AÖF Kitapları Öğrenci Kullanım Kılavuzu

Öğrenme çıktıları
Bölüm içinde hangi bilgi, beceri ve yeterlikleri
kazanacağınızı ifade eder.

Tanım
Bölüm içinde geçen
önemli kavramların
Bölüm Özeti tanımları verilir.
Bölümün kısa özetini gösterir.

Dikkat
Konuya ilişkin önemli
Sözlük uyarıları gösterir.
Bölüm içinde geçen önemli
kavramlardan oluşan sözlük
ünite sonunda paylaşılır.

Karekod
Bölüm içinde verilen
Neler Öğrendik ve Yanıt Anahtarı
karekodlar, mobil
Bölüm içeriğine ilişkin 10 adet
cihazlarınız aracılığıyla
çoktan seçmeli soru ve cevapları
sizi ek kaynaklara,
paylaşılır.
videolara veya web
adreslerine ulaştırır.

Öğrenme Çıktısı Tablosu

Araştır/İlişkilendir/Anlat-Paylaş
İlgili konuların altında cevaplayacağınız soruları, okuyabileceğiniz
ek kaynakları ve konuyla ilgili yapabileceğiniz ekstra etkinlikleri gösterir.
Yaşamla İlişkilendir
Bölümün içeriğine uygun paylaşılan yaşama dair gerçek kesitler
veya örnekleri gösterir.
Araştırmalarla İlişkilendir
Bölüm içeriği ile ilişkili araştırmaların ve bilimsel çalışmaları gösterir.
 Dijital Dönüşüm

Editörler

Prof.Dr. Muhammet Recep OKUR

Doç.Dr. Özcan Özgür DURSUN

Yazarlar

BÖLÜM 1 Prof.Dr. Cem ÇUHADAR

BÖLÜM 2 Prof.Dr. Yavuz AKBULUT

BÖLÜM 3 Doç.Dr. Özcan Özgür DURSUN

BÖLÜM 4 Prof.Dr. Suzan Duygu BEDİR ERİŞTİ

BÖLÜM 5 Dr.Öğr.Üyesi Melda ASLAN

BÖLÜM 6 Doç.Dr. Esra BARUT TUĞTEKİN

BÖLÜM 7 Doç.Dr. Onur DÖNMEZ

BÖLÜM 8 Prof.Dr. Yusuf Levent ŞAHİN

 T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 4357
AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 3113

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.

“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

Copyright © 2023 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.

Öğretim Tasarımcısı
Arş.Gör. Aykut Yakar

Grafik Tasarım ve Kapak Düzeni

Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan

Dil ve Yazım Danışmanı

Öğr.Gör. Serdar Şen

Ölçme Değerlendirme Sorumlusu

Muharrem Güngör

Grafikerler
Ayşegül Dibek
Gülşah Karabulut

Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Süreyya Çelik
Arzu Ercanlar
Yasin Özkır
Diğdem Aydın
Gözde Soysever
Saner Coşkun
Yasin Narin
Halil Kaya

DİJİTAL DÖNÜŞÜM

E-ISBN
978-975-06-4456-6

Bu kitabın tüm hakları Anadolu Üniversitesi’ne aittir.

ESKİŞEHİR, Mayıs 2023
3633-0-0-0-2309-V01
 İçindekiler

Dijital Dönüşümün
BÖLÜM 1 BÖLÜM 2 Eğitimin Dönüşümü
Temelleri

Giriş ................................................................. 3 Giriş ................................................................. 29

Bilgi Toplumunun Temelleri .........................
Bilgi Toplumu Nedir? ...........................
Bilgi Toplumunda Birey ........................
Endüstriyel Dönüşüm ve Toplum ................
Endüstri Toplumunun Ortaya Çıkışı ....
Geleneksel Toplum’dan Toplum 5.0’a .....
Bilim ve Teknolojiye İlişkin Temel
Kavramlar .......................................................
Bilgi Nasıl Elde Edilir? ..........................
Bilim ve Teknoloji İlişkisi ......................
Dijital Teknolojilerin Gelişimi .......................
Dijitalleşen Toplum ...............................
Toplum, Teknoloji ve Dönüşüm ..........
5 Eğitimde Dijital Dönüşümün Kısa Tarihçesi..... 30
6 Eğitim Teknolojisinde Dönüşüm.........   31
6 İnternet ile İvmelenen Dönüşüm........   32
8 Dijital Dünyada Karşılık Bulan
9 Eğitim Kuşakları .................................... 35
10 Yakın Geleceğe İlişkin Öngörüler:
Eğitim 4.0..............................................   37
12 Eğitimde Dijital Dönüşüm Sürecinin
12 Tetikleyicileri ................................................. 38
14 Mesleklerin Dönüşümü........................   39
17 Dijital Dönüşümün Tetikleyicileri........   39
17 Dönüşen Yeterlikler..............................   41
18 Dijital Dönüşüm Sürecinde Trend,
Fırsat ve Riskler ............................................ 42
Geleceğin Trendleri...............................   43
Olası Senaryolar, Fırsat ve Riskler.......   47

iii

BÖLÜM 3 Devletin Dönüşümü
Giriş ................................................................ 59
Gelenekselden Dijital Devlete Geçiş ............ 60
Dijital Dönüşümün Bürokrasiye Etkileri.... 60
Dijital Dönüşümün Şeffaflık ve
Hesap Verebilirliğe Etkileri .................. 63
Dijital Dönüşümün İstihdam Üzerindeki
Etkileri ................................................... 65
Dijital Dönüşümün Vergi Denetimi
Üzerindeki Etkileri ............................... 66
Dijital Devlet ve Dijital Vatandaşlık ............ 68
Dijital Vatandaşlık Yeterlikleri ............ 68
Vatandaşlara Sağlanan Dijital Yenilikler.... 69
21.Yüzyıl Becerileri ve Dijital
Vatandaşlık Eğitimi ............................... 70
Dijital Teknolojiler ve Demokrasinin
Dönüşümü ..................................................... 72
Doğrudan Demokrasi ........................... 72
Dijital Demokrasi ................................. 73
Dijital Dönüşüm Sürecine Uyum ................. 76
Teknoloji Kabulü ve Benimsenmesi..... 77
iv
Kültür, Sanat
BÖLÜM 4 ve Eğlencenin
Dönüşümü
Giriş ................................................................. 89
Kültür ve Dijital Dönüşüm Sürecinde
Dijital Sanat .................................................... 89
NFT’ler ve Sanatsal Bağlamları ............ 90
NFT’ler Dijital Obezite, Dijital Kıtlık
ve Dijital Sanat Bağlamında Nitelik....   92
Dijital Avatar Olarak Sanatçı .............. 93
Yapay Zekâ (AI) Sanatı ve Çağdaşlık...   94
Dijital Kültür ve Yaratıcı Pedagoji ............... 98
Görsel Pedagoji ...................................... 98
Dijital Pedagoji ...................................... 100
Yapay Zekâ Pedagojisi ......................... 100
Hata Düzeltme Pedagojisi ve Hata
Estetiği ................................................... 101
Dijital Kültürde Eleştirel Analiz .................... 103
Dijital Kültür ve Dijital Retorik ............ 104
Dijital Odaklı Görsel Retorik ................ 105
Dijital Kültür, Oyun, E-Eğlence ve E-Spor..   106
Dijital Oyunlar, Popüler Kültür ve
E-Eğlence ............................................... 108
Dijital Oyunlar ve E-Spor ..................... 109
 Ticaretin
BÖLÜM 5 BÖLÜM 6 Yaşamın Dönüşümü
Dönüşümü

Giriş ................................................................. 119 Giriş ................................................................. 149

E-Ticaretin Kapsamı ve Tarihçesi ................. 120 Yaşamın Dijitalleşmesiyle Ortaya
E-Ticaret Kavramı ................................. 120 Çıkan Kavramlar ............................................ 149
E-Ticaretin Tarihçesi ve Gelişimi .......... 121 Dijital Yerliler ve Göçmenler ................ 149
Geleneksel Ticaret ve E-Ticaret Dijital Melez ......................................... 150
Arasındaki Farklar ......................................... 123 Dijital Bilge ............................................ 150
Satış Süreci ve İşleyiş ............................ 123 Dijital Yabancılaşma ............................ 151
Kitle Erişimi ve Küresellik ..................... 124 Dijital Kimlik .......................................... 152
E-Ticaretin Tarafları ...................................... 125 Yaşam Alanlarında Dijitalleşme .................... 154
Müşteri, İşletme ve Kurum İlişkili Dijital Araçlar Arasında İletişim ........... 155
E-Ticaret Tarafları ................................. 126 Akıllı Yaşam Alanları ............................. 155
Teknoloji Temelli E-Ticaret Türleri ........ 128 İletişim ve Sosyalleşme Alanlarında
E-Ticaret Araçları ve Ödeme Yöntemleri ...... 130 Dijitalleşme .................................................... 158
E-Ticaret Araçları .................................. 130 Dijital Sosyalleşme ................................ 158
E-Ticarette Ödeme Yöntemleri ............ 132 Dijital İletişim Aracı Olarak Kimlikler .......... 159
Tüketiciler ve İşletmeler Açısından Ürün ve Hizmetlerin Dijitalleşmesi ............. 161
E-Ticaret ......................................................... 135 Dijital İş Gücü ........................................ 162
E-Ticaretin İşletmelere Sağladığı Hizmetlerin Erişiminde Dijitalleşme ........... 164
Avantajlar .............................................. 135 Ulaşımda Dijitalleşme ve
E-Ticaretin İşletmeler İçin Dijital Seyahat ...................................... 165
Dezavantajları ....................................... 136 Yaşamın Dijital Dönüşümünde
E-Ticaretin Tüketicilere Sağladığı Geleceğe Yönelik Öngörüler ........................ 167
Avantajlar .............................................. 136 Geleceğin Akıllı Yaşam Alanları ........... 167
E-Ticaretin Tüketiciler İçin Akıllı Teknolojilere İlişkin Öngörüler .......... 168
Dezavantajları ....................................... 137
Dünyada ve Türkiye’de E-Ticaret ve
Tüketici Davranışları ............................. 138

v
 İçerik ve Veri
BÖLÜM 7 Yönetiminin
Dönüşümü
Giriş ................................................................. 181
Analog Veri ve Dijital Veri ............................ 181
Analog Veri ............................................ 181
Dijital Veri .............................................. 182
Veriden Bilgi Üretmek .................................. 187
Veri Piramidinin Katmanları ................ 187
Veri Piramidinin Analizi ........................ 189
Dijital Veriler ve Dijital Ayak İzi ................... 190
Dijital Ayak İzi ....................................... 190
Dijital Ayak İzi Neden Korunmalıdır? ....  191
Dijital Verinin Güvenliği ............................... 196
Gizlilik .................................................... 197
Bütünlük ................................................ 198
Erişilebilirlik ........................................... 199
Dijital Veri Güvenliği Sağlamak İçin
İpuçları ................................................... 199
vi
Bireysel
BÖLÜM 8 Teknolojilerin
Dönüşümü
Giriş ................................................................. 211
Giyilebilir Dijital Donanımlar ....................... 211
Giyilebilir Dijital Donanımların Sunduğu
Olanaklar ............................................... 212
Giyilebilir Dijital Donanımları Gelecekte
Neler Bekliyor? ..................................... 213
Artırılmış ve Sanal Gerçeklik Uygulamaları ..... 214
Artırılmış ve Sanal Gerçeklik
Uygulamalarının Temel Ögeleri .......... 215
Artırılmış ve Sanal Gerçeklik
Uygulamalarının Geleceği .................... 217
Robotik Teknoloji Uygulamaları .................. 219
Eğitsel Robotik Teknoloji
Uygulamaları ......................................... 220
Robotik Teknoloji Uygulamalarının
Bugünü ve Geleceği .............................. 220
Yapay Zekâ Teknolojileri ............................... 223
Yapay Zekâ Türleri ve Özellikleri ......... 223
Günlük Yaşamda Yapay Zekâ .............. 224
Blok Zincire Dayalı Uygulamalar ................. 225
Blok Zincir Uygulamalarının Temel
Özellikleri ............................................... 226
Günlük Yaşamda Blok Zincir
Uygulamaları ......................................... 227
Üç Boyutlu Yazdırma Teknolojileri .............. 229
Üç Boyutlu Yazdırma Teknolojileri ve
Kullanım Alanları .................................. 230
Üç Boyutlu Yazıcılar ve Kullanım
Süreçleri ................................................. 231
Önsöz
Sevgili öğrenciler,
Dijital Dönüşüm kitabımız, teknoloji saye-
sinde insan yaşamının her alanında meydana
gelen değişim ve dönüşümleri sekiz ayrı baş-
lıkta ele almaktadır. Bu doğrultuda öncelikli
olarak kitabımızın birinci bölümünde dijital
dönüşümün kuramsal temelleri ve bu dönü-
şümü tetikleyen unsurlar kapsamlı olarak ele
alınmıştır. İkinci bölümde teknolojide yaşa-
nan değişimin izdüşümü olarak eğitim ve öğ-
retimde yaşanan değişim ve dönüşüm günü-
müz teknolojilerinin eğitime olan yansımaları
ölçüsünde tartışılmıştır. Üçüncü bölümde ise
kamuda meydana gelen dijital dönüşüm ve
dijital demokrasi ve dijital vatandaşlık kav-
ramları açıklanmış bu alandaki yeterlikler ve
bu yeterliklerin kazandırılması için işe koşu-
lan eğitsel çerçeve tartışılmıştır. Söz konusu
dijital vatandaşlık yeterlikleriyle de paralel
olarak yaşanan gelişmelerden biri ise kültür
sanat ve eğlence alanında yaşandığından ki-
tabımızın dördüncü bölümünde teknolojiyle
birlikte bu alanlarda yaşanan değişim sanat-
sal bir bakış açısıyla tartışılmıştır. Elbette ki
çağımızda hızla yükselen alanlardan biri olan
ticaret de unutulmamış ve e-ticaret başta ol-
mak üzere dijital dönüşüm sürecindeki yan-
sımaları beşinci bölümde ele alınmıştır. Tüm
bu değişim ve dönüşüm süreci temelde insan
yaşamının her alanına etkide bulunabilecek
önemli bir güç olarak karşımıza çıkmaktadır.
Yaşam alanlarında, gündelik iş ve uğraşları-
mızda teknoloji sayesinde yaşadığımız yeni-
liklerin tümü altıncı bölümde açıklanmıştır.
Kuşkusuz yaşamın dijitalleşmesiyle birlikte
tüm varlığıyla dijital dünyaya transfer olan
bireyin dijital kimliği, dijital dünyada oluş-
turduğu her türlü içeriği, verisi ve bu verinin
güvenliği önemli bir kavram olarak karşımıza
çıkmaktadır. Dolayısıyla kitabımızın yedinci
bölümünde içerik ve veri yönetiminde yaşa-
nan dönüşüm tartışılmış ve geçmişten günü-
müze yaşanan değişim ve dönüşüm kapsamlı
olarak ele alınmıştır. Kitabımızın son bölümü
ise güncel teknolojilere ayrılmıştır. Yakın ge-
lecekte çok daha fazla konuşacağımız popü-
ler teknolojilerin potansiyelleri ile insan yaşa-
mına olan etkileri sekizinci bölümde detaylı
olarak ele alınmıştır. Bu doğrultuda dijital-
leşmenin her alana etkilerini dijital dönüşüm
bağlamında kapsamlı olarak ele alan bu kita-
bın, gerek eğitim aldığınız alandaki akademik
birikiminize gerekse teknolojiyle değişen kül-
türel birikiminize katkı sağlamasını umuyor
keyifli okumalar diliyoruz.
Editörler
Prof.Dr. Muhammet Recep OKUR
Doç.Dr. Özcan Özgür DURSUN
vii
 Bölüm 1
Dijital Dönüşümün Temelleri
öğrenme çıktıları

1 2
Endüstriyel Dönüşüm ve Toplum
Bilgi Toplumunun Temelleri 2 Endüstri toplumuna dönüşümün
1 Bilgi toplumunun temellerini tartışabilme dinamiklerini sıralayabilme

Bilim ve Teknolojiye İlişkin Temel

3 4
Kavramlar
3 Bilim, bilgi ve teknolojiye ilişkin temel Dijital Teknolojilerin Gelişimi
kavramları açıklayabilme 4 Dijital teknolojilerin gelişimini açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • Bilgi Toplumu • Dijital Teknolojiler • Endüstri Toplumu • Dijital Dönüşüm
• Sanayi Devrimi • İnternet • Toplum 5.0

2

Dijital Dönüşüm
GİRİŞ
Geçtiğimiz yıllarda yaşanan COVİD-19 küresel
salgını ile birlikte insanlık kendisi için yeni bir baş-
langıç ve restorasyon sürecini tartışmaya başlamıştır.
Ekoloji, tıp, eğitim ve ekonomi gibi toplumsal ya-
şamın temel pek çok alanında büyük dönüşümler
yaşanacağı beklentisi bilim dünyasında olduğu kadar
toplumsal alanda da sıklıkla dile getirilir olmuştur.
Elektrikli ve otonom arabalar, doğa dostu enerji sis-
temleri, uzaktan veya hibrit öğretim modelleri, kripto
paralar gibi yenilikçi fikir ve teknolojilerin ilk tahlilde
endüstriyel toplum yapısının ve ilerlemenin en bü-
yük destekçisi olacağı söylenebilir. Dahası bu değişim
ve dönüşüm sürecinde bilim ve teknolojinin loko-
motif etkisinin kronolojik olarak önceki dönemlere
göre çok daha fazla bir biçimde insanlığın faydasına
olabileceği varsayımı en yalın hâliyle ortaya çıkmıştır.
Gelecekteki olası bu yeni yapının “Süper Akıllı Top-
lum” gibi dijital teknolojilerle özdeşleşen ve yeni tip
üretim yaklaşımlarını kapsayan biçimlerde tanımlan-
dığı görülmektedir. Süper akıllı toplum genel olarak
“dijitalleşme ve yapay zekânın etkisinin her yönüy-
le değerlendirildiği, insanların makine ve robotlarla
ilişkisinin en verimli biçimde sağlandığı bir toplum
modeli” şeklinde tanımlanmaktadır (Saracel ve Ak-
soy, 2020). Dijital dönüşüm ise “bireylerin (kurum
çalışanları, müşteriler vb.) işlerinin (prosedürleri, po-
litikaları vb.) kolaylaştırılması için dijital teknolojiler-
den yararlanılarak yapılan bir değişim” olarak ifade
edilmektedir (Taşçı ve Taşlıbeyaz, 2021). Öte yandan
akıllı toplumların yalnızca yüksek teknolojiyle sınırlı
olmayan, aynı zamanda ekonomik büyüme, kalkın-
ma, verimlilik gibi endüstriyel parametre ve hedefleri
kapsayan çok daha geniş bir yapıyı kapsadığını söyle-
mek de mümkündür.
Süper Akıllı Toplum: “Dijitalleşme ve yapay
zekânın etkisinin her yönüyle değerlendirildiği,
insanların makine ve robotlarla ilişkisinin en ve-
rimli biçimde sağlandığı bir toplum modeli”dir.
1
Toplum 5.0, bilgi toplumu, otomasyon toplu-
mu veya akıllı toplum gibi kavramlarla adlandırıl-
maya çalışılan bu yeni sosyal yapının temel itici
gücü dijital teknolojilerdir. II. Dünya Savaşı’nın
yıkıcı sonuçları ve sonrasında ortaya çıkan soğuk
savaşın etkileri ile hızla meydana gelen teknolojik
gelişmeler bugün bilindiği ve kullanıldığı manada
dijital teknolojilerin görece başlangıç noktası sayı-
labilir. Temel sayısal işlemleri yapabilen ve 1940’lı
yıllarda geliştirilen ilk bilgisayar olarak bilinen
ENIAC (Electronic Numerical Integrator and
Computer / Elektronik Sayısal Entegrelenmiş Bil-
gisayar) toplam 167 m² bir alanı kaplayan 30 ton
ağırlığında bir makine olarak tasarlanmıştır. 1962
yılında internetin ortaya çıkışı bilgi toplumuna
geçiş için güçlü bir etkiye ve ayrıca simgesel ve
teknik düzeyde bir değere sahiptir ki bu icat aynı
zamanda dünya tarihi için devrimsel nitelikte bir
paradigma değişimini de beraberinde getirmiştir.
Ralph Henry Baer isimli bir mühendis tarafından
yine bu yıllarda geliştirilen Odyssey isimli bilgi-
sayar oyunu günümüz oyun konsolları için belki
de bir başlangıç noktası olarak kabul edilebilir.
Mühendislik ve endüstriyel tasarımın başyapıtları
arasında sıralanan Odyssey, piyasaya çıkışından
tam 50 yıl sonra Elon Musk’ın “Neuralink” isimli
projesi kapsamında yeniden gündeme gelmiştir.
Teknolojik ilerlemenin ve dijitalleşmenin bu kısa
sürede gelmiş olduğu muazzam seviyeyi ve yaşa-
nan dönüşüm sürecini açıkça gözler önüne seren
bu proje, beyin aktivitelerinin kablosuz ağ üzerin-
den veri iletimi yoluyla gerçekleştiği ve en nihaye-
tinde ellerin kullanılmayarak beyne yerleştirilmiş
bir çip yardımı ile zihinsel ve davranışsal kontro-
lün sağlandığı bir cihaz tasarımına dönüşmüştür.
Bunun gibi daha pek çok örnekle gösterilebileceği
üzere dünya, başlangıcı geçtiğimiz birkaç yüzyıla
dayanan, gelecekteki ucu kronolojik açıdan açık
dijital dönüşüm sürecini yaşamaktadır.
3
1
Resim 1.1 Neuralink Projesi Deneyi - Kablosuz Zihin ve Davranış Kontrolü
Kaynak: https://www.gadgets360.com/internet/news/elon-musk-neuralink-brain-implant-animal-testing-panel-
membership-potential-violations-4006606
internet
Neuralink Projesi Deneyi’ne http://www.youtube.
com web sitesi üzerinden “Monkey MindPong”
anahtar kelimesini kullanarak ulaşabilirsiniz.
Öte yandan, avcı toplayıcı toplumun bir gecede
tarım toplumuna; tarım toplumunun da yine tek
bir gecede sanayi toplumuna evrilmediği gerçeğini
göz önüne alırsak çoğu kişinin pek de farkında ol-
madığı yeni bir tarihsel dönemin hâlen yaşanıyor
olduğu, insanoğlunun yeni bir paradigma değişi-
minin bizzat içinde yer aldığı rahatlıkla söylene-
bilir. Bir başka ifadeyle beklenen dijital geleceğin
belki de yıllar öncesinden insan yaşamına çoktan
dâhil olduğu da öne sürülebilir. İnsan yaşamındaki
türlü teknolojilerin, tabii ki nasıl kullanıldıklarına
da bağlı olarak bireylerin yaşam kalitesi ve refah
düzeyi için büyük faydaları vardır. Ancak bu ka-
dar fazla sayıda ve çeşitlilikteki teknolojik araç ve
uygulamanın birer uzmanı olabilmek, eğitim yo-
luyla da olsa toplumu oluşturan tüm bireyler için
çok kolay değildir. Bu noktada, teknolojinin ancak
doğru, akılcı ve yerinde bir kullanım ile insanlığa
faydalı olabileceği fikrinin benimsenmesi sağlık-
4
Dijital Dönüşümün Temelleri
lı bir dijital dönüşüm için doğru yaklaşım olarak
kabul edilebilir. Ayrıca bireyler ve toplumun zihin
ve duygu dünyasının üretici yönlerini destekleyip
katkı sağladığı sürece dijital dönüşümün insan-
lık adına bir ilerleme sağlayabileceği düşüncesi de
değerli bir yaklaşımdır. Bu bağlamda bu bölümde
dijital teknolojilere yönelik dönüşüm süreci, bilim
ve teknoloji kavramları çerçevesinde ele alınarak,
dijital teknolojilerin toplumsal açıdan kaçınılmaz
bir yansıması olarak bilgi toplumu ve ardıl sosyo-
lojik yapılar çeşitli dinamikleri ile açıklanacak ve
endüstriyel süreçlerde dijital dönüşümün etkileri
üzerinde durulacaktır.
dikkat
Dijital dönüşümün birey ve toplumun gelişi-
mine yönelik olumlu etkilerinin yanı sıra kimi
olumsuz yansımalarının da olabileceği varsayımı
unutulmamalıdır. Bu nedenle dönüşüm kavra-
mının her iki yöne de evrilebilecek yapısı göz
önüne alınarak dijital dönüşümün toplumsal
fayda gözetilerek eleştirel bir bakış açısı ile değer-
lendirilmesi yerinde olacaktır.
 1
Dijital Dönüşüm

BİLGİ TOPLUMUNUN TEMELLERİ için gereksinim duydukları besini doğal ortamda

Uygarlık tarihine ilişkin edinilmiş tüm bilgi ve
bulgular, insanoğlunun gerek güvende olabilmek
gerekse yaşamsal ihtiyaçlarını karşılayabilmek
amacıyla sınırlı nüfusa sahip topluluklar hâlinde
bir arada yaşadıklarını göstermektedir. Avcı-top-
layıcı dönemlerden öncelikle tarım toplumuna,
daha sonrasında ise bizlerin de içinde bulunduğu
sanayi toplumuna dönüşüm sürecinde de bu ger-
çeklik bir tür değişmez ilke olarak süregelmiştir.
Hangi dönem yaşanıyor olursa olsun toplumsal
sistematiğin temel parametrelerini, insanlar ara-
sındaki ilişkilerin yönünü, ekonomik kuralları be-
lirleyen şey özünde bu iki gereksinimdir. Bunun
yanı sıra yine bir toplumsal yapının işleyişine yön
veren, toplumu oluşturan alt sistemlerin birbirle-
riyle ve sistemin bütünüyle ilişkisini belirleyen ve
hatta yaşanan döneme ismini veren de o toplumda
kabul gören üretim-tüketim anlayışıdır. Avcı-top-
layıcı dönemde yaşamış olan insan toplulukları
nüfus olarak görece az sayıda, hayatta kalabilmek
yetişen bitkisel gıdalardan ve avladıkları hayvan-
lardan karşılayan anaerkil bir yapıdaydı. Genellik-
le göçebe veya yarı göçebe bir kültür içinde yaşa-
yan avcı-toplayıcı toplumlarda tam anlamıyla bir
yerleşik düzen ve doğal olarak mülkiyet kavramı
bulunmamaktaydı. Yaşamsal kaynaklara erişimde-
ki zorluk ve aynı zamanda nüfus artışı gibi kimi
durumlar tarım toplumuna geçişe neden olan et-
kenler arasındadır. Gelgelelim tarım toplumuna
geçiş süreciyle birlikte artan nüfus için doğanın
sınırlılıklarıyla başa çıkılabilecek metotlarla gıda
sağlayabilmek için yeni bir sosyolojik yapı ortaya
çıkmıştır. Mülkiyet kavramıyla birlikte üzerinde
yaşanılan toprak parçaları sahiplenilmiş, idari ve
dinî kurallar çerçevesinde yeni yönetim biçimle-
ri ortaya çıkmış, insanların barınak tarzı yaşam
alanları şehirlere dönüşmüştür. Daha karmaşık
kültürel yapıların meydana gelmesiyle insan iliş-
kileri ve toplumsal sistematik on bin yıl sürecek
bu yeni yapıya dönüşmüştür.

Şekil 1.1 Toplumsal Dönemler

Kaynak: WebTekno, https://www.webtekno.com/endustri-4-0-ve-toplum-5-0-birlikte-yasayabilir-mi-h55525.html

Tarım toplumunun ardından girilen yeni dönemde, insan gücü ile çalışan mekanik üretim araçla-
rının otomasyona dayalı üretime evrildiği, buhar gücü ile hareket eden dokuma tezgâhlarının kadim
üretim bilgilerine sahip zanaatların yerini almaya başladığı bir döneme girilmiştir. Sanayi devrimi ile
birlikte oluşan ve Endüstri Toplumu adı verilen bu yeni dönem ile birlikte insan toplulukları kırsaldan
kentlere yönelmiş, fabrikalar ile seri üretim başlamış, tarım toplumunun çiftçi bireyleri bu yeni tür
üretim anlayışı ile işçilere ve işverenlere dönüşmeye başlamıştır. Şehirleşmeyle birlikte farklı kültürel
yapıların bir araya gelmesi kurumsal işleyiş ve bireyler arası ilişkilerde sosyolojik açıdan belirgin bir
karmaşa yaratmıştır. Bununla birlikte günümüz okul yapısının öncülleri sayılabilecek bir eğitim tarzı
aracılığıyla endüstri toplumu bireyleri, bir arada yaşayabilecek ve üretebilecek yeterliklerle donatılmış
yurttaşlar olarak yetiştirilmiştir. Mülkiyet ilişkileri tarımsal üretime hâkim olan toprak sahiplerinden,
üretim merkezleri olan fabrika sahiplerine; üretilen malları satan ve lojistiğini sağlayan işletme ve hizmet

5
1
Dijital Dönüşümün Temelleri

sağlayıcılara geçmeye başlamıştır. Endüstri toplu-

mu ile birlikte tüm dünyada seri üretim hızını
karşılayabilecek miktarda ham madde ihtiyacı
ortaya çıkmış, ülkeler arasında yeni ham madde
ve pazar kaynakları ele geçirme amaçlı bir rekabet
ortamı doğmuştur. Bu sürecin en yoğun ve trajik
bir biçimde yaşanmış olduğu II. Dünya Savaşı ise
dramatik insan kayıplarına neden olmuştur. Savaş
yıllarında oluşan bu rekabet ortamı aynı zamanda
1900’lü yıllarda her alanda meydana gelen yüksek
ivmeli bilimsel ve teknolojik gelişmelerle bir araya
gelerek daha sonra Bilgi Çağı adı verilecek yeni
bir toplumsal döneme kapı aralamıştır.
Bilgi Toplumu Nedir?
Bilgi toplumu kavramı, internetin ortaya çıkışı
ve yaygınlaşması ile birlikte ortaya çıkan, küresel
bir ekonomik sistem temelinde bilgi ve iletişim
teknolojilerinin kullanımı vasıtasıyla bilgi kavra-
mının üretim ve tüketim sistematiğinin merke-
zine bir meta olarak yerleştirildiği sosyolojik bir
yapıyı ifade etmektedir. Bir başka tanımda ise
bilgi toplumu, “Yeni temel teknolojilerin gelişi-
miyle bilgi sektörünün, bilgi üretiminin, bilgi
sermayesinin ve nitelikli insan faktörünün önem
kazandığı, eğitimin sürekliliğinin ön plana çıktığı,
iletişim teknolojileri, bilgi otoyolları, elektronik
ticaret gibi yeni gelişmeler ile toplumu ekonomik,
sosyal, kültürel ve siyasal açıdan sanayi toplumu-
nun ötesine taşıyan bir gelişme aşaması” olarak
tanımlanmaktadır (Aktan ve Vural, 2016). Bilgi
toplumu, tanımlardan da belirgin bir çıkarsama
yapılabileceği gibi toplumsal yapıların genel ola-
rak kültürel ve ekonomik temelde bilgi ve iletişim
teknolojileri tarafından dijital bir dönüşüme uğ-
raması sonucu oluşan bilgi odaklı bir yapıyı ihtiva
etmektedir. Bilgi toplumunun temel aldığı ana
ilkeler bu çerçevede özetle şu şekilde sıralanabilir
(Samur, 2018):
• Amaçları gerçekleştirmek için bilgi ve ileti-
şim teknolojilerinin kullanılması,
• Yerel, ulusal ve evrensel düzeyde bilgi po-
litikalarının (bilginin kullanımı, dağıtımı,
düzenlenmesi vd.) geliştirilmesi,
• Akıl ve bilimin rehberliğine güvenilmesi,
insanların daha iyi eğitilmesi ve bilim ve
teknolojiye daha fazla yatırım yapılması
Bilgi Toplumu: Bilgi ve iletişim teknoloji-
lerine dayalı bir iletişim ve üretim sistema-
tiğinin benimsendiği ve bilginin temel meta
hâline geldiği toplumsal yapıdır.
Bilgi ve enformasyon kavramları sıklıkla birbi-
riyle karıştırılan, birbirinin yerine kullanılan kav-
ramlardır. Benzer biçimde enformasyon toplumu
ve bilgi toplumu kavramlarının da zaman zaman
benzer niteliklere sahip oldukları hatta aynı şeyi
ifade ettikleri düşünülebilmektedir. Oysa bilgi, en-
formasyonun akıl süzgecinden geçirilmiş, bilimsel
düzeyde nesnel ve işlevsel doğurgulara sahip biçimi-
dir. Yılmaz (1998), enformasyonun üretim ve da-
ğıtımındaki ivmenin ve bilgisayarın yaygın olarak
kullanılmasının bilgili birey ve toplum yaratmak
adına yeterli olmadığını; enformasyonun özellikle
toplumsal düzeyde bilgiye dönüşmesinin ekono-
mi, kültür, eğitim, yönetim, bilim ortamı, tarihsel
geçmiş, coğrafya, demokrasi gibi temel unsurlara
bağlı olduğunu vurgulamaktadır. Doğan (2014),
bilgi toplumunun ileri teknoloji üretiminin sana-
yi toplumunun sınırlarını zorlamasıyla ortaya çık-
tığını ifade etmektedir. Bilgi toplumunun temel
dinamikleri ve genel yapısına ilişkin parametreleri
ortaya koyan bu tür bakış açıları, bilgi toplumunun
bilim-teknoloji-üretim boyutlarındaki iş birliği ve
etkileşimini net bir biçimde ortaya koymaktadır.
Dolayısıyla bilgi ve iletişim teknolojilerinin itici
gücü ve üretim-tüketim sistematiklerindeki alış-
kanlık ve değişimler bilgi toplumunu önceki ta-
rihsel dönemlerden oldukça farklı bir noktaya ve
kültürel yeni bir paradigmaya taşımaktadır.
Bilgi Toplumunda Birey
Geçmiş tarihsel dönemlerin aksine, bilgi toplu-
mu bireyleri için temel yaşamsal görevler ve top-
lumsal işleyiş kas gücünden ziyade gelişmiş tekno-
lojileri temel alan bilişsel ve sosyal becerilerin işe
koşulması yoluyla gerçekleşmektedir. Geleneksel
iletişim biçimlerinin teknoloji tabanlı araçlarla
dönüşmesiyle ve aynı zamanda bireylerin birbir-
lerine ve bilgiye erişimde ihtiyaç duydukları yeni
tip teknik, sosyal ve bilişsel yeterliklerin ortaya çık-

6

Dijital Dönüşüm
masıyla birlikte bilgi toplumlarında teknolojiyle
entegre olmuş yeni tip bir insan biçimi ortaya çık-
mıştır. Aydınlanma dönemi düşünürlerinden René
Descartes’ın “Düşünüyorum o halde varım.” ya da
Latince söylenişiyle “Cogito, Ergo Sum” sözünün,
bugünün toplumlarını oluşturan bireylerin bu dö-
nüşümünü karakterize eden ve Türkoğlu (2017) ta-
rafından dile getirilen “Digito Ergo Sum” ifadesine
yani “Dijitalim Öyleyse Varım”’a evrilmiş olduğu-
nu dile getirmek yanlış bir yaklaşım olmayacaktır.
Bilgi toplumu dinamiklerinin bireylere yansı-
masını daha net anlamlandırabilmek için bu genel
bakış açısının çeşitli yönlerden biraz daha detaylan-
dırılması yerinde olacaktır. Bu noktada öncelikle
yeni tip okuryazarlıklardan, amaçlı ve derinleme-
sine düşünme becerilerinden, bilgiye erişimin yanı
sıra bunu diğer bireylerle iletişim halinde yaparak
yeni bilgiler elde etmeye ve paylaşmaya kadar pek
çok yeni yeterlikten söz edilebilir. Bilgi toplumu
bireyleri eleştirel düşünebilen, dijital teknolojileri
temel alan yeni tip okuryazarlık becerilerine sa-
hip, işbirlikçi, yaratıcı ve tüm bunları aynı anda
bünyesinde toplayabilen bir kavram olarak kabul
Araştırmalarla
İlişkilendir
Sanayi Toplumundan Bilgi Toplumuna Geçiş
Sürecinde Temel Dinamikler
“10-12 Aralık 2003’de Cenevre’de toplanan
Dünya Bilgi Toplumu Doruk Toplantısının ilk
aşamasında çeşitli ülkeleri temsil eden delegeler
herkesin bilgi yaratabildiği, bilgiye erişebildiği,
bilgiden yararlanabildiği ve bilgi paylaşabildiği;
bireylerin, toplulukların ve toplumların tam po-
tansiyellerini kullanarak sürdürülebilir kalkınma
ve yaşam kalitesini yükseltmelerini sağlayan; Bir-
leşmiş Milletler Şartı ilke ve amaçlarına dayanan
ve İnsan Hakları Evrensel Bildirgesine tamamen
saygılı, insan odaklı, kapsayıcı ve kalkınma yöne-
limli Bilgi Toplumu kurma ortak arzu ve adan-
mışlıklarını açıkladılar. Aynı toplantıda Herkes
İçin Bilgi Toplumunun ana ilkeleri saptandı. Bin
Yıl Kalkınma amaçları (örneğin, yoksulluğun
ve açlığın ortadan kaldırılması; evrensel ilkokul
eğitiminin gerçekleştirilmesi; çocuk ölümlerinin
1
edilebilecek yenilikçi bireylerdir. Tek bir noktada
statik olarak bulunan görece sınırlı bilgiye erişim,
bilginin dağıtık olarak zaman ve yerden bağımsız
bir biçimde erişilebilir olduğu bir duruma gelmiş-
tir. Bunların geçmişte olduğu gibi ezberlenmesi
yerine kolektif bilgi ağları oluşturulması söz konu-
sudur. Bilgi toplumlarında bireyler tek bir konuda
uzmanlaşma, teknolojinin de yardımıyla disiplinler
arası bir yaklaşımla çoklu işlemcili bilgisayarlara
benzer biçimde işbirlikçi çoklu uzmanlaşma, bilgi
paylaşımı ve üretimine doğru yönelmiştir. Dolayı-
sıyla bilgi toplumu bireyleri için:
• eleştirel düşünebilen
• bilgi edinmeye ve yeni şeyler öğrenmeye
açık,
• yenilikçi,
• problem çözebilen,
• teknolojiyi temel düzeyde ve üretim amaçlı
kullanabilen,
• işbirlikçi ve sosyal ve
• toplumsal konularda duyarlılığa sahip yeni
bir insan türü profili çizmek olanaklıdır.
azaltılması; vd.) belirlendi ve bu amaçları gerçek-
leştirmek için bilgi ve iletişim teknolojilerinin
(BİT) kullanılması kararlaştırıldı.
Herkes İçin Bilgi Toplumu kurma amacının
daha kısa sürede gerçekleştirilebilmesi için yerel,
ulusal ve evrensel düzeyde bilgi politikalarının
(bilginin kullanımı, dağıtımı, düzenlenmesi, vd.)
geliştirilmesi gerekmektedir. Toffler (1992: 191)
bilgiyi düzenleme biçimimizin çoğu zaman insan-
ları düzenleme biçimimizi saptadığını, bunun ter-
sinin de geçerli olduğunu vurgulamaktadır. Başka
bir deyişle, bilgi politikalarının taşıdığı özellikler
(otoriter, paylaşımcı, katılımcı vs.) bir toplumun
yapısı ve bu toplumda insanların nasıl yönetildiği
hakkında bir fikir vermektedir. Bilgi toplumun-
da yaşanan sorunların %80’inin insan kaynaklı
olduğu göz önüne alınacak olursa, anılan doruk
toplantısına katılan delegelerin herkes için “insan
odaklı” bir bilgi toplumu kurma vizyonları son
7
1
Dijital Dönüşümün Temelleri

derecede isabetlidir. Herkes İçin Bilgi Toplumu
sanayi öncesi ya da sanayi toplumunun paradig-
malarıyla (tehdit, cebir, servet) değil, bilgi toplu-
munun paradigmalarıyla (akıl) kurulabilir (Ku-
mon, 1992). Herkes İçin Bilgi Toplumu kurma
sürecinde (ki uzun ve zahmetli bir süreç olması
kaçınılmazdır) karşılaşılacak sorunları zorla, teh-
ditle ya da parayla çözmek mümkün değildir. So-
runları çözmenin biricik yolu gene akıl olacaktır.
Henüz sanayileşme aşamasını tamamlaya-
mamış olan Türkiye’nin bir bilgi toplumu ola-
bilmek için izlemesi gereken yol da aynıdır. Son
yıllarda Avrupa Birliği’nin kurmaya çalıştığı Bilgi
Toplumuyla (e-Europe+) bütünleşme çabaları
sırasında yaşadığımız toplumsal ayrışmaların (bi-
furcations), karşılaştığımız sorunları sanayi top-
lumunun paradigmalarıyla çözmeye çalışmaktan
kaynaklandığı kanısındayız. Bu sorunları aşabil-
mek ve bilgi toplumu olabilmek için akıl ve bi-
limin rehberliğine güvenmek, insanları daha iyi
eğitmek ve bilim ve teknolojiye daha fazla yatı-
rım yapmak gerekmektedir.”
Kaynak: Tonta, Y. & Küçük, M. E. (2005). Sa-
nayi Toplumundan Bilgi Toplumuna Geçiş Sü-
recinde Temel Dinamikler. Türk Kütüphaneciliği,
19 (4), 449-464.

Öğrenme Çıktısı
1 Bilgi toplumunun temellerini tartışabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Bilgi toplumunun dönüşü-

Bilgi toplumu ekonomileri Bilimsel ve teknolojik geliş-
müne ilişkin ortaya çıkan
için bilgi kavramının üre- meler ışığında bilgi toplu-
yeni kavramlardan dijital
tim sistematiği içerisindeki munun geleceği hakkındaki
yerli ve dijital göçmenleri
yerini tartışın. düşüncelerinizi paylaşın.
araştırın.

ENDÜSTRİYEL DÖNÜŞÜM VE TOPLUM

Tarım toplumlarının, yeni tür enerji kaynakları ve otomasyona dayalı üretim sistematiklerinin etkisi
ile endüstri toplumlarına dönüşümü yaklaşık olarak 300 yıl öncesine dayanmaktadır. Endüstriyelleşme ile
birlikte tarım toplumunun gözdesi tarla ve bahçelerin yerini fabrika ve işletmeler almaya başlamıştır. Bu
yeni ortamlarda insan gücü ve emeğiyle üretilen mal ve hizmetlerin hemen hemen tümü daha sonrasında
ağırlıklı olarak makinelerle yapılmaya başlanmıştır. Endüstri toplumuna geçilmesiyle birlikte gerek yeni tip
becerilerle donanmış birer üretici gerekse karmaşık kent kültürü içerisinde tespit edilmiş yönetsel kurallar
çerçevesinde bir arada yaşayabilecek, bu yeni döneme ayak uydurabilecek yeterliklere sahip bireylere olan
ihtiyaç kendini göstermiştir. Üretim bantları üzerinden seri üretim yoluyla imal edilen her türlü ürün, bu
yeni imalat sistematiğini işletebilecek, eğitim yoluyla yeni bilgi ve becerilere sahip işçilere ihtiyacı ortaya
çıkarmıştır. 20. yüzyılın yüksek ivmeli bilimsel ve teknolojik buluş ve yeniliklerinden yararlanan endüstri
toplumu, 1960’larda internetin bulunmasıyla birlikte bilgi toplumu dinamikleriyle neredeyse bütünleş-
miştir. Bilgi ve iletişim teknolojilerinin iletişim, bilgiye erişim, üretim ve bilgi paylaşımı gibi amaçlarla
kullanılmasıyla küresel ekonomi, dolaşım ve iletişim biçimlerini doğrudan etkilediği bu ara dönem post-
endüstriyel ya da endüstri sonrası toplum olarak nitelendirilmiştir. Yıldırım (2022), sanayi toplumunda
egemen olan mavi yakalı iş alanlarının yerini, artık beyaz yakalı işlerin ve işçilerin aldığını belirtmekte;
böylelikle de profesyonel, bilimsel ve teknik mesleklerin sanayi sonrası toplumun sınıfsal yapısını biçim-
lendirdiğini ifade etmektedir.

8

Dijital Dönüşüm
Endüstri Toplumunun Ortaya Çıkışı
18.yüzyıl ile birlikte buhar gücü ile çalışan
makineler günümüz endüstri toplumlarının ilk
versiyonlarını simgeleyen ögeler arasındadır. Aynı
zamanda Endüstri 1.0 adıyla başlayan bu dönem-
sel yolculuk yapay zekâ, büyük veri, nesnelerin
interneti, bulut bilişim gibi teknolojilerle Endüst-
ri 4.0’a dönüşmüş, endüstri toplumunun veri ve
algoritma temelli bu yeni sürümünün sosyolojik
bir yansıması olarak da Toplum 5.0 kavramı orta-
ya çıkmıştır. Sanayi devriminin son aşaması olan
Endüstri 4.0, bilgi toplumunun teknoloji altya-
pısı ile bir araya gelerek, otomasyona dayalı seri
üretim ve buna bağlı oluşan tüketim kültürü yo-
luyla toplumu da giderek mekanikleştirmiş, top-
lumsal ilişkilerde tüketimi ve bireyselliği ön plana
çıkarmıştır. Özcan ve Keskin (2020), sanayi top-
lumunun üretim teknolojilerindeki dönüşümü
göstermesinin ötesinde, toplumsal ve genel olarak
insanın kendisi ve dünya ile kurduğu ilişkilerdeki
değişim anlamına geldiğini belirtmektedir. Top-
lum 5.0 ile birlikte ise daha yenilikçi, insancıl,
bireye ve onun refahına odaklı bir sosyolojik ya-
pıdan bahsetmek olanaklıdır. Bu dönüşüm süreci
Toplum 5.0 ile birlikte genel kabul gören norm-
ları ve değer yargılarını doğal olarak etkilemiştir.
Söz konusu bu yeni paradigma değişimi ile birlik-
te gelen yenilikler genel olarak şöyle özetlenebilir
(Celep Demirci, 2020):
• Endüstri 4.0 için “bilgi toplumu” ifadesi
kullanılırken Toplum 5.0 için “süper akıllı
toplum” ifadesi kullanılmaya başlanmıştır.
• Toplum 5.0’ın sunduğu yeniliklerin başın-
da, fiziksel alan ile siber alanın tam enteg-
rasyonu gelmektedir.
• Toplum 5.0’da insanlar, nesneler ve sistem-
lerin siber alanda birbirine bağlanması ve
insan kapasitesini aşan sonuçların yapay
zekâ ile elde edilerek fiziksel alana geri bil-
dirim sağlanması mümkündür.
• Toplum 5.0, daha önce çözüm aranan
sosyal sorunlara, yenilikçi ve insan temelli
çözümler sunarak teknoloji odaklı dünya
düzeninden insan merkezli bir düzene dö-
nüşümü sağlama amacı taşımaktadır.
Sanayi devriminin ardından yaşanan eko-
nomik, teknik ve sosyal gelişmelerin bir sonucu
1
olarak ortaya çıkan Endüstri Toplumu kavramı
bu parametreler çerçevesinde çeşitli evrelerden
geçmiştir. Günümüzde sanal ve akıllı teknolojik
sistemler ve veri ile niteleyebileceğimiz Endüstri
4.0’ın kronolojik olarak gelişim aşamaları Kasa ve
Arslan (2020) tarafından şu şekilde ortaya kon-
maktadır:
• Endüstri 1.0: (1784): Üretimin, su ve bu-
har gücüyle çalışan mekanik üretim ekip-
manlarına dayandığı dönemdir.
• Endüstri 2.0: (1870): İş bölümü ve elektrik
enerjisinin kullanımıyla sağlanan seri üreti-
me dayanmaktadır.
• Endüstri 3.0 (1969): Üretimi daha fazla
otomatikleştirmek için elektronik ve IT’nin
kullanımına dayanmaktadır. Yaklaşık 2010
yılına kadar devam eden süreci kapsamak-
tadır.
• Endüstri 4.0 (bugün): Akıllı fabrikalar ya-
ratan siber-fiziksel sistemlerin kullanımına
dayanmaktadır.
Toplum 5.0: Toplumlar ve insanların yaşam
kalitelerini ve refah düzeylerini artırmayı
amaçlayan, bunun için veri, yapay zekâ, in-
ternet gibi kavramları merkeze alarak sanayi
devrimi ve bilgi çağı araçlarını bir arada kul-
lanan hibrit bir toplumsal modeldir.
dikkat
“Tarım toplumunda üretime yönelik stratejik
kaynak olan toprak ile emeğin yerini, sanayi top-
lumunda sermaye, günümüzde ise enformasyon
ve teorik bilgi almıştır. Ham maddelere bağımlı
olan sanayi toplumu, üretim açısından makine-
lerin ve insanların koordinasyonuna dayanırken
yeni toplumun yapısı, enformasyon teknolojileri
ile bilginin sunduğu imkânlar etrafında ve artık
insana ihtiyaç duymayacak şekilde örgütlenmek-
tedir.” (Uysal, 2022).
9
1
Toplum 5.0
Bilgisiyarın İcadı ve
Süper Akıllı Toplum
Bilginin Paylaşılması
21.Yüzyıldan Başlayarak
Buharlı Lokomotifin İcadı Bilgi Toplumu
ve Büyük Ölçekli Üretim
20.Yüzyıl Sonu
Sulama Tekniklerinin Endüstriyel Toplum
Gelişimi ve Yerleşik Hayata 18.Yüzyıl Sonu
Geçiş
Tarım Toplumu
Doğal Yaşam M.Ö. 13000
Avcı Toplum
İnsanlığın Doğuşu
Şekil 1.2 Toplum 5.0 – Endüstri 4.0 Gelişim İlişkisi
Kaynak: Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu, https://www.btk.gov.tr/uploads/pages/arastirma-raporlari/toplum-5-
0-arastirma-raporu.pdf,
Geleneksel Toplum’dan Toplum 5.0’a
Toplum 5.0, avcı-toplayıcı dönemlerden başla-
yarak ve en nihayetinde endüstri devrimi sonrası
bilgi çağının dinamikleri ve bileşenleri ile çevrele-
nerek ortaya çıkan binlerce yıllık birikimin bir so-
nucudur. Tarihsel olduğu kadar sosyolojik, kültürel
ve teknolojik neden ve sonuç ilişkilerini de içerisin-
de barındıran bir olgudur. Bu nedenledir ki toplum
5.0 anlık veya kısa dönemde kendiliğinden oluşan
bir toplumsal yapı olmayıp aynı zamanda kendi-
sinden önceki dönemlerden izler taşıyan dinamik
bir tarihsel ve sosyolojik birikimin sonucudur. Ça-
lış Duman (2022), Toplum 5.0’ı ekonomik kal-
kınmayı dengelemek, sosyal eşitliği ve toplumsal
sorunların çözümünü sağlamak amacıyla Endüstri
4.0 teknolojilerinin kullanılmasını işaret eden bir
kavram olarak yorumlamaktadır. Bu bakımdan ele
alınıldığında Toplum 5.0 için insan medeniyeti-
nin tarihsel süreçte maddi ve manevi değerleri ile
üretmiş olduğu toplam kültürün teknolojik geliş-
melerle iç içe geçen üretim-tüketim döngüsünün
sosyoekonomik bir yansıması olarak ele alınması
mümkündür.
Toplum 5.0’ın oluşabilmesi için öncelikle
teknoloji, üretim, tüketim döngüsünün insan
odaklı bir yapıya dönüştürülmesi gereklidir. Çark
(2020), “Endüstri 4.0 teknolojileri ve bu teknolo-
10
Dijital Dönüşümün Temelleri
Endüstri 4.0
Siber Fiziksel Sistemler
Bilgisayar ve Otomasyon
Seri Üretim ve Elektrik Enerjisi
Makineleşme, Su ve Buhar Gücü
jilere yaslanmış olarak geliştirilen Toplum 5.0’ın
politikası doğrultusunda süper akıllı topluma
yönelik çabaların sadece enerji ulaştırma, ima-
lat ve hizmet sektörlerinin bütünleşmesini değil,
aynı zamanda insanlar tarafından değer üretim
sürecinde gerçekleştirilen fikir üretimi ve insan
gücünün yanı sıra personel, muhasebe, hukuk
departmanları gibi örgütsel yönetim işlevlerini de
bütünleştireceği” beklentisini dile getirmektedir.
Toplum 5.0’ın sosyal, kültürel ve ekonomik ya-
pının tümüyle veriyi temel alan, akıllı, otonom
ve yüksek düzeyde teknolojiyle ilişkilendirilerek
toplumsal iletişimde, istihdam alanları ve kültür-
lenme süreçlerinde işe koşulması gerekmektedir.
Toplum 5.0 yalnızca veri ve teknoloji odaklı eko-
nomik bir terim olmayıp aynı zamanda tüketim
kültürü ve ekolojik bilinç konularında da belirli
düzeyde entelektüel birikim ve duyarlılığa sahip
bireylere ihtiyaç duymaktadır. Toplum 5.0 viz-
yonunun ortaya çıkışı Birleşmiş Milletler Sürdü-
rülebilir Kalkınma Amaçları çerçevesinin temel
alınmasıyla gerçekleşmiştir. Dolayısıyla bu vizyo-
na ulaşabilmek için her alanda toplumsal eşitlik/
eşitsizlikler, insan odaklı refah ve büyüme, ekoloji
ile ilişkili konularda duyarlılık, insan ve toplum
sağlığı gibi konulara hassasiyetle eğilmek gerektiği
unutulmamalıdır.

Dijital Dönüşüm
Araştırmalarla
İlişkilendir
İnsanlık Yararına Teknolojik Dönüşüm:
Toplum: 5.0
“İnsanlık tarihi, teknolojinin yadsınamaz
gelişimi ile değişiyor. Son yıllarda, dijital dönü-
şümle birlikte yapay zekâ, nesnelerin interneti
ve büyük veri gibi teknolojik unsurlar yaygınla-
şarak gündelik hayatlarımızı farklılaştırdı. Top-
lumlar, geçmiş tecrübelerden elde edilen bilgiler
ışığında, gerçekleştirilen yenilikçi teknolojik
gelişmelerle öncekinden daha hızlı ve büyük öl-
çekte bir değişime uğruyor. Japonya tarafından
insan odaklı bir yaklaşımla geliştirilen dijital
dönüşüm felsefesi, son yılların baş döndürücü
teknolojik gelişmelerini içeren Toplum 5.0 an-
layışını ortaya çıkardı. Toplum 5.0’ın etki alanı-
nın ne kadar geniş olacağı ve toplumların bu de-
ğişime hazır olup olmadığı detaylı bir inceleme
gerektiriyor. Bu yazıda, toplumların geçmişte
bıraktığı teknolojilerden ve elde edilmek istenen
teknoloji seviyesinden söz edilecek, Türkiye’nin
toplum sınıflandırmasındaki durumu ve Top-
lum 5.0 fikrinin başta bilişim olmak üzere tüm
sektörlere etkisi hakkında bilgiler verilecek, ya-
şanan gelişmeler ekseninde sektördeki nitelikli
insan kaynağının yeni toplumdaki sosyal ve en-
düstriyel rolü ele alınacaktır.
… kapsamında bahsedilen teknolojilerin yaygınlaşa-
Toplum 5.0 ve Türkiye
Türkiye teknoloji trendlerini takip ederek
dünyanın en önemli ekonomik güçleri arasında
yer almayı ve önümüzdeki beş yıl içinde ekono-
mik açıdan en gelişmiş 10 ülke arasında yer al-
mayı hedefliyor. Her ne kadar Türkiye dünyanın
önde gelen üretim merkezlerinden biri olsa da
nitelikli yetişmiş insan kaynağını, Toplum 5.0’da
belirtilen modele uygun, kültür düzeyi yüksek
bir topluma entegre etmeye devam etmesi gere-
kecektir.
1
Süper akıllı toplumun oluşturulabilmesi
için en önemli adımın, üniversitelerde araştırma
gruplarının kurulması ve bölgesel çalışmaların
düzenli olarak yürütülebilmesi olduğu düşünülü-
yor. Özellikle bölge dinamiklerini iyi bilen araş-
tırmacılarla yerel sorunların teknoloji yardımıyla
nasıl çözüme kavuşturulabileceğinin iyi analiz
edilmesi gerektiği düşünülüyor. Bu noktada bi-
lim merkezlerinde disiplinler arası çalışmaların
yapılmasına, yerel paydaşların, sanayi ve üniver-
sitelerin bir araya gelmesine devam edilmelidir.
Ülke genelindeki sorunları çözmenin en
önemli adımı yereldeki sorunları iyi anlamak ve
bölgeye özgü çözüm önerileri getirebilmek.
Toplum 5.0’a erişimin ikinci önemli yolu
ise yapay zekâ, büyük veri, robotik ve nesnelerin
interneti olmak üzere birçok yeni teknoloji üze-
rine Ar-Ge çalışmaları yapmak. Dolayısıyla bu
teknolojileri çalışacak nitelikli, farklı düşünme
kabiliyetine sahip yaratıcı bireylerin rahatça üre-
tim yapabilecekleri bir ortamın oluşturulması he-
deflenenler arasında gösteriliyor. Bu nedenle ül-
kemiz özgün çözümlerle Toplum 5.0’ın getirdiği
yeni teknolojiler özelinde gelişmeli, girişimcilik,
Ar-Ge ve yenilikçilik değerlerine hız vermeli.
Gelecek 10-15 yıl içerisinde Toplum 5.0
cağı düşünülürse, ülkemizdeki her bir sektörün
ve toplumun tüm paydaşlarının teknolojiyi yaka-
layarak rekabetçi bir pozisyon almasını sağlamak
önemli bir kriter hâline geliyor. Bu sebeple ül-
kemiz, genç nüfusunu, teknolojiyi kullanan değil
geleceğin teknolojilerini tasarlayan ve üreten ola-
cak şekilde eğitme ye, ayrıca teknolojiye yatırım
yapmaya hız kesmeden devam edecektir.”
Kaynak: Öztürk, F. ve Ateş, E. (2021) İnsanlık
Yararına Teknolojik Dönüşüm: Toplum: 5.0. Bi-
lim ve Teknik, sayı:640, 30-39.
11
1
Dijital Dönüşümün Temelleri

Öğrenme Çıktısı
2 Endüstri toplumuna dönüşümün dinamiklerini sıralayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Bilimsel ve teknolojik ge-

Dijital teknolojilerin hangi-
lerinin Toplum 5.0’ı karak-
terize eden dönüşümle iliş-
kilendirebileceğini araştırın.
Endüstri toplumu ve Top-
lum 5.0 gereksinimleri bağ-
lamında eğitimin yeri ve
önemini tartışın.
lişmelerle üretim-tüketim
sistematiğini göz önüne
alarak Türkiye’nin Toplum
5.0 olma yolunda gelişimini
tartışın.

BİLİM VE TEKNOLOJİYE İLİŞKİN neyimden gelir. Bilgi malumat değildir. Bilmenin

TEMEL KAVRAMLAR
Bilim kavramı kuramsal, felsefi ve uygulama
bağlamında farklı biçimlerde tanımlanıyor olsa
da esasen yapılan tüm tanımlar aynı temellerde ve
benzer bir genel çerçevede buluşmaktadır. Bilim,
bir tanıma göre “…nesnel sağlamlığı olan bilgiler
bütünü”, bir diğer tanıma göre “neden-sonuç iliş-
kilerinin ifade edildiği sistematik bilgiler birikimi”,
başka bir tanıma göre ise “insanoğlunun biriktir-
diği, kaydedilmiş sistematik bilgi” biçiminde ifade
edilmektedir. Bir başka bakış açısına göre ise bilimi
kısaca “geçerliği kanıtlanmış bilgi topluluğu” şek-
linde de tanımlamak olanaklıdır (Karasar, 1999).
Türk Dil Kurumunun yapmış olduğu tanımda bi-
lim, “Evrenin veya olayların bir bölümünü konu
olarak seçen, deneye dayanan yöntemler ve ger-
çeklikten yararlanarak sonuç çıkarmaya çalışan
düzenli bilgi” olarak karşımıza çıkmaktadır. Bilim,
özü itibarıyla bir nevi problem çözme süreci ola-
rak da kabul edilebilir. Doğal olarak, günlük ya-
şamda karşılaşılan çeşitli problem durumlarından
farklı olarak bilimsel problem çözme süreci, nesnel
ispatlar ve inandırıcılık gerektiren yöntemsel siste-
matik bir sürecin işe koşulması ile gerçekleştirilir.
Peki, her bilgi bilimsel midir? Veri, enformasyon ve
bilgi kavramlarının hangisi bilimsel bir sürecin so-
nucunda elde edilebilir? Bunların arasındaki ilişki,
benzerlik ve farklılıklar nasıl ayırt edilebilir? Bu so-
rulara genel bir yanıt olarak Einstein’ın, “Bilgi de-
tek yolu deneyimlemektir.” sözü bilimsel bilginin
kapsam ve niteliğini ortaya koyabilmek adına bir
başlangıç sayılabilir.
dikkat
Zaman zaman birbirinin yerine kullanılan veri,
enformasyon ve bilgi kavramları esasen birbirle-
rine anlam ve işlevsellik bakımından hiyerarşik
bir yapı ile bağlantılı olsalar da veri, gözlem ve
ölçümler yoluyla çevreden toplanan her türlü
öge; enformasyon, verinin düzenlenmiş hâli; bi-
lim ise enformasyonun akıl süzgecinden geçiril-
miş biçimidir.
Bilgi Nasıl Elde Edilir?
İnsanoğlu tarih boyunca karşılaştığı problemle-
ri çözmek için, gerçeğin bizzat kendisi olamasa da
ona en yakın inandırıcı yanıtı bulmaya çalışmıştır.
Zihinsel işleyişte işe koşulan kimi mantıksal algo-
ritmalar aracılığıyla birey karşısına çıkan sorun-
lara çözümler bulmaya, olay ve olgular hakkında
anlamlar oluşturmaya çabalar. Zihinsel becerilerin
günlük yaşam içerisinde işletilmesi sürecinde or-
ganizma farkında olarak veya olmayarak duyular
aracılığıyla çevreden yüzlerce veri toplar ve bunları

12
 1
Dijital Dönüşüm

işler. Öte yandan bireysel ihtiyaçlar nedeniyle kimi
veriler birey için daha ön planda olsa da kimileri-
ni çok da önemsemez. Söz konusu veriler oldukça
öznel bir biçimde kişisel özellikler çerçevesinde iş-
lenir ve yorumlanır. Dolayısıyla duyular aracılığıy-
la veri toplanması süreci bilimsel bilgi üretiminde
oldukça sınırlıdır. Bu nedenle duyular aracılığıyla
elde edilen veri bağlamında, deneyim ile ortaya
konan bilgi bilimsel üretimde bir aşama olsa da
bunu doğrudan bilim olarak ele almak çok doğru
olmayacaktır. İnsanoğlu bilgiyi kendisi dışındaki
diğer bireyler ile iletişim kurarak bir nevi görüş
birliğine ulaşmak suretiyle edinebilmektedir. Mev-
cut bilginin “diğerleri” tarafından da teyit edilmesi
enformasyonun bilgiye dönüşmesi için bir strateji
olarak varsayılabilir. Bunun yanında bilgiye ulaş-
manın diğer yolları uzman görüşüne başvurmak ve
mantık yürütmek biçiminde ifade edilebilir. Ancak
bu yolların her birinin kendine göre üstün yönle-
ri ve sınırlılıkları da olacaktır. Tüm bu yöntem ve
stratejilerin üzerinde bilgi edinmenin en geçerli ve
güvenilir yolu bilim; bilimsel bilgi üretiminin yolu
ise bilimsel yöntemdir.

Bilgiyi
Uzman Mantıksal
Hissetme başkalarıyla Bilim
Görüşü Çözümleme
paylaşma

Şekil 1.3 Bilmenin Yolları

Kaynak: Büyüköztürk ve Diğerleri, 2008

Bilimsel yöntemin uygulanmaya başlandığı nokta-

dan geçerli ve nesnel bilginin elde edilmesi aşamasına
Bilim: Evrenin veya olayların bir bölümünü
gelene kadar insanoğlunun teorik gerçekler üretmesi-
konu olarak seçen, deneye dayanan yöntem-
ne ve bu gerçeklerin yaşamındaki sorunlara pratik çö-
ler ve gerçeklikten yararlanarak sonuç çıkar-
zümler geliştirebilmesi amacıyla uygulanmasına ilişkin
maya çalışan düzenli bilgidir.
pek çok düşünsel yaklaşım temel alınmıştır. Önceleri
mantık yürütme ve diğer felsefi varsayımlardan yola
çıkılarak metafizik bir anlayışla açıklanmaya çalışılan gerçekliğin aydınlanma dönemi ile birlikte farklı
bir boyuta evrildiği görülmektedir. Orta Çağ sonrası Rönesans ve reform hareketleri ile birlikte ortaya
çıkan aydınlanma dönemi, bilime ve bilimsel süreçlere yönelik anlayışa, etkileri günümüze kadar ulaşmış
olan bir başlangıç noktası teşkil etmiştir. Descartes’e ithaf edilen “Düşünüyorum, o hâlde varım.” sözünün
aydınlanma dönemini simgeleyen bilimsel anlayışı ortaya koymada bilinen en özet açıklama olduğunu
varsaymak yanlış olmayacaktır. Günümüzdeki kadar yüksek düzeyde bir dijital dönüşüm ile bir tutulamasa
da o dönemin felsefi yapısı ve şartlarına özgü çağdaş bir teknolojik dönüşümden söz etmek belki de müm-
kündür. Aynı zamanda bir mucit olan Leonardo da Vinci’nin astronomi, tıp, matematik gibi alanlarda
ortaya koyduğu icat ve eserler aydınlanma dönemi için önemli bir birikim sağlamıştır. Modern manada
matbaanın bulunuşu, bilimsel bilginin birikimi, kaydedilmesi ve aktarımı için oldukça önemli bir aşama
teşkil etmiştir. Matbaa, aynı zamanda gelecekte televizyon ve sonrasında internet yoluyla gerçekleşecek
bilginin geniş kitlelere yayılması açısından devrimsel bir dönüşümü de beraberinde getirmiştir. James Watt
tarafından geliştirilen buhar makinesi, gelecekte Endüstri 4.0 adı ile dijital dönüşüme ilham verecek sanayi
devriminin en simgesel aracı olarak kabul edilmiştir. Doğal olarak insan emeği ve kültürün binlerce yıllık
ürünlerini örneklerle artırmak mümkündür. Avcı-toplayıcı dönemlerden tarım toplumuna, sanayi toplu-
mundan bilgi toplumuna insanoğlu bilimsel ve kültürel birikimini sürekli geliştirerek her biri kendi dö-
nemini bir sonraki aşamaya taşıyacak uygulamaları teknolojik dönüşümler aracılığıyla ortaya koymuştur.
Aydınlanma dönemi sonrasında İngiliz bilim insanı Isaac Newton’un Doğa Felsefesinin Matematiksel
İlkeleri (Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica) isimli eseri dünya bilim tarihine adeta damgasını
vurmuştur. Günümüzün bilimsel yöntem ve varsayımları üzerinde etkili olan modernist bilimsel anla-
yış temelinde ortaya çıkan “Nesnelci Paradigma”, aydınlanma döneminin bir devamı olarak Newton’un,

13
1
Dijital Dönüşümün Temelleri

yer çekimi ve hareket yasaları hakkındaki kuram ve
varsayımları bilimsel bilgi üretimine yönelik yüz-
yıllarca süren baskın bir yöntem hâline gelmiştir.
Bilimsel yöntem açısından birikimli ve eklektik bir
anlayışla oluşan bu yeni değer ve anlayışlar dizisiyle
birlikte modernist/nesnelci bilimsel yaklaşım me-
tafizik ögelerden arınmış; bilimsel gerçekliğe deney
ve gözlem yoluyla üretilen nesnel bilgi şeklinde bir
bakış açısıyla yaklaşılmıştır. Modernist bilim olay
ve olguları önce anlamaya, ardından onları çeşitli
parametre ve değişkenler bağlamında açıklama ve
en nihayetinde kontrol etmeye yönelik bir anlayışa
sahiptir. En nihayetinde bilimsel bilginin doğası-
nı ve elde edilme biçimini ele alan Postmodernist
bilimsel yaklaşımın, bir diğer söylenegelen adıyla
yorumlamacı paradigmanın gündeme geldiği gö-
rülmektedir. Albert Einstein tarafından gerçek-
leştirilen çalışmalar ve özellikle görelilik/izafiyet
kuramı kapsamında bilime kazandırılan karşılıklı
nedensellik yaklaşımı ile birlikte yorumlamacı/post
pozitivist bilimsel anlayış özellikle sosyal bilimler
alanındaki uygulamalar için önemli bir altyapı
oluşturmaktadır. Genelleştirilmiş bilimsel bulgu-
larla evrensel mekaniğin işleyişini temel alarak
tümdengelimci bir bakış açısı ile olay ve olguları
açıklamaya yönelen nesnelci paradigmanın aksine,
yorumlamacı paradigma tümevarımcı bir anlayışla
parçadan bütüne hareket etmekte, olay ve olgular
arasındaki karmaşık ilişkileri karşılıklı bir neden-
sellik ve göreli bir anlayışla doğal bağlamından ko-
parmadan ele almaktadır. En nihayetinde tüm bu
bilimsel yaklaşımlar ve paradigma değişimlerinin
her ne kadar temel ilkeleri çerçevesinde farklılıklar
içerse de bilimsel yönteme ve gerçeklik arayışına
yönelik olarak birbirini tamamlayan yollar ortaya
koyduğunu söylemek olanaklıdır.
dikkat
Modernist bilim, olay ve olguları önce anlama,
ardından onları çeşitli parametre ve değişkenler
bağlamında açıklama ve en nihayetinde kontrol
etmeye yönelik bir anlayışa sahiptir.

Nesnelci Paradigma
Metafizik (Positivist Bilimsel
Anlayış Anlayış)

Aydınlanma Yorumlayıcı Paradigma

Dönemi (17.-18. yy) (Post-Positivist Bilimsel
Anlayış)

Şekil 1.4 Bilimsel Anlayışta Tarihsel Dönemler

Bilim ve Teknoloji İlişkisi

İnsanoğlunun, dünya üzerindeki serüveninin başlamasıyla birlikte bilim ve teknoloji yaşamın ve gele-
ceğe yönelik alınacak yolda ilerlemenin temel araçları olarak karşımıza çıkmaktadır. Bilim bir tür gerçeğe
ulaşma çabası veya nesnel doğruları arama biçimi olarak ifade edilebilir. Teknoloji ise bilimin ve bilimsel
yöntemle üretilen kuramsal bilginin uygulamaya geçirilmesi işi olarak kabul edilebilir. Bu iki kavramın bir-
birinden ayrı düşünülmesi özellikle günümüz bilgi çağında neredeyse olanaksızdır. Diğer taraftan bilimin
kuramsal birikimi destekleyici yönünün yanı sıra teknolojiyle ön planda yer aldığı yaşamsal unsurları da
içinde olduğumuz dönemde daha görünür hâle gelmiştir. Bilimin yanına çoğunlukla teknoloji kelimesi-
nin eklenmesi de bilimin özellikle geniş halk kitlelerine çoğunlukla teknoloji yüzüyle ulaşabilmesinin bir
sonucu olarak değerlendirilebilir.
Toplumlar ve onların birer üyesi olan insan, günlük yaşam içerisinde gerek temel ihtiyaçlarını kar-
şılayabilmek gerekse yapmak zorunda olduğu işlerini daha az enerji kullanarak ancak daha verimli bir
biçimde gerçekleştirebilmek için teknolojiye ihtiyaç duymaktadır. Avcı-toplayıcı dönemle başlatılabilecek
bilinen ilk toplumsal yapılardan bu yana aynı zamanda bilgi çağı toplumlarının yaşamakta olduğu dijital
dönüşümün dayandığı temel iki yapısal araç da yine bilim ve teknolojidir. Günümüzden geleceğe insanlık
için dijital dünyaya giden yolun yapı taşlarını oluşturacak temel iki dayanak noktası bu iki araç arasındaki
vazgeçilmez iş birliği ve sahip oldukları karşılıklı neden-sonuç ilişkileridir.

14
 1
Dijital Dönüşüm

Etimolojik kökenleri Yunancaya dayanan teknoloji kavramı, genel bir yaklaşımla, bilimsel yöntemlerle
üretilmiş kuramsal bilginin uygulamalı alanlarda kullanılabilmesi şeklinde tasvir edilebilir. Türk Dil Ku-
rumu teknoloji kavramını, “İnsanın maddi çevresini denetlemek ve değiştirmek amacıyla geliştirdiği araç
gereçlerle bunlara ilişkin bilgilerin tümü.” olarak tanımlamaktadır. Oxford Sözlük’te ise teknoloji “Yeni
makinelerin tasarımı gibi, endüstride uygulamalı yollarla kullanılan bilimsel bilgi” biçiminde bir tanıma
sahiptir. Tarihin bilinen ilk dönemlerinden itibaren insanoğlu gerek henüz daha yeterince kontrol ede-
mediği doğa karşısında hayatta kalabilmek gerekse gündelik yaşamının her alanında yapmış olduğu işleri
kolaylaştırmak amacıyla araç gereçlerden faydalanmış-
tır. Dolayısıyla kendi içerisinde sürekli bir devinim ve
toplumsal ilerlemeyle birlikte yeni teknolojik gelişme- Teknoloji: “İnsanın maddi çevresini denetle-
ler yaşanmıştır. Ekonomik ve toplumsal manada üre- mek ve değiştirmek amacıyla geliştirdiği araç
tim ve tüketim sistematiklerinin de sürekli değişimi ve gereçlerle bunlara ilişkin bilgilerin tümü.”
dönüşümü ile tıp, eğitim, savunma, mühendislik gibi (Güncel Türkçe Sözlük, https://sozluk.gov.tr).
pek çok alanda teknolojik yenilikler ve gelişmeler tarih
boyunca süregelmiştir.

Resim 1.2 Teknolojinin Tarihsel Dönüşümü

Kaynak: Harari, Y. N. (2016) Homo Deus: Yarının Kısa Bir Tarihi

Buraya kadar yapılan tüm tanım ve açıklamalar bilim ve teknoloji arasındaki karşılıklı organik ilişkiyi,
bu iki kavramın birbirini ne denli bütünleyen ve tamamlayan yapılar olduğunu net bir biçimde ortaya
koymaktadır. Başaran (2021), bilim ve teknoloji arasındaki ilişkiyi tanımlamak için öne sürülen varsa-
yımların genel olarak iki grup altında toplanabileceğini ifade eder. Bunlardan ilki, “bilim ve teknoloji
arasındaki ilişkide bir tür hiyerarşi olduğu” görüşüdür. Diğeri ise “teknolojinin bilimsel gelişmelere yol
açtığı” yaklaşımıdır. Bilim, birey ve toplumun refahı, idamesi ve gelişimi için bir biçimde nesnel ve siste-
matik kuramlar, kavramlar ve bunların arasındaki karşılıklı ilişkileri ortaya koyarken teknoloji, üretilen bu
bilgi birikiminden yararlanarak soyut kuramsal birikimin uygulamaya geçmesini sağlamaktadır. Örneğin
bir gökdelenin inşasında bilgisayar teknolojileri yardımıyla oluşturulacak mimari modelleme için fizik,
matematik gibi bilimsel alanların bilgi birikiminin inşaat mühendisliği alanına aktarımı ve uygulanması
gerekecektir. Yapılacak binanın GPS (Global Positioning System/Küresel Konumlandırma Sistemi) ara-
cılığıyla koordinatlarının tespiti ve sonrasında zemin üzerine konumlandırılmasından formülize edilerek
modellenen prototipin de gerçek bir yapıya dönüşmesinde yükleri kaldıracak vinçler, insanları taşıyacak
asansörler, elektrik ve su tesisatlarını işletecek teknik altyapılar vb. pek çok makine, araç ve gerece ihtiyaç
duyulacaktır. En nihayetinde bilimsel bilgi birikimi teknolojiyi kullanarak kendisini gerçekleştirmekte ve
somut hâle gelmektedir. Bilim, kendisini daha geçerli ve işlevsel hâle getirebilmek için yeni bilgisayarlar
ve türevleri gibi yeni teknolojiler de üretmektedir. Teknoloji ise kendisini sürekli geliştiren ve yenileyen
bilimsel bilgi birikimi yardımıyla çok daha gelişmiş biçimlere dönüşebilmektedir. Benzer bir biçimde Ba-
şaran (2021), bilim ve teknoloji arasındaki ilişkiyi, farklı bakış açılarıyla sınıflandırılıyor olsa da bunu bir
“teori-pratik ilişkisi” olarak yorumlamakta ve “teorinin genelde bilme, pratiğin ise yapma amacı taşıdığını”
belirtmektedir.

15
1
Resim 1.3 Bilim ve teknoloji arasında karşılıklı gelişime dayanan değişmez organik bir etkileşim vardır.
Araştırmalarla
İlişkilendir
Bilim ve Teknoloji İlişkisine Dair Tarihsel Ör-
nekler
…Galileo, Kopernikçi evren anlayışı lehine
görüşlerini ileri sürdüğü 1632 tarihli İki Büyük
Dünya Sistemi Hakkında Diyaloglar’da “Aristo-
teles zamanında topçu bataryalarının henüz ol-
mayışına üzülüyorum, ne yazık! Hâlbuki topçu
atışları sayesinde cehaleti ortadan siler ve evrenin
sorunları hakkında tereddütte yer vermeden ko-
nuşabilirdi” (2008, s. 174) diyerek çalışmaların-
da topçulardan öğrendiklerinin hakkını teslim
etmiştir. Yine 1638 tarihli İki Yeni Bilim Üzerine
Diyaloglar ve Matematiksel Kanıtlamalar’ın ilk
gün diyaloglarında da pratiğe ve tekniğe verdiği
önemi şu sözlerle ifade eder: “Siz Venediklilerin
meşhur tophanenizde yapageldiğiniz deneyler
hevesli zihinlere özellikle mekanik alanının ko-
nularına giren geniş bir araştırma alanı sunuyor;
çünkü devamlı olarak üretilen alet ve makineleri
yapan zanaatkarlar arasında kısmen miras aldık-
ları deneyimlerle ve kısmen de kendi gözlemle-
riyle çok zekice açıklamalar yapabilen kimseler
de olmalı” (1914, s. 1). Galileo’nun klasik fizi-
ğin kurucu figürlerinden ve doğayı yorumlamak
16
Dijital Dönüşümün Temelleri
için matematikten faydalanılması gerektiğini ifa-
de ettiği de hatırlanacak olursa teori ve pratiğin
karşılıklı olarak birbirini nasıl etkilediği daha iyi
anlaşılacaktır…
… 1764 yılına gelindiğinde İskoç mucit Ja-
mes Watt (1736-1819) bir Newcomen Makinesi
üzerine çalışmaya başlamış ve bu makinenin bazı
özellikleri onu rahatsız etmiştir. Bu çalışmaları
sonucunda Newcomen Makinesi’nin verimini
arttıracak yeni bir keşifle beraber eski makinenin
yerine geçecek kendi makinesini yapmıştır. Bu
yeni makine 1784 yılında yani Watt’ın üzerinde
çalışmaya başlamasından tam yirmi sene ortaya
çıkmıştır. Newcomen Makinesi’nde asıl işi yapan
atmosfer basıncıyken Watt’ın icat ettiği makinede
asıl işi yapan buharın kendisi olmuştur (Basalla,
2019, s. 65). Daha sonraları buhar makinesinden
sıcak hava makinesi ve içten yanmalı motorlar tü-
remiştir (Basalla, 2019, s. 69).
Kaynak: Başaran, V. (2021). Bilim ve Teknoloji
İlişkisine Dair Tarihsel Bir Perspektif. Üniversite
Araştırmaları Dergisi, Cilt: 4 - Özel Sayı, 30-35.
 1
Dijital Dönüşüm

Öğrenme Çıktısı
3 Bilim, bilgi ve teknolojiye ilişkin temel kavramları açıklayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Teknoloji aracılığıyla bilim-

Türkiye Bilimsel ve Tek- sel bilginin toplumsal yaşa-
Teknoloji aracılığıyla bilgiye
nolojik Araştırma Kurumu ma uygulanışıyla henüz et-
zaman ve yerden bağımsız
– TÜBİTAK’ın ulusal ve kili bir çözüm üretilemeyen
bir biçimde erişebilmenin
uluslararası düzeyde bilim hangi gündelik probleme
bireylerin gündelik yaşamı-
ve teknoloji alanındaki ro- bilim ve teknoloji sayesinde
na olası etkilerini tartışın.
lünü araştırın. bir çözüm getirilebilir? Dü-
şüncelerinizi paylaşın.

DİJİTAL TEKNOLOJİLERİN Dijitalleşen Toplum

GELİŞİMİ
İnsanoğlu yaşama öncelikle yaşadığı evin pen-
cerelerinden bakmaya başlamıştır. Daha sonra te-
levizyon, bilgisayar, tablet ve şimdilerde birkaç inç
ekrana sahip telefonlar ile teknolojiyle tümleşik
bir yaşam geliştirmiştir. Teknolojinin bu hızlı ge-
lişim süreci genel manada ele alındığında şüphesiz
tekerleğin keşfinden ateşli silahların bulunuşuna
ve en nihayetinde dijital teknolojilerin insan ha-
yatına girişine kadar pek çok icadın insanlık tari-
hine yön verdiği, köklü paradigma değişimlerine
aracılık ettiği söylenebilir. Bununla birlikte 19 ve
20. yüzyıllarda ortaya konan bilgi birikimi, icat
ve yeniliklerin tarihsel açıdan belki de hiçbir dö-
nemde insanlığın geleceğine yönelik bu denli hız-
lı, etkili ve devrimsel bir dönüşüme yol açmadığı
görülmektedir. Buradaki dönüşümün, belki de her
şeyden önce doğrudan teknoloji kavramının bizzat
kendisinin terminolojik olarak dijital teknolojilere
evrilmesi ile başladığını varsaymak olanaklıdır. Gü-
nümüzde sayılarla ilgili olan ve elektronik altyapı
ile çalışan her türlü araç, yazılım, makine ve pro-
sedürün neredeyse tamamının dijital kavramıyla
nitelenip açıklandığı görülmektedir.
Dijital teknolojilerin tarihsel açıdan başlan-
gıç noktası bundan birkaç yüzyıl öncesine da-
yanmaktadır. Sanayi devrimiyle birlikte dokuma
tezgâhlarında kullanıldığı söylenen delikli kartla-
rın, belirli mekanik otomasyon görevlerini yapmak
amacıyla üzerlerine işlenen deliklerden dolayı ça-
lışma prensibi, dijital teknolojilere benzer biçimde
0 ve 1’lere benzetilmektedir. Daha sonrasında yine
sanayi devriminin simgelerinden biri olan buhar
gücü ve sağladığı yeni tür enerji biçimiyle mekanik
olarak işleyen araçların II. Dünya Savaşı yıllarına
denk gelen tarihsel bir kesit bağlamında sayısal
mantıkla işleyen algoritmalar ve bunları çalıştıra-
bilen elektronik tabanlı araçlara dönüştüğü görül-
mektedir. Bunların en meşhurlarından biri olarak
sayısal işlemler yapabilen günümüz bilgisayarla-
rının öncülü sayılabilecek Turing Makinesi 1936
yılında Alan Turing tarafından icat edilmiştir. Son-
rasında yine sayısal veri işleme kapasitesine sahip
ilk bilgisayar olarak kabul edilen ENIAC isimli bil-
gisayarın 1940’larda ortaya çıkışı, dijital kavramı-
nın gündeme gelebilmesi için görece bir başlangıç
noktası sayılabilir. Gelgelelim dünya tarihini, sahip
olduğu tüm değerler dizisiyle birlikte dramatik bir

17
1
biçimde değiştirecek internet adı verilen teknoloji,
dijital dünya düzenine yönelik ezber bozacak bir
değişimle geleceğin dünyasını yaratmak üzere bi-
lim ve teknoloji sahnesinde yerini almıştır. 1960’lı
yıllarda önceleri küresel bir nükleer savaşta zarar
görmeyecek askerî amaçlı bir iletişim altyapısı oluş-
turma hedefiyle yola çıkılsa da özellikle 1990’ların
başında Tim Berners Lee tarafından kısaca Web
adıyla bilinen World Wide Web hizmetinin bulun-
ması, interneti tüm dünyada farklı kullanıcı pro-
filleri tarafından neredeyse yaşamın her alanında
kullanılan yaygın ve işlevsel bir iletişim aracı hâline
getirmiştir.
Gelinen son noktada toplumlar için teknoloji-
den arındırılmış bir gündelik yaşamın sürdürülme-
si, hatta bunun düşünülmesi ve hayal bile edilmesi
olanaksız hale gelmiştir. Günümüzün iyiden iyiye
dijitalleşmiş modern bireylerine, birkaç günlüğü-
ne elektriklerin kesilmesi ve internet erişiminin
sağlanamaması durumunda birey ve toplum için
yaşamın nasıl devam edeceği sorulduğunda büyük
olasılıkla alınacak ilk cevap “bilmiyorum” ya da
“bunu düşünemiyorum” olacaktır. Toplum artık
dijital dünyanın olumsuzluklarını bir yana bıraka-
cak ve tüm yaşamsal süreçlerini teknolojiye emanet
etmiş bir duruma gelmiştir. Özellikle pandemi sü-
reci gibi kritik örnekler düşünüldüğünde modern
çağ toplumlarında eğitimden sağlığa, ekonomiden
üretime değin tüm alanlarda dijital teknolojilerin
olmazsa olmaz hale geldiği görülecektir.
İnternet: Dünya üzerinde yer alan farklı
özelliklerdeki tüm bilgisayar ve bilgisayar ta-
banlı cihazları TCP/IP (Transmission Cont-
rol Protocol/Internet Protocol) adı verilen
ortak bir iletişim protokolü aracılığıyla bir-
birine bağlayan uluslararası bir ağ sistemidir.
Toplum, Teknoloji ve Dönüşüm
Dijital dönüşüm dendiğinde her ne kadar farklı
seviyede öncül sayılabilecek bilgisayarların ortaya
çıkışı başlangıç noktası kabul edilse de tam anla-
mıyla bir dönüşümün gerçek başlangıç noktası-
nın internetle birlikte oluştuğunu söylemek çok
daha yerinde olacaktır. “We are social” tarafından
yapılan Dijital 2023 – Küresel Bakış Raporu ve-
rileri toplam dünya nüfusunun yaklaşık %65’lik
18
Dijital Dönüşümün Temelleri
kesimini oluşturan 5,16 milyar insanın aktif birer
internet kullanıcısı olduğunu göstermektedir. Aynı
araştırmada mobil telefon kullanıcı sayısı ise 5,44
milyar kişi olarak açıklanmaktadır. Orantısal ola-
rak ele alındığında taşınabilir teknolojiler ve kablo-
suz ağ bağlantısına sahip olan dünya nüfusunun en
az üçte ikisinin internet devrimiyle birlikte dijital
dönüşümü yaşamına entegre etmiş aktif kullanıcı
olduğu söylenebilir. İlk kez 1993 yılında Türkiye’de
kullanılmaya başlanan internetin dünya ortalama-
ları ile karşılaştırıldığında benzeri yoğunluk ve di-
namizmle her geçen gün artan bir oranda kullanıl-
dığı verilerle sabittir. TÜİK 2022 yılı Hane Halkı
Bilişim Teknolojileri (BT) Kullanım Araştırması’na
göre Türkiye’de internet kullanımının nüfusa oranı
%85’tir. Toplam kullanıcı sayısının ise benzer bir
oranda olduğu (%85); nüfusun neredeyse tümü-
nü kapsayacak biçimde kullanıcıların ekseriyetinin
16-74 yaş bireylerden meydana geldiği, erkek kul-
lanıcıların %89, kadın kullanıcıların ise %80 ola-
rak belirlendiği açıklanmıştır. Her ne kadar dijital
teknolojilerin sosyal ve eğlence amaçlı kullanımı-
nın da bu verileri önemli düzeyde artıran etmen-
ler olduğu varsayılabilir olsa da nüfusun hemen
hemen tamamının teknolojiyi gündelik yaşamın
değişmez bir parçası olarak aktif biçimde kullan-
dığı anlaşılmaktadır. Pandemi deneyimi süresince
deneyimlenen uzaktan öğretim, bankacılık, alışve-
riş ve bürokrasi gibi alanlarda yoğun teknoloji kul-
lanımı, söz konusu verilerin gerek dünyada gerekse
Türkiye’de yaşanan dijital dönüşümün somut bir
biçimde gözlemlenmesine vesile olmuştur.
internet
We Are Social tarafından yapılan
Dijital 2023 – Küresel Bakış Raporu
verilerine https://wearesocial.com/us/
blog/2023/01/digital-2023/ bağlantısı
aracılığıyla ulaşabilirsiniz.
TÜİK tarafından yapılan Hane Halkı
Bilişim Teknolojileri (BT) Kullanım
Araştırması verilerine https://data.tuik.
gov.tr/Bulten/Index?p=Hanehalki-
Bilisim-Teknolojileri-(BT)-Kullanim-
Arastirmasi-2022-45587 bağlantısı
aracılığıyla ulaşabilirsiniz.
 1
Dijital Dönüşüm

Dijital dönüşümün ilerleyişinde kronolojik günümüz toplumları için teknik bir dönüşümün
açıdan hiç kuşkusuz bilgisayarlar ve özellikle inter- çok çok ötesinde, yaşam biçimi ve kültür üzerinde
netin rolü yadsınamayacak derece büyüktür. Öte de dijital bir dönüşüme neden olmuştur. Öyle ki
yandan önceki satırlarda dile getirildiği gibi bilim “We are social” tarafından yapılan Dijital 2023 –
ve teknolojinin birbiri için birer itici güç ve aynı Küresel Bakış Raporu verilerine göre tüm dünyada
zamanda sürekli bir döngüde yenilenen başlangıç 16-64 yaş aralığında yer alan kullanıcıların yaklaşık
noktaları olması sayesinde bu ilerleyiş bilgisayar %96’sının bir akıllı telefona sahip olduğu, tüm bu
ve interneti temel alan yenilikçi donanım, yazılım kullanıcıların da neredeyse tümünün interneti sos-
ve ağ teknolojileri ile ciddi bir ivme yakalamıştır. yal ağlarda yer alma ile sohbet ve mesajlaşma ama-
Burada değinilmesi gereken belki de en önemli ye- cıyla kullandıkları rapor edilmiştir.
nilik, internetin zaman ve yerden bağımsız bir bi-
çimde kullanabilmesini sağlayan mobil cihazlardır.
Kablolu ağlar yardımı ile internete bağlanabilen Sosyal Ağ: “Sosyal ağlar, kullanıcılara, bu-
masaüstü bilgisayarların aksine dizüstü cihaz, tab- lunduğu sanal ortam içerisinde kendini diğer
let bilgisayar ve akıllı telefonlar gibi taşınabilir bilgi bireylere tanıtma, onlarla iletişim kurabilme,
ve iletişim teknolojileri internetin gerçek anlamda yapılan çalışmaları birbirlerine aktarabilme,
“her zaman ve her yerde” erişilebilir olmasını sağ- çeşitli çoklu ortam kaynaklarını, çeşitli fikir ve
lamaktadır. GSM operatörleri tarafından sağlanan deneyimlerini paylaşabilme, eğitim alanında
internet bağlantı hizmetinin yanı sıra evler ve ku- kullanıcılara çeşitlilik ve iş birliği yapabilme
rumsal diğer mekânlarda yaygın olarak kullanıma gibi çeşitli imkânları zaman ve mekân bağım-
sunulan kablosuz ağlar aracılığıyla kullanıcılar in- sız olarak sunan yazılımlardır.” (Akgün, 2016).
ternet olanaklarından neredeyse sınırsız bir biçim-
de faydalanabilmektedir.
Dijital dönüşümde mihenk taşı olarak kabul
edilebilecek bir diğer teknoloji Web 2.0 ya da et-
kileşimli Web olarak bilinen teknoloji olarak kabul
edilebilir. Tim Berners-Lee’nin CERN Araştırma
Enstitüsünde görev yaptığı yıllarda bulmuş oldu-
ğu Web teknolojisinin bu ilk versiyonu olan Web
1.0, bir sonraki bölümde ayrıntılı olarak ele alına-
cağı gibi tümüyle statik bir biçimde kullanıcılara
resim ve metinlerden meydana gelen sayfaların su-
numundan ibaretti. Web teknolojisinin temelleri-
ni oluşturan işaretleme dillerinin ve aynı zamanda
veritabanı destekli sunucu taraflı ağ mimarilerinin
gelişimiyle Web’in statik ve yalnızca bilgi sunumu
amaçlı tek taraflı kullanımı, kullanıcılarla etkileşim
sağlanabilen dinamik bir yapıya evrilmiştir. Böy-
lelikle internetin gündelik yaşam içerisinde daha
işlevsel bir hâle gelmesi; bankacılık, alışveriş gibi
pek çok hizmetin yine internet üzerinden gerçek-
leştirilebilmesi olanaklı hâle gelmiştir. Web 2.0’ın
etkileşimli yapısı sayesinde ise günümüz internet
kullanıcıları için neredeyse vazgeçilmez bir hâl alan
Twitter, Facebook, İnstagram gibi sosyal ağ siteleri-
nin kullanımı küresel ölçekte yaygınlaşmıştır. Mo-
bil teknolojiler ve kablosuz iletişim altyapılarının
sağladığı bu teknik altyapı üzerinde hızla yaygın-
laşan Web 2.0 tabanlı sosyal ağlar ve Whatsapp, Resim 1.4 Bulut bilişimin toplumsal yaşama
Telegram gibi diğer yaygın dijital iletişim araçları yansımaları.

19
1
Dijital Dönüşümün Temelleri

Şu ana kadar sunulan bilgiler temelinde, mobil cihazlar ve kablosuz ağ altyapısından sonra dijital dö-
nüşümün Web 2.0 tabanlı etkileşimli yapısı ile belirli bir ivme kazandığını söylemek yanlış olmayacaktır.
Gelgelelim bu durum beraberinde depolama ve pil ömrü gibi sorunları da getirmektedir. “Günümüzde
bilim ve teknolojinin birlikte çözüm bulamayacakları bir sorun neredeyse kalmamıştır” önermesi tam da
bu noktada “Bulut Bilişim” kavramı ile karşımıza çıkmaktadır. Bulut bilişim genel bir tanımla, dünya
üzerindeki birbirine bağlı farklı sunucu bilgisayarların oluşturduğu sanal bir hizmet ağı biçiminde açıkla-
nabilir. Bulut yani internet üzerinde yer alan sanal bir bilgisayar olarak düşünülebilecek bu yenilikçi tek-
noloji, kullanıcıların mobil veya masaüstü cihazları üzerinden kablolu veya kablosuz ağ bağlantısı yoluyla
erişimini sağlamaktadır. Başta veri depolama olmak üzere bulut üzerindeki sunucu tarafından sağlanan
e-posta, video siteleri, sosyal ağlar gibi pek çok internet hizmetinden düşük maliyetle ve yüksek performans
ile faydalanmasını olanaklı kılmaktadır.

Öğrenme Çıktısı
4 Dijital teknolojilerin gelişimini açıklayabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Dijital teknolojilerin top- Dijital teknolojilerin gelişi-

lumsal dönüşüme yönelik
etkileri bireylerin gündelik
yaşamı üzerinde size göre
ne tür değişikliklere sebep
olmuştur?
Mobil teknolojiler ve kablo-
suz ağların dijital dönüşüm
ve toplumsal kültür üzerine
etkilerini tartışın.
mine ilişkin tahminleriniz
çerçevesinde sizce toplum-
sal yapı gelecekte nasıl bir
dönüşüm geçirebilir? Dü-
şüncelerinizi paylaşın.

20
 1
Dijital Dönüşüm

1 Bilgi toplumunun
temellerini tartışabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Bilgi Toplumunun Temelleri

İnsanoğlu tarih boyunca karşılaştığı problemleri çözmek için gerçeğin bizzat kendisi olamasa da ona en yakın
inandırıcı yanıtı bulmaya çalışmıştır. Zihinsel işleyişte işe koşulan kimi mantıksal algoritmalar aracılığıyla birey,
karşısına çıkan sorunlara çözümler bulmaya, olay ve olgular hakkında anlamlar oluşturmaya çabalar. Zihinsel
becerilerin günlük yaşam içerisinde işletilmesi sürecinde organizma farkında olarak veya olmayarak duyular ara-
cılığıyla çevreden yüzlerce veri toplar ve bunları işler. Öte yandan bireysel ihtiyaçlar nedeniyle kimi veriler daha
ön planda olsa da bireyin bazılarını önemsemediği görülür. Söz konusu veriler oldukça öznel bir biçimde kişisel
özellikler çerçevesinde işlenir ve yorumlanır. Dolayısıyla duyular aracılığıyla veri toplanması süreci bilimsel bilgi
üretiminde oldukça sınırlıdır. Bu nedenle duyular aracılığıyla elde edilen veri bağlamında deneyim ile ortaya
konan bilgi, bilimsel üretimde bir aşama olsa da bunu doğrudan bilim olarak ele almak çok doğru olmayacaktır.
Bilim, “Evrenin veya olayların bir bölümünü konu olarak seçen, deneye dayanan yöntemler ve gerçeklikten
yararlanarak sonuç çıkarmaya çalışan düzenli bilgi” olarak karşımıza çıkmaktadır. Bilim özü itibarıyla bir nevi
problem çözme süreci olarak da kabul edilebilir. Doğal olarak, günlük yaşamda kişisel olarak karşılaşılan çeşitli
problem durumlarından farklı biçimlerde, bilimsel problem çözme süreci, nesnel ispatlar ve inandırıcılık gerek-
tiren yöntemsel sistematik bir sürecin işe koşulmasıyla gerçekleştirilir. Teknoloji kavramı ise, “İnsanın maddi
çevresini denetlemek ve değiştirmek amacıyla geliştirdiği araç gereçlerle bunlara ilişkin bilgilerin tümü” olarak
tanımlanmaktadır. Bilim ve teknoloji arasındaki karşılıklı organik ilişki, bu iki kavramın birbirini ne denli
bütünleyen ve tamamlayan yapılar olduğunu net bir biçimde ortaya koymaktadır. Bilimsel yöntemin uygulan-
maya başlandığı noktadan geçerli ve nesnel bilginin elde edilmesi aşamasına gelene kadar insanoğlunun teorik
gerçekler üretmesi ve bunları yaşamındaki pratik sorunlara çözüm üretebilmek amaçlı uygulamasına ilişkin pek
çok düşünsel yaklaşımı temel alınmıştır. Önceleri mantık yürütme ve diğer felsefi varsayımlardan yola çıkılarak
metafizik bir anlayışla açıklanmaya çalışılan gerçekliğin aydınlanma dönemi ile birlikte farklı bir boyuta evrildi-
ği görülmektedir. İnsanoğlunun, dünya üzerindeki serüveninin başlamasıyla birlikte bilim ve teknoloji yaşamın
ve geleceğe yönelik alınacak yolda ilerlemenin temel araçları olarak karşımıza çıkmaktadır. Bilim bir tür gerçeğe
ulaşma çabası veya nesnel doğruları arama biçimidir. Teknoloji ise bilimin ve bilimsel yöntemle üretilen ku-
ramsal bilginin uygulamaya geçirilmesi işi olarak kabul edilebilir. Bu iki kavramın birbirinden ayrı düşünülmesi
özellikle günümüz bilgi çağında neredeyse olanaksızdır. Toplumlar ve onların birer üyesi olan insan, günlük
yaşam içerisinde gerek temel ihtiyaçlarını karşılayabilmek gerekse yapmak zorunda olduğu işlerini daha az enerji
kullanarak ancak daha verimli bir biçimde gerçekleştirebilmek için teknolojiye ihtiyaç duymaktadır.

21
 1
Dijital Dönüşümün Temelleri

Endüstri toplumuna
2 dönüşümün dinamiklerini
sıralayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Endüstriyel Dönüşüm ve
Toplum

Teknolojinin bu hızlı gelişim süreci genel manada ele alındığında şüphesiz tekerleğin keşfinden, ateşli silahların
bulunuşuna ve en nihayetinde dijital teknolojilerin insan hayatına girişine kadar pek çok icadın insanlık tarihi-
ne yön verdiği, köklü paradigma değişimlerine aracılık ettiği söylenebilir. Bununla birlikte 19 ve 20. yüzyıllarda
ortaya konan bilgi birikimi, icat ve yeniliklerin tarihsel açıdan belki de hiçbir dönemde insanlığın geleceğine
yönelik bu denli hızlı, etkili ve devrimsel bir dönüşüme yol açmadığı görülmektedir. Dijital teknolojilerin tarih-
sel açıdan başlangıç noktası bundan birkaç yüzyıl öncesine dayanmaktadır. Sanayi devrimiyle birlikte dokuma
tezgâhlarında kullanıldığı söylenen delikli kartların, belirli mekanik otomasyon görevlerini yapmak üzere üzer-
lerine işlenen deliklerden dolayı çalışma prensibi dijital teknolojilere benzer biçimde 0 ve 1’lere benzetilmek-
tedir. Günümüz bilgisayarlarının öncülü sayılabilecek Turing Makinesi 1936 yılında Alan Turing tarafından
icat edilmiştir. Sonrasında yine sayısal veri işleme kapasitesine sahip ilk bilgisayar olarak kabul edilen ENIAC
isimli bilgisayarın 1940’larda ortaya çıkışı dijital kavramının gündeme gelebilmesi için görece bir başlangıç
noktası sayılabilir. Gelgelelim dünya tarihini, sahip olduğu tüm değerler dizisiyle birlikte dramatik bir biçimde
değiştirecek internet adı verilen teknoloji, dijital dünya düzenine yönelik ezber bozacak bir değişimle geleceğin
dünyasını yaratmak üzere bilim ve teknoloji sahnesinde yerini almıştır. Kablolu ağlar yardımıyla internete bağ-
lanabilen masaüstü bilgisayarların aksine dizüstü cihaz, tablet bilgisayar ve akıllı telefonlar gibi taşınabilir bilgi
ve iletişim aygıtları internetin gerçek anlamda “her zaman ve her yerde” erişilebilir olmasını sağlamaktadır. Di-
jital dönüşümde mihenk taşı olarak kabul edilebilecek bir diğer teknoloji Web 2.0 ya da etkileşimli Web olarak
bilinen teknoloji olarak kabul edilebilir. Tim Berners-Lee’nin CERN Araştırma Enstitüsünde görev yaptığı yıl-
larda bulmuş olduğu Web teknolojisinin bu ilk versiyonu olan Web 1.0, tümüyle statik bir biçimde kullanıcılara
resim ve metinlerden meydana gelen sayfaların sunumundan ibaretti. Web teknolojisinin temellerini oluşturan
işaretleme dillerinin ve aynı zamanda veri tabanı destekli sunucu taraflı ağ mimarilerinin gelişimiyle Web’in sta-
tik ve yalnızca bilgi sunumu amaçlı tek taraflı kullanımı, kullanıcılarla etkileşim sağlanabilen dinamik bir yapıya
evrilmiştir. Mobil cihazlar ve kablosuz ağ altyapısından sonra dijital dönüşümün Web 2.0 tabanlı etkileşimli
yapısıyla belirli bir ivme kazandığını söylemek olanaklıdır. Gelgelelim bu durum beraberinde depolama ve pil
ömrü gibi sorunları da getirmektedir. “Günümüzde bilim ve teknolojinin birlikte çözüm bulamayacakları bir
sorun neredeyse kalmamıştır” önermesi tam da bu noktada “Bulut Bilişim” kavramı ile karşımıza çıkmaktadır.

Bilim, bilgi ve teknolojiye

3 ilişkin temel kavramları
açıklayabilme

Bilim ve Teknolojiye İlişkin

Temel Kavramlar

Uygarlık tarihine ilişkin edinilmiş tüm bilgi ve bulgular, insanoğlunun hem güvende olabilmek hem de yaşam-
sal ihtiyaçlarını karşılayabilmek maksadıyla sınırlı birey sayısına sahip topluluklar hâlinde bir arada yaşadıklarını
göstermektedir. Hangi dönemi yaşanıyor olursa olsun toplumsal sistematiğin temel parametrelerini, insanlar
arasındaki ilişkilerin yönünü, ekonomik kuralları belirleyen şey özünde bu iki gereksinimdir. Bunun yanı sıra
yine bir toplumsal yapının işleyişine yön veren, toplumu oluşturan alt sistemlerin birbiriyle ve sistemin bütü-
nüyle ilişkisini belirleyen ve hatta yaşanan döneme ismini veren de o toplumda kabul gören üretim-tüketim
anlayışıdır. Tarım toplumunun ardından girilen yeni dönemde, insan gücü ile çalışan mekanik üretim araçla-
rının otomasyona dayalı üretime evrildiği, buhar gücü ile hareket eden dokuma tezgâhlarının kadim üretim
bilgilerine sahip zanaatların yerini almaya başladığı bir döneme girilmiştir. Bilgi toplumu kavramı, internetin
ortaya çıkışı ve yaygınlaşmasıyla birlikte ortaya çıkan, küresel bir ekonomik sistem temelinde bilgi ve iletişim
teknolojilerinin kullanımı vasıtasıyla bilgi kavramının üretim ve tüketim sistematiğinin merkezine bir meta
olarak yerleştirildiği sosyolojik bir yapıyı ifade etmektedir.

22
 1
Dijital Dönüşüm

4 Dijital teknolojilerin
gelişimini açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Dijital Teknolojilerin Gelişimi

Tarım toplumlarının, yeni tür enerji kaynakları ve otomasyona dayalı üretim sistematiklerinin etkisiyle endüstri
toplumlarına dönüşümü yaklaşık olarak 300 yıl öncesine dayanmaktadır. Endüstriyelleşmeyle birlikte tarla ve
bahçelerin yerini fabrika ve işletmeler almaya başlamıştır. Üretim bantları üzerinden seri üretim yoluyla imal
edilen her türlü ürün, bu yeni imalat sistematiğini işletebilecek, eğitim yoluyla yeni bilgi ve becerilere sahip
işçilere ihtiyacı ortaya çıkarmıştır. 20. yüzyılın yüksek ivmeli bilimsel ve teknolojik buluş ve yeniliklerinden
yararlanan endüstri toplumu, 1960’larda internetin bulunmasıyla birlikte bilgi toplumu dinamikleriyle ne-
redeyse bütünleşmiştir. Bilgi ve iletişim teknolojilerinin iletişim, bilgiye erişim, üretim ve bilgi paylaşımı gibi
amaçlarla kullanılarak, küresel ekonomi, dolaşım ve iletişim biçimlerini doğrudan etkilediği bu ara dönem post-
endüstriyel ya da endüstri sonrası toplum olarak nitelendirilmiştir. 18.yüzyıldabuhar gücüyle çalışan makineler
günümüz endüstri toplumlarının ilk versiyonlarını simgeleyen ögeler arasındadır. Aynı zamanda Endüstri 1.0
adıyla başlayan bu dönemsel yolculuk yapay zeka, büyük veri, nesnelerin interneti, bulut bilişim gibi teknolo-
jilerle Endüstri 4.0’a dönüşmüş, endüstri toplumunun veri ve algoritma temelli bu yeni sürümünün sosyolojik
bir yansıması olarak da Toplum 5.0 kavramı ortaya çıkmıştır. Sanayi devriminin son aşaması olan Endüstri 4.0,
bilgi toplumunun teknoloji altyapısıyla bir araya gelerek otomasyona dayalı seri üretimi başlatmış ve buna bağlı
oluşan tüketim kültürü yoluyla toplumu da gittikçe mekanikleştirerek toplumsal ilişkilerde tüketim ve birey-
selliği ön plana çıkarmıştır. Toplum 5.0 ile birlikte ise daha yenilikçi, insancıl, bireye ve onun refahına odaklı
bir sosyolojik yapıdan bahsetmek mümkündür. Toplum 5.0’ın oluşabilmesi için öncelikle teknoloji, üretim,
tüketim döngüsünün insan odaklı bir yapıya dönüştürülmesi gereklidir. Sosyal, kültürel ve ekonomik yapının
tümüyle veriyi temel alan, akıllı, otonom ve yüksek düzeyde teknolojiyle ilişkilendirilerek toplumsal iletişim,
istihdam alanları ve kültürlenme süreçlerinde işe koşulması gerekmektedir. Toplum 5.0 yalnızca veri ve tekno-
loji odaklı ekonomik bir terim olmayıp aynı zamanda tüketim kültürü ve ekolojik bilinç konularında da belirli
düzeyde entelektüel birikim ve duyarlılığa sahip bireylere ihtiyaç duymaktadır.

23
 1
Dijital Dönüşümün Temelleri

1 Bilgi toplumu, otomasyon toplumu, akıllı 6 Sosyal ağların günümüzde yaygın kullanıl-
toplum gibi sosyolojik yapıların ortak noktası ve masının temelini oluşturan kavramlar, aşağıdaki-
itici gücü aşağıdakilerden hangisidir? lerden hangisinde doğru olarak eşleştirilmiştir?
neler öğrendik?

A. Eğitim A. Çoklu ortam ve internet

B. Ekonomi B. Veri tabanı ve mobil teknolojiler
C. Dijital teknolojiler C. Kablosuz ağlar ve internet
D. Kültür D. Mobil teknolojiler ve çoklu ortam
E. Tarım E. Kablosuz ağlar ve mobil teknolojiler

2 Gözlem ve ölçümler yoluyla çevreden topla- 7 Aşağıdaki dönemlerden hangisi insanların

nan her türlü öge aşağıdaki kavramlardan hangisiy- yerleşik hayata tam olarak geçiş yaptığı bir toplum-
le açıklanabilir? sal dönemi ifade eder?
A. Problem A. Avcı-toplayıcı toplum B. Tarım toplumu
B. Veri C. Endüstri toplumu D. Bilgi toplumu
C. Enformasyon E. Süper akıllı toplum
D. Bilgi
E. Bilimsel yöntem 8 Endüstri toplumunun başlangıcı kabul edile-
bilecek sanayi devriminin simgelerinden biri aşağı-
3 Aşağıdakilerden hangisi bir olay veya olguyu dakilerden hangisidir?
bilmenin, bilim yoluyla bilgi elde etmeye en yakın A. Veri B. Yapay zekâ
hâlidir? C. Buhar gücü D. İnternet
A. Hissetme E. Tarımsal araçlar
B. Tahmin
C. Bilgiyi başkalarıyla paylaşma 9 Toplum 5.0 ile ilgili aşağıdaki ifadelerden
D. Uzman görüşü hangisi doğrudur?
E. Mantıksal çözümleme A. Toplum 5.0, tarım toplumu sonrası oluşan sos-
yolojik yapıdır.
4 Isaac Newton’un bilimsel alanda yapmış ol- B. Toplum 5.0, tümüyle teknoloji ve üretim
duğu çalışmalar ve ortaya koyduğu eserleri aşağıda- odaklı bir yapıyı temsil eder.
ki bilimsel dönemlerden hangisini yansıtmaktadır? C. Elektrik enerjisi toplum 5.0 üretim sistematiği-
A. Metafizik anlayış ni temsil eden temel ögedir.
B. Aydınlanma dönemi D. Ekolojik bilinç yalnızca tarım toplumlarına
özgü bir anlayıştır.
C. Orta Çağ dönemi
E. Toplum 5.0 vizyonu insanların yaşam kaliteleri
D. Nesnelci/Pozitivist bilimsel anlayış
ve refah düzeylerini artırmayı amaçlar.
E. Yorumlamacı/Postpozitivist bilimsel anlayış
10 Toplum 5.0 vizyonu çerçevesinde aşağıdaki-
5Aşağıdakilerden hangisi günümüz dijital tek- lerden hangisi Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir
nolojilerin çalışma mantığına sahip ilk teknoloji Kalkınma Amaçları arasında yer almaz?
olarak kabul edilir?
A. Toplumsal eşitlik/eşitsizlikler
A. Turing Makinesi
B. Tarımsal üretimin azaltılması
B. ENIAC
C. İnsan odaklı refah ve büyüme
C. İnternet
D. Ekolojiyle ilişkili konularda duyarlılık
D. Akıllı telefon
E. İnsan ve toplum sağlığı
E. Web

24
 1
Dijital Dönüşüm

1. C Yanıtınız yanlış ise “Giriş” konusunu yeni- 6. E Yanıtınız yanlış ise “Dijital Teknolojilerin Ge-
den gözden geçiriniz. lişimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Bilim ve Teknolojiye
2. B 7. B Yanıtınız yanlış ise “Bilgi Toplumunun Te-
İlişkin Temel Kavramlar” konusunu yeniden
melleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Bilim ve Teknolojiye

3. E 8. C Yanıtınız yanlış ise “Bilgi Toplumunun Te-
İlişkin Temel Kavramlar” konusunu yeniden
melleri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Bilim ve Teknolojiye Yanıtınız yanlış ise “Endüstriyel Dönüşüm
4. D 9. E
İlişkin Temel Kavramlar” konusunu yeniden ve Toplum” konusunu yeniden gözden ge-
gözden geçiriniz. çiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Endüstriyel Dönüşüm

5. A Yanıtınız yanlış ise “Dijital Teknolojilerin Ge- 10. B
ve Toplum” konusunu yeniden gözden ge-
lişimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
çiriniz.

Araştır Yanıt
1 Anahtarı

“TÜBİTAK, toplumun yaşam kalitesinin artmasına ve ülkemizin sürdürüle-

bilir gelişmesine hizmet eden, bilim ve teknoloji alanlarında yenilikçi, yön-
lendirici, katılımcı ve paylaşımcı bir kurum olma vizyonunu benimseyen
bir kurumdur. Akademik ve endüstriyel araştırma geliştirme çalışmalarını ve
yenilikleri desteklemek, ulusal öncelikler doğrultusunda Araştırma-Teknolo-
ji-Geliştirme çalışması yürüten Ar-Ge enstitülerini işletme işlevlerinin yanı
sıra, ülkemizin Bilim ve Teknoloji politikalarını belirlemekte ve toplumun her
kesiminde bu farkındalığı artırmak üzere kitaplar ve dergiler yayınlamaktadır.
Bilim insanlarının yurt içi ve yurt dışı akademik faaliyetleri burs ve ödüller ile
desteklenmekte, özendirilmekte, üniversitelerimizin, kamu kurumlarımızın
Araştır 1 ve sanayimizin projeleri fonlanarak, ülkemizin rekabet gücünün artırılması
hedeflenmektedir. TÜBİTAK’ın görev alanındaki misyonu ülkemizin ve in-
sanlığın güvenlik, sağlık, refah, huzur ve sosyal gelişimi için ulusal bilim, tek-
noloji ve yenilik ekosistemini desteklemek, bilim tabanlı teknoloji ile katma
değeri yüksek ürün ve hizmetler geliştirmek ve bu amaçlara yönelik nitelikli
bilgi üretimi ve nitelikli insan kaynağı geliştirilmesini sağlamaktır. Kurumun
geleceğe ilişkin vizyonu ise; çığır açıcı bilimsel atılımlarla Türkiye’nin milli
teknoloji hamlesine ve dönüşümüne liderlik edecek öncü kurum olmaktır.”
Kaynak: TÜBİTAK Hakkında – https://www.tubitak.gov.tr/tr/kurumsal/
hakkimizda/icerik-biz-kimiz

25
1
Dijital Dönüşümün Temelleri

Araştır Yanıt
1 Anahtarı

Dijital teknolojilerin toplumsal dönüşüme yönelik etkilerine gündelik ya-

şamın her alanında rahatlıkla rastlanmaktadır. Toplumu oluşturan bireyler
gündelik işlerinin neredeyse tamamını dijital teknolojiler aracılığı ile gerçek-
leştirmektedir. Bankacılık hizmetleri, elektronik haberleşme, alışveriş ve eği-
tim bunlardan sadece bazılarıdır. Dijital teknolojiler bireylerin ve toplumun
Araştır 2 yalnızca pratikteki uygulamalarını dönüştürmekle kalmamış, ayrıca düşünsel
yapı, değer yargıları ve toplumsal normlar üzerinde de dönüştürücü bir et-
kiye sahip olduğu görülmektedir. Buna örnek olarak Z kuşağı kavramından
söz etmek mümkündür. Bunların yanı sıra negatif bağlamda da dönüştürücü
birtakım etkilere sahip olan teknoloji ile yeni tür bağımlılıklar ve teknolojinin
olumsuz diğer etkileri gündeme gelmiştir.

Bilgi toplumunu oluşturan bireyler yenilikçi bir adlandırmayla ilgili alanya-

zında dijital yerli ve dijital göçmen kavramları ile nitelendirilmektedir. Di-
jital göçmenler 1980 yılı sonrasında dünya gelen, teknoloji ile büyümüş ve
bütünleşmiş bir jenerasyonu ifade etmektedir. Bu bireyler başta bilgisayarlar
Araştır 3 ve interneti aktif bir şekilde yaşamlarının bireysel, sosyal ve akademik tüm
boyutlarında kullanmaktadırlar. Dijital göçmenler ise teknolojiyi kısmen veya
hiçbir biçimde yaşam alanında temel almayan, teknoloji kullanma becerisi
sınırlı olan ve teknolojik dönüşüme net bir biçimde uyum sağlayamayan kim-
selerdir.

“Toplum 5.0, sanal alan ve fiziksel alan arasında gelişmiş bir bağlantı sağla-
yarak, insanların şimdiye kadar yaptıkları iş ve ayarlamaları bir temsilci ola-
rak gerçekleştirmesini veya desteklemesini sağlamaktadır. Bu durum insanları
günlük hantal işlerden kurtarmaktadır. Özetle bu toplumun merkezinde “in-
san” vardır. Merkezinde insan olan Toplum 5.0 birçok teknolojiyi kullanmak-
Araştır 4 tadır. Bunlardan bazıları nesnelerin interneti, büyük veri, yapay zekâ, robotik
ve kablosuz ağ biçiminde sıralanabilir.”
Kaynak: Toplum 5.0 – Endüstri 4.0 Gelişim İlişkisi (Bilgi Teknolojileri ve
İletişim Kurumu, https://www.btk.gov.tr/uploads/pages/arastirma-raporlari/
toplum-5-0-arastirma-raporu.pdf

26
 1
Dijital Dönüşüm

Kaynakça
Akgün, F. (2016). Öğretmenlerin ve öğretim Özcan, M. & Keskin, B. (2020). Dijitalizasyon
elemanlarının sosyal ağların eğitimsel açıdan bağlamında sosyal dönüşüm. OPUS Uluslararası
kullanımına ilişkin görüşleri. Trakya Üniversitesi Toplum Araştırmaları Dergisi, 16(29), 2214-2229.
Sosyal Bilimler Dergisi, 18(1), 75-100.
Öztürk, F. ve Ateş, E. (2021) İnsanlık yararına
Aktan, C. C. ve Vural, İ. Y. (2016). Bilgi toplumu, teknolojik dönüşüm: Toplum: 5.0. Bilim ve
yeni temel teknolojiler ve yeni ekonomi. Yeni Teknik, 640, 30-39.
Türkiye (Bilim ve Teknoloji Özel Sayısı), 1(88), s.
Sanayi toplumundan bilgi toplumuna ve değer
1-37.
Samur, S. (2018) karşılaştırması. https://www.iienstitu.
Celep Demirci, N. (2020). Toplum 5.0: İnsan merkezli
com/blog/sanayi-toplumundan-bilgi-toplumuna-
toplum. TEDMEM, https://tedmem.org/
gecis-ve-toplumsal-deger-karsilastirmasi, Erişim
mem-notlari/degerlendirme/toplum-5-0-insan-
tarihi: 30.06.2023.
merkezli-toplum, Erişim tarihi: 30.06.2023.
Saracel, N., Aksoy, I. (2020). Toplum 5.0: Süper akıllı
Calis Duman, M. (2022). Toplum 5.0: İnsan odaklı
toplum. Social Sciences Research Journal, 9(2), 26-
dijital dönüşüm. Sosyal Siyaset Konferansları
34.
Dergisi, 82, 309-336.
Taşlıbeyaz E., & Taşcı Y. (2021). Yükseköğretim
Çark, Ö. (2020). Dijital dönüşümün işgücü ve
kurumlarında dijital dönüşüm çalışmalarının
meslekler üzerindeki etkileri. International Journal
incelenmesi. Yükseköğretim ve Bilim Dergisi, 11(1),
of Entrepreneurship and Management Inquiries,
172-183.
4(1), 19-34.
Tonta, Y. & Küçük, M. E. (2005). Sanayi
Doğan, İ. (2014). Bilgi toplumu: Uzun ince bir yol.
Toplumundan Bilgi Toplumuna Geçiş Sürecinde
Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi
Temel Dinamikler. Türk Kütüphaneciliği, 19(4),
Dergisi, 27(1) , 97-111 .
449-464.
Dolgun, U. (2022) Sanayi sonrası toplum. TÜBİTAK
Yılmaz, B. (1998). Bilgi toplumu: eleştirel bir
Bilim ve Toplum Başkanlığı Popüler Bilim
yaklaşım. Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Yayınları, https://ansiklopedi.tubitak.gov.tr/
Dergisi, 15(1), 147-158.
ansiklopedi/sanayi_sonrasi_toplum, Erişim tarihi:
30.06.2023. Yıldırım, Ö. (2022) Sanayi sonrası toplum kavramı.
https://www.felsefe.gen.tr/sanayi-sonrasi-toplum-
Kasa, H. ve Arslan, G. (2020). Endüstri 4.0
kavrami, Erişim tarihi: 30.6.2023.
kapsamında teorik bir analiz: Türkiye örneği.
Elektronik Sosyal Bilimler Dergisi, 19(76), 1810-
1826.

