AÖF Kitapları Öğrenci Kullanım Kılavuzu

Öğrenme çıktıları
Bölüm içinde hangi bilgi, beceri ve yeterlikleri
kazanacağınızı ifade eder.

Tanım
Bölüm içinde geçen
önemli kavramların
Bölüm Özeti tanımları verilir.
Bölümün kısa özetini gösterir.

Dikkat
Konuya ilişkin önemli
Sözlük uyarıları gösterir.
Bölüm içinde geçen önemli
kavramlardan oluşan sözlük
ünite sonunda paylaşılır.

Karekod
Bölüm içinde verilen
Neler Öğrendik ve Yanıt Anahtarı
karekodlar, mobil
Bölüm içeriğine ilişkin 10 adet
cihazlarınız aracılığıyla
çoktan seçmeli soru ve cevapları
sizi ek kaynaklara,
paylaşılır.
videolara veya web
adreslerine ulaştırır.

Öğrenme Çıktısı Tablosu

Araştır/İlişkilendir/Anlat-Paylaş
İlgili konuların altında cevaplayacağınız soruları, okuyabileceğiniz
ek kaynakları ve konuyla ilgili yapabileceğiniz ekstra etkinlikleri gösterir.
Yaşamla İlişkilendir
Bölümün içeriğine uygun paylaşılan yaşama dair gerçek kesitler
veya örnekleri gösterir.
Araştırmalarla İlişkilendir
Bölüm içeriği ile ilişkili araştırmaların ve bilimsel çalışmaları gösterir.
Çevre Sosyolojisi

Editör

Dr.Öğr.Üyesi Oya Beklan ÇETİN

Yazarlar

BÖLÜM 1 Dr.Öğr.Üyesi Havva Ezgi DOĞRU

BÖLÜM 2 Dr.Öğr.Üyesi Duygu KAŞDOĞAN

BÖLÜM 3 Dr.Öğr.Üyesi Müjgan HACIOĞLU DENİZ

BÖLÜM 4 Dr.Öğr.Üyesi Esin Candan DEMİRKOL

BÖLÜM 5 Dr.Öğr.Üyesi Oya Beklan ÇETİN

BÖLÜM 6 Dr.Öğr.Üyesi Ferda UZUNYAYLA

BÖLÜM 7 Prof.Dr. Fuat GÜLLÜPINAR

BÖLÜM 8 Doç.Dr. Sibel GÜRBÜZOĞLU YALMANCI

 T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 4026
AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 2808

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.

“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

Copyright © 2020 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.

Öğretim Tasarımcısı
Doç.Dr. Nuray İslatince

Grafik Tasarım ve Kapak Düzeni

Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan

Dil ve Yazım Danışmanı

Öğr.Gör.Dr. Sevgi Çalışır Zenci

Ölçme Değerlendirme Sorumlusu

Ayhan Tufan

Grafikerler
Ayşegül Dibek
Gülşah Karabulut

Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Arzu Ercanlar
Beyhan Demircioğlu
Gözde Soysever
Yasin Narin
Halil Kaya
Nihal Sürücü
Handan Atman
Dilek Özbek

ÇEVRE SOSYOLOJİSİ

E-ISBN
978-975-06-3815-2

Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

ESKİŞEHİR, Temmuz 2020
2395-0-0-0-2109-V01
 İçindekiler

Modern Çevre Modern Bilim ve

BÖLÜM 1 BÖLÜM 2
Kuramları Doğa

Giriş ................................................................. 3 Giriş ................................................................. 29
Çevre Sosyolojisinin Ortaya Çıkışı: Doğa Tanımları ve İnsan-Doğa İlişkileri ...... 31
Yeni Ekolojik Paradigma ............................... 3 Kültürel Ekoloji ..................................... 32
İnsanın İstisnailiği Paradigması ........... 4 Doğanın Üretimi ................................... 32
Yeni Ekolojik Paradigma . ..................... 5
Yeni Materyalizm . ................................ 34
Ekolojik Modernleşme ve Sürdürülebilir
Modern Bilimin Ortaya Çıkışı ve Otoritesi .. 36
Kalkınma ........................................................ 6
Modern Bilimin Bilgisi .......................... 37
Ekolojik Modernleşme Teorisi ............. 8
Ekolojik Modernleşme Teorisine Modern Bilimde Doğa .......................... 39
Yöneltilen Eleştiriler ............................. 9 Modern Bilimin Eleştirel İncelemeleri ......... 40
Derin Ekoloji .................................................. 10 “İki Kültür”ün Tanımı . .......................... 42
Derin Ekolojinin Eleştirisi . ................... 11 Bilimin Dili ............................................. 42
Ekolojiye Politik İktisat Yaklaşımı . .............. 12 Antroposen ve Bilim . .................................... 43
Metabolik Yarık Teorisi ........................ 13
Koşu Bandı Üretim Teorisi ................... 14
Ekolojik Krizlere Dünya Sistemi
Yaklaşımı ................................................ 15
Ekofeminizm . ................................................ 17
Ekofeminizm İçindeki Farklı Yaklaşımlar.... 18

Kentleşme,
BÖLÜM 3 Sanayileşme ve BÖLÜM 4 Tarım ve Çevre
Çevre

Giriş ................................................................. 53 Giriş ................................................................. 75
Kentleşmenin Tanımı ve Tarihçesi ............... 53 Geleneksel Tarımdan Modern Tarıma:
Kentleşmenin Nedenleri . ..................... 55 Tarım Tarihi . .................................................. 76
Tarihsel Süreçte Sanayileşme ....................... 56 Tarımda Yeşil Devrim ........................... 78
Kentleşme Sanayileşme ve Çevre Tarım ve Monokültür ........................... 78
Etkileşimi . ...................................................... 58 Tarım ve Çevre Sorunları .............................. 79
Kentleşmenin Ortaya Çıkardığı İklim Değişikliği . ................................... 81
Sorunlar ................................................. 59 Toprak Kirliliği ....................................... 81
Kentleşme ve Çevre Sorunlarının Sürdürülebilir Kalkınma, Sürdürülebilir
İklim Değişikliği İlişkisi ......................... 60 Tarım ve Biyoçeşitlilik ................................... 83
Kentleşme ve Küresel Isınma Sürdürülebilir Tarım . ............................ 85
Tehdidi ................................................... 62 Biyoçeşitlilik .......................................... 86
Tarımda Biyoçeşitliliğin Önemi ........... 88
Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar (Gdo)....  88
Organik Tarım . .............................................. 91

iii
 Hayvan Hakları
BÖLÜM 5 ve Hayvan Refahı
Kuramları
Giriş ................................................................. 105
Hayvan Hakları Kuramı ................................ 105
Hayvan Özgürleşmesi ve Faydacılık . . 105
Hayvan Özgürleşmesi ve Doğal Haklar .. 107
Hayvan Refahı Kuramı . ................................ 110
Hayvanların Duyguları ......................... 110
Biyolojik İşlevler . ................................. 111
Doğallık ve Doğal Davranış .................. 111
Hayvan Hakları Kuramını Savunanlara
Yöneltilen Eleştiriler . .................................... 112
Hayvan Hakları .................................... 112
Canlı Hayvanlar Üzerinde Yapılan
Deneyler ................................................ 114
Hayvanların Yiyecek ve Meta
Olarak Kullanılması . ............................. 115
Vahşi Yaşamın Korunması ................... 116
Hayvan Hakları Hareketi İçindeki
Düşünce Ayrılıkları ........................................ 117
BÖLÜM 7 Ekolojik Vatandaşlık
Giriş ................................................................. 155
Ekolojik Kriz ve Krizden Çıkış Yolları ........... 155
Ekolojik Kriz ve Sonuçları . ................... 155
Ekolojik Toplumun Temelleri . ............. 157
Ekolojik Vatandaşlık Siyasetinin Temel
Parametreleri ................................................. 159
Ekolojik Vatandaşlık ve Çevre
Siyaseti.................................................... 159
Ekolojik Vatandaşlığın Özgünlüğü ...... 160
Klasik Vatandaşlık Karşısında Ekolojik
Vatandaşlık .................................................... 162
Klasik Vatandaşlığın Sınırları ............... 162
Ekolojik Vatandaşlık ve Çevresel
Yükümlülükler ....................................... 163
Ekolojik Vatandaşlık ve Sürdürülebilir
Tüketim Yaklaşımının Eleştirileri . ....... 166
Liberal Vatandaşlığın Revizyonu Olarak
Ekolojik Vatandaşlık . .................................... 168
Liberal Demokrasinin İmkanları .......... 168
Liberalizmin ve Yeşil Siyasetin
Eklemlenmesi ........................................ 169
Andrew Dobson’un Ekolojik Vatandaşlık
Teorisi ve Eleştirileri . .................................... 172
Dobson’nun Ekolojik Vatandaşlık
Anlayışının Temelleri ............................ 172
Ekolojik Vatandaşlığa Yönelik Eleştiriler ... 177
iv
BÖLÜM 6 Çevre Hareketleri
Giriş . .............................................................. 129
Çevre Hareketinin Kavramsal Olarak
İncelenmesi ................................................... 129
Kolektif Eylem ve Çevre Hareketi ....... 129
Yeni Toplumsal Hareketler
Bağlamında Çevre Hareketi ................. 130
Çevre Hareketinin Tarihsel Süreçte İlk
Gelişimi ........................................................... 132
Korumacı Hareketin Ortaya Çıkışı
ve Gelişimi ............................................ 132
Modern Çevre Hareketinin Oluşumu ve
Gelişimi ........................................................... 134
Modern Çevre Hareketinin
Düşünsel Gelişimi . ................................ 136
Uluslararası Çevre Örgütleri ................ 138
Çevre Hareketinin Dayandığı Farklı
Düşünsel Temeller ......................................... 144
Derin Ekoloji . ........................................ 144
Toplumsal Ekoloji ................................. 144
Ekososyalizm ......................................... 144
Ekofeminizm ........................................ 144
BÖLÜM 8 Çevre Eğitimi
Giriş ................................................................. 191
Çevre Eğitiminin Gelişimi, Hedef ve
Amaçları ......................................................... 192
Çevre Eğitiminde, Sürdürülebilir Çevre
Eğitimi, Ekolojı Temelli Çevre Eğitimi
ve Ekopedagojı Yaklaşımları . ....................... 194
Sürdürülebilir Çevre Eğitimi . ............... 194
Ekoloji Temelli Çevre Eğitimi . ............ 196
Ekopedagoji Yaklaşımı . ........................ 196
Öğretim Programlarında Çevre Eğitimi ...... 197
Okul Öncesi Kademesinde Çevre
Eğitimi . .................................................. 197
İlköğretim Kademesinde Çevre Eğitimi ... 198
Ortaöğretim Kademesinde Çevre
Eğitimi . .................................................. 199
Çevre Okuryazarlığı . ..................................... 200
Çevre Eğitiminde Uygulanabilecek
Yöntem ve Teknikler .................................... 202
Önsöz

Sevgili öğrenciler,
Çevre Sosyolojisi toplumsal yaşamla doğal Çevre Sosyolojisi kitabı sosyal bilimler lisans
çevre arasındaki ilişkiye odaklanır. Doğal çev- öğrencileri için kaynak kitap olarak hazır-
reyi yiyecek, giyecek, yakacak, barınma, has- lanmıştır. Kitap iki bölümden oluşmaktadır.
talıkların tedavisi gibi temel ihtiyaçları karşıla- Birinci bölümde Çevre Sosyolojisinin temel
manın yanı sıra hayvanlar ve bitkiler gibi doğal kavramları, toplumsal yapıların doğal çevre
elementleri kültürel yaşamın nesnel sembolle- ile olan ilişkisini ele alan modern çevre teori-
ri haline getirdiğimiz dikkate alındığında doğal leri, modern bilimin doğaya bakış açısı, tarım,
dünyanın toplumsal yaşamın maddi temelleri- sanayi ve kentleşmenin doğal çevre üzerin-
ni oluşturduğunu söyleyebiliriz. deki etkilerini ele alan, hangi toplumsal yapı-
lar ve insan aktivitelerinin çevre sorunlarını
Doğada doğal dünyanın yenilenmesine katkı yarattığını analiz etmeye yönelik bölümler
sağlamak bağlamında ürettiğinden daha çok yer almaktadır. İkinci bölümde, hayvan hak-
tüketen ve yok eden insanın neden olduğu ları, çevre hareketleri, ekolojik vatandaşlık
çevresel yıkımlar çok eski dönemlere dayan- ve çevre eğitimiyle ilgili toplumsal yapıda ve
maktadır. Sanayi devrimine kadar geçen sü- insan aktivitelerinde ne tür değişimlerin ger-
rede söz konusu çevre yıkımları yerel düzeyde çekleştirilmesi gerektiğine yönelik bölümler
kalmıştır. O dönemlerde aktiviteleriyle tah- bulunmaktadır.
ribata neden olan insan topluluklarının baş-
ka yerlere göç ederek terk ettikleri alanların Çevre Sosyolojisi kitabına bölümleriyle katkı-
zaman içinde doğanın kendini yenileyebilme da bulunan tüm akademisyenlerimize teşek-
özelliği sayesinde yeniden kullanıma hazır kürlerimi sunarım. Öğrencilerimize başarılar
hale gelebilmesi çevresel yıkımın insan top- dilerim.
lumlarının varlığını tehdit edecek seviyeye
ulaşmasını engellemiştir. Sanayi Devrimini ta-
kip eden iki büyük dünya savaşının toplumsal
yaşamın maddi temellerini oluşturan doğal
çevre üzerinde yarattığı yıkım ve savaş sonrası
Editör
dönemde doğal çevreden geriye kalanların ar-
tan biçimde tüketimi çevresel yıkımın küresel Dr.Öğr.Üyesi Oya Beklan ÇETİN
düzeyde toplumların var oluşunu tehdit eden
boyutlara ulaşmasına neden olmuştur. Bu
noktada doğal ve insan yapımı çevrenin insan
toplumlarıyla ilişkisi Çevre Sosyolojisinin ko-
nusu haline gelmiştir. Çevre sorunları ve çev-
resel yıkıma hangi toplumsal yapılar ve insan
aktiviteleri neden olmaktadır? Çevresel yıkım
durdurulabilir mi? Çevresel yıkımı önlemek
için toplumsal yapıda ve insan aktivitelerin-
de ne tür değişimler gerçekleştirilmelidir? Bu
sorular Çevre Sosyolojisinin temel ilgi alanını
oluşturur.

v
 Bölüm 1
Modern Çevre Kuramları
Çevre Sosyolojisinin Ortaya Çıkışı: Yeni Ekolojik Modernleşme ve Sürdürülebilir
Ekolojik Paradigma Kalkınma

1 2
öğrenme çıktıları

1 Çevre sosyolojisinin ortaya çıktığı ekolojik 2 Ekolojik modernleşme teorisi ve

krizler, insanın istisnailiği paradigması ve yeni sürdürülebilirlik kavramı hakkında bilgi
ekolojik paradigma hakkında bilgi edinme edinme

Ekolojiye Politik İktisat Yaklaşımı

3 4
4 Ekolojiye ekonomi politik yaklaşımı,
Derin Ekoloji metabolik yarık teorisi, koşu bandı üretim
3 Derin ekolojik yaklaşım hakkında bilgi teorisi ve ekolojik krizlere dünya sistemi
edinme yaklaşımı hakkında bilgi edinme

5
Ekofeminizm
5 Ekofeminist yaklaşım hakkında bilgi edinme
ve farklı ekofeminizmleri tanımlayabilme

Anahtar Sözcükler: • Ekolojik Kriz • Yeni Ekolojik Paradigma • Ekolojik Modernleşme

• Derin Ekoloji • Metabolik Yarık • Koşu Bandı Üretimi • Eşitsiz Ekolojik Mübadele • Ekofeminizm

2
Çevre Sosyolojisi
GİRİŞ
İnsan yapımı çevre felaketleri kapitalizmin, en-
düstrileşmenin ve uygarlığın tarihinden bağımsız
düşünülemez. Bu durumu anlayabilmek için dün-
yadaki yaşamı tehdit eden insan yapımı en büyük
çevre felaketlerinin birkaçını anımsayalım. 1952
yılında Londra’da meydana gelen Öldüren Sis Ola-
yı, çevre sosyolojisine hava kirliliği kavramını so-
kan en büyük çevre felaketlerinden biri olarak ta-
rihe geçmiştir. 19. yüzyıl boyunca sanayi devrimi
ve kentsel büyümenin aşamalı olarak gerçekleştir-
diği hava kirliliği 5-9 Aralık 1952 yılında Londra
semalarında gözün gözü göremeyeceği boyutlara
ulaşmış, atmosfer emilimi gerçekleşemeyen kirli
havanın kent üzerinde kalması ile 4000 kişi birkaç
gün içine, 8000 kişi ise ilerleyen aylarda hayatını
kaybetmiştir (Keleş, Hamamcı ve Çoban, 2015:
116). Literatürde su kirliliğinin canlılar üzerin-
de yaratabileceği temel felaketlerden biri olarak
geçmiş olan Minamata Hastalığı ise, 1956 yılında
kimyasal gübre, korbit ve vinil klorür gibi kim-
yasal maddeleri üreten Japonya’nın en büyük şir-
ketlerinden biri olan Chisso Şirketi’nin kimyasal
atıklarını 1932 yılından itibaren Minamata körfe-
zine dökmesiyle gerçekleşmiştir. Önce balıkların
ve sonra onları tüketen canlıların vücutlarında
biriken cıvayla ciddi bir nörolojik hastalığa neden
olan su kirliliği hastaların kas bozuklukları, görme
ve işitme kaybı, konuşma ve tat alma duyularını
yitirmeleri gibi sonuçlar doğurmuştur. 1984 yı-
lında literatüre Bhopal Endüstriyel Felaketi olarak
geçen vaka ise, Union Carbide isimli Amerikan
şirketinin Hindistan’ın Bhopal kentinde böcek
ilacı olarak kullanılan pestisit üretim tesisinden
46.3 ton metil isosiyanat gazının sızmasıyla ger-
çekleşmiştir (Kovel, 2017: 51). Neredeyse 8000
kişi olayın hemen akabinde ölmüş ve 500000 kişi
de yaralanmıştır. Öldüren Sis Olayı, Minamata
Hastalığı ve Bhopal Felaketi, başka coğrafyalarda
ve farkı sebeplerle açığa çıkmıştır, ancak birbirle-
rinden bağımsız değillerdir. Bu felaketlere mün-
ferit vakalar olarak bakmak, bir insanın ya da şir-
ketin ihmali olarak düşünmek, basitçe normalde
olmayacak olan ‘kazalar’ olarak bakmak mümkün
müdür? Bu felaketlerin teknik bir takım önlem-
lerle önüne geçilebilir mi yoksa büyük bir top-
lumsal dönüşüme mi ihtiyaç vardır?
Okuduğunuz bölüm dünyadaki tüm ekosis-
temleri tehdit eden, kapitalist üretim sisteminin sı-
nırlarının tartışılmasını ivedilikle gündemimize ge-
tiren, sürdürülebilir bir yaşamı nasıl sağlayacağımız
üzerine bizleri düşünmeye çağıran günümüz ekolo-
jik krizinin nasıl sosyolojinin konusu olduğu üzeri-
nedir. Bölüm çevre sorunlarına yaklaşımları tasnif
ederek her birinin ekolojik krizleri nasıl tanımla-
dığına ve dünyadaki tüm canlı yaşamlarını tehdit
eden ekolojik krizle başa çıkmak için sunulan farklı
alternatifleri değerlendirmektedir. İlk kısımda çev-
re sosyolojisinin nasıl ortaya çıktığı, hangi teorileri
eleştirdiği ve yeni ekolojik paradigmanın düşüncel
kaynakları üzerinde durulacaktır. İkinci kısım ise,
yeni ekolojik paradigmanın kurumsallaşmış politi-
kalara dönüşmesi bağlamında değerlendirilebilecek
ekolojik modernleşme kuramı ve sürdürülebilirlik
tartışılmaktadır. İzleyen bölümde önceki iki para-
digmanın eleştirisi niteliğinde okunabilecek derin
ekoloji yaklaşımı mercek altına alınacak ve derin
ekolojinin çıkmazları tartışılacaktır. Beşinci bö-
lümde ekolojiye politik iktisat yaklaşımı değerlen-
dirilecek ve farklı ekollerin Marksizmi ve üretim
ilişkilerini nasıl ekolojik olarak yeniden ele aldığı
üzerinde durulacaktır. Bu bağlamda metabolik
yarık teorisi, koşu bandı üretimi ve dünya sistemi
yaklaşımları tartışılacaktır. Son aşamada ise ekofe-
minizm ve farklı ekofeminist okulların çevreye ba-
kışları tartışılacaktır.
ÇEVRE SOSYOLOJİSİNİN
ORTAYA ÇIKIŞI: YENİ EKOLOJİK
PARADİGMA
Çevre sosyolojisinin bir disiplin olarak ortaya
çıkışı dünyadaki ekolojik dengenin bozulmasının
semptomlarının ortaya çıkması ve küresel ekoloji-
leri tehdit etmeye başlaması ile yakından ilişkilidir.
İkinci Dünya Savaşı sonrası uluslararası sistemde
kabul gören endüstrileşme, üretim ve kalkınma
söyleminin tüm insanlık için zenginlik getireceği-
ne dair iyimserlik 1970’lere gelindiğinde öngörü-
lemeyen ekolojik tehditlerle sarsılmaya başlamıştır.
Ekolojik krizlerin baş göstermeye başladığı yıllara
kadar geçen bu süreci Catton ve Dunlap Bolluklar
Çağı olarak tanımlamışlardır (1980: 17). Sanayileş-
me paradigmasının yeni teknolojilerin uygulanma-
3

sıyla dünyaya sonsuz bir hammadde kaynağı olarak
gördüğü bu dönemde gelişmiş kapitalist ülkelerde
birbiriyle alakalı iki önemli tarihsel gelişme yaşan-
mıştır: Kolonileştirilebilecek diğer yarım kürenin
keşfi ve fosil yakıtları kullanan teknolojilerin keşfi
(27). Büyümenin sonsuz bir potansiyel olduğuna
dair Bolluklar Çağı iyimserliği 1970’lerin başında
artan çevre kirliliği, enerji kıtlıkları ve ardı arkasına
gerçekleşen bir dizi ekolojik krizle sarsılmış, ekosis-
temsel devamlılığın sonuna gelindiğine dair gerçek
su yüzüne çıkmıştır.
Gelişmiş Batı ve Kuzey Amerika ülkelerin-
de endüstriyel üretimin kaynağı olan fosil yakıtın
dünyadaki miktarına dair yapılan bilimsel öngörü-
ler Bolluk Sonrası Çağın yani Ekolojik Kıtlık Çağı-
nın gelmekte olduğunun en açık sinyali olmuştur.
1973’deki petrol krizi ile belirginleşen ekolojik kriz
birçok bilim insanını genelde hammadde kıtlığı
ve özelde enerji kıtlığını araştırmaya sevk etmiştir
(Catton ve Dunlap, 1978: 44). 1970’lerde çevre ha-
reketlerinin ivme kazanması, kurumların ekolojik
sorunlarla başa çıkabilecek kapasitelere sahip olma-
maları, ekolojik krizlerinin kapitalist üretimle ilişki-
leri ve insan-doğa ilişkisinin eşitsiz yapısı sosyolojik
çalışmalarda araştırma konuları olmaya başlamıştır
(Mol 2010: 63). Dunlap’ın ifade ettiği gibi çevre
sosyolojisi tam da modernizmin entelektüel, iktisa-
di ve politik sonuçlarının sorgulandığı ve sosyolog-
ların modernizm sonrası toplumlar üzerine çalışma-
lar yaptığı bir süreçte açığa çıkmıştır (2010: 15).
Çevre sosyolojisinin kurucu yaklaşımı olan Yeni
Ekolojik Paradigma (YEP), sanayileşme ve kentleş-
menin yarattığı ekolojik tehditlere bir karşı duruş
olarak 1960’larda Amerika ve Avrupa’da ortaya çık-
mıştır (Pellow ve Brehm, 2013: 230). Dünyanın
karşı karşıya olduğu ekolojik kıtlık bir enerji kayna-
ğının tükenmesiyle diğerine geçmenin başka krizler
yaratacağını ve yapılması gerekenin dünya ekosiste-
minin sonlu olduğunu kabul etmemiz gerektiğini
anlatmaktadır. Dolayısıyla teknik bir çözümden
ziyade, toplumsal bir çözüme ihtiyaç vardır. Her ne
kadar farklı farklı paradigmalardan oluşsa da, çevre
sosyolojisinin genel problematiği insanlar ve doğa
arasındaki sürdürülebilir ve sağlıklı dengenin nasıl
bulunabileceğidir.
Şayet sosyoloji toplumsal eşitsizliği merkezi-
ne alan ve iktidar ilişkilerini çalışan bir bilim da-
lıysa 1970’lere kadar bunu insanı merkeze alarak
toplumsal ilişkileri ekonomik, politik, kurumsal,
etnik, toplumsal cinsiyet gibi bağlamlarda incele-
4
Modern Çevre Kuramları
miştir. İnsanı merkeze alarak yapılan tüm bu araş-
tırmalar, insanın da bir parçası olduğu ekolojik
düzlemdeki eşitsizliklerle ilgilenmemiş ve insan-
ekosistem arasındaki iktidar ilişkilerini görmezden
gelmişlerdir. Bu bağlamda çevre sosyolojisinin vaa-
di sosyolojinin topluma bakış açısını ekosistemle-
ri, canlıları ve cansız varlıkları da araştırma konu-
su olarak gündeme taşımaktır (Pellow ve Brehm,
2013: 231). Çevre sosyolojisinin kurucuları olarak
kabul edilen Catton ve Dunlap sosyolojinin ant-
roposentrik (insan-merkezci) geleneğinin inşa ettiği
bilgi kuramları ve çalışma alanlarının “kavramsal
at gözlükleri” oluşturduğunu iddia etmiştir (1980:
22). Hakim bilimsel paradigmanın nasıl kavramsal
at gözlükleri oluşturduğunu anlamak için aşağıdaki
alt başlıkta anlatılan insanın istisnailiği paradigma-
sını inceleyelim.
Antroposentrik yaklaşım insanı dünyanın
merkezinde konumlandırarak, doğayı ya-
rarlanılacak, dönüştürülecek, ehlileştirile-
cek bir kaynak deposuna indirger. Doğa
ancak insanın amaçları için kullanıldığın-
da anlamlı olduğu için doğayı araçsallaştı-
ran bir bakış açısıdır (Keleş, Hamamcı ve
Çoban, 2015: 50-51).
İnsanın İstisnailiği Paradigması
Kapitalizmin ve modern toplumun tarihi insan-
ların doğadan ayrılması ve doğa üzerinde hakimiyet
kurmalarının tarihidir. Moderniteye göre uygarlı-
ğın ilerlemesi doğanın tahakkümünün kazandığı
ivme ve ölçeğe bağlıdır. Doğanın tahakkümünü
derinleştiren, geliştiren, sanayileşen Batı toplumla-
rı modern iken, bunu başaramamış toplumlar pre-
modern ya da geri kalmıştır. İnsanların doğanın
bir parçası olduğu, doğa ve insan arasında organik
bir ilişkinin olduğu, insanların doğa ile karşılıklı-
lık içinde yaşadığı kapitalizm öncesi toplumlardan
doğanın tahakkümünün ilerlemenin yegane ölçütü
olduğu modern toplumlara nasıl geçilmiştir?
Tarihsel olarak 16. ve 17. yüzyılda insan-do-
ğa ilişkisini entelektüel düzlemde dönüştüren iki
önemli gelişme yaşanmıştır. Bunlardan ilki yeni
gelişen fizik, astronomi, matematik gibi bilimlerin
ortaya çıkmasıyla doğanın bir araştırma nesnesi
olması ve doğaya içkin kuralların keşfedilmesidir.
Doğa insandan soyutlanabilen, keşfedilebilen ve
Çevre Sosyolojisi
kendine içkin kanunları olan bir varlığa dönüş-
müştür (Macnaghten ve Urry, 1995: 205). İkinci
gelişme ise doğa durumu olarak adlandırılan ha-
lin, insanlığın uygarlığı geliştirmeden önceki ‘geri’
aşama olarak düşünülmeye başlanmasıdır. Bu du-
rumun en açık örneği siyaset felsefesinin devlet
üzerine ilk metinlerinden olan Thomas Hobbes’un
1651 yılında yayınlanan Leviathan kitabında, mo-
dern devlet öncesi olan doğa durumundaki insan
hayatını yalnız, yoksul, kötü, vahşi ve kısa süreli
olarak tanımlamasıdır (206). Doğanın toplumdan
ayrılması doğayı araçsal bir akılla tahakküm etme-
nin en biricik koşuludur çünkü artık doğa aktif bir
özne değil ya içkin kuralarının keşfedileceği ya da
modern toplumlara ulaşmak için ehlileştirilecek
pasif bir nesnedir. Bu bağlamda modernleşmeyle
kurumsallaşan aydınlanma düşüncesi insanı doğa-
yı kontrol edecek yegane özne olarak kurduğu için
hem antroposentrik hem de anti-ekolojiktir (Cat-
ton ve Dunlap, 1980: 18).
Sosyolojinin bir bilim olarak kurumsallaşması
modern toplumun ve kapitalizmin inşasıyla ya-
kından ilişkilidir. Sosyoloji fen alanındaki bilimler
kadar kıymetli bir bilim olduğunu ispatlamak için
modern toplumu doğadan kati suretle kopartmış
ve toplumun kendi yasalarını oluşturacak meşru
bir zemin çizmiştir. Özellikle Aydınlanma gelene-
ğinin etkisiyle doğa özerk, kendi kuralları olan ve
insandan bağımsız bir yapı olarak tanımlanmış-
tır (Goldman ve Schurman, 2000: 565). Emile
Durkheim’in sosyolojisinde toplumsal gerçekler
ne biyolojide ne de bireysel psikolojilere referansla
açıklanabilir. Aksine, toplumsal gerçekler yalnızca
diğer toplumsal gerçeklerle ilişkilendirilerek açığa
çıkabilir (Catton ve Dunlap, 1978: 42). Durkhe-
im, kendi özerk alanı olan toplumun yasalarını
biyolojiye bakıp modellemiş, sosyolojinin kendi
eğilimlerini ortaya çıkarmaktadır (Macnaghten ve
Urry, 1995 : 204). Tam da bu sebepten modern
toplum gerçekliğini açıklamak için kullandığı ‘or-
ganik iş bölümü’ kavramı son derece karmaşıklaş-
mış toplumsal yapıların sonucudur. Sosyoloji disip-
lininin bir diğer kurucu figürü olan Max Weber’in
‘formel’ olarak kavramsallaştırdığı ‘akıl’ ise bilimsel
ve teknik bilgiyle doğayı kontrol edebilen akıldır
(Hannigan, 2006: 7). Gelişen piyasa ekonomisi
ancak böyle bir aklın yarattığı verimlilik ve üretim
yönetilebilmektedir. Klasik sosyologlar bağlamında
‘çevre’ toplumsal olayları etkileyen kurumlar, ilişki-
ler, kültürel etkiler olarak tanımlanmıştır (Catton
ve Dunlap, 1980: 22). Her ne kadar Karl Marks’ın
düşünceleri (ileride de anlatıldığı gibi) diğer klasik
sosyologlara nazaran ekolojik tartışmalara daha aşi-
na olsa da, insan emeğinin doğayı dönüştürmesine
yaptığı vurgu ve teknoloji yanlısı görüşleri nede-
niyle Catton ve Dunlap tarafından anti-ekolojist
bulunmaktadır.
Klasik sosyolojinin temel figürleri olan Emile
Durkheim, Max Weber ve Karl Marx’ın çalışmala-
rını antroposentrik (insan-merkezci) olarak tanım-
layan çevre sosyologları klasik sosyolojinin kavram
setleriyle ekolojik krizin açıklanamayacağını savun-
muşlardır (Catton ve Dunlap, 1978: 42). Bu bağ-
lamda hem klasik sosyolojinin ve hem de onu takip
eden sosyologların İnsanın İstisnailiği Paradigması-
na sahip oldukları iddia edilmektedir. İnsanın İstis-
nailiği Paradigması şu dört temel ön-kabul üzerine
bina edilmiştir: (1) İnsanların genetik miraslarının
yanında kültürel mirasları vardır ve bu durum
insanları tüm diğer canlılardan farklılaştırır. (2)
Toplumsal ve kültürel faktörler (teknoloji de dahil
olmak üzere) insan davranışlarının temel belirleyi-
cileridir. (3) Sosyal ve kültürel çevre insan davranış-
larının temel bağlamını oluşturur ve biyolojik çevre
bu durumdan bağımsızdır. (4) Kültür birikimlidir,
dolayısıyla teknolojik ve toplumsal ilerlemeyle tüm
sorunlar son kertede çözülecektir (Catton ve Dun-
lap 1980: 24). Tüm bu varsayımlar insanların diğer
türlerden istisnai bir varlık olarak ayrılığını ve diğer
türlerden farklı olarak ekolojik yasalara, çevresel et-
kilere, çevresel kısıtlamalara maruz kalmadığı ön
kabulünden hareket etmektedirler.
Günümüzde yaşanan ekolojik kriz ise İnsan
İstisnailiği Paradigmasının tersine insanların diğer
türler arasında ‘özel’ bir varlık olmadığını defalarca
ispatlamıştır. İnsanlık ne sera gazı salınımın artma-
sıyla oluşan iklim krizinden ne de ekolojik dengenin
bozulmasından kaynaklanan salgın hastalıklardan
muaftır. 1970’lerde ortaya çıkan çevre sosyolojisi-
nin temel konusu ise insanın ekoloji içindeki yerini
kavramsallaştırmak için yeni bir paradigma geliştir-
mek gerekliliğini açıkça dile getirmiştir.
Yeni Ekolojik Paradigma
İnsanın İstisnailiği Paradigmasının antroposent-
rik bakış açısını reddeden Yeni Ekolojik Paradigma
merkezine insanların ekosisteme bağımlılığını al-
maktadır. Çevre terimi yerine ekosistem teriminin
kullanılması bilinçli bir tercihtir çünkü ekosistem
5

insanlar için üç temel fonksiyona sahiptir. Ekosis-
temler hem insanların maddi ihtiyaç ve isteklerini
sağlayan kaynak depoları, hem üretimin sonucunda
açığa çıkan atıkları öğüten bir atık deposu, hem de
insanların yaşam alanıdır (Dunlap, 2010: 17). İn-
sanların daha fazla yaşam alanına, kaynak deposuna
ve atık havuzuna olan ihtiyaçları ise ekosistemlerin
uzun vadede krize gireceğinin açık bir göstergesi-
dir. Gittikçe azalan doğal kaynakların her gün daha
fazla kullanılması ve biten kaynakların bir diğeriyle
değiştirilmesi olarak tanımlanan ekolojik kriz gün
geçtikçe derinleşme eğilimindedir (1980: 30).
İnsan İstisnailiği Paradigmasının günümüz eko-
lojik krizini öngöremeyişinin ilk nedeni insanların
yaşamlarının biyofiziksel yapısını reddederek, top-
lumsal yapının ekosistemlerden bağımsız olduğunu
varsayar. İkinci olarak insanların inşa ettikleri ku-
rumlara duyulan sarsılmaz güvenle maddi büyü-
menin, gelişmenin ve genişlemenin sonsuz olduğu
düşünülmektedir. Ancak modern toplumlar insan
merkezli bu paradigmanın iflah olmaz iyimser-
liğinin aksine ekosistemlerin üç fonksiyonunun
devamlılığına bağlıdır ve maalesef insanların eko-
sistemleri tüketme hızı ekosistemlerin kendilerini
yenileyebilme kapasitelerinden çok daha fazladır.
Modern toplumların istikrarsızlığı, İnsan İstisnaili-
ği Paradigmasının öngöremediği bir sebepten yani
ekosistemle kurdukları tahakküm ilişkiden kaynak-
lanmaktadır. Bilimsel araştırmaların farklı alanlar-
da ve zamanlarda birçok defa ifade ettiği gibi çev-
resel krizler insanlığın kapısına dayanmıştır ve bu
krizlerden çıkabilmenin yegane yolu ekosistemlere
yaklaşımdaki paradigmanın değiştirilmesinden geç-
mektedir. Toplumu anlamayı merkezine alan sosyo-
loji disiplininde ise bu paradigmatik değişim ancak
İnsan İstisnailiği Paradigmasına alternatif bir episte-
moloji kurmakla mümkündür (Buttel, 2010: 37).
Catton ve Dunlap’ın geliştirdiği Yeni Ekolojik
Paradigma insan ve çevre arasındaki ilişkiye bakışı
radikal bir şekilde değiştirme iddiasındadır. İnsan
İstisnailiği Paradigmasına alternatif olarak şu var-
sayımlar üzerine inşa edilmiştir: (1) Her ne kadar
kültürel ve teknolojik ilerlemeler bağlamında in-
sanlar özel türler olsalar da bu durum onların diğer
türler içinde bir tür olarak küresel ekosisteme gö-
mülü olduğu gerçeğini değiştirmez. (2) İnsan iliş-
kileri yalnızca toplumsal ve kültürel faktörlerden
6
Modern Çevre Kuramları
değil, doğal dengeden ve ekosistemsel ilişkilerden
de etkilenmektedir. Dolayısıyla insan eylemlerinin
doğa üzerinde öngörülemeyen sonuçları vardır. (3)
İnsan yaşamı sınırlı bir biyofiziksel çevreye bağlı-
dır ve bu sınırlılık insan eylemlerinin önüne bi-
yolojik ve fiziksel engeller çıkarmaktadır. (4) Her
ne kadar insanlar çeşitli buluşlarla üretim kapasi-
telerini arttırsalar da doğa kanunları yürürlükten
kaldırılamaz (Catton ve Dunlap, 1978: 44). Mo-
dernizmin insanı merkeze alan söylemine eleştiri
olarak çıkan Yeni Ekolojik Paradigma, günümüz
dünyasında insanın merkezdeki yerinin sorgulan-
ması ve insan-doğa arasındaki ilişkinin yeniden
kavramsallaştırması gerektiğini iddia etmektedir.
Her ne kadar insan diğer türler içerisinde farklı
olsa da ekosistemlerin içine gömülü ve onlar ta-
rafından sınırlandırılan bir türdür. Yeni Ekolojik
Paradigmanın bizlere göstermek istediği uzun
vadede sürdürülebilir bir toplum için insanların
sonlu ekosistemlere adaptasyonunun sağlanması
gerekliliğidir. Sosyolojiye düşen görev ise insan-
ekosistem ilişkisini yeniden formüle ederek daha
sürdürülebilir toplumsal ilişkilerin sağlanabileceği
zemin için ihtiyaç olan bakışı bize sağlamaktır.
Yeni Ekolojik Paradigmanın toplum ve çevre
arasında kurduğu karşılıklı ilişki ekolojik krizlerin
öngörülebilmesi ve çözülmesi bağlamında önemli
bir sıçrama yaratmıştır. Catton ve Dunlap’a göre
ekolojik kıtlık farklı sosyal sınıflar arasında bir ça-
tışma yaratacak ve daha da vahimi kuşaklar arası
diyakronik rekabet başlatacaktır (35-36). Sosyal bi-
limlerin ekolojik krizin toplumsal sebepleri ve so-
nuçlarını kavramsallaştırabileceği bir ekolojik para-
digmaya ihtiyacı vardır. Yeni Ekolojik Paradigmayı
operasyonel hâle getiren ve derinleştiren Ekolojik
Modernleşme Yaklaşımına bakalım.
‘Ekosistem, canlı varlıkları birbirlerine ve
bulundukları ortama bağlayan, göreli ola-
rak türdeş (homojen) ve örgütlenmiş kar-
şılıklı ilişkilerin tümü olarak tanımlanır.
Ekosistem yüzölçümü ne olursa olsun to-
pografik bir birimdir. Bir göl, bir orman,
ekosistem örneği olarak gösterilebilir’
(Keleş, Hamamcı ve Çoban, 2015: 31).
Çevre Sosyolojisi

Öğrenme Çıktısı
1 Çevre sosyolojisinin ortaya çıktığı ekolojik krizler, insanın istisnailiği paradigması ve yeni
ekolojik paradigma hakkında bilgi edinme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Bireyin hayatı ekosistemin Türkiye’de yaşadığınız ya

Günümüz toplumsal sis-
temlerinde İnsan İstisnailiği
Paradigmasının devam et-
mekte midir?
bir parçası mıdır yoksa eko-
sistemin üstündeki bir güç
müdür? E. Callenbach’ın
(2011) Ekotopya kitabını
inceleyiniz.
da şahit olduğunuz büyük
çevresel felaketler var mı?
Nedenlerini ya da nasıl başa
çıktığınızı arkadaşlarınızla
paylaşınız.

EKOLOJİK MODERNLEŞME VE 1980’lerin ortasından itibaren doğal kaynakla-

SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA rın daha az kullanılması ve zararlı atıkların daha az
salınımı üzerine farklı ölçeklerde -bireysel üreticiler-
Ekolojik Modernleşme Teorisi’ne göre
den hane halklarına, sanayi sektörlerinden üretim
1970’lerde ortaya çıkan çevreci sosyal bilim akım-
zincirlerine, yerel yönetimlerden küresel boyutlara
larının çevre dostu reformlardan ya da teknolo-
kadar- çalışmalar yürütülmüştür. Bu çalışmaların
jilerden bahsetmek yerine sadece çevresel bozul-
amacı ise ekonomik büyümeyle çelişmeyecek yeni
manın sebepleri ve devamlılığı üzerine çalışmalar
teknolojilerin bulunmasıyla ekosistem dengelerinin
üretmiştir (Mol, 2010: 65). Sivil toplum, hükü-
bozulmadığı modern kurumsal altyapıların kurula-
metler, kurumlar ve şirketlerin çevre bozulmala-
bileceğini göstermektir (Mol, 2010: 66). Günümüz
rına karşı nasıl önlemler alabileceği ya da kendi-
dünyasında modern toplumların temel kurumları
lerini nasıl yeniden yapılandırılabileceği alanında
(hükümetler, devletler, yerel yönetimler, hane halkla-
çalışmalar yapılmamıştır. Ekolojik Modernleşme
rı, şirketler) ekolojik çıkarlar ve düşünceler etrafında
Teorisi’nin temel savı modernleşmenin yarattığı
yeniden şekillenmektedir. Diğer bir ifadeyle gittikçe
çevresel tahribatın ancak modernleşmeyi ekolojik
tekil çıkarlardan bağımsızlaşan ekolojik akıl modern
bağlamda daha ileriye götürerek çözülebileceğini
yaşama hakim olmaya başlamıştır (67). Ekolojik akıl
iddia etmektedir. Diğer bir ifadeyle çevresel kri-
artık üretim ve tüketim süreçlerinin örgütlenme-
zin çözülmesi halihazırda bulunan modern ku-
si ve değerlendirilmesinin ekonomik olduğu kadar
rumları yeniden yapılandırmaktan geçmektedir
ekolojik saiklerle de yapıldığı anlamına gelmektedir.
(Rosa ve Dietz, 2010: 77-78). Sanayi toplumla-
Toplumsal hareketler, sivil toplum kuruluşları, hü-
rı 1980’lerin başından itibaren çevre dostu yeni
kümetler, iş insanları ve şirketler, bilimsel kurullar
teknolojilerin bulunmasıyla birlikte yeni bir aşa-
kendi kendilerini eleştirebilmiş ve ortak bir ekolojik
maya geçmişlerdir ve kendilerine sürdürülebilir
akla ulaşmışlardır (Rosa ve Dietz 2010: 78) Örne-
bir gelecek kurabilme kapasiteleri vardır (Pellow
ğin, ekolojik aklın modern toplumlardaki etkisini
ve Brehm, 201: 232). Bu bağlamda yeni Ekolojik
şirketlerde kullanılan çevreci yönetim sistemlerinin
Paradigmanın açtığı yolda ilerleyen Ekolojik Mo-
artışında; çevresel sigortaların ortaya çıkışında; doğal
dernleşme Kuramı, modernizmin insan-merkezci
rezervleri koruma ve atıkların geri dönüşümünün
ilerleme anlayışına yine modernizm içinden bir
önemli amaçlar haline gelmesinde; çevre dostu üre-
alternatif geliştirme iddiasındadır.
tim ve tüketim politikalarının izlenmesinde gözlem-
lemek mümkündür (Mol, 2010: 68).

7

Resim 1.1 Yeşil Tepelerde Güneş Panelleri Alanları.
Fosil yakıtların kullanılmasıyla oluşan enerjinin hem
sera gazı salınımı ile iklim değişikliğine sebep olması
hem de biyoçeşitliliğe zarar vermesi, yenilenebilir
enerji teknolojilerinin gündeme gelmesine sebep
olmuştur. Güneş panellerinin kullanımıyla elde edilen
enerji elektrik üretimi, ısı üretimi, ulaşım gibi alanlarda
kullanılarak fosil yakıtlara alternatif üretmektedir.
Ekolojik Modernleşme Teorisi
Ekolojik Modernleşme Teorisi, modern top-
lumların ekolojik rasyonalitenin hüküm sürdüğü
bir modernlik evresine geçtiğini beş temel sav üze-
rinden tartışmaktadır: (1) Yeni bilim ve teknoloji
çalışmaları çevreci reformların gerçekleşmesi için
çığır açıcı çalışmalar ortaya koymuştur. Artık bi-
lim ve teknoloji çevresel bozulmaların sebebi değil,
aksine ekolojik krizlerin engellenmesinde önemli
bir araç hâline gelmiştir. (2) Yeni çalışmalar gös-
termektedir ki ekonomi ve piyasa ilişkileri çevreci
yönetişimin sağlanmasında çok önemli işlevlere sa-
hiptir. Malların üretiminde, fiyatlandırılmasında,
tüketiminde ve dolaşımında çevreciliği ön plana
çıkartan yeşil-ekonomiler sistemin devamlılığı için
elzemdir. (3) Geleneksel ve merkezî ulus devletler-
den, çevreci ve adem-i merkeziyetçi devletlere bir
geçiş olduğu gözlemlenmektedir. Hiyerarşik bir
emir komuta zincirinden ziyade, kararların çok-
merkezli şekilde alındığı yeni yönetişim teknik-
leri gelişmesiyle çevre yönetimine sivil toplumun
katılmasının önü açılmıştır. Uluslararası ölçekteki
çevre kuruluşları ve politikaları da ulus devletlerin
çevreci olması yönünde baskılar yapabilmektedir.
(4) Ekolojik modernleşmenin en aktif aktörleri sos-
yal hareketler ve onların somutlaştığı sivil toplum
kuruluşlarıdır. Ekolojik toplumsal hareketler artık
sadece politik süreçlerle değil, ekonomik süreçlerle
de ilgilenmekte ve kendilerini farklı ölçeklerdeki
8
Modern Çevre Kuramları
karar alma mekanizmalarında temsil edebilmekte-
dirler. (5) Ekolojik modernleşme çalışmaları, eko-
lojik sürdürülebilirlik için kuşaklar arası dayanış-
manın açığa çıktığını gözlemlemişlerdir. Kuşaklar
arası dayanışma çevreci kurumların ve ekonomile-
rin devamlılığı için elzemdir (Mol, 2010: 66-69).
Ekolojik modernleşme teorisyenlerinin en bü-
yük ilgi alanı ulusal ve yerel yönetimlerde yapılacak
olan çevreci reformların alt yapısını hazırlamaktır.
Ekolojik-verimlilik kavramıyla (ekonomik üretimin
-gayri safi milli hasılaya referansla- ne kadar kay-
nak tüketimi yaptığının -özellikle enerji tüketimi
bağlamında- hesaplanması) yönetilmesi gereken
iktisadi projelerin nasıl gerçekleştirilebileceğine
dair araştırmalar ve çalışmalar yapılmaktadır (Rosa
ve Dietz 2010: 84). Sadece yeşil üretim değil, ye-
şil tüketimi de savunan ekolojik modernizm teo-
risyenleri, tüketicilerin çevre dostu tüketime ve
atıkların yeniden doğaya kazandırılmasına dair
vatandaşların bilinçlendirilmesi üzerine çalışmalar
gerçekleştirmektedir (Mol, 2010: 69). Ekolojik
modernleşmenin nihai amacı sürdürülebilir kal-
kınmanın sağlanabileceği toplumsal, ekonomik ve
politik kurumların merkezlerine çevreciliği alarak
sürdürülebilir kalkınmanın kalıcılığını sağlamaktır.
Sürdürülebilir kalkınma hem kuşaklar içi
hem de kuşaklar arası kaynak kullanımın-
daki adaleti tanımlamak için kullanılan,
çevre ve ekonomi arasındaki ilişkiyi yeni-
den düzenleyen bir kavramdır. Buradaki
temel politika ‘kaynakların kullanımı,
yatırımların yönlendirilmesi, teknolojik
gelişimin yönünün seçilmesi, kurumsal
değişikliklerin’ insan ve çevre arasında sür-
dürülebilir bir denge kurulması yönünde
adımlar atılmasıdır (Keleş, Hamamcı ve
Çoban, 2015: 177). 1980’lerde çeşitli po-
litika yapıcı çevrelerde kullanılan kavram
kalkınmanın hem gelişmiş hem de geliş-
mekte olan ülkelere çevresel yararlar sağla-
yacağı ön kabulü üzerinden şekillenmiştir.
Özellikle gelişmiş kapitalist ülkelerdeki
araştırmalar ekonomik kalkınmanın çevre
dostu, çevresel yönetişimin de ekonomi
dostu olduğuna dair teoriler üretmiştir
(Buttel, 2010: 37).
Çevre Sosyolojisi

Ekolojik Modernleşme Teorisine
Yöneltilen Eleştiriler
Ekolojik modernleşme teorisine yöneltilen en
temel eleştirilerden biri ekolojik modernleşme
eğilimini kanıtlamak ve analiz etmek için yaptığı
vaka incelemelerinde ve alan araştırmalarında son
derece seçici davranmasıdır. İzlenilen bu metot
sadece belli başlı vakalara odaklandığı için küre-
sel bir ekolojik modernleşme eğilimi olduğunu
ispatlayamamaktadır (Rosa ve Dietz, 2010: 80).
Metodolojik eleştirinin devamı niteliğinde olan
diğer önemli nokta ise toplumsal, iktisadi ve si-
yasal kurumların ekolojik duyarlılıkla yeniden
yapılandırılması ekolojik modernleşme teoris-
yenleri için adeta başlı başına bir amaca dönüş-
mesidir. Neticede yapılması hedeflenen tüm bu
kurumsal dönüşümler sembolik olmanın ötesine
geçip insan ve doğa arasındaki ilişkiyi hakiki bağ-
lamda dönüştürmedikleri noktada teori boşluğa
düşmektedir (Rosa ve Dietz, 2010: 82). Şayet
ekolojik modernleşme ekoloji bozulmayı engel-
leyebilseydi, küresel iklim krizine giden yolda en
çok sera gazı salınımı yapan ülkeler dünyanın en
gelişmiş ve ekolojik olarak en çok modernleşmiş
olan ABD ve Avrupa Birliği üyeleri olur muydu?
Ekolojik modernleşme kuramı ilerleyen bö-
lümlerde detaylı bir şekilde tartışılacağı gibi Batı
merkezci geleneği devam ettirmekte ve ülkeler
arasındaki güç ilişkilerini görünmez kılmaktadır.
Ülkeler arasındaki ekonomik eşitsizlik, ekolojik
modernleşmeyle yeşil ekonomilere geçen ülkele-
rin, doğaya en çok zarar veren faaliyetlerini geç
kapitalistleşmiş ülkelere ihraç etmesi sayesinde
gerçekleşebilmektedir.
Bir diğer önemli nokta ekolojik-verimliliği öl-
çerken minimum ekolojik zararla maksimum eko-
nomik verimlilik sağlanmaya çalışılmaktadır. Ancak
bu durum ekonomik yatırımların ölçeği arttıkça
ortaya çıkan ekolojik bozulmanın hacmini önce-
lememekte dolayısıyla sermaye birikiminin sürekli
artan ölçüde yatırım yapma gerekliliğini eleştirme-
mektedir. Yeni çıkan yeşil ekonomiler de bu duru-
mu destekler niteliktedir keza daha önce keşfedil-
memiş olan alanlar (ekoturizm ya da geri dönüşüm
piyasası gibi) yeni yatırım ve kar olanakları olarak
düşünülmüştür (Rosa ve Dietz, 2010: 83-84). Son
olarak, ekolojik modernleşme yeni bir modern-
leşme projesi olarak insanı merkeze aldığı ve bir
‘toplum mühendisliği’ yaptığı gerekçesiyle birçok
eleştiriye maruz kalmıştır. Özellikle sürdürülebilir
kalkınma meselesine yaptığı vurgu, antroposentrik
bakış açısıyla doğayı toplumların devamlılığındaki
dışsal bir sınır ve tehdit olarak görmesi anlamına
gelmektedir (Macnaghten ve Urry, 1995: 204). Do-
ğal kaynakların sınırlılığına yapılan vurgu insan ve
doğa arasındaki ilişkiyi değiştirmekten ziyade, insa-
nın doğayı daha ‘sürdürülebilir’ şekilde tahakkümü
altına alması ile ilgilidir. Bir sonraki bölümde detay-
lı olarak incelendiği gibi, derin ekoloji yaklaşımının
savunucuları ekolojik modernleşme reformlarının,
ekolojik krizden çıkabilmek için köklü değişiklikle-
rin gerekliliğini göz ardı ettiklerini iddia etmektedir.

Öğrenme Çıktısı
2 Ekolojik modernleşme teorisi ve sürdürülebilirlik kavramı hakkında bilgi edinme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Türkiye’de yeşil teknolojilerin

Ekolojik Modernleşme Ku-
ramı antroposentrik (insan-
merkezci) mi yoksa ekosent-
rik (çevre-merkezci) midir?
kullanıldığı alanlarla Ekolo-
jik Modernleşme Teorisini
ilişkilendiriniz. J.Manning
ve J.Garbon’un (2013) Yeşil
Enerji Yeni Enerji Buluşları
Dünyamızı nasıl değiştirir ki-
tabını inceleyiniz.
Günlük hayatınızda çevre
dostu üretim ve tüketim
tekniklerinin hangilerini
kullanıyorsunuz? Avantaj ve
dezavantajlarını arkadaşları-
nızla tartışınız.

9

DERİN EKOLOJİ
Derin Ekoloji, Arne Naess tarafından 1973 yı-
lında kaleme alınan Sığ ve Derin, Uzun Erimli
Ekolojik Hareket: Özet başlıklı makalede ilk defa
kullanılmıştır. Makalenin temel iddiası sığ ve derin
ekoloji arasındaki ayrımı net bir şekilde koymak ve
derin ekolojinin temel savlarını oluşturmaktır. Re-
formist çevreci hareketlerin (ekolojik modernizm
bölümünde tartışıldığı gibi) sığ ekolojik olduğu-
nu iddia eden Naess, bu hareketlerde hâlâ antro-
posentrik bir tutumla insanın doğanın dışında ve
üstünde konumlandırıldığını ve doğaya araçsalcı
bir bakışın devam ettiğini ifade eder (Capra, 1995:
27). Sığ ekolojik yaklaşımlarda çevre birbirlerinden
bağımsız şekilde var olan birçok varlığın toplamın-
dan ibarettir. Diğer bir ifadeyle çevreyi bir araya
getiren değişkenler arasında içsel bir ilişki yoktur.
Derin ekolojik yaklaşım insan-merkezciliği ta-
mamen reddederek radikal bir ekosentrik (çevre-
merkezcilik) bakış açısının savunusu yapmaktadır.
Çevre merkezcilikte insan türler içinde bir tür ola-
rak, diğer canlı ya da cansız varlıklardan daha de-
ğerli değildir. Diğer bir deyişle insan hiçbir ayrıcalı-
ğa sahip olmamakla birlikte doğanın bir parçasıdır
(Keleş, Hamamcı ve Çoban, 2015: 51). Günümüz
toplumlarında karşılaşılan ekolojik krizlerin insan
yaşamını tehdit ettiği düşünülürse, insanın doğa-
nın dışında ya da üstünde olduğunu düşünmek
mümkün değildir. Derin ekoloji bu bağlamda biz-
leri doğadaki içkin değeri anlamaya çağırmaktadır.
İnsan-merkezci yaklaşımın doğaya karşı geliştirdiği
araçsal aklın tersine, doğadaki varlıkların bizim işi-
mize yarayıp yaramamasından bağımsız bir iç de-
ğerleri vardır. Derin ekolojiye göre doğal varlıklar
bir kullanım değerine indirgenemez. Naess’e göre
derin ekoloji sekiz temel ilkeden oluşmaktadır (Na-
ess, 1995: 68-70):
1. İnsan ve insan dışındaki varlıkların hayat-
ları ve bu hayatlarına iyi şartlarda devam
etmeleri kendi başına bir içkin değere sa-
hiptir. Varlıkların içkin değeri bizim amaç-
larımız için araç olmalarından bağımsız
olarak vardır. Örneğin herhangi bir kuş tü-
rünün, ağaç türünün, okyanustaki canlının,
bir sürüngenin ya da çiçeğin değeri bizler
tarafından belirlenemez.
2. İçkin değer, yaşam formlarının zenginliği ve
çeşitliliğinden açığa çıkar. Sözde basit ve ge-
lişmemiş canlılar, daha zengin ve karmaşık
bir yaşamın açığa çıkmasında hayati bir role
10
Modern Çevre Kuramları
sahiptir. Ancak bu görece daha basit varlık-
lar, evrimsel zamanda basitçe bir basamak
değil, kendi başlarına bir değerdir.
3. İnsanlar ‘yaşamsal ihtiyaçlarını karşılamak
saikı dışında yaşam formundaki çeşitlilik ve
zenginliği bozma hakkına sahip değillerdir.
Burada ‘hayati ihtiyaç’ tanımı coğrafi ve
toplumsal şartlara göre farklılık gösterebil-
mektedir.
4. Hem insan yaşamının ve kültürünün ge-
lişebilmesi hem de insan-dışı yaşam form-
larının devamlılığı ancak daha az bir insan
nüfusuyla sağlanabilir. İnsan nüfusunun
azalması yüzyıllar sürecek olsa da böyle bir
ihtiyaç elzemdir ve bunun için gerekli ön-
lemlerin alınması gerekmektedir.
5. Günümüzde insanın, insan-dışı yaşam
formlarına müdahalesi çok fazladır ve bu
durum gittikçe kötüleşmektedir. İnsanlar
tarih boyunca doğayla müdahale etmişlerdir
ve etmeye devam edeceklerdir ancak bu mü-
dahalenin şekli ve kapsamı çok önemlidir.
6. İnsanın doğaya müdahalesini dizginleyebil-
mek için var olan politikaların değiştirilme-
si zorunludur. Temel ekonomik, teknolojik
ve ideolojik yapıları değiştirecek kurumsal
yapılandırmalara ihtiyaç vardır. Günümüz
ideolojisi insan-dışı varlıklara sadece meta
değeri olduğu için ya da sınırlı sayıda oldu-
ğu için değer vermektedir.
7. İdeolojik değişiklik artık yaşam kalitesinin
yaşam standartlarından daha önemli ol-
duğunun kavranmasıyla gerçekleşecektir.
Mesele niceliksel olarak ölçülebilecek bir
zenginlikten ziyade, niteliksel olarak anla-
şılabilecek bir yaşam kalitesiyle ilgilidir.
8. Yukarıda sayılan yedi ilkeyi haklı bulan her-
kesin gerekli mücadeleyi vermek için çeşitli
görevler üstlenmesi gerekmektedir. Nere-
den başlanmalı, hangisi daha önemli, neyin
yapılması elzem gibi sorulardan ziyade he-
men harekete geçmek gerekmektedir.
Yukarıdaki sekiz ilkeden de anlaşılacağı üzere
derin ekoloji günümüz toplumunda ekolojik ola-
rak modernleştirecek reformlardan ziyade kökten
dönüşümler yapılması gerektiğini iddia etmek-
tedir. Derin ekoloji ilkelerini oluşturabilmek için
iki temel prensipten yola çıkmıştır: biyo-merkezci
eşitçilik (biocentric egalitarianism) ve varoluşsal bü-
Çevre Sosyolojisi
tünlük (ontology of metaphysical holism) (Keller,
2008: 206). İlk prensip esasen içkin değerin üzeri-
ne inşa edildiği prensiptir. Tüm varlıklar biyolojik
olarak eşittirler ve aralarında türevsel bir değerlen-
dirme yapmak mümkün değildir. Bu bağlamda
derin ekoloji anti-antroposentriktir. İkinci prensip
ise insan ve insan-dışı varlıklar arasında ontolojik
(varoluşsal) bir sınırın çizilemeyeceğini ifade eder.
“Dünya senin bedenindir” anlayışına dayanan va-
roluşsal bütünlük felsefesi “şayet diğer varlıklara
zarar verirsek kendimize de zarar vermiş oluruz”
önermesinden hareket eder (208). İnsan burada
kendisini bütünün bir parçası olarak görmekte,
bütünle özdeşlik kurmakta ve kendisini bütün bir
yaşamın bir parçası olarak hissetmektedir (Keleş,
Hamamcı ve Çoban, 2015: 194). Başka bir ifa-
deyle insanların çıkarları ve kendini gerçekleştirme
çabası, insan dışı varlıklara rağmen değil, ancak on-
larla birlikte olur.
Derin ekoloji çevre hareketlerinin temel slogan-
ları ve terimleri üzerinden eleştiriler geliştirerek sığ
ekolojinin karşısında nasıl alternatifler sunduğu
üzerine yoğunlaşmıştır. Bunlardan bir kaçını ör-
nekleyerek derin ekolojinin nasıl bir politik projek-
siyon sunduğuna bakalım. Örneğin ‘kirlilik’ teması
neredeyse tüm çevre hareketleri ve politikalarının
merkezinde durmaktadır. Sığ ekolojik yaklaşımlar-
la yeni teknolojilerle kirliliği azaltmaya çalışmakta
ve hatta kirli sanayileri üçüncü dünya ülkelerine
ihraç etmektedirler (Naess, 1995: 71). Oysaki de-
rin ekoloji ‘kirlilik’ meselesini sadece insan sağlı-
ğını tehdit ettiği için değil tüm ekosistemi tehdit
ettiği için bir problem olarak ele alır. Burada amaç
kısa-erimli ve günü kurtaran çözümler bulmaktan
ziyade kirliliğin nedenlerini ortadan kaldıracak ra-
dikal çözümler bulmaktır. Bir diğer ana tema olan
‘kaynaklar’a, sığ ekoloji teknolojiyle sömürülebilen
hayvanlar, bitkiler ve diğer doğal canlıların topla-
mı olarak bakmaktadır. Market mekanizmalarının
fiyatlarını belirlediği kaynaklar, talebin artması
durumunda fiyatın da artmasıyla kendilerini koru-
yabilir ya da yeni teknolojilerle yok olan kaynak-
ların yerine yenileri konulabilir. Derin ekoloji için
hiçbir yaşam formu sadece kaynak olarak düşünü-
lemez çünkü tüm varlıkların kendi içkin değerleri
vardır. Diğer bir ifadeyle, derin ekoloji ‘kaynak’
kavramının kendisine karşıdır (72). Naess’in ver-
diği bir diğer ilgi çekici örnek ise ‘nüfus’ terimidir.
Sığ ekoloji için insan nüfusunun artışı işgücü ya da
askeri gücün karşılanması için bir politik araç ola-
rak kullanılabilir. Derin ekolojik düşünce ise ‘insan
nüfusu’ artışına son derece imtinayla yaklaşmakta
ve ‘optimum’ insan nüfusunun diğer yaşam formla-
rının ‘optimum’ nüfusu ile değerlendirilerek karar
verilecek bir kavram olduğunu iddia etmektedir.
Bu bağlamda insan nüfusunu azaltacak politikala-
ra öncelik verilmelidir (73). Son olarak ise çevreci
politikaların toprak ve deniz gibi doğal varlıklara
yaklaşımının eleştirisine değinelim. Sığ ekoloji tüm
doğal varlıkları parçalara ayırarak değerlendirir ve
onlara potansiyel kaynak olarak bakar. Doğal var-
lıkları korumak demek onların çok amaçlı kullanıl-
ması ya da fayda-maliyet analizlerinden geçirilmesi
demektir. Temel der ise ‘gelecek insan nesillerine’
bu kaynakların aktarılması için gerekli kullanım
koşullarının sağlanmasıdır. Halbuki derin ekoloji
için bir doğal varlığın (deniz, nehir, okyanus ya da
toprak parçası) bir ülkenin sınırları içinde olması,
onların o ülkenin mülkiyeti altında kullanılacak
kaynaklar olduğu anlamına gelmez.
Derin Ekolojinin Eleştirisi
Derin ekoloji hem yeni ekolojik paradigmanın
hem de ekolojik modernleşme teorisinin kökten
eleştirisini yaparken, insanı doğanın merkezindeki
üstün rolünü radikal bir şekilde al aşağı eder. Her
ne kadar tam aksini iddia etse de derin ekoloji-
nin insanın olumsuz davranışlarına yaptığı vurgu
onun biyo-merkezci eşitlik ilkesinden uzaklaşma-
sına sebep olur. Nasıl ki antroposentrik yaklaşım-
larda insan doğanın üstüne çıkan bir varlık olarak
belirmişse, derin ekolojide insan doğanın dışında
ve ona karşıt bir varlık olarak belirmiştir (Keleş,
Hamamcı ve Çoban, 2015: 53). İnsan ve doğa
arasındaki karşıt ilişki tersinden yeniden üretildiği
için, derin ekoloji insan ve doğa arasında diyalektik
bir ilişki kurmayı başaramamıştır. Derin ekolojiye
yöneltilebilecek ikinci eleştiri ise doğayı ‘gizemli’
(mystification) ve otantik bir şekilde kavramsallaş-
tırmasıdır (Bookchin, 1988). Doğa ile ilgili yeterli
bir soyutlama sunamayan derin ekoloji, insan ve
doğa arasındaki ilişkiyi anlamak için de yeterli bir
bakış sağlayamamaktadır. İnsan ve doğa arasındaki
ontolojik ayrım kavramsallaştırılmadığında ve in-
san varoluşsal bütünlük içinde eritildiğinde, hangi
toplumsal şartlarda doğanın kaynak olarak görül-
meye başlandığına dair sorumuz havada kalacaktır.
İnsan ve doğa arasındaki ontolojik ayrım gerçek-
tir ve bunun tarihsel ve toplumsal sebepleri vardır
(Humphrey, 2000: 251-253).
11
 Modern Çevre Kuramları

Doğayı bir bütün olarak alan derin ekoloji, in-
sanları da bir bütün olarak almaktadır. Tarihsel ve
ekonomik olarak açığa çıkmış toplumsal eşitsizlikle
ve güç ilişkileri görünmez hale gelmektedir. Özel-
likle feministler tarafından androsentrik (erkek ege-
men) olarak eleştirilen derin ekoloji yaklaşımı, in-
sanlar arasında soyut bir eşitlik varsayımdan hareket
ettikleri için kadınların uğradıkları sistematik baskı-
yı görünmez kılmaktadır (Sessions, 1991: 86). Bir
diğer eleştiri noktası ise dünyada nüfusun azalması
gerektiğine dair evrensel iddianın, geç kapitalistleş-
miş ve tarım toplumu özellikleri taşıyan ülkelerin
ihtiyaç duyduğu emek gücünü görmezden gelme-
sidir. Nüfus politikalarına içkin olan güç ilişkilerini
ve toplumsal cinsiyet ilişkilerini gündeme almadan
insan nüfusunun azalması en temel çevre politikası
olarak sunmak ciddi problemler yaratmaktadır.
Derin ekolojini ekolojik krizin sebeplerini kav-
ramsallaştırabilecek bir tarihsel ve sosyolojik analiz-
den yoksundur. Burada sorulması gereken soru han-
gi toplumsal şartlar altında doğa kaynak ya da atık
havuzu olarak görülmeye başlandı? Ancak bu soruyu
sorarak doğa ve insan arasındaki eşitsiz ilişkinin han-
gi maddi koşullarda ortaya çıktığı ve hangi maddi
koşulları değiştirerek bu durumun üstesinden geli-
nebileceği üzerine düşünmek mümkündür. Diğer
bir ifadeyle Günümüz iktisadi sisteminin doğaya
bakışını radikal bir şekilde değiştirmek istiyorsak,
‘ilişkisel’ bir toplumsal, ekonomik ve politik analiz
yapılması gerekmektedir. Bu bağlamda politik eko-
nomi yaklaşımı insan ve doğa arasındaki tahakküm
ilişkisini kapitalist üretim ilişkileri içinde değerlen-
direrek, kavramsal bir açılım yaratma iddiasındadır.
İçkin değer doğadaki varlıkların insanlara
yararlı yada zararlı olmalarından bağımsız
bir şekilde değerli oldukları görüşüdür.
Diğer bir ifadeyle, bizim verdiğimiz araç-
sal değerden bağımsız olarak doğadaki
her varlığın kendi içinde bir değeri vardır.

Öğrenme Çıktısı
3 Derin ekolojik yaklaşım hakkında bilgi edinme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Doğa yürüyüşleri yaptığınız-

İçkin değer kavramını pagan
Ekosentrik (çevre-merkezci) da derin ekoloji düşüncesi-
dinlerdeki doğa anlayışıyla
yaklaşımın ekolojik krizlere nin iddia ettiği gibi kendi-
ilişkilendiriniz. Yeryüzü Kri-
çözüm üretme konusunda nizi evrenin bir parçası gibi
zi, Dönüşen İnsan, Cogito
pratik/uygulanabilir iddia- hissediyor musunuz? Dü-
Dergisi 93. sayısında yer alan
ları var mıdır? şüncelerinizi ve duygularını-
makaleleri inceleyebilirsiniz.
zı arkadaşlarınızla paylaşınız.

EKOLOJİYE POLİTİK İKTİSAT YAKLAŞIMI

Ekolojiye politik iktisat yaklaşımı Marksizmi ekolojik olarak yeniden yorumlama çabası olarak adlandırı-
labilir. Birçok düşünür Marx’ın çalışmalarının ekolojik bir bakış açısına yer bırakmayacak kadar ‘prometanist’
-sanayileşme ve teknolojinin ne pahasına olursa olsun desteklenmesi gerektiği düşüncesi- olduğunu iddia
etmiştir (Foster, 2010: 106). Ancak 1980’lerin sonunda ortaya çıkan Ekolojik Marksizm ile birlikte soru artık
Marx’ın yazdıklarının kendisinin ekolojik olup olmadığı değil, doğa ve toplum arasındaki ilişkiyi diyalektik
bir şekilde ele alıp günümüzdeki ekolojik krizi anlayabilecek metodu araştırmacılara sağlayıp sağlayamadı-
ğıdır (O’Connor, 1988; Benton, 1999; Foster, 2010; Kovel, 2017). Eko-Marksizmin amacı ekolojik krizin
toplumsal düzenle ilişkisini kurmak, çevre sorunlarına teknik ve tekil çözümlerle yaklaşmak yerine bütüncül
bir şekilde yaklaşmak ve bu sorunlara toplumsal çözümler bulmaktır (Keleş, Hamamcı ve Çoban, 2015: 246)

12
Çevre Sosyolojisi
Ekolojik Marksizm bir soyutlama olarak çevre
problemleri yerine ‘ekolojik kriz’ kavramını kullan-
maktadır, çünkü birbirlerinden farklı gibi görünen
birçok ‘çevresel’ sorun (örneğin küresel ısınma, tür-
sel çeşitliliğin azalması, biyosfere salınan yeni kim-
yasalların sebep olduğu zehirlenmeler, kaynakların
azalması) tek başlarına değil bir arada ekolojik krizi
oluşturmaktadırlar (Kovel, 2017: 36-40). Birbirini
tetikleyerek bir dizi çöküşü başlatan süreç esasen
insani ekosistemler ve diğer ekosistemlerin parça-
lanmasıyla sonlanan yapısal bir sürecin sonucudur.
Ekolojik kriz evresi yalnızca insani ekosistemleri de-
ğil, diğer ekosistemleri de parçalamaktadır. Mark-
sist ekolojistlerin amacı ekolojik krizin toplumsal
dinamiklerini anlamak için ekosistemsel bir bakış
geliştirmektir (43). Ekolojik Marksizm birbirinden
farklı teoriler üzerine inşa edilmiş ve her bir teori
Marksist yöntemi başka bir ölçekte kullanmıştır.
İlk olarak ele alınan metabolik yarık teorisi kapita-
list üretim ilişkilerinin doğayı nasıl kullanım değe-
rinden değişim değerine dönüştürdüğünü Marx’ın
metinlerine referansla tartışmaktadır. John Bellamy
Foster tarafından kavramsallaştırma, kapitalizme
içkin doğa anlayışını tarihselleştirmektedir. İkinci
yaklaşım ise koşu bandı üretimi teorisidir. Bu yakla-
şım kapitalizmin artan ölçekte devam eden üretimi
arttırma eğiliminin, içsel olarak ekolojik tahribatı
arttırdığını iddia etmekte ve devlet politikalarının
da yapısal olarak kapitalist üretimi desteklemek dı-
şında bir alternatifi olmadığını öner sürmektedir.
Ekolojiye dünya sistemi yaklaşımı ise ekolojik mo-
dernleşmeyi eleştirerek dünya sistemindeki hiyerar-
şik iş bölümünün ülkeler arasında yarattığı eşitsiz
ekolojik ilişkilere odaklanmaktadır.
Ekoloji, Yunanca yaşanılan yer anlamına gelen
‘oikos’ ve bilim anlamına gelen ‘logos’ sözcükle-
rinden türetilmiş bir kavramdır ve köken olarak
yerleşme bilimi anlamına gelmektedir (Keleş,
Hamamcı ve Çoban, 2015: 30). Ancak burada
çevre ve ekoloji arasındaki farkı ortaya koyma-
mız gerekmektedir. Çevre tanımı gereği bizim
dışımızda kalan, bizi çevreleyen anlamına gelir-
ken, ekoloji bizim de bir parçası olduğumuz iç
ilişkilerle tanımlanan bir bütündür (Kovel, 2017:
26). Başka bir ifadeyle ekoloji bizim de bir parça-
sı olduğumuz, içerisi ve dışarısı ayrımı yapama-
yacağımız bir yuvadır.
Metabolik Yarık Teorisi
John Bellamy Foster’in Marx’a referansla ge-
liştirmiş olduğu metabolik yarık kavramı Marx’ın
kapitalizmin gelişmesiyle birlikte kır ve kentin ay-
rılması ve kırda kapitalist tarımsal üretimin hakim
olmasına dair yazdıklarından devşirilmiştir (Foster,
2010: 108). Metabolizma kavramı insan türleri ve
insan-dışı ekosistemler arasındaki bütünlüklü iliş-
kiyi göstermekte, metabolik yarık kavramı ise genel
olarak kapitalizm özel olarak insan tarafından eko-
sistemsel mekanizmalarda yaratılan telafisi zor ak-
saklıkları anlatmaktadır (Pellow ve Brehm, 2013:
232). Bu bağlamda metabolik yarık kavramı bize
insan ve doğa arasındaki ilişkinin nasıl bozulduğu-
nun tarihsel ve toplumsal koşullarını inceleyebile-
ceğimiz kavram setini sunmaktadır. Foster’a göre
Marks’ın Kapital’in birinci cildinde kapitalizmin
yarattığı toplumsal ve üretimsel değişikliklere dair
yaptığı şu vurgular, sermaye birikiminin insan ve
doğa arasında tamiri mümkün olmayan bir yarı-
ğı nasıl oluştuğunu anlamamızı sağlamaktadır: İlk
olarak kapitalist üretim koşullarının yarattığı emek
rejimi insan türü ve doğa arasında tamir edilemez
bir yarık oluşturmaktadır. İnsan türü ve doğa ara-
sındaki bozulan metabolik ilişkinin yeniden ku-
rulması gerektiği hâlde, süreklilikle artan ölçekteki
tarımsal üretim ve uzun mesafeli ticaret metabolik
yarığı genişletir ve yoğunlaştırır. Toprağın yapısını
bozan kapitalist tarımsal üretim bir taraftan topra-
ğın verimliliğini azaltmakta diğer taraftan ise insan
atıklarının kent merkezlerde yoğunlaşmasına sebep
olmaktadır (Foster, 2010: 108).
Metabolik yarık kavramının daha iyi anlaşıla-
bilmesi için kapitalizmin içsel işleyişine dair bir
kaç kavramsal açıklama yapmak gerekiyor. Ön-
celikle kapitalizm kullanım değerindense değişim
değerinin egemenliği altında örgütlenmiş bir ikti-
sadi sistemdir. Kullanım değeri, ihtiyacımız olan
bir eşyanın somut özellikleriyle ilgilidir. Somut
olduğu için, tıpkı kullanılmış bir eşyanın tamir
edildiği gibi yenilenebilir. Kapitalizm öncesi top-
lumlarda doğayla kullanım değeri bağlamında
ilişki kurulduğu için toplumlar ve doğa arasında
organik bir ilişki vardı (Kovel, 2017: 168). Deği-
şim değeri ise metanın parasal olarak bir karşılığı-
nın olmasını ve metanın değerinin para cinsinden
soyutlanabilmesini ifade etmektedir (63). Müba-
dele değerinin hakim olduğu kapitalist sistemde
bu sebepten her şeyin bir fiyatı vardır. “Kullanım
değeri doğanın katılımını talep eder ama mübade-
13

le değeri doğayı nicelleştirerek oluşturur”, doğayı
somut bir varlık olarak değil para karşılığında so-
yutlanabilir bir varlık olarak kurar (169). Bu bağ-
lamda doğa artık somut ve sınırları olan bir varlık
değil, soyut bir kaynak havuzudur.
Doğanın neden tüm özelliklerinden ve zengin-
liğinden soyutlanarak para formuna indirgendiği-
ni anlayabilmek için sermaye birikimi kavramı-
na daha yakından bakmamız gerekiyor. Sermaye
birikiminin ekoloji karşıtı iki temel eğilimi şu
şekildedir: sermaye birikimi kendi üretim ko-
şullarını bozmaya meyillidir ve sermaye varlığını
sürdürmek için sınırsız büyümek zorundadır (Ko-
vel 2017: 62). Meta üretiminin kar için yapılıyor
olması, üretim maliyetlerini sürekli olarak düşük
tutmak zorunluluğunu beraberinde getirir. Meta
şeklinde üretilmedikleri hâlde meta muamelesi
gören emek gücü ve doğa basitçe maliyetleri dü-
şürülmesi gereken üretim girdilerine dönüşmüş-
tür. Sermaye birikimi doğayı değişim değerine
indirgeme eğilimi gösterdiği için, ekositemlerin
iç ilişkileri bozulmakta ve sermaye birikimi kendi
üretim koşullarını sebep olduğu ekolojik krizlerle
bozmaktadırlar (64). Sermayenin sürekli genişle-
me eğilimi ise sermaye birikiminin başlaması için
yatırılan 10 birim paranın yarattığı 100 birimlik
değerin tekrardan yatırım için kullanılarak 1000
birimlik değer yaratma eğiliminde olması ile il-
gilidir. Sermaye birikiminin devamlılığı paradan
para elde etmeyi gerekli kılar. Kârını tekrar de-
ğerlendirmeyen sermayedarlar bu sebepten ha-
yatta kalamazlar ve yine bu sebepten sermayenin
merkezileşmesi ya da büyük balığın küçük balığı
yeme eğilimi vardır. Kapitalist üretimde açığa çı-
kan artı değer yeni yatırımın alt limitini belirledi-
ği için, üretim sonucunda gerçekleşen nicel artış
bir sonraki kapitalist üretim döngüsü için bir en-
gel teşkil eder (69). Kapitalizmin sınırsız büyüme
eğilimi ile ilgili en ilgi çekici örnekler kirlilikten
yararlanarak bunun ticaretinin yapılması (karbon
ticareti gibi) ya da ekolojik dengesizliklerin sebep
olduğu kanser hastalıkları için milyar dolarlık ilaç
sanayiler yaratmasıdır (66). Ekolojik Marksistlere
göre sermaye yapısı gereği ekoloji karşıtıdır.
Metabolik yarık teorisine göre ekolojik krizin
kaynağı bireysel birtakım faaliyetlerden ziyade,
kapitalizmin doğayı değişim değerine indirgeye-
rek üretim zincirine dahil etmesidir. Foster’a göre
günümüz krizi bir doğa krizinden ziyade toplum
krizidir ve bunun toplumsal ve tarihsel nedenle-
14
Modern Çevre Kuramları
ri vardır (2008: 12). Tam da bu sebepten küçük
teknolojik yeniliklerle çözülecek bir krizden ziyade
büyük toplumsal temelleri değiştirmenin gerekli
olduğu bir krizden bahsedilmektedir.
Koşu Bandı Üretim Teorisi
Koşu Bandı Üretim Teorisi, 1970’lerin sonunda
Kuzey Amerika ve Kıta Avrupa’da çıkmış bir çevre
sosyolojisi yaklaşımıdır. 1970’lerdeki ana akım (ya
da yeni Ekolojik Paradigmanın eleştirdiği gibi İn-
sanın İstisnailiği Yaklaşımı) sosyolojisinin tersine,
Koşu Bandı Üretim yaklaşımı biyolojik çevreyi ça-
lışmasının merkezine yerleştirmektedir. Yaklaşımın
temel argümanı ise, sermaye-yoğun ekonomik ge-
lişme (ya da teknolojik gelişme) sınırlı olan biyofi-
ziksel çevrenin devamlılığı için en büyük tehdittir
(Buttel, 2004: 323).
“Ekolojik Modernleşme Teorisi”ne taban taba-
na zıt olan bu yaklaşım, kapitalizmin yapısı gereği
firmalar ya da devlet tarafından alınan üretim ve tü-
ketimle ilgili hiçbir kararının ekolojik amaçlar için
hizmet edemeyeceğini iddia etmektedir (David,
Pellow ve Weinberg, 2002: 15). Özellikle 2. Dünya
Savaşı sonrasında artan sanayi üretimi hem serma-
yedarlar hem de işçi sınıfı için bir bolluk dönemi ya-
ratmış, ancak üretimin artması iki önemli değişik-
liği beraberinde getirmişti. Modern fabrikalar daha
fazla girdiye ihtiyaç duyduğu için ekosistemden
daha fazla kaynak ‘sökülüp alınmış’ ve bu durum
ardı ardına tetiklenen ekolojik krizlerin başlangıcı
olmuştur. İkinci değişiklik ise, yeni teknolojilerin
gerektirdiği yeni enerji kaynaklarının bulunmasıyla
ilgilidir. Özellikle yoğun kimyasal kullanımıyla açı-
ğa çıkan enerji, ekosistemlere artan oranda zehirli
atıkları ‘eklemiştir’ (Dunlap, 2010: 38).
2. Dünya Savaşı sonrasındaki dönemde üretim
teknolojilerinin değişen yapısı devlet, sermayedar-
lar ve işçiler arasında yeni tip koalisyonlar geliştirdi.
Ekonomik gelişme devletler tarafında üç ana düz-
lemde değerlendirilmekte ve desteklenmekteydi:
sermayedarlar için daha fazla yatırımı teşvik et-
mek; işçilerin maaşlarını piyasadaki talep dengesini
bozmayacak düzeyde tutmak; devletin bütçesini
oluşturan vergilerin artan oranda devamlılığını
sağlamak (David, Pellow ve Weinberg, 2002: 17).
Üretken teknolojilerin artmasının bir diğer sonucu
da tüketimin toplumsal ölçekte artmasıdır çün-
kü kapitalizm krize girmemek için üretilen tüm
malların satılmasını gerektiren bir iktisadi denge-
Çevre Sosyolojisi
ye ihtiyaç duyar. Üretim bandının hızlanması son
kertede hem işsizlik ve yoksulluğa çözüm hem de
teknolojik gelişme (yeşil teknolojilerin icadı) için
gerekli kaynağın sağlanması bağlamında sürekli
desteklenen bir politika hâlini almıştır (21). Ekolo-
jik modernleşme teorisyenlerinin iddia ettiklerinin
aksine devlet ekolojiyi destekleyen politikalar yapa-
maz çünkü devlet bütçe krizine girmemek için ka-
pitalist üretimin genişleyen birikimini desteklemek
zorundadır. Diğer bir ifadeyle devletin devamlılığı
bu sistemde üretilen toplumsal artıktan vergi for-
munda aldığı paya bağlıdır (O’Connor, 1973).
O’Connor’ın ifade ettiği üzere, kapitalizmin
ilk çelişkisi sermaye ve emek arasındaki uzlaşmaz
çatışma ise, ikinci temel çelişkisi sermaye ve doğa
arasındaki uzlaşmaz karşıtlıktır. Kapitalizmin bu-
gün geldiği aşamada ekosistemler daha çok kirle-
tilip sömürüldükçe sistem kendi üretim koşullarını
bizatihi ortadan kaldırmaktadır. Kapitalist sistem
bu krizin üstesinden gelmek ve birikimin devam-
lılığını sağlamak için üretim koşullarını yeniden
yapılandırmak yani yeni teknolojiler bulmak zo-
rundadır (Goldman ve Schurman, 2000: 565).
Örneğin genetik mühendisliği, toksinleri yiyen
mikroorganizmaların üretilmesi ya da yosundan
enerji üretme çabaları ekolojik krize karşı gelişti-
rilmiş teknolojik yeniliklerdir. Ekolojik kriz, daha
önceki birikim krizlerinden farklı olarak doğanın
daha fazla tahakkümüyle değil, doğayı biyolojik ve
fiziksel olarak yeniden üreten teknolojilerin bulun-
masıyla çözülebilmektedir (O’Connor, 1994: 158).
Diğer bir ifadeyle doğanın hammadde musluğu ve
atık havuzu işlevi devam etmekte, ancak kapitalizm
kendi ‘doğa’sını yaratmaktadır (Keleş, Hamamcı ve
Çoban, 2015: 247). Daha önce sermayenin üre-
tim ve dolaşım girmeyen alanlar hızla metalaşma
eğilimindedir ve bu sürek ‘ekolojik yönetim’ ya da
‘ekolojik rasyonalite’ gibi kavramlarla meşrulaştırıl-
maktadır (Goldman ve Schurman, 2000: 565).
Koşu bandı üretimi teorisi, her bir ülkede ka-
pitalist üretim kurumsallaştıkça öne geçilemez bir
ekolojik kriz eğilimi görmektedir. Krizin sebebi de
bizatihi üretim mekanizmasının kendisinde giz-
lidir. Her ne kadar metabolik yarık teorisinin öl-
çeğini genişleten bir yaklaşım olsa da koşu bandı
teorisi kapitalist dünya sistemi içindeki uluslararası
ilişkilerin yarattığı ekolojik tahribata ışık tutama-
maktadır. Bu noktayı inceleyen siyasal iktisat okulu
ise dünya sistemi yaklaşımıdır.
Ekolojik Krizlere Dünya Sistemi
Yaklaşımı
Ekolojik Marksizmin hem devamlılığı hem de
eleştirisi olarak değerlendirebileceğimiz ekolojik
dünya sistemi yaklaşımı sermaye birikiminin yapı-
sı gereği anti-ekolojik olduğu vurgusunun ötesine
geçerek uluslararası ilişkiler bağlamında çevresel
bozulmanın nasıl gerçekleştiğine bakmaktadırlar.
Dünya sistemi yaklaşımı ekolojik modernleşme
teorisinin tersine, ülkelerin kendi başlarına ger-
çekleştirdiği ‘çevre dostu’ politikalara değil, ülkele-
rin birbirleriyle olan eşitsiz ve birleşik ilişkilerine
odaklanmaktadır. Ekolojik modernleşme teorisi-
nin temel argümanı bilim ve teknoloji sayesinde
bulunacak ‘yeşil’ üretim tekniklerinin sadece belli
başlı ülkeleri değil, tüm dünyayı ekolojik krizden
kurtarma kapasitesi olduğudur. Dünya Sistemi
Teorisi’nin açıkça gösterdiği gibi ‘yeşil’ teknolojiler
başlı başına metalar ürettiği için, kapitalizme içkin
meta üretiminin eşitsiz yapısını ve sömürü ilişkile-
rini devam ettirmektedir (Bonds ve Downey, 2012:
168). Merkez ülkelerin deneyimlediği ekolojik mo-
dernleşme, çevre ülkelerde ekolojik dengenin daha
çok bozulması anlamına gelebilmektedir. Bu bağ-
lamda yeşil teknolojiler ne evrensel ölçekte herkes
için yararlı ne de politikadan bağımsız teknik bir
ilerlemedir (169). Aksine ekolojik modernleşme
iktidar, eşitsizlik ve güç kavramlarıyla birlikte dü-
şünülmelidir. Keza, merkez ülkedeki çevre dostu
politikalar, çevre ülkelerde ekolojik krize yol açan
politikaların bizatihi sebebi olabilmektedir.
Immanuel Wallerstein’ın 1970’lerin ortasında
formüle ettiği Dünya Sistemi Teorisi, ülkeler arası
iş bölümündeki hiyerarşiyi ve eşitsizliği gösterir.
Bu bağlamda dünya sistemi, merkez (gelişmiş ka-
pitalist ülkeler), çevre (az gelişmiş kapitalist ülke-
ler) ve yarı-çevre (orta gelişmişlikte olup çevre ve
merkez arasındaki dengede işlevsel göreve sahip
olan) ülkelerden oluşmaktadır. Merkez ülkelerin
zenginliğinin kaynağı çevre ülkelerden satın aldı-
ğı ucuz hammadde ve emek gücüdür (McKinney,
2012: 299). Merkez ve çevre ülkeler arasındaki
eşitsiz ilişkiyi, ekolojik bağlamda değerlendirme-
ye alan yeni çalışmalar 2000 sonrası ciddi bir ar-
tış göstermiştir. Dünya sistemi yaklaşımı ülkeler
arasındaki eşitsiz ekolojik mübadeleyi ekosiste-
min üç temel işlevi üzerinden kavramsallaştıracak
modeller geliştirmiştir (Dunlap, 2010: 18). İlk
olarak zengin kapitalist ülkeler, çevre ülkeleri kay-
15
 Modern Çevre Kuramları

nak deposu olarak kullanıp onlara ait olan doğal
kaynakları tüketmektedir. Çevre ülkeler aynı za-
manda bir atık havuzu olarak işlev görmekte, bir
yandan zehirli atıklar bu ülkelere taşınmakta diğer
taraftan da ekosistemi bozan üretim faaliyetlerine
ev sahipliği yapmaktadırlar. Hem kaynak havuzu
hem de atık deposu olarak işlev gören geri kalmış
ülkeler, kendi insanları için yaşam alanı sağlayan
ekosistemlerin sistematik olarak bozulduğu bir
süreci yaşamak zorunda kalmaktadırlar.
Ekolojik olarak eşitsiz mübadele (ecologically
uneven exchange) kavramını merkeze alan bu yeni
literatür, ekonomik, politik ve askeri olarak güçlü
olan merkez ülkelerin sermaye birikiminden kay-
naklanan kirlilikleri çevre ve yarı çevre ülkelere ihraç
ettiğini iddia etmektedir (Bonds ve Downey, 2010:
171). Özellikle ekolojik modernleşmenin iddia et-
tiği gibi merkez ülkelerdeki ekolojik rasyonalitenin
kurumsallaşması, bu ülkelerdeki çevreye zararlı faa-
liyetlerin başka coğrafyalara kaymasını zorunlu hâle
getirmektedir. Merkez ülkelerde kullanılan birçok
‘yeşil teknoloji’nin hammaddesi çevre ülkelerden
gelmekte ve bu durum çevre ülkelerdeki ekolojik
dengenin bozulmasına, orada yaşayan insanların
hayatlarının kötüleşmesine sebep olmaktadır. Ör-
neğin Avrupa ve Amerika’daki elektrik-elektronik
şirketleri her yıl milyonlarca kullanılmış elektronik
ürünü Afrika’daki çeşitli ülkeler ihraç etmektedir,
bu durum muazzam miktardaki zehirli atığın zen-
gin ülkelerden yoksul ülkelere transfer edildiğinin
kanıtıdır (Pellow, 2007). Bir başka çalışma ise dün-
yadaki ormansızlaşma eğiliminin gayri safi milli ha-
sılası yüksek olan gelişmiş kapitalist ülkelerde daha
az, çevre ülkelerde ise gittikçe artan oranda oldu-
ğunu göstermektedir (Burns, Kick ve Davis, 2003).
Ekolojik duyarlılıklarla genişletilen Dünya Sis-
temi yaklaşımı her ne kadar ulus devlet arasındaki
iktidar ilişkilerini gösterse de, her devletin kendi
içerisinde devam eden güç ilişkilerini görünmez
hâle getirmektedir. Bu bağlamda ulus devletler iç-
lerinde çatışma barındırmayan analiz nesnelerine
indirgenmekte ve özellikle çevre ülkeler merkezle-
rin yörüngesindeki pasif gezegenler gibi kavramsal-
laştırılmaktadır (Pellow ve Brehm, 2013: 235).

Öğrenme Çıktısı
4 Ekolojiye ekonomi politik yaklaşımı, metabolik yarık teorisi, koşu bandı üretim teorisi ve
ekolojik krizlere dünya sistemi yaklaşımı hakkında bilgi edinme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Ekolojiye dünya sistemi

John Bellamy Foster’ın Sa-
vunmasız Gezegen kitabında
kapitalizmi neden ‘yaratıcı
yıkıcılık’ sistemi olarak ta-
nımlamaktadır?
yaklaşımından bakıldığında
Türkiye’deki üretim ve tü-
ketim sistemlerinin hangi Size göre çevremizdeki hangi
bağlamlarda ekolojik eşitsiz doğal varlıkları değişim de-
mübadeleye konu olmakta- ğeri bağlamında satın alma-
dır? Konuyla ilgili olarak M. nız gerekiyor? Nedenlerini
Hulme’nin (2016), İklim arkadaşlarınızla tartışınız.
Değişikliği Konusunda Ne-
den Anlaşamıyoruz kitabını
inceleyebilirsiniz.

16
Çevre Sosyolojisi
EKOFEMİNİZM
Ekolojik feminizm 1970’lerdeki çevreci ve femi-
nist toplumsal hareketlerin açığa çıkardığı, birbirin-
den farklı feminist ekollerinin oluşturduğu ancak
ekoloji ve bilime eleştirel feminist bir perspektiften
bakan yaklaşımdır. Ekolojik feminizm (eko-femi-
nizm) terim olarak ilk defa 1974 yılında Fransız
feminist yazar Françoise d’Eaubonne tarafından
Feminizm veya Ölüm isimli nüfus artışı, kirlilik ve
çevresel bozulmanın erkek egemen kültür ile ilişki-
lendirdiği çalışmasında kullanılmıştır (Birkeland,
1993: 18). Yukarıda detaylıca ifade edilen farklı
ekolojik okulların tersine, ekofeministler kurum-
lara, politikalara, toplumsal hareketlere bakarken
kadınların yaşadığı tahakküm mekanizmalarını
açığa çıkarmayı analizlerinin merkezine almışlardır
(Allison, 2017: 8). Bu bağlamda erkek egemen eko-
lojik okulların ‘cinsiyet körü’ analizleri, toplumdaki
temel tahakküm mekanizması olan toplumsal cin-
siyet eşitsizliğini görünmez kılmaları bağlamında
eleştirmektedirler (Birkeland, 1993: 25).
Tıpkı Yeni Ekolojik Paradigma gibi, eko-feminist
yaklaşım da batı merkezci aydınlanma düşüncesini
eleştirmekte ancak bu düşünceyi yalnızca insan-mer-
kezci olmakla değil, erkek-egemen olmakla da suçla-
maktadır. Aydınlanma düşünürleri ‘erkek’ egemen
bir bakış açısıyla, aklı, rasyonel düşünmeyi, bilimi,
özgürlüğü ve ilerlemeyi erkeklik ile eşdeğer tutmuş-
lardır (Birkeland, 1993: 24). Erkek egemen ideolo-
ji şu şekilde işlemektedir: (1) Erkeklik ve kadınlık
stereotipleri inşa edilmektedir. Kadınlık anaçlık,
şefkatli olmak, yumuşak başlı olmak gibi değerlerle
tanımlanırken, erkeklik rekabetçi, hesapçı ve baskın
olarak tanımlanır. (2) Tarihsel olarak kadınlar doğa
ve tabiatla eşdeğer düşünülmüştür ve bu bağlamda
doğa erkeklerin fiziksel ihtiyaçlarına karşılık vermek
için vardır. Doğaya araçsal olarak yaklaşan erkek ege-
men zihniyet, doğaya ancak işe yarar olduğu zaman
kıymet vermektedir. (3) Erkeğin varlığı doğadan
bağımsız, girişken ve özerk olarak kavramsallaştırı-
lır. (4) Erkeklerin kendilerini gerçekleştirmesi onları
baskılayan doğadan ve toplumdan bağımsızlaşmala-
rı ile mümkündür. Bu bakış açısında erkek-egemen
deneyimin ve değerlerin tüm insanlığın deneyimi ve
değeri olduğu ön kabulü vardır. (5) Erkeklik ve ik-
tidar arasındaki ilişki, kadınlıktan uzaklaştıkça güç-
lenmektedir (Birkeland, 1993: 24-25).
Batı merkezli ve erkek egemen aydınlanma dü-
şüncesi kadınları tarihsel olarak kültürün ve aklın
karşısında, hayvansılığa ve doğaya daha yakın bir
yere yerleştirmiştir. Ekoloji karşıtı Aydınlanma ge-
leneği kültür/insan ve doğayı birbirlerine varoluş-
sal olarak tezat kabul eder (Plumwood, 2004: 44).
Hiyerarşinin güçlü tarafında olan erkek aklı, ras-
yonaliteyi ve ilerlemeyi temsil ederken, kadın be-
den, duygusallık ve akıl-dışılığı temsil eder. İnsan
ve doğa karşıtlığı insanı yalnızca doğanın üstünde
konumlandırmakla kalmaz, insan-dışı ekosistemle-
rin de ilerleme için sömürülebileceği ideolojik bir
düzlem oluşturur (47). Ancak bu yapay ayrım in-
sanların ekosistemlerin içine gömülü olduğu gerçe-
ğini değiştirmez. Ekofeminizm tam da bu noktada
erkek egemen bir ayrım olan doğa ve insan ayrı-
mına şu soruyu yöneltir: ‘Neyin rasyonel, ilerici,
akılcı olduğuna hangi kriterlerle karar verilmekte-
dir?’. Bu soruya cevap verebilmek için toplumdaki
iktidar mekanizmalarına bakmak gerekmektedir
(Goldman ve Schurman, 2000: 571).
İlerideki paragraflarda anlatılacağı gibi ekofe-
minizm her ne kadar farklı ekollerden beslense de
şu noktalarda benzer bir bakış açısına sahiptir: (1)
Eşitliğin, şiddet karşıtlığının, kültürel farklılıkların,
katılımın ön plana çıktığı köklü bir toplumsal dö-
nüşüme ihtiyaç vardır. (2) Doğadaki her şeyin içkin
bir değeri vardır. (3) Mekanik doğa anlayışı, araçsal
akıl ve insan-merkezci değerler, ekosistemleri mer-
keze alacak bütünlüklü bir bakış açısıyla değiştiril-
melidir. (4) Doğa basitçe yönetilecek bir kaynak
deposu olarak değil, karşılıklı ilişki kurulacak bir
varlık olarak görülmelidir. (5) İktidar ilişkilerin el
değiştirmesinden ziyade, bizzat iktidarın ve hiyerar-
şilerin ortadan kalkması gerekmektedir. (6) Kadın
ve erkek, insan ve doğa gibi yapay karşıtlıkları gün-
lük pratiklerimizde ortadan kaldırmalıyız. (7) Sü-
reçler en az sonuç kadar önemlidir, sonuçlar kadar
süreçlere de odaklanılmalı (8) Kişisel olan politiktir.
Kadınların doğaları gereği dışarıda tutulduğu bi-
limsel, politik ve endüstriyel alanlardaki erkek ege-
men ideolojiye son verilmeli. (9) Ataerkil düzenin
iktidarını elinden alarak ekolojik dönüşümler ger-
çekleştirilmelidir (Birkeland, 1993: 30-33).
Yukarıdaki maddelerden de anlaşılacağı gibi
eko-feminizm en genel hattıyla erkek-egemen
düşünce sistemi ve ekolojik kriz arasındaki poli-
tik, teorik ve pratik ilişkiyi kurma iddiasındadır.
Doğanın tahakkümü üzerine kurulu olan ataerkil
ideolojiyle kadının tahakkümü arasında içsel bir
ilişki kurarak ekolojik mücadelenin bu karşıtlığı
yok etme meselesini merkezine alması gerektiğini
savunur. Her ne kadar eko-feministlerin paylaştığı
17

genel bir zemin olsa da birbirlerinden farklı dört
temel eko-feminist gelenekten -liberal, kültürel ve
sosyalist ve post-modern- bahsetmek mümkündür.
Ekofeminizm İçindeki Farklı
Yaklaşımlar
Liberal ekofeministler, verili şartlardaki hükümet
politikaları, kurumsal yapılar ve üretim teknolojile-
rinin iyi yönetilmesi halinde insanların ekosistem-
leri kontrol edebileceklerini ve çevresel kötüleşmeyi
önleyebileceklerini iddia etmektedirler. Kadınların
eğitim ve ekonomiye katılımları arttıkça, ekolojik
mücadelede de söz sahibi olacakları ve kadınları
önceleyen ekolojik politikaların uygulanacağını id-
dia etmektedirler (Allison, 2017: 8). Ancak liberal
eko-feministlerin hükümet politikalarına, kurum-
sal ve yasal değişikliklere olan inancı ekolojik kriz-
lerin temelinde yatan problemleri görünmez kıldı-
ğı için eleştirilmektedir.
Kültürel ekofeminizm, liberal geleneğin tersine
kadınların doğayla olan ilişkilerine daha yakından
bakmış ve erkek-egemen doğa anlayışını tersine çe-
virmiştir. Kültürel eko-feministler için kadınların bi-
yolojik ve kültürel olarak doğaya daha yakın olması
onları erkeklerden ayırmaktadır. Kadınların tarihsel
olarak doğaya daha yakın olması hamilelik, çocuk
dünyaya getirme ve yetiştirme gibi özelliklerinden
kaynaklanmaktadır (Allison, 2017: 9). Kadınların
biyolojik ve toplumsal yeniden üretim işlevleri, do-
ğaya daha yakın olmalarına, bireysel güçlenmeleri-
ne, toplumsal kimlik inşa etmelerine ve çevreci hare-
kette ön saflarda durmalarına yol açmıştır. Kültürel
ekofeminizm sezgi, özveri, bakım, duygular ve beden
gibi tarihsel olarak kadınla özdeşleştirilmiş kavram-
lara değer verir. Uygarlıklar tarihini kadını merkeze
alarak yeniden yazar ve modern dönem öncesi ana-
erkil toplumlarda, ataerkil toplumların tersine barış-
çıl ve doğayla bütünleşik bir sosyal evren olduğunu
iddia eder (Carlassare, 2000: 93-94). Kültürel eko-
feministlerin, erkek-egemen doğa anlayışını tersine
çevirerek doğa ve kadın ilişkisine dair önkabulleri
onları benzer bir ‘özcülüğü’ yeniden üretme hatası-
na sürüklemiştir. Kadınların ‘öz’leri gereği doğurgan
olmaları onların eşyanın tabiatı gereği doğaya yakın
olmak zorunda oldukları anlamına gelmemektedir.
Kültürel eko-feministlerin kadınların özüne dair
evrensel iddiası onları özel alana yani eve ve aileye
daha yakın hale getirmekte ve dolayısıyla ataerkil
ideolojiyi yeniden üretmektedir. Kültürelci yaklaşı-
18
Modern Çevre Kuramları
mın bir diğer problemi ise, kadınları evrensel olarak
aynı sınıfa yerleştirmesi ve farklı sınıflardan, etnik
kimliklerden ve cinsel kimliklerden gelen kadınların
yaşadıkları tahakküm mekanizmalarını görünmez
hâle getirmesidir (11).
Sosyalist ekofeminizm ise kültürel ekofeminizmin
tersine materyalist bir analiz yaparak ekolojik bozul-
manın ve ataerkil yapının ilişkisini kapitalist üretim
ilişkilerinin iç çelişkileriyle bağlantılandırarak analiz
eder. Hem bilginin hem de doğanın tarihsel ve top-
lumsal ilişkiler sonucunda inşa edildiğini iddia eden
yaklaşım, herhangi bir özcülüğe karşı çıkmaktadır
(Allison, 2017: 12). Ancak Ekolojik Marksizm’den
farklı olarak, toplumsal eşitsizliklerin tek kaynağı-
nın üretim ilişkilerindeki eşitsizlik ve kapitalist doğa
anlayışından kaynaklanmadığını, sosyal ve biyolojik
yeniden üretim alanındaki çelişkilerin de bir o kadar
önemli olduğu öne sürülür (Carlassare, 2000: 93).
Dolayısıyla üretim ilişkileri ve toplumsal yeniden
üretim ilişkileri doğa ve çevre arasındaki ilişkiyi an-
lamakta merkezi öneme sahiptir. Toplumsal olarak
üretilen ekolojik kriz ancak üretim ve yeniden üre-
tim ilişkilerindeki radikal değişikliklerle çözülebilir.
Postmodern eko-feminizm ise diğer ekofeminizmlerin
paylaştığı ortak zemin olan ‘kadın’ kavramsallaşma-
sına karşı çıkmaktadır. Kadın kimliğinin bir mit ol-
duğunu iddia ederek evrensel bir kadın kategorisinin
beyaz, siyah, orta-sınıf, işçi sınıfı, farklı cinsel yöne-
lime sahip kadınların hepsini kapsayamayacağını
iddia etmektedirler (Allison, 2017: 20). Bu bağlam-
da postmodern ekofeministler kimliklerin çoğulcu,
farklı coğrafyalarda ve tarihlerde değişen ve istikrar-
sız yapılar olduğunu iddia etmektedirler.
Farklı ekofeminizmler, ekolojik krize ve krizin
çözümüne kendi sınırları içinde yaklaşmış olsalar
da hepsinin paylaştığı ortak zemin doğa tahakkümü
ve kadınların sistematik olarak ezilmesi ataerkil top-
lumsal düzenden kaynaklanmaktadır. Ekolojik krizi
çözüm getirmek için ise erkek egemen düşünce ve ey-
lem kalıplarından kurtulmak gerekmekte, toplumsal
cinsiyet eşitliği için mücadele etmek gerekmektedir.
Erkek-egemen kültür (androcentrism)
kadınları doğaları gereği erkeklerin aşağı-
sında ve erkeklerden farklı gören, erkekli-
ğin imtiyazlarını doğallaştıran ve savunan
bakış açısıdır (Plumwood, 2014: 58)
Çevre Sosyolojisi
Ataerki, erkek egemen sosyal ilişkiler ve toplumsal değerlerin organize bir şekilde kadınları erkeklerden aşa-
ğıda gösteren ideolojidir. Temel olarak altı tane ataerkil yapı üzerinden bu ideolojinin devamlılığı sağlanır:
ücretli emek piyasasındaki ilişkiler, ev içi iş bölümü, erkek egemen devlet politikaları, erkek şiddeti, erkek
egemen kültür ve cinsellik (Walby, 1989:214).
Yaşamla İlişkilendir
Çernobil nükleer felaketi: 34 yıl önce neler
yaşandı, riskler sürüyor mu?
34 yıl önce bugün, 26 Nisan 1986’da o dönem
Sovyetler Birliği’ne bağlı olan Ukrayna’nın baş-
kenti Kiev’in 130 kilometre kuzeyindeki Çernobil
kenti, insanlık tarihinin en korkunç çevre felaket-
lerinden birine sahne oldu. Pripyat şehri yakınla-
rındaki Çernobil Nükleer Santrali’nin dördüncü
reaktöründe yaşanan patlama sonucu çevreye,
1945’te Hiroşima’ya atılan atom bombasının 50
katına eşit miktarda radyasyon yayıldı. Patlamanın
ardından radyoaktif madde yüklü bulutlar Türkiye
dahil birçok ülkeyi etkiledi. Çernobil nükleer faci-
ası bazı bağımsız araştırmalara göre yaklaşık 200
bin kişinin doğrudan ya da dolaylı olarak ölümüne
sebep oldu. Facianın etkileri nedeniyle yüz binler-
ce çocuk sakat dünyaya geldi, kanser vakalarının
arttığı iddia edildi. Kazanın olumsuz etkilerinin
nesiller boyunca sürmesi bekleniyor.
Çernobil’de 4 Nisan 2020’de başlayan ve
yaklaşık iki hafta sonra ancak kontrol altına alı-
nabilen orman yangını, nükleer facianın izlerinin
günümüzde ne derece risk oluşturduğu konusu-
nu da bir kez daha gündeme getirdi.
...
Nükleer facianın sonuçları ne oldu?
Nükleer faciadan bir süre sonra Pripyat şeh-
rinde ve Çernobil nükleer santralinin çevresinde-
ki 10 kilometrelik alanda yaşayanlar tahliye edil-
di. 1986 Mayıs ayında 30 kilometrelik bölgeden
tahliye edilen kişilerin sayısı farklı verilerde 116
bin ile 350 bin arasında gösteriliyor. Kazanın yol
açtığı yangın 10 gün sürdü. Patlamanın etkisiyle
çevreye yaklaşık 380 milyon curie (radyoaktivi-
te birimi) radyasyon yayıldı. Yüzde 70’i Belarus,
Ukrayna ve Rusya topraklarında yer alan 200 bin
kilometrekarelik bir alan radyasyonun etkisi al-
tında kaldı. Kaza sonrası radyoaktif madde yüklü
bulutlar Avrupa’da birçok ülkeye yayıldı. Facia
nedeniyle kaç kişinin hayatını kaybettiği günü-
müzde de tartışma konusu. Nükleer felaket, ilk
anda santralde görevli 31 kişinin hayatını kay-
betmesine neden oldu. Ancak kazanın asıl yıkıcı
etkileri daha sonra ortaya çıktı. Çernobil faciası
bazı bağımsız araştırmalara göre yaklaşık 200 bin
kişinin doğrudan ya da dolaylı olarak ölümüne
sebep oldu. Farklı verilere göre, facianın etkilerini
ortadan kaldırmak için yapılan çalışmalara Sov-
yetler Birliği’nde 600 bin ile 800 bin arasında gö-
revli katıldı. Bu kişilerin 70 binden fazlası kalıcı
olarak sakat kaldı. Facianın Türkiye’ye etkileriyle
ilgili de farklı iddialar ortaya atılmıştı. Türk Ta-
bipleri Birliği, facianın Türkiye’de özellikle Doğu
Karadeniz bölgesini etkilediğine ve bölgedeki
kanser vakalarıyla facia arasındaki ilişki olabilece-
ğine dikkati çekmişti.
Çernobil günümüzde ne durumda?
1986’da Çernobil Nükleer Santrali’ndeki
patlamadan bu yana yaklaşık 4 bin kilometreka-
relik bir alan terk edilmiş durumda. Yasak bölge
Ukrayna ve Belarus topraklarını kapsıyor. Sant-
ralin yakınlarındaki Pripyat kenti ise “hayalet
şehre” dönüştü. Radyoaktif kirliliğin bulunduğu
bölgede tarım yasak ve yeni yapılaşmaya izin ve-
rilmiyor. Yasak bölgeye 30 kilometre mesafede
polis kontrol noktaları bulunuyor. Ancak buna
rağmen şehir bugüne kadar birçok kez soygun
ve yağmalama eylemlerine sahne oldu. “Hayalet
şehir”de değerli eşyaların çalınmadığı neredey-
se tek bir daire kalmadığı belirtiliyor. Çernobil
Nükleer Santrali’nin işleyen son reaktörü 15 Ara-
lık 2000 tarihinde kapatıldı. Nükleer facianın
yaşandığı reaktörün enkazı, radyoaktif sızıntıyı
engellemek için 2016 yılında dev bir çelik kal-
kanla örtüldü. Günümüzde devre dışı olan Çer-
nobil Nükleer Santrali’nde, nükleer tesislerin ve
radyoaktif atıkların güvenliğinden, çevre deneti-
minden ve bilimsel çalışmalardan sorumlu devlet
işletmesi faaliyet yürütüyor.
Kaynak: Sonat Kerem BBC Türkçe Haber
Sitesi’nden kısaltıldı. (8 Nisan 2020) https://
www.bbc.com/turkce/haberler-dunya-52215620
Erişim tarihi 03/05/2020
19
 Modern Çevre Kuramları

Öğrenme Çıktısı
5 Ekofeminist yaklaşım hakkında bilgi edinme ve farklı ekofeminizmleri tanımlayabilme

Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Eko-feminizmin çevre ha- Kültürümüzde kadınların

reketlerinde nasıl bir fark
Eko-feminizm ve post-
yaratır? Konuyla ilgili ola-
kolonyal teori arasında
rak V .Shiva ve M. Mies’in
nasıl bir ilişki vardır?
(2019), Ekofeminizm kita-
bını inceleyiniz.
doğaya benzetilerek tanım-
landığı örnekleri ve cümle
kalıpları var mı? Çevreniz-
den öğrendiğiniz tanımları
arkadaşlarınızla paylaşınız.

20
Çevre Sosyolojisi

Çevre sosyolojisinin ortaya çıktığı

ekolojik krizler, insanın istisnailiği
1 paradigması ve yeni ekolojik

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

paradigma hakkında bilgi edinme

Çevre Sosyolojisinin Ortaya

Çıkışı:Yeni Ekolojik Paradigma

Çevre sosyolojisinin bir disiplin olarak ortaya çıkması dünyadaki ekolojik dengenin bozulmasının
belirgin hâle gelmesiyle ilgilidir. 1970’lerde çevre hareketlerinin ivme kazanması, kurumların ekolo-
jik sorunlarla başa çıkabilecek kapasitelere sahip olmamaları, ekolojik krizlerinin kapitalist üretimle
ilişkileri ve insan-doğa ilişkisinin eşitsiz yapısı sosyolojik çalışmalarda araştırma konuları olmaya
başlamıştır. Çevre sosyolojisinin kurucu yaklaşımı olan Yeni Ekolojik Paradigma (YEP), sanayileşme
ve kentleşmenin yarattığı ekolojik tehditlere bir karşı duruş olarak 1960’larda Amerika ve Avrupa’da
ortaya çıkmıştır. Ancak hem klasik sosyolojinin ve hem de onu takip eden sosyologların ekolojik
krizi anlamaları mümkün değildir çünkü İnsanın İstisnailiği Paradigmasının varsayımlarıyla hareket
ederler: (1) İnsanların genetik miraslarının yanında kültürel mirasları vardır ve bu durum insanları
tüm diğer canlılardan farklılaştırır. (2) Toplumsal ve kültürel faktörler (teknoloji de dahil olmak
üzere) insan davranışlarının temel belirleyenleridir. (3) Sosyal ve kültürel çevre insan davranışlarının
temel bağlamını oluşturur ve biyolojik çevre bu durumdan bağımsızdır. (4) Kültür birikimlidir,
dolayısıyla teknolojik ve toplumsal ilerlemeyle tüm sorunlar son kertede çözülecektir. Günümüz-
de yaşanan ekolojik kriz ise insanların diğer türler arasında ‘özel’ bir varlık olmadığını defalarca
ispatlamıştır. Catton ve Dunlap’ın geliştirdiği Yeni Ekolojik Paradigma insan ve çevre arasındaki
ilişkiye bakışı radikal bir şekilde değiştirme iddiasındadır. İnsan İstisnailiği Paradigmasına alternatif
olarak şu varsayımlar üzerine inşa edilmiştir: (1) Her ne kadar kültürel ve teknolojik ilerlemeler
bağlamında insanlar özel türler olsalar da, bu durum onların diğer türler içinde bir tür olarak
küresel ekosisteme gömülü olduğu gerçeğini değiştirmez. (2) İnsan ilişkileri yalnızca toplumsal ve
kültürel faktörlerden değil, doğal dengeden ve ekosistemsel ilişkilerden de etkilenmektedir. Dolayı-
sıyla insan eylemlerinin doğa üzerinde öngörülemeyen sonuçları vardır. (3) İnsan yaşamı sınırlı bir
biyofiziksel çevreye bağlıdır ve bu sınırlılık insan eylemlerinin önüne biyolojik ve fiziksel engeller
çıkarmaktadır. (4) Her ne kadar insanlar çeşitli buluşlarla üretim kapasitelerini arttırsalar da doğa
kanunları yürürlükten kaldırılamaz.

