AÖF Kitapları Öğrenci Kullanım Kılavuzu

Öğrenme çıktıları
Bölüm içinde hangi bilgi, beceri ve yeterlikleri
kazanacağınızı ifade eder.

Tanım
Bölüm içinde geçen
önemli kavramların
Bölüm Özeti tanımları verilir.
Bölümün kısa özetini gösterir.

Dikkat
Konuya ilişkin önemli
Sözlük uyarıları gösterir.
Bölüm içinde geçen önemli
kavramlardan oluşan sözlük
ünite sonunda paylaşılır.

Karekod
Bölüm içinde verilen
Neler Öğrendik ve Yanıt Anahtarı
karekodlar, mobil
Bölüm içeriğine ilişkin 10 adet
cihazlarınız aracılığıyla
çoktan seçmeli soru ve cevapları
sizi ek kaynaklara,
paylaşılır.
videolara veya web
adreslerine ulaştırır.

Öğrenme Çıktısı Tablosu

Araştır/İlişkilendir/Anlat-Paylaş
İlgili konuların altında cevaplayacağınız soruları, okuyabileceğiniz
ek kaynakları ve konuyla ilgili yapabileceğiniz ekstra etkinlikleri gösterir.
Yaşamla İlişkilendir
Bölümün içeriğine uygun paylaşılan yaşama dair gerçek kesitler
veya örnekleri gösterir.
Araştırmalarla İlişkilendir
Bölüm içeriği ile ilişkili araştırmaların ve bilimsel çalışmaları gösterir.
Sosyal Antropoloji

Editör

Doç.Dr. Hatice Yaprak CİVELEK

Yazarlar

BÖLÜM 1 Prof.Dr. Akile GÜRSOY

BÖLÜM 2 Doç.Dr. Mehmet BOZOK

BÖLÜM 3 Prof.Dr. Fuat GÜLLÜPINAR

BÖLÜM 4 Dr.Öğr.Üyesi Sanem KULAK GÖKÇE

BÖLÜM 5 Doç.Dr. Temmuz GÖNÇ ŞAVRAN

BÖLÜM 6 Doç.Dr. Nihan BOZOK

BÖLÜM 7 Doç.Dr. Gözde DALAN POLAT

BÖLÜM 8 Doç.Dr. Hatice Yaprak CİVELEK

 T.C. ANADOLU ÜNİVERSİTESİ YAYINI NO: 4203
AÇIKÖĞRETİM FAKÜLTESİ YAYINI NO: 2980

Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Anadolu Üniversitesine aittir.

“Uzaktan Öğretim” tekniğine uygun olarak hazırlanan bu kitabın bütün hakları saklıdır.
İlgili kuruluştan izin almadan kitabın tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayıt
veya başka şekillerde çoğaltılamaz, basılamaz ve dağıtılamaz.

Copyright © 2021 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.

Öğretim Tasarımcısı
Dr.Öğr.Üyesi Fatma Seçil Banar

Grafik Tasarım ve Kapak Düzeni

Prof.Dr. Halit Turgay Ünalan

Dil ve Yazım Danışmanı

Emine Koyuncu

Ölçme Değerlendirme Sorumlusu

Ayhan Tufan

Grafiker
Ayşegül Dibek

Dizgi ve Yayıma Hazırlama

Arzu Ercanlar
Dilek Özbek
Gülşah Sokum
Süreyya Çelik
Yasin Özkır
Gizem Dalmış
Saner Coşkun

SOSYAL ANTROPOLOJİ

E-ISBN
978-975-06-4168-8

Bu kitabın tüm hakları ANADOLU ÜNİVERSİTESİ’ne aittir.

ESKİŞEHİR, Mayıs 2021
2008-0-0-0-2109-V01
 İçindekiler

BÖLÜM 1 Antropolojiye Giriş BÖLÜM 2 Kültür

Giriş ................................................................ 3 Giriş ................................................................. 39

Antropolojinin Konusu ve Kapsamı ............ 3 Kültür ve Özellikleri ...................................... 39
Antropolojinin Tarihçesi .............................. 6 Kültür Nedir? ....................................... 39
Fizik/Biyolojik Antropoloji ........................... 11 Kültürün Özellikleri ............................. 41
Arkeolojik Antropoloji ......................... 13 Kültürün Üç Düzeyi .............................. 44
Sosyal/Kültürel Antropoloji ......................... 15 Kültürel Uyum ve Uyarlanma Stratejileri.... 46
Antropoloji ve Etik ............................... 23 Uyarlanma Stratejileri ve Kültürel
Antropolojinin Geleceği ................................ 26 Sonuçları ................................................ 48
Kültürel Süreçler ............................................ 52
Kültürle İlgili Bazı Temel Kavramlar ............ 55

Siyasal Antropoloji
Sosyal Antropoloji:
BÖLÜM 3 BÖLÜM 4 ve Hukuk
Kuram ve Yöntem
Antropolojisi

Giriş ................................................................. 67 Giriş ................................................................. 107

Antropolojik Araştırmada Farklı Siyasal Antropolojiye Giriş ............................ 108
Yöntem ve Teknikler ..................................... 69 Evrimci Teoriler ..................................... 108
Katılımcı Gözlem .................................. 69 İşlevselci ve Yapısal İşlevselci Teoriler...... 110
Açık Katılımcı Gözlem ........................... 71 Yeni Evrimci Teori
Örtük Gözlem ........................................ 71 (Neo-Evrimci Teori) ............................. 113
Katılımcı Olmayan Gözlem .................. 72 Postmodernizm ve Küreselleşme ......... 114
Etnografik Mülakat ............................... 72 Siyasal Sistemler ............................................ 115
Etnografik Saha Notlarının Yazımı .............. 74 Sanayileşme Öncesi Siyasal Sistemler...... 116
Etnografik Araştırma ve Etik Sorunlar ........ 78 Merkezî Olmayan Sistemler ................. 118
Antropolojik Kuramlar .................................. 83 Merkezî Sistemler ................................. 118
Yapısalcı Antropoloji ............................. 83 Hukuk Antropolojisi ...................................... 124
Yapısal İşlevselci Antropoloji ................ 86 Evrimci Teoriler .................................... 124
Eleştirel Antropoloji ............................. 87 Yeni Evrimci Teoriler ............................ 126
Dijital Antropoloji ................................. 88 Yapısal İşlevselci Teori .......................... 127
Yorumlayıcı Antropoloji ....................... 90
Feminist Antropoloji ............................. 91
Ekolojik Antropoloji .............................. 94
Otoetnografik Yaklaşım ....................... 95

iii

BÖLÜM 5 Din Antropolojisi
Giriş ................................................................. 141
Din Antropolojisinin Gelişimi ....................... 141
Dini Oluşturan Ögeler ................................... 143
Dinî Kozmolojiler ................................. 143
Doğaüstü İnanışlar ................................ 144
Davranış Kuralları ................................. 146
Ritüeller/Ayinler .................................... 147
Dinî Uygulayıcılar: Rahip, Şaman,
Peygamber ............................................. 150
Dinî Açıklamaya Yönelik Kuramlar .............. 152
Bilişsel Tanımlar: İnanç Olarak Din...... 152
Toplumsal Düzene Dayalı Tanımlar:
Cemaat Olarak Din ............................... 154
Duygulara Dayalı Tanımlar: Teselli
Olarak Din ............................................. 156
Varoluşçu Tanımlar: Değer Olarak Din.... 157
Davranışsal Tanımlar: Ritüel
Olarak Din .............................................. 157
Psikolojik Tanımlar: Yansıtma
Olarak Din ............................................. 159
Kültürel Tanımlar .................................. 160
Din ve Bilim .................................................... 161
BÖLÜM 7 Dil Antropolojisi
Giriş ................................................................ 201
Dil Bilim ve Temel Birimleri .......................... 201
Dil ve Kültür İlişkisi ....................................... 204
Dil ve Kültür İlişkisi:
Kültür Yumağı Modeli ......................... 204
Dil Antropolojisinin Tarihçesi: Öncüler ....... 206
Franz Boas ............................................ 206
Edward Sapir ......................................... 208
Dil Antropolojisinde Temel Paradigma,
Yöntem ve Yaklaşımlar ................................. 209
Etnobilim (Etnoloji/Etnosemantik):
Emik ve Etik Yaklaşım .......................... 209
Sapir – Whorf Hipotezi:
Dil Bilimsel Görecelik ............................ 212
Sapir-Whorf Hipotezine Karşı
Evrenselci Görüş .................................... 215
Yapısal Antropoloji ve Dil Bilim ........... 216
Toplum Dil Bilim (Sosyo-Dil Bilim) ..... 220
Tarihsel Dil Bilim ................................... 223
iv
Toplumsal Cinsiyet
BÖLÜM 6
ve Antropoloji
Giriş ................................................................. 173
Antropolojik Bakışla Toplumsal Cinsiyet ..... 173
Antropoloji Toplumsal Cinsiyet Farklarını
Nasıl Ele Alır? ....................................... 173
Toplumsal Cinsiyet ................................ 174
Toplumsal Cinsiyet Rolleri .................... 175
Toplumsal Cinsiyet Stereotipi .............. 175
Toplumsal Cinsiyet Eşitsizliği ve
Ataerkillik ............................................. 176
Toplumsal Cinsiyetin Antropolojideki Tarihi..... 177
Erken Dönem Antropoloji ve
Toplumsal Cinsiyet İlişkileri ................. 178
1970’lerde Feminist Antropolojinin
Gelişmesi ................................................ 181
Antropolojide Feminist Yöntem .......... 182
Toplumsal Cinsiyet ve Eşitsizlik Yaratan
Ayrımlar .......................................................... 184
Toplumsal Cinsiyete Dayalı İş Bölümü..... 184
Antropolojide Toplumsal Cinsiyet
ve Beden ................................................ 188
Antropolojide Erkeklik Etnografileri...... 190
Küreselleşme ve
Kültür Bileşkesinden
BÖLÜM 8 Türkiye’de Sosyal
Antropolojiye
Giriş ................................................................ 237
Küreselleşme, Kültür ve Sosyal Antropoloji ...... 238
Kültürel Akışlar ve Sosyal Antropolojik
İzleri ....................................................... 238
Modernlik, Postmodernizm ve Sosyal
Antropoloji ............................................ 244
Küreselleşme ve Kültür Bağlamında
Türkiye’de Antropoloji .................................. 251
Türkiye’de Sosyal Antropolojinin Gelişimi ... 253
Önsöz
Sevgili Öğrencilerimiz,
Sosyal Antropoloji başlığı altında hazırladığımız
bu kitap genel olarak açık öğretim öğrencileri-
mizin eğitim programları için bir ders kitabı ola-
rak hazırlanmıştır. Ancak kitabımızın sosyal bi-
limlerin çeşitli alanlarında eğitim gören, eğitim
veren, araştırma yapan, yazan, çizen, merak
duyan herkes için son derece faydalı temel bil-
gilerle ve ilgi çekici örneklerle dolu bir kaynak
olacağından eminim.
İlk bölümümüz “Antropoloji’ye Giriş”, Prof. Dr.
Akile Gürsoy tarafından yazılmıştır. Prof. Gür-
soy ile hem bu kitapta birlikte çalışmış olmanın
hem de kıymetli öğrencilerimize Antropoloji
alanında ulusal ve uluslararası bilimsel plat-
formlarda yayınlarıyla, konuşmalarıyla önemli
etkiler yaratmış olan bir bilim insanını tanıtmış
olmanın mutluluğunu taşıyorum. Sosyal Ant-
ropoloji kitabımıza verdiği katkı için kendisine
şükranlarımı sunuyorum. Giriş bölümünde ant-
ropolojinin konusu, kapsamı, tarihçesi, fizik/
biyolojik antropoloji, sosyal/kültürel antropo-
loji dâhilinde temel kavramlar ve düşünceler
aktarılırken, antropolojinin bilime katkısı ve
geleceğine dair bilgiler de yer almaktadır. İkinci
bölümümüz “Kültür”, Doç. Dr. Mehmet Bozok
tarafından kültür tanımı, özellikleri, kültürel
uyum ve uyarlama stratejileri, kültürel süreçler
ve kültüre ilişkin temel kavramların öğrenilmesi
çabasıyla, son derece ilgi çekici resimler ve ör-
nekler kullanılarak sunulmuş önemli bilgilerle
donatılmıştır. Ünitemizi yazarken gösterdiği iç-
ten ilgi ve özen için kendisine çok teşekkür edi-
yorum. “Sosyal Antropoloji: Kuram ve Yöntem”,
üçüncü bölümümüz, Prof. Dr. Fuat Güllüpınar’ın
emeklerinin sonucudur. Sosyal Antropoloji’nin
bağımlılıkla kapsadığı saha araştırması konusu
için hem düşünsel hem de eylemsel metodolojik
rehberliği bu bölümde bulmanız mümkün. Katı-
lımcı gözleme, etnografiye ve etnografik müla-
katın özelliklerine, etik meselelerin ardından ku-
ramlara varıncaya dek tüm bilgilere bu bölümü
okuyarak hâkim olabilirsiniz. Prof. Güllüpınar’a
ilgisi ve titiz çalışması için teşekkürü borç bilirim.
“Siyasal Antropoloji ve Hukuk Antropolojisi”
kapsamlı ve önemli bir konudur. Dr. Öğr. Üyesi
Sanem Kulak Gökçe ilgiyle ve incelikle bu başlığı
teslim aldı. Sosyal antropoloji kuramlarıyla siya-
sal antropolojinin gelişimini, siyasal sistemleri,
etnisite, milliyetçilik kavramlarını ve hukuk ve
antropoloji ilişkisini temel düşünsel yapılar üze-
rinden öğrencilerimiz için bir araya getirdi. siya-
sal antropolojiye ve hukuk antropolojisine giriş
niteliğindeki bu bölüm için kendisine çok teşek-
kür ediyorum. Okuyacağınız en ilginç bölüm-
lerden biri de şüphesiz “Din Antropolojisi”dir.
Bu başlıkla beşinci bölümümüzü Doç. Dr. Tem-
muz Gönç Şavran, ilginç örneklerle birlikte din
antropolojisinin gelişimini tanımlardan yola
çıkarmış, dini oluşturan kozmoloji, doğaüstü
inanışlar, davranış kuralları, ritüeller gibi ögele-
re ulaştırmış, son olarak dini açıklamaya ilişkin
kuramları anlatmıştır. Din ve bilim ilişkisi üze-
rine de çokça düşünmemizi sağlayacak olan bu
bölüm için Doç. Dr. Gönç Şavran’a ayrıca müte-
şekkirim. “Toplumsal Cinsiyet ve Antropoloji”
başlıklı altıncı bölümü, Doç. Dr. Nihan Bozok
yazdı. Antropoloji açısından toplumsal cinsiyeti,
antropoloji ve toplumsal cinsiyet araştırmaları
arasındaki ilişkiyi açıklayan tarihsel süreçleri, fe-
minist yöntemi ve eşitsizlik ve ayrımcılık konu-
larını daima kısa, öz ve anlamlı olan cümleleriy-
le aktardı. Doç. Dr. Bozok’a içtenlikle teşekkür
ediyorum. Değerli öğrencilerimize anlatılma-
sı gereken önemli ve zor konulardan biri “Dil
Antropolojisi”ydi. Doç. Dr. Gözde Dalan Polat,
bu görevi üstelenerek, yedinci bölüm altında,
Dilbilim ve temellerinden konuyu ele alıp, dilin
kültürle ilişkisine, dil antropolojisindeki öncü
düşünürlere ve yöntem bilgisine kadar özenli
bir dille anlattı. Kendisine bu büyük emek için
çok teşekkür ediyorum. Son olarak “Küreselleş-
me ve Kültür Bileşkesinden Türkiye’de Sosyal
Antropolojiye” başlıklı sekizinci bölüm olarak
sizler için ben hazırladım ve yazdım. Antropoloji
ve küreselleşme arasındaki ilişkiyi, bu ilişkinin
iktisadi, politik, kültürel ve tarihsel ilerleyişini
göstermeye çalıştım. Türkiye’de antropoloji di-
siplininin hangi şartlarda kimler tarafından ge-
liştirilmeye çalışıldığına da değinerek bölümü
tamamladım. Dizgi konusuna gelince, harika bir
ekip çalışmasıyla kitabımızın etkin bir kurgu ile
çıkmasına yardımcı olan değerli Pakize Anlar’a
ve tüm arkadaşlarımıza sonsuz teşekkürlerimi
sunuyorum.
Fiziki/biyolojik antropolojiye dair birinci bö-
lümde temel bilgilere yer verilmesi ile birlikte,
Sosyal Antropoloji ders kitabımız genel olarak
sosyal ve kültürel kuramlar, araştırmalar ve
örnekler üzerinden yazılmıştır. Sosyal bilimler
kapsamında verilen dersler, ödevler ve her tür-
lü bilimsel çaba için, bilhassa değerli öğrencile-
rimiz için faydalı bir temel kaynak ürettiğimizi
umarak, herkese başarılı dönemler diliyorum.
Editör
Doç.Dr. Hatice Yaprak CİVELEK
v
 Bölüm 1
Antropolojiye Giriş

1 2
Antropolojinin Konusu ve Kapsamı Antropolojinin Tarihçesi
öğrenme çıktıları

1 Bilim dalı olarak antropolojinin konusunu 2 Antropolojinin kökenini ve gelişimini

ve kapsamını tanımlayabilme anlatabilme

3 4
Fizik/Biyolojik Antropoloji Sosyal/Kültürel Antropoloji
3 İnsanlık tarihini ve insan çeşitliliğini fiziksel/ 4 Geçmişte ve bugün yeryüzündeki kültürleri
biyolojik özellikleri içinde gösterebilme analiz edebilme

5
Antropolojinin Geleceği
5 Antropolojinin bilime olan katkısını
açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • Keşifler Çağı • Evrim • Irk ve Irkçılık • Kültürel Görecelik • Etik Değerler

2

Sosyal Antropoloji
GİRİŞ
Sosyal ve beşeri bilimler alanında özgün bir yere
sahip olan antropoloji, insanlığın tarih içindeki ge-
lişimini ve bugünkü durumunu tüm çeşitliliği için-
de açıklamayı hedefleyen en iddialı bilim dalıdır.
Bütüncül yaklaşımı ve disiplinler arası bakış açısını
hem kuramsal olarak hem de uygulamada benim-
semiştir. Doğa bilimleri ile sosyal bilimlerin buluş-
tuğu bir alanda antropoloji insanın bugünkü biyo-
lojik ve sosyal varlığını açıklamayı amaçlamaktadır.
Aşağıda beş bölüm halinde 1) antropolojinin
konusu ve kapsamı; 2) bilim dalının tarihçesi; 3)
fizik/biyolojik antropoloji; 4) sosyal/kültürel ant-
ropoloji; ve 5) bilim dalının geleceği, örnekler su-
nularak anlatılmaktadır. Antropolojinin tarihçesi
keşifler çağına ve sömürgeciliğe kadar gitmekte ve
bilim dalı kendisini sürekli bir iç hesaplaşmaya tabi
tutmaktadır. Antropoloji günümüzde yoksulluk
gibi sosyal sorunlara ve pandemiler gibi biyolojik
ve sağlık sorunlarına açıklama ve çözüm getirmeye
çalışanların başvurdukları bir bilimsel alan olmaya
devam etmektedir.
ANTROPOLOJİNİN KONUSU VE
KAPSAMI
İnsan Bilimi olarak da bilinen Antropoloji, in-
sanı geçmişi ve bugün yeryüzündeki çeşitliliği ile
incelemeyi hedefleyen bir bilim dalıdır. Antropo-
loji, tüm hâlleri ile insanlığı hem biyolojik ve fizik
bilimleri hem de sosyal ve beşerî bilimlerin bilgi
birikimini kullanarak anlamaya ve açıklamaya çalı-
şan bir alandır. Bilim dalının adı, Yunancada insan
anlamına gelen “antropos” ve bilim, açıklama an-
lamlarına gelen “logos” sözcüklerinin birleşmesin-
den oluşmuştur.
İlk insanlar nerede, nasıl ortaya çıkmıştır? Dün-
yaya nasıl yayılmış ve giderek sayıca artmışlardır?
Diğer canlılarla, diğer türlerle benzerlik ve farkları
nedir? Bugün yeryüzünde yaşayan toplumların ve
kültürlerin birbirleriyle benzerlik ve farkları nedir?
Bu benzerlik ve farkları nasıl açıklayabiliriz? İklim
ve doğal çevrenin toplum yaşamı üzerine etkileri
nedir? Sosyal-kültürel değişimi nasıl açıklayabiliriz?
İnsanın doğası nedir ve bütün toplumları kapsayan
bir insan doğası var mıdır? Yukarıda sıralanan soru-
lar, antropolojinin cevaplamaya çalıştığı temel soru
ve sorunsallar arasındadır. Bu sorulara cevap arar-
ken, antropoloji insanın hem fiziksel ve biyolojik
1
özellikleri ile hem de toplumsal/kültürel alanıyla
ilgilenmiştir. Dolayısıyla, antropolojinin bir kolu
doğa ve fen bilimlerinde, bir diğer kolu da sosyal
ve beşerî bilimlerdedir. İnsanın gelişimini ve değişi-
mini anlama çabasında olan en kapsamlı bilim dalı
olduğu söylenebilir.
Böyle iddialı bir vizyona sahip olan antropoloji,
aslında kendi içinde birbirinden farklı uzmanlıklar
gerektiren alt dallara ayrılmış ve bu alt dalların da
kendilerine özgü inceleme konuları ve araştırma
yöntemleri gelişmiştir. Genel olarak antropoloji de-
diğimizde bütüncül bir bakış açısı söz konusudur.
Antropoloji insanların fizik özelliklerini ve top-
lumların kültürlerini incelerken en ince ayrıntılara
inmek ve aynı zamanda bir tür olarak insanlığın
bütünüyle sunduğu manzarayı da bilimsel olarak
anlamlandırmaya çalışmaktadır.
Antropologlar geleneksel olarak endüstrileşme-
miş, Batılı olmayan toplumları incelemiştir. Ancak
günümüzde sosyal/kültürel antropologlar tabaka-
laşmış, karmaşık toplumlar dahil olmak üzere yer-
yüzündeki tüm kültürleri ve sosyal grupları incele-
mektedir. Örnek olarak; Amerikalı antropolog Lisa
Gezon, hem Afrika’nın güney doğusundaki Mada-
gaskar Adası’nda hem de ABD’de Georgia eyale-
tinde sürdürülebilir tarım ve su kullanımı üzerine
araştırma yapmıştır (Gezon ve Kottak, 2016:2).
Antropolojide önemli olan incelenen toplumun bi-
rinci elden şahsen incelenmesidir. Genellikle incele-
nen toplumda bir yıl veya daha uzun zaman geçiril-
mesi, orada yaşayan insanlarla birlikte yaşanması ve
o kültürün yaşam tarzını, sembollerini öğrenilmesi
anlamına gelir. Bu tür uzun soluklu, emek yoğun
ve genellikle incelenen toplumun dilini öğrenme-
yi gerektiren araştırma yöntemine katılarak gözlem
ve ortaya çıkan yazılı çalışmaya da etnografi denilir.
Etnografik alan çalışması sosyal/kültürel antropolo-
jinin en belirgin özelliklerindendir.
Kültürlerin (toplumların) gerek fizik/biyolojik
özelliklerini anlamak veya sosyal/kültürel özel-
liklerini anlamak için olsun antropoloji hem di-
yakronik (zaman boyutlu) hem de senkronik (eş
zamanlı) yaklaşımlar ve araştırmalar üretmiştir.
Toplumların hem geçmişi hem de bugünkü du-
rumlarıyla ilgili olmuştur.
Antropolojinin bilim dünyasındaki yerini be-
lirlemek kolay değildir. Sosyal ve doğa bilimleri
arasında adeta köprü vazifesi gördüğü söylenebilir.
Ayrıca, sanat, dil, müzik, felsefe ve tarih ile antro-
3
1
poloji arasında kuvvetli bir etkileşim söz konusu-
dur. İnsanı konu alan tarih, sosyoloji, siyaset bilimi,
psikoloji, biyoloji gibi pek çok dal bulunmaktadır.
Ancak, antropoloji insana bütüncül bir bakış açısı
ile yaklaşan, kendine özgü araştırma yöntemi olan
bir bilimsel alan oluşturmaktadır. Yani, insanı nasıl
incelediği ile farklılık oluşturmuştur. Antropoloji,
insanı en iyi anlayan ve anlatan bilim dalı olarak
tanımlanmıştır (Özbek, 2015, 22).
kitap
J. Diamond, Tüfek, Mikrop ve Çelik,
TÜBİTAK, Popüler Bilim Kitapları. 2003.
Orta Çağlarda Avrupa’da kilisenin yaydığı
inançta geosantrik ve homosantrik dünya görüşü-
nün egemen olduğu görülmektedir. Homosantrik
bakış açısına göre, insan her türlü varlık alanının en
yüksek yerindedir. İnsan yeryüzünde en yüce, en
akıllı, en donanımlı yaratılmış ve en değerli varlık-
tır. Bu görüşe göre, yeryüzündeki canlı cansız, bitki
ve hayvan, her şeyin seçkin bir varlık olduğuna ina-
nılan insan için yaratılmış olduğu inancı hakimdir.
Geosantrik dünya görüşü de insanın üzerinde ya-
şadığı dünyayı evrenin merkezine koymakta, öyle
görmektedir. MS 100-170 yılları arasında yaşadığı
kabul edilen İskenderiyeli matematikçi, coğrafyacı
ve astronom Klaudyos Batlamyus, üzerinde yaşa-
dığımız dünyayı evrenin merkezine koymuştur.
Diğer gezegenlerin dünyanın etrafında döndü-
ğünü, hareket ettiğini saptamıştır. Amatör olarak
matematik, astronomi ve harita bilimi ile ilgilenen
Kopernik (1473-1543) ise yaptığı gözlemlerde
evrenin geosantrik olmayıp, heliosantrik (güneş
merkezli) olduğunu bulmuş ve bu tezi ileri sürmüş-
tür. (Freely, 2011: 172). Ancak, kısa zamanda evre-
nin güneş merkezli de olmadığı, güneş sisteminin
de sayısız gezegen sistemlerinden ve gezegenlerden
birisi olduğu anlaşılmıştır. Modern fiziğe ve göz-
lemsel astronomiye büyük katkıları olmuş olan Ga-
lile Galileo (1564-1642) da Dünya’nın güneşin et-
rafında olduğunu söylediği için kilise ile çatışmaya
girmiş, Roma Engizisyonu tarafından yargılanmış,
yazdıklarından caymaya zorlanmış ve ev hapsinde
tutulmuştur. Dünya’nın düz mü yoksa yuvarlak
mı; Dünya’nın evrenin merkezinde olup güneşin
ve gezegenlerin mi Dünya’nın etrafında döndüğü,
4
Antropolojiye Giriş
yoksa Dünya’nın mı güneş sistemi içinde dönerek
yerini aldığı tartışmalarına Dünya’nın ne zaman ve
nasıl ortaya çıktığı sorusu da tartışmalı bir gündem
oluşturuyordu.
Yirminci yüzyılın başlarına kadar Avrupa’da ge-
nel inanış şu varsayımları kabul etmiştir:
1. Dünya’nın evrenin merkezinde olduğu,
2. İnsanın bütün diğer canlılardan ayrı oldu-
ğu, ayrıcalıklı yaratıldığı,
3. İnsanın akıllı ve bilinçli bir varlık olduğu.
Antropoloji, bu üç varsayım üzerine kurul-
muş olan paradigmanın yıkılışı ile şekillenmiş ve
gelişmiştir. Gökbilim olan astronomi dünyamızın
evrenin içindeki sayısız gezegenden birisi olduğu-
nu, güneşin dahi merkez konumunda bir gezegen
olmadığını göstermektedir. Doğa bilimleri de in-
sanın diğer canlı türleri gibi doğa kurallarına tabi
olduğunu, ayrıca tüm canlıların yaşamlarını sürdü-
rebilmek için “zekâ” düzeyleri bulunduğunu ortaya
koymaktadır. Psikoloji ise insanın davranışlarının
“bilinçaltının etkisiyle nasıl şekillendiğini ve dav-
ranışların altındaki güdüleri gündeme getirerek
insanın aslında sanıldığı kadar rasyonel bir varlık
olduğunu tartışmaya açmıştır.
Antropolojinin sosyal bilimler içinde kendisine
özgün bir birikim yaratarak bir bilim dalı hâline
gelmesi yukarda kısaca değinilen zihinsel değişimin
etkisiyle mümkün olmuştur.
Bugün antropoloji birçok alt dala ayrılmıştır.
En önemli iki ayrımı Fizik/Biyolojik Antropolo-
ji ve Sosyal/Kültürel Antropolojidir. İngiltere’de
Antropoloji, Sosyal Antropoloji ve Fizik Antro-
poloji olmak üzere başlıca iki kol olarak gelişmiş-
tir. Günümüzde bilim dalının en faal olduğu ülke
olan Amerika Birleşik Devletleri’nde antropoloji
dört başlık altında şekillenmiştir: 1. Kültürel Ant-
ropoloji, 2. Biyolojik/Fizik Antropoloji, 3. Dil-
bilim Antropolojisi, 5. Uygulamalı Antropoloji.
Türkiye’de Antropoloji Bölümleri 1) Fiziki/Biyolo-
jik Antropoloji ve Paleoantropoloji anabilim dalları
ve 2) Sosyal ve Kültürel Antropoloji, Etnoloji ve
Halk Bilimi ana bilim dalları olarak şekillenmiştir.
Günümüzde antropoloji pek çok alt uzmanlık
dallarına ayrılmış bulunmaktadır. Bunlardan Fizik/
Biyolojik antropoloji ile Sosyal/Kültürel Antropo-
lojiyi bu bölümde daha ayrıntılı olarak açıklan-
mıştır. Din antropolojisi, Hukuk Antropolojisi ve
Toplumsal Cinsiyet alt dalları da kitapta ayrıca yer

Sosyal Antropoloji
almaktadır. Antropolojinin diğer alt alanların seçili
bir listesini vererek kısaca tanıtmak gerekirse bun-
ların ne kadar detaylı ve diğer sosyal bilim disiplin-
leri ile ilişkili olduğu anlaşılacaktır:
Adli Antropoloji: Son yıllarda büyük önem ka-
zanan bu alt dalda, fizik/biyolojik antropolojinin
bulgularının güncel adli konularda ve kriminolo-
jide kullanılması ve arkeolojik kazılarda, rastlanan
toplu fosillerde ölüm nedenlerini incelemek üzere
uzmanlaşmaktadır.
Bilim Antropolojisi: Kültürlerin bilgi birikimi-
nin, bilgiyi saklama ve aktarma yollarının, bilgi
olarak neleri sınıflandırdıklarının kıyaslamalı ola-
rak incelenmesi.
Bilişsel Antropoloji: Kültürün, evrensel kabul
edilen temel bilişsel süreçleri nasıl etkilediği, kültür
ve biliş arasındaki bağda dilin rolü irdelenir.
Çevresel Antropoloji: Coğrafya ve doğal şartların
kültürler üzerindeki etkileri, insan-doğa ilişkilerini
tarihsel ve senkronik bir perspektif ile inceler.
Dilbilim Antropolojsi: ABD’de Antropolojinin
4 ana kolundan birisi olan Dilbilim Antropolojisi,
dilin kültürü aktarmak ve oluşturmadaki rolü, dil
yetisinin insanlık ve sosyal değişim açısından öne-
mi gibi konulara odaklanmıştır.
Etnoloji: Etnografik yöntemlerle değişik toplu-
luklar üzerine elde edilen bilgiyi kıyaslamalı olarak
inceleyerek toplumları insanlık tarihi içinde ve gü-
nümüzde yeryüzündeki toplumları sınıflandırmaya
yönelik analiz yapan bilim kolu.
Görsel Antropoloji: Kültürlerin maddi kültürle-
rini veya kültürel pratiklerin fotoğraf, etnografik
film gibi kayıtlar yoluyla kayda geçirilerek inceleme
ve analiz etme yollarını geliştirmiş ve kendi kuram-
larını da oluşturan alt dal.
İktisadi Antropoloji: Toplumların üretim, dağıtım,
yeniden dağıtım ve tüketim faaliyetlerini, aile, din,
devlet gibi diğer kültür ögelerini de hesaba katarak,
kültür bütünlüğü içinde inceleyen; diğer toplumlarla
ilişkilerini de göz önüne alarak yorumlayan dal.
Kalkınma Antropolojisi: Kalkınma projelerinin ve
ilerleme adına yapılan mega değişimlerin yerel halk ve
küçük ölçekli topluluklar üzerine etkilerini birinci el-
den gözlem yoluyla inceleyen antropolojinin alt dalı.
Medya Antropolojisi: Medyanın kültürler üzeri-
ne etkisini, medyanın farklı kültürlerde kullanım
şekillerini inceleyen dal.
1
Müzik Antropolojisi: (Etnomüzikoloji olarak da
isimlendirilmektedir) Bir sanat dalı olan müziğin
egemen kültürlerde ve alt kültürlerde aldığı farklı
şekilleri, performans türlerini ve bunun ne anla-
ma geldiğini inceleyen dal. Örnek olarak, arabesk
müziğin Türkiye’de ne ifade ettiğinin analizini ve-
rebiliriz.
Politik Antropoloji: Kültürel yapılarda mevcut
olan iktidar ilişkilerini, yönetme ve yönetilme du-
rumlarını her yönü ile inceler.
Psikolojik Antropoloji: İnsan psikolojisinin kül-
türel temelleri üzerinde çalışır. Çocuk yetiştirme
biçimleri gibi kültürden kültüre farklılık göstere-
bilen uygulamaların yetişkinlerin psikolojik yapısı
üzerine etkilerini dünya kültürleri üzerine kıyasla-
malı olarak inceler.
Taşınabilir Kültür Varlıklarını Koruma ve Ona-
rım: Toplumları mirası kabul edilen, tarih öncesi ve
tarihî devirlere ait bilim, kültür, din, güzel sanatlar
ve sosyal yaşama konu olmuş her türlü maddi mal-
zeme, sözlü ve müzik yoluyla aktarılan her türlü
özgün kültür değerinin saklanması, yorumlanması,
sergilenmesi ile ilgili uygulamalı ve kuramsal çalış-
ma yürütür.
Tıbbi Antropoloji: Sağlık antropolojisi olarak
da ifade edilen bu alt dal, sağlık ve hastalığın farklı
kültürlerde nasıl algılandığı ve tanımlandığını, kül-
türe özgü sağlık pratikleri ve davranışlarını, beden
algısı gibi kültürle şekillenen konuları ve Batı tıbbı
gibi sağlık sistemlerini incelemektedir. Ayrıca, in-
sanlık tarihi içinde hastalık ve salgınların incelen-
mesi ile ilgilenmektedir.
Uygulamalı Antropoloji: Güncel sosyal sorun-
ların belirlenmesi, değerlendirilmesi ve çözümlen-
mesi için antropolojinin bilgi birikiminin, yakla-
şım, yöntem ve kuramlarının kullanıldığı alan
Yukarıdaki listeden görüldüğü gibi, antropoloji
bugün diğer bilim dalları ile dirsek teması içinde
bulunarak insanla ilgili konuları çok farklı açılar-
dan bakarak incelemektedir. Bir yandan çok ayrın-
tıya girerek özgün veri toplamakta, bir yandan da
insanlığın yeryüzündeki varlığını bir bütün olarak
görme vizyonunu kaybetmemeye çalışmaktadır.
Antropologlar genellikle bu alanlardan birinde
uzmanlaşır ama birkaç alana birden veya zaman
içinde ilgi duyabilir ve uzmanlıklarını çeşitlendi-
rebilirler.
5
1
Antropolojiye Giriş

Öğrenme Çıktısı
1 Bilim dalı olarak antropolojinin konusunu ve kapsamını tanımlayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Jared Diamond’un “Tüfek,

Neden Avrupalılar Amerika’yı
keşfetti de Amerikalılar
Avrupa’yı keşfetmedi?
Mikrop ve Çelik” (1997)
Jared Diamond’un “Tüfek,
başlıklı kitabında yeryüzün-
Mikrop ve Çelik” belgesel
de toplumlar arası farklı ge-
filmini izleyin. İnsanlık ta-
lişmişlikleri açıklamak üzere
rihini evrimci bakış açısı ile
ortaya attığı tez çerçevesin-
sunup sunmadığını tartışın.
de değişik kıtalarda nasıl bir
süreç geçirdiğini anlatın.

ANTROPOLOJİNİN TARİHÇESİ su kıyılarını, Kuzey Afrika’yı gezmiş ve bu gezi-

Antropolojinin cevap aradığı sorular ve sistemli
şekilde ilgilendiği konular aslında tarihte pek çok
düşünürün de ilgi alanına girmiştir. Bazı kaynaklar,
MÖ 484 yılında Halikarnas’ta (Bodrum) doğmuş
olan antik Yunan tarihçi ve yazar Herodot’un ant-
ropolojinin (insan biliminin) de babası sayılabi-
leceğini söylemektedir. Çünkü Herodot, Akdeniz
çevresindeki ülkelerde görüp işittiklerini yazmakla
yetinmemiş, bu ülkelerde yaşayan insanların tarih
açısından niçin farklı olduğu sorusuna güvenilir ce-
vaplar aramıştır. Herodot, sadece yazmamış, “gez-
di; gitti, gördü, belgelerini ve bilgilerini yerlerin-
den devşirip topladı”. Toplumun bütün geçmişini,
toplumsal, ekonomik, siyasal düzenini, askeri başa-
rılarını, başarısızlıklarını, anlattığı toplumların ge-
lenek, görenek ve inanışlarına, giyimleri, davranış-
ları, töreleri, teknoloji ve politikalarının nasıl farklı
olduğunu da ustalıkla anlatmıştır. (Dursun, 1969,
8). Bugün, kültürleri diyebileceğimiz bu özellikleri
incelemiş ve tarihî olayları kültür farklarıyla açıkla-
maya çalışmıştır. Böylece, toplumla tarih arasında-
ki karşılıklı ilişkiyi gören ve değerlendiren ilk dü-
şünürler arasında yer almıştır (Güvenç, 2018: 26).
MÖ 460 yılında doğduğu kabul edilen Yunanlı
Hipokrat, MÖ 200 yılında doğduğu kabul edilen
Romalı tarihçi Polibius’un da coğrafya koşullarının
toplum üzerindeki etkilerine işaret etmişlerdir.
İslam dünyasında Arap gezgin, haritacı ve coğ-
rafyacı olan, gençliğinde Anadolu’ya da gelmiş olan
El İdrisî (1100-1165), Avrupa’nın Atlas Okyanu-
ler sırasında önemli bilgiler toplamıştır. Norman
Kralı’nın hizmetine girerek İslam dünyasının bil-
gilerinin Batı’ya aktarılmasında önemli rol oyna-
mıştır. Dönemine göre en gerçekçi haritalar olan,
yaptığı haritalarda dünyanın ekvatordan kuzeye
doğru yedi iklim kuşağı ve bunları dik olarak ke-
sen on boylam çizgisiyle 70 parçaya bölmüş ve her
parçanın kapsadığı ülkelerin coğrafi özellikleri, ma-
denleri, bitkileri, hayvanları, yolları vd. özellikleri
ayrıntılı bir şekilde anlatılmış, coğrafi koşullar ile
o bölgede yaşayan halk arasında ilişki kurulmuştur.
https://www.biyografya.com/biyografi/19422, Eri-
şim: 8.4.2021).
İslam düşünürleri arasında önemli bir yeri
olan, Osmanlı tarihçiliğini de etkilemiş olan İbn-
Haldun (1332-1406) da Mukaddime adlı ünlü
eserinde toplumlarda görülen üretim tarzı ile iklim
şartları arasındaki ilişki üzerinde durmuştur. Kita-
bın altı bölümünün başlıkları içerik hakkında fikir
vermektedir: 1. İklimlerin ve beslenmenin insan
tabiatı ve uygarlıklar üzerindeki etkileri, 2. Göçebe
ve yerleşik kültürlerin karşılaştırılması ve iki kültür
arasındaki çatışmaların sosyal sonuçları, 3. Devlet-
lerin doğuşu ve çöküşü, saltanat, hilafet ve krallık
yapmanın koşulları ve kuralları, 4. Köy ve kasaba
hayatı ile imar faaliyetleri ve bunun İslam devleti
ile ilgisi, 5. Dönemin ana meslekleri, geçim araç-
ları, sanat, ticaret, ziraat, tarım ve inşaat gibi eko-
nomik faaliyetler, ve 6. Bilimlerin sınıflandırılması,
eğitim yöntemleri (Freely, 2011:155).

6
 1
Sosyal Antropoloji

İslam gezin ve bilginlerin zamanın coğrafa, ha- büyük kayıplar verdiler. 19. yüzyılın sonlarında
ritacılık, tarih ve felsefi düşünce ve aynı zamanda Afrika’daki yerlilerin yarısından fazlasının köleleş-
toplum üzerinde analitik eserleri bıraktıkları ve tirdiği biliniyor. Köle ticareti büyük insanlık tra-
Avrupa’nın önünde oldukları bilinmektedir. Aynı jedileri yaşatırken bir yandan da Batı’nın köleler
zamanda, İslam düşünürlerin antik Yunan me- üzerinden zenginleşmesine yol açmış oldu.
tinlerini okuyarak, muhafaza ederek daha sonra Daha önceleri Avrupalılar karayolu ile Asya’ya
bu bilgi birikimini Avrupa’ya taşımış oldukları İpek ve Baharat Yolları ile ve sınırlı olarak da
da görülmektedir. Ancak, bu bilginlerin buluşla- Afrika’ya gerçekleştirilen ticaret yolculuklarına çık-
rı, çalışmaları ve düşüncelerinin yeterine hakkıyla makta iken, bu keşif yolculukları sayesinde denizler
anılmadığını söylemek yanlış olmaz. Bilginin sa- ve okyanuslar ile ulaşılan yollar bulmuş oldular. Bu
hiplenilmesi, bilginin kimler tarafından ve nasıl sayede yeni ve Avrupa’da daha önce görülmeyen
sahiplenildiği konusu da önemli bir inceleme ala- biçimde zenginleştiren ticari süreçler başladı. Yeni
nıdır (Burke, 2001). keşfedilen kıtalardan ve topraklardan Amerika’nın
Bu önemli noktayı vurguladıktan sonra, şunu ve kıta Avrupa’sının ekonomisini zenginleştirecek
da belirtmek gerekir ki coğrafya dahil olmak üzere olan madenler, altın, değerli taşlar ve köleler getiril-
bilimsel araştırma ve keşiflerin hızlanması ve antro- di. Bu gelişmeler sürecinde sömürgeciler kendile-
polojinin bugün de üzerine eğildiği sorulara ısrarcı rinden koyu tenli olan bu insanların doğaları gereği
ve kapsamlı veri donanımıyla ve kurumsal destekle diğerlerinin altında olmaya mahkûm olduklarını
ele alabilmek Avrupa’da Keşifler Çağı olarak adlan- savundular. Köleliği ve köle ticaretini meşru kılı-
dırılan 15-17. yüzyıllarda ortaya çıkmaya başladı cak ırkçı söylemler ve tezler geliştirdiler. Bu süreçte,
diyebiliriz. Avrupalıların denizler yolu ile dünyaya keşif yolculukları sırasında yakalanarak gemilerle
açılması Avrupa tarihi ve dünya tarihi açısından getirilen (hatta kaçırılan) yerli insanlar, 1904 Saint
önemli gelişmeleri tetiklemiş oldu. Avrupalılar Louis Dünya Fuarında sergilenen Filipinli İgorot
daha önce hiç bilinmeyen ve karşılaşılmamış olan yerlisi gibi, numune olarak ilginç görüntüler olarak
topluluklarla tanışmış oldular (Hanbury-Tension, sergilendiler (Marcus & Fischer, 1986).
2010). Kendilerinden çok farklı olan bu yerli kabi-
leleri ve toplulukları “öteki” olarak nitelendirdiler
ve anlamak istediler. Giderek insanlığı sistemli bir
şekilde sınıflandırma çabaları yaygınlaştı.
Önce Portekizlilerin ve İspanyolların başlamış
oldukları keşifler ve yayılmalara daha sonra İngi-
liz Krallığı, Fransa, Hollanda ve Belçika da katıl-
dı ve Avrupa devletleri başka kıtalarda kendi sö-
mürgelerini kurmaya başladılar. 1492’de Kristof
Kolomb’un okyanus ötesi yolculuklarla Amerika
Kıtalarına ulaşması, 1497’de Vasco de Gama’nın
Afrika ve Hindistan kıyılarına, 1519’da Cortes’in
Meksika’ya, 1521’de Ferdinand Magellan’ın Filipin
Adalarına, 1532’de Pizarro’nun Peru’ya, 1605’te
Willem Janszoon’un Avustralya’ya, 1774’te Kap-
tan Cook’un Yeni Kaledonya’ya çıkmaları ile Av-
rupalılar giderek dünyayı tanımaya ve keşfettikleri
topraklarda yayılmaya başladılar (Mann, 2011).
Bu coğrafyaları sömürgeleştirerek insanlık tarihin-
de dramatik yeni bir süreç başlatmış oldular. Av-
rupalılarla karşılaşma çoğu yerel halk için büyük
olumsuzluklarla neticelendi. Meksika’da Aztek Resim 1.1 Filipinler’den getirilerek 1904 Saint Louis
ve Peru’da İnka medeniyetleri yok edildi. Kuzey Dünya Fuarında sergilenen İgorot Yerlisi
Amerika’da Kızılderililer, Avustralya’da Aborjinler, Kaynak: https://i.gr-assets.com/images/S/compressed.
Yeni Zelanda’da Maoriler, Afrika’da yerli kabileler photo.goodreads.com/books/1328873852l/892958.jpg

7
1
Bu dönemde Batı ile “keşfedilen” topraklar ara-
sında artan ticari faaliyetlere bilimsel araştırmalar
da eşlik etti. Yeryüzünün flora (doğal bitki örtüsü)
ve fauna (bölgede doğal olarak yaşayan hayvan tür-
leri) üzerine bilgi toplanmaya başlandı (Musgrave,
vd., 2000). Doğa bilimi, botanik zooloji gelişti. Av-
rupalılar ulaştıkları ve sömürgeleştirdikleri toprak-
lardaki halkları Hristiyanlaştırma ve topraklarına,
doğal kaynaklarına el koyma çabalarıyla birlikte
onların dillerini, inançlarını, yaşam tarzlarını, gele-
neklerini- kısaca kültürlerini tespit etmeye başladı-
lar. Çoğu zaman misyonerler tarafından da sistemli
şekilde yapılan bu tasvirler giderek insan topluluk-
larının kıyaslamalı olarak incelenmesine ve antro-
polojinin doğuşuna yol açtı.
Avrupalılar, teknolojik üstünlükleri sayesin-
de Amerika kıtalarında, Afrika’da, Güney Asya ve
Pasifik adalarında, Avustralya’da yerliler üzerinde
egemenlik kurdular. Birçok zaman da Avrupalılar-
la karşılaşan yerliler onların taşıdıkları mikroplara
karşı bağışıklıkları olmadığı için yayılan salgınlar
sonucu kırıldılar ve nüfusları azaldı. Eşitsiz koşul-
larda gerçekleşen bu karşılaşmalar sonucu Avrupa-
lılar kendi üstünlükleri karşısında bu yerli toplum
ve toplulukları “ilkel” (primitive) ve geri olarak
tanımladılar. Bu şekilde gelişen evrimci görüş çer-
çevesinde Avrupalılar insan toplumlarının en alt
basamağına “ilkel” olarak nitelendirdikleri, yaban
yaşamı içinde avcı toplayıcı kabileleri, en üst basa-
mağa da endüstrileşmiş, Batı Hristiyan toplulukları
olarak kendilerini yerleştirdiler. Evrimsel çizginin
ara katmanlarına da kırsal toplulukları ve endüst-
rileşmemiş uygarlıkları yerleştirdiler.
Antropolojinin köklerini ve gelişimini Keşifler
Çağı ile başlayan, Avrupa’nın dünyaya açılması
dönemlerine götürebiliriz. Bu dönemlerde “in-
san” üzerine yapılan düşünsel, felsefî ve anatomik
inceleme ve kıyaslamalar insan topluluklarını hem
biyolojik/anatomik yapıları, hem de zihinsel/sosyal
durumları ile anlamaya ve evrensel kıyaslamalar
yapmaya yönelik oldu. Antropolojinin şekillenme-
8
Antropolojiye Giriş
sinde rol alan bilim insanlarının doğa bilimcileri,
hekimler, felsefeciler, halkbilimcileri, botanistler,
ziraatçiler, din bilimcileri, dil bilimcileri gibi hem
fizik ve doğa bilimleri hem de felsefe, ilahiyat ve
sosyal bilimler ile ilgilenenlerden oluştuğunu gör-
mekteyiz. Bugün de modern antropolojinin vizyo-
nunda insanın biyolojik ve kültürel özelliklerinin
birbirinin ayrılmaz parçası olduğu varsayımı ve an-
layışı yaygındır.
19. yüzyılın ikinci yarısında Avrupa’da kilisenin
bilim ve düşünce dünyası üzerindeki baskıcı etkisi
azaldıkça, insanın geçmişi ve bugünkü yeryüzünde
dağılımı üzerine araştırmalar ve kuramların arttı-
ğını görüyoruz. (Britannica, 446). Bu çalışmaların
en bilineni ve etkili olanı Darwin’in 1859 yılında
yayımlamış olduğu Türlerin Kökeni adlı çalışması-
dır. Charles Darwin (1809-1882), 19. yüzyılda bi-
limsel düşünceyi en çok etkilemiş olan bilim insanı
kabul edilmektedir. Darwin’in Karl Marx (1818-
1883) ve Sigmund Freud (1856-1939) ile birlik-
te modern düşünceyi ve sosyal bilimleri derinden
etkilemiş olan üç bilim insanından birisi olduğu
değerlendirilmektedir.
Doğa bilimine olan ilgisi yüzünden tıp eğitimi-
ni yarıda bırakmış olan Darwin, Beagle adlı İngi-
liz kraliyet gemisine katılarak Amerika kıtalarına
yapmış olduğu keşif gezileri sonucunda Amerika
kıtalarından ve okyanustaki adalardan pek çok
deniz kabukluları, kemikler ve fosiller toplayarak
İngiltere’ye taşıdı. Gezisi sırasında Şili’de bir dep-
reme yakalandı. Toprak katmanlarının ne anlama
geldiği, nasıl değişmiş ve şekillenmiş olabilecekle-
rine dair kafa yordu. Getirdiği canlı kalıntılarını
inceleyerek gerek jeolojik oluşumlar ve yeryüzün-
de canlıların nesiller boyu nasıl değişime uğramış
olabileceklerine dair önerilerde bulunmaya başladı.
Canlı dünyayı ve bir tür olarak insanın ortaya çıkı-
şını açıklamaya yönelik evrim kuramını geliştirdi.
Hayatını türlerin kökenini ve değişimi araştırmaya
adadı (Darwin, 2001).

Sosyal Antropoloji
Resim 1.2 Darwin’in Beagle gemisi ile 5 yıllık yolculuğunda gemisinin izlediği rota (1831-1836)
Kaynak: https://en.wikipedia.org/wiki/File:Voyage_of_the_Beagle-en.svg
Resim 1.3 Beagle Gemisi Tierra del Fuego’da
Kaynak: https://en.wikipedia.org/wiki/File:HMS_Beagle_
by_Conrad_Martens.jpg
Evrim kuramına göre doğal seçicilik ve güçlü ola-
nın ayakta kalması ilkelerine göre, canlılar çevreye
uyum göstermekte en başarılı olan canlılar hayatta
kalmaya devam etmekte ve uyum sağlayamayanlar
yok olmaktaydı. Burada başarının ölçütü, çoğala-
rak neslini devam ettirmek anlamına gelmektedir.
Darwin insanı doğanın bir parçası olarak görerek,
diğer canlılarla olan benzerlik ve farklar üzerinde de
durdu. İnsana anatomik olarak en yakın olan büyük
maymunlar (primatlar) ile insan arasında ortak bir
atadan gelme şeklinde bir akrabalık olduğunu öne
sürdü. Sözünü ettiği ortak ata, bundan 40 milyon
yıl önceki bir zaman diliminden söz etmekte olsa da
bu fikir Anglikan kilisesinin insanın yaratılışı konu-
sundaki anlayışına aykırı düştüğü için İngiltere’de
tepkilere yol açtı.
1
Ancak, Darwin’in evrim konusundaki görüşleri
19. yüzyılda giderek kabul gördü ve egemen paradig-
ma hâline geldi. Darwin’in kuşlar, devekuşları gibi
canlılar üzerine yürüttüğü evrime dayalı değişim an-
layışı giderek insanlığın da çağlar içindeki değişimini
açıklar mahiyette görüldü. Darwin doğanın bir par-
çası olarak gördüğü insanların evrim sürecinde güçlü
olanın ayakta kalması ilkesini kendi ailesinde de göz-
lemlediğini belirtmiştir. Darwin’in on çocuğu dünya-
ya gelmiş, bunlardan üçü erken yaşlarda hayatını kay-
betmişti. Hayatta kalan altı çocuğundan çok sevdiği
kızı Annie’yi 1851’de on yaşındayken, muhtemelen
verem yüzünden kaybedince, Darwin şöyle bir soru
yöneltti: Anne-baba olarak bütün çocuklarına aynı
ilgi, sevgi, beslenme ve çevre koşullarını verdikleri
hâlde, neden diğer kardeşleri hayatta kalırken Annie
hastalığa yakalanmış ve yaşamını yitirmişti? Cevabını
genetik özelliklerde ve doğal seçicilik ilkesine bağladı.
Resim 1. 4 Darwin’in çok sevdiği ve 1851’de ölümünden
etkilendiği kızı Annie
Kaynak: https://en.wikipedia.org/wiki/File:Annie_Darwin.jpg
9
1
Antropolojiye Giriş

Darwin’i keşif gezilerine çıkma konusunda etkileyen kişilerden birisi de Prusyalı doğabilimci ve kâşif
Alexander von Humboldt (1769-1859) olmuştur. Humboldt çocukluk yıllarından itibaren bitkileri, ka-
buklu hayvanları ve böcekleri toplayarak etiketlendirmeye meraklı olmuştur. Ayrıca, yolculuklara ve se-
yahat etmeye tutkuludur. Humboldt coğrafya, anatomi, astronomi, bilimsel aletlerin kullanımı, ticaret ve
yabancı diller gibi geniş bir yelpazede eğitim aldı. Maden vergi tayin memuru olarak dahi görev yaptı, dip-
lomatik görevlere de tayin oldu. Annesinin ölümünden sonra Güney Amerika seyahatine başladı. Bu sefer
sonucunda fiziki coğrafya ve meteorolojinin ana hatlarını kurduğu kabul edilmektedir. Volkanlar üzerine
incelemeleri sonucu yer altı çatlakları üzerinde yer aldıklarını tespit etti. Sonraki yıllarda gaz analizleri ve
atmosferin yapısı ve manyetizma üzerine çalıştı. Asya’ya yaptığı keşif gezisinde Neva’dan Yenisey’e kadar
süren Asya gezisinde Orta Asya platosunun yüksekliğini gerçekçi olarak tahmin etmiş ve Ural’da elmas
madenleri bulmuştur. Humboldt yaşamının son 20 yılında yıldızlar ve gezegenlerden başlayarak volkanlar,
kayalar, bitkiler ve yosunlar dahil olmak üzere bütün gezilerinin notlarını, gözlem ve analizlerini sentezle-
diği “Kozmos” adını verdiği beş ciltlik bir eser hâlinde yayımladı (Wulf, 2015).

Resim 1.5 Humboldt’un Amerika kıtasını keşfi rotası

Kaynak: https://66south.com/styled-7/files/1799-1804-expeditionmap_web2.jpg

Antropolojinin ortaya çıkışı Humboldt ve Dar-

win gibi doğabilimci, kâşif ve düşünürlerin zengin-
leşen Avrupa’da artan sermaye ve devletin kurumsal
desteği, aynı zamanda bilimsel faaliyetlerin ve tar-
tışmaların verimli bir zemin bulması ile mümkün
olmuştur.

Resim 1. 6 Humboldt’un Brezilya’da keşif çalışmaları

Kaynak: https://c8.alamy.com/comp/ERGDY7/alexander-
von-humboldt-s-discovery-expedition-in-brazil-1800-
1804-ERGDY7.jpg

10
 1
Sosyal Antropoloji

Öğrenme Çıktısı
2 Antropolojinin kökenini ve gelişimini anlatabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Doris P. Garimara’nın 1996

tarihli “Follow the Rabbit-
Proof Fence” kitabına da-
yanan “Çit” filmini izleyin.
“Keşifler Çağı” olarak bili- Sömürgeleştirmenin insan
2002 tarihli film, Avustral-
nen dönemin insanlık için emeğinin kullanılması ve
ya Sinema ve Televizyon
olumlu ve olumsuz yönle- yerel halklar açısından ço-
Sanatları Akademisi En İyi
rinin ne olduğunu araştırın cukların eğitimi üzerine et-
Film Ödülü dahil olmak
ve tartışın. kilerini tartışın.
üzere pek çok ödül almıştır.
Filmde Avustralya’nın sö-
mürgeleştirilme süreci han-
gi açılardan ele alınmıştır?

FİZİK/BİYOLOJİK ANTROPOLOJİ 4. İnsanın biyolojik esnekliği, çevreye biyolojik

(Antropolojinin iki büyük dalından birisi olan
Fizik/Biyolojik Antropoloji insanın biyolojik köke-
ni, insanın en yakın akrabası sayılan primat türleri
ile benzerlik ve farkları, insanın hayatta kalabilmesi
ve yaşamını sürdürebilmesi için çevreye biyolojik
uyum stratejilerini incelemiştir. Fizik antropolog-
ların inceledikleri malzemeler arasında insana ve
insanın atalarına ve diğer canlılara ait fosiller, fo-
sil dişler, kafatasları, iskeletler bulunmaktadır. Bu
tür malzemelerden de kaynaklanan bir gönderme
ile antropoloji halk arasında çoğu zaman “kafa-
taslarını” inceleyen bilim olarak tanınmıştır. Oysa
kafatasları fizik antropologların incelediklerin mal-
zemelerden sadece birisidir. Üstelik, fizik/biyolojik
antropoloji bilim dalının sadece bir kolunu oluş-
turmaktadır.
Tekrar özetlemek gerekirse, fizik veya biyolojik
antropolojinin beş temel alan üzerine kurulmuştur.
1. Fosil kalıntılara dayanarak insan evriminin
incelenmesi (paleoantropoloji)
2. İnsan genetiği
3. İnsanın büyümesi ve gelişimi
olarak uyum göstermesi. Örnek olarak bede-
nin ısı, soğukluk ve yükseklik gibi dış faktör-
ler ile nasıl başa çıktığının incelenmesi
5. Maymunların, büyük maymunların ve in-
san olmayan primatların biyolojisi, evrimi
davranışı ve sosyal yaşamı (Gezon ve Kot-
tak, 2016:10).
Fizik/Biyolojik antropolojinin uzmanlık alanı
birçok farklı bilimsel disiplin ile örtüşmektedir.
Genellikle fizik/biyolojik antropologlar bu uzman-
larla birlikte ekip hâlinde çalışırlar. Biyoloji, zoolo-
ji, anatomi, fizyoloji, tıp ve halk sağlığı ile dirsek
teması hâlindedir.
• Paleoantropolog, fosilleri inceleyen bir paleon-
tolog gibidir ve insan evriminin fosil kalın-
tılarını inceler. Paleoantropologlar, kafatasla-
rını, dişleri ve kemikleri incelerler. Bu yolla,
insanın çağlar boyunca geçirdiği fiziksel de-
ğişim, sağlık durumu, beslenmesi gibi konu-
larda ipuçları elde etmeye çalışırlar.
• Fizik/Biyolojik antropoloji hayvanlar ale-
mini inceleyen zooloji ile de örtüşmektedir.
Her iki dal da primatları incelemektedir.

11
1
Antropolojiye Giriş

İnsana en yakın akraba sayılan maymun- Böylece insanoğlunun biyolojik ve kültürel var-
lar ve gorilleri de kapsayan primatların bi- lığını 2-3 milyon yıl geriye götürmek ve üç büyük
yolojisini, evrimini, davranışlarını, sosyal dönemden söz etmek mümkün olmaktadır. Bu dö-
yaşamlarını, doğal çevrelerini inceleyen nemleri şöyle özetleyebiliriz:
primatologlar’ın bulguları insanı diğer can- 1. Paleolitik: Eski taş, yontma taş ve tarımsal
lılarla birlikte değerlendirmeye çalışan ant- üretim öncesi evreler. Günümüzden 2 mil-
ropoloji için de önemlidir. yon yıl önce.
• Kemiklerin incelenmesi ve dişlerin ince- 2. Mezolitik: Orta taş ve paleolitik ve neolitik
lenmesinin ayrı bir önemi vardır. Çünkü, arasındaki ara devre. Günümüzden yaklaşık
geçmişten kalan insan ve diğer canlı kalıntı- 15 bin yıl önce.
larında yumuşak doku daha çabuk çürüye-
3. Neolitik: Yeni taş, cilalı taş ve tarımsal üreti-
rek yok olurken, dişler ve kemikler zamana
min başladığı evre. Günümüzden 11 bin yıl
karşı çok daha dayanıklılık göstermektedir.
önce.
Osteoloji, kemiklerin incelenmesi bilimidir.
Litik kelime anlamı ile taş demek olup yuka-
İnsanın geçmişini ararken, antropoloji jeoloji-
rıdaki üç adlandırma eski taş, orta taş ve yeni taş
nin sunduğu bilgiden de yararlanmaktadır. Yapılan
dönemlerini ifade etmektedir. Paleolitik dönem,
çok disiplinli araştırmalarda insanın ilk atalarına ait
dünyanın geçirdiği evreler bakımından bir Buzul
olduğu kabul edilen bazı kemikler ve kafatasları bu-
Çağı olan pleistosen döneminin sonlarına rastla-
lunmaya başlandı. 1856 yılında Almanya’da Nean-
maktadır. Paleolitik dönemin kendi içinde üç evresi
der vadisinde bir mağaranın kalker katmanları ara-
bulunmaktadır: Alt paleolitik (2 milyon yıl önce),
sında bulunan bu kalıntılara Neandertal Adam adı
orta paleolitik (100.000 yıl önce) ve üst paleolitik
verildi. Daha sonra Java’da bulunan fosillere Cava
(45.000 yıl önce). Bu dönemlerde insanların yaban
İnsanı denildi. Pekin ve Heidelberg İnsanlarının
hayvanlarının saldırılarından ve soğuk iklim şart-
buluşları takip etti. Daha sonra Cezayir ve Doğu
larından korunmak için mağaralarda yaşadıkları
Afrika’da benzer fosillerin bulunması ile bunlara
geride bıraktıkları ve bugün çok yönlü olarak in-
topluca Homo erectus adı verildi. (Roberts, 2009;
celenmekte olan mağara sanatından bilinmektedir.
Leakey, 1981; Harari, 2015). Homo Erectus’un
günümüzden 400 ile 800 bin yıl önce yaşamış
olduğu düşünülmektedir. Anatomist Raymond
Dar’ın 1920’lerde Güney Afrika’da bulduğu bir ço-
cuk kafatası 120 cm boylarında, iki ayağı üzerinde
dik yürüyen, kafatasının ve çene kemiğinin bazı
özelliklerinin maymunu andıran, ancak maymun
olmayıp insan olan bir canlıya işaret ediyordu. Fi-
zikokimyacıların geliştirdikleri radyoizotop tekniği
ile yapılmış yaş tahminlerine göre, Australopitek
adı verilen bu insanın 2-3 milyon yıl önce yaşamış
olduğu tahmin edilmektedir (Güvenç, 2018:43).
Bugün insanlığın ilk kalıntılarının Afrika’da Ol- Resim 1.7 Dünyada en eski mağara sanatı olarak
duvai Gorge adındaki vadide bulunmuş olduğu bilinen, 40-45 bin yıl öncesine ait Leang Tedongnge’da
ve insan topluluklarının buradan dünyaya yayıl- (Endonezya) bulunan yaban domuzu resmi
mış oldukları tezi genel kabul görmektedir. Ancak, Kaynak: https://i.guim.co.uk/img/media/5189fb1648c
şunu unutmamalıdır ki, yeryüzünde yeni kalıntılar 5880a5414e65b1b8163374d268cc4/0_260_5472_3282/
bulundukça ve daha gelişmiş tarihlendirme teknik- master/5472.jpg?width=445&quality=45&auto=format&
leri icat edildikçe bu genel kabul değişebilecektir. fit=max&dpr=2&s=86031d443c8ebdfbd481210bfd59d8f2
İnsanların tek bir merkezden değil, farklı yerlerde
ortaya çıkmış oldukları tezi de bilim dünyasında
tartışılan bir görüştür.

12

Sosyal Antropoloji
Mezolitik ve neolitik dönemler Avrupa’yı da
kapsayan Würm buzullarının erimeye başladığı,
Würm sonrası dönemlere rastlamaktadır. Bu iklim
değişikliklerinin etkisiyle insanlar bitkileri ve hay-
vanları evcilleştirerek avcı toplayıcı yaşam tarzın-
dan bahçecilik ve tarımsal üretim yapar konumlara
gelebilmişlerdir.
Neolitik dönemin ülkemiz için anlamı büyük-
tür. Bereketli Hilal olarak bilinen topraklarda ilk
defa geliştiği bilinen ilk kırsal yerleşimlerin ör-
nekleri olan Konya’da Çatalhöyük ve Şanlıurfa’da
Göbeklitepe arkeolojik alanları Türkiye’de kıymetli
kültürel mirasımız arasında bulunmaktadır. İnsan-
ların yazılı tarih dönemi günümüzden 4-5 bin yıl
önce başlamış olup insanlık tarihinin binde ikisin-
den az olmak üzere sadece çok küçük bir dönemini
kapsamaktadır. Bundan anlaşılacağı gibi insanlık
tarihinin büyük dilimini herhangi bir belge nite-
liğinde yazılı anlatının yardımı olmadan geride
kalan fosiller, çanak çömlek gibi maddi kalıntılar,
sembolik anlatımlar sunan mağara sanatının yardı-
mı gibi üzerinden bilmece çözer gibi anlamlandır-
ma gerekmektedir.
Arkeolojik Antropoloji
Fizik/Biyolojik antropoloji başka bilim alan-
larıyla işbirliği içinde ilerlemiştir. Bu alanların en
belirgini arkeolojidir. Arkeolojik antropoloji, mad-
di kalıntılar üzerinden insan davranışı ve kültür
örüntülerini yeniden inşa eder, tasvir eder ve yo-
rumlar. İnsanların bir zamanlar yaşamakta olduk-
ları mekânlarda bulunan kalıntıları incelerler. Bu
maddi kültür arasında aletler, silah olarak kulla-
nılan objeler, binalar, atıklar gibi malzemeler söz
konusudur. Bitki ve hayvan kalıntıları ve insanların
atmış olduğu çöpler de önemli ipuçları sağlar. Bü-
tün bu kalıntıları inceleyerek arkeologlar geçmişte
o toplulukta hangi hayvanların evcilleştirilmiş ol-
duğu, insanların tarım yapıp yapmadıkları konu-
sunda fikir verir.
Fiziksel antropolojinin anatomi, zooloji ve tıp
alanlarındaki gelişmelerle iç içe şekillendiğini ve
giderek ayrı bir bilim dalı hâline geldiğini görüyo-
ruz. Alman hekim, anatomist, doğa bilimci, fizyo-
log ve antropolog Johann Friedrich Blumenbach
(1752-1840) insan ırklarının sınıflandırılması üze-
rine yaptığı çalışmalarla fizik antropolojinin babası
olarak kabul edilmektedir. Blumenbach, çalışma-
larında başlıca beş ırkın varlığından söz etmiştir.
1
Bunları Kafkas/beyaz ırk, Moğol/sarı ırk, Malay/
kahverengi ırk, Etiyopyalı/siyah ırk ve Amerikan/
kızıl ırk olarak tanımlamıştır. Kafatası farklılıkları-
nı coğrafya, beslenme ve geleneksel uygulamalara
bağlamıştır. Blumenbach, ilk ırkın Kafkas ırkı ol-
duğunu ve diğer ırkların çevre faktörleri nedeniyle
“bozularak” değiştiğini, ancak yeterli önlemler alı-
narak tekrar özdeki Kafkas ırkına dönüşebileceğini
savunmuştur. Bununla birlikte, siyah renge sahip
Avrupalıların diğer ırklara göre daha geri olmadı-
ğını, onların da zihinsel kapasiteleri ve doğal yete-
nekleri ile diğer ırklarla aynı düzeyde olduklarını
ifade etmiştir.
Fizik antropolojinin temellerini atan bilim in-
sanları arasında sayılan Blumenbach sadece insan
ırklarının kıyaslaması üzerinde çalışmamış, aynı
zamanda insan anatomisi ve morfolojik özellikle-
rini orangutan ve şempanze gibi insanlarla aynı tür
sınıflamasına dahil olan primatlarla ve bazı diğer
canlılarla da kıyaslamıştır.
Blumenbach, yozlaşma hipotezini geliştirmiş olsa
da, bilimsel ırkçılık yapmış olmakla değerlendirilen
Alman felsefeci ve tarihçi Christoph Meiners (1747-
1810) ve Alman doktor, antropolog ve paleontolog
Samuel Thomas von Sömmerring (1755-1830) gibi
düşünür ve araştırmacılara karşı çıkmış ve onları
eleştirmiştir. Ayrıca, zamanında kölelik uygulama-
sına ve koyu tenli ırkların özünde barbar oldukları
inancına da sert biçimde karşı çıkmıştır.
Resim 1.8 Johann Friedrich Blumenbach (1752-1840)
Kaynak: https://en.wikipedia.org/wiki/File:JohannFriedr
ichBlumenbachLudwigEmilGrimm1823.jpg
13
1
Fizik antropolojinin gelişiminde insan toplu-
luklarının ten rengi, saç rengi ve özellikleri, vücut
oranları ile baş ve yüz morfolojisindeki kıyaslana-
bilir özellikler, brakisefal (yassı kafatası) ve dolikose-
fal (uzunsu kafatası) gibi kafatası yapıları üzerinde
durulmuştur. Günümüze yaklaştıkça gen bilimin-
deki gelişmelerle insan topluluklarındaki genetik
benzerlik ve farklar üzerinde duran araştırmalar
artmıştır.
Bugün artık insanları beyaz ırk, sarı ırk, siyah
ırk gibi biyolojik ve kültürel çeşitliliklerine dayana-
rak sınıflandırmanın bilimsel bir geçerliliği bulun-
mamaktadır. Yarım yüzyıldan bu yana terk edilmiş
bir yaklaşımdır. Aynı şekilde, daha alt ırk grupla-
rına ayırmanın da bilimsel bir açıklaması yoktur.
Benmerkezcilik ya da kendini en üst konuma
yerleştirme olarak da bağlanabilecek olan etnosent-
rik duygu dierek aşırı benmerkezciliğe, yani hipe-
retnosaktrik duygu ve mantık yürütmeye bırakır-
sa, ırkçılık tuzağına düşürülmüş olunur. “Irkçılık,
hasta zihinlerde filiznemiş, çarpık düşüncelerden
beslenmiş; siyasal, ekonomik, sosyokültüreli dinsel
ve psikolojik boyutları olan karmaşık bir davranış
örüntüsüdür. Irkçılık yüzyıllar boyu toplumlar ara-
sında kin, nefret ve düşmanlık duygularını körük-
lemiştir. “Üstün olan topluluğun diğer toplulukları
sömürme hakkı vardır”, düşüncesi kimi emperya-
list toplumlar tarafından doğanın bir kuralı olarak
gösterilmek istenmiştir (Özbek, 2015: 16). İşin bir
diğer boyutu da ötekileştirilen, aşağılanan toplu-
luklarda zamanla gelişen aşağılık duygusunun izle-
rinin zihinlerde yer etmiş olması ve yüzyıllar boyu
kolay kolay silinmemiş olmasıdır.
Irkçılık hâlen oldukça yaygın bir olgu olsa da
Birleşmiş Milletler tarafından 1948’de kabul edil-
miş olan İnsan Hakları Evrensel Beyannamesinde
bütün insanları eşit olduğuna dair maddeler bütün
üye devletler tarafından kabul edilmiştir. Ancak,
kanunlar ve kurallar ile yaşamdaki uygulamalar ve
genel zihniyet her zaman birbiriyle örtüşmemekte-
dir. Polisin siyah derili vatandaşlara haksız şiddet
uygulamalarına karşı protesto gösterilerinde gün-
deme gelmesi örneğinde görüldüğü gibi ırkçılık
ABD’de büyük sorun olmaya devam etmekte.
Son yıllarda İngiliz Kraliyet ailesini en çok sar-
san eleştirilerden birisi de İngiltere’de kraliyet ai-
lesi içindeki görevlerini bırakarak eşi ile birlikte
Amerika’da yaşamaya karar veren İngiltere Kraliçesi
II Elizabeth’in torunu Prens Harry, ABD’nin ünlü
14
Antropolojiye Giriş
ve en varlıklı televizyon sunucusu Oprah Winfrey’e
2021’de verdikleri röportajda bazı kraliyet üyeleri-
nin doğacak bebeklerinin ten rengini sorguladık-
larını aktararak ırkçılığa maruz kaldıklarını ifade
etmeleri oldu. İngiliz basını, İngiltere Kraliçesi II
Elizabeth’in bu suçlamaları ciddiye alarak ince-
lendiğini söylediğini yazdı. Bu arada, Afrika’dan
Avustralya’ya çoğu eski İngiliz kolonilerinden olu-
şan İngiliz Milletler Topluluğu üyeleri bu suçla-
maya büyük tepki göstererek birliğin geleceği yara
almıştır. (https://www.scmp.com/week-asia/poli-
tics/article/3124864/harry-and-meghans-oprah-
interview-and-racism-storm-commonwealth)
Resim 1.9 Prens Harry ve eşi Sussex Düşesi Meghan
Markle, Oprah Winfrey ile söyleşi sırasında (7 Mart 2021)
Kaynak: https://cdn1.ntv.com.tr/gorsel/gHSmg0x700
WEdHaGaqoCQw.jpg?width=1000&mode=both&scale
=both&v=1616473746557
Irkçılık dünyada yaygın olarak görülebilen ve
ciddiye alınan, hastalıklı bir üstünlük iddiasıdır. Ya-
kın tarihte Adolf Hitler’in üstün Aryan ırk oluştur-
ma amacı ile yapmış olduğu insanlık dışı uygulama-
lar Almanya’nın II. Dünya Savaşı’nda Almanya’nın
yenilmesinden sonra 20 Kasım 1945’te başlayan ve
bir yıl kadar süren Nürnberg Uluslararası Askerî
Ceza Mahkemesi tarafından yargılanmış ve suçlu
bulunan Naziler cezalandırılmıştır.
Antropoloji insanın yeryüzünde zaman içindeki
evrimini, bugün yeryüzündeki insan çeşitliliğini in-
celemiştir. Son 200-300 yıl içinde bu bilgi birikimi-
nin oluşmasına katkıda bulunan bilim insanlarının
çoğu ırkçılık ve kölelik karşıtı bir duruş sergilemiş-
lerdir. Bir kısmı ise toplumlar ve kültürler arasındaki
fiziksel ve kültürel farkları bazı kültürlerin veya insan
gruplarının daha geri ve fiziksel olarak yeterince ge-
lişmemiş olduğunu ileri sürerek diğerleri tarafından
yönetilmelerinin meşru olduğu sosyal biyoloji tezle-
rini ileri sürerek ırkçı bir bakış açısı sergilemişlerdir.
 1
Sosyal Antropoloji

Fizik/Biyolojik antropoloji paleoantropoloji, primatoloji, osteoloji, arkeolojik antropoloji, gen bilimi,

adli antropoloji gibi alt dalları ve uzmanlık alanları ile insanlığın yeryüzündeki geçmişteki serüveni ve
bugünkü toplumların fiziksel/biyolojik özellikleri hakkında bilimsel temelli açıklayıcı bilgiler sunmayı
amaçlar. Bilimsel inceleme olarak kendi içinde ırkçı olmayıp, ortaya çıkan bulgular bugün sağlık alanında
ve insanlığın geçmişini anlayabilmek adına değerli bilgiler ortaya koyabilmektir.