27
 Bölüm 2
Eğitimin Dönüşümü
öğrenme çıktıları

Eğitimde Dijital Dönüşümün Kısa Eğitimde Dijital Dönüşüm Sürecinin

1 2
Tarihçesi Tetikleyicileri
1 Eğitimde dijital dönüşümün tarihsel 2 Eğitimde dijital dönüşüm sürecinin
gelişimini açıklayabilme tetikleyicilerini tartışabilme

Dijital Dönüşüm Sürecinde Trend, Fırsat

3
ve Riskler
3 Eğitimde dijital dönüşüm ile özdeşleşen
trendleri betimleyebilme

Anahtar Sözcükler: • Web 2.0 • Dijital Öğretim Yeterlikleri • Öğrenci Yeterlikleri • Geleceğin Trendleri
• Hibrit Öğrenme • Öğrenme Analitikleri • Mikro Kredilendirme

28

Dijital Dönüşüm
GİRİŞ
Bir yandan belli etkinlikleri çok daha verimli
ve hızlı bir biçimde gerçekleştirmemizi kolaylaştı-
ran teknolojiler hayatımıza girerken diğer yandan
bu teknolojilerin yaygınlaşması davranışlarımızda
da bazı değişimler yaratabilmektedir. Yani gerek-
sinimlerimize göre teknolojilerin üretilmesi kadar
sunulan teknolojilere göre gereksinimlerimizin şe-
killendiği bir dönem yaşamaktayız. Gerek bilgi ve
iletişim teknolojilerindeki hızlı gelişmelerin haya-
tın her aşamasına hızla nüfuz ediyor olması gerekse
eğitimde kaliteye ilişkin yakınma ve beklentilerin
günden güne artması, eğitimin de bu değişim süre-
cinin bir parçası olması gerektiğine ilişkin kanıları
güçlendirmekte, eğitimin dönüşümüne ilişkin ayrı
bir başlık açmayı gerekli kılmaktadır.
Teknoloji ve eğitim sözcükleri birlikte tartışılır-
ken sıklıkla düşülen bir yanılgı, teknolojinin salt
öğretim sürecinin gerçekleştirildiği bir araç ya da
ortam olarak ele alınmasıdır. Eğitimde dijital dö-
nüşüm söz konusu olduğunda böyle bir yaklaşım,
zaten alışık olduğumuz hizmetlerin dijital dünya-
da aynen tekrarlanması gibi sınırlı bir yaklaşım ve
uygulamalar bütününü beraberinde getirecektir
(Karaman, 2020). Entegrasyon ve mesleki gelişim
süreçlerinden çok teknolojik altyapı transferini ön-
celeyen çok sayıda eğitim hamlesi, söz konusu tu-
zağa belli aralıklarla düşmeye devam ettiğimizin bir
göstergesi olarak yorumlanabilir. Söz konusu ham-
leler, genelde insan öğrenmesi ile ilgili gelişmelerin,
özelde ise karmaşık problem çözme süreçlerinde
yardımcı olabilecek güncel teknolojiler ve bunla-
rın uygun kullanım biçimlerinin dikkate alınma-
sından çok, güncel hayatta zaten yaygın olarak
benimsenen bazı teknolojilerin eğitim ortamlarına
da üstünkörü biçimde yamanmasına odaklanabil-
mektedir. Elbette eğitim için yatırım yapma irade-
si sevindiricidir; ancak yeterliklerin de teknolojik
gelişmelere paralel olarak dönüştürülmesinden çok
altyapı yatırımlarının ön plana çıkarılması dikkat
çeken bir durumdur.
Eğitimde dijital dönüşümün teknolojik altyapı-
nın yanı sıra gerek sürecin tüm paydaşlarını gerekse
süreç ve politikaları da içine alacak biçimde betim-
lenmesi gerekmektedir. Bu bağlamda dijital dönü-
şüm, hazır bir teknolojik çözümün benimsenmesi
ve yaygınlaşmasından çok birey ve örgüt bileşenleri
ile de bu çözümün uyumlu olmasını kapsamak-
tadır (Norton vd., 2020). Örneğin süreçte yeni
2
yeterlik ve etkinlik gerçekleştirme modellerinin de
hayatımıza giriyor olması beklenmektedir (Mah-
low ve Hediger, 2019). Henüz belki hayatımıza
bile girmemiş bazı yeni meslekler edinerek belki de
yarım asır boyunca topluma katkı sağlayacak genç
bireylerin bugün ne kadar çok şeyi bildiklerinden
çok, sürekli zenginleştirdikleri bilgi ve deneyimleri-
ni nasıl sentezledikleri, farklı bağlam, birey ve yeni
teknolojilerle nasıl etkileşime girebildikleri, yeni
problemleri deneyimlerinden yararlanarak nasıl
çözebildikleri günden güne daha önemli hâle gel-
mektedir. Öğrendiklerini hızla dönüştürmeye, hat-
ta unutmaya ve yeniden öğrenmeye hazır olmak,
özetle sürekli öğrenmeyi öğrenmek önümüzdeki
yılların yeni normali olmak zorundadır.
Küçük yaşlardan itibaren güncel teknolojilere
düzenli olarak maruz kalan ve dijital yerli olarak
adlandırılan bireylerin, bu teknolojilerle belli bir
yaştan sonra tanışan dijital göçmenlere göre bazı
yeterlikler bağlamında daha avantajlı olduğunu
iddia eden çıkarımlar da uzun süre alanyazını meş-
gul etmiştir (Prensky, 2001, 2006). Öte yandan
uzunca bir gelişim geçmişi olan insan bilişsel mi-
marisinin belli teknolojilere maruz kalmakla dönü-
şeceğine ilişkin çıkarımların bilimsel çalışmalarla
desteklenemediği, genç nesle atfedilen ve teknolo-
ji ile iç içe olmaktan kaynaklandığı dile getirilen
çoğu avantajın bilimsel kanıtının bulunamadığı ile
ilgili ciddi çalışmalar da söz konusudur (Kirschner
ve van Merriënboer, 2013). Hatta gençlerin zaten
güncel teknolojilere yeterince hâkim olduğu, aynı
anda çoklu teknoloji görevlerini verimli bir biçim-
de yapabildiği inancı ile işe koşulan eğitsel faaliyet-
lerin yarardan çok zarar getirme olasılığı da bulun-
maktadır (Kirschner ve De Bruyckere, 2017). Bu
bağlamda salt yeni bir teknolojiyi etkin kullanıyor
olmak değil, bu teknolojilerin bireyleri geleceğin
dünyasına hazırlayan doğru etkileşim, iş birliği ve
öğrenme deneyimlerinin sunulması yolunda ve-
rimli bir biçimde işe koşulabilir olması önceliğimiz
olmalıdır.
Bu bölümde eğitimde dijital dönüşüm süreci-
nin kısa tarihçesinin ardından dijital dönüşümün
tetikleyicileri betimlenmiş, ardından dijital dönü-
şüm sürecinde gözlemlenen güncel trendler irdele-
nerek eğitimde dijital dönüşüme ilişkin bazı fırsat
ve risklerin kısa bir özeti sunulmuştur. İnternet
kaynakları ve araştırma soruları ile de yükseköğre-
timde dijital dönüşüme ilişkin ek bilgiler ve uygu-
lama örneklerine yer verilmiştir.
29
2
EĞİTİMDE DİJİTAL DÖNÜŞÜMÜN
KISA TARİHÇESİ
Devlet yönetiminden (e-devlet) belediyeciliğe
(e-belediye), sağlık hizmetlerinden (e-nabız) ti-
carete (e-ticaret), kültür ve sanat etkinliklerinden
bireysel teknolojilere kadar çoğu deneyimimizin
dönüştüğü son yıllarda eğitim öğretim deneyimle-
rinin de dönüşmesi kaçınılmazdır. Eğitimde dijital
dönüşüm sürecinin tartışıldığı ve geleceğe yönelik
öngörülerin sunulduğu kaynakların büyük bir bö-
lümünde dönüşüm süreci gerek endüstriyel dev-
rimler (Ör: Endüstri 3.0, Endüstri 4.0) gerekse in-
ternet teknolojilerindeki gelişmelerle (Ör: Web 1.0,
Web 2.0, Web 3.0) birlikte açıklanmaktadır. Hatta
eğitsel uygulamaların gelişiminden çok endüstriyel
devrim ve teknolojik araçlara vurgu yapılarak Eği-
tim 1.0, 2.0 ve 3.0 gibi bazı dönem isimleri üretil-
diğini; bu dönemler ile internet teknolojilerindeki
gelişmeleri betimlemek için kullanılan Web 1.0,
2.0 ve 3.0 dönemleri arasında bir ilişki olduğu-
nu dile getiren bazı çalışmalar da bulunmaktadır
(Gerstein, 2014; Huk, 2021).
On birinci yüzyılda Bologna’da kurulan ve
hâlen kesintisiz olarak faaliyetlerine devam eden
ilk ve en eski modern üniversiteyi (1088), sıra-
sıyla Oxford (1096), Salamanca (1134), Paris
(1160), Cambridge (1209) gibi örnekler izlemiştir.
Merkezî bir konumdaki üniversiteye ve kaynakla-
rına, çoğunlukla öğretim üyeleri tarafından kendi-
lerine “aktarılan” bilgileri edinmek amacıyla ulaşan
öğrenciler, o günün toplumunun gereksinimlerine
yanıt verebilecek biçimde, daha çok bilginin öğre-
tenden öğrenene aktarılması odaklı bir yaklaşım-
la yetiştirilmişlerdir (Öztemel, 2018). Sıra dışı ve
değerli uygulamalara rastlanmakla birlikte genelde
öğretenin otorite, öğrenenin ise daha pasif olduğu;
öğrenenlerin bireysel farklılıklarından büyük ölçü-
de bağımsız olarak tek tip ve temel bir eğitim içe-
riğine maruz kalabildiği bu süreç (Gerstein, 2014),
çağın olanakları gereği daha sınırlı teknolojilerle
yürütülmüş ve genel yapısı itibarıyla bu tarz bir
eğitim süreci asırlarca sürmüştür.
30
Eğitimin Dönüşümü
internet
Dünyanın en eski üniversitelerinin listesine
https://www.topuniversities.com/blog/10-oldest-
universities-world adresinden ya da Türkçe bir
kaynağa https://www.hotcourses-turkey.com/
study-abroad-info/destination-guides/dunyanin-
en-eski-universiteleri/ adresinden ulaşabilirsiniz.
Neredeyse geçtiğimiz yüzyıla kadar toplumun
daha geniş kitlelerinin üniversiteye gidebilme olanak-
ları oldukça sınırlı olmuştur. Yirminci yüzyılda hızla
artan yükseköğretim talebi ve inşa edilen üniversite
kampüsleri, modern laboratuvar olanakları, zengin
kütüphanelerin oluşturulması ve kampüslerin bilim
insanları ve uluslararası öğrenciler için cazibe merkezi
olması sürecini; başta televizyon olmak üzere kitle ile-
tişim araçlarının coğrafi kısıtlar olmaksızın öğrencilere
erişim şansı sunmasından esinlenilen açık ve uzaktan
öğretim devrimi izlemiştir (Salmon, 2019). Böylece
mekânsal kısıtlar olmadan milyonların nitelikli eğitim
olanaklarına ulaşabileceği sistemler de denenmeye
başlanmıştır. Dünyada bu sürece 1969 yılında kuru-
lan Open University öncülük ederken ülkemizde de
Anadolu Üniversitesi 1982 yılından itibaren söz ko-
nusu devrimin öncüleri arasında yer almıştır.
dikkat
Öğrenme sürecinde çevrenin etkin olduğunu temel
alan, gözlemlenebilen davranışlara odaklanan,
tüm davranışları uyarıcı ve tepki arasındaki bağ ile
açıklayabilen davranışçı kuramlar; içsel süreçler ve bi-
reysel faktörlere daha yoğun bir biçimde odaklanan
bilişsel kuramlar; öğrenenin kendi yaratıcı becerile-
rini kullanarak önceki bilgileri ile yeni karşılaştıkla-
rını ilişkilendirme, yeni öğrenmeler oluşturma, yeni
bilgileri anlamlandırma, yorumlama ve yeniden inşa
etme süreçlerini irdeleyen yapılandırmacı kuramlar,
yaygın olarak karşılaşılan öğrenme kuramları oldu-
ğu için adları metin içinde anılmıştır. Alanyazında
davranışçı, bilişsel, duyuşsal ve nörofizyolojik temelli
onlarca güçlü kuram söz konusudur.
 2
Dijital Dönüşüm

Eğitim Teknolojisinde Dönüşüm görüntü dönemi izlemiştir. Televizyonun eğitimde

Söz konusu kurumsal gelişim özetine paralel
olarak eğitim teknolojilerinin gelişim ve benim-
senme süreçlerini de ayrıca irdelemekte yarar var-
dır. Eğitim öğretim uygulamalarında dönüşümün
önemli köşe taşları arasında adları sıklıkla anılan
davranışçı, bilişsel ve yapılandırmacı yaklaşımlar,
internetteki gelişmelerden çok daha önce hayatımı-
za girmekle birlikte, bu yaklaşımlara özgü etkinlik
ve uygulamaların dijital ortamlarda da rahatlıkla
gerçekleştirilebilmesi, internet teknolojilerinin ya-
kın geçmişteki hızlı dönüşümüyle daha olanaklı
hâle gelmiştir. Şöyle ki yirminci yüzyıl öncesine
kadar bazı sıra dışı örneklere de rastlanmakla bir-
likte öğretmenlerin hazırladığı materyallerle sınırlı
kalan eğitim teknolojileri, yirminci yüzyılın başla-
rında görsel hareket dönemi olarak adlandırılan ve
resimli kitaplar ile okul müzelerinin yaygınlaştığı
dönemde bir dönüşüm yaşamaya başlamıştır. Bunu
radyo teknolojisi ile özdeşleşen kayıtlı ses dönemi
ve İkinci Dünya Savaşı sırasında yoğun biçimde
kullanılan eğitici filmler ile özdeşleşen hareketli
kendinden beklenen başarıyı tam olarak sergile-
yememesi, kullanılan araçtan çok kullanım süreç
ve biçiminin önemli olduğu gerçeğini pekiştirmiş
(DeVaney Becker, 1987); davranışçı yaklaşım para-
lelinde öğrencilerin kendi hızlarına göre ve küçük
içerikler hâlinde ilerlemelerini esas alan programlı
öğretim ve öğretim makinelerinin yayınlaştığı sı-
nırlı etkileşim dönemi yaşanmıştır. Öte yandan bu
dönemde eğitsel amaçların yazılması ve öğretim
tasarımı ilkeleri bağlamında bugün de hâlâ eğitim
uygulamalarında dikkate alınan ciddi gelişmeler
de yaşanmıştır (Şimşek, 2009). Seksenli yıllarda
sayısal teknolojiler ile görüntünün işlenebilmesi
ve etkileşimli videonun hayatımıza girmesi ile
özdeşleşen dönem çoklu ortam dönemi olarak anıl-
mış; yirmi birinci yüzyılın başlarından itibaren ise
internet, web destekli öğrenme ve taşınabilir tekno-
lojiler ile şekillenen sanal ağlar dönemi yaşanmaya
başlamıştır. Şimşek (2009) tarafından ayrıntılı ola-
rak tartışılan söz konusu dönemler ve yararlanılan
bazı uygulama örnekleri Tablo 2.1’de özetlenmiştir:

Tablo 2.1 Eğitim Teknolojilerinin Gelişimi

Dönem Akım Örnek Uygulamalar
1900-1920 Görsel hareket Gerçek nesne, maket, model, resimli kitap, okul müzesi
1920-1940 Kayıtlı ses Radyo, ses kaseti
1940-1960 Hareketli görüntü Eğitici film, televizyon
1960-1980 Sınırlı etkileşim Programlı öğretim, davranışsal amaçlar, bilgisayar
1980-2000 Çoklu ortam Video disk, CD/VCD/DVD
2000• …… Sayısal ağlar İnternet, taşınabilir akıllı ortamlar, web destekli öğrenme
Kaynak: Şimşek, 2009, s.41

Geçtiğimiz yüzyılın son çeyreğinden itibaren ciddi bir ivme kazanan ve son yıllarda hızını takip etmekte
zorlandığımız dijital dönüşümün ilk örneklerinde, zaten hazır olan bir müfredatın yeni bir teknolojik or-
tama aynen aktarılması pratiğine sıklıkla başvurulduğu görülmektedir. Öğretim içeriğinde ne varsa televiz-
yonda konuşan bireylere aynen söyletilmesi, kitaplarda ne varsa birkaç görsel ve video eklenmesi haricinde
bilgisayar destekli öğretim uygulamalarına aynen aktarılması, öğretmenin tahtaya ne yazıyor ve deftere
ne yazdırıyorsa sunumlarına aynen aktarması, bu bağlamda hayatımıza giren yeni teknolojilerin kendi-
ne has avantajlarından optimum düzeyde yararlanılmaması pratiğine sıklıkla rastlanmıştır. Öte yandan
başlarda hazır olanın bilgisayara aktarımı şeklinde uygulamalar görülse de zamanla nitelikli örnekleri de
oluşturulan bilgisayar destekli öğretim uygulamaları, eğitim öğretim süreçlerinde daha yoğun bir biçimde
işe koşulmaya başlanmış; internet teknolojilerindeki gelişmelere ve internetin geniş kitleler tarafından
kullanılmasına paralel olarak bilgiye erişim ve bilgiyi üretme örüntüleri de dönüşüm sergilemiştir.

31
2
İnternet ile İvmelenen Dönüşüm
Kabaca doksanlı yılların başlarından iki binli
yılların ortalarına kadar süren birinci nesil internet
döneminde (Web 1.0), öğrenme kaynakları değiş-
meye başlamış, o güne dek ağırlıklı olarak yer ve za-
mana bağlı olan bilgi kaynaklarına erişim olanağı,
yer ve zamandan bağımsız hâle gelmeye başlamış-
tır. Sınıf içinde ya da laboratuvarda kurumun ya da
öğretmenin sağlayabileceği eğitim materyallerinin
yanı sıra evdeki çalışma ortamlarında da erişilebi-
len kitap, kaset ve CD gibi yer bağımlı materyaller,
yerini internete erişim olanağı bulunan her yerden
bilgiye erişme şansı sunan, öğrenenlerin içerikle
her yerden ve kesintisiz olarak erişebileceği ba-
ğımsız bir dünyaya bırakmaya başlamıştır. Böylece
eğitmenlerin de birincil bilgi kaynağı olma rolle-
rinin yavaş yavaş dönüşüme uğraması söz konusu
olmuştur (Akgün-Özbek, 2019). Öte yandan bu
dönemde sınırlı kaynağın ya da firmanın sunduğu
tek taraflı durağan sayfa paylaşımı ön planda ol-
muş, kişisel ya da kurumsal web siteleri yaygınlaş-
mıştır. Kullanıcılar yalnızca kendilerine belli içerik
sağlayıcılardan sunulan bilgiyi görüp okuyabilmiş,
yorum getirme ya da yanıt verebilme olanakları ol-
dukça sınırlı kalmıştır.
Dijital ortamda gerçekleştirilen hâliyle değer-
lendirildiğinde gerek Eğitim 1.0 gerekse Web 1.0
daha çok tek yönlü bir süreç olarak ele alınabilir.
Öğrencilerin kendilerine ders notu, kitap, video
ya da internet kaynağı şeklinde sunulan bilgileri
tüketmesi olanaklı hâle gelmiş; her ne kadar kendi
lokal gruplarında ve sunulan kaynaklar çerçevesin-
de etkileşim olanakları bulunsa da bu etkileşim,
global bağlamdaki diğer paydaşlarla gerçekleştiri-
lememiş, yeni uygulamaları zenginleştirmek üze-
re etkin bir biçimde işe koşulamamıştır (Keats ve
Schmidt, 2007).
internet
Web 1.0 ve Web 2.0’ı teknik yönleriyle ay-
rıntılı olarak karşılaştıran bir çalışma, Cor-
mode ve Krishnamurthy (2008) tarafından
kaleme alınmıştır: https://doi.org/10.5210/
fm.v13i6.2125
32
Eğitimin Dönüşümü
Öğrenenler arası sosyalleşme ve etkileşim
olanaklarının önemi, eğitim alanında yıllardır
bilimsel çalışmaların ışığında tartışılmasına
rağmen bu durumun dijital dünyada daha rahat
karşılık bulması ikinci nesil internet, yani Web
2.0 teknolojilerinin 2005 yılı ve sonrasında hızla
yaşamımıza girmesiyle daha da olanaklı hâle gelmiş-
tir. Eğitsel uygulamaların desteklenmesi ve geliştiril-
mesi amacıyla Web 2.0 teknolojilerinin kullanılma-
sı dijital dünyada etkileşimin önemli ölçüde önünü
açmıştır. Bu dönemde blogların, podcast’lerin,
sosyal işaretlemelerin ve tartışma forumları ve anlık
mesajlaşma gibi farklı katılım teknolojilerinin kul-
lanımı ve yeni bir dönüşümün temellerinin atılması
söz konusudur (Keats ve Schmidt, 2007). Web 2.0
ile kullanıcıların yalnızca internetteki içeriğin pasif
alıcısı olmaktan çıkıp gerek içerikle gerekse birbir-
leriyle daha üretken bir biçimde etkileşime girme
olanakları da söz konusu olmuştur. Artık bir web
sayfası durağan bir kaynak değil, sürekli gelişen,
kullanıcılara kendi içeriklerini geliştirme ve düzen-
leme olanağı sunan, farklı paydaşların beraberce
birer mimar gibi çalışarak yapıyı oluşturdukları ko-
lektif bir zekâ ürününe dönüşmüştür (Huk, 2021;
O’Reilly, 2007). Bireylerin son kullanıcı ve içeriğin
tüketicisi olmakla yetinmeyip içerik üreticisi de
olabilmeleri, yalnızca içerikle değil diğer öğrenen
ve öğretenlerle etkileşime girebilmeleri dijital dün-
yadaki öğrenme deneyimlerinde de arzulanan dö-
nüşümü yaratmaya başlamıştır (Akbulut ve Kıyıcı,
2007). Şöyle ki dijital kaynakların kullanım doğası
değişmiştir. Kaynağı üretenle kullanan arasındaki
sınır ortadan kalkmaya başlamış, her kullanıcının
teknik yeterliklere gereksinim duymadan bir içerik
üreticisi olmasının da yolu açılmıştır. Böylece eği-
tim yalnızca lokal bir ortamdaki paydaşlar arasında
değil, farklı bağlamlardaki öğrenci ve içerik, öğren-
ci ve öğrenci, öğrenci ve farklı uzmanlar arasında
gerçekleşebilen bir deneyime evrilmeye başlamıştır.
Dahası lokal deneyimler yerini daha küresel pay-
laşımlara bırakmaya başlamış, fiziksel olarak farklı
kıtalardan paydaşlarla öğrenme toplulukları oluştu-
rulabilmiştir (Huk, 2021). Özetle dijital dünyadaki
hâliyle Eğitim 1.0’da öğrenciler daha çok bilginin
alıcısı durumundayken bazı kaynaklarda Eğitim 2.0
olarak da isimlendirilen bu yeni dönemde dijital or-
tamda iletişim kurabilme, iş birliği gerçekleştirebil-
me ve bağlanma deneyimleri söz konusu olmuştur

Dijital Dönüşüm
(Gerstein, 2014). Gerçek dünyadan otantik örnek-
lerle çalışılabilmesi, birlikte yeni bilgiler arama ve
yaratma sürecinin işe koşulabilmesi, öğrenciler arası
etkileşim ve deneyimler üzerinde yansıtma yapıla-
bilmesi olanakları gibi zaten eğitim alanyazınında
yıllardır var olan bazı oluşturucu öğrenme bileşen-
lerinin, proje ve keşif temelli öğrenme yaklaşımları-
nın dijital dünyada da gerçekleştirilebilmesi daha da
olanaklı hâle gelmiştir.
Geleneksel internet teknolojilerinde be-
ğenilen bir sayfa favorilere kaydedilir,
internete bir sonraki girişte tarayıcının
favoriler bölümünden o sayfaya kolaylıkla
ulaşılırdı. Sosyal işaretleme ile kullanıcı-
ların yer imlerini çevrim içi olarak kaydet-
meleri, bu yer imlerine her yerden ve her
cihazdan erişmeleri, yer imlerini herkese
açık olarak depolama ya da düzenlemeleri
mümkün olmaktadır (Barsky & Purdon,
2007; Weinberg, 2009).
Şekil 2.1 Web 2.0’ın sunduğu etkileşim olanakları
ile web sayfaları birlikte oluşturulan bir kolektif zekâ
ürününe dönüşmüştür.
2
Örnek uygulamalarla Web 1.0 ve Web 2.0’ı
karşılaştırmak gerekirse Ana Britannica gibi bilin-
dik bir kaynağa ilişkin içeriğe internet ortamında
ulaşabilmek Web 1.0’ın sunduğu bir olanakken
kullanıcıların katılımı ile dinamik bir biçimde sü-
rekli gelişen ve büyüyen kişisel bloglar, Ekşi sözlük,
Wikipedia ve sosyal medya (Ör: Facebook) Web
2.0 döneminin akılda kalıcı örnekleri arasında
sayılabilir. Zengin içerik üretme ve etkileşim ola-
nakları, daha üst düzey bilişsel becerileri destekle-
meye yönelik etkinliklerin de dijital dünyada ha-
yata geçirilebilmesinin önünü açmıştır. Web 2.0’ın
internetin demokratikleşmesi ve herkes tarafından
bilgiye erişimin kolaylaşması ile özdeşleştirilmesi,
ayrıca bilginin herkese açık olması gereksinimine
düzenli olarak vurgu yapılması açık ve uzaktan
öğretim faaliyetlerinde de karşılık bulmaya başla-
mıştır (Salmon, 2019). Bu bağlamda ikinci nesil
internet ile aynı dönemde açık ve uzaktan öğretim
faaliyetlerinde de büyük bir ivmelenme yaşandığı,
zengin içeriğe ve kitlesel açık çevrim içi derslere eri-
şim olanaklarının yaygınlaştığı görülebilmektedir
(Akgün Özbek, 2019). Böylece bilginin yalnızca
sınıfta paylaşıldığı öğrenme deneyimlerinden,
harmanlanmış öğrenme olanaklarına doğru
bir yönelimin güçlendiği, mobil teknolojilerin
de yaygınlaşması ile öğrenme deneyimlerinin
sınıf ortamının tekelinden yavaş yavaş kopmaya
başladığı gözlemlenebilmektedir.
Web 2.0 ile birlikte hayatımıza giren tekno-
lojiler sayesinde uzun süredir görmediğimiz ya
da normal şartlarda hiçbir zaman karşılaşamaya-
cağımız birey ve bağlamlarla sürekli etkileşime
girme ve sürekli yenilenen bilgiye çok daha hızlı
erişme şansı doğmuştur. Ancak süreçte oluşan ve
dönüşen bilgi de yönetilemez bir boyuta ulaşmaya
başlamıştır. Web 3.0 olarak bilinen üçüncü nesil
internet döneminde söz konusu bilginin birikti-
rilme ve işlenme süreçlerinde bir dönüşüm yaşan-
mıştır. Anlamsal ağ olarak da adlandırılan Web
3.0, içeriklerin yalnızca doğal dillerde değil ilgili
yazılım ve uygulamalar tarafından da yorumlana-
bilir ve kullanılabilir biçimde ifade edilebilmesi,
web uygulamalarının birbiriyle anlaşabilmesi,
böylece daha zeki, daha hızlı ve daha kullanıcı
odaklı olması üzerine kurulu bir felsefe ve pren-
sipler bütünüdür. Hatta internetin mucidi olan
33
2
Tim Berners-Lee’nin internet ile ilgili uzun vade-
deki vizyonu olarak da anılmaktadır (Berners-Lee
vd., 2001; Salmon, 2019). Basit bir ifadeyle Web
3.0, bir makinenin (bilgisayar programının) ve-
riyi insanlara gereksinim duymadan insanlar gibi
anlama ve örgütlemesini sağlayan entegre bir web
ortamıdır (Rudman ve Bruwer, 2016).
Anlamsal ağ: Çevrim içi içeriklerin iş-
lenmesine yönelik bir felsefe ve prensip-
ler bütünü olup web içeriklerinin yalnız-
ca doğal dillerde değil, ilgili yazılımlar
tarafından da kolaylıkla anlaşılmasını,
yorumlanmasını ve kullanılabilmesini
sağlayan programlama dillerini ve uygu-
lamaları kapsamaktadır. Amaç, bugüne
dek erişilememiş uygulamalar da dâhil
olmak üzere günden güne artan her tür-
lü farklı çevrim içi kaynaktan bilgi ala-
bilmek ve bu bilgiyi tüm araç ve cihazlar
üzerinden paylaşabilmektir (Jacobus ve
Rudman, 2015).
Kullanıcı etkinliklerine ilişkin büyük verinin
depolanabilmesini sağlayan bulut teknolojileri,
bu verilerin yorumlanmasını kolaylaştıran veri ve
öğrenme analitikleri, yapay zekaya dayalı sistem-
ler ile bireysel deneyimlere paralel ve bireye özgü
öğrenme olanaklarının sunulabilmesi, yeni bir dö-
nüşüm sürecini tetiklemiştir. Özellikle eğitimin
bireyselleştirilebilmesi, öğrenmeye ilişkin anlık ve
güçlü analizler gerçekleştirilerek bu analizlerin öğ-
renme süreçlerinin tasarlanmasında işe koşulması
mümkün hâle gelmiştir. Dinamik, etkileşimli ve
bireye özgü içeriğin daha kullanıcı dostu arayüzler
aracılığı ile kesintisiz biçimde bireylerin kullanımı-
na sunulması, hem bireyler arası hem de birey ve
makineler arası etkileşim olanaklarının güçlenmesi
bu dönemin göze çarpan özellikleri arasında göste-
rilmektedir (Silva vd., 2008).
34
Eğitimin Dönüşümü
dikkat
Web 2.0 ile Web 3.0’ı kesin bir biçimde birbirinden
ayıran dönüm noktası yapay zekâdır (Huk, 2021).
Web 3.0’ın sunduğu olanaklara paralel olarak
öğrencilerin ilgi ve yaratıcılıklarına özgü kişiselleşti-
rilmiş öğrenme deneyimlerinin sunulması olanaklı
hâle gelmiştir (Huk, 2021). Böylece zaten onlar-
ca yıldır yapılandırmacı yaklaşımlarda dile getiri-
len öğretim ilke ve yöntemlerinin dijital dünyada
da karşılık bulması söz konusu olmuştur. Şöyle ki
öğrenciler bizzat bilginin yapılandırıcısıdır. Öğret-
men bilgi sunmak yerine öğrencilerin birlikte bilgi
yaratma süreçlerinde destek olan bir orkestra şefi-
dir. Bilgi herkese ve herkes tarafından da dönüştü-
rülmeye ve zenginleştirilmeye açıktır. Öğrencinin
kendi öğrenme süreçlerinde bilinçli ve söz sahibi
olması beklenmektedir. Kurumlar ve kültürler arası
etkileşim kaçınılmazdır. Hatta bu süreci kurumlar,
öğretmenler, kültürler ve hatta alanlar arası sınırla-
rın ortadan kalkmasıyla özdeşleştirmek de müm-
kündür (Keats ve Schmidt, 2007).
Bugünkü üniversite mezunları arasında inter-
netsiz hatta sosyal medyasız bir dünyayı deneyim-
leyen muhtemelen yoktur. Öğrencilerin tamamı
kişisel gereksinimlerine göre yaşamlarını kolaylaş-
tıran onlarca uygulamanın yüklü olduğu mobil
cihazlarıyla vakitlerinin büyük bir bölümünü ge-
çirmektedir. Ancak bu yoğun ve etkili kullanımın
eğitim bağlamında ne kadar büyük bir potansiyel
taşıdığını dikkate alan atılımların hâlen yetersiz ol-
duğu söylenebilir. Şöyle ki öğrenciler tüm dünyaya
mobil teknolojilerle avuçları içinde ulaşabilirken
kendi yaşam ve gelecekleriyle ilgili kritik kararları
almak için yetkinliklerini güçlendirme sürecinde,
eğitim ortamlarının kendilerine sunabildiklerinin
bu yeterlilikleri pekiştirme bağlamında ne kadar
kısıtlı ve çağın gerisinde olduğunu da tecrübe ede-
bilmektedir.
 2
Dijital Dönüşüm

Hayatımıza giren teknolojik olanaklar temelinde bakıldığında Web 1.0 durağan sayfalar arasında bağ-
lantı kurma, Web 2.0 bireyler arasında bağlantı kurma, Web 3.0 ise insan ya da makine fark etmeksizin
tüm veri kaynakları arasında kesintisiz bağlantı kurma olanaklarının ön planda olması şeklinde özetlene-
bilir (Hiremath ve Kenchakkanavar, 2016). Yine Web 1.0’ı aktarımsal ağ, Web 2.0’ı sosyal ağ, Web 3.0’ı
ise semantik ağ olarak nitelemek de olanaklıdır (Salmon, 2019). Birey ve öğrenme deneyimlerine katkıları
bağlamında bir hiyerarşi yaratmak gerekirse Web 1.0’ı biliş ve öğrenme için bir araç olarak, Web 2.0’ı insan
etkileşimi için bir ortam olarak ve Web 3.0’ı da insan iş birliğini destekleyen ağ bağlantılı dijital tekno-
lojiler bütünü olarak tanımlamak; internetin gelişimini bilişsel, etkileşimsel ve iş birlikli olmak üzere üç
aşamada özetlemek de olanaklıdır (Fuchs vd., 2010). Elbette bu aşamalar arasında keskin geçişler yoktur.
Şöyle ki Web 3.0’ın iş birlikli öğrenme olanaklarının güçlenmesi bağlamında betimlenmesi, söz konusu iş
birlikli öğrenme olanaklarının Web 2.0 döneminde de hayata geçirilebildiği gerçeğini değiştirmez.

dikkat
Birey ve öğrenme deneyimlerine katkıları bağlamında Web 1.0 biliş ve öğrenme için bir araç,
Web 2.0 insan etkileşimi için bir ortam ve Web 3.0 ise insan iş birliğini destekleyen ağ bağ-
lantılı dijital teknolojiler bütünü olarak ifade edilebilir.

Dijital Dünyada Karşılık Bulan Eğitim Kuşakları

Dijital dünyada karşılık bulan eğitim kuşaklarını da yukarıdaki gibi özetlemek gerekirse Eğitim
1.0’da öğrencilerin bilgi alıcısı olduğu dijital ortamlar daha yaygın olmuştur. Eğitim 2.0 ile iletişim
kurma, iş birliği gerçekleştirme, bağlanma olanakları desteklenmiştir. Eğitim 3.0 ise bağlantı kurma,
yaratma, oluşturma gibi nitelikleri daha ön plana çıkarmıştır (Gerstein, 2014). Eğitim kuşaklarının bu
şekilde isimlendirilmesinin oldukça yanıltıcı olabileceği, bu tür bir sınıflamanın yalnızca dijital dün-
yanın bizlere sunabildiği olanaklar çerçevesinde geçerli olabileceği akılda bulundurulmalıdır. Şöyle ki
bu kuşakları betimlerken sıklıkla dile getirilen etkileşim ve iş birliği ağırlıklı öğrenme deneyimlerine
ilişkin, son yüzyılda on binlerce bilimsel çalışma gerçekleştirilmiştir. İş birliği, etkileşim ve bilgiyi bir-
likte yapılandırmanın başat rolde olduğu kuram ve yaklaşımlar, internetin icadından çok daha önceleri
yaşamımıza girmiştir. Hatta dijital dünyada gerçekleştirilebilen bazı etkinliklerin kuramsal temeli, bin-
lerce yıl önce yaşamış büyük filozoflara kadar dayandırılabilir. Bu bağlamda Web 2.0 hayatımıza girene
kadar tüm eğitim ortamlarında öğrencilerin pasif alıcı olduğu Eğitim 1.0 dönemi yaşanıyormuş gibi
bir yanılgıdan da kaçınmakta yarar vardır. Burada aktarılmak istenen, dijital dünyanın bize sunabildiği
olanakların zaten var olan öğretim ilke ve yöntemlerini pekiştirmek için geniş kitleler tarafından nasıl
kullanıldığını betimlemektir. Örneğin yükseköğretimde dijital dönüşüm süreci dikkate alındığında
söz konusu üç eğitim olanağı kuşağı Keats ve Schmidt’ten (2007) uyarlanan bir tablo ile özetlenebilir
(Tablo 2.2):

35
2
Eğitimin Dönüşümü

Tablo 2.2 Dijital Dünyada Eğitim Kuşakları

Özellikler Eğitim 1.0 Eğitim 2.0 Eğitim 3.0
İş birlikli bilgi yaratım
Öğretmen rolü Bilgi kaynağı Rehber ve bilgi kaynağı
sürecinde orkestra şefi
Birçok kurum, disiplin ve
ülkedeki öğrenciler tarafından
Alan içerisinde, bazen de oluşturulan ve yeniden
İçerik Geleneksel telifli
kurumlar arasında telifli ya da kullanılan ücretsiz/açık eğitim
düzenleme materyaller
ücretsiz / açık materyaller kaynaklarının öğrenciler
için oluşturulan orijinal
materyallerle desteklenmesi
Daha “açık” teknolojilere Öğrenci yaratıcılığına
Geleneksel, makaleler, aktarılan geleneksel ödev olanak tanımaya odaklı açık,
Öğrenme ödevler, testler, sınıf yaklaşımları; öğrenme esnek öğrenme etkinlikleri;
etkinlikleri içinde bazı grup faaliyetlerinde iş birliğini artırma; geleneksel disiplin, kurum,
çalışmaları hâlâ büyük ölçüde kurumsal ve ülke sınırlarının dışında
sınıf sınırlarıyla sınırlı sosyal ağlar
Kurumlar arasındaki
Daha esnek kurumsal
sabit sınırlar dahilinde
Üniversiteler arasında (ve bağlar ve ilişkiler; yüksek
kampüs tabanlı; tek
Kurumsal uluslararası) artan iş birliği; öğretim hizmeti sunan yeni
bir kurum tarafından
düzenlemeler öğrenciler ve üniversiteler kurumların girişi; bölgesel ve
sağlanan öğretim,
arasında hâlâ bire bir bağlantı kurumsal sınırların ortadan
değerlendirme ve
kalkması
akreditasyon
Aktif, kendi eğitimini güçlü
Edilgenden aktife, eğitim bir şekilde sahiplenme
Öğrenci Büyük ölçüde pasif,
sürecine ilişkin gelişen duygusu, kaynakların ve
davranışı alıcı
sahiplik duygusu fırsatların birlikte yaratılması,
aktif seçim
E-öğrenme, bir Büyük ölçüde öğrenme
Kişisel dağıtık öğrenme
elektronik öğrenme yönetim sistemlerinin
ortamları perspektifinden
yönetim sistemi sınırları dâhilinde ancak diğer
Teknoloji yönlendirilen e-öğrenme;
aracılığıyla sağlanır uygulamaları da entegre
bir uygulama portföyünü de
ve bir kurum içinde eden, diğer üniversiteleri
içerme
katılımla sınırlı içeren e-öğrenme iş birlikleri

Güncel kaynaklarda ultra zeki elektronik ortamların yaşamımıza girmesi, makine ve insanların et-
kileşimi ve birbirlerinden öğrenmesi, makinelerin internette yer alan her türlü içeriği anlamlandırarak
performans ve hız bağlamında insan performansını optimum düzeyde destekleyebilmesi gibi niteliklerle
betimlenen Web 4.0 (Simbiyotik Web) kavramına ve bu kavramın eğitimdeki yansımalarına ilişkin tartış-
malara da bazen rastlanabilmektedir (Choudhury, 2014; Fowler ve Rodd, 2013; Salmon, 2019). Pandemi
sonrasında artan bir ivmeyle gündemimizi meşgul eden yapay zekâ destekli uygulamalar dikkate alındığın-
da yaşadığımız dönemin simbiyotik web tanımlarında söz edilen göstergeleri yoğun biçimde içerdiğini de
düşünebiliriz. Öte yandan bu değişimlere neden olan yapay zekâ, hâlihazırda Web 2.0’dan Web 3.0’a geçiş
dönemini kesin bir biçimde ayıran bir dönüm noktası olarak betimlenmektedir (Huk, 2021). Bu bağlam-
da Web 4.0 ifadesini kullanabilecek derecede bir devrimin, değişim ve dönüşümün yaşanıp yaşanmadığını
önümüzdeki yıllardaki gelişmeler gösterecektir.

36

Dijital Dönüşüm
Yakın Geleceğe İlişkin Öngörüler:
Eğitim 4.0
Son yıllarda sıklıkla karşımıza çıkan ve birinci
bölümde ayrıntılı olarak ele alınan Endüstri 4.0
kavramı ile birlikte söz konusu vizyonunun des-
teklenmesi için Eğitim 4.0’ın nasıl olması gerektiği
ile ilgili çıkarımlarda da artış gözlemlenmiştir. Ge-
nel bir ifadeyle üretimde sürdürülebilir bir gelişim
sağlanarak tüm süreçlerin dijital araçlarla entegre
biçimde yürütülebilmesi, söz konusu süreçlerde za-
man ve kaynakların çok daha verimli kullanılması
gibi bir vizyonun eğitim ile de pekiştirilmesi bek-
lenmektedir (Huk, 2021). Bu süreçte inovasyonun
eğitim sistemlerinde hâkim olması ve inovasyon
odaklı eğitim gerçekleştirilmesi elbette kaçınılmaz-
dır (Öztemel, 2018). Hümanist yaklaşımların diji-
tal dünyada yoğun bir biçimde yer bulmaya başla-
dığını belirten Huk (2021, s.40-41), Fisk’in (2017)
görüşlerinden yararlanarak Eğitim 4.0 olarak nite-
lendirilecek yeni dönemin trendlerini şu başlıklar
hâlinde özetlemektedir:
• İnternet 4.0 hizmetleri, öğrencinin kendi
hızında, istediği yer ve zamanda nitelikli
uzaktan öğrenme olanaklarına erişimini ko-
laylaştırır. Ters yüz sınıf yaklaşımı takip edi-
lerek dersin teorik kısımlarının sınıf dışında
da çalışılabilmesine olanak tanınır.
• Bilgisayar uygulamaları, öğrencilerin öğ-
renme deneyimlerini kişiselleştirmelerine
izin verir.
• Öğrencilerin öğrenme için mobil araçlar da
dâhil olmak üzere kendi dijital kaynaklarını
kullanabilmeleri ve almak istedikleri eğiti-
me ilişkin yeni seçenekler sunar.
• Ders çalışmak, gelecek kariyerlerinde yar-
dımcı olabilecek organizasyon, iş birliği ve
zaman yönetimi yetilerini geliştiren proje
uygulama süreçleri de dâhil olmak üzere
pratik etkinliklere dayanır.
• Öğrencilerin teorik bilgilerini uygulamaya
dökebilecekleri, akıl yürütme becerilerini
mantıksal bir örüntü ile işe koşabilecekleri
veri çözümleme süreçleri ders çalışmanın
temel bir bileşenidir.
2
• Başarı, şimdiye kadar olduğundan farklı
bir şekilde değerlendirilmektedir. Öğrenme
sırasında öğrenilen bilgiler değerlendirilir-
ken, alan projeleri sırasında da bu bilginin
uygulamaya dökülüp dökülmediği dikkate
alınabilir.
• Öğretim sürecinde öğrencilerin görüşleri
önemli olup, müfredat tasarlanırken ve
güncellenirken dikkate alınır.
• Eğitime ilişkin sorumluluklar öğretmenden
öğrencilere transfer edilir.
Söz konusu maddelerin onlarca yıldır bilimsel
araştırmalarla etkililiği vurgulanan bazı öğretim ilke
ve yöntemlerinin ötesinde yeni bir şey içermediği
dikkat çekmektedir. Yeni teknolojiler daha hayatı-
mıza girmeden de çoğunun öğretim ortamlarında
işe koşulması olanaklıdır. Öte yandan yalnızca yeni
bir teknoloji bağlamında öne çıkarılan unsurların
doğrudan öğretim etkinliklerinin niteliğiyle iliş-
kisi sınırlı olacaktır. Örneğin dördüncü endüstri
devrimi ile adı sıklıkla anılan gelişmelerden biri
olan nesnelerin interneti okul ortamında etkili bir
biçimde kullanıldığında okuldaki teknolojilerin
öğrenci ihtiyaçlarını karşılayabilecek biçimde veri
toplaması ve birbirleriyle de etkileşmesi söz konu-
su olabilir. Böylece öğrencinin programı, öğrenme
deneyimleri ve sağlığı izlenebilir. Büyük veri depola-
yabilmeyi kolaylaştıran bulut teknolojileri yardımıy-
la sınıf içi ve dışı anlık veri toplama ve depolama
olanakları devreye alınabilir; öğrenme analitikleri
yardımıyla söz konusu büyük veri hızla işlenebilir ve
yapay zekâ desteği ile bundan sonraki adımlar için
bireylere özgü yol gösterici çıkarımlar elde edilebilir.
Dahası tüm ders, etkinlik, yemek ve öğretmen prog-
ramları insan eli değmeden ve maksimum verimli-
likle yürütülebilir. Görüleceği üzere bu adımlar daha
çok teknolojik altyapı dönüşümüne ve eğitimin araç
temelli betimlendiği bir bakış açısına daha yakındır.
Öğretim ilke ve yöntemleri, öğrenme içerikleri,
öğrenme deneyimleri ve eğitim süreçlerinde yer alan
paydaşların rol ve yeterlikleri bağlamında daha ay-
rıntılı bir harita sunmakta yarar vardır. Bir sonraki
başlıkta böyle bir harita önerebilme yolunda, dijital
dönüşüm sürecinin tetikleyicileri ele alınmış; ardın-
dan geleceğin okullarında dijital dönüşüm bağla-
mında karşılaşılabilecek durumlara değinilmiştir.
37
2
Eğitimin Dönüşümü

Öğrenme Çıktısı
1 Eğitimde dijital dönüşümün tarihsel gelişimini açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

YÖK’ün Yükseköğretimde
Bu bölümde örnekleri tar- Günlük yaşamda kullandı-
Dijital Dönüşüm Proje-
tışılan dijital dönüşüm sü- ğınız sosyal ağlar ve dijital
sinin dönüşen öğrenme
recinin açık ve uzaktan öğ- teknolojilerin hangi özellik-
deneyimlerimize ilişkin
renme deneyimlerinizi nasıl lerini derslerde de kullan-
ne tür adımlar içerdiğini
etkilediğini tartışın. mak isterdiniz?
araştırın.

EĞİTİMDE DİJİTAL DÖNÜŞÜM 1) günümüzde eğitim hizmetlerinin finanse

SÜRECİNİN TETİKLEYİCİLERİ
Küreselleşme sürecinde yaşanan birçok deği-
şim, eğitim hizmetlerinin sunumu, finansmanı ya
da yönetimine ilişkin süreçlerin de dönüşmesini
gerektirmiştir. Bu dönüşümü yükseköğretim öze-
linde irdeleyen Aktan’a (2009) göre az gelişmiş ve
gelişmekte olan ülkelerdeki nüfus artışı; sınır ötesi
öğretim olanaklarının, akademik hareketlilik ve
rekabetin artması; ülkeler arası eğitim sistemlerinin
birbirleriyle uyumlu hâle getirilmesi ve nitelik
bağlamında evrensel bir standardı yakalayabilmesi
yolunda atılan adımlar; bilgi toplumunun getirdi-
ği yaşam boyu, disiplinler arası ve şeffaf öğrenme
deneyimlerinin önemi; eğitim arzında yaşanan çe-
şitlilik ve akreditasyon uygulamaları bağlamında
hissedilen ve her geçen gün artan rekabet; nitelikli
eğitime artan talep gibi çok sayıda tetikleyiciden
söz etmek olanaklıdır.
Ağırlıklı olarak İngiltere odaklı hazırlanan ve
yükseköğretimde dijital dönüşümü gerektiren un-
surların yanı sıra bu unsurları destekleyebilmek
için işe koşulacak dijital dönüşüm bileşenlerini
özetleyen bir rapor, evrensel birçok çıkarım ve öne-
riyi de içerdiğinden uluslararası alanyazında da ol-
dukça beğeni toplamıştır (JISC, 2019). Eğitim ve
araştırma süreçlerini etkileyecek çok sayıda strate-
jik bileşenin ve tetikleyicinin tartışıldığı söz konu-
su raporda 10 temel tetikleyici hakkında çıkarımlar
yer almaktadır. Bu tetikleyiciler;
edilmesinde karşılaşılan zorluklar ve daha
etkili bir eğitim hizmeti için kaynakların
verimli kullanılması gerekliliği,
2) her geçen gün sahaya çıkan yeni eğitim
sağlayıcılarının yarattığı rekabet ortamında
eğitimin pazarlanma süreçleri,
3) öğrencilerin harcadıkları para ve zaman kar-
şılığında gerek daha iyi bir eğitim hizmeti-
ne gerekse sonrasında nitelikli işler bulmaya
ilişkin haklı beklentileri,
4) eğitim kurumlarının sunabildikleri ile ge-
leceğin iş dünyasının beklediği yeterlilikler
arasında gözlemlenen farklılıklar,
5) fiziksel ve sanal kampüs olanaklarının yanı
sıra her geçen gün artan devasa veri hacmi-
nin etkili bir biçimde kullanım ve organi-
zasyonu,
6) her geçen gün değişen sektör ve öğrenci ta-
leplerini karşılayabilecek nitelikte yenilikçi
ve farklı öğrenme / öğretme deneyimleri
sunma gereksinimi,
7) uluslararası sıralama istatistiklerine sağlıklı
ve düzenli veri sağlayabilme iş yükünün
yanı sıra yalnızca özelde bu sayısal değerleri
değil, bu değerleri ortaya çıkaran bileşenleri
de güçlendirme gereksinimi,
8) nitelikli araştırmacı ve öğretim üyeleri için
cazibe merkezi olabilme gereksinimi,

38

Dijital Dönüşüm
9) nitelikli ve tekrarlanabilir bilimsel çalışma-
lara giden yolda nitelikli açık bilim ve araş-
tırma altyapısında yaşanan dönüşümler ve
10) böylesine zengin bir dünyanın siber güven-
liğinin sağlanabilmesi gibi konulara deği-
nilmektedir (JISC, 2019, ss. 10-23).
Mesleklerin Dönüşümü
Özellikle kariyer dünyası bağlamında dönüşen
yeterlikler, farklı küresel raporlarda tekrar tek-
rar dile getirilen konular arasındadır. Örneğin
Dünya Ekonomik Forumu raporlarına göre gerek
makineler tarafından gerçekleştirildiği için yok
olan mesleklerin gerekse daha önce hiç var olmamış
ve hayatımıza yeni girecek olan mesleklerin sayısın-
da ciddi bir artış beklenmektedir. Ancak var olan
mesleklerin yok oluş hızının, yeni mesleklerin ha-
yatımıza girme hızından çok daha yüksek olması,
uzun vadede bazı ciddi kaygılar da yaratmaktadır.
Örneğin dünyada insanlar ve makineler tarafından
mevcut işler için harcanan sürenin çok yakın bir
gelecekte eşitlenmesi beklenmekte; işverenlerin
yüzde 94’ü çalışanlarının yeni yeterliklere gereksi-
nim duyacaklarını öngörmektedir (WEF, 2020a).
Bir önceki rapor döneminde söz konusu değerin
yüzde 65 olduğu dikkate alındığında her geçen
gün gereksinim duyulacak yeni yeterliklerin nitelik
ve sayısında artış beklenmesi de doğaldır. Var olan
mesleklerin yok oluş hızı ile yeni mesleklerin ortaya
çıkış hızı arasında gözlemlenen dengesizliğin gün-
cel raporlarda daha da güçlü bir biçimde vurgu-
lanması dikkat çekmekte (WEF, 2023), gerek var
olan meslekleri sürdürebilmek gerekse yeni ortaya
çıkabilecek meslekler için aday olabilmek, sürekli
bir yetenek tazeleme ve rekabet sürecini de bera-
berinde getirmektedir. Bir sonraki bölümde kap-
samlı olarak ele alındığı gibi bu değişime adapte
olabilmek ve bunu sürdürebilmek için eğitim başta
olmak üzere kültürel birçok unsurun göz önünde
bulundurulması da gerekmektedir.
Bu bağlamda önümüzdeki yıllarda kitabımızın
diğer bölümlerinde de ayrıntılı olarak ele alınan
dijital platform ve uygulamalar, eğitsel ve iş ortam-
larını geliştirmeye dönük teknolojiler, büyük veri
analizi, nesnelerin interneti, bulut teknolojileri,
şifreleme ve siber güvenlik, e-ticaret, yapay zekâ
başta olmak üzere birçok alanda yeni teknolojilerin
benimseneceği; öte yandan bazı mesleklere duyu-
lan gereksinim artarken bazılarına duyulan gereksi-
2
nimin ise günden güne azalacağı öngörülmektedir.
Yapay zekâ ve makine öğrenmesi, sürdürülebilir-
lik, bilgi güvenliği, finansal teknoloji, büyük veri
başta olmak üzere teknoloji odaklı mesleklere olan
talepte ciddi artışlar gözlemlenirken veri girişi,
sekreterya ve muhasebe gibi makineler tarafından
kolayca gerçekleştirilebilen rollere olan talebin
günden güne düşebileceği gerek bir önceki Dünya
Ekonomik Forumu raporunda (WEF, 2020a) ge-
rekse 2023 tarihli güncel raporda gözlemlenen bir
durumdur (WEF, 2023).
internet
Dünya Ekonomik Forumu tarafından açıklanan
yarının mesleklerine ve bu mesleklerdeki potansiyel
rollere ilişkin raporlara https://www3.weforum.org/
docs/WEF_Future_of_Jobs_2020.pdf ve https://
www3.weforum.org/docs/WEF_Future_of_
Jobs_2023.pdf adreslerinden ulaşılabilir.
Yeni teknolojilerin benimsenmesi sürecinde en
önemli engel istihdam edilecek hedef kitlenin ye-
terlikleri bağlamında yaşanan sınırlılıklar ya da ideal
yeterlikleri olan bireylere ulaşılamaması şeklinde ifa-
de edilebilir. Bu bağlamda gerek bir işi yapabilmek
için gerekli teknik beceriler gerekse sosyal yeterlik-
lere ilişkin geniş bir yeterlik listesiyle karşı karşıya
kalmaktayız. Örneğin analitik düşünme, yaratıcı
düşünme, sistemsel düşünme, okuma, yazma ve
matematik yeterliği gibi bilişsel yeterliklere; direnç,
esneklik ve çeviklik, motivasyon ve öz farkındalık,
merak ve yaşam boyu öğrenme, güvenirlik ve ayrın-
tılara dikkat etme gibi bireysel yeterliklere; empati
ve aktif dinleme, liderlik ve sosyal etki gibi birlikte
çalışabilme yeterliklerine; teknoloji okuryazarlığı,
yapay zeka, büyük veri, kullanıcı deneyimi tasarımı,
programlama ve siber güvenlik gibi teknoloji yeter-
liklerine önümüzdeki yıllarda yoğun bir biçimde ge-
reksinim duyulacaktır (WEF, 2023, s. 38).
Dijital Dönüşümün Tetikleyicileri
Yaşamın birçok alanı dönüşürken, eğitim
kurumlarının da daha kapsayıcı, daha uyumlu
ve daha üretken bir topluma dönüşme sürecinde
bireylere destek olabilecek bir dönüşümün paydaşı
olması; gerek öğreticilerin gerekse öğrenenlerin
39
2
Eğitimin Dönüşümü

insan odaklı, problem ve proje temelli öğrenme deneyimlerini destekleyen dijital yeterliklere kavuşması
gerekmektedir (OECD, 2018a, b). OECD raporlarında yeni nesil öğrencilerin hızla ve sürekli gelişen bir
dünyada, sürpriz durumlara hazırlıklı olmalarının ve böyle durumlarda mevcut bilgi ve deneyimlerini işe
koşabilmelerinin önemine vurgu yapılmaktadır. OECD ve Dünya Ekonomik Forumu da dâhil olmak
üzere farklı uluslararası kuruluşların raporlarını inceleyerek derleyen Oliveira ve de Souza (2022), eğitimde
dijital dönüşümün tetikleyicilerinin kapsamlı bir listesini hazırlamış; bu tetikleyicileri teknolojik, örgütsel,
dijital öğretim yeterlikleri, öğrenci sosyal yeterlikleri, öğrenci teknik yeterlikleri ve pedagoji olmak üzere
altı başlık altında derlemiştir (Tablo 2.3):

Tablo 2.3 Dijital Dönüşümün Tetikleyicileri

Teknolojik
• Bulut bilişim
• Yapay zekâ
• Nesnelerin interneti
• Dijital oyunlar
• Arttırılmış gerçeklik
• 5G ağlar
• Sosyal ağlar
• Eğitim yazılımları
Örgütsel
• Eğitim 4.0 stratejisi geliştirme
• Müfredatı geliştirme,
güncelleme, uyarlama
• İletişim için dijital teknolojileri
kullanma
• Öğrenmeyi öğrenme
becerilerinin teşviki
• Dijital teknolojileri kullanarak
eğitim deneyimini iyileştirme
• Disiplinlerarası çalışmayı teşvik
etme
• Yenilikçi pedagojilerle çalışma
• Hibrit öğretim yöntemleri
• Benimsenen uygulamaların
değerlendirilmesi ve geri
bildirim
• Öğretmenlerin yenilik yapması
için özerklik
Dijital Öğretim Yeterlikleri
• Öğrenmeyi öğrenme sürecinin
öğretilmesi
• Sürekli dönüt verme
• Evrensel eğitim için dijital
teknolojileri kullanma
• İhtiyaca göre uygun teknolojiyi
kullanma
• Takım çalışması ve planlama
• Bireysel ve işbirlikli öğretim için
dijital teknolojileri kullanma
• Yenilikçi pedagojilerden
yararlanma
• Yenilikçi değerlendirme
yöntemlerinden yararlanma

Öğrenci Sosyal Yeterlikleri Öğrenci Teknik Yeterlikleri Pedagoji

• Uyumlu olma • Dijital teknoloji tasarımı • İnovasyon yaklaşımları

• Öğrenmeyi öğrenme • İnsan yönetimi • Probleme dayalı öğrenme
• İletişim • Kalite Yönetimi • Proje tabanlı öğrenme
• Sosyal/kültürel • Teknolojik kaynak yönetimi • Oyunla öğrenme
farkındalık • Risk yönetimi • Etkinlik temelli öğrenme
• Yaratıcılık • Zaman yönetimi • Harmanlanmış öğrenme
• Merak • Finansal yönetim
• Empati • Bilgi-işlemsel düşünme
• Girişim • Yaratıcı problem çözme
• Liderlik
• Eleştirel ve analitik
düşünme
• Sebat
• Sorumluluk
• Problem çözme
• Takım çalışması
Kaynak: Oliveira ve de Souza, 2022, s. 287-288

40

Dijital Dönüşüm
Tablo 2.3’te de dile getirilen ve belki de gün-
den güne yenileri ile tanışacağımız tüm bu tetik-
leyiciler dikkate alındığında yeni dünyanın eğitim
pratiklerine yönelik bir dijital dönüşüm sürecinin
bütüncül olarak ele alınması gerektiği görülecektir.
Dijital teknolojilerin öğrencilerin özellikleri göz
önünde bulundurularak işe koşulması; değişen sos-
yal ilişkiler ve iş ilişkileri ile uyumlu bir biçimde
yeni örgütsel süreç ve uygulamaların benimsenme-
si; öğretmenlerin teknolojilerle iç içe büyüyen ve
dijital yerli olarak anılan hedef kitle ile ilgilenebi-
lecek düzeyde dijital yetkinliklere kavuşturulması;
öğrencilerin yirmi birinci yüzyıl öğrenme ve çalış-
ma ortamlarında gereksinim duyulan teknik, biliş-
sel, sosyal ve duyuşsal yetilerle donatılması; belli
bir alandaki gereksinimi karşılayabilecek şekilde
görevlerin gerçekleştirilmesi ya da problemlerin çö-
zümüne yönelik deneyim paylaşımını destekleyici
ve yenilikçi pedagojilerin benimsenmesi şeklinde
bu süreci özetlemek mümkündür (Oliveira ve de
Souza, 2022, s. 288).
Tüm tetikleyicilerin güncel gereksinimlere göre
sürece entegre edilmesi önem taşımaktadır. Anlık
mesajlaşma uygulamaları yardımıyla paydaşlarla
anlık iletişime geçebilmek, bulut bilişimin sun-
duğu olanaklarla materyal ve öğrenci eserlerini
depolayıp eş zamanlı olarak öğrenme etkinlikleri
üzerinde çalışabilmek ya da öğrenme yönetim sis-
temlerinden ve gömülü canlı ders uygulamaların-
dan yararlanmak, teknolojik tetikleyiciler için ör-
nek olarak gösterilebilir. Ancak her birinin yaratıcı
etkileşim için uygun ve yerinde kullanımına ilişkin
bazı pedagojik ilkeler de söz konusudur. Pedagojik
ilkelerden bağımsız olarak salt teknolojinin süreçte
bir kurtarıcı olarak görülmesi oldukça yetersiz bir
yaklaşım olacaktır. Eğitim örgütünün söz konusu
uygulamaları destekleyen bir strateji ve irade orta-
ya koyması, programların uyarlanması ve gereksi-
nim duyulan güncel uygulamaların temin edilerek
paydaşların kullanımına açılması, ağırlıklı olarak
örgütsel tetikleyiciler adımına örnek olarak gös-
terilebilir. Öğretim üyelerinin hangi durumlarda
hangi dijital araçları kullanabileceğine ve alternatif
değerlendirme yöntemlerine ilişkin düzenli olarak
gerek teknik destek gerekse takım arkadaşlarından
ve değişim öncülerinden pedagojik bağlamda geri
bildirim alabilmesi, dijital öğretim yeterliklerinin
pekiştirilmesine katkıda bulunacaktır. Öğrenciler
arası sağlıklı ve yapıcı etkileşimi, sosyal ve kültürel
farkındalığı, yaratıcılık, empati ve eleştirel düşün-
2
me gibi yeterlikleri destekleyici bir ortam inşası,
hem kurumun hem de eğiticilerin tutum, yeterlik
ve uygulamalarından doğrudan etkilenebilecektir.
Gerek sosyal gerek teknik yeterlikleri desteklerken
geçerliği bilimsel olarak kanıtlanmış ve kullanılacak
dijital ortamlarla uyumlu pedagojilerin benimsen-
mesi, değişen gereksinimlere ve süreç değerlendir-
me adımlarına dayalı biçimde düzenli olarak gün-
cellenmesi gerekebilecektir. Bu bağlamda yukarıda
sıralanan tetikleyicilerin her birinin birbiriyle ilişki
hâlinde olduğu ve birbirinden bağımsız olarak de-
ğerlendirilemeyeceği açıktır (Şekil 2.2).
Teknolojik
Öğrenci
sosyal Örgütsel
yeterlilikleri
Dijital
dönüşümün
tetikleyicileri
Öğrenci Dijital
teknik öğretim
yeterlilikleri yeterlilikleri
Yenilikçi
pedagoji
Şekil 2.2 Dijital Dönüşümün Tetikleyicileri
Dönüşen Yeterlikler
Görüldüğü üzere dijital dönüşüm, yalnızca yeni
bir teknolojik çözümün uygulanmasından çok yeni
teknoloji, insan ve örgüt bileşenlerinin birbirleriyle
uyum içerisinde, kaynaklar ve zamanın daha verim-
li kullanılabileceği biçimde yapılan işin doğasını
dönüştürmesi süreci olarak ele alınabilir (Norton
vd., 2020). Bu bağlamda yukarıda da söz edildiği
üzere yeni teknolojik araçların yanı sıra bu araçları
öğretim ortamlarına etkili bir biçimde entegre et-
meye yönelik bazı yeni yeterlik ve modellere gerek-
sinim duyulmaktadır. Örneğin salt dijital beceriler
bağlamında dijital okuryazarlık, dijital etik, bilişim
güvenliği ve fikri mülkiyet gibi başlıkların irdelen-
diği çalışmalar söz konusuyken (Yıldırım ve Kara-
bey, 2020), sürecin paydaşlarına düşen yeni roller
41
2
Eğitimin Dönüşümü

bağlamında dijital eğitimci, dijital öğrenci, dijital 6. Öğrenenlerin dijital yeterliklerini destek-
araştırmacı ve dijital örgüt için farklı bileşenlerden leme (Bilgi ve medya okuryazarlığı, dijital
söz edilebilir (Bahçekapılı ve Karal, 2020). Dijital iletişim ve iş birliği, dijital içerik üretimi,
öğrenci yeterlikleri bilgi ve veri okuryazarlığı, ileti- sorumlu kullanım, dijital problem çözme).
şim ve iş birliği, dijital içerik üretimi, güvenlik ve
problem çözme olmak üzere beş başlık altında top-
lanabilir (Carretero vd., 2017). Öğretenin dijital
yeterlikleri bağlamında ise eğiticilerin dijital yeter- dikkat
likleri çerçevesi örnek olarak gösterilebilir (Redec- Öğretenin dijital yeterliklerinin farklı sınıflamalar
ker, 2017). Bu yeterlikler şöyle özetlenebilir: bağlamında ele alındığı ayrıntılı bir çalışma için
1. Mesleki kullanım (Kurumsal iletişim, mes- Akgün-Özbek (2023), öğrenenin dijital yeterlik-
leki iş birliği, yansıtıcı uygulama, dijital sü- leri için ise Özsarı ve Saykılı (2023) incelenebilir.
rekli mesleki gelişim)
2. Dijital kaynaklar (Dijital kaynakları seçme;
dijital içerik yaratma ve uyarlama; dijital
kaynakları yönetme, koruma ve paylaşma),
3. Öğretme ve öğrenme (Öğretim, rehberlik, iş
internet
birlikli öğrenme, öz düzenlemeli öğrenme)
Avrupa Dijital Yeterlikler Çerçevesi (DigComp)
4. Ölçme (Ölçme stratejileri, kanıtları
hakkında ayrıntılı bilgiye https://joint-research-
inceleme, geri bildirim ve planlama),
centre.ec.europa.eu/digcomp_en adresinden, eği-
5. Öğrenenleri güçlendirme (Erişilebilirlik ve ticilerin dijital yeterliklerine ilişkin çerçeveye ise
kapsayıcılık, farklılaştırma ve kişiselleştir- https://publications.jrc.ec.europa.eu/repository/
me, öğrenenlerin öğrenme sürecine aktif handle/JRC107466 adresinden ulaşılabilir.
katılımını sağlama),

Öğrenme Çıktısı
2 Eğitimde dijital dönüşüm sürecinin tetikleyicilerini tartışabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Devam ettiğiniz program-

YÖK’ün yeni vizyonu ara-
sında yer alan “Yükseköğ-
retimde Büyük Veri Projesi”
hakkında bilgi toplayın.
Hâlen devam ettiğiniz prog-
da karşılaştığınız öğrenme
ramda daha doyurucu bir
deneyimlerinizin gelecekte
öğrenim deneyimi yaşamak
yapmak istediğiniz meslekle
için ne tür düzenlemelere
ne derece uyumlu olduğu-
ihtiyaç duyuyorsunuz?
nu tartışın.

DİJİTAL DÖNÜŞÜM SÜRECİNDE TREND, FIRSAT VE RİSKLER

Dördüncü endüstri devriminin eğitim ve araştırma pratiklerinde de ciddi bir dönüşüm yaratması, söz
konusu dönüşüme uyum sürecinde kurumlarca bazı teknolojilerin yoğun bir biçimde benimsenmesi ve
verimli bir biçimde kullanılması beklenmektedir. Bu bağlamda bu bölümde geleceğin trend ve teknoloji-
lerinin yanı sıra bazı fırsat ve risklere vurgu yapılmıştır.

42
 2
Dijital Dönüşüm

Geleceğin Trendleri
2022 EDUCAUSE raporu hazırlanırken Horizon panelistlerine yükseköğretimi şekillendirmesi bek-
lenen ve geleceğin trendleri arasında gördükleri unsurlara ilişkin görüşleri sorulmuş; uzman görüşleri sos-
yal, teknolojik, ekonomik, çevresel ve politik olmak üzere beş ana başlık altında toplanmıştır (Pelletier vd.,
2022). Tablo 2.4’te geleceğin trendleri olarak özetlenen bu bileşenlerin hemen hepsinin bir önceki başlıkta
dile getirilen ve farklı kaynaklara göre sınıflanan tetikleyicilerle doğrudan ilişkili olduğu görülebilir. Ör-
neğin tabloda sosyal trendler arasında gösterilen “yeterlik temelli öğrenme”; daha yoğun pratik olanakları
sunan, bireye özgü, mikro krediler hâlinde sürdürülen bir öğrenim yaşantısının klasik üniversite diploma-
sının yerini alması şeklinde bir trendi içermekte olup bir önceki başlıkta meslek ve yeterliklerde yaşanacak
dönüşüm ile doğrudan ilişkili bir eğilime işaret etmektedir.

Tablo 2.4 Geleceğin Trendleri

Sosyal Hibrit ve çevrim içi öğrenme, yeterlik temelli öğrenme, uzaktan çalışma
Öğrenme analitikleri ve büyük veri, öğretim yöntemlerinin yeniden tanımlanması, siber
Teknolojik
güvenlik
Ekonomik Üniversite diplomasının maliyeti, dijital ekonomi, finansal problemler
Çevresel Fiziksel kampüs olanakları, sürdürülebilir kalkınma hedeflerinde artış, gezegen sağlığı
Politik istikrarsızlığın eğitimde de belirsizlikleri artırması, politik görüşün eğitimi de
Politik
etkilemesi, kamu finansmanında azalma
Kaynak: Pelletier vd., 2022, s.4

usulsüzlüklerin önüne geçilebilmesi adına siber

internet
Horizon panelistlerinin katkısı ile hazırlanan 2022
EDUCAUSE raporuna https://www.learntechlib.
org/p/221033/ adresinden ulaşabilirsiniz.
COVID-19 sonrasında burada sosyal trendler
arasında listelenen uzaktan öğrenme ve uzaktan
çalışma olanaklarında ciddi bir ivmelenme yaşan-
mıştır. Her geçen gün kolaylaştırıcı uygulama ve
teknolojilerle zenginleşen dünyamızda, söz konusu
kolaylaştırıcı bileşenlerin doğru zaman ve biçimde
kullanılması ve esnek çalışma / öğrenme olanakları
sunmasıyla gereksinim duyulan yeterliklerin gele-
neksel yaklaşımlara göre daha verimli bir biçimde
geliştirilebilmesinin önemi daha iyi anlaşılmıştır.
Teknolojik trendler bağlamında öğrenme çıktıları-
nın takibi ve iyileştirilebilmesinin yanı sıra öğren-
me hizmetlerinin otomasyonu yolunda büyük veri-
nin işlenebilmesinin önemine değinilmiş; öğretim
süreçlerini de uyarlamamızı gerektiren çevrim içi,
hibrit, ters yüz, senkron, sanal gibi birçok terimin
kullanımı daha da yaygınlaşmış; gerek büyük veri-
nin güvenliğinin sağlanabilmesi gerekse akademik
güvenliğin öneminin günden güne arttığı vurgu-
lanmıştır. Ekonomik trendler başlığında ekonomik
olarak zorlaşan koşullarda ve büyük fedakârlıklarla
ulaşılan diplomaların gerek bireysel gerekse mesle-
ki gereksinimleri karşılayabilme durumları mercek
altına alınmış; daha az maliyetle esnek, modüler ve
bireyselleştirilmiş öğrenme deneyimlerinin iş dün-
yasında karşılık bulabilecek derecede sunulmasının
önemi dile getirilmiştir. Elbette bu durumun cid-
diyeti, artan öğrenim ve yaşam giderlerinin yanı
sıra düşen üniversite gelirlerinin yarattığı finansal
problemlerle de pekişebilmektedir. Tüm bu geliş-
melerin yanı sıra dijital dünyada hızla artan bilgi-
nin, alternatif birey ve örgüt kimliklerinin, dijital
ayak izlerinin yönetilebilmesi, siber güvenliğin
sağlanabilmesi ve dezenformasyonun engellenebil-
mesi adına ilave ekonomik önlemler ve istihdam
planlamaları gerektirmektedir. Çevresel trendler,
dönüşen teknoloji ve öğretim yöntemlerine paralel
olarak kampüsün fiziksel olanaklarında da gerçek-
leştirilmesi gereken dönüşümleri; sürdürülebilir
kalkınma hedeflerine paralel biçimde yeterliklerin
kazandırılmasına yönelik adımların atılmasını; ya-
pılan açık, yenilikçi ve iş birlikli çalışmalarla iklim
değişikliği başta olmak üzere geleceğin çevresel ve

43
2
insani krizlerine ilişkin önlemlerin alınabilmesini
içermektedir. Son olarak politik trendler, politik
istikrarsızlığın ve radikal görüşlerdeki artış eğili-
minin yalnızca sosyal yaşantımızda değil eğitimde
de belirsizlikleri artırmasına ilişkin bazı trendleri
içermektedir. Yenilikçi ya da muhafazakâr uçlar
arasında ciddi uygulama farklılıklarına yol aça-
bilen politik görüşlerin eğitim ortamlarını da et-
kilemesi; meşru bilginin ve doğrunun tanımına,
verimli ve eleştirel tartışma ortamlarına, açık bili-
me, özerkliğe ket vurabilmesi, yeni dünya hedefle-
rinden sapacak biçimde etki yaratabilmesi; dahası
ekonomik sıkıntıların kaynak yönetimine de yan-
sıması sonucunda öğretim üyesi sayısı, geliri, öğ-
renci destek ve olanakları ve materyal temini gibi
konularda güçlükler yaşanması olasıdır.
EDUCAUSE 2022 raporunda özellikle yük-
seköğretimin geleceğinde etkili olacağı düşünülen
temel teknolojiler Horizon uzmanları tarafından
aşağıdaki başlıklar hâlinde özetlenmektedir (Pelle-
tier vd., 2022, ss. 15-34):
1. Öğrenme analitikleri için yapay zekânın
işe koşulması: Kurumların öğrenci başarısı-
nı destekleyebilmek adına yapay zekâyı kul-
lanarak farklı sistem ve platformlardan ge-
len büyük veriyi örgütlemesi, analiz etmesi
ve anlamaya çalışmasına işaret etmektedir.
2. Öğrenme araçları için yapay zekânın
işe koşulması: Öğrencilerin öğrenme
deneyimleri sırasında yapay zekâ destekli
araç ve teknolojilerle etkileşime girmeleri,
öğrenme deneyimlerinin ve öğrenci
performansının yaratıcı davranış ve
düşünme biçimlerini destekleyecek biçimde
zenginleştirilmesine işaret etmektedir.
3. Hibrit öğrenme ortamları: Maliyet ve tek-
nolojik altyapı yatırımı bağlamında en ciddi
dönüşümü gerektiren başlık olup yeni tekno-
lojilerin yanı sıra mevcut kampüs olanakları-
nın ve sınıf ortamlarının da hibrit modellere
uyumlu bir biçimde yeniden tasarlanmasını
ve zenginleştirilmesini gerektirmektedir.
4. Hibrit ve uzaktan öğrenme uygulamaları-
nın yaygınlaştırılması: Örgüt kültürünün
ve pedagojik yaklaşımların hibrit ortamlara
uyum sağlayabilecek şekilde dönüştürülme-
sini, tüm bu dönüşümü kabul ve gerçekleş-
tirme iradelerini ve bu dönüşümün yararına
inanmalarını içeren bir süreci içermektedir.
44
Eğitimin Dönüşümü
5. Mikro kredilendirme: Çevrim içi ve esnek
öğrenme olanaklarının zenginleşmesi ile ge-
leneksel diploma yerine, belli sektörler ve iş
dünyasında çok daha somut karşılığı olan
spesifik alan, yeterlik ve bilgiler bağlamında
sunulan öğrenme olanaklarına işaret etmek-
tedir.
6. Hibrit ve uzaktan öğretime yönelik mes-
leki gelişim: COVID-19 ile öğretim üyele-
rinin alışkın oldukları öğretim alışkanlıkla-
rındaki dönüşüme uyum sağlamaları, hibrit
ve uzaktan öğretim uygulamalarını sürdü-
rebilmek için yeni araç, uygulama ve tek-
niklere hâkim olmaları gerekmiştir. Esnek
öğrenme ortamlarında verimliliği sağlamak
üzere sürekli mesleki gelişim için paydaşla-
rın hevesli olmaları, değişime direnç sergile-
memeleri büyük önem taşımaktadır.
Mikro kredilendirme: Öğrenenler ya da
çalışanların isteğe bağlı ya da çalıştıkları
alanlarla ilgili belirli etkinlikleri ve de-
ğerlendirme süreçlerini kısa süreli öğren-
me ortamlarında (dijital, yüz yüze ya da
hibrit) tamamladıktan sonra edindikleri
becerilerin sertifikalandırılmasıdır. Kaza-
nılan bu sertifikalar tek başına anlamlıdır
ancak istendiğinde diğer mikro kredilerle
de birleştirilebilir ya da daha büyük öğren-
me programlarına (makro kredilere) ekle-
nebilir (Güneş, 2022, s. 24)
internet
Mikro kredilendirme kavramının tarihçesi, tanımla-
rı, türleri ve dünyadaki uygulama örnekleri hakkın-
da kapsamlı bilgi için Dr. Aysun GÜNEŞ’in 2022
tarihli doktora tezine başvurabilirsiniz. Söz konusu
teze Yükseköğretim Kurulu Başkanlığı Tez Merkezi
sayfasından ulaşabilirsiniz: https://tez.yok.gov.tr/
UlusalTezMerkezi/

Dijital Dönüşüm
2019 tarihli JISC raporunda ise yakın gele-
cekte kurumlar tarafından eğitim ve araştırma
bağlamında benimsenmesi beklenen bazı öncü
teknolojiler yedi başlık altında toplanmıştır. Her
bir başlık ilerleyen bölümlerde ayrıntılı olarak
tartışılacaktır. Ancak eğitimin dijital dönüşümü
bağlamındaki potansiyellerini kısaca hatırlamakta
yarar görülmektedir. Birinci sırada 4G’ye kıyasla
daha yüksek hızda veri aktarımı, daha çok cihazın
anlık bağlanabilmesi ile nesnelerin internetinin
hayatımıza daha da girmesi, daha yüksek kapasi-
te, daha düşük maliyetle veri iletimi, daha güçlü
pil ve daha güvenilir mobil iletişim olanakları ile
özdeşleştirilebilecek olan beşinci nesil mobil ağlar
(5G) verilmiştir. 5G yardımıyla sanal gerçeklik,
yapay zekâ ve nesnelerin interneti uygulamaları-
nın desteklenebilmesi; eğitimi etkileyebilecek yeni
teknolojilerin hızla geliştirilmesi ve rahatlıkla kul-
lanılabilmesi yolunda ciddi adımlar atılabilecek-
tir. İkinci sırada gösterilen yapay zekâ ile yalnızca
büyük veriyi işlemekle kalmayıp, önceki bilgileri
kullanarak yeni şeyler de üretebilen modellere ge-
çilmesi söz konusudur. Bu sürecin hem öğrenme
analitikleri hem de öğrenme araçları bağlamında
çıktıları olabileceği yukarıda da tartışılmıştır (Pel-
letier vd., 2022). Örneğin otomatik not verme,
kişisel öğrenme asistanları, kişiye özgü ve uyar-
lanabilir öğrenme deneyimleri, nitelikli dönüt
verme, yönetsel faaliyetleri otomatikleştirme gibi
olumlu çıktılar söz konusu olabilecektir. Üçüncü-
sü kripto paraların da arkasındaki teknoloji olan
blok zincir teknolojisidir. Merkezî olmayan bir ka-
yıt defteri olarak nitelendirilebilecek blok zincir
ile dijital verinin ortak bir katılımcı grubu tara-
fından güvenli bir şekilde paylaşımı mümkün ol-
maktadır. Eğitim ortamlarında güvenlik, etkililik,
maliyet gibi konularda ciddi potansiyel taşıdığına
ilişkin güçlü bir alanyazın oluşmaya başlamıştır
(Sezgin, 2023). Dördüncü sırada gösterilen veri
ve analitik, eğitim ortamlarında da verinin etki-
li kullanılabilmesine ilişkin ciddi bir potansiyel
ve doğurgular içermektedir. Dönüşüm sürecinde
dile getirilen çoğu teknolojinin arka planında ya-
tan büyük veri analitiğinin öğretim ortamlarında
kurum hafızası, iş zekâsı, veri görselleştirme, araş-
2
tırma metrikleri, öğrenme analitikleri, öğretim
programı analitikleri, bireysel iyi oluş analitikleri
ve akıllı kampüs gibi birçok uygulamada karşı-
mıza çıkması söz konusudur. Beşinci sırada sanal
gerçeklik, artırılmış gerçeklik ve karma gerçeklik
boyutlarını kapsayan, dijital bir dünya aracılığı
ile fiziksel dünya özelliklerinin taklit edildiği sü-
rükleyici teknolojiler yer almaktadır. Bu teknolo-
jiler daha zengin öğrenme deneyimleri sunmaya
ve uzaktan eğitim uygulamalarının verimliliğini
artırmaya olanak tanıyabilir. Gözlük ve başlık
gereksiniminin günden güne daha kolay biçim-
de karşılanabildiği, daha kullanıcı dostu araçların
erişilebilir olduğu bir dünyada riskli ya da mali-
yetli deney ve uygulamaların gerçekleştirilmesini,
dezavantajlı paydaşlara da fırsat eşitliği sunulabil-
mesini kolaylaştırıcı bir potansiyel söz konusudur.
Altıncı sırada günlük yaşamda sıklıkla kullanılan
nesnelerin gerek internete gerekse birbirlerine
bağlı olabilmeleri, senkron bir biçimde çalışarak
veri toplama ve veri alışverişi yapabilmeleri teme-
line dayalı olan nesnelerin interneti yer almaktadır.
Kampüs olanaklarının çok daha verimli biçimde
kullanılabilmesi ya da öğretim ve araştırma araç-
larının paydaşların yararı için birbirleriyle etkile-
şim hâlinde olabilmesi gibi onlarca olumlu çıktı
söz konusu olabilecektir. Öte yandan paydaşların
sürekli gözetim hâlinde olması ve verilerinin dü-
zenli olarak toplanması ile ilgili etik boyutun da
dikkate alınmasında yarar vardır. Son olarak ro-
botik çerçevesinde yazılımlar aracılığıyla insanlara
yararlı bir amaç için işe koşulan makinelerin ya-
şamımıza girmesi söz konusudur. Fiziksel ve me-
kanik dünya etkileşimini, yazılım ve fiziksel or-
tam ilişkisini anlatmakta oldukça yararlı olabilen;
algılama, ölçme ve işlemsel hesaplama gibi yete-
nekler de kazandırılabilen robotların (Yağanoğlu
vd., 2020), eğitim ortamlarında araç, akran ya da
öğretmen olarak kullanılabilmeleri mümkündür
(JISC, 2019, s.34). Özel gereksinimli bireylere
belli sosyal becerilerin öğretilmesinde ya da araş-
tırma süreçlerini desteklemede kullanıldığı başa-
rılı örnekler da söz konusudur. İlgili teknolojiler
hakkında kitabımızın ilerleyen bölümlerinde kap-
samlı bir içerik yer almaktadır.
45
2
Eğitimin Dönüşümü

Şekil 2.3 Blok zincir, merkezi olmayan bir kayıt defteri olarak düşünülebilir.

dikkat
Yükseköğretimde veriye dayalı karar teknolojileri, dijital dönüşümde kurumsal bilgi sistemleri ve akıllı
kampüs gibi konular hakkında daha ayrıntılı uygulama örnekleri ve bu konudaki değerlendirmelere
Karaman’ın (2020) editörlüğünü üstlendiği “Yükseköğretimde Dijital Dönüşüm” adlı eserde, farklı bölüm-
ler altında yer verilmektedir.
Sürükleyici teknolojilerin hangi düzeyde sürükleyici olduklarına göre artırılmış, karma ve sanal gerçeklikten
söz etmek mümkündür. Artırılmış gerçeklikte (Augmented Reality – AR) akıllı telefon benzeri araçlar
yardımıyla gerçek dünya ortamında dijital bilgilerin eklenmesi söz konusudur. Karma gerçeklikte (Mixed
Reality – MR) bir aşama ileri gidilerek genellikle bir başlık yardımıyla sanal nesnelerin gerçek dünyaya
yerleştirildiği bir deneyim yaşatılır. Yani gerçek dünya dijital ögelerle bir araya getirilir. Sanal gerçeklikte
ise (Virtual Reality – VR) kullanıcılar tamamen yapay bir dijital ortama girerler.

Şekil 2.4 Endüstri 4.0 ve akıllı fabrikalar ile özdeşleşen robotların, eğitim ortamlarına da araç, akran ya da öğretmen
olarak girmeye başlamaları söz konusudur.

46

Dijital Dönüşüm
internet
Üniversitelerde dijital dönüşüme ilişkin
gerçekleştirilen başarılı uygulama örneklerini
inceleyebilmek için Bonfield ve arkadaşlarının
(2020) Higher Education Pedagogies adlı bilimsel
dergide yayımlanan “Transformation or evoluti-
on?: Education 4.0, teaching and learning in the
digital age” başlıklı çalışması incelenebilir: https://
www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/237526
96.2020.1816847
Olası Senaryolar, Fırsat ve Riskler
Pelletier ve arkadaşlarına göre tüm bu trendler
ve gelecekte etkili olması beklenen teknolojiler dik-
kate alındığında dört olası senaryo söz konusudur
(2022, s. 5). Birincisi, hibrit ve çevrim içi öğrenme
deneyimlerinin normalleşmesi ve yaygınlaşması ile
kişisel öğrenme olanaklarında, mikro kredilendir-
me uygulamalarında, her geçen gün gelişen yapay
zekâ uygulamalarının desteğiyle işlenen verinin
miktarında ve doğasında gözle görülür bir gelişme
ve büyüme yaşanması; bireylerin kendi kısıtlı ola-
naklarından bağımsız olarak kendilerini geliştirme
olanaklarına eşitlikçi bir ortamda ulaşabilmelerinin
sağlanmasıdır. Bir diğer olası senaryo, gezegenin kı-
sıtlı kaynaklarının giderek tüketildiği bir bağlamda
gezegen sağlığını geliştirme yolunda örgütsel uy-
gulamaların düzenlenmesi; fiziksel ayak izlerinin
azaltılması; çevrim içi, doğa dostu ve fayda maliyet
açısından daha verimli uygulamalara dönük yoğun
yatırım yapılması; üniversitelerin de kamu regü-
lasyonlarının, yatırım yapan paydaşların ve sektör
gereklerinin sürdürülebilirlik bağlamındaki talep-
lerine paralel olarak bazı finansal adım ve kısıtlarla
da karşı karşıya kalmasıdır. Üçüncü senaryo, üni-
versite liderlerinin kurum misyon ve pratiklerini
belli bir politik görüş çerçevesinde şekillendirmek
zorunda kalmaları, bu politik bağlantıların kuru-
mun işleyişi, karar verme süreçleri, öğretim prog-
ramları ve pedagojik yaklaşımlarında bazı belirleyi-
ci roller oynaması hatta dünyanın bazı bölgelerinde
fiziksel ya da siber güvenlik endişelerinin, gözetle-
me teknolojileri ve sistemlerine yapılan kurumsal
yatırımları da yönlendirmesidir. Dördüncü senar-
yo ise yükseköğretimin biçim ve işlevlerinin gele-
ceğin iş gücü ihtiyaçlarını karşılayabilecek biçimde
2
dönüşmesinin planlanması; geleneksel dört yıllık
diploma programlarının terk edilerek daha pratiğe
dönük, özelleştirilebilir ve yaşam boyu devam eden
farklı beceri ve mikro kredilendirme yaklaşımları-
nın esas olmasıdır.
internet
Yükseköğretimde Dijital Dönüşüm Projesi hak-
kında temel bilgilere https://www.yok.gov.tr/
Sayfalar/Haberler/agri-dijital-donusum-tani-
tim-toplantisi.aspx adresinden ulaşabilirsiniz.
Tüm bu tetikleyici ve trendlerin arka planında
yatan temel hedef nitelikli eğitsel kaynaklara erişim
ve zengin deneyim yaşama olanaklarının güçlenmesi
sonucunda eğitim ve öğretimde kaliteyi pekiştirmek
ve verimliliği artırmaktır. Öğrenci merkezli öğren-
me deneyimlerinin zenginleştirilerek öğrencilerin
süreçte daha çok söz sahibi olan, aktif öğrenen,
kendi hızında ilerleyebilen ve kendi öğrenme tarz-
larına uygun kaynaklara erişebilen bir role bürün-
mesidir. Yine öğrenen-öğrenen, öğrenen-içerik ve
öğrenen-öğreten etkileşimini, birlikte çalışma ve iş
birliği olanaklarını pekiştirme amacı güdülmektedir.
Dahası dijital araçlar yardımıyla öğrenme kaynakla-
rına zaman, mekân ve finansal kısıtlardan bağımsız
olarak erişebilmek ve dezavantajlı gruplar için de fır-
sat eşitliği sunmak temel hedefler arasındadır. Daha
düşük maliyetle esnek ve kişiye özgü öğrenme de-
neyimlerinin güçlendirilmesi, öğrenme analitikleri
yardımıyla anlık ve kişiye özgü dönüt ve adımların
planlanabilmesi gibi bir potansiyel, elbette öğrenme
deneyimlerinde bir dönüşüm yaratabilecektir.
Öte yandan dijital uçurum ciddi bir risk
olarak karşımıza çıkmaktadır. Öncelikle tüm
öğrencilerin makul standartları karşılayan bir ağ
erişimine ve uygun araçlara sahip olmaması ciddi
bir sınırlılıktır. Dahası dijital uçurum yalnızca
bilgisayar ve ağ olanakları bağlamındaki fiziksel
olanak farklılıklarına değil, motivasyon, gerekli
yeterlikler ve kullanım örüntüleri bağlamındaki
uçuruma da işaret eden bir kavram olup yıldan yıla
fiziksel olanaklarda bir eşitlik sağlansa bile dijital
yeterlikler ve kullanım örüntüleri bağlamındaki
uçurumun günden güne büyüdüğünü öne süren
çalışmalar da söz konusudur (Van Dijk, 2006).
47
2
Eğitimin Dönüşümü

dikkat
Gerek güncel teknolojik olanaklara gerekse var olan olanakları verimli bir biçimde kullana-
bilmek için gerekli deneyim ve yeterliklere sahip olanlar ile olmayanlar arasındaki uçurumu
tanımlamak için kullanılan Dijital Bölünme ya da Dijital Uçurum kavramını açık ve uzak-
tan öğrenme bağlamında irdelemek için Mesut Aydemir’in “Dijital Bölünme Bağlamında
Açık ve Uzaktan Öğrenme” adlı kitap bölümü incelenebilir.

Dijital dönüşüm sürecinde genelde tüm vatandaşların özelde ise öğrencilerin mahremiyetinin korun-
ması, kişisel bilgilerinin güvenliğinin sağlanması ve yanlış ellere düşmesinin önlenebilmesi büyük önem
taşımaktadır. Bu bağlamda dijital dönüşüm hem birey hem de kamu ve özel sektörün dönüşümü ve güven-
liği açısından da ele alınması ve siber güvenlik açısından dikkatle yönetilmesi gereken bir süreçtir. Bir başka
risk, dijital dönüşümün öğrenci ve öğretmenlerin teknoloji bağımlılığındaki artış, gerçek dünya deneyim-
lerinin kalitesinde de azalma olarak kendini gösterebilme olasılığıdır. Dahası teknolojiye aşırı bel bağlama
ile bazı kritik yeterliklerin körelmesi de söz konusu olabilir. Son olarak paydaş yeterliği bağlamında gerekli
mesleki gelişim ve farkındalık etkinlikleri sürdürülebilir bir biçimde düzenli olarak ele alınmaz, gerekli
teknik destek sağlanamazsa dönüşüm hamlelerinin de başarısız olma riski bulunmaktadır.

Öğrenme Çıktısı
3 Eğitimde dijital dönüşüm ile özdeşleşen trendleri betimleyebilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Mesleki gelişime ilişkin Mesleki yeterliklerinizi des-

Anadolu Üniversitesinin
mevcut yeterlik ve motivas- tekleyecek güncel teknoloji
toplumun tüm kesimleri ile
yonunuzun bundan sonraki ve uygulamalara erişebil-
paylaştığı dijital öğrenme
kariyerinizle nasıl bir ilişkisi mek için neler yaptığınızı
kaynaklarını araştırın.
olduğunu tartışın. paylaşın.

48
 2
Dijital Dönüşüm

1 Eğitimde dijital dönüşümün

tarihsel gelişimini açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Eğitimde Dijital Dönüşümün
Kısa Tarihçesi

Eğitimde dijital dönüşüm tartışılırken gerek endüstriyel devrimler (Ör: Endüstri 3.0, Endüstri 4.0) gerekse
internet teknolojilerindeki gelişmeler (Ör: Web 1.0, Web 2.0, Web 3.0) sıklıkla dikkate alınmaktadır. Önceleri
merkezî bir konumdaki öğretim ortam ve kaynaklarının desteğiyle öğretenler tarafından kendilerine aktarılan
bilgileri edinmek amacıyla eğitim kurumlarına ulaşan öğrenciler, çağın olanakları gereği daha sınırlı teknolo-
jilerle haşır neşir olabilmişlerdir. Yirminci yüzyılda hızla artan yükseköğretim talebi ve inşa edilen üniversite
yerleşkeleriyle üniversiteler daha geniş kitleler tarafından cazibe merkezi olarak görülmüştür. Eğitim öğretim
uygulamalarında bilimsel çalışmalara dayalı öğretim ilke ve yöntemlerindeki dönüşümler, bilgisayar ve internet
yaygınlaşmadan çok önce yaşanmış olmakla birlikte; bu öğretim yöntemlerine özgü etkinlik ve uygulamaların
dijital ortamlarda da rahatlıkla gerçekleştirilebilmesi, internet teknolojilerinin hızlı dönüşümüyle daha olanaklı
duruma gelmiştir. Örneğin yirminci yüzyıl öncesine kadar daha çok öğretmenlerin hazırladığı materyallerle
sınırlı kalan eğitim teknolojileri, yirminci yüzyılın başlarından itibaren teknolojinin sunduğu güncel olanaklar
çerçevesinde görsel hareket dönemi, kayıtlı ses dönemi, hareketli görüntü dönemi, sınırlı etkileşim dönemi, çoklu
ortam dönemi ve sanal ağlar dönemi gibi dönüşen trendlere şahitlik etmiştir. İnternetin hayatımıza girmesiyle
öğrenme kaynakları da değişmeye başlamış, ağırlıklı olarak mekân ve zamana bağlı olan bilgi kaynaklarına
erişim olanağı, zaman ve mekândan bağımsızlaşmaya başlamıştır. Böylece eğitmenlerin de birincil bilgi kaynağı
olma rollerinin de yavaş yavaş dönüşüme uğraması söz konusu olmuştur. Birinci nesil internetle öğrencilerin
kendilerine sunulan kaynaklara rahatlıkla erişebilmesi mümkün olmuş, öte yandan her ne kadar kendi lokal
gruplarında ve sunulan kaynaklar çerçevesinde bazı etkileşim olanakları bulunsa da bu etkileşim, global bağ-
lamdaki paydaşlarla gerçekleştirilememiştir. Web 2.0 ile kullanıcıların yalnızca pasif alıcı olmaktan çıkıp gerek
içerik gerekse birbirleriyle ya da dünyanın her yerinden paydaşlarla daha üretken bir biçimde etkileşime girme
olanakları söz konusu olmuştur. Web 2.0 ile birlikte hayatımıza giren teknolojiler sayesinde sürekli etkileşim
ve yenilenen bilgiye erişim şansı doğmuştur. Ancak oluşan ve dönüşen bilgi de yönetilemez bir boyuta ulaş-
maya başlamıştır. Web 3.0 olarak bilinen üçüncü nesil internet döneminde söz konusu bilginin biriktirilme
ve işlenme süreçlerinde de bir dönüşüm yaşanmıştır. İçeriklerin yalnızca doğal dillerde değil ilgili yazılım ve
uygulamalar tarafından da yorumlanabilir ve kullanılabilir biçimde ifade edilebilmesi, web uygulamalarının
birbirleriyle anlaşabilmesiyle daha zeki, daha hızlı ve daha kullanıcı odaklı teknolojilerin yaşantımıza girmesi
mümkün olmuştur. Kullanıcı etkinliklerine ilişkin büyük verinin depolanabilmesini sağlayan bulut teknolo-
jileri, bu verilerin yorumlanmasını kolaylaştıran veri ve öğrenme analitikleri, yapay zekâya dayalı sistemlerle
bireysel deneyimlere paralel ve bireye özgü öğrenme olanaklarının sunulabilmesi gibi dönüşümler bu dönemde
sıklıkla dile getirilmiştir. Özellikle eğitimin bireyselleştirilebilmesi, öğrenmeye ilişkin anlık ve güçlü analizler
gerçekleştirilerek bu analizlerin öğrenme süreçlerinin tasarlanmasında işe koşulması mümkün kılınmıştır. Web
2.0 ile Web 3.0’ı kesin bir biçimde birbirinden ayıran dönüm noktasının yapay zekâ olduğu söylenebilir. Zaten
onlarca yıldır yapılandırmacı yaklaşımlarda dile getirilen bazı ilkelerin dijital dünyada da karşılık bulabilmesi,
dördüncü endüstri devriminin gereksinimlerini karşılayabilecek yetkinliklerin öğrenenlere kazandırılması bağ-
lamında oldukça değerlidir. Güncel dönüşüm gereksinimlerini genel bir ifadeyle özetlemek gerekirse üretimde
sürdürülebilir bir gelişim sağlayarak tüm süreçleri dijital araçlarla entegre biçimde yürütebilmek, söz konusu
süreçlerde zaman ve kaynakları çok daha verimli kullanmak, inovasyonu eğitim sistemlerinde hâkim kılmak
ve inovasyon odaklı eğitim gerçekleştirmek gibi hedeflerden söz edilebilir. Eğitimde dijital dönüşüm tartışılır-
ken teknolojik altyapının yanı sıra gerek sürecin tüm paydaşlarını gerekse süreç ve politikaları da içine alacak
dönüşüm adımlarının dikkate alınması gerekmektedir. Dijital dönüşüm, hazır bir teknolojik aracın üstünkörü
benimsenmesi ve yaygınlaştırılmasından öte, birey ve örgüt bileşenleriyle de söz konusu çözümlerin uyumlu
olmasını gerektirmektedir. Bu bağlamda yalnızca araçlar değil, yeni yeterlik ve etkinlik gerçekleştirme modelle-
rinin de hayatımıza giriyor olması gerekir. Adı geçen teknolojilerin belki birçoğu yıllar içinde unutulacak ya da
dönüşüm geçirecektir ancak sürdürülebilir gelişim hedeflerine katkı getirecek bireylerin hangi teknolojilerle iç
içe olduklarından çok, sürekli zenginleştirdikleri bilgi ve deneyimlerini nasıl sentezledikleri, farklı bağlam, birey
ve yeni teknolojilerle nasıl etkileşime girebildikleri, yeni problemleri mevcut deneyimlerinden yararlanarak
nasıl çözebildikleri, bildiklerini güncelleme, unutma ve yeni şeyler öğrenmeye ne kadar hazır oldukları günden
güne çok daha önem arz edecektir.

49
 2
Eğitimin Dönüşümü

Eğitimde dijital dönüşüm

2 sürecinin tetikleyicilerini
tartışabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Eğitimde Dijital Dönüşüm

Sürecinin Tetikleyicileri

Yükseköğretimdeki dönüşümün tetikleyicileri; nüfus artışı, global öğrenme olanaklarının ve rekabetin artması,
eğitim sistemlerinin evrensel bir standardı yakalayabilmesi yolunda atılan adımlar, bilgi toplumunun getir-
diği yaşam boyu, disiplinler arası ve şeffaf öğrenme deneyimleri, eğitim arzında yaşanan çeşitlilik, nitelikli
eğitime artan talep gibi başlıklar altında derlenebilir. Yükseköğretimde dijital dönüşümün tetikleyicileri ise
eğitim hizmetlerinin finanse edilmesinde karşılaşılan zorluklar, yeni eğitim sağlayıcılarının yarattığı rekabet
ortamı, öğrencilerin daha iyi bir eğitim hizmetine ilişkin haklı beklentileri, eğitim kurumlarının sunabildik-
leri ile iş dünyasının beklentileri arasındaki uçurum, fiziksel ve sanal kampüs olanaklarının yanı sıra büyük
verinin etkili bir biçimde kullanımı gereksinimi, değişen sektör ve öğrenci taleplerini karşılayabilecek yeni-
likçi öğrenme deneyimleri sunma gereksinimi, uluslararası standartları yakalamaya ilişkin adımlar, nitelikli
araştırmacı ve öğretim üyelerini cezbedebilme, açık bilim ve araştırma altyapısında yaşanan dönüşümler ve
siber güvenliğin sağlanması gibi başlıklar altında irdelenebilir. Dünya Ekonomik Forumu raporu bağlamın-
da bir değerlendirme yapıldığında yeni teknolojilerin benimsenmesi sürecinde en önemli engellerden birini,
istihdam edilecek hedef kitlenin yeterlikleri bağlamında yaşanan sınırlılıklar ya da ideal yeterlikleri olan bi-
reylere ulaşılamaması şeklinde ifade etmek mümkündür. Bu bağlamda eğitim kurumlarının daha kapsayıcı,
daha uyumlu ve daha üretken bir topluma dönüşme sürecinde bireylere destek olabilecek bir dönüşümün
paydaşı olması öğreticilerin ve öğrenenlerin insan odaklı, problem ve proje temelli öğrenme deneyimlerini
destekleyen dijital yeterliklere kavuşması gerekmektedir. OECD raporlarında yeni nesil öğrencilerin hızla
ve sürekli gelişen bir dünyada, sürpriz durumlara hazırlıklı olmalarının ve böyle durumlarda mevcut bilgi
ve deneyimlerini işe koşabilmelerinin önemine vurgu yapılmaktadır. OECD ve Dünya Ekonomik Forumu
da dâhil olmak üzere farklı uluslararası kuruluşların raporlarını inceleyerek derleyen Oliveira ve de Sou-
za (2022), eğitimde dijital dönüşümün tetikleyicilerinin kapsamlı bir listesini hazırlamış; bu tetikleyicileri
teknolojik, örgütsel, dijital öğretim yeterlikleri, öğrenci sosyal yeterlikleri, öğrenci teknik yeterlikleri ve pedagoji
olmak üzere altı başlık altında derlemiştir (Tablo 2.3). Farklı tetikleyiciler tartışıldığında bu bileşenlerin
birbirleriyle oldukça ilişkili olduğu görülmektedir. Bu nedenle dijital dönüşüm, yalnızca yeni bir teknolojik
çözümün uygulanmasından çok yeni teknoloji, insan ve örgüt bileşenlerinin birbirleriyle uyum içerisinde,
kaynaklar ve zamanın daha verimli kullanılabilecek biçimde yapılan işin doğasını dönüştürmesi olarak ele
alınmalıdır. Yani yeni teknolojik araçların yanı sıra bu araçları öğretim ortamlarına etkili bir biçimde entegre
etmeye yönelik bazı yeterliklere gereksinim duyulmaktadır. Örneğin salt dijital beceriler bağlamında dijital
okuryazarlık, dijital etik, bilişim güvenliği ve fikri mülkiyet gibi başlıklardan söz edilebilir. Sürecin paydaşla-
rına düşen yeni roller bağlamında dijital eğitimci, dijital öğrenci, dijital araştırmacı ve dijital örgüt için farklı
alt başlıklardan söz edilebilir. Dijital öğrenci yeterlikleri bilgi ve veri okuryazarlığı, iletişim ve iş birliği, dijital
içerik üretimi, güvenlik ve problem çözme olmak üzere beş başlık altında özetlenmiştir. Öğretenin dijital
yeterlikleri bağlamında ise eğiticilerin dijital yeterlikleri çerçevesi örnek olarak paylaşılmış; mesleki kullanım,
dijital kaynaklar, öğretme ve öğrenme, ölçme, öğrenenleri güçlendirme, öğrenenlerin dijital yeterliklerini
destekleme gibi ana yeterliliklerden söz edilmiştir.

50
 2
Dijital Dönüşüm

Eğitimde dijital dönüşüm

3 ile özdeşleşen trendleri
betimleyebilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Dijital Dönüşüm Sürecinde
Trend, Fırsat ve Riskler

Dördüncü endüstri devriminin eğitim ve araştırma pratiklerinde de ciddi bir dönüşüm yaratması, söz ko-
nusu dönüşüme uyum sürecinde kurumlar tarafından bazı teknolojilerin yoğun bir biçimde benimsenmesi
beklenmektedir. 2022 EDUCAUSE raporunda uzmanlara yükseköğretimi şekillendirmesi beklenen trendler
sorulmuş; bu trendler sosyal (hibrit ve çevrim içi öğrenme, yeterlilik temelli öğrenme, uzaktan çalışma), tek-
nolojik (öğrenme analitikleri ve büyük veri, öğretim yöntemlerinin yeniden tanımlanması, siber güvenlik),
ekonomik (üniversite diplomasının maliyeti, dijital ekonomi, finansal problemler), çevresel (fiziksel kam-
püs olanakları, sürdürülebilir kalkınma hedeflerinde artış, gezegen sağlığı) ve politik (politik istikrarsızlığın
eğitimde de belirsizlikleri artırması, politik görüşün eğitimi de etkilemesi, kamu finansmanında azalma)
olmak üzere beş ana başlık altında toplanmıştır. Yükseköğretimin geleceğinde etkili olacağı düşünülen temel
teknolojilerse öğrenme analitikleri için yapay zekânın işe koşulması, öğrenme araçları için yapay zekânın işe
koşulması, hibrit öğrenme ortamları, hibrit ve uzaktan öğrenme uygulamalarının yaygınlaştırılması, mikro
kredilendirme ve hibrit ve uzaktan öğretime yönelik mesleki gelişim olmak üzere altı başlıkta irdelenmiştir.
2019 tarihli JISC raporunda ise yakın gelecekte kurumlar tarafından eğitim ve araştırma bağlamında be-
nimsenmesi beklenen bazı öncü teknolojiler, beşinci nesil mobil ağlar (5G), yapay zekâ, blokzincir, veri ve
analitik, sürükleyici teknolojiler, nesnelerin interneti ve robotik olmak üzere yedi başlık altında toplanmıştır.
Tüm bu tetikleyici ve trendlerin benimsenmesi sürecinde temel hedef, eğitim ve öğretimde kalite ve ve-
rimliliği artırmak, öğrenci merkezli öğrenme deneyimlerini zenginleştirmek, öğrencilerin süreçte söz sahibi
olan, aktif öğrenen, kendi hızında ilerleyen bir role bürünmesini sağlamak, öğrenen-öğrenen, öğrenen-içerik
ve öğrenen-öğreten etkileşimini, birlikte çalışma ve iş birliği olanaklarını pekiştirmek olarak özetlenebilir.
Yine dijital araçlar yardımıyla öğrenme kaynaklarına zaman, mekân ve finansal kısıtlardan bağımsız olarak
erişebilmek ve dezavantajlı gruplar için de fırsat eşitliği sunmak da temel hedefler arasındadır. Öte yandan
dijital uçurum riskine karşı önlem alınmasının yanı sıra paydaşların mahremiyetinin korunması, bilgi
güvenliğinin sağlanması, siber güvenlik süreçlerinin dikkatle yönetilmesi, teknolojinin sağlıksız kullanımına
ilişkin sorunlar ve sürekli mesleki gelişim gibi olası risklerin de dikkate alınması gerekmektedir.

51
2
Eğitimin Dönüşümü

1 Eğitim teknolojilerinin tarihçesine göre aşağı- 5 Dijital dönüşümün tetikleyicileri olarak aşa-
dakilerden hangisi diğerlerinden ayrılır? ğıdakilerden hangisi diğerlerinden farklı bir başlık-
neler öğrendik?

ta ele alınır?
A. İnternet
B. Model A. Bulut bilişim
C. Resimli kitap B. Yapay zekâ
D. Okul müzesi C. Nesnelerin interneti
E. Maket D. Artırılmış gerçeklik
E. Dijital teknoloji tasarımı
2 Eğitim anlayışına ilişkin aşağıda sıralanan
trendlerden hangisi diğerlerinden daha önceki bir 6 Eğitimde dijital dönüşümün tetikleyicileri
tarihsel döneme aittir? teknolojik, örgütsel, dijital öğretim yeterlikleri, öğ-
renci sosyal yeterlikleri, öğrenci teknik yeterlikleri ve
A. Öğrencilerin mobil araçlar da dâhil olmak üze-
pedagoji olmak üzere altı başlık altında ele alınabilir.
re kendi dijital kaynaklarını kullanabilmeleri
B. Müfredat tasarlanır ve güncellenirken öğrenci Buna göre aşağıdakilerden hangisi öğretim yeter-
görüşlerinin de dikkate alınması likleriyle daha yakından ilişkilidir?
C. Eğitime ilişkin sorumlulukların öğretmenden A. Düzenli dönüt verme
öğrencilere transfer edilmesi B. Bilgi işlemsel düşünme
D. Öğrencinin kendi hızında, istediği yer ve za- C. Yaratıcı problem çözme
manda nitelikli uzaktan öğrenme olanaklarına
D. Öğrenmeyi öğrenme
erişebilmesi
E. Sosyal ve kültürel farkındalık
E. Öğrenenlerin bireysel farklılıklarından bağım-
sız, temel bir eğitim içeriğinin sunulması
7 Eğiticilerin dijital yeterliklerine ilişkin bu bö-
lümde tartışılan çerçeve dikkate alındığında aşağı-
3 Eğitimin dönüşümüne ilişkin aşağıdakilerden
dakilerden hangisi diğerlerinden farklı bir başlıkta
hangisi diğerlerinden farklı bir döneme aittir?
yer alır?
A. Öğreticinin otorite, öğrencinin pasif konumda
olması A. Bilgi ve medya okuryazarlığı
B. Tek tip ve temel bir eğitim içeriğinin sunulması B. Dijital iletişim ve iş birliği
C. Öğrenme kaynak ve fırsatlarının birlikte oluş- C. Dijital içerik üretimi
turulması D. Dijital problem çözme
D. Sınırlı araç ve gereçle etkinliklerin yürütülmesi E. Kurumsal iletişim
E. Öğrenenlerin bireysel farklılıklarının dikkate
alınmaması 8 Yükseköğretimde dijital dönüşüme ilişkin ge-
leceğin trendleri bağlamında aşağıdaki eşleştirme-
4 Web 2.0 ile Web 3.0’ı kesin bir biçimde birbi- lerden hangisi yanlıştır?
rinden aşağıdaki gelişmelerden hangisi ayırmıştır? A. Sosyal trendler -> Uzaktan çalışma
A. Anlık mesajlaşma B. Teknolojik trendler -> Öğrenme analitikleri
B. Yapay zekâ C. Ekonomik trendler -> Fiziksel kampüs ortamı
C. Podcast D. Çevresel trendler -> Gezegen sağlığı
D. Sosyal işaretleme E. Politik trendler -> Kamu finansmanında
E. Tartışma forumları azalma

52
 2
Dijital Dönüşüm

9 Öğrenenler ya da çalışanların isteğe bağlı ya 10 “Öğretim ortamlarında kurum hafızası, iş

da çalıştıkları alanlarla ilgili belirli etkinlikleri kısa zekâsı, veri görselleştirme, araştırma metrikleri,

neler öğrendik?
süreli öğrenme ortamlarında tamamladıktan sonra öğrenme analitikleri, öğretim programı analitik-
becerilerinin sertifikalandırılması süreci aşağıdaki- leri, bireysel iyi oluş analitikleri ve akıllı kampüs
lerden hangisidir? gibi birçok uygulamada karşımıza çıkmaları kaçı-
A. Harmanlanmış öğrenme nılmazdır.”
B. Proje tabanlı öğrenme Yukarıdaki cümlede kurumlar tarafından eğitim
C. Probleme dayalı öğrenme ve araştırma bağlamında benimsenmesi beklenen
D. Mikro kredilendirme öncü teknolojilerden hangisine değinilmiştir?
E. Etkinlik temelli öğrenme A. Artırılmış gerçeklik
B. Veri ve analitik
C. Karma gerçeklik
D. Nesnelerin interneti
E. Robotik

53
 2
Eğitimin Dönüşümü

Yanıtınız yanlış ise “Eğitimde Dijital Dönü-
1. A
şümün Kısa Tarihçesi” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı
Yanıtınız yanlış ise “Eğitimde Dijital Dönü-
6. A
şüm Sürecinin Tetikleyicileri” konusunu ye-
niden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Eğitimde Dijital Dönü- Yanıtınız yanlış ise “Eğitimde Dijital Dönü-
2. E 7. E
şümün Kısa Tarihçesi” konusunu yeniden şüm Sürecinin Tetikleyicileri” konusunu ye-
gözden geçiriniz. niden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Eğitimde Dijital Dönü- Yanıtınız yanlış ise “Dijital Dönüşüm Sü-
3. C 8. C
şümün Kısa Tarihçesi” konusunu yeniden recinde Trend, Fırsat ve Riskler” konusunu
gözden geçiriniz. yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Eğitimde Dijital Dönü- Yanıtınız yanlış ise “Dijital Dönüşüm Sü-
4. B 9. D
şümün Kısa Tarihçesi” konusunu yeniden recinde Trend, Fırsat ve Riskler” konusunu
gözden geçiriniz. yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Eğitimde Dijital Dönü- Yanıtınız yanlış ise “Dijital Dönüşüm Sü-
5. E 10. B
şüm Sürecinin Tetikleyicileri” konusunu ye- recinde Trend, Fırsat ve Riskler” konusunu
niden gözden geçiriniz. yeniden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
2 Anahtarı

Yükseköğretim Kurulu “Dijitalleşen YÖK” düsturuyla Yükseköğretimde

Dijital Dönüşüm Projesini hayata geçirmiş, binlerce öğretim elemanı ve öğ-
rencinin dijital okuryazarlık dersleri alması ile başlayan pilot uygulamalar
sonrasında ders anlatım süreçlerinden ödevlere kadar tüm süreçlerde dijital
teknolojilerinin yaygın ve verimli biçimde kullanılması hedeflenmiştir. Yük-
seköğretimimiz küresel çapta rekabet edebilir bir yapıya bürünmesi için atı-
lan adımlar çerçevesinde tüm paydaşların Öğrenme Yönetim Sistemi (LMS)
Araştır 1
üzerinden etkileşimli bir biçimde dijital ortamda derslerine devam edebilme-
leri; teknolojinin öğrenme süreçlerine entegrasyonu için kitlesel açık çevrimi-
çi dersler, açık eğitsel kaynaklar, yapay zekâ, bulut bilişim, veri madenciliği
çalışmalarına öncelik verilmesi söz konusudur. Böylece öğrenme deneyimleri
fiziksel kampüs olanakları ile sınırlı kalmayacak, paydaşlar zaman ve mekân
kısıtlarından etkilenmeden dijital ortamlarda buluşabilecek, çevrim içi dene-
yim çeşitliliği ve niteliğinin güçlendirilmesi yolunda adımlar atılacaktır.

Yükseköğretim Kurulu, ulusal ve uluslararası bağlamda yükseköğretim siste-

mimize ivme kazandırmak amacıyla Büyük Veri Projesi’ni başlatmıştır. Dijital
Dönüşüm Projesi’nin ileri aşamasını temsil eden proje kapsamında büyük
miktarda veri toplayan, üreten ve dağıtan üniversitelerimizin kendi veri ve
bilgilerine sistematik bir çerçeve dâhilinde sahip çıkması, karar alma süreçle-
Araştır 2 rinde de büyük veriden yararlanması hedeflenmektedir. Büyük veri projesinde
pilot üniversiteler İstanbul Teknik Üniversitesi, Orta Doğu Teknik Üniversi-
tesi, Atatürk Üniversitesi, İzmir Kâtip Çelebi Üniversitesi, Sabancı Üniver-
sitesi, Fırat Üniversitesi, Sakarya Üniversitesi ve Trabzon Üniversitesi olarak
belirlenmiş olup gerek üniversitelerin ayrıntılı görüş raporları gerekse uzman
toplantılarının çıktıları çevrim içi ortamda da paylaşılmıştır.

54
 2
Dijital Dönüşüm

Araştır Yanıt
2 Anahtarı

Bir milyonu aşkın aktif öğrencisi ve dört buçuk milyonu aşkın mezunu bulu-
nan, ülkemizin eğitim sorunlarına yönelik etkin rol üstlenen Anadolu Üniver-
sitesi, çok sayıda program çerçevesinde oluşan ve yıllara yayılmış deneyimini,
Açıköğretim Sistemi için hazırlanan öğrenme kaynaklarını ücretsiz biçimde
erişime açarak toplumla paylaşmakta, bilgiye ücretsiz erişimde öncülük et-
mektedir. Ücretsiz paylaşılan içerikler arasında derslerin temel öğrenme kay-
Araştır 3 nağı olan kitaplar, her üniteye özel konu anlatımları, ara sınav ve dönem sonu
sınavı soru çözümleri, her üniteye özgü hazırlanmış kısa konu anlatım video-
ları, metin ve sesli formatta özetler yer almaktadır. Bu bağlamda 9 Mayıs 2023
tarihi itibarıyla 1.046 ders kitabı, 12.289 ders sunusu, 2.987 video, 7.823
ünite özeti ve 6.614 sesli özet, en güncel sürümüyle tamamen ücretsiz olarak
Dijital Ders Platformu sayfasında (https://ddp.anadolu.edu.tr/#/home) pay-
laşıma açılmıştır.

Kaynakça
Akbulut, Y., & Kiyici, M. (2007). Instructional use
of weblogs. The Turkish Online Journal of Distance
Education (TOJDE), 8(3), 6-15.
Akgün-Özbek, E. (2019). Dijital dönüşümde öğretim
elemanlarının yetiştirilmesi ve geliştirilmesi
(Yayımlanmamış Doktora Tezi). Anadolu
Üniversitesi.
Akgün-Özbek, E. (2023). Öğretenin dijital
yeterlilikleri. T. V. Yüzer ve M. Kesim (Ed.), Açık
ve Uzaktan Öğrenmenin Dijital Dönüşüm Boyutu
(ss. 97-128). Ankara: Pegem.
Aktan, C. C. (2009). Yüksek öğretimde değişim:
global trendler ve yeni paradigmalar. Organizasyon
ve Yönetim Bilimleri Dergisi, 1(2), 39-48.
Aydemir, M. (2023). Dijital bölünme bağlamında
açık ve uzaktan öğrenme. T. V. Yüzer ve M.
Kesim (Ed.), Açık ve Uzaktan Öğrenmenin Dijital
Dönüşüm Boyutu (ss. 335-349). Ankara: Pegem.
Bahçekapılı, E., & Karal, H. (2020). Yükseköğretimdeki
roller açısından dijital beceriler. S. Karaman (Ed.),
Yükseköğretimde Dijital Dönüşüm (ss. 63-78).
Ankara: Pegem.
Barsky, E., & Purdon, M. (2007). Introducing Web
2.0: social networking and social bookmarking for
health librarians. JCHLA / JABSC, 27, 65-67.
Berners-Lee, T., Hendler, J., & Lassila, O. (2001). The
semantic web. Scientific American, 284(5), 34-43.
Bonfield, C. A., Salter, M., Longmuir, A., Benson,
M., & Adachi, C. (2020). Transformation or
evolution?: Education 4.0, teaching and learning
in the digital age. Higher Education Pedagogies,
5(1), 223-246.
Carretero, S., Vuorikari, R., & Punie, Y. (2017). The
Digital Competence Framework for Citizens:
DigComp 2.1. European Commission. Publications
Office of the European Union, Luxembourg.
Cormode, G., & Krishnamurthy, B. (2008). Key
differences between Web 1.0 and Web 2.0. First
Monday, 13(6). https://doi.org/10.5210/
fm.v13i6.2125
Choudhury, N. (2014). World wide web and its
journey from web 1.0 to web 4.0. International
Journal of Computer Science and Information
Technologies, 5(6), 8096-8100.
DeVaney Becker, A. (1987). Instructional
television and the talking head. Educational
Technology, 27(10), 35-40.
Fisk, P. (2017). Education 4.0 … the future of
learning will be dramatically different, in school
and throughout life. Erişim adresi: https://
www.peterfisk.com/2017/01/future-education-
young-everyone-taught-together/ Erişim tarihi:
26/04/2023

55
2
Fowler, J., & Rodd, E. (2013). Web 4.0: The ultra-
intelligent electronic agent is coming. Big Think.
27 Mart 2013. Erişim adresi: https://bigthink.
com/articles/web-40-the-ultra-intelligent-
electronic-agent-is-coming/
Fuchs, C., Hofkirchner, W., Schafranek, M.,
Raffl, C., Sandoval, M., & Bichler, R. (2010).
Theoretical foundations of the web: cognition,
communication, and co-operation. Towards
an understanding of Web 1.0, 2.0, 3.0. Future
Internet, 2(1), 41-59.
Gerstein, J. (2014). Moving from Education 1.0
through Education 2.0 towards Education
3.0. L.M. Blaschke, C. Kenyon, & S. Hase (Ed),
Experiences in Self-Determined Learning (ss. 83-
98). Boise State University.
Güneş, A. (2022). Teknoloji ile zenginleştirilmiş öğrenme
ortamlarında mikro-kredilendirmenin geleceğinin
değerlendirmesi (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
Anadolu Üniversitesi.
Hiremath, B. K., & Kenchakkanavar, A. Y. (2016).
An alteration of the web 1.0, web 2.0 and web
3.0: a comparative study. Imperial Journal of
Interdisciplinary Research, 2(4), 705-710.
Huk, T. (2021). From education 1.0 to education
4.0-challenges for the contemporary school. The
New Educational Review, 66, 36-46.
Jacobus, H., & Rudman, R. (2015). Web 3.0:
Governance, risks and safeguards. The Journal of
Applied Business Research, 31, 1037-1056
JISC. Joint Information Systems Committee. (2019).
Horizons report on emerging technologies and
education. JISC: Bristol, UK.
Karaman, S. (2020). Yükseköğretimde dijital dönüşüm.
Ankara: Pegem Akademi.
Keats, D., & Schmidt, J. P. (2007). The genesis and
emergence of Education 3.0 in higher education and
its potential for Africa. First Monday, 12(3), 3-5.
Kirschner, P. A., & De Bruyckere, P. (2017). The
myths of the digital native and the multitasker.
Teaching and Teacher Education, 67, 135-142.
Kirschner, P. A., & van Merriënboer, J. J. (2013).
Do learners really know best? Urban legends in
education. Educational Psychologist, 48(3), 169-183.
Mahlow, C., & Hediger, A. (2019). Digital
transformation in higher education: Buzzword or
opportunity?. eLearn Magazine, 2019(5), 13.
56
Eğitimin Dönüşümü
Norton, A.L., Shroff, S., & Edwards, N. (2020).
Digital transformation: An anterprise architecture
perspective. Publish Nation Limited.
Oliveira, K. K. D. S., & de Souza, R. A. (2022). Digital
transformation towards education 4.0. Informatics
in Education, 21(2), 283-309.
OECD. Organisation for Economic Co-operation
and Development. (2018a). Teaching for the
future: Effective classroom practices to transform
education. OECD, Publishing, Paris. https://
www.oecd-ilibrary.org/education/teaching-for-
the-future_9789264293243-en
OECD. Organisation for Economic Co-operation and
Development. (2018b). The future of education and
skills: Education 2030. OECD Education 2030.
OECD Publishing, Paris. https://www.oecd.
org/education/2030/E2030%20Position%20
Paper%20(05.04.2018).pdf
O’Reilly, T. (2007). What is Web 2.0: Design patterns
and business models for the next generation of
software. Communications & Strategies, 1, 17. First
Quarter 2007. Available at SSRN: https://ssrn.
com/abstract=1008839
Özsarı, G., & Saykılı, A. (2023). Öğrenenin dijital
yeterlilikleri. T. V. Yüzer ve M. Kesim (Ed.), Açık
ve Uzaktan Öğrenmenin Dijital Dönüşüm Boyutu
(ss. 79-95). Ankara: Pegem.
Öztemel, E. (2018). Eğitimde yeni yönelimlerin
değerlendirilmesi ve eğitim 4.0. Üniversite
Araştırmaları Dergisi, 1(1), 25-30.
Pelletier, K., McCormack, M., Reeves, J., Robert,
J., Arbino, N., Al-Freih, M., Dickson-Deane,
C., Guevara, C., Koster, L., Sanchez-Mendiola,
M., Skallerup Bessette, L., & Stine, J. (2022).
EDUCAUSE Horizon Report: Teaching and
Learning Edition. EDUCAUSE. https://www.
learntechlib.org/p/221033/
Prensky, M. (2001). Digital natives, digital
immigrants. On the Horizon, 9(5), 1–6.
Prensky, M. (2006). Listen to the natives. Educational
Leadership, 63(4), 8–13.
Redecker, C. (2017). European framework for the
digital competence of educators: DigCompEdu (No.
JRC107466). Joint Research Centre (Seville site).
Rudman, R., & Bruwer, R. (2016). Defining Web
3.0: Opportunities and challenges. The Electronic
Library, 34, 132-154.