21
 Modern Çevre Kuramları

Ekolojik modernleşme teorisi

2 ve sürdürülebilirlik kavramı
hakkında bilgi edinme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Ekolojik Modernleşme ve
Sürdürülebilir Kalkınma

Ekolojik Modernleşme Teorisi, modern toplumların ekolojik rasyonalitenin hüküm sürdüğü bir
modernlik evresine geçtiğini beş temel sav üzerinden tartışmaktadır: (1) Yeni bilim ve teknoloji ça-
lışmaları çevreci reformların gerçekleşmesi için çığır açıcı çalışmalar ortaya koymuştur. Artık bilim
ve teknoloji çevresel bozulmaların sebebi değil, aksine ekolojik krizlerin engellenmesinde önemli
bir araç hâline gelmiştir. (2) Yeni çalışmalar göstermektedir ki ekonomi ve piyasa ilişkileri çevreci
yönetişimin sağlanmasında çok önemli işlevlere sahiptir. Malların üretiminde, fiyatlandırılmasında,
tüketiminde ve dolaşımında çevreciliği ön plana çıkartan yeşil-ekonomiler sistemin devamlılığı için
elzemdir. (3) Geleneksel ve merkezi ulus devletlerden, çevreci ve âdem-i merkeziyetçi devletlere bir
geçiş olduğu gözlemlenmektedir. Hiyerarşik bir emir komuta zincirinden ziyade, kararların çok-
merkezli şekilde alındığı yeni yönetişim teknikleri gelişmesiyle çevre yönetimine sivil toplumun ka-
tılmasının önü açılmıştır. Uluslararası ölçekteki çevre kuruluşları ve politikaları da ulus devletlerin
çevreci olması yönünde baskılar yapabilmektedir. (4) Ekolojik modernleşmenin en aktif aktörleri
sosyal hareketler ve onların somutlaştığı sivil toplum kuruluşlarıdır. Ekolojik toplumsal hareketler
artık sadece politik süreçlerle değil, ekonomik süreçlerle de ilgilenmekte ve kendilerini farklı ölçek-
lerdeki karar alma mekanizmalarında temsil edebilmektedirler. (5) Ekolojik modernleşme çalışma-
ları, ekolojik sürdürülebilirlik için kuşaklar arası dayanışmanın açığa çıktığını gözlemlemişlerdir.
Kuşaklar arası dayanışma çevreci kurumların ve ekonomilerin devamlılığı için elzemdir. Ekolojik
modernleşmenin nihai amacı sürdürülebilir kalkınmaya ulaşmaktır.

Derin ekolojik yaklaşım hakkında

3 bilgi edinme

Derin Ekoloji

Derin ekolojik yaklaşım insan-merkezciliği tamamen reddederek radikal bir ekosentrik (çevre mer-
kezcilik) bakış açısının savunusu yapmaktadır. Çevre merkezcilikte insan türler içinde bir tür olarak,
diğer canlı ya da cansız varlıklardan daha değerli değildir. Diğer bir deyişle insan hiçbir ayrıcalığa
sahip olmamakla birlikte doğanın bir parçasıdır. İnsan-merkezci yaklaşımın doğaya karşı geliştirdiği
araçsal aklın tersine, doğadaki varlıkların bizim işimize yarayıp yaramamasından bağımsız bir iç
değeri vardır. Derin ekolojiye göre doğal varlıklar bir kullanım değerine indirgenemez.

22
Çevre Sosyolojisi

Ekolojiye ekonomi politik

yaklaşımı, metabolik yarık
4 teorisi, koşu bandı üretim teorisi

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

ve ekolojik krizlere dünya sistemi
yaklaşımı hakkında bilgi edinme

Ekolojiye Politik İktisat

Yaklaşımı

Ekolojik Marksizm birbirinden farklı teoriler üzerine inşa edilmiş ve her bir teori Marksist yöntemi
başka bir ölçekte kullanmıştır. İlk olarak ele alınan metabolik yarık teorisi kapitalist üretim ilişki-
lerinin doğayı nasıl kullanım değerinden değişim değerine dönüştürdüğünü Marx’ın metinlerine
referansla tartışmaktadır. John Bellamy Foster tarafından kavramsallaştırma, kapitalizme içkin doğa
anlayışını tarihselleştirmektedir. İkinci yaklaşım ise koşu bandı üretimi teorisidir. Bu yaklaşım kapita-
lizmin artan ölçekte devam eden üretimi arttırma eğiliminin, içsel olarak ekolojik tahribatı arttırdığı-
nı iddia etmekte ve devlet politikalarının da yapısal olarak kapitalist üretimi desteklemek dışında bir
alternatifi olmadığını öner sürmektedir. Ekolojiye dünya sistemi yaklaşımı ise ekolojik modernleşmeyi
eleştirerek, dünya sistemindeki hiyerarşik iş bölümünün ülkeler arasında yarattığı eşitsiz ekolojik iliş-
kilere odaklanmaktadır. John Bellamy Foster’in Marx’a referansla geliştirmiş olduğu metabolik yarık
kavramı Marx’ın kapitalizmin gelişmesiyle birlikte kır ve kentin ayrılması ve kırda kapitalist tarımsal
üretimin hâkim olmasına dair yazdıklarından devşirilmiştir. Metabolik yarık kavramı genel olarak
kapitalizm özel olarak insan tarafından ekosistemsel mekanizmalarda yaratılan telafisi zor aksaklıkları
anlatmaktadır. Koşu Bandı Üretim yaklaşımı biyolojik çevreyi çalışmasının merkezine yerleştirmek-
tedir. Yaklaşımın temel argümanı ise, sermaye-yoğun ekonomik gelişme (ya da teknolojik gelişme)
sınırlı olan biyofiziksel çevrenin devamlılığı için en büyük tehdittir. Dünya sistemi yaklaşımı ekolojik
modernleşme teorisinin tersine, ülkelerin kendi başlarına gerçekleştirdiği ‘çevre dostu’ politikalara
değil, ülkelerin birbirleriyle olan eşitsiz ve birleşik ilişkilerine odaklanmaktadır.

Ekofeminist yaklaşım
5 hakkında bilgi edinme ve farklı
ekofeminizmleri tanımlayabilme

Ekofeminizm

Eko-feminizm en genel hattıyla erkek-egemen düşünce sistemi ve ekolojik kriz arasındaki politik,
teorik ve pratik ilişkiyi kurma iddiasındadır. Doğanın tahakkümü üzerine kurulu olan ataerkil
ideolojiyle kadının tahakkümü arasında içsel bir ilişki kurarak ekolojik mücadelenin bu karşıtlığı
yok etme meselesini merkezine alması gerektiğini savunur. Dört temel eko-feminist gelenek vardır:
Liberal, kültürel ve sosyalist ve post-modern.

23
 Modern Çevre Kuramları

1 Aşağıdakilerden hangisi İnsanın İstisnailiği 6 Aşağıdakilerden hangisi derin ekoloji yaklaşı-

paradigmasının varsayımlarından biri değildir? mın ilkelerinden biri değildir?
neler öğrendik?

A. İnsanın kültürel mirasının onu tüm diğer canlı- A. Doğadaki her canlı ve cansız varlığın içkin de-
lardan farklılaştırması ğerinin olması
B. İnsan eylemlerinin toplum ve kültür tarafından B. Her canlının bir diğer canlının hayatı için basa-
belirlenmesi mak olması
C. Biyolojik çevrenin insan davranışlarının belir- C. İnsan nüfusunun kontrol altına alınması
lenmesindeki önemi D. Günümüzdeki iktisadi ve siyasi politikaların
D. Sosyal ve kültürel çevrenin insan davranışları- değiştirilmesi
nın temel bağlamı olması E. Yaşam kalitesinin yaşam standartlarından daha
E. Teknoloji ve toplumsal ilerlemeyle tüm sorun- önemli olması
ların çözülebilmesi
7 Metabolik yarık teorisi aşağıdaki düşünürler-
2Yeni Ekolojik Paradigma aşağıdakilerden den hangisine aittir?
hangisini savunur?
A. Max Weber
A. İnsan-merkezcilik B. Emile Durkheim
B. Bolluklar çağı C. Immanuel Wallerstein
C. Ekosistemsel devamlılık D. John Bellamy Foster
D. Modernizm E. Joel Kovel
E. Ekolojik kriz
8 Aşağıdakilerden hangisi ekolojiye dünya sis-
3Aşağıdakilerden hangisi ekolojik modernleş- temi yaklaşımının argümanlarından biri değildir?
me teorisinin iddialarından biri değildir? A. Dünya kapitalist sistemi merkez, çevre ve yarı-
A. Bilim ve teknoloji ile çevresel zararlar minimu- çevre ülkelerden oluşur.
ma indirilebilir. B. Zengin kapitalist ülkeler, çevre ülkeleri kaynak
B. Yeşil ekonomiler desteklenmelidir. deposu olarak kullanır.
C. Adem-i merkeziyetçilik çevresel kararların alın- C. Çevre ülkeler bir atık havuzu olarak işlev görür.
masında önemlidir. D. Merkez ülkelerden çevre ülkelere yeşil teknoloji
D. Ulus devletler çevreci politikaların merkezidir. ihracı olur.
E. Ekosistemin devamlılığı için kuşaklararası da- E. Çevre ülkelerin ekosistemleri daha çok tahrip olur.
yanışma gereklidir.
9 Aşağıdakilerden hangisi eko-feministlerin
4 Aşağıdakilerden hangisi ekolojik modernleş- düşüncelerini en doğru şekilde yansıtır?
me teorisine yöneltilen eleştirilerden biridir? A. Kapitalizm doğayı değişim değerine indirgemiştir.
A. Dünya sistemindeki ulus devletler arasındaki B. Doğa ve insan arasındaki hiyerarşik ilişki erkek
eşitsizliği görmemektedir. egemendir
B. Yeşil tüketim teknolojilerini desteklememektedir. C. Merkez ve çevre ülkeler arasında eşitsiz ekolojik
C. Hükümetlere yeşil politikaların uygulanması mübadele vardır
için yol göstermemektedir. D. Çevre-merkezci bir bakış açısıyla ekolojik kriz
D. Sürdürülebilir kalkınma için yol haritası sun- çözülür
mamaktadır. E. Ekolojik krizi önlemek için nüfus politikası iz-
E. Ekolojik rasyonaliteyi ön plana çıkartmaktadır. lenmelidir
10 Kadınların biyolojik ve toplumsal yeniden
5 Aşağıdakilerden hangisi içkin değere örnektir? üretim işlevlerinin çevreci harekette ön saflarda
durmalarına yol açtığını iddia eden eko-feminist
A. Doğayı kaynak deposu olarak görmek gelenek aşağıdakilerden hangisidir?
B. Doğanın içindeki her varlığın yaşam hakkını
savunmak A. Radikal ekofeminizm
C. Doğayı atık havuzu olarak görmek B. Liberal ekofeminizm
D. Doğaya araçsal şekilde yaklaşmak C. Sosyalist ekofeminizm
E. İnsanları diğer türler arasında özel bir tür olarak D. Postmodern ekofeminizm
görmek E. Kültürel ekofeminizm

24
Çevre Sosyolojisi

Yanıtınız yanlış ise “Çevre Sosyolojisinin Or-

1. C 6. B Yanıtınız yanlış ise “Derin Ekoloji” konusu-
taya Çıkışı: Yeni Ekolojik Paradigma” konu-
nu yeniden gözden geçiriniz.
sunu yeniden gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Çevre Sosyolojisinin Or- Yanıtınız yanlış ise “Ekolojiye Politik İkti-
2. D 7. D
taya Çıkışı: Yeni Ekolojik Paradigma” konu- sat Yaklaşımı” konusunu yeniden gözden
sunu yeniden gözden geçiriniz. geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Ekolojik Modernleşme Yanıtınız yanlış ise “Ekolojiye Politik İkti-
3. D 8. D
ve Sürdürülebilirlik” konusunu yeniden göz- sat Yaklaşımı” konusunu yeniden gözden
den geçiriniz. geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Ekolojik Modernleşme

4. A 9. B Yanıtınız yanlış ise “Ekofeminizm” konusu-
ve Sürdürülebilirlik” konusunu yeniden göz-
nu yeniden gözden geçiriniz.
den geçiriniz.

5. B Yanıtınız yanlış ise “Derin Ekoloji” konusu- 10. E Yanıtınız yanlış ise “Ekofeminizm” konusu-
nu yeniden gözden geçiriniz. nu yeniden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
1 Anahtarı

Günümüz toplumlarında İnsanın İstisnailiği Paradigmasının güçlü bir şekil-

de devam ettiğini ispatlayan bir sürü üretim ve tüketim alanı vardır. Bunları
anlayabilmek için savaş endüstrisine, gıda rejimlerine ya da tüketim kültürü-
ne bakabiliriz. Savaşlar kullanılan kimyasal ve nükleer silahlar sebebiyle eko-
sistemlere ve çevreye geriye döndürülmesi çok zor olan zararlar vermektedir.
Toprak, su ve hava kirliliğine yol açan silah kullanımı aynı zamanda tarımsal
Araştır 1 arazilerin ve ormanların yok olması anlamına da gelmektedir. Genetiği De-
ğiştirilmiş Organizmalar üzerine yükselen yeni gıda üretim teknolojileri ise,
bitkilerin etkileşime girdiği hayvanlar üzerinde kalıcı etkiler yaratarak biyoçe-
şitliliği azaltmakta ve bazı hayvan türlerinin yok olmasına sebep vermektedir.
Günümüzdeki hakim tüketim kültürü elektronikten tekstile kadar kullanılıp
atılan metalar üzerinden işleyişine devam ettiği ölçüde çevresel kirlenmenin
boyutları ekosistemsel döngünün başa çıkamayacağı seviyeye ulaşmıştır.

Antroposentrik (insan-merkezci) yaklaşım insanı dünyanın merkezinde ko-

numlandırarak doğayı yararlanılacak, dönüştürülecek, ehlileştirilecek bir kay-
nak deposuna indirger. Doğa araçsallaştırılarak, insanların amaçlarına hizmet
ettiği noktada anlam kazanır. Ekosentrik (çevre merkezci) yaklaşımda ise insan
türler içinde bir tür olarak, diğer canlı ya da cansız varlıklardan daha değerli
değildir. Her canlı ve cansız varlığın, insanın işine yarayıp yaramamasından ba-
ğımsız kendi içinde bir değeri vardır. Ekolojik Modernleşme teorisi için toplum-
Araştır 2 sal, iktisadi ve siyasal kurumların ekolojik duyarlılıkla yeniden yapılandırılması
en önemli amaçtır. Yapılması hedeflenen tüm bu kurumsal dönüşümler insan
ve doğa arasındaki eşitsiz ilişkiyi analiz etmeden teknik bir şekilde gerçekleştiril-
mektedir. Diğer bir ifadeyle sürdürülebilir kalkınma insan türünün devamı için
teknik bir meseleye indirgenmektedir. Ayrıca, ekolojik modernleşmenin arzu
edilen ekosistemsel dengeyi sağlayıp sağlayamadığı da şüphelidir. Şayet ekolojik
modernleşme ekoloji bozulmayı engelleyebilseydi, küresel iklim krizine giden
yolda en çok sera gazı salınımı yapan ülkeler dünyanın en gelişmiş ve ekolojik
olarak en çok modernleşmiş olan ABD ve Avrupa Birliği üyeleri olur muydu?

25
 Modern Çevre Kuramları

Araştır Yanıt
1 Anahtarı

Derin ekolojinin çevre-merkezci yaklaşımı, insana bir özne statüsü vermemesi

ve hatta insanın olumsuz davranışlarına yaptığı vurgu, modernizmin insan
ve doğa arasında çizmiş olduğu ayrımı tersinden dahi olsa yeniden üretmek-
tedir. Bu bağlamda insanın diğer türlerden ayrılmaması ve diğer türler gibi
yaşaması zorunluluğu, insanı özne olarak kavramsallaştırmamayı beraberin-
de getirmektedir. Derin ekoloji yaklaşımı her ne kadar Ekolojik Modernizm
eleştirisini gerçekleştirebilmiş olsa da, bir alternatif sunamamaktadır. Örneğin
Araştır 3 ‘kirlilik’ teması ekolojik modernizmde teknolojik yaklaşımlarla azaltılmaya ça-
lışılmakta ve hatta kirli sanayileri üçüncü dünya ülkelerine ihraç edilmektedir.
Ekolojik modernizmin çevresel kirliliğin özüne dair bir iddiada bulunmadığı
ve sadece semptomları ortadan kaldırmaya yoğunlaştığı doğru bir tespittir.
Ancak derin ekoloji üretime devam etmek zorunda olan insan türünün nasıl
çevreyi bir atık havuzu olmaktan çıkartabileceğine dair bir öngörüsü yoktur.
Bu bağlamda derin ekoloji romantik bir çevre etiği ya da öğretisi olarak kal-
manın dışına çıkamamasıyla eleştirilmiştir.

John Bellamy Foster kapitalizmi “tek amacı, kendi çıkarları peşinde koşmak
olan bireylerin ve küçük grupların güçlü enerjisi tarafından iteklenen, hareketi
sadece bu kişi ve grupların karşılıklı rekabeti tarafından sınırlanan, kısa vade-
de piyasanın kişisel olmayan güçleri tarafından, uzun vadede, piyasa başarısız
olunca, yıkıcı krizler tarafından kontrol edilen kocaman bir kamyon” olarak
tanımlar (2008: 34). Peki bu kamyon uzun yolda giderken neden frenleri pat-
Araştır 4 lamaktadır? Kamyon içinde kimleri ve neleri taşımaktadır? Kamyonu kim kul-
lanmaktadır? Foster bu soruların cevabını verirken kamyonu sermayenin kul-
landığını ve sürekli hız yapması gerektiğini ifade eder. Kamyonun hem uzun
yol yapabilecek ve bizleri taşıyabilecek kapasitesi varken hem de göz göre göre
kaza yapacak olması ise, kapitalizmin ‘yaratıcı yıkıcılık’ sistemi olması ile ilgili-
dir. Yaratıcılık doğal varlıkları ve emeğin birleşmesiyle yeni mallar üretmek ile
ilgilidir. Yıkıcılık ise bu üretim sürecine giren tüm varlıklara meta muamelesi
göstererek onları kötüleştirmesi, dönüştürmesi ve soğurmasıyla ilgilidir.

Post-kolonyal teori, eko-feministlere benzer bir noktadan Batı merkezli ta-

hakküm söylemlerini incelemiştir. Nasıl ki kadınlar aydınlanma düşüncesin-
de, akıldan uzak ve doğaya daha yakın tarif ediliyorsa kolonici Batı ülkeleri
Araştır 5 oradaki yerli halkı barbar ve ilkel olarak tanımlamışlardır (Kovel 2017: 162).
Uygarlığın bu bölgelere eğitim yoluyla taşınacağı iddia edilmiştir. Kadınlar ve
yerli halklar bu bağlamda ortak bir kaderi paylaşmakta, tam da bu sebepten
eko-feminist toplumsal hareketler anti-kolonyal toplumsal hareketlere destek
vermektedir (Plumwood 2004: 47).

26
Çevre Sosyolojisi
Kaynakça
Allison, J. E. (2017). Ecofeminism and Global
Environmental Politics. Oxford Research
Encyclopedia of International Studies.
Birkeland, J. (1993). Ecofeminism: Linking theory
and Practice. Ecofeminism: Women, Animals,
Nature, 13-59.
Bonds, E., & Downey, L. (2012). Green Technology and
Ecologically Unequal Exchange: The Environmental
and Social Consequences of Ecological
Modernization, içinde World-System. Journal of
World-Systems Research, 18(2), 167-186.
Bookchin, M. (1988). The crisis in the ecology
movement. Newsletter of the Green Program Project, 6.
Burns, T. J., Kick, E. L., & Davis, B. L. (2003).
Theorizing and rethinking linkages between the
natural environment and the modern world-
system: Deforestation in the late 20th century.
İçinde Journal of World-Systems Research, 357-390.
Buttel, F. H. (2004). The treadmill of production:
an appreciation, assessment, and agenda for
research. Organization & Environment, 17(3), 323-336.
Buttel, F. H. (2010). Social institutions and
environmental change. The international handbook
of environmental sociology, 33-48.
Callenbach, E. (2011). Ekotopya. (Çev. O.Akınhay).
Agora Kitaplığı
Capra, F. (1995) Deep Ecology: A New Paradigm.
Deep ecology for the twenty-first century. Boston:
Shambhala, 19-26.
Carlassare, E. (2000). Socialist and cultural
ecofeminism: Allies in resistance. Ethics and the
Environment, 5(1), 89-106.
Catton Jr, W. R., & Dunlap, R. E. (1978).
Environmental sociology: A new paradigm. The
American Sociologist, 41-49.
Catton Jr, W. R., & Dunlap, R. E. (1980). A new ecological
paradigm for post-exuberant sociology. American
Behavioral Scientist, 24(1), 15-47.
Dunlap, R. E. (2010). The maturation and
diversification of environmental sociology: from
constructivism and realism to agnosticism and
pragmatism. The International Handbook of
Environmental Sociology, 2nd edn. Cheltenham:
Edward Elgar, 15-32.
Foster, J. B. (2010). Marx’s ecology and its historical
significance. The International Handbook of
Environmental Sociology, 2nd edn. Cheltenham:
Edward Elgar, 106-120.
Foster, J. B., & Ünder, H. (2008). Savunmasız Gezegen:
Çevrenin Kısa Ekonomik Tarihi. Epos Yayınları.
Goldman, M., & A. Schurman, R. (2000). Closing the
“Great Divide”: New Social Theory on Society and
Nature. Annual Review of Sociology, 26(1), 563-584.
Hulme, M. (2016). İklim Değişikliği Konusunda Neden
Anlaşamıyoruz, (Çev.) M. Özenç. Alfa Yayınları
Humphrey, M. (2000). Nature In Deep Ecology And
Social Ecology: Contesting the Core. Journal of
Political Ideologies, 5(2), 247-268.
Keleş, R., Hamamcı, C., & Çoban, A. (2015). Çevre
Politikası. İmge Kitabevi.
Keller, D. R. (2008). Deep Ecology. Encyclopedia of
Environmental Ethics and Philosophy
Kovel, J. (2017). Doğanın Düşmanı,(çev.) Gürol
Koca. Metis Yayınları.
Macnaghten, P., & Urry, J. (1995). Towards a
Sociology of Nature. Sociology, 29(2), 203-220.
Manning, J ve Garbon, J. (2013). Yeşil Enerji Yeni
Enerji Buluşları Dünyamızı Nasıl Değiştirir. Sistem
Yayıncılık
Mol, A. P. (2010). Ecological Modernization as a Social
Theory of Environmental Reform. The International
Handbook of Environmental Sociology, 63-76.
Moore, J. W. (2011). Transcending the Metabolic
Rift: A Theory of Crises in the Capitalist World-
Ecology. The Journal of Peasant Studies, 38(1), 1-46.
Naess, A (1995). The Deep Ecological Movement:
Some Philosophical Aspects. Deep ecology for the
twenty-first century. Boston: Shambhala, 64-85
O’Connor, J. (1973). The Fiscal Crisis of the
State. New York.
O’Connor, Martin, ed. Is Capitalism Sustainable?:
Political Economy and the Politics of Ecology.
Guilford Press, 1994.
Pellow, D. N. (2007). Resisting Global Toxics: Transnational
Movements for Environmental Justice. MIT Press.
Pellow, D. N., & Nyseth Brehm, H. (2013). An
Environmental Sociology for the Twenty-First
Century. Annual Review of Sociology, 39, 229-250.
Plumwood, V. (2004). Gender, Eco-feminism and
the Environment. Controversies in Environmental
Sociology, 43-60.
Schnaiberg, A., Pellow, D. N., & Weinberg, A.
(2002). The Treadmill of Production and the
Environmental State. The Environmental State
under Pressure, 10, 15-32.
Schneider, M., & McMichael, P. (2010). Deepening,
and Repairing, The Metabolic Rift. The Journal of
Peasant Studies, 37(3), 461-484.
Sessions, R. (1991). Deep Ecology Versus Ecofeminism:
Healthy Differences or İncompatible Philosophies?
Hypatia, 6(1), 90-107.
Shiva, V., Mies, M. (2019). Ekofeminizm, (Çev.) İ.
Ürkün Kelso. Sinek Sekiz Yayınevi
Walby, S. (1989). Theorising Patriarchy. Sociology, 23(2),
213-234.
Yeryüzü Krizi, Dönüşen İnsan (Bahar 2019). Cogito, No: 93
York, R., Rosa, E. A., & Dietz, T. (2010). Ecological
Modernization Theory: Theoretical and Empirical
Challenges. The İnternational Handbook of
Environmental Sociology, 77-90.
27
 Bölüm 2
Modern Bilim ve Doğa
öğrenme çıktıları

Doğa Tanımları ve İnsan-Doğa İlişkileri

1 2
1 Farklı doğa tanımlarını insan-doğa Modern Bilimin Ortaya Çıkışı ve Otoritesi
ilişkilerinin analizleri çerçevesinde 2 Modern bilimi ve bilimsel bilgiyi açıklayarak
açıklayabilme bilim-doğa ilişkilerini tartışabilme

3 4
Antroposen ve Bilim
Modern Bilimin Eleştirel İncelemeleri 4 Farklı bilim yaklaşımlarını güncel durumlar
3 Modern bilimin eleştirisini aktarabilme üzerinden değerlendirebilme

Anahtar Sözcükler: • Modern bilim • Doğa • İkicilik • İnsan istisnacılığı • İnsan olmayan varlıklar
• İki kültür • Antroposen • Post-normal bilim

28
Çevre Sosyolojisi
GİRİŞ
“Profesör Muller, organizmaları radyasyona
maruz bırakarak kalıtsal niteliklerde biyologların
mutasyon dedikleri ani değişimler yaratabileceğini
keşfetmişti. Bundan önce üreme hücrelerinin de-
ğişmez olduğu... düşünülüyordu... Çok sonraları
iki İskoç araştırmacı belli kimyasalların da mutas-
yonlar yaratacak ve başka yollarla radyasyonu taklit
edebilecek benzer bir güce sahip olduğunu keşfet-
tiler. Bu, modern sentetik böcek zehirlerinin çık-
masından önceydi... Ama yıllar içinde öğrenildi ki,
böcek ya da yabani otlara karşı kullanılan kimyasal-
lar da organizmalarda mutasyonlara yol açma veya
bir şekilde kromozom yapısını değiştirme ve mah-
vetme gücüne sahiptir” (Rachel Carson, 1999).
“Bilim tarihini bilmek evrensel hakikat iddiala-
rının ölümlü olduğunu kabul etmektir. Geçmişteki
her bilimsel doğru anlayışının, doğal fenomenlere
ilişkin her modelin takipçilerinin iddia ettiğinden
daha sınırlı olduğu zaman içerisinde ortaya çıkmış-
tır. Bilimde üretken farklılığın yaşaması için, dü-
şünsel hegemonya yanlısı tüm iddiaları hak ettiği
yere koymamız, yani bu tür iddiaların doğaları ge-
reği bilimsel olmaktan çok siyasal olduklarını anla-
mamız şart” (Evelyn Fox Keller, 2007 [1985]:213).
“Bizim için bilim ile tarih arasında, öğrencile-
re aktarmamız beklenen katışıksızlık ve koruyucu
ayrım alegorisinden çok daha çelişkili ve ilginç bir
doku bulunmaktaydı... Dikkatimizi çeken, bilim
ile kültürel-tarihsel özgüllük arasındaki epistemo-
lojik, göstergesel, teknik, politik ve maddi bağlan-
tıydı, ayrım değil. Biyoloji ilgimizi çekiyorsa bu,
biyolojinin bir tür pozitivist epistemolojik roketle
dünyadan kopup tarihsel pratiğin ötesine geçmesi
değil, doğa bilimlerinin yerdeki hayat dolu hare-
ketliliğinin bir parçası olmasındandır” (Donna Ha-
raway, 2010 [2000]:201).
Bu ünitenin konusunu oluşturan “modern bi-
lim” ve “doğa” arasında nasıl bir ilişki olduğunu
düşünmenin ve öğrenmenin çıkış noktası neresi-
dir? Ampirik örneklerle başlanabilir: İklim krizini
ele alalım örneğin. Bilimsel araştırmalar bizlere
mevcut ortalama sıcaklığın 1,5 santigrat dereceden
fazla artması durumunda dünyanın geri dönüşü
olmayan tehlikelerle karşılaşacağını söylüyor; ku-
raklık ve seller gibi aşırı hava olaylarının artacağını
gösteriyor. Bilim insanları doğadaki dönüşümü ka-
nıta dayalı verilerle açıklıyor, bu veriler gelecekte
neyle karşı karşıya kalabileceğimiz konusunda bir
uyarı işlevi de görüyor. Diğer yandan, bilim inkar-
cılığı –bilimsel gerçeklerin reddi– ile de karşı karşı-
yayız. Günlük sohbetlerimizde, çeşitli yazılı ve gör-
sel medyada tanık olduğumuz benzeri tartışmaları
anlama, yorumlama ve müdahale etme konusunda
sosyologlar nasıl bir rol oynayabilir? Diğer bir de-
yişle, sosyologlar neden “modern bilim ve doğa”
konusunu inceler? Bu sorunun tek bir cevabı olma-
dığı aşikâr ve bu ünitede bilim ve doğa hakkında
bir düşünce zinciri oluştururken farklı cevapların
belirdiğini göreceğiz. Böylesine bir düşünce zinciri-
ne, çevre çalışmaları yürüten sosyologların bugüne
kadar bizlere öğrettiklerinden ziyade doğa bilimleri
alanında çalışmalar yürütmüş bilim insanlarının
alıntılarıyla başlamak rastgele bir seçim değil: Üni-
te boyunca, doğa bilimleri ve sosyal bilimler ayrılı-
ğını –en basit anlamda, doğa bilimlerinin doğanın
bilgisini, sosyal bilimlerin toplumsal (sosyal, ikti-
sadi, kültürel vb.) olanın bilgisini ürettiği üzerin-
den kurgulanan ayrımı– sorgulayarak toplumsal ve
doğal olanın birbiriyle ilişkili olduğunu göreceğiz.
dikkat
“Modern bilim” kavramı modern dünya sisteminde
fen bilimlerine gönderme yapmaktadır. Bilim kavra-
mını kullanırken sosyal ve beşerî bilimleri de içeriyor.
Yukarıdaki her üç alıntı kadın biyologların ko-
nuşmaları ve yazılarından kesitler sunuyor. Türk-
çe yazında Sessiz Bahar isimli kitabıyla da bilinen
Rachel Carson, modern ekoloji hareketinin kuru-
cu figürlerinden olarak sosyal bilimcilerin sadece
araştırmalarına konu olmamış, fikirlerinden yarar-
landıkları bir bilim insanıdır aynı zamanda. Kim-
ya sanayisinin tarımda böceklerle ve yabani otlarla
mücadele için ürettiği sentetik zehirlerin insan ve
çevre sağlığına yönelik oluşturduğu tehditleri ka-
nıtlamaya ve anlatmaya yaşamını vakfeden Carson,
1960’lar dünyasında bu konuda toplumsal bir bi-
linç oluşturulmasında önemli bir rol oynamıştır.
Ekim 1962’de ABD Ulusal Kadın Konseyi’nde
yaptığı bir konuşmada, söz konusu kimyasalların
organizmalarda mutasyona yol açtığını anlatırken,
bilimsel bilgi üretim süreçlerini anlamamıza yöne-
lik ipuçları da sunar. “Üreme hücrelerinin değiş-
mez olduğu” söylenirken yeni bilimsel çalışmaların
bu bilgiyi yanlışladığından bahseder.
29
 Modern Bilim ve Doğa

Bilimsel bilginin ne olduğu ve/veya modern bilimin nasıl yapıldığı felsefecilerin, tarihçilerin, sosyolog-
ların uzun yıllardır araştırma konularından biri olmuştur. Evelyn Fox Keller ve Donna Haraway de biyoloji
eğitimi almış, bilim araştırmaları yürüten iki önemli düşünür. Bu yazarlardan yukarıda verilen alıntılar,
bilimin toplumsal olarak değerlendirilen tarih, siyaset ve kültür gibi diğer alanlardan ayrı ele alınamayaca-
ğını önerir. Bu öneriler bilimin de toplumsal bir olgu olduğu ve/veya bilimin diğer alanlarla her daim ilişki
içinde olduğuna yönelik bir anlayış geliştirmemize yardımcı olur.
Bu ünitede, bilim ve doğanın basit tanımları olmadığını, belirli tanımların zaman içinde değiştiğini
göreceğiz ve bilim ve doğa arasındaki ilişkiselliği araştıracağız. İlk bölümde, “doğa” kavramının farklı ta-
nımlamalarına değinerek, sosyal bilimcilerin insan-doğa ilişkisini anlamaya yönelik geliştirdiği birtakım
kavramları ve teorik yaklaşımları inceleyeceğiz. İkinci bölümde, modern bilimin nasıl ortaya çıktığını öğre-
necek ve modern bilimle beraber doğanın nasıl tanımlanmaya başladığını tartışacağız. Takip eden bölüm-
de, modern bilime eleştirel bir yaklaşım geliştireceğiz. Son olarak, günümüzdeki Antroposen tartışmaları
ışığında bilimin ne olduğunun yeniden tanımlanmaya başladığından bahsedeceğiz.

Resim 2.1 Araştırma yapan genç bilim insanı.

Resim 2.2 Atlantik Ormanı-Brezilya. Doğa insandan ayrı bir alan oluşturur.

30
Çevre Sosyolojisi
DOĞA TANIMLARI VE İNSAN
DOĞA İLİŞKİLERİ
Doğa, her ne kadar günlük yaşamımızda sıklık-
la kullandığımız ve aşina olduğumuz kelimelerden
biri olsa da tanımlanması kolay olmayan bir kav-
ramdır. Doğanın tanımı çeşitli felsefi ve teolojik
tartışmaların konusu olmuş, zaman içinde fark-
lılaşmıştır. Günümüzde bu kavramın dört temel
farklı anlamda kullanıldığını söyleyebiliriz (Cast-
ree, 2017):
1. Şeylerin özsel niteliğini belirtmek için doğa
kavramının kullanılması. Örneğin, kuşlar
için uçmak doğal bir şeydir: uçmak, kuş-
ların doğasına içkindir ve bu canlıların bir
özelliğidir.
2. Yaşamı düzenleyen bir güç olarak doğa. Bu
güç soyut, gizli, ezoterik olabileceği gibi bi-
limin konusunu oluşturan yer çekimi gibi
bir güç de olabilir.
3. İnsanları içermeyen maddi dünya olarak
doğa. Özellikle yeryüzünde insanların etkisi
olmayan, yani insan yapımı dünyadan ayrı
olarak düşünülen maddi dünyayı tanımlar.
“Vahşi doğa” söylemi böylesi bir doğa anla-
yışının parçasıdır.
İnsanları da içeren maddi dünyanın bütününü
tanımlamak için doğa kavramının kullanılması.
Doğanın böylesi bir tanımında insanlar toplumsal
değil biyolojik canlılar olarak düşünülür.
Yukarıda özetlediğimiz doğanın farklı tanımla-
rının da bizlere gösterdiği gibi, doğa bizlerin fikir-
lerinden ve ürettiğimiz temsillerden bağımsız bir
olgu değildir. Joel Kovel (2005) bu durumu şöy-
le ifade eder: “Doğa onun hakkında söyledikleri-
mizden bağımsız olarak varlığını sürdürür sürdür-
mesine, ama bizim için ancak onun hakkında bir
şeyler söylediğimiz sürece vardır.” (s. 121). Diğer
bir deyişle, doğa biz hakkında konuşmadıkça veya
tanımlamadıkça da var olan bir gerçeklik olsa da
doğayı kimin, nasıl ve niçin tanımladığı doğanın
anlamını oluştururken onun hakkındaki fikirleri-
mizi ve doğayla kurduğumuz ilişki biçimlerini de
şekillendirmektedir.
Doğayı anlama ve anlamlandırma çabaları te-
mel olarak insan, toplum, kültür olarak alanlarıyla
nasıl bir ilişki içinde olduğuna yönelik tartışmalarla
biçimlenmektedir. Batı felsefesinde Kartezyen iki-
liğe dayanan düşünce biçiminde, “doğa” ve “top-
lum” iki ayrı dünya olarak ele alınmaktadır. Doğa
ve toplumu birbirinden bağımsız dünyalar olarak
düşünmek basit bir yaklaşım meselesi değildir. İki-
li yaklaşım insanları doğanın üzerinde kontrol sa-
hibi olan bir güç olarak konumlandırır. İlerleyen
bölümlerde detaylı açıklayacağımız gibi, insanla-
rın böylesine bir kontrol gücüne sahip olarak ko-
numlanması “modern bilim”in otoritesini kurma
sürecinin bir etkisidir. Özellikle modern bilimin
doğuşuyla beraber insanlar doğayı kontrol eden
özneler olarak doğa tarihi sahnesinde öne çıkmaya
başlamışlardır. Günümüzde “Antroposen” başlığı
altında yürütülen tartışmalar da İnsan İstisnacılığı,
yani insanların maddi dünyadaki diğer yaşam tür-
lerinden farklı ve üstün olduğu, anlayışını sorgulat-
maya başlamıştır.
İnsan istisnacılığı, insanların kategorik
olarak farklı olduğunu ve diğer canlılar-
dan daha iyi olduğunu vurgular. Her ne
kadar bu yaklaşım bir türcülük –canlı var-
lıklara yalnızca ait oldukları türden ötürü
değer atfetmek– biçimi olarak eleştirilse
de toplumda halen yaygın olarak benim-
senmektedir.
Özetle, insanlığın doğadan nasıl farklılaştığı
Aristotle’dan teologlara, aydınlanma filozoflarına
kadar düşünce tarihinde öne çıkan tartışma ko-
nularından biri olmuştur. Burada altını çizmemiz
gereken nokta, bu tartışmaların Batı düşüncesi ta-
rihi içinde şekillenmiş olmasıdır. Örneğin, antro-
polog Tim Ingold’un (1996) çalışmasında detaylı
bir biçimde yer verdiği gibi, aborjinlerde “doğa”
kavramının bir karşılığı olmadığı gibi yukarıda sı-
raladığımız farklı anlamların da mevcut olmadığı-
nı görüyoruz. Bu nedenle, “doğa”yı tanımlama ve
anlamlandırma çabalarının Batı düşüncesi tarihi
içinde başladığını belirtmemiz önemli.
İnsanın doğadan farklılığını tartışan yaklaşımlar
zaman içinde çeşitli biçimlerde sorgulanmaya baş-
lanmıştır. Bu bölümde, özellikle 1960’lardan itiba-
ren sosyal bilimler içerisinde süregiden belli başlı
tartışmaları inceleyerek, “doğa”yı nasıl tanımladı-
ğımızın toplumsal (sosyal, kültürel, siyasi, iktisadi)
olanı nasıl tahayyül ettiğimiz ve tasarladığımızdan
bağımsız olmadığını göreceğiz.
31

Kültürel Ekoloji
1960’ların sonu ve 1970’lerde, kültürel coğraf-
ya ve kültürel antropoloji alanlarında disiplinle-
rin kolonyal köklerine yönelik sistematik eleştirel
sorgulama başlamış ve her iki alanda hâkim olan
çevresel determinist yaklaşımı aşmaya yönelik ça-
lışmalar yapılmıştır. Bu çalışmalar, kültürel ekoloji
yaklaşımını biçimlendirmiştir. En basit anlamda,
kültür ve ekolojinin birbiriyle ilişki içinde şekil-
lenen alanlar olduğunu savunan bu yeni yaklaşım
kültürel düşünce ve pratiklerin yerel ekolojik ko-
şullara uyum sürecinde nasıl şekillendiğini araştı-
ran çalışmalarla geliştirilmiştir. Böylesine bir yakla-
şım her ne kadar kültür ve ekolojiyi (ya da toplum
ve doğayı) hâlen ayrı alanlar olarak değerlendiriyor
olsa da o dönemde antropoloji ve coğrafya disiplin-
leri içinde, çevresel determinizmi eleştirerek, ilişki-
sel analizlerin gerekliliğini ve önemini göstermiştir.
Çevresel determinizm nedir ve ilişkisel analiz ne-
den önemlidir?
Determinizm, belirlenimcilik, örneğin ev-
rende gerçekleşen olayların fizik yasalarıy-
la belirlenmiş olduğunu, bu nedenle olay-
ların gerçekleşmesinin zorunlu olduğunu
vurgulayan bir yaklaşımdır. Nedensellik
ilkesine dayanır. Çevresel determinizm
dediğimizde de ifade edilen insan toplu-
luklarının oluşumunda çevresel faktörle-
rin belirleyici olduğudur.
Erken dönem Amerikalı coğrafyacıların çalış-
malarına baktığımızda çevresel determinist yaklaşı-
mın hakim olduğunu görüyoruz. Örneğin, maddi
çevresel koşulların “insan ırkları”nın entelektüel ve
fiziksel kapasitesini şekillendirdiğini öne süren bir-
takım çalışmalar Avrupalıların üstünlüğünü ve ta-
biki kolonyalizmi meşrulaştırmak için kullanılmış-
tır (Castree, 2017). Diğer bir deyişle, maddi çevre
ile insan ırkları arasında bu türden belirleyici bir
ilişki kurmak doğallaştırma edimi üzerinden ırkçı-
lığın kurulmasını ve yeniden üretilmesini mümkün
hâle getirmektedir. Daha basit ifade edecek olur-
sak, çevresel determinist yaklaşıma göre, insan te-
ninin rengi üzerinden tanımlanan “siyah ırk” belirli
maddi çevresel koşullar sonucunda oluşmuştur ve
bu koşullarda gelişen entelektüel ve fiziksel kapasi-
te Avrupalı, “beyaz ırk” a göre daha alt bir seviye-
dedir. Özetle, çevresel determinist yaklaşım “insan
32
Modern Bilim ve Doğa
ırkları” arasında, aslında toplumsal olarak yaratılan
eşitsizliğin, doğallaştırılması ve böylece meşrulaştı-
rılmasında rol oynamıştır.
Kültürel ekoloji alanında 1960’lar ve 1970’ler-
de yürütülen çalışmalar, çevresel determinist yak-
laşımı reddederek, kültür ve ekoloji arasındaki iliş-
kinin nasıl biçimlendiğini farklı yerel topluluklar
üzerine araştırma yürüterek incelemişlerdir: Kar-
tezyen ikiliğe dayalı herhangi bir hiyerarşik ilişki
kurmadan kültürel düşünce ve pratiklerin yerel
ekolojilere işlevsel bir uyumlanma sürecinde nasıl
farklılaştığını göstermeye çalışmışlardır.
Doğanın Üretimi
Marksist coğrafyacı Neil Smith (2017[1984]),
doğanın zamansız ve sonsuz bir olgu olmasından
ziyade doğanın üretildiğini öne sürerken, top-
lumsal bir süreç olarak düşünülen tarihin dışında
kalmadığını vurguluyordu. Karl Marx’ın üretimi
doğanın formunu değiştiren bir süreç olarak ta-
nımlamasından yola çıkan Smith, odağı insan ile
doğa arasında kurulan maddi bir ilişkiye, üretime,
yönlendirir. Smith için genel olarak üretim, doğa-
nın üretimidir. Smith’in geliştirdiği şekliyle “doğa-
nın üretimi” kavramı doğa ve toplum ilişkilerini
anlamada yeni bir çerçeve sunmaktadır.
Özellikle, 1970’ler ve 1980’ler Kuzey Amerika
çevreci hareketi içinde yükselen doğa koruma yak-
laşımlarına karşı ekolojik politikanın artık doğayı
insanlardan korumayla sınırlı kalamayacağını, doğa
korumanın nasıl ve hangi toplumsal araçlarla orga-
nize edilmesi gerektiğini sorgulamaya davet eden
Smith, insanların doğayla olan ilişkisinin toplumsal
kurumlar üzerinden dolayımlandığını söyler. Diğer
bir deyişle, doğa ve insanlık iki ayrı dünya değil,
toplumsal olanın aracılığıyla ilişki içindedir. Yine de
doğadan belirgin bir biçimde ayırt edilebilen toplu-
mun ortaya çıkışı ise piyasa, devlet, aile gibi toplum-
sal kurumların ortaya çıkışıyla, mübadele için üre-
timin başlamasıyla, mümkün hâle gelmiştir. İkinci
doğa olarak tanımlanan toplumsal kurumlar ile
birinci doğa arasında bir yarılma oluşur: “Kapitaliz-
min gelişmesi doğayla kurulan ilişkide yalnızca nice-
liksel değil, niteliksel gelişimi de beraberinde getirir.
Söz konusu olan yalnızca insanın doğa üzerindeki
denetiminin doğrusal genişlemesi, ikinci doğanın
alanının birinci doğanın aleyhine büyümesi değil-
dir. Doğanın dünya ölçeğinde üretilmesiyle birlikte,
doğa gitgide ikinci doğanın içinde ve onun bir par-
Çevre Sosyolojisi

çası olarak üretilir. Birinci doğa birinciliğinden, özgürlüğün-

den yoksun bırakılır. Doğayla ilişkideki bu niteliksel değişi-
İkinci doğa, ilk kez Aristoteles tarafından
min kaynağı kullanım değeriyle mübadele değeri arasındaki
kullanmış, tarihsel süreç içinde farklı an-
ilişkinin değişmesidir” (Smith, 2017 [1984]:94).
lamlar kazanmıştır. Neil Smith, ikinci
Doğanın üretimi kavramı doğanın sonunun geldiğini ve doğayı insan eliyle değiştirilmiş doğa an-
bu nedenle insanları doğadan uzaklaştırmanın tek çözüm lamında kullanır.
olduğunu savunan veya insan-doğa ilişkisini salt tahakküm
üzerinden açıklayan yaklaşımlardan farklı olarak bizleri sü-
rekli olarak doğanın kimler tarafından ve nasıl üretildiğini sorgulamaya yöneltir. Örneğin, palm yağı üretimi
için yaygın olarak Malezya ve Endonezya’da endüstriyel üretimi yapılan palmiye meyvelerini el alalım. Bu
meyvelerin üretimi için yağmur ormanları katledilmekte ve orangutan gibi birçok hayvan türünün neslinin
tükenmesi sorunu ile karşı karşıyayız. Doğa koruma perspektifinden yaklaştığımızda hayvanların neslinin
tüketilmesi ve ormansızlaşma sorunlarına değiniriz. Doğanın üretimi çerçevesinde konuyu ele aldığımızda
ise, bu sorunlara yol açan üretim sürecinin kendisini sorgulamaya ve palm yağının kimler tarafından ne için
üretildiğini düşünmeye başlarız. Tam da burada soru, Smith’in de öne sürdüğü gibi, neyin değer olup olma-
dığına karar vermekle ilişkilidir. Orangutanların hayatının insan sağlığı açısından da epey sorunlu olan palm
yağının tüketimiyle şirketlere sağlayacağı kardan daha az değerli olduğuna kim nasıl karar vermektedir?

Resim 2.3 Palm Yağı Plantasyonu. Malezya’da Palm Yağı plantasyonları için tropik ormanlar yok edilmektedir.

David Harvey gibi birçok Marksist coğrafyacı, benzer sorulara cevap ararken sermaye-doğa ilişkisi çer-
çevesinde düşünmeyi önerir. Yalnız, bu minvalde bir düşünce zinciri kurarken, Kartezyen düşünceden
hareket edilmemelidir: “Kartezyen düşünce yanlış bir yaklaşımla sermaye ve doğayı birbiriyle nedensel
etkileşim halinde iki ayrı varlık olarak kurgular ve sona birinin diğerine egemen olduğunu (veya doğanın
‘intikam aldığını’) hayal ederek bu yanlışı katmerlendirir” (Harvey, 2015 [2014]: 251). Sermaye, işleyen ve
evrilen bir ekosistemdir; bu sistem tam da sermaye ve doğanın çelişkili birliğinden inşa edilir ve hem doğa
hem de sermaye bu sistem içinde sürekli üretilmekte ve yeniden üretilmektedir.
Doğanın sınırları, örneğin bir palmiye ağacının belirli sürede verdiği meyve miktarı, eşzamanlı olarak
bilim aracılığıyla da aşılmaya çalışılır. Biyoteknolojik müdahaleler ile günümüzde neyin doğal veya sentetik
olduğu daha da karmaşık hâle gelmektedir. Doğanın biyolojik ve fiziksel kapasitelerinin sürekli ve sürekli
nasıl yeniden biçimlendirildiğini vurgulamak doğal ve yapay ikiliği üzerinden bir düşünme alanı kurmak

33

yerine yapılan müdahalelerin kim tarafından, nasıl,
hangi saikle yapıldığını ve nasıl etkiler doğurduğu-
nu sorgulamaya davet eder. Örneğin, kır sosyoloğu
Jack Kloppenburg (1988), tohum ıslahı pratikleri-
nin tarımsal biyoteknoloji endüstrisinin gelişimin-
de oynadığı rolü tarihsel olarak incelerken bilimin
gıda şirketleri tarafından karlılığı arttırmanın bir
aracı olarak nasıl kullanıldığını tartışır.
Biyoteknoloji üzerine yürütülen benzer çalış-
malar bizlere doğanın iktisadileşme süreçlerini an-
lamak için detaylı incelemeler ve analizler sunarken
(Kaşdoğan, 2018), diğer yandan birtakım araştır-
malar da doğanın sermaye birikim süreçlerini nasıl
şekillendirdiğini göstermekte. “Doğanın failliği”
başlığı altında ele alınan, aslında belirli maddi,
fiziksel unsur ve süreçlerin piyasaların şekillenme-
sindeki etkisini inceleyen çalışmalar sosyal bilimler
içinde gittikçe artmaktadır. Örneğin, Karen Bakker
(2003), İngiltere ve Galler’de suyun özelleştirilme
süreçlerini tartıştığı kitabında, suyun fiziksel özel-
liklerinin bu süreçte etkili olduğundan bahseder.
Yeni Materyalizm
Sosyal ve beşerî bilimler içinde doğanın nasıl
kavramsallaştırılacağına yönelik tartışmalarda yakın
zamanda “yeni materyalizm” (ve/veya “insan sonra-
sı”) başlığı altında süregiden farklı yaklaşımlar öne
çıkmaktadır. Kıta Avrupa felsefesi ve Bilim ve Tek-
noloji Çalışmaları alanlarında yürütülen, örneğin
Isabelle Stengers, Bruno Latour, Donna Haraway
gibi düşünürlerin çalışmalarıyla şekillenen bu tartış-
malar birbirinden farklı yaklaşımlar içerse de temel
olarak (düalist veya ilişkisel olarak kurgulanan) doğa
ve toplumun farklı ontolojik alanlar olduğu düşün-
cesini reddeder. Örneğin, Haraway (2000), bu yak-
laşımı “doğakültürler” ifadesini kullanarak pekişti-
rir; tek bir gerçekliğin içinde yaşadığımızı, dünyayı
anlamada toplumsal olan ve doğal olan şeklinde ka-
tegorik ayrımlardan kaçınmamız gerektiğini önerir.
Böylesine bir yaklaşım, doğanın toplumsal yaşamın
bir ürünü olduğunu söyleyen toplumsal inşacı yak-
laşımdan farklılaştığı gibi, gerçekçilik yaklaşımının
benimsediği doğanın toplumla ilişki içinde yine de
toplumdan bağımsız maddi gerçekliğe sahip oldu-
ğu düşüncesinden de uzaklaşır. Haraway’e (2010
[1992]) göre doğayı görme biçimlerimizin değişmesi
gerekmektedir: “Doğa ne [parklar gibi] gidilebilecek
fiziksel bir yer, ne etrafı çitle çevrilecek ya da depo-
lanacak bir hazine, ne de korunabilecek ya da tahrip
34
Modern Bilim ve Doğa
edilebilecek bir özdür. Doğa gizlenmiş değildir ve
bu yüzden peçesinin kaldırılmasına ihtiyaç duymaz.
Doğa, matematik ve biyotıp kodlarınca okunacak
bir metin değildir. Köken, ikmal ve hizmet sağlayan
“öteki” de değildir. Ne annedir doğa ne bakıcı, ne
de köle; insanoğlunun üremesinin/kendini yeniden
üretmesinin matrisi/rahmi, kaynağı ya da aracı da
değildir... Dünya bizim için ‘doğa’ olarak var olabil-
mişse doğa burada, hepsi insan olmayan, hepsi or-
ganik olmayan, hepsi teknolojik olmayan pek çok
aktör arasındaki bir tür ilişki, bir kazanım anlamına
gelir. Bilimsel olarak vücuda geldiğinde de başka bi-
çimlerinde de doğa yaratılan bir şeydir, ama sadece
insanlar tarafından değil; insanlarla insan olmayan-
lar arasındaki bir ortak inşadır” (123-128).
İnsan sonrası (hümanizm sonrası) kura-
mına ilişkin çeşitli tartışmalar mevcuttur.
Rosi Bradiotti (2014 [2013]) insan son-
rası durumdan bahsederken, insanmer-
kezciliğine ve insan istisnacılığına bir karşı
duruş sergiler ve insandan sonra gelene
yönelebilmek için izlenebilecek entelektü-
el ve tarihi güzergahları soruşturur.
Haraway’in yukarıdaki cümleleri bir yandan aşi-
na olduğumuz doğa tanımlarımızı öne çıkarırken di-
ğer yanlardan bu tanımların ötesine geçerek yaşamla
yeniden farklı biçimlerde ilişkilenmenin mümkün
olduğunu, doğanın genel anlamda insanlarla insan
olmayanlar arasında yaratılan bir kurgu ve olgu ol-
duğuna işaret ediyor. Örneğin, doğa olarak tanımla-
dığımız parklar salt fiziksel mekanlar değildir parkta
insan olarak insan olmayan canlı ve cansız birçok
şeyle ilişkilendiririz; doğa bu ilişkilenme süreçleriyle
yaratılır. Ya da doğa insanların yaşamının devamını
mümkün kılan bir kaynak deposu değildir, tahrip
edilen bir şey değildir; “insanlarla insan olmayanlar
arasındaki bir ortak inşadır” söz konusu olan: bir
arada dünyaların kurulmasıdır Haraway’in ilgilen-
diği. Yine de “sömürgecilik, ırkçılık, cinsiyet ayrım-
cılığı ve sınıf tahakkümü tarihlerinde... söylemsel
olarak ‘öteki’ diye” kurulan doğa, günümüzde halen
“öteki”dir; insanlardan, kültürlerden, toplumlardan
ayrı bir epistemolojik ve ontolojik kategori olarak
düşünce ve pratik dünyalarımızda yer almaktadır.
Yine de yeni dünyalar yaratabilmek için, insanlarla
insan olmayan varlıklar arasındaki ilişkilenmeye dik-
katimizi yöneltmemizi önerir.
Çevre Sosyolojisi
Araştırmalarla
İlişkilendir
İnsanlar ve insan olmayan varlıklar
Makineler dışındaki diğer insan olmayan
varlıklara yeteri kadar önem vermediği için eleş-
tirdiği Latour’dan hareketle Haraway, insanlar-
la insan olmayan varlıkların, faillik üzerindeki
insan tekelinin kırıldığı bu tür birlikteliklerine
“kolektif ” ismini verir. Bu kolektifler dahilin-
deki aktörler “bir şeyler yapan, etki eden, onlara
benzemeyen başka aktörlerle bir arada dünyalar
kuran varlıklardır” (158). İnsan biçimli olmayan
faillerin serpilmesine izin verildiğinde “yapay”,
“insan elinden çıkma” anlamına gelmez olur: El
artık, özünü gözlerden sakınan doğanın peçesini
kaldırmaya da doğayı üretimci projelerin kaynağı
olarak kullanmaya da yaramayacaktır.
Haraway’in Kuzey Amerika yerlilerinin mi-
tolojisinden aldığı Çakal figürü, edilgin ham-
madde olarak kodlanamayan, failliğin kendi-
sinden esirgenmediği böyle bir dünyaya dikkat
çeker. Haraway’in ekofeminizmle konuşma nok-
talarından da olan Çakal, kurnaz, nüktedan, hi-
lebaz bir figürdür. Dünyanın insanların kontrolü
altında olmayan biçimlerde etkin olabileceğini,
içinde beklenmedik şeylerin vuku bulabileceğini
hatırlatır; Haraway’in ifadesiyle “kendi mizah an-
layışına sahip” bir dünyayı ön plana çıkarır. Böy-
lelikle insanbiçimciliğe karşı bir uyarı işlevi de
görmüş olan Çakal aynı zamanda doğayla kültü-
rün kategorik ayrımına dayanan epistemolojileri
ve ontolojileri rahatsız eden bir figürdür. Zaten
Haraway’in epistemolojik anlamda çıkış noktası
her daim, doğayla kültürün kategorik olarak ayrı-
lamayacağı iç içe geçmişliğe işaret etmeyi ve “do-
ğanın ve kültürün söylemsel alanlarının birbiri
içine göçtüğü”ne dikkat çekmeyi amaçlar.
Doğalarla kültürlerin bu üretken karışımı
dâhilinde, Boyle’un laboratuvarlarında geçerli
olan ve özne-nesne ayrımına dayanan temsiliyet
epistemolojisi ve politikası artık işe yaramaz olur;
doğa ya da bilgi nesnesi, edilgin ve âtıl görülme-
diğinden, adına konuşulacak bir şey de kalmaz.
Haraway bu konuda oldukça nettir: “Doğaya da
topluma da itimat etmememiz ve ortak buyruk-
ları olan ‘öteki’ni temsil etme, yansıtma, aksettir-
me, onun vantriloğlu olma buyruğuna direnme-
miz gerekir” (153). Kimin temsil etme yetkisini
nasıl aldığı, neler ya da kimler adına konuştuğu
ve neleri ya da kimleri bu temsiliyet dramasının
dışında bıraktığı, Haraway’in “Ucubelerin Vaat-
leri” metninde Dünya Gezegeni, Amazon, cenin
gibi örneklerde gösterdiği gibi, liberal temsiliyet
mantığının içinden görünür olmayan, yaşam
ve ölüm üzerindeki iktidarla ilgili bir meseledir.
Haraway’in temsilin yerine önerdiği pratikse ek-
lemlenmedir (articulation). Eklemlenme, insan-
lardan, diğer organizmalardan ve insan olmayan
faillerden toplumsal kolektif varlıklar oluştur-
maya yönelik bir etkinliktir; korunması ve adına
konuşulması beklenenle, ortak yaşam ve gelecek
şanslarının mevzubahis olduğu başka bağlantı
kiplerine işaret eder... Eklemlenme, umulma-
dık bir açıdan “biz” sorusunu gündeme getiren,
politik birlikteliğin ve dayanışmanın ufkunu,
özellikle ekolojik kriz bağlamında genişletme
potansiyeli taşıyan bir eylemdir. Soyu tükenme
tehlikesi altında olan bir canlı türüyle, örneğin,
ya da kurumakta olan milyonlarca yıllık bir göl-
le, temsil etme ya da koruma ilişkisi kurmadan
“dayanışma” içine girmek ne demektir? İlk anda
anlamlı bir soru gibi durmasa da dünyanın için-
de yaşanırlığının Yeni Dünya Düzeni’nin tehdidi
altında olduğu bir zamanda can alıcı bir mese-
leyi görünür kılar bu soru... [Y]aşam sorusunu
maddiyatla anlamın ilişkisi bağlamında, insanla
hayvan, organikle makinesel ve canlıyla cansız
arasındaki metafizik ayrımları tartışma konusu
yapacak şekilde açmak. Böylelikle, daha adil ve
barışçıl bir dünya düzeninin önünü açacak bir-
likteliklere dair politik tahayyülün ufkunu çizen
ancak sorunsallaştırılmadan kalan insan ve yaşam
figürlerini açığa çıkarmaya yardımcı olacak bir
yaklaşım da gündeme gelmiş olur.
Kaynak: Pusar, G. (2010). Sunuş. Başka Yer:
Donna Haraway’den Seçme Yazılar içinde, (ss. 36-
38). Metis Yayınları
35
 Modern Bilim ve Doğa

Öğrenme Çıktısı

1 Farklı doğa tanımlarını insan-doğa ilişkilerinin analizleri çerçevesinde açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Doğa korumanın sizin için

Doğa koruma tartışmala-
rında yaygın olarak kullanı-
lan doğa tanımı nedir?
ne ifade ettiğini tartışınız. Doğa ile kurduğunuz ilişki-
Konuyla ilgili olarak Aldo
yi iki örnek üzerinden arka-
Leopold’ün (2013) Bir
Kum Yöresi Almanağı kita- daşlarınızla paylaşınız.
bını inceleyiniz.

MODERN BİLİMİN ORTAYA ÇIKIŞI VE OTORİTESİ

“Modern Bilim”in nasıl ortaya çıktığı bilim tarihçilerinin temel araştırma konularından birini oluştur-
makla birlikte tartışmaya açık konulardan biridir. Yine de modern bilim kavramının kendisi 15. yüzyılın or-
talarından başlayarak 17. yüzyıl sonuna kadar Avrupa’da farklı ve ilişkili bilimsel alanlarda köklü dönüşümleri
imleyen Bilimsel Devrim’e açılan bir penceredir. Bilim tarihçisi John Desmond Bernal (2009), neyin nasıl
bilinebileceğine dair bir sorgulama çerçevesinde bilgi üretiminde yaşanan köklü düşünce değişikliklerinin
gerçekleştiği bu bilimsel devrim dönemini üç evreye ayrıştırarak araştırmayı önerir (s.328- 330): Rönesans
evresi (1440-1540); Din Savaşları evresi (1540-1650) ve Restorasyon evresi (1650-1690). Rönesans evre-
sinde, Aristo ile beraber yüzyıllardır benimsenen dünyanın merkezde yer aldığı evren anlayışının Kopernik
tarafından alaşağı edilerek yerine dünyanın da diğer gezegenler gibi güneş etrafında döndüğü, günümüzde de
hâlen kabul gören güneş sistemi anlayışı getirilmiştir. Din savaşları evresinde ise engizisyon mahkemelerinin
baskısı altında güneş merkezli evren anlayışı Galileo ve Kepler tarafından sürdürülmüş ve Bacon ve Descartes
ise modern bilimin kavramsallaştırılmasında öncü rol oynamışlardır. Restorasyon evresinde bilim topluluklar
halinde yapılan, kurumsallaşmaya başlayan, bir edime dönüşerek yaşamın farklı alanlarına hızla yayılmaya
başlamıştır. Boyle, Hooke ve Huygens bu evrede bilimsel devrimin yaratıcıları olarak öne çıkarken, 17. yüzyı-
lın sonunda doğa yasalarının matematiksel-mekanik bir felsefi yaklaşımla anlamanın önemi doğanının insan
hizmetine sunulması çerçevesinde artık meşruluk kazanmış ve modern bilim otoritesini kurmaya başlamıştı.
Modern bilimle beraber bilgi ve doğanın tanımları da değişiyordu.

Resim 2.4 Nicolaus Copernicus. Kopernik, dünyanın ve diğer gezegenlerin güneş etrafında döndüğü evren anlayışını
geliştirmiştir.

36
Çevre Sosyolojisi

İlerleyen yüzyıllarda, özellikle 19. yüzyılın ikinci yarısında

bilim ve bilimciliğin hızla yayılması bu dönemde endüstrinin
Bilimcilik, toplumun normatif ve epis-
büyümesiyle mümkün hale gelmiştir. “Teknolojik yenilikler
temolojik değerler inşa etmesinde en iyi
(1851’deki Great Exhibition – Büyük Sergi ve sonrasında bu
yöntemin bilim olduğuna yönelik bir sa-
yenilikler her yerde yankı bulmuştu), bilimin gücünün insa-
vunmadır.
nı doğal sınırların ötesine taşıyabileceğini doğrulamaktaydı...
1901’de ilk Nobel ödüllerinin verilmesiyle birlikte, büyük sa-
nayicilerin bilimi yararlı icatlar ve keşifler kaynağı olarak değerlendirmeleri halk arasında da meşruiyet kazanmış-
tı” (Stremlin, 2007:42). Bilim, modern dünya sisteminin tanımlayıcı kültürü olmuştu.

Modern Bilimin Bilgisi

Modern bilimi önceki dönemlerdeki farklı bilme biçimlerinden ayıran temel hat, bilginin kendisine
yönelik bir tartışmanın gelişmesi, diğer bir deyişle, bir olgunun nasıl bilindiğinin kendi başına bir sor-
gulamaya dönüşmesi olmuştur. Modern bilimin evrildiği dönemin düşünce tarihi temel olarak iki felsefi
yaklaşımın mücadelesiyle şekillenmekteydi: hermetik felsefe ve mekanik felsefe. Feminist düşünür ve
bilimci Evelyn Fox Keller bu iki felsefi yaklaşım arasındaki ayrımı şu şekilde tanımlar: “Hermetik gele-
nekte, maddi doğa tin ile yoğrulmuştu, onu anlamak için kalbin, elin ve aklın ortak ve bütünleşmiş çabası
gerekiyordu. Mekanik filozoflar ise aksine, maddeyi tinden, el ve aklı da kalpten ayırmaya çalışmışlardı”
(Keller, 2007[1985]:69). René Descartes ve Francis Bacon’ın mekanik felsefe yaklaşımları bilimsel bilginin
meşruluğunu tesis etmede önemli bir rol oynamışlardır.
Hermetik felsefe ve Hristiyanlık karşısında bilimin önemini vurgulayan Francis Bacon (1561 – 1626)
için bilimin asıl amacı doğayı denetim altına alarak insan hayatını zenginleştirmekti. Akıl teolojik sınırla-
malardan kurtularak gözlem ve deneyle doğanın bilgisini üretmeliydi. Bilimsel bilgiye ancak tümevarımla,
yani doğadaki olayların dikkatli bir biçimde gözlemlenmesine, deneye dayalı ampirik çalışmalarla erişile-
bilirdi. Diğer bir deyişle, bilimin bir yöntemi olmalıydı. Bacon’ın New Atlantis çalışmasında yaptığı “yeni
bilim” savunusu, örneğin Londra’daki Gresham College bünyesinde çalışan bir grup doğa filozofları ve
hekimler tarafından benimsenmiş ve bu grupların bir araya gelerek yaptıkları çalışmalar 1660 yılında The
Royal Society’nin (Kraliyet Bilimler Akademisi) kurulmasında etkili olmuştur.
Doğanın ancak deneyler aracılığıyla sistematik bilgisinin üretilebileceği her ne kadar günümüzde olma-
sı gereken, doğru olan, bilim yöntemi olarak normalleşmiş olsa da deneylerin bilimin yöntemi olarak kabul
görmesi bir seri tartışma ve pratik ile mümkün hâle gelmiştir. Örneğin, bilim tarihçileri Steven Shapin
ve Simon Schaffer Leviathan and the Air-Pump (1985) kitabında, deneysel pratiklerin güvenilir bilginin
üretilmesinde nasıl uygun yöntem olarak kabul edildiğini The Royal Society’de vakum pompası deneyleri
yapan Robert Boyle (1627 – 1691) üzerine bir incelemeyle araştırır. Deneylerin bilimde diğer alternatif
yöntemlere göre geçerli yöntem olarak kabul edilmesinde teknik, yazınsal ve toplumsal pratiklerin etkili
olduğundan bahsederler. Diğer bir deyişle, Boyle, sadece bilimsel bir araç olarak vakum pompası aracılı-
ğıyla bilgiyi üretmiyordu; gözlemlerinin raporlanmasında birçok bilim insanı tarafından da kamusal bir
alanda sürecin gözlemlendiğini belirtmesi üretilen bilginin öznel değil nesnel olduğunu imlemiş oluyordu.
The Royal Society gibi bir kurumda yürütülen deneylerle bilginin “kamusal” inşası ve onayı ile bilimsel
bilgiyi nesnel kılmıştır.
Bugün bilimin herhangi bir sözlük tanımına baktığımızda bilimsel bilginin hangi tarihsel süreçler için-
de mevcut kabul gören anlamını edindiğini pek tabii ki göremiyoruz. Örneğin, Türk Dil Kurumu bilimi
aşağıdaki şekilde tanımlıyor:
1. Evrenin veya olayların bir bölümünü konu olarak seçen, deneye dayanan yöntemler ve gerçeklikten
yararlanarak sonuç çıkarmaya çalışan düzenli bilgi, ilim.
2. Genel geçerlik ve kesinlik nitelikleri gösteren yöntemli ve dizgesel bilgi.
3. Belli bir konuyu bilme isteğinden yola çıkan, belli bir amaca yönelen bir bilgi edinme ve yöntemli
araştırma süreci.

37
 Modern Bilim ve Doğa

Resim 2.5 Fen bilimlerinde bilimsel yöntem, belirli bir konuyu deney-gözlemle kanıtlamaya çalışan ve akıl
yürütmeye dayanan sistemli araştırmalar ve bilgiye ulaşma metodu olarak tanımlanır.

Bilimin bu sözlük tanımlarının işaret ettiği, bir şeyin bilim olabilmesi için yöntemli bir araştırma süreci
ile bilginin elde edilmesi gerektiği. Böylesi bir tanımlamada, bilimin bilim insanları tarafından yapılan bir
edim olduğu vurgulanmamış oluyor. Diğer bir deyişle, bilim özne veya edim üzerinden değil üretilen bilgi
üzerinden tanımlanmış oluyor. Shapin ve Schaffer bu durumu modern bilim öncesi bilim insanlarının
yazma biçimleri ve sonrasında gelişen yazma biçimleri arasındaki farka değinerek de görünür kılar: Birincil
tekil şahıs diliyle yazılan raporlar yerini üçüncü tekil şahıs kullanımına bırakmıştır. Örneğin, “Yaptığım
gözlemden xxx sonuçlarını çıkarıyorum.” yerine “Yapılan gözlem sonrasında xxx bulunmuştur.” şeklinde
bir yazım biçimi kullanılmaya başlanır.
Evelyn Fox Keller (2007[1985]), her türlü bilim anlayışının ilk sorduğu sorunun “nasıl bilebileceğimiz”
olduğunu söyler: “Bu soru iki şekilde karşımıza çıkar: birincisi kuramsal – bilgiyi mümkün kılan nedir? –
ikincisi ise pratik – biz bu bilgiyi nasıl elde ederiz?” (s. 42). 17. yüzyıl sonunda bu soruların cevabı modern
bilim dünyasında netleşmişti: deneylerle yapılan nesnel gözlemler. 18. yüzyılın sonlarına gelindiğinde ise,
Mielants’ın (2007) ifade ettiği biçimde, “bilim açık bir şekilde, determinist ve ampirik olarak anlaşılabi-
lecek bir dünyada, dolayısıyla–uygun yasalar ve mahut başlangıç koşulları bilindiği takdirde–geçmişi ve
geleceği de kesin olarak tanımlanabilecek bir dünyada evrensel yasalar arayışı olarak tanımlanmaya başla-
mıştı. Doğa bilimlerinde buna ‘Newtoncu dünya görüşü’ adı verilmişti. Auguste Comte bu dünya görü-
şünü doğa bilimlerinin ötesine taşıyarak genelleştirmek istemiş ve ‘pozitivizm’ olarak adlandırmıştı. Bilim
ethosunun merkezinde doğanın büyüsünü bozmak vardı ve bu görüş insanın doğaya hükmedebildiği ve
hükmetmesi gerektiği sonucunu haklı çıkarıyordu. Neticede, on yedinci yüzyıldan itibaren bilim yalnızca
teolojiden kopmakla kalmamış, insanın doğa ile girdiği ilişkide kendisine tanrı gibi bakmasını da makul
kılar olmuştu” (s. 51).

38
Çevre Sosyolojisi

Araştırmalarla
İlişkilendir
İkicilik ve Farklılık arasında ayrım yapılması değildir; hatta ikicilik-
ler listesindeki ayrımların en azından bazılarını
Batı düşüncesindeki ikili yapının temel öğe- yapmadan geçmek tahayyül edilmesi zor bir şey-
leri şu karşıt çift kümeleridir: dir. Söz konusu ilişkileri ikici kılan, bu ayrımların
nasıl işlendiği, bunlara ilişkin başka varsayımlar
kültür / doğa ve her iki tarafa da dayatılan ilişkidir. Dolayısıyla
akıl / doğa her ikilik, ille de ikicilikle sonuçlanmaz.
erkek / kadın Bir ikicilik herhangi bir ikilik, farklılık, özdeş
zihin / beden olmama ilişkisinin ya da basit bir hiyerarşik iliş-
kinin ötesindedir. Hiyerarşide olduğu gibi ikici
efendi / köle
yapıda da ikicil ötekiyle bağdaştırılan (gerçek ya
akıl / madde (fiziksellik) da varsayımsal) özellikler, kültür, değerler ve ya-
rasyonalite / hayvanlık (doğa) şam alanları sistemli ve yaygın bir şekilde “aşağı”
akıl / duygu (doğa) olarak inşa ve tasvir edilir. Bununla beraber hiye-
zihin, tin / doğa rarşiler değişime açık, olumsal ve değişken şeyler
olarak görülebilir. Fakat tahakküm süreci kültürü
özgürlük / zorunluluk
oluşturup kimliği inşa ettiğinde aşağısanan toplu-
evrensel / tikel luk...bu aşağısanmayı kendi kimliğinde içselleşti-
insan / doğa (insan dışı) rip aşağı olarak değerlendirilmesinin ortağı ol-
medeni / ilkel (doğa) malı, egemen toplumsal değerleri biçimlendiren
üretim / üreme (doğa) merkezin değerlerine hürmet etmelidir... İkicilik
böyle bir hiyerarşik ilişkinin yoğun, oturmuş ve
kamusal / özel
gelişmiş bir kültürel ifadesidir; eşitliği ve karşı-
özne / nesne lıklığı gerçek anlamıyla düşünülmez hâle getiren
benlik / öteki merkezi kültürel kavram ve kimlikleri inşa eder.
İkicilik kültürde kazılı olan ve doğallaştırılan bir
Birbirine karşıt kavramlardan oluşan bir çif- ayırma ve tahakküm ilişkisidir.
tin ilişkisinde sadece bir “ayrım” ya da “ikilik”ten
çok “ikicilik” demenin uygun düştüğü birkaç Kaynak: Plumwood, V. (2004[1993]). Feminizm
önemli özellik vardır. İkici bir ilişki kurmanın ve Doğaya Hükmetmek içinde, (ss. 65-71).
esası sadece ortada bir ikilik olması, iki tür şey
(Çev.) B. Ertür. Metis Yayınları.
Modern Bilimde Doğa
Modern bilim kurulurken doğaya yaklaşımın nasıl yeniden şekillendirildiğini anlamak için Robert
Boyle’un (1744) yazdıkları bizlere bir fikir verir: “insanların doğa dedikleri şeye duydukları hürmet,
Tanrı’nın düşük yaratılarına hükmedecek insan imparatorluğu açısından cesaret kırıcı bir engel olmuştur.
Çünkü çoğu insan [denetimi] ulaşılması imkânsız bir şey olarak görmekle kalmayıp buna yeltenmeyi din-
sizlik addetmiştir” (aktaran Plumwood, 2004[1993]:151). Bacon, bilimsel bilginin amacının doğayı dene-
tim altına almak olduğunu söyleyerek geliştirdiği modern bilim anlayışının izlerini Boyle’un cümlelerinde
de görürüz. Plumwood (2004[1993]) bu anlayışın “doğa”ya yaklaşımını iyi bir biçimde özetlemektedir:
“Bilimsel mekanizma paradigmasında doğa sıfırlanır ve bir eksiklik olarak tanımlanır. Edilgen, yaratıcılık-
tan yoksun ve süredurum halinde sayılır, failliği yadsınır; burada eylem doğaya bir dış kuvvet tarafından
dışarıdan dayatılır. Zihnin ya da düşüncenin herhangi bir
özelliğinden yoksun, salt şey, salt madde olarak zihinsizdir.
Doğanın araçsallaştırılması, doğanın insan
Kendine ait hiçbir hedefi ya da maksadı yoktur (teleolo-
yararı için faydalanılan, edilgen bir kaynak
jik veya iradi [cogantive] değildir). Ortadaki tüm hedef ve
deposu olarak görülmesi olarak düşünülebilir.
doğrultular insan bilinci tarafından dışarıdan dayatılır. İn-

39
 Modern Bilim ve Doğa

san alemi özgürlük alemidir, doğa alemi ise sabit
ve deterministtir, seçme yetkisi yoktur. Doğa nötr-
dür, kayıtsız ve anlamsızdır, kendine ait bir çıkarı
ya da önemi yoktur, zerrelerin bitimsiz telaşından
ibarettir; insanlar için taşıyacağı herhangi bir önem
ya da değer ise insan bilincinin keyfi bir ürünüdür.
Burada doğaya atfedilen çoğu özellik ikili kurguya
uygun şekilde, asli terim olan insana göre bir eksik-
lik ya da yetersizlik olarak tanımlanır. Bu özellik-
lerin bileşimi doğa alanını...insan bilincinin, insan
rasyonalitesinin, insan yaratıcılığının ve özgürlüğü-
nün üstünlüğüyle karşılaştırıldığında noksan kalan
homojen bir boşluk olarak resmeder” (150).
Plumwood gibi eleştirel düşünürler doğaya bu
şekilde bir mekanizmacı yaklaşımın salt bir bakış açı-
sı olmadığı, güçlü bir temsil olarak insanlığın doğa-
ya ilişkilenmesini nasıl biçimlendirdiğini tartışırlar.
Örneğin, günümüzde, çevre koruma veya sürdürü-
lebilirlik tartışmalarında dahi hâkim olan, doğanın
insan gereksinimlerinin karşılandığı kaynak olarak
görülmesinin kökeni doğaya böylesine bir mekaniz-
macı yaklaşıma uzanır. Diğer bir deyişle, 17. yüzyıl
sonunda modern bilim otoritesini doğanın araçsal-
laştırılarak üzerinde tahakküm kurulması gereken
bir alan olarak kavranmasıyla kurmuştur.

Öğrenme Çıktısı

2 Modern bilimi ve bilimsel bilgiyi açıklayarak bilim-doğa ilişkilerini tartışabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Bilimsel ilerleme ile sürdü-

Bilimsel ilerleme nasıl ger-
çekleşmektedir?
rülebilirlik arasında bir ilişki
Bilimsel ilerleme sizce ne-
var mı? Konuyla ilgili olarak
den önemli olduğunu arka-
Z. B. Öğel’in (2018), Gıda
daşlarınızla tartışınız.
Bilimi ve Sürdürülebilir Ya-
şam kitabını inceleyiniz.

MODERN BİLİMİN ELEŞTİREL İNCELEMELERİ

“Modern bilim” üzerine yürütülen eleştirel incelemeler bilim çalışmaları alanının önemli bir bileşeni-
dir. Bilimi eleştirel bir analize tabi kılmak, bu alandaki araştırmacılar nezdinde bilimin mevcut toplumsal
eşitsizlikleri ve ikicilik kültürünü yaratmadan nasıl yapılabileceğine yönelik bir tartışmasıdır. Bilimsel bil-
ginin sağlıklı, adil ve iyi yaşamın kurulmasında ve insanlığın karşı karşıya kaldığı sorunların çözümünde
oynadığı rolün önemi ve değeri tartışmasız bir gerçekliktir. Diğer bir deyişle, bilimsel yaklaşım tartışmaya
ve eleştiriye konu olmamakta, bilimin kim tarafından, nasıl ve hangi sonuçlar doğurarak yapıldığı ince-
lenmektedir. Bu incelemeler, özellikle İkinci Dünya Savaşı sonrasında, bilim ve teknolojideki gelişmelerin
toplumsal etkilerinin araştırılmasına yönelik çıkan ihtiyaçla biçimlenmeye başlamıştır: “Ne savaşın sonlan-
masını zoraki olarak garanti altına alan atom bombası, ne de aynı sürecin ürünü olarak yaygınlaşan nükleer
teknolojilerin etkin rolü yadsınabilecek kuvvetteydi” (Ansal vd. 2018: 14). Nazi Almanya’sındaki bilimsel
araştırmaların ve teknolojilerin yıkıcı etkisi ve/veya kimya endüstrisinin insan ve çevre sağlığına yönelik
yarattığı tehditler, riskler karşısında toplumsal muhalefet artarken eş zamanlı olarak da bilim eleştirel sosyal
bilimlerin sistematik bir araştırma konusu olmuştu.
1960’larda pozitivist ve yapısalcı-işlevselci bilim anlayışının hakimiyeti karşısında bilimin içeriğinin tarihsel
ve sosyal inceleme alanına dönüştürülmesi Thomas S. Kuhn’un Bilimsel Devrimlerin Yapısı (1962) başlıklı çalış-
masıyla yaygınlaşmaya başladı ve ilerleyen yıllarda “bilimsel bilgi sosyolojisi”, “laboratuvar çalışmaları”, “aktör-
ağ teorisi”, “feminist bilim ve teknoloji çalışmaları” gibi sosyal bilimlerde yeni araştırma alanları ve yaklaşımlar
gelişti. Zaman içinde çeşitlenen yeni yaklaşımlarla bilim temel toplumsal araştırma konularından biri hâline
gelmiş ve “Bilim ve Teknoloji Çalışmaları” adı altında interdisipliner bir çalışma alanı olarak kurumsallaşmıştır.

40
Çevre Sosyolojisi
Eş zamanlı olarak, modern dünya sisteminde fen,
beşerî, sosyal bilimler arasındaki ayrım daha fazla
sorgulanır olmuştu. C. P. Snow’un “iki kültür” ola-
rak tabir ettiği bu ayrımın izleğinde birçok çalışma
yürütülmüş, bilimsel alanın içinde yaratılmış olan
hiyerarşinin, ikiciliğin, üzerine tarihsel araştırmalar
yayınlanmıştır (örneğin, Lee ve Wallerstein’ın derle-
diği, Türkçe yazına da 2007 yılında kazandırılan İki
Kültürü Aşmak başlıklı çalışma). Günümüzde, her
ne kadar interdisipliner araştırmalar değer kazanmış
olsa da iki kültür ayrımının bilimsel dünyada hâkim
olduğunu görüyoruz.
Araştırmalarla
İlişkilendir
Bilim Sosyolojisi
Bourdieu’nun bilim sosyolojisinin tahlil açı-
sından en vurucu yönü... alan içerisinde olup bi-
teni, çeşitli stratejileri, bütüncül bir düzeyde, di-
ğer alanlarla olan ilişki düzeylerini de kaçırmadan
konum bağımlı bir çerçevede birbiriyle ilişkilen-
dirilerek tahlil etmesidir. Örneğin bir sosyoloğun
belli bir “araştırma programına” diğerinin ise tam
zıddına yakın durması bir “tercih” meselesi ola-
mayabilir. Veya bu “tercih”, çatışma ve eşitsizlik
içeren konumlarıyla alanın bütün tarihinin sos-
yoloğun bedeninde, zihninde, yatkınlıklarında
tecessüm etmesi olarak da tahlil edilebilir.
...Türkiye sosyolojik alanı içinde... Alman
kökenli kültür bilimleri anlayışının veya yorum-
cu vurgusunun alana girmesi ve taraftar bulması
pozitivist-Kemalist tahakküm göz önünde tu-
tulmadan bağımsız biçimde kavranamaz. Röla-
tivist ilginin, Avrupa’daki örneklerinin tersine,
Türkiye’de ampirik çalışmalar üzerinden ken-
disini ortaya koyamamış olması ve yorumcu
vurgunun sadece hâkim pozitivist paradigmayı
“ideolojik” olmakla eleştirmek noktasında araç-
sallaştırılmış olması manidardır. Balkız ve Öğütle
(2010) aynı tespiti kendi ifadeleriyle çok daha
gelişkin biçimde şu şekilde yaparlar: “Öte yan-
dan, 1990’larla birlikte teorik olarak boy vermeye
başlayan konvansiyonalist bilim sosyolojisi anla-
yışı da savunulduğu andan itibaren sözcüğün dar
anlamıyla politize olduğu ve hatta aslında bu tür-
den motivasyonlarla gündeme geldiği için, yine
pratik olarak mümkün olmamıştır. Zira bilim
topluluklarının aslında tarafsız, değerden-arınık
olmadığı argümanı, bu cenah tarafından, o top-
Aktör-ağ teorisi, bilimsel ve teknolojik sü-
reçleri insan ve insan olmayan varlıkların
bir araya gelerek oluşturduğu öbekleşme-
ler yoluyla betimler (Ansal vd., 2018:19):
Örneğin, Louis Pasteur ile üzerine çalıştığı
bakteri kolonileri (Latour, 1984), Fransa
sahillerinde midye avcılığı yapan insanlar
ile avlanan midyeler (Callon, 1984), aynı
analitik düzlemde incelenmelidir.
lulukları etkinliğe yönelten gerçek motivasyonla-
rın araştırılması için değil de tarafsızlık söylemine
merkezi rol biçen resmi ideolojiyle hesaplaşmak
için kullanılmıştır...Batı’da 60’larla birlikte ye-
şeren konvansiyonalizm, sosyologları yoğun bir
araştırma gündemine sevk ederken, Türkiye’de
tam tersine, yorumcu gelenekte klasik anlamıyla
içkin olan teorik-elitist tavrın da etkisiyle, ampi-
rik çalışmaya yönelik bir karşıtlık (ve hatta kimi
örneklerde bir düşmanlık) yaratmıştır. Bu de-
mektir ki bilim sosyolojisi, Türkiye akademileri
açısından varlığıyla değil yokluğuyla bir semp-
tom haline gelmiştir”
... [M]evzu bahis olan bilimin mutfağına in-
mek, mahremine girmektir. Bilim insanlarının
yaptıklarını söyleyip yapmadıkları şeyleri veya
yaptıkları ancak söylemedikleri şeyleri ifşa etmek-
tir biraz da söz konusu olan. Dolayısıyla “ezber
bozucu”, “yıkıcı”, hatta “yediği kaba tükürme”
izlenimi verir bilim sosyolojisi.
... Oysa Weber’in dediği gibi “özel bir bi-
limsellik rejimine” sahip olması, yani tarihsellik
içermesi sebebiyle, özellikle sosyolojinin bu sor-
gulamayı yapması, kendi üzerine, kendi ürettiği
bilgi üzerine, bu bilginin oluşum şartları üzerine
sürekli bir refleksif ihtiyaç içerisinde bulunması
elzemdir. Ürettiği bilginin bizatihi geçerlilik şartı
bu ön koşula sıkı sıkıya bağlıdır.
Kaynak: Ünsaldı, L. (2013). Takdim, Bourdieu, P.
Bilimin Toplumsal Kullanımları: Bilimsel Alanın
Klinik Bir Sosyolojisi içinde, (ss. 27-28). Heretik
Yayınları
41

“İki Kültür”ün Tanımı
C. P. Snow’un “iki kültür” kavramını nasıl üret-
tiğini sunarken, Lee ve Wallerstein (2007) Snow’un
Cambridge’de bir yüksek öğretim kurumunun başın-
dayken farklı alanlardan öğretim üyelerinin yer aldığı
bir toplantıdaki gözlemini aktarır: “Sürekli olarak iki
ayrı gruba girip çıktığım duygusuna kapılıyordum;
zekaca birbirlerine denk, aynı ırktan, toplumsal kö-
kenleri büyük farklılıklar olmayan, gelirleri hemen
hemen aynı olan bu iki grup arasındaki iletişim ne-
redeyse tamamen kopmuştu; bu grupların içinde
bulundukları entelektüel, ahlaki ve psikolojik iklim
arasındaki ortak noktalar o kadar azdı ki, Burlington
House’dan ya da South Kensington’dan Chelsea’ye git-
mek, okyanus aşırı bir yolculuğa çıkmak gibi oluyor-
du” (10). Snow’un bu iki kültürü birbirine anlatarak
aradaki boşluğu doldurmaya çalıştığından bahsedip
iki kültür’den ne kastedildiğini açıklarlar: “Bunun ce-
vabı o kadar basit değil. Bu kültürlerden biri genellik-
le bilim kültürü olarak adlandırılır. Diğerinin ise pek
çok ismi vardır: edebi, felsefi, beşerî kültür... Diğer
pek çok kişi gibi Snow’a göre de bu iki kültür simetrik
değildir: Önem ve/veya liyakat açısından bir hiyerarşi
içinde var olurlar, ama hangisinin daha yukarıda ol-
duğu hala tartışmalı bir konudur. İki kültürün yaşam
süreleri de farklıdır: Beşerî kültür ‘geleneksel’ ve iki
kültürün daha eski olanı sayılırken bilim kültürünün
genellikle daha yeni, daha ‘modern’ olduğu söylenir”
(11). Lee ve Wallerstein tam da iki kültür arasındaki
kronolojiyi sorgulayarak araştırmaya başlarlar ve mo-
dern dünya sisteminde beşerî kültürün bilim kültürü
yaratıldıktan sonra ortaya çıktığını belirtirler. Diğer
bir deyişle, modern dünya sisteminde bilgi yapısının
öncesinden farklı olduğunu vurgulayarak, bilimin
farklı disiplinlere ayrışarak kurumsallaşma hikayesini
dinlemeye davet ederler.
19. yüzyılda bilim alanının disiplinlere ayrılma-
sı, sosyal bilimciler tarafından bir problem olarak
Gulbenkian Komisyonu’nun Sosyal Bilimleri Açın
(1996) başlıklı raporunda ele alınmıştı. Immanuel
Wallerstein’in başkanlığında 1993 yılında oluştu-
rulan “Sosyal Bilimlerin Yeniden Yapılandırılması
için Gulbenkian Komisyonu” sosyal bilimlerin ro-
lünü, kendi disiplinleri arasındaki ilişkileri incele-
miş, bir yanda da beşerî ve doğa bilimleriyle kurdu-
ğu ilişkileri değerlendirmiştir. Yayınlanan raporda,
1960’lardan sonra doğa bilimlerinde “doğrusal ol-
mayan gelişmelerin doğrusal gelişmeye, karmaşık-
lığın basitliğe üstünlüğünü, ölçeni ölçenden ayır-
manın olanaksızlığı ve bazı matematikçilere göre
42
Modern Bilim ve Doğa
kalitatif yorumların, doğruluğu daha sınırlı görü-
nün kantitatif ölçümlerden daha üstün olduğu”
gibi görüşlerin yaygınlaşmasıyla beraber, doğa bi-
limleri ve sosyal bilimler arasında çizilmiş olan güç-
lü ayrımın sarsılmaya başladığını not eder: “eskiden
insanlığı makina gibi gören anlayışın yerine, doğayı
etkin ve yaratıcı olarak gören anlayış” benimsen-
meye başlanmıştır (60-61). Doğa bilimlerinde,
özellikle, karmaşıklık yaklaşımı her geçen gün daha
çok kabul görse de bu yaklaşımın iki kültürü aşma-
da ne kadar etkili olduğu ise tartışmalıdır.
Bilimin Dili
İki kültürü aşabilmek için eleştirel bilim ince-
lemeleri yürüten, özellikle feminist biyologların
katkılarını değerlendirmeye almamız gerekmek-
tedir. Nitekim, bu düşünürlerin çalışmaları bili-
min yeniden tanımlanmasında, doğayla kurduğu
ilişkinin sorgulanarak nesnelliğin yeni bir biçim-
de kurgulanmasında öncü rol oynamaktadır. Ör-
neğin, Evelyn Fox Keller (2007[1985]), “doğa
yasaları”nın bilimsel soruşturmanın başlıca nesnesi
olduğuna ilişkin inancı tartışmaya açar: “Modern
kullanımda ‘doğa yasaları’ kavramının varlığı, ken-
di üzerine düşünme yokluğunun hem bir ürünü
hem de bir ifadesidir,” der. Keller burada bilim in-
sanlarının kendi ürettikleri bilgi, kullandıkları dil,
üzerine düşünmediklerini vurgular. Şöyle ki doğa
yasaları tabiri doğa bilimlerine siyasal kökenle-
rinin izlerini taşıyan bir metafor olarak girmiştir:
“Kuşkusuz, betimleyici yasalar ile kural koyucu
yasalar arasında bariz ve büyük farklılıklar vardır...
Ancak sürdürdüğümüz faaliyet üzere düşünmek...
[y]asadan daha geniş ve onun zorlayıcı, hiyerarşik
ve merkezileştirici anlamlarından azade olan düzen
kavramı, bilim anlayışımızı genişletecek bir potan-
siyele sahiptir. Düzen, kendiliğinden, kendi kendi-
ni yaratmış ya da dışarıdan dayatılmış örgütlenme
örüntülerini kapsayan bir kategoridir; yasa tam da
dış bir dizginlenme ima ettiği oranda düzenden
daha dar bir kategoridir... Yasadan ziyade düzene
ilgi gösterilmesi bilim anlayışımızda geniş çaplı de-
ğişiklikler anlamına gelebilir. En doğrudan sonuç
olarak bu, bilimsel araştırmanın odağında bir deği-
şiklik —birleşik doğa yasaları arayışından, gerçekte
doğada ifadesini bulan çok çeşitli düzen türlerine
duyulan ilgiye doğru bir kayma— anlamına gele-
cektir” (164,166). Keller’in önerdiği gibi bilimin
dilinde yapılacak değişiklikler bilimin doğayla kur-
duğu hiyerarşik ilişkiyi de değiştirecektir.
Çevre Sosyolojisi

Haraway (2010), bilimdeki metafor değişimlerini (“mütevazi dönüşler”) bilimin kültürel çalışmalarla
eklenmesi çerçevesinde değerlendirir. Böyle bir eklenmenin, kültür, toplum ve siyaset nosyonlarını da
etkileyeceğini söyler: “Özellikle, bilimi ve bilimin doğa inşalarını, kültüre ya da topluma inanmaya devam
ederek eleştirmenin mümkün olmadığını belirtmek gerek... Bilime, sanki kültür ve toplum, doğadan ya
da nesneden daha aşkın kategorilermiş gibi, kültürel ya da toplumsal inşa olarak yaklaşmak işimizi gör-
meyecektir. Aydınlanmanın —yani, modern olanın— öncülleri dışında, kültür ile doğa, bilim ile toplum,
teknik ile toplumsal gibi ikilikler karşılıklı olarak birbirlerini kurma, zıtlaşma niteliğini kaybederler. Hiç-
biri bir diğerini açıklayamaz” (s. 125-126). Haraway burada aşkın kategoriler olarak Doğa ve Toplum’un
“modern olana sofuca inançtan kurtulunca” kaybolacağını söyler.
Öğrenme Çıktısı

3 Modern bilimin eleştirisini sunabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Modern bilimin eril karakte-

Bilimin kullandığı dilin
toplumsal cinsiyetle ilişkisi
var mıdır?
rini ile doğa imgeleri arasın-
daki ilişkiyi tartışınız. Konuy-
la ilgili olarak E. F. Keller’in
(2007), Toplumsal Cinsiyet
ve Bilim Üzerine Düşünceler
kitabını inceleyiniz.
Toplumsal cinsiyet eşitsiz-
liği bilimsel pratikler aracı-
lığıyla yeniden üretilmekte
midir? Nasıl? Arkadaşları-
nızla tartışınız.

ANTROPOSEN VE BİLİM
Jeolojik bir terim olarak “Antroposen,” Nobel ödüllü Paul Crutzen’in E.F. Stoermer ile 2000 yılında
yazdıkları bilgi notunu ve 2002’de Nature dergisinde yayınladıkları bir makale ile öne çıktıktan sonra,
sosyal bilimciler tarafından analitik bir kavram olarak kullanılmaya ve eleştirilmeye de başlanmıştır. Bu
terimin önerdiği, dünyanın içinde olduğu Holosen döneminden insan etkileriyle çıkmakta olduğudur.
Diğer bir deyişle, “İnsan Çağı” olarak da kullanılan antroposen kavramı, insanlığın küresel çapta jeolojik
etki yaratan bir aktör hâline gelmesidir.
Holosen döneminin kapanıp Antroposen döneminin ne zaman başladığına yönelik tartışmalar halen
devam etmektedir. Yaygın olarak Sanayi Devrimi başlangıç noktası olarak önerilirse de bazıları tarımın
başlangıcını bu yeni jeolojik dönemin başlangıcı olarak alınması gerektiğini söylüyor. 1940’lardaki nükleer
çağı da bu tartışmalarda bir referans noktası olarak görüyoruz. Bu tartışmalar sürerken, sosyal bilimciler de
eş zamanlı “antroposen çalışmaları” yürütüyor; insan faaliyetlerinin doğanın üzerindeki etkilerini tartışıyor-
lar. Antroposen kavramının kendisini sorunsallaştıran araştırmacılar, “kapitalosen” (Moore 2017[2015])
gibi yeni kavramlar üreterek insanları tek bir kategori olarak ele alamayacağımızı, farklı insan gruplarının
dünya üzerindeki etkilerinin farklılaştığını, jeolojik dönüşümü yaratanın insanlık değil kapitalist üretim
sistemi olduğuna dikkat çekiyorlar.
Jeolojik bir terim ve/veya sosyal bilimlerde analitik bir kavram olarak Antroposen’in kullanılıp kullanı-
lamayacağına yönelik tartışmaların kendisinin bilimsel bilginin amacını yeniden sorgulayacağımız önemli
bir alan açtığı yadsınamaz. Öyle görünüyor ki, Bacon’ın tasvir ettiği doğayı kontrol etme amacı farklı
bilimsel alanlarda geçerliliğini yitirmeye başlıyor yahut bilimin salt amacının bu olmadığı, sosyal, iktisadi
ve ekolojik anlamda sürdürülebilir bir dünyanın hizmetinde olduğu görüşü yaygınlaşmaya başlıyor diyebi-
liriz. Diğer bir deyişle, insanlığın/toplumların/kültürlerin doğayla ilişkilenme biçiminin sonuçları bilimin
amacını ve değerini yeniden düşündürtüyor. 1990’larda başlayan ve yakın zamanda birçok bilim alanında
yaygınlaşan “post-normal bilim” tartışmaları da bu durumu yansıtıyor.

43
 Modern Bilim ve Doğa

Bilim ve teknoloji felsefecileri Silvio Funtowicz ve Je-

rome Ravetz (1993) tarafından ilk kez kullanılan “post-
Yurttaş bilimi (citizen science) yurttaşları
normal bilim” kavramı, özellikle iklim değişikliği problemi
veri toplama süreçlerine katarak daha ge-
karşısında birçok bilim insanı ve siyasa yapıcılar tarafından
niş ölçekte verinin toplanmasına olanak
da yaklaşım olarak benimsenmektedir. İklim değişikliğinin
sağlar (Irwin, 2018).
küresel ve/veya gezegensel ölçekte belirsizliklerle bezeli bir
sorun olduğu göz önüne alınınca gözlem ve deneylerle kes-
kin sonuçlara, bilimsel yasalara ulaşmayı hedefleyen bilim anlayışının bu sorunun çözümünde yetersiz kal-
dığı vurgulanmakta. Laboratuvarda yapılan bilimin ötesine geçerek ilgili farklı aktörlerin de bilimsel bilgi
üretim süreçlerine katılımının neden gerekli olduğu tartışılmakta. Benzeri tartışmalar “yurttaş bilimi”
gibi yeni bilimsel edimleri ve yaklaşımları öne çıkarırken, “sürdürülebilirlik bilimi” gibi yeni disiplinler
ötesi bilimsel alanların kurulduğuna da tanıklık ediyoruz. Bilim dünyasında disipliner sınırlar bir yandan
korunmaya çalışılırken diğer yandan disiplinler ötesi bilim tartışmaları ve pratikleri öne çıkmaya başlıyor.
Görünen o ki “bilimin” ne olduğunu yeniden tanımlama süreci içindeyiz ve bu sürecin toplumların “doğa”
ile bildiğimiz ve/veya yeni ilişkilenme biçimlerinden etkilendiği ve eş zamanlı olarak bu ilişkileri de şekil-
lendirmekte olduğu aşikâr. Bu bağlamda da sosyologlara büyük bir sorumluluk düşüyor; değişimin farklı
toplumsal boyutlarının ve etkilerinin araştırılmasının yanında, sosyal adaleti temel alan ekolojik olarak
sürdürülebilir toplum tahayyülleri geliştirmek de elzem.

Öğrenme Çıktısı

4 Farklı bilim yaklaşımlarını güncel durumlar üzerinden değerlendirebilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

İklim krizi ile bilimsel

Bilim iklim krizini anlama-
mızda nasıl yardımcı olur?
edimler arasında nasıl bir
İklim krizini çözmede bilim
ilişki vardır tartışınız. L.
öncü bir rol oynayabilir mi?
Howell’in (2007), Hava
Arkadaşlarınızla tartışınız.
Durumu ve İklim Değişik-
liği kitabını inceleyiniz.

44
Çevre Sosyolojisi
Araştırmalarla
İlişkilendir
Antroposen veya Kapitalosen
Antroposenin öyküsü basitti. Basit, çünkü
doğuştan gelen eşitsizliklere, yabancılaşmaya ve
modernitenin içindeki iktidar ve üretimin strate-
jik ilişkilerine kazınmış şiddete meydan okumaz.
Bu anlatması basit bir öyküdür, çünkü bu stra-
tejik ilişkileri düşünmemize hiç gerek duymaz.
Hayatın dokusu içinde insan faaliyeti soyut bir
İnsanlık’a indirgenir, bu homojen işleyen bir bi-
rimdir. Eşitsizlik, metalaşma, emperyalizm, pat-
riarki, ırksal biçimlendirmeler ve daha pek çoğu
bu değerlendirmenin dışında kalmıştır.
...Bugün antroposen tartışmasının iki ana
boyutu vardır. Biri, atmosferik ve jeolojik de-
ğişim ve onun itici güçlerine yapılan güçlü bir
vurgu. Diğeri de tarih hakkında, dolayısıyla bu-
günkü kriz üzerine bir tartışmadır...Antroposen,
biyojeolojik soruları ve gerçekleri...tarihsel dö-
nemselleştirme için uygun bir temel kabul eder...
İnsanlık’ın dünya üzerindeki egemenliği iddia-
sının savunusu neredeyse tamamen biyosferdeki
değişikliklerin itici güçlerinin kategorileri: sana-
yileşme, şehirleşme, nüfus gibi kapsamları genel-
de çok geniş tutulmuş “kara kutular”dan oluşur.
İkinci yöntemsel tercihte insanlık “kolektif ”
bir aktör olarak tanımlanmaktadır. Burada farklı-
laşma ve uyumun tarihsel-coğrafi kalıpları anlatı-
yı basit tutmak adına silinmiştir.
...Antroposen bakış açısı Yeşil Aritmetiğin te-
mel mantığını kullanır: “Toplum artı Doğa eşittir
çevre çalışmaları.”
Bunlar bir noktaya kadar mantıklı gelebilir.
Fakat parçaların toplamı bütüne eşit değildir. İn-
san faaliyeti biyosferdeki değişiklikleri üretirken
insanlar arasındaki ilişkiler de doğa tarafından
üretilir. Buradaki doğa “kaynak olarak doğa” de-
ğil “matris olarak doğa”dır.
...Gerçekten, insanlığa Avrupa merkezli ba-
kan ve kaynak -ve teknoloji- belirlenimciliğinin
aşınmış kavramlarına dayanan Antroposen için-
de mi yaşıyoruz? Yoksa sermayenin sonsuz biri-
kimini ayrıcalıklı kılan ilişkilerce şekillendirilmiş
bir tarihsel dönemde, yani Kapitalosen içinde mi
yaşıyoruz?
...1800’lerin kapitalizmi, karbondan oluş-
muş Zeus’un kafasından zırhı ve kalkanıyla iyice
büyümüş bir şekilde çıkan Athena değildi. Uy-
garlıklar, Büyük Patlamaya benzer olaylar sonucu
aniden ortaya çıkmaz. Hayatın dokusu içindeki
insan faaliyetinin sürekli açtığı yollar ve neden ol-
duğu dönüşümler yoluyla ortaya çıkar. Bu sürecin
kökenleri, Kara Ölüm’ün (1347-1353) peşinden
feodal uygarlığın çığır açıcı krizinin kaosunda ve
onu, uzun on altıncı yüzyıl boyunca takip eden
“büyük ama zayıf ” kapitalizmin ortaya çıkışında
bulunabilir. Eğer insanın doğanın geri kalanıyla
ilişkilerinin yeni bir çağını arıyorsak yanıtı bu
yüzyıllardır. Bunlar, coğrafi merkezli olarak erken
modern Atlantik’in geniş meta-merkezli genişle-
yen ilişkileri çerçevesinde, insanın çevre-üreti-
minde bağlattığı olağanüstü devrim yüzyıllarıydı.
1450’den sonra kapitalizmin yükselişi, insanlığın
doğanın geri kalanı ile ilişkisinin tarihi bağla-
mında, tarımın ve ilk kentlerin yükselişinden
ve ilişkisel anlamda, buhar makinesinin ortaya
çıkmasından bile daha büyük bir dönüm noktası
olmuştur. Yeni ve çığır açıcı ilişkilerin ortaya çık-
masını, eninde sonunda dikkate değer dolaysız
sonuçlar ve nicel genişlemeler izler.
1450’den sonra kapitalizmin yükselişi, At-
lantik dünyasında ve ötesindeki yeryüzü dönü-
şümünün ölçeği, hızı ve kapsamındaki çığır açıcı
kaymayla olanaklı oldu... Feodal Avrupa’nın, batı
ve orta Avrupa’nın geniş coğrafyalarını orman-
sızlaştırması yüzyıllar sürmüştü. 1450’den sonra,
benzer ormansızlaşmalar yüzyıllar değil, onlarca
yıl sürdü…
Kaynak: Moore, J. V. (2017[2015]). Hayatın Do-
kusundaki Kapitalizm: Sermaye Birikimi ve Ekolo-
ji, Epos Yayınları. (ss. 240-257).
45

Farklı doğa tanımlarını insan-
1 doğa ilişkilerinin analizleri
çerçevesinde açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti
Doğa Tanımları ve İnsan-Doğa
İlişkileri
Modern bilimi ve bilimsel bilgiyi
2 açıklayarak bilim-doğa ilişkilerini
tartışabilme
Modern Bilimin Ortaya Çıkışı
ve Otoritesi
46
Modern Bilim ve Doğa
Düşünce tarihi içinde doğa farklı anlamlarda kullanılmıştır.
Günümüz dünyasında doğa kavramının dört temel anlamda
kullanıldığını söyleyebilir: 1) Şeylerin özsel niteliğini belirtir; 2)
Yaşamı düzenleyen bir güçtür; 3) İnsanları içermeyen maddi dün-
yadır; 4) İnsanları da içeren maddi dünyanın bütünüdür. Doğayı
tanımlama çabaları genel olarak insan/toplum/kültür ile ilişkisi
üzerinden ilerler. Kartezyen ikiliğe dayanan düşünce biçiminde,
doğa toplumdan ayrı bir alan olarak ele alınır. Kartezyen düşünce
insan istisnacılığını savunur; tür olarak insan diğer canlı varlıklar-
dan farklı ve daha iyidir. Doğaya böylesi bir yaklaşım modern bi-
limin de kurucu unsurlarındandır. Zaman içinde, özellikle beşerî
bilimler ve sosyal bilimler alanında yürütülen çalışmalarla, doğa
toplumla ilişkili olarak incelenmeye başlanmıştır. Örneğin, kül-
türel ekolojistler, kültürel düşünce ve pratiklerin yerel ekolojilere
işlevsel bir uyumlanma sürecinde nasıl şekillendiğini incelemiş-
lerdir. Marksist coğrafyacılar, üretim aracılığıyla insan ve doğa
arasında maddi bir ilişki kurulduğunu vurgulamışlardır. Yakın
dönemde “yeni materyalizm” başlığı altında toplanan birçok ça-
lışma ise, doğa ve toplum olarak iki ayrı epistemoloji ve ontoloji
olmadığının altını çizerek insanlar ve insan olmayan canlılar ara-
sındaki ilişkilenmeleri incelemeye başlamışlardır. Özetle, insan ve
doğa ilişkisini açıklayan basit bir tanım olmadığı gibi hem bu
kategorilerin kendisi hem de kategoriler arasındaki ilişkiler farklı
yaklaşımlar çerçevesinde ele alınmaktadır. Bu farklı epistemolojik
yaklaşımlar düşünürlerin etik ve politik duruşlarının, kaygıları-
nın, birer izdüşümüdür.
15. yüzyılın ortalarından başlayarak 17. yüzyıl sonuna kadar-
ki dönemde bilimsel alanlarda köklü dönüşümler yaşanmış
ve bu süreçte bilim yeniden tanımlanmıştır. Bilim yeniliğini,
modernliğini, mekanik felsefeyle şekillenen deneye dayalı yön-
temini geliştirmesi ve eş zamanlı olarak kurumsallaşmasından
almıştır. 19. yüzyıl sonuna gelindiğinde ise, bilim modern dün-
ya sisteminin tanımlayıcı kültürü olarak otoritesini kurmuştu.
Modern bilimin ethosu insanın doğaya hükmedebileceği ve
doğayı kontrol altında tutması gerekliliğine dayanıyordu. Doğa
evrensel yasalarının keşfedildiği, failliği olmayan, nötr, insan-
lığın yararı için faydalanılan bir kaynak deposundan ibaretti.
Doğanın bilgisinin üretilmesini de mümkün kılan gözleme
dayalı deneyler ile yürütülen sistematik, nesnel bilimsel yön-
temdi. Modern bilim hakikate ulaşmanın yegane aktörü olarak
dünya sahnesinde yerini alırken, doğa artık salt gözlemlenen ve
deneye tabii olan bir nesneydi. Bilim ile doğa arasında kurulan
böylesine bir hiyerarşik ilişki her ne kadar günümüzde bilimin
tanımlamalarında açık veya gizli olarak yer alsa da özellikle 20.
yüzyılın ikinci yarısından itibaren bilimin otoritesi eleştiri ko-
nusu olarak öne çıkmaya başladı.
Çevre Sosyolojisi
3 Modern bilimin eleştirisini
sunabilme
Modern Bilimin Eleştirel
İncelemeleri
Farklı bilim yaklaşımlarını
4 güncel durumlar üzerinden
değerlendirebilme
Antroposen ve Bilim
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti
İkinci Dünya Savaşı sonrası dünyada bilimin, militarist ve
ırkçı politikaların, insan ve çevre sağlığını tehdit eden endüst-
rilerin bir aracı hâline geldiğine tanık olunmaya başlandıkça,
özellikle 1960’lardaki toplumsal hareketlerle eş zamanlı olarak
sosyal bilimler içerisinde de bilim üzerine eleştirel çalışmalar
ve tartışmalar yaygınlaştı. İnsan ve doğa ilişkilerinin mevcut
durumunun oluşmasında bilimin nasıl bir rol oynadığı detaylı
olarak incelenmeye başlandı, Kartezyen ikiciliğe yaslanan bilim
anlayışı yerine nasıl bir bilim sorusu toplumsal araştırmaların
gündemine girdi. Sosyoloji alanında bilimsel bilgi sosyolojisi
bir çalışma alanı olarak öne çıktı ve ilerleyen yıllarda bu araş-
tırmalar çeşitlenip farklılaştı, “Bilim ve Teknoloji Çalışmaları”
başlığı altında bir araya gelerek kurumsallaştı. Sosyal bilimciler,
modern bilimi bir araştırma nesnesine dönüştürürken, eş za-
manlı olarak da “iki kültür” olarak ifade edilen fen bilimleri ile
çizilmiş olan disipliner sınırlar sorgulanıyordu. 1960’lar dün-
yasında öne çıkmaya başlayan, bugün derinlemesine araştırma-
ları ve tartışmaları içeren bilimin eleştirel çalışmaları bilimin
otoritesini sorgulamada yardımcı olduğu gibi bilimin mevcut
yapısal eşitsizlikleri yeniden üretmeden nasıl daha iyi yapılabi-
leceğine dair de öneriler sunmakta. Örneğin, Evelyn Fox Keller
gibi bir çok araştırmacı bilimin bilim insanlarının söylemleri
ve pratikleriyle şekillendiğinden hareket ederek dikkati bilimin
diline, kullanılan metaforlara çevirir ve bunların insan-doğa
ilişkisinin kurulmasında oynadığı rolü inceler.
Jeolojik bir terim olan Antroposen, dünyanın içinde olduğu
Holosen döneminden çıkmakta olduğunu vurgulayarak yeni
dönemi tanımlamak için 2000’lerin başında önerilmiştir. Sos-
yal bilimler alanında da yaygınlaşarak kullanılan bu kavram,
temel olarak, insanlığın küresel çapta jeolojik etki yaratan bir
aktör olduğunun altını çizer. Bu kavram, insanlığı soyut bir ka-
tegoriye indirgediği konusunda eleştirilere tabii olsa da bilim
dünyasında insan faaliyetlerinin jeolojik zaman ölçeğinde dün-
yada yarattığı değişimi imlemesi açısından yaygın olarak kulla-
nılmaya devam ediyor. Antroposen tartışmaları, iklim krizinin
belirsizlikleriyle paralel olarak, bir yandan da bilimi pratiklerini
yeniden düşündürüyor. “Post-normal bilim” başlığı altında bir-
çok bilim insanı yeni bir bilim anlayışına ihtiyacımız olduğunu
savunuyor, laboratuvarlarda yapılan çalışmaların ötesinde ilgili
farklı aktörlerin bilgi üretim sürecine dâhil olacağı disiplinler
ötesi bir yaklaşımın geliştirilmesinin öneminin altını çiziyorlar.
Benzeri tartışmaların bilim alanında yapısal bir dönüşüm geti-
rip getirmeyeceği ise tartışmaya açık bir konu.
47
 Modern Bilim ve Doğa

1 Aşağıdakilerden hangisi günümüzde kullanı- 6 Aşağıdakilerden hangisi modern bilimin

lan temel doğa tanımlarından biri değildir? yöntemini tanımlamaz?
neler öğrendik?

A. Şeylerin özsel niteliğini belirtir. A. Belirli bir konuyu deney-gözlemle kanıtlar.

B. İnsanları içermeyen maddi dünyadır. B. Sistemli bir araştırma metodudur.
C. İnsanları da içeren maddi dünyanın bütünüdür. C. Akıl yürütmeye dayalıdır.
D. Canlı yaşamın bütünüdür. D. Nesnel sonuçlar üretir.
E. Yaşamı düzenleyen bir güçtür. E. Sezgiseldir.

2 Kartezyen ikicilik yaklaşımına göre, aşağıda- 7 Aşağıdakilerden hangisi modern bilimin do-
kilerden hangisi doğrudur? ğaya yaklaşımını anlatmaz?
A. Doğa toplumu içeren bir alandır. A. Doğa edilgendir.
B. Toplum doğayı içeren bir alandır. B. İnsan doğayı kontrol etmelidir.
C. Toplum ve doğa karşılıklı olarak birbirini üretir. C. İnsan doğadan üstündür.
D. İnsan doğanın bir parçasıdır. D. Doğa bir kaynak deposudur.
E. İnsan diğer canlı varlıklardan farklı ve üstündür. E. Doğa insanların da parçası olduğu bir dünyadır.

3 Bir araştırma alanı olan kültürel ekolojiyle il-
gili aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
A. Çevresel deterministtir.
B. Kültürel coğrafya ve kültürel antropoloji alanla-
rında yürütülen çalışmalarla oluşturulmuştur.
C. Yerel ekolojik koşulları inceler.
D. Kültürlerin adaptasyon süreçlerini inceler.
E. Toplum ve doğaya ayrı ontolojik kategoriler
olarak yaklaşır.
8 Modern bilimin eleştirilerini sunan araştırma-
cılar ile ilgili aşağıdakilerden hangisi söylenemez?
A. Pozitivist bilim anlayışını eleştirirler.
B. Bilim karşıtıdırlar.
C. Bilimsel pratiklerin toplumsal etkilerini araştı-
rırlar.
D. Bilimde kullanılan metaforları incelerler.
E. Disiplinlerarası çalışmalar yürütürler.

9 “İki kültür” kavramının kullanımı ile ilgili

4 Aşağıdaki düşünürlerden hangisi “doğanın aşağıdakilerden hangisi yanlıştır?
üretimi” kavramını analitik olarak geliştirmiştir?
A. Modern kültür ve geleneksel kültür ayrımına
A. David Harvey işaret eder.
B. Donna Haraway B. Fen bilimleri ile beşerî bilimler arasındaki ayrı-
C. Evelyn Fox Keller ma işaret eder.
D. Neil Smith C. Disipliner sınırlara işaret eder.
E. Robert Boyle D. Farklı disiplinlerden bilim insanların iletişim
kopukluğunu vurgular.
5 Aşağıdakilerden hangisi “bilimcilik” kavramı- E. Kavramı ilk kez C. P. Snow kullanmıştır.
nı en iyi şekilde ifade etmektedir?
A. Bilim sevgisi 10 Antroposen nedir?
B. Fen bilimlerinin beşerî bilimlerden üstün olması A. İçinde bulunduğumuz yeni jeolojik çağın ismidir.
C. Bilimin otoritesi B. İnsan istisnacılığıdır.
D. Bilimin toplumsal inşasında en iyi yöntem ol- C. Holosen döneminde insan etkileriyle çıkmakta
ması olduğumuzu öneren jeolojik terimdir.
E. Sözde bilim D. İnsan merkezci yaklaşımdır.
E. İnsan olmayan varlıklardır.

