması (Vazokons-
triksiyon ya da vazospazm): Hasar gören
damarda ortaya çıkan ağrı duyusunun be-
yine iletilmesi ile sinirsel yolaklardan gelen
uyarılarla damar kasılabilir. Ya da miyoje-
nik mekanizmalarla yani sadece refleks ola-
rak kasın verdiği cevapla spazm gelişebilir.
Bunlara ek olarak hasarlı damar bölgesine
toplanan aktifleşmiş trombositlerden salı-
nan serotonin, tromboksan gibi maddeler
damar kasının kasılmasına ve damarın bü-
zülerek yara bölgesinin kapatılmasına ne-
den olur.
2. Trombosit plağının (tıkacının) oluşma-
sı: Yaralı damarda ortaya çıkan kollojene
bağlanarak aktifleşen trombositler, bir-
birine yapışarak bir trombosit kümesi
oluşturur. Özellikle trombositlerden sal-
gılanan ADP molekülü, PAF (trombosit
aktive edici faktör), bir pıhtılaşma faktörü
olan trombin trombositlerin agregasyonu
yani biribirine yapışmalarını artırır. Yara
bölgesi bu trombosit tıkacı ile kapatılma-
ya çalışılır.
3. Pıhtılaşma: Trombosit tıkacı gevşek bir
plaktır. Daha kalıcı ve daha sert bir hâle
pıhtılaşma işleminden sonra gelir. Pıhtılaş-
ma çözünebilen plazma proteini fibrinoje-
nin, plazmadaki bir seri faktörün (enzimin)
aktifleşmesi ile çözünemeyen fibrin hâline
dönüşmesi ve ağlar oluşturmasıdır. Fibrin
ağları arasına sıkışan trombosit tıkacı ve
diğer kan hücreleri bir yumak oluştururlar.
Daha sonra bir faktörün etkisi ile bu yumak
kasılarak içindeki serumu atar ve çok katı
çözünmez bir yapıya dönüşür. Pıhtılaşma
faktörleri plazmada inaktif hâlde bulunan
karaciğerde sentezlenmiş protein parçalayı-
cı (proteaz) enzimlerdir. İsimlerinin yanın-
da öğrenme kolaylığı olsun diye 1’den 13’e
4
kadar roma rakamları ile numaralandırıl-
mışlardır. Pıhtılaşma olayı iki farklı yol ile
başlatılabilir.
a. İntrensek yol, damar içindeki bir ha-
sar sebebi ile kan kollojen yapılara te-
mas edince Faktör XII aktifleşir. Aktive
olan faktör XII, faktör XI’ i; faktör XI
faktör IX’ u; faktör IX da faktör VIII
ile birlikte faktör X’u aktive eder.
Faktör X’ un aktive olması için kalsiyuma
ihtiyaç vardır.
b. Ekstrensek yol, bu da doku zede-
lenmesi ile başlar. Sağlam damar ya-
pısında doku faktörü ve VII. faktör
inaktif vaziyettedir. Ancak herhangi
bir nedenle zedelenen dokudan açığa
çıkan maddeler doku faktörünü, doku
faktörü de VII. faktörü aktifleştirir.
Aktifleşen faktör VII faktör X’ u aktif-
leştirir.
Her iki yol X. faktörden itibaren ortak yol
hâline dönüşür. Aktifleşen X. faktör yanına aktif-
leşmiş faktör V ve kalsiyumu alarak (ki bu hamp-
lexe protrombin aletivatörü denir) protrombini
trombine dönüştürür. Trombin bir enzimdir,
fibrinojeni fibrine dönüştürür. Fibrin iplikçikleri
ağlar oluşturur ve kan hücrelerini içine hapsede-
rek bir yumak oluşturur. Daha sonra kasılarak
içindeki serumu atar ve iyice katı hâle gelir. Bu
artık pıhtıdır.
Pıhtılaşmada görev alan bütün maddele-
rin tek hedefleri fibrinojenin fibrine dö-
nüşmesini sağlamaktır. Fibrinojeni fibrine
dönüştüren faktör trombin dir.
123
4
Dolaşım Sistemi ve Kan Fizyolojisi

Doku
Travması
Damar İçinde Travma
Ektrensek
yada Kollolenle Temas
Yol

Doku Faktör XII

Kalsiyum
Faktörü
İntrensek
Yol

Faktör VII Faktör X Faktör IX Faktör XII

Faktör VIII
Protrombin
Aktivatörü

Protrombin Trombin

Ca++

Şekil 4.22 Pıhtılaşma Yolakları

dikkat
Pıhtılaşmada;
a. Gerek instrinsik gerekse ekstrinsik yol-
la gerçekleşen kimyasal reaksiyonlar
sonucu protrombin aktivatörü oluşur.
Oluşan protrombin aktivatörü inaktif
hâldeki protrimbini trombine çevirir.
b. Aktifleşen trombin, fibrinojeni fibrin ip-
likçiklerine çevirir.
c. Fibrin iplikçikleri de trombositler, kan
hücreleri ve plazmayı da içine alarak
pıhtı oluşturur.
Kan ve dokularda pıhtılaşmayı etkileyen birçok
faktör bulunmaktadır. Bunlar prokoagülan (pıhtı-
laşmayı sağlayan) ve antikoagülanlar (pıhtılaşmayı
inhibe eden) maddelerdir. Kan pıhtılaşması bu iki
grup madde arasındaki dengeye bağlıdır. Kanda nor-
malde antikoagülanlar baskındır ve kan pıhtılaşmaz
fakat damar zedelendiğinde prokoagülanlar baskın
hâle gelir ve pıhtı oluşur.
Kanda pıhtılaşmayı engelleyen faktörler:
1. Endotelin düzgünlüğü, intrensek pıhtılaş-
ma sisteminin aktivasyonunu önler.
2. Glikokaliks tabakası, pıhtılaşmanın akti-
vasyonunu engeller.
3. Trombomodulin, trombini bağlar.
4. Trombomodilin-trombin kompleksi,
protein C’yi aktive eder bu da, faktör V ve
VIII’i inaktive ederek antikoagülan etkinlik
gösterir.
Karaciğerde sentezlenen, protrombin
68.700 molekül ağırlığında, α2 globulin
yapısında bir plazma proteinidir. Sentezi
için K vitaminine ihtiyaç vardır. K vitami-
ni eksikliğinde ya da karaciğer hastalıkla-
rında protrombin düzeyi düşebilir. Bu da
pıhtılaşma bozukluklarına yol açar. Pıhtı-
laşma için inaktif protrombinin, trombine
dönüşmesi gerekir.

124
 4
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

Bedende kendi kendine pıhtılaşmaya engel olacak birtakım maddeler üretilir.

dikkat Bu maddeler ile damar içinde oluşacak istenmeyen pıhtılar bu şekilde engellenir
Damar içinde pıhtı oluşu-
ve ya ortadan kaldırılır. Bunlardan bir tanesi Antitrombin III’tür. Dolaşımdaki
muna tromboz; oluşan pıhtı-
trombin gibi enzimleri blok-
ya da trombüs denir. Damar
layarak pıhtılaşmayı engeller.
içinde pıhtılaşma kan akımı
Bir diğer antikoagalan mad- Karaciğerde sentezlenen fibrinojen plaz-
yavaşladığı zaman ya da pıh-
de heparin’dir. Bir polisak- mada bulunur. Molekül ağırlığı oldukça
tılaşmayı engelleyici faktör-
karid olan heparin antitrom- yüksektir (340.000). Pıhtılaşmanın olabil-
lerde eksikliğe bağlı olarak
bin III’ün etkilerini birkaç mesi için fibrinojeninin fibrine dönüşmesi
ortaya çıkabilir. Trombüsler
kat artırır. gerekir. Bu dönüşümü trombin sağlar.
oluştukları bölgedeki damar-
ları tıkarlar. Daha da kötüsü
Hemofili A, %85’i faktör VIII eksikliğin-
bulundukları bölgeden ko-
de; %15’i faktör IX eksikliğine bağlı ola-
parak dolaşımda gezinebi-
rak ortaya çıkan ciddi bir kanama bozuk-
lir. Bunlara emboli denir ve
luğudur. Kalıtsal bir hastalıktır. Anneden
daha küçük çapta olan beyin
X geniyle kalıtılır. Kız çocuklar taşıyıcı,
damarlarını ve kalp koroner
erkek çocuklar hasta olur.
damarlarını tıkayarak ölüm-
cül hasarlara yol açabilir.

ÖÇ 4 Kanın yapısını ve önemini açıklayabilme

Araştır İlişkilendir Anlat/Paylaş

Kan hücrelerinin yetersiz-

Kan hücreleri kaç grupta Kan neden damar içinde
liğinde ortaya çıkabilecek
incelenir? pıhtılaşmaz, tartışınız.
sorunlar nelerdir?

125
4
Dolaşım Sistemi ve Kan Fizyolojisi

ÖÇ 1 Kalbin yapısını ve çalışma

prensibini açıklayabilme

Dolaşım sisteminin kilit öğeleri kalp, damarlar ve kandır. Dolaşım siste-

Kalbin Yapısı ve Çalışma Şekli minin en önemli parçası kalptir. Kalp göğüs kafesimizin içinde sola doğru,
iki akciğer arasında ve diyaframın üstünde baş aşağı durur. Dışını perikart
sarar. Kalp duvarını dışta bağ doku, ortada kas tabaka (miyokart) ve en
içte tek sıralı epitel hücre tabakası (endokart) oluşturur. Kalbin içinde dört
bölüm özeti

tane boşluk vardır. Üst tarafta sağlı sollu iki kulakçık, alt tarafta iki tane
karıncık bulunur. Kalpte dört tane de kapak vardır. Sağ kulakçık ile sağ ka-
rıncık arasındaki üçlükapak, sol kulakçıkla sol karıncık arasında bulunan
ikilikapak, sağ karıncıktaki kanı akciğerlere götüren akciğer atardamarı
başlangıcında yer alan akciğer yarımay kapak ve aort damarının başlan-
gıcında bulunan aort kapak. Bu kapakların geriye doğru akan kan tara-
fından kapatılması iki adet kalp seslerini doğurur. Koroner damarlar de-
nen ve atardamar, kılcal damar ve toplardamarlardan oluşan kalbin kendi
damar ağı vardır. Kalp kendi başına bağımsız çalışabildiğinden kasılmayı
sağlayan aksiyon potansiyel üretir. Kalbin elektriği sinoatrial (SA) düğüm,
atriyoventriküler (AV) düğüm ve Hiss demeti tarafından üretilir. Önder
odak noktaları denen bu sistem kalbin her tarafına dağılır ve dakikada
70-80 kez elektrik üretir. Kalp kaslarının kasılıp kanı pompalamasına sis-
tol, gelen kanı alabilmek için kasların gevşemesiyle yüreğin genişlemesine
diastol denir. Kulakçıklar aynı anda kasılır veya gevşer, karıncıklar da aynı
anda birlikte kasılıp gevşer. Kulakçıklar ile karıncıklar aynı anda birlik-
te asla kasılamazlar, kasılmamalıdırlar da. Yüreğin aort içine her seferde
fırlattığı kan miktarına atım hacmi denir. Yüreğin bir dakika içinde yap-
tığı vuruya kalp hızı denir ve yürek hızı dinlenim durumunda ortalama
75 vurudur. Yürek hızını yüreğin kendi ürettiği elektrik hızı ve beyindeki
kalp merkezî otonom sinirlerle kontrol eder. Ayrıca bedenimizdeki bazı
hormonlar da kalp hızını önemli derecede etkileyebilir. Bir sistol ve bir di-
astol kalp döngüsünü oluşturur. Yüreğin sistol yaparak bir dakikada atar-
damarlara pompaladığı kan miktarı ortalama beş litre kadardır ve buna
kalp debisi denir. Yürek debisi = atım hacmi X kalp hızıdır.

Kan damarlarının çeşitlerini

ÖÇ 2 sıralayabilme ve görevlerini
açıklayabilme

Kan damarlarımız, kanı bedenin en ince noktalarına kadar götüren

Kan Damarları kapalı bir ağ sistemidir. Bu ağı oluşturan damarlar atardamar, kılcal
damar ve toplardamar diye gruplandırılır. Çapı büyük olan atar ve
toplardamarların yapısı üç tabakadan oluşur. İçlerindeki elastik lifler
ve düz kaslar sayesinde genişleyebilme ve daralabilme özellikleri vardır.
Lümenlerini daralmasına vasokonstriksiyon, genişlemelerine de vaso-
dilatasyon denir. Arteriyol ve venüllerin duvarları biraz daha incedir.
Küçük arterler ve arteriyoller kapanıp açılarak bir dokuya gidecek kan
miktarının ayarlanmasında çok önemli görev yaparlar. Kan akışına en
fazla direnci bu damarlar gösterdiğinden bunlara direnç damarları da
denir. Kılcal damarların duvarı tek sıra epitel dokudan oluştuğu için
kan ile dokular arasındaki madde alışverişi kılcallar sayesinde olur.
Beden hücrelerimiz etrafını saran kılcal damarlardaki kanı toplayıp
yüreğe geri getiren damarlara toplardamar denir. Toplardamarların a)
kasılma yetenekleri pek olmadığından, b) içlerindeki kanın basıncı dü-
şük olduğundan ve c) kanı yer çekiminin tersine yüreğe doğru götür-
düklerinden içlerindeki kanın hareketini çizgili kaslarımızın kasılması
ve toplardamar kapakçıkları sayesinde olur. Toplardamarlara depo
damarları da denir. Çünkü beden dinlenim durumundayken toplam
beden kanımızın yarısından çoğu toplar damarlarımızda bulunabilir.
Dokular arası sıvıyı ve sindirim sisteminde emilen yağları alıp genel
dolaşıma katan bir de akkan dolaşımı vardır.

126

İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
ÖÇ 3 Dolaşım sisteminin
düzenlenmesini açıklayabilme
Dolaşım Sisteminin
Düzenlenmesi
ÖÇ 4 Kanın yapısını ve önemini
açıklayabilme
Kan’ın Yapısı ve Görevleri
4
Dolaşım sistemi iki devreden oluşur. Küçük (akciğer) dolaşımda
sağ karıncığın pompaladığı kan akciğerlere gidip karbondioksiti
dışarı verir, oksijenlenir ve sol kulakçığa dökülür. Büyük (siste-
mik) dolaşımda ise sol karıncığın aorta pompaladığı kan akci-
ğerler hariç bütün bedene gider ve tekrar sağ kulakçığa dökülür.
bölüm özeti
Büyük dolaşımın büyük atardamarlarındaki kanın damar duva-
rına yaptığı basınca kan basıncı denir. Sistolik ve diyastolik kan
basınçları vardır. Dinlenim durumunda ortalama sistolik ve di-
yastolik basınç 120/80 mm Hg kadardır. Kan basıncını düzenle-
yen birçok etken özetlenmiştir. Normal kan basıncının artmasına
hipertansiyon, azalmasına hipotansiyon denir. Kan dolaşımına
karşı gelen güçlere de kan akımına direnç denir. Kan akımına
en büyük direnci damarların daralması gösterir. Kan damarla-
rı daraldıkça kan akımı azalır. Aynı zamanda kanın yapısındaki
(hücre sayısındaki artış, içerdiği protein benzeri maddelerin artışı
gibi) bazı maddelerin artışı kan akımına direnç oluşturur.
Büyük ve küçük dolaşım sistemlerinin dışında, bedenin bazı böl-
gelerindeki kan dolaşımı değişiklik gösterebilir. Bunlara özel dola-
şımlar denir. En önemli özel dolaşımlar; portal dolaşım, kalp dola-
şımı, beyin dolaşımı ve henüz doğmamış bebeğin fetal dolaşımıdır.
Karaciğer portal toplardamarı ise sindirim sisteminden emilmiş
besinleri karaciğere getirir. Kalpten gelen atardamar ve toplarda-
mar kanları karaciğer sinüslerinde birbirine karışır ve sonra kara-
ciğer toplardamarı olarak karaciğerden çıkıp alt ana toplardamara
bağlanır ve kalbe geri döner. Bendende en çok besin ve oksijene
ihtiyaç gösteren beyin ve kalbin de bu organlara sürekli kan akımı
sağlayacak özel dolaşımları vardır. Akciğer kan dolaşımı (küçük
dolaşım) da atardamarlarında az O2 taşıyor olması ama toplarda-
marlarında çok O2 taşıyor olması açısından özeldir. Fetal dolaşım
anne karnındaki fetusun beslenmesi için gerekli dolaşımdır. Fetus
plasenta yoluyla O2 ve besinleri anneden alıp, atık maddeleri anne-
ye verdiği için plasenta dolaşımı karışık ve özeldir.
Canlının en temel yapı birimi olan hücrelerin varlıklarını sür-
dürebilmeleri ve fonksiyonlarını yerine getirebilmeleri için
enerjiye ihtiyaçları vardır. Enerji için gerekli malzemeleri (be-
sin, oksijen vb.) de hücrelere kan ulaştırır. Kan kalbin pompa-
laması ile yüksek basınçlı damarlardan düşük basınçlı damar
yataklarına doğru akar ve tekrar kalbe döner. Kan, plazma ve
şekilli elemanlar (hücresel kısım) dan meydana gelmiştir. Kan;
madde taşınması (oksijen, besin, hormon, karbondioksit, vi-
tamin, enzim vb.), kanın tamponlanmasında, ısı iletiminde,
bedenin savunmasında ve pıhtılaşmada görev alır.
Tüm kanın %55’i plazma, %45’i hücresel kısımdır. Kanın hüc-
resel kısmında eritrositler, lökositler ve trombositler bulunur.
Eritrositlerin temel görevi oksijen taşımaktır. Lökositler bede-
nin savunmasında görev alan hücreleri oluşturur. Trombositler
de pıhtışmada ve yara iyileşmesinde görev alır. Kanda bulunan
bu hücrelerin yeterli olmaması durumunda ciddi rahatsızlıklar
ortaya çıkar. Örneğin, eritrosit sayısında aşırı düşüş hücrelerin
yeterince oksijenlenmemesine yol açarken; lökosit sayısındaki
düşüşler ya da anormallikler beden savunma sistemini çökertir.
127
4
Dolaşım Sistemi ve Kan Fizyolojisi

1 Aşağıdakilerden hangisine yapılarından dola- 6 Kalp bir atımda ortalama kaç mililitre kan
yı bol miktarda kan taşımalarına bağlı olarak depo fırlatmaktadır?
damarları denir?
A. 30
neler öğrendik?

A. Arter B. 50
B. Kılcal damar C. 70
C. Toplar damar D. 85
D. Atar damar E. 100
E. Aort
7 Aşağıdakilerden hangisi kanda oksijen taşı-
2 Kalpte duyulan ikinci kalp sesinin nedeni yan kan hücresidir?
aşağıdakilerden hangisidir?
A. Eritrosit
A. Üçlü kapağın açılması B. Lökosit
B. Yarımay kapaklarının geriye kapanması C. Monosit
C. Nabız atımları D. Lenfosit
D. İkili kapağın kapanması E. Makrofaj
E. Karıncıkların kasılması
8 Bedende en iyi fagositoz yapan, stoplazmala-
3 Duvarı tek sıra hücreden oluşan damar aşağı- rındaki granüllerde çok fazla enzim bulunan löko-
dakilerden hangisidir? sit tipi aşağıdakilerden hangisidir?
A. Alt Vena Cava A. Nötrofil
B. Atar damar B. Lökosit
C. Aort C. Monosit
D. Kılcal damar D. Lenfosit
E. Üst Vena Cava E. Makrofaj

4 Kalpteki kanı akciğerlere pompalayan kalp 9 A ve B antijeni taşımadığı için genel verici
bölmesi aşağıdakilerden hangisidir? kan grubu aşağıdakilerden hangisidir?
A. Sağ karıncık A. A
B. Sol kulakçık B. O
C. Vena kava C. B
D. Sol karıncık D. AB
E. Sağ kulakçık E. AB (-)

5 Kalp yapısında kaç adet kapak vardır? 10 Kanamanın durdurulmasında ilk gerçekleşen
olay aşağıdakilerden hangisidir?
A. 1
B. 2 A. Kalbin nabız sayısının azalması
C. 3 B. Kanayan bölgedeki zarar gören damarların da-
D. 4 ralması
E. 5 C. Beyne giden kan akımın kesilmesi
D. Kemik iliğinden eritropoietin salgılanması
E. Kanayan bölgedeki kanın pıhtılaşması

128
 4
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

1. C Yanıtınız yanlış ise “Toplar Damarları” ko- 6. C Yanıtınız yanlış ise “Kalp Debisi” konusunu
nusunu yeniden gözden geçiriniz. yeniden gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

2. B Yanıtınız yanlış ise “Kalp Sesleri” konusunu 7. A Yanıtınız yanlış ise “Eritrosit” konusunu ye-
yeniden gözden geçiriniz. niden gözden geçiriniz.

3. D Yanıtınız yanlış ise “Kan Damarları” konu- 8. A Yanıtınız yanlış ise “Lökosit” konusunu ye-
sunu yeniden gözden geçiriniz. niden gözden geçiriniz.

4. A Yanıtınız yanlış ise “Yürek Boşlukları ve Ka- 9. B Yanıtınız yanlış ise “Kan Grupları” konusu-
pakları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. nu yeniden gözden geçiriniz.

5. D Yanıtınız yanlış ise “Yürek Boşlukları ve Ka- 10. B Yanıtınız yanlış ise “Hemostaz” konusunu
pakları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. yeniden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
4 Anahtarı

Kalbin ürettiği elektrik bedenin dış yüzeyine kadar iletilebilir ve derimizden

bu elektriği elektrokardiyograf denen aletle ölçebiliriz. EKG sonuçları mili-
metrik bir kâğıda yazdırılır. Bu kayıttan kalbin dakikada kaç kere attığı, ile-
tilen elektriğin hızı ve kalbin hangi bölgelerinden kaynaklandığı anlaşılabilir.
Elektriğin kulakçıklara yayılması P dalgasını; kulakçıkların depolarize olması
Araştır 1 QRS dalgasını karıncıkların repolarizasyonu T dalgasını oluşturur.
Kalp debisini yani kardiak outputu etkileyen temel 2 faktör kalbin atım hacmi
ile kalp hızıdır. Atım hacmi kalbin kasılma gücü ve kan basıncı ile doğrudan
ilişkili iken kalp hızı beyindeki dolaşım merkezî, beden ısısı, yaş, cinsiyet, psi-
kolojik durumlar, kandaki hormonların ve kandaki bazı maddelerin (sodyum,
potasyum, kalsiyum vb.) miktarı ile ilişkilidir.

Kılcal damar duvarı tek sıralı endotel hücrelerinden oluşur. Kan ile diğer be-
den hücrelerimiz arasındaki madde alışverişleri kılcal damarlar aracılığıyla
gerçekleşir. Kandan dokuya geçecek maddeler önce damardan hücreler arası
boşluğa oradan da hücrelere geçerler. Madde geçişi kan basıncına, kanın ve
Araştır 2 hücreler arasındaki sıvının sıvı basıncına bağlıdır. Kılcal damarların içinden
kan hücreleri tek sıra hâlinde güçlükle ve ancak şekil değiştirerek geçerler.
Besin ve O2 kandan hücreler arası boşluğa çıkar. CO2 ve atık maddeler hücre-
lerarası boşluktan kana geçer. Bu geçişmeleri maddelerin yoğunluk farkı, kan
basıncı ve hücrelerarası sıvının basıncı etkiler.

129
4
Dolaşım Sistemi ve Kan Fizyolojisi

Araştır Yanıt
4 Anahtarı

Kan basıncını etkileyen başlıca 2 temel faktör kalp debisi ve periferik dirençtir.
Kan basıncı iki faktörle de doğru orantılı olarak artar ya da azalır. Kalp debisi-
ni ve periferik direnci arttıran faktörler kan basıncını arttırır.
Araştır 3 Sol karıncığın aorta fırlattığı kan damarın duvarını gerer. Damarlar esnek ol-
duğundan genişleye bilirler. Bu genişleme damar boyunca yayılır. Bazı büyük
arterlere parmağımızı bastırarak bu periyodik atımları alabiliriz ve buna nabız
deriz. Nabız kalp hızıyla aşağı yukarı aynıdır. Kalp hızını etkileyen yerel etken-
ler, otonom sinir sistemi ve bazı hormonlar kalp hızını ve nabzı etkiler.

Kanın yapısı iki kısımda incelenir. Kanın sıvı kısmı olan plazma ile kan hüc-
relerinin bulunduğu kısım olan hücresel kısımdır. Albümin, fibrinojen ve glo-
bülinler gibi plazma proteinleri, Glikoz, aminoasitler, yağlar, mineral tuzları
Araştır 4 ve vitaminler gibi besin maddeleri, karbon dioksit ve üre gibi atık maddeler,
hormonlar, antikorlar. Bu sıvının içinde, değişik görevleri olan üç tip hücre
bulunur. Alyuvarlar, Akyuvarlar ve Trombositlerdir.

Kaynakça
Anatomi ve Fizyoloji: İnsan Biyolojisi, Aktümsek, A.
(2012). Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık Tic.
Ltd. Şti.
Ganong’un Tıbbi Fizyolojisi, K.E. Barrett, S.M.
Barman, S. Boitano, H.L. Brooks (2015).
Çeviri Editörü; Hakkı Gökbel. İstanbul: Nobel
Kitabevleri Tic. Ltd. Şti.
Guyton ve Hall Tıbbi Fizyoloji (2014). On İkinci
Baskı, Çeviri Editörü; B.Ç. Yeğen. İstanbul:
Nobel Kitabevleri Tic.Ltd. Şti.
Resimli Sistematik Anatomi, Yıldırım, M. (2013).
Nobel Tıp Kitabevi.
The Human Body in Health and Disease. R.L.
Memmler and D.L. Wood. (1983). J.B. Lippincott
Company.
Vander İnsan Fizyolojisi, Vücut Fonksiyon
Mekanizmaları, E.P. Widmaier, H. Raff, K.T.
Strang (2014). Çeviren:
Tuncay Özgünen. Ankara: Güneş Tıp Kitabevleri Tic.
Ltd. Şti.
Bu ünitede kullanılan resimler Anadolu Üniversitesi
Açıköğretim Fakültesi görsel arşivinden alınan ve
yazarın çizdiği resimlerdir.

130
 Bölüm 5

Sindirim Sistemi Fizyolojisi

öğrenme çıktıları

Sindirim Kanalının Yapısı ve Görevleri

1 2
1 Sindirim sistemini oluşturan beden Sindirime Yardımcı Organlar
yapılarını sayabilme ve görevlerini 2 Sindirim sistemine yardımcı organların
açıklayabilme görevlerini açıklayabilme

3
Kimyasal Sindirim ve Emilim
3 Besinlerin kimyasal sindirimlerini ve
emilimlerini açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • Sindirim Kanalı • Besin Hareketi • Mekanik Sindirim • Kimyasal Sindirim
• Besinlerin Emilmesi • Beslenme

132
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

GİRİŞ 3. beden hücrelerine alınması (emilmesi),

İnsan kendi besinini kendi yapamayan om- 4. artıkların (dışkı) atılması gerekir.
nivor türü bir canlıdır. Bu nedenle, insan ve onu Sindirim sistemi genellikle bu 4 temel süreci
oluşturan hücreler yaşamlarını sürdürebilmek için içerir. Ayrıca, sindirim sistemi ağızdan anüse kadar
dışarıdan besin almak (beslenmek) zorundadır. uzanan ve içi boş olan sindirim kanalı ve yardım-
Yediğimiz besinlerin çoğu, bedeni oluşturan hüc- cı organlara (tükürük bezleri, karın zarı = periton,
relerin zarından içeri geçemeyecek kadar büyük- karaciğer, safra = öd kesesi ve pankreas) ayrılarak
tür. Besinlerin hücre içine girecek kadar küçük da açıklanabilir.
moleküllere parçalanıp hücrelerin içine alınması-
na sindirim ve bu işlemde görev alan organlara da
topluca sindirim sistemi denir. Hücreler, dolayısıyla
bedenimiz dışarıdan besin alamadan yaşamayaca- dikkat
Bedenimizi saran hava ve giysilerimiz bedeni-
ğına ve alınan besinlerin parçalanarak hücrelere
mize göre dış ortamdır. İç ortam ise derimiz
ulaştırılması gerektiğine göre sindirim sistemi ol-
ile başlar, bedeni oluşturan bütün doku ve or-
madan yaşamımızı sürdürmemiz ancak damardan
ganlarımızdan oluşur. Örneğin, plastik bir su
beslenerek gerçekleşebilir. İnsan bedeninin anato-
borusunun içindeki boşluk (delik) ve bu boş-
mik yapısı genel olarak simetriktir ve çoğu organla-
luktan geçen su asla borunun parçası değildir.
rımız çifttir; akciğer, göz, böbrek, kulak, yumurta-
Havanın sardığı borunun dışı ve suyun geçtiği
lıklar ve testisler gibi. Sindirim sistemi ise tükürük
içerdeki boşluk dış ortamdır. Sadece borunun
bezleri ve dişler hariç, tekli organlardan oluşur; dil,
etli plastik yapısı (gövdesi) borunun iç ortamı-
yutak, yemek borusu, mide, bağırsaklar, karaciğer
dır. Yani, ağızdan anüse kadar olan sindirim
ve pankreas gibi. Sindirim sisteminin bu tür konu-
kanalımızın iç boşluğu bedenimize göre dış
mu bedenin genel simetrik yapısını bozar. Sindirim
ortamdır, bedenin parçası değildir (plastik bo-
sistemi ögelerinden ağız boşluğu, dil, dişler ve yuta-
runun içi gibi). Yediğimiz besinler emilip bede-
ğın ilk kısmı bedenin baş kısmında yer alır. Yutağın
nimiz içine (kana) girmediği sürece bedenimiz
kalan bölümü ve yemek borusunun başlangıcı be-
dışında (ağızdan anüse kadar) kalır ve dışarı
denin boyun kısmındadır. Yemek borusunun çoğu
atılır. Solunum, boşaltım ve üreme sistemleri-
bölümü bedenin göğüs boşluğunda yer alır. Diyaf-
mizin içiyle içkulağa kadar olan yerler benzer
ramı delerek geçen yemek borusunun en alt kısmı
şekilde dış ortamdırlar. Dolaşım sistemimiz,
ve sindirim sisteminin diğer bütün organları karın
iç ortamımız içinde kapalı bir sistem olup, dış
boşluğunda yerleşmiştir.
ortam değildir. Yani sindiremediğimiz bir ipliği
bir ucu elimizde kalmak üzere yuttuğumuz-
da ve diğer ucu 7-8 saat sonra anüsten dışarı
Omnivor, hem etçil hem de otçul besle-
çıktığında iplik tamamen bedenimizin dışında
nen canlı anlamına gelir.
kalır. Sindirim kanalımızın iç boşluğu (lümeni)
bedenin içinde gibiymiş gibi durur ama bede-
nin bir parçası değildir, dış ortamdır.
İnsanlar enerji için tüketecekleri besinleri önce
seçip belirli bir işlemden geçirerek (pişirme, tuzla-
ma, kurutma, parçalama gibi) el-kol ve yardımcı
aletlerle ağızlarına, çiğneme ve yutma işlemi sonra-
SİNDİRİM KANALININ YAPISI VE
sı da sindirim sistemi kanalına ulaştırırlar. Sindirim GÖREVLERİ
sistemi kanalı içine alınan besinin bedene yararlı Kaslı bir yapısı olan sindirim kanalı ağız, yutak
duruma getirilebilmesi için besinlerin; (farinks), yemek borusu (ösofagus), mide, ince ba-
1. hareket ettirilmesi (ağızdan anüse kadar) ve ka- ğırsak ve kalın bağırsaklardan oluşan yaklaşık 9 met-
rıştırılması, re uzunluğunda içi boş bir yapıdır. Sindirim kanalı-
nın genel görünümü Şekil 5.1’de gösterilmiştir.
2. parçalanması (mekanik ve kimyasal),

133
 Sindirim Sistemi Fizyolojisi

Sindirim sisteminden enine bir kesit alındığında genellikle dört taba-

kadan oluştuğu görülür (Şekil 5.2). Bağırsak lümeninden bağırsak dışına
doğru sırayla mukoza, alt mukoza, kas ve seroza tabakaları bulunur.
1. Mukoza tabakası: sindirim kanalı lümenini saran en dış tabakadır. Bu
tabakada epitel (mukoza) hücreleri, lamina propria ve muskularis mu-
koza vardır. Mukoza hücreleri tek sıra epitel hücresidir. Kanalın içini
döşer ve hücrelerin lümene bakan yüzü dış ortamla doğrudan temas ku-
rar. Sindirim sisteminin farklı bölgelerinde (mide, bağırsak gibi) farklı
yapı ve görev görürler. Lamina tabakası gevşek ve elastik bir bağ doku-
dur. İçinde çeşitli salgı bezleri, lenf düğümleri ve kan damarları vardır.
Muskularis kaslar üçüncü çeşit düz kaslardır ve mukozadaki katlanma
ve çıkıntıları oluşturur.
2. Alt mukoza tabakası: elas-
tik bağ dokudur. Bazı salgı Sindirim sisteminin içindeki boşluğa lü-
bezleri, bazı sinir gövdeleri men denir.
Şekil 5.1 Sindirim Sisteminin ve bağırsak duvarının bü-
Aksiyon potansiyeli: bir hücre zarının fizik-
Genel Görünümü yük kan damarları burada
sel, kimyasal veya elektriksel bir uyaran ile
yer alır.
uyarılması, zarın iki tarafındaki iyon dağılı-
3. Kas (muskularis) tabakası: iki sıra düz kas vardır. Dış mının değişmesi ve ortaya çıkan elektriksel
sırada yerleşmiş uzunlamasına (boylamasına) kaslar potansiyelin zar boyunca iletilmesidir.
vardır ve peristaltik kasılmalarla kanalın içeriğini ileri
doğru iter. İçteki çevresel (dairesel=halka) kaslar seg-
mentasyon tipi kasılmalarla kanal içeriğini karıştırır, döndürür ve iter. Sindirim sistemindeki düz
kaslar tek birimli (üniter) düz kas türüdür. Yaklaşık 200-300 hücre topluca kasılarak tek bir birim gibi
birlikte çalışırlar. Kasılmanın alanı ve süresi oluşan aksiyon potansiyelin şiddetine bağlıdır.
4. Seroza (bağ doku) tabakası: en dışta bulunan tabakadır ve sindirim sistemini karın bölgesi içine bağlar.
seroz tabaka
uzunlamasına
kas kas
kan damarları tabakası
çevresel kas

altmukoza
tabakası

Viluslar

lümen

epitel hücreler

lamina mukoza
tabakası
muskularis
mukoza

iç salgı bezi

miyenterik
sinir ağı
altmukoza
sinir ağı
lenf düğümü

Şekil 5.2 Sindirim Sisteminde Enine Bir Kesit

134
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
Sindirim kanalı ve onun yardımcı organları be-
yin tarafından kontrol edilerek bedenle bir bütün
olarak çalışsa da çoğu zaman kendi başına bağımsız
olarak da çalışabilir. Bu nedenle sindirim sistemi-
nin kendine özel hareket sistemi, dolaşım sistemi,
sinir sistemi, refleksleri ve hormonları vardır.
Sindirim Sistemi Hareketleri
Alınan yiyeceklerin sindirim kanalı içinde ha-
reket ettirilmesi demek besinlerin ağızdan anüse
kadar ilerletilmesini, sindirim sistemi içindeki sal-
gılarla karıştırılmasını, mekanik olarak parçalan-
masını ve emilimi yapacak hücrelerimize kadar
yaklaştırılmasını sağlamak demektir. Bu hareketler
isteğimiz dışında olduğundan hareketlerin gerçek-
leştirilmesinde düz kaslar, sinir sistemi ve hormon-
lar görev alır. Ayrıca ağız, yutak, yemek borusunun
üst kısmı ile anüste çizgili kaslar da bulunur ve bu
kasların çalışması isteğe bağlı olarak kontrol edilir.
Sindirim sisteminde bulunan halka kaslarla uzun-
laması kaslar arasında fiziksel bağlantılar vardır, bu
nedenle uyartılar ve kasılmalar bir birine geçebilir.
Elektriksel değişmeler fazik (ritmik) oldukların-
dan sistemin düz kaslarının ritmik olarak devamlı
kasılmalarına neden olur. Bu kasılmalar yavaş, hız-
lı ve tonik olarak sınıflandırılır. Yavaş ve hızlı dalga-
lar genellikle karıştırıcı (segmentasyon) ve ilerletici
(peristaltik) kasılmalara neden olurlar. Bu kasılma-
lar bütün sistem boyunca oluşur ve hızları bir da-
kikada midede 3, on iki parmak bağırsağında 12
ve ileumda 8-9 tane kadardır. Sindirim kanalının
bölümleri farklı hızda çalıştıklarından her bölü-
mün kasılma hızı ve süresi farklı olabilir. Kasılma-
ların görevi sistem içeriğinin iyice karıştırılmasını
ve ağızdan anüse doğru itilmesini sağlamaktadır.
Tonik kasılmalar sfinkter denen kapılarda olur ve
devamlı kasılarak bu kapıların devamlı kapalı tu-
tulmasını sağlarlar. Bu kapılar (sfinkterler) yemek
borusu başlangıcında, mide girişi ve çıkışında,
ince ile kalın bağırsakların birleştiği yerde ve anüs-
te vardır. Bu kapıların açılması ancak gerektiğinde
sinir sistemi ve hormonlar sayesinde olur.
Sindirim sisteminde dört türlü kas hara-
keti vardır.
1. Karıştırıcı (segmentasyon)
2. İlerletici (peristaltik)
3. Kapatıcı (tonik)
4. Kitle (kalın bağırsak)
Sindirim sisteminin kaslarında üç çeşit ak-
siyon potansiyel oluşur:
1. yavaş
2. hızlı
3. tonik (devamlı)
Sindirim Sistemi Dolaşımı
Sindirim kanalı, dalak ve pankreastan çıkan
toplardamarlar, kanı portal toplardamar ile kara-
ciğere götürürler. Bu dolaşım sindirim sistemine
özeldir ve portal dolaşım denir. Yalnız, sindirimle
emilen yağlar kan dolaşımına değil, lenf dolaşımı-
na geçerek karaciğere uğramadan önce doğrudan
genel dolaşıma katılır ve sonra karaciğere gider.
Yemeğe başlar başlamaz sindirim sisteminin ha-
reketleri, salgısı ve emilimi artar. Bu artışlar sin-
dirim sistemindeki kan dolaşımının birazcık art-
masına neden olur ama 2–4 saat sonra normale
döner. Dolaşımın artma oranı ve süresi sindirim
sisteminin her parçasında farklı olabilir.
Sindirim Sistemi Sinirleri
Sindirim sisteminin kendine özgü ve otonom
sinir sisteminin üçüncü bölümü olarak bazen de
‘ikinci beyin’ olarak kabul edilen enterik sinir sis-
temi ağı vardır. Otonom sinir sistemiyle bağlantılı
çalışır ama, otonomla bağlantısı kesilse bile normal
çalışmasına devam edebilir. Ortalama 500 milyon
sinir hücresinden oluşur. Aferent (getirici), eferent
(götürücü), aranöron, duyu nöronları, glia hücre-
leri ve hatta kan-beyin engeli bile vardır. Yerleşim
yeri ve görevleri açısından iki türlü enterik ağ vardır
(Şekil 5.3).
Periferik sinir sisteminin otonom, otono-
mik veya visseral sinir sistemi olarak ad-
landırılan bölümüne otonom sinir sistemi
denir. Otonom sinir sisteminin görevi,
visseral (iç organlara ait) fonksiyonları
kontrol altında tutmak ve fonksiyonlarla
ilgili gerekli dengeyi sağlamaktır.
135

miyenterik ağ alt mukoza ağı
seroz tabaka
beyinden gelen
otonom sinirler
beyne giden
enterik sinirler
uzunlamasına çevresel mukoza
düz kaslar düz kaslar tabakası
Şekil 5.3 Enterik Sinir Sistemi Miyenterik Ağ ile Altmukoza Ağının Birbirine 2. Bağırsaklardan omurganın ya-
Bağlanarak Etkileştiğini, Bu Ağların Beyine Gittiğini ve Beyinin De Enterik
Sistemi Etkilediğine Dikkat Ediniz.
Sindirim sisteminin kendine özgü sinir siste-
mi vardır ve beyinden bağımsız çalışabildiği
için ikinci beyin olarak da kabul edilebilir.
1. Miyenterik Ağ: Uzunlamasına ve çevresel
kas tabakaları arasında yerleşmiş sinir ağı-
dır. Sindirim sistemindeki kasların çalışma-
larını düzenler.
2. Altmukoza Ağı: Altmukoza tabakasındadır
ve sindirim sisteminin kan akımı ile salgıla-
rını düzenler.
Miyenterik ve altmukoza ağları da birbirleriy-
le bağlantı kurarak beraber çalışabilirler. Enterik
sinir sisteminde yaklaşık 40 çeşit nörotransmiter
bulunur. Enterik sinir duyu hücreleri sindirim sis-
teminin içerisini devamlı tarayarak, farklı bölüm-
lerin (mide, bağırsak gibi) farklı çalışabilmesini
sağlarlar. Bir bölge kasılırken hemen yanındaki kı-
sım gevşeyebilir. Diğer bazı duyu hücreleri lümen
içindeki olumsuz durumları algılar, beyine bildirir
ve önlem alır. Örneğin; kusma, ishal, karın ağrısı
gibi. Sindirim sistemine ait sinir sistemi bağımsız
çalışabildiği gibi, beyni doğrudan etkileyebilir ve
beyin de bu yapıyı etkileyebilir. Yani merkezi si-
nir sistemiyle de bağlantı kurarak bütün bedenle
uyum içinde çalışabilir.
136
Sindirim Sistemi Fizyolojisi
Sindirim sisteminin başlangıcı
(ağız) ve sonu (anüs) hariç, diğer
lümen bütün çalışmaları isteğimiz dışın-
da kendi kendine olur.
Sindirim Sistemi
duyu
reseptörleri
Refleksleri
Enterik ve otonom sinir sistem-
lerinin birbiriyle ve beyinle olan
bağlantıları sindirim sisteminde 3
duyu çeşit refleks oluşmasına neden olur.
sinirleri 1. Sadece enterik sistem içinde oluşan
refleksler: Sindirim sisteminin ye-
rel salgılarını ve hareketlerini uya-
ran veya baskılayan reflekslerdir.
nındaki gangliyonlara giden ve
geri bağırsağa dönen sinir ağının
oluşturduğu refleksler:
a. Gastrokolik refleks: Sideden kaynakla-
nır ve kolon içinin boşalmasını sağlar.
b. Enterogastrik refleks: İnce ve kalın ba-
ğırsaklardan çıkan uyartılar midenin
hareket ve salgılarını baskılar.
c. Kolonoileal refleks: Kolondan kaynak-
lanan uyarılar ileum içinin kolona geç-
mesini engeller.
3. Bağırsaklardan omuriliğe, bazen de beyine giden
ve geri bağırsaklara dönen sinir ağının refleksleri:
a. Dışkılama refleksi: Kolon ve rektumdan
kaynaklanan uyartılar omuriliğe gider ve
geri kolon, rektum ve karın kaslarına gelir.
b. Mide salgı refleksi: Mide ve onikipar-
mak bağırsağından kalkan uyartılar be-
yin köküne çıkar ve geri dönerek mide-
nin hareket ve salgılarını düzenler.
c. Ağrı refleksleri: Sindirim sistemindeki
bütün ağrı refleksleridir.
Sindirim Sistemi Hormonları
Sindirim sistemi hormonları sistemde bulunan
endokrin hücreler tarafından yapılıp portal kan do-
laşımına verilirler, oradan genel kan dolaşımına ge-
çerek hedef hücrelere ulaşıp etki gösterirler. Bilinen
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
yirmiye yakın hormon vardır ve bunlardan bazıları
sindirim ve beslenme için çok önemlidir.
Sindirim sistemi çalışmalarına etki eden
40 kadar hormon vardır.
• Gastrin hormonu: Mide ve ince bağırsak
hücreleri üretir ve salgılar. Gastrin de mide
hareketlerini ve midenin hidroklorik asit
üretimini artırır. Gastrin üretimini
a. midenin ve bağırsağın içinin dolarak
gerilmesi,
b. yenen protein miktarının artması,
c. sinir sistemi artırır.
• Kolesistokinin (CCK) hormonu: Besinlerle
ince bağırsaklar içine gelen protein ve yağ
miktarı artarsa bağırsak hücreleri kolesisto-
kinin üretir. Bu hormon safra ve pankreas
salgılarını artırır, ama midenin boşalmasını
da yavaşlatır.
• Sekretin hormonu: Onikiparmak bağırsağı
içindeki asit ve yağ düzeyi artarsa üretimi
artar. Sekretin; midenin asit salgısını baskı-
lar, mide boşalmasını yavaşlatır ve karaciğer
ile pankreastan bikarbonat salgısını artırır.
• Gastrik İnhibitör Peptit (GİP): İnce bağır-
sak içindeki protein, yağ ve şeker düzeyi-
nin artması ile bağırsağın genişleyip geril-
mesi GİP üretimini artırır. GİP’de mide
asit salgısı ile hareketlerini baskılar ama
pankreastan insülin üretimini artırabilir.
• Motilin: Mide, ince ve kalın bağırsaklar için-
de glikoz ve yağlar artarsa motilin üretimi ar-
tar. Motilin de sindirim sisteminin kasılma-
larını artırarak, içinin boşaltılmasını sağlar.
• Leptin, grelin, oreksin, vasointestinal pep-
tid (VİP) ve somatosistatin gibi hormonlar
da sindirim sisteminde üretilir.
Ağız
Ağız (oral) boşluğu dikkat
da denir. Ağız boşluğun- Dişlerin konumunu, yapı-
da dil, dişler ve yutak sını ve görevlerini Prof. Dr.
vardır. Dil çizgili kastan Hüsnü Yavuzyılmaz’ın Diş
yapılmıştır ve üstünde Morfolojisi ve Anatomisi
tat duyusunu alabilen kitabından daha detaylı öğ-
renebilirsiniz.
tat goncaları vardır. Dil çiğnemeye, yutmaya ve ko-
nuşmaya yardım eder.
Nasıl Çiğneriz?
Çiğneme refleks bir olaydır ama isteğe bağlı da
yapılabilir. Ağza alınan yiyeceklerin ağırlığı alt çe-
nemizi aşağı düşürür. Bu düşüş alt çene kaslarını
gererek kasların kasılmalarına neden olur. Kasılan
kaslar çeneyi yukarı doğru kapatır. Ağızdaki ağır-
lığa göre bu refleks tekrar eder. Beynimizdeki çiğ-
neme merkezi de uyarılırsa çiğneme başlayabilir.
Çiğneme kasları çizgili olduğundan ağzımız boş
bile olsa isteyerek çiğneme yapabiliriz. Öndeki
kesici dişlerimiz kapandığında 25 kg kadar ve azı
dişlerimiz kapandığında yaklaşık 100 kilo kadar
bir kapanma gücü oluştururlar. Çiğnemenin ama-
cı yiyecekleri mekanik olarak parçalamaktır. Bitki
ve meyvelerin yapısında bulunan selülozu sindirim
enzimlerimizle parçalayamadığımız için bunları
özellikle çok çiğnemek onlardan daha çok yarar-
lanmamızı sağlar. Parçalamak, küçülen besinlerin
kanal içinde ilerletilmesini kolaylaştırır ve yüzey
alanını artırdığı için sindirim enzimlerinin iyi ça-
lışmasını sağlar.
Tükürük Bezleri
Ağız boşluğumuza açılan ve yardımcı organ
olan 3 çift bez vardır (Şekil 5.4):
1. Kulak altı (parotid) bezi: Kulak mememizin
hemen alt tarafında olan en büyük bezdir.
2. Dilaltı (sublingual) bezi
3. Çene altı (submandibular) bezi
Bu altı bez günde ortalama 1 litre tükürük üre-
tirler ve tükürüğün % 99.5’i sudur. Üç çift ekzok-
rin tükürük bezi tarafından salgılanan tükürük bir
dizi kısa boru ile ağız boşluğuna dökülür. Tükürü-
ğün içerisinde sudan başka iyonlar, enzimler, büyü-
me faktörleri, pıhtılaşma faktörleri, mukus ve üre
gibi maddeler de vardır. Tükürük;
Ekzokrin bez: Salgılarını bir kanal aracı-
lığıyla vücut boşluğuna veya vücut dışına
salgılayan bezlerdir.
137
 Sindirim Sistemi Fizyolojisi

• ağız boşluğunu ıslatarak nemli tutar, yiyecekleri kaygan-

laştırır, yutmayı, konuşmayı ve tat almayı kolaylaştırır.
Parotid bezine kabakulak virüsü girerek has-
talık yapar. Eğer bu virüs erkek çocuğuna • sindirimde görev alır. Ürettiği amilaz (pityalin) enzi-
buluğ çağına girdikten sonra bulaşırsa, tes- miyle nişastayı ve dil lipazıyla da yağları parçalar.
tislere de gidebileceği için, kısırlık yapabilir. • ürettiği bikarbonatla ağız ve yemek borusu içini devamlı yı-
kayarak asitten korur.
• ağza gelen mikroorganizmaları öldürerek
ağız boşluğu, yemek borusu ve dişleri korur.
burun Tükürük salgısı olmasa ağız içi enfeksiyon-
boşluğu
ları ve diş çürümeleri çok artar.
Beyin sapında tükürük merkezi vardır ve
kulakaltı tükürük üretimi ile salgısını tamamen oto-
ağız boşluğu bezi
diş nom sinir sistemi düzenler. Parasempatik si-
dil nirler tükürük yapımını artırırken sempatik
dilaltı bezi yutak
sinirler azaltır. Tükürük üretimi veya salgısı
çenealtı bezi konusunda bilinen hiç bir hormon görev
yemek
borusu almaz. Besin kokusu, besin tadı, ağza besin
teması, besini hayal etme, ses, ışık, bulantı
ve şartlı reflekslenme gibi durumlar tükürük
soluk borusu üretimini ve salgısını artırır. Uyku, korku,
endişe, yorgunluk ve bedenin aşırı su kay-
Şekil 5.4 Tükürük Bezlerinin Konumları, Ağız Boşluğu ve Yemek
betmesi durumlarında tükürük üretimi aza-
Borusu
lır veya durabilir (Şekil 5.5).
kanal hücresi
asinus
hücresi
lümen tükürük

kanal
asinus
Şekil 5.5 Tükürük Üretimi ve Salgısı.
Tükürük Bezlerinin Asinuslarında (Hücresel Salgı Birimi) Mukoz, Seroz ve Miyoepitel Hücreler Bulunur. Asinus Hücrelerinin
Ürettiği İlk Salgı (mavi oklar) Kanallardan Geçerken Değiştirilirek (kahverengi oklar) Ağza İner (yeşil ok).

Tükürük Bezlerinin Asinuslarında (Hücresel Salgı Birimi)

dikkat Mukoz, Seroz ve Miyoepitel Hücreler Bulunur. Asinus Hüc-
Ağız kuruması veya ağız sulanması tükürük relerinin Ürettiği İlk Salgı (mavi oklar) Kanallardan Geçerken
üretiminin az veya çok olmasıyla ilgilidir. Değiştirilirek (kahverengi oklar) Ağza İner (yeşil ok).

Yutak
Mukoz hücrelerinin salgıladığı mukus
Ağız, burun ve ön gırtlağın arkasında bulunan boşluğa
ağız içindeki besinlerin birbirine yapış-
yutak (farinks) denir. Bir huniye benzeyen yutağın üst kıs-
masını sağlayıp, kayganlaştırıp yutmayı
mında yumuşak damak ve onun uzantısı küçük dil (uvula)
kolaylaştırır. Ayrıca ağız içini kaplayarak
bulunur. Hem besin ve hem de hava yolu olarak görev ya-
yabancı ve zararlı maddelere karşı koruyu-
par. Orta kulağın öztaki borusu da yutağa açılır. Yutağın
culuk oluşturur.

138
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
yan taraflarında bademcikler vardır. Yutma anında
yutak yukarı doğru itilerek genzimizi ve öztaki bo-
rusunu kapatır, bu nedenle yutma anında besinler
burnumuza kaçamaz. Yutağın alt tarafında ve soluk
borumuzun ağzında epiglotis bulunur. Yutma sıra-
sında bu da kapanarak yiyeceklerin soluk borusuna
gitmesi engellenir,
ama bu sırada soluk
da alamayız. Yutakta
dikkat
isteğe bağlı çalışan Yutkunmak, ağızda yutacak
çizgili kaslar oldu- bir şey olmadan yutma ola-
ğundan istersek yut- yını gerçekleştirmektir.
kunabiliriz.
1 lokma
yumuşak
damak
yukarı
kalkmış dil
yutak
epiglotis
kapanmış
gırtlak
açık gırtlak kapalı yemek
yemek borusu açılmış yemek
soluk
borusu
borusu
Şekil 5.6 Yutma Refleksinin Evreleri (1, 2, 3)
Nasıl Yutarız?
Yutma gönüllü başlatılabilir fakat başladıktan
sonra tamamen refleks bir olaya dönüşür ve ken-
diliğinden devam eder. Yutmanın başlangıcında dil
lokmanın bir kısmını yutağa doğru yukarıya iter.
Yutakta başlayan uyartılar beyin sapındaki yutma
merkezini uyarır ve yutma olayı artık geri döndü-
rülemez. Geniz ve soluk borusu ağızları kapatılır-
ken yemek borusu üst sfinkteri açılır, lokma yemek
borusuna iner (Şekil 5.6). Yemek borusundaki
lokmanın hemen arkasındaki çevresel kaslar kası-
lır ve lokmayı öne doğru iter. Lokmanın önündeki
uzunlamasına kaslar gevşeyerek gelecek olan lok-
maya yer açar (Şekil 5.7). Yemek borusunun kasılıp
Yemek Borusu
Yemek borusu (özofagus) ortalama 22 cm uzun-
luğundadır ve 4 tabakası vardır (Şekil 5.2). Yutağın
alt tarafından başlayıp diyaframı geçerek mideye ka-
dar uzanır ve soluk borusunun arkasında bulunur.
Başlangıcında, çok iyi kapanan yemek borusu üst
sfinkteri vardır. Her zaman kapalı durur ve sindi-
rim sistemi içine hava kaçmasını engeller. Mideye
bağlanan alt ucunda bulunan yemek borusu alt
sfinkteri mide içeriğinin yemek borusuna geri kaç-
masını (reflüyü) engeller. Yemek borusunun istem
dışı çalışıp peristaltik kasılmalarla lokmanın mide-
ye gönderilmesinden başka bir görevi yoktur.
kapanmış geniz
2 burun 3
boşluğu
ağız
boşluğu
dil
açılmış
gırtlak
tekrar kapanmış
yemek borusu
borusu yutulmuş
lokma
gevşemesi refleksi ve biraz da yer çekimi yardımıyla
saniyede 3-5 cm hızla yemek borusu alt sfinkterine
ulaşır. Bu kapı açılır ve mideye iner. Besinin türüne
göre (su, ekmek gibi) yutma hızı değişebilir. Ye-
mek borusu alt sfinkteri bazen iyice açılamayabilir
ve lokma tıkanıp kalır. Bu olaya akalazya denir ve
ilaçlar veya ameliyatla giderilebilir.
Akalazya: Gevşeme güçlüğü anlamına ge-
lir ve yemek borusunun alt ucunda, mide
ile birleştiği kısımda bulunan kapağın yut-
ma sırasında gevşeyemeyip açılamaması
durumudur.
139
 Sindirim Sistemi Fizyolojisi

Kardiya, yemek borusunun mideye bağlandı-

ğı yerde küçük bir bölgedir. Fundus yukarı doğru
çıkıntı yapar, gövde en bükük ve en geniş olan
kısımdır. Pilorus en aşağıda onikiparmak bağırsa-
ğına bağlanan bölgedir (Şekil 5.8).
lokma
fundus
seroz tabaka
kasılmış kas
yemek
bölgesi borusu

gevşemiş yemek borusu

kas bölgesi alt sfinkteri
uzunlamasına
kas tabakası
kardiya
çevresel
kas tabakası

Şekil 5.7 Sindirim Sisteminde Besinin İleri Doğru oniki parmak

bağırsağı çapraz kaslar
İtilme Refleksi
gövde

Yeme ve içme anında bazen hava yutulabilir. Bu-

nun bir kısmı geğirme ile dışarı tekrar ağızdan atılır,
bir kısmı da sindirim kanalı tarafından emilerek kana
karışır. Geri kalanı
kalın bağırsağa ka-
dar iner ve buradaki
dikkat
bakteriler tarafından
üretilen diğer gaz- Eğer besinler yemek boru-
larla birlikte anüsten sunda tıkanıp kalırsa, istem
dışarı atılır. Bu gazlar dışı oluşan peristaltik ka-
bazı kişilerde bağır- sılmalar (kişi baş aşağı olsa
sak guruldamasına, bile) lokmayı mideye gön-
kramplara ve ağrılara derebilir.
neden olabilir.
Mide
Mide (gaster) ve bağırsaklar (intestinum) yapı ve
işlev açısından birbirine benzediğinden çoğu zaman
gastrointestinal (GI) sistem diye anılır. Mide karın
boşluğunun üst tarafında, karaciğer ve diyaframın
altında yerleşmiştir. Soluk aldığımızda biraz aşağıya
iner, soluk verdiğimizde tekrar yukarıya çıkar. Yemek-
lerden sonra genişler, açken küçülür. Görünümü J
harfine benzer ve 4 bölüme ayrılır: Kardiya, fundus,
gövde ve pilorus.
pilorus rugalar
sfinkteri
pilorus
Şekil 5.8 Midenin Dıştan ve İçten Genel Görünümü, Kas
Tabakaları
Midenin ince yapısı 4 tabakadan oluşur (Şekil
5.2) ama, mukosa tabakası içeri doğru ruga denen
kıvrımlar yaparak mide içi yüzey alanını genişletir.
Bu kıvrımlar boş midede gözle görülebilir (Şekil
5.8). Dıştan içe doğru uzunlaması, çevresel ve çap-
raz olarak yerleşmiş üç kat düz kas vardır. Kaslar
midemizin her tarafa kasılmasını ve içindeki besini
iyice karıştırıp sulandırıp parçalayarak (mekanik
sindirim) ayran hâline gelmesini sağlar. Ayrıca en
az 5 çeşit salgı bezi vardır ve mide içine (lümene)
enzim (pepsinojen), hidroklorik asit (HCl), mu-
kus, bikarbonat ve su salgılarlar. Midenin kendisi-
nin ürettiği bu salgılara mide özsuyu denir. Bu özsu
mide içindeki kimyasal sindirimi, midenin korun-
masını ve mide çalışmasının düzenlenmesini sağ-
lar. Mide suyunu yenilip içilen besin maddeleri ve
mide özsuyu hepsi birlikte oluşturur.

Mide suyu ile mide özsuyu birbirinden

Mide gaz üretmez. farklıdır.