Dijital Dönüşüm
Salmon, G. (2019). May the fourth be with you:
Creating education 4.0. Journal of Learning for
Development, 6(2), 95-115.
Sezgin, S. (2023). Çevrimiçi öğrenmede blokzincir
teknolojisi. T. V. Yüzer ve M. Kesim (Ed.), Açık ve
Uzaktan Öğrenmenin Dijital Dönüşüm Boyutu (ss.
199-220). Ankara: Pegem.
Silva, J. M., Mahfujur Rahman, A. S. M., & El Saddik,
A. (2008, October). Web 3.0: a vision for bridging
the gap between real and virtual. In Proceedings
of the 1st ACM international workshop on
Communicability design and evaluation in cultural
and ecological multimedia system (pp. 9-14).
Şimşek, A. (2009). Öğretim tasarımı (1. baskı).
Ankara: Nobel.
Van Dijk, J. A. (2006). Digital divide research,
achievements and shortcomings. Poetics, 34(4-5),
221-235.
WEF. World Economic Forum (2020a). The future of
jobs report 2020. Cologny/Geneva, Switzerland.
Erişim adresi: https://www3.weforum.org/docs/
WEF_Future_of_Jobs_2020.pdf
2
WEF. World Economic Forum. (2020b). Schools of
the future: Defining new models of education
for the Fourth Industrial Revolution. Cologny/
Geneva, Switzerland. Erişim adresi: https://
www3.weforum.org/docs/WEF_Schools_of_
the_Future_Report_2019.pdf
WEF. World Economic Forum. (2023). Future of
jobs report 2023. Cologny/Geneva, Switzerland.
Erişim adresi: https://www3.weforum.org/docs/
WEF_Future_of_Jobs_2023.pdf
Weinberg, T. (2009). The new community rules:
Marketing on the social web (pp. I-XVIII).
Sebastopol, CA: O’Reilly.
Yağanoğlu, M., Bozkurt, F., & Günay, F.B. (2020).
Dijital dönüşüm teknolojileri ve ilgili araştırmalar.
S. Karaman (Ed.), Yükseköğretimde Dijital
Dönüşüm (ss. 111-125). Ankara: Pegem.
Yıldırım, S., & Karabey, S. (2020). Yükseköğretimde
temel dijital beceriler. Karaman (Ed.),
Yükseköğretimde Dijital Dönüşüm (ss. 51-62).
Ankara: Pegem.
57
 Bölüm 3
Devletin Dönüşümü
öğrenme çıktıları

1 2
Gelenekselden Dijital Devlete Geçiş Dijital Devlet ve Dijital Vatandaşlık
1 Geleneksel devletten dijital devlete geçiş 2 Dijital devlet ve dijital vatandaşlık
unsurlarını tartışabilme kavramlarının boyutlarını tartışabilme

Dijital Teknolojiler ve Demokrasinin

Dönüşümü

3 4
3 Yeni nesil dijital demokrasi anlayışını Dijital Dönüşüm Sürecine Uyum
bilgi ve iletişim teknolojileri temelinde 4 Dijital dönüşüme uyum sürecine etkide
açıklayabilme bulunabilecek unsurları tartışabilme

Anahtar Sözcükler: • Dijital Devlet • Dijital Vatandaşlık • Dijital Dönüşüm • Dijital Demokrasi
• Dijital Entegrasyon • Yenilik Kabulü

58

Dijital Dönüşüm
GİRİŞ
Teknolojik yenilikler her geçen gün yaşamın
tüm alanlarında önemli değişim ve dönüşümlere
neden olmaktadır. Artık teknoloji günümüz top-
lumunun en önemli dinamiklerinden biri konu-
mundadır. Bu süreç teknolojinin etki gücünün
yanı sıra yaşamı kolaylaştırma fonksiyonunun da
doğal bir sonucudur. Geçmişten günümüze tekno-
lojinin birçok işlevi olmakla birlikte günümüzdeki
kolaylaştırıcı işlevi en temel çıktısı olarak görülebi-
lir. Eğitimden eğlenceye, ticaretten resmî işlemlerin
gerçekleştirilmesine kadar birçok alanda teknoloji-
nin etkin olarak kullanıldığına tanık olmaktayız.
Tüm bu alanlarda öne çıkan unsur ise söz konusu
kolaylaştırma işlevidir. Yakın geçmişe göre artık
gündelik işlerimizin çoğunu teknolojik olanaklar
aracılığıyla sürdürmekteyiz. Bilgi ve teknolojinin
egemen olduğu bir dönemde okuryazarlık yeterlik-
leri gelişmiş bireyler teknolojinin de etkin kullanı-
cısı konumundadır. Bu konumun birçok yeterliği
de gerektirdiğini söyleyebiliriz. Dijital okuryazarlık
alanlarının tamamı, bilgi okuryazarlığı başta ol-
mak üzere 21. yüzyılda öne çıkan okuryazarlıkla-
rın tümü günümüz insanının yeterlikleri arasında
sayılmaktadır.
Yakın geçmişle karşılaştırıldığında, günlük işle-
rimizin büyük bir bölümünün artık teknoloji kul-
lanılarak çözümlendiği bir dönemde bulunuyoruz.
Dolayısıyla artık teknolojiyle her zamankinden
daha barışık olmakla kalmayıp teknolojiye ilişkin
uyum sorunlarını da çözmüş olmamız gerekiyor.
Bireysel işleri için teknolojiyi kullanma alışkanlı-
ğı edinen günümüz insanının devlet kurumlarıyla
olan iletişiminde de benzer arayışlar ve beklentiler
içinde olması gayet normal görülmektedir. Her
alanda olduğu gibi kamudaki dijital dönüşümün
temel unsurlarının başında bu talebin yattığı söyle-
nebilir. Arz talep dengesiyle baktığımızda gündelik
etkinliklerinin önemli bir bölümünde teknolojik
ürün ve hizmetleri kullanan teknoloji okuryaza-
rı bireylerin geleneksel süreçlerin işe koşulduğu
devlet kurumlarıyla iletişiminin aksaması muhte-
meldir. Artık içinde olduğumuz dönem zamanın
etkili kullanılmasının elzem olduğu bir dönemdir.
Birkaç tıklamayla çözümlenebilecek işlemler için
günlerce uğraşmak bilgi toplumunun fertleri için
kabul edilemeyecek uğraşılardır. Dolayısıyla artık
devlet kurumları da bu dönüşümün merkezinde
konumlanmıştır.
3
Devletteki dijital dönüşümün vatandaşlık kav-
ramına da önemli etkilerde bulunduğu söylenebi-
lir. Günümüzün vatandaşı geleneksel vatandaştan
farklı olarak birtakım yeterliklere ve bu yeterlikler
sayesinde erişilebilen olanaklara da sahiptir. Gele-
neksel devlet otoritesinin ve devlet kurumlarının
temel bürokrasi öncelikli yaklaşımı devletteki dijital
dönüşüm sayesinde farklı yenilikler ve kolaylaştırıcı
unsurları ön plana çıkarmıştır. Alışılagelen yapıda,
yukarıdan aşağıya doğru olan yönetim modelinin
dolaylı bir iletişimle gerçekleşmesi söz konusuyken
dijital devlet ve dijital vatandaşlık modeli ise takım
çalışması, çok yönlü ağlar, doğrudan iletişim, hızlı
geri bildirim ve nitelikli hizmetlerin tümünü temel
almaktadır (Ho, 2002). Buradan hareketle “dijital
devlet” olarak adlandırılan yeni yaklaşımın tekno-
lojinin ön planda olduğu, hizmet kalitesinin artırıl-
masının hedeflendiği, vatandaş odaklı bir yaklaşım
olduğu söylenebilir. Karasoy ve Babaoğlu (2020)
kamudaki dijital dönüşüm sayesinde hizmet sunu-
munun daha hızlı, şeffaf, faal, verimli ve ekonomik
olarak gerçekleşmesiyle birlikte hizmet sunumun-
daki işlem sayısının azalıp, bürokratik süreçlerin
kısalmasıyla kırtasiyeciliğin en aza indirilerek tasar-
ruf edileceğini vurgulamaktadır. Bu temelde bakıl-
dığında söz konusu dönüşümün vatandaşla devlet
arasındaki iş süreçlerini kolaylaştırmasının yanında
ciddi tasarruf da oluşturacağı söylenebilir. Ancak
tüm bu faydalarının yanı sıra her yenilikte olduğu
gibi teknolojik yeniliklerin kabul süreçlerinde de
birtakım dirençler söz konusu olagelmiştir. Dev-
letin dijital dönüşümünde bu husus hem karar
vericiler boyutunda bürokratlara hem de hizmet-
lerden dijital ortamlarda yararlanacak vatandaşlara
birtakım sorumluluklar yüklemektedir. Öncelikle
bürokrasi boyutuyla baktığımızda değişim ve dö-
nüşümün önünü açan yaklaşım ve çağı yakından
takip eden yönetim modelinin devleti her zaman
dinç tuttuğunu söyleyebiliriz. Vatandaş açısından
bakıldığındaysa söz konusu değişime adaptasyon
öne çıkmaktadır. Vatandaşın yeni modele uyumu
için değişimi istemesi ve benimsemesi değişimin
kendisi kadar önemlidir.
Dijital dönüşüm sürecinde bilgiyi temel alan
kavramlar geçmişe oranla çok daha önemli hâle
gelmiştir. Artık internet ortamında sağlanan hiz-
metler sayesinde bilgiye erişim oldukça kolaylaş-
mıştır. Ancak diğer taraftan bilginin güvenilirliği
daha da önem arz etmeye başlamıştır. Bu kolay-
lıklar kuşkusuz tek yönlü hizmet sağlama esasına
59
3
dayalı değildir. Bu süreçte dijital dönüşümün temel
öznesi olan vatandaşların yeterlikleri de oldukça
önemlidir. Bu yeterliklerin salt teknoloji yeterliği
olmadığı, teknolojiyle birlikte gelen kültürel adap-
tasyonu da içerdiği göz önünde bulundurulmalıdır.
GELENEKSELDEN DİJİTAL
DEVLETE GEÇİŞ
Geleneksel devletten dijital devlete yönelik dö-
nüşüm sürecine bakıldığında teknolojiyle birlikte
değişen ve gelişen dinamik bir yaklaşımın ön plan-
da olduğu görülecektir. Yeniliğe açık olma, değişim
ve dönüşüm motivasyonu tıpkı bir insanda oldu-
ğu gibi devlet kurumları için de geçerlidir. Günü-
müzün küresel dünyasında teknolojik gelişim ve
değişime bireysel adaptasyon kadar devletlerin bu
süreçte ve geleceğe ilişkin yapacağı planlamalar ve
alacakları pozisyonlar oldukça önemlidir. Teknolo-
jiyi takip etmek kadar yakın gelecekteki teknolojiye
yönelik önceden hazırlık yapmak bu sürecin önem-
li bir parçasıdır. Devletin dijitalleşmesi, vatandaş-
ların dijital vatandaşlık yeterliklerine ulaşması
teknolojinin her alanda daha etkin kullanımını da
tetiklemektedir. Günümüzde özellikle yeni nesil et-
kileşimli teknolojiler ve sosyal medya ortamlarının
dijital demokrasiye zemin hazırladığı görülmekte-
dir. Bu süreçte tek seslilikten çok sesliliğe geçişte
söz konusu teknolojiler kadar bu teknolojilerin te-
mel oluşturduğu dijital dönüşüme adaptasyon da
çok önemlidir.
Devletin dönüşümü sadece teknoloji odaklı bir
dönüşümden çok dönüşüme temel oluşturan so-
runların çözümüne de odaklanmalıdır. Devletin asli
görevleri özelinde bakıldığında dijital dönüşümün
önemi daha iyi anlaşılacaktır. Türkiye Cumhuriyeti
Anayasası’nın 5. maddesinde devletin temel amaç
ve görevleri; “Türk Milletinin bağımsızlığını ve bü-
tünlüğünü, ülkenin bölünmezliğini, Cumhuriyeti ve
demokrasiyi korumak, kişilerin ve toplumun refah,
huzur ve mutluluğunu sağlamak; kişinin temel hak
ve hürriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilke-
leriyle bağdaşmayacak surette sınırlayan siyasal, eko-
nomik ve sosyal engelleri kaldırmaya, insanın maddi
ve manevi varlığının gelişmesi için gerekli şartları ha-
zırlamaya çalışmaktır” şeklinde tanımlanmaktadır
(Anayasa, Madde 5). Bu görev ve sorumluluk kap-
samında devletin devamlılığı için devleti oluşturan
unsurlar arası uyum ve eş güdümün önemi büyük-
tür. Vatandaşlara sağlanan hizmet çeşitliliğinden,
60
Devletin Dönüşümü
oluşturulan güven ve hizmetlerin kalitesine kadar
birçok unsur bu kapsamda değerlendirilebilir. Ge-
leneksel devlet, hiyerarşi ve bürokrasinin ön plan-
da olduğu, yukarıdan aşağıya doğru bir yönetim
modelinin benimsendiği, dikey yönlü ve sınırlı bir
iletişimin söz konusu olduğu bir yaklaşıma sahip-
ken dijital devlet geleneksel devletin tüm aksayan
unsurlarına çözüm üretebilecek çok yönlü, etkile-
şimli, yatay iletişimin etkin olduğu, şeffaf, denet-
lenebilir ve sonuç odaklı bir yaklaşıma dayanmak-
tadır. Bu doğrultuda geleneksel devlet anlayışının
neden olduğu birçok sorundan söz edilebilirken
dijital dönüşüm sürecinin odağında ise temelde bu
sorunların çözümünün yattığı söylenebilir. Alanya-
zında geleneksel devletin sorunlarının önemli bir
bölümünün yoğun bürokrasi başta olmak üzere,
şeffaflık ve hesap verebilirlik, istihdam ve vergi de-
netimi gibi konularda yoğunlaştığı görülmektedir.
Bu sorunlara ve dijital dönüşümün bu sorunların
çözümündeki potansiyeline aşağıda yer verilmiştir:
Dijital Dönüşümün Bürokrasiye
Etkileri
Bürokratik sorunlar, geleneksel devlette vatan-
daşların devlet kurumlarıyla olan her türlü ileti-
şimlerini olumsuz yönde etkileyebilecek önemli bir
boyutu oluşturmaktadır. Temelde “bürokrasi” keli-
mesiyle ele alınan bu sorunlara değinmeden önce
bürokrasi kavramının devlet yapılanması içerisinde
farklı anlamlarda kullanıldığını da söylemek gerekir.
Aykaç (1997) devlette gözlemlenen bürokrasinin;
• Kamu yönetimi, devlet idaresi ve devlet,
• Sorumluluk yüklenmemek üzere kendi so-
rumluluğunu başkalarına yüklenmesini te-
mel alan kırtasiyecilik,
• Genel kuralları olan, uzmanlar tarafından
yürütülen, yazılı belgelere dayanan hiyerar-
şik bir yönetim şekli anlamlarında kullanıl-
dığına vurgu yapmaktadır.
Diğer taraftan bürokrasi kelimesi ne olumlu ne
de olumsuz bir anlam ortaya koymuyorken devlet
kurumlarındaki yoğun bürokrasi, bürokratik so-
runların ortaya çıkmasının da ana nedenidir. Ta-
rih boyunca yönetim biçimi ister demokratik ister
otokratik olsun devlet, yönetsel amaç ve faaliyet-
lerin devamlılığı için bürokratik bir örgütlenmeye
gereksinim duymuştur (Akçakaya, 2016). Dolayı-
sıyla yoğun bürokrasiyi eleştirirken bürokrasi saye-
sinde elde edilen devlet kültürünü de görmezden

Dijital Dönüşüm
gelmemek gerekir. Bürokrasi, devlet daireleri ve
işlerinin yürütüldüğü ofisler anlamındaki büre-
au ile hâkimiyet ve iktidar anlamındaki cratie ke-
limelerinin birleşmesiyle oluşan bir kelime olup
devlet dairelerinin hâkimiyetini ve iktidarını ifade
etmektedir (Çelebioğlu 1975’ten akt. Dursun, ty).
Bürokrasinin devletteki yapısına ilişkin bir diğer
tanımda ise bürokrasi, bir toplumda tabandan yu-
karıya çıktıkça daralan bir yapı içinde örgütlenmiş
olan, kişisel olmayan genel kurallar ve işleyiş ilkele-
rine göre çalışan sistem ve kurallar grubu (Wikipe-
dia, 2023) olarak tanımlanmaktadır. Tanımlardan
da görüleceği gibi bürokrasi ile devlet yönetimi ve
organizasyonunun vurgulandığı, bununla birlikte
devletin güç ve otoritesinin devlet kurumlarına ve
işleyişe olan etkisinin öne çıktığı görülmektedir.
Kuşkusuz tarih boyunca bürokrasinin elzem oldu-
ğu modern şehir devletlerinden günümüze birçok
değişim ve dönüşüm kaçınılmaz olmuştur. Bu dö-
nüşüme zemin oluşturan unsurlar ise devlet ida-
resinin temelini oluşturan bürokrasi sorunlarının
varlığıdır.
Devletteki bürokratik sorunların temelini yapı-
sal ve davranışsal boyutlara indirgemek olanaklıdır.
Eryılmaz (2010) bürokrasinin yapısal ve davranış-
sal boyutunu kendi içerisinde;
• Rasyonel örgüt
• Verimsizlik ve kötü yönetim
• Kamu yönetimi
• Memurlar tarafından yönetim
• Büyük yapılı örgütler ve modern toplum
olarak beş grupta toplamıştır.
Bürokrasiyi tanımlamak amacıyla yapılan bu sı-
nıflandırmada bürokrasinin hem olumsuz tarafına
Resim 3.1 Yoğun kamu bürokrasisi vatandaşların kamuyla olan iletişimlerini olumsuz yönde etkiler.
3
hem de bürokrasi kuramcısı Weber’den hareketle
uzmanlaşmış örgüt yapısına dikkat çekilmektedir
(Akçakaya, 2016). Devlet idaresinde yasama, yü-
rütme ve yargı erklerinden oluşan bir üçlü yapı
söz konusu olup çoğunlukla bürokrasinin yoğun
görüldüğü erk yürütme olarak öne çıkmaktadır.
Bu durum yasama ve yargıdaki sorunların gör-
mezden gelindiği anlamına gelmemektedir ancak
vatandaşın çoğunlukla doğrudan muhatap olacağı
devlet erkinin gelenekselliği diğerlerine göre daha
belirleyici bir boyut oluşturabilmektedir. Akçakaya
(2016) yürütmedeki birtakım sorunlar yüzünden
hizmetlerin zamanında yerine getirilmemesine pa-
ralel olarak usule aykırı yapılan iş ve işlemlere yö-
nelik gelen tepkilerin etkisinin her geçen gün daha
da fazla hissedildiğini vurgulamaktadır. Bu durum
bürokrasi sorunları olarak halka sirayet etmekte-
dir. Her ne kadar bürokrasi kelimesinin kökeninde
olumsuz bir vurgu bulunmasa da kamuda bürok-
rasinin ele alınış biçiminin birçok sorunu doğur-
duğu da ortadadır. Eryılmaz (2012) sorumluluktan
kaçma, yetki devretmekte isteksizlik, otoriteye aşırı
bağlılık gibi olumsuz davranış ve işlemleri bürok-
rasi konusunda örnek göstermektedir. Buna ek
olarak zaman zaman kamu yönetiminde inisiyatif
almaktan kaçınma davranışının da önemli bürok-
ratik sorunlara neden olduğu söylenebilir. Bürok-
ratik sorunlar kadar, bu sorunların yerleşik kültü-
re dönüşmesi de başlı başına önemli bir konudur.
Özellikle dijital dönüşümün önündeki direncin
önemli bir bölümünün bu yerleşik kültürden kay-
naklandığı da söylenebilir. Değişime kapalı olma,
var olanı muhafaza etme eğiliminin dönüşümden
beklenen verimi de düşürme potansiyeli oldukça
yüksektir.
61
3
Dijital dönüşüm sürecinde bilgi ve iletişim
teknolojilerinin etkin kullanımı temelinde ya-
şanacak potansiyel değişimin bürokrasi sorun-
ları üzerindeki etkisi de oldukça büyüktür. Taş,
Uçacak ve Çiçek (2017) kamuda bilgi ve iletişim
teknolojilerinin kullanımının, genel olarak yoğun
bürokratik işlemlerden kaynaklanan verimsizliği
azaltmayı hedefleyen reform programlarıyla ilişki-
li olduğunu vurgulamaktadır. Bu durum temelde
bilgi ve iletişim teknolojilerinin iş yapma süreçle-
rinde etkin kullanımıyla kamuya göre daha erken
dönemde tanışan ve rekabetin etkin olduğu özel
sektör deneyiminin bir yansıması olarak da görü-
lebilir. Kamuda yerleşik bürokrasinin azaltılması
için bilgi ve iletişim teknolojileri tıpkı özel sektör-
de olduğu gibi profesyonel amaçlar doğrultusun-
da kullanılabilir. Özel sektörden alışkın olunan
müşteri odaklı bakış açısı kamuyla entegre edile-
rek vatandaşın memnuniyetini ön planda tutacak
bir dijital sosyal devlet anlayışı hayata geçirebilir.
Sosyal devlet, devletin, toplumun sosyal refahını
maksimize etmek amacıyla müdahalelerde bulun-
masını öngören bir devlet modelidir (Yay, 2014).
Bu çerçevede insanı ve insan yaşamını ilgilendi-
ren her türlü girişim devlet kurumlarını doğru-
dan ilgilendirmektedir. Devletin vatandaşıyla
etkin iletişim hâlinde olacağı yönetişim modelini
benimsemesi beklenmektedir. Kamuda yönetişim
kavramı, yapısı değişen devlet-vatandaş ilişkileri-
ni açıklamakta kullanılan bir kavramdır (Sobacı,
2007). Kavram, temelde devlet ile vatandaş ara-
sındaki iletişimin bürokrasi ekseninde engellen-
miş olmasının neden olduğu sorunları ortadan
kaldırmak amacıyla geliştirilmiş ve devlet ve yö-
netimiyle ilgili ulusal ve uluslararası paydaşların
etkin katılımını öngören yeni bir kavramsal çerçe-
ve oluşturulmuştur (Çukurçayır, 2003). Yönetim
temelinde bu çağdaş girişimlerin dijital teknoloji-
ler ekseninde memnuniyeti önceleyen bir forma
dönüşmesi ise hem vatandaşlar nezdinde hem
de kamuda hizmet sağlayıcılar nezdinde oldukça
önemlidir.
Sosyal devlet: Devletin, toplumun sosyal
refahını maksimize etmek amacıyla müda-
halelerde bulunmasını öngören bir devlet
modelidir.
62
Devletin Dönüşümü
Dijital devletin sağlamış olduğu olanaklar ve
vatandaşlara sunulan hizmetlerle, devlet kurumla-
rında yaşanan kırtasiyecilik ve verimsizlik temelin-
de sürdürülen yoğun bürokrasinin ortadan kaldı-
rılmasında önemli çözümler sunulmaktadır. Baştan
(2008), devletin bürokratik sorunlarından koruna-
bilmesi sürecinde kamu kurum ve kuruluşlarının
bilgi ve iletişim teknolojileriyle donatılmasının
dijital devletin savunulmasına katkı sağladığını
vurgulamaktadır. Çağın her alanda yakalanması ve
dijital çağa ayak uydurma sürecinde kamunun da
bilgi ve iletişim teknolojileri olanaklarına kavuşma-
sı oldukça önemlidir. Geleneksel devletin önemli
bürokrasi sorunları arasında gösterilen kırtasiye-
ciliğin, dijital ortamın etkin kullanımıyla önemli
ölçüde ortadan kaldırılması söz konusudur. Ancak
diğer taraftan dijital ortamın olası risk ve tehditleri
nedeniyle oluşan yerleşik güvensizliğin hâlen daha
kırtasiyeciliğin dijital devlette de hüküm sürmesi-
ne neden olduğu vurgulanmaktadır. Bu duruma
örnek olarak dijital imza teknolojisinin kamuda
yoğun olarak kullanılmasına karşın hâlen daha
kırtasiyecilik gerektiren ıslak imzayı zorunlu kı-
lan uygulamaların devam ettirilmesi gösterilebilir.
Olası güvenlik endişelerinin ortadan kaldırılması
da elbette ilgili alandaki politika üreticilerinin ve
teknik uzmanların sorumluluğundadır. Vatandaşın
güven duyacağı hizmetleri dijital ortamları kulla-
narak gerçekleştirmekten çekinmeyeceği bir teknik
altyapının elzem olduğu açıktır. Kamudaki bürok-
rasinin azaltılması boyutunda vatandaşın kamuyla
olan her türlü iletişimini başta e-devlet olmak üzere
dijital kanallar üzerinden gerçekleştirebileceği diji-
tal devlet hizmetlerinin yaygınlaştırılarak özellikle
yoğun bürokrasi içeren hizmetlerin dijital ortamda
yapılabilmesi, vatandaşların gerektiğinde kendile-
rini muhatap alacak yetkililere kolaylıkla ulaşabil-
mesi dijital devletin etkin olarak işlemesine önemli
katkılar getirecektir.
Ülkemizde son yıllarda giderek daha da yaygın-
laşan dijital hizmetlerin kullanım oranları arttıkça
ve hizmetler çeşitlendikçe uluslararası standartlar
açısından da bu artışın bir karşılığı olacaktır. Dün-
ya Bankası tarafından 2004 yılından itibaren her
yıl İş Yapma Kolaylığı Endeksi (Doing Business In-
dex) yayımlanmaktadır. Bu endeks, üye ülkelerde
yatırım ortamını etkileyen iş düzenlemelerini ana-
liz etmektedir. Ülkemizin 2006-2020 yılları arasın-
daki iş yapma kolaylığı puanlarını gösteren grafik
Şekil 3.1’de sunulmuştur.

Dijital Dönüşüm
93
91
73
65
59
57
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Şekil 3.1 2006-2020 Yılları Arası Türkiye İş Yapma Kolaylığı Endeksi
Şekil 3.1’de 2006-2020 yılları arasında ülkemi-
zin Dünya Bankasına üye ülkeler arasındaki sırala-
ması görülmektedir. Söz konusu İş Yapma Kolaylığı
Endeksi genel sıralamasında 2018 yılı endeksinde
60. basamakta yer alan Türkiye, 2019 endeksinde
17 sıra yükselerek 190 ülke arasında en kolay iş ya-
pılan 43. ülke, 2020 endeksinde ise 10 sıra daha
yükselerek en kolay iş yapılan 33. ülke olmuştur.
Bu durum e-devlet başta olmak üzere dijital tek-
nolojilerin kamuda yaygın olarak kullanılmasının
doğal bir sonucu olarak artan iş yapma kolaylığının
bir yansıması biçiminde değerlendirilebilir. Dola-
yısıyla buradan hareketle kamudaki dijital dönüşü-
mün vatandaşla devletin iletişimini kolaylaştırma-
sının yanı sıra devletin birçok uluslararası standart
açısından imajını da güçlendirdiği söylenebilir.
dikkat
İş yapma kolaylığı endeksi Dünya Bankasına üye
ülkelerde yatırım ortamını etkileyen iş düzenle-
melerini analiz etmektedir.
Dijital Dönüşümün Şeffaflık ve Hesap
Verebilirliğe Etkileri
Kamuda şeffaflığın yaratacağı pozitif etki diğer
alanlara göre çok daha fazladır. Özellikle devlet
kurumları aracılığıyla vatandaşlara sağlanan hiz-
metlerde ve yatırımlarda sağlanacak şeffaflık, güven
unsurunun oluşturulması ve potansiyel yatırım ik-
3
71 71 69 69
60
55 55
43
33
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
liminin oluşması oldukça önemlidir. Gerektiğinde
atılan her adıma yönelik hesap verebilirlik de şeffaf-
lığı perçinleyen bir anlayış oluşturmaktadır.
Tıpkı bürokraside olduğu gibi kamunun gerek
yönetişim anlayışını benimsemesi gerekse bilgi ve
iletişim teknolojileri temelinde altyapıya kavuşması
şeffaflığın artırılması, hesap verebilirliğin ve deneti-
min kolaylaşmasını sağlamaktadır. Vatandaşın dev-
let kurumlarına güveni bu sayede sağlanabilir. Bir
vatandaşın devlet kurumlarındaki işlemlerde adale-
tin ön planda tutulduğuna yönelik inancının hiçbir
koşulda zedelenmemesi gerekmektedir. Kamunun
kanayan yarası olan rüşvet alma, rüşvet verme, yol-
suzluk, adam kayırma, ihaleye fesat karıştırma, li-
yakatsizlik gibi devleti çürüten unsurlardan arındı-
rılması açısından şeffaflık oldukça önemli olmakla
birlikte yoğun bürokrasinin egemen olduğu devlet
mekanizmasında bu tip gayriahlaki girişimlerin de
yoğun olarak gözlendiği bilinmektedir. Kamu, va-
tandaşa engel oluşturdukça engellerin aşılmasına
yönelik söz konusu girişimlerin arttığı görülmekte-
dir. Hâl böyle olunca kamunun sürdürülebilir bir
hizmet anlayışına kavuşması öncelikle bürokratik
engellerden kurtulmasına, sonrasında ise şeffaf bir
yönetim anlayışını benimsemesine bağlıdır. Bu sa-
yede vatandaşlarda oluşturulacak güven duygusu
devleti yüceltecektir. Atiyas ve Sayın (2000), kamu
yönetimindeki şeffaflığın toplumun kamu yöneti-
mine duyacağı güveni ve toplumun devlet üzerinde-
ki denetimini artırdığını vurgulamaktadır.
63
3
Devletin Dönüşümü

Dünya çapında yolsuzlukla mücadele etmek amacıyla kurulan ve dünyanın pek çok ülkesinde örgütlü bir
yapı olan Uluslararası Şeffaflık Örgütü (Transparency International) her yıl ülkelerin yolsuzluk puanlarını
çıkarmakta ve ülkeleri yolsuzluk açısından sıralamaktadır. 2022 yılı raporuna göre Türkiye 180 ülke arasında
dokuz ülkeyle birlikte 36 puan alarak 101. sırada yer alırken, yolsuzluğun en az görüldüğü ülke olan 90 pu-
anla Danimarka ilk sırada, yolsuzluğun en yoğun olduğu ve sıralamanın sonundaki ülke ise 12 puanla Somali
olmuştur (transparency.org). Listenin 4.
sırasında olan Yeni Zelanda’nın aynı za-
manda iş yapma kolaylığı endeksinin ilk
sırasında olması ise kolaylaştırıcı unsurla-
rın ilkelerden taviz verilmeden de hayata
geçirilebileceğinin en somut örneğidir.
Dijital devletin ise söz konusu şeffaflık
ve hesap verebilirliği oldukça güçlendiri-
ci bir potansiyeli bulunmaktadır. Ancak
kamu hizmetlerinin dijitalleşmesinin söz
konusu gayriahlaki davranışları önlemede
tek başına yeterli olmayacağı unutulma-
malıdır. Bunun bir yönetim politikasına
dönüştürülmesi ve devletin hesap verebi-
lir şeffaf bir yapıya kavuşması önemlidir.
Dijital teknolojiler ise bunun aracısı ve Resim 3.2 Şeffaflık ve Hesap Verebilirlik
kolaylaştırıcısı olarak işe koşulabilir.
Devletin şeffaflaşması ve gerektiğinde hesap verebilirliğinin artırılması amacıyla zaman içinde çeşit-
li Kanunlar çerçevesinde gerekli adımlar atılmıştır. 6328 numaralı Kamu Denetçiliği Kurumu Kanunu
kapsamında Türkiye Büyük Millet Meclisi bünyesinde Kamu Denetçiliği Kurumu (Ombudsmanlık) oluş-
turulmuştur. Kanun’un amacı “Kamu hizmetlerinin işleyişinde bağımsız ve etkin bir şikâyet mekanizması
oluşturmak suretiyle, idarenin her türlü eylem ve işlemleri ile tutum ve davranışlarını; insan haklarına dayalı
adalet anlayışı içinde, hukuka ve hakkaniyete uygunluk yönlerinden incelemek, araştırmak ve önerilerde bu-
lunmak üzere Kamu Denetçiliği Kurumunu oluşturmaktır” şeklinde açıklanmaktadır (Kamu Denetçiliği
Kurumu Kanunu). Bu doğrultuda atılan adımın dijital dönüşüme paralel olarak kamudaki şeffaflığı ve
hesap verebilirliği güçlendirdiği söylenebilir. Diğer taraftan kamu denetçiliğinin en üst organı olan Cum-
hurbaşkanlığı makamına CİMER üzerinden doğrudan ulaşılabiliyor ve vatandaşların bürokratik yollarla
çözüme kavuşturamadıkları sorunlarını devletin en üst makamına iletebiliyor olmaları bu denetimin bir
parçasıdır. Ancak kamuda şeffaflığın ve gerektiğinde hesap verebilirliğin sağlanması hedeflenirken bu ile-
tişim kanalının resmî başvuru ve diyalogla kolaylıkla çözümlenebilecek her türlü durumda kullanılıyor
olması, kamu kurumlarına yersiz bir iş yükü ve yine bürokrasi olarak dönmektedir. Tıpkı yasal süreçte iç
hukuk yolları tükenince taraf olunan anlaşmalar gereği üst mahkemelere başvurulabilmesi gibi benzer bir
uygulamanın bu iletişim kanalı için de uygulanması yoğun bürokrasiyi azaltacaktır.

internet dikkat
Uluslararası Şeffaflık Örgütünün tüm çalış- Uluslararası Şeffaflık Örgütü her yıl ülkelerin
malarına https://www.transparency.org adre- yolsuzluk puanlarını çıkarmakta ve ülkeleri yol-
sinden ulaşılabilir. suzluk açısından sıralamaktadır.

Kamuda şeffaflık ve hesap verilebilirliğin sağlanması vatandaşların devlete güvenlerinin ve hizmet kalite
ve çeşitliliğinin artırılmasının önemli bir ayağıdır. Kamuda şeffaflık ve hesap verebilirliğin sağlanabilmesi
adına ombudsmanlık dışında çok sayıda girişim de söz konusudur. Bu kapsamda aşağıdaki Kanunlar ol-
dukça önemlidir:

64

Dijital Dönüşüm
• 5176 sayılı Kamu Görevlileri Etik Kurulu
Kanunu: Kamu çalışanlarının uymaları ge-
reken şeffaflık, tarafsızlık, dürüstlük, hesap
verebilirlik, kamu yararının gözetilmesi gibi
etik davranış ilkelerini belirlemek ve uygu-
lamayı gözetmek.
• 4734 sayılı Kamu İhale Kanunu: Kamu hu-
kukuna tabi olan veya kamunun denetimi
altında bulunan veya kamu kaynaklarını
kullanan kamu kurum ve kuruluşlarının
yapacakları ihalelerde uygulanacak esas ve
usulleri belirlemek.
• 4982 sayılı Bilgi Edinme Hakkı Kanunu:
Demokratik ve şeffaf yönetimin gereği olan
eşitlik, tarafsızlık ve açıklık ilkelerine uygun
olarak kişilerin anayasal çerçevede kendile-
rine tanınan haklar doğrultusunda yetkili
kurum ve kuruluşlardan bilgi talebinde bu-
lunabilmelerini sağlamak.
• 5018 sayılı Kamu Mali Yönetim ve Kont-
rol Kanunu: Kamu kaynaklarının etkili ve
verimli kullanılmasını sağlamak, hesap ve-
rebilirliği ve mali saydamlığı sağlamak ve
kontrolünü düzenlemek.
dikkat
Hesap verebilirliği sağlamak amacıyla; Kamu
Görevlileri Etik Kurulu Kanunu, Kamu İhale
Kanunu, Bilgi Edinme Hakkı Kanunu, Kamu
Denetçiliği Kanunu ve Kamu Mali Yönetim ve
Kontrol Kanunları yasalaşmıştır.
Sıralanan bu Kanunlar dijital dönüşüm sürecine
önemli katkılar sağlamaktadır. Bunların yanı sıra
kamuda yerleşik şeffaflık kültürünün oluşturulma-
sının sağlanması bile önemli bir adım olarak de-
ğerlendirilebilir. Dijital dönüşüm sürecinde kamu
hizmetlerinin önemli bir bölümünün e-devlet
üzerinden vatandaşlara ulaştırılıyor olması, her
türlü bilgiye vatandaşlara tanınan erişim yetkile-
ri dâhilinde ulaşılabiliyor olması şeffaflığa önemli
katkılar sağlamaktadır. Bu doğrultuda e-devletin
kamu hizmetlerinin vatandaşa ulaştırılmasında
şeffaflığı ve hesap verebilirliği ön plana çıkararak,
yolsuzlukla etkin mücadele boyutunda önemli kat-
kılar sağladığı vurgulanmaktadır (Giray, 2010).
Ancak diğer taraftan bilgi ve iletişim teknolojileri
3
ürünlerine başlı başına sorunların yegâne çözü-
mü olarak bakmak da yanlış bir düşünce biçimi-
dir. Tıpkı e-devlette olduğu gibi bu teknolojilerin
amaç olmaktan çıkarılıp araç olarak kullanılmaları
şeffaflık kültürünün oluşturulması ve teknolojinin
içselleştirilmesinde oldukça önemlidir.
Dijital Dönüşümün İstihdam
Üzerindeki Etkileri
Her teknolojik atılımda olduğu gibi hizmetlerin
dijitalleşmesinin istihdam sorunu yaratacağı endi-
şesi kamudaki dijital dönüşüm sürecinde de öne
çıkmaktadır. Tarih boyunca yeniliklerin önündeki
en önemli dirençlerden birinin söz konusu tekno-
lojilerin kullanımı sonrasında var olan pozisyonun
ve konfor alanının zarar göreceğine yönelik endi-
şe olduğu söylenebilir. Basalla (1998) yeniliklerin
benimsenmesi sürecinde söz konusu bakış açısının
bölgeden bölgeye değiştiğine vurgu yapmıştır. İlk
tarım makinalarının kullanımı, toprağın az emeğin
yoğun olduğu bölgelerde işsizlik yaratacağı endişe-
siyle önemli bir dirençle karşılaşırken, emeğin kıt
toprağın bol olduğu bölgelerde kurtarıcı olarak
görülmüştür. Benzer bir şekilde dijital öğrenme or-
tamları hayatımıza girdiğinde yaygın olarak dillen-
dirilen “öğretmenlere gerek kalmayacağı” endişesi-
nin ne kadar yersiz bir endişe olduğunu hep birlikte
deneyimledik. Elbette bu örnekte olduğu gibi eği-
timdeki dijital dönüşüm, öğrencilere internet başta
olmak üzere teknolojinin tüm olanaklarını artırıl-
mış ve sanal gerçeklik deneyimlerini yapay zekânın
etkin kullanımını kapsayan yenilikçi bir öğrenme
deneyimi sunarken; eğiticilerin bu süreçte uzaktan
öğreticilik, etkin rehberlik gibi farklı yeterlikler
edinmelerini de kaçınılmaz hâle getirmiştir. Nasıl
ki el gücüyle üretim yapan tarım işçisi makineleş-
me sonrası yeni yeterlikler kazanmışsa öğretmenin
de bu süreçte bu teknolojilerin etkin öğrenme için
nasıl kullanılabileceği konusundaki rehberliği öğ-
retme becerisiyle eşdeğer bir beceri hâline gelmiştir.
Dolayısıyla bu örneklerden de anlaşılacağı gibi ta-
rih boyunca bir yeniliğin benimsenmesi sürecinde
o yenilikle gelen potansiyel iş tehdidi önemli bir
engelleyici unsur olagelmiştir. Orhan ve Savuk
(2014) bilgi ve iletişim teknolojilerinin istihdamı
olumsuz etkilemediğini, bazı işlerin başka alanlara
yönlendirilip yeni iş alanlarının ortaya çıkmasına,
bunun yanında bazı işlerin de tamamen kaybolma-
sına neden olduğunu vurgulamaktadır.
65
3
İstihdam açısından bakıldığında dijital dönü-
şüm sürecinde de benzer bir durumdan söz edi-
lebilir. Kamunun bu dönüşümü kuşkusuz kamu
istihdamı önünde önemli bir tehdittir. Çünkü di-
jitalleşme sürecinde bilgi ve iletişim teknolojileri
uygulamalarının etkin kullanımıyla yapılan işlerin
hızı ve çeşitliliği olağanüstü boyutlara çıkarılmıştır.
Artık elektronik ortamda kamu hizmetleri oldukça
geniş bir yelpazede vatandaşlara ulaştırılabilmek-
tedir. Bu hizmetlerin genel olarak kamu bürokrasi
sorununu ortadan kaldırmasının yanı sıra teknoloji
okuryazarlığına da önemli katkıları bulunmaktadır.
Bir zamanlar bankamatik kullanırken dahi tered-
dütte kalan vatandaşlar artık e-devlet uygulamala-
rını etkin olarak kullanır hâle gelmiştir. Dolayısıyla
vatandaş açısından oldukça önemli olan bu adımın
kamu istihdamı açısından bir tehdit olduğu da or-
tadadır. Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı
Strateji ve Bütçe Başkanlığının Haziran 2023’te
açıkladığı iş gücü istatistiklerinin mevsim etkile-
rinden arındırılmış verileri dikkate alındığında su
sonuçlar öne çıkmaktadır:
• İşsizlik oranı %10,2
• İstihdam edilenlerin sayısı 31 milyon 610
bin kişi (%48,4)
• İş gücü sayısı 35 milyon 195 bin kişi
(%53,9)
dikkat
Dijital ortamlarda kolaylıkla yapılabilen işlemler
için devlet kurumlarında nitelikli iş gücü istih-
damı yaratmak insan kaynağı israfı olarak değer-
lendirilebilir.
Kamu istihdamı açısından bakıldığında ise
2019 verilerine göre toplam istihdam içerisinde
kamu istihdamı oranı 12,4’tür. Bu oran OECD üye
ülke ortalamasında yüzde 18,1 iken Fransa’da 21,4;
Almanya’da yüzde 10,6; İspanya ve Portekiz’de ise
yüzde 15 civarındadır. Tüm istihdama göre düşü-
nüldüğünde iş gücünde her 100 kişiden 84’ü özel
sektörde, 16’sı ise kamuda istihdam edilmektedir.
Dolayısıyla bu kıyaslamada teknolojinin etkin
kullanıldığı ülkeler bazında düşünüldüğünde dahi
ülkemizdeki kamu istihdamı oranı ortalamanın
altındadır. Yani sanılanın aksine kamuda aşırı bir
istihdam yükü söz konusu değildir. Dolayısıyla
66
Devletin Dönüşümü
dijital dönüşümün istihdam boyutu ele alınırken
kamunun istihdam yükünün hafifletilmesi tezi ye-
rine kamu hizmetlerinin nitelik ve niceliğinin artı-
rılması, yeni uzmanlık alanlarının yaratılarak kamu
istihdamının daha etkin olarak planlanması çok
daha önemli olacaktır. Diğer taraftan Acar ve Ku-
maş (2008) kamu hizmetlerinin elektronik ortam-
da sunulmasıyla, devlet-vatandaş ilişkilerinin ge-
lişmesine paralel olarak kamu aracılığıyla sağlanan
hizmetlerin hızlı ve ekonomik olarak ulaştırılması
neticesinde kamu kaynaklarında tasarruf edileceği-
ni vurgulamaktadır. Ancak bu durum dijital dönü-
şüm sürecinin gerek kamuda gerekse özel sektörde
istihdam üzerindeki tehdidini kaldırmamaktadır.
Nasıl ki teknoloji sayesinde geçmişin parlak mes-
leklerinin birçoğu artık unutulmuşsa günümüzün
önemli mesleklerinden bazılarının da yakın gele-
cekte ortadan kalkacağı ortadadır. Ancak bunun
yanında dijital dönüşümün, yeni fırsatları ve iş kol-
larını da beraberinde getirdiği unutulmamalıdır.
Bu açıdan bakıldığında dijital dönüşümün sadece
günümüz mesleklerine ve istihdama olan etkisin-
den çok, uzun vadeli bir bakışla geleceğe yönelik
değerlendirilmesinde yarar vardır.
Dijital Dönüşümün Vergi Denetimi
Üzerindeki Etkileri
Devletin dijital dönüşümü, sadece kırtasiyecilik
olarak görülen bürokraside köklü bir dönüşüm ya-
şatmayıp aynı zamanda tüm işlemlerin elektronik
ortamlara taşınmasıyla devasa bir veri tabanı oluş-
turulmasına da katkı sağlamaktadır. Devletlerin
kamu hizmeti sağlamak için gereksinim duydukları
finansman, çoğunlukla gelir getirici kamu yatırım-
larına ek olarak dolaylı ve doğrudan vergilendirme
yoluyla toplanmaktadır. Bu süreç çoğunlukla ak-
samaya neden olmakta ve vatandaşlardan topla-
nan vergide birtakım adaletsizlikler oluşmaktadır.
Şeffaflıktan uzak bir vergi politikasının sonucu
oluşan vergi kayıpları yüzünden kamu önemli fi-
nansal sorunlarla baş başa kalmaktadır. Vatandaşın
vergilerin adaletli toplanıp toplanmadığı ve ödediği
vergilerin nasıl kullanıldığı konusunda hiçbir endi-
şeye kapılmayacağı bir vergi sistemi oldukça elzem-
dir. Dijital dönüşüm sürecindeyse vergi sisteminin
işleyiş ve denetimine yönelik önemli faydalar söz
konusudur.
 3
Dijital Dönüşüm

Vergi sistemindeki dijital dönüşüm sürecinde 1998 yılından itibaren etkin olarak kullanılan Vergi Da-
iresi Otomasyon Projesi, İnternet Vergi Dairesi ve İnteraktif Vergi Dairesi önemli hizmetler olarak sayıla-
bilir. Vergi sisteminin işleyişinde önemli işlemlerin dijital ortamlarda gerçekleştirilmesi vergi dairelerinin
yükünü oldukça hafifletmektedir. Bu süreçte beyannamelerin dijital ortamda alınması (e-Beyanname),
İnternet Tabanlı Vergi Dairesi Otomasyonu (e-VDO), tüm yurttaki vergi denetim birimlerinin tam oto-
masyonlu hâle getirilmesi, Veri İstihbarat Merkezi (VERİA), Vergi İletişim Merkezi (VİMER), İnsan Kay-
nakları Otomasyon Projesi (İNKA) sistemleriyle dijital ortamda vergi mükelleflerini daha iyi tanımlaya-
bilen, vergi ödevlerini yerine getirmeyen mükelleflerin daha etkin izlenebildiği ve bu konuda yaptırım
uygulanabildiği bir yapıya ulaşılmıştır (Tolkun ve Tekin, 2022). Vergi sistemlerinin güçlendirilmesi ve hiz-
metlerin dijital ortama taşınarak şeffaf ve kontrol edilebilir bir sistemin inşası vergi ödevinin de motivasyo-
nudur. Vatandaşın vergisini ödeme kolaylığı, vergi harcamalarının kontrolü, vergi denetimi gibi konularda
bilgi sahibi olması verginin sürekliliği
için oldukça önemlidir. Dijital ortamda,
yukarıda da sıralanan hizmetlerin etkin
olarak kullanılması, iş süreçlerinin hız-
lanması, mükellef işlemlerinin tümünün
dijital ortamlarda anlık olarak işlenmesi
ve vergi mükelleflerine daha hızlı, ke-
sintisiz ve kaliteli hizmet sunumu veren
web servislerin kullanımının artırılması
hedeflenmiştir (Şahin, 2016). Bu doğrul-
tuda Gelir İdaresi Başkanlığı 2019-2023
yıllarını kapsayan Stratejik Planında ver-
gi güvenliğinin sağlanması ve işlemlerin
kolaylaştırılması açısından elektronik
uygulamaların artırılmasına yönelik ça-
lışmalara devam edilmesi gerektiği vur- Resim 3.3 Etkin vergi politikası kamu tasarrufunu artırır.
gulanmaktadır (GİB, 2019).
Dijital platformların çeşitlenmesiyle vergi sisteminin tüm adımlarında iyileştirmeler öngörülmekte-
dir. Vergi sisteminin işleyişinin bozulması domino taşı etkisi gibi kamu finansmanı açısından önemli bir
sorundur. Dolayısıyla devletin vergi politikasının adaletli, hesap verebilir, şeffaf ve vatandaş odaklı olması
oldukça önemlidir. Dijital dönüşüm sürecinde işe koşulan uygulamaların birçok ülkede vergi sistemini
daha hızlı ve daha etkin bir hâle dönüştüreceği, dijital teknolojiler sayesinden sağlanan olanaklarla vergi
sistemindeki olası sorunlarla mücadelede ve vergi denetimi ve tahsilatının daha organize ve daha verimli
hâle gelebileceği vurgulanmaktadır (Vuković, 2018).

Öğrenme Çıktısı
1 Geleneksel devletten dijital devlete geçiş unsurlarını tartışabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Geleneksel devletin sorun- Dijital devlet hizmetlerinin Geleneksel devletin dijital

larına dijital teknolojilerle yaşamınızı nasıl etkilediğini olarak çözümlenebilecek
üretilen sorunları araştırın. tartışın. başka hangi sorunları olabi-
leceğini açıklayın.

67
3
DİJİTAL DEVLET VE DİJİTAL
VATANDAŞLIK
Vatandaşlık, ilk olarak Antik Yunan’da siyasal
veya kamusal alanın ortaya çıkışına paralel olarak
gelişmiş bir kavramdır (Özkazanç, 2009). Kelime
anlamı olarak Latince “civis” ve Yunanca “polites”
kelimelerinin bir araya gelmesinden oluşan vatan-
daşlık, “bir siyasal topluluğun üyesi olmak” anla-
mına gelmektedir (Metin ve Cin, 2021). Devlet
kurumlarının tümünde yaşanan dijital dönüşüm
merkezî bir yapıyla gerçekleşirken sürecin işleyi-
şinin belki de en önemli boyutu bu dönüşümün
muhatabı olan vatandaşlardır. Dijital devletin va-
tandaşı da artık “dijital vatandaş” olacaktır. Peki
kimdir bu dijital vatandaş ve bu vatandaşı gelenek-
sel vatandaştan ayıran temel unsurlar nelerdir? Wi-
kipedia (2023) dijital vatandaşlığı (siber vatandaş-
lık veya e-vatandaşlık), bilgi teknolojilerini düzenli
olarak etik, eleştirel ve güvenli bir şekilde kullanma
becerisi olarak tanımlarken Aydın (2015) dijital
vatandaşlığı, internet ortamında etik ve evrensel
kurallar çerçevesinde her türlü tehlikenin bilin-
cinde olarak hareket etmek şeklinde tanımlamış-
tır. Mossberger, Tolbert ve McNeal (2008) dijital
vatandaşlığı, internetteki yazıları okuma, yazma,
anlama ve gereken yerlere yönlendirme becerisini
temel alarak, interneti etkin olarak kullanma ola-
rak tanımlamaktadırlar. Vizenor (2013) ise dijital
vatandaşlığı, bireylerin sosyal, siyasal ve toplumsal
faaliyetler kapsamında teknolojiyi etkin kullanarak
dijital ortamlara katılımları biçiminde tanımlamış-
tır. Söz konusu tanımlardan yola çıkıldığında di-
jital vatandaşlığın birtakım göstergelerinin olduğu
anlaşılmaktadır. Söz konusu göstergelere erişile-
bilmesi ise belirli alanlardaki yeterlikler temelinde
alanyazında sunulmuştur.
Dijital Vatandaşlık Yeterlikleri
Dijital vatandaşlık dijital devletle sınırlı bir kav-
ram değildir. Dijital devletin sunduğu hizmet ve
olanaklardan etkin olarak yararlanabilmenin ön ko-
şullarından biri olan bu yeterlik, temelde günümüz
şartlarında ve teknoloji yoğun ortamlarda sağlıklı
olarak ayakta kalabilmenin ölçütlerini sunmaktadır.
İlgili literatür incelendiğinde dijital vatandaş-
lığın öncülerinden olan Ribble ve Bailey (2007),
bilgi toplumunun dijital vatandaşlarının sahip ol-
maları gereken ve aşağıda sıralanan dokuz yeterlik
olduğunu vurgulamışlardır:
68
Devletin Dönüşümü
• Dijital Erişim: Topluma elektronik olarak
entegre olma,
• Dijital Ticaret: Dijital ortamlarda alışveriş
yapma,
• Dijital İletişim: Bilgi alışverişi ve her türlü
iletişimi elektronik ortamlarda yapma,
• Dijital Okuryazarlık: Dijital ortamların
gerektirdiği yeni okuryazarlık becerilerine
sahip olma,
• Dijital Etik: Dijital ortamlardaki yeni etik
kodlara uyum sağlama,
• Dijital Kanun: Dijital teknolojilere özgü ya-
sal çerçeveye hâkimiyet ve bilinç durumu,
• Dijital Haklar ve Sorumluluklar: Dijital
ortamlardaki olası fikri mülkiyet ihlallerine
ilişkin hak ve sorumlulukların bilincinde
olma,
• Dijital Sağlık: Psikolojik ve sosyal yönden
sağlıklı olma,
• Dijital Güvenlik: Dijital ortamlardaki güven-
liğin farkında olma ve güvenliğini sağlama
Bu yeterlikler incelendiğinde hemen hemen her
alana özgü ve kapsayıcı bir çerçevenin sunulduğu
görülecektir. Kim ve Choi (2018) bilgi toplumu-
nun dijital vatandaşının sahip olması gereken ye-
terliklere dijital ortamdaki kamuoyu oluşturma
ve bilgi paylaşımı süreçlerine katılım olarak açık-
lanabilecek Dijital Katılım yeterliğini de ekleyerek
yeterlik sayısını 10’a çıkarmıştır. Kim ve Choi’nin
eklediği boyut özellikle katılım kültürünü destek-
lemesi ve demokrasi bilincini oluşturması adına ol-
dukça önemlidir. Söz konusu boyuta ilişkin ilerle-
yen bölümlerde kapsamlı bir içerik sunulmaktadır.
Dijital devlet, günümüz bilgi toplumu vatan-
daşlarının devlet kurumlarıyla iletişimlerini başta
hız olmak üzere, daha ekonomik, daha kolay, daha
güvenilir bir şekilde ve şeffaf olarak gerçekleştir-
melerine fırsat tanımaktadır. Bu olanaklar temelde
tüm vatandaşların eşit bir şekilde kamu hizmetleri-
ne erişimini de sağlayarak fırsat eşitliği yaratmak-
tadır. Ancak diğer taraftan dijital devletin temel
gereksinimlerinden olan donanım ve yazılımın ne-
den olacağı dijital erişim eşitsizlikleri de göz önün-
de bulundurulmalıdır. Her ne kadar eskiye oranla
dijital teknolojilere erişim daha kolaylaşmış olsa
da hâlâ bu teknolojilere erişemeyen ve dijital dev-
let olanaklarını kullanamayan vatandaşların sayısı
azımsanamayacak düzeydedir. We Are Social inter-

Dijital Dönüşüm
net sitesi tarafından 2023 yılı verilerine göre ülke-
mizde 85,59 milyonun üzerinde bir nüfusa karşılık
71,38 milyon internet kullanıcısı ve 62,55 milyon
aktif sosyal medya kullanıcısı bulunmaktadır. İn-
ternet kullanıcılarının nüfusa oranı %83,4 olarak
görünmekle birlikte internet kullanım amaçları
arasında ilk üç sırada bilgiye erişim (%73,20), ha-
berdar olmak (%67,6) ve nasıl yapılacağını öğren-
mek (%63,9) varken son sıralarda işle ilgili konular
(%38,2), tatil ve seyahat (%38) ve oyun (%36,4)
konularındaki araştırmalar yer almaktadır (We Are
Social, 2023). Dolayısıyla dijital devletin teknolo-
ji temelli erişim eşitliği, önemsenmesi gereken bir
konu olarak hâlâ geçerliğini korumaktadır. Diğer
bir fırsat eşitliği ise kamu hizmetlerine erişim ko-
nusunda dijital ortamların kullanılmasının engelli
vatandaşlar açısından yarattığı erişim kolaylığıdır.
Her ne kadar günümüzdeki şehirler modern yapı-
lara kavuşsa da şehirler, yollar ve binaların engel-
lilerin gereksinimlerine göre yapılandırılmalarında
maalesef kat etmemiz gereken daha çok yolumuz
bulunmaktadır. Bu açıdan bakıldığında dijital dev-
letin önemli bir katkı oluşturduğu ortadadır. Kara-
ca ve Özgüler (2012) engellilerin de dâhil olduğu
sosyopolitik açıdan özel olarak korunması gereken
kesimlerin e-devlet hizmetlerine yönelik genel ola-
rak olumlu tutum içinde olduklarını vurgulamak-
tadır. Dolayısıyla dijital devletin temel hedefleri-
nin, toplumun tüm kesimlerini kapsayıcı bir bakış
açısıyla belirlenmesi oldukça önemlidir. Temelde
her teknolojik değişim ve dönüşümde olduğu gibi
dijital devlet dönüşümünde de hem hâlihazırdaki
vatandaşların uyum sorunlarının ortadan kaldırıl-
ması hem de genç nesillerin bu dönüşüme uygun
yeterliklere göre eğitilmesi oldukça önemlidir.
Vatandaşlara Sağlanan Dijital
Yenilikler
Dijital dönüşüm sürecinde vatandaşlık işlem-
lerinin önemli ölçüde dijital platformlara taşınmış
olması önemli bir kolaylık ve yenilik sağlarken
hâlihazırda yüz yüze gerçekleştirilen işlemlerde de
dijital dönüşümün ayak izleri rahatlıkla görülebil-
mektedir. Bu süreçte öne çıkan yeniliklerin başını
yongalı (çipli) kimlik kartları çekmektedir. Önceki
nesil kimlik kartlarına kıyasla birçok yeniliği bir
arada sunan yongalı kimlik kartı, Türkiye Cum-
huriyeti Kimlik Kartı (TCKK) Projesi kapsamında
3
2016 yılında pilot uygulamasına, 2017 yılı itibarıy-
la da ülke genelinde yaygınlaştırma çalışmalarına
başlanmış bir yeniliktir. 10 yıllık bir kullanım öm-
rüne sahip yeni kimlik kartları, “temaslı ve temassız
yonga içeren ve Uluslararası Sivil Havacılık Teşki-
latı (International Civil Aviation Organization -
ICAO) standartlarına uygun en gelişmiş güvenlik
ögelerini içinde barındıran ve vatandaşa ait nüfus,
fotoğraf ve biyometrik verinin kart üzerindeki te-
maslı yongaya güvenli bir şekilde kaydedilmesi ve
bu işlemden sonra yetkisiz kimseler tarafından kar-
tın yeniden üretilmesini ya da kart içindeki bilgile-
rin değiştirilmesini olanaksız hâle getirecek şekilde
tasarlanmıştır” (icisleri.gov.tr). Biyometrik veri gü-
venliği açısından kopyalanamaz ve yetkisiz kişiler
tarafından yeniden üretilemez şekilde tasarlanan
bu kartlar TÜBİTAK tarafından geliştirilen bir
yerli işletim sistemiyle bütünleşmiş biçimde çalış-
maktadır. Kimlik doğrulama sistemi görsel, elekt-
ronik ve biyometrik olmak üzere üç farklı şekilde
yapılabilmektedir. Veri işleme yetkisine sahip olan
veri sorumluları tarafından biyometrik verilerin iş-
lenebilmesi işlem hızını ve güvenliğini artırmakta-
dır. Yeni kimlik kartlarının vatandaşlara sağladığı
kolaylıklar ise şu şekilde sıralanmaktadır (icisleri.
gov.tr):
• Güvenli kimlik doğrulaması yapılabilmesi,
• Sahtecilikten kaynaklanan mağduriyetlerin
önlenmesi,
• E-Devlet kapsamında sunulan hizmetlere
kimlik kartı ile erişilebilmesi,
• İkili anlaşmalar ile seyahat belgesi olarak
kullanılabilmesi,
• Yongaya bilgi yüklenebilmesi (ehliyet vb.),
• Elektronik imza olarak kullanılabilmesi.
Yeni nesil teknolojilerin kullanılarak vatandaş-
lara sunulduğu bir diğer belge ise yongalı pasaport-
lardır. Yeni nesil e-pasaportlar TÜBİTAK AKİS
işletim sistemine sahip temassız yongaya ve birçok
yeni güvenlik ögesine sahip olarak tasarlanmıştır.
E-pasaportlarda bulunan yongalara yüklü olarak
parmak izi, fotoğraf ve imza gibi verilerin sakla-
nabilmesi olanaklıdır. Bu sayede veri doğrulama
amaçlı birden fazla güvenlik adımının kullanılabil-
mesi ve daha güvenli seyahat yapmak söz konusu
olabilmektedir.
69
3
dikkat
Yongalı kimlik kart, Türkiye Cumhuriyeti Kim-
lik Kartı (TCKK) Projesi kapsamında 2016 yı-
lında pilot uygulamasına, 2017 yılı itibarıyla da
ülke genelinde yaygınlaştırma çalışmalarına baş-
lanmış bir yeniliktir.
21.Yüzyıl Becerileri ve Dijital
Vatandaşlık Eğitimi
Dijital vatandaşlık kavramı yukarıda ilgili alan-
yazın çerçevesinde ayrıntılı olarak açıklanmıştır.
Geleceğin vatandaşlarının yeni teknolojik geliş-
melerin yarattığı kültürel, psikolojik, toplumsal ve
etik unsurlar temelinde yetiştirilmesi ise nitelikli
bir dijital vatandaşlık eğitimi sayesinde olanaklıdır.
Aydın (2015), dijital vatandaşlık eğitimi sayesinde
sahip olunması gereken 21. yüzyıl becerilerinin etik
kurallar doğrultusunda edinilmesinin sağlanması
ve bu becerilerin geliştirilmesinin hedeflenmesi ge-
rektiğini vurgulamaktadır. Peki nedir bu 21. yüzyıl
becerileri? Literatürde bu becerilere ilişkin birçok
çalışma ve sınıflama yapılmıştır. Hâlihazırda bir-
birleriyle örtüşen ve farklılaşan sınıflamalar oldu-
ğu söylenebilir. GPE (2020), yaratıcılık ve yenilik,
eleştirel düşünme, problem çözme ve karar verme,
Yetkin
öğrenen
Küresel iş
birlikçi
Yaratıcı
iletişimci
Bilgi
işlemsel
düşünen
Şekil 3.2 Öğrencilerin Sahip Olmaları Gereken Standartlar (ISTE)
70
Devletin Dönüşümü
öğrenmeyi öğrenme, üstbiliş, iletişim, empati, iş
birliği (ekip çalışması), bilgi okuryazarlığı, bilgi ve
iletişim teknolojileri okuryazarlığı, vatandaşlık, ya-
şam ve kariyer becerileri ve kişisel ve sosyal sorum-
luluk (kültürel farkındalık ve yeterlik) kavramlarını
21. yüzyıl becerileri kapsamında değerlendirmek-
tedir. Türkiye Cumhuriyeti Millî Eğitim Bakanlığı
Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığı tarafından ha-
zırlanan 21. Yüzyıl Becerileri ve Değerlere Yönelik
Araştırma Raporuna göre ise 21. yüzyıl becerileri
aşağıda sunulmuştur:
• Sosyal ve Duygusal Beceriler
• Dil ve İletişim Becerileri
• Üst Düzey Düşünme Becerileri
• Benlik Becerileri
• Öğrenme Becerileri
• Çalışma Becerileri
• Okuryazarlık Becerileri
İlgili raporda, yukarıda sıralanan temel becerile-
rin ilgili alanyazından derlenerek oluşturulduğu ve
her becerinin alt beceriler ve göstergeler temelinde
ele alındığı vurgulanmaktadır. 21. yüzyıl becerileriy-
le paralel beceriler ISTE (International Society for
Technology in Education) tarafından öğrencilerin
sahip olmaları gereken standartlar geliştirilmiştir. Bu
standartlar Şekil 3.2’de sunulmuştur (ISTE, 2017).
Dijital
vatandaş
Bilgi
düzenleyen
Yaratıcı
tasarımcı

Dijital Dönüşüm
Öğrencilerin 21. yüzyıl becerileriyle donatılma-
ları dijital vatandaşlık konularında eğitilmelerini
de kapsamaktadır. Devletteki dijital dönüşümün
vatandaşlara sirayet eden bu boyutunda, öğren-
cilerin dijital dönüşümün bir parçası olarak bu
dönemde başarılı olabilmeleri için 21. yüzyıl be-
cerilerine sahip olmaları beklenmektedir. Anagün
(2018) 21. yüzyıl becerilerini, günümüz şartlarına
uyum sağlayabilmeleri ve etkin birer vatandaş ola-
rak bilgi toplumuna katkıda bulunabilmeleri için
gereksinim duydukları beceriler olarak tanımla-
mıştır. Dolayısıyla bu beceriler temelde bir bakıma
günümüzde hayatta kalma becerileridir. Hâl böyle
olunca bu becerilerin öğrencilere kazandırılması ol-
dukça önemli bir konudur.
21. yüzyıl becerilerinin kazandırılması kap-
samında değerlendirilebilecek dijital vatandaşlık
ISTE standartları kapsamında ele alınan önem-
li bir yetkinlik alanıdır. Belirlenen çerçeveye göre
öğrenciler sürekli iletişim ve etkileşim hâlinde ol-
dukları dijital dünyada yaşamanın, öğrenmenin ve
çalışmanın hak, yükümlülük ve olanaklarını bilir
ve güvenli, yasal ve etik biçimde davranır ve bu tür
davranışa örnek olurlar (iste.org). Öğrenciler:
• Kendi dijital kimlik ve itibarlarına sahip çı-
karak dijital dünyadaki ayak izlerinin kalıcı
olduğunun bilincinde olurlar.
• Teknolojiyi kullanırken ve çevrim içi sosyal
iletişim kurarken olumlu, güvenli, yasal ve
etik davranış sergilerler.
• Başkalarının fikir ürünlerini kullanırken ve
paylaşırken fikri mülkiyet haklarına karşı
yükümlülüklerinin bilincinde olurlar.
• Kendi verilerini dijital mahremiyeti ve gü-
venliği koruyacak şekilde düzenler ve çev-
rim içi işlemleri izlemek için kullanılan veri
toplama teknolojilerinin bilincinde olurlar.
ISTE’nin dijital vatandaşlık kapsamındaki ye-
terliklerinin günümüzün teknoloji yoğun dünya-
sında ne kadar önemli olduğu ortadadır. Bu ye-
terliklerin kazandırılması konusunda ise birtakım
adımlar atılmaktadır. Bu kapsamda birçok ilin
millî eğitim müdürlüklerinin girişimiyle dijital
vatandaşlık eğitimi farkındalık panelleri, dijital
vatandaşlık seminerleri, dijital vatandaşlık eğiti-
mi projeleri sürdürülmektedir. Bunun yanında
Avrupa Birliği ve Avrupa Konseyi ortak programı
“Batı Balkanlar ve Türkiye’ye Yönelik Yatay Destek
3
2023-2026” programı kapsamındaki iş birliği ile
Türkiye’de Dijital Vatandaşlık Eğitimi Pilot Projesi
hayata geçirilmiştir. Türkiye’de Dijital Vatandaşlık
Eğitimi Pilot Projesi ile, ortaokul kademesindeki
öğrencilerin dijital ortamdaki mevcudiyetleri, Diji-
tal Vatandaşlık Eğitimi aracılığıyla güçlendirilerek
okullarda insan hakları, temel özgürlükler ve de-
mokrasinin teşvik edilmesi amaçlanmıştır (Avru-
pa Konseyi Program Ofisi, 2023). İlgili projenin
2023-2025 yılları arasında uygulanması planlan-
mış olup bu kapsamda; Millî Eğitim Bakanlığının
demokratik kültür yetkinliklerini eğitim sistemine
uyarlama çabalarına destek olmak ana hedeflerden
birini oluşturmaktadır. Bu doğrultuda Millî Eği-
tim Bakanlığına ek olarak ortaokul kademesinde-
ki tüm paydaşların (öğrenciler, öğretmenler, okul
idarecileri, veliler vb.) hedef kitle olarak planlan-
mış olması projenin kapsayıcılığı açısından olduk-
ça önemlidir. Turan ve Karasu Avcı (2018), sürekli
gelişen ve çeşitlenen teknolojiler aracılığıyla dijital
vatandaşlık eğitiminin ilk ve ortaokul kademesin-
de verilebileceğini vurgulamaktadır. Söz konusu
pilot projenin hedef kitlesinin ortaokullarla sınırlı
tutulması, teknoloji okuryazarı ilkokul öğrencileri
de düşünüldüğünde bu kademeye yönelik bir di-
jital vatandaşlık eğitimini de zorunlu kılmaktadır.
Çocuklukla birlikte teknolojiyle tanışan kesim için
Prensky’nin (2001) “dijital yerli” kavramını ortaya
attığından önceki bölümlerde söz edilmişti. Alan-
yazında öne çıkan birçok özellikleri sıralanmasına
karşın temelde dijital yerlilerin internete sürekli
bağlı olan, sanal ortamlarda vakit geçirmeyi seven,
iletişim ve sosyalleşme gereksinimlerini büyük öl-
çüde sanal ortamlarda gideren, bilgiye kolay erişe-
bilen ve öz güvenleri yüksek bireylerden oluştuğu
söylenebilir. Dijital vatandaşlık eğitiminin kapsamı
içinde yer almaları ise teknolojiyle bu derece yakın
ilişkilerinin doğal bir sonucu olarak değerlendiril-
mektedir.
dikkat
Türkiye’de Dijital Vatandaşlık Eğitimi Pilot Pro-
jesi ile ortaokul kademesindeki öğrencilerin diji-
tal ortamdaki mevcudiyetleri, Dijital Vatandaşlık
Eğitimi aracılığıyla güçlendirilerek okullarda in-
san hakları, temel özgürlükler ve demokrasinin
teşvik edilmesi amaçlanmıştır.
71
3
Devletin Dönüşümü

Öğrenme Çıktısı
2 Dijital devlet ve dijital vatandaşlık kavramlarının boyutlarını tartışabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

21. yüzyıl becerilerinin bi- Sizce geleceğin vatandaşları

Dijital vatandaşlığın yeter-
reylere katmayı hedeflediği günümüz vatandaşlarından
liklerini açıklayın.
özellikleri açıklayın. hangi açılardan farklılaşacak?

DİJİTAL TEKNOLOJİLER VE Doğrudan Demokrasi

DEMOKRASİNİN DÖNÜŞÜMÜ
Demokrasi, bir toplumun yönetim biçimin-
den çok halkın yaşam biçimi ve dünyaya bakışıyla
ilişkilendirilebilecek bir kavramdır. Demokrasinin
oluşturulması, uygulanması, yaşatılması ve yücel-
tilmesinde halkın özgür iradeyle yönetim sürecine
katılımı büyük önem taşımaktadır. Bir ülkede ka-
rar alma süreçlerine aktif olarak katılım sağlanması,
yönetsel etkinliklerin sürdürülmesi ve uygulama-
ların denetlenmesi aşamalarının, halktan ve halk
iradesinden bağımsız bir şekilde gerçekleştirilme-
si, demokrasiyle bağdaşmamaktadır. Dahl (2017)
demokrasinin işleyebilmesi için etkin katılım, oy
kullanma eşitliği, bilgi edinebilme, gündemin de-
netimi ve yetişkinlerin dahli olmak üzere beş temel
şarttan söz etmektedir. Dolayısıyla sadece katılım
olarak algılanmasına karşın etkin bir demokraside
yurttaşların da temel ödevleri bulunmaktadır.
Demokrasinin gerçek anlamda uygulanabilmesi
ve halkın kendisiyle ilgili her türlü konuda karar alma
süreçlerine aktif katılımının sağlanabilmesi, ütopik
görünmesine karşın son dönemde ortaya çıkan popü-
ler bir arayış değildir. Kısmen de olsa ilk örneklerine
Antik Yunan şehir devletlerinde rastlanan doğrudan
demokrasi (direct democracy), karar alma ve uygulama
süreçlerinde büyük ölçüde halkın katılımını öngö-
rerek demokrasinin gerçek anlamda uygulanmasını
olanaklı kılan bir sistemi ifade etmektedir (Gözler,
2006). Doğrudan demokrasi, vatandaşların kendileri-
ni ilgilendiren her türlü konuda karar alma süreçlerine
aktif olarak katılımlarını, yasama, yürütme ve yargı de-
netimlerinde söz sahibi olmalarını öngören (Scarrow,
2001), başka bir deyişle vatandaşların yönetilmek yeri-
ne yöneten konumunda oldukları bir toplum biçimini
ifade etmektedir.

Yaşamla İlişkilendir

Dünyanın ilk dijital siyasi mitingine 12
bin kişi katıldı
Rusya’da bir parti ilk dijital siyasi mitingi
düzenledi. LDPR’nin dijital mitingine 12 bin-
den fazla insan katıldı. Sunucular yoğunluk ne-
deniyle çökünce, miting erken bitti. Rusya Libe-
ral Demokrat Partisi (LDPR), İşçi Bayramı için
Minecraft sunucusu üzerinden siyasi bir miting
düzenledi. Dünyanın ilk dijital siyasi mitingine
12 bin kişi katıldı. Partiden yapılan açıklamada,
“LDPR’nin dijital mitingi, bugün ülkede düzen-
lenen en büyük gösteri haline geldi. Etkinliğe ka-
tılmak için dünyanın her yerinden 12 binden faz-
la destekçi başvurdu!” denildi. Ancak, olağanüstü
sayıda kullanıcı akışından sonra sunucunun çök-
mesi nedeniyle miting erken sona erdi. Teknik
sorunlara rağmen başarı sağlayan mitingin son-
rasında, gelecekte daha fazla çevrimiçi etkinlik
düzenleme ve siyasi faaliyetlerini diğer oyun plat-
formlarına da yayma sözü verildi.
Kaynak: https://www.ntv.com.tr/teknoloji/
dunyanin-ilk-dijital-siyasi-mitingine-12-bin-
kisi-katildi,4VUuSqZd8UKuhkdEd6xtIg

72

Dijital Dönüşüm
Oy ve Ötesi “Dijital Demokrasi
Platformu”nu kurdu!
Türkiye’de katılımcı demokrasi kültürünü
yaygınlaştırmayı amaçlayan Oy ve Ötesi Derne-
ği, Dijital Demokrasi Platformu ile oy vermenin
ötesine geçmeye devam ediyor. Dijital Demok-
rasi Platformunda bir araya gelen yurttaşlar ya-
şadıkları ilçelerin yerel sorunlarını tespit edecek
ve bu sorunlara yönelik çözüm önerileri gelişti-
rebilecek. Oy ve Ötesi ise bu çözüm önerilerinin
şekillendirilmesi ve Belediye Meclisi gündemine
alınması için sürece katkı sağlayacak.
Oy ve Ötesi; hayata geçirdiği Dijital Demok-
rasi Platformunda yurttaşları çevrimiçi ortamda
bir araya getirerek yerel sorunların çözümüne
yurttaş katılımını artırmayı hedefliyor. İlçe sakin-
leri Dijital Demokrasi Platformunda çevrim içi
olarak bir araya gelerek, ilçelerin sorunlarına iliş-
kin çözüm önerileri geliştirecek. Oy ve Ötesi ilçe
sakinlerinin ileri sürdüğü çözüm önerilerinin şe-
killendirilmesi için sürece katkı sağlayacak ve bu
önerilerin Belediye Meclisi gündemine alınması
için çalışmalarda bulunacak.
Dijital Demokrasi Platformu, yurttaşların
kendi yerel sorunlarını dile getirebileceği, bir-
birlerinin öneri ve şikayetlerini görüp onlar hak-
kında tartışabileceği, bu tartışmalar neticesinde
çözüm önerileri oluşturabileceği, çağın bilgi ve
Doğrudan demokrasinin günümüz şartlarında
uygulanabilirliğinin önünde birçok engel bulun-
maktadır. Bununla birlikte bilgi ve iletişim tekno-
lojilerinde yaşanan dönüşüm ve bu teknolojilerin
gündelik yaşamdaki çıktılarının demokrasiyi yü-
celtme potansiyeli de bulunmaktadır. Bilgi ve ile-
tişim teknolojilerinin etkin kullanılmasının yanı
sıra internetin ve etkileşimli teknolojilerin ortaya
çıkışıyla birlikte demokrasideki dijital dönüşüm
yeniden popüler bir konu hâline gelmiştir. İlgili
alanyazında temelde e-demokrasi olarak değer-
lendirilen dijital demokrasi, demokrasinin gereği
olan oy verme, karar alma gibi birçok uygulamaya
bilgi ve iletişim teknolojileri ile halkın katılımını,
yer, zaman ve diğer fiziksel sınırlamalardan etkilen-
meksizin olanaklı kılan demokrasi türü olarak ta-
nımlanmaktadır (Hacker ve Dijk, 2000). Bunun-
la birlikte dijital demokrasinin; politik süreçlerin
şeffaflaştırılması, vatandaşların bilinçlendirilmesi
3
iletişim teknolojisine uygun bir platform olma
özelliğini taşıyor.
Oy ve Ötesi Derneği Başkanı konuyla ilgili
şu görüşü paylaşıyor: “Dijital teknolojilerin ya-
şamımızda yarattığı en önemli değişimlerden biri
yurttaşların özellikle yerel yönetim süreçlerine
katılımını kolaylaştıran platformların gelişimine
olanak tanıması. Dijital Demokrasi Platformu
ile ilçe sakinlerinin, yerel yönetim ve karar alma
süreçlerine etkili biçimde katılmalarına olanak
tanımayı hedefliyoruz. Dijital Demokrasi Plat-
formu, yurttaşların kendilerine sunulan sınırlı
sayıdaki seçenekten birini tercih etmek veya öne-
ri ve şikayetlerini bireysel olarak yetkili mercilere
ulaştırmak yerine, kendi tespit ettikleri sorunları
ve geliştirdikleri çözüm önerilerini ortaya koyup
tartışabileceği bir alan yaratıyor. Katılım odaklı
dijital demokrasi araçlarını yurttaşlara tanıtma
hedefindeki bu pilot uygulama sayesinde hem
yurttaşlardan gelecek talep sayısında hem de yerel
yönetimlerin dijital demokrasi araçlarını kullan-
ma eğiliminde artış olmasını bekliyoruz.”
Platform hakkında ayrıntılı bilgiye dijitalde-
mokrasi.org web sayfasından ve iletisim@dijital-
demokrasi.org e-posta adresinden ulaşılabiliyor.
Kaynak: https://www.stgm.org.tr/oy-otesi-
dijital-demokrasi-platformunu-kurdu
ve politik süreçlere doğrudan katılımlarının teşvik
edilmesi gibi amaçları da bulunmaktadır (Morei-
ra vd. 2009). Dolayısıyla doğrudan demokrasi ve
dijital demokrasi kavramlarının benzer amaçlarla
işe koşuldukları söylenebilir. Bu noktada dijital
demokrasiyi, doğrudan demokrasiyi gerçekleştir-
menin yolu olarak nitelendirmek doğru olacaktır.
dikkat
Dijital demokrasi, doğrudan demokrasiyi ola-
naklı kılma potansiyeline sahiptir.
Dijital Demokrasi
Teknolojinin hayatın her alanında işe koşul-
duğu günümüz toplumunda, teknoloji desteğiyle
doğrudan demokrasi uygulamalarının önündeki
engellerin ortadan kaldırılması ve gerçek anlam-
73
3
da demokratikleşmenin sağlanabilmesi olanaklı-
dır (Anttiroiko, 2003). Etkileşimli teknolojilerin
yaygınlaşması, bilgi ve iletişim teknolojilerinde
yaşanan gelişmeler, sosyal medya, yapay zekâ, blok
zincir teknolojileri doğrudan demokrasiyi ola-
naklı kılacak çözümleri de bünyesinde barındıran
önemli teknolojik atılımlardır. Capri, Ferrari ve
Leonardi’ye (2005) göre çağdaş teknolojilerden
sadece katılım boyutunda yaşanan sorunların çö-
zümünde değil demokrasi ve katılım bilincinin yer-
leştirilmesi, geniş çaplı bilgilendirme, tartışma ve
etkileşim ortamlarının oluşturulması amacıyla da
etkin olarak yararlanabilmek gerekmektedir. Doğ-
rudan demokrasiye yönelik teknoloji öngörülerin-
de önceleri oy verme odaklı olarak telekonferans,
televizyon gibi iletişim teknolojileri ön plandayken
günümüzde internet bu rolü üstlenmiş konum-
dadır (Carrizales, 2008). Bu amaçla işe koşulacak
teknolojilerin sadece seçim işlemlerindeki oylamayı
elektronik hâle getirmesi, dijital demokrasi açısın-
dan tek başına çözüm değildir.
Habermas rasyonel toplumu; hiç kimsenin söy-
lem dışına itilmediği, tüm bireylerin gerçek bilgiye
erişip, kamusal tartışmaya etkin bir biçimde katıla-
bildikleri bir ideal toplum durumu olarak betimle-
mektedir (Geuss, 2002). Dolayısıyla dijital erişim
eşitsizliğinin ortadan kaldırılarak her vatandaşın
dijital teknolojilere erişiminin sağlanması vatandaş-
lık görevi olan demokrasi uygulamalarına da etkin
katılımlarını olanaklı kılmaktadır. Gross (2000),
dijital demokrasi uygulamalarında teknoloji kulla-
nımının en temel amacının, elektronik oylamanın
yanında kamuoyunu bilgilendirmek ve yurttaşların
görüşlerini özgürce dile getirecekleri teknoloji te-
melli tartışma platformları oluşturmak olduğunu
vurgulamaktadır. Bu sayede dijital dönüşüm sü-
recinde başta mobil teknolojiler olmak üzere tüm
olanaklar sayesinde Elektronik Agoralar oluştu-
rulmasına da katkı sağlamak olanaklı görünmek-
tedir. Ancak diğer taraftan Keloğlu İşler ve Yıldız
Kayademir (2023) günümüzün dijital elektronik
agoraları olan forumlarda, WhatsApp ve Telegram
gruplarında, Instagram, Facebook ve Twitter gibi
mecralardaki gözetlenme, takip etme, sosyal linç,
hakarete uğrama gibi durumların İnsan Hakları
Evrensel Bildirgesinin 3, 5, 12, 18 ve 27. madde-
lerinin ihlali anlamına geldiğini vurgulamaktadır.
Dolayısıyla her teknolojide olduğu gibi kamuoyu
oluşturmak için kullanılma potansiyeli olan sosyal
medya ortamlarının olası risk faktörlerinin her za-
man göz önünde bulundurulması gerekmektedir.
74
Devletin Dönüşümü
Günümüzde vatandaşların bir konunun, uy-
gulamanın değiştirilmesi, bir hak arama talebi vb.
durumlar etrafında çevrim içi ortamda güç bir-
liği oluşturmasını olanaklı kılan teknolojiler de
yaygın olarak kullanılmaktadır. Dijital demokra-
sinin önemli bir adımının kamuoyu oluşturmak
ve katılım sağlamak olduğu düşünüldüğünde söz
konusu dijital ortamlar bu görevi yerine getirebil-
mektedir. Bu ortamlardan biri change.org olarak
bilinen imza organizasyonudur. Temelde kullanıcı-
ların değişmesini istedikleri belirli konularda imza
kampanyaları oluşturabildiği ve bu kampanyalarını
destekçilere ulaştırabildikleri; belirli bir sayıya ula-
şıldığında ise imza kampanyasının kamu ya da özel
sektörden ilgili yetkililere ulaştırılmasını olanaklı
kılan ve 196 ülkede 200 milyondan fazla kullanıcı-
sı olan bir sivil toplum girişimidir. Sistemin işleyişi
düşünüldüğünde değişmesi istenen bir kural, gö-
rülen bir haksızlık ve hukuksuzluğa karşılık çevrim
içi ortamda güç birliğinin oluşturulması anlayışı
bir bakıma dijital demokrasi girişimi olarak değer-
lendirilebilir. Bilindiği gibi dijital demokrasilerde
sürece katılım oldukça önemlidir. Change girişimi
aracılığıyla bu adımın başarıyla gerçekleştirildiği
binlerce örnek bulunması dijital teknolojilerin gü-
cünü bir kez daha göstermektedir. Diğer taraftan
çevrim içi çerçevede, yeni şekiller ve yeni araçlarla
yapılan bu ve benzeri politik girişimleri Coleman
(2010) e-katılım olarak tanımlamaktadır.
internet
https://www.change.org adresinden ilgili gün-
cel veya başarıyla sonuçlanmış kampanyalara
erişilebilir.
Dijital demokrasinin bir diğer önemli ayağı ise
dijital ortamları kullanarak oy verme, görüş belirt-
me vb. işlemlerin hızlı ve kolay bir şekilde gerçek-
leştirilmesinin sağlanmasıdır. Teknolojide yaşanan
gelişmeler bu amaçla kullanılabilecek yazılım ve do-
nanımları oldukça çeşitlendirmiştir. Bu süreçte ses
tanıma özellikli sesli yanıt sistemleri, akıllı televiz-
yonlar, ATM cihazları, dokunmatik ürünler, giyile-
bilir teknolojiler ve mobil cihazlar kolaylıkla kullanı-
labilecek ortamlar arasında sayılabilir. Günümüzün
kişisel teknolojileri arasında açık ara en çok kulla-
nılan ürünler olan mobil teknolojiler günümüzde
özellikle kamuoyu araştırmalarında görüş belirtme,
 3
Dijital Dönüşüm

sosyal kampanyalara destek olma

ve oylamalara katılma amacıyla
giderek daha fazla kullanılmak-
tadır. Bilindiği gibi birçok ülke
televizyonlarında yayımlanan
yarışma programlarında televo-
ting olarak isimlendirilen dijital
oylama sistemleri kullanılmakta-
dır. Mobil teknolojilerin bu tür
aktivitelerde yaygın kullanımı;
yüksek hızda iletişim sağlama,
diğer teknolojilere oranla kolay
erişilebilir ve kolay kullanılabilir
olmalarıyla da yakından ilişkili-
dir. Mobil teknolojilerle elekt-
ronik imza atılabildiği, bireysel Resim 3.4 Bilgi ve iletişim teknolojileri dijital demokrasiyi olanaklı kılar.
kredi başvurularının bile yapıla-
bildiği bir dönemde, doğrudan demokrasi uygulamalarında bu teknolojilerden yararlanmak bilgi ve iletişim
teknolojilerinin işlevsel olarak kullanılmaları açısından oldukça önemlidir. Mobil teknolojiler, elektronik
oylama haricindeki bilgilendirme ve tartışma platformlarına katılım noktasında da oldukça işlevsel olarak
kullanılabilecek özelliktedir. Bununla birlikte özellikle internet ve sosyal ağlar başta olmak üzere, televizyon,
radyo, yazılı basın gibi çeşitli kitle iletişim araçları, bilgilendirme ve tartışma zeminlerinin oluşturulması bo-
yutlarında işlevsel olarak kullanılabilecek teknolojilerdir (Brücher ve Baumberger, 2003).
Mobil teknolojilere dayalı oylama sistemi seçmenlere birçok açıdan kolaylık sağlamasına rağmen, elekt-
ronik ortamda gerçekleştirilecek oylamanın oluşturacağı birtakım güvenlik sorunları da bulunmaktadır
(Akın, 2006; Capri ve diğerleri, 2005; Haynes, 2014). Ancak güncel bir teknoloji olan ve ıslak imzanın
yerine resmî olarak kullanılabilen elektronik imza teknolojisi ile elektronik oylama sisteminin yaratacağı
güvenlik boşlukları kapatılabilir. Elektronik imza, gelişmiş ülkelerde yaygın olarak kullanılan, Türkiye’de
ise 23 Ocak 2004 tarih ve 5070 sayılı Elektronik İmza Kanunu ile yasalaşan bir sistemdir (Elektronik İmza
Kanunu, 2004). Elektronik imza uygulamasının yasalaşmasıyla, özellikle internet üzerinden gerçekleştiri-
len alışverişler, bankacılık işlemleri, sınav başvuruları, sosyal güvenlik uygulamaları, vergi ödemeleri ve cep
telefonuyla elektronik oylama gibi teknoloji kullanımını öngören uygulamaların güvenli bir zemine ka-
vuştuğu söylenebilir. Ayrıca son dönemde kişi tanıma sistemleri kapsamında yaygın olarak işe koşulan ses
tanıma, yüz tanıma, retina tarama, parmak izi okuma, avuç içi okuma, damar izi okuma gibi biyometrik
veriler ve blok zincir teknolojisi üzerine inşa edilen dijital kimlikler sayesinde dijital demokrasi uygulama-
larının önündeki güvenlik tehditlerinin kolaylıkla ortadan kaldırılabilmesi de söz konusudur.

Öğrenme Çıktısı
3 Yeni nesil dijital demokrasi anlayışını bilgi ve iletişim teknolojileri temelinde açıklayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Elektronik ortamlarda gö-

Dijital demokrasi ve doğru-
dan demokrasi kavramları
arasındaki ilişkiyi açıklayın.
Dijital demokrasinin dijital
rüşlerinizi açıklamanın siz-
dönüşüm sürecindeki yerini
de oluşturduğu duygu du-
açıklayın.
rumunu anlatın.

75
3
Devletin Dönüşümü

DİJİTAL DÖNÜŞÜM SÜRECİNE UYUM

Yenilik kavramı, sanılanın aksine benimsenmesi kimi zaman güç bir kavramdır. Beraberinde getirdiği
değişimin yapısı kadar toplumun dinamikleri, hedef kitle özellikleri, kültürel hazır bulunuşluk, gereksi-
nimle örtüşme gibi çok sayıda faktörden doğrudan etkilenir. Dolayısıyla her yeniliğin hemen benimsen-
mesi ve toplumun geniş bir kesimi tarafından kabul görmesi çoğu zaman beklenmez. Ancak yeniliğin
kuramsal altyapısına hâkim olan kanı önderleri, teknoloji uzmanları ve kimi zaman da politika üreticile-
rinin yeniliklerin toplum tarafından benimsenebilmesi için kapsamlı adımlar atmaları gerekebilir. Tam da
bu noktada kamudaki dijital dönüşüm sürecinde paydaşlardan beklenen değişimi kabul etme ve değişime
uyum sağlama durumu etraflıca ele alınması gereken bir konudur.
Türkiye’de dijital dönüşüm süreci azımsanamayacak bir geçmişe sahiptir. Özellikle bu süreçte e-devlet ile
başlatılan kamu hizmetlerinin dijitalleşmesi projesinin, dijital dönüşüm sürecindeki en önemli adım olduğu
söylenebilir. Uzun vadede e-devletten beklentiler ve e-devletin gelişim adımları Şekil 3.3’te sunulmuştur.

Aşama 4- Gelecek Nesil e-Devlet

(Yeniden Yapılanma)

Aşama 3b- İş Süreçlerinin ve Organizasyonun

Aşama 3 Değişimi (Servis/Hizmet Odaklı Dönem)
Kurumsal
Fayda Değişim Aşama 3a- Süreçlerinin Otomasyonu
(Kurum Odaklı Dönem)
Aşama 2- Çevrimiçi Hizmetler Sağlamak
(Proje Odaklı Dönem)
Aşama 1- Erişim ve İletişimin Gelişimi
(Tanımlama ve Kavrama Dönemi)

Zaman
e-Devlet
BİT İmkanlı
Devlet
(t-Devlet)

Şekil 3.3 E-Devletin Gelişimi

Kaynak: Türkiye Bilişim Derneği Kamu-BİB Kurumlararası Ortak İş/Proje Geliştirme, 1. Çalışma Grubu Raporu, 2008

Şekil 3.3’te yer alan aşamalar ele alındığında 1. Aşamada temelde dönüşüm sürecindeki altyapı olanak-
larına yönelim, 2. Aşamada geniş bir yelpazeye yayılan kamusal hizmetlerin çevrimiçi ortamda sunulma-
sının ve çeşitlenmesinin sağlanması, 3. Aşamada verimliliğin ön planda tutulduğu ve dijital dönüşümün
hem kamuya hem de vatandaşlara sağlayacağı faydaların ön planda tutulduğu ve bunun hem süreçlerin
otomasyonuyla hem de iş süreçleri ve organizasyonun değişimiyle sağlanması, 4. Aşamada ise dijital dö-
nüşümün geleceğine ilişkin birleştirilmiş bir hizmet anlayışının hâkim olmasıyla yeniden yapılandırma söz
konusudur. Tüm aşamalar göz önünde bulundurulduğunda, sürecin tamamlanmasından ziyade evrilerek
daha iyiye doğru ilerlemesinin hedeflendiği görülecektir. Çünkü teknolojinin dinamik yapısı zaman içeri-
sinde başlangıçta öngörülmeyen yeni teknolojik çözümleri sunarken yeni nesil risk ve tehditleri de ortaya
çıkarmaktadır. Özellikle dijital dönüşüm sürecinde veri yönetimi ve güvenliği kavramları oldukça önemli
bir hâle gelmiştir. Dijital dönüşümün hem kamu hem vatandaşlara sağladığı kolaylıklar kadar olası risk
ve güvenlik açıklarının da sürekli ele alınması elzemdir. Bir teknolojinin benimsenmesi o teknoloji ve
beraberindeki değişime duyulacak güvenle yakından ilişkilidir. Dijital dönüşüm sürecinde hizmetlerin
güvenli bir ortamda sunulduğu ve kişisel verilerin en üst teknolojik olanaklarla korunduğu konusunda
vatandaşların ikna edilmeleri, bu teknolojilerin benimsenmesi ve yeniliğe uyum sağlanması açılarından
oldukça önemlidir.

76
 3
Dijital Dönüşüm

Teknoloji Kabulü ve Benimsenmesi

Teknoloji odaklı yeniliklerin benimsenmesi konusunda 1970’li yılların ortalarında başlayıp günümüze
kadar süregelen birçok araştırma, kuram, yöntem, model ortaya atılmış ve bu konuda oldukça kapsamlı
bir alanyazın oluşturulmuştur. Dijital devletin sağladığı olanakların teknolojik bir değişim ve dönüşüm
içeriyor olması ve bu dönüşümün odağında yer alan dijital hizmetlerin vatandaşlar tarafından benimse-
nip kullanılmasının hedeflenmesi, ilgili dönüşümün Teknoloji Kabul ve Kullanımı Birleştirilmiş Modeli
(TKKBM-2) kapsamında değerlendirilmesini olanaklı kılmaktadır. Teknoloji Kabul ve Kullanımı Bir-
leştirilmiş Modeli, teknoloji kabul modelleri bağlamında alanyazında yer alan Sebepli Davranış Kuramı
(Fishbein ve Ajzen, 1975), Teknoloji Kabul Modeli (Davis, 1989), Motivasyon Modeli (Davis, Bagozzi ve
Warshaw, 1992), Planlı Davranış Kuramı (Ajzen, 1985; Taylor ve Todd, 1995a), Teknoloji Kabul ve Planlı
Davranış Birleştirilmiş Modeli (Taylor ve Todd, 1995b), Kişisel Bilgisayar Kullanım Modeli (Thompson,
Higgins ve Howell, 1991), Yeniliklerin Yayılımı Kuramı (Rogers, 1983) ve Sosyal Bilişsel Kuramın (Ban-
dura, 1986) sentezi sonucunda ortaya çıkmış bir modeldir.

Performans
Beklentisi1

Çaba
Beklentisi2 Davranışsal Kullanma
Niyet Davranışı
Sosyal
Etki3

Not:
Kolaylaştırıcı 1. Yaş ve Cinsiyet tarafından yordanıyor
Unsurlar4 2. Yaş ve Cinsiyet ve Deneyim tarafından
yordanıyor
3. Yaş ve Cinsiyet ve Deneyim tarafından
Haz yordanıyor
4. Kullanım davranışı üzerinde etkili, Yaş ve
Deneyim tarafından yordanıyor
Fayda - Maliyet 5. KOyu çizgiler UTAAT2’ye ilişkin yeni
ilişkileri göstermektedir.

Alışkanlıklar

Yaş Cinsiyet Deneyim

Şekil 3.4 Teknoloji Kabul ve Kullanımı Birleştirilmiş Modeli (TKKBM-2)

Kaynak: Venkatesh, V., Thong, J. Y., & X. Xu, 2012

dikkat
Teknoloji Kabul ve Kullanımı Birleştirilmiş Modeli; Sebepli Davranış Kuramı, Teknoloji Kabul Modeli, Motivasyon Mo-
deli, Planlı Davranış Kuramı, Teknoloji Kabul ve Planlı Davranış Birleştirilmiş Modeli, Kişisel Bilgisayar Kullanım Mode-
li, Yeniliklerin Yayılımı Kuramı ve Sosyal Bilişsel Kuramın sentezi sonucunda ortaya çıkmış bir modeldir.

77
3
Dijital dönüşümü açıklamak üzere ele alınan
bu modelin Şekil 3.4’te görüldüğü üzere kullan-
ma davranışının oluşabilmesi için farklı aşama-
larda farklı etmenler söz konusudur. Performans
beklentisi, teknolojik dönüşümün kişinin günde-
lik performansına sağlayacağı katkı üzerinde dur-
maktadır. Dolayısıyla dijital dönüşüm sürecinde
sağlanacak çevrim içi hizmetler ile performansın
artırılması davranışsal niyet üzerinde önemli bir et-
kiye sahiptir. Çaba beklentisi, teknolojik yeniliği
kullanma konusunda harcanacak çabayla ilişkilidir.
Çok çaba harcayarak ulaşılacak büyük değişiklik-
ten ziyade az çabayla ulaşılacak küçük değişiklikler
kimi zaman daha cazip olabilmektedir. Dolayısıy-
la dijital dönüşüm sürecindeki davranışsal niyetin
oluşabilmesi için düşük çaba harcanan ve kullanıla-
bilirliği yüksek dijital ortamların sunulması önemli
bir belirleyicidir. Sosyal etki, özellikle günümüz
sosyal ağ toplumunda önemli unsurların başında
gelmektedir. Önem atfedilen kişilerin davranış-
ları, tercihleri önemsendiği için teknolojik dönü-
şümdeki adaptasyonda değer verilen sosyal çevre-
deki dönüşüm de önemli bir belirleyici olacaktır.
Kolaylaştırıcı unsurlar, bir yeniliğin odağındaki
teknolojik değişime adaptasyonu kolaylaştıran
unsurların tamamıdır. Dijital dönüşüm sürecinde
sağlanan dijital hizmetlere erişimin kolay olması
davranışsal niyeti ve beraberinde kullanma dav-
ranışını doğrudan etkilemektedir. Haz beklentisi
(Hedonik motivasyon), bir teknolojiyi ya da bir
yeniliği kullanmanın verdiği haz ve eğlence olarak
tanımlanabilir. Dijital dönüşüm sürecinde kamu
hizmetlerinin bir haz ve eğlence unsuru içermesi
güç olmakla birlikte kullanıcıya sunulacak etkile-
şim unsurlarıyla bu haz duygusu oluşturulabilir.
Fayda-Maliyet, teknolojik yeniliğin ederi olarak
değerlendirilebilir. Dijital dönüşüm sürecinde ka-
musal hizmetlerin vatandaşlara ücretsiz sunulması
bu etkiyi doğrudan oluşturmaktadır. Alışkanlıklar
ise önceki deneyimlerin yarattığı duygusal tatminle
ilişkili bir kavramdır. Bireyler karakteristik özel-
likleri temelinde değişiklikleri eşit oranda kabul
etmezler. Dolayısıyla alışkanlıkların köklü olması
değişimden sağlanacak fayda fazla olsa bile kimi
zaman değişimin önünde engel oluşturabilecek
güce sahiptir. Dijital dönüşümle vatandaşın birçok
kamu hizmetine dijital ortamda erişebilmesine rağ-
men hâlen kamu kurumlarına giderek bu hizmet-
leri talep etmesi söz konusu alışkanlıkla yakından
ilişkilidir.
78
Devletin Dönüşümü
dikkat
Sosyal ağlarda influencer olan kişiler sosyal etki
unsurlarına yönelik uygulamalar gerçekleştirirler.
Modelde yukarıda açıklanan etmenler kadar
yaş, cinsiyet ve deneyim olarak sıralanan değişi-
min önemli yordayıcıları da bulunmaktadır. Yaş,
teknoloji söz konusu olduğunda benimseme üze-
rinde önemli bir belirleyicidir. Prensky (2001)
dijital yerli ve dijital göçmen olarak kavramsallaş-
tırdığı ayrımda teknolojik dönemde doğan yeni
nesil ile teknolojiyle sonradan tanışan eski neslin
birbirinden birçok açıdan ayrıldığını vurgulamak-
tadır. Özellikle yeni bir teknolojiye dijital yerlile-
rin kolaylıkla uyum sağlarken dijital göçmenlerin
uyum sorunu yaşamaları bu açıdan değerlendiri-
lebilir. Dolayısıyla her ne kadar genç nüfuslu bir
ülke olsak da dijital dönüşümün tüm vatandaşları
hedeflediği düşünüldüğünde dijital dönüşümün
benimsenmesinde yaş faktörünün göz önünde bu-
lundurulması önerilmektedir. Cinsiyet, yaş gibi
kavramsal temellerle açıklanan belirleyicilerden bi-
ridir. Alanyazında teknolojik yeniliklerin kullanıl-
ması ve benimsenmesinde erkekler lehine bir fark-
tan söz edilir. Ancak yine yaş etmeninde olduğu
gibi, dijital dönüşüm sürecinin benimsenmesi için
cinsiyetten kaynaklanacak olası engellerin öngö-
rülmesi gerekmektedir. Deneyim ise ilgili yeniliğin
doğrudan deneyimlenmesini açıklamaktadır. Di-
jital dönüşüm sürecindeki alışkanlıkların kırılma-
sındaki önemli unsurlardan biri söz konusu dene-
yimdir. Özellikle yetişkinlerin kalıplaşmış düşünce
ve alışkanlıkları sonucu yeniliğe direnç gösterme-
leri oldukça yaygındır. Ancak yetişkin eğitiminde
de önemli bir unsur olan “dönüştürmek” kavramı
deneyim ile olanaklıdır. Bir işlemi geleneksel yön-
temlerle yapmak yerine dijital ortamda yapmanın
kolaylığını deneyimleyen birey o yeniliği daha ko-
lay benimseyecektir.
dikkat
Yaş, cinsiyet ve deneyim bir teknolojinin kabul
ve benimsenme kararını doğrudan etkiler.
 3
Dijital Dönüşüm

İlgili alanyazın ve dijital dönüşümün benimsenmesinin önündeki en önemli engellerden biriyse algı-
lanan risk olarak ifade edilebilir. Alanyazında bazı teknoloji kabul modellerinde bir teknolojiyi kullanma
davranışı üzerinde algılanan riskin önemli bir belirleyici faktör olduğu vurgulanmaktadır (Natarajan vd.,
2017) Algılanan risk genellikle bir ürün veya hizmetin olumsuz sonuçlarıyla yüzleşme ihtimalinin belirsiz-
liği olarak tanımlanabilir (Durukal, 2020). Dijital dönüşüm sürecinde tüm hizmetlerin elektronik ortam-
larda sunulması, fiziksel kanıtlara alışmış bir toplum için oldukça riskli olabilir.
Algılanan risk kadar gerçek riskin de ele alınması gerekmektedir. Verinin dijitalleşmesi güvenliğinin
sağlanmasını da güçleştirmektedir. Her ne kadar birtakım güvenlik önlemleriyle hem kullanıcılar hem de
dijital veri kaynaklarının güvenliği sağlansa da vatandaşların kişisel verilerinin zaman zaman yetkisiz kişiler
tarafından ele geçirildiği ve internet ortamında paylaşıldığına ilişkin haberler de çıkmaktadır. Bu haberler
algılanan riski oldukça artırmaktadır. Devlet yetkililerinin, politika yapıcıların temel hedefinin söz konusu
dijital dönüşüm sürecindeki olası sistemsel riskler konusunda vatandaşa gerekli güveni vermeleri oldukça
önemlidir.

Öğrenme Çıktısı
4 Dijital dönüşüme uyum sürecine etkide bulunabilecek unsurları tartışabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Teknoloji odaklı yenilikle-

Bir teknolojinin kabulüne rin kabulüyle başka alan- Daha önce bir yeniliğe ge-
etkide bulunan unsurları lardaki yeniliklerin kabul çişinizin hangi faktörlerden
araştırın. durumu arasındaki ilişkiyi etkilendiğini anlatın.
araştırın.

79
3
Devletin Dönüşümü

Geleneksel devletten dijital

1 devlete geçiş unsurlarını
tartışabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Gelenekselden Dijital Devlete

Geçiş

Dijital dönüşüm, temelde hangi alanda işe koşulursa koşulsun eski sistemin aksayan ve sorunlu noktala-
rının dijital teknolojilerin kolaylaştırıcı unsurlarıyla çözümlenmesine odaklanmaktadır. Dolayısıyla devle-
tin dijital dönüşümünde de geleneksel devlette vatandaşların devletle olan her türlü iletişimlerini olumsuz
etkileyen unsurlar öne çıkmaktadır. Bu unsurların başında bürokrasi kavramı gelmektedir. Dijital dönü-
şüm sürecinde yoğun kamu bürokrasisinin neden olduğu sorunların çevrim içi ortama taşınan hizmetler
sayesinde önemli oranda çözümlenmesi söz konusudur. Diğer bir sorun ise şeffaflık ve hesap verebilirlik
boyutuyla ilişkilidir. Özellikle vatandaşların güven duygusunun doğrudan belirleyicisi olan şeffaflık ve hesap
verebilirlik dijital teknolojiler sayesinde her zamankinden daha kolaylaşmıştır. Diğer taraftan vatandaşların
sorgulama ve denetleme görevleri güçlendirilmiştir. Dijital dönüşüm her teknolojik yenilikte olduğu gibi
istihdam açısından da ele alınabilmektedir. Dijital teknolojilerin işsizliği artıracağı endişesinden ziyade yeni
iş kollarının yaratılmasındaki rolü de oldukça önemlidir. Son olarak vergi denetiminde dijital teknolojiler
sayesinde hem şeffaflık algısı güçlendirilmiş hem de hizmet otomasyonu sağlanabilmiştir.

Dijital devlet ve dijital

2 vatandaşlık kavramlarının
boyutlarını tartışabilme

Dijital Devlet ve Dijital

Vatandaşlık

Devletin dijitalleşmesi kamu hizmetlerinin dijital ortama taşınmasının ötesinde bir kültürel değişimi ifade
etmektedir. Geleneksel devletin dijital dönüşümü sonrası dijital devlete dönüşmesi geleneksel vatandaşı
da dijital vatandaşa dönüştürmektedir. Siber vatandaşlık veya e-vatandaşlık olarak da kullanılan dijital va-
tandaşlık kavramı bilgi teknolojilerini düzenli olarak etik, eleştirel ve güvenli bir şekilde kullanma becerisi
olarak tanımlanabilir. Dijital vatandaşlığın; dijital erişim, dijital ticaret, dijital iletişim, dijital okuryazarlık,
dijital etik, dijital kanun, dijital hak ve sorumluluklar, dijital sağlık ve dijital güvenlik ile sonradan eklenen
dijital katılım olmak üzere çeşitli boyutları bulunmaktadır. Dijital vatandaşlık eğitimi kapsamında ise 21.
yüzyıl becerileri öne çıkmaktadır. Bu beceriler; sosyal ve duygusal beceriler, dil ve iletişim becerileri, üst dü-
zey düşünme becerileri, benlik becerileri, öğrenme becerileri, çalışma becerileri ve okuryazarlık becerilerin-
den oluşmaktadır. Diğer taraftan dijital vatandaşlık ISTE tarafından belirlenen standartlardan da biri olarak
tanımlanmıştır. Bu standartlarda ise yetkin öğrenen, dijital vatandaş, bilgi düzenleyen, yaratıcı tasarımcı,
bilgi işlemsel düşünen, yaratıcı iletişimci ve küresel iş birlikçilik özellikleri bulunmaktadır.

80
 3
Dijital Dönüşüm

Yeni nesil dijital demokrasi anlayışını

3 bilgi ve iletişim teknolojileri
temelinde açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Dijital Teknolojiler ve
Demokrasinin Dönüşümü

Demokrasi, bir toplumun yönetim biçiminden çok halkın yaşam biçimi ve dünyaya bakışıyla ilişkilendiri-
lebilecek bir kavramdır. Demokrasinin oluşturulması, uygulanması, yaşatılması ve yüceltilmesinde halkın
özgür iradeyle yönetim sürecine katılımı büyük önem taşımaktadır. Dijital teknolojilerin her alanda yaygın-
laşmasıyla birlikte demokrasinin işlerliğinin artırılması sürecinde de son dönemde daha fazla kullanılmaya
başlanmıştır. Doğrudan demokrasiyi hayata geçirmenin en olası yöntemi olan dijital demokrasi günümü-
zün popüler bir kavramıdır. Dijital demokrasinin temelde politik süreçlerin şeffaflaştırılması, vatandaşların
bilinçlendirilmesi ve politik süreçlere doğrudan katılımlarının teşvik edilmesi gibi amaçları bulunmaktadır.
Bununla birlikte dijital demokrasi uygulamalarında teknoloji kullanımının en temel amacının, elektronik
oylamanın yanında; kamuoyunu bilgilendirmek ve yurttaşların görüşlerini özgürce dile getirecekleri tek-
noloji temelli tartışma platformları oluşturmak olduğunu vurgulamaktadır. Dijital demokrasi sürecinde
kamuoyunun bilgilendirilmesi, etkin katılım oy verme gibi süreçler dijital ortamlarda gerçekleşmektedir.
Bu süreçte sosyal medya başta olmak üzere çevrim içi olanaklar kadar mobil teknolojiler de çeşitli süreçlerde
etkin olarak kullanılabilmektedir.

Dijital dönüşüme uyum

4 sürecine etkide bulunabilecek
unsurları tartışabilme

Dijital Dönüşüm Sürecine

Uyum

Dijital dönüşüm tüm teknolojik değişim ve dönüşümlerde olduğu gibi direnç oluşturabilecek bir dönü-
şümdür. Bunun temel nedenlerinden biri yerleşik alışkanlıklardan kolay kolay vazgeçilememesidir. İnsanlar
yaşamlarındaki köklü değişimleri kolay kolay kabullenmezler. Kabul sürecinde ise o değişimin birçok özel-
liği ön plana çıkmaktadır. Dijital dönüşüm sürecinde de benzer bir süreç işlemektedir. Literatürde teknoloji
temelli yeniliklerin kabul edilmesine yönelik çok sayıda kuram geliştirilmiştir. Günümüzde en çok kabul
gören kuram ise Teknoloji Kabul ve Kullanımı Birleştirilmiş Modelidir (TKKBM-2). Bir teknolojik yeni-
liğin benimsenip kullanımla sonuçlanabilmesini etkileyen; performans beklentisi, çaba beklentisi, sosyal
etki, kolaylaştırıcı unsurlar, haz beklentisi, fayda maliyet ve alışkanlıklardan oluşan unsurları bulunduğu;
benimseme sürecinde ise yaş, cinsiyet ve deneyim etmenlerinin etkide bulunduğu vurgulanmaktadır.

81
3
Devletin Dönüşümü

1 Aşağıdakilerden hangisi bürokrasiyi tanımlar- 6 Dijital Vatandaşlık Eğitimi Pilot Projesi han-
ken kullanılacak kavramlar arasında yer almaz? gi yılları kapsamaktadır?
neler öğrendik?

A. Sorumluluktan kaçış A. 2019-2021

B. Yetki devretmeme B. 2020-2023
C. Otoriteye bağlılık C. 2021-2024
D. İnisiyatif almama D. 2023-2025
E. Görevi kötüye kullanma E. 2023-2028

2 Kamu hizmetlerinin işleyişinde bağımsız ve 7 Dijital demokrasinin işletilmesi amacıyla

etkin bir şikâyet mekanizması oluşturmak amacıy- kullanılabilecek sosyal medya ortamlarında İnsan
la aşağıdaki kanunlardan hangisi uygulamaya kon- Hakları Evrensel Bildirgesi’nin kaçıncı maddesine
muştur? yönelik risk söz konusu değildir?
A. Kamu Denetçiliği Kanunu A. 3.
B. Kamu Görevlileri Etik Kurulu Kanunu B. 5.
C. Kamu İhale Kanunu C. 9.
D. Devlet Memurları Kanunu D. 12.
E. Bilgi Edinme Hakkı Kanunu E. 18.

3 Aşağıdakilerden hangisi dijital dönüşüm sü-

recinde vergi denetimini ilgilendiren girişimlerden 8 Aşağıdakilerden hangisi demokrasinin işleye-
biri değildir? bilmesi için gerekli şartlar arasında yer almaz?
A. e-VDO A. Ekin katılım
B. CİMER B. Teknolojik yetkinlik
C. VERİA C. Oy kullanma eşitliği
D. İNKA D. Bilgi edinebilme
E. VİMER E. Gündemin denetimi

4 Aşağıdakilerden hangisi dijital vatandaşlığın 9 e-Devletin gelişim sürecinde servis ve hizmet

yeterlik alanları arasında yer almaz? odaklı dönem aşağıdakilerden hangisidir?
A. Dijital erişim A. Aşama 1
B. Dijital ticaret B. Aşama 2
C. Dijital dolaşım C. Aşama 3 a
D. Dijital okuryazarlık D. Aşama 3 b
E. Dijital etik E. Aşama 4

5 Topluma elektronik olarak entegre olmaya 10 Kararlarına güvendiğiniz bir yakınınızın mo-
yönelik dijital vatandaşlık yeterliği aşağıdakilerden bil bankacılığı kullanması sizin de bankacılık iş-
hangisidir? lemlerinde mobil kanalı kullanmanızı etkileyebilir.
A. Dijital erişim Bu durum aşağıdakilerden hangisiyle açıklanabilir?
B. Dijital ticaret A. Performans beklentisi
C. Dijital kanun B. Çaba beklentisi
D. Dijital okuryazarlık C. Kolaylaştırıcı unsurlar
E. Dijital etik D. Fayda-maliyet
E. Sosyal etki

82
 3
Dijital Dönüşüm

Yanıtınız yanlış ise “Gelenekselden Dijital Yanıtınız yanlış ise “Dijital Devlet ve Dijital
1. E 6. D
Devlete Geçiş” konusunu yeniden gözden Vatandaşlık” konusunu yeniden gözden ge-
geçiriniz. çiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Gelenekselden Dijital Yanıtınız yanlış ise “Dijital Teknolojiler ve
2. A 7. C
Devlete Geçiş” konusunu yeniden gözden Demokrasinin Dönüşümü” konusunu yeni-
geçiriniz. den gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Gelenekselden Dijital Yanıtınız yanlış ise “Dijital Teknolojiler ve
3. B 8. B
Devlete Geçiş” konusunu yeniden gözden Demokrasinin Dönüşümü” konusunu yeni-
geçiriniz. den gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Dijital Devlet ve Dijital Yanıtınız yanlış ise “Dijital Dönüşüm Süre-
4. C 9. D
Vatandaşlık” konusunu yeniden gözden ge- cine Uyum” konusunu yeniden gözden ge-
çiriniz. çiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Dijital Devlet ve Dijital Yanıtınız yanlış ise “Dijital Dönüşüm Süre-
5. A 10. E
Vatandaşlık” konusunu yeniden gözden ge- cine Uyum” konusunu yeniden gözden ge-
çiriniz. çiriniz.

Araştır Yanıt
3 Anahtarı

Geleneksel devletin yoğun bürokrasi odaklı yapısı, istihdam sorunları, şeffaflık

ve hesap verebilirlik, vergi denetimi vb. konular çoğunlukla kamu hizmetleri-
nin sürdürülmesi önünde önemli bir engel teşkil etmektedir. Dijital dönüşüm
sürecinde bu aşamaların her birine ilişkin kolaylaştırıcı, şeffaf, hızlı ve nitelikli
Araştır 1 bir iş süreci söz konusudur. Dolayısıyla kamunun dijital dönüşümü var olan
sorunların teknoloji odaklı çözümünü de olanaklı kılmaktadır. Her alanda
etkin olarak kullanılan teknolojilerin kamunun dijital dönüşümü sürecinde
kullanılmasının elbette birtakım riskleri de söz konusudur. Özellikle veri gü-
venliği açısından ele alınabilecek bu risklerin politika yapıcılar tarafından ön-
görülmesi kamunun dijital dönüşümünü daha güvenli hâle getirecektir.

Dijital vatandaşlığın uzun zamandır kabul gören birçok yeterliği bulunmakla

birlikte dijital teknolojilerin çeşitlenmesiyle zaman içinde yeni yeterlikler de
ortaya çıkmıştır. Buna göre; dijital ortamlarda alışveriş yapmayı tanımlayan
dijital ticaret, bilgi alışverişi ve her türlü iletişimi elektronik ortamlarda yap-
mayı tanımlayan dijital iletişim, dijital ortamların gerektirdiği yeni okuryazar-
lık becerilerine sahip olma anlamında dijital okuryazarlık, dijital ortamlardaki
yeni etik kodlara uyum sağlamayı tanımlayan dijital etik, dijital teknolojilere
özgü yasal çerçeveye hakimiyet ve bilinç durumunu açıklayan dijital kanun,
dijital ortamlardaki olası fikri mülkiyet ihlallerine ilişkin hak ve sorumluluk-
Araştır 2 ların bilincinde olmayı ele alan dijital haklar ve sorumluluklar, psikolojik ve
sosyal yönden sağlıklı olmayı açıklayan dijital sağlık ve dijital ortamlardaki
güvenliğin farkında olma ve güvenliğini sağlama yeterliği olan dijital güvenlik
dijital vatandaşlığın dokuz yeterliği olarak tanımlanmıştır. Bununla birlik-
te bu yeterliklere son yıllarda dijital ortamdaki kamuoyu oluşturma ve bilgi
paylaşımı süreçlerine katılım olarak açıklanabilecek dijital katılım yeterliği de
eklenerek yeterlik sayısı ona yükselmiştir.

83
3
Devletin Dönüşümü

Araştır Yanıt
3 Anahtarı

Doğrudan Demokrasi (Direct Democracy), karar alma ve uygulama süreç-

lerinde büyük ölçüde halkın katılımını öngörerek demokrasinin gerçek an-
lamda uygulanmasını olanaklı kılan bir sistemi ifade etmektedir. Zaman için-
de nüfusun artmasıyla birlikte mecburi olarak geçilen temsil sistemi kısmen
demokrasinin yaşatılmasına katkı sağlasa da temsil sisteminin de raporlanan
çok sayıda sorunu uzunca süredir tartışılmaktadır. Bununla birlikte hayatın
Araştır 3
her alanında etkisini gördüğümüz dijital teknolojilerin kullanıldığı yeni nesil
e-demokrasi anlayışı ise temsil sisteminin sorunlarını çözerek yeniden doğru-
dan demokrasiye kapı aralamaktadır. Halkın bilgilendirilmesi, etkin katılım-
larının sağlanması, talep oluşturmaları ve gündem belirlemeleri konularında
dijital ortamların olanakları sayesinde dijital demokrasiden söz edilebilmekte-
dir. Dolayısıyla dijital demokrasi ile antik çağlarda denenen doğrudan demok-
rasinin yeniden canlandırılması söz konusudur.

Bir yeniliğin hemen benimsenip kullanılması çoğunlukla oldukça güçtür. Ye-

nilik kendi içerisinde kullanıcıya fayda sağlasa da kültürel ve psikolojik birçok
unsur yenilik önünde kimi zaman engel oluşturabilmektedir. Teknolojik ye-
niliklerde de durum farksızdır. Alanyazında yeniliklerin kabulüne ilişkin bir-
çok model yer almasına karşın dijital teknolojilerin benimsenmesi açısından
en kabul gören model Teknoloji Kabul ve Kullanımı Birleştirilmiş Modelidir
Araştır 4
(TKKBM-2). Modelde bir teknolojik yeniliğin benimsenip kullanmayla so-
nuçlanabilmesini etkileyen; performans beklentisi, çaba beklentisi, sosyal etki,
kolaylaştırıcı unsurlar, haz beklentisi, fayda maliyet ve alışkanlıklardan oluşan
unsurları bulunduğu, benimseme sürecinde ise yaş, cinsiyet ve deneyim et-
menlerinin etkide bulunduğu vurgulanmaktadır. Dijital dönüşüm sürecinde
de aslolan bu dönüşüme adaptasyon olduğuna göre dijital dönüşümün bün-
yesinde barındırdığı yeniliklerin benimsenip kabul edilmesi için modelde ele
alınan unsurlar ön plandadır.

Kaynakça
Acar, M. ve Kumaş, E. (2008). Türkiye’nin dönüşüm
sürecinde anahtar bir mekanizma olarak e-devlet,
e-dönüşüm ve entegrasyon standartları. 2. Ulusal
İktisat Kongresi, 20-22 Şubat, İzmir.
Ajzen, I. (1985). From intention to action: A theory
of planned behavior, Action Control (pp.11-39).
Editors: Kuhl, J., & Beckmann, J. Heidelberg
Berlin: Spinger.
Akçakaya, M. (2016). Bürokrasi kuramları ve Türk
kamu yönetiminde bürokratik sorunlar. Gazi
Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi
Dergisi, 18(3). 669-694.
Akçakaya, M. (2016). Weber’in bürokrasi kuramının
bugünü ve geleceği. Gazi Üniversitesi Sosyal
Bilimler Dergisi, Özel Sayı, 275-295.
Akın, M. (2006). Elektronik oy verme sistemlerinde
güvenlik: Deneyimler ve Türkiye için öneriler.
Ekonometri ve İstatistik, Sayı 3, 32-47.
Anagün, Ş. S. (2018). Teachers’ perceptions about
the relationship between 21st century skills and
managing constructivist learning environments.
International Journal of Instruction, 11(4), 825-
840.
Anttiroiko, A. V. (2003). Building strong e-democracy:
the role of technology in developing democracy
for the information age. Communications of the
Acm, Vol.46 (9), 121-128.
Atiyas, İ. ve Sayın, Ş. (2000). Kamu Maliyesinde
Saydamlık, İstanbul: Tesev Yayınları

84
 3
Dijital Dönüşüm

Avrupa Konseyi Program Ofisi (2023). Dijital Dursun, D. (ty). Bürokrasi teorisi ve yönetim. https://
vatandaşlık eğitimi. https://www.coe.int/en/web/ dergipark.org.tr/tr/download/article-file/9616
digital-citizenship-education#:~:text=This%20 adresinden 29 Mayıs 2023 tarihinde erişilmiştir.
is%20the%20goal%20of,assume%20their%20
Durukal, E. (2020) Müşterilerin mobil alışveriş
responsibilities%20in%20society. Adresinden
davranışının utaut2 modeli ile incelenmesi.
14.05.2023 tarihinde erişilmiştir.
Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsu
Aydın, A. (2015). Dijital vatandaşlık, Türk Elektronik Dergisi, 11(3), 870-887.
Kütüphaneciliği, 29 (1), 142-146.
Eryılmaz, B. (2010), Bürokrasi ve Siyaset: Bürokratik
Aykaç, B. (1997). Kamu bürokrasisi ve Türk kamu Devletten Etkin Yönetime, 4. Baskı, Alfa Yayınları,
personel yönetiminde bürokratik eğilimler, Ankara: İstanbul.
YÖK Matbaası.
Eryılmaz, B. (2012). Kamu Yönetimi, Umuttepe
Bandura, A. (1986). Social foundation of thought and Yayınları, Kocaeli.
action: A social cognitive theory, Englewood Cliffs,
Fishbein, M.A. ve Ajzen, I. (1975). Belief, attitude,
NJ: Prentice-Hall.
intention and behavior: An introduction to theory
Basalla, G. (1998). Teknolojinin Evrimi. Ankara: and research, Reading, MA: Addison-Wesley.
Tübitak Yayınları.
Geuss, R. (2002). Eleştirel teori: Habermas ve frankfurt
Baştan, S. (2008). E-devlet yapılanması ekseninde okulu. (Çev. Ferda Keskin). İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
kamusal enformasyon ve iletişim teknoloji
GİB (2019). Gelir İdaresi Başkanlığı 2019-2023
projelerinin önündeki itici ve kısıtlayıcı etkenler,
Stratejik Plan, Gelir İdaresi Strateji Geliştirme
KMU İİBF Dergisi, 14.
Başkanlığı, Yayın No: 295.
Brücher, H., Baumberger, P. (2003). Using mobile
Giray, F. (2010). Yolsuzlukla mücadele e-devlet ve
technology to support e-democracy. 36th Hawaii
Türkiye’deki durum, Sosyoekonomi, Temmuz-
International Conference on System Sciences
Aralık, 2, 153-178.
(HICSS’03).
Gözler, K. (2006). Anayasa Hukukuna Giriş. Bursa:
Capri, G., Ferrari, L. ve Leonardi, L. (2005). A
Ekin Kitabevi Yayınları.
role-based mobile-agent approach to support
e-democracy. Applied Soft Computing, 6, 85-99. GPE. (2020). 21st century skills: What potential role for
the global partnership for education? A landscape
Carrizales, T. (2008). Critical factors in an electronic
review. Global Partnership for Education.
democracy: A study of municipal menagers. The
Electronic Journal of e-Government, 6(1), 23-30. Gross, T. (2000). Technological support for
e-democracy: history and perspectives. 11th
Coleman, S. 2010. Making Citizens Online. From
International Workshop on Database and Expert
Virtual Boyscouts to Activist Networks. Young
Systems Applications, 391-395. London, UK.
People ICTs and democracy. Theories, Policies,
Identities and Websites içinde, ed. Tobias Olsson ve Hacker, K.L. ve Dijk, J. (2000). What is digital
Peter Dahlgren, 71-90. Nordicom. democracy. İçinde (Ed. Kenneth L. Hacker ve Jan
van Dijk) Digital democracy: Issues of theory and
Çelebioğlu, F. (1975). Bürokrasi ve davranışsal açıdan
practice, London: SAGE Publications.
eleştirisi, İstanbul Üniversitesi İşletme Fakültesi
Dergisi, 4 (1). Haynes, P. (2014). Online voting: Rewards and risks.
Atlantic Council, web: https://www.verifiedvoting.
Çukurçayır, A. (2003). Çok boyutlu bir kavram olarak
org/wp-content/uploads/2014/10/Online_
yönetişim, Çağdas Kamu Yönetimi I içinde, (Ed:
Voting_Rewards_and_Risks.pdf
Muhittin Acar, Hüseyin Özgür), Ankara: Nobel
Yayıncılık. Ho, A. Tat-Kei. (2002). Reinventing Local
Government and the E-Government Initiative,
Dahl, R. (2017). Demokrasi üzerine. (B. Kadıoğlu,
Public Administration Reivew, July / August, 62(4)
Çev.). 4. Phoenix Yayınevi.
s. 434-444.
Davis, F.D., Bagozzi, R.P. ve Warshaw, P.R. (1992).
Karaca, N.G. ve Özgüler, V.C. (2012). Sosyo-politik açıdan
Extrinsic and intrinsic motivation to use
özel olarak korunması gereken kesimlerin e-devlet
computers in the workplace, Journal of Applied
hizmetlerine yönelik tutumları, “İş Güç” Endüstri
Social Psychology, 22(14), 1111-1132.
İlişkileri ve İnsan Kaynakları Dergisi, 14(4), 7-28.