48
Çevre Sosyolojisi

Yanıtınız yanlış ise “Doğa Tanımları ve İn- Yanıtınız yanlış ise “Modern Bilimin Ortaya
1. D 6. E
san-Doğa İlişkileri” konusunu yeniden göz- Çıkışı ve Otoritesi” konusunu yeniden göz-
den geçiriniz. den geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Doğa Tanımları ve İn- Yanıtınız yanlış ise “Modern Bilimin Ortaya
2. E 7. E
san-Doğa İlişkileri” konusunu yeniden göz- Çıkışı ve Otoritesi” konusunu yeniden göz-
den geçiriniz. den geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Doğa Tanımları ve İn- Yanıtınız yanlış ise “Modern Bilimin Eleşti-
3. A 8. B
san-Doğa İlişkileri” konusunu yeniden göz- rel İncelemeleri” konusunu yeniden gözden
den geçiriniz. geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Doğa Tanımları ve İn- Yanıtınız yanlış ise “Modern Bilimin Eleşti-
4. D 9. A
san-Doğa İlişkileri” konusunu yeniden göz- rel İncelemeleri” konusunu yeniden gözden
den geçiriniz. geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Modern Bilimin Ortaya

5. D 10. C Yanıtınız yanlış ise “Antroposen ve Bilim”
Çıkışı ve Otoritesi” konusunu yeniden göz-
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
den geçiriniz.

49
 Modern Bilim ve Doğa

Araştır Yanıt
2 Anahtarı

Doğa koruma konusunda faaliyet gösteren aktörlerin doğa tanımları her ne

Araştır 1 kadar farklılık gösterecek olsa da doğa koruma söylemlerinde yaygın olarak
insanları içermeyen maddi dünya olarak doğa tanımı öne çıkmaktadır.

Filozoflar bilimsel ilerlemenin nasıl gerçekleştiğine yönelik birtakım farklı

yaklaşımlar geliştirmişlerdir. Örneğin, Viyana Çevresi olarak adlandırılan filo-
zofların benimsediği mantıksal pozitivist düşünüş çerçevesinde, teoriyi destek-
leyen gözlemlerin sayısının ve doğruluğunun artması ile bilimsel ilerlemenin
Araştır 2 gerçekleştiği söylenir. Karl Popper’ın yanlışlanabilirlik ilkesine göre bilimsel
ilerleme artan verileri kapsayacak şekilde teorilerin başarılı bir biçimde gelişti-
rilmesiyle sağlanır. Bilim tarihçisi Thomas Kuhn ise, bilimsel ilerlemenin pa-
radigma değişimleri ile sağlandığını söyler. Tüm bu yaklaşımlar bilimin içinde
yapılan incelemelerdir. Toplumsal bağlamda düşünecek olursak, örneğin, sa-
vaşların, salgınların bilimsel çalışmaları sunulan maddi desteklerle şekillendir-
diğini, bilimsel ilerlemenin koşullarını oluşturduğunu söyleyebiliriz.

Bilimin feminist eleştirilerini sunan araştırmacılar, metaforların, söylemlerin

ve imajların bilimsel bilgi üretiminde nasıl da güçlü bir rol oynadığını vur-
gular (Martin, 1991; Keller, 1985; Haraway, 1992). Örneğin, Emily Mar-
Araştır 3 tin(1991), biyolojinin bilimsel dili içerisindeki basmakalıp toplumsal cinsiyet
rollerinin olduğunu, spermin yumurtayı dölleyen aktif eril bir özne olarak
tasvir edilirken, yumurtanın hareket etmeyen, oradan oraya sürüklenen pasif,
kadınsı bir nesne olarak anlatılmasına dikkat çeker.

Bilimsel araştırmalar, iklim krizinin etkilerini görmemize yardımcı oluyor.

Küresel sıcaklık artışının ve kutup denizindeki buzulların erimesinin moni-
tör edilmesinden sera gazı ölçümlerine birçok yaşamsal alandaki değişimlere
yönelik kanıtlar sunarak bizlere krizi görünür kılmaktadırlar. Ayrıca, sosyal
Araştır 4 bilim araştırmacıları tarafından yürütülen, örneğin iklim kriziyle göç edenlere
yönelik yapılan çalışmalar, krizin toplumsal boyutlarını da anlamamıza yar-
dımcı oluyor. Bilim insanları krizin etkilerini anlamamıza yardımcı olmanın
yanında, örneğin, kentlerin krizi nasıl yönetebileceklerine dair yerel yönetim-
lerle beraber de çalışmaktadırlar.

50
Çevre Sosyolojisi

Kaynakça
Ansal, H., Ekinci, M. ve Kaşdoğan, D. (2018). Bilim, Irwin, A. (2018). Citizen Science Comes of Age.
Teknoloji ve Toplum Çalışmalarına Bir Giriş. Nature. 562 (25 Ekim 2018),480-482.
Toplum ve Bilim. 144,9-37.
Kaşdoğan, D. (2018). Biyoekonomi: “Yaşamın
Bakker, K. (2003). An Uncooperative Commodity: Ekonomi Politiği” Üzerine Bir Düşünce Deneyi.
Privatizing Water in England and Wales. Oxford Toplum ve Bilim. 144,194-217.
University Press.
Keller, E. F. (2007 [1985]). Toplumsal Cinsiyet ve
Balkız, B. ve Öğütle, V.S. (2010). Bilim Sosyolojisi Bilim Üzerine Düşünceler. Metis Yayınları.
Üzerine Bazı Tespitler ve Gündem Önerileri.
Kloppenburg, J.R. (1988). First the Seed: The Political
B. Balkız ve V.S. Öğütle (Ed) Bilim Sosyolojisi
Economy of Plant Biotechnology. University of
İncelemeleri: Temel Yaklaşımlar, Kavramlar ve
Wisconsin Press.
Tartışmalar içinde. Doğu Batı Yayınları.
Kovel, J. (2005). Doğanın Düşmanı: Kapitalizmin
Bradiotti, R. (2014 [2013]). İnsan Sonrası. Kolektif
Sonu mu, Dünyanın Sonu mu? Metis.
Kitap.
Kuhn, T. S. (2012 [1962]) The Structure of Scientific
Bernal, J. D. (2009). Tarihte Bilim-1. Evrensel Basım
Revolutions: 50th Anniversary Edition, University
Yayın.
of Chicago Press.
Callon, M. (1984). Some elements of a sociology of
Latour, B. (1984). The Pasteurization of France.
translation: domestication of the scallops and
Harvard University Press.
the fishermen of St Brieuc Bay. The Sociological
Review. 32,196-233. Leopold, A. (2013). Bir Kum Yöresi Almanağı, (Çev.)
U. Özdağ. Hacettepe Üniversitesi Yayınları
Carson, R. (1999). Lost Woods: The Discovered Writing
of Rachel Carson. Beacon Press. Martin, E. (1991). The Egg and the Sperm: How
Science Has Constructed a Romance Based
Carson, R. (2011[1962]). Sessiz Bahar. Palme Yayınları.
on Stereotypical Male-Female Roles. Signs. 16
Castree, N. (2017). Nature. The International (3),485-501.
Encyclopedia of Geography, D. Richardson et al.
Mielants, E. (2007). Tepki ve Direniş: Doğa Bilimleri
(eds.) içinde, (ss. 4649-4674). Wiley-Blackwell.
ve Beşerî Bilimler, 1789-1945. İki Kültürü Aşmak
Funtowicz, S. ve Ravetz, J. (1993). Science for the içinde, (ss. 50-76). Metis Yayınları.
Post-normal Age. Futures. 25(7),739-755.
Moore, J. V. (2017 [2015]). Hayatın Dokusundaki
Haraway, D. J. (2000). How Like a Leaf: An Interview Kapitalizm: Sermaye Birikimi ve Ekoloji. Epos
with Thyrza Nichols Goodeve. Routledge. Yayınları.
Haraway, D. J. (2010). Başka Yer: Donna Haraway’den Öğel, Z. B. (2018). Gıda Bilimi ve Sürdürülebilir
Seçme Yazılar. Metis Yayınları. Yaşam. Papatya Bilim.
Haraway, D. J. (2010 [2000]). Düzende Dönüşüm: Plumwood, V. (2004[1993]). Feminizm ve Doğaya
Esnek Stratejiler, Feminist Bilim Çalışmaları ve Hükmetmek. (Çev.) B. Ertür. Metis Yayınları.
Primat Revizyonları. Başka Yer içinde, (ss. 196-
Pusar, G. (2010). “Sunuş”, Başka Yer: Donna
224). Metis Yayınları.
Haraway’den Seçme Yazılar içinde, (ss. 7-42).
Haraway, D. J. (2010 [1992]). Ucubelerin Vaatleri: Metis Yayınları.
Uygunsuz/laşmış Ötekiler İçin Bir Yenilenme
Shapin, S. ve Schaffer, S. (1985). Leviathan and the
Politikası. Başka Yer içinde,(ss. 120-195). Metis
Air-Pump. Princeton University Press.
Yayınları.
Smith, N. (2017 [1984]). Eşitsiz Gelişim: Doğa,
Harvey, D. (2015 [2014]). On Yedi Çelişki ve
Sermaye ve Mekanın Üretimi. Sel Yayıncılık.
Kapitalizmin Sonu. Sel Yayıncılık.
Stremlin, B. (2007). Otoritenin Kuruluşu: Modern
Howell, L. (2007). Hava Durumu ve İklim Değişikliği.
Dünyada Bilimin Yükselişi. İki Kültürü Aşmak
İletişim Yayınları.
içinde, (ss. 17-49). Metis Yayınları.
Gulbenkian Komisyonu. (1996) Sosyal Bilimleri Açın:
Ünsaldı, L. (2013). Takdim. Bourdieu, P. Bilimin
Sosyal Bilimlerin Yeniden Yapılanması Üzerine
Toplumsal Kullanımları: Bilimsel Alanın Klinik Bir
Rapor. Metis Yayınları.
Sosyolojisi içinde, (ss. 11-51). Heretik Yayıncılık.
Ingold, T. (1996). Hunting and Gathering as Ways of
Wallerstein, I. ve Lee, R. E. der. (2007). İki Kültürü
Perceiving the Environment. R. Ellen ve K. Fukui
Aşmak: Modern Dünya Sisteminde Fen Bilimleri ile
(Ed). Redefining Nature: Ecology, Culture and
Beşeri Bilimler Ayrılığı. Metis Yayınları.
Domestication içinde, (ss.117-155). Berg.

51
 Bölüm 3
Kentleşme, Sanayileşme ve Çevre
öğrenme çıktıları

Kentleşmenin Tanımı ve Tarihçesi Tarihsel Süreçte Sanayileşme

1 2
1 Kentlerin nasıl ortaya çıktığını 2 Sanayileşme ve kalkınma kavramlarının
açıklayabilme, kent ve kentleşmenin tanımını yapabilme ve sanayileşmenin
tanımını yapabilme etkilerini açıklayabilme

Kentleşme Sanayileşme ve Çevre

3
Etkileşimi
3 Sanayileşme sürecinin kent ve kentsel
yaşam üzerindeki etkilerini sıralayabilme

Anahtar Sözcükler: • Kentleşme • Sanayileşme • Göç • Nüfus Yoğunluğu • Yaşam Kalitesi

• Çevre Kirliliği

52
Çevre Sosyolojisi

GİRİŞ sistemin bir parçası olan olan insanı da tehlikeli bir

Sanayileşmiş ve sanayileşmekte olan ülkelerde geleceğe itmektedir. İnsan çevre dengesinin bozul-
yaşanan ve hâlen yaşanmakta olan hızlı ve kont- masına yol açan bir hızla büyüyen çevre kirliliğinin
rolsüz ekonomik büyüme kentleşmenin çevresel temel nedeni hiç şüphesiz 19. yüzyılda başlayan ve
etkilerini de beraberinde getirmiştir. Birçok ülke- hızla gelişen sanayileşme ve beraberinde getirdiği
de kentsel sorunlar endüstriyel gelişmenin uygun kentleşme olgusudur.
olmayan yapısı ile tarımsal ve kentsel gelişme stra-
tejileri arasındaki tutarsızlıklarla ilişkilidir. Bu bağ- KENTLEŞMENİN TANIMI VE
lamda fiziki ve beşeri çevre ile ekonomi arasındaki TARİHÇESİ
ilişki sanayileşme perspektifinde hızlı kentleşmenin
Kent olgusu tarihi süreç içerisinde her dönem
doğurduğu sonuçlar olarak ele alınmalıdır. Sana-
farklı anlamlara sahip olmuş dinamik bir kavram
yileşme ve kentleşmenin meydana getirdiği çevre
özelliği göstermektedir. Nitekim, gerek literatürde
sorunlarında görülen ortak nokta, geçmişte eko-
gerekse mevzuat düzenlemelerinde her ülke ve her
lojik unsurların göz ardı edilmiş olmaları sebebiy-
dönem için geçerli olabilecek bir kent tanımı yapı-
le kentlerin belirli bir büyüklüğe ulaşmalarından
lamadığı görülmektedir (Karaman, 1998: 5). Kent
sonra ve çok kısa bir zaman süresi içerisinde ortaya
kavramının içeriğinde sosyo-ekonomik gelişmele-
çıkmalarıdır (Tuncel vd., 1995: 35). İnsanın yaşa-
re bağlı olarak zaman içerisinde önemli değişimler
mını varoluşundan bu yana çevresini değiştirerek
yaşanmıştır. Örneğin, eski dönemlerde “kale” veya
sürdürdüğü bir gerçektir. Nitekim insanlık tarihi
“surkent” kavramının tanımlanmasında önem-
boyunca İnsanlık tarihi çevre kirlenmesi olgusunu
li bir ayırt edici faktör olarak kullanılmıştır. Öyle
ilk defa insan ve ekolojik denge ilişkisinin bozul-
ki Marver’in Ortaçağ kentlerine dair: “Duvarlarla
masına yol açacak bir yoğunlukta yaşamaktadır.
çevrili insan yerleşimleri” ifadesi o dönemdeki en
Kentleşmenin kontrolsüzce yayılması ve geri dön-
önemli kent tanımı sayılmaktadır (Topal, 2004:
dürülemez bir boyut kazanması kentte yaşamak
277). Diğer taraftan, günümüz kent kavramının
zorunda olan insanlar kadar o ülke ekonomisi üze-
tanımlanmasında ise istihdam yapısı, ekonomik
rinde de tahrib edici etkiler bırakmaktadır. İnsanlık
düzen ve faaliyetler, nüfus yoğunluğu gibi farklı
tarihi çevre kirlenmesi olgusunu ilk defa insan ve
kriterler kullanılmaktadır.
ekolojik denge ilişkisinin bozulmasına yol açacak
bir yoğunlukta yaşamaktadır. Bu durum ekolojik

Resim 3.1 Bir Ortaçağ kenti, Nuremberg.

53

Kentlerin tarihte ilk olarak ortaya çıktığı dö-
nemi saptamanın güç olduğu ifade edilmektedir.
Kentlerin ilk olarak MÖ 6000 yıllarında belirmeye,
MÖ 400 dolaylarında da tam olarak kendisini gös-
termeye başladığı söylenebilir (Hatt, Reiss, 2002:
28-29). Antik kentler doğal olarak küçük ölçekli
ve yerleşik köy ve kasabalardan çok az farklılık gös-
teren yapılardı. Bu kentlerin boyutlarının küçük
olmasının görünür nedeni, tarımın veriminin dü-
şük, uzun mesafeli ulaşımın maliyetinin de yüksek
olmasıydı. Tarımda verimlilik artışının daha çok
nüfusun bir arada toplanmasına olanak tanıması,
demir alanındaki metalurjik buluşların, tarımsal
makine teknolojisinin ve bu alandaki gelişmelere
bağımlı olan ulaştırma teknolojisinin ilerlemesini
gerekli kılmıştır (Hatt ve Reiss, 2002: 29). Tarihsel
anlamda bilinen ilk kentler, MÖ 3000’in biraz ön-
cesinde Nil vadisi çevresinde ve Mezopotamya’nın
verimli topraklarında doğmuş ve kentleşme daha
sonra bugünkü Filistin, Suriye toprakları ile Ana-
dolu, İran, Orta Asya coğrafyası ve İndus vadisine
yayılmıştır. (Hout, Thalman, Valbelle, 2000:13).
Kent kavramı sadece fiziki bir mekân ve nüfus
tanımı olmanın ötesinde bir anlama sahiptir. Kent-
leşme olgusu özellikle sanayi devriminden sonra hem
nitelik hem de nicelik olarak daha belirgin hâle gel-
miştir. Tarihsel süreçte geçirmiş olduğu değişimler
göz önünde bulundurularak sanayileşme ve berabe-
rinde getirdiği kentleşme olgusunun doğru anlaşıla-
bilmesi için kentleşme ve kentsel yaşam ifadelerinin
ekonomik, siyasi ve sosyo-kültürel etkilerinin doğru
okunabilmesi önem arz etmektedir. Kesin tarihler ile
belirlenememekle birlikte kentleşme ve sanayileşme
sürecinin aynı dönemlerde birbirlerinden etkilenerek
ve birbirlerini etkileyerek tarih sahnesine çıktıklarını
söyleyebiliriz. Kentleşme belirli bir mekânda nüfus
yoğunluğunu ifade ederken aynı zamanda yerel örgüt-
lenme, toplumsal tabakalaşma, üretimde farklılaşma,
uzmanlaşma ve yeni yerleşim biçimlerinin oluşması
ile de ilişkili bir kavramdır. Kısaca kentleşme olgusu
toplumsal, ekonomik, siyasi ve kültürel değişime yol
açan bir nüfus toplanma sürecidir.
“Kent, Latince “kent” anlamına gelen “civitas”
kelimesinden türetilmiş olup uygarlık anlamına
gelen civilization ile özdeş sayılmaktadır (Demir-
kan, 1996: 18). Kent; toplumsal, siyasal, yönetsel
ve ekonomik alanların bütün vatandaşlar için var
olduğu yaşam alanıdır.
54
Kentleşme, Sanayileşme ve Çevre
Avrupa Kentsel Şartı’nda kent, “etimolojik ola-
rak, “citta” “cite” ve “ciudad” (latince kökü “civitas”)
sözcüklerini içerir. Yapısal, arkeolojik, topografik ve
kent planlaması açısından ise kent kavramı insan
topluluklarının buluştuğu bir mekan olarak tanım-
lanır. Treccani İtalien Ansiklopedisi’ne göre ise kent:
“toplum hayatının temel çekirdeği ve karakteristi-
ğini oluşturan tarihi ve yasal bir oluşum” olarak ta-
nımlanmıştır (Avrupa Kentsel Şartı, 1996: 6).
Kentlerin dünyanın farklı bölgelerinde farklı
biçimlerde ortaya çıkışı üretim biçimleri ile doğ-
rudan ilintilidir. Bu durum kentlerin sadece ortaya
çıkış dönemlerinde değil kentlerin gelişme süre-
cinde ve değişme dönemlerinde de etkili olmuştur.
Öyle ki Ortaçağın ilk dönemlerinde feodal toplum
yapısı nedeniyle kentler zayıflamıştır. Üretim yapısı
işgücü olarak toprağa bağlı bulunan serfler nede-
niyle toplumsal yapı daha çok kırsal alanda örgüt-
lenmiştir. Daha sonra onuncu yüzyıldan itibaren
zanaat ve ticaretin gelişerek önem kazanması ile
toplumsal yapı sadece toprağa bağlı olmaktan çıkıp
kentlerin gelişme süreci başlamıştır. Değişen üre-
tim biçimleri ve buna bağlı olarak dönüşen toplum
yapısı ile beraber kentler hem Avrupa kıtasında
hem de İslam dünyasında yeniden büyümeye baş-
lamışlardır. Coğrafi keşifler ile birlikte yeni ticaret
yollarının gelişmesi yeni kentlerin ortaya çıkması-
na sebep olmuştur. Ancak, kentlerin tarihsel süreci
incelendiğinde, günümüzdeki anlamıyla modern
kentin ortaya çıkışının sanayi devrimi sonrasında
olduğu görülür.
İnsan topluluklarının kentlerde toplanmasının
temel amacı bireysel olarak yapılması imkânsız
olan bazı zorunlu faaliyetleri bir araya gelerek ve
belirli bir işbölümü ve uzmanlaşma hâlinde çöz-
me isteği olarak söylenebilir. Kentlerin işleyişi ve
kentleşme ile sanayileşme süreçlerinin aynı döne-
me denk gelmesi de bu sebep-sonuç ilişkisine bir
kanıt olarak öne sürülebilir. Bu durumu biraz daha
açarsak kent kavramının ortaya çıkışı, kentleşme
ve sanayileşme, insanların bir arada daha iyi yaşam
kalitesine ulaşma arayışı ve çabalarının bir sonu-
cu olarak gerçekleşmiştir. Daha müreffeh ve daha
konforlu bir yaşam amacı içerisinde ortaya çıkan
sanayileşme ve kentleşme süreçlerinin ekonomik,
sosyal, kültürel, siyasi ve diğer birçok alana etki
ettiği düşünüldüğünde toplumun yaşam kalitesi
üzerinde doğrudan etkisi olduğu görülmektedir.
Modernleşme süreci ve sanayileşme ile doğrudan
ilişkili olan çağdaş kentlerin doğuşu, meydana
Çevre Sosyolojisi

geldiği toplumun ekonomik, siyasal ve kültürel

yapısında anlamlı değişimler meydana getirirken,
çevresel anlamda meydana getirdiği değişime pa- Kentleşme ise ekonomik gelişmeye paralel olarak
ralel olarak önemli çevre sorunlarına da sebebiyet nüfusun kentlerde toplanması ve kentsel alanla-
vermiştir. rın gelişmesi sürecini ifade eder. Kısaca, kent sa-
yısının ve kentlerde yaşayan nüfusun artmasına
kentleşme denir.
Kentleşmenin Nedenleri
Kentler genel itibariyle üretim biçimlerinde-
Kentleşme olgusu tarihsel süreç içerisinde özel-
ki değişimle ortaya çıkmış ve üretim güçlerindeki
likle sanayi devriminden sonra hem nitelik hem
gelişme ve dönüşüm ile de sürekli değişmektedir
de nicelik olarak belirgin hale gelmiştir. Kentleş-
(Erkan, 2010: 40). Kısaca kent insanların ihtiyaçla-
me, sanayileşmeye ve ekonomik gelişmeye koşut
rına paralel olarak ortaya çıkan yeni bir yaşam alanı
olarak kent sayısının artmasını ve günümüzdeki
olmuştur. İnsanlık tarihi göz önünde bulundurul-
kentlerin ortaya çıkmasını sağlayan toplum yapı-
duğunda diyebiliriz ki; insanlar ilk baştan itibaren
sında, artan oranda örgütlenme, işbölümü ve uz-
kentlerde bulunmamaktaydı ve insanların ilk var
manlaşma yaratan, insan davranış ve ilişkilerinde
oldukları zamanlarda kent olgusu henüz gelişme-
kentlere has değişikliklere neden olan bir nüfus bi-
mişti. İlk çağlarda insanlar daha çok göçebe hayatı
rikimi sürecidir (Keleş, 2002: 21-22). Sanayileşme,
sürmekte ve doğada var olan gıdaları toplayarak tü-
ekonomik gelişme ve kalkınma ile doğrudan ilişkisi
ketmekteydiler. Tarım ve hayvancılıkla uğraşmayan
olan kentleşme süreci meydana geldiği toplumun,
avcı ve toplayıcı insan toplulukları yerkürenin fark-
ekonomik ve sosyo-kültürel alanında değişimler
lı bölgelerinde mevcuttu ve henüz toprağı işleyerek
meydana getirmektedir. Dünya çapında kentleşme
kendi yiyeceklerini yetiştirmeye başlamamışlardı.
olgusu hızlı bir şekilde gerçekleşmiş ve halen de
Bu açıdan bakıldığında insanoğlu kentleri hazır
kentleşme hızı artarak devam etmektedir. Türkiye
kurulu bulmamış; aksine uzun bir sürecin sonunda
ve diğer gelişmekte olan ülkeler de bu hızlı deği-
kendi ihtiyaçları, birbiriyle ilişkileri ve yaşam tarz-
şime dahil olmuştur. Türkiye de 1950’li yılların
ları doğrultusunda sıfırdan oluşturmuşlardır.
başından itibaren artan bir kentleşme süreci içinde
Kentleşmeyi doğuran ve birbirinden etkilenen bulunmaktadır. Nitekim kırsal alanlardan ve orta
nedenleri, genel itibariyle ekonomik, teknolojik, büyüklükteki kentlerden büyük metropollere hız-
siyasal ve psiko-sosyolojik nedenler olarak sınıf- lı bir göç başlamış ve kırsaldaki nüfusu azaltarak,
landırmak mümkündür. Kırsal alandaki verimin kentleri daha da kalabalık hâle getiren iç göç sü-
düşük olması, tarım arazilerinin parçalı yapısı, gizli reci halen devam etmektedir. Dolayısıyla iç göçler
işsizlik ve tarımsal mallardan elde edilen gelirin aile ve sanayileşme gibi nedenlerle köy ve kent nüfusu
bireylerinin geçimini sağlamadaki yetersizliği gibi arasındaki denge de köy nüfusu ve kırsal yaşam
ekonomik tabanlı nedenler köyden kente göçü te- aleyhine günden güne bozulmaktadır.
tikleyen nedenlerdir. Nitekim, Türkiye’de de sözü
Kentleşme basit bir şekilde sadece bir nüfus
edilen koşulların kentleşme hızını geniş ölçüde et-
hareketi olmayıp, genel itibariyle toplumun eko-
kilediği görülmektedir. Sanayi devriminin getirdi-
nomik, sosyal, siyasal ve kültürel alanlarında da
ği değişikliklerle beraber kentleşmenin hızlanması
büyük değişimler meydana getirmektedir. Bundan
teknolojik gelişmelerle mümkün olmaktadır. Bu-
dolayıdır ki kentleşme sonucu meydana gelen de-
har gücü nüfusun fabrikaların yakın alanlarında bi-
ğişim ve dönüşümün büyüklüğü, direk ve dolay-
rikmesine yol açarken, elektrik enerjisinin sanayide
lı etkileri ve olası sonuçlarının çok boyutlu oluşu
artan oranda kullanılması fabrikaların büyümesine
konunun önemini ortaya koymaktadır. Sanayileş-
ve çoğalmasına sebebiyet vererek hızla gelişen sa-
me ve beraberinde getirdiği kentleşme sürecinin
nayi sektöründe işgücü ihtiyacını tetiklemiş ve bu
ekonomik, sosyal, kültürel ve diğer birçok alana
gelişmeler de kentlerde hızlı biçimde nüfusun yo-
etki ettiği düşünüldüğünde toplumun yaşam kali-
ğunlaşmasına etkide bulunmuştur.
tesi üzerinde doğrudan ve dolaylı etkileri olduğu
görülmektedir. Zaman içerisinde daha iyi yaşam
kalitesine ulaşma çabasında kentleşme ve sanayileş-
me olgularının nasıl şekillenebileceği ve bu süreçte

55
 Kentleşme, Sanayileşme ve Çevre

ortaya çıkabilecek istenmeyen etkilerin ve çevresel
sorunların giderilmesi için neler yapılabileceği ka-
muoyu nezdinde önem kazanmıştır.
Son yüzyıllarda özellikle 19. ve 20. yüzyılda
meydana gelen kentleşme olgusu gelişmiş ve azge-
lişmiş ülkelerde farklı biçimlerde ortaya çıkmıştır.
Gelişmiş ülkelerdeki kentleşme; üretimdeki, tica-
retteki ve hizmetlerdeki sürekli büyümeyi gerçek-
leştiren teknolojik yeniliklere paralel olarak ortaya
çıkmış ve sanayi devrimi ile birlikte tarımda başla-
yan yapısal değişim ve üretim artışı insan topluluk-
larının kentlerde toplanmasına yol açmıştır. Diğer
taraftan, az gelişmiş ya da gelişmekte olan ülke-
lerde kentleşme olgusu demografik, ekonomik ve
toplumsal karakteristiği açısından farklı özelliklere
sahiptir. Bu ülkelerdeki kentleşme, sanayileşmeden
daha hızlı bir tempo ile ilerlemektedir. Bunun yanı
sıra üretim sanayisinden çok hizmet sektörüne da-
yalı bir ekonomik yapıya sahiptir. Gelişmekte olan
ülkelerde ise öncelikle hizmet sektörü gelişmekte
ve kentler yalnız nüfus bakımından kentleşme ta-
nımına uygun düşmektedir.
Gelişmiş ülkelerde kentleşme ile eş anlamlı ola-
rak kullanılan kalkınmanın gelişmekte olan ülke-
lerde kentleşme olayını açıklamakta yetersiz kaldığı
söylenebilir (Erkan, 2010: 68). Kentleşmenin te-
melinde öncelikle ekonomik nedenler yatmaktadır
ve kentleşmenin ekonomik nedenlerinden sıklıkla
kentlerin sunduğu ekonomik üstünlüklerin fazla
oluşu karşımıza çıkmaktadır. Biri diğerinden et-
kilenen nedenler zinciri olarak, üretim araçlarının
gelişmesi, belli yerleşim birimlerinde daha çok is-
tihdam imkânının doğması ve işgücü için çekim
merkezi oluşturması, emek arz etmeye hazır insan
topluluklarının buralara gelmesini tetiklemiş ve
kentler yeni cazibe merkezleri olarak modern dün-
yada yerini almıştır.

Öğrenme Çıktısı
1 Kentlerin nasıl ortaya çıktığını açıklayabilme, kent ve kentleşmenin tanımını yapabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

21. yüzyılda kent kavramı

Teknolojik gelişmelerin ve
tarihsel süreçte üretim bi-
çimlerinde meydana gelen
değişimlerin kentleşme üze-
rindeki etkileri sizce nedir?
size ne ifade ediyor ve sanayi
Kentleşmenin getirdiği yeni
sonrası toplumda kentleşme
yaşam tarzını ve toplumsal
olgusunun ne yönde geliş-
değişimi/dönüşüm konu-
mesini bekliyorsunuz tartı-
sundaki düşüncelerinizi ve
şınız. Ş. Kaypak’ın (2013,
deneyimleriniz arkadaşları-
Modernizmden Posmoder-
nızla paylaşınız.
nizme Değişen Kentleşme
makalesini inceleyiniz.

TARİHSEL SÜREÇTE SANAYİLEŞME

Sanayileşme mal üretiminde makineleşmeyi, milli gelir içinde sanayinin payının artmasını ifade eder.
Nitekim gelişmiş ülkelerde sanayi üretiminden elde edilen gelir oran olarak ulusal gelir içinde önemli
bir yer tutarken, diğer taraftan tarımsal gelirin ulusal gelir içindeki payı ise görece düşüktür. Dış ticaret
ilişkileri bakımından ise sanayileşmiş ülkelerin ihracatı, yani dışarıya sattığı ürünler büyük oranda sanayi
mallarından oluşurken; ithal ettiği ürünler yani dış alımları ise az gelişmiş ülkelerden satın alınan tarımsal
ürünler ve ham maddelerden oluşur.

56
Çevre Sosyolojisi

Sanayileşme, mal üretiminde makineleşmeyi, milli gelir içinde sanayinin payının artmasını ifade eder. Geniş
anlamda, üretim tekniklerinde yeni tekniklerin uygulanması, üretilen malların kalitesinin yükseltilmesi, üre-
tim maliyetlerinin azaltılması ile ülkede ekonomik, siyasal ve sosyal değişikliklerin oluşmasıdır.

Resim 3.2 Sanayi bölgesi petrol rafinerisi.

Kentleşme kavramını ele alan ve irdeleyen aka-
demik çalışmaların genelinde “Kentleşme” olgusu-
nun “Sanayi Devrimi Öncesi Kentleşme” ve “Sanayi
Devrimi Sonrası Kentleşme” şeklinde ikiye ayrılma-
sı da sanayi devriminin kentleşme süreci açısından
bir dönüm noktası olduğunu göstermektedir. Sana-
yi üretimi ve üretilen malların ticaretinin getirdiği
zenginlik ve ülkelerin milli gelirlerinde meydana
gelen yüksek artış oranları kentlerin hızla gelişme-
sini ve büyümesini tetiklemiştir. Sanayi Devriminin
getirdiği değişikliklerle beraber kentleşmenin hız-
lanması teknolojik gelişmelerle mümkün olmak-
tadır. Öyle ki buhar gücü nüfusun fabrikalar yakı-
nında birikmesine yol açarken elektrik enerjisinin
sanayide artan oranda kullanılması kentlerde hızlı
biçimde nüfusun yoğunlaşmasına neden olmuştur.
Otomasyon tekniklerinin ve montaj sistemlerinin
yaygınlaşması da kentlerin gelişmesinde rol oyna-
mıştır. Son yıllarda hızla gelişen ve toplum hayatı-
nın hemen her alanında yoğun olarak kullanılmaya
başlayan bilgi ve iletişim teknolojilerin (BİT) kent-
leşmeyi nasıl etkileyeceğini zaman gösterecektir.
Nitekim Sanayi Devrimi ve sonraki dönemde
kentlerin yapısal ve işlevsel olarak çok hızlı bir şekil-
de dönüşmesi de bu olguyu desteklemektedir. Yıl-
maz (2004)’ın da ifade ettiği gibi: “Kentler, ilk orta-
ya çıkışlarından sanayi devrimine kadar çoğunlukla
bir azınlık deneyimi olarak kalmış, sanayileşmeye
kadar işlevsel ve yapı açısından çok az bir dönüşüm
geçirmişlerdir. Sanayileşme ise, kentlerin hızla bü-
yümesine ve bir olgu olarak kentleşmenin ortaya
çıkmasına neden olmuştur. Yani çağdaş anlamda
kentleşme, nüfus hareketleri ile birlikte ortaya çık-
mıştır” (Yılmaz, 2004: 252). Bu nüfus hareketleri-
nin temelinde de ileri sanayileşme ile ortaya çıkan
yeni üretim faktörleri, bunların etkinliğinin artması
ve dolayısı ile iş gücüne duyulan ihtiyacın artması
yatmaktadır. Bununla birlikte kentlerde ortaya çı-
kan farklı iş kolları da kırsal alanda yaşayan bireyler
için cazip iş imkanları meydana getirmiştir. Yalın
anlamı ile Sanayi Devrimi, küçük zanaat, tezgâh
ve atölye üretimlerinin yerine yeni teknik buluş ve
makinelerde yeni enerji kaynağı buhar gücünün
harekete geçirdiği, buharlı gemilerin ve makinenin
insan, rüzgâr, su, hayvan enerjisinin yerini alması-
dır (Talas, 1981: 29). Bu teknik ve toplumsal değiş-
melerin sonucu olarak “işçi” sınıfı ortaya çıkmış ve
yığınsal üretimin oluşturduğu işbölümü ve uzman-
laşma daha fazla işçiye ihtiyacı ortaya çıkarmıştır.
Bunun sonucu olarak da kentlerin nüfusu hızlı bir
şekilde artmıştır. Çalışmak için kente gelen nüfu-
sun barınma ihtiyacını karşılayacak alanlar yetersiz

57
 Kentleşme, Sanayileşme ve Çevre

kalınca kent dışında yeni yerleşme alanları işçi mahalleleri oluşmuştur. Kentlerdeki konut stoğu ve mevcut
mekanizmalar artan isteği karşılayamayınca konut birimleri bölünerek kiralanmaya başlamış, bu da aşırı
yoğunlukla birlikte sağlıksız yaşam koşullarını beraberinde getirmiştir (Uğurlu, 2010: 60-61).

Öğrenme Çıktısı
2 Sanayileşme ve kalkınma kavramlarının tanımını yapabilme ve sanayileşmenin etkilerini
açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Sanayileşme olmasaydı gü-

nümüzde kentleşme ne dü-
Kentlerin belirgin özel-
zeyde olurdu, sanayileşme
Sanayi devrimi öncesi ve liklerini ve kırsal yerleşim
öncesi ve sonrası kentlerin
sonrası kentlerin gelişimini birimlerinden ayırt edici
durumunu tartışınız. R.
nasıl olmuştur? özelliklerini arkadaşlarınızla
Fishman (2017), Yirminci
tartışınız.
Yüzyılda Kent Ütopyaları ki-
tabını inceleyiniz.

KENTLEŞME SANAYİLEŞME VE ÇEVRE ETKİLEŞİMİ

Sanayileşmiş ve sanayileşmekte olan ülkelerde yaşanan ve hâlen yaşanmakta olan hızlı ve kontrolsüz
ekonomik büyüme kentleşmenin çevresel etkilerini de beraberinde getirmektedir. Yirminci yüzyılda sa-
nayileşme doğal çevrenin hızla değişmesine ve yeni bir sosyal çevrenin doğmasına neden olmuştur çünkü
sanayileşme planlı olmamış bu süreçte sadece sanayileşme hedef alınmış, çevre faktörü göz ardı edilmiştir.
Tarım toplumundan sanayi toplumuna ve kentleşmeye geçiş ile birlikte kitle üretim metotlarının işlerlik
kazanması ve bunun sonucunda doğal kaynakların daha yoğun kullanılması çevresel sorunların ilk aşama-
sını oluşturmaktadır. Ayrıca, üretim sırasında çevreye arz edilen atıklar ise ikinci aşamayı oluşturmaktadır.

Resim 3.3 Kentte çevre kirliliği.

58
Çevre Sosyolojisi
Dünya çapında kentleşme olgusu hızlı bir şe-
kilde gerçekleşmiş ve hâlen de kentleşme hızı ar-
tarak devam etmektedir. Yirmibirinci yüzyıl dün-
yasının ekonomik sistemi de hızla gelişen iletişim,
ulaşım ve üretim araçları ve küresel ticaret ağları
ile kent tabanlı bir ekonomik sisteme dönüşmeye
başlamıştır. Türkiye ve diğer gelişmekte olan ülke-
ler de bu hızlı değişime dahil olmuştur. Kentleşme
basit bir şekilde sadece bir nüfus hareketi olma-
yıp, genel itibariyle toplumun ekonomik, sosyal,
siyasal ve kültürel alanlarında da büyük değişimler
meydana getirmektedir. Bundan dolayıdır ki kent-
leşme sonucu meydana gelen değişim ve dönüşü-
mün büyüklüğü, direk ve dolaylı etkileri ve olası
sonuçlarının çok boyutlu oluşu konunun önemini
ortaya koymaktadır.
Bölgesel ekonomik koşulların gelişimi, üre-
tim kapasitelerindeki olumlu değişim ve nüfus
artışı nedeniyle gelişen kentleşme ve sanayileşme,
mevcut alanların kullanım yapısının doğal yapı-
larına ve potansiyellerine uygun olmayan şekilde
dönüşmesine sebep olmaktadır. Ayrıca kentleşme-
nin yalnızca kentsel alanlarda meydana gelen bir
değişim ve gelişim olmadığını, bu olgunun aynı
zamanda kentlerin kırsal hinterlandını da etkile-
diğini, başka bir ifadeyle, kentsel yığılmalar sonu-
cu oluşan etkilerin kentin sınırlarını aştığını be-
lirtmek gerekir. Solunan havanın ve içilen suyun
kirlenmemiş olması, gürültüden ve diğer kentsel
atıklardan uzak, yeşil sağlıklı, bir çevrede yaşamak
kentte yaşayan insanlar açısından öncelikli bir
konu haline gelmiştir. Kısaca, kent yapısının ka-
litesi insan sağlığı için temel teşkil ettiği gerekçesi
ön plana çıkmıştır.
Kentleşmenin Ortaya Çıkardığı
Sorunlar
Kentleşme olgusu çevreyi, toprakların şehir
kullanımında yerleşim bölgelerine dönüştürülmesi
şeklinde, doğal kaynakların daha hızlı tüketilmesi
şeklinde ve kent atıklarının oluşması şeklinde üç
yönden etkilemektedir (Deniz, 2009: 102). Geliş-
mekte olan ülke kentlerinde kentleşme ve sanayi-
leşmenin ilk safhalarında kent geliri yükselirken di-
ğer yandan, çevre şartlarının bozulduğu ve kentsel
yaşam kalitesinin düştüğü görülmüştür. Göçlerden
dolayı hızla artan nüfus kentlerdeki arazi talebini
arttırmakta ve bunun sonucu olarak toprak üzerin-
deki baskının arttığı gözlenmektedir. Gelişmekte
olan ülkelerde her sene ortalama olarak 476.000
hektar ekilebilir tarım arazisi yerleşim alanına
dönüştürülerek şehir kullanımına sunulmaktadır
(Özdemir ve Özekicioğlu, 2006: 17-30).
Dünyada kentlerin ortaya çıkışından itibaren
kentleşme serüveninde en büyük dönüşüm süreci
yaşanmaktadır diyebiliriz. Öyle ki bilinen insan-
lık tarihi boyunca neredeyse günümüzdeki kadar
yoğunluğa sahip kent nüfusu hiçbir dönem ol-
mamıştır. Son iki yüzyıldır sanayileşmeyle birlikte
kentin çekici gücüne kapılan bireyler kırsal alanları
boşaltmaktadırlar. Ancak yirmi birinci yüzyıla ge-
lindiğinde kırsal alandan kent merkezlerine yoğun
bir şekilde yaşanan göç ciddi çevresel sorunları da
beraberinde getirmiştir. Kentlerde yaşayan insan
topluluklar ne yazık ki hem çevresel bozulmalara
neden olan hem de ondan olumsuz etkilenen kit-
lelere dönüşmüştür. Bu süreç sonucunda kentlerde
çevresel bozulmalar yaşanmaktadır ve bozulmalar
çeşitli şekillerde görülebilmektedir, bunlar arasın-
da en çok dikkat çekenler; hava kirliliği, gürültü,
trafik yoğunluğu, yeşil alanların daralması, gece-
kondulaşma, beton yığınları, şekilsiz yapılar vb.
çevresel deformasyonlardır. Tüm bu durumların
oluşumunu tek başına kırsal alandan gelen bireyle-
re ve göç olgusuna yüklemek doğru değildir. Lakin
sanayileşmeyle gelişen kentleşme sürecinin doğru
yönetilmesi ve olumsuz sonuçların bertaraf edil-
mesi adına gerekli önlemlerin alınması bahsi geçen
çevresel bozulmalara zamanında engel olabilirdi.
Mevcut sosyal ve kültürel yapıyı bozarak ve ye-
niden şekillendirerek gerçekleşen sanayi devrimi
sonrasında gelişen sanayi toplumunun önemli bir
sonucu olarak kentleşme artık neden olduğu çevre
sorunları ile beraber anılmaya başlanmıştır. Çevre
problemleri çok çeşitli olsa da en önemli ve ince-
lemelerde sıkça üzerinde durulmuş olanları hava
kirliliği, su kirliliği, kimyasal atıklar, küresel ısın-
ma ve ozon tabakasının delinmesi problemleridir
(Deniz, 2009: 98). Kirlilik türleri arasında hava
kirliliği özellikle insan sağlığı üzerindeki olumsuz
etkileri düşünüldüğünde kentlerdeki en ciddi ve
acil çözüm bekleyen çevre sorunlarından birini teş-
kil etmektedir.
Çevre kirliliğinin tüm insanlığı içeren küresel
düzeyde yoğunlaştığı 21. yüzyılda, çevre kirliliğinin
en önemli nedeni olarak sanayileşme ve onun bir
sonucu olan kentleşme olgusu gelmektedir (Deniz,
2009: 95). Sanayileşmenin yaygınlaşması ve dünya
genelinde kentli nüfus oranının hızla artması esa-
59

sen çevresel anlamda bozulmaları da beraberinde
getirmiştir. Çevresel sorunlar ciddi boyutlara ulaş-
tıkça kentleşme olgusu ve kent nüfusunun sebep
olduğu sorunlar da zaman içerisinde daha fazla sor-
gulanır hâle gelmiştir. Yirmibirinci yüzyılda farklı
boyutlara ulaşan sanayileşme süreci ve kentlerin ge-
leceği artık ekolojik denge ve çevre ile olan ilişkileri
bağlamında değerlendirilmeye başlanmıştır.
Toplumların ekonomik, siyasi, kültürel ve sos-
yal yaşamlarında ortaya çıkan ve köklü değişimleri
içeren kentleşmeye paralel olarak ekonominin kay-
nak dağılımında bir değişim, gelişme, sanayileşme,
ekonomik büyüme ve benzeri olgularda karşılıklı
etkileşim gözlenmektedir. Bu süreçte kırsal alanda
çözülme gerçekleşirken kentlerde yoğunlaşma or-
taya çıkmaktadır. Kentleşme süreci ile birlikte ön
plana çıkan toplumsal ve ekonomik yaşama ilişkin
kaynak kullanımı ve büyüme sorunlarının mekan-
sal boyutu günümüzde merkezi ve yerel yönetim-
lerin gündeminde ön sıralarda yer almaya adaydır.
Yeryüzünde giderek daha fazla sayıda insan
kentlere taşınmakta, hatta mega kentler ortaya çık-
makta ve bunun kentleşme dolayısıyla çevre üze-
rinde çok çeşitli etkileri olmaktadır:
• Trafik yoğunluğundan dolayı artan kirlilik,
• Yoğunlaşan nüfusun enerji tüketimini hız-
landırması,
• Ayrıca kentleşmenin kendisi enerji talebini
arttırıcı ana faktörlerden birisidir.
• Kentlerde toplanan insanların ürettiği atık
ve çöp yığınları,
• Tarım arazilerinin üzerine yapılaşmanın
artması sonucu tarıma elverişli toprakların
gıda üretimi dışında kalması,
• Şehirler ve yollar inşa edildikçe doğal yaşam
alanlarının kaybolması,
• İnsanların kentsel bölgelerde yaşamak için
ayrılmasıyla kırsal toplulukların ve kültür-
lerin dağılması.
Endüstrilerin gelişmesinin çevresel etkileri:
• Yenilenebilir olmayan fosil yakıtların enerji
amacıyla kullanımı,
• Sera gazlarının salınımı küresel ısınmayı
hızlandırması.
Dünya genelinde bugünün şehirlerindeki prob-
lemler çarpık kentleşme, gürültü ve çevre kirliliği,
toplu taşıma ve ulaşım hizmetlerinin yetersizliği,
60
Kentleşme, Sanayileşme ve Çevre
sağlık hizmetlerine erişimde karşılaşılan zorluklar,
yeşil alanların eksikliği, konutlardaki düşük kalite
ve suç oranlarındaki artış şeklinde sıralanabilir. Bir-
çok kentte ortaya çıkan en önemli sorun sanayileş-
menin uygun olmayan bir kentsel yapıda gerçek-
leşmesi sonucu alt yapısının hızlı bir dönüşümü ve
değişimi kaldıramamasıdır. Şöyle ki kentsel büyü-
me çoğu zaman konutlara altyapı ve istihdam sağ-
layacak sağlam bir ekonomik tabanın ortaya çık-
masından önce gerçekleşmektedir. Sanayileşmenin
getirdiği süreçte daha düne kadar küçük bir kasaba
olan bazı yerleşim alanları sanayinin girmesi ve üre-
tim yapısının değişmesiyle hızla bir kentleşme süre-
cine girmişler ancak, ne insan kaynağı ne de fiziki
altyapıları bu süreci gereği gibi kaldırabilecek ka-
pasitede olamamış ve birçok sorun baş göstermiştir
(Deniz, 2009: 101).
Büyük kentlere yoğun nüfus akışı ilk etapta
yetersiz konut ve barınma imkanlarından dola-
yı gecekondulaşmaya ve çarpık kentleşmeye yol
açmıştır. Nitekim, kentlere gelen nüfus hızlı bir
şekilde kentin dış mahallelerinde daha ucuz olan
yeni yerleşim alanlarına yönelmekte, bu da kalite-
siz ve sağlıksız konut yapımını arttırarak kentlerin
plansız ve altyapısız bir şekilde çevre alanlara doğru
genişlemesine sebep olmaktadır. Böylece köyden
kente göçün süratli ve plansız bir şekilde yaşanma-
sı kentlerde banliyölerin oluşmasını tetiklemiş ve
buradaki nüfusa hizmet etmekte belediye ve kamu
kuruluşlarının yetişmekte zorlanmasına sebep ol-
muştur. Kentin banliyö ve kenar mahallelerindeki
olumsuz şartlar ve kötü yaşam koşulları belli bir
süre sonra kentin diğer kesimlerini ve merkezini de
olumsuz etkilemeye başlamaktadır. Kentin gene-
li açısından yetersiz belediye hizmetleri ve altyapı
sorunları, toplu taşıma ulaşımında yetersiz kalma,
yeşil alanların azalması ve yoğun nüfusun ürettiği
çöp ve atık sorunları gibi problemler kent halkı açı-
sından yaşamı zorlaştırmaktadır. Bu problemlerin
birçoğu acil çözüm beklemekte ve bu sorunlara yö-
nelik etkin ve kapsayıcı bir yaklaşımla çözüm üre-
tilmesi elzem hâle gelmiştir.
Kentleşme ve Çevre Sorunlarının
İklim Değişikliği İlişkisi
Yirminci yüzyılın ikinci yarısından itibaren
dünya genelinde yaşanan ekonomik büyüme, sa-
nayileşmenin gelişmekte olan ülkeler ve özellikle
güneydoğu-asya ve uzakdoğu ülkelerinde de hızla
Çevre Sosyolojisi
yaygınlaşması sonucu nüfus hareketlerinin, çev-
re sorunları üzerindeki ağırlıklarının ciddi şekilde
arttığı dikkati çekmektedir. Çevresel faktörlerin ve
çevre sorunlarının neden olduğu doğal afetlerin
dünyada meydana getirdiği kayıp ve hasarlar ne ya-
zık ki 2000’li yıllarda çok ciddi boyutlara ulaşmaya
başlamıştır. En önemlisi de doğal ve insan kaynak-
lı iklim değişikliği sebebi ile meydana gelen sel,
kasırga, hortum, orman yangınları, kuraklık gibi
afetlerin sayısı ve bunların sebep olduğu etkiler de
gittikçe artmaktadır. Hızlı sanayileşmenin getirdiği
kentleşme, çarpık yapılaşma, doğanın insan eliyle
tahribata uğraması ve artan çevre sorunları gibi
beşeri etkiler, bu tür afetlerin etkilerinin artmasına
veya başka afet risklerinin ortaya çıkmasına sebep
olmaktadır (Kadıoğlu, 2012: 7).
Çevre; insanların ve diğer canlıların yaşamları bo-
yunca ilişkilerini sürdürdükleri ve karşılıklı olarak
etkileşim içinde bulundukları fiziki, biyolojik,
sosyal, ekonomik ve kültürel ortamdır.
“İnsan etkinlikleri ve canlı varlıklar üzerinde
hemen ya da uzunca bir süre içinde dolaylı ya da
dolaysız bir etkide bulunabilecek fiziksel, kimyasal,
biyolojik ve toplumsal etkilerin belli bir zamandaki
toplamıdır.” (Keleş vd., 2012: 51).
Genel kabul gören yukarıdaki tanımdan da
anlaşılabileceğı gibi çevrenin tek öğesi insan
değildir, bilakis yeryüzünde yaşayan tüm canlılar-
dır. Yaşanan ve insanoğlunun neden olduğu fela-
ketler küresel çapta arttıkça, son yıllarda çevre söz
konusu olduğunda insan merkezli düşünce tarzı da
zaman içerisinde sorgulanmaya ve değişmeye başla-
mıştır. Çevre sorunlarını ortaya çıkaran esasen in-
sanların kendisi iken sonuçlarını yaşamak zorunda
kalan insanlarla birlikte tüm diğer canlılardır. Fakat
insan ve toplum çevre sorunlarını ortaya çıkaran
taraf olurken aynı zamanda bu sorunun çözümü
üzerinde uğraş vermektedir. Özellikle 1972 yılında
Stockholm’de toplanan Birleşmiş Milletler Çevre
Konferansı akabinde çevre ile ilgili tartışmalar ve
farkındalık hızla artmıştır. Nitekim, çevre bahsi-
nin ülkelerin siyasi yapılarının ya da çıkarlarının
üzerinde tüm dünya ülkeleri için ortak bir değer
olarak görülmesi gerektiğine dair düşünce çevre ile
ilgili tartışmalar açısından bir milat olmuştur (Şen
ve Özer, 2018: 669).
Ancak birçok gelişmiş ve gelişmekte olan ül-
kenin kalkınma ve sanayileşme uğruna çevresel
kaygıları göz ardı etmesi, Stockholm’de ortaya ko-
nan ve çevreyi gözeten ortak duruşun sonuç ver-
mesini engellemiştir. Dolayısıyla 1992’de Rio da
toplanan Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma
Konferansı’nda toplanan devletler çevre sorunla-
rının kronikleşmesini engelleyememiştir. Burada
devletlerin tek aktör olmadığı ve sivil toplum ile
birlikte özel sektörün de sorumluluklarının olduğu
düşüncesi ağırlık kazanmıştır. Çünkü çevre sorun-
larını görmezden gelmek ya da çevre ile ilgili alınan
kararlara kayıtsız kalmak çevre sorunlarının daha
da derinleşmesine neden olmaktadır. Denebilir
ki çevre sorunlarının içerisinde iklim değişikliği
farkındalığa en çok gereksinim duyulan alandır.
Küresel çapta iklim değişikliğinin sebep olduğu
olumsuz etkileri azaltmak, başa çıkabilmek ve
gerekli düzenlemeler ile olumlu etkilerini de art-
tırmak amacı ile uluslararası düzeyde küresel bir-
çok uyum çalışması başlatılmıştır. Küresel iklim
değişikliğine dair toplum bilincinin bu konuda
geliştirilmesi ve toplumun zarar görebilirlik düze-
yinin azaltılması uyum çalışmalarından bazılarıdır
(UNFCCC, 2007: 29). Küresel iklim değişikliği ve
çevre sorunları konusunda yapıcı çözümler ürete-
bilmek için öncelikle bu konudaki toplumsal algı,
tutum ve düşüncelerin belirlenmesi gerekmektedir.
Çevreyi gözeten ve koruyan kapsayıcı politikalar-
da hem yerel hem de merkezi yöneticilere büyük
sorumluluklar düşmektedir. Zaman içerisinde ya-
pılan uluslararası konferans ve paneller sonucunda
farklı gelişmişlik ya da farklı siyasal rejimlerdeki ül-
kelerin evrensel çevre sorunları karşısında ortak so-
rumlu olduğu kabul edilmiştir (Toprak, 2012: 94).
Sanayileşme ve bu doğrultuda insanların kay-
nakları bilinçsizce ve hızla tüketmesi ile günümüz-
de iklim değişikliği tüm dünyanın ortak bir sorunu
haline gelmiştir. Sanayide fosil yakıtların yakılması,
arazi kullanımı değişikliği, doğru atık yönetiminin
yapılamaması, yanlış uygulanan tarımsal etkinlik-
ler, su kaynaklarının yönetilememesi gibi sebepler-
le meydana gelen insan kaynaklı iklim değişikliği
beraberinde küresel ısınma, kuraklık ve çölleşmeye
sebep olarak afet risklerini de arttırmaktadır ve di-
ğer bir ifade ile yerkürede klimatolojik afetler daha
fazla meydana gelmektedir. Küresel ısınma ve iklim
değişikliği, buzulların erimesi, ozon tabakasının
incelmesi gibi ciddi sorunlara yol açarken aynı za-
manda dünya üzerinde yeni sorun alanlarının da
61

ortaya çıkmasına sebep olmaktadır (Şen ve Özer,
2018: 670). Kısaca, küresel iklim değişikliğinin
sonuçlarına yönelik etkileri şöyle sıralayabiliriz;
“Sıcaklıkların mevsim normallerinin üzerinde sey-
retmesi, kuraklık ve çölleşmenin artması, buzulla-
rın erimesi, şiddetli yağışların sıklığının artması, su
kaynaklarının azalması, deniz seviyesinin yüksel-
mesi, bioçeşitliliğe ilişkin sorunların artması, sağ-
lık problemlerinin artması, mevsim değişikliğinin
meydana gelmesi, afetlerin artması.
Devamlı büyüme ve ekonomik refah arayışları
yani insanoğlunun daha fazla üretme ve bu doğrul-
tuda daha fazla tüketebilme isteği dünya genelinde
çevre konusundaki duyarlılığı köreltmiş, kalkınma
yarışın içindeki ülkelerin doğal yaşam ve ekolojik
dengeyi gözeten politikaları bir tarafa bırakmaları-
na sebep olmuştur. Bu bağlamda, son yıllarda, kal-
kınmanın insan kaynaklı bir şekilde sürmesi olarak
öne çıkarılan “sürdürülebilir kalkınma” olgusu da,
çevre için girişilen uluslararası boyuttaki çabaların
üzerinde yoğunlaştığı alan olarak dikkat çekmekte-
dir. Kısacası hızlı nüfus artışının yarattığı kentleş-
me, tüketim gibi olguların çevre değerleri ile çevre
üzerindeki büyük ve yıkıcı etkileri olarak dikkat
çekmektedir.
Kentleşme ve Küresel Isınma Tehdidi
Çevre sorunları deyince genelde ilk akla gelen-
ler küresel ısınma ile iklim değişikliği olmaktadır.
Bu kavramlar aynı anlamda kullanılsa da esasen iki
kavram arasında fark vardır. Nitekim, küresel ısın-
ma tüm canlıları etkileyen ve çevresel değişikliklere
neden olan, sera gazlarının atmosferdeki birikim-
lerindeki hızlı artışa bağlı olarak yeryüzündeki
ortalama sıcaklık değerlerinin artmasıdır. Dola-
yısıyla bu sıcaklık artışı iklim sisteminde önemli
değişikliklere sebep olabilmektedir (Karaman ve
Gökalp, 2010: 60). Nitekim, iklim değişikliği in-
san faaliyetleri sonucunda sera gazı salınımının
artarak atmosferde birikmesi ve atmosferin yapısı-
nın bozulması sonucunda, iklimlerin normal sey-
rinin bozulması ve öngörülemeyen iklimsel olay-
ların meydana gelmesi durumudur (Şen ve Özer,
2018: 683). Özetle, küresel ısınma sera gazlarının
potansiyel olumsuz etkilerinden yalnızca birini
ifade etmektedir. Küresel ısınma ile birlikte iklim
değişikliği birbirini tetikleyerek, kutuplardaki bu-
zulların erimesi, ortalama deniz suyunun yüksel-
mesi, sık sık görülen seller, durdurulamayan orman
62
Kentleşme, Sanayileşme ve Çevre
yangınları, sağlık problemleri gibi birçok problemi
de beraberinde getirmektedir.
Kısaca, iklim değişikliğinin sonuçları arasında;
dünya genelinde bulaşıcı hastalıkların, kuraklığın ve
çölleşmenin artması, deniz seviyesinin yükselmesi,
tarımsal verimliliğin azalması, ve orman alanlarının
azalması sayılabilir. Bu sonuçlar sanayi devrimin-
den günümüze kadar görülen olumsuz sonuçlardır.
Bazı biliminsanları yaptıkları iklim tahminlerinde,
2100 yılı için küresel sıcaklık artışının 1990 sevi-
yesinin 1.4 ila 5.8 °C üzerinde gerçekleşebileceğini
söylemektedirler (Akalın, 2013: 30). Hükümetle-
rarası İklim Değişikliği Paneli’nin (IPCC), 2015
Paris İklim Anlaşması görüşmelerinde mutabık ka-
lındığı gibi küresel ortalama sıcaklık artış limitinin
yüzyılın sonuna kadar 2 santigratta sınırlandırması
yerine bu hedefin 1.5 santigrat derecenin altında
sınırlandırılmasının ‘insanlar ve doğal ekosistemler
için açık yararları olduğu’ vurgulandı.
Ancak bu tahmin bilim insanlarına göre çok
hızlı bir şekilde aşıldı ve dünya yüzeyi 1°C ısındı.
Meteoroloji profesörü Kadıoğlu’na göre: “iklim
değişikliğinin dünyanın var olduğu günden beri
olduğunu ancak dünya son 150 yılda bir derece
ısındı, eskiden bu olay 150 bin yılda bir derecey-
le oluyordu. Şu anda bin kat hızlı ısındık. Bu ani
iklim değişikliği asıl problem. Yoksa normal iklim
değişikliği problem değil. Dünya ekolojik sistem-
lere ayak uydurabiliyordu. Kim bin kat ısıttı dün-
yayı, insan. Doğal etkenlerin yanı sıra iklimi bin
kat hızlı değiştirdik, ısıttık.” IPCC raporuna göre
şu andaki sera gazı emisyonu düzeyi ile 1.5 santig-
rat limiti 2030 gibi erken bir tarihte ve 2050’den
geç olmamak üzere aşılabilir, dünya yaşanmaz bir
düzey olan 3-4 santigrat derecelik bir ısınma yo-
lunda ilerliyor. Bununla birlikte büyük kentler ve
burada yaşayan milyonlarca insan hızlı bir şekilde
tüketmeye ve modern şehir hayatında insan kay-
naklı sera gazı emisyonlarının salınımını arttırmaya
devam etmektedirler.
Hükümetlerarası İklim Değişikliği Paneli’nin
(IPCC) 6000’in üzerinde bilimsel çalışmayı incele-
yerek hazırladığı 1,5 °C Küresel Isınma Özel Ra-
poru, hükümetler tarafından Kore’de onaylandı.
Raporda öne çıkan başlıklar şu şekildedir:
• “İnsanlar, dünyanın sanayileşme öncesi dö-
neme göre yaklaşık 1,0°C ısınmasına sebep
oldu,
Çevre Sosyolojisi
• Küresel ısınma şimdiden kuraklık ve seller
gibi aşırı hava olayları, deniz seviyesinde
yükselme ve Arktik denizinin erimesi olarak
etkilerini göstermeye başladı.
• Sera gazı emisyonları mevcut şekilde devam
ederse, küresel ısınma 2030 ile 2052 yılları
arasında 1,5°C sınırını geçecek.
• Bu eşik sürdürülebilir kalkınma ve yoksul-
luğun önlenmesi için kritik öneme sahip.
• Küresel ısınmayı sınırlandırmak ekolojik
sistemler ve yaşam alanları üzerindeki bir-
çok kalıcı etkinin önlenmesi anlamına geli-
yor. (https://tr.sputniknews.com/cevre/)
Bu veriler ve küresel çapta yaşanan doğal fela-
ketler göz önüne alındığında, hükümetlerarası di-
yaloglarda ve uluslararası alanda acilen ‘iklim eyle-
mine geçmek’ gerekliliği ve küresel ısınmayı 1,5°C
tutmak konusundaki zaruret genel kabul görmüş-
tür. IPCC raporu, 2015 Paris İklim Anlaşması’nın
nasıl uygulanacağı konusunda hükümetlere bilim-
sel bir yol haritası niteliği taşıyor. Benzer şekilde, 8
Ağustos 2019’da yayımlanan IPCC iklim değişikli-
ği ve Arazi Raporu ise şimdiye kadar iklim değişik-
liğinin karasal sistemler üzerindeki etkisini en geniş
kapsamlı inceleyen rapor olarak ön plana çıkıyor.
195 ülke hükümeti tarafından onaylanan raporda,
tarım ormancılık ve diğer toprak kullanım biçimle-
rinin küresel insan kaynaklı seragazı emisyonlarının
%23’ünden sorumlu olduğunu gözler önüne seri-
yor. Topraklar, zaten insanların büyüyen baskısı ile
karşı karşıya ve iklim değişikliği de bu baskıyı daha
da artırıyor
Yaşam alanlarımız üzerinde olumsuz etkilere se-
bep olan bu sorun esnasında, kentlerin kapasiteleri-
ni aşan aşırı nüfusun yanı sıra bu nüfusun etkinlik-
leri gösterilmektedir. Artık kentler, geçmiş yüzyılın
sonlarından itibaren dünya nüfusunun yarısından
fazlasını barındırmaya başlamış; iklimin doğal de-
ğişkenliğine ek olarak, fosil yakıtların aşırı kullanı-
mı, arazi kullanım değişiklikleri diğer bir ifade ile
ormansızlaşma gibi hız kazanan insan faaliyetleri
etkisiyle birlikte, atmosferdeki doğal dengenin bo-
zulmasına ve sera gazı emisyonlarının artmasına da
yol açmaktadır (Çolakoğlu, 2019: 3). Yoğun göç
alan büyük kentler nüfus yoğunluğundan dolayı,
günümüzde birçok çevre problemi ile karşı karşıya
kalmaktadır. Bu bölgelerde çevreye zarar veren
enerji ile çalışan fabrikaların çok olması da çevre
kirliliğini tetikleyen faktör olarak dikkat çekmekte-
dir. Söz konusu sorunların çözümü için ilk olarak
yasal düzenlemelerin yapılması ve denetimin artı-
rılması önem arz etmektedir.
Bu doğrultuda, iklim değişikliğine yol açan
sera gazlarının yerleşim alanlarında iklim siste-
minin düzgün biçimde işlemesine olanak verecek
düzeyde tutulması için kentlerde seragazı envante-
rinin çıkartılıp, belirlenen oranda azaltım hedefleri
amacıyla enerji, tarım ve su kaynaklarının yöne-
timinin ve planlamasının yeniden oluşturulması
gerekmektedir. Kritik sınır olan 1,5°C’yi geçme-
mek için küresel emisyonları 2030 yılında 2010
yılı değerlerine göre % 45 oranında azaltmak ve
2050 yılında ise net sıfır emisyon oranına ulaşmak
gerektiği dünya genelinde uluslararası platformlar-
da sıkça vurgulanmaktadır. İşte bu sebeple, tarım,
enerji, sanayi, inşaat, ulaşım ve şehir hayatında
“hızlı ve geniş kapsamlı” dönüşümlerin gerçekleş-
tirilmesi gerekiyor.
2020 yılı itibariyle Paris Antlaşması kapsamında
verilen taahhütler, küresel ısınmayı 1,5°C’de sınır-
landırmaya yetmiyor. Küresel sıcaklık artışının Sa-
nayi Devrimi öncesine göre 2°C ile sınırlanmasını
hatta 1.5°C civarında tutulması için kentlerin daha
da büyümesinin önüne geçilmeli, özellikle çarpık,
plansız ve dengesiz kentleşmeye engel olunmalıdır.
Planlı programlı ve öngörülebilir bir kent gelişimi
için politikalar geliştirilmelidir. Ülkelerin, en kısa
zamanda çevre duyarlılığı ve ekosistemi korumaya
yönelik taahhütlerini yenilemeleri gerektiği hükü-
metlerarası görüşmelerde ve uluslararası toplantı-
larda sıkça dile getirilmektedir. Tam da bu yüzden,
sanayi üretiminde, inşaat sektöründe, ulaştırma
hizmetleri ve dolayısıyla kentlerde ve kent yaşa-
mında yeni politikalarının geliştirilmesi ve çevreci
bir yaklaşım benimsenmesi gerekiyor.
63

Yaşamla İlişkilendir
Küresel Isınmaya Karşı Kent Yönetimlerinden
Ortak Bir Yaklaşım: Belediye Başkanları Küresel
İklim ve Enerji Sözleşmesi
Dünya genelinde önemli bir adım; Birleşmiş
Kentler ve Yerel Yönetimler (United Cities and
Local Governments, UCLG), United Nations
(UN/Birleşmiş Milletler) Habitat, Avrupa Ko-
misyonu, AB Bölgeler Komitesi, İklim İttifakı
(Climate Alliance), Avrupa Belediyeler ve Böl-
geler Konseyi (Council of European Municipa-
lities and Regions) Eurocities ve Enerji Kentle-
ri (Energy Cities) ile birlikte, bu iki girişimin
– ICLEI ve C40 – ortak çalışmaları sonucunda
Belediye Başkanları Küresel İklim ve Enerji Sözleş-
mesi (Global Covenant of Mayors for Climate &
Energy) yürürlüğe girmiştir. (Çolakoğlu, 2019:
31) Böylece, iklim değişikliği üzerinde çalışan iki
başlıca kent girişimi, 2014 yılında faaliyete geçen
Belediye Başkanları İklim Sözleşmesi (Compact of
Mayors) ve 2008 yılında faaliyete geçen AB Bele-
diye Başkanları Sözleşmesi (Covenant of Mayors)
küresel çapta imzalanan sözleşmeyle bir araya ge-
lerek tek bir küresel koalisyon oluşturmuşlardır.
Bu vesileyle, uluslararası uygulamalarla uyumlu
ve yeni standardize edilmiş bir ölçüm sisteminin
kullanıldığı bu iklim sözleşmesinde dikkate değer
olan nokta; sera gazı emisyonu azaltımını kamu-
oyuna taahhüt eden belediye başkanları ve diğer
kent yöneticilerinin imzaladığı ortak bir mutaba-
kat olmasıdır.
22 Haziran 2016 tarihinde imzalanan Belediye
Başkanları Küresel İklim ve Enerji Sözleşmesi (Glo-
bal Covenant of Mayors for Climate & Energy) ye-
rel yönetimler ve kent idarecilerinin küresel ısınma
ile mücadelesinde bir mihenk taşı olmuştur. Dün-
ya genelinde sözleşmeye imza koyan 7.441 kent,
2030 yılına kadar en az %40’a kadar bir oranda
CO2 emisyonlarını azaltmayı ve iklim değişikli-
ğine uyum için entegre bir yaklaşım benimsemeyi
taahhüt etmişlerdir. “Bu kentler, herkes için sürdü-
rülebilir ve düşük maliyetli enerji sağlayan, karbon-
suz ve dirençli bölgeler sağlamak için uzun vadeli bir
vizyonu paylaşmaktadırlar” (Çolakoğlu, 2019: 32).
64
Kentleşme, Sanayileşme ve Çevre
İklim ve Enerji İçin Başkanlar Sözleşmesi (The
Covenant of Mayors for Climate and Energy, July
2016) gönüllü olarak kendi bölgelerinde (yönetim
alanlarında) Avrupa Birliği (AB)’nin iklim ve enerji
hedeflerini uygulamayı taahhüt eden yerel ve böl-
gesel otoriteleri bir araya getirmeyi hedefler. Bele-
diye Başkanları Sözleşmesi yerel otoritelere sera gazı
emisyon oranlarını azaltma isteklerini, yeryüzünde-
ki muazzam çeşitliliği de göz önünde bulundurarak,
gerçeğe dönüştürme konusunda yardımcı olmayı
amaçlamaktadır. Bu sözleşme imzacı yerel yönetim-
lere uyumlulaştırılmış veri derleme ve AB’ne özgü
bir raporlama çerçevesi sunmaktadır. Bu sayede
sistemik bir iklim ve enerji planlaması yapmalarına
yardımcı olur. Sürdürülebilir Enerji ve İklim Eylem
Planı (SECAP) şablonu da bireysel eylem planları
için bir model, ana iskelet oluşturmaktadır. Diğer
yandan mı?, Temel Emisyon Envanteri (BEI) ve
İklim Riski ve Güvenlik Açığı Değerlendirmeleri
(RVAs)’ne dayanan SECAP katılımcılara mevcut
durumun bir analizini sunmaktadır. Bu unsurlar,
iklim etkilerini azaltma ve uyum hedeflerine ulaş-
mak yerel yönetimlerin planladığı kapsamlı bir
dizi eylemin tanımlanması için temel teşkil ederler.
Ayrıca bu kapsamda, sözleşme imzalayan belediye
başkanları iki yılda bir ilerleme raporu sunmayı ta-
ahhüt etmektedirler.
Kaynak: http://www.covenantofmayors.eu/
IMG/pdf/Covenant_ReportingGuidelines.pdf
Sözleşmeye imza koyan kentler ayrıntılı olarak aşa-
ğıda belirtilen hedefleri taahhüt etmektedirler:
• Sera gazı emisyonlarını azaltmak amacıyla
enerji tasarruflu aydınlatma tesisatı kurmayı,
• Enerji tasarruflu tasarımları içeren bina
kodlarını geliştirip uygulamayı,
• Toplu taşımacılık, araç ve bisiklet kullanma
programlarına yatırım yapmayı,
• Daha az enerji kullanan katı atık yönetimi
programlarına geçiş sağlamayı ve gazı depo-
layarak geri kazanımla dönüştürmeyi,
Çevre Sosyolojisi
• Bir emisyon envanteri oluşturarak ve iklim
değişikliği ile mücadele etmek için etkin bir
eylem planı geliştirerek programlar kurmayı.
Aynı yaklaşım doğrultusunda imzalanan ve
uygulamaya konulan Monreal Mutabakatı ve Stra-
tejik Vizyonu (ICLEI Montréal Commitment and
Strategic Vision) ile ICLEI Monreal Eylem Planı da
yerel yönetimlerin kentlerde sürdürülebilir kalkın-
ma anlayışı doğrultusunda çalışmasını hedeflemek-
tedir. ICLEI Eylem planı kapsamında kentlerin
değişen iklimle mücadelesinde önemli rehberlik
sağlayacak strateji ve politikalar sunmakla birlikte,
ICLEI ağının dünya çapında sürdürülebilir kentsel
gelişmeyi nasıl ilerleteceği konusundaki yeni vizyo-
nunu ana hatlarıyla açıklamaktadır.
Monreal Mutabakatı ve Stratejik Vizyonu’nda;
2024 yılına kadar düşük emisyonlu, doğa temelli,
döngüsel, esnek ve eşitlikçi ve insan merkezli kal-
kınmaya dayalı bir değişime yönelik birbiriyle bağ-
lantılı beş yol izleneceği yerel yönetimler tarafından
taahhüt edilmiştir. Şöyle ki, düşük emisyonlu bir
kalkınmanın gerçekleştirilmesi amacı doğrultu-
sunda; sözkonusu kentlerde gürültünün yanı sıra,
ısıtma, soğutma, aydınlatma ve gıda sistemlerinden
yayılan ve çevreye zararlı olan tüm kirleticilerin ve
emisyonların (özellikle ulaşım, atık ve inşaat sek-
törlerinde) önemli ölçüde azaltılması yönünde ye-
rel yönetimler tarafından taahhütte bulunmuştur.
(ICLEI - Local Governments for Sustainability,
(2018b). Kent yaşamında sürdürülebilir yük ve yol-
cu taşımacılığının teşvikinin yanı sıra, temiz yakıt
politikalarına ve yenilenebilir enerjilerin mümkün
olduğu yerlerde elektrikli araçlara ve elbette insan
merkezli çözümlerin bir parçası olarak yürüyüş, bi-
siklet ve paylaşımlı hareketliliğe öncelik verileceği
taahhüt edilmiştir (Çolakoğlu, 2019: 27).
Kent idarecisi ve yerel yönetimlerin uluslararası
düzeyde iklim değişikliğiyle mücadelede işbirliğine
dönük oluşturdukları ortak girişim ve platform-
lardan bir diğer önemli oluşum ise Büyük Kentler
İklim Liderlik Grubu (The Large Cities Climate Le-
adership Group)’dur ve 40 büyük kentten oluşan
grup üyeleri arasında İstanbul da bulunmaktadır.
C40 Kentleri olarak da bilinen bu oluşum iklim
değişikliğiyle mücadele etmeyi taahhüt eden dün-
yanın mega kentlerinden oluşan bir ağdır. Temsil
ettiği bölgede 600 milyondan fazla insan yaşamak-
ta ve dünya ekonomisinin dörtte birinden fazlasını
da bu kentler üretmektedir (C40 Cities, 2017a).
İklim değişikliği ile mücadele amacıyla kuru-
lan büyük kentler liderlik grubu yani C40 Kentleri
platformu mega kentlerin enerji verimliliği, finans
ve ekonomik kalkınması, ölçüm ve planlama, sür-
dürülebilir topluluklar, ulaşım, katı atık yönetimi,
su ve adaptasyon gibi yedi temel alanda birlikte ça-
lışmaları için fırsatlar sunmaktadır. Grup özellikle
üyesi olan kentleri sera gazı emisyonlarını ve iklim
risklerini azaltan kentsel eylemlere yönlendirmek-
tedir. Böylece bu mega kentler, sera gazı emisyon-
larını ve iklim risklerini azaltmaya yönelik iklim
eylemlerini; daha düşük maliyetle, fakat daha et-
kili ve hızlı gerçekleştirebilmektedirler (C40 Cities,
2018a).
Gelişim düzeylerine göre farklı dinamikleri ve
kendilerine has özellikleri bulunan sanayi devrimi-
nin doğurduğu kentler, yüksek teknoloji ve dijital-
leşmenin ön plana çıktığı yeni bir yüzyılda farklı
kent yaklaşımlarını ve kent politikalarına dair kü-
resel oluşumları da beraberinde getirmiş, bu doğ-
rultuda artık sürdürülebilirliğin bir parçası olarak
kabul edilir olmuşlardır. Dolayısıyla küresel ısınma
ve iklim değişikliği ile mücadelenin önemli ve vaz-
geçilmez aktörleri olarak çağdaş kentler, karşımıza
yeni bir rol ve dönüşüm hedefi ile çıkmaktadırlar.
Sonuç olarak, kentleşme tüm olumsuzluklarına
rağmen gelişme ve ilerleme açısından yaşanması
gereken doğal bir süreç olarak karşımıza çıkmakta-
dır. Önemli olan kentleşmenin olumsuz etkilerini
ve sorunlarını en aza indirerek yaşanabilir bir kent
oluşturmak için çaba göstermektir. Şehir yapısının
kalitesi, insan sağlığı için temeldir. Birleşmiş Mil-
letler tarafından 1996 yılında İstanbul’da düzenle-
nen İnsan Yerleşimleri Konferansı ya da diğer adıy-
la Habitat II Kent Zirvesi’nde de kırsal ve kentsel
kalkınmanın birbiriyle ilişkili olduğu belirtilmiştir.
Kentsel alanı iyileştirmenin yanı sıra kırsal alanda-
ki altyapı, diğer kamu hizmetleri ve istihdam ola-
naklarının artırılması, böylece kırdan kente göçün
minimize edilmesi gerektiği üzerinde durulmuş,
bunun için de orta ve küçük ölçekli kentlere önem
verilmesi gerektiği vurgulanmıştır (Ertürk, 1998:
233).
Günümüzde artan insan faaliyetlerinin etki-
siyle sera gazı etkisinin kentlerde daha çok hisse-
dildiği görülmekte ve küresel ısınmayı arttırarak
insanlık için bir güvenlik sorununa dönüşmekte-
dir. Bundan dolayı, kent yönetimlerinin iklim de-
ğişikliğiyle mücadelesi daha da önem kazanmakta
ve her bir yerleşim biriminin karbon emisyon de-
65
 Kentleşme, Sanayileşme ve Çevre

ğerlerinin optimum seviyeye düşürülmesine ilişkin
önlemlerin belirlenmesi ve uygulanması aciliyet
arz etmektedir. Küresel iklim değişikliğinin so-
nuçlarına yönelik etkileri şöyle sıralayabiliriz; “Sı-
caklıkların mevsim normallerinin üzerinde seyret-
mesi, kuraklık ve çölleşmenin artması, buzulların
erimesi, şiddetli yağışların sıklığının artması, su
kaynaklarının azalması, deniz seviyesinin yüksel-
mesi, bioçeşitliliğe ilişkin sorunların artması, sağ-
lık problemlerinin artması, mevsim değişikliğinin
meydana gelmesi, afetlerin artması”. Bu doğrultu-
da ortaya çıkan kentsel ve çevresel sorunlara kar-
şı kamuoyunda 1990’lı yılların başından itibaren,
“sürdürülebilir kentler”, “ekolojik kentler”, “akıllı
kentler”, “yavaş kentler”, “düşük karbon kentler”,
“yaşanabilir kentler”, dijital kentler” ve “akıllı kent
girişimleri” adı altında geliştirilen farklı yaklaşım-
lar öne çıkmaya başlamıştır. Bu yaklaşımlar ile kent
sorunlarına yönelik çözüm geliştirilmesi hedeflen-
mektedir.
Daha verimli, daha sürdürülebilir yaşam alanla-
rı oluşturmak insanlığın ortak hedefi haline gelmiş-
tir. İnsanoğlu daha iyi yaşam kalitesine ulaşma ça-
basında kentleşme ve sanayileşme olgularının nasıl
şekilleneceği veya bu süreçte ortaya çıkan istenme-
yen sorunların ve çevre problemlerinin giderilme-
sini ise sürdürülebilir kalkınma ve planlı kentleşme
ile giderilebilir. Diyebiliriz ki gelinen noktada sa-
nayi toplumlarında ortaya çıkaran sorunların gide-
rilmesi açısından kentleşme ve sanayileşme süreçle-
rinin yönlendirilmesi, önem arz etmektedir. Kısaca
bu süreçlerin olumsuz etkilerinin en aza indirilmesi
insanların daha iyi bir yaşam kalitesine sahip ol-
ması için zaruridir. Başvurulacak temel araçların
tespiti ve doğru politikaların geliştirilmesi için de
öncelikle kentleşme ve kalkınma planlamalarının
etkin bir şekilde oluşturulması gerekir.
Sağlıklı bir kentsel yaşam ortamını geliştirebil-
mek yani hava ve su kalitesini iyileştirmek, güvenli,
konforlu ve kaliteli konut olanakları sunabilmek,
gürültü ve trafik sorununu en aza indirmek gibi he-
defler yerel yönetimlerin, politikacıların ve kamu
görevlilerinin öncelik verdiği konular hâline gel-
miştir. Önemli bir diğer husus, yirmi birinci yüz-
yılın modern kent tasarımlarında güvenli ve kulla-
nışlı çevrelerin oluşturularak insanların işyerlerine,
okullara, alışveriş mekânlarına ve diğer lokal yerlere
araç kullanmadan yürüyerek veya bisikletle gide-
bilmeleri teşvik edilmektedir. Kent yaşamının eko-
lojik dengeyi bozucu etkilerini azaltan, kentlerin
bulunduğu çevre ile uyumlu ve doğal hayatı sürdü-
rülebilir kılan özelliklerini geliştiren kent planları
ve endüstri tasarımları ön plana çıkmaktadır. Özet-
le, sanayileşme perspektifinde kentleşme ve kent
sorunlarının çözümüne odaklanırken kentlerin
planlamasını yeniden insan sağlığı, çevre ve hayat
kalitesinin arttırılması prensibine dayandırmalıyız.

Öğrenme Çıktısı
3 Sanayileşme sürecinin kent ve kentsel yaşam üzerindeki etkilerini sıralayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Büyük kentlerin son yüzyılda

Dünya genelinde belli başlı
hızla gelişmesinin ardındaki
Kentleşme ve sanayi üretimi- metropol kentlerin karşılaş-
nedenleri ve son dönem-
nin çevre sorunlarının ortaya tığı çevre sorunlarını daha
de ortaya çıkan kentleşme
çıkışı üzerindeki etkileriyle küçük ölçekli kentlerin sa-
sorunlarını çevre açısından
çevre deformasyonu arasında hip olduğu çevresel sorun-
yorumlayın. C. Karaca’nın
nasıl bir ilişki vardır? larla karşılaştırarak arkadaş-
(2019), Çevre ve Kentleşme
larınızla paylaşınız.
Politikası kitabını inceleyiniz.

66
Çevre Sosyolojisi

Kentlerin nasıl ortaya çıktığını

1 açıklayabilme, kent ve
kentleşmenin tanımını yapabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Kentleşmenin Tanımı ve
Tarihçesi

Kentler sanayileşme ile birlikte hızla gelişme göstermiş, sanayileşmenin iş bölümü, uzmanlaşma ve tekno-
lojik gelişmeyle meydana getirdiği refah artışı daha fazla işgücünü kentlere çekmiş ve kırsaldan kente göçü
hızlandırılmıştır. Dolayısıyla, kentler insanların ihtiyaçlarına paralel olarak ortaya çıkan yeni bir yaşam alanı
olarak gelişmişlerdir. Kentleşme ise sanayileşmeye ve ekonomik gelişmeye koşut olarak kent sayısının ve
kentlerde yaşayan nüfusun artması olarak tanımlanırken, kentleşme yalnızca nüfus hareketi bağlamında
düşünülmemelidir. Nitekim, kentleşme beraberinde toplum yapısında artan oranda örgütleşme, iş bölümü
ve uzmanlaşma getiren, insan davranış ve ilişkilerinde kentlere özgü değişikliklere yol açan toplumsal bir
dönüşüm sürecidir de aynı zamanda.

Sanayileşme ve kalkınma kavramlarının

2 tanımını yapabilme ve sanayileşmenin
etkilerini açıklayabilme

Tarihsel Süreçte Sanayileşme

Sanayileşme mal üretiminde makineleşmeyi, milli gelir içinde sanayinin payının artmasını ifade eder. Nitekim
gelişmiş ülkelerde sanayi üretiminden elde edilen gelir oran olarak ulusal gelir içinde önemli bir yer tutarken,
diğer taraftan tarımsal gelirin ulusal gelir içindeki payı ise görece düşüktür. Sanayileşme sürecine ile beraber,
sanayi mallarının üretimi artarken ülkelerin milli gelirleri içerisindeki sanayi sektörünün oranı da artış gösterir,
diğer tarartan verimlilik ve kâr artışıyla sağlanan toplam milli gelir de hızla artar. Artan verimlilik ve kâr oranları
yeni üretim tekniklerinin geliştirilmesi için uygun ortam oluşturur ve yeni teknoloji yatırımlarını tetikler. Bu
süreç son yüzyılda hızla gelişerek bilgi ve iletişim teknolojilerinin ortaya çıkmasını ve dijital üretim teknikleri-
nin gelişmesini sağlamıştır. Dolayısıyla, sanayileşmenin ilk ortaya çıkışı ile birlikte üretim biçimleri ve berabe-
rinde toplum yapısında halen devam eden bir değişim, dönüşüm süreci başlamıştır.

Sanayileşme sürecinin kent

3 ve kentsel yaşam üzerindeki
etkilerini sıralayabilme

Kentleşme Sanayileşme ve
Çevre Etkileşimi

Dünya nüfusunun hızla artması ve bu artan nüfusun genelde kentlerde yoğunlaşması, enerji ihtiyacının her
geçen gün artmasına, yeni konutlara ve ulaşım araçlarına olan ihtiyacı da özellikle büyük kentlerde hızla
arttırmıştır. Küresel ekonomiye dayalı rekabet koşullarının şiddetlenerek kentlerin yapısını da bu doğrultuda
şekillendirmesi, kentlerde yoğunlaşan insan topluluklarının çevresel deformasyonunu da o ölçüde şiddetlen-
dirmiştir. Kent sınırları içinde konut yapımının artarak devam etmesi, arazi kaynaklarının savurganca kul-
lanımını, yeşil alanların giderek daralması ve alt yapı sorunlarını doğurmuştur. Hızlı kentleşmenin getirdiği
diğer çevre sorunları ise sanayi üretiminin yerleşim alanları içinde kalması ve yeterli koruyucu önlemlerin
alınmaması sonucu yoğun hava kirliliğinin yaşanması, yine trafik sıkışıklığının da hava kirliliğine katkı yap-
masının yanı sıra gürültü seviyesini artırması ve kentsel atık sorunlarıdır. Toplumun tüm kesimlerinin yarar-
lanabileceği çok amaçlı park ve bahçe ve sosyal alanların yetersizliği de diğer bir sorun olarak görülmektedir.
Ayrıca büyük kentlerde yaşayan insanlar arasında artan sosyo-ekonomik denge farklılıklarının toplumsal
şiddet ve suç unsurlarını tetiklemesi gibi sorunlar da dikkat çekmektedir.

67

1 Tarihte kendilerini göstermeye başlayan ilk
kentler aşağıdaki yüzyıllardan hangisinde ortaya
çıkmıştır?
neler öğrendik?
A. M.Ö. 10.000 B. M.Ö. 1000
C. M.Ö. 400 D. M.Ö. 200
E. M.Ö. 100
2 Aşağıdakilerden hangisi tarihte ortaya çıkan
ilk kentlerin yapısını tanımlar?
A. Büyük ölçekli ve gelişmiş yapıdaydı.
B. Orta ölçekli ve hızla değişen yapıdaydı.
C. Küçük ölçekli, yerleşik köy ve kasabalardan çok
az farklılık gösteren yapıdaydı.
D. Az gelişmiş ve değişken yapıdaydı.
E. Orta ölçekli ve gelişmiş yapıdaydı.
3 Kent kavramı mekânsal bir kavram olmanın
ötesinde aşağıdakilerden hangisini ifade eder?
A. Kalabalık caddelerin, yüksek binaların olduğu
fiziki çevreyi
B. Güzel organizasyonların, kültürel aktivitelerin
yapıldığı merkezi alanları
C. Kırsal olmayan ve çok sayıda insanın yaşadığı
büyük bölgeleri
D. Aynı zamanda yerel örgütlenme, toplumsal ta-
bakalaşma, üretimde farklılaşma, uzmanlaşma
ve yeni yerleşim biçimlerinin oluşması ile de
ilişkili bir kavramı
E. İnsanlar tarafından düzenlenen bitkileri ve
parkları
4 Kent kavramını aşağıdakilerden hangisi açıklar?
A. Daha çok nüfusun bir arada toplanmasına ola-
nak tanıyan fiziki mekândır.
B. Belirli bir alanda nüfus yoğunluğunu ifade eden
barınma alanlarıdır.
C. Toplumsal, siyasal, yönetsel ve ekonomik alan-
ların bütün vatandaşlar için var olduğu yaşam
alanıdır.
D. Köyden daha gelişmiş, kendine ait belediye yö-
netim alanı olan yerleşim birimidir.
E. Yalnızca insanlara ait yerleşim birimidir.
68
Kentleşme, Sanayileşme ve Çevre
5 Kentleşme kavramını aşağıdakilerden hangisi
açıklar?
A. Kentleşme, “sanayileşmeye ve ekonomik ge-
lişmeye koşut olarak kent sayısının artması ve
kentlerin büyümesi sonucunu doğuran nüfus
birikim süreci”dir.
B. Kentleşme dar anlamda, köy sayısının ve kırsal-
da yaşayan nüfusun artması demektir.
C. Üretim yapısının toptan değişmesi sürecidir.
D. Herkesin köyden kente göç ederek kentlerde
yaşamaya başlamasıdır.
E. Tüketim tarzının değişim sürecidir.
6 Sanayileşme kavramını aşağıdakilerden han-
gisi açıklar?
A. Sanayi üretiminden elde edilen gelirin oran
olarak ulusal gelir içinde önemsiz bir yer tut-
ması diğer taraftan tarımsal gelirin ulusal gelir
içindeki payı ise görece fazla olmasıdır.
B. Tarım ürünlerinin makineleşme ile daha seri ve
yetkin mi bir şekilde ve kısa sürede büyük mik-
tarlarda üretilebilir hale gelmesidir.
C. Sanayileşme, mal üretiminde makineleşmeyi,
milli gelir içinde sanayinin payının artmasını
ifade eder.
D. Sanayileşme herşeyin en ucuza üretildiği üre-
tim sistemdir.
E. Sanayileşme kitle tüketimin artmasını ifade
eder.
7 Sanayileşmenin tarihsel süreçte kentleşmeye
etkisi aşağıdakilerden hangisinde verilmiştir?
A. Kentlerin hızla gelişmesini ve büyümesini te-
tiklemiştir.
B. Hızla kent nüfusunun kırsal bölgelere dağıl-
masına ve kent nüfusunun azalmasına neden
olmuştur.
C. Çevresel sorunlara yönelik çözüm sanayileşme-
nin getirdiği refah artışı ile sağlanmıştır.
D. Sanayileşen toplumlarda eğitim oranı da arta-
rak teknolojik gelişmeyi tetiklemiştir.
E. Sahipsiz hayvanların itlafına yol açmıştır.
Çevre Sosyolojisi

8 Kentleşmenin çevresel etkileri aşağıdakiler- 10 Sağlıklı bir kentsel yaşam ortamını geliştire-
den hangisinde verilmiştir? bilmek adına kamu görevlileri, idareciler ve yerel

neler öğrendik?
A. Hızla kent nüfusunun ve buna bağlı olarak eğ- yönetimlerin aşağıdaki konulardan hangilerine ön-
lence ve alışveriş mekanlarının artmasıdır. celik vermeleri gerekir?
B. Kentlerdeki evcil hayvan sayısının artması ve A. Yeni konut alanlarının açılması
bunların çevreyi rahatsız etmesidir. B. Hava ve su kalitesinin iyileştirilmesi
C. Kentlerde okul ve yüksekokul, üniversite sa- C. Organize sanayi bölgelerinin çoğalması
yılarının küçük yerleşim alanları ve kasabalara D. Plazaların sayısının artması
oranla çok daha fazla olmasıdır.
E. İş olanaklarını artırılması
D. Doğal yaşam alanlarının kaybolması ve kent-
lerde toplanan insanların ürettiği atık ve çöp
yığınlarıdır.
E. Toplumsal tabakalaşmada yukarı doğru hare-
ketliliğin artmasıdır.

9 Ortaya çıkan kentsel ve çevresel sorunlara

karşı kamuoyunda 1990’lı yılların başından itiba-
ren aşağıdaki kent yaklaşımlarından hangisi geliş-
miştir?
A. “Sürdürülebilir Kentler”, “Ekolojik Kentler”
yaklaşımları gelişmiştir.
B. “Teknolojik kentler”, “Sanayi Kentleri” ve yak-
laşımları gelişmiştir.
C. “Hızlı Kentler” ve “İleri Teknoloji Kentleri”
yaklaşımları gelişmiştir.
D. “Doğal Kentler” ve “Serbest Kent Bölgeleri”
gibi yaklaşımlar gelişmiştir.
E. “Markalaşmış Kentler”, “Tüketim Bölgeleri”
yaklaşımları gelişmiştir.

69
 Kentleşme, Sanayileşme ve Çevre

1. C Yanıtınız yanlış ise “Kentleşmenin Tanımı ve 6. C Yanıtınız yanlış ise “Kentleşmenin Nedenle-
Tarihçesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

2. C Yanıtınız yanlış ise “Kentleşmenin Tanımı ve 7. A Yanıtınız yanlış ise “Kentleşmenin Nedenle-
Tarihçesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Kentleşme Sanayileşme

3. D Yanıtınız yanlış ise “Kentleşmenin Tanımı ve 8. D
ve Çevre Etkileşimi” konusunu yeniden göz-
Tarihçesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
den geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Kentleşme Sanayileşme

4. C Yanıtınız yanlış ise “Kentleşmenin Tanımı ve 9. A
ve Çevre Etkileşimi” konusunu yeniden göz-
Tarihçesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
den geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Kentleşme Sanayileşme

5. A Yanıtınız yanlış ise “Kentleşmenin Nedenle- 10. B
ve Çevre Etkileşimi” konusunu yeniden göz-
ri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
den geçiriniz.

Araştır Yanıt
3 Anahtarı

Kentler genel itibariyle üretim biçimlerindeki değişimle ortaya çıkmış ve

üretim güçlerindeki gelişme ve dönüşüm ile de sürekli değişmektedir. Bu-
har gücünden faydalanılması ve daha sonra elektriğin bulunmasıyla üretimde
makineleşmenin ve seri üretimin sağlanması kentlerin gelişmesinde belirle-
yici aşamalar olmuştur. Yirminci yüzyılın başında otomasyon sistemlerinin
Araştır 1 gelişmesi gibi ilerlemeler seri üretimi ve verimliliği yüksek oranlarda arttırmış
ve ardından sanayi toplumunu geliştirmiş, bu süreç de sanayileşmekte olan
ülkelerde kentleşmeye hız kazandırmıştır. Kısaca insanların toprağa bağlı üre-
tim yapısından çıkarak, zanaat ve ticaretin gelişmesi sayesinde ve teknolojik
buluşların önem kazanması ile toplumsal yapı sadece toprağa bağlı olmaktan
çıkmış, kentlerin gelişme süreci başlamıştır.

Sanayi devrimi öncesi toprağa bağlı üretim tarzını ifade eden feodal düzenin
hakim olduğu bir toplum yapısı mevcuttu. Batı dünyasında Sanayi Devri-
mi ile birlikte üretim yapısı tamamen değişmiş, makineleşme ile seri ve etkin
üretim modelleri geliştirilmiş ve verimlilik artışıyla ve refah seviyesinin yük-
Araştır 2 selmesiyle insanlar kitleler hâlinde sanayide çalışmak ve gelir düzeylerini artır-
mak için işgücü arz edebilecekleri kentlere akın etmeye başlamışlardır. Sanayi
devrimi ile beraber büyük kentlerde kalabalıklar hâlinde yaşamaya başlayan
insanlar yeni üretim ve tüketim kalıpları geliştirerek yeni bir toplum yapısı
meydana getirmişlerdir.

Sanayileşme perspektifinde kentleşme ve çevre ilişkisini ele aldığımızda, hızlı

ve çarpık kentleşme ile birlikte çevre sorunlarının baş gösterdiğini ve çevredeki
bozulmaların arttığını görmekteyiz. Kentlerin gelişirken sanayi bölgelerine ya-
Araştır 3 kın yerlere doğru gelişmesi ve insanların sanayi üretim tesisleri ile aynı bölge-
lerde yaşaması birçok problemi de beraberinde getirmiştir. Bu gelişmeler çevre
ve insan sağlığı üzerindeki olumsuz etkilerini arttırmıştır.

70
Çevre Sosyolojisi

Kaynakça
Akalın, M. (2013). Küresel Isınma ve İklim Değişikliği
Nedeniyle Oluşan Doğal Felaketlerin İnsan Sağlığı
Üzerine Etkileri. Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi. (2),29-43.
Avrupa Kentsel Şartı (1996). Mahalli İdareler Genel
Müdürlüğü Yayınları, No:10, Ankara.
Bal, H. (1999). Kent Sosyolojisi, Turhan Kitabevi.
Childe, G. (1983). Tarihte Neler Oldu, Alan Yayıncılık.
C40 Cities, (2017a). About C40. http://www.c40.
org/about, (Erişim Tarihi: 13.03.2020).
C40 Cities (2017b). C40 Blog: Climate Summit for
Local Leaders Gives Cities a Strong. http://www.
c40.org, (Erişim Tarihi: 13.03.202)
Platform at COP21. http://www.c40.org/blog_
posts/climatesummit-for-local-leaders-gives-
cities-a-strongplatform-at-cop21 (Erişim Tarihi:
13.03.2020).
Covenant of Mayors for Climate & Energy, (July
2016). The Covenant of Mayors for Climate and
Energy Reporting Guidelines-Version 1.0, http://
www.covenantofmayors.eu/IMG/pdf/Covenant_
ReportingGuidelines.pdf (Erişim Tarihi:
05.03.2020)
Çan, M.F. (2011). Kentleşme, Sanayileşme ve
Kalkınma Etkileşimi, Kentleşme Sempozyumu
Bildirisi, Fırat Kalkınma Ajansı.
Çetinsoy, F.F. (2010). Küresel İklim Değişikliği: Avrupa
Birliği ve Türk Tarımı (Yayınlanmış Yükseklisans
Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü.
Çolakoğlu, E. (2019). İklim Değişikliği, Sürdürülebilir
Kentler ve Kentsel Planlama Etkileşimi, İklim
Değişikliği Eğitim Modülleri Serisi 11, İklim
Değişikliği Alanında Ortak Çabaların Desteklenmesi
Projesi (iklimİN), Ankara.
Deniz-Hacıoğlu, M. (2009). Sanayileşme
Perspektifinde Kentleşme ve Çevre İlişkisi.
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya
Bölümü Coğrafya Dergisi. 19,95-105.
Fishman, R. (2017), Yirminci Yüzyılda
Ütopyaları. (Çev.) D. Toprak. Daimon
Engel, K.H. & Orbach, B. (2008). MicroMotives
for State and Local Climate Change Initiatives.
Harvard Law & Policy Review. 2, 119-137.
Es, M. & Ateş, H. (2004). Kent Yönetimi, Kentlileşme
ve Göç: Sorunlar ve Çözüm Önerileri. Sosyal
Siyaset Konferansları Dergisi 48, 206-248.
Erkan, R. (2010). Kentleşme ve Sosyal Değişme,
Bilimadamı Yayınları
Ertan-Akkoyunlu, K. (2007). Sürdürülebilir Kent,
Ayşegül Mengi (ed.), Kent ve Politika: Antik
Kentten Dünya Kentine içinde, (ss. 11-26). İmge
Kitabevi.
Ertürk, Hasan (1998). Çevre Bilimlerine Giriş, Uludağ
Üniversitesi Güçlendirme Vakfı Yayını, No: 10,
Bursa.
Hatt, P. K., Reiss, A. J. (2002). Kentsel Yerleşmelerin
Tarihi, Der. Ve Çev. Bülent Duru - Ayten Alkan
içinde, 20. Yüzyıl Kenti, (s.29-), İmge Kitabevi
Yayınları.
Holton, R. J. (1999). Kentler Kapitalizm ve Uygarlık
(Çev. Ruşen Keleş), İmge Kitabevi.
Hout, J., Thalman, J., Valbelle, D. (2000). Kentlerin
Doğuşu, İmge Kitabevi.
ICLEI - Local Governments for Sustainability, (2018a).
ICLEI – Local Governments for Sustainability.
http://www.iclei.org/ (Erişim Tarihi: 14.03.2020)
ICLEI - Local Governments for Sustainability,
(2018b). The ICLEI Montréal Commitment and
Strategic Vision 2018 – 2024: Building A Sustainable
Urban World. https://worldcongress2018.iclei.
org/wpcontent/uploads/The%20ICLEI%20
Montr%C3 %A9al%20Commitment.pdf
(Erişim Tarihi: 14.03.2020).
Kadıoğlu, M. (2012). Türkiye’de İklim Değişikliği
Risk Yönetimi. Türkiye’nin Birleşmiş Milletler
İklim Değişikliği Çerçeve Sözleşmesi’ne İlişkin
İkinci Ulusal Bildirimi Hazırlık Faaliyetlerinin
Desteklenmesi Projesi: Türkiye’nin İklim
Değişikliği II. Ulusal Bildiriminin Hazırlanması
Projesi Yayını, Ankara.
Karaca, C. (2019). Çevre ve Kentleşme Politikası. Ekin
Basım Yayın
Karaman, S., Toprak, Z. (1988). Kent Yönetimi ve
Politikası. Anadolu Matbaacılık.
Karaman, S., & Gökalp, Z. (2010). Küresel Isınma
ve İklim Değişikliğinin Su Kaynakları Üzerine
Kent
Etkileri. Tarım Bilimleri Araştırma Dergisi, 3 (1),
59- 66.
Kaypak, Ş. (2013). Modernizmden Postmodernizme
Değişen Kentleşme. Küresel iktisat ve İşletme
Çalışmaları Dergisi, 2(4), 80-95.
Keleş, R. (2002). Kentleşme Politikası, İmge Kitabevi
Yayınları.

71
 Kentleşme, Sanayileşme ve Çevre

Keleş, R., Hamamcı C., & Çoban A. (2012). Çevre Topal, A. K. (2004). Kavramsal Olarak Kent Nedir
Politikası. İmge Kitabevi. ve Türkiye’de Kent Neresidir? Dokuz Eylül
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 6(1),
Özdemir, Z. ve Özekicioğlu, H. (2006). Kentleşme
276-294.
ve Çevre Sorunları, Süleyman Demirel Üniversitesi
İİBF Dergisi, 11(1), 17-30. Toprak, Z. (2012). Çevre Yönetimi ve Politikası. Albi
Yayınları.
Şen, G ve Özer, Y.E. (2018). Üniversite Öğrencilerinin
İklim Değişikliği ve Çevre Sorunları Konusundaki Tütengil, C. Orhan (1984). Azgelişmenin Sosyolojisi,
Farkındalıklarının Değerlendirilmesi: Dokuz Belge Yayınları.
Eylül Üniversitesi Kamu Yönetimi Örneği, BEÜ
Uğurlu, Ö. (2010). Kentlerin Tarihsel Gelişimi. Ö.
SBE Dergisi, 7 (1), 667-688.
Uğurlu, N.Ş. Pınarcıoğlu, A. Kanbak, M. Şiriner
T.C. Bayındırlık ve İskân Bakanlığı (2007). Kentleşme (Ed.), Türkiye Perspektifinden Kent Sosyolojisi
Alanında Sürdürülebilirlik Çözümlemesi: Çalışmaları içinde (ss. 60-61). Örgün Yayınevi.
Yaklaşımlar, Modeller, Temel Alanlar, Göstergeler,
UNFCCC (2007). Climate Change: Impacts,
Uygulama Örnekleri, Sürdürülebilir Kalkınmanın
Vulnerabilities and Adaptation in Developing
Sektörel Politikalara Entegrasyonu Projesi,
Countries. Boon: UNFCCC.
Kentleşme Tematik Grubu 2. Raporu, Ankara.
United Nations Environment Programme,
Talas, C. (1981). Toplumsal Politikaya Giriş, S
(2015b). Promoting Sustainable Human
Yayınları.
Settlement Development. http://www.unep.
Tekeli, İ. (2001). Modernite Aşılırken Kent Planlaması, org/Documents.Multilingual/ Default.asp?
İmge Kitabevi. DocumentID=52&ArticleID=55 (Erişim Tarihi:
10.03.2020).
Tekeli, İ. (2011). Kent, Kentli Hakları, Kentleşme ve
Kentsel Dönüşüm. İlhan Tekeli Toplu Eserleri-20, World Economic Forum (2018). The Global Risks
Tarih Vakfı Yurt Yayınları. Report, 13th Edition. (Erişim Tarihi: 13.03.2020)
http://www3.weforum.org/docs/WEF_GRR18_
Tetik, N., & Acun, A. (2015). Turizm Öğrencilerinin
Report.pdf.
Küresel Isınma ve İklim Değişikliği Algısı ve
Görüşleri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yılmaz, N. (2004). Farklılaştıran ve Ayrıştıran Bir
8 (41),1459- 1476. Mekanizma Olarak Kentleşme. Sosyal Siyaset
Konferansları Dergisi, 48, 250-267.

72
 Bölüm 4
Tarım ve Çevre

Geleneksel Tarımdan Modern Tarıma:

Tarım Tarihi Tarım ve Çevre Sorunları

1
öğrenme çıktıları

2
1 Tarımın gelişimi ve tarım tarihsel ilerlemesi, 2 Çevre kirliliğinin tarım üzerinde yaptığı
yeşil devrim ve tarımın çevre ile kurduğu etkiyi ve tarımın çevre kirliliği üzerine
ilişki hakkında bilgi edinme yaptığı etkileri açıklayabilme

Sürdürülebilir Kalkınma, Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar

3 4
Sürdürülebilir Tarım ve Biyoçeşitlilik (GDO)
3 Sürdürülebilirlik ve sürdürülebilir tarım 4 Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar
kavramları hakkında bilgi edinme hakkında bilgi edinme

5 Organik Tarım
5 Organik tarım hakkında bilgi edinme

Anahtar Sözcükler: • Çevre • Tarım • Yeşil devrim • Sürdürülebilir Tarım • Biyoçeşitlilik • Monokültür
• Organik Tarım • Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar (GDO)

74
Çevre Sosyolojisi

GİRİŞ risinde binlerce kişi kirli hava nedeniyle yaşamını

İnsan yerleşik hayata geçtiği günden itibaren
doğayı kendi istek ve ihtiyaçları doğrultusunda dö-
nüştürme çabasına girmiştir. Günümüze gelinceye
kadar yaşanılan bu doğa tahribatı ve çevre sorunları,
insanın doğayı dönüştürme mücadelesinin bir sonu-
cudur. Özellikle sanayi devrimi ve endüstrileşmenin
yaygınlaşması ile birlikte sınai üretimi küresel ölçek-
te artmasıyla ortaya çıkan çevre sorunları artık yok
sayılamayacak boyutlara ulaşmıştır. Bu sebeple gü-
nümüz toplumlarının çözüm bekleyen sorun alanla-
rı arasında en başta çevre sorunları gelmektedir.
Karşılaşılan çevre sorunları ekonomik, sosyal ve
siyasi boyutlu, sonuçları itibariyle çoklu ve etkile-
şimlidir. Toplumlar, karşılaştıkları çevre sorunları-
nı başlarda önemsememekte, maalesef sorunların
önemini ancak zorluklarla karşılaştıklarında kav-
rayabilmektedir. Sanayi üretiminin yoğun olduğu
Londra’da, 1952 yılının Aralık ayında bir hafta içe-
yitirmesi ölümcül çevre olaylarının ilk örneklerin-
dendir. Literatüre “Öldüren Sis” (The Killer Fog)
olarak geçen bu olay, kömür tozu ve toksik karı-
şımından oluşan yoğun bir sis yüzünden meyda-
na gelmiştir. Dört gün içerisinde binlerce kişinin
ölümüne neden olmuştur. Bu olaydan önce şehirde
yaşayan insanlar, hava kirliliğini şehir hayatının bir
parçası olarak görme eğiliminde iken hava kirliliği
gibi çevre sorunlarının insan sağlığına olan zararla-
rının farkına varılmış ve buna neden olan endüstri-
yel etkenleri sınırlamak ve yaşanabilir bir çevre için
mücadele etmek zorunda kalınmıştır.
internet
(https://www.britannica.com/event/Great-
Smog-of-London)

Resim 4.1 Ekolojik Kentler ve Yeşil Enerji

Çevre sorunlarının bir boyutu da tarımsal faaliyetlerde yaşanan değişikliklerden da yaşanan gelişmelerden
kaynaklanmaktadır. Dünyadaki açlıkla mücadele ve artan dünya nüfusuna yeterli gıda üretimi iddiasıyla,
İkinci Dünya Savaşı sonrasında kimyasal gübre, yabani ot ve haşere öldürücü ilaç kullanımı, tarımda makine-
leşme ve aşırı sulama ile birlikte daha sonraları “Yeşil Devrim” olarak adlandırılacak bir tarımsal üretim artışı
dönemi yaşanmıştır. Üretimi arttırabilmek için kullanılan kimyasal gübre oranı artmış ve 1970’lerin başında
dünya tarımsal üretiminin dörtte birinin kimyasal gübre kullanımından kaynaklandığı hesaplanmıştır. Kent-
lerdeki yoğunlaşmanın artması besin maddelerinin üretimi dünya nüfusunu besleyemez düzeyde kalması
olasılığını gidermek amacıyla tarımda makineleşme sonucu geleneksel tarımdan modern tarıma geçilmiştir
(Fotourechi ve Şahinöz, 2016: 31-33).
Bu bölümde çevre ve tarımın birbirleri üzerinde yarattıkları karşılıklı etkiler incelenecektir. Tarımsal
faaliyetlerin çevre bağlamında yarattığı sorunlar ve bu sorunların tarımdaki yansımaları ele alınacaktır.