140
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
Midenin salgıladığı hormonlar ve bikarbonatın
(HCO3–) bir kısmı doğrudan kana verilir. Özellikle
kana verilen (mide içine değil) bu bikarbonat kan
yoluyla pankreasa gider. Yani midemiz hem kana
hem de mide içine (beden dışına ) bikarbonat verir.
Midedeki mekanik sindirim beslenmeden he-
men sonra 3 tabakalı düz kasların dakikada 2-3
kere istem dışı kasılmasıyla başlar, gittikçe yoğun-
laşır ve 2 saat kadar sürebilir. Mide bir yayık gibi
çalışarak içeriğini ayran kıvamına getirir. Midemiz-
de çok fazla kimyasal sindirim olmaz. Midedeki
salgı bezlerince üretilen pepsinojen yine midenin
ürettiği hidroklorik asit (HCl) tarafından pepsin
enzimine dönüştürülür. Pepsin de proteinleri kü-
çük parçalara böler. Yine midenin ürettiği lipaz en-
zimi besinlerdeki, özellikle sütteki, yağları parçalar.
Özellikle çocuklarda, sütteki proteinleri rennin en-
zimi de parçalar. Herhangi nedenle ince bağırsakta-
ki kimyasal sindirim bozulursa, midedeki kimyasal
sindirim daha fazla önem kazanır.
Mide İçinin Boşaltılması Nasıl Olur?
Ortalama 2 saat süren midedeki sindirimden
sonra, ayran kıvamındaki karışım ince bağırsağa
geçer. Mide boşaltılması otonom sinirler (beyin),
enterik sinirler, hormonlar, onikiparmak bağırsağı
ve midenin kendisi tarafından aşağıdaki nedenler-
den dolayı çok iyi kontrol edilir.
1. Pilorik kapı hem mide içeriğini midede tut-
maya hem de zamanı gelince onikiparmak
bağırsağına düzenli bir şekilde göndermeye
yarar. Açılıp kapanması çok kontrollüdür.
2. Onikiparmak bağırsak çap ve alan olarak mide-
den çok küçüktür. Onun için mide içeriğinin
tamamı bir seferde ince bağırsağa geçemez.
3. Kimyasal sindirimin tamamına yakını ince
bağırsakların başlangıcında olur. Kimyasal sin-
dirim de yavaş ve uzun sürer. İnce bağırsakta
olacak kimyasal sindirime zaman tanımak için
mide içeriği bağırsağa yavaş yavaş geçmelidir.
4. Mide içi çok asidiktir (pH=2), ama oniki-
parmak bağırsağının içi asidik değil nötre
yakındır (pH=6 gibi). Bağırsak içerisini
nötr yapmak için yine zaman gereklidir.
5. İnce bağırsakta kimyasal sindirim sürdük-
çe besinler parçalanır ve bağırsak içindeki
partikül miktarı artar. Artan partiküller de
bağırsak içini hipertonik yapar. Bu hiperto-
nik yapının giderilmesi için zaman gerekir.
6. İnce bağırsakta kimyasal sindirim arttıkça
ortaya çıkan parçaların bağırsak hücreleri-
ne emilimle girmeleri için zaman gerekir.
Emilim yavaştır.
7. Yenmiş besinin sıvı, katı, şeker, protein ve
yağ türünden olması da önemlidir. Sıvılar
mideden çabuk çıkar. Önce şekerler sonra
proteinler en sonunda yağlar mideden çıkar.
pH bir çözeltinin asitlik veya bazlık dere-
cesini tarif eden ölçü birimidir. Sıfırdan
14’e kadar olan bir skalada ölçülür. pH
değeri 7 ise nötr olarak kabul edilir. pH
değeri sıfıra yaklaştıkça asitlik oranı artar,
14’de yaklaştıkça bazlık derecesi artar.
Mide Asit Üretir Mi?
Midemizdeki parietal hücreler bol miktarda hid-
roklorik asit (HCl) üretir. Üretilen HCl miktarı çok
değişkendir. Besinlerle midenin dolup genişlemesi
mideyi gerer. Gerilme asit üretimini %40 artırır.
Kimyasal sindirim sonucu artan gastrin hormonu ve
dolu midenin ürettiği histamin asit salgısını çok uya-
rır. Besinleri görme, tatma ve koklama duyuları para-
sempatik sinirlerden asetil kolin salarak asit salgısını
artırır. Alınan kafein ve alkol gibi bazı maddeler de
salgıyı artırır. Onikiparmak içine geçen asit ve bura-
da gelişen kimyasal sindirimler sonucu üretilen sek-
retin, kolesistokinin (CCK), gastrik inhibitör peptid
(GİP), vazointestinal peptid (VİP) ve somatostatin
gibi hormonlar kan yoluyla mideye ulaşıp asit üre-
timini baskılar. Yani, ince bağırsak içinde kimyasal
sindirim ve emilim hızlandıkça midenin asit üretimi
azalır. Asit üretimi beyin, midenin kendisi ve ince
bağırsaklar tarafından çok iyi kontrol edilir.
Midedeki asidin az veya çok olmasını an-
cak bazı ölçümler yaparak anlarız. Midenin
ürettiği HCl az olursa bazı sindirim sorun-
larına yol açabilir. Mide asidi azlığından
oluşan bazı mide şikayetlerini gidermek
için soda ve/ya antiasit rast gele alınırsa
bunlar midenin asidini daha da azaltacağı
için mideye büyük zararlar verilebilir.
141

Midenin ürettiği asit en azından üç iş yapar.
1. Et türü besinlerin bağ dokusunu yumuşatır
2. Besinlerle mideye gelebilecek zararlı orga-
nizmaları öldürür.
3. Pepsin enzimini oluşturarak kimyasal sindi-
rime yardım eder.
Midemizin Ürettiği Asit Midenin
Duvarını Parçalamaz Mı?
Midenin ürettiği mukus ile bikarbonat mide
mukoza hücrelerinin lümene bakan tarafında yak-
laşık 0.2 mm kalınlığında bir tabaka oluşturacak
şekilde mide mukoza engeli oluşturur. Bu tabaka
midemizin içini, midenin ürettiği aside, midenin
enzimlerine, yabancı kimyasallara ve mikroplara
karşı korur. Bu koruyucu mukoza engeli bozulursa
gastrit, kötüleşirse ülser ve daha da ilerlerse kanse-
re kadar gidebilir.
Midenin yaptığı işler özet olarak şöyle sıralanabilir:
1. Besinleri kısa bir süre özellikle fundusta
depo etmek.
2. Mide özsuyu üretmek.
3. Mekanik ve kimyasal sindirim yapmak.
4. Mide içeriğinin boşalmasını düzenlemek.
5. Az da olsa emilim yapmak (alkol, ilaç ve su
gibi)
6. Gastrin ve motilin hormonlarını üretmek
7. İntrinsek faktör (İF) üretmek.
8. Bedeni korumak. Mide içine üretilen HCL
mide içinin çok asidik olmasını sağlar (pH
= 2 kadar). Asidik ortamda bazı yabancı
kimyasallar ve mikroorganizmalar ölür.
İF, B12 vitamininin emilmesi için gerek-
lidir. B12 de alyuvar üretimi için gerekli-
dir. Yeterince alyuvar üretilmezse anemi
oluşur. Yani mide fonksiyon aksaklıkları
anemiye neden olabilir.
Kusma
Mide içeriğinin, bazen de ince bağırsak içeriği-
nin ağızdan dışarıya çıkmasına kusma denir. Kusma
başlamadan önce genellikle bulantı, hızlı ve düzensiz
kalp atışları, baş dönmesi, göz bebeğinin genişleme-
142
Sindirim Sistemi Fizyolojisi
si, terleme ve rengin solması görülür. Kusma refleks
ve beynimiz tarafından kontrol edilen karmaşık bir
olaydır. Kusmayı başlatan uyartılar şunlardır; mide
ve onikiparmak bağırsağın gerilmesi, boğazın gıdık-
lanması, sindirim ve boşaltım sistemlerindeki ağrılı
yaralanmalar, baş dönmesi, bulantıyı başlatan etken-
ler, emetik türü ilaçlar ve radyasyon.
Hangi tür uyaranla başlarsa başlasın kusma kı-
saca şöyledir: ince bağırsağın ortalarından başlayan
ters yönlü peristaltik hareketler pilorik kapıyı açıp
bağırsak içeriğinin mideye geçmesiyle mide geniş-
ler. Çok güçlü soluk almalar diyafragmayı aşağıya
iterek karın içi basıncın artmasını sağlar. Bu basınç
midenin kasılmaya başlamasını sağlar ve alt yemek
borusu kapısını açar. Aşağıdan yukarı doğru gelen
içerik yemek borusuna dolarak üst yemek borusu
kapısı açılınca kusmuk ağza dolar. Kusarken soluk
borusu ağzının kapalı
olması ve solunumun
durmuş olması kus-
dikkat
muğun soluk borusu
içine kaçmasını önler. Bebekler uykudayken ve ye-
Öğürürken yemek tişkinler bilinçsizken oluşan
borusu üst kapısı ka- kusmuk soluk borusuna ka-
palı kalır, açılmaz ve çıp tıkayabileceğinden boğu-
kusmuk dışarıyı iste- larak ölüme neden olabilir.
sek de çıkamaz.
İnce Bağırsaklar
İnce bağırsaklar yaklaşık 6-9 metre uzunluğun-
da ve karın boşluğunda kıvrılmış olarak durur. Sin-
dirim sistemimizin en uzun parçasıdır. Üç bölüme
ayrılır, ilki 25 cm uzunluğunda ve C harfine benze-
yen onikiparmak bağırsağı (düodenum)dır. Bu pek
kıvrım yapmaz. Burada mideden gelen içerik, kara-
ciğerden gelen öd salgısı, pankreastan gelen salgılar
ve ince bağırsağın kendi salgıları birbirine karışır.
Bağırsaklarda yapılan kimyasal sindirimin ve emi-
limin en çok olduğu bölge burasıdır. Orta bölgeye
boş bağırsak (jejunum) denir ve kıvrımları açılırsa
yaklaşık 2.5 m kadardır. Son kısım 3.5 m kadar
olan kıvrım bağırsak (ileum) en uzunudur ve kalın
bağırsağa bağlanır. İnce bağırsak da yapı olarak 4
tabakadan oluşur (Şekil 5.2) fakat mukoza tabaka
lümene doğru plika denen kıvrımlar yapar (Şekil
5.9ab). Ayrıca mukozadan yine lümene doğru uza-
nan, vilus denen, 1 mm kadar uzunlukta, milyon-
larca uzantısal yapılar vardır (Şekil 5.9c). Viluslar
ince bağırsak içini kadife görünümüne çevirir.
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

Viluslar tek sıra epitel hücreden oluşan parmaksı uzan-

tıdır ve içinde atardamar, toplardamar ve lenf damarları
İnce bağırsağın üç bölümü vardır:
vardır (Şekil 5.9c). Vilusu oluşturan her bir mukoza hücre-
Onikiparmak bağırsağı (duodenum), boş
sinin zar uzantısı olan ve her hücrede 1500 civarında mik-
bağırsak (jejunum) ve kıvrım bağırsak
rovilus vardır (Şekil 5.9d). Bu hücre uzantılarının hepsi
(ileum).
birden hücre yüzeyinde fırçamsı kenar denen tüysü bir
yapı oluşturur. Besinlerin parçalanmasının ve emilmenin
çoğu ince bağırsakların lümenindedir. Plikalar, viluslar ve
mikroviluslar birlikte ince bağırsak yüzey alanını yaklaşık 600 kat artırırlar.
İnce bağırsak, özellikle ileumun, etrafında çok sayıda lenf düğümleri de dikkat
vardır. Bu lenf düğümleri besinlerle gelen yabancılara karşı bağırsak savun- Bağırsak hormonları üre-
masını yaparlar. İnce bağırsak içine günde ortalama 2 -3 litre sıvı salgılanır. tildikten sonra bağırsak lü-
Bu salgı bolca su, mukus, iyonlar ve bağırsak enzimlerinden oluşur. Asitlik menine doğrudan verilmez,
derecesi (pH = 7.6), alkalidir. kan dolaşımına verilir.

mikroviluslar
(fırçamsı kenar)

ince
bağırsak (d)

kılcal damarlar
plikalar

(a) vilus

plika

salgı
bezi

atardamar
toplardamar
(b)
akkan damarı

(c)
Şekil 5.9 (a) İnce Bağırsağın Yapısı
(b) Bir Plika ve Vilusları
(c) Kan Damarları ve Lenf Damarıyla Birlikte Bir Vilusun Büyütülmüş Hâli
(d) Hücre Mikroviluslarının Oluşturduğu Fırçamsı Kenar (Kirpikler)

143

İnce bağırsaklarda da karıştırıcı (segmentasyon)
ve itici (peristaltik) düz kas hareketleri görülür. Ka-
rıştırıcılar, genellikle bağırsak içeriğinin bağırsak
çeperini germesiyle başlar ve dakikada 12 – 16 kere
oluşur. İçeriği ileri, kalın bağırsağa doğru pek it-
mez, ama bir yayık gibi ileri geri hareketlerle iyice
alt üst edip karışmasını sağlar (Şekil 5.10). İticiler
de benzer şekilde başlar ve içeriği ileri doğru saatte
1 cm iterler. Yani, yemek borusu ve mideye göre
daha yavaş hareketlerdir ve içerik ince bağırsakta
3 – 5 saat kalır. Ayrıca buradaki tonik kasılmalar
ince bağırsağı kıvrımlaştırıp kısalttığından ileri
göndermeyi yavaşlatır. İnce bağırsak düz kas kasıl-
malarının hızlarını enterik sinir, otonom (sempatik
baskılar, parasempatik uyarır) sinir ve hormonlar
etkiler. Bağırsaklarımızın mikrop kapıp hasta ol-
masına enterit denir ve mikrop mideyi de tutarsa
gastroenterit denir.
Kimyasal sindirim ve emilimin daha ve-
rimli olabilmesi için ince bağırsakların yü-
zey alanı çok genişlemiştir.
a c
Şekil 5.10 Bağırsaklardaki Karıştırıcı Hareketler Okları,
Harfleri ve Renkleri Takip Ediniz.
144
Sindirim Sistemi Fizyolojisi
Kalın Bağırsaklar
İnce bağırsak sonunun açıldığı yer olan kalın
bağırsaklar yaklaşık 2 m uzunluğunda ve 6 cm ge-
nişliğindedir (Şekil 5.11). Yapı olarak yine 4 tabaka
vardır (Şekil 5.2), yalnız yüzey alanını genişleten
vilus gibi uzantı veya kıvrımlar yoktur. Uzunlama-
sına düz kaslar ince bağırsaklarda olduğu gibi kalın
bağırsak boyunca uzanmaz. Parçalı bir yapısı vardır
ve bu durum kalın bağırsağın boğum boğum olma-
sını sağlar. Kalın bağırsaklar
a. kör bağırsak (çekum),
b. kolon
c. rektum diye 3 kısımdan oluşur.
Kör bağırsak 7 cm uzunluğunda en geniş olan
kalın bağırsaktır ve bedenimizin sağ tarafındadır.
İnce bağırsağın kıvrım bağırsak parçasının son ucu
daralıp sivrilerek kör bağırsağın içine doğru uza-
mıştır. Bu bağlantı yerinde ileoçekal denen sfink-
ter (kapı) vardır. Bu kapı ince bağırsak içeriğinin
kalın bağırsak içine geçmesini düzenler ve içeriğin
geriye kaçmasını engeller. Kör bağırsağın arka tara-
fında 8 cm uzunluğunda apendiks bulunur ve lenf
düğünleri gibi beden savunmasında görev alır. Bu-
rası enfeksiyon kaptığında apantisit olur. Apantisit
tedavi edilmez ve patlarsa ölümcül olabilir.
Şekil 5.11 Kalın Bağırsağın Görünümü
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

Kalın bağırsağın en uzun parçası olan kolon 4

bölüme ayrılarak incelenir.
Gastrokolik refleks mideye gıda girmesi
1. Çıkan kolon: karın boşluğunun sağ tarafın- ile kalın bağırsakta güçlü peristaltik dalga-
dan yukarı doğru karaciğere kadar çıkar. lar oluşması ve bunun sonucunda dışkıla-
2. Yatay kolon: karaciğer, mide ve dalağın altın- ma isteği duyulmasına neden olan fizyolo-
dadır, ama ince bağırsakların üstündedir. Sağ jik bir reflekstir
tarafımızdan sol tarafa doğru yatay uzanır.
3. İnen kolon: midenin altından leğen kemiği- Kalın bağırsaklarda bolca mukus, su ve elektro-
mizin üst ucu hizasına kadar yukardan aşağı lit salgıları olur. Emilim yeteneği çok güçlüdür ama
doğru sol tarafımızdan iner. besinlerin hemen tamamı kalın bağırsağa gelmeden
4. Sigmoid kolon: S harfine benzeyen bu bö- önce zaten emilmiş olur. Kolonda bol miktarda
lüm aşağıya doğru inerek devam eder. bakteri vardır ve onlarla ortak yaşarız. Bedenimizi
Rektum en son kalın bağırsak parçasıdır. 20 oluşturan hücrele-
cm kadardır ve son 2-3 santimlik bölümüne anal rimizin sayısı kadar
kanal denir ve anüs ile sonlanıp dışarı açılır. Eğer kolonda bakteri sayısı
dikkat
anal kanalın toplardamarları uzayıp genişleyerek olduğu ileri sürülür.
Kalın bağırsakları çıkarıp al-
bozulursa hemoroid oluşur. Anüsün etrafını saran Kalın bağırsağa inen
sak (kolektomi) yaşamımızı
2 tane sfinkter vardır. İçteki düz kas içerir ve iste- besin kalıntılarından
sürdürebiliriz.
ğimiz dışında çalışır, ama dıştaki çizgili kas içerdiği bakteriler az da olsa
için isteyerek açıp kapatabiliriz. Rektumun emme sindirim yaparak bazı
yeteneği fazla olduğu için bebeklerde bazı ilaçlar besin ve gazlar oluşturabilirler. K ve bazı B vitami-
rektuma konur. ni üretebilirler. Bakterilerin sayılarının artması veya
azalması sorun yaratabilir.
Kolon hareketleri çok yavaştır. Beslenmeye baş-
Hemoroid: Halk arasında basur ya da
ladıktan yaklaşık 2 saat sonra besinler ince bağır-
mayasıl olarak tanımlanır. Anal kanalın
sağa geçer. En erken
toplardamarlarının içindeki basınç çeşitli
4 saat sonra kalın
nedenlerden artar. Damarlar artmış basın-
bağırsağa geçerler ve
cı dengelemek için genişler ve makat böl- dikkat
3 gün sonra %70’i
gesinden dışarı çıkarak meme denen ya- Karın boşluğundaki organla-
dışkı olarak dışarı
pılara yol açarlar. Dışarı sarkmış memeler rımızı dıştan kaplayan ve on-
atılır. Tamamının te-
kırmızı-mor renktedir. Sık sık kanamaya ları diğer organlarımıza bağla-
mizlenip atılması 7
neden olur. yan zarsı yapıya periton denir.
gün sürebilir.

Kalın bağırsakların hepsine birden çoğu za-

man sadece kolon da denir. Kolonun yapısı da 4
tabakalıdır ama mukoza tabakasının yüzey artırma
eğilimi yoktur. Segmentasyon, peristaltik ve bazen
de ters yönlü peristaltik hareketler yapabilir. Kitle
hareketi şeklinde belirli bir bölgenin toptan kasıl-
ması da vardır ve kolonun içini boşaltmaya yarar.
Beslenmeye başlar başlamaz sindirim sisteminin
tamamında ama özellikle kolonda peristaltik ha-
reketler başlar ve kolon içini boşaltmaya yarar. Bu
reflekse gastrokolik refleks denir. Yani, yemek ye-
dikten hemen sonra gelişen dışkılama isteği normal
bir fizyolojik olaydır. Bu nedenden bebekler daha
beslenmeye başlar başlamaz dışkılarlar.
Nasıl Dışkılarız?
Normalde rektumda dışkı bulunmaz, kabızlık-
ta veya öldükten sonra bulunabilir. Rektum içinin
%25 kadarını kaplayacak kadar dışkı dolması rek-
tumda basınç yaratır. Bu basınç yaklaşık 25 mm
Hg kadardır ve rektumu gererek dışkılama duy-
gusu yaratır. Dışkının dolması devam edip basınç
50 mm Hg kadar olunca dışkılama refleksi başlar.
Anüsün dış sfinkterini isteyerek kasarak dışkılama-
yı geciktirebiliriz ya da karın kaslarımızı kullanıp
ıkınarak rektuma dıştan basınç yaratarak gönüllü
dışkılayabiliriz. Bir günde normal olarak ortalama
60-180 gram dışkı çıkarırız. Bunun 25-50 gramı
kuru maddedir gerisi sudur.

145
 Sindirim Sistemi Fizyolojisi

ÖÇ 1 Sindirim sistemini oluşturan beden yapılarını sayabilme ve görevlerini açıklayabilme

Araştır İlişkilendir Anlat/Paylaş

Sindirim sistemini diğer fiz-

yolojik sistemlerden ayıran
özellikler nelerdir?
Lokma boğazımıza dursa, Sindirim sisteminin diğer sis- Tükürük yapımında azalma
nedeni neler olabilir? temlerden farklı olarak neden ya da artma hangi durum-
Midemizin ürettiği madde- ayrı bir sinir ağı vardır? larda gerçekleşir?
ler nelerdir, sıralayınız?
İnce bağırsaklarımızın lümene
salgıladığı maddeler nelerdir?

SİNDİRİME YARDIMCI ORGANLAR atardamar ve toplardamar kanları burada karı-

Sindirim kanalının dışında yer alan ama üret-
tiği içeriklerini sindirim borusu içine gönderen,
tükürük bezleri, karaciğer, ödkesesi ve pankreastan
oluşan organlarımızdır. Dil ve tat alma duyusuyla
ağızdaki dişler de sindirim yardımcıları olarak ka-
bul edilmelidir.
Karaciğer
Yaklaşık 1.5 kg ağırlığında, diyafra-
mın altında, sağ tarafımızda ve bedeni-
mizin en büyük salgı bezi olarak kabul
edilir. Birbirine bağlanmış iki parça
(lob) dan oluşur. Sağ lob soldan 5 kat
büyüktür. Her lob daha küçük olan al-
tıgen şeklindeki lobüllerden oluşur. Her
lobül karaciğer hücrelerinden (hepato-
sit) ve kan damarlarıyla safra kanalından
oluşur. Ayrıca bir makrofaj çeşidi olan
Kupffer hücrelerinden de çokça vardır.
Bu hücreler karaciğere sindirim siste-
minden gelen portal kandaki mikropları
temizler. Lobüllerin arasında sinüzoid
denen çok genişlemiş ama çok dar kan
damar göletleri bulunur. Karaciğere
portal toplardamar ve karaciğer atar-
şır. Karaciğer atardamarı genel kan dolaşımından
besinleri, hormonları ve O2 getirir. Portal kan da-
marı sindirim sisteminden emilerek kana karışan
bütün maddeleri karaciğere taşır. Sinüzoid kanları-
nı toplayıp genel dolaşıma taşıyan karaciğer toplar
damarı ile karaciğerin ürettiği safrayı safra kesesine
taşıyan karaciğer safra kanalı karaciğeri terk eder.
Yani karaciğere iki damar girer ve bir damar ile bir
kanal terk eder (Şekil 5.12).
karaciğer
toplardamarı
karaciğer kanalı
portal toplardamar
karaciğer
atardamarı
safra kanalı
safra kesesi

damarı girer. Bunlar karaciğer içindeki

sinüzoidlere kanlarını boşaltırlar. Yani Şekil 5.12 Karaciğerin ve Damarlarının Dıştan Görünüşü

146
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
Karaciğer günde 250 – 1500 ml zeytinyağı ye-
şili renginde safra üretir. Safranın içeriğini %97
su ve geri kalanını safra tuzları, yağ damlacıkları
(miçel), bikarbonat ve safra pigmentleri oluşturur.
Safra tuzları 4 türlüdür ve günde yaklaşık 8 kere
bağırsaklara gidip, geri emilip karaciğere gelerek
dolaşırlar. Safra pigmentleri, alyuvarların parçalan-
masıyla açığa çıkan hemoglobinin parçalanmasıyla
oluşan bilirubindir. Bilirubinin miktarı kanda ar-
tarsa sarılık oluşur. Karaciğerin safra üretimini ve
salgılamasını CCK, sekretin ve gastrin hormonları
ile parasempatik sinirler artırır. Karaciğerin geniş
görevlerinin genel özeti:
Karaciğer, safra tuzlarının üretimi ve özel-
likle yağların yakımında önemlidir.
1. Safra tuzları yapmak
2. Pigmentleri yapmak (biliverdin ve bilirubin
gibi)
3. Amino asit ve protein yapmak (albümin,
globulin, pıhtılaşma proteinleri ve heparin)
4. Hormon yapmak (anjiyotensinojen ve D
vitamini aktivasyonu)
5. Amino asitler enerji için yakılırsa eğer, arta
kalanı üre yapmak.
6. Yağ ve kolestrol metabolizması yapmak
7. Karbonhidrat metabolizması yapmak ve
depo etmek (glikojen gibi)
8. İyon (Cu, Fe gibi) ve vitamin (A, D, E, K ve
B12 gibi) depo etmek
9. Kan depo etmek
10. Steriod yapılı hormonları yıkmak
11. Bazı toksin ve ilaçları yıkmaktır.
Öd (Safra) Kesesi
Karaciğerin altında, armuda benzeyen, 7-10
cm uzunluğunda bir kesedir (Şekil 5.12). Karaci-
ğerin ürettiği yaklaşık 30-50 mL öd (safra) kara-
ciğer kanallarıyla keseye gelir ve burada depo edi-
lir. Yemekten sonra mide ve bağırsaklar çalışmaya
başlayınca, sinirler ve hormonlar (gastrin ve CCK
gibi) yardımıyla kese kasılarak içeriğini safra kana-
lıyla 12 parmak bağırsağa gönderir (Şekil 5.13). Bu
kese safranın içeriğini pek fazla değiştiremez ama,
yemekler arasında safra kesede beklerken içindeki
suyun ve iyonların çoğu kana emilerek, safra 5-10
kat yoğunlaştırılabilir. Kese mikrop kapabilir ve
içinde kalsiyum ya da kolesterolden oluşan taşlar
oluşabilir. Kesenin ameliyatla çıkartılması pek cid-
di sonuçlar doğurmaz. Kesesi olmayan insanların
karaciğer salgısı belirli aralıklarla onikiparmak ba-
ğırsağa doğrudan gönderilir. Kese içeriğini bağır-
saklara gönderdiği için karaciğerden gelen istenme-
yen maddeler dışkıyla dışarı atılmış olur.
Pankreas
Omurganın önünde ve midenin altındadır. Baş
tarafı onikiparmak bağırsağınca çevrelenmiştir.
Ortalama 13 cm ve 50 gram kadardır. Bir balığa
benzetilebilir. Langerhans adacıkları denen, pank-
reasın yüzde birini ancak oluşturan endokrin bezler
vardır. Bu bezler pankreas içine dağılmış noktalar
hâlindedir. Langerhans adacıkları insülin, glukagon
ve somastostatin hormonlarını üretir ve doğrudan
kan dolaşımına verir. Bu hormonlar konumuzun
dışındadır. Geri kalan %99 kısım ekzokrin bez ola-
rak çalışır ve bu bölüm sindirimi ilgilendirir. Bu-
ranın yapısı tükürük bezinin yapısına benzer. Bir
günde ürettiği yaklaşık 1.5 litre enzim, su ve iyonları
pankreas sıvısı adı altında pankreas kanalıyla oniki-
parmak bağırsağına gönderir (Şekil 5.13). Pankreas
sıvısı içinde bolca bikarbonat vardır. Bu bikarbonat
midenin üretip kana verdiği ve kan yoluyla pank-
reasa gelen bikarbonattır. Pankreas bu bikarbonatı
sekretin hormonu ve otonom sinirlerin etkisiyle
onikiparmak bağırsağına döker. Böylece, mideden
onikiparmak bağırsağına gelen aşırı asit, pankreas-
tan gelen bikarbonatla nötralize edilmiş olur. Pank-
reasın ürettiği enzimlerin başında tripsinojen gelir.
onikiparmak bağırsağına gönderilen tripsinojen
bağırsak mukoza hücrelerinin ürettiği enterokinaz
enzimiyle tripsine dönüştürülür. Yine pankreastan
gelen (karboksipeptidaz, kemotripsin, elastaz ve fo-
folipaz gibi) öncü enzimler onikiparmak bağırsağa
gelince tripsin tarafından aktifleştirilirler. Pankrea-
sın ürettiği enzimler şekerlerin (pankreatik amilaz
ile), proteinlerin (tripsin, peptidazlar ile) ve yağla-
rın (lipaz ve fosfolipaz ile) onikiparmak bağırsak
lümeninde kimyasal yolla parçalanmalarını sağlar.
Pankreas enzimlerinin üretilmesini ve salınmasını
başlıca CCK hormonu ve sinir sistemi düzenler.
Pankreasın iki çeşit salgısı vardır. Endok-
rin salgıları hormonlardır ve ekzokrin sal-
gıları enzimler ile iyonlardır.
147
 Sindirim Sistemi Fizyolojisi

karaciğer kanalı

safra
kesesi
mide bağlantısı
içi
safra kanalı
Langerhans adacığı
pankreas

safra
kesesi
pankreas kanalı

Oddi
sf inkteri

kalın bağırsak
oniki parmak bağlantısı
bağırsağı ve plikalar
Şekil 5.13 Öd Kesesi ve Pankreasın İnce Bağırsak Bağlantıları

ÖÇ 2 Sindirim sistemine yardımcı organların görevlerini açıklayabilme

Araştır İlişkilendir Anlat/Paylaş

Halk arasında “safra kesem-

Karaciğerimiz olmasa daha
çok hangi tür besinleri sin-
diremeyiz?
Karaciğerin sindirim siste-
de taş varmış” denir. Safra
mi ile ilgili görevlerini tar-
kesesinde gerçekten taş olur
tışınız.
mu? Tartışınız.

KİMYASAL SİNDİRİM VE EMİLİM

Önceden de belirtildiği gibi sindirim, alınan besinin hücrelerimize ulaştırılması için gerekli her şeyi
kapsar ve mekanik ile kimyasal olarak ayrılır. Mekanik sindirim besinlerin küçük parçalara ayrılmasını,
iyice karıştırılmasını ve sindirim kanalı içinde hareket ettirilmesini kapsar. Besinlerin karıştırılması ağızda
tükürükle, midede mide özsuyuyla ve bağırsaklarda safra, pankreas, ince bağırsak salgılarıyla olur. Mekanik
olarak parçalanma işi ağızda dişler, dil, mide kasılmaları ve birazcıkta ince bağırsak karıştırıcı hareketle-
riyle olur. Karıştırıcı hareketler aynı zamanda besinleri emilmek için mukoza hücrelerine iyice yaklaştırır.
Besinlerin sistem içinde hareketi dille başlar, çiğnemek, yutmak ve yemek boru su, mide, ince ile kalın
bağırsaklardaki peristaltik hareketler ve dışkılamayla son bulur. Sistemdeki refleksler ve sfinkterlerin açılıp
kapanması besin hareketini etkiler.

148
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
Kimyasal Sindirim
Besin maddelerimizi şekerler, yağlar, proteinler,
su, mineraller ve vitaminler oluşturur. Bunlardan
şekerler, yağlar ve proteinlerin hücrelerimize gire-
bilmeleri için en küçük parçalarına kadar parça-
lanmaları gerekir. Fakat su, mineral ve vitaminler
parçalanmadan hücrelere girebilir. İster parçalansın
ister parçalanmasın altı tür besinlerin hepsini de
emip kana verip hücrelere iletmemiz gerekir.
Şekerlerin Kimyasal Sindirimi
Şekerler (karbonhidratlar) sakkarit içeren bile-
şiklerdir. Hayvansal veya bitkisel kökenli olabilir-
ler. Polisakkaritler (selüloz, amiloz, nişasta ve gli-
kojen gibi) çok sayıda, trisakkaritler (maltotrioz) 3
tane; disakkaritler (laktoz, maltoz, sukroz, sakkaroz
gibi) 2 tane ve monosakkaritler (glikoz, galaktoz ve
fruktoz) bir tane sakkaritten oluşurlar. Polisakkarit-
ler ilk olarak tükürükte bulunan amilaz enzimiyle
parçalanırlar. Biraz da mide amilazı ile olur ama en
çok pankreastan gelen amilaz ile bağırsak lümenin-
de trisakkarit ve disakkaritlere parçalanırlar. Küçü-
len bu şekerler ince bağırsak mukoza hücrelerince
üretilmiş olan enzimler (maltaz, laktaz, sukraz, sak-
karaz gibi) tarafından monosakkaritlere dönüştürü-
lürler. Bu enzimlerin az olması durumunda şekerler
parçalanamadığı için hücreler tarafından emilemez
ve bağırsak lümeninde kalırlar. Bunların bağırsak
lümenindeki yoğunluklarının artması ozmoz olayı
sonucu bedendeki suyu bağırsak lümenine (dışa-
rı doğru) emer. Bağırsak lümenindeki emilmeyen
maddeler ve su ötürük (ishal) oluşturur ve dışarı
atılır. Bağırsak şişmesi veya bağırsak gazları bile
oluşabilir. Örneğin, laktaz enzimi az veya olma-
yanlarda (beyaz ırkın % 50’sinde yok) süt şekerinin
(laktoz) parçalanması engellenir ve süt sindirileme-
yip gaz ve bağırsak şişmesine neden olur. Yoğurtta
bulunan bakteriler laktozu parçaladıkları için süt
yerine yoğurt yenirse sorun çözülür. Monosakka-
ritler ince bağırsak mukoza hücrelerine tek başla-
rına değil sodyumla birlikte girerler (kotransport).
Kişi ishal olursa ishalle su, tuz ve şeker kaybeder.
İshal tedavisinde tek başına şeker veya tuz vermek
sorunu çözmez, tuz ve şeker birlikte verilmelidir.
Bağırsak mukoza hücresine giren galaktoz ve fruk-
toz (meyve şekeri) bu hücreler tarafından glikoza
dönüştürülebilirler veya her 3 şeker(galaktoz, fruk-
toz, glikoz) de hücreden hücreler arası boşluğa çı-
kıp oradan difüzyonla kana karışır (Şekil 5.14).
Difüzyon: Maddelerin çok  yoğun ortam-
lardan az yoğun ortamlara kendi kinetik
enerjileri ile yayılmalarına denir.
Şekerler portal dolaşım damarlarıyla karaciğere
giderler. Karaciğer hücreleri de fruktozu ve galak-
tozu glikoza dönüştürebilir. Glikoz karaciğerden
kana geçip diğer beden hücrelerimize giderek enerji
vermek üzere yakılabilir. Eğer şeker fazla yenirse bi-
razı tekrar glikojene dönüştürülerek depolanabilir.
Bedenimizde şeker olarak depolanabilecek toplam
glikojen (şeker) ancak 500 gram kadardır. Şekerle-
rin daha fazlası yağlara dönüştürülür ve yağ olarak
yağ hücrelerinde depo edilir.
lümen tarafı mukoza hücresi kan tarafı
şekerler glikoz
K+
Na+
Na+
amino
asit amino asit
Şekil 5.14 Şekerlerin ve Amino Asitlerin Bağırsak Mukoza
Hücresine Girişi ve Kana Geçişi
Yağların Kimyasal Sindirimi
Yağlar bitkisel ve hayvansal kökenlidir. Bedene
alınan yağlar yapı taşı, enerji kaynağı veya depo
yağı olarak kullanılır. Yapıtaşı olarak; hücre zarla-
rımızın yapısında, safra tuzlarının yapısında, sinir
hücrelerinin hızlı iletim yapabilmelerinde, kana-
manın durdurulmasında, D vitamini yapısında,
hemoglobinin yapısında, kolestrol yapımında ve
üreme hormonlarımızın yapısında yağlar kullanılır.
Beden yağları yapı taşı ve enerji kaynağı
olarak kullanıldıklarından yağlar olmadan
yaşayamayız.
Yenen yağlar ilk kez dil lipazı ile (çok azı) par-
çalanır, sonra mide lipazı ile birazı daha parçalanır.
Çoğunun parçalanma işi onikiparmakta bağırsak
149
 Sindirim Sistemi Fizyolojisi

lümenine pankreastan gelen lipaz ile olur. Yağlar suda erimediği ve bir arada bulunmaya uğraştıkları için par-
çalanmaları zor ve uzun sürer. Parçalanma ve emilme olaylarına safra tuzları ve miçel yardım eder. Parçalanan
yağların en küçük parçaları serbest yağ asitleri ve gliseroldür. Bağırsak mukoza hücrelerine yağların girişine
bazı taşıyıcı moleküller yardım eder. Mukoza hücreleri emilen glikozun bir kısmını da yağlara dönüştürebilir.
Mukoza hücreleri, içine giren küçük moleküllü yağları tekrar büyük bileşikler hâline (trigliserit, kolestrol,
fosfolipit) dönüştürüp şilomikron denen yağ damlaları hâline getirir. Şilomikronlar mukoza hücrelerinden ek-
zositozla çıkarak lenf damarlarına girer ve sonra genel kan dolaşımına geçerek karaciğere giderler (Şekil 5.15).

lümen tarafı
şilomikron

trigliserit
kolesterol
kolesterol
monogliseritler
fosfolipid

ekzositoz

miçel

bağırsak mukoza hücresi

lenf damarı
Şekil 5.15 Yağların Miçelden Ayrışarak Mukoza Hücresine Sızması, Hücre İçinde Tekrar Büyük Moleküllere
Dönüştürülmesi ve Ekzositozla Akkan Dolaşımına Geçmesi

Karaciğerden ya lipoproteinler (LDL= kötü kolesterol, HDL=iyi koleste-

rol) olarak veya yağ asitleri olarak tekrar dolaşıma çıkıp beden hücrelerimize
giderler. Buralarda yapı taşı, enerji kaynağı veya fazlası depo yağı olarak kul- dikkat
lanılır. Yağ deposu yağ hücreleri içinde olur ve depolanmada leptin hormo- Bir bölgede depo olmuş yağ,
nu etkilidir. Yağların depolandığı bölgeler karaciğer, kalp, kalın bağırsaklar, o bölgede ancak bir ay kadar
periton, böbrekler ve üreme organlarımız etrafıdır. kalabilir. Sonra parçalanıp
yakılabilir veya başka depo
yerlerine gidebilir. Yani
Proteinlerin Kimyasal Sindirimi geçen ay böbrek etrafında
Kökeni bitkisel olsun, hayvansal olsun günlük yaklaşık 50 gram kadar depo edilmiş yağ artık orda
protein almamız gerekir. Yediğimiz bütün proteinleri sindirir ve kana emeriz, değildir, yer değiştirebilir.
hiç ziyan etmeyiz.
İnce bağırsak lümenine salgılanan protein yapısındaki
bütün maddeler (enzim gibi) görevini ve ömrünü tamamla-
İnce bağırsak hücrelerimizin yaklaşık 17
dıktan sonra parçalanırlar. Bir beslenme sonunda sindirim
milyarı her gün ölür ve yenisi üretilir.
sisteminden kana geçen amino asitlerin miktarı ölçüldü-
Ölen hücreler bağırsakta sindirilir.
ğünde, %50’si yediğimiz besinlerden, %25’i sindirim sis-
temi lümeninde bulunan proteinlerin tekrar parçalanma-
sından ve %25’i ölen bağırsak mukoza hücrelerimizden gelmektedir. İnce bağırsakta içinde sindirilmeden
kalın bağırsağa geçen hemen hiç protein yoktur. Dışkıda bulunabilecek proteinler kalın bağırsaklar içinde-
ki bakterilerden kaynaklanmaktadır.
Ağızda protein sindirimi yok gibidir. Midede protein sindirimi ancak %15 kadardır ve midenin ürettiği
pepsin enzimleri tarafından yapılır. Midede hiç protein parçalanması olmasa bile önemli değildir, çünkü pro-
teinlerin sindiriminde ince bağırsaklar çok önemlidir. Bir kısım proteinler ince bağırsak lümenine pankreastan

150
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
gelen enzimler (tripsin, kemotripsin, elastaz gibi) ta-
rafından amino asitlere kadar parçalanırlar. Kalan bir
kısmı ince bağırsak hücrelerinin fırçamsı kenarında
bulunan ve mukoza hücrelerinin ürettiği enzimler
(aminopeptidaz, dipeptidaz gibi) tarafından parça-
lanır. Bazı küçük proteinler parçalanmadan mukoza
hücresine girebilir. Mukoza hücresi içindeki protein
parçalayıcı enzimlerle bunlar da amino asitlere kadar
parçalanırlar. Bağırsak lümenindeki amino asitlerin
mukoza hücresine girişinin ve mukoza hücresinden
kana geçişin çoğu yine sodyumla birlikte olur (Şekil
5.14). Mukoza hücrelerinden çıkıp kana karışan ami-
no asitlerin kandan diğer beden hücrelerimize amino
asit girişi aktif taşınmayla (enerji kullanarak) olur. Be-
dene aldığımız amino asitler hücrelerimizde protein
üretiminde kullanılırlar ve bu proteinler de yapı taşı
olarak kullanılır. Gereğinden fazla protein tüketilirse
enerji için kullanılmak üzere yakılır ya da yağlara dö-
nüştürülerek yağ olarak depo edilirler.
Bir gram protein ve 1 gram şeker yaktığımız-
da yaklaşık 4-5 kalori ama 1 gram yağdan 9 kalori
elde ederiz. Eğer varsa önce şekerleri, yoksa yağla-
rı onlar da yoksa proteinleri enerji kaynağı olarak
kullanırız. Unutmamak gerekir ki şekerler, yağlar
ve proteinler bedenimizde birbirine dönüştürü-
lüp birbirinin yerine kullanılabilirler (Şekil 5.16).
Gereğinden fazla tüketilen besin tek tip bile olsa
alınan her fazla miktar eğer yakılmazsa yağa dönü-
şerek kilo almamıza yol açar.
Proteinlerin amino asitlere kadar parça-
lanması a- bağırsak lümeninde, b- fırça
kenarda, c- mukoza hücresi içinde olabilir
şekerler
enerji
yağlar
proteinler
Şekil 5.16 Şekerlerin, Yağların ve Proteinlerin Gerektiğinde Birbirine
Dönüşmesi ve Enerji Vermek Üzere Hepsinin Yanabilmesi
Su, Mineraller ve Vitaminlerin Emilimi
Bedenimizin yaklaşık yüzde 65’i sudur. Su iyi
bir çözücü ve destek ortamıdır. Su kimyasal olay-
ların hidroliz olmasını sağlar. Kayganlık sağlar ve
soğutucu olarak görev yapar. Beden ısısının ayar-
lanmasında suyun çok büyük payı vardır. Besin ve
içeceklerle bir günde ortalama 2000 ml su bede-
ne girer. İç salgısı olarak tükürük (1500 ml), mide
(2000 ml), safra (500 ml), pankreas (1500 ml) ve
bağırsaklardan (1500 ml) olmak üzere yaklaşık
9000 ml su bir günde sindirim kanalı lümenine sal-
gılanır. Bu suyun jejunumdan (5500 ml), ilelum-
dan (2000 ml) ve kalın bağırsaklardan (1300 ml)
olmak üzere toplam 8800 mililitresi bedene geri
emilir. Yani dışkı ile günde ortalama sadece 200 ml
su dışarıya atarız. Kaybettiğimiz bu 200 mililitreyi,
günlük tükettiğimiz yiyecek ve içeceklerle aldığı-
mız sıvılardan yerine koyarız.
Sindirim sistemimiz kendi lümenine bir gün-
de ortalama 7 litre su salgılar ve geri emer.
Dışkı ile sadece 200 mililitre su kaybederiz.
Sodyum (Na) bedenimizin ozmoz dengesinin,
asit-baz dengesinin ve sıvı dengesinin ayarlanmasında
görevi olan en önemli katyondur. Bedenimizde orta-
lama toplam 200 gram kadar sodyum vardır. Besin-
lerle günde 5-8 gram Na alırız. Sindirim kanalı içine
günde 25-35 gram sodyumu dışarı salgılarız. Aldığımız
ve dışarı attığımız sodyumun hemen hemen tamamı
bağırsaklardan geri emilir. Sodyum emilimi glikozla,
amino asitle, aktif taşınmayla, diğer iyonlarla birlikte
ve hatta pasif taşınmayla olabilir. Sodyum
olmadan şeker ve proteinlerin bağırsaklar-
daki emilimi aksar. Aşırı ishal durumunda
birkaç saat içinde ölümcül düzeyde Na
kaybedilebilir. Na ile klor birleşince NaCl
(tuz) oluşur. Fazla tuz kan basıncını artıra-
rak hipertansiyona neden olabilir.
dikkat
Yani, sodyumun (tuzun) azı-
da çoğu da zararlı olabilir.
151
 Sindirim Sistemi Fizyolojisi

Potasyum (K) katyonu genellikle hücrelerde oluşan şeker ve protein dönüşümlerindeki enzimlerin çalış-
masında önemlidir. Ozmozun ve beden sıvı dengesinin ayarlanmasında sodyumla birlikte görev alır. İşitme
duyusunun oluşması potasyum olmadan olamaz. Sindirim sistemindeki K emilimi genellikte Na gibi olur.
Kalsiyum (Ca) katyonu olmadan ke- lümen tarafı hücre kan tarafı
mik oluşumu, kas kasılması, sinir iletimi
ve kan pıhtılaşması olamaz. Özellikle ke- şekerler, amino asitler K+
mikler için günde 800 miligram kadar kal- Na+
+
siyum gereklidir. Ca emilimi aktif taşınma Na
_
ve diğer elementlerle birlikte bütün sindi- CHO3
_
rim sistemi boyunca olur. Cl
Na+
Alyuvar üretimi için kemik iliğine Na+
günde yaklaşık 10-20 miligram demir (Fe) su
göndermemiz gerekir. Demirin bağırsak- K+ hücreler arası boşluk
lardan emilimi ve bedendeki düzeyinin hücre
kontrol edilmesi karmaşık bir olaydır.
Klor (Cl) anyonu diğer iyonlarla bir- Şekil 5.17 Sindirim Sisteminde İyon Emilmesinin Genel Özeti
likte ozmoz ve su miktarının ayarlanma-
lümen tarafı hücre kan tarafı
sında çok önemlidir ama klorsuz mide _
HCl üretemez. HCO3 Na+
Fosfat (P) anyonu şekerlerin yanması, _ Cl+
Cl K+
kemik oluşumu ve asit-baz dengesi için _
çok önemlidir. Cl
K+
Sindirim sisteminde iyonların emili- K+
Na+
mi ve sindirim kanalı lümenine salınma-
sı konusun genel ve kısa bir bilgi (Şekil
hücre
5.17 ve 5.18)’de verilmektedir.
Vitaminler birçok metabolik reaksi- Şekil 5.18 Sindirim Sisteminde İyon Salgılanmasının Genel Kuralları
yonların oluşması için gerekli yardımcı
(kofaktör) olan kimyasal yapılardır. Bedenimizde vitamin
üretemeyiz, bu nedenle vitaminleri dışarıdan almak zorun- Kimyasal sindirimde şekerler, yağlar ve
dayız. Aldığımız vitaminleri parçalamadan bedene alırız. proteinler kimyasal olarak en küçük bi-
Bazıları yağda eridiği için (A, D, E, K) yağlarla birlikte rimlerine parçalandıktan sonra ancak
emilir. Miçellere girer, oradan mukoza hücrelerine geçer ve emilebilirler. Su, mineraller ve vitaminler
şilomikronlarla hücreden çıkıp lenf dolaşımına geçer. Di- kimyasal sindirime uğramadan emilirler.
ğer bazıları suda eridiği için (B, C, tiamin, niyasin ve folat
gibi) emilimleri şeker ve amino asitlerin emiliminde olduğu gibi taşıyıcı moleküllerle olur. B12 vitamini
kan hücrelerimizin üretimi için son derece önemlidir ve taşınmasına ve emilmesine intrinsek faktör gibi
birçok molekül aracılık eder. Vitaminlerin emilimi genellikle ince bağırsaklarda olur. Sadece K vitaminin
oluşumu ve emilimi kalın bağırsaklarda olur. Bebeklere ve hamilelere bazı vitaminler vermek gerekebilir
ama çocuk ve yetişkinlere dışarıdan vitamin vermek gerekmeyebilir. Sağlıklı ve dengeli beslenen bireyler
beden için gerekli olan vitaminleri tükettikleri besinlerden alabilirler. Fazladan vitamin almalarına gereksi-
nim olmayabilir. Vitamin fazlalığının, özellikle A ve D vitaminlerinin, bedende bazen çok ciddi olabilecek
sorunlar yaratabileceği unutulmamalıdır.

Metabolizma ve Beslenme
Bedende oluşan kimyasal olayların tümüne birden metabolizma denir. Bedendeki kimyasal olayları,
1. enerjiyi ortaya çıkaran olaylar (katabolizma) ve
2. çıkan enerjiyi kullanan olaylar (anabolizma) diye ayırırız.

152
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
Örneğin, proteinleri yedikten sonra onları ami-
no asitlere parçalayıp enerji elde etmek için kulla-
nırsak bu bir katabolik olaydır. Bedene aldığımız
bazı amino asitlerden tekrar protein yapmak için
ürettiğimiz bu enerjiyi kullanırsak bu da anabolik
bir olaydır. Katabolizma sonucunda açığa çıkan
enerji beden ısısını üretmek ve bedenin diğer bü-
tün işlevlerini yerine getirmek için kullanılır. Isı
enerjisinin birimi kaloridir. Kalori, bir gram su-
yun sıcaklığını 1 derece yükseltmek için kullanılan
ısı enerjisi olarak tarif edilir. Fizyolojide ve tıpta
kullanılan birim genellikle kilokalori (kcal) olup
1000 kaloriye eşittir. Birim zamanda açığa çıkan
enerji miktarına metabolizma hızı denir. Meta-
bolizma hızını bedenimizdeki kasların çalışması,
çevremizdeki sıcaklığın az veya çok oluşu, beden
yüzey alanımız ve ağırlığımız etkiler. Metabolizma
hızı kcal türünde ölçülebilir. Terlemenin ve üşü-
menin olmadığı bir odada, yemek yedikten 12-14
saat sonra ölçülen metabolizma hızına bazal me-
tabolizma hızı denir. Ortalama sağlıklı bir erkeğin
bazal metabolizma hızı 2000 kcal/gün’dür. Bu
kişi 65 kg ise günlük normal enerji gereksinimi
2800 kcal kadardır. Bu kişi 2800 kcal’den az ener-
ji alırsa az beslenmiş olur ve kilo verir, ama 2800
kcal’den fazla besin alırsa kilo alır. Bu nedenden
beslenme yaşamak için önemlidir, iyi düzenlen-
mesi gerekir çünkü az veya çok beslenmek zararlı
olabilir. Örneğin yaşamı sürdürmek için gerekli
olan ana besin maddeleri gerektiği kadar alınmaz
ise yetersiz beslenme sorunu ortaya çıkar. Yetersiz
beslenme denildiğinde genellikle yeterli miktarda
besin alınmaması akla gelir, ama dengesiz beslen-
me ve yanlış besinle yeterinden çok beslenmek bile
yetersiz beslenmeye neden olabilir. Günlük kalo-
ri gereksiniminden daha fazla alınan enerji, eğer
yakılarak tüketilemez ise bedende yağ olarak depo
edileceğinden şişmanlık oluşur.
Günlük gerekli olan (2800 kcal) enerjiyi
karşılayacak kadar besin almamız gerekir.
Günlük aldığımız besinin azı da çoğu da
zararlı olabilir.
dikkat
Günümüzde şişmanlık ve ileri düzeyi olan obe-
zite hastalık olarak kabul edilmektedir.
Beslenmemiz Nasıl Düzenlenir?
Her zaman yeterli besin bulamaya bilemeye-
ceğimizden, enerji girişimiz devamlı olmayabilir.
Bu nedenden, biraz enerji depo etmemiz gerekir.
Bedende depo edilebilen enerjinin kalori türünden
miktarı yaklaşık şöyledir; yağ = %76, protein = %
23 ve şeker = %1 kadardır. Buna göre, yedeklediği-
miz enerjiyi yağ olarak depo ederiz. Çünkü 1 gram
yağ yanınca 9 kcal verir. Ayrıca yağ taşımak için
çok hafiftir, depo edildiği yeri darbelere karşı daha
iyi korur ve izolasyon yapar.
Beslenmenin düzenlenmesini depo edilen yağ
oranının düzenlenmesiyle açıklamaya çalışırsak, o
zaman depo edilen yağın miktarını nasıl ayarlarız?
Bu düzenlemenin ana bileşenleri:
1. Beden depo yağının %25’i genetik olarak
kontrol ediliyor denir. Tek yumurta ikiz-
lerinin depo ettikleri yağ miktarı birbirine
benzer. Evlatlık verilen çocukların yağ mik-
tarı gerçek ana-babasınınkine benzer. Yani
zayıflık veya şişmanlığın bir kısmı kalıtsal
olarak ayarlanıyor anlamına gelir.
2. Yaşam çevresi ve yaşam kültürü de depo
yağ oranını belirleyebilir. Çevremizde bu-
lunabilen yiyecek miktarı, günlük çalışma
şekli (futbolcu, memur gibi) ve bedendeki
yağ hücresi sayısı (çoksa çok yağ depo ede-
riz) depo yağ oranını belirler. Çocukken
şişman olanlarda yağ hücre sayısı artar. Bu
tür çocukların büyüdüklerinde de şişman
olmaları çok güçlü bir olasılıktır.
3. Beslenme için beyinin hipotalamusunda
bir ayarlama bölgesinin olduğu sanılmak-
tadır. Bu bölgeye beslenme merkezi denir.
Beslenme merkezinde açlık merkezi ile
tokluk merkezi diye iki ayrı alan vardır.
Bu merkezler birbirini kontrol eder. Acık-
tığımızda açlık merkezi çalışır ama tokluk
merkezi baskılanır, tokken tam tersi olur.
Beslenmenin nasıl düzenlendiğini kısaca özetle-
mek gerekirse aşağıdaki etkenlerin hepsi de az çok
görev alır.
1. Hipotalamustaki açlık merkezi biz acıkınca
çalışır ve tokluk merkezini baskılar.
2. Hipotalamustaki tokluk merkezi yeterince
doyduğumuzda çalışır ve açlık merkezini
baskılar.
153
 Sindirim Sistemi Fizyolojisi

3. Sindirim sistemindeki sinir almaçları sindi- 7. Beslenmenin düzenlenmesinin %25 kadarı

rim kanalı, özellikle mide besinlerle geril- kalıtsaldır.
diği zaman beslenmenin yeterli olduğunu 8. İnsanın kültürü ve alışkanlıkları beslenme-
beyne iletir. nin miktarını ve türünü etkiler.
4. Kandaki yağ, protein ve özellikle şeker dü- 9. Çevre ısısı ve mevsim değişmeleri beslen-
zeyinin az veya çok olmasına bağlı olarak meyi etkiler.
beslenme başlatılır veya durdurulur.
10. Bazı hastalıklar beslenmeyi azaltıp çoğalta-
5. Kandaki bazı hormonlar (oreksin ve grelin) bilir.
iştah uyarıcı olarak, diğer bazıları (obestatin,
Görüldüğü gibi, yaşamın devamı için beslen-
CCK, serotonin, insülin ve özellikle leptin)
mek şart olduğundan sindirim sisteminin düzen-
iştah baskılayıcı olarak çalışırlar.
lenmesi çok önemli ve çok karmaşık bir olaydır.
6. Günlük beden faaliyetine ve harcanan ener-
jiye göre beslenme değişir.

Yaşamla İlişkilendir

Yaşlanmanın Mide-Barsak Sistemi Üzeri- cuda alınan yiyeceklerin enerjiye dönüştürülme

ne Etkileri
Yaşlanırken mide asit salgısı, sindirim enzim-
leri ve tükrük üretimi azalır. Bunlardaki azalma
sindirim faaliyetlerini zorlaştırır, yutma güçleşir
ve midenin boşalması gecikir. Alınan yiyeceklerin
yıkımı ve emilmesi bozulur. Bu nedenlerle B, C
ve K vitamin yetersizliği ileri seviyedeki beslen-
me (malnütrisyon) bozukluklarında ortaya çıkar.
Metabolik sistem, sindirim sistemi yoluyla vü-
sürecini oluşturan biyokimyasal olaylardır. 25-
30 yaşlarından sonra herkeste her yıl metabolik
hız yaklaşık %1 azalır. Metabolizmanın azalması
demek vücuda alınan yiyeceklerin işlenmesinin
(parçalanmasının ve enerjiye dönüştürülmesinin)
yavaşlaması demektir. Bu yiyeceklerden yarar-
lanmayı azaltır. Metabolizmada azalma ilaç alımı
ve atılımını da etkiler, yavaşlatır.

ÖÇ 3 Besinlerin kimyasal sindirimlerini ve emilimlerini açıklayabilme

Araştır İlişkilendir Anlat/Paylaş

Kimyasal sindirim nerelerde
yapılır açıklayınız?
Karbonhidratların sindirim-
Suyun emilimi en çok hangi
den emilime kadar nasıl bir
bölgede gerçekleşir?
yol izlediklerini açıklayınız.