85
3
Karasoy, H.A. ve Babaoğlu, P. (2020). Türkiye’de
elektronik devletten dijital devlete doğru.
Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, 12(23), 397-
416.
Keloğlu İşler, E. İ. ve Yıldız Kayadevir, R. (2023).
Halkla İlişkileri Demokrasi ve Dijital Demokrasi
Bağlamında Ontolojik Olarak Sorgulamak.
İletişim Kuram ve Araştırma Dergisi, 62, 47-65.
Kim, M. ve Choi, D. (2018). Development of
youth digital citizenship scale and implication
for educational setting. Journal of Educational
Technology and Society, 21(1), 155-171.
Metin, Ö. ve Cin, M. (2018). Sosyal bilgiler öğretmen
adaylarına yönelik dijital vatandaşlık yeterlik
ölçeğinin geliştirilmesi: Geçerlik ve güvenirlik
çalışması, Eğitim Teknolojisi Kuram ve Uygulama,
11(2), 445-469.
Moreira, A. Maria; Möller, M. Gerhardt, G. ve
Ladner, A. (2009). E-Society and E-Democracy.
E-Goverment Symposium, 18-20 November,
Malmö: The Swedish EU Presidency, 1-50.
Mossberger, K., Tolbert, C. J. ve McNeal R. (2008).
Digital citizenship: the internet, society, and
participation. London: The MIT Press.
Natarajan, T., Balasubramanian, S., A. ve Kasilingam,
D., L. (2017). Understanding the intention to use
mobile shopping applications and its influence on
price sensitivity. Journal of Retailing and Consumer
Services, 37, 8-22.
Orhan, S. ve Savuk, F. (2014), Emek-teknoloji-ışsizlik
ılişkisi, Çalışma Dünyası Dergisi, 2(2), 9-24
Özkazanç, A. (2009). Toplumsal vatandaşlık ve
neo-liberalizm sorunu. Ankara Üniversitesi SBF
Dergisi, 1(64).
Prensky, M. (2001). Digital natives, digital immigrants
part 1. On the Horizon, 9(5), 1-6.
Ribble, M. ve Bailey, G. (2007). Digital citizenship
in school. Washington: International Society for
Technology in Education (ISTE) Press.
Rogers, E.M. (1983). Diffusion of Innovations, (3rd
edition). New York: Free Press.
Scarrow, S.E. (2001). Direct democracy and
institutional change. Comperative Political Studies,
Vol. 34 (6), 651-665.
86
Devletin Dönüşümü
Sobacı, M.Z. (2007). Yönetışım kavramı ve Türkıye’de
uygulanabılırlığı üzerıne değerlendırmeler,
Yönetim Bilimleri Dergisi, 5(1), 219-235.
Şahin, I.F.O. (2016). Elektronik Vergilendirme
(E-Vergilendirme). Vergi Sorunları Dergisi, 334,
144-168.
Taş, İ.E., Uçacak, K. ve Çiçek, Y. (2017). Türk
kamu yönetiminde yaşanan dijital dönüşümün
bürokratik işlemlerin azaltılması üzerindeki
etkileri. Süleyman Demirel Üniversitesi İktisadi ve
İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, 22, Kayfor15 Özel
Sayısı, 2303-2319.
Taylor, S. ve Todd, P.A. (1995a). Decomposition and
crossover effects in the theory of planned behavior:
A study of consumer adoption intentions,
International Journal of Research in Marketing, 12,
137-156.
Thompson, R.L. Higgins, C.A. ve Howell, J.M.
(1991). Personel computing: Toward a conceptual
model of utilization, MIS Quarterly, 15(1), 125-
143.
Tolkun, S. ve Tekin, A. (2022). Türk vergi sisteminde
dijital dönüşüm ve vergi güvenliği etkinliği
üzerindeki rolü. Anadolu Akademi Sosyal Bilimler
Dergisi, 4(2), 290-314
Turan, S. ve Karasu Avcı, E. (2018). 2018 Sosyal
bilgiler öğretim programının dijital vatandaşlık
bağlamında incelenmesi. Eğitim ve Yeni Yaklaşımlar
Dergisi, 1(1), 28-38.
Venkatesh, V., Thong, J. Y. ve Xu, X. 2012. Consumer
acceptance and use of information technology:
Extending the unified theory of acceptance and
use of technology, MIS Quarterly, 36(1), 157-178.
Vizenor, K. V. (2013). Binary lives: digital citizenship
and disability participation in a user content created
virtual world. Doctoral Dissertation, University at
Buffalo, New York.
Vuković, M. (2018). Towards The Digitization Of Tax
Administration. https://www.cef- see.org/files/
Digitization_Tax_Administration.pdf adresinden
25.05.2023 tarihinde erişilmiştir.
Yay, S. (2014). Tarihsel süreçte Türkiye’de sosyal
devlet, 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum, Cilt 3 Sayı
9, 147-161.
 3
Dijital Dönüşüm

İnternet Kaynakları
https://www.transparency.org/en/cpi/2022
https://tr.wikipedia.org/wiki/Dijital_vatandaşlık
https://wearesocial.com/uk/blog/2023/01/digital-2023/
https://www.genel-is.org.tr/kamu-istihdam-raporumuz-yayimlandi,2,20203#:~:text=Türkiye%27de%20
ise%20bu%20oran,sı%20Kamu%20Sektöründe%20İstihdam%20Ediliyor!
http://ttkb.meb.gov.tr/meb_iys_dosyalar/2023_05/11153521_21.yy_becerileri_ve_degerlere_yonelik_
arastirma_raporu.pdf
https://cdn.iste.org/www-root/Libraries/Documents%20%26%20Files/PDFs/ISTE%20Standards_One-
Sheets_Students-2016_Turkish_v3.pdf
https://www.coe.int/tr/web/ankara/hf-iii-pilot-project-on-digital-citizenship-education-in-türkiye
https://www.icisleri.gov.tr/turkiye-cumhuriyeti-kimlik-karti-tckk-projesi
h t t p s : / / w w w. n t v. c o m . t r / t e k n o l o j i / d u n y a n i n - i l k - d i j i t a l - s i y a s i - m i t i n g i n e - 1 2 - b i n - k i s i -
katildi,4VUuSqZd8UKuhkdEd6xtIg
https://www.stgm.org.tr/oy-otesi-dijital-demokrasi-platformunu-kurdu
https://tr.wikipedia.org/wiki/Bürokrasi
https://tr.wikipedia.org/w/index.php?search=dijital+vatandaş&title=Özel%3AAra&ns0=1
https://www.mevzuat.gov.tr/mevzuatmetin/1.5.5070.pdf

87
 Bölüm 4
Kültür, Sanat ve Eğlencenin Dönüşümü
öğrenme çıktıları

Kültür ve Dijital Dönüşüm Sürecinde Dijital Kültür ve Yaratıcı Pedagoji

1 2
Dijital Sanat 2 Dijital kültür dönüşümleri çerçevesinde
1 Dijital kültüre dayalı dönüşümlerin sanat ve yaratıcı pedagojik bağlamlara dayalı
yaratıcılığa yansımalarını sorgulayabilme yeterlikleri işe koşabilme

Dijital Kültürde Eleştirel Analiz Dijital Kültür, Oyun, E-Eğlence ve E-Spor

3 4
3 Dijital kültürün dinamik yapısına dayalı ileti 4 Dijital kültürün popüler kültür ile ilişkisini
süreçlerini eleştirel bakış açısı ile analiz e-eğlence, e-spor ve dijital oyunlara dayalı
edebilme sorgulayabilme

Anahtar Sözcükler: • Dijital Kültür • Yaratıcı Pedagoji • Dijital Pedagoji • Görsel Pedagoji • Eleştirel Analiz
• Dijital Sanat • Dijital Oyunlar • Dijital Eğlence

88

Dijital Dönüşüm
GİRİŞ
Dijital kültür günümüz dijital dünyasının en
önemli kavramlarından biridir. Günümüzde bire-
yin konumu, bireyler arası etkileşim ve sosyokül-
türel uzantılar düşünüldüğünde dijital kültür çok
yönlü bileşenleri olan bir yapıyı ifade etmektedir.
Dijital olanakların ikna edici yapısı içerisinde ile-
tişim de her geçen gün farklı dinamiklerle dönüş-
mekte ve bu süreçte var olmanın temel anahtarı
olarak kapsayıcı farkındalık öne çıkmaktadır. Kap-
sayıcı farkındalık, dijital dünyanın değişim ve dö-
nüşümlerini izleme ve yakalamanın yanı sıra olası
yıkıcı etkilerini de sorgulayabilmeyi gerektirmek-
tedir. Bu sorgulama süreci, son yıllarda karşımıza
çok yönlü olanaklarla çıkan insan-teknoloji etkile-
şiminin unsurlarını algılayabilmekle olanaklı hâle
gelmektedir.
Dijital kültür bileşenlerine bakıldığında öne çı-
kan bileşenler şu şekilde sıralanabilir:
• Dijital teknolojilerin değişen doğası
• Bağıntılı olmanın yükselen yapısı
• Dijital öğrenme olanaklarının gerekliliği
• Dijital medyanın gelişen olanakları
Dijital kültürün kapsayıcılığına bakıldığında en
önemli bileşen dijital teknolojilerin doğasıdır. Her
geçen gün yeni olanaklarla genişleyen dijital tek-
nolojiler birçok alanda dönüşümü karşımıza çıkar-
maktadır. Bu dönüşüm dijital ağlardan bilgi ve ile-
tişim sürecine, iş birliğine dayalı sektörel yapılardan
öğrenme ortamlarına kadar geniş bir alanı içerir.
Dijital kültüre ilişkin bir diğer bileşen ise bağ-
lantıda kalmak ya da bağıntılı olmak olarak vurgu-
lanabilecek bir boyuttur. Bağlantıda kalmak ileti-
şimde kalmak olarak düşünülebilir. Ancak iletişim
kavramının içerdikleri dijital dünyada daha farklı
bir oluşum sunmaktadır. Dijital iletişimle birlikte
etkili dijital iletişim, sürdürülebilir ileti yapısı, et-
kileşim dinamiği, yenilenebilir ileti ağlarına dayalı
dinamik iletişim kurgusu, çok yönlü ve sosyal etki-
leşimde yaratıcı alternatifler içeren yaratıcı iletişim
ağları karşımıza çıkmaktadır. Yani dijital dönüşüm
sürecinde gönderen ve alıcı arasındaki mesaj kur-
gusunu etkileyen dinamikler artık çeşitlenmiştir.
Bu nedenle günümüzde bu çeşitlilik, her geçen gün
yeni bir teknolojik devinim ile birlikte değişir hâle
4
geldiği gibi, yakalanması ve takip edilmesi gereken
bir olgu olarak karşımıza çıkmaktadır.
Dijital öğrenme olanakları dijital kültürün
odakta olduğu bir dünyada var olmanın önemli
koşulları arasındaki bir diğer yapıdır. Bu yapı dijital
teknolojilerle entegre ve uyumlu olmayı gerektirir.
Bu durum bireysel, mesleki, sosyal gelişim süreçle-
rinde dijital öğrenme olanakları ile öznel yeterlik-
leri geliştirmeyi olanaklı hâle getirmiştir. Yani birey
için dijital kültür yapısı içinde hem ortam hem de
içerik bağlamında dinamik ve yaşam boyu öğrenen
kavramları dijital dönüşüm sürecinde yükselen de-
ğerler olmuştur.
Dijital kültürün bir diğer bileşeni olarak dijital
medya ve her geçen gün gelişen olanaklardan bah-
setmek gerekir. Dijital medya dijital teknolojiler-
den ayrı olarak dijital ileti yapısının dinamizmini
içermektedir. Bu dinamizm hızlı tüketimi, mani-
pülatif süreçleri, bağlamları, metinler arası ilişkile-
rin dijital doğasını ve kurgusal dijital dünyayı an-
lamlandırmanın alt metinlerini içermektedir.
KÜLTÜR VE DİJİTAL DÖNÜŞÜM
SÜRECİNDE DİJİTAL SANAT
Dijital kültürün her geçen gün genişleyen
yapısı bireyi bilinen ve daha önce zaten düşünü-
len ya da söylenenden farklı şekilde sorgulamaya
teşvik etmektedir. Daha önce anlamlandırılmış,
yorumlanmış ya da farkındalığı oluşmuş, anla-
tılmış ya da tüketilmiş her içerik dijital kültürün
devingen yapısı içinde anlatılmayan, görülmeyen
ya da fark edilmeyen başka yön ve ilişkilerle yeni-
den üretilmektedir. Bu noktada da yaratıcı keşif
ve bakış açısı devreye girmektedir. Bu durum bi-
reyler açısından derinlemesine öğrenme deneyim
ve yaşantıları oluşturmaktadır. Dijital dünyanın
sanallığı bu yeni keşiflerle bir nevi gerçek yaşam
deneyimleriyle örtüşen beceriler geliştirmeye ola-
nak tanımaktadır.
Dijital teknolojilerin geliştirilip yaygınlaştırıl-
ması genellikle kültür ve sanatta değişim fikriyle
karşımıza çıkar. Paradigma olarak dijital odaklı de-
ğişim oldukça kapsamlı ve geniş bir yapı içermekle
birlikte toplum, kültür ve geleneği geleceğe taşıyan
itici bir güçtür. Dijital kültür sanatın geleceğine
dair ütopik ve distopik vizyonlar üretmeye devam
89
4
ederken teknolojik gelişmelerin gerçekliğe yakınlı-
ğı bu vizyonları kurgu olmaktan uzaklaştırıp gerçek
yaşamda karşımıza çıkarmıştır. Bu süreçte dijital
kültürün karmaşık ve belirsiz yapısı sanat bağla-
mında güçlü bir biçimde karşılık bularak genişle-
tilmiş ya da karma gerçeklikler ile karşımıza çıkan
dijital sanat kurguları yükselen bir değer oluştur-
muştur. Günümüzde dijital devrim, dijital dönü-
şüm, dijital geçiş kavramlarının bu yapıyı daha da
güçlendirir hâle geldiği söylenebilir (Manovich,
2020). Bu yapı içinde izleyiciler hem hibrit hem
sanal hem de gerçek yaşamda sanatsal olgu ve sü-
reçlere her zamankinden daha fazla aktif katılımcı
ve etkileşim kurmaya istekli hâle gelmişlerdir.
Dijital dönüşüm temelde galeri yapılarından
müzelere kadar birçok sanat ortam ve yapısını
dönüştürmüştür. Bu süreçte ağ bağlantılı sosyo-
kültürel yapı ve ekonomi politikaları sanat orta-
mını yeniden yapılandırır hâle gelmiştir. Dijital
dönüşümün hissedildiği tüm alanlarda olduğu
gibi “dijital”in sanata entegrasyonu oldukça hızlı
bir yapı ile karşımıza çıkmıştır. 1980’lerde kav-
ramsal sorgulamalar bağlamında sanat ve dijital
teknoloji odağına dayalı diyalojik ilişkinin tanım-
lanması süreci 2000’ler sonrasında bir alan olarak
karşımıza çıkar hâle gelmiş, 2020’lerden sonra ise
sanat odağını oluşturan güçlü bir olgu olmuştur.
Bu olgu dijital erişim, kullanma, yaratma, anlama
gibi yapıları içerirken sanatçı ve izleyici açısından
hibrit, eşitlikçi ve sürdürülebilir bir yapıya dö-
nüşmüştür. Çünkü dijitallik günümüz teknolojik
devrimi içinde sanat paydaşları ile konuşmanın
etkili ve aynı zamanda yankı uyandıran bir yolu-
dur (Finnis ve Kennedy, 2020). Dijital kelimesi
hem içerik hem de kavram olarak farklı bireyler
tarafından farklı algılanan, karmaşık ağ yapısına
dayalı farklı bağlamları içermektedir. Dijitallik
kapsayıcıdır ve içeriğin nasıl yayıldığıyla ilişki-
li olarak anlam dönüştürme gücüne de sahiptir.
Kapsayıcılığı bağlamında dijitallik yazılım ve do-
nanımsal yapıyla birlikte süreç, strateji ve vizyon
da içeren bir proje yönetimidir. Aynı zamanda
dijital varlık oluşturulabilen bir yapıdır, kültürel
bir durumdur ve toplumun önemli bir yönü ya da
özelliğidir. Bu yapı dijital kültür içinde sanatı yeni
nesil izleyici toplulukları, yeni nesil müzeler ya da
bir diğer deyişle yeni nesil dijital sanat ortamlarıy-
la tanıştırmaktadır.
90
Kültür, Sanat ve Eğlencenin Dönüşümü
Dijital kültürde dijital sanatın yaratıcılıkla
ilişkisel olarak sorgulanması süreci birçok bileşen
içermektedir. Bu bileşenler içinde yeni gerçeklik
algısından yapay zekâ algoritmalarına, sanatın di-
jital kimliğinden çağdaşlık bağlamına, görsellik ve
dijitalliğe dayalı pedagojik yaklaşım ve kamusal
alan açılımlarından dijital kültürün manipülatif
sürecine kadar birçok unsur yer almaktadır. Dijital
teknoloji bağlamı yapay zekâ, makine öğrenmesi,
algoritmik yapılar ve blok zincir teknolojileriy-
le birlikte gittikçe derinleşmektedir. Dijital sanat
bu çerçevede kapsayıcılığı olan ve gelişmesi olası
tüm teknolojik dönüşümleri içeren bir kavramsal
tanımlamadır.
NFT’ler ve Sanatsal Bağlamları
NFT ve sanatsal bağlamları temelinde günü-
müzde önemli bir kavram olarak karşımıza çıkan
Metaverse süreçten bahsetmek gerekir. Metaverse
günümüzde fiziki sanat topluluk ve oluşumlarını
yeni gerçekliğe dayalı bir ortamda, dijital dünyada
var etmektedir. Dijital dünyadaki yeni gerçeklik
temelindeki topluluk içinde de gerçek dünya et-
kileşimi, sanal kimlikler, sanal sanat eylemselliği,
ilişkiler, örtüşen ya da kesişen fikirler ya da zıt dü-
şülen noktalar ışığında bir sanatsal iletişim süreci
vardır. Bu sanat toplulukları biraz daha akışkan,
çok yönlü, değişken, birbiriyle bağlantılı, karma-
şık bir çokluk içinde bir süreç sunar. Metaverse
Neal Stephenson’un Snow Crash romanı temelin-
de bir avatar dünyasına ve etkileşimlerine dayalı
bir yeni gerçeklik kavramına gönderme yapmak-
tadır. Çoklu gerçeklikler ve deneyim günümüzün
kaçınılmaz dijital kültür olasılıkları arasında yer
almaktadır. Burada önemli olan bu gerçeklik al-
gısına yakınlaşmak, sanal ortam içinde biricik
ve özgün sanal kimlik algısı ve bu sanal kimlik
üzerinden sürekliliği olan bir varoluş yaratmaktır
(Stephenson, 1992; Erişti, 2022). Metaverse or-
tamda fiziksel ve sanal dünya etkileşimi, giyilebilir
teknolojiler, dijital veri tabanı, avatarlar ve blok
zincir teknolojisiyle birlikte postmodern internet
kavramı karşımıza çıkmaktadır. Bu kavram uzun
zamandır hayatımızda olan gözetim toplumu kav-
ramıyla da iç içe geçmiş durumdadır. Çünkü bu
çoklu dijital katılım ve değiştirilemez sanal kimlik
dijital ayak izini daha görünür hâle getirmekte ve
bireyler için Foucault’ın (2007) gözetim toplumu

Dijital Dönüşüm
teorisi günümüzde önemli ölçüde yükselişe geç-
mektedir. Yani dijital dönüşüm sürecinde yaşamı-
mıza dâhil olan üst düzey teknolojiler hayatımızı
gözetlenebilir hâle getiren çoklu olasılıklar dün-
yası mı yoksa olanaklar dünyası mı? sorusu günü-
müzde yanıtlanması gereken önemli bir problem
durumudur.
Metaverse ortamların temelini Second Life,
Roblox, Zepeto, Fortnite gibi sanal platform-
larla görmeye başladığımız söylenebilir. Bu
platformların her biri birbirinden bağımsız bir
avatar yani sanal kimlikle kendi dünyası içinde
var olma vaadi sunmaktaydı. Ancak günümüzde
yaşanan dönüşümle ortaya çıkan sanal kimlikle
bu farklı evrenlerde tek bir kimlik olarak dolaş-
mak olası ve olanaklı hâle gelmiştir. Bu durum
yani gerçek yaşamda olduğu gibi sanal dünyada da
tek bir kimliğe sahip olmak gerçek yaşam uzantılı
sosyal değer ve etik odaklı çerçeveyi de olası hâle
getirmiştir. Çünkü artık metaverse avatarı olarak
sanal kimlik çoklu gerçeklik içinde gezinebilir, et-
kileşim kurabilir ve sürdürülebilir tek bir kişiye
dönüşmüştür (Erişti, 2022). Bu tekil kimlik, sa-
nal dünyayı doğal çevreye yaklaştırarak sosyal de-
ğer yaratabilen bir yapıyla karşımıza çıkmaktadır.
İki dünyada birden var olan bireylerin sanal ve
gerçek kimlikleri arasındaki uçurum ve değişken
etkiler ortadan kalkmıştır. Bu noktada birey sanal
ortamda varoluşunu tanımlayan ve gerçekliği sa-
nal ögelerle sürdürme olanaklarına sahip olan bir
kimlik ortaya koyabilir hâle gelmiştir.
Karmaşıklık kuramı ve metaverse ilişkisi önem-
li bir bağlam oluşturmaktadır. Çünkü karmaşıklık
kuramı içinde gerçek dünyanın doğrusal olmayan
yapısı karma gerçeklik içinde de karşımıza çıkmak-
tadır. (Chris Langton, 1990). Gerçek dünyadaki
doğrusal olmayan neden-sonuç ilişkisi, sıralı ve
ardıl olmayan yapı, iç içe geçmiş farklı düzlem ve
fenomenler, döngüsel ve öngörülemeyen süreçler
metaverse yapı içindeki karmaşaya da referans ol-
maktadır. Doğrusal olmayan ve çoklu birçok olası-
lıkla yapılanan gerçek dünya kurgusal düzeyde de
benzer şekilde işlemektedir. Kurgusal düzey kura-
mı (Rogers, 1975) bağlamında orada olma, oluş,
varoluş olarak zamansal, mekânsal, sosyal ya da
bireysel olarak kurgu yaratmak ya da temsili yapı
4
önem taşımaktadır. Kurgusal düzey kuramı yeni
gerçekliği de temellendiren bir kuramdır. Çünkü
yeni gerçeklik gerçek yaşam benzeşikliğini benim-
semekte; benzeşikliğe dayalı deneyimi ve kurgusal
düzeye dayalı sanallığı gerçekliğe yakınlaştırmayı
hedeflemektedir (Toon, 2012). Bu ortam içinde
öznel temsiliyet gücünü oluşturan önemli unsur
NFT’lerdir. Sanat ve tasarım bağlamında 2014
yılıyla başlayan dönüşümde NFT (Non-Fungible
Token/Nitelikli Fikri Tapu) ciddi bir kavramsal
dönüşüm oluşturmuştur (Erişti, 2022).
NFT (Non-Fungible Token): Takas edile-
mez bir betimleme ya da belirteç teknolojisi
bağlamında kriptografik olarak ayrıştırıla-
mayan, belirli bir varlığa referansta bulunan
ve benzersiz bir blok zincir teknolojisidir.
NFT’ler sanatsal bağlamda çoğunlukla Ethe-
reum blok zinciri üzerinde yapılanmaktadır. Et-
hereum bir anlamda akıllı sözleşme olarak ifade
edilebilir. NFT’nin dijital varlık olduğu düşü-
nüldüğünde, Ethereum gibi platformlar bu var-
lıkların hareket alanını belirleyen kuralları içeren
sistemler olarak tanımlanabilir. Bu sistemin en
önemli özelliği değiştirilemez kodlara dayalı gü-
venilir bir yapı içerisinde bu süreci yapılandırma-
ya olanak vermesidir. NFT yapısı içinde değiştiri-
lemez varlık oluşumuna dayalı akıllı teknolojiler
ve tanımlanabilir kodlar, yerine geçememe ve
değiştirilememe olanağı sunmaktadır. Bir anlam-
da NFT dijital görselliğe ilişkin dijital sahipliği
garanti altına alan ve özgün üretimi besleyen bir
süreçtir. NFT olarak üretilen bir görsel içeriğin
tek bir karşılığı vardır ve bu karşılık defalarca kez
çoğaltılıp değiştirilerek sunulan görsellikteki diji-
tal kirliliği ve etik ihlalleri de sınırlandırmaktadır.
NFT sanatsal değer içermenin yanında ticari ola-
rak da alınıp satılmak anlamında sanal bir piyasa
oluşturabilmektedir (Erişti, 2022). Sanal kimliğe
dayalı değer yaratmak bu ortamda önemli bir gü-
venilirlik kriteri olup bu kriter sanal ortamı ger-
çek dünyaya yaklaştırmaktadır.
91
4
Kültür, Sanat ve Eğlencenin Dönüşümü

Tablo 4.1 NFT’ler ve Sanatçı

Dijital eserlerin sahipliğinin koruma altına alınması

NFT’ler ve Sanatçı
Kaynak: Erişti, 2022
Açık ve merkezi olmayan sanat endüstrisi erişim olanağı
Subjektif sanat aracılarını aradan çıkarma
Dijital sanat varlığı önyargısını yıkma
Dijital sanat direncini kırma
Dijital sanattan güvenilir gelir elde etme
Sanatı paylaşmada dinamizm
İzleyici ile bağlantıda kalmak
Dijital sanat endüstrisi içinde kariyer oluşturmak
Sanat eserlerini çoklu olasılık ve olanaklar ile sunma
Sanatçıya sürdürülebilir telif hakkı verme
Kalıcı telif hakkı tahsisi
Dijital sanat için sürdürülebilir gelecek

NFT yapısı içinde dijital veri oluşturma, yapay zekâ, karma gerçeklikler gibi birçok olasılık ile sanat
üretimi dijital sanat bağlamında bir evrim geçirmektedir. Bu yapı içinde teknoloji, toplumsal katılımın
artmasıyla birlikte sosyal dönüşüm olasılıklarını yapılandırabilen bir biçime dönüşecektir.

NFT’ler Dijital Obezite, Dijital Kıtlık ve Dijital Sanat Bağlamında Nitelik

NFT’lerle yapılanan dijital sahiplik hakları dijital dünyanın görsel ileti dünyasını da değer yaratan bir
yapıya dönüştürme gücüne sahiptir. Çünkü dijital dünya içerisindeki görsel çokluk ve kirlilik karşımıza
görsel algısal ve bilişsel yük kavramlarını çıkarmaktadır. Yani çok fazla dijital içeriğe maruz kalmak ve bu
maruz kalma durumuna dayalı manipülasyon dijital obezite olarak bilişsel, duyusal ve davranışsal süreçle-
rimize yansımaktadır.
Dijital Obezite: Dijital obezite, manipülasyona dayalı olarak sürekli dijital odaklı görsel-işitsel-yazılı
mesaj iletimine maruz kalma ve bunların tüketimi sonucunda ortaya çıkan bir sorundur. İçinde olduğumuz
dijital ortamda bireylerin sürekli dijital içeriklere maruz kalması bireyi doyumsuz bir şekilde bağımlı hâle
getirir ve bireyler gerçeklikten kopma eğilimi gösterirler. Manipülatif ve yanıltıcı içerikler, sosyal medya plat-
formları veya diğer dijital kanallar aracılığıyla bireylerin dikkatini çekmeyi ve sürekli olarak içerik tüketmeyi
teşvik etmektedir. Bu durum zamanla bağımlılık, kaygı, sosyal izolasyon, düşük öz güven gibi sorunlara da
yol açabilmektedir. Dijital obezite, fiziksel obeziteyle benzerlik gösterir ancak aşırı yemek yerine aşırı dijital
içerik tüketimiyle ilişkilidir. Dijital içeriklerin sürekli akışı, bireylerin zihinsel, duygusal ve sosyal sağlığını
olumsuz etkileyebilir (Erişti, 2022). Tıpkı gerçek dünyada olduğu gibi dijital obeziteyi besleyen bazı un-
surlar da bulunmaktadır. Bu unsurlar dijital teknoloji türü, kullanıcının dijital kimliği, motivasyonları,
sosyokültürel bağlamı ve çevresi gibi faktörlerle birlikte genişlemektedir. Dijital sahiplik hakları karşımıza
bir başka kavramı daha çıkarmaktadır. Bu kavram günümüz dijital dünyasında fazlaca gereksinim duyulan
dijital kıtlıktır. NFT’lerin değeri ve dijital varlık oluşturması, dijital manipülasyonu sınırlandırmaktadır.
Dijital Kıtlık: Dijital kıtlık, bir görsel iletiyi diğer dijital içeriklerden ayıran ve tekrarının olası olma-
dığı bir duruma dayalı dijital iletilerin sınırlılığını ifade eden bir kavramdır. Bu, dijital varlıkların sahiplik
hakları ve biricikliklerinin manipüle edilemez olduğu anlamına gelir. Dijital varlık olarak var olmak, bu

92

Dijital Dönüşüm
görsel iletiyi kopyalama, çoğaltma, paylaşma veya
dağıtma gibi eylemlerden korur (Erişti, 2022). Di-
jital kıtlık kavramı, dijital dönüşüm ve dijital görsel
ileti dünyasıyla birlikte ortaya çıkan bir kavramdır.
Bu kavram, özellikle NFT’ler ve blok zincir tek-
nolojisi gibi araçlarla desteklenmiş benzersiz dijital
varlıkların yaratılmasıyla ilişkilendirilmektedir. Di-
jital kıtlık, dijital sanat eserlerinin değerini sorgula-
tan bir olgudur. Çünkü dijital sanat eserlerinin çev-
rim içi olarak yayılması ve manipüle edilebilmesi,
özgünlük kavramı için önemli bir tehdittir. Ancak
NFT’ler sayesinde, dijital sanat eserlerinin sahip-
lik hakları ve biriciklikleri güvence altına alınmak-
tadır. Bu noktada dijital kıtlık, dijital görsel ileti
dünyasında etik ihlallerle mücadele etmek için bir
çözüm sunmaktadır. Manipülasyon ağından çıka-
rılması ve benzersizliği sayesinde, dijital varlıkların
orijinalliği ve bütünlüğü korunmaktadır. Bireyler
açısından dijital kıtlık, dijital dünyada görsel algısal
ve bilişsel yüklerden kurtulma potansiyeli sunmak-
tadır. Dolayısıyla dijital dönüşüm sürecinde dijital
kıtlık, dijital obezite ve bağımlılığa karşı bir çıkış
yolu olarak görülebilir.
Dijital Diyet: Dijital diyet, dijital teknolojile-
rin sağlıklı ve dengeli kullanımına odaklanan bir
yaklaşım olarak karşımıza çıkmaktadır. Dijital di-
yet, teknoloji kullanımında miktar, denge, öznellik,
işlevsel erişim hakkı, içerik ve tasarım niteliği gibi
faktörleri göz önünde bulundurur. Dijital diyet,
günümüz teknoloji yoğun dönemde aşırı dijital
içeriğe maruz kalmanın olumsuz etkilerinden ka-
çınmak için teknolojinin işlevsel bir şekilde kulla-
nılmasını teşvik etmektedir. Dijital diyet kavramı
hangi teknoloji türünün hangi bireye nasıl etkileri
olduğunu sorgulamakla işe başlamaktadır. Burada
öznel deneyimler, bilişsel gereksinimler, çevresel
uyaranların yönlendirici etkisi, dijital maruz kalma-
nın tanımlanabilir ve kabul edilebilir olması dijital
diyet bağlamında nitelikli bir dijital içerik erişim
yaşantısı oluşturmayı olanaklı hâle getirmektedir.
Sanal galeriler, kodlama temelli sanat etkileşimleri,
blok zincir teknolojileri temelli sanatsal üretimler,
sanal müze ve sergiler, sanal sergi yönetimleri, sa-
nat performansları ve küratöryel süreçler ile sanal
ve yeni gerçeklik temelindeki sanatsal süreçler bir
yandan nitelikli sanatsal dijital içerik üretimine
zemin hazırlamakta, bir yandan da dijital kıtlık ve
4
dijital diyet için koşullar yaratmaktadır. Bu durum
dijital obezite tehdidiyle başa çıkma potansiyeli de
oluşturmaktadır.
Dijital Avatar Olarak Sanatçı
Dijital dönüşüm sürecinde vazgeçilmez ortam
hâline gelen sanal ortamda, yeni gerçeklikle bir-
likte, insanlar artık sanal kimlikler veya avatarlara
sahip olma sürecine girmiş durumdalar. Bu dijital
avatarlar, sanatçılar dâhil olmak üzere kullanıcıları
temsil eder ve farklı online platformlarda gezin-
me esnekliği sunar. Avatarlar gerçekliğin sanal bir
temsilidir ama özneldir. Çünkü her kullanıcının
kendine özgü bir sanal ve değiştirilemez kimliği
bulunmaktadır. Dijital kültür içinde bu kimlikleri-
miz bizim gerçeklikteki temsilimiz hâline gelmekte,
yapay zekâ ve çoklu gerçeklik teknolojileri sayesin-
de gerçek yaşamda temsil ettiğimiz özellikleri içe-
rebilmektedir. Bu yeni dönemde sanatçılar, dijital
avatarları aracılığıyla özelleştirilmiş doğrudan yani
aracısız ve sezgisel bir şekilde var olmasına olanak
tanıyan bir temsil gücüne sahiptirler. Çoklu sanal
dünyalar arasında tek bir kimlikle istikrar sağlar-
lar yani gerçek yaşamdaki gibi sanatçı avatarları da
tektir ve bu anlamda değer oluşturmaktadır. Bu ni-
telikler dijital dünyada sanatçı, izleyici, sanat top-
lulukları ve paydaşları adına zamansal, mekânsal,
sosyal ve duygusal yakınlık yaratarak yüksek bir
mevcudiyet oluşturur. Bu çerçevede dijital avatar
olarak sanatçı aşağıda sıralanan bağlamlarda bir
kimlik ortaya koyabilir:
• Temsil gücünde özelleştirilebilir alan yaratır,
• Sanat çevreleriyle etkileşimi gerçek yaşama
benzeşik bir biçimde kurgular,
• Sınırsız sanal dünya erişimine tek bir avatar
kimlik üzerinden sahiptir,
• Estetik, sanatsal ve sezgisel duygu ve du-
yuları hissettirmeye dayalı sanat etki alanı
oluşturabilir,
• Öznel deneyime ve teknolojiyle simbiyoza
dayalı varoluş ortaya koyabilir,
• Tasarımsal ve sanatsal bağlamda yeni dav-
ranış biçimiyle varolabilir,
• Teknolojik karar verici ve karar sunucu ya-
pılarla etkileşim kurabilir,
93
4
Kültür, Sanat ve Eğlencenin Dönüşümü

• Kendi sanat/tasarım ortamını yapılandıra-

cak yeterlikler geliştirebilir,
• Sanatçı ve izleyici arası diyalektik ve katı-
lımcı etkileşim ortamı yaratabilir.
Ancak tüm bu oluşumların temelinde dijital
dünyanın sanatçıya sunduğu özgürlükle birlikte
teknolojinin sanatçıya gereksinimi vardır. Sanatçı-
ya/insana gereksinim yapay zekâ ve makine öğren-
mesi bağlamında da söz konusudur.
Teknoloji-İnsan Simbiyozu: Çoklu teknoloji
olanaklarının insan odaklı duygusal ve duyusal sü-
reçlerle bir araya gelmesine dayalı karma gerçeklik
temelinde yaşam kolaylaştırıcı unsurların etik ve
insani olasılıklar çerçevesinde şekillenmesidir.

Yapay Zekâ (AI) Sanatı ve Çağdaşlık

Dijital bağlamda yapay zekâ her alanda olduğu gibi sanat dünyasını da oldukça derinden etkilemek-
tedir. Yapay zekâ ürünü olarak Jason M. Allen tarafından üretilen ve dijital sanat ödülü kazanan Resim
4.1’deki görüntü düşünüldüğünde sanatçı kimliğinin dönüşümü de öne çıkmaktadır.

Resim 4.1 Théâtre D’opéra Spatial

Kaynak: Théâtre D’opéra Spatial eseri Jason M. Allen

Jason M. Allen’in “Théâtre D’opéra Spatial” isimli eseri, yapay zekâ teknolojisi temelinde metni hiper
gerçekçi bir görsele dönüştüren Midjourney ile oluşturulmuştur. Colorado Eyalet Fuarı’nın düzenlediği sanat
yarışmasında manipüle edilmiş fotoğraf kategorisinde de birincilik kazanmıştır. Bu bağlamda bu eser yapay
zekâ üretimi olarak ödül kazanan ilk eser olarak karşımıza çıkmaktadır. Midjourney bir dizi anahtar kelime-
nin özgün ve daha önce var olmamış bir görüntüye dönüşümüne dayalı bir yapay zekâ teknolojisi içermek-
tedir. Bu çalışma sanatçının seksen saat harcadığı ve 900 kez yinelediği versiyonlarını içermektedir. Bu süreç,
insan ve yapay zekâ karşılaştırması bağlamındaki tartışmalara da zemin hazırlamıştır. Bu durum bir yandan
sanatçıların yapay zekâ ile birlikte sanatın dijital teknoloji bağlamında ulaşabileceği en üst noktaya gönderme
yapmakta, bir yandan da bu süreçten sonra ne olacak karmaşasını oluşturmaktadır (Vallance, 2022). Ancak
bir taraftan da yapay zekâ sistemlerinin temelinde büyük verinin bulunuyor olması, bu verinin reel sanat ve
sanatçı performanslarından temelleniyor tartışmasını da beraberinde getirmektedir. Öğrenen bir sistem olan

94

Dijital Dönüşüm
yapay zekâ, insanlar tarafından ve elbette ki sanatçı-
lar tarafından eğitilmekte ve bu bağlamda sanatçılar
içerik üreticisi yapısı edinmektedirler.
Bu bağlamda sanatçı ve eğitimci Bager Akbay’ın
sanat projesi ‘Şair Robot Deniz Yılmaz’dan bahset-
mekte yarar vardır. Şair robot Deniz Yılmaz, kav-
ramsal olarak sanatçı-eğitimci Bager Akbay tarafın-
dan oluşturulan sanatçı robottur. Yapısal bağlamda
algoritmik olarak kelime kurguları oluşturan, öğre-
nebilen, şiir yazan ve ulusal bir gazetede şiirleri çıkan
bir kimliğe sahiptir. Sanaldır ama gerçek dünyada
vardır, sanal olarak öğrenir ama gerçek dünya ile ile-
tişim kurar, sanal olarak üretir ama gerçek dünyada
duygular yaratır ve bu çerçevede sanatsal dinamik-
leri sorgulatır. Bager Akbay, 2015 yılında tasarladığı
Deniz Yılmaz isimli robotla sanatsal dönüşüm ve AI
sanatı bağlamında bir çığır açmıştır. Sanal kimlik
Deniz Yılmaz’ın gerçek gazetelerin şiir köşelerinde
şiirlerinin yayımlanması, bir şiir kitabının olması ile
AI eylemselliğinin gerçek yaşama dâhil edilmesi bo-
yutunu öne çıkmaktadır. Deniz Yılmaz’ın açık eri-
şim kodlarının olması aslında bu yapay zekâyı gene-
ratif (üretken) sanat çatısı altına da sokmaktadır. Bir
başka yapay zekâ karakteri olarak Aypera karşımıza
çıkar. Bager Akbay’ın tasarladığı Aypera oyuncu
olarak bir filmde yer alır. Yapay zekâ üretimi sanat
eserinin ya da sürecin sahibi kim ya da kime ait gibi
sorulara bu tür eylemsel projelerle yanıt arayan Ak-
bay AI sanatını sorgulayıcı dinamikler oluşturmak-
tadır. Yapay zekânın arkamızdaki bilgelik olduğuna
vurgu yapan Akbay bilgeliğin kullanım sürecinde
etik, güvenilir ve dünyayı güzelleştirmeye dönük te-
mennilerini ortaya koyar. Yapay zekâyı korkulacak
bir unsur olmaktan çıkaran da bu güven odaklı bil-
geliği işe koşma potansiyeli gösterebilme erdemidir.
(Akbay, 2022a; 2022b). Bu nedenle yapay zekâyla
etkileşim önem taşır:
• Yapay zekâ ve yeni dünya gerçekliği bağla-
mında ilişki kurmak
• Teknolojiye direnci öteleyip teknolojiden
anlamanın yollarını kurcalamak
• Teknolojiyle ilişkide insan odaklı sezgisel-
liği yüceltmek
• Yapay zekânın sınırlarını ve sınırsızlığını
etkileşim kurarak deneyimlemek
• Öznel olarak yapay zekâ ile tanışarak yeni
nesil teknolojilere bulaşmak
• Ön yargılara dayalı kırılganlığı bir tarafa
bırakarak denemek
4
• Yapay zekâ ve dijital ortam odaklı topluluk
gücünü kullanmak
• AI uygulamalarında gören yapının farkın-
da olmak
• Sanatın ve sanatçının görebilme potansiye-
lini yapay zekâ ile buluşturmak
• AI kurgusunu sanatsal bağlamlar ile göre-
bilmenin potansiyelini oluşturmak için işe
koşmak
• AI yapısının argüman oluşturma ve sayısız
olasılıklarını değerlendirmek
• AI yapısının argüman oluşturma sürecin-
de kopya ya da kopyalama ön yargısından
uzaklaşarak tarafsız değerlendirmek
Yapay zekâ ile gerçekleştirilen sanatsal
üretimlerde sanatın özgünlüğü tartışılıyorken ya-
pay zekâ, olası gelecek teknoloji senaryolarında bu
ortamı daha iyi anlamanın zeminini oluşturabilir.
Günümüzde metin, kod, görsel ya da video oluş-
turma düzeyinde sınırlılıkları bulunan yapay zekâ
teknolojilerinin yakın gelecekte bir profesyonelden
daha iyi kitap yazma, yazılım oluşturma, sanat ve
tasarım içeriği üretme film çekme gibi birçok bo-
yutunun gerçekleşmesi durumu söz konusudur.
Bu nedenle sanatçı ya da tasarımcı kimlik için
yorumlama, ne istediğini bilme, dünyayı anlama
ve ilişkilendirme, düşünme ve bunların organi-
zasyonu söz konusu olmalıdır. Bu bir gereklilik-
tir çünkü gelecekte üretim ya da sanatsal üretim
anlamak, istemek, denemek, deneyimlemek için
var olacaktır. Bu nedenle reddetme ya da korku
duyma yerine içerik üretmek, anlamak, kurca-
lamak, deneyimlemek, sezgilerini dökebilmek,
kendini tanıma ve anlama duygusunu yansıtmak,
toplumu tanımak ve çözümlemek odağında top-
luluk temelli etkileşimler kurmak bir gerekliliktir.
Generatif Sanat: Sanatçı yaratıcılığının tek-
nolojik dönüşüm ve ilerlemeler bağlamıyla,
olasılıklar çerçevesinde sorgulanmasına da-
yalı sürdürülebilir, sürekli gelişim gösteren,
yaratıcılığı ve sanatı bilim ile buluşturan çok
yönlü ve çok disiplinli ve simbiyotik yapı gös-
teren bir oluşum ortaya koyar. Generatif sa-
nat içinde sanatçı ve teknoloji ve birçok farklı
disiplinden uzman, paydaş olarak karşılıklı
faydacı bir anlayışla bir araya gelmektedir.
95
4
Generatif sanat ve yapay zekâ teknolojisi odağında Bager Akbay’la birlikte Candaş Şişman da öne çıkan
bir sanatçıdır. Söz konusu sanatçılar uluslararası sanat ortamında başarı gösteren bir sanatsal yansıtma
süreci ortaya koyarlar.
Resim 4.2 Candaş Şişman, Deep Space, 2017
Kaynak: Candaş Şişman
Deep Space Music, Avusturya Ars Electronica
Yeni Medya Festivali kapsamında oluşturulmuş bir
çalışmadır. Bu çalışma sürükleyici bir görsel-işit-
sel deneyim oluşturmaktadır. Çalışma ultra yüksek
çözünürlüklü bilgisayar animasyonuyla oluşturulan
ortam içinde ses ve görüntüyü birleştirmektedir.
Büyük düşünürler olarak kabul edilen üç vizyoner
bestecinin notalarının Japon piyanist Maki Name-
kawa tarafından yorumlanması sürecinde eş zamanlı
olarak veri görselleştirmeye dayalı bir yapı içermek-
tedir. Bu çalışmada sanatsal üretim süreci, mekanın
atmosferi ve izleyiciler açısından kapsayıcı deneyim
olarak sıralanabilecek üç temel yapı arası generatif
bir yapı yer alır. Bu yapısal süreci Candaş Şişman
çoklu duyusal kurgular temelinde açıklamaktadır.
Dijital ortamda üretilmiş yapıyı fiziksel ortamla iliş-
kilendirme onun çalışmalarında önem taşımaktadır.
Özellikle yaratıcı tasarım bağlamında disiplinler
arasılığa vurgu yapılmaktadır. Bu iş birliği dijital
kurgu yönetimi, ses tasarımcısı, mühendis, robotik
ekibi gibi birçok paydaşı bir araya getirmektedir.
Bunun amacını Candaş Şişman özgürlükçü yetilerin
sınırlarını aşmak olarak ifade eder. Yetilerin ötesinde
hayal ederek ekip kurup süreci yönetmek ve
tasarlamak günümüz dijital odaklı sanat dünyasının
kaçınılmazı hâline gelmektedir. Günümüz sanat an-
layışı içerisinde yer alan üretimler, dijital ve teknolo-
jik dönüşüm öncesindeki sanatsal üretim süreçlerine
oranla farklı bileşen ve bağlamlar içermektedir. Ekip
çalışması da bu bileşenlerden biridir. Dijital odaklı
sanatsal üretim süreçleri bireysellik yerine ekip ça-
lışmasına, işçilik veya el emeği gibi fiziki beceriler
yerine yaratıcılık ve fikre vurgu yapmaktadır. Böyle-
likle eser, sanatçı ve izleyici arasındaki etkileşim, sor-
gulama ve anlamlandırma boyutları güçlenmektedir.
Günümüz nesli, makine öğrenmesi, robotik
kodlama, yapay zekâ gibi araçlarla küçük yaşlarda
96
Kültür, Sanat ve Eğlencenin Dönüşümü
tanıştığından dijital dönüşümlerin içerisinde aktif
bir role sahiptir. Dolayısıyla dijital odaklı sanat üre-
timlerinde bireylerin gündelik hayatta karşılaştıkları
teknolojilerin yer alması, deneyim temelli öğrenme-
yi destekleyerek sanat ile gündelik hayat ilişkisini
dijital dönüşümler temelinde içselleştirmelerini sağ-
lamaktadır. Dijital araçlarla şekillendirilen üretim
süreçleri, izleyicinin duyusal deneyime dayalı olarak
kendi deneyimlerini oluşturmalarına ve yaşayarak
öğrenmeye zemin hazırlamaktır.
Candaş Şişman’ın Fluxus çalışması da İlhan
Koman’ın bakış açısı ve eserlerinden temellenen
bir çalışmadır. Bu bakış açısı içinde döngüsellik
ve yeniden üretim öne çıkmaktadır. Fluxus ça-
lışması generatif sanatsal bir yapı ortaya koyar ve
Candaş Şişman’ın vurguladığı organik-inorganik
etkileşimine gönderme yapar. Dijital varlık olarak
görselliğin döngüselliği içinde değişim, dönüşüm,
tekrar, vurgu, ritim, uyum, uyumsuzluk gibi
birçok duygu yoğun bir biçimde izleyiciyi ya da
deneyim sürecine dâhil olan bireyi kapsamaktadır.
Bu yapı hem zamanla hem mekânla hem de bire-
yin duyularıyla ilişkilendirilebilecek birçok boyut
içermektedir. Dijital dönüşüm bu yapıyı güçlen-
direrek önceden sergi mekânının dört duvarına
asılan eserlerle sınırlandırılan etkileşimi mekânın
atmosferiyle birlikte izleyicinin görüş alanındaki
her yere yaymaktadır. Böylelikle izleyici eserin
içerisinde yer alarak eserin (görsel-işitsel ve duyusal)
ögeleri tarafından sarmalanmakta ve iki boyutlu
yerine çok boyutlu ortamları deneyimleme şansı
elde etmektedir. Bu şans, dijital dönüşüm sayesinde
yaygınlaşmaya başlayan dijital araçların kullanımı,
deneyimi ve paylaşımıyla olanaklı olmaktadır.
Dijital araçların kolay ulaşılabilir, ilgi çekici ve
tanınır olması ile yaygın bir kullanım alanına sahip
olması sonucunda dijital odaklı sanat üretimlerinde
 4
Dijital Dönüşüm

görülen eğilim, bireylerin sanata erişimini kolay-
laştırmıştır. Sanat eserlerinin sergilenmesi ve izle-
yiciyle buluşmasında hâkim olan klasik yöntemler,
bireylerin sanatla etkileşime geçmesini müze ve
galerilerle sınırlandırırken sanal müze ve sergiler
aracılığıyla bu sınırlılık kaldırılarak izleyicinin her
an elinin altında bulunan mobil cihazlarla dahi sa-
nata erişmesi olanaklı hâle gelmiştir. Sanal müze ve
sergiler, sanat alanına yabancı kişilerin dahi sanat
eserleriyle etkileşime geçmesini hatta bunlara ma-
ruz kalarak eserleri deneyimlemesini sağlamaktadır.
Sanal müze; online müze, elektronik müze, hi-
per müze, dijital müze, siber müze veya web müzesi
olarak çeşitli isimlerle anılmaktadır. Sanal müzenin
arkasındaki fikir, duvarları olmayan bir müzenin
internetteki dijital uzantısını oluşturmaktır.
Sanallaşma fikrine bazı müzeler açısından olumlu
bakılmayabilir ancak kültürel mirasın giderek
dijitalleşmesi ve koleksiyonların daha erişilebilir
hâle gelmesi nedeniyle bu gelişme kaçınılmazdır
(Schweibenz, 2004). Günümüz teknolojilerinin
gelişimiyle bilgisayar ve yapay zekâya dayalı ileti-
şim yöntemleri, yaygınlaşarak kurumsallaşmaya
başlamıştır. Müzelerde önceden yalnızca eserlerin
envanterlerine ilişkin büro işlerinde kullanılan tek-
nolojik araçlar sonradan eserlerin sergilenmesi ve
ışıklandırılması gibi doğrudan izleyiciye yönelik
işlerde de kullanılmıştır (Kahraman, 2021). Dijital
teknolojilerde gerçekleşen dönüşümle müzelerin
içerisinde iyileştirme ve geliştirme amacıyla araçsal
olarak kullanılan teknoloji yerine müzenin fiziki
varlığını ve anlamını sorgulatan bir seviyeye geçiş
yapılmıştır.
Sanal müze ve sergiler, dijital teknolojilerde
meydana gelen gelişim ve dönüşümün sanat dünya-
sına yansıması olarak değerlendirilebilir. Sanal ser-
gilerin organize edilmesi, sunumu ve paylaşımında
etkileşimli teknolojik cihazlar, artırılmış gerçeklik,
sanal gerçeklik, GPS cihazları, otomatik tanıma sis-
temleri, QR kod, simülasyon, makine öğrenmesi,
programlama gibi dijital teknolojilerden rahatlıkla
faydalanılabilir. Bu teknolojiler sanatçı, sanat eseri
ve izleyici arasındaki etkileşimi güçlendirerek rolle-
rin yeniden sorgulanmasını sağlayacaktır.

Resim 4.3 Fluxus

Kaynak: Candaş Şişman

Öğrenme Çıktısı
1 Dijital kültüre dayalı dönüşümlerin sanat ve yaratıcılığa yansımalarını sorgulayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Dijital kültürel dönüşümle-

Dijital kültürün yansıma,
olanak ve olasılıkları çerçe-
vesinde sanat ve yaratıcılığa
dayalı dönüşümde karşımı-
za neler çıkmaktadır?
Dijital kültüre dayalı dönü-
rin yansıması çerçevesinde
şümler ve sanatsal süreçleri
dijital sanat, yaratıcı dijital
gelecekteki olası teknolo-
teknolojiler, NFT tekno-
jik gelişmeleri göz önünde
lojisi, yeni gerçeklik ve AI
bulundurarak yorumlayıp
sanatı kavramlarını ilişki-
açıklayın.
lendirerek açıklayın.

97
4
DİJİTAL KÜLTÜR VE YARATICI
PEDAGOJİ
Dijital kültürün dijital dünya içerisinde görsel
odaklılığı göz önünde bulundurulduğunda yaratıcı
pedagojiyle ilişkili yapısı öne çıkmaktadır. Yaratı-
cı pedagojinin eleştirel bağlamda sorgulama, ana-
liz etme ya da dijital kültürel birtakım uzantıları
değerlendirme boyutları dijital dünyada karşılık
bulan birçok süreci içermektedir. Günümüzde
yaşanan dijital dönüşüm sürecinde bireylerin diji-
tal dünyadaki yeterlikleri arasında dijital dünyayı
okuyup anlamlandırabilmeleri oldukça önemli bir
yeterlik hâline gelmiştir. Mobil teknolojilerin de
yaygın kullanımıyla dijital içerik üreticisi olarak bi-
reylerin dijital dünyadaki konumlarının her geçen
gün farklı birtakım teknolojik olanaklarla arttığını
vurgulamak gerekir. Sosyokültürel yapı içinde kül-
türe ait noktalar, sosyal etkileşimler, toplumsal ve
öznel tarih, sosyolojik yapı, politik süreçler, popü-
ler kültür uzantıları, kültürel miras gibi sıralanabi-
lecek birçok nokta dijital iletinin bağlamlarını sor-
gulamayı olanaklı kılmaktadır (Bedir Erişti, 2019).
Bu durum dönüşen dijital dünyadaki yaratıcı pe-
dagojik yapı içinde çoklu okuryazarlıklar ve diji-
tal yeterliklerle daha da genişleyen bir sorgulama
alanı içermektedir. Bu bağlamda yaratıcı pedagojik
yaklaşım görsel pedagojiyi, dijital pedagojiyi, yapay
zekâ pedagojisini, hata düzeltme pedagojisini ve es-
tetiğini karşımıza çıkarmaktadır.
Görsel Pedagoji
Görsel pedagoji temel olarak görsel odaklı ile-
ti süreçlerinde görselliğin bağlamlarını ve yapısal
özelliklerini sorgulamaya dayalı analiz ve yorum-
lama yeterliklerini içeren çok yönlü pedagojik bir
yaklaşımdır. Görsel pedagoji dijital kültür içinde
görselliğin çokluğu ve çeşitliliğine dayalı maruz
kalmaya ilişkin farkındalık, bağlamsal yeterlikler
ile analiz, estetik ve işlevsel bağlamda sorgulayıcı
bakış açısı ve görselliğe dayalı dönüşümleri analiz
etme yeterlikleri içermektedir.
Görsel pedagoji görsel odaklı dijital dünyanın
ve dijital kültürün önemli bir ayağı olarak karşı-
mıza çıkmaktadır. Çünkü günümüzün dijital dün-
yasında kolaylaşan süreçlerle birlikte her bir birey
dijital içerik üreticisidir ve bu içerik üretme süreci-
nin çok yönlülüğü içinde dijital dünyanın akışına
hizmet eden çoklu katılım söz konusudur. Bu çok-
lu katılım çoğu zaman bireylerin kontrol edemedi-
98
Kültür, Sanat ve Eğlencenin Dönüşümü
ği ve her geçen gün artan görsel bir bombardıman
hâline dönüşmektedir. Bu durumda bireyler dijital
dünyada ileti oluşturma ve iletme sürecinden daha
baskın bir yapı olarak maruz kalma durumuyla kar-
şı karşıya kalmaktadır. Maruz kalma günümüzde
dijital kültür ile bire bir ilişkilendirilebilecek bir
kavram hâline gelmiştir. Dijital içerikle ne tür bir
mesaja maruz kaldığını çok net bir şekilde algıla-
mak, analiz etmek ya da yorumlamak çoğu zaman
bireylerin dijital akış içerisinde gözden kaçırdığı
bir durum olabilmektedir. Oysa her bir ileti birey-
lerde öznel etki alanı oluşturmakta; bu öznel etki
alanı farkında olmadığımız anlamlarla manipülatif
süreçlere dönüşmektedir (Becker, 2017). Alıcı kit-
lenin hâlihazırda karşı karşıya olduğu dijital bom-
bardıman temelindeki maruz bırakılma durumu
kimi zaman oldukça güçlü toplumsal dönüşümlere
de yol açabilmektedir.
Görsel pedagoji, görselliğe dayalı-estetik ve iş-
levsel nitelikler bağlamında üretim ve tüketime
dayalı birtakım yeterlikler içermekte olup bu ye-
terlikler günümüz popüler kültür üretimi süreç-
lerini anlama ve anlamlandırmanın kaçınılmaz
koşulu durumuna gelmiştir. Dijital dünyada sanal
ve sanat kavramlarının iç içe geçmesi, sanatsal ni-
teliğin dönüşümü, çağdaş sanat olgusunun mani-
püle edilmesi sorgulanır sanat kavramını karşımıza
çıkarmaktadır. Dijital dönüşümlerin hayatın her
alanında olduğu gibi sanatsal üretim süreçlerine
yansımasıyla yeni anlayışlar ve bakış açıları üze-
rine sorgulamalar meydana gelmektedir. Sanatın
anlamının genişlemesi, sanatçı ve sanat eserinin de
yeniden tanımlanmasına zemin hazırlamaktadır.
Dijital üretim araçları, sanatçının üretim süreçle-
rindeki rolünü destekleyerek eser üzerinde aktif rol
oynamaktadır. Görsel pedagoji, dijital kaynakların
bize sunduğu büyük veriler üzerinde yeni pedago-
jik yaklaşımların benimsenmesi gerektiğini bu sor-
gulamaları da dikkate alarak açıklamaktadır.
Dijital görsel kültürün kimi temel unsurları ara-
sında erişim, yayılım, etkileşim, güvenlik ve etik,
üretim ve tüketim öne çıkmaktadır. Dijital görsel
ileti kimi teknik ve teknolojik süreçlerle hedef kit-
leyle buluşmakta ama buluşma anı, öne çıkan eği-
limler, toplumsal yapının beklenti ve tercihleri ne
yönde ise mesaj ve algılanma biçimi o doğrultuda
değişmektedir. Bu bağlamda görsel pedagoji görsel
odaklı değişken ileti yapısını da içermektedir.
Dijital görsel kültür yapısı içinde görsel pedagojinin
özellikleri şu şekilde sıralanabilir:
 4
Dijital Dönüşüm

• Kültürel subjektiflik içerme

• Ortam değişkenlerine dayalı farklılık içerme
• Bireysel farklılıklara dayalı yüklenen anlam farklılıklarını içerme
• Toplumsal sistemin yansımasına dayalı unsurları içerme
• Pedagojik eylemlerin farklılığına göre dönüşebilir yapı içerme
• Görselliğin temsil gücüne dayalı etki alanı içerme
• Anlamların açık ve örtülü yapısına dayalı çözümlenme gereksinimi içerme
Bu noktada görsel pedagoji bir anlamda birtakım normlar ya da somut hâliyle görünür olmayan ya-
pıların görünür kılınmasını sağlamaktadır. Birey açısından görsel pedagojik yeterlikler, dış dünyaya yeni
kapılar açmaya olanak tanımakla birlikte öznel bakış açısını kıymetlendiren bir yaklaşım olarak karşımıza
çıkmaktadır. Çünkü kişi aslında görsel pedagojik boyutta kendi özelliğini de sorgulama hedefi ortaya koy-
maktadır.

Tablo 4.2 Dijital Görsel Kültür ve Görsel Pedagojik Bağlamda Yeterlikler

Anlamı özümsemek
Anlamı sorgulamak
Anlamı çözümlemek
Anlama dayalı yeni anlam yaratmak

Dijital Görsel Kültür ve Anlama ilişkin yargıya varmak

Görsel Pedagoji Anlamı özgürce yorumlamak
Anlama ilişkin çelişkileri fark etmek
Anlama yönelik ilişkisel yanıtları keşfetmek
Anlam yaratmada katılımcılık ve öznellik
Anlam yaratmada çoklu bakış açısı ve nesnellik

Dijital kültür ile görsel pedagojiyi ilişkilendirme noktasında etkileşim, en önemli kazanımlarından biri
olarak karşımıza çıkmaktadır. Görsel pedagojik etkileşimde ise katılımcılık önem kazanmaktadır. Algılayan
ve algılamaya rehberlik eden arasında ya da öğrenen ve öğreten arasında eylemsel sorgulamaya dayalı bir
ortaklık yer almaktadır. Görsel veriler üzerinde yapılan analiz ve yorumlamalar çeşitli ölçütler bağlamında
değişkenlik göstermektedir. Ancak dijital dünyadaki görsel veriler daha büyük bir ağ içerisinde yer alan
farklı sorgulamaları beraberinde getirmektedir. Bu sorgulama, eylemsel bir yapı içerisinde anlatılanlar ile
söylenmeyenler üzerine öğrenen ve öğreten açısından anlamlandırma amacıyla tartışılabilir hâle gelmek-
tedir. Dijital dönüşüm, bireylerin farkında olmadan planlı anlamlar içeren görsellerle gündelik hayatta
sıklıkla karşılaşmasını sağlayan bir dünyanın etken parçasıdır. Bu dönüşüm, görsel verilere çeşitlilik, sayı,
nitelik ve anlam açısından geniş bir yelpaze sağlamaktadır. Görsel pedagoji dijital verilerin anlamlandırıl-
ması ve yorumlanması üzerine öğretmenin eğitsel becerilerini beslerken öğrencinin kendini ifade etmesine
ilişkin farklı zeminler oluşturmaktadır. Bu nedenle görsel pedagoji çift yönlü bir gelişmeye neden olmak-
tadır ve bu etkileşimli gelişim süreci hem öğretmen hem de öğrenci açısından oldukça nitelikli bir eğitim
yaşantısı anlamına gelmektedir.
Görsel pedagojiyle birlikte dijital kültür bağlamında oyun ve etkileşim pedagojisi, yapay zekâ pedago-
jisi, hata düzeltme pedagojisi ve dijital pedagoji kavramları da karşımıza çıkmaktadır.

99
4
Dijital Pedagoji
Dijital pedagoji, yalnızca teknolojik süreçlerin
etkin kullanımını değil, dijital pedagoji bağlamla-
rının hedef kitlesiyle etkili olarak bir araya gelme-
sini de içermektedir. Dijital dönüşüm sürecinde
dijital pedagoji özellikle teknolojik bağlamdaki
kapsayıcılığı nedeniyle kamusal alan açılımı olan
bir yapı ortaya koymaktadır. Dijital pedagojide
amaçlar hedef kitlenin yani dijital kültür yapısı
içindeki bireylerin yaşına, cinsiyetine, sosyal var
oluşuna vb. birçok unsura göre değişkenlik göste-
rir. Dijital pedagoji dijital bağlamdaki okuryazar-
lıklarla birlikte işe koşulmaktadır. Dijital pedagoji
teknolojinin etkin kullanımı bağlamında öğrenen
ve öğreten yeterliklerini artırmayı ve olası engel-
lerin aşılmasına ilişkin bakış açısını kazandırma-
yı hedefler. Dijital dönüşüm içerisinde pedago-
jik bir kurgu için öğrenme süreci paydaşlarıyla
öğrenme teknolojisi uzmanları ve profesyoneller
iş birliği içinde pedagojik stratejiler geliştirirler.
Dijital pedagojide önemli olan, çözüm odaklılıkta
çok yönlü ve olasılıkları göz önünde bulunduran
bakış açısını dijital teknolojiyle ilişkilendire-
bilmektir. Dijital pedagojinin bir diğer önemli
noktası dijital ortamların çıktısı olan öğrenme
topluluklarıdır. Dijital dönüşüm sürecini yaşayan
öğrenme toplulukları öğrenmeye ilişkin iş birliği
ve etkileşim odağında karşımıza çıkmaktadır.
Dijital pedagoji beceri, motivasyon, bilgi ve çevre
faktörlerine dayalı şekillenir ve bu bağlamda
yeterlikler içerir. Bu yeterlikler temelinde dijital
pedagoji kurgusunda dikkat edilmesi gereken
noktalar vardır:
• Dijital ortama ilişkin belirli senaryoları
keşfetmek ve değerlendirmek
• Dijital pedagoji ve öğrenme süreci ilişkisini
güçlendirmek için olasılıkları sorgulamak
• Dijital pedagojik çerçeveye dayalı programı
planlamak, tasarlamak ve uygulamak
• Dijital pedagojik kaynakları, sürekliliği
olacak şekilde dinamik bir yapıyla
dönüştürmek
Dijital dönüşüm odağında şekillenen dijital
pedagojinin kurgulanmasında öne çıkan bazı ye-
terlikler bulunmaktadır. Bunlar yeni nesil tek-
nolojiyle büyüyen ve dijital dönüşüm sürecinin
merkezinde yer alan öğrenenler açısından bağım-
100
Kültür, Sanat ve Eğlencenin Dönüşümü
sız olarak yapılanan öznel bağlamdaki yeterlikler,
iş birlikli ve informal çevreler bağlamında öne çı-
kan yeterlikler, sosyal ve duygusal bağlamda öne
çıkan yeterliklerdir (Kucirnova, Messer ve Sheely,
2014). Dijital pedagojik çerçevede yeni nesil öğ-
renenlerin hazırbulunuşlukları süreci şekillendirir
çünkü hazırbulunuşluk düzeyi öğretenin çok daha
ilerisinde yeterlikleri içermektedir.
Yapay Zekâ Pedagojisi
Yapay zekâ pedagojisi ortam, süreç, etkileşim ve
kurgusal düzenlemeler bağlamında yapay zekânın
etki alanını sorgulamayı olanaklı hâle getirmek-
tedir. Böylece birey açısından eleştirel bakış açısı
geliştirmek olanaklı duruma gelmektedir. Dijital
pedagojide pedagojik eylemlerin yapılanış biçimi
problem durumlarının çözülmesi odağından çok,
problem çözüm yolu ve zorluklarla başa çıkmada
yapay zekâyı nasıl işe koşabileceğini keşfetmeyi
amaçlar (Worsley vd., 2021). Önemli olan yapay
zekâ odaklı pedagojik yaklaşımlarda paydaşların
aktif bir yapı ortaya koymasıdır. Bu aktiflik yapay
zekâ pedagojisi içindeki eylemleri tanımak yani
teknolojiyi görebilir ve anlayabilir olmak, öğrenen
ile iş birliği kurmak, rehberlik etmek, sistematik ve
zenginleştirilmiş deneyim odaklı öğrenme yaşantı-
sını yapay zekâ desteği ile oluşturmak gibi birçok
bileşen içerir.
Tarihsel süreç içerisinde bilim ve teknoloji ala-
nında meydana gelen gelişmeler ve dijital dönü-
şümün yaşamın her alanına entegrasyonu, üretici
kimliğinin insandan makineye, makineden yapay
zekâya evrildiğini göstermektedir. Bu dönüşüm
sonucunda yapay zekanın insan hayatındaki rolü,
üretim ve tüketim ağlarındaki iş birliği, bireylerin
bu hususta bilgi sahibi olma, benimseme ve uyum
sağlama düzeyi üzerine öğrenme süreçlerinin
yapılandırılması gerekmektedir. Diğer taraftan
bireylerin, bu teknoloji ile meydan gelen yeni iş
alanlarında oluşacak meslek gruplarına yönelik
nitelikli personel olarak yetiştirilmesi de önem arz
etmektedir. Günümüze oranla gelecekte daha da
geniş bir alana yayılması öngörülen yapay zekânın,
iş gücüne dayalı meslek gruplarının azalmasıyla
birlikte yaşadığı çağı anlayan, anlamlandıran ve
geleceği düşünerek kendini hazırlayan nesillerin
yetiştirilmesinde eğitim programları içerisindeki
varlığının güçlendirilmesi anlamlı olacaktır.

Dijital Dönüşüm
AI teknolojisini
AI teknolojisini
anlamak
AI odaklı öğrenme
çıktıları belirlemek
Uyum ve
Entegrasyon
İnsan-AI işbirliğini
güçlendirmek
Etkileşimli öğrenme
etkinlikleri tasarlamak
Şekil 4.1 Yapay Zekâ Pedagojisi Bileşenleri
Yapay zekâ pedagojisi içinde farkındalık geliş-
tirmek, sorgulamak, kurcalamak, merak etmek,
keşfetmek ve anlamak bağlamında olasılıkları
sorgulamak öne çıkmaktadır. Ancak burada en
önemli nokta etik kodlara karar verip hem öğre-
nen hem de öğreten açısından farkındalık oluştur-
maktır. Entegrasyon süreci temelde tanımlanan
AI yapısı ile öğrenme sürecine ilişkin programı,
öğrenen ve öğreten açısından kimi yeterlikleri
geliştirmeyi ve AI araçları konusunda seçici biliş
düzeyi oluşturmayı hedeflemektedir. Uyum ise iş
birliği üzerinden yapılanan bir süreç kapsamın-
da öğrenme çıktılarını ve öğrenme etkinliklerini
kurgulamayı içerir. Farkındalık, entegrasyon ve iş
birliği AI teknolojisini faydacı bir pedagojik yak-
laşımla işe koşarak dönüşüm yaratmayı odak ala-
nına yerleştirmektedir.
Hata Düzeltme Pedagojisi ve Hata
Estetiği
Hata düzeltme pedagojisi de yine dijital kültür
içinde ulaşılmak istenen hedeften uzaklaşmalar
olduğunda yanlışlamayı doğrulamaya yönelik bir
pedagojik yaklaşım içermektedir. Birey değiştir-
4
keşfetmek
Farkındalık Etik koşullara
vurgu yapmak
Yapay Zekâ Uygun AI araçlarını
Pedagojisi tanımlamak
AI araçlarını program
İşbirliği
ile örtüştürmek
Öğrenen ve öğretenleri AI
araçlarını kulanmaya
yönelik eğitmek
mesi ve geliştirmesi gereken noktaları deneyimleri
üzerinden görebildiği için hata yoluyla sorgulamak
ve deneyimlemek zenginleştirilmiş bir pedagojik
yaşantıyı olanaklı duruma getirmektedir. Dijital
dönüşüm içerisinde hata düzeltme pedagojisi,
iletişimin yüksek olduğu bir yapı içinde düzeltici
geri bildirim sağlanması yoluyla işe koşulmaktadır
(Bogdanova ve Snoeck, 2018). Bu durum mü-
kemmel bir etkileşim stratejisi oluşturmaktadır.
Hata düzeltme pedagojisinde düzeltmek eylemi
nasıl, ne zaman ve neyin düzeltileceğine odaklan-
maz tam tersine göstermenin, gerçekçi ve yararlı
bir yol ile geri bildirimde bulunmaya dönüşmesi-
ni sağlar. Hata belirleme aynı zamanda öğrenen
açısından sınırlılıkları belirlemenin de bir yolu-
dur. Bu yol günümüz teknolojisi içinde çok sis-
tematik bir yaklaşımla öğrenci açısından faydacı
birçok uygulama için de işe koşulabilir. Hata de-
neme yanılma, deneysel sorgulama ya da tasarla-
maya zemin hazırlar ki birçok bilimsel deneyimin
bulgu hataları yoluyla keşfedildiğini unutmamak
gerekir. Tüm disiplinlerde hatalardan bir şeyler
kazanılır çünkü durumlara veya süreçlere yeni bir
ışık tutabilmek ve onları sorgulayabilmek olasıdır.
Hata bireye, görünenin arkasına bakma ya da tek-
101
4
Kültür, Sanat ve Eğlencenin Dönüşümü

noloji odaklı sistemleri anlama fırsatı vermektedir. Dijital içeriğin öne çıktığı yeni gerçeklik içinde sos-
yal ya da sanatsal olarak hataya ve hata estetiğine önem vermek gerekmektedir. Hatayı algılamak hatanın
bağlamına ilişkin farkındalık geliştirmenin de göstergesidir. Hatayı algılamaya yönelik gözlem ve dikkat
ise daha derin bir bilgi yaratmaktadır (Schubert, 2018). Dijital teknolojilerde meydana gelen dönüşüm-
le birlikte hata, deneyim alanı yaratır, işlevsellik oluşturur, hatanın ardındaki eksik ve tamamlanması
gereken noktaları görmeyi olanaklı hâle getirir. Dijital dünya da benzer bir prensiple hata ayıklamaya
dayalı öğrenen teknolojilerle daha iyiyi hedeflemektedir. Dijital araçlar, insanların subjektif bakış açısı,
yaratıcılık, zekâ, dikkat gibi sebeplerle meydana gelebilecek hatalarını azaltmayı amaçlamaktadır. Bu
bağlamda yapay zekâ, insanların kendi potansiyellerinin üstüne çıkma ve mükemmelliği hedeflemeleri-
ne yönelik iyi bir örnektir. Dijital dönüşümle hatalarından, değişim ve dönüşümlerden her zaman ders
almayan insana oranla yapay zekâ, her araştırma ile öğrenerek bilgi ağını geliştirmektedir. Böylelikle
hata pedagojisini anlamlı bir şekilde işe koşan bir yapı sergilemektedir.

Resim 4.4 Yapay Zekâ Odaklı Görsel Tarama

Kaynak: Akbay, 2022a

Hata düzeltme pedagojisi temelde hata kurgusunu, bireyin hataları odağında öğrenmeye yönlendir-
mektedir. Ancak günümüz teknolojik dönüşümleri içinde hata düzeltme pedagojisi AI ya da teknoloji
odaklı süreç hataları üzerine odaklanmayı ve eleştirel sorgulayıcı bakış açısı getirmeyi gerektirmektedir
(Akbay, 2022a). Yukarıdaki görselde “su birikintisi üzerinden atlayan köpek, aksiyon fotoğrafı” metin
girdisi sonuçlarına bağlı üretilen görsel içerik görülmektedir. Burada görüntünün nesnel analizinde sıra
dışı, mükemmel olmayan, gerçekle örtüşmeyen birçok unsur yani hata odaklı eleştirel analiz dönüşen tek-
noloji bağlamında farkındalık, anlama ve anlamlandırmayı beraberinde getirmektedir. Bu, hata düzeltme
pedagojisinin dijital dönüşümlerle birlikte hata estetiği ile ilişkilendirilmesini de gerektirmektedir. Çünkü
hata estetiği aynı zamanda görsel odaklı dijital kültür unsurlarını kimi ölçütler bağlamında sorgulayarak
gerçekle ilişkilendirici eleştirel bakış açısı getirmektedir. Sanatta hata estetiği bağlamında glitch ya da dijital
gürültü gibi yaklaşımlar örnek verilebilir (Schubert, 2018). Dijital teknolojiler aracılığıyla dijital hatanın
oluşturduğu atlamalar, parçalanmalar, döngüler, kronolojik akışı bozan unsurlar algıyı değiştirmektedir.
Hata estetiği ve hata düzeltme pedagojisi teknolojinin dönüşümü ve gelişimiyle birlikte yine dönüşüm ge-
çirecektir. Çünkü mükemmel ya da mükemmele yakın içerik üretim sistemleri hata estetiğinin sorgulayıcı
unsurlarını gelecekte zorlayacak gibi görünmektedir.

102
 4
Dijital Dönüşüm

Öğrenme Çıktısı

2 Dijital kültür dönüşümleri çerçevesinde yaratıcı pedagojik bağlamlara dayalı yeterlikleri

işe koşabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Teknolojik gelişmelere da- Dijital kültürün yansıma-

yalı dijital kültürel dönü-
Dijital kültür dönüşümü-
şümlerin yansıması olan ya-
ne dayalı yaratıcı pedagojik
ratıcı pedagojik yeterlikleri
yaklaşım ve yeterlikleri işe
dijital dünyada var olma ge-
koşmak neden önemlidir?
reksinimleriyle ilişkilendire-
rek açıklayın.
sına dayalı yeterliklerin
temellendiği pedagojik
alanları göz önünde bulun-
durarak alternatif ne tür pe-
dagojik yaklaşımlar olabile-
ceğini açıklayın.

DİJİTAL KÜLTÜRDE ELEŞTİREL ANALİZ

Bireylerin kendi yaşantı ve etkileşimleri çerçevesinde karşımıza çıkan görsel, sözel ya da eylemsel reper-
tuarları bulunmakta ve dijital dünyada eleştirel analiz bu repertuarlar aracılığıyla yapılanmaktadır. Eleştirel
analizin; açığa çıkarmak, anlamın konuşulmasını sağlamak, farkında olarak bağlamı yakalamak, gerçek-
liği keşfetmek boyutları öne çıkmaktadır. Dijital dünyada eleştirel analizin önemli noktalarından biri de
değiştirip dönüştürme gücüne sahip olmasıdır. Dijital dünyanın değişken ve gelişen yapısı eleştirel analiz
sürecini de deneysel ve deneyimsel biçime dönüştürmektedir. Çünkü dijital temsil görünürlüğü örtülü
hâle getiren kimi kalkanlar da oluşturmaktadır. Böylece dijital dünyada fark edilmeyen, bilinmeyen, algı-
lanmayan bir yapı bireyde karşılık bulmadan tüketilir hâle gelmektedir.

Dijital Kültürde Eleştirel Analiz Eleştirel Analizin Eylemsel Yönü

Teknolojik koşulları değerlendirmek Tepki göstermek

Gerçek yaşamla ilişkilendirmek

İlişkiselliği fark etmek

Düzeltmek
Etki alanını sorgulamak
Etik bakışı yüceltmek
Tepkiyi sorgulamak
Faydacı bir yapıya dönüştürmek
Dijital varoluşu görmek
Katılımcılık sağlamak

Şekil 4.2 Eleştirel Analiz ve Eylemsellik

103
4
Kültür, Sanat ve Eğlencenin Dönüşümü

Eleştirel analiz eleştirel sorgulayıcı bakış açısı- rinde farklı bir kimliği bulunmaktadır. Bu kimlik-
na dayalı bireyde dönüşüm oluşturma gücüne de ler platformların amacı ve kitleye göre değişkenlik
sahiptir. Eleştirel dijital kültür uzantılarını sorgu- göstermektedir. Örneğin Secondlife’ta gerçek ha-
layıp çıkış noktaları yaratarak ilerlemek için içeriği yattaki kimliğine daha yakın avatar oluşturan biri,
iyi analiz etmek, teknik ve teknolojik koşulları de- Metaverse evreninde tam tersi bir kimlik oluştura-
ğerlendirebilmek, ilişkileri fark etmek, etki alanını bilir. Secondlife ile Metaverse’in ortaya çıktığı çağ
sorgulamak, yansıtılma biçimi bağlamında aldığı arasındaki dijital dönüşümle şekillenen dijital kül-
tepkiyi sorgulamak yani bütüncül olarak dijital türdeki değişim, eleştirel analizle açıklanabilir.
kültür içinde var olma biçimini görebilir olmak ge-
rekir. Bu eleştirel analiz yalnızca fark etme ve anla-
ma süreci olmayıp aynı zamanda müdahale etmek,
Dijital Kültür ve Dijital Retorik
değiştirmek ve dönüştürmek eylemleri içine girme- Dijital retorik dijital kültürde önemli bir argü-
yi de içermektedir. Fark edebilmek tepki göster- mandır ve her dijital retorik, bağlamıyla bireylerin
meyi, gerçek yaşamla ilişkilendirmeyi, yanlış olanı herhangi bir duruma ilişkin görüş, düşünce ve bakış
düzeltmeyi ya da doğru ve etik olanı yüceltmeyi ve açılarını çok daha güçlü bir biçimde etkilemektedir.
içeriği faydacı bir yapıya dönüştürmeyi ya da niteli- Antik döneme temellenen ve günümüzde de hâlâ
ğe katılımcılık göstermeyi gerektirmektedir. yoğun bir şekilde geçerliliğini koruyan retorik po-
litik ortamlar, ekonomik süreçler ya da güç orta-
Dijital kültürün önemli noktalarından biri,
ya koyma stratejilerinde hep varolmuştur. 2500
içerik yaratanla içeriği sorgulayan çoklu toplulukları
yıllık bir kavram olarak retorik günümüzde güçlü
barındırmasıdır. Bu topluluklardaki rol dağılımları
bir şekilde karşılık bulmaktadır. Çünkü toplumsal
da anlık değişmektedir. İçerik oluşturan sorgula-
temsil gücünü içermekte, kitleleri hedef almakta,
yana, sorgulayan içerik oluşturana, etkilenen etki-
harekete geçirmektedir. Birtakım inanç, değer ve
leyene ya da etkileyen etkilenene dönüşmektedir.
duyguları kullanarak baskın kültürel formlar odak-
Dijital kültür içeriğiyle ilişkide olmak, o sürecin
lı toplumsal teslimiyet yapısı oluşturmaya zemin
bir parçası olmak olarak düşünülebilir. Bu sürece
hazırlamaktadır. Toplumsal teslimiyetle kitlelerin
ait olma durumu ilişkiselliği öne çıkaran bir boyut
fikirlerini değiştirmek, dönüştürmek ya da birta-
olarak karşımıza çıkmaktadır. Bireylerin içerisinde
kım davranış değişimlerine yol açacak süreçler ya-
bulundukları dijital dünyayı sorgulamaları, bileşen-
pılandırmak olası hâle gelmektedir. Bu güçle iyi,
ler arasındaki ilişkileri fark etmeleri, karşılaştıkları
kötü, değerli, değersiz, ahlaki, ahlak dışı, yozlaşmış,
durum veya olaylara yönelik bir tepki geliştirmeleri
kabul edilebilir gibi birçok yönlendirici yargıya
ve bunu sorgulayarak dijital kimliğini oluşturma-
varma süreci oluşturmaktadır. Bu bağlamda sosyal
ları aracılığıyla eleştirel analiz süreçleri yapılandı-
medya ortamlarının söylem üretimi amaçlı etkin
rılabilir. Bu bağlamda bireylerin dijital araçları ve
kullanımına paralel olarak yapay zekâ teknolojile-
ortamları sorgusuz sualsiz benimsemesinden ziyade
rinin dijital görseller üzerindeki manipülatif etkisi,
bilinçli ve farkındalığı yüksek bireyler olarak dijital
dijital kültür kapsamında retoriğin işe koşulmasıy-
dünya içerisinde var olması vurgulanmaktadır. Di-
la açıklanabilir. Hiç varolmamış birinin görsel ve
jital dönüşüm süreçlerinde bireylerin teknolojiye
videosunun üretilmesi, varolan birinin söyleminin
karşı nasıl bir tutum sergileyeceği hususunda eleş-
veya görsel iletilerinin değiştirilmesi, bireylerin di-
tirel analizden faydalanılabilir. Bireylerin Metaver-
jital dünyada gerçekleşen dönüşümlerin farkında
se gibi sanal gerçeklik temelli bir ortamdaki kim-
olarak hareket etmesi gerekliliğini öne çıkarır.
liğiyle gerçek hayattaki kimliği arasında benzerlik
olabileceği gibi kişinin manipülasyonlarına dayalı
olarak farklılıklar da meydana gelebilir. Bu da iliş-
kiselliğin farkında olarak etki alanını sorgulayan Dijital Retorik: Dijital dünyada çoklu medya
bir bireyin vereceği tepkiyi meydana getirmektedir. ve yapay zekâ teknolojileri temelinde var olan
Dijital teknolojilerde meydana gelen gelişmelerin görsel, dijital, dinamik metin, ileti temelli et-
öncesinde yalnızca gerçek hayattaki kimliğinden kileşim ve söylemlerin bütüncül etkisidir.
ibaret olan insanoğlunun, her sanal platform üze-

104
 4
Dijital Dönüşüm

Dijital retorik birçok farklı disiplin içinde kendi yöntemlerini oluşturmaktadır. Ama temelde dijital ve
çoklu okuryazarlıklar, eleştirel kodlama ve açımlama, dijital medya uygulamaları gibi farklı disiplin alanla-
rını içeren disiplinler üstü bir yapı ortaya koymaktadır. Dijital retorik geleneksel retorikten farklı olarak di-
jital dünyanın olanaklarıyla birlikte bir dinamizm içermektedir. Bu dinamizm olumlu bir yapı gibi görünse
de retoriğin hedef kitlesi açısından anlamı aşındıran bir sürece neden olmaktadır. Çünkü retoriğin gücü
olarak ortaya konan söylemler hedef kitleyle buluşmadan ya da buluşsa dahi üzerinde çok derin anlam
yapılandırmaya zaman vermeden yeni bir söylemle yer değiştirmektedir. Hedef kitle açısından her retoriği
karşılamak, çok yönlülük, vizyon edinme gibi görünen bu devingen yapı oldukça yüzeysel etki yaratmakta
ve çabuk tüketilir duruma dönüşmektedir. Retorik etkinin dijital dinamizmi retorik kaymalara neden
olabilmektedir. Yani bir söylem dijital dünyada kendini bir anda bir başka bağlam içinde bulabilmekte ve
bu bağlam içinde amaca hizmet etmekten uzaklaşabilmektedir. Manipülasyonun bir aracı hâline dönüş-
mesiyle retorik temsiliyet gücünün de indirgenmesi söz konusu olabilmektedir. Retorik anlam, bağlam ve
hedef kitle yeni amaçlara hizmet eder biçime kolaylıkla dönüşebilmektedir. Örneğin bir fotoğrafın dijital
manipülasyonu, kurgulanmış bir video, düzenlenmiş ve dönüştürülmüş ses ve seslendirmeler yoluyla di-
jital retorik çok farklı amaçlara hizmet eder hâle gelebilir (Eyman, 2015). Bu çerçevede günümüz dijital
kültür ortamında dijital retoriğin karşı karşıya olduğu durumlar şu şekilde sıralanabilir:
• Retorik ile hedef kitle arası ilişkiyi aşındırma
• Dijital kültürün popülerliği için yüzeysel bağlam yaratma
• Retorikte iç içe geçmiş söylem kurgusuna dayalı karmaşa yaratma
• Retorik kaymalara dayalı retorik etkiyi amacından uzaklaştırma

Dijital Odaklı Görsel Retorik

Dijital dünyada dijital odaklı görsel retorik ise dijital yakınsama temelinde dijital medya eylemleri ve
deneyimleri, hareket, metin, animasyon, müzik, sembolik, görsel, işitsel, uzamsal, zamansal ve fiziksel etki-
leşim ve iletişim yoluyla hayatımıza girmekte olan etkileşim ağının bizimle değişimini içermektedir. Görsel
girdiler günümüzde görselliğe ilişkin renk, tür, tipografi, tasarımsal düzenle ortam bağlamında genişlemek-
tedir. Dijital görsel verilerle birlikte, dijital kültür içerisinde ortamların retorik anlamlar doğrultusunda
yeniden şekillenmesi söz konusudur. İnsanların karşılaştıkları ilk görselle günümüzdeki görseller arasın-
daki fark, barındırdığı temsillerin
çözümlenmesiyle anlamlandırıla-
bilir. Örneğin 1950’lerde bir evin Görsel Girdiler Kavramsal Girdiler
görseli yalnızca var olan bir nesne- • Renk • Kültürel temsiliyet
• Görsel türü • Gerçek dünya ile ilişkilendirme
nin temsiliyken günümüzde bir ev • Tipografi • Beklentileri karşılama
görseli yapay zekâ ile oluşturulan • Tasarımsal yapı • İkna edici dil
aslında hiç var olmamış bir tem- • İçerik-tema
sili olabilir. Benzer şekilde insan- • Ortam (Dijital-Sanal-Karma
ların sanal dünyalarındaki temsili Gerçeklik)
Dijital-Görsel
görselleri ve bu görsellerin gerçeği Retorik
yansıtma düzeyi üzerinden örnek İkna Retorik Anlam
verilebilir. Sanal platformlardan • Sebep • Öznel Anlam
önce insanlar yalnızca gerçek ima- • Duygu • İlişkisel Anlam
• Güvenilirlik • Katılımcı Anlam
jını sergilerken, günümüzde bu • Kapsayıcılık
imajlara ulaşmanın zorluğu in-
sanların dijital görsellerine yükle-
dikleri retorik anlamları karşımıza
çıkarmaktadır. Şekil 4.3 Dijital-Görsel Retorik

105
4
Kültür, Sanat ve Eğlencenin Dönüşümü

Görsel retorik birçok farklı disiplini kapsayıcı meta disiplin yapısı ortaya koymaktadır. Dijital dünyada
meta disiplin odaklı görsel retorik dijital eylem, davranış, iletişim, mantık ve bilgi biçimlerini nasıl etkiledi-
ğini, yansıttığını, temsil ettiğini, yönlendirdiğini ve birlikte/yeniden yarattığının sonuçlarını inceler. Meta
disiplin ve çok modlu argümanlar yoluyla dinamik bir biçimde karşımıza çıkan görsel retorik, yapay zekâ ve
veri madenciliği gibi artan teknolojik gelişmelerle makine-insan etkileşimi temelinde bir sürece girdi. Dijital
kültür temelindeki görsel retorikte yapay zekâ olasılıkları ve manipülasyon daha çok tartışılır ve sorgulanır
olmuştur. Yapay zekâ algoritmalarının retorik potansiyelleri göz önünde bulundurulduğunda dijital odaklı
görsel retoriğin sorgulanabilirliği daha da zorlaşmaktadır. Bu noktada hem eleştirel analizin dijital çoklu
yeterliklerle genişletilmesi hem de meta disiplin yapısının analiz sürecinde etkili bir biçimde işe koşulması
gerekir. Dijital odaklı görsel retoriğin yapay zekâ teme-
lindeki potansiyeli disiplinler üstü yaklaşım ve yeterlik-
lerle sorgulanabilecek bir süreç içermektedir. Rizom: Değişken düşüncelerin birçok farklı
Dijital kültür temelinde görsel retorikteki katılım- anlamın iç içe geçmesiyle oluşturduğu ağ yapı-
cı boyut dijital erişim, üretim ve yayma gücüne sahip sı içinde birbirini sürekli besleyen bir yapıdır.
olan her bireyin de retorik gücünü içerir. Planlanmış bir Rizomlar doğrusal olmayan iç içe geçmiş bir-
amaca hizmet etmiyor görünen ya da mesajsızlık tanımı çok anlam üretir. Rizomatik anlamların bağla-
içinde değerlendirilen dijital içeriklerin her biri kendi mına dayalı alanlar ve anlamın ana hatlarından
içinde retorik bir ağ oluşturmaktadır. Bu retorik ağ ri- temellenen uç noktalar ise yeni anlamlar ya-
zomlar denilen köksap yapısıyla birbirine bağlı bir süreç ratma potansiyeline sahip yeni ağları oluşturur.
içinde karşımıza çıkmaktadır.

Öğrenme Çıktısı

3 Dijital kültürün dinamik yapısına dayalı ileti süreçlerini eleştirel bakış açısı ile analiz
edebilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Dijital kültür içerisindeki

çok yönlü ve karmaşık yapı- Dijital görsel verilerin reto-
Dijital kültüre dayalı eleşti-
yı eleştirel bir bakış açısıyla riğinin dijital dönüşümler
rel analiz sürecini dijital dö-
analiz edebilme sürecinde bağlamında nasıl şekillendi-
nüşüm bağlamında tartışın.
sizce ne tür yaklaşımlar iz- ğini tartışın.
lenmelidir?

DİJİTAL KÜLTÜR, OYUN, E-EĞLENCE VE E-SPOR

Dijital oyunların günümüz medya dünyasında görsel kültürel bağlamda giderek önem kazandığı ve bi-
reyleri şekillendiren bir etkiye sahip olduğu söylenebilir. Dijital oyunların popülerliği dijital görsel kültürel
süreç içinde görsel iletinin hızlı döngüsüne ve görsel anlatım dilinin çeşitlenmesine zemin hazırlamakta-
dır. Dijital oyunlar öznellikle kurgulanan bir görsel ileti dünyasını oluşturma yapısı içermektedir. Çünkü
oyun, öncelikli olarak oyuncu kavramını ve dijital dünyada varolan sanal kimlikleri içermektedir. Oyun
içindeki eylemsel her döngü, hareket, tavır ya da etki görsel ileti yapısı içindeki öznelliği kurgulayan bir
süreci oluşturmaktadır. Oyun, oyuncu kimliği, oyun topluluklarına dayalı etkileşim, oyun dinamiği ve
türüne dayalı deneyimler görsel kültürel olarak dijital dünyada görünür bir yapı kurgular. Oyunların en
önemli noktası oyuncuların öznelliklerini sanal olarak deneyimledikleri bir platformu olanaklı kılmasıdır.

106
 4
Dijital Dönüşüm

Öznellikle tercih, paylaşım, yorumlama, keşif ve sorgulamalar; gerçekleştirme yoluyla bireyin kendi öz-
nelliğinden temellenen görsel iletiler yapılandırılabilmektedir. Bu nedenle dijital oyunlar dijital dönüşüm
sürecinde dijital görsel kültürün önemli bir parçası hâline gelmiştir.

Görsel veri
yapılandırma

Görsel döngüde Görsel odaklı

öznelliği yüceltme sorgulama
Dijital Oyunlar ve
Dijital Kültür
İlişkisi
Öznel görsel
Eylem odaklı görsel
anlatım dili
ileti oluşturma
yapılandırma

Görselliğe ilişkin
Görsel öykü
çıkarsamada
kurgusu sunma
bulunma

Şekil 4.4 Dijital Oyunlar ve Dijital Kültür İlişkisi

Kaynak: Erişti & Ayvaz, 2022

Dijital oyunların dijital görsel kültür ile ilişkisi çerçevesinde aşağıdaki noktalar öne çıkmaktadır:
• Dijital oyunlar görsel verinin yapılandırılabildiği birçok olanağı sunmakta ve oyuncu dijital dünya
içerisindeki görsel veri alanının sınırlarını oluşturabilmektedir.
• Dijital oyunlar oyuncu açısından görsel iletiyle daha öznel ilişki kurulabilen alanlar yaratmakta ve
bu duruma dayalı olarak da sorgulama süreci daha da derinleşebilmektedir.
• Dijital oyunlardaki kullanıcı tercihleri, beklentileri, kullanıcıların koydukları sınırlar ya da sınırla-
rını genişletme olanakları öznel görsel dil oluşmasına zemin hazırlamaktadır.
• Dijital oyunlar aracılığıyla karşımıza çıkan dijital görsel iletiler oyuncunun zenginleştirilmiş dijital
dünya etkileşiminin sonucudur ve bu etkileşim oyuncu açısından öznel bir öykü yapılandırmaya
da zemin hazırlar. Bu bağlamda görsel öykü kurgusu yapılandırma olanağı sunarak oyuncu açısın-
dan hayal gücü ve yaratıcılık temelinde dijital görsel iletiler yapılandırmak söz konusu olur.
• Dijital görsel iletiler dijital oyunlar temelinde oyuncu odaklı bir yapı ile kurgulandığı için oyuncu-
nun çıkarsamalarda bulunma olasılığı yüksektir.
• Dijital oyun içerisinde oyuncunun eylem ortaya koyma süreci görsel iletiyi daha dinamikleştirir.
Çünkü oyuncu tercih ettiği bir etkileşim yani eylemle görsel sürecin bir parçası olmuştur ve bu
süreçte katılımcılık esastır.
• Dijital oyun yapısı sistematik bir kurgu içerdiği için oyuncu açısından görsel ileti dilini yapılandır-
mak ve sürdürebilmek öne çıkar ve bu bağlamda oluşan görsel ileti dili süreklilik arz etmeye başlar.
Oyuncu, topluluk ve etkileşimleri de bu sürekliliğe dayalı olarak oluşturur.
• Dijital oyun tür ve tema bağlamında çeşitlilik içerdiği için spesifik hedefler bağlamında kullanıcı
açısından dijital görsel kültür alanı yaratmak olanaklılaşır. Kullanıcı öznelliği de bu nedenle yücel-
tilen bir değer olarak karşımıza çıkar.

107
4
Dijital oyunların çeşitliliği dijital görsel kültü-
rü çok yönlü olarak beslemektedir. Çünkü dijital
oyunlar temel olarak çok farklı medya ve görsel ile-
ti türünü içerebilmektedir. Gerçek görüntü odak-
lı, benzeşim temelli, illüstratif, karma gerçeklik
temelli vb. birçok tür içeren oyun dünyası tematik
bağlamda da görsel bir yapı ortaya koymaktadır.
Tematik çerçevede öykü kurgusu ile karşımıza çı-
kabilir, sosyal etkileşim temelinde kurgulanabilir,
sportif bir yön içerebilir, tarihî zaman kurgusu ya
da ütopik bir yapı içerebilir. Yapay zekâ odaklı di-
jital oyunların temeliyse 1980’lerden bu yana gün-
demdedir. Günümüzde yapay zekâ teknolojisinin
ilerlemesiyle öğrenebilen teknolojik yapı insanın
makineyle karşı karşıya gelme olgusunu tırman-
dırmaktadır. Çünkü dijital oyun avatarları gerçek
dünyadaki gibi içinde yaşadığı, kararlar aldığı ve
hareketlerini çevrelerine uyacak şekilde tasarladığı
karmaşık sanal platformlardır. İki ve üç boyutlu
bir yapı içinde farklı dinamiklerle ortaya çıkmak-
tadır. Ayrıca nesnelerin interneti bağlamında giyi-
lebilir teknolojiler yoluyla gerçeklik hissini yoğun
bir biçimde yaşatan olanaklar da sunmaktadır.
Yapay zekâ teknolojisi temelinde oyun karakterle-
rinin karar vermesi, oyun ortamını analiz etmesi,
oyun ilerleyişi ve durumunu kontrol etmesi, de-
ğiştirmesi ve dinamik bir yapı ortaya koyması söz
konusudur (Miyake, 2017). Bu noktada kullanıcı
deneyimi hem reel oyuncu hem de sanal karakter
için söz konusudur. Bu bağlamda gerçek ve sanal
karakter iş birliği yapar ve birlikte hareket etme-
ye dayalı bir yapı çerçevesinde faydacı bir anlayış
benimserler.
Dijital Oyunlar, Popüler Kültür ve
E-Eğlence
Günümüzde popüler kültür ögeleri içinde
e-eğlence oldukça ilgi çekici ve motivasyon oluştu-
rucu bir güce sahiptir. Çünkü popüler kültür uzan-
tılarını barındıran e-eğlence yeni nesil için aşina
oldukları birçok uzantıyı içermektedir. Yaşadığımız
dijital dönüşüm sürecinde ortaya çıkan teknolojiler
eğlence temelli birçok oluşumun sorgulanmasını
108
Kültür, Sanat ve Eğlencenin Dönüşümü
da beraberinde getirmiştir. Görünürde eğlencelik,
anlık ve geçici olarak betimlenebilecek popüler
kültür uzantılarının dijital dünyadaki daha kar-
maşık ve anlaşılması gereken yapısı dijital popüler
kültür ve e-eğlenceyi analiz edilmesi gereken bir
yapıya dönüştürmüştür. Artık geldiğimiz noktada
popüler kültür ve eğlence odaklı medyayı dijital
dünyadan ayırmak söz konusu değildir.
Eleştirel dijital okuryazarlık dijital oyunların
popüler kültür içindeki yapısını sorgulamanın te-
mel ölçütüdür. Popüler kültür ve eğlence odaklı
dijital oyunlar bireyin kendisini ve kendisi dışın-
dakileri anlamanın ya da popülist sosyokültürel
yapıyı okumanın bir yoludur. Eğlence odağındaki
dijital oyunlar ve dijital dünya günümüzde popü-
lerlik içinde egemen kültürü oluşturmaktadır. Bu
egemen kültüre direnç göstermek yerine onu anla-
manın ya da bu kültürde var olmanın yolu eleştirel
dijital okuryazarlıktan geçmektedir. Bu anlamdaki
yeterliklere sahip olmak bağlantıda kalmaya olanak
verir. Aksi takdirde bu popüler dijital dünyanın ko-
laylıkla dışında kalınabilir. Dijital oyunlar temelin-
de e-eğlencede işaretler, semboller, örtük mesajlar,
varsayım ve olasılıklardan oluşan kimi popüler kül-
tür kodları bulunmaktadır. Bu nedenle görünenin
ötesine bakmak, görüntünün ardındaki mesajları
analiz etmek gerekmektedir. Bu süreçte dönüşüm
sürecinin de etkisiyle ilgili alandaki yeterliklerin ön
plana çıktığı söylenebilir.
Dijital dönüşümle ortaya çıkan e-eğlence un-
surları ve bu unsurlar arasındaki ilişkiler, bu iliş-
kilerin toplumsal normları yansıtma biçimi ya
da bu normların dışına çıkma eğilimleri oldukça
önemlidir. Bu nedenle bireyler açısından e-eğlence
unsurlarının keyif veren noktalarını görebilmek
ve anlamak gerekmektedir. Günümüzde e-eğlence
içinde cezbedici ortamlar dijital kültürün tüketim
çılgınlığına da gönderme yapmaktadır. Bu noktada
eleştirel tüketici olmak ve e-eğlence unsurlarını gö-
rebilmek önem taşımaktadır.
Dijital dönüşüm temelinde e-eğlencenin çok-
lu kanallarını kontrollü bir biçimde fark etmek,
seçmek ve bağlamlarını keşfetmek gerekir. Ayrıca

Dijital Dönüşüm
Dijital Dönüşüm Çoklu Kanallar
ve E-eğlence Girdileri ve İçerikler
İçeriğin kontrolü
İçeriğin seçimi
İçeriğin bağlamı
Şekil 4.5 Dijital Dönüşüm E-Eğlence Yapısı
kişiselleştirilmiş e-eğlence yapısı içinde davranı-
şın yapılanışı, dönüşüm ve kontrolü de birey için
e-eğlencenin popüler kültürel yapısı içinde oldukça
önemlidir. Bu noktada e-eğlencenin cezbedici tüke-
tim alışkanlıkları içinde yeni tüketim modeli karşı-
mıza çıkar ve maruz kalmanın eleştirel sorgulama-
ya dönüşümü, çoklu kanalları sınırlandırdığından
öznel gereksinime odaklanma ve farkındalık odaklı
tercih yaparak ilerleme söz konusu olmaktadır.
Dijital Oyunlar ve E-Spor
Dijital oyunlar eğlenceli yapısı içinde dijital
teknolojilerle dönüşüm de geçirmiştir. Bu dönü-
şümlerden biri de e-spor bağlamıdır. Bu dönüşü-
me dayalı olarak kimi e-spor turnuvaları, çoklu
katılımcılı etkinlik ve yapılar içermektedir. E-spor
günümüzde eğlence kültürü içinde temel odaklar-
dan birini oluşturmaktadır. Dijital olanaklar içinde
sportif amaca hizmet eden, federasyonla temsil edi-
len ve yükselen bir sektörel yapı hâline gelmiştir.
Bu yapıda gerçek dünyadaki spor etkinliklerinde
olduğu gibi kimi kurallar, rekabet, takım ya da
grup karşılaşmaları, profesyonel katılım, izleyici
ve organizasyon gibi birçok paydaştan bahsetmek
olasıdır. E-spor türleri içinde gerçek zamanlı ve
sanal strateji oyunları, spor simülasyonları, reka-
4
Kişiselleştirilmiş Yeni Tüketim
İçerik ve Tüketim Modeli
İçerik temelli Maruz kalmayı
davranış eleştirel sorgulamaya
dönüştürme
Seçim olasılıklarını
Bağlamsal analiz
sınırlandırma
Farkındalık odaklı
Davranış kontrolü
eylem ortaya koyma
Davranış dönüşümü
bet odaklı oyunlar, teknik simülasyon oyunları ve
hayatta kalma oyunları yer almaktadır. Bu oyun-
lardan popüler bağlamda öne çıkanlardan League
of Legends, Dota, Counter Strike, Fifa, Pubg gibi
örneklerden bahsedilebilir (Kartal, 2022). E-spor
dijital oyunların oluşturduğu teknolojik ve sosyal
etkileşim yapısı üzerine kurgulanarak günümüzde
karşılık bulmuştur. E-spor yeni nesil dijital yerliler
için önemli bir sosyal etkileşim platformu olarak
değerlendirilmektedir. Bu platformun, sporun stra-
tejik ve bilişsel tarafında odaklandığı da alanyazına
dayalı olarak öne çıkmaktadır. Çünkü gerçek ya-
şam uzantısı olarak spor fiziksel, bilişsel ve stratejik
birçok boyut içermektedir. Oysa e-spor platform-
larında fiziksel performans olasılığı bulunma-
maktadır (Cerqueira vd., 2020). Türkiye E-Spor
Federasyonu daha kurumsal bir arena oluşturmak-
tadır. Bu federasyon, dünya geneline hitap eden
yapısıyla evrensel birtakım ilke, kural ve süreçleri
yapılandırarak hem e-spor camiası, organizatörler,
e-sporcular, izleyiciler hem de teknolojik bağlamda
içerik geliştiriciler için sistematik bir yapı oluştur-
maktadır. TESFED 2018 yılında kurulmuştur. Bu
federasyon öncesi kimi çalışmalar söz konusu olsa
da TESFED ile kurumsal bir e-sporcu havuzu, li-
sanslar, tescil ve hakem talimatları gibi birçok yapı
sistematik hâle gelmiştir (Kartal, 2022). E- spor
109
4
Kültür, Sanat ve Eğlencenin Dönüşümü

dijital oyun dünyası içerisinde özellikle bilişsel stratejileri etkin kullanma yönüyle öne çıkmaktadır. Aynı
zamanda e-sporcuların katılımcı bir yaklaşım benimsemesine dayalı olarak e-spor platformlarının gelişme-
si ve güncellenmesine katkısı oldukça yoğundur. İçerik üretimi e-sporculuk kariyeri için de özellikle yapay
zekâ teknolojileriyle birlikte birçok alternatif yaratmaktadır. Çünkü yeni nesil dijital yerlilerin anlama,
içinde olma ve aktif katılım sergilemeyi özellikle tercih ettikleri e-spor ortamları içerik üreticisi olarak da
olanak ve olasılıkları sunan bir yapı ve sistem içermektedir.
E-sporun bileşenleri şu şekilde sıralanabilir:
• E-spor yönetimi: E-sporun online platformlardaki organizasyonlarını gerçekleştiren bileşendir.
• E-spor tasarımı ve geliştirme: E-spor uygulamalarının arayüz ve görsel dinamiklerinin tasarımına
ilişkin bileşendir.
• E-spor analitiği: E-sporun veri toplama, verileri derleme ve istatistiklerini saptama bileşenidir.
• E-spor iletişimi: E-sporun hem üreticilerin kullanıcılarla hem de kullanıcıların kendi arasındaki
iletişimi sağladığı bileşenidir.
• E-spor ve medya: E-sporun tanıtım, duyuru, haber gibi güncel bilgileri medya aracılığıyla kulla-
nıcı ve izleyicilerine ilettiği bileşenidir.

Öğrenme Çıktısı

4 Dijital kültürün popüler kültür ile ilişkisini e-eğlence, e-spor ve dijital oyunlara dayalı
sorgulayabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

E-eğlence, e-spor ve dijital

E-eğlence, e-spor ve dijital
Popüler kültür yapısının
oyunlar çerçevesinde dijital
dijital kültüre yansımaları
bağlamda popüler kültürün
sizce nelerdir?
genişleyen ağını tartışın.
oyunların popüler kültüre
yansımalarını ve bu sürecin
teknolojik gelişmelere da-
yalı olarak gelişen etkileşim
ağını tartışın.

110
 4
Dijital Dönüşüm

Dijital kültüre dayalı dönüşümlerin

1 sanat ve yaratıcılığa yansımalarını
sorgulayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Kültür ve Dijital Dönüşüm
Sürecinde Dijital Sanat

Dijital kültür, günümüz dijital dünyasının önemli bir kavramıdır ve birçok çok yönlü bileşeni içerir. Birey-
lerin dijital dünyadaki konumu, bireyler arası etkileşimler ve dijital dünyadaki sosyokültürel uzantılar, dijital
kültürün bileşenleridir. Dijital kültür, toplumsal değişim, dönüşüm ve iletişimi etkileyen dinamikleri içerir ve
bu süreçte kapsayıcı farkındalık önemli bir rol oynar. Dijital kültürün bileşenleri arasında dijital teknolojilerin
değişen doğası, bağıntılı olmanın yükselen yapısı, dijital öğrenme olanaklarının gerekliliği ve dijital medyanın
gelişen olanakları bulunur. Dijital teknolojiler, bilgi, iletişim, iş birliği ve öğrenme süreçlerinde dönüşümlere
yol açar. Dijital kültürün önemli bir bileşeni olan dijital sanat, dijital kültürün genişleyen yapısı içinde yer
alır. Dijital kültür, bilinen ve önceden düşünülmüş olanı sorgulamaya teşvik eder ve yeni keşifler, bakış açıları
ve ilişkilerin ortaya çıkmasını sağlar. Dijital sanat dijital resim, dijital heykel, interaktif enstalasyonlar, sanal
gerçeklik deneyimleri, artırılmış gerçeklik uygulamaları gibi birçok farklı alanı kapsar. Dijital sanatçılar, dijital
teknolojileri kullanarak yaratıcılıklarını ifade etme ve izleyicilerle etkileşim kurma olanağına sahiptir.

Dijital kültür dönüşümleri çerçevesinde

2 yaratıcı pedagojik bağlamlara dayalı
yeterlikleri işe koşabilme

Dijital Kültür ve Yaratıcı

Pedagoji

Dijital kültür, dijital sanat ve yaratıcı pedagoji arasındaki ilişkiyi sorgulayan bir süreçte birçok bileşen bulun-
maktadır. Bu bileşenler arasında yeni gerçeklik algısı, yapay zekâ algoritmaları, sanatın dijital kimliği, çağdaşlık
bağlamı, görsellik ve dijital pedagojik yaklaşım, kamusal alan açılımları ve dijital kültürün manipülatif süreç-
leri gibi unsurlar yer almaktadır. Günümüzde öne çıkan en önemli sanatsal olgu ise NFT’lerdir ve Metaverse
süreciyle bağlantılıdır. Metaverse, fiziksel sanatı dijital dünyada yeni bir gerçeklik ortamında var etme fikrine
dayanır. Bu ortamda, gerçek dünya etkileşimi, sanal kimlikler, sanal sanat eylemleri ve ilişkiler gibi sanatsal
iletişim süreçleri bulunur. NFT’ler, Non-Fungible Token (Takas Edilemez Belirteç) olarak bilinen bir teknoloji
üzerinde yapılandırılır. Bu teknoloji, belirli bir varlığa atıfta bulunan benzersiz bir blok zinciri tabanlı belirteçtir.
Sanatsal bağlamda NFT’ler genellikle Ethereum blok zinciri üzerinde oluşturulur. Tüm bu süreçlerin yanında
dijital dünyadaki görsel bolluk ve kirlilik, dijital obezite sorununu da beraberinde getirir. Dijital obezite, sürekli
dijital içeriklere maruz kalmanın ve manipülasyona dayalı tüketimin sonucunda ortaya çıkan bir sorundur. Bu
durum, bireylerin dikkatini dağıtarak gerçeklikten kopmalarına ve olumsuz etkilere yol açabilir. Bu süreçte öne
çıkan yaratıcı pedagojik yaklaşımlar ise görsel pedagoji, dijital pedagoji, yapay zekâ pedagojisi, hata düzeltme
pedagojisi ve hata estetiği kavramlarıdır.

111
 4
Kültür, Sanat ve Eğlencenin Dönüşümü

Dijital kültürün dinamik yapısına dayalı

3 ileti süreçlerini eleştirel bakış açısı ile
analiz edebilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Dijital Kültürde Eleştirel Analiz

Dijital kültürde eleştirel analiz, bireylerin dijital dünyada karşılaştıkları görsel, sözel veya eylemsel içerikleri
analiz etme ve anlamlandırmalarını sağlar. Eleştirel analizin önemli boyutları arasında içeriği açığa çıkarmak,
anlamı tartışmaya açmak, bağlamı fark etmek, gerçekliği keşfetmek ve değiştirme gücüne sahip olmak yer alır.
Eleştirel analiz, bireylerin kendi yaşantı ve etkileşimleriyle birlikte dijital dünyada şekillenen repertuarları üze-
rinden gerçekleşir. Bu analiz süreci, dijital dünyanın deneysel ve deneyimsel yapısıyla birlikte değişkenlik göste-
rir. Dijital temsilin bazı kalkanlar oluşturarak görünürlüğü örtmesi, fark edilmeyen ve algılanmayan bir yapıyı
tüketilmeye hazır hâle getirebilir. Eleştirel analiz, bireyde dönüşüm sağlama gücüne sahiptir. Bu analiz süreci,
eleştirel ve sorgulayıcı bir bakış açısıyla ilerler ve içeriği analiz etmek, teknik ve teknolojik koşulları değerlendir-
mek, ilişkileri fark etmek, etki alanını sorgulamak ve yansıtılan tepkileri değerlendirmek gibi aşamaları içerir.
Eleştirel analiz sadece fark etme ve anlama süreci değil, aynı zamanda müdahale etme, değiştirme ve dönüştür-
me eylemlerini de içerir. Eleştirel analizde önemli bir kavram olarak dijital retorik karşımıza çıkar. Retorik duy-
gusal etkileşimleri güçlendirebilecek bir ortam sunar. Görsel ve işitsel unsurların kullanımıyla duygusal tepkileri
tetikleyebilir, sempati veya antipati oluşturabilir ve hedef kitlenin duygusal bağ kurmasını sağlayabilir. Bunun
yanı sıra toplumsal değerleri, ideolojileri ve inanç sistemlerini kullanarak duygusal ikna süreçleri oluşturabilir.

Dijital kültürün popüler kültür ile

4 ilişkisini e-eğlence, e-spor ve dijital
oyunlara dayalı sorgulayabilme

Dijital Kültür, Oyun, E-Eğlence

ve E-Spor

Dijital oyunlar, günümüzde görsel kültürün önemli bir parçası durumuna gelmiş ve bireylerin şekillenmesinde
etkili olmaktadır. Dijital oyunlar, görsel ileti yapısı içinde öznelliği kurgulayan bir süreci içerir. Oyunlar, oyuncu
kimliği ve dijital dünyada varolan sanal kimliklerle ilişkilidir. Oyunlar, oyuncuların öznelliklerini deneyimle-
dikleri bir platform sunar ve öznellikle tercihler, paylaşımlar, yorumlamalar, keşifler ve sorgulamaların yapı-
landırılmasına olanak tanır. Bu nedenle dijital oyunlar, dijital görsel kültürün önemli bir parçasıdır ve oyuncu
kimlikleriyle yapılanan görsel kültürel uzantılar ve etkileşimleri içerir. Dijital oyunlar, kullanıcıların öznelliğini
yücelten bir değer olarak ortaya çıkarır. E-eğlence ve e-spor dijital oyunlar bağlamında popüler kültür içinde
dijital teknolojilerle birlikte önemli bir yer edinmiştir. Popüler kültürün dijitalleşmesiyle birlikte popülerlik
kavramı da değişmiş ve daha sofistike bir yapıya dönüşmüştür.

112
 4
Dijital Dönüşüm

1 I. Dijital teknolojilerin değişen doğası 4 Aşağıdakilerden hangisi teknoloji kulla-

II. Bağıntılı olmanın yükselen yapısı nımında miktar, denge, öznellik, işlevsel erişim

neler öğrendik?
hakkı, içerik ve tasarım niteliği gibi faktörleri göz
III. Dijital öğrenme olanaklarının gerekliliği önünde bulunduran bir yaklaşımdır?
IV. Dijital medyanın gelişen olanakları A. Dijital kıtlık
V. Bağlantıda olmamanın özgürlükçü yapısı B. Dijital obezite
C. Dijital varlık
Yukarıdakilerden hangileri dijital kültür bileşen-
D. Dijital diyet
leri bağlamında değerlendirilecek unsurlar arasın-
da yer alır? E. Dijital içerik

A. IV ve V
B. I, II ve IIII 5 Aşağıdakilerden hangisi çoklu teknoloji ola-
naklarının insan odaklı duygusal ve duyusal sü-
C. II ve IV
reçlerle bir araya gelmesine dayalı karma gerçeklik
D. I, II, III ve IVI temelinde, yaşam kolaylaştırıcı unsurların etik ve
E. II, III, IV ve V insani olasılıklar çerçevesinde şekillenmesini ifade
eder?
2 “Doğrusal olmayan ve çoklu birçok olasılık ile A. Rizom
yapılanan gerçek dünya temsili bağlamda benzer B. Retorik
şekilde işlemektedir. Sanal olarak orada olma, oluş, C. Diyaloji
varoluş olarak zamansal, mekânsal, sosyal ya da bi-
D. Manipülasyon
reysel bir yeni gerçeklik, gerçek yaşam benzeşikliği ya
da benzeşikliğe dayalı deneyim öne çıkmaktadır.” E. Simbiyoz

Yukarıdaki özellikler aşağıdakilerden hangisiyle

ilişkilidir? 6 Aşağıdaki sanatçılardan hangisi dijital ortam-
da üretilmiş yapıyı fiziksel ortamla ilişkilendirme
A. Karmaşıklık kuramı temelinde ve yaratıcı tasarım bağlamında disip-
B. Kurgusal düzey kuramı linler arasılık ve çoklu duyusal deneyimlere vurgu
C. Yapay zekâ kuramı yapmaktadır?
D. Çoklu gerçeklik kuramı A. Bager Akbay
E. Dijital medya kuramı B. Candaş Şişman
C. Jason Allen
3 Gerçek dünyadaki doğrusal olmayan neden- D. Damien Hirst
sonuç ilişkisi, sıralı ve ardıl olmayan yapısı, iç içe E. Deniz Kader
geçmiş farklı düzlem ve fenomenleri, döngüsel ve
öngörülemeyen süreçleri bağlamında öne çıkan ku-
ram aşağıdakilerden hangisidir? 7 Aşağıdaki sanatçılardan hangisi yapay
zekânın insanın arkasındaki bilgelik olduğuna vur-
A. Karmaşıklık kuramı gu yaparak bilgeliğin kullanım sürecinde etik, gü-
B. Kurgusal düzey kuramı venilirlik ve dünyayı güzelleştirmeye dönük nokta-
C. Yapay zekâ kuramı larına dikkat çekmektedir?
D. Çoklu gerçeklik kuramı A. Bager Akbay
E. Dijital medya kuramı B. Damien Hirst
C. Candaş Şişman
D. Jason Allen
E. Deniz Yılmaz

113
 4
Kültür, Sanat ve Eğlencenin Dönüşümü

8 Aşağıdaki içerik üreticisi sanatçılardan han- 10 E-sporun veri toplama, verileri derleme ve
gisi tamamen yapay zekâ kurgusuyla üretilen bir istatistiklerini saptayan bileşeni hangisidir?
çalışmaya dayalı olarak ‘manipüle edilmiş fotoğraf ’
neler öğrendik?

A. E-spor analitiği
kategorisinde birincilik ödülü almıştır?
B. E-spor yönetimi
A. Bager Akbay C. E-spor tasarımı
B. Damien Hirst D. E-spor iletişimi
C. Candaş Şişman E. E-spor ve medya
D. Marcel Duchamp
E. Jason Allen

9 Dijital dünyada çoklu medya ve yapay zekâ

teknolojileri temelinde var olan görsel, dijital, di-
namik metin, ileti temelli etkileşim ve söylemlerin
bütüncül etkisine ne ad verilir?
A. Dijital rizom
B. Dijital içerik yönetimi
C. Dijital dönüşüm
D. Dijital retorik
E. Dijital pedagoji

114
 4
Dijital Dönüşüm

Yanıtınız yanlış ise “Kültür ve Dijital Dö-

1. C Yanıtınız yanlış ise “Giriş” konusunu yeni- 6. B
nüşüm Sürecinde Dijital Sanat” konusunu
den gözden geçiriniz.
yeniden gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Kültür ve Dijital Dö- Yanıtınız yanlış ise “Kültür ve Dijital Dö-
2. B 7. A
nüşüm Sürecinde Dijital Sanat” konusunu nüşüm Sürecinde Dijital Sanat” konusunu
yeniden gözden geçiriniz. yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Kültür ve Dijital Dö- Yanıtınız yanlış ise “Kültür ve Dijital Dö-
3. A 8. E
nüşüm Sürecinde Dijital Sanat” konusunu nüşüm Sürecinde Dijital Sanat” konusunu
yeniden gözden geçiriniz. yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Kültür ve Dijital Dö-

4. D 9. D Yanıtınız yanlış ise “Dijital Kültürde Eleştirel
nüşüm Sürecinde Dijital Sanat” konusunu
Analiz” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Kültür ve Dijital Dö- Yanıtınız yanlış ise “Dijital Kültür, Oyun,
5. E 10. A
nüşüm Sürecinde Dijital Sanat” konusunu E-Eğlence ve E-Spor” konusunu yeniden
yeniden gözden geçiriniz. gözden geçiriniz.

115
4
Kültür, Sanat ve Eğlencenin Dönüşümü

Araştır Yanıt
4 Anahtarı

Dijital kültürün yükselişi, sanat ve yaratıcılığın dönüşümünde önemli etkilere

sahiptir. Sanatsal bağlamda yeni formlar, ortamlar, dijital sanat olasılıkları, sa-
nal, artırılmış ya da çoklu gerçeklik teknolojileri ve deneyimleri, dijital medya,
etkileşimli yerleştirmeler, yapay zekâ sanatı, generatif olasılıklar ve birçok fark-
lı yapı karşımıza çıkmaktadır. Dijital kültür ise sanatsal bu dönüşümü olanaklı
ve erişilir hâle getirmektedir. Bu durum ise hem sanatçı hem izleyici açısından
katılımcılığı, iş birliğini, etkileşimi ve çok yönlülüğü artırmaktadır. Ayrıca ya-
Araştır 1 ratıcılığın ifade biçimlerindeki çeşitlilik, sanatçının ya da tasarımcının kendi
dijital içerik üretim ortamını yaratabilmesi, sanatsal bağlamda disiplinlerarası
esneklik ve birlikteliği de öne çıkmaktadır. Büyük veriye dayalı görselleştirme,
sanatsal bağlamda alternatif veri tabanlı yaklaşımlar, insanların etkileşimine
açık sanatsal veri tabanlılık da bir başka boyuttur. Kamusal alan katılımı ve
açılımı da bu sürecin önemli bir çıktısıdır. Topluluk tabanlı sanat projeleri ve
geniş katılımlı sanatsal dönüşüm süreçleri de olanaklılaşmaktadır.

Dijital kültür dönüşümü pedagojik birçok yaratıcı bakış açısı ve yeterliği ge-
rekli kılmaktadır. Yaratıcı pedagojik yaklaşımlar öznelliğe dayalı ve ilişkisel
sorgulamayı eleştirel bakış açısı ile güçlendiren niteliktedir. Dijital kültür için-
Araştır 2 de yaratıcı pedagojik yaklaşımlar kimi dijital yeterlikler ile birlikte öznel ve ka-
tılımcı bir yapı içerir. Bu durum dijital dünya içinde etkili, eleştirel, katılımcı
ve çok yönlü yeterliklere de zemin hazırlamaktadır.