75

Tarım ve çevre konusu beş ana başlık altında ir-
delenecektir. İlk bölümde tarımın tarihsel süreçte
gelişimi ve tarımda önemli dönüm noktaları ele
alınacaktır. İkinci bölümde tarımsal üretimin hem
etkilediği hem de etkilendiği çevre kirlilik çeşit-
leri incelenecektir. Sonraki bölümde ise yaşanan
bu çevre sorunlarıyla başa çıkmak için sürdürü-
lebilirlik perspektifini tarım başlığı ile ele almak
için sürdürülebilir kalkınma ve tarım konusu tar-
tışılacaktır. Sürdürülebilirlik bugün için oldukça
popülerleşen yaygın bir kullanım alanına sahiptir.
“Sürdürülebilirlik ve biyoçeşitlilik acaba kapitaliz-
min yol açtığı doğa tahribatlarını giderebilecek ve
kapitalizmin günümüzdeki durumu kurtarıcı bir
kavram mıdır?” sorusuna cevap aranarak sürdürü-
lebilirliğin çok boyutluluğuna değinilecektir. Dör-
düncü bölümde tarım mikrobiyoloji, biyokimya
ve genetiğin birlikte ortaya çıkardığı biyoteknolo-
jik devrim ile beslenen yeni bir teknolojik üretimi
yani Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar (GDO)
konusunu ele almaktadır. Son bölümde ise bütün
bu teknolojik ve genetik ilerlemelerin yarattığı baş
döndürücü etkiden uzaklaşılarak özellikle gelişmiş
ülkelerde artan sağlıklı gıda talebi ile birlikte “mo-
dern tarımdan-geleneksel tarıma” yönelerek “orga-
nik-ekolojik” tarım ve iyi tarım uygulamaları kav-
ramları konularımız arasında yer alacaktır.
GELENEKSEL TARIMDAN
MODERN TARIMA: TARIM TARİHİ
İnsanlık varoluşundan bu yana yaşamını sür-
dürdüğü doğayla çok boyutlu bir ilişki sürdürmek-
tedir. Tarım insanın doğal çevreye karşı gerçek-
leştirdiği üretken bir müdahaledir. Doğa ile insan
arasındaki ilk bağı kuran ve ilişkinin yönünü be-
lirleyen beslenme kaygısıdır. İnsan, neolitik devrim
ile toprağı ekip biçerek ve evcilleştirdiği hayvanları
yetiştirerek üretken yeteneğini ortaya koymuştur
(Şenel 1995:141.) Tarımsal uğraşı yaygınlaşıp yi-
yecek sağlayan kaynaklar güvence altına alındıkça
avcı ve toplayıcılığın göreli önemi giderek azalmış-
tır. Tarımla ilgili ilk köklü teknolojik ilerleme sayı-
lan karasaban, Cippola (1965:48)’ya göre tarımsal
alanları işlemek için önce öküz sonra atın koşum
kayışının kullanılmaya başlanması tarım teknikle-
ri için öncü gelişmelerdir. Karasabanın bulunması
ardından binek hayvanının çekiş gücünden ya-
rarlanılmasıyla insanlar daha geniş alanları işleme
olanağına kavuşmuştur. (Aktaran: Fotourehchi ve
Şahinöz, 2016:15-16) Childe tarıma geçişi doğa
76
Tarım ve Çevre
üstünde asalaklık yerine, doğayla etkin bir ortaklık
yapan bir devrim olarak adlandırır. (Childe, 2014:
63) Bir başka deyişle tarıma geçiş; “insanın peşin-
den koştuğu yiyeceği artık bizzat kendisinin üretmesi”
eylemi olarak tanımlanabilmektedir (Fotourehchi
ve Şahinöz, 2016:15-16).
Tarım insanın doğal çevreye karşı gerçekleştir-
diği üretken bir müdahaledir. Doğa ile insan
arasındaki ilk bağı kuran ve ilişkinin yönünü
belirleyen beslenme kaygısıdır. İnsan, neolitik
devrim ile toprağı ekip biçerek ve evcilleştir-
diği hayvanları yetiştirerek üretken yeteneğini
ortaya koymuştur.
Tarımsal verimlilik ve üretim üzerine doğrudan
etkisi bulunan sulama, tarımda teknolojik gelişme-
nin ilk adımlarından birisi olmuştur. Yaygın ve sü-
rekli sulama yerleşik yaşamı özendirirken, tarımsal
üretim miktarında çok önemli artışlara yol açmış-
tır. Sulamadaki bu gelişme evrelerinin her biri geniş
ve daha çeşitli topraklara ve iklimlere yayılmasına,
kültür mevsimlerinin uzamasına ve hasat dönemle-
rinin artmasına yol açmıştır (Childe, 2014:63-65;
Fotourehchi ve Şahinöz, 2016:16-18; Mazoyer ve
Roudar, 2009:159).
16. yüzyıldan itibaren deniz aşırı ülkeler ve
Avrupa’nın pek çok bölgesinde uygulanmaya baş-
lanılan nadassız tarım ile birlikte, 16 ve 18.yüzyıl
arasında tarımsal üretim ve verimlilik iki kat art-
mıştır. (Mazoyer ve Roudar, 2009: 411) Kapitalist
sistemin yaygınlaşması ile birlikte, tarımsal uğraşıda
temel amacın öz tüketimden kar maksimizasyonu-
na evrilmesiyle doğal kaynaklar tahripkâr bir şekilde
kullanılmaya başlanmıştır. Sanayi devrimi sonrası
kapitalizmin yaygınlaşması birlikte üretimde kar
motivasyonunun ön plana çıkmaya başlamıştır. Es-
kiden geçimlik tarım faaliyeti yapılmaktayken top-
rak artık “geçimlik ürün için değil de bir sermaye aracı
olarak satışından kar sağlanan üretim” aracı hâline
gelmiştir. (Fotourehchi ve Şahinöz, 2016:23).
Bir yandan toplumların yaşadığı zorluklara göre
şekillenen tarımsal ilerlemelerin devam edeceği
fikri savunulurken, diğer yandan da beslenme aç-
lık gibi konularda geleceğe dair karamsar görüşler
bulunmaktadır. Günümüze kadar çokça tartışılan
kötümser görüşler Thomas Robert Malthus’a aittir.
1789 yılında, nüfus bilimi için çok önemli kuralla-
ra imza atan çalışması, büyük yankılar uyandırmış
Çevre Sosyolojisi
ve birçok yeni tartışmaya neden olmuştur. Artan
nüfusun yeterli beslenme olanaklarının buluna-
mayacağını öne süren Malthus’dan bu yana doğal
kaynakların yetersizliği ve tükenebileceğine ilişkin
kötümser yaklaşımlar günümüze çevre sorunları
başlığında tartışılmaktadır.
Malthus Nüfus İlkesi Üzerine Bir Deneme (An
Essay on Thes Principle of Population) kitabı ilk kez
1978’de anonim olarak yayımlandı. Malthus ki-
tapta ekonomik sürdürülebilirliğe ilişkin modern
tartışmaların temelini oluşturacak düşünceleri ile-
ri sürmüştür. Malthus’a göre nüfus geometrik bir
oranda artmakta iken tarımsal üretim aritmetik bir
oranda artmaktadır. Nüfus ve tarımsal üretim artışı
arasındaki farklılık, üretim ve tüketim arasında git
gide artan bir fark yaratmakta ve toplumların bes-
lenebilirliğine zarar vermektedir (Malthus, 1798).
Malthus, tarımsal üretim ve nüfus artışı arasın-
daki dengesizliğin önüne geçebilecek ‘Koruyucu’
(Preventive) ve ‘Sınırlayıcı’ (Positive) olmak üzere
iki tür kontrol mekanizmasından söz etmektedir.
Koruyucu kontrol, günümüzdeki aile planlaması
gibi düşünülebilir. Doğum oranlarına sınırlama
getirmek, geç yaşta evlenmek ve dinsel nedenlerle
cinsellikten kaçınma ile nüfus artış hızının kontrol
edilebileceğini ileri sürmektedir. Nüfus artışını en-
gelleyebilecek sınırlayıcı etkenler ise kıtlık, hasta-
lıklar ve savaşlardır. Yukarıda sözü edilen tüketim
ve mevcut kaynaklar arasındaki dengesizlik olağa-
nüstü arttığında her iki kontrol sistemi de devreye
girer ve tüketici oranı kaynak oranının gerisinde
kalana kadar bu sistemler işlev görmeye devam
etmektedir. Ama tüketici ya da nüfus, sayısı kat-
lanarak artacağından belirli bir dönem sonra aynı
Resim 4.2 Tarım alanı
döngü tekrar ortaya çıkacaktır Malthus’un bu tutu-
mu oldukça kötümser bulunmuş ve hatta, kendisi
felaketçi ekonomist ya da felaket tellalı gibi isim-
lerle anılmıştır. Malthus’un çağdaşı olan Ricardo’da
(1817) ‘azalan marjinal verimlilik’ kavramını Malt-
husçu bakış açısıyla birleştirmiş ve tarımla uğraşan
kişilerin nüfus artışı sebebiyle daha sınırlı mekan-
larda yoğun yöntemlerle tarım yapmak zorunda
kalacağını ve daha fazla ürün elde etmek istedikleri
halde bunun artan nüfus oranı karşısında pek de
bir anlamı olmayacağını savunmuştur. Üretim art-
sa bile, tüketimin ya da nüfusun katlanarak artması
bu artışı etkisiz hâle getirmekte ve bazı ekonomist-
ler bu durumu Malthusçu felaket olarak adlandır-
maktadırlar (Mazı ve Tan, 2009).
Malthus’a göre dünya nüfusu geometrik bir
şekilde(2,4,8,16…) artarken; besin madde-
lerinin üretimi ancak aritmetik bir biçimde
(2,3,4,…) artmaktadır. İşte bu artışlar arasın-
daki fark nedeniyle yüzyıl sonunda nüfus ar-
tışı ile besin maddelerinin üretimi arasındaki
dengeyi tartışarak dünyada er ya da geç açlık
sorunun ortaya çıkacağını öne sürer.
Malthus’un yaklaşık 200 yüzyıl önce ortaya at-
tığı “tarımsal üretim artış hızının nüfus artış hızının
gerisinde kalacağı” öngörüsüne dayalı “kötümser”
görüş tarımda sağlanan verimlilik artışlarıyla boşa
çıkarılmıştır. Ancak bu başarı insanlığın önüne gü-
nümüzde “çevre sorunu” gibi çok büyük bir mali-
yet koymuştur (Fotourehchi ve Şahinöz, 2016: 24).
77

Tarımda Yeşil Devrim
Sanayileşmenin 19. yüzyılın sonlarından itiba-
ren yaygınlaşması ve teknolojik ilerlemeler ile bir-
likte tarım aletlerinde yenilikler ve makineleşmede
bir artış gerçekleşmiştir. Birinci Dünya Savaşı son-
rasında kimyasal gübrelerin ortaya çıkışı ve tarımda
kullanılmaya başlanılması ile birlikte tarımsal üre-
timde hafif bir artış yaşanmıştır. Ancak bu artış ye-
rel ölçekte kalmış ve dünya geneline yansımamıştır.
1960’lı yıllardan itibaren Modern Tarım Dev-
riminin geniş çaplı modernleşme-makineleşmesi
Yeşil Devrim olarak tanımlanmaktadır. Pirinç, mı-
sır, buğday soya gibi güçlü randıman potansiyeline
sahip bazı çeşitlerin ve bazı büyük ihracat ekimle-
rinin seleksiyonuna, kimyasal gübrelere, iyileştirme
ürünlerine sulama suyundan drenajdan yararlan-
maya dayanan Yeşil devrim, bazı elverişli bölge-
lerde, bu yeni üretim araçlarına sahip olabilecek
durumda olan tarımcılar tarafından benimsendi.
Birçok ülkede devletin tarım fiyat destekleri, girdi
sübvansiyonları, tarım kredileri ve sulama, drenaj
ve ulaşım alt yapılarına yatırım politikalarıyla bu
devrimin yayılmasını büyük ölçüde kolaylaştırmış-
tır (Mazoyer ve Roudar, 2009: 15).
İkinci Dünya Savaşından sonra, Ford ve Roc-
kefeller Vakıfları gibi Amerikan vakıflarınca finans
desteği sağlanan uluslararası tarım araştırma mer-
kezleri, yüksek verimliliğe sahip pirinç, buğday,
mısır ve soya çeşitlerini seçerek bunları yüksek
içerikli gübre ve işlem ürünleri ile birlikte kulla-
narak deneysel tarım istasyonlarında uygun ekim
metotları geliştirdiler. 1960 ve 1970’li yıllarda, bu
çeşitlerin ve ekim metotlarının Asya, Latin Ame-
rika ve Afrika’ya kullanılması ile bu ülkelerde elde
edilen tohum ve mahsul miktarlarında önemli ar-
tışlar gerçekleşti. Tarımda makineleşmenin artması,
kimyasal gübre ve haşere öldürücü ilaçlar kullanımı,
yüksek verimli tohum çeşitlerinin kullanılması, daha
fazla sulama yapılması ile birlikte gelişmekte olan
ülkelerde tohum ve mahsul miktarlarında gerçekle-
şen bu artışa Yeşil Devrim denilmektedir (Tauger,
2011: 152). Yeşil Devrim ile birlikte, 1960-1985
yılları arasında gelişmekte olan ülkelerde toplam
gıda üretimi iki kat artmıştır (Patel, 2013).
Yeşil devrim ile birlikte, yukarıda belirtilen ta-
rım ürünlerinde bir artış olmuş olsa da bu devrim-
lerin kullanıldığı bölgelerde konvansiyonel üretim
araçlarının yoğun kullanımıyla verimlilik artışının
daha fazla artırılması zor gözükmektedir. Aslında
birçok yerde toplum, sağlık ve ekoloji için ciddi
sakıncalar yaratan kullanım yanlışlıkları ortaya çık-
mıştır. Kimyasal mücadele ilaçlarının toprakta, ye-
78
Tarım ve Çevre
raltı ve yerüstü sularında, bitkiler ve havada kalıcı
kirlilik ve tahribata yol açması, çevresel kirliliklerin
boy göstermesi, sağlıklı ve nitelikli gıdanın zarar
görmesi, üretimlerin aşırı yoğunlaşması, toprakla-
rın bozulması, aşırı sulama pratikleri insan, hayvan
ve çevre sağlığını ciddi biçimde tehdit etmeye baş-
lamıştır. Mazoyer ve Roudar’a (2009:19) göre bu
koşullarda çevrenin ve tarımın dolayısıyla gıdanın
niteliğini korumak için yeni verimlilik artışı anla-
mında ilerleyen bu üretim araçlarının kullanımına
kısıtlama getirmek gerekmektedir.
Tarımda makineleşmenin artması, kimyasal
gübre ve haşere öldürücü ilaçlar kullanımı,
yüksek verimli tohum çeşitlerinin kullanıl-
ması, daha fazla sulama yapılması ile birlikte
gelişmekte olan ülkelerde tohum ve mahsul
miktarlarında gerçekleşen bu artışa Yeşil Dev-
rim denmektedir (Tauger, 2011:152).
Tarım ve Monokültür
Yeşil Devrim ile birlikte makineleşmenin art-
ması, mahsul çeşidindeki iyileştirmeler, sulamanın
artması, gübre, yabani ot ve zararlı böceklerle mü-
cadelede kullanılan tarım kimyasallarındaki geliş-
meler ile birlikte artan tarımsal üretim, tek tip ürün
ekiminin (monokültür) yaygınlaşmasına neden
olmuştur. Aynı arazide her yıl aynı bitki türünün
üretilmesi anlamına gelen tek tip ürün ekiminin
yaygınlaşması ile birlikte ürün çeşitliliği azalma
eğilimi göstermektedir. Çiftlikler günümüzde sayı-
ca daha az, daha geniş arazilere sahip, uzmanlaşmış
ve sermaye yoğun hâle gelmiştir.
Besin, enerji, su ve atık döngüleri doğal bir eko-
sistemde olduğu gibi kapalı olmaktan ziyade daha
açık hâle gelmiştir. Çiftliklerde üretilen önemli
miktarda ürün kalıntısı ve gübre olmasına rağmen,
besin maddelerinin geri dönüşümü gittikçe zorlaş-
maktadır. Hayvansal atıklar, besin geri dönüşüm
sürecinde ekonomik olarak toprağa geri verilemez,
çünkü üretim sistemleri coğrafi olarak döngüyü
tamamlayacak diğer sistemlerden uzaktır. Birçok
alanda tarımsal atık bir kaynak olmaktan ziyade bir
yükümlülük hâline gelmiştir.
Tarımsal ekosistemlerin zararlılarına karşı is-
tikrarsızlık ve duyarlılığın bir kısmı, uzman bitki
otçulları için yoğun kaynaklara sahip olan ve zarar-
lıların göç edebileceği alanları arttıran geniş ürün
mono kültürlerinin benimsenmesi ile bağlantılı
Çevre Sosyolojisi

olabilir. Bu basitleştirme doğal düşmanlar için çev-
resel fırsatları da azaltmıştır. Sonuç olarak, zararlı
salgınlar sıklıkla çok sayıda göçmen zararlı, inhibe
edilmiş yararlı böcek popülasyonları, uygun hava
koşulları ve hassas ekin aşamaları eşzamanlı olarak
meydana geldiğinde ortaya çıkar.
Mono Kültürleri sübvanse etme ihtiyacı, pestisit
ve gübre kullanımında artış gerektirir. Ancak uygu-
lanan girdilerin kullanım verimliliği azalır ve çoğu
kilit üründe mahsul verimleri dengelenir, hatta
bazı yerlerde verimler aslında düşüştedir. Bazıları,
mevcut çeşitlerin maksimum verim potansiyeline
yaklaşıldığından verimlerin dengelendiğine, bu ne-
denle genetik mühendisliği uygulanarak mahsulün
yeniden tasarlanması gerektiğini vurgular. Tarımın
ekoloji üzerindeki etkisini inceleyen agro ekolojist-
ler ise, dengelenmenin tarımın üretken tabanının
sürdürülemez uygulamalar yoluyla sürekli erozyo-
na uğraması nedeniyle olduğuna inanmaktadır (Al-
tieri ve Rosset, 1996).
Aynı arazide her yıl aynı bitki türünün üre-
tilmesi anlamına gelen tek tip ürün ekiminin
yaygınlaşması ile birlikte ürün çeşitliliği azal-
ma eğilimi göstermesine Monokültür denir.

Öğrenme Çıktısı
1 Tarımın ortaya çıkışı ve tarım tarihindeki önemli dönemleri ve tarımda yeşil devrim ve
sonrasında tarımda yaşananları açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Kendi hayatınızla bugünkü

tarımsal üretimin arasında
bir ilişki kurabileceğiniz alan-
Tarımda modern uygulama-
lar bulunmakta mıdır, ya da
lar olarak tanımlanan bir dizi Sizce Türkiye’de tarımsal
tarımsal üretimin bir süre-
çalışmanın sonucunda günü- üretimin yapısı nasıldır? Ar-
cinde bulunmanın önemini
müzde ürün çeşitliliği nasıl kadaşlarınızla tartışınız.
size nedir? E. Güreşçi (2014).
bir değişim göstermiştir?
Kırsal Göç, Tarım ve Toplum
Üzerine Köşede Kalan Yazılar
kitabını inceleyiniz.

TARIM VE ÇEVRE SORUNLARI

Çevre sorunlarının büyük bölümü, doğanın yanlış ve kötü kullanılması sonucu doğal dengenin bozulması
ile ilgilidir. Tarımsal üretimde kullanılan toprak ve su faktörlerinden dolayı çevreyle doğrudan bağlantılıdır.
Çevre kirliliğinin tarım üzerinde olumsuz etkilerinin yanında tarımın da çevre üzerinde olumsuz etkileri bulun-
maktadır. Çevre sorunları; İnsanların sonradan oluşturduğu çevrenin, doğal çevreye etkileri ile yapay çevrede var
olan olumsuzluklar ve her iki çevrede de görülen sorunlar olarak tanımlanmaktadır (İnançlı, 2018:34).
Tarımın 1950’li yıllardan sonra mekanizasyonu ve gübre kullanımının yaygınlaşması üretim fazlası
yaratmaktadır. Bu durum tarımın endüstrileşmesi olarak tanımlanmaktadır. Artan kimyasal kullanımı
toprak, hava, su kirliliği gibi yeni çevre kirliliklerine neden olmaktadır. Çevre sorunları birdenbire ortaya
çıkmamış, zaman içerisinde birikerek varlığını duyurmuştur. Önceleri doğanın kendini yenileyeceği kanısı
hâkim iken görülmüştür ki doğa tamamen kendini yenileyememekte ve çevre sorunları günden güne arta-
rak tehlikeli boyuta gelmektedir. Sanayileşmenin yarattığı endüstriyel kirlilik, hızla artan nüfus, göç ve çar-
pık kentleşme bir taraftan devam ederken diğer taraftan toprak su ve hava kirliliği, sera gazı emisyonlarının
yükselmesine, ozon tabakasının incelmesine, küresel ısınma ve iklim sorunları, doğal bitki örtüsünün ve

79
 Tarım ve Çevre

canlıların yok olmasına neden olmaktadır. Tarım kesimi ile ilgili çevre sorunları endüstriyel tarıma geçişle
yani üretimde kar amacının ön plana çıkıp piyasaya yönelik ürün üretiminin teşvik edilmesiyle beraber
ortaya çıkmaya başlamıştır. Ticari gelişme, sanayileşme çabaları ve kentleşme gibi dış etkilerle tarımda
geçimlik üretimden pazar için üretime geçiş söz konusu olmuştur. Tarımda suni gübre ve tarım ilacı gibi
yüksek girdi kullanımı içeren konvansiyonel/ekstansif tarım uygulamaları mevcut dünya tarımının sürdü-
rülemezliğine katkıda bulunmuştur (Reijntjes ve diğerleri, 1992).
Tarımda endüstrileşme ile birlikte artan yoğun tarım uygulamaları, artan suni gübre ve haşere öldürücü
kimyasalların kullanımı, makineleşmenin artması beraberinde çevresel birtakım sorunlar getirmiştir. Tarım-
da kullanılan sentetik haşere öldürücü tarım ilaçları pestisitler topraktan yer altı sularına sızmak ya da gıda
maddelerinde bulunmak suretiyle insanların ve tabiattaki
diğer canlıların ölümüne neden olabilmektedir. Toprağın
üst katmanında biriken kimyasal kalıntıları, erozyon yoluy- Çevre sorunları; İnsanların sonradan oluş-
la dağılabilmektedir. Tarım, dünyada en fazla su tüketimi- turduğu çevrenin, doğal çevreye etkileri ile
ne neden olan faaliyettir. Aynı zamanda yeraltı ve yerüstü yapay çevrede var olan olumsuzluklar ve
su kaynaklarında nitrat ve amonyak kirliliği oluşması gibi su her iki çevrede de görülen sorunlar olarak
kaynaklarında kirliliğe ve atmosfere sera gazı, metan ve nitröz tanımlanmaktadır (İnançlı, 2018:34).
oksit (azot oksit) salınımına neden olmaktadır (FAO, 2003).

Tablo 4.1 Tarımın Küresel Sera Gazı ve Diğer Emisyonlardaki Payı

GAZ Karbondioksit Metan Azot Oksit Nitrik Oksit Amonyak
Temel Etkisi İklim İklim İklim Asitlendirme Asitlendirme
Değişikliği Değişikliği Değişikliği Sudaki Azot ve
Fosfatın Artması
Tarımsal Sebep Arazi Kullanımı Geviş getiren Besicilik Biyokütle/ Besicilik (Toprağa
Değişikliği, Hayvanlar (15) (Toprağa atılan Canlı Kütle atılan hayvan
Özellikle hayvan gübresi Yakmak (13) gübresi dahil) (44)
(Küresel toplam
Ormansızlaştırma dahil) (17)
emisyona etkisi %)

Pirinç Mineral Suni Hayvansal Mineral Gübreler

Üretimi (11) Gübreler (8) ve Mineral (17)
Gübreler (2)

Biyokütle/Canlı Biyokütle/Canlı Biyokütle/ Canlı

Kütle Yakmak (7) Kütle Yakmak (3) Kütle Yakmak (11)
Tarımsal Emisyonun
İnsan Kaynaklı
15 49 66 27 93
Toplam Emisyona
Etkisi
Tarımsal Emisyon Sabit ya da Pirinç 35-60% Hayvancılık: %60
Değerinde 2030 Düşme Üretiminden Artış Yükselme Beklentisi
yılına kadar Beklentisi Kaynakalan:Sabit
Beklenen Değişiklik ya da Düşme
Beklentisi

Hayvancılık:%60
Yükselme
Beklentisi
Kaynak: FAO (2003)

80
Çevre Sosyolojisi
İklim Değişikliği
İklim değişikliği ve tarım, her ikisi de dünya
çapında gerçekleşen ve birbiriyle ilişkili süreçlerdir.
Küresel ısınmanın, sıcaklık, yağış ve buzul akıntısı
dâhil olmak üzere tarımı etkileyen koşullar üze-
rinde önemli etkileri olacağı öngörülmektedir. Bu
koşullar, biyosferin insan nüfusu ve evcil hayvanlar
için yeterli gıda üretme kapasitesini belirler. Artan
karbondioksit seviyelerinin mahsul verimi üzerin-
de hem faydalı ve hem de zararlı etkileri olacaktır.
Küresel iklim değişikliklerinin tarım üzerindeki
etkilerinin değerlendirilmesi, tarımsal üretimi en
üst düzeye çıkarmak için çiftçiliği doğru bir şekilde
tahmin etmeye ve adapte etmeye yardımcı olabilir.
İklim değişikliğinin tarımsal üretim üzerindeki net
etkisi belirsiz olmasına rağmen, tek tek ürünler için
uygun büyüme bölgelerini değiştirmesi muhtemel-
dir. Bu coğrafi kaymaya uyum, önemli ekonomik
maliyetler ve sosyal etkiler içerecektir.
Aynı zamanda, tarımın öncelikle karbondiok-
sit, metan ve azot oksit gibi sera gazlarının üreti-
mi ve salınması yoluyla iklim değişikliği üzerinde
önemli etkiler yarattığı gösterilmiştir. Ayrıca, top-
rak işleme, gübreleme ve böcek ilacı uygulamaları-
nı uygulayan tarım, hava, su ve toprak kalitesini ve
biyolojik çeşitliliği etkileyen amonyak, nitrat, fos-
for ve diğer birçok pestisidi de serbest bırakır. (Petit
ve Van der Warf, 2002)
Tarım ayrıca Dünya’nın toprak örtüsünü de
değiştirir, bu da ısıyı ve ışığı emme veya yansıt-
ma yeteneğini değiştirerek radyasyona zorlamaya
katkıda bulunur. Ormansızlaşma ve çölleşme gibi
arazi kullanım değişikliği, fosil yakıtların kullanı-
mıyla birlikte, başlıca antropojenik karbondioksit
kaynaklarıdır; tarımın kendisi, dünya atmosferinde
artan metan ve azot oksit konsantrasyonlarına bü-
yük katkıda bulunmaktadır. (Monteny ve diğerle-
ri, 2006) Metan emisyonlarının çoğu hayvancılık,
özellikle de sığır ve domuz gibi geviş getiren hay-
vanların kullanımından kaynaklanmaktadır.
İklim değişikliğinin tarımı etkileyen bir başka
boyutu da orman alanlarının tarım arazisi olarak
mera veya ekin arazisi açmak için ormanların kesil-
mesi anlamında kullanılan ormansızlaştırmadır. Or-
mansızlaşma, dünyadaki ormanları dünya çapında
geniş çapta temizliyor ve birçok arazi hasarına neden
oluyor. Ormansızlaşma milyonlarca tür için habitat
kaybına neden olur ve aynı zamanda iklim değişik-
liğinin itici gücüdür. Ağaçlar karbon lavabosu gibi
davranır: atmosferden istenmeyen bir sera gazı olan
karbondioksiti emer. Ağaçların çıkarılması atmosfe-
re karbondioksit salar ve havada artan karbondioksit
miktarını emmek için daha az ağaç bırakır. Ağaçlar
ormanlardan çıkarıldığında, artık gölge olmadığı
için topraklar kuruma eğilimindedir ve su buharı-
nı çevreye geri döndürerek su döngüsüne yardımcı
olacak yeterli ağaç yoktur. Hiçbir ağaç olmadan, bir
zamanlar orman olan manzaralar potansiyel olarak
çorak çöller hâline gelebilir. Ağaçların çıkarılması da
sıcaklıkta aşırı dalgalanmalara neden olur.
Toprak Kirliliği
Toprak kalitesinin farklı sebeplerle düşmesine
toprak dejenerasyonu/ toprak bozunumu adı verilir.
Topraklar dünyanın biyolojik çeşitliliğinin büyük bir
çoğunluğunu barındırmaktadır. Sağlıklı toprak, gıda
üretimi ve yeterli su temini için gereklidir. Toprak
bozulmasının ortak özellikleri tuzlama, su basması,
sıkıştırma, pestisit kontaminasyonu, toprak yapı ka-
litesinde azalma, doğurganlık kaybı, toprak asitliği,
alkalinite, tuzluluk ve erozyon olabilir. Toprak eroz-
yonu üst toprağın su, rüzgâr veya tarım faaliyetleri
tarafından yıpranmasıdır. Toprağın üst katmanı çok
verimlidir, bu da ürün yetiştiren çiftçiler için değerli
kılar. Toprağın bozulmasının, toprağın mikrobiyal
topluluğunu etkileyen ve besin döngüsünü, haşere
ve hastalık kontrolünü ve toprağın kimyasal dönü-
şüm özelliklerini değiştirebilen biyolojik bozulma
üzerinde büyük bir etkisi vardır.
Toprak ekolojik sistemin temelidir. Artan nüfus
ile besin ihtiyacı artmıştır. Nüfusun artması ile bir-
likte kentler plansız bir şekilde genişlemiştir. Kent-
sel atıklar ve plansız kentleşme, tarımda aşırı ilaç
kullanımı, hayvancılık atıkları, sanayi ve madencilik
atıkları ve arıtılmamış kirli suların tarım arazisin-
de sulama suyu olarak kullanılması sonucu oluşan
kirlilik gibi birçok sebepten dolayı toprak kirliliği
oluşmaktadır. Toprağın kirlenmesi ile toprağın ve-
rimi, arazi kaybı, ürünler ve insan sağlığı olumsuz
etkilenmektedir. Artan nüfus artışıyla birlikte tarı-
ma daha fazla ihtiyaç duyulmaktadır; ancak plan-
sız kentleşme ile tarım arazilerine yerleşim yerleri
kurulmaya başlanmıştır. Dünya Sağlık Örgütü, her
yıl üç milyondan fazla kişinin pestisit zehirlenme-
sinden dolayı hastaneye kaldırıldığı tahmin etmekte
ve milyonlarca kişinin erken ölümü ile sonuçlan-
dığını belirtmektedir (UN Environment, 2017).
Türkiye’de ise satılan pestisit miktarı bilinmesine
rağmen hangi arazide ne kadar kullanıldığına dair
veri bulunmamaktadır (TMMOB, 2018).
81
 Tarım ve Çevre

Tablo 4.2 Türkiye’de toprak kirliliğine neden olan etkenler ve en çok etkilenen bölgeler
Vahşi Depolanan Evsel Atıklar Türkiye Geneli
Plansız Kentleşme Trabzon, Zonguldak, Niğde
Tarımda Aşırı İlaç Kullanımı Kahramanmaraş, Malatya, Isparta
Aşırı Gübre Kullanımı Malatya, Amasya
Sanayi Atıkları Bursa, Kocaeli, Tekirdağ
Madencilik Atıkları Zonguldak, Eskişehir
Arıtılmamış Kirli Suların Tarım Arazisinde Türkiye Geneli
Kaynak: http://www.cmo.org.tr/resimler/ekler/0d4a5b926c005a6_ek.pdf

Çevre Mühendisleri Odasının 2018 Dünya Çevre Günü Türkiye Raporu’na göre Türkiye’de toprak
kirliliğinin neden olan etkenler;
• Sanayi kaynaklı atıklar
• Madencilik atıklar
• Evsel atıklar
• Plansız kentleşme
• Aşırı gübre kullanımı
• Aşırı tarım ilacı kullanımı
• Hayvancılık atıkları
Ayrıca tarımda sulamanın yol açtığı sorunlar arasında, yeraltı sularının aşırı kullanımı nedeniyle
tükenmesi yer almaktadır. Ayrıca, tarım arazilerinin aşırı sulanması sonucunda çoraklaşma/tuzlanma
ve erozyon nedeniyle toprak yapısının bozulması meydana gelmekte, bu durum da verim kaybına
neden olmaktadır.
Çevreye dair bir taraftan yaşanan kirlilikler ve doğanın tahribatı ele alınırken diğer taraftan geli-
şen teknoloji yeni bir dönem başlatmıştır, ilk kez 1995 yılında mısır ekiminde Genetiği Değiştirilmiş
Organizmalar kısaca GDO’lu üretime başlanmıştır. Bu dönemde alternatif üretim yöntemleri de gün-
deme alınmış ve organik tarım üretimi ve tüketimi dünya genelinde ilgilenilen bir konu olmuştur.
Bu karşılaşılan sorunların kabul edildiği insan-doğal çevre
ilişkilerinde bir uzlaşı döneminin kapılarını aralamak pek
de kolay olmamış ve tüm bunları kapsayan “sürdürüle- Toprak kalitesinin farklı sebeplerle düş-
bilirlik” kavramı literatürde yerini almış ve yaygınlaşmış- mesine toprak dejenerasyonu / toprak bo-
tır. Sürdürülebilirliğin tüm boyutları sosyal, ekonomik ve zunumu adı verilir.
çevresel etkileri de ülkelerin gündeminde yer almış ve hâlâ
devam etmektedir.

82
Çevre Sosyolojisi

Öğrenme Çıktısı
2 Çevre kirliliğinin tarım üzerinde yaptığı etkiyi ve tarımın çevre kirliliği üzerine yaptığı
etkileri açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Çevre kirliliğinin tarımsal

üretimi etkileyecek boyutta
Günümüzde görülen çevre
olduğunda bugün kentler- Çevre kirliliğinin yarattığı
kirliliklerinin iklim deği-
de beslenme ve gıda ihti- etkilerin gündelik hayatını-
şikliği ve toprak kirlenmesi
yacı nasıl temin edilir? S. zı nasıl etkilediğini arkadaş-
tarım üzerinde nasıl etkiler
Kunt’un (2015), Küba’da larınızla paylaşınız.
yaratır?
Sürdürülebilir Kent Tarımı
kitabını inceleyiniz.

SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA, ihtiyaçlarını karşılayan gelişme” olarak tanımlan-

SÜRDÜRÜLEBİLİR TARIM VE
BİYOÇEŞİTLİLİK
Sürdürülebilir kalkınma, çevre sorunlarının en
önemli kavramlarından biri olarak karşımıza çıkmak-
tadır. Kavramın tanımı tarih içerisinde değişmekle
birlikte kullanımı Ricardo ve Malthus gibi klasik ik-
tisatçılara kadar gitmektedir. Ricardo, toprak ve do-
ğal kaynakların sınırlılığından bahsetmekte, Malthus
ise hızlı nüfus artışından yola çıkarak büyümenin
bir sınırı olduğunu ve bu sınırlara ulaşıldıktan son-
ra büyümenin mümkün olmayacağını belirtmekte-
dir. Sürdürülebilir Kalkınma, gelişimin korunması
ve devamlılığının sağlanması anlamına gelmektedir.
90’lı yıllardan itibaren, sürdürülebilir kalkınma ile il-
gili yetmişin üzerinde tanımlama bulunduğu tahmin
edilmektedir (Holmberg ve Sandbrook, 1992:19-38).
Zaman içerisinde farklı tanım ve yorum kaza-
nan sürdürülebilir kalkınma kavramı, 1984 yılın-
da Birleşmiş Milletler tarafından uzun vadeli çevre
stratejileri belirlemek amacıyla oluşturulan Dünya
Çevre ve Kalkınma Komisyonu (World Commisi-
on on Environment and. Development) tarafından
yayımlanan Ortak Geleceğimiz (WCED, 1987)
isimli raporda geniş kullanım alanı bulmuştur.
Norveç Eski Başbakanı Harlem Brundtland’ın ko-
misyon başkanı olması sıfatıyla daha çok Brund-
tland Raporu olarak bilinen raporda sürdürülebi-
lir kalkınma; “Gelecek nesillerin kendi ihtiyaçlarını
karşılama yeteneğinden ödün vermeden günümüzün
mıştır (WCED, 1987). Brundtland Raporu ile bir-
likte sürdürülebilir kalkınma kavramı, uluslararası
kalkınma düşünce siyasi arenasına ciddi bir şekilde
eklenmiştir. Dünyada geniş yankılar uyandıran ra-
porda, karar vermede ekonomik ve ekolojik düşün-
celeri bütünleştirmenin sürdürülebilir kalkınma
stratejisinin ana teması olduğu vurgulamaktadır.
Gelecek nesillerin kendi ihtiyaçlarını kar-
şılama yeteneğinden ödün vermeden gü-
nümüzün ihtiyaçlarını karşılayan gelişme-
ye Sürdürülebilir Kalkınma denir.
Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu tarafın-
dan ortaya konulan kritik hedefler ile gelecekte sür-
dürülebilir kalkınma için sağlanması gereken, bü-
yük bir genişlik ve aktivite ölçeği kapsayan koşullar
aşağıdaki özetlenmiştir:
Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu tara-
fından Sürdürülebilir Kalkınma için tanımla-
nan kritik hedefler ve gerekli koşullar: Kaynak:
(WCED, 1987)
Kritik Hedefler
• Büyümeyi Canlandırmak
• Büyümenin Kalitesini Değiştirmek
• İş, yiyecek, enerji, su ve sanitasyon için te-
mel ihtiyaçların karşılanması

83

• Kaynak tabanını koruma ve geliştirme
• Sürdürülebilir bir nüfus seviyesinin sağlanması
• Teknolojiyi ve risk yönetimini yeniden yön-
lendirmek
• Karar verme sürecinde çevre ve ekonomiyi
birleştirmek
Sürdürülebilir Kalkınma için Gerekli Koşullar
• Karar verme sürecine vatandaşların etkili
katılımını sağlayan politik bir sistem,
• Uyumsuz büyümeden kaynaklanan gerilim-
lere çözüm sağlayan ekonomik bir sistem
• Kalkınma için ekolojik temelli koruma yü-
kümlülüğüne saygı duyan bir üretim sistemi
• Sürdürülebilir ticaret ve finans modellerini
destekleyen teknolojik bir sistem
• Sürdürülebilir ticaret ve finans modellerini
destekleyen uluslararası bir sistem
• Esnek ve kendi kendini düzeltme kapasite-
sine sahip bir idari sistem
Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu tarafın-
dan tanımlanan kritik hedefler ve koşullar incelen-
diğinde, ekonomik kalkınmaya öncelik verilmekle
birlikte çevre sorunlarının genel kabul gördüğü ve
küresel ölçekte bu sorunların çözümü amacıyla ku-
rulması gerekli görülen sistemlerin tanımlandığı
görülmektedir.
Dünya Çevre ve Kalkınma Komisyonu Rapo-
runu takip eden 1992 yılında Rio de Janerio’da
gerçekleşen, Rio Konferansı ya da Dünya Zirvesi
(Earth Summit) olarak da bilinen Birleşmiş Millet-
ler Çevre ve Kalkınma Konferansı (United Nations
Conference on Environment and Development),
gelecekte sürdürülebilir kalkınmaya yönelik eylem
gündeminin ilkelerini tanımlamak temel amacıy-
la üye ülkeler temsilcileri ve sivil toplum örgütleri
temsilcilerinin katılımıyla gerçekleştirilmiştir. Kon-
ferans çalışmaları sonucunda beş temel belge ortaya
çıkmıştır;
• Rio Deklarasyonu,
• Gündem 21,
• Orman İlkeleri,
• İklim Değişikliği Sözleşmesi ve
• Biyolojik Çeşitlilik Sözleşmesi.
Rio Deklarasyonunun başlangıç kısmında,
dünyayı ve herkesin ortak çıkarını koruyacak bir
çevre-kalkınma sistemi üzerinde uzlaşılması gereği
vurgulanmıştır. Sürdürülebilir Kalkınma ile ilgili
84
Tarım ve Çevre
olarak Deklarasyon’da yer alan ilkeler aşağıda özet-
lenmiştir (Rio Declaration, 1992):
• Sürdürülebilir kalkınma ilkesinin odak
noktasını oluşturan insanlar doğa ile uyum-
lu, sağlıklı ve üretken bir yaşam hakkında
sahiptir.
• Devletler egemenlik haklarını kullandıkları
alanın dışına çevresel zarar vermemeye dik-
kat etmelidir.
• Kalkınma hakkı, bugünkü ve gelecek kuşak-
ların kalkınma ve çevre gereksinimleri ara-
sında denge kurularak gerçekleştirilmelidir.
• Sürdürülebilir kalkınma gerçekleştirilirken,
çevrenin korunması bağımsız olarak ele
alınmamalı, kalkınma süreciyle bütünleşti-
rilmelidir.
• Çevre sorunlarının çözümü tüm tarafların
katılımıyla olacağından, katılımcı yöntem-
ler tercih edilmelidir.
• Tüm dünyada sürdürülebilir kalkınmayı
gerçekleştirecek ekonomik büyümeyi sağ-
lamak için, devletler uluslararası ekonomik
sistemi harekete geçirmelidir.
• Barış, kalkınma ve çevre koruma birbirine
içten bağlıdır ve ayrılmamalıdır.
Rio Deklarasyonu, Dünya Çevre ve Kalkınma
Komisyonu raporu ile paralel bir şekilde, ekono-
mik kalkınma ve büyümenin sürdürülebilirliğini,
çevre ile uyumlu politikalar izlenmesi şartına bağ-
lamaktadır. Politikaların oluşturulması sürecinde
tüm aktörlerin katılımı öngörülmektedir.
Gündem 21, Dünya Zirvesi sonunda küresel bir
sürdürülebilir kalkınma hedefine ulaşabilmek için
hazırlanan bağlayıcılığı bulunmayan, dört temel
bölümden oluşan bir eylem planıdır (Keleş, Ha-
mamcı ve Çoban, 2012:456). Sosyal ve Ekonomik
Boyutlar başlıklı birinci bölümde, karar verme süre-
cinin, özellikle gelişmekte olan ülkelerdeki yoksul-
lukla mücadele, tüketim alışkanlıkların değiştiril-
mesi, sağlık koşullarının geliştirilmesi, demografik
hareketler ve sürdürülebilirlik, sürdürülebilir insan
yerleşimlerinin oluşturulmasına yönelik olması ge-
rektiği belirtilmektedir. Kalkınma İçin Kaynakların
Korunması ve Yönetimi başlıklı ikinci bölümü, at-
mosferin korunması, ormansızlaşma ile mücadele,
hassas çevrelerin korunması, biyolojik çeşitliliğin
korunması, biyoteknolojinin kirlilik ve radyoaktif
atıklar açısından duyarlı yönetilmesi gibi amaçlar
ortaya koymaktadır. Üçüncü bölüm Etkin Grup-
Çevre Sosyolojisi

ların Rollerinin Güçlendirilmesi, gençlerin, kadınların, Sivil Toplum Örgütlerinin, Yerel Yönetimlerin,
İşçilerin, Yerel Halk Topluluklarının, Köylülerin rollerinin güçlendirilmesini hedeflemektedir. Uygulama
Yöntemleri başlıklı dördüncü bölüm ise, konferansta ele alınan sürdürülebilir kalkınma politikaların uygu-
lanabilirliği için bilim, teknoloji transferi, eğitimin geliştirilmesi, finansman mekanizmaları oluşturulması
ve uluslararası iş birliğinin geliştirilmesini kapsamaktadır (Agenda 21, 1992).
Sürdürülebilir Kalkınma ile ilgili çoğu tanımlamada karşılıklı bağımlı(interdependent) Çevresel, Eko-
nomik ve Sosyal olmak üzere üç boyutundan bahsedilmektedir. (Elliott, 2006:11) Sürdürülebilir kalkın-
manın amacı, çevresel, ekonomik ve sosyal hedeflerin maksimizasyonunu bir arada sağlayarak kalkınma-
nın devamlılığını elde etmektir (Bakınız Şekil 1).

Yaşanabilir
Şehir ve
Topluluklar:
• Çevresel
ÇEVRESEL SOSYAL
Adalet
- Doğal Kaynak Kullanımı Sosyo- - Yaşam Standardının
• Doğal
- Çevresel Yönetim Çevresel Geliştirilmesi
Kaynakların
- Kirlilikle Mücedele - Eğitim
Gelecek
- Toplum Bilinci
Nesilleri Sürdürebilir - Eşit Fırsat
Kapsar Kalkınma
Şekilde
Yönetimi Çevresel- Sosyo-
Ekonomik Ekonomik

Doğa Üzerinde Etkisi EKONOMİK Ekonomik Refah

Azaltılmış Ticari - Kar Getiren Sosyal
Faaliyetler: - Tasarruf İçermeler:
• Enerjinin Etkin - Ekonomik Büyüme • Ticari Etik
Kullanımı - Araştırma-Geliştirme • Adil Ticaret
• Yenilebilir Enerji • İşçi Hakları
Kullanımının
Özendirilmesi

Şekil 4.1 Sürdürülebilir Kalkınma ve Çevresel, Sosyal ve Ekonomik Hedef İlişkisi

Kaynak: Elliott, J.A. (2006). An Introduction to Sustainable Development. Routledge. s.11

Sürdürülebilir Tarım kaygılar, çevre üzerinde olumsuz etkileri olmayan,

Bir önceki bölümde sürdürülebilir kalkınmayı
açıklamıştık. Bu bölümde ise, sürdürülebilirlik kav-
ramı biraz daha daraltarak sürdürülebilir tarımı ele
alacağız. Sürdürülebilir tarım kavramı, tarımsal üre-
timde agronomik, çevresel, sosyal ve ekonomik bo-
yutları dengelemeyi hedefleyen bir yaklaşım şeklidir.
Amaçları, bir yandan tarımda verimliliği korurken
diğer yandan da çevreye verilen zararı azaltarak, kısa
ve uzun dönemde ekonomiyi canlı tutmak, tarımla
uğraşanların yaşam kalitesini yükseltmektir.
Tarım ve gıda sistemlerinin sürdürülebilirliğine
olan ilgi, 1950-1960’lı yıllarda ortaya çıkan çev-
resel kaygılar ile birlikte ortaya çıkmıştır (Pretty,
2008:448). Günümüzde sürdürülebilirlik ile ilgili
çiftçiler için ulaşılabilir ve etkili olan gerek gıda üre-
timini geliştiren gerekse çevresel mal ve hizmetlerde
olumlu etkileri olan tarımsal teknoloji ve uygulama-
ların geliştirilmesi üzerinde odaklanmıştır. Tarımda
sürdürülebilirliğin temel ilkeler aşağıdaki gibi dört
başlık altında toplanmaktadır (Pretty,2008:451).
a. Besin döngüsü, toprak rejenerasyonu ve
azot fiksasyonu gibi biyolojik ve ekolojik
süreçlerin tarım ve gıda üretim uygulamala-
rına dâhil edilmesi,
b. Özellikle çevreye zararlı olanlar için yenile-
nemeyen ve sürdürülemeyen girdilerin daha
az kullanılması,

85

c. Hem araziyi verimli bir şekilde işlemek hem
de çiftçilerin kendine güvenini ve kendi ken-
dine yeterliliğini teşvik etmek için çiftçilerin
sahip oldukları uzmanlığın kullanılması,
d. Farklı becerilere sahip insanların ortak ça-
lışması ve iş birliği yoluyla tarımsal ve doğal
kaynak problemlerin (haşere yönetimi, su-
lama gibi) çözülmesi.
Sürdürülebilir bir tarım için doğal kaynakların
korunması zorunluluktur. Doğal kaynakların kendi-
sini yenilemesine fırsat verilmeden gerçekleştirilecek
aşırı etkinlikler, gelecek nesillerin güçlüklerle karşı-
laşmasına neden olacaktır. Bu nedenle öncelikle bu
konudaki hedefler iyi belirlenmeli ve açıkça ortaya
konulmalı, sürdürülebilir olmayan tarımsal etkinlik-
lere destek verilmemelidir. Toprağın aşırı sulanması,
fazla gübre kullanımı, yanlış ilaçlama gibi çevreye
zarar verebilecek uygulamalara karşı hükümetler ve
sivil toplum örgütleri eğitim ve kontrol önlemleri
almalıdır. Bu açıdan değerlendirecek olursak sür-
dürülebilir tarım için bir veri tabanı oluşturulmalı,
bunun için gerekli teknik, sosyal ve ekonomik veri
bankası uygulamaları geliştirilmelidir.
Sürdürülebilir tarım kavramı, modern tarım-
la birlikte doğal kaynak tabanının kalitesindeki
düşüşe nispeten yeni bir yanıttır. Sürdürülebilir
tarım kavramı aslında endüstriyel tarımın yarattı-
ğı sorunları çözebilmek için ortaya atılmış çözüm
önerilerinin altında toplandığı bir başlık olarak
düşünülebilir. Burada öncelikle kabul edilmesi ge-
reken temel kurallar; tarımsal üretim için dünyada
gerekli olan kaynakların sınırsız olmadığı ve doğal
dengeyi bozarak istenilen ölçüde ve sürekli bir ge-
lişmenin sağlanamayacağıdır.
Sürdürülebilir tarım, sanayi devrimi öncesi yön-
temlerine bir dönüşü temsil etmemektedir. Aksine,
geleneksel koruma amaçlı tarım tekniklerinin mo-
dern teknolojilerle birleştirilmesini öngörmektedir.
Sürdürülebilir sistemler, modern ekipmanı, sertifi-
kalı tohum, toprak ve su koruma uygulamalarını
ve çiftlik hayvanlarının beslenmesinde ve işlenme-
sinde en son yenilikleri kullanmaktadır. Nöbetleşe
ürün ekimine, toprağın doğal yollarla zenginleşti-
rilmesine, oluşturulmasına, ekinlerin ve hayvanla-
rın çeşitlendirilmesine ve zararlıların doğal olarak
kontrol edilmesine önem verilmektedir. Mümkün
oldukça, ticari olarak satın alınan kimyasallar ve
yakıtlar gibi harici kaynaklar yerine doğal kaynak-
lar tercih edilmektedir. Bu kaynaklar arasında gü-
neş veya rüzgâr enerjisi, biyolojik haşere kontrolü,
86
Tarım ve Çevre
biyolojik olarak elde edilen organik maddelerden
veya toprak rezervlerinden salınan sabit azot ve di-
ğer besinler yer alır.
Sürdürülebilir tarım kavramı, tarımsal
üretimde agronomik, çevresel, sosyal ve
ekonomik boyutları dengelemeyi hedef-
leyen bir yaklaşım şeklidir. Amaçları, bir
yandan tarımda verimliliği korurken diğer
yandan da çevreye verilen zararı azaltarak,
kısa ve uzun dönemde ekonomiyi canlı
tutmak, tarımla uğraşanların yaşam kali-
tesini yükseltmektir.
Biyoçeşitlilik
1992 yılında Rio de Janerio’da gerçekleşen Rio
Konferansında imzaya açılan Birleşmiş Milletler
Biyoçeşitlilik Konvansiyonunda biyoçeşitlilik kav-
ramı; “kara, deniz ve diğer su ekosistemlerinde ve
bu ekosistemlerin parçası olduğu ekolojik yapılar
içerisinde bulunan canlı organizma çeşitliliği” ola-
rak tanımlanmıştır (BM Biyoçeşitlilik Konvansi-
yonu, 1992: 3). Dünya üzerinde bulunan yaşam
çeşitliliğini tamamlayan açıklamada üç temel un-
sur göz önünde bulundurulur; genetik çeşitlilik,
organizma çeşitliliği ve ekolojik çeşitlilik. (Gaston
ve Spicer, 2004:5) (Bakınız Şekil-2)
• Genetik çeşitlilik, popülasyonlar içindeki
ve arasındaki bireyler arasındaki genetik
bilgi çeşitliliğini ele alır. Organizmaları ya-
pılandıran genetik kodlamanın bileşenleri
(Popülasyon, birey, nükleotid, gen, kromo-
zom gibi) ile popülasyondaki bireyler ve
popülasyonlar arasındaki genetik yapıdaki
değişimlerini kapsar.
• Organizma çeşitliliği, diğer adıyla taksono-
mi, hiyerarşiyi ve bileşenlerini, bireylerden
yukarı doğru türlere, nesillere ve ötesine ka-
dar kapsar (Etki Alanı/Krallık, Soy/ Şube/
Filum, aile, cins, tür, alt tür, popülasyon,
birey). Türler ile daha yüksek taksonomik
kategoriler arasındaki farklılıkları ele alır.
• Ekolojik çeşitlilik, ekosistem türleri arasında-
ki geniş farklılıkları ve her bir ekosistem türü
içinde meydana gelen habitatların ve ekolojik
süreçlerin çeşitliliğini kapsar. (Canlı Toplulu-
ğu/Biome, biyolojik Bölge, tabiat, ekosistem,
habitat, ekolojik Konum/Niş, popülasyon)
Çevre Sosyolojisi

Resim 4.3 Yaban hayatı

Popülasyon
Genetik Birey
Çeşitlilik Kromozom
Gen
Nükleotid

Etki Alanı/Krallık
Soy/Şube/Filum
Aile
Organizma Cins
Çeşitliliği Tür
Alt Tür
Popülasyon
Birey

Canlı Topluluğu/Biome
Biyolojik Bölge
Ekolojik Tabiat
Çeşitlilik Ekosistem
Habitat
Ekolojik Konum/Niş
Popülasyon

Şekil 4.2 Biyoçeşitlilik Unsurları

Kaynak: Gaston K, Spicer J (2004) Biodiversity: An Introduction. Blackwell Publishing. s.5.

87
 Tarım ve Çevre

Tarımda Biyoçeşitliliğin Önemi bağlı biyoçeşitliliğin azalmasına ve toprak biyoçe-

Yoğun tarım (Entansif/Konvansiyonel tarım)
uygulamaları, biyoçeşitlilik kaybı, iklim değişikliği,
erozyon, su ve hava kirliliği gibi güçlüklere neden
olmuştur. Potansiyel bir çözüm, toprak verimliliği
ve biyolojik düzenleme gibi ekosistem hizmetleri-
nin sunum seviyesini artıran yönetim uygulamala-
rını uygulamaktır.
Kutup bölgeleri, çöller, kayalık alanlar, bu-
zullar dışında kalan yeryüzünün %50’si çiftçiler
tarafından işlenmektedir. Artan gübre ve tarım
ilacı kullanımı ve aşırı sulama nedeniyle, 1960-
2000 yılları arasında küresel gıda üretimi 2,5 kat
artmıştır. (Foley ve diğerleri, 2005) Ancak azotlu
gübre kullanımı, çevrede aktif azot birikimine ne-
den olmaktadır. Yoğun tarım tekniklerinin artarak
uygulanması, tarım arazilerinin homojenleşme-
sine/benzeşmesine, doğal ve yarı doğal alanların
giderek kaybolmasına, dolayısıyla doğal ortama
şitliliğinin yok olmasına neden olmaktadır (Tsia-
fouli ve diğerleri, 2015). Ayrıca konvansiyonel ta-
rım uygulamaları sonucunda; tarımda kullanılan
su miktarının ekolojik olarak düzenlenmesinde
düşüşler meydana gelmiş, su ve hava kalitesinin
azalmasına neden olmuş, iklim, erozyon, zararlı
böcekler ve hastalıklar meydana gelmiştir (Foley
v.d., 2005; Kremen ve Miles, 2012).
Biyoçeşitlilik kavramı; “kara, deniz ve di-
ğer su ekosistemlerinde ve bu ekosistem-
lerin parçası olduğu ekolojik yapılar içeri-
sinde bulunan canlı organizma çeşitliliği”
olarak tanımlanmıştır (BM Biyoçeşitlilik
Konvansiyonu; 1992; 3).

Öğrenme Çıktısı
3 Sürdürülebilirlik ve sürdürülebilir tarım kavramları hakkında bilgi edinme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Tarımda biyoçeşitlilik kav-

Sürdürülebilir tarım, en-
ramının sürdürülebilir ta- Günlük yaşamınızda sür-
düstriyel tarım uygulama-
rımla ilişkilendiriniz. S. dürülebilirlik çerçevesinde
larının yarattığı sorunları
Yılmaz’ın (2015), Sürdürü- neler yapılabilir? Arkadaşla-
çözmek için hangi hedefleri
lebilir Tarım Mümkün Mü? rınızla tartışınız.
ve uygulamaları üretmiştir?
kitabını inceleyiniz.

GENETİĞİ DEĞİŞTİRİLMİŞ ORGANİZMALAR (GDO)

Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar (GDO), farklı kaynaklardan çıkan ve kimyasal olarak birleşen
DNI (Rekombinant-DNA) transferi ile genetiği oynanmış organizmalardır. GDO geliştiricileri, normal
şartlarda sahip olamayacağı diğer organizmalardan aldıkları genetik ve diğer özellikleri aktararak bitkilerde
önemli değişiklikler meydana getirmeye çalışmışlardır. Gen aktarılmış bitkisel ürünlerin (transgenetik) ti-
cari amaçlı yetiştirilmesi 1990’ların başına rastlar. Yetiştirilmelerindeki amaç, haşerelere dayanıklı ve zararlı
ot öldürücü ilaçlara toleranslı ürün elde edebilmektir. Bunların başlıcaları soya, mısır, kanola ve pamuktur.
ABD, Arjantin, Brezilya, Kanada, Hindistan ve Çin başta olmak üzere 1996 yılında 1,7 milyon hektar
tarım alanında başlayan GDO’lu ekim, 2013 yılında toplam 175 hektara yükselmiştir (James, 2013).
Üretilen genetiği değiştirilmiş (GD) bitki tercihi, gelişmekte olan ülkelerde farklılık göstermektedir.
Haşereye dayanıklı pamuk Asya ve Afrika ülkelerinde üretimi en fazla yapılan transgenetik bitki çeşidi-
dir. Latin Amerika’da zararlı ot öldürücü ilaçlara dayanıklı soya fasulyesi en çok üretilen GD bitki tercihi

88
Çevre Sosyolojisi
olurken, haşereye dayanıklı GD mısır ekimi ikin-
ci sırada yer almaktadır. GDO’lu tarım ürünleri,
ileri teknolojili endüstrinin tarımdaki karşılığıdır.
Endüstrideki yüksek teknoloji ile aynı şekilde, tek-
nolojinin bu dalının gelişimi teknolojiyi elinde bu-
lunduran güçlü sermaye gruplarının tarım sektörü
üzerindeki etkisi, özellikle yoksul ülkelerde tarım
egemenliği konusunu gündeme getirmiştir.
Genetiği değiştirilmiş tarım ürünlerinin artan
bir şekilde ekiminin yapılıyor olması, gıda güven-
liği, çevresel etkiler ve sosyo-ekonomi gibi konu-
larda geniş bir kaygı uyandırmaktadır. GDO’lu
tarımsal üretim, toksik etki yarattığı, insan dâhil
olmak üzere çevredeki tüm canlıları ve doğal tarı-
mı tehdit ettiği, suları kirlettiği, alerjik reaksiyonu
tetiklediği, hayvanlarda bağışıklık sistemini zayıf-
lattığı, hatta kısırlığa yol açtığı iddiası ile gıda ve
sağlık açısından kaygı uyandırmaktadır. Bitkilerin
hastalık ve kimyasallara karşı direncini arttıran
gen aktarımları, zararlı bitkilere karşı daha fazla
kimyasal mücadele ilacı kullanmayı zorunlu hale
getirmektedir. Ayrıca, GD ürünlerden yerel ürün-
lere gen aktarımı olasılığı nedeniyle yerel türlerin
yok olmasına neden olabileceği belirtilmektedir.
Transgenetik bitkilerde, istenen özelliği bitkiye
kazandıracak olan yeni genin aktarılma sürecinin
başarısını izlemek için, antibiyotiğe direnç geni
Resim 4.4 Gıda genetik değişikliği
kullanılmaktadır. Bu genin bulunduğu bitkilerin
hayvan yemi olarak kullanılması halinde hayvan-
larda antibiyotiğe direnç gelişebilir. Bitki veya
hayvan ürünleri aracılığıyla insanlarda antibiyo-
tik direnci oluşabilir. Bu risk nedeniyle Britanya,
antibiyotik direnç geni içeren, genetiği değiştiril-
miş bir mısır türüne izin vermemiştir (McGiffen,
2005: 15; Lappé ve Bailey, 1999: 122).
GDO teknolojileri, genetik kaynaklara ve yeni
teknolojilere ulaşımın kısıtlanması, tohum sakla-
ma gibi geleneklerin ortadan kalkmasına neden
olması, özel sektörün tekel oluşturması ve küçük
köylünün gelirinde düşüşe neden olması gibi farklı
sebeplerle sosyal ve etik kaygılara neden olmaktadır
(FAO, GMO Raporu).
Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar
(GDO), farklı kaynaklardan çıkan ve
kimyasal olarak birleşen transferi ile ge-
netiği oynanmış organizmalardır. GDO
geliştiricileri, normal şartlarda sahip ola-
mayacağı diğer organizmalardan aldıkları
genetik ve diğer özellikleri aktararak bitki-
lerde önemli değişiklikler meydana getir-
meye çalışmışlardır.
89
 Tarım ve Çevre

Yaşamla İlişkilendir

GDO’lu ürünler insan sağlığını nasıl etkiler?
Adana’da ekmekte GDO’lu katkı maddesi
bulunduğu iddiası gündemde. GDO’nun zararı
var mı? Hangi GDO’lu ürünlerin ithaline izin
veriliyor? Nelere dikkat etmemiz gerekiyor?
Genetiği değiştirilmiş organiz-
malı ürünlerin sağlığa zararlı olduğu-
nu savunan bilimsel çalışmalar var.
Karaciğer ve böbrek rahatsızlıkları ile kısır-
lık GDO’lu ürünlerin zararları arasında.
“Münferit olaylarda biz bunu vurguluyoruz, vur-
gulamaya da devam edeceğiz. GDO, kanunen
engellenmesi gereken bir şey” diye konuşan Rad-
yasyon Onkoloğu Dr. Yavuz Dizdar, “Siz içeri-
ği ile genetik olarak oynadığınız zaman sistemin
bütününe müdahale etmiş oluyorsunuz. Biz bunu
tükettiğimiz zaman ne olacağını bilmiyoruz. O
yüzden uzak durulması dışında genel söylem dışı-
na çıkamıyoruz” dedi.
Türkiye’de GDO’lu mısır ve soyaya, sadece
yem olarak kullanmak kaydıyla ithalat izni oldu-
ğunu belirten Dr. Dizdar, “Bu ürünler Türkiye’ye
bir şekilde hayvan yemi olarak giriyor. Giren
yemin daha sonrasında ne olduğunu hiç kimse
bilmiyor. Defalarca el değiştirdikten sonra sizin
bunu pratik olarak takip etme şansınız kalmıyor”
diye konuştu.
Peki GDO’lu yemler de insan sağlı-
ğını tehdit eder mi? Dr. Dizdar’a göre ta-
vuk tüketimine dikkat etmek gerekiyor:
“Yeme dayalı ürünler dediğimiz zaman birinci sı-
rada beyaz et gelir. Çünkü bu endüstri doğrudan
soyaya bağlıdır. Soya neredeyse bu endüstri için
gelmektedir”.
İthal edilen ürünler konusunda da seçici
olunması gerektiğini vurgulayan Dizdan, özellik-
le bakliyata vurgu yaparak şunları söyledi:
“Paketlerin üstünde nerede üretildiği ya-
zar. Yurtdışından geliyorsa iki adım geri dur-
sunlar. Çünkü yurtdışından buraya gelene
kadar yolda bozulmasın diye birtakım işlem-
lerden geçiriliyor. Geçtim GDO’sunu, ilaçla-
mak zorundalar, aksi takdirde o kadar tanker-
le buraya gelene kadar bozulmadan kalmaz.”
Kaynak: NTV Haber 23.03.2017- 09:55
h t t p s : / / w w w. n t v. c o m . t r / s a g l i k / g d o l u -
u r u n l e r - i n s a n - s a g l i g i n i - n a s i l - e t k i l e r, -
T9fPAerMkG75uNzFzCmsg

Öğrenme Çıktısı
4 Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar (GDO) hakkında bilgi edinme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Malthus’un nüfus teorisi

Son dönemde tartışmalara
konu olan GDO’lu ürün-
lerin yaratabileceği neler
olabilir?
sonucu ortaya çıkabilecek
karamsar tabloya göre açlık
GDO’lu üretim gibi ileri
konusuyla mücadele de ileri
teknolojilerle elde edilen
teknoloji kullanılarak üreti-
ürünlerin ileride neden ola-
lebilecek tarımsal üretim ko-
bileceği etkileri arkadaşları-
nusunu ilişkilendiriniz. M.
nızla tartışınız.
Keskin ve S. Görücü (2012),
Hassas Tarım Teknolojileri
kitabını inceleyiniz.

90
Çevre Sosyolojisi
ORGANİK TARIM
İnsanlık tarihinde tarımsal üretim uzunca bir
süre geleneksel yöntemlerle yani organik tarım
şeklinde gerçekleştirilmiştir. Bunun nedeni 19.yy’a
kadar suni gübrelerin olmaması ve 20.yy’a kadar
haşere öldürücülerin kullanılmamasıdır. Kavram
olarak organik tarım, 20.yy’ın başlarında Avrupa
ve Amerika Birleşik Devletlerinde ortaya çıkmıştır.
Organik tarım fikri, erozyon, toprağın fakirleşme-
si, ürün çeşitliliğinin azalması, gıda ve hayvansal
ürünlerin düşük kaliteli olması ve kırsal fakirlik
gibi tarımda süreklilik arz eden sorunların çözümü
amacıyla ortaya çıkmıştır. İki dünya savaşı arasında
‘modern’, kimyasal-yoğun, teknik olarak gelişmiş
tarım, toprak bozulması, kötü gıda kalitesi ve kırsal
sosyal yaşam ve geleneklerin bozulması şeklinde bir
krizle karşı karşıya kaldı. Bu krize bir çözüm ola-
rak, organik tarım öncüleri 1920’lerde ve 1930’lar-
da, 1930’larda ve 1940’larda başarılı bir tarım sis-
temi haline gelen ikna edici, bilime dayalı bir teori
önerdiler. Ancak, 1970’lere kadar, çevre krizi ko-
nusundaki farkındalığın artmasıyla, organik tarım,
daha geniş tarım, toplum ve politika dünyalarına
ilgi çekmedi.
Konvansiyonel tarım ve tarım ürünlerinin artan
olumsuz etkileri karşısında, organik tarıma geçiş
büyük önem kazanmıştır. Organik tarım hakkında
bir sürü farklı tanımlar bulunmaktadır fakat bu ta-
nımlamalarının çoğunda sürdürülebilirlik kavramı
ön plana çıkmaktadır. Organik tarım, sürdürüle-
bilir tarım sistemlerinden biridir. Ancak, organik
tarımın tarlada ürünlerin üretimden pazarlamasına
kadar geçen süreçte kendine özgü prensip ve uy-
gulamaları bulunmaktadır. Organik tarım dil fark-
lılıkları nedeniyle farklı ülkelerde farklı isimlerle
anılmaktadır. Örneğin, İngiltere’de organik (orga-
nic), Almanya’da ekolojik (ökologish) ve Fransa’da
biyolojik (bioloque) kelimeleri kullanılmaktadır.
Ancak bunlar genel olarak birbirleriyle eş anlamlı
olarak kullanılmaktadır (Demiryürek, 2011).
Artan nüfus sonucu tarım ürünleri ihtiyacı,
yoğun kimyasal girdi uygulamalarıyla verimde
artış sağlanarak karşılanmaya çalışılmıştır. Ancak
tarımsal faaliyetlerde gereğinden fazla kullanılan
girdilerin, insan sağlığı ve çevre üzerindeki olum-
suz etkileri zamanla artan oranda hissedilmeye
başlanmıştır. Bunun sonucu olarak, sadece verim
artışını değil, aynı zamanda insan sağlığını ve çev-
reyi korumayı esas alan sürdürülebilir tarım sistem-
leri önem kazanmıştır. Organik tarımın tanımı,
2008 yılında Uluslararası Organik Tarım Hareketi
Federasyonu (IFOAM) tarafından “toprak, eko-
sistem ve insan sağlığını devam ettiren, sağlıklı
olmasını sağlayan bir üretim sistemidir” olarak
kabul edilmiştir. Sistem, olumsuz etkisi olan girdi
kullanımı yerine; ekolojik süreçler, biyolojik çeşit-
lilik ve yerel koşullara uyum sağlamış döngüle-
re dayanır. Organik tarım, içinde bulunduğumuz
çevreye fayda sağlamak, adil ilişkiyi ve tüm ilgili
taraflar için iyi bir yaşam kalitesini yaygınlaştırmak
için gelenek, yenilikler ve bilimi bir araya getirir”
(IFOAM, 2009) Organik tarımın temel ilkeleri;
sağlık, ekoloji, hakkaniyet, özen gösterme olarak
tanımlanabilir.
Sağlık ilkesi, yekpare bir birlik içinde olan top-
rağın, bitkilerin, hayvanların, insanoğlunun ve yer-
kürenin sağlığının korunarak ileriye taşınmasıdır.
Ekoloji ilkesi, organik tarımın canlı ekolojik
sistem ve döngüleri temel almasını, onların devam-
lılığına katkıda bulunmasını amaçlar.
Hakkaniyet ilkesine göre organik tarım, ortak
çevreyi ve yaşamsal olanaklar açısından hakkaniyeti
gözeten ilişkiler üzerine kurulmalıdır.
Özen ilkesinin prensibi ise organik tarımın,
günümüz ve gelecek kuşaklar ve çevrelerinin sağlığı
ile esenliğini korumak üzere sorumlu bir yaklaşım-
la yönetilmesidir.
Demiryürek’in (2011) organik tarım üzerine
yaptığı çalışmalarında organik tarımla ilgili tanım-
lar genelde dört unsurda özetlemektedir; Birincisi,
tanımlamalar ilaç, gübre, büyüme düzenleyiciler
ve hayvan hormonları gibi kimyasal, çözülebilir ve
inorganik maddelerin kullanımının yasaklanması-
nı veya mümkün olduğu ölçüde sınırlandırılması-
nı vurgulamaktadır. İkincisi, organik tarım bitki
münavebesi, bitki artıkları, hayvan gübresi ile bi-
yolojik ve mekanik zararlı, hastalık ve yabancı ot
kontrolü gibi belirli üretim tekniklerine dayalıdır.
Üçüncüsü, organik tarımın amacının tüketici sağ-
lığını koruma, onların tercihlerini dikkate alma,
toprak verimliliğini koruma, toprak, bitki, hayvan
ve çiftlik sistemleri arasındaki bitki besin zincirini
düzenleme gibi unsurları içerdiği belirtilmektedir.
Son olarak, organik tarımsal üretim ve pazarlama-
sı, kendine özgü uluslararası kuralları olan, izlene-
bilir, kayıtlı ve şeffaf bir süreçtir ve organik ürünler
bu sürecin tüm aşamalarında bağımsız sertifikas-
yon kuruluşları ve müfettişleri tarafından kontrol
edilir ve sertifikalandırılır (Demiryürek, 2011).
91
 Tarım ve Çevre

Özellikle 1980’li yıllardan sonra tüketicilerin artan talebiyle aile tarımı konumundan çıkıp ticari bir
boyut kazanan organik tarım, başta Amerika ve Avrupa Birliği ülkeleri olmak üzere birçok ülkede uygu-
lanmaya başlamıştır. Aşağıda yer alan Tablo 3 Organik Tarım Araştırma Enstitüsü (FIBL) ve Uluslararası
Organik Tarım Hareketleri Federasyonu (IFOAM) tarafından ortak yapılan çalışmalarla elde edilmiştir.
Aşağıda yer alan tabloya göre 2017 yılında organik tarımın en fazla uygulandığı yer %51 ile Okyanusya
kıtasıdır. Okyanusya’yı %21 ile Avrupa, %11 ile Latin Amerika takip etmektedir (FIBL & IFOAM – Or-
ganics International, 2019).

Resim 4.5 Organik gıdalar

Tablo 4.3 Organik Tarım Arazileri ve Bölgeler (2017)

Bölge Organik Tarım Arazisi (Hektar) Bölgelerin Küresel Organik Tarım
Arazisi Payları (Yüzde)
Afrika 2.056.571 %3
Asya 6.116.834 %9
Avrupa 14.558.246 % 21
Latin Amerika 8.000.888 % 11
Kuzey Amerika 3.223.057 %5
Okyanusya 35.894.365 % 51
Dünya 69.845.243 % 100
Kaynak: Organik Tarım Araştırma Enstitüsü, 2019

Organik günümüzde en yaygın sürdürülebilir tarım sistemleri olarak kabul edilmekle beraber iyi tarım uy-
gulamaları kavramı da son dönemde kullanılmaktadır. İyi tarım uygulamalarında dünyada çevresel sorunların
önlenmesi ve sürdürülebilir tarım sisteminin devamı için insana ve ekolojiye zarar vermeyen uygulamaları içerir.
İyi tarım uygulamalarında, kimyasal gübre ve ilaç kullanımı belirli bir program dâhilinde azaltılarak, tarımsal
faaliyetlerden kaynaklanan çevresel zararın en aza indirilmesi hedeflemektedir (Eryılmaz vd, 2019).
Türkiye’de organik tarım, 1980’li yılların ortasında Avrupalı ithalatçıların talepleri doğrultusunda Ege
Bölgesi’nde başlamış, daha sonra diğer illere yayılmıştır. Gelişmiş ülkelerde organik tarım hareketine çift-
çiler öncülük etmiş olmasına karşın, Türkiye’de organik tarımın benimsetilmesinde Avrupalı özel organik
tarım şirketleri aktif rol oynamıştır (Demiryürek, 2011).

92
Çevre Sosyolojisi

Türkiye’de iyi tarım uygulamaları, 2000’li
yılların sonuna doğru hayata geçirilen sürdürü-
lebilir tarım sistemlerinden biridir. İyi tarım uy-
gulamalarına ilişkin yasal düzenlemeler, ilk defa
08.09.2004’te yayınlanan “İyi Tarım Uygulama-
larına İlişkin Yönetmelik”le başlamıştır. Yönetme-
liğe göre iyi tarım uygulamalarının amacı; insan
ve hayvan sağlığına zarar vermeyen, çevre dostu
tarımsal bir üretimin benimsendiği, tarımda izle-
nebilirlik ve sürdürülebilirliğin sağlandığı, doğal
kaynakların korunmasının ve gıda güvenliğinin
amaçlandığı bir üretim modelinin gerçekleştiril-
mesidir (Resmî Gazete, 2004). Yönetmelik, iyi
tarım uygulamalarına ilişkin standartların kural
ve koşullarını, belgelendirme işlemlerinin şeklini,
kişi ve kuruluşların görev ve sorumluluklarını be-
lirlemektedir. İyi tarım uygulamaları için gerekli
standartların sertifikasyonuna ilişkin GLOBAL-
GAP (GAP: Good Agricultural Practices) proto-
kolüyle, Türkiye gibi gelişmekte olan ülkelerde iyi
tarım ürünlerinin uluslararası ticaretine imkân
tanınmaktadır (Eryılmaz vd., 2019).
Organik tarımın tanımı, 2008 yılında
Uluslararası Organik Tarım Hareketi Fe-
derasyonu (IFOAM) tarafından “toprak,
ekosistem ve insan sağlığını devam ettiren,
sağlıklı olmasını sağlayan bir üretim siste-
midir” olarak kabul edilmiştir.
Organik tarımda kimyasal gübre ve ilaç
kullanılmazken iyi tarım uygulamalarında
kimyasal girdi kullanımına, insan sağlığı-
na ve çevreye zarar vermeyecek düzeyde
izin verilmektedir.

Öğrenme Çıktısı
5 Organik tarım hakkında bilgi edinme

Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Organik tarım ile gele- Kendi geleneksel tarım

Organik tarımın ekosistem
için önemli midir, ilkeleri
nelerdir?
neksel tarım uygulamaları
arasında benzerliklerin ne-
ler olabileceğini ilişkilen-
diriniz. H.O. Erzincanlı
(2013), Organik Ötesi Ta-
rım kitabını inceleyiniz.
üretim yöntemleri üzerine
düşünüldüğünde organik
tarım çerçevesinde ele alı-
nacak uygulamaları sizce
neler olmalı? Arkadaşları-
nızla tartışınız.

93
 Tarım ve Çevre

Tarımın gelişimi ve tarım tarihsel

1 ilerlemesi, yeşil devrim ve tarımın çevre
ile kurduğu ilişki hakkında bilgi edinme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Geleneksel Tarımdan Modern

Tarıma: Tarım Tarihi

Tarım insanın doğal çevreye karşı gerçekleştirdiği üretken bir müdahaledir. İnsan, neolitik devrim ile top-
rağı ekip biçerek ve evcilleştirdiği hayvanları yetiştirerek üretken yeteneğini ortaya koymuştur. Tarımda
teknolojik gelişmenin ilk adımlarından biri olan sulama aynı zamanda hem yerleşik yaşama özendirmiş
hem tarımsal üretimde miktar açısından önemli artışlara neden olmuştur. 1960’lı yıllardan itibaren Modern
Tarım Devriminin geniş çaplı modernleşme-makineleşmesi Yeşil Devrim olarak tanımlanmaktadır. Yeşil
Devrim, uygun tarım alanlarında yeni üretim araçlarına sahip olabilecek güce sahip tarımcılar tarafından
benimsenirken birçok ülkede devletin tarımı destekleme politikaları Yeşil Devrimin yayılmasını kolaylaştır-
mıştır (Mazoyer, Roudar, 2009:15). Diğer taraftan, bu bölgelerde aynı zamanda konvansiyonel üretim araç-
larının yoğun kullanımı ve yanlış kullanımı toplum sağlığı ve ekoloji açısından ciddi sakıncalar yaratmıştır.

Çevre kirliliğinin tarım üzerinde

2 yaptığı etkiyi ve tarımın çevre kirliliği
üzerine yaptığı etkileri açıklayabilme

Tarım ve Çevre Sorunları

Çevre sorunları; İnsanların sonradan oluşturduğu çevrenin, doğal çevreye etkileri ile yapay çevrede var olan
olumsuzluklar ve her iki çevrede de görülen sorunlar olarak tanımlanmaktadır (İnançlı, 2018:34). 1950’ler-
den sonra tarımın endüstrileşmesiyle yeni çevre kirlilikleri ortaya çıkmıştır. Doğanın kendini yenileme ka-
pasitesinin üstüne çıkan çevre sorunları tehlikeli boyutlara ulaşmıştır. Tarım kesimi ile ilgili çevre sorunları
endüstriyel tarıma geçişle yani üretimde kâr amacının ön plana çıkıp piyasaya yönelik ürün üretiminin
teşvik edilmesiyle beraber ortaya çıkmaya başlamıştır. Geçimlik üretimden pazar üretimine geçiş ve girdi
maliyetlerinin yüksekliği tarımın sürdürülemez duruma gelmesine neden olmuştur. Sentetik tarım ilaçları
gıda maddelerine bulaşarak ve yer altı sularına sızarak hem insan sağlığı için hem diğer canlılar için ölümlere
neden olmaktadır.

Sürdürülebilirlik ve sürdürülebilir
3 tarım kavramları hakkında bilgi
edinme

Sürdürülebilir kalkınma,
Sürdürülebilir Tarım ve
Biyoçeşitlilik

Sürdürülebilir (kalkınma) kavramı “Gelecek nesillerin kendi ihtiyaçlarını karşılama yeteneğinden ödün ver-
meden günümüzün ihtiyaçlarını karşılayan gelişme” olarak tanımlanmıştır. Sürdürülebilir tarım kavramı ise,
tarımsal üretimde agronomik, çevresel, sosyal ve ekonomik boyutları dengelemeyi hedefleyen bir yaklaşım
şeklidir. Amaçları, bir yandan tarımda verimliliği korurken diğer yandan da çevreye verilen zararı azaltarak
kısa ve uzun dönemde ekonomiyi canlı tutmak, tarımla uğraşanların yaşam kalitesini yükseltmektir.

94
Çevre Sosyolojisi

4 Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar

hakkında bilgi edinme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Genetiği Değiştirilmiş
Organizmalar (GDO)

Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar (GDO), farklı kaynaklardan çıkan ve kimyasal olarak birleşen DNA
(Rekombinant-DNA) transferi ile genetiği oynanmış organizmalardır. GDO geliştiricileri, normal şartlarda
sahip olamayacağı diğer organizmalardan aldıkları genetik ve diğer özellikleri aktararak bitkilerde önemli
değişiklikler meydana getirmeye çalışmışlardır. Yetiştirilmelerindeki amaç, haşerelere dayanıklı ve zararlı ot
öldürücü ilaçlara toleranslı ürün elde edebilmek olan bitkisel ürünlerin ticari amaçla yetiştirilmesine 1990’lı
yıllarda başlanmıştır. İleri teknoloji gerektiren GDO’lu tarım ürünleri, bu teknolojiyi elinde tutan güçlü
sermaye gruplarının özellikle yoksul ülkelerdeki tarım egemenliği konusunu gündeme getirmektedir.

5 Organik tarım hakkında bilgi edinme

Organik Tarım

Organik tarım, sürdürülebilir tarım sistemlerinden biridir. Artan nüfusun ihtiyacı karşılayabilmek için yo-
ğun kimyasal girdi uygulamaları insan sağlığı ve çevre üzerinde artan biçimde olumsuz etkiler yaratmaya
başladığından sürdürülebilir tarım sistemleri önem kazanmıştır. Organik tarımın ekolojik süreçler, biyolojik
çeşitlilik ve yerel koşullara uyum sağlamış döngülere dayanır. Tarlada ürünlerin üretimden pazarlamasına
kadar geçen süreçte kendine özgü prensip ve uygulamaları bulunmaktadır.

95
 Tarım ve Çevre

1 Aynı arazide her yıl aynı bitki türünün üre- 5 Aşağıdakilerden hangisi Dünya Çevre ve Kal-
tilmesi anlamına gelen tek tip ürün ekiminin yay- kınma Komisyonu tarafından Sürdürülebilir Kal-
gınlaşması ile birlikte ürün çeşitliliği azalma eğilimi
neler öğrendik?

kınma için tanımlanan gerekli koşullar arasında

göstermesine ne ad verilir? yer almaz?
A. Yeşil Devrim A. Karar verme sürecine vatandaşların etkili katılı-
B. Monokültür mını sağlayan politik bir sistem
C. Yoğun tarım B. Uyumsuz büyümeden kaynaklanan gerilimlere
D. Entansif tarım çözüm sağlayan ekonomik bir sistem
E. Norfolk tarımı C. Kalkınma için ekolojik temelli koruma yü-
kümlülüğüne saygı duyan bir üretim sistemi
2 Yeşil Devrim ile birlikte makineleşmenin art- D. Sürdürülebilir ticaret ve finans modellerini des-
ması aşağıdaki etkilerin hangisinin ortaya çıkması- tekleyen ulusal bir sistem
na neden olmaz? E. Sürdürülebilir ticaret ve finans modellerini des-
A. Mahsul çeşidindeki iyileştirmeler tekleyen teknolojik bir sistem
B. Sulamanın artması, gübre
C. Yabani ot ve zararlı böceklerle mücadelede kul-
6 Aşağıdakilerden hangisi tarımda sürdürülebi-
lanılan tarım kimyasallarındaki gelişmeler lirliğin temel ilkelerinden biri değildir?
D. Birlikte artan tarımsal üretim A. Besin döngüsü, toprak rejenerasyonu ve azot
E. Tek tip ürün ekiminin ortadan kaldırılması fiksasyonu gibi biyolojik ve ekolojik süreçlerin
tarım ve gıda üretim uygulamalarının dışında
3 2018 Dünya Çevre Günü Türkiye Raporu’na bırakılması
göre aşağıdakilerden hangisi Türkiye’de toprak kir- B. Çevreye zararlı olanlar için yenilenemeyen ve
liliğinin neden olan etkenlerden biri değildir? sürdürülemeyen girdilerin daha az kullanılması
C. Çiftçilerin kendine güvenini ve kendi kendine
A. Toprağın nadasa bırakılması yeterliliğini teşvik etmek için çiftçilerin sahip
B. Plansız kentleşme oldukları uzmanlığın kullanılması
C. Aşırı gübre kullanımı D. Farklı becerilere sahip insanların ortak çalışma-
D. Aşırı tarım ilacı kullanımı sı ve işbirliği yoluyla tarımsal ve doğal kaynak
E. Hayvancılık atıkları problemlerin (haşere yönetimi, sulama gibi)
çözülmesi
4 Aşağıdakilerden hangisi iklim değişikliğinin E. Tarım arazisinin verimli bir şekilde işlenmesi
yarattığı etkilerden biri değildir?
A. Küresel ısınma 7 I. Biyoçeşitlilik artışı
B. İnsan ve hayvan için yeterli gıda bulunamaması II. İklim değişikliği
C. Toprak Bozunumu III. Su ve hava kirliliği
D. Sıcaklık artışı
E. Yağış ve buzul akıntısı IV. Erozyon
Yukarıdakilerden hangileri yoğun tarım (Konvan-
siyonel ) uygulamalarına neden olmuştur?
A. I ve II
B. II ve III
C. I, II ve III
D. I, II ve IV
E. II, III ve IV

96
Çevre Sosyolojisi

8 Genetiği Değiştirilmiş Organizmalar (GDO) 10 Organik Tarım Araştırma Enstitüsü (FIBL)

ile ilgili aşağıdaki bilgilerden hangisi yanlıştır? ve Uluslararası Organik Tarım Hareketleri Fede-
A. GDO farklı kaynaklardan çıkan ve kimyasal rasyonu (IFOAM) tarafından ortak yapılan çalış-
olarak birleşen DNA transferi ile genetiği oy- malara göre 2017 yılında organik tarımın en fazla

neler öğrendik?
nanmış organizmalardır. uygulandığı bölge aşağıdakilerden hangisidir?
B. GD ürünlerden yerel ürünlere gen aktarımı ola- A. Kuzey Amerika
sılığı nedeniyle yerel türlerin korumaktadır. B. Latin Amerika
C. ABD, Arjantin, Brezilya, Kanada, Hindistan ve C. Uzak Asya
Çin en yoğun GDO’lu üretim yapan ülkelerin D. Avrupa
başında gelir. E. Okyanusya
D. Latin Amerika’da zararlı ot öldürücü ilaçlara da-
yanıklı soya fasulyesi en çok üretilen GD bitki
tercihidir.
E. Haşereye dayanıklı pamuk Asya ve Afrika ül-
kelerinde üretimi en fazla yapılan trans genetik
bitki çeşididir.

9 GDO’lu teknolojilerinin kullanımı sosyal ve

etik kaygılar yaratmaktadır. Buna göre, aşağıdaki-
lerden hangisi bu etik kaygıları kapsamaz?
A. Tarımsal üretim ağlarının gelişmesine katkı sağ-
laması
B. Genetik kaynaklara ve yeni teknolojilere ulaşı-
mın kısıtlanması
C. Tohum saklama gibi geleneklerin ortadan kalk-
masına neden olması
D. Özel sektörün tekel oluşturması
E. Küçük köylünün gelirinde düşüşe neden olması

97
 Tarım ve Çevre

Yanıtınız yanlış ise “Geleneksel Tarımdan
1. B
Modern Tarıma: Tarım Tarihi” konusunu
yeniden gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı
Yanıtınız yanlış ise “Sürdürülebilir kalkınma
6. A
ve Sürdürülebilir Tarım ve Biyoçeşitlilik” ko-
nusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Geleneksel Tarımdan Yanıtınız yanlış ise “Sürdürülebilir kalkınma
2. E 7. E
Modern Tarıma: Tarım Tarihi” konusunu ve Sürdürülebilir Tarım ve Biyoçeşitlilik” ko-
yeniden gözden geçiriniz. nusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Tarım ve Çevre ilişkisin- Yanıtınız yanlış ise “Genetiği Değiştirilmiş
3. A 8. B
de Ortaya Çıkan Kirlilikler” konusunu yeni- Organizmalar (GDO)” konusunu yeniden
den gözden geçiriniz. gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Tarım ve Çevre ilişkisin- Yanıtınız yanlış ise “Genetiği Değiştirilmiş
4. C 9. A
de Ortaya Çıkan Kirlilikler” konusunu yeni- Organizmalar (GDO)” konusunu yeniden
den gözden geçiriniz. gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Sürdürülebilir kalkınma

5. D 10. E Yanıtınız yanlış ise “Organik Tarım” konusu-
ve Sürdürülebilir Tarım ve Biyoçeşitlilik” ko-
nu yeniden gözden geçiriniz.
nusunu yeniden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
4 Anahtarı

Yeşil Devrim ile birlikte makineleşmenin artması, mahsul çeşidindeki iyileş-

tirmeler, sulamanın artması, gübre, yabani ot ve zararlı böceklerle mücadelede
kullanılan tarım kimyasallarındaki gelişmeler ile birlikte artan tarımsal üre-
tim, tek tip ürün ekiminin (monokültür) yaygınlaşmasına neden olmuştur.
Aynı arazide her yıl aynı bitki türünün üretilmesi anlamına gelen tek tip ürün
ekiminin yaygınlaşması ile birlikte ürün çeşitliliği azalma eğilimi göstermek-
tedir. Besin, enerji, su ve atık döngüleri doğal bir ekosistemde olduğu gibi
kapalı olmaktan ziyade daha açık hâle gelmiştir. Çiftliklerde üretilen önemli
miktarda ürün kalıntısı ve gübre olmasına rağmen, besin maddelerinin geri
dönüşümü gittikçe zorlaşmaktadır. Hayvansal atıklar, besin geri dönüşüm sü-
recinde ekonomik olarak toprağa geri verilemez, çünkü üretim sistemleri coğ-
Araştır 1
rafi olarak döngüyü tamamlayacak diğer sistemlerden uzaktır. Birçok alanda
tarımsal atık bir kaynak olmaktan ziyade bir yükümlülük haline gelmiştir. Tek
kültürleri sübvanse etme ihtiyacı, pestisit ve gübre kullanımında artış gerekti-
rir. Ancak uygulanan girdilerin kullanım verimliliği azalır ve çoğu kilit üründe
mahsul verimleri dengelenir, hatta bazı yerlerde verimler aslında düşüştedir.
Bazıları, mevcut çeşitlerin maksimum verim potansiyeline yaklaşıldığından
verimlerin dengelendiğine, 4bu nedenle genetik mühendisliği uygulanarak
mahsulün yeniden tasarlanması gerektiğini vurgular. Tarımın ekoloji üzerin-
deki etkisini inceleyen agroekolojistler ise, dengelenmenin tarımın üretken
tabanının sürdürülemez uygulamalar yoluyla sürekli erozyona uğraması nede-
niyle olduğuna inanmaktadır (Altieri ve Rosset, 1996: 3-4).

98
Çevre Sosyolojisi

Araştır Yanıt
4 Anahtarı

İklim değişikliği ve tarım, her ikisi de dünya çapında gerçekleşen birbiriyle

ilişkili süreçlerdir. Küresel ısınmanın, sıcaklık, yağış ve buzul akıntısı dahil
olmak üzere tarımı etkileyen koşullar üzerinde önemli etkileri olacağı öngö-
rülmektedir. Bu koşullar, biyosferin insan nüfusu ve evcil hayvanlar için yeter-
li gıda üretme kapasitesini belirler. Artan karbondioksit seviyelerinin mahsul
verimi üzerinde hem faydalı ve hem de zararlı etkileri olacaktır. Küresel iklim
değişikliklerinin tarım üzerindeki etkilerinin değerlendirilmesi, tarımsal üre-
timi en üst düzeye çıkarmak için çiftçiliği doğru bir şekilde tahmin etmeye ve
adapte etmeye yardımcı olabilir. İklim değişikliğinin tarımsal üretim üzerin-
deki net etkisi belirsiz olmasına rağmen, tek tek ürünler için uygun büyüme
bölgelerini değiştirmesi muhtemeldir. Bu coğrafi kaymaya uyum, önemli eko-
nomik maliyetler ve sosyal etkiler içerecektir. Aynı zamanda, tarımın öncelikle
karbondioksit, metan ve azot oksit gibi sera gazlarının üretimi ve salınması
yoluyla iklim değişikliği üzerinde önemli etkiler yarattığı gösterilmiştir. Ayrı-
ca, toprak işleme, gübreleme ve böcek ilacı uygulamalarını uygulayan tarım,
hava, su ve toprak kalitesini ve biyolojik çeşitliliği etkileyen amonyak, nitrat,
fosfor ve diğer birçok pestisidi de serbest bırakır (Petit ve Van der Warf, 2002).
Tarım ayrıca Dünya’nın toprak örtüsünü de değiştirir, bu da ısıyı ve ışığı emme
Araştır 2 veya yansıtma yeteneğini değiştirerek radyasyona zorlamaya katkıda bulunur.
Ormansızlaşma ve çölleşme gibi arazi kullanım değişikliği, fosil yakıtların kul-
lanımıyla birlikte, başlıca antropojenik karbondioksit kaynaklarıdır; tarımın
kendisi, dünya atmosferinde artan metan ve azot oksit konsantrasyonlarına
büyük katkıda bulunmaktadır (Monteny ve diğerleri, 2006). Metan emisyon-
larının çoğu hayvancılık, özellikle de sığır ve domuz gibi geviş getiren hayvan-
ların kullanımından kaynaklanmaktadır.
Toprak kalitesinin farklı sebeplerle düşmesine toprak dejenerasyonu/ toprak
bozunumu adı verilir. Topraklar dünyanın biyolojik çeşitliliğinin büyük bir
çoğunluğunu barındırmaktadır. Sağlıklı toprak, gıda üretimi ve yeterli su te-
mini için gereklidir. Toprak bozulmasının ortak özellikleri tuzlama, su basma-
sı, sıkıştırma, pestisit kontaminasyonu, toprak yapı kalitesinde azalma, doğur-
ganlık kaybı, toprak asitliği, alkalinite, tuzluluk ve erozyon olabilir. Toprak
erozyonu üst toprağın su, rüzgâr veya tarım faaliyetleri tarafından yıpranma-
sıdır. Toprağın üst katmanı çok verimlidir, bu da ürün yetiştiren çiftçiler için
değerli kılar. Toprağın bozulmasının, toprağın mikrobiyal topluluğunu etkile-
yen ve besin döngüsünü, haşere ve hastalık kontrolünü ve toprağın kimyasal
dönüşüm özelliklerini değiştirebilen biyolojik bozulma üzerinde büyük bir
etkisi vardır.

99
 Tarım ve Çevre

Araştır Yanıt
4 Anahtarı

Sürdürülebilir tarım kavramı, tarımsal üretimde agronomik, çevresel, sosyal

ve ekonomik boyutları dengelemeyi hedefleyen bir yaklaşım şeklidir. Amaç-
ları, bir yandan tarımda verimliliği korurken diğer yandan da çevreye verilen
zararı azaltarak, kısa ve uzun dönemde ekonomiyi canlı tutmak, tarımla uğra-
şanların yaşam kalitesini yükseltmektir. Günümüzde sürdürülebilirlik ile ilgili
kaygılar, çevre üzerinde olumsuz etkileri olmayan, çiftçiler için ulaşılabilir ve
etkili olan gerek gıda üretimini geliştiren gerekse çevresel mal ve hizmetlerde
olumlu etkileri olan tarımsal teknoloji ve uygulamaların geliştirilmesi üzerin-
de odaklanmıştır (Pretty, 2008:448).
Tarımda sürdürülebilirliğin temel ilkeleri,
a. Besin döngüsü, toprak rejenerasyonu ve azot fiksasyonu gibi biyolojik ve eko-
lojik süreçlerin tarım ve gıda üretim uygulamalarına dahil edilmesi,
b. Özellikle çevreye zararlı olanlar için yenilenemeyen ve sürdürülemeyen girdi-
lerin daha az kullanılması c) Hem araziyi verimli bir şekilde işlemek hem de
çiftçilerin kendine güvenini ve kendi kendine yeterliliğini teşvik etmek için
Araştır 3
çiftçilerin sahip oldukları uzmanlığın kullanılması d) Farklı becerilere sahip
insanların ortak çalışması ve işbirliği yoluyla tarımsal ve doğal kaynak prob-
lemlerin (haşere yönetimi, sulama gibi) çözülmesi olarak tanımlanabilir.
Sürdürülebilir tarım kavramı, modern tarımla birlikte doğal kaynak tabanının
kalitesindeki düşüşe nispeten yeni bir yanıttır. Sürdürülebilir tarım kavramı
aslında endüstriyel tarımın yarattığı sorunları çözebilmek için ortaya atılmış
çözüm önerilerinin altında toplandığı bir başlık olarak düşünülebilir. Burada
öncelikle kabul edilmesi gereken temel kurallar; tarımsal üretim için dünyada
gerekli olan kaynakların sınırsız olmadığı ve doğal dengeyi bozarak istenilen
ölçüde ve sürekli bir gelişmenin sağlanamayacağıdır. Sürdürülebilir tarım,
mümkün oldukça, ticari olarak satın alınan kimyasallar ve yakıtlar gibi harici
kaynaklar yerine doğal kaynaklar tercih edilmektedir. Bu kaynaklar arasında
güneş veya rüzgâr enerjisi, biyolojik haşere kontrolü, biyolojik olarak elde edi-
len organik maddelerden veya toprak rezervlerinden salınan sabit azot ve diğer
besinler yer alır.

100
Çevre Sosyolojisi

Araştır Yanıt
4 Anahtarı

Genetiği değiştirilmiş tarım ürünlerinin artan bir şekilde ekiminin yapılıyor

olması, gıda güvenliği, çevresel etkiler ve sosyo-ekonomik gibi konularda ge-
niş bir kaygı uyandırmaktadır. GDO’lu tarımsal üretim, toksik etki yarattığı,
insan dâhil olmak üzere çevredeki tüm canlıları ve doğal tarımı tehdit ettiği,
suları kirlettiği, alerjik reaksiyonu tetiklediği, hayvanlarda bağışıklık sistemini
zayıflattığı, hatta kısırlığa yol açtığı iddiası ile gıda ve sağlık açısından kaygı
uyandırmaktadır. Bitkilerin hastalıklı ve kimyasallara karşı direncini arttıran
gen aktarımları, zararlı bitkilere karşı daha fazla kimyasal mücadele ilacı kul-
lanmayı zorunlu hâle getirmektedir. Ayrıca, GD ürünlerden yerel ürünlere
gen aktarımı olasılığı nedeniyle yerel türlerin yok olmasına neden olabileceği
Araştır 4 belirtilmektedir. Transgenik bitkilerde, istenen özelliği bitkiye kazandıracak
olan yeni genin aktarılma sürecinin başarısını izlemek için, antibiyotiğe direnç
geni kullanılmaktadır. Bu genin bulunduğu bitkilerin hayvan yemi olarak kul-
lanılması hâlinde hayvanlarda antibiyotiğe direnç gelişebilir. Bitki veya hayvan
ürünleri aracılığıyla insanlarda antibiyotik direnci oluşabilir. Bu risk nedeniyle
Britanya, antibiyotik direnç geni içeren, genetiği değiştirilmiş bir mısır türüne
izin vermemiştir (McGiffen, 2005: 15; Lappé ve Bailey, 1999: 122). GDO
teknolojileri, genetik kaynaklara ve yeni teknolojilere ulaşımın kısıtlanması,
tohum saklama gibi geleneklerin ortadan kalkmasına neden olması, özel sek-
törün tekel oluşturması ve küçük köylünün gelirinde düşüşe neden olması
gibi farklı sebeplerle sosyal ve etik kaygılara neden olmaktadır.

Araştır Yanıt
4 Anahtarı

Organik Tarım; toprak, ekosistem ve insan sağlığını devam ettiren, sağlıklı

olmasını sağlayan bir üretim sistemidir. Sistem, olumsuz etkisi olan girdilerin
kullanımı yerine ekolojik işleme süreçlerine, biyolojik çeşitlilik ve yerel koşul-
lara uyum sağlamış döngülere dayanır. Organik tarım, içinde bulunduğumuz
çevreye fayda sağlamak, adil ilişkiyi ve tüm ilgili taraflar için iyi bir yaşam
kalitesini yaygınlaştırmak adına gelenek, yeni buluşlar ve bilimi bir araya geti-
rir. Organik tarımın temel ilkeleri; sağlık, ekoloji, hakkaniyet, özen gösterme
olarak tanımlanabilir. Sağlık ilkesi, yekpare bir birlik içinde olan toprağın, bit-
kilerin, hayvanların, insanoğlunun ve yerkürenin sağlığının korunarak ileriye
Araştır 5 taşınmasıdır. Ekoloji ilkesi, organik tarımın canlı ekolojik sistem ve döngüleri
temel almasını, onların devamlılığına katkıda bulunmasını amaçlar. Hakkani-
yet ilkesine göre organik tarım, ortak çevreyi ve yaşamsal olanaklar açısından
hakkaniyeti gözeten ilişkiler üzerine kurulmalıdır. Organik tarımın, günü-
müz ve gelecek kuşaklar ve çevrelerinin sağlığı ile esenliğini korumak üzere
sorumlu bir yaklaşımla yönetilmesi özen ilkesinin temel prensibidir. Özellikle
1980’li yıllardan sonra tüketicilerin artan talebiyle aile tarımı konumundan
çıkıp ticari bir boyut kazanan organik tarım, başta Amerika ve Avrupa Birliği
ülkeleri olmak üzere birçok ülkede uygulanmaya başlamıştır.

101

Kaynakça
Altieri M.A.& Rosset, P. (1996) Agroecology And The
Conversion Of Lárge‐Scale Conventional Systems
To Sustainable Management, International Journal
of Environmental Studies, 50:3-4, 165-185
Birleşmiş Milletler Biyoçeşitlilik Sözleşmesi (1992)
(https://www.cbd.int/doc/legal/cbd-en.pdf
(Erişim Tarihi:06.04.2020)
Britannica Ansiklopedisi (n.d). Great Smog of
London. Britannica Ansiklopedisi içinde. (Erişim
Tarihi: 20.04.2020) https://www.britannica.com/
event/Great-Smog-of-London
Childe V. G. (2014) Tarihte Neler Oldu? Kırmızı
Yayınları.
Demiryürek, K. (2011). Organik Tarım Kavramı ve
Organik Tarımın Dünya ve Türkiye’deki Durumu.
Gaziosmanpaşa Üniversitesi Ziraat Fakültesi
Dergisi, 28(1), 27-36.
Dünya Tarım Örgütü (FAO). GDO Raporu, (Erişim
Tarihi: 03.04.2020), www.fao.org/3/i2490e/
i2490e04d.pdf
Elliott, J.A. (2006). An Introduction to Sustainable
Development. Routledge
Eryılmaz G.A, Kılıç O., Boz İ. (2019) Türkiye’de
Organik Tarım ve İyi Tarım Uygulamalarının
Ekonomik, Sosyal ve Çevresel Sürdürülebilirlik
Açısından Değerlendirilmesi. Yüzüncü Yıl
Üniversitesi Tarım Bilimleri Dergisi, 29(2), 352-
361. https://doi.org/10.29133/yyutbd.446002
Erzincanlı, H.O. (2013). Organik Ötesi Tarım. Yeni
İnsan Yayınevi.
FAO (2019). Gıda ve Tarım İçin Biyoçeşitliliğin Gıda
ve Tarım İçin Biyoçeşitliliğin Küresel Durumu
Raporu. (Erişim: 20.04.2020). http://www.fao.
org/3/ca3229tr/CA3229TR.pdf
FAO (2003) World Agriculture: Towards 2015/2030
An FAO Perspective. Earthscan, London.
FIBL & IFOAM (2019) Organics International
(2019): The World of Organic Agriculture. Frick
and Bonn
Foley JA, Defries R, Asner GP, Barford C, Bonan G,
Carpenter SR,Chapin FS, Coe MT, Daily GC,
Gibbs HK, Helkowski JH,Holloway T, Howard
EA, Kucharik CJ, Monfreda C, Patz JA,Prentice
IC, Ramankutty N, Snyder PK (2005) Global
Consequences Of Land Use. Science NY 309, 570–
574. https://doi.org/10.1126/science.1111772
102
Tarım ve Çevre
Gaston K, Spicer J (2004) Biodiversity: An Introduction.
Blackwell Publishing
Gökdayı İ. (1997). Çevrenin Geleceği Yaklaşımlar ve
Politikalar. Türkiye Çevre Vakfı Yayını, Yayın
No:115, Ankara
Gupta A. (1993). Üçüncü Dünya Ülkelerinde Çevre ve
Kalkınma. Kabalcı Yayınları.
Güreşçi, E. (2014). Kırsal Göç, Tarım ve Toplum
Üzerine Köşede Kalan Yazılar. Semerci Yayınları
Holmberg, J. and Sandbrook, R. (1992) Sustainable
development: what is to be done? Holmberg, J.
(ed.) Policies for a Small Planet içinde (ss.19-38),
Earthscan.
İnançlı S. (2018), Ulusal ve Uluslararası Boyutta Çevre
Ekonomisi, Seçkin Yayınları.
James, C. (2013). International Services for the
Acquisition of Agri-Biotech Application, Global
Status of Commercialized Biotech/GM Crops:
2013 Brief No:46
Keleş R. ve Hamamcı C. (2002). Çevrebilim, İmge
Yayınları.
Keleş R., Hamamcı C.& Çoban A. (2012). Çevre
Politikası. 7. Basım, İmge Yayınları.
Keskin, M., Görücü, S. (2012). Hassas Tarım
Teknolojileri. Mustafa Kemal Üniversitesi Yay.
Kremen C.,Miles A. (2012). Ecosystem Services in
Biologically Diversified Versus Conventional
Farming Systems: Benefits , Externalities , and
Trade-offs. Ecological and Society (17), 40
Kunt, S. (2015). Küba’da Sürdürülebilir Kent Tarımı.
(Çev.) C. Yücel, Yeni İnsan Yayınevi.
Lappé, M.& Britt B. (1999). Against the Grain: The
Genetic Transformation of Global Agriculture,
Earthscan.
Malthus, T.R. (1872). An Essay on the Principle
of Population, London (Electronic Scholarly
Publishing Project http://www.esp.org, erişim
tarihi 20.04.2020)
Mazı, F., Tan, M. (2009), Nüfus Artışı Kaynak Tüketimi
ve Çevre, Mevzuat Dergisi, 12(136). https://www.
mevzuatdergisi.com/2009/04a/02.htm
Mazoyer, M., Roudar, L. (2009). Dünya Tarım Tarihi
Neolitik Çağdan Günümüz Krize, Epos Yayınları.
McGiffen, S. P. (2005), Biotechnology: Corporate Power
versus the Public Interest. Pluto,
Çevre Sosyolojisi

Monteny, G., Bannink, A. Chadwick, D.(2006). TMMOB Çevre Mühendisleri Odası (2018) Dünya
Greenhouse Gas Abatement Strategies for Çevre Günü Türkiye Raporu, (http://www.cmo.
Animal Husbandry, Agriculture, Ecosystems org.tr/resimler/ekler/0d4a5b926c005a6_ek.pdf,
& Environment. Agriculture, Ecosystems & erişim tarihi: 05.04.2020).
Environment. 112 (2–3), 163–70.
Tsiafouli MA, Thébault E, Sgardelis SP ve diğerleri
OECD (2001). OECD Environmental Outlook to (2015) Intensive Agriculture Reduces Soil
2020. Paris, OECD. Biodiversity Across Europe. Global Change Biology
21:973–985. doi:10.1111/gcb.12752
Patel, R. (2013). The Long Green Revolution. The
Journal of Peasant Studies. 40(1), 1-63. Uluslararası Organik Tarım Hareketleri Federasyonu,
https://www.ifoam.bio/sites/default/files/poa_
Pretty, J. N. (2008). Agricultural Sustainability:
english_web.pdf (Erişim:01.04.2020)
Concepts, Principles and Evidence, Philosophical
Transactions of the Royal Society of London B: United Nations Conference OnEnvironment
Biological Sciences.363(1491), 447–465. and Development (1992) https://
sustainabledevelopment.un.org/content/
Reijntjes C, Haverkart B, Waters-Bayer A. (1992).
documents/Agenda21.pdf
Farming for the future: An introduction to Low-
External-Input and Sustainable Agriculture. Van der Warf, H.& Petit, J. (2002). Evaluation of the
Macmillan. environmental impact of agriculture at the farm
level: a comparison and analysis of 12 indicator-
Resmî Gazete (2004). İyi Tarım Uygulamalarına
based methods. Agriculture, Ecosystems and
İlişkin Yönetmelik. Sayı: 25577
Environment.93(1–3), 131–145.
Rio Declaration On Environment And Development
World Commission on Environment and
(1992) https://www.un.org/en/development/
Development (1987) Our Common Future,
desa/population/migration/generalassembly/
Oxford University Press
docs/globalcompact/A_CONF.151_26_Vol.I_
Declaration.pdf , erişim tarihi:06.04.2020) (https://sustainabledevelopment.un.org/content/
documents/5987our-common-future.pdf. erişim
Şahinöz, A. (2011), Neolitikten Günümüze Tarım
tarihi 03.04.2020)
Ekonomi ve Politikaları, Turhan Kitabevi.
Yılmaz, S. (2015). Sürdürülebilir Tarım Mümkün
Şenel A. (1995). İlkel Topluluktan Uygar Topluma, 4.
Mü?.Yeni İnsan Yayınları
Basım, Bilim ve Sanat Yayınları.
Tauger M., (2011). Agriculture In World History.
Routledge.
TEMA Vakfı (14.11.2016). TEMA Vakfı toprak
bozulmalarına karşı önlem almaya çağırıyor. http://
www.tema.org.tr/web_14966-2_1/entitialfocus.
aspx?primary_id=1649&target=categorial1&type
=2&detail=single

103
 Bölüm 5
Hayvan Hakları ve Hayvan Refahı Kuramları

Hayvan Hakları Kuramı

1 2
1 Hayvan Hakları Hareketi’nin düşünsel Hayvan Refahı Kuramı
öğrenme çıktıları

temelini oluşturan Hayvan Hakları Kuramı 2 Hayvan Refahı Kuramı hakkında bilgi
hakkında bilgi edinebilme edinebilme

Hayvan Hakları Kuramını Savunanlara

Yöneltilen Eleştiriler Hayvan Hakları Hareketi İçindeki

3 4
3 Hayvan Hakları Kuramını ve Hayvan Hakları Düşünce Ayrılıkları
Hareketi’nin karşı olduğu uygulamaları 4 Hayvan Hakları Hareketi içinde yer alan
eleştirebilme düşünce farklılıklarına bakışı eleştirebilme

Anahtar Sözcükler: • Hayvan Özgürleşmesi • Faydacılık • Doğal Değer • Hayvanların Refahı

• Vejetaryenizm • Eşit Menfaatler Gözetme • Yaşamın Özneleri

104
Çevre Sosyolojisi
GİRİŞ
Her çağda hayvanların insan türünün toplumsal
yaşamının ekseninde yer aldığı gözlenir. Mağara du-
varlarındaki hayvan resimlerinden yazının bulunu-
şuna kadar geçen sürede insanların hayvanları nasıl
gördükleri, hayvanların toplumsal yaşamdaki yeri sa-
dece tahminlerle sınırlı kalır. Buna karşılık Antik dö-
nemden günümüze ulaşan belgelere göre insanların
hayvanlarla olan ilişkisinin iki düzeyde gerçekleştiği
gözlenir: Düşünsel düzey ve Uygulamalar. Özellikle
Antik Yunan ve Roma’da oluşan düşünsel düzeydeki
zenginliğin uygulamalara fazlaca yansımadığı görü-
lür. Örneğin, uygulamada Et yemezlik (Vejetaryen-
lik) Antik Yunan’da Orfizm gibi dini nedenlerle ya
da et çok nadir ve pahalı bir besin maddesi olduğu
için halkın çoğunluğunun sebze ve meyve ile beslen-
meyi tercih etmesi sonucu olduğu gözlenir.
Buna karşılık düşünsel düzeyde Empedocles’in
hayvanların bazı yönlerden insanlardan daha üstün
olduğunu savunan düşüncesinden Aristoteles’in
doğanın amaca yönelik ve hiyerarşik olarak gör-
düğü yapısında insanların hayvanlardan üstün ol-
duğu düşüncesine kadar olan geniş bir yelpazede
insan-hayvan ilişkilerinin tartışıldığı görülür. Ayrı
ayrı gelişen söz konusu iki farklı düzeyin birleşmesi
günümüz Hayvan Hakları Hareketi ile mümkün
olmuştur. Örneğin, Etik Vejetaryenizm Hayvan
Haklarının düşünsel temeline dayanan, yalnızca
Hayvan Hakları ve Yararları gözetilerek benimse-
nen bir eylemdir. Diğer bir deyişle, dini ve ekono-
mik nedenlerle ya da hayvan sevgisinden kaynakla-
nan bir tutum değildir.
Hayvan Hakları Hareketi’nin bu özelliği, hay-
vanlarla ilgili olarak Dünya’da ve Türkiye’de çı-
karılan yasaların ve hayvanları korumaya yönelik
sivil toplum kuruluşlarının tarihçesinden bağım-
sız kılar. Bu nedenden dolayı, elinizdeki bölümde
Hayvan Hakları Hareketi’nin temel kuramları,
harekete yöneltilen eleştiriler ve kendi içlerindeki
tartışmalar yer almaktadır.
HAYVAN HAKLARI KURAMI
Hayvan Hakları Hareketinin kuramsal yapısı,
1970’lerden sonra Peter Singer ve Tom Regan’ın
başlattığı Hayvan Özgürleşmesi felsefesine dayanır.
Hayvan Özgürleşmesi, insanların hayvanlara karşı
tutumlarını, hayvanların hakları olup olmadığını
tartışmaya açmıştır.
Hayvan Özgürleşmesi ve Faydacılık
Hayvan Özgürleşmesi kuramının öncüsü Peter
Singer’dır. Hayvan Özgürleşmesinin amacı, insan-
ların hayvanlar üzerindeki baskı ve sömürüsüne son
vermektir. Bu sömürünün hayvanlar üzerinde yol
açtığı fiziksel ve psikolojik acının ancak yüzyıllar bo-
yunca beyazların renkli ırklar üzerinde yarattığı acı-
larla karşılaştırılabilir. Hayvanlar üzerindeki baskı ve
sömürüye karşı verilen mücadele yıllardır mücadele
edilen ahlaki ve toplumsal konular kadar önemlidir.
İster kendi türümüzün üyelerine yapılsın ister hay-
vanlara yapılsın acımasızca sömürü ve zalimlik yanlış-
tır ve değişmelidir. Hayvan Özgürleşmesi hareketinin
hayvanları sevmekle bir ilişkisi yoktur. Üstelik hayvan
severlerin aşırı duygusallıkları ve hassasiyetleri, tüm
hayvanların yararına olabilecek olan bu konunun cid-
di siyasi ve ahlaki tartışmaların dışında kalmasına ne-
den olmaktadır. Örneğin, canlı hayvanlar üzerindeki
deneylerden söz ederken hoş olmayan şeyleri yansız
biçimde tanımlamak, işlemin hoş olmayan durumu-
nu gizler. Canlı hayvan deneylerine karşı çıkma nede-
ni duygusal değildir. Tamamen kabul edilen en temel
ahlaki ilkelere dayanır. Bu ilkelerin kurbanlara uygu-
lanmasını istemek duygusallıktan kaynaklanmaz. Akıl
tarafından talep edilir. Hayvanlara insanların amaçları
için araç olarak bakılmasını kabul etmez. Hayvanlara
bağımsız, hissedebilen varlıklar olarak davranılmalıdır
(Singer, 2015[2009] [1975]).
Hayvan Özgürleşmesi, en temel ahlaki ilke olan
‘Eşit menfaatler gözetme’ ilkesinin yalnızca kendi
türümüzle sınırlı olmadığını düşünen insanlar için-
dir (Singer, 2015[2009] [1975]:21).
Eşit menfaatler gözetme ilkesi, en temel
ahlaki ilkedir. Bir eylemin doğruluğunu
hesaplarken etkilenen tüm menfaatlerin
eşit önemde kabul edilmesi ve hesaplama-
ya katılmasıdır.
Bir özgürleşme hareketi olarak hayvan özgürleş-
mesi çok sayıda engelle karşılaşmaktadır. Öncelikle
sömürülen grubun kendilerine yapılan davranışı or-
ganize biçimde protesto etme imkânı yoktur. Bizler
onların adına konuşmak zorundayız. Bir grubun
baskıya karşı ayağa kalkarak organize olma imkânı
ne kadar az ise, o kadar çok sömürülür. Hayvan Öz-
gürleşmesindeki ikinci engel, sömüren grupların bu
105

sömürüden çıkarının olmasıdır. Diğer bir deyişle,
her gün mezbahada kesilmiş hayvan eti yiyenlerin
hatalı olduklarına inanmaları zordur. Gerçekte, be-
lirli durumlarda et yeme isteğinin ardında yıllardır
var olan et yeme alışkanlığı yatar. Bu alışkanlık bi-
zim hayvanlara karşı tutumumuzu belirler. Bu ne-
denle Hayvan Özgürleşmesinin önündeki üçüncü
engel alışkanlıktır. Hayvan Özgürleşmesi için yal-
nızca beslenme türünde değil, düşüncede ve dilde
de alışkanlıkları değiştirmek gerekir. Hayvanlara
yapılan işkencenin yalnızca hayvan severleri ilgilen-
dirdiğini düşünmek, hassas olmayan insanların bu
duruma zaman ve çaba harcamayacağını düşünmek
bir önyargı ve bir düşünce alışkanlığından ibarettir.
Benzer biçimde dil alışkanlıkları da ön yargı ve en-
gel oluşturur. Singer, (2015[2009] [1975]) “hayvan”
kelimesinin insanın dışındaki varlıkları tanımlamak
için kullanılan bir kelime olduğunu, bu kullanımın
insanların diğer hayvanlardan ayrı olduğu düşünce-
sini pekiştirdiğini söyler. Oysaki biyoloji dersi almış
herkesin bunun yanlış olduğunu bildiğini belirterek
insan olmayan hayvanları tanımlamak için daha kısa
bir terim olmadığından dolayı etkili bir iletişim açı-
sından “hayvan” kelimesini kullanmaya devam eder.
Tüm Hayvanlar Eşittir
Temel eşitlik ilkesi, eşit ya da özdeş muamele
gerektirmez; eşit gözetme gerektirir. Farklı varlıklar
için eşit gözetme farklı muamele ve farklı hakla-
ra yol açabilir. Örneğin, insanlar için eşitlik ilke-
si insanlar arasındaki gerçek eşitliği tanımlamaz;
İnsanlara nasıl davranmamız gerektiğiyle ilgili bir
kuraldır. Ahlak felsefesinde Faydacı Okulun ku-
rucusu reformcu Jeremy Bentham’a göre herhan-
gi bir eylemden etkilenen herkesin menfaatlerinin
dikkate alınması ve bunların dışında yer alan di-
ğerlerinin menfaatleriyle aynı ağırlığa sahip olması
gerekir. Singer (2015[2009] [1975]) bu ilkeye Eşit
Menfaatler Gözetme İlkesi adını verir. Temel eşitlik
ilkesine göre varlıkların menfaatlerinin gözetilmesi
ister hayvan ister insan olsun tüm varlıkları içine
alacak biçimde genişletilmelidir. Bu yaklaşım ırkçı-
lığı, cinsiyetçiliği dışladığı gibi türcülüğü de dışlar.
Türcülük, bir türün üyesinin ait olduğu
türün menfaatlerinin diğer türlerin üye-
lerinin menfaatlerinden üstün olduğuna
dair önyargısı ve tutumudur.
106
Hayvan Hakları ve Hayvan Refahı Kuramları
Bir varlığın eşit menfaatler gözetme ilkesi hak-
kına sahip olabilmesi için en önemli özellik acı
çekme, zevk ya da mutluluk hissedebilme kapasi-
tesidir. Acı çekme ve zevk alma kapasitesi menfa-
atlere sahip olduğunun kabulü için bir zorunluluk
ve yeter şarttır. Örneğin, bir sokak hayvanının tek-
me yemekten kaçması onun menfaatinedir çünkü
tekme ona acı verir. Eğer bir varlık acı çekiyorsa,
bu varlığın doğası ne olursa olsun, eşitlik ilkesine
göre onun acısını dikkate almamanın ahlaki açıdan
hiçbir mazereti yoktur. Bu nedenle eşitlik ilkesinin
sınırlarının çizilmesi ve menfaatlerin kabulünde öl-
çüt, duyuları ve sezgileri olan, acı ve zevk kapasitesi
olan varlıklardır. Hayvanların acı çekmediği ya da
insanlara göre daha az acı hissettikleri doğru de-
ğildir. Acı hissettiğimiz bir durumdur. Başkalarının
acı çektiğimizi anlaması ancak dışsal göstergelere
dayanır. Acı çekmenin tüm dış göstergeleri diğer
türlerde de özellikle memeliler ve kuşlarda görü-
lür. Ayrıca bu hayvanların sinir sistemleri vardır ve
fizyolojik olarak acı hissettiğimizde meydana gelen
kan basıncının artması, göz bebeklerinin büyümesi
gibi tepkiler verirler. Sonuç olarak bilimsel ve fel-
sefi açıdan hayvanların acı çektiğini inkâr etmek
için iyi bir neden yoktur. Eğer insanların acı his-
settiklerinden şüphe etmiyorsak diğer hayvanların
da acı çektiğinden şüphe etmememiz gerekir. Acı
çekme ve acıyı hissetmenin kendisi kötüdür. Irk,
cins ya da tür ayrımı yapmadan acının önlenmesi
ya da en aza indirilmesi gerekir. Acının ne kadar
kötü olduğu yoğunluğuna ve süresine bağlıdır. İster
insan olsun ister hayvan aynı yoğunluk ve sürede
yaşanan acılar eşit biçimde kötüdür. Yaşama hakkı
için yüksek derecede kendi varlığının farkında ol-
mak ve diğerleriyle anlamlı ilişkiler kurabilmek bir
ölçüt olarak kabul ediliyorsa, bir şempanze, köpek
ya da domuz, ağır zihinsel engelli bir bebekten ya
da ilerlemiş bir bunamadan daha yüksek derecede
söz konusu ölçütlere uygun davranmaktadır (Sin-
ger, 2015[2009] [1975]).
Canlı Hayvan Deneyleri Türcülüğün
Sonucudur
Canlı hayvan deneyleri hayvanlara yoğun bi-
çimde acı çektirilen deneylerdir. İnsan olmayan
hayvanlar üzerindeki deneyler dünyanın her tara-
fında yapılmaktadır. Bu durum aslında Türcülü-
ğün bir sonucudur. Deneylerin çoğu insanlara ya
da diğer hayvanlara anlamlı yarar sağlamaktan uzak
Çevre Sosyolojisi
biçimde hayvanlara acı vermeye devam etmektedir.
Bu tür deneyler başlı başına bir endüstridir. Geniş
çaplı bir endüstri olarak hayvan deneylerinin do-
ğasını anlamak için ticari ürünlere bakmak yeter-
lidir. Hayvan deneylerinin kendisi deneylerde kul-
lanılan özel aletler için pazar yaratmıştır. Yapılan
milyonlarca deneyden sadece az sayıda deney tıbbi
araştırmalara önemli katkıda bulunur. Çok sayıda
hayvan üniversitelerin ormancılık ve psikoloji bö-
lümlerinde kullanılır. Bunlardan pek çoğu şam-
puan, kozmetik, yiyecek boyası ve diğer gereksiz
maddeler için ticari amaçlı olarak yapılan canlı hay-
van deneyleridir. Söz konusu durumun asıl nedeni
kendi türümüzün bir üyesi değilse, bir varlığın acı
çekmesiyle ilgili ön yargılarımızdır. Deney savunu-
cuları hayvanların acı çektiğini inkâr edemez çünkü
deneylerinin insan amaçlarına uygun olduğunu söy-
leyebilmek için insanlarla diğer hayvanlar arasındaki
benzerlikleri göstermeye ihtiyaçları vardır. Deney
yapan kişinin amacı sadistlik göstermek değildir
ama kullandıkları hayvanların menfaatlerini dik-
kate almadan deney yapabilmelerine imkân veren
kurumsallaşmış Türcülük anlayışına sahiplerdir. Bu
deneylerde çoğu hayvan önce bir kuramı ispat etmek
sonra da aksini ispat etmek, en sonunda orijinal ku-
ramın düzeltilmiş bir versiyonunu desteklemek için
uzun ve şiddetli, keskin bir acıyı yaşamak zorunda
kalır. Türcülük zihniyeti canlı hayvan deneyleri ya-
pan araştırmacıların hayvanları canlı ve acı çeken
varlıklar olarak değil, laboratuvar malzemesi olarak
görmelerini sağlar. Hayvanlar deney tüpleri ve diğer
malzemelerle birlikte tedarik listesinde yer alır.
Vejetaryenlik Bir Protestodur
Modern kentlerde çoğu insan için hayvanlarla
doğrudan temas yemek masasında sağlanır. Hay-
van etinin yenmesi gerçeği bizim hayvanlara kar-
şı tutumumuzun anahtarıdır. Genellikle yiyecek
olarak satın aldığımız hayvan etlerinin soframıza
gelinceye kadar geçirdiği uzun süreç gözlerden
uzakta gerçekleşir. Günümüzde küçük çiftliklerin
yerini büyük şirketler ve bant üretim yöntemleri
alarak tarımı büyük bir endüstri hâline getirmiştir.
Büyük şirketler bitkiler, hayvanlar ve doğa arasın-
daki uyumla ilgilenmez. Tarım yarışmacı bir iştir
ve üretimi arttırıp maliyeti azaltacak yöntemleri
kullanır. Böylece tarım, endüstriyel tarımcılığa
dönüşür. Hayvanlar düşük maliyetli yemi yüksek
fiyatlı ete dönüştüren makineler olarak görülürler.
Eğer sonuçları dönüştürme oranını daha da ucuzla-
tacaksa herhangi bir yenilik uygulanmaya hazırdır.
Bu yöntemler altında hayvanlar doğumlarından
kesimlerine kadar mutsuz, zavallı bir hayat sürerler.
Hayvanlara bu işi yapanlar elbette zalim canavarlar
değildir. Aksine tüketicilerin tutumlarıyla üreticiler
arasında büyük farklılıklar yoktur. Bütün bunların
nedeni Türcülüğün doğasından kaynaklanır. Buna
karşılık yapabileceğimiz tek şey yaşamlarımızın so-
rumluluğunu almak ve onları bu zulümden azat
etmektir. İlk adım olarak et yemeyi bırakabiliriz.
Hayvanlara yapılan zulme karşı olan çoğu insan ve-
jetaryen olur. Bu çiftlikler hayvanları amaçlarımıza
ulaşmak için araçlar olarak gören düşünceye tek-
nolojinin uygulanmasıdır. Yeme alışkanlıklarımız
kolaylıkla değişmez ancak hayvanlar için gerçekten
endişeleniyorsak onları yemekten vazgeçmeliyiz
(Singer, 2015[2009] [1975]).
Vejetaryenlik et yemezlik olarak da adlandı-
rılır. Beslenme tarzı olarak canlı hayvanların
öldürülmesiyle elde edilen her tür et ve et
ürününü yiyecek olarak kullanmamaktır.
Vejetaryen olmak sembolik bir tavır değildir.
Kendimizi dünyanın çirkin realitesinden ve bunun
sorumluluğundan uzak tutmak için bir çaba olarak
da görülemez. Vejetaryen olmak hayvanların öldü-
rülmesine ve acı çekmelerine son verecek oldukça
pratik ve etkili bir adımdır. Bir boykot türü olarak
vejetaryenlik et yeme alışkanlığından vazgeçerek
hayvanların yemek için öldürülmesini boykot et-
mektir. Tüm et ve et ürünleri boykot etmediğimiz
sürece yiyecek olarak yetiştirilen hayvanlar üzerin-
de uygulanan acımasız yöntemlerin varlığı devam
edecektir (Singer, 2015[2009] [1975]).
Hayvan Özgürleşmesi ve Doğal Haklar
Tom Regan, Hayvan Özgürleşmesi Hareketinin
diğer önemli ismidir. Regan, hayvanların insanlar
karşısında ahlak felsefesi açısından doğal hakları ol-
duğunu savunur. Hayvanların doğal haklarının üç
temel nedeni vardır:
• Hayvanlar ‘doğa’ gereği ahlaki haklara sahip-
tir çünkü Hayvanlar ‘Yaşamın Özneleri’dir.
• Hayvanların doğuştan gelen, asli, ‘doğal
değer’i vardır. Doğal değer, nesnel ve ahlaki
bir özellik olup, herhangi bir şeyin başkaları
107

tarafından değerli görülüp görülmemesinden
bağımsız olarak, var oluşuna içkin bir değer-
dir. Bu açıdan başkaları hak olarak değerlen-
dirmese bile, hayvanlar ahlaki hak sahibidir.
• Bu haklar bireylerin ya da varlıkların di-
ğerleriyle yaptığı anlaşmalardan değil, va-
roluşlarının doğasından kaynaklandığı için
her türlü anlaşmadan önce gelir (Rowlands
2009[1998]:58).
Yaşamın Öznesi: İnançları ve arzuları olan tüm
bireyler yaşamın özneleridir. Algılama, hafıza, kendi
geleceği de dahil olmak üzere gelecek hissi, acı ve zevk
hissedebilme kapasitesi, tercihleri, iyilik hissini dene-
yimleme, arzu ve amaçlarını gerçekleştirmek için ey-
lem başlatma kabiliyeti, deneyimlediği yaşamın iyi ya
da kötü olduğunu hissetme anlamında bireysel rahat-
lık arayışı olan, herhangi bir kişinin çıkarları dışında
bağımsız bir varlığı olan tüm bireyler yaşamın özne-
leridir. Tüm insanlar yaşamın özneleridir ve eşit doğal
değerleri vardır. Çünkü yaşamın öznesi olmak sadece
canlı olmaktan daha fazlasıdır. Yaşamın özneleri ya-
şamlarını iyi ya da kötü olarak deneyimler ve bunun
farkındadır. Bu özellikleri ve sahip oldukları doğal
değer onların ne kadar çok ya da az şey bildiğine, ne
kadar yetenekli ya da yeteneksiz olduğuna, ne kadar
zengin ya da fakir olduğuna bağlı değildir. Hayvanla-
rın da yaşamın özneleri olduğunu ve doğal değerleri
olduğunu söylememize engel olan şey türcülüktür.
İnsan türü hayvanlardan daha yüksek, daha üstün de-
ğildir. Hayvanlar da daha aşağı bir tür değildir. Doğal
değer nedeniyle eşitiz. Yaşamın öznesi olma, zihin-
sel kapasite ve yaşamı deneyimleme sadece insanlara
özgü değildir. Zihinsel kapasite ve yaşamı deneyim-
leme bazı hayvanlarda da görülür. Bu açıdan yaşamın
öznesi olma insanlarla hayvanların kesiştiği noktadır.
Bazı hayvanlar ve bitkiler canlı olmalarına rağmen ya-
şamın öznesi değildir (Regan, 2003[2001]).
Yaşamın özneleri, algılama, hafıza, kendi
geleceği de dâhil olmak üzere gelecek his-
si, acı ve zevk hissedebilme kapasitesi, ter-
cihleri, iyilik hissini deneyimleme, arzu ve
amaçlarını gerçekleştirmek için eylem baş-
latma kabiliyeti, deneyimlediği yaşamın iyi
ya da kötü olduğunu hissetme anlamında
bireysel rahatlık arayışı olan, herhangi bir
kişinin çıkarları dışında bağımsız bir varlığı
olan tüm bireysel varlıklardır.
108
Hayvan Hakları ve Hayvan Refahı Kuramları
Doğal Değer: Yaşamın özneleri olan tüm varlıkla-
rın doğal değerleri vardır. Diğer bir söyleyişle, yaşa-
mın öznesi olma ölçütlerine sahip her varlık yalnızca
var olduğundan dolayı doğal değer sahiptir. Bir var-
lık yaşamın öznesi ise doğal değere sahiptir. Ancak
bu durum yaşamın öznesi olmayan insan ve hayvan-
ların doğal değeri olmadığı anlamına gelmez.
Doğal değer kavramının dört önemli ögesi vardır:
• Birey bir başkasının isteği ya da çıkarından
bağımsız olarak bu değere sahiptir. Kişinin
sevilip sevilmediği ya da başkaları tarafın-
dan değer verilip verilmediğine bağlı de-
ğildir. Toplumsal şartlarda hiç istenmeyen,
sevilmeyen, yalnız olanlar bile diğerleriyle
aynı doğal değere sahiptir.
• Kişinin doğal değeri, diğerlerine çıkarları-
na ya da yararına ne kadar hizmet ettiğine
bağlı değildir. Örneğin kimsenin hoşlan-
mayacağı ya da yapmak istemeyeceği işleri
yapanların doğal değeri toplum içinde en
çok saygı gören ya da en fazla yararlı olan
meslekleri yapanlardan daha az değildir.
• Doğal değer elde edilemez ve kaybedilemez.
Kişinin kazanabileceği ya da başkalarının
yardımıyla geliştirebileceği bir şey değildir.
Kişi ne yaparsa yapsın doğal değeri kaybol-
maz. Örneğin suç işleyen biri suçun mahi-
yetinden bağımsız olarak bir ermişle aynı
doğal değere sahiptir.
• Doğal değer, bireylerin deneyimlerine yük-
lenen değerlerden farklıdır. Doğal değer de-
neyimlere verilen değerlere indirgenemez.
Örneğin mutlu bir hayat yaşamanın böyle
bir deneyimden kaynaklanan yüksek öz de-
ğeri vardır. Ancak doğal değer ve öz değer
aynı değildir. Mutlu hayat sürenlerin doğal
değerleri ile mutsuz deneyimler yaşayanla-
rın doğal değerleri aynıdır.
Doğal değer, yaşamın özneleri olan tüm
varlıkların, yalnızca var olmuş olmalarının
getirdiği ya da var olmalarından kaynakla-
nan değerdir.
Çevre Sosyolojisi
Doğal değer kavramı Regan’ın yaklaşımını
Faydacı yaklaşımdan ayıran en önemli noktadır.
Faydacılara göre herhangi bir kabın kendi başına
bir değeri yoktur. İçine değerli şeyler konduğunda
değer kazanır. Doğal değerde ise kabın kendisi do-
ğal değere sahiptir. Kabın değeri içinin boş olup
olmaması ya da içine konulan şeylerin değeriyle
bağlantılı değildir (Rowlands 2009[1998]:63).
dikkat
Doğal değer ve öz değer
aynı değildir. Birbirlerine
indirgenemez ve birbirleri-
nin yerine kullanılamaz.
Yaşamın öznesi olan tüm varlıkların doğal
değerleri olduğunun kabulü beraberinde onlara
nasıl davranılması gerektiğiyle ilgili ahlaki ilke-
lere varılmasına yol açar. Bu ilkelerden birincisi
Saygı İlkesidir. Saygı ilkesi, doğal değere sahip bi-
reylere bu değerden ötürü saygıyla davranılması
gerektiğidir. Yaşamın özneleri olan tüm bireyler
doğal değere sahip oldukları için, adalet gereği
tümüne saygı gösterilmelidir. Bu anlamda saygı
ilkesi, adaletin eşitlikçi ve mükemmeliyetçi ol-
mayan yorumuna dayanır. Bir bireye doğal değeri
olduğu için saygı göstermek adalet gereğidir. Aksi
tutum adaletsizliktir (Rowlands 2009[1998]). Bu
bağlamda hayvanlar da yaşamın özneleri oldukları
için doğal değere sahiptir. Doğal değere gösterilen
saygı, adalet gereği doğal değere sahip hayvanlara
da gösterilmelidir.
Zarar ilkesi gereği bireylere zarar vermemek
görevimizdir. Çıkış noktası saygı ilkesidir. Yaşa-
mın özneleri olan tüm bireylere (insan, hayvan)
sahip oldukları doğal değerler nedeniyle ve adalet
gereği eşit biçimde saygı duymak ve onlara zarar
vermemek görevimizdir.
Vejetaryenlik ahlaki açıdan bir zorunluluktur.
Yaşamın öznesi olma ölçütlerini sağlayan memeli-
ler doğal değere sahip olduklarından, saygı ve za-
rar vermeme ilkesine göre yetiştirilip, öldürülüp,
yiyecek olarak kullanılmamalıdır. Buna dayana-
rak, benzer biçimde hayvanların tuzakla yakala-
ması, avlanma ve canlı hayvan deneyleri ahlaki
açıdan yanlıştır (Rowlands 2009[1998]).
Hangi hayvanların yaşamın öznesi olduğunu
nasıl karar verilecek? Sınır ne olacak? Regan’a
(2003[2001]:101) göre, sınırın tam olarak nerede
çizileceğini bilmiyoruz. Yaşamın öznesi olanların
ortak noktası olan bilinç, kişinin yaşamındaki en
büyük gizemlerden biridir. Zihinsel durumların
beyin fonksiyonlarına bağlı durumlar olduğuna
dair çok sayıda bulgu bulunmaktadır. Bilincin bu
fizyolojik temelinin evrimsel soyun hangi nokta-
sında ortaya çıktığını, gerçekte nerede görünmez
olduğunu hiç kimse tam olarak bilemez. Bizi il-
gilendiren nokta hayvanların, özellikle memeliler
ve kanatlıların yiyecek olarak kullanılmak üzere
yetiştirilmesi, kürk elde etmek için tuzaklar ku-
rulması, insan hastalıkları için deneylerde kulla-
nılıyor olmasıdır. Bu hayvanların tamamı yaşamın
özneleridir (Regan, 2003 [2001]).
İnsan-hayvan ilişkileriyle ilgili başka kuram-
lar da bulunmaktadır. Ekofeminizm içinde yer
alan Feminist İlgi/Bakım Etiği, Marksist ve Fe-
nomenolojik Yaklaşımlar açısından insan-hayvan
ilişkilerini yeniden ele alan çalışmalar bunlardan
bazılarını oluşturur. Bu yaklaşımların Hayvan
Hakları kuramları içinde yer almamasının ne-
deni, analizlerinin doğrudan hayvanlarla ilişkili
olmamasıdır. Kendi kuramsal çerçevelerinden
insan-hayvan ilişkilerine ve hayvanların yaşadığı
şartlara odaklanırlar.
109
 Hayvan Hakları ve Hayvan Refahı Kuramları

Öğrenme Çıktısı

1 Hayvan Hakları Hareketi’nin düşünsel temelini oluşturan Hayvan Hakları Kuramı

hakkında bilgi edinebilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Türkiye’de HAYTAP’ın ça-

lışmalarıyla Hayvan Hak-
ları Kuramını ilişkilendi-
Feminist İlgi/Bakım Etiği
rin. Konuyla ilgili olarak
kuramının temel bakış açısı
HAYTAP’ın Manifestomuz
nedir?
web sayfasını okuyabilirsiniz.
https://www.haytap.org/tr/
kurumsal/manifestomuz
Yaralı bir sokak hayvanı
ile karşılaştığınızda ya da
fotoğrafını gördüğünüzde
hissettiklerinizi ve düşün-
celerinizi arkadaşlarınızla
paylaşınız.