154
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

Sindirim sistemini oluşturan

ÖÇ 1 beden yapılarını sayabilme ve
görevlerini açıklayabilme

Tükettiğimiz ana besin kaynaklarımızın beden hücrelerimizin kullanabi-

Sindirim Kanalının
Yapısı ve Görevleri leceği hâle getirilmesine sindirim denir. Altı adet ana besin kaynağımız
vardır ve bunlardan şekerleri, yağları ve proteinleri sindirim işlemlerin-
den geçiririz. Sindirim kanalımız yapı olarak ağız boşluğu, yemek borusu,

bölüm özeti
mide ve bağırsaklardan oluşur. Sindirime yardım eden yardımcı organla-
rımız ise tükürük bezleri, karaciğer, öd kesesi ve pankreastır.
Ağız boşluğumuzda dişler, dil, yutak ve buraya açılan tükürük bezlerimiz
vardır. Dil çizgili kastan yapıldığı için gönüllü olarak hareket ettirebiliriz
ve besini ağız boşluğunda iyice karıştırıp yutmamıza yardım eder. Yutak
besinlerin geçtiği boşluktur ama gönüllü veya gönülsüz kasılarak lokmayı
yemek borusuna gönderir. Bu gönderme sırasında (yutma) soluk boru-
muzun ve genzimizin ağzı kapatılır. Altı adet tükürük bezlerimizin özel
yapısı vardır ve ürettikleri tükürüğü ağız boşluğumuza dökerler. Tükü-
rüğün çoğu sudur ama onlarca farklı diğer maddeler de içerir. Tükürük
lokmayı sulandırmaya, kayganlaştırmaya, yutmaya, ağız boşluğunu ve
yemek borusunu korumaya, konuşmaya ve dişlerimizi korumaya yarar.
Uzunca bir boru olan yemek borumuz basit bir geçiş yeridir. Yapı olarak 4
tabakası vardır ve yemek borusundan sonra gelen diğer sindirin kanalının bü-
tün yapısı bu dörtlü yapıya uyar. İki tanesi yemek borusunun başlangıcında
ve sonunda, biri mide sonunda, biri ince ile kalın bağırsakların birleştiği yerde
ve biri de anüste olmak üzere beş tane kapı (sfinkter) vardır. Sindirim siste-
minin kendi başına bağımsız çalışabileceği unutulmamalıdır. Çünkü kendine
özel yapısı, dolaşımı, sinir sistemi, hareket sistemi, refleksleri ve hormonları
vardır. Ağız yolu ile alınan besinler bu yapılar sayesinde anüse kadar iletilir.
Ağızdan anüse kadar olan bu yolda besinlerin hareketi, parçalanması, emil-
mesi ve geriye kalan atık maddelerin atılımı gerçekleştirilmektedir.
Midemiz de 4 tabakadan ve 3 ana bölümden oluşur. Uzunlaması, çevre-
sel ve çapraz kaslar yardımıyla besinleri mekanik olarak sindirir ve iyice
karıştırır mide. Pilorik sfinkteri sayesinde içeriğini çok düzenli bir şekilde
onikiparmak bağırsağa gönderir. Midemiz mide özsuyu üretip salgılar.
Özsu içinde intrinsek faktör, pepsin, amilaz, lipaz, bikarbonat, mukus ve
bolca HCl bulunur. Mide asit salgısı sinir sistemi ve hormonlar tarafında
çok iyi düzenlenir. Mukus ve bikarbonat mide mukoza engeli oluştura-
rak mideyi asit salgısına karşı korur. Midemiz hormonlar da üretir ve
en önemlisi olan gastrin hormonu mide salgısını, hareketlerini ve mide
boşalmasını düzenler. Midede su, alkol, ilaç ve az miktarda şeker ve pro-
tein emilimi olabilir. İnce bağırsaklar 3 bölümden oluşur ve her bölümün
görevleri farklıdır. Bu bölümler yapı olarak 4 tabaka içerirler ve lümenleri
çok farklılaşarak yüzey alanını genişletirler. Kalın bağırsaklar da bölüm-
lere (kör, kolon ve rektum gibi) ayrılmıştır. Her bölüm de 4 tabaka içerir
ama yüzey alanı genişletmesi yoktur. Burada sindirim ve emilim çok fazla
olmaz, daha çok dışkının işlendiği ve depo edildiği yerdir. Kalın bağırsak-
larda bolca mikroorganizmalar (bakteri gibi) vardır ve onlarla ortak yaşa-
rız. Onlar olmazsa olmaz. Doğuştan gelmezler, doğumdan hemen sonra
çevreden gelerek bağırsakların lümenine yerleşirler.
Mide ve özellikle onikiparmak bağırsağında kimyasal sindirim gerçekle-
şir. En küçük yapılarına kadar parçalanan şekerler, yağlar ve proteinler
ince bağırsaktan emilerek kana verilir.

155
 Sindirim Sistemi Fizyolojisi

Sindirim sistemine yardımcı

ÖÇ 2 organların görevlerini
açıklayabilme

Karaciğer, safra kesesi ve pankreas sindirim sistemine yardım-

Sindirime Yardımcı Organlar cı organlardır. Karaciğer üretmiş olduğu safrayı safra kesesine
ordan ince bağırsağa gönderir. Yağların sindirimi ve emilimi
için safra gereklidir. Pankreas karbonhidrat, protein ve yağların
bölüm özeti

sindirimi için gerekli enzimleri üretir ve ince bağırsağa salgılar.

ÖÇ 3 Besinlerin kimyasal sindirimlerini

ve emilimlerini açıklayabilme

Besinlerin kimyasal sindiriminde onikiparmak bağırsağı di-

Kimyasal Sindirim ve Emilim
ğer sindirim sistemi bölümlerine göre daha önemlidir. Bura-
ya mide içeriği, öd salgısı, pankreas salgısı ve on iki parmağın
kendi salgıları gelir. Bu salgılar mideden gelen içeriği nötralize
eder, kimyasal olarak parçalar ve emer. Uzun şeker yapılar tekli
şeker (monosakkarid) yapılara (glikoz, galaktoz ve fruktoz) dö-
nüştürülerek sodyumla birlikte emilirler. Uzun yağ zincirleri de
küçük yağ moleküllerine (monogliserid) parçalanarak emilir-
ler. Yenen proteinlerin hemen hepsi önce amino asitlere kadar
parçalanırlar sonra emilirler. Karaciğerin sindirim için önemi
büyüktür. Salgıladığı safrayı safra kesesinde depoladıktan son-
ra onikiparmak bağırsağa gönderir. Safra özellikle yağların ve
yağda eriyen vitaminlerin sindiriminde çok önemlidir. Emi-
len maddelerden yağlar hariç diğerleri portal dolaşımla, ama
yağlar lenf dolaşımıyla önce karaciğere gelirler. Karaciğerimiz
bu besinleri metabolizmaya uğratarak kan yoluyla diğer beden
hücrelerimize gönderir. Pankreas onikiparmak bağırsak arası-
na yerleşmiş küçük bir bezdir. Ekzokrin salgı olarak enzim ve
iyonları onikiparmak bağırsağa gönderir. Enzimler kimyasal
sindirimde, bikarbonat mideden gelen asidik yapıyı nötralize
etmekte kullanılır.
Yaşamı sürdürmek için gerekli olan ana besin maddeleri gerek-
tiği kadar alınmaz ise yetersiz beslenme sorunu ortaya çıkar.
Yetersiz beslenme denildiğinde genellikle yeterli miktarda besin
alınmaması akla gelir, ama dengesiz beslenme ve yanlış besinle
yeterinden çok beslenmek bile yetersiz beslenmeye neden olabi-
lir. Günlük kalori gereksiniminden daha fazla alınan enerji, eğer
yakılarak tüketilemez ise bedende yağ olarak depo edileceğinden
şişmanlık oluşur. Bedende oluşan kimyasal olayların tümüne bir-
den metabolizma denir. Büyük moleküllerin en küçük yapı taş-
larına kadar parçalanmasına katabolizma, küçük molekülleri bir-
leştirerek büyük molekül hâline getirmeye ise anabolizma denir.
Yaşamımızı sürdürebilmek için dışardan besin almamız gerekir.
Beslenmek çok kapsamlı ve önemli olduğundan beslenmenin
düzenlenmesi de son derece karmaşıktır.

156
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

1 Aşağıdakilerden hangisi sindirim sisteminin 6 Kimyasal sindirimde görev almayan pankreas

bir ögesi değildir? enzimi aşağıdakileden hangisidir?

neler öğrendik?
A. Dil A. Pepsin
B. Öd kesesi B. Kemotripsin
C. Dalak C. Lipaz
D. Pankreas D. Tripsinojen
E. Rektum E. Amilaz

2 Aşağıdakilerden hangisi en çok HCl salgılar? 7 Aşağıdakilerden hangisi karaciğerin görevle-

A. Yutak rinden biri değildir?
B. Mide A. Safra yapmak
C. Karaciğer B. Steroid türü hormon yapmak
D. Pankreas C. Üre yapmak
E. İnce bağırsak D. Kan depo etmek
E. Glikojen yapmak
3 Aşağıdakilerden hangisinde kimyasal sindi-
rim olur? 8 Aşağıdakilerden hangisi kimyasal olarak sin-
A. Tükürük bezinde dirilemez?
B. Yemek borusunda A. Disakkarit
C. Safra kesesinde B. Polipeptit
D. İleumda C. Yağ asidi
E. Apendikste D. Selüloz
E. Sakkaroz
4 Hangi hormon sindirim sistemiyle doğrudan
ilgili değildir? 9 Aşağıdakilerden hangisi tükürüğün görevle-
A. Sekretin rinden biri değildir?
B. Leptin A. Tat almayı kolaylaştırmak
C. Gastrin B. Nişastayı parçalamak
D. Kolesistokinin C. Kabakulak virüsünü öldürmek
E. Adrenalin D. Bikarbonat üretmek
E. Dişleri korumak
5 Sindirim sistemi içindeki besinleri ileri doğru
iten haraket aşağıdakilirden hangisidir? 10 Aşağıdakilerden hangisi onikiparmak bağır-
A. Kapatıcı hareketler sağının görevlerinden biri değildir?
B. Segmentasyon hareketleri A. Kimyasal sindirim yapmak
C. Sfinkterler B. Enzim üretmek
D. Peristaltik hareketler C. Asit nötralize etmek
E. Kusma hareketi D. Besin emmek
E. Vitamin yapmak

157
 Sindirim Sistemi Fizyolojisi

1. C Yanıtınız yanlış ise “Sindirim Sistemi Yapı- 6. A Yanıtınız yanlış ise “Pankreas” konusunu
sı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. yeniden gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

2. B Yanıtınız yanlış ise “Mide” konusunu yeni- 7. B Yanıtınız yanlış ise “Karaciğer” konusunu
den gözden geçiriniz. yeniden gözden geçiriniz.

3. D Yanıtınız yanlış ise “İnce Bağırsak” konusu- 8. D Yanıtınız yanlış ise “Ağız” konusunu yeni-
nu yeniden gözden geçiriniz. den gözden geçiriniz.

4. E Yanıtınız yanlış ise “Sindirim Sistemi Hor- 9. C Yanıtınız yanlış ise “Tükürük Bezleri” ko-
monları” konusunu yeniden gözden geçiriniz. nusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. D Yanıtınız yanlış ise “Sindirim Sistemi Ha- 10. E Yanıtınız yanlış ise “İnce Bağırsak” konusu-
reketleri” konusunu yeniden gözden geçi-
nu yeniden gözden geçiriniz.
riniz.

Araştır Yanıt
5 Anahtarı

Sindirim sisteminin diğer sistemlere kıyasla biraz daha bağımsız çalışabilmesi

özellikle kendine özgü dolaşım, hareket, hormon ve sinir sisteminin olması,
sindirim sistemini diğer sistemlerden ayırır.
Aldığınız besin tükürükle iyi ıslatılmadığı zaman çok kaygan olmayabilir. Bu
nedenle lokma boğazınızda kalabilir. Lokmanın az veya çok hareket etmesini
yemek borusundaki peristaltik hareket ve biraz da yer çekim gücü sağlar. Eğer
yatar pozisyondaysanız, oturunuz. Ama peristaltık refleks yatar durumda olsa-
Araştır 1 nız bile yutmayı bazen sağlayabilir.
Midemiz mide içine başlıca mide öz suyu salgılar. Mide öz suyu içinde HCl,
pepsin, mukus, bikarbonat, iyonlar, intrinsek faktör, lipaz, amilaz ve su vardır.
Midemiz kana bazı hormonlar ve bikarbonat verir.
İnce bağırsaklarımız bağırsak boşluğuna (lümen) daha çok su, iyonlar, mukus,
bikarbonat ve bazı sindirim enzimlerini (enterokinaz, maltaz, laktaz, sukraz
gibi) salgılar.

Karaciğerimiz olmadan yaşamayı sürdürmemiz pek kolay olmaz, fakat sindi-

Araştır 2 rim konusunda karaciğer en çok yağların sindirimini kolaylaştırır. Bu nedenle
karaciğer yokluğunda yağların sindirimi çok zorlaşır.

158
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

Araştır Yanıt
5 Anahtarı

Besinlerin kimyasal olarak parçalanması tükürükte bulunan amilaz ve dilin

ürettiği lipaz enzimleriyle ağızda başlar. Biraz da mide lipazı yağları parça-
lamaya devam eder. Mide kimyasal sindirim daha çok pepsin enzimleriyle
Araştır 3 proteinlerin parçalanması şeklinde olur.
En çok kimyasal sindirim ince bağırsaklarda ve özellikle onikiparmak bağır-
sağında yağ, şeker ve proteinlerin parçalanmasıyla olur. Kalın bağırsaklarda
kimyasal sindirim olmaz, eğer varsa buradaki bakterilerce yapılıyor demektir.

Kaynakça
Guyton ve Hall Tıbbi Fizyoloji (2014). On İkinci Anatomi ve Fizyoloji: İnsan Biyolojisi, Aktümsek, A.
Baskı, Çeviri Editörü; B.Ç. Yeğen. İstanbul: (2012). Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık Tic.
Nobel Kitabevleri Tic.Ltd. Şti. Ltd. Şti.
Ganong’un Tıbbi Fizyolojisi, K.E. Barrett, S.M. Resimli Sistematik Anatomi, Yıldırım, M. (2013).
Barman, S. Boitano, H.L. Brooks (2015). Nobel Tıp Kitabevi.
Çeviri Editörü; Hakkı Gökbel. İstanbul: Nobel
Kitabevleri Tic. Ltd. Şti.
Bu Ünitede Kullanılan Resimler Anadolu Üniversitesi
Vander İnsan Fizyolojisi, Vücut Fonksiyon
Açıköğretim Fakültesi Görsel Arşivinden Alınan
Mekanizmaları, E.P. Widmaier, H. Raff, K.T.
Resimlerdir.
Strang (2014). Çeviren: Tuncay Özgünen.
Ankara: Güneş Tıp Kitabevleri Tic. Ltd. Şti.

159
 Bölüm 6
Solunum Fizyolojisi
öğrenme çıktıları

Solunum Yolları

1 2
1 Solunum sistemini oluşturan beden Gaz Değişimleri
yapılarını sayabilme ve görevlerini 2 Gaz değişimlerinin nasıl olduğunu
açıklayabilme açıklayabilme

3
Solunumun Düzenlenmesi
3 Solunumun düzenlenmesini açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • Üst Solunum Yolları • Alt Solunum Yolları • Gazların Pay Basınçları
• Gazların Geçişmesi • Gazların Taşınması • Solunumun Düzenlenmesi

160
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

GİRİŞ Bu bölümde önce havanın geçtiği yolları, sonra

Sindirim sistemiyle alınan ana besin maddele- hava hareketleri ile basınçları, gaz değişimlerini, gaz-
ri olan şeker, yağ ve proteinlerden enerji elde etmek ların taşınmasını ve son olarak da solunumun nasıl
için bu besinlerin metabolik olarak yakılması gerekir. düzenlendiği açıklanacaktır.
Enerji elde etme mekanizması olan metabolizma so-
nunda adenosin trifosfat (ATP), karbondioksit (CO2) SOLUNUM YOLLARI
ve su (H2O) üretilir, ama oksijen (O2) tüketilir. Solunuma katılan organlar göğüs boşluğunun
İnsan metabolizması oksijenle çalışır ve aerobik- dışında ve içinde olmalarına göre sınıflandırılırlar.
tir. Metabolizma sonunda üretilen CO2 bedende Burun, yutak (farinks) ve gırtlak (larinks) göğüs
aside dönüşür. Asit beden hücreleri için öldürücü boşluğumuzun üstünde olduklarından üst solu-
olabileceğinden zararlıdır ve dışarı atılması gerekir. num yollarını ama soluk borusu (trake), bronşlar
Yaşamamız için devamlı gerekli olan oksijeni at- ve akciğerler göğüs boşluğumuzun içinde oldukla-
mosferden alma ve üretilen karbondioksiti devamlı rından alt solunum yollarını oluştururlar.
dışarı havaya atma işini solunum sistemi dolaşım sis-
temiyle yardımlaşarak yapar. Solunum sistemi ayrıca
ses oluşturmamızı sağladığı için konuşarak, türkü Üst Solunum Yolları
söyleyerek, öksürerek ve gülerek iletişim kurabiliriz Üst solunum yollarını burun, yutak ve gırtlak
Atmosferdeki havayı akciğerlere alıp içindeki oluşturur. Burunun kullanılmadığı durumlarda
oksijeni tüketerek, içine üretilen onun yerine ağız solumak için kullanılır (Şekil 6.1).
karbondioksiti katıp geri dışarı
Sinüs
verme olayına solunum denir. Ha-
Konkalar
vanın akciğerlere alınması ve geri Burun
Kemiği
verilmesi için hareket ettirilmesi ve
hava yollarından geçerek alveollere BurunKıkırdağı Sinüs
kadar ulaştırılması gerekir. Havanın
Bademcik
akciğerlere girip çıkmasını göğüs
Kemik Öztaki Borusu Ağzı
kafesimiz, hava yolları ve basınç de- Damak
Yumuşak Damak
ğişmeleri sağlar.
Solunum sistemi beş kısma ayrı- Dil
Yutak
larak incelenebilir.
1. Akciğerlere hava alınması Çene
Kemiği
ve tekrar dışarı atılması. Bu
olaya genellikle dış solu-
Epiglotis
num denir. Ses Telleri Yemek Borusu
2. Akciğer içindeki havadan Kalkan
Kıkırdak
kana O2 alınması ve kanda-
ki karbondioksitin akciğer Şekil 6.1 Üst Solunum Yolları
içindeki havaya atılması.
3. Kandaki oksijenin hücrelere kadar götürül-
mesi ve üretilen karbondioksitin akciğerlere Burun
kadar getirilmesi. Yapı olarak burun, dış burun ve iç burun olarak
4. Kandan hücrelere O2 girişi ve hücreden ayrılabilir. Dış burun yüzün ortasından dışa doğ-
kana CO2 çıkışı. 2, 3 ve dördüncü basamak- ru çıkıntı yapan, dışı deri kaplı ve iki burun deliği
lardaki olaylara topluca iç solunum denir. olan kısımdır. Dış burunun uç kısmı kıkırdaktan
yapılmış olduğundan esnektir. Dış darbelere karşı
5. Metabolizma olayları için hücrelerin O2 kul-
koyabilir. Burnun kafatasına birleştiği kök kısmı
lanması ve CO2 üretmesi. Beşinci basamağa
kemikten yapılmıştır. Sağlı sollu iki burun deliği-
çoğu zaman hücresel solunum denir ve meta-
ni birbirinden ayıran kıkırdak ve onun bağlandığı
bolik bir olay olduğu için konumuz dışındadır.

161
 Solunum Fizyolojisi

burun kemiğinin oluşturduğu bir orta bölme (sep- temizlenir. Havayla gelen yabancı cisimler burnun
tum) vardır. Bu ikiye bölünmüş yapı yutağa kadar içini kaplayan mukus hücrelerince salgılanan mu-
devam eder. Dış burnun ön iç kısmında burun kıl- kus tarafından tutulur. Burnumuzu temizlerken
ları vardır ve bu kıllar dokunmaya karşı çok duyar- dışarı attığımız sümük, mukus ve içindeki yabancı
lıdırlar. Burna girebilecek yabancı cisimleri hemen maddelerden oluşur. Mukus içindeki su burna gi-
haber vererek koruma işlevi görürler. ren kuru havayı iyice nemlendirir. Burunda bol kan
damarı olması giren havanın ısıtılmasını sağlar. At-
mosfer havası bedene alınmadan önce temizlenip,
Burnun görevleri kısaca şunladır: nemlendirilip ve ısıtıldıktan sonra beden şartlarına
1. Havanın geçişini sağlamak uygun hâle getirilir
2. Giren havayı temizlemek ve akciğerlere gön-
3. Giren havayı ısıtmak derilir. Burnumuz dikkat
4. Giren havayı nemlendirmek ve içyapısı konuşma- Burun yerine ağzımızdan
5. Konuşmaya yardım etmek mızın oluşmasına da da soluk alabiliriz. Ağızdan
yardım eder. Burun aldığımız hava tam temizle-
delikleri kapatılarak nemez, havanın nemlenme-
İç burun dış burundan çok daha büyüktür konuşulursa, çıkan si ve ısıtılması tam olmaya-
ve ağız tavanının üstünde bulunur. Burnun içini sesin değişik olma- bilir. Zorunlu kalmadıkça
tamamen mukus tabaka kaplar ve bolca mukus sından burnun ko- ağızdan soluk almaktan ve
salgılayarak hücrelerin dış yüzünü örter. Burun nuşmadaki önemi ağzımız açık uyumaktan ka-
boşluğunun içini ve bütün solunum yollarını si- anlaşılabilir. çınmada yarar vardır.
liya denen uzantıları olan mukus hücreleri kaplar.
Burun boşluğunda sağlı sollu 3 çift konka (raf ) Yutak (Farinks)
denen yatay uzantılar vardır (Şekil 6.1). Burnun
Yutağın halk arasındaki adı boğazdır. Kafata-
orta bölmesinden (septum) sağ yana ve sol yana
sının tabanından başlayıp yemek borusuna kadar
doğru uzanmış olan konkalar burun boşluğunun
uzanan ve yaklaşık 12 cm uzunluğunda bir tüptür.
yüzey alanını genişletirler. Burnun içini kaplayan
Ağız boşluğunun arkasında ve boyun omurlarının
bolca kılcal damar ağı vardır. En küçük darbeler-
önünde yer alır. Kastan yapılmıştır ve içini mukoz
de bile burnun kanaması bu çok damar ağından
hücreler kaplar. Genellikle 3 bölgeye ayrılır; burun
ve damar ağının yüzeye yakın olmasından kay-
bölgesi, ağız bölgesi ve gırtlak bölgesi. Yutağa açı-
naklanır. Her iki burun boşluğunun tavanında
lan 7 adet delik vardır. Bunlar: yutağın burun böl-
koklama alanları vardır. Koklama duyusu burada
gesine açılan 2 tane öztaki borusu ağzı, yine bu-
algılanır. Burun boşluklarımıza gözyaşı bezleri-
run bölgesine açılan 2 tane burun boşluğu sonu,
mizin kanalları da
yutağın ağız bölgesine açılan 1 tane ağız boşluğu
açılır. Ağladığımızda
sonu, yutagın gırtlak bölgesinden soluk borusuna
burnun fazla akması
dikkat açılan 1 tane açıklık ve gırtlak bölgesinden yemek
göz yaşındandır. Bu-
Burun ve onun görevleri borusuna açılan 1 tane yemek borusu açıklığı. Yu-
run bölgesinin etra-
sanılandan daha önemlidir. tak aşağı doğru yemek borusuna uzanır ve onunla
fında bulunan 4 çift
Hava yoluyla bulaşan has- kaynaşır.
sinüsler de burun
talıkların çoğu burundan
boşluğuna açılır. Bu
bedene girer. Burnunuzdan
sinüslerin uç açıklı-
mikrop aldığınızı düşündü- Yukarıdan aşağıya doğru yutağın üç böl-
ğına burundan giren
ğünüz an burun içini bol su gesi vardır.
mikroplar sinüzit ol-
kullanarak iyice yıkayınız. 1. burun (nazofarinks),
mamıza neden olur.
Yıkayarak, burunda olup 2. ağız (orofarinks),
henüz alt solunun yollarına Burun deliklerin-
den giren hava önce 3. gırtlak (larıngofarinks) bölgesi.
inmemiş mikropları burun-
dan temizleyip dışarı atmış burun kılları tarafın-
olursunuz. dan süzülerek içinde-
ki yabancı parçacıklar

162
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

üstünden bakıldığında üstteki kıvrıma yalancı ses

teli (ventriküler kıvrım) ve aşağıdaki kıvrıma ger-
Yutağın görevlerini şöyle sıralanabilir:
çek ses telleri (vokal kıvrım) denir. Ses tellerinin
1. solumaya,
ortasında glotis denen bir boşluk (açıklık) vardır ve
2. yutmaya,
havanın giriş çıkışını sağlar. Ses tellerinin uzunluk-
3. konuşmaya,
ları ve çapları çocukluk çağında, kadında ve erkekte
4. beden savunmasına,
farklıdır. Örneğin, erkeklerinki daha uzun ve daha
5. orta kulağın havalanmasına yardım etmek.
kalındır ve az titreşirler. Hatta, erkekler ve kadınla-
rın ses telleri kendi aralarında da farklılık gösterebi-
Yutak hem solunum hem de sindirim organı lir ve her bireye özel ses oluşur.
olarak görev yapar. Besinler ile havanın geçtiği ve
konuşmaya yardım eden yerdir.
Beden savunmasında da görev alır,
hiyoid kemik
çünkü bademcik gibi birçok lenf
düğümü burada bulunur. Öztaki
borusunun yutağa açılan ağzının
hemen başlangıcındaki lenf dü- bağ doku
ğümü iltihaplanıp şişerse öztaki
tiroid (kalkan)
borusunun ağzını kapatacağından
gırtlak kıkırdak
çocuklarda orta kulağın havalan-
masını engelleyip orta kulağın ilti-
haplanmasına neden olabilir.

Gırtlak (Larinks) paratiroid

bezleri
Ses kutusu olarak da bilinen tiroid
bezi
kısa bir hava yoludur. Yutak ile so-
luk borusu ara bölgesinde ve bo-
yun omurlarının önünde yer alır. soluk borusu
Çocuklarda en üstte, kadınlarda kıkırdakları
biraz aşağıda ve erkeklerde en aşa-
ğıda yer alır. Yani, yaşa ve cinsiyete Şekil 6.2 Gırtlak Yapısının Önden Görünüşü
göre bulunduğu yer farklılık gös-
terir. Bu özelliği çocukların, kadınların ve erkekle-
Nasıl Ses Çıkarırız?
rin seslerinin farklı çıkmasına neden olur.
Ses tellerine bağlı kaslar kasıldığı zaman ses tel-
Gırtlağın yapısında 9 tane kıkırdak vardır. Bun-
lerini birbirine yaklaştırarak glotis açıklığını daral-
ların 3 tanesi tekli diğer altısı 3 çifttir. Bu kıkırdak
tırlar. Akciğerlerdeki hava dışarı doğru çıkarken ka-
yapılar birbirlerine kas, zar ve bağ dokusuyla bağ-
panmış olan ses tellerine çarparak titreştirir (Şekil
lanarak ses kutusunu oluştururlar. Kıkırdak yapılar 6.3). Bu titreşme bağlama tellerinin titreşmesine
biraz sert olduklarından hava yolunun devamlı açık benzetilir. Ses tellerinin yapısına, birbirine olan ya-
tutulmasını sağlarlar (Şekil 6.2). Yani kapanmasını kınlığına ve akciğerlerden dışarı doğru çıkan hava-
önlerler. Kalkan=tiroit kıkırdak adı verilen tekli ve nın miktarı ile gücüne bağlı olarak ses oluşur. Sesin
en büyük olanı kıkırdak gırtlağın en önünde bulu- oluşmasına ayrıca yutak, ağız boşluğu, burun boş-
nur ve boğazımızda dışarı doğru çıkıntı yaptığı için luğu ve hatta burun çevresindeki sinüsler de yar-
“adem elması” diye adlandırılır. Kalkan kıkırdağın dım eder. Konuşmaların kelimelere dönüşmesinde
bir uzantısı olan epiglotis yutma sırasında gırtla- ayrıca dil, diş, dudaklar ve bazı yüz kasları yardım
ğın ağzını kapatan ucu serbest bir kıkırdak yapıdır. eder. Yüz felci geçirmiş kişilerle takma dişlerini çı-
Gırtlaktaki kıkırdak yapılara ve kaslara bağlı mu- karmış yaşlıların konuşmalarının değişik olduğuna
koz tabaka içe doğru iki kıvrım oluşturur. Gırtlağa dikkat ediniz.

163
 Solunum Fizyolojisi

dilin tabanı

epiglotis

ses telleri

ventriküler kıvrım

kıkırdak yapı

glotis
açılmış ses telleri kapanmış ses telleri

Şekil 6.3 Açılmış ve Kapanmış Ses Telleri

Alt Solunum Yolları

Alt solunum yolları soluk borusu ile sağ ve sol
Konuşmamızda görev alan yapılar şunlardır; bronşlardan oluşur. Bunlar sadece atmosfer hava-
a. ağız boşluğu sını akciğerlere iletmekle görevlidirler (Şekil 6.4).
b. burun boşluğu soluk borusu
c. yutak
d. ses telleri
kıkırdaklar birincil bronşlar
e. dudaklar
f. yüz kasları
g. dil ve sağ akciğer sol akciğer
h. dişler.
ikincil bronş

Kısaca gırtlağımız soluk alıp vermeye, üçüncül

yutarken kapanarak soluk borusuna besin
gitmesini engellemeye ve konuşmaya yarar.
Gırtlağın içini saran mukoz hücrelerin sili-
yaları yukarı (yutağa doğru) hareket ederek
gırtlağın içine kaçan yabancı maddeleri yu-
karı doğru taşırlar. Öksürmek, hapşırmak ve
burun temizlemek üst solunum yollarını te-
mizler. Gırtlağın mikrop kapması laranjit oluştu-
rur, ses tellerinin mikrop kapması ses oluşmasını
ve konuşmayı bozar.
Bağlama tellerinde olduğu gibi ses tel-
lerinin ince veya kalın olmalarına, uzun
veya kısa olmalarına ve sayılarına bağlı
olarak insanlarda farklı sesler çıkar.
bronşlar
yürek
bronşçuklar
Şekil 6.4 Alt Solunum Yollarının Yapısı
Soluk Borusu (Trake)
Gırtlağın alt ucundan başlayıp yüreğin önünden
aşağıya göğüsün orta kısmına kadar inen yaklaşık
10 cm kadar içi boş bir borudur. Yapı olarak dış-
tan içe doğru bağ doku, düz kas ve kıkırdaktan ya-
pılmıştır. Kıkırdak doku kaslar arasına yerleşmiştir
ve soluk borusunun ana çatısını oluşturur. Yaklaşık
15-20 tane üst üste dizilmiş kıkırdak vardır. Bunlar
at nalı veya “C” harfine benzerler. Arka tarafları ka-

164
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
panmamıştır. Bu açıklığı, yani ”C” harfinin arka iki
ucunu kas doku doldurur (Şekil 6.5). Bir lokmayı
yutarken yemek borusunun hemen arka tarafında
omurga olduğundan arkaya doğru genişleyemez.
Yemek borusu ancak öndeki soluk borusunun içine
doğru genişleyebilir. Soluk borusunun arka tarafın-
daki düz kas yapı bu genişlemeye yardım eder. Kı-
kırdak yapının esas görevi soluk borusunun kendi
içine kapanmasını önlemektir. Aksi durumda akci-
ğerlere hava gidemez. Bu borunun kısa bir süreli-
ğine tıkanması boğularak ölüme neden olur. Soluk
borusunun iç yüzeyini siliyalı epitel doku kaplamış-
tır. Bunlar bolca mukus üretebilir. Hava ile soluk
borusuna kadar inebilmiş yabancı maddeler mukus
içine alınarak siliyaların aşağıdan yukarı ağıza doğru
süpürme hareketiyle balgam halinde ağızdan dışarı
atılır. Soluk borusunun düz kaslarını otonom sinir
sistemi daraltır veya genişletir.
yemek borusu lümeni
soluk borusu
düz kası
soluk
borusu
lümeni
Şekil 6.5 Soluk Borusu Kıkırdak Yapısı
Bronşlar ve Dalları
Göğsün yaklaşık ortasında ve yüreğin arkasın-
da soluk borusu iki dala ayrılır. Bu dallara birincil
(primer) bronş denir. Sağlı sollu bu birincil bronş-
ların her biri bir akciğere girer. Bunlarla beraber
aynı noktadan kan damarları ve sinirler de akciğer-
lere giriş ve çıkış yapar. Sağ taraftaki bronş solda-
kine göre biraz daha geniştir. Bronşlar yapı olarak
soluk borusuna benzerler. “C” şeklindeki kıkırdak
yapı dayanıklı olmalarını ve hava yolunun devamlı
açık tutulmasını sağlar (Şekil 6.5). İç yüzeylerini si-
liyalı epitel doku kaplar ve siliyalar buruna doğru
dalgalanarak sistemin içini süpürerek temizlerler.
Otonom sinir sisteminin sempatik dalı düz kasları
gevşeterek solunum yollarının genişlemesini, para-
sempatik sistem daralmasını sağlar.
Akciğere girdikten sonra birincil bronşlar dalla-
nır ve ikincil (sekonder) bronşları oluşturur. Bun-
lar yaklaşık 8 dala daha ayrılabilir. İkincil bronşlar
da dallanır ve bronşcukları oluşturur. Bunlarda
dallanarak ve çapları küçülüp dal sayısı artarak
son (terminal) bronşcukları oluştururlar. Burun
boşluğundan son bronşcuklara kadar olan bölge-
de gaz değişimi olmaz, sadece hava giriş ve çıkışını
sağlarlar. Son bronşcuklar dallanmaya devam ede-
rek solunum bronşcuklarına dönüşürler. Bunlar-
da dallanarak, küçülerek ve sayıları artarak alveol
yemek borusu
kanalları haline gelirler. Alveol kanal-
larının ucunda alveol keseler vardır.
Soluk borusunu bir ağacın gövdesine,
iki tane bronşu ağacın ana dallarına,
bronşcukları, alveol kanalları ağacın
gittikçe artan ama küçülen dallarına
ve alveol keseyi ağacın yaprakları-
na benzeterek bu sisteme solunum
ağacı denir. Aşağı doğru ters duran
bu ağacın yaklaşık 8 milyon dalları
mukoza ve 300 milyon yaprakları (alveolleri)
tabakası
olabilir. Sadece yapraklarının (alveol-
lerin)yüzey alanı 70 m2 kadar olabilir.
soluk borusu
“C” kıkırdağı
Solunum bronşçuğundan alveollere
kadar olan bölge gaz alışverişinin ol-
duğu bölgedir ve bu bölge bir üzüm
salkımına benzetilir (Şekil 6.6a). Et-
raflarını bolca kılcal kan damarı ağı
sarmıştır (Şekil 6.6b).
Solunum alveollerine hava giriş ve çıkışını
sağlayanlar şunlardır: 1. burun
2. yutak
3. gırtlak
4. soluk borusu
5. bronşlar
6. bronşçuklar
7. son bronşçuklar
8. solunum bronşçuğu
9. alveol kanal
165
 Solunum Fizyolojisi

akciğer
kıkırdaklar lenf atar damar
bronşçuk dolaşımı

son
akciğer
bronşçuk
toplar
solunum damar
bronşçukları
alveol
kanalı

alveol
torbası

alveol

a b
Şekil 6.6 (a) Alveol Torba ve (b) Onları Saran Kan Damarları
Hava ileten yolların solunumdaki görevleri kı-
saca özetlenirse:
Şekil 6.1, Şekil 6.4 ve Şekil 6.6 birlikte ça-
lışılarak solunum sisteminin bütün yapısı
tam olarak kavranabilir.
1. Hava akımı için fazla direnç göstermezler.
Burada kıkırdak yapı ile düz kaslar ve onla-
ra ulaşan otonom sinir sistemi hava yolları-
nın kapanmasına engel olurlar.
2. Yabancı madde ve mikroplara karşı savu-
nurlar. Bu görevi siliyalar, mukus ve mak-
rofajlar üstlenir.
3. Havayı mukus tabakanın suyuyla nemlen-
dirirler.
4. Yoğun dolaşım sistemi ağıyla havayı ısıtırlar.
5. Ses telleriyle birlikte ses oluşturup iletişim
sağlarlar.
dikkat
Bronşçukların duvarında kıkırdak az olup
bolca düz kas olduğundan astım krizinde
düz kaslar kasılarak hava yollarını tamamen
kapatıp solunumu durdurabilir. Soluğun
durmasına apne denir.
Akciğerler
Diyaframın üstünden köprücük kemiklerinin
üstüne kadar uzanan, kaburgaların oluşturduğu
göğüs boşluğu içine sağlı sollu yerleşmiş iki adet
akciğer vardır. Şekilleri düzensiz bir koniye benzer.
Tabanı diyaframın şekline uygun, yukarı doğru bü-
külmüş olarak konkavdır. Sağ akciğer daha kalın
ve büyüktür, ama karaciğerin üstüne denk geldi-
ğinde biraz kısadır. Sol akciğerin sol alt ucunun
hemen altına yürek yerleşmiş olduğundan bu uç
biraz küçüktür ve çukurcadır. Sağ akciğer üst, orta
ve alt olmak üzere üç bölüme (loba) ayrılmıştır.
Sol akciğerde üst ve alt olarak iki bölümlüdür. Bu
bölümler daha küçük bölmelere ayrılır. Akciğerleri
birbirine bakan orta yüzlerinde kapı (hilus) denen
birer bağlantı yerleri vardır. Bu kapılardan içeriye
bronşlar, atardamar, toplardamar ve sinirler girer
ve çıkar. Akciğerler bu kapılardan giren çıkan ya-
pıların üstünde ve göğüs boşluğunun içinde asılı
dururlar. İki akciğer birbirine değmez çünkü ara-
larında mediastinum denen bir boşluk vardır. Me-
diastinum alttan diyafram, üstten hiluslar, önden
göğüs kemiği (sternum) ile kaburgalarla, arkadan
göğüs omurları ve her iki yandan akciğerlerin yan
yüzleriyle sınırlanmış bir boşluktur. Mediastinum-
da akciğerler hariç, göğüs boşluğuna yerleşmiş bü-
tün organlar bulunur. Bu organlar yemek borusu,
soluk borusu, en büyük lenf damarları, timus bezi,
üst vena kava, alt vena kava, sinirler, aort damarı
ve yürekdir. Bu organların hepsi gevşek bağ doku
ile birbirine bağlanmış olarak dururlar (Şekil 6.7).

166
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

Göğüs kafesinin içi ile diyaframın üstünü saran, onlara yapışık ve seroz yapıda parietal denen bir zar
vardır. Akciğerlerin dışını saran ve seroz yapıda bir de viseral zar vardır. Parietal ve viseral zarların ikisine
birden plevra zarı denir. Parietal zar ile viseral zar arasında plevra boşluğu denen bir boşluk vardır (Şekil
6.7). Bu boşluğu, seroz zarların ürettiği plevra sıvısı doldurur. Plevra sıvısının yapısından ötürü, plevra
boşluğunun iç basıncı atmosfer basıncından daha azdır. Bu nedenden, göğüs kafesi ve özellikle akciğerler
solunum sırasında plevra boşluğuna doğru kolaylıkla genişleyebilir. Bu sıvı ayrıca, parietal ve viseral zarla-
rın birbiri üstünde ayrılmadan kolayca kaymasını da sağlar.

soluk borusu

bronş

göğüs kafesi

perietal zar

plevra boşluğu
ve plevra sıvısı

viseral zar
mediastinal
boşluk

sağ akciğer sol akciğer

diyafram
Şekil 6.7 Akciğerin Çevresindeki Zarlar ve Boşluklar

Küçük iki cam parçası arasına bir damla dikkat

su koyarsanız, camlar aradaki suyun üs-
tünde kolayca kayar, fakat camları birbi-
rinden ayırmaya kalkarsanız zorlanırsınız.
Parietal zar ile viseral zarı cam parçası, su
damlasını da plevra sıvısı olarak varsayı-
nız. Parietal ve viseral zarlar birbiri üstün-
de kolayca kayarlar ama ayrılmazlar.
Atmosfer havasının burundan başlayıp alveolü
oluşturan epitel hücrelerinin dış tarafındaki zarı-
na gelene kadar kat ettiği bütün yolların içindeki
boşluğun bedenin dışı olduğu unutulmamalıdır.
Atmosfer havası bu dış ortam içine girer ve çıkar,
ama asla bedenin içindeki iç ortama girmez. Bu-
rada bedene giren oksijen gazıdır.

Alveol kanala bağlı birkaç alveol torba olabilir. Hepsi ortak bir açıklığa bağlı, bir alveol torbada birkaç
tane alveol kese bulunur (Şekil 6.6 a). Bir alveolün (keseninin) duvarını tek sıralı epitel hücreler oluşturur. Bu
epitel hücrelerin arasına serpiştirilmiş septal hücreler ve makrofajlar da vardır. Alveolün dışını bolca kılcal kan
damarı bir ağ gibi sarar (Şekil 6.6 b). Alveolü oluşturan hücrelerin zarı ile akciğer kılcal damarını oluşturan
endotel hücrelerinin zarı, O2 ve karbondioksitin geçiştiği solunum zarı denen yapıyı oluşturur. Bu zar yakla-
şık 0.2 mikron kalınlığında olduğu için gazlar kolaylıkla sızarak geçebilir. Septal hücreler tarafından üretilen
fosfolipit ve proteinden oluşmuş sürfaktan denen bir madde alveol içini tamamen kaplar. Sürfaktan yüzey
gerilimi azaltarak alveolün kendi kendine kapanmasını önler ve devamlı açık kalmasını sağlar.

167

Akciğerler Nasıl Hava Alıp Verir?
Atmosfer havasının akciğerlere girip geri çık-
masına kısaca solumak denir. Solumak denince
genellikle dış solunum kastedilir. Dış solunumun
iki evresi vardır: soluk almak (inhalasyon) ve soluk
vermek (ekspirasyon).
Herhangi bir nedenle plevra boşluğunu
atmosfer havası girecek olursa, boşluktaki
negatif basınç pozitif hale gelir. Pozitif ol-
muş plevra sıvı basıncı akciğerleri kapan-
maya zorlar ve soluk alıp verme zorlaşır.
Bu hastalığa pnömotoraks denir.
Soluk alma (inhelasyon): Güneşli sakin bir gün-
de deniz seviyesindeki havanın basıncı 760 mm Hg
kadardır. Havanın veya sıvının bir ortamdan başka
bir ortama hareket edebilmesi için gerekli şartların
başında basınç farkı gelir. Sıvılar ve hava basıncının
çok olduğu ortamdan az olan ortama doğru hare-
ket eder. Sakin bir soluk verdikten sonra tekrar
soluk almadan önce akciğerlerde kalan havanın
basıncı yine 760 mm Hg kadardır. Bu durumda,
soluk alabilmek (temiz hava) için ya atmosfer ba-
sıncını 760 mm Hg’dan daha yukarı yükseltmemiz
ya da akciğer içindeki 760 mm Hg basıncını aşağı
düşürmeliyiz ki atmosfer havası yer değiştirebilsin.
Bulunduğumuz ortamdaki atmosfer basıncını her
an değiştiremeyiz. Öyleyse soluk alabilmek için ak-
ciğer basıncını değiştirmemiz gerekir.
Göğüs kafesimizi oluşturan kaburgalarımızın
alt uçlarına tutunmuş olan diyafram kasımız nor-
mal dururken yukarıya, göğüs boşluğumuza doğru,
bombeli durur (dışbükey). Diyafram kası kasıldığı
zaman aşağıya (karnımıza) doğru düzleşir. Diyafra-
mın kasılarak düzleşmesi göğüs içi alanını (hacmini)
artırır. Soluk alacağımız zaman omuz kaslarımızın
bazısı ile kaburgalarımız arasındaki dış kaslar da ka-
sılarak göğüs kafesimizi yukarı, yanlara ve öne doğru
genişletirler. Göğsümüzün genişlemesi (kabarması)
göğüs içi alanını (hacmini) yine artırır. Soluk ver-
dikten sonraki basınç 760 mm Hg idi, ama göğüs
içi alanı genişlediği için akciğer içi basıncı düşer ve
yaklaşık 756 mm Hg olur. Bu durumda atmosfer
havası akciğer içi basıncını eşitlemek için akciğere
dolar. Soluk aldık ve akciğerlere biraz yeni (oksije-
ni bol) hava girdi. Göğüs boşluğumuzu genişletmek
168
Solunum Fizyolojisi
için solunum kaslarımız kasıldığı için soluk almak
aktif bir fizyolojik olaydır. Soluk alırken akciğerleri-
mizin kolayca genişlemesine plevra içindeki negatif
basınç ve akciğerlerin elastik yapısı da yardım eder.
Soluk verme (ekspirasyon): Soluk verme pasif
bir olaydır. Soluk alırken kasılan omuz, kaburga ve
diyafram kasları gevşeyince göğüs boşluğu ve ak-
ciğer içi alanı daraltacağı için alveollerdeki hava-
nın basıncı biraz artar ve bu sefer alveol havasının
atmosfere çıkması sağlanır. Soluk alırken kasılan
diyafram karın organlarını aşağı itmişti, diyafram
gevşeyip yukarı doğru bombeleşince karın organla-
rı göğüs boşluğunu yukarı doğru iter. Göğüs kafesi
ve akciğerlerin yapısında bolca elastik lifler bulun-
duğundan, soluk alırken gerilmiş olan elastik yapı
geri eski haline döner ve soluk vermeyi kolaylaştırır.
Soluk almadan önce plevra boşluğunun basıncı
yaklaşık eksi 4 mm Hg kadardır. Nefes almak için
göğüs kafesi genişletildiğinde, genişleyen bu alan
içindeki basınç eksi 6 mm Hg ‘ya düşer. Plevra boş-
luğunun daha negatif olması akciğerlerin kolayca
genişleyebilmesini sağlar. Soluk almak kolaylaşır.
Mediastinum içi basıncı atmosfer havası basın-
cından düşük (eksi 4 mm Hg) olduğu için medi-
astinumdaki organlar bu durumdan etkilenirler.
Epiglotis kapalı iken soluk vermeye çalışıldığında
mediastinum içi basıncı artar. Bu basınç artma-
sı toplardamarla bedenden kalbe gelen kan akışını
aksatabilir. Konuşurken, gülerken veya öksürürken
soluk verme durumunda mediastinum içi ve akci-
ğer içi basınçları artar. Epiglotis açıkken soluk alın-
dığı zaman, göğüs içi ve akciğer içi alanları artacağı
için göğüs içi basıncı (eksi 4 mm Hg’dan eksi 6 mm
Hg’ya inerek) daha da düşer. Bu sefer toplardamarla
kalbe gelen kan artar. Normal soluk alma sırasında
göğüs içi basıncın düşmesi lenf ve kan akımını hız-
landırdığı için buna göğüsün tulumba etkisi denir.
Henüz doğmamış anne karnındaki fetus akciğer
solunumu yapamaz, annenin dolaşımından oksijen
alır ve ona karbondioksiti verir. Akciğerler kapalıdır
ve havayla şişmiş değildir. Doğar doğmaz solumaya
başlar ve akciğerlere hava dolarak şişer. Buna ilk ne-
fes denir. İlk nefesi alırken akciğerler zorlanarak açıl-
dığından bebek ağlayabilir. Eğer yeni doğan ilk so-
luğu almaz ise ölebileceğinden deriye vurarak uyartı
verilir ki soluk almaya başlayabilsin. Soluk alma
ömür boyunca sürer. Ölüm anında akciğerler pasif
olarak kapanacağından akciğerler içindeki havanın
çoğu akciğerleri terk eder. Buna da son nefes denir.
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
Solunum Hızı Kaçtır? 6000
Atmosfer havasının solunum soluk alma
yollarından geçerek alveollere ka- yedek hacmi
dar girmesine soluk alma denir. (2000-3000 mL)
Soluk verme havanın zıt yönde soluk hacmi
hareket etmesidir. Bir kere so- (500 mL)
luk alma ile bir kere soluk verme soluk verme
birlikte bir solunum döngüsü yedek hacmi
(1000-1200 mL)
(soluma) oluşturur. Bebekler
dakikada ortalama 40 kez solur. yedek hacim
Beden boyutuna ve yaşa bağlı (1200 mL)
olarak çocuklar dakikada 20 ile
0
40 kere solur. Yetişkinler normal
durumda yine beden yapısı ve
yaşa bağlı olarak dakikada 12 ile
20 arasında solurlar. Dinlenirken
sağlıklı bir erişkinin alveollerine dakikada yaklaşık 4
litre hava girer ve çıkar. Aynı anda yaklaşık 5 litre kan
akciğerlerin alveollerini saran kılcallar içinde akar. Yo-
ğun bir egzersiz sırasında dakikada giren ve çıkan hava
miktarı 20 kat artarken, kan miktarı ancak 5 kat artar.
Normal solunum hızının azalmasını veya artmasını
belirlemek solunum sisteminin çalışması konusunda
önemli ipuçları verebilir.
Göğüs kafesimizdeki solunum kasları ve
diyafram istem dışı çalışırlar, fakat gönül-
lü olarak da bu kasları kontrol edip solu-
numu hızlandırıp yavaşlatabilir veya derin
nefes alabiliriz.
Ne Kadar Hava Soluruz?
Sakin dinlenirken her bir soluk almada akciğer-
lere 500 ml hava girer ve soluk verirken bu hava
geri çıkar. Buna soluk hacmi (tidal volum) denir.
Normal soluk verdikten (500 ml) sonra zorlayarak
soluk vermeye devam edersek eğer, dışarı soluyabi-
leceğimiz en fazla hava 1000 - 1200 ml kadardır.
Buna soluk verme yedek hacmi denir. Normal bir
soluk (500 ml) aldıktan sonra yine zorlamayla faz-
ladan alabileceğimiz hava miktarı 2000 ile 3000 ml
kadardır. Buna da soluk alma yedek hacmi denir.
Kendimizi zorlayarak bir seferde alabileceğimiz ve
verebileceğimiz toplam hava miktarı 3200 ile 4700
ml kadardır ve buna yaşam (vital) kapasitesi denir.
Ne kadar zorlasak bile akciğerlerde yaklaşık 1200
ml havayı dışarı atamayız. Atamadığımız bu havaya
kalan yedek (rezerve) hacim denir (Şekil 6.8). Ka-
vital toplam
kapasite akciğer
(3200-4700 mL) hacmi
(4400-5900 mL)
zaman
Şekil 6.8 Akciğer Hacimleri
dınların toplam akciğer hacimleri ortalama 5 litre,
erkeklerinki en fazla 6 litre kadardır.
Dakikada alınan soluk hızı yaşa göre deği-
şebilir. Normal olarak bu hız dinlenim du-
rumunda dakikada 12 ile 40 arasındadır.
Bedenin kilosuna, boyuna ve ağırlığına göre
değişebilir. Ayrıca kişinin ne yaptığına göre
de değişebilir. Uyurken, otururken ve koşar-
ken aldığımız soluk sayısı farklıdır.
Burundan aldığımız havanın akış hızı alveollere
varana kadar yaklaşık sıfır olduğundan her nefesle
aldığımız 500 mililitrelik havanın tamamı alveolle-
re ulaşamaz. Bu nedenden alveol içindeki eski ile
yeni havaların değişimi çok azdır. Burun ile solu-
num bronşcukları arasındaki bölgede gaz (O2 ve
CO2 ) değişimi olmadığı için bu bölgeye anatomik
ölü alan denir. Her solukla alınan 500 mL havanın
yaklaşık 350 mililitresi anatomik ölü alanı doldu-
rur. Gaz değişimi için kullanılan alanları dolduran
her solukla alınan havanın ancak 150 mililitresi işe
yarar, bununda tamamı alveollere kadar ulaşamaz.
Her nefes alışla alveol içindeki havanın çok azı yeni-
siyle yer değiştirir. Bir sorunmuş gibi duran bu du-
rum sık soluk alıp vermekle çözülür ve dinlenirken
dakikada ortalama 12 kere duraklamadan soluruz.
Spirometre denen aletle akciğer içindeki
bazı (soluk hacmi ve vital kapasite gibi) hava
miktarlarını ölçerek akciğerlerin çalışması
konusunda önemli bilgile elde edilebilir.
169
 Solunum Fizyolojisi

ÖÇ 1 Solunum sistemini oluşturan beden yapılarını sayabilme ve görevlerini açıklayabilme

Araştır İlişkilendir Anlat/Paylaş

Solunum sisteminde görev Her bir nefeste ne kadar

Solunum hızı hangi durum-
alan burnun görevlerini hava alırız? Bu değer kişiden
larda değişir? Açıklayınız.
açıklayınız. kişiye değişir mi?

GAZ DEĞİŞİMLERİ
Deniz kenarından yüksek dağlara doğru çıktıkça
Havanın Bileşimi ve Pay Basıncı havanın basıncı düşer ve havadaki O2 miktarı da
Nedir? düşeceğinden oksijenin pay basıncı da düşer. Bu
Normal, güneşli, sakin ve deniz kenarındaki durumda alveolden kılcala geçen O2 azalacağın-
atmosferin bileşimi ortalama olarak Tablo 6.1’de dan çok yükseklerde kanın O2 düzeyi azalır.
verilmiştir. Normal atmosfer basıncı (760 mm Hg)
içindeki her bir gazın payına düşen basınca o gazın Akciğerlerdeki gaz değişimleri alveol içindeki
pay basıncı denir. Oksijenin pay basıncı, atmosfer hava ile alveol etrafını saran kılcal kan damarının
basıncı (760 mm Hg) ile oksijenin atmosferdeki içindeki kan arasındaki 0.2 mikronluk solunum
yüzdesinin (%21) çarpımına eşittir (760X0.21= zarından olur (Şekil 6.9). Bir dakika içinde hava-
159.6 mm Hg). Atmosfer basıncı büyük P harfiyle dan kana geçen O2 ile kandan havaya çıkan CO2
pay basınçları küçük p harfiyle gösterilir. Tablo 6.2 miktarı şu etkenlere bağlıdır:
atmosferin ve bedenin bazı bölgelerindeki gazların 1. Gazların basınç farklarına bağlıdır. Alveol
pay basınçlarını göstermektedir. içindeki havadaki oksijenin pay basıncı (pO2
= 104) kılcal kanındaki oksijenin pay basın-
Tablo 6.1 Atmosfer Havasının Yüzde Bileşimi cından (pO2= 40) çok olduğundan, O2 alve-
N2 % 78
olden kılcala kolaylıkla geçer. Olay CO2 için
tersine olur ve kılcal kanından (pCO2=46)
O2 % 21 alveol içindeki havaya (pCO2=40) geçer. Gaz
CO2 % 0.04 geçişmeleri basit sızmayla (difüzyonla) olur.
H2O % 0.5 Hatta CO2 oksijene göre solunum zarından
Diğer % 0.46 yaklaşık 20 kat daha çabuk geçer.
Toplam %100 2. Gazların geçiştiği zarların toplam yüzey
alanı ve kalınlığına bağlıdır. Gaz geçişme-
Tablo 6.2 Akciğere Giren Ve Çıkan Solunum Gazlarının
leri geçişlerin olacağı yüzey alanı ile doğru
orantılı, solunum zarının kalınlığı ile ters
Pay Basınçları (mm Hg)
orantılıdır. İki akciğerdeki alveollerin top-
Atmosfer Alveol Beden Hücresi lam yüzey alanı 70 m2 kadardır. Alveolleri
pN2 597 569 569 saran kılcal kan damarlarının ( Şekil 6.6)
pO2 159 104 40
yüzey alanı alveollerin yüzey alanından az
değildir. Solunum zarının kalınlığı yaklaşık
pCO2 0.3 40 46 0.2 mikron kadardır. Anfizem hastalığında
pH2O 3.7 47 47 bazı alveoller ölerek çalışmadığı için gazların
Toplam 760 760 geçtiği yüzey alanı azalır.

170
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

3. Solunum hızına bağlıdır. Bir dakikadaki so- Karbondioksitin ters yönde alveol içindeki ha-
lunum hızının (12/dk) azalıp çoğalması gaz vaya çıkabilmesi için aynı katmanları geçmesi gere-
geçişlerini orantılı olarak etkiler. kir (Şekil 6.9).
4. Alveole ulaşan hava miktarına bağlıdır. Her Akciğer atardamarıyla akciğerlerin alveol kılcal-
solukta alınan 500 ml havanın 350 ml ka- larına ulaşan kan toplardamar (kirli) kanıdır. Bu
darı anatomik ölü alanda kalıyor, ancak ka- kan dokulardan toplanıp geldiği için yüksek bir
lan 150 ml hava gaz değişimine doğrudan CO2 (46 mm Hg) basıncı ve düşük bir O2 (40 mm
katılıyordu. Bazı hastalıklar nedeniyle solu- Hg) basıncı vardır. Alveol içine gelmiş taze havada
nun yolları ve alveoller zarar görür ve ana- bolca (104 mm Hg) O2 vardır ama CO2 (40 mm
tomik ölü alan miktarı artabilir. Bu durum Hg) basıncı düşüktür. Gazların yoğunluklarına ve
gaz geçişmelerini önemli derecede azaltır. solunum zarının çok ince olmasına bağlı olarak O2
Alveol içindeki oksijen akciğer kılcal kanında bu- kana, CO2 havaya kolaylıklı geçer (Şekil 6.9).
lunan alyuvarın içindeki hemoglobine (Hb) bağla-
narak taşınır. Oksijenin solunum zarını geçerek he-
moglobine ulaşabilmesi için şuraları geçmesi gerekir: Gaz Taşınması
1. Sürfaktan tabakayı Kanda O2 ve CO2 taşınması ya kanın plazma-
2. Alveol epitel hücresini sında çözünmüş olarak ya da kandaki bazı kimyasal
moleküllere bağlanarak olur. Gazlar kanın plazma
3. Alveol bazal zarını sıvısına girer girmez hemen çözünürler, fakat sıvıda
4. Kılcal bazal zarını çözünen gaz miktarı çok sınırlıdır. Örneğin 100 ml
5. Kılcal endotel hücresini atardamar kanında çözünebilen O2 miktarı ancak
6. Kılcal plazmasını 0.3 ml kadardır. Oysa, kanın alyuvarı içindeki he-
moglobine (Hb) bağlanabilen O2 miktarı 100 ml
7. Alyuvar hücre zarını
kan için yaklaşık 20 ml kadardır. Benzer kural CO2
8. Alyuvar içi sıvıyı için de geçerlidir, ama durum biraz farklıdır.
kılcal damar
bazal zarı
dokulararası
kılcal damar
epitel boşluk
endoteli
bazal zarı dikkat
Karbon monoksit (CO) renksiz ve kokusuz bir gaz-
alveol epiteli dır. Dumanda, egzoz dumanında ve sigara duma-
nında bolca bulunur. Hemoglobine O2 kadar çabuk
sürfaktan tabaka bağlanabilir ve 0.5 mm Hg gibi çok düşük bir ba-
sınçtaki karbon monoksit bedendeki hemoglobinin
yarısına bağlanabilir. Karbon monoksit hemoglobi-
alveol içi plazma ne oksijenin bağlandığı yere 200 kat çabuk ve güçlü
bağlanır. Üstelik oksijenin bağlanmasına engel olur
ve hemoglobinden kolay da ayrılmaz. Sonunda ka-
O2 girişi O2 nın O2 taşıma yeteneğinin en az yarısına engel olur.
Dumanda kalmak karbon monoksit zehirlenmesine
CO2 çıkışı CO2 neden olur ve ölüme kadar gidebilir.