Dijital kültürün çok yönlü ve karmaşık yapısını eleştirel bir bakış açısıyla
analiz etmek için dijital kültürel yapının sosyal bağlamda ortaya çıkış süreci,
teknolojik gelişmeler ve güç ilişkilerinin yansımaları, dijital ağ içinde öne çı-
Araştır 3 kan katılım ve erişim olanaklarının altında yatan noktaları, içerik üretimi ve
tüketimi bağlamında öne çıkan kimlikler, etkileşimler ve etik noktaları, tek-
nolojinin gizlilik ve güvenlik koşullarına dayalı manipülatif süreçleri, kültürel
çeşitlilik ve temsile dayalı yansımaları içermektedir.

Popüler kültürün dijital kültüre yansımaları e-eğlence, e-spor ve dijital oyun-

lar ile oldukça genişlemiştir. E-eğlence özelleştirilebilir birçok olanak içerirken
e-spor rekabetçi ve profesyonel bir alan yaratarak sektörel bir yapı ortaya koy-
maktadır. Dijital oyunlar ise kapsayıcı bir yapı içermektedir. Oyunların oluştur-
Araştır 4 duğu sanal topluluklar yolu ile oluşturulan etkileşimler de popüler kültürü çok
yönlü olarak beslemektedir. Ayrıca oyun dünyasında popüler olan karakterler,
hikayeler ve diğer medya türleri de bu sürece yansımaktadır. Bütün bu ilişkilen-
dirmeler popüler kültürün dijital kültürdeki genişleyen ağını yapılandırır.

116

Dijital Dönüşüm
Kaynakça
Akbay, B., Söyleşi (2022a). Bager Akbay ile Eğitimde
Yapay Zekâ Söyleşisi, Moderatör: Suzan Duygu
Erişti, 21 Aralık 2022.
Akbay, B., Seminer (2022b). Bager Akbay ile Teknoloji
ve Sanat İlişkisi, Moderatör: Suzan Duygu Erişti,
Kariyer Buluşmaları, 6 Ocak 2022.
Becker, K. (2017). Where is visual culture
in contemporary theories of media and
communication? Nordicom Review, (25)1-2.
DOI: https://doi.org/10.1515/nor-2017-0278
Bedir Erişti, S. D. (2019) Görsel kültür ve sanat
eğitimi, Görsel Sanatlar Öğretimi içinde, Serdar
Tuna (Ed.), 157-214, Ankara: Nobel Yayınları.
Bogdanova, D., Snoeck, M. (2018). Learning from
Errors: Error-based exercises in domain modelling
pedagogy. Buchmann, R., Karagiannis, D.,
Kirikova, M. (eds), The Practice of Enterprise
Modeling içinde, Lecture Notes in Business
Information Processing, vol 335. Springer, Cham.
https://doi.org/10.1007/978-3-030-02302-7_20
Cerqueira, M., Monteiro, D., Travassos, B., &
Machado, S. (2020). E-Sports: A Legitimate
Sport?. Cuadernos de Psicología del Deporte, 20(2), I-II.
Erişti S. D., Ayvaz Tunç Ö. (2022). Dijital oyunlar
ve görsel kültürün gücü, Dijital Oyunlar II içinde
Sağıroğlu Ş., Bülbül H. İ., Kılıç A., Küçükali
M., Bayzan Ş., Samur Y. (Eds.), 79-102, Nobel,
Ankara.
Erişti, S. D. (2022). Dijital manipülasyon, dijital
görsel, kültür ve Metaverse bağlamında dijital
kimlikler ve gerçeklik algısı, II. Uluslararası Tıp,
Sağlık ve İletişim Bilimleri Kongresi, 692-703,
Eskişehir, Türkiye.
Eyman, D. (2015). Digital Rhetoric: Theory, Method,
Practice. University of Michigan Press. 2015.
Foucault M (2007). İktidarın Gözü: Seçme Yazılar 4,
Işık Ergüden (çev), Ayrıntı Yayınları, İstanbul.
Finnis, J. & Kennedy, A. (2020) The Digital
Transformation Agenda and GLAM’s: A Quick Scan
Report for Europeana. Culture24.
Kahraman, Z. (2021). Sanal müzecilikte yeni
yaklaşımlar. Ankara Üniversitesi Güzel Sanatlar
Fakültesi Dergisi, 3(2), 145-160.
Kartal, M. (2022). E-spor, Dijital Oyunlar II içinde
Sağıroğlu Ş., Bülbül H. İ., Kılıç A., Küçükali
M., Bayzan Ş., Samur Y. (Eds.), 483-521, Nobel,
Ankara.
4
Kucirnova, N., Messer, D. and Sheehy, K. (2014).
The effects of personalisation on young children’s
spontaneous speech during shared book reading.
Journal of Pragmatics, 71, 45-55.
Langton, C. G. (1990). Computation at the edge of
chaos Phase transitions and emergent computation
Physica D, 42, 12-37.
Manovich, L. (2020) Cultural Analytics. Cambridge,
MA: MIT Press.
Miyake, Y. (2017). Current status of applying artificial
intelligence in digital games, Handbook of Digital
Games and Entertainment Technologies içinde,
DOI: 10.1007/978-981-4560-50-4_70
Rogers, R. W. (1975). A protection motivation theory
of fear appeals and attitude change. Psychol. 91,
93–114.
Schubert, A. (2018). The Error Aesthetic, Fehler.
https://www.goethe.de/prj/mis/en/sch/21901
207.html
Schweibenz, W. (2004). The development of virtual
museums, ICOM News Magazine, 3(3).
Şişman, C., Seminer (2022). Candaş Şişman ile Çoklu
Duyusal Enstalasyonlar ve Deneyim Tasarımı,
Moderatör: Suzan Duygu Erişti, Kariyer
Buluşmaları, 9 Aralık 2021.
Toon, A. (2012). Models as Make-Believe: Imagination,
Fiction and Scientific Representation, London:
Palgrave, Macmillan.
Stephenson, N. (1992). Snow Crash: A Novel, Random
House Publishing Group.
Vallance, C. (2022). “Art is dead Dude” - the rise of
the AI artists stirs debate, September 13. https://
www.bbc.com/news/technology-62788725
Wise, A. F. & Jung, Y. (2019). Teaching with analytics:
towards a situated model of instructional decision-
making. Journal of Learning Analytics, 6, 53–69.
doi: 10.18608/jla.2019.62.4
Worsley, M., Anderson, K., Melo, N., & Jang, J.
(2021). Designing analytics for collaboration
literacy and student empowerment. Journal of
Learning Analytics, 8, 30–48. doi: 10.18608/
jla.2021.7242
117
 Bölüm 5
Ticaretin Dönüşümü
Geleneksel Ticaret ve E-Ticaret

1 2
E-Ticaretin Kapsamı ve Tarihçesi Arasındaki Farklar
öğrenme çıktıları

1 E-Ticareti tanımlayıp onun gelişim sürecini 2 Geleneksel ticaret ve e-ticaret arasındaki

açıklayabilme farkları açıklayabilme

3 4
E-Ticaret Araçları ve Ödeme Yöntemleri
E-Ticaretin Tarafları 4 E-Ticaret aracı ve ödeme yöntemlerini
3 E-Ticaretin taraf ve türlerini açıklayabilme açıklayabilme

Tüketiciler ve İşletmeler Açısından

5
E-Ticaret
5 Tüketici ve işletmeler açısından e-ticaretin
önemini açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • E-Ticaret • Çevrim İçi Pazarlar • Dijital Cüzdanlar • Kripto Paralar • S-Ticaret
• M-Ticaret

118

Dijital Dönüşüm
GİRİŞ
İnsanlık tarihiyle birlikte bir malın belli bir
karşılıkla el değiştirmesi her dönemde söz konusu
olmuştur. Paranın icadına kadar değiş tokuş yön-
temiyle, para bulunduktan sonra da binlerce yıldır
para kullanılarak ticari faaliyetler gerçekleştiril-
mektedir. Bu süreçte ticaret eski çağlardan bu yana
insanlık tarihinin vazgeçilmez bir parçası hâline
gelmiş ve dünyanın ekonomik olarak gelişmesini
sağlayan önemli olgulardan biri olmuştur. Tica-
ret, temel anlamda belirli bir kazanç elde etmek ya
da kâr sağlayabilmek amacıyla yapılan alım satım
faaliyetleri olarak tanımlanabilir. Ticarette ödeme
karşılığında mal veya hizmetin mülkiyetinin satıcı-
dan alıcıya devredilmesi söz konusudur. Bu devir,
zaman içinde sadece fiziksel mallarla sınırlı kalma-
yıp hizmetleri de kapsayacak biçimde genişlemiştir.
Günümüze gelindiğinde ise bilgi ve iletişim
teknolojilerindeki gelişmeler her alanda olduğu
gibi ticari faaliyetlerin gerçekleştirilmesinde de
köklü değişim ve dönüşüme neden olmuştur. Gü-
nümüz modern insanının yaşamının her alanında
vazgeçilmezi olarak başvurduğu teknolojiler ticare-
tin de vazgeçilmezi durumuna dönüşmüştür. Tek-
nolojinin ve internetin gelişimiyle birlikte ticaret,
e-ticareti ve çevrim içi pazar yerlerini içerecek şekil-
de genişlemiş, böylelikle işletmelerin küresel olarak
mal ve hizmet alıp satmasına olanak sağlanmıştır.
Elektronik ticaretin kısaltması olan e-ticaret, mal
ve hizmetlerin internet üzerinden alınıp satılması-
nı ifade etmektedir (Qin vd., 2022). Günümüzde
teknolojiyi her alanda etkin kullandığımızı varsay-
dığımızda dijital dönüşümle birlikte e-ticaretin kü-
resel ekonomide önemli bir rol oynadığı, bununla
birlikte ülkelerin ekonomik büyüme ve kalkınma-
larına katkıda bulunduğu söylenebilir. Ticaretin
teknolojiyle yakın iş birliği, teknolojideki insan
odaklı her iyileştirmenin ticarete adaptasyonunu
da hızlandırmıştır. Dolayısıyla başlangıçta sadece
e-ticaret olarak bilinen bu kavrama web teknolo-
jilerindeki gelişmeler ve mobil teknolojilerin ge-
lişmesiyle birlikte zaman içinde yeni eklemeler de
yapılmıştır.
E-Ticaret: Mal ve hizmetlerin internet üzerinden
alınıp satılmasını ifade eder.
5
İnternetin ve bilgi ve iletişim teknolojilerinin
gelişimiyle iletişim, eğitim, ekonomi, ticaret vb.
pek çok alanda coğrafi sınırların ötesinde bir küre-
sel erişime ulaşılmıştır. Bireyler artık istedikleri za-
man ve yerde bir başka kıtada gerçekleşen olayları
takip edebilmekte, diğer insanlarla iletişim kurabil-
mektedir. Dünyanın en prestijli üniversitelerinde
fiziki olarak bulunmadan çevrim içi olarak oluş-
turulan derslere, kurslara katılarak eğitim alınabil-
mektedir. Bu etki ve yenilikler e-ticarette de ken-
dini göstermektedir. İnternetin yaygınlaşmasıyla
birlikte e-ticaret gelişmiş ve zaman içinde farklı aşa-
malardan geçmiştir. E-ticaretin gelişimi ilk olarak
1960’larda elektronik veri değişimi (EDI) ile başla-
mış, ardından 1970’lerde uzaktan alışveriş fikri or-
taya çıkmıştır. 1990’lı yıllarda World Wide Web’in
doğuşuyla birlikte çevrim içi alışverişin popüler-
leştiği bir dönem başlamıştır. Bu süreçte önemli
firma ve platformlar (Amazon, eBay, Google, Pay-
pal ve Alibaba gibi) e-ticaretin gelişimine katkıda
bulunmuştur. Ayrıca sosyal medya platformlarının
ve mobil cihazların ortaya çıkışı da e-ticaretin yay-
gınlaşmasında etkili olmuştur. E-ticaretin gelişi-
miyle birlikte, insanların alışveriş alışkanlıkları ve
ekonomik etkileşimler büyük ölçüde değişmiştir.
E-ticaretle küresel pazarlara erişim sağlayan işlet-
meler müşteri tabanlarını genişletmeye başlamış
ve potansiyel olarak gelir ve satışlarının artmasına
olanak tanınmıştır. Müşteriler ise istediği zaman ve
yerde çeşitli cihazlar kullanarak ürün ve hizmetlere
erişim sağlamıştır. Böylelikle fiziksel mağaza saat-
leri ve konum sınırlamaları ortadan kaldırılarak
ürünler 7/24 ulaşılabilir hâle getirilmiştir. Bu an-
lamda, müşterilerin günümüzdeki istek ve beklen-
tileri göz önüne alındığında işletmelerin geleneksel
ticaret yöntemleriyle birlikte e-ticareti kapsayacak
ve karşılayacak yeni iş modelleri edinmeleri işlet-
melerin kârlılığını artırmadaki önemli unsurlardan
biri olarak karşımıza çıkmaktadır.
internet
Harvard Üniversitesinin online kurslarını içeren
sayfasına https://www.harvardonline.harvard.edu/
buradan ulaşabilirsiniz.
119
5
Ticaretin Dönüşümü

Şekil 5.1 İnternetin gelişimi ile iletişim, eğitim, ekonomi, ticaret vb. pek çok alanda coğrafi sınırların ötesinde bir
erişim gerçekleşmektedir.

E-TİCARETİN KAPSAMI VE ya da uygulamasından satın alması, ürün ya da hiz-

TARİHÇESİ
E-ticaret, kişi ya da işletmelerin ürün ve hizmet-
lerini internet aracılığıyla sattığı ticari faaliyetler
olarak tanımlanabilir. Dünya Ticaret Örgütünün
tanımına göre e-ticaret, mal ve hizmetlerin elekt-
ronik yollarla üretilmesi, dağıtılması, pazarlanması
ve/veya satışıdır. Ekonomik İş birliği ve Kalkınma
Örgütü (OECD) ise e-ticareti, sipariş almak veya
vermek amacıyla özel olarak tasarlanmış yöntem-
lerle bilgisayar ağları üzerinden gerçekleştirilen mal
veya hizmet alım satımı olarak tanımlamaktadır
(OECD, 2017).
E-Ticaret Kavramı
E-ticaret tanımlarına bakıldığında sadece satıcı
ve alıcı arasındaki ilişkilerden ziyade, oldukça geniş
ve çok yönlü ilişkilerin vurgulandığı görülmektedir.
Elektronik ticaret gıda ürünleri, kıyafet, ev tekstili
vb. fiziksel ürünlerin satışını kapsayabileceği gibi
otel rezervasyonundan dijital ürün satışına kadar
olan hizmet satışlarını da kapsayan geniş bir kav-
ramdır. Tüketicinin satın almak istediği ürünü,
süpermarket yerine internetteki e-süpermarketten
satın alması, mağazaya uğrayarak bir elbiseyi almak
yerine aynı markanın oluşturduğu web sayfasından
metten memnun kalmadığında mağazaya şikâyet
edebileceği gibi internet üzerinden çevrim içi ile-
tişime geçerek şikâyet ya da talebini dile getirmesi
e-ticaretin kapsamı için örnek olarak verilebilir. Bu
anlamda elektronik ticaretin, elektronik ortamda
ürün ve hizmetlerin müşteriye sunularak satış ya-
pılması, kamusal alımlar, satış sonrası sunulan hiz-
metler gibi pek çok süreci kapsadığı söylenebilir.
Dolayısıyla ticari sonuç doğuran ya da ticari faali-
yetleri etkileyen tüm süreçler e-ticaretin kapsamına
girmektedir. Bunları geniş bir alanda ifade etmek
gerekirse:
• “Mal ve hizmetlerin internet üzerinden
elektronik alışverişi,
• Üretim planlaması yapma ve üretim zinciri
oluşturma süreci,
• Tanıtım, reklam ve bilgilendirme,
• Sipariş verme, anlaşma yapma,
• Elektronik banka işlemleri, döviz işlemleri
ve elektronik fon transferleri,
• Elektronik konşimento gönderme,
• Gümrük işlemleri,
• Elektronik ortamda kamu alımları,
• Elektronik posta ile ilgili işlemleri,

120
 5
Dijital Dönüşüm

• Elektronik hisse alışverişi, devlet tahvilleri,

hazine bonoları ve borsa işlemleri
• Ticari kayıtların kaydedilmesi ve izlenmesi, dikkat
• Doğrudan tüketiciye pazarlama, E-ticaret, elektronik ortamda ürün ve hizmetlerin
müşteriye sunularak satış yapılması, kamusal alımlar,
• Sayısal imza, elektronik noter,
satış sonrası sunulan hizmetler gibi pek çok süreci
• Sayısal içeriğin anında dağıtımı, anında bilgi kapsamaktadır.
oluşturma ve aktarma,
• Elektronik ortamda vergilendirme,
• Fikri mülkiyet haklarının transferi ve kiralanması” e-ticaretin kapsadığı alanlar arasında yer almak-
tadır (İstanbul Ticaret Odası, 2017).

Şekil 5.2 Elektronik ticaret gıda ürünleri, kıyafet, ev tekstili, otel rezervasyonu gibi pek çok ürün ve hizmetin satışını
kapsamaktadır.

E-Ticaretin Tarihçesi ve Gelişimi kadar uzanmaktadır. Bununla birlikte e-ticaretin

E-ticaret, binlerce yıl önce başlayan ticaretin in-
ternet üzerinden gerçekleştirilen bir versiyonudur.
Her geçen gün internet kullanıcı sayısındaki artış,
beraberinde e-ticareti bireylerin hayatında sıklık-
la kullanılan vazgeçilmez bir seçeneğe dönüştür-
müştür. Günümüzde e-ticaret, çevrim içi faaliyet
gösteren çok çeşitli sektör ve işletmelerle küresel
ekonominin ayrılmaz bir parçası olarak karşımıza
çıkmaktadır. Bu anlamda e-ticaretin hem alıcılar
hem de satıcılar için sağladığı kolaylık ve erişilebilir-
lik unsurlarının yanı sıra aynı zamanda küresel bir
pazar sağlayarak insanların alışveriş yapma biçimin-
de devrim yarattığı söylenebilir.
E-ticaretin geçmişi, elektronik veri değişiminin
(EDI- Electronic Data Interchange) işletmelerin
belge alışverişi ve elektronik ortamda işlem yapa-
bilmeleri için bir yol olarak sunulduğu 1960’lara
önemli ölçüde popülerleşerek geniş bir kitle tara-
fından erişilebilir hâle gelmesi ise 1990’lardan sonra
gerçekleşmiştir (Mwencha, 2019). E-ticaretin geli-
şimi ve büyük bir pazar hacmine sahip olmasındaki
adımları daha detaylı ele alırsak:
İlk Gelişmeler: 1990’larda World Web Wide
(www) ile birlikte internet popülerlik kazanmaya
başlamıştır. Amazon ve eBay gibi şirketler kurula-
rak çevrim içi perakende ve açık artırmaların tercih
edilmesi sağlanmıştır.
Dot-com Artışı: Yaygın olarak .com şeklinde bi-
linen dot-com, internetteki ticari web siteleri için
kullanılan üst düzey bir alan adını ifade etmekte-
dir. Genellikle internet tabanlı işletmeleri ve bu
tür işletmelerin hızlı büyümesini tanımlamak için
kullanılmaktadır. 1990’lı yıllarında sonunda, dot-
com sayısındaki hızlı artışla birlikte e-ticarette de eş

121
5
Ticaretin Dönüşümü

zamanlı bir artış meydana gelmiştir. Bu dönemde çok fazla internet tabanlı şirket kurulmuş ve pek çok
sermayedar çevrim içi işletmelere yatırım yaparak bu tür işletmelerin büyümesine olanak tanımıştır.
Teknolojik Gelişmeler: 2000’li yıllar itibarıyla iyileştirilmiş internet hızları, güvenli ödeme ağ geçitle-
rinde yaşanan gelişmeler ve en önemlisi kişisel bilgisayar kullanımındaki artış e-ticaretin daha rahat ve
güvenilir hâle gelmesini sağlamıştır.
Mobil Ticaretin Doğuşu: Günlük hayatımızın vazgeçilmezi akıllı telefonların ve mobil uygulamaların
çeşitlenmesiyle birlikte e-ticaret, mobil ticareti kapsayacak şekilde genişlemiştir. Günümüzde mobil ticaret
m-ticaret olarak da ifade edilmektedir. Bireylerin günlük hayatlarında akıllı telefonları aracılığıyla çevrim
içi alışverişe yönelmesi özel mobil alışveriş uygulamalarının artması ve işletmelerin yatırımlarını bu yönde
arttrmasına yol açmıştır (Tian ve Stewart, 2006).

Şekil 5.3 Akıllı telefonlar ve mobil uygulamalardaki artış e-ticaretin gelişimini hızlandırmıştır.

Küresel Genişleme: İşletmelerin sınırları ortadan
kaldırarak e-ticaret aracılığıyla dünyanın pek çok
yerindeki tüketicilere ulaşması e-ticaretin gelişim
sürecindeki önemli adımlardan biridir. Bu büyüme
uluslararası nakliye ve lojistik şirketlerinin artması,
pek çok dil seçeneği barındıran web sitelerinin ge-
liştirilmesi ve yerelleştirilmiş ödeme seçenekleri su-
nulması gibi alternatiflerle e-ticaretin hacminin gün
geçtikçe artmasına olanak sağlamıştır.
Yeni Çevrim İçi Platformlar: Alibaba, Trendyol,
Hepsiburada gibi çevrim içi platformlar, satıcıların
daha geniş bir müşteri tabanına ulaşmasını sağla-
mıştır. Bu platformlar aracılığıyla günümüzde de
hem müşterilere hem satıcılara e-ticaret kapsamın-
da pek çok hizmet ve araç sunulmaktadır.
Sosyal Medyanın Ticarete Entegrasyonu: Facebo-
ok, Twitter ve Instagram gibi sosyal medya plat-
formlarına e-ticaret özellikleri entegre edilerek iş-
letmelerin sosyal medya kanalları üzerinden satış
yapmasına olanak tanınmıştır. Günümüzde kulla-
nıcılar sosyal medya gezintileri esnasında ürünleri
keşfetme ve satın alma olanağı bulabilmektedir.
Bunun nedeni hem sosyal medya platformlarının
hem de arama motorlarının, tüketicilere daha ala-
kalı ve kişiselleştirilmiş alışveriş olanakları sunmayı
amaçlamasıdır. İşletmeler reklamların kullanıcı ilgi
alanlarıyla uyumlu olmasını sağlamak, etkileşim ve
satış hacmini artırmak için veri odaklı hedefleme
stratejileri kullanmaktadır. Buna göre, sosyal medya
platformları demografik bilgiler, ilgi alanları, dav-
ranışlar ve bağlantılar dâhil olmak üzere kapsamlı
kullanıcı verileri toplamaktadır. Arama motorları
aracılığıyla ise ürün ve hizmetler ya da markalarla
ilişkili tüketicinin arama verileri anahtar kelimeler
aracılığıyla toplanmaktadır. Bu veriler, tüketici pro-
filleri oluşturmak ve tüketicinin satın alma tercihle-
rini anlamak için kullanılabilmektedir.
E-ticaret, teknoloji alanındaki gelişme ve yeni-
liklerle eş zamanlı olarak gelişerek çevrim içi pazar
hacmini artırmaktadır. Pek çok çevrim dışı pera-
kende artık kendini e-ticaret uygulamalarına enteg-
re ederek müşterilere olumlu bir deneyim yaşatma-
ya çalışmaktadır.

122
 5
Dijital Dönüşüm

Öğrenme Çıktısı
1 E-Ticareti tanımlayıp onun gelişim sürecini açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

En çok kullandığınız sos-

Sosyal medya uygulama-
Sosyal medya platformla- yal medya uygulamasında
larının çevrim içi alışveriş
rının e-ticaret içerisindeki sizi alışverişe yönlendiren
yapmanızı nasıl etkilediğini
rolü sizce nedir? özelliklerin neler olduğunu
tartışın.
açıklayın.

GELENEKSEL TİCARET VE
E-TİCARET ARASINDAKİ
FARKLAR
Geleneksel ticaret, satıcı ve alıcıların yüz yüze et-
kileşimlerini içeren ürün ve hizmet satın alma veya
satma yöntemini, fiziksel mağazaları ve yüz yüze
toplantıları ifade ederken e-ticaret ise ürün ve hiz-
metlerin internet aracılığıyla çevrim içi olarak satın
alınmasını, sanal mağazaları ve çevrim içi toplantıla-
rı ifade etmektedir (Rayport ve Jaworski, 2004). Bu
temel farkın yanı sıra hem geleneksel ticaretin hem
de e-ticaretin kendine özgü avantajları ve dezavan-
tajları bulunmaktadır. Geleneksel ticaret, ürünleri
satın almadan önce görmek ve dokunmak isteyen
müşteriler için daha uygun olabilmektedir. Bunun-
la birlikte küçük hırdavat ya da tuhafiye dükkânları
gibi yerler için çevrim içi altyapıya yatırım yapmak
maliyetli olabileceği için geleneksel ticaret yöntemi
daha uygun karşılanabilmektedir. E-ticaret ise iste-
diği yer ve zamanda alışveriş yapmak isteyen müş-
teriler için daha tercih edilebilir bir yöntem olup
uluslararası pazarlara ulaşmak isteyen işletmeler için
büyük fırsatlar sunmaktadır. Bunun yanı sıra daha
ayrıntılı olarak geleneksel ticaret ve e-ticaret arasın-
daki bazı temel farklar şu şekilde sıralanmaktadır
(Tsalgatidou, 2003; Qin vd., 2022):
dikkat
Geleneksel ticaret, satıcı ve alıcıların yüz yüze etkile-
şimlerini içeren ürün ve hizmet satın alma veya satma
yöntemini, fiziksel mağazaları ve yüz yüze toplantıları
ifade ederken e-ticaret ise ürün ve hizmetlerin inter-
net aracılığıyla çevrim içi olarak satın alınmasını, sanal
mağazaları ve çevrim içi toplantıları ifade etmektedir.
Satış Süreci ve İşleyiş
Konum: Geleneksel ticarette müşterilerin zi-
yaret edebilecekleri ve alışverişlerini gerçekleştire-
cekleri fiziksel bir mağaza konumu gerekmektedir.
E-ticarette ise müşteriler internet bağlantısı olan
herhangi bir yerden sanal olarak mağazayı ziyaret
edebilmekte ve alışveriş yapabilmektedir.
Çalışma Saatleri: Geleneksel ticaret fiziksel ma-
ğaza temelli olduğu için genellikle belirli çalışma
saatleri içerisinde faaliyet göstermektedir. İşlet-
menin açık olabileceği saatler faaliyet gösterdik-
leri ülkenin çalışma düzenine göre değişmektedir.
E-ticarette ise sanal mağazalar 7/24 müşterilerinin
erişimine açıktır.

123
5
Şekil 5.4 E-ticarette müşteriler diledikleri zaman ürün ve hizmetlere göz atarak sipariş oluşturabilmektedir.
Fiziksel Varlık: Geleneksel ticarette müşteriler
ürünlere göz atmak ya da satın alma işlemini ger-
çekleştirmek için mağazayı ziyaret etmektedir. Fa-
kat e-ticarette, müşteriler markaların web siteleri ya
da mobil uygulamalar aracılığıyla sanal mağazaları
ziyaret etmektedir.
Gider Kalemleri: Geleneksel ticarette kira, elekt-
rik, su, ısınma ve personel ödemeleri için önemli
gider kalemleri söz konusudur. E-ticaret ise web
platformunun alan adı, sunucu hizmeti gibi tek-
nik harcamalarla otomatikleşen süreçler kullanarak
daha düşük genel giderler söz konusu olabilmekte-
dir.
Ödeme Yöntemleri: Geleneksel ticarette işlemler
nakit, kredi kartı ya da çek gibi fiziksel ödeme yön-
temlerini içermektedir. E-ticarette ise kredi kartları,
dijital cüzdanlar veya çevrim içi bankacılık sistemle-
ri gibi elektronik ödeme yöntemleri sunulmaktadır.
Bunun yanı sıra kripto paraların da e-ticarette kul-
lanılabilmesi ödeme yöntemlerinin çeşitliliği açısın-
dan e-ticareti çok daha cazip kılmaktadır.
Müşteri İlişkileri: Geleneksel ticarette işletmeler
müşterilerle yüz yüze etkileşime girebilmekte, ki-
şiselleştirilmiş yardım sağlayabilmekte ve ilişkiler
kurabilmektedir. E-ticarette ise, müşterilerle uzak-
tan etkileşim kurmak için sohbet robotları, e-posta,
Whatsapp ve Telegram üzerinden canlı sohbet gibi
çeşitli yenilikçi araçlar kullanılmaktadır. Hatta ya-
kın gelecekte sohbet roboylarının yapay zekâ un-
surlarıyla entegre olmasıyla gerçek bir satıcı-müşteri
124
Ticaretin Dönüşümü
deneyimini aratmayacak kalitede iletişim kurmak
olanaklı hale gelecektir.
Ürün Teşhiri ve Bilgi: Geleneksel ticaret, müş-
terilere satın almadan önce ürünleri fiziksel olarak
görebilme ve dokunabilme olanağı sağlamaktadır.
E-ticarette ise müşterilerin bilinçli kararlar verme-
sine yardımcı olmak için ürün bilgileri, görseller ve
müşteri yorumları genellikle çevrim içi olarak sağ-
lanmaktadır. Günümüzde pek çok işletme, e-ticaret
faaliyetlerinde müşterilerine ürünlerini üç boyutlu
hologramla sunarak onların satın alma tercihlerini
etkilemektedir. Örneğin IKEA Place uygulaması
müşterilere eşyaları evinde görme olanağı sağlaya-
rak satın almadan önce tüketiciye ürünü mağazada
gördüğü zaman edineceği fikre yakın fikirler vere-
bilmektedir. Diğer taraftan mağazada fiziksel alan
sınırı nedeniyle ürünlerin tüm versi-
yonlarının eş zamanlı görülebilmesi
olanaklı değilken sanal ortamda bu
anlamda sınırsız bir deneyim söz ko-
nusu olabilmektedir.
Kitle Erişimi ve Küresellik
Küresel Erişim: E-ticarette işletmeler küresel bir
erişimle ve farklı dil seçenekleriyle uluslararası pa-
zarlara ulaşabilmektedir. Böylece işletmelerin dün-
yanın pek çok yerinden müşterilerine ulaşmasına
olanak sağlanmaktadır. Geleneksel ticarette ise ge-
nellikle daha sınırlı bölgelerdeki müşteri tabanıyla
ilgilenilmektedir.
 5
Dijital Dönüşüm

Lojistik ve Teslimat: Geleneksel ticarette, işlet-
melerin lojistik ve sevkiyat süreçlerini kendilerinin
yönetmesi gerekmektedir. E-ticarette ise işletmeler
genellikle nakliye şirketleriyle ortaklık kurmakta
veya ürünleri müşterilerin kapılarına teslim etmek
için kendi lojistik ağlarını kullanmaktadır. Örne-
ğin Hepsiburada.com, pek çok ürün kategorisinde
Aras, Yurtiçi Kargo, UPS, PTT kargo ile çalışırken
aynı zamanda Hepsijet isimli kendi lojistik ağı ile
de ürünlerin teslimatını yapmaktadır. Bunun ya-
nında son dönemde popüler hâle gelen teslimat
noktası belirleme yöntemiyle müşterilerin çevrim
içi satın aldıkları ürünleri fiziksel bir mağazadan ya
da ürün teslim otomatlarından bir şifre ile zaman-
dan bağımsız olarak teslim almaları sağlanmakta-
dır. Hatta bazı çevrim içi alışveriş firmaları teslim
noktası otomatları tercihini daha cazip kılmak için
müşterilere puan, hediye çeki gibi seçenekleri de
sunmaktadır.
Rekabet: E-ticarette, işletmelerin hem küçük
hem de büyük işletmeler de dâhil olmak üzere
küresel bir pazardan gelen rekabetle yüzleşmeleri
gerekmektedir. Geleneksel ticarette ise genellikle
daha yerel bir rekabetle karşı karşıya kalınmakta-
dır. Fiziksel bir mağazanın olası en yakın rakibi
yakınlarındaki bir mağazayken çevrim içi ortamda
müşterilere tüm seçenekleri süzen ve müşteriye en
uygun seçeneği sunan web siteleri bulunmaktadır.
Akakçe, cimri gibi siteler aracılığıyla müşteri çev-
rim içi ortamda sanal mağazaları dolaşmadan en
uygun seçeneğe kolaylıkla erişebilmektedir. Bu ko-
laylaştırıcı unsurlar açısından bakıldığında, dijital
dönüşüm sürecinde müşteri odaklılığın daha ön
planda olduğu söylenebilir.
Teknolojinin gelişmesiyle birlikte, geleneksel
ticaret ve e-ticaret arasındaki çizgilerin bulanıklaşa-
bileceğini belirtmek gerekmektedir. Artık birçok iş-
letme, müşterilerine sorunsuz bir alışveriş deneyimi
sunmak için hem fiziksel mağazaları hem çevrim
içi platformları birleştiren hibrit bir model benim-
semektedir. Bunun temel nedeni hâlen geleneksel
alışveriş deneyimini tercih eden müşteri sayısının
azımsanmayacak düzeyde olmasıdır. Diğer taraf-
tan e-ticaretin birtakım yeterlikler de gerektirmesi
özellikle genç kuşağın e-ticarete daha yatkın olma-
sını beraberinde getirmektedir. Nasıl ki bir ailede
anne ve baba hâlen fiziksel alışverişi tercih ederken
çocuklar çevrim içi alışverişe daha yatkınsa toplum
açısından da bu durum benzer biçimdedir. Alanya-
zında özellikle teknoloji öz yeterliği bağlamında yaş
faktörünün önemli bir belirleyici olduğunu vurgu-
layan çok sayıda araştırma olduğu düşünüldüğün-
de firmaların hibrit modeli tercih etmeleri daha iyi
anlaşılacaktır.

Öğrenme Çıktısı
2 Geleneksel ticaret ve e-ticaret arasındaki farkları açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Bir ürün ya da hizmeti fizik- Bir ürün ya da hizmeti sa-

E-ticaretin geleneksel ti- sel mağazasını ziyaret ederek nal mağaza üzerinde satın
caretten ayrılan en önemli satın alma ve sanal mağazası- aldığınızda size sağladığı
özellikleri sizce nelerdir? nı ziyaret ederek satın alma faydaları ve endişelerinizi
sürecinizi karşılaştırın. açıklayın.

E-TİCARETİN TARAFLARI
E-ticaret, ticari faaliyetin tarafları açısından veya işlemlerin niteliğine göre farklı şekillerde gerçekleş-
mektedir. Taraflar müşteri, işletme ve kurum olabilmektedir. En yaygın ticaret tarafları ise iki başlıkta
incelenecektir (Laudon ve Traver, 2022; Qin vd., 2022).

125
5
Müşteri, İşletme ve Kurum İlişkili
E-Ticaret Tarafları
İşletmeden Tüketiciye (B2C Business-to-
Consumer): İşletmeler ve bireysel tüketiciler arasın-
daki çevrim içi işlem ve etkileşimleri ifade etmekte
olup en yaygın ve iyi bilinen e-ticaret türüdür. B2C
modelinde, işletmeler ürün veya hizmetleri çevrim
içi platformlar, web siteleri veya mobil uygulama-
lar aracılığıyla doğrudan son tüketicilere satmakta-
dır. Örneğin müşterilerin ürünleri doğrudan web
sitesinden satın alabildiği Amazon, Hepsiburada,
Trendyol, Getir gibi çevrim içi perakende mağaza-
ları B2C modelindeki e-ticaret türüne örnektir.
dikkat
En yaygın ve iyi bilinen e-ticaret türü B2C, işletme-
den tüketiciye e-ticaret modelidir.
İşletmeden İşletmeye (B2B Business-to-Business):
B2B e-ticaret, işletmeler arasında gerçekleşen çev-
rim içi işlem ve etkileşimleri ifade etmektedir. B2B
modelinde, bir işletme çevrim içi platformlar, web
siteleri veya elektronik veri alışverişi (EDI) sistem-
leri aracılığıyla diğer bir işletmeden ürün, hizmet
ve bilgi satın almak ya da işletmeye bunları satmak
için yaptığı e-ticaret türüdür. B2B e-ticaret toplu
alımlar, tedarik zinciri yönetiminin geliştirilmesi ve
işletmeler arasındaki iş birliklerinin teşvik edilme-
sinde önemli rol oynamaktadır. Alibaba.com, işlet-
meleri küresel olarak birbirine bağlayan dünyanın
en büyük B2B e-ticaret platformlarından biridir.
Tüketiciden Tüketiciye (C2C Consumer-to-
Consumer): C2C e-ticaret, doğrudan bireysel tü-
keticiler arasında gerçekleşen çevrim içi işlem ve
etkileşimleri ifade etmektedir. C2C modelinde
bireyler, özel çevrim içi platformlar, pazar yerleri
veya sınıflandırılmış web siteleri aracılığıyla diğer
bireylerden ürün, hizmet veya bilgi satın alabil-
mekte, onlara bunları satabilmekte veya onlarla ta-
126
Ticaretin Dönüşümü
kas edebilmektedir. Örneğin eBay, en büyük ve en
tanınmış C2C e-ticaret türlerinden biridir. Birey-
lerin açık artırma tarzı listelemeler veya sabit fiyat
seçenekleri aracılığıyla yeni ve kullanılmış ürünler
de dâhil olmak üzere çok çeşitli ürünleri alıp sat-
malarını sağlamaktadır. Bununla birlikte Facebook
Marketplace, Facebook’ta kullanıcıların yerel ola-
rak ürün alıp satmalarını sağlayan özelliğe sahiptir.
F-ticaret olarak da isimlendirilen Facebook Mar-
ketplace yine bireylerin ürünleri listelemesine, fiyat
pazarlığı yapmasına ve kendi toplulukları içinde
yüz yüze işlemler düzenlemesine olanak tanımakta-
dır. C2C e-ticaret, bireylere kendi aralarında işlem
yapabilecekleri bir platform sunarak kullanılmayan
eşyalarından para kazanmalarına, benzersiz ürünler
keşfetmelerine ve güvenli ve kullanışlı bir çevrim
içi ortamda diğer tüketicilerle doğrudan etkileşime
girmelerine olanak tanımaktadır.
Tüketiciden İşletmeye (C2B Consumer-to-
Business): C2B e-ticarette, bireysel tüketicilerin
işletmelere ürün, hizmet veya bilgi sunduğu çev-
rim içi işlem ve etkileşimleri ifade etmektedir. C2B
modelinde tüketiciler satıcı, işletmeler ise alıcı ola-
rak hareket ederek e-ticaret ortamında farklı bir
dinamik yaratmaktadır. Bireysel tüketiciler çevrim
içi platformlar aracılığıyla şirketlere hizmet sağla-
yabilmekte ya da kullanıcılara yönelik içeriklerin
işletmelere lisanslanması gibi çeşitli yollarla hizmet
gerçekleştirebilmektedir. C2B e-ticaret, tüketicilere
ürün veya hizmetlerini işletmelere sunarak beceri-
leri, uzmanlıkları veya yaratıcı çıktılarından para
kazanma fırsatı sunmaktadır. Böylelikle işletmeler
bireysel tüketicilerin kaynakları, yetenekleri ve ye-
nilikçi fikirlerinden fayda sağlayacak şekilde yarar-
lanmaktadır. Örneğin Instagram, YouTube ve Tik-
Tok gibi platformlar, önemli bir çevrim içi takipçi
kitlesine sahip olan tüketicilerin influencer olarak
işletmelerle iş birliği yapmasına olanak tanımak-
tadır. İşletmeler, influencer’ların güvenilirliğinden
ve erişiminden yararlanarak ürün veya hizmetlerini
kitlelerine tanıtmaları için influencer’lara ödeme
yapmaktadır.

Dijital Dönüşüm
Şekil 5.5 İşletmeden tüketiciye (B2C) e ticaretle ürün ve
hizmetler işletmeden doğrudan tüketiciye ulaştırılır.
İşletmeden Devlete (B2G Business-to-Goverment):
B2G e-ticaret, işletmeler ve devlet kurumları ara-
sındaki çevrim içi işlemleri içermektedir. B2G
modelinde işletmeler, genellikle özel çevrim içi
platform veya portallar tarafından kolaylaştırılan
elektronik kanallar aracılığıyla kamu kurum ve ku-
ruluşlarına ürün, hizmet veya bilgi sağlamaktadır.
Bunlar, devlet sözleşmeleri için teklif sunulması
veya elektronik olarak vergi ve harç ödenmesi gibi
faaliyetleri içermektedir. B2G e-ticaret, devlet alım
süreçlerinin kolaylaştırılması, şeffaflığın artırılması
ve işletmelerle devlet kurumları arasındaki iş birli-
ğinin teşvik edilmesinde önemli bir rol oynamak-
tadır. İşletmelerin devlet sözleşmelerine erişmeleri,
müşteri tabanlarını genişletmeleri ve kamu sektörü
girişimlerine katkıda bulunmalarını sağlamaktadır.
Örneğin Türkiye İş Kurumu (İŞKUR), işletmele-
rin açık iş ilanlarını kaydedebilecekleri, nitelikli
adayları arayabilecekleri ve devlet destekli istih-
dam programlarına katılabilecekleri çevrim içi bir
platform sunmaktadır. Bununla birlikte, e-Devlet,
Türkiye’deki çeşitli devlet hizmetlerine ve bilgileri-
ne erişim için hizmet veren çevrim içi bir portaldır.
İşletmeler bu platformu kullanarak devlet kurum-
larıyla etkileşime geçebilir, e-hizmetlere erişebilir,
vergi ödeyebilir, başvuru yapabilir ve diğer idari
görevleri elektronik ortamda gerçekleştirebilir.
5
internet
B2G e-ticaret örneği için https://www.iskur.gov.tr/
sitesini ziyaret ederek inceleyebilirsiniz.
Devletten İşletmeye (G2B Goverment-to-
Business): G2B e-ticaret, kamu kuruluşlarının iş-
letmelere mal, hizmet veya bilgi sağladığı çevrim
içi işlemleri ifade etmektedir. Buna göre kamu ku-
ruluşları, genellikle özel çevrim içi platform veya
portallar tarafından kolaylaştırılan elektronik ka-
nallar aracılığıyla işletmelere ürün, hizmet veya bil-
gi sağlamaktadır. G2B e-ticaret, kamu kurumları
ve işletmeler arasında verimli ve kolaylaştırılmış
etkileşimleri sağlamaktadır. İşletmelerin devlet hiz-
metlerine erişmesi, düzenlemelere uyması, devlet
alımlarına katılması ve devlet programları ve teş-
viklerinden yararlanmasını sağlamaktadır. Örneğin
Türkiye’de Ticaret Bakanlığı tarafından kurulan ve
çevrim içi bir platform olan MERSİS (Merkezi Si-
cil Kayıt Sistemi), işletmelerin kendi işletmelerini
kaydetmeleri, şirket bilgilerini güncellemeleri, ver-
gi numarası almaları ve diğer idari süreçleri elektro-
nik olarak yönetmelerine olanak tanımaktadır. Bu-
nunla birlikte Türkiye Sosyal Güvenlik Kurumu,
işletmelerin sosyal güvenlik katkılarını yönetme,
çalışanlarla ilgili bilgilere erişme, bordro raporla-
rını gönderme ve diğer sosyal güvenlik konularını
elektronik ortamda ele almaları için çevrim içi hiz-
metler sunmaktadır.
Devletten Tüketiciye (G2C Goverment-to-
Consumer): G2C e-ticaret, devlet kurumları ile bi-
reysel tüketiciler arasındaki işlemleri içermektedir.
G2C e-ticarette, çevrim içi vergi dosyalama, devlet
yardımları için başvurma veya devlet web siteleri
aracılığıyla para cezaları ve ücretleri ödeme gibi
hizmetler yer almaktadır. Bu hizmetler, bireysel
tüketiciler için devlet hizmetlerinin erişilebilirliği,
kolaylığı ve verimliliğini artırmayı amaçlamaktadır.
Devletler, çevrim içi platform ve dijital kanallar
sağlayarak idari süreçleri kolaylaştırmakta, evrak iş-
lerini azaltmakta ve vatandaşların devlet kurumla-
rıyla etkileşime girerken yaşadıkları genel deneyimi
iyileştirmektedir. Bu hizmetler içerisinde en çok bi-
lineni E-devlet platformudur. E-devlet aracılığıyla
127
5
vatandaşlar kişisel belge edinebilir, vergi ödeyebilir,
sağlık kayıtlarına ve sosyal güvenlik yardımlarını
erişebilir. Ayrıca T.C. Sağlık Bakanlığı tarafından
sunulan e-Nabız (Kişisel Sağlık Kayıtları) bireyle-
rin kişisel sağlık kayıtlarına erişme sağlık hizmeti
sağlayıcılarından randevu alma, test sonuçlarını
görüntüleme ve sağlıkla ilgili bilgilerini elektronik
ortamda yönetmelerine olanak sağlamaktadır.
internet
G2C e-ticaret örneği olan E-devlet platformu ve ve-
rilen hizmet detaylarını https://www.turkiye.gov.tr/
sitesini ziyaret ederek inceleyebilirsiniz.
Teknoloji Temelli E-Ticaret Türleri
Mobil Ticaret (M-Ticaret): M-ticaret olarak ad-
landırılan mobil ticaret, akıllı telefon ve tabletler
gibi mobil cihazlar aracılığıyla ürün ve hizmetle-
rin alınıp satılması ve finansal işlemlerin gerçek-
leştirilmesidir (Singh ve Srivastava, 2019). Kişiler,
mobil uygulamalar veya optimize edilmiş web
siteleri aracılığıyla ürünlere göz atarak onları sa-
tın alabilir, ödeme yapabilir ve çeşitli hizmetlere
ulaşabilir. Günlük hayatın vazgeçilmezi olan akıl-
lı telefonlar hem işletmelere hem de tüketicilere
sunduğu olanaklar nedeniyle popülerlik kazan-
Şekil 5.6 Bireyler, mobil uygulamalar aracılığıyla alışverişlerini hızlı bir şekilde gerçekleştirebilir.
128
Ticaretin Dönüşümü
mıştır. Tüketicilerin hareket hâlindeyken alışve-
riş yapmasını, işletmelerin müşterilere doğrudan
mobil cihazlar aracılığıyla ulaşmasını sağlamak-
tadır. Böylelikle e-ticaret işlemlerinin genel erişi-
lebilirliğini ve rahatlığını artırmaktadır. Örneğin
m-ticaret, e-ticaret modelinde kullanıcıların doğ-
rudan akıllı telefonlarından veya tabletlerinden
geniş bir ürün yelpazesine göz atmalarına Amazon
uygulaması; yolculuk rezervasyonu yaparak, sürü-
cülerinin konumunu takip edebildikleri ve gü-
venli bir şekilde ödeme yapabildikleri bir ulaşım
ağı şirketi olan Uber uygulaması ve kullanıcıların
konaklama yerlerini aramasına, rezerve etmesine,
işletme sahipleriyle iletişim kurmasına, rezervas-
yonları yönetmesine ve ödeme yapmasına olanak
tanıyan Airbnb uygulaması örnek olarak verilebi-
lir. Bu uygulamalar Playstore ve Appstore aracı-
lığıyla telefonlara indirilip, kişisel hesap açılarak
tanımlanmaktadır. Ayrıca kişilerin yine bireysel
zevk ve ihtiyaçlarına göre indirdikleri eğlence sek-
törüne yönelik oyun uygulamaları, markalara ait
tekstil uygulamaları örnek olarak verilebilir.
M-ticaret, akıllı telefon ve tabletler gibi mobil
cihazlar aracılığıyla ürün ve hizmetlerin alınıp sa-
tılması ve finansal işlemlerin gerçekleştirilmesidir.
 5
Dijital Dönüşüm

Sosyal Ticaret (S-Ticaret): Sosyal ticaret, e-ticaretin sosyal medya platformlarıyla entegrasyonunu içer-
mektedir. Kullanıcıların ürün ya da hizmetleri doğrudan sosyal medya kanalları aracılığıyla keşfetmelerini
ve satın almalarını sağlamaktadır (Linda, 2010). Sosyal medya platformları genellikle işlemleri kolaylaştır-
mak için ürün etiketleme, incelemeler ve entegre ödeme seçenekleri gibi özellikler sunmaktadır. S-ticaret,
ürünleri sergilemek, ürün incelemelerini ve önerilerini etkinleştirmek ve doğrudan satın almayı kolaylaş-
tırmak için Facebook, Instagram, Pinterest vb. sosyal medya platformları aracılığıyla ürün veya hizmetlerin
doğrudan sosyal medya ortamında keşfetmek, paylaşmak ve satın almak için bir araç olarak kullanılmasını
sağlamaktadır. Bununla birlikte s-ticarette, müşteriler sosyal medya hesaplarından deneyimlerini, incele-
melerini ve ürün görsellerini paylaşarak, müşterileri kendileri tarafından oluşturulan içeriğe teşvik etmek-
tedir. Bu içeriklerse sosyal kanıt görevi görmekte ve başkalarının satın alma kararlarını etkilemektedir.

Yaşamla İlişkilendir

Influencer Artık ‘Tanıtıcı’ Değil ‘Satıcı’
Dur durak bilmeyen enflasyon, giderek dara-
lan pazarlama bütçeleri ve pazarlama yatırımlarına
sınırlama getiren yeni e-ticaret yasası… Tüm bu
gelişmeler affilate marketing yani performans pa-
zarlamasının stratejilerdeki yerini güçlendirirken
influencer’ları da “tanıtıcıdan” “satıcıya” dönüşüyor.
Satış ortaklığı on yıllardır kullanılan pa-
zarlama stratejilerinden biri olsa da diğer tüm
stratejiler gibi çağa uygun dinamiklerle sürekli
kendini yeniliyor ve dönüştürüyor. Son dönem-
de ise influencer’ların da bu sistemle çalışmaya
başlamasıyla iyiden iyiye popülerlik kazandı. Sos-
yal medyanın ölçülebilir verilere kolayca erişme
şansı tanıması, markaların influencer’larla satış
ortaklığı yöntemiyle çalışmasını da kolaylaştırdı
ve markalar paylaşılan link üzerinden komisyon
verdikleri bir sistem için influencer’ların kapısını
çalmaya başladı.
Son yıllarda etkisini artıran influencer’lar her
geçen gün performans pazarlamasının en önemli
ortağına dönülüyor. CreatorDen’in 2022 Influ-
encer Marketing raporu, Türkiye’de Instagram’da
0-10 bin arası takipçiye sahip olan influencer’la-
rın etkileşim oranının yüzde 4,93, 1-5 milyon ta-
kipçiye sahip olanların ise yüzde 1,26 olduğunu
ortaya koyuyor. TikTok influencar’larına baktı-
ğımızda ise takipçi ve etkileşim arasında doğru
orantı olduğunu görüyoruz. TikTok’ta 0-10 bin
takipçili influencer’ların etkileşim oranı yüzde
8,92 iken 5-10 milyon takipçili olanların etki-
leşim oranı yüzde 11,7. Veriler, mikro- influen-
cer’ların satış ortağı olarak gelir elde etme ihti-
malinin hiç de düşük olmadığını ortaya koyuyor.
Doğru influencer ve hedef kitle araştırma-
sıyla gerçekleşen affiliate marketing sayesinde
satışlar artıyor, ekonomi canlanıyor, pazarlama
bütçeleri markaları yormuyor. Büyük bütçelerle
yapılan yüksek takipçiye sahip influencer kam-
panyaları her zaman başarıyı sağlamıyor. Önemli
olan ürünü ve hizmetin satışını sağlamak, tüketi-
ciyi markanın sitesine yönlendirmek ve bilinirliği
artırmak; tüm bunları da influencer ile satış or-
taklığı yaparak gerçekleştirmek mümkün.
Kaynak: Seda Başpınar. Marketing Türkiye (20
Kasım 2022).
https://www.marketingturkiye.com.tr/haberler/
influencerlar-artik-tanitici-degil-satici/ Erişim ta-
rihi: 23.05.2023.

129
5
Ticaretin Dönüşümü

Öğrenme Çıktısı
3 E-Ticaretin taraf ve türlerini açıklayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Günlük hayatınızda e-ticaret

E-ticaretin tarafları kimlerdir?
S-ticaret günlük hayatınız-
türlerinden kullandığınız
da satın alma tercihlerinizi
herhangi birinin geleneksel
ne düzeyde etkilemektedir,
yöntemlerle gerçekleştirme
açıklayın.
farklılığını karşılaştırın.

E-TİCARET ARAÇLARI VE ÖDEME için fırsatlar sunduklarından e-ticaret için önemli

YÖNTEMLERİ araçlardan biridir. Web siteleri bir e-ticaret işletme-
si için sanal vitrin görevi görmektedir ve işletmele-
Teknolojinin ürün ve ortamların yaşamın her
rin ürün veya hizmetlerini görsel olarak çekici ve
alanında olduğu gibi ticaret için de önemli katkı-
düzenli bir şekilde sergilemelerini sağlamaktadır.
ları olmaktadır. Özellikle e-ticaretin yaygınlaşması
Bununla birlikte müşteriler web sitesine masaüstü
sürecinde söz konusu teknolojik araçların ve yeni
bilgisayar, dizüstü bilgisayar, tablet ve akıllı telefon-
nesil ödeme yöntemlerinin hem işletmelere hem de
lar dâhil olmak üzere çeşitli cihazlardan istedikleri
tüketicilere sağladığı olanakların önemli bir etkisi
zaman erişebilir, bu da çevrim içi alışveriş için es-
bulunmaktadır.
neklik ve kolaylık tanımaktadır.

E-Ticaret Araçları
Ticarette yaşanan dijital dönüşümle birlikte
e-ticarette tüketici, kamu, işletme gibi tarafların iş-
lem ve etkileşimlerini gerçekleştirdiği çeşitli araçlar
ortaya çıkmıştır. Bu araçlar, e-ticaret ekosistemin-
deki alıcı ve satıcılar arasında ürün, hizmet ve bil-
gilerin gerçekleşmesini sağlamaktadır. E-ticarette
yaygın olarak faydalanılan araçlar;
• Web siteleri
• Mobil uygulamalar
• Çevrim içi pazar yerleri
• Sosyal medya platformları
• E-posta
• Sohbet odaları ve canlı sohbet
• Ödeme ağ geçitleri
• Pazarlama ve SEO (Search Engine Optimi-
zation) araçları olarak sıralanabilir.
Web siteleri, çevrim içi iş sisteminin temelini
oluşturdukları, etkili ürün sunumu ve çevrim içi
alışveriş deneyimleri sağladıkları, müşteri etkileşi-
mini kolaylaştırdıkları ve pazarlama ve veri analizi
dikkat
Web siteleri bir e-ticaret işletmesi için sanal vitrin gö-
revi görmektedir.
Akıllı telefonların günlük hayatın bir vazge-
çilmezi olduğu günümüzde mobil uygulamalar
e-ticaretin önemli ve hızlı büyümesine katkı sağla-
yan popüler araçlardan biri olarak görülmektedir.
Mobil cihazlar için tasarlanan mobil uygulamalar
küçük ekranlara, dokunmatik etkileşimlere ve mo-
bil cihazlara özgü özelliklere uyacak şekilde uyar-
lanmakta ve ürünlere göz atmak, alışveriş yapmak
ve e-ticaret hizmetlerine erişmek için sorunsuz ve
kullanıcı dostu bir deneyim sağlamaktadır. Birey-
lere hareket hâlindeyken ürünlere göz atma fırsatı
sunan mobil uygulamalar, işletmelerin müşterile-
re bildirim, promosyon, sipariş güncellemeleri ve
kişiselleştirilmiş mesajlar göndermesine olanak ta-
nıyarak müşterilerin marka ve sunduklarından ha-
berdar olmasına katkıda bulunmaktadır. Bununla
birlikte ürün bilgileri için barkod tarama, konum

130

Dijital Dönüşüm
tabanlı hizmetler, sesli arama ve parmak izi veya yüz tanıma yoluyla güvenli oturum açma gibi yenilikçi
özelliklere çeşitli kullanıcı deneyimleri sunmaktadır.
Şekil 5.7 E-ticaret ile bireyler çevrim içi pazarlar, uygulamalar ve sosyal medyaya hızlı ulaşım sağlar.
Alibaba, Trendyol, Hepsiburada gibi çevrim içi
pazarlar işletmelerin daha geniş bir kitle tarafından
görünürlüğünü sağlamaktadır. İşletmeler tarafın-
dan popüler çevrim içi pazar yerlerinde ürünleri-
nin sergilenmesi satışlarını artırabilir. Bahsi geçen
ve pek çok örnek verebileceğimiz bu tür çevrim içi
pazarlarda tanınmış pek çok markanın yer aldığı-
nı, böylelikle geniş hedef kitleye ulaşmaya çabala-
dığı söylenebilir. Bu tür çevrim içi pazar yerlerinin
gerçekleştirdiği tüm reklam çabaları dolaylı olarak
pazarda yer alan markaya da fayda sağlamaktadır.
Müşteriler açısından ise tek bir platformdan ürün
arayabilme ve seçenekleri karşılaştırabilme olanağı
sağlamaktadır. Bu kolaylığı pek çok ürün türü için
tek bir yerden alışveriş yapmak isteyen müşteriler
için büyük bir avantaj oluşturmaktadır. Küçük,
yerel işletmeler açısından ise çevrim içi pazar yer-
lerinin sağladığı olanaklar ve çift taraflı sağlanan
güvenli ödeme sistemleri finansal işlemlerdeki riski
en aza indirmektedir. Bu durum ise müşteriler tara-
fından çok fazla incelenerek onaylanan işletmelerin
görünürlüğünü artıracağı için marka tanınırlığı ve
satışlara katkı sağlamaktadır.
Facebook, Twitter, Instagram ve Pinterest gibi
sosyal medya platformları ise dünya genelinde mil-
5
yarlarca aktif kullanıcıya sahip olması ve çok geniş
bir kitleye hitap etmesi nedeniyle önemli e-ticaret
araçları arasında yer almaktadır. Sosyal medya araç-
ları sayesinde hem işletmeler hem de kullanıcılar
içerik oluşturmakta ve paylaşabilmektedir. Bu sos-
yal medya kanalları aracılığıyla işletmeler, oluştur-
dukları içerikleri kullanıcılar arasında hızla yayarak
viral hâle getirebilir. Bu durum işletmeler için sosyal
kanıt olarak satışları artırmada önemli rol oynarken
müşteriler açısından marka görünürlüğü oluştur-
duğu için güven oluşmasını sağlamaktadır. Hedefli
reklam oluşturabilme, etkileşim yaratabilme, içerik
tanıtımı, influencer iş birlikleri ve önemli veri içgö-
rüleri sunması e-ticarette rekabetçi bir avantaj elde
edilmesi açısından önemli bir araç olduğunu gös-
termektedir.
dikkat
Facebook, Twitter, Instagram ve Pinterest gibi sosyal
medya platformları ise dünya genelinde milyarlarca
aktif kullanıcıya sahip olması ve çok geniş bir kitleye
hitap etmesi nedeniyle önemli e-ticaret araçları ara-
sında yer almaktadır.
131
5
Ticaretin Dönüşümü

E-ticaret araçlarından biri olan e-posta, işletme-

lerin müşterilerle iletişimini kolaylaştırması, hedef
kitlesine uygun promosyon olanakları sunabilmesi, SEO araçları, web sitelerin görünürlüğünü op-
kişiye özel promosyon ve mesaj iletileri gibi kişisel- timize etmek, arama sıralamalarını düzenlemek
leştirmeye izin vermesi, müşteri ilişkileri yönetimi ve iyileştirmek ve çevrim içi mağazalara müşteri
sürecine destek olması sebebiyle e-ticaret operas- çekmek için kullanılan araçları tanımlamaktadır.
yonlarının yürütülmesinde tercih edilmektedir.
Ayrıca müşterilerinden geri bildirim toplayabilme-
E-Ticarette Ödeme Yöntemleri
si, veri içgörüleri sağlaması ve uygun maliyetli bir
pazarlama kanalı sunması sebebiyle avantajlıdır. E-ticaret satın alma sürecinin yürütülebilme-
sinde ödeme yöntemlerinin seçimi ve ödeme yön-
Sohbet odaları (chatbot) ve canlı destek (live
temlerine ilişkin güvenliğin sağlanması önemlidir.
chat), e-ticaretin tüm sürecinde operasyonlara des-
E-ticaret işletmeleri çevrim içi işlemleri kolaylaştır-
tek olan araçlar arasında gösterilmektedir (Cheng,
mak için çeşitli ödeme yöntemleri kullanmaktadır.
2021). İşletme ya da kurumlar tarafından oluştu-
Bu yöntemler e-ticaretin tarafları, türü ve hangi
rulan sohbet odaları müşterilere hızlı destek sağ-
platformda alıcı ile karşılaşıldığına göre değişebil-
lanmasına olanak tanımaktadır. Müşteriler, e-posta
mektedir. E-ticarette en sık kullanılan ve müşteri-
ya da telefonla bağlantı kurmayı beklemek zorunda
lerine pek çok kolaylık sağlayan ödeme yöntemleri
kalmadan soru, endişe, tavsiye veya teknik sorun-
şunlardır (Fatonak, 2018; Qin vd., 2022):
larını iletebilir ve gerçek zamanlı yardım alabilir-
ler. Bununla birlikte sohbet odaları ve canlı destek, Kredi ve Banka Kartları: Kredi kartları ve ban-
7/24 erişebilirlik ve proaktif müşteri memnuniye- ka kartları e-ticarette en yaygın kullanılan ödeme
tini artırarak e-ticaret sürecine destek olmaktadır. yöntemidir. Müşteriler ödeme işlemi esnasında
kart bilgilerini güvenli bir şekilde girerek alışveriş
İşletme ya da kurumlar için yapılandırılma-
sürecini tamamlamaktadır. Kredi ve banka kartları-
sı gereken araçlardan biri de ödeme ağ geçitleridir.
nın önemli özelliklerinden biri müşterinin alışveri-
Ödeme ağ geçitleri güvenli ödeme işlemi sağlaya-
şini hızlı bir şekilde tamamlayabilmesi için hızlı ve
rak müşteri güveni oluşturmayı garanti durumuna
anında yetkilendirme sağlamasıdır. Gerçek zaman-
getirmektedir. Bununla birlikte birden fazla ödeme
lı işlem süreci müşterilere hızlı hizmet sunmakta,
seçeneği sunabilecek şekilde zenginleştirilmesi, so-
işletmelere ise siparişlerini onaylayarak gönderim
runsuz bir ödeme deneyimi sağlaması, uluslararası
işlemini başlatması için fırsat sağlamaktadır. Visa,
genişlemeyi desteklemeleri, işlemleri izleme olana-
Mastercard, American Express ve Discover gibi bü-
ğı sağlaması e-ticaret sürecinin sağlıklı ve güvenilir
yük kart ağları e-ticaret satıcıları tarafından yaygın
gerçekleşmesini sağlamaktadır.
olarak kabul edilmektedir. Bunun nedeni bu kredi
SEO araçları, web sitelerin görünürlüğünü op- kartı ağlarının müşterilerinin kart bilgilerini koru-
timize etmek, arama sıralamalarını düzenlemek ve mak için büyük güvenlik önlemlerine sahip olma-
iyileştirmek ve çevrim içi mağazalara müşteri çek- larıdır.
mek için kullanılan e-ticaret araçlarının bütününü
ifade etmektedir (Kumar vd., 2021). Pazarlama ve
SEO araçları aracılığıyla e-ticaret web sitelerindeki
kullanıcı deneyimlerinin geliştirilmesi amaçlan- dikkat
maktadır. Web sitesinin yapısını, sayfa yükleme Kredi kartları ve banka kartları e-ticarette en yaygın
hızını ve mobil duyarlılığını optimize ederek kul- kullanılan ödeme yöntemidir.
lanıcı dostu bir ortam oluşturmaya çalışmaktadır.
Örneğin Google Analytics, sosyal medya analiz
Dijital Cüzdanlar: E-cüzdan olarak da bilinen
platformları ve çeşitli otomasyon yazılımları gibi
dijital cüzdanlar, uygun ve kolaylaştırılmış bir öde-
araçlarla işletmelerin oluşturdukları kampanyalara
me yöntemi sunmaktadır. Müşteriler ödeme bil-
ilişkin performans ve dönüşüm metrikleri, müşteri
gilerini (kredi kartları, banka kartları veya banka
davranışları ve web sitesinde oluşan yoğunluk gibi
hesapları gibi) dijital cüzdan hesaplarına bağladık-
verileri elde ederek pazarlama stratejilerini iyileştir-
tan sonra, sadece birkaç tıklama veya dokunuşla
mektedir.
ödeme yapabilmektedir. Böylelikle her işlem için

132
 5
Dijital Dönüşüm

ödeme ayrıntılarını manuel olarak girme ihtiyacı-
nı ortadan kaldırarak zaman ve emekten tasarruf
sağlamaktadır. Örneğin, PayPal, Apple Pay, Google
Pay, Amazon Pay ve Samsung Pay popüler dijital
cüzdanlar arasında yer almaktadır. Mobil cihazlar-
la uyumlu hâle getirilen dijital cüzdanlar, güven-
lik ve gizliliğe önem vermektedir. Bunu sağlamak
için müşteriler dijital cüzdanlarını kullandıklarında
bilgileri cüzdanın şifrelenmiş altyapısında güvenli
bir şekilde saklanmaktadır. Aynı zamanda pek çok
platformda ve fiziksel mağazalarda dahi QR kodla-
rı gibi temassız ödeme yöntemlerini destekleyerek
büyük zaman tasarrufu sağlamaktadır.
Banka Transferleri: Banka havaleleri, müşte-
rilerin doğrudan banka hesaplarından satıcıların
banka hesaplarına para aktarmasını içermektedir.
İşlem doğrudan müşterinin banka hesabıyla satı-
cının banka hesabı arasında gerçekleştiği için do-
landırıcılık veya ödeme bilgilerine yetkisiz erişim
riskini azaltmaktadır. Banka transferleri çevrim içi
bankacılık sistemi veya banka havalesi protokolleri
aracılığıyla gerçekleşmektedir. Bu sebeple güvenilir
ve itibarlı bir ödeme yöntemi olarak görülür. Ban-
ka havaleleri, büyük miktarda para transferleri için
de çok tercih edilmektedir. Bununla birlikte kredi
kartı ödemeleri ücrete ve hizmet bedellerine tabi
olurken banka havalelerinden daha düşük işlem
ücretleri alınmaktadır.
Teslimatta Kapıda Ödeme: Kapıda ödeme, müş-
terilerin ürün teslimatı sırasında nakit ödeme yap-
masına olanak tanımaktadır. Bu ödeme yönteminde
müşteri önce ürünü teslim alır ve ödemeyi teslimat
görevlisine yapar. Özellikle çevrim içi alışverişin ve
dijital ödemelerin henüz kabul görmeye başladığı
bölgelerde, müşterilerin dolandırıcılık veya güven-
likle ilgili endişeleri nedeniyle çevrim içi ödeme
yapmakta tereddüt ettikleri zamanlarda müşterilere
güven duygusu sağlamak amacıyla tercih edilmekte-
dir. Bu yöntemle genellikle çevrim içi alışverişe tam
entegre olamamış kitlelere ulaşılmaktadır. Yukarıda
da açıkladığımız gibi dijital dönüşüm sürecine adap-
tasyon her kesim için eş zamanlı gerçekleşememek-
tedir. Bazı yeniliklerin toplumun kesimleri arasında
eş zamanlı yayılmadığı düşünüldüğünde bu tür ko-
laylaştırıcı unsurların bu yenilikleri geniş kitlelere
ulaştırmada katkı sağladığı söylenebilir.

Şekil 5.8 Müşteriler ödeme işlemi esnasında kart bilgilerini güvenli bir şekilde girerek alışveriş sürecini
tamamlamaktadır.

E-çekler: Elektronik çek olarak da ifade edilen e-çekler, müşterilerin fiziksel çeklere veya kâğıt tabanlı
süreçlere ihtiyaç duymadan doğrudan banka hesaplarından ödeme yapabildikleri ödeme yöntemidir. Bu
yöntemde, müşteriler çek hesap bilgilerini verirler ve ödeme elektronik olarak işlenir. E-çekler, genellikle
ticari satıcılar tarafından yaygın olarak kabul görmektedir. E-çek işlemleri güvenli elektronik ağlar ve şifreli
sistemler aracılığıyla gerçekleştirilmektedir ve geleneksel kâğıt çeklere kıyasla, daha hızlı işlenmektedir.
Böylelikle takas ve mutakabat için gereken süre azaltılmaktadır.

133
5
E-çekler, müşterilerin fiziksel çeklere veya kâğıt
tabanlı süreçlere ihtiyaç duymadan doğrudan
banka hesaplarından ödeme yapabildikleri öde-
me yöntemidir.
Kripto Para Birimleri: Kripto para birimleri, gü-
venliği artıran ve yetkisiz erişim riskini azaltan blok
zinciri gibi merkezi olmayan ağlarda çalışmaktadır.
Kripto para birimleriyle gerçekleştirilen işlemler
şifrelenmekte ve ağ katılımcıları tarafından doğru-
lanarak ödeme sürecinin bütünlüğü ve güvenliği
sağlanmaktadır. Kripto para birimi hâlâ sınırlı bir
kabule ulaşmıştır. Kabul eden işletmelerse genellik-
le Bitcoin, Ethereum ve Litecoin gibi kripto para
birimleriyle ödemelerini gerçekleştirmektedir. Bu
işletmeler kripto para birimlerini e-ticarete daha
fazla entegre ederek, özellikle teknolojiye daha yat-
kın müşteri tabanını kendine çekerek rekabet avan-
tajı sağlamaktadır.
Şimdi Al, Sonra Öde: Şimdi al, sonra öde yönte-
mi, müşterinin alışveriş yaptıktan sonra ödemesini
faizsiz veya düşük faiz oranlarıyla zaman içinde tak-
sitler hâlinde ödemesini ifade etmektedir. Bu öde-
me yönteminin zamana yayma esnekliği sunması
Yaşamla İlişkilendir
Dijital Cüzdan Teknolojisi Ödeme Alışkanlık-
larını Değiştiriyor
Finansal ürün ve hizmetlere erişimi iyileştir-
mek için mobil cihazların gücünden yararlanan
dijital cüzdanlar, akıllı telefon kullanımı yaygın-
laştıkça daha çok kişi tarafından tercih edilmeye
başlandı. Tüketicileri temel finansal ihtiyaçları
için bankaları kullanma mecburiyetinden kurta-
ran dijital cüzdanlar, geride bıraktığımız birkaç
yılda ödeme alışkanlıklarının değişiminde de başı
çekti. Ödeme ve para transferi gibi temel finansal
ihtiyaçlara erişimde kolaylık ve hız sağlayan diji-
tal ödeme sistemleri her geçen yıl yaygınlaşıyor.
Ödeme teknolojilerine yönelik geçtiğimiz
yılın sonunda yayımlanan bir raporda yer veri-
len tahminler, küresel dijital ödeme endüstrisinin
134
Ticaretin Dönüşümü
finansal engelleri ortadan kaldırdığı düşüncesiyle
müşteriler için cazip görünmektedir. Günümüzde
e-ticarette popülerlik kazanan şimdi al, sonra öde
yöntemi müşterileri ani satın almaya teşvik etmek-
te, onların daha büyük hacimli ve daha sık alışveriş
yapmalarını sağlayarak satışları artırması açısından
işletmelere fayda sağlamaktadır.
Mobil Ödemeler: Hem müşteriler hem de satı-
cılar için büyük kolaylık sunan mobil ödeme yön-
temi akıllı telefon kullanımının artmasıyla birlikte
daha da popülerlik kazanmıştır. Bireyler mobil cüz-
danlar veya ödeme uygulamaları aracılığıyla QR
kodlarını tarayarak veya yakın alan iletişimi (NFC)
teknolojisini kullanarak ödemelerini gerçekleştir-
mektedirler. Mobil ödemeler genellikle biyometrik
kimlik doğrulama (Örn. parmak izi veya yüz tanı-
ma) gibi gelişmiş güvenlik özelliklerini içermekte-
dir. Bu ise müşterilerin kendilerini daha güvende
hissetmesini sağlamaktadır. Mobil ödeme uygula-
malarının en büyük avantajıysa sadakat program ve
ödülleri içeriyor olmalarıdır. İşletmeler mobil öde-
meleri müşteri hesaplarıyla ilişkilendirerek müşteri
tercih ve satın alma geçmişine göre özel indirim,
promosyon ve ödüller vermekte, böylelikle müşteri
memnuniyeti yoluyla sadakati de artırmaktadır.
2021’i 6,6 trilyon dolarlık bir hacimle kapattığını
gösterirken, aynı raporda sektörün önümüzdeki
4 yılda 10,5 trilyonluk değere ulaşacağı tahmin
ediliyor.
Artan inovasyon, mobil cihazların teknoloji-
sini finansal ürün ve hizmetlere erişimi iyileştir-
mek için kullanan dijital cüzdanların kullanımını
da yükseltiyor. Ayrıca araştırmalar, mobil ödeme-
lerin 2025’e kadar yaklaşık %50 büyümeyle 4,6
trilyon dolarlık bir değere ulaşacağı öngörülür-
ken, 5 kişiden yaklaşık ikisinin ödeme yapmak
için en çok dijital cüzdanı kullandığını söylüyor.
Bununla birlikte ABD pazarında yürütülen bir
araştırma, 2022’nin ilk yarısında kullanıcıların
%58’inin haftada en az bir kez mobil cüzdanları-
nı ödeme yapmak için kullandığını gösterdi. Bir
 5
Dijital Dönüşüm

önceki yılın aynı döneminde %46 olarak ölçülen
bu orandaki artış, mobil kanalların daha çok kişi
tarafından benimsendiğini ve bu çözümlere yö-
nelik güvenin arttığını ortaya koydu.
Kaynak: NTV Haber Sitesi (02 Ağustos 2022).
https://www.ntv.com.tr/teknoloji/dijital-cuz-
dan-teknolojisi-odeme-aliskanliklarini-degisti-
riyor,nwhnq8Ttz02TV79weobQcw Erişim tari-
hi: (21.05.2023).

Öğrenme Çıktısı
4 E-Ticaret aracı ve ödeme yöntemlerini açıklayabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Şimdi Al, Sonra Öde öde-

E-ticarette yer alan ödeme
E-ticaret ödeme yöntemleri
yöntemlerinden hangilerini
nelerdir?
kullandınız?
me yöntemiyle herhangi
bir ürün ya da hizmet satın
aldınız mı, bu durum satın
alma kararınızı nasıl etkiledi
açıklayın.

TÜKETİCİLER VE İŞLETMELER büyüme ve gelir yaratma için yeni fırsatlar

AÇISINDAN E-TİCARET
Günümüz dijital dönüşüm sürecinde ortaya çı-
kan yeni ekonominin gerekliliklerinden biri olan
e-ticaret alanında işletmeler fark yaratmak ve reka-
bet avantajı elde etmek için dijital çağa ayak uy-
durmaya çalışmaktadır. Bununla birlikte büyük ve-
rimlilik sağlayan e-ticaret işletmelere olduğu kadar
bireylere de pek çok kolaylık ve rahatlık sağlamak-
tadır. Fakat e-ticaretin teknoloji tabanlı olması sağ-
lanan avantajların yanı sıra her iki taraf için de pek
çok dezavantajı da beraberinde getirebilmektedir.
E-Ticaretin İşletmelere Sağladığı
Avantajlar
Öncelikle e-ticaretin işletmeler açısından sağ-
ladığı avantajları şunlardır (Niranjanamurthy vd.,
2013; Qin vd., 2022):
• Küreselleşme ve coğrafi sınırların ortadan
kalkmasıyla işletmeler çok geniş kitlelere
ulaşabilmektedir. Özellikle yerel ve küçük
işletmelerin alan ya da bölgelerinin çok
ötesinde bir müşteri kitlesine ulaşmasına
olanak tanımaktadır. Böylelikle işletme için
ortaya çıkmaktadır.
• Fiziksel mağaza ihtiyacını ortadan kaldıra-
rak kira, bakım hizmetleri, personel gider-
leri gibi işletme maliyetlerini azaltmaktadır.
İşletmeler fiziksel altyapı ve daha az personel
çalıştıracağı için tasarruf edebilmektedir.
• Geleneksel fiziksel mağazaların aksine,
e-ticarette web sitelerine 7/24 erişim bulun-
maktadır. Müşterilerin zaman ya da mesai
kısıtlaması olmaksızın gezebilmelerine, si-
pariş oluşturabilmelerine olanak tanımak-
tadır. İşletmeler mağazaları kapalıyken dahi
satış yaparak müşteriye sorunsuz bir alışve-
riş deneyimi sunabilmektedir.
• İşletmeler fiziki mağazalardan ziyade sanal
mağaza tercih edeceklerinden yer ve alan
sıkıntısı olmayacağı için geniş bir ürün ve
hizmet kategorisi sunmaktadır.
• İşletmeler ziyaretleri ve web sayfası içerisin-
de en çok tıklanan yerleri görüntüleyebil-
diği, hedef kitlesindeki en değerli müşteri-
leri tespit edebildiği için müşteriye yönelik
oluşturulan hedefli kampanya ve reklamlar
geliştirmektedir. Veri analizi ve elde ettiği

135
5
Ticaretin Dönüşümü

hedef kitle segmentasyonu sayesinde istedi- kurması gerekmektedir. Bunlardan herhan-

ği kitleye yönelik kişiselleştirilmiş öneri ve
teklifler sunmaktadır. Böylelikle uzun vade-
li olarak ilişkilerini güçlendirmektedir.
E-Ticaretin İşletmeler İçin
Dezavantajları
E-ticaretin işletmeler açısından olası dezavan-
tajları ise şunlardır:
• İşletmelerin müşterileriyle yüz yüze etkileşim
içinde olamaması, özellikle müşteriyle kişisel-
leştirilmiş ilişki kuran ve niş bir gruba hitap
eden işletmeler için e-ticaret müşteri hizmet-
leri açısından bir zorluk yaratmaktadır.
• İşletmelerin iş operasyon süreçleri içeri-
sinde envanter yönetimi, siparişi işleme ve
zamanında teslim için en doğru olabilecek
lojistik zincirini doğru ve kontrol edebilir
gi birinin eksikliği ve aksaması tüm alanda-
ki sistemi etkileyeceği için müşteri memnu-
niyetsizliği ortaya çıkmaktadır.
• E-ticaret, şu anda büyük rekabetin yaşan-
dığı bir pazardır. Pazara giriş engellerinin
düşük olması sebebiyle hem yerleşik mar-
kaların hem de yerel firmaların pazara hızlı
girişi, çok fazla rakip marka olduğu için bir
engel oluşturabilmektedir.
• E-ticaret web sitesi geliştirme, ödeme ağ
geçitleri, güvenlik sistemleri gibi teknoloji
altyapısına dayanmaktadır. Web sitesinin
yavaş yükleme süresi, kullanıcı dostu olma-
yan bir web sayfası gibi teknik ve deneyim-
sel aksaklıkları müşteri deneyimini olumsuz
etkileyeceğinden işletmeler için satış kaybı-
na sebep olabilir.

Şekil 5.9 E-ticaret tüketicilere istedikleri yer ve zamanda alışveriş yapma olanağı sağlamaktadır.

E-Ticaretin Tüketicilere Sağladığı Avantajlar

E-ticaret işletmelere önemli avantaj sağlarken aynı zamanda işletmelerin de pazarlama stratejilerini ve
müşteri ilişkilerini gözden geçirerek verimliliğini artırması gerekmektedir. E-ticaret, tüketicilere de pek çok
avantaj sağlamaktadır. Buna göre, e-ticaretin tüketicilere sağladığı avantajlar şunlardır:
• E-ticaretin tüketicilere sağladığı faydaların başında kolaylık gelmektedir. Tüketiciler kendi evle-
rinde ya da hareket hâlindeyken diledikleri yerde sanal mağazalara göz atabilir ve satın alma iş-
lemini tamamlayabilmektedir. Müşteriler fiziksel mağazaların belirlediği mesai saatlerine uymak
zorunda olmadan zaman sınırını ortadan kaldırarak alışverişini gerçekleştirebilir. Sadece bulun-
duğu ülke için değil, bu rahatlık ve kolaylık diğer ülkelerden yapacağı tüm çevrim içi alışverişler
için de geçerlidir.

136

Dijital Dönüşüm
• E-ticaret, fiziksel mağazadan daha fazla
ürün ve hizmet kategorisi sunmaktadır. Bi-
reyler bulundukları bölgede fiziksel olarak
erişemedikleri ürün ve hizmetlere erişebilir
ve raf sınırlaması olmaksızın ürünlerin tüm
kataloglarını görüntülemektedirler.
• E-ticaret, çevrim içi pazar platformlarında
fiyat, ürün özellikleri, müşteri yorumları
gibi pek çok unsuru karşılaştırarak tüketi-
cinin bilinçli bir karar vermesine yardımcı
olmaktadır.
• E-ticaret, fiziksel mağazalara kıyasla daha
az maliyetli olduğu için internet üzerinden
daha düşük fiyatlı ürünler sunmaktadır.
Tüketici bu anlamda tasarruf edebilir. Bu-
nunla birlikte bildirimler aracılığıyla indi-
rimleri takip etmekte, hızlı çevrim içi ku-
ponlarla indirimler elde etmektedir.
• Çevrim içi alışveriş, fiziksel mağazaları zi-
yaret etmekle ilişkili ulaşım masraflarını or-
tadan kaldırarak hem uzak bölgelerde yaşa-
yanlar hem de hareket kabiliyeti kısıtlı olan
bireylere büyük fayda sağlamaktadır.
• E-ticaretin sunmuş olduğu kişiselleştirilmiş
öneriler, müşterilerin hızlı bir şekilde karar
vermesine yardımcı olmaktadır.
dikkat
E-ticaretin tüketicilere sağladığı en büyük faydaların
başında sağladığı kolaylık gelmektedir. Müşteriler fi-
ziksel mağazaların belirlediği mesai saatlerine uymak
zorunda olmadan zaman sınırını ortadan kaldırarak
alışverişini gerçekleştirebilir.
E-Ticaretin Tüketiciler İçin
Dezavantajları
E-ticaretin tüketiciler açısından olası dezavan-
tajları ise şunlardır:
• Fiziksel mağazalarla karşılaştırıldığında
e-ticarette yüz yüze etkileşim yoktur. Bazı
ürün grupları, niş ürün ve markaların hitap
ettiği müşteriler için anında fiziksel bir do-
kunuşun olmaması ya da yardım alınama-
ması bir sorun olarak görülmektedir.
5
• Kişisel veriler ve finansal bilgilerin çevrim
içi olarak paylaşılması müşteride zaman
zaman tedirginlik oluşturabilmektedir. Bu-
nunla birlikte, dolandırıcılık ve güvenlik
ihlallerinin olması büyük kayıplara yol aç-
maktadır. Bu açıdan çevrim içi ortam her
ne kadar birçok fayda sağlasa da bu alanda
hâlâ güven sorunlarının tam aşıldığı söyle-
nemez.
• E-ticarette tüketiciler ürünleri satın alma-
dan önce fiziksel olarak inceleyemez ve de-
neyemezler. Satın aldıkları ürünün istediği
özelliklere sahip olmaması yeni bir iade sü-
reci oluşturacağı için zaman kaybına sebep
olabilmektedir.
• E-ticaretin yeni yıl, anneler günü, sevgililer
günü, kara cuma (black friday) gibi yoğun
sezonlar veya hava koşulları gibi ani, ön-
görülemeyen durumlarda sevkiyat ve tesli-
matının bulunmayışı nedeniyle gecikmeler
olması, ürünün zamanında teslim alınama-
masına sebep olabilmektedir.
• E-ticaret akıllı telefon, tablet, bilgisayarlar
aracılığıyla erişime izin vermektedir. İstik-
rarlı internet erişiminin olmadığı bir yer-
de bulunan ya da bilgisayar, akıllı telefon
ürünlerinin bozulması gibi teknik bir so-
runla karşılaşan bir tüketici çevrim içi alış-
verişini gerçekleştiremez.
• E-ticaretin varlığı ve akıllı telefon kullanı-
mının artmasıyla ortaya çıkan çevrim içi
alışveriş bağımlılığı tüketicileri daha fazla
finansal borçlanmaya sürükleyebilir.
dikkat
E-ticaretin varlığı ve akıllı telefon kullanımının artma-
sıyla ortaya çıkan çevrim içi alışveriş bağımlılığı tüke-
ticileri daha fazla finansal borçlanmaya sürükleyebilir.
E-ticaretin sağlamış olduğu avantaj ve dezavan-
tajları iyi analiz etmek, işletmelerin doğru strateji-
ler oluşturması ve operasyonel kararlar vermesine,
tüketicilerin ise bilinçli kararlar almasına yardımcı
olacaktır. Gerek işletmeler açısından gerekse tüke-
ticiler açısından sağlanan dezavantajlara rağmen
e-ticaret tüm dünyada olduğu gibi ülkemizde de
giderek çok önemli atılımlar gerçekleştirmektedir.
137
5
Bu durum teknolojik dönüşüm sürecine tüketici-
lerin ayak uydurmalarının doğal bir sonucu olarak
değerlendirilebileceği gibi tüketici davranışlarında-
ki değişimin de bir sonucu olabilir. Özellikle alış-
veriş sitelerinde müşteriler arası etkileşime olanak
sağlayan ürün ve alışveriş deneyiminin paylaşımı
ya da sosyal medya platformlarında paylaşılan gö-
rüşler tüketicileri çevrim içi alışverişe daha da fazla
yönlendirmektedir.
Dünyada ve Türkiye’de E-Ticaret ve
Tüketici Davranışları
Teknoloji alanında yaşanan gelişmeler, günü-
müzdeki ticaret anlayışında köklü değişimler mey-
dana getirmiştir. E-ticaret özellikle son on yılda dün-
ya genelinde önemli bir büyüme gerçekleştirmiştir.
Statista’ya (2023) göre, küresel e-ticaret satışları
2022 yılında 5,5 trilyon dolara ulaşarak önceki yıl-
lara kıyasla önemli bir artış göstermiştir. Türkiye’de
e-ticaret alanındaki gelişmelere bakıldığında 2022
yılı itibarıyla e-ticaret hacmi bir önceki yıla göre
%109 artışla 800,7 milyar TL olarak gerçekleşmiş-
tir. 2022 yılında sipariş adetleri bir önceki yıla göre
yüzde 43 artışla 3 milyar 347 milyon adetten 4 mil-
yar 787 milyon adede yükselmiştir. 2022 yılında
perakende e-ticaret hacmi 458 milyar TL olarak ger-
çekleşmiştir. Bununla birlikte Türkiye’de e-ticaret fa-
aliyetinde bulunan toplam 548.688 işletme bulun-
maktadır (E-ticaret bilgilendirme Platformu, 2023).
İnternet erişiminin küresel olarak artması, daha
fazla bireyi çevrim içi alışveriş yapmaya yönlendir-
miştir. Bununla birlikte, akıllı telefonlar ve mobil
Şekil 5.10 Akıllı telefonlar gibi dijital araçların artması bireylerin tüketim davranışlarını ve satın alma süreçlerini
değiştirmektedir.
138
Ticaretin Dönüşümü
cihazların yaygınlaşması mobil ticaretin büyümesini
hızlandırmıştır. Mobil cihazlardan alışveriş yapma-
nın rahatlığıyla mobil ticaret pazarı gün geçtikçe bü-
yümektedir. Statista (2022) tarafından ortaya konan
rapora göre, dünya nüfusunun yaklaşık %83,3’üne
karşılık gelen 6,23 milyar birey akıllı telefon kul-
lanmaktadır. Bu oranın en fazla olduğu grup ise
genç nüfus olarak karşımıza çıkmaktadır. Türkiye
özelinde bakıldığındaysa 70,3 milyon bireyin akıllı
telefona sahip olduğu belirtilmiştir (Statista, 2023).
İnternet erişimi ve akıllı telefon kullanım sayısının
artmasıyla, daha fazla insan çevrim içi alışveriş plat-
formlarına erişim kazanmıştır. Böylelikle e-ticaret
işletmeleri daha geniş bir müşteri kitlesiyle iletişim
kurma fırsatı elde etmiştir. E-ticaretin bu denli hızlı
büyümesindeki önemli olaylardan biri de tüketici
davranışlarındaki köklü değişimlerin yanı sıra dün-
yayı etkisi altına alan COVID-19 salgınıdır. CO-
VID-19 salgın döneminde sokağa çıkma yasakları
ve sosyal mesafe önlemleri tüketicinin çevrim içi
alışverişe yönelmesine neden olmuştur. Dünya ve
Türkiye’de pek çok işletme hızlı bir şekilde e-ticaret
iş operasyonlarına uyum sağlayarak müşteri kitlele-
rine ulaşmaya çalışmıştır. Bir bakıma dijital dönüşü-
me zorunlu olarak geçmiştir. Tüm dünyada olduğu
gibi ülkemizde de çevrim içi alışveriş deneyiminin
kapılarının bu dönemde sonuna kadar açıldığı söy-
lenebilir. Elbette insanlık için çok önemli bir sorun
olan bu süreç e-ticaret açısındansa âdeta bir devrim
niteliğinde etkiler oluşturmuştur. Bu süreçte tüketici
davranışlarında önemli kırılmaların olduğu, alışkan-
lıkların değiştiği, tutumların değiştiği araştırmalarla
ortaya konmuştur.

Dijital Dönüşüm
Gelişen teknolojiyle birlikte günümüz toplum-
larında internetin hızla yaygınlaşması ve bilgisayar,
akıllı telefon, tablet ve diğer dijital araçlara erişimin
artması, bunlar üzerinden birçok çevrim içi uygu-
lamaya (örneğin video oyunları, Facebook ve Twit-
ter) daha kolay erişim sağlama olanağı yaratmıştır.
Fakat diğer taraftan dijital araç ve ortamlardaki
kullanım düzeyindeki artışın özellikle son yirmi
yılda uzun vadeli bir büyümeyi gösterdiğine işaret
etmektedir. Bunun en temel nedeni ise bireyleri
yaşamlarında dijital araç ve ortamlara bağlı olarak
çeşitli faaliyetler gerçekleştirmeye iten zorunluluk-
lardır. Teknolojik gelişmeler bir yandan bireylere
bilişsel ve sosyal pek çok kolaylık sağlarken diğer
taraftan onları çeşitli bağımlılık türleriyle de karşı
karşıya getirmektedir. Bu bağımlılıklardan biri de
e-ticaretle tüketicilerin hayatlarına giren çevrim içi
alışveriş bağımlılığıdır. Çevrim içi alışveriş bağım-
Yaşamla İlişkilendir
E-Ticaret 2022’de Yüzde 74 Büyüdü
IdeaSoft 2022 KOBİ E-ticaret Raporu açık-
landı. Satış hacmi en yüksek sektörler yapı mar-
ket, mobilya, elektronik, beyaz eşya ve ev aletleri,
gıda, kozmetik, giyim ve petshop oldu.
Rapora göre; Ideasoft’un geliştirdiği e-ticaret
altyapısını kullanan siteler; 2022 yılında 7 mil-
yondan fazla tüketicinin 68 milyon adet ürün
ihtiyacını karşıladı. Toplam hacim 2021 yı-
lına oranla %74 oranında artarak 7 milyar
TL’yi geçti. Satış hacmi en yüksek sektörler ise;
Hırdavat&Yapı Market, Mobilya, Elektronik,
Beyaz Eşya ve Ev Aletleri, Gıda, Otomotiv, Out-
door, Kozmetik, Giyim, Mobilya ve Petshop
oldu. Ciro bazında en çok büyüyen sektörlerin
başında ise elektrik sektörü geldi. 2022 Yılında
da en çok sipariş veren bölge Marmara oldu.
IdeaSoft 2022 KOBİ E-Ticaret Raporu, Ide-
aSoft kullanıcısı olan 18 binden fazla e-ticaret
sitesinin, 7 milyondan fazla ürün siparişi analiz
edilerek oluşturuldu.
E-Ticarette Yıllık Toplam Ciro 7 Milyar TL’yi Aştı
Ideasoft’un 18 binden fazla mağaza üzerinde
7 milyonu aşkın siparişle oluşturduğu raporuna
5
lılığı, tüketicinin ürün ve hizmet satın almaya yö-
nelik kontrol edemediği ve sürekli tekrarladığı ey-
lemlerini ifade etmektedir (Aslan, 2023). Çevrim
içi alışveriş bağımlılığı, tüketiciyi yüksek düzeyde
borçlanma, bununla ilişkili hissedilen suçluluk
duygusu yaratma, ürün ve hizmet satın alım sonra-
sı hayal kırıklığı; kontrolsüzlüğün yaratmış olduğu
üzüntü ve depresyon ve sosyal ilişkilerinin bozul-
ması gibi pek çok olumsuz durumla karşı karşıya
bırakabilmektedir (Lejoyeux ve Weinstein, 2010).
Elbette alışveriş bağımlılığı e-ticaretten bağımsız
olarak da değerlendirilebilecek bir sorundur. An-
cak e-ticaretin neredeyse hiç çaba harcamadan ev
konforunda alışveriş yapabilmeyi kolaylaştırması,
kredi kartıyla kolaylıkla ödeme yapılabilmesi, hat-
ta taksitlendirme, ödeme erteleme gibi kolaylıklar
sağlaması tüketicileri gereksinim duymayacakları
ürünleri de satın almaya itebilmektedir.
göre e-ticaret hacmi 2021’e oranla 2022’de tam
%74 oranında artarak toplam ciro 7 milyar TL’yi
aştı. Sepetteki ürün adedi totalde 10 bine yakla-
şırken 980 liraya yükselen ortalama sepet tutarı
ile toplam 70 milyona varan ürün siparişi ile cid-
di bir artış yaşandı.
2022’de Satış Hacmi En Yüksek 10 Sektör
Dikkat Çekiyor
Raporda satış hacmi en yüksek sektörlerde
2021 yılında ilk sırada yer alan Hırdavat & Yapı
Market 2022 yılında da zirvede yer alıyor. Bir ön-
ceki sene ilk 10’da yer almayan Mobilya sektörü
de 9. sıradan listeye dahil olurken, listenin ikinci
sırasında Elektronik yer aldı. Diğer sektörler ise;
Beyaz Eşya ve Ev Aletleri, Gıda, Otomotiv, Out-
door, Kozmetik, Giyim, Mobilya, Petshop oldu.
Raporda listelenen sektörler bu alanda mağazala-
rı olan ama online satış kanalları olmayanlar için
de harekete geçirici nitelikte.
Ciro Bazında En Çok Büyüyen Sektörlerin Ba-
şında Elektrik Sektörü Geliyor
E-ticarette 2022 raporunda ciro bazında en
çok büyüyen ilk 10 sektörün başında yüzde 295’lik
büyüme oranıyla Elektrik sektörü geliyor. Moto-
139
5
Ticaretin Dönüşümü

siklet Ekipmanları ikinci sırada yer alırken üçüncü
sırada Çeyiz ve Züccaciye, dördüncü sırada Spor
Malzemeleri, beşinci sırada ise Hırdavat ve Yapı
Market sektörü yer alıyor. Listenin devamında ise
Otomotiv, Oyun & Hobi Ürünleri, Mobilya, Be-
yaz Eşya ve Ev Aletleri, Elektronik var.
Sipariş Adedi Bazında En Çok Büyüyen Sek-
törlerin Başında Bilgisayar Var
Sipariş adedi bazında en çok büyüyen ilk
10 sektör ise; bilgisayar, motosiklet ekipmanları,
elektrik, otomotiv, spor malzemeleri, ısıtma soğut-
ma, outdoor, oyuncak, ayakkabı ve mobilya oldu.
2022 Yılında da En Çok Sipariş Veren Bölge:
Marmara
Yüzde 43’lük sipariş oranıyla 2021 yılında
olduğu gibi 2022’de de Marmara Bölgesi lider
konumda. Marmara’yı yüzde 15 ile İç Anadolu
takip ederken; Karadeniz Bölgesi yüzde 14, Ak-
deniz yüzde 10, Ege yüzde 7, Doğu Anadolu Gü-
neydoğu Anadolu yüzde 4 sipariş oranıyla listede
yer aldı. Şehir bazlı siparişlere bakıldığında en
çok sipariş veren ilk 3 şehir yine İstanbul, Anka-
ra ve İzmir oldu. Ardahan, Muğla ve Konya ise
büyüyen satış hacimleriyle dikkat çeken şehirler
olarak gözüküyor.
Ödeme Seçenekleri Arasında Kredi Kartıyla
Ödeme Yine Zirvede
Kullanıcıların ödeme alışkanlıkları e-ticaret
yükselişine paralel olarak kredi kartı olarak de-
vam ediyor. Online sipariş veren kullanıcıların
yaklaşık yüzde 75’i kredi kartı ile ödeme yapar-
ken yüzde 16’sı kapıda ödeme seçeneğini kulla-
nıyor. Havale ve EFT tercih edenlerin oranı ise
yüzde 9. Kredi kartı kullanan kullanıcılar taksit
seçeneklerini de değerlendirirken, kullanıcıların
yaklaşık yüzde 33’ü 3 taksit, yüzde 23’ü ise 2 tak-
sit seçeneğinden yararlanarak alışveriş yapıyor.
Kullanıcıların En Çok Sipariş Verdiği Gün ve
Saatler
Raporda dikkat çeken bir diğer istatistik ise
sipariş verilen günler ve saatler. İnternetten alışve-
riş yapan kullanıcıların en çok tercih ettikleri gün
Çarşamba. Yine onu takip eden Perşembe günü
de siparişin en yüksek olduğu diğer bir gün. Saat-
lere baktığımızda ise öğleden sonra 14:00-15:00
saatlerinde siparişler en yüksek seviyelere ulaşı-
yor. Mevsimlere göre de istatistik verilen raporda
en yüksek siparişin verildiği mevsim Sonbahar.
Siparişlerin Yüzde 61’i Mobil Cihazlardan Verildi
Ürünlerini online ortamda satmak isteyen
kişi ve kuruluşlar için tüm teknik alt yapıyı ve
entegrasyonları hazır olarak sunan Ideasoft’u kul-
lanan mağazaların müşterileri yüzde 61’i mobil
cihazlarından sipariş verdi. Kullanıcıların 2 mil-
yon 800 bini siparişlerini masaüstü cihazlardan
verirken 4,5 milyonu ise mobil cihazlarından
sağladı. Ideasoft sürekli olarak yaptığı güncelle-
melerle mağazalarına kullanıcı dostu bir arayüz
sunarak mobilden sipariş veren kullanıcılarının
sayısını da artırmış oldu.
Kaynak: Capital Dergisi Sitesi (21 Mart 2023).
https://www.capital.com.tr/sirket-panosu/sirket-
panosu-haberleri/e-ticaret-2022de-yuzde-74-
buyudu Erişim tarihi: 22.05.2023

Öğrenme Çıktısı
5 Tüketici ve işletmeler açısından e-ticaretin önemini açıklayabilme

Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Çevrim içi alışveriş bağım-

Tüketici ve işletmeler açı- E-ticaretin günlük hayatı- lısı olan birinin yaşamı fi-
sından e-ticaretin avantaj ve nızda meydana getirdiği de- ziksel, psikolojik ve sosyal
dezavantajları nelerdir? zavantajları tartışın. anlamda ne düzeyde etki-
lenmektedir, açıklayın.

140
 5
Dijital Dönüşüm

1 E-Ticareti tanımlayıp onun

gelişim sürecini açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

E-Ticaretin Kapsamı ve
Tarihçesi

E-ticaret, internet aracılığıyla ürün ve hizmetlerin satışının gerçekleştirildiği ticari faaliyetler olarak tanımlan-
maktadır. Bir diğer deyişle, ürün ve hizmetlerin elektronik yollarla üretimi, dağıtımı, pazarlanması ve/veya
satışı olarak tanımlanabilir. E-ticaret, fiziksel ürünlerin satışından dijital ürünlerin satışına kadar geniş bir
yelpazeyi kapsamaktadır. Bu kapsamda, ürünlerin internet üzerinden müşteriye sunulması, sipariş alınması,
ödemelerin elektronik olarak gerçekleştirilmesi, müşteri hizmetleri, lojistik ve satış sonrası hizmetler gibi pek
çok süreci içermektedir. E-ticaretin tarihçesi, elektronik veri değişiminin (EDI) işletmelerin belge alışverişini
kolaylaştırmak amacıyla kullanıldığı 1970’lerde başlamaktadır. Ancak e-ticaretin geniş çapta yaygınlaşması
ve popülerleşmesi 1990’lardan sonra gerçekleşmiştir. Bu dönemde internetin popülerlik kazanmasıyla birlik-
te çevrim içi perakende ve açık artırmalar gibi e-ticaret platformları ortaya çıkmıştır. E-ticaretin gelişimi, tek-
nolojik ilerlemeler, internet hızlarının artması, güvenli ödeme sistemlerinin geliştirilmesi ve mobil cihazların
yaygınlaşması gibi faktörlerle hız kazanmıştır. Dot-com artışıyla birlikte e-ticaretin büyümesi gözlenmiş ve
bu dönemde birçok internet tabanlı şirket kurulmuştur. Mobil ticaretin doğuşu, akıllı telefon kullanımının
artması e-ticaretin mobil platformlara genişlemesini sağlamıştır. E-ticaretin küresel genişlemesi, işletmelerin
sınırları ortadan kaldırarak dünya genelindeki tüketicilere ulaşmasını sağlamıştır. Uluslararası nakliye şir-
ketlerinin artması, çok dil seçeneği sunan web siteleri ve yerelleştirilmiş ödeme seçenekleri gibi faktörlerle
e-ticaretin küresel hacmi artmıştır. Ayrıca, çevrim içi platformlar ve sosyal medya entegrasyonu da e-ticaretin
gelişimine katkıda bulunmuştur.

2 Geleneksel ticaret ve e-ticaret

arasındaki farkları açıklayabilme

Geleneksel Ticaret ve E-Ticaret

Arasındaki Farklar

Geleneksel ticaret, satıcı ve alıcıların fiziksel olarak bir araya gelerek ürün ve hizmetlerin alınıp satıldığı yön-
temi ifade ederken e-ticaretse internet aracılığıyla çevrim içi olarak alışveriş yapma işlemini ifade etmektedir.
Her iki yöntemin de kendine özgü avantaj ve dezavantajları bulunmaktadır. Geleneksel ticaret, ürünleri
fiziksel olarak görmek ve onlara dokunmak isteyen müşteriler için bir vazgeçilmez olarak nitelendirilebilir.
E-ticaret ise istediği zaman ve yerde alışveriş yapmak isteyen müşteriler için tercih edilen bir yöntemdir ve
işletmelere uluslararası pazarlara erişim sağlama fırsatı sunmaktadır. Geleneksel ticarette müşterilerin fizik-
sel bir mağazaya gitmeleri gerekmektedir ancak e-ticarette müşteriler internet bağlantısı olan herhangi bir
yerden sanal mağazaları ziyaret edebilir. Geleneksel ticaret belirli çalışma saatleri içinde faaliyet gösterirken
e-ticaret sanal mağazaları 7/24 müşterilere açıktır. Geleneksel ticarette müşteriler ürünleri fiziksel olarak
görebilirken e-ticarette müşterilere ürün bilgileri, görseller ve müşteri yorumları genellikle çevrim içi olarak
sunulmaktadır. Geleneksel ticaretin genel giderleri daha yüksektir çünkü fiziksel mağazaların kira, kamu
hizmetleri ve personel gibi maliyetleri vardır. E-ticaret ise daha düşük genel giderlere sahiptir çünkü fiziksel
mağazalar gerektirmez. E-ticaret işletmeleri küresel bir erişim sağlayarak uluslararası pazarlara ulaşabilirken
geleneksel ticaret genellikle daha sınırlı bölgelerde faaliyet göstermektedir. Geleneksel ticarette nakit, kredi
kartı veya çek gibi fiziksel ödeme yöntemleri kullanılırken e-ticarette kredi kartları, dijital cüzdanlar ve çev-
rim içi bankacılık sistemleri gibi elektronik ödeme yöntemleri sunulmaktadır. Geleneksel ticaret müşterilerle
yüz yüze etkileşime geçme ve kişiselleştirilmiş yardım sağlama imkânı sunarken e-ticaret uzaktan etkileşim
araçlarıyla müşterilerle iletişim kurar.

141
 5
Ticaretin Dönüşümü

3 E-Ticaretin taraf ve türlerini

açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

E-Ticaretin Tarafları

E-ticaret, işlemlerin niteliğine ve ticari faaliyetin gerçekleştiği taraflara bağlı olarak farklı şekillerde nitelendi-
rilebilir. B2C (İşletmeden Tüketiciye), işletmelerin doğrudan son tüketicilere ürün veya hizmet satışını ifade
etmektedir. Buna Amazon, Hepsiburada ve Trendyol örnek olarak verilebilir. B2B (İşletmeden İşletmeye),
işletmeler arasında gerçekleşen çevrim içi işlemleri tanımlamaktadır. Bu anlamda Alibaba.com B2B e-ticaret
örneğidir. C2C (Tüketiciden Tüketiciye), bireyler arasında gerçekleşen çevrim içi işlemleri belirtmektedir.
eBay ve Facebook Marketplace C2C e-ticaret örnekleri olarak verilebilir. C2B (Tüketiciden İşletmeye), bi-
reysel tüketicilerin işletmelere ürün, hizmet veya bilgi sunarak gerçekleştirdiği çevrim içi işlemleri ifade et-
mektedir. Influencer pazarlaması bu modele örnek olarak verilebilir. B2G (İşletmeden Devlete), işletmelerin
devlet kurumlarına ürün, hizmet veya bilgi sağladığı çevrim içi işlemleri belirtmek amacıyla tanımlanır. G2B
(Devletten İşletmeye), kamu kuruluşlarının işletmelere mal, hizmet veya bilgi sağladığı çevrim içi işlemleri
ifade etmektedir. G2C (Devletten Tüketiciye), devlet kurumlarıyla bireysel tüketiciler arasındaki çevrim içi
işlemleri içermektedir. E-devlet platformu ve sağlık hizmetlerine erişim platformu e-Nabız örnek verilebilir.
Mobil Ticaret (m-ticaret), akıllı telefon ve tabletler aracılığıyla gerçekleştirilen e-ticaret işlemlerini ifade
etmektedir. Örnekler arasında Amazon, Uber ve Airbnb’ın uygulamaları yer alır. Sosyal Ticaret (S-ticaret),
sosyal medya platformlarıyla entegre olan e-ticaret türüdür. Facebook, Instagram ve Pinterest gibi platform-
lar üzerinden ürünlerin keşfedilmesi, paylaşılması ve satın alınmasını sağlanmaktadır.

4 E-Ticaret aracı ve ödeme

yöntemlerini açıklayabilme

E-Ticaret Araçları ve Ödeme

Yöntemleri

İşletme, birey ve kurumlar çevrim içi işlemleri kolaylaştırmak için çeşitli ödeme yöntemleri kullanmaktadır.
Bunlardan en yaygın olarak kullanılanı kredi ve banka kartlarıdır ve müşterilere güvenli bir şekilde kart bilgi-
lerini girerek ödeme işlemini sağlamaktadır. Bu yöntem hızlı ve anında yetkilendirme sağlayarak müşterilere
hızlı hizmet sunmaktadır. Dijital cüzdanlar, müşterilere uygun ve kolay bir ödeme yöntemi sunmaktadır.
Müşteriler kredi kartları, banka kartları veya banka hesapları gibi ödeme bilgilerini dijital cüzdan hesapla-
rına bağladıktan sonra, birkaç tıklama veya dokunuşla ödeme yapabilirler. Banka transferleri müşterilerin
doğrudan banka hesaplarından satıcının hesabına para aktarmasını içerir. Bu yöntem, dolandırıcılık veya
ödeme bilgilerine yetkisiz erişim riskini azaltmaktadır. Teslimatta kapıda ödemede müşteriler, ürün teslimatı
sırasında nakit ödeme yapabilirler. Müşteri önce ürünü teslim alır ve ödemeyi teslimat görevlisine yapmak-
tadır. Bu yöntem, çevrim içi alışverişe tam entegre olamamış kitlelere ulaşmak ve güven duygusu sağlamak
için tercih edilir. E-çekler, müşterilerin fiziksel çekler veya kâğıt tabanlı süreçlere ihtiyaç duymadan doğrudan
banka hesaplarından ödeme yapabildikleri bir yöntemdir. Kripto para birimleri, merkezî olmayan ağlarda
çalışarak güvenliği artırır. Kripto para birimleriyle gerçekleştirilen işlemler şifrelenir ve ağ katılımcıları tara-
fından doğrulanır. Şimdi Al, Sonra Öde yönteminde müşteriler, alışveriş yaptıktan sonra ödemelerini faizsiz
veya düşük faiz oranlarıyla zaman içinde taksitler hâlinde yapabilmektedir. Bu yöntem, müşterilere finansal
esneklik sağlar ve daha büyük hacimli alışveriş yapmalarını teşvik eder. Mobil ödemeler ise akıllı telefonlar
aracılığıyla gerçekleştirilen ödemelerdir. Müşteriler, mobil cüzdanlar veya ödeme uygulamalarını kullanarak
ödemelerini gerçekleştirebilirler.

142
 5
Dijital Dönüşüm

5 Tüketici ve işletmeler açısından

e-ticaretin önemini açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Tüketiciler ve İşletmeler
Açısından E-Ticaret

E-ticaret, işletmelere küresel pazara erişim sağlama, maliyetleri azaltma, 7/24 erişilebilirlik, geniş ürün ve
hizmet yelpazesi sunma, veri analizi ve hedef kitle segmentasyonuyla kişiselleştirilmiş öneriler sunma gibi
avantajlar sunmaktadır. Ancak e-ticaretin işletmeler için dezavantajları da bulunmaktadır. Müşterilerle yüz
yüze etkileşim sağlanamaması, envanter yönetimi, lojistik zinciri ve sipariş işleme gibi operasyonel süreçle-
rin doğru ve etkin bir şekilde yönetilememesi işletmeleri zorluklarla karşı karşıya bırakmaktadır. Bununla
birlikte teknoloji altyapısına dayalı olan e-ticarette, web sitesi performansı ve kullanıcı deneyimi gibi teknik
sorunlar satış kaybına neden olabilir. Tüketiciler açısından bakıldığında ise e-ticaretin en önemli avantajları
arasında kolaylık, geniş ürün seçeneği, ürünler arasında karşılaştırma yapabilme imkânı, düşük fiyatlar, ula-
şım masraflarının ortadan kalkması ve kişiselleştirilmiş öneriler bulunmaktadır. Fakat fiziksel mağazalarla
karşılaştırıldığında yüz yüze etkileşimin olmaması, güvenlik endişeleri, ürünleri deneyememe, sevkiyat ve
teslimat sorunları, teknik sorunlar ve çevrim içi alışveriş bağımlılığı gibi olumsuzluklar tüketici deneyimi-
ni olumsuz etkileyeceğinden e-ticaretin tüketiciler açısından dezavantajları olarak tanımlanabilir. Bununla
birlikte, son on yılda dünya genelinde ve Türkiye’de yaşanan teknolojik gelişmeler ve çevrim içi alışverişin
yaygınlaşması, çevrim içi alışveriş bağımlılığı gibi yeni sorunları da beraberinde getirmiştir. Çevrim içi alış-
veriş bağımlılığı, tüketicilerin kontrol edemedikleri ve sürekli tekrarladıkları alışveriş davranışlarını ifade
etmektedir. Bu bağımlılık, borçlanma sorunları, suçluluk hissi, hayal kırıklığı, depresyon ve sosyal ilişkilerin
bozulması gibi olumsuz etkilere yol açmaktadır.

143
 5
Ticaretin Dönüşümü

1 Aşağıdakilerden hangisi geleneksel ticaretin 6 Aşağıdakilerden hangisi bireyin e-devlet he-

e-ticarete göre avantajlarından biridir? sabına girerek ‘adli sicil kaydı’ belgesi alması hiz-
neler öğrendik?

A. 7/24 müşteri erişimine açık olması metine karşılık gelen e-ticaret modelidir?
B. Daha düşük genel giderler A. İşletmeden işletmeye e-ticaret
C. Yüz yüze etkileşimler sağlaması B. İşletmeden tüketiciye e-ticaret
D. Sanal mağazalara sahip olması C. Tüketiciden devlete e-ticaret
E. Elektronik ödeme yöntemlerini benimsemesi D. Devletten tüketiciye e-ticaret
E. İşletmeden devlete e-ticaret
2 Aşağıdakilerden hangisi e-ticaretin gelişimini
etkileyen faktörlerden biri değildir? 7 Aşağıdaki ödeme yöntemlerinden hangisi
A. Teknolojik ilerlemeler müşterilerin ürün teslimatı sırasında nakit ödeme
B. Güvenli ödeme sistemleri yapmalarını sağlar?
C. Artan internet hızları A. Kredi ve banka kartları
D. Mobil cihazların yaygınlaşması B. Dijital cüzdanlar
E. Fiziksel mağazaların popülerliği C. Banka transferleri
D. Teslimatta kapıda ödeme
3 Aşağıdaki e-ticaret modellerinden hangisi, E. Havale
işletmelerin doğrudan son tüketicilere ürün veya
hizmet sattığı en yaygın e-ticaret türüdür? 8 Aşağıdaki ödeme yöntemlerinden hangisi
A. İşletmeden işletmeye e-ticaret müşterilere faizsiz veya düşük faiz oranlarıyla, tak-
B. İşletmeden tüketiciye e-ticaret sitler hâlinde ödeme yapma imkânı sunar?
C. Tüketiciden devlete e-ticaret A. E-çekler
D. Tüketiciden tüketiciye e-ticaret B. Kripto para birimleri
E. İşletmeden devlete e-ticaret C. Şimdi Al, Sonra Öde
D. Mobil ödemeler
4 Sosyal medya platformlarına yönelik aşağıda- E. Banka transferleri
ki ifadelerden hangisi yanlıştır?
A. Sadece müşterilere e-posta göndermek için kul- 9 Aşağıdakilerden hangisi e-ticaretin tüketiciler
lanılır. açısından olası avantajlarından biri değildir?
B. Mobil uygulamalarla entegre çalışır. A. Hızlı çevrim içi kuponlar sağlaması
C. Marka tanınırlığını artırmada fayda sağlar. B. Kişisel veri güvenliği endişesini bitirmesi
D. Müşterilerin ürünleri karşılaştırmasını sağlar. C. Geniş ürün ve hizmet kategorileri sunması
E. İşletmelerin ürün ve hizmetlerini tanıtmak için D. Ulaşım masraflarının azalması
kullanılır. E. Kişiselleştirilmiş öneriler sunması

5 E-ticarette en yaygın kullanılan ödeme yönte- 10 E-ticaretin gelişimi hangi yıllarda başlamıştır?
mi hangisidir?
A. 1970’lerde
A. Kredi ve banka kartları B. 1980’lerde
B. Dijital cüzdanlar C. 1990’larda
C. Banka transferleri D. 2000’lerde
D. Teslimatta kapıda ödeme E. 2010’larda
E. Havale

144
 5
Dijital Dönüşüm

Yanıtınız yanlış ise “Geleneksel Ticaret ve

1. C 6. D Yanıtınız yanlış ise “E-Ticaretin Tarafları”
E-Ticaret Arasındaki Farklar” konusunu ye-
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
niden gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

2. E Yanıtınız yanlış ise “E-Ticaretin Kapsamı ve
Tarihçesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise “E-Ticaret Araçları ve
7. D
Ödeme Yöntemleri” konusunu yeniden göz-
den geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “E-Ticaret Araçları ve

3. B Yanıtınız yanlış ise “E-Ticaretin Tarafları” 8. C
Ödeme Yöntemleri” konusunu yeniden göz-
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
den geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Geleneksel Ticaret ve Yanıtınız yanlış ise “Tüketiciler ve İşletme-
4. A 9. B
E-Ticaret Arasındaki Farklar” konusunu ye- ler Açısından E-Ticaret” konusunu yeniden
niden gözden geçiriniz. gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “E-Ticaret Araçları ve

5. A 10. A Yanıtınız yanlış ise “E-Ticaretin Kapsamı ve
Ödeme Yöntemleri” konusunu yeniden göz-
Tarihçesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
den geçiriniz.

Araştır Yanıt
5 Anahtarı

Facebook, Twitter ve Instagram gibi sosyal medya platformlarına e-ticaret

özellikleri entegre edilerek işletmelerin sosyal medya kanalları üzerinden satış
yapmasına olanak tanımıştır. Kullanıcılar sosyal medya gezintileri esnasında
Araştır 1 ürünleri keşfetme ve satın alma imkânı bulabilmektedir. İşletmeler için sosyal
medya, hedef kitleyle etkileşim kurmanın, marka bilinirliğini artırmanın ve
ürünleri veya hizmetleri tanıtmanın etkili bir yoludur.

E-ticaret, işletmelere coğrafi sınırları aşarak dünya çapında müşterilere ulaşma

imkanı sağlaması, günün her saatinde çevrimiçi alışveriş yapabilme kolaylığı
sunması, e ticaret işletmelerinin, fiziksel mağazaların aksine, daha fazla ürün
Araştır 2 çeşitliliği sunabilmesi, müşterilerin e-ticaret sayesinde ürünleri ve fiyatları hız-
lı bir şekilde karşılaştırabilmesi, çevrimiçi ödeme yöntemleri sayesinde hızlı ve
güvenli ödeme seçenekleri sunması geleneksel ticaretten ayıran temel özellik-
leri arasında sayılabilir.

E-ticaret, işlemlerin niteliğine ve ticari faaliyetin gerçekleştiği taraflarına bağlı

olarak gerçekleşmektedir. E-ticarette işletme, tüketici, kamu kurumları temel
Araştır 3 tarafları oluşturmaktadır. Bu taraflar işletmeden tüketiciye, tüketiciden işlet-
meden, işletmeden işletmeye olabileceği gibi işletmeden devlete, devletten iş-
letmeye ya da devletten tüketiciye olabilmektedir.

E-ticaret işletmeleri çevrimiçi işlemleri kolaylaştırmak için banka ve kredi

kartları, dijital cüzdan, banka transferleri, kapıda ödeme, e-çekler, kripto para
Araştır 4 birimleri, şimdi al sonra öde, mobil ödemeler gibi ödeme yöntemlerini kul-
lanmaktadır. Bu yöntemler e-ticaretin taraflarına, türüne ve hangi platformda
alıcı ile karşılaşıldığına göre değişebilmektedir.

145
5
Ticaretin Dönüşümü

Araştır Yanıt
5 Anahtarı

E-ticaret, işletmelere küresel pazara erişim, maliyet tasarrufu, 7/24 erişilebi-

lirlik, geniş ürün seçenekleri ve kişiselleştirilmiş öneriler gibi avantajlar su-
narken müşteri etkileşiminde zorluklar, operasyonel süreçlerin yönetimi ve
teknik sorunlar gibi dezavantajlarla karşı karşıya bırakabilir. Tüketiciler için
Araştır 5 ise e-ticaret kolaylık, geniş ürün seçenekleri, ürün karşılaştırma imkânı, düşük
fiyatlar, ulaşım masraflarının azalması ve kişiselleştirilmiş öneriler gibi avantaj-
lar sunarken, yüz yüze etkileşim eksikliği, güvenlik endişeleri, ürün deneyimi
eksikliği, sevkiyat ve teslimat sorunları, teknik sorunlar ve çevrim içi alışveriş
bağımlılığı gibi dezavantajlar meydana getirmektedir.

Kaynakça
Aslan, M. (2023). Dijital Bağımlılıklar. M. Baş, İ. T.
Erdoğan, R. Aslan (Eds.), Dijitalleşme (s. 255-
284) içinde. Efe Akademi.
Cheng, X., Bao, Y., Zarifis, A., Gong, W. ve Mou, J.
(2021). Exploring consumers’ response to text-
based chatbots in e-commerce: the moderating
role of task complexity and chatbot disclosure.
Internet Research, 32(2), 496-517.
E-ticaret Bilgi Platformu (2023). 2022 Yılı E-Ticaret
Verileri Açıklandı. https://www.eticaret.gov.tr/
haberler/10091/detay (Erişim tarihi: 07.05.2023).
Fatonah, S., Yulandari, A. ve Wibowo, F. W. (2018).
A review of e-payment system in e-commerce.
In Journal of Physics: Conference Series 114 (1).
doi:10.1088/1742-6596/1140/1/012033.
İstanbul Ticaret Odası (2006), Elektronik Ticaret
Rehberi, haz. Aysun Küçükyılmazlar, İstanbul,
s.12-13. https://docplayer.biz.tr/809852-I-tanbul-
yayin-no-2006-3-ticaret-odasi.html (Erişim tarihi:
03.05.2023).
Kumar, A., Syed, A. A. ve Pandey, A. (2021). Adoption
of online resources to improve the marketing
performance of SMES. Asia Pacific Journal of
Health Management, 16(3), 137-144.
Laudon, K. C. ve Traver, C. G. (2022). E-commerce
2021–2022 business. technology. society. Pearson
Education Limited.
Linda, S. L. A. I. (2010). Social commerce–e-
commerce in social media context. World
Academy of Science Engineering and Technology,
72, 39-44.
Lejoyeux, M. ve Weinstein, A. (2010). Compulsive
buying. The American Journal of Drug and Alcohol
Abuse, 36(5), 248-253.
Mwencha, P. (2019). Taxation Of Electronic
Commerce -A Commentary, Financing for
Development, 1(1). 70-79.
Niranjanamurthy, M., Kavyashree, N., Jagannath, S.
ve Chahar, D. (2013). Analysis of e-commerce and
m-commerce: advantages, limitations and security
issues. International Journal of Advanced Research
in Computer and Communication Engineering,
2(6), 2360-2370.
Rayport, J. F. ve Jaworski, B. J. (2004). Introduction to
e-commerce. McGraw-Hill Irwin MarketspaceU.
Singh, S. ve Srivastava, S. (2019). Engaging consumers
in multichannel online retail environment: A
moderation study of platform type on interaction
of e-commerce and m-commerce. Journal of
Modelling in Management, 14(1), 49-76.
Statista (2023). Number of smartphone subscriptions
worldwide from 2016 to 2021. https://www.
statista.com/statistics/330695/number-of-
smartphone-users- worldwide/ (Erişim tarihi:
11.05.2023).

146
 5
Dijital Dönüşüm

Statista (2023). https://www.statista.com/ Tian, Y. ve Stewart, C. (2006). History of e-commerce.

statistics/467181/forecast-of-smartphone-users-in- In Encyclopedia of e-commerce, e-government, and
turkey/Number of smartphone users in Turkey 2019- mobile commerce (pp. 559-564). IGI Global.
2028 (in millions)* (Erişim tarihi: 11.05.2023).
Tsalgatidou, A., Veijalainen, J., Markkula, J.,
Statista (2023). eCommerce – Worldwide. https:// Katasonov, A. ve Hadjiefthymiades, S. (2003).
www.statista.com/outlook/dmo/ecommerce/ Mobile e-commerce and location-based services:
worldwide (Erişim tarihi: 11.05.2023). Technology and requirements. In ScanGIS, 1-14.
Qin, Z., Shuai, Q., Wang, G., Zhang, P., Cao, M.
ve Chen, M. (2022). E-Commerce: Concepts,
Principles, and Application. Springer Nature.

İnternet Kaynakları
https://one.oecd.org/document/STD/CSSP/WPTGS(2017)3/En/pdf (Erişim tarihi: 23.05.2023).
https://www.harvardonline.harvard.edu/ (Erişim tarihi: 02.05.2023).
https://www.wto.org/english/tratop_e/ecom_e/ecom_e.htm (Erişim tarihi: 02.05.2023).
https://www.iskur.gov.tr/ (Erişim tarihi: 11.05.2023).
https://www.turkiye.gov.tr/ (Erişim tarihi: 10.05.2023).
https://www.marketingturkiye.com.tr/haberler/influencerlar-artik-tanitici-degil-satici/ (erişim tarihi: 23.05.2023).
https://www.ntv.com.tr/teknoloji/dijital-cuzdan-teknolojisi-odeme-aliskanliklarini-degistiriyor,nwhnq8Ttz02
TV79weobQcw (Erişim tarihi: 21.05.2023).
https://www.capital.com.tr/sirket-panosu/sirket-panosu-haberleri/e-ticaret-2022de-yuzde-74-buyudu (Erişim
tarihi: 22.05.2023).