HAYVAN REFAHI KURAMI 2. Hayvanların yaşam kalitesi biyolojik işlevle-

Hayvan Hakları savunucuları ile Hayvan Refahı
yaklaşımını benimseyenler arasında insan-hayvan
ilişkilerine bakış açısından önemli farklılıklar bu-
lunmaktadır. Hayvan Haklarını savunanlara göre
hayvanların varlık nedeni insanlar için yiyecek,
giyecek, eğlence aracı ve deney malzemesi olmak
değildir. Onların da insanlar gibi başkalarının ya-
rarına feda edilemez, vazgeçilemez çıkarları bulun-
maktadır. Hayvan Refahı kuramı ise hayvanların
bazı menfaatleri olduğunu ama insan menfaatleriy-
le çatıştığında hayvan menfaatlerinin feda edilebi-
leceğini ve hayvanların kullanılabileceğini savunur.
Hayvan Refahı/İyiliği hayvanların yaşam kalite-
siyle ilgilidir. Hayvanların yaşam kalitesinin iyi ol-
ması için önemli olanın ne olduğu sorusuna cevap
bulmaya çalışır. Fraser’a (1998) göre, Hayvan Re-
fahı Kuramı hayvanların yaşam kalitesini arttırmak
için temel olarak üç konuya odaklanır:
1. Hayvanların yaşam kalitesi nasıl hissettikle-
riyle (duygularıyla) ölçülür. Hayvanların re-
fah seviyesinin yüksek olması demek halle-
rinden memnun olmaları, yaşamın normal
zevklerini deneyimlemeleri, uzun süreli ve
yoğun acıdan, korkudan, açlıktan ve diğer
hoş olmayan duygu durumlarında uzak ol-
maları anlamına gelmektedir.
riyle ölçülür. Hayvanların normal büyüme
ve üreme yetisine sahip olmaları, hastalık,
incinme, kötü beslenme, fizyolojik ve dav-
ranışsal bozukluklarının olmaması onların
yaşam kalitesinin yüksek olduğu gösterir.
3. Doğallık ve doğal davranış hayvanlar için
yaşam kalitesinin göstergelerinden biridir.
Hayvanların doğal çevrelerinde tutulmaları,
doğal uyum sağlama ve doğal yetenekleri-
nin gelişmesine izin verilmesi yaşam kalitesi
açısından önemlidir.
Hayvanların Duyguları
Hayvanlar hissedebilen varlıklar olarak korku,
acı, hayal kırıklığı gibi duyguları deneyimleyebi-
lir. Korku hayvanların sosyal ve fiziksel çevresini
nasıl algıladığını ve tepki verdiğini belirleyen duy-
gudur. Hayvanların deneyimleyebileceği duygula-
rın derinliği ve genişliği konusundaki bilgilerimiz
onların refahıyla ilgili etkili önlemler alabilmemiz
açısından önemlidir. Hayvanların deneyimlediği
duygular arasında korku, en iyi anladığımız ve po-
tansiyel olarak en fazla zarar veren duygudur. Hay-
vanların hissettiği ani, tahmin edilemez, yoğun ve
uzun süreli korku onların zihinsel ve fiziksel sağlı-
ğına, büyümelerine ve laboratuvarlarda, hayvanat
bahçelerinde ya da hayvan çiftliklerindeki üreme

110
Çevre Sosyolojisi
performanslarına ciddi zararlar verir. Hissedilen
korku duygusuyla kaygı arasında önemli bir fark
vardır: Korku, gerçek tehlike karşısında hissedilir.
Kaygı ise potansiyel tehlikeye gösterilen tepkidir.
Korkuya bağlı reaksiyonlar hayvanı gerçek tehlike
ile başa çıkmak için hazırlayan fiziksel ve davra-
nışsal tepkilerdir. Evrimci bakış açısından bu tür
savunmaya yönelik reaksiyonlar hayvanın yırtıcı
düşmanları karşısında var olma şansını arttırır.
Diğer taraftan tutsak hayvanların ve evcilleştiril-
miş hayvanların çok az düşmanı olmasına rağmen
aynı mekanizmalar, duygular ve davranışsal tep-
kiler görülür. Evcilleştirmenin esas amacı hayvan-
lardaki insandan korkma tepkisinin azaltılmasıdır
ancak insanlarla bağlantı kurduklarında düşman-
dan kaçınmak için gösterilen tepkilerin aynısı
görülür. Bunun nedeni rutin işlerden olan kısır-
laştırma, gaga kesme, boynuz kesme, ulaşım gibi
durumların ve işlemlerin sığırlarda, koyunlarda ve
kümes hayvanlarında korku, kaygı ve acı çekme
duygusu yaratmasıdır (Boissy, Dwyer ve Jones,
2018[2011]:92-93).
Kümes hayvanları üzerinde yapılan bir araştır-
maya göre korku tepkilerinin, kronik korku durum-
larının hayvanların refahı ve yetiştiriciler açısından
yarattığı olumsuz sonuçlar şöyle sıralanabilir:
• İncinmeler, fiziksel acı ve ölüm,
• Tüy dökme, kendi tüyünü yolma,
• Değişim ve yeni kaynaklara adaptasyon ye-
teneğinin azalması,
• Üreticilerin hayvanlarla başa çıkma ve idare
edebilme konusunda yaşadıkları güçlükler,
• Büyümenin yavaşlaması, üreme performan-
sında ve yumurta üretiminde düşüş,
• Yumurta kabuğunda anormallikler, kuluç-
kaya yatma sorunları, yumurtaların kalite-
sinde düşüş,
• Üreticiler açısından yaşanan ciddi fi-
nansal sorunlar (Boissy, Dwyer ve Jones,
2018[2011]:102).
Biyolojik İşlevler
Sağlık ve Hastalık, Hayvan Refahı kavramının
önemli bir parçasını oluşturur. Sağlık durumunun
güçlendirilmesi biyolojik işlevler olan büyümeyi,
üremeyi ve verimliliği arttırır. Diğer taraftan yük-
sek verimlilik için yapılanlar hem hayvan sağlığını
hem hayvan refahını olumsuz yönde etkiler. Ör-
neğin, çok süt üreten hayvanlarda ya da hızlı bü-
yüyen civcivlerde hayvan sağlığı ve hayvan refahı
olumsuz etkilenir. Hayvanların sağlığı ile biyolo-
jik işlevleri arasında net bir ilişki bulunmaktadır.
Bunun anlamı hayvan sağlığının biyolojik işlevler
yaklaşımının bir parçası olduğudur ama hayvan
sağlığı aynı zamanda hayvanların hissettikleriyle
de ilişkilidir. Hayvanların hissettikleri hastalık
hali, acı ve stres biyolojik işlevlerini de olumsuz
yönde etkiler.
Doğallık ve Doğal Davranış
Hayvanların Refahı açısından doğallık ve doğal
davranışın önemi vurgulanırken doğal davranış na-
sıl tanımlanmaktadır?
Bu konuda yapılan araştırmalarda doğal
davranışın ne olduğuyla ilgili farklı tanımla-
malar bulunmaktadır ama hayvan refahı açı-
sından önemli bir durumdur. Örneğin, Bracke
ve Hopster’a (2006) göre, hayvanların refahı
açısından hissettikleri acılar en aza indirilirken
aynı zamanda olumlu deneyimler yaşamaya da
ihtiyaçları vardır. Doğal davranışlar hayvanların
biyolojik işlevlerini arttıracak ve onlara zevk ve-
recek davranışlar olduğundan doğal şartlar altın-
da gösterme eğiliminde oldukları davranış olarak
tanımlanabilir. Hayvan refahı için yalnızca yiye-
cek, içecek vermek gerekli ısı şartlarını sağlamak
yeterli değildir. Bazı doğal davranışlarını gös-
terebilmek için aynı zamanda başka ortamlara
da ihtiyaçları vardır. Örneğin hayvanların oyun
oynayabilecekleri, keşif yapabilecekleri, yem ara-
yabilecekleri, tımar olabilecekleri ortamlar hoş-
larına giden ortamlar olduğu için hayvanların
biyolojik işlevlerini arttıracaktır. Olumlu refah
değeri hayvanların doğal şartlardaki davranışları-
nı göstermesidir. Olumsuz refah değeri ise stres,
anormal davranışlar, saldırganlıkla bağlantılıdır.
Doğal davranışlar, hayvanların refah düzeyini
gösteren bir ölçüttür. Doğal davranışa işlerlik
kazandırılması için etik ve politik karar verme
sürecinde hayvan refahının önemi diğer hayvan
ve insan menfaatlerinden daha fazla ağırlık ka-
zanmalıdır.
111
 Hayvan Hakları ve Hayvan Refahı Kuramları

Öğrenme Çıktısı

2 Hayvan Refahı Kuramı hakkında bilgi edinebilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Hayvanların gösterdikleri Sosyal medyada hayvan

duygusal tepkilerle sağlık
Hayvanlarda doğallık ve
durumları arasında na-
doğal davranışın farklı ta-
sıl bir ilişki vardır? M. S.
nımlarını nelerdir? Bunlar-
Dawkins’in (2013), Hay-
dan birini anlatınız.
vanlar Ne İster? kitabını in-
celeyiniz.
sever grupların tartışma-
larında hayvanların hangi
özelliklerinin ön plana çı-
kartıldığını, sizce nelerin
konuşulması gerektiğini ar-
kadaşlarınızla tartışınız.

HAYVAN HAKLARI KURAMINI Hayvan Hakları

SAVUNANLARA YÖNELTİLEN
ELEŞTİRİLER
Hayvan haklarına karşı çıkanların hayvan hakları
savunucuları hakkında yarattığı imaj, genellikle bu
harekete katılan insanların aşırı duygusal tepkiler
veren, toplumda hayvanlara karşı sempati ve onlara
acı çektirenlere karşı öfke yaratmak için çiftliklerde,
laboratuvarlarda hayvanlara yapılan eziyeti, kötü
muameleyi anlatan yazılar yazan, grafikler çizen,
hayvanlara kötü muamele yapıldığını düşündükleri
yere terörist saldırılar düzenleyen fanatikler olduğu
yönündedir. Hayvan Haklarını savunanların karika-
türize edilmiş tepkilerini eleştiri olarak kabul etmek
hem savunucuların hem karşı çıkanların tartışmala-
rının altında yatan insan-hayvan ilişkileri ve insanla-
rın hayvanlara karşı sorumluluğu konusundaki kar-
maşık felsefi soruları görmezden gelmek anlamına
gelir. Bu bölümde Hayvan Hakları ve Hayvan Öz-
gürleşmesi hareketini savunanların temel aldıkları
ahlak felsefesine karşı çıkanların görüşlerine yer ve-
rilecektir. Anlaşmazlık 4 temel noktada ortaya çıkar:
1. Hayvanların hakları olabilir mi?
2. Canlı hayvanlar üzerinde deneyler mazur
görülebilir mi?
3. Hayvanlar yiyecek ve meta olarak kullanıla-
bilir mi?
4. Vahşi yaşamın korunmaya ihtiyacı var mı?
Hayvan Özgürleşmesi ve Hayvan Haklarının
kurucusu olan ahlak filozofu Peter Singer, Fayda-
cılık kuramını Hayvan Haklarına uygulayarak tüm
hayvanların (insan ve insan olmayanlar) eşit ol-
duğunu savunmuştur. Ahlak felsefesinin en temel
ilkesi olan eşitlik, hayvanların da insanlar gibi acı
çekme ve zevk alma kapasitesine sahip olduğunu,
bu nedenle herhangi bir eylemde hayvanların men-
faatlerinin de hesaba katılması gerektiğini, eşitliğin
reddinin Türcülük olduğu söyler. Kendisi gibi fi-
lozof olan Raymond Frey ise yine Faydacılık ku-
ramından yola çıkarak Hayvan Hakları ve Hayvan
Özgürleşmesi aleyhine yazılar yazmıştır. Tüm hay-
vanlar eşit değildir.
Frey’e (1996) göre, bir türün yaşamı diğer tür-
lerden daha zengin ve gelişmişse o tür diğerlerinden
daha değerlidir. Bundan dolayı insanların hayvan-
ları insan yaşamına daha yüksek değer kazandırmak
için tıbbi ve bilimsel deneylerde kullanması meşru
kabul edilebilir. Ancak bu düşünce hayvanların ah-
laki olarak dikkate alınmaması, hesaba katılmaması
anlamına gelmez.
Frey, çalışmalarında hayvanları göz ardı etme-
diğini, acı çekmek söz konusu olduğunda hay-
vanların öz-bilince, inançlara, dile, gelecekle ilgili
arzulara sahip olmamasının, kendi davranışlarına
karşı öz eleştiri yapabilecek durumda olmamaları-

112
Çevre Sosyolojisi
nın önemli olmadığı, hayvanların bu açıdan ahla-
ki olarak hesaba katılmaları ve dikkate alınmaları
gerektiğini savunur. Et yeme, canlı hayvanlar üze-
rinde deneyler ve genel olarak hayvanların kulla-
nımı konusunda reformist bir tavır gösterir. Be-
lirli sınırlar içinde canlı hayvanlar üzerinde deney
yapılmasından yana olmasının nedeni hayvanları
ahlaki topluluktan dışlamak değildir. İnsan ve hay-
van hayatının değeri konusundaki önermelerinden
kaynaklanmaktadır. Hayvan hayatının bir değeri
vardır; Tüm hayvanların hayatı aynı değere sahip
değildir; Hayvan hayatı insan hayatından daha az
değerlidir. Acı kötüdür. Acı acıdır. Hayvanlara uy-
gulanan eziyete, işkenceye karşı olmak hayvan ve
insan hayatının aynı değere sahip olduğu anlamına
gelmez. Tüm hissedebilen varlıklara uygulanan fi-
ziksel ve zihinsel acı veren eziyete, işkenceye karşı
durmak, bu varlıkların tümünün yaşamlarının eşit
değerde olduğu anlamına da gelmez. Kozmetik en-
düstrisinde hayvanlar üzerindeki deneylere karşı
çıkmakla birlikte, Tıp alanında, insanların denek
olarak kullanımının yasaklandığı deneylerde hay-
vanların kullanımını ya da hayvan organlarından
yapılan plantasyonların insan yaşamının yararına
olduğu durumlarda hayvanların acı çekmesinin
mazur görülebileceğini savunur.
İnsan yaşamını hayvan yaşamından değerli kı-
lan şey insan yaşamının zenginliğidir. Bir yaşamın
zenginliği kalitesinin göstergesidir. Hayvan yaşa-
mıyla ortak olan aktivitelerimizin yaşamın zengin-
liği ya da yokluk içinde olmasıyla bir ilişkisi yoktur.
Örneğin, âşık olmak, evlenmek, çocuklarını eğit-
mek, iş sahibi olmak, hobileri olmak, sporla ilgilen-
mek, sanatla ilgilenmek, entelektüel gelişim yaşamı
zenginleştiren, kalitesini ve değerini arttıran akti-
vitelerdir. Yaşamı fakirleştiren şeyler fiziksel yok-
sunluk değildir. Tüm ihtiyaçlar karşılandığı halde
yaşamının diğer boyutlarına değer verilmemesi ya
da en alt düzeyde ilgilenilmesi yaşamı fakirleştiren
durumlardır. İnsan yaşamını diğer yaşam türlerin-
den daha değerli kılan şey, yaşamı zenginleştirme,
kalitesini arttırma potansiyelidir.
Yaşamın zenginliği ile yaşam kalitesinin artma-
sında en önemli nokta “özerklik”tir. Özerklik, sı-
radan yetişkin bir insanın hayatına değer katan çok
önemli bir özelliktir. Özerkliğin kullanılması iyi bir
yaşam için verdiğimiz kararlardır. Bu kararlar doğ-
rultusunda başarı duygusu, kendini gerçekleştirme
ve tatmin duygusu yaşanır.
Özerklik, bir kişinin bir başkasından ya da
bir durumdan bağımsız olarak karar vere-
bilmesi, kendi hayatını yönetebilmesidir.
Sıradan bir yetişkin insanın kendi yaşamıyla
ilgili olarak bir başkasının ya da bir durumun ge-
rektirdiği kararlara uymak yerine kendi kararlarını
verebilmesi, diğer bir deyişle özerkliğini kullanması
ve böylece yaşam kalitesini artırma potansiyeline
işlerlik kazandırması, insan yaşamını hayvan yaşa-
mından değerli kılar. Tavşanlarla belirli aktiviteleri
paylaşıyor olmamız, onların yaşamlarının zengin-
leşme potansiyeli olduğu anlamına gelmez. Frey,
böyle bir durumdan söz edenlerin gözlemlerimizin
ötesinde önermelerde bulunduğunu, bunların şüp-
heyle karşılanması gerektiğini söyler.
Hayvan Özgürleşmesi hareketinin diğer felsefi
ayağını oluşturan Tom Regan’ın Doğal Haklar ku-
ramıdır. Regan, bir yaşından büyük tüm normal
memelilerin aynı temel ahlaki haklara sahip oldu-
ğunu savunur. İnsan olmayan hayvanların da bizler
gibi zarar görmeme ve öldürülmeme hakkı vardır.
Bu hakkın temelinde hayvanların yaşamın özneleri
olmalarından dolayı doğal değere sahip olmaları bu-
lunur. Yaşamın özneleri oldukları için doğal değere
sahip olan tüm hayvanlar eşit ahlaki haklara sahiptir.
Regan’ın görüşlerine bir başka filozof, Mary Anne
Warren karşı çıkar. Warren’a (1996) göre, Regan’ın
güçlü hayvan hakları olarak adlandırdığı bu durum
aslında zayıf hayvan haklarıdır çünkü yalnızca bazı
hissedebilen hayvanları içine alır.
Regan’ın doğal değer anlayışı hissedebilme ka-
pasitesi ya da zihinsel kapasiteye dayanmamaktadır.
Bu anlayışa göre hissetme kapasitesine sahip olma-
yan nehirlerin taşların bile doğal değeri olması ge-
rekir. Böylece herhangi bir varlığın doğal değere ve
ahlaki haklara sahip olup olmadığına karar vermek
zorlaşmaktadır. Doğal değer bazı doğal özelliklere
dayanıyorsa, söz konusu özelliklerin açıklanması
gerekir. Doğal değerin temelinde herhangi bir do-
ğal özellik bulunmuyorsa böyle bir özelliğin varlığı-
nı kabullenmek için bir neden bulunmamaktadır.
Warren’a (1996:46) göre, insan olan ve olma-
yan doğayı ayıran ve ahlaki anlamı olan şey akıl-
dır. Akla dayalı muhakeme sonucu bazı eylemleri
yapma ya da yapmama kapasitesine sahibiz. Akıl
113

bizi diğer hayvanlardan daha iyi, daha mükemmel
ya da daha zeki yapmaz ama ahlaki olarak bazı so-
runlara şiddet içermeyen çözümler sunma ya da iş
birliği yapma potansiyeli kazandırır. İnsanlar vahşi
hayvanlardan daha fazla tehlikelidir. Davranışları hay-
vanlara göre daha zor tahmin edilebilir. Bu nedenden
dolayı ilişkilerimizi düzenleyebilmek için ahlak siste-
mine ihtiyacımız vardır. Ahlak sistemi hayvanları da
içine alacak şekilde genişletildiğinde, insan olmayan
hayvanlarla herhangi bir sorunu akla dayalı olarak çö-
zemeyiz. Örneğin, vahşi kedileri ya da tilkileri nesli
tükenmekte olan yerli türleri avlamaktan vazgeçirmek
için müzakereye dayalı bir anlaşma yapamayız. Fare-
ler evimizi istila ettiğinde onları bize karşı haksızlık
ettiklerine ikna edemeyiz. Akıl yürütme kapasitesi en
temel ahlaki haklara sahip olmak için gereken bir du-
rumsa yeni doğmuş insan bebekler ve zihinsel olarak
sorun yaşayan yaşlıların durumunu nasıl değerlendir-
meliyiz? Bebeklik dönemi hepimizin yaşadığı, yaşlı-
lıktaki zihinsel sorunlar da bazılarımızın yaşayabilece-
ği durumlardır. Onları koruruz çünkü onları severiz.
Evde beslediğimiz hayvanlara da aramızdaki ilişkiden
dolayı diğer hayvanlara davranmadığımız şekilde on-
lara koruma ve ihtimamla yaklaşırız.
Warren (1996:49), ahlaki hakların ancak hisset-
me kapasitesi olan bazı türlere genişletmenin daha
anlamlı olacağını söyler. Çünkü ahlaki haklar, hak
sahiplerini zarar görmekten korur ve onları ilgilen-
diren konularda fayda sağlamalarına yardım eder.
Yalnızca böyle varlıklar kendilerine yapılanlardan
hoşlanabilir ya da hoşlanmayabilir; bazı şartları di-
ğerlerine tercih edebilir. Bu nedenle hissetme kapa-
sitesi olan hayvanlar mantıksal olarak ahlaki haklar
için olası adaylardır. Gerçekte, hayvanların bilimsel
deneylerde ve yoğun olarak çiftliklerde kötüye kul-
lanımının son bulması, hayvan haklarından konu-
şabilmek için anlamlı bir durum yaratır.
Canlı Hayvanlar Üzerinde Yapılan
Deneyler
Canlı hayvan deneyleri yalnızca tıbbi amaçlarla
yapılmamaktadır. Askeri amaçlarla, ticari amaçlarla
hayvanlar üzerinde deneyler yapıldığı gibi psikolo-
jik araştırmalarda da hayvanlar kullanılmaktadır.
Deneyleri savunanlar Deneysel Psikolojinin hay-
van araştırmalarının hem hayvanların hem insanla-
rın yararına olduğunu, araştırmalar için kullanılan
mevcut yönetmeliklerin hayvanların refahını ga-
ranti altına aldığını savunurlar.
114
Hayvan Hakları ve Hayvan Refahı Kuramları
Hayvanlar üzerindeki psikolojik deneyleri des-
tekleyen Baldwin (1996), hayvan deneyleriyle ilgili
olarak tepki veren Hayvan Hakları savunucuları-
nın kendi içlerinde ikiye ayrıldığını, azınlık olan
Hayvan Hakları savunucularının bu tür deneyleri
tamamen kaldırmak istemesine rağmen, çoğunlu-
ğu oluşturanların isteğinin deneylerde kullanılan
hayvan sayısının azaltılması ve hayvanlara daha iyi
bakılması olduğunu söyler. Kişisel olarak hayvanla-
rın insanlar gibi haklarının olamayacağını, insan-
ların yalnızca bakımını üstlendikleri hayvanlara iyi
davranmak gibi bir sorumluluklarını olduğu savu-
nur. İnsan yaşamını güçlendirmek için hayvanlar
üzerindeki deneyler önemlidir. Bunun karşılığında
insanlar da hayvanlara iyi davranmalıdır.
Baldwin (1196), 1980’lerde hayvanları psikolo-
ji deneylerinde kullanan araştırmacıların kurumlar
tarafından korunmadığını, Hayvan Hakları savu-
nucularının suçlamalarına karşılık konunun ba-
sında yer alarak büyümemesi için araştırmacıların
kendilerini savunmaya yönelik olarak fazla çaba
sarf etmeyerek aktivistlerin kendiliklerinden git-
mesini beklediklerini, ancak aktivistler gitmediğini
anlatır. Ayrıca araştırma topluluğu kamuoyunda
yaptıkları araştırmalarının sonuçlarının bir işe ya-
ramadığı, hayvanlara boşuna acı çektirdikleri suç-
lamasıyla karşılaşmışlardır. Sonunda araştırmacılar
ve araştırma kuruluşları suçlamalara cevap vermeye
karar verir. Halka bilgi verirken, öncelikle aktivist-
lerin kendi içlerindeki bölünmeye dikkat çekerler.
Daha sonra halka hayvan deneylerinin önemini an-
latan konuşmalar düzenlenir.
Araştırmacıların ve araştırma kurumlarının
bilgilendirme toplantılarında ele alınan başlıklar
temel olarak yanlış bilgilendirmenin giderilmesi-
ni sağlamak, hayvanların bu araştırmalardan sağ-
ladıkları faydaları anlatmak ve araştırmalarla ilgili
düzenleme ve yönetmelikler hakkında bilgi vermek
amacını taşır.
Baldwin’e (1996:93) göre, en yanlış bilgilen-
dirme hayvanlara verilen elektrik şoku ile ilgilidir.
Aktivistlere göre hayvanlara sürekli yüksek mik-
tarda elektrik şoku verilmektedir. Elektrik şoku-
nu reddetmeyen Baldwin, yanlış bilgilendirmenin
kullanım miktarında olduğunu söyler. Verilen şok
orta şiddette olmaktadır. Yüksek şoklar epilepsi gibi
tıbbi sorunları çalışmak amacıyla kullanılır. Ayrı-
ca bu tür hastalıkları kontrol altına alabilmek için
kullanılan ilaçların etkileri ve yan etkilerini görmek
için de hayvanlar üzerinde deney yapılır.
Çevre Sosyolojisi
Hayvan Hakları savunucuları hayvanlar üze-
rinde yapılan psikolojik deneylerin hayvanlara
katkısını görmezden gelirler. Davranış deneyleri
hem araştırmalarda kullanılan hayvanların hem
hayvanat bahçelerinde tutulan hayvanların çevre-
lerinin güçlendirilmesine katkıda bulunur. Üreme
biyolojisi ve kafeslerde tutulan hayvanlara yönelik
programlar bazı hayvanların türlerinin yok olmak-
tan kurtulması için bir umuttur. Psikolojik araştır-
malarda kullanılan hayvanlardan elde edilen bul-
guların Alzheimer hastalarının, omurga incinmesi
yaşayanların, başından yaralananların, kalp krizi
geçirmiş olanların rehabilitasyonunda ve daha bir-
çok hastalıkla ilgili olarak insanlara yarar sağlayıcı
sonuçları bulunmaktadır.
Araştırmalarda kullanılan hayvanların kullanımı
ve bakımıyla ilgili federal düzenlemeler bulunmak-
tadır. Araştırma topluluğu hayvan araştırmalarını
kendilerine göre düzenlemezler. Düzenlemelerin
bazı maddeleri araştırmacılara hareket alanı sağlı-
yorsa da işleyen bir sistemin kendi deneyimlerini
kullanamadığını düşünmek zordur. Aktivistlerin
araştırma hayvanlarının bakımı konusunda araştır-
macılara güvenmemesi sorununa gelince, Baldwin
iyi bilim yapabilmek için laboratuvarın hayvanları-
na iyi bakılması gerektiğini, hayvanlara iyi bakma-
sının araştırmacının yararına olduğunu söyler.
Deneysel psikoloji araştırmalarında hayvanlar
yerine bilgisayar programlarının kullanımının bazı
davranış araştırmaları için veri tabanı sağlayacağını
ama kimyasal ve fiziksel sistemle ilgili araştırmalar-
da bu programların ve modellemelerin yararlı ol-
mayacağını söyler.
Hayvanların Yiyecek ve Meta Olarak
Kullanılması
Büyük besi çiftliklerinde hayvanlar yetiştirme,
mezbahaya ulaştırma ve burada öldürülme sırasında
ciddi biçimde acı çekmekte ve sömürülmektedir. Ve-
jetaryenler ve Hayvan Refahı aktivistleri çevrecilerle
ve gelişimci çiftçilerle birlikte çalışarak halka fabrika
çiftlikler yerine daha insancıl ve çevre dostu alter-
natifler sunarak eğitmektedir. Örneğin, tüketicile-
rin görevi fabrika tarzı çiftliklerde yetişen hayvanlar
yerine geleneksel yöntemlerle küçük çaplı hayvan
çiftliklerinde yetişen ve sağlıklı yaşam marketlerinde
satılan ürünleri tercih etmeleri önerilmektedir.
Besi endüstrisi adına konuşan Kopperud
(1996:126), geçimini hayvan yetiştiriciliğinden
sağlayanlara üç temel öneride bulunur: 1. Hay-
van Hakları hareketiyle uzlaşma arama; 2. Üretim
uygulamalarını güçlendirecek araştırmalar yap; 3.
Hayvancılık konusunda halkın yanlış bilgilendiril-
mesini önleyecek bilgileri edin.
Hayvan Hakları hareketinin hayvan yetiştiricili-
ğiyle uğraşanlara tek katkısı üretim uygulamaları ve
satılan ürünlerin halk tarafından dikkatli biçimde
takip edildiğinin farkına varmalarını sağlamasıdır.
Bunun dışında Hayvan Hakları Savunucuları doğ-
rudan hayvan yetiştiricilerini işinden etmeye çalıştı-
ğından dolayı onlarla uzlaşma aramak anlamsızdır.
Üretim pratikleri konusunda yetiştiricilerin
geleneksel olandan kopmayı öğrenmeleri gerekir.
Yeni yöntemlere uyum sağlamaları hem hayvanla-
rın yararına olur hem verimlilik ve kar artar. Bu
endüstrinin en temel doğası “hayvanların durumu
iyi ise, çiftçinin durumu da iyidir”. Çiftçilikte ve
hayvancılıkta da diğer iş dallarında olduğu gibi çü-
rük elmalar bulunmaktadır. Bütün suçu endüstri-
nin üzerine yıkmak haksızlıktır. İyi çiftçiler ya kötü
olanların düzelmesine yardım etmeli ya da onları
endüstriden uzaklaştırmalıdır. Çiftçilerin anlaması
gereken şey, eğer hayvanlarını kötü bir çevrede ye-
tiştirir ya da onları istismar ederlerse üretilen hay-
vanların ölüm oranı astronomik boyutlara ulaşır ve
pek çok çiftçi ekonomik olarak batar.
Genellikle iki, üç kuşak önce çiftlikten ayrılan
ortalama kentli tüketicilerin çiftlik hayatıyla bir
bağlantısı kalmamıştır. Bağlantı kurmaya çalışanlar
ise daha çok kırsal yaşama romantik biçimde yakla-
şırlar. Bu nedenden dolayı çiftçiler kent yaşamının
kalitesine katkılarını anlatmalı ve ürünlerinin kali-
tesi konusunda kendilerini tüketicilere pazarlama-
ya başlamalıdır. Tüketicilerin çiftçilere, besicilere
ve ürettikleri ürünlere olan güvenin kazanıldığın-
dan emin olunması gerekir.
Çiftçilerin ve besicilerin yiyecek güvenliği ko-
nusunda da bilgi sahibi olması gerekir. Kendilerini
çevre ve yiyecek güvenliğine önem vermemekle ve
hayvanları istismar etmekle suçlayan aktivistlere
cevap verebilmeleri gerekir. Örneğin, aktivistler sü-
rekli olarak Salmonella ve E.coli gibi mikrobik has-
talıklardan söz ederler ama Salmonella’nın sebze ve
meyve dahil tüm yiyeceklerde bulunabileceğinden,
E.colinin ette olduğundan çok daha fazla oranda
suda görüldüğünden söz etmezler.
Hayvan sömürüsünün hiçbir ahlaki mazereti
olmadığına inanan, bu doğrultuda sadece et değil,
115

hiçbir hayvansal gıdayı kullanmayan Veganlar da
bulunmaktadır. Samimi olarak inandıkları felsefe
doğrultusunda yaşamayı tercih edebilirler ama bu
hareketin kendisi büyük bir iş koludur. Bu konu-
da milyonlarca dolarlık organizasyonlar, halka sa-
tılmak üzere sayısız yayınlar hazırlar, özel ürünler
üretir. Daha önce tanınmayan çok sayıda aktivist
eğlence programlarında yer alır. Bu durum uzak
durması zor olan bir tür bağımlılık yaratır. Çiftçile-
rin ve besicilerin kendilerini savunabilmek için bu
tür konularda bilgi sahibi olması gerekir.
Vegan, vejetaryenlikten farklı olarak hiç-
bir hayvan kökenli gıdayı ya da hayvansal
ürünü tüketmeyen, yalnızca bitkisel ürün-
ler tüketmeyi tercih eden kişilerdir. Katı
vejetaryenizm olarak da adlandırılır. Pes-
ketaryenden farkı, pesketaryenler balık ve
su ürünleri hariç diğer et ve süt ürünlerini
tüketmezler.
Vahşi Yaşamın Korunması
İnsanlar neden avlanır? Avlanmak için gerçek-
ten iyi bir neden var mıdır? Cartmill’e (1996:180)
göre, bu sorunun kesin bir cevabı yoktur. En azın-
dan yapılanın doğru olup olmadığına, inandığı-
mız diğer şeylerle karşılaştırarak cevap verebiliriz.
Gelişmiş ülkelerde hayvanların acı çekmelerine
neden olacak aktiviteler, eğer çektirilen acı daha
üstün bir amaca hizmet etmiyorsa, istenmeyen bir
durumdur. Hayvanlara yapılan eziyet ve işkence-
ye karşı gelen kanunlar varsa, hayvan dövüşleri
yasaklanıyorsa neden spor amaçlı avcılığa izin ve-
riliyor? Avcılık yapanlar bu sorunun konuyla bir
ilgisi olmadığını söylemeyi tercih ederler. Avcılık-
la uğraşanlara göre spor için avlanmanın altında
yatan nedenler:
Öldürme içgüdüsü: Avcıların bazılarına göre
insanoğlunda doğuştan gelen öldürme içgüdüsü
vardır. İnsan doğada yırtıcılar sınıfına girer. Kan
tutkusu insanlara katil maymun atalarından miras-
tır. Avcılıktan hoşlanmamak içgüdülerimize aykırı
bir davranıştır. Cartmill (1996:176), öldürme ve
avlanma bir içgüdüyse ciddi biçimde kısıtlı bir iç-
güdü olduğunu söyler çünkü Amerikan nüfusunun
sadece %12’si avlanmaktadır. Bazı insanların hay-
vanları öldürmekten doğuştan gelen bir zevk aldığı
116
Hayvan Hakları ve Hayvan Refahı Kuramları
doğru olabilir ama bu durum bütün insanlara ge-
nelleme yapılamaz.
Ekonomik nedenler: Geçmişte çok sayıda insan
avlanma yoluyla vahşi hayvanların bedenini yiyecek
ve giyecek olarak kullanmıştır. Bugün kırsal kesimde
yaşayan bazı insanlar için de bu durum geçerli olabi-
lir ancak günümüzün modern avcıları avlanabilmek
için ciddi paralar ödemek zorundadır.
Hayvan nüfusunun kontrol altına alınması: Avcı-
lık yapanların savunduğu nedenlerden biri de hay-
van nüfusunun kontrol altına alınmasıdır. Onlara
göre, avcılık olmasa fazlaca üreyen bu hayvanlar ya
hastalıktan ya açlıktan ya da donarak zaten ölecek-
lerdir. Cartmill (1996:177), avcıların böyle insanca
bir görev duygusuyla hareket ederek yalnızca ye-
rel olarak açlık çeken hayvanları avlamadıklarını,
hayvan nüfusunun kontrolü için başka bölgelere
nakledildiklerinde durumu protesto eden ilk kişiler
olduğunu söyler.
Doğanın bir parçası olduğunu hissetmek: Doğada
yapılan aktivitelerden biri olan avcılık, bazıları için
dağlara gitmek, kentin gürültü ve kalabalığından
kaçmak için bir bahanedir. Böylece toprakla olan
bağlarını güçlendirdikleri, doğal dünyadan yalıtıl-
mış olmaktan kurtuldukları bir alandır.
Sosyal nedenler: Avrupa ve Amerika’da avcıların
çoğu sosyal nedenlerden dolayı avlanır. Avrupa’da
yönetici sınıfın aktivitesi olan avcılık, Amerikan
kırsal kesiminde işçi sınıfından olanların arkadaş-
ları, akrabaları ve atalarından miras olarak kalan
topraklarla bağlarını pekiştirdikleri bir tür sınıf da-
yanışmasıdır.
Diğer bir neden, avcıların “erkeklik” ve “avcılık”
arasında kurdukları bağdır. Erkeklere oranla çok az
sayıda kadın, erkeklere eşlik etmek için avlamakta-
dır. Çoğu erkek avcı için avlanmak erkek kimliği-
nin bir parçasıdır. Erkek çocuk avlanarak diğer er-
keklerle olan bağını güçlendirir. Bazı avcılara göre
avlanmak erkek kimliği ve cinsel iktidarın onaylan-
masıdır. Cartmill’e (1996:179) göre, avlanmak bir
erkeklik göstergesi olduğu için avcılıkla ilgili tartış-
malarda avcılıktan yana olanlar ve karşı olanlar bir-
birlerinin cinsel kimliği hakkında şüpheye düşerler.
Modern dünyada avcılık ve avlanma ile ilgili
her iki tarafın da eşit derecede iyi ve kötü nedenleri
bulunmaktadır.
Vahşi yaşamın korunmasıyla ilgili olarak tar-
tışılan konulardan biri de nesli tükenmekte olan
türlerin ulusal vahşi yaşam parklarında mı yoksa
Çevre Sosyolojisi

hayvanat bahçelerinde mi korunmasıyla ilgilidir. Hayvan Hakları savunucuları, hayvanat bahçelerinin

hayvanların refahını olumsuz yönde etkilediğini savunmaktadır. Örneğin, Uluslararası Hayvan Hakları
Topluluğu’na (2008) göre (ISAR-International Society for Animal Rights), hayvanat bahçelerinde yaşayan
hayvanların çoğu vahşi yöntemler kullanan satıcılardan para karşılığı alınır. Doğal ortamlardan çok uzak
yerlere, ilkel şartlarda nakledilirler. Hayvanat bahçelerinde steril hücrelerde ya da kafeslerde, kötü ve ye-
tersiz beslenme, ilgisizlik, yetersiz tıbbi bakım nedeniyle hastalıklarla boğuşurlar. Genleri ve doğalarının
gerektirdiği yaşamdan uzak olarak laboratuvarlarda çapraz üreme ile yeni garip türler yaratılır.
Hayvanat bahçelerinin yerine ulusal vahşi yaşam parklarının nesli tükenme tehlikesiyle karşılaşılan
hayvanlar için uygun olduğu düşüncesine karşı çıkanlar için hayvanat bahçeleri üreme programları saye-
sinde türlerin yok olma tehlikesini ortadan kaldırır. Hem kısa hem uzun vadede habitat koruma için bir
çeşit hayati yedekleme sağlar. Hayvanat bahçeleri yakalanmış türlerin üremesi için en uygun merkezler
olmamasına rağmen en azından gelecek 500 yıl için türlerin korunmasında önemli bir rol oynar. Diğer
taraftan ulusal parklar da Asya filleri gibi türlerin ve büyük yırtıcıların yaşaması için geniş alanlara ihtiyaç
duyan türlere kısa vadede ideal bir ortam sağlamaz. Bazı parklarda ağaç bile yoktur. Ayrıca salgın hastalık-
ların parklarda çalışanların tüm çabalarına rağmen türler arasında yayılmasına engel olunamaz. Parkların
yer aldığı ülkelerin siyasi durumları ve savaş türlerin doğal ortamlarda çoğalmasını yerine daha hızlı yok
olmasına neden olur. Bu açıdan ele alındığında hayvanat bahçelerinde hayvanların yakalanarak üremesinin
sağlanması habitat koruma için bir alternatif olmasa bile yaşamsal bir yedekleme sağlar. (Tudge, 1996)

Öğrenme Çıktısı
3 Hayvan Hakları Kuramını ve Hayvan Hakları Hareketi’nin karşı olduğu uygulamaları
eleştirebilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Çiftlik hayvanlarının ge-

Hayvan Hakları savunucu-
larına göre insanlar neden
Vejetaryenliği seçmelidir?
Araştırınız.
netik yapılarının değiştiril-
mesini ekonomik yapı ile Hayvan Hakları savunucu-
ilişkilendiriniz. Konuyla il- ları size göre başka hangi
gili olarak Ş. İnal, A.Akmaz konularda eleştirilebilir? Ar-
ve M. Garip’in (2016), Zo- kadaşlarınızla tartışınız.
otekni 1 kitabını inceleye-
bilirsiniz.

HAYVAN HAKLARI HAREKETİ İÇİNDEKİ DÜŞÜNCE AYRILIKLARI

Hayvan Hakları Hareketinin kendi içlerinde de eleştirdikleri ve anlaşmazlık yaşadıkları konular vardır.
Bunlardan en önemlileri radikal hayvan özgürlüğü savunucularının ılımlılık yanlısı Hayvan Refahı yakla-
şımına gösterdikleri tutumlar ve bununla bağlantılı olarak benimsenmesi gereken politikalardır.
Regan ve Francione’ye (1996: 194) göre, Hayvan Hakları ve Hayvanların Refahı yaklaşımlarının felse-
feleri arasında büyük farklılıklar vardır. Bu nedenle hayvan hakları savunucuları hayvanların refahı yakla-
şımını benimseyenleri içlerine almamalıdır. Hayvanların refahı yaklaşımı hayvanların en önemli yararının
aleyhine işler. Güçlü bir hayvan hakları felsefesinin gelişmesi hayvanların elde edeceği yararlar konusunda
hem uzun hem kısa vadede daha iyi hizmet edecektir. Bu nedenle hayvan hakları hareketi, hayvan hakları

117

savunucuları tarafından yönlendirilmelidir. Yönel-
tilen eleştiriler geçmişte hayvanların refahı savu-
nucularının çabalarını görmezden gelmek değildir.
Burada yapılan tartışma hareketin geleceği, benim-
senecek politikalar ve politikalarla ilgili yapılacak
kampanyaların seçimiyle ilgilidir.
Hayvan Hakları ile Hayvanların Refahı yakla-
şımları arasındaki felsefesi açıdan, ahlaki anlayış
açısından, uygulamaya açısından ve Hayvan Hak-
ları Aktivizmine yönelik olarak farklılıklar bulun-
maktadır.
Felsefi Açıdan Farklılıklar: Hayvan hakları felse-
fesi hem insanların hem hayvanların bireyler olarak
ahlaki dokunulmazlıklarına dayanır. Nasıl ki renkli
insanlar beyazlar için var olmamışsa, hayvanlar da
insanlar için var olmamıştır. Hayvan hakları hare-
ketinin amacı tüm hayvanları insanların tiranlığın-
dan bütünüyle özgürleştirmektir. Hayvan hakları
felsefesini benimseyen hiç kimse çiftlik hayvanları-
nın ekolojik olarak sürdürülebilirlik modasına göre
yetiştirilmesini ve ‘insanca’ nakledilerek katledilse
bile aşırı biçimde tüketilmesini kabul etmez. Hay-
vanların Refahı’nı savunanların hayvanların “yu-
muşak kullanım” anlayışını karşı çıkar. Diğer bir
deyişle, hayvanların insanların yararına kullanılma-
sını ahlaki olarak kabul edilebilir görüp, çektikleri
acıyı en aza indirmeye çalışma anlayışını kabul et-
mez. Hayvan hakları felsefesinin amacı hayvanların
çektikleri acının tamamen ortadan kaldırılmasıdır.
Hayvanların refahı anlayışının sömürüyü kabul-
lenen reformist tutumu kabul edilemez. Hayvan
hakları hareketinin hedeflediği noktaya ulaşması
ancak hayvanların bireyler olarak ahlaki dokunul-
mazlıklarının kabulü ile gerçekleşebilir. (Regan ve
Francione, 1996:196)
Yumuşak kullanım, insan olmayanların
hayvanların insanların yararına kullanılır-
ken çektikleri acının en aza indirilmesidir.
Hayvan sömürüsünün tamamen ortadan kaldı-
rılması için her iki tarafın benimsediği ahlaki araçla-
rın eklemlenmesinin önemli olduğunun söylenmesi
hem ahlaki açıdan hem de uygulama ve kavramsal
nedenlerden dolayı hatalı bir bakış açısıdır.
Ahlaki Açıdan Farklılıklar: Hayvanların refahı
yaklaşımının reformist araçları gelecek için dikkate
118
Hayvan Hakları ve Hayvan Refahı Kuramları
değer sonuçlara yol açmaz. Hatta hedeflenenlerin
aksine sonuçlara da yol açabilir. Hayvanların in-
sanca sömürüsüne devam edilmesi, sömürünün
belirsiz bir süre için devamına yol açabilir. Farklı
bir örnekle ele almak gerekirse, insanca davranılan
kölelik anlayışı, köleliğin ortadan kaldırılmasına
yol açar mı? Gelecekle ilgili olarak akıl yürütme
yaptığımızda, deneysel çalışmalardan daha fazla-
sına ihtiyacımız olduğu ortaya çıkar. Hayvanların
refahı savunucularının reformist araçlarının kabu-
lü, amaca ulaşmak için ihtiyacımız olan yöntem
ve destekten yoksun bırakır. Hayvanların refahı
yaklaşımının reformist felsefesi ve sonucun aracı
mazur kıldığı düşüncesi hayvan hakları felsefesini
savunanlar tarafından reddedilmelidir. İstediği ka-
dar insancıl olsun hayvanların kurumsallaşmış sö-
mürüsü kabul edilemez.
Uygulama Açısında Farklılıklar: Hayvan sömü-
rüsünü ‘insanca’ hâle getirmek için yasa çıkarma-
nın sonuca ulaşmaya yardım edeceğini düşünmek
başka bir yanılsamadır. 1985’te imzalanan Federal
Hayvan Hakları sözleşmesi ilk başka canlı hayvan-
lar üzerindeki deneylerin son bulması için bir adım
olarak kabul edilmişti. Ancak bu sözleşmede yer
alan ‘gereksiz’ yere hayvanın acı çekmesi tanımında
neyin ‘gerekli’ olduğu konusuna açıklık getirmediği
için sonuçta biyomedikal endüstrinin halkla ilişki-
ler kandırmacasının bir parçası hâline geldi. Şimdi
hayvanların refahı destekleyicileri ve biyomedikal
endüstrinin hayvan hakları savunucularını ‘samimi’
olmamakla suçlaması için bir araç haline geldi.
Hayvanların refahı reformlarının hayvan hak-
larının gelişmesine yardımcı olacağı düşüncesi
kavramsal olarak da yanlıştır. İnsanların hakları ol-
duğu, hayvanların hakları olmadığı sürece çıkarlar
çatıştığında kaybeden daima hayvanlar olacaktır.
Refahçıların reformları doğası gereği hayvan hak-
larının amaçlarına erişmesini geciktirmeye hizmet
edecektir. Konuyu açıklayabilmek için hakların do-
ğasına bakmak gerekir. Sıradan bir durumda hak-
lar sırf birileri yarar sağlayacak diye ihlal edilemez.
İhlal edilemezlik kuralının amacı hak sahipleriyle
diğerleri arasına bir bariyer kurmaktır.
Refahçıların bakış açısına göre toplumumuzda
sadece insanların yasalarla korunan hakları vardır.
Hayvanlar hak sahipleri olarak değil, insanların mal
olarak edindikleri nesneler olarak kabul edilirler.
İnsan çıkarlarıyla hayvan çıkarları arasında den-
ge kurulması gerekir ama Hayvan Refahı taraftar-
Çevre Sosyolojisi
ları birbirine denk olmayan çıkarlar arasında denge
kurmaya çalışır: Mal olarak kabul edilen hayvan
çıkarlarına karşılık insanların mülkiyet hakkının
kullanılması. Hayvanlar her zaman kaybeden ta-
raftır çünkü sömürünün yaratılmasından yana
olan insan haklarının ağırlığı çok fazladır. Böylece
hayvanların refahı felsefesinin temelini oluşturan
ahlaki anlayışı hayvanların her zaman çıkarlarının
insan hakları karşısında sağlanan dengede kaybe-
deceklerini garantileyerek Hayvan Haklarının en-
gellenmesine hizmet eder. (Regan ve Francione,
1996:197-198)
Hayvan Hakları Hareketi Açısından: Hayvanla-
rı savunanların çoğu şuna benzer şeyler söyler: Bir
gecede hayvan sömürüsünü ortadan kaldıramayız.
Her seferinde bir adım atmalıyız ve reform siste-
minden memnun olmalıyız. Hayvan sömürüsünü
tamamen ortadan kaldırmayı hedefleyen ilga felse-
fesi bizim için hiçbir şey yapmaz. Bizim bir şeyler
yapmamız lazım. Bu söylem bir yanlış anlaşılmaya
dayanır. Aşamalı olarak hayvan sömürüsüne son
verme anlayışı hayvan hakları felsefesiyle mükem-
mel olarak uyumludur. Önemli olan bu adımların
doğasının ilga olmaması yani hayvanların sömürü-
süne tamamen son verme anlayışını içermemesidir.
Örneğin fillerin, gergedanların av sporu için ya da
bazı hayvanların kürk ticareti için öldürülmesinin,
hayvanların askeri deneylerde ya da ilaç bağımlılığı
deneylerinde kullanılmasının tamamen önlenmesi-
ni hedeflemez.
Hayvanların yiyecek olarak kullanılmasına son
verilmesinin yolu eğitimdir. Hayvan haklarını sa-
vunanlar vejetaryen beslenmeyi seçmeli ve çeşit-
li fırsatlarda kendilerini halka anlatmalıdır. Eğer
hayvan hakları savunucuları zamanlarını ve çabala-
rını eğitim ve ikna yolu ile halkı et yemekten vaz-
geçirme konusuna harcarsa tahmin edilenden çok
daha fazla sayıda insanın et ve et ürünlerinden vaz-
geçmeye hazır olduğunu görecektir.
Bazı aktivistler Hayvan Hakları savunucuları-
nın hayvan sömürüsüne tamamen son verme ko-
nusundaki katı tutumlarının hareketi böldüğünü
ve hareketin ilerlemesini yavaşlattığını söylemekte-
dir. Bu söylem dikkatlice geliştirilmiş iyi bir felsefe-
ye haksızlık yapmaktır. Hem Hayvan Hakları hem
Hayvanların Refahı felsefelerinin iyice anlaşılarak
her iki grubun da sömürüye tamamen son verme
amacına ulaşmak için geliştirilen araçlarla çalışırsa
Hayvan Hakları Hareketinde bölünme olmaz.
Hayvan hakları felsefesi, hayvanların sistema-
tik sömürüsünü toplumsal bir belirti olarak görür.
Böyle bir toplumda insanlar da dâhil olmak üze-
re tüm ‘ötekileştirilenler’, sömürüye karşı koyacak
ekonomik güçleri ve diğer araçları olmadığı için
sistematik olarak sömürülürler. Bu nedenle hayvan
hakları felsefesi sadece hayvanların değil insanların
da özgürleşmesi için gereklidir. Oysaki hayvanların
refahı felsefesi hem hayvanlar hem insanlar için ada-
letin neden ve nasıl sağlanacağı konusuyla ilgilen-
mez. Hayvan hakları felsefesi toplumsal bir değişim
öngörür. Hayvanların özgürleşmesi insanların öz-
gürleşmesidir. Hayvan özgürleşmesi felsefesi bunun
niçin böyle olduğunu gösterir. Bu felsefeyi benimse-
mek demek, kürk, tüy ve kanat için sömürülen kız
ve erkek kardeşlerimiz için çalışmanın aynı zamanda
insan bedenindeki sömürülen kız ve erkek kardeşle-
rimiz için çalışmak anlamına geldiğine inanmaktır
(Regan ve Francione, 1996:200-201).
Diğer taraftan Hayvanların Refahı savunucu-
larından olan Ingrid Newkirk, Hayvan Hakları
Hareketinin hayvanların iyiliğine yönelik çalışma-
lar yapanları hareketten dışlamamaları gerektiğini
savunur. Hayvanların Refahı için çalışanlar hay-
vanların çektikleri acıyı azaltmak için çok fazla şey
yapmıştır ve yaptıkları çalışmalar Hayvan Hakları
savunucuları tarafından yetersiz görülse bile, özün-
de hayvanların yaşam kalitesini artırmaya yönelik
değerli çalışmalardır (Newkirk: 1996).
Hayvanların Özgürleşmesi kuramını gerçekleş-
mesi imkânsız bir ütopya olarak gören Newkirk,
eğer hayvanların refahı için yapılan çalışmalarda
ısrarcı olunursa hayvan köleliğinin pek çok biçi-
minin ortadan kalkacağını savunur. Hatırlanması
gereken şey, tek hareketle böyle bir sonuca ulaşıla-
mayacağıdır (Newkirk, 1996:203).
Hayvan hakları savunucularının ya hep ya hiç
anlayışının yıkıcı bir tutum olduğunu, hayvan
hakları hareketinin yapıcı eleştiriye ihtiyacı oldu-
ğunu savunan Newkirk, (1996:203) kendi yolla-
rıyla kendi tarzlarında hayvanlara yardım etmek
için gelenlerle tüm konularda aynı fikirde olmasak
bile onlara hoş geldin dememiz gerektiğini söyler.
Hayvan Hakları hareketinde yer alan herkesin aynı
düşünceleri paylaşması ve aynı yöntemleri benim-
semesi yönünde yapılan zorlamaların anlamsız ol-
duğunu; doğru yönde atılan her adımın bizi nihai
amaca yaklaştıracağını savunur. Bazen felsefe acı
çeken hayvanların acılarını azaltmak yolunda yapı-
lacak girişimlere engel teşkil edebilir.
119
 Hayvan Hakları ve Hayvan Refahı Kuramları

Hayvanlar hiç zarar görmesin demek gerçeğe aykırı bir durumdur çünkü diğer tarafa zarar vermeden ve
sömürmeden nefes almak bile imkânsızdır. İhtiyacımız olan şey sadece eski alışkanlıklarımızı değiştirmek
ve ilerleme kaydetmeye devam etmektir. Hayvan hakları savunucuları arasındaki farklılıklar normdur. Ör-
neğin, Vegan beslenerek hiçbir hayvani gıda almayan bazı savunucular canlı hayvanlar üzerindeki deneyleri
destekleyebilir. Önemli olan hangi konularda aynı fikri paylaştığımızdır. Hepimiz doğru bildiğimiz her şey
konusunda diğerleriyle fikir birliği içinde olmamız imkânsızdır.

Yaşamla İlişkilendir

28.01.2020
İBB Önünde Atlar için 41 Gün Önce Başlatılan “Yaşam Nöbeti” Sona Erdi
ADALAR’da 105 atın ruam hastalığı nedeniyle itlaf edilmesinin ardından, 19 Aralık Perşembe
günü, İstanbul Büyükşehir Belediyesi (İBB)’nin Saraçhane’deki binası önünde başlatılan “Yaşam Nö-
beti”, atların İBB tarafından satın alınarak, kurulacak olan rehabilitasyon merkezinde tutulması kararı
üzerine sona erdirildi.
Hayvanseverlerden Fundagül Özdem, “Yaşam Nöbeti” boyunca kullandıkları çadır, battaniye ve
uyku tulumu gibi malzemeleri toplayarak, depremzedelerin kullanımına sunmak üzere Elazığ’a gönde-
receklerini belirtti.

Kaynak: https://www.hurriyet.com.tr/gundem/ibb-onunde-atlar-icin-41-gun-once-baslatilan-
yasam-nobeti-sona-erdi-41431420

Öğrenme Çıktısı

4 Hayvan Hakları Hareketi içinde yer alan düşünce farklılıklarına bakışı eleştirebilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Türkiye’de Hayvanları Ko-

Hayvan Hakları ile Çevre
Merkezli Etik anlayış ara-
sındaki farklar nelerdir?
Canlı hayvan pazarlarında-
ruma ile ilgili yasalar in-
ki hayvanların durumunu
san-hayvan ilişkisine hangi
gözlemleyiniz ve bu pazar-
açıdan yaklaşmaktadır? E.
lara gitmiş arkadaşlarınızın
Arıkan’ın (2016), Hayvan
varsa gözlemlerinizi arka-
Hakları İnsan Hukuku kita-
daşlarınızla paylaşınız.
bını inceleyiniz.

120
Çevre Sosyolojisi

Hayvan Hakları Hareketi’nin

1 düşünsel temelini oluşturan

Hayvan Hakları Kuramı hakkında

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

bilgi edinebilme

Hayvan Hakları Kuramı

Hayvan Özgürleşmesi kuramı Peter Singer ve Tom Regan tarafından geliştirilmiştir. Singer’ın kuramının temeli
faydacılık anlayışına dayanır. Jeremy Bentham’ın Temel Eşitlik ilkesinden yola çıkarak “herhangi bir eylemden
etkilenen herkesin menfaatlerinin dikkate alınması ve diğer menfaatlerle aynı ağırlıkta olması gerektiği” yö-
nündeki düşüncesini hayvan haklarına uygular. Hayvanlarla insanlar arasında eşitliği sağlayan şey acı ve zevk
hissetme kapasitesidir. Eşit Menfaatler Gözetme İlkesi adını verdiği bu ilkeye göre ister insan ister hayvan olsun
tüm varlıkların menfaatleri eşit ağırlıkta kabul edilmeli ve dikkate alınmalıdır. Bu yaklaşım ırkçılığı, cinsiyetçiliği
ve türcülüğü dışlar.
Hayvan Özgürleşmesi içindeki diğer bir görüş, Tom Regan’ın Doğal Değer kavramından yola çıkarak geliş-
tirdiği Doğal Haklar kuramıdır. Hayvanlar ve insanlar Yaşamın Özneleridir. Bu nedenle doğuştan gelen, yal-
nızca var olmalarından kaynaklanan ‘Doğal Değer’e sahiplerdir. Doğal Değer, hayvanları insanlar karşısında
ahlaki açıdan eşit hak sahibi yapar.

2 Hayvan Refahı Kuramı hakkında

bilgi edinebilme

Hayvan Refahı Kuramı

Hayvan Refahı Kuramı hayvanların da bazı menfaatleri olduğunu ama insan menfaatleriyle çatıştığında hay-
van menfaatlerinin feda edilebileceğini savunur. Hayvanların yaşam kalitesine odaklanır. Yaşam kalitesini
arttırmak için neyin önemli olduğu sorusuna cevap verebilmek amacıyla temel olarak 3 konuya odaklanır. Bu
konular hayvanların nasıl hissettikleri, biyolojik işlevlerini yerine getirip getiremedikleri ve davranışlarının
doğallık derecesini sorgulayan çalışmalardır. Konular birbirinden farklı gibi görünse de toplamda hayvanların
yaşam kalitesi açısından aralarında doğrudan bir ilişki bulunmaktadır.

121
 Hayvan Hakları ve Hayvan Refahı Kuramları

Hayvan Hakları Kuramını ve

3 Hayvan Hakları Hareketi’nin

karşı olduğu uygulamaları
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

eleştirebilme

Hayvan Hakları Kuramını

Savunanlara Yöneltilen
Eleştiriler

Hayvan Hakları ve Hayvan Özgürleşmesi savunucularının temel aldıkları ahlaki felsefe ve uygulama eleştirilerine karşı
çıkışlar 4 ana başlık altında verilebilir. 1. Hayvanların ahlak felsefesi açısından insanlarla eşit hakları olabilir mi? Peter
Singer’ın yaklaşımını eleştiren Frey’e göre insan yaşamı hayvan yaşamından daha yüksek değere sahiptir. İnsan yaşamını
tüm öteki türlerin yaşamından daha değerli kılan şey insan yaşamının kalitesinin artma potansiyelidir. İnsanlar özerk
varlıklar olarak kendi yaşamlarını yönlendirme ve böylece zenginleştirme potansiyeline sahiptir. Maddi zenginlikle ilgisi
olmayan bu zenginlik insanların temel ihtiyaçlarını karşıladıktan sonra yaşamlarına renk katan zihinsel olarak besleyen
aktivitelerle uğraşabilmesidir. Hayvan yaşamında böyle bir potansiyel yoktur. Bu nedenden dolayı insan yaşamı hayvan
yaşamından değerlidir. Tom Regan’ın doğal değer nedeniyle hayvanların insanlarla eşit ahlaki haklara sahip olduğu dü-
şüncesine karşı çıkan Warren’a göre, insanı hayvandan daha değerli kılan şey akıldır. Akıl yürüterek insanlar sorunlarını
şiddete başvurmadan çözebilirler. Hayvanları ise akıl yürüterek ikna etmenin yolu yoktur. Bu nedenle hayvanlar insan-
larla eşit ahlaki haklara sahip olamazlar. 2. Canlı hayvanlar üzerinde yapılan psikolojik deneyler. Psikoloji deneylerinin
de en az diğer tıbbi deneyler kadar insanlara ve hayvanlara yararı olduğunu savunan Baldwin, canlı hayvanlar üzerinde
deney yapılmasını tamamen engellemek isteyenlerin küçük bir azınlık olan Hayvan Hakları savunucuları olduğunu
söyler.3. Hayvanların yiyecek ve meta olarak kullanımına karşı çıkan savunucuların bir kısmının inandığı biçimde ya-
şamak isteyen Veganlardan oluşmasına rağmen, etyemezliğin kendisinin büyük bir endüstri olduğunu, Hayvan Hak-
ları savunucuların hayvanlara kötü muamele yapıldığına dair iddialarının aralarındaki kötü besicilerin diğer besiciler
tarafından düzeltilmesi ya da endüstrinin dışında bırakılması gerektiğini, ayrıca Hayvan Hakları savunucularının halkı
yanlış ve eksik bilgilendirmesinin önüne geçmek için besicilerin yiyecek güvenliği ve diğer konularda bilgi sahibi olması
gerektiği savunulur. 4. Vahşi yaşamın korunması konusunda Hayvan Hakları savunucuları spor amaçlı avcılığın yasak-
lanması ve vahşi hayvanların ulusal doğal parklarda doğal çevrelerinde korunması gerektiğini savunurlar. Spor amaçlı
avcılığın devamı yönünde gösterilen nedenler daha çok kişisel nedenler olmaktan öteye gidememektedir. Hayvanlar
için kurulan ulusal parklar konusunda ise hayvanat bahçelerinin mükemmel olmamakla birlikte ulusal parklardan daha
güvenli olduğu ve türlerin devamı açısından hayati öneme sahip olduğu ileri sürülür.

Hayvan Hakları Hareketi içinde

4 yer alan düşünce farklılıklarına
bakışı eleştirebilme

Hayvan Hakları Hareketi

İçindeki Düşünce Ayrılıkları

Hayvan Hakları savunucuları göre hareketin geleceği açısından önemli farklılıklar içeren Hayvan Refahı savu-
nucuları içlerine alınmamalıdır. Felsefi açıdan Hayvan Hakları hayvan köleliğini tamamen ortadan kaldırmak
isterken, Hayvan Refahı sadece hayvanların durumunu iyileştirmeye çalışır. Ahlak felsefesi açısından Hayvan
Hakları hayvanların insanlarla eşit hakları olduğunu savunurken, Hayvan Refahı hayvanların ahlaki açıdan
insanlarla eşit hakları olduğunu kabul etmez. Uygulamalar konusunda Hayvan Hakları sömürünün tamamen
kaldırılmasına yönelik uygulamaların yapılmasını isterken, Hayvan Refahı savunucuları sömürünün tama-
men ortadan kalkmasının bir ütopya olduğunu, hayvanların içinde bulunduğu şartları iyileştirmeye yönelik
yasaların çıkarılmasına ağırlık verir. Hayvan Hakları savunucuları hareketin geleceği ile ilgili olarak sömü-
rünün tamamen ortadan kaldırılması hedeflerine kendi belirledikleri araçlarla ulaşmayı kabul eden Hayvan
Refahı savunucularının hareket içinde yer almasını kabul ederken Hayvan Refahı savunucuları hayvanları
koruma adına hareket eden herkesin çabasının değerli olduğunu, bu hareket içinde herkesin her konuda fikir
birliği sağlamak zorunda olmadığını savunur.

122
Çevre Sosyolojisi

1 Bir eylemin doğruluğunu hesaplarken etkilenen 6 Hayvanlarda doğallık ve doğal davranışı canlı-
tüm menfaatlerin eşit önemde olduğunun kabul edil- ların sahip oldukları gerçek bir özellik, bir dizi dav-
mesi ve hesaplamaya katılmasına ne ad verilir? ranış ve derecelendirilebilir bir durum olarak tanım-

neler öğrendik?
layan bilim insanı aşağıdakilerden hangisidir?
A. Eşit Menfaatler Gözetme İlkesi
B. Yaşamın Öznesi A. Regan
C. Doğal değer B. Warren
D. Doğal Haklar C. Cartmill
E. Yumuşak kullanım D. Yeates
E. Bracke
2 Bir türün üyesinin ait olduğu türün menfa-
atlerinin diğer türlerin üyelerinin menfaatlerinden 7 Aşağıdaki bilim insanlarından hangisi insan
üstün olduğuna dair önyargısı ve tutumu aşağıda- yaşamının zenginleşme potansiyelinden dolayı hay-
kilerden hangisidir? van yaşamından daha değerli olduğunu savunur?
A. Vejetaryenlik A. Frey
B. Türcülük B. Warren
C. Faydacılık C. Baldwin
D. Temel Eşitlik D. Singer
E. Doğal Hak E. Regan

3 Yaşamın özneleri olan tüm varlıkların, yalnız- 8 Bir kişinin bir başkasından ya da bir durum-
ca var olmuş olmalarının getirdiği ya da var olma- dan bağımsız olarak karar verebilme ve kendi yaşa-
larından kaynaklanan değer türü aşağıdakilerden mını yönetebilme durumuna ne ad verilir?
hangisidir? A. Eşit menfaatler
A. Öz değer B. Temel eşitlik
B. Ahlaki değer C. Özerklik
C. Doğal değer D. Bağımsızlık
D. Ekonomik değer E. Öz değer
E. Araçsal değer
9 Aşağıdakilerden hangisi hayvan kökenli gıda-
4 Carol Gilligan’ın kadın ve erkeklerin ahlak ların ve hayvansal ürün içeren tüm gıdaların tüke-
kavramsallaştırmasındaki farklılıkları anlatan ça- timini reddeder?
lışmasından geliştirilen, acı çeken hayvanların du- A. Vegan
rumlarının politik ve ekonomik sistemle bağlantı- B. Vejetaryen
sını kurarak Feminist bakış açısından analiz eden
C. Etçil
yaklaşım aşağıdakilerden hangisidir?
D. Hepçil
A. Hayvan Hakları Kuramı E. Pesketaryen
B. Hayvan Refahı Kuramı
C. İlgi/Bakım Etiği 10 Deney hayvanlarının durumlarının iyileşti-
D. Çevre Merkezli Etik rilmesine yönelik olarak hazırlanan Federal Hay-
E. Fenomenolojik Yaklaşım van Hakları Sözleşmesi aşağıdaki tarihlerden han-
gisinde imzalanmıştır?
5 Hayvanların biyolojik işlevlerini en olumsuz A. 1975
yönde etkileyen duygu aşağıdakilerden hangisidir? B. 1980
A. Korku C. 1985
B. Kaygı D. 1990
C. Öfke E. 2015
D. Merak
E. Rahatlık

123
 Hayvan Hakları ve Hayvan Refahı Kuramları

1. A Yanıtınız yanlış ise “Hayvan Hakları Kura- 6. D Yanıtınız yanlış ise “Araştır Yanıt Anahtarı”
mı” konusunu yeniden gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Hayvan Hakları Kura-

2. B Yanıtınız yanlış ise “Hayvan Hakları Kura- 7. A
mını Savunanlara Yöneltilen Eleştiriler” ko-
mı” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
nusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Hayvan Hakları Kura-

3. C Yanıtınız yanlış ise “Hayvan Hakları Kura- 8. C
mını Savunanlara Yöneltilen Eleştiriler” ko-
mı” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
nusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Hayvan Hakları Kura-

4. C Yanıtınız yanlış ise “Araştır Yanıt Anahtarı” 9. A
mını Savunanlara Yöneltilen Eleştiriler” ko-
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
nusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Hayvan Hakları Hare-

5. A Yanıtınız yanlış ise “Hayvan Refahı Kuramı” 10. C
keti İçindeki Düşünce Ayrılıkları” konusunu
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
yeniden gözden geçiriniz.

124
Çevre Sosyolojisi

Araştır Yanıt
5 Anahtarı

Feminist İlgi/Bakım Etiği kuramı Carol Gilligan’ın kadınlar ve erkeklerin

ahlak kavramsallaştırmasındaki farklılıklarını anlatan çalışmasında geliştiril-
miştir. Kadınlar ahlakı sorumluluk ve ‘adil davranma’ üzerinden kavramsal-
laştırırken erkekler ahlakı haklar ve kurallar üzerinden tanımlar. Feminist İlgi/
Bakım Etiği, erkeklerin soyut ve kurallara dayalı ilkeleri yerine belli bir duru-
mun ya da olayın bütün içindeki yerini dikkate alarak durumsal ve bağlamsal
etiği tercih ederler. Hayvanların duyguları vardır. Bu duygular yoluyla iletişim
kurarlar. Bu nedenle insanların hayvanlara karşı ahlaki sorumluluğu bulun-
maktadır. İlgi/Bakım Etiği hayvanlar arasındaki farklılıkları dikkate alır. Her
Araştır 1 hayvanın ayrı bir hikayesi ve özelliği vardır. Hayvanlar hakkında etik kararlar
verirken bu özelliklere dikkatini yöneltir. “Dikkatini yöneltmek”, Feminist
İlgi/Bakım Etiği’ni Hayvanların Refahı yaklaşımından ayıran noktadır. Acı
çeken hayvanların durumunu dikkate almak aynı zamanda acı çeken hay-
vanların durumunun politik analizinin yapılması anlamına gelir. Hayvanların
Refahı kuramından farklı olarak hayvanların acı çekmesine neden olan poli-
tik ve ekonomik sisteme dikkatini yöneltir. Hayvanların istismar edilmesinin
politik analizini yaptıktan sonra Feminist bakış açısından durumun kadınlar-
la olan bağlantısını inceler.

Doğallık ve Hayvanlarda Doğal Davranışla ilgili araştırmalar yapan Yeates’e

(2018) göre, doğallık, canlıların sahip oldukları gerçek bir özelliktir. Bir dizi
davranışı içerir. Doğallık konusunda derecelendirme yapılabilir (örneğin,
daha az doğal, doğal olmayan ya da mükemmel biçimde doğal davranışlar
Araştır 2 gibi). Bu tanımın bize tutsak hayvanlarla birlikte evcilleştirilmiş hayvanlarda
da doğallık konusunda yargıda bulunmamıza ve doğal davranışın mükem-
mellik derecesini sorgulamaktan kaçınmamıza yardım ettiğini savunur. Ay-
rıca evcilleştirerek ürettiğimiz hayvanlarda insanların etkilediği davranışları
çalışabilmemize de imkân sağlar. Böylece bir hayvanın doğallığını vahşi hay-
vanlarla karşılaştırarak çalışabiliriz.

125
 Hayvan Hakları ve Hayvan Refahı Kuramları

Araştır Yanıt
5 Anahtarı

Vejetaryen beslenmeyi savunanlar insanların gerekli gıdayı alabilmek için et

ürünlerine ihtiyacı olmadığını söyler. Evrim sürecinde primat atalarımızın ve-
jetaryen olduğunu, insan diş ve bağırsak yapısının bitki yemek üzerine düzen-
lendiğini, et tüketiminin başta kalp ve damar hastalıkları olmak üzere, kanser,
romatizma, kemik erimesi, diyabet ve kolesterol gibi hastalıklara neden oldu-
ğunu savunurlar. Bunun yanında et ve süt ürünlerinde bulunan böcek ilaçları
bitkilerde rastlanandan daha fazla miktarda bulunmaktadır. Diğer taraftan
tüm hayvanların acı çekme kapasitesi vardır ve hepsi ekosisteme katkıda bu-
Araştır 3 lunur. Et yemeğe süt ve süt ürünleri kullanmaya ihtiyacımız olmadığı halde
bunları kullanmakta ısrar etmemiz, bu ürünleri sağlayan milyonlarca hayva-
nın acı çekmesine ve ölmesine neden olmaktadır. Bunun yanında insanlara
et sağlamak için yetiştirilen hayvanlara yiyecek sağlamak amacıyla ormanlar
tahrip edilmekte, aşırı otlatma nedeniyle toprak besleyici gücünü kaybetmek-
tedir. Et sağlayacak olan hayvanları beslemek için kullanılan hububat miktarı
her yıl açlıktan ölen milyonlarca insanı kurtarmak için kullanılabilir. Bu ne-
denlerden dolayı Hayvan Hakları savunucuları vejetaryen beslenmenin hem
insanlar hem hayvanlar açısından en iyi tercih olduğunu söyler.

Hayvan Hakları felsefesiyle Çevre Merkezli Etik anlayış arasında 4 temel fark-
lılık vardır: 1. Hayvan Hakları felsefesi, tarımda, eğitim alanında ve eğlen-
ce amaçlı olarak kullanılan hayvanların şartlarına odaklanır. Diğer taraftan,
insanların ürettiği hayvanlar doğal çevrenin bir parçası değildir. Bu nedenle
geniş çaplı besiciliğin çevreye verdiği zararlar dışında hayvanların sağlığı ve
iyiliği Çevre Merkezli Etiğin ilgi alanına girmez. 2. Hayvan Hakları ilkele-
ri doğrudan acı çekme ve zevk alma kapasitesi olan, hissedebilen varlıklara
odaklanır. Çevre Merkezli Etik ise ağaçlar, nehirler, atmosfer, türler ve ekosis-
temlere odaklanır. Eğer hayvanlar korunması gereken bitki türlerini yiyorsa,
Araştır 4 öldürülmelerine karşı çıkmaz. 3. Hayvan Hakları ahlaki açıdan kötü olarak
kabul ettiği acı ve ölüme odaklanır. Bunlardan kaçınılamıyorsa ertelenmesi
yada en aza indirilmesine çalışır. Çevre Merkezli Etik açıdan acı ve ölüm yaşam
sürecinin ve doğanın düzeninin bir parçasıdır. Ahlaki açıdan kötü olarak kabul
ettikleri şeyler türlerin yok olması ve doğal sistemlerin yıkımıdır. 4. Hayvan
Hakları ilkeleri bireyler olarak hayvanların sağlığına ve iyilik durumuna odak-
lanır. Çevre Merkezli Etik ise sistemin içindeki bireysel varlıklara değil, sisteme
bütüncül bir yaklaşım benimser. Hayvan Hakları savunucuları Çevre Merkezli
Etik yaklaşımı benimseyenleri bir türün ya da ekosistemin korunması adına
bireysel olarak varlıkların feda edilmesi taraftarı olmalarını eleştirir.

126
Çevre Sosyolojisi

Kaynakça
Appleby, M.C., Olsson, I.A.S., Galindo, F. (Eds.). Kopperud, S. (1996). Modern Farming Is Humane. A.
(2018[2011]). Animal Welfare, (3rd ed.). CABI Harnack (Ed.,) Animal Rights Opposing Viewpoints
içinde, (ss.126-131). Greenhaven Press, Inc.
Arıkan, E. (2016). Hayvan Hakları İnsan Hukuku.
Ekin Basım Yayın Newkirk, I. (1996). The Animal Rights Movement
Must Embrace Animal Welfarism. A. Harnack
Baldwin, E. (1996). The Case For Animal Research
(Ed.,) Animal Rights Opposing Viewpoints içinde,
in Psychology. Animal Rights Opposing Viewpoints
(ss.202-206). Greenhaven Press, Inc.
içinde, (ss.90-97). Greenhaven Press, Inc.
Regan, T. ve Francione, G. (1996). The Animal Rights
Boissy, A., Dwyer, C.M., Jones, R.B. (2018[2011]).
Movement Must Reject Animal Welfarism. A.
Fear and Other Negative Emotions. M.C.
Harnack (Ed.,) Animal Rights Opposing Viewpoints
Appleby, I.A.S. Olsson, F.Galindo (Eds). Animal
içinde, (ss.194-201). Greenhaven Press, Inc.
Welfare içinde, (3rd ed., ss.92-113). CABI
Regan, T. (2003[2001]). Animal Rights, Human
Bracke, M.B.M., H. Hopster (2006), Assessing The
Wrongs An Introduction to Moral Philosophy.
Importance of Natural Behavior For Animal Welfare,
Rowman & Littlefield Publishers. Inc.
Journal of Agricultural and Environmental Ethics, 19,
77-89. DOI 10.1007/s10806-005-4493-7 Rowlands, M. (2009[1998]). Animal Rights Moral
Theory and Practice. (2nd ed.). University of
Cartmill, M. Hunting Animals Is Morally
Miami
Objectionable. A. Harnack (Ed.,) Animal Rights
Opposing Viewpoints içinde, (ss.173-181). Singer, P (2015[2009] [1975]). Animal Liberation The
Greenhaven Press, Inc. Definitive Classic of the Animal Movement (40th
Anniversary Edition). Open Road Integrated
Dawkins, M. S. (2013). Hayvanlar Ne İster? (Çev.) Ç.
Media
Tarhan. Alfa Yayınları.
Tudge, C. (1996). Zoos Help Preserve Endangered
Fraser, D. (1998). Animal Welfare. M. Bekoff & C.A.
Species. A. Harnack (Ed.,) Animal Rights Opposing
Meaney (Edt) içinde Encyclopedia of Animal Rights
Viewpoints içinde, (ss.182-191). Greenhaven
and Animal Welfare (s.55-61). Greenwood Press
Press, Inc.
Frey, R.G. (1996). All Animals Are Not Equal. A.
Warren, M.A. (1996). The Case for Weak Animal
Harnack (Ed.), Animal Rights Opposing Viewpoints
Rights. A. Harnack (Ed.,) Animal Rights Opposing
içinde, (ss.25-33). Greenhaven Press, Inc.
Viewpoints içinde, (ss.41-50). Greenhaven Press, Inc.
Harnack, A. (Ed.). (1996). Animal Rights Opposing
Yeates, J. (2018). Naturalness and Animal
Viewpoints. Greenhaven Press, Inc.
Welfare. Animals (Basel). 8(4), 53-. (Online
International Society for Animal Rights-ISAR. (2008, Yay. Tarihi: 5 Nisan 2018). https://dx.doi.
July 7). The Case Against Zoos. https://isaronline. org/10.3390%2Fani8040053
org/the-case-against-zoos/.
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/
İnal, Ş., Akmaz, A. ve Garip, M. (2016). Zootekni 1. PMC5946137/
Atlas Akademi

127
 Bölüm 6
Çevre Hareketleri

Çevre Hareketinin Tarihsel Süreçte İlk

öğrenme çıktıları

Çevre Hareketinin Kavramsal Olarak Gelişimi

1 2
İncelenmesi 2 Tarihsel süreçte çevre hareketinin nasıl
1 Çevre hareketini tanımlayabilme ve taşıdığı açığa çıktığını ve ilk çevresel hareketleri
özellikleri anlayabilme açıklayabilme

Modern Çevre Hareketinin Oluşumu ve

Gelişimi Çevre Hareketinin Dayandığı Farklı

3 4
3 Modern çevre hareketini açıklayabilme ve Düşünsel Temeller
uluslararası çevre örgütlerine ilişkin bilgi 4 Çevre hareketinin beslendiği farklı
edinme düşünsel yaklaşımları anlayabilme

Anahtar Sözcükler: • Korumacı Hareket • Modern Çevre Hareketi • Çevresel Adalet Hareketi
• Küçülme Hareketi • Toplumsal Ekoloji • Derin Ekoloji • Ekososyalizm • Ekofeminizm

128
Çevre Sosyolojisi

GİRİŞ inanan gruplar ortaya çıkmıştır. Sosyal bilimlerin

Tarihsel ve arkeolojik kanıtlar, ekolojik tahriba- önemli isimleri Karl Marx, Max Weber ve Emile
tın ilk uygarlıkların gelişimine kadar geri götürü- Durkheim, toplumsal hareket teorilerini, çatışma
lebileceğini göstermesine rağmen, kapitalist sana- teorisi ve kolektif kimlik paradigması üzerine inşa
yileşmeyle birlikte tahribatın boyutu gün geçtikçe etmiştir (Neves, 2019:257). 20. yüzyılda toplumsal
artmış ve İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra hava hareket teorilerine ilişkin çalışmalara öncülük et-
kirliliğinden biyoçeşitliliğin tahribatına, ormanla- miş ve önemli katkılar sağlamışlardır.
rın yok olmasından çölleşmeye ekolojik sorunların,
kümülatif biçimde dünya ölçeğine yayılmasıyla,
ekolojik tahribat kriz boyutuyla dünya gündemi-
ne girmiştir (Sweezy, 2004; Foster, 2002; Burkett,
2006). Ekolojik tahribatın uluslararası ölçekte yo-
ğunlaşması, beraberinde tepki ve mücadeleleri de
doğurmuş ve özellikle 1960’lardan sonra çevre ha-
reketinin oluşumu ve gelişiminde önemli bir faktör
olmuştur. Çevre hareketlerinin gelişimiyle, kalkın-
ma, sanayileşme, büyüme gibi iktisadi açıdan do-
kunulmaz kavramlar sorgulanır hâle gelmiş, eko-
lojik sorunlar uluslararası kuruluşlar ve devletlerin
gündemine girmiş, çevre bakanlıklarının kurulma-
sından, yeşil partilerin ortaya çıkmasına, ekolojinin
akademik bir disiplin hâline gelmesinden, ekolojik
tahribatın okul müfredatlarına girmesine bir dizi
önemli gelişme kaydedilmiştir. Çevre hareketleri,
kurumsal düzey, mücadele biçimi, düşünsel kö-
ken açısından farklılıklar içermekle birlikte, insan Resim 6.1 Ağaçlar.
ve doğa arasında kurulan ilişkiyi sorgulayarak dö-
nüştürülmesi için çaba göstermekte hem ekolojik Kolektif Eylem ve Çevre Hareketi
sorunların dünya gündemine taşınması hem de
ekolojik tahribatın durdurulması için mücadele et- Sosyoloji, siyaset bilimi ve antropoloji disipli-
mektedir. Bu mücadelelerin merkezinde yok olan nin kesişiminde incelenen toplumsal hareketler
doğal varlıkları ve türleri korumak, havayı, suyu, şöyle tanımlanmaktadır: Kolektif eylemde bulu-
toprağı kirleten unsurlara karşı durmak vardır. Ça- nan aktörlerin oluşturduğu, açıkça tanımlanmış
baları yalnız şimdiki nesiller için değil, aynı zaman- bir karşıt tarafın olduğu ve dolayısıyla çatışmalı
da gelecek nesiller içindir. ilişkiler ve kolektif bir kimliğin var olduğu, yoğun
enformel ağlar içeren bir toplumsal süreçtir (Della
Porta ve Diani, 2006:20). Aktör, değerleri istila ya
ÇEVRE HAREKETİNİN da yıkım tehdidi altında olan bir topluluk olarak
KAVRAMSAL OLARAK tanımlanmaktadır. Rakip aktörlerin kaynakları
İNCELENMESİ kontrol etmek için çatıştığı, bir toplumsal çatış-
Toplumsal hareketlerin bir parçası olan çevre ma türü olarak toplumsal hareketlerin kavranması
hareketi, toplumsal gruplar tarafından gerçekleşti- gerektiği konusunda genel bir uzlaşı vardır (Tou-
rilen kolektif eylemin ortaya çıkışı, örgütlenmesi ve raine, 1985:750-752). Çatışmalı eylemle, politik,
etkilerini inceleyen toplumsal hareket teorileriyle ekonomik veya kültürel gücü elinde tutanlara karşı
ilişkili olarak incelenmektedir (O’Neill, 2012:116; bir toplumsal değişimi sağlamak veya durdurmak
Rootes, 2009:819; Doyle, 2005:165). Toplumsal için geliştirilen karşıt ilişkiler; kolektif eylemle,
hareketler, kapitalizmin yükselişine bir tepki ola- politik ve toplumsal hedefler doğrultusunda gös-
rak doğmuş, ulus-devletlerin kurulmasıyla, bilinçli terilen kolektif çaba kastedilmektedir. Toplumsal
olarak toplumsal değişime yönelen ve değişimin hareketler, ancak kolektif kimlikler kurulduğunda,
iş birliğine dayalı eylem yoluyla gerçekleşeceğine yani aktörler arasında karşılıklı tanıma ve bağlılı-

129

ğın yaratılmasıyla gelişmektedir (Della Porta ve
Diani, 2006:21; Diani ve Rambaldo, 2007:768).
Dolayısıyla çeşitli gruplar tarafından gerçekleştiri-
len protestoların, bir toplumsal hareket oluşturup
oluşturmadığı, kolektif bir kimlik etrafında kolek-
tif bir eylemin gerçekleştirilmesine dayalı olup ol-
madığına bakılarak belirlenir hâle gelmektedir.
Bu bağlamda çevre hareketi, çevresel fayda sağ-
lamak için kolektif eylemde bulunan kişi ve örgüt-
lerden oluşan geniş ağlar olarak tanımlanmaktadır
(Rootes, 1999; Diani ve Rambaldo, 2007). Birçok
çevre örgütü ve çevre protestosu olsa da bir çevre
hareketi, herhangi bir çevre örgütüyle ya da çevresel
protesto olaylarıyla aynı değildir. Çevre sorunlarıy-
la ilgilenen örgütlerin varlığı, bir çevresel mücadele
etrafında bir araya gelen aktörlerin olduğu çevresel
hareket süreçlerini işaret etmemektedir (Rootes,
2004:610; Diani ve Rambaldo, 2007:67). Bu ör-
gütler ve aktörlerin birbirine ağlar ile bağlanmasıy-
la, çevresel sorunlara ilişkin duyulan ortak endişe
ve kolektif kimlik etrafında harekete geçilmesiyle
çevre hareketi oluşmaktadır.
Bu noktada Rootes (2004:611), çevresel hare-
ketleri tanımlamak açısından önemli bir sorunun
da açığa çıktığına işaret etmiştir: Ağlar, kolektif
eylem ve kolektif kimlik açısından bakıldığında,
çevreciliğin bir hareket oluşturması ampirik bir
soruna dönüştürülmekte, ancak bu unsurlar tüm
ülkelerde aynı olmaya bilmekte, aktörler ve örgüt-
ler arasındaki bağlantılar her zaman kolayca görül-
meye bilmektedir. Çevre hareketinin eylem biçimi,
görünür bir protestodan kamuoyunda açıkça gö-
rülmeyen lobi faaliyetlerine kaymış olabilir. Ay-
rıca daha kurumsallaşmış çevre örgütleri ile daha
enformel örgütlenmiş yerel gruplar arasında birçok
görünmeyen, enformel bağlantı olabilir. Örneğin,
ABD gibi coğrafi olarak geniş ve politik olarak
ademi merkezi bir siyasi yapılanmanın olduğu bir
yerde, ağlar ve kolektif kimlik oluşturmak zorluklar
içerebilir. Ancak ABD’de olgun bir çevre hareketi
oluşmuştur. Batı Avrupa’da da 1990’larda, kolektif
eylemin daha az görünür olduğu durumlarda bile
çevre örgütleri arasındaki iş birliği yükselmiştir.
Doyle (2005:3), toplumsal hareketlerin, hızlı
değişimler geçiren politik formlar olduğuna dikkat
çekmiştir. Toplumsal hareketler, politik kolektif
kimlikler olarak yaşadığından, resmi ve kurumsal-
laşmış bir siyasi tarihin hüküm ve koşulları kap-
130
Çevre Hareketleri
samında ele alınamayacaklardır. Toplumsal hare-
ketler içinde, sürekli yeni siyasi eylem biçimleri
doğmakta ve icat edilmektedir. Bu açıdan çevre
hareketleri de canlı, yeni düşüncelere açık, yapısal
olmayan politik biçimlere sahiptir.
Yeni Toplumsal Hareketler
Bağlamında Çevre Hareketi
Çevre hareketi, taşıdığı özellikler nedeniy-
le, ABD ve Batı Avrupa ülkelerinde 1960’larda
gelişen “yeni toplumsal hareketlerin” (barış ha-
reketi, nükleer karşıtı hareket, feminist hareket,
öğrenci hareketi, vd.) önemli bir parçası olarak
görülmüş, dolayısıyla bu yeni toplumsal hareket-
lere ilişkin teoriler bağlamında da incelenmiştir
(Buttel ve Taylor, 2003; Doyle, 2005; Mertig ve
Dunlap, 2001; O’Neill, 2012). Yeni toplumsal
hareketler, kapitalist toplumlardaki ana çelişkiyi
yaratan emek-sermaye çatışması ve iktisadi so-
runlar yerine kültürel ve etik sorunlarla uğraşan,
dolayısıyla yalnızca üretim araçlarının kontrolü
için mücadele eden değil, sembollerin, imgele-
rin ve kültürün yeniden üretimine de meydan
okuyan ve bu nedenle önceki toplumsal hareket-
lerden ayrılarak yeni sıfatını alan hareketlerdir
(Touraine, 1985:774). Yeni toplumsal hareket-
lerde, sınıfsal çelişki ve örgütlenmelerin yerini
gençlik, toplumsal cinsiyet, cinsel yönelim gibi
farklı toplumsal kimlikler etrafında örgütlenme-
ler almış, işçi sınıfını mobilize eden ekonomik
sorunlardan ziyade simge, değer ve anlamlara
odaklanılmış, sivil itaatsizlik ve şiddet içermeyen
eylem biçimleri kullanılmış, bireysel ve kolektif
olan arasındaki ilişki bulanıklaşarak bireysel ve
kolektif kimlikler bir arada bulunmuştur (Ne-
ves, 2019:4). Yeni toplumsal hareketler, sınıfsal
kompozisyon açısından da farklılıklar taşımakta,
harekete katılanlar, yüksek eğitim düzeyine sahip
kişilerden hizmet sektöründeki beyaz yakalılara,
sosyal bilimcilerden, gazetecilere, öğretmenler-
den sanatçılara çeşitlilik içermektedir (Mertig
ve Dunlap, 2001:118). Bu bağlamda çevre hare-
ketleri, siyasi hedefleri sınıfsal hedefleri aşan bir
yapıya sahip olması, harekete katılımın daha çok
eğitim düzeyi yüksek kesimlerden olması, mü-
cadele biçimlerinin çeşitlilik içermesi açısından
yeni toplumsal hareketlerin bir parçası olarak
kabul edilmektedir.
Çevre Sosyolojisi
Bununla birlikte, Rootes (2004:617) araştırma-
ların birçoğunda çevre aktivisti ve üyelerinin, yük-
sek eğitimli ve ayrıca bakım, eğitim ve yaratıcı sek-
törlerde çalışanlardan oluştuğunun belirtilmesine
rağmen, taban örgütlenmesine dayalı çevresel ha-
reketlerin (grassroots environmental movement),
ulusal çevre örgütlerine göre toplumun daha ge-
niş bir kesitini içerdiğine dikkat çekmiştir. Bunun
nedeninin, yerel düzeyde varlıklı olanlara kıyasla
yoksul kesimin, daha fazla sorunla karşı karşıya
kalmasından ve sonuç olarak bu kesiminin direniş
göstermesinden kaynaklandığını belirtmiştir.
Diğer taraftan, çevre hareketlerinin, yeni top-
lumsal hareketlerin bir parçası olarak incelenme-
sinin, çevresel siyaseti yönlendirme açısından bir-
takım sınırlamalar yarattığı da öne sürülmüştür.
Buttel ve Taylor’a (2003:232-233) göre; yeni top-
lumsal hareketler, ekolojik sorunları, bilimsel ve
teknolojik değişimin (böcek ilaçlarının, endüstriyel
zehirli atıkların yarattığı kirliliğin vb.) bir sonucu
olarak ele almakta ve çevre hareketlerinin bilim ve
teknoloji karşıtı yönlerine vurgu yaparak kültürel
bir varyantta meseleyi incelemektedir. Ancak çevre
hareketinin yükselmesi ve ikna ediciliğinin artma-
sında, son otuz yılda çevre bilimlerinin elde etti-
ği ekolojik ve çevresel data ve bilginin önemli bir
katkısı vardır. Sınırlamalar açısından ikinci boyutu
ise, çevre politikasının ulusal ve ulus altı siyasetten,
uluslararası kalkınma, finans ve yardım kuruluşları-
nın bulunduğu jeopolitik alana kayması ve bunun
ekolojik konuların çerçevesini ve politik kararların
sonucunu etkilemesidir.
Toplumsal hareketler arasında, çevre hareketi-
nin önemli bir özelliği, çeşitli nedenlerden dolayı
uluslararası bir nitelik taşımasıdır. Bunun ilk nede-
ni, çevresel sorunların ulusal sınırları aşarak farklı
örneklerle görülebileceği üzere, kloroflorokarbon
artışının ozon tabakasına zarar vermesi, küresel
ısınma, deniz kirliliği, ülkelerin ortak paylaştığı ne-
hir ve su kaynaklarının kirlenmesi gibi uluslarara-
sı bir boyut taşımasıdır. İkinci nedeni ise, çevresel
mücadelelerin “müşterekler” üzerine kurulmasıdır.
Örneğin, okyanuslar, Antarktika, karasuları dışın-
daki denizler tüm gezegenin ortak mirası kabul
edilmekte ve bu uluslararası bir dayanışma ve mü-
zakere sürecini gerektirmektedir. Üçüncü neden
ise, Birleşmiş Milletler, Avrupa Birliği gibi ulus-
lararası organların çevre meselelerinde etkilerini
arttırmak için, hareketin uluslararası hâle gelmesi-
ni desteklemesinden kaynaklanmaktadır (Yearley,
2003:158-160). Yearley, çevre hareketinin diğer
önemli özelliğinin ise, kapitalist sistemi eleştirerek
alternatif bir değer sistemi sunması ve dolayısıyla
Touraine’nin belirttiği gibi kültürel eğilimlerimi-
ze meydan okuması olduğunu belirtmiştir. Ancak
çevre hareketinin, ekonomiye ilişkin eleştirilerin-
de farklı görüşler sergilediğine dikkat çekmiştir:
Örneğin, radikal bir çevre örgütü olarak bilinen
Greenpeace’in hava, toprak ve suyu kirleten mad-
delere karşı mücadelesi, batılı yaşam standartları-
na ilişkin ya da dünya genelinde gelir dağılımına
ilişkin açık bir göndermeyi içermezken; diğer bir
çevre örgütü “Friends of the Earth”ün 1984-1993
yılları arasında yöneticiliğini yapmış Jonathan Por-
ritt ise yaşam standartlarının azaltılması gerektiğini
öne sürmüştür (Yearley, 2003:160-161). Çevre ha-
reketlerinin, ekolojik dengeleri bozacak ya da za-
rar verecek bir ekonomik anlayışı eleştirileri ortak
özellikleri olsa da bunun kapitalist sistemin bütün-
sel işleyişine ilişkin eleştirel bir boyuta taşınması
noktasında ve ayrıca uyguladıkları strateji ve eylem
biçimlerinde farklılıklar vardır.
Çevre hareketleri, örgütsel olarak son derece
kurumsallaşmış bir formdan enformel biçime;
mekânsal açıdan yerelden küresele, mücadele etti-
ği sorunlar açısından yerel düzeydeki çevre sorun-
larından küresel çevre sorunlarına çeşitlilik içeren
bir yapıya sahiptir. Çevre hareketinin, çeşitli top-
lumsal hareketler arasında aldığı toplumsal destek
ve hızla küresel bir hareket hâline gelmesi açısın-
dan göreli olarak başarılı bir konuma sahip oldu-
ğu kabul edilmektedir.
131
 Çevre Hareketleri

Öğrenme Çıktısı

1 Çevre hareketini tanımlayabilme ve taşıdığı özellikleri anlayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Çevrenizde yerel düzeyde

tanık olduğunuz çevre pro-
testoları bir çevre hareketi
niteliği taşımakta mıdır?H. Tanık olduğunuz ya da ka-
Çevre hareketlerinin bir ül-
Pehlevan ve B.K. Şakacı’nın tıldığınız bir çevre hareketi-
kede gelişimini sağlayan po-
(2018), Cerrahtepe Çevre nin ekolojik kazanımlarını
litik koşullar nedir?
Hareketi Zenginlerin, Fakir- tartışınız.
lerin ve Huzursuzların Çev-
reciliği Kapsamında. kitabı-
nı inceleyiniz.

ÇEVRE HAREKETİNİN TARİHSEL SÜREÇTE İLK GELİŞİMİ

Çevre hareketleri, çoğunlukla, korumacılık (conservationism), çevrecilik (environmentalism) ve eko-
lojizm (ecologism) biçiminde bir gelişim seyri üzerinden incelenmektedir (Rootes, 2004:612; Albrecht,
1976; Szasz, 1999; Mertig ve Dunlap, 2001). Bu gelişim seyrinde, çevre hareketlerinin açığa çıkmasındaki
itici güç, özellikle sanayi devriminden sonra sanayi-
leşmenin getirdiği olumsuz çevresel sonuçların an-
laşılması, bireylerin çevresel tahribatı kişisel olarak
deneyimlemesi ve buna karşı oluşturdukları tepki
olmuştur (O’Neill, 2012:119; Rootes, 2004:613).
Tarihsel ve mekânsal açıdan çevre hareketinin ne-
rede ve ne zaman ilk açığa çıktığına ilişkin farklı
açıklamalar bulunmakla birlikte, sanayileşmenin
ilk geliştiği Avrupa ülkeleri ile Amerika Birleşik
Devletleri’nde, 18. ve 19. yüzyıllarda oluştuğu ge-
nel kabul görmektedir (Duru, 1995:19). Tarihsel
süreçte, çevre hareketi hem ilgilendiği sorunların
kapsamı açısından hem de kurumsallaşma açısından
sürekli değişim göstermiştir.
Resim 6.2 Biz Dünyayız.

Korumacı Hareketin Ortaya Çıkışı ve Gelişimi

İlk çevresel hareketler, korumacı hareketler (conservation movement) olarak karşımıza çıkmaktadır.
Korumacılık hareketinin açığa çıkışına avcılık faaliyetleri neden olmuştur. Avcılar, avladıkları hayvan po-
pülasyonlarının tükenebileceğinin bilincine varmış ve türlerin korunabileceği alanların oluşturulması için
mücadele etmiştir. Avcıların faydacı bir temele dayanan kaygıları, ormanların da korunması gereken alan-
lar olduğuna ilişkin düşünceyi açığa çıkarmış ve korumacı hareketin gelişmesine yol açmıştır (Rootes,
2004:612). Bu erken dönem korumacı hareketlerin amacı, insanların doğal kaynaklardan en iyi şekilde
faydalanması ya da etkin biçimde kullanması için onları korumasıdır (Albrecht, 1976:150). Diğer amaçları
yaban yaşamının ve doğanın sağladığı estetik ortamın korunmasıdır (Szasz, 1999:115). Korumacı hareke-

132
Çevre Sosyolojisi

tin, yaban yaşamının korunmasındaki gayesi, insan
müdahalesinden korumak değil ender bulunan av
hayvanlarının soyunun tükenmemesini sağlamak-
tır (Duru, 1995:21).
Korumacı hareket, ilk geliştiği erken dönemde
kendi içinde bir ayrışma yaşamıştır. 1897 yılında
hareketin kurucuları ve yakın arkadaş olan John
Muir ve Gifford Pinchot arasında, federal orman-
larda koyunların otlamasına izin verilip verilmesi
konusunda bir ayrılık doğmuş ve hareket ikiye bö-
lünmüştür. Bu ayrışmanın bir tarafında, amaçları
doğal çevrenin insan tarafından dönüştürülmesini
engellemek isteyen korumacılar (preservationists);
diğer tarafında doğal çevrenin akla uygun biçimde
kullanımını, yönetimini ve yenilenmesini isteyen
faydacılar (utilitarians) yer almıştır (Sills, 1975:2-
3). İlk gruptakiler doğal çevrenin tahribatı, doğal
kaynakların kötü kullanımı ve yaban yaşamının
ihmal edilmesine vurgu yaparken ikinci grup ko-
rumacılar kaynakların insan faydası için etkin kul-
lanımına odaklanmıştır (Albrecht, 1976:150). İlk
gruptaki korumacılar “Sierra Club”, “Wilderness
Society” ve “National Audubon Society” gibi gö-
nüllü çevre örgütlerine; ikinci gruptakiler Natio-
nal Park Service, Forest Service, Soil Conservation
Service gibi milli park, orman ve toprakları koru-
ma amacı taşıyan kuruluşlar ile bunların devlet ve
yerel düzeydeki temsilciliklerine, dolayısıyla daha
kurumsal yapılara katılmıştır (Sills, 1975:3). Bu
ayrışma günümüze kadar devam etmiştir.

Yaşamla İlişkilendir

John Muir, yaban hayatı (wilderness) kavramının popüler hale gelmesinde önemli rol oynamıştır.
Yalnızca küçük bir entelektüel grup tarafından yaban hayatına verilen önem, Amerika’da giderek halk
arasında yaygınlaşmıştır (Albrecht, 1976:151). Yaban yaşamının göz ardı edilmesine tepkiler sonucu
Muir tarafından 1892 yılında Sierra Club kurulmuştur. Bu örgüt, etkinliklerini günümüze kadar devam
ettiren en uzun varlığını sürdüren gönüllü çevre kuruluşlarından biridir. Günümüzde 3,8 milyon üye ve
destekçisi bulunmaktadır. Amerika Birleşik Devletleri’nde 439 park ve anıtın korunması, Temiz Hava
ve Nesli Tükenmekte Olan Türler Yasalarının yürürlüğe girmesi, 281’den fazla kömür santralinin yerine
temiz enerji kaynaklarının devreye sokulması gibi önemli çevresel kazanımlarda rol almıştır.

Kaynak: https://www.sierraclub.org/about-sierra-club. Erişim Tarihi: 10/03/2020

Albrecht, S. (1976). Legacy of the environmental movement. Environment and Behavior, 8(2), 47-168.