Öğrenme Çıktısı
3 İnsanlık tarihini ve insan çeşitliliğini fiziksel/biyolojik özellikleri içinde gösterebilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

ABD’de George Floyd’un
öldürülmesi sonrası “Nefes
Antropolog Metin Özbek’in
Alamıyorum” (2020) Pro-
“Irklara Veda” (2015) kitabın-
testo hareketlerini Amerika
da ırk nasıl tanımlanmıştır?
kıtasında köleliğin tarihçesi
ile ilişkilendirin.
Gambia’dan kaçırılarak
ABD’ye köle olarak getiri-
len 1750 doğumlu Kunta
Kinte’nin ve çocuklarının
yaşamını konu edinen 1977
yapımı “Kökler” televizyon
dizisini izleyin. Köleliğin
geçirdiği evrelerini tartışın.

SOSYAL/KÜLTÜREL ANTROPOLOJİ rumlar, pratikler ve sosyal değişimin açıklanması ile

Fizik/Biyolojik Antropoloji bir tür olarak insa-
nın biyolojik ve fiziksel geçmişini ve bugünkü özel-
liklerine odaklanırken, sosyal/kültürel antropoloji
de toplumların sosyal ve kültürel özellikleri üzerine
bakmış, bunları sınıflandırmış ve aradaki benzerlik
ve farkları açıklamaya çalışmıştır. Toplumları ince-
lerken antropologlar dilini bilmedikleri toplulukla-
rın dillerini öğrenerek, onların içinde uzun süreler
yaşayarak bilgi toplayarak içten bir bakış açısıyla
toplumu anlamlandırmaya çalıştılar. Bu geleneğe
dayanarak, sosyal antropolojinin sosyal bilimlere
yaptığı en önemli katkının etnografik araştırma ol-
duğu söylenmektedir (Moore 2015, viii).
Bu araştırma geleneği, sosyal kültürel antropoloji
ile sosyolojinin temel farklarından birisi olmuştur.
Diğer bir önemli fark ise, antropolojinin geleneksel
olarak okuma yazması olmayan, göçer veya yerleşik
olsun, küçük ölçekli, daha basit teknolojik düzeyde-
ki toplumları incelemesi, oysa sosyolojinin kurulu-
şundan itibaren endüstrileşmiş, daha karmaşık yapı-
ya ve sosyal tabakalaşması olan, kentleşme sürecine
girmiş toplumları ele almasıdır. Bu önemli iki fark
dışında her iki bilim dalı da insan topluluklarındaki
gelenekler, kurumlar, aile ve akrabalık gibi sosyal ku-
ilgilenerek ortak noktalar taşımaktadırlar.
Yirminci yüzyılın ilk başlarında antropoloji daha
çok sayıca küçük ve dış etkilerden kopuk olarak ken-
di başına yaşayan toplumları ele almıştır. Bunun bir
sebebi de sömürgeleşme sürecinde büyük değişim
yaşamakta olan bu toplulukların yaşam tarzlarını
tespit edebilme isteğidir. Bu yaşam tarzına duyulan
ilgi, daha ilkel ve saf olarak görülen bu topluluklara
bakarak, bir bakıma insanlığın özündeki toplumsal
ilişkileri ve insanlığın doğal hâlini anlayabilme arzu-
sudur. Bir diğer kaygı da Avrupalı sömürgeci güçler-
le karşılaşarak bu toplulukların hızlı bir değişim sü-
recine girmiş olmasıdır. Ancak, bu antropologların
varsayımlarının çok geçerli olmadığı da anlaşılmıştır.
Şöyle ki, bu toplulukların sanıldığı kadar tecrit edil-
miş olarak yaşamadığı, eskiden de sürekli bir deği-
şim geçirmekte oldukları görülmüştür.
Diğer önemli bir farkındalık da sosyal/kültürel
antropolojinin kendisini nasıl konumlandırdığı ile
ilgilidir: Yirminci yüzyılın ikinci yarısında sosyal/
kültürel antropoloji kendisini fizik gibi pozitif bilim
olarak görmek yerine, giderek daha fazla yorumsa-
macı olarak tanımlamış ve beşerî bilimlere doğru
kaymıştır. Buna bağlı olarak da incelenen küçük öl-

15
1
çekli toplumlardaki aile yapısı, akrabalık ve sosyal
gruplar, sosyal ilişkiler gibi temel kurumların bu
“özünü” temsil eden yapılar olarak algılamak yeri-
ne, her toplumu insanlığı temsil etmede eşit değerde
görmeye başladılar. (Monaghan ve Just, 2000:2).
Sosyolojide olduğu gibi antropolojinin ilk dö-
nem gelişmesinde evrimci görüşün büyük rolü
olmuştur. Amerikalı Antropolog Lewis Henry
Morgan’ın (1818-1881) önce İroquois Kızılderili-
leri üzerine başlattığı ve daha sonra genişleterek di-
ğer kıtaları da kapsayan aile ve akrabalık sistemleri
üzerine yapmış olduğu derinlemesine ve kapsamlı
araştırma, akrabalık sistemlerinin ekonomi ve si-
yasetle olan ilişkisini ortaya çıkardı. Akrabalık iliş-
kilerine dayanarak Morgan, insanlık tarihi içinde
toplumların yabanıllık, barbarlık ve uygarlık olmak
üzere çizgisel bir evrim geçirmekte olduklarını id-
dia etti. Toplumların bir komün yaşantısından ev-
lilik bağı ile kurulan monogam aile yapısına dönüş-
tüğünü ve bu değişimin mülkiyet anlayışına bağlı
olduğunu iddia etti. Morgan’ın sosyal yapı ve mad-
di kültür üzerine çalışmaları Engels’in diyalektik
materyalizm üzerine sosyolojik teorisi (The Origin
of the Family, Private Property, and the State, 1884)
üzerine etkisi büyük oldu. Morgan, toplumların
evrimsel gelişmelerini icatlar ve keşifler, yönetim,
aile organizasyonu ve mülkiyet anlayışı gibi net ve
ölçülebilen olgulara bağladı ve toplumlar arasında-
ki gelişme farklarını ortak bir kültürel evrim ilerle-
mesinin farklı aşamaları olarak değerlendirdi.
Resim 1.10 Antropolog Morgan’ın 1859-62 yılları
arasında Batı Kızılderili kabileler arasında dört ayrı
etnolojik saha ziyaretinin iki ayrı ressam tarafından
yapılmış görsellerle birlikte sunulan yayını
Kaynak: https://images-na.ssl-images-amazon.com/
images/I/51E3XNJ7AVL.jpg
16
Antropolojiye Giriş
İlk dönem antropolojiye damgasını vurmuş
olan bir diğer antropolog İngiliz antropolojisinin
kurucusu kabul edilen Edward Burnett Tylor’dur
(1832-1917). Tylor, kültürler arasındaki benzer-
likleri tespit ederken misyonerlerin anlatılarına,
gezginlerin yazdıklarına, antik metinlere ve etno-
lojik aktarımlara başvurmuştur. Bu benzerlikleri
açıklarken önce kültürel temaslarla ortaya çıkan
kültürel difüzyon (yayılma) üzerinde durmuş, an-
cak daha sonraları kültürel evrimin difüzyon veya
paralel keşif düşüncesine kıyasla daha önemli ol-
duğunu vurgulamıştır. Tylor’un yaptığı önemli bir
katkı, bugün hâlâ geçerliliği olan kültür tanımıdır:
“Kültür ya da uygarlık, insanın bir toplumun üyesi
olarak kazandığı bilgi, inanç, sanat, ahlaki değerler,
yasalar, âdetler ve her türden diğer imkân ve alış-
kanlıklardan oluşan karmaşık bir bütündür”. Tylor
kültürlerin kıyaslamalı olarak incelenmesinin de
önünü açmış, ayrıca çocuk oyunları, popüler ata-
sözleri, garip sayılabilecek ve önemsiz gibi görünen
kültürel pratiklerin o kültürü açıklayıcı önemli
ipuçları ve geçmişlerine uzanan izler olabileceğine
dikkat çekmiştir. Kültürün bir bütün olduğu anla-
yışı Tylor’un vurgusuyla antropolojide genel kabul
görmüştür.
Morgan ve Tylor gibi, modern antropolojinin
kurucularından sayılan, ancak evrimci görüşe karşı
çıkarak farklı bir gelenek yerleştirmiş olan Ameri-
kalı antropolog Franz Boas (1858-1942), her kül-
türün kendi içinde ele alınması gerektiğini ve bir
kültürün diğerinden daha “ileri” veya “geri” olarak
nitelendirilemeyeceği fikrini savunmuştur. Ameri-
kalı yerlilerini incelemiş olan dilbilimci ve etnolog
Franz Boas incelediği Kuzey Amerika’nın kuzeybatı
kıyılarında yaşayan Kızılderililerin yerli toplulukla-
rın dillerini de tespit ederek onların kültürlerini bü-
tüncül bir bakış açısı ile inceledi. Fizik ve coğrafya
ile başlayan akademik eğitim hayatı daha sonraları
antropolojinin kapsayıcı bakış açısıyla gelişti. Alan
araştırmaları ve çalışmaları ile Boas, her kültürün
kendi özgün yapısı ve değerleri ile ele alınması ge-
rektiğini savundu ve kültürel görecelik anlayışını
geliştirerek evrimci paradigmanın karşısına çıkmış
oldu. Aynı zamanda, fizik antropolojiyi de kapsa-
yan çalışmaları ile ırkçılığa karşı çıktı.
 1
Sosyal Antropoloji

Antropoloji, Arkeoloji (tarih öncesi antropoloji),

Kültürel Antropoloji ve Dilbilim olarak dört alt
başlık hâlinde şekillenmesine katkıda bulundu.
Boas Amerika’nın kuzeybatı kıyısında yaşayan
Kwakiutl yerlilerini inceledi. İlgi alanları giderek bi-
rey ve kültür arasındaki ilişki üzerine odaklanmaya
başladı. Amerikalı yerlilerin dilleri üzerine yürüt-
tüğü çalışmalar ise çağdaş dilbilim antropolojisinin
temellerinin oluşturduğu kabul edilmektedir. Boas,
bir kültürün incelenmesinde sadece maddi kültür
değil, dilde saklı olan birikimin de çözümlenmesi
gerektiği düşüncesini yerleştirdi. Dil, etnografik
araştırmada “en öğretici soruşturma alanlarından
biridir” anlayışını yerleştirdi.
Dillerin “iç yapısını” çözümleme ve karşılaştır-
Resim 1.11 Etnolog Frances Densmore ve Kızılderili
mak için yaptığı çalışmalar daha sonra Sapir-Whorf
Mountain Kabilesi Reisi Blackfoot lideri dil için kayıt
hipotezi olarak bilinen dil ve kültür araştırmalarına
yapıyorlar (1916).
yol açtı. Bir dahi olarak nitelendirilmiş olan Edward
Sapir (1884-1939) ve öğrencisi Benjamin Whorf
Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/
(1897-1941) ile oluşturdukları dilbilim teorisi, bir
commons/1/1b/Frances_Densmore_recording_
dilde bulunan anlam kategorileriyle o dili kullanan-
Mountain_Chief2.jpg
ların dünyayı tasvir etmek ve sınıflandırmak için
kullandıkları zihinsel kategoriler arasında anlamlı bir
Boas’ın evrimci ve yayılmacı yaklaşımlara tepki ilişki olduğunu ortaya koydu. Böylece, o güne kadar
olarak gözleme dayanan alan araştırmasına ve kül- dilleri çözmek için fonetik, sentaks ve gramer ne ka-
türleri “içerden” anlamaya verdiği önem, alandan dar önemli ise, o dildeki anlam kategorileri de o ka-
veri toplanması gerekliliği üzerine yaptığı ısrar, ve dar önemli ve incelemeye değer kabul edilmiş oldu.
tümevarımcı yaklaşımı modern antropolojiye dam-
gasını vurdu. 1911’de yayımlanan “Mind of Primiti-
ve Man” (İlkel İnsanın Zihni), Sosyal yapı, ekono-
mi ve çevrenin değişik coğrafyalarda ve zamanlarda
kültürün şekillenmesinde farklı etkileri olabileceğini
öngörüyordu. Evrimsel açıklamalara karşı çıktığı ka-
dar coğrafi determinizme de karşı düşünce geliştirdi.
Kültürü coğrafi etmenlere indirgemenin doğru ol-
madığını, “çevre”nin belirleyici olmayıp, sadece sı-
nırlı etkisi olduğunu ileri sürdü. Boas’a göre, tarihsel
gelişim, basitten karmaşığa doğru zorunlu bir gidişi
gerektirmiyordu. Ayrıca, doğal, evrensel, tarihsel
ilerleme ölçütleri de yoktu. Kültürler arasındaki ko-
şut gelişmeler, aslında koşut aşamalar olmayıp, her
biri ayrı ayrı araştırılması gereken durumlardı.
20. yüzyılın başlarında birçok düşünür toplum-
sal kuramların mantıksızlığını vurgulamıştır. Boas Resim 1.12 Franz Boas incelediği Kwakiutl Kızılderilileri
da kültürün mantıksızlığını ileri sürdü. Kültürün ile birlikte
öğrenilir olduğunu ve kendi işleyiş kuralları oldu-
Kaynak:https://encrypted-tbn0.gstatic.com/
ğunu vurguladı. İnsanların fiziksel özelliklerini ve
images?q=tbn:ANd9GcTjW-GA_9qlSxKE2_
dillerini ayrı, bağımsız ögeler olarak gördü. Boas’ın
MM6e-8_lDLXdOhye6xCAGRBKJrEnAJoaxO-
yaptığı bu analitik ayrım, Amerika Birleşik Dev-
M24VW3yOIQKQ8ztg6s&usqp=CAU
letleri bünyesinde antropolojinin Fizik/Biyolojik

17
1
Amerika’da kültürün dil ile ilişkisi üzerine teori-
ler geliştirilirken, Boas ile yaşıt olan İskoç antropo-
log James Frazer (1854-1941) ise kıta Avrupasında
kültürler arasındaki benzerlikler ve farklar arasında
durarak yeryüzündeki ulaşabildiği toplumlar üze-
rinde kıyaslamalı çalışmalar yürüttü. “Altın Dal:
Kıyaslamalı Din” başlıklı kitabında (1890) dünya-
daki mitolojik efsaneleri, büyüleri, inançları karşı-
laştırmalı şekilde incelemiştir. Değişik toplumlarda
da olsa, bereket kültleri, günah keçilerinin varlığı,
insanın kurban edilmesi, yeniden doğuş/diriliş gibi
uygulama ve sembolleri evrensel olgular olarak in-
celeyerek insanlığın büyüden dinî inanca, sonra
da bilimsel düşünceye doğru bir evrim geçirdiğini
öne sürdü. Yayımlanan ünlü eserinde Hristiyanlık
inancına göre İsa Peygamber’in çarmıha gerildikten
sonra dirilişini de diğer inanç ve sembollerle birlikte
ele aldığı için kilise tarafından eleştirilmiş ve eseri-
nin daha sonraki yayımlarında Hristiyanlıkla ilgili
inançları eserin ana bölümündeki kıyaslamalardan
çıkararak ekler bölümüne koymuştur. Frazer insan-
lığın zihinsel evriminden söz etmektedir. Ancak,
Boas’dan farklı olarak Frazer, incelediği ve üzerinde
analiz yaptığı toplulukları yerinde incelemedi. Ver-
mekte olduğu bir konferansta kendisine kitabında
anlattığı, yer verdiği bu yerlileri görüp görmediği
sorulduğunda, “Tanrıya şükür onlarla karşılaşma-
dım” gibi bir yaklaşımda bulunduğu biliniyor.
Ayakları böyle sahadan kopuk olmakla bera-
ber, “Altın Dal” eseri dünya genelinde toplumla-
rın kıyaslamalı olarak incelenmesinde önemli bir
yapı taşı oluşturdu. Malinowski gibi antropolog-
lar, “Altın Dal”ın etkisinde kaldıklarını belirterek,
antropolojiyi değerli bir bilim dalı add ettiklerini
ifade ettiler. Totem ve Tabu kitabını yazarken Sig-
mund Freud’un ve psikiyatr Carl Jung’un da Altın
Dal’dan etkilenmiş olduğu değerlendirilmektedir.
Yirminci yüzyılın ikinci yarısında antropolog-
ların bizzat alana çıkarak birinci elden veri topla-
maları geleneği yerleştikçe, inceledikleri toplumlar
da batılı olmayan, küçük ölçekli kırsal topluluklar
olmak yerine, giderek kentleşmiş, endüstrileşmiş
toplulukları da içine almaya başladı: endüstrileşmiş
geniş ölçekli toplumlarda göçmen grupları, belirli
etnik grupların incelenmesi, kurumların kültürle-
rinin incelenmesi, ekonomik pazarlar, ilişki örün-
tüleri gibi alanlara da kaydı. Giderek bütün top-
luluklar aynı ölçüde özgün ve eksantrik görülmeye
başlandı. Bu gelişim çizgisi içinde sosyal/kültürel
antropolojide çalışmaları ile iz bırakmış ve kendi
18
Antropolojiye Giriş
ekolleri içinde kurucu sayılan birkaç antropoloğun
çalışmalarından söz ederek bu süreçteki ana kuram-
sal geçişler hakkında fikir vermek yerinde olacaktır.
Sosyal/kültürel antropologlar inceledikleri top-
lulukta uzun süreli zaman geçirdikleri için genellik-
le o bölgenin veya kültürün de uzmanı sayılmakta
ve inceledikleri kültürle anılmaktalar.
Alfred Kroeber (1876-1960) Amerikan yerli-
leri üzerine yaptığı araştırmaların büyük kısmının
Kızılderili ayaklanmalarının gölgesinde geçtiği
bilinmektedir. Etnografileri çoğunlukla Avrupalı
Amerikalılarla karşılaşmalarından dolayı kültürle-
ri yok olma tehlikesine girmiş olan Kızılderililerin
yaşamlarını kayıt alma şeklinde olmuştur. Arkasın-
dan çok fazla sayıda eser bırakmış olan Kroeber’in
1000 sayfalık baş yapıtının Handbook of the Indians
of California - “Kaliforniya Yerlileri El Kitabı”dır.
1925’te yayımlanmış olan bu çalışmada yerli halk
üzerine nüfus tahminleri, yerli yer isimleri, geçim,
kozmoloji, akrabalık ve sosyal örgütlenme gibi ko-
nular bir bütün hâlinde detaylı olarak işlenmiştir.
Kroeber’in yazdıkları sayısız alan gezisi, kaynak ki-
şilerle görüşmeler, misyoner kayıtları ve yazılı kay-
naklara dayanmaktadır (Moore, 2005:83)
Ruth Benedict (1887-1948) Amerikalı antro-
polog ve halkbilimci Ruth Benedict, psikolojik ve
çağdaş antropolojinin kurucularından olarak kabul
edilmektedir. Kültür ve kişilik arasındaki kuvvetli
bağlar üzerinde durmuş ve kişilik, sosyalleşme, sa-
nat, dil gibi kültür öğelerinin birbiriyle bağlarını
ortaya çıkaran tespitlerde bulunmuştur. “Kültür
Örüntüleri” (1934) adlı baş eserinde kültürün top-
lum üyelerine nasıl nüfus ettiğini karşılaştırmalı ola-
rak ortaya koymaya çalıştı ve antropolojik bilginin
popülerleşmesine katkıda bulundu. Toplumsal yapı
ile bireysel kişilik yapısı arasında örtüşen bir bağ ol-
duğunu savundu. Amerika Birleşik Devletleri’nin
Japonya ile savaş hâlinde olduğu yıllarda Japon ka-
rakterini ve kültürünü incelemek üzere Amerikan
Genelkurmayı tarafından görevlendirilmiş ve bu
araştırmasının sonuçlarını Türkçeye de çevrilmiş
olan “Krizantem ve Kılıç” (1946) adlı klasik eserin-
de yayınlamıştır. Kültür-kişilik kuramının kurucusu
kabul edilir. Külür için, “Kültür, ekrana yansıtılmış
bireysel psikolojidir” tanımını getirmiştir.
Marcel Mauss (1872-1950) Fransız sosyal bi-
limci Mauss, hiçbir zaman etnografik bir alan ça-
lışması yürütmemiş olsa da etnografik yöntemin
değerini her zaman vurgulamış, etnografik verileri
titizlikle kullanmış ve antropolojinin gelişimini et-

Sosyal Antropoloji
kilemiş olan düşünürlerdendir. Kültürel davranışa
ilişkin temel kategorileri ortaya çıkarması, kategori-
lerin sosyal tarihini vurgulaması ile ön plana çıkmış-
tır. 1925 tarihli The Gift “Hediye” kitabı ekonomik
antropolojiyi derinden etkilemiştir. Bu çalışmada
Mauss etnografik detaylara yer vererek toplumlarda
hediyeleşmenin üç gerekliliği üzerinde durmuştur:
Verme, alma ve karşılık vermek yükümlülükleri.
Hediyeleşmenin gönüllü bir eylem gibi durmasına
karşılık bunun sosyal yapı içinde belirleyici rolüne
vurgu yapmış, üstelik bunun sadece mallar ve hiz-
metlerle sınırlı olmayıp; nezaket, eğlence, ritüel,
askerî destek, kadınlar, çocuklar, danslar ve festival-
leri de kapsayan uzun süreli bir sözleşmenin parça-
ları olduğunu söylemiştir. Mauss, zamanının bazı
sosyal bilimcileri gibi yerli toplumları insanlığın
tarih öncesini gösteren, neolitik dönem aşamasının
temsilleri olarak sınıflandırmış ve kültürlerin basit-
ten karmaşığa doğru değiştiğini, geleneksel toplum-
ların modern sanayileşmiş toplumlara göre daha
karmaşık yapıda olduğunu varsaymıştır.
Margaret Mead (1901-1978) 1928’de yayım-
lanmış olan “Samoa’da Ergenlik” (Coming of Age in
Samoa) etnografisini yayımladıktan sonra en çok
okunan, tartışılan ve yorumlanan antropolog olma
unvanını hâlâ korumaktadır. Mead, Samoa ada-
sındaki gençlerin ilk cinsellik tecrübeleri ve evlili-
ğe adımlarını incelerken kültürleri açıklayıcı unsur
olarak çocukluk, ana ve babalık ve cinsiyet faktörle-
rinin ön plana çıkardı. Farklı çocuk yetiştirme un-
surları gibi değişik kültürel pratikleri Amerikan top-
lumunun uygulamaları ile karşılaştırıp antropolojik
bilgiye pratik bir popülerlik sağlamış oldu. Alanda
yazmış olduğu günlükleri antropolojide ayrıca yön-
tem açısından ilgi çekici bulundu. (King. 2019).
Bronislaw Malinowski (1884-1942) Polonyalı
aristokrat bir aileden gelen antropolog Malinows-
ki, Yeni Gine’de Trobriand adalarında yürütmüş ol-
duğu etnografik alan araştırma ile ün kazanmıştır.
Sahada önemsiz ve sıradan gibi görünen olguların
da sistemli bir şekilde kayda geçmesini öneren et-
nografik yönteme dair kapsamlı kurallar getirmiş-
tir. Her kültürel motifin veya zihinsel durumun
gözlemlenebilir davranışlara indirgenemeyeceğinin
bilincinde olarak, antropologların toplanan malze-
menin yorumunu yapmalarına da yer bırakmakta-
dır. Trobriand adalıların “kula” olarak adlandırılan
adalar arası takas sistemini kültürün parçası olarak
tasvir etmiştir. İleri sürdüğü teorik bakış açısında
insanların temel ihtiyaçlarına yer vermiştir. Bunları
1
metabolizma, kendi varlığını sürdürme, vücut bü-
tünlüğü, güvende olma, hareket, büyüme ve sağlık
olarak belirlemiştir. Bunları işlevsel olarak yerine
getirmek için kültür bir bütün olarak tepki ver-
mektedir. Malinowski’nin işlevsellik (fonksiyona-
list) teorisi eleştirilmiş olsa da alan geleneği üzerine
yapmış olduğu katkıların değeri sürmektedir.
A.R. Radcliffe-Brown (1881-1955) İngiliz ant-
ropolojisinde önemli isimlerinden olan Radcliffe-
Brown, sosyal yaşamın her türlü özelliğini kendi
bağlamı içinde yer aldığı, kendisine özgü sosyal
sistemin diğer özellikleriyle ilişkisi içinde değerlen-
dirmenin ötesinde, insan toplumlarına daha genel,
geniş bir bağlamda da bakmak gerektiğini söylemiş-
tir. Radcliffe-Brown’un yapmaya çalıştığı, genelle-
melere ulaşan ve böylelikle bilim hâline gelecek bir
sosyal antropoloji kurmak olmuştur. 1910-1912 yıl-
ları arasında Avustralya’daki Kariera ve diğer abor-
jinler arasında etnografik araştırma yürütmüş olan
Radcliffe-Brown’un en önemli eserleri arasında The
Andaman Islanders – “Andaman Adalıları” (1922)
etnografisi yer almaktadır. Yerlilerin düşünce yapı-
sına dair içgörüler edinebilmek için totemleştirilmiş
olan kartal, leş kargasını inceledi. Her ikisi de etobur
olan bu iki kuştan kartal avcı, leş kargası ise ölmüş
canlılardan beslenmektedir. Bu tür analojilerle ve
etnografilere referansla Radcliffe-Brown mal payla-
şım referanslarına dair anlatıları, hikayeleri çözüm-
ledi. Yeryüzünde kuş isimleriyle adlandırılan, dış
evlilik kuralına göre mal paylaşım sistemi olmasını
totemizm ilkesiyle de bağdaştırarak din ve toplum
üzerine düşünce üretti. Totemik atalara tapınma
ritüellerinin onlarla bir dayanışma oluşturduğunu,
hiçe sayıldıklarında ise hastalık ve felaket geleceği
inancının yaygınlığından söz etmiştir.
Edward Evans-Pritchard: (1902-1973) İngiliz
antropolofları arasında yer almış olan Evans-Pritc-
hard Afrika kıtası ve siyasal sistemleri üzerine yo-
ğunlaştı. “Azandeler’de Cadılık, Kahinler ve Büyü”
(1937), “Nuer’lerde Akrabalık ve Evlilik” (1951)
gibi klasikleşmiş eserleri daha sonraları 350 yıllık
köle ticaretinin arkasından gelen Avrupa kontro-
lünde bir yüzyılın açmış olduğu muazzam etkileri
göz ardı etmekle ve İngiliz antropolojisinde görülen
tarihsizlik perspektifleri ve sanki sosyal hareketsizlik
varmış gibi senkronik analiz yapmış olmasıyla eleş-
tirilmiştir. Daha sonraki yazılarında Evans-Pritchard
kendi görüşüne karşı bir pozisyona yönelmiş ve sos-
yal tarihin antropoloji için bir model sunabileceğini
iddia etmiştir. Antropolojiin bilimden çok sosyal
19
1
tarih modeli içinde ilerleyebileceğini savlamış ve bu-
günkü pekçok antropoloğun yaptığını “hümanist”
antropolojiyi çağrıştırır görüşler belirtmiştir.
Leslie White: (1900-1975) Sosyalizme siyasal
bağlılığı ile Sovyetler Birliği’ni övmüş ve Amerikan
kapitalizminin eşitsizliği üzerine eleştiriler yazmış
olduğu bilinmektedir. Kültürel evrim teorisini
katı ve deterministik bir şekilde işlemiş olan Leslie
White, evrimci görüşünden dolayı Katolik kilise-
si ve bazı meslektaşları tarafından büyük eleştiriye
uğramış, hatta üniversiteden atılması istenmiştir.
Önceleri kültürün üç alt sistemi olarak teknolo-
jik, sosyolojik ve ideolojik ögeleri belirlemiş, daha
sonraları bir dördüncü kategori olarak duygusal
ve toplumsal öğeler alt sistemini ilave etmiştir.
Amerika’nın güneybatısındaki yerli Amerikalı top-
luluklarını uzun süreli araştırmalarla incelemiş ve
bu bölge üzerine bir otorite hâline gelmiştir.
Julian Steward: (1902-1972) antropoloji te-
orisine kültürel ekoloji ve çoklu-doğrusal evrim
olmak üzere iki önemli kavramla katkıda bulun-
muştur. Ayrıca, antropolojinin ilgi odağını kültürel
değişme ve Üçüncü Dünya’nın yaşadığı sorunlara
çevirmiş ve araştırma ekipleriyle büyük ölçekli pro-
jeler önderlik etmiştir. Amerika’da Utah ve İdaho
bölgelerinde yaşayan Shoshone kabilesi ve Kuzey
Paiuteler üzerine etnografik çalışmaları ile toplayı-
cı topluluklar üzerine bir model geliştirmiş oldu.
Sınırlı doğal kaynakları, basit teknolojileri ve yiye-
cek toplamak için çorak bir havzaya gelen bu göçer
kabilelerin mevsimsel hareketlerini kaydetti. Bu
modelde bu toplulukların eşitlikçi ilişkileri ve gele-
neklerin yerleşmişliği üzerinde durdu.
Resim 1.13 Antropolog Julian Steward ve incelediği
Kızılderili yerli ile birlikte
Kaynak: Julian Steward - Wikipedia.org.
20
Antropolojiye Giriş
Marvin Harris (1927-2001) Kültürel mater-
yalizm görüşünün isim babası kabul edilmekte-
dir. Etnografik araştırmaları büyük ölçüde Latin
Amerika ve Brezilya, sonraları da önceleri Por-
tekiz sömürgesi olan Afrika ülkelerin Angola
ve Mozambik’te olmuştur. Marks ve Engels’den
önemli ölçüde etkilenen Harris, alt yapının üst ya-
pıyı etkilediği şeklinde bir sonuca varmıştır. Kül-
türel materyalizm bakış açısını somut ve bütüncül
bir teori ortaya koyduğu Cultural Materialism: The
Struggle for a Science of Culture, “Kültürel Ma-
teryalizm: Bir Kültür Bilimi Mücadelesi” (1979)
başlıklı kitabında açıklamıştır. Bakış açısına örnek
olarak, “Hindistan’da neden bu kadar çok kutsal
inek vardır?” sorusuna verdiği cevap, sığırlara du-
yulan ihtiyaçtır. Harris, geçmiş zamanlarda etlerin
yendiği, sığırların kesildiğini anlatan Hindu dinî
metinlerini göz önünde bulundururu. Daha son-
ra nüfus artışı ve otlak alanlarının ekilip biçilme-
ye başlanması ile sığır eti pahalılaşmış ve nihayet
öldürmeyi yasaklayan Budizm gibi dinler gelişim
göstermiştir. Sonraki yüzyıllarda et yerine süt ri-
tüel yiyecek hâline gelmiştir. Harris’e göre, altyapı
kutsal ineği doğurmuştur (Moore, 2015: 265).
Claude Lévi-Strauss (1908-2009) Yapısalcı
kuramı ile öne çıkmış ve çok popüler olmuş olan
Lévi Strauss, Yahudi kökenli olup Naziler 1940’da
Fransa’yı işgal edince hedef haline gelmiş ve
ABD’ye giderek çalışmalarını orada sürdürmüştür.
Kurduğu yapısal antropoloji eleştirilmekle beraber
insanın düşünce sürecinin doğasına dair görme
biçimimizi değiştiren, yirminci yüzyılın en büyük
düşünürlerinden birisi olarak nitelendirilmiştir.
Alan araştırmalarına Brezilya’da Mato Grosso yer-
li kabilelerinde başladı. Daha sonra Brezilya’nın iç
bölgelerine gitmek için Fransa’nın desteğini aldı.
Tristes Tropiques 1955 “Hüzünlü Dönenceler”de
anılarını kitaplaştırdı. Elementary Structures of
Kinship “Akrabalığın Temel Yapıları” (1969), Struc-
tural Anthropology “Yapısal Antropoloji”, The Sava-
ge Mind “Yaban Düşünce” gibi başyapıtları bulun-
maktadır. Dil ile kültürün akrabalık, değiş-tokuş
ve mitler gibi kültürel olgular arasında paralellik
olduğunu, bunların hepsinin aynı kökten çıkma
iletişim biçimleri olduğunu savladı. İncelediği mit-
lerde paralel karşıtlıklar olarak yer bulan tanımla-
malar üzerinde durmuştur (Doğuya yolculuk/Ba-
tıya yolculuk, Deniz/Kara, Deniz Avı/Kara Avı zıt
paralellikleri gibi).
 1
Sosyal Antropoloji

Victor Turner: (1920-1983) İskoçya doğumlu Mary Douglas (1921-2007)ın çalışmaları sem-
Turner, kişisel ilgi alanlarının yönlendirmesi ile ant- bolik sınıflandırmalar ve bunların sosyal bağlam-
ropolog olmayı seçmiştir. Vicdani retçi olan Turner, larına yönelik önemli bir antropolojik yaklaşım
ikinci dünya savaşında askerlik olarak patlamayan ortaya koymuştur. Sembolleri anlamaya çalışan
mayınları çıkarmakla görevlendirilmiştir. Turner yüzlerce sosyal bilimciye ilham kaynağı olmuştur.
bayrak gibi kültürel semboller ve ritüel semboller Etnografik araştırmalarını Afrika’da Zaire’de yapan
üzerinde durarak kültürün performans yönünü Douglas, sosyal yapı ile semboller arasındaki iliş-
vurgulamıştır. Kaleminin çok kuvvetli ve yazıları- ki üzerinde durdu. Kültürlerdeki saflık ve kirlen-
nın büyüleyici nitelikte olduğu ifade edilmiş olan me anlayışı üzerine ve bu tür kategorileştirmelerin
Turner, antropolojiye komünitas gibi sık başvurulan beslenme alışkanlıkları ve neyin yenilebilir, neyin
bir kavram kazandırmıştır. Sosyal olarak iki arada yenilemez olduğu ile ilgili kurallar arasındaki iliş-
bir derede bir durum olan geçiş dönemleri için eşik- kiyi analiz etti. En önemli eserleri arasında sayılan
sellik (liminality) kavramını geliştirmiştir (Erkekli- Purity and Danger (1966) çağımızın kurgusal ol-
ğe geçiş, ergenliğe geçiş gibi). Komünitas, zamandan mayan en etkili kitaplarından birisi kabul edilmek-
bağımsız olma ruh hâli ile insanların bir ayin sıra- tedir. (Douglas, 1966; ve 2003).
sında olduğu gibi birbirleriyle bütünleşerek oluştur-
dukları duygu hâli olarak açıklanabilir. 1943 yılında
evlendiği eşi Edith Davis ile Image and Pilgrimage
in Christian Culture: Anthropological Perspectives
“Hıristiyan Kültüründe İmaj ve Hacılık: Antropo-
lojik Perspektifler” kitabı dahil olmak üzere pek çok
eseri birlikte hazırlamışlardır. Etnografik çalışmaları
Afrika’da Ndembu’lar üzerine odaklanmıştır. The
Forest of Symbols: Aspects of Ndembu Ritual (1967)
“Semboller Ormanı: Ndembu Ritleri Üzerine”
önemli eserleri arasındadır.
Clifford Geertz (1926-2006) Yorumsamacı
antropolojinin kurucularından kabul edilen Ge-
ertz, kültürü giderek bir metin olarak ele almıştır.
Alan çalışmaları Endonezya’da yoğunlaşmış ve ilgi
odağında dinin insanları nasıl etkilediği sorunsalı Resim 1.14 Ruth Benedict (1887-1948)
yatmaktadır. Kültürü insanoğlunun kendi tecrübe- Kaynak: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons
sini yorumlaması ve davranışlarında kılavuz olarak /thumb/9/93/Ruth_Benedict.jpg/330px-Ruth_Benedict.jpg
alması anlamında bir anlam örgüsü olarak görmüş-
tür. Geertz, II Dünya Savaşı sonrası sosyal bilimle-
rin dört evre geçirdiğini değerlendirmiştir: 1) 1946-
60: Antropoloji ve diğer sosyal bilimlerin insan
yaşamını iyileştireceğine dair bir iyimserlik dönemi;
2) 1960-1975: Soğuk Savaş’ın etkisi ve Üçüncü
Dünya’ya romantik bakış açısı ve hayal kırıklıkları
dönemi; 3)1975-1989: Giderek artan bir belirsiz-
lik, kendinden şüphe duyma ve kendini değerlen-
dirmeye tabi tutmanın yaşandığı postmodern ve
postyapısalcı ara dönem; 4) 1990’lardan günümüze
gelen dönemde is antropolojinin de içine sürüklen-
miş olduğu küreselleşme, transnasyonalizm, etnik
çatışma ile sarılan, aynı anda hem kozmopolitleşme
hem de yerelleşmenin arttığı bir dağılma dönemi
olarak belirlemiştir. Islam Observed adlı etnografisi
“Gözlemlenen Islam: Fas ve Endonezya’da Dinî Ge- Resim 1.15 Margaret Mead (1901-1978)
lişim” temel eserlerinden sayılmaktadır. Kaynak: https://berghahnbooks.com/blog/margaret-mead

21
1
Resim 1.16 Mary Douglas (1921-2007)
Kaynak: https://encrypted-tbn0.gstatic.com/
images?q=tbn:ANd9GcRvHC6m-cVjMlAWTh9-
0bjJgrbLw4UNbM-bcQ&usqp=CAU
Sherry Ortner: (1941-) Feminist antropolo-
jinin öncülerinden kabul edilen Ortner, cinsiyet,
statü, etnisite, zenginlik gibi sosyal eşitsizlik belir-
leyicilerinin sembolik anlamları ve bunların kültü-
rel dinamiklerini araştırmaya yönelmiştir. Başlıca
alan çalışması Himalaya’larda Sherpa’lar üzerinedir.
Sembollerin doğası üzerine odaklanması giderek
iktidar kavramı ve bunun toplumdaki anlamlarını
kapsayacak şekilde genişlemiştir. Dişi, erkek, doğa
ve kültür kavramlarının zıtlığı ve iç içeliğini ve alan
çalışmasının değerini vurguladı.
Pierre Bourdieu: (1930-2002) Fransız felsefeci,
antropolog ve sosyolog Bourdieu alan çalışmasını
Fransa’ya karşı bağımsızlık savaşı veren Cezayir’de
yaptı. Şiddet ortamında başlayan etnografik ana-
lizlerinde kültürü anlamak için bu mücadelenin
altında yatan gerçek nedenleri ve amaçları anlamak
ve açıklamak olduğunu ifade etti. Bourdieu alan
çalışmalarında epistemolojik açıklık, etik ve politik
konularda farkındalık olması gerektiğini savundu.
Yazılarında kabile namusu ve utanç kuralları gibi
yapısal olguları ortaya koymakla kalmamış, aynı
zamanda tevavüz ve karşı koyma stratejilerini orta-
ya çıkarmaya çalışmıştır. Bourdieu, Habitus, Doxa
ve Pratik kavramlarını kazandırdı.
Eric Wolf: (1923-1999) Marksist yaklaşımı mo-
difiye ederek kullanmış olan Wolf, dünyadaki kırsal
topluluklara eğilerek aslında bunların hiçbir zaman
izole ve durağan topluluklar olmadıklarını göster-
meye çalışmıştır. (Wolf, 1966). İktidar ve kültür ara-
22
Antropolojiye Giriş
sındaki bağlar onun bir diğer ilgi alanı olmuştur. İlk
etnografyası Porto Riko kırsalında gerçekleşmiştir.
Yaptığı analizde kültürün maddi boyutunun ve tarihî
geçmişinin dışavurumunun önemini vurgulamıştır.
İktidarı her türlü sosyal düzenlemenin içinde yer
alması ile tanımlar. Bourdieu, bireysel iktidar, başka
bir kişi üzerine uygulanan iktidar, taktik iktidar ve
yapısal iktidar olmak üzere iktidarın dört biçimini
ayırt etmiştir. Yapısal iktidar, kaynakların kontrolü
dışında sembolik anlam inşasını da elinde tutmakta-
dır. Bu ilişkilerin statik olmadığını da vurgulamıştır.
Değişimde insanın failliğini önemli bir unsur olarak
ele almıştır. Sadece köylü topluluklara odaklanmak-
la kalmamış, etnografik analiz yöntemini Nazizizm’i
anlamak için de kullanmıştır (Moore, 2015: 448).
Marshall Sahlins (1930-2021): Pasifik ada-
larında yapmış olduğu kapsamlı etnografik çalış-
malarla Okyanusya’nın tarihsel etnografyası, ge-
leneksel Batı-dışı toplumların politik ekonomisi
ve antropolojik modellerle Batı’nın entelektüel
geleneklerindeki varsayımlar arasında dolaylı ama
sıkı bağlar üzerine analitik yazıları ile öne çıkmış
ve antropoloji geleneğini oluşturmada etkili kişi-
lerden birisi sayılmıştır. Aykırı tezler öne sürmekle
de tanınmıştır. Örnek olarak, avcı toplayıcı toplu-
lukları hayatta kalabilmek için sürekli gıda peşinde
koşan yaban yerliler gibi değil, onları kendilerini
fazla yormayan, yaşamda benzeri görülmeyen bir
maddi zenginliğin keyfinde olduklarını; maddi ih-
tiyaçlarını çok fazla üreterek değil, çok az isteyerek
karşıladıklarını ileri sürmüştür.
Yukarıda çok kısaca özetlenen sosyal/kültürel
antropologların bilimin gelişmesinde önemli et-
kileri olmuştur. Daha yeni kuşak sosyal/kültürel
antropologlar bırakılan bu birikim ve alan geleneği
üzerine çalışmalarını yürütmektedirler. Antropolo-
jiyi şekillendirmiş olan yukarıdaki seçili listedeki
kişilerin evrimci, işlevselci (fonksiyonalist), çatışma
odaklı veya yorumsamacı ve sembolik analiz yapan
bir dizi farklı kuramsal eğilimleri olan bakış açıları-
nı taşıdıklarını görüyoruz. Ancak, hemen hepsinin
ortak noktası antropoloji için çok önemli bir özellik
olan kalemi kuvvetli, iyi yazan, kendilerini iyi ifa-
de eden, üretken bilim insanları olmalarıdır. Ayrıca
hemen hepsi günlükler, otobiyografik anlatılar bı-
rakarak kendilerini daha görünür kılmış kişilerdir.
Yukarıdaki bilim insanlarının yürüttüğü etnog-
rafik alan çalışmaları ve ortaya koydukları analizler
ile kültürlerin nasıl işlediği, sosyal değişimin nasıl
gerçekleştiği, insanın kültürel evrimi olup olmadığı,
 1
Sosyal Antropoloji

kültürleri hangi kavramlar aracılığı ile daha anlamlı Antropoloji ve Etik

şekilde analiz edebileceğimiz gibi bir dizi sorunsal
üzerine çalıştıklarını görüyoruz. Türkiye’de antropo-
loglar da bu birikimin farkında olup yararlanmışlar-
dır. Bugüne kadar Türkiye’de antropolojinin belki en
önemli farkı, istisnalar hariç olmak üzere, araştırma
alanı olarak dış ülkelere açılmamış olması, bilimsel
ilgi odağını kendi içine çevirmiş olmasıdır. Bunun
sebeplerinden birisinin Türkiye’de sömürgecilik ge-
leneğinin olmamasına da bağlayabiliriz.
Bütün bilim dallarında olduğu gibi antropoloji
için de etik önemli bir konudur. İyi, doğru ve güzel
davranma, doğru değerlerler ve davranışlar üzerin-
de düşünme anlamına gelen etik kavramı bilginin
nasıl üretileceği ve nasıl kullanılacağı süreçlerini de
içerir. Tıp biliminin etik kuralları da antropolojinin
etik kurallarına benzer öğeler barındırmaktadır.

Yaşamla İlişkilendir

TIP BİLİMDE ETİK VE HİPOKRAT YEMİNİ

Etik; iyi ve güzel davranış kurallarını saptayan ahlak bilimidir. Modern tıbbın kurucusu olarak
kabul edilen ve M.Ö. 5. Yüzyılda yaşamış olan Hipokrat, tıp etiğinin de kurucusu olarak kabul edilir.
Çağdaş tıp etiğinin, geçmişten günümüze kadar geçerliliğini koruyan 4 temel ilkesi vardır: Özerklik,
zarar vermeme, yararlılık ve adalet ilkeleri. Ancak hekimlik uygulamaları elbette ki bunlarla sınırlı değil.
Hasta mahremiyetine saygı, doğruyu söyleme, sadakat, ayrımcılıktan kaçınma, yaşama saygı, ihtisasa
saygı, dayanışma gibi diğer etik ilkeler de hekimlik uygulamalarında uyulması gereken kurallardır.
1. Hastanın özerklik ilkesi: Kişi hasta da olsa kendi geleceğiyle ilgili bağımsız karar verme hakkına sa-
hiptir. Tıbbi uygulamalarda onun bu hakkına saygı duymak gerekir. Özerkliğin kriterlerini; kişinin
isteyerek, bilerek, anlayarak, denetleyici etkiler altında kalmadan, hareket ve karar kabiliyeti belirler.
2. Zarar vermeme ilkesinin temelini oluşturan “Önce zarar verme (primum non nocere)” sözünün Hi-
pokrat tarafından söylendiği kabul edilir. O dönemden bu yana da tıp uygulamalarında temel ilkesi
olarak devam ettirilir. Bazı tıbbi uygulamalarda, hastanın zarar görme olasılığı vardır. Bazen hastaya
yarar sağlama sırasında, bazen de hastanın daha büyük zararlardan korunması girişimleri sırasında
hasta risk alabilir. Hekimin, tanı ve tedaviye yönelik işlemlerde, işlemin yararları ve olası risklerini
iyi bilmesi ve buna göre davranması gerekir.
3. Hastaya yarar sağla! Hekimin birinci görevi, hastaya tıbbi bakımdan yararlı olmaktır.
4. Yararlı olma ilkesi; zararın engellenmesi veya iyiliğin artırılması hallerinden birini içeren mutlak
yararlılık şeklinde olabileceği gibi; bazen de yarar ve zararın dengesinin yarar lehine artırılması söz
konusu olabilir.
5. Hastaların eşitliği ilkesi: Adalet ilkesi kişinin, ülkenin sosyal ve ekonomik olanaklarından adil
olarak yararlanmayı gerektirir. Bu kapsamda kişilerin, sağlık hizmetlerinden de adil olarak pay
almalarını destekler.
6. Hastanın zorlamadan onayı alınmalı ve mahremiyetine saygı duyulmalı: Tıp etiğinin bu temel
konuları dışında etik ve hukuki yönden önemli olan başka konular da vardır. Bu kapsamda has-
taya yapılacak her türlü müdahale için hastanın bilgilendirmesi ve onayının alınması (aydınlatıl-
mış onam), hasta hakkındaki bilgilerin gizliliği (mahremiyet) gibi konular da önem taşır. Hekim
ve hastası arasındaki ilişki mahrem bir ilişkidir. Hastanın sağlık durumu hakkındaki bilgileri
ile hasta hakkındaki diğer tüm kişisel bilgileri gizli olmalı ve korunmalıdır. Hastanın sırlarının
gizliliği esastır. Çeşitli mevzuatlarla müsaade edilen haller ve tıbbi zorunluluklar dışında, özel
hayatının gizliliğine müdahale edilemez. Bu durumlar haricinde gizli bilgiler ancak hasta onam
verirse ya da yasa tarafından açık biçimde istenirse açıklanabilir.
Kaynak: https://www.ntv.com.tr/saglik/hekimligin-4-onemli-kurali-14-mart-tip-bayrami,V9KGqPEr
ykuPYvBxbqnkjQ#:~:text=%C3%96zerkli%C4%9Fin%20kriterlerini%3B%20ki%C5%9Finin%20
isteyerek%2C%20bilerek,Hipokrat%20taraf%C4%B1ndan%20s%C3%B6ylendi%C4%9Fi%20
kabul%20edilir.
Kısaltılarak aktarılmıştır.

23
1
Antropologlar, üzerinde çalışacakları bir araş-
tırma konusunun seçiminden, saha araştırmasının
sürecinden, topladıkları bilginin değerlendirilmesi
ve bu bilginin paylaşımı noktalarını kapsayacak şe-
kilde mesleki olarak etik kurallara bağlanmışlardır.
Bu kurallara uymayan antropologların meslekten
ihraç edildikleri örnekleri de bulunmaktadır.
Bugün antropologların uymaları beklenen,
araştırmanın nasıl yürütüleceğine dair ve antropo-
logların kendilerini ne tür değerler içinde tutmakla
yükümlü olduklarını belirten bazı kesin kurallar
mevcuttur. Bu kuralları kısaca şöyle özetleyebiliriz:
1. İncelediği topluma zarar vermemek. (Tıp
doktorları için geçerli olan Hipokrat yemi-
ni olarak bilinen yeminin de en çok vurgu-
lanan maddesi hastalara zarar vermemektir)
2. Bilgilendirilmiş onam: üzerinde araştırma
yapılan kişilerin önceden haberdar edilerek
onların gönüllü rızasının ve gerekli izinlerin
alınmış olması.
3. Yapılan çalışma konusunda açık ve şeffaf
olunması;
4. Etkilenen taraflar ve iş birliği içinde olanlar
arasında birbirleriyle çelişen etik sorumlu-
luklar varsa bunların değerlendirilmesi;
5. Araştırma sonuçların açıkça paylaşılması ve
ulaşılır olması; tüm bilim dallarında oldu-
ğu gibi, antropolojinin de ürettiği bilginin
bilim camiasına açıkça sunulması ve gerek-
tiğinde tartışmaya, değerlendirmeye açık
olması beklenir.
6. Tutulan kayıtların muhafaza edilmesi ve
böylece ilerde tekrar değerlendirilerek farklı
yorumlar getirme olasılığının da açık tutul-
ması: Bu etik kurallar göre, antropologların
tuttukları alan notlarını, günlükleri, görsel
ve diğer alanla ilgili malzemeleri düzenli ve
disiplinli bir şekilde muhafaza etmeleri bek-
lenmektedir.
7. Meslektaşlar arasında ilişkilerin saygı ve etik
çerçevede sürdürülmesi; Antropologların
kendi mesleklerinin itibarını zedelemeye-
cek şekilde davranmaları beklendiği gibi,
kendi meslektaşlarının itibarını da zedele-
meyecek, onların haklarını koruyacak şe-
kilde ekip çalışması içinde olmaları beklen-
mektedir.
24
Antropolojiye Giriş
8. Bilim dalının gelişiminin izlenerek ortaya
çıkarılan bilimsel çalışmanın kaliteli olma-
sının gözetilmesi. Özensiz yürütülen saha
araştırmaları, özensiz tutulan kayıtların bi-
lim havuzunda biriken bilginin kaliteli ol-
maması sonucunu doğurur.
Bugün dünyanın her köşesinde araştırma yü-
rüten antropologların etik değerlendirmelere de
maruz kaldıkları ve zaman zaman yaptıkları çalış-
malardan dolayı etik açıdan incelenerek yargılan-
dıklarına şahit olmaktayız. Buna en açık örnek,
Amerikalı antropolog Napoleon Chagnon’un
(1938-2019) Amazon Ormanları’nda Brezilya ile
Venezuela sınırıyla kesişen bölgede yaşayan Yano-
mamö kabilesi üzerine yapmış olduğu araştırma-
dan dolayı uğradığı eleştiri ve yapılan yargılama
sonucu meslekten ihraç edilmiş olmasını örnek ve-
rebiliriz. Napoleon Chagnon, ABD’de eserleri ders
kitabı olarak da okutulan, Ulusal Bilim Akademisi
üyesi olmuş, tanınmış bir antropologdur. Görsel
antropoloji ve etnografik film alanlarında da öncü
kabul edilen antropologlardandır. 1977 yılında ya-
yınlanan Yanomamö: The Fierce People adındaki et-
nografik çalışması üniversitelerde ve halk arasında
çok okunan, popüler bir yayın olmuştur.
Ancak, Chagnon’un çalışmalarının etik kuralları
ihlal edildiği iddia edilmiş ve ona karşı açılan davalar
sonucunda meslekten ihraç edilmiştir. Bunun anla-
mı, antropolog olarak ders vererek, araştırma veya
yayın yaparak geçimini sağlama yolunun ona kapan-
ması olması demektir. Chagnon’a karşı etik açıdan
yapılan eleştiriler şu noktaları dile getirmişlerdir:
1. En önemlisi, Amazon ormanının ücra köşe-
lerinde tedriç edilmiş hâlde yaşayan bu top-
luluklara giderek onlara kızamık mikrobu
bulaştırmış ve böylece onlara zarar vermiş
olduğu öne sürülmüştür.
2. Etnografik film olarak çevirdiği ve çok ba-
şarılı bulunan The Ax Fight – balta savaş
dansını çekmek için yerlileri zorladığı ve bu
filmin çekim sürecinde bir Yanomamö gen-
cinin öldüğü iddia edilmiştir.
3. Benimsediği sosyo-biyolojik ve evrimsel
yöntem de eleştiriye maruz kalmıştır. Chag-
non bu kabilenin şiddet yanlısı olduğunu
öner sürmekte ve en çok şiddet uygulaya-
nın biyolojik olarak en başarılı üyeler ol-
duğunu, yani en çok çocuk sahibi olanlar
olduğunu ileri sürmüştür. Ancak, durumun
 1
Sosyal Antropoloji

böyle olmadığı, erkeklerin şiddet eğilimli
olmalarıyla sahip oldukları çocuklar arasın-
da bir ilişki olmadığı iddia edilmiştir.
4. Ayrıca, Yanomamö kabilesini ilgi çekici,
dramatik ama gerçek dışı bir biçimde şiddet
yanlısı olarak yansıttığı ifade edilmiştir. Ya-
nomamö’lerin aslında savaşçı olduğu kadar
barışçıl ve sakin yönlerinin de olduğu, oysa
Chagnon’un bu yönleri ele almadığı belir-
tilmektedir (https://en.wikipedia.org/wiki/
Napoleon_Chagnon).
Napoleon Chagnon örnek vakasında görüldüğü
gibi, antropolojide etik önemli bir alandır. Antro-
pologların bilime katkı yapmaları, ancak çalışma-
larını sürdürürken etik kuralları dikkatle izlemeleri
beklenmektedir.
dikkat
Tüm bilim dallarında olduğu gibi antropolojide de
etik önemli bir konu olmaya devam etmektedir.

Öğrenme Çıktısı
4 Geçmişte ve bugün yeryüzündeki kültürleri analiz edebilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Beş Akademi Ödülüne

aday gösterilen, Sigourney
Weaver’in başrolde oynadı-
ğı, 1988 ABD yapımı “Go-
rillas in the Mist” (Sisteki
Goriller) filmi doğa bilimci
Bir kültüre odaklanarak de- Dian Fossey’nin Ruanda’da
Antropolojik alan araştır-
rinlemesine inceleme yapan dağ gorilleri ile yaptığı ça-
ması için geçerli olan etik
etnografik saha araştırması lışmayı anlatmaktadır. Bu
kuralları tıp biliminin etik
ne tür etik sorunlarla karşı- filmde aksettirildiği kadar,
kuralları ile kıyaslayın.
laşabilir? sizce araştırma yapan doğa
bilimci araştırmacı rolün-
den aktivist rolüne nasıl
geçmiştir? Araştırma süre-
cinde uymadığı etik kural-
lar olmuş mudur? Filmi iz-
ledikten sonra tartışın.

25
1
Resim 1.17 Amerikalı primatolog Dian Fossey (1932-
1985), paleontolog Louis Leakey’in yönlendirmesi ile
birçok goril grubuyla kapsamlı inceleme yürütmüş,
Ruanda’nın dağ ormanlarında onları gözlemlemek için
yıllarca yaşamıştır.
Kaynak: https://gorillafund.org/wp-content/
uploads/2019/05/Poppy-Dian-Fossey-is-studied-
by-Poppy-a-curious-infant-in-Group-5-in-1977.-
PhotoIanRedmond.co_.uk_.jpg
ANTROPOLOJİNİN GELECEĞİ
Antropologlar geleneksel olarak akademik
dünyada, müzelerde, kalkınma projelerinde, da-
nışmanlık yapmak üzere çok kültürlü şirketlerde,
araştırma enstitülerinde, kamu görevlerinde, is-
tihbarat birimlerinde istihdam edilmişlerdir. Ka-
tılarak gözlem yöntemi ile elde edilen bilgilerle
antropolojinin sunduğu yorumsamacı ve analitik
bilgi, toplumları ilgilendiren kararlar alınması ge-
reken durumlarda değerli olmaktadır. Kamuoyu
araştırmalarında mesela seçmenlerin hangi partiye
oy vereceklerinin ötesinde neden A siyasi partisini
veya B siyasi partisini tercih ettikleri, bu parti ile
hangi kültürel kodların ve/veya değer yargılarının,
beklentilerin örtüşmesi sonucu o partiyi seçecekle-
ri bilgisini kültürleri içten anlama iddiasında olan
antropolojik yöntemlerin işe yarayacağı kanısı gi-
derek yaygınlaşmaktadır.
Antropolojinin geçmişinde karşılaştığı en
önemli eleştiriler arasında bulunan sömürgecilikle
olan ilişkisini gözden geçirmekte ve bununla yüz-
leşmektedir. Alana çıkan ilk dönem antropologlara
her koşulda inceledikleri kültüre saygı duymaları,
müdahale etmemeleri, her kültürün kendi içinde
tutarlı bir mantığı olduğu görüşünden hareketle
26
Antropolojiye Giriş
sadece gözlemci olarak bulunmaları istenmekteydi.
Kültürel görecelik konusundaki Boas’cı yaklaşımı
benimsemiş olan antropoloji böylece etnosentrik
ve hatta ırkçı görüşleri benimseyebilen evrimci gö-
rüşe karşı tepki koymuş oluyordu.
1945’te Birleşmiş Milletler kurulunca İnsan
Hakları Evrensel Beyannamesi kaleme alınırken
bütün meslek dallarından görüş ve katkı istendi.
1902 yılında kurulmuş olan Amerikan Antropoloji
Derneği (AAD) (American Anthropological Associa-
tion (AAA), tüm dünya kültürleri için geçerli olabi-
lecek tek değerler silsilesi olamayacağı düşüncesi ile
bir katkı yapmadılar. Oysa bugün AAD antropo-
loglardan insan haklarına saygılı olmalarını ve alan-
da karşılaştıkları insan hakları ihlallerine duyarsız
kalmamalarını istemektedir.
10. 000’den fazla üyesi ile AAD bugün dünyada
antropologları bir araya getiren en faal bilimsel ve
mesleki kuruluştur. Dernek üyelerinin yüzde yet-
miş beşi akademisyenler ve antropoloji öğrencile-
rinden oluşmaktadır. Ancak, üyelerin yüzde yirmi
beşi de akademik dünyanın dışında özel ve kamu
sektöründen ilgili kişilerdir. Dernek 40 uzmanlık
bölümüne ayrılmıştır. Her yıl 22 dergi çıkarmak-
ta ve geleneksel olarak ilkbahar ve sonbahar olmak
üzere yılda iki kez kongre düzenlemektedir. Mezun-
lara iş imkânlarında destek olmakta, ödül ve burs
vermektedir. Derneğin Etik Kurulu antropolojinin
etik anlayış ve uygulamalarını vurgulamakta ve etik
maddeler zaman içinde güncellenmektedir. Ayrıca,
Dünya Antropoloji Dernekleri Konseyi (World Co-
uncil of Anthropological Associations) , Antropolojik
ve Etnolojik Bilimler International Birliği (Union
of Anthropological and Ethnological Sciences), Sos-
yal Bilim Dernekleri Konsorsiyumu (Consortium of
Social Science Associations) gibi ulusal ve uluslarara-
sı kuruluşların da üyesidir.
Ülkemizde 1992’de İstanbul’da kurulmuş olan
Antropoloji Derneği, bilimsel etkinlikler yürüt-
mekte ve Türkiye’de antropolojinin gelişimine katkı
yapmayı amaçlamaktadır. 1967 yılında kurulmuş
olan Türk Sosyal Bilimler Derneği de Türkiye’de
sosyal bilimlerin gelişmesi adına çalışmaktadır.
Bir sosyal bilim dalı olarak antropoloji dünyada
çok yaygın olmamakla beraber toplumları, değişik
kültürleri ve insan davranışını anlamak için çok
önemli bir bilgi birikimine sahip kıymetli bir bilim
dalı olmaya devam etmektedir. Küreselleşen dün-
yada kıtalar ve ülkeler arası iletişim, etkileşim, ula-
şım ve ticaret arttıkça toplumlardaki insan davranı-

Sosyal Antropoloji
şını ve sosyal değişimi anlayabilmek giderek önem
kazanmıştır. Ayrıca yoksulluk, küresel salgınlar ve
iklim değişikliği gibi tüm insanlığı ve dünyayı ilgi-
lendiren mega sorunlar da antropolojinin getirdiği
bakış açısı ile ele alınmak durumundadır (Bodley,
2012; Kaufman, 2007).
İnsanların varoluşundan bu yana geçirmiş oldu-
ğu genetik ve anatomik değişiklikler, hastalıklarla
baş etmede önemli olmakta, bu da antropolojinin
oluşturduğu bilgi birikimi ile örtüşmektedir. Co-
vid-19 küresel salgınının açıkça gösterdiği gibi vi-
rüslerin insanlara bulaşma ve etkileme biçimleri,
insanın diğer türlerle ve canlılar alemi ile birlikte
yaşamasını anlamayı gerektirmektedir. Bunlar ant-
ropolojinin başından beri ilgilendiği konular ol-
muştur. Toplumların sağlık ve hastalıkla ilgili inanç
ve davranışların anlaşılması ve açıklanması da gün-
celliğini korumaktadır.
Sağlık için vazgeçilmez bir konu olan beslen-
me ve gıda alanlarında da insanlığın milyonlarca
yıl içinde bedeninin değişik gıda rejimlerine nasıl
uyum sağladığının incelenmesi, bedenimizin gıda
rejimi değişikliklerine nasıl tepki verdiği antropo-
lojinin sunduğu verilerle daha iyi açıklanabilmek-
tedir. Bu gibi konular bize antropolojinin bilimsel
öneminin geçerli olduğunu hatırlatmaktadır.
Bütün ülkelerde yöneticilerin üzerinde durdu-
ğu önemli bir konu da eğitimdir. Hangi eğitim sis-
teminin insanları potansiyellerine ulaşmada daha
başarılı ve toplum üyelerini daha sağlıklı ve mutlu
kıldığı konusunda eğitim antropolojisi kıyaslamalı
araştırmaları ile derinlemesine bilgi sunabilmekte-
dir. Küreselleşen dünyada kültürler arası evliliklerin
artması ile çift ana dilli çocukların sayısı artmıştır.
Bu durum insan zekâsını nasıl etkilemektedir? Bir
diğer önemli konu da yabancı dilde eğitim konu-
sudur. Dünyanın birçok bölgesinde yabancı dilde
eğitim sömürgecilik tarihine dayanmakta ve öğren-
ciler ve ebeveynleri için ayrı bir anlam ve yük getir-
mektedir. Ancak, birden çok dil bilerek yetişen ço-
cukların hayatta daha başarılı olduklarını gösteren
veriler de bulunmaktadır. Antropologlar, okullarda
etnografik araştırma yürüterek örgün eğitimin na-
sıl uygulandığını, hangi değerleri aşıladığını ve bu-
nun kültürleme (sosyalizasyon) ve kültür değişimi
açısından ne anlama geldiğini araştırmaktadır.
Antropolojinin söz sahibi olmaya devam etti-
ği bir diğer alan da görsel malzemenin analizi ve
yorumlanması konusudur. Antropoloji ve Fotoğraf
1
ilişkisi sadece belgesel, sosyal belgesel, gezi fotoğ-
rafçılarının etnik veya yerel fotoğrafları olmanın
ötesinde bir karmaşıklığa sahiptir. Antropolog,
etnograf, katılımcı, özne, editör, akademisyen gibi
aktörleri de içine alan, günlük hayatın, ilişkilerin
veya kültürün hangi dönemlerde kimler tarafın-
dan nasıl temsil edildiğine dair anlaşılması gereken
çok yönlü bir alandır (Okan, 2020). Tüm dünyada
yaygınlaşan cep telefonlarının fotoğraf makinası
gibi kullanılarak sıradan vatandaşların da çektikleri
fotoğraf ve video sayısı hızla artmıştır. Fotoğrafın
kültür ve sosyal bilimler dünyasında ne anlama gel-
diğini analiz antropoloji için de yeni bir değerlen-
dirme alanı olmaktadır.
Antropoloji günümüz uluslararası iş dünyasına
da önemli katkı yapar durumdadır. İş dünyasının
da antropolojiyi “keşfetmesi” ile şirketlerin araştır-
ma birimlerinde antropologların görevlendirilmesi
artmıştır. (Madsbjerg ve Rasmussen, 2014: 80-88).
dikkat
İş dünyası uzun süredir pazar araştırmalarında et-
nografik araçlar kullanıyor. Anlamlandırma yolu ile
geleneksel araçların yanıtlayamayacağı cevaplar bu-
luyor ve iş liderlerinin faaliyet gösterdikleri iş koluyla
ilgili daha yaratıcı düşünmelerine olanak tanıyor.
Resim 1.18 Lego günümüzde çocukların oyun
tercihlerini anlamak ve onlara hitap edebilmek,
yeni ürünler geliştirmek için etnografik yöntemlerle
araştırma yapan antropologlara başvurdu.
Kaynak: https://static01.nyt.com/images/2014/02/15/
business/lego-slide-2YOO/lego-slide-2YOO-superJumbo.jpg
27
1
Antropolojiye Giriş

Yaşamla İlişkilendir

İŞ DÜNYASI VE SOSYAL/KÜLTÜREL ANTROPOLOJİ

İş dünyasında araştırma yapmak isteyen şirketler, anket araştırmaları gibi geleneksel araştırma yön-
temleri yerine sorunu bizzat işyerlerinde ve müşterilerin yaşam ortamlarında araştırma yapan sosyal
antropologların yürüttüğü etnografik araştırmalara baş vurmaktadır. Şirketler, düşen satışlar, memnun
kalmayan müşteriler ve durumu açıklamayan pazar araştırmaları yerine katılarak gözlem yöntemi kul-
lanılan etnografik araştırmaların sunduğu içgörüler ile ürün geliştirme, kurum kültürü ve kurumsal
stratejiyi oluşturmak adına çözüm üretebileceğini anladılar. Buna bir örnek olarak, Lego şirketinin de-
neyimini verebiliriz:
Lego hızla kan kaybediyordu. Şirket, anlamlandırma yaklaşımıyla müşterilerin oyunu nasıl de-
neyimlediklerini inceledi ve ürün stratejisinin çocukların arayışına yanıt vermekte başarısız olduğunu
gördü. Bu içgörü, Lego’nun stratejisini ve ürünlerini yeniden tasarlamasına, asıl müşterilerini yeniden
kazanmasına ve etkileyici bir dönüş yapmasına yardımcı oldu….
Lego’nun, sekiz yıl önce kilit müşterileriyle bağı kopmuştu ve marka zarar ediyordu; bugün ise
dünyanın en büyük ve en saygın oyuncak üreticilerinden biri. Bu muhteşem dönüş bir bakıma anlam-
landırma çalışmalarının sonucu.
Lego’nun antropologları çocukların aşırı düzenli hayatlarından kaçmak ve bir beceriyi biley-
lemek için oyun oynadıklarını öğrendi.
Şirketin hızlı düşüşü, küçük inşaatçılar ve ebeveynlerinden oluşan müşterilerin, oyuncaktan ne bek-
lediklerini anlamak yerine, markanın gücünden faydalanarak yeni pazarlara açılmaya karar vermesiyle
daha da hızlandı. Lego, çocukların giderek daha tempolu elektronik oyunlara kaydığı, eski moda plastik
tuğlalarla oynayacak zaman veya sabrı olmadığı gibi yanlış varsayımlarla hareket ederek aksiyon filmleri
kahramanları ve bilgisayar oyunu işine de girdi. Böylece Lego ürünleri daha havalı ve sert bir görünüme
sahip oldu ama çocukların daha az zamanını almaya ve daha az yaratıcılık gerektirmeye başladı. Bu
arada, ailelerin eski Lego’lara duyduğu nostaljik özlem ve dolayısıyla tuğla satın alma güdüleri de azaldı.
Şirketin CEO’su, müşterilerin markayla bağını kaybettiğini ve yeni ürün serilerinin çözüm olmadı-
ğını gördü. Lego’nun oyun olgusunu daha iyi anlaması gerektiğini fark etti. Çocukların oyun deneyimi
nedir? Oyundan ne bekliyorlar? Lego bu ihtiyaca nasıl yanıt verebilir?
Şirket bu yanıtları bulmak için ABD ve Almanya’daki ailelere araştırmacılar yerleştirdi. Bu araştır-
macılar aylar boyunca veri topladılar; aileler ve çocuklarla mülakatlar yaparak, fotoğraf ve video günlük-
leri oluşturarak, ailelerle alışveriş yaparak ve oyuncak mağazalarını inceleyerek bir yığın bilgi depoladılar.
Lego ekibi verileri belli metotlarla filtrelerken, temel içgörüler de ortaya çıkmaya başladı. Bunlardan biri
de çocukların aşırı düzenlenmiş yaşamdan kaçmak ve bir beceriyi geliştirmek için oyun oynadığıydı. Bu
içgörü çocukların Legolarla uğraşacak zamanları olmadığı varsayımının yanlış olduğunu ortaya koydu.
Aslına bakılırsa hem zamanı olan hem de tuğlalarla uğraşarak ustalaşmayı arzulayan çocuklardan oluşan
bir alt kümenin varlığı da böylece anlaşılmış oldu.
Burada elde edilen etnografik araştırmaya dayalı anlayış, sayısal pazar verisi analitiği, birleşik analiz-
ler, anketler, odak grupları ve benzer geleneksel stratejik araştırma süreçlerin yoksun olduğu ve muhte-
melen asla sunamayacağı türden, oyunun kurallarını değiştiren bir içgörüydü.