147
 Bölüm 6
Yaşamın Dönüşümü

Yaşamın Dijitalleşmesiyle Ortaya Çıkan

1 2
Kavramlar Yaşam Alanlarında Dijitalleşme
öğrenme çıktıları

1 Yaşamın dijitalleşmesiyle ortaya çıkan 2 Yaşam alanlarında dijital sistemlerin

kavramları açıklayabilme kullanımını fark edebilme

İletişim ve Sosyalleşme Alanlarında

3 4
Dijitalleşme Ürün ve Hizmetlerin Dijitalleşmesi
3 Dijital sosyalleşme araçlarının yaşama 4 Ürün ve hizmetlerin dijitalleşmesinin
yansımalarını betimleyebilme yaşama etkilerini tartışabilme

Yaşamın Dijital Dönüşümünde Geleceğe

5
Yönelik Öngörüler
5 Yaşamın dijital dönüşümünde geleceğe
yönelik öngörülerde bulunabilme

Anahtar Sözcükler: • Yaşamın Dijitalleşmesi • Dijital İletişim ve Sosyalleşme • Dijital Hizmetler

• Akıllı Evler • Metaverse

148

Dijital Dönüşüm
GİRİŞ
Teknolojik gelişmelerin yansımalarından biri
olan dijitalleşme kitabın diğer bölümlerinde an-
latıldığı üzere pek çok alanda dönüşüme neden
olmuştur. Teknolojik ürünlerin insan yararına ge-
liştirildiği göz önüne alındığında, insan yaşamının
hemen her alanında dijitalleşmenin uygulanabil-
diği söylenebilir. Yaşamın dijitalleşmesiyle yaşam
biçimleri, anlamları ve iletişim sistemlerinde farklı-
lıklar meydana gelmiş, kısa sürede teknoloji toplu-
muna özgü dijital bir kültür oluşmuştur. Yaşamda
dijital kültürün oluşması; bilim dünyası, bireyler ve
toplumların dijitalleşmiş davranışlarını açıklaması-
nı gerektirmiştir. Dijitalleşmiş davranışların açık-
lanması için insan yaşamında yeni deneyim alanları
ve kavramlar türetilmiştir. Yaşamın dijitalleşmesini
bütüncül açıdan inceleyen bu bölümde öncelikle
dijitalleşmeyle ilgili ortaya çıkan güncel kavramlar
incelenmiş, sonrasında ise yaşam alanlarında diji-
talleşme, iletişim ve sosyalleşme alanında dijitalleş-
me, ürün ve hizmetlerin dijitalleşmesine yönelik
gelişmeler sunulmuştur. Son olarak yaşamın dijital
dönüşümü üzerine geleceğe yönelik öngörülerden
bahsedilmiştir.
YAŞAMIN DİJİTALLEŞMESİYLE
ORTAYA ÇIKAN KAVRAMLAR
Yaşamın dijitalleşmesi her alanı etkileyen önem-
li bir dönüşüm olarak karşımıza çıkmaktadır. Do-
layısıyla etki gücü de oldukça geniş olacaktır. Bu
süreçte yeni alışkanlıklar, yeni kavramlar, yeni iş
modelleri vb. olağan hale gelmektedir. Dijital yerli,
dijital göçmen, dijital melez, dijital bilge, dijital ya-
bancılaşma ve dijital kimlik bu kavramlar arasında
sayılabilir.
Dijital Yerliler ve Göçmenler
Teknolojik dönüşüm sürecinde önemli bir ak-
tör olan dijital yerliler, kitabın diğer bölümlerinde
de ele alındığı gibi teknoloji temelli dünyada göz-
lerini açan, erken yaşlarda teknolojiyle iç içe bü-
yüyen ve teknolojiye özgü bir öğrenme yöntemi
geliştiren yeni çağın bireyleridir. Dijital yerliler;
doğumlarından itibaren bilgisayar, akıllı telefon,
video oyunu ve internet teknolojileri gibi araçlar-
la hayatlarını geçiren bir nesli temsil etmektedir.
Bilgiye çoklu ortam kanallarından hızlı bir şekilde
erişmek isterler. Yeni bin yılın çocukları olarak da
6
adlandırılan dijital yerliler; daha önce görmedik-
leri bir teknolojiyi bireysel uğraşıyla kolayca öğ-
renebilme ve kullanabilme potansiyeline sahiptir.
Dijital yerliler doğrudan teknolojinin içerisinde
doğduklarından uyum sürecine girmelerine gerek
kalmamış ve alternatifsiz şekilde teknolojiyi kul-
lanmak durumunda kalmışlardır. Bu bakımdan
dijital yerlilerin teknoloji konusunda önsezileri
yüksek, dijitalleşmeye yatkın bireyler oldukları
söylenebilir. Dijital yaşamdaki bireylerin örnek
bir olay üzerinden nasıl davranış sergileyecekleri-
ni açıklayalım.
Örnek 1: Anne ve babasının telefonu ile fotoğ-
raf çekmekten keyif alan 9 yaşındaki Ayşe Mina,
kendi cihazıyla fotoğraf çekmek ister. Bunun için
internet tarayıcısından fotoğraf çekebileceği cihaz-
ları araştırır, fiyatlarını karşılaştırır ve ürün yorum-
larını inceler. İnternet araştırmasından sonra dijital
fotoğraf çeken ve kaydeden oyuncak fotoğraf maki-
nesini satın almaya karar verir ve annesinden onay
ister. İnternet siparişi olarak gelen dijital fotoğraf
makinesini kullanmak için kullanma kılavuzuna
ihtiyaç duymayan Ayşe Mina, hemen fotoğraflar
çekmeye başlar. Makinenin hafızası dolduğunda
ise hafıza kartını çıkarıp fotoğrafları bilgisayara ak-
tararak fotoğraf çekmeye devam eder. Ayşe Mina
fotoğraf çekmek ve fotoğrafları bilgisayara aktar-
mak için ek bir eğitime ihtiyaç duymadan sezgi-
sel olarak dijital teknolojiyi kullanmaya yatkındır.
Bu davranışları sergileyen Ayşe Mina, teknolojinin
içinde doğmuş, dijital teknolojileri kolaylıkla kul-
lanabilen bir dijital yerlidir.
Dijital göçmenler ise yaşamlarının sonraki
dönemlerinde dijital teknolojiyle karşılaşmış bi-
reylerdir (Prensky, 2001). Bu kişiler, dijital med-
ya araçlarını kullanmakta zorlanırlar. Dijital araç
yerine basılı materyaller kullanmayı tercih ederler.
Dijital göçmenler, bilgiyi sınırlı kanallardan kont-
rollü bir şekilde elde etmeyi isterler. Teknolojik bir
aracı kullanmak için süreçte kullanmayı öğrenmek
yerine kullanım rehberini okurlar. Dijital göçmen-
lerin bir kısmı zaman içerisinde teknolojiye uyum
sağlamalarına rağmen dijital yerliler kadar yetkin
olamayıp göçmen aksanlarını korumaya devam
ederler. Bilişsel yapıları; aynı zaman diliminde çok-
lu görev yapmak yerine görevleri sırayla yapacak
şekildedir. Dijital göçmenler, bilgiyi aramak için
internet teknolojisini kullanmak yerine fiziksel
kütüphaneyi tercih ederken dijital yerliler kendi
sosyalleştikleri alanda bilgiye ulaşmak için internet
149
6
teknolojisini kullanmayı öncelikli olarak isterler.
Bu bakımdan, dijital göçmenler genellikle alışkan-
lıklarına bağlı, yeniliklere kapalı, geleneksel ortam
ve materyalleri kullanan bireylerden oluşmaktadır.
Bununla birlikte teknolojiyi keşfetmeye meraklı
dijital göçmenlerse ihtiyaçları doğrultusunda tek-
nolojiyi kullanabilseler bile dijital yerliler kadar
benimsemeyecekleri de düşünülmektedir (Prensky,
2001). Dijital yaşamdaki dijital göçmen bir bireyin
nasıl davranış sergileyeceğini örnek bir olay üzerin-
den açıklayalım.
Örnek 2: 60 yaşındaki İsmet doğa fotoğrafları
çekmekten hoşlanmaktadır. Fotoğrafları analog bir
fotoğraf makinesiyle çekip, fotoğrafçı stüdyosuna
giderek fotoğraflarının baskısını almaktadır. Basılı
fotoğraflarının bazılarını çerçevelemekte, bazılarını
ise fotoğraf albümlerinde saklamaktadır. Torunu
Ayşe Mina’nın dijital fotoğraf makinesini gören İs-
met, kendisi de dijital bir fotoğraf makinesi almak
ister. İnternetten araştırmak yerine çevresindeki ta-
nıdıklarına sorar ve fikir alır. Sonrasında bir tekno-
loji mağazasına giderek dijital fotoğraf makinesini
satın alan İsmet, makineyi nasıl kullanacağını tam
olarak bilemez, kullanma kılavuzunu okumasına
rağmen dijital teknolojiyi anlamakta kısmen zorla-
nır. Torunu Ayşe Mina’ya danışır ve onun desteğiy-
le makineyi kullanmayı öğrenir. Ayşe Mina dede-
sine fotoğrafları sosyal medyada paylaşabileceğini
söyler ancak İsmet fotoğrafları bilgisayara atmakta
zorlandığı için yine fotoğrafları baskı yoluyla çıkar-
mayı tercih eder. Dijital teknolojiyi kullanmakta
zorlanan İsmet, dijital göçmen bireyin güzel bir
örneğidir.
Dijital Melez
Prensky, bireyleri dijital yerli ve dijital göçmen
olarak keskin bir şekilde ayırmıştır. Bu ayrımı bi-
reylerin yaşlarını ölçüt alarak belirlemiştir. Tekno-
lojik yakınlık ile yaşın ters orantılı bir ilişkisi olsa
bile bu durumun her koşulda geçerli olduğunu
söylemek güçtür. Diğer yandan teknolojik dönü-
şüm sürecinde yaşa dayalı bir sınıflama yaparken
keskin bir geçişten ziyade yumuşak bir geçişin sağ-
lanması da gerekmektedir. Ayrıca dijital yerliler ve
dijital göçmenler, teknoloji kullanımı açısından
iki ayrı ucu oluşturmaktadır. Ancak iki grup ara-
sında her iki becerilere orta düzeyde sahip birey-
ler de bulunmaktadır. Bu bağlamda, dijital melez
kavramı ortaya çıkmaktadır. Dijital melez olarak
150
Yaşamın Dönüşümü
adlandırılan bireyler; dijital teknolojiye hâkim ve
dijital yerliler gibi bilgi edinme yolu olarak inter-
neti tercih etmelerinin yanında basılı materyalleri
de kullanmaya devam etmektedirler. Bu bakımdan
dijital yerli ve dijital göçmenlerin özelliklerini bir-
likte taşımaktadırlar. Dijital melezler; teknolojik
kaynakları ihtiyaçları doğrultusunda kullanabilir-
ken dijital yerliler kadar teknolojiyi etkin bir şe-
kilde kullanamayabilir ve aynı zamanda kâğıt gibi
basılı materyallere karşı yakınlık hissederler (Kakır-
man Yıldız, 2012). Dolayısıyla dijital melezler yeni
teknolojilere uyum sağlamaya çalışan, değişime açık
olan ancak geçmiş deneyimlerini de beraberinde
işe koşan bireylerdir. Bu bakımdan dijital melezler
dijital yerliler ile dijital göçmenler arasında yer alan
bir geçiş grubunu temsil etmektedir.
Dijital Bilge
Teknoloji kullanımı açısından bireyleri dijital
yerli ve dijital göçmen olarak ayıran Prensky, daha
sonra 21.yy’da dijital teknolojilerin erişim ağının
yaygınlaşması ve yaşamın dijitalleşmesiyle zaman-
la herkesin dijital teknolojileri kullanacağını ve bu
ayırımın giderek azalacağını da belirtmiştir. Dijital
yaşamın getirisinin doğal sonucu olarak bu iki kav-
ramın yerini dijital bilgelik kavramının alacağını
ifade etmiştir (Prensky, 2009). Dijital bilge; tekno-
lojiyi sadece kolaylıkla kullanabilen değil teknolo-
jiyi yönlendirme sürecinde bilgece düşünerek karar
verebilen bireydir (Prensky, 2012). Dijital bilgelik;
doğuştan gelen bilişsel kapasitenin üst sınırlarına
erişmek ve yetenekleri artırmak için akıllı dijital
teknolojilerin kullanılmasıdır. Bireylerin kendi ye-
teneklerini dijital teknolojilerle birleştirerek bilgece
karar verebilmeleri ve dijital teknolojinin yaşamın
bir tamamlayıcısı olarak kullanmaları dijital bilge-
liğin bir göstergesidir. Dijital bilgeler; yaşamlarını
kolaylaştırmak için hangi dijital aracı kullanacak-
ları konusunda bilgece seçim yapabilir ve yaşam
sorunlarına teknoloji odaklı çözümler üretebilirler.
Bu bakımdan dijital bilgelik; dijital okuryazarlık,
programlama bilgisi, güvenli internet ve teknolo-
ji kullanımı ve dijital içerik üretimi gibi becerileri
kapsamaktadır (Türk, 2017). Dolayısıyla yaşamı-
na dijital teknolojiyi bilgece dâhil edebilen dijital
göçmenler; dijital bilgeliğe doğru bir yol alabilirler.
Böylelikle dijital yerli ve dijital göçmen arasında-
ki uçurum kapanabilir. Sonuç olarak dijitalleşmiş
yaşam; bireyleri daha akıllı değil daha bilge yapa-
caktır. Şimdi dijital yaşamdaki dijital melez ve diji-

Dijital Dönüşüm
tal bilge bir bireyin örnek bir olay üzerinden nasıl
davranış sergileyeceğini açıklayalım.
Örnek 3: 37 yaşındaki Ümran bir devlet hasta-
nesinde hemşire olarak çalışmaktadır. Doğumun-
dan itibaren teknolojiyle karşılaşmamasına rağmen
yaşamdaki dijital dönüşüme şahit olan Ümran, za-
man içerisinde teknolojik cihazlara kolaylıkla uyum
sağlamıştır. Bilgisayar ve akıllı telefonu rahatça
kullanabilmekte, mesleğinde yaşadığı zorlukların
üstesinden gelebilmek için internette araştırmalar
yapabilmektedir. Dijital teknolojiyi ihtiyacı doğ-
rultusunda kullanabilen Ümran, mesleğinin zorluk
ve güzelliklerini anlatan bir blog sayfası açmaya
karar verir. Ancak blog sayfası açmak ve web say-
fası oluşturmakla ilgili yeterli bilgiye sahip değildir.
Ümran yeniliklere açık, dijital teknolojilerle son-
radan karşılaşmasına rağmen dijitalleşmeye uyum
sağlamış ve teknolojiyi kolayca kullanabilen bir bi-
rey olduğu için dijital melez olarak tanımlanabilir.
Zaman içerisinde web tasarımı ve blog oluşturma
gibi konularda araştırmalar yapan ve çevresinden
yardım alan Ümran teknolojik yeterlikler konu-
sunda kendisini geliştirmeye karar verir. Teknoloji-
yi mesleğinin bir tamamlayıcısı olarak kullanmaya
başlar. Böylelikle hemşire Ümran; zaman içerisinde
dijital bilge olma yolunda ilerlemektedir.
Dijital Yabancılaşma
İnternet teknolojilerinin yaşamın her alanına
dâhil olmasıyla özellikle akıllı telefonlar ve inter-
net bağlantısı vazgeçilmez araçlar hâline gelmiştir.
Günlük yaşam içerisinde internet mesajlaşma uy-
gulamalarının sık kullanımı, uzun telefon görüş-
meleri, sosyal ağ ortamlarında uzun süren gezin-
tiler ve e-ticaret işlemleri gibi dijital davranışların
Resim 6.1 Dijital Yabancılaşma
6
sürdürülmesi bireylerin fiziksel ortamlarından
kopmalarına sebep olabilmektedir. Bireyin gerçek
yaşamında sanal bir dünyada daha fazla vakit ge-
çirmesi; gerçek kimliği ile dijital kimliği arasında
bir tutarsızlığa yol açabilmektedir. Bu durumda
dijital hayat, bireyi gerçek yaşamına yabancılaş-
tırmaktadır. Yaşamda dijitalleşmenin yayılması,
dijital dünyada yaşama zorunluluğunu doğurmuş
ve bu sanallaşan dünyaya boyun eğiş gerçek dün-
yaya yabancılaşmaya yönlendirmiş olabilir. Ancak
dijital dünya evreninin hızla büyümesi, bireylerin
bu hıza uyum sağlayamayarak dijital araçları bi-
rer amaç hâline getirmesine sebep olabilmektedir.
Teknolojinin amaç hâline gelmesi ise bireyi gerçek
dünyadan kopararak yabancılaştırmaktadır. Örne-
ğin Facebook, Instagram, Twitter ve Tiktok gibi
sosyal ağ platformlarında arkadaş olarak eklenen
veya takip edilen yüzlerce hatta binlerce kişi bu-
lunmaktayken gerçek yaşamda bu kadar çok kişiy-
le görüşülmemektedir. Hatta çoğu dijital kimlik
kullanıcısıyla gerçek hayatta hiç tanışılmamış bile
olabilir. Bu durum bireylerin dijital yabancılaş-
masının bir sonucudur. Bireyin gerçek yaşamına
yabancılaşması, toplumsal çevresine uyumunun
azalması ve çevresi üzerindeki kontrolünün be-
lirsizleşmesi zaman içerisinde bireyi yalnızlığa ve
mutsuzluğa sürükleyebilir.
dikkat
Teknolojinin yaşam alanlarındaki vazgeçilmezliği dik-
kate alındığında teknoloji, yaşamı kolaylaştıran bir araç
olarak ele alınabilir. Ancak dijital yabancılaşmaya sürük-
lenmemek için teknolojinin araç olmaktan çıkıp amaç
hâline gelmemesi konusunda dikkatli olunmalıdır.
151
6
Yaşamın Dönüşümü

Dijital Kimlik
İnternetin yaygınlaşmasıyla giderek dijitalleşen dünyanın değişen koşullarında bireylerin gerçek yaşam-
daki kimlik yapılanmasının yeniden ele alınması gerekliliği, dijital kimlik kavramını ortaya çıkarmıştır. Di-
jital kimlik; bireylerin kendi kimliklerini teknolojik bir altyapıda ifade edebildikleri ve kendi tercihlerine
göre şekillendirebildikleri kimliklerdir. Dijital kimlik; bireylerin internet ortamlarında kendi kimliklerini
şekillendirerek istedikleri bir şekilde sunabildikleri sanal bir yapıdır. Bu bakımdan dijital kimlik sanal veya
siber kimlik olarak da isimlendirilebilmektedir. Bireyler dijital kimliklerini istedikleri şekilde yazılı veya
görsel içeriklerle oluşturabilmekte, yapılandırabilmekte ve değiştirebilmektedir. Aynı zamanda bireyler; di-
jital kimlik ile gerçek yaşamdaki kimliklerinden bağımsız olarak farklı kimlikler oluşturabilmekte, gizlene-
bilmekte hatta anonimleşebilmektedir. Dijital ortamın gizlilik ve güvenlik ayarlarının kısıtlanabilir oluşu,
dijital kimliklerin çevrim içi görünmezliğini de ortaya çıkarmaktadır. Çevrim içi görünmezlikle şekillenen
dijital kimlik; gerçek kimlikten bağımsız olarak davranabilmek ve gerçek yaşamın normlarından serbestçe
uzaklaşabilmek için ortam tanımaktadır. Yaşamın dijitalleşmesiyle sosyal alanlar da dijitalleşmiş ve bu du-
rum toplum yapısını dijitalleştirerek dijital kimliklerin hızla oluşturulmasını teşvik etmiştir.

Beğeni
Dijital
Okuryazarlık Paylaşım

Anonimleşme Gizlilik

Dijital
Kimlik
Kültürlenme Güvenlik

Özgürlük Sosyalleşme
Mükemmel
Görünüm

Şekil 6.1 Dijital Kimliğin Paydaşları

Dijital yaşam, gerçek yaşamdan ayrışarak farklı
dinamikleri beraberinde getirmiştir. Gerçek yaşam-
da kimlikler genellikle kabul edilebilir kimlik özel-
liklerini barındırmaktadır. Kabul edilebilir kimlikler
ise bireyin bulunduğu çevre ve toplumun dinamik-
lerinden etkilenmektedir. Dijital yaşam koşullarıysa
bireylere gerçek yaşamın kuralları ve baskısından
uzak, özgür bir hareket alanı tanımaktadır. Dijital
yaşamda bireyler farklı kimlikleri deneyimleyebil-
mekte, olmak istedikleri şekilde dijital kimliklerini
sunabilmektedirler. Bireyler dijital yaşamda gerçek
dünyadan farklı olarak başka bir cinsiyet, yaş, isim
ve görünümde, bambaşka bir dijital kimlik oluştu-
rabilmektedir. Bu dijital kimliklerse çoğu zaman bi-
reylerin olmak ve görünmek istedikleri mükemmel-
leştirilmiş kimliklerdir (Barut ve Dursun, 2016).
Bireylerin kimliklerini gerçekten daha iyi gösterme
çabası içerisinde bulunmaları, sosyal beğenirliğine
önem verdiklerini ifade etmektedir (Dönmez ve
Akbulut, 2016). Dolayısıyla dijital kimliklerin şe-

152
 6
Dijital Dönüşüm

killendirilmesinde bireyler için sosyal beğenirlik
önemli bir etken olmakla birlikte, genellikle sosyal
beğenirliği artıracak kimlikler oluşturmaya yönelik
paylaşım ve etkileşim davranışları tercih edilmek-
tedir. Ayrıca dijital kimlik, diğer bireylerin kişinin
dijital kimliğine gösterdikleri beğeni ve yorumlar-
dan etkilenebilmekte ve bu yönde bir değişim ge-
çirebilmektedir. Dolayısıyla dijital kimliklerin ya-
pılanmasında beğeni ve kabul görme davranışları
bireyler için önemli bir etken olabilmektedir (Barut
Tuğtekin & Dursun, 2020). Diğer yandan dijital
kimlikte bilgilerin gizlenmesi ve anonimleşmesiy-
le dijital yaşam bireylerin gerçek yaşama göre daha
özgür davranmalarını desteklemektedir. İnternet
ortamlarında yoğun bir şekilde kullanılan dijital
kimlikler bireylere kendi fikirlerine benzeyen veya
benzemeyen farklı görüşlerle iletişim kurabilme
ve yeni sosyalleşme fırsatları sağlamaktadır. Ayrıca
birden fazla dijital kimlik oluşturulabilmesi ve di-
jital yaşamın farklı kültür çevrelerinde birbirinden
farklı kimliklerin denenebilmesi de kültürlenmeyi
destekleyecektir. Farklı dijital yaşam çevrelerinde
farklı kimliklerin yapılandırılmasıyla; gerçek ya-
şamda erişilmesi güç olan ortamlarda farklı beceri-
ler ve anlayışın geliştirilmesi desteklenebilmektedir.
Dijital ortamın özgürlüğü ve etkileşim kolaylığı
dijital kimlikle sosyalleşmeye yardımcı olmakta-
dır. Bununla birlikte çeşitli kültürlerde farklı diji-
tal kimliklerin deneyimlenmesi dijital okuryazarlık
becerilerinin gelişmesini de sağlayabilmektedir.
dikkat
Dijital kimlik, bilgilerin gizlenebilmesi ve ano-
nimleşebilmesi nedeniyle dijital yaşamda birey-
lerin gerçek yaşama kıyasla daha özgür davran-
malarını desteklemektedir.

Resim 6.2 Dijital Kimlik

Dijital kimliklerin bir diğer kullanım alanı, dijital topluluklardan bağımsız olarak ev teknolojileri veya
sağlık teknolojileri gibi alanlarda kişisel bilgiler olmaksızın bu kimliklerin oluşturulabilmesidir. Örneğin
akıllı saatler, robot süpürgeler veya akıllı TV’ler gibi diğer kullanıcılardan bağımsız olarak sadece kullanan
kişi ve iletilen firmanın görebildiği dijital kimlikler yaşamın pek çok alanında giderek daha yaygın bir şekil-
de kullanılabilmektedir. Bu teknolojilere kayıt sürecinde oluşturulan dijital kimliklerde gerçek veya takma
adlar, günlük yaşam rutinlerine ilişkin bilgiler girilebilmektedir. Bu dijital kimlik bilgileriyle günlük yaşam
sürecinde kullanılan cihazlara dijital olarak erişilip kullanım kolaylığı sağlanabilmektedir. Sonuç olarak
dijital kimliğin kullanım farklılıkları ele alındığında yaşamın dijitalleşmesiyle dijital araçların kullanıl-
masında dijital kimlik önemli bir yer tutmaktadır. Dolayısıyla gerek dijital topluluklarda gerekse bireysel
dijital ortamlarda kimliklerin gizlilik ve güvenlik önlemleri çerçevesinde yapılandırılması ve kullanımına
özen gösterilmesi önemlidir.

153
6
Yaşamın Dönüşümü

Öğrenme Çıktısı
1 Yaşamın dijitalleşmesiyle ortaya çıkan kavramları açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Kendinizi dijitalleşme süre-

Yaşamın dijitalleşmesiyle Dijital ve gerçek yaşamda cinin neresinde konumlan-
ortaya çıkan yeni kavramla- kullanılan kimlikleri karşılaş- dırırsınız, doğup büyüdü-
rı araştırın. tırarak farklarını yorumlayın. ğünüz çağın koşullarında
değerlendirin.

YAŞAM ALANLARINDA ayırma ve başka beceriler geliştirme noktasında za-

DİJİTALLEŞME
Dijital dönüşüm insan yaşamının neredeyse
her alanını etkilemektedir. İletişim yolları, çalışma
tarzları, ulaşım sistemleri hatta üretim süreçlerini
etkilemektedir. Dijital dönüşüm yaşam alanların-
da birçok teknolojiyi birleştirerek günlük yaşamın
farklı yönleri arasındaki ayrımları belirsizleştirir.
Örneğin fiziksel ürünler, dijital hizmetler ve bi-
yolojik alanlar birbiriyle bağlantılı hâl almıştır.
Dijitalleşme teknolojileri; yapay zekâ, robotlar,
otomasyon sistemleri, nesnelerin interneti, bü-
yük veri, 3 boyutlu baskı araçları, otonom araçlar,
dronlar, gözetleme teknolojileri gibi teknolojileri
kapsamaktadır. Ayrıca blok zincir, akıllı şehirler,
bulut teknolojileri, akıllı şebekeler, dijital devreler,
fabrika otomasyonu, sağlık teşhis cihazları, bulanık
mantık, doğal dil işleme, veri madenciliği, duygu
analizi, insan-bilgisayar etkileşimi, görüntü işleme,
coğrafi bilgi sistemleri, video analizi, segmentasyon
teknikleri, artırılmış gerçeklik ve sanal gerçeklik
gibi pek çok teknoloji dijital teknoloji alanına gir-
mektedir (Brennen & Kreiss, 2016; Degryse, 2016:
19; Gbadegeshin, 2019). Yaşamın her alanında,
bu denli yoğun dijital teknolojilerin kullanılma
sebebi genellikle; maliyeti düşürmek, performansı
artırmak, akıllı üretim sürecini iyileştirmek, yeni
ürün veya hizmetleri yaratmak, yeni teknolojilere
uyum sağlamak, rekabeti yönetmek ve talebi karşı-
lamaktır (Manyika vd., 2013). Dijital teknolojiler;
elde edilen yapılandırılmış veya yapılandırılmamış
verileri birleştirerek sonuçlar hakkında gerçek za-
manlı olarak görüş sunabilir. Bu açıdan dijitalleş-
me kısa zamanda rutin işlerin gerçekleştirilmesi ve
verimliliği sağlamasıyla, bireylere kendine zaman
man fırsatı yaratabilmektedir. Aynı zamanda veri
standardizasyonu sağlayarak teknoloji içeriklerinin
birbiriyle uyumlu bir şekilde çalışmasını sağlar ve
verilerin bulut teknolojisi gibi alanlarda daha kolay
depolanmasını ve yedeklenmesini destekler.
Bireylerin yaşam kalitesi; kaliteli bir eğitim alma,
mesleki hedeflere ulaşma, sosyal sermaye ve kişiler
arası ilişkiler oluşturma ve bağlantılar geliştirme ye-
teneklerine göre belirlenmektedir (Osipova, 2020).
Bu açıdan dijitalleşme; yaşamın tüm alanlarında
yaşam kalitesinin unsurları ve gelişmenin kilit et-
menlerinden biri olarak ele alınabilir. Dijital tek-
nolojiler günlük yaşam ve iş alanlarında çok çeşitli
fırsatlar sunmaktadır. Böylelikle dijitalleşmenin;
ekonomik büyümeyi desteklediği, birey ve toplum-
ların refahına katkıda bulunduğu, zaman tasarrufu
yarattığı ve üretkenliği artırdığı düşünülmektedir
(Aitken, 2019). Dijital teknolojinin günlük yaşa-
ma dâhil olması; eğitim, sağlık, iletişim ve eğlence
ile ilgili büyük çapta bilgiye erişimi olanaklı kılarak
sosyal sermayenin gelişmesine katkı sunmakta ve
yaşam kalitesinin yükselmesini desteklemektedir
(Ganju, Pavlu ve Banker, 2016). Aynı zamanda di-
jitalleşme; kişisel gelişim ve yaratıcılık için fırsatlar
oluşturmakta, farklı bir dijital gerçeklikle etkileşim
kurdurarak insanların iç dünyasına yeni bir boyut
kazandırmaktadır. Dolayısıyla dijital teknolojilerin
yaşama iyi biçimde entegrasyonunun sağlanması;
insanların engelleri aşmasına, hedeflerine ulaşma-
sına, diğer insanlarla iletişim kurarak hayatı iyileş-
tirmesine ve yeniden keşfine, hatta kendilerini ger-
çekleştirmelerine olanak tanıyabilir. Diğer yandan
yaşamın dijitalleşmesi; nesneleri nesnelere, nesne-
leri insanlara ve insanları insanlara bağlamakta ve

154

Dijital Dönüşüm
insanların dünyayla olan etkileşim biçimlerini de
dönüştürmektedir (Ionescu Feleagă, Ionesc ve Sto-
ica, 2022). İnsan ve nesneler arasındaki iletişimin
dijital yolla sağlandığı yaşam teknolojilerinden
dikkat çeken akıllı yaşam alanları ve bu sistemlerle
ilişkili olan nesneler ile yapay zekâ teknolojileri bu
bölümde ele alınacaktır.
Dijital Araçlar Arasında İletişim
Bugüne kadar internet bağlantılarının büyük
çoğunluğu doğrudan insanlar tarafından kullanılan
bilgisayarlar veya cep telefonları gibi cihazlar aracı-
lığıyla olup ana iletişim şekli insan ile insan arasında
gerçekleşmiştir. Peki ya yakın bir gelecekte nesneler
birbiriyle iletişim kurabilir mi? Elbette, nesnelerin
kendi arasında iletişim kurmasıyla ağa bağlı olan
nesnelerin sayısı insanlardan çok daha fazla olacak
ve çok daha fazla bilgi akışı sağlanabilecektir. Bilgi
ve iletişim teknolojilerine yeni bir boyut kazandı-
ran bu çağda, her zaman, her yerden, her şey için,
herkesin bağlantıya sahip olabileceği teknoloji, nes-
nelerin internetidir. “İnternet” ve “nesne” kelimele-
ri bilgi ve iletişim teknolojilerinin yeni nesli olarak
değerlendirilirse duyusal iletişim; ağ oluşturma ve
bilgi işleme teknolojilerine dayalı dünya çapında
bir ağ üzerinden birbirine bağlı bir teknoloji olarak
dikkat çekmektedir. Nesnelerin interneti; birlikte
çalışabilmekte, iletişim protokolleri ve standartla-
rına dayalı olarak kendini yapılandırmakta ve di-
namik ağ altyapısını içerisinde barındırmaktadır.
Ayrıca fiziksel ve sanal nesneler üzerinde dijital
kimlikleriyle akıllı arayüzleri kullanma ve bilgi ağı
olarak bu nesnelere entegre olabilme yetenekleri-
ne sahiptir. Nesnelerin internetinin güzel örnekleri
arasında akıllı evler, akıllı hastaneler, lojistik, ula-
şım, trafik yönetimi ve tarım gibi alanlar bulun-
maktadır (Gardašević vd., 2017; Koohang vd.,
2022). Yeni nesil internet teknolojileri geçmişten
günümüze; kablosuz sensör ağları, barkodlar, akıllı
algılama, NFC, düşük enerjili kablosuz iletişim ve
bulut bilgi işlemleri şeklinde bir ilerleme kaydet-
miştir (Li, Xu ve Zhao, 2015). Bu teknolojilerin
evrimi nesnelerin internetine yeni gelişme fırsatla-
rı sağlamıştır. Böylece nesnelerin interneti; fiziksel
nesnelere internet aracılığıyla erişilebilen yeni nesil
interneti tanımlamaktadır. Nesnelerin internetinin
gelişimi “gömülü zekâ, bağlantılılık ve etkileşim” ol-
mak üzere üç adımı içerir (Tan ve Wang, 2010).
Öncelikle eylemleri otomatik olarak yapan gömülü
zekâlar kullanılmaktadır. Hâlihazırda günlük ya-
6
şantıda ağa bağlı olmadığı hâlde çamaşır makine-
sinin işini otomatik olarak tamamlaması, otomobil
motor kontrolünün bulunması ve yarı fonksiyonlu
yapay kollar birer gömülü zekâ ürünüdür. Bu ci-
hazlar akıllı olmalarına rağmen ağ veya internetle
ilgileri yoktur. İkinci adımda akıllı cihazların bir-
birine bağlanabilmesini sağlamak gerekmektedir.
Akıllı cihazların eylemleri genellikle insanlar tara-
fından önceden tasarlanarak bağlanmıştır. Ancak
nesnelerin internetinde; RFID, WPAN, DSL, Wi-
Fi, LAN, WAN, 4G, 5G gibi kablolu ve kablosuz
bağlantılar ana yollardır. Diğer yandan herhangi iki
nesneyi birbirine bağlamak, kendi aralarında ileti-
şim kuracağı anlamına da gelmez. Bunu sağlamak
için bilgiyi işleyebilen, kendi kendini yapılandı-
rabilen, karar verebilen, kendi hareketini kontrol
edebilen akıllı nesneler de üretilmelidir. Nesnele-
rin interneti teknolojisinin başarısı; küresel ölçekte
işlemlerin birlikte çalışabilir, uyumlu, güvenilir ve
etkin olmasına bağlıdır. Nesneler birbirleriyle ken-
di başlarına bilgi alışverişinde bulunabilmelidir.
Milyonlarca hatta milyarlarca nesne birbiriyle bağ-
lantılı olduğunda nesnelerin interneti yaşamın pek
çok alanında uygulanabilir hâe gelebilir.
Akıllı ev; evin elektronik cihazlarının otomasyo-
nu ve kontrolü anlamına gelir.
Akıllı Yaşam Alanları
Nesnelerin ağ üzerinden birbiriyle bağlantılı
olması bu teknolojilerin yaşam alanı olarak evler-
de kullanımını tetiklemiştir. Nesnelerin interneti
teknolojisi bağlamında yeniden şekillenen akıllı ev
kavramı; akıllı ortamların üretilmesiyle paralel ola-
rak çokça duyulmaktadır. Akıllı ev; ev otomasyonu,
elektronik ev, ev ağı veya ev alan ağı sistemleri gibi
birden farklı şekillerde adlandırılabilmektedir. Bu
isimler birbirinden farklı olmasına rağmen temel
işlevleri birbirine benzerdir. Akıllı ev; evin elektro-
nik cihazlarının otomasyon ve kontrolü anlamına
gelmektedir. Akıllı evler en temelde; nesnelerin in-
terneti yoluyla dijital cihazlarla iletişim kurulması
ve kullanıcılara etkin bir hizmet sunulmasına da-
yanmaktadır. Nesnelerin interneti tabanında ha-
zırlanan akıllı ev teknolojisi yerden ve zamandan
bağımsız olarak nesneler ve insanlarla bağlantı ku-
rarak insan hayatını değiştirmiştir (Samuel, 2016).
Akıllı evler; bir evin içerisinde elektronik, sensör,
155
6
Yaşamın Dönüşümü

yazılım ve ağ bağlantısı sağlayan dijital cihazların bir ağı olan nesnelerin internetinin bir alanıdır. Akıllı ev
teknolojisi; akıllı sensörler, anahtarlar, cihazlar, prizler gibi pek çok küçük ölçekli akıllı elektronik cihazdan
büyük ölçekli akıllı ev ağları sistemlerine kadar pek çok akıllı ev ürünlerinin gelişmesini sağlamış ve insan
hayatı için büyük kolaylık ve konfor sunmuştur. Akıllı evlerde klima ve ısıtma, havalandırma ve aydın-
latma gibi donanımsal araçları ve güvenlik sistemlerinin dijital yolla algılanabildiği ve kontrol edilebildiği
otomatik sistemler bulunmaktadır. Merkezden kontrol edilebilen anahtar ve sensörleri içeren bu dijital
teknoloji tabanlı sistemlere ağ geçitleri denilmektedir. Ağ geçitleri bir akıllı telefon, tablet veya bilgisayar
aracılığıyla bir kullanıcı üzerinden kontrol edilebilen ve nesnelerin interneti üzerinden yönetilen sistem-
lerdir (Galinina vd., 2015). Kullanıcılar, akıllı telefon uygulaması üzerinden evindeki akıllı cihazın mikro
denetleyicisine komut göndererek evlerini uzaktan yönetebilmektedir.

Resim 6.3 Akıllı Ev Bağlantıları

tırmak için iyi bir seçenektir. Buradan anlaşılacağı

Merkezden kontrol edilebilen anahtar ve sensör-
leri içeren bu dijital teknoloji tabanlı sistemlere
ağ geçitleri denilmektedir.
Dünyanın ilk akıllı evi 1984 yılında Ameri-
ka Birleşik Devletleri’nde üretilmiş ve sonrasında
dünyaca ünlü pek çok bilişim teknolojileri şirketi
bu alanda çalışmaya başlamıştır. Otomasyon sevi-
yelerine göre akıllı evler üç gruba ayrılmaktadır (Li
vd., 2016). Bunlardan ilki proxy sunuculu Wi-Fi ve
bluetooth gibi kablosuz teknolojilerin kullanıldığı
birinci nesil akıllı evlerdir. İkinci nesil akıllı evler;
yapay zekânın farklı algılama cihazlarını kontrol
ettiği evler olarak karşımıza çıkmaktadır. Üçüncü
nesil akıllı evler ise robot teknolojilerinin ve insan-
cıl robotların insanlarla etkileşime girebildiği ve iş
birliği yapabildiği akıllı evlerdir. Akıllı evler özellik-
le yaşlı bireylerin oturduğu yerden mobil uygulama
üzerinden evine komut göndererek hayat konforu-
nu sağlamak ve fiziksel engelli bireylerin ses tanıma
tabanlı kontrole dayalı sistemlerle hayatını kolaylaş-
üzere, akıllı ev sistemlerinin farklı kontrol yöntem-
leri bulunmaktadır. Bu kontrol sistemleri şunlardır
(Hasan vd., 2018):
• Bluetooth mobil uygulama aracılığıyla kontrol
• İnternet ve Wi-Fi tabanlı mobil uygulamay-
la kontrol
• GSM mesajlaşma teknolojisine dayalı kontrol
• El hareketi tabanlı kontrol
• Ses tanımaya dayalı kontrol
GSM mesajlaşma yoluyla bireyler dünyanın her
yerinden evine komut gönderebilmekte ancak me-
sajlaşma maliyetini karşılamak durumunda kalmak-
tadırlar. Ses tanıma tabanlı akıllı evler yaşlılar ve en-
gelliler için kullanım kolaylığı taşır ancak çalışma
menzili şimdilik 10-20 metre aralığıyla sınırlıdır.
Aynı zamanda doğru bir şekilde algılanmaması gibi
sorunlar da yaşanabilmektedir. Bluetooth tabanlı
ev sistemlerinin doğru algılama şansı yüksek olup
çalışma mesafesi yine 10-20 metre kadar dar ve kı-
sıtlı bir alandır. El hareketleri ile kontrol edilebilen
ev sistemlerinin ise çok sayıda hareketi ayırt etmek

156
 6
Dijital Dönüşüm

için karmaşık kodları çalıştırması gerekmektedir.
Aynı zamanda el hareketlerinin algılanması ve ka-
meranın insan hareketlerini yakalaması için cihaz
kontrol devrelerini ve pahalı donanım araçlarını
gerektirdiğinden bu teknoloji şimdilik maliyetli-
dir. Ayrıca algılanan hareketlerin doğruluk payında
sorunlar yaşanıp hareketler tanınmayabilir. Wi-Fi
tabanlı ve nesnelerin interneti tabanlı ev sistemle-
riyse geniş işlem özellikleri, kullanıcı dostu olması
ve internet üzerinden dünyanın her yerinden kulla-
nılabilmesi sebebiyle en esnek akıllı ev sistemi ola-
rak karşımıza çıkmaktadır. Ancak Wi-Fi tabanlı ev
sistemlerinin kurulum maliyetleri diğer sistemlere
kıyasla daha yüksektir.
dikkat
Yapay zekânın akıllı evlerde yansıması hava kalitesi-
nin ölçümü, sıcaklığı yönetme, ev sakinlerinin algıla-
nan ruh hâllerine bağlı müzik çalma gibi uygulama-
larda görülebilir.
Yapay zekâ uygulamaları artık evlerde de ken-
dine yer bulmaktadır. Evin hava kalitesinin ölçü-
mü, ısınma yönetimi, ev sakinlerinin algılanan ruh
hâllerine bağlı olarak müzik çalma gibi çeşitli yapay
zekâ uygulamaları kullanılmaktadır (Chen, Chen
ve Lin, 2020). Diğer yandan bilgi edinme yolu ola-
rak süper bilgisayar üzerinden erişilen yapay zekâ
uygulamaları son zamanlarda artış göstermiştir.
8. Bölümde ayrıntılı olarak ele alınan yapay zekâ
sosyal kalkınmaya yardımcı olarak iş gücü verim-
liliğini sağlamada, maliyetini düşürmede ve yeni iş
alanları oluşturmada devrim niteliğinde sonuçlar
meydana getirmiştir. Son yıllarda yapay zekânın
geliştirilmesi; ulusal rekabet gücünü artırmaya ve
güvenliği korumaya yönelik önemli kalkınma stra-
tejisi hâline gelmiştir (Zhang ve Lu, 2021). Yapay
zekâ yeni neslinde sadece mekanik otomasyonların
yönetimi için değil bilgi ve iletişim teknolojile-
ri için de yeni fırsatlar sunmaktadır. Ayrıca insan
benzeri bir zekânın şematik yapısı ve pratik uygula-
ma alanlarıyla entegredir. Sık kullanılan yapay zekâ
uygulamalarına örnek verecek olursak:
• makine öğrenmesi üzerinden yazılı bilgi alı-
nabilecek Azure Machine Learning Studio;
• akıllı ev teknolojilerini kontrol etmek için
Amazon Alexa;
• sorulan sorulara göre bilgi alınabilecek Go-
ogle Assistant ve Cortana;
• temelde dil modeli olarak geliştirilen, çeviri
yapabilen ve kod yazabilen ChatCPT;
• sanatsal görsel içerikler üreten Lensa ve
Hotpot.ai;
• sayısal hesaplama işlemlerini yapan Ten-
sorFlow 2.0;
• dijital yolculuk sürekliliği platformu olarak
Namogoo,
• zaman takip uygulaması olarak Timely;
• telifsiz müzik oluşturan Soundraw;
• logo oluşturmak için Brandmark.io;
• ilgi çekici konuşmalar oluşturabilen Chat-
sonic
gibi pek çok farklı yapay zekâ temelli uygulama bu-
lunmaktadır.

Öğrenme Çıktısı
2 Yaşam alanlarında dijital sistemlerin kullanımını fark edebilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Günümüzde sıklıkla kulla- Yapay zekâ teknolojisinin akıl-

Evinizde bulunan akıllı ev tek-
nılan akıllı ev teknolojileri lı ev sistemlerinde kullanım
nolojileri nelerdir, inceleyin.
nelerdir? durumunu ilişkilendirin.

157
6
İLETİŞİM VE SOSYALLEŞME
ALANLARINDA DİJİTALLEŞME
Dijital teknolojilerin yaşam alanlarındaki kul-
lanımının genişlemesiyle dijital yerli ve dijital göç-
men olarak sınırlanabilen farklı yaş grupları için
sosyalleşmenin yönünde de birtakım değişimler ya-
şanmıştır. Dijital yerlilerin gelişimi dijital göçmen-
lere göre daha az tahmin edilebilir duruma gelmiş,
Vygotsky’nin (1978) deyimiyle bireyler arası eği-
limden birey içi eğilime doğru uzanmıştır. Daha
önce çocuklar tamamen sosyal olarak çerçevelen-
miş bir fiziksel gerçeklikte dünyaya gelmekteydiler.
Şimdiyse dijital aracılı sanal gerçeklik ile çocukla-
rın yaşamı daha erken şekillenmeye başlamaktadır.
Dijital teknolojinin içerisinde dünyaya gelen ço-
cuklar ilk yaşlarından itibaren ebeveynlerinin mo-
bil teknolojilerini kolaylıkla kullanabilmektedirler.
Çocukların yakınsak gelişim alanına dijital araçlar
dâhil olmuş ve çocukların gelişim, davranış ve ileti-
şimini etkilemiştir (Falikman, 2021). Kültürel çev-
re; çocukları dijital bir kültürün içerisine almış ve
dijital sosyalleşme araçlarını kullanır duruma getir-
miştir. Dolayısıyla çocukluktan yetişkinliğe kadar
tüm grupların iletişim ve sosyalleşmesinde farklı-
lıklar yaratan dijital dönüşümün ele alınmasında
yarar vardır.
Resim 6.4 Dijital İletişim ve Sosyalleşme
Dijital Sosyalleşme
Sosyalleşme; bireylerin norm ve değerleri edi-
nebilmeleri ve toplum ve kültürlerin üyeleri olabil-
meleri için sosyal olarak yönlendirilme sürecidir.
Arkadaşlar arası sosyalleşme, öğrenci-öğretmen
arası sosyalleşme, çocuk-ebeveyn arasında sosyal-
leşme, iş ortamlarında sosyalleşme ve kitle iletişim
araçlarıyla sosyalleşme gibi farklı sosyalleşme ara-
158
Yaşamın Dönüşümü
cıları bulunmaktadır (Grusec & Davidov, 2007,
Hill, Bush ve Roosa, 2003). Dijital medyanın sos-
yalleşme sürecini etkilemesi düşüncesinin altında,
yaşamın ne ölçüde dijital medyayla çevrelenmiş
olduğu ve onu kullanma sıklığı bulunmaktadır
(Stafford, 2003). Dijital medyanın veya diğer bir
ifadeyle sosyal ağların bireylerin sosyalleşme algı-
larını etkileme sürecinde, internet ve bilgi tekno-
lojilerini kullanmaya yönelik yeterlikleri oldukça
önemli bir etkendir (Nelissen vd., 2019). Ancak
sosyalleşme için dijital teknoloji kullanımı yeterli
olmayıp aynı zamanda dijital teknoloji katılımı da
gerekmektedir. Dijital teknoloji katılımını sağla-
mak için bireylerin dijital teknolojileri kullanmaya
yönelik öz motivasyonlarının da zorunlu olmasının
yanında sosyal uygulamalar, okuryazarlık becerileri
ve bilgi ve iletişim teknolojilerine yakınlık da ikin-
cil bir sosyalleşme sürecini oluşturmaktadır (Calde-
ron Gomez, 2021). Dijital teknolojilerde bedensiz
benlikler yani dijital kimlikler; özgürce etkileşime
girebilmekte, sanal topluluklar oluşturabilmekte ve
yeni sosyal ve kültürel kalıpları yeşerterek yepyeni
bir dijital kültürü meydana getirmektedir (Ardevol
ve Gomez Cruz, 2014). Dijital medya ortamların-
da kullanılan dijital kimlikler; gerçek yaşamın sos-
yal ve kültürel kısıtlamalarından bağımsız olarak
hareket edebilir. Kitabımızın dördüncü bölümün-
de de ele alındığı gibi dijital kültürün yaratılma-
sında farklı dijital kimliklerin deneyimlenebilmesi,
yaşanan kültürün gerçek yaşam kültüründen farklı-
laşabilmesinin temel göstergesidir. Teknoloji aracılı
etkileşimler kullanıcıların sosyal bir yaşamla meş-
gul olmasını sağlayarak kültürel açıdan zengin bir
ortam sunabilir. Diğer yandan bireyler belirli bir
dijital alanla ilgilense ve bundan sosyalleşme anla-
mında yarar sağlasa bile, daha fazla kaynağa sahip
olanlar aynı tür kullanımdan daha fazla etkileşim
alabilmekte ve yarar elde edebilmektedir. Bu fark-
lılık dijital eşitsizlik olarak görülmekte ve topluma
yansıdığı durumda dijital uçuruma sebebiyet ve-
rebilmektedir (Calderon Gomez, 2018). 21. yy’da
internet ve dijital teknolojilerle birlikte iletişim ve
sosyalleşme elektronikleşmiş, bilgi dijitalleşmiş, ağ
toplumları oluşmuş ve dijital kültür meydana gel-
miştir. Dijital medyanın yoğun kullanımından do-
layı benlik, aidiyet ve grup sosyalleşme duyguları
büyük ölçüde internet üzerinden yaşanmaktadır.
Bu anlamda dijital medya; sosyal ağlar, sanal dünya
oyuncuları, web kamera konferansları, blog yazar-
ları gibi kolektiflerden oluşmaktadır.

Dijital Dönüşüm
Sosyalleşme; bireylerin norm ve değerleri edine-
bilmeleri ve toplum ve kültürlerin üyeleri olabil-
meleri için sosyal olarak yönlendirilme sürecidir.
dikkat
Dijital medya ortamlarında kullanılan dijital kimlik-
ler; gerçek yaşamın sosyal ve kültürel kısıtlamaların-
dan bağımsız olarak hareket edebilir.
Dijital teknoloji uygulamaları belirli sosyal
bağlamlar ve etkileşim alanlarıyla ilgilidir. Sosyal
ağ uygulamaları ele alınırsa bazıları metin paylaşı-
mı, bazıları fotoğraf paylaşımı ve bazılarıysa video
paylaşımı odaklı olarak katılımı desteklemektedir.
Diğer yandan dijital sosyal ağ uygulamalarının her
birinde farklı katılım şekilleri olabilmektedir. Sos-
yal ağ uygulamalarında çevrim içi, çevrim dışı kul-
lanım, beğen, beğenme, ilet, kaydet, toplu mesaj
veya özel mesaj gibi farklı etkileşim araçları bulun-
maktadır. Bu açıdan bakıldığında dijital teknoloji
alanının kendine özgü bir kültürünün olduğu söy-
lenebilir.
Çevrim içi dijital ağ ortamları olarak sosyal ağ-
lar; sosyalleşme ve dijital kültüre katılımı destekle-
yen önemli araçlardır. Sosyal ağ araçları; kullanıcı-
ların yer ve zamandan bağımsız olarak iletişimde
olmasını sağlayarak bilgi paylaşımı yoluyla arkadaş-
tan öğrenmeyi, fikri haklara duyarlı davranmayı,
kültürel dilin gelişmesi ve farklı beceri alanlarının
kazanılmasını desteklemektedir. Sosyal ağ ortamla-
rı ile gerçek yaşamın iç içe geçmişliği ele alındığın-
da gerçek yaşam kültürü ile dijital kültür arasında
her an birinden diğerine kültür aktarımı yaşan-
maktadır. Örneğin gerçek yaşamda gerçekleşen bir
saldırı olayı sosyal medyada büyük tepki yaratabil-
mekte, kolektif davranışlar gerçekleştirilerek nefret
ve linç paylaşımları yapılabilmekte veya tersi yönde
manipülatif yorumlarla gerçek yaşamdaki topluluk
algısı değiştirilerek karar alıcılar üzerinde etki oluş-
turulabilmektedir. Diğer yandan sosyal ağ kullanı-
cıları gerçek yaşamda hiç karşılaşmayacakları ünlü,
yönetici veya siyasetçilerle aynı sanal ortamda bu-
lunabilmekte ve onlarla iletişim kurabilmektedir.
Özellikle toplumda büyük ölçüde tanınmış kişile-
rin sosyal medya davranışları geniş yankı uyandır-
6
makta ve gerçek yaşamı hızla etkileyebilmektedir.
Dolayısıyla dijital dünyanın gerçek yaşama olan
etkisi; iletişim, sosyal ve kültürel alanda kendisine
geniş bir yer bulmaktadır. Bu nedenle dijital sosyal
ağlar temelinde iletişim ortamları; gerçek yaşamın
kültürel, ekonomik ve siyasal süreçlerinden etki-
lenmekle kalmayıp bunları yeniden üretmektedir.
dikkat
Sosyal ağ ortamları ile gerçek yaşamın iç içe geçmiş-
liği ele alındığında gerçek yaşam kültürü ile dijital
kültür arasında her an birinden diğerine kültür akta-
rımı yaşanmaktadır.
Dijital İletişim Aracı Olarak Kimlikler
Dijital sosyal ağ araçlarının bağlantı, etkileşim,
sayısallık, hiper metin gibi özellikleri dijital kimlik
kullanıcılarının diğer kullanıcılarla iletişime gir-
mesini sağlamakta ve çevrim içi topluluklara dâhil
olabilmesi özgürlüğünü tanımaktadır. Bireylerin
var olan arkadaşlıklarını sosyal medyadan devam
ettirmesi, yeni arkadaşlar edinmesi ve toplumsal
ilişkilerin sürdürüldüğü bu dijital paylaşım ağ-
larında bağlantılılık özelliği sayesinde bireysel ve
toplumsal iletişim kurulabilmektedir. Günümüzde
arkadaşlık ilişkileri eğitim, iş veya ekonomik sebep-
lerle yüz yüzeden ziyade sosyal ağ araçları üzerin-
den sürdürülmektedir. Öyle ki sosyal ağ ortamla-
rında doğum günleri kutlanmakta, sanal hediyeler
gönderilmekte, üzüntüler paylaşılarak dertleşme
ortamı yaratılmakta, anlık mesajlaşma ve iş birlikli
çalışma uygulamalarıyla uzaktan ortak çalışmalar
yapılabilmekte, web konferansları yapılarak iş top-
lantıları veya arkadaşlık sohbetleri gerçekleştirile-
bilmektedir. Bu uygulamalar özellikle COVID-19
pandemisi gibi küresel çapta etkisi bulunan ve bi-
reylerin fiziki olarak temasta bulunmamaları gere-
ken süreçlerde daha fazla kullanılır hâle gelmiştir.
Ayrıca gerçek yaşamda COVID-19 pandemisi dö-
neminde; kafe ve restoranların, eğlence ve turizm
merkezlerinin kapanması dolayısıyla fiziki olarak
sosyalleşemeyen bireyler için dijital ortamlar kur-
tarıcı bir sosyalleşme platformu hâline gelmiştir.
Bireysel ve toplumsal ilişkilerin sosyal ağlar üze-
rinden yürütülmesi, yeni içeriklerin üretilebilmesi
ve sorunların çözülebilmesine kadar pek çok ro-
159
6
lünün bulunması sosyal ağların bir sosyal sermaye
olduğunun göstergesidir (Acun, 2011; Bourdieu,
1986). Sosyal ağların yoğun kullanımı; saatlerce
sosyal ağ ortamlarında vakit geçirme, sürekli takip
etme veya paylaşım yapma hissi oluşturma ve uzun
süreler fotoğraflar arasında geçiş yaparak vakit har-
cama gibi bağımlılık davranışlarını ortaya çıkara-
bilmektedir. Bunlar literatürde sosyal ağ bağımlılığı
(Sun ve Zhang, 2021), gelişmeleri kaçırma korkusu
(Fioravanti, vd., 2021) veya photolurking gibi aşı-
rı fotoğraf inceleme davranış bozuklukları (Olcay,
2018) gibi çok boyutlu sorunları da beraberinde
getirebilmektedir.
Resim 6.5 Sosyal Ağların Çeşitliliği ve Yaygın Kullanımı
dikkat
Sosyal ağların yanlış kullanımı; sosyal ağ bağımlılığı,
gelişmeleri kaçırma korkusu veya aşırı fotoğraf ince-
leme davranış bozuklukları gibi sorunları beraberin-
de getirebilmektedir.
Dijital kimlikler, paylaşımlar, iletişim dili ve görsel
araçlarıyla bütünleşen dijital sosyalleşme iletişim
dünyasının sanal bir görünümüdür. Sosyal ağ or-
tamlarında kuralsız, anonim veya değiştirilmiş diji-
tal kimliklerle bireylerin öz benliklerinden farklı
davranabilmesi; farklı sosyal topluluklara dâhil ola-
bilmesini kolaylaştırmaktadır. Bireylerin sosyal ağ-
larda dijital kimliğini sunuş biçiminin gerçekten
farklı olarak ilgi çekici fotoğraflar veya düşünürle-
rin sözlerinin yer aldığı metinler gibi paylaşımlarla
süslü bir vitrin yaratması; kullanıcı profilinin po-
pülerliğini artırarak daha fazla kullanıcı ile etkileşi-
me girmesine yardımcı olabilir. Bu durumun bir
160
Yaşamın Dönüşümü
yansıması ise romantik ilişkilerde gözlenmektedir.
Sosyal ağ ortamlarında romantik ilişkiler dijitalleş-
me sürecine girmiş, özellikle ergen grupları için
sosyalleşme süreçlerine pozitif katkılar sunmuştur
(Kurtuluş ve Ayan, 2023). Aynı zamanda sosyal ağ-
larda kullanıcıların kendi dijital içeriklerini ürete-
bilmeleri ve bunu topluluk içerisinde çeşitli etiket-
lemeler yoluyla geniş çevrelerle paylaşabilmeleri
toplumsal kültür üretimine katkı sağlamaktadır.
Ancak birey çevrim içi sosyal ağlarda gerçekte oldu-
ğundan farklı dijital kimliğiyle katılımcı davranışı
sergilerken farkında olmadan içinde bulunduğu
dijital kültürün kurallarını gerçek kimliğine trans-
fer edebilmektedir. Diğer yandan sosyal ağ iletileri-
nin sayıca çokluğu, manipüle edilebilmesi, bireyi
tanımadığı kişilerle geçici sosyal ilişkilerin içerisin-
de bulundurması çevrim içi yaşam ile gerçek yaşa-
mı birbirine benzettiği kadar farklılaştırabilmekte-
dir. Dolayısıyla birden fazla oluşturulabilen farklı
dijital kimliklerle hızla sanal arkadaşlıkların kuru-
lup yıkılması ve yeniden yenilerinin kurulmasıyla
gerçek yaşamdaki sosyallik yerini sanal bir sosyalli-
ğe bırakmıştır. Ancak bu sanal sosyalleşme ortamı-
nın gerçek yaşamla olan bağı bulanıklaşsa dahi yok
olmayacaktır.
dikkat
Birden fazla oluşturulabilen farklı dijital kimliklerle
hızla sanal arkadaşlıkların kurulup yıkılması ve yeni-
den yenilerinin kurulmasıyla gerçek yaşamdaki sos-
yallik yerini sanal bir sosyalliğe bırakmıştır.
Dijital teknolojilerdeki sosyalleşme kültürünün
en güzel örneklerinden bir diğeri ise kitabın dördün-
cü bölümünde de ele alınan çevrim içi oyunlarda
yaşanmaktadır. Bu oyunlardaki çevrim içi etkileşim
her oyunda farklı bir dijital kültür oluşturmaktadır.
Örneğin World of Warcraft oyununa yeni başla-
yan bir kullanıcının durumu yabancı bir kültürde
göçmen yaşamı sürdürmeye benzetilebilir (Gelder,
2007). Oyunda çevrim içi katılım yoluyla etkileşim
kuran birey, sanal dünyada alt kültürü deneyimleme
olanağı bulabilir. Özellikle bireysel oyundan ziyade
diğer kullanıcılarla etkileşime girilebilen çevrim içi
oyunlar oynamak veya sosyal ağlar aracılığıyla oyu-
nu sürdürüp arkadaşlarla içerik paylaşımında bulun-
 6
Dijital Dönüşüm

mak kişilere sosyal etkileşim deneyimi sağlamaktadır
(Çelebi, 2020). COVID-19 pandemisi döneminde
ise fiziksel olarak gerçek yaşamda sosyalleşemeyen
çocuklar için dijital oyunların sosyalleşme ortamı
durumuna geldiği söylenebilir (Samur, 2022). Diğer
yandan Second Life gibi sanal gerçeklik ortamları
ise sanal ile gerçek yaşam kültürünün ayrımı olarak
değil, farklı kültürel alanların dünyalaştırılması yo-
luyla sanal dünyanın yaratılması olarak düşünüle-
bilir (Boellstorff, 2008). Dolayısıyla dijital kültürü
gerçek dünyadan ayrı ve bağımsız olarak düşünmek
yerine bu iki sosyal zemin arasında çoklu bağlantılar
ve yakın ilişkilerin olduğunu kabul ederek ele almak
gerekmektedir. Dijital teknolojinin günlük yaşam-
daki kullanım alanının genişlemesi, çevrim içi ka-
tılım ile çevrim dışı gerçek yaşamın birleştiği alanın
giderek bulanıklaşmasına ve bunların iç içe girme-
sine yol açmaktadır. Sonuç olarak etkileşim kurma,
sosyalleşme ve kültür oluşumu toplumlarda dijital
ile gerçek yaşamda birlikte gerçekleşmektedir.
dikkat
Dijital teknolojinin günlük yaşamdaki kullanım ala-
nının genişlemesi çevrim içi katılımla gerçek yaşamın
birleştiği alanın giderek bulanıklaşmasına ve bunla-
rın iç içe girmesine yol açmaktadır.

Öğrenme Çıktısı
3 Dijital sosyalleşme araçlarının yaşama yansımalarını betimleyebilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Dijital ortamlarda iletişim

Dijital iletişim ve sosyalleş- Sanal ile fiziksel sosyalleşme
süreçlerinde yaşadığınız so-
me araçlarını araştırın. ortamlarınızı karşılaştırın.
runları anlatın.

ÜRÜN VE HİZMETLERİN DİJİTALLEŞMESİ

Teknolojinin gelişimiyle, fiziksel ürünlerin sanal ortamlarda kolayca dijitalleşmesi ve dijital ürünler ara-
sında bağlantıların kurulması sayesinde dijital dönüşüm; yaşamın her alanında gözlemlenir hâle gelmiştir.
Dijitalleşen alanlar sadece endüstriyel alanlarda değil, aynı zamanda bireysel müşteri ihtiyaçlarını karşıla-
mak için hizmet sunmak ve hizmet alanlarında çözüm üretmek doğrultusunda dijitalleşen iş modelleri git-
tikçe daha fazla benimsenmeye başlanmıştır. Günümüzde dijital ortamlarda alışveriş, ticaret ve bankacılık
işlemleri yapılıyor, eğitim, sağlık hizmetleri alınabiliyor, yeme içme ihtiyaçları için işlemler yapılabiliyor ve
patron, çalışan ve müşteri arasında dijital bir bağ kurulabiliyor. Artık dijital müşteriler; çevrim içi hesap-
larına giriş yaparak tüketim hareketlerini rapor edebiliyor, banka kredisini dijital yolla onaylayarak para
akışını yapabiliyor, sağlık tetkiklerinin dökümünü alarak uzmana danışabiliyor. Ticaret ve pazarlamanın
dijitalleşmesiyle; yoğun bilgilendirme süreçleri dijitalleşip maliyetler azaltılabiliyor ve geri dönüş süreleri
kısaltılabiliyor. Gerçek zamanlı olarak anlık elde edilen raporlar sayesinde aksaklıklar veya hataların daha
ciddi duruma gelmeden önce çözülmesi sağlanabiliyor.
Çalışma yaşamı ve hizmet sektöründeki dijital dönüşüm değerlendirildiğinde; dijital yaşamda bireyler
hizmet satın alırken hizmet sağlayıcılarının müşterilere her defasında aynı soruları sormamasını ve daha
önceki verilere otomatik erişerek işlem yapmasını beklerler (Markovitch ve Willmott, 2014). Ancak bu
beklenti çoğu zaman karşılanamaz. Çünkü gelişmiş algoritmaların yazılabilmesi, beraberinde dijital çağın
risk ve güvenlik problemlerini ortaya çıkardığından tüm bilgilere tam erişim sürece zarar verebilmektedir.

161
6
Yaşamın Dönüşümü

Diğer yandan dijital yaşama alışkın bireyler zaman

içerisinde; sezgisel ara yüzlere, 24 saat kesintisiz hiz-
mete erişebilmeye, gerçek zamanlı olarak istediğini
dikkat
uygulamaya geçirmeye ve sıfır hata ile tutarlı bir Dijitalleşme eskiden yeniye doğrudan bir geçiş değil,
sistemi kullanmaya daha fazla alışmaktadır. Hizmet eski bilgeliğin yeni dijital becerilerle birleştirilmesi
almak isteyen müşterilerin beklentilerini karşılamak yoluyla gerçekleşebilir.
içinse iş merkezlerinin dijitalleşme süreçlerini hız-
landırmaları ve akıllı teknolojilere geçiş yapmaları-
nı gerektirmektedir. Bunun için otomatikleşmenin Örnek 4: Gömlek perakende satışını yapan
ötesinde; gereken işlem ve belge sayısını azaltması, firma yöneticisi Ömer, ürünün müşteriye ulaşma
otomatik karar vermeyi düzenleyerek geliştirmesi sürecinin tahmininden uzun sürmesi sebebiyle iş-
ve güvenlik problemlerini de ele alacak şekilde tüm lerinde dijitalleşmeye gitmeye karar verir. Böylece
iş süreçlerini yeniden oluşturması gerekmektedir. Ömer; dijital sistem üzerinden mağaza içi envan-
Daha iyi otomatik karar verme süreçleri ve perfor- terini yönetebilecek, hangi beden gömleğin hangi
mans izleme ve müşteri memnuniyetinin sağlanması renginin stokta olup olmadığını gösteren bir sistem
için akıllı veri modellerinin oluşturulması gerek- yardımıyla müşteri ve satıcı personel için zaman
mektedir. Bunun içinse yapay zekâ ve nesnelerin in- tasarrufu sağlayabilecektir. Ömer, dijital kanalda
terneti teknolojisi iyi bir yol olabilir. müşterinin satın alma davranışını ve geri bildirim-
Dijitalleşme eskiden yeniye doğrudan bir geçiş leri izleyerek ürünün tedarik zincirinden müşteriye
değil, eski bilgeliğin yeni dijital becerilerle birleşti- ulaşıncaya kadar izlenen sürecin kalitesini belirle-
rilmesi yoluyla gerçekleşmektedir. Örneğin bir satış yebilecektir. Böylece gömlek siparişinin perakende
ve pazarlama yöneticisi, fiyatlandırma algoritması- firmadan müşteriye ulaşıncaya kadarki süreci diji-
nı geliştirebilmek için veri bilimcisi ve kullanıcı de- tal kanal yoluyla kontrol altına alınabilecek ve so-
neyimi tasarımcısı gibi yeni beceriler kazanmalıdır. runlar hızlı bir şekilde çözülebilecektir.
Yani sadece hizmet sürecinin dijitalleştirilmesi artık
yetersizdir. Başarılı bir sistem için kurum içi dijital
yetenekler oluşturulur. Amaç, süreçleri hızlı bir şe-
kilde dijitalleştirmek ve dijitalleşme yeteneği yüksek
personellerle mükemmeliyet merkezi oluşturmak
olmalıdır. Ancak çoğu zaman farklı iş kollarındaki
personelleri dijitalleşme konusunda eğitmek yeri-
ne, veri bilimci veya kullanıcı deneyimi tasarımcısı
gibi rollere sahip yeni personellerin alınması tercih
edilmektedir. Bu durumda ise gereken teknoloji
bileşenlerini modüler bir şekilde oluşturmak için
farklı beceri alanlarındaki bireylerin iş birlikli çalış-
maları önem taşımaktadır. Örneğin bir muhasebe
uzmanı bilgi teknolojileri ve dijitalleşmeden yarar-
lanarak büyük verilere erişebilir, büyük verilerin
analizlerini kısa zaman içerisinde bilgisayar üzerin- Resim 6.6 Ürün ve Hizmetlerin Dijitalleşmesi
den yapabilir ve sistematik çalışma algoritmaları
üzerinden muhasebe planları oluşturabilir. Böylece Dijital İş Gücü
çoğu işi makine otomatik olarak yaptığından mu-
Dijitalleşmeyle çalışanlar, işverenler ve müş-
hasebeci kendisini geliştirmeye yönelik faaliyetle-
teriler dünyanın farklı yerlerinden aynı iş sistemi
rine zaman ayırabilir. Bununla birlikte büyük veri
içerisinde iletişim kurabilmektedir. Bunun yanın-
üzerinden yapay zekâ uygulamasının kullanılması
da dijitalleşme tamamen dijital temelli iş ortamları
dijital yolla hızlı rasyonel sonuçlar üretse bile, bil-
üzerinden ücretli çalışmak isteyen milyonlarca in-
ginin çokluğu aynı zamanda karmaşıklık ve bilgi
san için dijital iş gücü ve emek platformlarını orta-
kalitesi riskini oluşturabilmektedir (Gonçalves vd.,
ya çıkarmıştır. OECD (2021) raporunda, iş yaşa-
2022; Korhonen vd., 2020).

162

Dijital Dönüşüm
mında istihdama dijital becerilerin yön vereceği ve
hâlihazırda uygulanan iş süreçlerininse dijitale dö-
nüşeceği tahmin edilmektedir. Bu dönüşüm süre-
cinde yeni teknolojiler iş yaşamına kazandırılırken
çalışanlar ise yaptıkları işlerini teknoloji aracılığıyla
geliştirebilir, kendi dijital yetkinliklerini artırabilir
ve dijital becerilerle daha etkin bir şekilde iş gücü-
ne katılım sağlayabilirler. Çalışma yaşamında işin
dijitalleşmesi; iletişim, iş modelleri ve işlevlerin di-
jitalleşmesi sonucu akıllı bir üretimin sağlanmasını
kapsamaktadır. Çalışma ortamındaki dijitalleşme
için çalışanı, işvereni, iş ortamını, iş ilişkilerini, iş
sağlığı ve güvenliğini siber bir dünyaya uyumlu
hâle getirmek için dijital bir dönüşüm yaşanmalı-
dır. Çalışma yaşamının dijital ekosisteminde; daha
önceki bölümlerde anlatıldığı gibi e-devlet, dijital
vatandaşlık, siber güvenlik, dijital bankacılık, sanal
yardımcılar ve dijital danışmanlık gibi parçaların
her biri kullanılmaktadır. Çalışma yaşamının diji-
tale taşınmasıyla birlikte çalışanların bağımsızlaş-
ması sonucu girişimciler start-up uygulamalarına
yönelik uygun yatırımcıyı bularak projelerini ha-
yata geçirebilmekte ve dijital emek ortamları iş ya-
şamına yön verebilmektedir. Yaşama yönelik sunu-
lan dijital çözümlerle birlikte hayati önem taşıyan
hizmetler ekonomik düzeyi düşük olan bireylere de
ulaşabilmekte, istihdam oluşturmakta ve işletmeler
küresel çapta hizmet sunarak daha da güçlenebil-
mektedir. Eş zamanlı olarak hizmet sunan dijital
iş gücü platformlarında; çalışanlar ile müşterilerin
dijital ortamda eşleşebilmesi için uygun bir ortam
yaratılmaktadır. Teknoloji desteğiyle işin maliyeti
düşürülmekte, yapılan işin risklerini yönetmek için
dijital hizmetler sunulmaktadır (Boyacı, 2020). Bu
açıdan bakıldığında dijital iş gücü/emek ortamları;
çalışan, müşteri ve sistem sağlayıcısı bileşenlerinden
oluşmaktadır. Dijital müşteri; dijital sistem üzerin-
den çalışana ulaşabilmekte ve hizmet talebinde bu-
lunmaktadır. Dolayısıyla dijital müşteri; işi kimin
yaptığını, nasıl ve nerede hazırladığını bilmeden
hizmet veya ürünün kendisine sunulmasını bekler.
Bu açıdan dijital çalışanlar; dijital iş sektöründe gö-
rünmez sanal bir bedene sahiptirler. Çalışma yaşa-
mının dijitalleşmesi hizmet alanını genişleterek işi
yapma biçimi ve çalışma şartlarında değişiklikler
yaratmıştır. Dijital ortamda işlerin yapılabilmesi ve
ürünlerin görülebilmesi dijital çalışanın elde etti-
ği kazanç ile maliyet arasında bir dengenin kurul-
masını zorlaştırabilir (Atatanır, 2022). İşi yapmak
için harcanan zaman ve alınan risklerin kazanılan
6
gelir ve güvenceleri karşılaşamadığı durumda di-
jital emek sömürüsü ihtimali ortaya çıkmaktadır.
Dijital emek sömürüsü baskı, yabancılaşma ve el
koyma olmak üzere üç ögeye dayandırılır (Fuchs,
2019). Sosyal ağ kullanıcılarının üreten tüketici
konumunda zaman harcaması baskıyı, oluşan ya-
rarın şirketler tarafından sahiplenilmesi yabancılaş-
mayı, kullanıcı verilerinin elde edilmesi ise el koy-
mayı ifade eder.
dikkat
Çalışma yaşamında işin dijitalleşmesi; iletişim, iş
modelleri ve işlevlerin dijitalleşmesi sonucu akıllı bir
üretimin sağlanmasını kapsamaktadır.
Start-up uygulama; pazar ihtiyacını karşılamaya
yönelik yenilikçi ürün, süreç veya servis geliştiren
hızlı büyüme potansiyeline sahip girişimciliktir.
Dijital çalışma alanlarının genişlemesi sonucu
çalışma biçimlerinin de dönüşmesiyle “freelance”
çalışma biçimi ortaya çıkmıştır. Bu çalışma şekli;
herhangi bir işverene uzun vadeli sözleşmeyle bağlı
olmadan, belirli hizmet veya ürünler için kişiler-
le kısa süreli olarak çalışmayı ifade eder (Boyacı,
2020). Freelance sözleşme ise sadece belirli bir iş
için yapılıp karşılıklı çıkar durumuna göre başka
işler için de devam edebilir. Freelance çalışmada
çalışanın emek gücünün karşılığına göre değil,
sunduğu hizmet veya ürüne göre ücretlendirme ya-
pılmaktadır. Böylece çalışan bireysel olarak kendi
çalışma sürecini yönetmekte ve geleneksel işveren-
çalışma biçiminden farklılaşmaktadır. Freelance
çalışan kişi kendi çalışma koşullarını kendisi oluş-
turmakta, yer ve zamandan bağımsız olarak kendi
çalışma planını yönetmektedir. Dolayısıyla bir fre-
elance çalışanı birden fazla işverene veya müşteriye
aynı anda hizmet verebilmektedir. Bu tip çalışma
biçimi, dijital çalışan bireye bir özgürlük ve bağım-
sızlık alanı sunmaktadır. Bu bağımsızlık alanı ise
freelance çalışan kişiye iş doyumu ve yüksek kazanç
olanağı sağladığından, gün geçtikçe freelance çalış-
ma biçimi geleneksel çalışma biçiminin alternatifi
olarak daha fazla tercih edilir duruma gelmiştir. Di-
163
6
ğer yandan, freelance çalışma biçiminin iş güvence-
sinin bulunmaması çalışma yaşamı için risk unsuru
olabilmektedir. Freelance ile çalışmak, yıllık sözleş-
meyle işe alınan kadrolu personele kıyasla işine son
vermek ve devam etmek için kolay bir seçenektir
(Yılmaz ve Çakır, 2021). Dolayısıyla freelance ça-
lışma hem çalışana hem de müşteriye esneklik su-
nar. Freelance işe yönelik; müşteri veya işverenin
birbirini bulabilmesi için web tabanlı platformlar
kurulmuştur. Bunlara örnek olarak Desk, Fiverr,
Toptal, Jooble, Upwork, Flexjobs ve LinkedIn ve-
rilebilir. Freelance iş alanı olarak ise web tasarımı,
programlama, yazılım geliştirme, oyun geliştirme,
mobil uygulama, ağ yönetimi, sistem yönetimi,
çeviri, yaratıcı yazma, logo ve grafik tasarımı, ses
ve video üretimi, müşteri desteği, telefon desteği,
market araştırmaları ve finansal servisler gibi pek
çok seçenek bulunmaktadır.
Freelance çalışma biçimi; herhangi bir işverene
uzun vadeli sözleşmeyle bağlı olmadan, belirli
hizmet veya ürünler için kişilerle kısa süreli olarak
çalışmayı ifade eder.
Resim 6.7 Dijital iİş Gücü
Hizmetlerin Erişiminde Dijitalleşme
Hizmet alanlarının dijitalleşmesi; gelişmekte
olan bilgi ve iletişim teknolojilerinin ürün ve hiz-
met alanı doğrultusunda akıllı ürün ve akıllı hizmet
sistemlerinin doğmasını tetiklemiştir (Zheng vd.,
2019). Endüstriyel şirketler bireysel müşteri ihti-
yaçlarını karşılamak için dijitalleşme aracılığıyla ki-
şiselleştirilmiş ürün ve hizmetleri sunmaya doğru bir
164
Yaşamın Dönüşümü
eğilim göstermektedir. Ayrıca nesnelerin interneti
ve siber-fiziksel sistemler ise bilgiyi toplama, işleme,
üretme ve iletişim kurma yeteneğine sahip akıllı ve
bağlantılı ürünlerin geliştirilmesine olanak tanımıştır
(Porter ve Heppelmann, 2014; Rymaszewska, Helo
ve Gunasekaran, 2017). Diğer yandan, dijital ser-
visleştirme yöntemiyle bilgi teknolojileri ürünün
içerisine yerleştirilerek dijital ağ araçları üzerinden
e-hizmetler oluşturulabilmektedir. Bilgi teknolojile-
ri, akıllı ürünlerin ve e-hizmetlerin bireysel tüketi-
cilerin ihtiyaçlarını karşılamak üzere çözüm üreten
bir pazarın sunulmasını ifade eden bir kavram olarak
Akıllı PSS şeklinde adlandırılmaktadır (Valencia vd.,
2015). PSS kavramı ise hizmet sektöründe program-
lanabilir emniyet kontrol sistemlerini ifade etmekte-
dir. Ürün ve hizmetlerin dijitalleşmesinde Akıllı PSS
aşamasına gelinceye kadar teknolojinin gelişim süre-
cini takiben 1999 yılından itibaren İnternet Tabanlı
PSS, 2010 tarihinden itibaren Nesnelerin İnterneti
Özellikli PSS ve günümüzde Akıllı PSS teknolojisi
kullanılmaya başlanmıştır (Zheng vd., 2019).
İnternet tabanlı PSS; internet ve mobil tekno-
lojilerin geniş kullanımından yararlanmaktadır. İn-
ternet ortamında bir ürün ve e-hizmet paketi ola-
rak PSS’nin temel ilkelerini takip eder. Burada en
büyük endişe, verinin yani bilginin (örneğin 2G,
3G, 4G) çok az dijitalleştirilmesi dikkate alınarak
verimli bir şekilde iletilmesinde yatmaktadır. Nes-
nelerin interneti özellikli PSS, dijital dönüşümü
yönlendirmek için anahtar teknoloji olarak nesne-
lerin internetinin yaygın olarak benimsenmesiyle
tetiklenmiştir. Bu teknoloji; ürün okuyucuları ve
gömülü bilgilerin dijital hizmet için internete bağ-
landığı endüstriyel ortamda RFID cihazlarından
yararlanmaktadır. Ancak dijitalleştirme ve hizmet-
leştirme amaçları için hem çevrim içi bilgi işleme
kabiliyetinin hem de bulut hizmetlerinin dikkate
alınması endişe oluşturabilir. Akıllı PSS, bilgi tek-
nolojisinin ürünün kendisine gömülü olduğu bağ-
lantılı teknolojilerin geniş çapta benimsenmesiyle
etkinleştirilir. Burada ürün ve hizmetlerin dijital-
leştirilmesiyle bileşenler arasında kurulan dijital
bağlar ve otonom etkileşimine izin veren dijital
servisleştirme kullanılmaktadır( Lerch ve Gotsch,
2015). Bu nedenle, nesnelerin interneti özellikli
PSS tarafından sağlanan her yerde bulunan bağ-
lantıya ve çevrim içi zekâya rağmen Akıllı PSS’yi
gerçekleştirmek için hem siber alan (çevrim içi)
hem de fiziksel alan (çevrim dışı) bulunmalıdır.

Dijital Dönüşüm
Dolayısıyla fiziksel internet, PSS ve bulut tekno-
lojilerinin birlikte kullanımıyla gerçek zamanlı ola-
rak sürdürülebilir hizmetler sunulabilmektedir. Bu
yolla oluşturulan bulut zinciri sayesinde müşteriler,
marka ortakları ve kuruluşlar arasında kesintisiz bir
bilgi akışı sağlanabilir. Aynı zamanda ürün teslimat
hizmetlerinin gizliliği, nesnelerin interneti tekno-
lojisine dayalı şifreleme paketleri sayesinde garanti
altına alınabilir. Böylece Akıllı PSS’lerin ürünlerin
hizmet sektöründe dağıtılması ve lojistik faaliyetle-
rindeki önemi büyüktür.
Akıllı PSS’lerde sıklıkla kullanılan gerçek
dünyadaki fiziksel varlığın yapay zekâ tabanlı sa-
nal bir kopyası “Dijital İkiz (Digital Twin)” ola-
rak adlandırılmıştır. Bilgi işlemsel yapı ile gerçek
dünya sistemini birleştiren dijital ikiz, nesnelerin
internetine yönelik verileri analiz ederek mühen-
dislerin sistemleri izlemesi, görselleştirmesi, analiz
etmesi ve optimizasyon sağlamasına olanak tanır
(Maddikunta vd., 2021). Dijital ikiz teknolojisi;
her zaman fiziksel yaşam ile gerçek zamanlı olarak
bağlantılıdır, bulunduğu ortama göre kendi ken-
dine öğrenebilir ve fiziksel varlığa rehberlik eder,
verilerin analizi makine öğrenimi teknikleri kul-
lanılarak sürekli olarak yapılır, zaman içerisinde
veri değişimini izler, sektörün mevcut ihtiyacına
yönelik hizmetlere öncelik verir. Dijital ikiz tekno-
lojisinin çalışması beş karmaşıklık düzeyine göre
ayrılmıştır. Bunlar; tanımlayıcı ikiz, bilgilendirici
ikiz, öngörücü ikiz, kapsamlı ikiz ve otonom ikiz-
dir. Tanımlayıcı ikiz; ürünlerin görsel olarak dü-
zenlenebilir kopyasıdır. Bilgilendirici ikiz; birden
fazla birimden verileri alarak sistemin doğruluğu
için koşullara göre karşılaştırma yapar. Öngörü-
cü ikiz; büyük verilere erişerek bağlamsal verileri
analiz eder, benzer olaylardan yola çıkarak erken
uyarıların sunulmasını sağlar. Kapsamlı ikiz; fizik-
sel ve varlık tabanlı modeller üzerinden analizler
yaparak gerçek zamanlı simülasyonlar gerçekleşti-
rir. Otonom ikiz ise tüm tesisin modellenmesi ve
simülasyonu için yapay zekâ ve makine öğrenimi
ile gelişmiş tahmine dayalı analitiği uygular. Bu
beşinci seviyedeki dijital ikiz teknolojisi; üç bo-
yutlu görselleştirme, yüksek hızlı bilgi işlem, artı-
rılmış gerçeklik ve sanal gerçeklik teknolojilerinin
entegrasyonu gibi özelliklerinin yanında sorunları
çözmek için kararlar alabilir ve kullanıcı adına ba-
ğımsız olarak hareket edebilir (Ramu vd., 2022).
6
Gerçek dünyadaki fiziksel varlığın yapay zekâ
tabanlı sanal bir kopyası “Dijital İkiz (Digital
Twin)” olarak adlandırılmıştır.
Günümüzde ürün ve hizmet sektöründe Akıl-
lı PSS’lerin kullanımına örnek olarak; trafik kazası
meydana geldiğinde tamir atölyelerine haber ver-
mek ve görüntüyü işleyerek gerçek zamanlı verilerin
merkez birimine sunulmasıyla akıllı araç bakımı ve
sigortası alanında (Zheng, Wang ve Chen, 2019),
yatak şirketi için inovasyon stratejilerini belirlemek
için (Lee ve Kao, 2014), bir traktör firmasına yö-
nelik günlük çalışma planı gibi kişiye özel hizmet-
ler ve çözümler sunmaya yönelik dijital hizmetlerde
(Verdugo Cedeño vd., 2018) ve akıllı su sebili gibi
otomatik mühendislik modüllerinin değişim yöneti-
minde (Zheng, Chen ve Shang, 2019) kullanılması
verilebilir. Akıllı PSS’lerin günlük yaşama uygulama
örneği olaraksa hava durumu, trafik, sel veya deprem
gibi doğal afet durumlarında otomatik sistemlerin
aktifleştirilmesi ve ürünlerin hizmete sunulmasında
akıllı şehir uygulamaları gösterilebilir. Temel olarak
akıllı şehir şu özelliklere sahip olmalıdır; altyapı ta-
banlı teknolojiler, çevresel girişimler, yenilikçi toplu
taşıma aracı, ilerici şehir gelişimi ve refah bir yaşam
alanı (Camero ve Alba, 2019, Caragliu ve Del Bo,
2019). Bunun için akıllı şehir ağı, nesnelerin inter-
neti ve yapay zekâyla bütünleşmesinin yanında; güç-
lü bir güvenlik sistemi, bulut bilişim hizmeti, maki-
ne öğrenimi ve iletişimi, bağlantılı otonom araçlar
ve dijital ikizler gibi pek çok teknolojiden yararlanır
(Laufs vd., 2020; Ramu vd., 2022).
Ulaşımda Dijitalleşme ve Dijital
Seyahat
Dijital kanallar üzerinden yapılan tüketim dav-
ranışı günlük yaşamda sıklıkla kullanılan şehir içi ve
şehirler arası seyahatlerde işlemlerin dijitalleşmesi-
ne yönelmiştir. Geçmişte fiziksel bilet alımı yoluyla
yapılan seyahat işlemleri, zamanla çeşitli otomatlar
üzerinden gerçek zamanlı olarak yapılabilir duruma
gelmiştir. Dijitalleşme ve internet teknolojilerinin
yaygınlaşmasıyla ise günümüzde şehir içi ve şehir dı-
şındaki ulaşım faaliyetleri için bisiklet, otobüs, met-
165
6
Yaşamın Dönüşümü

ro, metrobüs, tramvay, tren, uçak ve gemi bilet işlemleri çevrim içi yolla yapılabilmektedir. Çevrim içi olarak
web sayfası üzerinden yolculuk yapmak isteyen bireyler; sanal kimlik yoluyla kendi profilleri üzerinden bilet
satın alma, ödeme işlemini gerçekleştirme, biletini iptal etme veya yaptığı seyahatlerin dökümünü alabilme
olanaklarına sahiptirler. Aynı zamanda seyahat ettikçe mil veya puan kazanımı gibi dijital birikim eklentileri ve
diğer yolcuların ulaşımlarına maddi destek sunmak için askıda bilet gibi uygulamalar dijitalleşen ulaşımın ya-
rarlı yönlerini göstermektedir. Dijital seyahat işlemlerinin yapılması ise çoğunlukla işlemin yapıldığı kurum ve
şehre göre farklılık göstermektedir. Küresel çapta veya ülke genelinde hizmet veren havacılık ve otobüs firmaları
dijitalleşme teknolojisini yoğun şekilde kullanabiliyorken yerel çapta teknolojik dayanağı sınırlı olan otobüs
veya tramvay gibi ulaşımlar çevrim içi erişim değil otomat cihazlar üzerinden dijital hizmet sunabilmektedir.
Ülkemizdeki dijital seyahat engellerinden biriyse ulaşımın dijitalleşmesinin şehirden şehre farklılık gösterme-
sidir. Öyle ki her şehrin kendine özel ulaşım kartı bulunmaktadır. Örneğin Malatya’dan Eskişehir’e, oradan
İstanbul’a gitmek isteyen yerel bir turistin gittiği her şehir içerisinde şehir içi ulaşım için ayrı bir otobüs, metro
ve tramvay bileti alması, her aldığı bilet için ayrı bir mobil uygulama yükleyerek sanal kimlik oluşturması ve her
şehir için ayrı bir ödeme işlemi yapması gerekir. Belki de yapay zekâ teknolojilerinin şehir yaşamına yansıdığı
yakın gelecekte, tek bir ulaşım kartıyla şehir koşullarına ve mesafeye dayalı ücret ödemesi yapabilen akıllı kart
sistemleri ya da dezavantaj oluşturmayan mobil ödeme olanakları uygulamaya geçirilebilir.

Resim 6.8 Ulaşımda Dijitalleşme

Ulaşımda dijitalleşmenin bir diğer yansıması araç
içi sistemlerinde görülmektedir. Günümüzde sü-
rücüsüz hareket eden toplu taşıma araçları, araç içi
sistemlerin dijitalleştiği güvenlik ve kontrol sistem-
leri ve yolculara bilgi sunan araç içi ekranlar bulun-
maktadır. Ayrıca simülasyon ve sanal teknolojilerin
gelişmesi havacılık sektörünün dijital dönüşümü için
önemli rol oynamıştır. Hava yoluyla ulaşımda; yol-
cu, havalimanı operatörü, hizmet sunan şirket, hava
trafiği ve sefer kontrolünün organizasyonunda dijital
ortamlar üzerinden bağlantı kurulmaktadır. Aynı za-
manda havacılık sektöründe sanal uygulama verile-
rini toplamak, analiz etmek ve elde edilen sonuçlara
göre sorunların hızlı çözümüne yönelik adımlar at-
mak için dijital dönüşüm önemli bir yer tutmaktadır.
Mevcut havacılık sektöründe havalimanlarında farklı
dijital uygulamalar bulunmakla birlikte havaliman-
larında; parmak izi ve yüz tanıma teknolojisi, sensör
sistemleri, akıllı biniş kapısı, self-check in noktaları,
kayıp eşya yazılımı, sanal kule ve asistanlar, akıllı ay-
dınlatma ve akıllı sağlık hizmetleri, yapay zekâ ile
güvenlik analizi, insansız operasyon araçları ve kişi-
selleştirilmiş yönlendirme sistemleri kullanılabilmek-
tedir (Türkay ve Artar, 2021).
Ulaşımda dijitalleşmenin bir diğer boyutu diji-
tal haritalama sistemleri olarak karşımıza çıkmak-

166
 6
Dijital Dönüşüm

tadır. Otomobil, tren ve uçak gibi pek çok araçla
uyumlu olarak çalışabilen dijital haritalama sistem-
leriyle hem bireysel kullanıcılar hem de firmalara
istenen hedefe en kısa yoldan nasıl varılacağı, al-
ternatif yolların neler olduğu, varış süresi, yolların
trafik durumu gösterilmektedir. Aynı zamanda
varılacak konuma hangi araçla ne kadar ücret öde-
yerek gidilebileceğine dair bilgiler sunulmaktadır.
İnternet bağlantısı ve konum hizmeti üzerinden
ilerleyen dijital haritalama sistemlerinde uydu gö-
rüntüleri yer aldığından güzergâh ve varış noktası
görüntülerle desteklenebilmektedir. Dahası dünya-
nın herhangi bir yerindeki sokaklarda sanal olarak
dolaşma ve keşfetme olanağı sunulmaktadır. Web
tabanlı dijital harita uygulamalarına örnek ola-
rak Google Maps, Yandex Maps, MapHub, Map
Maker Interactive ve Inkarnate verilebilir. Ayrıca
mobil dijital harita uygulamalarına örnek olarak
TrueWorld, World Atlas, World Map Puzzle, Map
Measure verilebilir.

Öğrenme Çıktısı
4 Ürün ve hizmetlerin dijitalleşmesinin yaşama olan etkilerini tartışabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Freelance şeklinde yaygın Geçmişten günümüze iş gü- Sıklıkla kullandığınız dijital

üretilen dijital ürünleri cünün dijitalleşme sürecini ürünlerin yaşamınıza katkı-
araştırın, örneklendirin. inceleyin. larını açıklayın.

YAŞAMIN DİJİTAL nı karşılama merkezinin ev olacağı, evlerde dijital

DÖNÜŞÜMÜNDE GELECEĞE
YÖNELİK ÖNGÖRÜLER
Dijital dönüşüm, yaşamın pek çok alanında ye-
niden keşfetme sürecini yaşattıkça ve birey ile top-
lumun yapısını değiştirdikçe yaşama olan etkileri
artmaktadır. Endüstri gelişimi; “düşünülemeyen
olanı düşünmek” ve buna yönelik teknoloji üretmek
yerine, hâlihazırda var olan teknolojinin gelişimi,
daha fazla benimsenmesi ve günlük uygulamaların
değişimini temsil etmektedir (Strengers vd., 2022).
Bu nedenle teknoloji geliştikçe bunlarla ilgili yaşam
alışkanlıkları da değiştiğinden geleceğe yönelik tek-
noloji tabanlı daha az öngörü yapılabiliyor.
Geleceğin Akıllı Yaşam Alanları
Bulut tabanlı analitik işlem yapan araçlar, yapay
zekâ tarafından desteklenen blok zincir sistemi ve
büyük veriye erişim karar verme mekanizmasını bü-
yük ölçüde otomatikleştirecektir. Bununla birlikte
akıllı yaşam alanlarında; bireyin kişisel ihtiyaçları-
araçlarla kontrol edilen cihazların, blok zinciri ile
birbirine bağlı nesnelerin, otomatikleşmiş makine-
ler (Krarti ve Aldubyan, 2021) ve araç şarj etme gibi
enerji depolama birimlerinin bulunacağı (Strengers
vd., 2022), teknoloji donanımlı banliyö evlerin yay-
gınlaşacağı (Maller vd., 2013) tahmin edilmektedir.
Akıllı ev sistemlerinin gelişmesi, dijital iş olanakla-
rının bulunması, dijital oyun ve internet yayın araç
çeşitlilikleri insanları evde kalmak için gelişen tek-
nolojileri kullanmaya daha fazla odaklamaktadır.
Öyle ki günümüzde evlerde akıllı sistemlerin pek
azı kullanılsa bile, uzaktan kontrolle evi süpüren
robotlar, hamur yoğuran, hızlı yemek pişiren ve
dondurma yapan makineler, sağlık ve spor aletleri
gibi pek çok teknolojik alet yoğun şekilde kullanıl-
maktadır. Bu nedenle günümüzde insanlar evden
çalışabilme, eğlenebilme, çevrim içi alışveriş yapma
ve ihtiyacını karşılayabilme olanağı bulduğundan
insanların artık dışarı çıkması için daha az nedeni
bulunmaktadır. Dolayısıyla bireysel yaşam alanına
ağırlık verildiğinden gelecekte de ev teknolojilerinin
daha fazla gelişmeye eğilimi bulunmaktadır.

167
6
Akıllı Teknolojilere İlişkin Öngörüler
Akıllı cihazlar, dijitalleşmiş uygulamalar, ileti-
şim, ulaşım ve hizmetlerin dijitalleşmesi akıllı şehir
uygulamalarında iyileştirmeler göstermiştir. Yaşam
ve çalışma alanlarında dijitalleşmiş araçların kul-
lanımının yanında, teknolojinin gelişmesi sonucu
tümüyle dijital bir ortamda bulunabilme hissiyatını
oluşturan sanal gerçeklik teknolojisi dijital yaşamın
yolunu açmıştır. Son yıllarda insanlar ve nesnelerin
sanal ve uzamsal bir ortamda etkileşime girmesiyle
“Metaverse” teknolojisi gündeme gelmiştir. Fiziksel
dünyayı bir sanal dünyada oluşturan metaverse; sa-
dece sanal bir dünyanın ötesinde, sanal bir mekânda
yaşamayı sağlayan internetin bir evrimidir. Meta-
verse dünyasında; bir avatarın gezindiği bilgisayar
ekranındaki simülasyon, akıllı gözlükle deneyimle-
nen sanal gerçeklik veya fiziksel dünyaya yansıtılan
artırılmış bir gerçeklik teknolojilerinin herhangi biri
veya daha fazlası bir arada kullanılabilir. Işınlanma
ile seyahat etmenin mümkün olmadığı günümüz
koşullarında etkileşime girmek için internet araçları,
telefon ve bilgisayar teknolojileri kullanılmaktadır.
Ancak bunların hiçbiri başkasıyla birlikte olmanın
ve deneyimleri paylaşmanın hissiyatını tam olarak
veremez. Metaverse bu hissiyatı sağlamak noktasın-
da etkileşimli, gelişmiş ve yenilikçi bir teknolojidir.
Metaverse teknolojisinin ilk örnekleri Second Life,
Roblox ve Fortnite gibi platformlarda uygulanmış-
tır. Second Life; sanal, etkileşimli bir simülasyon
uygulaması olarak avatar yoluyla iletişime geçmeyi,
toplantı yapmayı, eğlenmeyi, alışveriş yapmayı ve
yeni insanlarla tanışmayı mümkün kılmıştır. Bu tarz
sanal dünyalarda; gerçek dünyaya paralel olarak sa-
nal bir yaşam sürmeye olanak tanınmaktadır. Web
3.0 teknolojisiyle birlikte metaverse platformları;
kullanıcıların önceki sanal dünya deneyimlerini ar-
tırılmış gerçeklik teknolojisiyle destekleyerek kulla-
nıcılar arasında gerçekliğe dayalı karma bir dünya
oluşturmaktadır (Dwivedi vd., 2023). Günlük ha-
yatta konuşurken, yazarken, toplantı yaparken, şarkı
söylerken, film çekerken diğer insanlara bir şeyler
aktarmaya ve bağlantı kurmaya çalışıyoruz. Meta-
verse ise bunları yapmak için sanal bir ortam olarak
hayatın içerisine dâhil olacak, gerçek yaşamın yerini
almadan onu daha etkin hâle getirecek ve geliştire-
cek bir teknolojidir.
168
Yaşamın Dönüşümü
Resim 6.9 Metaverse Dünyasında Alışveriş
Fiziksel dünyayı bir sanal dünyada oluşturan meta-
verse; sadece sanal bir dünyanın ötesinde sanal bir
mekânda yaşamayı sağlayan internetin bir evrimidir.
Metaverse, kullanıcıları temsil etmek için
kullanılan avatarlar, avatarların etkileşime girip
yaşayabilecekleri bir dünya, kullanıcıların sanal
mülk sahibi olmalarını sağlayan bir alan ve kul-
lanıcıların kendi sanal nesnelerini oluşturma-
larına olanak tanıyan bir alan olmak üzere dört
paydaştan oluşmaktadır. Metaverse teknolojisinin
yaşam alanlarına olan yansımalarından kitabın se-
kizinci bölümünde detaylı olarak bahsedilmiştir.
Metaverse gibi teknolojilerin kullanım yaygınlığı
arttıkça çevrim içi dünyayı günlük yaşamları için
gerekli gören dijital yerliler için gerçek ile sanal
arasındaki ayrım daha da bulanıklaşabilir. Yeni
çağda her şeyin fiziksel olması gerektiği fikri hız-
lı bir şekilde çürütülüyor. İnsanlar zaman içeri-
sinde dijital koleksiyon ürünlerine sahip olmak,
dijital dosyalar biriktirmek, ikinci bir dünyaya
sahip olmak isterken metaverse teknolojisi buna
ortam tanıyor. Dijital tüketiciler; sanal dünyada
satın aldığı bir avatar kıyafetini sanal dünyadaki
arkadaşlarına göstermek veya dijital oyunundaki
avatarına giydirmek isteyebilir. Dolayısıyla duyu-
sal etkenler ve teknolojik olanaklarla tüketim, eğ-
lence ve yaşamın sanal ortama taşınması şaşırtıcı
olamaz.
 6
Dijital Dönüşüm

lım. Uzaktan insanlarla etkileşim kurduğunuzda

dikkat
Yeni çağda her şeyin fiziksel olması gerektiği fikri hız-
lı bir şekilde çürütülüyor.
Örnek 5: Gelecek için dijital teknolojilerin
gelişiminde öngörüde bulunma alıştırması yapa-
nelerin eksik olduğunu düşünün. Her an her
yerde bulunamayacağınızı kabul edersek bunu
hangi yolla ne kadar aşabiliriz? Akıllı gözlükler
kullanmadan, hareket algılama ve biyo-işaretler
kullanarak, dokunsal geri bildirim alarak, uzak-
tan koku üretimini sağlayarak, holografik görün-
tüler sunarak teknolojik gelişmelerin gerçekleş-
mesini hayal edebiliriz.

Öğrenme Çıktısı
5 Yaşamın dijital dönüşümünde geleceğe yönelik öngörülerde bulunabilme

Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Geleceğe yol gösterici nite-

Günümüzde sunumu yapı- Yaşamın dijitalleşmesine
lan metaverse teknolojileri- metaverse yansımasının
ni araştırın ve geleceğe yö- olumlu ve olumsuz yönleri-
nelik tahminlerde bulunun. ni tartışın.
likteki yapay zekânın yaşa-
mınızda oluşturmasını bek-
lediğiniz değişimleri dijital
ortamlardan paylaşın ve sa-
nal bir iz bırakın.

169
 6
Yaşamın Dönüşümü

1 Yaşamın dijitalleşmesiyle ortaya

çıkan kavramları açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Yaşamın Dijitalleşmesiyle
Ortaya Çıkan Kavramlar

Yaşamda dijital kültürün oluşması bilim dünyasının, birey ve toplumların dijitalleşmiş davranışlarını açık-
lamasını gerektirmiştir. Dijitalleşmiş davranışların açıklanması için insan yaşamında yeni deneyim alanları
ve kavramlar türetilmiştir. Yaşamın dijitalleşmesini bütüncül açıdan inceleyen bu bölümde öncelikle diji-
talleşmeyle ilgili ortaya çıkan güncel kavramlar incelenmiştir. Bunlar; dijital yerli, dijital göçmen, dijital
melez, dijital bilge, dijital yabancılaşma ve dijital kimlik kavramlarıdır. Bu kavramları kısaca özetleyelim.
Teknoloji temelli dünyada gözlerini açan, erken yaşlarda teknolojiyle iç içe büyüyen ve teknolojiye özgü bir
öğrenme yöntemi geliştiren yeni çağın bireyleri dijital yerli olarak anılmaktadır. Dijital göçmenler; yaşamla-
rının sonraki dönemlerinde dijital teknolojiyle karşılaşmış bireylerdir (Prensky, 2001). Dijital melez olarak
adlandırılan bireyler; dijital teknolojiye hâkim ve dijital yerliler gibi bilgi edinme yolu olarak interneti tercih
etmelerinin yanında basılı materyalleri de kullanmaya devam etmektedirler. Bu bakımdan dijital yerli ve
dijital göçmenlerin özelliklerini birlikte taşımaktadırlar (Kakırman Yıldız, 2012). Dijital bilge, teknolojiyi
sadece kolaylıkla kullanabilen değil teknolojiyi yönlendirme sürecinde bilgece düşünerek karar verebilen
bireylerdir (Prensky, 2012). Bireyin gerçek yaşamında sanal bir dünyada daha fazla vakit geçirmesi; gerçek
kimliği ile dijital kimliği arasında bir kararsızlığa yol açabilmektedir. Bu durumda dijital hayat; bireyi gerçek
yaşamına yabancılaştırmış ve dijital yabancılaştırma terimini ortaya çıkarmıştır. Dijital kimlik; bireylerin
internet ortamlarında kendi kimliklerini şekillendirerek istedikleri şekilde sunabildikleri sanal bir yapıdır.

Yaşam alanlarında dijital

2 sistemlerin kullanımını fark
edebilme

Yaşam Alanlarında Dijitalleşme

Dijitalleşme insan yaşamının iletişim yolları, çalışma tarzları, ulaşım sistemleri hatta üretim süreçlerini et-
kilemektedir. Dijitalleşme teknolojileri; yapay zekâ, robotlar, otomasyon sistemleri, nesnelerin interneti,
büyük veri, 3 boyutlu baskı araçları, otonom araçlar, dronlar, gözetleme teknolojileri gibi teknolojileri kap-
samaktadır. Ayrıca blok zinciri, akıllı şehirler, bulut teknolojileri, akıllı şebekeler, sağlık teşhis cihazları,
bulanık mantık, doğal dil işleme, veri madenciliği, duygu analizi, insan-bilgisayar etkileşimi, video analizi,
artırılmış gerçeklik ve sanal gerçeklik gibi pek çok teknoloji dijital teknoloji alanına girmektedir (Brennen
& Kreiss, 2016; Gbadegeshin, 2019). Yaşamın her alanında bu denli dijital teknolojilerin kullanılma sebe-
bi genellikle; maliyeti düşürmek, performansı artırmak, akıllı üretim sürecini iyileştirmek, yeni ürün veya
hizmetleri yaratmak, yeni teknolojilere uyum sağlamak, rekabeti yönetmek ve talebi karşılamaktır (Manyika
vd., 2013). Bilgi ve iletişim teknolojilerine yeni bir boyut kazandıran bu çağda her zaman, her yerden,
her şey için, herkesin bağlantıya sahip olabileceği teknoloji nesnelerin internetidir. Nesnelerin internetinin
güzel örnekleri akıllı evler, akıllı hastaneler, lojistik, ulaşım, trafik yönetimi ve tarım gibi alanlarda uygulan-
maktadır (Gardašević vd., 2017; Koohang vd., 2022). Akıllı evler en temelde; nesnelerin interneti yoluyla
dijital cihazlarla iletişim kurulması ve kullanıcılara etkin bir hizmet sunulmasına dayanmaktadır. Akıllı ev
sistemlerinin farklı kontrol yöntemleri bulunmaktadır. Bu kontrol sistemleri şunlardır (Hasan vd., 2018):
Bluetooth mobil uygulama aracılığıyla kontrol, internet ve Wi-Fi tabanlı mobil uygulama ile kontrol, GSM
mesajlaşma teknolojisine dayalı kontrol, el hareketi tabanlı kontrol, ses tanımaya dayalı kontrol.

170
 6
Dijital Dönüşüm

Dijital sosyalleşme araçlarının

3 yaşama yansımalarını
betimleyebilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

İletişim ve Sosyalleşme
Alanlarında Dijitalleşme

Dijital medyanın veya diğer bir ifadeyle sosyal ağların bireylerin sosyalleşme algılarını etkileme sürecinde,
internet ve bilgi teknolojilerini kullanmaya yönelik yeterlikleri önemli bir etkendir (Nelissen vd., 2019).
Ancak sosyalleşme için dijital teknoloji kullanımı yeterli değildir, dijital teknoloji katılımı da gerekmektedir.
Dijital teknoloji katılımını sağlamak için bireylerin dijital teknolojileri kullanmaya yönelik öz motivasyo-
nunun zorunlu olmasının yanında sosyal uygulamalar, okuryazarlık becerileri ve bilgi ve iletişim teknoloji-
lerine yakınlık da ikincil bir sosyalleşme sürecini oluşturur (Calderon Gomez, 2021). Dijital teknolojilerde
bedensiz benlikler yani dijital kimlikler; özgürce etkileşime girebilmekte, sanal topluluklar oluşturabilmekte
ve yeni sosyal ve kültürel kalıpları yeşerterek yepyeni bir dijital kültürü meydana getirmektedir (Ardevol
ve Gomez Cruz, 2014). Dolayısıyla birden fazla oluşturulabilen farklı dijital kimliklerle hızla sanal arka-
daşlıkların kurulup yıkılması ve yeniden yenilerinin kurulmasıyla gerçek yaşamdaki sosyallik yerini sanal
bir sosyalliğe bırakmıştır. Dijital teknolojilerdeki sosyalleşme kültürünün en güzel örnekleri sosyal ağlar ve
çevrim içi oyunlarda yaşanmaktadır. Dolayısıyla dijital kültürü gerçek dünyadan ayrı ve bağımsız olarak
düşünmek yerine bu iki sosyal zemin arasında çoklu bağlantı ve yakın ilişkilerin olduğunu kabul ederek ele
almak gerekmektedir. Sonuç olarak etkileşim kurma, sosyalleşme ve kültür oluşumu toplumlarda dijital ile
gerçek yaşamda birlikte gerçekleşmektedir.

Ürün ve hizmetlerin
4 dijitalleşmesinin yaşama etkilerini
tartışabilme

Ürün ve Hizmetlerin
Dijitalleşmesi

Günümüzde dijital ortamlarda alışveriş, ticaret ve bankacılık işlemleri yapılıyor, eğitim ve sağlık hizmetleri
alınabiliyor, yeme içme ihtiyaçları için işlemler yapılabiliyor ve patron, çalışan ve müşteri arasında dijital
bir bağ kurulabiliyor. Çalışma ortamındaki dijitalleşme için; çalışanı, işvereni, iş ortamını, iş ilişkilerini,
iş sağlığı ve güvenliğini siber bir dünyaya uyumlulaştırmak için dijital bir dönüşüm yaşanmalıdır. Dijital
iş gücü ve emek ortamları; çalışan, müşteri ve sistem sağlayıcısı bileşenlerinden oluşmaktadır. İşi yapmak
için harcanan zamanın ve alınan risklerin kazanılan gelir ve güvenceleri karşılaşamadığı durumda dijital
emek sömürüsü ihtimali ortaya çıkmaktadır. Ayrıca dijital çalışma alanlarının genişlemesi sonucu çalışma
şekillerinin dönüşmesiyle “freelance” çalışma biçimi ortaya çıkmıştır. Bu çalışma şekli; herhangi bir işverene
uzun vadeli sözleşmeyle bağlı olmadan, belirli hizmet veya ürünler için kısa süreli olarak kişilerle çalışmayı
ifade eder (Boyacı, 2020). Diğer yandan, dijital servisleştirme yöntemiyle bilgi teknolojileri ürünün içerisine
yerleştirilerek dijital ağ araçları üzerinden e-hizmetler oluşturulabilmektedir. Dijital kanallar üzerinden ya-
pılan tüketim davranışı günlük yaşamda sıklıkla kullanılan şehir içi ve şehirler arası seyahatlerde işlemlerin
dijitalleşmesine yönelmiştir. Çevrim içi olarak web sayfası üzerinden yolculuk yapmak isteyen bireyler; sanal
kimlik yoluyla kendi profilleri üzerinden bilet satın alma, ödeme işlemini gerçekleştirme, biletini iptal etme
veya yaptığı seyahatlerin dökümünü alabilme olanaklarına sahiptirler. Ulaşımda dijitalleşmenin bir diğer
boyutu ise dijital haritalama sistemleridir. Otomobil, tren ve uçak gibi pek çok araçla uyumlu olarak çalışa-
bilen dijital haritalama sistemleriyle hem bireysel kullanıcılar hem de firmalar ulaşılmak istenen hedefe en
kısa yoldan nasıl varılacağını, alternatif yolların neler olduğunu, varış süresini, yolların müsaitlik durumunu
görebilmektedir.

171
 6
Yaşamın Dönüşümü

Yaşamın dijital dönüşümünde

5 geleceğe yönelik öngörülerde
bulunabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Yaşamın Dijital Dönüşümünde

Geleceğe Yönelik Öngörüler

Endüstri gelişimi; “düşünülemeyen olanı düşünmek” ve buna yönelik teknoloji üretmek yerine, hâlihazırda
var olan teknolojinin gelişimi, daha fazla benimsenmesi ve günlük uygulamaların değişimini temsil eder
(Strengers vd., 2022). Gelişen teknolojiyle bulut tabanlı analitik işlem yapan araçlar, yapay zekâ tarafından
desteklenen blok zincir sistemi ve büyük veriye erişim karar verme mekanizmasını büyük ölçüde otomatik-
leştirecektir. Bununla birlikte akıllı yaşam alanlarında; bireyin kişisel ihtiyaçlarını karşılama merkezinin ev
olacağı, evlerde dijital araçlarla kontrol edilen cihazların, blok zinciri ile birbirine bağlı nesnelerin, otomatik-
leşmiş makineler (Krarti ve Aldubyan, 2021) ve araç şarj etme gibi enerji depolama birimlerinin bulunacağı
(Strengers vd., 2022) tahmin edilmektedir. Günümüzde bireysel yaşam alanına ağırlık verildiğinden gelecek-
te de ev teknolojilerinin daha fazla gelişme eğilimi bulunmaktadır. Yaşam ve çalışma alanlarında dijitalleşmiş
araçların kullanımının yanında, teknolojinin gelişmesi sonucu tümüyle dijital bir ortamda bulunabilme
hissiyatını oluşturan sanal gerçeklik teknolojisi dijital yaşamın yolunu açmıştır. Fiziksel dünyayı bir sanal
dünyada oluşturan metaverse, sanal bir dünyanın ötesinde, sanal bir mekânda yaşamayı sağlayan internetin
bir evrimidir. Yeni çağda her şeyin fiziksel olması gerektiği fikri hızlı bir şekilde çürütülüyor. İnsanlar zaman
içerisinde dijital koleksiyon ürünlerine sahip olmak, dijital dosyalar biriktirmek, ikinci bir dünyaya sahip
olmak isterken metaverse teknolojisi buna olanak tanıyor.

172
 6
Dijital Dönüşüm

1 Teknoloji temelli dünyada gözlerini açan, 5 Akıllı sensörler, akıllı anahtarlar, akıllı prizler
erken yaşlarda teknolojiyle iç içe büyüyen ve tek- gibi pek çok küçük ölçekli akıllı elektronik cihaz-
nolojiye özgü bir öğrenme dili geliştiren yeni nesil

neler öğrendik?
dan büyük ölçekli ağ sistemlerine kadar teknoloji-
bireylere ne ad verilir? leri barındıran yaşam alanlarına ne ad verilir?
A. Dijital yerli B. Dijital göçmen A. Dijital teknoloji
C. Dijital melez D. Dijital bilge B. Nesnelerin interneti
E. Dijital yabancı C. Akıllı otomat
D. Akıllı robot
2 Teknolojiyi sadece kolaylıkla kullanabilen de- E. Akıllı ev
ğil onu yönlendirme sürecinde yaratıcı da düşüne-
rek karar verebilen bireylere ne ad verilir?
6 I. Bluetooth mobil uygulama aracılığıyla
A. Dijital yerli B. Dijital göçmen kontrol
C. Dijital melez D. Dijital bilge II. İnternet ve Wi-Fi tabanlı mobil uygula-
E. Dijital yabancı mayla kontrol
III. GSM mesajlaşma teknolojisine dayalı
3 Aşağıdakilerden hangisi “dijital kimlik” için kontrol
söylenemez? IV. El hareketi tabanlı kontrol
A. Bireyler kendi kimliklerini teknolojik bir altya- V. Ses tanımaya dayalı kontrol
pıda ifade edebilir. Yukarıdakilerden hangileri akıllı ev sistemlerinde
B. Bireylerin kendi tercihlerine göre şekillendire- kullanılan kontrol yöntemleri arasında yer alır?
bildikleri kimliklerdir.
C. Bireyler kimliklerini istedikleri şekilde yazılı A. I ve II
veya görsel içeriklerle oluşturabilir. B. IV ve V
D. Gerçek yaşamdaki kimliklere birebir uyuşan C. I, II ve III
kimliklerin oluşturulması zorunludur. D. III, IV ve V
E. Genellikle kabul edilebilir kimlik özelliklerini E. I, II, III, IV ve V
barındırmaktadır.
7 İletişim ve sosyalleşme amacıyla en sık kullanı-
4 I. yapay zekâ lan dijital teknoloji aracı aşağıdakilerden hangisidir?
II. otomasyon sistemleri A. Web kamera
B. Dijital oyunlar
III. nesnelerin interneti
C. Sosyal ağlar
IV. büyük veri D. Bloglar
V. 3 boyutlu baskı araçları E. Forumlar
Yukarıdakilerden hangileri dijitalleşme teknolojile-
ri arasında yer alır? 8 Hizmetlerin dijitalleşmesinde daha iyi otoma-
tik karar verme süreçlerinin sağlanması, performans
A. I ve III izleme ve akıllı veri modellerinin oluşturulması için
B. II ve V hangi teknolojinin kullanılması gereklidir?
C. I, III ve IV A. Yapay zekâ
D. II, III ve V B. Nesnelerin interneti
E. I, II, III, IV ve V C. Sosyal ağlar
D. Fiziki makineler
E. Dijital makineler

173
6
Yaşamın Dönüşümü

9 Herhangi bir işverene uzun vadeli sözleşmeyle 10 Aşağıdakilerden hangisi gelecekte “Metaverse”
bağlı olmadan, belirli hizmet veya ürünler için ki- için doğru ortamı tam olarak ifade eder?
neler öğrendik?

şilerle kısa süreli olarak çalışmak hangi tip çalışma A. Sanal iletişim ortamı
şeklini ifade eder? B. Sanal çalışma ortamı
A. Start-up C. Sanal yaşam ortamı
B. Freelance D. Dijital oyun ortamı
C. Dijital pazarlama E. Avatar yönetim ortamı
D. Sözleşmeli çalışma
E. Esnek çalışma

174
 6
Dijital Dönüşüm

Yanıtınız yanlış ise “Yaşamın Dijitalleşmesiy- Yanıtınız yanlış ise “Yaşam Alanlarında
1. A 6. E
le Ortaya Çıkan Kavramlar” konusunu yeni- Dijitalleşme” konusunu yeniden gözden
den gözden geçiriniz. geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Yaşamın Dijitalleşmesiy- Yanıtınız yanlış ise “İletişim ve Sosyalleşme
2. D 7. C
le Ortaya Çıkan Kavramlar” konusunu yeni- Alanlarında Dijitalleşme” konusunu yeniden
den gözden geçiriniz. gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Yaşamın Dijitalleşmesiy- Yanıtınız yanlış ise “Ürün ve Hizmetlerin
3. D 8. A
le Ortaya Çıkan Kavramlar” konusunu yeni- Dijitalleşmesi” konusunu yeniden gözden
den gözden geçiriniz. geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Yaşam Alanlarında Yanıtınız yanlış ise “Ürün ve Hizmetlerin
4. E 9. B
Dijitalleşme” konusunu yeniden gözden Dijitalleşmesi” konusunu yeniden gözden
geçiriniz. geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Yaşam Alanlarında Yanıtınız yanlış ise “Yaşamın Dijital Dönü-
5. E 10. C
Dijitalleşme” konusunu yeniden gözden şümünde Geleceğe Yönelik Öngörüler” ko-
geçiriniz. nusunu yeniden gözden geçiriniz.

175
6
Yaşamın Dönüşümü

Araştır Yanıt
6 Anahtarı

Yaşamın büyük ölçüde dijitalleşmeye yönelmesiyle dijital dosya biriktirme

davranışı olarak “dijital istifçilik”, dijital cihazları kullanmamaya yönelik “di-
Araştır 1 jital detoks”, iş dışında internet kullanımına yönelik “sanal kaytarma”, bilgi ve
iletişim teknolojilerini kullanarak yapılan zarar verme davranışı olarak “siber
zorbalık” gibi kavramlar ortaya çıkmıştır.

Günlük yaşantımızda en çok kullandığımız akıllı ev teknolojileri arasında;

Wi-Fi ve bluetooth bağlantısı kurarak uzaktan çalışabilen ve akıllı telefon
ve tabletle ilişkilendirilebilen akıllı TV’ler ve robot süpürgeler, hareket algı-
Araştır 2
lamasına göre çalışan sensörlü aydınlatmalar, ortam sıcaklığına göre çalışma
performansını düzenleyen termostatlı radyatörler, havadaki gazı algılayarak su
vanalarını otomatik açan yangın güvenlik sistemleri yer almaktadır.

En yaygın kullanılan dijital iletişim ve sosyalleşme araçları olarak mobil te-

lefon, mesajlaşma uygulamaları, web siteleri, video konferans uygulamaları,
sosyal ağ siteleri, bloglar, online forumlar ve tartışma platformları, dijital asis-
Araştır 3 tanlar ve e-posta servisleri örnek verilebilir. Bununla birlikte sanal gerçeklik ve
artırılmış gerçeklik uygulamaları ve dijital katılımlı oyunlar üzerinden grup
iletişimi kurulabilmekte, dijital pazarlama ve reklamcılık alanlarında yorumlar
yoluyla diğer kullanıcılarla iletişime geçilebilmektedir.

Freelance hizmeti sunan web sitelerinden ulaşılabileceği üzere; veri girişi, veri
analizi, dil çevirisi, hizmet danışmanlığı, ofis uygulamalarına yönelik destek,
sosyal ağ yönetimi, web sitesi hazırlama, logo, görsel ve içerik üretimi gibi
alanlara yönelik ürünler elde edilebilir. Ayrıca nakliye hizmeti, ev dekoras-
yonu, tamir ve bakım servisi, temizlik hizmeti, eğitim ve özel ders, reklam ve
Araştır 4 danışmanlık, oto servisi ve sigorta işlemlerine yönelik hizmetler çevrimviçi
platformlar üzerinden erişilebilir. Ülkemizde sıklıkla kullanılan freelance web
siteleri; Armut, Bionluk, İşim Düştü, Uzman Kirala, Hızlı Uzman, Proje Kur-
du, Webly, R10, Sanal İşçi ve İçerik Bulutu olarak örneklendirilebilir. Ayrıca
yabancı freelance web siteleri olarak Fiverr, Upwork, Nexxt, People Per Hour
ve Guru gibi pek çok farklı web sitesi bulunmaktadır.

Günümüzde üretilmiş veya tanıtımı yapılmış yaygın metaverse projeleri Axie

Infinity (AXS), Decentraland (MANA), The Sandbox (SAND), Aavegotchi
(GHST), Starlink (Starl), Ufo Gaming (UFO)’dur. Bunların yanında meta-
verse evreninde Roblox uygulamasında film galası yapılmış, H&M firması
metaverse evreninde bulunan sanal manken üzerindeki kıyafetleri satışa çıkar-
Araştır 5 mış, ülkemizde KASİDER ve Darüşşafaka Cemiyeti kadınlar günü etkinliğini
metaverse evreninde düzenlemiş, MetaWear’da moda markaları bir araya ge-
tirilmiştir. Gelecekte ise metaverse evreninde iş toplantılarının yapılabileceği,
eğitim, ticaret ve sağlık hizmetlerinin alınabileceği, eğlence ve sosyalleşme
ortamı olarak sanal kafelerin tercih edileceği günlerin yaklaştığı söylenebilir.