Bu dönemde, İngiltere’de kuşların soyunun tükenme tehlikesi, aşırı kereste kullanımı sonucu oluşan
orman tahribatı gibi çevresel sorunlar, çevre hareketlerinin ilgilendiği ve mücadele ettiği konular olurken;
Almanya’da da benzer biçimde kuşların ve ormanların korunması, akarsu kirliliğinin önlenmesi başlıca
mücadele alanları olmuştur. (Duru, 1995). ABD’de ise bu dönemde halkın çevre konularına ilgisini artıran
başlıca ihtilaf, San Francisco’da su arzını artırmak için Yosemite Parkı’nın bir parçası olan Hetchy Hetchy
vadisinde kurulmak istenen baraj olmuştur (Albrecht, 1976:151). Sierra Club, baraj yapımını kabul etme-
yerek, milli parkların korunması için kampanya yürütmüştür. Baraja karşı mücadele çevre hareketlerine
desteği artırmıştır. Bu günümüzde de mücadelesi verilen önemli çevresel anlaşmazlıklardan biridir. Bu
dönemin çevre hareketi açısından önemli mücadele alanlarından bir diğeri de doğal kaynaklara “bırakınız
yapsınlar” ilkesi doğrultusundaki bir yaklaşımın değiştirilmesidir. Devletin kamusal kaynaklara müdahale
ederek, bunları özel sektörün sömürüsünden çekmesi ve toplumsal fayda doğrultusunda yönetmesi isten-
miştir. Bu doğrultuda, korumacılar, 1890 yılında federal hükümete katılarak doğal kaynakları korumak
için hükümetinin gücünün nerede başladığını sorgulamıştır (Albrecht, 1976:152). Korumacı hareketin
bu mücadeleleri sonucunda kazanımları; 1891 yılında Orman Yasası çıkarılarak başkana kamusal toprak-

133
 Çevre Hareketleri

ları orman alanı olarak bırakma hakkının verilmesi
ve 1907 yılında “orman rezervleri” yerine “ulusal
ormanlar” ifadesi getirilerek ormanların Amerikan
halkının mirası olarak kabul edilmesi olmuştur.
Korumacı hareket, yaban yaşam alanlarının
korunmasına yönelik bir söylem ve mücadele-
nin geliştirilmesinde etkili olmakla birlikte, do-
ğal alanların korunmasını sağlayacak daha geniş
kapsamlı bir toplumsal değişim arayışında olma-
mıştır. Bunun sonucu ise, kendilerini kısa vadeli
pragmatik politikalarla sınırlamak olmuştur (Ro-
otes, 2004:612). Kısacası, söylem, politika ve stra-
tejilerini dar bir kapsamda tutmaları üzerinden
eleştiri almışlardır.

Öğrenme Çıktısı

2 Tarihsel süreçte çevre hareketinin nasıl açığa çıktığını ve ilk çevresel hareketleri
açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Korumacı hareket ve derin

Korumacı hareketin günü-
müz çevreciliğinden farkı
nedir?
ekoloji arasında nasıl bir
ilişki vardır? Daha geniş bil- Çevrenizde var olan yaban
gi için Ö. Sezer’in (2006) yaşamı koruma alanlarının
Çevre Korumacılıktan Ra- işlevlerini tartışınız.
dikal Ekolojiye adlı makale-
sini inceleyebilirsiniz.

MODERN ÇEVRE HAREKETİNİN OLUŞUMU VE GELİŞİMİ

1960’ların sonu ve 1970’lerin başında korumacı hareketten farklı olarak yeni bir çevre hareketi dalgası
başlamış ve modern çevre hareketi olarak adlandırılmıştır. Korumacı hareket, çevreyi korunması gereken
bir “şey”e indirgemesi, doğanın kendi dinamikleri olduğunu göz ardı etmesi ve kirliliği ekonomik, sosyal
ve kültürel bağlamı dışında ele alması nedeniyle eleştirilmeye başlanmıştır (Gauna, 2008:465). Korumacı
hareket, doğal alanların kirlenmesine ve yaban yaşamının korunmasına odaklanırken, yeni gelişen hareket
endüstriyel faaliyetlerin her ortamı kirlettiğine vurgu yapmış, insanların yaşam kalitesi ve sağlığını tehdit
ettiğine dikkat çekmiştir (Szasz, 1999:38). Korumacı hareketin, sanayileşme ve şehirleşmenin doğal çevre,
tarımsal ve pastoral faaliyetler üzerindeki etkilerine ilişkin güttüğü kaygı, ancak 1960’ların sonunda insan
sağlığı üzerinde yarattığı etkilere doğru kaymıştır (Rootes, 2009:817-818). Modern çevre hareketi, çevresel
kaygıların yalnızca maddi ihtiyaçlarla (gıda, barınma, iş) ilişkili olarak ele alınmasına karşı çıkmış ve çevre-
sel olguları sınıf, ırk ve etnik ayrım boyutunu kapsayacak şekilde ele almıştır (O’Neill, 2012:119). Çevreyi
korumaya yönelik ilk hareketler, daha çok “doğa sevgisi ve/veya ekonomik çıkar” ekseninde eyleme geçmiş
ve toplumun üst sınıflarından katılımcılardan oluşmuş, sistemli olmak veya süreklilik içermekten ziya-
de çoğunlukla kendiliğinden gelişen ve birbirinden kopuk eylemlilikler sergilemiştir (Duru, 1995, s.24).
Ancak modern çevre hareketi, örgütsel gelişim ve bileşenleri arasındaki iş birliği nedeniyle daha olgun
bir düzeye erişmiş ve çevresel krizler ya da kamuoyu ilgisi olmadığı durumlarda bile çevre sorunlarının
görünürlüğünü sağlamıştır (Rootes, 2004:633). Dolayısıyla, odaklandıkları çevresel sorunların kapsamı,
örgütsel düzey ve katılımcıları açısından ilk çevresel hareketler ile 1960’lardan sonra gelişen modern hare-
ket birbirinden niceliksel ve niteliksel düzeyde farklılaşmıştır.

134
Çevre Sosyolojisi
Resim 6.3 Eko kavramı.
Araştırmalarla
İlişkilendir
1960’larda gelişen yeni toplumsal hareketler
arasında çevre hareketi, siyaset üzerinde en etkili-
lerinden biri olmuş ve geniş bir toplumsal destek
bulmuştur. Amerika Birleşik Devletleri’nde 22
Nisan 1970’te ilk “Earth Day” etkinliklerine yir-
mi milyon kişi katılmıştır (Szasz, 1999:38). 1995
yılında, ABD’de 10.000’in üzerinde çevre örgütü,
41 milyon üyesi, 2,7 milyar dolar yıllık geliri ve
5,8 milyar dolarlık varlığıyla tescil edilmiştir (Ro-
otes, 2004:609). Britanya’da 1990’ların sonunda
ulusal çevre örgütlerinin üye sayısı 5 milyonu aş-
mış; 16 milyonluk nüfusu olan Hollanda’da 2001
yılında ulusal çevre örgütlerine üye sayısı 3.7 mil-
yona, Greenpeace, Dünya Doğayı Koruma Vakfı
(World Wide Fund for Nature) gibi uluslararası
çevre örgütlerine üye sayısı ise 1.5 milyona ulaş-
mış; Almanya’da ise 1990’ların sonunda 120 ulu-
sal çevre örgütü ve 9000’den fazla yerel gruptan
oluşan bir çevre hareketi gelişirken, Greenpeace
Almanya’nın bağışçı sayısı 530.000 olmuştur (Ro-
otes, 2004:626-628). Ana akım medyanın çevre
sorunlarına ilgisi artarken, yalnızca 1972 yılında
ABD’de çevre, ekoloji ve kirlilik üzerine 300 ki-
tap yayınlanmıştır (Sills, 1975). Çevre örgütlerine
destek ve güven artmış, kamuoyunda çevre hare-
keti örgütlerinin rapor ve söylemleri hükümet ve
şirketlerden daha fazla güven yaratmıştır.
Kaynak: Sills, D.L. (1975). The Environmental
Movement and Its Critics. Human Ecology, 3(1),
1-41.
Szasz, A. (1999). EcoPopulism: Toxic Waste and
the Movement for Environmental Justice. Univer-
sity of Minessota Press.
Rootes, C. (2004). Environmental Movements.
D. A. Snow, S. A. Soule, H. Kriesi (ed.) The
Blackwell Companion to Social Movements içinde,
(ss.608-640). Blackwell Publishing.
135

Modern Çevre Hareketinin Düşünsel
Gelişimi
Çevre tarihçileri, 1960’lara kadar güçlü bir çev-
re hareketinin ortaya çıkmayışını ve çevre hareke-
tinin aslında savaş sonrasına ait bir olgu olduğunu
üç önemli değişim üzerinden açıklamıştır: İlki; 2.
Dünya Savaşı sonrası açığa çıkan zenginliğin, eko-
nomik gelişmenin bedelinin kirlenme olduğu ar-
gümanını arka plana itmesidir. İkincisi; tarımda
kimyasal devrim, atom enerjisi, sentetik madde
kullanımı, doğal kaynakların çıkarılmasında kul-
lanılan teknolojilerdeki gelişmenin yeni çevresel
tahribatlara yol açmasıdır. Üçüncüsü; doğanın dö-
nüşümünün yarattığı risklere karşı oluşan ekolojik
anlayıştır (Rome, 2003:526). Çevresel tahribatın
bilimsel açıdan anlaşılır hale gelmesi ve yüksek öğ-
retimin yaygınlaşması da çevre bilincinin gelişimi-
ne neden olmuş ve çevresel sorunlara farkındalığı
attırmıştır.
Modern çevre hareketinin 1960’ların sonunda
hem ulusal hem de uluslararası düzeyde önemli bir
başlık hâline gelişinde birçok etkenin rolü bulun-
maktadır. Hareketin yükselişi, 1960’lı yıllardaki
olaylarla etkileşimler içinde gerçekleşmiştir. 1969
yılında Michigan Üniversitesi’nde Çevresel Ey-
lem Komitesi (Environmental Action for Survival
Committee) Vietnam Savaşı’na karşı “Barışa Şans
Ver (Give Peace a Chance)” sloganını protestolar-
da kullanmıştı. Amerikalılar tarafından bu slogan,
“Dünyaya Şans Ver (Give Earth a Chance)”e dö-
nüştürülmüş ve 1970 yılının ilkbaharında, binlerce
insanın katıldığı ilk “Earth Day” yürüyüşlerinde
yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır (Rome,
2003:525). Dünyaya Şans Ver sloganın popüler
hâle gelmesi ve bu yürüyüşler çevre hareketinin
yükselişinde sembolik açıdan kilit olaylardan biri
olarak kabul edilmektedir.
1960’lı yıllarda medyanın çevre sorunlarına
artan ilgisi, çevre hareketlerinin yükselişe geçme-
sindeki bir başka faktördür. Medyanın ilgisi 1970
yılında zirve yapmış, anketler de bunun kamuoyu
üzerindeki etkisini göstermiştir (Szasz, 1999:38).
Örneğin, 1966 yılında Güney Galler’de kömür
madenlerinden çıkan atık yığınlarının yağış so-
nucu kaymasıyla 116’sı çocuk 144 kişinin öldüğü
Aberfan Faciası olayı, 1953-1961 yılları arasında
Japonya’nın Minamata şehrinde kimyasal üretim
sonucu oluşan cıva kirliliğinden 857 insanın ya-
şamını yitirmesi, 1967 yılında İngiltere’de bir tan-
136
Çevre Hareketleri
kerden 875 bin varillik petrol sızıntısı oluşması ve
petrolü dağıtmak amacıyla kullanılan deterjanların
kirliliği daha da artırması gibi çevresel felaketler,
kitle iletişim araçlarının yaptığı haberlerle duyurul-
dukça çevre bilincinin artmasına katkı sağlamıştır
(Roussopoulos, 2017:33-34). 1969 yılındaki Santa
Barbara Körfezi’ndeki petrol sızıntısının yarattığı
kirlilik de medyada büyük yer almıştı. Haberlerde
petrol kaplı plajların fotoğraf ve televizyon görün-
tüleri insanları çevre konusunda daha fazla düşün-
meye teşvik etmiş ve öfkelendirmiştir. Bazı üniver-
site öğrencileri, kirliliği yaratan petrol şirketinin
sahip olduğu benzin istasyonlarına saldırıda bulun-
muştur (Rome, 2003:545). On gün süren ve yüz
bin varil petrolün okyanusa sızdığı bu olay sonu-
cunda on bin kuş yaşamını yitirmiştir. Medya, bu
gibi haberlerin görüntü ve bilgilerinin ulusal çapta
yayılmasına katkı sunmuştur. Bu gibi medyanın
ilettiği çevre haberleri, çevre hareketinin, dizginsiz
bir şekilde süren endüstriyel faaliyetlerin, korkunç
çevresel sonuçlar doğurduğu yönündeki iddialarına
güçlü kanıtlar sunmuş ve bu hareketlere olan ilgiyi
artırmıştır.
Çevre sorunları üzerine 1960’lı yıllarda geli-
şen literatürün de çevre hareketinin yükselişine
önemli katkıları olmuştur. Bunlar içinde ses geti-
ren önemli çalışmalardan biri Rachel Carson’un
“Silent Spring” (Sessiz Bahar) kitabıdır. Kitap,
etkili bir böcek ilacının (DDT) çevre üzerinde-
ki etkilerini milyonlarca insana tanıtmıştır (Sills,
1975:5). Kitap 1962 yılında basıldıktan sonra çok
satanlar listesinde yer almış, 1963 yılında 15 dilde
yayımlanmıştır. Aslında tarımsal ilaçların çevresel
etkilerine dair çalışmalar, 1945 yılına kadar geriye
götürülmektedir. Hatta Murray Bookchin, bir tak-
ma isimle, Carson’un kitabının yayımlanmasından
altı ay önce yazdığı “Our Synthetic Environment”
(Sentetik Dünyamız) kitabında endüstriyel gelişim,
teknoloji ve zirai ilaçların doğada yarattığı kirliliği
detaylı biçimde incelemiştir. Ancak kamuoyunun
bu konuya ilgisi Carson’un kitabıyla oluşmuştur
(Roussopoulos, 2017:30-31). Amerikan başkanı
Kennedy, kitabın yayımlanmasından sonra bilim
danışmanlarından pestisit kullanımına ilişkin ra-
por istemiş ve Kennedy yönetiminden sonra gelen
Demokratların da çevre meselelerine ilgisi artmıştır
(Rome, 2003:532). Bu dönemin diğer bir simgesel
çalışması Ralph Nader’in “Unsafe at Any Speed”
kitabıdır. Hem Nader’in hem de Carson’un kitabı
modern üretimin kimyasal etkilerinin çevre üze-
Çevre Sosyolojisi
rindeki ölümcül sonuçlarını ve büyük şirketlerin
sosyal refah yerine kendi karlılığına odaklandığını
ikna edici bir dille göstermiştir (Szasz, 1999:38).
John Kenneth Galbraith’in “The Affluent Society”
(Bolluk Toplumu) kitabı da bu alandaki önemli
çalışmalardan biri olarak kabul edilmektedir. Ki-
tapta Galbraith, çok sayıda ailenin kirlilikle yüz
yüze gelmesinden bahsetmiştir. Kitabın yayın-
landığı dönemde, Amerikalılar nükleer testlerden
yayılan radyoaktif maddelerin meraları kirletmesi
nedeniyle sağlıklı süte ulaşamama, Kaliforniya’da-
ki hava kirliliği gibi önemli çevre sorunlarıyla karşı
karşıyadır. Bu kitap da çok satanlar arasında yer al-
mış ve kitapta uyarıcı bir dil kullanılmıştır (Rome,
2003:529).
Bu dönemde, çevre literatürü açısından önem
taşıyan bir başka çalışma, bilim insanları, iktisat-
çılar, siyasetçiler, sanayiciler, teknokratların oluş-
turduğu uluslararası bir kuruluş olan Roma Kulü-
bünün, “Limits to Growth” (Büyümenin Sınırları)
adıyla 1972 yılında yayımladığı raporudur. Rapor-
da, ekonomik büyüme sonucunda doğal kaynakla-
rın tükenmesi, gıda sıkıntısı ve kirlilik tehlikesinin
yol açacağı bir çevresel felaket tahmininde bulu-
nulmuş, çözüm olarak ise sanayi yatırımlarının
%40, tarımsal üretimin %20 oranında azaltılması
ve zengin ülkelerden yoksul ülkelere servet aktarı-
mı önerilmiştir (Roussopoulos, 2017:32). Ancak
rapor birçok eleştiri almıştır. Özellikle raporun
“sıfır büyüme” önerisine azgelişmiş ülkelerden,
kalkınma süreçlerine zarar vereceği endişesiyle
tepki gelmiş, raporun büyük sermaye çevrelerinin
çıkarına olduğu savunulmuştur (Duru, 1995:32).
İngiltere’de Sussex Üniversitesi’ndeki araştırmacı-
lar, raporun içerdiği ideolojik değeri eleştirmiştir.
Raporun sunduğu sonuca göre, büyümeyi durdur-
mak yerine kalkınma anlayışının nasıl bir niteliğe
sahip olduğuna dikkat çekmek gerektiğini ve asıl
çözümün zenginliğin ve kaynakların eşit dağıtımını
güvenceye almaktan geçtiğini belirtmişlerdir (Ro-
ussopoulos, 2017:32). Diğer eleştiriler ise, kurulan
modelin az sayıda değişkene dayalı olması, çevre so-
runlarının çözümü için teknolojik gelişmelere yete-
rince yer vermemiş olması gibi hususlar üzerinden
yapılmıştır (Keleş ve Hamamcı, 1993:177). Ancak
raporun ekonomik büyümenin doğal sınırlarına
yönelik uyarısı, çevreciliğin ayırt edici özelliği ola-
rak varlığını korumuş ve hem çevreye ilişkin eser-
lerde hem de yeşil parti programlarında doğal çevre
açısından temel vurgu toplam üretimin azaltılması
noktasında yapılmıştır (Çoban, 2017:463). Bu açı-
dan rapor aldığı tüm eleştirilere rağmen büyüme-
nin önündeki biyofiziksel sınırları ortaya koyması
açısından büyük ilgi görmüş ve 1970’lerin sonunda
30 ülkede yaklaşık üç milyon alıcı bulmuştur.
Bu dönemde çevreciliğin gelişmesinde önem-
li kabul edilen diğer bir yapıt ise 1973 yılında
Ernst Friedrich Schumacher tarafından yazılan
“Small is Beautiful” (Küçük Güzeldir) kitabıdır.
Çalışmada, denetime açık, merkeziyetçi olmayan,
ekosistem döngülerine zarar vermeyen “insan yüzlü
teknoloji”nin kullanıldığı, küçük ölçekli işletmele-
rin olduğu bir ekonomik yapının benimsenmesi
ve yeni bir yaşam biçimi ile tüketim alışkanlığının
geliştirilmesi önerilmiştir (Çoban, 2017:464; Keleş
ve Hamamcı, 1993:179). Çevre bilinci ve çevreci
düşünce açısından Birleşmiş Milletler sponsorlu-
ğunda Brundtland Komisyonu tarafından 1987 yı-
lında yayımlanan “Our Common Future” (Ortak
Geleceğimiz) raporu da çevre literatüründe önem
teşkil eden çalışmalar arasındadır. Raporda, çevre
ve kalkınma arasındaki uyumsuzluğun giderilmesi
için “sürdürülebilir kalkınma” fikri öne sürülmüş-
tür. Sürdürülebilir kalkınmanın amacı olarak, bu-
günün ihtiyaçları karşılanırken geleceğin ihtiyaç ve
beklentilerinin de gözetilmesi gerektiği ifade edil-
miştir (67). Doğal kaynakların kuşaklar arası adalet
ilkesi temelinde kullanımı vurgulanmıştır. Sürdü-
rülebilir kalkınma fikri, büyümeye dayalı bir yakla-
şımı halen içinde barındırdığı için önemli eleştiriler
almış, ancak politik bir slogan haline gelerek eko-
lojik sorunların ulusal ve uluslararası platformlarda
tartışılmasına katkı sağlamıştır.
Modern çevre hareketinin gelişiminde, döne-
min diğer toplumsal hareketleriyle etkileşimin de
önemli bir payı vardır. Bu bağlamda, çevre hare-
ketinin gelişiminde 1960’lardaki öğrenci hareket-
lerinin rolü yadsınamaz düzeydedir. Sosyal bilim-
ler alanındaki öğrenciler kapitalizmi sorgularken,
doğa bilimlerindeki öğrencilerse çevre hareketinin
gelişimine katkı sunmuştur (Rootes, 2004:614).
Genç aktivistler yüzlerce şehirde ekolojik örgütler
kurmuş ve “Earth Day” faaliyetlerinin aktif örgüt-
leyicisi olmuştur. Çevre hareketi geniş bir ideolo-
jik yelpazeden gençleri çekse de yeni protestolar,
kültürel ve siyasi kurumların eleştirisi, tüketici
kültürün ruh sağlığı üzerine etkileri etrafında şekil-
lenmiştir. Çevre hareketi ve öğrenci hareketi arasın-
daki ilişkiye dair bir örnek, 1969 yılında Kaliforni-
ya Üniversitesi’ne ait boş bir alana bir grup öğrenci
137

tarafından çiçek ve ağaç dikilmeye başlamasıyla
gelişen mücadele verilebilir. Öğrenciler bu alanı,
var olan özel mülkiyet ilişkilerine alternatif bir
alan olarak inşa etmeye çalışmış, insan dışı doğay-
la (nonhuman world) yeni ilişkiler kurmak umut
edilmiştir. Ancak Amerikan devleti çevresel değer-
leri geliştirmeye çalışan bu insanlara saldırmıştır.
Bu nedenle bir arazinin mülkiyetini, insan yaşamı-
nın üzerine koyan bir sistemin anlamsızlığı ve mül-
kiyet ilişkileri sorgulanmıştır (Rome, 2003:542-
546). 1960’lı yıllarda öğrenci hareketi yanında
kadın örgütleri de çevrenin korunması için baskı
oluşturmuş, kirliliğin durdurulması, ortak alanlar
ve yaban yaşamının korunması için faaliyete geç-
miş, 1960’ların başında başlıca kadın dergileri su
kirliliğine ilişkin makaleler yayımlamıştır (Rome,
2003:534). Çevre hareketi hem düşünsel açıdan
hem de kampanyalar itibariyle 1960’larda gelişen
yeni sol (New Left) hareketten de önemli ölçüde
etkilenmiştir. Yeni sol hareketlerin, kapitalist sis-
temde tüketime yönelik eleştirileri, doğal çevrenin
tahribatına yönelik eleştirileri de kapsıyordu. Yeni
sol hareketin üyeleri, çevreyi kapitalist sömürünün
bir sembolü olarak görüyorlardı. Çevre sorunları-
nın kaynağını bireysel bir sorumlulukta görmek
yerine sistemsel boyutunu vurguluyorlardı. Bu gö-
rüş, reformcu bir çevreciliğin eleştirisini ve doğanın
toplumsal sorunlardan ayrı ele alınamayacağı bir
çevre politikasına geçişi sağladı. Böylece modern
çevre hareketi, yeni sol hareketlerden doğmasa da
onun fikir ve kampanyalarından etkilendi (Rootes,
2004:613-614). Çevre hareketi mülkiyet ilişkileri-
ne, şirketlerin imtiyazlarına, kapitalist sanayileşme-
nin getirdiği kirliliğe dikkat çektiği ölçüde yeni sol
hareketlerle kesişen bir noktada duruyordu.
Bu dönemde Vietnam Savaşı da savaş ve doğa
tahribatı arasındaki ilişkinin sorgulanmasına yol
açmış ve Vietnam Savaşına karşı gelişen protestolar
dolaylı olarak çevre protestolarının yükselmesine
katkı sağlamıştır. Amerikan askerlerinin kullandığı
kimyasallar ormanları ve pirinç tarlalarını hedef al-
mıştı. Dolayısıyla 1960’ların sonuna doğru medya,
ABD kuvvetlerinin insanlar yanında doğaya karşı
da bir savaş yürüttüğünü yayınlamaya başladı. Bu
beraberinde birçok eleştiriyi getirdi. Vietnam’da
kullanılan kimyasalları üreten şirketlerin, aynı za-
manda ABD’de de zehirli kimyasalların kullanı-
mından kar sağladığına dikkat çekilerek, şirketlerin
hem yurtiçi hem yurt dışındaki çevresel yıkımdaki
suç ortaklığı vurgulandı (Rome, 2003:546-47).
138
Çevre Hareketleri
Dolayısıyla savaşı sonlandırmaya karşı mücadele
eden hareketlerle çevreyi korumaya çalışan hare-
ketlerin mücadelesi ortak bir yöne doğru kaydı.
Modern çevre hareketi, 1970’lerin sonunda
gelişen barış hareketiyle de (peace movement) et-
kileşim içinde olmuştur. Barış hareketi, nükle-
er silahların kullanımına karşı mücadele eden ve
kampanyalar yürüten bir örgütlenmeydi. ABD’de
nükleer karşıtı kampanyalar zamanla tehlikeli en-
düstriyel atıklara karşı kampanyalarla birleşmiştir.
Barış hareketi, Almanya ve Avustralya’da ise politik
yapılanma sürecinde etkin olarak Yeşil partilerin
oluşumuna katkı sağlamıştır. Aynı zamanda bu
hareket daha sonra çevre adaleti hareketine (en-
vironmental justice movement) doğru evrilmiştir
(Rootes, 2004:614). Avrupa’da bu dönemde çev-
reciliğin yükselişi, pür bir çevre hareketi içindeki
örgütlenmeye dayalı olmaktan ziyade öğrenci ha-
reketi, nükleer karşıtı hareket (anti-nuclear mo-
vement) gibi farklı bileşenlerin olduğu daha geniş
sosyal platformların bir parçası olarak gelişmiştir
(O’Neill, 2012:119).
Modern çevre hareketi, diğer toplumsal ha-
reketlerden etkilenmekle birlikte, kendisi de yeni
gelişen hareketleri etkilemiştir. 1999 yılı sonunda
Seattle’da Dünya Ticaret Örgütü’ne karşı eylemler-
le başlayan küreselleşme karşıtı hareketin (anti-glo-
balization movement) kökeni çevre hareketi ve in-
san hakları hareketine dayanmaktadır. Seattle’daki
eylemler, feministler, anarşistler, sendikacılar gibi
farklı bileşenlerin yanında çevrecileri de içeren bir
buluşmaydı. Çevreci hareket, küreselleşme karşıtı
hareketin bir parçasını oluşturmuş, iletişim ağlarını
paylaşmış ve piyasaya dayalı bir küresel ideoloji-
ye karşı birlikte mücadeleyi öngörmüştür (Doyle,
2005:163-64). Toplumsal hareketlerle karşılıklı et-
kileşim içinde gelişen çevre hareketi, kendine özgü
örgütlenme biçimleri ve örgüt yapıları oluşturarak
günümüze kadar gelmiştir.
Uluslararası Çevre Örgütleri
Çevreciler, belirledikleri hedeflere ulaşmak ve
birlikte çalışabilmek amacıyla çeşitli çevre örgütleri
kurmuştur. Çevre hareketi güçlendikçe kurdukları
örgütlerin üye sayısı ve destekçileri hızla artmıştır.
Bu çevre örgütleri, ulusal ve uluslararası düzeyde
çevre sorunlarına ilişkin kamuoyu yaratılmasında
önemli bir baskı grubu oluşturmuş, zamanla siya-
sal karar alma süreçlerinde de etkin bir güç haline
Çevre Sosyolojisi
gelmişlerdir. Bazen ise kurdukları partiler yoluyla
doğrudan siyasal sürece katılmışlardır. Bu çevre ör-
gütlerinden başlıca olanları şöyledir:
World Wild Fund for Nature (WWF, Dün-
ya Doğayı Koruma Vakfı): Daha önce “World
Wildlife Fund” adını taşıyan bu küresel örgüt,
dünyaca ünlü panda bayrağı altında kendisine
bağlı ancak önemli ölçüde özerkliğe sahip ulusal
örgütlerden oluşmaktadır (Luke, 1997:33). 1961
yılında dünyada sınırlı sayıda kuruluş, doğal ya-
şamı korumaya yönelik mücadele etmekteydi ve
ellerindeki finansal kaynaklar da yetersiz düzey-
deydi. Bu nedenle dünyanın önde gelen 16 doğal
yaşamı koruma uzmanı, doğal dünyayı koruyacak
uzmanların varlığına rağmen, koruma için ge-
rekli finansal desteğin olmadığını belirten Mor-
ges Manifestosu’nu imzaladı. Bunun sonucunda,
uluslararası bağış toplayan ve koruma hareketine
finansal destek sağlayan bir kuruluş olarak Dün-
ya Doğayı Koruma Vakfı kuruldu. Resmi olarak
1961 yılının Eylül ayında İsviçre’de oluşan bu ku-
ruluşa, Londra’da yayımlanan Daily Mirror gaze-
tesinden sağlanan 45.000 Pound ile uluslararası
ofis açıldı. Nesli tükenmekte olan panda türleri ve
onların egzotik yaşam ortamları, grubun hedefle-
rinin bir temsili olarak kabul edildi. Edinburgh
Dükü Prens Philip Britanya grubunun ilk başkanı
olurken, Hollanda Prensi Bernhard uluslararası
WWF’nin başkanı oldu. (Luke, 1997:34).
internet
WWF, Dünya Doğayı Koruma Vakfı’na
http://www.worldwildlife.org adresinden
ulaşabilirsiniz.
Dünya Doğayı Koruma Vakfı, ticari faaliyetler-
le ilgilenen bir kuruluştur. Panda logosunun tica-
retini yapmakta ve Kuzey Amerika Serbest Ticaret
Anlaşması’nı (NAFTA) desteklemektedir. Dünya
Bankası ve Uluslararası Para Fonu ile dünyadaki
en zengin maden, nükleer, ormancılık ve kimya
şirketleriyle çalışmaktadır. 1991 yılında Chevron
ve Exxon petrol şirketlerinin her birinden 50.000
dolar alan, Du Pont, Monsanto gibi dev kimya şir-
ketleri için 10.000 dolar üyelik ücreti karşılığında
çevre seminerleri düzenleyen bir örgüttür (Doyle,
2005:31). Bu nedenle insan hakları, yerli hakları
ve çevre hareketleri arasında muğlak bir yeri vardır.
Bu bağlamda, Dünya Doğayı Koruma Vakfı
ABD örgütünün (WWF-US) ticari amaçlı faali-
yetleri göze çarpmakta ve eko-kolonyalist faaliyet-
ler olarak değerlendirilmektedir. Yeşil yönetişim
söylemiyle, dünyanın bazı bölgelerindeki biyo-
çeşitliliği koruyarak şimdiki ve gelecek nesiller
için doğal kaynaklardan sürdürülebilir gelir akışı
sağlayacağını belirtmektedir. Bu doğrultuda meta
üretimi amacıyla kullanılan çeşitli bitki türlerinin
ve eko-turizm amacıyla kullanılan yaban yaşam
alanlarının korunması için kâr amaçlı projeler
yapmaktadır. Bunun sonucunda WWF-US, ya-
ban yaşam alanlarını kendi içkin değerleri için
korumak yerine onları pazarlanabilir bir varlığa
dönüştürmektedir (Luke, 1997:32). Nesli tüken-
mekte olan hayvanların gezindiği WWF parkla-
rının etrafında yaşayan Afrikalı ve Asyalılar bu
tip ekolojik korumadan rahatsızlık duymakta
ve WWF’yi şöyle görmektedir: “Beyaz insanlar,
beyaz insanların ziyaret ettiği parklarda beyaz
insanların görmek istediği hayvanları korumak
için kurallar koyuyorlar”. Yaban yaşamı koruma
programlarının beyaz, batılı uzmanlardan oluşan
küçük komiteler tarafından gerçekleştirilmesi-
ni eleştirmişlerdir (Luke, 1997:38). Bu nedenle
WWF-US, 1960’lardan 1990’lara av hayvanları-
nın korunmasından, fildişi yasağı kampanyalarına
kadar uyguladığı farklı projelerle dünyanın en sis-
temli eko-sömürgecisi olarak görülmektedir.
Friends of the Earth (FoE; Dünyanın Dost-
ları): David Brower tarafından 1969 yılında San
Francisco’da kurulmuştur. Brower, Sierra Club’ın
yöneticisi iken bu örgütün bir nükleer santral in-
şasını onaylaması üzerine istifa etmiş ve çevresel
sorunların çözümü için uluslararası bir örgüte ih-
tiyaç olduğunu belirtmiştir. Ardından Amerika’da
kurduğu FoE ile nükleer enerjiye karşı mücadele-
ye etmeye başlamış ve örgütü uluslararası hale ge-
tirmek için Avrupa turuna çıkmıştır. 1971 yılının
Haziran ayında İsveç’te bir toplantıda FoE Inter-
national (FoEI) kurulmuştur (Rootes, 2015:418).
FoEI, ilk olarak ABD, Fransa, İngiltere ve İsveç’de
bulunan ulusal FoE gruplarının birleşimiyle ku-
rulmuştur. Kuruluşundan sonra Asya, Avrupa,
Afrika ve Latin Amerika’dan 74 ulusal FoE örgütü
ve bunların istihdam ettiği 2000’den fazla perso-
neli çatısı altında toplayarak en büyük çevre örgü-
tü hâline gelmiştir (Doherty ve Doyle, 2013:4).
70’in üzerinde ülkeden üyesi bulunmasına rağ-
men finansal kaynaklar açısından karşılaştırıldı-
139

ğında Greenpeace, WWF gibi uluslararası çevre
örgütlerine göre göreli olarak küçüktür (Doherty
ve Doyle, 2006:698). FoEI, şirketlerden finansal
kaynak almayı reddetmektedir. Bu nedenle finan-
sal açıdan zayıftır ve yardım kuruluşlarının para-
sal desteğine bağlı durumdadır.
FoE kampanyalarının odak noktası, enerji üre-
timi, tarım ve ulaşım üzerine politikalar geliştirmek
olmuştur. Yaşam standardını koruyarak, kirlilik ve
kaynak tüketimini azaltmayı hedeflemişlerdir (Ye-
arley, 2003:161). “Küresel Düşün, Yerel Hareket
Et” FoEI’nın kullandığı en tanınmış slogan olmuş-
tur. Bu bağlamda FoEI’nın, Greenpeace, Worldwi-
de Fund for Nature gibi diğer uluslararası çevre
örgütlerinden temel farklılığını oluşturan, merkezi
olmayan bir örgütlenme yapısına sahip olması do-
layısıyla ulusal örgütlerinin önemli bir otonomiye
sahip olmasıdır (Doherty ve Doyle, 2013:8). Dola-
yısıyla uluslararası bir örgütlenmeye sahip olmasına
rağmen yerel düzeyde, ulus devlet sınırları içinde
politikalarını şekillendirmiştir.
Ancak ironik bir biçimde, FoEI merkezi olma-
yan, saha temsilcileri ve gönüllülere önem veren
bir örgüt yapısını savunan bir anlayışa sahip olsa da
ABD’deki FoE, Brower’in örgüt üzerindeki kontro-
lü nedeniyle içsel bir ayrışma yaşamış ve sonrasın-
da yaşanan süreç örgütün gücüne zarar vermiştir.
1980 yılında Brower’in, başkanlıktan istifaya zor-
lanması ve ardından 1986 yılında istifa etmesiyle
Amerika’daki örgütün üye sayısı hızla azalmıştır.
1986 yılında yaklaşık 30.000 olan üye sayısı 1986
yılında 17.000’e düşmüştür (Rootes, 2015:418).
Uluslararası ölçekte FoE’ler ortak bir düşünsel te-
mele sahip olsa da ulusal ölçekte farklılıklara sahip
olmuşlar, bazıları diğerlerine göre daha merkezi bir
yapılanma içine girmiş (örneğin İngiltere FoE),
bazıları ise özerk taban örgütlenmeleri ve bunlar
arasında kurulan ağlara dayalı bir yapılanma (örne-
ğin Avustralya FoE) sergilemiştir. Neticede, FoEI,
çevre örgütlenmelerini yalnızca kuzey ülkeleriyle
sınırlamayıp, güney ülkelerini de sürece katması
ve daha çok kuzey ülkelerinin egemenliğinde olan
çevre politikalarına meydan okuması açısından
önemli bir örnek teşkil etmektedir.
Greenpeace: 1969 yılında Kanada’da Sier-
ra Club’dan ayrılan nükleer karşıtı bir grubun,
ABD’nin nükleer testlerine tepkilerinden doğmuş
ve bu grup 1971 yılında Vancouver’dan Alaska’ya
iki tekneyle ilk eylemlerini gerçekleştirmek için
140
Çevre Hareketleri
giderken kendilerini Greenpeace olarak adlan-
dırmışlardır (Eden, 2004:595). Kuzey Pasifik’teki
Aleutian Adası’na ABD donanmasının nükleer
denemelerini durdurmak amacıyla gitmişlerdir
(Zelko, 2004:129). Kuzey kutbunda denizde ger-
çekleştirdikleri ilk protestoları hedefine ulaşama-
mıştır. 1972-1974 yılları arasında bu defa Güney
Pasifik’de Fransa’nın nükleer denemelerine karşı
harekete geçmiş ve tekneleriyle iki kez başarılı bir
şekilde hedeflerine ulaşmışlardır. Bunun sonucun-
da Kanada dışında ilk defa Yeni Zelanda’da Green-
peace kurulmuş ve böylece örgütün uluslararasılaş-
masına doğru adım atılmıştır (Zelko, 2004:130).
Bugün Greenpeace International, Avrupa, Ameri-
ka, Afrika, Asya ve Pasifiklerde 55’ten fazla ülkede
bağımsız 27 ulusal ve bölgesel örgüte sahiptir.
internet
Greenpeace, https://www.greenpeace.org/in-
ternational/ adresinden ulaşabilirsiniz.
Greenpeace, nükleer karşıtı kampanyalarına de-
vam etmekle birlikte, 1973 yılından sonra kampan-
yalarını balina avcılığı karşıtlığına doğru genişlet-
miştir. Bu protestolarda da şişme botlar kullanarak
balina avlayan teknelerle karşı karşıya gelmişlerdir
(Eden, 2004:596). 1976’da ise fok yavrularının
avlanmasına karşı kampanya yapmışlardır. Zehir-
li madde ve kirliliğe karşı kampanyaları 1970’lerin
ortasında başlamış ve bu kampanyaların kapsamına
1990’da asit yağmurları, hava kirliliği, ozon tabaka-
sının incelmesi ve küresel ısınma gibi ekolojik so-
runlar dâhil edilmiştir (Eden, 2004:597). 1980’lerin
sonuna doğru ekolojik sorunlara ilişkin farkındalı-
ğın artmasıyla, Greenpeace’in bu kampanyalarına
destek dünya ölçeğinde üç milyona ulaşmıştır.
Greenpeace misyonunu, biyoçeşitliliği koru-
mak; toprak, hava, tatlı su ve okyanusların kir-
lenmesi ve kötü kullanımını engellemek; nükleer
tehdidi durdurmak, barış ve küresel silahsızlanmayı
sağlamak olarak açıklamaktadır. Temel değerlerini
ise şiddet içermeyen eylemlilik, hükümet, şirket ve
siyasi partilerden paranın kabul edilmediği ve bi-
reysel katkı ve vakıflardan bağışa dayalı bir finansal
bağımsızlık, yeşil ve barışçıl bir geleceğin inşası ola-
rak sıralamaktadır (Greenpeace.org).
Çevre Sosyolojisi
Hızlı bir bilimsel ve teknolojik gelişimden (en
çarpıcı örneği olarak atom bombası), tüketimcilik
ve bunun yarattığı materyalist kültürden, ABD’nin
emperyalist ve militarist dış politikasından kaygı
ve korku duymuşlardır. Greenpeace kurucuları,
ABD’deki barış hareketiyle kökensel olarak ilişkili-
dir. Savaş sonrası dönemde ABD’de gelişen radikal
pasifizm ve karşı kültürden etkilenmişlerdir (Zelko,
2004:129). Kendi kameraları ya da eylemlere eşlik
eden gazetecilerin ilk elden haberlerini kullanarak
filmler yapan, medyayı etkin ve başarılı biçimde
kullanan bir örgüttür. Ayrıca protestolarında tek-
neleri kullanmanın yanında bedensel protestolar da
kullanmaktadırlar (Eden, 2004:603).
Hem Greenpeace hem de Friends of the Earth
çevre sorunlarına karşı harekete geçmek ve tanıklık
etmek için kurulmuş, korumacı hareketin yetersiz-
liklerine bir cevap olarak doğmuştur. Ancak arala-
rındaki fark, Greenpeace’in, yeni sol hareketin mira-
sından beslenmek yerine (ABD hariç), kitle iletişim
araçlarını kullanarak profesyonel kampanyalar dü-
zenleyen bir örgüt oluşudur. Her iki örgüt de daha
eski çevre örgütleriyle kıyaslandığında daha radikal
bir imaj sergilese de genellikle taktikleri, stratejileri
ve gündemleri açısından ılımlı bir yapıya sahip ol-
muşlardır. Toplumsal sistemde temel değişimler iste-
mek yerine var olan sosyal ve politik düzenlemeleri
eleştirmekle yetinmişlerdir (Rootes, 2004:615).
Yukarıda incelenen üç örgütün (WWF, FoE
ve Greenpeace) stratejik seçimlerinde farklı yollar
izlediği görülmektedir. Ancak onların bu seçimle-
rini belirleyen ise kurumsal yapı, toplumsal yapı,
ulus ötesi kültürel yapı ve kendi geleneksel örgüt
yapılarıdır (Doherty ve Doyle 2013:8). Bu çerçe-
vede Greenpeace oldukça merkezi bir yapıya sahip,
kampanyalarını ideolojik değil ahlaki temeller üze-
rine kuran kuzey merkezli bir örgüt iken, Dünya
Doğayı Koruma Vakfı politik yapıyla mücadele ve
protestolarında radikal olmayan, sürdürülebilir kal-
kınmayı destekleyen, doğayı korumayı yoksullukla
mücadelenin bir aracı olarak gören bir kuruluş
olarak, FoE ise neoliberalizmi eleştiren ve küresel
adalet hareketiyle ilişkilenen bir örgüt olarak kar-
şımıza çıkmaktadır (Doherty ve Doyle, 2006:698).
Bu üç çevre örgütü, ekolojik sorunlara karşı çevre
bilincinin oluşturulması açısından farklı düzey ve
biçimlerde katkı koymuşlardır.
Yeşil Partiler (Green Parties): Çevreci hare-
ketin kurumsallaşmasının önemli parçalarından
birini Batılı ülkelerde gelişen yeşil partiler oluştur-
muştur. Bunlarla çevreci hareketin siyasi alandaki
konumu ve görünürlüğü pekişmiştir. 1972 yılında
ilk yeşil parti Yeni Zelanda’da kurulmuş ve 1979
yılında ise parlamentoya ilk yeşil üye İsviçre’de se-
çilmiştir. 1980’lerde ise Batı Avrupa’daki yeşil par-
tilerin çoğu kurulmuştur. Yeşiller günümüzde Av-
rupa çapında hem ulusal hem de yerel düzeydeki
meclislerde yer almaktadır (Richardson, 1995:3).
Ancak yeşil partiler çevre hareketinin parlamen-
todaki basit bir uzantısı olarak görülmemelidir. Ye-
şil partilerin kuruluşu, yerleşik çevre örgütlerinin
liderleri tarafından şüpheyle karşılanmış ve par-
tileşme sürecinin kendi etkilerini azaltacağından
korkmuşlardır. Ancak çevre örgütlerinin üye sa-
yısı, her yerde yeşil partilere oy kullanan seçmen
sayısını aşmıştır. Aralarındaki bu mesafeli duruşa
rağmen, yeşil partiler parlamentoda siyasi temsiller
elde ettiğinde, çevrecilerin, politikaları etkilemek-
te kullandığı bir araç işlevi görmüşlerdir. Örneğin,
Almanya’da yeşiller, çevre hareketi içinde öne çıkan
aktörler olmamasına rağmen önde gelen çevre ör-
gütleriyle iletişim kurmuş; İngiltere’de ise yeşiller
siyasal sistem içinde marjinal olarak kaldığından
kendilerini çevre hareketinin bir parçası olarak gör-
meyi tercih etmiştir (Rootes, 2004:623-24). Arala-
rındaki etkileşim her zaman var olmuş, hatta çevre
hareketindeki bazı önemli isimler daha sonra bu
partilerin üyesi olmuştur.
Yeşil partileri diğer sağ, sol veya merkez parti-
lerden ayıran, ekonomik büyümeye dayalı bir top-
lumsal yapıyı benimsememeleridir. Sınırlı doğal
kaynakların sürekli bir büyümeyi imkânsız kıldı-
ğını savunmaktadırlar. Tüketim toplumuna karşı
gezegenin sürdürülebilirlik kapasitesini baz alan
koruma toplumunu önermektedirler (Richardson,
1995:8). Yeşiller, çevre politikaları yanında sağlık,
gıda, denizaşırı ülkelere yardım ve kalkınma konu-
larıyla da ilgilenmiştir.
Çevre hareketinin bu örgüt ve partiler içinde
giderek kurumsallaşan bir yapıya bürünmesi, be-
raberinde bürokratik merkezi bir yapının oluşumu
ve taban hareketleriyle etkileşimin azalması gibi
birtakım kaygıları doğurmuş ve birçok çevreci ve
ekolojist tarafından bu durum eleştirilmiştir. Bu-
nun sonucunda farklı amaç ve örgütsel yapıda yeni
çevresel hareketler ortaya çıkmıştır. Bunlar arasında
“Earth First!”, “Çevresel Adalet Hareketi (Environ-
mental Justice Movement)” ve “Küçülme Hareketi
(Degrowth Movement) sıralanabilir. Şimdi sırasıy-
la bunlar incelenecektir.
141

Earth First!: 1980 yılında, Greenpeace, FoE
gibi daha yerleşik çevre örgütlerinin ılımlı politi-
kaları ve kurumsallaşmalarına karşı oluşan hoş-
nutsuzluklar sonucunda ABD’de kurulmuş daha
radikal bir çevre örgütüdür. Formel bir örgütlenme
yerine ağ biçiminde örgütlenmeye dayalı olarak
kurulmuştur. 1977 yılında ABD’de yaban yaşamı-
nın ticari sömürüsüne karşı küçük bir grup erkeğin
harekete geçmesiyle filizlenmiş ve adı, sloganı ve
logosu 1980 yılında grubun Meksika’dan bir dö-
nüş yolculuğu sırasında açığa çıkmıştır (Rootes,
2015:422). 1980 Temmuz’unda “Nature More. The
Newsletter of Earth First” adıyla kendi dergilerini
yayınlamışlardır. 1981 yılının Mart ayında yayın-
ları aracılığıyla, bu grubun dünyanın savunusu
için, militan eylemlere ve cesur davranışlara ina-
nan, radikallerden oluşan, anayasası, tüzüğü ve ofis
memurları olmayan bir grup olduğu deklare edil-
miştir. Ardından 1982 yılında dergilerine abone
olanların sayısı 1500’ün üzerine çıkmıştır (Rootes,
2015:423).
Bu grup strateji, taktik ve hedefleri açısından
bakıldığında, Greenpeace gibi profesyonelleşmiş bir
örgüt yapısıyla medyanın ilgisini çekecek kampan-
yalar düzenleyen, reformist bir çevreciliği benimse-
mek yerine karşı oldukları faaliyetler için doğrudan
bozucu eylemleri tercih etmiştir (Rootes, 2004:619).
İlk Earth First! üyeleri yaban yaşamını korumak için
sabotaj yapmanın da dahil olduğu radikal eylem bi-
çimlerini benimsemiştir. Ancak sonrasında grubun
üyeleri arasında, daha etkin protestolar yapabilmek
amacıyla eylemlerin şiddet/şiddetsizlik içerip içer-
mediği üzerine tartışmalar yaşanmış, sivil itaatsiz-
liğin bir eylem biçimi olarak etkinliği tartışılmıştır
(Rootes, 2015:423). Bu tartışma grubun ilk kuru-
cularından David Foreman ve bazı grup üyelerinin
sivil itaatsizlik eylemlerini etkisiz bulması nedeniyle
gruptan ayrılmasıyla sonuçlanmıştır.
Çevresel Adalet Hareketi (Environmen-
tal Justice Movement): Çevresel adalet hareketi,
1982 yılında ağırlıklı olarak siyahilerin yaşadığı
ABD’nin Kuzey Carolina eyaletindeki Warren il-
çesinde 32.000 yardalık toprağın mezar yeri olarak
seçilmesi ve PCB’lerle (poliklorinat binefil) kirle-
tilmesiyle ortaya çıkmış bir harekettir. Bu alan çev-
resel açıdan uygun olmasından değil, yoksul, siyah
ve güçsüz bir topluluğun yaşadığı bir alan olduğu
için seçilmişti (Doyle, 2005:25). Eyaletteki Afri-
kalı Amerikalıların yaşadığı bir yerin seçilmesi ve
buranın sağlık açısından zararlı bir kimyasalla kir-
142
Çevre Hareketleri
letilmesi siyahilerin protestolarına neden olmuş ve
engelleme girişimleri başarısızlıkla sonuçlanmışsa
da ırkçılık karşıtlığı ve çevreci duyarlılığı birleştiren
bir hareketin başlangıç noktasını oluşturmuştur.
1991 yılında “First National People of Color En-
vironmental Leadership Summit” adıyla gerçekleş-
tirilen zirve, hareketin tarihinde, on yedi çevresel
adalet ilkesinin belirlendiği önemli bir etkinlik ola-
rak geçmektedir. Zirvede, yalnızca zehirli madde-
lerin üretiminin durdurulması ve kirliliğe karşı bir
koruma sağlanmasına yönelik politikalar değil aynı
zamanda ayrımcılığa karşı, karşılıklı saygı, katılım
hakkı ve kendi kaderini tayin hakkı içeren çevre
politikaları benimsenmiştir. Bu on yedi ilke, kültü-
rel bütünlüğü çevresel sürdürülebilirlikle ilişkilen-
dirmiştir (Schlosberg, 2007:49). Dolayısıyla zirve-
de belirlenen ilkeler, halk sağlığı, ulaşım, barınma,
kaynakların dağılımı, toplumun güçlendirilmesi
gibi daha geniş bir perspektife sahip olmuştur.
Çevresel adalet hareketinin mücadelesiyle, “çev-
resel adalet” kavramı ABD’de yaygınlaşmış, ABD
dışında da küresel güneydeki birçok hareket tara-
fından hızla benimsenmiştir. ABD’de olduğu gibi
küresel çapta da çevresel adaletsizliğin en açık gös-
tergesi olarak yerli topluluklar, yoksul toplumlar
ve siyahi topluluklar arasında çevresel hastalıkların
eşitsiz dağılımı gösterilmektedir. Çevresel adalet
çağrısı, çevresel risklerin dağılımının nasıl sosyoe-
konomik ve kültürel statüdeki eşitsizliği yansıttığı-
nı göstermek için yapılmaktadır. Dağılım adalet-
sizliği, çevresel adalet tanımının önemli bir bileşeni
olmakla birlikte, bireyler ve toplulukların katılım
ve tanınma talepleri de bu tanımın diğer önemli bi-
leşenlerini oluşturmaktadır (Schlosberg, 2007:79).
Burada tanınma talebi, kültürlerin, geleneklerin,
ekonomik, sosyal ve dini yaşam biçimlerinin ta-
nınmasını içermekte ve dışlanma ve eşitsizliği yok
etmek açısından önem taşımaktadır.
Çevre hareketlerinin gelişiminde, korumacı ha-
reketin yetersizliklerine yönelik eleştiriler, Green-
peace ve FoE gibi çevre örgütlerini açığa çıkarken
çevre adaleti hareketi ise giderek kurumsallaşan bir
reformist çevreciliğe duyulan memnuniyetsizlikten
doğmuştur (Rootes 2004:616). Çok uluslu ve çok
kültürlü bir yapıyı içeren çevresel adalet hareketi,
yerel örgütlerin ademi merkezi biçimde bir araya
gelmesiyle oluşmuştur (Gauna, 2008:470). Çevre-
ciliği, ekonomik ve sosyal adaletle birleştirmiş, çev-
resel kirlilik, risk ve kaynak dağılımının ekonomik
ve kültürel boyutuyla ele alınmasını sağlamıştır.
Çevre Sosyolojisi

Küçülme Hareketi (Degrowth Movement): “Degrowth (küçülme)” kelimesi ilk kez 1972 yılında top-
lumsal bir eğilimin tanımı olarak ortaya çıkmış ve Roma Klubü’nün “Büyümenin Sınırları” raporunda
defalarca kullanılmıştır. 2001’de Fransa’da, 2004’de İtalya’da ve 2006’da İspanya’da aktivistlerin bir slo-
ganı hâline gelmiştir. İlk olarak Fransa’nın Lyon kentinde, araçsız şehirler, gıda kooperatifleri ve reklam
karşıtı protestoların ardından bir toplumsal hareket olarak açığa çıkmıştır. Ardından hareket, Belçika’dan
İsviçre’ye, Finlandiya’dan Polonya’ya, Portekiz’den Norveç’e, Meksika’dan Brezilya’ya vd. geniş bir coğraf-
yaya yayılmıştır (Demaria v.d., 2013:195).
Küçülme hareketi, bir yandan ekolojik kriz diğer yandan teknoloji ve kalkınmaya dair öğretiye eleş-
tirilerden doğmuştur. Amacı, çevresel felaketlere yol açan, kapitalistlerin sınırsız kar arayışının harekete
geçirdiği büyüme için büyüme hedefinin terk edilmesidir. Küçülmeye dayalı bir toplumun, gayrisafi yur-
tiçi hasıla gibi fetiş göstergelerden kurtularak ve büyümenin yarattığı negatif dışsallıklara karşı mücadele
edilerek yaratılacağı öne sürülmektedir (Latouche 2010:519-521). Bireysel tüketim düzeyinin azaltılması
ve daha basit yaşam biçiminin benimsenmesiyle toplumsal refah düzeyi yüksek bir toplumun oluşacağını
savunmuşlardır. Ekolojik krizlerin teknolojik gelişmeyle çözülebileceğine karşı çıkmışlardır.
Taban örgütlenmesine dayalı olarak gelişen küçülme hareketi, gösteri, boykot, sivil itaatsizlik gibi farklı
eylem biçimlerini benimsemiş, otoyollar, havalimanları, yüksek hızlı tren hatlarını engellemek için doğru-
dan eylemler gerçekleştirmiştir. Bisiklet, geri dönüşüm, yenilenebilir enerji, vejetaryenlik, ekolojik köyler,
tüketici kooperatifleri, dayanışma ekonomileri gibi alternatifleri önererek yerel, ademi merkezi ve küçük
ölçekli bir yaşam biçimini savunmuşlardır (Demaria v.d., 2013:201-202). Alternatif yaşam biçimlerinde,
daha az çalışma ve daha az tüketimin olduğu, sosyal ilişkiler, siyasi katılım, fiziksel egzersiz gibi faaliyetlere
daha fazla zaman ayrıldığı ve böylece çevresel açıdan daha az zararlı bir toplumsal yapı vardır.
Şimdiye kadar incelenen çevresel hareketler ve bunlar içinde gelişen çevre örgütleri uluslararası düzeyde
organizasyon kabiliyetine sahipti. Ancak bunlar dışında daha yerel düzeyde örgütlenen, ABD’deki Quincy
Kütüphane Grubu veya Hindistan’daki Chipko Hareketi gibi gruplar vardır. Örneğin, Chipko Hareketi,
Uttar Pradesh eyaletinde yaşayan halkın, orman kaynaklarını müteahhitlerin sömürüsünden kurtarmak
için başlattığı ve ağaca sarılma anlamı taşıyan dünyanın en bilinen yerel çevre hareketlerinden biridir. Daha
sonra Hindistan’da nehir havzalarını korumayı amaçlayan ekolojik bir harekete doğru evrilmiştir (Bandyo-
padhyay ve Shiva, 1988:1224). Uluslararası ve yerel çevre hareketlerinin yanında ortak bir çevresel konu
etrafında birleşen grupların oluşturduğu iklim değişikliği hareketi, yağmur ormanları hareketi (rainforest
movement) gibi çevresel hareketler de vardır.

Öğrenme Çıktısı

3 Modern çevre hareketini açıklayabilme ve uluslararası çevre örgütlerine ilişkin bilgi

edinme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Türkiye’de 1970’li yıllarda

Çevre hareketlerinin mü-
cadele ettiği sorunlar sınıf-
sal mı yoksa tüm gezegeni
tehdit edecek bir nitelik mi
taşımaktadır?
Türkiye’de 2000’li yıllarda
çevre hareketini simgeleyen
çevre hareketi hangi ekolo-
örnekler nelerdir? Detaylı bilgi
jik sorunlarla mücadele et-
için Türkiye Çevre Sorunları
mektedir? Çevrenizde gör-
Vakfı’nın (1981), Türkiye’nin
düğünüz ekolojik sorunları
Çevre Sorunları ‘81 yayınını
arkadaşlarınızla tartışınız.
inceleyiniz.

143

ÇEVRE HAREKETİNİN DAYANDIĞI
FARKLI DÜŞÜNSEL TEMELLER
Modern çevre hareketi, birbirinden farklı ekolojik
yaklaşımlardan düşünsel olarak beslenmiştir. Bu dü-
şünsel yaklaşımlardan bazısı ekolojik sorunların kay-
nağı olarak insanı bazısı toplumsal sistemdeki ilişkileri
göstermiş, bazısı çözüm olarak toplumsal sistemde ta-
mamen bir dönüşümü önerirken, bazısı hem sorunla-
rın kaynağının hem de çözümün cinsiyetçi boyutuna
odaklanmıştır. Bu çerçevede dört ekolojik yaklaşım
olarak sırasıyla derin ekoloji, toplumsal ekoloji, eko-
sosyalizm ve ekofeminizm incelenecektir.
Resim 6.4 Kadın ve Doğa.
Derin Ekoloji
Derin Ekoloji; doğal kaynaklar ve tüm yaşam
biçimlerinin yalnızca insanlara faydası olan bir kay-
nak olarak değil kendi başına içsel bir değere sahip
olduğuna inanan, kirliliğin yalnızca insan sağlığı
değil, tüm tür ve ekosistemler üzerindeki etkisinin
göz önüne alınması gerektiğini savunan ve ekolojik
sorunların teknolojiyle çözüleceğine inanmayan,
felsefi temelleri Arne Naess tarafından kurulan bir
düşünsel yaklaşımdır (Naess, 1995:71-74). İnsan-
merkezci yerine eko-merkezci bir bakış açısını ge-
liştiren bu yaklaşım, ancak tüketime dayalı yaşam
biçimlerinin değişmesi, endüstriyel faaliyetlerin
azaltılması ve nüfusun dengelenmesiyle hem geze-
genin hem de insanların sağlıklı bir yaşama kavuşa-
bileceğini savunmaktadır.
Toplumsal Ekoloji
Toplumsal Ekoloji; Murray Bookchin’in düşün-
sel temelini oluşturduğu, insan ve doğa arasında
kurulan hiyerarşik ve tahakküm ilişkilerini sorgu-
144
Çevre Hareketleri
layan, toplumsal yapıdaki rekabetçi pazar ekono-
misinin, sınıfsal ilişkiler ve mülkiyet ilişkilerinin
insan ve doğa üzerinde nasıl tahakküm yarattığını
açıklayan ve bu nedenle ekolojik sorunların kayna-
ğı olarak yalnızca insanı gösteren yaklaşımlara eleş-
tirel yaklaşan, dolayısıyla ekolojik olanın toplumsal
olandan ayrı olarak incelenemeyeceğine inanan bir
ekolojik yaklaşımdır (Bookchin, 1999). Sınıfsal,
etnik ve cinsiyet temelindeki farklılıklara bakılma-
dan soyut bir insanlık kavramıyla ekolojik sorun-
ların açıklanamayacağını ve toplumsal sistemdeki
büyüme merkezli politikalar, tahakküm ilişkileri
gibi bozukluklar yok edilmedikçe de ekolojik kri-
zin çözüme kavuşamayacağını savunmaktadır.
Ekososyalizm
Ekososyalizm; sosyalizm ve ekoloji arasındaki
bağlantıları güçlendirmeye dayalı, ekolojik sorun-
ların kapitalist bir sisteme ya da çevresel duyarlı-
lığı olmayan bir sosyalist sisteme meydan okuma-
dan çözülemeyeceğini öneren bir düşünsel yapıya
sahiptir. Yeşil partiler, yerli gruplar ve toplumsal
hareketler arasında yaygınlığı olan bir düşüncedir
(Wall, 2010:2). Ekososyalizm, toplumsal adalet ve
ekolojik dengenin kurulduğu, niceliksel değil nite-
liksel ekonomik kriterlerin baz alındığı dolayısıyla
değişim değeri yerine kullanım değerinin hâkim
olduğu bir ekonomik yapının inşasını savunmak-
tadır. Bu bağlamda temiz hava, su ve toprağa eri-
şimin sağlanmasını, kirletmeyen ve yenilenebilir
enerji kaynaklarının kullanılmasını, temel insan
ve doğa hakları olarak görmektedir. Kapitalizm
hem toplumsal hem de ekolojik açıdan sömürücü
ve kirletici bir sistem olduğundan, işçiler, çiftçiler,
topraksızlar ve işsizler için verilen toplumsal ada-
let mücadelesini, çevresel adalet mücadelesinden
ayırmamaktadır (Wall, 2010:165-66). Bu nedenle
ekolojik ve toplumsal mücadeleyi birleştirmekte,
nükleer enerji ve savaşa ayrılan bütçenin azaltılma-
sı, özel araçların yerine ücretsiz ve etkin bir toplu
taşıma sisteminin kurulması, yerel düzeydeki tarım
üreticileri korunarak endüstriyel tarım işletmeleri-
nin tasfiye edilmesi, karbona dayalı olmayan temiz
bir enerji sisteminin kurulması hedeflerini içeren
bir toplumsal dönüşümü önermektedir.
Ekofeminizm
Ekofeminizm; kapitalist ataerkil bir sistemde
hem kadınların hem de doğanın maddi bir kaynak
olarak görülmesini eleştiren ve bunların birbirini
Çevre Sosyolojisi

besleyen unsurlar olduğuna işaret eden bir düşünsel temele dayanmaktadır. Kapitalist ataerkil modelde,
kadınların geçim aracı olarak kullandığı, toprak, su, orman, biyoçeşitlilik gibi doğal kaynaklardan kopa-
rılmasının onları hem ekonomik açıdan hem de şiddet karşısında savunmasız hâle getirdiğini öne sürmek-
tedir. Ekofeminist düşünceye göre, böyle bir ekonomik model toprağı, tohumu metalaştırmanın yanında
kadını da metalaştırmakta ve böylece ataerki ve kadına karşı şiddeti yoğunlaştırmaktadır (Shiva ve Mies,
2018:19-20). Bu nedenle kadınlar ve doğayı ataerkil yıkımdan kurtarma amacı etrafında örülü bir müca-
deleyi savunmaktadır.

Öğrenme Çıktısı

4 Çevre hareketinin beslendiği farklı düşünsel yaklaşımları anlayabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Toplumsal ekoloji ve derin

Derin ekoloji yaklaşımı
ekolojik sorunlarla nüfus
ilişkisini nasıl kurmaktadır?
ekolojinin yöntemsel fark-
lılıkları, çevre ve nüfus iliş-
kisine bakışlarında nasıl bir
fark yaratmaktadır? Detaylı
bilgi için M. Bookchin’in
(1996)Toplumsal Ekolojinin
Çevreyi korumak açısından
Felsefesi Diyalektik Doğal-
hangi ekolojik yaklaşımı
cılık Üzerine Denemeler ki-
benimserdiniz? Nedenlerini
tabına ve F. Uzunyayla’nın
arkadaşlarınızla tartışınız.
(2020), Makro İktisadi
Denge Tartışmalarında-
ki Üretim, Nüfus ve Doğa
İlişkisinin Biyomerkezci ve
Toplumsal Temelli Ekolojik
Tartışmalara Yansıması ma-
kalesine bakınız.

145
 Çevre Hareketleri

1 Çevre hareketini tanımlayabilme ve

taşıdığı özellikleri anlayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Çevre Hareketinin Kavramsal

Olarak İncelenmesi

Çevre hareketleri toplumsal hareketlerin bir parçasıdır. Bu nedenle toplumsal hareketlerin tanımından hareketle
açıklanmaktadırlar. Toplumsal hareketler, açıkça tanımlanmış bir karşıt tarafın olduğu çatışmalı bir ilişkinin
varlığında, kolektif bir kimlik etrafında, kolektif bir eylem gerçekleştirmek amacıyla kurulan enformel ağlar
olarak tanımlanmaktadır. Bu tanımdan hareketle çevresel fayda sağlamak amacıyla kolektif eylemde bulunan kişi
ve örgütlerden oluşan geniş ağlar da çevre hareketi olarak tanımlanmaktadır. Çevre hareketleri, siyasi hedefleri
sınıfsal hedefleri aşan bir yapıya sahip olması, harekete katılımın daha çok eğitim düzeyi yüksek kesimlerden
olması, mücadele biçimlerinin çeşitlilik içermesi açısından 1960’larda gelişen yeni toplumsal hareketlerin bir
parçası olarak kabul edilmektedir. Çevre hareketinin önemli bir özelliği, çevresel sorunların ulusal sınırları aş-
ması ve ortak ekolojik varlıkların korunmasının uluslararası bir dayanışma ve müzakere sürecini gerektirmesi
nedeniyle uluslararası bir nitelik taşımasıdır. Diğer önemli bir özelliği ise, kapitalist sistemi eleştirerek alternatif
toplumsal yapılanmalar sunmasıdır. Çevre hareketi büyük bir toplumsal destek alarak hızla küresel bir hareket
hâline gelmiştir.

Tarihsel süreçte çevre hareketinin nasıl

2 açığa çıktığını ve ilk çevresel hareketleri
açıklayabilme

Çevre Hareketinin Tarihsel

Süreçte İlk Gelişimi

Sanayi devriminden sonra sanayileşmenin getirdiği olumsuz çevresel sonuçları ve buna karşı oluşan tepkiler 18.
ve 19. yüzyılda çevre hareketinin ortaya çıkmasına yol açmıştır. Tarihsel süreçte karşımıza çıkan ilk çevreci hare-
ketler korumacı hareketlerdir. Korumacı hareketlerin amacı, insanların doğal kaynaklardan en iyi şekilde fayda-
lanması için onları koruması, yaban yaşamının ve doğanın sağladığı estetik ortamın korunmasıdır. Dolayısıyla
bu hareketlerin, doğal varlıkları koruması faydacı bir temele dayanmaktadır. Korumacı hareket 1897 yılında
ikiye bölünmüştür. Bu ayrışmanın bir tarafında, doğal çevrenin tahribatı, doğal kaynakların kötü kullanımı ve
yaban yaşamının ihmal edilmesine vurgu yapan ve amaçları doğal çevrenin insan tarafından dönüştürülmesini
engellemek isteyen korumacılar yer almıştır. Diğer tarafında kaynakların insan faydası için etkin kullanımına
odaklanan ve bu nedenle doğal çevrenin akla uygun biçimde kullanımını ve yönetimini isteyen faydacılar yer
almıştır. Bu dönemde çevre hareketleri, kuşların soyunun tükenme tehlikesi, orman tahribatı, baraj yapımı gibi
çevresel sorunlar için mücadele etmiştir.

146
Çevre Sosyolojisi

Modern çevre hareketini açıklayabilme ve

3 uluslararası çevre örgütlerine ilişkin bilgi
edinme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Modern Çevre Hareketinin
Oluşumu ve Gelişimi

Modern çevre hareketi, ekolojik sorunları yalnızca maddi ihtiyaçlar etrafında ele alan bir anlayış yerine, sınıf, ırk
ve etnik ayrım boyutunu kapsayacak şekilde ele alan, kirliliği ekonomik, sosyal ve kültürel bağlamıyla inceleyen
yeni bir çevre hareketi dalgasının 1960’ların sonu ve 70’lerin başında gelişmesiyle açığa çıkmıştır. Bu dönemde
çevre hareketi, örgütsel açıdan ve bileşenleri arasındaki işbirliği açısından daha olgun ve güçlü bir düzeye erişmiş
ve çevre sorunlarının görünürlüğünü sağlamıştır. 1960’lara kadar güçlü bir çevre hareketinin ortaya çıkmayı-
şının nedenleri; İkinci Dünya Savaşı sonrası açığa çıkan zenginliğin ekolojik sorunları geri plana itmesi, ancak
1960’lı yıllarda tarımda kimyasalların ve sentetik madde kullanımının yaygınlaşması ve doğadaki hızlı dönüşü-
mün yarattığı riskler karşısında ekolojik bir duyarlılığın hızla yükselişi, yükseköğretimin yaygınlaşmasıyla çevre
bilincinin gelişmesi gibi faktörler üzerinden açıklanmıştır. Modern çevre hareketinin 1960’ların sonunda hem
ulusal hem de uluslararası düzeyde önemli bir başlık haline gelişi ise; medyanın çevre sorunlarına artan ilgisi,
çevre sorunları üzerine bir literatürün oluşması, dönemin diğer toplumsal hareketleriyle (öğrenci hareketi, nük-
leer karşıtı hareket, barış hareketi vd.) etkileşime girmesi şeklindeki unsurlar sonucunda olmuştur. Çevreciler,
çevre sorunlarına kamuoyu yaratmak, siyasal karar alma süreçlerinde bir güç haline gelmek, ekolojik hedeflerine
ulaşmak amacıyla birçok ulusal ve uluslararası çevre örgütü kurmuşlardır.

4 Çevre hareketinin beslendiği farklı

düşünsel yaklaşımları anlayabilme

Çevre Hareketinin Dayandığı

Farklı Düşünsel Temeller

Modern çevre hareketinin düşünsel temellerinin şekillenmesinde birbirinden farklı ekolojik yaklaşımlar vardır.
Bu yaklaşımlar içinde Derin Ekoloji, doğanın içsel bir değere sahip olduğunu ve insan yanında tüm ekolojik
varlıkların sağlıklı bir ortamda var olmaları gerektiğini savunan eko-merkezci bakış açısına sahip bir yaklaşımdır.
Toplumsal Ekoloji, ekolojik sorunların kaynağı ve çözümünün, toplumsal yapıdaki ilişkiler bütünü sorgulan-
madan mümkün olmayacağına inanan bir ekolojik yaklaşımdır. Ekososyalizm, kapitalizmin hem ekolojik hem
de toplumsal açıdan sömürücü yapısını sorgulayan ve bunun dönüştürülmesi için ekolojik ve toplumsal adalet
mücadelesinin birleştirilmesini öneren bir yaklaşımdır. Ekofeminizm, kapitalist ataerkil bir sistemde hem kadın-
ların hem de doğanın meta ilişkileri içine çekildiğini ve bu nedenle kadın ve doğa mücadelesinin birleştirilmesi
gerektiğini savunan bir yaklaşımdır.

147

1 Aşağıdakilerden hangisi bir çevresel protesto
ya da çevre örgütünün, çevre hareketi olarak ta-
nımlanabilmesi için gerekli olan koşullardan biri
neler öğrendik?
değildir?
A. Kolektif eylemde bulunan kişi ve örgütlerin
varlığı
B. Örgüt ve aktörlerin birbirine ağlar ile bağlanması
C. Ortak bir çevresel mücadele etrafında kurulması
D. Kolektif kimliğin oluşması
E. Formel bir yapı altında kurumsallaşması
2 Aşağıdakilerden hangisi çevre hareketinin
yeni toplumsal hareketlerin bir parçası olarak gö-
rülmesini sağlayan unsurlardan biri değildir?
A. Siyasi hedeflerinin sınıfsal hedefleri aşan bir ya-
pıya sahip olması
B. Katılımcılarının çoğunlukla eğitim düzeyi yük-
sek kesimlerden oluşması
C. Ana çelişkiyi emek-sermaye çatışması olarak ele
alması
D. Mücadele biçiminin çeşitlilik içermesi
E. Çevresel sorunları kültürel bir temelde incelemesi
3 Aşağıdakilerden hangisi tarihsel süreçte geli-
şen ilk çevreci harekettir?
A. Çevresel adalet hareketi
B. Korumacı hareket
C. Küçülme hareketi
D. Nükleer karşıtı hareket
E. İklim değişikliği hareketi
4 Aşağıdakilerden hangisi modern çevre hare-
ketinin 1960’larda güçlenmesini sağlayan faktör-
lerden biri değildir?
A. Medyanın çevre sorunlarına artan ilgisi
B. “Sessiz Bahar”, “Bolluk Toplumu” gibi çevre so-
runlarıyla ilgilenen kitapların yazılması
C. Yeni sol hareketlerle etkileşime girmesi
D. Savaş karşıtı mücadelelerle ortak bir zeminin
yakalanması
E. Pür bir çevre hareketi oluşturmaya odaklanması
148
Çevre Hareketleri
5 Aşağıdakilerden hangisi uluslararası çevre
örgütlerinin giderek kurumsallaşmasına yönelik
eleştiriler getirerek açığa çıkan çevre örgütlenme-
lerinden biridir?
A. Yeşil partiler
B. Greenpeace
C. Friends of the Earth
D. Earth First!
E. Dünya Doğayı Koruma Vakfı
6 Greenpeace çevre örgütü ile ilgili aşağıdaki
bilgilerden hangisi yanlıştır?
A. Nükleer karşıtı bir grubun ABD’nin Kuzey
Pasifik’teki nükleer denemelerini protestodan
doğmuştur.
B. Nükleer karşıtı kampanyaların yanında balina av-
cılığına karşı kampanyalar da düzenlemişlerdir.
C. Protestolarında tekneleri ve kitle iletişim araç-
larını etkin biçimde kullanmışlardır.
D. Çevresel mücadelelerinde, toplumsal sistemin
bütünüyle temelden değişimini talep ederler.
E. Misyonları arasında barış ve küresel silahsızlan-
mayı sağlamak vardır.
7 Çevresel adalet hareketi ile ilgili aşağıdaki bil-
gilerden hangisi yanlıştır?
A. Irkçılık karşıtlığı ve çevreci duyarlığı birleştiren
bir harekettir.
B. Çevresel risklerin dağılımının, sosyoekono-
mik ve kültürel statüdeki eşitsizliği yansıttığı-
nı gösterirler.
C. Çevresel adalet tanımlarında toplulukların ka-
tılım ve tanınma talepleri vardır.
D. Yoksul ve siyahi toplumların yaşadığı çevresel
adaletsizliklere karşı mücadele ederler.
E. Kurumsallaşan bir reformist çevreciliği benim-
semişlerdir.
Çevre Sosyolojisi

8 Küçülme hareketi aşağıdaki hangi temel 10 Aşağıdaki ekolojik yaklaşımlardan hangisi,

amaçla açığa çıkmıştır? ekolojik sorunların kaynağını toplumsal yapıdaki
hiyerarşi, tahakküm, mülkiyet ilişkilerinden hare-

neler öğrendik?
A. Yaban yaşam alanlarının korunması için
B. Kadın ve ekoloji mücadelesini birleştirmek için ketle incelemektedir?
C. Kapitalistlerin sınırsız kar arayışının harekete A. Ekofeminizm
geçirdiği büyüme hedefinin terk edilmesi için B. Derin Ekoloji
D. Nükleer karşıtı mücadele vermek için C. Toplumsal Ekoloji
E. Çevrecilerin parlamentoda temsilini güçlendir- D. Korumacı hareket
mek için E. Ekososyalizm

9 Aşağıdakilerden hangisi yerel düzeyde bir

çevre örgütlenmesidir?
A. Küçülme hareketi
B. Korumacı hareket
C. İklim değişikliği hareketi
D. Chipko hareketi
E. Çevresel adalet hareketi

149
 Çevre Hareketleri

Yanıtınız yanlış ise “Çevre Hareketinin Kav-
1. E
ramsal Olarak İncelenmesi” konusunu yeni-
den gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı
Yanıtınız yanlış ise “Modern Çevre Hareke-
6. D
tinin Oluşumu ve Gelişimi” konusunu yeni-
den gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Çevre Hareketinin Kav- Yanıtınız yanlış ise “Modern Çevre Hareke-
2. C 7. A
ramsal Olarak İncelenmesi” konusunu yeni- tinin Oluşumu ve Gelişimi” konusunu yeni-
den gözden geçiriniz. den gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Çevre Hareketinin Ta- Yanıtınız yanlış ise “Modern Çevre Hareke-
3. B 8. C
rihsel Süreçte İlk Gelişimi” konusunu yeni- tinin Oluşumu ve Gelişimi” konusunu yeni-
den gözden geçiriniz. den gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Modern Çevre Hareke- Yanıtınız yanlış ise “Modern Çevre Hareke-
4. E 9. D
tinin Oluşumu ve Gelişimi” konusunu yeni- tinin Oluşumu ve Gelişimi” konusunu yeni-
den gözden geçiriniz. den gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Modern Çevre Hareke- Yanıtınız yanlış ise “Çevre Hareketinin Da-
5. D 10. C
tinin Oluşumu ve Gelişimi” konusunu yeni- yandığı Farklı Düşünsel Temeller” konusunu
den gözden geçiriniz. yeniden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
6 Anahtarı

Bir ülkedeki politik rejimin toplumsal taleplere açık ya da kapalı olması, de-
Araştır 1 mokratik ya da otoriter bir kurumsal yapının varlığı, merkezi veya ademi mer-
kezi bir yönetsel yapı çevre hareketlerinin gelişimini etkilemektedir.

İlk gelişen korumacı hareketler, doğanın içsel bir değer taşıdığını gözetmeyen,
ekonomik çıkar veya doğa sevgisiyle hareket eden ve liderliğin önemli olduğu
toplumun üst sınıflarından meydana gelen gruplardır. Günümüz çevreci ha-
Araştır 2 reketleri ise farklı sınıfsal kompozisyondan insanları içermekte hem ekolojik
varlıkların içsel değerini hem de ekolojik sorunların insan sağlığı üzerindeki
etkilerini dikkate alan gruplardır. Derin ekoloji tüm tür ve ekosistemlerin içsel
değere sahip olduğunu vurgulamıştır.

Ekolojik sorunlar, etkileme düzeyi ve mekânsal açısından eşitsizlikler içer-

mektedir. Örneğin gelir düzeyi düşük kesimlerin temiz suya erişimi önün-
deki sıkıntılar, evlerinin geri dönüşüm alanlarının yanında ya da su baskını
ve toprak kaymasına açık alanlarda olması gibi. Ekolojik sorunlar uzun dö-
nemde tüm gezegeni tehdit edecek bir nitelik taşısa da kısa dönemde sınıf-
Araştır 3 sal bir nitelik taşımaktadır. 1975’de Murgul’da Etibank Bakır İşletmeleri’nin,
1975’de Samsun’da Bakır İzale Tesisleri’nin, 1977’de Ankara Elmadağ’da barut
ve çimento fabrikalarının tarım alanlarına zarar verici faaliyetlerine yönelik
tepkiler Türkiye’de çevre hareketi açısından ilk simgesel örneklerdir. Bu ko-
nuda bakınız; Bülent Duru, “Çevre Bilincinin Gelişim Sürecinde Türkiye’de
Gönüllü Çevre Kuruluşları”, 1995.

150
Çevre Sosyolojisi

Araştır Yanıt
6 Anahtarı

Derin ekoloji yaklaşımına göre nüfus artışı ekolojik sorunların temel neden-
lerinden biridir ve dengelenmesi gerekmektedir. Dengelemede, yalnızca var
olan doğal kaynaklara göre yaşayabilecek insan sayısı değil aynı zamanda buna
bağlı yaşayacak diğer canlı türleri de dikkate alınmalıdır. Toplumsal ekoloji ise,
yöntemsel olarak sorunların kaynağını bireysel değil toplumsal bir düzeyde ele
Araştır 4 aldığı için, nüfusun sosyo-ekonomik düzeydeki farklar dolayısıyla tüketim ve
atık üretme kapasitesindeki farklar dikkate alınmadan yapılan bir incelemenin
anlamsız olduğunu, toplumsal sistemdeki kar mantığı üzerine kurulu üretim
ilişkileri ve üretilenleri tüketmeye yönelten ilişkilerin sorgulanması gerektiğini
savunmaktadır. Bu konuda bakınız; Ferda Uzunyayla, “Makro İktisadi Denge
Tartışmalarındaki Üretim, Nüfus ve Doğa İlişkisinin Biyomerkezci ve Top-
lumsal Temelli Ekolojik Tartışmalara Yansıması”, 2020.

Kaynakça
Albrecht, S. (1976). Legacy of the environmental
movement. Environment and Behavior, 8(2), 147-
168.
Bandyopadhyay, J., Shiva, V. (1988). Political
economy of ecology movements. Economic and
Political Weekly, 23(24), 1223-1232
Bookchin, M. (1996). Toplumsal Ekolojinin Felsefesi
Diyalektik Doğalcılık Üzerine Denemeler. (Çev.
R.G. Öğdül). Kabalcı
Bookchin, M. (1999). Toplumu Yeniden Kurmak. K.
Şahin (çev.), Metis Yayınları.
Burkett, P. (2006). Kapitalizm, doğa ve sınıf
mücadelesi. A. S. Filho (ed.), Kapitalizme Reddiye:
Marksist Bir Giriş içinde, (s.130-142). Yordam
Kitap.
Buttel, F., Taylor, P. (2003). Environmental sociology
and global environmental change: A critical
assessment. M.Redclift, T.Benton (ed.) Social
Theory and the Global Environment içinde (s.228-
256). Taylor & Francis.
Çoban, A. (2017). Çevrecilik. G.Atılgan, E.A.
Aytekin (ed.) Siyaset Bilimi: Kavramlar, İdeolojiler;
Disiplinler Arası İlişkiler içinde, (s. 455-473).
Yordam Yayınları.
Della Porta, D., Diani, M. (2006). Social Movements:
An Introduction. Blackwell Publishing.
Demaria, F., Schneider, F., Sekulova, F., Martinez-
Alier, J. (2013). What is degrowth? From an activist
slogan to a social movement. Environmental
Values, 22(2), 191-215.
Diani, M., Rambaldo, E. (2007). Still the time of
environmental movements? A local perspective.
Environmental Politics, 16(5), 765-784.
Doherty, B., Doyle, T. (2006). Beyond borders:
Transnational politics, social movements and
modern environmentalisms. Environmental
Politics, 15(5), 697-712.
Doherty, B., Doyle, T. (2013). Environmentalism,
Resistance and Solidarity: The Politics of Friends of
the Earth International. Palgrave Macmillan.
Doyle, T. (2005). Environmental Movements in
Majority and Minority Worlds: A Global Perspective.
Rutgers University Press.
Duru, B. (1995). Çevre Bilincinin Gelişim
Sürecinde Türkiye’de Gönüllü Çevre Kuruluşları.
[Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi], Ankara
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Eden, S. (2004). Greenpeace. New Political Economy,
9(4), 595-610.
Foster, J.B. (2002). Savunmasız Gezegen: Çevrenin Kısa
Ekonomik Tarihi. H. Ünder (çev.) Epos Yayınları.

151

Gauna, E (2008). The Death and Rebirth of the
Environment Movement. Environmental
Law, 38(2). 457-493. https://www.jstor.org/
stable/43267206
Keleş, R., Hamamcı, C. (1993). Çevrebilim. İmge
Yayınları,
Latouche, S. (2010). Degrowth. Journal of Cleaner
Production, 18, 519-522.
Luke, T.W. (1997). The world wildlife fund: Eco
Colonialism as funding the worldwide “wise use”;
of nature. Capitalism Nature Socialism, 8(2), 31-
61.
Mertig, A.G., Dunlap, R.E. (2001). Environmentalism,
new social movements, and the new class: A cross-
national investigation. Rural Sociology, 66(1),
113–136.
Naess, A. (1995). The deep ecological movement:
Some philosophical aspects. G. Sessions (ed.)
Deep Ecology for the Twenty-First Century içinde,
(ss.64-84). Shambhala Publications.
Neves, K. (2019). Tackling the invisibility of abeyant
resistance to mainstream biodiversity conservation:
Social movement theory and botanic garden
agency. Geoforum, 98, 254-263.
O’Neill, K. (2012). The comparative study of
environmental movements. P. F. Steinberg, S.
D. VanDeveer (ed.) Comparative Environmental
Politics: Theory, Practice, and Prospects içinde,
(ss.115-142). The MIT Press.
Pehlevan, H., Şakacı, B.K. (2018). Cerrahtepe Çevre
Hareketi Zenginlerin, Fakirlerin ve Huzursuzların
Çevreciliği Kapsamında. Ekin Basım Yayın.
Richardson, D. (1995). The Green Challenge:
Philosophical, programmatic and electoral
considerations. D. Richardson, C. Rootes (ed.)
The Green Challenge: The development of Green
parties in Europe içinde (ss.3-16), Routledge.
Rome, A. (2003). Give Earth a Chance: The
environmental movement and the sixties. The
Journal of American History, 90(2), 525-554.
Rootes, C. (1999). Environmental movements: From
the local to the global. Environmental Politics,
8(1), 1-12.
Rootes, C. (2004). Environmental Movements. D. A.
Snow, S. A. Soule, H. Kriesi (ed.) The Blackwell
Companion to Social Movements içinde (ss.608-
640). Blackwell Publishing.
152
Çevre Hareketleri
Rootes, C. (2009). Environmental movements,
waste and waste infrastructure: an introduction.
Environmental Politics, 18(6), 817-834.
Rootes, C. (2015). Exemplars and influences:
Transnational flows in the environmental
movement. Australian Journal of Politics and
History. 61(3), s.414-431.
Roussopoulos, D. (2017). Politik Ekoloji: İklim Krizi
ve Yeni Toplumsal Gündem. F.D. Elhüseyni (çev.),
Sümer Yayıncılık.
Schlosberg, D. (2007). Defining Environmental
Justice: Theories, Movements, and Nature. Oxford
University Press.
Sezer, Ö. (2006) Çevre Korumacılıktan Radikal
Ekolojiye. Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Dergisi, 5(3), 1-25 ISSN: 1304-8287
Shiva, V., Mies, M. (2018). Ekofeminizm. İ. Urkun
Kelso (çev), Sinek Sekiz Yayınları.
Sills, D.L. (1975). The Environmental Movement
and Its Critics. Human Ecology, 3(1), 1-41.
Sweezy, P. (2004). Capitalism and the environment.
Monthly Review, 56(5).
Szasz, A. (1999). EcoPopulism: Toxic Waste and the
Movement for Environmental Justice. University of
Minnesota Press.
Touraine, A. (1985). An introduction to the study of
social movements. Social Research, 52(4),749-787.
Türkiye Çevre Sorunları Vakfı (1981). Türkiye’nin
Çevre Sorunları ‘81. Türkiye Çevre Sorunları Vakfı
Yayınları, Ankara
Uzunyayla, F. (2020). Makro İktisadi Denge
Tartışmalarındaki Üretim, Nüfus ve Doğa
İlişkisinin Biyomerkezci ve Toplumsal Temelli
Ekolojik Tartışmalara Yansıması. Fiscaeconomia,
4(1), 1-25
Wall, D. (2010). The Rise of the Green Left. Pluto Press.
Yearley, S. (2003). Social movements and
environmental change. M.Redclift, T.Benton
(ed.) Social Theory and the Global Environment
içinde (ss.150-169). Taylor & Francis,
Zelko, F. (2004). Make it a greenpeace: The history
of an international environmental organization.
GHI Bulletin, No: 34. https://www.ghi-dc.org/
publications/publication/publication/bulletin-
34-spring-2004
 Bölüm 7
Ekolojik Vatandaşlık
Ekolojik Vatandaşlık Siyasetinin Temel

1 2
Parametreleri
Ekolojik Kriz ve Krizden Çıkış Yolları 2 Ekolojik vatandaşlık siyasetinin temel
1 Ekolojik krizin kaynaklarını açıklayabilme parametrelerini açıklayabilme
öğrenme çıktıları

Klasik Vatandaşlık Karşısında Ekolojik

Vatandaşlık
3 Ekolojik vatandaşlığın klasik vatandaşlıktan Liberal Vatandaşlığın Revizyonu Olarak
farklı özelliklerini açıklayabilme Ekolojik Vatandaşlık

3 4
4 Ekolojik vatandaşlık teorisinin 5 Liberal vatandaşlık yaklaşımının çevreci
“sürdürülebilir tüketim” anlayışına yönelik vatandaşlık perspektifini ayrıntılı olarak
eleştirilerini aktarabilme açıklayabilme

Andrew Dobson’un Ekolojik Vatandaşlık

Teorisi ve Eleştirileri
6 Andrew Dobson’un ekolojik vatandaşlık

5
teorisini açıklayabilme
7 Ekolojik vatandaşlık teorisine yöneltilen
eleştirileri sıralayabilme

Anahtar Sözcükler: • Ekolojik Vatandaşlık • Sürdürülebilir Tüketim • Toplumsal Ekoloji • Liberalizm

• Ulus-Devlet • Küreselleşme • Tüketim • Çevre Politikaları

154
Çevre Sosyolojisi
GİRİŞ
Bu bölümde öncelikle günümüzde yaşanan
ekolojik krizin kaynakları ve bu krizin aşılmasına
yönelik öneriler ele alınmıştır. Bir sonraki alt baş-
lıkta ekolojik vatandaşlık siyasetinin temel unsur-
ları ve özgün parametreleri incelenmiş ve sonraki
bölümde klasik vatandaşlık ile ekolojik vatandaş-
lık arasındaki önemli farklılıklar analiz edilmiştir.
İlerleyen bölümde sürdürülebilir tüketim yakla-
şımının iktisadi indirgemeci ve neo-liberal pers-
pektifi ekolojik bakış açısıyla ele alındıktan sonra
ekolojik vatandaşlığı liberal vatandaşlığın yeniden
gözden geçirilmesi süreci olarak değerlendiren li-
beral yaklaşım incelenmiştir. Sonraki bölüm ekolo-
jik vatandaşlık teorisinde çığır açmış olan Andrew
Dobson’un ekolojik vatandaşlık değerlendirmeleri-
ne ayrılmıştır. Son bölümde, ekolojik vatandaşlık
teorisinin teorik ve pratik sorunlarına odaklanan
eleştirilere yer verilmiştir.
EKOLOJİK KRİZ VE KRİZDEN
ÇIKIŞ YOLLARI
Vatandaşların küreselleşme sürecinde hızlanan
ekolojik felaketler karşısında yükümlülük ve hakla-
rına vurgu yapan ekolojik vatandaşlık anlayışı, ka-
pitalizmin yarattığı tahribatları azaltmak için daha
az tüketme, daha bilinçli bir elektrik ve taşıt kulla-
nımı, özel tüketimin yarattığı israfları ve zararları
azaltma, yenilenebilirliği esas alan bir verimli enerji
kullanımını esas alan bir yaşamı örgütleme çağrısı
yapmaktadır. Tabii bu çağrı aynı zamanda çevreye
zarar veren şirketleri boykot etme, ürünlerini kul-
lanmama, üretiminde çevreye zarar veren ürünleri
satın almama gibi kamusal sorumluluğu ve ortak
yaşamı içselleştirmiş bir vatandaşlık anlayışına geç-
meyi öngörmektedir. Doğa üzerinde yaygın etki-
si olabilecek tüm üretim ve tüketim unsurlarının
güçlü bir demokratik denetime tabii olması gerek-
tiğini öngören bu anlayış, ekolojik yurttaşlığı da
doğanın sorumlu bir aktörü olarak aktifleştiren bir
anlayışı ortaya koymaktadır. Liberalizm, doğanın
kapitalist işleyiş karşısındaki özerkliğini tanımadığı
gibi ve doğaya yönelik üretim ve tüketim zinciri-
ni demokratik denetimden kaçıran bir girişimcilik
ahlakına sahiptir. Bu yönüyle, ekolojik yurttaşlık
fikri, doğayı işleyen üretim ve tüketim zincirindeki
tüm unsurların güçlü bir şekilde demokratik de-
netime açılması çağrısında bulunan bir perspektife
sahiptir. Dahası liberalizmin özel alandaki sınır ta-
nımaz girişimciliğini ve tüketimini önceleyen he-
donist bireyine karşılık, ekolojik yurttaşlık kapita-
lizmin çevresel felaketlerini dengeleyici yenilebilir
unsurları hayatının merkezine alan ve azla yetinen
bir bireyi ön plana çıkarma gayretindedir. Ekolojik
vatandaşlık perspektifine göre, günümüzde en zor-
lu çevre sorunlarının coğrafi ve siyasi olarak tanım-
lanmış ulusal sınırlardan bağımsız olması nedeniyle
çevre odaklı siyaset küresel bir mücadele olarak bi-
çimlenmiştir. Bu yüzden küresel düzeyde kolektif
girişimler olmaksızın demokratik olsun olmasın sa-
dece bir ülke çapında yapılacak bir iklim değişikliği
mücadelesi başarılı olmayacaktır.
Ekolojik Kriz ve Sonuçları
21. yüzyılın ekolojik kriz çağı olacağını tahmin
etmek zor değil ve bu krizin artık insanların kapita-
list üretim ve tüketim zincirleri üzerinden doğayla
ilişkisinde kurduğu tahakkümün bir krizi olduğu
ve bu hâliyle sürdürülebilir olmadığı çok açıktır.
Çevre sorunları, 1960’lı yıllardan itibaren si-
yasi bir sorun hâline gelmiştir ve çevresel bozul-
manın nasıl çözülüp azaltılacağı meselesi gittikçe
siyasallaşmıştır. Sanayileşme ve teknolojik dev-
rimlerin, kapitalizmin üretim ve tüketim zincir-
leriyle birleşerek karbon salınımının atmosferi et-
kilediği dinamiklerle birlikte ortaya çıkan küresel
ısınmanın sonuçlarını olanca şiddetiyle hissettir-
diği bir çağda yaşıyoruz. Küresel ısınmanın etkile-
ri dünyayı ve ekosistemi her geçen gün yaşanmaz
bir hale getiriyor: Çölleşme, kuraklık ve ona eşlik
eden susuzluk ve kıtlık, iklim değişikliklerine bağ-
lı salgın hastalıklar, buzulların erimesi ve deniz-
lerin ısınmasıyla ekosistemin dengesinin tümüy-
le bozulduğu bir dünyada daha fazla yoksulluk,
sosyal adaletsizlik, savaşlar ve çatışma toplumları
bekleyen büyük riskler olarak insanlığın geleceği-
ni karartıyor. Sonuç olarak, sorun sadece üretim
ve tüketim zincirlerinin aktörleri olan devletlerin
ve çok uluslu şirketlerin çevreye yönelik faaliyet-
lerinin demokratik denetime açılmasıyla halledi-
lebilecek boyutun ötesine geçmiş görünmektedir.
İnsan-doğa ilişkilerini ticari kâr mantığından ve
tüketim çılgınlığından koparılmış yeni bir man-
tıkla ve örgütleyici pratikle yeniden yapılandırma-
mız gerektiği dile getirilmektedir.
Çevresel bozulmanın, küreselleşmenin, neo-
liberalizmin mantığının ve kitlesel göçün uluslar
ötesi karakteri çağdaş yurttaşlık koşullarını değiş-
155
 Ekolojik Vatandaşlık

tiren en önemli faktörlerden bazılarıdır. Feminist, çok kültürlü, ulusötesi, küresel ve ekolojik gibi vatan-
daşlık la ilgili yeni çalışmaların çoğu, hem çağdaş siyasi uygulamalarda geleneksel vatandaşlık idealinin
çözülmesini hem de alternatif mekânsal temellere sahip vatandaşlık kavramlarının teorik zenginliğini ele
alıyor (Gabrielson, 2008).
Bu küresel sorunlar son derece karmaşık, birbiriyle ilişkili ve birbirine bağımlı olduğundan, insanların
doğal çevreyi anlama, yönetme ve tasavvur etme eğilimlerinde çığır açıcı yaklaşımlar gerektiği de ortadadır.
Çevre eğitimi alanında önemli katkılarda bulunan David Orr, etrafımızda gördüğümüz asıl sorunun her
şeyi kontrol etme ve tüm dünyayı fethetme eğilimindeki “insan hakimiyeti paradigması” olduğunu tespit
eder ve ekolojik okur yazar bir toplum oluşturmak için de bir çözüm önerir: İnsan hakimiyeti paradigma-
sının yerini insanları doğal yaşam ağına yerleştiren “biyotik toplumun vatandaşları” paradigması almalıdır.
Bu paradigmada insan doğadan izole edilmiş ve kendini en üst mertebeye koymuş bir canlı değildir artık,
adeta dünyaya ve doğaya bulaşmış biyotik bir unsurdur, onun ayrılmaz bir parçasıdır (Schild, 2016: 19).
Öte yandan ekolojik krizin tüm sorumluluğunu insanlık gibi genel bir kategoriye yüklemek yerine so-
rumlu özneleri ayrıştırmak ve deşifre etmek gerekliliği de güçlü bir şekilde ifade edilmiştir. Ekolojik krizin
nedenlerini ne tüm insanlıkta ne nüfus büyümesinde ne de teknolojide aramalıyız. O halde ekolojik krizin
sebebi tüm insanlık değil, “büyü ya da yok ol” mantığıyla insanların emeğini sömürürken doğayı da bir
meta olarak gören “tahakkümcü hiyerarşik sistemdir.” Mevcut ekolojik krizden çıkış yollarını felsefi, bi-
limsel ve etik temellere dayandırarak çözmeyi amaçlayan ekolojik toplum paradigması sorunun kaynağını
tespit ederek çözüm yolları sunmaktadır (Çelik ve Gülersoy, 2016).

Resim 7.1 Yeşil Enerji.

Bookchin’e (1998:15) göre, çevre sorunlarının zamanla daha da ağırlaşacağı açıktır. Ozon tabakası git-
tikçe incelmekte, yeryüzü sera etkisinin bir sonucu olarak ısınmakta ve kapitalizm biyosferin bütünselliğini
parçalama işini en iyi biçimde yerine getirmektedir. Ağır ekonomik istikrar konuları ve birinci dünyadaki
refah toplumlarının bile nüfusu aşırı fazlalığı hâlâ güncel sorunlar olmaya devam etmektedir. Kentler, de-
netimsiz bir biçimde büyürken, büyük ya da küçük suçlar bir “endüstri” ve kendi çapında bir “ekonomi”
hâline gelmektedir. Nükleer yığınak önümüzdeki yıllarda görece endüstrileşmemiş ülkeler arasında bile
feci savaşlar ihtimalinin kapısını açmıştır. Murray Bookchin, bugün karşı karşıya olduğumuz ekolojik
sorunların özünü toplumsal ilişkilerdeki tahakküm ve ekonomik ilişkilerdeki rekabetin oluşturduğunu
öne sürer. Ona göre, ekolojik sorunlara yapılacak müdahaleler anti kapitalist olması gerektiği kadar anti-
hiyerarşik de olmalıdır. Bu açıdan doğayı tahakküm altına alıcı her türlü eğilim ve ideoloji kadar, toplumu
“düzene koyan” toplumsal hiyerarşik yapıların da ortadan kaldırılması gerekir. Bookchin, ekolojik kentler
eğer kültürün, insan toplumsallığının ve özgürlüğün uygulama merkezleri olacaksa toplumun yapısında
radikal değişiklikler yapılması ihtiyacı üzerinde durur.

156
Çevre Sosyolojisi
Ekolojik vatandaşlık bireyleri, toplulukları ve
kurumları kapitalizmin yarattığı çevresel felaketle-
ri, üretim ve tüketim zincirlerinin doğaya yönelik
zararlarını ortadan kaldırmaya yönelik olarak çev-
resel hakları ve sorumlulukları tüm canlılar ve eko-
sistem açısından yeniden düşünmeye çağıran yeni
tip bir vatandaşlık anlayışıdır.
Ekolojik vatandaşlık hala tartışılmaya devam
eden bir kavramdır. Bu kavramı oluşturan birçok
unsur vardır. Bireyin çevreye karşı bilgi ve tutu-
mu ve çevreye ilişkin okuryazarlık düzeyi bunlar-
dan bir kaçıdır ancak yeterli değildir. Alanyazın
incelendiğinde, dört unsurun en çok vurgulanan
boyutlar olduğu göze çarpmaktadır: Bunlar so-
rumluluk, sürdürülebilirlik, haklar, adalet ve katı-
lımdır. Esasında, ekolojik vatandaşlık, her şeyden
sorumlu olan bir vatandaş anlayışına dayanır ve
ekosistemi paylaşan ve paylaşacak olan her bir bi-
reyi kapsar. Bu sorumluluğu gerçekleştirirken, o
haklar ve adaleti içselleştirecek bir biçimde dav-
ranacaktır. Sürdürülebilir bir çevre ve toplum
için ekolojik ayak izinin bilincinde olarak ekolo-
jik problemlerin çözümünde bireysel, toplumsal
ve siyasal eylemlerle rol alır (Karatekin ve Uysal,
2018: 86).
Ekolojik vatandaşlık perspektifine göre, etik
anlayışımız bir dönüşüm geçirmelidir. Kişisel
düzeyde, yaşamımızın ekosistemin hızlı ve geriye
dönüşü olmayan tahribatıyla ilişkisini görmemiz
oldukça zor ancak kesinlikle elzemdir. Gottlieb
(1999), şu anda doğayla kurduğumuz ilişkinin bir
yadsıma ilişkisi olduğunu, doğayla barış içinde,
onu olduğu gibi kabul eden ve evrenin bütünlü-
ğünü içselleştirmiş bir etik kimlik geliştirmemiz
gerektiği konusunda ısrarcıdır (aktaran, Curtin,
2002: 302).
Ekolojik vatandaşlığı bildiğimiz vatandaşlık-
tan farklılaştıran önünde üç temel zorluk bu-
lunmaktadır: Birincisi, ekolojik vatandaşlık bir
ulus-devlete veya devlete bağlı değildir ve belli
bir fiziksel mekanla veya ekolojik çevreyle ilişkili
bir kimlik ve statüdür. İkincisi, ekolojik vatan-
daşlık liberal veya cumhuriyetçi vatandaşlığın
modern araçları üzerine inşa edilen çevre hakları-
na veya ortak iyiye odaklanmış bir vatandaşlıktır.
Üçüncüsü, vatandaşlığı tümüyle yeni bir temel
üzerine inşa etme arayışında olan mekânsız bir
vatandaşlık anlayışıdır (Crane, Matten ve Moon,
2008: 374).
Ekolojik Toplumun Temelleri
Ekolojik vatandaşlık, vatandaşların yaşamlarını
nasıl yürütmeleri gerektiğine ilişkin olarak çevreye
olumsuz etkileri azaltacak normatif bir açıklama
çerçevesi oluşturmaya çalışır. Çalışmaların çoğu
ekolojik vatandaşlık anlayışının teorik temelleri ve
yol haritası üzerine odaklanmıştır. Bunun yanı sıra,
çok az araştırma, ekolojik vatandaşlığı pratikte na-
sıl işleyeceği konusunda ve iklim değişikliği bağla-
mında analiz etmiştir.
Ekolojik vatandaşlık formülü üzerinden vatan-
daşlık teorisinin bu evriminin nedeni, çevre sorun-
larının ve siyasetin küreselleşmesi karşısında ulus
devletin vatandaşlığı şekillendirmedeki geleneksel
rolünün erozyona uğradığı iddiasıdır (Sáiz, 2005).
Ekolojik vatandaşlığı geliştirmeye yönelik bu teorik
evrim, yeni bir demokrasi ve vatandaşlık anlayışına
duyulan ihtiyacı savunan yeni bir kozmopolitliği
desteklemeyi amaçlamıştır.
Normatif kavramı, ideal bir durum için
uyulması gereken kuralların olduğuna işa-
ret eder.
Ekolojik vatandaşlık hızla çevre çalışmaları-
nın önemli bir merkezi hâline gelmektedir. Eko-
lojik vatandaşlık tartışmaları Van Steenbergen
(1996[1994]), Barry (1999) ve Curtin’in (1999)
çalışmalarıyla başlar. Sonrasında ise Dobson, Saiz
ve Bell’in çalışmalarının 2000’li yıllarda yayın-
lanmasıyla ekolojik vatandaşlık ve çevreci siyaset
etrafında tartışmalar güçlenmeye ve şekillenmeye
başlamıştır. Vatandaşlık konusuna ilginin sosyal ve
siyasi analiz düzeyinde birçok alanda yaygınlaşma-
sına paralel olarak ekolojik vatandaşlık görece geç
bir dönemde olgunlaşmıştır.
Ekolojik vatandaşlar, çevre ve yoksulluğun
azaltılması yararına fedakârlık yapmaya is-
tekli olan bireyler olarak kabul edilir.
Ekolojik vatandaşlık, vatandaşlığın klasik bi-
çimine ve içeriğine ekler yapmamız gerektiğini
öne sürer; klasik vatandaşlık tanımında birey ve
devlet arasındaki hukuki, siyasal ve sosyal ilişkileri
157

ve bağı ifade eden yurttaşlığı, doğaya, ekosisteme
ve canlıları da kapsayacak şekilde yeniden tanım-
lamamız gerektiği konusunda güçlü bir çağrıdır.
Ekolojik vatandaşlık, vatandaşlığın insan-mer-
kezli (antroposentrik) ve devlet merkezli yapısına
itiraz ederler. Bu açıdan bakıldığında, ekonomik,
siyasal ve sosyal hakların ve sorumlulukların kap-
samına, ekosistemdeki diğer canlıların ve bitkile-
rin (doğanın) ve hakları ve bizim doğaya yönelik
sorumluluklarımızı da vatandaşlığın merkezine
yerleştirmemiz gerektiği öne sürülmektedir. Eko-
lojik vatandaşlık, içindeki canlı ekosistemlerle
birlikte doğanın tüm unsurlarının toplumsal ve
kamusal hayata dahil edilmesini ve haklarının
tanınmasını hedeflemektedir. Bu yönüyle ekolo-
jik vatandaşlık kamusal ve siyasal hayatın içinde
uzun yüzyıllardır hesaba katılmayan doğa ilişkile-
rini ve insanların hak ve sorumluluklarını tekrar
gündeme alma gayretindedir.
Ekolojik yurttaşlığı sorumluluk ve haklar açı-
sından klasik yurttaşlık anlayışının topluluğu salt
insana indirgeyen ve vatandaşlığın yaşam alanını
da sadece ulus-devletin siyasal-kültürel ve coğrafi
sınırları içerisine hapseden teritoryal yapısından
kurtarmak gerekmektedir. Vatandaşlığın, sadece
insana özgü ve ulus-devletin siyasi sınırlarıyla sabit-
lenmiş doğasına itiraz ederler. Bu yönüyle, ekolojik
vatandaşlık, atomize olmuş ve bireyselleşmiş bir li-
beral vatandaşlığın yerini, ekosistemin sorunlarını
kamusal hayatın parçası haline getirmiş toplumsal-
laşmış bir yurttaşlığın alması yönünde çaba göster-
mektedir. Bireyin kaderini ekosistemin kaderinden
ve özgürleşmesinden ayrı tutmayan bir kamusal
vatandaşlık fikridir bu.
Ekolojik yurttaşlık sadece bugüne dair hak-
lar ve sorumluluklardan değil gelecek kuşaklara
miras bırakılacak ekosistemi de içeren haklar ve
sorumluluklardan bahsetmektedir. Dolayısıyla za-
mansal olarak da ileriye doğru bir genişlemeden
söz edilebilir. Dolayısıyla ekosistemin sorunlarını
merkeze alan bir vatandaşlık anlayışı yalnızca bu-
günü kurtarmayı değil, geleceğin kuşaklarının da
siyasal, sosyal, sivil ve hukuki yaşam haklarını da
hesaba katan geniş bir zaman anlayışına sahiptir.
Bu yönüyle de vatandaşların haklarını ve sorum-
luluklarını sadece ulus-devletin uhdesinde şimdiki
zamanla sınırlayan klasik vatandaşlık anlayışından
ayrılmaktadır.
Ekolojik vatandaşlık yukarıda anlatılan özel-
likleri açısından modern liberal vatandaşlıktan bir
158
Ekolojik Vatandaşlık
kopuşa da işaret etmektedir. Modern yurttaşlık fik-
ri, 1776 Amerikan Halk Bildirgesi ve 1789 Fransız
Devriminin siyasal, hukuksal ve sivil haklar alanın-
da bireylere sağladığı ayrıcalıklar ve statü olarak
tarih sahnesine çıkmıştır. Bu büyük ölçüde insanı
merkeze alan (antroposentrik) bir vatandaşlık biçi-
midir. Ekolojik vatandaşlık, siyasal, sosyal ve hu-
kuksal bir statü olarak en iyi ifadesini ulus-devlet
vatandaşlığında bulan insan merkezli modern yurt-
taş tanımına tepki olarak, doğa merkezli bir yurttaş
tanımı önerir.
Ekolojik vatandaşlık kavramı henüz çok yeni
olduğu için kavramla ilgili bazı belirsizlikler söz
konusudur. Örneğin vatandaşlığın çevre ile ilişki-
sini kurmaya çalışan “ekolojik vatandaşlık,” “yeşil
vatandaşlık,” “çevre vatandaşlığı,” “sürdürülebilir
vatandaşlık,” “çevreye duyarlı vatandaşlık,” “ekolo-
jik yönetim” gibi farklı birtakım kavramlar öneril-
miştir. Bu kavramsal çeşitlilik aslında terminolojik
bir konu olmaktan çok, vatandaşlık ve çevre so-
rununun karmaşıklığını yansıtmaktadır. Örneğin,
Dobson (2003) ve Barry (1999) gibi bazı yazarlar
için geri dönüşüm ve sürdürülebilir tüketim gibi
eylemleri ekolojik vatandaşların görevleri arasında
sayarken, Bell (2005) için ise bunlar özel seçimler-
dir ve yeşil bir hayat hakkı olarak kabul edilir (Me-
lo-Escrihuela, 2008: 114).
Mevcut literatür, ekolojik vatandaşlığın tek
başına özel bir vatandaşlık mı yoksa mevcut va-
tandaşlık teorilerinin içinde bir vatandaşlık türü
olup olmadığı üzerine odaklanmıştır. Ekolojik
vatandaşlığın pratik etkilerine çok az önem ve-
rilmiştir. Ancak, özellikle 2005 yılından bu yana
yapılan çalışmalarda, neo liberal demokrasilerin
ve kapitalist ekonomilerin ekolojik vatandaşlık
için yarattığı engeller ve sunduğu fırsatlara ilişkin
yoğun bir ilgi söz konusudur. Ekolojik vatandaş-
lığın ekolojik modernizasyon, sosyal ekonomi,
sürdürülebilir tüketim veya etik yatırım gibi ey-
lemler üzerinden ekonomik alanda yeniden can-
landırabileceği ileri sürülmüştür. Çevre eğitimi
ve aktivizm de vatandaşlığın ekolojik anlayışını
geliştirebilir. Ancak, bu girişimlerin hiçbiri eko-
nomi, eğitim sistemi ve aktivizm üzerinden güç-
lendirilen ekolojik vatandaşlığı sistematik olarak
ele almamıştır. Ekolojik vatandaşlık tartışmaları
genellikle demokratik süreçlere, haklara ve birey-
sel sorumluluklara odaklanmıştır (Melo-Escrihu-
ela, 2008:115).
Çevre Sosyolojisi

Öğrenme Çıktısı
1 Ekolojik krizin kaynaklarını açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Günümüzde ekolojik kri-

Ekolojik vatandaşlık fikrini
ilk ortaya atan düşünürler-
den Bart van Steenbergen’in
ekolojik vatandaşlık ile ilgili
görüşlerini nelerdir?
zin boyutlarını incelemek
için Murray Bookchin’in
Ekolojik Bir Topluma
Doğru (2008, İstanbul:
Ayrıntı yayınları kitabını
okuyabilirsiniz.
Küresel vatandaşlık fikrinin
temelleri olan kozmopolita-
nizm kavramının tarihsel ve
felsefi arka planını arkadaş-
larınızla tartışınız.