Kaynak: https://hbrturkiye.com/dergi/bir-antropolog-bir-bara-gider
Kısaltılarak aktarılmıştır.

28
 1
Sosyal Antropoloji

Antropoloji üniversitelerde varlık göstererek hem bilim dünyasının sorularına cevap aramaya hem de
uygulamalı olarak sağlık sektörünün, eğitim kurumlarının, diplomasinin, yöneticilerin, iş dünyasının uy-
gulamalı olarak sorunlarını çözmeye yardımcı olmaktadır. Tüm bu açılardan bakıldığında antropoloji önü-
müzdeki yıllarda değişik uzmanlık ve alt dalları ile dünyanın baş etmeye çalıştığı sorunlara çözüm sunmak
adına önemli katkılar yapmaya ve kıymetli addedilen özgün bir bilim dalı olmaya devam edecektir.

Öğrenme Çıktısı
5 Antropolojinin bilime olan katkısını açıklayabilme

Araştır 5 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Türkiye’de ve Amerika Bir-

leşik Devletleri’nde bulu-
nan 5’er Antropoloji bö- Antropolojinin iş dünya-
Nitel düşünce ve etnografik
lümünü bulun (Toplamda sında kullanımının etik so-
yöntemi ilişkilendiren araş-
10 bölüm). Bu bölümlerin runlar ortaya çıkarıp çıkar-
tırmaları inceleyerek özel-
ilk ne zaman kurulduğu ve mayacağını somut örnekler
liklerini anlamaya çalışınız.
bu bölümlerde hangi alt uz- üzerinden tartışın.
manlık alanlarının olduğu-
nu not edin.

29
 1
Bilim dalı olarak antropolojinin
1 konusunu ve kapsamını
tanımlayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti
Antropolojinin Konusu ve
Kapsamı
Antropolojinin kökenini ve
2 gelişimini anlatabilme
Antropolojinin Tarihçesi
İnsanlık tarihini ve insan
3 çeşitliliğini fiziksel/biyolojik
özellikleri içinde gösterebilme
Fizik/Biyolojik Antropoloji
30
Antropolojiye Giriş
Antropoloji insanlığı geçmişi ve bugünkü çeşitliliği içinde hem
fiziksel hem de kültürel yönleri ile inceleyen doğa ve fizik bi-
limleri ile sosyal ve beşerîbilimler alanlarını kapsayan insanı ve
sosyal değişimi anlamak adına iddialı bir bilim dalıdır. Antro-
poloji kendi içinde farklı uzmanlık alanları gerektiren alt dal-
lara ayrılmıştır.
Antropoloji, Avrupa’nın Keşifler Çağı, doğa bilimindeki ge-
lişmeler ve sömürgecilik gibi siyasi ve bilimsel faaliyetlerin so-
nunda ortaya çıktı. On dokuzuncu yüzyılın ilk yarısında ant-
ropologlar, Darwin’in evrim teorisinden de etkilenerek insanın
biyolojik ve sosyal evrimini inşa etmek için araştırmalar yürüt-
tüler. İlk etapta misyonerler, gezginler, sömürge kolonilerinde-
ki memurların yazdıklarına dayanarak bu evreleri belirlemeye
çalıştılar. Daha sonraları giderek araştırmacıların bizzat alana
çıkarak birinci elden veri toplama geleneği yerleşti.
2-3 milyon yıl önce yaşamış ilk insan olarak belirlenen austra-
lopitek fosil kalıntılarının Afrika’da bulunması ile antropologlar
bir tür olarak insanlığın yeryüzündeki serüveninin ipuçlarını
bir araya getirmeye çalışmaktalar. Bugün bilimsel olarak tanım-
lanabilecek “ırk”tan söz edilememekle beraber, ırkçılık insan-
lığın mücadele etmekte olduğu önemli bir insan hakları ihlali
olmaya devam etmektedir.

Sosyal Antropoloji
Geçmişte ve bugün yeryüzündeki
4 kültürleri analiz edebilme
Sosyal/Kültürel Antropoloji
Antropolojinin bilime olan
5 katkısını açıklayabilme
Antropolojinin Geleceği
1
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti
On dokuzuncu yüzyılın ilk yarısında antropologlar toplumlar
ve kültürler üzerine bilgi edinmek için ilk etapta misyonerler,
gezginler, sömürge kolonilerindeki memurların yazdıkları tas-
virler ve raporlar üzerine analiz yaptılar. Ancak, giderek ken-
dileri sadece araştırma amaçlı olarak alana çıkarak bilimsel veri
toplama yoluna gittiler. Bu türden etnografik verilerin birinci
elden, incelenen toplum içinde yaşayarak elde edilmesi, sosyal/
kültürel antropolojiyi diğer sosyal bilim dallarından ayırt eden
en önemli özellik olmaya devam etmektedir. Etnografi sosyal/
kültürel antropolojinin belirleyici araştırma yöntemi olagelmiş-
tir. İngiliz antropolojisi toplum kavramı üzerinde odaklanarak
sosyal antropoloji başlığını benimsemiş, Amerikan antropolo-
jisi ise kültür kavramını merkeze almış ve kültürel antropoloji
başlığı altında gelişmiştir.
İnsanlığın geçmişi ile ilgilenen en kapsamlı bilim dalı olan
antropolojinin insanlığın geleceği ile ilgili söyleyecek bilimsel
öngörü ve açıklamaları bulunmaktadır. Diğer bilim dalları ile
iş birliği hâlinde antropoloji dünyadaki sağlık sorunları ve yok-
sulluk gibi küresel kronik sorunların çözümü için önemli kat-
kılar sunmaktadır. Bugüne kadar antropologlar akademik dün-
yanın dışında müzelerde, arkeolojik alanlarda, adli bilimlerde,
istihbarat kurumlarında, ilgili kamu kuruluşlarında, kalkınma
projelerinde istihdam edilmişlerdir. Son yıllarda, iş dünyası da
ürün planlaması yaparken, strateji geliştirirken ve reklamlarını
oluştururken antropolojinin özgün analitik bakış açısından ya-
rarlanmak için etnografik becerilere sahip antropologlara baş
vurmaktadırlar.
31
1
Antropolojiye Giriş

1 Geosantizm dünyayı evrenin merkezine koyan 4 15-17.yüzyıllarından itibaren görülen ve Av-

bir bakış açısıdır, homosantrizm insanı evrenin mer- rupalıların dünyaya açılmasını başlatan Keşifler
neler öğrendik?

kezine alan bir dünya görüşüdür. Buna göre Etno- Çağı’nın insani yönden pek çok olumsuz neticesi
santrizm ne tür bir benmerkezliliktir? oldu. Ancak, bilimsel yönden yeni bir çağ da başla-
dı. Buna göre aşağıdakilerden hangisi Keşifler Çağı
A. Etnik yapıları önemseyen bir bakış açısıdır.
ile ilgili yanlış bir ifadedir?
B. Kendi kültürünün gelenek ve uygulamalarını nor-
mal kabul ederek diğer toplumların gelenek ve uy- A. Yeryüzünün flora ve fauna üzerine bilgi toplan-
gulamalarını yadırgamak ve/veya küçümsemektir. masıdır.
C. Kendi ana dili dışında dilleri öğrenmek. B. Yeryüzündeki coğrafyası hakkında sistemli bil-
D. İnsanın yeryüzünde en değerli varlık olduğunu gi oluşturulması, haritacılığın gelişmesidir.
savunmaktır. C. Yeryüzündeki insan toplulukları üzerine sis-
E. Toplumlar arasında eşitlik olması gerektiğini temli bilgi toplanmaya başlanmasıdır.
düşünmektir. D. İnsanın doğası üzerine bilimsel merakın sis-
temli olarak gelişmesidir.
2 Aşağıdakilerden hangisi antropolojinin alt dal- E. Yapay zekâ üzerine kuramların geliştirilmesidir.
larından olan Uygulamalı Antropoloji’nin tanımıdır?
A. Güncel sosyal sorunların belirlenmesi, değer-
5 Paleoantropologlar aşağıdakilerden hangisini
incelerler?
lendirilmesi ve çözümlenmesi için antropolo-
jinin bilgi birikiminin, yaklaşım, yöntem ve A. Kafatasları, dişler ve kemikler
kuramlarının kullanılması B. Primatları
B. Etnografik yöntemlerle değişik topluluklar üzerine C. Yaban yaşamı süren toplulukları
elde edilen bilgiyi kıyaslamalı olarak incelenmesi D. İnsan hastalıklarını
C. Medyanın kültürler üzerine etkisini, medyanın E. Tarım devriminin sonuçlarını
farklı kültürlerde kullanım şekillerinin incelenmesi
D. Kalkınma projelerinin ve ilerleme adına yapılan 6 Göbeklitepe ve Çatalhöyük arkeolojik sit
mega değişimlerin yerel halk üzerindeki etkile- alanları insanlık tarihinin hangi dönemine denk
rinin incelenmesi gelmektedir?
E. Maddi kültürün veya kültürel pratiklerin fotoğ-
raf, etnografik film gibi kayıtlar yoluyla kayda A. Neolitik Çağ
geçirilerek inceleme ve analiz etme yollarının B. Antroposen Çağ
incelenmesi C. Paleolitik Dönem
D. Neandertal İnsan Dönemi
3Antik Çağ düşünürü Heredot neden tarihin ol- E. Antik Çağ
duğu kadar antropolojinin de babası sayılmaktadır?
A. Eski Yunancada “antropos” insan, “logos” bilim 7 Her kültürün kendi içinde ele alınması ge-
anlamına gelmektedir. rektiği görüşünün öncülüğünü yaparak savunarak
B. Herodot Akdeniz çevresindeki insanları ye- “kültürel görecelik” yaklaşımının temsilcisi kabul
rinde inceleyerek ve insanların tarih açısından edilen antropolog kimdir?
niçin farklı olduğu sorusuna güvenilir cevaplar A. Franz Boas
aramıştır. B. Benjamin Wolf
C. Tarih bilimi ile antropolojinin arasında güçlü C. Margaret Mead
bağlar olduğu için. D. Marcel Mauss
D. İslam dünyasının gezgin, haritacı ve coğrafyacı- E. Leslie White
larını yazdıkları ile etkilemiş olduğu için.
E. Herodot’u antropolojinin babası gibi değerlen-
diren olmamıştır.

32
 1
Sosyal Antropoloji

8 Aşağıdakilerden hangisi sosyal/kültürel ant- 10 Üniversiteler antropolojinin öğretilmesi,

ropolojinin geliştirmiş olduğu etik kurallardan biri araştırmaların planlanması, bilgi birikiminin oluş-

neler öğrendik?
değildir? turulması açısından temel kurumlardır. Akademik
dünya dışında antropologları topluca bir araya ge-
A. Yürütülen araştırma konusunda açık ve şeffaf
tiren ve bilimin gelişmesine katkı yapan kuruluşlar
olunmalıdır.
aşağıdakilerden hangisidir?
B. Şartlar ne olursa olsun, istenen bilgi zamanında
toplanmalıdır. A. Müzeler ve sergiler
C. İncelenen topluma zarar verilmelidir. B. Araştırma şirketleri
D. Araştırılanların kişisel bilgilerinin mahremiyeti C. Antropoloji dernekleri
korunmalıdır. D. Kayıt dışı örgütler
E. Disiplinli ve meslektaşlara saygı gösterilerek ça- E. Rehberlik birimleri
lışılmalıdır.

9 Satışları düşen Lego Şirketi piyasayı anlamak

ve strateji geliştirmek için aşağıdakilerden hangisi-
ne başvurmalıdır?
A. Devlet desteğine
B. Psikologlara ve pedagoglara
C. Katılarak gözlem yöntemi kullanan, etnografik
araştırma yapan antropologlara
D. İktisat eğitimi almış CEO’lara
E. Sendikalara

33
 1
Antropolojiye Giriş

Yanıtınız yanlış ise “Antropolojinin Konu-

1. B 6. A Yanıtınız yanlış ise “Fizik/Biyolojik Antro-
su ve Kapsamı” konusunu yeniden gözden
poloji” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Antropolojinin Konu-

2. A 7. A Yanıtınız yanlış ise “Sosyal/Kültürel Antro-
su ve Kapsamı” konusunu yeniden gözden
poloji” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.

3. B Yanıtınız yanlış ise “Antropolojinin Tarihçe- 8. B Yanıtınız yanlış ise “Sosyal/Kültürel Antro-
si” konusunu yeniden gözden geçiriniz. poloji” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. E Yanıtınız yanlış ise “Antropolojinin Tarihçe- 9. C Yanıtınız yanlış ise “Antropolojinin Gelece-
si” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ği” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. B Yanıtınız yanlış ise “Fizik/Biyolojik Antro- 10. C Yanıtınız yanlış ise “Antropolojinin Gelece-
poloji” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ği” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
1 Anahtarı

İnsan toplulukları arasındaki farkların, eşitsizliklerin nedenlerini anlamak için

biyoloji, jeoloji, coğrafya gibi değişik bilim dallarına başvurarak açıklamaya ça-
lışan J. Diamond, bu sorunun cevabını MÖ 11.000 yıl önceye giderek Orta
Doğu’da ve daha sonraları Avrupa’da yaşanan tarım devrimine, hayvanların ev-
cilleştirilmesi için Avrupalıların bazı hastalıklara karşı bağışıklık kazanmış olma-
Araştır 1 larına bağlıyor. Neolitik Çağda yaşanan tarım devrimine bağlı olarak Bereketli
Hilal bölgesinden başlayarak Avrupa toplumları da evcilleştirdikleri hayvanlar
üzerinden pek çok hastalığa karşı bağışıklık kazandılar. Keşifler Çağı sonrası
Avrupa’nın zenginleşmesi ve bilimsel buluşlarla teknolojisini geliştirmesi sonucu
diğer kıtalardaki topluluklar üzerinde askerî üstünlük elde edebildiler.

Keşifler Çağı olarak bilinen 15-17. yüzyıllardan başlayan dönem Avrupalıların

Amerika, Pasifik, Avustralya, Afrika’nın güney sahilleri gibi daha önce bilin-
meyen topraklarla tanışmalarını beraberinde getirdi. Haritacılık, yerkürenin
ekseninin hesaplanması, yeryüzündeki fauna ve flora tüm canlılar hakkında
Araştır 2 daha sistemli ve kapsamlı bilgi toplanmasını sağladı. Bilim ve teknoloji geliş-
ti. Bilimde Rönesans yaşandı. Olumlu olarak değerlendirilen bu gelişmelerin
yanı sıra, “keşfedilen” yeni topraklarda yaşayan yerli halklar sömürgeleştirildi,
köle ticareti yaygınlaştı. Sömürgeleştirilmiş topraklarda yaşayan halklar ara-
sında günümüze uzanan sorunların tohumları ekilmiş oldu.

34
 1
Sosyal Antropoloji

Araştır Yanıt
1 Anahtarı

Fizik antropolog Metin Özbek, insan ırkından değil, insanın biyolojik ve kültü-
rel çeşitliliğinden söz edilebileceğini vurgulamaktadır. Zamanımızdan yaklaşık
2 milyon yıl kadar önce Afrika’dan ilk kavimler göçü ile insan topluluklarının
dünyaya dağıldığı bilgisini paylaşmaktadır. İnsanları bugün ten renklerine göre
Araştır 3 sınıflandırılmaları bugün için geçerli bilimsel kategorileştirmeler olarak kabul
edilmemektedir. Ten rengi ve fiziksel özellikleri temel alarak yapılan ve Avrupa-
lıları fiziksel özellikler, zekâ, gelişmişlik gibi nitelikler açısından Avrupalıları üs-
tün gören “bilimsel” kıyaslamaların aslında bilimsel ırkçılık yapmakta olduğunu
örnekleriyle tartışmaktadır. “Irkçılık, ırkın var olduğunu sanan insanların ortaya
koyduğu olumsuz bir davranış biçimidir” demektedir.

Etnografik saha araştırması sosyal/kültürel antropolojinin olmazsa olmaz, en

güçlü özelliği kabul edilmektedir. Araştırmacının incelediği toplumun içine
girerek onlarla uzun süreli bir zaman diliminde beraber yaşamasını gerektirir.
Bu türden içten veri toplamanın belirli etik kuralları belirlenmiştir. Araştır-
macı araştırma yapmaya başlamadan kendisini tanıtmalı, araştırmanın amacı-
Araştır 4 nı, finans kaynaklarını açıklamalıdır. Onların gönüllü rızasını aldıktan sonra
(bilgilendirilmiş onam) veri toplama sürecini başlatabilir. İncelediği topluluk
ve kişilere hiçbir şekilde zarar vermemesi birinci ilkedir. Günlüklerini, notla-
rını, görsel malzemeyi düzenli bir şekilde tutması ve ileriye yönelik koruması
beklenmektedir. Alanda araştırma yapan antropologlar istedikleri bilgiyi bir
an önce toplamak, kariyerlerini geliştirmek ve başarılı olmak adına bu etik
kurallara uymadan veri elde etme yoluna gidebilirler.

Türkiye’de Antropoloji bölümleri sayıca çok fazla değildir. 1935’te kurulan

Ankara Dil Tarih Coğrafya Fakültesi’nde Antropoloji Bölümü Fizik Antropo-
loji, Paleoantropoloji ve Sosyal Antropoloji Anabilim Dallarından oluşmakta-
dır. Sosyal Antropoloji anabilim dalının inceleme konuları, Etnoloji ve Halk-
bilim Anabilim Dallarına ayrılmış olan Halkbilim bölümü ile örtüşmektedir.
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi bünyesinde 1960 yılında açılan Sos-
yal Antropoloji bölümünde Sosyal Antropoloji, Fizik Antropoloji ve Paleo-
antropoloji anabilim dalları bulunmaktadır.
971 yılında Hacettepe Üniversitesi’nde kurulan bölümde Sosyal Antropoloji ve
Biyolojik Antropoloji anabilim dallarında lisans ve lisansüstü eğitim verilmektedir.
Araştır 5 Antropolojinin çok aktif olduğu Amerika Birleşik Devletleri’nin en eski üni-
versitelerinden olan Harvard Üniversitesinde 1872’lerde kurulan Antropoloji
Bölümünün alan çalışmaları şöyledir: Ekonomik ve Teknolojik Transformas-
yonlar; Çevre ve Göç; Eşitsizlik ve Kimlik, Sanat, Din ve Ritüel; Siyaset, Hu-
kuk ve Haklar; Anlambilim, İletişim ve Medya; Sağlık, Bilim ve Teknoloji;
Sömürgecilik ve Kapitalizm.
ABD’de 1868’de kurulan Berkeley Üniversitesi’nde Antropoloji bölümünün
altında şu alanlara yer verilmiştir: Arkeoloji; Biyolojik Antropoloji; sosyo kül-
türel Antropoloji; Tıp Antropolojisi; Folklor.
ABD’de 1883 yılında kurulmuş olan University of Texas at Austin (UT- Teksas
Üniversitesi’nde) Antropoloji bölümünün alt dalları olarak Sosyal Kültürel Antro-
poloji; Arkeoloji, Biyolojik Antropoloji ve Linguistik Antropoloji bulunmaktadır.

35
1
Kaynakça
AAA- American Anthropological Association.
Statement on the Code of Ethics. 2012. https://
www.americananthro.org/LearnAndTeach/
Content.aspx?ItemNumber=22869&navItemNu
mber=652 .
Auge, (2014). M. ve J. P. Colleyn. Antropoloji. (editör:
İ. Yerguz). Ankara: Dost Kitabevi.
Aydın, S. ve Y.S. Erdal. (2010). Antropoloji. (Editör:
H. Üstündağ-Aydın). Eskişehir: Anadolu
Üniversitesi Yayını.
Bates, D. G. (2009). 21. Yüzyılda Kültürel Antropoloji:
İnsanın Doğadaki Yeri. İstanbul: İstanbul Bilgi
Üniversitesi.
Benedict, R. (2011). Krizantem ve Kılıç, Ankara: İş
Bankası Kültür Yayınları.
Bodley, H. H., (2012). Anthropology and Contemporary
Human Problems, Altamira Press,
Burke, P. (2001). Bilginin Toplumsal Tarihi, Tarih
Vakfı Yurt Yayınları.
Craig, J. S. Allen ve S. C. Anton. (2017). Biological
Anthropology: The Natural History of Humankind
(4. Baskı), Pearson.
Darwin, C. (1859). On the Origin of the Species by
Means of Natural Selection, London: John Murray.
Darwin, C. (1909) (2001). The Voyage of the Beagle,
The Modern Library, New York.
Diamond, J. (2012). The World Until Yesterday.
London: Penguin Books.
Douglas, M. Natural Symbols – Explorations in
Cosmology. Routledge Classics. London & New
York. (1970) 2003.
Douglas, M. (1966). Purity and Danger.
Dursun, T. (1969). Herodot Tarihi, Altın Kitaplar
Yayınevi.
Eller, J. D. (2015). Cultural Anthropology 101. New
York: Routledge.
Freely, J. (2011). Light From The East, How Science of
Medieval Islam Helped to Shape the Western World,
I.B. Tauris.
Geertz, C. (2008). “Yerli Gözüyle: Antropolojik
Anlamanın Doğası Üstüne Parçalarla Bütünleri
Bağlamak”. Toplum Bilimlerinde Yorumcu
Yaklaşım. (Editör :P. Rabinow ve W. Sullivan).
(Çeviren: T. Parla). İstanbul: Deniz Yayınları.
36
Antropolojiye Giriş
Gezon, L. ve C. Kottak. (2016). Kültür. Ankara:
Nobel Akademik Yayıncılık.
Güvenç, B. 2018 İnsan ve Kültür. İstanbul: Boyut
Yayınevi.
Gyan, P. (1995). “Writing Post-Orientalist histories of
the Third World: Indian Historiography Is Good
To Think”. Colonialism and Culture. der. Nicholas
B. Dirks. The University of Michigan Press.
Hanbury-Tenison, R. der. (2010). The Great Explorers.
London: Thames and Hudson.
Harris, M. (1971). Man, Culture and Nature: An
Introduction to General Anthropology, New York:
Thomas Y. Crowell Company.
Harris, M. (2002). The Rise of Anthropological Theory.
New York: Thomas Y. Crowell Company. 1968.
Altamura P.
Kaufmann, S. (2007). The New Plagues: Pandemics and
Poverty in a Globalized World, Haus Publishing.
King, C. (2019). The Reinvention of Humanity, How a
Circle of Renegade Anthropologists Remade Race, Sex
and Gender, Vintage, Penguin Random House,
UK.
Leakey, R. E. (1981). The Making of Mankind, Abacus,
Lindqvist, S. Terra Nullius – A Journey Through No
One’s Land. (İngilizce’ye Çeviri: Sarah Death).
Granta Books. 2007.
Madsberg, C. ve M. B. Rasmussen, (March 2014). “..
an Anthropologist Walks into a Bar …, Harvard
Business Review.
Malinowski, B. (1922). Argonauts of the Western
Pacific, Routledge & Kegan Paul.
Mann, C. (2011). 1493 – Uncovering The New World
Columbus Created, Vintage.
Marcus, G.E., Fischer, M.J. (1986). Anthropology as
Cultural Critique, University of Chicago Press.
Mengüşoğlu, T. (2017). İnsan Felsefesi, Doğu-Batı.
Monaghan, J. ve Just, P. (2000). Social and Cultural
Anthropology, Oxford University Press.
Musgrave, T., Gardner C., Musgrave W. (2000). The
Plant Hunters, Two Hundred Years of Adventure
and Discovery Around the World, Ward Lock.
Nadel, S. F. (2009). The Foundations of Social
Anthropology. Routledge. London: Cohen &West
Ltd.

Sosyal Antropoloji
Obeyesekere, G. (1997). The Apotheosis of Captain
Cook – European Mythmaking in the Pacific.
Princeton University Press.
Okan, Y. (2020). Antropoloji ve Fotoğraf, Yöntem ve
Temsil Üzerine, Espas Yayınları.
Pearn, A. M. (2009). Voyage Round the World – Charles
Darwin and the Beagle Collections in the University
of Cambridge, Cambridge University Press.
Özbek, M. (2015). Dişlerle Tarihöcesine Yolculuk.
Bilgin Kültür Sanat.
Özbek, M. (2015). Irklara Veda – Yaşasın Biyolojik ve
Kültürel Çeşitlilik. İmge Yayınevi.
Özbudun, S. Ş. Balkı, N. ve S.Altuntek. (2007).
Antropoloji – Kuramlar/Kuramcılar. Ankara:
Dipnot Yayınları.
Radkau, J. Nature and Power, A Global History of the
Environment, Cambridge University Press, 2009
Rienits, R.& Thea. (1970). The Voyages of Columbus,
Crescent Books New York.
Roberts, A. (2009). The Incredible Human Journey –
The Story of How We Colonised the Planet. BBC
Bloomsbury.
Ronan, C. A. (2003). Bilim Tarihi, Dünya Kültürlerinde
Bilimin Tarihi ve Gelişmesi, TÜBİTAK Akademik
Dizi.
1
Rosman, A. ve Gubel, P. G., (1989). The Tapestry of
Culture. An Introduction to Cultural Anthropology.
Random House.
Rutherford, A. (2017). Bugüne Dek Yaşamış Herkesin
Kısa Bir tarihi – Genlerimizin Hikâyesi. (Çev.
Gökçe Müderrisoğlu Aktaş). İndigo Kitap.
Said, E. W. (1993). Culture and Imperialism. Vintage
Books.
Sezgin, F. (2019). Sefer Turan ile Bilim Tarihi
Sohbetleri, Pınar Yay.
Sheldrake, R., (2013). The Science Delusion, Coronet
Publications.
Simms, B. (2013). Europe – The Struggle for Supremacy
– 1453 to the Present. Penguin Books.
Spradley, J. (1997).Conformity and Conflict – Readings
in Cultural Anthropology. ABD: Longman.
Stringer, C. (2003). Out of Ethiopia. Nature, 423
(6941), 693-695.
Watson, P. (2000). A Terrible Beauty, The People and
Ideas That Shaped the Modern Mind, Phoenix
Press.
Wulf, A. (2015). The Invention of Nature, The
Adventures of Alexander von Humboldt, John
Murray, UK.
37
 Bölüm 2
Kültür
öğrenme çıktıları

1 2
Kültür ve Özellikleri Kültürel Uyum ve Uyarlanma Stratejileri
1 Kültürün tanımını ve başlıca özelliklerini 2 Kültürel uyum ve uyarlanma stratejilerini
anlatabilme gösterebilme

3 4
Kültürle İlgili Bazı Temel Kavramlar
Kültürel Süreçler 4 Kültüre ilişkin bazı temel kavramları
3 Başlıca kültürel süreçleri sıralayabilme aktarabilme

Anahtar Sözcükler: • Kültürün Tanımları • Kültürün Özellikleri • Kültürel Uyarlanma • Kültürel Değişme
• Kültürel Süreçler

38

Sosyal Antropoloji
GİRİŞ
İnsanlığın en belirleyici özelliklerinden ve ol-
mazsa olmazlarından biri olan kültür, genel anlam-
da antropolojinin en temel kavramlarından biridir.
Yapıp ettiğimiz her şeyde ve her yerde kültürün
izlerini görmek mümkündür. Ekolojik koşullara
türlü şekillerde kültür üreterek uyum sağlarız. Av-
lanmak, savaşmak, sağaltım, boş zaman geçirmek,
spor karşılaşmaları yapmak, şefliklerden impara-
torluklara yönetim organizasyonları kurmak, ara-
mızdaki sorunları çözmek, ticaret yapmak, kültür
aracılığıyla beraber gerçekleştirdiğimiz işlerdir.
Aletler, yapılar, giysiler, silahlar yaparak hayatta
kalırız. Eğitim, kurban kesme, düğün, cenaze, dinî
ritüeller yerine getirmek gibi kültürel gerekçeler
için bir araya geliriz. Yiyecekleri pişirerek daha ko-
lay sindirilebilir hâle getiririz. Geliştirdiğimiz bilim-
ler ve sanatlar dünyayı ve evreni anlamlandırmayı,
teknolojiler ise yaşamımızı kolaylaştırmayı sağlar.
Kültürler arasında farklılaşan toplumsal cinsiyet
rolleri kadınlar ve erkekler olarak gündelik hayatta
yapmamız gerekenlere ilişkindir; toplumsal cinsiyet
kimlikleri ise kadınlar ve erkekler olarak kim oldu-
ğumuzu inşa eder. Kültür, aşkı temsil eden kırmızı
kalp, monarşik iktidarı temsil eden taç, barışı temsil
eden zeytin dalı ve beyaz güvercin, niceliği temsil
eden rakamlar, ölümü temsil eden kurukafa, adaleti
temsil eden heykeller veya yazılı her şeyde olduğu
üzere harfler gibi simgesel ifadeler içerir. Düşünce-
lerimiz, kullandığımız dil(ler), aksanımız, seçtiği-
miz sözcükler ve konuşurken yaptığımız vurgular
üyesi olduğumuz kültürümüzü yansıtır. Kültür
sözlerle, şarkılarla, danslarla, masallarla, ninnilerle,
efsanelerle ve çocuklarımıza erken yaştan itibaren
öğrettiğimiz ahlaki kurallarla paylaşılır. İnsanlık için
tüm uyum sağlayıcı katkılarına rağmen, kültür kimi
durumlarda ekolojik krizlere yol açabilen uyum bo-
zukluklarına da yol açabilen bir olgudur.
KÜLTÜR VE ÖZELLİKLERİ
Kültür, bir yandan sürekli değişirken, farklı
katmanlarıyla anlaşılmayı bekleyen bir bilmece gi-
bidir. Antropolojide kültür üzerine onlarca tanım
yapılmış, farklı şekillerde kültüre ilişkin açıklamalar
getirilmeye çalışılmıştır. Bu bölümde ilk olarak kül-
türün tanımlarını ele alacağız. Ardından kültürün
başlıca özellikleri üzerine bir tartışma yürüteceğiz.
Son olarak da kültürün üç temel düzeyi olan ev-
rensellik, genellik ve tikellik konusunu ele alacağız.
2
Kültür Nedir?
Antropolojinin kurucularından Edward Bur-
nett Tylor (1832-1917), 1871 yılında yaptığı ünlü
tanımında bu olguyu “Kültür ya da uygarlık bir
toplumun üyesi olarak insanoğlunun öğrendiği
bilgi, sanat, gelenek görenek ve benzeri yetenek,
beceri ve alışkanlıkları içine alan karmaşık bir bü-
tündür.” şeklinde tanımlamıştır (1958[1871]). Bu
kapsayıcı tanım tüm eksikliklerine karşın, bugün
bile pek çok yönüyle etkilidir (Carrithers, 2001).
Tylor, kültürün grupların ve toplumların bir özel-
liği olduğuna vurgu yapmıştır. Kültürün insanları
diğer canlılardan ayıran bir özellik olduğunun altı-
nı çizmiştir. Kültürün bilme biçimleri, düşünceler
ve söylemlerle ilişkili bilişsel yönünü ortaya koy-
muştur. Kültürün bütüncül, kapsayıcı ve karmaşık
bir olgu olduğunu vurgulamıştır. Aynı zamanda da
kültürün tüm diğer pratikler ve kurumlarla ilişkili
olduğunun altını çizmiştir. Tylor, döneminin ha-
kim bakış açısından farklı olarak, “kültür” ve “uy-
garlık” arasında bir ayrıma gitmemiştir.
Kırımlı’nın da işaret ettiği üzere bugün kültü-
rün değişik kullanımları dört anlam grubunda be-
lirlenebilir (2014: 28-29):
1. Bilim alanındaki kültür: Uygarlıktır.
2. Beşerî alandaki kültür: Eğitim sürecinin
ürünüdür.
3. Estetik alandaki kültür: Güzel sanatlardır.
4. Teknolojik ve biyolojik alandaki kültür:
Üretim, tarım, ekim, çoğaltma ve yetiştir-
medir.
“Kültür” sözcüğünün kökeni, Latincedeki
ekip-biçmek, sürmek, ürün almak, işle-
mek anlamına gelen “colere” sözcüğünden
türetilmiştir. Yine aynı sözcükten türetilen
“cultus” ise “ekin” demektir. Bugün “kül-
türün” yanı sıra aynı sözcükten türetilen
“tarım” (agriculture), “ekip biçme” (culti-
vation) ve “bahçecilik” (horticulture) gibi
kavramlar bulunmaktadır.
Ancak antropolojinin kurulduğu dönemde,
“kültür” ve “uygarlık” arasında bugün bile izleri
devam eden bir ayrım bulunmaktaydı. Bu ayrımın
kökeni Johann Gottfried Herder ve Adolf Bastian
gibi 18.yy. ve 19.yy. Alman aydınlanması kuram-
39
2
cılarının yaklaşımlarında bulunmaktaydı (Barnard
ve Spencer, 2005: 169-170). Bu yaklaşım ikili bir
kültür tanımını benimsiyordu. İlkin birbirinden
farklılaşan halk kültürleri ya da yerel kültürler ola-
rak tarif edilebilecek bir “kültür” bulunmaktaydı.
Bu yaklaşım, daha sonraları modern Amerikan
kültürel antropolojisi ve Alman etnoloji gelenek-
leri tarafından geliştirilmiştir. Günümüz antropo-
lojisinde kültürel farklılıklar ve kültürel çeşitlilikler
vurgusuyla alanın merkezî bakış açılarından biri
hâline getirilmiştir.
İkinci olarak da “kültür” sözcüğü gelişmiş “uy-
garlık” anlamında da kullanılmıştır. Bugün bu fikir,
özellikle kültürel çalışmalar ve sosyoloji alanlarında
halk kültüründen (folklor) ayrılan “yüksek kültü-
rün” yanı sıra kültüre ilişkin sanatlar, edebiyat, mü-
zik, sinema ve hatta “popüler kültür” gibi konuları
tartışırken kullanılmaktadır. Bu tarihsel ayrımın
bir uzantısı olarak “kültür” kavramı ve “uygarlık”
kavramı pek de yanlış olmayan bir biçimde zaman
zaman birbirinin yerine kullanılabilmektedir.
Almanya doğumlu bir ABD vatandaşı olan
Franz Boas (1858-1942) çağdaş “Amerikan kültürel
antropolojisinin babası” sayılır. Uzun süreli karşı-
laştırmalı kültürel incelemelerin ve kültürel göreli-
lik fikrinin mimarlarından biri olan Boas, coğrafya
eğitiminin ardından kültürel yayılma süreçlerine
odaklanarak antropolojiye yönelmiştir. Boas başta
İnuitler ve Kwakiutl’lar olmak üzere Kuzey Ame-
rika yerli halkları arasında alan araştırmaları ger-
çekleştirmiştir. Boas, Alfred Kroeber’den Margaret
Mead, Ruth Benedict ve Zora Neale Hurston’a,
Robert Lowie’den Melville Herskowits ve Edward
Sapir’e Amerikan antropolojisinde iz bırakan bir-
çok önemli kültürel antropolog yetiştirmiştir.
İzleyen dönemde, modern antropolojinin geli-
şimiyle birlikte, kültüre ilişkin birçok farklı tanım
ortaya atılmıştır. 20. yy. ortalarına gelindiğinde,
Boas’ın eski öğrencileri olan Amerikalı kültürel
antropologlar Alfred Kroeber ve Clyde Kluckhohn
(1952), sosyal bilimlerde birbirinden farklı iki yüz-
den fazla kültür tanımı bulunduğunu saptamışlar-
dır. Bu tanımları şu sekiz kategoride ele almışlardır.
dikkat
Kültürün farklı antropologlarca yapılan pek çok
tanımı bulunmaktadır.
40
Kültür
• Kültüre ilişkin konu odaklı tanımlar top-
lumsal yapı, din, ekonomik sistem gibi ko-
nulara ilişkindir.
• Kültüre ilişkin tarihsel tanımlar toplumsal
miras, gelenekler gibi tarihsel anlamları ba-
rındırır.
• Kültürün davranışsal tanımları öğrenilen ve
paylaşılan davranışlara ilişkindir.
• Kültürün normatif tanımları idealler, de-
ğerler, normlar ya da yaşam standartlarına
ilişkindir.
• Kültürün işlevsel tanımları insanların so-
run çözme ve çevreye uyum sağlamalarına
odaklanmaktadır.
• Kültürün zihinsel tanımları insanları hay-
vanlardan ayıran fikirler birlikteliğine ya da
öğrenilen alışkanlıklara odaklanmaktadır.
• Kültürün yapısal tanımları, birbiriyle ilişkili
ve örüntülü fikirlere, simgelere ve davranış-
lara vurgu yapar.
• Kültürün simgesel tanımları ise keyfi olarak
atanmış olsa da toplumun üyelerince payla-
şılarak sürdürülen anlamlara odaklanmak-
tadır.
internet
https://www.newworldencyclopedia.org/
entry/Culture#cite_ref-9
Bu tanımlar aradan geçen yetmiş yılda fark-
lı vurgularla daha da geliştirilmiştir. Kültür, Alan
Barnard ve Jonathan Spencer’ın da vurguladıkları
üzere günümüz antropolojisinde en çok kullanılan
kavramdır (2005: 168). Kültür bütün insanlarda
bulunan bir özelliktir. Günümüzde “kültür”, biyo-
lojik ya da doğal değil, insan ürünü olan her şeye
göndermede bulunmak için kullanılmaktadır (Wi-
nick, 2013). Böylece kültür denildiğinde ilk insan-
ların hayatta kalmak için yaptığı basit aletler ve ba-
rınaklardan bilimler, sanatlar, hukuk sistemleri ve
devletlere değin uzanan geniş yelpazede pek çok şey
anlaşılmaktadır. Kültür, insan gruplarınca paylaşı-
lıp nesilden nesile aktarılabilen, sanatlar, toplumsal
davranışlar, söylemler, düşünce kalıpları, maddi
ürünlere göndermede bulunmak için kullanılmak-
tadır. Her şeyi kapsayan bütünleştirici bir kavram-

Sosyal Antropoloji
dır. 20. yüzyılın en önemli sosyal bilimcilerinden
ünlü Fransız antropolog Claude Lévi-Strauss’un
(1908-2009) vurguladığı üzere “kültür düzen ya-
ratır” (2014: 65). Bazı durumlarda da doğayla
kurulan ilişkiyi bozan kültürün bizzat kendisidir.
Ancak aynı zamanda Amerikalı kültürel antropo-
log Marvin Harris’in (1927-2001) işaret ettiği gibi
bilmecelerle doludur (2020[1975]). Bu karmaşık
yapıdan dolayı kültür hakkında konuşurken sık-
lıkla mükemmel bir tanım yapmaktansa kültürün
özelliklerine odaklanılır.
Kültürün Özellikleri
Bir önceki başlıkta kültürü tartışırken günü-
müzde sıklıkla kusursuz bir kültür tanımına ulaş-
maya çalışmaktansa, kültürün belli başlı özellik-
lerinin vurgulandığını belirtmiştik. Bu nedenle,
burada kültürün başlıca özelliklerini ele alıp kültür
üzerine bir tartışma yapacağız.
Kültür İnsanın Bir Özelliğidir
Kültür insanı insan yapan pratiklerin, normla-
rın, anlamların, simgelerin, inanışların, düşünce-
lerin, yaşam tarzlarının, ürünlerin, nesnelerin…
bütünüdür. Kültür insanı diğer canlılardan ayıran
şeydir. Kültür üreten tek canlı insandır. İnsanlar
kültürel yollar geliştirerek hayatta kalırlar. İnsanla-
rın ekolojik koşullar karşısında hayatta kalmak için
geliştirdikleri yol ve yöntemlere “uyarlanma strate-
jisi” denir. (Uyarlanma stratejilerini bu bölümün
ilerleyen kısımlarında ele alacağız.) Kültür insanı
insan yapan şeydir.
dikkat
İnsanı diğer canlılardan ayıran şey kültürdür.
Kültür insanın bir özelliği olduğu için, gündelik
dilde kimi zaman kullanılan ifadenin aksine antro-
pologlara göre “kültürsüz insan” mümkün değildir.
Kültürsüz insan olmaz, insansız da kültür olmaz.
Örneğin; kültürün yansıması ve bir parçası olan
dil, iletişim kurmayı ve birlikte hareket etmeyi sağ-
lar. Pişirmek ise bazı besinleri sindirip tüketebilme-
mizi sağlar. Bu gibi özellikler ve benzerleri bir araya
gelerek insanların kültürel geleneklerini oluştur-
maktadır. Bunların olmaması mümkün değildir.
2
Kültür ve Toplum İlişkisi
Kültürün ikinci temel özelliği toplumsal oluşu-
dur. Kültür tek tek bireyler değil, gruplar, topluluk-
lar, toplumlar hâlinde bir araya gelmiş olan insanla-
rın oluşturduğu bir özelliktir. Kültürel özelliklerin
ortaya çıkması için en az iki kişi gerekir; aynı şeyi
toplumsal ilişkiler için de söyleyebiliriz. Toplum-
lar da kültüreldir. Toplumsal ilişkilerin bulunduğu
yerlerde kültürel ilişkiler de ortaya çıkmaktadır.
Bireylerin gerçekleştirdiği en bireysel olduğu düşü-
nülebilecek kültürel ürünler de kültürel bağlamlar
içinde yer alır. Örneğin; bir ressamın yaptığı bir re-
sim, genel anlamda kendi ülkesinin ve dünya resim
sanatının belirli bir dönemi içinde düşünülmelidir.
Buradan hareketle kültür ve toplum arasındaki
ilişkiyi tavuk ve yumurta ilişkisine benzetebiliriz.
Kültürün ve toplumun her ikisi de diğerini aksi dü-
şünülemeyecek bir biçimde içerir. Fransız antropo-
log Claude Lévi-Strauss toplum ve kültür arasında-
ki ilişkiyi “Kültür, belirli bir uygarlıktaki insanların
dünyayla kurduğu ilişkilerin toplamından oluşur;
toplumsa bu insanların birbiriyle kurduğu ilişkiler-
den.” (2014: 65) ifadesiyle ifade etmektedir.
“Kültür” ve “Kültür” Ayrımı
Antropolojide büyük harfle yazılan “Kültür” ve
küçük harfle yazılan “kültür” arasında genellikle
ayrım yapılmaktadır. Büyük harfle yazılan “Kültür”
kavramı, insanları diğer canlılardan ayıran bir özel-
lik olan kültüre göndermede bulunur. Bu anlamıy-
la “Kültür” bir insan olanağıdır. Diğer yandan, kü-
çük harfle yazılan “kültür” ise grupları birbirinden
ayıran özelliklere vurgu yapar. Bizler belirli halk-
ların kültürlerinden, mesela “Laz kültüründen” ya
da “Masai kültüründen” söz ettiğimizde kültürün
ayırt edici ve farklılıklara işaret eden özelliğine vur-
gu yapmış oluruz. Bu anlamıyla “kültür” grupların
bir özelliğidir.
Kültür Genetik ya da Biyolojik
Değildir
Kültürün en önemli özelliklerinden biri de ge-
netik ya da biyolojik olmamasıdır. Kültür doğaya
ilişkin olan şeyleri değişime uğratır. Örneğin doğa-
da bulunan bir maden olan demir insanlar tarafın-
dan işlenerek metal aletlere dönüştürülür. Kültüre
ilişkin her şey tamamıyla insan ürünüdür. “Doğal”
olan şeylerin karşıtı olarak kurgulanır. Biyolojik bir
41
2
özellik değildir. Genetik yollardan aktarılmaz ya
da paylaşılmaz. Örneğin sahip olduğumuz damak
zevki, giyim kuşam alışkanlıklarımız, dinî inanış-
lar, kullanılan araçlar ya da gündelik hayatın nasıl
planlanacağı gibi alışkanlıklar doğumdan itibaren
öğrenilmeye başlanır. Yaşam boyunca paylaşılarak
çeşitli öğrenme süreçlerinde geliştirilir. Bu ve ben-
zeri kültürel özellikler, biyolojik ya da genetik özel-
likler olan kas yapısı, saç tipi ya da ten renginden
radikal bir biçimde farklıdır.
Kültür Öğrenilir
Kültür üretildiği, geliştirildiği ve yeniden üretil-
diği gibi, öğrenilen bir şeydir. Kültürün en önemli
özelliklerinden biri budur. Doğumdan ölüme de-
ğin kültürün özelliklerini öğrenerek içselleştiririz.
İçselleştirdiğimiz kültürel özellikler benliğimizin
aksi mümkün olmayan bir parçası hâline gelir.
Kültürün öğrenilerek içselleştirildiği bu sürece
“kültürlenme” (enculturation) adı verilmektedir.
Kültürlenme, doğumdan başlayarak yaşam boyu
devam eden doğrudan ve dolaylı yollarla gerçek-
leşen öğrenme süreçlerine işaret eder. Kültürün
aktarımı hem kuşaktan kuşağa, hem de akrandan
akrana farklı aktörlerin yer aldığı ilişkilerde ger-
çekleşmektedir. Bizler kültürel normları, değerleri,
tutumları ya da alışkanlıkları ebeveynlerimiz ya da
büyüklerimiz kadar akranlarımızdan da öğreniriz.
Bu süreçte simge sistemlerinin ve özellikle de dilin
çok önemli bir rolü bulunmaktadır.
Örneğin, tüm insanlar doğaları gereği su gereksi-
nimi duyarlar. Fakat bu gereksinimin belirli kültür-
lerde içme suyu, maden suyu, meyve suyu, kahve,
çay ya da diğer başka içecekler yoluyla karşılanması
kültürel öğrenme süreçlerinde edinilen alışkanlık-
ların sonucudur. Bazı kültürlerde ritüel koşullar-
da fermente içecekler ya da dinî anlamlar taşıyan
içecekler tüketme öğrenilir. Bu ve benzeri öğrenme
deneyimleri bizim alışkanlıklarımızı, davranışları-
mızı ve dünyaya karşı tutumlarımızı şekillendirir.
Kültürlenme bizleri toplumsal ve kültürel ilişkiler
içinde yer alabilen aktörlere dönüştürmektedir.
dikkat
Antropolojide “kültürlenme” olarak adlandırı-
lan süreç, sosyolojide benzer bir vurguyla “sos-
yalizasyon” olarak adlandırılmaktadır.
42
Kültür
Kültür Paylaşılır
Kültürel özellikler grubun, topluluğun ya da top-
lumun üyelerince paylaşılırlar. Kültürün özellikleri
doğumdan itibaren kültürlenme sürecinde öğrenile-
rek içselleştirilmektedir. Kültürün sözlü paylaşımın-
da dil ve simgeler etkili bir rol sahibidir. İnsanların
kültür dolayımıyla anlamlandırdıkları dünyaları,
beğenileri, normları, inançları, gelenekleri, ahlak sis-
temleri meslekleri, yönetim biçimleri, kullandıkları
üretim stratejileri… paylaşılarak kültürü oluşturur.
Grubun üyeleri tarafından paylaşılan böylesi kültürel
özellikler, kültürleri oluştururlar. Aynı zamanda da
paylaşılan kültürel özellikler bizi biz yapan şeylerdir.
Fakat, kültürel özellikler topluluk üyelerince pay-
laşılmamaya başlandığında varlıkları sona erer. Örne-
ğin, bazı diller konuşulmamaya başlandıkça ortadan
kalkmaktadır. Bunun en bilinen örneklerinden biri,
Roma İmparatorluğu’nda binlerce insanın konuştu-
ğu fakat bugün uzmanlar ve bilim insanları haricinde
kullanılmayan Latincedir. Latince bugün uzmanlar
haricinde gündelik yaşamda kullanılmayan bir ölü
dildir. Fakat Fransızca, İtalyanca, İspanyolca, Porte-
kizce, Romence ve Katalancanın temelini oluşturur;
Almanca, Danca, İsveççe, Norveççe, Hollanda dili
ve İngilizce’nin üzerinde ise önemli izler bırakmıştır.
Bugün konuşulmadığı için ölmek üzere olan pek çok
dil bulunmaktadır. Bunun yanı sıra kültürün değişi-
mi sonucunda yiyeceklerden giyim kuşama, yasalara
ve ahlaki kurallara değin sürdürülmeyen sayılamaya-
cak kadar çok kültürel özellik bulunmaktadır.
Kültür Grup Üyelerini Bir Araya
Getiren Şeydir
Belirli bir topluluğun konuştuğu dil, kullandığı
söylemler, gelenekleri, ortak geçmişi, geçim sağla-
ma stratejileri, mutfağı, giyim kuşam tarzları, grup
üyelerinin belirli olaylar karşısında sergiledikleri
tutumları, inançları, paylaştıkları simgeler ve daha
niceleri grup üyelerini bir araya getirir. Kültürel
özellikler grubun üyeleri arasında biz duygusu ve
grup aidiyeti yaratır. Kültür grubu grup yapan, bir
araya getiren ve bir arada tutan şeydir. Örneğin,
Türkiye’de Balkan göçmenleri için göç deneyimi ve
çevresinde örülen anılar, ortak geçmişe dair anla-
tılar, çocuklara anlatılan masallar, mutfakta pişen
yemekler, diğer topluluklarla kurulan ve kurulma-
yan ilişkiler, yaşanan sorunlara yönelik geliştirilen
kültürel yanıtlar paylaşılan -ya da paylaşıldığı düşü-
nülen- kültür çerçevesinde bir araya getirmektedir.

Sosyal Antropoloji
Kültür Grupları Birbirinden
Farklılaştırır
Her grup, topluluk ya da toplum -antropo-
logların ifadesiyle “kültür”- kültürel özellikleriyle
birbirinden ayrılır. Kültürün içerdiği alışkanlıklar,
ritüeller, inançlar, gelenekler, nesneler, kullanılan
simgeler, kokular, yiyecekler, damak zevkleri, dil-
ler, hatta konuşurken yapılan vurgular gibi pek çok
şeyin birlikteliği bu ayrımları yaratır. Bir kültürde
paylaşılan bu ve benzeri özelliklerin bütünü, bir
bütün olarak diğer başka kültürlerde bulunmaz.
Örneğin, belirli yiyecekler birden çok toplumda tü-
ketiliyor olabilir ama yenme biçimleri ve yüklenen
anlamlar birbirinden farklıdır. Örneğin “yoğurt”
ülkemizde yemeklerle birlikte yenen ekşimtırak bir
yiyecekken birçok Batılı toplumda kremamsı ve ge-
nellikle meyveler ve yemişlerle beraber yenen hafif
bir tatlı olarak tüketilmektedir. Buna daha pek çok
örnek verilebilir. Bu durum da gruplar ve toplumlar
arasındaki kültürel farklar ve farklılaşmaları yaratır.
Kültürlerin tarihsel bir boyutu da vardır. Kültürler
ve kültürel özellikler zaman içerisinde paylaşılarak
ve geliştirilerek bugünkü hâllerine gelmişlerdir.
Kültür Bir Simgeler Bütünüdür
Kültür pek çok simgenin bir aradalığını içerir.
Aynı zamanda simgelerin bütünüdür. Kültürel
antropolog Clifford Geertz kültürün bir “örgütlen-
miş simgeler bütünü” olduğunu vurgulamaktadır
(2010). Başka bir kültürden bakana ilk bakışta an-
lamsız gelebilecek pek çok simgesel ifade, simgesel
söylem ve simgesel pratik, kültürel bağlamlarda an-
lam kazanmaktadır.
Japonların saygı göstermek için hafifçe öne eğil-
meleri böylesi bir simgedir. Bir yolcuyu uğurlamak
için belirli bir biçimde el sallamak da başka bir
simgedir. Diğer yandan onay ya da onaylamama
için kullanılan bedensel simgeler olan kafa salla-
ma birbirine coğrafi olarak çok yakın, iki komşu
ülke olan Bulgaristan ve Türkiye arasında birbiri-
ne karşıt anlamlar içerir. Bulgaristan’da onaylama
anlamına gelen sağa-sola kafa sallama Türkiye’de
onaylamama ya da kınama anlamına gelmektedir.
Bazı yemekler bazı zamanlarda tüketildiğinde, ör-
neğin kahve kız isteme merasiminde içildiğinde ya
da helva ölümün ardından yapıldığında simgesel
anlamlar kazanır. Bir başka önemli örnek ise dildir.
2
Dilin kendisi, içerdiği binlerce sözcük, konuşurken
yapılan vurgular, söz dizimi, sesler, alfabe ve yazılı
ifadeler başlı başına bir simgeler bütünüdür.
Kültür bize kendi içinde bulunan simgeleri ve
anlamlarını öğretir. Bizler bu simgeler dolayımıyla
davranışlarımızı ve tutumlarımızı belirleriz. Kültü-
rel simgeler aracılığıyla kültürün üyesi olan diğer
insanlarla ilişki kurarız. Paylaştığımız kültürel sim-
geler topluluğun üyeleri arasında grup aidiyeti ya-
ratır. Fakat bu simgeleri bizimle paylaşmayan diğer
kültürlerden ise ayrıştırır, farklılaştırır ve kültürler
arasındaki sınırları çizer.
Resim 2.1 Dokuyanların anlam dünyasını yansıtan
desenleriyle Türk kilimleri, Anadolu kültürlerini dünyaya
tanıtan kültür ürünlerinden biridir.
Kaynak: https://www.theguideistanbul.com/wp-
content/uploads/2020/05/Turkish-carpet.jpg
Kültür Uyum Sağlamaya Yaradığı Gibi
Uyum Bozucu da Olabilir
Kültür ekolojik ve toplumsal koşullara uyum
sağlamaya yarar. Örneğin kimi besinleri daha ra-
hat sindirebilmek için bir ısı kaynağına karşı tuta-
rak pişiririz. Bir kültürel pratik olan pişirme, uyu-
mu sağlamamıza ve yaşamımızı sürdürebilmemize
yardımcı olur. Ama kimi durumlarda bizzat aynı
kültürel pratik mevcut uyumu ve dengeyi bozucu
etki yapabilir. Yine az önceki pişirme örneğinden
devam edelim. Aynı yiyeceği ısı kaynağına tutmaya
devam edersek, bir süre sonra yiyecek yanar ve ye-
nilemeyecek hâle gelir. Bu durum kurulan uyumun
bozulmasıdır. Kültürün uyum sağlayıcı ve uyumu
bozucu işleyişine dair buna benzer pek çok örnek
bulunur. Örneğin, çeşitli teknikler kullanarak ta-
43
2
rım yapma, bizim doğaya daha fazla uyum sağla-
mamıza yardımcı olur. Daha fazla besin elde ederiz.
Aç kalma riskimiz azalırken, yaşamda kalma ihti-
malimiz artmaktadır. Fakat tarım yaparken verimi
daha da arttırmak için kullanılan gübreler, genetiği
değiştirilmiş tohumlar, haşere ve böcek zehirleri ve
diğer kimyasal ürünler kirlilik yaratır ve doğayla
kurulan uyumu yıllarca geri dönülemeyecek şekil-
de bozmaktadır.
Kültür Değişir
Kültürün en belirgin özelliklerinden biri de
farklı yollarda ve farklı şekillerde sürekli değişme-
sidir. Ekolojik koşulların değişmesi, başka kültür-
lerle yaşanan karşılaşmalar, fetihler, işgaller, diğer
kültürlerden bağımsız gerçekleştirilen icatlar, kül-
türel özelliklerin bir kültürden kendisinin doğru-
dan hiç temasının olmadığı uzak başka bir kültü-
re aktarılması gibi etmenler kültürün adım adım
değişmesine yol açar. Kültürel özellikler genellikle
belirli konularda kültürün üyelerinin gereksinimle-
rini sağladıkları sürece varlıklarını sürdürürler. Bu
durum sona ermeye yüz tuttuğunda yerlerini başka
kültürel özelliklere bırakırlar.
Örneğin; Antik dönemde Kuzey Afrika’dan
gelen bir tahıl çuvalındaki farelerin taşıdığı düşü-
nülen veba virüsü Justinianus Vebası adıyla anılan
pandemiye yol açmıştır. Tarihin bu ilk pandemisi
MS 541’de başlayarak Roma İmparatorluğu’nda
MS 750’ye kadar dalga dalga devam etmiştir (Niki-
foruk, 2020). 25 milyondan fazla insanın hayatını
kaybettiği düşünülen bu pandemi sonucunda An-
tik Çağ sona ermiş ve kentleri yok ederek insanlığı
karanlık bir dönem olan Orta Çağ’a sürüklemiştir.
Fakat kültürel değişimler sadece böylesi büyük dö-
nüşümlerden ibaret değildir. Bazen -kişisel bilgisa-
yar gibi- yeni bir buluş, bazen ticaret sonucunda
yeni ilişkiler kurulması, bazen yıllardır kullanılan
yiyeceklerden başka kültürlerin etkisiyle yeni yiye-
cekler yapılması böylesi kültürel değişimler yaratır.
Örneğin Osmanlı İmparatorluğu’nun 2. Viyana
Kuşatması’ndan dönerken geride -yıllar önce Arap-
lardan öğrenilerek tüketilmeye başlanan- kahve
çuvallarını bırakması, Batı’da günümüzde café kül-
türüne dönüşecek sürecin önünü açmıştır. Kültür
hiçbir zaman sabit kalmaz. Daima bazı ögeleri de-
44
Kültür
ğişir. Kimi ögeleri değişime direnmeye çalışır. Fa-
kat bizim bu değişimlerin ayırdına varmamız bazen
zaman alır.
Kültürün Üç Düzeyi
Kültürün “evrensel”, “genel” ve “tikel” olmak
üzere üç düzeyi bulunur. Modern ya da geleneksel,
toplumların kültürleri bu üç farklı kültür düze-
yindeki olguların bir aradalığından oluşmaktadır.
Kültürün düzeylerinden ilki “kültürel evrenseldir”.
“Kültürel evrensel” kavramı geçmişten günümüze
bilinen bütün insan kültürlerinde bulunan özellik-
leri belirtmek için kullanılır (Pinker, 2002). Dü-
şünülecek olunursa, “kültürel evrensellerin” insanı
diğer canlılardan ayırt eden özellikler olduğu gö-
rülür. Diğer yandan “kültürel genel” kavramı ise
tüm kültürlerde bulunmasa da birden çok kültürde
bulunan kültürel özellik ve örüntülere gönderme
yapmaktadır. “Kültürel geneller” farklı kültürleri
ortaklaştıran özelliklerdir. Ve son olarak “kültü-
rel tikel” ise yalnızca belirli kültürlerde bulunan,
kültürleri diğer kültürlerden farklılaştıran ve ayıran
kültürel özellikler veya kültür örüntülerine işaret
etmektedir.
dikkat
“Kültürel evrensel”, “kültürel genel” ve “kültürel
tikel” olmak üzere üç kültür düzeyi bulunur.
İnsanı diğer canlılardan ayıran özellikler olarak
“kültürel evrenseller”, kültürün “kültürel genel”
ve “kültürel tikel” düzeylerindeki çok sayıda özel-
likle karşılaştırıldığında oldukça azdır. Brown’a göre
dilsel, toplumsal, teknolojik ve inanca ilişkin
evrenseller olmak üzere dört tip kültürel evrensel
bulunmaktadır. (Brown, 2000). Dilsel (linguistik)
evrenseller, tüm kültürlerin bir tür iletişim kullan-
masıyla ilgilidir. Simgesel ifadeler, mecazi deyişler,
renklere isim verilmesi, eş anlamlı sözcükler dilsel
evrenseller arasında yer alır. Diğer yandan toplum-
sal evrenseller tüm kültürlerde bulunan toplumsal
özelliklerdir. Ensest tabusu, kişisel isimler, bir tür
aile ve akrabalık kurumu, çocuk bakımı, toplumsal

Sosyal Antropoloji
cinsiyet rolleri, yaşadığı bölgeyi koruma, bir arada
çalışma, ahlak, normlar, çatışma, grup aidiyeti, ta-
kas ve toplumsal statüler toplumsal evrensellerin
bazılarıdır. Öte yandan birbirinden çok farklı geliş-
mişlik düzeyindeki kültürde yer alan teknik örün-
tülere teknolojik evrensel denir. Kontrollü ateş,
pişirme, aletler ve alet yapımı, silahlar, kaldıraç,
çömlekler, kaplar ve ipler bazı teknolojik evren-
sellerdir. Bunların yanı sıra farklı kültürlerin sahip
olduğu inançlara ilişkin kültürel evrenseller de bu-
lunmaktadır. Bir tür inanç sistemi, ibadet, büyüler,
ölüm ve yaşama ilişkin inanışlar, oruç tutma, sağal-
tım, dans, sanat, çeşitli doğum, cenaze, yetişkinlik
ya da evlilik gibi geçiş ritüelleri, tüm kültürlerde
bulunan inanca ilişkin evrenseller arasındadır.
Tüm insan kültürlerinde bulunmasa da
bazı insan kültürlerinde bulunan özellik
ya da örüntüler “kültürel genel” olarak
adlandırılmaktadır.
Birbirinden farklı kültürleri ortaklaştıran ama
tüm kültürlerde bulunmayan özellikler ve kültür
örüntüleri olan “kültürel geneller” ise çok sayıda-
dır. Kültürel geneller, kültürler arasındaki ilişkilerin
sonucudur. Kültürleri ortaklaştırır. Bugün evrensel
olduğunu düşünebileceğimiz ama gerçekte tüm
insan toplumlarında bulunmayan bürokrasi, dev-
let, çekirdek aile, hastane, yazılı hukuk, tarım ve
kapitalizm gibi pek çok kurum veya toplumsal sis-
tem tarihsel ve toplumsal koşulların sonucu ortaya
çıkmış kültürel genellerdir. Kültürel geneller belirli
bir kültürde ortaya çıkıp genellikle ticaret, seyahat,
işgal, savaş, gibi çeşitli yollarla diğer kültürlere ya-
yılırlar. Örneğin İspanyolca başlangıçta sadece İber
Yarımadası’ndaki İspanyollar tarafından konuşu-
lurken fetihler, işgaller ve sömürgecilikle uzak ül-
kelere yayılmıştır. Günümüzde İspanya ile beraber
2
resmî dili İspanyolca olan yirmi bağımsız ülke bu-
lunmaktadır. Bunların arasında Arjantin, Guate-
mala, Meksika, Panama, Nikaragua, Şili, Uruguay,
Venezuela, gibi özellikle Orta ve Güney Amerika’da
yer alan ve İspanya ile tarihsel ve kültürel bağları
olan ülkeler yer almaktadır.
“Kültürel tikeller” genellikle başka kültürlerde
bulunmayan, bir kültürü diğer kültürlerden ayı-
ran, farklılaştıran özellik ve örüntülerdir. Kültürel
tikeller düşünceler, âdetler, gelenekler, nesneler, be-
lirli şeyleri yapma biçimleri ve inançlardır. Küçük
ölçekli toplulukların ritüel amaçlarla kullandıkları
maskeler, danslar, bedenlerine sürdükleri boyalar,
çizdikleri desenler kültürel tikel olarak değerlendi-
rilebilir. Günümüzde de kimi köylerde, evlerde ya-
pılan ama başka yerlerde bilinmeyen yiyecekler ve
yerel mutfak yine kültürel tikeldir. Bilinen önemli
kültürel tikellerden biri, Avustralya’nın yerli halkı
Aborjinlerin avlanmak, savaşmak, müzik yapmak
ve ekip biçme yapmak gibi farklı amaçlarla kullan-
dığı bir alet olan bumerangdır. Bazı bumeranglar
fırlatıldıklarında geri dönebilen bir dizayna sahip-
tir. Böylece tekrar kullanılabilirler. Aborjinlerin
geliştirdiği bir alet olan bumerang, Avustralya kıta-
sında yaşayan bu halka özgüdür.
Resim 2.2 Boyanmış bir ahşap bumerang.
Kaynak: https://www.nma.gov.au/defining-moments/
resources/earliest-evidence-of-the-boomerang-in-
australia
45
2
Kültür

Öğrenme Çıktısı
1 Kültürün tanımını ve başlıca özelliklerini anlatabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Çağdaş edebiyat günümüz-

Norbert Elias’ın Uygarlık
Süreci (2021) kitabından
hareketle gündelik yaşam ve
kültür arasında ne gibi iliş-
kiler kurulduğunu tartışın.
de yerel kültür ile yazılı
kültür arasında bağlar ku-
Devlet, inanışlar, ekonomi,
rulmasını sağlar. Uruguay’lı
hukuk, toplumsal cinsiyet,
yazar Eduardo Galeano’nun
aile ve sanatlar gibi kültü-
kitabı Kucaklaşmanın
rün belli başlı alanlarının
Kitabı’nın (Can Yayınları,
tarih içinde nasıl ve neden
2020) Latin Amerika’nın
değiştiğini tartışın.
yerel kültürleri ile günümüz
kültürünün nasıl ilişkilen-
dirdiğini tartışın.