176
 6
Dijital Dönüşüm

Kaynakça
Acun, R. (2011). Her dem yeniden doğmak: Online sosyal ağlar ve kimlik. Milli Folklor Dergisi, 89, 66-77.
Aitken, A. (2019). Measuring welfare beyond GDP. National Institute Economic Review, 249, R3-R16.
Ardevol, E., & Gomez Cruz, E. (2014). Digital ethnography and media practices. The international encyclopedia
of media studies: Research methods in media studies, 7, 498-518.
Atatanır, H. (2022). Dijitalleşme: İş yaşamında ve sosyal güvenlikte. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi SBE
Dergisi, 12, 77-92.
Barut Tuğtekin, E., & Dursun, Ö. Ö. (2020). Examining virtual identity profiles of social network users
with respect to certain variables. Pegem Journal of Education and Instruction, 10(2), 427-464. https://doi.
org/10.14527/pegegog.2020.015
Boellstorf, T. (2008). Coming of age in “Second Life”: An anthropologist explores the virtually human. Princeton,
NJ: Princeton University Press.
Bourdieu, P. (1986). The Forms of Capital, The Sociology Economic Life. Richard Nice, (Editors), Granovetter, R.
and Boulder, S. (Second edition), CO: Westview.
Boyacı, N. B. (2020). Dijital Emek Platformları ve Sendikalar. Ankara: Büyük Anadolu Medya Grup.
Brennen, S. J., & Kreiss, D. (2016). Digitalization and digitization. In K. Bruhn Jensen, R. T. Craig, J.
D. Pooley, & E. W. Rothenbuhler (Eds.), The International Encyclopedia of Communication Theory and
Philosophy. Oxford, UK: Wiley-Blackwell.
Calderon Gomez, D. (2018). The three levels of the digital divide: barriers in access, use and utility of Internet
among young people in Spain. Interações: Sociedade e as novas modernidades 34, 64-91.
Calderon Gomez, D. (2021). The third digital divide and Bourdieu: Bidirectional conversion of economic,
cultural, and social capital to (and from) digital capital among young people in Madrid. New Media &
Society, 23(9), 2534-2553.
Camero A., & Alba E. (2019). Smart city and information technology: A review. Cities, 93, 84-94.
Caragliu, A., & Del Bo, C. F. (2019). Smart innovative cities: The impact of Smart City policies on urban
innovation. Technological Forecasting and Social Change, 142, 373-383.
Çelebi, E. (2020). Oyun bağımlılığının sosyalleşme sürecine yönelik motivasyon üzerindeki rolü. Gümüşhane
Üniversitesi İletişim Fakültesi Elektronik Dergisi, 8(1), 643-668.
Chen, L., Chen, P., & Lin, Z. (2020). Artificial intelligence in education: A review. IEEE Access, 8, 75264-
75278.
Degryse, C. (2016). Digitalisation of the economy and its impact on labour markets. Working Paper. Brussels:
European Trade Union Institute (ETUI).
Dönmez, O., & Akbulut, Y. (2016). Siber zorbalık çalışmalarında sosyal beğenirlik etmeni. Eğitim Teknolojisi
Kuram ve Uygulama, 6(2), 1-18.
Dursun, Ö. Ö., & Barut, E. (2016). Sosyal medyanın yeni sorunsalı: Sanal kimlikler. Eğitim Teknolojileri
Okumaları, 535-548.
Dwivedi, Y. K., Hughes, L., Wang, Y., Alalwan, A. A., Ahn, S. J., Balakrishnan, J., ... & Wirtz, J. (2023).
Metaverse marketing: How the metaverse will shape the future of consumer research and practice. Psychology
& Marketing, 40(4), 750-776.
Falikman, M. (2021). There and back again: A (reversed) Vygotskian perspective on digital socialization. Frontiers
in psychology, 12, 501233.
Fioravanti, G., Casale, S., Benucci, S. B., Prostamo, A., Falone, A., Ricca, V., & Rotella, F. (2021). Fear of
missing out and social networking sites use and abuse: A meta-analysis. Computers in Human Behavior, 122,
106839.
Fuchs, C. (2019). Dijital Emek ve Karl Marx. Çev. Kalaycı, T. E., & Oğuz, S. İstanbul: Nota Bene.
Galinina, O., et al. (2015). Smart home gateway system over Bluetooth low energy with wireless energy transfer
capability. EURASIP Journal on Wireless Communications and Networking, (1),1-18.

177
6
Yaşamın Dönüşümü

Ganju, K. K., Pavlou, P. A., & Banker, R. D. (2016). Does information and communication technology lead to
the well-being of nations? A country-level empirical investigation. MIS Quarterly, 40(2), 417-430.
Gardašević, G., et al. (2017). The IoT architectural framework, design issues and application domains Wireless
Personal Communications, 92(1), 127-148.
Gbadegeshin, S. A. (2019). The effect of digitalization on the commercialization process of high-technology
companies in the life sciences industry. Technology Innovation Management Review, 9(1): 49-63. http://doi.
org/10.22215/timreview/1211
Gelder, K. (2007). Sucultures: Cultural Histories and Social Practice. New York, NY: Taylor & Francis.
Gonçalves, M. J. A., da Silva, A. C. F., & Ferreira, C. G. (2022). The future of accounting: How will digital
transformation impact the sector? Informatics, 9(1), 19.
Grusec, J. E., & Davidov, M. (2007). Socialization in the family: The role of parents. In Grusec J. E., Hastings
P. D. (Eds.), Handbook of socialization: Theory and research, 284-308. New York, NY: Guilford Press.
Hasan, M., Biswas, P., Bilash, M. T. I., & Dipto, M. A. Z. (2018). Smart home systems: Overview and
comparative analysis. 2018 Fourth International Conference on Research in Computational Intelligence and
Communication Networks (ICRCICN), Kolkata, India, 264-268.
Hill, N. E., Bush, K. R., & Roosa, M. W. (2003). Parenting and family socialization strategies and children’s
mental health: Low–Income Mexican–American and Euro–American mothers and children. Child
Development, 74, 189-204.
Ionescu Feleagă, L., Ionescu, B. Ș., & Stoica, O. C. (2022). The impact of digitalization on happiness: a
European perspective. Mathematics, 10(15), 2766.
Kakırman Yıldız, A. (2012). Dijital yerliler gerçekten yerli mi yoksa dijital melez mi. International Journal of
Social Science, 5(7), 819-833.
Koohang, A., Sargent, C. S., Nord, J. H., & Paliszkiewicz, J. (2022). Internet of Things (IoT): From awareness
to continued use. International Journal of Information Management, 62, 102442.
Korhonen, T., Selos, E., Laine, T., & Suomala, P. (2020). Exploring the programmability of management
accounting work for increasing automation: An interventionist case study. Accounting, Auditing &
Accountability Journal, 34, 253-280.
Krarti, M., & Aldubyan, M. (2021). Review analysis of COVID-19 impact on electricity demand for residential
buildings. Renewable and Sustainable Energy Reviews,143,110888.
Kurtuluş, E. M., & Ayan, F. S. (2023). Dijital flörtleşme: Post-dijital sorunlara post-dijital çözümler. İstanbul
Gelişim Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10(1), 447-465.
Laufs, J., Borrion, H., & Bradford, B. (2020). Security and the smart city: A systematic review. Sustainable
Cities and Society, 55.
Lee, J., & Kao, H. A. (2014). Dominant innovation design for smart products-service systems (PSS): strategies
and case studies. In 2014 Annual SRII Global Conference, 305-310. IEEE.
Lerch, C., & Gotsch, M. (2015). Digitalized product-service systems in manufacturing firms: A case study
analysis. Research-Technology Management, 58(5), 45-52.
Li, R. Y. M., Li, H., Mak, C., & Tang, T. (2016). Sustainable smart home and home automation: Big data
analytics approach. International Journal of Smart Home, 10(8), 177-187.
Li, S., Xu, L. D., & Zhao, S. (2015). The internet of things: a survey. Information Systems Frontiers, 17, 243-
259.
Maller, C., Strengers, Y., Moloney, S., & Nicholls, L. (2013). The great Australian nightmare? The problem of
escalating housing aspirations and expectations and adaptation to climate change. Australian Sociological
Association (TASA) Conference.
Manyika, J., Chui, M., Bughin, J., Dobbs, R., Bisson, P., & Marrs, A. (2013). Disruptive Technologies: Advances
that Will Transform Life, Business, and the Global Economy. Washington, DC: McKinsey Global Institute.
Markovitch, S., & Willmott, P. (2014). Accelerating the digitization of business processes. McKinsey-Corporate
Finance Business Practise, 1-4.

178
 6
Dijital Dönüşüm

Nelissen, S., Kuczynski, L., Coenen, L., & Van den Bulck, J. (2019). Bidirectional socialization: An actor-
partner interdependence model of internet self-efficacy and digital media influence between parents and
children. Communication Research, 46(8), 1145-1170.
Olcay, S. (2018). Sosyalleşmenin dijitalleşmesi olarak sosyal medya ve resimler arasinda kaybolma bozukluğu:
Photolurking. Yeni Medya Elektronik Dergisi, 2(2), 90-104.
Osipova, I. M., & Naumova, T. A. (2020). Analysis of the relationship between the level of digitalization
and the level of quality of life: A regional aspect. In Proceedings of the IOP Conference Series: Earth and
Environmental Science. Changchun, China.
Porter, M. E., & Heppelmann, J. E. (2014). How smart, connected products are transforming competition.
Harvard Business Review, 92(11), 64-88.
Prensky, M. (2001). Digital Natives, Digital Immigrants. From On the Horizon. MCB University Press, 9(5).
Prensky, M. (2012). Brain Gain: Technology for Digital Wisdom. New York, NY: Palgrave Macmillan
Rymaszewska, A., Helo, P., & Gunasekaran, A. (2017). IoT powered servitization of manufacturing–an
exploratory case study. International Journal of Production Economics, 192, 92-105.
Samuel, S. S. I. (2016). A review of connectivity challenges in IoT-smart home. In Proceedings of the 3rd MEC
International Conference on Big Data and Smart City (ICBDSC). IEEE
Samur, Y. (2022). Dijital Oyunlar. TRT Akademi, 7(16), 821-823.
Stafford, L. (2003). Parent and sibling interactions during middle childhood. In Vangelisti A. L. (Ed.), The
Routledge handbook of family communication, 256-270. New York, NY: Routledge.
Strengers, Y., Dahlgren, K., Pink, S., Sadowski, J., & Nicholls, L. (2022). Digital technology and energy
imaginaries of future home life: Comic-strip scenarios as a method to disrupt energy industry futures. Energy
Research & Social Science, 84.
Sun, Y., & Zhang, Y. (2021). A review of theories and models applied in studies of social media addiction and
implications for future research. Addictive Behaviors, 114, 106699.
Tan, L., & Wang, N. (2010). Future internet: The internet of things. In 2010 3rd international conference on
advanced computer theory and engineering (ICACTE), 5, V5-376. IEEE.
Türk, M. (2017). Öğretmen adaylarının dijital bilgeliğe ilişkin yeterlik algılarının incelenmesi (Yayınlanmamış
Doktora Tezi). Anadolu Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Eskişehir.
Türkay, U. İ., & Artar, O. (2021). Havacılık sektöründe havalimanlarının dijital dönüşümü. Working Paper
Series, 2(1), 86-97.
Valencia, A., Mugge, R., Schoormans, J., & Schifferstein, H. (2015). The design of smart product-service
systems (PSSs): An exploration of design characteristics. International Journal of Design, 9(1), 13-28.
Vygotsky, L. S. (1978). Mind and Society. The Development of Higher Psychological Processes. Cambridge, MA:
Harvard University Press.
Wang, J., Lim, M. K., Wang, C., & Tseng, M. L. (2021). The evolution of the Internet of Things (IoT) over
the past 20 years. Computers & Industrial Engineering, 155, 107174.
Yılmaz, Ö. Ü. Y., & Çakır, B. (2021). Dijitalleşme sürecinde freelance çalışma ve iş gücü piyasasına etkisi. Sosyal
Bilimlerde Uluslararası Dijital Dönüşüm Konferansı, 2, 52.
Zhang, C., & Lu, Y. (2021). Study on artificial intelligence: The state of the art and future prospects. Journal of
Industrial Information Integration, 23, 100224.
Zheng, P., Wang, Z., & Chen, C. H. (2019). Industrial smart product-service systems solution design via
hybrid concerns. Procedia CIRP, 83, 187-192.
Zheng, P., Wang, Z., Chen, C. H., & Khoo, L. P. (2019). A survey of smart product-service systems: Key
aspects, challenges and future perspectives. Advanced engineering informatics, 42, 100973.

179
 Bölüm 7
İçerik ve Veri Yönetiminin Dönüşümü
öğrenme çıktıları

1 2
Analog ve Dijital Veri
1 Analog ve dijital veriler arasındaki farkları Veriden Bilgi Üretmek
açıklayabilme 2 Veri piramidi yapısını açıklayabilme

3 4
Dijital Veriler ve Dijital Ayak İzi Dijital Verinin Güvenliği
3 Dijital ayak izi kavramını ve onu oluşturan 4 Dijital verinin güvenliğinin boyutların
mekanizmaları açıklayabilme açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • Analog Veri • Dijital Veri • Veri Piramidi • Dijital Ayak İzi • Dijital Veri Güvenliği

180

Dijital Dönüşüm
GİRİŞ
Türk Dil Kurumunun (t.y.), Güncel Türkçe
Sözlüğü’ne göre veri, “olgu, kavram veya komut-
ların, iletişim, yorum ve işlem için elverişli biçimli
gösterimidir”. Bilgi üretimi ve insan kültürünün
gelişimi açısından oldukça önemli bir kavram olan
verinin sınıflanması ve gösterimi önemli bir çalış-
ma alanıdır. Örneğin bilimsel araştırmalarda veri-
ler, sayısal ya da sözel ifadelerden oluşmasına göre
nicel ve nitel veri olarak sınıflanmaktadır. Bilim
insanları bu verilerin toplanması ve analizi için pek
çok farklı tekniğe başvurur. İstatistik bilimlerinde
ise veriler sınıflamalı (ör: cinsiyet), sıralı (ör: uzun-
luk), eşit aralıklı (ör: sıcaklık) ve eşit oranlı (ör:
ücret) gibi türlere ayrılır. Benzer şekilde bilgisayar
bilimlerinde de sayısal (ör: tam sayı, ondalıklı sayı)
ve mantıksal (ör: doğru/yanlış) değerler için basit;
gruplanmış veriler içinse tümleşik (ör: listeler) veri
türleri tanımlanmıştır. Görüldüğü üzere her alan
verilerin toplanması, gösterimi, incelenmesi ve dü-
zenlenmesiyle ilgili kendine has yöntem ve teknik-
ler geliştirmektedir.
ANALOG VERİ VE DİJİTAL VERİ
Veriler kayıt formlarına göre analog ve dijital
(sayısal) veri sınıflarına ayrılır. Bu sınıflamalar ka-
yıtlanan verilerin kalitesini, kayıt ortamlarını ve
pratik kullanımlarını belirler.
Resim 7.1 Fotoğraf Filmi Örneği
7
Analog Veri
Analog ve dijital veri kavramları arasındaki farkı
anlayabilmek için öncelikle analog ve analog veri
kavramlarının incelenmesi gerekmektedir. Analog
kavramının kökeninde İngilizce dilinde “benzeşen,
benzeyen” anlamına gelen “analogous” sözcüğü yer
almaktadır. Analog veri ise gerçek dünyada kayde-
dilmek istenen olgunun (ör: ses, ısı, ışık) kayıt or-
tamına bıraktığı izi ifade etmektedir.
İncelenmek istenen her olgu kendisini oluşturan
en küçük yapı taşlarının boyut ve düzenleri tarafın-
dan oluşturulmaktadır. Örneğin bir kalemin boyu-
nu incelemek istersek çeşitli birimler kullanabiliriz.
Günlük yaşamımızda genellikle metrenin yüzde
birine karşılık gelen santimetre ve metrenin binde
biri uzunluğundaki milimetreleri kullanırız. Bu öl-
çüm kesinliği elimizdeki kalemin bir kutuya sığıp
sığmayacağı gibi basit soruların yanıtlanması için
yeterlidir. Fakat bilimsel bir çalışmada daha kesin in-
celemeler yapılması gerekebilir. Standart bir kalemin
boyu 19 santimetredir. Bu uzunluğu milimetrelerle
ifade etmek istediğimizde 193 değerini kullanabili-
riz. Metrik sistemdeki bir sonraki birim olan mikro-
metreye (metrenin milyonda biri) inildiğindeyse ka-
lemin boyu 193312 μm şeklinde ifade edilebilir. Bu
kesinlik bir kalemin boyunun ölçülmesi için gereksiz
olsa bile, örneğin günümüz bilgisayar sistemlerinde
kullanılan işlemcilerde iki birim arasındaki boşluk 4
nanometre (metrenin milyarda biri) kadardır. Dola-
yısıyla gerçek yaşamda ölçmek, kayıt altına almak ya
da ifade etmek istediğimiz kavramların düşündüğü-
müzden çok daha ayrıntılı olduğu söylenebilir.
181
7
İçerik ve Veri Yönetiminin Dönüşümü

Bu detaydaki verilerin kayıt altına alınabilmesi için analog veri kayıt mekanizmaları kullanılmaktadır.
Örneğin fotoğrafçılıkta kullanılan filmler (Resim 7.1) ışık verisini kayıt altına alır. Benzer şekilde ses veri-
sinin kayıt altına alınması için de plaklar ve manyetik teypler kullanılmıştır. Bu tür kayıt ortamlarında ger-
çekleşen kaydın “yazılacağı” birimlerin çözünürlüğü oldukça yüksektir. Örnek olarak fotoğraf filminde ışık
ışınlarını yakalayabilecek noktaların sayısı ve bu noktaların alabileceği renk değerleri neredeyse sınırsızdır.
Seslerin analog kayıtları içinse plaklar (vinil kayıt diskleri) üzerine açılan oluklar kullanılır. Ses dalgasının
şiddetine göre plak üzerindeki oluğun derinliği değişmektedir (Resim 7.2). Bu olukların derinlikleri vinil
malzemeyi oluşturan bileşenlerin en küçük birimleri tarafından belirlenir. Ses verisinin kaydı ve dolayısıyla
çalınma çözünürlüğü nanometreler seviyesinde gerçekleşebilir. Bu sayede gerçek ses verisine çok “benze-
yen” bir veri kayıt izi alınmış olur.

Resim 7.2 Vinil Plak Yüzeyi ve Pikap Okuma Başlığı

Dijital Veri
Dijital veri, en küçük bilgi parçasının sembolize edilmesinde rakamlar kullanılan veri türüdür. Dijital
veri ifadesi genellikle birler ve sıfırlarla eşleştirilse de dijital verilerin gösterimi kullanılan sayı sistemine
göre farklılaşır. Örneğin onluk sayı sistemindeki 15 sayısı (verisi), ikili sayı sisteminde 1111, onaltılık sayı
sisteminde ise F ile ifade edilmektedir. Dijital verinin birler ve sıfırlar ile eşleştirilmesinin nedeni günü-
müz bilgisayar sistemlerinin ikili sayı sistemi temel
alınarak üretilmesidir. Bu tercih ikili sayı sisteminin
diğer sistemlere üstünlüğü nedeniyle değil, kayıt ve Dijital Veri genellikle sıfır ve birlerden oluşan sayı
iletim için kullanılan elektrik, optik ya da manyetik dizeleri şeklinde temsil edilen kayıtlardır. Sıfır ve
sistemlerde iki değerin sembolize ve manipüle edil- birler manyetik yönelim ya da elektrik sinyalinin
mesinin daha kolay ve verimli olmasındandır. varlığı ve yokluğu şeklinde temsil edilebilir.

182

Dijital Dönüşüm
internet
Bir değerin ikili, sekizli, onlu ve
onaltılı sayı sistemlerinde gösterim-
lerini incelemek için https://www.
rapidtables.com/convert/number/
hex-dec-bin-converter.html adresin-
deki aracı inceleyiniz.
Peki birler ve sıfırlarla resimler, sesler ya da
metinler nasıl oluşturulur? Dijital resimler pik-
sel (picture cell – resim hücresi) adı verilen tekil
hücrelerden oluşur. Pikseller mozaik sanatındaki
renkli taşlar gibi düşünülebilir. Yeterince uzak-
tan bakıldığında yan yana gelen pikseller akıcı ve
anlamlı bir görüntü oluşturabilmektedir. Resim
7.3’te ünlü bir çizgi dizi karakterinin görüntüsü
ve yakınlaştırılmış hâli sunulmuştur. Solda görül-
düğü gibi, resim yakınlaştırıldıkça pikseller be-
lirginleşmekte, uzaklaştıkça karakter (sağda) öne
çıkmaktadır. Bu örnekte bir çizgi dizi karakteri
kullanılsa da dijital fotoğraf makineleriniz ya da
cep telefonlarınızla çektiğiniz fotoğraflar bu yolla
oluşturulmaktadır. Bu görüntüler yeterince büyü-
tüldüklerinde pikseller tekil olarak görünür hâle
gelecektir.
Resim 7.3 Piksellerden Oluşan Bir Oyun Karakteri
Kaynak: https://pixabay.com/vectors/pixel-bulbasaur-pokemon-8-bit-game-3316924/ adresinden erişilmiştir.
7
Dijital fotoğraflardaki çözünürlük kavramı,
resmin gerçek izinin bir alt kümesini ifade etmek-
tedir. Dijital bir fotoğrafın çözünürlüğü ne kadar
yüksekse o kadar fazla piksel kullanılacak, dolayı-
sıyla da resim o kadar kaliteli görünecektir. Bunun
paralelinde resmi ifade etmek için kullanılacak
veri miktarı da artacaktır. Dijital teknolojilerin
yaygınlaşması sonucu tüm teknolojilerde yüksek
çözünürlük neredeyse temel bir standart hâline gel-
miştir. Giyilebilir teknolojilerden akıllı telefonlara
kadar tüm cihazlarda söz konusu piksel sayısının
artması kaliteli görüntü olarak karşımıza çıkarken,
arka planda yüksek miktarda veri kullanımı olarak
kendini göstermektedir. Öte yandan bir fotoğrafın
kalitesi (dolayısıyla kullanılan veri miktarı) kullanı-
lan renk derinliğine de bağlıdır. Renk derinliği bir
pikseli boyamak için kullanılan renk sayısıdır. Gü-
nümüz dijital sistemleri ikili sayı sistemiyle çalıştı-
ğından bir bit (rakam) 0 ve 1 olmak üzere iki adet
farklı değer üretilebilir. Yani bir bit renk derinliğin-
de bir pikseli boyamak için iki adet renk seçilebilir.
bit, dijital veri sistemlerinde kullanılan en
küçük bilgi birimidir. İkili sayı sisteminde
bir bit 1 ya da 0 değerini alabilir. Bit “b” ile
ifade edilir.
183
7
İçerik ve Veri Yönetiminin Dönüşümü

Şekil 7.1’deki birinci kutuda bir pikselin boyanması için 1 bitlik veri kullanılması hâlinde oluşturula-
bilecek örnek bir renk paleti (renk derinliği) gösterilmektedir. Buradaki paletin tasarımcının isteğine göre
oluşturulduğu unutulmamalıdır. Bu skalaya göre 3 bit veri ile üç hücrenin boyanması sağlanabilir. Örne-
ğin 3 bitlik 100 verisiyle ilk hücre yeşil, diğer iki hücre de mavi olacaktır.
Bir pikselin boyanması için kullanılacak bit sayısı 2’ye çıkarıldığında (2b renk derinliği) ifade edilebile-
cek farklı değer sayısı ve dolayısıyla renk derinliği 4’e çıkar. Bu durumda 1000 verisiyle iki hücre boyana-
bilir. Şekil 7.1’de orta bölümdeki skala dikkate alınırsa ilk hücre pembe (10), ikinci hücre mavi (00) renge
boyanmaktadır.
3 bit kullanıldığında ise 8 renkten oluşan bir palet kullanılabilir. İkili sayı sisteminde, kullanılan bit sayısı
n ile ifade edilmek üzere, üretilebilecek farklı değer sayısı 2n formülüyle bulunur. Buna göre bir piksel için 32
bit kullanıldığında 232= 4.294.967.296 adet farklı renk değeri ifade edilebilir. Buradaki örnekte renk paletleri
rastgele oluşturulmuştur. Fakat bilgisayar dünyasında uygulamalar arasında veri paylaşımı sağlayabilmek için
bu paletler RGB ve CMYK gibi standartlara bağlanmıştır. İnsan gözünün yaklaşık 100 bin farklı rengi ayırt
edebildiği raporlanmaktadır. Fakat RGB standardında renk başına 8 bitlik renk derinliği insan gözünün gö-
rebileceği skaladan çok daha fazla sayıda (224 adet) renk ifade edilebilmesine olanak vermektedir.

1b 2b 3b

0 0-0 000 100

1 0-1 001 101

10 010 110

11 011 111

Şekil 7.1 Kullanılan Bit Sayısına Göre Oluşturulabilecek Renk Derinliği

Görüldüğü üzere kullanılan veri miktarı piksel sayısı ve renk derinliğiyle doğru orantılı olarak artmak-
tadır. Aynı durum ses dosyaları için de geçerlidir. Ses dalgalar şeklinde sembolize edilmektedir. Dijital ses
dosyaları da bu dalgaları çeşitli çözünürlüklerde temsil eder (Berry ve Rodocker, t.y.). Dijital ses dosyaları-
nın kalitesi bit hızı ve örnekleme hızı tarafından belirlenmektedir. Örnekleme hızı ses dalgasının bir sani-
yesinin kaç küçük parçaya bölündüğünü gösterir. Hertz cinsinden ifade edilen bu değer günümüz dijital
ses dosyalarında genellikle 44,1 KHz (saniyede 44.100 örnek) civarındadır. Fakat 48 ya da 96 KHz gibi
değerlere çıkan ses dosyaları da yaygın olarak kullanılmaktadır. Gösterim kolaylığı açısından, Şekil 7.2’de
soldaki dalganın örnekleme hızı 10 Hz, sağdaki dalganın örnekleme hızı ise 20 Hertz olarak belirlenmiş-
tir. Bu nedenle soldaki dalganın altında 10 adet ör-
nek (mavi sütun), sağdaki dalganın altında ise 20 adet
örnek (mavi sütun) yer almaktadır. Örnekleme hızı internet
arttıkça mavi kutuların kapladığı alanın ses dalgasına
Çeşitli renk uzaylarının çalışma
yakınlaştığına dikkat ediniz. Aslında bu yaklaşmanın
prensiplerini anlamak için https://
anlamı analog ses verisi kalitesine yakınlaşmadır. Ör-
helpx.adobe.com/tr/illustrator/
nekleme sayısı arttıkça yatayda kullanılan sütunların
using/color.html adresindeki maka-
sayısı artar, bu sütunların kapladığı alan ile sütunların
leyi inceleyiniz.
kapladığı alan arasındaki boşluklar azalır.

184
 7
Dijital Dönüşüm

dikkat
Ses sanatçıları gibi mükemmel kulaklı insanların 20 KHz civarında duyabildikleri gös-
terilmiştir. Bu nedenle 44,1 Khz örnekleme seslerin temsili için oldukça yeterlidir.

15b @10Hz 24b @20Hz

11
7 10
6 9
5 8
4 7
6
3 5
2 4
3
1 2
0 1
0
-1 -1
-2 -2
-3
-3 -4
-4 -5
-6
-5 -7
-6 -8
-9
-7 -10
-8 -11
-12

Şekil 7.2 Ses Dalgasının Çeşitli Çözünürlüklerdeki Dijital Kayıtları

Kaynak: Yazar tarafından hazırlanmıştır.

Bit hızı ise her bir örneğin kaç bit ile ifade edileceğini göstermektedir. Bit hızı aslında bir mavi sütunun
dikey olarak kaç parçaya ayrılabileceğinin göstergesidir. Şekil 7.2’de soldaki ses dalgası 16 parçayla, sağdaki
ses dalgası ise 24 parçayla kayıt altına alınmıştır. Örnekleme hızında olduğu gibi, bit hızındaki artış da analog
ses verisi kalitesine yakınlaşma sağlamaktadır. Soldaki görselde, sağdaki görsele alanla eğrinin altında daha
çok boş alan kaldığına dikkat ediniz. Kullanılan bit sayısının, bir örneğin gerçek ses dalgasına dikey olarak
ne kadar yaklaşabileceğini belirlediği kolaylıkla görülebilmektedir. Yine gösterim kolaylığı açısından Şekil
7.2’de 16 ve 24 parça çizilse de 16b ile 65.536; 24b ile ise 16.777.216 adet farklı ses seviyesi ifade edilebil-
mektedir. Resimlerde olduğu gibi, kullanılan veri miktarıyla alınan kayıt ve çalınan ses kalitesi artmaktadır.
Günümüzde hem analog hem de dijital veriler kullanılmaktadır. Bu verilerin birbirlerine göre çeşitli üstün-
lükleri bulunmaktadır (Diffen, t.y.). Analog veriler fiziksel dünyaya çok yakın, sürekli verilerken dijital veriler
belirli bir aralıkta bölümlenmiş süreksiz verilerdir. Bu nedenle analog veriler, dijital verilere oranla daha yüksek
kalite sunabilmektedir. Bununla birlikte, ne kadar kaliteli kayıtlara gereksinim duyulduğu önemli bir tartışma
konusudur. İnsan kulağı ya da gözünün algılayamayacağı kalitedeki verilerin saklanması gerekmekte midir?
Veri kayıt sistemleriyle ilgili önemli bir tartışma konusu da verilerin kayıtlanması, saklanması ve iletil-
mesinin pratikliğidir. Örneğin seslerin kayıtlanması için kullanılan vinil plaklar kullanıldıkça aşınabilecekle-
rinden plaklar çalındıkça ses karakteristikleri değişmeye başlar. Hatta plaklardaki oluklar arasına giren tozlar
çatlama ve ıslık sesleri oluşturabilir. Bu nedenle plakların doğru koşullarda saklanması ve temizlenmesi gerek-
mektedir. Analog kayıt ortamlarında, gerçek yaşamdakine çok benzer bir iz kayıt altına alınır fakat izler toz
taneleri kadar küçük detaylar tarafından bozunuma uğrayabilir. Bu bozunumlara gürültü adı verilmektedir.
Analog veriler okuma yazma ve iletim süreçlerinde gürültüden etkilenebilmektedir. Gürültü sinyaller arası
girişim, kayıt ortamındaki kirlenme ya da sinyalin geçmekte zorlanacağı fiziksel ortamlardan kaynaklan-
maktadır. Örneğin şehir dışında analog radyo sinyallerinin geçemediği (çekmediği) bölgeler bulunmaktadır.
Bunun yanında analog verilerin sağlıklı koşullarda saklanması ve transfer edilebilmesi önemli bir
problemdir. Örneğin bir saatlik sinema filmi için 120 metre uzunluğundaki 35mm film makaralarından
yaklaşık 13 adet kullanılması gerekmektedir. Bunun anlamı bir şehirdeki 10 farklı salonda gerçekleşecek
gösterim için 130 makara film kullanılmasıdır. Bir filmin, ülke ya da dünya genelinde gösterimi için hazır-
lanması gereken makara sayısı da doğal olarak oldukça fazla olacaktır.

185
7
Her alanda katkı sağlayan dijital teknoloji-
lerin gelişmesiyle kullanılabilir hâle gelen dijital
kayıtlar bu konularda çözüm üretmektedir. Diji-
tal kayıtlar, kayıt altına alınmak istenen olguların
tanımlı bir çözünürlükteki örnekleridir. Harcan-
mak istenen veri miktarına göre bu çözünürlük
artırılabilmektedir. Örneğin Rockwell (2008) tam
bir karşılaştırma olmasa bile, genel halk tarafından
kullanılan 35 mm analog filmlerin 87 mp (mega-
piksel) kalitesinde olduğunu belirtmektedir. Bu
karşılaştırma yakalanan noktaların sayısı üzerin-
den gerçekleştirilmiş, noktalardaki renk derinliği
göz ardı edilmiştir. Profesyonel çekimlerde daha
büyük boyutlu fotoğraf filmleri kullanılmaktadır.
Bu filmlerdeki kaliteye yakınsayan dijital görsel-
lerin çok daha fazla veri harcaması beklenebilir.
Yine de dijital kayıt ve iletişim teknolojilerinin
gelişmesine paralel olarak, daha fazla veri kullana-
rak profesyonel filmlere yaklaşacak dijital kayıtla-
rın oluşturulması olasıdır. Dijital kayıtların ikin-
ci avantajı gürültüden daha az etkilenmeleridir.
Dijital kayıtlar iletim sırasında gürültü nedeniyle
kayıplara uğrasa dahi, ağ teknolojileri bu kayıpları
fark ederek kayıtların bu parçalarını tekrar gön-
derebilmektedir. Bu sayede dijital kaydın karşı
tarafa bütün hâlinde gönderilmesi garanti altına
alınmaktadır. Dijital kayıtların üçüncü avanta-
jı ise kayıt ortamlarının çeşitliliğidir. Bu kayıtlar
manyetik disklerde (ör: harddisk), optik disklerde
(ör: DVD), katı hâl disklerde (ör: USB bellek) ya
da manyetik teyplerde saklanabilmektedir. Günü-
müzde gigabaytlar seviyesindeki veriler parmak
büyüklüğündeki USB belleklere sığabilmektedir.
Dahası, iletişim teknolojilerindeki ucuzlama pa-
ralelinde bu kayıtların kullanıcının yanında bu-
lunmasına gerek duyulmamaktadır. Bulut bilişim
teknolojileri sayesinde dünya çapındaki uzak su-
nucularda tutulan dijital verilere saniyeler içinde
ulaşılabilmektedir.
186
İçerik ve Veri Yönetiminin Dönüşümü
Bulut bilişim, kullanıcıların dijital içerikle-
rinin (ör: metin, resim, video) internet üze-
rinden erişilebilen sunucularda saklanması ve
istenen zamanda internet teknolojileri yoluyla
bu içeriklere erişilmesine ya da bunların pay-
laşılmasına izin veren hizmetlerin genel adıdır.
internet
Bulut bilişim teknolojisi hakkında
daha fazla bilgi almak için https://
azure.microsoft.com/tr-tr/resources/
cloud-computing-dictionary/what-is-
cloud-computing adresini inceleyiniz.
Dijital araçlarla çevrili günümüz dünyasında
analog veriler artık görece nostaljik amaçlarla kul-
lanılmaktadır. Bu kayıtların kaliteleri günümüz
için dijital muadillerine göre daha yüksekse de bilgi
ve iletişim teknolojilerindeki gelişmeler paralelinde
dijital kayıtlama ve depolama çözümleri günden
güne ucuzlamaktadır. Dahası, bu kayıtların saklan-
ması ve iletilmesi analog kayıtlara oranla çok daha
ucuz ve pratiktir. Akıllı telefonlarla çekilen bir fo-
toğrafın sosyal ağlar gibi ortamlarda saniyeler için-
de dünya genelinde milyonlarca kişiye ulaştırılması
oldukça kolaydır. Bu bölümde sadece görüntü ve
ses teknolojilerinden bahsedilse de günlük yaşam-
daki pek çok olgu dijitalleştirilebilir. Örneğin 5G
teknolojileriyle farklı kıtalarda ameliyatlar gerçek-
leşebilmektedir. Hastanın görüntüsü video aktarım
teknolojileriyle doktora iletilirken, cerrahların el
hareketleri dijitalleştirilerek çok küçük gecikme-
lerle uzaktaki robotik kollara iletilebilmektedir. Bu
sayede uzaktan cerrahi müdahaleler rahatlıkla ger-
çekleştirilebilmektedir.
Bahsedilen pratiklik nedeniyle günümüzde
dijital veri odaklı bir ekonomi modeli gelişmiş
durumdadır.
 7
Dijital Dönüşüm

Öğrenme Çıktısı
1 Analog ve dijital veriler arasındaki farkları açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Bilgisayar sistemleri ara-
sında verilerin paylaşımı
için pek çok standart ta-
nımlanmıştır. Metinlerin
paylaşılması için kullanılan
standartlardan ASCII’nin
karakter tablosunu araştırın.
Günlük hayatınızda hangi
bulut bilişim sistemlerini
kullandığınızı ve bu sistem-
lerde ne kadar veriniz oldu-
ğunu analiz edin.
Gerçekleştirdiğiniz analiz
sonucunda ifşa edilmesi
sorun yaratabilecek verile-
rinizin bulut bilişim sistem-
lerinde kayıtlandığını göre-
bilirsiniz. Bu tür verilerin
bulut sistemlerden kaldırıl-
ması gerekliliğini arkadaşla-
rınızla tartışın.

VERİDEN BİLGİ ÜRETMEK

Dijital verilerin üretilmesi, organize edilmesi, iletilmesi, saklanması ve incelenmesi oldukça kolaydır.
Önceki bölümde bahsedildiği üzere günümüzde pek çok faaliyet dijital veriler üzerinden gerçekleştiril-
mektedir. Verinin doğal amacı bilgi üretmek ve bu bilgiler çerçevesinde davranış geliştirmek olduğundan
öncelikle veri ve bilgi arasındaki ilişkinin açıklanması gerekmektedir. Bu amaçla önerilen en değerli çerçe-
velerden biri Rowley’in (2007) veri piramididir (Şekil 7.3).

BİLGELİK Desenleri anlamak-Enformasyonu yeniden şekillendirerek bütün oluşturmak

Anlama / Bağlantı Kurma

BİLGİ İlkeleri anlamak-Bütünleri ilişkilendirerek genel geçer ilkeler oluşturma

ENFORMASYON Sembolleri anlamak-Veriler arasında ilişkiler kurma

VERİ Semboller-Araştırma yaparak sembollere ulaşma

Şekil 7.3 Veri Piramidi

Veri Piramidinin Katmanları

Veri piramidinin tabanında uyaran ya da sinyalleri gösteren semboller yer almaktadır. Semboller uygun
bir bağlam içine yerleştirilene kadar bir anlam ifade etmezler (know nothing - anlamsız). Bu nedenle ham
veri olarak ele alınır. Bu sayfadaki her bir harf, yoldaki herhangi bir tabela ya da tahtaya yazılmış bir rakam
ham veridir. Bağlamdan bağımsız verinin bir anlamı yoktur. Örneğin kırmızı bir daire içine yerleştirilmiş
bir dikdörtgen kendi başına bir anlam ihtiva etmez. Fakat bir trafik levhası üzerinde bir yola taşıt girişinin
yasak olduğunu gösterdiğinde çok önemli bir anlamı vardır. Benzer şekilde 3, a, θ sembolleri kendi başla-
rına anlam ifade etmez ancak özel bir bağlam içinde ya da bir nesneyi nitelediklerinde anlam kazanırlar.
Sonuç olarak veri bilgi üretiminin ham maddesidir. Bilgi arayışındaki birey öncelikle ortamda veri toplar.

187
7
İçerik ve Veri Yönetiminin Dönüşümü

Enformasyon bir bağlam içine yerleştirilmiş, belirli amacı ve anlamı olan, işlenmiş ve organize edilmiş
veri kümeleridir. Enformasyon kullanışlı olması boyutuyla veriden farklılaşır. Sorgulamalara (ör: know who
– kim, know what – ne, know when – ne zaman) yanıt verme kapasitesine sahiptir. Enformasyon veriden
yapısal boyutuyla değil, işlevsel boyutuyla ayrılmaktadır. Bu anlamda, organize edilmiş her veri kümesi en-
formasyon üretmeyebilir.
Yukarıda verilen örneklerde 3 sembolü zamanla birleştirildiğinde yılın üçüncü ayını ifade edebilir. Bu
enformasyon bir çiftçinin bahçesiyle ilgili bir işlemi yapmaya karar vermesine yardımcı olabilir. θ (teta)
ise trigonometri alanında tan(θ) şeklinde kullanıldığında bir açının karşısındaki kenarının uzunluğunun,
komşu kenarına uzunluğunun oranını ifade eder. Bu açı ve uzunluklardan biri kullanılarak pek çok askerî,
mimari sorun veya mühendislik sorunu çözülebilir. Fonetik alanında ise θ bir sesi ifade eder. Fonetik al-
fabeyi doğru kullanan biri, hiç bilmediği bir dildeki sesleri doğru çıkarabilir. Bu kullanımlarda semboller
farklı bağlamlarda değerlendirildiği ve işlevsel olduğundan enformasyona dönüşmüştür.

veri veri
enformasyon
veri bilgi
veri
enformasyon

enformasyon bilgelik

veri veri bilgi

enformasyon
veri bilgi bilgi
veri
enformasyon

enformasyon

veri enformasyon

veri veri veri

veri

veri

Şekil 7.4 Veriden Bilgeliğe Dönüşüm

Kaynak: Ahsan ve Shah, 2006

Veri piramidindeki bilgi kavramı, epistomoloji alanında-

ki bilgi kavramından farklıdır. Bilgi, bilenlerin zihin ya da
Epistomoloji, (bilgi felsefesi) felsefenin
belleklerinde enformasyonun organize edilmesi ve işlenme-
bilgi ile ilgilenen dalıdır.
siyle ortaya çıkan, işlenen ve durumlara uygulanan öznel bir
formdur. Bu nedenle tanımlanması oldukça güç bir kavram-
dır. Bu tanımdaki bilen, birey ya da bir organizasyon (ör: okul, işletme) olabilir. Detaylandırmak gerekir-
se bilgi, bilenin deneyim, değer, uzmanlık ve sezgilerinin bağlama özgü enformasyonla karışımıdır. Yeni
enformasyon ve deneyimlerin yorumlanması ve derlenmesi için bir çerçeve oluşturur. Bu çerçevede içinde
gerçekleştirilen düzenleme ve işlemler sonucunda anlama ve öğrenme gerçekleşmektedir. Bilgi, kuruluşlar-
da genellikle belgeler, depolar, örgütsel rutinler, işlem süreçleri, uygulamalar ve normlara (kurumsal bellek)
gömülü hâle gelir. İşlevsel yönüyle bilgi, veri ve enformasyonun problem durumuna uygulanmasını (know
how – nasıl yapılır?) ifade eder. Bu bağlamda bilgi, zeki/akıllı davranış için ön şarttır.

188
 7
Dijital Dönüşüm

Bilgelik veri piramidinin en üst basamağında
yer almaktadır. Bilgelik bütünleştirilmiş bilgi ola-
rak ele alınır. Karşılaşılan durumlarda doğru karar
verme, doğru yargılara ulaşmayla karakterize edilir.
Bilgeliğe ulaşmak için durumu meydana getiren
ilkelerin anlaşılması (know why – neden oluyor)
gerekir. Doğru karar verme, doğruları yapma, top-
lumsal fayda gibi amaçlar güttüğünden, bilgelik in-
sana özgü bir kavram olarak ele alınır. Bu nedenle
iyi-kötü, doğru-yanlış ve etik gibi anlayışları da ge-
rektirir. Zeki davranışı bu tür değerler yönlendirdi-
ğinde bilgeliğe ulaşıldığı söylenebilir. Bu bağlamda
bilgi işlem sistemlerinin zeki davranış gösterebi-
leceği (ör: yapay zekâ) fakat bilgelik insana özgü
olduğundan bilgelik seviyesine ulaşamayacağı ön-
görülmektedir. Örneğin son zamanlarda oldukça
popüler olan ChatGPT uygulamasına “Etik değer-
lere sahip misin?” sorusu sorulduğunda aşağıdaki
yanıt alınmıştır. Görüldüğü üzere bu model etik
değerlere sahip olma, dolayısıyla bilge olma kapa-
sitesinde değildir.
“Ben bir yapay zekâ dil modeliyim, bu yüzden
insanların etik değerlerini tam olarak paylaşmam
mümkün değil. Ancak OpenAI tarafından tasar-
lanırken, benim oluşturulmamda etik prensipleri
dikkate alındı. Bu, insanlara zarar vermekten
kaçınmak, ayrımcılık yapmamak ve yanlış bilgi
yaymamaktır.
Bununla birlikte, etik değerler kişiden kişiye de-
ğişebilir ve kültürel, dini veya felsefi farklılıklar
gösterebilir. Benim programlanma sürecimde bu
çeşitlilik göz önünde bulundurulmaya çalışıldı,
ancak tam bir yansıtma sağlamam mümkün de-
ğil. Bu nedenle, etik konularda veya ahlaki so-
runlarda kesinlikle yönlendirme yapmamak en
iyisidir.”
(ChatGPT, 2023)
Veri Piramidinin Analizi
Veri piramidinde üst katmanlara ulaşıldıkça
anlayış gelişir (Şekil 7.4). Bu katmanlara ulaşma-
nın yolu ise alt katmanlarda başarılı veri toplama,
derleme ve işlemenin gerçekleşmesidir. Bunun ya-
nında veri piramidinin ilk üç katmanının (veri, en-
formasyon, bilgi) bilinen konular (geçmişle ilgili)
olduğu varsayılır. Fakat bilgelik ileriye dönük bir
kavram olarak ele alınmaktadır. Bilge bireylerin
daha önce karşılaşmadıkları sorunlar karşısında
doğru kararları verebilmesi beklenir.
Veri piramidi insan bilişi ve bilgi üretimini mo-
delleyen bir sistem olarak ele alınabilir. Fakat bu
piramit herhangi bir bilgi işleme sisteminde anlayış
gelişimi ve bilgi üretimini de modellemektedir. Di-
jital veri dönüşümü sayesinde bilgisayarlar da veri-
den bilgi çıkarımı yapabilir duruma gelmiştir. Bu
sayede dijital sistemler bizleri ve çevremizdeki dün-
yayı modelleyerek zeki davranışlar sergileyebilmek-
tedir. Örneğin alışveriş siteleri bizi modelleyerek
satın alma önerileri sunabilmektedir. Üzerimizde
taşıdığımız giyilebilir bilgisayarlar (ör: akıllı saat-
ler) günlük ritmimizi takip ederek bize sağlık öne-
rileri sunabilmektedir. Özgün şarkı besteleyebilen,
hikâye yazabilen ya da betimlediğimiz manzaraları
çizebilen sistemler dahi üretilmiştir. Bu dönüşüm-
lerin temelinde verinin dijitalleştirilmesi ve bu ve-
rilerden bilgi üretilebilmesi yatmaktadır.

Öğrenme Çıktısı
2 Veri piramidi yapısını açıklayabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Günümüz bilgi ekonomi-

sinin kalbinde büyük veri
Veri madenciliği kavramını kavramı yer almaktadır.
araştırın. Hangi hareketlerinizin bü-
yük veri üretiminde kulla-
nıldığını araştırın.
Kişisel Verilerin Korunması
Kanunu’nun (KVKK) sizi
nasıl koruduğunu arkadaş-
larınızla paylaşın.

189
7
DİJİTAL VERİLER VE DİJİTAL
AYAK İZİ
Dijital veriler işlenerek değerli bilgilere ulaşıla-
bilmektedir. Bu bilgiler ekonomik değer üretmek
ya da insanların yaşamlarını kolaylaştırmak için
kullanılabilmektedir. Fakat bu kullanımlar her za-
man iyi niyetli olmayabilir. Öncelikle dijital ayak
izinin oluşma mekanizmalarına, ardından bunların
olası kötü niyetli kullanımlarına bakalım.
Dijital Ayak İzi
Dijital araçlarla çevrili bir ortamda yaşadığı-
mızdan gün içinde sürekli dijital veri üretiriz. Bu
ortamlarla bilinçli ya da bilinçsiz tüm etkileşimleri-
miz dijital veri üretimi ile sonuçlanmaktadır. Dijital
teknolojileri ve özellikle de interneti kullanırken ar-
dımızda bıraktığımız bu verilere dijital ayak izi adı
verilir (Kaspersky, t.y.). Örnek vermek gerekirse:
• Sosyal medya sitelerinde hikâye, mesaj ya
da fotoğraf paylaşırken
• Haber sitelerinde gezinirken
• Arama motorlarında bilgi araştırırken
• Forum sitelerine kaydolurken
• İnternet üzerinden alışveriş yaparken
• İnternet bankacılığı kullanırken
• Markaların indirim kampanyalarına kay-
dolmak için uygulamaları telefonumuza
yüklerken
• Akıllı saatlerimizde sağlık verilerimizi (ör:
kalp ritmi, günlük adım sayısı) takip ederken
dijital ayak izi oluştururuz. Yukarıda sayılan işlemler
kullanıcı bilgisi ve denetiminde olduğundan bu sü-
rece aktif dijital ayak izi oluşumu adı verilmektedir.
Dijital ayak izi (elektronik ayak izi ya da
dijital gölge adıyla da anılır) internet ve di-
jital teknolojileri kullanırken bıraktığımız
verilerin izidir.
Bazı durumlarda da farkında olmadan dijital
ayak izi oluşturulabilmektedir. Örneğin ziyaret
ettiğiniz internet siteleri tarayıcılar üzerinde çerez
(cookie) adı verilen küçük veri parçaları bırakarak
siz farkında olmadan dijital ayak izi üretebilir. Bu
çerezler giriş formunda kullanıcı adınızın hatırlan-
ması gibi pratik işlevler görebilmektedir. Benzer
190
İçerik ve Veri Yönetiminin Dönüşümü
şekilde telefonunuzda kullandığınız uygulamalar
verdiğiniz izinlere (ör: rehbere erişme, konum bil-
gisi) göre veri toplayabilir. Örneğin bankacılık uy-
gulamaları konumunuza göre sizi en yakın şubeye
yönlendirebilmektedir. Fakat bu tür veriler birik-
tirildiğinde büyük bir dijital ayak izine dönüşebil-
mektedir. Bu şekilde oluşturulan dijital ayak izine
pasif dijital ayak izi adı verilir.
Pek çok internet sitesine ilk kez girdiğinizde
size sunulan çerez politikası ve gizlilik bildirimi-
nin amacı pasif dijital ayak izi oluşturmak için
izin almaktır. Herhangi bir internet sitesinin alt
bölümünde yer alan çerez politikası ve gizlilik bil-
dirimini okuduğunuzda hangi işlemler için izin
verdiğinizi anlayabilirsiniz. Örneğin e-Devlet sis-
teminin gizlilik politikasını https://www.turkiye.
gov.tr/bilgilendirme?konu=gizlilik adresinden
inceleyebilirsiniz. Bu sitede e-Devlet sistemi ile
paylaştığınız verilerin üçüncü kişilerle paylaşılma-
yacağı taahhüt edilmektedir. Fakat ünlü sosyal ağ
sitesi Facebook bu verilerin firma şirketleri tara-
fından işleneceğini belirtmektedir https://tr-tr.fa-
cebook.com/privacy/policies/cookies/. Bu nedenle
bir uygulama ya da internet sitesini kullanmaya
başlarken vereceğiniz izinlerin sizi profillemek için
kullanılabileceğini unutmayınız. Daha da kötüsü,
bu profillerin üçüncü kişilerle paylaşılabileceği ya
da firmanın yaşayabileceği güvenlik sorunlarında
çalınabileceğini unutmayınız.
Günlük hayatımızda sürekli yanımızda tuttuğu-
muz akıllı telefonların üzerindeki sensör ve uygu-
lamalar yardımıyla birçok verimiz kayıt altına alın-
maktadır. Bu veriler yaşamlarımızı kolaylaştırmak
için çevrim içi servislerle paylaşılmaktadır. Örneğin
Google tarafından sunulan Haritalar hizmeti gi-
deceğimiz yere ulaşmak için sıklıkla kullandığımız
oldukça popüler bir uygulamadır. Bu uygulamanın
önemli avantajlarından biri olası rotaların kaç daki-
ka alacağını bilmesidir. Bu tahmini yapabilmek için
Google Haritalar uygulamasını kullananların ko-
num ve hız bilgileri sürekli toplanır. Bu sayede olası
rotalardaki trafik yoğunluğu tahmin edilebilmekte-
dir. Bu uygulama oldukça pratik olsa da bu veriler
üzerinden bizi rahatsız edebilecek tahminler de ya-
pılabilir. Haritalar üzerinden toplanan veri desen-
leri incelenerek evimiz, ofisimiz ya da çocuklarımı-
zın okulları ya da okul türlerine göre yaş aralıkları
tahmin edilebilir. Bu verilerden derlenen “bilgilerle”
kim olduğunuz, eğilimleriniz ve olası ihtiyaçlarınıza
ilişkin “zeki” tahminler yapılabilir (Rader, 2019).
 7
Dijital Dönüşüm

Akıllı telefonlarda inanılmaz büyüklüklerde dijital ayak izi toplanabilmektedir. Yukarıda sadece konum
bilgisi temel alınarak bir tahmin yürütülse de akıllı telefonlar rehberleriniz, alışveriş ve ödeme işlemleriniz,
internet geçmişiniz, sağlık verileriniz, gerçek zamanlı konumunuz ve bireysel iletişimleriniz gibi oldukça
önemli verilere erişebilmektedir. Bu verilerin ayak izinin ne kadarının saklandığı, hangi ülkelerde saklan-
dığı ve kimlerle paylaşıldığı konusunda yeterli bilgimiz bulunmamaktadır. 2015 yılında gerçekleştirilen
bir çalışma akıllı telefonların konum bilgilerini her üç dakikada bir kayıt altına aldığını raporlamıştır
(Almuhimedi vd., 2015). Farklı bir araştırma Google Play Store mağazasındaki uygulamaların topladıkları
verilerin %90’ını Google firması ile paylaştığını göstermektedir (Binns vd., 2018). Yine aynı araştırmaya
göre Facebook, Twitter, Microsoft, Amazon gibi teknoloji devlerinin tümü bu verileri işlemektedir. Sadece
akıllı telefonlara yüklenmiş uygulamalar incelenerek kişilerin günlük rutinleri ve ilgi alanları konusunda
ciddi miktarda veri toplanabilmektedir (Ram vd., 2018).

Resim 7.4 Dijital ortamdaki her davranışımız dijital ayak izi oluşturur.

Dijital Ayak İzi Neden Korunmalıdır?

Peki dijital ayak izimiz konusunda neden dikkatli olmalıyız? Aktif olarak ürettiğimiz dijital ayak izi
kalıcıdır. Oluşturduğunuz veriler (ör: fotoğraf, videolarınız) bir şekilde halka açıldığında bu verilerin sistem-
lerden kaldırılması oldukça zor olabilmektedir. Ayrıca pek çok sosyal ağ sitesi bu verilerin ikinci kez payla-
şılmasına (ör: viral olma) izin vermektedir. Bu nedenle içerik oluşturulduktan sonra, yayılım ve kullanımı
üzerindeki denetim oldukça düşüktür. Bu içerikler beklenmedik şekillerde düzenlenerek yayıldığında içerik
üreticiler sosyal baskı ve hukuki yaptırımlarla karşılaşabilmektedir. Bunun yanında içerikler uzun yıllar
boyunca saklandığından, bugün paylaşılan bir içeriğin 10 yıl sonraki itibarımıza zarar verme potansiyeli
olduğu unutulmamalıdır. Dijital saygınlık kavramı iş dünyası için önem kazanmaktadır. İşverenler, orga-
nizasyonlar ve kurumların başvuruları değerlendirirken adayların sosyal medya hesaplarını incelediği bilin-
mektedir. Uygunsuz bir paylaşımın iş ya da burs başvurularını olumsuz etkileme potansiyeli bulunmaktadır.

191
7
Öte yandan, aktif ya da pasif dijital ayak izleri
bireylerin çevrim içi etkinlikleri ve cihazlarını takip
etmek için kullanılabilir. Dijital sistemler ve firma-
lar bireylerin dijital ayak izlerini toplayarak kişilik
özellikleri, alışveriş eğilimleri ya da yaşam alanları
hakkında yüksek doğruluklu tahminler yapabil-
mektedir. Örneğin sosyal medyada bırakılan dijital
veriler üzerinden kişilik özelliklerinin tahmin edi-
lebildiği gösterilmiştir (Azucar vd., 2018). Farklı
bir çalışmada dijital ayak izinin analizi sonucun-
da bireysel kredi derecelendirmesi yapılabileceği
raporlanmıştır (Berg ve diğerleri, 2020). Zheng
ve arkadaşları (2020) çalışmalarında bir bölgedeki
turist etkinliğinin dijital ayak izleri üzerinden takip
edilebileceğini belirtmektedir. Bu veriler kullanıla-
rak profillenen bireylerin etkinliklerinin kişi ve gi-
rişimlerin yararına yönlendirilebildiği (ör: alışveriş
bağımlılığı) bilinmektedir.
Hedefli reklamcılık, dijital ayak izlerinin
analizi yoluyla bireysel eğilimler ve tüketim
alışkanlıklarına uyarlanmış reklamların kişi-
lere gösterilmesidir.
Bu konudaki önemli kavramlardan biri hedef-
li reklamcılıktır. Ticaretin dönüşümü bölümün-
de de söz edildiği gibi hedefli reklamcılık, dijital
ayak izlerinin analizi yoluyla bireysel eğilimler ve
tüketim alışkanlıklarına uyarlanmış reklamların
kişilere gösterilmesidir (Fuchs, 2016). Başka bir
deyişle hedefli reklamcılık, kişiselleştirilmiş reklam
deneyimidir (Aral ve Uluk, 2018). Hedefli rek-
lamlar, herkesçe gözlenebilecek ulusal bir kanal ya
da yol üzerindeki bir reklam panosu yerine, çok
daha stratejik bir yaklaşımla, dijital ayak izleri sa-
yesinde başarıyla profillenmiş özel bir kitleye ile-
tilmektedir (Lau, 2023). Hedefli reklamlar satıcı
ve tüketici için önemli avantajlar sağlamaktadır.
Tüketiciler sürekli ziyaret ettikleri dijital platform-
larda ilgi alanları ve ihtiyaçlarına uygun reklam,
mesaj ve servisleri görürken satıcılar da doğrudan
hedefledikleri müşteri kitlesine ulaşabilmektedir.
Çalışmalar tüketicilerin %71’inin kendileri için
hazırlanmış reklamları görmek istediğini raporla-
maktadır. Bireyselleştirilmiş dijital pazarlama, fir-
maların gelirlerini %15 oranında artırabilmekte-
dir. Ayrıca hedefli reklamlar sayesinde tüketicilerin
%44’ü tekrar satın alma davranışı sergilemektedir.
Görüldüğü üzere, hedefli reklamlar firmaların sa-
192
İçerik ve Veri Yönetiminin Dönüşümü
tış ve reklamcılık harcamalarını doğru kanallara
yoğunlaştırabilmesine olanak vermektedir. 5 tür
hedefli reklam stratejisi geliştirilmiştir:
1. Bağlamsal Hedefleme: Reklamların sa-
tılması hedeflenen ürünle ilgili ortamlara
yerleştirilmesidir. Örneğin bir çadır ürü-
nünün dağcılık ya da macera sporlarıyla
ilgili blog sayfalarında gösterilmesi bağ-
lamsal hedeflemedir.
2. Davranışsal Hedefleme: Ürün reklamının
bireysel davranış geçmişine göre gösteril-
mesidir. Örneğin arama motoru geçmişine
dayalı olarak ayakkabı aramaları yapan bir
tüketiciye ayakkabı reklamlarının göste-
rilmesi davranışsal hedeflemedir. Arama
motoru geçmişinin yanında ziyaret edi-
len bağlantılar, satın alma geçmişi, sosyal
medya siteleri ya da internet sayfalarında
kalma süreleri davranışsal hedefleme için
kullanılabilmektedir.
3. Coğrafi Hedefleme: Ürün reklamının belir-
li bir coğrafi alandaki kullanıcılara gösteril-
mesidir. Örneğin yazlık beldelerdeki kullanı-
cılara güneş kremi ya da mayo reklamlarının
gösterilmesi coğrafi hedeflemedir.
4. Sosyal Medya Hedeflemesi: Sosyal med-
ya profillerinde reklamların gösterilmesi-
dir. İnternet geçmişi yanında, takip edilen
hesaplar, incelenen gönderiler, gönderileri
inceleme süreleri gibi sosyal medya dav-
ranışları da analiz edilerek satın alınması
muhtemel ürünlerin reklamları sosyal med-
ya hesapları üzerinde gösterilmektedir.
5. Yeniden Hedefleme: Kullanıcının ilgi
gösterdiği ürün ya da firmalarla ilgili rek-
lamların farklı mecralarda gösterilmesidir.
Kullanıcı, farklı kaynaklarda gösterilen
mesajlara verdiği tepkilere göre profillenir.
Örneğin dolma kalem satın alan bir kulla-
nıcının mürekkep reklamlarıyla karşılaştı-
rılması olasıdır.
Diğer taraftan hedefli reklamcılık tüketicile-
rin sömürülmesine yol açmaktadır (Aral ve Uluk,
2018). Hangi kullanıcı verilerinin toplandığı, bu
verilerden hangi anlamlı dizinlerin (bilgi) üretil-
diği ve kimlerle paylaşıldığı konusu belirsizdir.
Gizlilik politikaları ve veri işleme ilkeleriyle ilgi-
li bildirimler okunmamakta (okunmamak üzere
tasarlanmakta), üretilen bilgiler hedefli reklam

Dijital Dönüşüm
vermek isteyen firmalara pazarlanmaktadır. 2023
yılında firmaların hedefli reklamcılık için harca-
yacağı bütçenin 207 milyar doları aşması beklen-
mektedir (Statista, 2023). Sosyal medya reklam-
cılığı için firmaların harcayacağı bütçe Facebook,
Tiktok, Google gibi firmaların yıllık gelirlerinin
%90’ından fazlasını oluşturacaktır.
Bu bilgiler ışığında, dijital ayak izinin günümüz
dünyasında ne kadar önemli bir kavram olduğu an-
laşılabilir. Bu bağlamda bireysel dijital ayak izinin
yönetilmesi önemli bir konudur. Kaspersky (t.y.)
firması dijital ayak izinizi yönetmek için aşağıdaki
öneriler listesini oluşturmuştur:
1. Kendinizi Arayın: Google ve Bing gibi
arama motorlarında kendinizi arayarak her-
kesçe ulaşılabilir bilgilerinizi inceleyin. Ör-
neğin çalıştığınız kurumların resmî internet
sitelerinde sizinle ilgili paylaşılan bilgiler ya
da geçmişte sizinle ilgili yayımlanan haber-
leri bu yolla inceleyebilirsiniz. Bu incele-
melerde karşılaştığınız olumsuzlukları (ör.
doğum tarihinizin ya da adresinizin payla-
şılması) ilgili sitelerin yöneticilerine ulaşa-
rak kaldırılmasını talep edin.
2. Veri Paylaşımınızı Sınırlayın: Yeni bir in-
ternet sitesine üye olduğunuzda ya da bir
firma tarafından önerilen bir kampanyaya
katıldığınızda kişisel verileriniz talep edilir.
Her paylaşımla birlikte dijital ayak iziniz
de genişler. Bunun yanında, firmalar ken-
di aralarında sizinle ilgili verileri paylaşarak
daha büyük bir ayak izine ulaşabilir. Ayrıca
paylaştığınız verilerin çalınması gibi riskler
olduğu da unutulmamalıdır. Bu nedenle
veri paylaşımını sınırlamak dijital ayak izi-
nizi küçük tutmanın en kolay yöntemlerin-
den biridir. İstediğiniz hizmet, kampanya
ya da bilgilere ulaşmak için veri paylaşma-
yacağınız yöntemleri araştırın.
Veri paylaşımını sınırlamanın ikinci yönü
de sosyal medya paylaşımlarını sınırlamak-
tan geçmektedir. Sosyal medya ve web 2.0
araçları veri paylaşımını oldukça kolay-
laştırsa da tüm paylaşımların dijital ayak
izi oluşturduğu unutulmamalıdır. Sosyal
medya platformlarında paylaştıklarınız ya
da paylaştıklarınıza yapılan yorumlar sizin-
le ilgili bilgi oluşturmaktadır. Paylaştığınız
içerikler ve bu içeriklere gelen yorumla-
rın yansıtmak istediğiniz imajla uyumunu
7
kontrol edin. Bunun yanında, güvenliğinizi
tehdit edebilecek özel bilgilerinizin payla-
şılmadığına emin olun. Özellikle, konum,
sağlık kayıtları, kiminle birlikte olduğunuz
ya da seyahat planları gibi bilgilerin pay-
laşılması önerilmemektedir. Ayrıca sosyal
medya profillerinde telefon ve adres bilgi-
lerini paylaşmak ya da banka, doktor ve ec-
zane gibi kurumların sayfalarını beğenmek
önerilmeyen uygulamalardır. Bu tür özel
bilgiler kötü niyetli kişilerin size ulaşmasını
ya da çevrenizdekileri sizinle ilgili bilgileri
kullanarak kandırabilecek kurgular hazırla-
malarını kolaylaştırabilmektedir.
Paylaşmış olduğunuz verileri sınırlamanın
bir diğer yolu da artık kullanmadığınız hiz-
metlerle ilgili hesapları kapatmaktır. Üye
olduğunuz fakat artık okumadığınız bir
haber grubundan ayrılmak ya da artık giriş
bile yapmadığınız sosyal ağ hesaplarını ka-
patmak doğru bir yaklaşımdır.
3. Gizlilik Ayarlarınızı Kontrol Edin: Sos-
yal medya platformlarındaki gizlilik ayar-
ları profilleriniz ve gönderilerinizi kimlerin
görebileceğini belirlemektedir. Bu ayarları
düzenli aralıklarla kontrol ederek uygun bir
gizlilik konumunda tutun. Örneğin payla-
şımlarınızın görülmesini ya da profilinizin
görüntülenmesini yalnızca arkadaş oldu-
ğunuz kişilere sınırlamanız; daha özel pay-
laşımlar içinse özelleşmiş listeler (ör: aile)
hazırlamanız önerilir. Bu ayarların her bir
sosyal medya platformunda yapılması ge-
rektiği unutulmamalıdır.
4. Güvenli Bağlantıları Tercih Edin: İnter-
net üzerinde veri iletimi ağ protokolleri
üzerinden gerçekleşir. Örneğin dosyaların
transferi için FTP (File Transfer Protokol)
hizmeti kullanılır. Uzaktaki bir bilgisayarı
yönetmek içinse SSH (Secure Shell) proto-
kolü kullanılabilir. Günlük yaşamda inter-
net gezinimi için http (HyperText Transfer
Protokol) hizmetini kullanıyoruz. Bu ne-
denle internet tarayıcılarında adres çubuğu
sürekli http:// ifadesi ile başlar. Fakat http
protokolü verileri şifrelemeden gönderip
alan bir protokoldür. Bu nedenle http ile
gezinim yapılırken şifre ya da ödeme bilgi-
si gönderilmesi son derece risklidir. Bu tür
işlemler için şifrelenmiş gönderim yapan
193
7
https protokolü kullanan siteler tercih edil-
melidir. Bu sitelerin adres çubuğu https://
ifadesi ile başlar. Bunun yanında adres çu-
buğundaki asma kilit simgesine tıklanarak
sitenin güvenlik sertifikası incelenebilir.
5. Sitelere Sosyal Ağ Hesapları ile Giriş
Yapmayın: Pek çok internet sitesi kayıt-
lama işlemine gerek kalmadan sosyal ağ
hesapları ile (ör: Facebook, Google) giriş
yapmayı destekler. Fakat bu şekilde giriş
yapıldığında sosyal ağların bu sitedeki veri-
lerinize erişmesine ve verilerinizi işlemesine
izin vermiş olursunuz. Bu nedenle özellikle
önemli paylaşımlar yapmayı planladığınız
platformlara üyelik oluşturarak giriş yap-
manız önerilmektedir.
6. Herkese Açık Ağları ve Bilgisayarları
Kullanmayın: Özellikle seyahat ederken
kafe, otellerde ya da veri paketleri bittiğinde
herkese açık kablosuz ağlardan faydalanıl-
maktadır. Kim tarafından ve hangi amaç-
larla kurulduğu bilinmeyen (ör: kafedeyken
işletmeci dışında sunulan bir ağ) ağlara bağ-
lanmayın. Kısa süreli ücretsiz bir internet
erişimi almak isterken, ağ üzerinden gön-
dereceğiniz çok önemli verilerinizin din-
lenerek çalınabileceğini unutmayın. Çok
zorunlu durumlarda kullanılıyorsa dahi bu
tür ağlarda şifreler gibi kişisel bilgilerin gön-
derilmesi önerilmez. Seçenekler arasında ise
şifre ile korunan ağları kullanmanız öneri-
lir. Bunun yanında, kullandığınız cihazların
bağlantı noktalarını (port) dışarıdan gelen
ataklara karşı koruyan yazılımların (fire-
wall) aktif tutulması gerekmektedir. Bu uy-
gulamalar işletim sistemleri içinde ücretsiz
olarak sunulmaktadır.
Bu tür ortamlarda ücretsiz bağlantılar ya-
nında, herkese açık bilgisayar sistemleri de
sunulabilir. Bu tür sistemleri kullanırken
kişisel verilerin korunması çok önemlidir.
Sosyal ağ ya da bankacılık işlemlerinin bu
tür bilgisayarlarda yapılması, bu bilgilerin
izlerinin ilgili bilgisayarlarda kalmasına
neden olabileceğinden çok tehlikelidir. Bu
nedenle ortak alanlardaki bilgisayarlarda
bu tür işlemlerin yapılmaması, yapılma zo-
runluluğu varsa da iz bırakmamak için ön-
lemler alınması önerilir. Örneğin kullanılan
tarayıcıdaki gizli pencere seçeneklerini (In-
194
İçerik ve Veri Yönetiminin Dönüşümü
cognito Window, Private Window) kulla-
nın. Bu pencerelerde gerçekleşen kullanım
tarayıcı geçmişine eklenmez. Giriş yaptığı-
nız tüm hesaplardan çıktığınızdan emin ol-
madan bu bilgisayarları terk etmeyin. Aksi
hâlde bilgisayarda açık kalan sosyal ağ hesa-
bınız kötü niyetli kişilerce kullanılabilir.
7. Mobil Cihazınızdaki Verileri Koruyun:
Kişisel olarak en büyük dijital ayak izimiz
kullandığımız mobil cihazlar üzerinde bi-
rikmektedir. Şifrelerimiz, bankacılık uygu-
lamalarımız, gezinim kayıtlarımız, anlık
konum geçmişimiz ve sağlık geçmişimiz
gibi değerli verileri tutan mobil cihazların
kaybolması ya da kötü niyetli kişilerin eli-
ne geçmesi hâlinde korunması çok önem-
lidir. Bu amaçla cihazları güçlü şifreler ve
biyometrik (ör: parmak izi, yüz tanıma)
giriş mekanizmaları ile korumak öneril-
mektedir. Bunun yanında, kuracağınız
her uygulamanın mobil cihaz üzerindeki
verilere erişebileceği de unutulmamalıdır.
Bir uygulama kurulurken sizden değerli
verilere (ör: rehberiniz) ve kaynaklara (ör:
mikrofon, kamera) erişim için izin isteye-
cektir. Uygulamaları kurarken hangi izin-
leri istediğini ve bu verileri nasıl işleyeceği-
ni açıklayan bildirim metinlerini okuyun.
Gerekli görmediğiniz izinleri vermeyin.
Uygulamalara daha önce verdiğiniz izinle-
ri akıllı telefonunuzdaki Gizlilik Ayarları
bölümünden kaldırabilirsiniz.
8. İhlal Durumunda Hızlı Hareket Edin:
Hesaplarınız, şifreleriniz ya da akıllı tele-
fonunuzun ele geçirildiğinden şüphelenir-
seniz bir an önce harekete geçin. Finan-
sal kayıplardan kaçınmak için hesaplara
erişim ve kredi kartlarının bloke edilmesi
amacıyla bankanızla iletişime geçiniz. Ele
geçirilmiş olabileceğini düşündüğünüz
tüm hesapların şifrelerini güncelleyin. Bu
hesaplardaki son etkinlikleri (ör: paylaşım,
mesajlaşma) inceleyerek size ait olmayan
etkinlikleri ilgililere bildirin. Özellikle bir-
den fazla ortamda kullandığınız ortak şif-
reniz varsa tüm platformlarda güncelleme
yapın. Akıllı telefonunuza ulaşamayacağı-
nızı düşünüyorsanız, uzaktan kilitleme ya
da içeriğini uzaktan silme işlemlerini ger-
çekleştirin.
 7
Dijital Dönüşüm

9. Sanal Özel Ağ (Virtual Private Network) Kullanın: İnternete bağlanan her cihazın bir IP adresi
bulunmaktadır. İnternet trafiği IP adresiniz üzerinden gerçekleşir. Dijital verilerinizi toplayan sis-
temler bunları IP adresinizle ilişkilendirerek önemli miktarda bilgi üretebilir. Sanal özel ağlar IP
adresinizi maskeleyerek çevrim içi etkinliklerinizi neredeyse izlenemez hâle getirebilir. Sanal özel
ağlar internet gezinim geçmişinizi takip eden çerezlerin yüklenmesini de engeller. Bu sayede çevrim
içi ortamda gizliliğiniz korunmuş olur. Ücretsiz alternatifleri de bulunan VPN’leri kullanın.

Resim 7.5 Güvenli internet kullanımıyla daha az dijital ayak izi bırakırız.

Görüldüğü üzere dijital ayak izi oluşturan ve derleyen sistemler oldukça karmaşıktır. Bu nedenle, bu
sistemlere karşı sürekli tetikte olmanız ve dijital ayak izinizi yönetmeniz gerekmektedir.

Yaşamla İlişkilendir

TikTok’un algoritması nasıl işliyor: Hangi
bilgileri kullanıyor?
TikTok son birkaç yıl içinde o kadar popü-
ler oldu ki bazı ülkeler bu uygulamayı yasakladı.
Yasaklayamayan ülkeler ise kullanımına sınırla-
ma getirdi. Peki bu kadar engellenmek istenen
bir uygulamanın milyarlarca kullanıcıya ulaşması
bir tesadüf mü? Aslında değil. Zira yayımlanan
bir raporda TikTok’un kullanıcıları uygulamada
tutmak için hangi bilgileri kullandığı ortaya çık-
tı. TikTok algoritması tarafında nasıl bir işleyiş
olduğunu da gözler önüne seren rapor önemli
noktaları işaret ediyor.
TikTok’ta ana sayfada kullanıcıyı uygulama-
da tutmak amacıyla bir algoritma işliyor. Kayıt
olan kullanıcı ilgi alanlarına göre küçük bir teste
tabii tutuluyor ve ana sayfa oluşturuluyor. An-
cak işler pek de öyle değil. New York Times’ta
yayımlanan özel bir raporda direkt uygulamanın
mühendis ekibinden alınan bilgiler yer alıyor. Bu
noktada beğenilerin, yorumların, izlenme süresi-
nin ve paylaşımların tetiklendiği bir öneri algorit-
masının nasıl aktarıldığı da ortaya çıkıyor.
Yayımlanan haberde yer alan rapora göre bu-
rada oldukça ciddi iddialar bulunuyor. Örneğin
alınan bir ekran görüntüsünde, içerik moderatör-
lerinden oluşan bir ekibin arkadaşlarınıza gönder-
diğiniz veya özel olarak yüklediğiniz videoları gö-
rebileceğini ima ediyor. Bu ise direkt gizlilik ihlali
olarak kayıtlara geçiyor. Ancak bu ‘görülebilirliğin’
aslında kişiselleştirme düzeyi hakkında da bir çıka-
rım yapmayı sağladığını söylemek mümkün.
Algoritmanın işleyişi temelde kullanıcıları
can sıkıntısından kurtulacak eğlenceli içerikle-

195
7
İçerik ve Veri Yönetiminin Dönüşümü

re yönlendirdiği, kültürel duyarlılıklara yönelik
olan adımlar da dahil olmak üzere ‘kişiselleşti-
rilmiş bir deneyim’ sunduğunu aktarıldı. Bunun
akabinde uygulama aynı zamanda kullanıcıya
zarar verebilecek ‘toksik içerikleri’ de sunuyor ve
döngüye girilmesine neden oluyor.
Arka tarafta işleyen algoritma ise videoların
kullanıcı etkinliğine göre derecelendirilmesi. Bu
algoritma beğeni, yorum, oynatma ve içerik için
harcanan zamanın bir kombinasyonunu içeriyor.
İçerik oluşturucuların, oluşturdukları kliple-
rin ne kadar ilginç olduğunu da hesaplayan bir
formül bulunuyor. İşte bu noktada da karşımı-
za öneri sistemi çıkıyor. Bu denklemlere dayalı
olarak algoritma, tüm videolara puan veriyor ve
kullanıcıların en yüksek puanlı olan videoları
görmesini sağlıyor.
Her kâr amacı güden uygulama gibi Tik-
Tok’taki amaç da kullanıcıların uygulamada har-
cadıkları zamanı artırmak. Bu sebeple de kullanı-
cıların iştahını kabartan içerik dizileri sunuluyor.
Elbette tek bir içerik kategorisinden gelen öneri-
ler kullanıcıyı sıkacaktır. Bu yüzden TikTok mü-
hendisleri sorunu çözmek için algoritmaya, be-
ğendiğinizi düşündüğü bir içerik oluşturucudan
daha fazla video gösterecek farklı varyasyonlar
ekledi ve aynı etiketlere sahip videolara günlük
bir sınır koydu.
Facebook’a ve Twitter’a oranla TikTok’un
etki alanı çok daha geniş oluyor. Zira Facebook
ve Twitter bir noktada ‘sizin takip ettiğiniz ya da
arkadaşlarınızdan’ gelen içerikleri önünüze çıkar-
tıyor. TikTok ise beğeneceğinizi düşündüğünüz
bambaşka içerikleri.
Bunları işlemek içinse TikTok, kullanıcıların
etkileşimlerini yani bir hesabı beğenme, yorum
yapma veya bir hesabı takip etme gibi bilgilerini
kaydediyor. Bunlara ek olarak video bilgileri (alt
yazılar, sesler ve hashtag’ler) ve hesap ayarları (dil
tercihi, konum) ile ilgili verilerin tümünü kulla-
nıcıların ilgi alanlarını hesaplamak için kullanan
sisteme gönderiyor.
Söz konusu sistem oldukça başarılı bir şekil-
de işliyor olsa da pek çok endişeyi de beraberinde
getiriyor olmasıyla eleştiriliyor.
Kaynak: MediaTrend. (2022). TikTok’un
algoritması nasıl işliyor: Hangi bilgileri
kullanıyor? 10.06.2023 tarihinde https://
m e d i atre n d . m e d i am arkt. c o m . tr / ti kto k-
un-algoritmasi-nasil-isliyor-hangi-bilgileri-
kullaniyor/ adresinden erişilmiştir.

Öğrenme Çıktısı
3 Dijital ayak izi kavramını ve onu oluşturan mekanizmaları açıklayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Akıllı telefonunuzdaki
uygulamaların izinleri-
Yankı odası kavramını ve Kendinizi arama motorla-
ni düzenlediğiniz Gizlilik
olası toplumsal sonuçlarını rında arayarak dijital ayak
Ayarları bölümünü nasıl
araştırın. izinizi inceleyin.
kullandığınızı arkadaşları-
nızla paylaşın.

DİJİTAL VERİNİN GÜVENLİĞİ

Gerek esnekliği gerekse kullanım kolaylığı sayesinde dijital veriler günlük yaşantımızın bir parçası duru-
muna gelmiş durumdadır. Bu alandaki saklama ve iletim teknolojilerinin gelişmesiyle birlikte dijital verilerin
güvenliği önemli bir risk odağı hâlini almıştır. OECD (2023) dijital güvenlik riskini; herhangi bir etkinlik
sırasında dijital verilerin kullanımı nedeniyle, verilerin ve bilgi işlem sistemlerinin erişim, bütünlük ve gizlili-
ğini tehdit ederek fiziksel, sosyal ve ekonomik zararlarla sonuçlanabilecek risk sınıfı şeklinde tanımlamaktadır.

196
 7
Dijital Dönüşüm

OECD (2015) dijital güvenlik sorunlarıyla ilgili raporunda bazı büyük ölçekli olaylarda hedef alınan
kurum ve kuruluşları listelemiştir:
• (2007) Estonya Parlamentosu, bankalar, gazeteler, bakanlıklar ve yayın kuruluşları
• (2010) Stuxnet virüsü İran’daki nükleer tesisler
• (2011) Sony firmasının PlayStation Network adlı ağı
• (2013) Amerikan perakende satış şirketi Target’ın müşteri veri tabanı
• (2014) Güney Kore’deki üç büyük bankanın müşteri veri tabanı
Bu saldırıların toplam ekonomik maliyetleri milyarlarca doları bulabilmektedir. Bunun yanında, CSIS
(2023) kuruluşu 2006 yılından beri dünya genelinde maliyeti 1 milyon Amerikan dolarından fazla olan si-
ber saldırıların listesini yayımlamaktadır. 80 sayfa uzunluğundaki bu raporda aralarında Türkiye’nin de bu-
lunduğu ülkeleri etkileyen yüzlerce saldırı girişimi listelenmektedir. Bu bağlamda dijital verilerin korunması,
kişi, kurum ve ülkeler için önemli bir çalışma alanıdır. Bu konudaki önemli çalışmalardan biri Uluslararası
Standartları Belirleme Kuruluşunun (ISO, 2018) bilgi güvenliği yapısıdır. Bilgi güvenliği bilginin; gizlilik,
bütünlük ve erişilebilirliğinin koruma altına alınmasıdır. ISO, bilginin gizliliği, güvenliği ve erişilebilirliğini
sağlamayla ilgili girişimleri yönlendirmek için güvenlik üçlüsünü (security triad) önermiştir (Resim 7.5).

Resim 7.6 Dijital dönüşüm sürecinde veri güvenliği önemli bir konu hâline gelmiştir.

Gizlilik
Bilginin, yetkisiz kişi, cihaz ya da uygulamalar tarafından incelenememesi, saklanamaması, taşınama-
ması ve paylaşılamamasıdır (BTK, 2014). Gizliliği ihlal edilen sistemlerde saklanan bilgiler yetkisiz kişile-
rin eline geçmiş demektir. Bu durum bir şirket çalışanının görmemesi gereken bir kurum içi mesajlaşmayı
ya da raporu görmesi gibi basit ihlallerden banka hesap bilgilerinin çalınmasına kadar ciddi ihlallere uza-
yabilir. Örneğin bir kullanıcının sosyal medya (ör: Instagram) hesabı ya da bulut bilişim hesabında (ör:
One Drive) sakladığı içeriklerin üçüncü kişilerin eline geçmesi ve bu içeriklerin halkla paylaşılması bilginin
gizliliğinin ihlalidir.
Bilginin gizliliğinin sağlanması için kullanıcı tarafında şifreli giriş ve doğrulamalar kullanılır. Örneğin
bir banka sitesine giriş yapmak istediğinizde bankanın tanımladığınız cep telefonuna gönderdiği SMS ile
gelen kodu kullanmanız (iki faktörlü doğrulama) bu mekanizmalara örnektir. Benzer şekilde, cep telefonu-
nuzun kilit ekranının biyometrik (ör: yüz tanıma, parmak izi) sistemler üzerinden açılması da doğrulama
mekanizmalarına örnektir. Sistemler boyutunda bilginin gizliliğinin korunması amacıyla yetkisiz kullanı-

197
7
İçerik ve Veri Yönetiminin Dönüşümü

cıların sistem dışında tutulması için ateş duvarları (firewall) ve iletilen bilgilerin güvenli protokollerle (ör:
https) iletilmesi gibi mekanizmalara başvurulur. Örneğin internet sitelerinin başında yer alan https ifadesi
veri aktarımının şifreli gerçekleştirildiğinin göstergesidir.
Saklama ve iletim teknolojilerindeki kolaylıklar bilginin üçüncü kişilerden korunmasını zorunluluğa
dönüştürmüştür. Önceleri kilitli dolaplarda saklanan, yalnızca akraba, komşulara gösterilen fotoğraf al-
bümleri artık dijital olarak herkesçe erişilebilir durumdadır. Bu nedenle dijital paylaşım yapılan her ortam-
da veri gizliliği için ekstra önem verilmesi gerekmektedir. Aksi hâlde özel yaşam alanları ifşa olabilmekte;
maddi ve manevi kayıplar yaşanabilmektedir.

Giz
lik

li
lik
ilir
eb
şel
Eri

Bütünlük

Şekil 7.5 Bilgi Güvenliği Üçlüsü

Kaynak: ISO, 2018

Bütünlük
“Varlıkların doğruluğunu ve tamlığını koruma özelliğidir” (BTK, 2014). Bilginin saklanma koşulları
ya da transferi sürecinde yetkisiz kişilerde değiştirilmesi bilgi bütünlüğünün ihlalidir. Örneğin bilgisayar
virüsleri kendilerini uygulamaların içine yerleştirdiklerinde bu uygulamaların bütünlüğü zarar görmüş
olur. Yetkisiz kullanıcıların internet sayfalarına ulaşarak bu sayfaların içeriklerini güncellemeleri de bilgi
bütünlüğü ihlali kapsamındadır. Bilgi bütünlüğünün ihlalinin önlenmesi için yetkilendirme mekanizma-
ları tanımlanmaktadır. Kurumsal bilgi sistemlerindeki her bir nesneye erişebilecek (ör: içeriği okuma, de-
ğiştirme) kullanıcılar sistemler tarafından belirlenmektedir. Bu sayede yetkisiz kullanıcıların erişmemeleri
gereken içeriklerin bütünlüklerini zedelemeleri engellenmiş olur.
Karmaşık görünse de bu tür uygulamaları bireysel düzeyde yapmak olanaklıdır. Yapılabilecek en
kolay işlem bilişim sistemine (ör: bilgisayar, cep telefonu) erişimi şifre ya da biyometrik doğrulama
yollarıyla sınırlamaktır. Bu yolla yetkisiz kullanıcıların sistemi kullanabilmeleri önemli ölçüde kısıtlanır.
Kritik verilerin tutulduğu sosyal ağlar gibi alanlarda da güçlü ve tekil şifreler kullanmak (her ağ için fark-
lı bir şifre) ve bu şifreleri düzenli aralıklarla değiştirmek de kişisel verilerinizin bütünlüğünü sağlamanın
önemli yollarından biridir. Tıpkı gizlilikte olduğu gibi, dijital varlıklarımızın bütünlüğünün korunması
için gerekli önlemlerin sıkı sıkıya takip edilmesi oldukça önemlidir. Fakat dijital teknolojilerdeki ge-
lişmeler paralelinde dijital varlıklarımıza yönelen tehditler günden güne değişmekte; öneri listeleri sık
sık güncellenmektedir. Bu nedenle güvenlik önlemleri konusunda güncel kalmak ve önerileri en kısa
zamanda işletmek gerekmektedir.

198

Dijital Dönüşüm
Erişilebilirlik
Bilginin, “yetkili bir varlık tarafından talep
edildiğinde erişilebilir ve kullanılabilir olma özel-
liğidir” (BTK, 2014). Erişilebilirliğin özünde sis-
temlerin çalışır durumda olması yer almaktadır. Bir
bilgi işlem sistemi aldığı isteklere yanıt veremiyorsa
erişilebilir değildir. Örneğin elektrik kesintisi ya da
virüs bulaşmasından kaynaklanan sistem sorunla-
rı nedeniyle bir sunucunun çalışamaz hâle gelmesi
erişilebilirlik kaybına işarettir. Bazı durumlarda ha-
zırlanan altyapıların alınan isteklere yanıt vereme-
mesi de erişilebilirlik sorunu olarak ifade edilebilir.
Sistemler alacakları genel yük miktarlarına göre
oluşturulmaktadır. Örneğin bir sınav sonuç açık-
lama sistemi günlük ortalama 20.000 isteğe yanıt
verebilecek kapasitede oluşturulmuş olabilir. Fakat
büyük ölçekli bir sınavın açıklandığı bir günde
200.000 istek alınabilir. Sistem bu kadar yüksek
sayıda isteğe yanıt veremeyeceği için yine erişilebi-
lirlik sorunu yaşanmış olacaktır.
Erişilebilirlik daha çok kurumsal bir konudur.
Kurumlar felaket durumlarında dahi sistemleri-
nin erişilebilirliğini sağlamak için periyodik sistem
yedekleri, hataya dayanıklı sistemler ve paralel sis-
temler oluşturabilir. Periyodik sistem yedekleri (ör:
her gece 03.00’da alınan yedek) sistemin erişilemez
hâle gelmesi durumunda geri yüklenerek bilinen
en son iyi duruma dönmeyi sağlayabilir. Tabii ki
bu sistem yedekleri, sistemi alındıkları andaki son
duruma döndürmektedir. Bu nedenle kritik veri-
ler saklayan sistemlerde (ör: kurumsal web siteleri)
daha sık yedekler alınmaktadır.
dikkat
Kişisel bilgisayar sistemlerinin periyodik yedek-
lerinin alınması da bu sistemlerin erişilebilirliği
için önerilen bir yaklaşımdır.
Bankacılık ve kurumsal satış siteleri gibi sistem-
lerde bir saatlik kayıplar bile çok ciddi olabilece-
ğinden bu senaryolarda hataya dayanıklı sistemler
oluşturulur. Hataya dayanıklı sistemler felaket du-
rumlarında dahi çalışmaya devam edebilmektedir.
Örneğin bilgi işlem sisteminin verilerinin saklandı-
ğı disklerde sorun olmasına karşı aynalanmış disk
dizgeleri (Şekil 7.6) kullanılır (RAID-1 MIRROR).
Bu dizge kurgusunda bilgisayar sistemi, verileri bir-
7
birinin ayna görüntüsü olan iki ayrı fiziksel diske
kaydeder. Bu sayede, bir diskte sorun oluştuğunda
işlemleri diğer disk üzerindeki veriler üzerinden de-
vam ettirebilir. Daha üst düzey güvenlik için tüm
sistemlerin yedeklendiği ve paralel çalıştığı kurgu-
lar tasarlanır.
RAID 1
A1 A1
A2 A2
A3 A3
A4 A4
Disk 0 Disk 1
Şekil 7.6 RAID-1 Aynalanmış Disk Dizisi Mimarisi
Her ne kadar kurumsal bir konu olarak ele
alınsa da dijital varlıklarımızın erişimi konusun-
da bireysel sorumluluklarımız da bulunmaktadır.
Bunların başında varlıklarımıza üçüncü kişilerin
erişimini engellemek için gerekli güvenlik önlemle-
rinin alınması gelmektedir. Bunun yanında önem-
li varlıkların saklandığı alanları çeşitlendirmek ve
evlerimizdeki yedekleme diskleri gibi alanlarda bi-
reysel kayıtlar tutmak da oldukça önemlidir. Öte
yandan sorumlusu olduğumuz bilişim sistemleri
olan kendi bilgisayarlarımız ve cep telefonlarımı-
zın erişilebilirliğinin garanti altına alınması için
bu sistemlerin güvende tutulması ve yedeklerinin
alınması da bireysel sorumluluklarımız arasındadır.
Aşağıdaki listede dijital verilerimizin güvenliğini
sağlamak için önemli ipuçları paylaşılmıştır.
Dijital Veri Güvenliği Sağlamak İçin
İpuçları
Bilgi güvenliği, hukuksal, teknolojik, ekono-
mik ve millî güvenlik gibi açılardan ele alınabilecek
oldukça karmaşık bir konudur. Devletler, kamu
kurumları, özel girişimler ve bireyler bilgi güven-
liğinin paydaşlarıdır. Dijital yaşamda güvenlik
ve güvenli bir bilgi ekonomisinin temelinde tüm
paydaşların üzerine düşen görevi yerine getirme-
199
7
si yatmaktadır (OECD, 2015). ISO/IEC 27000
standartlar ailesi bilgi güvenliği girişimlerini yön-
lendirmek amacıyla tanımlanmıştır. Bu tanımla-
maların gereklilikleri genellikle altyapı sağlayıcılar
için bağlayıcıdır. Fakat bilgi güvenliği için bireyle-
rin alması gereken önemli önlemler de bulunmak-
tadır. Bilgi işlem sistemlerini tehdit eden en büyük
unsur insan hatasıdır. Bu çerçevede bireysel olarak
alınabilecek önlemler aşağıdaki gibi listelenebilir:
1. İşletim sistemi güncelleştirmeleri: Oyun
konsolları, kişisel bilgisayar, akıllı telefonya
da akıllı televizyonlar gibi tüm dijital sis-
temler bir işletim sistemi (ör: iOS, Andro-
id, webOS, Windows) tarafından yönetilir.
İşletim sistemlerinin görevi, kullanıcıların
isteklerini yerine getirmek için altta yatan
donanım kaynaklarının uygun bir şekilde
kullanılması ve barındırılan dijital verilerin
korunmasıdır. Oldukça karmaşık görevleri
yerine getiren bu sistemler milyonlarca sa-
tır koddan oluşmaktadır. İstatistiksel olarak
işletim sistemlerinde her bin satırda yakla-
şık üç hatalı kod bulunmaktadır. Fakat bu
hatalar son kullanıcıya çıkmadan denet-
lenemeyebilir. İşletim sistemi üreticileri,
alandan topladıkları verilere dayanarak sü-
rekli sistemlerindeki hataları giderir. Bu ne-
denle sıklıkla güncelleştirmeler yayımlanır.
Hem kaynakların daha iyi kullanımı hem
de dijital veri güvenliği için yayımlanan bu
güncelleştirmelerin en kısa sürede sisteme
eklenmesi oldukça önemlidir.
2. Yazılım güncelleştirmeleri: İşletim sistem-
leri gibi, internet tarayıcılar ya da ofis prog-
ramları gibi uygulama yazılımları da gün-
celleştirmeler alır. Bu yazılımlar kullanım
paralelinde önemli miktarda dijital veri (ör:
kullanım geçmişleri, şifreler) saklar. Siber
suçlular bu yazılımlardaki açıkları tarayarak
bu bilgilere ulaşmaya çalışırlar. Bu nedenle
yazılımlar için yayımlanan güncelleştirmele-
rin en kısa zamanda alınması önerilmektedir.
3. Antivirüs kullanımı ve güncelleştirmele-
ri: Antivirüsler bilişim sistemlerini virüsler
ve Truva atları gibi zararlı uygulamalara
karşı koruyan yazılımlardır. Bu yazılımlar
virüsleri, bilinen virüs kodlarıyla karşılaştı-
rarak tespit eder. Bu nedenle antivirüs ya-
zılımlarının yeni virüs tanımlama bilgileri-
ni almaları çok önemlidir. Bunun yanında
200
İçerik ve Veri Yönetiminin Dönüşümü
antivirüs yazılımlarının servis olarak sürekli
art alanda çalıştırılması (real time scan)
önerilen bir yaklaşımdır. Bu yaklaşım kul-
lanılan her dosyanın taranması nedeniyle
sistemde yavaşlamaya neden olabilir. Fakat,
USB bellekler ve harici diskler bilgisayar vi-
rüslerinin yayılmasında önemli araçlar ola-
rak görülmektedir. Bu depolama birimleri
bilgisayara bağlandığı anda incelenerek olası
zararlı yazılımlardan korunma sağlanabilir.
4. Güçlü şifreler: Kolaylıkla tahmin edilebile-
cek bir şifre güçlü değildir. Adınız, soyadı-
nız, doğum tarihiniz, anne – baba adınız ya
da doğduğunuz şehrin plaka numarası gibi
kolay tahmin edilebilir bilgileri içeren şif-
releri kullanmaktan kaçınmalısınız. Güçlü
şifre üretmek için birkaç kuraldan bahse-
dilebilir. Öncelikle güçlü şifreler uzundur.
Güncel kaynaklar en az 12 ya da daha fazla
karakterden oluşan şifrelerin kullanılmasını
önermektedir. Bunun yanında bu 12 ka-
rakterin büyük – küçük harfler, rakamlar
ve özel karakterleri (ör: *, -, %, ~) içermesi
önerilmektedir. Ayrıca şifrelerin periyodik
olarak yenilenmesi (ör: iki ayda bir) ve bir
şifrenin birden fazla alanda kullanılmaması
önerilmektedir. Tabii ki bu kadar çok sa-
yıda şifrenin hatırlanması oldukça zordur.
Bu amaçla işletim sistemleri üzerinde gelen
parola yöneticilerinin (ör: Apple Keychain,
Windows Kimlik Bilgileri Yöneticisi) kulla-
nılması önerilmektedir.
5. Ekran kilitleri: Bilgisayar başında değilken
ekrandaki bilgilerin gösterilmesini engelle-
mek amacıyla ekran kilitleri ve ekran koru-
yucuları kullanılabilir. Bu yöntem oldukça
basit fakat etkilidir. Hem akıllı telefonlar
hem de kişisel bilgisayarlardaki işletim sis-
temleri belirli bir süre kullanıcı etkileşimi
(ör: dokunma, klavye tuşuna basma) olma-
dığında ekran kilitlerini otomatik olarak
etkinleştirebilmektedir. Kilitlerin şifreyle
açılacak şekilde düzenlenmesiyle bilgi gü-
venliği sağlanabilir.
6. Veri yedekleme ve bulut sistemler: Veri
kaybından korunmanın en kolay yolu ye-
dek almaktır. Kullandığınız birçok sistem
otomatik yedekleme seçenekleri sunmak-
tadır. Örneğin işletim sistemleri periyodik
yedek alma ve bu yedeklerden sistemi kur-

Dijital Dönüşüm
tarma seçenekleri sunmaktadır. Bunun ya-
nında bilgisayardaki kullanıcı klasörü ya da
dokümanlar klasörü gibi önemli dosyaların
bulunduğu klasörlerin periyodik yedekle-
ri de alınabilir. Bu yedeklerin güvenliğini
sağlamak amacıyla şifrelenmiş klasörler
kullanılabilir. Bu yedeklerin alındığı fiziksel
cihazların güvenliğinin de sağlanması ge-
rektiği unutulmamalıdır.
Veri yedekleme amacıyla kullanılabilecek
alternatiflerden biri de bulut depolama
alanlarıdır. Pek çok firma kullanıcılarına
ücretsiz bulut depolama alanları sunmakta-
dır. Örneğin Google firması her kullanıcı
hesabı için 15 GB ücretsiz bulut depolama
alanı sunmaktadır. Bu alana ulaşmak için
https://drive.google.com adresini ziya-
ret edebilirsiniz. Apple ve Microsoft gibi
firmalar da benzer depolama seçenekleri
sunmaktadır. Ayrıca bu depolama alanını
bilgisayarınızdaki bir klasörle senkronize
edebileceğiniz çözümler de bulunmaktadır.
Örneğin Google Drive uygulamasını bilgi-
sayarınıza indirerek bulut depolama alanı-
nızı bir klasör gibi kullanabilirsiniz. Dosya
ekleme, silme ve değiştirme gibi bilgisayarı-
nızda yaptığınız tüm değişiklikler bulut de-
polama alanınıza otomatik olarak gönderi-
lecektir. Bulut depolama alanlarının önemli
bir avantajı farklı cihazlardan bu alanlara
erişebilmenizdir. Hem bilgisayarınız hem
de akıllı telefonunuza bağladığınız bir bu-
lut depolama alanı iki cihaz tarafından
aktif olarak kullanılabilir. Bu sistemlerin
erişilebilirliği ve veri güvenliği ilgili şirket-
ler tarafından güvence altında olduğundan
veri yedekleme amacıyla bulut alanların
kullanılması doğru bir yaklaşımdır. Akıllı
telefonlardaki işletim sistemleri, fotoğraf ve
videolar, e-postalar ve bazı uygulamaların
(ör: Whatsapp) içerikleri bulut alanlarda
otomatik olarak yedeklenebilmektedir.
7. Güvenli E-Ticaret: Özellikle pandemi ko-
şulları ile hızlanan bir trend olarak elekt-
ronik ticaret günlük yaşamlarımızın bir
parçası olmuştur. E-Ticaret firmalar ve son
kullanıcılar için oldukça kolaylaştırıcı ve
görece ucuz bir sistemdir. Kullanıcılar reyon
gezmek için zaman ayırmaya gerek duy-
mazken, satıcılar da mağaza açmadan tica-
7
ret yapabilmektedir. Fakat e-ticaret önemli
finansal bilgilerin transferini gerektirir. Bu
nedenle güvenilir ortamlarda gerçekleş-
tirilmesi son derece önemlidir. Öncelikle
bilinen portallar üzerinden yapılması öne-
rilmektedir. Bu portallarda satıcılarla ilgili
yorumlar ve puanlamalara bakılarak mağa-
za tercih edilmesi önerilmektedir. Bunun
yanında elektronik sistemlerin güvenliği ile
ilgili https:// ön eki, 3D Secure (bankadan
gelen SMS ile onaylama) ödeme ve sanal
banka kartları ile ödeme mekanizmalarının
kullanılması önerilmektedir.
8. Kısıtlı kullanıcı hesapları: Bilgisayar sis-
temleri birden fazla kullanıcıya hizmet verir.
Kullanıcılar arasında da bir yetki hiyerarşi-
si bulunur. Sistemdeki bir kaynağa erişim
kullanıcının yetki düzeyine göre belirlenir.
Bir dosyanın içeriğini yalnızca dosyanın sa-
hibinin görebilmesi gerekir. Düşük yetkili
“Kullanıcılar” sistemi tercihlerine göre (ör:
masaüstü art alanını değiştirme) düzenleye-
rek kişiselleştirme yapabilmektedir. Sistem-
leri idare edebilecek yetkilere ve deneyime
sahip özel bir “Yönetici” (super user) yetki
düzeyi de bulunmaktadır. Bu düzeydeki
kullanıcılar sistemdeki yazılımların gün-
cellenmesi, sisteme uygulama ekleme/kal-
dırma ya da sistem saatinin düzenlenmesi
gibi sistemin çalışmasını etkileyebilecek
ayarları yapabilir. Sistemdeki her kullanıcı-
nın yönetici yetkilerine sahip olması yanlış
bir uygulamadır. Özellikle acemi kullanıcı-
ların hataları sistem sağlığını tehlikeye ata-
bilmektedir. Bu nedenle ortak kullanılan
bilgisayarlarda kullanıcılara sınırlı yetkiler
verilmesi önerilen bir yaklaşımdır.
9. Güvenilir ortamlarda gezinim ve indir-
me: İnternet dolandırıcılarının en önemli
taktiklerinden biri riskli uygulamaları fır-
sat gibi göstermektir. Bu kişiler bilgi işlem
sistemlerine girmek ve önemli bilgileri
çalmak için karşıdaki sisteme bazı uygula-
malar yüklemek durumundadır. Bu zararlı
uygulamaları genellikle erişilmek istenen
bir kaynağa ulaştırmak amacıyla dağıtır-
lar. Örneğin telif haklı bir video, kitap ya
da müzik dosyasını ücretsiz indirmek için
bir uygulamanın kurulması isteniyorsa bu
uygulamanın zararlı yazılım içerme olasılığı
201
7
İçerik ve Veri Yönetiminin Dönüşümü

çok yüksektir. Bu tür yazılımlara malware (kötü amaçlı yazılım) adı verilir. İnternette ücretsiz sunu-
lan her hizmetin bedelini genellikle kötü amaçlı birileri öder. Bu kişilerin hedefinde de sizin dijital
verileriniz yatmaktadır. Bu kişilerden korunmanın en iyi yolu bu tür riskli davranışlardan uzak
durmaktır. Kaynağı ve amacı bilinmeyen siteler ve indirme isteklerinden uzak durulmalı; yazılımlar
üreticilerin siteleri ya da uygulama mağazalarından indirilmeli; ücret ödemek istenmiyorsa ücretsiz
muadiller kullanılmalıdır.
10. Gönderilen bağlantılar ve dosyalar: Hesap ve şifre kayıplarının en çok yaşandığı durumlar başka-
larından gelen bağlantı ve dosyaların açılması nedeniyle gerçekleşir. Bir dijital platformdaki kotanı-
zın dolduğu ya da hesap sürenizin bittiğini bildiren gönderilerin genel amacı değerli bilgilerinizi ele
geçirmektir. Bu e-postalar çoğunlukla bir eylem gerçekleştirmeniz gerektiğini bildirir ve bu eylem
için bir bağlantı ya da dosya indirmeyi sağlar. Bu bağlantılar ve dosya indirmeleri genellikle kötü
amaçlıdır. Özellikle tanınmayan hesaplar ve platformlardan gelen bağlantı ve dosyaların açılması
çok tehlikelidir. Hatta, tanınan hesaplardan gelen istekler bile teyit edilmeden (bu hesaplar çalın-
mış olabilir) açılmamalıdır.

Öğrenme Çıktısı
4 Dijital verinin güvenliğinin boyutlarını açıklayabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Rahatsız edici e-postalar ge-

Phishing (oltalama) kavra-
mını araştırın.
nellikle SPAM (İstenmeyen
E-Posta) klasörlerine gön-
Bilgi güvenliğinizi sağlamak
derilir. E-posta uygulama-
için yukarıda belirtilen iş-
nızdaki SPAM klasörünün
lemlerden kaçını gerçekleş-
içeriğini inceleyerek hangi
tirdiğinizi belirleyin.
platformlardan gönderiler
geldiğini arkadaşlarınızla
paylaşın.

202
 7
Dijital Dönüşüm

Analog ve dijital veriler

1 arasındaki farkları
açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Analog ve Dijital Veri

Analog veriler kayıt altına alınmak istenen fenomenlerin fiziksel ortamlar üstüne kaydedilen izleridir. Fotoğraf
filmleri ve ses plakları analog verilere örnektir. Analog veriler fiziksel kayıt ortamındaki en küçük parçaları kul-
lanabildiklerinden oldukça kaliteli olabilmektedir. Dijital verilerse gerçek yaşamdaki olgunun sayısallaştırılmış
versiyonudur. Dijital veriler kayıt altına alınmak istenen olgunun görece düşük çözünürlüklü bir yansıması
olarak değerlendirilebilir. Örneğin fotoğraf filmlerine kıyasla, dijital görüntüler için pikseller ve renk derinlikleri
kullanılır. Dijital verilerin kalitesi kullanılan veri miktarıyla doğru orantılıdır. Çok büyük miktarlarda veriler
kullanılarak analog verilere yakın kalitelere ulaşılabilir. Dijital kayıtların oluşturulması, saklanması ve iletilmesi
analog kayıtlara oranla daha kolay olduğundan günümüzde dijital kayıtlar daha yoğunlukla kullanılmaktadır.
Bunun yanında dijital kayıtlar, analog kayıtlardaki gürültü sorununa daha dirençlidir.

2 Veri piramidi yapısını

açıklayabilme

Veriden Bilgi Üretmek

Tüm bilgi işlem sistemleri veri üzerine kurgulanmıştır. Bu sistemler verileri derleyerek bilgi üretmek ve bilgiye
dayalı kararlar vermek ister. Veri piramidi yapısı veriye enformasyon, bilgi ve bilgelik basamaklarını tanımlar ve
bu basamaklar arası farkları açıklar.
Veri piramidinin tabanında uyaran ya da sinyalleri gösteren semboller yer almaktadır. Semboller uygun bir
bağlam içine yerleştirilene kadar bir anlam ifade etmezler (know nothing - anlamsız).
Enformasyon bir bağlam içine yerleştirilmiş, belirli amacı ve anlamı olan, işlenmiş ve organize edilmiş veri küme-
leridir. Enformasyon kullanışlı olması boyutuyla veriden farklılaşır. Sorgulamalara (ör: know who – kim, know
what – ne, know when – ne zaman) yanıt verme kapasitesine sahiptir.
Bilgi, bilenlerin zihin ya da belleklerinde enformasyonun organize edilmesi ve işlenmesiyle ortaya çıkan, işlenen
ve durumlara uygulanan öznel bir formdur. Bu tanımdaki bilen, birey ya da bir organizasyon olabilir. Bilgi, bi-
lenin deneyim, değer, uzmanlık ve sezgilerinin bağlama özgü enformasyonla karışımıdır. İşlevsel yönüyle bilgi,
veri ve enformasyonun problem durumuna uygulanmasını (know how – nasıl yapılır?) ifade eder.
Bilgelik veri piramidinin en üst basamağında yer almaktadır. Bilgelik bütünleştirilmiş bilgi olarak ele alınır.
Karşılaşılan durumlarda doğru karar verme, doğru yargılara ulaşmayla karakterize edilir. Bilgeliğe ulaşmak için
durumu meydana getiren ilkelerin anlaşılması (know why – neden oluyor) gerekir. Doğru karar verme, doğruları
yapma, toplumsal fayda gibi amaçlar güttüğünden, bilgelik insana özgü bir kavram olarak ele alınır.

203
 7
İçerik ve Veri Yönetiminin Dönüşümü

Dijital ayak izi kavramını

3 ve onu oluşturan
mekanizmaları açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Dijital Veriler ve Dijital Ayak İzi

Dijital araçlarla bir çevrede yaşarken tüm etkileşimlerimiz dijital veri, dolayısıyla dijital ayak izi oluşturur. Dijital
ayak izi iki yolla oluşur. Aktif dijital ayak izi, dijital sistemlerinin amaçlı kullanımı sırasında oluşur. Arkadaşımızla
çevrim içi sohbet ettiğimizde, internette gezindiğimizde, e-ticaret ya da bankacılık uygulamalarını günlük gereksi-
nimlerimizi karşılamak amacıyla kullandığımızda aktif dijital ayak izimiz oluşur. Pasif dijital ayak izi ise bizi “takip
eden” sistemler tarafından oluşturulur. Verdiğimiz izinlere dayalı olarak çevremizdeki dijital araçların bizimle ilgili
oluşturdukları kayıtlar pasif dijital ayak izimizi oluşturur. Örneğin akıllı telefonumuzdaki internet geçmişimiz,
konum bilgisi geçmişimiz, arama geçmişimiz biz farkında olmadan oluşturulan dijital ayak izimizin parçalarıdır.
Dijital ayak izinin yönetilmesi için aşağıdakilere dikkat edilmesi önerilmektedir:
• Arama motorlarında kendinizi arayarak sorunlu bilgilerin kaldırılmasını sağlayın.
• Veri paylaşımınızı sınırlayın.
• Dijital platformlardaki gizlilik ayarlarını kontrol ederek sınırlandırılmış konuma getirin.
• Güvenli internet bağlantılarını tercih edin.
• Sosyal ağ hesaplarını kullanarak platform üyeliği oluşturmayın.
• Herkese açık ağ ve bilgisayar kaynaklarını kullanmayın.
• Mobil cihazları şifreler ve kilit ekranlarıyla koruyun.
• Dijital kaynakların güvenliği ihlal edilirse derhal bu kaynakları geri alın ya da üzerlerindeki verilerinizi
temizleyin.
• Sanal özel ağlar kullanarak internet geziniminizi gizleyin.

4 Dijital verinin güvenliğinin

boyutların açıklayabilme

Dijital Verinin Güvenliği

Dijital verinin güvenliği üç boyut altında ele alınır. Bu boyutlar güvenlik üçgeni yapısınca tanımlanmıştır:
Gizlilik bilginin, yetkisiz kişi, cihaz ya da uygulamalar tarafından incelenememesi, saklanamaması, taşınama-
ması ve paylaşılamamasıdır.
Bütünlük, bilginin doğruluk ve tamlığını koruma özelliğidir. Bilginin saklanma koşulları ya da transferi süre-
cinde yetkisiz kişilerde değiştirilmesi bilgi bütünlüğünün ihlalidir.
Erişilebilirlik, bilginin yetkili bir varlık tarafından talep edildiğinde erişilebilir ve kullanılabilir olma özelliğidir.
Erişilebilirliğin özünde bilgiyi sunan ve bilgiye ulaştıran tüm sistemlerin çalışır durumda olması yer almaktadır.
Dijital veri güvenliğinin sağlanması için aşağıdakilere dikkat edilmesi önerilmektedir:
• İşletim sistemi güncelleştirmelerini takip edin ve bir an önce yükleyin.
• Uygulama yazılımlarının en güncel versiyonlarını kullanın.
• Antivirüs yazılımları kullanın ve tanılama bilgilerini güncel tutun.
• Çok sayıda karakterden oluşan, tahmin edilemeyecek, özel karakterler içeren güçlü şifreler kullanın.
• Başında bulunmadığınız bilgi işlem sistemlerini şifreli ekran kilitleriyle koruyun.
• Verileriniz ve sistemlerinizin periyodik yedeklerini alın. Mümkünse yedekleri bulut sistemlerde saklayın.
• Şifrelenmiş bağlantılar ve onay mekanizmaları kullanan e-ticaret ortamlarını kullanın.
• Sistemdeki kullanıcıların ulaşabileceği kaynak ve ayarları kısıtlayın.
• Güvenilir kaynaklardan gelmeyen yazılımları kurmayın, önerileri reddedin.
• Tanınmayan kaynaklardan gelen bağlantı ve dosyaları açmayın.

204
 7
Dijital Dönüşüm

1 Analog ve dijital verilerle ilgili aşağıda verilen 6 Dijital ayak izlerinin analizi yoluyla bireysel
ifadelerden hangisi yanlıştır? eğilimler ve tüketim alışkanlıklarına uyarlanmış

neler öğrendik?
A. Dijital veriler analog veriler kadar kaliteli olamaz. reklamların kişilere gösterilmesine ne ad verilir?
B. Günümüz bilgisayar sistemleri ikili sayı siste- A. Kişisel reklamcılık
minde çalışmaktadır. B. İnternet reklamcılığı
C. Standartlar dijital verilerin sistemler arasında C. Hedefli reklamcılık
paylaşımı için oluşturulmuştur. D. Reklam kimliği
D. Dijital veriler genellikle kayıt altına alınan fe- E. Geleneksel reklamcılık
nomenin bir alt kümesini oluşturur.
E. Kaliteli dijital kayıtlar için daha çok dijital veri
kullanılması gerekir.
7 Bir reklamın, ürünle ilgili bir internet say-
fasının içinde gösterilmesi hangi hedefleme türü
kapsamında yer alır?
2 Hazırlanmakta olan medya oynatıcı için 10
farklı ses düzeyi kullanılacaktır. Buna göre uygu- A. Coğrafi
lamada ses düzeyini ifade edebilmek için en az kaç B. Bağlamsal
bit veri kullanılması gerekmektedir? C. Konumsal
A. 1b B. 2b D. Yeniden
C. 3b D. 4b E. Bireysel
E. 5b
8 Bulut depolama alanındaki bir fotoğrafına
3 Veri piramidiyle ilgili aşağıdaki ifadelerden internet kesintisi nedeniyle erişemeyen bir kullanı-
hangisi doğrudur? cı bilgi güvenliğinin hangi boyutunda sorun yaşa-
maktadır?
A. Piramitte yukarı doğru çıkıldıkça birimler arası
bağlantılar azalır. A. Gizlilik
B. Enformasyon, bilgiden daha fazla yapılandırıl- B. Bütünlük
mıştır. C. Erişilebilirlik
C. Veri kendi başına anlamlı bir semboldür. D. Dijital ayak izi
D. Makineler bilgelik seviyesine çıkamaz. E. Erişim
E. Zeki eylem için veri toplamak yeterlidir.
9 Sosyal medya hesabını kaybeden bir kullanı-
4 Aşağıdaki eylemlerden hangisi pasif dijital cının hesabı üzerinden paylaşım yapılması hâlinde,
ayak izi oluşturur? bu hesap dijital veri güvenliğinin hangi boyutunda
zarar görmüş olur?
A. Bir uygulamaya mikrofon erişimi izni vermek
A. Gizlilik
B. İnternette arama yapmak
B. Bütünlük
C. Çevrim içi alışveriş yapmak
C. Erişilebilirlik
D. Sosyal ağ paylaşımı yapmak
D. Dijital ayak izi
E. Çevrim içi sohbet etmek
E. Güvenlik
5 İnternet ve dijital teknolojiler kullanılırken 10 Aşağıdakilerden hangisi dijital veri güvenli-
bırakılan verilerin izine ne ad verilir?
ğini sağlamak için alınabilecek önlemlerden biri
A. Tarama geçmişi değildir?
B. Çerez A. Veri paylaşımını sınırlamak
C. VPN B. Güçlü şifreler kullanmak
D. Antivirüs tanılama bilgisi C. İşletim sistemi güncellemeleri yapmak
E. Dijital ayak izi D. Yazılımların güncel versiyonlarını kullanmak
E. Güvenli bağlantıları tercih etmek

205
 7
İçerik ve Veri Yönetiminin Dönüşümü

1. A Yanıtınız yanlış ise “Analog ve Dijital Veri” 6. C Yanıtınız yanlış ise “Dijital Veriler ve Dijital
konusunu yeniden gözden geçiriniz. Ayak İzi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

2. D Yanıtınız yanlış ise “Analog ve Dijital Veri” 7. B Yanıtınız yanlış ise “Dijital Veriler ve Dijital
konusunu yeniden gözden geçiriniz. Ayak İzi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. D Yanıtınız yanlış ise “Veriden Bilgi Üretmek” 8. C Yanıtınız yanlış ise “Dijital Verinin Güvenli-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. ği” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. A Yanıtınız yanlış ise “Dijital Veriler ve Dijital 9. B Yanıtınız yanlış ise “Dijital Verinin Güvenli-
Ayak İzi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ği” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. E Yanıtınız yanlış ise “Dijital Veriler ve Dijital 10. A Yanıtınız yanlış ise “Dijital Verinin Güvenli-
Ayak İzi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ği” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
7 Anahtarı

Metin tipindeki verilerin paylaşılması için kullanılan en eski standartlardan

biri ASCII’dir. ASCII standardındaki karakterler ve ikili kodlarının tablosunu
https://tr.wikipedia.org/wiki/ASCII adresinden inceleyebilirsiniz. Örneğin
Araştır 1 A karakterinin ASCII standardında ikili sayı sistemindeki kodu 1000001
şeklindedir. Bu değer onluk sayı sisteminde 65 değerine denk gelmektedir.
a karakterinin ikili sayı sistemindeki kodu 1100001, bu değerin onluk sayı
sistemindeki karşılığı ise 97’dir.

Veri madenciliği, büyük veri kümelerini işlemek ve bu kümeler üzerinden

bilgi üretmek için analiz yöntemleri geliştiren bir bilgisayar bilimidir. Aslında
veri madenciliği terimi yerine bilgi madenciliği teriminin kullanılması daha
yerindedir. Veri madenciliği alanının amacı veri oluşturmak değil, hazır du-
rumdaki büyük verilerden bilgi çıkarımı yapmaktır.
Araştır 2 Kuruluşlar veri madenciliği yöntemleri kullanarak büyük veri kümelerindeki
gizil bağlantıları yani bilgileri keşfedebilir. Bu bilgiler iş yaşamında problem
çözme ve karar alma amacıyla kullanılabilir. Örneğin bir telekomünikasyon
şirketi kullanıcılarının veri paketi kullanımlarını profilleyerek kişiye özel veri
paketleri önerebilir. Farklı bir örnekte, eğitim kurumları öğrencilerinin ders
izleme, sınavlara girme, soruları yanıtlama verilerini inceleyerek her bir öğren-
ciye özgü öğrenme önerileri geliştirebilir.

206
 7
Dijital Dönüşüm

Araştır Yanıt
7 Anahtarı

Sosyal medya sitelerinin amaçlarından biri kullanıcıların platform üzerinde

geçirdiği süreyi ve etkinliği artırmaktır. Bu doğrultuda kullanıcılara ilgilerine
göre içerikler gösterilir. Bu kavrama yankı odası adı verilmektedir. Yankı odası
“bireyin belli bir konudaki düşünce, görüş ve politik eğiliminin benzer görüş-
lere sahip kişilerle sürekli etkileşim nedeniyle pekiştiği bir ortam” (Cinelli ve
diğerleri, 2020) olarak tanımlanmıştır. Varol’a (2022) göre yankı odalarının
karakteristikleri şu şekilde sıralanmaktadır:
• yalnızca ortak görüşteki bireyler arasında paylaşım yapılması nedeniyle
bilgi çeşitliliğinde azalma
• homojen (çok benzer) görüşlü kişilerin bir araya gelmesi ve paylaşım
yapması
• belirli grup düşüncesi oluşması ve karşıt görüşlerin dışlanması
Araştır 3
• karşıt görüşlü bireylerin ve grupların dışlanması
• gruptan gelen mesajlara aşırı güven nedeniyle sorgulama eksikliği
• grup dışından gelen mesajlara güvensizlik
• gruptan ayrılmada zorluk
Yankı odalarının toplumsal kutuplaşmayı beslediği, demokrasiye tehdit oluş-
turduğu, yanlış ve sahte haberlerin yayılmasını kolaylaştırdığı ve sapkın dav-
ranışları normalleştirdiği belirtilmektedir. Bu konu hakkında daha fazla bilgi
almak için https://jasstudies.com/?mod=tammetin&makaleadi=&makaleu
rl=48274618_21-Yrd.%20Doç.%20Dr.%20Sibel%20Fügan%20VAROL.
pdf&key=27141 adresinden Varol’un Yankı Odası: Kavramsal Bir Çerçeve
adlı makalesini inceleyiniz.

Phishing (oltalama) kişisel bilgilerin çalınması amacıyla gönderilen bir atak-

tır. Kurumsal bir kimlik kisvesi ile gönderilen bu e-postalarda bir bağlantıya
tıklamanız istenir. Bu bağlantı genellikle e-posta adresiniz ve şifrenizle giriş
Araştır 4 yapmanızı bekleyen bir form içerir. Bu formu doldurarak giriş yapmaya çalış-
tığınızda aslında e-posta ya da sosyal ağ hesap bilgilerinizi kötü niyetli kişilere
göndermiş olursunuz.