EKOLOJİK VATANDAŞLIK Ekolojik Vatandaşlık ve Çevre

SİYASETİNİN TEMEL
PARAMETRELERİ
Ekolojik vatandaşlık kavramını ilk kez ortaya
atan Bart van Steenbergen’e göre, mevcut tartış-
malar, vatandaşlık problemlerini ayrı çevre prob-
lemlerini ayrı olmak üzere iki kültürü ayrı ayrı ele
almaktadır ve bunlar hiçbir şekilde yan yana gele-
memektedir. Van Steenbergen oldukça erken sayıla-
bilecek yayınlarında vatandaşlık ve çevre olgusunu
ve bu iki kültürü birbiriyle entegre etmek niyetinde
olduğunu ve ekolojik vatandaşlığın potansiyel anla-
mını açıklamıştır (Gabrielson, 2008:430).
1990’lı yıllar ekolojik vatandaşlık literatüründe
muazzam gelişmelere tanıklık etmiştir. Bu yıllardan
itibaren ekolojik vatandaşlık, politika belgelerinde,
vatandaşlık tartışmalarında ve sosyal bilimler ala-
nında oldukça yoğun olarak tartışılmaktadır. Ge-
leneksel vatandaşlık anlayışını aşarak ve hem çevre
meseleleri hem de modern vatandaşlık fikirlerini
derinleştirmeyi ve birbirlerine eklemlemeyi başar-
mıştır. Ekolojik vatandaşlık anlayışı temelde, insan
yapımı iklim değişikliklerine dikkat çekerek de-
mokratik eylemler ve doğayla insan ilişkisini vatan-
daşlık üzerinden yeniden düşünmek gerekliliğine
vurgu yaparak vatandaşlık için başka bir fırsat pen-
ceresi daha açmıştır.
Siyaseti
Literatür incelendiğinde, ekolojik vatan-
daşlık için kabul edilen en yaygın tanımlama-
nın Dobson’dan geldiği söylenebilir. Dobson’a
(2003) göre, ekolojik vatandaşlık, liberal ve sivil
cumhuriyetçi yaklaşımların ötesinde dört şekil-
de incelenebilir: Birincisi, vatandaşların dilini
sivil cumhuriyetçi vatandaşlıkla paylaşır ve buna
göre haklar üzerindeki sorumlulukları vurgular.
İkincisi, sorumluluk alma açısından kişiler kar-
şılık beklemez. Üçüncüsü, ekolojik vatandaşlık
kavramı sadece halkı değil kişisel alanı da içerir.
Dördüncüsü, ekolojik vatandaşlık devletin sı-
nırlarının ötesine uzanır ve bu nedenle bölgesel
değildir. Ekolojik vatandaşlık kavramını Dobson
yeşil politika çerçevesinde değerlendirir. Ekolojik
vatandaşlığın özünde, liberal vatandaşlık düşün-
cesindeki haklardan ziyade, sorumlulukların mer-
kezi ilkeler olarak tanınmasıdır (aktaran, Bostancı
ve Yıldırım, 2019: 212).
Ekolojik vatandaşlık teorisi kişilerarası politik
ilişkilere dayanan bireysel bir çevresel sorumluluk
savını önermektedir. Bu sorumluluk, hem sosyal-
çevresel ilişkilerin temel olarak yeniden şekillen-
dirilmesini hedefleyen ve tek bir faaliyetten ziyade
yaşam tarzlarını hedef alan, ahlaki düşüncelerle
davranışsal değişimi motive eden bir vatandaşlık
anlayışıdır ve bu yönüyle geleneksel vatandaşlık

159

anlayışlarından daha geniş kapsamlıdır (Bostancı
ve Yıldırım, 2019: 213).
Bu açıdan bakıldığında ekolojik vatandaşlık
anlayışının insanlar ve devletler açısından yaşam
tarzlarının değiştirilmesi çağrısı yapan ve etik kod-
lar inşa etmeye çalışan etik temelli ve normatif bir
anlayış olduğu tespiti yapılabilir. Bu sadece çevreye
duyarlı olalım çağrısı değildir, bu çağrıyı aşacak şe-
kilde devletlerin ve şirketlerin doğayla ilişkilerinde
önceliklerini değiştirmesi gerektiğini teklif eden ve
insanların yaşam tarzını dönüştürmeyi hedefleyen
bir anlayıştır.
Bugüne kadar, ekolojik vatandaşlık büyük ölçü-
de siyasi örgütlenmenin “daha yeşil” biçimlerinin
nasıl teşvik edileceği veya yapılandırılacağı konusun-
da normatif bir teori inşa etmek için bir araç olarak
ele alınmıştır. Vatandaşlığın ekoloji üzerinden nor-
matif bir inşasına odaklanmak, vatandaşlığın ekolo-
jik düşüncede demokratik siyaseti nasıl canlandıra-
bileceği ile ilgilenmemektedir. Ekolojik vatandaşlık
literatüründe demokratik unsurlar çevre vatandaşlığı
konusuna dahil edilirken, alt sınıftaki insanların ses-
lerinin duyulması, onların ekolojik düzenin siyasal-
laştırılması yoluyla demokratik katılım olanakları
tanınması ve dâhil edilmesi noktasında bir başarısız-
lık söz konusudur. Bu başarısızlık kısmen ekolojik
vatandaşlık ve çevresel adalet arayışı arasında bağlan-
tılar kurularak giderilebilir (Latta, 2007).
Latta (2007) gibi bir kısım teorisyenler, eko-
lojik vatandaşlığı normatif teori olmaktan uzak-
laştırmak amacındadır ve çevreciliğin ayırt edici
özelliklerinden biri olan demokratik potansiyeli-
ni ilerletmek için vatandaşlıkla zorlayıcı bir iliş-
kiye girmesini ve bir sıçrayış gerçekleştirmesini
hedeflemektedir.
Torgerson’a (1999) göre, çevrecilik hareketleri
iki zıt yaklaşım arasındaki tezatlık ile şekillenmiş-
tir. Bir yandan, yeşil siyasetin temelde demokra-
tik sürece bağlı olması gerektiğine dair yaygın bir
inanç söz konusudur. Öte yandan, hızla ilerleyen
ekolojik bozulmanın kanıtları, somut amaçlara
ulaşmak için acil pratik çözümlere odaklanan bir
endişeye yol açmıştır. Demokratik sürecin olası
mücadelelerine ağırlık verildiği ölçüde, önemli
pratik çözüm bekleyen sorunlar potansiyel olarak
tehlikeye girmektedir, ya da tam tersi. Kuramsal
çevrelerde çifte bir miyopluk söz konusudur; de-
mokratik gündemi güçlendirme çabaları, doğayla
yeni bir insan ilişkisi için temel etik ilkeleri veya
160
Ekolojik Vatandaşlık
siyasi planları belirlemeye yönelik projelerin kar-
şısındaymış gibi algılanmaktadır. Benzer şekilde,
insanların çevresel sorunlara pratik olarak taban-
dan katılımlarının, verimli (ve kolektif ) siyasi
örgütlenmelerin oluşturulmasını engellediği ileri
sürülmüştür. Bu uzlaşmazlıklar çok sayıda çözüm
yolu önerilmesine yol açmıştır. Birçok teorisyen,
çevre siyasetinin “demokratik ve pragmatik bo-
yutlarını” uzlaştırmaya çalışmıştır (Latta, 2007).
Resim 7.2 Yeşil Dünya.
Ekolojik Vatandaşlığın Özgünlüğü
Ekolojik bir siyasetin sosyolojik ve siyasal ça-
lışmaları, çevresel eylemin tekil bireyler düzeyinde
sürdürülebilir tüketim eylemleri olarak anlaşılma-
sından daha ziyade, yaşam tarzlarını hedefleyen
ve dışarıdan motivasyon yerine içsel ahlaki kaygı-
larla davranış değişikliğini teşvik eden çevresel bir
sorumluluk için önerilerde bulunmuştur. Ekolojik
vatandaşlık siyasetini önerenler, özellikle kişisel çev-
re yükümlülükleri ile ilgili dört ayırt edici sorumlu-
luktan söz eder (Jagers, Martinsson ve Matti, 2009):
1. Sosyal Adalet / hakkaniyet duygusu. Gele-
neksel siyasi vatandaşlığın aksine, ekolojik
vatandaşlık savunucularından bazıları ge-
nellikle ekolojik ayak izi (örneğin Wacker-
nagel ve Rees, 1996) metaforunu, sivil hak
ve görev dengesinin yayıldığı bir başlangıç
noktası olarak kullanırlar. Böylece, ekolo-
jik ayak izi, dünyanın belli bölgelerindeki
bireylerin, kaynakların eşit dağıtılması için
eylemlerini yaygınlaştırmalarının önemini
ortaya çıkarır ve bir değer ve erdem olarak
ekolojik vatandaşlığın sosyal adalet fikrinin
temelini atar. Ekolojik vatandaşlık, sür-
Çevre Sosyolojisi
dürülebilir tüketim anlayışından radikal
olarak farklı bir pozisyondur. Her ne ka-
dar sürdürülebilir tüketim fikri bireylerin
ekolojik ayak izlerini azaltma arzusunun
önemli bir aracı olarak ve dolayısıyla bir
tür ekolojik vatandaşlık pratiği olarak yo-
rumlanabilse de sürdürülebilir tüketiciler,
hem bu eylemlerini motive eden değerler ve
motivasyon hem de eylemlerinin içeriği açı-
sından bakıldığında zorunlu olarak ekolojik
vatandaşlar değillerdir. Çünkü çevre yanlısı
faaliyetler, ekonomik bir motivasyondan
ziyade içsel bir ahlaki motivasyonla yönlen-
dirildiğinde ekolojik vatandaşlık eylemi sa-
yılabilir. Sonuç olarak, ekolojik vatandaşlık
sadece çevreyle ilgili duyarlı bir şeyler yap-
ma meselesi değildir, bütün bu demokratik
girişimleri yaparken ekolojik olmayı hedef-
leyen bir pratiktir. Bell’e (2005:182) göre,
sürdürülebilir tüketim politikasının temel
amacı, bireylerin piyasa ve tüketim davra-
nışlarını değiştirmeyi amaçlarken, bunun
aksine, ekolojik vatandaşlığın arkasında-
ki en önemli fikir, insan/doğa ilişkilerinin
yanı sıra, devlet/birey kavramına da hâkim
olan değer ve inançların kapsamlı bir şekil-
de yeniden gözden geçirilmesinin gerekli
olduğudur. Bu nedenle ekolojik vatandaş-
lık, örneğin hem genel olarak topluma hem
de özellikle politika oluşturmada rehberlik
etmesi gereken değerler üzerinde yapılan
görüşmelere aktif katılım yoluyla, yapısal
değişiklikleri desteklemeleri için vatandaş-
lara siyasi bir sorumluluk da yüklemektedir.
2. Kamu ve özel arasındaki ayrımın ortadan
kalkması. Feminist siyasi teoriden esinle-
nen ekolojik vatandaşlık, geleneksel olarak
özel alan olarak kabul edilen ve kamusal
alandan dışlanan faaliyetleri de içermekte-
dir (Dobson, 2003). Bu, her şeyden önce
vatandaşlığı devlet/birey bir arasındaki si-
yasi ilişki çerçevesinin ötesine taşıyarak,
özel ilişkilerin ve eylemlerin kamu üzerinde
(çevreye zarar verici) bir etkiye sahip olması
nedeniyle vatandaşlık yükümlülüklerine yol
açtığını iddia ederek, vatandaşlar arasındaki
siyasal sözleşme dışı ilişkileri kapsamaktadır.
Bu özellik, geleneksel vatandaşlık kuramı-
nın devlet/bireysel ilişkilerindeki ana sınır
çizgisini oluşturan motivasyonel etki alan-
larından (örneğin bireycilik ve kolektivizm)
farklı olarak, başkalarına saygıyı ve bireysel
özsaygıyı yücelten değerler aralığındaki de-
ğerlere yönelişi daha fazla teşvik eden bir
harekettir. Ekolojik vatandaşlığı karakterize
eden değerlerin ve tutumların bu yeni de-
ğerler setine karşılık geldiği söylenebilir.
3. Sınırsız sorumluluk. Kişilerarası ilişkilerin
merkeziliği, ekolojik vatandaş için haklar-
dan ziyade, sorumlulukların temel ilkeler
olduğunu gösterir. Dahası, ekolojik vatan-
daşlık, bu vatandaşlık görevlerinin toprak/
mekân kapsamını genişletmektedir. Vatan-
daşlık, bir ulus-devlet içinde hapsedilmiş
olmaktan daha çok artık küresel veya evren-
sel bir karakterde düşünülmektedir. Ekolo-
jik vatandaşlık alanı, eylemlerimizin baş-
kaları için sahip olduğu olumsuz etkilerin
yayılmasıyla eş anlamlıdır, yani vatandaşlık
görevlerinin kapsamı hem nesiller boyunca
hem de toprak sınırları boyunca genişleti-
lebilir. Kirlilik ulusal sınırlarda durmaz ve
sonuç olarak ekolojik vatandaşın görevleri
de ulusal sınırlar içerisine hapsedilemez.
4. Karşılıksız sorumluluk. Sosyal adalet veri-
len önceliğinin bir sonucu olarak, ekolojik
vatandaşın görevleri nitelik olarak karşılıklı
değildir. Bu nedenle bireylerden, karşılı-
ğında kişisel olarak bir çıkar kazanacakları
ve karşılığında bir hak veya menfaat talep
edebildikleri yeni görevler üstlenmeleri is-
tenmemelidir. Bunun yerine, ekolojik va-
tandaşlığın görevleri, zaten her zaman baş-
kalarını etkileyen tüm kişisel eylemler için
vatandaşların sorumluluk alması olarak ta-
nımlanır. Bu nedenle ekolojik vatandaşlığın
sivil sorumluluğu, bu etkilerin mümkün
olduğunca sürdürülebilir hale getirilmesi ve
başkalarına kıyasla çevresel hizmetlerden,
sermayeden veya mekândan eşitsiz bir mik-
tarda yararlanmamaktır. Daha önce de ima
edildiği gibi, ekolojik vatandaşlıkta çevresel
yükümlülükleri üstlenmek için temel (veya
tek) motivasyon, sosyal adalet duygusu üze-
rinden kurulmuştur; bu sosyal adalet, kay-
nakların eşitsiz bir dağılımını onaylamamak
ve başkalarının refah içinde bir yaşam sür-
me yeteneğinden ödün verilmesinin doğru
olmadığını kabul etmektir (Jagers, Martins-
son ve Matti, 2009: 6).
161
 Ekolojik Vatandaşlık

Öğrenme Çıktısı
2 Ekolojik vatandaşlık siyasetinin temel parametrelerini açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Ekoloji ve çevre duyarlılığı

arasındaki temel farklılık- Marksist paradigmanın
Ekofeminizmin görüşleri ları öğrenmek için Andrew ekolojik sorunları nasıl ele
nelerdir? Dobson’un Ekolojizm (2016, aldığını arkadaşlarınızla tar-
İstanbul: Yeniinsan yayınları) tışınız.
kitabını inceleyiniz.

KLASİK VATANDAŞLIK Klasik Vatandaşlığın Sınırları

KARŞISINDA EKOLOJİK
VATANDAŞLIK
Çevreci siyasal düşünce alanında çoğu bilim in-
sanı, ekolojik sürdürülebilirlik ile çağdaş (liberal)
demokrasi arasındaki ilişkinin biraz gerilimli oldu-
ğunu kabul ederler. Baskın görüş, liberal demokra-
tik sistemin, özellikle kapitalist ekonomiyle güçlü
bağları nedeniyle ile, gelecekteki bir ekolojik krizi
önlemek için gereken toplumsal değişimlerle başa
çıkamamaktadır. Bu nedenle, liberal demokrasinin
kapsamlı bir şekilde revize edilmesi gerektiği öne
sürülmektedir. Bu argümanı aşırılıklara taşıyan,
radikal çevreci aktivistler ve Hayatta Kalma Oku-
lu gibi yaklaşımlar, çağdaş liberal demokrasilerin
günümüzün acil çevre sorunlarını çözmek için
özellikle yetersiz donanıma sahip olduğunu bile
savunurlar. Bu söylem, öncelikle 1970’lerde Roma
Kulübü’nün “Büyümenin Sınırları” adlı raporuy-
la merkezi bir ideolojik platform olarak gelişti.
Eckersly’ye (1992: 24) göre, liberal demokrasile-
rin sınırsız özgürlüğünün çevre üzerindeki yıkıcı
etkisinin bir örneği olduğunu dile getiren Hayatta
Kalma Okulu (Survivalist School), çevre sorunlarına
yönelik olarak “aşağıdan insanların kendini sınır-
lamasının” liberal çözümü yerine, “yukarıdan bir
eko-otoriterlik” gerektiğini önermektedir. Ancak
yeşil teoriye yönelik bu eko-otoriter bakış açısı,
görünen demokratik sorunlarının yanı sıra otori-
ter devletin ekolojist-krallar tarafından yönetileceği
varsayımına dayandığı için sadece çok az kişiyi cez-
betmiştir (Matti, 2006:56).
Öte yandan, Eckersly gibi bu alandaki araştır-
macıların bir bölümü de mevcut demokratik siya-
sal sistemin derinleştirilmesini ve vatandaşlık kav-
ramının çevresel açıdan sürdürülebilir kalkınmanın
bir gereği olarak yeniden düşünülmesini savunur;
Eckersly liberal demokratik gemi hala denizdeyken
çevresel sorunları da hesaba katarak rotasının ve
inşasının yeniden düşünülmesi gerektiğine vurgu
yapar. Görüldüğü üzere, Eckersley, liberal demok-
ratik sistemin ve vatandaşlığın çevresel sorunların
çözümünde hala bir umut ışığı olabileceğine büyük
bir inanç beslemektedir. Mevcut siyasal kurumları
demokratikleştirmek için müzakereci bir demok-
rasi modelinin yardımıyla değiştirmek ve böylece
hem çevresel karar alma hem de diğer çevresel ko-
ruyucu faaliyetlere vatandaşların katılımını artıra-
rak liberal demokrasiyi revize etmek mümkündür
(Matti, 2006: 56).
Bununla birlikte, ekolojik sürdürülebilirliği teş-
vik eden resmi bir hükümet politikası fikri, mevcut
liberal demokratik geleneğe ve beraberindeki va-
tandaşlık kavramında belirgin olan bireysel özgür-
lük ilkesine önemli bir meydan okuma olarak yo-
rumlanabilir. Örneğin, Dobson (2003:142) birçok
siyasi teorisyenin “liberal devlet sürdürülebilirliği
bir kolu arkadan bağlı olarak sağlamak zorunda ise
sürdürülebilirliği nasıl sağlayabilir?” diye sorarken
bu potansiyel sorunu vurgulamaktadır. En önem-
lisi sürdürülebilirlik politikalarının, tarafsız bir
devletin özgürlük kavramıyla, yani belirli yaşam
biçimlerini desteklemeyen ancak her bir bireye ba-

162
Çevre Sosyolojisi
ğımsız ve tek başına bireysel yaşam projelerini seç-
me ve sürdürme özgürlüğünü veren liberal anlayı-
şıyla uyuşmadığı düşünülmüştür. Politik bir hedef
olarak, ekolojik sürdürülebilirliğin ekolojik devlete
ilişkin arzulanan nihai amaçları, liberal demok-
rasinin araçsalcı siyasetine taban tabana zıttır. Bu
nedenle, ekolojik vatandaşlık ve liberal devlet kav-
ramlarının, biri diğerini ciddi şekilde çarpıtmadan
başarılı bir şekilde birleştirilmesi imkânsız olarak
görülmektedir. Bu yönüyle ekolojik vatandaşlığın
sürdürülebilirlik ilkelerinin liberal devlet anlayı-
şı ile uyumlu olmadığı vurgulanmaktadır. Ancak,
Jagers gibi bazı düşünürler tarafından, ekolojik va-
tandaşlığın çevreyle ilgili sürdürülebilirlik siyaseti,
devletin tarafsızlık ilkesini vatandaşlarını ortak bir
iyiliğe (ya da gelecek nesillere ve doğanın kendisine
saygılı kabul edilebilir bir yaşam biçimine) yönlen-
dirmek amacıyla bir kenara bıraktığı bir sivil-cum-
huriyetçi vatandaşlığı destekleyen ilkelerle daha
uyumlu olarak tanımlanmıştır (Matti, 2006:57).
Aktif olarak katılımcı ve itaatkâr bir vatandaş
vizyonu hem sivil-cumhuriyetçilik hem de çevre-
cilik içinde belirgin olduğundan, cumhuriyetçi an-
layışın sürdürülebilirliği teşvik eden politikalarının
siyasi-ideolojik sonuçları için önemli bir destek
bulması beklenebilir. Bu nedenle, Doherty ve De
Geus’a (1996) göre, çoğu yeşil parti ve hareket ara-
sında, ideolojik toplumculuk ya da sivil-cumhuri-
yetçilik anlayışında demokratik değişime duyulan
ihtiyaç açıkça vurgulanmaktadır. Bu bağlamda,
devlet-birey ilişkisinde farklı normatif idealler ara-
sındaki çatışma açıkça odak noktası haline getiril-
miştir: Bu cumhuriyetçilik ile ekolojik vatandaşlığı
entegre etmeye çalışan bakış açısına göre, bireysel
tüketicilerin atomize olmuş öz çıkarlarının üste-
sinden gelecek kadar güçlü yeni bir toplulukçuluk
ancak ve ancak maddi eşitsizlikler ve bürokratik
hiyerarşilere meydan okuyarak ortaya çıkacaktır
(Matti, 2006: 58).
Bu nedenle, son on yılların eko-felsefi tartış-
malarının temel konusu şunlar olmuştur: Ekolojik
meselelerin çözümü, kural olarak, katı bir devlet
tarafsızlığı öngören ve sadece bireysel hak ve özgür-
lüklerin korunmasına odaklanan liberal ilkelerin re-
formuyla mı, bir yurttaşlar topluluğunun kontrolü
altında mı, yoksa (devlet benzeri) bir siyasi otorite
tarafından mı yürütülmesi gerekir? Açıkça söyle-
mek gerekirse, ekolojik vatandaşlık ve çevreci siya-
set teorisyenleri nadiren liberal siyasi düşüncenin
çizgisini takip etmişlerdir; bunun yerine, baskın ar-
gümanlar eko-anarşizm veya eko-sosyalizmin biraz
daha radikal çizgileri boyunca gelişmiştir. Hak ve
hak, yetki veya görev ve sorumluluklarla ilgili soru-
lar hem geleneksel vatandaşlık kuramı içinde hem
de sürdürülebilir kalkınma ile ilgili nispeten yeni
söylemler ve çevreye duyarlı ekolojik vatandaşlık
umudu içinde merkezi bir tema teşkil etmektedir.
Bu, öncelikle, sürdürülebilirlik siyasetinin liberal
demokratik vatandaşlıkla kurulan egemen siyasal
sisteme bir meydan okumadır ve yurttaşlık görev-
leri ve artan vatandaş katılımı konusundaki güçlü
vurgularından kaynaklanmaktadır. Bu argümanlar
göz önünde bulundurulduğunda, ekolojik vatan-
daşlığın bireylerin çevreye karşı tutumlarında ba-
zen oldukça kapsamlı yaşam tarzı değişikliklerini
teşvik ederek, devlet-bireysel ilişkisini yeniden dü-
zenleme arzusunda olduğu söylenebilir.
Ekolojik Vatandaşlık ve Çevresel
Yükümlülükler
Özellikle, çevresel yükümlülüklerle ilgili üç hu-
sus ekolojik vatandaşlığı geleneksel vatandaşlıktan
farklılaştırmaktadır. İlk olarak, ekolojik vatandaşlık,
vatandaşlık faaliyetlerinin sadece dar bir çerçevede
kamusal alanda yer aldığı düşünülen geleneksel va-
tandaşlıktan farklı olarak, daha önce özel alan ola-
rak kabul edilen (aile, ev veya toplum içinde olanın
kamu veya siyasi kurumların dışında kabul edilmesi)
faaliyetleri vatandaşlık niteliği olarak kabul etmeye
kadar genişletmektedir (Dobson, 2003). Bu her şey-
den önce, vatandaşlığı hukuk ve resmi sözleşmeler
çerçevesinde sadece devlet-birey ilişkisi olarak tarif
eden vatandaşlık ilişkilerini hukuk ve sözleşme dışı
ilişkilere de açan ve ciddi bir odak değişimini içe-
ren bir bakış açısıdır. Dolayısıyla, özel olanın aynı
zamanda siyasi olduğu ilkesinden hareket eden eko-
lojik vatandaşlık, vatandaşlık pratiklerini sadece ka-
musal alan üzerinden tarif etmez, gündelik hayatın
tüm özel pratiklerine kadar genişletir. Çünkü birey-
lerin özel alandaki tüm faaliyetlerinin kamu alanına
etkisi olduğunu öne sürer. Ekolojik vatandaşlığın
sınırlarını yeniden düşünmenin doğrudan bir sonu-
cu olarak, yeni bir dizi değer de temel yurttaşlık er-
demleri olarak kabul edilmektedir. Dobson’a (2003)
göre, klasik vatandaşlık anlayışı ağırlıklı olarak sivil
hizmeti ve toplumun korunmasını destekleyen Mak-
yavelci değerlere (cesaret, güç ve itaat) dayanırken,
ekolojik vatandaşlık aynı zamanda kişisel ilişkilerden
(örneğin sosyal adalet, sorumluluk, bakım ve şefkat)
yararlanan motivasyonel değerleri de kabul eder.
163
 Ekolojik Vatandaşlık

etkilerin yayıldığı alanlar ile eş anlamlıdır ve çoğu

çevre sorunları hem coğrafi hem de zaman içinde
Ekolojik vatandaşlık anlayışına göre, özel
yayılma kapasitesine sahip olduğundan, vatandaş-
olan politiktir. Buna göre, bireylerin (özellik-
lık görevlerinin kapsamı hem bir nesilden diğeri-
le çevre ile ilgili olarak) özel gündelik hayat-
ne hem de toprak sınırları boyunca genişletilebilir.
larında yapıp ettikleri de kamusal alanı doğ-
Kirlilik ulusal sınırlarda durmaz ve sonuncusu eko-
rudan etkilemektedir. Kamusal alan devletle
lojik vatandaşın sorumlulukları da ulusal sınırlar-
eşitlenemez, kamusal alan özel alanı da içeren
la çizilemez (Dobson, 2003). Bu açıdan, vatandaş
ve devletin ötesinde bir alandır.
ve ulus-devlet arasındaki ilişki mekânsal, kültürel
ve siyasal düzlemlerde radikal olarak genişleme
Ekolojik vatandaşlığı geleneksel vatandaşlıktan eğilimindedir ve çevresel sorunların zamansal ve
ayıran ikinci özellik ise vatandaşlık görevlerinin mekânsal sınırları aşan tarzdaki nesiller arası ve
kapsamının genişletilmesidir; geleneksel vatandaş- mekânsızlık özellikleri düşünüldüğünde, ekolojik
lık bir ulus-devlet içine hapsedilmişken, ekolojik vatandaşlık zorunlu bir sorumluluktur.
vatandaşlık artık nitelik olarak küresel veya evren-
Ekolojik vatandaşlık sadece kamusal bir mesele
sel olarak düşünülmektedir. Vatandaşlık ve haklar
değildir. Tıpkı feminizm gibi ekolojik vatandaşlık
hakkındaki fikirler modern ulus-devlet kavramına
teorisi de özel alanı siyasal alanın içinde tarif etmek-
dayanılmış olsa da bunun böyle olması içsel bir
tedir. Bu özel eylemlerin kamusal sonuçlar doğura-
gereklilik değildir: kamusal alan devletten ‘daha
bileceğinin kabul edilmesi, özellikle birçok “özel”
küçük’ veya ‘daha büyük’ olabilir, hatta farklı ola-
çevresel davranış türü için geçerlidir. Devlet-birey
bilir”. Ekolojik vatandaşlığın sadece birey ve devlet
ilişkisi, ya itaat ve cesaret göstererek toplumu koru-
arasındaki ilişkiler açısından tanımlanmadığını,
mak gibi sivil erdemlere dayalı olarak (cumhuriyetçi
daha çok vatandaşların birbirleri arasındaki özel
vatandaşlık) veya vatandaşlık haklarına (liberal va-
alan ilişkilerini de kapsayacak şekilde genişletildi-
tandaşlık) dayalı bir şekilde inşa edilirken ekolojik
ğini hatırlayacak olursak, ekolojik vatandaşlık her-
vatandaşlık yabancılar arasında kişiler arası ilişki
hangi bir siyasi alanla sınırlı değildir ve vatandaşlı-
(tüm vatandaşlık gibi) çerçevesinde sorumluluk,
ğın, vatandaşların yükümlülük içinde olduğu veya
şefkat ve sosyal adalet üzerine kurulmuştur. Ekolo-
hak talep edebileceği bir siyasi otoriteyle özdeşleş-
jik vatandaşlığın en önemli prensibi ise şudur: Ha-
mesine gerek olmadığını gösterir (Matti, 2006).
yatımı yaşarken başkalarını da etkilerim ve benim
Bunun yerine, ekolojik vatandaşlık alanı, ey- diğerlerine yükümlülüklerim (ben bunları biliyor
lemlerimizin başkaları için sahip olduğu olumsuz olsam da olmasam da) vardır (Jagers, 2009:20).

Resim 7.3 Modern Kentler.

164
Çevre Sosyolojisi
Cumhuriyetçi vatandaşlık anlayışına inanan
teorisyenler, çevrenin kolektif iyinin bir parçası ol-
duğunu ve ekolojik vatandaşların görev ve yüküm-
lülüklerini daha fazla önemsediklerini belirtebiliriz.
Ancak sadece sorumluluklara yaptığı aşırı vurgular
nedeniyle, şu anda bu tür fikirler günümüzün libe-
ral dünyasını karakterize eden ideallerle bağdaşmaz
görünmektedir. Liberal teorisyenler ise bunun ye-
rine umutlarını insan haklarının genişletilmesinin
de sağlıklı bir çevre hakkını kapsaması gerektiğini
iddia ederek hak kavramına ağırlık vermektedir.
Ancak bu liberal tutum bile, örneğin çevre değer-
lerinin ve ekosistemlerin savunmasızlığını uygun
şekilde göz önünde bulundurmamakla ve vatandaş
haklarının tarihsel olarak ulus devletle bağlantılı ve
sınırlandırılmış olduğundan dolayı sınır aşan ve kü-
resel çevre sorunlarını çözemediği için eleştiriliyor.
‘Ekolojik vatandaşlık’ hem cumhuriyetçi hem
de liberal vatandaşlık ideallerini aşacak şekilde iki-
sinin bazı ilkelerini bir araya getirir. Ancak, vatan-
daşlığın yükümlülüklerine küresel ve zamansal bir
boyut katmaktadır. Bu yaklaşım, küresel ve uzun
vadeli perspektiften iklim değişikliği gibi çevre so-
runlarını dikkate alarak kozmopolitan bir yaklaşım
olarak öne çıkmaktadır.
Öte yandan, klasik vatandaşlığın fiziksel bir
yere bağlı olduğu fikri büyük ölçüde ulus devletle
ilişkilendirilmiştir. Sadece ulusal sınırlar içerisinde-
ki değerler üzerinden oluşturulan bağlılığa yönelik
olarak geliştirilen siyasi haklar, liberalizmin dar bi-
reyci aydınlanmacı projesine dayanmaktadır. Hat-
ta bu mekânsal bağlılık, farklı ve yerli toplulukları
da klasik vatandaşlığın geleneksel aidiyet dairesine
dahil etmekte oldukça cimri bir tutuma sahiptir.
Oysa, ekolojik vatandaşlık, yeni bir mekân ve so-
rumluluk etiği geliştirme peşine düşmüştür. Ekolo-
jik vatandaşlık, vatandaşlığın mekânsal dayatmala-
rının sınırlarına işaret etmektedir.
Vatandaşlığı modern-ulus devlet ile birlikte ele
alan geleneksel vatandaşlık anlayışında, vatandaşlık
bir siyasal topluluğun üyesi olmaktan dolayı kaza-
nılan bir statüdür. Ancak, özellikle cumhuriyetçi
bakış açısı için vatandaşlık sadece bir statü değil,
aynı zamanda, daha da önemlisi, bir uygulamadır.
Ancak Dobson bir adım daha ileri giderek vatan-
daşlığı hiçbir şekilde statü olarak kabul etmez ve
hatta vatandaşlığın herhangi bir siyasal topluluğa
üyelik gerektirmeyen bir biçimini formüle etmeye
çalışır. Buradaki temel sorun, Dobson’ın inandığı
gibi, söz konusu vatandaşların ait olduğu bir si-
yasal topluluğa gerekli bir atıfta bulunulmaksızın
vatandaşlığın anlaşılır bir şekilde var olup olama-
yacağıdır. Dobson, vatandaşlığın özünde ulus-
devlete bağlı olduğunu reddederek, küreselleşme
sürecinde ulus-devletin siyasi egemenliğin merkezi
üstünlüğünün çeşitli şekillerde baltalandığını belir-
tiyor. Vatandaşlığın tarihselliğini ve özelliklerini de
vurgulayarak, modern ulus-devletlerin varlığından
önce vatandaşlığın var olduğunu, giderek daha çö-
zülmüş biçimde olsa bile vatandaşlığın gelecekte
de olacağını ileri sürmektedir. Dobson’a göre, bir
devletin temel özelliklerine sahip bir siyasal top-
luluğun varlığı vatandaşlık için gerekli değildir.
Dobson vatandaşlığın kullanılması için koşulları
sağlayan hem devletin hem de onun benzerlerinin
gerekli olduğu fikrini reddeder. Bunun için, ulus-
devletin sahip olduğunda daha az özelliklere sahip
bir siyasi topluluğun varlığı yeterlidir. Söz konusu
siyasi topluluk için Dobson, küresel sivil toplumda
oluşturulacak bir siyasi topluluk öneriyor. Küresel
sivil toplum, bu bağlamda, uluslararası sivil toplum
örgütleri (STK’lar), üyeleri ve sempatizanlarının
somut kampanya bağlantıları ve bazı ortak hedef-
leri olduğu için mevcut bir siyasi topluluk olarak
kabul edilmeye adaydır. Tabii ki siyasal iktidar üze-
rinde bir etkiye sahip değiller; bir miktar etkileri
olsa bile en azından egemen güç ya da otoriteyi
ima eden herhangi bir anlamda bir siyasi bir top-
luluk teşkil ettikleri düşünülemez. Dobson, ulus
devletlerin mutlak egemen güce sahip olmalarının
sakıncalarına değinerek, siyasi organların çokluğu
üzerinden egemenliğin hem yukarı hem de aşağı
doğru dağıtılması gerektiğini ileri sürmektedir.
Uluslararası siyasetin daha geniş bağlamında, sivil
toplum öznelerinin ve derneklerinin nispeten kü-
çük partizanca farklılıklarının küreselleşmeye kar-
şı eleştirel birliği konusunda güç sahibi oldukları
takdirde tolere edilebileceğini ifade eder. Dobson,
küreselleşme karşıtı aktivistleri küresel vatandaş-
lık faaliyetleri açısından buzdağının görünen yüzü
olarak değerlendiriyor; ancak bu tür bireylerin ve
grupların birbirinden farklı ve bazen de karşılıklı
çelişkili amaçlarının dışında, faaliyetlerinin neden
vatandaşlık olarak tasarlanması gerektiği sorusu
hala devam etmektedir (Hayward, 2006: 436).
Ekolojik vatandaşlık kuramcıları arasında, eko-
lojik vatandaşlığın, vatandaşlığın resmi tanımları
ile ilişkisi konusunda bir fikir birliği yoktur. Bu ne-
denle ekolojik vatandaşlık hala “oluşum aşamasın-
da” olduğu kabul edilmelidir. Ekolojik vatandaşlı-
165
 Ekolojik Vatandaşlık

ğın kavramsal gelişimin iki aşamasından söz edilebilir: Birincisi, bu kavramın liberal geleneğin eleştirel
bir yeniden inşası üzerinden yeşil demokratik bir model tanımına başka bir katkıyı oluşturduğu aşama.
İkincisi, çevre sorunlarının uluslar ötesiliğinin hem yükümlülükler hem de kolektif sorumluluk için teorik
bir çerçeve gerektirdiği “küresel çağ” aşaması. Böylece ekolojik vatandaşlık kavramı sadece demokrasiyle
değil, siyasi küreselleşmeyle de ilişkilendirilebilir. Öte yandan, ekolojik vatandaşlık, hem yeşil demokratik
model içinde hem de Dobson’ın (2003)deyimiyle yurttaşlık kavramsal mimarisi açısından kendi alanını
tanımlamayı amaçlayan bir kavramdır (Saiz, 2005:170).

Ekolojik Vatandaşlık ve Sürdürülebilir Tüketim Yaklaşımının Eleştirileri

Ekolojik vatandaşlık tartışmalarında sürdürülebilir tüketim yaklaşımının sınırlarına işaret edilmiş
ve eleştirilmiştir. Bazı akademisyenler ekolojik vatandaşlık terimini ekolojik sorunların farkında olan
bireylerin sorumluluklarını ifade etmek için ancak Seyfang (2006) gibi başka akademisyenler ise bu te-
rimi vatandaşları neredeyse bilinçli tüketici olarak tanımlamak için kullanmışlardır. Ekolojik vatandaş-
lık kavramını derinleştiren Dobson ise, vatandaşların davranışlarının ekonomik tedbirler veya reklam
kampanyaları yoluyla yönlendirildiği türden uygulamaları reddederek, çevre meselesinin sadece iktisadi
bir davranışa indirgenmesine itiraz etmiştir. Dobson ve Sáiz’in (2005) ekolojik vatandaşlığın ekono-
mik önlemlerin ve tüketim alışkanlıklarının değiştirilmesinin iktisadi aklının ötesinde daha derin bir
düzeyde tutum değişimi gerektirdiğini öne sürmüştür. Bu kişinin bireysel davranışını değiştirmek için
bilinçli bir seçim anlamına gelir ancak buradaki amaç çevresel eylemin altında yatan teşvik edici temeli
değiştirmektir. Dobson bu bağlamda ekolojik ayak izi kavramına atıfta bulunur ve bu da vatandaşların
kararlarını almada yardımcı olabilir.
Bu açılardan bakıldığında, sürdürülebilir tüketim yaklaşımı giderek daha fazla sorgulanır hâle gel-
miştir. Birçok düşünüre göre, sürdürülebilir tüketime odaklanan iktisat temelli araçsalcı anlayış, mevcut
çevre sorunlarının karmaşıklığını ve toplumdaki yapısal dayanaklarını ve yaşam biçimlerine olan etkisini
görmekten uzaktır. Ayrıca sürdürülebilir tüketim anlayışı, çevresel eylemlerin özelleştirilmesine ya da bi-
reyselleştirilmesine öncülük etmekle de eleştirilmektedir. Sürdürülebilir tüketim anlayışı, insanların çev-
resel sorunlara katılımını sadece satın alma güçlerine bağlı hale getirmekte ve bireylere değişimin potan-
siyel öznesi olarak değil, nesne olarak yaklaşmaktadır. Bu yaklaşım genellikle insanları bilinçli vatandaş
olarak kabul etmeyen bir tür davranışçılıktan beslenmektedir. En iyi ihtimalle, insanları bilinçli tüke-
ticiler olarak tüketici veya malların alıcısı
olarak ele almak ve inşa etmekle kalmıyor,
aynı zamanda yeni bir kontrol ve disiplin
biçimini de öngörmektedir. Bireyselci,
ekonomik, ahlaki ve hatta psikolojik bir
söylem, çevresel eylem üzerindeki politik
olan şeyleri gizler. Gerçekten de sürdü-
rülebilir tüketime odaklanmak sadece şu
anda baskın olan neo-liberal paradigma-
nın bir ürünü değil, aynı zamanda çevre
sorunlarını tamamen pazar ve/veya ahlaki
terimlerle betimleyerek bu paradigmayı
güçlendirmektedir. Bu yaklaşımın önemli
bir boyutu, insanları vatandaş olarak dav-
Resim 7.4 İş, Tarım ve Çevre Koruma. ranmaya çağırmak yerine tüketicilere in-
dirgemektir (Kenis, 2016: 951).
Bu nihai olarak neo-liberal bakış açısının zaferinin bir işaretidir zira buna göre vatandaş-tüketicilerin ik-
lim değişikliği ile mücadelesinin en iyi yolunun yaşam tarzı değişikliği olduğu fikrini empoze etmektedir. İk-
lim değişikliğiyle ilgili siyaset dışı yaklaşımların ortak özelliği, değişimi var olan tüketim parametreleri içinde
gerçekleştirmeye çalışmalarıdır. Bu fikir en güçlü hâliyle, sadece teknolojik değişikliklerin yeterli olacağını ve

166
Çevre Sosyolojisi

daha fazla sosyal değişime ihtiyaç duyulmadığı fik-
rini savunur. Toplumun bireylerin basit toplamına
indirgenmesi, bireylerin sadece tüketici olarak ta-
nımlanması ve çevresel dönüşümün değişen bireysel
satın alma eylemlerine indirgenmesi, çevre alanında
mevcut olan siyaset dışı yaklaşımlarda çok belirgin-
dir. Çevre duyarlılığına yönelik eylemler yaparken
ne tür bir sosyo-çevresel gelecek için çaba gösterdi-
ğimiz, oraya nasıl ulaşabileceğimiz ve bu çabada ola-
sı eylemlerimizin ne olduğu sürdürülebilir tüketim
anlayışında cevaplanmaz (Kenis, 2016: 952).
Ekolojik vatandaşlık, sürdürülebilir tüketim
anlayışından radikal olarak farklı bir pozisyondur.
Her ne kadar sürdürülebilir tüketim fikri bireylerin
ekolojik ayak izlerini azaltma arzusunun önemli bir
aracı olarak ve dolayısıyla bir tür ekolojik vatan-
daşlık pratiği olarak yorumlanabilse de sürdürüle-
bilir tüketiciler, hem bu eylemlerini motive eden
değerler ve motivasyon hem de eylemlerinin içeriği
açısından bakıldığında zorunlu olarak ekolojik va-
tandaşlar değillerdir. Çünkü çevre yanlısı faaliyet-
ler, ekonomik bir motivasyondan ziyade içsel bir
ahlaki motivasyonla yönlendirildiğinde ekolojik
vatandaşlık eylemi sayılabilir. Sonuç olarak, ekolo-
jik vatandaşlık sadece çevreyle ilgili duyarlı bir şey-
ler yapma meselesi değildir, bütün bu demokratik
girişimleri yaparken ekolojik olmayı hedefleyen bir
pratiktir (Jagers, Martinsson ve Matti, 2009).
Son olarak, Dobson (2003: 89) ekolojik vatan-
daşlık ve çevreci vatandaşlık kavramları arasında
bir ayrım yapmasına rağmen, bu kavramlar birçok
vatandaşlık teorisyeni tarafından birbirinin yerine
kullanılmaktadır. Dobson bu iki kavram arasında
ayrım yapmak gerektiğini düşünür. Dobson’a göre,
sürdürülebilir vatandaşlık ifadesi liberal bir uyar-
lama iken ekolojik vatandaşlık kendisinin kozmo-
politan-sonrası dediği formülasyonuna işaret et-
mektedir. “Sürdürülebilir” ve “yeşil” vatandaşlık da
yaygın olarak kullanılan diğer sıfatlardır. Bu kav-
ram bolluğu, ekolojik vatandaşlık çalışmalarının
ne kadar farklı (heterodoks) yaklaşımlar ve bakış
açıları benimsediğine işaret etmektedir.

Öğrenme Çıktısı
3 Ekolojik vatandaşlığın klasik vatandaşlıktan farklı özelliklerini açıklayabilme
4 Ekolojik vatandaşlık teorisinin “sürdürülebilir tüketim” anlayışına yönelik eleştirilerini
aktarabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Yeni vatandaşlık tiplerinin

Richard Falk’un küresel
vatandaşlık teorisi nasıl ta-
nımlanır?
Derin ekoloji ve sığ ekoloji
kavramları arasındaki fark-
lılıklar nelerdir?
kısa bir analizi için Şerif
Esendemir’in Türkiye’de ve
Dünyada Vatandaşlık: Eski
Sorular Yeni Arayışlar (2008, Yeni vatandaşlık tiplerin-
Ankara: Birleşik Yayınları) den Will Kymlicka’nın
kitabını inceleyebilirsiniz. çok-kültürlü vatandaşlık
olgusunu arkadaşlarınızla
Toplumsal ekoloji mesele- tartışınız.
sinin ne olup olmadığının
analizi için aşağıdaki link- Dünyadaki ve Türkiye’deki
ten Şadi İdem’in Toplumsal farklı ekolojik hareketlerin
Ekoloji dergisindeki “Top- siyaset yapma anlayışlarını
lumsal Ekoloji Nedir, Ne arkadaşlarınızla tartışınız.
Değildir?” adlı makaleyi
inceleyiniz: https://ekoloji.
org/toplumsal-ekoloji-dergi-
si-sayi-1

167

LİBERAL VATANDAŞLIĞIN
REVİZYONU OLARAK EKOLOJİK
VATANDAŞLIK
Andrew Dobson ve Valencia Saiz ekolojik va-
tandaşlığın tümüyle yeni ve özgün bir vatandaşlık
türü olduğunu iddia ederler. Öte yandan, Derek
Bell ve Simon Hailwood ise liberal vatandaşlığın
değerlerinin ekolojik vatandaşlığa uygun olacak bir
biçimde dönüştürülmesinin yeterli olacağına inan-
maktadır. Buna karşılık, John Barry ve Andrew
Light ise ekolojik cumhuriyetçilerin yaptığı gibi,
cumhuriyetçi vatandaşlığı ilerletmek için erdem
ve ortak iyi gibi cumhuriyetçi kavramlarla çevresel
sorunlar arasında güçlü bir bağ kurmaya çalışırlar
(Melo-Escrihuela, 2008: 115).
İlk olarak ekolojik vatandaşlığı klasik vatandaş-
lığın sınırlarını genişleterek ve liberal demokrasiyi
yeniden gözden geçirerek ekolojik vatandaşlık ve li-
beral vatandaşlığı entegre etmeye çalışan yaklaşıma
yakından bakalım. Derek Bell ve Simon Hailwood
gibi düşünürler, vatandaşların çevresel karar alma
süreçlerine katılımlarının hayati önem taşıdığını
ve liberal kurumların bu açıdan gözden geçirilmesi
gerektiğini öne sürmektedir. Ekoloji hareketlerinin
siyasal amaçlarına ulaşması için demokratikleş-
me süreci gerektiği ileri sürülmüştür. Bu yönüyle,
yeşiller, ekonomik reformlar, bilimsel-teknolojik
ilerlemeler ve yaşam tarzı değişikliklerinin yeterli
olmayacağını savunuyor.
Bu projenin merkezinde, liberalizm ve yeşil si-
yaseti bir araya getirme girişimi yatmaktadır ve bu
girişim genellikle liberalizmin içerden bir eleştirisi
yoluyla olmuştur. Liberalizmi ve yeşil siyaseti bir
araya getirmeye çalışan bu yaklaşıma göre, ekolo-
jik vatandaşlık, mevzuat ve siyasi süreçlerde reform
yaparak kurumsallaştırılabilir. Bu tür reformların
amacı, mevcut sivil, siyasi ve sosyal haklara çev-
resel bir boyut kazandırmak amacıyla vatandaşlık
haklarının genişletilmesidir (Bell, 2005; Hailwood,
2005) ve daha katılımcı demokratik kurumların ta-
sarlanmasıdır. Liberal yurttaşlık ve demokrasi kav-
ramlarının yeniden tanımlanması, liberal devletin
sözde tarafsızlığı ile hem ekolojik vatandaşlık hem
de sürdürülebilirliğin desteklenmesi arasındaki
uyumluluğu göstermeyi amaçlayan daha geniş bir
projenin parçasıdır.
168
Ekolojik Vatandaşlık
Liberal Demokrasinin İmkanları
Liberalizmin yeşil teorisyenleri, liberal düşün-
cenin daha az mülk ve pazara yönelmesi gerekti-
ğine işaret ederler. Liberal demokrasilerin, devletin
tarafsızlığına olan bağlılıklarını bozmadan doğaya
saygı gösterebildiklerini iddia ederler (Hailwood,
2005). Derek Bell (2005) liberal yaklaşımın temel
sorununun, doğayı sadece mülkiyet olarak kavra-
ması olduğuna dikkat çekiyor. Ona göre bu bakış
açısının alternatifi ise, liberal vatandaşların doğayı
temel ihtiyaçların bir sağlayıcısı ve üzerinde anlaş-
maya varılması gereken bir konu olarak görmele-
ridir (Bell, 2005:185). Temel ihtiyaçların sağla-
yıcısı olarak düşünülen çevre anlayışından iki tür
hak çıkarılmasının mümkün olduğunu iddia eder.
Bunlardan birincisi, temiz su hakkı gibi önemli
çevresel haklardır. İkincisi, mevcut maddi hakları
savunmak ve yeni haklar oluşturmaya yönelik ola-
rak kampanya yapmak için sahip olunması gereken
çevresel haklardır. Bell’e göre, her iki hak türü de
anayasalarda düzenlenebilir ve dokunulmaz haklar
hâline getirilebilir.
Bell, liberal ekolojik vatandaşlık fikrini ge-
liştirirken, liberal çevre vatandaşının genel
hak ve görevleri belirlemiştir.
Derek Bell (2005:192) “Liberal Çevre Vatan-
daşlığı” adlı makalesinde ekolojik vatandaşlık fikri-
ni anlamanın ilginç ve akla yatkın bir yolunun onu
liberal siyasi teoride, özellikle de çağdaş kozmopo-
lit siyasi liberalizmde bulmak olduğunu ileri sür-
müştür. Ona göre, eğer liberal vatandaşlar ‘ekolojik
vatandaşlar’ olarak tasavvur edilecekse, sadece libe-
ral bir çevre vatandaşlığı anlayışı geliştirmek değil,
aynı zamanda liberal teorideki iç sorunlarla da başa
çıkmak mümkündür. Özellikle liberal vatandaşlı-
ğın bu kapsamdaki en önemli görevinin, diğer eko-
lojik vatandaşlık teorilerinin kavramlarıyla eleştirel
bir diyalog yoluyla liberal vatandaşların çevre hak
ve görevlerinin daha somut ve pratik bir biçimini
ortaya çıkarmak olduğunu öne sürmüştür.
Çevre haklarına yönelik liberal yaklaşımlar
genellikle temiz hava ve su gibi belirli çevre mal-
larının haklarına odaklanmıştır. Bu argümanlar,
çevrenin temel ihtiyaçların sağlayıcı olduğunun
kabul edilmesine bağlıdır. Liberal çevre vatandaş-
Çevre Sosyolojisi
lığının bu açıklamasında maddi çevresel hakları-
mız, temel insan ihtiyaçları çerçevesinden çıkar-
sanmıştır. Ancak, bu çevresel hakların ayrıntıları
büyük olasılıkla ciddi bir anlaşmazlık konusu ola-
caktır. Örneğin, hava temizleme hakkı yeterince
açık veya özel gibi görünmese de daha ayrıntılı bir
özelliklerde (havanın kimyasal içeriği veya nefes
almanın insan sağlığı üzerindeki etkileri açısın-
dan) makul bir anlaşmazlık konusu olabilir. Bu
açıdan, vatandaşların maddi çevre haklarının ay-
rıntılı özellikleri konusunda anlaşmazlık yaşansa
bile, temel ihtiyaçların karşılanması olarak çevre-
nin önemi konusunda anlaşma olabilir. Bu anlaş-
ma, vatandaşların temel ihtiyaçlarını karşılamak
için gerekli çevresel hakların yasal haklarını da
garanti altına almaktadır (Bell, 2005).
Liberalizmin ve Yeşil Siyasetin
Eklemlenmesi
Doğrudan elde edilen bu çevresel haklara ek
olarak, çevrenin temel ihtiyaçların sağlayıcısı ola-
rak anlaşılması da çevre haklarının korunmasının
yasal kaynağı olabilir. Liberal demokrasinin bir
özelliği, vatandaşların somut bir hakka sahip ol-
maları halinde, aynı zamanda ilgili bir usul hakkı-
na, yani bu somut hakkı savunma hakkına da sa-
hip olmalarıdır. Bu iki şekilde olabilir. İlk olarak,
zaten var olan bir yasal hakkı savunma hakkı var-
dır. Örneğin, sosyal yardımlar için yasal bir hak
varsa, bu faydaları talep etme hakkı, alınmadığı
takdirde şikâyet etme hakkı ve hatta bunları gü-
vence altına almak için yasal işlem başlatma hakkı
vardır. Benzer şekilde, belirli hava kalitesi stan-
dartlarını karşılayan havayı solumak için yasal bir
hak varsa, bölgedeki hava bu standartları karşıla-
mazsa ve gerektiğinde iyileştirmeleri (ve belki de
tazminatı) güvence altına almak için yasal işlem
başlatma ve şikâyette bulunma hakkına da sahip
olmalıdır. Maddi çevre haklarının haklı olması
şartı, vatandaşların çevresel kalite hakkında bilgi
edinme hakkına sahip olması gerektiği anlamına
gelir. İkinci olarak, yasal hak yoksa, bunun için
kampanya yapma hakkı olmalıdır. Başka bir de-
yişle, vatandaşların çevresel haklarını tanımlayan
çevre yasalarının yapımına (erişilebilir bir siyasi
süreç yoluyla) katılma hakkı olmalıdır. Liberal
ekolojik yurttaşlar da çevrenin bir anlaşmazlık
konusu olarak anlaşılmasından kaynaklanan iki
tür hakka sahiptir. İlk olarak, çevre hakkında po-
litika oluşturma ve karar verme çalışmalarına ka-
tılma hakları vardır. Liberal bir toplumun, temel
insan ihtiyaçlarını karşılaması gereği tam olarak
belirlenmemiş çevresel kararlar alması durumun-
da, liberal çevre yurttaşlarının (demokratik) ka-
rar alma sürecine katılma hakkına sahip olması
gerekir. Liberal çevreci vatandaşlar, demokratik
süreç yoluyla kendi ‘iyi çevre’ anlayışını destek-
lemeye çalışma hakkına sahiptir. Bu noktada Bell
(2005:186-187) ilginç fikir ortaya koyar; liberal
çevre vatandaşlarının manzarayı veya ‘yeşil’ alan-
ları korumak istemeyebileceğini söylüyor. İnsan-
lar beton ve asfalt gibi alanları koruma istiyor
olabileceğini ya da sadece kendi uygun gördükleri
gibi çevreyi kullanmak için özgür olması gerek-
tiğine inanabileceklerini öne sürer (vatandaşların
temel ihtiyaçlarını karşılamak için doğanın genel
kapasitesine tehlike oluşturmadığı sürece). Bu
anlamda, liberal çevre vatandaşlığı mutlak olarak
‘yeşil’ olmak zorunda değildir.
İkinci olarak, liberal çevreci vatandaşlar, günlük
yaşamlarında çevreyi nasıl etkileyecekleri konusun-
da seçimler yapmalarını sağlayan “kişisel haklara”
sahip olacaklar. Devletin eylem öngördüğü bu
alanlarda bireysel vatandaşlar, eylemlerinin çevre-
sel etkilerini hesaba katma hakkına ve özgürlüğüne
sahiptir. Onlar ahlaki olarak gezegeni kirletmenin
yanlış olduğuna inanırlarsa kendi atıkları için geri
dönüşümü kullanmayı ya da bir araba sahibi olma-
mayı seçebilir. Dahası, kendi toplumlarında veya
dünyanın başka bir yerinde gönüllü koruma çalış-
maları yapmayı seçebilirler. Dünya Dostları gibi
çevresel bir sivil toplum örgütüne katılmayı seçe-
bilir ve kampanya çalışmalarına ekonomik katkıda
bulunmayı seçebilirler. Ancak bunların hiçbirini
yapmamayı seçebilirler (Bell, 2005:187-188).
Bell, liberal çevre vatandaşlığı meselesin-
de en önemli hususun bireylerin çevreyle
ilgili katılım haklarının olması, çevre du-
yarlılıklarını göstererek kendi “iyi çevre”
ideallerini savunma haklarının olması ve
çevreyle ilgili etkinlikleri seçme veya seç-
meme özgürlüklerinin olması olduğunun
altını çizmektedir.
169

Liberal anlayışa göre, genellikle tüm hakların
görevler ile birlikte var olduğu ve bütün önemli
görevlerin haklara göre düzenlendiği düşünülmek-
tedir. Ancak, pozitif haklar söz konusu olduğunda
işler karmaşıklaşabilmektedir. Örneğin, belirli bir
hava kalitesi standartlarında yaşama hakkınız var-
sa, bu standartların karşılandığından emin olmak
için birinin aracılık görevi olmalıdır. Bu durum-
da, bu hava kalitesi standartlarının karşılandı-
ğından emin olmanın herkesin görevi olduğunu
söylemek durumun anlaşılmasına yardımcı olmaz
ve yanıltıcıdır. Bunun yerine, göreve daha yakın-
dan bakmak ve farklı görevlerin bireyler/aracılar
arasında nasıl paylaştırılabileceğini göz önünde
bulundurmak gerekir. Liberaller için devlet, ver-
gi sahiplerini belirlemede, vatandaşlar arasında
görevleri tasnif etmede ve arabuluculuk yapmada
kilit rol oynar. Liberal modelde, bazı durumlarda
devlet birincil sorumlululuk rolünü üstlenir. Ör-
neğin, hava kalitesini izlemek ve potansiyel kirle-
ticileri düzenlemek için insanları istihdam eden
devlettir. Benzer şekilde, hava kalitesini artırmaya
yönelik planlar uygulamak için insanları istihdam
eden de devlettir. Ancak devlet, bazı görevlerini
devlet dışı aktörlere de devredebilmektedir. Örne-
ğin, devlet ticari işletmelerin emisyonlarını izle-
melerini ve rapor etmelerini gerektiren veya belir-
li kirletici teknolojileri kullanmalarını yasaklayan
bir yasa çıkarabilir. Benzer şekilde, çevreyi kirlete-
nin kirliliği temizleme masraflarının bir kısmını
veya tamamını ödemesini zorunlu hâle getirebilir
(Bell, 2005:188).
Liberal çevreci vatandaşının (tüm liberal va-
tandaşlar gibi) en belirgin görevi, var olan ku-
rallara ve kurumlara uymaktır. Yasalara itaat
etme görevi, çevre yasalarına uymak için de bir
sorumluluk içerir. Örneğin, araç emisyonlarına
sınırlama getiren adil bir yasa varsa liberal çev-
reci vatandaşın bu yasaya uymak gibi bir görevi
vardır. Benzer şekilde, petrole eko-vergi uygula-
yan adil bir yasa varsa liberal çevre vatandaşının
da bu vergiyi ödeme yükümlülüğü vardır. Ancak
liberal çevreci vatandaşların çevre yasalarına itaat
etmeleri için temel sorumluluğu, yasanın adil bir
yasa olmasına bağlıdır. Peki bir çevre yasasının
adil bir yasa olduğu nasıl anlaşılır? Bell’e göre,
170
Ekolojik Vatandaşlık
çevre hakları tartışmasına dayanarak, çevre yasa-
sının iki meşru ya da adil kaynağı tespit edilebilir.
Birincisi, demokratik olarak yapılan ve çevresel
haklarımızı koruyan yasalar sadece çevre yasaları
olacaktır. İkinci olarak, iyi çevre ideallerimizle il-
gili yasalar sadece seçmenler tarafından özgürleş-
tirici bir demokraside yapılmışsa yasalar olacak-
tır. Tabii ki bir çevre yasasının (veya çevreyle ilgili
yasanın) bu kriterleri karşılayıp karşılamadığı ko-
nusunda anlaşmazlıklar olabilir ancak bu durum
çevre yasalarına uyma zorunluluğunu sarsmaz
(Bell, 2005: 190).
Liberal çevre vatandaşlığı genellikle ekolojik
vatandaşlıkta yer alan iki önemli eylem katego-
risini dışarıda bırakır. İlk olarak, liberal çevreci
vatandaşlık, yeşil alanları veya doğal manzaraları
korumak için vatandaşlara bir sorumluluk yük-
lemez. Aynı zamanda, vatandaşların çevrenin
korunması için kampanya yapma, koruma çalış-
malarına katılma veya koruma çalışmalarını eko-
nomik olarak destekleme zorunlulukları da yok-
tur. Daha önce de görüldüğü gibi, liberal çevre
vatandaşlığının illa da “çevreci” olması gerekmez.
Yeşillerin özellikle iyi çevre anlayışı ile liberaliz-
min çevreyi temel ihtiyaçların sağlayıcısı olarak
düşünen anlayışı arasında bir uzlaşmazlık vardır.
Örneğin, liberal çevreci anlayışa göre, liberal çev-
reci vatandaşların arabalarından vazgeçmelerini
gerektiren bir yasa olmadığı sürece arabalarından
vazgeçmek gibi bir görevi yoktur. Arabalarından
vazgeçerek yerel hava kirliliğini veya küresel iklim
değişikliğini önlemeye olumlu katkıda bulunacak-
larına ve böylelikle birinin maddi çevre haklarının
güvence altına alınmasına yardımcı olacaklarına
inanabilirler. Ama bu doğru olsa bile, arabaların-
dan vazgeçmek gibi bir görevleri olamaz. Liberal
vatandaşlığın özel çevre sorumluluklarına yönelik
bu açık itirazı, liberal vatandaşlıkla ekolojik va-
tandaşlık arasındaki en temel uyuşmazlığı göster-
mektedir (Bell, 2005:190).
Öte yandan, liberal bir devletin desteklemesi
ve teşvik etmesi gereken ancak yasalaştırma ge-
rektirmeyen bazı özel çevre dostu eylemler ola-
bilir. Örneğin, zorunlu geri dönüşümde oldu-
ğu gibi, bir yasanın uygulanması, vatandaşların
mahremiyetine ciddi bir şekilde zarar verecekse
Çevre Sosyolojisi
yasa yapımı desteklenmeyebilir. Liberal bir dev-
letin evde geri dönüşümü teşvik etmek için yap-
ması gereken pek çok şey olabilir; yerel makam-
ların atıkların toplanmasını ücretlendirmesinden
(örneğin, toplam hacim olarak) geri dönüşümü
teşvik eden eğitim programlarının uygulanma-
sına kadar. Ancak Bell’e (2005) göre, liberal bir
devletin yapmaması gereken bazı şeyler vardır;
örneğin kimseye insanların geri dönüştürülebilir
materyallerinin tümünü ayırıp ayırmadıklarını
kontrol etme hakkı verilmemelidir. Bu mahremi-
yetin ihlali olabilecek türden “özel alan” liberaller
için güçlü bir endişe kaynağı olabilir. Başka bir
deyişle, yasa yapımının sınırları olabilir. Liberal
bir devlet başarıyla geri dönüşüm teşvik yasalar
yapabilir ama her bireyin geri dönüşüm gerek-
tiren faaliyetlerini izlemek için bir yasa yapmak
liberal haklar ilkesine aykırıdır. Ancak, vatandaş-
ların görevleri gerçek bir demokratik müzakere-
nin ve meşru bir karar verme prosedürünün so-
nucunda belirlenirse (bir yasanın olması gerektiği
gibi) liberal çevreci vatandaşlar için görevlerini
yapma motivasyonuna sahip olması beklenebi-
lir. Zorlayıcı olmayan siyasal sorumluluklar fik-
ri, haksız eylemler için ceza tehdidi olmasa bile,
vatandaşların adil davranma kapasitesi olduğunu
kabul eder. Gerçekten de yasa yapmak yerine
sorumluluk tarif etmek vatandaşları kendi dav-
ranışlarının sorumluluğunu kabul etmeye daha
istekli hâle getirebilir.
Sonuç olarak, Bell liberal çevreci vatandaşların
çevre politikasının yapımında yer alma, çevreyi ko-
ruma, yeşil olma ve çevre örgütlerine katılma gibi
kişisel haklara sahip olması gerektiğini ileri sür-
mektedir. Ama ona göre çevreci vatandaşlar da yeşil
(çevreci) olmamak hakkına sahiptir, çünkü çevreci
bir vatandaş olmak bireylerin çevreyi korumaya
yönelik faaliyetlere katılmasını gerektirmez. Hak-
lara verdiği öneme rağmen, Bell’in “liberal çevreci
vatandaşlarının” haklarıyla uyumlu olması gereken
sorumlulukları vardır. Bu vatandaşların başlıca so-
rumlulukları, doğrudan seçmenler tarafından veya
dolaylı olarak parlamento aracılığıyla demokratik
olarak yapılan yasalara uymaktır. Bell, çevreci va-
tandaşlar dünya gezegeninin vatandaşları olarak
tasarlandığı sürece, ilk sorumluluklarının çevresel
küresel adaleti desteklemek olması gerektiğini sa-
vunmaktadır. Ancak ona göre bu çok zor ve aşırı
talepkâr bir sorumluluktur zira vatandaşlar hayat-
larının her saatini adaletsizliği ortadan kaldırmak-
sızın bu adaletsizlikle mücadeleyle geçirebilecekler.
Bell’e göre, vatandaşlar, yasa onlara öyle söyleme-
diği süre adaleti sağlamak zorunda değildir (Melo-
Escrihuela, 2008:116).
Ekolojik vatandaşlığı liberal çevre vatandaşlığı
üzerinden geliştirmeyi teklif eden Derek Bell’in
liberal teorisi çok fazla sayıda eleştiri almıştır.
Örneğin, sanayileşme ve kapitalizmin (liberaliz-
min) tüm ekolojik bozulmanın önemli bir parçası
olduğu kabul edildiğinden, liberal demokrasi de
sorunun bir parçası olmakla suçlanmıştır. Siyasi
açıdan vatandaşları çevreye daha az zarar veren
bir hayat yaşamaya zorlama konusunda liberal
demokrasi ve onun klasik vatandaşlık anlayışının
oldukça zayıf kaldığı öne sürülmektedir. Dryzek
(1992) çevre sorunlarının kökeninde liberal de-
mokrasinin mevcut güçlü, dar görüşlü ve kâr
odaklı üretim rejiminin olduğunu ve liberal de-
mokrasinin ekolojik zararlarının telafisinin ancak
liberal demokratik vatandaşlığın dışında başka
vatandaşlık biçimlerinde aranması gerektiğini ile-
ri sürmüştür. Böylece liberal demokrasinin yerini
daha fazla demokrasiye bırakacağını iddia etmiştir
(Jagers, 2009:19).
Ekolojik vatandaşlık konusunda iki ana eğilim-
den söz edilebilir: Katılımcı haklar yaklaşımı ve
bireysel sorumluluk yaklaşımı. Her iki yaklaşımda
da sınırlamalar vurgulanır, asıl sorun her iki yakla-
şımda vatandaşlığın bireysel yönüne ağırlık verir ve
teşvik eder. Siyasal bir aktör olarak vatandaşlığın
dönüşümünde devlet-dışı sivil toplum aktörleri-
nin rolleri oldukça önemlidir. Ekolojik vatandaşlık
devlet-dışı aktörler olan sivil toplum tarafından in-
şası ekolojik vatandaşlık çalışan teorisyenlerin pek
ilgisini çekmemiştir. Melo-Escrihuela’ya (2008)
göre, bu sivil toplum perspektifi, katılım hakları
ve sorumluluk temelli modellerin her ikisinin de
bireyselliğinin üstesinden gelinmesine yardımcı
olabilecek ve ekolojik vatandaşlığın kolektif bir şe-
kilde anlaşılmasına yol açacaktır.
171
 Ekolojik Vatandaşlık

Öğrenme Çıktısı
5 Liberal vatandaşlık yaklaşımının çevreci vatandaşlık perspektifini ayrıntılı olarak
açıklayabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Liberal vatandaşlığın kla-

Andrew Linklater’ın koz-
mopolitan vatandaşlık anla-
yışın nedir?
Liberalizmin insan hakları
sik biçimini detaylı ola-
söylemiyle ekolojik yaklaşı-
rak incelemek için Ayşe
mın ulus-ötesi küresel bakış
Kadıoğlu’nun Vatandaşlığın
açısının uzlaştırılıp uzlaştı-
Dönüşümü: Üyelikten Hak-
rılamayacağını arkadaşları-
lara (2008, İstanbul: Metis)
nızla tartışınız.
adlı eserini inceleyiniz.

ANDREW DOBSON’UN EKOLOJİK bir şekilde ortaya attığı politik-kuramsal çerçeveye

VATANDAŞLIK TEORİSİ VE
ELEŞTİRİLERİ
Andrew Dobson 2003 yılında yazdığı Vatan-
daşlık ve Çevre adlı kitabında ekolojik vatandaş-
lığın yeni bir vatandaşlık biçimi olarak hangi özel-
liklere sahip olması gerektiğini bütün ayrıntılarıyla
ele almıştır. Dobson’un ekolojik vatandaşlık anla-
yışı liberal ve cumhuriyetçi modellerin tarihsel ve
maddi koşullara dayanan sözleşmeci sorumluluk
anlayışını reddeder. Dobson, eşitsiz ve asimetrik bir
şekilde küreselleşen dünyada siyasal sorumluluğun
mekânsal bir anlayışını temsil eden bir ulusaşırı va-
tandaşlığı savunur. Sorumluluğun klasik tanımını
değiştiren Dobson, vatandaşlığın siyasal alanını
da küreselleşen ulusların sakinlerinin tanımadık-
ları yabancılara karşı girişimci eylemler, uzlaşma,
ilişki vb. öncü eylemler gerçekleştirmesine kadar
genişletmiştir. Böylece, sürdürülebilirlik yaşamın
sorumluluğu kamusal ve özel alanlara kadar ge-
nişletilmiş olur ve ekolojik vatandaşlık özenlilik ve
şefkat değerleri üzerinden sürdürülebilirliğe odak-
lanmış olan sosyal ağlara bireylerin aktif katılımı
çağrısı yapar. Dobson’ın sözleşmeci olmayan (ana-
yasaya dayanmayan) sorumluluk anlayışı, sınırları
aşan ekolojik zararların maddi sonuçlarına dayalı-
dır. Dobson’ın çalışması küreselleşmenin yarattığı
ve sürdürdüğü-ve küresel iklim değişikliklerinin
keskinleştirdiği-geniş ve çok boyutlu eşitsizliklere
dikkat çekmesi ve bu endüstriyel liberal demok-
rasiler için de gerekli olan adalet talebi açısından
hayranlık uyandırıcıdır. Dobson’ın (2003) ayrıntılı
göre, ekolojik vatandaşın çevresel davranış norm-
ları oluşturmaya yatkınlığı, onun motivasyonel
değerlere verdiği önceliklerden kaynaklanmaktadır.
Dobson’nun Ekolojik Vatandaşlık
Anlayışının Temelleri
Dobson (2003:88-90) çevreci vatandaşlık ve
ekolojik vatandaşlık arasında ilginç bir ayrım yapar.
Dobson çevreci yurttaşlık teriminin vatandaşlık ve
sürdürülebilirlik arasında kurduğu bağlantıyla iliş-
kili olarak liberal bir bakış açısını yansıttığını ileri
sürer. Bu bağlamda, liberallerin ekolojik vatandaş-
lık yerine çevreci vatandaşlık kavramını kullanmayı
yeğlediklerini vurgular. Böylece, çevre vatandaşlığı
liberal vatandaşlığın bir uzantısı olarak tasavvur edi-
lir. Çevresel insan hakları ve katılım haklarını anaya-
sal bir çerçeveye indirgeyen bu yaklaşım için çevre
sadece vatandaşlık statüsüne eklenecek bir boyuttur.
Çevre vatandaşlığı ulus-devlet sınırlarına bağlıdır ve
sadece kamusal alanda uygulanmaktadır. Alternatif
olarak, ekolojik vatandaşlık ise vatandaşlığın erdem
temelli bir algılanışıdır. Ekolojik vatandaşlığın teme-
li, adaletsiz ilişkilere dayanır ve kişinin sosyo-çevre-
sel eylemlerinin etkisiyle tetiklenen sözleşme dışı ve
karşılıklı olmayan sorumlulukları olduğuna inanır.
Ekolojik vatandaşlık ulus-devletin toprak sınırları-
nın ötesine geçmektedir ve hem özel hem de kamu-
sal alanların ekolojik vatandaşlığın küresel ve çevre-
sel sorunlarının odağında yer almaktadır. Ekolojik
vatandaşlık küresel ve çevresel adaleti desteklemeyi
amaçlasa da çevre vatandaşlığı ekolojik krizin sos-

172
Çevre Sosyolojisi
yo-politik ve ekonomik yönlerini hesaba katmadan
sadece çevreye odaklanmaktadır (Hailwood, 2005).
Ekolojik vatandaşlık, sadece sürdürülebilir değil,
aynı zamanda adil bir alternatif toplum öngören ve
adaleti sağlamak için vatandaşlara siyasi sorumluluk
hedefleri göstererek alternatif bir toplum inşa etme-
yi amaçlaması açısından çevre vatandaşlığı anlayı-
şından çok farklıdır Liberalizmin çevre vatandaşlığı
anlayışı, esas olarak sürdürülebilir bir tüketim anla-
yışının egemen olduğu bir tür ehlileştirilmiş pazar
anlayışıdır (Melo-Escrihuela, 2008:121).
Ne liberal ne de cumhuriyetçi vatandaşlık
söylemleri ve politika yapma biçimlerini payla-
şan Dobson’ın (2003) Vatandaşlık ve Çevre adlı
eserinde önerdiği vatandaşlık anlayışı, sadece
vatandaşlığın liberal biçiminin revize edilmesi
fikrine meydan okumaz, aynı zamanda yeni bir
çerçeveyi gündeme getirir. Dobson (2003) tara-
fından önerildiği biçimiyle ekolojik vatandaşlık,
normatif bir yeşil siyasi teoridir. O, Ekolojik va-
tandaşlığın sürdürülebilir yaşam tarzları ve yaşam
standartları için motive edici bir güç olabileceği
fikrini geliştirir. Dobson’a göre, ekolojik vatan-
daşlık, liberal ve sivil cumhuriyetçi vatandaşlık
anlayışlarından 4 farklı özelliğiyle ayrılmaktadır:
İlk olarak, ekolojik yurttaşlık, cumhuriyetçi va-
tandaşlığın erdemler üzerine söylemini paylaşır
ancak sorumluluklara haklardan daha fazla vurgu
yapar. İkinci olarak, vatandaşa öngördüğü sorum-
luluklar karşılıklılık ilkesine dayanmaz. Üçüncü
olarak, ekolojik vatandaşlığın etki alanı sadece ka-
musal alanla sınırlı değildir, vatandaşlık pratikleri
aynı zamanda bireylerin özel alan faaliyetlerini de
kapsar. Dördüncüsü, ekolojik vatandaşlık ulus-
devlet sınırlarının ötesine uzanır ve bu nedenle
mekânsızdır (Dobson, 2003:82). Bu özelliklerden
en az üçü, klasik vatandaşlık kavramını alışılma-
dık şekillerde genişletmektedir. Ekolojik vatan-
daşlıkta bulunan hak ve sorumluluklar açısından
karşılıksızlılık ilkesi ne liberal ne de sivil cumhuri-
yetçi vatandaşlıkta söz konusu olabilir. Geleneksel
olarak, vatandaşlığın faaliyet ve etki alanı kamusal
alandır ancak ekolojik vatandaşlık bireylerin özel
alandaki yer alan faaliyetlerinin de kamusal alanı
etkilediğini iddia etmiştir. Liberal vatandaşlığın
ulus-devlet sınırları, ilgili vatandaşlık toprakların-
dan doğan hak ve sorumlulukları ifade eder. Sivil-
cumhuriyetçi vatandaşlık için ulus-devletin sınır-
ları bir vatandaşın ilgili topraklarda sahip olduğu
sorumlulukları da belirlemektedir.
Ekolojik vatandaşlık özellikle küreselleş-
me gibi dinamiklerin etkisiyle ve söz ko-
nusu tüm yer küreyi korumak olduğunda
vatandaşlığın mekânsızlık özelliğinin ön
plana çıktığını vurgulamaktadır.
Sonuç olarak, Dobson (2003:47) ekolojik va-
tandaşlığın bu nedenle bugün dünyada meydana
gelen ideolojik ve maddi değişikliklerle başa çıkmak
için gerekli olan yeni bir vatandaşlık tanımını sağ-
layan bir tür “kozmopolitizm sonrası” vatandaşlık
olduğunu ileri sürmektedir. Ekolojik vatandaşlığın
temel erdemi adalettir. Ekolojik vatandaşlığın en
önemli erdemi olarak adaleti ima ederek ve sorum-
luluk ve şefkat gibi başka erdemleri göz önünde bu-
lundurarak, ideal vatandaşlık biçimini daha önce
olduğu gibi “iyi vatandaşa” değil, “sorumlu vatan-
daşa” doğru genişletir. Ancak erdemlerin kökeni,
ilk etapta vatandaşlığın sorumluluğunu doğuran
ilişkilerdir ve vatandaşlık sorumluluğunu doğuran
erdemlerin kendileri değil, ilişkilerdir. Tabii, bu so-
rumluluğun kime borçlu olduğu sorusu da önem-
li bir soru olarak ortada durmaktadır. Daha önce
bireylerin sorumluluklarının ve eylemlerinin so-
nuçlarını sınırlandıran zamansal ve coğrafi sınırlar,
küreselleşmenin etkileriyle birlikte ortadan kalkmış
ve özel alanların küresel erişimini artırmıştır (Wolf,
Brown ve Conway, 2009:504).
Dobson, ekolojik vatandaşlığın özünde,
liberal vatandaşlık düşüncesinde olduğu
gibi haklardan daha ziyade sorumlulukla-
rın temel ilkeler olarak belirlenmesi gerek-
tiğini ileri sürmüştür.
Dobson ekolojik vatandaşlık hakkındaki fikirle-
rini Wackernagel ve Rees’in (1996) ekolojik ayak izi
kavramına dayandırmıştır. Ekolojik ayak izi açısın-
dan belirli bir insan nüfusunu sürdürmek için ge-
rekli olan verimli arazi miktarını tahmin etmek için
artık oldukça iyi bilinen bir araçtır. Ekolojik ayak
izi, kaynak tüketimi ve atıkların absorbe edilmesi
açısından belirli bir insan nüfusunu sürdürmek için
gerekli olan verimli arazi alanının miktarını tah-
min etmek için artık oldukça iyi bilinen bir araçtır.
173

Örneğin, Amerika Birleşik Devletleri’nin ekolojik
ayak izinin kişi başına 9,57 hektar, Brezilya’nın ise
2,39 hektar, Bangladeş’in ise 0,5 hektar olduğu tah-
min edilmektedir. Ekolojik ayak izi hesaplamaları,
insanların yerleştiği mevcut olan doğa miktarının
sınırlı olduğu ve bazı insanların ekolojik alanı sür-
dürülemez bir şekilde aşırı işgal edebileceği düşü-
nüldüğünde çok önemlidir. Bu nedenle, vatandaş-
lık açısından, Dobson ekolojik ayak izi kavramının
toplumlara zorunlu bir sorumluluk yüklediğini ileri
sürmektedir. Kendi varlığımızı korumak için ayak
izinin üretken alanına güvenebileceğimiz için, va-
tandaşlık ilişkilerimizi sınırlandıran şey de tam da
işte bu ekolojik ayak izi ile etkilediğimiz kişilerdir
(Crane, Matten ve Moon, 2008:374).
Ekolojik ayak izi, kaynakları (gıda, enerji
ve malzeme) üretmek için bir bireyin, şeh-
rin, bölgenin veya ülkenin atıklarını absor-
be edilmesi için gerekli nicel bir değerlen-
dirmedir (Crane, Matten ve Moon, 2008).
En önemlisi, Dobson’ın ekolojik vatandaşlık
ilişkileri bildiğimiz geleneksel vatandaşlık model-
lerinden farklıdır. Birincisi, ekolojik vatandaşlıkta
temel olan, vatandaşların siyasi otorite ile arasın-
daki dikey ilişkilerden ziyade, vatandaşların kendi
arasındaki yatay ilişkilerdir. İkinci olarak, ekolojik
vatandaşlıkta statü ve üyelik konuları küçümsen-
mektedir çünkü vatandaşlık toplumu verilenden
çok bir süreçtir, yani vatandaşlara belirli bir top-
luluğa sabit bir üyelik tahsis edilmez, ancak va-
tandaşlık maddi koşulların etkisiyle sürekli ola-
rak görev (yükümlülük) topluluklarından oluşur.
Üçüncü olarak, ayak izlerinin farklı hacimleri her
bir vatandaşın diğer vatandaşlar üzerindeki etkile-
rin asimetrik olduğunu ve bu nedenle kişinin ilgili
yükümlülüklerinin de asimetrik olduğunu göster-
mektedir. Bu yine, karşılıklı simetrik ilişkilerini de-
ğerli bulan geleneksel vatandaşlık anlayışının tam
zıttı bit anlayıştır. Farklı vatandaşlar ayak izlerinin
büyüklüğüne bağlı olarak farklı yükümlülük yük-
lerine sahip olurken, ekolojik alan kotalarından
daha azını işgal edenlerin böyle bir yükümlülüğü
olmayabilir. Dobson’ın ekolojik vatandaşlık pers-
pektifi, devletler ve onların siyasi/coğrafi sınırları
arasındaki güç ve yargı ilişkilerinin haritasını ye-
niden çıkarmak için yeni bir bakış açısı getiriyor.
174
Ekolojik Vatandaşlık
Ekolojik vatandaşlığın, bireylerin gündelik yaşam
pratikleri üzerinden insanları birbirine bağlayan
özel bağlantılara odaklanması, sorumluluk ve gü-
cün dikey ilişkileri arasındaki bağlantıyı koparmayı
amaçlamaktadır. Bunu, örneğin çevre konusunda
sorumluluğu sadece siyasi kurumlara değil, duygu-
sal, kültürel ve ruhsal bağlantılara bağlayarak ya-
par. Bu açıdan bakıldığında, ekolojik vatandaşlık,
statüye ve topluma kültürel/siyasal üyeliğe öncelik
veren anlayışına meydan okumaktadır. Bu meydan
okumayı, insan topluluklarını insan dışı türleri ve
gelecek nesilleri kapsayarak sınırlarını genişletmek
için yapar (Crane, Matten ve Moon, 2008: 378).
Dobson’ın ekolojik vatandaşlık teorisi, vatan-
daşlığın anlamı hakkındaki düşüncelerimizi olduk-
ça güçlü bir biçimde genişletir ve yeniden düzenler.
Vatandaşlığa mekansızlaştırılmış bir sorumluluk
fikrini aşılaması, ekolojik vatandaşlığı geçmişten
radikal olarak bir kopuş arayışına itmiştir, bu nok-
tada şüphesiz sorumluluğun ve güç ilişkilerinin ya-
tay ilişkiler düzleminde ve siyasal topluluğun yeni
bir tarzda düşünülmesi söz konusudur.
Mekânsızlık ekolojik vatandaşlığın önemli bir
boyutudur ve bu vatandaşlığı iklim değişikliği so-
rununa (ve hatta diğer küresel çevre sorunlarına)
bağlayan önemli bir özelliktir. İklim değişikliğinin
küresel bir sorun olduğu, çünkü çok sayıda küre-
sel aktörün katılımının neden olduğu, etkilediği ve
ulusal sınırlar içinde çözülemeyeceği genel olarak
kabul edilmektedir. İklim değişikliğinin küresel do-
ğası da sorunun çözümünde etkili eylem için ulu-
sal sınırların sadece başka bir engel olduğunu ima
eder. İklim değişikliğinin etkileri coğrafi mekânda
ve zaman içinde eşit olmayan bir şekilde dağıtılır ve
ulusal sınırları aşar ve en savunmasız olanları etki-
ler. Benzer şekilde, ekolojik vatandaşlığın sorumlu-
luğu, gelişmiş ve gelişmekte olan ülkeler arasındaki
(ve arasında) güç ve etkilerin asimetrik dağılımın-
dan kaynaklanmaktadır (Wolf vd., 2009: 505).
Ekolojik yaklaşım, yerel düzeyde kalan çevre
eylemlerinin çok sınırlı düzeyde sonuç getireceğini
düşünür. Ekolojik vatandaşlığa göre, iklim deği-
şikliğine katkıda bulunan faaliyetlere katılan tüm
vatandaşlar, soruna yol açan paylarını azaltmak
için sorumluluk taşımaktadır. Teorik olarak, herkes
iklim değişikliğinin etkilerinden kaynaklanan ha-
sarlar karşısında sorumluluk taşımaktadır. Dobson
(2003:118), ekolojik vatandaşlığın görev ve sorum-
luluklarının, bireysel vatandaşların faaliyetlerinin
aynı ülke içinde veya dışında diğer vatandaşların
Çevre Sosyolojisi
fırsatları üzerindeki etkisinden kaynaklandığını
ileri sürmektedir. Dobson, ekolojik vatandaşın en
önemli sorumluluğunun, kendi ihtiyaçlarını kar-
şılarken başkalarının şimdi ve gelecekteki ihtiyaç-
larını ve fırsatlarını engellememek olduğunu ileri
sürmektedir. Ekolojik vatandaşlık, belli bir mekân
ile sınırlı olmayan eylemlerin sonuçlarını takip
eder ve çevresel sürdürülebilirlik pratiklerine odak-
lanır. Ekolojik vatandaşlığın iklim değişikliği ile
olan ilişkisi basittir: Gelişmiş ülkede refah içinde-
ki bireylerin tüketim alışkanlıkları sera gazlarının
artmasında rolü olabilir ve bu dünyanın gelişme-
miş küresel Güneydeki insanlarını daha olumsuz
etkilemektedir. Bu durum ekolojik vatandaşlığın
yabancı insanlara karşı birinci dereceden sorumlu
olduğu iddiasının bir kanıtıdır. Gündelik yaşam-
daki tüm alışkanlıklarımızın ve özel faaliyetlerimi-
zin küresel sonuçları vardır ve ekolojik vatandaş-
lık anlayışı vatandaşlığın sınırlarını özel yaşamın
içine kadar genişletmiştir. Özel olan eylemlerimiz
çevresel etkileri nedeniyle hem kamusaldır hem
de küreseldir. Örneğin günlük hayatımızda araba
veya bisiklet kullanmaya ilişkin “özel” tercihimizin
kamusal ve küresel düzeyde çevresel sonuçlarının
olması ekolojik vatandaşları küresel düzeyde birbir-
lerine bağımlı ve sorumlu yapmaktadır.
Özetleyecek olursak, Dobson’a göre, ekolojik
vatandaşlık, haklardan çok sorumlulukları vurgu-
layan ve bu sorumlulukları sözleşmeden çok kar-
şılıksız sorumluluklar olarak gören ve bu nedenle
geleneksel liberal ve sivil cumhuriyetçi vatandaşlık
kavramlarıyla çelişen ve kozmopolit olmayan bir
vatandaşlık biçimidir. Dobson ekolojik vatandaş-
lığın dört belirleyici özelliğini ayırt eder. Birincisi,
ekolojik vatandaşlık belli bir bölgeye/mekâna bağlı
değildir. Klasik yurttaşlık ulus-devlet sınırlarına sıkı
sıkıya bağlıdır ancak birçok çevre sorunu uluslara-
rası olduğundan ekolojik vatandaşlar hem devlet
içinde hem de ötesinde faaliyet göstermek zorun-
dadır. İkinci olarak, ekolojik vatandaşlık faaliyetleri
hem kamu hem de özel alanlarda gerçekleşir. Kla-
sik vatandaşlık geleneksel olarak bireylerin kamusal
alanda nasıl davrandığıyla ilgilidir ancak ekolojik
vatandaşlık anlayışına göre, günlük yaşam tarzla-
rıyla ilişkili özel eylemlerimizin çevresel bozulmaya
neden olabilecek kamusal etkileri vardır; bu ne-
denle ekolojik vatandaşlık özel alanı kapsamalıdır.
Üçüncü olarak, ekolojik vatandaşlık vatandaşların
yükümlülüklerini yerine getirmesini sağlayan er-
demlerle ilişkilidir; özellikle sosyal adalet, ekolojik
alanın adil bir şekilde dağıtılmasını ve bakımın et-
kili bir şekilde uygulanmasını sağlamak için gerek-
lidir. Son olarak, ekolojik vatandaşlık, özellikle eko-
lojik ayak izlerinin sürdürülebilir olmasını sağlamak
için yakın ve uzak (gelecek nesiller dahil) yabancı-
lara karşı bir dizi karşılıksız ve sözleşme dışı sorum-
luluklar içermektedir (Carter ve Huby, 2005:256).
Dobson’ın ekolojik vatandaşlık anlayışı
bazı önemli eleştirilerle karşılaşmıştır. Örneğin,
Dobson’un (ekolojik felaketlerde sorumlu olan ol-
mayan herkesi sorumlu kılan) asimetrik sorumluluk
anlayışı, vatandaşlığın eşitlik fikrini gereksiz yere
ihlal eder ve vatandaşlık sorumluluğunu büyük öl-
çüde bireysel ve elitist bir pratiğe dönüştürür (Gab-
rielson, 2008:439). Daha önce de belirtildiği üzere,
Dobson, uluslararası siyasetin daha geniş bağlamın-
da, sivil toplum öznelerinin ve derneklerin üyeleri-
nin küreselleşmeye karşı eleştirel birliği konusunda
güç sahibi olduklarını ifade eder (Hayward, 2006).
Dobson, küreselleşme karşıtı aktivistleri küresel
vatandaşlık faaliyetleri çok önemli aktörler olarak
değerlendirmektedir ancak bu tür bireylerin ve
grupların birbirinden farklı ve bazen de karşılıklı
çelişkili amaçlarının dışında, faaliyetlerinin neden
vatandaşlık olarak tasarlanması gerektiği sorusuna
çok doyurucu bir yanıt verdiği söylenemez.
Ayrıca, Machin’e göre (2012:853) Dobson için,
ekolojik ayak izinden kaynaklanan yükümlülükler
toplum için değil, birey için geçerlidir. Bu eleştiri
kapsamında Machin, ekolojik vatandaşlığın, eko-
lojik sorunları karakterize eden sosyal-ekonomik
yapılara ve güç mekanizmalarına ve dolayısıyla
katılımın kolektif tarafına dikkat etmeyi gerektir-
diği vurgusu yapmaktadır. Ona göre, dünyanın ve
toplumların ekolojik eğilimlerinde yapısal değişi-
min gerçekleşmesi, çevre alanının bireyselleştirici
bir temsilinin sınırları içinde kalırsa zor olacaktır.
Mouffe’un (1992) da belirttiği gibi, gerçek politik
eylem, insanlar radikal değişimi gerçekleştirmek
için ortak eylemlerde başkalarıyla birlikte hareket
ettiklerinde gerçekleşir. Onun savunduğu gibi, va-
tandaşlık siyasi ve demokratik kamusal alanla iliş-
kisi dışında düşünülemez: vatandaşlık aslında tam
olarak demokratik siyasal kimliktir. Mouffe, vatan-
daşlık kavramına demokratiklik ve kolektiflik gibi
çok önemli ekler yapar. Bu nedenle Mouffe’a göre
daha önemli bir soru, çevresel hareketlerin kolek-
tif kimlikleri nasıl inşa ettiği ve bunların temelini
oluşturan vatandaşlık kavramlarını nasıl tanımlaya-
bileceğimizdir (aktaran, Kenis, 2016:953).
175
 Ekolojik Vatandaşlık

Araştırmalarla
İlişkilendir
Ekolojik Yurttaş tanımlamasının amacı; salt literatüre terminolojik bir katkı ve “ekoloji” ve “yurt-
taş” sözcüklerinin yan yana gelmesinden elde edilmiş bir tanımlama değilse ya da var olan yurttaş
algısına yeni ve daha belirgin çevreci bir nitelik katmaktan öte yepyeni bir yurttaş anlayışı ortaya
koymaksa tartışmanın insan-doğa ilişkisi anlamında felsefi ve toplum devlet sistemleri açısından siya-
sal-ideolojik yönünü dikkate almalıyız.
Ruşen Keleş, “’Acaba bir ekolojik yurttaş tanımının yapılmasına mı ihtiyaç var?’ sorusunu” ortaya
atarak var olan yurttaş tanımlarına kapsayıcı olduğunu düşündüğü bir yenisini eklemeye çalışır:
“Bu, vatandaşın doğayla ilişkilerinde, çevreyle olan ilişkilerinde davranışlarına yön vermesi gereken bir
takım etik kuralları duyan, çevresel güvenlik konularına ilgi duyan yeni bir yurttaşlık anlayışı. Tabii yalnız
bir ülkenin kendi sınırları içerisinde kişiler arasındaki ilişkiler anlamında, aynı zamanda uluslararası plat-
formlarda zengin ülkelerin yoksul ülkelerle ilişkilerine de hakim olabilecek; bugünkü kuşakların haklarıyla
yetinmeyip, gelecek kuşakların hakları konusunda da dikkatli olacak bir yeni yurttaşlık anlayışına ihtiyaç
var gibi görünmektedir.”(Keleş, 2005:18) diyerek “ekolojik yurttaş” tanımı konusunda son derece tem-
kinli bir öneride bulunur. Keleş’in bir bilim insanı titizliği ile giriştiği “ekolojik yurttaş” tanımı denemesi,
“yurttaş” a ekolojik sorunlara duyarlılık göstermek yönünde tavsiyelerde bulunmakla sınırlıdır. Bu sınırı,
yurttaşın klasik çerçevesi içinde ekolojik tanımının sınırı olarak da değerlendirmek gerekir. Yine de öneri-
sini bir anlayış değişikliği ekseninde sunarak, sorunun köklü bir kopuşla çözülebileceğinin sinyalini verir.
Ancak “ekolojik yurttaş” tanımında en başta etimolojik sorunlar vardır. Çünkü bu tanımlamada
yurttaş hakkın öznesi değil nesnesidir. Dolayısıyla yurttaşın ekolojik kriz karşısında daha etkin bir rol
alması bir yana pasifleşmesine yol açar. İnsan-doğa ilişkisinin dinamik yönünü görmez. Siyasal, sosyal
ve hukuksal bir statü olarak en iyi ifadesini 1776 Amerikan ve 1789 Fransız Hak Bildirgelerinde bulan
insan merkezli modern yurttaş tanımına tepki olarak, doğa merkezli bir yurttaş tanımı önerir.
Ekoloji etimolojik olarak yurt (yaşanılan yer) anlamı ile yurttaş kavramı örtüşebilir görünse de eko-
lojinin yurdu ekosferdir. Bu tanımla yurttaş birinci kuşak hakların atomize yurttaşı düzeyine yeniden çe-
kilmekle kalmaz, toplumsallığını yitirmiş birey-yurttaş, doğa karşısında da atomize olarak ekolojik kriz
karşısında edilgenleştirilir. Dolayısıyla yurttaş tanımında ileriye dönük bir sıçramayı değil, toplumsallı-
ğını yitirmiş bir yurttaş tanımıyla ekolojik krizin muhatabı olarak kapitalizmle hesaplaşma olanağını da
yitirir. Çevre hakkına diğer yurttaş haklarını geliştirip derinleştirme ve bütünleştirme imkanını vermez.
Aksine yurttaşın toplumsal gerçeklik içinde parçalanmasına yol açar. Ekolojik krizin insanlığın geleceği
açısından oluşturduğu başat tehlikeyi bir kenara bırakarak; tüketici yurttaş, engelli yurttaş, sporcu yurt-
taş, kadın yurttaş, hayırsever yurttaş, depremzede yurttaş tanımlarında olduğu gibi yurttaşın toplumsal
gerçeklik içindeki bir görünümüne dönüşür: Ekolojik sorunlara duyarlı yurttaşa, ekolojik yurttaş denir.
Ekolojik kriz, yurttaşı tarih sahnesine her zamankinden etkin ve donanımlı çıkmaya davet ederken;
karşımıza çıkacak olan yurttaş tanımlarının yeni bir alt türü değil, yurttaş tanımının bizzat kendisinde
bir başkalaşma ve yenilenmedir. Ancak bu şekilde yorumlandığında; birinci kuşak hakların üçüncü
kuşak haklara gelinceye kadar geçirdikleri bir evrimden değil, modern yurttaş tanımından radikal bir
kopuşu ortaya çıkarmış oluruz. Yurttaş, toplumun özgür üyesi olarak başladığı tarih yolculuğuna daha
sonra mülk sahibi olarak, devamla kendisi ile ilgili alınan her türlü kararın öznesi olarak devam etmiştir.
Bireyin özgürlüğü ile toplumun özgürlüğünü örtüştüren, toplumsallığı içinde yeni bir insan-yurttaş
tanımına ulaşmıştır. Toplumsallaşmış bu yurttaş-insan, modern ulus devletin atomize birey-yurttaşın
yerini almaya adaydır. “Ekolojik Yurttaş” tanımı, bu toplumsallaşmış insanın olsa olsa habercisidir.
Mehmet Horuş

Kaynak: https://m.bianet.org/bianet/cevre/89877-ekolojik-yurttas

176
Çevre Sosyolojisi
Ekolojik Vatandaşlığa Yönelik
Eleştiriler
Ekolojik vatandaşlığın pratik sonuçları hak-
kında düşünmek sadece vatandaşların çevre hak-
kında aydınlatılmasıyla sınırlı bir faaliyet olamaz.
Örneğin, katılım hakları, demokratik müzakere
veya insan dışı dünyaya yönelik görevlerin pratik
adımları, faaliyetleri ve araçları da yaratılmalıdır.
Bu açıdan ekolojik vatandaşlık teorisinin katılım
hakları, demokratik müzakere ve küresel eylem
adımları konusunda çok güçlü araçlar yarattığı şim-
dilik söylenemez. Bu açıdan bakıldığında, insanlar
kendiliğinden doğal bir akış içinde ekolojik duyar-
lılık sahibi olarak ekolojik vatandaşlığın gereklerine
odaklanmaz. Ekolojik vatandaşlar kendiliğinden
ortaya çıkmaz; siyaseten (veya kültürel) olarak yara-
tılmak zorundalar. Bu da klasik vatandaşlığın eko-
lojik vatandaşlığa dönüştürülmesi için olası özneler
hakkında bir arayış içeren siyasi bir özne sorununa
yol açmaktadır. Bu noktada ekolojik vatandaşlığı
teşvik etme ve geliştirme noktasında devletin rolü
üzerine yapılan araştırmalar tartışmalar yapılmıştır
ancak burada asıl soru, çağdaş devletlerin ekolojik
vatandaşlığı teşvik etmeye ne kadar hazır olduğu ve
bunu nasıl yapacağıdır. Bu bağlamda ekolojik va-
tandaşlığı teşvik etme hatta ona yasal bir statü ka-
zandırma konularında devletin rolünün ne olacağı
ve bu rolü nasıl oynayacağı hala belirsizliğini koru-
maktadır. Benzer şekilde, örneğin, ekolojik vatan-
daşlığın ortaya çıkması için önce devlet kurumları-
nın mı dönüşmesi ve devletin çevreci bir pozisyona
evrilmesi gerekmektedir? sorusu da henüz güçlü bir
cevap bulmuş görünmüyor. Ekolojik vatandaşlığın
inşasında sivil toplumun ve devletin bu rol paylaşı-
mını nasıl yapacağı çok net cevaplanmamıştır.
Bu soruların bir kısmını sivil toplumcu bir
perspektiften cevaplamaya çalışan Melo-Escrihuela
(2008:128) ana akım yaklaşımların ötesine geçme-
ye yönelik bir girişim olarak, sivil toplumun eko-
lojik vatandaşlığın dönüşümünde bir aracı olarak
çevreci devletle birlikte düşünülmesi gerektiğini sa-
vunmaktadır. Ona göre, vatandaşlığa ve çevre poli-
tikasına yönelik devlet temelli bakış açısı, vatandaş-
ların içinde bulunduğu sosyo-ekonomik koşulları
göz ardı ederek bireyleri odağa alır. Ona göre, sivil
toplum perspektifi de aynı zamanda bireyci ve eko-
lojik olmayan bir alan olsa da daha toplum odaklı,
muhalif ve eşit ekolojik vatandaşlık uygulamala-
rının denenip test edilebileceği keşfedilmemiş bir
alandır.
Ekolojik vatandaşlığın pratik olarak uygulan-
ması epeyce tartışmalı bulunmuştur. Şimdiye ka-
dar yapılan hiçbir çalışma, iklim değişikliği konu-
sunda sorumluluk tutumları ve algılarının ekolojik
vatandaşlık pratiğini nasıl ve ne şekilde karakterize
edebileceği ve bunu nasıl pratiğe dönüştüreceği
üzerinde durmamıştır. Ekolojik vatandaşlığın teo-
rik önermeleri hakkında altı önemli eleştiri yapıl-
mıştır. İlk olarak, ekolojik vatandaşlığın siyasi güce,
otoriteye ve kurumlara sahip bir siyaseti olmadığı
ileri sürülmüştür. Bu, insanların eylemlerini yön-
lendirilebilecekleri kurumsal yapıları net bir şekilde
belirleyemedikçe bu tür sorumlulukları almayacak-
ları anlamına gelir. Ancak iklim değişikliği bağla-
mında, emisyonların neden-sonuç ilişkileri tartış-
malı bir şekilde siyasi sorumluluklara yol açmıştır.
İkinci olarak, bazı eleştirmenler Dobson’ın ahlaki
sorumluluk ve vatandaşlık sorumluluğu arasında
çizdiği ayrımın belli bir temele dayanmadığını ileri
sürmektedir. Çevresel sorunlara ilişkin siyasi ada-
let söyleminden ziyade ahlaki sorumluluk dilinin
benimsenmesi yarardan çok zararlar getirmektedir.
Üçüncü olarak, ekolojik vatandaşlık üyeliğinin ne
olduğuna ve bu üyeliği elde etmek için gerekli-
liklerin ne olduğuna dair net bir gösterge yoktur.
Dördüncü olarak, ekolojik alanın asimetrik kul-
lanımından kaynaklanan sorumluluğun, yeterli
ekolojik alan hakkı doğurup doğurmaması gerek-
tiği belirsizdir. Beşinci olarak, çok sayıda düşünür,
bireylerin eylemlerinin etkinliğini ve ekolojik veya
yeşil vatandaşlığın yürürlüğe konmasını neyin sağ-
ladığını sorgular. Dobson’ın bireysel siyasal özne-
nin etkinliği konusundaki ısrarı kritik bir zayıflık
noktasıdır, çünkü bireylerin daha iyi vatandaşlar
olmak için durmaksızın çaba gösterdiklerini ima
eder. Bu bakış açısı, bireylerin veya vatandaşların
belirli şekillerde hareket etme yeteneğini şekillen-
diren ve kısıtlayan sosyal, ekonomik, kültürel ve
kurumsal koşulların içinde hareket ettiğini göz ardı
eder. Altıncısı, bazı düşünürler, bireyin etkinlikleri-
nin kısıtlanmasının çevre sorunlarının çözümünde
yeterli olmayabileceğini savunmaktadır. Örneğin,
Valdivielso (2005:244) birçok ekolojik aktivistin
sürdürülebilir tüketim yapma fırsatına sahip ol-
madığını ve bunun sonucunda da genellikle arzu
edilen etkiden çok daha az etkinin çıktığını ileri
sürmektedir (Hayward, 2006).
Ekolojik vatandaşlık perspektifi birçok eleş-
tiriyle karşılaşmıştır. Birincisi, vatandaşlık yeşil
çevre ve ekolojik talepler için araçsallaştırılmıştır
177
 Ekolojik Vatandaşlık

ve bu durum vatandaşlığın demokratik potansi- tandaşlık anlayışı vatandaşlık çalışmalarının bünye-

yelini körelten ve söylemsel genişliğini daraltan
bir etkiye yol açmaktadır. Kısacası, vatandaşlığın
sadece çevre sorunları için araçsallaştırılması, va-
tandaşlığın önemsizleşmesi ve araçsallaşmasını
sonucunu doğurmaktadır. Başka bir deyişle, bu
eğilim vatandaşlığın insanlık ve doğayla uygun bir
ilişki kurması açısından siyasal müzakere sürecini
belli bir alanla sınırlandırmaktadır. Vatandaşlığa
araçsalcı bakış eğilimi, dışlayıcı ve elitist çevrelerin
elinde vatandaşlık haklarının diğer alanlarına iliş-
kin ilginin azalmasına yol açmaktadır (Gabrielson,
2008:441). Ancak, her şeye rağmen, ekolojik va-
sine çok önemli katkılarda bulunmuş ve hakların
genişlemesini sağlamıştır.
Ayrıca, daha spesifik olarak, ekolojik vatandaş-
lığın katılımcıların özel alandaki çevresel sorumlu-
lukları üstlenmeye isteklilikleri, herkes için daha iyi
bir çevre arayışında kişisel (ekonomik veya diğer)
fedakârlık yapmayı kabul etmesi, sosyal adaletin
tutumsal ve davranışsal kararlar için bir rehber ola-
rak uygulanması ve ulus-devlet sınırlarının ötesine
geçen motivasyonların harekete geçirilmesi ve baş-
kaları için evrensel bir sorumluluk alma konularına
açıklık getirmek gerekmektedir.

Öğrenme Çıktısı
6 Andrew Dobson’un ekolojik vatandaşlık teorisini açıklayabilme
7 Ekolojik vatandaşlık teorisine yöneltilen eleştirileri sıralayabilme

Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Ekoloji üzerine geliştirilen

Nussbaum’um kozmopoli-
tan vatandaşlık hakkındaki
önerileri nelerdir?
siyasetlerin geçmişi ve bu-
gününe ilişkin olarak detaylı
bir bilgi için aşağıdaki link-
teki Yeşil Düşünce ve Ekolo- Yeşil siyaset olarak da bili-
jizm adlı vidyoyu izleyiniz: nen çevreci siyasi partilerin
https://www.youtube.com/ tarihsel gelişim süreçlerini
watch?v=S1MChXVKgGw arkadaşlarınızla tartışınız.

Ekolojik vatandaşlığı, mü- Ekolojinin sosyal, çevresel Felix Guattari’nin eserinin

zakereci demokrasi yaklaşı-
mıyla birleştirmeye çalışan
yaklaşım hangisidir?
ve ekonomik sonuçları üze- de adı olan Üç ekoloji kav-
rine detaylı bir analiz için ramının hangi sosyolojik
Ali Akay’ın “Ortak Yaşam olguları içerdiğini arkadaş-
Üzerine Araştırmalar adlı larınızla tartışınız.
konuşmasının aşağıdaki
linkteki videosunu izleyiniz.
https://www.youtube.com/
watch?v=XHqFOc6ocjc

178
Çevre Sosyolojisi

1 Ekolojik krizin kaynaklarını

açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Ekolojik Kriz ve Krizden Çıkış
Yolları

1 21. yüzyılda yaşanan ekolojik krizin nedeni kapitalist üretim ve tüketim üzerinden doğa ile kurduğumuz,
doğanın sömürüsüne dayanan ilişkidir. Ekolojik krizin ulaştığı boyutlar kirlilik yaratan faaliyetlerin kısıtlı
denetimleriyle aşılabilecek seviyeyi geçmiştir. Diğer taraftan ekolojik kriz toplumsal boyutta da yoksul-
luk, sosyal adaletsizlik, savaşlar ve toplumlar arası çatışmalara da yol açmaktadır. Ekolojik krizin çözümü
Bookchin’e göre toplumsal ilişkilerdeki tahakküm ve ekonomik ilişkilerdeki rekabetin ortadan kaldırılması-
dır. Anti-hiyerarşik ve anti-kapitalist bir toplum anlayışı ekolojik krizin çözümü olacaktır.

Ekolojik vatandaşlık siyasetinin

2 temel parametrelerini
açıklayabilmeva

Ekolojik Vatandaşlık Siyasetinin

Temel Parametreleri

2 Ekolojik vatandaşlık siyasetinin dört temel parametresi/ayırt edici özelliği vardır: 1. Sosyal Adalet/hak-
kaniyet duygusu, dünyanın çeşitli bölgelerindeki kaynakların eşit olarak dağıtılması ve sosyal adalet için
eylemlerin yaygınlaştırılmasının önemini vurgular. 2. Kamu ve özel arasındaki ayrımın ortadan kalkması,
ile özel ilişkilerin çevreye ve kamuya zarar verenlerinin vatandaşlık yükümlülükleri kapsamına alınmasını
anlatır. 3. Sınırsız sorumluluk, vatandaşlık görevlerinin gelecek nesillerin ve ulusal sınırlar dışındaki toprak-
larda yaşayanların haklarını da dikkate alarak genişletilmesidir.4. Karşılıksız sorumluluk özelliği, tüm kişisel
eylemlerin karşılık beklemeden vatandaşların sorumluluğu olarak tanımlanmasıdır (Jagers, Martinsson ve
Matti, 2009:6).

179
 Ekolojik Vatandaşlık

Ekolojik vatandaşlığın klasik

3 vatandaşlıktan farklı özelliklerini
açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Ekolojik vatandaşlık teorisinin

4 “sürdürülebilir tüketim” anlayışına
yönelik eleştirilerini aktarabilme

Klasik Vatandaşlık Karşısında

Ekolojik Vatandaşlık

3 Ekolojik vatandaşlık klasik vatandaşlıktan üç noktada ayrılmaktadır. 1. Kamu ve özel alan ayrımının or-
tadan kalkması ile özel alan faaliyetlerinin vatandaşlık pratikleri içine dahil edilmesiyle Makyavelci değerler
yerine sosyal adalet, sorumluluk, bakım ve şefkat gibi değerlerin kabul edilmesi, 2. Vatandaşlık görevlerinin
kapsamı genişletilerek modern ulus-devlet yerine küresel ve evrensel düzeyde ele alınması, 3. Hem cumhu-
riyetçi hem liberal vatandaşlık ideallerinin bazı ilkelerini kabul ederek kozmopolitan bir yaklaşım sergileme-
si ve gelecek nesillerin ihtiyaçlarını da dikkate alan vatandaşlık yükümlülüklerini önermesidir.

4 Ekolojik vatandaşlığın sürdürülebilir tüketimi yönelttiği başlıca eleştiriler şunlardır: 1.Çevreye iktisadi
temelli, araçsal bir anlayışla yaklaşır. Çevre sorunlarının karmaşık yapısını, toplumsal dayanaklarını ve ya-
şam biçimlerine olan etkisini görmez. 2. Çevre hareketlerinin özelleştirilmesi ve bireyselleştirilmesine öncü-
lük eder. İnsanları bilinçli tüketiciler olarak ele alıp, çevresel eylemin politik yanını gizler. 3. Mevcut çevre
sorunlarının çözümü için teknolojik değişikliklerin yeterli olacağını, sosyal değişime ihtiyaç duyulmadığı
fikrini savunur.

Liberal vatandaşlık yaklaşımının

5 çevreci vatandaşlık perspektifini
ayrıntılı olarak açıklayabilme

Liberal Vatandaşlığın
Revizyonu Olarak Ekolojik
Vatandaşlık

5 Liberalizmi ve yeşil siyaseti bir araya getirmeye çalışan bu yaklaşıma göre, ekolojik vatandaşlık, mevzuat
ve siyasi süreçlerde reform yaparak kurumsallaştırılabilir. Bu tür reformların amacı, mevcut sivil, siyasi ve
sosyal haklara çevresel bir boyut kazandırmak amacıyla vatandaşlık haklarının genişletilmesidir. Liberal yak-
laşım yalnızca doğayı mülkiyet olarak görmek yerine temel ihtiyaçların sağlayıcısı olarak görerek iki tür hak
oluşturabilir: Temiz su hakkı gibi temel çevresel haklar ve mevcut maddi hakları savunan çevresel haklar.
Her ikisi de anayasalarla düzenlenebilir.

180
Çevre Sosyolojisi

6 Andrew Dobson’un ekolojik

vatandaşlık teorisini açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

7 Ekolojik vatandaşlık teorisine
yöneltilen eleştirileri sıralayabilme

Andrew Dobson’un Ekolojik

Vatandaşlık Teorisi ve
Eleştirileri

6 Dobson ekolojik vatandaşlığın dört belirleyici özelliğini ayırt eder. Birincisi, ekolojik vatandaşlık belli
bir bölgeye/mekâna bağlı değildir. İkinci olarak, ekolojik vatandaşlık faaliyetleri hem kamu hem de özel
alanlarda gerçekleşir. Üçüncü olarak, ekolojik vatandaşlık vatandaşların yükümlülüklerini yerine getirme-
sini sağlayan erdemlerle ilişkilidir; özellikle sosyal adalet, ekolojik alanın adil bir şekilde dağıtılmasını ve
bakımın etkili bir şekilde uygulanmasını sağlamak için gereklidir. Son olarak, ekolojik vatandaşlık, yakın ve
uzak gelecek nesiller dahil yabancılara karşı bir dizi karşılıksız ve sözleşme dışı sorumluluklar içermektedir.

7 Ekolojik vatandaşlıkla ilgili eleştiriler: 1. Ekolojik vatandaşlığın siyasi güce, otoriteye ve kurumlara
sahip bir siyaseti yoktur. 2. Ahlaki sorumluluk ve vatandaşlık sorumluluğu arasında çizdiği ayrımın belli
bir temele dayanmamaktadır. 3. Ekolojik vatandaşlık üyeliğinin ne olduğuna ve bu üyeliği elde etmek
için gerekliliklerin ne olduğuna dair net bir gösterge yoktur. 4. Ekolojik alanın asimetrik kullanımından
kaynaklanan sorumluluğun, yeterli ekolojik alan hakkı doğurup doğurmaması gerektiği belirsizdir. 5.
Dobson’un bireysel siyasal öznenin etkinliği konusundaki vurgusu bireylerin veya vatandaşların belirli
şekillerde hareket etme yeteneğini şekillendiren ve kısıtlayan sosyal, ekonomik, kültürel ve kurumsal ko-
şulların içinde hareket ettiğini göz ardı eder. 6. Bireyin etkinliklerinin kısıtlanmasının çevre sorunlarının
çözümünde yeterli olmayabilir.

181
 Ekolojik Vatandaşlık

1 “İnsan hakimiyeti paradigmasının” yerini 5 Liberal çevre vatandaşlığı ile ekolojik sorun-
insanları doğal yaşam ağına yerleştiren “biyotik ların ele alınabileceğini önererek bu modelde en
toplumun vatandaşları” paradigmasının alması önemli hususun bireylerin çevreyle ilgili katılım
neler öğrendik?

gerektiğini öneren bilim insanı aşağıdakilerden haklarının olması, çevre duyarlılıklarını göstere-
hangisidir? rek kendi “iyi çevre” ideallerini savunma hakları-
nın olması ve çevreyle ilgili etkinlikleri seçme veya
A. A. Dobson B. Van Steenbergen seçmeme özgürlüklerinin olması olduğunun altını
C. A. Bell D D. Orr çizen bilim insanı aşağıdakilerden hangisidir?
E. U. Beck
A. D. Bell B. A. Dobson
C. A. Saiz D. B. Turner
2 Aşağıdakilerden hangisi ekolojik yurttaşlığı
klasik yurttaşlıktan ayıran temel unsurlardan biridir? E. J. Barry

A. Vatandaşlığı ulus-devletin siyasal kültürel ve 6 Liberal ve cumhuriyetçi modellerin tarihsel

coğrafi sınırlarından kurtarmak ister. ve maddi koşullara dayanan sözleşmeci sorumlu-
B. Vatandaşlığı çok-kültürlü doğasını yeniden luk anlayışını reddederek, eşitsiz ve asimetrik bir
gündeme getirmek gerektiğine inanır. şekilde küreselleşen dünyada siyasal sorumluluğun
C. Vatandaşlığı kültürel değil sivil ilkelerle inşa et- ulus-aşırı bir çapta olması gerektiğini savunarak
mek gerektiğini öne sürer. farklı bir ekolojik vatandaşlık yaklaşımı geliştiren
D. Vatandaşlığın Avrupa Birliği ölçüsünde geniş- bilim insanı aşağıdakilerden hangisidir?
letme iddiasındadır.
A. T. H. Marshall
E. Vatandaşlığı insan hakları kapsamında düşün-
B. Turner
mek gerektiğini ileri sürer.
C. A. Dobson
D. W. Kymlicka
3 Bugün karşı karşıya olduğumuz ekolojik so-
runların özünü toplumsal ilişkilerdeki tahakküm E. N. Geras
ve ekonomik ilişkilerdeki rekabetin oluşturduğunu
öne süren ve ekolojik sorunlara yapılacak müdaha- 7 Çevre sorunlarını tamamen pazar ve/veya
lelerin anti kapitalist olması gerektiği kadar anti-hi- ahlaki terimlerle betimleyerek, insanları vatandaş
yerarşik de olmasının zorunluluğuna vurgu yapan olarak davranmaya çağırmak yerine tüketicilere
bilim insanı aşağıdakilerden hangisidir? indirgeyen ve ekonomik önlemlerin ve tüketim
alışkanlıklarının değiştirilmesinin iktisadi aklın bir
A. A. Dobson B. Van Steenberger gereği olduğunu öne süren yaklaşım aşağıdakiler-
C. M. Bookchin D. A. Touraine den hangisidir?
E. M. Barry
A. Kozmopolitan yaklaşım
B. Postmodern yaklaşım
4 Çevre sorunlarının kökeninde liberal demok-
rasinin mevcut güçlü, dar görüşlü ve kâr odaklı C. Küresel vatandaşlık yaklaşımı
üretim rejiminin olduğunu ve liberal demokrasinin D. Ulus-sonrası yaklaşım
ekolojik zararlarının telafisinin ancak liberal de- E. Sürdürülebilir tüketim yaklaşımı
mokratik vatandaşlığın dışında başka vatandaşlık
biçimlerinde aranması gerektiğini ileri süren bilim 8 Aşağıdakilerden hangisi, ekolojik vatandaşlı-
insanı aşağıdakilerden hangisidir? ğın ayırt edici özelliklerinden biridir?
A. A. Dobson A. Karşılıksız sorumluluk ilkesi
B. B. Van Steenbergen B. Ulus-devlete bağlılık ilkesi
C. D. Bell C. Haklara öncelik verme ilkesi
D. A. Dryzek D. Yerel sosyal adalet ilkesi
E. B. Turner E. Çokkültürlü ekonomi ilkesi

182
Çevre Sosyolojisi

9 İlk kez küresel çapta bir ekolojik vatandaş-

lık fikrini ortaya atan bilim insanı aşağıdakilerden 10 Ekolojik vatandaşlığın en önemli erdemi ola-
hangisidir? rak adaleti ima ederek ve sorumluluk ve şefkat gibi

neler öğrendik?
başka erdemleri göz önünde bulundurarak, ideal
A. Dobson vatandaşlık biçimini daha önce olduğu gibi “iyi va-
B. Van Steenbergen tandaşa” değil, “sorumlu vatandaşa” doğru genişle-
C. Giddens ten bilim insanı aşağıdakilerden hangisidir?
D. Hailwood A. D. Bell
E. Hayward B. A. Dobson
C. A. Saiz
D. B. Turner
E. J. Barry

183
 Ekolojik Vatandaşlık

Yanıtınız yanlış ise “Ekolojik Kriz ve Kriz-
1. D
den Çıkış Yolları” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı
Yanıtınız yanlış ise “Andrew Dobson’ın Eko-
6. C
lojik Vatandaşlık Teorisi ve Eleştirileri” ko-
nusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Klasik Vatandaşlık Kar- Yanıtınız yanlış ise “Ekolojik Vatandaşlık ve
2. A 7. E
şısında Ekolojik Vatandaşlık” konusunu ye- Sürdürülebilir Tüketim Yaklaşımının Eleşti-
niden gözden geçiriniz. rileri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Ekolojik Kriz ve Kriz- Yanıtınız yanlış ise “Ekolojik Vatandaşlık
3. C 8. A
den Çıkış Yolları” konusunu yeniden gözden Siyasetinin Temel Parametreleri” konusunu
geçiriniz. yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Liberal Vatandaşlığın Yanıtınız yanlış ise “Ekolojik Vatandaşlık
4. D 9. B
Revizyonu Olarak Ekolojik Vatandaşlık” ko- Siyasetinin Temel Parametreleri” konusunu
nusunu yeniden gözden geçiriniz. yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Liberal Vatandaşlığın Yanıtınız yanlış ise “Andrew Dobson’ın Eko-
5. A 10. B
Revizyonu Olarak Ekolojik Vatandaşlık” ko- lojik Vatandaşlık Teorisi ve Eleştirileri” ko-
nusunu yeniden gözden geçiriniz. nusunu yeniden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
7 Anahtarı

Van Steenbergen, ekolojik vatandaşlığın çerçevesini şu üç noktayla belirlemiş-

tir: Birincisi, ekolojik vatandaşlık tüm ekosistemdeki canlıları kapsayıcıdır.
Bu anlamda sadece insan haklarını merkeze alan bir vatandaşlık anlayışından
farklıdır. İkincisi, ekolojik vatandaşlık doğaya karşı insanın sorumlulukla-
rı üzerinde durmaktadır. Van Steenbergen’e göre, günümüzde birçok çevre
örgütünün bulunması ekolojik vatandaşlıkta insanların sadece topluma karşı
görevlerinin değil, aynı zamanda doğaya karşı sorumluluklarının da olduğu-
nu göstermektedir. Ekolojik vatandaşlık, küresel ekolojik hakları tanımlar ve
yerküreyi habitat/yaşama alanı olarak görmektedir (Esendemir, 2008:46-47).
Araştır 1 Ekolojik vatandaşlık, sorumlulukların daha verimli sonuçlarının olduğu ala-
na doğru evriliyormuş gibi görünüyor. Bu aynı zamanda katılım temelinde
doğa ile yeni bir ilişki anlamına gelmektedir. Böyle bir katılım kavramı an-
cak beslendiğimiz alan olarak yeryüzünün giderek artan farkındalığa eşlik
ederse uygulanabilir bir seçenek haline gelebilir. Modern küresel vatandaşın
gelişimiyle birlikte yeryüzü ile herhangi bir özel ve içsel ilişki, bugünkü va-
tandaşlık pratikleriyle ters yönde gitmek gibi görünüyor. Bu nedenle ekolojik
vatandaşlık yeni bir vatandaşlık olarak adlandırılmaktadır (Van Steenbergen,
1996[1994]:151).