KÜLTÜREL UYUM VE UYARLANMA Kültür insanı diğer canlılardan ayıran şeyle-

STRATEJİLERİ rin bütünüdür. Sadece insanlarda görülür. İnsan-
lar “kültürel uyarlanma” yaparak hayatta kalırlar.
Uyarlanma, diğer bir deyişle uyum sağlama,
Kültür, insanlar için hayatta kalmak için gerekli
kültürün en ayırt edici özelliklerinden biridir.
uyarlanma mekanizmalarını ve uyarlanma strate-
Uyarlanma “biyolojik uyarlanma” ve “kültürel
jilerini geliştirebilmeyi sağlar. Bunun sonucunda
olmak” üzere iki türlüdür. Diğer hayvanlar gibi
avcı-toplayıcılıktan sanayiye ekonomik sistemler,
memeli hayvanlar olarak insanlar da “biyolojik
şeflikler, kabileler ya da devletler gibi farklı sosyo-
uyarlanma” yaparlar. Farklı bölgelerdeki gruplarda
politik örgütlenme tiplerine ve hukuki sistemlere
görülen saç tipleri, boy, göz tipi veya ya da ten rengi
değin insanlık adına bildiğimiz pek çok şey ortaya
gibi fizyolojik özellikler insanların biyolojik uyar-
çıkmıştır.
lanmasını yansıtır. Ancak insanlar ekolojik koşullar
karşısında diğer canlıların uyum sağlamaları için
merkezî konumda olan “biyolojik uyarlanma” ile
sınırlı kalmazlar.
dikkat
Evcilleştirilip yetiştirilmeye başlanan ilk bitki
buğdaydır.
Yeşil bitkilerin fotosentez yapması, sıcak
iklimlerde yaşayan memeli hayvanların
kısa tüy, soğuk iklimlerdekilerin ise uzun Kültürel uyarlanmanın insanlık tarihindeki en
tüy ve yoğun yağ dokusu gibi biyolojik ve önemli örneklerinden biri, ilk kez günümüzden
fizyolojik yollar geliştirerek ekolojik koşul- önce 12000 dolaylarında başlayan besin üreticili-
lara uyum sağlamalarına “biyolojik uyar- ğidir. Doğada yabani olarak yaşayan bitkilerin ev-
lanma” denir. cilleştirilmeye ve sonra da yetiştirilmesiyle başlan-
masıyla besin üreticiliği başlamıştır. Ekip biçmenin

46

Sosyal Antropoloji
ilk gerçekleştirildiği yer Orta Doğu’daki “verimli
hilal” olarak bilinen bölgedir. (Kottak, 2010: 232-
242). Buğdayın evcilleştirilmesiyle başlayan bu sü-
reç ilerleyen dönemlerde dünyanın diğer yerlerine
yayılmıştır. Yine bu dönemde Asya’da ilk hayvan
evcilleştirilmiştir. Bu hayvan, kurttan son bulgu-
lara göre günümüzden önce 27.000 ila 40.000
dolaylarında evcilleştirildiği vurgulanan köpektir
(Lahtinen vd., 2021). Son dönemdeki araştırma-
lar, bilinenin aksine hayvanların bitkilerden önce
evcilleştirilmiş olunabileceğini ortaya koymaktadır
(Frantz vd. 2020). Köpek, birbirinden bağımsız bir
biçimde, Güney Batı Asya, Kuzey Amerika, Güney
Avrupa ve Doğu Asya gibi dünyanın farklı yerlerin-
de farklı zamanlarda evcilleştirilmiştir (Lavenda ve
Schultz, 2018).
Toplu hareket etme, giysiler, tarım, bina-
lar, aletler yapma… gibi araçlarla ekolojik
koşullara kültürel yollardan uyum sağla-
maya “kültürel uyarlanma” denir. Tüm
canlılar içinde sadece insanlar kültürel
uyarlanma yaparlar.
dikkat
Tarihte evcilleştirilen ilk hayvan köpektir.
Bitkilerin ve hayvanların evcilleştirilmesi ye-
tiştirilmeye uygun yeni türlerin ortaya çıkmasına
yol açmıştır. İlk bitki ve hayvanın evcilleştirilme-
sini izleyen süreçte, dünyanın farklı bölgelerinde
zaman içerisinde farklı hayvanlar ve bitkiler evcil-
leştirilmiştir. Ekip biçme ve hayvan yetiştiriciliği
süreç içerisinde dünyada giderek yaygınlaşmıştır
(Scupin, 2016). Bu sürecin ilk başladığı yer olan
Orta Doğu’da günümüzden önce 12000’den itiba-
ren evcilleştirilen ilk bitkiler ve hayvanlar buğday,
arpa, koyun, keçi, büyükbaş hayvanlar ve domuz-
dur (Kottak, 2010; 2017). Evcilleştirmenin başla-
dığı diğer bir bölge olan Orta ve Güney Amerika’da
ise günümüzden önce 10000’den başlanarak fasul-
ye, kabak, tatlı patates, domates, patates, kinoa,
hindi, lama ve alpaka evcilleştirilmiştir. Dünyanın
başka bir bölgesi olan Asya’daki Güney Çin’de ise
8500’den başlanarak pirinç, muz, şeker pancarı,
2
kıvırcık salata, çay, patlıcan, köpek, tavuk, ördek
ve domuz evcilleştirilmiştir. Sahra Altı Afrika ve
Doğu Afrika’da ise günümüzden önce 8000’den
başlanarak pamuk, süpürge darısı, inci darısı, kah-
ve, yam, mercimek, kedi, tek hörgüçlü deve ve eşek
evcilleştirilmiştir (Scupin, 2016). Evcilleştirmenin
başladığı başka bir kültürel alan olan Kuzey Çin’de
ise akdarı, soya fasulyesi, kayısı, şeftali ve erik ev-
cilleştirilmiştir. Güney Asya’da günümüzden önce
7000’den itibaren çavdar, buğday, kavun, karpuz,
havuç, soğan, at ve deve evcilleştirilmiştir. Evcilleş-
tirmenin başladığı diğer bir bölge olan Kuzeydoğu
Amerika’da ise günümüzden önce 2500’den itiba-
ren ayçiçeği, mısır, kabak, fasulye ve kuzukulağı
evcilleştirilen ilk bitkilerdir (Larson vd., 2014 La-
venda ve Schultz, 2018).
dikkat
Evcilleştirme ve sonuçları, “kültürel antropoloji-
nin” yanı sıra antropolojinin alt alanlarından biri
olan “arkeolojik antropolojinin” de konusudur.
Bitkilerin ve hayvanların evcilleştirilip yetiştiril-
meye başlanması günümüzde insanlık tarihinde yol
açtığı büyük dönüşümler nedeniyle “birinci yeşil
devrim” olarak anılmaktadır. Bu durumun insanlık
için yarattığı kültürel olumlu ve olumsuz sonuçları
bulunmaktadır.
Evcilleştirmenin bir dizi olumlu sonucu ol-
muştur. Bunlar şöyle sıralanabilir:
• Ekip biçme ve hayvan yetiştirme, tarıma ve
hayvancılığa dayalı yeni bir yaşam biçimi-
nin ortaya çıkmasına yol açmıştır.
• Ekip biçme yapılan yerlerde yerleşik yaşam
başlamıştır. İnsanlar süreç içinde giderek
artan bir biçimde göçebe yaşamı terk edip
yerleşik yaşama yönelmişlerdir.
• Besin üretiminde süreklilik sağlanmıştır.
• Açlık ve kıtlık riski azalmıştır.
• Nüfus artışı yaşanmıştır.
• İlk köyler, kasabalar ve şehirler ortaya çık-
mıştır.
• Dünyanın farklı yerlerinde antik uygarlık-
lar ortaya çıkmıştır.
47
2
• İlk devletlerle beraber yurttaşlık fikri ortaya
çıkmıştır.
• Yazı ortaya çıkmıştır.
• Ticaret başlamıştır.
• İlk pazar yerleri ortaya çıkmıştır.
• Dokuma, çömlekçilik, tuğla ve metalur-
ji gibi yeni bilimsel, teknolojik ve yaratıcı
formlar ortaya çıkmıştır.
• Nicelikleri ölçmek için matematik geliştiril-
miştir.
• Ekip biçmenin ve gelgitlerin zamanlarını
ölçebilmek ve uzayın gizemlerini öğrenebil-
mek için astronomi ortaya çıkmıştır.
• Semavi inanışlar, çok tanrılı dinler ve daha
sonra da tek tanrılı dinlere inanış başlamıştır.
• Anıtsal yapılar, duvarcılık ve heykeltıraşlık
başlamıştır.
Evcilleştirmenin bir dizi olumsuz sonucu da
olmuştur. Bunlar ise şöyle sıralanabilir:
• Nüfus artışı, insanların birlikte yaşamaya
başlaması ve ekip biçme yapılmasının so-
nucunda salgın hastalıklar (epidemiler ve
pandemiler) ortaya çıkmıştır.
• Sıtma, veba, cüzzam, grip ve çiçek hastalığı
ilk epidemiler olarak bu dönemde ortaya
çıkmıştır. Tarihteki ilk pandemi ise milat-
tan önce beşinci yüzyılda Antik Roma’dan
dünyaya yayılan veba olarak kabul edilmek-
tedir.
• Besin üretiminde süreklilik olmasına rağ-
men daha az besleyici beslenme biçimleri
hakim olmuştur.
• Karbonhidrat temelli (buğday, pirinç, mı-
sır) beslenmenin yaygınlaşması beslenme
rejimlerinde protein yetersizliğine yol aç-
mıştır.
• Karbonhidrat temelli beslenme diş çürükle-
rinin artışına yol açmıştır.
• Besin temini için çalışma süreleri artmıştır.
• Toplumsal eşitsizlikler ve hiyerarşiler artmış
ve toplumsal tabakalaşma ortaya çıkmıştır.
• Ürünler ve ticareti yapılan nesnelere el koy-
mak amacıyla savaş ve çatışmalar artmıştır.
• Kölelik, esaret ve insan kurban etme pratik-
leri ortaya çıkmıştır.
48
Kültür
• Geniş tarım alanlarında çocuk işçilerin
emeği kullanılmaya başlanmıştır.
• Tarım yapılan toplumlarda miras paylaşı-
mında eşitsizliği ve kadın emeğinin değer-
sizleştirilmesinin sonucunda ataerkillik (er-
kek egemenliği) ortaya çıkmıştır.
• Tarihte ilk kez askerler, devlet yöneticileri,
rahipler, köylüler gibi uzmanlaşmış gruplar
ortaya çıkmıştır.
• Savaşlar, yöneticiler ve askerlerin finansma-
nını sağlamak amacıyla vergilendirme orta-
ya çıkmıştır.
• Eşitsizliklerin artmasıyla yoksulluk ortaya
çıkmıştır.
• Ormansızlaşma, haşere ve böcek istilaları,
hava, su ve çevre kirliliği gibi ekolojik so-
runlar ve felaketler başlamıştır.
Görüldüğü üzere, bitkiler ve hayvanların evcil-
leştirilmesi, olumlu olduğu kadar olumsuz ve yıkıcı
sonuçları olan bir süreçtir. Günümüzde de evcil-
leştirilme çalışmaları devam etmektedir. Hâlen ev-
cilleştirilmeye çalışılan yeni türler bulunmaktadır
(Altman ve Hasegawa, 2012).
kitap
Ekolojik koşulların nasıl fark-
lı kültürler ortaya çıkardığı-
na ilişkin Marvin Harris’in
İnekler Domuzlar Savaşlar ve
Cadılar: Kültür Bilmeceleri.
Ankara: İmge, (2020) kitabını
okuyabilirsiniz.
Uyarlanma Stratejileri Ve Kültürel
Sonuçları
İnsanların çevrelerine uyum sağlamak için geliş-
tirdikleri belli başlı kültürel yöntemlere “uyarlanma
stratejileri” denir. Uyarlanma stratejileri insanların
besin teminini nasıl ve hangi yollardan sağladıkla-
rına ilişkin sosyo-kültürel sistemlerdir. Uyarlanma
stratejileri insan toplulukları ve insan toplumları-
nın yaşamlarını köklü bir biçimde belirleyen etki-

Sosyal Antropoloji
lere sahiptir. Bu etkiler çok yönlüdür. Uyarlanma
stratejileri belli başlı ekonomik, kültürel, toplumsal
ve siyasal örgütlenme tiplerini ortaya çıkarmakta-
dır (Nolan ve Lenski, 2009).
dikkat
Uyarlanma stratejilerinin kültürlerin yaşam
tarzının yanı sıra, ekonomik, kültürel, toplum-
sal ve siyasal örgütlenme biçimlerini belirleyen
önemli sonuçları bulunmaktadır.
Uyarlanma stratejilerine ilişkin kültürel antro-
polojide oldukça yaygın kabul gören bir tipoloji
bulunmaktadır. Yehudi Cohen’in (1974) ortaya
attığı bu tipolojide uyarlanma stratejileri basitten
karmaşığa doğru şöyle sıralanır:
1. Avcı-toplayıcılık
2. Bahçecilik
3. Çobanlık
4. Tarım
5. Sanayi
Aşağıda bu beş uyarlanma stratejisini ortaya
çıkardıkları sosyo-politik tipleri de dikkate alarak
tartışacağız.
İnsan toplumları ve topluluklarının ge-
çimlerini sağlamak için kültür aracılığıyla
geliştirdikleri stratejilere “uyarlanma stra-
tejisi” denir.
Avcı-Toplayıcılık
Avcı-toplayıcılık besin üreticiliği yapılmayan
bir uyarlanma stratejisidir. İnsanlar bitki, meyve
ve yemişleri toplamak ve avlanmakla geçimlerini
sürdürdükleri için bu ismi almıştır. Geçimleri ba-
lıkçılığa dayanan topluluklar da avcı-toplayıcılar
arasında değerlendirilmektedir. Avcı toplayıcılık,
bilinen en eski uyarlanma stratejisidir. Antropolo-
ji alanındaki bulgular tüm insanların bir zamanlar
avcı-toplayıcı olduğunu vurgulamaktadır.
2
Avcı-toplayıcıların sosyo-politik örgütlenme-
si “takım” adı verilen oldukça küçük (50 kişiden
az) topluluklardır. Takımlar akrabalığa dayalı ör-
gütlenmelerdir. Temelde çekirdek ailelerden oluş-
maktadır. Bu küçük ölçekli topluluklar kaynaklar
azalmaya yüz tuttuğunda hızlı bir biçimde yer de-
ğiştirebilen göçebe gruplardır. Avcı-toplayıcıların
kadınlar ile erkekler arasında eşitlikçi ilişkilerin bu-
lunduğu topluluklar olduğu bilinmektedir.
dikkat
Tüm insanlar bir zamanlar avcı-toplayıcıydılar.
Günümüzde ise yeryüzünün yaşamaya en elve-
rişsiz bölgelerinde geçimlerini avcılık-toplayıcılıkla
sağlayan ancak birkaç küçük topluluk kalmıştır.
Afrika’da yaşayan San’lar, Mbuti’ler (Pigmeler)
Alaska’da yaşayan Inuitler (Eskimolar) ve Avustral-
ya Aborjinleri bunların bazılarıdır. Bu toplumlar
hem farklı ölçülerde de olsa modern dünya sistemi-
ne katılmakta hem de yaşam tarzları günümüz mo-
dern sistemden etkilenmektedirler. Aynı zamanda
da artık besin kaynakları bakımından oldukça elve-
rişsiz bölgelerde yaşadıkları için yoksulluk sınırında
yer almaktadırlar. Oysa geçmişin avcı-toplayıcıları,
elverişli iklim ve çevre koşullarına sahipti. Günde
2-4 saat gibi oldukça kısa süreli bir çalışmayla son
derece zengin besin elde edebilmekteydiler.
Resim 2.3 Ateş yakmakla uğraşan “San”lar. Sanlar
bugün de yaşamlarını sürdüren Afrika’nın belli başlı avcı-
toplayıcı haklarından biridir.
Kaynak: https://en.wikipedia.org/wiki/File:BushmenSan.
jpg
49
2
dikkat
Çekirdek aileler farklı nedenlerle hem avcı-top-
layıcı topluluklar hem de sanayi toplumlarında-
ki hakim aile tipidir.
Bahçecilik
Besin üreticiliğine dayalı en basit uyarlanma
stratejisi bahçeciliktir (horticulture). Bahçecilik,
taş, sopa, değnek gibi basit aletlerle ekip-biçme ya-
pılmasına dayanır. Bu topluluklar arasında sıklıkla
görülen bir örüntü şöyledir. Bir ormanlık alandaki
ağaçlar ekip biçme yapmak için kesilir. Arazi tarıma
açılır. Toprağın verimi azalıncaya kadar ekip biçme
yapılır. Sonra ekinlerden kalanlar yakılıp toprak
nadasa bırakılır. Ekip biçme yapmak için başka bir
yere gidilir. Bu döngü sürekli devam eder. Bahçeci
topluluklar sıklıkla yer değiştirseler de görece yer-
leşik topluluklardır. Sıklıkla ormanları kesip tarıma
açtıkları için bahçecilik “kes-yak tarımı” olarak da
adlandırılmaktadır. Venezuela-Brezilya sınırındaki
bölgede yaşayan Yanomamiler ve Nepal’de yaşayan
Tamang’lar günümüzde de yaşamlarını sürdüren
bahçeci topluluklar arasındadır.
Ekip biçme yapılsa bile bahçeci toplulukla-
rın birçoğunda avcılık ve toplayıcılık faaliyetle-
ri devam etmektedir. Bu topluluklar şeflikler ve
akrabalık temelli kabileler şeklinde örgütlenmek-
tedirler. Bahçeciler ekolojik kaynaklara fazlasıyla
bağımlı topluluklardır. Hatta yaşadıkları alanlar-
daki kaynakları hızla tüketmektedirler. Bu nedenle
sıklıkla diğer topluluklarla kaynaklar için savaşlar
yaptıkları bilinmektedir. Fakat merkezî otoritenin
olmayışı nedeniyle bu çatışmalar genellikle küçük
ölçeklidir. Kaynakların tükenmesi bahçeci toplu-
luklarda büyülerin, ayinlerin ve dinî pratiklerin
güçlenmesine yol açmıştır. Günümüz bahçeci top-
lulukları içinde yer aldıkları ulus devletlerle ilişki
içindedir. Pek çoğu ulus devletlerin yoksul bölge-
lerinde yaşamaktadır.
dikkat
Bahçecilik “kes-yak tarımı” olarak da adlandırıl-
maktadır.
50
Kültür
Çobanlık
Besin üreticiliğine dayalı diğer bir uyarlanma
stratejisi çobanlıktır (pastoralism). Çoban top-
lumları çoğunlukla ekip biçmeden ziyade hayvan
yetiştiriciliğine dayalıdır. Çoban toplulukları en-
düstriyel olmayan küçükbaş ve büyükbaş hayvan
yetiştiriciliği yaparlar. Deve, manda, inek, ko-
yun, keçi, at, lama ve alpaka çoban toplulukların
yetiştirdiği bilinen hayvanlar arasındadır. Kuzey
Afrika’da, Sahra-Altı Afrika’da, Ortadoğu’da, Gü-
ney Amerika’da, Avrupa’da ve Asya’da çoban grup-
ların bulunduğu bilinmektedir (Bates, 2009). Bu
topluluklar sürülerle birlikte yer değiştirmektedir.
Antropolojide göçebe çobanlık (pastoral no-
madism) ve yaylacılık (transhumance) olmak
üzere iki tip çobanlık olduğu kabul edilmektedir
(Galaty, 2005). Göçebe çobanlıkla uğraşan toplu-
luklar hayvanların yaşayabileceği iklim ve ekolojik
koşulların peşinde hayvanlarla birlikte göç etmek-
tedir. Yaylacılık yapan toplulukların ise bir bölümü
ekip biçmeyle uğraşırken, diğer bölümü sürülerle
birlikte mevsimlik olarak daha yüksek ya da daha
düşük irtifadaki yerlere doğru yer değiştirmektedir.
Yaylacıların çobanlara göre daha yerleşik topluluk-
lar olduğu söylenebilir.
dikkat
Göçebe çobanlık ve yaylacılık olmak üzere iki
tip çobanlık bulunmaktadır.
Çoban toplumların pek çoğunda hareket temel
belirleyicidir. Sınırlı geçim kaynaklarından azami
ölçüde yararlanabilme amacını taşır. Hayvancılığın
yanı sıra küçük ölçekli ticaret ile uğraşılabilmek-
tedir. Kimi topluluklar köle alım-satımı, avcılık-
toplayıcılık ve yağmacılık kimileri de yün, süt ve
diğer hayvan ürünleri satışı ile geçim stratejilerini
çeşitlendirebilmektedirler. Çoban toplumları aile
ve akrabalık temelli, pek çoğu otoriteryen toplu-
luklardır. Çoban topluluklar, gerçek ya da varsa-
yımsal ortak bir ataya dayanan aşiretler, kabileler ya
da şeflikler şeklinde örgütlemektedirler. Bu gruplar,
kaynakların etkin kullanımı ve savunma için daha
geniş gruplarla iş birliği kimi zaman ise savaş yap-
mak durumunda kalmaktadırlar.

Sosyal Antropoloji
Kuzey Amerika’nın kadim yerlileri olan Nava-
ho, Cherokee, Sioux, Apache gibi halkların pek
çoğu uzun yıllar boyunca göçebe çobanlık yap-
mışlardır. Anadolu’da ise Yörükler, Türkmenler ve
Hemşinler çoban halklara örnek verilebilir. Kala-
balık deve sürüleriyle bilinen Bedeviler ise Afrika’lı
bir çoban halktır. Başka bir çoban halk ise Sahra
Altı Afrika’da yaşayan, giysilerinde kullandıkları
renkten dolayı “mavi insanlar” olarak bilinen Tu-
areglerdir. Günümüzde dünyadaki çoban halkların
çoğunluğu yerleşik yaşama geçmek zorunda bıra-
kılmıştır.
Resim 2.4 Bir Yörük grubu olan Sarıkeçililer
Anadolu’nun bilinen eski göçebe halklarından biridir.
Kaynak:https://i.pinimg.com/originals/ba/72/8c/
ba728c58014dd3acc0803b170ab1c78b.jpg
Tarım
Tarım toplumları günümüzden önce 8000
dolaylarında Orta Doğu’da görülmeye başlamış-
tır. Ekip biçmenin hayvan emeği, aletler ve köle
emeği gibi teknikler kullanılarak gerçekleştirildiği
bir uyarlanma stratejisidir. Bu tekniklerin yanı sıra
gübreleme ve tarih içinde -milattan önce üçüncü
bin yıldan itibaren kullanılmaya başlanan metal
aletler de dahil olmak üzere- giderek geliştirilen
aletler tarımsal üretimin miktarının hiç olmadığı
kadar artmasına yol açmıştır. Tarım, kuraklık, sel,
haşere istilası ya da toprağın veriminin düşmesi
gibi ekolojik risklere bağımlılığın azalmaya başladı-
ğı bir üretim stratejisidir. Göç etmek zorunda kal-
maksızın sürekli üretim yapılabilmesini mümkün
kılar. Besin üretiminde artışın sonucunda insan
nüfusunda artış olmuştur.
Tarım, önceki ekip-biçme yöntemleri bahçeci-
lik ve çobanlığa göre daha karmaşık toplumsal ör-
gütlenmeye yol açmasıyla öne çıkar. Geniş ölçekli
2
teraslama, sulama sistemleri ve köle emeği kullanı-
larak yapılan büyük ölçekli tarımsal üretim, kulla-
nılan tekniklerin bazılarıdır. Karmaşık bir iş bölü-
münü gerektiren büyük ölçekli tarım, Orta Doğu,
Çin, Asya, Orta Amerika ve Güney Amerika’da an-
tik uygarlıkların ortaya çıkmasında rol oynamıştır.
Sümer, Asur, Hitit, Mısır, Çin, Hint, Maya, Aztek
ve İnka gibi antik uygarlıklar bunların bazılarıdır.
Tarım toplumları bahçeci ve çoban toplumların-
dan farklı olarak yerleşik yaşamın hakim olduğu
toplumlardır. İlk şehirler, ilk devletler kurulmuş-
tur. Antik Yunan ve Roma gibi ilk imparatorluklar
tarım yapan toplumlarda ortaya çıkmıştır.
Toplumsal tabakalaşma gelişmiştir. Devlet yö-
neticileri, rahipler, askerler, yurttaşlar, tüccarlar,
köylüler, gezginler, serseriler, vatandaşlar ve köle-
ler gibi farklı işler üstlenen ve farklı statüye sahip
gruplar görülmeye başlamıştır. Yazının kullanılma-
ya başlanması tarım toplumlarıyla gerçekleşmiştir.
Tarım toplumlarının bazılarında artan emek gücü
talebi, bu toplumlarda kalabalık geniş ailelerin yay-
gınlaşmasına yol açmıştır. Artan üretimin sonucun-
da kültürler arasında etkileşimin yanı sıra ticaret de
gelişmiştir. Tarım toplumlarında formel hukuk ve
yazılı kurallar uygulanmaya başlamıştır. Bu top-
lumlar, hükümdarın merkezî otorite sahibi oldu-
ğu toplumlardır. Tarım toplumları tarih boyunca
sıklıkla büyük ölçekli savaşlar, salgın hastalıklar ve
doğal âfetlerle sarsılmıştır. Tarım toplumları MS
18. yüzyıl sonundan itibaren sanayi toplumlarının
yükselişe geçişine kadar dünyada binlerce yıl hakim
olmuşlardır.
Sanayi
Sanayi toplumları, üretimin makinelerle ya-
pıldığı büyük ölçekli ve gelişmiş toplumlardır. 18.
yüzyılın ikinci yarısında Britanya ve daha az ölçüde
olmakla birlikte Avrupa ekonomileri bir dizi meka-
nik buluş olan buhar makinası ve yeni dokumacılık
tekniklerinin gelişmesiyle dönüşüme uğramıştır.
Bu süreç, “Sanayi Devrimi” adıyla tanımlanmak-
tadır. Sanayi Devrimi, işçileşme, uzmanlaşma, ka-
pitalizm, ulus devletler, kentleşme ve modernite
gibi her biri başlı başına radikal dönüşümler olan
sonuçları beraberinde getirmiştir.
Günümüze değin uzanan süreçte bilimler, tek-
noloji ve üretimde kullanılan teknikler gelişmiştir.
Sanayileşme dünyanın dört bir yanına yayılmış
ve hakim konuma gelmiştir. Buharlı makinelerin
51
2
Kültür

yerini süreç içinde petrol ve elektrikle çalışan maki-
neler almıştır. Fabrikalar üretimin başat gücü hâline
gelmiştir. Kentleşmeyle beraber nüfus artışı hızlan-
mıştır. Yirminci yüzyılın ikinci yarısından itibaren
insanlık tarihinde ilk kez kent nüfusu kır nüfusunu
geçmiştir. Modern bilimler ve teknoloji hiç olmadığı
kadar gelişmiştir. Sanayi toplumları kalabalık ailele-
rin geçimini sağlamanın güçleşmesi, diğer taraftan
da büyüyen kentlerde artan konut sorunu gibi ne-
denlerle çekirdek ailelerin hakim olduğu toplumlar-
dır. Bürokrasi, hizmet sektörü, sosyal devlet, anayasa
gibi modern kurumlar ortaya çıkmıştır.
dikkat
Sanayi toplumları günümüzde yerlerini post-
endüstriyel toplumlara bırakmaktadır.
Günümüzde sanayi toplumlarının yeni bir
form olan “post-endüstriyel toplumlara” dönüş-
mekte olduğu, sosyal bilimlerdeki önemli tartışma-
lardan biridir. 1970’lerin başlarından itibaren geli-
şen küreselleşme, kültürler arasındaki etkileşimleri
arttırarak post endüstriyel toplumların ortaya çı-
kışında ve hızla gelişmesinde önemli bir rol oyna-
mıştır. Post-endüstriyel toplumlar insan emeğine
giderek daha az gereksinim duyulan toplumlardır.
Gelişmiş teknoloji, hızlı bilimsel atılımlar ve hiz-
met sektörünün merkezî rolüyle öne çıkmaktadır-
lar. Bu toplumların genel anlamda yüksek eğitim
düzeyinde bireylerden oluşmaktadır. İnternet ve
sosyal medya başta olmak üzere iletişim araçlarının
etkin kullanımı post-endüstriyel toplumların önde
gelen özelliklerinden biridir.

Öğrenme Çıktısı
2 Kültürel uyum ve uyarlanma stratejilerini gösterebilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Modern uygarlık bugünlere

Türkiye’de “Çit” adıyla gös-
terilen Rabbit-Proof Fence
(2002) adlı filmde anlatılan
topluluğun uyarlanma stra-
tejisi nedir? Filmi dikkate
alarak tartışın.
gelirken sanayileşmeye, hat-
Son dönemde popüler olan
ta post-endüstriyel topluma
Hayvanlardan Tanrılara:
doğru bir gelişim göstermiş-
Sapiens – İnsan Türünün
tir. Kültürel antropolojinin
Kısa Bir Tarihi (2017) adlı
ele aldığı sanayileşmemiş
eserde Yuval Noah Harari,
küçük ölçekli ve geleneksel
yerleşik yaşamın başlangıcı
toplumlardan hareketle al-
ile evcilleştirme arasında na-
ternatif bir insan uygarlığı-
sıl bir ilişki kurar? Tartışın.
nın bugün nasıl olabileceği-
ni tartışın.

KÜLTÜREL SÜREÇLER
Kültür sabit kalmaz, değişir ve dönüşür. Geçmişten bugüne gelen tek şey kültürün değişiyor oluşudur.
Kültürün nasıl değiştiği ve dönüştüğü antropolojinin en önemli konularından biridir. Bu nedenledir ki,
sosyal antropologlar ele aldıkları konuları kesin bir başlangıcı ve sonu olmayan süreçler olarak değerlendi-
rirler. Başlıca kültürel değişme süreçleri şunlardır.

52

Sosyal Antropoloji
dikkat
Kültür hiçbir zaman sabit kalmaz; daima değişir.
Fakat çoğu zaman bu değişimlerin ayırdına va-
rılması zaman alır.
Kültürel süreçlerin ilki kültürün öğrenilmesine
ilişkindir. Bir kültürün üyesi olan bireylerin do-
ğumdan itibaren kültürün özelliklerini öğrenerek
içselleştirmesine “kültürlenme” denir. Kültürlen-
me insan yaşamı boyunca devam eden bir öğrenme
sürecidir. Genellikle kültürlenmenin bebeğin anne
rahmine düşmesiyle başladığı ve ölene kadar de-
vam ettiği kabul edilir. Kültürlenme sürecinde kül-
türel normları, değerleri, alışkanlıkları, beğenileri,
söylemleri öğrenir ve içselleştiririz. Kültürlenmede
aile, akrabalar, akranlar, rol modeli olan eğitmenler
ve uzmanlar etkilidir. Son yıllarda bu süreçte kü-
resel ölçekte etkili olan kitle iletişim araçları öne
çıkmaya başlamıştır.
dikkat
Kültürlenmeye ilişkin daha detaylı bir tartışmayı
bu bölümde “Kültür Öğrenilir” başlığında bu-
labilirsiniz.
Kültürel özelliklerin kültürlerde ortaya çıkışı ve
kültürleri değişime uğratmasına ilişkin başlıca me-
kanizmalardan biri “bağımsız icattır”. Bu kavram,
aynı kültürel özelliklerin birbiriyle temas içinde
olmayan kültürlerde birbirinden bağımsız bir bi-
çimde ortaya çıkmasına işaret etmektedir (Kottak,
2010; 2017). Bağımsız icatlara verilebilecek örnek-
lerden biri hayvanların evcilleştirilmesine ilişkindir.
İnsanlık tarihinde karbonhidrat kaynağı olan bitki-
lerin evcilleştirilmesi farklı tarihlerde Orta Doğu’da
buğday, Orta Amerika’da mısır ve Asya’da pirinç ile
başlamış ve farklı bitkilerin evcilleştirilmesiyle dün-
yaya yayılmıştır.
Kültürel değişmenin en önemli araçlarından
biri “kültürel yayılmadır” (diffusion). Bu süreç,
kültür ögelerinin coğrafi yakınlık, gezginler, göç,
ticaret, savaş ya da başka bir iletişim kanalı aracılı-
ğıyla bir toplumdan diğerine taşınarak yayılmasıdır
(Glick, 2001: 118). Yayılma bazen doğrudan temas
2
olmaksızın dolaylı yollardan gerçekleşmektedir.
Ticaret gibi kimi durumlarda yayılma doğrudan
temasla gerçekleşir. Sömürgecilik gibi üçüncü bir
ihtimale göre ise zorla ve dayatmayla olabilmek-
tedir. Bazı sözcüklerin birbirine coğrafi bakımdan
uzak ve kimi zaman aralarında doğrudan temas
bulunmayan kültürler tarafından kullanılıyor olu-
şu kültürel yayılmanın sonucudur. Arap ya da İran
kökenli olduğu düşünülen “limon” sözcüğü farklı
yazımlarla da olsa benzer bir tonlama ile Kuzey Ak-
deniz ülkelerinin yanı sıra Orta Avrupa ülkeleri ve
Rusya’da da kullanılmaktadır.
Başka bir kültürel değişme mekanizması ise
“kültürleşmedir” (acculturation). Toplumlar ara-
sında doğrudan temas olduğunda ortaya çıkan
değişmelere kültürleşme adı verilmektedir. Kültür-
leşme, kültürün, genellikle daha gelişmiş bir mede-
niyete sahip olan, farklı kültürlere sahip topluluk-
ların sürekli ilk elden ve doğrudan teması yoluyla
aktarıldığı süreçtir. Bu ilişki çift taraflı olabileceği
gibi tek yönlü de olabilmektedir. Yaklaşık 1000 yıl
önce Japonya, kültürleşme yoluyla kültürünü bü-
yük ölçüde Çin’den almıştır. Çinliler, Japonya’dan
yalnızca katlanan yelpazeyi kabul ederken, Japonya
ise Çin’den yazı, para ve Budizm gibi ögeleri almış-
tır (Winick, 2013). Japonya 19. yüzyıldaki, mo-
dernleşme sürecinde bu sefer batıdan olmak üzere
ikinci bir kültürleşme dönemi yaşamıştır. Barnard
ve Spencer’ın işaret ettiği üzere günümüzde bu
kavram önemini yitirmeye yüz tutsa da kültürleş-
me yakın zamana kadar kültürel antropolojide çok
kullanılan bir kavram olagelmiştir (2005: 754).
Kültürel değişme sürecine dair günümüzde ba-
zen birbiriyle ilişkilendirilerek tartışılan iki kavram
ise “kültürel bütünleşme” (integration) ve “kültürel
asimilasyondur”. Bu kavramlardan ilki olan “kül-
türel bütünleşme” bir kültüre başka bir kültür-
den gelen kimselerin kendi kültürel özelliklerinin
tamamını yitirmeksizin hakim kültüre katılmaları
anlamına gelmektedir. Bütünleşmenin toplumsal,
kültürel, ekonomik, hukuki ve siyasal boyutları
bulunmaktadır. Kültürel bütünleşme son yıllarda
özellikle uluslararası göçmenler üzerine tartışma-
larda gündeme gelen bir konudur. Göçmenlerin
ev sahibi ülkenin dilini öğrenmeleri kültürler ara-
sı ilişkilerin kurulmasını sağlayarak kültürel bü-
tünleşmeyi hızlandıran bir süreçtir. Diğer yandan
“kültürel asimilasyon” ise bir kültürün hakim
kültür içinde kültürel olarak erimesi ve kendi kül-
türel özelliklerini yitirmesi anlamına gelir. Kültürel
53
2
asimilasyon kendiliğinden olabildiği gibi, devlet
eliyle ve zorla da olabilir. 1980’lerde Bulgaristan’ın
Müslüman ve Türk nüfusa yönelik olarak uygula-
dığı “Bulgarlaştırma” devlet eliyle ve zorla gerçek-
leştirilen kültürel asimilasyona verilebilecek bir
örnektir. Bu politika çerçevesinde, zor kullanarak,
Bulgaristan’da yaşayan Türk, Pomak ve Tatarların
isimlerinin Bulgar adlarıyla ile değiştirilmesi ve bu
halkların din olarak da Hristiyanlığı kabul etmele-
ri amaçlanmıştır (Zafer, 2010). Bunun sonucunda
Bulgaristan’dan Türkiye’ye büyük bir zorunlu göç
dalgası yaşanmıştır.
Küreselleşme (globalization), son yıllarda sadece
antropolojide değil, sosyal bilimlerin genelinde en
çok tartışılan konulardan biridir (Bates, 2009; Kot-
tak, 2010; 2017; Eriksen, 2009). Küreselleşme özel-
likle 1970’lerden günümüze uzanan bir sürece işaret
eder. Temelde birbirine paralel iki kültürel sürece
vurgu yapar. Bunlardan ilki, günümüzde dünyada
kültürler arasında karşılıklı etkileşimin artmasıdır.
Bu durumda radyo, televizyon, sabit telefon, akıllı
telefon, faks, sinema, e-mail, internet ve sosyal med-
ya gibi iletişim araçlarının giderek daha yaygın bir
biçimde kullanılmasının etkisi büyüktür. Ama artan
kültürel etkileşimler sadece bununla sınırlı değildir.
Dünya ölçeğinde fiziksel hareketliliklerin, seyahatle-
rin, nesnelerin bir yerden bir yere taşınmasının daha
çok, daha hızlı ve artan bir yoğunlukta gerçekleş-
mesinin küreselleşme sürecinde çok önemli bir rolü
bulunmaktadır. Günümüzde çalışanlar, göçmenler,
işverenler, koşullar, statüler, ücretler, dünyaya iliş-
kin bilgimiz, hatta yiyip içtiğimiz şeyler küreselleş-
meden etkilenmektedir. Eskiden olduğundan farklı
bir biçimde insanlar kendi ürünlerini, duruşlarını ve
geleceğe dair planlarını sadece yerel koşullara göre
değil, dünyada farklı kültürlerde olup bitenlere göre
şekillendirmektedirler.
dikkat
“Ulusaşırılaşma” kavramı son yıllarda toplumlar
ve devletlerin ulusal ve yerel niteliklerinin geri-
leyip, ulusların ötesine geçen bir nitelik almaya
başladığı siyasal ekonomik ve kültürel sürece
göndermede bulunur. Yerelin gerilemeye başla-
dığı günümüzde giderek “ulusaşırı” topluluklar
ve kültürler öne çıkmaktadır. Ulusaşırı ekono-
mik ilişkiler kurulmakta; ulusaşırı siyasal ve hu-
kuki düzenlemeler yapılmaktadır.
54
Kültür
Dünya ölçeğinde artan etkileşim, yerel ve böl-
gesel kültürlerin birbiriyle ilişkisini zenginleştirme-
nin yanı sıra bir küresel kültürün ortaya çıkma-
sına yol açmıştır. Günümüzde dünyanın pek çok
yerinde karşımıza çıkan markalar ve kültürel özel-
likler küresel kültüre örnek verilebilir. Örneğin 19.
yüzyıl sonlarında yerel bir spor olarak Britanya’da
başlayan futbol, günümüzde dünyanın neredeyse
tamamında izlenen, oynanan ve kendi endüstrisi-
ni yaratmış küresel bir spordur. Benzer bir biçimde
başlangıçta Almanya’nın Hamburg şehrinde orta-
ya çıkan hamburger, başka bir ülkeden, ABD’den
dünyaya yayılarak küreselleşmenin en önemli sim-
gelerinden biri olan bir fast food hâline gelmiştir.
dikkat
Küreselleşme bir yanıyla kültürler arası etkile-
şimin artması ve küresel kültürün gelişimine,
diğer taraftan da yerel üzerinde ulusötesi bir de-
netimin yaygınlaşmasına işaret eder.
Küreselleşmenin ikinci anlamı, dünya ölçeğin-
de denetimin ulusal niteliğinin giderek gerileyerek
ulusötesi kuruluşların bu alanda öne çıkmasıdır.
Uluslararası ilişkiler kadar üretim, ticaret, finans,
seyahat ve hatta güvenlikte bu durum etkilidir.
Ortaya çıkan AB, IMF, Dünya Bankası gibi kuru-
luşlar ve MAI, NAFTA gibi anlaşmalar bu süreçte
etkili olmuşlardır. Aynı zamanda son yıllarda yine
ulusaşırı niteliğiyle öne çıkan Amazon, AXA, Du-
Pont, eBay, Google, HP, IKEA, ING, Microsoft,
McDonald’s, Shell, TetraPak, Unilever gibi şirket-
lerin sayısı ve dünya ekonomilerindeki etkisi art-
mıştır. Bu şirketlerde geçmişin üretim sektöründen
ziyade finans, ticaret, internet ve bilişim alanının
önemi kendini göstermektedir. Yüksek teknoloji
kullanımı bu ulusaşırı şirketlerin belirleyici özellik-
lerinden biridir.
Yukarıda anılan iki temel eğilim, küreselleş-
menin olumsuz ve hatta geri dönülmesi zor bir
sonucunu ortaya çıkarmaktadır. Küreselleşme, kül-
türleri birbirine bağlarken, yerel kültürlere yönelik
yıkıcı bir etki yapmaktadır. Küreselleşme dünyada
kültürel, ekonomik ve siyasal hâkimiyetini kurar-
ken yerel kültürler buna direnememekte ve kay-
bolmaya yüz tutmaktadırlar. Bu durumun sonuç-
 2
Sosyal Antropoloji

larından biri de “küyerelleşmedir” (glocalisation).
Küreselleşme ve yerelleşme kavramlarının bir araya
getirilmesiyle ortaya çıkan bu kavram, küresel, ye-
rel ve bölgesel seviyelerin artan öneminin birlikte
ortaya çıktığını ve iç içe geçtiğini göstermektedir.
(Swyngedouw, 2010). Küyerelleşme, küreselleşme
sürecinde yerel unsurların dönüşerek küresel kül-
türün içinde erimesi ve küresel ilişkiler içinde yeni
kültürel formlar ve ürünler ortaya konmasına işaret
eder. Küresel şirketlerin yerel esinler taşıyan ürünler
üretmesi küyerelleşmeye örnektir. Örneğin, küresel
kola şirketlerinin her Ramazan’da geleneksel ve ye-
rel ailelere vurgu yapan reklamları küyerelleşmeye
örnek verilebilir. Bu gibi örneklerde öne çıkan “ye-
rel” ögeler, gerçekte yerelde ortaya çıkmış ürünler-
den ziyade, küresel ilişkilerce dönüştürülerek kur-
gulanmış bugüne özgü kültürel özelliklerdir.

Öğrenme Çıktısı
3 Başlıca kültürel süreçleri sıralayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

George Ritzer, günümüzün

en önemli kuramcılardan Küreselleşmenin Güney
Sultan (1978) filminde göç
biridir. Ritzer’in “Toplumun Amerika halkları üzerindeki
ve kültürel değişme nasıl ele
McDonaldlaştırılması” ese- etkilerini ve yerlilerin küre-
alınmaktadır? Filmi izleyip
rinde günümüze ait kültürel selleşmeye geliştirdikleri iti-
tartışın.
ögeleri nasıl tarif etmekte- razları tartışın.
dir? Araştırıp tartışın.

KÜLTÜRLE İLGİLİ BAZI TEMEL

KAVRAMLAR
Kültürel antropolojide kültür üzerine tartışma-
larda kullanılan bazı temel kavramları kısaca ele
alacağız. Bu kavramlardan ilki “kültürel örüntü”
kavramıdır. Kültürel örüntü üzerine ilk çalışmalar-
dan biri Ruth Benedict’in Patterns of Culture (Kül-
tür Örüntüleri) kitabıdır (1989[1934]). Bu kavram,
küçük ölçekli gruplar ya da topluluklarda bulunan,
tekrarlanan kültür özelliklerine göndermede bulun-
mak için kullanılır. Kültürel örüntü, kültürel sistem
ya da yapıdan farklı olarak kültürün tamamında
değil, sadece bir bölümünde görülür. Örneğin; bir
kültürde erkek egemen (ataerkil) ilişkilerin hakim
olması kültürel yapının göstergesidir fakat bu kül-
türde -örneğin kocanın evi terk ettiği yoksul aileler-
de- evin geçiminden sorumlu olan kadınların aile
içinde söz sahibi olması bir kültürel örüntüdür.
“Kültürel örüntü”, küçük ölçekli top-
luluklarda bulunan, tekrarlanan kültür
özelliklerine göndermede bulunmak için
kullanılır. Kültürel örüntü kültürün ta-
mamında değil, sadece bir bölümünde
görülür.
Kültür üzerine tartışmalarda sıklıkla kullanılan
bir kavram ise “kültür şokudur”. Bu kavram, bir
kültürden başkasına giden bireylerin, yeni kültüre
uyum sağlamada karşılaştıkları güçlükler, sıkıntılar,
gerilimler ve bunalımlara işaret eder. Kültür şoku,
sosyal bilimcilerin yanı sıra başka bir kültüre giden
gezginler, göçmenler, iş insanları, öğrenciler, hatta
turistlerin yaşadığı bir deneyimdir. Bu durum ge-
nellikle travmatik olmasına karşın geçici ve aşıla-

55
2
bilir bir durumdur. Kültürel antropologlar kültür
şokunu aşmak için dil öğrenmek, yereldeki yiye-
cekleri yemek, yerel kültürden insanlarla tanışmak
ve onlarla kişisel ilişkiler kurmak gibi yöntemlere
başvururlar.
Kültüre ilişkin “yerel kültür” ve “alt kültür”
kavramlarıyla sıklıkla karşılaşırız. Bu kavramlardan
“yerel kültür” belirli yerlerdeki toplulukların ayırt
edici kültürleri anlamına gelmektedir. Örneğin,
Paskalya Adaları bölgesinde binlerce yıldır yaşayan
Rapa Nui halkı bir yerel kültürdür. Diğer yandan
“alt kültür” kavramı, bir hakim kültür içindeki bir
grubun o kültürden farklılaşan kültürel örüntüle-
rini vurgulamak için kullanılır. Örneğin ABD’deki
farklı motosikletli gruplarının ritüelleri, simgeleri,
zaman geçirdikleri bölgeler ve kendilerine özgü
argo ifadeler ile oluşturdukları kültürel özellikler
bu ülkedeki motosikletli alt kültürünü yansıtmak-
tadır. Bunun yanı sıra ABD’de ülkenin hakim kül-
türünden farklılaşan ABD motosikletli alt kültürü-
nün yanı sıra farklı motosikletli grupların kendi alt
kültürleri de bulunmaktadır.
“Yerel kültür” belirli yerlerdeki topluluk-
ların kültürleri anlamına gelmektedir.
Kültür üzerine konuşurken, “yüksek kültür” ve
“popüler kültür” arasında sıklıkla ayrım yapıldığı
görülür. “Yüksek kültür”, yaygın bir biçimde eği-
timli, yüksek statüye, üst gelir düzeyine ya da üst
sınıflara mensup kimselerin kültürünü vurgula-
maktadır. Bu kavram buna paralel olarak (sıradan
insanların) halk kültürüne ya da popüler kültüre
karşıt olarak entelektüellerin ya da seçkinlerin kül-
türel tercihleri olan estetik beğeniler, felsefe, edebi-
yat ve sanatlara işaret etmek için kullanılmaktadır.
Yüksek kültüre sıklıkla verilen örnekler Rönesans
İtalyan ressamlarının (ör. Leonardo da Vinci ya da
Rafaello), klasik müzik bestecilerinin (ör. Mozart ya
da Beethoven) veya klasik romancıların (ör. Dosto-
yevski ya da Cervantes) eserleridir. Yüksek kültürün
özelliği biricik ve tekrarlanamaz kültürel özellik ve
ürünlere göndermede bulunuyor oluşudur.
56
Kültür
kitap
Modern toplumlarda farklı kültürlerden insanların
gündelik hayatlarını nasıl kurduklarını anlatan The-
odore Zeldin’in İnsanlığın Mahrem Tarihi. İstanbul:
Ayrıntı Yayınları, (2021) kitabını okuyabilirsiniz.
“Popüler kültür” ise kitlelerce hızla yaygınlaş-
tırılmak ve kolayca tüketilmek için üretilen, geçici,
ticari, kalıcılığı ve yüksek beğenileri hedeflemeyen
kültürel ürünler için kullanılan ifadedir. Popüler
kültür gündelik hayatımızda bilgisayar oyunların-
dan dizilere, popüler müziklerden filmlere, sporlara
ve sosyal medyaya değin pek çok alanda karşımıza
çıkar. Theodor Adorno’nun sosyal bilimlere önemli
bir açılım sağlayan “kültür endüstrisi” eleştirisin-
den bu yana özellikle son dönemde kültürel ant-
ropolojide de popüler kültür üzerine incelemeler
yapılmaktadır (bk. Adorno, 2003; Fabian, 1998;
Mukerji ve Schudson, 1991).
“Etnosantrizm” ve “ırkçılık” ise bir spektrumda
birbirinin uzantısı olarak düşünülebilecek kavram-
lardır. Bu kavramlardan ilki olan “etnosantrizm”,
bir kimsenin kültürünün tüm diğer kültürlerden
daha üstün olduğu yönündeki bakış açısıdır. Et-
nosantrizme küçük düşürücü karşılaştırmalar eşlik
eder (Rhum, 2001). Etnosantrizm, kişinin diğer
kültürlere kendi kültürünün ön yargılarıyla ve kü-
çümseyerek bakma eğilimini barındırır. Bu bakış
açısı çok yaygındır. Bütün kültürler bir dereceye
kadar etnosantriktir. Diğer kültürlerden insanla-
ra küçümseyerek bakmaktan onların değerlerini,
yiyecek-içeceklerini, giyim kuşamlarını, kültürel
özelliklerini ve pratiklerini değersiz görmeye değin
geniş bir yelpazede dışavurumları vardır. Etnosant-
rizm bir ayrımcılık türüdür.
dikkat
Antropoloji etnosantrizm ve ırkçılık başta ol-
mak üzere her tür ayrımcılığa karşı bir bilimdir.
 2
Sosyal Antropoloji

Diğer halklara yönelik ayrımcılık spektrumu- değerlendirilmesi gerektiğinin altını çizer. Kültürel
nun biraz daha ilerisinde “ırkçılık” yer alır. Kuram- görelilik fikri, etnosantrizm ve ırkçılığa karşı bir
sal kökenleri bir tarafa bırakılacak olunursa, “ırk- duruştur. Bu yaklaşım, bugün kültürel antropoloji-
çılık” inançlar, dünya görüşü, gündelik pratikler, nin merkezinde yer alan fikirlerden birisidir.
iktidar, ekonomik çıkarlar gibi alanlarda ırk fikrini
merkeze alan ön yargı, suçlama, ayrımcılık ve sö-
mürüye işaret eder (Harrison, 2001). Bu derin ve
kökleşmiş ayrımcılığın ırk ayrımcılığının yanı sıra
bireysel, simgesel, söylemsel, kültürel, kurumsal ve
ekonomik dışavurumları bulunmaktadır. Ayrıca ön
yargılar, ötekileştirme ve damgalama gibi sonuçları
görülmektedir. Antropoloji yaklaşık yüz yıldır “ırk”
fikrinin biyolojik değil sadece kültürel alanla sınırlı
olduğunu vurgular. Bu alan, ırkçılığa karşı net bir
duruş sergilemektedir.
“Kültürel görelilik” başkalarının davranış ve
inançlarını onların gelenek ve deneyimleri çerçe-
vesinde değerlendirmek anlamına gelmektedir. Bu Resim 2.5 15 Mart 2019’da Chrsitchurch’te gerçekleşen
fikir, kişinin kendi kültürünün merkezi olduğu silahlı saldırıyı haka dansı yaparak protesto eden Yeni
düşüncesine yönelik bir itirazdır. Farklı kültürlerin Zelandalı lise öğrencileri.
özelliklerinin, kültürel örüntülerinin, kültürel pra- Kaynak: https://storage.googleapis.com/afs-prod/
tiklerinin ve kültürel anlamlarının aynı değerde ol- media/media:fd0598c46ed84ef4932318ebd5ad051d/800.
duğunu vurgular. Bunların kendi bağlamları içinde jpeg

Yaşamla İlişkilendir

SALDIRI SONRASI NEDEN HAKA DANSI YAPIYORLAR?

GazeteDuvar
19 Mart 2019
Yeni Zelandalılar, geçtiğimiz Cuma günü iki camiye düzenlenen nefret dolu saldırılarda kaybet-
tikleri 50 kişinin yasını, geleneksel Haka dansı ile tutuyor. Ülkenin her köşesinden, genci ve yaşlısıyla
Haka dansı yapanların görüntüleri geliyor. Peki Haka dansı nedir? Yeni Zelandalılar bu dansı neden
hem cenazelerde hem kutlamalarda icra ediyor?
Haka dansı en yaygın bilinen tanımıyla ‘Yeni Zelanda’nın yerlisi olan Maorilerin savaş dansı’ olsa
da Yeni Zelanda kültüründe bundan çok daha fazlasını simgeliyor. Evet, çıkış noktasının savaş dansı
olduğu doğru. Fakat bunun ötesinde, bir kabilenin onurunu, gücünü ve birliğini simgeliyor. Bir tür
meydan okuma anlamına geliyor. Bu açıdan törensel bir ‘dans’; duyguların ortaklaşa ifade edildiği, konu
ne olursa olsun birlik mesajı verilen bir ritüel. Bugün hem kutlamalarda hem cenazelerde icra edilebil-
mesinin sebebi de bu.
Haka uzmanı Te Kahuata Maxwell, Reuters ile söyleşisinde cenazelerde Haka yapılmasının travma
ile başa çıkmanın bir yolu olduğunu söyledi. Maxwell, “Bu, Maorilerin ölümle başa çıkma, yas tutma,
sevgiyi gösterme yöntemi. Haka, Maorilerin destek gösterme biçimi; onların yas tutmasının bir parçası”
dedi.
Maori kabileleri bu dansı geleneksel olarak bir savaş çağrısı için kullanıyordu. Savaşçılar, savaş ala-
nında rakiplerini korkutmak için saldırgan yüz ifadelerine bürünüyor, gözlerini ‘pörtletip’ dillerini çıka-

57
2
Kültür

rıyor, korkutucu sesler çıkararak silahlarını sallıyordu. Haka dansının bu dönemdeki bir diğer amacı da,
kendi morallerini yükseltmekti: Savaş tanrısını, savaşı kazanmalarına yardım etmeye çağırıyorlardı. Sa-
vaş için yapılan bu Haka türüne, ‘peruperu haka’ deniyordu. Haka sırasında telaffuz edilen sözcükler de,
o kabilenin atalarını ve tarihini anlatan şiirlerdi. Zamanla silahlar bırakıldı, kadınlar da katıldı; Haka,
Yeni Zelanda toplumunun kendini ifade etme yöntemlerinden biri hâline geldi. Düğünler, mezuniyet
törenleri, misafirlerin karşılanması, cenazeler, spor müsabakaları gibi hemen her toplumsal olayda icra
edilir oldu. 19’uncu yüzyılda adaya ayak basan Hıristiyan misyonerlerin Haka’yı yasaklama ve yerine
ilahiler dayatma girişimi başarısız kılındı; İngiliz kraliyet ailesinin Yeni Zelanda’yı ilk ziyaret eden üyesi
Prens Albert için 1869’da Wellington’da düzenlenen karşılama töreninde de Maoriler Haka yaptı.
Maoriler bugün Yeni Zelanda nüfusunun yüzde 20’sini oluştururken, Haka da ülke kültürünün en
köklü geleneklerinden biri. ‘Kapa haka’ adı verilen, isteyen kişilerin kendi kendilerine biraraya geldiği
gruplarca icra ediliyor. Gruplar kendi koreografilerini ve sözlerini hazırlayabiliyor. Okulların da hemen
hepsinde Haka grupları var. Ülkede iki yılda bir, Te Matatini adı verilen ulusal çapta bir Haka yarışması
düzenleniyor. Yerel düzeyde ise her yıl onlarca yarışma var. Yeni Zelandalı spor takımları, 1889 yılından
bu yana uluslararası maçlarına çıkmadan önce Haka dansı yapıyor. Bazı üniversitelerde ise Haka’nın
psikolojik etkilerini araştıran bölümler var.
-Kısaltılarak alıntılanmıştır.

Kaynak: https://www.gazeteduvar.com.tr/dunya/2019/03/19/saldiri-sonrasi-neden-haka-dansi-yapi-
yorlar

Öğrenme Çıktısı
4 Kültüre ilişkin bazı temel kavramları aktarabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

L’insulte (Hakaret) (2017)

Kültürün yeni etkileşimlerle
adlı filmi izleyip etnosant-
Martin Stokes’un Türkiye’de nasıl yeni formlar ürettiğini
rizm ve ön yargıların aynı
Arabesk Olayı (2020) kitabı- göçmenlerin mutfakların-
yerde yaşayan farklı kül-
nı kültürel ilişkileri dikkate da pişen yemeklerin kendi
türlerden insanlar arasında
alarak tartışın. mutfağımıza etkilerini dik-
nasıl sorunlar yarattığını
kate alarak tartışın.
tartışın.

58
 2
Sosyal Antropoloji

Kültürün tanımını ve
1 başlıca özelliklerini
anlatabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Kültür ve Özellikleri

İnsanlığın en belirleyici özelliklerinden ve olmazsa olmazlarından biri olan kültür, genel anlamda antropolojinin
en temel kavramlarından biridir. Yapıp ettiğimiz her şeyde ve her yerde kültürün izlerini görmek mümkündür.
Ekolojik koşullara türlü şekillerde kültür üreterek uyum sağlarız. Avlanmak, savaşmak, sağaltım, boş zaman
geçirmek, spor karşılaşmaları yapmak, şefliklerden imparatorluklara yönetim organizasyonları kurmak, ara-
mızdaki sorunları çözmek, ticaret yapmak kültür aracılığıyla beraber gerçekleştirdiğimiz işlerdir. Antropolojide
kültürün iki yüzden fazla tanımı bulunmaktadır. Kültür bütün insanlarda bulunan bir özelliktir. Günümüzde
“kültür”, biyolojik ya da doğal değil, insan ürünü olan her şeye göndermede bulunmak için kullanılmaktadır.
Böylece kültür denildiğinde ilk insanların hayatta kalmak için yaptığı basit aletler ve barınaklardan bilimler,
sanatlar, hukuk sistemleri ve devletlere değin uzanan geniş yelpazede pek çok şey anlaşılmaktadır. Kültür, insan
gruplarınca paylaşılıp nesilden nesile aktarılabilen, sanatlar, toplumsal davranışlar, söylemler, düşünce kalıpları,
maddi ürünlere göndermede bulunmak için kullanılmaktadır. Her şeyi kapsayan bütünleştirici bir kavramdır.
Kültürün “evrensel”, “genel” ve “tikel” olmak üzere üç düzeyi bulunmaktadır. Kültür hakkında konuşurken
sıklıkla mükemmel bir tanım yapmaktansa kültürün özelliklerine odaklanılır.
Kültürün başlıca özellikleri şunlardır. Kültür insanın bir özelliğidir. Kültür, insanı diğer canlılardan ayıran şeydir.
Kültür toplumsaldır. Kültür toplumu, toplum ise kültürü şekillendirir. Büyük harfle yazılan “Kültür” kavramı,
insanları diğer canlılardan ayıran bir özellik olan kültüre göndermede bulunur. Küçük harfle yazılan “kültür”
ise grupları birbirinden ayıran özellikler olan farklı kültürlere vurgu yapar. Kültür genetik ya da biyolojik değil,
tamamıyla insan ürünüdür. Kültür öğrenilir. Kültürel öğrenmeye “kültürlenme” adı verilir. Kültürel özellikler
grubun, topluluğun ya da toplumun üyelerince paylaşılırlar. Kültürün paylaşılması hem kültürel özelliklerin
sürdürülmesine hem de grup aidiyetine yol açar. Kültür bir simgeler bütünüdür. Kültürel simgeler hem kültüre
ilişkin bir bütünlük kurar, hem de insanların kültürün üyesi olan diğer insanlarla ilişki kurmasını sağlar. Kültür
uyum sağlamaya yaradığı gibi uyum bozucu da olabilir.

Kültürel uyum ve
2 uyarlanma stratejilerini
gösterebilme

Kültürel Uyum ve Uyarlanma

Stratejileri

Uyarlanma, diğer bir deyişle uyum sağlama, kültürün en ayırt edici özelliklerinden biridir. Uyarlanma “biyo-
lojik uyarlanma” ve “kültürel olmak” üzere iki türlüdür. Yeşil bitkilerin fotosentez yapması, sıcak iklimlerde
yaşayan memeli hayvanların kısa tüy, soğuk iklimlerdekilerin ise uzun tüy ve yoğun yağ dokusu gibi biyolojik ve
fizyolojik yollar geliştirerek ekolojik koşullara uyum sağlamalarına “biyolojik uyarlanma” denir. Toplu hareket
etme, simgeler kullanma, giysiler, tarım, binalar ve aletler yapma gibi araçlarla ekolojik koşullara kültürel yol-
lardan uyum sağlamaya “kültürel uyarlanma” denir. Tüm canlılar içinde sadece insanlar kültürel uyarlanma
yaparlar.
Uyarlanma için kullanılan araçlardan biri evcilleştirmedir. Evcilleştirme bitkiler ve hayvanların insanların ya-
şadığı yerlerin yakınında yetiştirilebilir hâle getirilmesi demektir. Evcilleştirme insanlık tarihinde farklı zaman-
larda farklı bölgelerde bağımsız icatlar şeklinde gerçekleşmiştir. Evcilleştirilen ilk hayvan köpek (GÖ 40000
dolayları) ilk bitki ise buğdaydır (GÖ 12000 dolayları).

59
 2
Kültür

Kültürel uyum ve
2 uyarlanma stratejilerini
gösterebilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Kültürel Uyum ve Uyarlanma

Stratejileri

İnsanların çevrelerine uyum sağlamak için geliştirdikleri belli başlı kültürel yöntemlere “uyarlanma stratejileri”
denir. Uyarlanma stratejileri insanların besin teminini nasıl ve hangi yollardan sağladıklarına ilişkin sosyo-
kültürel sistemlerdir. Cohen’in (1974) ortaya attığı tipolojide uyarlanma stratejileri basitten karmaşığa doğru
şöyle sıralanmaktadır: avcı-toplayıcılık, bahçecilik, çobanlık, tarım, sanayi. Avcı-toplayıcılık besin üreticiliği
yapılmayan, insanların toplayıcılık ve avlanmakla geçimlerini sürdürdükleri uyarlanma stratejisidir. Bahçecilik,
taş, sopa, değnek gibi basit aletlerle ekip-biçme yapılan uyarlanma stratejisidir. Çobanlık küçükbaş ve büyükbaş
hayvan yetiştiriciliği dayalı uyarlanma stratejisidir. Tarım, ekip biçmenin hayvan emeği, aletler ve köle emeği
gibi teknikler kullanılarak gerçekleştirildiği uyarlanma stratejisidir. Sanayi ise üretimin makinelerle yapıldığı
büyük ölçekli ve gelişmiş toplumları ortaya çıkaran uyarlanma stratejisidir. Günümüzde sanayi toplumları,
post-endüstriyel toplumlara doğru dönüşmektedir. Post-endüstriyel toplumlar, insan emeğine giderek daha
az gereksinim duyulan toplumlardır. Gelişmiş teknoloji, hızlı bilimsel atılımlar ve hizmet sektörünün merkezi
rolüyle öne çıkmaktadırlar.

3 Başlıca kültürel süreçleri

sıralayabilme

Kültürel Süreçler

Kültürün nasıl değiştiği, dönüştüğü ve aktarıldığı antropolojinin en önemli konularından biridir. Bir dizi kültü-
rel süreçten söz edilebilir. Bir kültürün üyesi olan bireylerin doğumdan itibaren kültürün özelliklerini öğrenerek
içselleştirmesine “kültürlenme” denir. “Bağımsız icat” belirli kültürel özelliklerin birbiriyle temas içinde olma-
yan kültürlerde birbirinden bağımsız bir biçimde ortaya çıkmasına işaret etmektedir. “Kültürel yayılma” kültür
ögelerinin coğrafi yakınlık, gezginler, göç, ticaret, savaş ya da başka bir iletişim kanalı aracılığıyla bir toplumdan
diğerine taşınarak yayılmasıdır. Kültürel yayılma bazen doğrudan bazen de dolaylı yollardan gerçekleşmektedir.
Toplumlar arasında doğrudan temas olduğunda ortaya çıkan değişmelere “kültürleşme” adı verilmektedir.
Kültürleşme; kültürün, genellikle daha gelişmiş bir medeniyete sahip olan, farklı kültürlere sahip toplulukların
sürekli ilk elden ve doğrudan teması yoluyla aktarıldığı süreçtir. “Kültürel bütünleşme” bir kültüre başka
bir kültürden gelen kimselerin kendi kültürel özelliklerinin tamamını yitirmeksizin hakim kültüre katılmaları
anlamına gelmektedir. “Kültürel asimilasyon” ise bir kültürün hakim kültür içinde kültürel olarak erimesi ve
kendi kültürel özelliklerini yitirmesi anlamına gelir. Kültürel asimilasyon kendiliğinden olabildiği gibi, devlet
eliyle ve zorla da olabilir. “Küreselleşme” günümüzde en etkili kültürel değişme süreçlerinden biridir. Küre-
selleşmenin bir dizi anlamı bulunmaktadır. Bunlardan ilki, günümüzde dünyada kültürler arasında karşılıklı
etkileşimin artmasıdır. Bu süreç, yerel ve bölgesel kültürlerin birbiriyle ilişkisini zenginleştirmenin yanı sıra bir
küresel kültürün ortaya çıkmasına yol açmıştır. Küreselleşmenin ikinci anlamı, dünya ölçeğinde denetimin ulu-
sal niteliğinin giderek gerileyerek ulusötesi kuruluşların bu alanda öne çıkmasıdır. Günümüzde küreselleşme
bağlamında “küyerelleşme” adı verilen bir süreç de yaşanmaktadır. Küreselleşme ve yerelleşme kavramlarının bir
araya getirilmesiyle ortaya çıkan “küyerelleşme” kavramı, küresel, yerel ve bölgesel düzeydeki kültürel özellik-
lerin küreselleşme sürecinde iç içe geçmesine vurgu yapmaktadır.

60
 2
Sosyal Antropoloji

4 Kültüre ilişkin bazı temel

kavramları aktarabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Kültürle İlgili Bazı Temel
Kavramlar

Bu başlıkta kültür üzerine tartışmalarda kullanılan “kültürel örüntü”, “kültür şoku”, “yerel kültür”, “alt kültür”,
“yüksek kültür”, “popüler kültür”, “etnosantrizm”, “ırkçılık” ve “kültürel görelilik” konuları tartışılmıştır. “Kül-
türel örüntü”, küçük ölçekli gruplar ya da topluluklarda bulunan, tekrarlanan kültür özelliklerine göndermede
bulunmak için kullanılır. Kültürel örüntü, kültürel sistem ya da yapıdan farklı olarak kültürün tamamında
değil, sadece bir bölümünde görülür. “Kültür şoku” ise bir kültürden başkasına giden bireylerin, yeni kültüre
uyum sağlamada karşılaştıkları güçlükler, sıkıntılar, gerilimler ve bunalımlara işaret eder. Kültür şoku, travmatik
olmasına karşın genellikle geçici ve aşılabilir bir durumdur.
“Yerel kültür” belirli yerlerdeki toplulukların ayırt edici kültürleri anlamına gelmektedir. Diğer yandan “alt
kültür” ise, hakim bir kültür içindeki bir grubun o kültürden farklılaşan kültürel özelliklerini vurgulamak için
kullanılmaktadır. “Yüksek kültür”, yaygın bir biçimde eğitimli, yüksek statüye, üst gelir düzeyine ya da üst
sınıflara mensup kimselerin kültürünü vurgulamaktadır. Yüksek kültürün özelliği biricik ve tekrarlanamaz olu-
şudur. “Popüler kültür” ise kitlelerce hızla yaygınlaştırılmak ve kolayca tüketilmek için üretilen, geçici, ticari,
kalıcılığı ve yüksek beğenileri hedeflemeyen kültürel ürünler için kullanılan ifadedir.
“Etnosantrizm” ise bir kimsenin kültürünün tüm diğer kültürlerden daha üstün olduğu yönündeki bakış açısı-
dır. Etnosantrizm, kişinin diğer kültürlere kendi kültürünün önyargılarıyla ve küçümseyerek bakmasıdır. “Irk-
çılık” inançlar, dünya görüşü, gündelik pratikler, iktidar, ekonomik çıkarlar gibi alanlarda ırk fikrini merkeze
alan ön yargı, suçlama, ayrımcılık ve sömürüye işaret eder. Bu derin ve kökleşmiş ayrımcılığın ırk ayrımcılığının
yanı sıra bireysel, simgesel, söylemsel, kültürel, kurumsal ve ekonomik dışavurumları bulunmaktadır. Etno-
santrizm ve ırkçılık, ayrımcılık türleri arasındadır. “Kültürel görelilik” başkalarının davranış ve inançlarını
onların gelenek ve deneyimleri çerçevesinde değerlendirmek anlamına gelmektedir. Antropoloji etnosantrizm
ve ırkçılığa karşı duran bir bilimdir. Kültürel görelilik fikri, bugün kültürel antropolojinin merkezinde yer alan
yaklaşımlardan birisidir.

61
2
Kültür

1 Kültürle ilgili aşağıdaki ifadelerden hangisi 7 Aşağıdakilerden hangisi Cohen’in önerdiği

yanlıştır? besin üreticiliğine dayanan uyarlanma stratejilerinin
basitten karmaşığa doğru yapılmış bir sıralamasıdır?
neler öğrendik?

A. Kültür insanın uyarlanma yeteneğinin ana se-

bebidir. A. Avcı-Toplayıcılık, Sanayi, Çobanlık, Tarım
B. Kültür insanların yapıp ettiği her şeydir. B. Avcı-Toplayıcılık, Bahçecilik, Çobanlık, Tarım,
C. Kültür değişime kapalıdır. Sanayi
D. Kültür doğayı dönüştürür. C. Bahçecilik, Çobanlık, Tarım, Sanayi
E. Kültür genetik yollardan aktarılmaz. D. Çobanlık, Tarım, Avcı-Toplayıcılık, Sanayi,
Bahçecilik
2 “Kültürel evrensel” kavramı bütün kültürler- E. Sanayi, Tarım, Çobanlık, Bahçecilik
de bulunan olgular için kullanılır. Buna göre aşağı-
dakilerden hangisi bir “kültürel evrenseldir”? 8 Tüm insan kültürlerinde bulunmasa da bazı
insan kültürlerinde bulunan ve farklı kültürleri or-
A. Spor B. Ahşap evler taklaştıran kültürel özellik ya da örüntüler hangi
C. Devlet D. Çobanlık adla adlandırılır?
E. Ensest yasağı
A. Kültürel tikel B. Kültürel genel
3 Aşağıdakilerden hangisi kültürle ilişkilendi- C. Kültürel benzerlik D. Kültürel evrensel
rilemez ? E. Genel kültür
A. Mimari yapılar B. Bireylerin kan grubu
C. Ana dili D. Yemek pişirmek 9 Aşağıdakilerden hangisi “kültürel bütünleş-
E. Kurban menin” tanımıdır?
A. Bir kültüre başka bir kültürden gelen kimsele-
4 Aşağıdakilerden hangisi bir kültürel değişme rin kendi kültürel özelliklerinin tamamını yi-
sürecidir? tirmeksizin hakim kültüre katılmalarıdır.
B. Bir kültürün üyesi olan bireylerin doğumdan
A. Küreselleşme B. Kültürel bozulma itibaren kültürün özelliklerini öğrenerek içsel-
C. Kültürel icat D. Kültürel sorun çözme leştirmesidir.
E. Kültür-fizik C. Kültürün, genellikle daha gelişmiş bir medeni-
yete sahip olan, farklı kültürlere sahip grupla-
5 Aşağıdaki çiftlerden hangisi evcilleştirilen ilk rın sürekli ilk elden ve doğrudan teması yoluyla
hayvan ve bitkidir? aktarılmasıdır.
A. At ve arpa B. Kedi ve mısır D. Bir kültürün, başka kültürlerin olumsuz etkisi
sonucunda kendi öz değerlerine yeterince sahip
C. Kedi ve pirinç D. Köpek ve buğday
çıkamaması sonucu meydana gelen kültürel
E. Koyun ve darı deformasyondur.
E. Bir birey kendi kültüründen başka bir kültüre
6 Aşağıdakilerden hangisi bitkilerin ve hayvan- gidip o kültürün değerleri, normları, alışkan-
ların evcilleştirilmesinin olumlu sonuçlarından biri lıkları ve yaşam tarzıyla karşılaştığında yaşadığı
değildir? derin bunalımdır.
A. Ekip biçme yapılan yerlerde yerleşik yaşam baş-
lamıştır. 10 Günümüzde kültürel antropolojinin etno-
B. Açlık ve kıtlık riski azalmıştır. santrizme karşı benimsediği, alanın temelinde yer
alan yaklaşım aşağıdakilerden hangisidir?
C. Nüfus artışı yaşanmıştır.
D. Yazı ortaya çıkmıştır. A. Küreselleşme
E. Besin temini için çalışma süreleri artmıştır. B. Tarihsel tikelcilik
C. Postmodernizm
D. Kültürel görelilik
E. Kültürel ayrımcılık

62
 2
Sosyal Antropoloji

Yanıtınız yanlış ise “Kültürel Uyum ve Uyar-

1. C Yanıtınız yanlış ise “Kültür ve Özellikleri” 6. E
lanma Stratejileri” konusunu yeniden göz-
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
den geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

2. E Yanıtınız yanlış ise “Kültür ve Özellikleri”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Yanıtınız yanlış ise “Kültürel Uyum ve Uyar-
7. C
lanma Stratejileri” konusunu yeniden göz-
den geçiriniz.

3. B Yanıtınız yanlış ise “Kültür ve Özellikleri” 8. B Yanıtınız yanlış ise “Kültür ve Özellikleri”
konusunu yeniden gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. A Yanıtınız yanlış ise “Kültürel Süreçler” konu- 9. A Yanıtınız yanlış ise “Kültürel Süreçler” konu-
sunu yeniden gözden geçiriniz. sunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Kültürel Uyum ve Uyar- Yanıtınız yanlış ise “Kültürle İlgili Bazı Te-
5. D 10. D
lanma Stratejileri” konusunu yeniden göz- mel Kavramlar” konusunu yeniden gözden
den geçiriniz. geçiriniz.

Araştır Yanıt
2 Anahtarı

Norbert Elias, ilk kez 1939’da yayımlanan Uygarlık Süreci adlı eserinde insan
doğası ile adabımuaşeret kuralları arasında toplumsal ve tarihsel ilişkiler bu-
lunduğunu vurgular. Kitap, kültür ve uygarlık fikirlerinin toplumsal ve tarih-
sel oluşumunu incelemektedir. Bu süreçte en önemli adımlardan biri, kültür
Araştır 1 ve uygarlık arasındaki karşıtlıkların giderek aşılması ve ortadan kalkmasıdır.
Duyguların denetimi, duygulara atfedilen anlamlar ve standartlar, uygarlık
sürecinde değişen anlamlardan bazılarıdır. Elias, bu süreci ele alırken doğal ge-
reksinimlerle ilgili tutumların, gündelik hayattaki ahlaki kuralların, değer yar-
gılarının ve gündelik davranışların nasıl değiştiğini irdelemektedir. Uygarlık
Süreci çağdaş sosyal bilimler literatürünün en önemli metinlerinden biridir.