207
7
İçerik ve Veri Yönetiminin Dönüşümü

Kaynakça
Almuhimedi, H., Schaub, F., Sadeh, N., Adjerid, I., Acquisti, A., Gluck, J., ... & Agarwal, Y. (2015, Nisan).
Your location has been shared 5,398 times! A field study on mobile app privacy nudging. İçinde Proceedings
of the 33rd annual ACM conference on human factors in computing systems (sf. 787-796).
Ahsan, S. ve Shah, A. (2006, September). Data, information, knowledge, wisdom: A doubly linked chain.
İçinde, Proceedings of the 2006 international conference on information knowledge engineering (sf. 270-278).
Aral, H., ve Uluk, M. (2018). Hedefli reklamcılığın kullanıcılar arasındaki farkındalığı üzerine bir inceleme:
Facebook örneği. İçinde Uluslararası Dijital Çağda İletişim Sempozyumu (CİDA) Bildiriler Kitabı (sf. 218-227).
Azucar, D., Marengo, D., & Settanni, M. (2018). Predicting the Big 5 personality traits from digital footprints
on social media: A meta-analysis. Personality and individual differences, 124, 150-159.
Bellinger, G., Castro, D. ve Mills, A. (2003). Data, Information, Knowledge and Wisdom. https://homepages.
dcc.ufmg.br/%7Eamendes/SistemasInformacaoTP/TextosBasicos/Data-Information-Knowledge.pdf
adresinden 13.06.2023 tarihinde erişilmiştir.
Berg, T., Burg, V., Gombović, A., & Puri, M. (2020). On the rise of fintechs: Credit scoring using digital footprints.
The Review of Financial Studies, 33(7), 2845-2897.
Berry, G. ve Rodocker, P. (t.y.). Ses bit hızını anlama. https://www.adobe.com/tr/creativecloud/video/discover/
audio-bitrate.html adresinden 05.06.2023 tarihinde erişilmiştir.
Bilgi Teknolojileri ve İletişim Kurumu [BTK]. (2014). Elektronik Haberleşme Sektöründe Şebeke ve Bilgi
Güvenliği Yönetmeliği. Resmi Gazete (29059). 13.06.2023 tarihinde https://www.btk.gov.tr/uploads/
pages/elektronik-habeles-me-sekto-ru-nde-s-ebeke-ve-bilgi-gu-venlig-i-yo-netmelig-i-5a341795a1773.pdf
adresinden erişilmiştir.
Binns, R., Lyngs, U., Van Kleek, M., Zhao, J., Libert, T., & Shadbolt, N. (2018, May). Third party tracking in
the mobile ecosystem. İçinde Proceedings of the 10th ACM Conference on Web Science (sf. 23-31).
ChatGPT (2023). Etik değerlere sahip misin? [Kullanıcı sorusuna alınan yanıt]. https://chat.openai.com/
adresinden 16.06.2023 tarihinde erişilmiştir.
Cinelli, M., Morales, G.D., Galeazzi, A., Quattrociocchi, W., & Starnini, M. (2020). Echo Chambers on Social
Media: A comparative analysis. ArXiv, abs/2004.09603.
CSIS (2023). Significant Cyber Incidents Since 2006. https://csis-website-prod.s3.amazonaws.com/s3fs-
public/2023-06/230602_Significant_Cyber_Events.pdf?VersionId=DQAJtvC1GwslfNiMmDBPryLA1w
YDjGEE adresinden 13.06.2023 tarihinde erişilmiştir.
Diffen (t.y.). Analog vs. Digital. https://www.diffen.com/difference/Analog_vs_Digital adresinden 13.06.2023
tarihinde erişilmiştir.
Fuchs, C. (2016). Sosyal medya: eleştirel bir bakış. (D. Saraçoğlu ve İ. Kalaycı, Çev.). Ankara: NotaBene Yayınları.
Varol, S. F. (2022). Yankı Odası: Kavramsal Bir Çerçeve. Jass Studies-The Journal of Academic Social Science
Studies, 15(91), 457-474.
Kaspersky (t.y.). What is a digital footprint? And how to protect it from hackers? https://www.kaspersky.com/
resource-center/definitions/what-is-a-digital-footprint adresinden 16.06.2023 tarihinde erişilmiştir.
Lau, W. (2023). What is targeted advertising? https://www.adroll.com/blog/what-is-targeted-advertising
adresinden 09.06.2023 tarihinde erişilmiştir.
Mou, N., Zheng, Y., Makkonen, T., Yang, T., Tang, J. J., & Song, Y. (2020). Tourists’ digital footprint: The spatial
patterns of tourist flows in Qingdao, China. Tourism Management, 81, 104151.
OECD (2015), Digital Security Risk Management for Economic and Social Prosperity: OECD Recommendation
and Companion Document. OECD Publishing, Paris. DOI: http://dx.doi.org/10.1787/9789264245471-en
OECD (2023). Recommendation of the Council on Digital Security Risk Management. OECD/LEGAL/0479

208
 7
Dijital Dönüşüm

Ram, A., Wisniewska, A., Kao, J. S., Rininsland, Æ., ve Nevitt, C. (2018). How smartphone apps track users and
share data. https://ig.ft.com/mobile-app-data-trackers/ adresinden 10.06.2023 tarihinde erişilmiştir.
Rockwell, K. (2008). Film Resolution (Pixel Count). https://www.kenrockwell.com/tech/film-resolution.htm
adresinden 04.06.2023 tarihinde erişilmiştir.
Rader, E. (2018). How companies are using cell phone data. https://msutoday.msu.edu/news/2019/how-
companies-are-using-cell-phone-data adresinden 13.06.2023 tarihinde erişilmiştir.
Rowley, J. (2007). The wisdom hierarchy: representations of the DIKW hierarchy. Journal of Information and
Communication Science. 33(2),163–180.
Statista (2023). Social Media Advertising – Worldwide. https://www.statista.com/outlook/dmo/digital-
advertising/social-media-advertising/worldwide#key-players adresinden 10.06.2023 tarihinde erişilmiştir.
Türk Dil Kurumu (t.y.). Veri. Güncel Türkçe Sözlük. https://sozluk.gov.tr adresinden 04.06.2023 tarihinde
erişilmiştir.
Wikipedia (2013). 44,100 Hz. https://en.wikipedia.org/wiki/44,100_Hz adresinden 05.06.2023 tarihinde
erişilmiştir.
Zülfikar, H. (2022). Veri / Data. M. A. Yekta Saraç (Ed.). Sosyal Bilimler Ansiklopedisi (2. Baskı). Tübitak Bilim
Yayınları

209
 Bölüm 8
Bireysel Teknolojilerin Dönüşümü
Artırılmış ve Sanal Gerçeklik

1 2
Giyilebilir Dijital Donanımlar Uygulamaları
öğrenme çıktıları

1 Giyilebilir teknoloji ürünlerini çeşitlilikleri 2 Artırılmış ve sanal gerçeklik uygulamalarını

bağlamında açıklayabilme örneklendirebilme

3 4
Robotik Teknoloji Uygulamaları Yapay Zekâ Teknolojileri
3 Robotiğin günlük hayattaki kullanım 4 Bireysel olarak kullanılabilecek yapay zekâ
alanlarını sıralayabilme uygulamalarını açıklayabilme

5 6
Blok Zincire Dayalı Uygulamalar Üç Boyutlu Yazdırma Teknolojileri
5 Blok zincire dayalı uygulamaların bireysel 6 Üç boyutlu yazıcıların bireysel kullanım
kullanımlarını örneklendirebilme sürecini açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • Giyilebilir Teknolojiler • Artırılmış Gerçeklik • Sanal Gerçeklik • Robotik

• Yapay Zekâ • Blok zincir • Üç Boyutlu Yazdırma

210

Dijital Dönüşüm
GİRİŞ
Değişmeyen tek şeyin değişim olduğu günü-
müzde, teknolojide kaydedilen her ilerleme birey-
sel olarak kullanılan teknoloji ürünlerine hızla yan-
sımış ve bireysel yaşantıyı değiştirip kısa zamanda
dönüşüme uğratmıştır. Uzunca bir süredir insan
hayatının birer parçası hâline gelen internet başta
olmak üzere, mobil cihazlar, giyilebilir teknolojiler,
sanal gerçeklik, robotik, yapay zekâ ve üç boyutlu
yazdırma teknolojileri bulundukları pozisyonları
genişletip derinleştirmiştir.
Bilgi ve iletişim teknolojilerinin gelişimiyle
her geçen gün küçülmekle beraber işlevleri artan
mobil cihazlar, bir zamanların sesli iletişim araçla-
rı olmaktan çıkmış ve çok amaçlı cihazlar haline
dönüşmüştür. Özellikle akıllı telefon olarak adlan-
dırılan ağ ve internet bağlantılı küçük bilgisayar-
lar sayesinde konuşmanın ve anlık mesajlaşmanın
yanı sıra e-postayla iletişim kurmak, sosyal medya
hesaplarını kullanmak, dijital oyunlar oynamak
ve kişisel sağlık verilerini toplayıp değerlendirmek
gibi işlemler kolaylıkla yapılabilmektedir. Ayrıca
mobil cihazlarla bağlantılı olarak çalışan akıllı saat,
sağlık takip cihazları veya sanal gerçeklik gözlük-
leri gibi giyilebilir teknolojiler sözü edilen işlevleri
daha da genişletmektedir. Özellikle Metaverse kav-
ramının gündeme gelmesiyle birlikte sanal ve ar-
tırılmış gerçeklik teknolojilerine ilişkin yatırımlar
hızla artarak daha işlevsel ürünlerin sunulmasına
zemin oluşturmuştur. Bireysel kullanım anlamın-
da önemli potansiyele sahip olan bu ürünler oyun
oynama, daha zengin iletişim sağlama ve tasarlayıp
geliştirme gibi bağlamlarda bireysel sınırları ge-
nişletmekte ve âdeta dijital bir dönüşüme neden
olmaktadır. Bilgi ve iletişim teknolojilerinin geli-
şimiyle her geçen gün daha kolay kullanılabilir du-
ruma gelmekle beraber daha fazla işlevselliğe sahip
olan sanal ve artırılmış gerçeklik uygulamalarının
önümüzdeki on yıl içinde bireylerin günlük haya-
tında önemli bir yer kaplayacağı öngörülmektedir.
Bu süreçte sanal ortamın gerçeklik algısı oluştura-
cak biçime dönüştürülmesinin yanı sıra gerçek or-
tamın da fizik kurallarından arındırılmış bir şekilde
sanal ortamla zenginleştirilmesi kullanıcı deneyimi
açısından çığır açıcı gelişmeler olmuştur. Bilgi ve
iletişim teknolojilerinin gelişimi dolayısıyla önem-
li dönüşüm sağlanan alanlardan birinin de yapay
zekâ ve buna bağlı teknolojiler olduğu söylenebilir.
Artan ve ucuzlayan işlem gücü, bellek kapasitesi ve
8
internet bant genişliği sayesinde artık işlevselleşen
yapay zekâ uygulamaları sesli asistanlar, öneri sis-
temleri, kişiye odaklı içerik sunumu gibi noktalar-
da şimdiden günlük yaşamın bir parçası olmuştur.
Bu teknolojik gelişmelerle birlikte kripto paraların
ortaya çıkmasının yanı sıra güvenli ve şeffaf bir
doğrulama sistemi sağlayan blok zincir teknoloji-
sinin de görece yeni ancak oldukça önemli bir tek-
nolojik yenilik olduğu söylenebilir. Özellikle diğer
teknoloji uygulamalarıyla birleştiğinde yüksek bir
potansiyele ulaşacak olan blok zincir uygulamala-
rı şimdiden bireylerin yaşantısını derinden etki-
lemeye başlamıştır. Bireysel teknolojilerdeki hızlı
değişim ve dönüşümün adreslerinden biri de üç
boyutlu nesnelerin hızlı ve kolayca oluşturulabil-
mesini sağlayan üç boyutlu yazıcı teknolojileridir.
Bu teknolojiler günümüzde birçok eve girmekle
birlikte endüstriyel kullanımlarının yanı sıra bi-
reysel anlamda kullanım alanı da bulmuştur. Söz
konusu yazıcı teknolojileri sayesinde her evin birer
atölyeye dönüşmesi ve birçok donanımın amatör
girişimlerle oluşturulması olanaklı hale gelmiştir.
Teknolojinin birçok uygulamayı önemli ölçüde
değiştirmiş ve geliştirmiş olduğu söylenebilir olsa
da özellikle yukarıda sözü edilen beş teknolojinin
bireysel kullanım anlamında ön plana çıktığı gö-
rülmektedir. Bu teknolojilerin dijital dönüşüm
sürecinde bireylere sağladığı yarar ve sınırlılıklar
bağlamında ayrı başlıklar altında ele alınıp değer-
lendirilmesi bireysel kullanımlarının etkin ve ve-
rimli olması açısından önemli olduğu gibi, geleceğe
yönelik zihinsel bir hazırlık da sağlayacaktır.
GİYİLEBİLİR DİJİTAL
DONANIMLAR
Dijital teknoloji ürünlerinin her geçen gün
işlevlerini artırmakla beraber fiziksel olarak kü-
çülmesi, insanların vücutları veya kıyafetlerinde
kolaylıkla taşınabilecek ürünlerin ortaya çıkmasını
sağlamıştır. Günümüzde saatler, küpeler, bileklikler,
ayakkabılar, giysiler veya gözlüklerin içine
sığdırılabilen girdi, işlem ve çıktı birimleri sayesinde
bu donanımlar özelleştirilmiş işlevler kazanmıştır.
Bu işlevler insan hayatını kolaylaştırmakla birlikte
bireye ilişkin önemli verileri toplayabilir özellik
de kazanmıştır. Teknolojilerin giderek küçülmesi
bu donanımların farklı formlarda yeni ürünlere
dönüşmeleri kadar bireysel amaçlı kullanımlarını
da kolaylaştırmaktadır.
211
8
Bireysel Teknolojilerin Dönüşümü

Giyilebilir Dijital Donanımların

Sunduğu Olanaklar
Giyilebilir dijital donanımlar sayesinde birey-
lerin sağlık ve spor gibi olguları bireysel ve gerçek Kontrolcü: Kullanıcıdan aldığı komutları
zamanlı veriler aracılığıyla takip etmeleri artık veriye dönüştürüp ilgili cihaza yönlendi-
olanak kazanmıştır. Örneğin kalp ritmini takip ren araçtır.
etme, atılan adımları sayma, uyku düzenine iliş-
kin verileri alma, stres düzeyini takip etme, ko-
num belirleme ve yükseklik izleme gibi bireysel Sanal ve artırılmış gerçeklik de giyilebilir dijital
açıdan önemli işlemlerin kolaylıkla gerçekleşti- teknoloji ürünlerinin ek işlevlerle donatılmasını sağ-
rilmesi ayrıca toplanan verilerin işlenip rapor- layan önemli bir alan olarak karşımıza çıkmaktadır.
laştırılması gerektiğinde bu raporlara erişilmesi Her geçen gün gelişmeye devam eden sanal ve artı-
olanaklı olmuştur. Bu sayede bireyler spor başarı- rılmış gerçeklik uygulamaları giyilebilir dijital cihaz-
larını artırabilmekte veya sağlıklarıyla ilgili doğru ları kontrolcü olarak kullanabildiği gibi görüntü ve
kararları alabilmektedir. Günümüzde hâlihazırda ses iletimi için de kullanabilmektedir. Günümüzde
bulunan uygulamalar sayesinde kalp ritmi, vü- daha çok oyun ve eğlence amaçlı olarak kullanılı-
cut ısısı, oksijen satürasyonu, solunum etkinliği yor olsalar da sanal ve artırılmış gerçeklik uygula-
gibi veriler kolaylıkla toplanıp işlenebilmektedir. malarının giyilebilir dijital cihazlarla entegrasyonu
Ayrıca hassas sensörler aracılığıyla özellikle yaş- sonucunda ortaya çıkan bileşimin yakın gelecekte
lı bireylere yönelik geliştirilmiş düşme sezme ve bireysel yaşamlarımızın önemli bir parçası olacağı
önleme uygulamaları da gerçekleştirilmektedir. düşünülmektedir (Ahn vd., 2022).
Giyilebilir teknolojilere yönelik hazırlanan yazı-
lımlar, topladıkları verilerin sunumu konusunda
da mesafe katetmişlerdir. Özellikle iyi tasarlanmış
oyunlaştırma benzeri sunum yöntemleri ve payla-
şım olanaklarıyla donatılmış yazılımlar, kullanıcı-
larının spora yönelik motivasyonlarını artırmak-
tadır. Sağlık ve sporla ilgili uygulamaların yanı
sıra iletişim alanı da giyilebilir dijital donanım-
lardan olumlu bir şekilde etkilenmiştir. Giyilebilir
dijital teknoloji ürünü olarak sınıflandırılabilecek
saat, bileklik ve gözlük gibi donanımlar akıllı te-
lefonlarla bağlantı hâlinde kalıp arama yanıtlama,
mesaj okuma, mesaj yazma veya hava durumu
bilgisini alma gibi temel sosyal ihtiyaçları daha az
Resim 8.1 Akıllı saatler en çok kullanılan giyilebilir
eforla karşılamayı olanaklı kılmaktadır (Tehrani
dijital teknoloji ürünleridir.
ve Andrew, 2014). Sanal asistanlar ve ses işleme
gibi yapay zekâ teknolojileriyle donatılabilmeleri
ise işlevlerini daha çok artırmıştır. Günümüzde Alanyazında giyilebilir teknolojilere ilişkin çok
eğitimin etkinliğinin artırılması ve yer ve zaman sayıda sınıflandırmayla karşılaşmak olanaklıdır. Bu
bağımsızlığının sağlanması bağlamında da giyile- sınıflandırmalardan bazıları cihaz türüne, bazıları
bilir teknolojilere önemli roller biçildiği söylene- da vücut üzerindeki konumlarına göre yapılmak-
bilir. Eğitimde oyunlaştırma gibi uygulamaların tadır. Ancak herhangi bir gruplamaya gitmeden
gerçekleştirilmesinin yanı sıra öğrenci, öğretmen listelemek gerekirse günümüzde sıklıkla kullanılan
ve içerik etkileşimlerinin artırılması gibi konular- giyilebilir teknoloji ürünleri Tablo 8.1’deki gibi
da giyilebilir teknolojilerin taşıdığı potansiyel her maddelenebilir.
geçen gün artmaktadır.

212
 8
Dijital Dönüşüm

Tablo 8.1 Sık kullanılan giyilebilir dijital teknoloji ürünleri

Saatler Gözlükler
Sanal gerçeklik kaskları Kontakt lensler
Küpeler Akıllı giysiler
Kulaklıklar Göğüs kemerleri
Cilt yamaları İmplantlar
Saatler Bilezikler
İşitme cihazları Bileklikler

Tablo 8.1’de ifade edilen giyilebilir teknoloji ürünlerinin ortak noktaları girdi, işlem, çıktı ve enerji depolama
birimlerine sahip olmalarıdır. Ayrıca birçoğunun kablosuz iletişim aygıtlarıyla donatılmış olduğu da söylenebilir.
Giyilebilir teknolojilerin üzerinde genellikle özelleştirilmiş şekilde veri toplayan bir veya çok sayıda sensör bulun-
maktadır. Sıcaklık, nabız, basınç ve hareket gibi durumlara ilişkin veriler toplayan bu sensörler, topladıkları veri-
yi işlem birimine yönlendirir. İşlem birimleri sensörlerden gelen verileri üzerinde çalışan yazılım doğrultusunda
işler. Bu işlem kayıt tutma, grafik oluşturma veya uyarı üretme şeklinde olabilir. İşlem birimi çoğunlukla bir çıktı
üretir ve bunu çıktı birimine yönlendirir. Çıktı birimi dijital bir ekran olabileceği gibi titreşim motoru da olabilir.
Çıktı biriminin görevi işlenen verileri kullanıcıya sunmaktır. Birçok cihazın çıktı birimi olarak kablosuz bağlantı
teknolojilerini kullandığı da söylenebilir. Böylece çıktı, bluetooth ya kablosuz ağ protokolü üzerinden başka bir
cihaza kolaylıkla yönlendirilebilir. Kablosuz bağlantı teknolojisi giyilebilir teknolojiler için bir girdi birimi olarak
da değerlendirilebilmektedir (Altıntaş vd., 2022). Hemen hepsi fiziksel olarak bağımsız cihazlar olan giyilebilir
dijital teknoloji ürünleri için artık batarya da önemli bir ögedir. Özellikle kullanıcıya sağlanan olanaklar çeşit-
lendikçe gereksinim duyulan batarya kapasitesinde de artış olmakla birlikte giyilebilir teknolojinin portatifliğini
engellemeden bir denge içerisinde bu iyileştirmeler yapılabilmektedir. Örneğin hiçbir sensörle donatılmamış bir
akıllı saatin bir aya varabilecek bir bekleme süresi olacakken yüksek çözünürlüklü ekrana sahip birçok sensörle
donatılmış, sim kart takılabilen bir saatin birkaç günlük
bekleme süresi yeterli görülebilmektedir. Kullanım sü-
resi ve etkinliğini doğrudan etkileyen enerji depolama Sensör: Bulunduğu ortamdaki olayları veya deği-
teknolojisinin gelişmesi, giyilebilir teknolojilerin kulla- şiklikleri tespit ederek verileştirebilen aygıttır.
nışlılığını da her geçen gün artıracaktır.

Giyilebilir Dijital Donanımları Gelecekte Neler Bekliyor?

Günümüzde asıl potansiyelini henüz ortaya koymamış olduğunu söyleyebileceğimiz giyilebilir tekno-
lojilerin geleceğine ilişkin projeksiyon tutulmak istendiğinde asıl potansiyeline ulaştırılması için aşılması
gereken birtakım zorlukların olduğu görülebilir. Örneğin bütün giyilebilir cihazların birbirleriyle entegre
edilmesi için gereken standartlar henüz tam olarak oluşmamıştır. Bu cihazları programlamak için gereken
uygulama geliştirme arayüzlerinin de henüz yeterince olgunlaşmadığı söylenebilir. Yukarıda da bahsedil-
diği gibi enerji yönetimi ve depolama konusunda ilerlemeler gerekmektedir. Kişisel veri güvenliğini sağ-
layacak açık iletişim protokollerinin oluşturulması ve bu noktada birçok kişi için bireysel farkındalığın
artırılması ayrıca öneme sahiptir. Pahalılık ve erişim zorluğu bu teknolojilerin yaygınlaşmasının önünde
bir engel olarak durmaktadır. Çoğu giyilebilir teknoloji ürününün etkin çalışması bir başka cihaza bağlı ol-
duğu için ayrıca yatırım gerektirmektedir. Ayrıca gerçekleştirilen birçok araştırma giyilebilir teknolojilerin
dikkat dağıtıcı etkisinden bahsetmektedir. Bu durum, belirli bağlamlarda verimliliği düşürebilmektedir.
Üzerlerindeki sensörler çok önemli sayılabilecek birçok kişisel veriyi topladığı için bireysel veri güvenli-
ği anlamında dikkat gerektirmektedir. Ayrıca nadiren de olsa batarya sorunundan kaynaklı yanıklar ve
yangın riskleriyle karşılaşıldığı raporlanan durumlardandır. Özellikle işitme duyusuna yönelik giyilebilir
teknolojilerin akustik ve ses basıncıyla ilgili sorunlar yaşatması küçük bir olasılık dâhilinde mümkündür.
Elektromanyetik alana uzun süre maruz kalmayı sağlıyor olmaları da bu ürünlerin getirdiği bir olumsuzluk
olarak değerlendirilmektedir.

213
8
Bireysel Teknolojilerin Dönüşümü

Özetlemek gerekirse giyilebilir dijital teknolojilerin

henüz tam olgunlaşmamış hâliyle bile bireysel
bağlamda hayatı birçok boyutuyla kolaylaştırdığı
söylenebilir. Birtakım sınırlılıklara sahip olmakla dikkat
beraber değişen ve dönüşen teknolojiden çok Giyilebilir teknolojilerin özellikle uzun süreli kul-
etkilendikleri de açıktır. Giyilebilir dijital teknolojinin lanımının insan sağlığına etkisi hâlen araştırılmaya
getirdiği her yeniliğin bireysel yaşamı değiştirip muhtaç bir konudur.
dönüştürdüğü düşünüldüğünde bu teknolojilerin
dönüşümde sahip oldukları potansiyelin önemli
sayılabileceği göze çarpmaktadır.

Öğrenme Çıktısı
1 Giyilebilir teknoloji ürünlerini çeşitlilikleri bağlamında açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Hangi giyilebilir teknolo-

Giyilebilir teknoloji ürün-
Gelecekte ne tür giyilebilir ji ürününü, hangi nedenle
lerinin hangi işlevleriyle ko-
teknolojiler geliştirilebilir? edinmek isteyebileceğinizi
laylık sağladığını tartışın.
açıklayın.

ARTIRILMIŞ VE SANAL GERÇEKLİK UYGULAMALARI

Bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişim sonucu birey-
sel teknolojilerdeki dijital dönüşümün önemli yansımala-
rından biri de artırılmış ve sanal gerçeklik uygulamalarının
Metaverse: Bireylerin sanal temsilleri
bireylerin günlük yaşantısına girmeye başlayacak kadar ge-
aracılığıyla hem kendi aralarında hem
lişmesi olmuştur. Özellikle metaverse kavramının gündeme
de sanal nesnelerle etkileşime girebildiği
gelmesi ve bu teknolojilere büyük miktarda yatırımların
dijital sanal ortamlardan oluşan ağdır.
yapılacağının açıklanması hem artırılmış gerçeklik hem de
sanal gerçeklik kavramlarını popüler hâle getirmiştir.
Artırılmış gerçeklik, gerçek dünyanın dijital olarak oluşturulmuş grafik ve seslerle birleştirilerek su-
nulması olarak tanımlanabilir. Örneğin özelleştirilmiş bir gözlükle bakılan nesnenin üzerinde beliren bir
etiketin o nesneye ilişkin bilgiler sunması artırılmış gerçeklik uygulaması olarak kabul edilebilir. Ya da
benzer bir gözlükle bakılan giysinin renginin ya da dokusunun değiştirilerek sunulması, yine artırılmış
gerçeklik uygulamasına örnek olabilir. Burada sanal gerçeklikten farklı olarak gerçek dünyadan alınan
görüntü ve seslerin dijital görüntü ve seslerle zenginleştirilmesi ya da değiştirilmesi söz konusudur.
Sanal gerçeklik ise kullanıcılarını gerçek dünyadan mümkün olduğunca koparıp onlara dijital olarak
oluşturulmuş sanal bir dünyada olma hissini yaşatmayı amaçlamaktadır. Sanal gerçeklikte kullanıcının
deneyimlediği görüntü ve ses gibi duyusal girdiler tamamen bilgisayar kaynaklıdır. Kullanıcının her iki
gözünü ayrı ayrı hedefleyen stereo görüntü sunumu gerçekçi bir derinlik algısı oluşturmaktadır. Ayrıca
donanımın üzerinde yer alan eğim ve hareket sensörleri kullanıcının hareketlerine göre hızla güncellene-
rek kullanıcının döndüğü yönde yer alan görüntü sunulmaktadır. Yine en az iki kanallı ses kaynağından

214
 8
Dijital Dönüşüm

sağlanacak ses çıkışı da kullanıcının yönüne göre hesaplanmakta ve işitsel derinlik sağlanarak gerçekçilik
artırılmaktadır. Böylelikle kullanıcı kendini hem görsel hem de işitsel olarak aslında var olmayan sanal
bir gerçeklikte bulur (Aydın, 2022).

Artırılmış ve Sanal Gerçeklik Uygulamalarının Temel Ögeleri

Artırılmış ve sanal gerçeklik deneyiminin yaşanması donanım ve yazılım olmak üzere iki temel ögeye
dayanmaktadır. Bu ögelerin ilki olan donanımın görevi hem kullanıcıya görüntü ve ses gibi duyusal girdi-
ler sağlamak hem de üzerlerindeki sensörler aracılığıyla kullanıcı davranışlarını toplamaktır. Günümüzdeki
sanal ve artırılmış gerçeklik donanımları genellikle ikili (stereo) görüntü sunan mercekli ekranlar, hopar-
lörler, hareket sensörleri, mikrofonlar ve kameralara sahiptir. Böylelikle kullanıcı davranışlarının yanı sıra
gerçek dünyadan görüntü ve ses gibi verileri de alabilmektedirler.

Resim 8.2 Sanal gerçeklik donanımları her geçen gün daha çok işlevselleşmektedir.

Artırılmış ve sanal gerçeklik donanımlarının üzerindeki temel bileşenlerin hassasiyeti, çözünürlüğü, yeni-
leme hızları ve veri iletim kapasiteleri yaşatabildikleri deneyimin niteliğini belirlemektedir. Bu ögeler her ge-
çen gün gelişen teknolojiyle beraber fiziksel olarak küçülmekte ve daha çok işlev kazanmaktadır. Günümüzde
bile gerçek yaşamdan ciddi ölçüde koparabilecek deneyimler sunan artırılmış ve sanal gerçeklik donanımla-
rının, yakın gelecekte son derece gerçekçi ve çoklu duyuya hitap edebilen deneyimler sunacağı düşünülmek-
tedir. Başta Meta olmak üzere birçok dijital teknoloji şirketi sanal gerçeklik donanım ve yazılımı üretmek
için yatırımlar yapmış ve çeşitli ürünler ortaya koymuştur. Bu ürünlerin günümüze kadar süren gelişimleri
incelendiğinde daha hassas ve çeşitli sensörlere sahip olma, daha yüksek çözünürlüklü stereo görüntü sunma,
daha yüksek kalitede çok kanallı ses üretme, kablo bağlantılarından kurtulma, daha hafif ve ergonomik yapı-
ya ulaşma, insan doğasına daha uygun kontrollere sahip olma
gibi süreçlerin izlendiği görülmektedir. Sağladıkları deneyimin
iyileşmesinin yanı sıra fiyatlarının görece azalması dolayısıyla
Çözünürlük: Bir veri setinin sahip ol-
bu ürünlerin her geçen gün daha çok yaygınlaşması ve bireyle-
duğu ayrıntı miktarıdır.
rin günlük yaşamını büyük ölçüde değiştirip dönüştürmesi söz
konusudur.
Artırılmış ve sanal gerçekliğin yazılım bileşeni de oldukça önemlidir. Sözü edilen donanım bileşen-
lerinin işlevleri büyük ölçüde yazılımın işlevlerine bağlıdır. Ortaya çıktığı ilk yıllarda artırılmış ve sanal
gerçeklik uygulamalarına ilişkin sınırlı çeşitlilikte yazılım olsa da özellikle dijital oyun motorları gibi yazı-
lım geliştirme araçları sayesinde söz konusu uygulamalara yönelik yazılım sayısı hızla artmaktadır. Ayrıca
gelişen işlemci ve bellek kapasiteleri de bu alanda her geçen gün daha karmaşık ve etkili sanal gerçeklik
deneyimlerinin sunulmasına olanak tanımaktadır. Örneğin 1990’lı yıllarda 200 MHz olan tek çekirdekli

215
8
Bireysel Teknolojilerin Dönüşümü

mikroişlemciler günümüzde çok çekirdekli, daha geniş mimarili olmakla beraber GHz’ler düzeyinde ça-
lışma frekansına sahip şekle dönüşmüştür. Yine 1990’larla karşılaştırıldığında günümüz bilgisayarlarının
hem kapasite hem de çalışma hızı bakımından binlerce kat fazla etkinlikte bellek alanına sahip olduğu
söylenebilir. Özellikle üç boyutlu verilerin işlenmesi için geliştirilmiş grafik işlemciler de sanal gerçeklikle
ilgili hesapları otuz yıl öncesiyle kıyaslanamayacak ölçüde hızlandırmıştır.
Artırılmış ve sanal gerçekliğe ilişkin hem donanım hem de yazılımların büyük bir ivmeyle gelişmesi, dönüşüm sü-
recinde her geçen gün bireysel yaşamın daha büyük parçası durumuna gelmelerini sağlamaktadır. Örneğin kitabımızın
2. Bölümünde de ele alındığı gibi eğitimde artırılmış ve sanal gerçekliğe ilişkin önemli bir kullanım alanı oluşmuştur.
Artık öğrenenlerin daha gerçekçi ve etkileşimli süreçleri deneyimleyerek öğrenmesi söz konusudur. Ayrıca birden çok
duyuya hitap edebiliyor olması da bu teknolojilerin önemli bir özelliği olarak sayılabilir. Yapılan araştırmalar bu tek-
nolojiler sayesinde tarihî bir olayı, fiziksel bir simülasyonu, coğrafi bir olayı veya cerrahi bir işlemi gerçeğe yakın bir
deneyimle öğrenmenin olanaklı olduğunu şimdiden ortaya koymaya başlamıştır (Chen vd., 2020).
Sanal gerçeklikten farklı olarak birçok artırılmış gerçeklik uygulamasının cep telefonu veya tabletler gibi kame-
ralı mobil cihazlar üzerinde çalıştırılabiliyor olması artırılmış gerçeklik deneyimlerinin ulaşılabilirliğini kolaylaştırıp
yaygınlaştırmıştır. Özellikle eğitim alanında kullanılabilecek birçok artırılmış gerçeklik uygulaması ortaya çıkmış ve
şimdiden milyonlarca kullanıcıya ulaşmıştır. Tablo 8.2’de bu uygulamaların önemli olanları sunulmuştur.

Tablo 8.2 Eğitsel Artırılmış Gerçeklik Uygulamaları

Uygulama Adı Açıklaması
Aurasma Etkileşimli eğitsel artırılmış gerçeklik materyallerinin hazırlanması
Layar Basılı materyallerin etkileşimli biçime dönüştürülmesi
Actionbound Eğitsel oyunların hazırlanması
Animal 4D Çocuklara hayvan türlerinin tanıtılması
Anatomy 4D Temel anatomi bilgisinin kazandırılması
Elements 4D Elementlerin etkileşimli olarak öğretilmesi

Artırılmış ve sanal gerçeklik uygulamalarının bireysel yaşamda daha eğlenceli bir nitelik kazandırmayla
da önemli bir dönüşüm sağladığı söylenebilir. Özellikle dijital oyun sektörü bu durumdan önemli düzeyde
etkilenmiştir. Sanal ve artırılmış gerçeklik deneyimi sunan binlerce dijital oyun, hâlihazırda mağazalarda
yerini almıştır. Bu oyunların bazıları oyuncuyu gerçek dünyadan koparıp tamamen sanal bir dünyada
konumlarken, bazıları da gerçek dünyadan alınan görüntü veya seslere yeni içerikler ekleyerek artırılmış
bir gerçeklik deneyimi sunmaktadır. Gelişen iletişim teknolojileri sayesinde sözü edilen deneyimlerin eş za-
manlı olarak kişiler arası bir ortamda gerçekleşmesi de olanaklılaşmıştır. Günümüzde milyonlarca insanın
oynadığı bu oyunlar birçok insan için şimdiden hayatın bir parçası özelliği kazanmıştır.
Gelişen teknolojinin öncelikli olarak sağlık alanını etkilemesi durumu artırılmış ve sanal gerçeklik uygula-
maları açısından da geçerlidir. Sağlık alanında hastalara eğitim verilmesi, ameliyat öncesi planlamaların yapıl-
ması, ameliyat simülasyonları, uzaktan kontrolle cerrahi işlemlerin yapılması ve veri görselleşti-
rilmesi gibi konularda artırılmış ve sanal gerçeklik uygulamaları önemli bir yer tutmuştur. Sanal
gerçeklik uygulamalarının özellikle fiziksel ya da mental rehabilitasyon ve terapi süreçlerinde
başarıyla kullanıldığı birçok uygulama gerçekleştirilmektedir. Karekod aracılığıyla ulaşılabilecek
video, sanal gerçeklik teknolojilerinin cerrahi alanda kullanımını örneklendirmektedir.
Kitabımızın ticaretin dönüşümü bölümünde ayrıntılı olarak ele alındığı gibi iş dünyası, satış ve pa-
zarlama gibi alanlarda da geniş kullanım bulan artırılmış ve sanal gerçeklik uygulamaları bireysel yaşama
her geçen gün daha fazla dokunmaktadır. Artık birçok birey gideceği oteli incelemek, kıyafet veya makyaj
malzemelerini denemek veya bir aracı test etmek için sanal ve artırılmış gerçeklik teknolojilerini kullanmak
istemektedir. Özellikle COVID-19 pandemisinden sonra artan uzaktan çalışma alışkanlıkları birçok iş akış
sürecinin sanal gerçeklik ortamına taşınmasını sağlamıştır. Bu durum da uzaktan toplanma ve birlikte ça-

216
 8
Dijital Dönüşüm

lışma bağlamında sanal gerçeklik teknolojilerinin kullanılması sonucunu doğurmuştur. Ayrıca endüstriyel
tasarım süreçlerinde de artırılmış ve sanal gerçeklik uygulamaları yoğun bir şekilde kullanılmaktadır.

Resim 8.3 Sanal ve artırılmış gerçeklik uygulamaları iş dünyasında önemli kullanım alanı bulmaya başlamıştır.

Artırılmış ve Sanal Gerçeklik Uygulamalarının Geleceği

Görüldüğü üzere teknolojik olarak henüz emekleme aşamasındayken bile kendine çok yoğun bir kulla-
nım alanı bulan artırılmış ve sanal gerçeklik uygulamalarının gelecekte bireysel yaşamın büyük bir parçası
olacağı düşünülmektedir. Donanımlardaki çeşitlilik, işlem gücü, sensör hassasiyeti ve bellek kapasitesinin
artmasıyla birlikte kullanılabilir olacak uygulamaların günümüzdekine oranla çok daha etkili ve verimli
deneyimler sunacağı söylenebilir. Hatta bu noktada birçok kaynak, internetin geleceğinin büyük oranda
artırılmış ve sanal gerçekliğe dayanacağını belirtmektedir. Şu an görüntü ve sesle sunulan uygulamaların
orta vadede diğer duyulara da hitap edebileceği söylenmektedir. Uzun vadede sinir hücreleriyle doğrudan
etkileşim kurabilen teknolojilere dayalı olarak görüntü, ses, koku, dokunma ve tat gibi verilerin doğrudan
beynin ilgili noktalarına transfer edilebilmesi olasılık dâhilindedir. Sözü edilen teknolojilerin gelişmesiyle
birlikte bireysel yaşam, günlük bazda bile önemli ölçüde değişme ve dönüşme durumuyla karşı karşıya ka-
lacaktır. Nitekim bu teknolojiler için milyarlarca dolar değerinde yatırım açıklamaları yapılmıştır. Popüler
girişimci Elon Musk tarafından başlatılan Neuralink adlı proje bu doğrultuda atılmış önemli adımlardan
biri olarak görülebilmekle birlikte şimdiden ilerleme kaydetmiştir.

Resim 8.4 Sanal ve artırılmış gerçeklik uygulamalarının kullanım potansiyeli oldukça geniştir.

217
8
Bireysel Teknolojilerin Dönüşümü

Elbette artırılmış ve sanal gerçeklik uygulamalarının beraberinde getirdiği birtakım sınırlılıklar da

bulunmaktadır. Öncelikli olarak hâlen pahalı cihazları gerektiriyor olmaları, yaygınlaşmalarının önünde
önemli bir engeldir. Birçok kullanıcı bu uygulamaları hâlihazırda tercih ediyor olsa da büyük bir kesim için
hâlâ kullanıcı kabulü almış bir teknoloji olduğunu söylemek güçtür. Mevcut donanımların çoğu bugün
bile büyük ve ağır olduğu için uzun süreli kullanımlara uygun olmayan bir yapıya sahiptir. Ayrıca artırıl-
mış ve sanal gerçeklik uygulamalarının kullanımına bağlı fizyolojik ve psikolojik değişimler araştırılması
gereken konular arasındadır. Bu teknolojilerin kullanımının görselleştirme ve gerçeklik algısını artırma
amacı hedeflenirken fiziksel ve psikolojik açıdan olası etkileri de yine merak uyandırmaktadır. Bilindiği
gibi bu teknolojilere maruz kalınması sonucunda birçok birey için baş dönmesi ve mide bulanması gibi
uyaran gecikmesine bağlı sorunlar günümüzde de çözülememiştir. Diğer taraftan üzerlerindeki sensörler
aracılığıyla çok yoğun ve yüksek çözünürlüklü özel nitelikli kişisel veri toplayabilme becerileri bireysel veri
güvenliği sorununu gündeme getirmektedir. Özellikle giyilebilir teknolojilerle birlikte düşünüldüklerinde
yüz, retina, damar izi, parmak izi vb. biyometrik verilerin toplanıp işlenmesi, çoğaltılması, bulut ortamla-
rında paylaşılması ve yetkisiz kullanıcıların erişime açılması riskleri olasıdır. Sıralanan bu sınırlılıkların orta
ve uzun vadede giderilmesinin ise birey yaşamını köklü bir şekilde değiştirme potansiyelini beraberinde
getirebileceği söylenebilir.

Araştırmalarla
İlişkilendir
Çocukluk Dönemi Korkuları ve Bir yaşanacak özgül fobi gelişimi, etkisiz baş etme,
Müdahale Aracı Olarak Sanal Gerçeklik işlevsellikte bozulma vb. olumsuz psikososyal du-
Uygulamasının Kullanımı rumların önlenmesi adına önemlidir. Bu nedenle
sağlamış olduğu avantajlardan dolayı sanal ger-
çekliğin çocuklardaki korku duygusuna yönelik
…Görüldüğü üzere yurt dışında bireysel
içinde bulundukları gelişim dönemi ve dönemin
senaryolar ya da paket programlar aracılığı ile
korku nesneleri göz önünde bulundurularak; bir
yetişkin bireylerdeki korku ve fobi durumlarına
müdahale ve program aracı olarak kullanılması-
karşı müdahale aracı olarak sanal gerçeklik 20
nın oldukça önemli olduğu değerlendirilmekte-
yılı aşkın süredir kullanılmaktadır. Sanal gerçek-
dir. Buna karşın sonraki çalışmalarda çocukluk
liğin çocuk popülasyonu üzerinde kullanımına
dönemi korkuları ve bu korkulara yönelik sanal
yönelik çalışmaların ise oldukça kısıtlı olduğu
gerçeklik tabanlı müdahalelerin etkisini ve uy-
ve yapılan çalışmaların da çoğunlukla hemşire-
gulanabilirliğini ortaya koyan daha fazla sayıdaki
ler tarafından tıbbi uygulamaların yan etkilerine
klinik çalışmanın; belirtilen nedenlere bağlı ola-
yönelik gerçekleştirildiği, çocuklardaki korku
rak başta hemşire araştırmacılar olmak üzere lite-
duygusuna yönelik çalışmaların ise son derece
ratüre kazandırılması önerilmektedir.
kısıtlı olduğu görülmüştür. Araştırmacıların tıbbi
uygulamalardaki korkuya yönelik sanal gerçeklik
tabanlı müdahaleler aracılığı ile kazanmış olduk- Kaynak: Dönmez, A. & Türk, A. (2023).
ları deneyimi, spesifik çocukluk dönemi korkula- Çocukluk Dönemi Korkuları ve Bir Müdahale
rına aktarabileceği düşünülmektedir. Çocukların Aracı Olarak Sanal Gerçeklik Uygulamasının
yaşamış olduğu korkuya yönelik sanal gerçekli- Kullanımı. Hemşirelik Bilimi Dergisi, 6(1), 45-
ğin bir müdahale aracı olarak kullanımı ileride 54. DOI: 10.54189/hbd.1088650

218
 8
Dijital Dönüşüm

Öğrenme Çıktısı
2 Artırılmış ve sanal gerçeklik uygulamalarını örneklendirebilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Sanal gerçeklik uygulamala-

Artırılmış ve sanal gerçeklik rında tat ve koku gibi duyu-
Neuralink projesi neyi
kavramları arasındaki fark- sal girdileri sağlayabilmenin
amaçlamaktadır?
ları tartışın. ne gibi uygulama alanları
bulabileceğini açıklayın.

ROBOTİK TEKNOLOJİ UYGULAMALARI

Robot kavramının alanyazında kabul görmüş farklı birçok tanımı bulunmaktadır. En genel tanımıyla
robot; kendinden istenilen çeşitli görevleri yerine getirmesi için insanlar tarafından gerekli teknolojiye uy-
gun materyallerin kullanımıyla yapılmış, cihazlarla donatılmış ve programlanmış otomatik araçlar olarak
açıklanabilir. Robotlar insan eliyle yapılmış olmalarına rağmen kendilerine verilen görevleri insan yardımı
olmadan yapmaktadır. Türk Dil Kurumu robot kavramını, “Belirli bir işi yerine getirebilmek için manyetiz-
ma ile kendisine çeşitli işler yaptırılabilen otomatik araç” şeklinde tanımlamaktadır. Robotlar birçok alanda
insan eliyle yapılması zor ya da tehlikeli olan işlerin gerçekleştirilmesi için kullanılmaktadır.
1977 yılında Sokora tarafından ilk ev robotunun yapılması robot teknolojisinin başlangıcı olarak kabul
edilmektedir. 1990 yılında geliştirilen yarı otonom robotikleri ifade etmek için kullanılan iRobot teknolo-
jisinin ardından robotların uzayın keşfi ve zorlu cerrahi işlemler için kullanılması, 2004 yılında endüstriyel
robotik kolların icadıyla üretim sisteminde yaşanan devrim, robot teknolojisinin kendi tarihi içerisindeki
dönüm noktaları olarak açıklanmaktadır (Görçün, 2018).

Shakey
Robot
Pepper
BigDog PR2 Servis
İlk Savaş Asistan Robotu
Robotu Robot
J. Engelberger
İlk
Da Vinci
Pathfinder Ameliyat Endüstriyel Bebek
Uzay Robotik Kol
iRobot Robotu Bakım
Robotu Robotu
Benjamin Mr.
Sokora Robotham
Ev Robotu

1977 1980 1990 1997 2000 2004 2005 2010 2014 2017

Şekil 8.1 Robotik Sistemlerin Süreci

Kaynak: Görçün, 2018

219
8
İlk kez 20. yüzyılda Asimov tarafından robot
kelimesinden türetilerek kullanılan robotik kavra-
mı, “temelde insanlara hizmet etmek ve yaşamlarını
kolaylaştırmak amacıyla çeşitli alanlarda kullanılabi-
lecek düzeyde insanımsı robotların tasarlanması ve
geliştirilmesi” olarak tanımlanmaktadır. Robotik,
mühendislik dallarının ortak çalışma alanı ve “fi-
ziksel dünyayı bilgisayar kontrollü mekanik cihazlarla
algılama ve idare etme bilimidir” (Thrun vd., 2006).
Robotik teknolojilerinin günümüzde endüstriyel
sektör ve operasyonel alanlar ile tıp ve sağlık, eğitim
ve araştırma, tarım ve hayvancılık, ulaşım ve lojistik,
üretim, inşaat, madencilik, mühendislik, turizm ve
eğlence alanlarında kullanıldığını görmek olanaklı-
dır (Bozkurt Uzan ve Sevimli, 2020).
Eğitsel Robotik Teknoloji
Uygulamaları
Alanyazında yapay zekâ alt alanı olarak incele-
nen robotik, bireylerin gündelik yaşam biçimleri ve
iletişim şekillerini değiştirmiştir. Gelişen ve değişen
teknolojiyle yeni bir boyut kazanarak gündelik ya-
şamın birçok alanında etkili olan robotik teknolo-
jilerin öğretimi de bu anlamda önem kazanmıştır.
Yapay zekâ ve robotik, bireyin potansiyel ve verim-
liliğini yükseltmekte, bilişsel yeteneklerini geliştir-
mekte, kendini yönetme zekâsı olarak tanımlanan
otonom seviyesini artırmaktadır. Eğitsel robotik
uygulamalarıyla robotik kodlama kapsamında
matematik, fen, teknoloji ve mühendislik alanla-
rında disiplinler arası yönelimlerle akıllı davranış
modelleri ve robotik çalışmaları gerçekleştirilmek-
tedir. Soyut tasarım süreçlerinin çıktılarını robotik
uygulamalarla somut biçimde görebilmeleri ise öğ-
rencilerin öğrenmelerini, probleme yaklaşımları ile
problem çözme becerileri ve uygulamaya yönelik
motivasyonlarını geliştirmektedir. Robotik kodla-
ma eğitimlerinin erken yaşlardan itibaren verilmesi
çocukların geleceğin teknolojilerine ve 21. yüzyıl
becerilerine hâkim olmalarını sağlarken eleştirel,
yaratıcı ve analitik düşünme becerileri, algoritmik
zekâları, sorgulama ve problemlere yaklaşım biçim-
leri ile bilişsel yeteneklerini bu çerçeveye uygun
biçimde şekillendirmektedir (Göksoy ve Yılmaz,
2018). Günümüzde birçok eğitim kurumunun
STEM adı verilen modele yönelmesi de bu nedene
dayandırılabilir.
220
Bireysel Teknolojilerin Dönüşümü
STEM (Science, Technology, Engine-
er, Math); öğrencilerin fen ve matematik
alanlarından edindikleri bilgileri
mühendislik ve teknolojiyle birleştirerek
disiplinler arası bir çalışmayla kullanmasının
amaçlandığı, öğrencilerin eleştirel, üst düzey
ve yaratıcı düşünme, problem çözme gibi
becerilerinin geliştirilmesinin hedeflendiği
yaklaşımdır.
Robotik Teknoloji Uygulamalarının
Bugünü ve Geleceği
Endüstri 4.0 dönemine geçiş, yapay zekâ ve robo-
tik alanına yönelik ilgi ve eğilimi de artırmıştır. Ya-
şadığımız dijital dönüşüm günümüzde elektronik ve
otonom sistemlerin zamanla insan faktörünün önüne
geçmesinin ve robotik sistemlerin üretim süreçlerinde
giderek daha fazla yer edinmesinin önünü açmıştır.
Bu durum teknolojik gelişmelerin heyecanla karşılan-
masının yanı sıra iş gücü ihtiyacında artık insanlara
gerek olmayacağı endişelerini de doğurmuştur. Önce-
ki bölümlerde de ele alındığı gibi her teknolojinin is-
tihdam üzerinde bir tehdit oluşturması kaçınılmazdır.
Bu tehdidi görüp yenilikçi iş kollarının yaratılmasıyla
geleceğin teknolojilerini yönetecek iş gücünün erken
dönemde planlanması oldukça önemlidir. Durna
ve Baysal (2021) robotik teknolojilerin, yaratması
muhtemel işsizlik rakamlarından çok daha fazlasını
istihdam olarak geri kazandıracağını belirtmektedir.
Dolayısıyla bu teknolojileri kısa vadede görünür et-
kileriyle değil uzun dönemde yaşamın birçok alanına
olan etkileriyle birlikte değerlendirmek önemlidir.
Şimdilerde robotik sistemler pahalı teknolojiler olup
hayata geçirilebilmesi için görece maliyeti yüksek ya-
tırımlara ihtiyaç duymaktadır. Ancak teknolojinin
gelişmesi ve robotik sistemlerin uygulama alanlarının
artmasıyla birlikte söz konusu sistemlerin daha uygun
maliyetlerle planlanabilmesinin de mümkün olacağı
belirtilmektedir.
Günümüzde yalnızca üretimde değil hizmet bağ-
lamında da robotik teknolojilerin öne çıktığı görül-
mektedir. 21. yüzyılın ilk yarısından itibaren robotik
sistemlerin tıbbi amaçlar için cerrahide kullanılmaya
başlanması oldukça önemli bir adım olarak değerlen-
 8
Dijital Dönüşüm

dirilmektedir. Cerrahi operasyonlara yeni yaklaşım ve teknikler kazandıran robotik sistemler, günümüz şartların-
da gerçekleştirilemeyen işlemlerin başarıyla tamamlanmasını sağlamaktadır (Kural ve Atuğ, 2010). Yüksek hızlı
internetin işe koşulmasıyla birlikte robotik sistemlerin uzaktan kontrolü de olanaklı biçime gelmiş olup çevrim
içi ameliyatlara kapı aralanmıştır. Robotik teknolojisiyle geliştirilmiş otonom araçların trafiğe çıkması ve kullanı-
mının yaygınlaşmasıyla birlikteyse trafik problemleri, kazalar ve can kayıplarının önüne büyük ölçüde geçilebil-
mesi öngörülmektedir. Günümüzde beş farklı seviye kriterine sahip olan otonom araçlar çoğunluğu kullanıcıya
dayalı sürüş seçeneklerinden tamamen otonom sürüşe uzanan bir aralığı kapsamaktadır. Örneğin yalnızca şerit
takip asistanlığını üstlenen otonom destekli bir sürüş yapabilmenin yanı sıra insan faktörüne ihtiyacın tamamen
sıfırlandığı bir seviye de öngörülmüştür. Yorgunluk, dalgınlık ve hatalı sürüş gibi durumlardan muaf olacak söz
konusu sistemler hem daha güvenli hem de daha konforlu ulaşım deneyimi sunacaktır. Otonom özelliklere
sahip araçların kendi aralarındaki iletişimi de bu deneyimi iyileştirecek önemli bir etken olacaktır.
2014 yılında otonom sürüş için getirilen 5 farklı seviye kriteri, sürüş sorumluluğunu insan faktöründen
tamamen aracın kontrolüne götüren seçenekleri kapsıyor. Birinci seviye yani asistanlar yardımıyla yapılan sü-
rüşte, sistem sürücü tarafından devreye sokuluyor ve örneğin şerit takip asistanının görev yapması gibi insan
faktörünün ön planda olduğu bir sürüş hedefleniyor. İkinci ve üçüncü seviyede, sürüş kontrolünün büyük
bir kısmı yine sürücü sorumluluğunda. Bu seviyelerde aracınıza belli komutlar verebilir, kısa süreli hareketleri
bu komutlara göre yapmasını sağlayabilirsiniz. İkinci seviye olan kısmi sürüşün özelliklerini taşıyan üçüncü,
yani koşullu sürüş seviyesinde ise sensörler ve kameralar devreye giriyor. Sürüşü gerçekleştirme görevi bu me-
kanizmalarda olsa da sürücünün direksiyon başında ve sürüşe müdahale etmeye hazır olması gerekiyor. 3, 4 ve
5. seviyelerse artık aracın tamamen kendi başına hareket edebileceği donanımlara sahip olduğu sürüşe işaret
ediyor. Dördüncü seviye yani yüksek sürüş modunun çalışması ve aracınızın sorunsuz bir şekilde hareket
edebilmesi için herhangi bir komut ya da müdahale gerekmiyor. Sadece araçta olmanız ve konforlu sürüşün
geleceğe göz kırpan keyfini yaşamanız yeterli. Tam otonom, yani beşinci seviye sürüş ise artık aracın insan
faktörüne ihtiyaç duymadığı, gelecekten iyi bir haber niteliğindeki sürüş deneyimini yansıtıyor. Tüm bu tek-
nolojik gelişmelerin otomotiv sektörüne yansımasında, ihtiyaç hâline gelen lüksler kadar trafikteki güvenliği
aksatan insan faktörünün rolü de oldukça büyük. Bu nedenle fark yaratan detaylar, konfor, araç kullanmanın
hislerle buluştuğu o üst haz noktası, teknolojik dokunuşlarla birlikte güvenliği de beraberinde getiriyor. Oto-
mobil tutkunları ise her geçen yıl geleceği yakalayan teknolojik gelişmelerle güvenli sürüşün keyfini, motor
ve çekiş gücü kavramlarının çok ötesindeki beklentilerle sürüyor.
Robotik teknolojiyle oluşturulmuş sistemler farklı sektörler, amaçlar ve biçimlerde kullanılmaktadır. Bu
noktada robotik teknolojinin en dikkat çekici uygulamalarından birinin insansı robotlar olduğu söylenebi-
lir. İnsansı robotlar, şekil ve boyut olarak insana benzeyen robotlardır. İnsansı robotların çeşitli iş kollarında
insanlarla birlikte aynı işi yapabildikleri, sadece tek bir görevde uzmanlaşmanın yanı sıra birçok görevi de
eş zamanlı ya da eş zamansız yerine getirebildikleri ve kendi kendilerine öğrenebildikleri görülmektedir.

Resim 8.5 İnsansı robotlar robotik teknolojilerinin geldiği en üst aşamayı oluşturmaktadır.

221
8
Bireysel Teknolojilerin Dönüşümü

Yaşamla İlişkilendir

Robotik Ameliyatla Akciğer Nakli

İspanya’da ilk kez robotik ameliyat
yöntemiyle akciğer nakli yapıldı. Göğüs altından
küçük bir kesiyle tamamen robot aracılığıyla
yürütülen 5 saatlik ameliyat sonucunda naklin
başarıyla gerçekleştirildiği açıklandı.
Barselona kentinde Vall d’Hebron
Hastanesi’nde yapılan robotik ameliyata ilişkin ay-
rıntılar basın toplantısında paylaşıldı. Kaburgalara
zarar vermeden göğüs altından küçük bir kesiyle
tamamen robot aracılığıyla yürütülen ameliyat-
la akciğer naklinin başarıyla yapıldığı belirtildi.
Ameliyatın şubat sonunda yapıldığı ve 5 saat sür-
düğü açıklandı.
“Kilometre Taşı Olacak”
Hastanenin akciğer hastalıkları bölüm şefi
Albert Jauregui, benzer bir ameliyatın şimdi-
ye kadar sadece New York’taki Mount Sinai
Hastanesi’nde yapıldığını, ancak orada robotik
ameliyatın kısmen kullanıldığını ifade ederek
Vall d’Hebron’daki robotik ameliyatın öncü ol-
duğunu ve bu tekniğin uluslararası boyutta iler-
leyişinde kilometre taşı olacağını söyledi.
“Arabanın Kaportasını Açarmış Gibi”
Akciğer nakillerinin, organlara ulaşmak için gö-
ğüs kafesinde büyük bir kesi açılması ve kabur-
gaların kırılması gerektiğinden, zor ameliyatlar
olduğunu aktaran Jauregui, yeni teknik sayesinde
göğüs kafesinde böyle bir kesi olmadan ve kabur-
galara zarar vermeden, “sanki arabanın kaportası-
nı açarmış gibi küçük bir kesi ile” robotik ameli-
yatın yapıldığını ifade etti.
Jauregui, “yeni teknik sayesinde ameliyat son-
rasında yoğun bakım, hastanede kalış süresi ve ağ-
rıların azaltıldığını, solunum rehabilitasyonunun
ilerlemesine olanak sağlandığını da” dile getirdi.
Robotik ameliyatla akciğer nakli yapılan Xavi-
er adlı 65 yaşındaki erkek hasta, sonuçtan çok
memnun olduğunu, ameliyat sonrası dönemde
hiç ağrı hissetmediğini vurgulayarak, doktorların
yanı sıra donörün ailesine de teşekkür etti.
Kaynak:
(https://www.ntv.com.tr/saglik/robotik-ameliyatla-
akciger-nakli,VX22X-tIWUaDoQtu7mQZdg)

Öğrenme Çıktısı
3 Robotiğin günlük hayattaki kullanım alanlarını sıralayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Robotik teknolojilerin gün- Robotik teknoloji kullana-

Gelecekte robotik teknolo-
lük hayatta sağladığı kolay- rak nasıl bir uygulama ger-
jiyi neler bekliyor olabilir?
lıkları tartışın. çekleştirirdiniz, açıklayın.

222

Dijital Dönüşüm
YAPAY ZEKÂ TEKNOLOJİLERİ
İnsana özgü gerçekleri algılama, akıl yürüterek
problemi çözme, sonuç çıkarma ve tecrübe
edinme gibi bilişsel yetenek ve düşünsel becerilerin
bilgisayar ve makinalar tarafından gerçekleştirilmesi
isteği yapay zekâ araştırmalarının temelini
oluşturmaktadır. İnsanlığın otomatik makineler icat
etme denemeleriyle başlayan yapay zekâ serüveni,
1956 yılında ABD’de de düzenlenen Darthmouth
Konferansı’nda yapay zekâ alanındaki ilk ciddi adımı
atan John McCarthy ile başlamıştır. Yapay zekânın
mucidi kabul edilen John McCarthy yapay zekâ (Ar-
tificial Intelligence - AI) kavramını, “zeki makinalar
ve zeki bilgisayarlar yapmanın mühendisliği” olarak
tanımlamaktadır. Bir bilgisayarın ya da makinanın
insan davranışlarına özgü olarak kabul edilen akıl
yürütme, yorum yapma, problem çözme gibi üst
seviye bilişsel beceriler göstermesi yapay zekâyı ta-
nımlayan özellikler arasındadır (Çerkez ve Kızılde-
mir, 2020). “İnsan beynini ve yaşamı taklit etmeyi
amaçlayan, problem çözen, karşılaştığı problemlere
yönelik tecrübe edinebilen ve edindiği tecrübelerin
sonucunda kendini geliştirebilen sistemler” olarak
adlandırılan yapay zekâ kavramı, çözülmek istenen
problemin durumuna bağlı olarak çeşitli alt dallara
ayrılmıştır. İnsan yaşamı içerisinde yer edinmiş çok
sayıda teknolojik cihazın çalışma prensibini oluştu-
ran yapay zekânın alt dallarını; yapay sinir ağları, bu-
lanık mantık, tavlama benzetimi, uzman sistemler,
bilgisayarlı görme, genetik algoritmalar, konuşma
tanıma, kaotik modelleme ve robotik olarak sırala-
mak mümkündür (İşler ve Kılıç, 2021).
dikkat
Türkiye’de yapay zekâ çalışmaları 1990 yılında İstan-
bul Teknik Üniversitesinde yapılan ilk beş eksenli ro-
bot ile başlamış, ilk sınai robot imali ise 1994 yılında
gerçekleştirilmiştir.
Yapay Zekâ Türleri ve Özellikleri
Yapay zekâ kavramının ilk ortaya atıldığı günden
bugüne uzanan gelişim sürecine bakıldığında, yapay
zekânın farklı türlere ayrıldığı görülmektedir. Yapay
zekâ türleri; yapay dar zekâ, yapay genel zekâ ve ya-
pay süper zekâ olarak adlandırılmaktadır. Yapay dar
zekâ tanımı belirli bir konuda veri analizini ön pla-
8
na çıkaran sohbet ve çeviri robotları gibi algoritmik
sistemleri tanımlarken yapay genel zekâ birden çok
konuda karar alabilen ve insanın bilişsel yetenekleri-
ne erişebilen sistemleri ifade etmektedir. Yapay zekâ
teknolojisinin gelecek hedefi olarak adlandırılan ya-
pay süper zekânın ise farklı birçok konu ve alanda
insan zekâsından çok daha üstün bir performans
göstermesi beklenmektedir (Singil, 2022).
dikkat
1997 yılında dünya satranç şampiyonu Garry Kas-
parov, Carnegie Mellon Üniversitesi tarafından geliş-
tirilen Derin Mavi (Deep Blue) programı karşısında
mağlup olmuş, yapay zekânın bu zaferi makinelerin
insan zekâsından üstün olup olmadığı tartışmalarını
da beraberinde getirmiştir.
Yapay zekâ kavramının teknik ve terminolojisi-
ne bakıldığında zeki makineler, algoritma ve makine
öğrenmesi başlıklarına rastlamak mümkündür. “Ma-
kineler düşünebilir mi?” sorusuyla zeki makinelere
atıfta bulunan Alan Turing, Turing Test olarak ad-
landırılan ve günümüzde hâlen geçerliliğini koruyan
sorgulama sistemini ortaya çıkarmıştır. Turing Test,
bir bilgisayarın bir insan gibi düşünüp düşünemeye-
ceğine odaklanmakta, iki insan ve bir bilgisayardan
oluşan terminalle bu odağı test etmektedir. Testin
katılımcısı olan insanlardan biri soru sorarken diğer
katılımcı insan ve bilgisayar soruyu cevaplamaktadır.
Soruyu soran katılımcıya, soruyu cevaplayanlardan
hangisinin insan, hangisinin bilgisayar olduğu sorul-
maktadır. Testin birçok kez tekrarlanmasının ardın-
dan verilen cevaplarda bilgisayar cevabı daha fazlaysa
bilgisayar zeki makine olarak adlandırılmaktadır.
Algoritma kavramı yapay zekânın çekirdeğini
oluşturmaktadır. İnsan zihninin çeşitli karmaşık
matematiksel algoritmalardan oluştuğu düşün-
cesinden hareketle, doğru karmaşık algoritmayla
yapay zekâ da tasarlanabilir ve taklit edilebilirdir.
Makine öğrenmesi, bilgisayarın bir problemi çöze-
bilmek için kendi kendine tahminler yürütmesini
sağlayan algoritmaların tasarımını ifade etmekte-
dir. Bilgisayarın problem karşısındaki tutumu ve
problemi çözme adımlarının önceden kodlanma-
sı yerine, bilgisayarın problemlere yönelik çözüm
yollarını algoritmalarla öğrenmesi amaçlanmakta-
dır (Arslan, 2017).
223
8
Bireysel Teknolojilerin Dönüşümü

1940 1956 1980 1997 2010

Beynin Dortmund Makine Deep Blue IBM Watson,

Boolean Konferansı Öğrenmesi Deep Blue, SIRI benzeri
devre modeli “Yapay Uzman Kasaparov Kişisel
Zeka” Sistemler Karşılaşması Asistanlar
CARTONA,
AlphaGO

KISMET,
Turing Testi Bilgiye Dayalı Robot
Shanon Sistemler Oyuncaklar,
ELIZA - doğal Yapay Sinir
Algoritması iRobot,
dil işleme Ağları
Google Car

1950 1970 1990 2000

Şekil 8.2 Yapay Zekânın Kronolojik Tarihi

Kaynak: Arslan, 2017

Günlük Yaşamda Yapay Zekâ

Her alanda yaşadığımız dönüşüm sonucunda artık yapay zekânın günümüzde farklı ve çok sayıda
uygulama alanı ortaya çıkmıştır. Yapay zekânın eğitim, sanat, sağlık, iletişim, finans, bankacılık, enerji,
teknoloji, uzay, siber güvenlik, savunma sanayi, lojistik, turizm, eğlence gibi çeşitli alanlarda sıklıkla ve
başarıyla kullanıldığı örneklere rastlamak olanaklıdır. Yüz ve ses tanıma sistemleri, sanal kişisel asistanlar,
haritalar, akıllı ev sistemleri, otonom arabalar, dil çeviri uygulamaları, otomatik düzeltmeler, akıllı öğren-
me ve öneri sistemleriyse yapay zekâ uygulamalarının günlük hayatta karşılaşılabilecek örnekleri arasında
yer almaktadır. Yapay zekâ teknolojisi ve beraberinde getirdiği yöntemler özellikle sağlık, eğitim ve kamu
alanında pek çok yeniliğin kapısını açmış, yapay zekâ uygulamaları toplumun yararına sunulmuştur. Has-
talığın erken tanısı, teşhisi, tedavi yöntemlerinin uygulanması, rehabilitasyon, hasta ve yakınlarıyla iletişim
kurma, rapor ve randevu, takip, sağlık birimlerinin yönetim ve uygulama planlamaları, personel eğitimleri,
ilaç keşfi ve medikal cihaz üretimi, yaşlı bakımı, engelli bireylere yönelik yardımcı araç üretimi gibi sağlık
alanında yer alan birbirinden farklı pek çok süreçte yapay zekâdan yararlanılmaktadır. MHRS (Merkezi
Hekim Randevu Sistemi) ve e-Nabız uygulamalarını Türkiye’de sağlık alanında kullanılan yapay zekâ uy-
gulamalarına örnek olarak gösterebilmek mümkündür (Akalın ve Veranyurt, 2021).
Yapay zekâ insan gücü ve ulaşabilirliğinin sınırlarını ortadan kaldırmakta, maliyeti düşürmekte, hata payını
en aza indirmekte, kaliteyi ve sürdürülebilirliği artırmaktadır. Eğitim alanında da öne çıkan yapay zekâ, sunduğu
kişiselleştirilmiş öğrenme özelliği, öğrenim programları aracılığıyla öğrenciler ya da eğitimcilere yönelik olan
ve içerisinde çeşitli avantajlar barındıran özel destek yaklaşımları sunabilmektedir. Kişiselleştirilmiş öğrenmeyle
her öğrencinin kendine özgü bilgi düzeyi, başarı skalası ve verimlilik analizi tespit edilebilmekte ve öğrenciye
özel yaklaşımlarla eğitim verilerek öğrenme yüksek verimle sağlanabilmektedir. Yapay zekâ destekli öğrenme
araçlarına eğitmen ve öğrenci ulaşım ve erişimi sürekli biçimde devam edebilmektedir. Hizmetin sunum ve
alımı açısından değerlendirildiğinde yapay zekâ, devlet ve toplumun dijital değişim ve dönüşümüne büyük
katkı sağlamaktadır. Yapay zekâ kullanımının artması kamu hizmetini sunan ve alan kesim arasındaki iletişimi
daha verimlileştirmekte, bilgilendirme işlemlerini kolaylaştırmakta, kamu hizmeti sunumlarının dijital ortamlar
aracılığıyla yapılmasını sağlayarak vatandaşların birçok işlemini çok daha kolay şekilde gerçekleştirmesinin
önünü açmaktadır. Yalnızca bilgisayarlarla değil cep telefonu, tablet ve dizüstü bilgisayar gibi taşınabilir dijital
cihazlar aracılığıyla kolaylıkla gerçekleştirilebilen vergi ödeme, mezuniyet belgesi alma, dilekçe yazabilme gibi
yapay zekâ aracılı hizmetlere, kamudaki dijital dönüşümün de bir örneği olarak kitabımızın 3. Bölümünde daha
ayrıntılı olarak ele alınan e-Devlet uygulamasını göstermek mümkündür (Tanrıverdi, 2021).

224
 8
Dijital Dönüşüm

Yapay zekâ araştırma ve uygulamalarının hızlı bir gelişimle çeşitli alanlara entegre edilebilmesi ve gün-
lük yaşamın içerisinde kendine kullanım alanı bulabilmesi araştırmacı, uygulayıcı ve kullanıcılar için çeşitli
olanaklar doğurmakla birlikte, beraberinde bazı problemleri de getirebilmektedir. Örneğin yapay zekâ
uygulamaları teknoloji geliştirme maliyetlerine ek olarak edinme maliyetleriyle kurulum, bakım, güncelle-
me, uyarlama ve çalıştırma basamakları değerlendirildiğinde yüksek maliyetler dikkat çekmektedir. Yapay
zekâ araştırma ve uygulamalarının finansal açıdan yüksek maliyetli oluşu özellikle teknolojik bağlamda
geri kalmış ülkeler için problem yaratabilecek bir durum olarak değerlendirilebilir (Kayıkçı ve Bozkurt,
2018). Makineler ve robotlara yönelik yapılan araştırmalar ve uygulamaya konulan yeniliklerin, gelecekte
makinelerin insanların yerini alacağı ve insan iş gücüne yönelik eski ihtiyacın kalmayacağına dair endişeler
doğurduğu da görülmektedir. Ancak uygulamalar göstermektedir ki çalışma hayatında makineler insan-
ların iş yükünü azaltmakta ancak insan gücünü önemsizleştirmemektedir (Çerkez ve Kızıldemir, 2020).
Günümüzde önemli bir yer kaplayan ancak gelecekte çok daha önemli bir boşluğu dolduracağı öngörülen
yapay zekâ teknolojilerinin yol açabileceği olumsuz durumlara karşı siber güvenlik, siber hukuk, kişisel
verilerin korunması gibi düzenlemelerin yapılması ve gerekli önlemlerin alınması gerekmektedir.

Öğrenme Çıktısı
4 Bireysel olarak kullanılabilecek yapay zekâ uygulamalarını açıklayabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

İlk yapay zekâ çalışmalarıy-

Yapay zekâ teknolojisiyle
Makine öğrenmesi neyi la günümüzdeki yapay zekâ
gelecekte neler başarılabilir,
amaçlamaktadır? çalışmaları arasındaki fark-
açıklayın.
ları tartışın.

BLOK ZİNCİRE DAYALI UYGULAMALAR

Merkezi olmayan işlemsel veri tabanı teknolojisi (Mendi, 2021) şeklinde adlandırılan blok zincir
(blockchain), güvenilir yöntemlerle bir arada tutulan veri tabanı teknik planı (Tian, 2016) olarak ta-
nımlanmaktadır. Kriptografi teorisine dayalı üretimin gerçekleştirildiği veri bloğundan oluşan blok zincir,
güvenilir bir merkezi işaret eden üçüncü bir tarafa ihtiyaç duyulmadan (Kırbaş, 2018), taraflar arasında
güvenli biçimde işlemin yapılabildiği dağıtık bir kayıt yönetim sistemidir. Blok zincir kavramı ilk kez 2008
yılında Nakamoto’ya ait Bitcoin başlıklı makalede dile getirilmiş, kripto paranın temelini oluşturan krip-
tografik biçimde zincirlenmiş teknoloji bileşeni olarak tanımlanmış ve bitcoin, blok zincir teknolojisinin
ilk uygulaması olarak açıklanmıştır (Avunduk ve Aşan, 2018). Blok zincir teknolojisinin ortaya çıkışı çok
daha eski tarihlere dayanmasına rağmen, 2008 yılında bitcoin dijital para biriminin ortaya çıkışıyla büyük
ölçüde gündeme gelmiş, ardından göz ardı edilemeyecek bir ilgiyle karşılaşmıştır.

Kriptografi yöntemiyle güvence altına alınan kripto paralar, sanal para birimi olarak kullanılan ve fiziksel
biçimde mevcut olmayan dijital varlıklardır. Piyasa hacimlerine göre en popüler kripto para birimleri Bitcoin,
Ethereum, Bitcoin Cash ve Litecoin’dir.

225
8
Bireysel Teknolojilerin Dönüşümü

Tek ve merkezî bir kontrole gereksinim duyulmaksızın bütünlüğü sağlayan blok zincir uygulamaları
güvenli, şeffaf, anonim, değiştirilemez, denetlenebilir ve sürdürülebilir olarak tanımlanmaktadır. Blok zin-
cir uygulama mantığını basit şekilde açıklayabilmek için, iki kişi arasında yürütülen para transfer işlemleri
örnek gösterilebilir: İki kişi arasında gerçekleşen para transferi işlemi, merkezî bir güvence sağlaması için
üçüncü bir kişiye ya da kuruma ihtiyaç duymaktadır. Tüm transfer süreci bu üçüncü kişi tarafından kont-
rol edilmekte ve yürütülmektedir. Blok zincir uygulamalarında ise merkezî üçüncü kişiye ihtiyaç yoktur,
blok zincir teknolojisi merkeziyetsiz bir ortamda aracısız biçimde para transferinin güvenliğini sağlamak-
tadır. Bu güvenlik, çok sayıda bilgisayarın kullanılmasıyla kriptografik biçimde işlenmiş verilerin kaydedil-
dikten sonra geçmişe dönük biçimde yeniden değiştirilememesiyle gerçekleşmektedir.

1 2 3
A B’ye para Bu işlem online olarak Bu blok
göndermek istiyor blok olarak tanımlanır. tüm ağdakilere dağıtılır.

4 5 6
İşlem ağdakiler Bu blok zincire eklenir. Para A’dan B’ye
tarafından onaylanır İşlem kaydedilir. transfer edilir.

Şekil 8.3 Blok Zincir Çalışma Mantığı

Kaynak: Avunduk ve Aşan, 2018

Blok Zincir Uygulamalarının Temel Özellikleri

Blok zincir teknolojisi temelde beş unsur etrafında şekillenmiştir. Bu unsurlar alanyazında dağıtık veri
tabanı yapısı, uçtan uca iletişim, pseudonymity, kayıtların değiştirilemezliği ve hesaplama mantığı olarak
başlıklandırılmaktadır (Mooney, 2011). Bu çerçevede dağıtık veri tabanı, tek bir kontrol ve merkezî otorite
olmamasını; uçtan uca iletişim, iletişimin merkezî değil taraflar arasında olduğunu; pseudonymity kavramı
ise işlem ve ilgili değerlerin anonim yapısını işaret etmektedir. Kayıtların değiştirilemezliği, veri tabanına
işlenmiş verilerin kaydedildikten sonra değiştirilememesi ve güncellenememesini; hesaplama mantığı, blok
zincir ağındaki algoritmalar ve kuralları tanımlamaktadır (Mendi, 2021).
Blok zincir sisteminin sahip olduğu farklı özelliklerden de bahsetmek gerekir. Bunları tüm işlemlerin
tüm taraflar aracılığıyla kriptografik olarak hemen doğrulanmasını tanımlayan hızlı doğrulama; verilerin
bir taraftan kesintisiz bir hızla kaydedilirken diğer taraftan da herhangi bir sistem arızasından etkilenmeme-

226
 8
Dijital Dönüşüm

si için birden fazla merkezde çalışmasını ifade eden devamlılık ve süreklilik; planlanan işlemlerin karşılıklı
anlaşma ve uzlaşma sonucunda taleplerin olumlu karşılanmasıyla gerçekleşmesini tanımlayan karşılıklılık
ve uzlaşıya dayanma, isteyen herkesin istediği zaman sisteme veri girebildiği ve blok zincir üzerinde bu-
lunan bilgilerin herkes tarafından görülebilir olması
durumunu tanımlayan şeffaflığı sağlama, blok zincir
üzerindeki verilerin ve sıralarının sisteme kaydedil-
dikten sonra değiştirilememesini ifade eden verilerin dikkat
sıralı ve zaman damgalı olması şeklinde tanımlamak Blok zincir teknolojisinin en dikkat çekici özellikleri;
mümkündür (Babaoğlu ve Karasoy, 2022). merkeziyetsiz, şeffaf ve değiştirilemez olmasıdır.

Günlük Yaşamda Blok Zincir Uygulamaları

Blok zincir teknolojisi, içerisinde barındırdığı birçok yararla öne çıkmakta ve bu duruma paralel olarak
blok zincir teknolojisinin kullanıldığı pek çok alanda yeni uygulamalar geliştirildiği görülmektedir. Yalnız-
ca dijital bir para birimi için geliştirilmiş teknolojik altyapı olmanın çok ötesinde olan blok zincir teknolo-
jisi, günlük hayatın vazgeçilmez bir parçası olma yolunda da hızla ilerlemektedir. Blok zincir teknolojisinin
çeşitli uygulama alanları arasında; nesnelerin interneti (IoT), küresel ödeme sistemleri, bankacılık ve fi-
nans, gayrimenkul, para transferleri, hisse senetleri ve borsalar, ihaleler, noter uygulamaları, tedarik zincir-
leri, tarım ve zirai uygulamalar, enerji sektörü, telekomünikasyon, müzik endüstrisi, dijital kimlik, akıllı
sözleşmeler, telif haklarının korunumu, bağış sistemleri, kredi edinme yöntemleri, güvenli bulut depolama
işlemleri, kamu ve sağlık kayıtları yer almaktadır. Kamu ve sağlık işlemlerinde pek çok farklı uygulama için
blok zincir teknolojisinden yararlanılmaktadır. Bunların başında kimlik, pasaport, doğum belgesi, evlilik
cüzdanı, tapu kaydı, sağlık kayıtları, tıbbi öz geçmiş gibi resmî evrak ve belgelerin şifrelenmesi gelmektedir.
Blockzinciri teknolojisi resmî dokümanları şifreleyip vatandaşları özel erişim noktalarında yetkilendirerek
verilere ulaşımı daha güvenli hâle getirebilmekte, böylelikle veri tabanına erişim izni olmayan kullanıcıla-
rın mevcut kayıtlara ulaşması, bilgilerin çalınması ya da değiştirilmesi engellenmektedir (Kırbaş, 2018).

Resim 8.6 Blok zincir teknolojisi aracısız işlem yapmayı olanaklı kılar.

Blok zincir teknolojisinin tüm bu alanlara getirdiği; maliyetlerin azaltılması, zamandan tasarruf edilme-
si, siber saldırılara ve sahteciliğe karşı güvenliğin maksimum sınıra getirilmesi, sektörler ve kurumlar arası
uyum ve iletişimin artması gibi yenilikler, blok zincir teknolojisinin kullanımının yaygınlaşmasının önünü
açmakta ve blok zincir teknolojisi kullanılarak geliştirilen uygulamaların sayısını giderek artırmaktadır.

227
8
Bireysel Teknolojilerin Dönüşümü

Günümüzde nesnelerin interneti ve akıllı sözleşmeler (kontratlar) blok zincir teknolojisinin en yaygın
kullanıldığı uygulamalar olarak ortaya çıkmaktadır (Mendi, 2021). Ancak blok zincir teknolojilerinin
uygulanacağı projelerin doğru seçilmesi hâlen önem arz etmektedir. Yüksek yatırım ve işletim maliyetleri,
yüksek enerji tüketimi, somut depolama alanı ihtiyaçları gibi sebeplerle blok zincir teknolojisi, her proje
için kullanıma uygun olamamaktadır (Babaoğlu ve Karasoy, 2022).

Araştırmalarla
İlişkilendir
Akıllı Kontratlar (Smart Contracts)
…. Bitcoin, sadece para alıp gönderme
özelliğiyle büyük değişimlere yol açabilecekken,
blokzinciri üzerine kurulmuş olan ve blokzinciri
teknolojisinin taşıdığı gizlilik, 3. kişiyi ortadan
kaldıracak düzeyde güvenilirlik, kolaylık gibi
özelliklerin hepsini taşıyan, bununla kalmayıp
blokzinciri teknolojisine “istendiği gibi kodlana-
bilirlik” özelliği de ekleyen akıllı kontratlar (Ger-
ring 2016), daha çarpıcı değişimlere yol açabilir.
Vitalik Buterin’in geliştirdiği ve 2014 yılın-
da duyurulan Ethereum, akıllı kontratlar alanın-
da öncüdür. Ethereum, Bitcoin gibi blokzinciri
teknolojisiyle oluşturulmuştur ancak daha geniş
bir programlama diline imkân verdiği için, sade-
ce para gönderip almanın çok daha ötesini ger-
çekleştirmeyi sağlar (Gerring 2016). Akıllı kont-
ratlar, arzunuza göre belirlediğiniz şartlar yerine
geldiğinde kendi kendini gerçekleştiren kontrat-
lardır (Berentsen, Schär 2018).
Anlamak için, bir örnek üzerinden gidilecek
olunursa (Deloitte Center for Financial Servi-
ces 2016, Custodio 2017): Mesela evinizi sata-
caksınız. Evinizi sattığınız kişi, evinize biçtiğiniz
miktarda parayı hesabınıza yatırmalı; siz de evin
tapusunu o kişiye vermelisiniz. Bunun için her
iki tarafın da birbirine güvenmesi gerekir; ya ta-
puyu verdikten sonra o kişi parayı hesabınıza ya-
tırmazsa ya da siz parayı aldıktan sonra tapuyu
vermeden kaçarsanız? Günlük hayatta bu güven
problemi 3. kişilere güvenilerek aşılmaya çalışılır.
Bankanın ve noterin tuttuğu kayıtlara güvenerek
işlem yaparız ancak bu da bazı olumsuzluklar ba-
rındırır. Bankalar ve noterler yüksek komisyon
ücretleri alırlar ve günün her saatinde (mesela
gece 2’de), haftanın her gününde (mesela pazar
günü) işlem yapmazlar.
Bu sorunlar, Ethereum’un akıllı kontrat-
ları ile kolayca çözülür. Basit bir akıllı kontrat
kodu yazılır, o kodda “eğer şu kadar Bitcoin ya
da Ether (Ethereum’un kriptoparası) şu hesaba
yatarsa tapu kaydı şu kişinin adına geçer” yazar.
Para sizin hesabınıza geçtiği anda evin tapusu
karşı tarafa geçer ve bu işlemler Ethereum ağına
(dünyanın dört bir tarafına yayılmış binlerce
bilgisayara) yayılır, geri dönüşümsüz olarak
kaydedilir. Burada işlemin “geri dönüşümsüz”
olarak kaydedilmesi önemlidir. Bitcoin örne-
ğinde görüldüğü gibi, Ethereum’un blokzinciri
ağında gerçekleşen işlemler de asla ama asla geri
alınamaz, “hack”lenemez, değiştirilemez. Bu da
blokzinciri sistemini; “hack”lenebilen, çalınabi-
len, yıkılabilen, yakılabilen, çıkar sağlamak için
üzerinde değişiklik yapılabilen merkezî kayıtlara
güven üzerinden işleyen bankacılıktan ve noter-
likten çok daha üstün kılar.
Kaynak: (Kıyak, Y.S., Coşkun, Ö. & Budakoğ-
lu, İ.İ. (2019). Blokzinciri, Akıllı Kontratlar ve
Sağlık Alanındaki Üç Uygulama Örneği. Hacet-
tepe Sağlık İdaresi Dergisi, 22 (2), 457-466.)

228
 8
Dijital Dönüşüm

Öğrenme Çıktısı
5 Blok zincire dayalı uygulamaların bireysel kullanımlarını örneklendirebilme

Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Blok zincir uygulamaları ile Blok zincir teknolojisini na-

Blok zincir teknolojileri gü- bankaların çalışma mantığı- sıl bir proje için kullanmak
venilir yöntemler midir? nı karşılaştırın. istersiniz, açıklayın.

ÜÇ BOYUTLU YAZDIRMA TEKNOLOJİLERİ

Güncel teknolojinin önemli çıktılarından birinin de üç boyutlu yazıcılar olduğu söylenebilir. Üç bo-
yutlu yazıcılar bilgisayar ortamında ve dijital olarak oluşturulmuş üç boyutlu sanal bir nesneyi katmanlı
olarak ele alıp, her katmanı hızlıca soğuyup katılaşan özel bir malzemeyle somutlaştırarak baskı yapabilen
cihazlardır. Katmanlı üretim adı verilen bu sistem için filament adı verilen malzeme kullanılmaktadır.
Günümüzde 3 boyutlu yazdırma süreçlerinde kullanılabilecek çok sayıda filament çeşidi bulunmaktadır.
Aşağıda maddeler hâlinde sunulan filamentlerin farklı amaçlara hizmet edebildiği söylenebilir.
• Polilaktik Asit: Bitkisel bazlı kaynaklardan üretilir. Kolaylıkla basılabilen, düşük sıcaklıkta eriyen
ve genellikle çevre dostu olarak kabul edilen bir malzemedir. Renkli ve saydam olabilen PLA fila-
mentler, genellikle prototipleme için ve konsept tasarımlarda kullanılır.
• Akrilonitril Bütadien Stiren: Darbelere dayanıklı plastik bir malzemedir. Yüksek sıcaklıkta erir ve genel-
likle sağlamlık gerektiren uygulamalarda kullanılır. Bu filamentler görece yüksek işlenebilirliğe sahiptir.
• Polietilen Tereftalat Glikol: Orta düzeyde dayanıklılığa ve orta düzeyde işlenebilirliğe sahip olma-
sıyla bilinir. Böylece dengeli bir filament türü olarak kullanım bulmuştur. İyi bir mekanik mukave-
met, darbe direnci ve ısı toleransına sahip olmakla beraber ısı direncine de sahiptir.
• Termoplastik Poliüretan: Esneklik ve elastikiyet gerektiren uygulamalar için kullanılır. Kauçuğa
benzeyen özelliklere sahip olması nedeniyle darbelere de dayanıklıdır. Ayakkabı tabanları, koruyu-
cu kılıflar ve elastik parçalar gibi uygulamalarda sıklıkla kullanılır.

Resim 8.7 Üç boyutlu yazıcılarda nesneler filament kullanılarak oluşturulur.

229
8
Genellikle ince şerit sargısı şeklinde kullanıma
sunulan fiamentler üç boyutlu yazıcıya yerleştirilir
ve şeridin bir ucu yazıcının yazdırma kafası olarak
anılan bölgesindeki “nozzle” adlı parçaya yerleşti-
rilir. Bu kısım hem filament sargısından gerektiği
kadar filament şeridi çekmek, hem de çektiği şe-
ridi eriyeceği sıcaklığa gelene kadar ısıtmak gibi
görevlere sahiptir. Hem yatay iki eksende hem de
dikey eksende hareket edebilecek şekilde konum-
landırılmış olan yazma kafası, erittiği filamenti
katman katman bırakır. Bırakılan eriyik filament
hızlıca soğuyarak katılaşır. Kendisinden yazdırması
istenen üç boyutlu nesne yatayda ince katmanlar
hâlinde söz konusu yöntemle üst üste yazdırılır.
Yazdırma işlemi tamamlandığında yatay eksenlerin
yanı sıra dikey eksende de boyuta sahip olan üç
boyutlu katı bir nesne üretilmiş olur. Yazıcının
hassasiyeti ve kullanılan filamentin türüne göre
farklı detay seviyelerine sahip olabilecek bu nesne,
kendisine verilen üç boyutlu sanal nesnenin somut
bir kopyasıdır.
Üç Boyutlu Yazdırma Teknolojileri ve
Kullanım Alanları
Dijital teknolojilerde yaşanan dönüşümle bir-
likte üretim teknolojilerinin gelişmesi, kendisi de
bir üretim teknolojisi olan üç boyutlu yazıcıların
daha erişilebilir olmasını sağlamıştır. Her geçen
gün daha detaylı ve yüksek çözünürlüklü baskı
yapabilen üç boyutlu yazıcı türleri kullanıma su-
nulmakla beraber bu yazıcıların fiyatları da makul
seviyelere düşerek daha erişilebilir olmuştur. Böy-
lelikle birçok kurumla birlikte kişiler de bireysel
kullanım amacıyla üç boyutlu yazıcı edinebilmek-
te, bireysel kullanım sağlayabilmektedir. Yalnızca
bireysel kullanım bağlamında ele alındığında bile
kullanımının herhangi bir sınırının olmadığı söyle-
nebilecek üç boyutlu yazıcılar, bireylerin üretim ve
tasarım süreçlerine katılımını büyük ölçüde artır-
mıştır. Bireyler geleneksel üretim yöntemlerinden
farklı olarak üç boyutlu yazıcılarla nesneleri ken-
di evlerinde üretebilmektedirler. Bu durum kişisel
üretimi mümkün kılmakla beraber kişisel yaratıcı-
lığın da bir anlamda serbest kalmasını sağlamak-
tadır. Örneğin takı oyuncak, ev dekorasyonu veya
hobi amaçlı ürünler gibi farklı alanlarda, bireyler
kendi tasarımlarını hayata geçirebilirler.
Ürünlerin özelleştirilmesi veya kişiselleştirilmesi
konusunda da üç boyutlu yazıcıların önemli
230
Bireysel Teknolojilerin Dönüşümü
fırsatlar sunduğu söylenebilir. Geleneksel üretim
yöntemlerinde söz konusu olan seri veya standart
üretim gibi süreçler, üç boyutlu yazıcıların varlığıy-
la tarihe karışmıştır. Çünkü üç boyutlu yazıcılarla
bireyler, ürünleri tamamen kendi tercih ve ihtiyaç-
larına göre uyarlayabilirler. Örneğin kişiselleştiril-
miş telefon kılıfları, gözlük çerçeveleri veya ayak-
kabılar üç boyutlu yazıcılar sayesinde kolaylıkla
kişiselleştirilebilir. Bu da bireylerin kendilerini çok
daha iyi ifade etmelerine ve benzersiz denebilecek
ürünler oluşturmalarına olanak tanımaktadır.
Günümüze kadar tasarım ve mühendis-
lik alanında inovasyon yapmak pahalı proto-
tipleme süreçleri gerektirmektedir. Ancak üç
boyutlu yazıcıların bireysel kullanım anlamında
yaygınlaşacak maliyetlere inmesiyle bu durum
ortadan kalkmıştır. Günümüzde üç boyutlu
yazıcılar sayesinde bir fikir hızla dijital bir tasarıma
dönüştürülüp üç boyutlu yazıcı aracılığıyla proto-
tiplenebilir. Bu durum fikirlerin hızlıca test edil-
mesi ve tasarım üzerinde iyileştirmeler yapılmasını
sağlar. Üç boyutlu yazıcılar özellikle küçük ölçekli
veya bağımsız girişimciler için, ürün geliştirme sü-
recini daha erişilebilir ve ekonomik kılar. Böylece
yenilikçi fikirler çok daha hızlı bir şekilde pazara
sunulup geri bildirimler bağlamında yapılacak iyi-
leştirmeler kolayca hayata geçirilebilir. Bu durum,
bireysel teknolojilerin dönüşümü bağlamında de-
ğerlendirildiğinde oldukça önemlidir.
Üç boyutlu yazıcılar, eğitim alanında da önemli
bir etkinin aktörü olmuştur. Günümüzde birçok
eğitim kurumu, öğrencilere üç boyutlu tasarım
becerileri kazandırmak ve onların yaratıcılıkları-
nı desteklemek için üç boyutlu yazıcı teknolojisini
kullanmaktadır. Öğrenme süreçlerine aktif katılım
gösteren öğrenciler, bu sayede yaratıcılık, problem
çözme, eleştirel düşünme ve iş birlikli çalışma gibi
önemli becerilerini geliştirirler. Ayrıca, üç boyutlu
yazıcılarla üretilen somut nesneler öğrencilerin ma-
tematik, fen veya tarih gibi derslerindeki kavram-
ları somutlaştırmakla beraber öğrenme süreçlerinin
daha eğlenceli olmasına katkı sağlamaktadır.
Üç boyutlu yazıcıların endüstriyel alanda
kullanımı da bireysel yaşamı değiştiren ve
dönüştüren önemli kazanımlar getirmiştir. Örneğin
üç boyutlu yazıcıların sağlık alanında kullanılması
bireysel yaşamı kolaylaştıran birçok uygulamayı
beraberinde getirmiştir. Kişiye özel protezler, imp-
lantlar ve ortezler artık üç boyutlu özel yazıcılar
tarafından üretilmektedir. Özellikle diş hekimli-
 8
Dijital Dönüşüm

ğinde, hastaların dişlerine özel olarak tasarlanmış protezler bireysel yaşam kalitesini artırma anlamında
önemli bir ilerleme olarak kabul edilir. Ayrıca yine bireysel sağlığı etkileme anlamında, cerrahi planlama ve
anatomik modellerin oluşturulması için de üç boyutlu yazıcılardan yararlanılmaktadır.

Resim 8.8 Üç boyutlu yazıcılar sayesinde üç boyutlu dijital nesnelerin somut kopyaları oluşturulabilmektedir.

Son kullanıcıya yönelik ürünler sunan otomotiv sektöründe üç boyutlu yazıcıların kullanılması, birey-
sel bağlamda değerlendirildiğinde birçok ürüne ulaşım maliyetini azaltmakla beraber erişilebilen ürünün
niteliğini de artırmıştır. Üç boyutlu yazıcılar otomotiv endüstrilerinde bileşenlerin ve özelleştirilmiş parça-
ların üretiminde kullanım alanı bulmakla birlikte parça ağırlıklarının azalması, üretim ve işletim maliyet-
lerinin düşmesi gibi faydaları beraberinde getirmektedir.

Üç Boyutlu Yazıcılar ve Kullanım Süreçleri

İnşaat sektöründe de kullanım bulan üç boyutlu yazıcılar genellikle ölçekli modellerin oluşturulmasını
sağlamaktadır. Karmaşık yapıların daha iyi anlaşılması ve projelerin görselleştirilmesi için üç boyutlu
yazıcılar yaygın olarak kullanılmaktadır. Bu durum bireysel bağlamda düşünüldüğünde özellikle ev
edinimi süreçlerinde daha somut bilgiye dayalı kararlar alınmasını sağlayacağı için önemli görülmektedir.
Günümüzde hemen herkes tarafından kolaylıkla kullanılabilecek üç boyutlu yazıcıların altı aşamalı bir
kullanım sürecine sahip olduğu söylenebilir.
Bu noktada ilk aşama model tasarımıdır. Model tasarımı aşamasında üç boyutlu bir nesnenin dijital
modeli oluşturulur. Bu, CAD (Bilgisayar Destekli Tasarım) yazılımı veya 3D modelleme yazılımı kulla-
nılarak yapılabilir. Günümüzde üç boyutlu yazıcılara yönelik tasarım yapmak için kullanılabilecek birçok
yazılım mevcuttur. Çok az bir okuryazarlıkla kullanılabilecek yazılımlarla birlikte kullanımı uzmanlık ge-
rektiren yazılımlar mevcuttur. Aşağıda, kullanıcı dostu olarak değerlendirilebilecek ve üç boyutlu yazıcılar-
la uyumlu tasarımlar yapmaya olanak sağlayacak önemli yazılımlar maddelendirilmiştir.
• Tinkercad: Başlangıç seviyesindeki kullanıcılar için uygun bir yazılımdır. Bulut tabanlı bir CAD
yazılımı olmakla beraber kolay bir kullanıma sahiptir. Temel tasarım işlevlerini içermesi nedeniyle
öğrenciler ve hobi bağlamındaki kullanımlar için ideal olduğu söylenebilir. Tinkercad https://www.
tinkercad.com adresi üzerinden ulaşılabilir durumdadır.
• Fusion 360: Autodesk tarafından geliştirilmiş olan bu yazılım, profesyonel tasarımlar yapmak iste-
yen birçok kullanıcı tarafından tercih edilmektedir. Karmaşık parçaların tasarımını gerçekleştirmek
için yeterli esnekliğe sahip olmakla beraber üç boyutlu baskıya uygun modeller oluşturulmasına

231
8
olanak sağlar. Kişisel kullanım için oluştu-
rulmuş versiyonuna https://www.autodesk.
com/products/fusion-360/personal adresi
üzerinden ulaşılabilir.
• SketchUp: Oldukça kolay kullanılan bir
arayüze sahip olması nedeniyle oldukça yay-
gın bir kullanıma sahip olan bir üç boyutlu
modelleme yazılımıdır. Ücretsiz bir versiyo-
na sahip olmakla birlikte ticari bir sürümü
de bulunmaktadır. Özellikle mimar ve iç
mimarlar arasında kendisine önemli bir yer
bulduğu söylenebilir. https://www.sketc-
hup.com adresi üzerinden ulaşılabilir.
• Onshape: Bulut üzerinde çalışan bir üç bo-
yutlu tasarım yazılımı olması nedeniyle iş
birlikli çalışma konusunda önemli olanak-
lar sağladığı söylenebilir. İşletim sistemin-
den ve tarayıcıdan bağımsız bir yapıya sahip
olması da önemlidir. Doğrusal modelleme
ve montaj gibi yeteneklere sahiptir. Yazılım
https://www.onshape.com adresi üzerinden
edinilebilir.
• 3D Slash: Blok tabanlı bir üç boyutlu tasa-
rım yazılımı olduğu için genellikle çocuk-
lar ve acemi kullanıcılar için uygun olduğu
söylenebilir. Oldukça kolay kullanım sağla-
yan bir arayüzü vardır ve nesnelerin blok-
larla oluşturulmasını sağlamakla beraber
sunduğu tasarım işlevleri oldukça sınırlıdır.
3D Slash https://www.3dslash.net adresi
üzerinden erişilebilir durumdadır.
Üç boyutlu dijital tasarımlar, yukarıda verilen
yazılımlarla oluşturulabileceği gibi üç boyutlu
tarayıcı cihazların kullanımıyla yapılan taramayla
da gerçekleştirilebilir. Başkaları tarafından
oluşturulmuş bir tasarımın dosyasını edinip, onu
dosyaya uygun bir yazılımla açıp kullanmak da
ayrıca bir seçenektir. Hangi süreç tercih edilmiş
olursa olsun, sürecin ikinci aşamasında elde edilen
tasarımın üç boyutlu yazıcılar tarafından okuna-
bilecek bir dosya formatına dönüştürülmesi gere-
kir. Söz konusu format genellikle STL (Standard
Triangle Language) uzantılı dosya formatıdır ve üç
boyutlu tasarım yazılımlarını birçoğu tarafından
desteklenmektedir. Bu nedenle STL formatına dö-
nüştürme sürecinin oldukça kolay olduğunu söyle-
mek olanaklıdır.
232
Bireysel Teknolojilerin Dönüşümü
Elde edilen dijital üç boyutlu modelin üç bo-
yutlu yazıcıya gönderilmesinden önce dördüncü
aşama olarak yazıcının baskı plakasını hazırlamak
gerekmektedir. Baskı plakasının temiz olduğun-
dan ve düzgün bir şekilde yerleştirildiğinden emin
olunmalıdır. Bazı durumlarda baskı plakasının ha-
reket etmemesi için yapıştırıcı veya bant kullanmak
gerekebilir.
Üç boyutlu yazıcıda baskı materyali olarak
kullanılacak filamentin de doğru, takılı ve yeterli
olduğunu kontrol etmek sürecin hatasız işlemesi
açısından önemlidir. Bu noktada, amaca uygun fi-
lamentin yüklenmiş olması da amaca daha uygun
bir ürün ortaya çıkaracaktır. Beşinci aşamada yazı-
cıya özel ayarların yapıldığı bir arayüz veya yazılım
kullanarak baskı ayarlarının belirlenmesi gereke-
cektir. “Slicing” olarak anılan bu işlem, üç boyutlu
modeli katmanlara ayırarak her katmanın baskı pa-
rametrelerini belirler. Baskı hızı, katman kalınlığı
ve destek malzemesi gibi ayarların amaca uygun
olarak yapılması gerekmektedir. Söz konusu ayarlar
tamamlandıktan sonra baskı başlatılabilir. Baskıyı
başlatmak için 3D yazıcı arayüzündeki “baskıyı
başlat” veya benzeri bir butonun tıklanması yeterli
olacaktır. Yazıcı, modeli katman katman oluştura-
rak baskı sürecini başlatacaktır. İşlem süresi, mode-
lin boyutu, karmaşıklığı ve seçilen baskı ayarlarına
bağlı olarak değişecektir.
Çoğu yazıcı modelinde baskı tamamlandıktan
sonra son aşama olarak baskı platformunun soğu-
masını beklemek gerekmektedir. Baskı platformu
soğuduktan sonra nesneyi platformdan çıkarmak
için spatula benzeri bir araç kullanmak gerekebi-
lir. Eğer varsa destek malzemelerini çıkarmak ya da
kesmek gerekebilir. Birçok üç boyutlu yazıcı kulla-
nıcısı elde ettiği baskıyı temizlemek ve parlatmak
için birtakım işlemler uygular.
Hayatın birçok alanında rol alma potansiyeli ta-
şıyan üç boyutlu yazıcıların yakın gelecekte hemen
her evde yer alan araçlar olacağı öngörülmektedir.
Kullanımının yaygınlaşması da doğal olarak birey-
sel yaşamı değiştirip dönüştürecektir. Her evin kü-
çük çaplı bir atölyeye dönüşmesini sağlayacak bu
durum hem küçük üretim ihtiyaçlarının kolayca
karşılanmasında hem de kaybolup gidebilecek bir-
çok fikrin hayata geçmesinde rol oynayarak birey-
sel ve toplumsal hayatı dönüştürecek ve dönüşüm
hızını artıracaktır.
 8
Dijital Dönüşüm

Araştırmalarla
İlişkilendir
Üç Boyutlu Yazıcılarla Moda Ürünlerinde
Kitlesel Kişiselleştirme
… Özellikle giysi üretim süreçlerinde, kesim,
dikim gibi işlemlerde kullanılan donanımlarda
teknolojik gelişmeler yaşanmaktadır. Fakat bunla-
ra alternatif olabilecek yöntemlerin sayısı ise fazla
değildir. Üç boyutlu (3B) yazıcılar insan emeği
olmadan giysi ve moda ürünleri üretmeye olanak
sağlayan yeni bir teknolojilerdir. 3B yazıcı, üç bo-
yutlu olarak taranan veya tasarlanan bir objenin
özel yazılımlar yardımıyla, seçilmiş ve özellikli ma-
teryal ile bilgisayardan gönderilen özeliklere göre
çıktı alınabildiği teknoloji olarak tanımlanmakta-
dır. Üç boyutlu yazıcılar, üretimin yapıldığı ortam
açısından esneklik sağlaması, küçük üretici ve ta-
sarımcıların özel amaçlı kullanımlarına açık olması
ve kişiye özel üretimi kolaylaştırması gibi fonksi-
yonları getirmesi bakımından yenilikler sunmak-
tadır (Campbell, vd., 2011:1-15). Dev fabrikalar
ve kitlesel üretim, birinci ve ikinci sanayi devrim-
lerinin endüstriyel sembolleridir. Bu dönemde
endüstride üretim, yüksek yatırımlar ve büyük öl-
çekli üretimle ifade edilmektedir. Fakat 1960’larda
başlayan uzay araştırmaları ve bilgi tabanlı tek-
nolojilerinin gelişimi, üretimi belirli mekânlara
bağımlı olmaktan kurtarmıştır. Bu gelişmenin
en temel faktörü de 3B yazıcılardır. 3B yazıcılar-
la birlikte her ev veya işyeri fabrika haline dönü-
şebilmektedir (Royte,2013). Ayrıca bu gelişme,
üretimde bilgi sistemleri ile uyum sağlayabilen,
anında üretim süreçlerini ortaya çıkararak fabrika-
lardan bağımsız yeni bir endüstri yaklaşımını or-
taya koymaktadır. Bu nedenle, üç boyutlu üretim
yeni bir endüstri devrimi olarak tanımlanmakta-
dır (Rifkin,2012:97). Endüstride yeni bir devrim
yarattığı düşünülen 3B yazıcılarla moda ürünleri
için ilk kez 2000 yılında, endüstri mühendisi Jiri
Evenhuis ve endüstriyel tasarımcı Janne Kyttänen
tarafından Siyah Drape Elbise isimli giysiyi, geliş-
tirilmiştir (Quinn, 2010:21). Janne Kyttänen aynı
zamanda tekstil yüzeyi gibi esnek olarak ürettiği
yüzeyden giysi dışında çanta tasarımları da yapa-
rak ürünlerin çevrimiçi satışının da yapıldığı bir
platform oluşturmuştur. Web sitesinde üç boyutlu
yazıcılarla ayakkabı ve yüzük, kolye gibi aksesuar-
lar da satışa sunulmaktadır …
Kaynak: (Yıldıran, M. (2016). Üç Boyutlu Ya-
zıcılarla Moda Ürünlerinde Kitlesel Kişiselleştir-
me. Akdeniz Sanat, 9 (19) , 0-0 . Retrieved from
https://dergipark.org.tr/en/pub/akdenizsanat/
issue/27666/291642)

Öğrenme Çıktısı
6 Üç boyutlu yazıcıların bireysel kullanım sürecini açıklayabilme

Araştır 6 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Üç boyutlu yazıcıların üç
Üç boyutlu yazıcıların robo-
Üç boyutlu yazıcılarla inşa boyutlu yazıcılar aracılığıyla
tik alanına ne gibi katkıları-
edilen en büyük yapı nedir? üretiminin mümkün olup
nın olabileceğini tartışın.
olamayacağını tartışın.

233
 8
Bireysel Teknolojilerin Dönüşümü

Giyilebilir teknoloji ürünlerini

1 çeşitlilikleri bağlamında
açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Giyilebilir Dijital Donanımlar

Dijital teknoloji ürünlerinin her geçen gün küçülmesine dayalı olarak bileklik, küpe ya da gözlük gibi dona-
nımların içine sığabilir dijital işlem üniteleri ortaya çıkmıştır. Çeşitli sensörlerle de donatılabilen bu ürünler,
giyilebilir teknoloji olarak adlandırılmış ve her geçen gün yaygınlaşarak geniş bir kullanım alanı bulmuştur.
Topladığı bireysel verileri işleyip anlanlamdırarak sunan bu ürünler birçok bireyin günlük yaşamını değiştir-
meye başlamıştır. Gelecekte işlevlerinin artacağı tahmin edilen giyilebilir dijital donanımlar sağlık, eğlence,
iletişim ve spor gibi konularda önemli kullanım alanı bulmuştur.

2 Artırılmış ve sanal gerçeklik

uygulamalarını örneklendirebilme

Artırılmış ve Sanal Gerçeklik

Uygulamaları

Artırılmış gerçeklik, gerçek dünyanın dijital olarak oluşturulmuş grafik ve seslerle birleştirilerek sunulma-
sı olarak tanımlanabilirken, sanal gerçeklik kullanıcılarını gerçek dünyadan mümkün olduğunca koparıp
onlara dijital olarak oluşturulmuş sanal bir dünyada olma hissini yaşatmayı amaçlayan donanım ve yazılım
bütünü olarak ele alınabilir. Özellikle son yıllarda yapılan büyük miktarda yatırım sayesinde her geçen gün
yeni donanım ve yazılımların geliştiriliyor olması, bu uygulamaların insan hayatındaki yerini genişletmek-
tedir. Yakın gelecekte günlük yaşantının önemli bir parçası olacağı söylenen söz konusu uygulamalar şimdi-
den eğlence, eğitim, sağlık gibi alanlarda bireysel olarak kullanılmakla birlikte iş yaşamında da kendine yer
bulmaktadır.

3 Robotiğin günlük hayattaki

kullanım alanlarını sıralayabilme

Robotik Teknoloji Uygulamaları

Robot kavramı, insan eliyle yapılması zor ve tehlikeli işleri insanlarla birlikte ya da yalnızca kendisi yapa-
bilen, önceden programlanmış makineleri ifade etmektedir. Robot kavramından türetilen robotik kavramı
ise“fiziksel dünyayı bilgisayar kontrollü mekanik cihazlarla algılama ve idare etme bilimi” olarak tanımlan-
makta ve mühendislik dallarının ortak çalışma alanı olarak ifade edilmektedir. 1970’li yıllardan günümüze
robotik teknolojiler gelişmiş ve değişmiştir. Endüstri 4.0 dönemine geçişle birlikte robotik teknolojilerin
üretim ve hizmet alanlarında yaygın biçimde kullanılmaya başlandığı görülmektedir. Robotik sistemlerin
kullanımı günümüzde sağlık, eğitim, lojistik, tarım, hayvancılık, eğlence, lojistik, mühendislik alanlarında
öne çıkmaktadır. Gelecekte robotik teknolojinin tüm sektörlerde çok daha yaygın biçimde kullanılacağı ve
kendi kendine öğrenebilen robotik sistemlerin geliştirileceği öngörülmektedir.

234
 8
Dijital Dönüşüm

Bireysel olarak kullanılabilecek

4 yapay zekâ uygulamalarını
açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Yapay Zekâ Teknolojileri

Yapay zekâ kavramı alanyazında, “zeki makina ve bilgisayarlar yapmanın mühendisliği” şeklinde tanımlamak-
tadır. Yapay zekâ çalışmalarında amaç, bilgisayar ve makinelerin insana özgü düşünsel becerileri gerçekleştir-
melerini, problemi akıl yürüterek çözmelerini ve tecrübe edinmelerini sağlamaktır. Yapay zekâ serüveni dün-
yada 1950’li yıllarda başlamış, günümüzde birçok farklı alanda uygulanabilir bir sisteme dönüşmüştür. Birçok
sektörde çok sayıda yeniliğe ulaşılmasını sağlayan yapay zekâ teknolojisi üretim, sanayi, sağlık, eğitim ve kamu
hizmetleri alanlarında öne çıkmaktadır. Yapay zekâ her geçen gün gelişmekte, elde ettiği daha verimli ve hızlı
sonuçlarla insanların hayatını kolaylaştırmaktadır. Ancak yapay zekâ teknolojilerinin yüksek maliyetli olması,
siber güvenlik problemleri ve hukuki açıdan kişisel verilerin korunması gibi düzenlemelere yönelik ihtiyacın
devam etmesi yapay zekâ teknolojisinin beraberinde getirdiği problemlere örnek olarak verilebilmektedir.

Blok zincire dayalı uygulamaların

5 bireysel kullanımlarını
örneklendirebilme

Blok Zincire Dayalı

Uygulamalar

Blok zincir (blockchain), “kriptografi teorisine dayalı üretimin gerçekleştirildiği veri bloğundan oluşan, güve-
nilir bir merkezi işaret eden üçüncü bir tarafa ihtiyaç duyulmadan, taraflar arasında güvenli biçimde işlemin
yapılabildiği dağıtık bir kayıt yönetim sistemi” olarak tanımlanmaktadır. Blok zincir uygulamaları merkeziyet-
siz, güvenli, değiştirilemez ve sürdürülebilir olmasıyla öne çıkmaktadır. Blok zincir sisteminin sahip olduğu
diğer özellikler ise hızlı doğrulama, devamlılık ve süreklilik; karşılıklılık ve uzlaşıya dayanma, şeffaflığı sağlama,
verilerin sıralı ve zaman damgalı olması şeklinde sıralanabilir. Blok zincir teknolojisi 2008 yılında bitcoin dijital
para biriminin ortaya çıkışıyla büyük ölçüde gündeme gelmiş, günümüzde ise pek çok farklı alanda uygula-
maların geliştirildiği bir sisteme dönüşmüştür. Nesnelerin interneti, para transferleri, tedarik zincirleri, sağlık,
eğitim, enerji, iletişim, akıllı sözleşmeler ve kamu hizmeti uygulamaları bu alanlardan birkaçıdır.

6 Üç boyutlu yazıcıların bireysel

kullanım sürecini açıklayabilme

Üç Boyutlu Yazdırma
Teknolojileri

Tinkercad, Fusion 360 veya SketchUp gibi yazılımlar aracılığıyla oluşturulan dijital modellerin somut ürünlere
dönüştürülmesini sağlayan üç boyutlu yazıcılar, bireysel yaşamı değiştiren önemli teknoloji ürünlerinden biri
olmuştur. Filamentlerin erime, basım ve soğuma süreçleri sayesinde bireysel yaratıcılığı ve üretimi yeniden
tanımlama potansiyeli olan söz konusu araçlar bireylerin hem tasarım hem de üretim süreçlerine katılımını
artırmıştır. Seri veya toplu üretim gibi maliyetli süreçleri devre dışı bırakarak birçok konuda bireysel bazda
özelleştirme ve oluşturma olanağı sunmuştur. Bireysel yenilikçilik bağlamında önemli fırsatlar oluşturmakla
birlikte sağlık ve eğitim gibi alanlardaki kullanımıyla bireysel yaşamı önemli düzeyde etkileme potansiyeli taşı-
maktadır. Üç boyutlu yazıcılar, uygun bir yazılım ya da üç boyutlu tarayıcıyla elde edilen üç boyutlu modellerin
yazdırılabilir formata dönüştürülmesi, yazıcı plakasının hazırlanması, yazdırma ayarlarının yapılması, yazdırma
sürecinin başlatılması ve yazdırılan modelin soğumasının beklenmesi aşamaları izlenerek kullanılabilir.

235
 8
Bireysel Teknolojilerin Dönüşümü

1 Giyilebilir dijital donanımlarla ilgili aşağıdaki 5 Aşağıdakilerden hangisi robotik sistemlerin

ifadelerden hangisi yanlıştır? eğitimde kullanılmasının öğrenciler üzerinde kısa
neler öğrendik?

A. Birçoğu kablosuz iletişim aygıtlarıyla donatıl-
mıştır.
B. Üzerindeki sensörler aracılığıyla sıcaklık, nabız, ba-
sınç ve hareket gibi durumlara ilişkin verileri toplar.
C. Giyilebilir dijital teknoloji ürünlerinde batarya
yer almaz.
D. Giyilebilir dijital cihazlar görüntü ve ses iletimi
için kullanılabilmektedir.
E. Eğitimin etkinliğinin artırılması ve yer ve zaman
bağımsızlığının sağlanması noktasında etkilidir.
vadede yarattığı faydalardan biri değildir?
A. Disiplinler arası çalışma ve düşünme becerisini
geliştirmesi
B. Bilişsel yetenekleri geliştirmesi
C. Robotik sistemlerin gelişmesiyle insan iş gücü-
ne ihtiyacı ortadan kaldırması
D. Probleme yaklaşım ile problem çözme becerile-
rini geliştirmesi
E. Eleştirel ve analitik düşünme becerilerini geliş-
tirmesi

2 Aşağıdakilerden hangisi giyilebilir dijital do- 6 “Birden çok konuda karar alabilen ve insanın
nanımlar arasında yer almaz? bilişsel yeteneklerine erişebilen sistemler” ifadesi
A. Saatler yapay zekâ türlerinden hangisine aittir?
B. Kontakt lensler A. Yapay dar zekâ
C. İmplantlar B. Yapay genel zekâ
D. Bileklikler C. Yapay geniş zekâ
E. Süpürgeler D. Genel yapay zekâ
E. Dar yapay zekâ
3 “Gerçek dünyanın dijital olarak oluşturulmuş
grafik ve seslerle birleştirilerek sunulması” ifadesi 7 Makine öğrenmesi kavramı aşağıdakilerden
aşağıdakilerden hangisinin kapsamında yer alır? hangisini tanımlar?
A. Giyilebilir teknolojiler A. Bir bilgisayarın bir problem karşısında prob-
B. Artırılmış gerçeklik lemi çözebilmek için kendi kendine tahminler
C. Robotik yürütmesini
D. Yapay zekâ B. İnsan zihninin çeşitli karmaşık matematiksel
E. Blok zincir uygulamaları algoritmalardan oluştuğu düşüncesini
C. Yapay zekânın çekirdeğini
4 Robotik sistemlerle ilgili aşağıdaki ifadeler- D. Günlük yaşamın içerisinde kendine kullanım
den hangisi yanlıştır? alanı bulabilmeyi
A. İnsansı robotlar şekil ve boyut görünümü insa- E. Robotik endüstrisini
na benzeyen robotlardır.
B. Robotik sistemlerin hayata geçirilebilmesi için yük- 8 Blok zincir uygulamalarıyla ilgili aşağıda yer
sek maliyetli yatırımlara ihtiyaç duyulmaktadır. alan ifadelerden hangisi doğrudur?
C. Robotik sistemlerin eğitimde kullanılması bire- A. Tek ve merkezî bir kontrole ihtiyaç duyar.
yin potansiyeli, verimliliği ve bilişsel yetenekle- B. Geçmişe dönük güncelleme ve değişim yapıla-
rini geliştirmektedir. bilir.
D. Robotik kodlama eğitimlerinin erken yaşlardan C. Şeffaf ve anonim değildir, özel izin gerektirir.
itibaren verilmesi çocukları geleceğin teknoloji- D. Blok zincir üzerinde bulunan bilgiler herkes ta-
lerine hazırlamaktadır. rafından görülebilir.
E. Robotik sistemler bireylerin gündelik yaşam bi- E. Devamlı ve sürekli bir yapıya sahip değildir.
çimlerini etkilememektedir.

236
 8
Dijital Dönüşüm

9 Aşağıdakilerden hangisi blok zincir teknoloji- 10 Esneklik ve elastikiyet gerektiren üç boyutlu

sinin sağladığı faydalardan biri değildir? prototipleme için aşağıdaki filament türlerinden han-
gisinin kullanımı diğerlerine göre daha uygundur?

neler öğrendik?
A. Yüksek enerji tüketmesi
B. Maliyetler azaltması A. Polilaktik Asit
C. Zamandan tasarruf ettirmesi B. Akrilonitril Bütadien Stiren
D. Siber saldırılara ve sahteciliğe karşı güvenliği C. Polietilen Tereftalat Glikol
maksimum sınıra getirmesi D. Termoplastik Poliüretan
E. Sektör ve kurumlar arası uyum ve iletişimi ar- E. Polimer Baz
tırması

237
 8
Bireysel Teknolojilerin Dönüşümü

1. C Yanıtınız yanlış ise “Giyilebilir Dijital Dona- 6. C Yanıtınız yanlış ise Robotik Teknoloji Uygu-
nımlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. lamaları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

2. E Yanıtınız yanlış ise “Giyilebilir Dijital Dona- 7. B Yanıtınız yanlış ise “Yapay Zekâ Teknolojile-
nımlar” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise Artırılmış ve Sanal Ger-

3. B 8. A Yanıtınız yanlış ise “Yapay Zekâ Teknolojile-
çeklik Uygulamaları” konusunu yeniden
ri” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise Artırılmış ve Sanal Ger- Yanıtınız yanlış ise “Blok Zincire Dayalı Uy-
4. D 9. D
çeklik Uygulamaları” konusunu yeniden gulamalar” konusunu yeniden gözden geçi-
gözden geçiriniz. riniz.

Yanıtınız yanlış ise “Üç Boyutlu Yazdırma

5. E Yanıtınız yanlış ise Robotik Teknoloji Uygu- 10. D
Teknolojileri” konusunu yeniden gözden
lamaları” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.

238
 8
Dijital Dönüşüm

Araştır Yanıt
8 Anahtarı

Giyilebilir teknolojilerin geleceğine bakıldığında var olan bileklik, saat ve

küpe gibi dijital donanım içerikli donanımların işlevinin artacağı söylenebi-
Araştır 1 lir. Bunların yanı sıra akıllı protezler, beyine doğrudan ulaşan serebral çipler,
dijital cilt yapıları ve enerji kaynağı donanımlarının gelecek için planlanan
giyilebilir dijital teknoloji ürünleri olduğu söylenebilir.

Neuralink projesinin bir nöroteknoloji girişi olduğu söylenebilir. Projede he-

deflenen şey, dijital sistemlerle nöronlar arasında iletişim sağlayarak insan bey-
niyle doğrudan veri alışverişi sağlayabilmektir. İnsan beynine ilişkin gizemler
Araştır 2 çözüldükçe söz konusu veri alışverişinin anlamlanacağı varsayılmaktadır. Bu-
nun başarılması hâlinde görüntü, ses, koku, dokunma ve tat alma hislerinin
dijital cihazlar aracılığıyla oluşturulması mümkün olacak ve beş duyunun ta-
mamına yönelik bir sanal gerçeklik deneyimi yaşatılabilecektir.

Yakın gelecekte robotik teknoloji, üretim ve hizmet alanlarında geniş çaplı uygula-
malarla gelişim ve değişimini sürdürebilir, önemli roller üstlenerek çalışma hayatına
Araştır 3 kritik etkiler sağlayabilir. Otonom araçlar gelişebilir, sağlık alanında geniş çaplı robotik
sistemlerin kullanımı yaygınlaşabilir. İnsansı robotlar insana özgü özellikler gösterme
noktasında çok daha ileri seviyeye ulaşabilir, bağımsız öğrenme yeteneğine kavuşabilir.

Makine öğrenmesi, bir bilgisayarın bir problem karşısında problemi çözebil-

mek için kendi kendine tahminler yürütmesini sağlayan algoritmaların ta-
Araştır 4 sarımını ifade etmektedir. Makine öğrenmesinde amaç, makinenin her bir
görev için talimat almak yerine, görevin yerine getirilebilmesi için gerekli veri
ve algoritmaları kullanarak görevin nasıl gerçekleştirileceğini kendi kendine
öğrenmesini sağlamaktır.

Merkezî olmayan işlemsel veri tabanı teknolojisi şeklinde adlandırılan blok

zincir (blockchain), güvenilir yöntemlerle bir arada tutulan veri tabanı teknik
Araştır 5 planı olarak tanımlanmaktadır. Tek ve merkezî bir kontrole ihtiyaç duyulmak-
sızın bütünlüğü sağlayan blok zincir uygulamaları güvenli, şeffaf, anonim, de-
ğiştirilemez, denetlenebilir ve sürdürülebilirdir.

Günümüzde onlarca metre genişlik ve yüksekliğe sahip yazıcılar ve özel mal-

zemelerle gerçek ölçekli evler yazdırmak mümkün hâle gelmiştir. Örneğin
Araştır 6 BOD2 adıyla anılan üç boyutlu yazıcı 12 metre genişliğe, 27 metre uzunluğa
ve 9 metre yüksekliğe sahip olabilecek binaların inşasını kısa süre içinde ger-
çekleştirebilmektedir.

239
8
Kaynakça
Ahn, S.J., Kim, J. ve Kim, J. (2022). The bifold triadic
relationships framework: A theoretical primer for
advertising research in the Metaverse. Journal of
Advertising, 51 (5), 592-607.
Akalın, B. & Veranyurt, Ü. (2021). Sağlık Hizmetleri
ve Yönetiminde Yapay Zekâ. Acta Infologica, 5
(1), 231-240.
Altıntaş, M., Tüfek, N., Yalçın, M., Li, Y. & Bahadır,
S.K. (2022). “Giyilebilir Sensörler ile İnsan
Hareketlerini İzleme Human Activity Monitoring
via Wearable Sensors,” 2022 30th Signal Processing
and Communications Applications Conference
(SIU), Safranbolu, Turkey, pp. 1-4, DOI:
10.1109/SIU55565.2022.9864690.
Arslan, K. (2017). Eğitimde Yapay Zekâ ve
Uygulamaları. Batı Anadolu Eğitim Bilimleri
Dergisi, 11(1), 71-88.
Avunduk, H. & Aşan, H. (2018). Blok Zinciri
(Blockchain) Teknolojisi ve İşletme Uygulamaları:
Genel Bir Değerlendirme. Dokuz Eylül
Üniversitesi İktisadi İdari Bilimler Fakültesi
Dergisi, 33(1), 369-384. DOI: 10.24988/
deuiibf.2018331746
Aydın, A. (2022). Sanal Gerçeklik ve Artırılmış
Gerçeklik. Eğitimde Dijitalleşme ve Yeni
Yaklaşımlar, 7.
Babaoğlu, C. & H.A. Karasoy (2022), “Kamu
Yönetiminde Blokzincir: Kullanım Alanları ve Örnek
Uygulamalar”, Sosyoekonomi, 30(52), 283-297.
Bozkurt Uzan, Ş. & Sevimli, Y. (2020).
Gastronomideki Robotik Uygulamalar ve Yapay
Zekâ . Tourism and Recreation , 2 (2) , 46-58
Can Durna, E. & Taşçıoğlu Baysal, H. (2021).
Ziyaretçilerin Otel İşletmelerine Yönelik Yorum
ve Şikayetlerinin İncelenmesi: Dünyanın İlk
Robotik Oteli Olan “Hennna Otel” Örneği.
Turizm ve İşletme Bilimleri Dergisi, 1(2), 85-102.
Chen, L., Chen, P. & Z. Lin (2020). Artificial ,
Intelligence in Education: A Review, IEEE
Access, vol. 8, pp. 75264-75278, doi: 10.1109/
ACCESS.2020.2988510.
Çerkez, M. ve Kızıldemir, Ö. (2020). Yiyecek–İçecek
İşletmelerinde Yapay Zekâ Kullanımı, Türk
Turizm Araştırmaları Dergisi, 4(2), 1264-1278.
Dönmez, A. & Türk, A. (2023). Çocukluk Dönemi
Korkuları ve Bir Müdahale Aracı Olarak Sanal Gerçeklik
Uygulamasının Kullanımı. Hemşirelik Bilimi Dergisi,
6(1), 45-54. DOI: 10.54189/hbd.1088650
240
Bireysel Teknolojilerin Dönüşümü
Göksoy, S. & Yılmaz, İ. (2018). Bilişim Teknolojileri
Öğretmenleri ve Öğrencilerinin Robotik
ve Kodlama Dersine İlişkin Görüşleri. Düzce
Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 8 (1), 178-196.
Görçün, Ö. F. (2018). Lojistikte Teknoloji Kullanımı
ve Robotik Sistemler - Technology Utılızatıon In
Logıstıcs And Robotıc Systems. Mehmet Akif Ersoy
Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 10
(24), 351-368. DOI: 10.20875/makusobed.397373
İşler, B. & Kılıç, M. (2021). Eğitimde Yapay Zekâ
Kullanımı ve Gelişimi. Yeni Medya Elektronik
Dergisi, 5 (1), 1-11.
Kırbaş, İ. (2018). Blokzinciri Teknolojisi ve Yakın
Gelecekteki Uygulama Alanları. Mehmet Akif
Ersoy Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Dergisi,
9 (1), 75-82. DOI: 10.29048/makufebed.365066
Kıyak, Y.S., Coşkun, Ö. & Budakoğlu, İ.İ. (2019).
Blokzinciri, Akıllı Kontratlar ve Sağlık Alanındaki
Üç Uygulama Örneği. Hacettepe Sağlık İdaresi
Dergisi, 22 (2), 457-466.
Kural, A. R., & Atuğ, F. (2010). Ürolojide Robotik
Cerrahi Uygulamaları. Türk Üroloji Dergisi -
Turkish Journal of Urology, 36(3), 248-257.
Mendi, F., A. (2021) Blokzincir Uygulamaları ve
Gelecek Öngörüleri. GSI Journals Serie C:
Advancements in Information Sciences and
Technologies (AIST), 4(1): 76-88.
Mooney, C. (2011). “The Truth About” Scientific
American (August):80–85. DOI: 10.1016/j.
annals.2005.11.001.
Singil, N. (2022). Yapay Zekâ ve İnsan Hakları. Public
and Private International Law Bulletin, 42(1), 121-
158. DOI: 10.26650/ppil.2022.42.1.970856
Tanrıverdi, A. (2021). Yapay Zekânın Kamu Hizmetinin
Sunumuna Etkileri. Adalet Dergisi, (66), 293-314.
Tehrani, K. & Andrew, M. (2014). Wearable
Technology and Wearable Devices: Everything
You Need to Know. Wearable Devices Magazine, 3.
Thrun, S., Burgard, W., & Fox, D. (2006). Probabilistic
Robotics. Cambridge: MIT Press.
Tian, F., (2016), “An agri-food supply chain
traceability system for China based on RFID
& blockchain technology”. Service Systems
and Service Management (ICSSSM), 13th
International Conference.
Yalçın Kayıkçı, M. & Kutluk Bozkurt, A. (2018).
Dijital Çağda Z. ve Alpha Kuşağı, Robotlar ve
Turizmde Yapay Zekâ Uygulamaları. Sosyal
Bilimler Metinleri, 2018(1), 54-64.