Kandaki alyuvar sayısı çok fazladır, üstelik bir al-

alyuvar
solunum zarı
Şekil 6.9 Alveol Zarı ile Kılcal Kan Damar Duvarının
Birlikte Oluşturduğu Solunum Zarından Gaz Geçişmeleri
yuvarda milyonlarca hemoglobin vardır. Bir hemog-
lobin molekülüne 4 tane O2 bağlanabilir. Hemoglo-
bine O2 bağlanınca oksihemoglobin (HbO2) oluşur.
Yani, alyuvarını ve hemoglobinini kullanan kanın O2
taşıma kapasitesi çok fazladır. Üstelik kan dolaşımı
akciğeri terk etmeden önce hemoglobinler kapasite-
lerinin %97 ‘si oranında O2 taşıyabilecek (doymuş)

171
 Solunum Fizyolojisi

duruma gelirler. Solunumdaki aksamalar

veya kandaki hemoglobin düzeyinin azal- alveoller
ması doğrudan anemiye neden olabileceği CO O 2
için hücrelere devamlı O2 gitmeli ve zarar-
2

lı CO2 devamlı dışarı atılmalıdır. 7% küçük

23% 97% dolaşım
Akciğer alveolü içindeki atmosfer 70% 3%

havasındaki oksijen solunum zarını (0.2 CO 2 O

+
mikron) geçerek ya kanın plazmasın-
2
Hb
HbO
akciğer
2

da çözünür (% 3 kadar) ya da alyuvar HbCO 2

toplardamar
çözünmüş dış solunum
içindeki hemoglobine (% 97) bağlanır akciğer
CO 2
kılcalı
atardamar
(Şekil 6.10). Akciğerlerde oksijenini kılcalı
almış olan (oksijenlenmiş) kan akci-
ğer toplardamarıyla yürekten geçerek
toplardamar
dokulara kadar gider. Dokuya ulaşan kılcalı
atardamar
atardamarın oksijen basıncı 100 mm CO 2
kılcalı
HbCO HbO
Hg kadardır. Dokuların O2 basıncı do- Hb + CO
2 iç solunum
2 Hb O
2

kudan dokuya değişse bile 1 ile 60 mm 7% HCO 3

çözünmüş büyük
O
Hg arasındadır ve kanınkinden azdır. 23%
2 dolaşım
70% doku hücreleri
Oksijen kılcal kanındaki alyuvarın he- CO 2
hücrelerarası sıvı
moglobininden ayrılır ve dokular arası O 2

sıvıya oradan da beden hücresine sıza-

rak girer. Kanın plazmasında çözünmüş
olarak (% 3) taşınan oksijenin bir kısmı Şekil 6.10 Akciğer Alveolü ile Beden Hücreleri Arasında Gazların
da duruma göre hücrelere geçebilir. Taşınması

Metabolizma sonucunda beden hücrelerinin

ürettiği karbondioksit (46 mm Hg) dokuya oksijen
getirmiş olan kanın karbondioksitinden (40 mm
Hg) fazla olduğu için CO2 hücrelerden çıkıp kanın
plazmasına girer. Plazmadaki karbondioksitin
a. % 7’si plazmada çözünmüş olarak bulunur,
b. %23’ü plazmadan alyuvara girer ve oksije-
nini bırakmış hemoglobine bağlanarak kar-
boksihemoglobin (HbCO2) oluşturur ve
c. % 70’i alyuvarlara girerek çözünür ve bi-
karbonata (HCO3) ile hidrojene dönüşür.
Hidrojen hemoglobine bağlanır. Bikarbo-
nat tekrar plazmaya çıkar ve HCO3 olarak
akciğerlere kadar taşınır. Akciğere gelen
çözünmüş CO2 doğrudan alveole geçebi-
lir. Hemoglobine bağlı olan (%27) CO2
ayrışır ve o da alveole geçer. Akciğere plaz-
ma içinde gelen bikarbonat burada tekrar
alyuvara girer ve alyuvar içinde tekrar kar-
bondioksite dönüşerek o da alveole geçer
(Şekil 6.10).
Akciğerlerden beden hücrelerimize O2 ve
CO2 taşınmasında başlıca görev alyuvarla-
rındır. Alyuvarlar hemoglobine bağlayarak
daha çok (%97) O2 taşır ama az da olsa
(%23) CO2 taşır. Oksijenin azı, karbon-
dioksitin çoğu kanın plazmasıyla taşınır.
Kandaki karbondioksit artarsa CO2 + H2OD
H2CO3DH +
+ HCO -3 denklemine göre kan-
daki HCO3 ve H miktarı artar. Artan hidrojen
kanın pH düzeyini azaltarak asidoz oluşmasına
neden olur. Artan H miktarı (asit) solunum mer-
kezini uyararak solunumun hızlanmasına neden
olur. Bu nedenden, kanın asit-baz dengesinin
ayarlanmasında solunum sisteminin önemli gö-
revleri vardır.

172
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

ÖÇ 2 Gaz değişimlerinin nasıl olduğunu açıklayabilme

Araştır İlişkilendir Anlat/Paylaş

Atmosferdeki gazların pay

basınçları kaçtır ve neye
göre değişir?
Alveol içinden kılcal kan
damarına doğru olan O2 ge-
çişini neler erkiler?
Havadan alınan oksijen ile
Dış ve iç solunum kavram-
kandaki oksijenin parsiyel
larını tartışınız.
basınç değerleri aynı mıdır?

SOLUNUMUN DÜZENLENMESİ saniyelik soluk alma ve 3 saniyelik soluk verme,

Normal soluma genellikle otonom sinir sistemi
tarafından yönetilen bilinçsiz bir reflekstir ve dur-
durulamaz. Fakat istendiğinde ritmik solunum hızı
azaltılıp çoğaltılabilir. Solunumun düzenleme me-
kanizması birden çok etkenler içerir.
Solunum kaslarının çalışmasını ritmik olarak
kontrol eden ve beynin medulla bölgesinde yerleş-
miş olan bir solunum merkezi vardır. Solunum
merkeziyle solunum organları sinirlerle birbirle-
riyle bağlantı kurarlar. Solunum merkezinde de
bir soluk alma bölgesi bir de soluk verme böl-
gesi vardır. Soluk alma bölgesindeki sinir hücrele-
ri kendiliğinden ateşleme yapar. Bu bölgeye olan
bütün bağlantılar kesilse bile soluk alma bölgesi
kendi başına çalışabilir. Buranın çalışması yakla-
şık 2 saniye kadar sürer ve soluk almaya yardım
eden kaslara uyartılar göndererek 2 saniye boyun-
ca soluk almamız sağlanır. Soluk alma merkezi ça-
lışırken soluk verme merkeziyle bağlantı kurarak
buranın çalışmasını 2 saniye süresince durdurur.
İki saniyelik soluk alma sonunda havayla dolunca
akciğerler gerilir. Akciğerlerin bu gerilmesini al-
gılayan sinirler soluk alma bölgesine ulaşarak so-
luk almayı durdurur. Soluk alma durunca soluk
verme bölgesi çalışmaya başlar ve bu da 3 saniye
sürer. Bu sırada soluk alma bölgesi soluk verme
bölgesi tarafından baskılandığı için çalışamaz. İki
toplam 5 saniyelik bir ritmik solunum dinlenim
durumunda ömür boyu devam eder gider. Bede-
nin çalışma konumu (uyumak, koşmak gibi) deği-
şirse bu 5 saniyelik ritim kısalıp uzayabilir. Ayrıca
istem dışı çalışan bu ritmik solunum isteği bağlı
olarak değiştirilebilir. Belirli bir süre için isteye-
rek soluk almayı durdurup veya hızlandırabiliriz.
Yalnız, nefesimizi isteyerek belirli bir yere kadar
ancak tutabiliriz. Nefesimizi tuttuğumuz sürece
bedenin ürettiği karbondioksit dışarı atılamayıp
bedende birikeceği için, bedende artan karbon-
dioksit solunumu hemen tekrar başlatır. Çünkü
karbondioksit bedene zarar vereceğinden dışarı
atılması gerekir.
Kısa bir süre için bile olsa nefesimizi tu-
tabilmemiz koruyucudur ve solunum sis-
temimiz içine zararlı şeylerin girmesine
engel olur. Su veya dumandan boğulmayı
engelleyebilir.
Solunumun ritmik düzenlenmesi temel olarak
solunum merkezi tarafından yapılmasına rağmen,
bedenin ihtiyaçlarına göre solunum hızı ve derin-
liği ayarlanabilir. Solunum merkezini etkileyen et-
kenler sırayla ve kısaca şunlardır:

173

1. Beynimizin korteksi solunum merkezine si-
nirler göndererek gönüllü olarak solunumu
ayarlamamıza izin verir. Kısa bir süreliğine
de olsa isteyerek solunum hızlandırıp veya
yavaşlatabilir hatta tutabiliriz. Bir süre son-
ra bedende karbondioksit birikeceğinden
solunum otomatik olarak tekrar başlar.
dikkat
Tehdit ederek istediğini elde edebilmek için ço-
cuklar bazen nefeslerini tutarak öleceklerini ileri
sürerler. Solumayı kısa bir süreliğine engellemek
hariç, insanların isteğe bağlı olarak nefeslerini tu-
tarak ölmesi mümkün değildir. Solumak otomatik
ve ritmiktir. İstesek de tamamen durduramayız.
2. Herhangi bir nedenden eğer solunum yolla-
rı ve akciğerler havayla fazla dolup gerilecek
olursa akciğerdeki gerilme reseptörleri bu
bilgiyi alıp solunum merkezine götürür ve
daha fazla soluk almayı durdurur. Bu olaya
şişme refleksi denir ve akciğerlerin fazla şi-
şerek patlamasını önler.
3. Aort, şah damarı ve medullada bulunan ve
kandaki CO2 miktarını algılayan kemore-
septörler vardır. Bedendeki karbondioksit
düzeyi normalin üstüne çıkarsa, kemoresep-
törler çalışarak bilgiyi solunum merkezine
taşırlar. Fazla karbondioksitten kurtulmak
için solunum hızlanır. Artmış CO2 ve kar-
bondioksitin çözünmesiyle oluşan hidrojen
miktarı (pH) solunum hızını etkileyen en
güçlü uyaranlardır.
4. Bedende azalan O2 düzeyi de aynı bölgeler-
deki kemoreseptörler tarafından algılanarak
solunumun hızını artırırlar. Karbondioksitten
sonra gelen en güçlü uyaran oksijen azlığıdır.
5. Aort ve şah damarında basınç reseptörleri
de vardır. Bunlar kan basıncını tarayarak
solunum merkezine bildirirler. Kan basıncı
düşerse solunumu hızlandırır, kan basıncı
yükselirse solunumu yavaşlatır.
6. Hastalıkla ateş çıkması ve egzersizde olduğu
gibi beden ısısı artacak olursa solunum hı-
zının artmasına neden olur.
174
Solunum Fizyolojisi
7. Ani ve çok güçlü ağrı solunumu aniden
durdurabilir. Yalnız uzun süren ağrılar solu-
numu hızlandırır.
8. Yutak veya gırtlağın kimyasal maddeler
veya dokunmayla uyarılması solunumu
hemen durdurabilir fakat arkasından he-
men öksürük başlayarak solunumu tekrar
başlatabilir.
9. Anüsteki sfinkteri genişletmek solunumu
hızlandırabilir. Çok acil durumlarda bazen
bu yöntem uygulanarak hayat kurtarılabilir.
Solunumun Çevreye Göre
Düzenlenmesi
Beden hücrelerinin yaşaması için gerekli olan
oksijen miktarı atmosferdeki oksijenin pay basın-
cına bağlıdır. Normal hava şartlarında deniz düze-
yinde oksijenin pay basıncı 159 mm Hg kadardır.
Deniz düzeyinden daha yükseklere çıkıldığında
barometrik basınç düşeceği için oksijenin pay
basıncı da düşer. Örneğin Everest dağının zirve-
sinde oksijenin pay basıncı yaklaşık 43 mm Hg
kadardır. Oksijen miktarının düşmesine hipoksi
denir. Everest’in tepesine tırmanmış bir bireyde
hipoksi oluşur ve hipoksi bedendeki kemore-
septörleri uyaracağından solunum hemen hızla-
nır. Hızlanmış solunumla bedene alınan oksijen
miktarı artırılmaya çalışılır ama bu sefer bedenin
ürettiği karbondioksitte dışarıya fazla atılır. Beden
karbondioksit düzeyi normalin altına düşmeye
başlar. Karbondioksit düşmesi bedenin asit-baz
dengesini bozar. Normalden az karbondioksit ke-
moreseptörleri uyararak solunumu yavaşlatmaya
uğraşır. Sonuçta, azalan oksijen solunumu hız-
landırırken normalin altına düşen karbondioksit
solunumu yavaşlatacağında, yükseklerde solunum
hızını artırarak yeterli oksijen almaya uğraşmak
tek başına çözüm olamaz. Dolaşım sistemi, bo-
şaltım sistemi ve solunum sistemi hep birlik-
te uğraşarak sorunu çözerler. Kısa bir süreliğine
yüksekte bulunmak baş ağrısı, uykusuzluk, baş
dönmesi, bulantı ve kusma ile beliren akut dağ
hastalığı oluşmasına neden olur. Belirtiler birkaç
gün sürebilir, sonra azalır. Devamlı yüksek dağlar-
da yaşayanlar az olan oksijenden daha iyi yararla-
nabilmek için beden alyuvar sayısının artmasıyla
polisitemik olmuşlardır.
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
Deniz düzeyinden daha aşağılara inildikçe yine
solunum sorunları ortaya çıkar. Suyun havadan daha
ağır olmasından dolayı, denizde 30 metreden aşağı-
lara dalmak dalgıcın bedenine havadan daha fazla
basınç uygulanmasına neden olur. Fazla basınç ak-
ciğerlerin hacmini azaltır. Daralan akciğer içindeki
gazların pay basınçları artar. Artan bu basınç gazların
kanın plazmasında normalden fazla çözünmesine
neden olur. Özellikle azot gazı ve oksijen gazının çö-
zünmesi fazlalaşır. Normal şartlarda havayla solunan
azot gazı bedene hiçbir şey yapmazken çözündüğün-
de dalgıca narkoz etkisi yaparak bayılmasına neden
olur. Üstelik, çözünen oksijen miktarının da artma-
sı hemoglobinin yeterince oksijen taşımasına engel
olur ve dalgıç komaya girebilir. Bayılmaz da dalgıç
yüzeye çıkmaya başlarsa bu sefer çözünmüş azot tek-
rar gaz hâline dönüşmeye başlar. Azot gaz durumuna
gelirken kan dolaşımı içinde gaz baloncukları oluş-
turmaya başlar. Baloncuklar birleşerek büyür ve kan
akımını engellemeye başlar. Dalgıç “vurgun” yemiş
olur. Yüzeye çıkma hızı çok yavaşlatılırsa vurgunun
önüne geçilebilir. Helyum gazı yüksek basınç altın-
da bile çok az çözündüğünden dalgıç tüplerine azot
yerine helyumlu oksijen doldurulur.
Egzersiz yapan bireyin metabolizması artaca-
ğından oksijen tüketimi artar, fakat karbondioksit
üretimi de artar. Egzersize başlar başlamaz çizgili
kaslarda ve eklemlerde bulunan reseptörler derhal
beyini uyararak solunum merkezinin çalışmasını
hızlandırabilir. Gerçekte, egzersiz sırasında solu-
numu hızlandıran mekanizmalar tam olarak bilin-
memektedir. Yalnız, oksijen, karbondioksit ve hid-
rojen gaz miktarlarının değişmeleri, beden ısısının
artmış olması ve kalp-dolaşım sisteminin hızlanı-
yor olması bedenin egzersize uyum sağlamasında
çok önemli katkılarının olduğunu açıklar.
ÖÇ 3 Solunumun düzenlemesini açıklayabilme
Araştır İlişkilendir
Kandaki karbondioksitin Bedende gerçekleşen solu-
artması solunum merkezini num hareketlerine örnekler
nasıl etkiler açıklayınız. veriniz.
Değişik Solunum Hareketleri
Öksürme: Derin bir soluk alıp arkasından glo-
tis tamamen kapatılırsa, akciğer içi basıncı çok ar-
tıracağından güçlü bir soluk vermeye neden olur.
Soluk verirken üst solunum yollarına girmiş yaban-
cı madde veya birikmiş balgam dışarı atılmış olur.
Öksürük solunum yollarındaki bir sorun sonucu
olduğundan sorun bildirici ve koruyucu bir olaydır.
Hapşırma: Soluk verme kaslarının istem dışı
güçlüce kasılarak solunum yollarındaki havayı ağız
ve burundan hızlıca dışarı atmaktır. Hapşırmanın
nedeni burun mukoza tabakasının yabancı uyaran
tarafından uyarılması olabilir. Hapşırma da solu-
num sistemine koruyuculuk yapar.
Esneme: Ağzı genişçe açıp alt çeneyi iyice aşa-
ğıya düşürerek derin bir nefes almaktır. Uykunun
gelmesi veya yorgunluk neden olabilir fakat esas
nedeni bilinmemektedir. Esneyen birini görerek
esnemeye başlanması, esnemenin bulaşıcı bir dav-
ranış olabileceğini açıklar.
Hıçkırma: Diyaframın spazm olarak kasılması
ve glotisin spazmatik olarak kapanması güçlü bir
soluk alma sesinin çıkmasına neden olur. Sindirim
sistemindeki duyu sinirlerinin uygunsuz olarak
uyarılması hıçkırığa neden olur.
Ağlamak: Soluk aldıktan sonra birçok kısa so-
luk vermeler neden olur. Bu sırada glotis açık kalır,
ses telleri titreşir ve yüz ifadesi değişir.
Gülmek: Ağlama olayındaki hareketlerle ay-
nısıdır. Fakat ritim ve yüz ifadesi ağlamadakinden
farklıdır. Ağlamak ve gülmek bazen birbirinden
ayırt edilemez hareketlerdir.
İç çekme: Uzun bir soluk alma ve kısa fakat
güçlü bir soluk verme olayıdır.
Anlat/Paylaş
Hapşırmanın nasıl gerçek-
leştiğini tartışınız.
175
 Solunum Fizyolojisi

Solunum sistemini oluşturan

ÖÇ 1 beden yapılarını sayabilme ve
görevlerini açıklayabilme

Beden hücrelerimiz yaşamlarını sürdürmek için enerjiye gereksi-

Solunum Yolları nim duyarlar. Yaşamı devam ettirirken metabolizma olayları olur.
Metabolizma olayı oksijeni kullanır ama karbondioksit üretir.
Hücrelere O2 sağlamak, ürettikleri karbondioksiti atmak ve ses
bölüm özeti

oluşturmak için solunum sistemi oluşmuştur. Akciğerler ile kan

arasında gazların değişmesine dış solunum, kan ile beden hücre-
leri arasında gaz geçişmelerine iç solunum ve hücrelerin metabo-
lizma için oksijen kullanmalarına hücresel solunum denir.
Solunum sistemini oluşturan yapılar üst solunum yolları ve alt
solunum yolları olarak ikiye ayırarak incelenir. Üst solunum
yollarını burun, yutak ve gırtlak oluşturur. Alt solunum yol-
larını soluk borusu, bronşlar ve bronş dalları olarak incelenir.
Gaz değişimlerinin olduğu yer akciğerler ve akciğerlerin en alt
birimi olan alveollerden oluşur.

ÖÇ 2 Gaz değişimlerinin nasıl olduğunu

açıklayabilme

Hücrelerin ürettiği karbondioksitin dışarı atılması ve yeni ok-

Gaz Değişimleri sijenin bedene girmesi için atmosfer havasının akciğerlere girip
çıkması gerekir. Hava hareketini sağlayan başlıca etken basınç
farkıdır. Hava basıncı çok olan yerden basıncı az olan yere doğ-
ru hareket eder. Atmosfer hava basıncı ile akciğer içi basıncının
farklı olmasını akciğer içi alanının değiştirilmesi sağlar. Akciğer
alanının değişmesini göğüs kafesinin daralıp genişlemesi ve di-
yafram kasının kasılıp gevşemesi sağlarlar. Akciğerler plevra sıvısı
içinde dururlar. Plevra sıvını plevra zarı üretir. Plevra boşluğunu
dolduran plevra sıvısının basıncı her zaman atmosfer basıncın-
dan az olduğu için akciğerler kolaylıkla genişleyip daralabilirler.
Akciğer içindeki hava hacimleri devamlı değişir. Her bir solukla
normal dinlenme durumunda 500 mL hava alıp veririz. Buna
soluk hacmi denir. Yedek soluk alma, yedek soluk verme ve ka-
lan yedek hacimler de vardır. Solunumun hızına ve güçlü olup
olmadığına bağlı olarak bu hacimler değişebilir.
Oksijenin kana geçmesi ve üretilen karbondioksitin kandan at-
mosfere atılması solunum zarı denen yapıdan olur. Solunum zarı
0.2 mikron kalınlığındadır ama yüzey alanı çok geniştir. Bu zarı
alveol zarı ve kılcal damar epiteli oluşturur. Solunum zarından
gazların geçiş yapabilmeleri yine basınca bağlıdır. Bir gaz karı-
şımını oluşturan her bir gazın payına düşen basınca o gazın pay
basıncı denir. Alveol içindeki oksijenin pay basıncı yaklaşık 104
mm Hg, alveol kılcalı içindeki plazmanın içindeki oksijenin pay
basıncı 40 mm Hg kadar olduğundan oksijen kolaylıkla solunum
zarını geçip alveolden kana gider. Alveolü saran kılcal kanındaki
karbondioksitin pay basıncı 46 mm Hg ve alveol içi havadaki
karbondioksitin pay basıncı 40 mm Hg kadar olduğundan CO2
geçişmesi kandan havaya doğru olur. Gaz geçişmeleri anatomik
ölü alan miktarına da bağlıdır. Bazı hastalıklar anatomik ölü alanı
artırarak gaz geçişmelerinin az olmasına neden olurlar. Geçişen
gaz miktarı solunum hızına da bağlıdır.

176
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

ÖÇ 2 Gaz değişimlerinin nasıl olduğunu

açıklayabilme

Alveolden akciğer atardamarına geçen O2 kanın plazmasında

Gaz Değişimleri çözünebilir (%3) ve kandaki alyuvara girip alyuvar içindeki
hemoglobine bağlanabilir (%97). Hemoglobine bağlı oksijen
(HbO2) beden doku hücrelerine kadar bu şekillerde taşınır.

bölüm özeti
Beden hücrelerindeki oksijenin pay basıncı 2 ile 60 mm Hg
arasında değişebilir. Yürekten çıkıp büyük dolaşım atardamar-
larıyla beden hücrelerine kadar gelen oksijenin pay basıncı 100
mm Hg dolayında olduğundan oksijen hemoglobinden ayrılıp
beden hücrelerine geçer. Beden hücrelerince üretilen karbon-
dioksitin buradaki pay basıncı yaklaşık 46 mm Hg dolayında,
atardamar kılcalındaki karbondioksitin pay basıncı 40 mm Hg
dolayında olduğundan CO2 beden hücrelerinden kana girer.
Kılcal kanına geçen karbondioksitin yaklaşık %7 kadarı plaz-
mada erir, %23 kadarı alyuvara girip doğrudan hemoglobine
bağlanır (HbCO2) ve kalan %70 kadarı alyuvarlarda HCO3 ve
hidrojene ayrışarak bikarbonat olarak yürekten geçerek akciğer-
lere kadar taşınır. Akciğere gelen alyuvarın içindeki bikarbonat
ve hidrojen tekrar karbondioksite dönüşerek alveol içine çıkar.

ÖÇ 3 Solunumun düzenlenmesini
açıklayabilme

Soluk alıp vermemiz isteğimiz dışında ve ritmik bir olaydır. İs-

Solunumun Düzenlenmesi
teyerek soluk almayı tamamen durduramayız ama soluğu kısa
bir süreliğine tutabilir ve hızını azaltıp çoğaltabiliriz. Otomatik
olarak çalışan solunum merkezi beynin medullasında bulunur.
Medullada bir soluk alma bir de soluk verme bölgesi vardır. So-
luk alma bölgesi 2 saniye çalışır ve çalışırken soluk verme mer-
kezini bastırır. Soluk verme bölgesi yaklaşık 3 saniye çalışır ve
o da bu sırada soluk alma bölgesini baskılar. Bir soluma işi yak-
laşık 5 saniye sürdüğünden dakikada normal olarak dinlenir-
ken 12 kere soluruz. Soluk alıp vermek yaşamı sürdürebilmek
için zorunlu bir olay olduğundan, solunumun düzenlenmesine
birden çok olay karışır. Beynimizin korteksi, akciğerlerin ha-
vayla fazla şişip gerilmesi ve kandaki oksijen ile karbondioksit
miktarları solunumun düzenlenmesinde daha çok etkilidirler.
Bunun yanında beden ve çevre ısısı, kan basıncındaki değiş-
meler, ani veya uzun süreli ağrılar ve solunum yollarına giren
yabancı maddelerin hepsi solunum hızının düzenlenmesinde
etkilidirler.

177
 Solunum Fizyolojisi

1 Tek görevi solunum olan yapı aşağıdakilerden 6 Oksijenin plazmada çözünmüş olarak yüzde
hangisidir? kaçı taşınır?
neler öğrendik?

A. Bronş A. 0,3
B. Gırtlak B. 1
C. Yutak C. 3
D. Burun D. 7
E. Ağız E. 97
2 7
Akciğerlerin büzülerek kapanmasına engel Alveol içindeki karbondioksitin pay basıncı
olan etken aşağıdakilerden hangisidir? yaklaşık kaç mm Hg’dir?
A. Diyaframın kasılması A. 0,04
B. Akciğerlerin medistinumda bulunması B. 0,5
C. Toplar damar kanının kalbe dönüşü C. 3
D. Plevra basıncı D. 27
E. Kıkırdaklardaki düz kasların kasılması E. 40

3 Hiç bir şekilde akciğerlerden dışarı atılama- 8 Bebeklerde normal solunum hızı dakikada
yan hava hacmine ne ad verilir? kaçtır?
A. Soluk verme yedek hacmi A. 3
B. Vital kapasite B. 12
C. Soluk hacmi C. 20
D. Kalan yedek hacim D. 40
E. Soluk alma yedek hacmi E. 60

4 Hemoglobine bağlanarak dokulardan alve- 9 Solunum merkezi nerede bulunur?

ollere kadar taşınan karbondioksit oranı yaklaşık
olarak yüzde kaçtır? A. Şah damarında
B. Beyincikte
A. 3 C. Akciğerlerde
B. 7 D. Aortta
C. 23 E. Medullada
D. 97
E. 100 10 Normal ritmik bir soluk alıp-verme (bir so-
5 luk) kaç saniye sürer?
Ses oluşmasında aşağıdakilerden hangisi gö-
rev almaz? A. 1
B. 2
A. Yutak C. 3
B. Öztaki borusu D. 5
C. Burun E. 7
D. Gırtlak
E. Dil

178
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

1. A Yanıtınız yanlış ise “Dış Solunum Yolları” 6. C Yanıtınız yanlış ise “Kanda Gaz Taşınması”
konusunu yeniden gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

2. D 7. E Yanıtınız yanlış ise “Havanın Bileşimi ve Pay
Yanıtınız yanlış ise “Akciğerler” konusunu
Basıncı Nedir?” konusunu yeniden gözden
yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.

3. D Yanıtınız yanlış ise “Şekil 6.8” konusunu ye- 8. D Yanıtınız yanlış ise “Solunum Hızı Kaçtır?”
niden gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. C Yanıtınız yanlış ise “Kanda Gaz Taşınması” 9. E Yanıtınız yanlış ise “Solunumun Düzenlen-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. mesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. B Yanıtınız yanlış ise “Ses Nasıl Oluşur” konu- 10. D Yanıtınız yanlış ise “Solunumun Düzenlen-
sunu yeniden gözden geçiriniz. mesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
6 Anahtarı

Burun atmosfer havasının alveollere kadar iletilmesi ve kirlenmiş havanın geri

dışarı çıkması için geçiş sağlar. Burun alveollere kadar iletilen atmosfer havası-
nı burun kıllara ile süzer ve yabancı maddeleri salgıladığı mukus içine hapse-
Araştır 1 der. Atmosfer havasındaki nem oranına bağlı kalmak şartıyla, burun içinden
geçen hava mukus sıvısı tarafından nemlendirilir. Yine solunacak atmosfer
havasının durumuna bağlı olarak, burunda bolca bulunan kan damarı ağı ta-
rafından giren-çıkan havanın ısısı beden ısısına göre ayarlanır. Çok önemli
olmasa da burun konuşmamıza yardım eder.

Atmosferdeki gazların basıncı havanın ısısına, nemine ve deniz seviyesinden

ne kadar yüksek olmasına bağlıdır. Deniz düzeyindeki güneşli ve sakin bir
gündeki havanın toplam basıncı 760 mm Hg, oksijenin pay basıncı 159 mm
Hg, karbondioksitin 0.3 mm Hg ve suyun 3.7 mm Hg kadardır.
Alveolden akciğer kılcal kan damarına doğru oksijen geçişini şu etkenler etkiler;
1. Alveol içindeki oksijenin pay basıncıyla kılcal kanındaki oksijenin pay ba-
sıncı. Alveol içindeki oksijenin pay basıncı her zaman akciğer kılcal kan
damarı içindeki oksijenin pay basıncından yüksektir. Çünkü kılca kanı
oksijenini bedene bırakıp akciğere gelen kandır.
2. Alveolden kılcal kanına doğru geçen oksijen miktarı, oksijenin geçeceği
Araştır 2 hem alveol yüzey alanının hem de kılcal yüzey alanının büyüklüğüne bağ-
lıdır. Bu alan ortalama 70 metre kare kadardır.
3. Dakikadaki solunum hızıyla doğru orantılıdır. Uyurken ve koşarken farklıdır.
4. Birim zamanda alveole ulaşabilen hava miktarına bağlıdır. Her solukla alı-
nan 500 mililitrelik havanın 350 mililitresi anatomik ölü alanda kaldığı
için gaz değişimine katılmaz. Akciğerlerdeki ölü alan miktarı bazı hastalık-
lardan dolayı artarsa, gaz değişimi miktarı azalabilir.
5. Kandaki karbondioksit ayrışarak bikarbonat ve hidrojene dönüşür. Hidrojen
artması kanın asitlik derecesini artırır ve bedene zararlı olan asidosize neden
olur. Artan CO2 ve hidrojen kemoreseptörler tarafından algılanıp solunum
merkezine iletilir ve solunum hızlanarak artmış karbondioksiti dışarı atar.

179
 Solunum Fizyolojisi

Araştır Yanıt
6 Anahtarı

Baş bölgesine kan götüren şah damarı duvarında, büyük dolaşımın başlangıcı
olan aort duvarında ve medulladaki solunum merkezinde bedenin gaz miktar-
larını algılayan kemoresptörler vardır. Herhangi bir nedenle kanda artmış olan
karbondioksitin çoğunluğu (%70 kadarı) ayrışarak bikarbonat ve hidrojene
Araştır 3 dönüşür. Artmış karbondioksitin kendisi ve oluşan hidrojen kemoreseptörleri
uyarır. Bu kemoreseptörler de solunumu uyararak hızlandırır. Hızlanmış solu-
num da bedende artan karbondioksit gazını dışarı atar, fakat bu sefer bedene
daha fazla oksijen girmesine neden olur. Bedende artan oksijen miktarı kemo-
reseptörleri uyarır ve solunumun yavaşlamasına neden olur. Sonuçta, karbon-
dioksit ve oksijen düzeyleri karşılıklı olarak solunum hızını düzenlerler.

Kaynakça
Anatomi ve Fizyoloji: İnsan Biyolojisi, Aktümsek, A. Resimli Sistematik Anatomi, Yıldırım, M. (2013).
(2012). Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık Tic. Nobel Tıp Kitabevi
Ltd. Şti.
Vander İnsan Fizyolojisi, Vücut Fonksiyon
Ganong’un Tıbbi Fizyolojisi, K.E. Barrett, S.M. Mekanizmaları, E.P. Widmaier, H. Raff, K.T.
Barman, S. Boitano, H.L. Brooks (2015). Strang (2014). Çeviren: Tuncay Özgünen.
Çeviri Editörü; Hakkı Gökbel. İstanbul: Nobel Ankara: Güneş Tıp Kitabevleri Tic. Ltd. Şti.
Kitabevleri Tic. Ltd. Şti.
Guyton ve Hall Tıbbi Fizyoloji (2014). On İkinci
Baskı, Çeviri Editörü; B.Ç. Yeğen. İstanbul:
Nobel Kitabevleri Tic.Ltd. Şti.

180
 Bölüm 7
Boşaltım Fizyolojisi

Vücut Sıvı Bölümleri

öğrenme çıktıları

1 2
1 Boşaltım sistemini oluşturan beden İdrar Oluşumu
yapılarını sayabilme ve görevlerini
2 İdrar oluşum basamaklarını açıklayabilme
açıklayabilme

3 4
Tübül Fonksiyonları Üreterler, Mesane ve Miksiyon (İşeme)
3 Tübül fonksiyonlarının düzenlenmesini 4 İşeme fonksiyonunun düzenlenmesini
açıklayabilme açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • Sıvı ve Elektrolit Dengesi • Boşaltım Sistemi • Böbrek • Nefron

• İdrar Oluşumu

182
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
GİRİŞ
Hücreler yaşamsal fonksiyonlarını sürdürebil-
mek için gerekli olan enerjiyi metabolik faaliyetler
sonucunda elde ederler. Metabolizma sonucu oluşan
atık maddelerin (su, karbondioksit, nitrojen içeren
maddeler vb.) hücrelerden uzaklaştırılması gerekir.
Oluşan bu zararlı atık maddelerin hücrelerde aşı-
rı birikimi hücrelerde ölüme yol açar. Metabolik
atıklar bedende boşaltım sistemi adı verilen sistem-
le beden dışına atılır. Boşaltım sistemi ile ilaçlar ve
zehirli olan diğer maddeler de beden dışına atılır.
Boşaltım sistemine ilaveten solunum ve sindirim
sistemleri ile deriden de atık madde atımı söz ko-
nusudur. Bedene günlük olarak alınan sıvı miktarı
ile bedenden günlük olarak kaybedilen sıvı miktarı
hemen hemen aynıdır. Bedene alınan sıvı ve içer-
diği maddeler bedende belirli bölgelerde bulunur.
Homeostasizin sağlanabilmesi için vücutta bulunan
sıvıların hacimlerinin, içeriklerinin ve pH değerleri-
nin belli seviyelerde tutulması gerekir. Bu düzenin
sağlanamaması durumlarında sağlıklı ve kaliteli bir
yaşam sürdürülmesi söz konusu değildir. Bu ünitede
sıvıların bedende bulunduğu bölümler, böbreğin ya-
pısı, görevleri ve idrar oluşumu konusu işlenecektir.
Solunum sistemi ile su ve karbondioksit;
sindirim sistemi ile su, iyonlar, safra ve
dışkı; deriden ise su ve iyonlar beden dı-
şına atılır.
VÜCUT SIVI BÖLÜMLERİ
Bedenimizin yaklaşık yüzde altmışı sudan olu-
şur ve bu sıvı içerisinde çözünmüş hâlde birçok
madde bulunur. Bu sıvıların üçte ikisi hücreler
içindedir ve hücre içi sıvı (intraselüler sıvı) adı-
nı alır. Sıvıların üçte biri ise hücre dışındaki böl-
melerde (damar içi ve hücrelerarası alan ) bulunur
ve hücre dışı sıvı (ekstraselüler sıvı) adını alır.
Bedenin dış ortamı ile beden içerisinde sıvıların
bulunduğu ortamlar arasında her daim bir sıvı ve
madde alışverişi söz konusudur. Hücre içinde üre-
tilen metabolizma artıkları hücre dışı sıvıya verilir
ve tersine hücre dışı sıvıdaki yaşam için gerekli
maddeler (besin, oksijen, hormonlar vb.) hücreler
içine alınır. Hücre dışı sıvı yani ekstraselüler sıvı
vücudun iç ortamı olarak tanımlanmıştır. Bu iç or-
tamda iyonlar, besin maddeleri ve metabolizma ar-
tıkları bulunur. Bütün bu maddeler ve sıvı miktarı
çok değişmeyecek, neredeyse sabit kalacak şekilde
düzenlenir. İç ortam koşullarının değişmez (sabit)
kalması durumuna homeostasiz denir. Değişen
iç ve dış koşullara rağmen bedende homeostasiz
yani devamlılık sağlanırsa vücudun fizyolojik yani
normal koşullarda olması mümkündür. Vücuttaki
birçok organ ve doku homeostazisi sağlamak için
çalışır. Bu konuda en önemli iki organ akciğerler
ve böbreklerdir. Akciğerler oksijen ve karbondiok-
sit değişimini sağlarken böbrekler vücut sıvıları-
nın hacmini ve içindeki minerallerin miktarlarını
dengede tutmaya yardımcı olur. Böbrekler önce
plazmayı tamamen nefron denilen yapıların glo-
merüllerinden süzerler ve sonra vücut için gerekli
maddeleri tübüllerden geri emerler. Böylece vücut
için gerekli olmayan maddelerin ve suyun bir kıs-
mı idrarla atılır. Uzaklaştırılan iyonlar, metabolik
artıklar ve fazla su ile iç ortamın değişmezliği sağ-
lanmaya çalışılır. Bedende her daim su ve elektrolit
dengesi sabit tutulmalıdır. Suyun bedende birçok
görevi bulunmaktadır. Başlıca suyun görevleri me-
tabolizma için uygun bir ortam oluşturma, madde
taşınmasında görev alma, kan hacmini ve akışkan-
lığını sağlama, atıkların atılmasını kolaylaştırma ve
beden ısısını düzenlemedir. Bu nedenle bedene her
daim kaybedilen su kadar su alınmalıdır.
Bedene alınan sıvının kaynağı esas olarak katı ya
da sıvı içerikli besinlerin bedene alınması ve bun-
lardan su açığa çıkmasıdır. Bu değer günlük olarak
yaklaşık 2 litredir (2000 mililitre, ml). Bedendeki
suyun bir başka bir kaynağı da enerji için gerekli
besin yıkımından elde edilen sudur. Günlük olarak
da bu değer yaklaşık 200 ml’dir. Bu nedenle kişiden
kişiye değişse de bir günlük olarak bedene alınan sıvı
miktarı yaklaşık 2000-2500 ml arasındadır. Beden-
de sıvı dengesinin sağlanabilmesi için günlük ola-
rak yaklaşık bu değerler kadar da sıvının bedenden
atılması gerekir. Bedenden akciğerler temelli yani
solunum sistemi aracılığıyla yaklaşık 300-500 ml
su kaybı; deri yolu ile 300-500 ml su kaybı; terleme
ile yaklaşık 100 ml su kaybı; dışkılama ile yaklaşık
100 ml su kaybı ve idrar yoluyla yaklaşık 1500 ml su
kaybı gerçekleştirilir. Günlük su kaybı değerleri de
toplamda yaklaşık 2000-2500 ml arasındadır.
Normal koşullar altında dışkılama (gaita,
dışkı) ile çok az miktarda (yaklaşık 100
ml) bir su kaybı vardır. Ancak şiddetli is-
hal durumlarında bu miktar günde 1 lit-
renin üzerine çıkabilir. Bu durum bebek-
lerde ve çocuklarda oldukça tehlikelidir,
ölümcül sonuçlar ortaya çıkartabilir.
183
 Boşaltım Fizyolojisi

Kişiden kişiye değişse de 75 kg olan bir kişi-
nin bedeninin yaklaşık %50-70’inin sıvı olduğu
düşünülürse bedende yaklaşık 45 litre su bulunur.
Bu 45 litre sıvının %70’i yani yaklaşık 30 litresi
bedende sayıları 70-80 trilyonu bulan hücrelerin
içerisinde bulunur. Hücre içinde bulunan bu sı-
vılara hücre içi sıvı adı verilir. Hücrelerin dışında
bulunan sıvılara ise hücre dışı sıvısı adı verilir ve
toplam hacmi 13-16 litre arasındadır. Hücre içi
ve dışındaki sıvının içerisinde sadece su bulun-
maz aynı zamanda su ile birlikte diğer bazı mad-
deleri de içermektedir. Suyun dışında kalan bu
maddelerin çoğunluğu suda çözünmüş elektro-
litlerdir. Hücre sıvılarında bulunan bu maddeler
başlıca sodyum (Na+), potasyum (K+), Kalsiyum
(Ca++), Magnezyum (Mg+), Klor (Cl-), Bikarbonat
(HCO3-), amino asitler, kreatinin, adenozin tri-
fosfat (ATP), glikoz, protein ve üredir. Hücrelerin
yaşamlarını sürdürebilmesi için hücre dışı sıvıdan
gerekli maddeleri alması; hücre içinde biriken
metabolik atık ürünlerin de hücre dışı sıvıya ve-
rilmesi gerekir. Bu nedenle vücut sıvı bölümleri
arasında her daim madde ve su alışverişi söz ko-
nusudur. Hücrelerin çift katlı lipit (yağ) tabaka-
sı hücre içi ve hücre dışı sıvı içeriğinin birbirine
karışmasını engeller. Birinci ünitede anlatıldığı
üzere hücre zarından madde geçişi enerji kullan-
madan pasif (basit) taşıma (difüzyon ve kolaylaş-
tırılmış difizyon) ve enerji kullanılan aktif taşıma
(primer-birincil ve sekonder-ikincil aktif taşıma,
endositoz ve ekzositoz) ile gerçekleşir. Pasif taşı-
mada, maddelerin yoğunluk (konsantrasyon), ba-
sınç ya da elektriksel farkından dolayı maddeler
hücre zarındaki delikler (porlar) ya da taşıyıcı pro-
teinler aracılığıyla geçiş yaparlar. Aktif taşımada
ise maddeler az yoğun olarak bulundukları ortam-
dan çok yoğun oldukları ortama enerji kullanıla-
rak geçiş yaparlar.
Hipernatremi, serum sodyum düzeyinin
normalden yüksek olması; hiponatremi
serum sodyum seviyesinin normalden
düşük olmasıdır. Yetişkinlerde serumda
normal sodyum değeri yaklaşık 140 mEq/
litredir. Hiperkalemi, serum potasyum
düzeyinin normalden yüksek olması; hi-
pokalemi normalden düşük olmasıdır.
Yetişkinlerde serumda potasyum değeri
yaklaşık 5 mEq/litredir.

dikkat
Elektrolit, bir çözücü içerinde negatif (-) ve pozitif (+) elektrik yüklü iyonlarına ayrılarak elektrik ileten maddelerdir.
En iyi elektrolitler asit, baz ve tuzlardır. Sağlıklı bir bedende, beden sıvılarının hacimleri ve bileşimleri dengede tutulur.
Buna sıvı elektrolit dengesi denir. Hücre içinde bulunan temel pozitif yüklü (katyon) maddeler potasyum (K+) ve Mag-
nezyum (Mg++) iken negatif yüklü (anyon) maddeler fosfatlar ve proteinlerdir. Hücre dışında bulunan temel katyonlar
Sodyum (Na+) ve Kalsiyum (Ca++) iken temel anyonlar Klor (Cl-) ve Bikarbonat (HCO3) tır. Hücre içinde potasyum
konsantrasyonu yüksekken sodyum ve kalsiyum konsantrasyonu düşüktür. Bu dengeyi sağlayan birinci ünitede anla-
tıldığı üzere sodyum potasyum ATPaz pompasıdır. Bedende sıvı elektrolit dengesini bozan temel durumlar; yaşın iler-
lemesi, sağlıksız beslenme, yeteri kadar sıvı ya da elektrolit almama, gereğinden fazla sıvı tüketme ya da elektrolit alma,
sağlıksız yaşam, dengesiz beslenme ve hastalıklardır. Fizyolojide genel bir kural olarak her şeyin azı ve fazlası zarardır.
Örneğin, sodyum iyonu. Hücre dışı sıvıda temel olarak bulunan sodyum iyonu bedende ozmotik basıncın düzenlen-
mesi, asit baz dengesi, hücrelerde aksiyon potansiyeli oluşması ve sinir kas uyarılması gibi birçok olayda görev alır. Be-
dende hipernatremi durumlarında yani sodyum iyon fazlalığında (aşırı tuzlu yeme gibi) hücre dışı sıvıda sodyum artışı,
buna bağlı olarak su artışı ve ödem oluşur. Bedende hiponatremi durumlarında yani sodyum iyon eksikliğinde (aşırı
ishal, kusma, yetersiz tuz alımı, aşırı tuz kaybı gibi) bulantı, kusma ilerleyen safhalarda baş dönmesi, karın krampları,
güçsüzlük, bilinç kaybı gözlenir. Benzer şekilde hücre içi sıvının içinde hücre dışı sıvıya göre daha yoğun olarak bulunan
potasyum iyonu da hücrelerde temel olarak enerji üretiminde (glikoliz), kalp kası fonksiyonunda, kas aktivitelerinde ve
sinir kas uyarılmasında görev alır. Hiperkalemi durumlarında kas zayıflığı, kardiak aritmi ve kalp krizi görülebilir. Hi-
pokalemi durumlarında ise karın ağrısı, kusma, bulantı, kas krampları ve poliüri gibi bulgular ortaya çıkabilir. Sonuçta,
bedende eser miktarda da bulunsa tüm maddelerin belirli bir görevleri vardır. Bu maddelerin yoğunluklarının her daim
sabit tutulması gerekir. Bedende bu sıvı ve elektrolit dengesinin sağlanmasında başlıca boşaltım sistemi görev alır.

184
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

Bedende bulunan 13-16 litre hücre dışı sıvının

çoğunluğu (8-10 litre) hücreler arasında bulunurken Kaliks
geriye kalan 4-6 litresi kan damarları içerisinde ka-
nın hücre içermeyen kısmı olan plazmada bulunur. Böbrek Böbrek
Damarlar içerisinde bulunan plazma ile hücreler
arası sıvı, kılcal damarlar aracılığıyla sürekli bir etki- Korteks

leşim (madde değişimi) durumundadır. Bu madde

alışverişi kılcal damarlardaki tek sıralı endotel hüc-
releri arasındaki deliklerden (porlardan) gerçekleşir.
Bu porlardan normal şartlar dâhilinde kan hücreleri
ve proteinler çıkamaz. Bu nedenle proteinler hariç
hücreler arası sıvı ile plazmanın iyonik içerikleri Sağ üreter
aynıdır. Bedende bulunan sıvıların büyük çoğunlu-
ğunu su oluşturur. Suyun dışında bu sıvılarda suda Sol üreter
erimiş maddeler de bulunur. Bu maddelere elektro-
lit adı verilir. Elektrolitlerin bedende birçok fonksi-
yonları bulunmaktadır. Elektrolitler bedende başlı-
ca sıvıların ozmolaritesinin sağlanmasında, asit-baz
dengesinin düzenlemesinde, su hacminin dengelen-
mesinde, hücresel fonksiyonlarda, kas kasılmasında, Mesane
hücrelerin haberleşmesinde ve uyarılmasında görev
alırlar. Hücre içi ve hücre dışı sıvılar arasındaki iyon
ve su konsantrasyonu farklılığı yarı geçirgen olan
hücre zarı aracılığıyla düzenlenir. Gerek hücre içeri- Şekil 7.1 İdrar oluşumunda görev alan temel yapılar
sindeki gerekse hücre dışındaki maddelerin toplam
konsantrasyonları birbirine yakındır ve yaklaşık 300 Böbrek
miliosmoldur. Sağlıklı bir yaşam için bedende sıvı Böbrekler, omurganın iki tarafında üst ve arka
elektrolit dengesini sağlamak yani bu osmol değer- karın duvarına yerleşmiş, peritonun arkasında (ret-
lerini sabit tutmak gerekir. Bu denge sürdürülmezse roperitoneal) olan fasulye şekilli kırmızı-kahverengi
hücreler fonksiyonlarını yerine getiremez, yaşam ka- renkli organlardır. Yaklaşık 150 gr ağırlığındadırlar
litesi düşer ve düzeltilmezse ölüm gerçekleşir. ve dışları sıkı bir bağ dokusu kapsül ile çevrelenmiş-
tir. Ayrıca bir yatak gibi etraflarını saran yağ doku
içine yerleşmişlerdir. Sağ böbrek, sola göre biraz
Bir çözeltinin içerisindeki su yoğunluğu daha aşağıda ve karaciğer lobuyla temas hâlindedir.
o çözeltideki katı madde partiküllerin sa- Sol böbrek ise mide, dalak ve jejenum kıvrımları ile
yısına bağlı olarak değişir. Bir çözeltideki komşuluk yapar. Böbreğin ortasındaki çukur bölge
partiküllerin toplam sayısı osmol terimi hilum adını alır ve damarlar, sinirler, üreter böbreğe
ile açıklanır. Bir litre sıvıda çözünmüş buradan giriş, çıkış yaparlar (Şekil 7.2).
elektrolitlere ya da partiküllere o sıvının
osmolaritesi denir ve birimi 1 osmol/litre-
dir (1 osm/lt). Beden sıvılarının hacimleri
küçük değerler içerdiğinden osmolar de-
ğerleri miliosmolar belirtilir.

Temel fonksiyonu bedende sıvı ve elektrolit den-

gesini sağlamak olan boşaltım sistemi, kanı âdeta bir
süzgeç gibi süzen iki adet böbrek, böbreklerden çı-
kan, süzülmüş ve atılmak istenen maddeleri taşıyan
iki adet boru şeklinde üreter, üreterin getirdiği ve
artık idrar dediğimiz sıvıyı depolayan bir adet mesa-
ne, mesanedeki idrarı vücut dışına çıkaran bir adet
üretradan oluşmaktadır (Şekil 7.1).
Şekil 7.2 Bedende böbreklerin yerleşimi
185

Böbreğin Görevleri
Böbreğin bedende birçok özelliği ve fonksiyonu
bulunmaktadır. Bunları kısaca özetlersek;
a. Böbrekler, boşaltım sisteminin en önemli
organıdır; su, tuz ve elektrolit dengesini
ayarlar. Daha öncede belirtildiği gibi beden
fonksiyonlarının yerine getirilebilmesi için
bedene alınan su ve elektrolit miktarlarının
atılan miktarlarla denge içerisinde olması
gerekir. Zaman zaman günde birkaç kez id-
rara çıkarken zaman zaman bu sayı artmak-
ta ya da azalmaktadır. Yine bedenden atı-
lan idrarın yoğunluğu, rengi ve miktarı da
değişkenlik gösterir. Basitçe, gün içerisinde
fazla miktarda su içmişseniz o gün daha çok
idrar yapmanız normaldir. Benzer şekilde
aşırı miktarda tuzlu beslenmişseniz o gün
fazla su içmeniz de normaldir. Bedene fazla
tuz alımı da böbreklerde normalden daha
fazla tuz atılımına sebep olur. Bu ihtiyaç
ve düzenlemelerin hepsinde önemli olan
bedenin ve bedenin en küçük yapıtaşı olan
hücrelerin sıvı ve elektrolit dengesini koru-
maktır. Böbrekler en önemli görevlerinden
biri olan su ve elektrolit dengesini sağlama
görevini yerine getirirken öncelikle plazma-
yı süzerler bir anlamda filtre ederler. Süzme
işleminden sonra bu süzmüş oldukları sıvı-
dan bazı maddeleri bedenin ihtiyacına göre
tekrar geri alırlarken ihtiyaç olmayan atık
maddeleri hızla bedenden uzaklaştırırlar.
b. Böbreklerin diğer bir önemli fonksiyonu da
zararlı kimyasal maddeleri ve metabolik
atıkları bedenimizden uzaklaştırmaktır.
Vücudumuzda metabolizma sonucu üreti-
len maddelerin (üre, kreatinin, billuribin,
ürik asit gibi), yiyeceklerle vücuda alınmış
istenmeyen maddelerin (tarım ilaci, böcek
ilacı gibi) ve de hastalıklar sırasında kullan-
dığımız çeşitli ilaçların (penisilin vb.) vücut-
tan atılmasını sağlar.
c. Vücut sıvılarındaki iyonların (ör. Na+, K+) mik-
tarlarının normal sınırlarda tutulmasını sağla-
yarak kan basıncı düzenlenmesini sağlarlar.
d. Hipoksi (oksijen yetersizliği) durumların-
da böbrekler eritropoietin hormonunun
sentezinde görev alır. Bu hormon eritrosit
yapımını uyaran en önemli moleküldür.
186
Boşaltım Fizyolojisi
e. Kalsiyum ve fosfat metabolizmasında görev
alan D vitaminin yapımında görev alır.
f. Uzun süreli açlık durumlarında glikoneo-
jenez yoluyla glikoz yapımını arttırır.
g. Vücutta oluşan asidik ve bazik moleküllerin
atılımını ve geri emilimini sağlayarak asit-
baz dengesinin korunmasına akciğerlerle
birlikte yardımcı olurlar.
Böbreklerin Yapısı
Böbrekler fibröz yapıda bir kılıf ile çevrilidir. Bu
kılıfa böbrek kapsülü denir. Böbrek kapsülü böb-
reğin bütünlüğünü koruyan temel kılıftır. Böbre-
ğin iç tarafı içeri çökük çukur gibi durur. Bu çukur
bölge damarların ve sinirlerin giriş ve çıkış yaptığı
bölgedir. Aynı zamanda bu bölgede idrar borusu-
nun (üreter) başlangıç kısmı da bulunur. Bu bölge
bir anlamda böbrek giriş kapısıdır ve buraya hilum
renale (giriş kapısı) denir. Her iki böbrekte yakla-
şık iki milyon nefron bulunur.
Nefronlar böbreğin temel görev ünitesidir.
Her bir nefronun tek başına idrar yapma
yeteneği vardır.
Böbreği enine kesip içine bakacak olursak, böb-
reğin üç bölgeye ayrıldığını görürüz (Şekil 7.3). Dış
kısım korteks, iç kısım medulla olarak adlandırılır.
Korteks medullanın etrafını bir dış kabuk gibi sarar.
Medulladan sonra üreterin genişlemesiyle oluşmuş
böbrek pelvisi bulunur. Medulla koni şekilli pira-
mit (tabanları yukarı uçları aşağı bakan) denilen ya-
pılardan oluşur. Piramitler boyunca uzanan toplayı-
cı kanallar nefronlardan aldıkları idrarı pelvise taşır.
Piramitlerin tepesi papilla denilen bir çukura açılır.
Papilladan sonra idrar minor kaliks denilen küçük
cep şeklindeki yapılara dökülür. Minor kalikslerde
daha büyük ceplere yani major kalikslere idrarı ak-
tarırlar. Major kalikslerden idrar pelvise geçer. İdrar
daha sonra, üreterin genişlemiş ağzı olan pelvisten,
ip gibi aşağı uzanan üreterlere girer ve mesaneye
taşınıp atılana kadar mesanede (idrar kesesi) depo-
lanır. Pelvis, kaliksler, üreter ve mesane kasılabilir
özelliktedirler. Kasılarak idrarı ileri doğru taşırlar.
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

Böbrek (Renal) piramitler

Korteks
Medulla
Major kaliks
Böbrek pelvisi
Böbrek arteri

Minör kaliks
Böbrek veni

Üreter
Böbrek kapsülü
Şekil 7.3 Böbrek yapısı

Böbreklerin Kanlanması
Bedende her organda olduğu gibi böbreklere de kan ar-
Böbreğe dakikada yaklaşık 1 litreye yakın
terler yoluyla ulaşır ve venler aracılığıyla çıkar. Şekil 7.4’te
kan gelir. Bu kardiak outputun yani kalp
görüldüğü gibi, kalpten çıkan aortun, karın bölgesindeki
debisinin yaklaşık olarak beşte biridir. Bu
parçası olan abdominal aortadan ayrılan ve böbrek (renal)
da böbreklerin ne kadar fazla kanlandığını
arteri adını alan bir damar, sağ ve sol böbreğe böbreğin hi-
gösteren en önemli veridir.
lum bölgesinden giriş yaparak kanı böbreğe getirir.
Böbreğe giren renal arter, giderek incelen ve
çatallanan dallara ayrılarak böbreğin fonksiyo- Vena cava inferior Aort
nel yapıları olan nefronlara kanı ulaştırır. Renal
arter ilk olarak interlober arterlere bölünerek
piramitler arasında uzanır. İnterlober arterler
yatay olarak uzanan arkut arterlere bölünür. Sağ böbrek
Buradan ayrılan ve ince dallar hâlinde kortekse Sol böbrek
uzanan interlobüler arterler, nefrona kanı taşı-
yan son arter segmenti olan afferent arteriole
dönüşür. Afferent arteriol nefronun bir parçası
Sol böbrek veni
olacak glomerular kapiller yumağa dönüşür.
Bu kapiller yatak oldukça yüksek basınçlı (55- Hilum
Sol böbrek arteri
65 mmHg) ve nefronun tübülleri içine kanın
Üreter
süzüldüğü bölgedir. Glomerular kapillerden sü-
zülen kan bu yatağın yüzey alanı ile sınırlıdır,
süzülemeyen kan bu damar yatağını bir venül ile
değil bir diğer arteriol ile terk eder. Buna efferent
arteriol denir. Efferent arteriol de venüllere göre
yüksek basınçlı damarlardır. Afferent ve efferent
arterioller kasılarak ve gevşeyerek glomerüler ka-
piller yatağa gelen kan miktarını ve süzülme hı-
Mesane
zını kontrol edebilirler. Efferent arteriol nefron
tübüllerinin etrafını saran daha düşük basınçlı
bir kapiller yatak oluşturur buna peritibüler ka-
piller yatak denir (basıncı 10-15 mm Hg ara-
Şekil 7.4 Böbreklerin kanlanması
sındadır). Peritübüler kapiller yatak süzülmeden

187

sonra tübüllerde geri
emilen (reabsorbe
dikkat olan) maddelerin içi-
Vücutta bütün kapiller da-
ne girdiği bir damar
marlara kan arteriol ile ge-
yatağıdır. Peritübüler
lir, kapiller yatağı bir ven
kapillerlerdeki kan
ile terk eder. Bu konudaki
arterlere paralel seyre-
tek istisna böbrek glomerü-
den venlere (interlo-
ler kapiller yatağıdır. Kan
büler ven, arkuat ven-
bu yatağa afferent arteriol
ler, interlober ven)
ile gelir efferent arteriol ile
dökülerek renal ven
terk eder. İki arteriol arasın-
ile böbreği terk eder.
daki tek kapiller yatak glo-
Böbrekten çıkan kan,
merüler kapiller yataktır.
vena cava inferior ile
kalbe döner.
Nefron
Nefron, böbreğin bir süzgeç gibi iş gören, böbre-
ğe gelen kanı süzerek temizleyen ve sonra atılmasını
istemediği maddeleri geri alan fonksiyonel yapıları-
dır. Her bir böbrekte bir milyondan biraz fazla sa-
yıda nefron bulunur. Nefronların etrafı peritübüler
damarlar ile sarılmıştır. Nefron iki kısımdan oluşur.
a. Glomerul adı verilen bir baş kısmı
b. Glomerul kısmı takip eden tübül bölgesi
Glomerul; glomerular kapiller yatak ve onun
etrafını yarım ay gibi çevreleyen Bowman kapsü-
lünden yapılmıştır. Bowman kapsülü tübüllerin
genişlemesi ile oluşmuş çift yapraklı bir yapıdır.
Dış yaprağı (parietal yaprak) ile iç yaprağı (visseral
yaprak) arasında boşluk vardır. Glomerular kapiller
yataktan süzülen sıvı bu boşluğa geçerek tübüllere
doğru akar. Glomerul süzülme (filtrasyon) işlemi-
nin olduğu bölgedir. Filtrasyon işleminde glome-
rüler kapillerden plazma proteinleri ve kan hücrele-
ri hariç plazmadaki maddelerin çoğu süzülür.
Her bir Bowman kapsülüne böbrek arte-
rinden küçülen ve dallanan ince bir arteri-
ol ulaşır. Kanı nefrona getiren bu dala af-
ferent arteriol denir. Bu dal kendi üstüne
binerek kıvrılır ve bir kan damarı yumağı
oluşturur. Buna glomerul denir. Bu ne-
denle Bowman kapsülüne glomerül kap-
sül de denir. Kanı nefrondan uzaklaştıran
ise efferent arterioldür. Bowman kapsülü
nefronun ilk kısmı olup filtrasyon yani
kanın süzüldüğü yerdir.
188
Boşaltım Fizyolojisi
Glomerül Bowman
kapsülü
Distal tübül
Proksimal
Toplayıcı
kanal
Henle
kulbu
Şekil 7.5 Nefronun yapısı
Böbrek tübülleri, Bowman kapsülünün deva-
mındaki boru şeklinde yapılardır. Fonksiyonları ve
histolojik yapılarındaki farklılıklar nedeni ile değişik
isimler verilmiştir (Şekil 7.5).
a. İlk kısım Proksimal tübül,
b. Proksimal tübülü takip eden U şekilli Hen-
le kulbu,
c. Henle kulbundan sonra gelen distal tübül
kısmıdır.
Nefronlar, korteksten medullanın derinlerine
inen toplayıcı kanallara bağlanırlar. Distal tübül
bir birleştirici parça ile toplayıcı kanala açılır. Aynı
toplayıcı kanala birkaç nefron bağlanabilir. Topla-
yıcı kanallar genel taşıma yollarıdır. Kortekse yer-
leşmiş kısım kortikal, medullaya devam eden kısım
medullar toplayıcı kanallar olarak isimlendirilirler.
Böbrek tübülleri, süzülen kanın pelvise doğru ta-
şındığı ve bu arada süzülmüş ama atılması istenme-
yen maddelerin geri alındığı bölgelerdir.
dikkat
Nefronlar iki tipdedir. Kortikal (yüzeyel) nefronlar ve jukstame-
dullar nefronlar. Kortikal nefronlar, korteksde bulunur, henle
kulpları kısadır ve çok az medullaya girer. Nefronların %85’i kor-
tikal nefronlardır. Jukstamedullar nefronlar %15 oranında bulu-
nurlar. Henle kulpları uzundur ve medullanın derinliklerine ka-
dar iner. Kortikal nefronların etrafı peritübüller damar yatağı ile
sarılmıştır. Jukstamedullar nefronların etrafını peritübüler yata-
ğın özelleşmiş bir dalı sarar. Bu damar parçası U şeklini almıştır ve
henle kulbunun etrafında medullanın derinliklerine kadar iner.
Bu damara vaza rekta denir. Vaza rekta medulladaki interstisyel
hücreleri ve tübül hücrelerini besleyecek kanı götürür. Çok yavaş
akımlıdır, medullanın hiperozmolaritesinin dağılmasını engeller.
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

ÖÇ 1 Boşaltım sistemini oluşturan beden yapılarını sayabilme ve görevlerini açıklayabilme

Araştır İlişkilendir Anlat/Paylaş

Hipernatremi, hiponatre-
mi, hiperkalemi ve hipoka-
lemi terimlerini açıklayınız. Böbreklerin kanlanmasının
Bir böbrekte neden çok sa-
Bu terimleri öğrendikten diğer organlardan farkı ne-
yıda nefron bulunur?
sonra glomerüler kapiller- dir açıklayınız?
deki yüksek basıncın öne-
mini anlatınız.