Rabbit-Proof Fence (2002) adlı filmde Avustralya Aborjini üç çocuğun asimi-

lasyon politikaları karşısında kıta boyunca uzanan çölü yürüyerek geçerek aile-
lerine ulaşma yolculuklarının hikâyesi anlatılmaktadır. Avustralya Aborjinleri
Avustralya kıtasının yerlisi olan avcı toplayıcı bir halktır. Filmde de anlatıldı-
ğı üzere, trajik sonuçları olan asimilasyon süreçleri yaşamışlardır. Aborjinler
günümüzde modern toplumların egemenliği altındadırlar. Bu kıtada 50000
Araştır 2 yıldan uzun bir süredir yaşamaktadırlar. Avlanırken bumerang ve mızrak kul-
lanmaktadırlar. Ayrıca avlanmanın yanı sıra çöldeki kök bitkiler, meyveler ve
yemişleri toplayarak besin gereksinimlerini sağlamaktadırlar. Büyük bölümü
çöl olan bu kıtada hayatta kalabilmek için soğuğa karşı direnç geliştirmişlerdir.
Ayrıca farklı simgelerin kullanıldığı gelişkin bir sanatları olduğu bilinmek-
tedir. Günümüzde Avustralya ve çevresindeki adalarda yedi yüz elli binden
fazla Aborjin nüfusu olduğu bilinmektedir. Rabbit-Proof Fence filmi, çocuk da
olsalar Aborjinlerin zorlu çöl koşullarında hayatta kalmada ne denli başarılı
olduklarını ortaya koymaktadır.

63
2
Kültür

Araştır Yanıt
2 Anahtarı

George Ritzer’in“Toplumun McDonaldlaştırılması” çalışması küreselleşme üzerine

bir değerlendirme sunmaktadır. Ritzer bu çalışmasında bir restoran markasından
yola çıkarak günümüze özgü bir hayat biçimi tarif eder. Bu hayat biçimi, aile sof-
ralarından uzaktadır. Benliğin sınırlandığı, duyguların denetlendiği bir yerdir. Fast
food zinciri McDonald’s’ın ilkeler günümüz toplumunu aynalamaktadır. McDo-
Araştır 3 nalds mantığını yöneten ilkeler olan ışıltılı hız, işlevsellik, tüketim, aynılık ve hiz-
met ilkelerinin doğumdan cenazeye, üniversiteden eğlenceye her alanı ele geçirdi-
ğini vurgulamaktadır. Fast food zincirinin hesaplanabilirlik, akılcılık, verimlilik ve
denetim ilkeleri toplumun geneline aktarılmaktadır. Ritzer, günümüz toplumu-
nun akılcılığı hedeflerken kendisini bir demir kafese kapattığını söyler. Bu kafes,
trafik, endüstri, tüketim ve yaşam tarzıyla büyük bir tahribat yaratmaktadır.

Müzikolog ve antropolog Martin Stokes Türkiye’de Arabesk Olayı adlı çalışmasın-

da ülkemizde arabeskin kültürel anlamlarını tartışmaktadır. Bu çalışmada halk
müziği ve Türk sanat müziğinden arabesk müziğin doğuşuna uzanan kültürel
sürecin nasıl geliştiğini ele almaktadır. Bir tarafta bağlama ve halk müziğinin
yasaklanması, diğer tarafta ülkede yükselen milliyetçi ve modernist yaklaşımlar
ülkede kentli bir müziğin doğmasına neden olmuştur. Bu süreçte özellikle gü-
ney kentlerinde radyolardan Mısır ve Arap müziklerinin dinlenmesi, ülkeye yeni
müzikal ifade biçimleri gelmesini sağlamıştır. 1950’lerden itibaren gelişen süreçte
Araştır 4 ise kırdan kente göç ve gecekondulaşma, kentin kır kökenli yeni sakinleriyle ta-
nışmasına yol açmıştır. 1970’lerde artan gecekondulaşma bu kırdan kente göçü
hızlandırmıştır. Arabesk işte bu koşullarda, 1960’ların sonlarında, bir Türk halk
müziği enstrümanı olan bağlamaya Orhan Gencebay ve arkadaşı Erkin Koray
tarafından elektrik gitar manyetikleri eklenmesiyle başlamıştır. Bu gecekondulara
hitap eden kentli ve melez müzik formu, Mısır müziği, Arap müziği, Türk halk
müziği, Türk sanat müziği ve hatta dinî ilahiler gibi müziklerden etkilenmiştir.
Garibanlık, sevda, kader, benlik ve yanmak ve gibi arabesk temalarını inceleyen
Stokes arabesk ile etkilendiği müzik türleri arasındaki bağları ortaya koymaktadır.

Kaynakça
Adorno, T. W. (2003). “Kültür Endüstrisini Yeniden
Düşünürken”. Doğan, B. O. (çev.) Cogito, 36,
76-83.
Altman, A. ve Hasegawa, P. M. (2012). Plant
Biotechnology and Agriculture: Prospects for the 21st
Century. Londra: Academic Press.
Barnard, A. ve Spencer, J. (2005) “Culture”. İçinde,
Barnard, A. ve Spencer J. (der.) The Routledge
Encyclopedia of Social and Cultural Anthropology.
(168-176). Londra: Routledge.
Brown, D. E. (2000). “Human Universals And
Their Implications”. İçinde, Roughley, N. (der.)
Being Humans: Anthropological Universality And
Particularity in Transdisplinary Perspectives. New
York: Walter de Gruyter.
Carrithers, M. (2001). Culture. İçinde, Barfield, T.
(der.) The Dictionary of Anthropology. (98-101).
Oxford: Blackwell.
Cohen, Y. A. (1974) Man in Adaptation: The Cultural
Present. Chicago: Aldine.

Bates, D. G. (2009). 21. Yüzyılda Kültürel Antropoloji:
İnsanın Doğadaki Yeri. İstanbul: İstanbul Bilgi
Üniversitesi Yayınları.
Benedict, R. (1989[1934]). Patterns of Culture. Boston:
Houghton Mifflin.
Collings, P. (2006). Cultural Anthropology. İçinde,
Brix, H. J. (der.) Encyclopedia of Anthropology.
(150-157). Londra: Sage.
Eriksen, T. H. (2009). Küçük Yerler Büyük Meseleler:
Sosyal ve Kültürel Antropoloji. Ankara: Birleşik
Dağıtım Kitabevi.

64

Sosyal Antropoloji
Fabian, J. (1998). Moments of Freedom: Anthropology
and Popular Culture. Charlottesville: University
Press of Virginia.
Frantz, L. A. F. Bradley, D. G., Larson, G.;
Orlando, L. (2020). “Animal Domestication
İn The Era Of Ancient Genomics”. Nature
Reviews Genetics. 21 (8), 449–460. https://doi.
org/10.1038/s41576-020-0225-0 .
Galaty, J. G. (2005). “Pastoralists”. İçinde, Barnard,
A. ve Spencer J. (der.) The Routledge Encyclopedia
of Social and Cultural Anthropology. (526-528).
Londra: Routledge.
Geertz, C. (2010). Kültürlerin Yorumlanması. Ankara:
Dost Kitabevi.
Glick, T. (2001). Diffusion. İçinde, Barfield, T. (der.)
The Dictionary of Anthropology. (118-119). Oxford:
Blackwell.
Harris, M. (2020[1975]). İnekler Domuzlar Savaşlar ve
Cadılar: Kültür Bilmeceleri. Ankara: İmge.
Harrison, F. (2001). “Racism”. İçinde, Barfield, T.
(der.) The Dictionary of Anthropology. (394-396).
Oxford: Blackwell.
Josepson, B. R. (2006). “Social Anthropology”. İçinde,
Brix, H. J. (der.) Encyclopedia of Anthropology.
(180-181). Londra: Sage.
Kırımlı, Y. (2014). Sosyal Antropoloji. İstanbul: İstanbul
Üniversitesi Açık ve Uzaktan Eğitim Fakültesi.
Kottak, C. P. (2017). Mirror for Humanity: A Concise
Introduction To Cultural Anthropology. New York:
Mc Graw Hill.
(2010). Appreciating Human Diversity. New York: Mc
Graw Hill. Türkçesi için (2014). Antropoloji: İnsan
Çeşitliliğinin Önemi. İstanbul: De Ki.
Kroeber, A. L., ve Kluckhohn, C. (1952). Culture:
A Critical Review Of Concepts And
Definitions. Harvard University Peabody Museum
of American Archeology and Ethnology Papers.
Lahtinen, M., Clinnick, D., Mannermaa, K., Sakari
Salonen, J. ve Viranta, S. (2021). “Excess Protein
Enabled Dog Domestication During Severe Ice Age
Winters”. Sci Rep, 11, 7 https://doi.org/10.1038/
s41598-020-78214-4
Larson G, Piperno D. R., Allaby, R.G., Purugganan
M. D., Andersson L., Arroyo-Kalin M., Barton
L., Climer Vigueira C., Denham T., Dobney K.,
Doust A. N., Gepts P., Gilbert M. T., Gremillion
K. J., Lucas L., Lukens L., Marshall F. B., Olsen
K. M., Pires J. C., Richerson P. J., Rubio de Casas
R., Sanjur O. I., Thomas M. G., Fuller D. Q.
(2014). “Current Perspectives And The Future Of
Domestication Studies”. Proceedings of the National
Academy of Sciences, 111, 6139–6146. https://doi.
org/10.1073/pnas.1323964111
2
Lavenda, R. H. ve Schultz, E. A. (2018). Anthropology:
What Does it Mean to Be Human?. New York:
Oxford University Press.
Lévi-Strauss, C. (2014). Modern Dünyanın Sorunları
Karşısında Antropoloji. İstanbul: Metis.
Morris, M. (2012). Concise Dictionary of Social and
Cultural Anthropology. West Sussex: Wiley-
Blackwell.
Mukerji, C. ve Schudson, M. (der.) (1991) Rethinking
Popular Culture. Berkeley: University of California
Press.
Nikiforuk, A. (2020). Mahşerin Dördüncü Atlısı: Salgın
Ve Bulaşıcı Hastalıklar Tarihi. Erkanlı, S. (çev.).
İstanbul: İletişim.
Nolan, P. ve Lenski, G. (2009). Human Societies: An
Introduction To Macrosociology (11th ed.). Boulder,
CO: Paradigm.
Oğuz, E. S. (2011). Toplum Bilimlerinde Kültür
Kavramı. Edebiyat Fakültesi Dergisi / Journal of
Faculty of Letters 28(2), 123-139.
Pinker, S. (2002). The Blank Slate. New York: Viking
Press.
Rhum, M. (2001). “Ethnocentrism”. İçinde, Barfield,
T. (der.) The Dictionary of Anthropology. (155).
Oxford: Blackwell.
Scupin R. ve DeCorse, C. R. (2016). Anthropology: A
Global Perspective. Boston: Pearson.
Šmajs, J. (2006). “Culture”. İçinde, Brix, H. J. (der.)
Encyclopedia of Anthropology. (636-641). Londra:
Sage.
Swyngedouw, E. (2004). “‘Globalisation’ or
‘Glocalisation’? Networks, Territories and
Rescaling”. Cambridge Review of International
Affairs, 17(1), 25-48. https://doi.org/10.1080/095
5757042000203632
Tylor, E. B. (1958[1871]). On a Method of
Investigating the Development of Institutions:
Applied to Laws of Marriage and Descent. Journal
of the Royal Anthropological Institute 18: 245–269.
Primitive Culture. New York: Harper Torchbooks.
Winick, C. (2013). Dictionary of Anthropology. New
York: Kensington Publishing Corp.
Zafer, Z. (2010). “Bulgaristan Türklerinin 1984-1989
Eritme Politikasına Karşı Direnişi”. Gazi Akademik
Bakış, 3(6), 27-44.
65
 Bölüm 3
Sosyal Antropoloji: Kuram ve Yöntem
Antropolojik Araştırmada Farklı Yöntem
ve Teknikler
öğrenme çıktıları

1 Katılımcı gözlemin üstün yanlarını ve

1 2
dezavantajlarını açıklayabilme Etnografik Saha Notlarının Yazımı
2 Etnografik mülakat yaparken dikkat 3 Antropolojik bir araştırmada saha notlarının
edilmesi gereken hususları aktarabilme nasıl organize edilebileceğini anlatabilme

Antropolojik Kuramlar
5 Yapısalcı Antropolojinin temel

3 4
Etnografik Araştırma ve Etik Sorunlar argümanlarını açıklayabilme
4 Antropolojik bir araştırmada dikkat edilmesi 6 Feminist Antropolojinin literatüre katkılarını
gereken etik ilkeleri sıralayabilme ifade edebilme

Anahtar Sözcükler: • Etnografi • Katılımlı/Katılımsız Gözlem • Açık/Örtük Gözlem • Saha Notları • Etik
• Yapısalcı Antropoloji • Feminist Antropoloji • Dijital Antropoloji

66

Sosyal Antropoloji
GİRİŞ
Antropoloji en genel anlamıyla değişik toplum
ve kültürleri tanımayı ve tanıtmayı amaçlayan bir
disiplindir. Bu amacı gerçekleştirme yolunda, sos-
yal antropoloğun izlediği geleneksel çalışma izleği
şu şekilde özetlenebilir: Antropolog incelemeye
karar verdiği topluluğun yaşamına yoğun, etkin
ve uzun süreli bir katılım gerçekleştirir. Bu katılım
sonucunda o topluluğun en derin ve ayrıntılı bilgi-
sine ulaşarak bu bilgiyi derler. Kültür ya da toplu-
luğun bu şekilde derlenmiş olan bilgisi (etnografi),
metne dökülerek karşılaştırmalı biçimde irdelenir
ve kuramsal değerlendirmelere tabi tutulur (antro-
poloji) (Atay, 2017: 190).
Bir sosyal bilim metodolojisi olarak etnografi
ya da etnografya, antropoloji disiplininin altında
19. yüzyılın ortalarından itibaren gelişmeye başla-
mıştır. Antropologlar bir kültüre doğrudan katı-
larak veya kültürün içine gömülü olarak edinilen
bilginin değerini giderek daha fazla fark ettiler.
Antropologlar Franz Boaz ve Bronislaw Malinows-
ki genellikle antropolojide temel yöntem olarak
etnografik bir yaklaşımın veya katılımcı gözlemi
ortaya çıkaran fikir insanları olarak bilinir. Etnog-
rafik yaklaşımlar farklı felsefi kökenlere, disiplin
geleneklerine ve entelektüel yörüngelere sahiptir
(Dutta, 2016: 69). Etnografik çalışmada benimse-
necek perspektifler çeşitlidir ve etnografik bir çalış-
mada bir dizi farklı yaklaşım benimsenebilir.
Etimolojik olarak “etnografi”, “insanlar hakkında
yazmak” veya “belirli bir insanın/kültürün yaşam bi-
çimi hakkında yazmak” anlamına gelir. Erken antro-
polojik çalışmaların amacı, belirli bir toplumun ayırt
edici sosyal veya kültürel özelliklerinin açıklayıcı bir
anlatımını yapmaktı. Bu anlamda, etnografi, kültür-
lerin sosyal bilimcilerce ilk elden araştırılması ve ta-
nımlanması ile bunun ürettiği verilerin teorik olarak
yorumlanmasının bir bileşimine atfen kullanılmıştır
(Hammersley, 2015). Etnografi; ilk biçimlerinde,
araştırmacıların, araştırılanlar üzerindeki etkilerini
en aza indirecek şekilde insanların inançlarını ve ey-
lemlerini anlama endişesini içeriyordu. Sonuç ola-
rak etnografi, incelenen toplumları iyileştirme veya
kalkındırma gibi pratik iyileştirme veya politik akti-
vizm ile ilgili endişeler taşımamaktaydı. Bu neden-
le, yargılayıcı ve müdahaleci olmayan bir yönelim
benimsemiştir. Bununla birlikte, yirminci yüzyılın
ortalarında, incelenen insanların yaşamlarını iyileş-
tirmek için tasarlanmış müdahaleler için etnografiyi
temel alan uygulamalı antropoloji formları gelişti-
3
rilmiştir. Benzer şekilde daha sonra bazı etnograflar,
incelenen fenomenlerin politik bir perspektif içinde
yer aldığı Marksist veya “eleştirel” bakış açılarını be-
nimsemeye ve toplumsal değişim için değerlendir-
meler ve öneriler üretmeye başladılar. Feminizm ve
anti-ırkçılık etkisi bu eğilimi pekiştirirken, postya-
pısallık ve postmodernizm, etnografik çalışmaları
yerel mücadelelere yöneltmek lehine meta anlatıları
içeren siyasi pozisyonlara meydan okumuştur. Bu
bağlamda, etnografinin görevlerinden biri de ana
akım toplumun sınırlarında bulunacak bastırılmış
bilgi biçimlerini özgürleştirmek olarak görülüyordu
(Hammersley, 2015: 3-4).
Etnografi, genellikle mülakatlarla desteklenen
gözleme ve genellikle mikro düzeyde ilişkilerin
ayrıntılı bir analizine dayanırlar. Kullanılan yön-
temler etnografyaya özel olmasa da saha çalışma-
sının derinliği ve katılımcıların doğal ortamlarıyla
etkileşim kurmanın merkezîliği ve sürekliliği süreci
oldukça önemlidir ve bu etnografik çalışmaların
bulgularına güç katar.
Etnografya: Kültürel antropolojiden
gelmektedir. “Etno,” insanlar ya da halk
anlamına gelir, “grafya” ise bir şeyi betim-
lemeye işaret eder. Böylelikle etnografya,
bir kültürü betimlemek ve yerel bakış açı-
sından başka bir yaşam biçimini anlamak
anlamına gelir (Neuman, 2016: 545).
Geleneksel olarak, sosyal antropolojinin teme-
linde saha çalışması vardır. Bu çalışmada araştırma-
cı, belirli bir toplumu ve onların yaşam biçimini,
uzun bir dönem boyunca ve bireysel olarak göz-
lemler. Hatta eğer mümkünse, antropologlar ya-
şam biçimlerini merak ettikleri insanlarla birlikte
yaşamaya çalışır ve gündelik yaşamın küçük detay-
ları hakkında önemli bilgiler elde ederler. Kültürel
antropologlar, insanı “veri kaynağı” olarak değil,
birey olarak görürler. Bir yıl ya da daha fazla süre
boyunca tanıştıkları ve aşina oldukları çocukların,
kadınların ve erkeklerin yüzlerini tanır ve onlarla
samimi sayılabilecek bir ilişki kurar. Saha çalışma-
ları boyunca deneyimledikleri her şeyi, neredeyse
her şeyi, öğle vakti güneşinin, sabah seslerinin, pi-
şen yemek kokusunun, hayatın ritim ve temposu-
nun hissettirdiği tüm duyguları anımsarlar (Laven-
da ve Schultz, 2019: 28).
67
3
Bu anlamda etnografi bir grubun gündelik ha-
yatlarının akışına katılarak “orada olanı” gözlemle-
yerek ve içeriden bir bakış (emik bakış) geliştirerek
anlamaya ve yorumlamaya çalışmaktır. Bu yönüyle
etnografi, araştırmacının gözlem ve saha notlarını
bir veriye dönüştürecek tarzda bilgiyi inşa ettiği ve
sahanın pratik deneyimlerini teoriye dönüştürdü-
ğü bir metodolojidir. Dolayısıyla etnograftan bek-
lenen saha çalışması süresince içeriden bir yaklaşım
geliştirerek, belirli bir mesele çerçevesinde gündelik
örüntüleri gözlemlemesi ve yorumlamasıdır (Ergül,
2013: 5). Bu anlamda etnografi, bireylerin yaşam
dünyasına katılımcı gözlem aracılığıyla girip sos-
yal gerçekliğin birey merkezli boyutunu yakalama
pratiği olarak düşünülebilir. Bu anlamda etnografi,
sosyal fenomenleri, onları üreten ve aynı zamanda
ona maruz kalan aktörlerin bakış açısı üzerinden
ele almayı hedefler (Morva, 2017: 150).
Emik Bakış: Bir toplumun içeriden kendi
bakış açılarıyla ve yerel kişilerin perspek-
tifleriyle betimlenmeye çalışılmasıdır. Öte
yandan, antropoloğun analitik ve dışarıdan
bakış açısı etik düzey olarak adlandırılır.
Bununla birlikte antropolog, gerçekliği bilgi
kaynakları tarafından algılandığı biçimiyle yeniden
üretmeyi amaçlasa bile sonuç tam bir emik betim-
leme olmayabilir. Bunun üç nedeni vardır: Birin-
cisi, genellikle iki dil arasında çeviri yapmamız
gerekir ve her çeviri, orjinalinden başka bir şeydir.
İkincisi, sözel ifadeler yazıya aktarılmak durumun-
dadır ve söylenenlerin anlamları, yazı diline aktarıl-
dığında değişime uğrar. Üçüncüsü de antropolog,
hiçbir zaman için hakkında yazdığı insanlar ile öz-
deş hâle gelemez. Bu nedenle, antropolojideki olası
tek gerçek emik betimleme, bizzat yerliler tarafın-
dan, kendi gündelik dillerinde yazılan alıntılardır
(Eriksen, 2009: 69). Etnografik metodolojiyi be-
nimseyen araştırmacı sahada deneyimlediklerinden
sonra sistematik bir biçimde hazırladığı notlarını
“bilgi”ye dönüştürür. Ancak bu bilgi diyalojik bir
bilgidir; hem araştırdığı kişilerin anlam dünyasını
ve bakış açısını yansıtır hem de araştırmacının ken-
di bakış açısını içerir. Araştırmacının ve araştırdığı
kişilerin anlam evreni iç içe geçmiş ve birlikte hayat
bulmuştur ve sesleri adeta birbirlerine karışmıştır.
Araştırmacı, deneyimlerini yazıya aktarırken bunu
68
Sosyal Antropoloji: Kuram ve Yöntem
düz bir anlatımla yapmaz, deneyimlerini zaman
zaman edebî veya sanatsal sayılabilecek bir üslupla
hikâyeleştirir ve ilgilendiği olaylar örgüsü etrafında
bir anlatı inşa eder.
Diyalojik: Bir olgunun ilişkiselliğini ve
çok taraflılığını anlatmak için kullanılan
bir terimdir.
Sonuç olarak, etnografik bir çalışmada veri
toplama konusunda araştırmacının rolü oldukça
önemlidir. Gerçekci bir ilişki içerisinde katılımcı-
larla etkileşime geçmek çeşitli zorluklar içerir; araş-
tırmacı önce veri toplamaya ilişkin nasıl bir yak-
laşım benimseyeceğine karar vermelidir; verilerin
açıktan mı yoksa gizli bir gözlemle mi toplanacağı
önemlidir. İkincisi araştırmacı, araştırmadaki ko-
numunu içeriden (emik) bir yaklaşımla mı yoksa
dışarıdan (etik) bir yaklaşımla mı sürdüreceğine
karar vermelidir. Genel olarak emik yaklaşım, kül-
türün içine dahil olma ile mümkün olabilmekte-
dir. Katılımcıların yaşam tarzının gözlemlendiği ve
içeriden bilgilerin onların bakış açısıyla derlendiği
bir yaklaşıma işaret eder. Araştırmacının dışarıdan
analitik betimlemeleri ve açıklamalarına da etik
düzey denilmektedir.
Öte yandan, hem zengin yöntemlerle çalışma
hem de derinlemesine veri elde etmek ancak in-
celenen bağlamların, olguların ve araştırmacının
yaklaşımlarının araştırmacının kendisi tarafından
yeniden değerlendirildiği düşünümsel (reflexive)
bir bakış açısı ile mümkündür. Saha çalışması, araş-
tırmacının varsayımlarının değerlendirilmesi ve
sezgilerinin gözden geçirilmesi anlamına gelen dü-
şünümsellik bulguları güçlendirecek bir tutumdur.
Etnografik bir araştırmada araştırmacı sahada çeşit-
li kaynaklardan gelen hacimli ve yapılandırılmamış
verileri, günlük notlarını, mülakat dökümlerini ve
detaylı notlarını bir araya getirip sistematik bir yaz-
ma disiplini ile verileri işler ve analiz eder. Araştır-
macı bu süreçte analizlerini yaparken titiz, mantıklı
ve şeffaf bir yaklaşım benimserken, olabildiği kadar
özgün verilere dayanarak analiz yapar. Bu tutum,
verilerin analizinin daha rafine ve somut hâle gel-
mesi için oldukça önemlidir.
Bu ünitenin ilk bölümünde antropolojik araş-
tırmada kullanılan katılımcı ve katılımsız gözlem,
açık ve örtük gözlem ve mülakat gibi araştırma

Sosyal Antropoloji
yöntem ve teknikleri ayrıntılı bir şekilde ele alın-
mıştır. İkinci bölümde antropolojik bir araştırma-
da dikkat edilmesi ve bağlı kalınması gereken etik
ilkeler etraflıca analiz edilmiştir. Üçüncü bölümde
ise, antropolojik bir saha araştırmasında etnografik
notların nasıl tutulacağına ilişkin bazı stratejilere
değinilmiştir. Son bölümde ise farklı felsefi, sos-
yolojik ve kültürel yaklaşımlardan beslenen farklı
antropolojik kuramlar ve yaklaşımlar ayrıntılı bir
biçimde analiz edilmiştir.
ANTROPOLOJİK ARAŞTIRMADA
FARKLI YÖNTEM VE TEKNİKLER
Antropoloji disiplini içinde etnografi, genel-
likle, hem bir toplumsal grubun davranışlarının
dolaysız biçimde gözlenmesini, hem de buna bağlı
olarak yazılı bir betimleme üretimini ifade etmek
için kullanılan özel bir terimdir. Bazen alan çalışma-
sı olarak da adlandırılan etnografi terimi, en yaygın
şekilde sosyal antropolojinin araştırma teknikleriy-
le birlikte anılmaktadır (Marshall, 1999: 216). Et-
nografi, ideal olarak en az bir yıl olmak üzere, araş-
tırmacının belirli bir süre bir grup insanla yaşadığı
deneyime dayanır. Etnografi, bir insan grubunu ya
da bir grubun kültürünü anlama ve betimleme için
gösterilen bilimsel çabaların bütünü olarak nitelik-
sel çalışmaya dayalı bir çabadır. Bu çaba, araştırılan
grup ya da kültürün bütününü, bileşenlerini, on-
ların arasındaki ilişkileri, kültürün mensuplarının
gözünden görüp onların kültür kodlarıyla açarak
anlamayı içerir. Bir grubu anlamanın anahtarı o
grubun kullandığı iletişim kodlarıdır. Kültür ve
iletişim arasındaki temel bağlantı da bu noktada-
dır. İnsan iletişiminde kullanılan kodlar kültürel
kodlardır. Bu nedenle etnograf, dünyayı araştırı-
lan kişinin gözünden bakarak anlamlandırabilmek
için onun kültürel kodlarını öğrenmek ve çözmek
durumundadır. Grup ve kültürün üyelerinden ayrı
ayrı ve birlikte alınan bilgi, görüş ve düşünceler,
gerçekleştirilen gözlemlerden, arşivlerden ve litera-
türden elde edilen bilgilerle karşılaştırılarak sınanır,
gerektiğinde alana dönülür, gözlemler görüşmeler
tekrarlanır ve her bir bileşen diğer bileşenlerle olan
ilişkileri ve gündelik yaşam pratikleri çerçevesinde
değerlendirilir. Bütün, bu bulguların yorumlanma-
sı ile yeniden inşa edilerek anlaşılmaya çalışılır. Et-
nografi, niteliksel araştırmalarda kullanılan bütün
teknikleri içeren yöntemsel bir çerçeve olarak da
düşünülebilir (Kartarı, 2017: 217).
3
dikkat
Etnografik gelenek kendini belirli bir veri topla-
ma yöntemi ile kısıtlamaktansa görüşmeler, ka-
tılımcı gözlem ve belge analizi gibi birçok farklı
yöntemi kapsar.
Etnografik bir araştırmada farklı yöntemler kul-
lanılması farklı bakış açıları oluşmasına ve verilerin
zenginleşmesine ve çeşitlenmesine katkıda bulu-
nur. Örneğin; derinlemesine mülakatlar (röportaj)
araştırılan kişilerin açıklamaları, mantık yürütme-
leri ve davranışları hakkındaki muhakemelerine
erişimimizi sağlarken gözlemler hem mülakatlarda
açığa vurulması mümkün olmayabilecek beden di-
lini, jest ve mimikleri, mantık-dışı davranışları hem
de kişilerin mülakatlarda var olduğu kabul edilen
ve üzerine çalışılmayan, alışkanlıklarındaki (habi-
tuslarındaki) sıradan gündelik faaliyetlerini gösterir
(Turner, 2020).
Katılımcı Gözlem
Gözlemlemek etrafta neler olup bittiğini izle-
mek ve tabii ki aynı zamanda dinlemek ve hisset-
mek anlamına gelir. Katılım ise; dikkatinizi çeken
kişiler ve şeylerle birlikte bir yaşam sürdürürken,
bulunduğunuz andaki etkinlik içerisinde bunları
yapmaktır. Karşılaşmayla ilgili olarak, antropo-
lojik katılımcı gözlemin, tüm insanların -en çok
da çocukların- her zaman yaptıklarından yalnız-
ca derece farklılığı vardır. Fakat çocukların tüm
yaşamları öğrenmeye adanmıştır. Kısıtlı zaman için
yeni bir düzene tamamen yeni biri olarak adım atan
yetişkin bir antropolog için ise, güçlükler önemli
ölçüde daha büyüktür (Ingold, 2017: 178).
Sosyal antropolog katılımcı gözlem adı verilen
bir araştırma tekniği ile çalışmalarını sürdürür.
Bu teknik, antropoloğun tanımaya ve anlamaya
çalıştığı insan topluluğunun yaşamına mümkün
olduğu ölçüde derinlemesine ve ayrıntılı biçimde
dalmasını gerektirmekteydi. Bunun için araştır-
macı- antropoloğun konuk olduğu topluluğun
üyeleriyle mümkün olan en üst düzeyde empati
(duygudaşlık) kurması ve çevresindeki bu fark-
lı yaşamın özünü öğrenmeye çalışması beklenir.
Araştırmacı, yaşanılan toplumsal ortamda oradan
69
3
oraya koşturarak, toplumsal görüntünün yönleri-
ne dikkat yöneltir. İlgi alanı yaşamın kendisi kadar
geniş ve kapsamlıdır: Doğum, evlilik, ölüm, çıkar
çatışmaları, uzlaşma stratejileri, din, aile, akrabalık
ilişkileri, geçim kaynakları, güç-otorite ilişkileri, vs.
Antropolog bunların hepsine dikkat sarf ederek,
gözlediklerini doğru ve güvenilir biçimde kaydet-
meye çalışır (Atay, 2017: 195).
dikkat
Etnografi doğal bir araştırma ortamı içinde o or-
tamdaki insanların yaşamlarına dair empatik bir
anlayış geliştirmek için birinci el inceleme ve çok
boyutlu katılımı içerir. Etnografinin başlangıcı he-
men hemen yerlilerin kültürleri üzerine sosyal ant-
ropolojik çalışmalar ve kentliler üzerine toplumsal
ekolojik çalışmalar yapılmaya başlanan erken yir-
minci yüzyıla denk gelir (Turner, 2020: 299).
Katılımcı gözlem genelde etnografi yöntemleri-
nin merkezinde görülür. Katılımcı gözlem üzerin-
de araştırma yapılan kişilerin toplumsal yaşantısına
katılarak veri toplama yoluyla yapılır ve araştırmacı
çalıştığı toplumsal gruptaki kişilerin eylemleri, et-
kileşimleri ve dili üzerine derinlemesine düşünür
ve bunu yorumlar (Turner, 2020). Araştırmacı-
ların sahada yaptıklarının büyük bölümü, yakın
dikkat göstermek, izlemek ve dikkatle dinlemektir.
Araştırmacı bütün duyularını kullanır, görülen,
duyulan, koklanan, tadılan ya da dokunulanları
fark ederler. Araştırmacı, bütün bilgi kaynaklarını
özümseyen bir araç hâline gelir. İyi saha araştırma-
cıları, dikkatle dinleme ve izleme ile “orada neler
olup bittiğini” açığa çıkaran ayrıntılara merak du-
yar. Saha araştırmacıları toplumsal yaşamın özünün
dünyevi, sıradan, gündelik küçük ayrıntılar aracılı-
ğıyla iletildiğine inanır. Bu, insanların çoğunlukla
gözünden kaçan bir şeydir ancak saha araştırmacı-
larının ayrıntıları fark etmeyi öğrenmesi ve iyi bir
gözlemci olması gerekir (Neuman, 2016: 569). Bu
anlamda, katılımcı gözlem, incelenen ortama dahil
olmayı ve katılımcıların dil, davranış ve değerlerini
gözlemlemeyi gerektirir.
Etnografi, verili bir inceleme alanında insanlar-
la (dinî, mesleki ya da sapkın gruplar gibi) kendi
doğal çevrelerinde kurulan yoğun ilişkiyle yakın ve
70
Sosyal Antropoloji: Kuram ve Yöntem
özel bir samimiyet yaratmayı amaçlayan önemli bir
araştırma stratejisidir. Katılımcı gözlemin ilk çıkış
kaynağı, sosyal antropologların alan çalışmaları ile
Chicago Okulunun kent araştırmalarıdır. Etnogra-
fik saha araştırmaları bir dizi yöntem içerir: İnformel
görüşmeler, doğrudan gözlem, grup yaşamına katıl-
ma, kolektif tartışmalar, grup içinde üretilen kişisel
belgelerin analizi ve yaşam öyküleri. Dolayısıyla, ka-
tılımcı gözlem yöntemi niteliksel araştırma şeklinde
algılansa bile, niceliksel boyutlara sahip olabileceği
de unutulmamalıdır. Katılımcı gözleme dayalı tür-
deki araştırmaların ana metodolojik problemi, yeterli
düzeydeki öznellik ile yeterli düzeydeki nesnelliği den-
gelemektir. Katılımcı gözlemin başlıca amacı, ince-
leme nesnelerinin öznel dünyalarına girmek ve bu
dünyalara onların bakış açısıyla bakmak (anlama)
olduğundan, yeterli öznellik sorunu hemen ken-
disini gösterecektir: Araştırmacılar, kendi görüşle-
rini araştırma nesnelerine empoze edemediklerini,
tamamen onların bakış açılarını temsil ettiklerini
nasıl bilebilirler? (Marshall, 1999: 393).
dikkat
Katılımcı gözlem olarak bilinen araştırma yön-
temi, kültürel antropolojinin temelidir ve bu
saha çalışması için oldukça önemlidir. Kültürel
antropologlar, yeri geldiğinde mülakat (görüş-
me), nüfus sayımı, anket ve hatta istatistiksel
örnekleme teknikleri de dahil olmak üzere pek
çok araştırma yöntemini de kullanabilirler.
Öte yandan yalnızca araştırma nesnesinin kendi
görüşüyle sınırlı kalmak, onun adına konuşma ve
yerlileşme probleminin ortaya çıkma riskini, yani
dünyayı yalnızca araştırma nesnesi ya da nesnele-
rinin bakış açısından görme olasılığını beraberinde
getirebilir. İşte bu noktada, yeterli nesnellik so-
rununun ortaya konması gerekir; yani, araştırma
nesnesinin görüşünü, daha geniş bir kuramsal ve
toplumsal bağlama yerleştirebilecek mesafeyi ko-
rumak. Katılımcı gözlemciler başından beri şu iki-
lemin tuzağına düşerler: Aşırı tarafsızlık katılımcı
gözlemin sağlayabileceği kavrayış gücünü zayıflatır,
fakat aşırı ilişki de sosyal bilim açısından değeri
kuşkulu olan veriler ortaya çıkarır. Katılımcı göz-
lem birkaç biçime bürünebilir. Bu tür araştırmalar-
da üç rolün uyarlanabileceğine işaret edilmiştir. Bu

Sosyal Antropoloji
roller, tam katılım, katılımcı olarak gözlem ve tam
gözlem yelpazesi şeklinde sıralanabilir. Fakat bu
taksonomide de öznellik-nesnellik ikilemiyle karşı-
laşılacaktır: Tam katılım “yerlileşme”ye yaklaşırken
tam gözlem öznel davranış konusunda son derece
mesafeli kalabilir (Marshall, 1999: 394).
Katılımcı gözlem, araştırmanın geleceği için
önemli olan ilişkileri belirlemek ve değerlendirmek
için çok önemlidir. Araştırmacıya, insanların bir-
birleriyle nasıl ilişki kurdukları ve sosyal ve fiziksel
sınırların tanımlanma biçimleri hakkında sezgisel
ve entelektüel bir kavrayış sağlar. Görgü kuralları,
siyasi örgütlenme ve liderlik, sosyal rekabet ve iş
birliği konularında detaylı bilgi edinmek müm-
kündür. Sosyoekonomik statü, hiyerarşi, iktidar ve
güç ilişkileri gibi kolayca ele alınmayan veya tar-
tışmanın yasak olduğu konular hakkında kültürel
kalıpları ve yaklaşımları gösterir. Araştırmacıya, ça-
lışma alanında katılımcılarla paylaşılabilen ve veri
olarak ele alınabilecek kültürel deneyimler sunar.
Ayrıca, belirli grupların yasa dışı veya sosyal olarak
damgalanmış faaliyetlerine; kamuoyundan gizlene-
bilen durumlara erişimi kolaylaştırır (Schensul ve
LeCompte, 2013: 84).
Öte yandan, katılımcı gözlemin bazı dezavan-
tajlara da yol açabileceği düşünülmektedir. Örne-
ğin araştırmacının körleşebilmesi, yani artık sıradan
yaşam deneyimleri hâline gelen unsurları dışarıdan
bir gözle tartamaması ve her şeyi sıradan kabul
edip üzerine gitmemesi (Ergun ve Erdemir, 2010:
18) bu dezavantajlardan biridir. Dahası, içeriden
olmak ve topluluğa tam katılım aşırı öznel ve ön
yargılı olmaya yol açabilmektedir. Öyle ki, araştır-
macı her şeyi kendi deneyimlerinden yola çıkarak
yorumlama hatasına düşürebilir (Greene, 2014: 4).
Son olarak araştırmacı katılımcılarla içli dışlı oldu-
ğunda ve onlarla uzun süreler vakit geçirdiğinde
katılımcılar, araştırmacının zaten kendileriyle ilgili
konuları bildiklerini varsayarak, mülakatlarda bazı
konularda konuşmamaları ya da konuşmaya istekli
olamamaları söz konusu olabilmektedir (aktaran,
Kaçar-Tunç, 2020: 255).
Açık Katılımcı Gözlem
Katılımcı gözlem, inceleme konusu olan kişiler-
le yapılan bir anlaşma çerçevesinde gerçekleştirilir.
Bu anlaşma açıkça ya da dolaylı biçimde ifade edil-
miş olabilir. Resmî biçimde ifade edildiği takdirde
3
sosyolog, inceleme konusu olan kişilere bunun bir
sosyal bilim araştırması olduğunu açıkça belirtir ve
araştırmanın yapılabilmesi için izin vermelerini is-
ter. Söz konusu anlaşmanın açıkça konuşulmaması
durumunda ise, araştırmacı grup dışından birisi
olarak kendi kimliğini açıklar, fakat araştırmanın
hedeflerini daha az açık biçime, genellikle araş-
tırma konusu kişilere, onlar hakkında “bir kitap
yazmak için” gibi ilgilerini çeken bir genel ifadey-
le anlatır. Eğer bu kadar bilgiyle çalışma yapmak
mümkün olursa, o zaman incelenen kişilere- özel-
likle kendileri talep etmedikleri sürece- daha faz-
la ayrıntı verilmez. Pek çok araştırmacı, çalışma
yapmak üzere alana girmeyi nasıl başardıklarının
hikâyesini anlatmaktan hoşlanır: Aslında bu nokta
araştırmayı anlamak açısından can alıcı önemdedir,
çünkü araştırmacı ile araştırma konusu kişiler ara-
sında kurulan ilişki elde edilen verilerin niteliğini
etkileyebilir. Bu yüzden, açık katılımcı gözlem üze-
rine yayımlanan değerlendirmelerin çoğunda, göz-
lemcinin inceleme konusu olan grup ya da toplum
içindeki farazi rolü üzerine birtakım ayrıntılara
dikkat çekilmektedir (Marshall, 1999: 1).
Örtük Gözlem
İncelenmekte olan toplumsal birimin açıkça
farkında olmadan ve onu onaylayan bir tutuma sa-
hip olmadan yerine getirilen bir katılımcı gözlem
türüdür. Bu gözlem biçimi, araştırmacının gerçek
amacını gizlemek için araştırma ortamında geçer-
li bir rol bulunmasını gerektirir. Yine bu yöntem,
araştırmanın söz konusu toplumsal birime ulaşma-
sının normal koşullarda engellendiği ya da araştır-
macının varlığının gözlemlenen kişilerin davranış-
larını etkilememesini sağlamak için kullanılabilir.
Rol gereği müritler arasına katılarak dinsel bir
mezhebi gözlemleyen Leon Festinger (When Prop-
hecy Fails, 1956) ve meslektaşlarının çalışmaları bu
yöntemin örnekleri arasındadır. Fakat bu yöntem
ciddi etik problemler de çıkarmaktadır (Marshall,
1999: 568).
Örtük gözlemin örneğin, futbol holiganlığı gibi
hassas alanlarda gerekli olabileceği öne sürülmüş-
tür. Örtük veya gizli araştırmalar önemli gerekçeler
gerektirir. Adli birimlerin yaptığı çalışmalarda ya
da suçlarla ilgili çalışmalarda örtük gözlemin ya-
rarları hakkında kapsamlı analizler vardır. Örtük
gözleme karşı itirazlar ise insanların bir çalışmanın
71
3
parçası olduklarını bilme hakkına sahip oldukları
ve araştırmacıların veya müfettişlerin bu konuda
özel ayrıcalıklarının olmadığı yönündedir. Ancak
aldatmanın başkaları için faydaları olduğu veya bi-
reyleri özgürleştirebileceği durumlarda örtük göz-
lem meşru görülebilir (Mulhall, 2003: 308).
Katılımcı Olmayan Gözlem
Katılımcı olmayan gözlem; araştırmacının,
araştırması aracılığıyla incelemeye konu olanları
izlediği, onlara ilişkin bilgiler edindiği, ama ince-
lenen durumun içinde aktif olarak yer almadığı
bir tekniktir. Katılımcı olmayan gözlem yaklaşı-
mı bazen, tam da gözlemlendiklerini bilmenin
insanları farklı şekilde davranmaya itebileceği ve
buna bağlı olarak, toplanan verilerin geçerliliği-
ni ortadan kaldıracağı (örneğin ünlü Hawthorne
etkisi örneği gibi) durumlarda başvurulabilen bir
yaklaşımdır. Böyle bir tehlikenin ortaya çıkması-
nı önlemek için araştırmacılar, bir zaman dilimi
içinde birtakım benzer durumları gözlemleme
yoluna başvururlar. Günümüzde artık, katılımcı
olmayan gözlemde de video kayıt cihazları kulla-
nılabilmekle birlikte, bu yöntemin de aynı şekilde
araştırma konusu kişilerin davranışını değiştirebi-
leceği (aslında, neredeyse kesin olarak değiştirdiği)
konusunda genel bir konsensüs vardır (Marshall,
1999: 394). Katılımcı olmayan gözlem, örneğin
suç ve uyuşturucu çeteleri gibi riskli gruplarla ça-
lışırken, araştırmacının bu gruba katılmalarının
zor olduğu durumlarda daha çok başvurulan bir
gözlem biçimidir.
Lueger (2000: 107) etnografın gözlem yaparken
muhtemel olarak odaklanması gereken üç boyuttan
söz eder: (1) aktörler, (2) olaylar ve eylemler, (3) nes-
neler ve ürünler. Bu üç boyut, bütün sosyal ilişki-
lerin hepsinde bulunduğundan, herhangi bir sosyal
durumu tanımlamak için kullanılabilir. Eylemler
gerçekleştiren insanlar (pasif meditasyon yapsalar
bile, bu bir eylemdir) ve her zaman elde birtakım
nesneler (örneğin kıyafet) vardır. İnsanların çıplak
olduğu yerlerde bile (doktor ofisleri veya plajlar)
kültürel olarak özel nesneler mevcuttur. James P.
Spradley (1980) etnografik gözlemi şöyle betimler:
İnsanların ne yaptığını (kültürel davranış); kıyafet ve
aletler (kültürel eserler) gibi kullandıkları şeyleri göz-
lemleriz ve insanların söylediklerini dinleriz (konuş-
ma mesajları). Spradley, gözlemin dokuz boyutunu
birbirinden ayırır (aktaran, Müller, 2021: 41-42):
72
Sosyal Antropoloji: Kuram ve Yöntem
• Uzay: fiziksel yer;
• Aktör: İlgili insanlar;
• Aktivite: bir dizi çeşitli eylem;
• Nesne: fiziksel şeyler;
• Eylem: insanlar tarafından gerçekleştirilen
bireysel eylemler;
• Olay: insanlar tarafından gerçekleştirilen
bir dizi faaliyet;
• Zaman: kronolojik dizi;
• Hedef: insanların gerçekleştirmek istediği
hedefler;
• Duygu: ifade edilen duygular.
Gözlemlerimiz her zaman amaçlıdır ve seçime
dayalıdır. Her şeyi göremiyoruz. Biyolojik yapımız
dünyayı 360 derece görmemize izin vermiyor. Gö-
rüş alanımızda bile, sadece keskin odaklı bir kısmı
görüyoruz ve gerisi belirsiz. Biyolojik yapımızın
sınırlarına dikkat çekmek gerekiyor. Bakışlar tekil-
dir. Vücudu belirli bir yerde bulunan biyolojik bir
birey bilincinden kaynaklandığı göz önüne alındı-
ğında, etnografik gözlem her zaman seçime daya-
nır (Katz 2019; Müller, 2021). Açıkçası, etnografik
gözlem nesnelliğe olan inancı göreceli hâle getirir.
Nesnellik bir indirgemeye dayanır. Mesela, belir-
li bir alandaki insan sayısını sayabilirim. Bu sayı
objektiftir. Ancak bu nesnellik başka özelliklerden
oluşan—örneğin, odadaki insanların cinsiyeti, yaşı,
etnik kökeni vb., giydikleri kıyafetleri, davranışla-
rını, meditasyon yapıp yapmadıklarını, sandalyede
oturduklarını, boks yaptıklarını, bilgisayarda ça-
lıştıklarını, dans ettiklerin vb — bir evreni gizler.
Açıkçası, bu bireysel özelliklerin her biri sırayla
operasyonel hâle getirilebilir. Cinsiyeti, etnik kö-
keni, yaşı vb. Görmek bu nedenle her zaman bir
sınıflandırma şeklidir. Görmek önceden sahip ol-
duğumuz bilgilere dayanır. Etnografik olarak göz-
lemlediğimizde, en azından kısmen, bu tür edinil-
miş bilgileri bir kenara bırakmaya çalışmalıyız. Bu
süreçte, aşina olunan bilgiler özellikle sorunludur
çünkü hepsi çok hızlı bir şekilde sınıflandırılır. Bu
yüzden Müller, tanıdık ve sıradan olanın ayrıştırı-
larak, yeni bir şey olarak ele alarak, akla gelebilecek
anlam bağlantılarını arayarak yabancı bir duruma
dönüştürülmesini öneriyor (Müller, 2021: 40).
Etnografik Mülakat
Araştırmacılar, insan deneyiminin karmaşıklığı-
nın giderek daha fazla kabul görmesinden dolayı,

Sosyal Antropoloji
insanların tecrübelerini nasıl yorumladıklarını biz-
zat onlardan duyma arzusuyla ve buna ek olarak,
zaman zaman araştırma çabalarının sonuçlarının
çalışılanlarla alakalı ve yararlı olmasını sağlama
çabası ile etnografik mülakata yöneldiler. Daha
önemlisi, etnografik mülakatın araştırmacıya katı-
lımcılarla “yakın ve kişisel” ilişki kurabilme imkânı
tanıması, onun tercih edilmesinin en önemli ne-
denleri arasındadır (Heyl, 2007: 370).
Etnografik mülakat resmî ve aşırı yapılandı-
rılmış şekilde gerçekleştirilmemelidir. Çünkü bu
durumda araştırmacı görüşülen kişiyi araştırma-
nın merkezine ve vitrinine koymuş olur. Dahası,
bu şekilde resmî ve yapılandırılmış mülakatlar,
belirli bilgileri olabildiğince hızlı ve anlamlı bir
şekilde ortaya çıkarmak için tasarlanmıştır ve bu
da mülakat yapılan kişi üzerinde baskı oluşturur.
Girtler resmî ve aşırı yapılandırılmış bir mülakat
yerine, epik bir diyaloğu önerir; bu tür bir mü-
lakatta en temel nokta, bir kültür veya grup için-
deki hemen hemen her şeye atıfta bulunabilecek
anlatılar ve hikâyelerdir (Girtler 2001: 147). Bu
bağlamda, görüşülen kişinin bilgisinin mümkün
olan en geniş, bilinmeyen ve gizli alanlarını açma-
yı amaçlayan “keşif amaçlı mülakat” kullanılabilir.
Bu yaklaşımlar etnografik görüşmenin önemli bir
parçası olabilir. Bu tür bir görüşmede, araştırma-
cının ilk önce katılımcılara sorulacak doğru soru-
ların ne olduğunu öğrenmesi gerekir. Etnografik
görüşmeler açık görüşmeler olarak başlar ve gide-
rek daha kapalı hâle gelir. Bu şekilde, bir görüş-
me sırasında hipotezler, daha sonra yeni sorulara
doğru ilerleyen bir birikim süreci aracılığıyla ge-
liştirilir. Spradley, etnografik görüşmelerin “dostça
sohbetlere” oldukça benzediğini vurgulamaktadır.
Spradley’e göre, etnografik görüşmeleri, araştırma-
cının katılımcıların bilgi kaynağı olarak yanıt ver-
mesine yardımcı olacak yeni unsurları yavaş yavaş
tanıttığı bir dizi dostça sohbet olarak düşünmek
en iyisidir (aktaran, Müller, 2021: 47).
Heyl (2007: 371) etnografik mülakat yapar-
ken dikkat edilecek dört hususun olduğunu vur-
gulamıştır:
• Araştırmanın tüm aşamalarında katılımcı-
larla etik bir ilişki geliştirerek, onların dik-
katli ve saygılı bir şekilde dinlenmesi;
• Araştırmacının mülakat süreci boyunca,
anlamın birlikte yapılandırılmasındaki rolü
hakkında bir öz farkındalığa sahip olması;
3
• Araştırmacının hem devam eden ilişkinin
hem de daha geniş sosyal bağlamın katılım-
cıları olarak, mülakat sürecini ve araştırma
sonuçlarını etkileme yollarının farkında ol-
ması; ve
• Araştırmacının diyaloğun bir keşif olduğu-
nun ve bu yolla sadece kısmi bir bilgiye ula-
şılacağının farkında olması.
Bir mülakat veya röportajın gerçekleştiği yer
önemlidir. Mülakatın, araştırılan kişilerin yaşam
dünyasında ve “laboratuvar ortamında” (örneğin
bir üniversitede bir seminer odasında) gerçekleşti-
rilmesi bazı durumlarda farklı sonuçlar üretebilir.
Laboratuvar ortamının savunucuları, bu “nötr”
ortamın bağlantıları daha kesin bir şekilde netleş-
tirmeye yardımcı olduğunu savunurlar. Ancak bu,
seminer odası gibi bir laboratuvarın gerçekte ne ka-
dar “tarafsız” olduğu sorusunu akla getirir. Büyük
olasılıkla, bağlamından arındırılmış, yani “saf ” bir
görüşme ortamı yoktur. Mülakata tümüyle nötr
ya da tarafsız bir biçimde girmek çok zordur; hem
araştırmacının hem de katılımcıların kişinin alış-
kanlıkları (habitus), biyografik geçmişi, cinsiyeti
vb. vardır ve mülakatı etkileyebilir. Örneğin; giy-
siler, saç stilleri ve alışkanlıklar görüşmenin seyri-
ni etkileyen sembolik bilgileri aktarır. Öte yandan
mülakatların incelenmekte olan yaşam dünyasında
gerçekleştirilmesinin sağlayacağı olumlu ve olum-
suz boyutlar bulunmaktadır. Mülakatların ince-
lenmekte olan yaşam dünyasında gerçekleştiril-
mesinin olumlu yanlarından birisi, o çevreyle ilgili
daha doğrudan ve zengin bilgiler edinme imkânı
sağlamasıdır. Her farklı yaşam dünyasında belirli
ilişkiler ve nesneler anlamlı olduğu için, bu zengin
bağlam ve anlam dünyası ancak orada gerçekleşti-
rilecek mülakat esnasında keşfedilebilir. Bununla
birlikte, araştırmanın yapıldığı yaşam dünyasında
gerçekleştirilen mülakatlarda, ortamda görüşülen
kişinin konuşmalarını ve tasvirlerini etkileyebilecek
başka insanlar da olabilir ki bu mülakat sürecini
olumsuz bir biçimde etkileyebilmektedir. Bu du-
rumda, görüşülen kişi, etrafında kendisini duyma
mesafesinde olan kişisel yakınlarının yanında belir-
li duygularını ve düşüncelerini dile getiremeyebilir
(Müller, 2021). Sonuç olarak, etnografik mülakat-
lar boyunca sosyal çevre, sadece bir insanın ne söy-
lemeye cesaret ettiğini değil, ne söylemeyi düşün-
düğünü bile değiştirir. İfadelerdeki bu değişimler
ise, temeldeki bazı “doğru” görüşlerden sapmalar
olarak görülemez. Çünkü sosyal ortam ve çevre
73
3
Sosyal Antropoloji: Kuram ve Yöntem

faktörü, tarafsız, sosyal olmayan, etkilenmemiş bir
mülakat ya da diyalog olmadığının temel kanıtıdır
(Heyl, 2007: 376).
Örneğin, Müller (2021: 48) Angola’da gerçek-
leştirdikleri etnografik saha çalışması sırasında, ar-
kadaşları ve aileleri etrafta iken engelli insanlarla
konuşmanın araştırmacı ve katılımcı için oldukça
zor ve rahatsız edici olduğundan söz etmiştir. So-
nuç olarak, araştırmanın gerçekleştirildiği yerde
yapılan mülakatlarda özel alana ait duygu, düşün-
ce ve eylemlerin rahat ifade edilemediği durumlar
söz konusu olabilmektedir. Ancak, çoğu durumda
görüşülen kişinin yaşam dünyasında gerçekleşti-
rilecek bir mülakatın, zengin ve farklı bir atmos-
fer içinde yapıldığı söylenebilir. Çünkü mülakat
esnasında gelişen olaylar, yemek yeme, oturma
düzeni, mekânsal düzenleme, sosyal ilişkiler, be-
den dili vb. unsurlar görüşülen kişinin gündelik
yaşamının ayrıntıları hakkında epeyce zengin bir
bilgi de sunar. Araştırılan yaşam dünyasında ger-
çekleşen etnografik mülakat, sadece bireyin öz-
nel dünyasına, duygularına ve bilincine değil, o
bireyin ilişkide bulunduğu gündelik yaşamın ve
insanların kültürel dünyasına ve o dünyanın anla-
mına ilişkin olarak “bireyin bakış açısı” hakkında
da bilgi sağlar.

Öğrenme Çıktısı
1 Katılımcı gözlemin üstün yanlarını ve dezavantajlarını açıklayabilme
2 Etnografik mülakat yaparken dikkat edilmesi gereken hususları aktarabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Antropolojik araştırma tek-

nikleri hakkında detaylı Antropolojik araştırmalarda
Özellikle antropolojik araş-
bilgi sahibi olmak için link- katılımsız gözlem yapmanın
tırmalarda karşılaşılabilen
teki videoyu izleyebilirsiniz: üstün ve zayıf yanlarını ar-
Hawthorne etkisini araştırın.
https://www.youtube.com/ kadaşlarınızla tartışın.
watch?v=cBl5j1TCIto

ETNOGRAFİK SAHA NOTLARININ YAZIMI

Etnografik bir araştırmada deneyimler, araştırmaların ortaya çıkış hikâyeleri olmalarının yanında,
çalışmanın bir parçası olarak sosyal değişimi izlememizi de mümkün kılabilir. Bu değişimi takip edebil-
mek, çalışmaların çoğalması kadar deneyimi paylaşma ve yazmayla da sağlanabilir. Zira deneyimi yazmak,
araştırmacı için kendisiyle akademik çevresiyle, içinde büyüdüğü toplumla, misafiri olduğu toplumun ha-
yatıyla ve beklentileriyle yüzleşmek anlamına gelir. Deneyim, alan araştırmasının “nasıl bir şey” olduğunu
anlatabilen ve araştırmayı sonuçları kadar somutlaştıran, adeta gerçek hayatla birleştiren bir aracıdır (Nah-
ya ve Harmanşah, 2017: 268). Ancak deneyim belli bir disiplin ve sistematik ile kayıt altına alındığında
elverişli bir bilgi demeti olarak işlev görebilir. Sahadaki deneyimin kayıt altına alınması da belli bir sistema-
tik ve disiplin içerisinde not alma süreçleriyle mümkün olabilir. Alan notları, saha çalışmasında toplanan
verileri içerir. Bu nedenle, alan notları oluştururken alan notlarındaki derinlik ve genişliğin yaratılabilmesi
için özel birtakım not alma stratejilerine kişisel not alma yöntemlerinin kullanılmasına ihtiyaç vardır.
Saha çalışması akışkan ve dinamik bir süreç olduğundan, araştırmacılar zamanlarını iyi değerlendirmek
ve mümkün olan en kaliteli alan notlarını alabilmek için her türlü çabayı göstermelidir. Araştırmacı, alan
notlarına nihai şeklini vermek için masaya geri döndüğünde, saha notları bir rehber görevi görür.
Saha çalışmaları yapan araştırmacılar, araştırmalarına başlamadan önce farklı fikir ve not alma teknik-
lerine aşina olmalıdır. Düşüncelerin, ifadelerin ve eylemlerin analitik bir biçimde ele alınmasını sağlayacak
alan notları yazma yöntemlerini öğrenmek, araştırmacı için önemli bir seçenek ve zenginlik sağlayacaktır.

74

Sosyal Antropoloji
Yine de saha çalışmalarının çoğu unsuru gibi, her
birey için başarılı yöntem sadece bireysel bir dene-
yimle ortaya çıkacaktır. Deneme yanılma yoluyla
bir yazma sistemi ortaya çıkar. Bununla birlikte, her
zaman notlar alırken hem genişliği hem de derin-
liği korumak için çabalamak, elde edilen verilerin
daha analitik bir biçimde işlenmesini sağlayacak-
tır. Sahada uzun zamanlar boyunca boyunca veri
toplanırsa, ortaya çıkan alan notlarının yalnızca
doğrudan araştırma kapsamına girenler hakkında
değil, belirli kültürün birçok yönü hakkında bilgi
içermesi muhtemeldir. Araştırma alanına mümkün
olduğunca odaklanmak, daha küçük bir odak ala-
nında daha fazla ayrıntıyı yansıtan notlara neden
olacaktır. Veriler bir araştırmacının alan notları
içinde mevcut olsa da bunları belli bir sistem içinde
düzenlemek, dönüştürmek ve sunmak araştırmacı-
nın görevidir. Saha notları sadece kişinin gözlemleri-
ni aktardığı gazetecilik türü notlar olmamalıdır, aynı
zamanda araştırma sürecine dahil olurken ortaya
çıkan anlık düşüncelerin, soruların veya somut süreç-
lerin analizini de içermelidir. Araştırmanın özetleri
ve bununla ilgili düşünceler, zaman içinde genel bir
günlük olarak hazırlanabilirse çok yararlı olabilir.
Bu yüzden notları düşünmek için zaman ayırmak
çok önemlidir. Kişilere dair alan notlarının yeniden
düşünülmesi ve gözden geçirilmesi yoluyla bağlan-
tılar kurulabilir ve veriler zengin bir etnografi çalış-
masına dönüşmeye başlayabilir.
Alan notları birçok biçimde olabilir. Saha not-
ları, fiziksel mekâna, insanların davranışlarına, ses-
lerine, eşyaların düzenleniş biçimine, ritüellere, ko-
kulara ve olayların seyrine vb. odaklanan açıklayıcı
metinlerdir. Notlar, daha sonra kişinin hafızasını
canlandırmak için yazılan ve kayda alınan ifadeler-
dir. Sahada veya saha sonrasında alınan yazılı notlar
genişletilmeli, gözden geçirilmeli, ek yapılmalı ve
tekrar gözden geçirilmelidir. Gözlem ve katılımlı
gözlem teknikleri, araştırmacıların bulgularını bu
saha çalışması faaliyetleri aracılığıyla not etmeleri-
ni ve daha sonra bunlarla tezlerini yazmalarını ve
bulgularını destekleyecek verileri elde etmelerini
mümkün kılar (Mills vd., 2010).
Etnografik veri elde etme süreci, sahaya girişten
itibaren gözlem, veri toplama ve yazma süreciyle
şekillenen dinamik bir süreçtir. Devamlı analiz ve
derin düşünmenin sonucu olarak ortaya çıkan ted-
rici odaklanma, çalışmayı en baştaki odaktan bir
başka odağa taşıyabilir. Bu tümevarımcı süreç bo-
3
yunca etnograf (şaşırtıcı olsun veya olmasın) orta-
ya çıkan nitelik ve kalıplar doğrultusunda analitik
notlar tutacak ve bu yeni kalıpların nasıl açıklana-
bileceğine dair fikir üretmeye çalışacaktır (Turner,
2020: 300). Emerson ve arkadaşları (2015: 17) et-
nografik bir çalışmada sahada notlar alırken dört
hususun dikkate alınması gerektiğine işaret eder:
(1) Gözlenen ve nihai olarak ‘veri’ ya da ‘bulgu’
olarak kabul edilen şey, gözlem sürecinden ayrıla-
maz. (2) Alan notu yazarken, araştırmacı çalıştı-
ğı insanların verdikleri yerel anlamlara ve mesele
yaptıkları şeylere özel bir dikkat göstermelidir. (3)
Alan notları, başka insanların hayatlarına ve yapıp
ettiklerine dair daha geniş ve daha tutarlı anlatılar
yazılabilmesi, değerlendirmeler yapılabilmesi için
elzem kaynaklar ve önemli bir temel sunar. (4) Bu
tür alan notları, insanların gündelik yaşamlarını ve
faaliyetlerini oluşturan sosyal ve karşılıklı süreçleri
detaylandırmalıdır.
Etnograflar, alan notlarını yerli anlamları yakala-
mayı ve muhafaza etmeyi sağlayacak şekilde almalı-
dır. Bunu yapabilmek için etnografların çalıştıkları
insan topluluklarının yaşamlarına ve faaliyetlerine
dair bazı ön yargılara sahip olduklarının farkına
varmaları ve bunu en aza indirmeyi öğrenmeleri ge-
rekmektedir. Bunun yanı sıra, çalıştıkları insanların
kaygılarını, kendi kavram dünyası içerisinde paylaş-
malıdırlar. Fakat alan notları her ne kadar başkaları
ve başkalarının kaygı ve tavırlara dair araştırmacının
kendi anlayışını taşıyacak ve yansıtacaktır. Buradan
hareketle, alan notları, çalışılan insan topluluğunun
üyelerinin yaşadıklarını ve kaygılarını o kişiler ve et-
nografın bakış açısı doğrultusunda filtreden geçiren
yazılı anlatılardır; alan notları, çalışılan kişilere değil,
etnografın kendisine topluluk üyelerinin yaşadıkları,
anlam dünyaları ve kaygılarıyla ilgili anlatılar sağlar
(Emerson vd., 2015: 19).
Etnografik araştırmanın temel unsurlarından
birisi etnografik raporlardır. Araştırma katılımcıla-
rının hayatlarında neler olduğunu anlatan öyküle-
yici raporlar, tam, doğru ve ayrıntılı saha notları
tutarak oluşturulur. Burada genel kabul gören yak-
laşıma göre, sahaya yapılan her gözlemden sonra
notların düzenli bir şekilde tutulması önemlidir.
Saha notları nadiren karşılaşmalar veya gözlemler
esnasında yazılır. Çoğunlukla, saha ziyaretlerinden
hemen sonra yazılır ve kaydedilir; detaylar hemen
kaydedilmez veya yazılmazsa hızlıca unutulabilir.
Saha notları en az üç deneyim hakkında bilgi verir:
75
3
1. Sözlü etkileşimler (Katılımcıların kendi ara-
sındaki ve araştırmacı ile araştırılan kişiler
arasındaki etkileşimler): Sözlü etkileşimler
katılımcılar arasındaki görüşmeler, kulak
misafiri olunan etkileşimler, mesajlar ve
farklı bireyler arasındaki iletişimler, sohbet-
ler, tartışmalar, diyaloglar, şikayetler, eleşti-
riler ve benzer türdeki konuşulan ve kulak
misafiri olunan iletişim temelli etkileşimler-
den oluşur.
2. Uygulamalar (Katılımcılar arasında çeşitli
rutinler, ritüeller, davranışlar ve etkileşimler):
Bireylerin ve grupların rutin olarak yaptık-
ları eylemlerdir. Diğer bir deyişle, ortamda-
ki katılımcıların düzenli bir şekilde yerine
getirdiği veya katıldığı eylemler, etkileşim-
ler ve faaliyetlerdir.
3. Gözlemlenen etkileşimler ve uygulamalar
arasındaki ilişkiler: Bu ilişkiler gözlemlenen
eylemler, etkileşimler ve davranışlar arasın-
daki ima edilen, sezdirilen veya yorumlanan
ilişkiler ve bağlantılardır. İlişkiler araştırma-
cının ve katılımcıların algıladığı anlamlar
ve anlamları boyutunda gerçekleşmektedir
(Berg ve Lune, 2015: 255-256).
dikkat
Saha notları, araştırmacının sahada gözlemle-
diklerinin ve hatırladığı konuşma ve eylemlerin
detaylarının kayda alınması amacıyla tutulur.
Berg ve Lune’a (2015: 257) göre, tam ve ay-
rıntılı etnografik saha notları oluşturmanın dört
ilkesi olmalıdır: şifreli notlar, ayrıntılı betimle-
meler, analitik notlar ve öznel değerlendirmeler.
Şifreli notlar sahada alınır ve bunlar kısa ifadeler,
karalamalar (çizimler), kısa notlar (bir paragraf )
ve sahada duyulan ve sonra tüm notları yazarken
hatırlatıcı olabilecek tuhaf ya da alışıldık olmayan
kavramlar veya ifadeleri içerir. Ayrıntılı betim-
lemeler, sahadan ayrıldıktan sonra hemen sonra
yazılan uzun notlardır. Ayrıntılı betimlemeler, öy-
küleyici saha notlarının kalbini oluşturur. Hafıza-
nın izin verdiği ölçüde çeşitli duyu organlarımızla
algıladığımız doku, his, renk, koku, tat, görsellik
vb. unsurları barındıran detayları içerir. Konuş-
76
Sosyal Antropoloji: Kuram ve Yöntem
malar, zihninizin izin verdiği ölçüde kelimesi ke-
limesine aynı olmalıdır (şifreli notlar bu konuda
epey yardımcı olabilir). Ayrıntılar, insanların nasıl
göründüğünü, ne söylediğini ve hatta fark edile-
bilir özellikleri (konuşma güçlüğü, yaralar, döv-
meler, giyim tarzı, beden dili, gizlenmiş silahlar)
varsa onları da içermelidir. Analitik notlar ise, ba-
zen gözlemcinin yorumları olarak da adlandırılan
ve tüm saha notlarını yazarken aklınıza gelen tüm
fikirlerdir. Bunlar araştırılan insanlar arasında-
ki bağlantılar, sahada olan bir şeyi açıklamanızı
sağlayabilecek teoriler veya bir katılımcıyla ilgili
yargılayıcı gözlemler (Örneğin, “adam tam bir
eşkıyaya benziyordu”) olabilir. Bunların asıl öy-
külemeden ayrı tutulduğundan emin olmak için
bunları Gözlemci Yorumları veya G.Y. (örneğin
G.Y.: bu adam tam bir eşkıyaya benziyordu) gibi
etiketlerle parantez içine almak iyi olabilir. Öznel
değerlendirmeler araştırmacı olarak size sahada
gözlemlediğiniz bazı tuhaf, korkunç veya tatmin
edici olaylar sonucu edindiğiniz duygular hakkın-
da kişisel gözlemler ve yorumlar yapma konusun-
daki öz-düşünümsel imkânlardır. Bunlar, bir şeyi
öğrendiğinizde o şeyin sizi ne kadar sinirlendirdi-
ği ve şaşırttığıyla ilgili ifadeler içerebilir (Berg ve
Lune, 2015: 258).
dikkat
Alan notları, araştırmacının belirli bir zaman
diliminde belli bir mekândaki insanlarla kuru-
lan ilişkilerden yola çıkarak edinilen deneyim-
lerden, birlikte oluşturulan anlam dünyasından,
düşüncelerden ve bunların betimlenmesinden
oluşan çok katmanlı bir metindir. Dolayısıyla
alan notları araştırmacının düşünceleri ile alan-
daki insanları görüşlerinin harmanlandığı anali-
tik bir bakışını da içerir.
Alan notları yazımı sadece gözlenen detayları
kâğıt üzerine aktarmaktan ibaret değildir. Bunun
yerine, etnograf, karakterleri ve sahneleri kâğıt üze-
rinde aktif bir şekilde canlandırmak; hareketleri ve
konuşmaları çarpıcı bir şekilde resmetmek ve olayla-
rın anlamlarını, o olayların içinde yer alan kişilerin
anladığı şekliyle etkin bir şekilde aktarmak amacıy-
la çeşitli ve bilinegelen yazım tekniklerine dayanır.
Etkili yazım tekniklerinin farkında olma ve bun-

Sosyal Antropoloji
lara adapte olmuş bir hâle geldiğinde etnografın
önemli detayları yakalama, canlı görüntüler oluş-
turma ve konuşma ve olaylara ilişkin ince anlam
farklılığı olan betimlemeler sunma ihtimali çok
daha mümkündür. Olayların geçtiği sahneleri
yazılmış olarak tasarlamak, araştırmacıyı daha iyi
bir gözlemci yapabilir. Etnograf, alan notların-
dan bir metin oluştururken yereldeki insanların
seslerini duyuran alıntılara yer verir fakat bunun
yaparken de yine bu alıntıların yer almasını ken-
disinin kontrol edip yönettiğinin farkındadır; zira
o insanların kullandıkları kelimeleri ve yapıp et-
tiklerini etnografik bir anlatıya dönüştürürken ye-
niden kurgulamakta ve yeniden düzenlemektedir.
Etnograf, yerelin seslerinin kendine has biçimler-
de konuşabildiği bir araç sağlamalı ve aynı zaman-
da okuyucuların ve bilim camiasının konularını,
kaygılarını ve teoriyi ele alan bir şekilde onların
dilinde konuşmalıdır (Emerson vd., 2015: 322-
323) Sonuç olarak, etnografik alan notları hem
yereldeki seslerin duyulmasına aracılık etmelidir
hem de bunu analitik ve bilimsel bir dile tercü-
me edecek şekilde aktarabilmelidir. Bu şekilde
hem yerelin sesi hem de bilim camiasının sesi
olabilecek ahenkli bir faaliyet gerçekleşmiş olur.
Etnograf, kendi işlevinin sadece tanık olduğu
olayları kaydetmekten ibaret olmadığının; tersine,
yazarak aktif bir şekilde gerçekleri ve anlamları
oluşturmaktadır. Alan notları yazarken etnograf,
sadece belli anları metin biçiminde anlatmakla
kalmamakta; ilk planda, gözlediği anları sahne-
ler/manzaralar, karakterler, diyaloglar ve aktarılan
olaylar şeklinde biçimlendirmektedir. Daha son-
ra ise, alan notları üzerinde yeniden çalışırken ve
bunları nihai bir etnografik hikâyeye aktarırken,
sadece yalın bir şekilde olan bir şeyin hikâyesini
anlatmamakta; bunun yerine, bir kalıbı/örüntüyü
veya belirli bir noktayı göstermek için ‘olan şeyi’
yeniden inşa etmektedir. Alan notlarını, o dün-
yaya aşina olmayan okuyuculara tercüme ederken
kaçınılmaz olarak, olayların yeni versiyonunu inşa
etmektedir (Emerson vd, 2015: 324).
Yereldeki anlam dünyasının kendi başına bir
şey değildir, bir şeylerin simgelerle yansıtımları-
dır ancak araştırmacının ya da anlatıcının aracılığı
olmaksızın o anlama erişmemiz imkânsız gibidir.
Alan notlarının yazımından sonra tamamlanmış
etnografide araştırmacı kaçınılmaz bir şekilde kişi-
liği, tecrübeleri, bakış açısı ve teorik öncelikleri ile
3
aracılık eder. Ne var ki araştırmacının bakış açısı
ve teorik öncelikleri basit bir şekilde önceden var
olan şeyler olmayıp, o kişinin sosyal dünyalarını
anlamaya çalıştığı kişilerle oluşturduğu ilişkiler-
den etkilenmekte ve ona göre biçimlenmektedir.
Yerel düzende bir yeri olan bir katılımcı ve o dü-
zen içindeki insanlarla belirli bir dereceye kadar
birliktelik kurmuş bir kişi olarak araştırmacı, çalı-
şılmakta olan dünyanın bir parçasıdır, dolayısıyla
bağımsız ve yansız bir gözlemci değildir. Etnograf,
başkalarının sosyal dünyalarına daha fazla dahil
oldukça, kendi ön kabullerini, kendi yapıp etme,
olaylara anlam verme ve kendi davranış biçimle-
rini yereldeki insanların gündelik yaşamlarında-
ki zorluklara daha fazla tabi kılar (Emerson vd.,
2015: 327). Alan notlarının yazımında hem yerel
dünyaların anlamlarının hem de araştırmacının
bakış açısının birlikte etkili olduğunu belirtmek
gerekir. Yerel anlamların ve araştırmacının bakış
açısının tek başına bir anlamları yoktur. Alan not-
ları, bu ikisinin diyalojik (karşılıklı ilişkisel) doğa-
sından kaynaklanır.
Alan notlarını “dosyalanmış notlar” olarak
adlandıran Plath (1990), sosyal bilimcilerin saha
notlarıyla çalışma ve bunlardan yararlanma eyle-
mine yeterince eleştirel önem vermediğini savun-
maktadır. Genellikle gerekli veriler ayıklanır ve
gerisi unutulur. Plath ayrıca, saha notlarıyla daha
fazla zaman harcanması durumunda, ortaya çıkan
analizlerin ve vaka çalışmalarının büyük ölçüde
iyileştirileceğini savunuyor. Tüm saha notlarını
bir araya toplayarak kişisel hikâyelerle birlikte
incelemek, kişinin fikirlerinin geçirdiği evrimi
görmek için paha biçilmez olabilir. Alan notları-
nın alınması eylemine ve kalitesine büyük önem
verilmesi gerekirken, veri toplama tamamlandık-
tan sonra tüm alan notlarının işlenmesine de aynı
derecede önem verilmelidir (aktaran, Mills vd.,
2010: 398).
Ne zaman not alınacağı ise etnografik araştır-
malarda bir diğer zorlanılan konudur. Not alırken
araştırmacı günlük rutini etkilememeli, rahatsız-
lık vermemeli gerekirse alandan ayrılmayı bekle-
meyi bilmelidir. Nerede, nasıl ve ne zaman not
alınacağı alandaki duruma göre oluşturulacak
stratejilerle ancak belli olur. Yani orada kurulan
ilişkilere göre şekillenir. Alandaki kişilerin rızaları
alınmış olsa da sır, utanç verici, tehlikeye atacak
notları kaydetmekten kaçınılabilir. Örneğin; hal-
77
3
Sosyal Antropoloji: Kuram ve Yöntem

ka açık bir yerde (kalabalık bir spor sahası vb.) gözlem yapmak, kısa notlar almak muhtemelen pek göze
çarpmayacaktır. Bununla birlikte, açık not tutma bazen bilgi verenlerin ne zaman not alınıp alınmadığı
konusunda yargıya varmasına neden olabilir. Hatta bu durum belirli konularla ilgili beklentiler geliş-
tirebilir ve belirli zamanlarda veya önemli gördükleri belirli konular hakkında neden not alınmadığını
sorabilirler ve bu sorular ilişkileri ve araştırmayı zorlayabilir (Emerson vd., 2015).