184
Çevre Sosyolojisi

Araştır Yanıt
7 Anahtarı

C. Merchant gibi feministler modern bilimi, ataerkilliği ve ekolojik yıkımı

birbiriyle ilişkilendirerek ayrı bir eko-feminizm hareketi yaratmıştır (Outh-
waite, 2008). Eko-feminizmin birçok temel amacı vardır. Ynestra King’in
(aktaran Plumwood, 2004) sözleriyle eko-feminizmin amacı, feminist ve eko-
lojik bakış açılarını, düşünce ve hareketleri birbirine bağlamak ve ekolojik bir
feminizm ve feminist bir ekoloji geliştirmektir. Eko-feminist düşünce, yeşil
hareketteki cinsiyetçiliğe yönelik eleştirilerden ve kadın hareketinde ekolojik
bilinç eksikliğinden, her türlü baskıya karşı bir eleştiriye dönüşerek büyüdü.
Araştır 2 Eko-feminist düşünürler aynı zamanda kadınlar ve doğa arasındaki kavramsal
ve kültürel bağlantıları araştırmış ve çevre felsefesindeki sorunlara feminist
iktidar analizleri uygulamışlardır. Çağdaş ekolojik feminizm genellikle zihin/
beden, ruh/madde ve erkek/kadın ikiliklerinin kadınlara yönelik cinsiyetçilik
ve ekonomik rasyonalitenin gelişiminde oynadığı rolün hem ekoloji hem de
toplumsal cinsiyet açısından analiz edilmesi gerektiğini ileri sürmüştür (Plum-
wood, 2004). Bu açıdan bakıldığında, eko-feministlere göre, kadınları tahak-
küm altına alan ataerkil bakış açısı ile doğayı tahakküm altına alan tahripkar
anlayışla doğrudan paralellikler söz konusudur.

Richard Falk’a (1996:131-132) göre vatandaşlığın ulus ve devletin geleneksel

sınırlarının ötesine uzandığını gösteren en az dört aşama vardır. Her şeyden
önce, vatandaşlığın küresel çapta yayılma arzusunu gösteren bir düşünce eği-
limi vardır. İnsan deneyiminin nihai birliği hakkında uzun bir düşünce ve
duygu geleneğinden yararlanarak, bir bütün olarak gezegen için barış, adalet
ve sürdürülebilirlik koşullarını inşa etmek bir bütün olarak öne çıkan küresel
bir arzu siyasetinden söz edilebilir. Küresel vatandaşlık daha iyi bir dünya ya-
ratmak için ne olması gerektiği konusunda normatif bir bakış açısına bağlıdır.
İkinci olarak, böyle bir arzulu yönelimin yanı sıra çok daha yeni bir gelişme
olarak, küresel bütünleşme eğilimini özellikle de ekonomik olarak oluşturan
güçlü bir eğilim kümesi söz konusudur. Finans piyasaları birbirine bağlı hale
geliyor, küresel olarak hızlı bir şekilde hareket ediyor. Sermaye oluşumu küre-
sel güçlere tepki olarak daha fazla yoğunlaşan bir hale gelmiştir ve önde gelen
Araştır 3 yedi sanayi ülkesinde devlet başkanları yıllık ekonomik zirvesinde (G7) bir
araya gelmektedir. Bu açıdan, küreselleşmenin bugünkü aşamasında bu tür
birliktelikler dünya sisteminin özgünlük bir ifadesi haline gelmektedir. Başka
bir deyişle, siyasi yaşamın hatları da dahil olmak üzere bakış açımızı hızla kü-
reselleştiren bir dizi pratik olay yaşanıyor. Dahası, üçüncü bir unsur daha söz
konusudur: Dünya çapında, özellikle enerji, kaynaklar ve çevre konusunda,
küresel düzeyde tüketim kalıplarında belirli ayarlamalar yapılmadığı takdirde
insan türünün yok olmaya doğru ilerleyeceği konusunda genişleyen bir fikir
birliği vardır. Son olarak, bu ekolojik zorunlulukta, uluslar ötesi militanlık ta-
rafından ifade edilen bir seferberlik politikası örtük olarak vardır. Her şeyden
önce, küresel vatandaş, bir tür küresel reformcu olarak, entelektüel olarak ge-
zegenin siyasi yaşamını daha iyi bir şekilde algılayan ve pratik bir mekanizma
olarak sunulan ütopik bir şemayı tercih eden bir birey imajıdır.

185
 Ekolojik Vatandaşlık

Araştır Yanıt
7 Anahtarı

Çevresel ve sosyal felsefe alanında sığ ve derin ekoloji arasında bir ayrım yapıl-
mıştır. Sığ ekoloji, çevreye insanın geleceği açısından bakarak önemli bulunan
çevresel sorunlarla ilgilenirken, derin ekoloji ise, çevrenin esas değerini insa-
nın çıkarlarından tamamen bağımsız bir biçimde gözeten bir anlayıştır. Sığ
ekoloji doğa-merkezli değildir; doğayı edilgen bir yaşam ortamı, nasıl olursa
olsun insanların kullanımına hizmet edebilecek bir dışsal nesneler ve güç yı-
Araştır 4 ğını olarak görür. Tepkisel ya da insanlardan kaçan kişilere ait sosyal hare-
ketlerin derin ekoloji ile bağdaştırılabileceği ileri sürülmektedir (Outhwaite,
2008:204). Derin ekoloji kendisini doğa merkezli bir düşünüş olarak “insan-
merkezli” çevreciliğin tam tersi olarak tanımlar. Vahşi doğayı merkez alan bu
düşünüş, temelde idealist olup, doğa ile mistik bir birlik olarak bütünleşme
yolunu Budizm ve Taoizm vb. doğu düşüncelerinde bulur (İdem, 2002: 8).

Vatandaşlığı ulus-devletle birlikte ele alan geleneksel devletçi yaklaşımlar, bi-

reylerin sahip olduğu hakları ve sorumlulukları üyesi oldukları egemen dev-
letin sınırları içinde düşünürler. Bu yönüyle egemen ulus-devletten koparıl-
dığında vatandaşlığın bir anlamı olduğu fikrini reddederler. Kantçı geleneğe
dayanan teorisyenler ise, dünya vatandaşlığı fikrini kullanarak sorumluluk ve
hakları insanlığın geleceği için formüle etmeye çalışırlar. Linklater’ın kozmo-
politan yaklaşımı da Kantçı kozmopolitan vatandaşlık yaklaşımı genişleterek,
her bir ülkenin ve diğer aktörlerin uluslararası toplumun heterojen niteliğini
yansıtan evrensel bir iletişim toplumu fikrine kurumsal bir biçim verme yü-
kümlülüğüne sahip olduğu iddiasını ortaya atmaktadır (Linklater, 1998:23).
Araştır 5 Kozmopolitan vatandaşlığın temel işlevi, uluslararası toplumun heterojen
niteliğini yansıtan çeşitli küresel söylem topluluklarına katılarak, “sınırsız
iletişim”e normatif bağlılığı kurumsallaştırmaktır. Kozmopolitan vatandaşlık
çerçevesinde, ülkeler kendi bölgelerindeki vatandaşlık ve insanlık arasındaki
açmazların üstesinden gelmek için egemenliklerinin en azından bir kısmını
uluslar ötesi demokratik yapılara bırakmaya hazır olmalıdır. Kozmopolitan
dünya vatandaşlığı fikrini ciddiye alan toplumlar, bu farklı söylem toplulukla-
rı oluşturmak ve demokratik işleyişini bozan haksız dışlama biçimlerini azalt-
makla yükümlüdürler. Bu şekilde, küresel yönetimin ahlaki ilkesi olan insan
ırkının artan bir oranının rızasına dayanması gerektiği fikrini onurlandırabi-
lirler (Linklater, 1998: 37)

186
Çevre Sosyolojisi

Araştır Yanıt
7 Anahtarı

Nussbaum, hararetli bir kozmopolitanizm savunucusudur. Kozmopolitan

vatandaşı, dünya çapındaki insanlık cemaatine bağlı kişi olarak tanımlıyor.
Ona göre nerede doğduğumuzun tamamen bir tesadüf olması gerçeği bile
başlı başına kozmopolitanizmi haklı çıkaran bir şeydir. Nussbaum’un somut
bir de önerisi vardır: kozmopolitan eğitim. Ulusal eğitim sisteminde temel
insan haklarına bağlılık yönünde eğitim vermenin yeterli olmadığını düşünen
Nussbaum, öğrencilerin kendi uluslarının tarihini diğer ulusların da tarihleri,
bugünleri ve sorunları ile tanıştırılması gerektiğini savunuyor. Ulusal eğitimin
demokratik veya ulusal vatandaşlık yerine dünya vatandaşlığını merkeze al-
ması için dört temel neden sıralıyor Nussbaum: 1) Kozmopolitan eğitim ile
kendimiz hakkında da daha çok şey öğreniriz; diğerlerinin gözleriyle kendi-
mize bakarsak, pratiklerimizde nelerin yerel ve sonradan edinilmiş ve nelerin
daha genel anlamda paylaşılan şeyler olduğunu görürüz. 2) Çevre kirliliği gibi
Araştır 6 uluslararası dayanışma gerektiren sorunların çözümünde ilerleriz. 3) Dünya-
nın geri kalanına olan ahlâki yükümlülüklerimizi fark ederiz. 4) Savunmaya
hazır olduğumuz farklılıklara dair daha bütünlüklü ve tutarlı bir argüman
geliştirebiliriz; ahlâki olarak keyfi ulus sınırlarını aşabileceklerini söylersek,
insanları diğer sınırları (etnisite, sınıf, cinsiyet ve ırk) da aşarak elele verme-
ye ikna edebiliriz. Nussbaum’a göre diğer aidiyetlerimizi bir kenara atmadan
ve onların yüzeysel olduklarını düşünmeden de pekâlâ kozmopolit olabiliriz.
Ancak kozmopolitanlık insanlığın adalete ve iyiliğe olan özlemlerini ve akıl
yürütme kapasitelerini ortaya çıkarır. Dünya vatandaşı olmak Diyojen’in de
belirttiği gibi bir çeşit sürgünlüktür, yalnızlıktır; insanı, bir ulusa ait hissetme-
nin sıcaklığından ve güvenliğinden mahrum bırakır. Fakat Nussbaum’a göre,
sadece kozmopolitanlık aklın, ahlâki açıdan iyi olanın ve insanlık sevgisinin
önünü açabilir (Günal, 1998:188).

John Barry için ekolojik vatandaşlık, yurttaşlar ve çevre için sorumluluğun ka-
bul edilmesi anlamına gelir, ancak onlara göre, bu sorumluluğu üstlenmenin
en iyi yolu çevresel karar alma süreçlerinde aktif rol almaktır. Barry (2002)
ekolojik bir vatandaşlık için liberal siyasi kurumlarda yapılacak reformun ye-
terli olmadığını savunur. Tüm ekonomik sistemin ve devlet mekanizmasının
yeniden düzenlenmesini içeren bir müzakereci bir demokrasi modeli öner-
mektedir. Müzakereci demokrasi “kamusal tartışma uygulaması” olarak ta-
Araştır 7 nımlanmıştır ve bu modelde katılımcılar önerilerde bulunur, başkalarını ikna
etmeye çalışır ve kamusal söylemde ortaya çıkan argümanlar ve nedenlerle en
iyi sonuçları ve politikaları belirlemeye çalışır. Müzakerenin ayırt edici özelliği,
katılımcılara eşit muamele, saygı ve fırsatlar verilen açık bir tartışma olmasıdır.
Müzakereci siyasetin vatandaşların tercihlerini dikkate aldığı ve bu tercihlerin
şekillenmesi ve oluşumuna odaklandığı göz önüne alındığında, müzakereci
kurumların ekolojik vatandaşlık için iyi bir çerçeve sağladığı savunulmuştur
(Gabrielson, 2008).

187
 Ekolojik Vatandaşlık

Kaynakça
Barry, J. (1999). Rethinking Green Politics. Sage Falk, R. (1996). The Making of Global Citizenship.
B. Van Steenbergen (Ed.), The Condition of
Barry, J. (2002). Vulnerability and virtue: democracy,
Citizenship içinde, (ss.127-141). Sage Publication.
dependency, and ecological stewardship, B.
Minteer and Pepperman B. T. (eds.) içinde, Gabrielson, T. (2008) Green Citizenship: A Review
(ss.133-152). Democracy and the claims of nature. and Critique. Citizenship Studies, 12(4), 429-446.
Rowman and Littlefield.
Günal, A. (1998). Kozmopolitanizm ve Yurtseverlik.
Bell, D. (2005). Liberal Environmental Citizenship. Birikim Dergisi. (111-112), 188-191.Gottlieb,
Environmental Politics. 14(2), 179-194. R.S. (1999). The Transcendence Of Justice And
The Justice Of Transcendence: Mysticism, Deep
Bookchin, M. (1998). Ekolojik Bir Topluma Doğru.
Ecology, and Political Life. Journal of the American
Ayrıntı yayınları.
Academy of Religion, 67, 149-166
Bostancı, S. ve Yıldırım, S. (2019). Sürdürülebilir
Hailwood, S. (2005). Environmental Citizenship as
Topluluklar ve Ekolojik Vatandaşlık Üzerine
Reasonable Citizenship. Environmental Politics.
Kavramsal Bir İnceleme, Iğdır Üniversitesi Sosyal
14(2), 195-210.
Bilimler Dergisi, (Aralık, Ek sayı), 203-218.
Hayward, Y. (2006). Ecological Citizenship: Justice,
Carter, N and Huby, M (2005). Ecological Citizenship
Rights and the Virtue of Resourcefulness.
and Ethical Investment. Environmental Politics.
Environmental Politics, 15(3),435-446.
14(2), 255-272
İdem, Ş. (2002). Toplumsal Ekoloji Nedir, Ne
Crane, A., Matten, D. ve Moon, J. (2008). Ecological
Değildir? Toplumsal Ekoloji Dergisi. 1, 7-20.
Citizenship and the Corporation: Politicizing the
New Corporate Environmentalism. Organization https://ekoloji.org/toplumsal-ekoloji-dergisi-sayi-1
and Environment, 21(4), 371-389.
Jagers, S. (2009). In Search of the Ecological Citizen,
Curtin, D. (1999). Chinagounder’s Challenge: The Environmental Politics, 18(1),18-36.
Question of Ecological Citizenship. Indiana
Jagers, S., Martinsson, J. and Matti, S. (2009,
University Press
September 28). On How to Make the Theoretical
Curtin, D. (2002). Ecological Citizenship. E. Işın ve Concept of Ecological Citizenship Empirically
B. Turner (Ed.), Handbook of Citizenship Studies Operational, [Çalıştay sunumu]. Climate Change
içinde, (ss.293-305). SAGE. Politics and Political Theory Workshop, Uppsala
University, Sweden
Çelik, M. A. ve Gülersoy, A. E. (2016). Kaos
Ortamında (Çağında) Mekân İnsan Etkileşimine Kadıoğlu, A. (2008). Vatandaşlığın Dönüşümü:
Bütüncül Bir Bakış: Ekolojik Toplum Paradigması. Üyelikten Haklara. Metis Yayınları
Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi, 22, 163-183.
Karatekin, K.,ve Uysal, C. (2018) Ecological
Dobson, A. (2003). Citizenship and the Environment. citizenship scale development study, International
Oxford University Press. Electronic Journal of Environmental Education,
8(2), 82-104. e-ISSN: 2146-0329
Dobson, A. ve Sáiz, V. (2005). Introduction.
Environmental Politics. 14(2), 157-162. Kenis, A. (2016). Ecological Citizenship and
Democracy: Communitarian versus Agonistic
Doherty, B. & de Geus, M. (1996). Democracy and
Perspectives. Environmental Politics. 25(6), 949-
green political thought: sustainability, rights and
970.
citizenship, Routledge.
Latta, P. A. (2007). Locating Democratic Politics in
Eckersly, R. (1992). Environmentalism and political
Ecological Citizenship. Environmental Politics,
theory: Towards an ecocentric approach. UCL Press.
16(3): 377-393.
Esendemir, Ş. (2008). Türkiye’de ve Dünyada
Linklater, A. (1998). Cosmopolitan Citizenship.
Vatandaşlık: Eski Sorular Yeni Arayışlar. Birleşik
Citizenship Studies. 2(1), 23-41.
Yayınları.

188
Çevre Sosyolojisi
Machin, A. (2012). Decisions, disagreement and
responsibility: towards an agonistic green
citizenship. Environmental Politics, 21(6), 847-863
Matti, S. (2006) The İmagined Environmental Citizen.
Exploring the State – İndividual Relationship in
Swedish Environmental Policy. [Unpublished
Licentiate thesis] University of Technology, Lulea˚
Melo-Escrihuela, C. (2008). Promoting Ecological
Citizenship: Rights, Duties and Political Agency.
An International E-Journal for Critical Geographies,
7 (2), 113-134.
https://acme-journal.org/index.php/acme/issue/
view/59
Mouffe, C. (1992). Dimensions of radical democracy:
Pluralism, citizenship, community, Verso.
Outhwaite, W. (2008). Modern Toplumsal Düşünce
Sözlüğü. İletişim yayınları.
Plumwood, V. (2004). Gender, Eco-Feminism and
the Environment. R. White (Ed.) Controversies
in Environmental Sociology içinde, (ss.43-61).
Cambridge University.
Sáiz, A. V. (2005). Globalisation, Cosmopolitanism
and Ecological Citizenship. Environmental
Politics, 14(2), 163-178.
Schild, R. (2016). Environmental citizenship: What
can political theory contribute to environmental
education practice? The Journal of Environmental
Education, 47(1), 19-34.
Seyfang, G. (2006). Ecological Citizenship and
Sustainable Consumption: Examining Local
Organic Food Networks. Journal of Rural Studies.
22, 383–395.
Torgerson, D. (1999). The promise of green politics:
environmentalism and the green public sphere, Duke
University Press.
Valdivielso, J., (2005). Social citizenship and the
environment, Environmental Politics, 14(2), 239–
254.
Van Steenbergen, B. (1996[1994]). Towards a Global
Ecological Citizenship. B. Van Steenbergen (Ed)
içinde, (ss.141-153). The Condition of Citizenship.
Sage Publication,
Van Steenbergen, B. (1996[1994]). The Condition of
Citizenship. Sage Publication.
Wackernagel, M., & Rees, W. (1996). Our ecological
footprint: Reducing human impact on the Earth,
New Society.
Wolf, J. Brown, K. and Conway, D. (2009). Ecological
Citizenship and Climate Change: Perceptions and
Practice. Environmental Politics. 18(4), 503-521.
189
 Bölüm 8
Çevre Eğitimi

Çevre Eğitiminin Gelişimi, Hedef ve Çevre Eğtiminde, Sürdürülebilir Çevre

1 2
Amaçları Eğitimi, Ekoloji Temelli Çevre Eğitimi ve
öğrenme çıktıları

1 Çevre eğitiminin tarihsel gelişimini, hedef Ekopedagoji Yaklaşımları

ve amaçlarını açıklayabilme 2 Çevre eğitimi yaklaşımlarını açıklayabilme

3 4
Öğretim Programlarında Çevre Eğitimi Çevre Okuryazarlığı
3 Öğretim programında çevre eğitiminin 4 Çevre okuryazarlığı kavramını
yerini özetleyebilme açıklayabilme

Çevre Eğitiminde Uygulanabilecek

5
Yöntem ve Teknikler
5 Çevre eğitiminde uygulanabilecek yöntem
ve teknikleri örnekleyebilme

Anahtar Sözcükler: • Çevre Eğitimi • Çevre Eğitimi Yaklaşımları • Eğitim • Çevre Okur Yazarlığı

190
Çevre Sosyolojisi
GİRİŞ
Eğitim insanların yaşamı boyunca, var olan bir
olgudur. İnsanların bulundukları toplumlarda var
olmasını sağlayan eğitim süreçleridir. Bu yüzden
insan hayatının önemli bir kısmını eğitim süreç-
leri oluşturur. İnsan sürekli olarak farklı grupların,
kurumların içerisinde eğitim süreci geçirmektedir.
Eğitim, ülkelerin de toplumsal olarak gelişme-
sinde ve bu şekilde varlığını koruması için önemli
bir faktördür. Toplumların gelişmesinde eğitimle
doğrudan bağlantılı olan ekonomik, akademik,
politik ve küresel gelişmeler de önemli bir yere sa-
hiptir. Toplumlar varlıklarını sürdürebilmek için
elde ettikleri her türlü ürünü yeni nesillere aktar-
ma sorumluluğu daha çok eğitim sonucu oluşur.
Bir toplum yapısı içerisinde üretimin yeni nesillere
aktarılmasında aile çok önemli bir rol oynar. Daha
sonraki kısımlarda ise aktarma işlemi toplumun
belli kurumları tarafından yapılır. (Çağlar, 2010).
Eğitim kurumsallaşmaya başladığında bunu ger-
çekleştirecek en önemli kurumlar okullar olarak
belirlenmiştir. Günümüzde, okullarda gerçekleşen
eğitimden beklenenler, üretken insanları yetiştir-
mektir. Bunu gerçekleştirirken de insanların farklı
özelliklere sahip olduğunun ve her bireyin ken-
dine özgü yetenekleri olduğunun kabul edilmesi
de çok önemlidir. Bu kabul edişle eğitimin temel
amacı, bireylerin ilgi ve yetenekleri doğrultusun-
da yetiştirilmesi olarak ortaya çıkmaktadır. Aynı
zamanda insanların mutlu olması, çevreye karşı
duyarlılık göstermesi ve evrensel değerleri benim-
semesi, zihinsel, sosyal, psikolojik, ahlaki, duygu-
sal yönlerden insanların bütün olarak yetiştirilmesi
de günümüz eğitiminin amaçları içinde sayılabilir
(Berkant, Efendioğlu ve Sürmeli, 2014).
İnsan çevresindeki varlıkların, olayların, ol-
guların bilgisini elde etmek için eğitime ihtiyaç
duymaktadır. Eğitim toplumsal hayatla iç içedir.
Bu nedenle eğitimin, insanın toplumsal hayatının
başlamasıyla ortaya çıktığı söylenebilir. Insan birey-
sel öğrenme sonucu elde ettiği bilgileri diğerleriyle
paylaşma ve onlara aktarmaya ihtiyaç duymuştur.
Eğitim bu ihtiyaçla başlamıştır (Kızıloluk, 2002).
Yıllar süresince birçok eğitim tanımı yapılmıştır.
Genel anlamıyla eğitim insanları farklı amaçlarına
göre yetiştirme sürecidir (Fidan, 2012). Dewey’e
(1938) göre bireylerin yaşantı ve deneyimleriyle
elde ettikleri bilgi ve becerilerin bütünüdür. Temel
olarak bu yapı toplumların eğitim sistemini oluş-
turmaktadır Ertürk (1979: 12) eğitimle ilgili yapı-
lan birçok tanımı birleştirerek eğitimi “bireyin dav-
ranışında, kendi yaşantısı yoluyla ve kasıtlı olarak
istendik değişme meydana getirme süreci” olarak
tanımlamıştır.
Eğitim: Bir süreç içerisinde, insanların
davranışlarında meydana gelen değişimdir.
Her toplumun kendine özgü bir eğitim sistemi
vardır. Türk eğitim sisteminin genel amaçları (Milli
Eğitim Bakanlığı [MEB], 2017) tüm bireyleri;
1. Atatürk inkılap ve ilkelerine bağlı, Türkiye
Cumhuriyeti Devletine karşı görev ve sorum-
luluğunu bilen bireyler olarak yetiştirmek;
2. Dengeli ve sağlıklı kişiliğe sahip, hür ve bi-
limsel düşünebilen insan haklarına saygılı
bireyler olarak yetiştirmek;
3. Gerekli bilgi, beceri ve davranışları kazan-
dırarak toplumun ve kendilerinin mutlu
olabileceği bir meslek sahibi olmalarını sağ-
lamak olarak belirlenmiştir.
Son yıllarda çevre sorunlarının artması ülke-
lerin eğitim sistemlerine “çevre eğitimi” kavramı-
nı eklemelerine neden olmuştur. Türkiye Eğitim
Sistemi’nde de 2004 yılında “yapılandırmacı yak-
laşımın” yer almasıyla çevre eğitimi ülkemizde de
hız kazanmıştır.
Çevre Eğitimi: İnsanların çevreyi, bu çev-
redeki yerlerini ve ilgili konuları anlama-
larına yardımcı olan bir süreçtir (Archie ve
McCrea, 1996).
Çevre eğitimi, insanların kendisini doğanın bir
parçası olarak görmesini ve doğa ile uyumlu yaşa-
masını sağlayacak bilinçli ve ileri görüşlü kararlar
vermesi için gerekli bilgi ve beceriyi geliştirebileceği
ortam sunan yaşam boyu bir süreçtir. Çevre eğiti-
mi güçlü, etkili, çevresel okuryazar olan bir toplum
öngörür ve teşvik eder (Archie ve McCrea, 1996).
191

Resim 8.1 Böcekleri inceleyen okul çocukları.
ÇEVRE EĞİTİMİNİN GELİŞİMİ,
HEDEF VE AMAÇLARI
Çevre sorunlarının giderek artması, tüm dün-
yada kendini göstermesi çevre eğitiminin bireyler,
toplumlar, ülkeler için ne kadar önemli olduğunu
göstermiştir. Çünkü çevre eğitimi güçlü olan top-
lumlar ve ülkeler çevre sorunlarına çözüm bulma
açısından diğer toplum ve ülkelerden önde olacak-
lardır. Çevrede yaşanan bu olumsuzluklar dünya
genelinde çevre eğitimi açısından kararlar alınma,
çeşitli kuruluşlar oluşturma, protokoller yapma gibi
doğal dengenin tekrar kurulmasına yönelik birçok
oluşumun ortaya çıkmasına neden olmuştur.
İnsanların sahip olduğu dünya görüşleri so-
nucu uygarlıklar ve çevre zarar görmüştür. Ancak
zaman içerisinde bilim ve teknolojideki ilerleme-
lerle insanların yaşam standartlarında rahatlık ve
kolaylıklar meydana getirmiştir. Bunlar meydana
gelirken sanayileşmenin gelişmesi ile ortaya çıkan
birçok çevre sorununun doğayı nasıl bozduğu göz
ardı edilmiştir. Ancak 1952 yılında Londra’daki
hava kirliliği sebebiyle birçok insanın ölmesi artık
çevre sorunlarının farkına varılmasını sağlamıştır
(Ponting, C. (2000)’den aktaran Özdemir, 2017).
Bu farkına varışla beraber dünya genelinde çevre ile
ilgili birçok toplantı düzenlenmiştir. Ancak ilk defa
“çevre eğitimi” kelimesinin kullanılmaya başlaması
Pariste, 1948 yılında “Uluslararası Doğa ve Doğal
Kaynakları Koruma Birliği (IUCN) tarafından dü-
zenlenen toplantıda olmuştur. Bundan sonra, 1965
yılında bu kuruluş okullarda ve yükseköğretimde
çevre eğitiminin kullanılması gerektiğinden bah-
setmiştir (Şahin, 2019).
1968 yılında UNESCO tarafından yapılan
“Biyosfer Rezerv Konferansı” çevre müfredatına
192
Çevre Eğitimi
değinerek, çevre eğitimi ve farkındalık geliştirme
çağrısında bulunmuştur.1970 yılında UNESCO
ve IUCN tarafından yapılan toplantıda da çev-
re eğitimi insanların çevre ile olan ilişkilerini an-
lamada gerekli olan bilgi ve becerileri geliştiren
çevreyle ilgili değerleri ve kavramları açıklayan bir
süreç olarak tanımlanmıştır. Stocholm’de, 1972’de
“Birleşmiş Milletler İnsan Çevre Konferansı” ger-
çekleştirilmiş ve çevre eğitiminin gerekliliği bir kez
daha vurgulanmıştır. Bu konferansta Haziranın 5’i
“Dünya çevre günü” olarak kabul edilmiştir. Ayrı-
ca “uluslararası çevre eğitim programı” oluşturula-
rak , 1975’te Belgrat’ta bir çevre eğitimi toplantısı
yapma kararı alınmış ve toplantı sonucu “Belgrat
Şartı” ortaya çıkmıştır. “Belgrat Şartı’na” göre çevre
eğitiminin amacının, çevrenin ve ilgili sorunların
farkında olan, sorunların çözülmesinde ve önle-
nebilmesinde hem bireysel hem de toplu hareket
edebilen bireyler yetiştirmek olduğu belirtilmiştir.
1977’de Tiflis’te uluslararası düzeyde çevre eğiti-
minin hedefleri ve amaçları belirlenmiştir. 1987’de
Moskova’da yapılan kongrede çevre-bilim program-
larının çevre eğitimiyle ilişkisi ve çevre eğitiminde
öğretmen yetiştirmenin de önemli olduğu vurgu-
lanmıştır. Rio’da 1992 yılında yapılan konferansta
da “sürdürülebilir kalkınma için eğitim” göz önüne
alınmıştır (IUCN, 1970; UNESCO-UNEP, 1976;
UNESCO-UNEP, 1978; Şahin, 2019).
dikkat
Çevre eğitiminin uluslararasi boyutta ka-
bul edilmesinde önemli rol oynayan kon-
ferans 1972’deki “Birleşmiş Milletler İn-
san Çevresi Konferansı”’dır (Şahin, 2019).
Rio’dan sonra 2002 yılında “Johannesburg Sür-
dürülebilir Kalkınma Zirvesi” gerçekleştirilmiştir.
Bu zirvede; su ve sanitasyon, enerji, sağlık ve çevre,
tarım ve biyolojik çeşitlilik ve ekosistem yöneti-
mi olmak üzere beş madde üzerinde durulmuştur
(NAAE, 2016).
Çevre eğitimi adına yapılan bu toplantılarda
özellikle 1977 yılında yapılan Tiflis’teki toplantıda
çevre eğitiminin hedefleri, amaçları açısından ele
alınan kararlar önem oluşturmuştur. Birçok ülke bu
toplantıdaki çevre eğitiminin hedef ve amaçlarını
temel alarak öğretim programlarını düzenlemiştir.
Çevre Sosyolojisi
“Tiflis Bildirgesi”’ne göre çevre eğitiminin
hedefleri, amaçları ve rehber ilkeleri (UNESCO-
UNEP, 1978: 3) aşağıda açıklanmaktadır:
Çevre eğitiminin hedefleri bu bildirgeye göre üç
maddede toplanmıştır:
1. Kentsel ve kırsal alanlarda ekonomik, sos-
yal, politik ve ekolojik ilişki ve bağlılık ko-
nusunda farkındalığı arttırmak;
2. Çevreyi korumak ve iyileştirmek için her
bireye ihtiyacı olan bilgi, değer yargıları,
tutum, sorumluluk ve becerileri kazanma
fırsatı sağlanmalıdır;
3. Bireylerin, grupların ve toplumun bir bü-
tün olarak çevreye yönelik yeni davranış ka-
lıpları oluşturmasını sağlamak.
Çevre eğitiminin amaçları beş kavram üzerinde
yoğunlaşmıştır. Bunlar:
Farkındalık: Toplumların ve bireylerin tüm çev-
re ve ilgili sorunları hakkında farkındalık ve duyar-
lılık kazanmalarına yardımcı olmak.
Bilgi: Toplumların ve bireylerin tüm çevre ve
çevre ile ilgili ilgili sorunlar hakkında temel bir an-
layış edinmeleri ve deneyim kazanmaları için yar-
dımcı olmak.
Tutumlar: Toplumların ve bireylerin çevresel
iyileştirme ve çevrenin korunmasında aktif katılım
isteğini ve çevre için duyarlılık ve bir dizi değer yar-
gıları kazanmalarına yardımcı olmak.
Beceriler: Toplumların ve bireylerin çevre so-
runlarını belirleme ve çözme becerilerini kazanma-
larına yardımcı olmak.
Katılım: Çevre sorunlarının çözümünde top-
lumlara ve bireylere her düzeyde aktif olarak yer
alma fırsatı sunmak.
Çevre eğitiminin rehber ilkeleri on iki madde
şeklinde sıralanmıştır. Bunlar:
1. Çevre doğal ve yapay unsurlarla beraber,
teknolojik ve sosyal (ekonomik, politik,
kültürel, tarihi, ahlaki ve estetik) öğelerden
oluşan bir bütün olarak düşünülmelidir.
2. Çevre eğitimi okul öncesi düzeyde başlaya-
rak tüm formal (örgün) ve informal(yaygın)
eğitim aşamalarında devam eden ve ömür
boyu süren bir eğitim olmalıdır.
3. Çevre eğitimi her bir disiplinin kendine
özgü içeriğini bütünsel ve dengeli bir bakış
açısıyla incelemeyi mümkün kılan disiplin-
ler arası bir yaklaşıma sahip olmalıdır.
4. Çevre eğitiminde öğrencilerin diğer coğrafi
alanlardaki çevresel koşullara ilişkin bir an-
layış kazanabilmeleri için, öncelikle yerel,
ulusal, bölgesel ve uluslararası önemli çev-
resel sorunları incelemeleri gerekir.
5. Mevcut ve potansiyel çevre şartlarının üze-
rinde dururken tarihsel bakış açısını da göz
önünde bulundurmak gerekir.
6. Çevre sorunlarının önlenebilmesi ve çözül-
mesinde yerel, ulusal ve uluslararası işbirli-
ğinin değerini öne çıkarmak ve gerekliliğini
teşvik etmek gerekir.
7. Kalkınma ve büyüme planlarında çevresel
boyut göz önünde tutulmalıdır.
8. Öğrencilerin öğrenme yaşantılarını planla-
mada rol alması sağlanmalı ve aynı zaman-
da karar almaları ve kararlarının sonuçlarını
kabul etmeleri için fırsat tanınmalıdır.
9. İlk yıllarda öğrencinin kendi toplumundaki
çevre duyarlılığı üzerinde özellikle durula-
rak, çevresel duyarlılık, bilgi, problem çöz-
me becerisi ve değer yargılarının açıklaması
her yaşa göre ilişkilendirilmelidir.
10. Öğrencilerin çevre sorunlarının gerçek ne-
denlerini ve belirtilerini keşfetmelerine yar-
dımcı olunmalıdır.
11. Çevre problemlerinin karmaşıklığı vurgu-
lanmalı ve bu nedenle kritik düşünme ve
problem çözme becerilerinin geliştirilmesi-
nin ihtiyacı belirtilmelidir.
12. Uygulamalı etkinlik ve ilk elden deneyim-
ler üzerinde durularak, çevre hakkında ve
çevreden öğrenmek ve öğretmek için çeşitli
öğrenme ortamları ve öğrenme yaklaşımları
kullanılmalıdır.
Öğretim programları hazırlanırken, çevre eğiti-
minin hedef ve amaçları yazılırken yukarıda belir-
tilen maddeler yardımcı olmuştur.
Çevre eğitimi insanların doğayı bütün olarak
tanımasına, ilerleme adına yapılan insan faaliyet-
lerinin yıkıcı etkilerinin farkına varmasına, in-
193
 Çevre Eğitimi

sanların çevreye yönelik istenen tutum ve değerlere dayalı davranış göstermesine etki etmelidir. Çevre
eğitiminde bilişsel, duyuşsal ve davranışsal boyutlar söz konusudur. Bilişsel boyutta doğanın yapısını ve
işleyişini, insan doğa ilişkisini ve bu ilişkinin sonuçlarını bilme, tanıma, öngörüde bulunma şeklindeki
kazanımlardan bahsedilebilir. Duyuşsal boyut canlı cansız varlıklar arasında empati kurabilmeyi, duygusal
bağlar oluşturmayı, değer verme, koruma gibi davranışları gösterme becerilerini içerir. Buradan hareketle
çevre eğitimi karmaşık problemlerle baş edebilmeyi sağlayan davranışları edinme süreci olarak karşımıza
çıkar (Özdemir, 2017).
Doğa insan tarafından acımasızca tüketilmektedir, bunun sonucunda da çevre sorunları ortaya çık-
maktadır. Çevre sorunlarıyla baş edebilmek, doğa ile insanın dengesini sağlayabilmek için çevre eğitimi
gerekmektedir (Karataş ve Aslan, 2012). Çevre eğitimi hem çevreye yönelik tutum oluşturarak hem de
tutumların davranışa dönüşmesine yardımcı olarak bireylerin bilişsel, duyuşsal ve psikomotor becerilerinin
gelişimini destekler. Çevre eğitimiyle bireylerde kazandırılmaya çalışılan öğelerden biri de çevreye duyarlı,
bilinçli bireyler yetiştirilmesidir. Çevre bilinci “çevreye yönelik bilgileri, çevreye yönelik tutumları ve çevre
dostu davranışları” içerir. Çevre bilgisi çevrenin tanınmasında, doğadaki olayların anlaşılmasında, çevre
sorunları ve bunların çözümünde gerekli olan bilgileri içerir. Tutum bireylerin çevreye yönelik var olan
olumsuz veya olumlu duygularıdır, çevre dostu davranışlar çevreye yönelik yararlı davranış örnekleri ser-
gilemektir. Bu özellikleri edinmiş çevre bilincine sahip insanlar çevreye gösterecekleri eylemlerde bencilce
davranışlar göstermeyecek, kendi çıkarlarını çevrenin üstünde tutmayacak ve çevre sorunlarına duyarsız-
laşmayacaktır (Erten, 2004).

Öğrenme Çıktısı

1 Çevre eğitiminin tarihsel gelişimini, hedef ve amaçlarını açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Çevre eğitiminin amaçla- Çevre eğitiminin tarihsel

Çevre eğitiminin hedefleri
hangi alanlarda farkındalığı
arttırmayı içerir?
rını göz önüne aldığınızda,
hayatınızı nasıl etkilediği-
ni tartışınız. E. Atasoy’un
(2015), İnsan-Doğa Etkileşi-
mi ve Çevre İçin Eğitim kita-
bını inceleyiniz.
gelişimine baktığınızda,
sizce günümüzde dünya
genelinde çevre eğitimi ile
ilgili başka toplantılara ge-
rek var mı? Arkadaşlarınız-
la tartışınız.

ÇEVRE EĞİTİMİNDE, SÜRDÜRÜLEBiLiR ÇEVRE EĞİTİMİ, EKOLOJİ

TEMELLİ ÇEVRE EĞİTİMİ VE EKOPEDAGOJİ YAKLAŞIMLARI
Çevre eğitiminin zaman içerisindeki gelişimi devam ettikçe insanların çevre üzerindeki düşüncelerinde
de gelişmeler, değişiklikler görülmeye başlamıştır. Bu değişimler çevre eğitimini de etkileyerek farklı hedef
ve amaçlara sahip olan yaklaşımların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu bölümde çevre eğitimi yakla-
şımları sürdürülebilir çevre eğitimi, ekoloji temelli çevre eğitimi ve ekopedagoji yaklaşımları ele alınmıştır.

Sürdürülebilir Çevre Eğitimi

“Sürdürülebilirlik” kavramı 1992’deki Rio’da yapılan “Birleşmiş Milletler Çevre ve Kalkınma Konfe-
rans’ında” özellikle üzerinde durulan konulardan biri olmuştur. Bu konferanstan sonraki dönemlerde ise
“sürdürülebilir kalkınma için eğitim” kavramı üzerinde tartışılan konulardan biri haline gelmiştir.

194
Çevre Sosyolojisi
Rio zirvesi sürdürülebilir kalkınma ve iklim de-
ğişikliği konusunda da önem oluşturmaktadır. Bu
zirvede sürdürülebilir kalkınma ile ilgili olarak,
“kalkınmanın şimdiki ve gelecek nesillerin geli-
şimsel ve çevresel ihtiyaçlarını eşit şekilde yerine
getirecek şekilde olması gerektiği belirtilmiştir.
Bununla beraber sürdürülebilir kalkınmanın sağ-
lanabilmesi için çevrenin korunması gerektiği de
vurgulanmıştır (United Nations Conference on
Environment and Development, 1992). Sürdürü-
lebilir kalkınmada çevrenin korunması, ekonomik
büyüme ve sosyal adalet kavramlarının her birinin
önemi vurgulanmış ve bunların ortak paydada bu-
luşturmanın öneminden söz edilmiştir. Bu üç un-
sur eşit derecede önemlidir anlaşmazlıklarda çevre-
nin korunması, ekonomik büyüme ve sosyal adalet
öğeleri uzlaştırıcı rol oynamalıdır (Çeken, 2017).
Çevrenin korunması çevreye zarar vermeden diğer
unsurların yerine getirilmesini, taşıma kapasitesini
aşmamayı, ekonomik büyüme çevrenin korunma-
sının ve ekonomik faaliyetlerin beraber yol alma-
sını, sosyal adalet yaşam için gerekli kaynakların
hem dünyadaki farklı toplumlar tarafından hem
de şimdiki ve gelecek nesiller arasında paylaşılması
gereğini öngörür.
Sürdürülebilir Kalkınma: Bugünkü ne-
sillerin gereksinimlerini karşılamalarının
gelecek nesillerin de kendi gereksinimle-
rini karşılamalarına fırsat verecek şekilde
olmasıdır (United Nations, 1987).
1980’li yıllarda, çevreye yönelik kaygıların art-
masıyla çevre eğitimine önem verilmiş ve okullar-
da güçlü bir ivme kazanmıştır. Bu sıralarda çevre
eğitiminde bütünsel yaklaşım görülmeye başlan-
mıştır. Bu yaklaşım da bütünsel yaklaşımın etkileri
görülecek şekilde, çevre eğitiminin disiplinlerarası
bir boyut almaya başlamasında ve yerel durum-
dan küresel boyutlara taşınmasında rol oynamış-
tır (Tilbury, 1993). 1990’larda çevre ve kalkınma
sorunlarına duyulan endişe insanları sürdürülebilir
çevre eğitimine yaklaştırmıştır. Çağdaş toplum so-
runlarına net bir tutum alınmasında hem çevrenin
korunması hem de ekonomik kalkınmanın birlikte
gerçekleşmesini ele alan sürdürülebilir eğitim yak-
laşımı öne çıkmıştır (Tilbury, 1995).
Sürdürülebilir eğitimde Birleşmiş Milletler,
sürdürülebilir kalkınma ilke ve uygulamalarını
eğitime entegre etmeyi bilgi, değer ve tutumlarda-
ki değişiklikleri herkes için daha sürdürülebilir ve
adil bir toplum sağlama bakış açısıyla teşvik etmeyi
amaçlamıştır. Sürdürülebilir eğitimi, geleceğe yön-
lendirecek eğitim odaklı temel bulgular şunlardır
(UNESCO, 2014):
1. Eğitim sistemleri sürdürülebilirlik konula-
rını ele almaktadır.
2. Sürdürülebilir kalkınma ve eğitim gündem-
leri birbirine yakındır.
3. Sürdürülebilir eğitim, interaktif, öğrenen
güdümlü eğitime olanak tanır.
4. Formal ve informal eğitimde sürdürülebi-
lir eğitim artmakta ve programlara entegre
edilmektedir.
5. Teknik ve mesleki eğitim ve öğretim sürdü-
rülebilir kalkınmayı geliştirir.
Sürdürülebilir Çevre Eğitimi: Dünya
üzerinde çevrenin korunması, ekono-
mik büyüme ve sosyal adaletin sağlan-
masında gerekli olan bilgi, tutum ve
davranışların elde edilmesini sağlayan
bir eğitim sürecidir.
Sürdürülebilir çevre eğitiminin toplumların
sürdürülebilir kalkınmayı gerçekleştirmesinde et-
kili olabilmesi için eğitim sistemlerinin yeniden
planmasını gerektirir. Sürdürülebilir çevre eğitimi
müfredatın dışında düşünülmemelidir, eğitim uy-
gulamalarıyla beraber yürütülmelidir. Sürdürülebi-
lir çevre eğitimi tüm eğitim düzeyleri için geçerli-
dir ve yaşam boyu öğrenmeyi gerektirecek şekilde
okullardan mesleki eğitime, işyeri eğitimine yüksek
öğrenime, yetişkin öğrenimine kadar devam etme-
lidir. Sürdürülebilir kalkınmayı içeren konular eği-
tim programlarında iklim değişikliği, afet riskinin
azaltılması, sürdürülebilir geçim kaynakları, sürdü-
rülebilir tüketim ve üretim, biyolojik çeşitlilik ve
yoksulluğun azaltılması gibi konulara birleştirilerek
verilmektedir. Öğrencilerin bunları anlayabilmesi
ve sürdürülebilir kalkınma için uygulamaları ya-
pabilmeleri için eğitim sistemlerinde işbirlikli öğ-
renme yöntemi gibi öğrenci katılımını gerektiren
195

yöntemlerin uygulanması gereklidir. Sürdürülebilir
çevre eğitimi aynı zamanda eleştirel soru sormayı
öğrenmeyi, kişilerin kendi değerlerini açıklamayı
öğrenmesini, gelecek için daha olumlu sürdürüle-
bilir bir gelecek öngörmeyi öğrenmek, sistematik
düşünmeyi öğrenmek, uygulamalı öğrenme yoluy-
la sorulara cevap vermeyi öğrenmek, gelenek ve ye-
nilik arasındaki mantığı keşfetmeyi öğrenmek gibi
maddeleri de kapsar (UNESCO, 2014:20).
Dünya üzerindeki yaşamın sürdürülebilir ola-
bilmesi için çevre eğitimi önemli bir parçadır. Bu
parçada da sürdürülebilirliğin ekolojik, ekonomik,
sosyo kültürel ve katılım öğeleri devreye sokul-
malıdır. Çevre eğitimi sürdürülebilirliği ekolojik,
ekonomik ve sosyo kültürel açıdan sağlamaya çalı-
şırken buna uygun kavrayış, tutum ve değerleri de
kişilere kazandırmalıdır (Özdemir, 2017).
Ekoloji Temelli Çevre Eğitimi
Literatürde “doğa deneyimi, doğa temelli öğ-
renme, manzara yoluyla öğrenme, serbest çevre
eğitimi” şeklinde çeşitli isimler alan “ekoloji temelli
çevre eğitimi” bireylerin doğayla doğrudan etkileşi-
me girerek, canlıların cansızların birbirleriyle olan
ilişkilerini ve doğanın bütünlüğünü kavramalarına
fırsat veren bir yaklaşımdır (Özdemir 2010).
Öğrenciler doğrudan katılabildikleri fen ve doğa
etkinlikleriyle bilgi ve tutumları öğrenirler. Öğren-
cilerin edindikleri bilgileri doğru anlamlandırma-
larında doğal ortamlarda gözlem yapabilmeleri ve
doğrudan etkileşim içinde olabilecekleri uyarıcıla-
rın var olması önemli bir unsurdur. Doğada gerçek-
leşen ilk elden deneyimler çevreye yönelik algıları
da etkilemektedir. İlk elden deneyimler bireylerin
çevreyi doğru anlamasına ve sevmesine neden olur.
Bu açıdan öğrenme ortamlarının zenginleştirilmesi
bu ortamların öğrencilerin yaparak yaşayarak dene-
yim kazanması ve gözlem yapmasına fırsat vermesi
gereklidir (Özdemir ve Uzun, 2006).
Sınıf dışı deneyimsel çevre eğitimi, çevresel ko-
nuların irdelenip çözümlerin araştırıldığı, yaratıcı
araştırıcı ve duygusal bir ortam olabilir (Prince,
1999). Saha gezileri, yürüyüş, kamp gibi etkinlik-
ler öğrencilerin birebir deneyimleriyle çevreye olan
196
Çevre Eğitimi
duygusal bakış açılarını, çevresel duyarlılıklarını,
davranışlarını ve sosyal ilişkilerini geliştirmeyi, çev-
resel konular hakkında derinlemesine bilgi almayı,
kendilerine güven duymayı, doğaya yönelik sorum-
luluk gerektiren faaliyetleri geliştirmeyi amaçlar. Bu
yaklaşımla öğrenciler doğayı ve doğayı korumak
için stratejiler geliştirmeyi öğrenirler. Bu dene-
yimlerle öğrenciler hem kendileri ve öğretmenleri
arasında hem de doğa ile aralarında güçlü empatik
duygular geliştirebilirler (Palmberg ve Kuru, 2000).
Ekopedagoji Yaklaşımı
Ekopedagoji toplumsal çatışmaların ve çevresel
bozulmaların birbirine bağlı olduğunu vurgulayan
bir çevre eğitimi yaklaşımıdır. Çevre bozulmasın-
daki sosyo-çevresel faktörler genellikle göz ardı
edilir. Ekopedagoji bu gözardı edilen sosyo çevresel
bağlantıları yapılandırarak ortaya birtakım çözüm-
lerin çıkmasına izin verir. Bu yaklaşım çok yönlü
bakış açıları kullanarak çevresel problemlere yö-
nelik çevresel ve toplumsal çözümler ortaya koyar
(Misiaczek, 2011).
Ekopedagoji yaşam odaklıdır. İnsanların kül-
türleri, yaşam tarzları ve kimliklerinin farklılıkla-
rına saygılıdır. Ekopedagoji sürdürülebilirlik ile ya-
kından ilgilidir. (Gadotti, 2008). Ekopedagojinin
felsefik temellerini oluşturan kişi Paulo Freire’dir.
Freire öğrencilerin kendileri için anlamlı bağlama-
sal bir çerçevede öğrenmeleri gerektiğini vurgula-
mıştır. Sınıflar tartışan, özgürce eleştiri yapılabilen
öğrenme ortamları olmalıdır (Misiaczek, 2011).
Freire’e göre eğitimin toplumsal ve politik ya-
pıyı dönüştürme gibi bir amacı olmalıdır. Bu ama-
cın olabilmesi için bireylerin bilgiyi kendilerinin
yapılandırması gerekmektedir. Böylece kendile-
rine özgü politik düşünceleri de oluşur. Bilgi bir
bankaya depolanacak araçsal bir malzeme değildir.
Bilgiye eleştirel yaklaşılarak yapılandırılması sağ-
lanmalıdır (Freire’den (1970) aktaran, Okur Berbe-
roğlu, 2015). Ekopedagojide doğa ile uyum içinde
yaşamayı gerçekleştirmek ve doğayı tanımak için
toplumsal iletişim ve etkileşimin de doğa ile uyum
içinde olacak şekilde bir dönüşüme girmesi gerekli-
liği vurgulanmaktadır (Özdemir, 2017).
Çevre Sosyolojisi

Öğrenme Çıktısı

2 Çevre eğitimi yaklaşımlarını açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Sürdürülebilir eğitim yak-

laşımı ve ekopedagojinin
benzerliklerini karşılaştı- Yaşantınızın sürdürülebilir
Ekoloji temelli çevre eğitimi
rarak tartışınız. Konuyla olabilmesi için çevre eğiti-
ile ekopedagoji yaklaşımını
ilgili olarak O. Özdemir’in minin size kattığı değerleri
hedefleri açısından karşılaş-
(2007), Yeni Bir Çevre Eği- var mı? Arkadaşlarınızla tar-
tırınız.
timi Perspektifi: “Sürdürüle- tışınız.
bilir Gelişme Amaçlı Eğitim”
makalesini inceleyiniz.

ÖĞRETİM PROGRAMLARINDA bu tür davranışların öğrenilmesi çok önemlidir.

ÇEVRE EĞİTİMİ
Ülkemizde belirli amaçlarla hazırlanan program-
ların dikkate alınarak okullarda verilen düzenli eği-
tim kademeleri, okul öncesi, ilköğretim, ortaöğretim
ve yükseköğretim kademeleri şeklinde belirlenmiştir.
Okul Öncesi Kademesinde Çevre
Eğitimi
Bu dönemde bireylerde hızlı bir büyüme söz
konusudur. Hızlı büyümeyle beraber bu dönemde-
ki çocuklar kısa sürede birçok beceri ve davranış
öğrenirler. Ortamda bulunan her etken onlar için
yeni bir deneyimdir, bilinmeyendir. Bu neden-
le de onlara ilginç gelir. Bu dönemdeki çocuklar
çevreyi tanımak için oyun oynayarak elde ettikle-
ri kişisel deneyimlerini ve yetişkinlerle edindikleri
iletişim faktörlerini kullanırlar. Çevre ile etkileşim
hâlinde olan çocuklar daha fazla bilgi sahibi olup
hayata daha iyi uyum sağlarlar. Çocuklarda çevre
yanlısı davranışlar geliştirmek için onların sosyal
gelişimlerini de desteklemek gereklidir. Çocuk-
larda özellikle empati kurma becerisinin geliştiril-
mesiyle çevrenin korunması arasında bir etkileşim
olacaktır. Örneğin, sokak hayvanlarının ihtiyaçları
için hayvanlarla empati kurabilen bir çocuk bu ih-
tiyaçların karşılanmasını sağlayabilir. Bu dönemde
Öğretim programlarının amaçları da bu doğrultu-
da okul öncesi çocuklarda çevre konusunda bilgi
sahibi olmalarını sağlamak, farkındalıklarını geliş-
tirmek ve duyarlılık sahibi olmalarını sağlamaktır
(Gülay, 2011).
Bu dönemdeki çocuklar somut öğrenme aşama-
sındadır. Bu nedenle ilgilendikleri konuyu seçmek
kadar yapabileceği somut etkinlikleri de seçmek
önemlidir. Çocukların tutum oluşturmalarında bu
kademe önemli bir aşamadır bu nedenle çevre ile
bağlantı kurmaları olumlu tutum geliştirmelerini
sağlar. Bu dönemde çocuklar genellikle yaparak,
tartışarak, oynayarak, şarkı söyleyerek, hikaye oku-
yarak, dans ederek öğrenirler. (Smith, 2001).
Okul öncesi dönem gelecek yıllar için de çocuk-
ların çevreye yönelik olumlu tutum geliştirmeleri
açısından önemlidir. Bu aşamada doğa çocukların
eğlenebileceği bir ortam anlamına gelir. Öğret-
menler çocukların ilgi ve meraklarından yararlana-
rak bu ortamı çevreye duyarlı çocuklar yetiştirmek
için olumlu yönde kullanmalıdır. Bunu, ilgi çekici
öğretim yöntemleri kullanarak, çevre gezileri dü-
zenleyerek, çevre ile ilgili kitaplar okuyarak, çevre
konularını oyunlaştırarak, gözlem yeteneğini geliş-
tirerek, öğretmenin çevreye yönelik olumlu davra-
nışlar sergileyip çocuklara rol-model olmasıyla sağ-
layabilirler (Şahin, 2019).

197

Bu dönemde çocuğun doğa ile empati kurması-
nın sağlanması çocuğun ileride çevre dostu davra-
nışlar sergilemesinde ve doğayı sevmesinde yardım-
cı olacaktır. Doğada vakit geçiren çocuk doğanın
da bir değeri olduğunu anlar ve onu korumak için
çaba gösterir (Erten, 2004).
İlköğretim Kademesinde Çevre
Eğitimi
İnsanların temel bilgi edinmesinde ve kişisel
gelişiminde ilköğretimin rolü büyüktür (Stanišić
ve Maksić, 2014). İlköğretimdeki çocuklara doğa-
nın canlı-cansız bütün öğeleriyle bir bütün oldu-
ğunun kavratılması, onların gelecekte çevreye daha
çok duyarlı olmasını sağlarken değer vermesine de
neden olacaktır ve ileriki yaşlarda kendisini doğanın
bir parçası olarak düşünebilecektir (Karataş ve As-
lan, 2012). İlköğretimin ilk yıllarında öğrencilerde,
okul öncesi öğrencileri gibi somut etkinlikleri anla-
yabilme yetenekleri söz konusudur. Bununla bera-
ber çevre eğitiminin kalıcı olmasında aile katılımı
ve davranışları da önemlidir (Şahin, 2019). İlköğ-
retim birinci ve sekizinci sınıf aralığında araştırma,
inceleme ve hatta matematik uygulamalarında sınıf
dışı alanlar kullanılabilir. Bu sayede öğrenciler farklı
yaşam ortamlarıyla etkileşim içerisine girerler. Bu et-
kileşim ekolojik sistemlerin anlaşılmasını ve uygula-
malarını destekler (Bodzin, Klein, ve Weaver, 2010).
Ülkemizde ilköğretim programına baktığımız-
da çevreye yönelik konuların yer aldığı kazanımla-
rın doğrudan “Fen Bilimleri Dersinde” ve “Hayat
Bilgisi Dersinde” bulunduğu görülmektedir. İlköğ-
retim Fen Bilimleri Dersi programının amaçlarına
bakıldığında çevreye yönelik olarak şu amaçlar gö-
rülmektedir (MEB, 2018:8):
1. “Astronomi, biyoloji, fizik, kimya yer ve çevre
bilimleri ile fen ve mühendislik uygulamaları
hakkında temel bilgiler kazandırmak,”
2. “Doğanın keşfedilmesi ve insan-çevre arasın-
daki ilişkinin anlaşılması, sürecinde bilimsel
süreç becerileri ve bilimsel araştırma yakla-
şımını benimseyip bu alanlarda karşılaşılan
sorunlara çözüm üretmek,”
3. “Birey, çevre ve toplum arasındaki karşılıklı
etkileşimi fark ettirmek; toplum, ekonomi ve
doğal kaynaklara ilişkin sürdürülebilir kal-
kınma bilincini geliştirmek”,
198
Çevre Eğitimi
4. “Doğada ve yakın çevresinde meydana gelen
olaylara ilişkin ilgi ve merak uyandırmak tu-
tum geliştirmek”,
5. “Sosyobilimsel konuları kullanarak muhake-
me yeteneği, bilimsel düşünme alışkanlıkları
ve karar verme becerileri geliştirmek.”
Burada görüldüğü üzere çevre eğitimi ile ilgili
olarak temel bilgilerin verilmesi, doğanın ve insan-
la olan ilişkisinin anlaşılmasında bilimsel süreç be-
cerilerinin kullanılması, sürdürülebilir kalkınma-
nın öneminin farkına varılması, doğadaki olaylara
ilgi ve merak duymayı arttırarak tutum geliştiril-
mesinin sağlanması, öğrencilerin çevre sorunlarına
yönelik bilimsel düşünme ve karar verme becerile-
rinin geliştirilmesi temel amaçları oluşturmaktadır.
Ülkemizde ilköğretim düzeyinde çevreyi temel alan
konular fen bilgisi dersinde üçüncü sınıf düzeyinde
başlamaktadır. İlköğretim üçüncü sınıfta “canlılar
dünyasına yolculuk” ünitesinde öğrencilerin canlı-
cansız varlıkları tanıyıp, yaşadıkları çevreyi tanıyıp,
koruyarak, temiz tutmaları ve sevmeleri, doğal ve
yapay çevreleri gözlemlemeleri, kaynak kullanımı
konusunda bilinç kazanmaları ve sorumluluk al-
maları amaçlanmıştır.
Dördüncü sınıfta “insan ve çevre” ünitesinde
öğrencilerin kaynak kullanımında tasarruflu olma-
sı, geri dönüşüm kavramını bilmesi gibi öğelere yer
verilmiştir.
Beşinci sınıfta yine aynı ünite başlığı içerisin-
de öğrencilerin çevresel sorunların nedenlerine ve
çözümüne sorgulayıcı bakış açısıyla yaklaşmaları,
biyoçeşitliliğin ve nesli tükenen ve tükenme teh-
likesi yaşayan türlerin korunması için yapılması
gerekenlerin kazandırılması, çevre sorunlarına du-
yarlılık gösterilmesinin sağlanması ve sorunların
çözümü için gerekli bilgi ve becerilerin kazandırıl-
ması amaçlanmıştır.
Altıncı sınıfta “canlılar dünyasına yolculuk”
ünitesinde doğal ve yapay çevreyi gözlemlemeleri,
kaynak kullanımında tasarruf bilinci kazanmaları,
çevreyi temiz tutma koruma ve sevme bilinci ka-
zanmaları amaçlanmıştır.
Sekizinci sınıfta da “enerji dönüşümleri ve çevre
bilinci” ünitesi içerisinde fotosentez, solunum gibi
enerji dönüşümlerinin gerçekleştiği temel biyolo-
jik olaylara ilişikin bilgilerin edinilmesinin yanısıra
besin zinciri ve bu zincirdeki öğeler arası ilişkilerin
Çevre Sosyolojisi
ve doğadaki madde döngülerinin farkına varılma-
sı, çevre sorunlarının bilinmesi ve çözüm önerileri
oluşturulması amaçlanmıştır (MEB, 2018). Prog-
ram içerisinde farklı ünitelerde yine çevreye yöne-
lik kazanımları görmek mümkündür.
Bu ünitelerde özellikle sürdürülebilirlik ve çevre
sorunları konuları üzerinde durulduğu görülmek-
tedir. Ayrıca kalıcı öğrenmenin gerçekleşmesi için
sınıf dışı etkinlikler, araştırma ve sorgulamaya da-
yalı öğrenme stratejileri de programda yer almıştır.
İlköğretim programında “Hayat Bilgisi” dersine
bakıldığında birinci sınıfta “Doğada Hayat” ünite-
si bulunmaktadır. Bu ünite içerisinde öğrencilerin
yakın çevrelerinde bulunan hayvanları gözlemleyip
onları korumaya özen göstermeleri, doğayı ve çev-
resini temiz tutma konusunda duyarlı olması gerek-
tiği üzerinde durulmuştur. İkinci sınıfta yine aynı
ünite içerisinde bitki ve hayvanların yaşam şartlarını
karşılaştırma, bitki yetiştirme ve hayvan beslemenin
önemi üzerinde durma, doğal olayları tanıma, in-
san yaşamına etkisini belirtme, doğal olaylara yö-
nelik alınabilecek önlemler ve geri dönüşüm gibi
konular esas alınmıştır. Üçüncü sınıfta aynı ünite
başlığı altında insan yaşamı için bitki ve hayvanların
önemi, insanların doğa üzerindeki etkisi, doğa ve
çevreyi koruma, geri dönüşümün önemi konuları
vurgulanmıştır. Bu derste çevreye yönelik olarak
öğrencilerde kaynakları verimli kullanma becerisi-
ni geliştirmek, doğaya ve çevreye duyarlı olmalarını
sağlamak amaçlanmıştır (MEB, 2018). Ülkemizde
çevreye yönelik konular ilköğretim düzeyinde daha
fazla yer bulmaktadır ve birinci sınıftan itibaren
çevreye yönelik dersler verilmektedir.
Ortaöğretim Kademesinde Çevre
Eğitimi
Uluslararası çevre eğitim programlarının belirt-
tiğine göre ortaöğretim seviyesi çevre eğitiminin
verimli bir şekilde verilebileceği bir öğretim kade-
mesidir. Bu seviyedeki öğrencilere temel bilgilerin
verilmesi ile? beraber çevre sorunlarının çözümüne
aktif katılımları da sağlanmalıdır (Şahin, 2019).
Ülkemizdeki ortaöğretim programlarında çevre-
ye yönelik konular özellikle “Biyoloji Dersinde” bu-
lunmaktadır. Programda biyoloji dersinin amaçları
içerisinde, biyoloji ile ilgili genel bilgileri bilme, bu
bilgileri günlük hayata uygulayabilme, biyoloji ala-
nındaki bilim insanlarını tanıma, edindikleri bilgile-
ri kullanarak yeni fikirler üretme ve ilgili tartışmalara
katılım sağlayabilmek, özgün tasarımlar yapabilme,
canlılardan yararlanılarak üretilmiş teknolojilere
benzer ürünler üretmeye istekli olma, hem bilimsel
hem de toplumsal hayatta etik değerlere sahip olma,
sosyobilimsel konular hakkında değerlendirme ya-
pabilme, araştırma yapabilme, eleştirel düşünebilme,
problem çözebilme, işbirliği yapabilme, hayat boyu
öğrenme isteği taşıma yer almaktadır. Programın uy-
gulanmasında çevreye yönelik olarak mutlaka göz-
lem yapılması gerekliliği belirtilmiş ve doğa gezileri
düzenlenebileceği belirtilmiştir. “Canlılar Dünyası”,
“Ekosistem Ekolojisi ve Güncel Çevre Sorunları”,
“Komünite ve Popülasyon Ekolojisi” ünitelerinde
öğrencilerin araştırmaya, gözlem yapmaya yönlendi-
rilmeleri ve uygulamalara yer verilmesi vurgulanmış-
tır (MEB, 2018).
Programda çevreyi temel alan konular biyoloji
dersi içerisinde 10. sınıf düzeyinde başlamaktadır.
Burada “ekosistem ekolojisi ve güncel çevre sorun-
ları” ünitesi içerisinde temel ekolojik bilgilere yer
verilirken aynı zamanda da “çevre sorunları, eko-
lojik ayak izi, karbon ayak izi, su ayak izi, biyoka-
çakçılık, endemik tür, doğal kaynak, gen bankası,
sürdürülebilirlik” kavramları üzerinde durulmakta-
dır. Bu kısımda ekolojik ayak izi, karbon ayak izi
ve su ayak izinin küçültülmesi için çözüm önerileri
sunmaları ile ilgili uygulamalar yaptırılması, çevre
kirliliğinin tartışılması çözüm önerileri için diğer
disiplinlerin ilişkilendirilmesi, doğal kaynakların
sürüdürülebilir kullanımı için farkındalığın arttı-
rılması, biyolojik zenginliğin öneminin sorgulan-
masının sağlanması, biyokaçakçılık için önerilen
çözüm önerilerinin tartışılması gibi uygulamalar
önem oluşturmaktadır. Ortaöğretim 11. sınıf dü-
zeyinde “Komünite ve popülasyon ekolojisi” üni-
tesi içerisinde bu kavramlara ilişkin genel bilgiler
verilmektedir. Bunu takip eden 12. sınıf düzeyinde
“canlılar ve çevre” ünitesinde “adaptasyon, doğal
seçilim, mutasyon, varyasyon, yapay seçilim” kav-
ramları üzerinde durulur.
Biyoloji dersi dışında orta öğretim düzeyinde
coğrafya, sağlık bilgisi ve sosyal bilgiler derslerinde
de çevre eğitimi ile ilgili konulara yer verilmiştir.
Çevre konuları sosyobilimsel bir özellik taşıdığı
için disiplinlerarası yaklaşımla birçok derste kaza-
nımlarıyla beraber karşımıza çıkmaktadır.
İlköğretimde fen bilimleri, orta öğretimde de
biyoloji ve kimya öğretim programlarında çevre ve
doğaya ilişkin doğrudan kazanımların olduğu gö-
rülmektedir. Bu kazanımlarla beraber çeşitli etkin-
199
 Çevre Eğitimi

liklere de yer verildiği görülmüştür. Bu derslerin dışında da diğer derslerde de çevreye ve doğaya yönelik
kazanımlardan bahsetmek mümkündür. Yani çevre eğitimi disiplinlerarası bir yaklaşımla verilmektedir. Bu
sayede ilköğretimi tamamlayan bir kişide belirli bir düzeyde çevre ve doğa bilinci elde etmesi sağlanabilir.
Yükseköğretimde de lisans ve ön lisans programlarında bireylerin isteği doğrultusunda çevre eğitimi alabi-
lecekleri bölümler mevcuttur (Duman, 2017).

Öğrenme Çıktısı

3 Öğretim programında çevre eğitiminin yerini özetleyebilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Tüm öğretim programlarını

karşılaştırarak uygulama
farklarını yorumlayın.
Örnek olarak I. Gelen ve Tüm öğrenim hayatınızı
Ülkemizde uygulanan İl-
N. Beyazıt’ın (2007), Eski değerlendirerek okul haya-
köğretim kademesindeki
ve Yeni İlköğretim Prog- tınızda yaptığınız çevreye
programda çevre eğitimi
ramları İle İlgili Çeşitli yönelik etkinliklerinizi ar-
ile ilgili olarak hangi genel
Görüşlerin Karşılaştırılması kadaşlarınızın etkinlikleriy-
amaçlar belirlenmiştir?
makalesini inceleyiniz. le karşılaştırınız.
https://www.pegem.net/
dosyalar/dokuman/4130-
20110604103437-5-gelen.pdf

ÇEVRE OKURYAZARLIĞI
Hem okuma hem de yazma becerilerinin ikisine de sahip olmaya okuryazarlık denmektedir ve birey-
lerin kendini ifade edebilmesinde önemli bir unsurdur (Özdemir, 2017). Çevre okuryazarlığı ise insan
ve doğa arasındaki ilişkileri her yönden ele almaktır. Çevre okuryazarı olan kişi insan faaliyetleri sonucu
doğada meydana gelen olayların insana nasıl etki edeceği konusunda tahmin yürütebilen ve uygun kararlar
alarak çevrenin sürdürülebilirliğini devam ettiren bireydir (Orr, 1990).
İnsanlar doğa üzerinde birçok etkiye sahiptir. Doğa da insan sistemleri tarafından birçok istekle karşı
karşıya gelmekte ve buna ayak uydurmaya çalışmaktadır. Burada önemli olan insanların çevrenin sürdürü-
lebilirliği için önemli olan bilgilere yeterince sahip olup olmadığı konusudur. Bu bilgiler çevrenin yapısı,
dinamikleri, sınırları ve potansiyeli ile ilgili olan bilgilerdir. Bu açıdan bakacak olursak çevre okuryazarlığı
çevreyi sistem olarak algılama bunun dinamiklerini ve potansiyelini bilme, yorumlama, değer verme ve
çevreyi daha da iyiye götürmek için gerekli önlemleri alabilme kapasitesidir (Scholz ve Binder, 2011). Çev-
re okuryazarlığı, kişileri çevreyle ilgili sorunları anlayıp, ele almaya hazırlar, çevre okuryazarı kişiler bu
sorunlar için çözümler oluşturabilir. Bu açıdan toplumda çevre okuryazarı bireylerin olması önemlidir.
Çevre okuryazarı olan kişi bireysel olarak ya da başkaları ile birlikte çevre hakkında bilinçli kararlar alabilir
ayrıca bu kişilerde aldıkları bu kararlar doğrultusunda hareket etme arzusu söz konusudur. Çevre okurya-
zarı olan kişiler farklı oranlarda çeşitli çevresel kavramların, problemlerin ve sorunların bilgisine, çevreye
yönelik bilişsel ve duygusal eğilimlere yine bir dizi bilişsel beceri ve yeteneğe ve sağlıklı kararlar vermede
sahip oldukları bilgi ve anlayışı uygulamak için uygun davranış stratejilerine sahiptirler (Hollweg, Taylor,
Bybee, Marcinkowski, McBeth, ve Zoido, 2011: 3).

200
Çevre Sosyolojisi
Resim 8.2 Doğa kitabı.
Çevre Okuryazarlığı: Bireylerin çevreyle
ilgili edindikleri bilgileri, kavramları, be-
cerileri gözlemlenebilir davranışlar olarak
göstermesidir (Roth, 1992).
İnsanlarda çevre okuryazarlığını belli bir dü-
zeye kadar geliştirmek çevre eğitiminin amacıdır.
Çevre okuryazarlığı nominal (sözde), fonksiyonel
(işlevsel) ve operasyonel (eylemsel) olmak üzere üç
çalışma seviyesine ayrılır (Roth, 1992).
Nominal (sözde) çevre okuryazarlığı, çevre hak-
kındaki temel terimlerin birçoğunu anlayabilme ve
karmaşık olmayan ifadeleri tanımlamayı içerir. No-
minal seviyedeki kişiler, insanların doğa üzerindeki
etkisinden endişe duyar, doğal sistemlere yönelik
saygı duygusunu geliştirirler. Bununla beraber bu
kişilerde çevreye yönelik farkındalık ve duyarlılık
gelişimi söz konusudur. Aynı zamanda bu bireyler
doğal sistemlerin nasıl işlediği konusunda ve sosyal
sistemlerle doğal sistemlerin nasıl etkileşime girdiği
ile ilgili temel düzeyde bilgilere de sahiptirler. Bu
kişiler doğa ve toplum arasındaki temel çatışma
noktalarını algılayabilir. Çevre ile ilgili sorunları ta-
nımlama ve önerilen çözümleri takdir etme, onay-
lama gibi özellikleri söz konusudur.
Fonksiyonel (işlevsel) çevre okuryazarlığı, insan
ve doğal sistemler arasındaki etkileşimler hakkında
daha geniş bilgi ve anlayışa sahip kişileri belirtir.
Bu kişiler en az bir ya da daha fazla sistem arasın-
daki olumsuz etkileşimin farkındadırlar ve bunun
için endişe duyarlar. Bu kişiler birincil ve ikincil
kaynakları kullanarak bilgileri analiz etme, sentez-
leme ve değerlendirme becerilerine sahiptirler. Bir
sorun hakkında sağlam kanıtlar gösterebilir kişisel
ve etik değerlerini işin içinde kullanırlar. Duygu-
larını ve bilgilerini başkalarıyla paylaşırlar. Kendi-
lerini ilgilendiren konularda sosyal ve teknolojik
değişimin başlatılmasında temel stratejik bilgilerini
kullanırlar. İşlevsel çevre okuryazarlığı, nominal
okuryazarlığın bilgisine ek olarak, bir dizi ekolojik,
ekonomik, coğrafi, dini, eğitimsel ve politik süreç
hakkında bilgi ve anlayışa sahiptir ve insanların
doğal sistemler üzerindeki etkilerini anlayabilirler.
Problemleri ve sorunları analiz edebilir, birincil ve
ikincil kaynakları kullanarak sorun ve konuların
araştırılmasında temel becerileri gösterirler. Çevre
sorunlarını çeşitli açılardan inceleyebilir, alternatif
çözümleri değerlendirebilir, temel risklerin analizi-
ni yapabilirler. Bununla beraber yaratıcı ve kritik
düşünme becerileri ile diğer insanlarla iş birliği içe-
risinde çalışabilme becerilerine sahiptirler.
Operasyonel (eylemsel) çevre okuryazarlığı,
çevreye yönelik yapılan eylemlerin etkilerini ve so-
nuçlarını değerlendirebilen kişilerdir. Bunlar ilgili
bilgileri toplar, sentezler, alternatif bilgiler arasın-
dan seçim yapar, sağlıklı bir ortamı devam ettirmek
ve geliştirmek için faaliyette bulunur. Operasyonel
çevre okuryazarı kişiler özellikle çevre sorunlarının
önlenmesi ve giderilmesi için her türlü faaliyette
bulunmaktan kaçınmazlar. Çevreye yönelik so-
rumluluk duyguları yüksek düzeydedir. Çevresel
sorunların çözümünde bilimsel araştırma süreç
becerilerini kullanırlar, çevresel konularda farklı
inanç ve değerlerin oynadığı rolü bilirler, çevreye
yönelik farkındalık ve duyarlılıkları gelişmiştir.
Çevreyi korumak için aktif katılım gösterirler, ki-
şisel davranışlarının etkileri açısından çevreye karşı
sorumluluk hissederler, insanların öğrenme stilleri
ve değer sistemlerine saygı duyarlar. İnsan faaliyet-
lerini yaşam kalitesi ve çevre üzerine olan etkisi açı-
sından değerlendirirler.
İnsanlar “farkındalık, kaygı, anlama ve eylem”
içeren aşamalarda çevresel okuryazarlık seviyelerini
geliştirebilirler. Farkındalık, insan ve doğa etkile-
şimlerinin ve bunun sonuçlarının duyuşsal, biliş-
sel veya her iki yolla algılanmasıdır. Kaygı, insan
doğa etkileşimlerinin olumsuz sonuçlarının algıla-
narak bu etkileşimlerde bazı değişikliklerin yapıl-
ması gerektiğine olan istek anlamındadır. Anlama,
insan ve doğa etkileşiminin şimdiki ve gelecekteki
sonuçları hakkında ayrıntılı bilgiye sahip olmaktır.
Eylem, insan doğa etkileşiminde olumsuz sonuçları
azaltan veya gideren davranışlar göstermek şeklinde
ifade edilmiştir (Roth, 1992).
201
 Çevre Eğitimi

Son yıllarda çevre okuryazarlığı ile beraber
“ekolojik okuryazarlık” ve “eko-okuryazarlık”
kavramları da kullanılmaya başlanmıştır. Çevre
okuryazarlığı genel itibariyle çevreyi değerlerin ve
eylemlerin aracılığı ile çözülmesi gereken konulara
sahip bir yapı olarak görür. Problem çözme beceri-
lerinin gelişmesi ve çevreye karşı sorumlu davranış-
lar gösterilmesi gerektiği vurgulanmıştır. Ekolojik
okuryazarlık ise çevre hakkında elde edinilmiş bil-
gilerin çevreye yönelik bilinçli karar vermeyi sağla-
dığı konusu üzerinde durmaktadır. Ekolojik okur
yazar bir birey çevresel olayları, bu olayların ne-
denleri ve sonuçları arasındaki ilişkileri belirleyerek
anlamaya çalışır. Bu okuryazarlık çevreye sistem te-
melinde yaklaşarak ekolojik okur yazar olan kişinin
sistem dinamiklerini ve karmaşık olgu ve nesnele-
ri anlaması gerektiğini belirtir. Bunun için analiz
ve sentez becerilerine sahip olması gerekmektedir.
Bu kişiler ekolojik bilgi ve ilkeler hakkında bilgi-
ye sahiptir, gözlem ve deney yapma gibi bilimsel
yöntem becerileri gelişmiştir. Eko okuryazarlıkta,
sürdürülebilir yaşam kavramı üzerinde durularak,
sosyal eşitlik ve ekolojik sürdürülebilirlik etrafında
ekonomik kalkınmayı gerçekleştirmek gerektiğin-
den bahsedilir. Eko okuryazar bir kişi dünyayı or-
ganik bir varlık olarak benimseyerek sürdürülebilir
bir toplum yaratmaya çalışır (McBride, Brewer,
Berkowitz, & Borrie, 2013).

Öğrenme Çıktısı

4 Çevre okuryazarlığı kavramını açıklayabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Çevre okuryazarlığı, eko-

lojik okuryazarlık ve eko
okuryazarlığını vurguladık- Kendinizi çevre okuryazarı
Çevre okuryazarlığının öne- ları konular açısından kar- olarak görüyor musunuz?
mi nedir? şılaştırın. O. Özdemir’in Nedenlerini arkadaşlarınız-
(2017), Ekolojik Okuryazar- la tartışınız.
lık ve Çevre Eğitimi kitabını
inceleyiniz.

ÇEVRE EĞİTİMİNDE UYGULANABİLECEK YÖNTEM VE TEKNİKLER

Çevre konusu insan yaşamını yakından ilgilendiren konular içermektedir. Özellikle çevre sorunlarının
son zamanlarda görünürlüğü ve tüm dünyayı etkilemesi insanlarda çevreyle ilgili bilgi, tutum, davranış
ve farkındalık geliştirmeleri gereğini ortaya koymuştur. Bu açıdan eğitime ihtiyaç duyularak çevre eğitimi
kavramı vurgulanmıştır. İnsanların çevre ile ilgili gerekli bilgileri edinebilmesi bu bilgileri kullanarak tu-
tum geliştirip davranışa dökmesi ve farkındalık elde edebilmesi için verilen eğitimin ve uygulamalarında
anlamlı olması gerekmektedir. Bunun için öğrencileri merkeze alan, onları aktif kılan, öğrencilerin ilgi
ve ihtiyaçlarını önemseyen farklı yöntem ve tekniklere ihtiyaç vardır. Bu yöntem ve tekniklerden birkaçı
aşağıda kısaca açıklanacaktır.
Çoklu Zekâ Kuramı: Gardner tarafından geliştirilmiştir. Her insanda sekiz tür zekâ olduğu ama bun-
ların gelişmişlik düzeylerinin farklılık gösterdiği üzerinde durur. Bu sekiz tür zekâ alanları; sözel-dilsel,
mantıksal-matematiksel, görsel-uzamsal, müziksel-ritmik, bedensel-kinestetik, sosyal-kişilerarası, içsel-öze
dönük ve doğacı zekâ alanları şeklindedir. Kula’ya (2005) göre, sözel-dilsel zeka alanına sahip kişiler ko-
nuşarak, okuyarak, yazarak; mantıksal-matematiksel zeka alanına sahip kişiler akıl yürüterek, soyut mo-
delleri tasarlayarak, sayılarla düşünüp ilişkileri hafızada canlandırma yoluyla; görsel-uzamsal zeka alanına
sahip olanlar görüntülerle, hayal ederek; müziksel-ritmik zeka alanına sahip olanlar melodi ve ritim yara-
tarak seslere duyarlılık göstererek; bedensel-kinestetik zeka alanına sahip olanlar dokunarak, dans ederek,

202
Çevre Sosyolojisi
üç boyutlu tasarımlar oluşturarak; sosyal-kişilerarası
zeka alanına sahip olanlar işbirliği yaparak, iletişim
kurarak; içsel-öze dönük zeka alanına sahip olanlar
duygu ve düşüncelerinin farkına vararak, düşüne-
rek, özgün bireysel etkinlikler yaparak; doğacı zeka
alanına sahip olanlar doğadaki olayları gözlemleye-
rek öğrenebilirler.
Çevre ile ilgili olarak sözel zekâ için öğrencilere
çevrenin temiz tutulması ile ilgili kitaplar okutula-
bilir. Daha sonra ne anladıklarını açıklamaları iste-
nebilir. Bedensel-kinestetik zekâ alanı için çevrenin
nasıl temiz tutulacağı ile ilgili bir drama gerçekleş-
tirmeleri sağlanabilir ya da görsel-uzamsal zeka alanı
için bir duvar resmi oluşturmaları istenebilir.
Yapılandırmacı Yaklaşım: bireylerin ön bilgileri
ile yeni edindiği bilgileri zihninde karşılaştırıp nasıl
işlediğini, çelişen bilgileri nasıl yapılandırdığını ve
dengeye ulaştığını tanımlayan bir yaklaşımdır (Öz-
men, 2004). Bu kuramın sınıfta uygulama model-
leri farklılık gösterir. Genellikle en fazla uygulanan
5E modelidir. Bu modelde öğrencide merak uyan-
dırılarak derse başlanılır, sonraki aşamada öğrenci-
nin yeni kavramı deneylerle ya da farklı öğrenme
ortamlarını kullanmayla keşfetmesi sağlanır. Daha
sonar yeni kavramla ilgili bilimsel açıklamalar yapı-
lır, öğrenciler bu yeni kavramla ilgili düşüncelerini
açıklarlar, öğrenciler öğrendikleri bu bilgileri ko-
nuyla ilgili farklı durumlara da uygulayarak bilgi-
lerini genişletme fırsatı bulurlar. En son kısımda ise
öğretmenin ve öğrencilerin kendilerini ve birbirleri-
ni değerlendirdikleri bir süreç değerlendirmesi söz
konusudur.
Sınıfta nesli tükenen canlılarla ilgili ilginç bir
hikâye okutturularak öğrencide merak uyandırı-
labilir. Öğrenciden sınıf dışında bu konuyla ilgili
araştırma yapması istenerek yeni konuyu keşfetmesi
sağlanabilir. Sınıf ortamında öğrencilerin araştırdık-
ları nesli tükenen canlılarla ilgili bilgi ve düşünce-
lerini açıklamaları istenerek öğretmen rehberliğin-
de yeni bilgi için bilişsel açıklamalarda bulunulur.
Canlıların neslinin tükenmesinde insan faaliyetleri
dışında başka nelerin sebep olacağı sorularak öğren-
cilerin bilgilerini genişletmeleri ve farklı bir prob-
lem uyarlamaları sağlanabilir. En sonda ise genel bir
süreç değerlendirmesi söz konusudur.
Tartışma Yöntemi: Öğrencilerin hedefler doğ-
rultusunda birbirlerinden bilgi, düşünce ve tutum
alışverişinde bulundukları, aktif bir şekilde derse
katıldıkları bir yöntemdir. Burada öğretmenler ko-
nuların öğrenciler tarafından nasıl anlamlandırıldı-
ğını belirleyebilir, öğrencilerin önbilgilerini ortaya
çıkarabilir, yeni kavramla ilişkilendirme sürecini
oluşturabilirler (Yılmaz ve Sünbül, 2003). Çevre ile
ilgili olarak öğretmen çevre sorunlarına çözüm öne-
rilerini öğrencilerin sınıfta tartışmasını sağlayabilir.
Örnek olay yöntemi: Hedefler doğrultusunda
sınıf içerisine gerçek yaşamda problem oluşturan
durumların getirilmesini ve öğrencilerin bu prob-
lemlerle yüz yüze gelmelerini sağlayan yöntemdir
(Yılmaz ve Sünbül, 2003). Gazete, dergi, belgesel-
ler, haberler, olayı yaşayan kişiler örnek olayı yön-
temi içerisinde kullanılabilir. Öğretmen geri dönü-
şüm olayı için bir dergide gördüğü veya gazetede
karşılaştığı durumu sınıf içerisine getirebilir. Geri
dönüşümün önemi hakkında örnek olaydan yola
çıkarak öğrencilerin aralarında fikir alışverişinde
bulunmalarını sağlayabilir.
Proje Tabanlı Öğrenme Yöntemi: Bu yöntemde
öğrenciden araştırma yaparak bir ürün oluşturması
istenir. Öğrenciler hedefler doğrultusunda kendi is-
tedikleri konu üzerinde çalışabilirler (Aydın, 2012).
Öğrencilerden çevrelerinde araştırma yaparak fark-
lı ve gerçek materyalleri kullanarak besin piramidi
oluşturmaları istenebilir.
Altı Şapka Tekniği: Farklı renklerde şapkalar var-
dır. Her renk bir duyguyu ifade eder. Öğrenciler
şapkaların renklerine göre bir problem bağlı olarak
görüşlerini söylerler. Beyaz şapka tarafsızlığı ifade
eder, sayısal değerler verilir, kırmızı şapka duygusal-
lığı, siyah şapka kötümserliği, sarı şapka iyimserliği,
yeşil şapka yaratıcılığı, mavi şapka serinkanlılığı ifa-
de eder (De Bono, 2012). Sınıfta, öğretmen farklı
renkte şapkaları sınıfa getirerek çevre kirliliğinin
çözümleri hakkında her şapkanın rengine göre öğ-
rencilerden görüş alabilir.
Balık Kılçığı Tekniği: Bir problem durumu çer-
çevesinde bir balığın temel kemiğini oluşturacak
ana problem belirlenir, daha sonra balığın kılçık-
larını oluşturacak ve ana problemin oluşmasında
etken olan yan problemler belirlenir (Gürbüzoğlu
Yalmancı, 2016). Böylelikle bir balık iskeletine ben-
zeyen grafik oluşur. Öğretmen bu tekniği uygular-
ken temel problemi belirlemelidir. Örneğin karbon
ayak izinin artması şeklinde bir problem durumu
belirlendikten sonra öğrenciler buna neden olan
etkenleri yan problem olarak belirler.
Gezi Tekniği: Doğal ortamda öğrenmeyi ve ilk
kaynaktan bilgiye ulaşmayı sağlayan tekniktir (Gü-
lay ve Önder, 2011). Okullar, milli parklara gezi
düzenleyebilir. Öğretmenler öğrencileri hayvan
türlerini görmesi açısından hayvanat bahçelerine
götürebilirler.
203
 Çevre Eğitimi

Araştırmalarla
İlişkilendir
“Çevre Eğitiminde Gazetelerden Yararlanma”
Anadolu Üniversitesi Eğitim Fakültesi’nde 88 öğretmen adayına gazetelerden nasıl yararlanılabileceği
konusunda bilgi verilmiştir. Öğretmen adaylarından bu etkinliğin yapılabilmesi için öncelikle grup oluş-
turmaları istenmiştir. Bu etkinlik hazırlık, sunum ve tartışma kısımlarını içermiştir. Hazırlık aşamasında
öğrenciler farklı gazetelerden çevre ile ilgili tüm haber, makale, resim ve karikatürleri sınıfa getirmiştir.
Bunları keserek fon kağıtlarına yapıştırmışlardır ve bu fon kağıtlarının altına haber, makale, resim ve kari-
katürle ilgili yorumlarını yazmışlardır. Hazırlık çalışması boyunca öğretmen, öğretmen adaylarını kontrol
etmiş ve onlara rehber olmaya çalışmıştır. Öğretmen adayları çalışmalarını sınıf ortamında sunmuş ve
konular hakkında fikir alışverişi yaparak tartışma aşamasını gerçekleştirmişlerdir. Ayrıca öğretmen adayla-
rının çalışmaları fakültenin bülten tahtasında da sergilenmiştir ve dönem sonuna kadar çevre derslerinde
gazetelerdeki makale, resim ve karikatürlerden yararlanılmıştır. Etkinlik sonunda öğretmen adaylarının
büyük oranı gazetelerden çevre ile ilgili güncel bilgilerin ayrıntılı bir şekilde alınabileceğini, çevre sorunla-
rına yönelik gelişmelerin takip edilebileceğini dile getirerek çevre eğitimi için gazetelerin önemli bir kaynak
olduğunu belirtmişlerdir. Öğretmen adayları kendileri öğretmenlik mesleğini yapmaya başladıklarında
derslerinde gazetelerden yararlanmayı düşündüklerini dile getirmişlerdir.

Kaynak: Gökçe, N. (2009). Çevre eğitiminde gazetelerden yararlanma. The Journal of International
Social Research, 2(6), 251-265.

Öğrenme Çıktısı

5 Çevre eğitiminde uygulanabilecek yöntem ve teknikleri örnekleyebilme

Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Çevre eğitiminde öğrenci

merkezli yaklaşımlarla ge-
lenekselci yaklaşımları kar- Kendinizi bir eğitimci ola-
şılaştırın. N.F. Şahin vd., rak gördüğünüzde size göre
(2004). Yüksek Öğretim- çevre eğitiminin en iyi şe-
Çevre eğitiminde uygulana-
de Öğrenci Merkezli Çevre kilde öğrenciye verilebile-
cak yöntem ve tekniklerin
Eğitimi Dersine Yönelik Bir ceği yöntem ve tekniklerin
temel özellikleri nelerdir?
Uygulama makalesini ince- özellikleri nasıl olmalıdır?
leyiniz. https://pdfs.seman- Diğer eğitimci adayı arka-
ticscholar.org/2adf/325d1a daşlarınızla paylaşınız.
c3374131219a71af1557d1
7ac9ae46.pdf

204
Çevre Sosyolojisi

1 Çevre eğitiminin tarihsel gelişimini, hedef

ve amaçlarını açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Çevre Eğitiminin Gelişimi,
Hedef ve Amaçları

Tüm dünyada çevre sorunları giderek artmaktadır. Bu sorunlara çözüm bulunmasında çevre eğitiminin rolü
çok önemlidir. Çevre eğitimi, çevreyi, çevreyle ilgili konuları ve insanların bu çevredeki etkilerini anlamalarını
sağlayan bir süreçtir. Çevre eğitiminin gelişiminde insanların çevre sorunlarını fark etmeleri önemlidir. Bu fark
edişten sonra çeşitli toplantılar düzenlenerek çevre eğitiminin önemi üzerinde durulmuştur. İlk defa “çevre eği-
timi” kavramı 1948 yılındaki IUCN tarafından gerçekleşen toplantıda kullanılmıştır. Bugünkü çevre eğitiminin
hedeflerinin ve amaçlarının temeli ise 1977 “Tiflis Bildirgesiyle” atılmıştır. Çevre eğitiminin hedeflerinde farkın-
dalık, sorumluluk ve beceri kazanma, yeni davranış kalıpları oluşturma söz konusudur. Çevre eğitiminde benim-
senen ilkeler, çevrenin bir bütün olarak ele alınması, çevre eğitimine okul öncesinden itibaren başlanması, çevre
eğitiminin disiplinler arası olduğu, çevre sorunlarına yönelik genel bir anlayış elde etmek için öncelikle yakın
çevreden başlanması, kalkınma planlarında çevre boyutunun göz önünde bulundurulması, öğrencilerin çevre
sorunlarının nedenlerini kendilerinin keşfetmesine yardım edilmesi ve bunun için kritik düşünme ve problem
çözme becerilerinin geliştirilmesi, çevre eğitiminde uygulamalı etkinliklerin yapılması gerekliliği vurgulanmıştır.

2 Çevre eğitimi yaklaşımlarını açıklayabilme

Çevre Eğitiminde,
Sürdürülebilir Çevre Eğitimi,
Ekoloji Temelli Çevre Eğitimi ve
Ekopedagoji Yaklaşımları

Çevre sorunlarının ve bununla beraber verilen çevre eğitiminin artmasıyla farklı görüşler, çevre eğitiminde farklı
hedef ve amaçları olan yaklaşımlar ortaya çıkarmıştır. Bunlardan biri olan sürdürülebilir çevre eğitimi yaklaşımı
sürdürülebilir kalkınmayı temel alan bir yaklaşım olarak ortaya çıkmıştır. Burada hem çevrenin korunması hem
de ekonomik kalkınmanın birlikte gerçekleşmesi amaçlanmaktadır. Eğitimde sürdürülebilirliğin önemli eleman-
ları olan ekoloji, ekonomi, sosyo-kültürel boyutlar ve katılım bir arada düşünülmelidir. Diğer bir yaklaşım eko-
loji temelli çevre eğitimidir. Bu yaklaşımda bireylerin birebir doğayla etkileşim halinde olmaları amaçlanmıştır.
Öğrencilerin doğada gözlem yapmaları, doğrudan uyarıcılarla etkileşim içinde kalmaları önemlidir. Ekopedagoji
yaklaşımı ise doğa ile uyumlu bir yaşam için toplumsal etkileşimin de doğa ile uyumlu hale dönüştürülmesi gerek-
tiğini vurgular. Toplumda meydana gelen çatışmaların ve çevre sorunlarının birbiriyle bağlantılı olduğunu belirtir.

205
 Çevre Eğitimi

3 Öğretim programında çevre eğitiminin

yerini özetleyebilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Öğretim Programlarında Çevre

Eğitimi

Eğitim öğretim verilen okullarda belirli amaçları içeren programlar hazırlanmıştır. Bunlardan okul öncesi prog-
ramlarında çocukların çevreyi tanımalarının gerekli olduğu belirtilerek bu dönemdeki çocuklar için çeşitli etkin-
liklere yer verilmesi, empati kurma becerilerini geliştirici etkileşimler içerisinde olmalarını sağlayacak uygulamala-
rın olması önerilir.bu dönemdeki çocuklar somut olarak öğrenirler, bundan dolayı çocukların yaparak yaşayarak
gerçekleştirebilecekleri etkinlikleri seçmek gereklidir. İlköğretimin ilk kademesinde de öğrenciler somut etkin-
liklerle öğrenirler. Bu nedenle öğrencilerin doğrudan deneyim gerçekleştireceği sınıf dışı alanlar kullanılabilir.
Ülkemizde ilköğretim programında çevreye yönelik konuların kazanımlarının doğrudan “Fen bilimleri ve Hayat
bilgisi” derslerinde olduğu görülmektedir. Bu derslerde özellikle sürdürülebilirlik, çevre sorunları, çevreyi temiz
tutmak, doğadaki canlıları korumak, geri dönüşümün önemi gibi konular üzerinde durulmuştur. Ortaöğretim
kademesi çevre eğitiminin en verimli şekilde verilebileceği kademedir. Burada özellikle “Biyoloji dersinde” verilen
çevreye yönelik kazanımlar, disiplinlerarası yaklaşım esas alınarak birçok derste de yer almaktadır.

4 Çevre okuryazarlığı kavramını

açıklayabilme

Çevre Okuryazarlığı

Çevre sorunlarının ortaya çıkmasıyla beraber insanların çevrenin sürdürülebilirliği için gerekli olan, çevrenin
yapısı, dinamikleri, sınırları ve potansiyeli ile ilgili bilgilere sahip olup olmadığı konusu ön plana çıkmıştır. Bu
bilgiler ışığında bireyler çevreyi daha iyiye götürebilir ve sorunlar açısından önlemler alabilirler. Çevre okuryazarı
olan kişiler çevre sorunlarına çözüm önerileri sunabilirler. Bu açıdan toplumlarda çevre okuryazarı bireylerin
fazla olması önemlidir. Bu kişiler çevreyle ilgili sahip oldukları bilgileri davranışa dönüştürmüştür. Çevre okur-
yazarlığı üç seviyeye ayrılır: Nominal (sözde) çevre okuryazarlığı, çevre hakkındaki temel terimlerin çoğunu
anlamayı içerir. Fonksiyonel (İşlevsel) çevre okuryazarlığı insan ve doğa arasındaki etkileşim hakkında daha
geniş bilgiye ve anlayışa sahip olma anlamına gelir ve operasyonel (eylemsel) çevre okuryazarlığı çevreye yönelik
yapılan faaliyetlerin etkilerini ve sonuçlarını değerlendirebilen kişileri ifade eder. Bununla beraber son yıllarda
ekolojik okuryazarlık ve eko okuryazarlığı kavramları da ortaya çıkmıştır.

5 Çevre eğitiminde uygulanabilecek yöntem

ve teknikleri örnekleyebilme

Çevre Eğitiminde
Uygulanabilecek Yöntem ve
Teknikler

Çevre ile ilgili olan konuların daha iyi anlaşılmasında öğrenci merkezli yaklaşım, yöntem ve teknikler önemlidir.
Öğrencilerin çevre hakkında bilgiler öğrenmesi bu bilgilere dayanarak tutum geliştirmesi ve davranışlarında da
bu bilgi ve tutumu göstermesi için alınan eğitimin anlamlı olması gerekmektedir. Bu anlamlılığı da eğitim öğ-
retimin uygulanmasında kullanılan, öğrenci ilgi ve ihtiyaçlarını dikkate alan yaklaşımlar sağlayacaktır. Bölümde
ele alınan bazı yöntem ve teknikler şunlardır: Çoklu zeka kuramı, yapılandırmacı yaklaşım, tartışma yöntemi,
örnek olay yöntemi, proje tabanlı öğretim, altı şapka tekniği, balık kılçığı tekniği, gezi tekniği.

206
Çevre Sosyolojisi

1 Toplumların gelişmesinde doğrudan eğitimle bağ- 6 Aşağıdakilerden hangisi ekopedagoji yaklaşımı

lantısı olmayan unsur aşağıdakilerden hangisidir? ile ilgilidir?

neler öğrendik?
A. Ekonomik gelişim A. Toplumsal çatışma ve çevre sorunlarının oluşması
B. Güvenliğin gelişmesi birbirine bağlıdır
C.Akademik gelişim B. Bireyler doğrudan doğayla etkileşime girerek öğrenir
D. Politik gelişim C. Saha gezileri ve yürüyüş kampları sıklıkla düzenlenir
E. Küresel boyuttaki gelişmeler D. Sürdürülebilir kalkınma sağlanmalıdır
E. İlk elden deneyimler kazandırılır
2 Aşağıdakilerden hangisi çevre eğitimi kavramı
ile ilgili değildir? 7 Okul öncesi kademesindeki çevre eğitimi ile il-
A. Yaşam boyu süren bir süreç olması gili aşağıdaki ifadelerden hangisi yanlıştır?
B. İnsanın kendini doğanın bir parçası olarak gör- A. Bu dönemde çocuklar genellikle yaparak, oynaya-
mesini sağlaması rak, şarkı söyleyerek, hikâye okuyarak öğrenir.
C. İnsanlara çevre ile ilgili bilgi ve beceri kazandır- B. Bu dönemde çocuklarda empati kurma becerisi
mayı amaçlaması geliştirilmelidir.
D. Çevre okuryazarı bir toplum oluşturulabilmesi C. Bu dönemde somut etkinliklere yer verilmelidir.
E. İnsanların çevreyi temizlenmesinin sağlanması D. Bu dönemde çocuklar çevreye yönelik özgün ta-
sarımlar yapabilirler.
3 Tiflis bildirgesine göre çevre eğitiminin amaç- E. Bu dönem çocukların çevreye yönelik tutum ge-
ları aşağıdakilerden hangisi birlikte ve doğru olarak liştirmelerinde önemlidir.
verilmiştir?
A. İşbirliği-Tutum-Sürdürülebilirlik-Keşfetmek 8 Çevre okuryazarlığı tanımında önemli olan iki
B. Farkındalık-Sorumluluk-Ekonomik büyüme-An- öge aşağıdakilerden hangisi?
layış geliştirmek A. Çevreyi koruma-Çevreye değer verme
C. Bilgi-Kalkınma-Sürdürülebilirlik-Problem çözmek B. Çevreyle ilgili bilgi edinme-Bu bilgileri davranışa
D. Farkındalık-Bilgi-Tutum-Beceri-Katılım sağlamak dönüştürme
E. İşbirliği-Kalkınma-Disiplin-Çevresel duyarlılık C. Bilişsel beceri kazandırma-Ekonomik büyümeyi
göstermek sağlama
D. İnsan merkezli düşüncelere sahip olma-Bu dü-
4 Çevre eğitiminin uluslararası boyutta kabul şünceleri davranışlarla gösterme
edilmesinde önemli rol oynayan konferans aşağıda- E. Doğaya bağlılık-İnsanları sevme
kilerden hangisidir?
A. 1972 “Birleşmiş Milletler İnsan Çevre Konfe- 9 Aşağıdakilerden hangisi ekolojik okuryazarlığı
ransı” belirtmez?
B. 1968 “Biyosfer Rezerv Konferansı” A. Problem çözme becerisi ve sorumlu davranışlar
C. 1948 “Uluslararası Doğa ve Doğal Kaynakları gösterme üzerinde durur.
Koruma Konferansı” B. Ekolojik bilgiye sahip olma önemlidir, bilimsel
D. 1975 “Belgrat Şartı” yöntem becerileri kullanılır.
E. 1992 “Rio Konferansı” C. Çevre hakkındaki bilgiler, çevreye yönelik bilinçli
karar vermek için kullanılır.
5 Aşağıdakilerden hangisi sürdürülebilir çevre D. Çevresel olaylar neden sonuç ilişkisi içerisinde ele alınır.
eğitimi kavramı ile ilgili değildir? E. Çevreye sistem temelinde yaklaşılır.
A. Çevrenin korunması
B. Ekonomik büyüme 10 Aşağıdakilerden hangisi çevre eğitiminde uy-
C. Keşfedici yöntemler geliştirme gulanan örnek olay yönteminin temel özelliklerden
biridir?
D. Bilgi, tutum ve davranış elde etme
E. Sosyal adaletin sağlanması A. Öğrenciden bir ürün oluşturmasının istenmesi
B. Farklı renkteki şapkaların farklı duyguları ifade
etmesi
C. Temel ve yan problemlerin olması
D. Sınıf dışı gezilerin düzenlenmesi
E. Gerçek hayattaki problem durumunun sınıf içine
getirilmesi

207
 Çevre Eğitimi

Yanıtınız yanlış ise “Çevre Eğitiminde, Sür-

1. B 6. A
Yanıtınız yanlış ise “Giriş” konusunu yeni- dürülebilir Çevre Eğitimi, Ekoloji Temelli
den gözden geçiriniz. Çevre Eğitimi ve Ekopedagoji Yaklaşımları”
neler öğrendik yanıt anahtarı

konusunu yeniden gözden geçiriniz.

2. E Yanıtınız yanlış ise “Öğretim Programlarında

Yanıtınız yanlış ise “Giriş” konusunu yeni- 7. D
den gözden geçiriniz. Çevre Eğitimi” konusunu yeniden gözden
geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Çevre Eğitiminin Geli-

3. D 8. B Yanıtınız yanlış ise “Çevre Okuryazarlığı”
şimi, Hedef ve Amaçları” konusunu yeniden
gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Çevre Eğitiminin Geli-

4. A 9. A Yanıtınız yanlış ise “Çevre Okuryazarlığı”
şimi, Hedef ve Amaçları” konusunu yeniden
gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Çevre Eğitiminde, Sür-

5. C 10. E Yanıtınız yanlış ise “Çevre Eğitiminde Uygu-
dürülebilir Çevre Eğitimi, Ekoloji Temelli
lanabilecek Yöntem ve Teknikler” konusunu
Çevre Eğitimi v e Ekopedagoji Yaklaşımları”
yeniden gözden geçiriniz.
konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
8 Anahtarı

Kentsel ve kırsal alanlarda ekonomik, sosyal, politik ve ekolojik ilişkiler göz

Araştır 1 önüne alınarak aralarındaki bağlılık konusunda farkındalığı arttırmak hedef-
lenmiştir.

Ekoloji temelli çevre eğitiminde insanların doğa ile ilgili temel bilgileri en
iyi şekilde öğrenmeleri için doğayla doğrudan etkileşime girmeleri hedefle-
nir. Böylece canlı-cansız varlık ilişkileri doğa bütünlüğü doğrudan etkileşim-
Araştır 2 le öğrenilir. Ekopedagojide toplum ve çevre birbirine bağlıdır birbirlerinden
etkilenirler. Çevrenin korunabilmesi ve doğayla uyum içinde yaşanması için
toplumunda bu yönde evrilmesi, dönüştürülmesi gereklidir.

Öncelikle çevre eğitimi ile ilgili olarak temel bilgilerin verilmesi, çevrenin in-
sanla olan ilişkisinin anlaşılmasında bilimsel yöntem becerilerinin kullanıl-
ması, sürdürülebilir kalkınmanın önemi hakkında bilinç geliştirme ve bunun
Araştır 3 farkına varılması, çevreye ve doğaya yönelik ilgiyi arttırmak, doğadaki olaylara
yönelik merak geliştirmek böylelikle bireylerde çevreye yönelik tutum oluştur-
mak, çevre sorunlarına yönelik öğrencilerde bilimsel düşünme ve karar verme
becerilerini geliştirmek temel amaçları oluşturmaktadır.

208
Çevre Sosyolojisi

Araştır Yanıt
8 Anahtarı

Çevre okuryazarı kişiler çevrenin yapısı ve sürdürülebilirliği hakkında yeterli

bilgiye sahiptirler. Bunlar çevre sorunlarını anlayıp bu sorunlara karşı çözüm
Araştır 4 oluşturabilirler. Günümüzde artan çevre sorunlarını önleyebilme fikirleri üre-
tebilirler. Doğanın sürdürülebilirliğini ellerindeki bilgi ile sağlayabilirler. Bu
açılardan toplumda çevre okuryazarı kişilerin olması önemlidir.

Öğrenci ilgi ve ihtiyaçlarını önemsemesi, öğrencilerin aktif katılımını destek-

Araştır 5 lemesi ve öğrenci merkezli olması gerekmektedir.

Kaynakça
Archie, M. & McCrea, E. (1996). Environmental Dewey, J. (1938). Experience and Education. New
education in the United States: Definition and York: The Macmillan Company
direction. M. Archive (Ed.) içinde, Environmental
Duman, M. Ş. (2017). Türkiye’de çevre eğitimi.
education in the United States – Past, present, and
Sürmeli, H., Dman, M. Ş.; Su Özenir, Ö.; Acı,
future. Collected papers of the 1996 National
E. ve Avcı, G TÜBİTAK 4004 Doğa Eğitimi ve
Environmental Education Summit. (s.1-8).
Bilim Okulları Projesi. Doğayla Çepeçevre içinde
Burlingame, CA.
(s.29-50). 117B015 Proje numarasıyla TÜBİTAK
Aydın, S. (2012). Proje Tabanlı Öğrenme Ortamlarının Tarafından Desteklenen “Doğayla Çepeçevre”
Biyoloji Öğretmen Adaylarının Öz-Düzenleme İsimli Projenin Çıktısıdır.
Seviyeleri ve Öz-Yeterlik İnançları Üzerine Etkisi.
Erten, S. (2004). Çevre Eğitimi ve Çevre Bilinci
Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
Nedir, Çevre Eğitimi Nasıl Olmalıdır? Çevre ve
Berkant, H. G., Efendioğlu, A. & Sürmeli, Z. (2014). İnsan Dergisi, Çevre ve Orman Bakanlığı Yayın
Değerler eğitimine yönelik öğretmen görüşlerinin Organı. Sayı 65/66. 2006/25 Ankara
incelenmesi. Turkish Studies -International
Fidan, N. (2012). Okulda Öğrenme ve Öğretme (3.
Periodical for the Languages, Literature and History
Baskı). Pegem.
of Turkish or Turkic, 9(5), 427-440. ISSN: 1308-
2140 Gadotti, M. (2008). Education for sustainability: A
critical contribution to the Decade of Education
Bodzin, A., Klein, B. S., & Weaver, S. (Ed.).
for Sustainable Development. Green theory &
(2010). The inclusion of environmental education
praxis: The journal of ecopedagogy, 4(1), 15-64.
in science teacher education. Springer Science &
Business Media. Gelen, I ve Beyazıt, N. (2007). Eski ve Yeni
İlköğretim Programları İle İlgili Çeşitli Görüşlerin
Çağlar, Ç. (2010). Türk eğitim sisteminin amaçları
Karşılaştırılması, Educational Administration:
yapısı ve sorunları, Silman F. & Ada, Ş. (Ed.)
Theory and Practice, (51), 457-476
içinde, Türk eğitim sistemi ve okul yönetimi (s. 23-
85). İstanbul: Lisans Gülay, H. (2011). Reliability and validity studies of
the Turkish version of the Children’s Attitudes
Çeken, G. (2017). Etik değerler açısından çevre
toward the Environment Scale-Preschool Version
sorunları. Sinop Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,
(CATES-PV) and the analysis of children’s pro-
1(2), 345-358
environmental behaviors according to different
De Bono, E. (2012). Altı Ayakkabılı Uygulama variables. Asian Social Science, 7(10), 229.
Tekniği. İstanbul: Remzi Kitabevi.

209

Gülay, H. & Önder, A. (2011). Sürdürülebilir Gelişim
İçin Okulöncesi Dönemde Çevre Eğitimi. Nobel.
Gürbüzoğlu Yalmancı, S. (2016). Biyoloji öğretiminde
kullanılan yöntem ve teknikler. Aydın S.ve
Gürbüzoğlu Yalmancı S. (Edt). Biyoloji öğretimi
içinde (s.26-82). Pegem Akademi Yayıncılık.
Hollweg, K. S., Taylor, J. R., Bybee, R. W.,
Marcinkowski, T. J., McBeth, W. C., & Zoido,
P. (2011). Developing a framework for assessing
environmental literacy. Washington, DC: North
American Association for Environmental
Education. http://www.naaee.net. (Erişim tarihi:
19.02.2020)
IUCN, International Working Meeting on
Environmental Education in the School
Curriculum: Final Report, 1970. http://www.iucn.
org/dbtw-wpd/edocs/Rep-1970-001.pdf. (Erişim
tarihi: 19.02.2020)
Karataş, A., & Aslan, G. (2012). İlköğretim
öğrencilerine çevre bilincinin kazandırılmasında
çevre eğitiminin rolü: Ekoloji temelli yaz kampı
projesi örneği. Zeitschrift für die Welt der Türken/
Journal of World of Turks, 4(2), 259-276.
Kızıloluk, H. (2002). Eğitimle ilgili temel kavramlar.
Türkoğlu, A. (Edt.) Öğretmenlik mesleğine giriş
içinde (s. 1-14). Mikro
Kula, F. (2005). Çoklu Zekâ Kuramı İlköğretim Altıncı
Sınıf Öğrencilerinin Ondalık Sayılar Konusundaki
Başarılarına ve Bilgilerinin Kalıcılığına Etkisi.
Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi, Ankara.
McBride, B. B., Brewer, C. A., Berkowitz, A. R., &
Borrie, W. T. (2013). Environmental literacy,
ecological literacy, ecoliteracy: What do we mean
and how did we get here? Ecosphere, 4(5), 1-20.
Milli Eğitim Bakanlığı (MEB). (2017). Milli Eğitim
Temel Kanunu. https://oygm.meb.gov.tr/meb_
iys_dosyalar/2017_11/08144011_KANUN.pdf.
(Erişim tarihi: 19.02.2020)
Milli Eğitim Bakanlığı (MEB). (2018). Öğretim
Programları. http://mufredat.meb.gov.tr/
Programlar.aspx. (Erişim tarihi: 19.02.2020)
Misiaszek, G. W. (2011). Ecopedagogy in The
Age of Globalization: Educators’ Perspectives of
Environmental Education Programs in The Americas
Which İncorporate Social justice models. Doctoral
Thesis, University of California, Los Angeles.
210
Çevre Eğitimi
North American Association for Environmental
Education (NAAEE). (2016). Foundations of
Environmental Education. https://cdn.naaee.org/
sites/default/files/acrossthespectrum_8-1-16.pdf.
(Erişim tarihi: 19.02.2020)
Okur-Berberoglu, E. (2015). The Effect of
ecopedagogy-based environmental education
on environmental attitude of in-service
teachers. International Electronic Journal
of Environmental Education, 5(2). http://
static.dergipark.org.tr/article-download/
imported/1087000141/5000135926.pdf?
https://doi.org/10.18497/iejee-green.09988
Orr, D. W. (1990). Environmental education and
ecological literacy. The Education Digest, 55(9),
49.
Özdemir, O. (2007). Yeni Bir Çevre Eğitimi
Perspektifi: “Sürdürülebilir Gelişme Amaçlı
Eğitim”, Eğitim ve Bilim, 32(145), 23-39
Özdemir, O. (2010). Doğa deneyimine dayalı çevre
eğitiminin ilköğretim öğrencilerinin çevrelerine
yönelik algı ve davranislarina etkisi. Pamukkale
Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 2, 125-138.
Özdemir, O. (2017). Ekolojik okuryazarlık ve çevre
eğitimi (Genişletilmiş 2. Baskı). Pegem Akademi
Özdemir, O. ve Uzun, N. (2006). Yeşil Sınıf modeline
göre yürütülen fen ve doğa etkinliklerinin
anasınıfı öğrencilerinin çevre algılarına etkisi.
Çocuk Gelişimi ve Eğitimi Dergisi, 1(2), 12-20.
Özmen, H. (2004). Fen öğretiminde öğrenme
teorileri ve teknoloji destekli yapılandırmacı
(constructivist) öğrenme. The Turkish Online
Journal of Educational Technology, 3(1), 14-27.
Palmberg, I. E., & Kuru, J. (2000). Outdoor activities
as a basis for environmental responsibility. The
Journal of Environmental Education, 31(4), 32-36.
Prince, H. (1999). Experiential environmental
education for primary aged children. P. Higgins ve
B. Humberstone (Ed.) içinde, Outdoor education
and experiential learning in the UK. (s.23-29).
Lunerburg: Verlag Erlebnispädagogik.
Roth, C. E. (1992). Environmental literacy: its roots,
evolution and directions in the 1990s. Columbus,
OH: ERIC Clearinghouse for Science, Mathematics,
and Environmental Education, 2-44.
Scholz, R. W., & Binder, C. R. (2011). Environmental
Literacy In Science And Society: From Knowledge To
Decisions. Cambridge University Press.
Çevre Sosyolojisi
Smith, A. (2001). Early childhood – a wonderful time
for science learning. Australian Primary & Junior
Journal, 17(2), 52–55.
Stanišić, J., & Maksić, S. (2014). Environmental
education in Serbian primary schools: Challenges
and changes in curriculum, pedagogy, and
teacher training. The Journal of Environmental
Education, 45(2), 118-131.
Şahin, N. F., Cerrah, L., Saka, A., Şahin, B. (2004).
Yüksek Öğretimde Öğrenci Merkezli Çevre
Eğitimi Dersine Yönelik Bir Uygulama. GÜ Gazi
Eğitim Fakültesi Dergisi, 24(3), 113-128
Şahin, B. (2019). Çevre Bilimi. Çevre İçin Eğitim (2.
Baskı). Trabzon: Ra Kitabevi
Tilbury, D. (1993). Environmental Education:
Developing A Model For Initial Teacher Education.
PhD thesis, University of Cambridge.
Tilbury, D. (1995). Environmental education
for sustainability: Defining the new
focus of environmental education in the
1990s. Environmental Education Research, 1(2),
195-212.
Unesco. (2014). Shaping the future we want
UN Decade of Education for Sustainable
Development (2005-2014). https://unesdoc.
unesco.org/ark:/48223/pf0000230171. (Erişim
tarihi: 19.02.2020)
UNESCO-UNEP (1976). “The Belgrade Charter:
A Global Framework for Education,” in
Connect: UNEP Environmental Education
Newsletter 1(1), 1–2. http://unesdoc.unesco.org/
images/0015/001533/153391eb.pdf. (Erişim
tarihi: 19.02.2020)
UNESCO-UNEP (1978). Final Report:
Intergovernmental Conference on Environmental
Education Organized by UNESCO in Co-
operation with UNEP; Connect: UNESCO-
UNEP Environmental Education Newsletter
3(1), 1–8. http://unesdoc.unesco.org/
images/0015/001563/156393eb.pdf. (Erişim
tarihi: 19.02.2020)
United Nations General Assembly (1987). Report
of the World Commission on Environment and
Development: Our Common Future. http://www.
un-documents.net/wced-ocf.htm.UN.World
Charte For Nature. (Erişim tarihi: 19.02.2020)
United Nations Conference on Environment
and Development (1992). “Rio Declaration
on Environment and Development.” Rio
de Janeiro, June 3–14. At www.unep.org/
D o c u m e n t s . Mu l t i l i n g u a l / D e f a u l t . a s p ?
documentid=78&articleid=1163. (Erişim tarihi:
19.02.2020)
Yılmaz, H., ve Sünbül, A. M. (2003). Öğretimde
Planlama ve Değerlendirme. Çizgi Kitabevi.
211