İDRAR OLUŞUMU
Yetişkin bir kişi de böbreklere dakikada 1000-1200 ml kan böbrek arterleri ile gelir. Arterin küçülerek
dallanması sonucu glomerula kadar ulaşan afferent arteriollerden kan Bowman kapsülünün iki yaprağı ara-
sında süzülür, âdeta filtreden geçirilir. Bu idrar oluşumunun ilk basamağıdır. Bowman kapsülü içerisinde
bulunan sıvı daha sonra proksimal tübül ve henle kulplarına geçiş yapar. Bu tübüllerde bazı maddelerin
kana geri emilmesi sağlanırken bazı maddelerin daha da fazla olarak tübüllere verilmesi sağlanır. Bu işlem-
ler sonucu oluşan sıvıya artık idrar denir. Sonuçta böbreklerde idrar 3 ana işlem sonucu oluşur.
1. Filtrasyon
2. Geriemilim (reabsorbsiyon)
3. Salgılanma (sekresyon)

Glomerular Filtrasyon (Süzülme)

Afferent arteriollerin daha küçük hâle dönüşmesiyle Normal şartlar altında idrarda kan ya da
oluşan glomerüler kapiller damarlarından Bowman kap- protein varsa bu bir hastalık işaretidir.
sülünün boşluğuna plazma süzülür. Bu süzülme işlemi Kan hücreleri ve proteinler filtre edilme-
âdeta bir filtreden sıvı süzme işlemi gibidir. Bazı molekül- dikleri için idrarda bulunmaması gerekir.
ler plazmadan Bowman kapsülüne geçerken bazıları geçe-
mez. Filtrasyon sırasında plazmadaki su ve çözünmüş küçük
maddelerin çoğu Bowman kapsülüne geçer. Çok da seçici olmayan süzülme sırasında beden için gerekli
olan glikoz, amino asitler ve tuz gibi moleküller de kapsüle geçer. Kan hücreleri ve daha büyük molekül
yapısındaki proteinler filtre edilemez ve bu moleküller efferent arteriolerle genel dolaşıma geri katılırlar.
İdrar oluşumunun ilk basamağı olan filtrasyon işleminin gerçekleşebilmesi için glomerul kapillerindeki
kanın plazma kısmının kapillerden Bowman kapsülü içine doğru itilmesi gerekir. Burada birtakım kuvvetler
plazmanın kapillerden çıkması yönde etki ederken birtakım kuvvetler plazmanın kapillerde kalması için etki
ederler. Sonuçta net olarak kapillerden plazmanın çıkmasını yani Bowman kapsüle filtre edilmesini sağlayan
kuvvetler çıkmasını engelleyen kuvvetleri yendiği müddetçe kan filtre olur. Filtrasyona etki eden bu kuvvetler;
a. Glomerular kapiller hidrostatik basınç: Kapillerdeki kanın oluşturduğu basınç kuvvetidir. Kanı
damar dışına iten ana kuvvettir. Nefronlara kanı getiren afferent arteriollerin çapı efferent arteriol
çapından daha geniş olduğu için afferent arterioldeki kan miktarı daha fazladır. Buna bağlı olarak
da kan basıncı değeri yaklaşık 60 mmHg’dır.

189
 Boşaltım Fizyolojisi

b. Glomerular kapiller onkotik basınç: Ka- gelir. Bazal lami-

pillerdeki özellikle proteinlerin oluşturduğu na kollojen ve pro-
emme kuvvetidir, kanı damar içinde tutma- dikkat teoglikan liflerden
ya çalışır. Yaklaşık değeri 32 mmHg’dır. Filtrasyon membranı çeşitli yapılmış jelimsi bir
c. Bowman kapsülü hidrostatik basınç: hastalıklar nedeniyle hasar- hücreler arası yapıdır
Bowman kapsülü içindeki sıvının oluştur- lanır ve negatif yükü bozu- ve negatif yüklüdür.
duğu basınç kuvvetidir. Glomerular kapiller lur ise süzülemeyen prote- Üçüncü tabaka Bow-
hidrostatik basınca karşı koymaya çalışarak inler ve eritrositler süzülerek man kapsülünün iç
kanın filtre edilmesini engellemeye çalışan idrara geçmeye başlar. İd- yaprağını oluşturan
kuvvettir. Yaklaşık değeri 18 mmHg’dır. rarda protein görülmesine epitel hücreleridir.
proteinüri, kan görülmesine Bu epitel hücreleri
d. Bowman kapsülü onkotik basınç: Bow-
hematüri denir. özelleşmiş birçok
man kapsülü içerisindeki sıvı emme kuv-
parmaksı çıkıntıları
vetidir. Bowman kapsülüne proteinlerin
olan podosit adını almış hücrelerdir ve bu hücrel-
süzülmesi olmadığı için bu değer sıfırdır.
er negatif yüklüdür. Parmaksı çıkıntıların arası çok
Sonuçta, plazmayı kapiller içinde tutmaya çalı- ince yarıklar şeklindedir. Plazmadaki maddelerimiz
şan ya da itmeye çalışan kuvvetlerin toplam etkisi- önce damarın endotel hücrelerinden, sonra bazal
ne bakarsak; laminadan, daha sonra podosit hücrelerinin par-
60 mmHg – (32+18) = 10 mmHg lık net maksı çıkıntıları arasındaki ince yarıklardan geçerek
bir filtrasyon yönünde kuvvet ortaya çıkar ve 10 Bowman boşluğuna geçerler. Maddeler çaplarına ve
mmHg’lık basınç farkı ile damar içindeki sıvı Bow- elektriksel yüklerine göre taşınırlar. Çapı 4-8 nano-
man boşluğuna itilir. metre arasındaki maddeler filtrasyon membranını
Süzülen plazma 3 tabakayı geçerek Bowman geçebilir. Ayrıca filtrasyon membranı negatif yüklü
boşluğuna geçer oradan da tübüllere akar. Süzül- olduğu için negatif yüklü maddeler kolay geçemez.
menin olduğu bu 3 tabaka filtrasyon membranını Pozitif yüklü ve nötr maddeler daha kolay geçer.
oluşturur. Plazma önce damar dışına çıkmak zo- Örneğin, plazma proteinlerinden albümin 7 nano-
rundadır. Damarın tek katlı entotel hücreleri ilk metre çapındadır ama negatif yüklü olduğu için fil-
tabakayı oluşturur. Bundan sonra bazal lamina trasyon membranını geçemez.
Afferent arteriol

Peritübüler kapiller
Proksimal tübül

Glomerül

G
Bowman kapsülü

G
S
S

Efferent arteriol Distal tübül

Toplayıcı kanal
Henle kulbu
G
G

Filtrasyon: F
Geri emilim: G
Salgılama: S

İdrar

Şekil 7.6 İdrar oluşumu

190
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
dikkat
Glomerul hastalıkları, id-
rarda protein ve kan hüc-
releri görülmesi ve karak-
teristiklerine göre, nefritik
ve nefrotik sendrom olarak
ayrılırlar. Nefritlerde (glo-
merulonefrit), antijen-anti-
kor kompleksleri filtrasyon
membranında enflamasyon
(iltihabi reaksiyon) başlatır.
Özellkle mesengial hücre-
ler bu enflamasyona cevap
olarak bazı sitokinler salgı-
lar ve fagositoz yapar. So-
nuçta glomerul filtrasyon
membranında hasarlanma
olur. Az miktarda protein
ve kan hücreleri tübüllere
geçerek idrarda görülmeye
başlanır. Özellikle kırmızı
kan hücreleri distal tübülde
birikir ve idrarda eritrosit
silendirleri olarak görülür.
Akut glomerulanefritler ge-
nellikle streptokoklara bağ-
lı geçirilen solunum yolu
enfeksiyonlarından sonra
görülürler. 3-4 hafta anti-
biyotik tedavisinden sonra
düzelmeye başlar. Kronik
glomerularnefritler genel-
likle genetik bozukluklarla
ortaya çıkar ve ilerleyici
arzdadır, zamanla böbrek
yetmezliğine yol çabilir.
Nefrotik sendromlar, ağır
proteinüri, ödem, lipidüri
ve hiperlipidemi ile seyre-
der. İdrarda hücre silender-
leri görülmez. Glomerular
filtrasyon membranı ve
tübüllerin bozulmasını içe-
ren daha ağır bir tablodur.
Yaygın ödemler söz konu-
sudur.
Glomerulda, bazal lamina ile glomerular kapiller endotel hücreleri arası-
na rastgele dağılmış mesengial hücreler vardır. Bu mesengial hücreler kılcal
damar hücrelerine destek verir, fagositoz yapabilir, çeşitli maddeler salgılaya-
bilir ve kasılabilir özelliktedir. Filtarsyon hızının düzenlenmesinde rol oyna-
yabilirler. Ayrıca bazı böbrek hastalıklarında önem kazanmaktadırlar.
Glomerular Filtrasyon Hızı (GFH veya GFR)
Glomerular filtrasyon hızı (GFH), bir dakikada her iki böbrek tarafından
Bowman boşluğuna süzülen plazma miktarı olarak tanımlanır. Böbreklere
dakikada kalp debisinin %25’i gelir. Bu da kalp debisi (dakikada kalpten
fırlatılan kan miktarı) 5-6 litre olan yetişkin sağlıklı bir kişide yaklaşık 1000-
1250 ml arasındadır. Böbreklere gelen kanın plazma kısmı da 600-700 ml
arasındadır. Bu plazmanın da hepsinin süzülmesi mümkün değildir. Plaz-
ma glomerüldeki süzgeç yapısının izin verdiği ölçüde plazma süzülür. Bu
nedenle bir dakikada böbreklerden süzülen kan miktarı 125 ml’dir. Bu da
glomerüler filtrasyon hızıdır. Plazmanın süzülmeyen kalan kısmı efferent ar-
teriole ve oradan peritübüler kapiller yatağa geçerek vücuda geri döner. Bir
dakikada 125 ml, bir saatte 7,5 litre ve günde 180 litre plazma böbrekler-
de süzülmektedir. Bu günlük günlük filtrasyon hızının 180 litre olduğunu
gösterir. Günde ortalama yetişkin bir kişi 1,5 litre idrar yapmaktadır. Bu
da 180 litre olan filtre edilen süzüntünün çoğunun (%99) geri emildiğini
göstermektedir. Bir kişinin böbrek fonksiyonlarının normal olup olmadığı-
nı anlamak için glomerular filtrasyon hızına bakılır. Glomerular filtrasyon
hızı (GFH), glomeruldan filtre olabilen, tübüller tarafından geri emilmeyen
(reabsorbe edilmeyen), tübül içine salgılanmayan (sekrete edilmeyen) bir
maddenin plazma konsantrasyonu ve idrardaki düzeyi ölçülerek saptanabi-
lir. Bu tanıma uygun madde bir polisakkarit yani şeker yapısındaki inülindir.
İnülin kandan serbestçe filtre olur, reabsorbe olmaz ve sekrete olmaz. Birim
zamanda nefronlara giren ünilin miktarı, nefronlardan çıkan miktarla eşittir.
Bu değer aynı zamanda inülin klirensinide gösterir, inülin klirensi GFH’na
eşittir. Reabsorbe ve sekrete olmayan maddelerin GFH ve klirens değerleri
eşittir. İnülin vücutta bulunmayan ve damardan kişiye verilen bir maddedir.
Daha çok deneysel amaçlı kullanılmaktadır.
Klirens
Böbrek fonksiyonlarını izlemek için klinikte en sık kullanılan yöntem klirens
testidir. Klirens, bir dakikada bir maddeden temizlenen plazma miktarı demek-
tir. Yani, bir kimyasal maddenin plazmadan süzülme hızı, böbreklerin molekül-
leri temizleme hızıdır. Böbreğin etkinliğini gösteren önemli bir bulgudur. Her
maddenin kendine ait bir klirens değeri vardır. Aslında klirens mutlak bir değer
değildir. Her madde için hesaplanan bir değerdir. Böbrek klirens testleri glo-
merüler hasarların ve hastalıkların belirlenmesinde kullanılır. Klinikte böbrek
fonksiyonlarını izlemek için genellikle kreatinin klirensi kullanılır. Kreatinin,
kaslarda bulunan kreatin proteininin yıkımı sonucu üretilen metabolizma artı-
ğı bir üründür. Üretimi sabittir, böbrek hastalıklarından etkilenmez. Dışarıdan
inülin verilerek glomerüler filtrasyon hızı (GFH) izlenmesi pratik olmadığı için
kreatinin klirensi ile böbrek fonksiyonları izlenmeye çalışılır. Kreatinin de inülin
gibi böbreklerden süzüldükten sonra geri emilmez ya da sekrete olmaz. Kreatin
191

testi ile plazmadaki
kreatin miktarı ile id-
dikkat rardaki kreatin karşı-
Kreatinin klirensinden baş-
laştırılarak glomerüler
ka plazma kreatinin kon-
filtrasyon hızı yani
santrasyonu (0.5- 1.2 mg/
böbrek fonksiyonla-
dL) böbrek fonksiyonları-
rı ile ilgili fikir elde
nı izlemek için kullanılır.
edilebilir. Yapılan kan
Glomerular filtrasyon hızı
değerleri ölçümlerin-
azalırsa plazma kreatinin
düzeyi artar. Artmış krea-
de plazma kreatin se-
tinin konsantrasyonu böb-
viyesi yüksek çıkıyorsa
reklerin iyi fonksiyon gör- bu böbrek fonksiyon-
mediğini gösterir. larında özellikle GFH
da azalma olduğu an-
lamına gelir.
Glomerular Filtrasyon Hızını Etkileyen
Faktörler
Filtrasyon hızı starling kuvvetleri adı verdiği-
miz hidrostatik ve onkotik basınçların etkisi altın-
da gerçekleşir. Filtrasyon glomerular kapillerden
Bowman boşluğuna sıvının itilmesi ile olduğu için
bu iki bölgedeki basınçlar arasındaki fark net filt-
rasyon basıncını verir. Net 10 mmHg’lık basınçla
plazma Bowman boşluğuna süzülürek geçer.
GFH Değişimine Sebep Olan
Faktörler
Starling kuvvetlerinde yani basınçlardaki deği-
şimler GFH’nı değiştirebilmektedir.
a. En fazla glomerular kılcal damar hidros-
tatik basıncındaki değişimler glomerular
filtrasyon hızında (GFH) değişiklik yapar.
Glomerular kılcal damar hidrostatik basın-
cındaki artma glomerular filtrasyon hızını
artırır, azalma ise GFH’ını azaltır. Sistemik
arteriyel basınç değişiklikleri glomerular
kılcal damar hidrostatik basıncını en fazla
değiştiren faktördür. Gün boyunca yapılan
egzersizler, sıvı alımı, sıvı kaybetme, yatar
ya da ayakta durma pozisyonu, damar di-
rencini etkileyen hormon ve faktörlerin sal-
gılanması arteriyel basıncı değiştireceği için
GFH’ını da değiştirebilir. Ancak glomerula
kanı getiren afferent arteriyol ve kanı gö-
türen efferent arteriol çapları değiştirilerek
glomerular filtrasyon hızının değişmesi
engellenmeye çalışılır. Afferent arter çapı
192
Boşaltım Fizyolojisi
daraltılırsa kılcal damar hidrostatik basın-
cı düşeceği için GFH azalır. Afferent arter
çapı genişletilirse kılcal damar hidrostatik
basıncı artacağı için GFH artar.
b. Bowman boşluğu hidrostatik basıncı
artarsa glomerular filtrasyon hızı azalır.
Azalırsa GFH artar. Yani bir ters orantı söz
konusudur. Üreteri tıkayan böbrek taşları
nefrona doğru sıvı basıncını artırır, bu da
süzülmeye karşı koyan Bowman boşluğu
hidrostatik basıncının artışına sebep olarak
filtrasyonu azaltır.
c. Glomerular kılcal damar onkotik basıncı
artarsa glomerular filtrasyon hızı azalır.
Plazmadaki protein miktarı artınca sıvıyı
damar yatağında tutacak güç artacağı için
süzülme azalır. Ancak karaciğerde protein
yapımında bir azalma olursa ya da böbrek
geçirgenliği hastalıklarla artarsa hipoprotei-
nemi tablosu gelişerek onkotik basınç azalır
ve filtrasyon hızı artar.
Fizyolojik koşullarda ancak glomerular kıl-
cal damar hidrostatik basıncındaki değişimler ve
böbrek kan akımı değişimleri glomerular filtrasyon
hızını fazlaca etkiler. Böbrek kan akımı, çeşitli hor-
mon ve böbrekte lokal olarak salgılanan vazokons-
triksiyon yani damarda kasılma yapan maddelerle
azalabilir. Bu maddeler epinefrin, norepinefrin,
angiotensin II, endotelin gibi maddeler olabilir.
Tam tersi olarak bazı prostaglandinler ve nitrik ok-
sit (NO) vazodilatasyon yani damarda genişleme
yaparak böbrek kan akımını dolayısıyla glomeru-
lar filtrasyon hızını artırır. Glomerular filtrasyon
hızı bahsettiğimiz etkenler altında değişime uğra-
yabildiği hâlde bazı düzenleyici (otoregülasyon)
mekanizmalar ile sabit yani 125 ml/ dk değerinde
tutulmaya çalışılır. Böylece vücuttan su ve madde
atılımı kontrol edilmeye çalışılır.
GFH’nın Otoregülasyonu
Arteryal kan basıncında meydana gelen deği-
şimlere karşılık böbreğin glomerular filrasyon hızı
sabit tutulmaya çalışılır. Bu sabitleme glomeruller-
daki afferent ve efferent damar çapları değiştirile-
rek yapılır. Buna yerel düzenleme anlamında oto-
regülasyon denir. Afferent arter çapı daraltılırsa
kılcal damar hidrostatik basıncı düşeceği için GFH
azalır. Afferent arter çapı genişletilirse kılcal damar
hidrostatik basıncı artacağı için GFH artar. Tam
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
tersi efferent arter çapı daraltılırsa glomerüler ka-
pillerdeki sıvı gölleneceği için glomerular kapiller
hidrostatik basıncı artar ve GFH artar. Eğer otore-
gülasyon olmasaydı küçük kan basıncı değişimleri
büyük miktarda madde ve su atılımına sebep ola-
caktır. Normalde günde 1.5 litre idrar çıkarılırken
otoregülasyon yokluğunda %’25 lik bir kan basıncı
artışında 40 L civarında idrar çıkışı olacaktır. Bu
da aşırı su ve madde kaybı demek ve hayatı tehdit
edici bir durumdur.
Arteriyel basıncın 90-180 mmHg arasın-
daki değişimlerine rağmen böbrek kan
akımı ve glomerular filtrasyon hızı sabit
tutulur. Böbrekler kan basıncı değişim-
lerine karşı glomerüler filtrasyon hızının
değişmesini engellemek için özellikle af-
ferent ve efferent arteriol dirençlerini de-
ğiştirerek kan akımlarını düzenleyebilirler.
Amaç, GFH miktarını her zaman sabit
tutmaya çalışmaktır.
Otoregülasyon iki mekanizmayla gerçekleşir:
a. Tübüloglomerular feedback: Henle kul-
bunun çıkan kalın kolu distal tübüle dö-
nüşmeden önce, afferent ve efferent arteriol
arasından geçer. Birbirine temas eden, çıkan
kol epitel hücreleri ile afferent arteriole ait
düz kas hücreleri değişmeye uğrar. Çıkan kol
tübül hücreleri, içinden geçen sıvı hacmini
ve elektrolitleri algılayan makula densa hüc-
relerine, afferent arteriol düz kas hücreleride
renin salgılayan jukstaglomerular hücreler
dönüşmüşlerdir. Makula densa ve jukstaglo-
merular hücreler birlikte Jukstaglomerular
kompleksi oluşturur. Bu kompleks, glome-
rüler filtrasyon hızı azaldığında veya artığın-
da uyarılarak glomerüler filtrasyon hızını
sabit tutmaya çalışır. Özellikle GFH azalma-
larında ortaya çıkan makula densa cevapları
çok iyi bilinmektedir. Glomerular filtrasyon
hızı azaldığında şu iki yanıt ortaya çıkar:
• Afferent arteriol direnci azaltılır. Lo-
kal olarak salınan gevşetici ajanlar ile
(ör. Nitrik Oksit) afferent arteriol kası
gevşetilir. Direnci azalan arteriollerde
kan akımı artar. Böylece glomerular filt-
rasyon hızı artar. GFH normale döner.
• Renin-Anjiotensin-Aldosteron sis-
temi çalışmaya başlar.Glomerüler
filtrasyon hızı azalırsa tübül akım hızı
azalır ve makul densaya gelen sod-
yum klorür miktarı azalır. Bu makula
densa hücreleri tarafından algılanır ve
bir sinyala yol açarak afferent arteriol
juksta glomerüler hücrelerinden renin
salgılanmasına yol açar. Proteolitik bir
enzim olan renin sistemik dolaşıma çı-
karak, kandaki anjiotensinojen denilen
protein molekülünden bazı amino asit-
leri kopararak anjiotensin I (Ag I) mo-
lekülünü oluşturur. Agl’ler dolaşımda
anjiotensin converting enzim ile an-
jiotensin II (Ag II) ye dönüştürülürler.
Ag II efferent arteriolü seçiçi olarak
daraltarak glomerüler kapillerde sıvının
birikmesine ve hidrostatik basınç ar-
tışına yol açar. Dolayısıyla glomerüler
filtrasyon hızı artmış olur.
Ag I: Anjiotensin I Ag II: Anjiotensin II
Ag II, aynı zamanda bedendeki diğer arteriyol-
leri de kasarak kan basıncını artırır. Ag II aynı za-
manda adrenal korteksten aldosteron salınımı da
arttırır. Aldosteronun bedendeki en önemli etkisi
böbreklerden tuz ve buna bağlı olarak su tutulması-
nı arttırmasıdır. Aldosteron aynı zamanda beyinde
hipotalamusa etki ederek antidiüretik (ADH) hor-
monun salınmasını ve susama hissini uyarır. Tüm
bu etkiler değerlendirildiğinde bedende sıvı artışı
ve kan basıncı artışı gözlenir. Özetle;
• Çıkan kalın kola gelen sıvı miktarının ve
sodyum ile klor miktarının azalması,
• Jukstaglomerülar hücrelerden renin salgısı,
• Reninin Anjiotensinojeni Ag I’ çevirmesi,
• Ag I’in Ag II ye konverting enzimle dönüşmesi,
• Ag II’nin efferent arteriolleri daraltması,
glomerülar kapillerde sıvının birikmesi ve
hidrostatik basınç artışı ve GFH artışı,
• Ag II’nin sistemik arterleri daraltması, siste-
mik basıncın artması,
• Ag II’nin aldosteron salgısını arttırması, tuz
ve su emiliminin artması,
193
 Boşaltım Fizyolojisi

• ADH salınımı ve susama merkezînin uya- Jukstaglomerular kompleks

rılması, suyun bedende tutulması ve su alı-

nımı gözlenir. Jukstaglomerular
Macula densa
hücreler
Miyojenik mekanizma; miyojenik mekaniz-
ma damar düz kasının özellikleri sonucu ortaya
çıkar. Damar içine gelen kan artarsa damar du-
varına yapılan basınç artar ve damar duvarı geri-
lir. Kaslar gerilmeye kasılarak cevap verirler. Eğer
afferent arteriol kan basıncı artışları nedeniyle
gerilirse kasılır ve kasılan yani büzülen damardan
geçen kan azalacaktır. Kan azalırsa glomerülustaki
hidrostatik basınç azalacagı için glomerüler filt-
rasyon hızı azalacak ve normale dönecektir. Kan
basıncı düştüğü durumda ise afferent arteriol, ge-
rim azaldığı için gevşeyecek ve glomerülusa daha
çok kan gelecektir. Hidrostatik basınç artacak ve Şekil 7.7 Renin anjiotensin Aldosteron sistemi
glomerular filtrasyon hızı artacaktır.

ÖÇ 2 İdrar oluşum basamaklarını açıklayabilme

Araştır İlişkilendir Anlat/Paylaş

Bir günde böbreklerden sü-

zülen plazma miktarı kaç
litredir? Hesaplayınız.
Glomerular filtrasyon hızı-
nın düzenlemesine etki eden
mekanizmalar nelerdir?
Glomerüler filtrasyon hızı-
Miyojenik mekanizma nasıl
na etki eden faktörler neler-
gerçekleşir?
dir? Tartışınız.

TÜBÜL FONKSİYONLARI Vücuda fazla yararı olmayan üre ve kreatinin gibi

Tübüller, geriemilim (reabsorbsiyon) ve salg-
lanmanın (sekresyon) olduğu nefron kısımlarıdır.
Glomerüler filtrasyon, proteinler ve proteinlere
bağlı maddeler dışında seçici değildir, plazmada
bulunan maddelerin çoğu filtre edilir. Tübüler geri
emilim ise seçici bir işlemdir. Glomerülar filtrat
böbrek tübüllerine girdiği zaman tübülün fark-
lı kısımları boyunca bazı maddeler seçici olarak
kana geri emilir, bazıları ise kandan tübül lüme-
nine salgılanır. Glukoz ve amino asitler gibi bazı
maddelerin tamama yakını geri emilir, idrarla atıl-
ma hızları sıfırdır. Sodyum, klorür ve bikarbonat
iyonlarıda çok yüksek geri emilime sahiptir ama
geri emilim ve atılma hızları vücudun ihtiyaçlarına
göre değişir.
yıkım ürünleri tübüllerden az emilir ve çoğu atılır.
Geriemilim ve salgılanma işlemleri basit difüzyon,
ozmoz, kolaylaştırılmış difüzyon ve aktif taşınma
şekilleri ile gerçekleşir. Taşınma işlemi tübül epitel
hücresinin lüminal ve bazolateral kısmındaki çeşitli
taşıyıcılar, kanallar ve enerji kullanan pompalar ile
olur.
Böbrek tübüllerinin duvarı tek kat epitel hüc-
relerinden oluşmuştur. Bu epitel hücreleri birbiri-
ne sıkı bağlantı bölgeleri (tight junction) ile bağ-
lanmıştır. Aralarında lateral interselüler aralıklar
vardır. Epitel hücresinin tübül lümenine (boşlu-
ğuna) bakan yüzüne apikal yüzey, arka ve yan kıs-
mına bazolateral yüzey denir. Hücre zarı da apikal
membran ve bazolateral membran olarak adlandı-

194
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
rılır. Tübül epitel hücresinin hem apikal membra-
nında hem de bazolateral membranında, suyu ve
katı maddeleri taşıyan çok sayıda taşıyıcı molekül,
kanal ve pompalar vardır. Madde geriemilim ve
sekresyonları bunlar aracılığı ile olur. Tübül lü-
meninden maddelerin geriemilimi iki yolla olur.
Apikal membrandan maddeler hücre içine girerek
hücreler arası (intertisyel) aralığa çıkarlar ve sonra
tübülleri çevreleyen kan damarlarının içine girerler.
Yani hücreyi katederek geriemilirler, buna transse-
lüler taşınma denir. Ya da maddeler su ile sürükle-
nerek sıkı bağlantı bölgelerinden lateral boşluklara
geçip kan damarlarının içine girerler buna da para-
selüler taşınma denir. Her iki yol ile de lümenden
hücrelerarası boşluğa çıkan maddeler ve su, kitle
akımı ile âdeta itilir şekilde ozmotik ve hidrostatik
kuvvetlerin etkisi ile pasif olarak kan damarlarının
içine girip vücuda geri dönerler.
Geriemilim hareketleri sekresyona göre daha
fazladır. Gün boyunca filtre olan katı madde ve su-
yun %99’u geriemilir, %1’i idrar olarak atılır. Her
gün 180 L plazma böbreklerden filtre olur ama an-
cak ortalama 1.5 L idrar olarak çıkarılır. Günlük
idrar hacmi 500-2000 ml arasında değişir. Çıkarı-
lan idrar beslenme, su alımı ve egzersiz durumuna
göre değişir.
Sağlıklı ve normal beslenen bir kişinin
günde çıkarması gereken zorunlu idrar
hacmi 500 ml’dir. Günde çıkarılan idrar
100 ml’den az ise anüri, 500 ml’den az ise
oligüri, 3000 ml’den fazla ise poliüri ola-
rak tanımlanır.
Tübül Epitel Hücresi
Transsellüler
Parasellüler
Şekil 7.8 Tübül hücreleri
Tübüllerde pek çok maddenin taşınması sodyu-
mun taşınmasına bağlıdır. Sodyumun tübüllerde ta-
şınması ise aktif taşınma ile gerçekleşir. Sodyum hücre
içinden interstisiyel aralığa Na-K pompası ile ATP kul-
lanılarak aktif olarak pompalanır. Sodyumun bazolate-
ral membrandan aktif pompalanması tübül lümeniyle
hücre içinde bir konsantrasyon farkı yaratır ve sod-
yumlar lümene bakan yüzeydeki taşıyıcılar aracılığı ile
hücreye girer . Proksimal tübülde, henle kulbunun çı-
kan kalın kolunda, distal tübül ve toplayıcı kanallarda
sodyum, tübüler lümenden epitel hücreleri içine kon-
santrasyon ve elektriksel fark doğrultusunda taşınır.
Bir maddeninin taşınmasında herhangi bir basamakta
enerji kullanılıyorsa o maddenin aktif taşınmasından
söz edilir. Sodyumu lümene bakan yüzeyde yakalayıp
hücre içersine taşıyan taşıyıcılar enerji kullanmasa da
bazolateralde sodyumu dışarı çıkaran taşıyıcılar enerji
kullandığı için sodyum aktif taşınıyor denilir. Lüme-
ne bakan yüzeydeki sodyumu bağlayan taşıyıcılar aynı
anda bir başka molekülüde bağlayıp içeri taşıyabilir.
O molekülde sodyum için kullanılan enerjiden ya-
rarlanarak hücre içine taşınmış olur. Bu tür taşınmaya
sekonder aktif taşınma denilir. Böbrek tübüllerinde
özellikle glukoz ve amino asitler bu şekilde sekonder
aktif taşınma ile geriemilirler. Sodyum için yaratılan
konsantrasyon farkından ve kullanılan enerjiden fay-
dalanarak onunla birlikte kotransport yaparlar.
Hücre zarındaki taşıyıcılar genellikle pro-
tein yapısında moleküllerdir. Bir taşıyı-
cı protein aynı anda iki ya da daha fazla
molekülü bağlar aynı yöne doğru taşır ise
buna simport, zıt iki yöne doğru taşırsa
buna antiport denilir.
Transport Maksimumu
Aktif olarak geri emilen veya salgılanan solutların
pek çoğunun taşınabilmesi için bir sınır vardır. Buna
transport maksimumu denir (Tm). Bu sınırı belirleyen
maddeyi taşıyan taşıyıcı miktarıdır.Tübüllere taşıyıcı
proteinlerin miktarını aşan miktarda madde ulaştığı
zaman taşıyıcı sistemlerin doyması sonucu daha fazla
madde taşınamaz.Transport mekanizması doygunluğa
ulaşmıştır. Proksimal tübüldeki glukoz taşıyıcı sistem
buna en iyi örnektir. Normalde filtre olan glukozun
hepsi proksimal tübülden geri emilir, glukoz klirensi
sıfırdır. Ancak filtre olan yük, taşıyıcıların kapasitesini
aştığı zaman idrarda glukoz görülür.Yetişkin insanda
195
 Boşaltım Fizyolojisi

glukoz için maksimal taşıma kapasitesi 320 mg/dk’ dır. Normalde filtre olan glukoz miktarı 125 mg/dk olduğu
için hepsi geri emilir. Ancak kişide diabetes mellitus yani şeker hastalığı varsa açlık kan şekeri 200 mg/dL’ yi aşarsa
(normal açlık kan şekeri 70-110 mg/dL) filtre olan glukozun hepsi geri emilemez ve idrarda glukoz görülür.

Proksimal Tübül Fonksiyonları

Glomerülustan sonra gelen ilk tübül parçası proksimal
tübüldür. Proksimal tübülün uzun kıvrımlı bir kısmı ve kısa
bir düz kısmı vardır. Proksimal tübül epitel hücrelerinin
metabolik aktiviteleri oldukça yüksektir, bol mitokondrile-
ri vardır. Proksimal tübül epitel hücrelerinin lümene bakan
yüzeyi oldukça girintili çıkıntılıdır ve fırçamsı kenar adını
alır. Fırçamsı kenarda bol miktarda taşıyıcı proteinler, kanal-
lar vardır. Bu girintili çıkıntılı yüzey, emilim yapılacak yüzey
alanını artırır. Proksimal tübül yüksek emilim kapasitesine
sahiptir. Filtre edilen katı maddelerin ve suyun %60-70’ i
proksimal tübülden geri emilir. Sodyum iyonu tübülün ilk
kısmından glukoz, amino asitler, fosfat, laktat, bikarbonat ile
kotransport şeklinde geriemilir. Ancak sodyum ile hidrojen
antiport yapar. Aynı taşıyıcı sodyumu içeri hidrojeni dışa-
rı taşıyarak, hidrojeni lümene atar. Sodyum ve pek çok katı
madde geri emildiği için ozmoz kurallarına göre su da pasif
olarak bu maddeleri takip ederek geri emilir. Su az miktarda
transselüler olarak taşınırken daha çok sıkı bağlantı bölgele-
rinden paraselüler olarak hiç hücre içine uğramadan lateral
boşluklara geçer. Paraselüler olarak taşınan su beraberinde
potasyum, magnezyum, kalsiyum gibi maddeleri de sürük-
ler. Maddelerin bu şekilde paraselüler yoldan taşınmasına
solvent sürüklenmesi denir. Sodyum ve birçok pozitif yüklü
madde taşındığı için tübül lümeni gittikçe negatifleşir. Klor
da oluşan eletriksel fark nedeniyle hem parasellüler hem ta-
rasselüler olarak geri emilir. Proksimal tübülün son kısımla-
rından bir miktar üre pasif olarak geri emilir. Yine proksimal
tübülün son kısımlarında salgılanma olayları olur. Bazı mad-
deler tübülün çevresini saran peritübüler kan damarından
çıkarak tübül lümeni içerisine aktif olarak taşınırlar. Buna
salgılanma (sekresyon) denilir. Bazı maddelerin atılması için sadece filtrasyon yetmez, sekresyonla vücuttan
daha çok atılırlar. Bir çok ilaç vücuttan bu şekilde atılır, penisilin buna en iyi örnektir.
Proksimal Tübül Epitel Hücresi
Proksimal tübülde emilen maddeler böb-
reğin korteksine geri emilirken henle kul-
bunun kalın kolunda emilen maddeler
böbreğin medullasına çıkarılır. Kortekse
çıkan maddeler peritübüler kan damar-
larına girerek korteksten uzaklaştırılır. Bu
yüzden böbrek korteksi çok madde geri
emilmesine rağmen her zaman izotonik-
tir. Medullada ise peritübüler yatak yoktur
onun yerine vaza rekta isimli yavaş akımlı
U şekilli bir damar yatağı mevcuttur. Emi-
len maddeler vaza rekta ile hızlı uzaklaş-
tırılamaz ve medullada birikir. Sonuçta
çıkan kalın koldan fazla miktarda madde
geriemilmesi ve hiç su geriemilmemesi,
vaza rekta ile bu maddelerin hızla uzak-
laştırılamaması maddelerin medullada
birikimine yol açar .Bu nedenle medulla
bölgesi hipertoniktir. Bu hipertoniklik
toplayıcı kanallardan medullaya su geri
emilmesine ve daha konsantre yani daha
az hacimli daha yoğun madde içeren idrar
çıkarılmasına yardımcı olur. Bir böbreğin
medullası ne kadar hipertonik ise o kadar
yoğun idrar çıkarılır. İnsan böbreğinin
medullası 1200 mosm/L kadar hiperto-
niktir. Dolayısıyla insan en fazla 1200
mosm/L yoğunlukta idrar çıkarabilir.
Fırçamsı Kenar

Tübül Lümeni

Glukoz
K+
Kotransport
ATPaz

Na+ Na+

Basolateral
Membran
Şekil 7.9 Hücrelerde madde transportu

196
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
Henle Kulbu ve Taşınma Hareketleri
Proksimal tübülden sonra gelen U şekilli, anato-
mik olarak biribirine zıt yerleşmiş olan yani inen ve
çıkan kolları olan bir tübül bölgesidir. İnen ince kol,
çıkan ince kol ve çıkan kalın kol olmak üzere yapısal
ve fonksiyonel olarak farklı üç bölgeye ayrılır. Henle
kulbunun inen ve çıkan ince kollarının epitel hücrele-
ri mikrovillusları olmayan, mitokondrisi az, metabo-
lik aktivitesi az yassı epitel hücreleridir. İnen ince kol
suya geçirgen ama katı maddelere geçirgen değildir.
Filtre olan suyun yaklaşık %20’si burada geri emi-
lir. Çıkan ince kolda fazla önemli olmayan pasif bir
sodyum, klor geri emilimi vardır. Medullar toplayıcı
kanallardan medulla bölgesine geriemilen bir miktar
üre çıkan ince tübülün içine girer. Çıkan kalın kolun
epitel hücreleri ise metabolik aktivitesi yüksek, aktif
geri emilim yapan kübik epitel hücreleridir. Bunların
bazolateral membranlarındaki Na+-K+ ATPaz pompa-
ları çok yoğun çalışır ve hücre içi ile lümen arasında
maddeler açısından
yüksek konsantras-
yon farkı yaratır. Bu
dikkat sebeple çıkan kalın
Henle kulbunun çıkan ka- kolun lüminal yüzüne
lın kolunun apikal memb- yerleşmiş bir taşıyıcı 1
ranındaki aynı anda 4 iyo- Na+, 1K+, 2Cl- ’u aynı
nu birlikte bağlayan taşıyıcı anda bağlayıp hücre
protein (1 Na+, 1K+, 2Cl içine taşır. Fazla mik-
taşıyıcısı) Furosemid gibi tarda madde böbreğin
loop diüretikleri tarafın- medullasına geri emil-
dan inhibe edilerek madde miş olur. Çıkan kalın
geriemilimi engellenir. Tü- kol suya geçirgen de-
bülde çok madde kalacağı ğildir, hiç su geri emi-
için beraberinde su da kalır. limi yapmaz. Çıkan
Böylece idrarla daha fazla kolun içindeki sıvı
su atılmış olur. gittikçe seyrelir (dilüe
olur, 100 mos/L).
Distal Tübül ve Toplayıcı Kanalların
Fonksiyonları
Distal Tübül ve toplayıcı kanallar boyunca filtre
olan su ve maddelerin %10’u geriemilir. Bu emi-
lim vücudun ihtiyacına göre olur. Vücudun ihtiyacı
yoksa su ve maddeler geriemilmeden idrar olarak
atılır. Daha önce ki tübül bölgelerinde genellikle
ozmoz kurallarına göre kitle hâlinde büyük mik-
tarda geri emilimler yapılırken tübüllerin son böl-
gesinde yani distal tübül ve toplayıcı kanallarda
hormonlara bağlı madde ve su geri emilimi mev-
cuttur. Az miktarda ama tamamen vücudun su ve
madde ihtiyacı doğrultusunda salınan hormonlar
aracılığıyla geriemilim yapılır. Dolayısıyla büyük
hacimde sulu idrar ya da az hacimli konsantre idrar
çıkarılmasının ince ayarı bu bölgelerde yapılır.
Diürez, vücuttan büyük miktarda idrar-
la su atılması demektir. Hipertansiyon
ve ödem gibi bazı hastalıklarda vücuttan
su atılması istenmektedir ve bunun için
diüretik ilaçlar kullanılır. Düretik ilaçlar
böbrekteki nefronların çeşitli tübül böl-
gelerine etki ederek madde taşıyan yani
geriemilim yapan proteinlerin çalışmasını
engelller. Maddeler geriemilemez ve tü-
bül lümeninde kalır. Ozmoz kurallarına
göre su da maddeleri takip edeceği için
geriemilmez, tübülde fazla su kalır. Su
ve maddeler idrarla atılır. Diüretik ilaçlar
kullanıldığında hasta fazla idrara çıkar.
Distal tübülün ilk kısmı ile son kısmı yapısal ve
fonksiyonel olarak farklıdır. Distal tübülün ilk kıs-
mı henle kulbunun çıkan kalın kolu ile benzerlik
gösterir ve suya geçirken değildir. Distal tübülün
ilk kısmında apikal zarda Na+ -Cl- simportu yapan
taşıyıcılar vardır. Sodyum ve kloru birlikte aynı ta-
şıyıcı taşır. Bu kısımda tübül içindeki sıvı (filtrat)
iyice seyrelir. Distal tübülün son kısmı ve toplayıcı
kanallar fonksiyonel olarak benzerdir. Distal tübü-
lün son kısmı ve toplayıcı kanalların duvarında iki
farklı tip epitel hücresi mevcuttur. Esas hücreler
(P hücreleri) ve interkale hücreler (I hücreleri). P
hücreleri Antidiüretik hormon (ADH) varlığında
su geri emilimi, aldosteron hormonu varlığında
sodyum geri emilimi yapar. I hücreleri ise hidro-
jen iyonu salgılanmasından sorumlu hücrelerdir.
Vücut sıvılarının ozmolaritesi artınca yani 300
mosm/L’ den fazla olursa ADH hormonu salınır.
ADH, P hücrelerindeki reseptörlerine bağlanarak
tübül lümeninden su geri emilimini sağlayacak
aguaporin isimli su kanal proteinlerinin sayısını
artırır. Böylece ozmolarite artışı ADH salınımını
uyarır ADH’ da tübüllerden su geriemilimini artı-
rır. Ancak ADH’na bağlı olarak geriemilen suyun
bir kısmı distal tübülün son kısmından kortekse
çıkarken toplayıcı kanallardan emilen su böbrek
medullasına çıkar. Suyun böbreğin medullasına
çıkması için hipertonik bir ortama ihtiyaç vardır.
197

Bu hipertonik ortamda henle kulbunun çıkan ka-
lın kolundan fazla miktarda katı maddenin medul-
laya geri emilmesi ile sağlanır.
Esas hücreler, tübül lümeninden sodyum
ve suyun geri emerken tübüle potasyum
salgılarlar. İnterkale hücreler, tübül lüme-
nine hidrojen iyonu salgılarken bikarbo-
nat ve potasyum iyonlarını geri emerler.
İdrarın Konsantre Edilmesi
Böbreğin en önemli görevlerinden birisi kon-
santre idrar çıkarmaktır. Beslenme sonucu aldığımız
maddeler nedeniyle, hergün belirli bir ozmolar yükü
(madde partiküllerini) vücuttan atmamız gereklidir.
Bu da yaklaşık günde 600 mosm/L civarındadır.
Katı madde atarken sadece ozmoz kuralları geçerli
olsaydı, beraberinde çok su atmamız gerekirdi. Bu
da su alımının yetersiz olduğu durumlarda vücudun
aşırı su kaybetmesi anlamına gelmektedir. Nefro-
nun son tübül bölgelerinde yani distal kısmında su
ve katı madde geriemilimi birbirinden bağımsızdır,
vücudun ihtiyacına göre hormonlar aracılığı ile olur.
Vücudumuzda yeterli su olmadığı zaman suyun ço-
ğunu geriemer az su içinde maddeleri atabilirken
vücudumuzda çok su olduğunda suyu geriemmez,
çok su içinde maddeleri atarız. Distal tübülün son
kısmı ve toplayıcı kanallarda hormonlar ile suyun ve
katı maddelerin geremilimleri birbirinden bağımsız
hâle getirilmiştir. Bu sayede çok miktarda seyreltik
idrar yada çok az miktarda konsantre idrar çıkararak
vücut sıvı hacmini ve vücut sıvılarının ozmolaritesi-
ni kontrol altında, normal sınırlar içerisinde tutabi-
liriz. Vücut sıvılarının
ozmolaritesi %1 gibi
küçük bir oranda art-
sa dahi ADH salgıla- dikkat
narak böbreklerden ADH hormonu yeterince
su geriemilimi artar. salgılanmaz ya da resep-
Bunun önemi- törlerine bağlanmada bir
ni vurgulamak için sorun varsa Diabetes insi-
dramatik bir örnek pidus denilen bir hastalık
vermek gerekirse, gö- görülür. Kişi günde 20
çük altında kalan bir L’den fazla idrar çıkarır.
depremzede hiç su Sıvı vücutta tutulamaz. Bu
içemezken erişebil- sıvı yerine konmaz ise kişi
diği katı yiyecekleri hayati tehlike içine girer.
yerse, birsüre sonra
198
Boşaltım Fizyolojisi
çıkaracağı idrarla aldığı ozmolar yükü atması ge-
rekir. Eğer aynı oranda su içinde bu yükü atması
gerekseydi su içemediği hâlde kendi vücut suyunu
kullanarak ozmolar yükü atacak ve vücudu gide-
rek susuz kalacaktı. Kişi böbreğin idrarı konsantre
etme fonksiyonu sayesinde çok az sıvı içinde zo-
runlu ozmolar yükü atarak vücut sıvı hacmini ve
ozmolaritesini dengede tutmaya çalışır. Konsantre
idrar çıkarabilmek içinde iki zorunlu koşul vardır:
1. Yüksek ADH konsantrasyonu
2. Hiperozmolar böbrek medullası
Ancak bu ikisinin varlığında distal tübülün son kıs-
mı ve toplayıcı kanallardan su geri emilimi olur. Böyle-
ce vücut sıvı hacmi, konsantre idrar çıkarma mekaniz-
maları ile normal değerlerde tutulmaya çalışılır.
Böbreğin Asit–Baz Dengesini
Düzenlemedeki Rolü
Böbrekler ekstraselüler sıvının hacmini ve iyon
dengesini, su ve iyonları vücuttan idrarla uzaklaştı-
rarak ya da geri emerek düzenlediği gibi hidrojen
iyonu konsantrasyonunu da dolayısıyla pH’yı da
düzenler. Ekstraselüler sıvının PH’sı 7.4’tür. Vücut
sıvılarının pH’sı 6.8- 7.8 arasında dar bir aralıkta
düzenlenmek zorundadır. Vücuttaki kimyasal re-
aksiyonlar ancak bu aralıkta normal sürdürülebilir.
Hidrojen iyonu konsantrasyonu vücut
sıvılarında çok düşüktür (0,00000004
Eq/L). Hidrojen iyonu vücut sıvılarında
düşük olduğu için negatif logaritma ile
ifade edilir. Hidrojen iyonu konsantras-
yonunun negatif logaritma olarak ifade
edilmesine pH denir. 0.00000004’ün ne-
gatif logaritması 7,4’tür yani
pH= 7,4’tür.
Vücutta metabolik reaksiyonlar sonucu açığa
çıkan karbondioksitten aşağıdaki reaksiyonla H2O
+ CO2 H2CO3 HCO3- + H+ iyonu açığa
çıkar. Bu nedenle karbondioksitten oluşan asitlere
uçucu asitler denir. Ayrıca alınan çeşitli besinlerin
özellikle proteinlerin parçalanmasından bol mik-
tarda asidik bileşikler açığa çıkar. Bu hidrojen iyon-
ları vücutta bulunan çeşitli tampon moleküller ile
yakalanıp bağlanır, solunum sisteminden karbon-
dioksit olarak atılır, böbrekler tarafından idrarla
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

uzaklaştırılmaya çalışılır. Vücut sıvılarında hidrojen
iyonu konsantrasyonu artarsa asidoz denilen tablo
hidrojen iyonu azalır ya da bazik moleküller artarsa
alkaloz denilen tablo ortaya çıkar. Bu durumlarda
hücrelerin çalışması bozulur.
Ekstraselüler sıvılarda bulunan HCO3- (bikar-
bonat) molekülü ve fosfatlar (H2PO4), plazma pro-
teinleri ve eritrosit içindeki hemoglobin molekülü
hidrojenleri yakalayan güçlü tampon moleküller-
dir. Ama solunum sistemi ve böbrekler PH bozul-
malarını düzeltmek için mutlaka devreye girerler.
Böbreklerin bozulmuş asit baz dengesini düzelt-
mesi 3 şekilde olur:
1. Filtre olan bikarbonat iyonlarını geri emerek
2. Hidrojen iyonlarını tübül lümenine salgı-
layarak
3. Gerektiğinde yeni bikarbonat iyonları sen-
tezleyerek
Bikarbonat geri emilimi ve hidrojen iyon sal-
gılanmasının %80-90’nı proksimal tübülde oluşur.
Henlenin çıkan kalın kolunda %10 kadarı geri
emilir, kalan kısmın emilmesi ise distal tübül ve
toplayıcı kanallarda olur. Proksimal tübül bölge-
sinde Na+ - H+ antiportu yapan taşıyacılar vardır.
Sodyumlar lümenden geri emilirken epitel hücre-
sindeki hidrojenler lümene verilir ve karşılığında
bikarbonat geriemilir.

Tübül Lümeni
Tübül Epitel Hücresi
-
HCO3
Na+ Na+
ATPaz
K+ H+
-
HCO3 + H+ H2CO3

H2CO3

H2O
+
CO2 CO2+H2O

Şekil 7.10 Asit-baz ayarı

Tübüllerin distal kısmında ve toplayıcı kanallarda ise hidrojenler interkale hücrelerin apikal membra-
nındaki bir hidrojen pompası (H+ ATPaz) ile lümene çıkarılırlar, karşılığında yine bikarbonatlar geri emilir.

Tübül Lümeni
Tübül Epitel Hücresi

Na+ - -2
HCO3 + H+ H++ HPO4
ATPaz ATPaz
K+ H2CO3

H2O -
+ H2PO4
CO2
-
HCO3
Yeni bikarbonat

Şekil 7.11 Asit-baz ayarında görev alan yapılar

199
 Boşaltım Fizyolojisi

Bütün bikarbonatlar geriemildiği hâlde hâlâ fazla

hidrojen varsa bu hidrojenler filtre olan fosfatlar ile ve
Distal tübülün son kısımları ile toplayıcı
amonyaklar ile birleşir. Bu reaksiyonlar sonucunda yeni
kanalların suya geçirgenliği hipofiz arka
bikarbonatlar sentezlenir. Özellikle kuvvetli asidoz duru-
lobundan salgılanan antidiüretik hormon
munda tübül epitel hücreleri içerisinde glutamin amino-
(ADH) aracılığıyla kontrol edilir. Plazma
asidinden kimyasal reaksiyonla yeni bikarbonatlar sentez-
ozmolaritesi artışında salgılanan ADH,
lenip kan dolaşımına katılırken yine aynı reaksiyondan
distal tübülün son kısmı ile toplayıcı ka-
oluşan amonyaklar tübül lümenine salgılanır. Lümene
nallların suya geçirgenliğini arttırır.
verilen hidrojenler amonyaklar (NH3) ile birleşerek
amonyum (NH4) iyonlarını oluşturur. Geremilemeyen Böbreküstü bezinden salgılanan aldos-
amonyumlar tübülde kalır ve fazla hidrojenler amonyum teron distal tübülün son kısımları ile
olarak idrarla atılır. toplayıcı kanallarda sodyum iyonlarının
emilimini, potasyum ve hidrojen sekres-
Ekstraselüler sıvıda H+ iyonu konsantrasyonu ar-
yonunu artırır.
tar, pH düşerse asidoz tablosu görülür. Eğer bu durum
HCO3- düzeyindeki bir düşüş sebebi ile meydana gelirse
bu tip asidoza metabolik asidoz denmek-
Proksimal Tübül Epitel Hücresi Tübül Lümeni
tedir. Eğer CO2 düzeyindeki bir artış
nedeniyle pH düşerse bu tip asidoza so- Na+
lunumsal asidoz denir. Solunumsal veya ATPaz
metabolik her iki tip asidoz durumunda K+ Glutamin
sonuçta renal tübüllerde fazla hidrojen
iyonu vardır. Ve bu bikarbonat iyon- 2 HCO3
-
2 NH4
-
larının tümünün geriemilimine neden
olur. Böylece asidozda böbrekler tüm - -
NH4 NH4
filtre edilen bikarbonatı geri alırken yine
de kalan hidrojen, amonyak (NH3 ) ve Na+ Na+
fosfat (H2PO4) tamponları ile birleşerek
yeni bikarbonat oluşumuna yol açar. Asi-
doz, böbrekler tarafından hidrojenlerin Şekil 7.12 Tübül epitel hücrelerinde madde transportu
atılması ve yeni bikarbonatların sentez-
lenmesi ile düzeltilmeye çalışılır. Alkalozda, HCO3- oranında artma ya da CO2 oranında azalma sonucu
pH’ da bir artış olur. Alkalozun hangi türü olursa olsun metabolik veya solunumsal, bikarbonat iyonlarının,
hidrojen iyonlarına oranında bir artış vardır. Net etki olarak HCO3- iyonları fazlalığı vardır. Yeterince lüme-
ne salgılanacak hidrojen iyonu olmayınca bikarbonatlar geri emilemez, idrarla atılır. Bu da pH nın normale
dönmesine yardım eder.

Geri Emilimin ve Sekresyonun Hormonal ve Sinirsel Düzenlenmesi

İdrar oluşumu sırasında gerçekleşen geri emilim ve sekresyonun sonucunda oluşan idrar hacmi ve içe-
riğinin ayarlanmasında hormonlar ve sinir sistemi de etki gösterir.
a. Aldosteron: Böbreküstü bezinden salgılanan aldosteron böbrek tübüllerinden özellikle toplayıcı ka-
nalların esas hücrelerine etki ederek sodyumun geri alınımını, potasyumun salgılanmasını arttırır.
Aldosteron etkisini tübüllerde sodyum geçirgenliğini arttırarak ve sodyum potasyum ATPaz pompa-
larını aktive ederek gösterir.
b. Anjiotensinojen II: Herhangi bir nedenden (aşırı terleme, kanama, aşırı tuz ve su kaybı vb.) dolayı
arteryal basınç düştüğünde böbreğe giden kan akımı da azalır. Azalan kan akımı sonucunda nefron-
lardaki jukstaglomerüler aparattaki makula densa hücrelerinden salgılanan renin, anjiotensinojeni an-
jiotensin I’ e çevirir. Ag I’de Ag II’ye dönüşür. Ag II, aldosteron salgısını uyarır, böbreklerde efferent
arteriyolleri daraltır ve proksimal tübülde sodyum geri emilimini artırır.