Öğrenme Çıktısı
3 Antropolojik bir araştırmada saha notlarının nasıl organize edilebileceğini anlatabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Etnografik saha notlarının

Saha notlarını alırken düşü-
nümselliğin nasıl kullanıla-
bileceğini araştırın.
yazımı konusunda detay-
lı bir inceleme için R. M.
Emerson, R. I. Fretz ve L. Alan notları yazımında dik-
L. Shaw’un Alan Çalışma- kat edilecek önemli husus-
sı: Etnografik Alan Notları ları arkadaşlarınızla tartışın.
Yazımı (2015, Ankara: Atıf
Yayınları) adlı kitabını
okuyabilirsiniz.

ETNOGRAFİK ARAŞTIRMA VE ETİK SORUNLAR

Etnografik araştırma yöntemi, sahada araştırmacı ve katılımcılar arasında yoğun, uzun süreli ve yakın
bir ilişkiyi gerektirmesi nedeniyle oldukça kendine özgü bir yöntemdir. Tam da araştırmacının katılımcı-
larla bu kadar yakın ve yoğun bir ilişki içinde olması, bu ilişkilerden kaynaklanacak bazı etik sorunlar da
ortaya çıkabilmektedir. Bu nedenle, etnografik bir araştırmada etik kodlar ve yol haritası oldukça önemli
bir yer tutmaktadır. Öte yandan, etnografik bir araştırma uzun vadeli, yoğun ve yakın bir araştırma pratiği
gerektirdiğinden, böyle bir çalışmada belirleyici ve değişmeyen etik kurallar koymak sanıldığı kadar kolay
bir süreç olmayabilir.
Araştırmanın hedef ve değerlerini, araştırmanın yürütüldüğü koşulları ve ilgili kişilerin değer ve çıkar-
larını göz önünde bulundurarak etik olarak uygun şekillerde hareket etmeye çalışmak bizzat etnografın
sorumluluğundadır. Başka bir deyişle, araştırmacılar araştırma süreci boyunca özellikle neyin meşru neyin
meşru olmadığı konusunda bazı yargılarda bulunabilmelidirler. Herhangi bir zorluk veya meydan okuma
ile karşılaştığında ise araştırmacı bu yargılarını argümanlarla desteklemeye hazır olmalıdır. Ayrıca, araş-
tırmacı argümanlarını sunduktan sonra bile başkalarının aynı fikirde olmayabileceğini kabul etmelidir.
Araştırma hakkındaki etik konuların kamuoyu önünde tartışılması önemlidir, çünkü bu bireysel araştır-
macıların ve araştırma ekiplerinin müzakerelerini besleyecektir (Hammersley ve Atkinson, 2007: 228).
İyi bir etnografik çalışma için araştırmacının teorik, gündelik ve epistemolojik ön kabullerini askıya
alması ve katılımcıları bir nevi araştırmanın ortak yürütüldüğü eşitler olarak görmesi beklenir. Bu eşitliğin
kurulabilmesinin ancak açıklık ve dürüstlükle mümkün olduğu varsayılır. Bunun gerçekleştirilebilmesi
ise en temel olarak saha araştırmacısının sorumluluğundadır. Ancak etnografik araştırma deneyimi olan
herkes bu ilkelerin sahadaki gündelik hayat karşılaşmaları içinde sürdürülmesinin güçlüğünü bilir (Can,
2017: 162).

78

Sosyal Antropoloji
Etik kurallar, birçok ülkede öncü dernekler bün-
yesinde düzenlenmiştir. Antropoloji açısından ba-
kıldığında bu kurallar düzenlenirken, ülkeler kendi
antropoloji geçmişlerini, çalışmalarını ve durumla-
rını gözden geçirmiş ve vurgularını bu bağlamlar
üzerinden yapmıştır. Örneğin; Amerika Birleşik
Devletleri’nde antropolojiye dair etik kurallar, Ame-
rika Antropoloji Derneği (American Anthropolo-
gical Assosiation) tarafından belirlenmiştir. Etik
konusunda ilk tartışmalar Uygulamalı Antropoloji
Topluluğunun (Society for Applied Anthropology)
1949 yılında Etik Komitesine hazırlattığı raporla
resmî olarak başlamıştır. Çünkü 1940’lar, antro-
pologların ABD hükûmeti tarafından istihdam
edildiği, bu kuruluşun ve Uygulamalı Antropoloji
(Applied Anthropology) dergisinin kurulduğu bir
dönemdir. 1946 yılı başlarındaki tartışmalarda da
II. Dünya Savaşı’nın ardından birçok antropoloğun
devlet kurumlarında işe alınması konuşulur. Soğuk
Savaş, diğer ülkelerle ilişkiler ve küresel siyasi tavır-
dan hareketle hükûmet yetkililerinin Latin Amerika
ülkeleri için 1964 yılında uygulamaya koymak iste-
dikleri Camelot Projesi, ABD antropolojisinin etik
kurallara verdiği önemin artırılmasına neden olur.
1971 yılında AAA, kabul ettiği etik kurallarla, ant-
ropologların kişilere, kamuya, öğrencilere, sponsor-
larına, kendi ve misafiri olunan ülkenin yasalarına
karşı sorumlulukları bulunduğunu belirtir (Nahya
ve Harmanşah, 2017: 265-266). 2000’li yıllardan
itibaren araştırmacıların araştırma yürütürken sa-
hip olmaları gereken sorumlulukları ve etnografi-
nin etik çalışma ilkelerine şu unsurlar eklenmiştir:
Zarar vermeme, çalışmaları açık ve dürüstçe beyan
etme, araştırma onayı ve gerekli izinleri alma, araş-
tırmanın yapıldığı kişilere, öğrencilere, uzmanlara,
finansal destek verenlere ve diğerlerine karşı sorum-
luluklarını dile getirme, araştırma sonuçlarına ula-
şılmasını sağlama, araştırma kayıtlarını saklama ve
koruma, son olarak da beraber çalıştıkları kişilere,
danışmanlıklarını yaptıkları öğrencilere ve doğaya
karşı saygılı olma (Nahya ve Harmanşah, 2017).
Murphy ve Dingwall (2007) ise etnografik bir
araştırmadaki temel ilkeleri şu şekilde özetlemiştir:
• Kötü Niyetli Olmama: Araştırmacıların ka-
tılımcılara zarar vermekten kaçınması ge-
rekliliği
• Fayda sağlama: İnsanlar üzerindeki araştır-
maların, sadece araştırmanın iyiliğini gözet-
mekle kalmayıp, bazı olumlu ve tanımlana-
bilir yararlar üretmesi gerekliliği
3
• Özerklik veya hür irade: Katılımcıların de-
ğerlerine ve kararlarına saygı duyulması ge-
rekliliği
• Adalet: Her konuda eşit olan insanlara eşit
muamele edilmesi gerekliliği.
Etnografik bir araştırma yapılırken dikkat edil-
mesi gereken temel etik ilkeler arasında araştırmaya
katılan tüm katılımcıların özerkliğini, refahını, gü-
venliğini ve saygınlığını korumak yer almaktadır.
Araştırmacılar mümkün olduğunca objektif olmalı
ve etnosentrik olmaktan kaçınmalıdır. Araştırma-
cıların, katılımcıları herhangi bir şekilde aldatma,
bilerek yanlış beyanda bulunma veya suistimal
etme gibi fiilleri etik açıdan kabul edilemez eylem-
lerdir. Aynı zamanda, bir araştırma başkalarının bi-
limsel araştırmalarını da engellememelidir. Etik il-
keler gereği, katılımcılara araştırma için gerekçeler
sunulurken, katılımcılar iyi bilgilendirilmeli, adil
ve şeffaf olmalıdır. Araştırmacılar, etik açılardan
katılımcılara, araştırmayı kim yapıyor, ne için ya-
pıyor ve nasıl yapıyor sorularına doyurucu yanıtlar
vermelidir. Araştırmanın amaçları ve kapsamı katı-
lımcılara anlatılırken, mümkün olduğunca objektif
ve şeffaf olmalı, kurumsal ve mesleki ön yargılar-
dan ve her türlü çıkardan bağımsız olmalıdır (Ip-
hofen, 2013: 1-2).
Etnosentrizm: Kendi kültürünü merkeze
alarak başka kültürü yargılamak, aşağılamak
ve ötekileştirmek anlamına gelmektedir.
Her şeyden önce, etnografik bir araştırmada
etik, araştırmanın başından sonuna kadar her aşa-
mada dikkat edilmesi gereken dinamik bir süreç-
tir. Etik statik ve bir kerelik bir konu değildir, alan
araştırmacısı, proje devam ederken katılımcılarla
kendiliğinden bir sosyal etkileşim içinde olduğu
için araştırmanın beklenmedik bir anında araştır-
macı etik birtakım kararlar vermeye zorlanabilir.
Etnografya ve antropolojinin insanların yaşamla-
rındaki müdahaleci doğası göz önüne alındığında,
araştırmayı yürütmek için ‘iyi nedenler’ olmalıdır.
Araştırmacılar ve araştırılanlar arasındaki ‘güven’
ilişkisini yönetmek hayati önem taşımaktadır.
Etnografi son derece yetenek gerektiren bir iştir
ve bu nedenle makul etik yargılarda bulunabilen
yetkin ve iyi eğitimli araştırmacıların araştırmayı
79
3
yürütmesi gerekir. Araştırmacıların birbirlerine
karşı sorumlulukları vardır ve gelecekteki araştır-
ma çalışmalarını baltalayacak zararları önlemek
için azami özen gösterilmelidir. Araştırmacıların
ve katılımcıların zamanlarını ve enerjilerini boşa
harcadığı için kötü tasarlanmış araştırmalar etik
değildir. Bir araştırmada etik konuların başında,
araştırmaya katılan ve incelenen katılımcıların
hakları ve refahı ile ilgili endişeler yatmaktadır.
Kırılgan gruplar, birincil endişe kaynağıdır ve öğ-
renme güçlüğü çekenlerle birlikte çok genç ve çok
yaşlılar, çoğu toplumda özel ilgiye layık görülmüş-
tür. Dolayısıyla, araştırma eğer kırılgan grupların
katılımcı oldukları bir şekilde tasarlanmışsa, etik
konularda en üst düzeyde özen gösterilmelidir.
Açıkça yazılmış bir protokol (aydınlatılmış onam
belgesi) genellikle titiz araştırmaların ilk gösterge-
sidir. Ancak, yine de aydınlatılmış onama ya da
protokole her şeyin önceden yazılması mümkün
olmayabilir. Sahada öngörülemeyen durumlar or-
taya çıkabilir, etnografide önceden tüm her şeyi
belirlemek oldukça zordur. Dolayısıyla esneklik
ihtiyacı aydınlatılmış onam formuna yansıtılabi-
lir ve okuyan herkesin açık ve şeffaf bir biçimde
anlayabileceği sade bir dille yazılmalıdır (Iphofen,
2013). Ayrıca, tüm araştırmalar gibi etnografik
araştırmalarda da üniversitelerin etik kurulundan
araştırma izni alınması gerekmektedir. Etik kurul
etnografik bir araştırmaya izin verirken, sahadaki
araştırmacılar ve kurumları muhtemel zararlardan
korunmalıdır. Etik kurul, katılımcılara, araştır-
macılara ve kuruluşlara yönelebilecek potansiyel
zararları ve riskleri tahmin etmeye yardımcı olma-
lıdır. Etik kurul komiteleri kararlarında ve araştır-
macılara sundukları tavsiyelerde tutarlı ve dengeli
olmaya çalışmalıdır.Metodolojik yanlışlar, önyar-
gı veya bir kurumun kurumsal imajını yönetme
arzusunun bir sonucu olan araştırma önerileri asla
kabul edilmemelidir.
Etnografik araştırmalar diyalog üzerinden
yorumlayıcı bir perspektif ile şekillendiğinden
araştırmacı ve araştırılan arasında kesin bir ayrım
olduğunu vurgulayan pozitivist tutumu etik açı-
dan eleştirir. Etnografik bakış, pozitivist anlayışın
araştırmacı ve araştırılan arasındaki bu tarafsızlık
tutumunun aslında mümkün olmadığını öne sü-
rer. Pozitivizmin bu tutumunun araştırılan kişi-
leri (katılımcıları) nesnelleştirmeyi beraberinde
getireceğini ve bunun da etik bir sorun olduğunu
belirtir. Etnografik perspektif, araştıran ve araş-
80
Sosyal Antropoloji: Kuram ve Yöntem
tırılan arasında yakın bir ilişki olduğunu ve bu
tür araştırmalarda etik tartışmaların araştırmacı
ve katılımcılar arasındaki bu ilişkinin doğasıyla
ilgili olduğunu savunur. Dolayısıyla etnografik
bir araştırma, araştırmacı ve araştırılan arasındaki
uzun süreli yakın ilişkiler ve sosyal koşullar için-
de gerçekleştiğinden etik sorunlar da her bir araş-
tırmaya özgü bağlamsal bir özellik gösterir. Her
araştırmanın etik sorunları kendine özgü ve fark-
lıdır. Ayrıca, etnografik araştırmalar araştırmacıla-
rın katılımcıların gündelik hayatının ve bazen de
özel alanının bir parçası olmayı gerektirdiğinden
etik mesele bu araştırmaların en temel bileşenidir.
Dahası, etnografik araştırmalarda cinsellik, inanç,
duygusal ilişkiler, şiddet, suç vb. hassas konular
da çalışılmaktadır. Özellikle bazı hassas gruplarla
yapılan etnografik araştırmalarda etik meselesi ol-
dukça önemlidir. Hassas gruplarla yapılacak çalış-
malarda katılımcıların deneyimleri sorgulanırken,
bireylerin herhangi bir şekilde zarar görmemesi
için onların travmatik deneyimleri konusunda
dikkatli bir yaklaşım sergilenmek zorundadır.
dikkat
Aydınlatılmış onam belgesi katılımcılara araştır-
manın amacını, nasıl yürütüleceğini, olası etki-
lerini ve sonuçlarını yayımlayabileceğini açıkça
ifade ederek katılımcıları bilgilendirmelidir.
Antropologlar, seçtikleri topluluklar ile uzun
süre boyunca çalışmak için onların arasına katılır-
lar, araştırma bittikten sonra tekrar ziyaretleri yapa-
bilirler. Antropologlar, faaliyetlerinin başkaları için
sıkıntıya neden olabileceği ihtimallerin farkında ol-
malıdır. Araştırmanın katılımcılarına saygı göster-
menin yolları, hem araştırma sorularının içeriğinde
hem de araştırmacının davranış şekillerinde kendi-
ni gösterir. Araştırmacılar, zararı en aza indirmek ve
faydaları en üst düzeye çıkarmak için atılan adımları
detaylandırmalıdır. Antropologlar, farklı topluluk-
lardaki eşik bekçilerine ya da başka bir ifadeyle kilit
bilgi kaynağı olarak düşünülen insanlara oldukça
yakın olmalıdır. Daha da önemlisi, araştırmacı ve
araştırılan arasındaki güç dengesinin farkında olmak
hayati önem taşımaktadır. Katılımcıların araştırma-
daki rollerini belirlemek için yeterli güce sahip ol-
malarını ve kendilerini algılamalarını sağlamak etik

Sosyal Antropoloji
olarak gerekli görülmektedir. Araştırmanın etik
konusundaki gelişmişliğinin göstergesi, katılım-
cıların herhangi bir noktada çalışmadan çekilme
hakkına sahip olduklarını bilmelerinde yatmakta-
dır. Denekler, araştırmaya katılmak için ‘özgürce’
seçim yapabilmelidir. Katılımlarının ne içerdiğini
bilmeleri için araştırma hakkında yeterince bilgi
sahibi olmaları çok önemlidir. Hem araştırmacı
hem de katılımcılar için en uygun, en az rahatsız
edici şekilde rıza kazanılmalıdır. Gizlilik ve/veya
anonimlik sözü verildiyse, bunu sağlamak için atı-
lan adımlar özetlenmelidir. Araştırma amaçlarının
ve yöntemlerinin eksik açıklanması, katılımcılara
açıklanmaması, araştırmanın katılımcılara açıklan-
mamasının daha doğru olacağı ikna edici bir şekil-
de haklılaştırıldığında mazur görülebilir. Örneğin;
açıklama yapıldığında, deneklere yönelik riskler söz
konusu olacaksa, ayrıntılı açıklama yapılmayabilir.
Araştırmacının ve katılımcıların fiziksel güvenliğin
dikkate alınması da etik sorumluluklar arasındadır.
Bu yüzden, denekler ve araştırmacılar için güvenlik
hakkında olası risklerin ele alınması gerekir. Ayrıca,
araştırmalar, araştırma yapılan ülkeye özgü yürür-
lükteki ulusal veri koruma mevzuatının ilkelerine
uygun olarak yapılmalıdır (Iphofen, 2013).
İnsan araştırmalarındaki etik sorunlar üzerine
geliştirilen ilk metin olan Nürnberg Kodu’ndan
beri katılımcılardan araştırmanın konusu hakkında
tam ve aydınlatılmış onamlarının alınması etik
bir araştırmanın olmazsa olmazı olarak görülür.
Ancak aydınlatılmış onamın elde edilme süreci et-
nografik araştırmalarda tıbbi araştırmalara benzer
bir biçimde işlemeyebilir çünkü etnografide teori,
çoğu zaman empirik araştırmaya dayalı bir şekilde
ortaya çıkar. Üniversitelerin etik kurullarının ve
Amerikan Antropoloji Derneğinin belirlediği ge-
nel etik ilkelerin hepsi araştırmacının her zaman
açık ve dürüst olması gerektiğini, tüm katılım-
cılardan aydınlatılmış onam alınması gerektiğini
belirtir. Araştırmacı araştırmanın içeriğini, olası
bulgularını, yöntemini ve potansiyel zararlarını
açıkça belirterek katılımcının aydınlatılmış ona-
mını almalıdır. Ancak antropolog araştırmanın
başlangıcında araştırmacı neyi araştırdığını tam
olarak bilemeyebilir. Antropologlar sahaya gittik-
lerinde araştırmalarının ne hakkında olduğunu ve
temel öngörülerini katılımcılarına mümkün olan
tüm açıklığıyla anlatabilirler ve bunun üzerinden
katılımcılardan onam alabilirler (Can, 2017: 162).
Aydınlatılmış onamla ilgili diğer bir önemli sorun
3
ise izin ve etik meselesinin bir kerelik bir mese-
le olarak hayal edilmesidir. Hâlbuki etnografik
araştırmada aydınlatılmış onam bir kerede alınıp
biten bir süreç olmaktan uzaktır. Özellikle uzun
dönemli araştırmalarda sahadaki karşılaşmalar her
gün başka bir etik soru ya da sorun ortaya çıkarır.
Araştırma sırasında katılımcılar hakkında üretilen
bilgilerin kiminle nasıl paylaşılacağı, makale ve ki-
taplarda bunların nasıl kullanılacağı her seferinde
bir dizi farklı etik çelişki içerir. İnsanların kendi
haklarında yazılanları okuması, bunları eleştirmesi
saha araştırmacısının her an etik birtakım sorgula-
malarla karşı karşıya gelebileceğini gösterir (Can,
2017: 163).
Resim 3.1 Brezilyada Guarani Kabilesinden Genç Bir
Adam Misafir Karşılıyor.
Aydınlatılmış onam, genellikle katılımcılara,
araştırma konusunda kapsamlı ve doğru bilgiler ve-
rerek, araştırma için rıza göstermelerini sağlamayı
amacıyla hazırlanır. Aynı zamanda, aydınlatılmış
onam katılımcılara istedikleri zaman araştırmadan
geri çekilebilecekleri konusunda özgür oldukları
bilgisini de verir. Etnografik çalışma bağlamında
bu etik ilkeye uymayan en çarpıcı durum, katı-
lımcıların araştırmanın gerçekleştiğinin farkında
olmadan yapılan örtük (gizli) katılımcı gözlemi-
dir. Homan’ın (1978) eski pentekostalistler üzeri-
ne çalışması, Holdaway’in (1983) polis çalışması,
Goode’un (1996) kur yapmayı araştırmak için sah-
te kişisel reklamlar kullandığı çalışması, Calvey’nin
(2000) fedailer üzerindeki çalışmaları ve Scheper-
Hughes’un (2004) organ kaçakçıları üzerine çalış-
ması bu tür örtük katılımcı gözlem araştırma ör-
nekleridir. Bazı düşünürler, bu tür araştırmaların
hiçbir şekilde haklı olmadığını savunuyorlar; buna
göre bu tür araştırmalar ajanların, provokatörlerin
veya casusların bir olaya sızmasından hiç de fark-
81
3
lı değildir. Bu tür itirazlar, örtük katılımcı gözlem
çalışmalarının insan özerklik ve haysiyet haklarına
aykırı olduğu inancını öne sürmektedir. Örneğin;
aldatma ve manipülasyon içeren sosyal araştırma-
ların nihayetinde alaycı, yalancı ve manipülatörler-
den oluşan bir toplum üretmeye yardımcı olduğu
ve adil bir toplumsal düzen için gerekli olan gü-
veni sarstığı ileri sürülmektedir. Öte yandan, diğer
başka düşünürler de gizli araştırmaların meşru ve
kabul edilebilir olduğunu savunmaktadır. Ayrıca,
bu düşünürler kendimizle ilgili bilgilerin açıklan-
masını ve günlük yaşamdaki endişelerimizi genel-
likle paylaşmadığımızı vurgulayarak; herkese her
zaman tüm gerçeği söylemediğimize işaret ederek
örtük katılımcı çalışmaların önemini ortaya koy-
muşlardır. Nitekim, örtük katılımcı gözlemde yer
alan aldatmacanın resmî ve iş örgütleri tarafından
uygulanan casusluk, manipülasyon ve ajanlıklara
kıyasla daha hafif ve masum olduğu ileri sürülmüş-
tür (Hammersley ve Atkinson, 2007: 210).
dikkat
Aydınlatılmış onam konusu en keskin şekilde
örtük katılımcı gözlem sürecinde bir sorun ola-
rak gündeme gelebilir ancak bu tür bir çalışma-
nın doğası gereği gizlilik içermesi gerektiğinden
bu aydınlatılmış onam formu bu durumda işlev-
sel olmayacaktır.
Etnograflar aşırı bir şekilde çalışırken bile, tüm
insanlara araştırmada her şeyi incelediklerini nadi-
ren söylerler. Bunun çeşitli nedenleri vardır. Birin-
cisi; sahaya ilk gittiğinde, bir etnograf araştırmaya
genellikle neyin dahil olacağını ve sonuçlarının
neler olacağını bilemeyebilir. Ayrıca, daha sonra
araştırma sorunu ve stratejisi açıklığa kavuştuktan
sonra, katılımcılara yalnızca sınırlı düzeyde bilgi
verilmesinin nedenleri vardır. Bir kere, incelenen
insanlar araştırmayla çok ilgilenmeyebilirler ve
araştırmacının bilgi sağlama konusundaki ısrarı
çok müdahaleci olabilir. Aynı şekilde, bazı bilgi-
lerin ifşa edilmesi ve katılımcılarla paylaşılması,
insanların davranışlarını araştırma sonuçlarını ge-
çersiz kılacak şekilde etkileyebilir. Örneğin; öğret-
menlere normalde kızlarla sınıftaki erkekler kadar
konuşup konuşmadıklarıyla ilgilendiğini söylemek
yanlış sonuçlar doğurabilir, çünkü araştırma devam
82
Sosyal Antropoloji: Kuram ve Yöntem
ederken kız-erkek etkileşimlerini eşitlemek için (bi-
linçli veya bilinçsizce) çaba gösterebilirler. Genel-
likle araştırmacılar aydınlatılmış onam formu için
gerekli sayılabilecek tüm bilgileri sağlamamanın
yanı sıra, bazen aktif aldatmacaya girerler. Katılım-
cılara yanlış bir izlenim verilebilir, örneğin etnograf
katılımcıların görüşlerini kabul eder veya davranış-
larını etik olarak kabul edebilir bulur. Bu, etnogra-
fik çalışmanın muhtemelen ayrılmaz bir parçasıdır.
Bazı durumlarda araştırmacıların kendi görüşlerin-
den bahsetmemesi zorun olabilir. Aynı araştırma
parçası içinde açıklık derecesinin alandaki farklı
insanlar arasında önemli ölçüde değişebileceğini
vurgulamak gerekir. Örneğin, Piskopos McGregor
Okulu üzerine yaptığı araştırmada, Burgess, öğret-
menlere araştırma yaptığını bildirdi; öğrencilere
sadece yeni bir yarı zamanlı öğretmen olduğu söy-
lenirken, araştırmayı daha sonra ona sorular sora-
rak öğrendiler (Burgess 1985: 143). Aynı şekilde,
Lugosi (2006), büyük ölçüde eşcinsel ve lezbiyen
bir müşteri tarafından kullanılan bir bardaki araş-
tırması boyunca, çeşitli derecelerde ve türlerde giz-
lenmenin nasıl kaçınılmaz hâle geldiğini vurgular
(aktaran, Hammersley ve Atkinson, 2007: 211).
Etnograflar, aydınlatılmış onam formları ile ge-
nellikle insanlara gözlemlenmeyi veya mülakatla-
rı reddetme fırsatı vermeye çalışırlar, ancak bu her
zaman mümkün değildir. Reddetme oranları çoğal-
dıkça bu araştırma için son derece yıkıcı ve zorlayıcı
olabilir. Örneğin; Atkinson’ın hastanelerdeki tıp öğ-
rencilerinin başucu öğretimi hakkındaki araştırması,
ilgili uzmanların bilgisi ve rızasıyla gerçekleşmiştir,
ancak öğrencilerin veya gözlemlediği hastaların
bilgisi ve rızası alınmamıştır. Polis üzerine yaptığı
araştırmalar bağlamında Punch, önemli sayıda müş-
teriyle sürekli etkileşimde bulunan büyük bir kuru-
luşta herkesten rıza almak, birçok araştırma projesini
öldüreceğini öne sürmüştür. Burada, etnografların
doğal ortamlarda araştırma yürütmeleri nedeniyle,
araştırma süreci üzerindeki kontrollerinin genellik-
le sınırlı olduğu gerçeğiyle ortaya çıkan zorluklar da
vardır: Araştırmacılar, tüm katılımcıların tam olarak
bilgilendirilmesi veya özgürce dahil olmayı kabul
etmelerini sağlama gücüne sahip değildirler (Ham-
mersley ve Atkinson, 2007: 212).
Bunun ötesinde, özgür rızayı neyin oluşturduğu,
rızanın ne kadar olduğu sorusu vardır. Örneğin, bi-
rini mülakata veya gözleme ikna etme girişimi ince
bir zorlama biçimi mi oluşturur, yoksa bu yargı ne
tür bir argüman kullanıldığına mı bağlıdır? Bazı ki-
 3
Sosyal Antropoloji

şilerin, bazı rollerde örneğin; kamu görevinde olan- Son olarak, etik açıdan üç ana soruna değinebi-
ların, araştırılmayı reddetme hakkına sahip olmadığı liriz. Birincisi, araştırma konusu kişilerin bir incele-
ve bu nedenle onaylarının istenmesine gerek olmadığı mede iş birliği yapmayı reddetme hakkı, derinleme-
da öne sürülmüştür. Hemen hemen tüm etnograflar sine görüşme veya anket araştırmaları söz konusuysa
aydınlatılmış onam (rıza) ilkesini kabul etse de bunun kesindir, ancak örnek olay incelemelerinde, özellik-
belirli durumlarda ne gerektirdiği ve (eğer varsa) ne ler örtük gözlem yöntemine başvurulmuşsa, bu her
zaman feragat edilebileceği konusunda önemli bir an- zaman geçerli olmayabilir. İkincisi, deneklerin araş-
laşmazlıklar vardır (Hammersley ve Atkinson, 2007: tırmacılara aktardığı bilginin sadece isimsiz kalması
212). Aslına bakılırsa, etik konular, günlük yaşamda- değil, aynı zamanda geniş anlamda gizli olması hak-
ki belirsizlikler ve anlaşmazlıklar, çıkar ve dogmatik kı ise tartışmasız kabul edilir. Üçüncüsü, bir dene-
görüşler ve makul ama çelişkili argümanlarla benzer ğin kendisiyle ilgili bilgi aktarılmasına (gerekiyorsa
özelliklere sahiptir. Burada etnografların ihtiyacı olan araştırma tamamlandıktan sonra) rıza gösterip gös-
tek şey, çalışmalarının etik yönlerini dikkate almaları termeme hakkı, araştırma sonuçlarının insanların
ve bu koşullarda ellerinden gelen en iyi yargılarda bu- onay verdiği bir anlaşma olmadan kamuya açıklana-
lunmalarıdır (Hammersley ve Atkinson, 2006: 229). mamasını sağlar (Marshall, 1999).
Öğrenme Çıktısı
4 Antropolojik bir araştırmada dikkat edilmesi gereken etik ilkeleri sıralayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Antropolojik araştırma
gibi niteliksel araştırma-
Amerikan Antropoloji Der-
larda ne tür etik ilkelerin
neğinin araştırmacının, Araştırmacının araştırmanın
rehber edinilmesi gerektiği
diğer bilim insanlarına ve katılımcılarına yönelik ne
konusunda daha derinle-
akademiye karşı etik sorum- tür sorumlulukları olduğu-
mesine bilgi edinmek için
lulukları hakkındaki ilkele- nu arkadaşlarınızla tartışın.
linkteki videoyu izleyiniz:
rini araştırın.
https://www.youtube.com/
watch?v=inYFZF8Ge9w

ANTROPOLOJİK KURAMLAR
Antropolojik araştırmalar metodolojik perspektiflerini farklı felsefi geleneklerden ve teorilerden besle-
nerek çeşitlendirmişlerdir. Her bir antropolojik kuram, araştırmalarını kendine özgü kavram ve açıklama
çerçevesi ile gerçekleştirmektedir. Şimdi antropolojide çok güçlü gelenek yaratmış olan kuramları tek tek
gözden geçirelim.

Yapısalcı Antropoloji
Antropolojide Claude Levi-Strauss’un elinden çıkmış bir yaklaşım sayılabilecek olan yapısalcılık,
1960’lı yıllarda geliştirilen tek yeni paradigmaydı. Hatta bunun, yirminci yüzyılda geliştirilecek beşerî
bilimler için tek gerçek orijinal sosyal bilim paradigması olduğu bile öne sürülmüştür. Dilbilim ve ileti-
şim teorisi üzerine çalışan ve hem Marx’ın hem de Freud’un etkisinde kalan Levi-Strauss, görünüşte hayret
verici sosyal ve kültürel fenomen çeşitliliğinin, bu fenomenlerin ortak ilişkilerinin altında yer alan birkaç basit
ilkenin ortaya çıkarılmasıyla anlaşılabilir olabileceğini savunmuştur. Kültürün evrensel gramerini, kültü-

83
3
rel söylem birimlerinin yaratılma biçimlerini (iki-
li karşıtlık ilkesiyle) ve antropologların kaydettiği
gerçek kültürel üretimleri (mitler, evlilik kuralları,
totemik klan düzenlemeleri ve benzerleri) üretmek
için kurumların düzenlendiği ve birleştirdiği (karşıt
terim çiftlerini) kuralları belirlemeye çalıştı. Buna
göre, kültürler öncelikle sınıflandırma sistemleri-
dir, ayrıca bu sınıflandırma sistemleri üzerine inşa
edilen ve üzerlerinde işlem yapılan kurumsal ve en-
telektüel üretim setleridir. Pratikte yapısal analiz;
bazı karmaşık kültürel fenomenlerin, bir efsanenin,
bir ritüelin veya bir evlilik sisteminin altında ya-
tan temel karşıtlık kümelerini belirler. Böylece, bu
ikili karşılıklar, kültürel olarak anlamlı bir düzenin
üretir. Bununla birlikte, bir efsanenin veya ritüe-
lin tam analizi olmasa bile, bir kültürdeki önem-
li karşıtlık setlerinin tamamen sınıflandırılması,
düşüncenin eksenlerini ve ilgili kültürler içindeki
düşünülebilir sınırları ortaya çıkardığı için yararlı
bir girişim olarak ele alınır. Ancak yapısal analizin
gücünün tam olarak gösterimi Levi-Strauss’un dört
ciltlik çalışması Mitolojiler adlı eserinde görülmek-
tedir. Mitolojiler çalışmasında Levi-Strauss, mitin
ortaya çıkışının altında zihnin aynı alışkanlıkları-
nın ve doğa ile kültür arasındaki aynı ikili karşılığın
yattığını varsayar. Mitolojinin sıradan dilin bir kay-
dı olduğunu ve bu kayıttaki unsurların anlamının
yalnızca o unsurların üstlendiği ilişkilerle belirlen-
diği tezini savunur (Turner, 2020: 567). Buradaki
yapısalcı yöntem, hem geniş ölçekte (yerli Güney
Amerika’nın çoğu ve yerli Kuzey Amerika’nın bazı
bölümleri de dahil olmak üzere) hem de sayısız kü-
çük ayrıntıyı çıkarmak açısından önemlidir. Mito-
lojiler eserine gücünü veren şey, geniş kapsam ve
detayların birleşimidir. Levi-Strauss, efsanevi/mitik
yapıların sosyal yapılarla paralellik gösterdiğini,
bunun nedeninin ise mitin toplumu yansıtması
değil, hem mit hem de sosyal örgütlenmenin ortak
bir temel yapıyı paylaşması olduğunu iddia etmiş-
tir (Ortner, 1984: 135).
dikkat
Yapısalcılığa göre, bizim gözümüze kesin, nor-
mal ya da doğal görünen şeyler aslında temelde-
ki bir yapısal biçimin ürettiği bir sürecin nihai
sonucudur.
84
Sosyal Antropoloji: Kuram ve Yöntem
Yapısalcı yaklaşımın temelini, toplumsal ger-
çekliğin genelde dalgalanan ve değişen görünüşleri-
nin arkasında yatan temel yapıları görebileceğimiz
düşüncesi oluşturur. Buradaki model Ferdinand
De Saussure’ün yapısal dilbilimi ve bir dilin an-
lamlar üreten seslerin birleşimini yönlendiren bir
dizi temel kuralla betimlenebileceği anlayışıdır.
Levi-Strauss da Saussure’ün yapısal dilbilimin den
ve özellikle ses yapılarının analizinden etkilenmiş-
tir. Levi-Strauss’a ve genelde göstergebilime göre,
temeli oluşturan bu yapılar çevremizdeki dünyayı
onlar temelinde düzenlediğimiz zihin kategorileri-
dir. Yine Levistrauss’a göre, bu tür kategoriler her
zaman ikili karşıtlıklar olarak (söz gelimi yukarı/
aşağı, sıcak/soğuk şeklinde) anlaşılabilir. Levi-stra-
uss yapısalcılığı etkileyen üç unsurdan bahsetmiş-
tir: Jeoloji, Psikanaliz ve Marksizm. Bu akımların
üçü de yüzeydeki dışavurumların altında bulunan
gizli (bilinçdışı) yasaları ya da yapıları gün ışığına
çıkarıyordu. Levi-strauss, Psikanaliz ve Marksizmin
etkisinde kalmıştır. Yapısalcı hareketin en önemli
özelliklerinden birisi bunun Marksizm ile olan ya-
kın bağlantısıdır. Levi-Strauss, kendi düşüncesi için
çıkış noktası olarak Marx’ı görmekteydi (Outhwai-
te, 2008: 865). Levi-Strauss, özgül toplumların ay-
rıntılı ve bütüncül araştırmalarından ziyade, zihnin
potansiyel evrensel ilkelerine ve ortak yapılarına
eğilmiş ve bu doğrultuda, bir yandan onların ikili
karşıtlıklara indirgenebileceklerini ileri sürerken,
öbür yandan farklı halklar için de hayal gücünün
karmaşıklığı ve zenginliğini gözler önüne süren bir
sınıflandırma sistemi ile ilgilenmiştir (Marshall,
1999: 807). Örneğin, Akrabalığın Temel Yapısı
(1949) adlı çalışmasında akrabalık sistemlerinde-
ki çok çeşitliliğin sadece iki tipe (ya genelleşmiş
alışveriş, ya da sınırlı alışveriş) indirgenebileceği-
ni göstermeyi amaçlamıştır (Turner, 2020). Levi-
Strauss’un yapısalcı yaklaşımı ve Marksist yaklaşım
kültürel ilişkileri ve sosyal eylemlerin çerçevesini
belirleyen temel veya derin bir yapı olduğu yönün-
de bir açıklama arayışına girdi. Bu yaklaşımlar, ku-
rumsallaşmanın ana bileşeni olarak sembolik un-
surlardan ziyade iktidar ilişkilerini vurgulamıştır.
Levi-Strauss, yüzeysel çeşitliliği, insan zihninin
yapısından çıkan çok daha basit düşünce süreçleri-
nin yan ürünü olarak görmüş ve bütün insanların
aynı türün üyeleri oldukları için, doğuştan gelen
aynı zihinsel yapılara sahip olduklarını ileri sürmüş-
tür. Ona göre, bu yapıların en belirgin olanı, olgula-
rı dişi/erkek, gece/gündüz, aşağı/yukarı, akıl/beden

Sosyal Antropoloji
gibi ikili karşıtlıklar açısından sınıflandırma eğilimi-
dir. Levi-Strauss, dünya çapındaki olgu çeşitliliğinin
yüzeysel bir çeşitlilik olduğunu savunmuştur. Yapı-
salcılar, kültürlerin monolitik (tek parçalı) olduğunu
ve mitler gibi kültürel ürünlerin yalnız bir “doğru”
yorumu olabileceğini varsaymaktadır (Lavenda ve
Schultz, 2019: 305-306). Bilişsel ve entelektüel sü-
reçler, dilsel işaretler ve anlamların değişimi yoluy-
la, bir toplumun üyeleri mantıksal olarak sıralanan
ve sosyal işlevlere karmaşık yollarla aracılık eden ve
onları kısıtlayan ayrıntılı kavramsal şemalar, planlar
veya modeller üretir, sürdürür ve zaman zaman de-
ğiştirir. Kişilerarası alışverişler bu nedenle, bir söyle-
nişte ifade edilen kavramın dil bilgisini ifade ettiği
gibi, bu tür modelleri de ifade eder. Ancak belirli
bir söylem, dil bilgisinin tamamını yansıtmadığı
gibi, kişiler arasındaki belirli bir davranış da bir top-
lumun üyelerinin tüm davranışlarının arkasındaki
modellerin kısmi bir ifadesidir. Benzer şekilde belirli
bir sosyal davranış, bir halkın sosyal düzen modeli-
nin bir kısmının veya bir kısmının değişime uğramış
bir ifadesi olabilir. Antropoloğun görevi, sözel ve di-
ğer davranış biçimlerindeki sınırlı veya değiştirilmiş
ifadelerinden bunları tam olarak yeniden inşa etmek
(kendi modellerini oluşturmak) olmalıdır. Antropo-
logun bunu yapması mümkündür, çünkü bu mo-
dellerin hepsi muhtemelen aynı şekilde çalışan in-
san zihinlerinin ürünleridir. Ancak diğer insanların
modellerini anlamamız sistematik, tekrarlanabilir
bir yöntemle olmalıdır. Şimdi, bu modellerin hepsi
insan zihninin ürünleri olduğundan, zihnin “yapı-
sını” yansıtması gerekir ve antropologun görevi bu
yapının bilgisi ile kolaylaşacaktır. Böyle bir bilgi göz
önüne alındığında, belirli bir davranışı “çözmek”
için zihin süreçlerinin “kodunu” veya “mantığını”
çözmek gerekir. Bununla birlikte, zihnin yapısı he-
men kendini ele vermez. Ampirik gözlemlerden çı-
karılmalıdır. Levi-Strauss’a göre, bu yapıyı anlamak
dil sayesinde mümkündür. Dil kuralları ve yapıları,
gözlemlenen davranışların (söylenişlerin) çeşitliliği-
nin altında kalan nispeten basit bir düzenin temsil-
leridir (Scheffler, 1966: 68).
dikkat
Antropolojide yapısalcılık analizleri öncelikle
Levi-Strauss’un akrabalık sistemleri ve mit üze-
rine yaptığı çalışmalarla ün kazanmıştır.
3
Kendine özgü içkin bir sistemin kendi üretici
yasalarıyla birlikte sahip olduğu anlam, antropolog
Levi-Strauss’un akrabalık yapıları, sanat, totem, ri-
tüel ve mit araştırmalarında merkezî bir yere sahip-
tir. Hüzünlü Dönenceler adlı eserinde gözlemlenmiş
tüm kültürel geleneklerin analizinden yola çıkarak
sınırlı sayıda ögelerin bu kültürlerin genel yapısını
anlatabileceğini öne sürmüştür. Bu açıdan çeşitli-
lik, bazı kalıcı ögelerin sınırlı sayıdaki olası kom-
binasyonlarına indirgenebilir olmaktadır. Levi-
Strauss’un Caduveo gövde boyaması çözümlemesi
tipik olarak yapısalcıdır, çünkü yüzey çeşitliliğinin
altında yatan ikili karşıtlıkların ya da farklılıkların
-erkekler/kadınlar, oymacılık/boyacılık, temsiliyet-
çilik/soyutlama, köşeler/kavisler, simetri/asimetri-
temel dizileri üzerine inşa edilmişlerdir (Turner,
2020: 976).
dikkat
Yapısalcılık sosyal bilimlerde toplumsal eylem
karşısında toplumsal yapıya öncelik veren bir
yaklaşımdır.
Dilbilim, felsefe, tarih gibi birçok alanda yet-
mişli yılların başında yapısalcılığa karşı güçlü bir
tepki gelişmiştir. İnsanların, tarihin veya “olayın”
yapı üzerindeki önemli bir etkisinin reddedilmesi-
nin kabul edilemez olduğu ileri sürülmüştür. Aka-
demisyenler, hem öznelerin hem de olayların daha
aktif rol oynadığı alternatif modelleri detaylandır-
maya başladılar. Ancak bu modeller yetmişli yılla-
rın sonlarına kadar antropolojide çok fazla etkili rol
oynamadılar (Ortner, 1984). Pierre Bourdieu gibi
düşünürler, Levi-Strauss’un yapısalcı bakış açısının
insan etkileşimini görece ihmal etmesine itiraz et-
miştir. Diğer düşünürler de onun şekilci ve spekü-
latif aşırılıklarına karşı çıkmıştır. Post-yapısalcılar
ise, tarih, özne ve olaylar karşısında yapıya öncelik
vermesini ilkesel olarak reddetmişlerdir (Turner,
2020: 568). Bazı araştırmacılar, yapısalcı antropo-
lojinin tüm kültürel formları ve çeşitliliği, zihnin
doğuştan getirdiği yapılarla açıklama çabasını in-
dirgemeci ve deterministik (olayları tek bir neden-
sonuç ilişkisine dayandıran) bir yaklaşım olmakla
eleştirmişlerdir.
85
3
Yapısal İşlevselci Antropoloji
B. Malinowski ve A. R. Radcliffe-Brown 20.
yüzyılın başlarında antropolojide işlevselliğin sa-
vunusunu yapan öncü düşünürlerdir. Radcliffe-
Brown, Durkheim’ın dayanışma ve bütünleş-
me yapıları üzerine olan fikirlerini benimsedi.
Radcliff-Brown dayanışma ve bütünleşme yapıları-
nı, akrabalık kuralları ve dini ritüeller gibi kültürel
fenomenlerin açıklanmasına yardımcı olan sosyal
yapının bileşenleri olarak görüyordu. Radcliffe-
Brown, bir kültürün her öğesinin bir işlevi oldu-
ğu ve farklı kültürlerdeki öğelerin aynı işleve sahip
olması gerektiği iddiasını ortaya atmıştır. Spencer
on dokuzuncu yüzyılda etkili bir organizmacı bir
filozoftu ve Malinowski onun hiyerarşik aşamalar
hakkındaki fikirlerini toplum açısından (biyolojik,
sosyal yapısal ve sembolik) yeniden ortaya attı ve
her aşamanın farklı “ihtiyaçlara” cevap verdiğini
ileri sürmüştür. Malinowski yapısal düzeyde dört
işlevsel ihtiyaç olduğunu öne sürdü: Ekonomik
uyum, siyasi otorite, eğitimsel sosyalleşme ve sosyal
kontrol (Kingbury ve Scanzoni, 1993: 200).
İngiliz sosyal antropolojisinin de kurucu figürü
olarak görülen Bronisław Malinowski (1884-1942)
modern saha çalışması yöntemlerinin öncüsü ola-
rak kabul edilir. Radcliffe-Brown (1881-1955) bir
toplumu yöneten ‘yasaları’ ortaya çıkarmak için
toplumsal gerçekleri (gelenekler, ritüeller, törenler)
doğrudan gözlemlemek yerine ikincil kaynaklara
güvenmeyi tercih eden o dönemde egemen olan
spekülatif veya ‘masa başı’ antropolojiye karşı eleşti-
riler yöneltti. Malinowski, Yeni Gine açıklarındaki
Melanezya takımadalarının Trobriand Adaları’nda
yürüttüğü araştırmayı ortaya koyan ünlü Batı Pa-
sifik Argonotları’na Giriş kitabında, yerlinin ba-
kış açısını, yaşamla ilişkisini kavrayışını ve dünya
vizyonunu anlamaya çalışan etnografinin temel
amacını oluşturan metodolojik ilkeleri anlattı. Bu
amaçla Malinowski, Trobriand Adaları’nın Ku-
la’ları arasında (1914-1918 yılları arasında) yaşadı.
Dillerini öğrendi (Kiriwinian), yerlileri katılımcı
olarak kullandı ve günlük aktivitelerine katılarak
bir köyün sosyal yaşamını doğrudan gözlemledi.
Malinowski, 1950’lerin Amerikalı antropologları-
nın ‘emik’ perspektif olarak adlandıracakları yakla-
şımı başlatan kişi olarak değerlendirilebilir (Gobo
ve Marciniak, 2016: 107). Malinowski gelenek
ve inanışları, temel insan gereksinimleri olarak ad-
landırdığı ihtiyaçları tatmin etmede yerine getirdiği
işlev bakımından sınıflandırıyordu. Malinowski’nin
86
Sosyal Antropoloji: Kuram ve Yöntem
etnografik yaklaşımının temel amacı, “ilkel” insan-
ların mantıksız ve tutkularının kölesi oldukları yö-
nündeki kalıp yargıları yıkmaktı. Bu yüzden, tekrar
tekrar Trobriand yaşamının ne kadar düzenli ve iyi
organize olmuş olduğunu vurgulamıştır ve dışarıda-
ki bilgisiz insanlara mantıksız görünen geleneklerin,
Trobriand adalarında yaşayanların temel insani
gereksinimlerini karşılamada ne kadar önemli rol
oynadığını göstermiştir. Durkheim’ın yazılarından
etkilenmiş olan Radcliffe-Brown, özellikle bir top-
lumun yapısının parçalanmasını neyin önlediği ile
ilgilenmiştir. Radcliffe-Brown, bazı antropologlar
tarafından tanımlanmış olan büyü suçlaması, akra-
balık örgütlemesi, mitler ve benzeri toplumsal uy-
gulamaların toplumun parçalanmasını engelleyen
bir işlev yerine getirdiğini öne sürmüştür (Lavenda
ve Schultz, 2019: 305).
dikkat
Malinowski geleneklerin temel insani gereksi-
nimleri karşılamadaki işlevlerine odaklanırken,
Levi-Strauss geleneklerin insanların gereksinim-
lerini karşılamadaki işlevi üzerine değil, daha
ziyade bunların toplumun kendi yapısını koru-
masındaki işlevlerini vurgulamıştır.
Resim 3.2 Ekmek yapan Faslı kadın
Malinowski, kültürün ve göreneklerin kendi za-
manlarındaki işlevleri temelinde açıklanması gerekti-
ğini ileri sürmüştür. Malinowski her sosyal kurumun
şu veya bu şekilde, bireyin acil pratik ihtiyaçlarına
hizmet etmesi nedeniyle ayakta kaldığına inanıyor-
du. Bu konuda Malinowski Durkheimcı bir bakışa
sahip değildi. Antropolojik araştırmanın amacı-

Sosyal Antropoloji
nın toplumun doğasından ziyade insanın doğası-
nı anlamak olduğunu varsayıyordu. Araştırmacı,
kurumların bir araya gelmesini gerçekten kapsamlı
bir şekilde anlayabilirse, sadece bir sosyal bağlam-
da bile, insan doğası hakkında temel öneme sahip
bir şey öğrenmiş olacağına inanıyordu. Malinowski
toplumun bütünleşmesini dışarıdan değil içeriden
değerlendirdi; ona göre toplumsal bütünleşme,
toplumsal zorunluluktan ziyade bireysel çıkarın so-
nucu olarak gerçekleşmektedir (Leach, 1994: 42).
Malinowski, Yeni Gine toplulukları üzerinde
yaptığı çalışma ile ayrıntılı etnografik çalışmayı
daha açık bir şekilde ortaya koyan ilk kişidir deni-
lebilir. Sosyal antropoloji olarak adlandırılan bu ça-
lışmalar, ‘marjinal yerli’ veya ‘profesyonel yabancı’
kavramlarının gündeme geldiği ilk çalışmalar oldu.
Sosyal antropolojik bir araştırma, bir kültüre dahil
olmayı ve bir toplum içinde var olan sosyal norm-
ları ve yapıları gerçekten anlamak için kapsamlı
katılımcı gözlemi yapmayı gerektiriyordu. Mali-
nowski, titiz bir bilimsel yaklaşımla yerlilerin bakış
açısını ve dünyaları hakkında bilgi elde etmek için
bütünselliğe (holizm) vurgu yaptı. Malinowski’ye
göre, günlük olayların akışı içinde veya bir törende
yaşanan heyecan dalgalanmaları üzerinde bazı tekil
olaylar etrafında insan yaşamının gerçeklerini algı-
layamayız veya hayal edemeyiz. Bu nedenle, holizm
bir toplumda meydana gelen daha geniş sorunla-
rı ve etkileşimleri göz önünde bulundurarak göz-
lemlenenin yüzeyselliğinin ötesine geçip bakmayı
içeriyordu; örneğin, önemli olan sadece vücut hüc-
resinin nasıl göründüğünü gözlemlemek değildir.
Hücre davranışını ve işlevini oluşturan şeyler, hüc-
re organelleri, doku ve içinde bulunduğu vücudun
bir kısmı olan diğer fizyolojik faktörlerle birlikte
vardır (Ryan, 2017: 19). Malinowski’nin yaklaşı-
mı nesnelliği sağlamak üzere katılımcı gözlem gibi
veri toplamada değerli sistematik, ayrıntılı ve me-
todolojik yaklaşımlar ortaya koymuştur. Bununla
birlikte, gözlemlenen kültürden ‘kopuk’ olmaya
odaklanan Malinowski, toplum ve üyeleri hakkın-
da kendi bakış açılarını, duygularını ve görüşlerini
özetleyen yaklaşım da sergiledi. Araştırmacıların
sistematik ve metodolojik veri toplama sürecinde
araştırmaya ilişkin değer ve inançlarının kabulü,
daha sonra refleksif, eleştirel, eleştirel realist ve di-
jital etnografik çalışmanın gelişimini de etkilemiş-
tir. Etnografik çalışmanın metodolojik açıdan nitel
doğası Chicago Okulundan büyük ölçüde etkilen-
miştir (Ryan, 2017: 20).
3
Radcliffe-Brown’ın işlevselliği çok farklıydı.
Sosyal antropolojinin, toplam sosyal sistemlerin
yapısının sistematik olarak karşılaştırılması yoluyla
insan toplumunu ilgilendiren evrensel olarak ge-
çerli ‘yasalara’ ulaşması beklenen ‘genelleştirici bir
bilim’, ‘karşılaştırmalı bir sosyoloji’ olduğunu iddia
etti. Radcliffe-Brown’un işlevselciliği Durkheim’ın
tarafından kurulan geleneğe yakındır. Radcliffe-
Brown toplumu kendi kendine yeten bir organiz-
ma ve sistem olarak anlamıştır; toplum, birey içine
doğduğunda zaten var olan ve bireyin özgürlüğünü
geleneksel törenlerde ve mitolojide var olan örtük
ve karmaşık kural ve yaptırım yapısıyla kısıtlayan
bir sistemdir (Leach, 1994: 42). Malinowski gibi
Radcliffe-Brown da sosyal bütünleşmenin doğasıyla
ilgileniyordu. İnsanoğlu neden bir sosyal grup içinde
işbirliği yapar? Malinowski bu soruna içeriden baktı
ve bunu bireysel çıkar ile açıkladı; Radcliffe-Brown
ise soruna toplumsal yapının devamı açısından bak-
tı ve her biri kendine özgü, ancak tutarlı bir inanç
sistemi ve törensel pratikte ifade bulan çeşitli bü-
tünleşme türleri olarak gördüğü şeylere vurgu yaptı.
Radcliffe-Brown, bilimsel ve sosyolojik bir antropo-
lojinin, iç yapısal organizasyonlarına göre sınıflandı-
rılan toplum türlerinin taksonomisini oluşturması
gerektiğini öne sürdü. Daha sonra yapısal-işlevsellik
olarak tanımlanan sosyal antropolojik yaklaşımın bu
versiyonunda ana konu toplumsal devamlılık ve istik-
rardı. Antropoloğun görevi, adetlerin bireyin (biyolo-
jik) ihtiyaçlarına nasıl hizmet ettiğini keşfetmek değil,
sosyal yapıların zaman içinde nasıl devam ettiğini an-
lamaktı. Buna göre, toplumsal yapı, ilgili toplumun
temel çerçevesini oluşturduğu düşünülen açıkça tanım-
lanabilir ve doğrudan gözlemlenebilir bir dizi sosyal
kurumun eklemlenmesi veya bütünleşmesi anlamına
gelmekteydi (Leach, 1994: 43).
Eleştirel Antropoloji
Eleştirel etnografinin belirgin özelliği sosyal adale-
te ve aktivizme yönelmesidir. Eleştirel etnografi, yapı-
sal eşitsizlikler ve insanların günlük gerçekleri arasın-
daki bağlantıları vurgulayan eleştirel realist felsefeye
dayanır. Eleştirel etnografi, belirli alanlardaki adalet-
sizlik ve eşitsizlikleri ele almak için etik bir sorumlu-
lukla başlar. Dünyadaki birçok toplumda “ne oldu-
ğu” ile “ne olabilir” arasında duran eşitsizlikleri fark
eden eleştirel etnograflar, araştırmalarını statükoyu
dağıtmak ve farklı adaletsizlik biçimlerinin arkasın-
daki güç yapılarını ortaya çıkarmak için kullanırlar.
Madison (2005: 5), eleştirel etnografların “uysal bir
87
3
bakış açısına direnmeleri” gerektiği iddiasındadır.
Bu, araştırmacıların elindeki becerileri, kaynakları
ve ayrıcalığı, sistematik olarak susturulan veya bo-
yun eğdiren sesler için alanlar oluşturmak için kul-
lanması gerektiğini ima eder. Eleştirel etnografyanın
amacı nihayetinde sosyal adaletin özgürleştirici bilgi-
sine ve merkezsiz söylemlerine katkıda bulunmaktır.
Bu temel ilkeler, toplum psikolojisinin yol gösterici
ilkeleriyle sorunsuz bir şekilde uyumlu ve toplum te-
melli araştırmaları zenginleştirme potansiyeline sa-
hiptir (aktaran, Dutta, 2016: 70).
Eleştirel etnografik yaklaşımlar feminist, sömür-
ge-sonrası (postkolonyal), yerli ve eleştirel ırk çalış-
malarından derinden etkilenmiştir. Bu çalışmalarda
ortak tema, gücün ve iktidarın son derece incelikli
bir kavramsallaştırılmasıdır. Sıradan etnografik araş-
tırmalar derinlemesine anlayışlar üretme potansiyeli
yaygın olarak kabul edilse de bu anlayışlar mevcut
güç, ayrıcalık ve boyun eğme dinamiklerini yeniden
üretebilir. Gücün ve iktidarın tahakküm biçimleri-
ni sorgulamak, eleştirel etnografyanın özgürleşti-
rici pratiği için temeldir ve bu yaklaşımın toplum
temelli araştırmaların nasıl kavramsallaştırıldığı,
yürütüldüğü, temsil edildiği ve yaygınlaştırıldığı
konusunda önemli etkileri vardır. Bu yaklaşım, ilk
olarak, araştırmacının toplum temelli araştırmalarla
ilgili konumunu eleştirel bir şekilde incelememizi
öneriyor. İkinci olarak, araştırmacılar ve topluluklar
arasındaki “iş birliğini” eleştirel bir şekilde sorgulu-
yor. Üçüncü olarak, genellikle araştırmalarda verili
olarak kabul edilen küresel-yerel ve evrensel-özel gibi
ikilikleri yeniden incelemenin ve gözden geçirmenin
önemine işaret ediyor (Dutta, 2016).
Dutta’ya (2016: 76) göre, eleştirel etnografik
yaklaşım, kamusal katılım ve aktivizme olan kesin
bağlılığı ile geleneksel etnografik yaklaşımlardan fark-
lılaşmıştır. Eleştirel etnografyanın en belirgin özel-
liği, bilgi üretiminin tüm seviyelerde güç ve iktidar
ilişkilerinden arındırılmasıdır. Kişilerarası düzeyde,
bu etkileşim otoetenografik bir duyarlılıkla veya
çalışmamızı ayırt edici ve kişisel olarak anlamlı şe-
killerde yaptığımızın kabul edilmesiyle başlar. Bu
anlamlılığın, toplumsal değişimle uğraşan toplum
araştırmacıları için bir dizi sonucu vardır. Eleştirel
etnografinin bilginin güç ve iktidar ilişkilerinden
arındırılması taahhüdü, toplumsal grupların temsil
edilmesi konusunda da belli bir dikkat gerektirir.
Etnografik araştırmalarda sosyal grupları temsil
ediş şeklimiz, nasıl algılandıkları ve rehabilite edil-
dikleri konusunda ciddi sonuçlar doğurur. Bilgi
88
Sosyal Antropoloji: Kuram ve Yöntem
üretimi düzeyinde, eleştirel etnografik yaklaşımlar,
karşı hegemonik bilgi üretimi için alanlar yaratmak
için akademinin de güç ilişkilerinden arındırılma-
sını gerektirir. Eleştirel etnografik araştırma, kişisel
olanı mutlaka sosyal, kültürel ve politik olan ile
ilişkilendirmek gerektiği konusunda ısrarcıdır.
Özetle eleştirel etnografik yaklaşım, sosyal ada-
let ve sosyal değişim gündemlerine bağlı araştırma-
cılar için önemli bir potansiyeli temsil eder. Eleş-
tirel etnografik yaklaşımın en büyük gücü, temel
olarak görülen ve akademik araştırmalarda kabul
edilen kategorilerin yapıbozuma uğratılmasında
(de-construction) yatmaktadır. Eleştirel etnografik
araştırma, toplulukların çok yönlülüğünü ortaya
koyarak, topluluk kavramının ima ettiği bütün-
lük ve homojenlik özelliğinin çok nadir olduğu-
nu göstermiştir. Eleştirel etnografi araştırmaları
hegemonya ve güç karşıtı bilgi üretmek için, bir
topluluk içindeki çeşitli sesleri ortaya çıkarmalı ve
bu bağlamların doğasında bulunan güç ve iktidar
dinamiklerini ortaya çıkarmalıdır. Eleştirel etnog-
rafi, özellikle topluluklar arasındaki uzun süreli ça-
tışmayı anlamak ve ele almak için uygun olsa da
araştırmacıların - yerel ve makro güçler arasındaki
karmaşık etkileşimin aydınlatılmasıyla ilgili bilgi
üretmek için- yerel eylemlere bağlı olduğu çeşitli
bağlamlarda da kullanılabilir (Dutta, 2016: 77).
Dijital Antropoloji
Bilgisayar, tablet ve akıllı telefonlar gibi internet
tabanlı dijital iletişim araçlarının devasa düzeyde
gelişmesinin ardından, yeni metinsel ve her şeyden
önce görsel verilerden oluşan devasa bir külliyat
oluştu. Sadece veri miktarı önemli ölçüde artmakla
kalmadı, aynı zamanda verinin kalitesi de temelden
değişti; bu da Çevrim İçi Etnografi gibi yeni yöntem-
lerin ortaya çıkmasını sağlamıştır. Çevrim içi etnog-
rafi çeşitli şekillerde adlandırılmaktadır: netnografi,
dijital antropoloji ve görsel antropoloji. Günümüzde
bireyler ve bazı özel ilgi alan toplulukları sosyal med-
ya üzerinden deneyim alışverişinde bulunmaktadır.
Bu gruplar, hastalıklar, bağımlılıklar, ekstrem spor-
lar, siyaset, anksiyete ve cinsel uygulamalar hakkında
iletişim kurarlar. Bununla birlikte, “çevrim içi top-
luluklar” ve “toplulukların çevrim içi deneyimleri”
arasında bir ayrım yapılmalıdır. Toplulukların çevrim
içi deneyimleri, zaten var olan topluluğun internette
ek bir platforma sahip olmasıdır. Öte yandan, çevrim
içi topluluklar ise çoğu durumda üyeleri birbirlerinin

Sosyal Antropoloji
asla yüz yüze görmediği, yalnızca internette oluşmuş
topluluklardır. On sekizinci yüzyılda romanın ortaya
çıkışına benzer şekilde, ayrıcalıklı öznellik ve bireysel-
leşme sayesinde internet de yeni görsel kimlik biçim-
lerine yol açar. Kodlar, semboller ve işaretler, mevcut
kimlik kalıplarını yönlendiren öznel durumları veya
istenen kimlikleri ifade etmek için kaynak olarak kul-
lanılır. Bu sayede dijital gerçeklikler benliğin ifade ve
algısının belirli bir şekilde önceden yapılandığı, aynı
zamanda değiştirilebilir olan bir olgu hâline gelmek-
tedir. İnternet ortamında normlar, etik ve estetik ol-
gular genellikle beğeni ve yorumlar üzerinden müza-
kere edilmektedir (Müller, 2021).
1990’ların başından beri internet giderek daha
erişilebilir ve popüler hâle gelmiştir ve günümüz-
de çok farklı alanlarda işleve ve kullanıma sahiptir.
Yaşamla İlişkilendir
Dijital Dünyanın Antropolojisi
… Tahmin edileceği gibi, Facebook ve Twitter
gibi sosyal medya ortamları antropologların ilgisini
çekmektedir. 2008 yılında Ilana Gershon, Ameri-
ka’daki üniversite öğrencilerinin aşk ilişkilerini son-
landırmak için sosyal medyayı nasıl kullandıkları-
nı araştıran bir çalışma yayımladı. Çalışmaya göre,
Gershon’un öğrencilerinin çoğu ilişkiyi sonlandırmak
için e-posta yerine mesajlaşmayı kullanmayı tercih et-
tiler, çünkü mesajlaşma sırayla konuşmalarına ve “soh-
bet” gibi görünen mesajları birbirlerine göndermeleri-
ne olanak sağlıyordu. Bu özellik ilişkinin terk edilen
kişisine “neden” sorusunu sorma ve ilişkiye biraz ya-
kınlık sağlayabilecek bir cevap alma ihtimali olduğu
izlenimi veriyordu. Gershon öğrencilerin telefon üze-
rinden gerçekleştirilen bir ayrılığın neredeyse yüz yüze
yapılan kadar tatmin edici olduğunu düşündüklerini
öğrendiğinde şaşırmıştı; Gershon 1990’larda üniversi-
tedeyken durum böyle değildi.
Antropologlar, “internet aracılığıyla bilgisayar
programları tarafından gerçekleştirilen insan kültürü-
nün alanları” da denilen sanal dünyalara dikkat çekmiş-
lerdir. Tom Boellstorff ve Bonnie Nardi (2010) Second
Life ve World of Warcraft oyunlarında sırasıyla çevrimiçi
alan çalışması yaptılar ve etnografi sanal dünyaları araş-
tırmak için harika bir araştırma metodolojisi olduğu-
nu düşünüyorlardı. Boellstroff, Second Life oyununun
oyuncularına gerçek hayatta gerçekleşmesi mümkün
olmayan bazı deneyimler sunduğunu gözlemledi. Ör-
3
Çevrim içi oyun, sanal dünyalar ve çok oyunculu
rol oyunları da dünya çapındaki gruplar, toplu-
luklar ve bireyler arasında etkileşime izin vererek
hızla genişledi (Örneğin, Age of Conan veya Call
of Duty gibi video oyunları) Bu gelişmelere para-
lel olarak, dijital etnografi, netnografi, çevrim içi
ve sanal etnografi kavramları öne çıkmıştır. İnter-
net ve çevrim içi etkileşim, coğrafi veya mekânsal
olarak fiziksel bağlar yoluyla değil, iletişim araçları
kanalıyla mümkün olmaktadır (Ryan, 2017: 22).
dikkat
Netnografi; çevrim içi, dijital veya sanal etnog-
rafi terimleriyle aynı anlamda kullanılmaktadır.
neğin, Second Life oyununda bireyler, kişinin isteğine
göre şekillendirilen kişiselleştirilmiş ve kişiselleştirilebi-
len avatarlar yoluyla birbiriyle iletişim kurarlar. Ancak,
sanal dünyada oyuncuyu, kendi kişiliğinden unsurları
temsil eden veya oyuncuya tamamen yaratılmış kimliği
deneyimleme fırsatı veren farklı pek çok avatar yarat-
maktan alıkoyan bir şey yoktur. Second Life oyununa gi-
riş yapmış bir oyuncu için, ikinci defa farklı bir avatarla
oturum açmak mümkündür ve asıl avatar ile ikincisinin
gerçek hayatta mümkün olmayacak şekilde etkileşimde
bulunmasını sağlamak mümkündür.
Nardi, World of Warcraft oyununu Çin ve Birleşik
Devletler’de araştırmış ve çevrimiçi dünyaya oyuncu-
ların verdikleri estetik tepkiler de dahil olmak üzere
pek çok benzerlik bulmuştur, ancak büyük bir fark
ile: Çinli oyuncular genellikle oyunu birlikte oynayan
kişilerle beraber İnternet kafelerde oynama eğilimin-
deler. Nardi bu ortamlarda, hem birlik içindeki oyun-
cular arasında hem de oyunu oynayan kafedeki diğer
kişiler arasındaki eşzamanlı çevrimiçi ve çevrimdışı et-
kileşimleri gözlemledi. Sonuç olarak, World of Warc-
raft oyununun fiziksel ve sanal dünyaların, gerçek ve
sanal dünyaların birleştiği melez, karışık bir gerçeklik
hâline geldiği sonucuna vardı. World of Warcraft oyu-
nu, oyun zevki, mücadeleci performansı ve estetik zev-
ki birleştirmektedir. Nardi’nin çıkardığı sonuca göre,
World of Warcraft aslında bir sanat biçimidir.
…
(Lavenda ve Shultz, 2019: 91-93)
89
3
Çok alanlı etnografi, hem çevrim dışı hem de
çevrim içi ortamlarda gözlem ve odak grupları, gö-
rüşme veya anket gibi diğer geleneksel etnografik
yöntemlerden elde edilen verileri kaynaklarına da-
yanır. Bunun sadece farklı alanlara veya ‘mekânlara’
uygulanan etnografi olduğu iddia edilebilir. Ger-
çekten de Crang ve Cook (2007), etnografik sor-
gulamada neyin yer veya alan sınırı oluşturması
gerektiği konusunda katı bir tanım yapmaz, onlara
göre sadece çalışılan fenomenlere uygun odaklanıl-
malıdır. Dijital etnografi, Boellstorff ve arkadaşları
(2012) tarafından çeşitli temel özelliklerle tanım-
lanmıştır. Sanal dünyalar, içinde katılımcıların iç
içe geçtiği ve etkileşimde bulunduğu, çoklu kulla-
nıcıların paylaştığı, senkronize ortamların olduğu
ve bireyler içinde olmadığında var olmaya devam
eden yerlerdir. Bireyler ayrıca bir sembol veya ben-
zeri aracılığıyla çevrim içi bir kişilikle tanımlanır.
Sanal etnografi, ethnografik özellikleri incelenen
kültürleri teknoloji alanına taşımanın yeni bir
yoludur. Sanal etnografinin bir ana yönü vardır:
Araştırmalar neredeyse tamamen çevrim içi ortam-
da gerçekleştirilir. Facebook ve Instagram gibi sosyal
medya siteleri ortaya çıktıkça, etnografik çalışmanın
dijital uygulamasının daha da gelişmesi ve genişlemesi
için fırsat doğmuştur. Araştırmacılar, dijital etnogra-
fi yoluyla, çevrim içi sosyal ağları ve bunların gruplar,
topluluklar, bireyler ve toplum üzerindeki etkilerini
daha fazla keşfetme, açıklama ve anlama imkânına
sahip olurlar. Dijital etnografi, hemşirelik ve sağlık
hizmetleri için de özel bir öneme sahiptir. Bu ko-
nuda, hastaların çevrim içi ortamlarda takip, dav-
ranış, dinleme ve gözlemleme süreçlerinde artan rol
ve fırsatlar tartışılmıştır. Sosyal medya etkileşimi,
dijital sağlık ve teletıp üzerine artan bu odaklanma,
bu teknolojilerin kullanımlarını keşfetmeye çalışan
etnografik araştırmalar için giderek daha fazla fırsat
sağlayacaktır (aktaran, Ryan, 2017: 23).
Yorumlayıcı Antropoloji
Yorumlayıcı antropolojinin en güçlü temsilcisi
Clifford Geertz’dir. “Yoğun Betimlemeler: Yorum-
layıcı Bir Kültür Teorisine Doğru” adlı eserinde Ge-
ertz, kültürü anlamak için etnografların karmaşık
bir yorum ağına dayanan ayrıntılı açıklamalar ver-
mesi gerektiğini öne sürmüştür. Geertz, antropolo-
jinin temel amaçlarından birinin kültürü anlamak
olduğunu ifade eder. Geertz’in savunduğu kültür
kavramı, özünde göstergebilimsel bir kavramdır.
Max Weber’in ünlü deyişi “insanın kendi ördüğü
90
Sosyal Antropoloji: Kuram ve Yöntem
önem ağlarında asılı duran bir hayvan olduğuna”
işaret ederek, kültürün bahsedilen bu ağlar oldu-
ğunu öne sürer. Bu nedenle o antropolojiyi, yasa-
ları araştıran deneysel bir bilim olarak değil, anlam
arayışı içinde yorumlayıcı bir bilim olarak kabul
eder. Geertz, bu anlamı bulmak için, etnografların
araştırmalarında “yoğun betimlemeler” (yoğun be-
timlemeler terimini Gilbert Ryle’dan ödünç almış-
tır) olarak adlandırdığı şeyi yapmalarının gerekli
olduğunu vurgular. Yoğun betimlemeler, davranışın
görünüşteki yüzeysel ifadesi ile aktörün bunları
hayata geçirme niyetini de içeren anlam kodları ve
bu davranışların kamusal anlamını ayırt etmek için
kullanılır (Schneider, 1987: 811). Geertz için kül-
tür, kamusal olarak nesnelerde ve eylemlerde ser-
gilenen simgeler ve anlamlar sistemiydi. Edebiyat
kuramından faydalanan Geertz, kültürlerin insan-
ların kendileri ile ilgili yine kendilerine söyledikleri
hikâyelerden, yani metinlerden oluştuğunu düşün-
müştür. Onun bakış açısına göre, antropoloğun
görevi, bu metinleri okumayı öğrenmektir, fakat
bunu yaparken insanların zihninin içine girmek
imkânsız olduğu için sembollerin ve simgelerin
okunması aynı kültürel bağlamdan hareketle yapıl-
malıdır (Lavenda ve Schultz, 2019: 312).
dikkat
Yorumlayıcı antropoloji, insan yaşamının ve
kültürün toplumsal yaşamın maddi boyutların-
dan veya zihnin doğuştan getirdiği yapılardan
ziyade, anlam sistemlerinin bir ürünü olduğunu
kabul eder.
Yorumlayıcı antropologlara göre kültür, insanla-
rın kendi aralarında oluşturdukları ve sosyal ilişki-
lerden doğan anlam, sembol ve simgeler sistemidir.
Bu semboller ve simgeler insanların yaşamını yön-
lendirir, ona kılavuzluk eder, hayatlarına tutarlılık
ve düzenlilik sağlar. Geertz’e göre, bir kez insan
davranışı ... sembolik eylem olarak görüldüğün-
de - konuşmadaki tonlama, resimdeki pigment,
yazıdaki satır veya müzikteki ton gibi bir eylemi
ifade eder... Sorulması gereken şey, bunun önemi-
nin ne olduğudur: Alay mı, yoksa meydan okuma
mı, ironi ya da öfke mi, ukalalık ya da gurur mu,
bunlara karar verilmesi gerekir (aktaran, Schnei-
der, 1987: 812).

Sosyal Antropoloji
Etnografların, çok fazla karmaşık kavramla kar-
şılaştığını söyleyen Geertz’e göre, birçoğu üst üste
bindirilmiş veya birbirine düğümlenmiş, aynı anda
tuhaf, düzensiz, açık olmayan kavramları önce kav-
ramak sonra da yorumlamak gerekir. Ve bu, faaliyet
en gerçekçi biçimde saha çalışması aşamasında ge-
çerlidir: Röportaj yapmak, katılımcıları ve ritüelleri
gözlemlemek, akraba terimlerini ortaya çıkarmak,
mülk sınırlarını izlemek, günlüğünü yazmak. Etnog-
rafi yapmak, yabancı, soluk, belirsiz, tutarsızlıkları
ve şüpheli yorumları olan bir tür el yazmasını (“bir
okuma inşa etme” anlamında) okumaya çalışmak gi-
bidir. Geertz, etografyacıların “yoğun betimlemele-
rinin” yorumlardan oluştuğunu kabul eder (Martin,
1993: 270). Geertz’e (2010: 24) göre analiz yapmak,
anlam yapılarını birbirinden ayırmak ve toplumsal
temel ve anlamlarını belirlemek demektir.
dikkat
Geertz’e göre, kültür analizi bir yasa arayan de-
neysel bir bilim değil, anlam arayan yorumsal
bir bilimdir. Bu bağlamda Geertz, yüzeyde görü-
nen toplumsal ifadeleri anlamlı kılmaya çalışır.
Aslında, bu açıklamalar veya yorumlar kısmen
katılımcıların yorumlarına dayanmaktadır, bu da
katılımcıların ne yaptıklarını düşündüklerinin yo-
rumlarıdır. Başka bir deyişle, Geertz’e göre antro-
polojik yazıların kendileri birer yorumdur ve ikinci
ve üçüncü dereceden bir yapılandırma sürecidir.
Bununla birlikte Geertz, antropologların yorum-
larında ne yerli olmayı ne de onları taklit etmeyi
amaçladıklarını vurgular; bu yorumları sağlamak
için yerlilere empati veya sempati duymanın ge-
rekli olmadığını vurgular. Yoğun betimlemelerin
önemli bir özelliği oldukça mikro düzeyde ayrıntılı
yorumlara dayanmasıdır. Bu, bazı genellemelerin
olmadığını söylemek değildir: Antropoloğun ka-
rakteristik olarak bu tür daha geniş yorumlara ve
daha soyut analizlere son derece ayrıntılı meseleler
yönünden yaklaştığını söylemektir. Antropolojik
bulgularla ilgili önemli olan şey, karmaşık özgül-
lükleri, koşullu olmalarıdır. Ancak Geertz, etnog-
rafik tanımlamaların “mikrokozmik bir model”
üzerinden değerlendirilebileceği fikrini reddediyor;
yani, böyle bir tanımlamanın öznesinin, parçası ol-
duğu daha geniş toplumun minyatür bir versiyonu
olduğu görüşünü reddeder (Martin, 1993: 272).
3
Geertz, sosyal bilimlere yorumlayıcı yaklaşı-
mın önde gelen savunucusu olmasına ve böyle bir
yaklaşımın sonuçlarının neleri içerdiğine dair so-
mut bir gerekçe ve bir model sunmasına rağmen,
yaklaşımının ciddi sınırları vardır. Geertz’in teorik
yazılarında neyin geçerli bir yorum oluşturduğu
konusunda belirsizlikler söz konusudur. Geertz’in
görüşüne göre, sosyal bilim keyfi olarak yorumlar –
yoğun betimlemeler - sağlamakla sınırlıdır ve baş-
ka hiçbir göreve izin verilmez. Ona göre, nedensel
açıklamalar çok önemli değildir. Oysa nedensellik,
sosyal bilimlerde Geertz’in ihmal etmiş olduğun-
dan çok daha önemli bir role sahiptir. Sosyal bi-
limler, yorumların verilmesi ile sınırlandırılsa bile,
nedensel açıklamalar, sosyal pratiklerin ve kurum-
ların anlamlar ağını inşa etmekte önemlidir (Mar-
tin, 1993: 284). Geertz’e yöneltilen eleştirilerden
birisi de antropolojiyi sosyal bilimlerden daha fazla
bir edebiyat bilimi olarak tasarladığı yönündedir.
Feminist Antropoloji
Feminist metodoloji ve feminist politika; her türlü
iktidar, güç, otorite ve tahakküm ilişkilerinin nasıl
mümkün olduğu ve bunlarla nasıl mücadele edileceği
ile ilgilenmiştir. Çoğunlukla, iktidar ilişkilerinin eril
biçimiyle mücadele eden feminist anlayış, sosyolo-
ji, antropoloji, kültür ve siyaset alanlarında da etkin
birtakım teorik perspektifler sunmaktadır. Bu an-
lamda, feminist etnografiyi diğer etnografi biçim-
lerinden ayıran pek çok nokta olmasına rağmen,
en belirgin olarak feminist etnografinin cinsiyet ve
iktidar ilişkilerine yönelmiş özel bir dikkatlerinin
olduğu söylenebilir. Pek çok feminist bilim insanı
etnografik yöntemi, feminist araştırmaya ideal ola-
rak en uygun yaklaşımlardan biri olarak tanımladı
çünkü etnografinin bilgiye olan bağlamsal ve de-
neyimsel yaklaşımı pozitivizmin sahte nesnellikle-
rinden kaçınmak için çok önemlidir. Etnografinin
empati ve duyarlılık gibi özelliklerinin de eşitlikçi
ve karşılıklı demokratik bir ilişkiye izin verdiği dü-
şünülmektedir (Stacey, 1988).
Bugün feminist antropoloji dediğimiz şeyin
öncülleri 19. yüzyılda ortaya çıkmakla birlikte, fe-
minist antropoloji literatürünün çoğu 20. yüzyılda
ABD antropolojisinin ünlü figürü Franz Boas’ın
öğrencileri olan Elsie Clews Parsons, Ruth Bene-
dict, Margaret Mead ve Zora Neale Hurston tara-
fından üretilmiştir. Feminist antropoloji, kadınları,
erkekleri ve cinsiyeti, genellikle eşitsizlik, farklılık
91
3
ve iktidar ilişkileri tarafından belirlenen bir sosyal
ilişki olarak ele alır. Feminist antropologlar her
türlü araştırma sorusuna dikkat çekerler, ancak
ortak noktaları, bu tür güç ve iktidar ilişkilerinin
tarihi hakkındaki bilgileri bilimsel ve yorumlayıcı
çalışmalara dayandırmalarıdır. Feminist aktivistler,
antropolojinin kadınların erkek karşısında ikincil-
leşmesinin nasıl mümkün olduğunu açıklayabile-
ceğini umuyorlardı (McGee ve Warms, 2013: 258).
Feminist antropologlar kadınların ve erkeklerin
toplumda oynadığı farklı rolleri anlamaya çalıştı-
larsa, araştırmacıların da sahadaki konumsallığı-
nı göz önünde bulundurmaya çalıştılar. Alandaki
kadın ve erkeklerin araştırmalarının konularına
ve katılımcılarına farklı derecelerde erişime sahip
olabileceğini öne sürdüler: Erkekler güç ve otori-
teye sahip olanlara (genellikle erkekler) ayrıcalıklı
erişime sahip olsalar da, kadınlar genellikle daha
az merkezi sosyal pozisyonlarda olan kadınların
ve diğerlerinin güvenine sahip olabilirler. Dahası
günümüzde feminist antropologlar; ister kültürel,
ister ırksal, ister sosyal sınıf veya cinsellik olsun,
kadınlar arasındaki farklılıklara ve bu farklılıkların
araştırmaları ve analizleri üzerindeki etkilerine dik-
kat etme eğilimindedir.
1970’lerin sonlarından itibaren feminist araştır-
macılar, kadınların hayatlarını (ve son zamanlarda
erkeklerin de hayatlarını) anlama konusunda en
büyük açıklayıcı gücü hangi yöntemlerin ürettiğini
tartışmışlardır. Kadınların birbirleriyle deneyimle-
rini paylaşmaya başlamasıyla, bir cinsiyet baskısı
teorisi olarak doğan feminizm özeleştiri de yapma-
ya başlamıştır. Toplumsal cinsiyet artık kadınların
hayatlarının birincil etkeni olarak görülmemekte
ve ırk ve sınıf gibi diğer tabakalaşma ve eşitsizlik
biçimlerinin de cinsiyet kadar önemli olduğu kabul
edilmiştir (Skeggs, 2007). Bu feminist araştırmacı-
ların ilk argümanlarından biri, tüm bilginin, dola-
yısıyla da tüm araştırmaların, belirli kişi ve grup-
ların çıkarları doğrultusunda gerçekleştirildiği idi.
Marx ve Weber’den tarihsel-sosyolojik tartışmaları
ele alan feministler, hiçbir araştırmanın değer yar-
gısız veya objektif olmadığını savundular. Böylece
feminist araştırmanın salt bilimsel bir zorunluluk-
tan ziyade, doğrudan siyasi bir etkiye sahip olması
gerektiği de tartışılmıştır. Bu farklı tartışmalar, ge-
leneksel araştırma gündemlerini yeniden formüle
etmek amacıyla feminist araştırmacılara, nitel araş-
tırmalar ve kadınların deneyimlerine odaklanma-
ları ve kadınlar arasında bulunan ortak anlamları
92
Sosyal Antropoloji: Kuram ve Yöntem
dinleyip keşfetmeleri için itici güç sağlamıştır. “Ses
vermek”, sık sık gündeme gelen bir slogandı ve et-
nografi, bunu yapmak için bir mekanizma sağla-
mak amacıyla kullanılmaya mükemmel bir şekilde
hazırdı. Etnografi, deneyim ve katılımcıların sözle-
rine, sesine ve yaşamlarına vurgu yapan feminist-
ler için, Bell Hooks’un (1989) “aşağıdan bir bakış”
olarak tanımladığı şeyi mümkün kılarak mükem-
mel bir metodoloji sağlamıştır. Paul Willis (1977)
bunu, baskı görenlerin kültürel bakış açılarını, on-
ların “gizli” bilgilerini ve direnişlerini göstermek
olarak ifade eder (aktaran, Skeggs, 2007).
Araştırmacı kadınların, kadın olarak (siyasi/
politik bir kategori olarak) ilk kez kadınlarla ko-
nuşmaya başladıkları zaman, deneyimin önceden
tanımlanmamış boyutlarını keşfettikleri söylenebi-
lir. Smith, “deneyimin” kadın hareketinin temelini
oluşturduğunu ileri sürer (1997: 394). Kadınların
bakış açısını benimsemek ve deneyimlemek, neyin
örtük olduğuna dair bilgiye erişim sağlar. Smith,
kadınların deneyimine ayrıcalık tanıdığına dair bir
iddiada bulunmadığını ileri sürse de, argümanla-
rı, bilginin deneyimden kaynaklandığı ve kadın
deneyiminin onunla birlikte özel bir bilgi taşıdığı
ve bu bilginin baskıya meydan okumak için gerek-
li olduğuna dair ampirik inanca (ve bu konumla
ilişkilendirilenlere genellikle ampirist feministler
denir) odaklanmaktadır. Bu feminist perspektiften
etnografi, örtük bilginin üretildiği süreçleri kazıp
yerinden çıkartmak için bir araç olacaktır (aktaran,
Skeggs, 2007). Feminizm son yirmi yılda sadece
cinsiyet çalışmaları alanında değil, aynı zamanda
antropolojide de daha yaygın olarak önemli bir te-
orik paradigma statüsüne ulaşmıştır. Feminist ant-
ropoloji, kadınların etnografik inceleme nesneleri
ihmal edilmiş olduğunu vurgulayarak, asıl mesele-
nin kadınların araştırmalarda nasıl temsil edildiği
meselesi olduğuna işaret etmiştir. Antropolojik
çalışmalarda, kadınlar uzun zamandır ‘sessiz’, kaba
saba ve evlilik kurumunun objeleri olarak temsil
edilmiştir ve sosyal yaşamın merkezinde baş aktör-
ler olarak temsil edilmemişlerdir. Giderek daha faz-
la kadın antropoloğun/etnografın geçim ve (kadın)
ritüeli gibi faaliyetlerde kadınların rollerini açıkça
tanımlamaya başlamasıyla, toplumdaki kadınla-
rın ağırlığı antropoloji disiplinine de yansımıştır.
1970’lerin başlarından itibaren, bilimsel çalışma-
larda var olan erkek ön yargısı yaygın olarak kabul
edilmeye başlandı. incelenen kültürler, antropolo-
jinin kendisi ve özelde Batı kültürünün antropo-

Sosyal Antropoloji
lojisi de dahil olmak üzere erkeklerin ön yargıları
toplumlar hakkında sağlıklı bir bilgi dolaşımının
önündeki en büyük engel olarak görüldü. Femi-
nist antropologlar, bu tip erkek önyargı biçimleri-
nin yapı-bozuma (deconstruction) uğratılması için
özel olarak çaba gösterdiler. Sonuç olarak, feminist
antropoloji kadınların antropolojisi üzerinden ge-
lişmiştir. Feminist girişimin merkezinde sadece ka-
dınların ne yaptığı değil, cinsiyet ilişkileri kavramı
da yer almıştır. Henriatta Moore’a göre, feminist
antropoloji, toplumsal cinsiyetin kültür üzerinden
nasıl deneyimlenip yapılandırıldığını sormak yeri-
ne, teorik sorularını ekonomi, akrabalık ve ritüelin
toplumsal cinsiyet üzerinden nasıl deneyimlenerek
yapılandırıldığı açısından formüle etmeye başla-
mıştır (Barnard, 2004: 145).
Resim 3.3 Tarlada çay toplayan kadınlar
Feminist antropolojinin erken gelişiminde
önemli figürlerden biri bir erkekti. Edwin Ardener
toplumdaki hakim grupların toplumdaki egemen
söylemi de kurduğunu ve muhafaza ettiğini sa-
vunmuştur. Bu nedenle kadınlar gibi sessiz grup-
lar göreceli sessizlik içinde kalmışlardır. Kadınların
kelimenin tam anlamıyla söylemsel performans gös-
terdiği ve sesini duyurabildiği yerlerde bile, söylemleri
baskın grupla aynı dili konuşmadıkları için kadın-
lar genellikle engellenir. Kadınlar ve erkekler farklı
dünya görüşlerine sahiptir. Ardener ayrıca antropo-
lojinin kendisinin erkek egemen olduğunu öne sür-
mektedir. Antropologların hepsi ya erkektir ya da
(kadın antropologlar söz konusu olduğunda) erkek
egemen bir disiplinde eğitilmiştir, antropoloji er-
kek kültürünün ürünüdür. Ardener, toplumdaki
baskın grupların baskın söylem şekillerini ürettiği-
ni ve kontrol ettiğini savunduğu bir “sessiz gruplar”
teorisi önermiştir. Sessiz gruplar hâkimiyet yapıları
3
tarafından susturulur ve kendilerini ifade etmek is-
terlerse baskın söylem şekilleri ve baskın ideolojiler
aracılığıyla bunu yapmak zorunda kalırlar. Bu şekil-
de susturulan veya marjinalize edilen herhangi bir
grup (romanlar, çocuklar, suçlular, kadınlar) sessiz
bir grup olarak kabul edilebilir. Sessizlik, toplumda
baskın ve alt gruplar arasında var olan hâkimiyet
ilişkilerinin ürünüdür. Ardener’e göre, dilsiz bıra-
kılmış bu grupların aslında sessiz olması gerektiği
anlamına gelmez ve ampirik araştırma düzeyinde
ihmal edilmemiş de olabilir. Kadınlar konuşabi-
lirler, faaliyetleri ve sorumlulukları Ardener’in de
belirttiği gibi etnograf tarafından dakika dakika
gözlemlenebilir, ancak bu eylemler baskın erkek
modelinin terimleri kullanılarak ifade edildiği için
sessiz kalırlar. Toplumun baskın erkek yapıları al-
ternatif modellerin özgürce söylemlerini ifade et-
mesini engellemekte ve alt gruplar da egemen söy-
lem üzerinden dünya anlayışlarını yapılandırmak
zorunda kalmaktadır (Moore, 1995: 3).
Antropolojideki feminist yazarlar, kadınların et-
nografisine özel olarak odaklanarak kadınların so-
runlarına dikkat çekmişlerdir. Moore, bu sorunları
gettolaşma ‘evrensel kadın’ varsayımı ve etnosent-
riklik veya ırkçılık olmak üzere üç gruba ayırarak
analiz eder. Birinci problem, kadınların antropolo-
jisinin antropolojinin bir alt disiplini olarak düşü-
nülmesi fikrinden kaynaklanmaktadır. Moore için
kadın meselesi, antropoloji disiplininin bir bütün
olarak eleştirisi, her şeyi kucaklayan bir teorik ba-
kış açısıdır ve konunun özel bir alt dalı değildir.
Antropoloji disiplininde kadın meselesinin getto-
laştırılmasına izin verilmemelidir. Moore’un ikinci
itirazı, kadınların her yerde aynı olduğu yönündeki
hatalı varsayımla ilgilidir, sanki biyolojik farklılığın
kendisi kadın ve erkek arasında evrensel kültürel
farklılıklar yaratmaya yetermiş gibi kadın katego-
rine evrensel bir çerçeve çizilmeye çalışılır. ‘Kadın’
kategorisinin bundan daha dikkatli bir incelemeye
ihtiyacı olduğunu öne sürer. Üçüncü problem, fe-
minist deneyim kavramıyla ilgilidir. Tıpkı ekono-
mi, akrabalık ve ritüelin yaşandığı gibi insanlar cin-
siyet, etnik köken üzerinden de deneyim yaşarlar.
İnsanların birden fazla kimliği vardır, ancak bunlar
ayrı değil, birbiriyle ilişkilidir. Örneğin; Londralı
siyah bir kadın sadece bir siyah, bir kadın ve bir
Londralı değildir. Kimliği, tüm bu statülerin ve di-
ğerlerinin karmaşık ve eş zamanlı bağlamsallaştırıl-
masından oluşur (Barnard, 2004: 146).
93
3
Sosyal Antropoloji: Kuram ve Yöntem

Ekolojik Antropoloji
Ekolojik antropoloji, insan nüfusunun nüfus
dinamikleri, sosyal örgütlenmesi ve kültürü ile ya-
şadıkları ortamlar arasındaki ilişkilerin incelenmesi
olarak tanımlanabilir. Ekolojik antropoloji, çoğu
durumda, üretim sistemleri nüfus dinamikleri, sos-
yal örgütlenme, kültür ve çevre arasındaki önem-
li bağlantıları analiz eder. Bu şekilde tanımlanan
ekolojik antropoloji, insan aktivitesi yelpazesinin
materyalist bir incelemesini yapar ve bu neden-
le sosyal ve biyolojik bilimlerdeki diğer materya-
list yaklaşımlara yakındır. Ekolojik antropolojinin
gelişimi birikimli olarak değil birbirinin eleştirisi
olacak şekilde aşamalı olarak gerçekleşmiştir. İlk
aşama Julian Steward ve Leslie White’ın çalışmaları
ile başlamıştır, ikinci aşamada yeni işlevselcilik ve
üçüncü aşamada ise süreçsel ekolojik antropoloji
ortaya çıkmıştır (Orlove, 1980: 236). Entelektüel
bir çaba olarak, çağdaş ekolojik antropoloji açık-
ça iki kişiye atfedilebilir: Julian Steward ve Leslie
White. Bu insanlar Franz Boas’ın anlayışını takip
etmişlerdir. Berkeley’deki Steward ve Chicago’da-
ki White, bu bölümleri kuran Boas’ın öğrencileri
tarafından eğitilmiştir. Steward’ın Berkeley’deki
ünlü coğrafyacı Carl Sauer ile teması, onu çevrenin
kültür üzerindeki etkisini incelemeye yönlendir-
miş ve farklı yerlerdeki karşılaştırmalı çalışmalarını
belirlemiştir. Bu yaklaşımın kültürel ekoloji yön-
temi, materyalist bir vurgu taşıyordu. Bu yöntem,
çevrenin belirli özellikleri ile o çevrede yaşayan insan
kümelerinin sahip olduğu kültürün belirli özellikleri
arasındaki ilişkinin incelenmesi gerektiğini ileri sür-
müştür. Steward, çevre içinde kaynakların niteliğini,
miktarını ve dağılımını vurgulamıştır. Buna göre,
teknoloji, ekonomik düzenlemeler, sosyal organizasyon
ve demografi vb. kültürün en yakından incelenmesi
gereken yönleridir (Orlove, 1980: 237). Steward’ın
ekolojik yaklaşımı, belirli kültürlerin çevreleriyle
etkileşim kurma biçimlerini araştırıyordu. Steward
evrimci bir düşünürdü, ona göre zaman içinde ger-
çekleşen kültürel değişim, çeşitli kültürel gelişme-
ler tarafından belirleniyordu. Bunların arasında bir
toplumda bulunan geçim teknolojisindeki gelişme-
ler ve bu kültürün yaşadığı çevrede hayatta kala-
bilmek amacıyla ihtiyaç duyduklarını elde etmede
teknolojiyi kullanma biçimlerindeki gelişmeler var-
dır. Kültürel sistemler kültürlerin çevreleriyle olan
etkileşimini ve dolayısıyla adaptasyonlarını değiş-
tirdikçe, yeni sosyokültürel entegrasyon seviyesine
doğru evrilmiştir (Lavenda ve Schultz, 2019: 313).
dikkat
White için kültürel evrim insanlığın bütün kül-
türlerini içine alan genel bir süreçtir. Steward,
White’ın benimsediği bu kültürel evrim aşama-
ları düşüncesini kabul etmemiş aksine çok çizgili
evrimcilik anlayışını benimsemiştir.
Steward özellikle “düzenlilikler” olarak adlan-
dırdığı şeyi veya tarihsel olarak farklı alanlarda veya
geleneklerde tekrarlayan ve benzer çevresel özellik-
lerin bir sonucu olarak açıklanabilecek kültürler
arasındaki benzerlikleri bulmakla ilgileniyordu.
Bu düzenlilikler analitik olarak daha çok doğrusal
evrim yaklaşımında incelediği bireysel değişim çiz-
gilerine benzer. “Sosyokültürel bütünleşme düze-
yi” kavramını ortaya atarak, küçük ölçekli ve izole
“kabile” gruplarının özelliklerini karmaşık toplum
ve büyük sosyopolitik birimlerinkiyle bütünleştir-
me çabasındaydı. White, Steward’ın analiz birimi
olarak kültüre verdiği önemi ve kültürel evrime
olan ilgisini paylaştı; kültürün teknolojik, sosyal ve
ideolojik bileşenlere bölünmesi ona Steward’ınkine
benzer materyalist bir tutum kazandırmıştır. Ancak
White, evrimin geniş ayrıntılarıyla daha fazla ilgile-
niyordu ve ayrıca çevrenin belirli kültürler üzerin-
deki etkisiyle çok az ilgileniyordu. Bunun yerine,
antropoloji için önemini sürdüren bir nokta olan
kültürel evrimin belirleyicisi olarak enerji kullanım
düzeylerini vurgulamıştır. Önerdiği kültüroloji bi-
limi umduğu şöhrete hiçbir zaman ulaşamasa da
kültürel evrimin tutarlılığı üzerindeki vurgusu ge-
niş bir etkiye sahip olmuştur (Orlove, 1980: 238).
White için kültürler daha fazla enerji elde ettikçe
ya da teknolojileri geliştikçe veya bunların her ikisiy-
le birlikte evrilmişlerdir. White bu kriterleri kullana-
rak evrimde üç temel dönüm noktası belirlemiştir:
(1) Bitkilerin ve hayvanların evcilleştirilmesi (antik
dönemin tarım devrimi), (2) Makineleşmenin baş-
langıçları (19. yüzyıl başlarındaki “yakıt devrimi” ile
bağlantılı, ve (3) 20. yüzyıl ortalarında atomik ener-
jiden teknolojik açıdan yararlanılması. Bunun aksi-
ne Steward’ın kültürel evrime yaklaşımı çok çizgili
evrimcilik olarak adlandırılmıştır. Steward, küresel
evrim trendlerine değil, daha ziyade kültürel deği-
şimin birbiri ardına gerçekleşmesine odaklanmıştır
ve benzer toplumlardaki gidişatın, toplumun kül-

94

Sosyal Antropoloji
türüne, teknolojisine, her toplumun adapte oldu-
ğu belirli çevreye bağlı olarak nasıl farklı yönlerde
seyredebileceğini göstermiştir (Lavenda ve Schultz,
2019: 314). Benzerliklerine rağmen, ekolojik ant-
ropolojinin bu iki kurucusu arasında birkaç temel
fark vardı. White, diğer teorik çerçevelerin yararını
kabul etmek istemiyordu, ancak Steward özellikle
tarihsel özgücülük gibi diğer yaklaşımların kendi ça-
lışmalarını tamamlayabileceğini düşünüyordu. Hem
eş zamanlı (senkronik) hem de artzamanlı (diakro-
nik) çalışmalarda White, grupların belirli ortamlara
adaptasyonuyla Steward’dan çok daha az ilgileniyor-
du. Son olarak, White’ın kültürel evrim modelleri
tek doğrusal ve tek nedenli iken, Steward bir dizi
farklı kültürel gelişim çizgisini ve bir dizi farklı ne-
densel faktörleri kabul ediyordu (Orlove, 1980:
239). Sonuç olarak, denilebilir ki ekolojik antropo-
loji yaklaşımı dünyadaki maddi ve teknolojik geliş-
melerin kültürü değiştirdiği tezini vurgulamıştır. Bu
yaklaşım, antropolojik analizlerde kültürel değişimi
ve uyumu etkileyen maddi süreçleri hesaba katma-
yan kültürel kuramları eleştirmişlerdir.
Otoetnografik Yaklaşım
Son birkaç yıldır, geleneksel ve kültleşmiş ant-
ropolojik yazılarda olduğundan daha düşünümsel,
daha ilgi çekici ve daha geniş kitleler için erişilebilir
olan ve yenilikçi etnografik çalışmalar yayımlanma-
ya başlamıştır. Otoetnografi, antropoloji dışındaki
disiplinlerden (örneğin, iletişim, eğitim) çok çeşitli
araştırma hedeflerine ve tekniklerine, anlatı strate-
jilerine ve farklı bilim insanlarının katkılarına açık
hâle gelmiştir (McGee ve Warms, 2013: 37). Otoet-
nografi, etnografik alan çalışması ve yazı bağlamında
kendini gözlemleme ve düşünümsel araştırmayı içe-
ren bir araştırma biçimi veya yöntemidir. Bu terim,
kişinin yerli, üye veya katılımcı olarak ait olduğu
bir grubun düşünümsel değerlendirmesine (kendi
grubunun etnografyası) veya anlatıcının öznel de-
ğerlendirmelerinin düşünümsel muhasebesine atıf-
ta bulunan çifte bir anlama sahiptir. Deneyim ve
öznellik araştırmanın merkezinde yer almaktadır.
Otoetnografi bazen öz etnografya, refleksif/düşü-
nümsel etnografya veya performans etnografyası ile
eşanlamlı bir şekilde kullanılır ve anlatı sorgulama ve
otobiyografi ile ilişkilendirilebilir (Miller vd, 2010:
43). Otoetnografinin yöntem, metin veya kavram
olarak ortaya çıkışı, Carolyn S. Ellis ve Arthur P.
Bochner ve Deborah E. Reed-Danahay tarafından
etnografyadaki son düşünümsel girişimin bir teza-
3
hürü olarak görülmüştür. Antropoloji son zamanlar-
da öz kimlik, benlik ve toplum arasındaki ilişkilere
dair değişen kavrayışların bir sonucu olarak kişisel
anlatıya, yaşam öyküsüne ve otobiyografiye yaygın
ve yenilenmiş bir ilgi göstermiştir. Otoethnografi,
üç farklı benlik kavramını geniş ölçüde operasyonel
hâle getirir: Temsili bir özne olarak (bir topluluğun
veya grubun üyesi olarak), özerk özne (kendisi ola-
rak “benliğin anlatılarında” tasvir edilen soruşturma
nesnesi olarak) ve özerk benlik olarak öteki (kendi
sesiyle konuşan hem nesne hem de soruşturma ko-
nusu olarak öteki). Otoetnografi, analitik, öznel de-
neyimsel ve postyapısal/postmodern olmak üzere üç
ana kesişen nitel araştırma geleneği ile ilişkili olarak
gelişmiştir (Miller vd, 2010: 43).
dikkat
“Otoetnografi” kategorisinde alt türler tanım-
lamak için yeni çabalar vardır örneğin, analitik
otoetnografi, öznel deneyimsel otoetnografi ve
postmodern / postyapısal otoethnografi”.
Analitik otoetnografi, realist veya sembolik etki-
leşimci geleneklerden beslenen analitik etnografya-
nın bir alt koludur. Burada bir araştırmacı, tam üye
ve aktif bir katılımcı olarak kişisel olarak bir sosyal
grup, çevre veya kültürle uğraşır, ancak etnografik
metinde kendini bilen bir bilgin ve sosyal aktör
olarak belirgin ve görünür kimliğini korur. Anali-
tik otoetnografi, benlik ve ötekiler arasındaki iliş-
kilerin daha fazla sorgulanması ve etnografın, çevre
ve katılımcılar arasındaki karşılıklı etkilerin geliş-
miş bir farkındalığa sahip olması açısından analitik
etnografyadan farklıdır. Analitik otoetnografide,
araştırmacıların kendi duyguları ve deneyimleri et-
nografik anlatıya dahil edilir, görünür hâle getirilir
ve gözlemlenen sosyal dünyayı anlamak için önem-
li veriler olarak kabul edilir. Sistematik, bilinçli iç
gözlem, kişisel düşüncelerin disiplinli analizini ve
araştırmacıların araştırmayla olan bağlantılarının
başkalarının temsilleriyle diyalog hâlinde eylem ve
yorumları üzerindeki etkilerini sağlar. Araştırmacı-
lar sahada paradoksal bir konumdadır: Aynı anda
hem “nihai katılımcı” olarak çalışılan topluluğun
içindedir hem de başka bir (akademik) toplulu-
ğun üyesi olarak yabancıdır. Analitik otoetnografi
böylece araştırmacılar ve katılımcılar, gözlemciler
95
3
Sosyal Antropoloji: Kuram ve Yöntem

ve gözlemlenenler veya klasik etnografyada yaygın
olan benlik ve kültürel olarak öteki gibi ayrımları
yeniden teyit eder. Öz deneyime bağlı daha geniş
sosyal fenomenlerin teorik anlayışını geliştirmek
için analitik otoethnografi ampirik verilerle çer-
çevelenmiş kalır ve içgörülerini yalnızca verilerin
içerdiğinden daha geniş bir sosyal ilişkiler alanına
genelleştirmeyi amaçlar (Miller vd, 2010: 44).
dikkat
Gerçekte, anılara dayalı ve duygusal otoetnog-
rafi, etnografik projeyi, insan yaşamının sıradan
faaliyetlerini incelemeyi teşvik eder, bu da ya-
şanmış deneyim bağlamında anlamlıdır ve top-
lumsal eleştiriye katkıda bulunur. Analitik oto-
etnografi, anlamlı bir sosyal analiz oluşturmak
için farklı olan ötekilere bakmayı gerekli bulur.
Öznel deneyimsel otoetnografik yaklaşım ise,
etnografik alan çalışmasının öznel yoğunluğunu, ge-
nellikle etkileyici, duygusal ve varoluşsal bir şekilde
hesaba katmayı amaçlamaktadır. Bu durumda, so-
mut eylem, duygular, canlı tanıklıklar, benlik bilinci,
iç gözlem ve anlatıcıların öznel deneyimleri etnog-
rafyanın merkezi odağı olmaktadır ve etnografyanın
yorumlayıcı hikâyelerini şekillendirir. Bu öyküler,
genellikle bir grubun veya topluluğun ortak veya
sıradan bir üyesinin birinci şahıs anlatıları olarak,
yaşanmış deneyimin öznel anlamlarını ve insanla-
Öğrenme Çıktısı
5 Yapısalcı Antropolojinin temel argümanlarını açıklayabilme
6 Feminist Antropolojinin literatüre katkılarını ifade edebilme
rın söylemlerini yansıtan ideografik vaka çalışmaları
veya yaşam öyküleridir. Öznel deneyimsel otoetnog-
rafi, öznelliğin tüm duygusal, bilişsel ve davranışsal
yoğunluğunu hesaba katarak, belirgin bir fenomen
olarak araştırır. Kişisel hikayeler, analitik gelenekte
olduğu gibi bir araç değil, metni oluşturan ve şekil-
lendiren insan yaşamının tekil ifadeleridir. Burada
otobiyografik ve kişisel olanın yoğun betimlenmesi
yoluyla kültürel ve sosyal yapı ile bağlantısını ortaya
koyar ancak, genelleme için analitik bir özelliğe sahip
değildir. Öznel deneyimsel otoetnografi genellikle
sağlık hizmetleri ve feminist araştırmalarda olduğu
gibi somut bir hastalık veya ayrımcılık deneyimi için
belirli bir bakış açısının veya sesin duyulmasını sağ-
lar. Öznel deneyimsel otobiyografik yaklaşım, genel-
likle azınlıkların ve toplumların bastırılmış seslerini
ifade etmenin ve duyurmanın siyasi bir aracı olarak
eleştirel olarak kullanılır (Miller vd, 2010: 44). Ant-
ropolojide otoetnografik yöntemlere yönelik eleştiri-
lere baktığımızda, bu yöntemin temsilî olmadığı ve
nesnellikten yoksun olduğu gerekçesiyle otoetnogra-
finin geçerliliğinin sorgulandığını görmekteyiz. Oto-
etnografinin anısal ve duygusal türlerinin eleştirileri,
çoğunlukla çok kişisel olmanın bir sonucu olarak
bu türün etnografi ile ilişkisinin eksikliğini vurgula-
mıştır. Etnografik metinde metodolojik yaratıcılığın
çoğalması, pratikten kopuk, kendi kendine başvuran
bir söylem alanı olarak da eleştiri almıştır. Bu yak-
laşımın özelliği olan açıklık, bu türdeki belirli eser-
lerin hangi kategoriye gireceğini belirsizleştirmek ve
etnografinin anlamını sulandırmakla suçlanmaktadır
(McGee ve Warms, 2013: 37).

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Antropolojik yaklaşımların
hangi koşullarda ve hangi
geleneklerden etkilenerek
Düşünümsel Antropoloji ortaya çıktığının detaylı bil-
yaklaşımının imkânlarını gisi için R. H. Lavenda ve E.
araştırın. A. Schultz’un Kültürel Ant-
ropoloji: Temel Kavramlar
(2019, Ankara: Doğu Batı
yy.) adlı kitabını inceleyiniz.
Yapısalcılık ve yapısal-işlev-
selcilik antropolojik yakla-
şımlarının hangi felsefi ve
sosyolojik geleneklerden
hangi açılardan etkilenmiş
olabileceğini arkadaşlarınız-
la tartışın.

96
 3
Sosyal Antropoloji

1 Katılımcı gözlemin üstün yanlarını ve

dezavantajlarını açıklayabilme

Etnografik mülakat yaparken

2 dikkat edilmesi gereken hususları

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

aktarabilme

Antropolojik Araştırmada Farklı

Yöntem ve Teknikler

1 Katılımcı gözlem olarak bilinen araştırma yöntemi, kültürel antropolojinin temelidir ve bu saha çalışması
için oldukça önemlidir. Katılımcı gözlem, inceleme alanında insanlarla (dinî, mesleki ya da sapkın gruplar
gibi) kendi doğal çevrelerinde kurulan yoğun ilişkiyle yakın ve özel bir samimiyet yaratmayı amaçlayan
önemli bir araştırma stratejisidir. Katılımcı gözlem, araştırmanın geleceği için önemli olan ilişkileri belirle-
mek ve değerlendirmek için çok önemlidir. Araştırmacıya, insanların birbirleriyle nasıl ilişki kurdukları ve
sosyal ve fiziksel sınırların tanımlanma biçimleri hakkında sezgisel ve entelektüel bir kavrayış sağlar. Katı-
lımcı gözlem sayesinde görgü kuralları, siyasi örgütlenme ve liderlik, sosyal rekabet ve iş birliği konularında
detaylı bilgi edinmek mümkündür. Sosyoekonomik statü, hiyerarşi, iktidar ve güç ilişkileri gibi kolayca
ele alınmayan veya tartışmanın yasak olduğu konular hakkında kültürel kalıpları ve yaklaşımları gösterir.
Araştırmacıya, çalışma alanında katılımcılarla paylaşılabilen ve veri olarak ele alınabilecek kültürel dene-
yimler sunar. Ayrıca, belirli grupların yasa dışı veya sosyal olarak damgalanmış faaliyetlerine; kamuoyundan
gizlenebilen durumlara erişimi kolaylaştırır. Öte yandan, katılımcı gözlemin bazı dezavantajlara da yol
açabileceği düşünülmektedir. Örneğin; araştırmacının körleşebilmesi, yani artık sıradan yaşam deneyimleri
hâline gelen unsurları dışarıdan bir gözle tartamaması ve her şeyi sıradan kabul edip üzerine gitmemesi bu
dezavantajlarından biridir. Dahası, içeriden olmak ve topluluğa tam katılım aşırı öznel ve ön yargılı olmaya
yol açabilmektedir. Öyle ki, araştırmacı her şeyi kendi deneyimlerinden yola çıkarak yorumlama hatasına
düşürebilir. Son olarak araştırmacı katılımcılarla içli dışlı olduğunda ve onlarla uzun süreler vakit geçirdi-
ğinde katılımcılar, araştırmacının zaten kendileriyle ilgili konuları bildiklerini varsayarak, mülakatlarda bazı
konularda konuşmamaları ya da konuşmaya istekli olamamaları söz konusu olabilmektedir.

2 Etnografik mülakat, insan deneyiminin karmaşıklığının ve dinamizmini yakalamak ve insanların kendi

tecrübelerini nasıl yorumladıklarını bizzat onlardan duyma arzusu ve daha da önemlisi, araştırmacıya katı-
lımcılarla yakın ve kişisel ilişki kurabilme imkânı tanıması nedeniyle tercih edilen bir tekniktir. Öncelikle,
etnografik mülakatın doğal ve samimi bir ortamda yapılması önemlidir; resmî ve aşırı yapılandırılmış şekilde
gerçekleştirildiğinde istenen sonuçlar alınamayabilir. Bu şekilde resmî ve yapılandırılmış mülakatlar, belirli
bilgileri olabildiğince hızlı ve anlamlı bir şekilde ortaya çıkarmak için tasarlanmıştır ve bu da mülakat yapılan
kişi üzerinde baskı oluşturur. Resmî ve aşırı yapılandırılmış bir mülakat yerine, samimi bir diyaloğa dayalı bir
mülakat bir kültürün ve grubun içindeki anlatıları ve hikâyeleri ortaya çıkarabilir. Görüşülen kişinin bilgisi-
nin mümkün olan en geniş, bilinmeyen ve gizli alanlarını açmayı amaçlayan keşif amaçlı sorular sorulabilir.
Etnografik mülakat yaparken araştırmanın tüm aşamalarında katılımcılarla etik bir ilişki geliştirerek, onların
dikkatli ve saygılı bir şekilde dinlenmesi çok önemlidir. Ayrıca araştırmacının mülakat süreci boyunca, anla-
mın birlikte yapılandırılmasındaki rolü hakkında bir öz farkındalığa sahip olması gerekir. Araştırmacının hem
devam eden ilişkinin hem de daha geniş sosyal bağlamın katılımcıları olarak, mülakat sürecini ve araştırma
sonuçlarını etkileme yollarının farkında olması da beklenir. Araştırmacı, mülakatın gerçekleştiği yerin önemi-
ni unutmamalıdır. Mülakatın, araştırılan kişilerin yaşam dünyasında ve “laboratuvar ortamında” gerçekleş-
tirilmesi bazı durumlarda farklı sonuçlar üretebilir. Laboratuvar ortamının savunucuları, bu “nötr” ortamın
bağlantıları daha kesin bir şekilde netleştirmeye yardımcı olduğunu savunurlar. Öte yandan, bağlamından
arındırılmış, yani “saf” bir görüşme ortamı yoktur. Mülakata tümüyle nötr ya da tarafsız bir biçimde girmek
çok zordur; hem araştırmacının hem de katılımcıların kişinin bir alışkanlıkları (habitus), biyografik geçmişi,
cinsiyeti vb. vardır ve mülakatı etkileyebilir. Mülakatların incelenmekte olan yaşam dünyasında gerçekleşti-
rilmesinin olumlu yanlarından birisi, o çevreyle ilgili daha doğrudan ve zengin bilgiler edinme imkânı sağ-
lamasıdır. Bununla birlikte, araştırmanın yapıldığı yaşam dünyasında gerçekleştirilen mülakatlarda, ortamda
görüşülen kişinin konuşmalarını ve tasvirlerini etkileyebilecek başka insanlar da olabilir ki bu mülakat sürecini
olumsuz bir biçimde etkileyebilmektedir. Bu durumda, görüşülen kişi, etrafında kendisini duyma mesafesinde
olan kişisel yakınlarının yanında belirli duygularını ve düşüncelerini dile getiremeyebilir.

97
 3
Sosyal Antropoloji: Kuram ve Yöntem

Antropolojik bir araştırmada

3 saha notlarının nasıl organize
edilebileceğini anlatabilme

Etnografik Saha Notlarının

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Yazımı

3 Alan notları oluştururken alan notlarındaki derinlik ve genişliğin yaratılabilmesi için özel birtakım not alma
stratejilerine kişisel not alma yöntemlerinin kulllanılmasına ihtiyaç vardır. Saha çalışmaları yapan araştırmacılar,
araştırmalarına başlamadan önce farklı fikir ve not alma tekniklerine aşina olmalıdır. Düşüncelerin, ifadelerin ve
eylemlerin analitik bir biçimde ele alınmasını sağlayacak alan notları yazma yöntemlerini öğrenmek, araştırmacı
için önemli bir seçenek ve zenginlik sağlayacaktır. Alan notları yazımı sadece gözlenen detayları kâğıt üzerine ak-
tarmaktan ibaret değildir. Bunun yerine etnograf, karakterleri ve sahneleri kâğıt üzerinde aktif bir şekilde canlan-
dırmak; hareketleri ve konuşmaları çarpıcı bir şekilde resmetmek ve olayların anlamlarını, o olayların içinde yer
alan kişilerin anladığı şekliyle etkin bir şekilde aktarmak amacıyla çeşitli ve bilinegelen yazım tekniklerine dayanır.
Etkili yazım tekniklerinin farkında olma ve bunlara adapte olmuş bir hâle geldiğinde etnografın önemli detayları
yakalama, canlı görüntüler oluşturma ve konuşma ve olaylara ilişkin ince anlam farklılığı olan betimlemeler sun-
ma ihtimali çok daha mümkündür. Olayların geçtiği sahneleri yazılmış olarak tasarlamak, araştırmacıyı daha iyi
bir gözlemci yapabilir. Etnograf, alan notlarından bir metin oluştururken yereldeki insanların seslerini duyuran
alıntılara yer verir fakat bunun yaparken de yine bu alıntıların yer almasını kendisinin kontrol edip yönettiğinin
farkındadır; zira o insanların kullandıkları kelimeleri ve yapıp ettiklerini etnografik bir anlatıya dönüştürürken
yeniden kurgulamakta ve yeniden düzenlemektedir. Etnograf, yerelin seslerinin kendine has biçimlerde konu-
şabildiği bir araç sağlamalı ve aynı zamanda okuyucuların ve bilim camiasının konularını, kaygılarını ve teoriyi
ele alan bir şekilde onların dilinde konuşmalıdır. Sonuç olarak, etnografik alan notları hem yereldeki seslerin
duyulmasına aracılık etmelidir hem de bunu analitik ve bilimsel bir dile tercüme edecek şekilde aktarabilmelidir.

Antropolojik bir araştırmada dikkat

4 edilmesi gereken etik ilkeleri
sıralayabilme

Etnografik Araştırma ve Etik

Sorunlar

4 Etnografik bir araştırma yapılırken dikkat edilmesi gereken temel etik ilkeler arasında araştırmaya katılan
tüm katılımcıların özerkliğini, refahını, güvenliğini ve saygınlığını korumak yer almaktadır. Araştırmacılar müm-
kün olduğunca objektif olmalı ve etnosentrik olmaktan kaçınmalıdır. Araştırmacıların, katılımcıları herhangi
bir şekilde aldatma, bilerek yanlış beyanda bulunma veya suistimal etme gibi fiilleri etik açıdan kabul edilemez
eylemlerdir. Aynı zamanda, bir araştırma başkalarının bilimsel araştırmalarını da engellememelidir. Etik ilkeler
gereği, katılımcılara araştırma için gerekçeler sunulurken, katılımcılar iyi bilgilendirilmeli, adil ve şeffaf olmalıdır.
Araştırmacılar, etik açılardan katılımcılara, araştırmayı kim yapıyor, ne için yapıyor ve nasıl yapıyor sorularına
doyurucu yanıtlar vermelidir. Araştırmanın amaçları ve kapsamı katılımcılara anlatılırken, mümkün olduğunca
objektif ve şeffaf olmalı, kurumsal ve mesleki önyargılardan ve her türlü çıkardan bağımsız olmalıdır. Tüm araş-
tırmalarda katılımcıların gönüllüğü esastır ve araştırmacılar katılımcılar her aşamada dürüst ve açık olmalıdır. Bu
açıdan, katılımcılar araştırmaya katılmaktan her aşamada geri çekilme hakkına sahip olmalıdır. Aydınlatılmış
onam; araştırmacının araştırmaya başlamadan önce araştırmanın hedeflerini, yöntemini, içeriğini, muhtemel et-
kilerini ve sonuçlarını açıklayarak katılımcıların rızasını aldığı yazılı belgedir. Ayrıca yazılı belge olmadan sözlü
onam alındığı durumlarda söz konusudur. Araştırma konusu kişilerin bir incelemede iş birliği yapmayı reddetme
hakkı, derinlemesine görüşme veya anket araştırmaları söz konusuysa kesindir, ancak örnek olay incelemelerinde,
özellikler örtük gözlem yöntemine başvurulmuşsa, bu her zaman geçerli olmayabilir. Deneklerin araştırmacılara
aktardığı bilginin sadece isimsiz kalması değil, aynı zamanda geniş anlamda gizli olması hakkı ise tartışmasız ka-
bul edilir. Bir deneğin kendisiyle ilgili bilgi aktarılmasına rıza gösterip göstermeme hakkı, araştırma sonuçlarının
insanların onay verdiği bir anlaşma olmadan kamuya açıklanamamasını sağlar.

98
 3
Sosyal Antropoloji

5 Yapısalcı Antropolojinin temel

argümanlarını açıklayabilme

6 Feminist Antropolojinin literatüre

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

katkılarını ifade edebilme

Antropolojik Kuramlar

5 Dilbilim ve iletişim teorisi üzerine çalışan ve hem Marx’ın hem de Freud’un etkisinde kalan Levi-Strauss, görünüş-
te hayret verici sosyal ve kültürel fenomen çeşitliliğinin, bu fenomenlerin ortak ilişkilerinin altında yer alan birkaç basit
ilkenin ortaya çıkarılmasıyla anlaşılabilir olabileceğini savunmuştur. Yapılsalcılık yaklaşımı, gözlemlenebilir olguların
altında yatan ve bunları ortaya çıkaran “derin yapıların” tanımlanmasının ve çözümlenmesinin hayati bir önemi
olduğunu vurgulamıştır. Levi-Strauss toplumun ve kültürün altında yatan temel yapıyı dil ve zihin yapısına dayan-
dırmaktadır. Levi-Strauss’un yapısalcı yaklaşımı, çeşitliliğin ve hatta rastgeleliğin, az sayıda temel ilkenin çalışma-
sından türetilen daha derin bir birliğe ve sistematiğe sahip olabileceğini öne sürmüştür. Bu anlamda Levi-Strauss,
benzer şekilde formların yüzeysel çoğalmasının altında, nispeten basit ve tekdüze birkaç mekanizmanın çalıştığını
savunan Marx ve Freud ile yakın bir yapısalcılık fikrine sahiptir. Örneğin, Akrabalığın Temel Yapısı (1949) adlı
çalışmasında akrabalık sistemlerindeki çok çeşitliliğin sadece iki tipe (ya genelleşmiş alışveriş ya da sınırlı alışveriş)
indirgenebileceğini göstermeyi amaçlamıştır. Levi-Strauss’un yapısalcı yaklaşımı ve Marksist yaklaşım kültürel iliş-
kileri ve sosyal eylemlerin çerçevesini belirleyen temel veya derin bir yapı olduğu yönünde bir açıklama arayışına
girdi. Bu yaklaşımlar, kurumsallaşmanın ana bileşeni olarak sembolik unsurlardan ziyade iktidar ilişkilerini vurgu-
lamıştır. Levi-Strauss yüzeysel çeşitliliği, insan zihninin yapısından çıkan çok daha basit düşünce süreçlerinin yan
ürünü olarak görmüş ve bütün insanların aynı türün üyeleri oldukları için, doğuştan gelen aynı zihinsel yapılara
sahip olduklarını ileri sürmüştür. Ona göre, bu yapıların en belirgin olanı, olguları dişi/erkek, gece/gündüz, aşağı/
yukarı, akıl/beden gibi ikili karşıtlıklar açısından sınıflandırma eğilimidir. Levi-Strauss, dünya çapındaki olgu çeşit-
liliğinin yüzeysel bir çeşitlilik olduğunu savunmuştur. Yapısalcılar, kültürlerin monolitik (tek parçalı) olduğunu ve
mitler gibi kültürel ürünlerin yalnız bir “doğru” yorumu olabileceğini varsaymaktadır.

6 Feminist antropoloji, kadınların etnografik inceleme nesneleri ihmal edilmiş olduğunu vurgulayarak, asıl me-
selenin kadınların araştırmalarda nasıl temsil edildiği meselesi olduğuna işaret etmiştir. Antropolojik çalışmalarda,
kadınlar uzun zamandır sessiz, kaba saba ve evlilik kurumunun objeleri olarak temsil edilmiştir ve sosyal yaşamın
merkezinde baş aktörler olarak temsil edilmemişlerdir. Giderek daha fazla kadın antropoloğun/etnografın geçim
ve (kadın) ritüeli gibi faaliyetlerde kadınların rollerini açıkça tanımlamaya başlamasıyla, toplumdaki kadınların
ağırlığı antropoloji disiplinine de yansımıştır. 1970’lerin başlarından itibaren, bilimsel çalışmalarda var olan erkek
önyargısı yaygın olarak kabul edilmeye başlandı. incelenen kültürler, antropolojinin kendisi ve özelde Batı kültü-
rünün antropolojisi de dahil olmak üzere erkeklerin önyargıları toplumlar hakkında sağlıklı bir bilgi dolaşımının
önündeki en büyük engel olarak görüldü. Feminist antropologlar, bu tip erkek önyargı biçimlerinin yapıbozuma
uğratılması için özel olarak çaba gösterdiler. Henriatta Moore’a göre, feminist antropoloji, toplumsal cinsiyetin
kültür üzerinden nasıl deneyimlenip yapılandırıldığını sormak yerine, teorik sorularını ekonomi, akrabalık ve
ritüelin toplumsal cinsiyet üzerinden nasıl deneyimlenerek yapılandırıldığı açısından formüle etmeye başlamıştır
Ardener, toplumdaki baskın grupların baskın söylem şekillerini ürettiğini ve kontrol ettiğini savunduğu bir “ses-
siz gruplar” teorisi önermiştir. Sessiz gruplar hakimiyet yapıları tarafından susturulur ve kendilerini ifade etmek
isterlerse baskın söylem şekilleri ve baskın ideolojiler aracılığıyla bunu yapmak zorunda kalırlar. Bu şekilde sus-
turulan veya marjinalize edilen herhangi bir grup (romanlar, çocuklar, suçlular, kadınlar) ‘sessiz’ bir grup olarak
kabul edilebilir. Ardener’e göre ‘sessizlik’, toplumda baskın ve alt gruplar arasında var olan hakimiyet ilişkileri-
nin ürünüdür. Ardener’e göre, ‘dilsiz’ bırakılmış bu grupların aslında sessiz olması gerektiği anlamına gelmez ve
ampirik araştırma düzeyinde ihmal edilmemiş de olabilir. Kadınlar konuşabilirler, faaliyetleri ve sorumlulukları
Ardener’in de belirttiği gibi etnograf tarafından dakika dakika gözlemlenebilir, ancak bu eylemler baskın erkek
modelinin terimleri kullanılarak ifade edildiği için sessiz kalırlar. Toplumun baskın erkek yapıları alternatif mo-
dellerin özgürce söylemlerini ifade etmesini engellemekte ve alt gruplar da egemen söylem üzerinden dünya
anlayışlarını yapılandırmak zorunda kalmaktadır.

99
 3
Sosyal Antropoloji: Kuram ve Yöntem

1 Katılımcı gözleme dayalı türdeki araştırmala- 6 Antropoloğun görevinin, âdetlerin bireyin

rın ana metodolojik problemi aşağıdakilerden han- ihtiyaçlarına nasıl hizmet ettiğini keşfetmek değil,
gisidir? sosyal yapıların zaman içinde nasıl devam ettiğini
neler öğrendik?

A. Yeterince katılımcı bulunamaması anlamak olduğunu öne sürerek, toplumsal yapının

B. Örneklem seçiminde büyük hatalar yapılması ilgili toplumun temel çerçevesini oluşturduğu düşü-
C. Yeterli düzeydeki öznellik ile yeterli düzeydeki nülen açıkça tanımlanabilir ve doğrudan gözlemle-
nesnelliğin dengelenmesi nebilir bir dizi sosyal kurumun eklemlenmesi veya
bütünleşmesi anlamına geldiğini iddia eden yakla-
D. Sahada iyi bir gözlem mekânı seçilememesi
şım aşağıdakilerden hangisidir?
E. Gözleme kimleri dahil edileceğinin bilinememesi
A. Dijital Antropoloji
2 Yapısalcı ekolün önemli figürlerinden biri B. Yapısal-İşlevselci Antropoloji
olan Claude Levi-Strauss aşağıdaki düşünürlerden C. Eleştirel Antropoloji
hangisinden etkilenmiştir? D. Feminist Antropoloji
A. M. Foucault B. G. Deleuze E. Oto Etnografi
C. P. Bourdiue D. K. Marx
E. F. Guattari
7 Antropoloğun araştırma sürecinde veya araş-
tırmasını raporlaştırma sürecinde kendisini eleştirel
olarak değerlendirebilmesi anlamına gelen ve araş-
3 Kültürün ve göreneklerin kendi zamanların- tırmacının araştırma süreci boyunca sahip oldu-
daki işlevleri temelinde açıklanması gerektiğini ileri ğu değerlerin, ön yargıların, kişisel özelliklerinin,
süren düşünür aşağıdakilerden hangisidir? inançların ve sahadaki deneyimlerinin, katılımcı-
A. B. Malinowski larla ilişkilerinin araştırmaya olan etkilerini farkında
B. C. Levi-Strauss olma ve kabul etme durumu aşağıdaki kavramlar-
C. M. Mead dan hangisi ile ifade edilebilir?
D. F. Saussurre A. Emik bakış
E. C. Geertz B. Etik bakış
C. Düşünümsellik
4 Aşağıdakilerden hangisi Murphy ve D. Hawthorne etkisi
Dingwall’ın belirlediği temel etik ilkeler arasında E. Otobiyografik analiz
yer almaz?
A. Adalet 8 Bir kültürün yaşadığı çevrede hayatta kala-
B. Özerklik ve hür irade bilmek amacıyla ihtiyaç duyduklarını elde etmede
C. Fayda sağlama kullandığı teknoloji biçimlerindeki gelişmelerin
kültürel değişimi etkileyeceğini öne sürerek kültürel
D. Kötü niyetli olmama
sistemlerin çevreleriyle olan etkileşimini değiştirdik-
E. Katılımcıların etik kuralları belirlemesi çe yeni sosyokültürel entegrasyon seviyesine doğru
evrildiğini öne süren yaklaşım aşağıdakilerden han-
5 Katılımcı gözlemin ilk çıkış kaynağı ve sosyal gisidir?
antropologların alan çalışmalarına ilham olmuş kent
araştırmaları ekolü aşağıdakilerden hangisidir? A. Yapısal-İşlevselci Antropoloji
B. Yapısalcı Antropoloji
A. Yapısalcı Antropoloji C. Düşünümsel Antropoloji
B. Frankfurt Okulu D. Eleştirel Antropoloji
C. Feminist Antropoloji E. Ekolojik Antropoloji
D. Chicago Okulu
E. Düşünümsel Antropoloji

100
 3
Sosyal Antropoloji

9 Feminist antropolojinin, toplumsal cinsiyetin 10 Aşağıdakilerden hangisi etnografik alan not-

kültür üzerinden nasıl deneyimlenip yapılandırıl- ları yazarken yanlış sayılabilecek bir eylemdir?
dığını sormak yerine, teorik sorularını ekonomi,

neler öğrendik?
akrabalık ve ritüelin toplumsal cinsiyet üzerinden A. Etnografik alan notları hem yereldeki seslerin
nasıl deneyimlenerek yapılandırıldığı açısından duyulmasına aracılık etmelidir hem de bunu
formüle etmeye başladığını öne süren feminist dü- analitik bir dile tercüme edebilmelidir.
şünür aşağıdakilerden hangisisidir? B. İnsanların yapıp ettiklerini etnografik bir anla-
tıya dönüştürürken aynen aktarmalı asla kur-
A. H. Moore guya ve gerçeğin yeniden inşasına yer verilme-
B. C. Parsons melidir.
C. R. Benedict C. Alandaki kişilerin rızaları alınmış olsa da sır,
D. M. Mead utanç verici, tehlikeye atıcı notları kaydetmek-
E. Z.N. Hurston ten sakınılmalıdır.
D. Not alırken araştırmacı günlük rutini etkileme-
meli, rahatsızlık vermemeli gerekirse alandan
ayrılmayı beklemeyi bilmelidir.
E. Saha notları sadece kişinin gözlemlerini aktar-
dığı gazetecilik türü notlar olmamalıdır.

101
 3
Sosyal Antropoloji: Kuram ve Yöntem

Yanıtınız yanlış ise “Antropolojik Araştırma-

1. C 6. B Yanıtınız yanlış ise “Antropolojik Kuramlar”
da Farklı Yöntem ve Teknikler” konusunu
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
yeniden gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Etnografik Saha Not-

2. D Yanıtınız yanlış ise “Antropolojik Kuramlar” 7. C
larının Yazımı” konusunu yeniden gözden
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.

3. A Yanıtınız yanlış ise “Antropolojik Kuramlar” 8. E Yanıtınız yanlış ise “Antropolojik Kuramlar”
konusunu yeniden gözden geçiriniz. konusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Etnografik Araştırmada

4. E 9. A Yanıtınız yanlış ise “Antropolojik Kuramlar”
Etik Sorunlar” konusunu yeniden gözden
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Antropolojik Araştırma- Yanıtınız yanlış ise “Etnografik Saha Not-
5. D 10. B
da Farklı Yöntem ve Teknikler” konusunu larının Yazımı” konusunu yeniden gözden
yeniden gözden geçiriniz. geçiriniz.

Araştır Yanıt
3 Anahtarı

Hawthorne etkisi, katılımcılar bir araştırmacının parçası olduklarını fark ettik-

lerinde, her zamanki (rutin) davranışlarını değiştirmeleri anlamına gelmektedir.
Yani bir nevi araştırmanın varlığında daha önceden sergiledikleri tutum ve davra-
nışlardan farklılaşan birtakım eylemler yapar ve doğal tepkiler yerine ideal davra-
nışlar sergilemeye çalışırlar. Bir nevi araştırmacının varlığı bireyleri farklı davran-
Araştır 1 maya iter. Neyse ki bu etki genellikle kısa sürelidir ve katılımcıların davranışları
nihayetinde daha rutin şekline döner. Ancak, sosyal bir ortamda araştırmacının
varlığı her yeni kişi araştırmacıyla tanıştırıldığında Hawthorne etkisi tekrardan
devreye girebilir. Bu yüzden, araştırmacının olabildiği kadar kendini ve araştırma
gereçlerini ortamda çok görünür kılmaması önemlidir (Berg ve Lune, 2015: 243).

Düşünümsel saha notları, araştırmacının araştırmayı nasıl yürüttüğü, bilgileri

nasıl ürettikleri, süreci nasıl işlettikleri ve hazırlanan notları nasıl bir araya getir-
diğini okuyucularına yakından tanıttığı bir sürecin ürünüdür. Düşünümsellik,
gerçeğe ilişkin bir bilgi üretme sürecinin yalın bir şekilde gerçeği yansıtmadı-
ğını, tersine betimlenen şey ne olursa olsun metin yazmanın ilk etapta gerçek
bir yaratım ve inşa süreci olduğunu bilmeyi gerektirir. Araştırmanın bulguları
bu anlamda, etnografın alandaki tecrübeleri ile yaptığı mücadele sonucunda
ulaştığı kavramlardan üretilmiş ve kendi içerisinde önemli birtakım sınırlılıklar
barındırmaktadır. Düşünümsellik; araştırmacının, kendi tutumları, araştırma
süreci ve edinilen bilgiler hakkında eleştirel bir sorgulamanın sonucu olarak
Araştır 2 açığa çıkar. Araştırmacı, araştırmanın sınırlılıkları konusunda güçlü bir eleştirel
bir analiz yapar. Araştırmacı alandaki deneyimlerini de metnin yazımına dahil
ederek sesini ve fikirlerini açık edebilir. Bu yönüyle düşünümsellik, okuyucu-
nun, araştırmacıyı, süreçleri ve ürünü tutarlı bir bütün olarak görebilmesi için
bilgilerin yapılandırılması sürecidir. Bu şekilde araştırmacı, kendisinin neler öğ-
rendiğini, neler hakkında nasıl yazdığını ve kendi kişisel yöntemlerini, katılım
şeklini sorgular ve süreç boyunca bu konularda bir farkındalık geliştirmeye çalı-
şır. Düşünümsellik, kendi araştırma girişimimizi nasıl anladığımız kadar başka-
larının dünyasını nasıl anladığımızla da ilgilidir. Saha notları üzerinden üretilen
tüm bilgiler, üzerine çalışılan insanlar ile ilişkiler aracılığıyla ve ilişki içerisinde
öğrenilmekte ve inşa edilmektedir (Emerson vd, 2015).

102
 3
Sosyal Antropoloji

Araştır Yanıt
3 Anahtarı

Amerikan Antropoloji Derneğinin araştırmacının akademiye yönelik etik so-

rumlulukları konusundaki ilkeleri şunlardır: 1. Antropolojik araştırmacılar,
çalışmalarının her aşamasında etik ikilemlerle karşılaşmayı beklemeli ve proje
hazırlarken ve projeler ilerledikçe potansiyel etik iddiaları ve çatışmaları ön-
ceden belirlemek için iyi niyetli çaba göstermelidir. Potansiyel etik konuların
gündeme getirilmesi ve yanıtlanması her araştırma önerisinin bir parçası ol-
malıdır. 2. Araştırmacılar disiplinlerinin, meslektaşlarının ve bilimin bütünlü-
ğü ve itibarı için sorumluluk taşırlar. Bu nedenle, antropolojik araştırmacılar
bilimsel ve bilimsel davranışın genel ahlaki kurallarına tabidirler: aldatmamalı
Araştır 3 veya bilerek yanlış tanıtmamalı (yani, kanıt uydurmamalı, tahrif etmemeli,
intihal yapmamalıdır) veya suistimallerin bildirilmesini engellemeye çalışma-
malı veya başkalarının akademik araştırmasını engellememelidirler. 3. Araş-
tırmacılar, gelecekteki saha çalışanlarına sahaya erişim fırsatlarını göstermek
için ellerinden geleni yapmalıdır. 4. Araştırmacılar çalışmalarının sonuçlarını
uygun bir şekilde kullanmalı ve mümkün olduğunca bulgularını bilimsel ve
bilimsel topluluğa yaymalıdır. 5. Araştırmacılar, araştırma amacıyla verilerine
ve diğer araştırma materyallerine erişim için gelen tüm makul talepleri ciddi
bir şekilde düşünmelidir. Ayrıca, saha çalışması verilerinin gelecek nesiller ta-
rafından kullanılmak üzere korunmasını sağlamak için her türlü çabayı gös-
termelidirler (Robben ve Sluka, 2007: 327).