200
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
c. Antidiüretik hormon (ADH): Bedende su
ihtiyacı ortaya çıktığı zaman susama hissi or-
taya çıkar. Beyindeki susma merkezî uyarılır.
Bedene bir yandan içeceklerle su alınırken
bedende aynı zamanda su kaybını en aza
indirir. Hipofiz arka lobundan salgılanan
ADH, distal tübüllerde ve toplayıcı kanallar-
da suyun geri emilimini artırır.
d. Atrial Natriüretik peptid (ANP): Kan
basıncının arttığı durumlarda kalp
atriumlarında bulunan özelleşmiş hücreler
gerilir ve kalpten ANP salgılanır. ANP bö-
breklerde suyun ve tuzun geri emilimini
azaltır.
e. Paratriod hormon: Paratiroid bezinde bu-
lunan esas hücreler polipeptid yapısındaki
ÖÇ 3 Tübül fonksiyonlarının düzenlenmesini açıklayabilme
Araştır İlişkilendir
Tübüler geri emilimde gö-
İdrar oluşum basamakları rev alan hormonların bir-
nelerdir? birleriyle olan ilişkisini de-
ğerlendirin.
ÜRETERLER, MESANE VE
MİKSİYON (İŞEME)
Üreterler iki adet, böbrek pelvisinden aşağı doğ-
ru uzanarak mesaneye giren, tüp şeklindeki düz
kastan oluşmuş yapılardır. Kasılabilir özelliktedir-
ler. Peristaltik kasılmalarla idrarı böbrekten mesa-
naya taşırlar.
Mesane, boyun ve gövde olmak üzere iki kısım-
dan oluşan düz kas yapısında, bir rezervuar gibi
görev görerek idrarı biriktiren organdır. Gövde düz
kasına detrusor kası denilir. Detrusor kası, düzen-
siz dağılmış, aralarında düşük dirençli elektriksel
köprüler olan düz kas hücrelerinden oluşmuştur ve
sinsityum özelliğindedir. Yani detrusor kasında ak-
siyon potansiyeli hızla yayılır ve bütün mesane aynı
anda kasılır. Boyun kısmı üretraya bağlanmıştır, bu
paratiroid (parathormon, PTH) hormonu
salgılarlar. PTH’ın bedendeki temel görevi
kalsiyum homeostazını sağlamaktır. Bunu
yaparken, kemikler, böbrekler ve bağırsaklar
üzerinden kan kalsiyumunu arttırırken, fos-
fat yoğunluğunu azaltır. PTH böbreklerde
ise kalsiyumun geri emilimini arttırırken,
fosfat emilimini azaltır.
f. Sempatik sinir sistemi: Sempatik sinir
sisteminin bedende aktif hâle geçmesiyle
birlikte sempatik sinir uçlarından salgılanan
nörepinefrin efferent ve afferent arteri-
yolleri daraltarak glomerüler filtrasyonu
azaltır. Böylece sodyum ve suyun atılımını
azaltırken proksimal tübüllerde ve Henle
kulbunda emilimini de artırır.
Anlat/Paylaş
Kan damarlarında aşırı su
bulunması durumunda be-
denin uzun sürede buna
verdiği sistemik tepkiyi tar-
tışınız.
nedenle posterior üretra da denilir. Boyun kısmın-
da düz kasın kalınlaşıp katlanması ve elastik liflerle
sarılması ile internal sfinkter denilen bir yapı oluş-
muştur. Ama bu gerçek bir sfinkter değildir, yine de
basınç iyice artana kadar idrarın kaçışına bir miktar
engel olur. Mesane boynunun alt kısmında ekster-
nal sfinkter vardır. Bu gerçek bir sfinkterdir. Çizgili
kas lifleri bulunur ve somatik motor sinirlerle is-
temli olarak idare edilir, idrar çıkışını engeller.
Mesane kasının iç yüzeyinde ruga denilen muko-
zanın katlanması ile oluşmuş yapılar vardır. Mesane
idrar ile dolduğunda rugalar açılır ve mesane hacmi
artırılarak basınç düşürülür, böylece mesanenin bo-
şalması ertelenir. Mesane gövdesinin alt arka bölge-
sinde boyuna açılan bölgede trigon denilen rugala-
rın olmadığı düz bir alan vardır. Üreterler trigonun
üst iki köşesinden mesaneye girer ve 1-2 cm mukoza
201
 Boşaltım Fizyolojisi

içerisinde yol alarak mesaneye açılırlar. İdrar boşal-
tılmak için kese kasılırken üreter ağızları basınçla ka-
panır ve idrarın üreterlere geri kaçışı engellenir.
Mesanenin dolduğu zaman idrarı boşaltmasına
işeme (miksiyon) denir. İşeme bir otonomik me-
dulla spinalis refleksidir. Kese idrarla dolmaya baş-
layınca gerilen gövdeden kalkan uyarılar kesenin
duyu nöronları ile medulla spinalisin sakral kısmı-
na iletilir. Duyu nöronları buradaki parasempatik
sinirlerle bağlantı kurar ve uyarılan parasempa-
tik lifler kesenin kasılmasını sağlar. Kese medul-
la spinalisin sakral 2-3 segmentlerinde bağlantı
yapan pelvik sinir ile innerve edilir. Pelvik sinir
içinde içinde duyusal lifler ve motor parasempa-
tik lifler vardır. Parasempatik lifler zarar görürse
kese kasılamaz ve idrar çıkarma işlevi yapılamaz.
Kişi bilinci olmadığı zaman bile kese tamamen
dolduğunda istemsiz olarak idrar çıkarır. Ancak
korteks ve beyin sapında ki bazı merkezlerden
idrar çıkarılmasını baskılamak ve kolaylaştırmak
Beyin sapına
çıkan lifler
için uyarılar gelir. İdrar kesesine bir miktar idrar
geldiğinde kese duvarı basınçla gerilir, kese uyarılır
ama rugalar açılır ve kese genişleyerek basınç azal-
tılır, bir zaman sonra uyarılar söner. Gelen idrarla
kese düz kasları tekrar tekrar uyarılsa da hacmin ge-
nişlemesi ile basınç azalır ve uyarılar söner. Ancak
kese çok dolduğunda artık uyarılar sönmez ve me-
dulla spinalisten gelen motor sinirlerin uyarması ile
kese kasılır, idrar üretradan dışarı çıkarılır.
dikkat
Bazı kişilerde keseye her iki taraftan giren ve mukoza al-
tında ilerleyen üreterler, kese kasılırken yeterince kapanmaz
ve geriye üreterin içine idrar kaçar. Bu idrar yollarında en-
feksiyona neden olur. Özellikle çocuklarda sık tekrarlayan
idrar yolu enfeksiyonlarının nedeni bu yapısal bozukluktur.
Bu tabloya vesikoüreteral reflü (VUR) denir. Büyümeyle
şikâyetler azalabilir ya da cerrahi olarak düzeltilebilir.
Beyin sapından
inen lifler

Medulla
spinalis

Duyu siniri
Gerilme S2
reseptörü

Motor sinir S3
Mesane
S4
Parasempatik
ganglion
Internal Pelvik sinirin
sfinkter parasempatik lifleri
Üretra
Eksternal
sfinkter Pudendal sinirin
somatik motor lifleri

Şekil 7.13 İşemenin sinirsel düzenlenmesi

202
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

Yaşamla İlişkilendir

Yaşlanmanın boşaltım sistemi üzerine etkileri
Yaşlanmayla birlikte kalpten fırlatılan kan
hacminde azalmaya bağlı böbrek kanlanmasın-
daki azalma ve damar hastalıkları, böbrek fonk-
siyonlarında da azalmaya yol açar. Bunun yanın-
da, yaşlılarda oldukça yaygın olan diyabet (şeker)
hastalığı, böbreğe toksik etkili ilaçların kullanı-
mı, böbrek fonksiyonlarında bozulmayı daha da
artırabilir. Yaşlılarda azalan iskelet kası nedeniyle
kreatinin seviyelerinde hafif bir artış bile böbrek
bozukluklarıyla ilgili olarak dikkate değerdir.
Bu nedenle 24 saatlik idrarda kreatinin klerens
değerleri yaşlılarda böbrek fonksiyonu değerlen-
dirilmelerinde çok yararlı bulunmaktadır. Yaşlı-
larda böbrek fonksiyon bozuklukları toksik mad-
delerin idrarla atılımında ya da vücut sıvılarının
korunmasında önemli sorunlara yol açabilir.

ÖÇ 4 İşeme fonksiyonunun düzenlenmesini açıklayabilme

Araştır İlişkilendir Anlat/Paylaş

Tübüler geri emilimde gö-

İşemenin sinirsel düzenlen-
mesini açıklayınız.
Aşırı susuzluk durumunda
rev alan hormonların bir-
böbreklerin rolü ne olur,
birleriyle olan ilişkisini de-
tartışınız.
ğerlendirin.

203
 Boşaltım Fizyolojisi

Boşaltım sistemini oluşturan

ÖÇ 1 beden yapılarını sayabilme ve
görevlerini açıklayabilme

Bedenimizin büyük çoğunluğu sudan oluşur ve bu sıvı içeri-

Vücut Sıvı Bölümleri sinde çözünmüş hâlde birçok madde bulunur. Bu sıvıların üçte
ikisi hücreler içindedir ve hücre içi sıvı adını alır. Sıvıların üçte
biri ise hücre dışındaki bölmelerde bulunur ve hücre dışı sıvı
bölüm özeti

adını alır. Hücre dışı sıvı yani ekstraselüler sıvı vücudun iç or-
tamı olarak tanımlanmıştır. Bedene alınan sıvının kaynağı esas
olarak katı ya da sıvı içerikli besinlerin bedene alınması ve bun-
lardan su açığa çıkmasıdır. Bu değer günlük olarak yaklaşık 2
litredir. Bedendeki suyun bir başka bir kaynağı da enerji için
gerekli besin yıkımından elde edilen sudur. Günlük olarak da
bu değer yaklaşık 200 ml’ dir. Bu nedenle kişiden kişiye değişse
de bir günlük olarak bedene alınan sıvı miktarı yaklaşık 2000-
2500 ml arasındadır. Bedende sıvı dengesinin sağlanabilmesi
için günlük olarak yaklaşık bu değerler kadar da sıvının beden-
den atılması gerekir. Bedenden akciğerler temelli yani solunum
sistemi aracılığıyla yaklaşık 300-500 ml su kaybı; deri yolu ile
300-500 ml su kaybı; terleme ile yaklaşık 100 ml su kaybı; dış-
kılama ile yaklaşık 100 ml su kaybı ve idrar yoluyla yaklaşık
1500 ml su kaybı gerçekleştirilir. Günlük su kaybı değerleri de
toplamda yaklaşık 2000-2500 ml arasındadır. 75 kg olan bir
kişinin bedeninin yaklaşık %50-70’inin sıvı olduğu düşünü-
lürse, bedende yaklaşık 45 litre su bulunur. Bu 45 litre sıvının
%70’i yani yaklaşık 30 litresi bedende sayıları 70-80 trilyonu
bulan hücrelerin içerisinde bulunur. Hücre içinde bulunan bu
sıvılara hücre içi sıvı adı verilir. Hücrelerin dışında bulunan sı-
vılara ise hücre dışı sıvısı adı verilir ve toplam hacmi 13-16 litre
arasındadır. Hücre içi ve dışındaki sıvının içerisinde sadece su
bulunmaz aynı zamanda su ile birlikte diğer bazı maddeleri de
içermektedir. Suyun dışında kalan bu maddelerin çoğunluğu
suda çözünmüş elektrolitlerdir. Bedende bulunan 13-16 litre
hücre dışı sıvının çoğunluğu (8-10 litre) hücreler arasında bu-
lunurken geriye kalan 4-6 litresi kan damarları içerisinde kanın
hücre içermeyen kısmı olan plazmada bulunur.
Canlı iç ortamının değişen iç ve dış koşullara rağmen sabit tu-
tulmasına homeostasis denir. Vücuttaki birçok organ ve doku
homeostasizi sağlamak için çalışır. Bu konuda en önemli iki
organ akciğerler ve böbreklerdir. Temel fonksiyonu bedende
sıvı ve elektrolit dengesini sağlamak olan boşaltım sistemi, kanı
âdeta bir süzgeç gibi süzen iki adet böbrek, böbreklerden çıkan,
süzülmüş ve atılmak istenen maddeleri taşıyan iki adet boru
şeklinde üreter, üreterin getirdiği ve artık idrar dediğimiz sıvıyı
depolayan bir adet mesane, mesanedeki idrarı vücut dışına çı-
karan bir adet üretradan oluşmaktadır.

204
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

Boşaltım sistemini oluşturan

ÖÇ 1 beden yapılarını sayabilme ve
görevlerini açıklayabilme

Böbrekler, omurganın iki tarafında üst ve arka karın duvarına

Vücut Sıvı Bölümleri yerleşmiş, peritonun arkasında (retroperitoneal) olan fasulye
şekilli kırmızı-kahverengi renkli organlardır. Yaklaşık 150 gr
ağırlığındadırlar ve dışları sıkı bir bağ dokusu kapsül ile çev-

bölüm özeti
relenmiştir. Böbreğin ortasındaki çukur bölge hilum adını alır
ve damarlar, sinirler, üreter böbreğe buradan giriş, çıkış yapar.
Böbrek su, tuz ve elektrolit dengesinin ayarlar, zararlı kimya-
sal maddeleri ve metabolik atıkları bedenden uzaklaştırır, renin
hormonu salgılayarak kan basıncının düzenlenmesinde görev
alır, hücre dışı sıvının ve kan basıncının hormonal düzenlenme-
sinde görev alır, hipoksi durumlarında böbrekler eritropoietin
hormonunun sentezinde görev alır, kalsiyum ve fosfat metabo-
lizmasında görev alan D vitaminin yapımında görev alır, uzun
süreli açlık durumlarında glikoneojenez yoluyla glikoz yapımını
arttırır ve bedende oluşan asidik ve bazik moleküllerin atılımını
ve geri emilimini sağlayarak asit- baz dengesinin korunmasına
akciğerlerle birlikte yardımcı olur.

ÖÇ 2 İdrar oluşum basamaklarını

açıklayabilme

Yetişkin bir kişi de böbreklere dakikada 1000-1200 ml kan

İdrar Oluşumu böbrek arterleri ile gelir. Arterin küçülerek dallanması sonucu
glomerüle kadar ulaşan afferent arteriollerden kan Bowman
kapsülünün iki yaprağı arasında süzülür, âdeta filtreden geçi-
rilir. Bu idrar oluşumunun ilk basamağıdır. Bowman kapsülü
içerisinde bulunan sıvı daha sonra proksimal tübül ve henle
kulplarına geçiş yapar. Bu tübüllerde bazı maddelerin kana
geri emilmesi sağlanırken bazı maddelerin daha da fazla olarak
tübüllere verilmesi sağlanır. Bu işlemler sonucu oluşan sıvıya
artık idrar denir. Sonuçta böbreklerde idrar 3 ana işlem sonucu
oluşur:
1. Filtrasyon
2. Geriemilim (reabsorbsiyon)
3. Salgılanma (sekresyon)

205
 Boşaltım Fizyolojisi

ÖÇ 3 Tübül fonksiyonlarının
düzenlenmesini açıklayabilme

Nefron, böbreğin bir süzgeç gibi iş gören, böbreğe gelen kanı

Tübül Fonksiyonları süzerek temizleyen ve sonra atılmasını istemediği maddeleri geri
alan fonksiyonel yapılarıdır. Her bir böbrekte bir milyondan
biraz fazla sayıda nefron bulunur. Nefronlarda iki temel yapı
bölüm özeti

bulunur. Glomerul ve tübüller. Glomerul, glomerular kapiller

yatak ve onun etrafını yarım ay gibi çevreleyen Bowman kap-
sülünden yapılmıştır. Glomerular kapiller yataktan süzülen sıvı
bu boşluğa geçerek tübüllere doğru akar. Glomerul süzülme iş-
leminin olduğu bölgedir. Tübüller, Bowman kapsülünün deva-
mındaki boru şeklinde yapılardır. Tübüller sırasıyla proksimal
tübül, Henle kulbu ve distal tübüllerdir. Bowman kapsülünden
süzülen süzüntü içerik proksimal tübüle ulaşır. Proksimal tübü-
lün sonunda Henle Kulbu başlar. Henle kulbunun korteksden
medullaya inen kısmına Henlenin inen kolu, devamında çıkan
kola ise Henlenin çıkan kolu adı verilir. Henlenin inen kolu
çıkan koluna göre daha ince bir yapıdadır. Henlenin çıkan ko-
lunun devamı distal tübüldür. Distal tübülün suya geçirgenliği
çok azdır. Distal tübüllerden sonra idrarın son içeriğinin belir-
lendiği toplayıcı kanallar gelir. Nefronlar, korteksten medulla-
nın derinlerine inen toplayıcı kanallara bağlanırlar. Distal tübül
bir birleştirici parça ile toplayıcı kanala açılır. Aynı toplayıcı ka-
nala birkaç nefron bağlanabilir. Toplayıcı kanallar genel taşıma
yollarıdır. Kortekse yerleşmiş kısım kortikal, medullaya devam
eden kısım medullar toplayıcı kanallar olarak isimlendirilirler.
Böbrek tübülleri, süzülen kanın pelvise doğru taşındığı ve bu
arada süzülmüş ama atılması istenmeyen maddelerin geri alın-
dığı bölgelerdir. Nefronların temel görevi idrar oluşumudur.
İdrar oluşum süreçleri filtrasyon, geri emilim ve sekresyondur.

ÖÇ 4 İşeme fonksiyonunun
düzenlenmesini açıklayabilme

Metabolik atıkların atılabilmesi için bir insan günde en az 0,5

Üreterler, Mesane ve Miksiyon
(İşeme) litre idrar yapmalıdır. Günde 180 litre plazma böbreklerden
filter olmaktadır ve her gün 179,5 litre plazma filtre olup geri
emilmektedir. İşte bu atık 0,5 litre sıvıya idrar denir.

206
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

1 Canlı iç ortamının değişen iç ve dış koşullara 6 Aşağıdakilerden hangisi nefron yapısındaki

neler öğrendik?
rağmen sabit tutulmasına ne ad verilir? Bowman kapsülünden sonra gelen ilk tübül yapısıdır?
A. Homeostasiz A. Proksimal
B. Fizyoloji B. Henle kulbunun inen ince kolu
C. Patoloji C. Henle kulbunun çıkan ince kolu
D. Sistem D. Henle kulbunun çıkan kalın kolu
E. Hemostaz E. Distal

2 75 kg olan bir kişinin bedenindeki sıvı mikta- 7 Aşağıdakilerden hangisi bir dakikada her iki
rı yaklaşık kaç litredir? böbrek tarafından Bowman boşluğuna süzülen
plazma miktarı olarak tanımlanır?
A. 5
B. 15 A. Hematokrit
C. 25 B. Homeostasi
D. 45 C. Glomerular filtrasyon hızı
E. 75 D. Hemostaz
E. Sekresyon
3 Aşağıdakilerden hangisinin fazla olması du-
rumunda bedende hipernatremi ortaya çıkar? 8 Glomerular filtrasyonda plazmanın Bowman
kapsülüne geçebilmesi için gereken net basınç kuv-
A. Potasyum veti kaç mmHg’dır?
B. Sodyum
C. Kalsiyum A. 1 B. 2
D. Hidrojen C. 5 D. 10
E. Magnezyum E. 25

4 Aşağıdakilerden hangisi boşaltım sisteminin

9 Mesane ve işeme ile ilgili aşağıdaki ifadeler-
ögelerinden birisi değildir? den hangisi doğrudur?

A. Trake A. Mesane çizgili kastan yapılmıştır.

B. Böbrek B. İşeme bir medulla spinalis refleksidir.
C. Üreter C. Mesane kasılması sempatik sinirlerle sağlanır.
D. Üretra D. Mesane eksternal sfinkteri gerçek bir sfinkter
değildir.
E. Mesane
E. İdrar üreter ile dışarı çıkarılır.

5 Aşağıdakilerden hangisi böbreğin görevlerin- 10

den birisi değildir? Aşağıdaki maddelerin hangisinin klirensi sıfırdır?

A. Antidiüretik hormon salgılamalı A. Potasyum

B. Eritropoietin salgılamalı B. Sodyum
C. Renin salgılamalı C. Glukoz
D. Su ve elektrolit dengesini sağlamalı D. Üre
E. Glikoneojenezde görev almalı E. Kalsiyum

207
 Boşaltım Fizyolojisi

1. A Yanıtınız yanlış ise “Vücut Sıvı Bölümleri” 6. A Yanıtınız yanlış ise “Nefron” konusunu yeni-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. den gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

2. D 7. C Yanıtınız yanlış ise “Glomerular Filtrasyon

Yanıtınız yanlış ise “Vücut Sıvı Bölümleri”
Hızı (GFH veya GFR)” konusunu yeniden
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.

3. B 8. D Yanıtınız yanlış ise “Glomerular Filtrasyon

Yanıtınız yanlış ise “Vücut Sıvı Bölümleri”
Hızını Etkileyen Faktörler” konusunu yeni-
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
den gözden geçiriniz.

4. A Yanıtınız yanlış ise “Boşaltım Sistemi Eleman- 9. B Yanıtınız yanlış ise “Mesane ve İşeme” konu-
lar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. sunu yeniden gözden geçiriniz.

5. A Yanıtınız yanlış ise “Böbrek” konusunu yeni- 10. C Yanıtınız yanlış ise “Klirens” konusunu yeni-
den gözden geçiriniz. den gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
7 Anahtarı

Hipernatremi plazma sodyum iyon fazlalığı anlamında kullanılır. Hipernat-

remin tersine hiponatremi sodyum iyon eksikliğidir. Bedende sodyum eksik-
liği genelde aşırı ishal, kusma, yetersiz tuz alımı, aşırı tuz kaybı gibi durum-
larda meydana gelir. Hiperkalemi, serum potasyum düzeyinin normalden
yüksek olması; hipokalemi normalden düşük olmasıdır.
Böbreklerin temel fonksiyonu kendilerine gelen plazmayı süzerek temizle-
mektir. Böbreklerin bu görevini yerine getirebilmesi için öncelikle plazmanın
filtre olması yani süzülmesi gerekir. Bunun olabilmesi için plazmanın nefron
yapısının başlangıç kısmı olan Bowman kapsülüne süzülmesi gerekir. Süzme
Araştır 1 işleminin gerçekleşebilmesi için kapiilerdeki hidrostatik basıncın kapillerdeki
onkotik basınç ve Bowman kapsülündeki hidrostatik basıncı yenmesi gerekir.
a. Glomerular kapiller hidrostatik basınç değeri yaklaşık 60 mmHg’dır.
b. Glomerular kapiller onkotik basınç değeri yaklaşık değeri 32 mmHg’dır.
c. Bowman kapsülü hidrostatik basınç yaklaşık değeri 18 mmHg’dır.
d. Bowman kapsülü onkotik basınç değeri sıfırdır.
60 mmHg – (32+18) = 10 mmHg lık net bir filtrasyon yönünde kuvvet
ortaya çıkar ve 10 mmHg’lık basınç farkı ile damar içindeki sıvı Bowman
boşluğuna itilir.

208
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

Araştır Yanıt
7 Anahtarı

• Kalp atım hacmi 1 dakikada 5000-6000 ml’dir.

• Böbrek kan akımı 1 dakikada yaklaşık 1200 ml’dir.
• Böbrek plazma akımı 1 dakikada 650 ml’dir.
• 650 ml plazmanın 125 ml’si filtre olur. Glomerular filtrasyon hızı (GFH)
dakikada 125 ml’dir.
• 24 saatlik GFH = 125 x 60 x 24 = 180000 ml = 180 litredir.
Beden hangi durumla karşı karşıya olursa olsun böbrekteki glomerüler filt-
rasyon hızı sabit tutulmaya çalışılır. Bu sabitleme glomerullerdaki afferent ve
efferent damar çapları değiştirilerek yapılır. Buna yerel düzenleme anlamında
otoregülasyon denir. Arteriyel basıncın 90-180 mmHg arasındaki değişim-
lerine rağmen böbrek kan akımı ve glomerüler filtrasyon hızı sabit tutulur.
Böbrekler kan basıncı değişimlerine karşı glomerular filtrasyon hızının değiş-
mesini engellemek için özellikle afferent ve efferent arteriol dirençlerini de-
ğiştirerek kan akımlarını düzenleyebilirler. Amaç, GFH miktarını her zaman
sabit tutmaya çalışmaktır. Temel düzeyde de otoregülasyon iki mekanizmayla
Araştır 2 gerçekleşir. Miyojenik mekanizma ve tübüloglomerüler feedback. Miyojenik
mekanizma basitçe arteriollerdeki kasların kasılmasına dayanır. Gerilen damar
kasları refleks olarak kasılma ile cevap verir. Böylece yüksek basınç varlığında
gerilen kan damarları kasılarak kan akımını azaltır ve GFH’ın aşırı şekilde
artışını engellemiş olur. Tübüloglomerular feedback mekanizma ise özetle aşa-
ğıdaki gibi özetlenebilir.
• Distal tübüle gelen sıvı miktarının ve sodyum ile klor miktarının azalması,
• Jukstaglomerular hücrelerden renin salgısı,
• Reninin Anjiotensinojeni Ag I çevirmesi,
• Ag I’in Ag II’ye konverting enzimle dönüşmesi,
• Ag II efferent arteriolleri daraltması, kan basıncını arttırması,
• Ag II’nin sistemik arterleri daraltması, sistemik basıncın artması,
• Ag II’nin aldosteron salgısını arttırması, tuz ve su emiliminin artması,
• ADH salınımı ve susama merkezînin uyarılması, suyun bedende tutulması
ve su alınımı gözlenir.

Atardamarların küçülerek çatallanması sonucu oluşan afferent arteriollerin

glomerular kapiller aracılığıyla Bowman kapsülü içerisine süzülen süzüntü
sıvı proksimal tübül ve henle kulplarına geçiş yapar. Bu tübüllerde bazı mad-
delerin kana geri emilmesi sağlanırken bazı maddelerin daha da fazla olarak
tübüllere verilmesi sağlanır. Bu işlemler sonucu oluşan sıvıya artık idrar denir.
Araştır 3 Sonuçta böbreklerde idrar 3 ana işlem sonucu oluşur.
1. Filtrasyon
2. Geriemilim (reabsorbsiyon)
3. Salgılanma (sekresyon)
4. Atım

209
 Boşaltım Fizyolojisi

Araştır Yanıt
7 Anahtarı

İdrar kesesinin gövde ve boyun kısmına etki eden motor sinir sistemi yapıları
otonom sinir sisteminin parasempatik kısmı tarafından innerve edilir. Pelvik
sinirler içinde duysal ve motor lifler bulunmaktadır. Duysal lifler kese duva-
rının gerimini denetler. Üretradan gelen gerim duyusu kesenin boşaltılmasını
sağlayan refleksleri başlatır.
Atardamarların küçülerek çatallanması sonucu oluşan afferent arteriollerin
glomerular kapiller aracılığıyla Bowman kapsülü içerisine süzülen süzüntü
Araştır 4 sıvı proksimal tübül ve henle kulplarına geçiş yapar. Bu tübüllerde bazı mad-
delerin kana geri emilmesi sağlanırken bazı maddelerin daha da fazla olarak
tübüllere verilmesi sağlanır. Bu işlemler sonucu oluşan sıvıya artık idrar denir.
Sonuçta böbreklerde idrar 3 ana işlem sonucu oluşur.
1. Filtrasyon
2. Geriemilim (reabsorbsiyon)
3. Salgılanma (sekresyon)
4. Atım

Kaynakça
Aktümsek, A. (2012). Anatomi ve Fizyoloji: İnsan Hasan Veysi Güneş (2003). Moleküler Hücre
Biyolojisi, Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık Biyolojisi, Eskişehir, Kaan Kitabevi.
Tic. Ltd. Şti.
K.E. Barrett, S.M. Barman, S. Boitano, H.L.
Berrak Ç. Yeğen (Editör, 2013). Yüksekokullar İçin Brooks (2015). Ganong’un Tıbbi Fizyolojisi,
Fizyoloji, İstanbul, Yüce Yayım. Çeviri Editörü; Hakkı Gökbel. İstanbul: Nobel
Kitabevleri Tic. Ltd. Şti.
Eldra Pearl Solomon (2000). İnsan Anatomisi ve
Fizyolojisine Giriş, Çeviri: L. Bikem Süzen, İstanbul, Yeğen B.Ç., Yüksekokullar için Fizyoloji, Yüce Yayın,
Birol Basın Yayın Dağıtım ve Ticaret Ltd. Şti. 2014, İstanbul.
E.P. Widmaier, H. Raff, K.T. Strang (2014). Vander Yıldırım, M. (2013). Resimli Sistematik Anatomi,
İnsan Fizyolojisi, Vücut Fonksiyon Mekanizmaları. Nobel Tıp Kitabevi.
Çeviren: Tuncay Özgünen. Ankara: Güneş Tıp
Kitabevleri Tic. Ltd. Şti.
Bu ünitede kullanılan resimler Anadolu Üniversitesi
Gökbel, H., Ganongu’un Tıbbi Fizyolojisi, Nobel Tıp
Açıköğretim Fakültesi görsel arşivinden alınan ve
Kitapevleri Ltd Şti, 2011, İstanbul.
editörün/yazarın çizdiği resimlerdir.
Guyton ve Hall Tıbbi Fizyoloji (2014). On İkinci
Baskı, Çeviri Editörü; B.Ç. Yeğen. İstanbul:
Nobel Kitabevleri Tic.Ltd. Şti.

210
 Bölüm 8
Hormonal ve Üreme Sistemi Fizyolojisi
öğrenme çıktıları

1 2
Hücreler Arası Haberleşme Hormonal (Endokrin) Sistem
1 Hücreler arası haberleşme çeşitlerini 1 Hormonların yapı ve fonksiyonlarını
açıklayabilme açıklayabilme

3
Üreme Sistemi ve Hormonları
3 Üreme fonksiyonlarının düzenlenmesini
açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • Kimyasal Haberci • Hormon • Hipotalamus • Hipofiz • Adrenal Korteks

• Tiroid Bezi • Pankreas • Yumurtalık • Erbezi

212
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
GİRİŞ
Beden fonksiyonlarının sağlıklı bir şekilde yeri-
ne getirilebilmesi için bedeni oluşturan yapılar ve
hücreler arasında haberleşme ve etkileşim olması
gerekir. Bedende bu haberleşmeden ve iletişimden
temel olarak sorumlu olan sinir sistemi ve hormo-
nal sistem (endokrin sistem), değişen iç ve dış ko-
şullara rağmen canlı iç ortamının sabit tutulmasını
(homeostasiz) sağlamak için birlikte çalışırlar. Sinir
sistemi, hormonal sisteme göre çok daha hızlı çalı-
şır ve gerek beden içinde gerekse beden dışında olu-
şan değişikliklere çok hızlı yanıt verir. Sinir sistemi
bu görevini yerine getirirken aracı molekül olarak
nörotransmiterleri kullanır. Hormonal sistem ise
sinir sistemine göre daha yavaş çalışır ve aracı mo-
lekül olarak hormonları kullanır. Hormonal sistem
genel olarak hücrelerdeki kimyasal reaksiyonların
hızının, maddelerin hücre zarlarından taşınması-
nın, büyüme, üreme, beslenme, tuz ve sıvı dengesi
ve metabolik olayların düzenlenmesinden sorum-
ludur. Bazı hormonların salınımı ve etkileri sani-
yeler içinde ortaya çıkarken bazılarının etkilerinin
ortaya çıkışı için birkaç gün gerekebilir. Bu ünitede
bedende üretilen hormonların yapıları, nereden,
neden ve nasıl salındıkları, bedendeki etkileri ile
üreme sistemi fizyolojisi açıklanacaktır.
HÜCRELER ARASI HABERLEŞME
Beden içinde (tansiyon artışı, pH düşüklüğü, su
kaybı vb.) veya dışında (hava koşullarının ani deği-
şimi, zehirli gaz solunması, besin miktarı vb.) mey-
dana gelen değişikliklerin algılanması ve bu sürece
uyum gösterilmesi yaşamın devamlılığı için şarttır.
Sürece uyum gösterebilmek için de bedendeki ilgili
hücrelerin bu durumdan haberdar edilmesi gerekir.
Hücreler arası haberleşme adı verilen bu olayda
hücreler arası iletişimi sağlayan moleküllere sinyal
molekülleri (ligand) adı verilir. Sinyal molekülleri
ÖÇ 1 Hücreler arası haberleşme çeşitlerini açıklayabilme
Araştır İlişkilendir
Hücrelerin birbirleriyle ha-
Beden içerisinde hücreler
berleşmeleri olmasaydı ne
nasıl haberleşir?
olurdu? Tartışınız.
hücrelerden salgılanarak diğer hücreleri etkilerler.
Sinyal moleküllerinin bir çeşidi hormonlardır. Bir
hücre tarafından salgılanan hormonun başka bir
hücreyi (hedef hücre) etkileyebilmesi için o hücre-
de reseptörünün bulunması ve hormonun mole-
külünün reseptöre bağlanması gerekir.
Sinyal moleküllerinin hedef hücrelerde et-
kisini ortaya koyabilmesi için bağlanmala-
rı gereken protein yapısındaki moleküllere
reseptör denir. Reseptörler, hücrelerde
hücre zarında, stoplazmada ya da çekir-
dekte bulunur.
Hücrelerden salınan hormonlar salgılandıkları
hücrenin hemen yanındaki bir hücreye etki edebi-
leceği gibi kendisinden çok uzakta olan hücreleri
de etkileyebilir. Temel olarak hormonal etkileşim 4
ana başlıkta toplanabilir.
a. Otokrin iletişim: Hücrenin salgılamış ol-
duğu hormon aynı hücredeki reseptörüne
bağlanmasıyla ortaya çıkan yanıttır.
b. Parakrin iletişim: Hücrenin salgılamış ol-
duğu hormonun yanında bulunan komşu
hücredeki reseptörüne bağlanmasıyla orta-
ya çıkan yanıttır.
c. Nöroendokrin iletişim: Sinir sistemimin
esas hücreleri olan nöronlar tarafından üre-
tilen ve salınan hormonlar başka bir sinir
hücresini, salgı bezini ya da kası uyarmasıy-
la ortaya çıkan yanıttır.
d. Endokrin iletişim: Endokrin bezlerce sentez-
lenen ve salınan hormonların kan aracılığıyla
gidip hedef hücrelerdeki reseptörüne bağlan-
masıyla ortaya çıkan yanıttır (Şekil 8.1).
Anlat/Paylaş
Nöroendokrin yolağı bu
yolda görev alan habercilere
örnekler vererek açıklayınız?
213
 Hormonal ve Üreme Sistemi Fizyolojisi

Salgı hücresi Hormon Yapısı ve Reseptörleri

Hormonlar sentezlendikten sonra salgılanan ve
hedef hücrelerde etki gösteren sinyal molekülleri-
dir. Hormonlar salındıktan sonra hedef hücrenin
zarındaki ya da içindeki reseptörlere bağlanarak
birtakım biyokimyasal değişikliklere yol açarlar.
Hormonlar kimyasal olarak üç kategoride sınıf-
landırılmaktadır.
Hormon
a. Amino asit ve türevi hormonlar: Tirozin
amino asitinden köken alan hormonları
Reseptör içerir. Bu hormonlar tiroid bezi hormon-
ları (tiroksin ve tiriiyodotronin) ve adrenal
medulla hormonları (epinefrin ve nörepi-
nefrin) dır. Trozin amino asit türevi hor-
monlardan tiroksin ve tiriiyodotronin gerek
hücre zarını gerekse çekirdek zarını kolay-
lıkla geçebilecek kimyasal yapıya sahiptir.
Bu hormonların reseptörleri çekirdekte bu-
lunur.
b. Peptid yapılı hormonlar: Protein, peptid
Hormon reseptörü Hedef hücre
ya da polipeptid yapıda olan hormonlardır.
olmayan hücre Ön hipofiz ve pankreas hormonları protein
veya polipeptid yapıya örnek olarak verile-
Şekil 8.1 Salgı hücresinden üretilen hormonlar kana bilir. Arka hipofiz hormonları (antidiüretik
verildikten sonra sadece reseptörü olan hedef hücrelere hormon ve oksitosin) ise dokuz amino asit
bağlanırlar, reseptörü olmayan hücrelerde etki içeren peptid yapısındadır.
gösteremezler.

HORMONAL (ENDOKRİN) SİSTEM

Hormonal sistem, sinir sistemi ile birlikte bede- dikkat
Hormonların salınımını diğer bezlerden salınan hor-
nin düzgün işleyişini sağlayan temel sistemlerden
monlar, nöronal uyarım ve kan içindeki bazı mole-
birisidir. Hormonal sistem temel olarak bedende
küllerin konsantrasyonu etkiler. Birçok hormonun
metabolik aktiviteyi, beden sıvılarındaki su ve iyon
salınımı negatif geri bildirimle kontrol edilir. Sinir
dengesini, bedenin strese karşı dayanıklılığını, bü-
sistemi ve hormonal sistem beden içindeki ve dışın-
yüme, cinsel olgunlaşma, üremenin düzenlenmesi
daki değişiklikleri algıladıktan sonra homeostasizin
gibi fonksiyonları yerine getirir. Hormonal sistem
devamı için çeşitli bezlerden hipotalamus aracılığıyla
bu fonksiyonları yerine getirirken salınan hormon-
ya da doğrudan hormonları salgılatır. Salgılanan hor-
ları aracı-haberci olarak kullanır.
monlar hedef hücrelerde etkilerini gösterdikten son-
ra (beden fonksiyonları normale dönünce) hormon-
ların salınımı durdurulur. Örneğin, yemekten sonra
Hormon, sentezlemiş olduğu molekül-
kan şekerinin yükselmesine bağlı olarak pankreastan
leri kana veren anlamında kullanılan bir
insülin salgılanır. İnsülinin salınımı kan şekeri nor-
terimdir. Bedende çeşitli yerlerde bulunan
male döndükten sonra durur.
farklı yapıdaki endokrin bezler sentezle-
yip salgılamış oldukları hormonları önce
hücre dışı sıvıya verirler. Hormonlar hücre
dışı sıvıdan kılcal damarlara geçerek genel c. Steroid hormonlar: Kolesterol türevi hor-
dolaşıma katılırlar. monlardır. Böbrek üstü bezi (adrenal) kor-
teksinden salınan kortizol ve aldosteron;

214
 İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
ovaryumdan (yumurtalık) ile plasentadan
salınan östrojen ile progesteron ve testisler-
den salınan testesteron steroid hormonlar-
dır. Streroid hormonlar kolesterolden yapıl-
dıkları için hücre zarını kolaylıkla geçerler.
Steroid hormonların reseptörleri hücrelerin
stoplazmasında veya çekirdekte bulunur.
Hormonların Etki Mekanizması
• Steroid ve tiroid hormonları hücre zarın-
dan kolaylıkla geçerek hücre içindeki re-
septörlerine doğrudan bağlanır. Oluşan
hormon-reseptör kompleksi hücre çekir-
değindeki DNA ipliklerine bağlanarak
özgül genlerin transkripsiyonunu başlatır
(Şekil 8.2).
Transkripsiyon DNA’nın RNA olarak
kopyalanma sürecidir.
Steroid hormon
Reseptör
DNA
Reseptörün
DNA’ya
bağlandığı
bölge
Çekirdek
Sitoplazma
mRNA
Yeni protein
Ribozom
Şekil 8.2 Steroid hormon etki mekanizması
• Adrenal medulladan salgılanan norepinefrin
ve epinefrin gibi hormonlar hücre zarını ge-
çemedikleri için hücre zarında bulunan re-
septörlerine bağlanırlar. Bu reseptörler iyon
kanallarıdır. Reseptöre hormon bağlanmasıy-
la birlikte iyon kanalları açılır ya da kapanır.
İyon kanallarının açılıp kapanmaları özellikle
kas hücreleri üzerinde önemli zar değişikliği-
ne neden olur. Gelen uyartının özelliğine ve
şiddetine bağlı olarak hücre zar potansiyelin-
de uyarılma ya da baskılanma olur.
• İnsülin gibi hücre zarını geçemeyen bazı
hormonlar da hücre zarındaki reseptörle-
rine bağlanırlar. Bu tip hormonların resep-
töre bağlanması reseptörde yapısal değişik-
liğe yol açar. Böylece, reseptörde normalde
aktif olmayan enzim bölgeleri aktif hâle
geçerek hücre içinde bazı değişikliklere ne-
den olurlar.
• Hücre zarını geçemeyen diğer bazı hor-
monlar hücre zarındaki reseptörlerine
bağlandıktan sonra hücre içerisinde ikinci
habercileri oluştururlar. İkinci haberciler
hücrede çeşitli biyokimyasal olayları başla-
tan ya da durduran moleküllerdir. En iyi
bilinen ikinci haberciler cAMP (Şekil 8.3),
cGMP, DAG (diaçilgliserol), IP3 (inozitol-
3-fosfat) ve kalsiyumdur.
Tiroid uyarıcı hormon (TSH), adreno-
kortikotropik hormon (ACTH), lutein-
leştirici hormon (LH), adrenalin, parat-
hormon, glukagon ve vazopressin gibi
hormonlar cAMP ile etkilerini hücreler-
de gösterirler.
Önemli Hormonal Yapılar ve Salgıları
Endokrin bezler diğer dokulardan farklı ola-
rak oldukça yoğun bir kanlanma ağına sahiptir-
ler. Aynı zamanda sinir sistemi ile yakın ilişki
içindedirler. Bedende değişik bölgelerde endok-
rin bezle bulunmaktadır. Başlıca bu yapılar hi-
potalamus, hipofiz, adrenal korteks, tiroid bezi,
paratiroid bez, pankreas, ovaryum ve testislerdir
(Şekil 8.4a).
Hormon
Adenil sıklaz
Hücre zarı
Reseptör
cAMP’nin
hücresel
etkileri
Şekil 8.3 Hücre zarını geçemeyen hormonların cAMP
oluşturma mekanizması
215
 Hormonal ve Üreme Sistemi Fizyolojisi

Hipotalamus
Tiroid bezi Adrenal korteks
Hipoliz bezi
Deri ACTH
Timus bezi
Prolaktin
Karaciğer ADH Oksitosin Meme
Mide Böbrek
Bağırsak
Adrenal MSH Arka hipofiz
Böbrek bez Ön hipofiz

GH Gonadotropinler
TSH
Kemik

Testis Yumurtalık

Kas Tiroid Testis

(a) (b)
Şekil 8.4 a. Hormonal bezlerin genel görünümü ve
b. Hipofiz bezinin diğer bezlere etkileri

Hipotalamus ve Hipofiz Bezi

Hipotalamus, diensefalonun ön ucunun bir parçası olup
beyinde çok küçük bir alan kaplar. Hipotalamus çekirdek
Birçok kaynakta hipotalamusa endokrin
denen çok çeşitli bölgelere ayrılır. Hipotalamus önemli be-
sistemin beyni de denmektedir.
den fonksiyonlarının (yeme, içme, cinsel fonksiyonlar ve
davranışlar, kan basıncı, kalp hızı, beden ısısı, uyku-uya-
nıklık döngüsü, öfke, korku, mutluluk gibi duygusal durumlar…) kontrolünde görev alır. Hipotalamus
sinir sistemindeki hemen hemen bütün kaynaklardan bilgi alır. Bu nedenle hipotalamus endokrin sistem
ile sinir sistemi arasındaki bağlantıyı kuran köprü gibidir. Hipotalamustan salgılanan hormonlar hipofiz
bezinin çalışmasını düzenlerler.
Hipofiz bezi (pitüiter bez) yaklaşık 1 santimetre çapında, 0.5 ile 1 gram ağırlığında, bezelye büyüklü-
ğündedir ve bir sap vasıtasıyla hipotalamusa tutunur. Hipofiz bezi salgılamış olduğu birçok hormonla di-
ğer birçok bezin çalışmasını düzenler (Şekil 8.4b). Hipofiz bezinin endokrin fonksiyonları hipotalamustan
gelen hormonal ya da sinirsel etkilerle düzenlenir. Hipofiz bezi fizyolojik olarak iki farklı bölüme ayrılır:
Nörohipofiz ve adenohipofiz.
a. Nörohipofiz: Hipofiz bezinin arka bölümü hipotalamusla sinirsel bağlantılar kurar. Bu nedenle
nörohipofiz olarak da adlandırılan hipofizin bu bölümünden 2 hormon salgılanır (Şekil 8.4b).
• Antidiüretik hormon (ADH): Damar büzücü
olarak da adlandırılan antidiüretik hormon id-
rarla suyun atılımını azaltır, yani bedende su- ADH salınımını uyaran diğer bir önemli
yun tutulmasını arttırır. ADH’ın salgılanması- faktör de kan hacminin azalmasıdır.
nın ana uyarıcıları kan plazmasının yoğunluğu ADH salgısının çeşitli nedenlerle (kafa
ve kan hacmidir. Hipotalamusta osmoreseptör travması, alkol koması, hipofiz tümörleri
adı verilen sinir hücreleri vardır. Bu hücreler vb.) aşırı derecede baskılanması sonucunda
plazma yoğunluğunu ölçer. Eğer plazma fazla böbreklerde suyun büyük kısmı geri emile-
yoğunlaşırsa (örneğin sodyum içeriği artarsa), mez. Bu hastalar çok sık idrar yapar ve çok
plazma bu reseptör hücrelerinden suyu çeker. su içerler. Şeker hastalığının belirtilerini
Reseptör hücreler büzülür. Bu büzülme ile or- gösterdiğinden bu hastalık ya da durum
taya çıkan sinirsel uyartı nörohipofize ulaşır ve diabetes insipidus olarak adlandırılır.
nörohipofizden ADH salgılanır. Tersi durum-

216
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
da yani plazma yoğunluğu azaldığında
bu kez reseptör hücreler plazmadan su
çekerler ve büyürler. Hücre büyüyünce
ortaya çıkan sinirsel uyartı arka hipo-
fizden ADH salınımını durdurur.
• Oksitosin: Emme olayında sütün
meme bezlerinden meme ucuna gelme-
sini sağlar. Ayrıca doğum sırasında ra-
himdeki (uterus) kasılmaları arttırarak
bebeğin doğumuna yardımcı olur.
ADH ve oksi-
tosin dokuz amino
asitli polipeptid ya-
dikkat
pısında hormonlar-
Hipofiz arka lobundan sal- dır. ADH ve oksito-
gılanan ADH, böbreklere sin hormonlarının
ulaşarak böbreklerdeki top- salgısı hipotalamus-
layıcı kanalların suya geçir- tan kaynaklanan
genliğini ve su kanallarının ve arka hipofizde
sayısını arttırır. Böylece sonlanan sinir uya-
suyun geri emilimi artar. rıları ile düzenlenir.
ADH salınımı yüksek dü- ADH ve oksitosin
zeyde olursa ADH aynı za- hipotalamusta bu-
manda damarlarda daraltıcı lunan çekirdeklerde
etki gösterir. Bu nedenle üretildikten sonra
ADH’a damar büzücü an- nöronların aksonla-
lamında vazopresin adı da rı tarafından küçük
verilir. veziküller hâlinde
hipofizin arka lobu-
na ulaştırılır ve burada depolanır. Bu hormonlar si-
nirsel uyarılar aracılığıyla salgılanır ve kana verilir.
Nöroendokrin sisteme en iyi örnektirler.
b. Adenohipofiz: Hipofizin nöroendokrin
bölümüne göre, gerçek endokrin bölümü-
dür. Nörohipofizden salgılanan tüm hor-
monlar protein yapısındadır. Ön hipofiz
olarak da adlandırılan adenohipofizden 7
tane önemli hormon üretilir. Bu hormon-
lar;
• Büyüme hormonu: Tüm bedende pro-
tein yapımı, hücre çoğalması ve farkılaş-
masını sağlayarak büyümeyi sağlar.
• Adrenokortikotropin (ACTH): Hüc-
relerde glikoz, protein ve yağ meta-
bolizmasını düzenleyen böbrek üstü
bezinden adrenokortikal hormonların
salgılanmasını sağlar.
• Tiroid uyarıcı hormon (Tirotropin,
TSH): Tiroid bezinden tiroksin ve trii-
yodotironin hormonlarının salgılanma-
sını sağlar.
• Prolaktin: Süt yapımını ve meme bez-
lerinin gelişmesini sağlar.
• Folikül uyarıcı hormon (FSH): Yu-
murtalık ve tistislerin hormonal ve üre-
me fonksiyonlarını kontrol eder.
• Lüteinleştirici hormon: Yumurtalık ve
testislerin hormonal ve üreme fonksi-
yonlarını kontrol eder.
• Melanosit uyarıcı hormon (MSH):
Deride bulunan melanosit hücrelerinin
melanin üretmesini uyararak deri rengi-
nin koyulaşmasını sağlar.
Ön hipofizden salgılanan bu 7 önemli hormo-
nun salgısı hipotalamus tarafından bizzat kontrol
edilir. Hipotalamustan salgılanan uyarıcı ve baskı-
layıcı hormonlar kan yoluyla doğrudan hipofizin
ön lobuna ulaşır. Hipofiz ön lobuna ulaşan bu
uyarıcı veya baskılayıcı hormonlar da hipofiz ön
lobundaki hücrelerin salgılamasını arttırır ya da
azaltır. Hipotalamustan salgılanan bu uyarıcı ve
baskılayıcı hormonlar şunlardır;
Hipofiz bezi ile hipotalamus arasında kan
damarları ile kurulan bağlantıya hipota-
lamik-hipofizel portal sistem denir. Bu
sistem ile hipotalamusta üretilen hormon-
lar taşıyıcı damarlar ile hipofiz ön lobuna
taşınır. Hipotalamustan gelen hormonlar
hipofiz ön lobundan salgılana hormonla-
rın salınımını azaltır ya da artırır.
• Büyüme hormonunun salgılanmasını sağ-
layan büyüme hormonu salgılatıcı hormon
(Growth hormone releasing hormone =
GHRH),
• Büyüme hormonunun salgılanmasını bas-
kılayan somatostatin (Growth hormone in-
hibiting hormone= GHIH),
• TSH ‘ın serbestleşmesini sağlayan tirotro-
pin salgılatıcı hormon (Thyrotropin relea-
sing hormone = TRH),
• ACTH’ın serbestleşmesini sağlayan korti-
kotropin salgılatıcı hormon (Corticotropin
releasing hormone = CRH),
217

• LH ve FSH salgılanmasını sağlayan gona-
dotropin salgılatıcı hormon (Gonadotropin
releasing hormone = GnRH),
• Prolaktin salgısını baskılayan prolaktin bas-
kılayıcı hormon (Prolactin inhibiting hor-
mone = PIH) dur.
Büyüme Hormonu
Ön hipofiz hormonlarının hepsi etkilerini baş-
ka bezleri etkiyerek gösterirken büyüme hormonu
etkisini tüm beden hücreleri üzerinde doğrudan
gösterir. Büyüme hormonunun diğer bir adı da ge-
lişme hormonudur. Büyüme hormonu 191 amino
asitli bir proteindir. Büyüme hormonunun beden-
deki genel etkisi büyüme potansiyeli olan tüm hüc-
relerde büyümeyi uyarmasıdır.
Büyüme hormonu protein yapımını art-
tırırken, enerji olarak yağları kullandırır.
Karbonhidratları enerji olarak kullandır-
maz yani karbonhidratların yıkımını en-
gelleyerek onları korur.
Büyüme hormonunun bedendeki diğer etkileri:
a. Beden hücrelerinde protein yapımını arttı-
rır, proteinlerin yıkımını azaltır.
b. Enerji için yağ asitlerinin kullanılmasını
arttırır, yağ depolarını azaltır.
c. Enerji için glikozun kullanımını azaltır.
Glikozun enerji için kullanılmaması gliko-
zun glikojen şeklinde depolanmasının art-
masına yol açar.
d. Kıkırdak ve kemik dokuda büyümenin uya-
rılmasını sağlar.
Büyüme hor-
monun salgısının
kontrolü hipofiz ön
dikkat lobundan salgılanan
Hipopituitarizm olarak ad-
büyüme hormonu-
landırılan ön hipofiz hor-
nun salgılanmasını
mon yetersizliği durumun-
sağlayan büyüme
da ön hipofizden salgılanan
hormonu salgılatıcı
tüm hormonların salınımı
hormon (GHRH)
yetersizdir. Hiperpituitarizm
ve büyüme hormo-
denen durumda ise tüm ön
nunun salgılanması-
hipofiz hormonları aşırı mik-
nı baskılayan soma-
tarda salgılanmaktadır.
tostatin (GHIH) ile
218
Hormonal ve Üreme Sistemi Fizyolojisi
kontrol edilir. Büyüme hormonunun salgılanması
özellikle uzun süreli açlıkta, protein eksikliğinde
ve kan şekeri düşüklüğünde (hipoglisemide) art-
maktadır.
Büyüme hormonu salgısı azalan ya da ta-
mamen sona eren kişilerde yaşlanma süre-
ci hızlanır.
Erişkin dönemde oluşan ön hipofiz salgı-
sı yetersizliğinde (kafa travması, kafa içi
tümörler, hipofiz kan damarlarının tıkan-
ması, …) cinsel fonksiyonlarda kayıplar
ortaya çıkar. Bu kişiler yaşamlarında uyu-
şuklaşır ve kilo almaya başlarlar.
Büyüme hormonunun salgılanmasının yetersiz
olduğu durumlarda gelişme çağındaki çocuklarda
cücelik gözlenir. Bazı durumlarda da büyüme hor-
monu yeteri kadar salgılanırken hormonun bağla-
nacağı reseptörlerde bir sorun vardır. Yani hormon
hücrelerde etkisini gösteremez. Afrika pigmelerinin
durumu buna örnektir.
Ön hipofiz bezinin genelde tümöre bağlı ola-
rak aşırı çalışmasıyla birlikte ortaya çıkan büyüme
hormonunun fazlalığına bağlı olarak devlik ortaya
çıkar. Devliğe eşlik etmesi ihtimali olan diğer du-
rumlar kanda yüksek şeker oranı (hiperglisemi) ve
şeker hastalığıdır. Eğer ön hipofiz bezinin tümör-
leşmesi ergenlikten sonra olursa kişinin boyu daha
fazla uzayamaz ancak yumuşak dokular büyüye-
bilir, kemikler uzamaz ama kalınlaşır. Bu duruma
akromegali adı verilir.
dikkat
Büyüme hormonunun çok fazlalığında aşırı miktar-
da yağ dokusundan kana yağ geçişi kanda ketozise ve
karaciğerde yağlanmaya yol açabilir. Yine, büyüme
hormonunun etkisiyle glikozun dokulara geçişi aza-
lacağından kanda glikoz oranı artar. Buna da hipo-
fizier diabet adı verilir. Aynı zamanda kandaki şeker
artışı pankreastan aşırı miktarda insülin salınımını
uyarır. Bu aşırı uyarı da pankreasta insülin salgılayan
hücreleri hasarlayıp kişinin şeker hastası olmasına
yol açabilir.
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

Tiroid Uyarıcı Hormon ve Tiroid Hormonları

Tiroid uyarıcı hormon (TSH) hipofiz ön lobunda bulunan tirotrop hücrerinde üretilen glikoprotein
yapılı bir hormondur. TSH salınımını, hipotalamustan salgılanan TSH’ın serbestleşmesini sağlayan tirot-
ropin salgılatıcı hormon (TRH) uyarır. Salgılanan TSH da
kan yoluyla tiroid bezine giderek tiroid hormonları olan
T3 (triiyodotironin) ve T4 (tiroksin = tetraiyodotironin) TSH miktarında fazlalık varsa tiroid hor-
üretilmesine, depolanmasına ve salınmasına neden olur monlarının salınımı da artar.
(Şekil 8.5).

Epiglotis
Hipotalamus

Gırtlak

Sağ tiroid
Bas

bezi
k ıc

er
ıg

ib Sol tiroid bezi

il d i
Hipofiz ri m
bezi

Kalsitonin

Şekil 8.5 Tiroid bezi hormonlarının salınımının düzenlenmesi. Tiroid bezine hipofiz ön lobundan gelen TSH hormonu
etki ederek dolaşıma tiroid hormonlarının salınımını uyarır. Salınan tiroid hormonları fonksiyonlarını yerine getirdikten
sonra hipofiz ön lobundan TSH salınımını durdururlar (negatif feed back=baskılayıcı geri bildirim).

Tiroid bezi, larinksin hemen altında soluk borusunun

önünde iki tarafta yer alır (Şekil 8.5). Ağırlığı yaklaşık
olarak 15-40 gram arasındadır. Tiroid bezi çok sayıda ka-
palı folikül adı verilen kesecik içerir. Bu kesecikler tirod
hormonlarını üreten folikül epitel hücreleri içerir. Triod
bezi ayrıca C hücreleri adı verilen parafolikül hücrele-
ri de içerir. Parafolikül hücreleri kalsitonin hormonunu
salgılamaktadır.
Tiroid hormonlarını sentezleyen hücreler
folikül olarak isimlendirilir. Foliküllerin
içi proteince zengin kolloid sıvısı ile do-
ludur. Kolloidin içinde başlıca tiroid hor-
monlarının sentezinde görev alan tiroglo-
bulin bulunur.

Tiroid Hormonlarının Sentezi

Tiroid hormonlarının yapımında iyot elementine (haftada 1 mg) ihtiyaç vardır. Besinlerle iyodür biçi-
minde sindirim sisteminden emilerek kana geçen iyot folikül hücrelerine geldiğinde etkili bir aktif taşıma
sistemine sahip iyodür pompası ile folikül hücrelerine alınır. Folikül hücresi içindeki iyodür molekülleri
peroksidaz enzimleri ile iyot hâline dönüştürülür ve depolanır. İyot bu aşamadan sonra folikül hücrelerinin
endoplazmik retikulum ve Golgi aygıtı tarafından sentezlenen tiroglobulin proteinlerinin (70 adet tirozin
amino asiti içeren) tirozin amino asitine iyodinaz enzimi aracılığıyla hızlıca bağlanır. Bu bağlanma işlemine

219

tiroglobulinin organikleşmesi adı verilir. Bu şekilde
üretilen tiroglobulin molekülleri folikül içerisine
gönderilir. Folikül içerisinde tiroid hormonları 2-3
ay yetecek kadar depolanır. Depolanma aşağıdaki
biçimlerde oluşur.
• Monoiyodotirozin (MİT): Tiroglobuline
bir iyot bağlanması ile oluşan molekül.
• Diiyodotirozin (DİT): Tiroglobuline iki
iyot bağlanması ile oluşan molekül.
• Triiyodotironin (T3): DİT ve MİT molekül-
lerinin bir araya gelmesiyle oluşan molekül.
• Tetraiyodotironin (T4): İki adet DİT mo-
lekülü bir araya geldiğinde oluşan molekül,
tiroksin.
Tiroid bezinin esas hormonları T4 ve T3’tür.
Tiroid bezinden salgılanan hormonların %93’ü T4
ve % 7’si T3’tür. Tiroid hormonlarının salınımını
TSH uyarır. TSH salınımını da hipotalamustan
salgılanan TRH arttırır. Hipofiz ön lobundan sal-
gılanan TSH, tiroid bezine gelerek buradaki hücre-
leri uyarır (Şekil 8.5). Bu uyarma aşağıdaki şekiller-
de gerçekleşir.
Bedende TRH salınımını en çok arttıran
uyaranın soğuğa maruziyet yani beden
ısısının düşmesi olduğu tespit edilmiştir.
Soğuk ortamlarda beden ısısını ayarlayan
hipotalamus hemen uyarılır ve TRH sal-
gısı artar.
Tiroid hormonlarının aşırı üretilmesi
ve salgılanması beden ağırlığını azaltır.
Tiroid hormonlarının yetersiz üretilmesi
karaciğerde yağlanmaya yol açarken plaz-
mada kolesterol seviyesinde artışa neden
olur.
a. Öncelikle daha önceden üretilip depolan-
mış olan T4 ve T3’ün salınımını uyarır.
TSH uyarısıyla folikül içerinde depolanmış
olan T4 ve T3 hormonları pinositozla foli-
küllerden folikül hücrelerine alınır.
b. Folikül hücrelerine iyot alınımını sağlayan
iyodür pompasının aktivitesini artırır.
c. Tiroglobulin içindeki trozin aminositleri-
nin iyotlanmasını arttırır.
220
Hormonal ve Üreme Sistemi Fizyolojisi
d. Tiroid hüclerinin sayısını ve büyüklüğünü
arttırarak fonksiyonlarını hızlandırır.
Kana verilen T4 ve T3 hormonlarının bedende
etkileri birbirine benzerlik gösterse de T3 hormo-
nu T4 hormonundan 5 kat daha fazla güçlü bir
etki gösterir. Dokularda T4’ün nerdeyse tamamı
deiyonidaz enzimi ile T3’e dönüştürülür. Tiroid
hormonlarının reseptörleri hemen hemen bütün
hücrelerde bulunur. Aşağıda özetlenmiş olan tiro-
id hormonlarının etkileri yavaş başlar ancak uzun
sürelidir.
a. Tiroid hormonlarına metabolik hormon-
lar da denmektedir. Tiroid hormonları etki
gösterdiği bütün hücrelerde oksijen kullanı-
mını yani besinlerden enerji üretimini art-
tırarak metabolizma hızını normale göre %
60-100 oranında artırır.
b. Tiroid hormonları özellikle büyüme döne-
mindeki çocuklarda beynin büyümesini ve
gelişmesini uyarır.
c. Tiroid hormonları kemik dokusunun bü-
yümesi ve gelişmesi için de gereklidir.
d. Tiroid hormonları sindirim sisteminde gli-
kozun emiliminde artışa, glikozun hücrele-
re alınımının artışına ve hücrelerce glikozun
yıkımının (glikoliz) artışına neden olur.
e. Tiroid hormonları yağların enerji olarak
kullanılmasını uyarır.
f. Tiroid hormonlarının etkisiyle kalp hızı ve
debisi artar.
g. Tiroid hormonlarının etkisiyle solunumun
derinliği ve hızı artar.
h. Tiroid hormonları sindirim sistemindeki sı-
vıların salgılanmasını ve kasların hareketle-
rini arttırır. İştahı ve besin alınımını artırır.
dikkat
Aşırı tiroid hormon sentezinde kaslarda Parkinson
hastalığına benzer titremeler, beden ısısının aşırı ar-
tışı, proteinlerin yıkılması sonucu kasların güçsüz-
leşmesi, aşırı yorgunluk ama zor uyuma durumları
gözlenir. Tiroid hormonun yetersiz salgılanmasına
bağlı olarak da beden ısısının düşmesi, kasların
tembelleşmesi, uyku basması hissi ve uyuşukluk
gözlenir.
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
Tiroid bezinin az ya da çok çalışması ile ilgili
bedende birtakım olumsuzluklara yol açar. Tiroid
hormonlarının fazla miktarda sentezlenip salgılan-
masına hipertiroidizm, yetersiz salgılanmasına hi-
potiroidizm denir.
Hipertiroidizm yani tiroid hormonlarının
fazlalığında tirotoksikoz, graves ve toksik guatr
hastalıkları ortaya çıkar. Bu hastalarda tiroid bezi
normalden iki üç kat büyüktür. Nedeni ne olursa
olsun bedende tiroid hormonu fazlalığında genel-
likle aşağıdaki belirtiler gözlenir:
Guatr, tiroid bezinin büyümesi anlamın-
da kullanılır.
Ekzoftalmus, hipertiroidizmli hastalarda
ortaya çıkan göz kürelerinin değişik de-
recelerde dışa fırlamış görüntüsüdür. İleri
derecede görme yeteneği de ortadan kal-
kabilir, göz kapağı tam kapanmadığı için
gözler zedelenebilir.
• Uyarılara karşı uyarılabilirlik ile hassasiye-
tin artması ve sinirlilik hâli
• Psikolojik bozukluklar
• Ellerde titreme
• Ekzoftalmus
• Kas zayıflığı
• Aşırı yorgunluk olmasına rağmen uyku-
suzluk
• Kilo kaybı, aşırı terleme, şiddetli ishal
• Isıya karşı dayanıksızlık
• İştah artışı
Hipotiroidizm durumlarında endemik kolloid
guatr, idyopatik nontoksik kolloid guatr ve krete-
nizm hastalıkları ortaya çıkar. Endemik kolloid
guatr hastalığının nedeni bedene yeteri miktarda
iyot alınmamasıdır. Bedene yeteri miktarda iyot
alınmayınca, T4 ve T3 hormonu sentezi ve salı-
nımı durur. T4 ve T3 hormon sentezi durunca
negatif geri bildirim (feed back) ortadan kalkar.
Yani, T4 ve T3 hormonlarının olmaması ön hipo-
fiz bezinden sürekli bir TSH salınımına yol açar.
TSH da tiroid bezinin hücrelerinin sayısını arttı-
rır, bez hacmi büyür. İdyopatik nontoksik kol-
loid guatr hastalığında ise tiroid bezinin neden
büyüdüğü kesin olarak bilinmemektedir. Krite-
nizm ise gebelik, bebeklik ve çocukluk dönemin-
de tiroid hormon sentezi yokluğuna bağlı olarak
ortaya çıkar. Büyüme yetersizliği ve zihinsel geri-
lik karakteristik özelliktir.
Hipotiroidizmde genellikle ortaya çıkan belir-
tiler;
• Metabolik hızda azalma
• Gelişme ve büyüme geriliği
• Soğuğa hassasiyet
• Beden ısısı düşüklüğü
• Miksödem
• Arteriyoskleroz
• Uyku ve uyuşukluk hâli
• İleri derecede kas güçsüzlüğü
• Kalp atım hızının ve debisinin yavaşlaması
• İştah azalması
• Kilo artışı
• Kabızlık
• Uyarılabilirliğin azalması, reflekslerin ya-
vaşlaması
Miksödem, hücreler arası sıvının toplam
miktarının artışı sonucunda göz altında
torbaların oluşması, yüzün şişmesini tarif
eden kavramdır.
Arteriyoskleroz, troid hormonları ka-
raciğerden safra aracılığıyla kolesterolün
atılımını arttırır. Hipotiroidli kişilerde ise
tiroid hormonu yokluğunda kanda fazla
miktarda kolesterol birikimi gerçekleşir.
Bu da arteriyoskleroza yol açar.
Kalsitonin
Tiroid bezindeki parafolikül hücrelerinden sen-
tezlenen kalsitoninin ana görevi kan kalsiyum dü-
zeyini düzenlemektir. Kanda kalsiyum iyonu artışı
olduğunda kan kalsiyumunu düşürmek için tiroid
bezinden kalsitonin salgılanır. Salgılanan kalsito-
nin kemiklerin yıkımını baskılayarak kemikten
kana kalsiyum çıkışını azaltır. Ayrıca böbreklerden
de kalsiyum geri emilimini azaltarak fazla kalsiyu-
mun sidikle dışarı atılmasını artırır.
221

Paratiroid Bezler ve Paratiroid
Hormon
Paratiroid bezleri, tiroid bezinin hemen arkasın-
da mercimek şeklinde 4 küçük bezdir (Şekil 8.6).
Paratiroid bezinde bulunan esas hücreler polipeptid
yapısındaki paratiroid (parathormon, PTH) hor-
monu salgılarlar. PTH’ın bedendeki temel görevi
kalsiyum homeostazını sağlamaktır. Bunu yaparken
kemikler, böbrekler ve bağırsaklar üzerinden kan
kalsiyumunu arttırırken fosfat yoğunluğunu azaltır
(Şekil 8.6). PTH kemik dokusunda bulunan oste-
oklast hücrelerini uyararak kemiğin yıkımına yol
açar. Böylece kana kalsiyum ve fosfat geçişini artı-
rırken kalsiyum depolanmasını sağlayan kemikteki
osteoblast hücrelerini baskılar. PTH böbreklerde ise
kalsiyumun geri emilimini artırırken fosfat emili-
mini azaltır. Bağırsaklarda da D vitamini aracılığıy-
la kalsiyum ve fosfat emilimini artırır.
D vitamininin çalışmasında PTH’ın göre-
vi büyüktür. Aktif D vitamini bağırsaklar-
dan kalsiyum ve fosfat emilimini artırır. D
vitamini böbreklerden de kalsiyum emili-
mini arttırır. Raşitizm, D vitamini eksikli-
ğine bağlı olarak ortaya çıkan kemiklerin
zayıflığı ve şekil bozukluğu ile karakterize
bir hastalıktır.
Paratiroid bezler
(Tiroid bezinin arka yüzeyinde yer alır)
Kemik
PTH
PTH
Böbrek
Ca2+
Ca2+
Kan damarı
Şekil 8.6 Paratiroid bezlerin kalsiyum metabolizmasına etkisi
222
Hormonal ve Üreme Sistemi Fizyolojisi
PTH salgılanması kandaki kalsiyum yoğunlu-
ğuna bağlıdır. Kan kalsiyum oranı düşerse PTH
salgılanır, yüksekse PTH salınımı durur. Hiper-
paratiroidizmde artan PTH hormonu kemiklerde
yıkımı arttırır ve kemik kırıkları ortaya çıkar. Aynı
zamanda artan kalsiyum yoğunluğuna bağlı olarak
sinir sistemi yavaşlar, refleksler yavaşlar, böbrek taşı,
raşitizm ve kemik erimesi (osteoporoz) da görülür.
Hipoparatiroidizmde ise PTH yetersizliğine bağlı
olarak kandaki kalsiyum oranı düşer, sinir sistemi
anormal olarak uyarılabilir, kaslarda kramp (tetani)
şeklinde kasılma, kas seyirmesi ve kalple ilgili anor-
mallikler görülebilir.
Paratiroid bezinden salınan PTH ile tiroid
bezinden salınan kalsitonin kalsiyum me-
tabolizması üzerine antogonist (zıt etkili)
çalışırlar.
Böbrek Üstü Bezi ve Hormonları
Böbrek üstü (adrenal) bezleri böbreklerin üst
bölgesine yerleşmiştir ve her birinin ağırlığı yaklaşık
5 gram kadardır. Bir böbreküstü bezi embriyolojik
olarak farklılaşmış iki farklı alandan oluşur (Şekil
8.7) Böbrek üstü bezinin dış kısmına böbrek üstü
bezi kabuğu (korteksi); içteki kısmına ise böbrek
Tiroid bezi
Bağırsak
D vitamini
Ca2+
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
üstü bezi özü (medullası) denir. Adrenal medulla-
sı sinir dokusundan gelişmiştir ve salgıları epinef-
rin (adrenalin) ile norepinefrin (noradrenalin)’dir.
Adrenal medulladan salgılanan hormonların etki-
leri sempatik sinir sistemi uyarısı sonucu bedende
oluşan etkilere benzerlik gösterir. Bedende ortaya
çıkan strese yanıt olarak uyarılan hipotalamustan
çıkan uyarılar böbrek üstü bezin medullasına sem-
patik sinirler aracılığıyla ulaşarak epinefrin ve nö-
repinefrin salgılanmasına yol açar. Bu hormonlar
bedende metabolizmayı, kan basıncını, kalp hızını,
kalbin kasılma gücünü ve kan şekerinin arttırır.
Adrenal korteksin salgıları ise steroid yapısındaki
hormonlardır. Adrenal korteks hormonların salgısı
esas olarak hipofiz ön lobundan salgılanan ACTH
ile kontrol edilir. Adrenal korteksten salgılanan
hormonlar ve görevleri şunlardır:
Kortizol sadece karaciğerde protein yapı-
mını arttırır. Bunun sebebi protein yapı-
mında kullanılacak olan protein yapıtaşı
aminoasitlerin karaciğere girişinin arttır-
masıdır. Bir anlamda ham madde taşını-
mını arttırır.
Proteinler ve yağlardan glikoz yapılmasına
glikoneojenez denir.
a. Glikokortikoidler, bedende şeker ve prote-
in metabolizmasına etki eden steroidlerdir.
Kortizol, kortikosteron, kortizon, predni-
zon, metilprednizon, dekzametazon en iyi
bilinen glikokortikoidlerdir. Glikokortikoid
aktivitenin % 95’ininden kortizol sorum-
ludur. Bedende kortizol salınımı, hipota-
lamustan salgılanan CRH aracılığıyla, ön
hipofizden salgılanan ACTH ile artar (Şekil
8.7). Travma, enfeksiyon, kan şekeri düşük-
lüğü, cerrahi müdahaleler gibi bedende stres
yaratan durumlarda kortizol salınımı artar.
Kortizolün karbonhidrat metabolizmasın-
daki temel rolü kan glikoz (şeker) seviyesini
yükseltmektir. Kortizol, kan şekerini, hücre-
ler tarafından glikozun enerji olarak kulla-
nılmasını azaltarak ve karaciğerde glikone-
ojenezi artırarak, yükseltir. Kortizola bağlı
kan şekerinin yükselmesine adrenal diya-
bet denir. Kortizol karaciğer hariç bütün
hücrelerde proteinlerin yıkımını arttırırken
protein sentezini de azaltır. Bu nedenle aşı-
rı kortizol sentezi ve salınımı durumlarında
kaslar aşırı derecede güçsüzleşebilir. Kortizol
yağ dokusunda yağların yıkımını ve yağların
bedende enerji olarak kullanımını da arttı-
rırken glikozun enerji olarak kullanımını
azaltır. Kortizol inflamasyon durumunda
inflamasyonun erken evrelerini baskılar,
inflamasyonun ilerleyen aşamalarında ise
lizozomal zarları sabitleyerek dokulara ha-
sar veren maddelerin salınımını baskılar.
Kortizol özellikle T lenfositlerin yapımını
baskılayarak bağışıklık sistemini (immun
sistem) baskılar. Lökositlerden interlökin-1
salınımını da azaltarak bedende oluşan yük-
sek ateşi düşürür. Kortizol kanda eozonofil
ve lenfositlerin de sayısını azaltırken eritro-
sitlerin yapımını arttırır. Antiinflamatuvar
etkisinden dolayı kortizol ve türevi ilaçlar
romatoid artrit, astım, alerji tedavisinde ve
organ nakillerinde sıklıkla kullanılmaktadır.
Aşırı miktarda kortizol kullanımı hipergli-
semi (kan şekeri yüksekliği) ve kemiklerin
yıkımının artması ile sonuçlanabilir.
Adrenal korteksten salınan 30’dan fazla
steroid yapılı molekül sentezlendiği bilin-
se de bunlardan ancak iki tanesi fizyolojik
olarak önem arz etmektedir: Aldosteron
ve kortizol.
dikkat
Glikokortikoid ve mineralokortikoid hormonlar her
iki aktivite (şeker-protein metabolizması ve hücre dışı
sıvı hacmi ve iyon dengesi) üzerine de etki gösterebi-
lir. Bu nedenle hormonlar sınıflandırılırken iki kate-
gori altında da görülebilir.
b. Mineralokortikoidler, hücre dışı sıvı hacmi
ve iyon dengesinin sürdürülmesinde etkili
olan steroidlerdir. Aldosteron, dezoksikorti-
kosteron, kortikosteron, kortizol, kortizon
mineralokortikoid etki gösteren hormonlar-
dır. Mineralokortikoid etkinin %90’ından
aldosteron sorumludur. Aldosteron salını-
mını esas olarak anjiotensin II adı verilen
molekül, plazma potasyum iyon konsantras-
yonu artışı ve az olarak da ACTH uyarır (Şe-
223
 Hormonal ve Üreme Sistemi Fizyolojisi

olarak şiddetli kas zayıflığı gelişir. Aldosteron

dikkat
Adrenal bez hormonları bedenin karşılaşmış olduğu
strese karşı vermiş olduğu yanıtların düzenlenmesin-
de, kan basıncının ve su ile elektrolit dengesinin dü-
zenlenmesine katkıda bulunur.
yetersiz olduğunda ise bedende sodyum ve
suyun atılımı artar, ekstrasellüler sıvı hacmi
azalır, kan basıncı düşer, kanda potasyum ar-
tışı (hiperkalemi) ve buna bağlı olarak kalpta
kasılma gücünde azalma, düzenli olmayan
kalp atımları ve kalp yetmezliği gözlenebilir.

kil 8.7). Aldosteronun bedendeki en önemli

görevi böbrek tübül hücrelerinde sodyumun
bedene tekrar geri alınması için sodyumun
emilimini arttırması potasyumun idrarla atı-
lımını sağlamasıdır. Aldosteron aynı zaman-
da ter bezleri, tükürük bezleri ve bağırsak-
larda da sodyumun geri emilimini (bedene
alımını) ve potasyum atılımını (bedenden
kaybını) arttırır. Aşırı aldosteron salınımın-
da aşırı miktarda sodyum geri emilimi ter-
sine potasyum kaybı olacağı için bedende
hipokalemi gelişir. Hipokalemide (potasyum
azlığı) sinir ve kas aksiyon potansiyellerinde
meydana gelen olumsuz değişikliklere bağlı
Adrenal medullanın kromafin hücrelerinde,
beyin ve sempatik nöronlarda tirozin ami-
noasidinden sentezlenen epinefrin, norepi-
nefrin ve dopamine katekolaminler denir.
c. Cinsiyet steroidleri: Üreme fonksiyonla-
rının düzenlenmesinde görev alan steroid-
lerdir. Androjenler ve estrojenler denen bu
hormonlar testislerden ve yumurtalıklardan
sentezlenen ve salgılanan cinsiyet hormon-
larının fonksiyonlarına yardımcı olurlar ve
üreme organlarının erken gelişimine katkı-
da bulunurlar.

Strese yanıt
sistemi

Hipotalamus

CRH

Hipofiz bezi Beyincik

Kan
damarı Kapsül
Medulla
ACTH
Korteks

bez
Adrenal be

Kortizol

Şekil 8.7 Strese karşı kortizol sentezi

224
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
dikkat
İnflamasyon; travma, bakteri enfeksiyonu ya da baş-
ka nedenlerle bedende oluşan yangı durumudur. İnf-
lamasyonda hasarlı dokudan birçok kimyasal madde
salgılanır. Bu maddelerin etkisiyle dokuya gelen kan
akımı ve kılcal damar geçirgenliği artar ve ödem olu-
şur, inflamasyon alanına lökositler göç eder. Korti-
zol, tüm bu etkileri ortadan kaldıran ya da azaltan
antiinflamatuvar etki gösterir.
Adrenal kortekste hormon yapılmaması (hipo-
adrenalizm) durumuna Addison hastalığı denir.
Aldosteron azlığına bağlı olarak böbreklerden ve
diğer yapılardan sodyumun ve suyun geri emilimi
azalırken potasyum ve hidrojen iyonları bedende
birikmeye başlar. Bu durum hiponatremi (sodyum
düşüklüğü), hiperkalemi (potasyum fazlalığı) ve
hafif asidoza (hidrojen iyonu fazlalığı) yol açar. Su-
yun ve tuzun ciddi olarak kaybı bedende kan plaz-
ma hacmini düşürüp kişide dolaşım şokuna yol
açabilir. Adisonlu kişilerde kortizol yetmezliğine
bağlı olarak stres durumlarına karşı hassasiyet göz-
lenir. Basit bir enfeksiyonda bile ölüm gözlenebilir.
Dolaşım şoku herhangi bir sebepten dolayı
(sıvı ve tuz kaybı, kanama, alerji, zehirlenme,
vb.) doku kan akımının yetersizliğine-kan-
lanamamasına bağlı olarak hücre, doku ve
organların ölümü ile sonuçlanan tablodur.
Adrenal korteks hormonlarının aşırı salgılanma-
sı (hiperadrenalizm) durumuna ise Cushing sendro-
mu denir. Cushing sendromlu kişilerde kortizolün
aşırı salgılanmasına bağlı olarak kan şekerinin aşırı
artışı, karaciğer hariç bütün doku proteinlerinin
azalmasına bağlı olarak kaslarda ve kemiklerde güç-
süzlük ve aşırı yorgunluk ortaya çıkar.
Pankreas ve Hormonları
Pankreas karın boşluğunun üst tarafında ve
bel omurlarının ön kısmında yerleşik bir organdır.
Pankreasta bulunan asinüs hücreleri ekzokrin bir
fonksiyon olarak sindirim ile ilgili enzimleri salgılar.
Pankreasın endokrin bez fonksiyonunu ise Langer-
hans adacıklarında üretilen hormonlar gerçekleştirir.
Pankreas Langerhans adacıkları 3 tipte hücre içerir:
alfa, beta ve delta hücreleri. Langerhans alfa adacık-
larından glukagon, beta adacıklarından insülin ve
delta adacıklarından somatostatin salgılanır.
a. İnsülin: Pankreas beta hücrelerince üretilen
insülin protein yapısında bir hormondur.
İnsülin hücrelerde etkisini hücre zarında
bulunan insülin reseptörüne bağlanarak
gösterir (Şekil 8.8). Normalde açlık kan şe-
ker değerleri 70-110 miligram/desilitredir.
Kan şeker değeri 110 mg/dl’nin üzerine
çıktığında pankreasta depo hâlinde bulu-
nan insülin kana salınır. Ayrıca arginin ve
lizin gibi amino asitler ile sindirim siste-
mi hormonları (gastrin, sekretin, kolesis-
tokinin, gastrik inhibitör peptid gibi) da
insülin salınımını arttırmaktadır. İnsülin
salınımı kan şeker değerleri normale dön-
düğünde, yemekler arasında, uyku hâlinde
azalır ya da durur. İnsülinin bedendeki etki-
leri aşağıdaki gibi özetlenebilir.
Salgılarını doğrudan bir kanal aracılığıyla
hedef organa ileten bezlere ekzokrin bez
denir. Pankreas hem endokrin hem de ek-
zokrin bir bezdir.
• İskelet kasında ve karaciğerde glikozun gli-
kojen şeklinde depolanmasını arttırır. İn-
sülin kanda yükselen şeker moleküllerinin
kaslara girişini arttırır. Kaslara giren gliko-
zun bir kısmı yağ asitlerine dönüştürülerek
enerji olarak kullanılır. Glikozun diğer bir
kısmı ise glikojen şeklinde depolanır. İnsü-
lin karaciğerde de yemekten sonra kanda
artan glikozun glikojen şeklinde depolan-
masını uyarır. Glikozun glikojene dönüşü-
münü sağlayan glikojen sentaz enziminin
aktivitesini insülin arttırır.
• İnsülin bedende genel olarak glikozun ener-
ji olarak kullanılmasını artırır.
• İnsülin yağ dokuda ve karaciğerde yağların
depolanmasına yol açar. Bedende insülin
etkisiyle temel enerji kaynağı olarak glikoz
kullanılacağı için yağların tüketimi kendili-
ğinden azalır. İnsülin azlığında ya da yoklu-
ğunda yağların yıkımı ve enerji kaynağı ola-
rak kullanılmalarında şiddetli artış gözlenir.
Yağların enerji kaynağı olarak kullanılması
da hücrelerde asetoasetik asit oluşumuna
yol açar. Dolaşıma geçen asetoasetik asitin
bir kısmı asetona ve beta hidroksibütirik
asite dönüşür. Bu moleküller de bedende
asidoza hatta komaya yol açabilir.
• İnsülin bedende protein yapımını da artırır.
225
 Hormonal ve Üreme Sistemi Fizyolojisi

Hücre zarındaki
insülin reseptörü

Hücre

İnsülin

Şeker (glikoz) kanalı

Glikoz

Şekil 8.8 İnsülin etki mekanizması

Kan şekeri değerleri yükseldiğinde salgılanan insülin hedef hücrelerdeki (özellikle iskelet kası, kalp kası ve yağ dokuda)
reseptörlerine bağlanır. Bu bağlanma ile hücrelerde daha önceden sentezlenip depolanan glikoz taşıyıcı proteinleri
(GLUT-4) zarla kaynaşarak hücre zarında bir şeker kapısı oluşur. Böylece açılan kapıdan şeker molekülleri hücre içine
alınır ve kan şekeri düşmüş olur.
c. Somatostatin: Besin alımıyla (kanda şeker,
amino asit ve yağ asitleri artışı) birlikte sal-
İnsülin salınımında ilk aşama daha önceden gısı artan somatostatin Langerhans adacık-
üretilen ve depolanan insülinin kana veril- larına lokal etki ederek insülin ve glukagon
mesidir. Böylece kan şekeri yükseldiğinde salgısını baskılar.
kanda hızlı bir insülin seviyesi artışı gözlenir.
Daha sonra yeni insülin yapımı gerçekleşir.
Şeker Hastalığı (Diyabetes Mellitus)
Kan şeker değerlerinin normal seviyelerinin
b. Glukagon: İnsülin salgısının aksine kan
üzerinde olması durumuna şeker hastalığı denir.
şekeri düzeyi düştüğünde Langerhans ada-
Açlık kan şeker değerleri (70-110 mg/dl) yemek
cıklarının alfa hücrelerinden glukagon
sonrası ilk yarım saatte 120-140 mg/dl’ye çıkabi-
hormonu salgılanır. Glukagon insülin gibi
lir. Daha sonra insülinin etkisiyle normal değerlere
protein yapılı bir hormondur ancak insü-
döner. Şeker hastalığında, insülin yokluğundan ya
line zıt etkiler gösterir. Bu zıt etkilerden en
da insülinin etki gösterememesinden dolayı kanda-
önemlisi kan şekerini yükseltmesidir. Glu-
ki glikozun hücreler tarafından alınımında ve kul-
kagon bu etkisini karaciğerdeki glikojenin
lanımında azalma olmasına bağlı olarak açlık kan
yıkılmasını ve glikoneojenezi hızlandırarak
glikoz düzeyi 126 mg/dl’nin üzerine çıkar. İdrarda
gerçekleştirir. Glukagonun diğer bir zıt et-
normalde şeker görünmezken idrarda şeker görü-
kisi de bedende yağların yıkımını artırması
lür. Şekere bağlı olarak da su kaybı artar. Şeker has-
ve depolanmasını baskılamasıdır.
tası olan kişilerde bu nedenle aşırı susuzluk hissi,
bol su içme (polidipsi) ve bol işeme (poliüri) gözle-
nir. Şeker hastalarında aynı zamanda enerji olarak
sürekli yağ asitleri kullanılacağı için kanda asidoz
dikkat
Glukagon salgılanmasını kan şekeri düşüklüğü, yo- da gelişir. Yine yağ depolarının yıkılmasına bağlı
rucu egzersiz ve kanda artan özellikle alanin ve arji- olarak kanda kolesterol ve diğer lipidlerin konsant-
nin amino asitleridir. rasyonu artar. Bu durumda arteriyoskleroza yol
açar. Şeker hastalığının iki tipi vardır.

226
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

Şeker (diyabet)hastalığı basitçe açlık kan

şekeri değerlerinin normal değerlerden
yüksek olması durumudur. Normalde kan
şekeri yükseldiğinde pankreas beta hüc-
relerinden salgılanan insülin kan şekerini
normal değerlerine düşürür. Tip 1 diya-
betli kişilerde ise insülin salınımı olmadığı
ya da yetersiz olduğu için kan şekeri de-
ğerleri normale döndürülemez ve yüksek
kalır. Tip 2 diyabetli kişilerde ise insülin
yeteri kadar sentezlenip kana verilmesine
rağmen insülinin hücrelerde bağlanacağı
reseptörlerde sorun olduğu için (insülin
direnci) glikoz yine hücrelere giremez ve
yine kan şekeri yüksek kalır.
a. Tip 1 Diyabet: İnsüline bağlı diyabet olarak da bilin-
mektedir. Çocuklarda ve gençlerde görülür. İnsülin sen-
tezleyen pankreas beta hücrelerinin hasarı sonucu insülin
sentezleyememeleri ya da yetersiz sentezlemelerinden kay-
naklanır.
b. Tip 2 Diyabet: İleri yaşlarda görülen ve dokuların in-
süline direnç gösterdiği durumlardır. İnsülin yapımında ve
salgısında bir sorun yokken sorun insülinin hedef hücrele-
re bağlanamaması ya da etkisini ortaya çıkaramamasından
kaynaklanır.

ÖÇ 2 Hormonların yapı ve fonksiyonlarını açıklayabilme

Araştır İlişkilendir Anlat/Paylaş

Hormonları yapısına göre

sınıflandırınız.
Hipofiz arka bölümünden
salgılanan hormonlar han-
gileridir? Bu hormonların
salınımı nasıl gerçekleşir?
Ön hipofizden salgılanan
hormonlar nelerdir? Bedende kan şekeri dü-
Troid hormonu azlığında ya
Tiroid hormonları sentez- şüklüğü belirtileri nelerdir,
da yokluğunda neler olur,
lendikten sonra kaç farklı nedenleri ve sonuçlarıyla
tartışınız.
biçimde depolanmaktadır? tartışınız?
Tiroid hormonu yetersizli-
ğinde bedende nasıl arteri-
yoskleroz gerçekleşir?
Böbrek üstü bezinden salgı-
lanan hormonlar nelerdir?
İnsülinin bedendeki genel
etkileri nelerdir?

227

ÜREME SİSTEMİ VE
HORMONLARI
Bireyin yaşamını sürdürebilmesi için zorunlu
olmasa da insan türünün devamlılığı için üreme-
nin varlığı zorunludur. Üreme, kendine benzer
yeni yavrular oluşturarak türünün devam etme-
sini sağlayan güçlü bir içgüdüdür. Çağdaş genetik
ve deneysel tıbbi çalışmalar dişi ve erkek arasın-
daki bilimsel farklılıkların tek bir kromozom (Y
kromozomu) ile bir çift endokrin yapıya (erkekte
testise, dişide yumurta hücresine) bağlı olduğunu
açıkça göstermiştir. Anne karnındayken eğer ce-
ninde Y kromozomu varsa testis gelişir ve testiste
erkekliğin ortaya çıkmasını sağlar. Eğer Y kromo-
zomu yoksa dişilik kendiliğinden gelişir. Yani dişi-
lik temeldir. Üreyebilmek için dişi ve erkek üreme
sistemleri gelişmiştir. Erkekte gamet (sperm =döl)
üretimi buluğ çağında başlar ve ölene kadar de-
vam eder. Dişi üreme sisteminde gamet (yumur-
ta) üretimi daha anne karnında ceninken başlar,
doğumda durur, buluğ çağında tekrar başlar ve
yumurtalar bitene kadar devam eder. Yaklaşık
50 yaşlarında dişinin yumurtaları biter, meno-
poz başlar ve üreme durur. Dişi üreme fizyolojisi
Üreter
Karın
Boşluğu
Sidik
Torbası
Vaz
Deferens
Kavernoz
Korpus
Üretra
Penis
Başı
Skrotum Testis Süngerimsi Bulboüretral
Korpus
Spermatik
Kordon
Şekil 8.9 Erkek üreme sisteminin genel yapısı
228
Hormonal ve Üreme Sistemi Fizyolojisi
döngüseldir ama erkekte üreme olayı buluğ erince
başlar ve ölene kadar devam eder.
Erkek Üreme Fizyolojisi
Erkek üreme sisteminin varlık amacı sperm
üretmek, beslemek ve onu dişiye aktarmaktır.
Erkekte bu görevi yerine getiren yapılar birincil
üreme organları ve ikincil üreme organları olarak
ayrılırlar. Birincil üreme organı erbezleri (testisler),
ikincil üreme organları epididim, vaz deferens, se-
minal vesikül, fırlatma (ejekülatör) kanalları, pros-
tat bezi, bulboüretral bezler ve penisten oluşur.
Erbezleri
Testis, gonad veya haya olarak da bilinen iki
adet erbezi karın boşluğunun dışında ve skrotum
denen bir torbanın içine yerleşmiş olarak dururlar.
Her birinin yaklaşık 4-5 cm uzunluğu, 2-3 cm ge-
nişliği ve 40 gram kadar ağırlığı vardır. Skrotum
denen dıştaki deri torba (kese) ortadan bir bölme
(seprum) ile ikiye bölünmüştür ve her bölme bir er-
bezi içerir. Testislerin dışını kaplayan deriden oluş-
muş torbada bolca düz kas olduğundan kıvrımlıdır.
Böbrek
Omurga
Kemiği
Seminal Vezikül
Rektum
Fırlatma Kanalı
Prostat
Anüs
Bez
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
Testisleri karına bağlayan yapıya spermatik kordon
denir ve içinde kan damarları sinirler ve düz kaslar
vardır. Bu kaslar uzayıp kısalarak testisleri bedene
yaklaştırır veya uzaklaştırır. Sağlıklı sperm üretebil-
mek için erbezleri beden sıcaklığından yaklaşık 2
derece daha az bir ısı ortamında olmaları gerekir.
Testislerin düşük sıcaklıklı ortamını; beden dışında
olmaları, skrotumun yapısı, beden kılları ile bede-
ne uzak veya yakın olmalarını sağlayan kaslar oluş-
turur. Soğuk ortamda ve boşalma anında erbezleri
bedene yaklaşırlar, sıcakta sarkarlar.
İki adet testis erkekte birincil üreme or-
ganlarıdır. Buluğ çağından sonra devamlı
sperm üretirler. Steroitten yapılmış erkek-
lik hormonları olan androjenlerin çoğu
burada üretilir.
Bir erbezi yaklaşık on kadar bölmeye (loba)
ayrılmıştır. Bir lobun içinde yaklaşık 50 cm uzun-
luğunda ve kıvrımlı (seminifer) tüpçükler vardır
(Şekil 8.10a). Bir seminifer tüpçüğün dış duvarına
yakın bölgeye yerleşmiş, az gelişmiş ve doğuştan
gelen üreme (germ) hücreleri vardır. Erkek çocuğu
yaklaşık 13 yaşında buluğ çağına erişince bu geliş-
memiş ilkel hücreler (spermatogonyum) çoğalma-
ya ve farklılaşmaya başlarlar. Çoğalan ve farklılaşan
bir tek hücreden yaklaşık 512 hücre oluşur ve orta-
lama 74 gün süren olgunlaşma sürecinin sonunda
ortaya çıkan bu hücrelere sperm (spermatozoa) de-
Vaz
deferens
Seminifer
tüpçük
Epididim
Testis
Lobül
(a)
Şekil 8.10 a.Testisin boyuna kesit yapısı
b. Spermin üretim evreleri (okları izleyiniz)
nir (Şekil 8.10b). Sperm hücreleri çoğalırken mi-
toz bölünme geçirirler ama aynı zamanda mayoz
bölünme de geçirerek kromozom sayılarını yarıya
indirip haploid olurlar. Üreme (eşey) hücrelerimiz
hariç, bedenimizdeki her bir hücrenin çekirdeğin-
de 46 kromozom vardır. Dişilerde 23 çift eş kro-
mozomlar vardır. Erkekte ise 22 çift eş kromozom
(44 tane) ve bir X artı bir Y vardır. Üreme hücreleri
mayoz bölünme geçirdikleri için kromozom sayı-
ları yarıya (23 taneye) iner. Dişinin ürettiği bütün
yumurta hücreleri 22 + X kromozomu taşır. Ma-
yoz bölünmeden sonra erkeğin her bir spermindeki
kromozom sayısı 22 + X veya 22 + Y olur. Yani
olgunlaşmış bir sperm ya 22 + X kromozomu ya da
22 + Y kromozomu taşır.
Haploid hücre normal bir beden hücresi-
nin taşıdığı 23 çift (46 adet) kromozomun
yarısını (23 tanesini) bulunduran hücredir.
Bedenimizde sadece erkek eşey hücreleri
(spermler) ve dişi eşey (yumurta) hücresi
haploittir. Döllenme olup spermle yumur-
ta hücresi birleşip zigot oluştuğunda kro-
mozom sayısı tekrar normale (46 taneye)
dönmüş olur. Eğer mayoz bölünmeyle kro-
mozom sayısı yarıya inmeseydi, spermden
46 ve yumurta hücresinden 46 kromozom
gelir ve toplamda 92 kromozomlu bir yav-
ru olurdu. 92 kromozom taşıyan biri insan
değil, belki başka bir varlık olurdu.
Leydig
hücreleri Spermatogonyum
Lümen
Sertoli
hücresi Spermler
(spermatozoa) Sertoli
hücresi
(b)
229
 Hormonal ve Üreme Sistemi Fizyolojisi

4. Alyuvar sayısının dişilere kıyasla erkeklerde

yaklaşık %20 fazla olmasını sağlar.
dikkat 5. Erkekte ikincil cinsiyet özelliklerinin
Gebeliğin ilk 7 ayı boyunca testisler karın boşluğu
oluşmasını sağlar.
içinde durur ve sonra dışarı çıkıp skrotum içine iner-
ler. Eğer inmezlerse beden sıcaklığında kalacakları
için sperm üretimi normal olmaz ve kısırlık gelişe- GnRH
bilir. Tedavi ile skrotum içine indirilmeleri gerekir. Hipotalamus

Seminifer tüpçük içinde gelişen üreme hücrele-

rinin arasında Sertoli denen çok büyük hücrelerde
vardır. Spermler en son bu hücrelerin içinde farklı-
laşır, kuyrukları oluşur ve seminifer tüpçüğün içine
(lümene) çıkarlar (Şekil 8.10b). Sertoli hücreleri
LH Ön Hipofiz
aynı zamanda aktivin ve inhibin denen hormon- FSH
ları üretirler. İnhibin hormonu protein yapılıdır,
androjenlerin estrojenlere dönüşmesini sağlar ve
Testosteron
folikül stimülan (uyaran) hormonunun (FSH) ve
hipofizdeki üretimini baskılar. Seminifer tüpçükle- Estrojen
İnhibin
rin dış aralıklarında Leydig hücreleri vardır. Leydig
hücreleri kolesterolü kullanarak testosteron hor-
monu üretirler. Kolestrolden üretilen ve steroid ya- Androjenik
pıda olan testosteron erkeklerde günde 4-9 mg ka- ve
Estrojenik Testis
dar üretilir. Çok az da olsa dişi de testosteron üretir. Etkiler
Testosteron en az üç farklı hormona dönüşür ve veya
Yumurtalık
bunlardan biri de dihidrotestosterondur. Testos-
teron ve ondan üretilen erkek üreme hormonlarına
topluca androjenler denir. Androjenlerin kandaki Şekil 8.11 Hipotalamus, hipofiz ve üreme organları (testis
ve yumurtalık) arasındaki hormonal etkileşimler (düz
miktarı artarsa hipofizden LH ve hipotalamustan
çizgiler uyarıcı, kesik çizgiler baskılayıcı etkiyi belirtir).
GnRH üretimini baskılayabilir (Şekil 8.11).
Testosteron hormonu erkeklerde dişilere oranla
daha fazladır ve daha etkilidir. Bu etkiler aşağıda
özetlenmiştir: dikkat
1. Doğumdan hemen önce testislerin karın Buluğ çağına girmiş erkeklerde ikincil cinsiyet özel-
boşluğundan skrotum içine inmesini sağlar. likleri kısaca şu şekilde özetlenebilir:
2. Spermlerin en son gelişmelerini ve semini- a. İç üreme organları olan seminal vesiküller, bulbo-
fer tüpçük lümeni içine çıkmalarını sağlar. üretral bezler ve prostat büyüyüp salgı yapmaya
3. Kandaki düzeyi artınca hipotalamustan go- başlarlar.
nadotropin releasing hormon (GnRF) ve b. Dış üreme organları olan skrotum pigmentlenerek
hipofiz bezinden LH ile FSH hormonları- kıvrımlı hâle gelir ve penis büyür.
nın üretimini baskılar. c. Gırtlak büyür ve ses telleri kalınlaşıp uzayarak er-
keksi sesin oluşması başlar.
d. Kemikler ve kaslar gelişerek geniş bir omuz ama
Erkekliğin oluşmasını Y kromozomu ve dar bir kalça ortaya çıkar.
onun ürettiği testosteron hormonu sağlar. e. Biraz saldırgan, hareketli davranış ve karşı cinse
Dişi bir cenine gebe hayvana eğer bolca olan ilgi artar. Erkeksi kişilik başlar.
testosteron verilirse genetik olarar dişi f. Bedenin kıllanması artar. Sakal çıkar, göğüs kılla-
(XX) ceninde erkek üreme organları geli- nır ve erkeğe özel saç şekli oluşur.
şir. Ya da erkek ceninin testisleri çıkarılırsa g. Yağ bezlerinin çalışması artar ve sivilce (akne)
bu ceninde dişi üreme organları gelişir. oluşmasına yatkınlık gelişir.

230
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

Spermin Yapısı ve Görevi

Erkek buluğ çağına erdikten sonra her gün ortalama
100-300 milyon sperm (döl) üretir. Üretilen spermin
Her bir sperm ya 22+X veya 22+Y kromo-
sayısı yaş ilerledikçe azalsa da erkek ölene kadar sperm
zomu bulundurur. Bazı hastalıklı durum-
üretmeye devam eder. Tam gelişmiş bir sperm, dişinin yu-
larda XXY veya X0 gibi anormal durumlar
murta hücresini bulup içine girmek için donanım kazan- olabilir.
mış olur. Yaklaşık 70 mikron uzunluğu olan sperm baş,
orta bölüm ve kuyruktan oluşur (Şekil 8.12a). Baş bölge-
sini bir bere gibi saran bir akrozom vardır. Akrozomun içinde dişinin yumurta hücresinin dış kabuğunu
parçalayıp açan enzimler depo edilmiştir. Başın içinde 23 adet erkek kromozomu gizlenmiştir. Orta
bölgede bolca mitokondri vardır ve bunlar spermin hızlı hareket edebilmesi için gerekli olan enerjiyi
üretirler. Kuyruk kamçı hareketleri yaparak spermin dakikada 1-4 mm hızla ilerleyip yumurta hücresini
bulmasını sağlar.

Epididim
Testislerde üretilmiş olan spermler epididime geçerler. Her erbezinin boyunca, arkasına yerleşmiş, vir-
gül şeklinde ve 4 cm kadar uzunluğunda 2 tane epididim vardır. Her epididimin içine yerleşmiş kıvrılmış
tüpsü yapılar vardır (Şekil 8.10a). Tüplerin uzunluğu 6 metreyi bulabilir ve lümenlerini kaplayan siliyalı
hücreler vardır. Spermler gelişmelerini burada tamamlarlar ve bunun için 18 saat ile 10 güne gereksinim
duyarlar. Olgun spermler yaklaşık bir ay kadar burada depo edilebilirler. Spermlerin dışarıya atılması ge-
rektiğinde tüplerin duvarındaki düz kaslar kasılarak spermi ileri doğru vaz deferense iterler. Eğer dışarı
boşaltılmazlarsa burada ölürler ve kalıntıları bedene emilir.

Spermler

Akrozom

Baş Kabuk
İçeri giren
sperm Stoplazma
Yumurta
Hücresi
Orta Bölge

Çekirdek

(b)

Kuyruk

(a)

Şekil 8.12 a. Bir spermin yapısı

b. Yumurta hücresinin döllenmesi

231

Uzaklaştırıcı Kanalcık = Duktus (Vaz)
Deferens
Epididimin alt uçundan devam eden tüpsü ya-
pının çapı genişleyerek vaz deferens olur. Yaklaşık
45 cm uzunluğu vardır. Her iki testisin arkasından
yukarı doğru çıkarak, spermatik kordun içinden
geçip kan damarları ve sinirlerle beraber karın du-
varını delip geçerek karın boşluğuna girer (Şekil
8.9). İki ayrı kanal hâlinde sidik torbasının yan
taraflarından ve üstünden aşarak arkaya doğru ve
sonra aşağıya doğru inerler. Sidik torbasının arka
alt yanlarında genişleme (ampul) yaparlar. Sonra
seminal vesiküllerin kanallarıyla birleşerek ve pros-
tatın içinden geçerek penis içine açılırlar. Tüpün
duvarında 3 sıra kas olduğundan, erkeğin boşalma-
sı anında tüp çok güçlü kasılmalarla içindeki sper-
mi penise doğru gönderir. Gerektiğinde spermler
dışarıya atılmadan vaz deferens içinde birkaç ay
bekleyebilirler.
Erkekleri kısırlaştırma yöntemlerinden
biri vasoktemidir. Testisin skrotumu ke-
silerek içerdeki vaz deferens kanallara ula-
şılır ve kanallardan ufak birer parça kesile-
rek çıkarılır, kalan uçlar bağlanır. Testisler
sperm üretmeye devam eder ama spermler
penise ulaşamaz ve ölürler. Kısırlık gelişir.
Seminal Vesikül
Kıvrımlı bir yapısı olan 2 tane küçük kesedir.
Sidik torbasının arka-alt tarafında ve rektumun
önündedir (Şekil 8.9). Her birinin yaklaşık 5 cm
kadar uzunluğu vardır. Dişi bedenine bırakılan
spermlere enerji sağlamak içinde bolca fruktoz
şekeri vardır. Seminal vesikül salgısı çinde alkalin
fosfataz, fibrinojen, bazı prostaglandinler ve bolca
mukus da bulunur. Penis içinin (üretra) ve vajina
içinin asit yapısını yok etmek için seminal vesikül-
lerin sıvısı bazik (alkali) yapıdadır. Dışarı atılan se-
menin yaklaşık % 60 kadarını seminal vesikülün
salgısı oluşturur.
Vaz deferens ile seminal vesikül kanalları birle-
şerek kısa bir fırlatma (ejekülatör) kanalı oluşturur-
lar. Bunlar sidik torbasının arkasındadırlar ve 2 cm
kadar uzunlukları vardır. Bu kanallar prostat bezi-
nin içinden geçerek üretraya açılır. Erkeğin boşal-
ması anında güçlü bir şekilde kasılarak vaz deferens
232
Hormonal ve Üreme Sistemi Fizyolojisi
ve seminal vesiküllerden gelen salgıları penis içine
(üretraya) fırlatırlar (Şekil 8.9).
Prostat Bezi
Sadece erkeklerde bulunan prostat bezi kestane
büyüklüğündedir. Sidik torbasının hemen altında ve
üretra başlangıcının üst ve yanlarındadır (Şekil 8.9).
Fırlatma kanalı ve üretra prostatın içinden geçerler.
İç yapı olarak birçok küçük salgı bezleri ve kanalla-
rından oluşur. Bu hâliyle iç yapısı bir incirin iç yapı-
sına benzer. Kalsiyum, sitrat iyonu, fosfat, pıhtılaşma
enzimleri içeren ve süte benzer beyaz bir sıvı üretir.
Semene süt rengini prostat salgıları verir. Dışını kap-
layan bir kapsülü vardır. Bu kapsül semenin dışarı fır-
latılması sırasında vaz deferensle aynı anda kasılarak
prostatın içini semene karıştırmış olur. Prostat salgısı
da hafif alkalidir. Erkekte yaş ilerledikçe prostat bü-
yümesi ve prostat kanseri sık görülen sorunlardır.
Bulboüretral Bezler
Prostat bezinin alt yakınına yerleşmiş, salgısını
üretraya gönderen, bezelye tanesi büyüklüğünde
iki tane bezdir (Şekil 8.9). Çiftleşmeden önce, pe-
nisten dışarı çıkan renksiz bir sıvı üretirler. Çift-
leşme sırasında kayganlığı sağlayan, mukus yapıda,
alkali ve yapışkan bir sıvıdır.
Penis
Üremeyi sağlamak için erkeğin ürettiği ersuyu-
nu (semeni) dişinin vajinasına iletmek ve işemek
için kullanılan bir organdır (Şekil 8.9). Yapı olarak
3 adet silindirik yapıdan oluşur. Bunlar penisin üs-
tünü ve yanlarını kaplayan 2 tane kavernoz kor-
puslar, alt taraftan öne doğru uzanan bir tane sün-
gerimsi korpus ve süngerimsi korpus içinde uzanan
bir tane süngerimsi üretradır (sidik kanalı). Sün-
gerimsi korpus penisin uç bölgesinde genişleyerek
penis başını (glans) oluşturur (Şekil 8.13). Üçlü
yapıyı bir arada tutan ve derinin hemen altında
bulunan bağ doku vardır. Bu üç yapının hepsi de
bolca kan damar ağı içerir. Kan damarları burada
geniş boşluklar (sinüsler) oluşturur.
Erkek üreme sisteminde görülebilecek ak-
saklıklar genel olarak 1. testis inmemesi,
2. fıtık, 3. enfeksiyon, 4. tümörler ve 5.
kısırlıktır.
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
Kan
damarları
Kavernoz
korpuslar
Süngerimsi
korpus
Şekil 8.13 Penisin enine kesiti ve iç yapısı
Penis Nasıl Uzayıp Sertleşir?
Normalde penis yapısındaki sinüslerin içinde
hemen hiç kan olmadığından penis pörsümüş
hâlde durur ve çok yumuşak bir yapısı vardır. Pe-
nis sertleşmesi refleks bir olaydır ve omuriliğin
bel bölgesi ile beyin düzenler. Parasempatik si-
nirler sertleşmeyi başlatır, sempatik sinirler dur-
durur. Özellikle penis başına dokunma, görsel,
işitsel, koklama ve düşünsel duyularla gelen uyar-
tılar parasempatik yolla penisin atardamarlarına
ulaşıp onları nitrik oksit (NO) aracılığıyla geniş-
letip içlerinin kanla dolmasına neden olur. Kan
doldukça penisin toplardamarlarına baskı yapar,
kapatır, kan penisten dışarı kaçamaz ve sertleşme
devam eder (Şekil 8.13). Gelen uyartının şiddeti-
ne ve dolan kan miktarına göre az veya çok sert-
leşme olur. Olay 5-10 saniye içinde hızlıca gelişir.
Sertleşmenin cinsel ilişkiyi gerçekleştiremeyecek
düzeyde az olması veya ilişkiyi yeterince sürdü-
rememesi sık görülen sertleşme bozukluğu (im-
potans) sorununu doğurur. Bu sorunun neden-
leri çok çeşitli olabilir. 40-70 yaş arası erkeklerin
yaklaşık onda birinde bu sorun görülebilir. Bu
tür sorunların çoğunu çözebilen pompa ve ilaçlar
vardır.
Üst taraf
Penis
derisi
Alt taraf Üretra
Boşalma (Ejekülasyon)
Boşalma ersuyunun (semenin) penisten dışa-
rıya atılmasını sağlayan ve omurganın bel bölge-
sinde oluşan spinal bir reflekstir. Bu refleksi diğer
uyaranların yanı sıra genellikle penisteki sürtün-
me (mekanik) uyartıları yeterli düzeye ulaşınca
olur. Sempatik sinirin uyarmasıyla epididim, vaz
deferens, fırlatma kanalları, prostat ve seminal ve-
siküller önce salgılarını penisin üretrası içine dol-
dururlar. Sonra üretradaki kasların kasılmalarıyla
semen (bel) dışarı fırlatılır. Boşalma sırasında si-
dik torbasının çıkışındaki sfinkter kapandığı için
sidik dışarı çıkıp semenle karışamaz veya semen
sidik torbasına kaçamaz. Penis sertleşmişken işe-
me olayı gerçekleşemez. Boşalma anında bütün
beden kaslarında ritmik kasılmalar, kalp atışında
ve kan basıncında artmalar (orgazm) olur. Erken
veya geç boşalma sorunlarını bir hekime danış-
makta yarar vardır.
Semen
Semen kelimesiyle eş anlamlı olarak ersuyu,
atmık, bel ve meni kelimeleri de kullanılmaktadır.
Semenin içinde %10 vaz deferens salgısıyla karış-
233

mış spermler, %30 prostat salgısı ve %60 seminal
vesikül salgısı vardır. Birazcık mukus ve bulboü-
retral salgısı da vardır. Seminal vesikül salgısı en
çok olanıdır ve en son bu salgılandığından penis
içini yıkayarak spermleri dışarıya uzaklaştırır. Her
boşalmada yaklaşık 2.5 – 4 ml semen dışarı atılır
ve bunun her mililitresinde yaklaşık 100 milyon
sperm vardır. Sağlıklı sperm oranı en azından 20
milyon/mL arasında olmalıdır. Sağlıklı sperm sa-
yısı 20 milyon/mL’den az olan erkekler kısır sayı-
lır. Yani, dişi yumurta hücresini tek bir spermle
dölleyebilmek için en azından 100 milyon kadar
spermin dişiye aktarılması gerekir. Mukus seme-
nin koyu kıvamı ve prostat salgısı süt rengini oluş-
turur. Penis içindeki üretrayla sidik de dışarı atıl-
dığı için asidiktir. Dişinin vajinasının içi de asidik
yapıdadır. Bu asidik durumlar dışarıdan gelebile-
cek mikroorganizmalara karşı koruyuculuk yapar
ama spermlere de zarar verebilir. Bu nedenden,
asit yapıyı nötr duruma getirmek için semen biraz
alkalidir.
Üreter
Fallop
Tüpü
Yumurtalık
Karın
Boşluğu
Sidik
Torbası
Mons
Pubis
Klitoris
Büyük
Dudak Küçük
Dudak
Şekil 8.14 Dişi üreme sisteminin genel görünümü
234
Hormonal ve Üreme Sistemi Fizyolojisi
Dişi Üreme Fizyolojisi
Dişi üreme sistemi erkek üreme sisteminden
çok farklıdır ve döngüseldir (ritmik). Dişilik te-
meldir ve erkeğe dönüşebilmesi için Y kromozu-
munu taşıyan tohum gerekir. Yani dişilik ekilebilen
tarlaya benzetilebilir. Erkek tohum (sperm) üreten
yapıdır. Kadın üreme sistemi iki temel kavram için
vardır. Birincisi kadın bedeninin gebeliğe hazır-
lanması, ikincisi ise gebelik dönemidir. Dişi üre-
me sisteminde yumurtayı üretip besleyen, gebelik
oluşturan ve süt yapan yapılar vardır. Dişide birin-
cil üreme organı olarak iki tane yumurtalık (gonat-
lar =ovaryumlar) ve ikincil üreme organları vardır.
İkincil üreme organları olarak iki tane yumurta
(Fallop) tüpleri, bir rahim (uterus), bir vajina, bir
vulva (dış genital) ve bir çift memedir (Şekil 8.14).
Semen genellikle beyazımsıdır. Bazen sa-
rımsı bir renk de alabilir ama normaldir.
Eğer meni pembemsi veya kanlı olursa he-
kime başvurmada yarar vardır.
Böbrek
Rahim
Serviks
Rektum
Üretra Vajina Anüs
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

Yumurtalıklar
Yumurtalıklar (ovaryumlar) erkekteki testislere karşılık gelir ve yumurta (gamet) üretirler. Kalça kemik-
lerinin oluşturduğu boşluğun üst taraflarına sağlı sollu yerleşmiş iki yumurtalık (ovaryum) vardır (Şekil
8.14). Bunlar beden boşluğuna belirli bağlarla bağlanmış olarak askıda dururlar. Her biri yaklaşık badem
büyüklüğünde ve 3 gram kadardırlar. Kız bebek daha doğmadan (fetus) her
iki yumurtalıkta toplam 7 milyon kadar yumurta üretilir. Bunlar mayoz bö-
lünmelerini henüz tamamlamamış ilkel yumurtalardır. Bu yumurtalar de-
dikkat
Erkeğin buluğ çağına er-
vamlı yok olurlar ve kız çocuğu buluğ çağına geldiğinde toplam 300 bin tane
dikten sonra ve ölene kadar
yumurta ancak kalır. Bir kadın normal üreme ömrü boyunca geriye kalan
üreme hücresi ürettiğine
yumurtaların ancak 400 kadarını sağlıklı olarak yumurtlar. Ovaryumun gö-
ama dişinin daha doğma-
revleri kısaca sıralanırsa;
dan yumurta hücrelerini 1. fetus döneminde az gelişmiş yumurtalar üretmek,
ürettiğine ve doğurganlık 2. az gelişmiş yumurtaların ergenlikten sonra olgunlaşmalarını sağlamak,
yaşamı boyunca bunları 3. olgunlaşmış bir yumurtayı dışarı atmak (ovulasyon Şekil 8.15) ve
birer birer yumurtlayarak
4. hormon üretmek. Dişi cinsiyet hormonlarından önemli olanlar, steroidden
bitirdiğine dikkat ediniz.
yapılan estrojenler ile progesteron ve protein kökenli inhibin hormonlarıdır.

Fallop
korpus tüpü
luteum
gömülen
zigot
döllenme

Fallop
yumurtalık
tüpü
ağzı
rahim gövdesi
gelişmiş yumurtlama yumurta
folikül

rahim kanalı

spermler

rugalar
klitoris
vajina
küçük dudak
üretra ağzı

büyük dudak
vajina ağzı

(a) (b)
Şekil 8.15 Dişi üreme organları
a. Vajina, rahim, Fallop tüpleri ve yumurtalıklar
b. Vulva

235

Yumurta (Fallop) Tüpleri
Bunlara yumurta tüpleri, Fallop tüpleri veya
uterus (rahim) tüpleri de denir. Rahimden sağa ve
sola doğru yumurtalıklara kadar uzanan tüplerdir
(Şekil 8.15). Her birinin uzunluğu ortalama 10 cm
kadardır ve yapıları 3 tabakadan oluşur.
1. seroz bağ doku,
2. kas doku (çevresel ve uzunlaması düz kas-
lardan oluşur),
3. mukoza tabakası. Mukoza tabakası mukus
üretir ve siliyalı tek sıra epitel hücreleri vardır.
Fallop tüplerinin yumurtalıklara kadar ulaşan
uçları kirpiklidir ve yumurtalığı sarmıştır. Kirpikle-
rin hareketi bir tür emme işlemi oluşturarak yumur-
talıktan dışarıya çıkan yumurtayı tüpün içine doğru
çeker. Siliyalar ve düz kas kasılmaları yumurtalıktan
rahime doğru süpürme hareketi yaparak tüp için-
deki yumurtayı rahime doğru gönderirler. Yumurta
hücresi yumurtlama olduktan sonra yaklaşık 5 gün
bu tüplerin içinde kalabileceğinden, tüpler bu süre
içinde yumurtanın beslenmesini de sağlarlar.
Rahim (Uterus, Döl Yatağı, Ana
Rahmi)
Bir tane rahim vardır ve tepe aşağı duran ar-
muda benzer. Yaklaşık 7.5 cm uzunluğu, 5 cm ge-
nişliği ve 2.5 cm derinliği vardır. Üst tarafı sidik
torbasının üstüne yerleşmiştir, alt tarafı sidik tor-
basının arkasıyla rektumun arasındadır. Armudun
geniş olan kısmına fundus, orta bölgesine gövde ve
armudun boyun kısmına serviks denir. Serviks va-
jinaya bağlanır ve dışarı açılır. Rahmin içi boştur
ve bu boşluk T harfine benzer. T harfinin kolları
Fallop tüplerine bağlıdır (Şekil 8.14).
Döl yatağı üç tabakadan oluşur. Lümene
bakan erdometriyum âdet kanamaları sı-
rasında parçalanarak dışarı atılır.
Uterusun yapısı üç tabakadan oluşur:
1. İç boşluğu (lümeni) saran mukoz tabakaya
endometriyum denir. Burası bazal ve fonk-
siyonel denen iki tabakadan oluşur.
2. Ortadaki kas tabakada çevresel, uzunla-
masına ve çapraz düz kaslar vardır. Buraya
miyometriyum denir ve en kalın olanıdır.
Kaslar kasılarak doğuma yardım eder.
236
Hormonal ve Üreme Sistemi Fizyolojisi
3. Rahmin dışını saran seroz tabaka rahmi
karın boşluğuna ve diğer organlara bağlar.
Rahimde çok yoğun bir damar ağı vardır.
Uterus insan türünün devamlılığı için ol-
mazsa olmaz bir organdır. Rahmin görevleri
kısaca;
• Gebelik olmadığı zamanlarda adet kanama-
larının olduğu yerdir.
• İnsan embriyosunun yerleştiği yerdir. Be-
bek doğuma kadar rahme yerleşmiş olarak
anne bedeninde parazit bir yaşam sürdürür.
• Güçlü kasları doğum anında kasılarak be-
beğin doğmasını sağlar.
Vajina
Ön tarafındaki üretra ile sidik torbası ve arka
tarafındaki rektumun arasına yerleşmiştir. Halk
arasında hazne veya delik de denir (Şekil 8.14).
Genişleyebilen, tekrar kapanabilen ve penisin gir-
diği tüpsü bir yapıdır (Şekil 8.15a). Dış açıklığın-
dan başlayıp uterusun serviksine kadar uzanan,
yukarıya ve arkaya doğru yönelmiş, ortalama 7-9
cm uzunluğu olan bir kanaldır. Yapısında sünge-
rimsi bağ doku, onun altında düz kas ve en dışta
(lümene bakan taraf ) tırtıklı (rugalı) mukoza ta-
bakası vardır. Vajinada çeşitli salgı bezleri olsa da
kendi salgısı çok fazla değildir ama bol olan uterus
salgısı buraya akarak kayganlık sağlar. Dış açıklığın
ağzında mukoza tabaka kızlık zarı denen bir yapı
oluşturur. Kızlık zarı deliklidir, bazen de deliksiz
olabilir. Bu durumda adet kanaması dışarı çıkama-
yacağı için delik açılması gerekir. Bu zar bazen ken-
diliğinden bazen de ilk çiftleşmeyle yırtılabilir. Bu
zarın geri kapanma özelliği olduğundan bazen de
evli kadınlarda bile yırtılmamış görünümü alabilir.
Kızlık zarının durumuna bakarak bekaret kontrolü
yapmak her zaman doğru sonuç vermeyebilir. Va-
jinada bakteriler vardır ve bunlar vajina içini asi-
dik yaparlar. Asidik yapı diğer mikroorganizmalara
karşı koruma amaçlı olabilir. Vajinanın görevleri;
Rahmin başlıca görevleri şunlardır: 1.
gebeliğin olmadığı zamanlarda adet ka-
namalarını yapmak, 2. gebelik süresince
cenine yataklık edip beslemek ve 3. kasıl-
malar yaparak doğuma yardım etmek.
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
• Erkek semenini kabul etmek,
• Adet kanamalarının dışarı atılmasını sağla-
mak ve
• Gebelik sonunda doğum kanalı olarak gö-
rev yapmak diye kısaca özetlenebilir.
Dış üreme organlarının dışa açılan kısım-
larında erkekte sadece bir tane üretra ağzı,
dişide ise üretra ve vajina ağzı olarak iki
ayrı açıklık vardır.
Dişi üreme sisteminde dışarıdan görülebilen
yapılara topluca vulva denir (Şekil 8.15b). Bun-
lar mons pubis, büyük dudaklar, küçük dudaklar,
klitoris ve salgı bezleridir. Mons veneris (pubis)
= Venüs dağı anlamına gelen ve vajinanın hemen
üst bölgesinde bulunan tümsekdir. Buluğa erdik-
ten sonra dişide estrojen hormonları arttığı için
bu bölgede yağ birikmesine ve kıllanmaya neden
olur (Şekil 8.14). Erkekte estrojenler çok az oldu-
ğundan bu tümsek yapı oluşmaz. Mons pubisten
aşağıya doğru inen dudak şeklinde iki tane deri
kıvrımı büyük dudak olarak adlandırılırlar. Bunlar
erkekteki skrotuma özdeş yapılardır. Dış tarafı pig-
mentli ve kıllıdır ama iç yüzünde kıl yoktur. İç ta-
raftaki yağ ve mukus
bezlerinin salgıları
burayı nemli tutar.
dikkat Büyük dudakların
Dişi dış üreme açıklığında iç tarafındaki kıv-
hem üreme sisteminin baş- rımlara küçük du-
langıç açıklığı (vajina ağzı) daklar denir ve daha
hem de boşaltım sistemi küçük, kılsız, bolca
açıklığı (üretra ağzı) vardır. kan damarı bulunan
Bu açıklıklar birbirine çok pembemsi yapılar-
yakın olduğundan bu böl- dır. Küçük dudak-
gede olabilecek bir mikrop ların arasında kalan
kapması hem Fallop tüp- bölgeye vajina girişi
lerinin ağzından çıkarak denir. Bu bölgeye
karın boşluğuna kadar hem vajina ağzı, üretra
de üretradan böbreklere ka- ağzı ve salgı bezleri
dar yayılabileceğinden çok ağızları açılır. Salgı
tehlikeli olabilir. Dişide dış bezleri uyarılınca bu
üreme açıklığı çok temiz bölgeyi ıslatır ve kay-
tutulmak zorundadır. ganlaştırırlar. Küçük
dudakların üst ta-
raftaki birleşme bölgesinde klitoris (bızır) bulunur.
Bızır erkekteki penise eş değer, 2 cm kadar bir ka-
lıntıdır. İçine kan dolarak sertleşebilir. Bolca sinir
sonları olduğundan duyarlı bir organdır. Dişide
üretra klitoris içinden geçmez ve klitorisin arka alt
tarafından ayrı bir kanalla dışarı açılır (Şekil 8.14).
Meme Bezleri
Meme erkekte de bulunur ama görev yapmaz.
Halk arasında memeye yanlışlıkla göğüs dendiği
olur. Göğüs omuzların altında ve diyaframın üs-
tünde olan bedenin ön bölgesidir. Bedenin bu ön
bölgesine bağır da denir. Meme göğüsün üstüne
yerleşmiş iki organdır ve meme demek ayıp değil-
dir. Memeler aslında bir üreme organı bile değil-
dir. Çocuk doğduktan sonra süt üreten ve bebeği
besleyen belki de beslenme organıdır. Göğüsün ön
duvarındaki pektoriyal kaslara tutunmuş, ikinci ile
yedinci kaburgaların üstüne denk düşen bölgeye
bağlanmış bir çift meme vardır. Yeri ve şekli ırklar
arasında, hatta bireyin belirli yaş dönemlerine göre
farklılık gösterebilir. Bolca yağ doku ve içinde biri-
ken yağ bulundurur. Meme büyüklüğü depo ettiği
yağ oranı ile yaklaşık doğru orantılıdır. Dişilerde
ergenlik döneminde gelişirler ve dişi doğurduktan
sonra süt üretmeye başlar (Şekil 8.16).
Memelerin ürettiği süt yeni doğan bebe-
ğin bütün ihtiyaçlarını karşılayacak dü-
zeyde besleyici ve koruyucu gerekli mad-
deleri içerir.
Memenin dış ön ucunda bir meme başı (ucu)
vardır. Meme başından dışarıya süt kanalları açılır.
Her meme başının etrafında daha koyu renkli 3-5
cm çapında meme aylası denen bölge vardır. Meme
ucunda ve ayladaki düz kaslar uyarıldıklarında ka-
sılarak meme başını dikleştirebilir. Meme içeride
bağ dokuyla 20 kadar bölmeye (loba) ayrılmıştır.
Her lob daha küçük bölmelere ayrılır. Bu bölmeler
içinde üzüm salkımına benzeyen, ter bezleri ve tü-
kürük bezlerini andıran yapılar vardır. Bunlar süt
üretir ve her bez birer kanalla dışarıya açılırlar. Me-
menin gelişmesini estrojenler sağlar, süt üretimini
progesteron hormonu ve üretilmiş sütün salınma-
sını da oksitosin hormonu yapar.
237

Deri
Yağ dokusu
Süt bezi
Süt kanalı
Ayala
Meme başı
Süt bezi
Şekil 8.16 Dişi memesinin iç yapısı
Dişide Üreme Döngüsü
Dişi üreme sistemi, buluğ çağına erip âdet
kanamalarının başlamasıyla menopoz arasında-
ki yaklaşık 40 yıllık üreme süresince döngüseldir
(periyodiktir). Yalnız, bu döngü dişi gebe olduğu
sürece oluşmaz. Kişiden kişiye değişse de bu döngü
normal olarak 22 ile 45 gün arasında sürer ve or-
talama 28 gün (4 hafta) olarak kabul edilir. Dört
haftalık bu döngü süresince birçok değişiklikler
olur ve bunların dışa vuran en belirgin olanı âdet
kanamasıdır. Diğer değişiklikler yumurtalıklarda,
rahimde, vajinada, hormonlarda, beden ısısında ve
duygusal durumlarda olur. Dişideki döngüsel olay-
ların birçoğu Şekil 8.17’de toplu olarak verilmiştir.
Hormonal Döngü
Buluğ çağına erdikten sonra beynin hipotala-
mus bölgesinde gonadotropin salgılatan (releasing)
hormon (GnRH) periyodik olarak salgılanmaya
başlar (Şekil 8.17a). GnRH hipofiz bezinin ön ta-
rafına gider ve oradan folikül (follicule) uyaran (sti-
mulating) hormon (FSH) ile lütenize (luteinizing)
hormon (LH) salgılatır. Hormonların üretilmesi ve
salınması dişi döngüsünün belirli evrelerinde azalıp
çoğalabilir (Şekil 8.17b ve d).
238
Hormonal ve Üreme Sistemi Fizyolojisi
Yumurtalık (Ovaryum) Döngüsü
Buluğa eren dişinin yumurtalıklarında toplam
300 000 ile 400 000 yumurta kalmıştır. Buluğda
FSH hormonunun artmasıyla bir yumurtalıktaki
ilkel yumurta hücrelerinden 10-25 tanesi birden
farklılaşmaya başlarlar (Şekil 8.17c). Farklılaşma
başlangıcı birinci gün olarak kabul edilir. Bu fark-
lılaşma evresi 14 gün sürer. On dördüncü güne
gelindiğinde bir tane yumurta kalmış diğerleri
yok olmuştur. Kalan yumurtanın boyutu pek bü-
yümemiş ve yaklaşık 115 mikron kadardır fakat
etrafındaki yapılar gelişerek toplam boyut 1.5 cm
kadar olmuştur. Yumurta hücresinin etrafındaki
yapılara topluca folikül denir. On dördüncü güne
gelindiğinde hipofizden salınan FSH ve LH hor-
monlarının düzeyi çok artmıştır (Şekil 8.17b). Bü-
yümüş folikülün ortasında yumurta hücresi durur,
etrafındaki yapılar bolca estrojen ve inhibin hor-
monları salgılar. Bu nedenden on dördüncü güne
gelindiğinde estrojen hormonlarının düzeyi de çok
artmıştır (Şekil 8.17d). Tam on dördüncü günde
yumurtalık dış duvarı çatlar ve yumurta hücresi dı-
şarı çıkar. Bu olaya yumurtlama (ovulasyon) denir
(Şekil 8.17c). Yumurtlamayı artmış LH çok etkiler.
Folikül dışarı atılmaz, yumurtalıkta kalır. Yumur-
tasız kalmış foliküle korpus luteum (sarı cisim) de-
nir ve bolca progesteron hormonu üretmeye baş-
lar (Şekil 17d). Sarı cismin ürettiği estrojenler ve
progesteron emdometriyumun yaşamasını ve salgı
yapmasını sağlar. Fallop tüpünün ağzındaki kir-
piksi yapılar dışarı çıkmış olan yumurtayı emerek
tüpün içine doğru çekmeye başlar. Yumurta, dişi
bedeninde yaklaşık 2-3 gün yaşamını sürdürebilir.
Eğer yumurtlamadan 2 gün önce veya yumurtla-
dıktan 2 gün sonra dişinin bedenine penisle sperm
aktarılırsa döllenme olacaktır. Döllenme genellikle
Fallop tüpleri içinde olur ve rahime yerleşmek üze-
re hareketine devam eder (Şekil 8.15a).
Yumurtlama sırasında yumurtayla beraber
yumurtalıktar dışarı çıkan çok az orandaki
kan âdet kanaması değildir ama bazı ka-
dınlarda hafif sancı yapabilir.
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

Şekil 8.17 Dişi üreme sisteminde görülen

GnRF
döngüsel olayların toplu sunumu
Hipotalamus
Her döngü 28 güne göre ayarlanmıştır.
(a) a. Hipotalamus ve hipofiz bezleri
b. LH ve FSH döngüsü
c. Yumurtalık döngüsü
Hipofiz
d. Estrojenler ve progesteron döngüsü
e. Endometriyum döngüsü

LH Miktarı

(b)

FSH LH FSH Miktarı

1 14 28
ilkel
foliküller
(c)

korpus
Yumurtlama luteum
Progesteron
Miktarı
Estrojenler Estrojen
Miktarı
(d)

Progesteron

1 5 10 15 20 25 28
si
işme
gel
min
Rah

(e) esi
Ka

elişm
na

in g
Ka

ma

m
Rah
na
ma

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 1 2
Günler

239

Rahim (Menstural) Döngüsü
Eğer döllenme olmamış ise yumurtalık dön-
güsünün birinci günde rahmin endometriyum
tabakası bozularak parçalanmaya başlar (Şekil
8.17e). Bu parçalanma sonunda endometriyum
parçaları ve kan dışarı atıldığı için kanama (adet
görme) başlar. Kanama yaklaşık 4-6 gün sürer ve
kesilir. Yumurtalıktaki yumurta etrafında çoğalan
folikülün bolca ürettiği estrojen hormonu kana-
ma bitince rahmin tekrar gelişmesini sağlar. Eğer
döllenme olursa embriyo rahme yerleşeceğinden,
rahmin endometriyum tabakası embriyo için ge-
lişip hazırlanmaya başlar. Kanamanın bitiminden
itibaren bu gelişme dönemi yaklaşık 11 gün sürer.
Sonra endometriyumun salgı dönemi başlar. Sal-
gısının çoğu şeker deposu ve mukustur. Bu evre
yaklaşık 12 sürer. Spermle döllenmiş yumurta ge-
lip endometriyuma gömüleceği için eğer döllenme
varsa endometriyum doğum olana kadar yaşamını
sürdürür. Eğer döllenme yoksa endometriyum tek-
rar dökülmeye ve kanamaya başlar, ortalama 5 gün
sürer (11 gün + 12 gün + 5 gün = 28 gün). Kana-
ma başlayınca yumurtalıktaki korpus luteum yok
olmaya, yeni bir grup folikül farklılaşmaya ve yeni
bir döngü oluşur.
estrojen = östrojen
Menstral döngü sırasında özellikle yumurtla-
maya yakın vajinada hafif büyüme ve salgı artması
olabilir. Yumurtlama anından hemen önce dişinin
beden ısısı yaklaşık bir derece artabilir, duygusallaş-
ma ve bazen de çiftleşme isteği artabilir.
Dişideki üreme döngüsünü kısaca özetlemek
gerekirse:
Dişinin gebeliği boyunca yumurtlama ve
âdet kanamaları olmaz. Dişideki üreme
döngüsü durmuştur ama gebelik döngüsü
başlamıştır.
a. 1-5 gün. Kanama başladığı ilk gün ve beşin-
ci gün boyunca sürer. Kanama döneminde
korpus luteum yok olmaya başladığı için
onun ürettiği estrojen ve progesteron aza-
240
Hormonal ve Üreme Sistemi Fizyolojisi
lır. Normalde, bu iki hormon arttığı zaman
hipofize baskı yapıp FSH ve LH üretimini
azaltır. Kanama süresince estrojen ve pro-
gesteron azalması FSH ve LH baskılarını
kaldırdığı için hipofiz daha fazla FSH ve
LH üretmeye başlar. Artan FSH ile LH yeni
bir gurup folikülün farklılaşmasını başlatır
ve yumurtalık döngüsü başlamış olur.
b. 6-12 gün. Yumurtalık döngüsüyle farklılaş-
maya başlayan 10-25 folikül yok olduğun-
dan tek bir folikül kalır ve daha da büyür.
Bu folikül 5-7 gün bolca estrojen ve inhibin
üretir. Estrojen ve inhibin hipofizden FSH
üretimini biraz azaltır ama artmış estrojen
endometriyumun büyümesini devam ettirir.
c. 12-13 gün. Hipofizden LH üretimi aşırı
artar, beden ısısı birazcık artar. Yumurta ge-
lişimi devam eder ve folikülden bazı enzim-
lerle prostaglandinlerin üretimi artar.
d. 14. gün. Enzimler ve prostaglandinler yu-
murtalık duvarını parçalayıp yumurtlamayı
(ovulasyonu) başlatır.
e. 15-25 gün. Korpus luteum oluşur ve est-
rojen ile progesteron üretir. Bu hormonlar
rahmin daha da gelişip salgı yapmasını uya-
rırlar fakat hipofize etki ederek FSH ve LH
üretimini baskıladıkları için yeni folikül
grubu gelişmeye başlayamaz.
f. 25-28 gün. Eğer döllenme olmazsa korpus
luteum ölmeye başlar, estrojen ile progeste-
ron üretimi azalacağı için hipofize olan bas-
kı kalkar ve tekrar FSH ve LH üretmi art-
maya başlar. Yeni bir döngü başlamış olur.
Dişi Üreme Hormonlarının Etkileri
Yumurtalık tarafından üretilen dişi üreme hor-
monlar 18 karbonlu steroidden oluşmuş estrojenler
(estron, estriol, estradiol), 21 karbonlu steroidden
oluşmuş progesteron, protein yapılı inhibin, relak-
sin ve hipofizden salınan FSH ile LH hormonları-
dır. Dişilerde az oranda da olsa testosteron üretilir.
En önemli dişilik hormonu estrojen =östrojenler-
dir. Bunların içinde de estradioldür.
Steroitten (yağ) ve proteinden oluşmuş
yaklaşık 20 kadar hormon dişi üremesi ve
gebeliği sırasında görev alırlar.
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
Estrojenlerin dişideki etkileri özet olarak şun-
lardır:
1. Yumurtalığın ve yumurtaların büyümesini
uyarır.
2. Fallop tüpleri, rahim ve vajinanın büyüyüp
salgı yapmasını sağlar.
3. Buluğ çağında dış üreme organları ve me-
melerin gelişmesini sağlar.
4. Kemik ve kas büyümesini sağlar.
5. Hipotalamus ve hipofizden üreme hor-
monlarının üretimini baskılar.
6. Beden yağ oranını ayarlar ve ateroskleroza
karşı korur.
7. Menopozdan sonra kandaki düzeyi düşer ve
“sıcak basmasına” neden olur.
Progesteronun etkileri özet olarak:
1. Rahmin salgılarını artırır.
2. Fallop tüpleri ve rahmin kasılmalarını azaltır.
3. Memelerin büyümesini sağlar.
4. Doğuma kadar süt üretimini baskılar.
5. Beden ısısını artırır.
Döllenme
Dişi yumurtası yumurtalıktan çıktıktan sonra
Fallop tüpü içine çekilir. Döllenme oluşana kadar
ortalama 4 günlük bir ömrü vardır ve döllenme ol-
mazsa ölür. Spermler vajinaya bırakıldığında top-
lam sayıları 150 - 400 milyon kadardır. Spermler
dişinin vajinasında ilerleyip, rahmi geçip Fallop
tüplerindeki yumurta hücresine ulaşmak zorunda-
dırlar (Şekil 8.15a). Bu yolculuk için ortalama 2
günlük ömürleri vardır. Yani yumurtlama olduk-
tan sonra 2 gün içinde döllenme olması gerekir.
Yumurtaya ortalama 200 kadar sperm ulaşır ve
hepsi birden yumurtanın kabuğunu delip açmaya
uğraşırlar (Şekil 8.12b). Spermlerin baş bölgesinde
bulunan akrozom içindeki enzimler kabuğu parça-
lar ve sadece bir tane sperm çekirdeğini yumurta-
nın içine boşaltır. Bir sperm çekirdeğini boşaltınca
başka bir spermin girmesine yumurta izin vermez
ve etrafına hemen bir duvar örer. Sperm girdikten
sonra yumurta hücresi mayoz bölünmesini tamam-
lar ve kromozom sayısını 23 tek kromozoma indir-
ger (haploid olur). Yumurta haploid olunca daima
1 tane X kromozomu vardır (22 + X ve 22 + X).
Sperm çekirdeğinin içinde bulunan 23 kromozom
yumurta içinde serbest kalır ve yumurtanın 23 kro-
mozomuyla bir araya gelir. Toplamda yarısı sperm-
den yarısı yumurtadan gelen 46 kromozomlu yeni
bir diploid hücre (zigot) oluşur. Yumurtaya giren
sperm eğer X kromozomu taşıyorsa yumurtanın X
kromozomuyla eşleşir ve 45 + XX olur ve bu bir
kızdır. Eğer sperm Y kromozomu taşıyorsa yumur-
tanın X kromozomuyla birleşir ve 45 + XY olur.
Bu bir oğlandır. Görüldüğü gibi çocuğun cinsi-
yetinin erkek veya kız olması tamamen babaya
bağlıdır, cinsiyet belirlemede annenin hiç bir
rolü yoktur. Erkeğin ürettiği tohumun X veya Y
kromozomu taşımasına bağlıdır.
Bir yumurtayı dölleyebilmek için erkek
tarafından bir defada vajinaya yaklaşık
400 milyon sperm bırakılır. Döllenmeye
hazır bir yumurtanın normal şartlarda bu
spermlerden kurtulması mümkün değildir.
Doğum Kontrolü
Doğum kontrol yöntemleri çoktur ve hekime
danışarak en sağlıklı olanını öğrenip uygulamak
önemlidir. Burada gebeliği önleme yöntemlerinin
kısa bir özeti sunulmuştur.
1. Gonadların çıkarılması. Erkekte testislerin,
dişide yumurtalıkların ameliyatla alınması-
dır. En kesin yöntemdir fakat geri dönüşü
yoktur. Bedenin hormonal dengesi bozul-
duğu için sağlıklı olmayabilir.
2. Rahmin çıkarılması. Kesin kısırlık yönte-
midir ve geri dönüşü yoktur.
3. Tüp bağlama. Ya erkekte testislerden çıkan
vaz deferensler kesilerek (vazoktemi), ya da
dişide Fallop tüpleri kesilerek sperm ile yu-
murtanın buluşması önlenir.
4. Ritim yöntemi. Dişinin yumurta üretmesi
belirli zamanlarda olduğundan ve yumurta-
nın kısa bir ömrü olduğundan yumurtlama
evresinde çiftleşme yapmayarak uygulanmış
olur. Yumurtlama döngüsünün 22 ile 45 gün
arasında değişmesi ve ritmi takip etmenin
güç olması bu yöntemin uygulanmasını çok
zorlaştırır. Çok önerilmeyen bir yöntemdir.
5. Haplar. Progesteron ile estrojen içeren hap-
lar kullanılarak yumurtlama engellenebilir.
241

Kimyasal hapların olumsuz yan etkileri çok
olduğu için kullanmadan önce hekime da-
nışmada yarar vardır.
6. Kimyasal madde kullanımı. Dişinin kullan-
dığı ve sperm öldürücü köpük, krem ve jel
olarak çeşitli maddeler vardır ama olumsuz
yan etkileri olabilir.
7. Alet kullanımı. Dişi serviksinin ağzına ko-
nan diyafram veya rahim içine yerleştirilen
rahim içi aletleri (RİA) kullanabilir. Bilinçli
kullanılabilirse sağlıklı olabilir.
8. Erkeğin prezervatif (kondom) kullanması
kolay, sağlıklı ve koruyucudur.
Gebelik ve Doğum
Yumurtanın sperm tarafından döllenmesi ge-
nellikle yumurta Fallop tüplerinin içindeyken olur.
Spermle döllenmiş yumurta, artık zigot, hiç dur-
madan mitoz geçirip büyüyerek Fallop tüpünden
aşağı doğru hareket etmeye devam eder ve rahme
ulaşır. Bu yolculuk yaklaşık 3 gün sürer rahmin
içine gömülür ve bir etene (plasenta) geliştirerek
doğuma kadar anneden beslenmeye başlar (Şekil
8.15a). Zigot yabancı bir canlı olduğu için anne-
nin bedeni bu yabancıyı neden reddetmediği açık
değildir. İlk 8 haftalık dönemdeki yavruya dölet
(dölüt=embriyo), doğuma kadar geçen süredekine
bebecik (fetus=cenin) denir. Fetusu anneye bağla-
yan etene (plasenta) ve göbek bağı oluşur. Ceninin
solunum, boşaltım, sindirim sistemleri çalışmadığı
için plasenta ve göbek bağı yoluyla anneden besle-
nir ve artık ürünlerini anneye vererek temizletir. İlk
3 aydan sonra plasenta kendi hormonlarını (estro-
jenler, progesteron, inhibin ve insan koriyonik go-
nadotropin gibi) üreterek gebeliğin sürmesini sağ-
lar. Gebelik süresince fetus doğrudan anneye bağlı
yaşam sürdürdüğü için gebelik boyunca annenin
kalp atışları ve dolaşım sistemi, akciğerleri, böbrek-
leri ve beslenme sistemi normalden daha çok çalış-
mak zorunda kalır.
Gebeliğin ilk aylarında gebenin bedeninde
bulantı ve kusmayla belirginleşen bir çok
fizyolojik değişiklikler olabilir. Nedeni pek
bilinmese de plesenta ürettiği aşarı estro-
jenler veya yeni bir canlının (cenin) varlı-
ğına karşı gebe bedenin tepkileri olabilir.
242
Hormonal ve Üreme Sistemi Fizyolojisi
Normal gebelik süresi son âdet kanamasının bi-
rinci gününden saymaya başlanırsa 40 hafta (280
gün), yumurtlama ve döllenmeden saymaya baş-
lanırsa 38 hafta sürer. Rahimdeki miyometriyum
tabakasının kasları doğum kasılmalarına otuzuncu
haftadan itibaren başlayabilir. Hipofizden salınan
oksitosin hormonu doğuma yakın çok artar ve re-
laksin hormonu aracılığıyla karmaşık bir olay olan
doğum gerçekleşir. Doğumda bazen birden fazla
bebek olursa ikiz denir. Tek spermle döllenmiş bir
yumurta mitoz geçirirken iki tane cenine dönüşürse
birbirinin aynısı tek yumurta ikizi oluşur. Bazen tek
yumurta üçüzü de oluşabilir. İki veya daha fazla yu-
murta oluşur ve bunların her biri ayrı spermler tara-
fından döllenirse birbirine benzemeyen farklı ikiz,
üçüz veya dördüz oluşabilir (Şekil 8.18). Doğumun
hemen ardından plasenta (eş) düştüğü için estrojen
ve progesteron hormonlarının üretimi azalır ama
hipofizden prolaktin ve oksitosin üretilmeye başlar.
Prolaktin hormonu memedeki süt bezlerine etki
ederek süt üretimini başlatır. Oksitosin de emme
olayının uyarmasıyla daha çok üretilir ve üretilmiş
sütün meme bezlerince salınmasını hızlandırır. Pro-
laktin hormonu üretildiği sürece yeni folikül geliş-
mesini baskılar ve yumurtalık döngüsü başlayamaz.
Bu durum çoğu annede yeni bir gebeliğin oluşması-
nı engellediği için emzirme doğal doğum kontrolü
olarak kullanılır ama güvenilir değildir.
Eğer yumurta Fallop tüpüne girmeyip pe-
riton boşluğunda kalır ve orada döllenirse
ya da döllenen yumurta rahime inmeyip
Fallop tüplerine gömülürse dış gebelik
oluşur.
Gebe kalındığında plasenta insan koriyonik
gonadotropin (human chrorionic gonadotropin =
HCG) hormonu üretir. Üretim gebeliğin yaklışık
onuncu gününde başlar ve iki ay sonra en yüksek
düzeye çıkar. Bu hormon korpus luteumun gebelik
süresince yaşamını ve görevini devam ettirmesini
sağlar. Hormon gebelerde idrarla dışarı atılır. Bu
hormonun idrardaki varlığına bakılarak gebelik
testi yapılır.
Herhangi bir ciddi sağlık sorunu olmadığı sü-
rece, normal doğum yapmak ve en az ilk altı ay
bebeği emzirmek sağlıklı fizyolojik yaşamın bir
parçasıdır.
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

Yumurta Hücresi
Sperm

Zigot

Cenin

Tek Yumurta İkizleri Tek Yumurta Üçüzleri

Çift Yumurta İkizleri İki Yumurta Üçüzleri Üç Yumurta Üçüzleri

Şekil 8.18 İkiz oluşma olasılıkları

Menopoz sırlığın dışında, üreme çağındaki genç insanların

Kadınlarda 40 - 50 yaş civarında âdet kana- %12 kadarında kısırlık görülebilir. Bu tür kısır-
maları düzensizleşmeye başlar. Bunun nedeni, bu lığın %30 kadarı erkekten, %45 kadarı dişiden,
yaşa gelene kadar yumurtlama sürdüğü için çok %20 kadarı her iki cinsiyetten birlikte ve %5 ka-
az sayıda yumurta kalmıştır ve bunlar hormon- darının da nedeni belirsizdir. Günümüzde çoğu
lara yeterince yanıt veremez. Kısa bir süre sonra kısırlık cerrahi girişimler, ilaçlar ve yapay döllen-
hemen hiç yumurta kalmaz, âdet görmeler ke- meyle giderilebilmektedir.
silir. Dişilerde âdet kesilmesine menopoz denir.
Menopoz doğal fizyolojik bir olaydır. Menopoza
girmiş kadınların beden fizyolojilerinde birçok Üreme sistemleri ile ilgili yaşanabilecek
değişiklikler olabilir. Folikül kalmadığından yete- her türlü sorunun hiç çekinmeden bir he-
rince estrojen üretilemez. Östrojen azlığı rahmin kime danışmak kişinin ve ailesinin sağlığı
ve vajinanın küçülmesine, FSH ve LH gibi bazı açısından son derece yararlıdır.
hormonların artmasına neden olur. Hormonal
değişiklikler, sıcak basması, gece terlemesi, uyku
bozukluğu, dolaşım sistemi değişiklikleri gibi bir
dizi fizyolojik olayları başlatır. Fizyolojik kısırlık
oluşur. Dişilerde yaşla ortaya çıkan fizyolojik kı-

243
 Hormonal ve Üreme Sistemi Fizyolojisi

Yaşamla İlişkilendir

İlkokula başlamış olan Sevgi arkadaşlar ara-
sı konuşmalarla, kendi bildiklerinin birleştirerek
çocuğun anne karnında nasıl oluştuğu konu-
sunda biraz bilgi edinmiştir. Kafasında kendine
göre bazı yorumlar yapmış fakat işin içinden çı-
kamamıştır. Bebek annelerin karnında durduğu-
na göre, sorularını annesine sormaya karar verir.
Sevgi uygun bir zamana denk getirir ve annesine
“ben nasıl oldum” diye sorar. Hazırlıksız yakala-
nan anne çocukken kendine söylenenleri anımsar
ve “seni leylek getirdi” der. Bu açıklama Sevgi’ye
yeterli gelmez. Konuyu okul arkadaşlarına açar
ama gülüşmelerin ötesinde yeterli bir açıkla-
ma elde edemez. Leylek uydurmasına zaten pek
inanmamaktadır. Annesinin kendine doğruyu
söylemediğine karar verir ve annesini zor durum-
da bırakmak için bir gün ansızın “ beni leyleğin
getirdiğini kabul etsem bile leylek beni senin
karnına nasıl koydu” diye annesine sorar. Annesi
şaşırır ve ne diyeceğini kestiremez. Sevgi’ye “ bu
konuyu babanla bir konuşayım sana açıklama ya-
parız” der. Eşiyle konuşur ama Sevgi’ye nasıl bir
açıklama yapmaları gerektiğini bilemezler. Soru-
nu Sevgi’nin öğretmenine iletmeye karar verirler.
Öğretmen deneyimlidir ve yeterli bilgiyi topla-
dıktan sonra bütün sınıfa açıklama yapmaya ka-
rar verir. “Kafasında oluşan soruların peşine dü-
şüp doğruyu öğrenmek için sonuna kadar gittiği
için Sevgi arkadaşınıza teşekkür ederim. Sizler de
doğru bilgiyi edinmek için elinizden gelen çabayı
gösterin ve peşini bırakmayın. İçinizde tavukla
horozun, kedilerin veya koyunla koçun zama-
nı gelince çiftleştiklerini görenleriniz olmuştur.
Tavuk içerisinde minik yumurta üretir. Horoz
da çiftleşme anında tavuğa spermlerini aktarır.
Spermlerden bir tanesi yumurtaya girer ve döller.
Döllenmiş yumurtaları tavuk yumurtlayarak bi-
riktirir. Sonra onların üstünde kuluçkaya yatar ve
21 gün sonra civcivler çıkar. Koyunlar da yumur-
ta üretirler. Koç spermlerini koyuna aktarır ve yu-
murta döllenmiş olur. Yalnız, koyunlar döllenmiş
yumurtayı dışarı çıkarmazlar, içlerinde kalır ve
orada gelişir. Büyüyerek kuzu olur ve koyun ku-
zusunu doğurur. İnsanlar da aynı koyunlar gibi
ürerler. Baba ürettiği spermlerini anneye aktarır
ve annenin ürettiği yumurta döllenmiş olur. Döl-
lenen yumurta annemizin karnında büyür, gelişir
ve dokuz ay sonra annemiz bizi doğurur. Zaten
hepiniz annelerin gebe kaldığını sonra da kardeş
doğurduğunu bilirsiniz. Yani, annenin yumurta-
sına babanın sperminin girmesiyle çocuk oluşur.
Başka birileri bu işe karışmaz ve çocuk vermez.
Zamanı geldiğinde artık sizler çocuklarınıza ley-
lek masalı gibi uydurma açıklamalar yapmaz, bi-
limsel gerçekleri araştırır, bulur, öğrenir ve uygun
bir dille açıklarsınız”

ÖÇ 3 Üreme fonksiyonlarının düzenlenmesini açıklayabilme

Araştır İlişkilendir Anlat/Paylaş

Doğum kontrol yöntemleri Sperm ve yumurta hücre-

İkiz ya da üçüz oluşumu na-
arasında en güvenilir yön- lerinin oluşum süreçlerini
sıl gerçekleşir, tartışınız.
tem hangisidir? karşılaştırınız.

244
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
ÖÇ 1 Hücreler arası haberleşme
çeşitlerini açıklayabilme
Hücreler Arası Haberleşme
ÖÇ 2 Hormonların yapı ve
fonksiyonlarını açıklayabilme
Hormonal (Endokrin) Sistem
Çok hücreli bir yapıdan oluşan insan bedeni çevresindeki ve be-
den içindeki değişimlerden her daim etkilenmektedir. İnsanın
sağlıklı bir yaşam sürebilmesi için gerek çevresindeki gerekse
beden içerisindeki bu değişiklikleri geç olmadan algılamalı ve
bölüm özeti
bu değişikliklere cevap vererek uyum sağlamalıdır. Bunu yapa-
mazsa yaşam kalitesi düşer. Hatta ilerleyen dönemlerde ölüm
bile gözlenebilir. Örneğin, hava çok soğuk ya da sıcak olduğun-
da dahi beden ısısı her daim 36-38 °C’de tutulmalıdır. Bedenin
bu tür değişikliklere uyum gösterebilmesinde 2 temel beden sis-
temi görev alır. Bunlar sinir sistemi ve hormonal sistemdir. Be-
den içinde ve dışında oluşan değişiklikleri algılayan başta sinir
sistemi olmak üzere bu sistemler olumsuz durumla mücadele
ederler ya da olumsuz durumdan kaçarlar. Bir hücrede mey-
dana gelen haber ancak diğer hücrelere iletildiğinde bir anlam
taşır. Bedende yemek sonrası kan şekeri yükseliyor ve bu durum
pankreasa iletilmiyorsa ya da pankreasa iletiliyor pankreas in-
sülin salgılıyor ama insülin ilgili hücrelere ulaşamıyorsa bunun
hiçbir anlamı olmaz. Bu nedenle hücreler arası iletişim sağlıklı
bir şekilde sağlanmalıdır. Hücreler bu iletişimde kendileriyle,
komşu hücreleriyle ya da uzaktaki hücrelerle bağlantı kurarlar.
Hormonlar genel olarak steroid, amino asit ve peptid-polipep-
tid yapılı olarak sınıflandırılmaktadır. Steroid hormonlar ve
amino asit türevi olan hormonlar hücre zarından kolaylıkla ge-
çerek hücre içindeki reseptörlerine doğrudan bağlanır. Oluşan
hormon-reseptör kompleksi hücre çekirdeğindeki DNA iplik-
lerine bağlanarak özgül genlerin transkripsiyonunu başlatır. Ad-
renal medulladan salgılanan amino asit türevi norepinefrin ve
epinefrin gibi hormonlar hücre zarını geçemedikleri için hücre
zarında bulunan reseptörlerine bağlanırlar. Bu reseptörler iyon
kanallarıdır. Reseptöre hormon bağlanmasıyla birlikte iyon ka-
nalları açılır ya da kapanır. İyon kanallarının açılıp kapanmaları
özellikle kas hücreleri üzerinde önemli zar değişikliğine neden
olur. Gelen uyartının özelliğine ve şiddetine bağlı olarak hüc-
re zar potansiyelinde uyarılma ya da baskılanma olur. İnsülin
gibi hücre zarını geçemeyen peptit yapılı hormonlar da hücre
zarındaki reseptörlerine bağlanırlar. Bu tip hormonların resep-
töre bağlanması reseptörde yapısal değişikliğe yol açar. Böylece
reseptörde normalde aktif olmayan hücre içindeki enzim bölge-
leri aktif hâle geçer. Hücre zarını geçemeyen bazı hormonlar da
hücre zarındaki reseptörlerine bağlandıktan sonra zarda bulu-
nan bazı enzimleri aktifleştirir. Bu enzimler de hücre içerisinde
ikinci habercileri oluştururlar. İkinci haberciler hücrede çeşitli
biyokimyasal olayları başlatan ya da durduran moleküllerdir.
245
 Hormonal ve Üreme Sistemi Fizyolojisi

ÖÇ 2 Hormonların yapı ve
fonksiyonlarını açıklayabilme

Bedende birçok hormonal bez bulunmaktadır. Bu bezlerden

Hormonal (Endokrin) Sistem önemli olanları hipofiz bezi, adrenal korteks, tiroid bezi, para-
tiroid bez, pankreas, ovaryum ve testisledir. Bu bezlerin tamamı
dolaylı ya da doğrudan hipotalamusun kontrolü altındadır. Hi-
bölüm özeti

potalamustan kaynaklanan sinirsel uyartılar aracılığıyla hipofiz

arka bezinden oksitosin ve ADH; hipofiz ön lobundan ise diğer
tüm bezleri etkileyen hormonlar salgılanmaktadır. İşte tüm bu
işlerin kontrol merkezî bir anlamda hipotalamustur. Hipotala-
mus sinir sistemindeki hemen hemen bütün kaynaklardan bilgi
alır. Bu nedenle hipotalamus hormonal sistem ile sinir sistemi
arasındaki bağlantıyı kuran köprüdür. Hipotalamusta salgılanan
hormonlar hipofiz bezinin çalışmasını düzenlerler. Hipofiz bezi
salgılamış olduğu birçok hormonla diğer birçok bezin çalışmasını
düzenler. Hipofiz bezinin hormonal fonksiyonları hipotalamus-
tan gelen hormonal ya da sinirsel etkilerle düzenlenir.
Büyüme hormonun salgısının kontrolü hipofiz ön lobundan sal-
gılanan büyüme hormonunun salgılanmasını sağlayan büyüme
hormonu salgılatıcı hormon (GHRH) ve büyüme hormonunun
salgılanmasını baskılayan somatostatin (GHIH) ile kontrol edilir.
Büyüme hormonunun salgılanması özellikle uzun süreli açlıkta,
protein eksikliğinde ve kan şekeri düşüklüğünde (hipoglisemi-
de) artmaktadır. Ön hipofiz hormonlarından büyüme hormonu
hariç hepsi etkilerini başka bezleri etkileyerek gösterirken büyü-
me hormonu etkisini tüm beden hücreleri üzerinde doğrudan
gösterir. Büyüme hormonunun bedendeki genel etkisi çoğalma
potansiyeli olan tüm hücrelerde çoğalmayı uyarmasıdır. Ayrıca
büyüme hormonu, beden hücrelerinde protein yapımını arttırır,
enerji için yağ asitlerinin kullanılmasını sağlar, kıkırdak ve kemik
dokuda büyümenin uyarılmasını sağlar.
Tiroid bezinin esas hormonları T4 ve T3 hormonlarıdır. Ti-
roid hormonlarının salınımını hipotalamustan salgılanan TRH
uyarımlı TSH artırır. Tiroid hormonlarının reseptörleri hemen
hemen bütün hücrelerde bulunur. Tiroid hormonlarının etki-
leri yavaş başlar ancak uzun sürelidir. Tiroid hormonları bazal
metabolizmayı hızlandırır.Tiroid hormonları özellikle büyüme
dönemindeki çocuklarda beynin büyümesini ve gelişmesini
uyarır, çok sayıdaki genin çekirdekteki transkripsiyonunu artı-
rır. Tiroid hormonları kemik dokusunun büyümesi ve gelişme-
si için de gereklidir. Tiroid hormonları sindirim sisteminde gli-
kozun emiliminde artışa, glikozun hücrelere alınımının artışına
ve hücrelerce glikozun yıkımının (glikoliz) artışına neden olur.
Tiroid hormonları yağların enerji olarak kullanılmasını uyarır.
Tiroid hormonlarının etkisiyle kalp hızı ve debisi artar. Tiroid
hormonalrının etkisiyle solunumun derinliği ve hızı artar. Ti-
roid hormonları sindirim sistemindeki sıvıların salgılanmasını
ve kasların hareketlerini artırır. İştahı ve besin alınımını artırır.

246
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
ÖÇ 2 Hormonların yapı ve
fonksiyonlarını açıklayabilme
Hormonal (Endokrin) Sistem
ÖÇ 3 Üreme fonksiyonlarının
düzenlenmesini açıklayabilme
Üreme Sistemi ve Hormonları
Böbrek üstü bezinin dış kısmına böbrek üstü bezi korteksi;
içteki kısmına ise böbrek üstü bezi medullası denir. Adrenal
medullanın salgıları epinefrin ve norepinefrindir. Adrenal kor-
teksin salgıları ise steroid yapısındaki hormonlardır. Adrenal
korteks hormonların salgısı esas olarak hipofiz ön lobundan
bölüm özeti
salgılanan ACTH ile kontrol edilir. Adrenal korteksten salgıla-
nan glikokortikoidler, bedende şeker ve protein metabolizma-
sına etki eden steroidlerdir. Kortizol, kortikosteron, kortizon,
prednizon, metilprednizon, dekzametazon en iyi bilinen gli-
kokortikoidlerdir. Mineralokortikoidler, hücre dışı sıvı hacmi
ve iyon dengesinin sürdürülmesinde etkili olan steroidlerdir.
Aldosteron, dezoksikortikosteron, kortikosteron, kortizol, kor-
tizon mineralokortikoid etki gösteren hormonlardır. Cinsiyet
steroidleri olan estrojenler ve androjenler ise üreme fonksiyon-
larının düzenlenmesinde görev alan steroidlerdir.
Pankreas karın boşluğunun üst tarafında ve bel omurlarının ön
kısmında yerleşik bir organdır. Pankreasta bulunan asinüs hüc-
releri ekzokrin bir fonksiyon olarak sindirim ile ilgili enzimleri
salgılar. Pankreasın endokrin bez fonksiyonunu ise Langerhans
adacıklarında üretilen hormonlar gerçekleştirir. Pankreas Langer-
hans adacıkları 3 tipte hücre içerir: alfa, beta ve delta hücreleri.
Langerhans alfa adacıklarından glukagon, beta adacıklarından
insülin ve delta adacıklarından somatostatin salgılanır. İnsülin ve
glukagon kan şekeri düzenlemesinde görev alan esas hormonla-
dır. Somatostatin ise her ikisini de baskılayan bir hormondur.
İnsanların kendine benzeyen yeni bireyler oluşturarak türünün
varlığını sürdürmesine üreme denir. Dişi ve erkeklerde üreme
organlarının yapısı ve işleyişi farklıdır. Bu farklılık genetik yapı
ve hormonlardan kaynaklanır. Erkeklerde birincil üreme organı
iki adet testistir. Erbezlerinin kendine özgü tüpsü yapısı vardır.
Testisler spermlerin ve androjenlerin üretildiği yerdir. Serto-
li hücreleri spermlerin farklılaşmasını ve gelişmesini sağlarlar.
Seminifer tüpçüklerin ara bölgelerindeki Leydig hücreleri hor-
mon üretirler. Spermler üretilirken sayıları çoğalır, farklılaşarak
kuyruk edinirler ve mayoz bölünme geçirdikleri için haploid
olurlar. Üretilen her bir sperm ya 22 + X veya 22 + Y kromozom
taşır. Bu nedenden, doğacak çocuğun cinsiyetinin tek belirleyi-
cisi babadır ve annenin hiç bir rolü yoktur. Her testisin arkasın-
da kıvrımlı tüpçükler içeren 2 tane epididim vardır. Seminifer
tüpleri terk edip lümene çıkan kuyruklu spermler epididime
gelir ve olgunlaşmalarına devam ederler. Gerektiğinde spermler
burada bir ay kadar kalabilirler. Yaklaşık 45 cm uzunluğunda 2
tane vaz deferens karın boşluğuna girer ve sidik torbasının arka
alt tarafından üretraya açılır. Olgunlaşmış spermler gerektiğin-
de yaklaşık 2 ay kadar vaz deferens içinde bekleyebilirler.
247
 Hormonal ve Üreme Sistemi Fizyolojisi

ÖÇ 3 Üreme fonksiyonlarının
düzenlenmesini açıklayabilme

Sidik torbasının arka yan taraflarına yerleşmiş sağlı sollu 2 tane semi-
Üreme Sistemi ve Hormonları nal vesikül vardır. Bunlar testosteron hormonunun etkisiyle spermleri
besleyen ve üretrayı temizleyen salgı yaparlar. Yine sidik torbasının
altında ve içinden üretranın geçdiği bir tane prostat bezi vardır. Bazik
yapıda olan prostat salgısı semene süt rengini kazandırır. Prostatın aşa-
bölüm özeti

ğı ön bölgesinde bir çift ve bezelye büyüklüğünde bulboüretral bezler

vardır. Bu bezler, sertleşmiş penisten semenden önce çıkan renksiz ve
penisin kayganlığını artıran bir salgı üretirler. Üretilen spermleri dişiye
aktarmaya ve işemeye yarayan bir tane penis vardır. Yapısında bir tane
süngerimsi korpora ve 2 tane kavernoz korpora vardır. Gelen değişik
uyartılarla penis atardamarları genişler ve içlerine bolca kan dolmaya
başlar. Kan doldukça toplardamarlara baskı yaparak kapatır ve kanın
penisten geri kaçmasını engelleyerek penisin uzamasını ve sertleşme-
sini sağlar. Erkekte cinsel birleşmenin merkezindeymiş gibi görünse
de penis asla üremenin merkez organı değildir.
Her atımda yaklaşık 4 mililitre semen penisten dışarı çıkar. Bu se-
menin içinde 400 milyon kadar sperm ile spermleri besleyen ve
koruyan maddeler vardır. Yumurta hücresini dölleyebilmek için bir
tane sperm gerekir fakat döllenme olayının gerçekleşebilmesi için se-
mendeki toplam sperm sayısının 80 milyonun altına düşmemesi ve
yumurtaya ulaşan sperm sayısının 200 kadar olması gerekir.
Dişi üreme organları yumurtalıklar (gonatlar), Fallop (uterus)
tüpleri, rahim (uterus), vajina ve vulvadır. Yumurtalıklar pelvis
boşluğunun üst tarafına sağlı sollu yerleşmişlerdir. Dişi üreme
hormonları olan estrojenleri, progesteronu ve inhibini üretirler.
Yumurtalıklar kız çocuğu daha doğmadan önce yumurta üre-
tirler ve buluğ çağından itibaren her 4 haftada bir tane yumur-
tayı yumurtlamayla (ovulasyonla) dışarı atarlar. Bu yumurtayı
Fallop tüpleri emerek alır ve rahme doğru gönderir. Yumurta
uterus tüpü içindeyken eğer sperm gelirse döllenme genellikle
bu tüp içinde olur. Sidik torbasının üstüne yatmış ve ters duran
armuda benzeyen bir tane rahim vardır. İçi boştur ve Fallop
tüplerine bağlanmıştır. Dışta seroza, ortada kaslı miyometru-
yum ve en içte lümene bakan endometriyum tabakaları vardır.
Endometriyum tabakası dişi gebe değilken âdet kanamalarının
olduğu ve döllenmiş yumurtanın gömülüp gebelik süresince
geliştiği yerdir. Doğum sırasında miyometriyum güçlü kasıl-
malarla doğuma yardım eder.
Menstural döngü, döllenmiş yumurtayı kabul etmek için en-
dometriyumun (rahmin) her ay hazırlanmasıdır. Yumurtalık
döngüsü, her ay bir yumurtanın yumurtlanır duruma getiril-
mesidir. Bu döngüleri takip eden hormonal döngüler de vardır.
Döngülerin başlamasını hipotalamustan ürtilen gonadotro-
pin salgılatan hormon (GnSH) tetikler. GnSH hipofiz bezine
iner ve oradan FSH ile LH üretir. FSH yumurtalıktaki ilkel
foliküllerin farklılaşmasını başlatır ve estrojenlerin üretimini
hızlandırır. LH foliküllerin farklılaşmalarına katkıda bulunur,
estrojenlerin ve progesteronun üretimine yardım eder ve yu-
murtlamayı (ovulasyonu) başlatır. Estrojenler dişi üreme organ-
larının büyümesini, gelişmesini ve devamlılığını sağlar. İkincil
cinsiyet özelliklerinin gelişmesinin ve devamını da sağlarlar.
Progesteron estrojenlerle birlikte endometriyumun gelişmesini
ve memelerin süt üretimi için hazırlanmasını sağlar.

248
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

ÖÇ 3 Üreme fonksiyonlarının
düzenlenmesini açıklayabilme

Menstural döngünün ilk gününde, eğer döllenme yoksa endo-

Üreme Sistemi ve Hormonları metriyum parçalanmaya başlar. Beş gün boyunca dışarıya kan,
mukus ve ölü hücre kalıntıları çıkar. Aynı anda yumurtalık-
ta bir grup ilkel folikül farklılaşmaya başlar ve on dördüncü

bölüm özeti
güne kadar devam eder. LH düzeyinin çok artmasıyla 14. gün-
de yumurta dışarı çıkar (ovulasyon) ve FSH ile LH düzeyleri
azalmaya başlar. Ovulasyonu takiben progesteron düzeyi artar
ve bu hormon endometriyumun döllenmiş yumurtayı alması
için daha da gelişmesini sağlar. Eğer döllenme olmazsa korpus
luteum (sarı cisim) yok olur ve estrojen ile progesteron üretimi
azalır. Bu hormon azalmaları yeni bir menstural ve yumurta-
lık döngüsü başlatır. Eğer döllenme olur zigot rahme yerleşirse
korpos luteum devam eder ve yeni gelişen plasenta ile birlikte
estrojen, porgesteron ve prolaktin üretimi artar, gebelik başlar.
Gebeliğin sonuna doğru memeler süt üretimi için hazır duru-
ma getirilir. Ovaryumdaki yumurtalar bitince menopoz başlar.
Vajina âdet kanamalarının dışarı atılması, doğumda bebeğin
dışarı çıkması ve cinsel birleşmede penisin içeri alınması için
gerekli esnek bir organdır. Vulva dişi dış genital organları için
kullanılan genel bir terimdir ve mons pubis, büyük ve küçük
dudaklar, vajina açıklığı, üretra açıklığı, klitoris ve salgı bezle-
rini kapsar.

249
 Hormonal ve Üreme Sistemi Fizyolojisi

1 Bir hücrenin salgılamış olduğu hormonun 6 Aşağıdakilerden hangisi tiroid hormonu fazla-
aynı hücredeki reseptörüne bağlanmasıyla ortaya lığında ortaya çıkabilecek durumlardan biri değildir?
çıkan yanıt şekli aşağıdakilerden hangisidir? A. Psikolojik bozukluk
neler öğrendik?

A. Otokrin iletişim B. Ellerde titreme

B. Parakrin iletişim C. Kas zayıflığı
C. Nöronal iletişim D. Ekzoftalmus
D. Endokrin iletişim E. İştah azalması
E. Ekzokrin iletişim
7 Bedende glikokortikoid aktivitenin %95’in-
2 Aşağıdakilerden hangisi steroid yapılı hor- den sorumlu hormon aşağıdakilerden hangisidir?
mon örneğidir? A. Kortizol
A. Tiroksin B. Triiyodotrionin B. Kortizon
C. Adrenalin D. Testosteron C. Prednizon
E. Vazopresin D. Metilprednizon
E. Dekzametazon
3 Aşağıdakilerden hangisi hipofiz arka lobun-
dan salgılanan bir hormondur? 8 İnsülinin yapısı, salınımı ve etkileri ile ilgili
A. Büyüme hormonu aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
B. İnsülin A. İskelet kasında ve karaciğerde glikozun glikojen
C. Oksitosin şeklinde depolanmasını artırır.
D. Prolaktin B. Bedende genel olarak glikozun enerji olarak
E. Epinefrin kullanılmasını artırır.
C. Yağ dokuda ve karaciğerde yağların depolan-
masına yol açar.
4 Aşağıdakilerden hangisi hücrelerde glikoz, D. Bedende protein yapımını artırır.
protein ve yağ metabolizmasını düzenleyen adre-
E. Yağların enerji olarak kullanılmasını artırır.
nokortikal hormonların salgılanmasını sağlayan
hormondur?
A. ACTH B. FSH
9 Dışarı atılan semenin her bir mililitresinde
normal olarak yaklaşık kaç milyon sperm bulunur?
C. LH D. TSH
E. MSH A. 20 B. 50
C. 80 D. 100
5 DİT ve MİT moleküllerinin bir araya gelme- E. 400
si ile oluşan tiroid hormon yapısı aşağıdakilerden
hangisidir? 10 Menstural döngüde ovulasyon kaçıncı günde
A. Monoiyodotrozin gerçekleşmektedir?
B. Diiyodotrozin A. 1 B. 5
C. Tetraiyodotironin C. 11 D. 14
D. Triiyodotironin E. 28
E. Paratronin

250
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi

1. A Yanıtınız yanlış ise “Hücrelerarası Haberleş- 6. E Yanıtınız yanlış ise “Tiroid Hormonlarının
me” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Sentezi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

2. D Yanıtınız yanlış ise “Hormon Yapısı ve Resep- 7. A Yanıtınız yanlış ise “Böbrek Üstü Bezi Hormon-
törleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. C 8. E Yanıtınız yanlış ise “Pankreas ve Pankreas

Yanıtınız yanlış ise “Hipotalamus ve Hipofiz
Hormonları” konusunu yeniden gözden ge-
Bezi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
çiriniz.

4. A Yanıtınız yanlış ise “Hipotalamus ve Hipofiz 9. D Yanıtınız yanlış ise “Semen” konusunu yeni-
Bezi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. den gözden geçiriniz.

5. D Yanıtınız yanlış ise “Tiroid Hormonlarının 10. D Yanıtınız yanlış ise “Menstural Döngü” ko-
Sentezi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. nusunu yeniden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
8 Anahtarı

Canlı iç ortamının değişen iç ve dış koşullara rağmen sabit tutulması olan ho-
meostazisin sürdürülebilmesi için hücrelerin birbirleriyle haberleşmeleri gerekir.
Araştır 1 Buradaki mantık bir bilgi alan hücrenin ya da bir bilgi vermek isteyen hücrenin
bu bilgiyi diğer hücrelere taşımasıdır. Bu yollar da temel olarak endokrin yo-
lakla, otokrin yolaklar, parakrin yolaklar ve nöroendokrin olarak sınıflandırılır.

Hormonlar kimyasal olarak üç kategoride sınıflandırılmaktadır.

a. Amino asit ve türevi hormonlar: Amino asit ve türevi hormonlardan bir
kısmı hücre zarını geçemez, bir kısmı kolaylıkla geçer. Bu hormonların
reseptörlerinin bir kısmı hücre zarında, bir kısmı stoplazmada bulunur.
b. Peptit yapılı hormonlar: Bu hormonlar hücre zarını geçemeyecek kadar bü-
yük moleküllü oldukları için reseptörleri hücre zarındadır.
Araştır 2 c. Steroid hormonlar: Streroid hormonlar kolesterol yapısında oldukları için
hücre zarını kolaylıkla geçerler. Steroid hormonların reseptörleri hücrele-
rin stoplazmasında ve çekirdeğinde bulunur.
Hipfiz arka lobundan salgılanan hormonlar vazopresin diğer bilinen adıyla
antidiüretik hormon (ADH) ve oksitosindir. Bu hormonlar hipotalamustan
gelen sinirsel uyartılar sonucunda salgılanır.
Ön hipofizde 7 tane önemli hormon salgılanır. Bu hormonlar büyüme hormonu,
ACTH, TSH, Prolaktin, FSH, LH ve MSH’dır. Bu hormonların sentez ve salgılan-
ma hızlarını hipotalamustan gelen salgılatıcı ya da baskılayıcı faktörler belirler.
Tiroid hormonları folikül hücrelerde sentezlendikten sonra 4 farklı biçimde
depolanır.

251
 Hormonal ve Üreme Sistemi Fizyolojisi

Araştır Yanıt
8 Anahtarı

Bu depolanma biçimleri;
Monoiyodotrozin (MİT): Tiroglobuline bir iyot bağlanması ile oluşan mo-
Araştır 2 lekül.
Diiyodotrozin (DİT): Tiroglobuline iki iyot bağlanması ile oluşan molekül.
Tetraiyodotironin (T4): İki adet DİT molekülü bir araya geldiğinde oluşan
molekül, tiroksin.
Triiyodotironin (T3): DİT ve MİT moleküllerinin bir araya gelmesiyle olu-
şan moleküldür.
Tiroid hormonları karaciğerden safra içine kolesterolün atılımını arttırır. Hi-
potiroidli kişilerde ise tiroid hormonu yokluğunda kanda fazla miktarda ko-
lesterol birikimi gerçekleşir. Bu da arteriyoskleroza yol açar.
Böbrek üstü bezinin medulla kısmından epinefrin (adrenalin) ve norepinef-
rin (noradrenalin) salgılanır. Adrenal korteksin salgıları ise steroid yapısındaki
hormonlardır. Kortizol, kortikosteron, kortizon, prednizon, metilprednizon,
dekzametazon, aldosteron, dezoksikortikosteron, kortikosteron, kortizol, kor-
tizon ve cinsiyet hormonlarıdır.
İnsülin bedende yükselen şeker moleküllerinin kaslara girişini ve depolan-
masını arttırır. İnsülin karaciğerde de yemekten sonra kanda artan glikozun
glikojen şeklinde depolanmasını uyarır. Glikozun glikojene dönüşümünü sağ-
layan glikojen sentaz enziminin aktivitesini insülin arttırır. İnsülin bedende
genel olarak glikozun enerji olarak kullanılmasını da arttırır. İnsülin yağ do-
kuda ve karaciğerde yağların depolanmasına yol açar. İnsülin bedende protein
yapımını da arttırır.

En güvenilir ve kişinin sağlığını olumsuz etkilemeyecek doğum kontrol yön-

Araştır 3 temleri Fallop tüp bağlama, vazoktemi ve prezervatif kullanımıdır.

252
İnsan Beden Yapısı ve Fizyolojisi
Kaynakça
Aktümsek, A. (2012). Anatomi ve Fizyoloji: İnsan
Biyolojisi, Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık
Tic. Ltd. Şti.
Berrak Ç. Yeğen (Editör, 2013), Yüksekokullar İçin
Fizyoloji, İstanbul, Yüce Yayım.
Eldra Pearl Solomon (2000). İnsan Anatomisi ve
Fizyolojisine Giriş, Çeviri: L. Bikem Süzen, İstanbul,
Birol Basın Yayın Dağıtım ve Ticaret Ltd. Şti.
E.P. Widmaier, H. Raff, K.T. Strang (2014). Vander
İnsan Fizyolojisi, Vücut Fonksiyon Mekanizmaları.
Çeviren: Tuncay Özgünen. Ankara: Güneş Tıp
Kitabevleri Tic. Ltd. Şti.
Guyton ve Hall Tıbbi Fizyoloji (2014). On İkinci
Baskı, Çeviri Editörü; B.Ç. Yeğen. İstanbul:
Nobel Kitabevleri Tic.Ltd. Şti.
Hasan Veysi Güneş (2003), Moleküler Hücre
Biyolojisi, Eskişehir, Kaan Kitabevi.
K.E. Barrett, S.M. Barman, S. Boitano, H.L.
Brooks (2015).Ganong’un Tıbbi Fizyolojisi,
Çeviri Editörü; Hakkı Gökbel. İstanbul: Nobel
Kitabevleri Tic. Ltd. Şti.
Yıldırım, M. (2013). Resimli Sistematik Anatomi,
Nobel Tıp Kitabevi.
Bu ünitede kullanılan resimler Anadolu Üniversitesi
Açıköğretim Fakültesi görsel arşivinden alınan ve
editörün/yazarın çizdiği resimlerdir.
253