Sosyal araştırmalar bağlamında düşünümsellik, araştırmanın bulgularının araş-

tırmacı ve araştırma sürecinden etkilenmesi anlamını taşır. Bu etkiler araştır-
manın tüm aşamalarında mevcuttur; konunun ilk seçiminden sonuçların nihai
raporlamasına kadar olan sürecin tamamında bu etkiler söz konusudur (Da-
vies, 2002: 4). Antropolojide düşünümsellik kavramı 1960’lar ve 1970’lerde
etnografların çalışmalarında gelişmiş ve 1980’ler ve 1990’larda ise epeyce iler-
leme göstererek yaygınlaşmıştır. Düşünümsellik, en sade ifadeyle antropoloğun
araştırma sürecinde veya araştırmasını raporlaştırma sürecinde kendisini eleştirel
olarak değerlendirebilmesi anlamına gelir. Dahası araştırma süreci boyunca sa-
hip olduğu değerlerin, ön yargıların, kişisel özelliklerinin, inançların ve sahada-
ki deneyimlerinin ve katılımcılarla olan ilişkilerinin araştırmaya olan etkilerini
farkında olma ve kabul etme durumudur. Antropolojik saha çalışması, doğa
bilimlerindeki bir araştırmadan tümüyle farklıdır. Antropolojik araştırmada bir
araştırmacı ve durağan bir konu arasındaki ilişkiden ziyade, her zaman en az iki
birey ya da bireyler arası sosyal ilişki ve etkileşimden oluşmuştur. Bu durum,
etnografik saha yazılarını anlayabilmek için, araştırmacıların kültürel kimliğini
Araştır 4 ve kişisel özelliklerini göz önünde bulundurmayı zorunlu hâle getirir. Başka
bir ifadeyle, saha araştırmasının, antropologların saha çalışması boyunca ortaya
çıkan ilişki ve etkileşimlere ne tür katkıda bulunduklarının ve katılımcıların bu
etkileşimlere verdikleri tepkilerin incelendiği düşünümsel bir süreç olması ge-
rekir. Yani, antropologlar, üzerine araştırma yaptıkları insan topluluklarından
bağımsız değillerdir. Antropologlar, birlikte yaşadıkları insanlarda bıraktıkları
etkiler üzerine düşünmeye başladılar; birey ve sosyal yapı içine konumlandırıl-
mış aktörler olarak kimliklerinin araştırmaları üzerinde etkileri olduğunu fark
ettiler. Çağdaş kültürel antropologların çoğu, düşünümselliği, etnografik araş-
tırma sürecinin gerekli ve ayrılmaz bir parçası olarak görmektedir. Düşünümsel
saha araştırmacıları, kendi bilgi alanlarının sınırlılıklarının farkında ve bu konu-
da açıktırlar. Aynı zamanda katılımcıların sahada ne kadar önemli olduklarının
da farkındadırlar (Lavenda ve Schultz, 2019: 36-37). Araştırmacının araştırma
süresince kendini tartması ve yakınlık ve mesafe arasında nerede olduğunu gör-
mesi açısından düşünümsellik işlevsel bir role sahiptir. Düşünümsellik, özetle,
araştırmacının kendi konumunu fark etmesi, konumunun araştırma sürecinde
nasıl ve hangi etkenlere göre şekillendiğini gözlemlemesi ve bu değişimin araş-
tırma bulguları üzerine olası etkileriyle baş edebilmesi adına önem taşımaktadır
(Kaçar-Tunç, 2020: 261).

103
3
Kaynakça
Atay, T. (2017) “Sosyal Antropolojide Yöntem ve Etik
Sorunu: Klasik Etnografiden Diyalojik Etnografiye
Doğru, Hacettepe Üniversitesi İletişim Fakültesi
Kültürel Çalışmalar Dergisi, 4(1): 189-206.
Barnard, A. (2004) History and Theory in Anthropology.
Cambridge: Cambrigde University Press.
Berg, B. L. ve Lune, H. (2015) Sosyal Bilimlerde Nitel
Araştırma Yöntemleri. (Çeviri Editörü Hasan
Aydın) Konya: Eğitim Kitabevi.
Can, B. (2017) “Gündelik Hayat, İktidar İlişkileri
ve Etik Kodların Kesişiminde Etnografik
Araştırma,” Moment Hacettepe Üniversitesi
İletişim Fakültesi Kültürel Çalışmalar Dergisi,
4(1): 155-172, DOI:https://doi.org/10.17572/
mj2017.1.155172
Davies, C. A. (2002) Reflexive Ethnography: A Guide to
Researching Selves and Other. London, New York:
Routledge.
Dutta, U. (2016) “Ethnographic Approaches,” (Eds.
Jason A, L. and Glenwick, D. S.) Handbook of
Methodological Approaches to Community-Based
Research: Qualitative, Quantative and Mixed
Methods. Oxford: Oxford University Press, pp.
69-81.
Emerson, R. M., Fretz, R, I. ve Shaw, L. L. (2015)
Alan Çalışması: Etnografik Alan Notları Yazımı.
Ankara: Atıf yayınları.
Ergül, H. (2013) Sahanın Sesleri: İletişim
Araştırmalarında Etnografik Yöntem. İstanbul:
İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Eriksen, T. H. (2009) Küçük Yerler Büyük Meseleler:
Sosyal ve Kültürel Antropoloji. Ankara: Birleşik.
Geertz, C. (2010) Kültürleri Yorumlamak. Ankara:
Dost Yayınevi.
Gobo, G. and Marciniak, L. T. (2016) “What is
Ethnography,” (Ed. Davis Silverman) Qualitative
Research. Los Angeles: SAGE publication, pp.
103-121.
Hammersley, M. (2015) Ethnography.
The Blackwell Encyclopedia of
Sociology. doi:10.1002/9781405165518.
wbeose070.pub2
Heyl, B. S. (2007) “Ethnographic Interviewing,” (Eds.
Paul Atkinson et al.) Handbook of Ethnography.
London: Sage, pp. 369-384.
104
Sosyal Antropoloji: Kuram ve Yöntem
Ingold, T. (2017) “Bu kadar Etnografi Yeter!” Moment
Hacettepe Üniversitesi İletişim Fakültesi Kültürel
Çalışmalar Dergisi, 4(1): 173-188 DOI: https://
doi.org/10.17572/mj2017.1.17318
Iphofen, R. (2013) Research Ethics in Ethnography/
Anthropology. Advisory Paper for the European
Commission.
Kaçar-Tunç, G. (2020) “Nitel Araştırmalarda
Konumsallık ve Düşünümsellik: Yakınlık ve
Mesafe Arası Müzakere,” Humanitas, 8(16):
249-266.
Kartarı, Kingsbury, N. and Scanzoni J. (1993)
“Structural-Functionalism,” Sourcebook of Family
Theories and Methods: A Contextual Approach.
(Edited by P.G. Boss, W.J. Doherty, R. IaRossa,
W.R. Schumm, & S.K. Steinmetz). New York:
Plenum Press, pp. 195-217.
Lavenda, R. H. ve Schultz, E. A. (2019) Kültürel
Antropoloji: Temel Kavramlar. İstanbul: Doğu-Batı
Yayınları.
Leach, E. (1994) “A View of Functionalism,”(Ed.
Susan M.Pearce) Interpreting Obejects and
Collections. NewYork, London: Routledge, p.
40-44.
Marshall, G. (1999) Sosyoloji Sözlüğü. Ankara: Bilim
ve Sanat yayınevi.
Martin, M. (1993) “Geertz and The Interpretive
Approach in Anthropology.” Synthese, 97: 269–
286. https://doi.org/10.1007/BF01064118
McGee, R. J and Warms, R. L. (2013) Theory in Social
and Cultural Anthropology : An encyclopedia. Los
Angeles: Sage.
Mills, A. J. et all. (2010) Encyclopedia of Case Study
Research Vol. 1. London: SAGE.
Morva, O. (2017) “Chicago Sosyoloji Okulu’nun
Etnografik Mirasını Yeniden Okumak: Dijital
Etnografi Çağında Sembolik Etkileşimcilik,”
Moment Hacettepe Üniversitesi İletişim Fakültesi
Kültürel Çalışmalar Dergisi, 4(1): 135-154, DOI:
https://doi.org/10.17572/mj2017.1.135154
Moore, H. (1995) Feminism and Anthropology.
Minnesota: University of Minnesota Press.
Mulhall, A. (2003) “In the Field: Notes on
Observation in Qualitative Research,” Journal of
Advanced Nursing, 41(3): 306–313.
 3
Sosyal Antropoloji

Murphy, E. And Dingwall, R. (2007) “The Ethics of Ryan, G. S. (2017). “An introduction to the origins,
Ethnography,” (Eds. Paul Atkinson et al.) Handbook history and principles of ethnography.” Nurse
of Ethnography. London: Sage, pp. 339-352. Researcher, 24(4) pp. 15–21.
Müller, F. (2021) Design Ethnography: Epistemology Schneider, M. A. (1987) “Culture-as-text in the Work
and Methodology. Cham: Springer. of Clifford Geertz,” Theory and Society, 16: 809-839.
Nahya, N. ve Harmanşah, R. (2017) “Etnografik Sheffler, H. W. (1966) “Structuralism in
Hikayelerin Hikayesi ve Ötesi: Alan Deneyimini Anthropology,” Yale French Studies, 36: 66-88.
Paylaşmak Üzerine Bazı İlave Düşünceler,”
Shensul, J. J. and LeCompte, M. D. (2013) Essential
Hacettepe Üniversitesi İletişim Fakültesi Kültürel
Ethnographic Methods: A Mixed Methods Approach.
Çalışmalar Dergisi, 4(1): 258-270.
Lanham: Altamira.
Neuman, W. L. (2016) Toplumsal Araştırma
Skeggs, B. (2007) “Feminist Anthropology,” (Eds.
Yöntemleri: Nitel ve Nicel Yaklaşımlar 2. Cilt.
Paul Atkinson et al.) Handbook of Ethnography.
Ankara: Yayınodası.
London: Sage, pp. 426-443.
Orlove, B. S. (1980) “Ecological Anthropology,” Ann.
Stacey, J. (1988) “Can there be a feminist ethnography?,”
Rev. Anthropol., 9: 235-273
Women’s Studies International Forum, 11(1): 21-27,
Ortner, S. B. (1984) “Theory in Anthropology since https://doi.org/10.1016/0277-5395(88)90004-0
the Sixties,” Comparative Studies in Society and
Turner, B. S. (2020) Sosyoloji Sözlüğü. İstanbul:
History, 26(1): 126-166.
Pinhan Yayıncılık.
Outhwaite, W. (2008) Modern Toplumsal Düşünce
Sözlüğü. İstanbul: İletişim.
Robben, M. and Sluka, J. A. (2007) Ethnographic
Fieldwork: An Anthropological Reader. Oxford:
Blackwell Publishing.

105
 Bölüm 4
Siyasal Antropoloji ve Hukuk Antropolojisi

Siyasal Sistemler
öğrenme çıktıları

2 Sanayileşme öncesi ve sonrası siyasal

1 2
Siyasal Antropolojiye Giriş sistemleri tanımlayabilme
1 Sosyal Antropoloji kuramlarıyla siyasal 3 Etnisite ve milliyetçilik kavramlarını siyasal
antropolojinin gelişimini açıklayabilme antropoloji içinde betimleyebilme

Hukuk Antropolojisi
4 Hukuk antropolojisini, antropolojik kuramlar

3
içinde gelişimini gösterebilme
5 Hukuk antropolojisi ve çoğulcu hukuk
anlayışı ilişkisini yorumlayabilme

Anahtar Sözcükler: • Siyasal Sistemler • Etnisite • Milliyetçilik • Hukuk • Çoğulcu Hukuk

106

Sosyal Antropoloji
GİRİŞ
Antropoloji disiplinin alt dallarından olan hem
siyasi hem de hukuk antropolojisi, antropolojisinin
gelişimine göre oldukça yeni ele alınmaya başlan-
mıştır. Genel olarak II. Dünya Savaşı sonrasına
tarihlenen çalışmalar ilk o dönemli antropolojinin
ana konusu olan “ilkel” topluluklar üzerine odak-
lanmıştır. Yapılan ilk etnografik araştırmalar toplu-
mun tüm kurum ve alanlarını incelemeye yönelik
olduğu için siyasi ve hukuk antropoloji adına özel
çalışmalardan ziyade siyasi ve hukuk sistemleri bul-
guların bir parçası olarak kalmıştır.
Hukuk antropolojisi kısaca, sosyal düzenin kül-
türler arası çalışılmasın uzmanlaşmış bir antropo-
loji alt disiplinidir olarak tanımlanabilir. Hukuk
Antropologlarının yanıtlamaya çalıştıkları sorular,
hukukun kültürlerde nasıl var olduğu ile ilgili-
dir. Geçtiğimiz yıllar boyunca antropologlar, yeni
hukuk biçimlerinin - insan hakları gibi - önemli
yurttaşlık sorunlarını, yerli hareketleri ve biyotek-
nolojiyi ve diğer pek çok şeyi yeniden şekillendir-
diği yolları incelediler ve analiz ettiler. Bu arada,
uluslararası hukukun ve ulusötesi adalet süreçleri-
Resim 4.1 Siyasal antropoloji çalışmalarından yansıyan bir politik ortam
Kaynak: Google Görseller https://ethnologie.philhist.unibas.ch/en/research/political-anthropology/
4
nin yükselişi, antropologlara yeni etik ve entelek-
tüel zorluklar çıkararak, alana kapsamlı bir genel
bakış ihtiyacını ortaya çıkarmıştır. Antropoloji ve
Hukuk, antropologların hukuku inceledikleri, et-
kileşimde bulundukları ve hukuku eleştirdikleri
yolların geniş bir analizini sunar - uygulanabilir
kurallar sistemleri, etik normlar, siyasi eylem için
çerçeveler ve kimlik kategorileri olarak.
Siyasi antropoloji, sosyokültürel antropolojinin
bir alt alanıdır, ancak bir bütün olarak antropoloji
gibi, kesin sınırlandırmadan muaf kalır. Siyasi ant-
ropolojinin özü, siyasetin çok çeşitli tarihsel, sosyal
ve kültürel ortamlarda karşılaştırmalı, saha çalışma-
sına dayalı incelenmesidir. Bugün, siyasi antropo-
logların etnografik çalışmaları tarihle birleştirdiğini
görmek yaygındır. Bazıları belirli bir devlet bürok-
rasisinin sembolik biçimlerini ve uygulamalarını,
diğerleri bir tür siyasi aktivizmi ve diğerleri de terör
veya işkencenin işlenmesini veya belirli bir kolek-
tif hafızanın günlük ve ritüel inşasıyla ilişkili siyasi
etkileri analiz eder. Politik antropoloji alanı geniş,
çeşitli ve değişken olmuştur ve olmaya devam et-
mektedir.
107
4
Siyasal Antropoloji ve Hukuk Antropolojisi

SİYASAL ANTROPOLOJİYE GİRİŞ Bu dönemden önce, Platon’a kadar geri dönen

Siyasal antropolojinin entelektüel ve metodolo- ve Aristoteles, Hobbes, Rousseau ve çoğu siyaset
jik kökenleri, siyaseti ve yönetimi kültürel yapılar filozofundan Marx’a kadar uzanan gelenekler,
olarak gören Montesquieu ve Alexis de Tocqueville’e hükûmet ve siyasetin uygarlığın ürünleri olduğu-
kadar izlenebilirken, Elizabeth Colson modern si- nu ve alt-aşamaların anarşi ile karakterize edildiği
yasal antropoloji alanını 1940’lara ve Meyer Fortes görüşüdür. Somut delillerle bu görüşe meydan
ve Edward Evans-Pritchard tarafından düzenlenmiş okuyan ilklerden birisi Antik Hukuk kitabında
olan Afrika Siyasi Sistemleri’nin (African Political (Ancient Law, 1861), ilkel toplumun akrabalık
Systems) (1940) yayımlanmasına tarihlendirmiştir. çizgisinde örgütlendiğini, ataerkil olduğunu ve
kutsal yasalarla emredildiğini öne süren Sir Henry
Antropolojinin birçok alt dalında olduğu gibi Maine’a aittir. Evrim, sekülerleşme yönündeydi
siyasal antropolojide II. Dünya Savaşı sonrası ko- ve akrabalıktan ziyade, siyasi eylemin temelini
nuşulmaya başlanmıştır. Siyasal antropoloji 19. oluşturan topraklara - “yerel yakınlıklara” - daya-
yüzyılın ikinci yarısında bilimsel bir disiplin ola- nıyordu.
rak ortaya çıkmasından sonra, Antropolojiyle daha
bütünleşik bir hâl almıştır. Lewellen’e göre “bilim-
sel bir disiplin olarak ortaya çıktığı on dokuzuncu Sosyal Darwinizm: Darwin’in evrim teorisinin
yüzyılın ikinci yarısından yirminci yüzyılın ortala- genişletilerek sosyal alana uygulanmasıdır. Bu
rına kadar antropoloji de henüz tam manasıyla bir kavram, bireysel organizmalar arasındaki reka-
dal sayılmazdı” (Lewellen, 2011:1). Siyasal Antro- bette çevreye en uygun olanın varlığını devam
polojinin gelişimi, daha küçük alt-uzmanlıkların ettirmesi gibi bireyler, toplumlar ve uluslarara-
tanımlanmasıyla günümüzde de devam eden genel sı rekabette de varoluş mücadelesini kazananın
bir sürecin parçası olmuştur. Ancak, “ilkel” top- hayatta kaldığı sosyal bir evrim sürecini ifade
lumlarda siyasetin karşılaştırmalı incelemesi, ant- eder (Dursunoğlu, 2016:2010). Sosyal Darwi-
ropolojinin başlangıcına kadar uzanmaktadır. nizm, genel hatlarıyla toplumsal gelişmenin en
üst basamağında yer almanın, geri kalmış hakla-
rı yönetme fikrine meşrutiyet kazandırmaktadır.
Evrimci Teoriler
Darwin’in etkisi, biyolojiye egemen olduğu gibi
19. yüzyılın ikinci yarısında da kültürel antropo-
lojinin gelişimine egemen olmuştur. Darwin’in bi-
yolojik evrim kuramının sosyal Darwinizm Evrim
olarak sıradanlaştırıldığı 19. yüzyılın başlarından
itibaren genellikle öjenist yaklaşımların tarif edil-
diği bir biyolojik sosyal hayat perspektifi değişen
şiddetine rağmen gündemi işgal etmeye devam et-
mektedir ( Emiroğlu ve Aydın,22: 954). Teorisinin
çoğu bu dönemde ortaya çıkmıştır ve anlamlan-
dırmaya çalıştığı toplumlar kadar ilkeldir. Evrim
şemaları katı ve basittir, ilk toplumların anaerkil
mi yoksa ataerkil mi olduğuna dair bitmeyen tar-
tışmalar sürmektedir, Hristiyanlık ve Aryan ırkı,
insanlığın ilerlemesinin zirvesi olarak görülürken,
etnosentrizm yaygınlaşmış, ve gelenekler kültürel
bağlamlarından koparılmış ve hiç yerli görmemiş
koltuk-antropologları tarafından, konuları olan
yerliler ayrım gözetilmeksizin karşılaştırılmıştır.
Ancak, bu çalışmaların çoğunun ne kadar algısal
olduğunun unutulması kolaydır. Bütün bunlara
rağmen, hataları ne olursa olsun Evrimciler, mo-
dern bilimsel antropolojinin temelini atmışlardır. Resim 4.2 Sumner Maine (1822-1888)

108

Sosyal Antropoloji
Resim 4.3 Lewis Henry Morgan (1818-1881)
Maine’nin akrabalığın birincil sosyopolitik yapı
olabileceğine dair önemli içgörüsü, Louis Henry
Morgan tarafından Eski Toplum’da (Ancient So-
ciety) (1877) geliştirilmiştir. Morgan, New York
Eyaleti’ndeki Iroquois Kızılderililerini ilk elden in-
celemiş ve Batı Avrupa ülkelerinde kullanılandan
çok farklı olan ancak dünyanın diğer bölgelerinde
kullanılana benzer olan akrabalık terminolojilerin-
den etkilenmiştir. Akrabalık sistemlerini tanımla-
ması ve sınıflandırmasının kendisi kalıcı bir katkı
olmuştur. Morgan, aşamalarını vahşilik, barbarlık
ve uygarlık olarak adlandırdığı geçim tarzına dayalı
bir evrimsel dizin geliştirmiştir. Bunları yedi etnik
döneme ayırmıştır.
• Aşağı Yabanıllık: İnsanlığın ortaya çıkışın-
dan, ateşin bulunmasına
• Orta Yabanıllık: Ateşin bulunmasından, ok
ve yayın kullanılmasına
• Yukarı Yabanıllık: Ok ve yayın kullanılma-
sından, çanak çömlek imalatına
• Aşağı Barbarlık: Çanak çömlek imalatın-
dan, doğu yarımkürede hayvanların evcil-
leştirilmesine, batı yarımkürede ise mısır
tarımına
• Orta Barbarlık: Hayvancılık ve tarımdan
demirin bulunmasına
• Yukarı Barbarlık: Demirin ergitilmesinden,
fonetik alfabenin bulunuşuna dek uzanan
süreleri kapsamaktadır.
4
• Uygarlık: Fonetik alfabenin bulunmasıyla
başlamakta, Eski ve Modern olmak üzere
iki evreye ayrılmaktadır (Emiroğlu, Aydın,
2020: 786).
Bu, süreçlere insanın beyin gelişimi eşlik ediyor-
du. Morgan’a göre farklı grupla farklı hızlarda iler-
lese de her biri yukarıda belirtilen evrensel evrim
şemasının farklı aşamalarında olduğunu ileri sürü-
yordu. Büyük ölçüde çağrışımlı bu tür terimler, as-
lında modern eş değerlerine - avcılığa, bahçeciliğe
ve gelişmiş tarıma dayanan toplumlara - oldukça
iyi çevirlebilmektedir. Morgan, zamanının diğerle-
ri gibi, insanlığın psişik birliği varsayımıyla başla-
mıştır - tüm dünyada ortak bir köken ve paralel
bir gelişim olduğu inancı - Aryanların doğal olarak
“insan ilerlemesinin merkezi akımında” olduğu fik-
rini, doğası gereği ırkçılık karşıtı sonuçlarına kadar
izleyememiş ve varsaymıştır.
Akrabalık analizindeki hatırı sayılır karmaşık-
lığıyla Morgan, Maine’nin ilk dönem görüşlerini
detaylandırmayı başarmıştır. Cinsel birliktelikle
organize olmuş akraba temelli birimlere dönü-
şen karışık göçebe topluluklar: Erkek ve kadın
kardeşlerin birbirleriyle evlenmesi (kuzenler arası
evlilikler) bu tür toplumsal organizasyonların ilk
görünümüdür. Dışarıdan evliliklerin rolünü vur-
gularken sonraki yüzyılın dörtte üçünde, Fransız
yapısalcılarının ittifak teorisi hâline gelecek olan
evlilik yoluyla oluşan gruplar arası bağlar kavra-
mına değinmiştir. Evlilik partnerlerinin aşamalı
olarak kısıtlanması, kabileler konfederasyonuna
kadar gidecek olan daha büyük birimler oluştur-
mak için katılan klanların gelişimine yol açmıştır.
Bu seviyedeki sosyopolitik yapı eşitlikçidir ve ki-
şiler arası ilişkilere dayanmaktadır. Politik alanın
uzmanlaşması, bitkilerin ve hayvanların tamamen
evcilleştirilmesi, kentleşmeye ve özel mülkiyete
yol açacak yeterli artı değeri yaratana kadar bu du-
rum ortaya çıkmamıştır. Öyleyse gerçek hükûmet
bölgeye ve mülke dayanmaktadır.
Morgan daha sonraki kuşaklar tarafından ev-
rimcilere yöneltilen eleştirilerin çoğuna maruz
kalacaktır ancak özellikle de siyasetle ilgili olarak
düşüncelerinin çoğu, modern antropolojiye da-
hil edilmiştir. Antropologlar artık akraba-temelli
grupları bölge-temelli gruplardan ayırt etmeseler
de Morgan; avcılık ve bahçeciliğin geçim düzeyleri
hakkındaki politik ifadesinin birincil aracı olarak
akrabalık üzerindeki vurgusunda haklıydı. Aynı
derecede önemli olan Morgan’ın, karar vermenin,
109
4
ortak ataları erkek ya da kadın soyunu izleyen bir
grup içinde sınırlandırıldığı kurumsal bir soy ola-
rak keşfetmesiydi. Kalıcı bir başka kavrayışı, ilkel
toplumun eşitlikçiliğini ve özel mülkiyet kavra-
mının eksikliğini kabul etmesiydi. Bu son fikirle-
ri Morgan’ın en önemli katkısını oluşturmuştur:
Kapitalizmin evrimine ilişkin Marksist görüş olan
Frederick Engels’in Ailenin, Özel Mülkiyetin ve
Devletin Kökeni (The Origin of the Family, Private
Property and the State) ([1891] 1972) adlı eserinin
temelini oluşturmuştur.
20. yüzyılın başlarında antropoloji, iki temel
değişiklikle: evrim teorisinin ve metodolojisinin
reddedilmesi ve Amerika ile İngiltere ve Fransa
antropolojileri arasında genişleyen bir kopukluk
ile karakterize edilmiştir. İngiltere ve Fransa’da,
evrim teorisinin hemen reddedilmesi göreceli ola-
rak daha zayıftır ancak yeni yönlere doğru önem-
li bir değişim oluşmuştur. Bu değişim, Emile
Durkheim’ın çalışmasına dayanıyordu. Fransa’da
Claude Levi Strauss’un çalışmalarıyla sonuçlana-
cak olan giderek artan bir bilişsel yapısalcılığa yol
açmıştır; İngiltere’de sosyal gerçekler üzerinde bir
vurguya ve işlev ve yapı fikirlerinin egemen oldu-
ğu teorik bir bakış açısına yol açmıştır (Lewellen,
2003: 4).
Durkheim, ABD kültürel antropolojisi üze-
rinde çok az etkiye sahipken Franz Boas’ın tarih-
sel tikelciliği egemendir. İngiliz antropologlar
giderek akrabalık araştırmalarına yönelseler de
Durkheim’ın mekanik ve organik dayanışma-
sına ara sıra yapılan göndermeler dışında, siya-
si boyut açısından pek bir şey başarılamamıştır.
Amerika Birleşik Devletleri’nde, teori yolunda
politik olanı analiz etmek için ayıracak çok az
şey bulunmaktaydı.
dikkat
Boas’ın kültürü doğal koşulların mekanik bir yan-
sıması olarak değil de kendi bağımsız yasalarının
denetimindeki özgül, tekil süreçlerin ürünü oldu-
ğu yolundaki tarihsel tikelcilik görüşü. Bu kavram
Boas tarafından kullanılmamış, Marvin Harris
(1960) tarafından tanımlanmıştır (Özbudun ve Şa-
fak 2005:76).
110
Siyasal Antropoloji ve Hukuk Antropolojisi
Robert Lowie’nin Devletin Kökeni (The Ori-
gin of the State) ([1927] 1962) önemli bir istisna-
dır. Lowie, politik olanla başa çıkacak bir çerçeve
bulmak için modası geçmiş evrim teorisine geri
dönmüştür. Çalışmalarına, yeterince uygun bir
şekilde, öncüllerinin tek hatlı evrimini reddede-
rek başlamıştır; bütün toplumların benzer gelişme
aşamalarından geçtiğine dair hiçbir kanıt yoktur.
Aksine, Morgan’ın medeniyetin bir özelliği ola-
rak gördüğü bölgesel bağ evrenseldi ve böylelikle
ilkel siyasi örgütlenme ile devlet arasında bir köprü
oluşturmuştur. Lowie, daha önceki bir kitabında,
İlkel Toplum’da (Primitive Society) (1920), bir-
likteliklerin farklı grupları birleştirme deki siyasi
önemini kabul etmiştir ve bunların, akraba grup-
larının kan bağlarını zayıflattıkları için devletin
temelini oluşturduklarını görmüştür. Daha sonra,
birlikteliklerin akrabalık ilişkileri kadar “ayrılıkçı”
olabileceğini göstererek bu görüşünü değiştirmiş-
tir. Dolayısıyla doğaları gereği merkezileştirmeyen
veya yıkıcı olmayan birliktelikler, daha yüksek dü-
zeyde bir entegrasyona ulaşmak için üstün bir oto-
riteye ihtiyaç duymaktadırlar. Lowie, kültürlerin
bütünleşmiş sistemlerden çok raslantısal temaslar
ve ödünç almalarla biçimlenmiş “parça bohçası” ol-
duğu görüşündeydi (Özbudun ve Şafak, 2005: 90).
Lowie’nin kitabının evrimsel ifadesi, tek hatlı ge-
lişimi inkâr etmesine rağmen, diğer antropologlar
tarafından kronolojik olarak hatalı göründü. Bu da
1940’lara kadar Siyasal Antropolojinin başlangıcı
ve sonu oldu.
İşlevselci ve Yapısal İşlevselci
Teoriler
İngiltere’de 1930’larda, iki tür işlevselcilik ege-
menlik için yarışmıştır: Bronislaw Malinowski’nin
psikobiyolojik işlevselliği ve A. R. Radcliffe-
Brown’un yapısal işlevselliği. Trobriand Adala-
rındaki kapsamlı araştırmaları için genellikle mo-
dern saha çalışması tekniklerinin kurucusu olarak
görülen Malinowski, kültürel kurumları belirli
psikolojik ve biyolojik ihtiyaçlardan türetilmiş ola-
rak yorumlamaya çalışmıştır. Malinowski’ye göre
her bir insan gereksinimi, ihtiyaç karşılayacak bir
kuruma yol açar (Malinowski, 1992:131). Buna
göre, her kurum otorite belirlenmeli, güç araçla-
rıyla donatılmalıdır; düzenlemelerini yürütebilme-

Sosyal Antropoloji
si için bu otoritenin eline bütün yardımcı araçlar
verilmelidir, işte bu buyrukların karşılığı o top-
lumda siyasal örgütlenmedir (Özbudun ve Şafak
2005:111). Siyasal Antropolojiye kendi başına çok
az katkıda bulunmasına rağmen hukuk, ekonomi
ve din çalışmaları daha sonra sıradan bir hâle ge-
lecek olan uzmanlaşma türünün yolunu açmıştır.
Malinowski’nin katılımcı-gözlem yöntemi, Afrika
toplumlarına ilişkin yoğun analizleri meşru bir alt
disiplin olarak siyasal antropolojiyi ortaya koyacak
olan bütün bir İngiliz saha çalışanları nesli için bir
model hâline gelmiştir.
İşlevselcilik Kuramı: Bireyler arasındaki
eylemler, toplumsal kurumların bireylere
getirdiği sınırlamalar, bireylerin gereksi-
nimleriyle bunların toplumsal ve kültürel
çerçeveler aracılığıyla karşılanması arasın-
daki ilişkiler üzerine odaklanır.
Yapısal İşlevselci Kuram: Toplumsal veya
kültürel sistemi yapısal bir bütün hâlinde,
ögelerinin birbiriyle ilişkisi bağlamında iş-
leyen bir organizma olarak gören kuram
(Emiroğlu ve Aydın, 2020:1128). İşlevsel-
cilikten farklı olarak eylem ve gereksinim-
lerden çok, bireylerin toplumsal düzen
içindeki yeri ve toplumsal düzenin inşası
ile ilgilenir (Özbudun ve Şafak, 2005:112)
Radcliffe-Brown göre, kültürün her bir unsuru
özgül bir işleve sahip, birbirleriyle etkileşim içinde,
bütünleşmiş bir tüm olarak denge içindedir (Öz-
budun ve Şafak, 2005:118). Bu nedenle, toplumla-
rın yukarıdan tanımlanması, çeşitli ögelerinin nasıl
iç içe geçtiğinin gösterilmesi için haritalandırılması
gerektiğini ileri sürmekteydi. Radcliffe-Brown, Af-
rika Siyasal Sistemleri’ne yazdığı ön sözde şöyle
der: “İnsan toplumlarının doğa bilimi olarak sosyal
antropolojinin görevi toplumsal kurumların doğa-
sının sistematik araştırılmasıdır” (Evans-Pritchard
& Fortes,2015: xii).
4
Bu teorik yönelimin beslenmesi ve ondan bes-
lenmek, İngiliz araştırmalarının kolonyal Afrika’da-
ki yoğunlaşmasıdır. Bu tür araştırmaların amacının
çoğu, sömürge otoritelerine kontrolleri altındaki
sosyal sistemler hakkında talimat vermektir ve bu
durum, sosyal antropolojinin hem vurgusunu hem
de imajını etkilemiştir. Bir yandan, antropologların
inceledikleri toplumların sömürgecilik ve İngiliz si-
lahları tarafından ciddi şekilde değiştirildiğine dair
çok az kabul vardır. Diğer yandan, Zulular gibi ba-
zıları İngiliz tehdidine bir tepki olarak kısmen en-
tegre edilmiş olan şeflikler ve devlet sistemlerinin
incelenmesi eğilimi bulunmaktadır.
1940’ta bu iki eğilim, yapısal işlevselcilik ve
Afrika deneyimi, tek bir darbeyle modern siya-
sal antropolojiyi kuran bir çalışmada bir araya
gelmiştir. İngiliz sosyal antropolojisinde dönüm
noktası kabul edilen Afrika Siyasi Sistemleri “Afri-
can Political Systems” (1940) derlemesinin içinde
yer alan etnografik çalışmalar, Radcliffe-Brown’ın
yetiştirdiği Evans-Pritchard, Fortes, Gluckman
gibi antropologlar tarafından kaleme alınır. İki
tür Afrika siyasi sistemini birbirinden ayırmakta-
dır: Merkezî otoriteye ve yargı kurumlarına sahip
olanlar (ilkel devletler) ve bu tür otorite ve ku-
rumlara sahip olmayanlar (devletsiz toplumlar).
Bu türler arasındaki en büyük fark, akrabalık ro-
lüdür. Devletsiz toplumlarda entegrasyon ve karar
verme, en düşük seviyede iki taraflı aile/grupları-
na ve daha yüksek seviyede kurumsal tek hatlısoy
gruplarına dayanmaktadır. Devlet toplumları, si-
yasi yapının kalıcı temeli olarak bir idari örgütün
bu tür grupları geçersiz kıldığı veya birleştirdiği
toplumlardır. Bu tipoloji daha sonra fazlasıyla
basit olduğu için eleştirilmiştir, ancak bazı belirli
toplumlarda soyların politik olarak nasıl işlediği-
ne dair ayrıntılı açıklamalar kalıcı katkılar olmuş-
tur. Sosyal denge varsayılmıştır, bu nedenle temel
sorun, çeşitli çatışma ve çıkar gruplarının istikrar-
lı, devam eden bir sosyal yapı ile sonuçlanan bir
güçler dengesini nasıl koruduklarını göstermektir.
Dinin ve sembolün bütünleştirici gücü, özellikle
de ritüelin grup değerlerini onaylama ve pekiştir-
medeki rolü not edilmiştir.
111
4
Resim 4.4 Evans- Pritchard, Sudan’da Zande
çocuklarıyla 1926-1930
Kaynak: Google Görseller https://www.google.com.tr/
search?q=Evans-+Pritchard&
A. L. Southall, Alur Society’de (1953), - otoritenin
birkaç grup arasında dağıldığı - bölümlü sistemlerin
her zaman merkeziyetsiz olduğu varsayımına karşı
çıkmıştır; segmenter soy organizasyonunun, merkezî
bir devletle yan yana var olduğu bir toplum örneği
sağlamıştır. Diğerleri, merkezî hükûmetlerin bile
bölümlere ayrıldığını öne sürerek, bölümlemenin
sınıflandırmada bir faktör olarak ele alınmasını sor-
guladılar. Ayrıca soyların, tüm devletsiz toplumların
Resim 4.5 Edmund Leach 1936-1937
Kaynak: Google Görseller https://monoskop.org/Edmund_Leach
112
Siyasal Antropoloji ve Hukuk Antropolojisi
temeli olduğu, çünkü yaş-dereceleri, gizli birleşmeler
ve ritüel gruplar, siyasi eylem amacıyla soy ayrımla-
rını kesebileceğini belirtmiştir. Fortes ve Pritchard’ın
evrensel olduğunu ileri sürdüğü sade türler önerisini
atlayarak, politik taksonomi fiilen özerk bir araştır-
ma alanı hâline gelene kadar sınıflandırmalar giderek
daha rafine bir hâle getirilmiştir. Malinowski veya
Radcliffe-Brown’un vurguları değiştikçe ve Afrika
sömürgeciliğinin hızla ortadan kalkmasıyla birlikte
çatışma ve değişim kendilerini giderek daha fazla em-
poze ederken, sürekli bir mayalanma görülmektedir.
1950’lere gelindiğinde, yapısal işlevsellik yapısı
temelde çatlaklar gösteriyordu. Bu yöndeki en bü-
yük katkı, Edmund R. Leach’in Burma Dağlarının
Siyasi Sistemleri (Political Systems of Highland Bur-
ma) (1954) ve Michael G. Smith’in Zazzau’daki
Hükûmet’i (Government in Zazzau) (1960) sağla-
mıştır. Burma’nın Kachin Hills bölgesinde, Leach
bir değil üç farklı siyasi sistem bulmuştur: Neredeyse
anarşik denebilecek geleneksel sistem, istikrar-
sız ve aracı konumdaki sistem ve küçük-ölçekli
merkezî bir devlet. Geleneksel sistem ve devlet,
hepsi bir şekilde birbiriyle ilişkili bir bütün oluştu-
ran birçok linguistik, kültürel ve politik alt grup-
lardan oluşan az çok farklılıkları olan topluluklardı
(Lewellen, 2011:24). Bu bütünün dengede olması
beklenemezdi; çeşitli alt sistemler içinde ve arasın-
da sürekli bir gerilim ve değişim bulunmaktaydı.
Leach’e göre, her toplum ancak çok hassas bir den-
geyi sürdürür ve gerçekte, sürekli bir oluş ve potan-
siyel değişim hâlindedir. Mevcut normlar, istikrarlı
ya da esneklikten uzak değildir (Özbudun, Şafak ve
Altuntek, 2006:176). Bu çalışmada önemli olan;
Leach’in sonunda Siyasal Antropolojiyi Afrika’dan
çıkarması ve onu, sınırlı kaldığı göreceli uyumlu,
tek-dilli toplumlardan kurtarmasıdır.
Resim 4.6 Çin, 1934, Yami kabilesi kulübesi, Botel Tabago,

Sosyal Antropoloji
Bu arada, Max Gluckman da yeni bir çığır
açıyordu; Afrika Siyasi Sistemlerinde Gelenekler
ve Anlaşmazlıklar’da (African Political Systems, in
Custom and Conflict in Africa) (1956) ve Kabile
Afrika’sında Düzen ve İsyan’da (Order and Rebel-
lion in Tribal Africa) (1960) Zulu üzerine yazdığı
bölümlerde Gluckman; “dengenin ne durağan ne
de istikrarlı olduğunu, ancak bir ilişkiler kümesi
içindeki çatışmaların emildiği ve başka bir ilişkiler
kümesi içinde bütünleştirildiği süregelen diyalek-
tik bir süreç” olduğu temasını işliyordu; kesişen
bağlılıklar, yerel gruplar arasındaki bir kan davası
çözmede daha geniş toplumu birleştirme eğili-
mindeydi; büyücülük suçlamaları, sistemi tehdit
etmeyecek şekilde gruplar içindeki düşmanlıkların
yerini alıyordu; Güney Afrika’daki ırkçılık, beyazı
siyahtan kökten ayırırken, sonuçta her iki grubu
da kendi içlerinde birleştiriyordu. Politik olarak,
bu özellikle, kralın periyodik olarak bir fakir gibi
giyinmesi veya palyaço gibi davranması gerektiği,
sembolik olarak öldürüldüğü veya halkının açık
nefret ve küfürlerine maruz kaldığı Afrika isyan
ritüellerinde belirgindir. Gluckman için bu tür ri-
tüeller yalnızca bir arınma (katarsis) değildi; bunlar
sistemin bireye karşı, krallığın herhangi bir krala
karşı önceliğinin sembolik yeniden vurgulanma-
sıydı (Lewellen, 2011: 25). Max Gluckman, hem
etkili Manchester okulunun kurucusu olarak hem
de o zamanlar antropolojide hüküm süren baskın
işlevselci paradigma içindeki politik değişime bir
açıklama sağlayan çatışmanın rolüne odaklanarak
alanın gelişimine tekil bir katkı yapmıştır. İşlevsel-
ci yaklaşım, toplumları bir denge durumunda var
olarak kavramsallaştırdı.
Yeni Evrimci Teori (Neo-Evrimci Teori)
Şüphesiz İngiltere, ilk 20 yılda siyasal antropo-
lojiye egemen oldu. Bu sırada, Amerika Birleşik
Devletleri’nde, yeni başlayan ve oldukça farklı bir
siyasal antropoloji filizlenmeye başlamıştı. Leslie
White (1943, 1959) tarımsal yoğunlaşmadan özel
mülkiyete, uzmanlaşmaya, sınıfsal tabakalaşmaya
ve siyasi merkezileşmeye giden karmaşık bir dizi
geliştirdi. Bunların çoğu, o kadar yüksek bir genel-
lik düzeyinde açıklığa kavuşturuldu ki, White’ı yal-
nızca 19. yüzyılın tek hatlı evrim teorisini yeniden
canlandırma suçlamasına açık bıraktı ve Steward’ın
(1965) kendi teorisi için çok hatlı evrim terimini
kullanması, yalnızca gereksiz bir ikiye bölünmeyi
(dikotomi) doğrulamaya hizmet etti. Bununla bir-
4
likte, gerçek durum, tek-hatlı / çok-hatlı dikotomi-
nin yerini genel evrim ve özel evrimin tamamlayıcı
kavramları değiştirilene kadar açıklığa kavuşturul-
madı; daha yüksek düzeyde, artan uzmanlaşma
veya üretimin yoğunlaşması gibi evrimsel süreçlere,
daha düşük seviyede tarihsel sırasına göre formlara
atıfta bulunulması gibi.
Çok-hatlı evrim: Evrimin yerel koşullara
uyarlanmış birden fazla biçiminin müm-
kün olduğunu önvarsayar ve tikel çevrele-
rin, içlerinde yaşayan kültürler üzerindeki
etkileri üzerine odaklanır (Özbudun, Şa-
fak ve Altuntek, 2006:150).
Böylece, İngiliz meslektaşlarının aksine, Ameri-
kalı siyasal antropologlar, temelde ekolojik ve ma-
teryalist bir bağlamda panoramik ölçekte değişim
fikrini başlattılar. White, evrimi enerji verimliliği
açısından ölçtü ve teknolojiyi ana taşıyıcı olarak
gördü. Steward’ın kültürel ekolojisi, toplumsal
yapı ve ideolojiyi büyük ölçüde belirleyen kültürel
çekirdek, geçim kaynakları ve ekonomik düzenle-
melere odaklandı. Siyasal evrim neredeyse politik
sınıflandırmayla eş anlamlı hâle geldi. Dönemin
iki büyük evrimsel çalışması, Elman Service’in İlkel
Sosyal Organizasyon’u (Primitive Social Organiza-
tion) (1962) ve Morton Fried’ın Siyasal Toplumun
Evrimi (The Evolution of Political Society) (1967),
nedensel olmaktan çok taksonomik ve açıklayıcıy-
dı; bir seviyeden diğerine evrimi tetikleyen faktör-
lerden ziyade, farklı sosyokültürel entegrasyon se-
viyelerinin özelliklerine vurgu yapıyordu. Nedensel
teoriler neredeyse hiç eksik değildi, ancak bunlar
kültürel antropoloji yerine arkeolojiden türetilmiş-
ti. Pek çok önemli arkeolog, kariyerlerini devlet
toplumlarının evrimiyle ilgili süreçlere adamıştı.
Başlangıçta paralel işleyen bu iki eğilim, arkeolo-
jik ve kültürel, Service’in Devletin ve Medeniyetin
Kökenleri’nde (Origins of the State and Civilizati-
on) (1975) bir araya gelmiştir. Siyasal evrim devam
eden bir çalışma alanı olarak kalsa da Amerikan
siyasal antropolojisinin ana odağı olma konumu-
nu kısa bir süre sonra kaybetti; süreç ve karar ver-
me yönelimleri, İngiltere’den hızla Atlantik’e geçti
(Lewellen, 2011:27). Dünyanın hareket hâlinde
olduğunun geç keşfi, neredeyse yüzyılın başında
113
4
evrimciliğin geçici olarak yok edilmesine benzer
bir şekilde, yapısal-işlevselliğin coşkulu bir reddi-
ni tetikledi. Yapı ve işlev modası geçmiş terimler
hâline geldi, yerini süreç, çatışma, hizip, mücadele
ve manipülatif strateji aldı.
Yapısal teoriden süreç teorisine geçiş, Afrika’da
sömürgeciliğin dayattığı sahte istikrarın çözülme-
siyle bağlantılıydı. Sömürge sonrası ulus devletle-
rin yükselişi ve aşiret toplumlarının daha büyük
siyasi örgütlenmelerle birleşmesiyle, yeni sorunlar
ortaya çıktı. Artık “ilkel” siyasete kapalı bir sistem-
de varmış gibi muamele edilemiyordu; daha ge-
niş sosyopolitik alan kavramı, daha kısıtlı politik
sistem kavramının yerini aldı. Öte yandan, belirli
durumların yoğun bir şekilde incelenmesi, birey-
lerin ve siyasi ekiplerin iktidar ve liderlik için ya-
rıştığı, daha kısıtlı bir siyasi arena kavramına yol
açtı. Bu fikirlerin çoğu Swartz, Turner ve Tuden’in
editörlüğünü yaptığı Siyasal Antropoloji (Political
Anthropology) (1966) ve Balandier’in (1970) aynı
cilde “Giriş” bölümündeki çalışmalarında bir ara-
ya gelse de süreç yaklaşımını tutarlı bir teori olarak
dikkate alınması yanlış olabilir. Süreci vurgulayan
çeşitli etnografiler, normlar ve kurumlar düzeyine
odaklanmaya devam etti. Genellikle eylem teorisi
olarak adlandırılan karar verme yaklaşımı, daha az
uyumlu süreç oryantasyonunun biraz bir şekilde
ayrı olan bir alt-bölümüydü.
Süreç teorisi, en iyi ihtimalle, yapısal işlevsel-
liğin altın çağında sessiz kalan Atlantik ötesi bir
diyaloğun yolunu açtı. Evrime veya evrimsel tipo-
lojiye yalnızca geçici bir ilgi göstermiş olan Marc
Swartz ve Ronald Cohen gibi Amerikan Siyasal
Antropoloji liderleri, gerçekten uluslararası bir eği-
lim oluşturan bu konuda İngilizlere katıldı.
Postmodernizm ve Küreselleşme
1980’lerde ve 1990’larda daha önceki perspek-
tifler ve teorik yaklaşımlar devam etse de, üç güçlü
yeni eğilim belirgindi. Belki de en önemli gelişme,
belirgin bir biçimde bir feminist antropolojinin
ortaya çıkmasıydı. Spesifik olarak politik olmasa
da bu alandaki yazarların neredeyse tamamı kadın-
ların göreli gücünü inceliyorlardı. Kadın yazarlar;
yalnızca evrensel erkek egemenliği varsayımına de-
ğil, aynı zamanda fiziksel evrimin Avcı-Adam mo-
deli gibi diğer antropolojik varsayımlara da mey-
dan okudular. Beklenen kültürler arası istatistiksel
karşılaştırmalara ilave olarak, feminist antropoloji
114
Siyasal Antropoloji ve Hukuk Antropolojisi
içinde iki önemli teorik okul geliştirildi - biri top-
lumsal cinsiyetin kültürel inşasını analiz ediyordu,
diğeri ise Marksist teoriye dayalı, toplumsal cinsi-
yet tabakalaşmasının tarihsel gelişimini inceliyor-
du. Daha yakın zamanlarda, postmodern etkiler
feminist çalışmaları, erkek egemenliğiyle ilgili en-
dişelerden, kimlik analizlerine ve gücün kültür ve
söylemin her yönüyle incelikle aşılanma yollarına
yeniden odaklamıştır.
Eric Wolf ’un Avrupa ve Tarihsiz İnsanlar’ında
(Europe and the People Without History) (1982),
Dünya Sistemi Perspektifini ve sözde-bağımlılık
teorisini antropolojinin ana akımına getirdi. Wolf,
tüm veya hemen hemen tüm kültürlerin ancak
Avrupa kapitalizminin son yüzyıllardaki genişle-
mesiyle ilişkili olarak anlaşılabileceğini iddia etti.
Yakından ilişkili bir gelişmede pek çok araştırmacı,
Batı medeniyetinin yayılmasıyla - kabile kültürle-
rinin yok edilmesine odaklanan - yerlilerin kurban
edildiği yaklaşıma karşı, yerli toplulukların baskın
devlete karşı ya grup kimliğini korumak ya da ken-
dileri için bağımsızlık ve gurur nişleri yaratmak
için çoğu kez oldukça kurnazca savaşma teknik-
lerine yeni bir vurgu yapmışlardır. Siyaset bilimci
James Scott’ın Zayıfların Silahları (Weapons of the
Weak) (1985) adlı eseri, köylülerin büyük ölçekli
kapitalist tarımla gelen – marjinalleşmeye, dediko-
du, iftira, küçük kundakçılık ve hırsızlıklara karşı
- nasıl direndiklerini göstermiştir.
Postmodernizm ve geleneksel antropologlar
arasındaki mücadele, mesleği ikiye ayırdı, akade-
mik bölümleri böldü ve büyük dergilerin editörlü-
ğü konusunda mücadelelere yol açtı. Yeni yüzyılın
başında, seçilmiş postmodernizm anlayışlarının
güçlü bir ampirik çerçeve içinde geliştirildiği bir
tür sentez ortaya çıkmaya başladığı görülmekte-
dir. Politik antropoloji için, iktidarın doğasının
Michel Foucault ve diğerleri tarafından yeniden
kavramsallaştırılması, yeni araştırma ve analiz
tarzları gerektirmektedir. Çeşitli çağdaş analizler
ile bilgilendirilmek, Benedict Anderson’ın hayali
topluluk formülasyonunun entelektüel bir etki-
sidir; Pierre Bourdieu’nun günlük hayatın senar-
yolarında gücün nasıl yazıldığını ortaya çıkaran
habitus, doxa ve kültürel sermaye nosyonları;
Michel Foucault’nun söylem analizi ve iktidarın
toplumsal yaşamın tüm alanlarının oluşumun-
da yer aldığı çeşitli yollarla ilgilenmesi; Anto-
nio Gramsci’nin hegemonya kavramı; ve Jürgen
Habermas’ın kamusal alan kavramı ve siyaset ve
 4
Sosyal Antropoloji

kültürde toplumsal cinsiyet yönlerine vurgu bu • Siyasal olanın sadece”tarihsel” toplumlarla

tür entelektüel bilgilerdir.
Çağdaş politik antropologların ilgi duydukları
pek çok alan arasında kolektif kimlik politikası (sı-
nıf, cinsiyet, ırk, cinsel yönelim, etnisite ve milli-
yetçilik), kolektif hafıza (geleneğin icadı, anma ve
hafıza), sivil toplum, kolektif eylemler (özellikle
siyasi protestolar), demokrasi (ve demokratikleş-
me), (diğerleri arasında) küreselleşme ve yerelleş-
me ve yasal çalışmalar bulunmaktadır disiplinsel
sınırların bulanıklaşması, antropoloji, kültürel
çalışmalar, tarih, siyaset bilimi, sosyoloji ve kadın
çalışmalarının zengin çeşitliliğe sahip bir çalışma
alanı oluşturmak için verimli çapraz birliktelikler
ile sonuçlanmıştır. Siyasal Antropolojinin amaçları
şu şekilde sıralanabilir:
ya da devlet aygıtının varlığına özgü olma-
dığını , temel bir insan fenomeni olduğunu
göstermek
• Tarihçilerin çalışmalarına paralel olarak,
araştırmalar yoluyla siyasal sistemlerin olu-
şum ve dönüşüm süreçlerini ortaya koy-
mak; “ikel” ya da “ilksel” gibi değere yargısı
içeren belirlemelerden kaçınarak, insanlık
tarihinin başlangıcından itibaren bu oluşu-
mu ve dönüşüm süreçlerini sınamak.
• Özgül ve özgüvü bir tarih anlayışının sınır-
ları içine sıkışmayarak siyasal gerçekliğin
farklı görünümlerine ilişkin karşılaştırmalı
çalışmalar yürütmek (Emiroğlu ve Aydın,
2020:952)

Öğrenme Çıktısı
1 Sosyal Antropoloji kuramlarıyla siyasal antropolojinin gelişimini açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Benedict Anderson’ın Ha-

1922 yapımı Kuzeyli Nano- Toplumların siyasi yapı-
yali Cemiyetler kitabını kü-
ok (Nanook of the North) sında dönüşümü günümüz
reselleşme ve siyasi yapıların
filmini “Batılı” bakış açısıy- farklı siyasi yapılarıyla kar-
değişimiyle ilişkilendirerek,
la inceleyin. şılaştırarak tartışın.
tartışın.

SİYASAL SİSTEMLER
Tipolojik yöntem, bir öncekinin devamıdır, siyasal sistem tiplerini belirlemeyi, siyasal hayatın örgütlen-
me şekillerinin sınıflarılmasını amaçlar. Leach’e göre, atropologların tasvir ettikleri hâliyle yapısal sistemler
her zaman statik sistemlerdir” bunlar sosyal gerçekliğin, belirgin denge ve tutarlılık durumlarını temsil
eden modellerdir; hâlbuki toplumsal gerçeklik tutarlı bir
bütün niteliğine sahip değildir. (Balandier, 2010:15-16).
Politik örgütlenme, ister bir aslan avını örgütlemek olsun, Politik örgütlenme: Bir toplumda gücün
isterse sulanacak arazilerin yöntemi ya da ordu toplamak dağıtımı ve toplumda bulunuş biçimi ile
olsun, bir toplum gücünündağtımı ve toplumda bulun- toplumsal düzeni oluşturma, sürdürme ve
muş biçimidir. Kısaca, toplumsal düzeni oluşturmak, sür- toplumsal düzensizliği azaltma aracıdır.
dürmek ve toplumsal düzensizliği azaltma aracıdır (Havi-
land ve arkadaşları, 2008:583).

115
4
Siyasal Antropoloji ve Hukuk Antropolojisi

Sanayileşme Öncesi Siyasal Sistemler

Sınıflandırma, siyasal antropolojinin başlangıcından beri araştırmanın ana odağı olmuştur; aslında For-
tes ve Pritchard’ın Afrika Siyasi Sistemleri (African Political Systems) (1940) adlı temel kitabı bir tipoloji
ile başlamaktadır. Kültürel antropolojideki giriş ders kitaplarının çoğu, klasik grup-kabile-şeflik-devlet
dizinini kullanmaya devam etmektedir. Tüm bu tür grupların aşırı genelleştirilmiş “etnik” ve “ulus” kav-
ramları içinde toplanması günümüzde politik olarak daha doğru bir hâle gelmiştir ancak bunun bir geliş-
me olup olmadığı şüphelidir. 1940 ile 1980 yılları arasında, genel terminoloji olarak kabul gören ve ortak
bir siyasi farklılık sözlüğü sağlayan bir sınıflandırma sistemi, ortaya çıkmıştır. Bu sistem politik uyum
araçlarına, liderlik pozisyonlarına erişime ve grup karar alma yöntemlerine dayanmaktadır. Allen Johnson
ve Timothy Earle (2000: 36) yakın zamanda, farklı ve birçok yönden daha iyi olan; her bir sınıfın; alt ka-
tegorileriyle birlikte aile grubu, yerel gruplar ve bölgesel yönetim olarak, temel sosyoekonomik düzeylerini
belirleyen bir sınıflandırma sistemi geliştirdiler. Bununla birlikte, böylesine yeni bir tipolojide bile, burada
gösterilen klasik adlandırmalarda büyük ölçüde bir üst üste gelme ve çakışma görülmektedir.
Elbette bu tabloya (Tablo- 1) eleştirel yaklaşmak gerek. Birincisi, hiçbir toplumda kendi türünün tüm
özelliklerine tam olarak uyulması beklenmemelidir. İkincisi, bu çizelgenin gerçekten gösterdiği şey kültü-
rel karmaşıklıktır ve bu nedenle siyasetin birincil belirleyici olduğu varsayılmamalıdır çünkü ana başlıklar
grup, kabile, şeflik ve devlettir. Eğer din ya da soy gibi farklı alanlardan bakışla düzenleniyor olsa bu du-
rumda iki taraflı, babasoylu, anasoylu ve bilişsel olabilir. Üçüncüsü, bazı özelliklerin diğerlerinden daha iyi
öngörücü olduğu unutulmamalıdır. İstatistiksel olarak, grafikteki en güçlü öngörücü nüfus yoğunluğudur.
Dördüncüsü, bu türden bir çizelge, doğası gereği, bu türlerin her birinin diğerlerinden oldukça farklı ol-
duğunu ima eder, oysa gerçekte bütünlük üzerinde noktalar oluşturur. Beşinci olarak, ne daha yüksek bir
kültürel karışım düzeyinin, alt-düzeylerin tüm özelliklerini geride bırakmaktadır ne de kültürel karışıklık
basitçe ilave edilebilir değildir. Son olarak, kültürel karmaşıklık ile dini organizasyonlar arasında güçlü
bir ilişkinin bulunduğu, ancak inançla ilgili çok az veya hiçbir ilişkinin bulunmadığı; dine özel bir önem
verilmelidir. Bu uyarılar dikkate alındığında; bu çizelge sanayileşme öncesi siyasi sistemlerin özelliklerinin
yararlı bir özetini sunmaktadır.

Tablo 4.1 Sanayileşme Öncesi Siyasal Sistemler: Evrimsel Bir Tipoloji

Merkezileşmemiş Merkezileşmiş

Boy (Zümre) Kabile Şeflik Devlet

Avcı-Toplumları; Kapsamlı tarım
Kapsamlı tarım; yoğun
Geçim Türü evcilleşme çok az veya (bahçecilik) ve Yoğun tarım
balıkçılık
hiç yok hayvancılık
Gayriresmîve
Karizmatik Yönetici, Karizmatik şef,
durumsal liderler; Aristokratik bir
gücü yoktur ancak takipçilerine
Grup kararlarında bürokrasi tarafından
Liderlik Türü grup için karar menfaatler
hakem olarak hareket desteklenen egemen
vermede bir miktar sağlanmasına
eden bir yönetici bir liderlik
yetkisi vardır . dayanan sınırlı güç
olabilir.
Devlet, süper-
akrabalık bağlılıkları
Toplulukların boyut
Tek-taraflı akrabalık Tek-taraflı ve bazen istemektedir;
ve kompozisyonunun
(babasoylu veya çift-taraflı akrabalık; güce erişim, tek-
Akrabalık Türü ve değiştirilmesinde
anasoylu) toplumun kan bağı olan taraflı ve çift-taraflı
Önemi farklı şekilde kullanılan
temel yapısını gruplar yüksek statü akrabalık olmak
akrabalık ilişkileri ile
oluşturmaktadır. kazanabilir. üzere sıralandırılmış
İki-taraflı akrabalık
akraba gruplarına
dayanmaktadır.

116
 4
Sosyal Antropoloji

Evlilik ittifakları
Pantribal Kabileler Devlet bağlılıkları, tüm
daha büyük grupları Şefe, dereceli
arasında, akrabalık alt-düzey bağlılıkların
Sosyal birleştirir; akrabalık soylara ve gönüllü
temelli, gönüllü yerini alır; ticaret
Entegrasyonun Temel ve aile tarafından birleşenlere sadakat
birleşenlere ve/veya yoluyla entegrasyon
Yolları birleştirilmiş gruplar; yoluyla entegrasyon
yaş derecelerine ve işlevlerin
karşılıklılığa dayalı
dayalıdır. uzmanlaşması
ekonomik bağımlılık
Kalıtsal bir Yönetici Şeflerin konumu Egemenliğin
olabilir, ancak gerçek doğrudan miras doğrudan kalıtsal
Formal bir siyasi halef
Siyasi Veraset liderlik özel bilgi veya alınmaz, ancak şef devamı; soya bağlı
aracı yoktur.
yeteneklere sahip yüksek-seviyeli bir bürokratik görevlilerin
olana düşer. soydan gelmelidir. atanmasının artması
Formal
Mütekabiliyet; ticaret Şef aracılığıyla
vergilendirmeye
Başlıca Ekonomik gruplarda olduğundan yeniden dağıtım; daha
Mütekabiliyet veya pazarlara ve
Değişim Türleri daha fazla gelişmiş düşük seviyelerde
ticarete dayalı yeniden
olabilir. mütekabiliyet
dağıtım;
Sınıflar (minimal
Derecelendirme
Sosyal Tabakalaşma Eşitlikçi Eşitlikçi düzeyde yönetenler
(bireysel ve soya bağlı)
ve yönetilenler)
Toprak, soyun ortak
mülkiyetindedir, ancak
Ortak mülkiyete karşı
Kişisel mülkiyet Tarım arazilerinin ve unvanlar, isimler,
olarak özel mülkiyet
Mülkiyet Sahipliği duygusu çok az veya hayvanların ortak (Soy ayrıcalıklar, ritüeller,
ve devlet mülkiyeti
hiç yok veya Klan) mülkiyeti sanat vb. üzerinde
artar.
güçlü kişisel mülkiyet
duygusu vardır.
Formal olmayan
Formal yasalar yasalar ve tabuları
Resmî yasalar ve
Formal yasalar veya ceza yok; güç korumak için
Hukuk ve Meşru Güç cezalar; devlet, fiziksel
veya ceza yok; güç kullanma hakkı soy, belirlenmiş cezalar
Kontrolü güç kullanımına tüm
kullanma hakkı ortak klan veya birliklere olabilir; şefin fiziksel
meşru erişime sahiptir.
aittir. güç kullanmaya sınırlı
hakkı vardır .
Dinî rahiplik veya Şamanistik; soyları Tam-zamanlı rahiplik,
Formal rahipliği ikna
tam-zamanlı uzmanlık birleştiren törenlere ve devletin sakral
Din etmek; hiyerarşik,
yoktur; şamanistik diğer geçiş törenlerine meşrulaştırılmasını
atalara dayalı din
düşünüş güçlü vurgu sağlar.
I!Kung Bushmen Kpelle (Batı Afrika) Sömürge Öncesi
Ankole (Uganda)
(Afrika) Pigmeler Yanomamo (Brezilya, Hawaii Kwakiutl
Güncel ve Çağdaş Jimma (Etiyopya)
(Afrika) Inuit (Kanada, Venezuela) Nuer (Kanada) Tikopia
Örnekler Kachari (Hindistan)
Alaska) Shoshone (Sudan) Cheyenne (Polinezya) Dagurlar
Volta (Afrika)
(ABD) (ABD) (Moğolistan)
Iroquois (ABD) Sömürge Öncesi Sömürge Öncesi
Tarihsel ve Prehistorik Hemen hemen tüm Oaxaca Vadisi Ashanti, Benin, Zulu (Afrika) Aztek
Örnekler paleolitik topluluklar (Meksika) Dahomy (Meksika) İnka (Peru)
MÖ 1500-1000 İskoç Dağlıları Sümer (Irak)
Kaynaklar: Lewellen, 2011:38-39- 2003:20-21

117
4
Merkezî Olmayan Sistemler
Antropologlar tarafından geleneksel olarak in-
celenen grupların çoğu, en azından siyasi elit an-
lamında hükûmet olarak adlandırılabilecek çok az
özelliklere sahiptir. Devlet dışı sistemlerin çoğunda
güç, parçalı ve geçicidir; aileler, gruplar, soylar ve
çeşitli topluluklar arasında dağılmıştır. Daha geniş
siyasi gruplar; savaşan komşu topluluklar gibi bazı
tehditlere karşı geçici olarak oluşabilirler ancak so-
run çözüldüğünde bu gruplar parçalanacaktır.
Bu nedenle, bu sosyal sistemler en iyi şekilde;
kalıcı, merkezî olarak örgütlenmiş toplumlar ola-
rak değil, daha çok kısa veya uzun zaman dilim-
leri boyunca, bazen mevsimsel ve bazen neredeyse
rastgele olarak daha büyük kabile birimleri hâlinde
birleşen ve daha sonra daha küçük birimlere kendi-
lerince bölünebilir olan akışkan gruplar olarak gö-
rülebilir. Bireylerin liderlik pozisyonları için destek
aradıkları, kamusal kararların alındığı ve toprağın
savunulduğu toplumlarda, siyaset sabit olsa da ne
bir zorlayıcı güç tekelinde ne de vergilere veya ha-
raçlara dayalı herhangi bir merkezî ekonomik sis-
tem biçimi ortaya çıkmaz. Bireysel statüde büyük
farklılıklar olabilir, ancak sınıfsal ayrışma yolunda
çok az şey bulunmaktadır. Böylece bu sistemler,
gerçek anlamda en alt düzeylerinde (avcı-topluluk-
Resim 4.7 Brezilyalı yerli kabile şefi, Bushmen kabilesi Kahari Çölü Paris’te Macron’u ziyaret etti.
Kaynak: Google Görseller https://724kultursanat.com/kabile-sefi-nobel-baris-odulu-adayi/
118
Siyasal Antropoloji ve Hukuk Antropolojisi
larında) yalnızca eşitlikçi olsalar da karar alma ve
liderliğe erişimde daha merkezî gruplardan daha
fazla demokratik görünmektedir.
Merkezî Sistemler
Merkezî siyasal sistemler kategorisi, burada
güç ve otoritenin bir kişi veya küçük bir grupta
olduğu toplumları kapsar. Bu toplumların grup-
lardan ve kabilelerden daha yoğun bir nüfusa sa-
hip olma eğiliminde olacaklarını, rütbe veya sınıfa
göre sınıflaşabileceklerini, uzmanlaşmış sosyal ve
mesleki rollere sahip olacaklarını, daha üretken
teknolojiyi kullanacaklarını, merkezî yeniden da-
ğıtıma dayalı ekonomiler ve süregelen sosyopoli-
tik gruplaşmalar açısından daha istikrarlı olacak-
larını, tahmin etmek mümkün olacaktır. Morton
Fried, merkezî olmayan sistemlere göre bu sis-
temlerin temel eşitsizliklerini vurgulamaktadır.
Bu sistemlerde; siyasi pozisyonlarda işe alım artık
eşit değildir, ancak belirli bir sınıfa veya elit bir
soydaki üyeliğe dayanabilmektedir. Tek-taraflı soy
grupları var olsa bile ve hatta büyük oranda yerel
bir güce sahip olsalar da siyaset artık esas olarak
akrabalık yoluyla tezahür etmemektedir; siyasal
uzmanlaşma, tam-zamanlı politikacılar ve görevli
bir bürokrasi ortaya çıkmaktadır.
 4
Sosyal Antropoloji

Devlet: Belirli bir toprak parçası üzerinde,

Şeflik: İki ya da daha fazla yerel grubun
sözel ya da kayda geçirilmiş norm, kural
tek bir şef altında örgütlendiği ve onun al-
ve değerler aracılığıyla ya da gerekli güç
tındakilerin sıradüzensel biçimde dizildiği
kullanan, uyruk veya yurttaş sıfatıyla ta-
bölgesel bir yönetim biçimidir.
nımlanan insanlar üzerinde doğrudan ve
dolaylı denetim kuran ve bu denetimi
meşru sayılan araçları yoluyla kullanan,
• Şeflik: Şeflik, çok toplumlu siyasal birim- bu kişiler üzerinde tanımlanmış haklara
lerin faaliyetlerini koordine eden kalıcı sahip ve aynı zamanda bu kişilere karşı be-
merkezî siyasal varlığı ile ayırt edilir. Evrim- lirli ödevleri olan, siyasi varlığı kendi dı-
ci bakış açısına göre şeflikle, siyasal gelişe- şındaki siyasi varlıklar tarafından tanınan
nin büyük bir aşamasıdır. Şefliklerde siyasal en üst yönetim aygıtı (Emiroğlu ve Aydın,
karaların bir şef ya da kıdemli liderler, diğe- 220:294).
ri ise emirleri uygulayan ikincil konumda-
kilerden oluşan yerel düzen olmak üzere iki
düzeyde alındığı görülür (Bates,2009:414).
• Devlet: Elman Service’ göre, devletin onu
Şeflikler, tipik bir şekilde ekonomik artı
şeflikten ayıran ayırt edici niteliği, “bu özel
değerin, toplanması ve bölüşüme daya-
denetim biçiminin varlığı, onu kullanmak
nır hâlde, nispeten kalıcılığı olan merkezî
için meşru olarak oluşturulmuş bir bireyler
hükûmet organlarına sahiptir (Lewellen,
topluluğunun sürekli bir güç tehdidi altın-
2011:54). Şeflik genelde ömür boyu sürer
da olmasıdır” (1975: 163). Morton Fried
ve kalıtsaldır. Genellikle babadan oğula
(1967) ise diğer taraftan farklılaşmayı vur-
geçerken, soyun anneden mi babadan mı
gulamaktadır; devletin, kaynaklara farklı
ilerlediğine bağlı olarak, şefin kız kardeşi-
erişime sahip bir hiyerarşi sürdürmesi için
nin oğluna geçer. Her ne kadar tam olarak
hem resmî hem de gayriresmî özel kurum-
bir tabakalaşmadan söz edilmese de her
ları bulunmaktadır. Bu farklılaşma, daha az
birey bir soy grubuna olan üyeliğine göre
karmaşık toplumlarda bulunan bireysel ve
rütbelendirilir. Şefin sülalesine daha yakın
soy-sıralamasının ötesine geçerek; gerçek
olanlar basamakların üstünde yer alır ve di-
sınıfların oluşturulmasını kapsamaktadır.
ğer aşağıdakilere daha fazla saygı görürler
Ronald Cohen (1978) için, devletin temel
(Lewellen, 2011: 54). Şeflikte lider, mutlak
teşhis özelliği kalıcılığıdır. Alt düzey siya-
yetkiye sahiptir ve bu yetki her zaman her
sal örgütlenme biçimlerinin aksine, devlet,
işte üyeleri bir araya getirir. Şef, kendi yö-
normal siyasi faaliyet sürecinin bir parçası
netimi altındaki herkesin ekonomik etkin-
olarak düzenli olarak bölünemez (yani, bir-
liklerin denetler. Şeflikler tekrar paylaşıma
kaç küçük gruba bölünemez).
dayalı bir sisteme sahiptir ve yetiştirilen
ürünün fazlasıyla iş gücünü denetlerler. Devletler genellikle çeşitli sınıfları, dernekleri
Şef, toprağı halkına dağıtabilir ya da halkı ve meslek gruplarını kapsayan büyük, karmaşık
askere çağırabilir. Şeflikler büyük ve küçük toplumlardır. Tam zamanlı bir siyasi bürokrasi de
alt bölümleri denetleyen büyük ve küçük dahil olmak üzere mesleki uzmanlaşma, tüm grup-
yetkilerden oluşan ve genel kabul görmüş ları birbiriyle ilişkili bağımlılıklar ağında birleştirir.
sıra düzen vardır (Haviland ve arkadaşları, Bir devlet içindeki çok çeşitli bireysel ve sınıfsal
2006:595). çıkarlar nedeniyle, daha az karmaşık toplumlarda

119
4
bilinmeyen baskılar ve çatışmalar, sistemin sürege-
len bakımı için fiziksel yaptırımlarla desteklenen
bir dizi kişisel olmayan hukuk kurallarının bulun-
masını gerektirmektedir. Bir toplulukta devletin
olmaması, o topluluğun bir siyasal örgütlenmesi
olmadığı anlamına gelmez. Hemen her toplumda,
siyasal bir yapılanma ya da siyasi iktidara rastlanır.
Buna karşın, devleti araştırma nesnesi olarak ele
alan literatürde, ilkel topluluklardaki bu siyasal-
lığı devlete indirgeyen bir yaklaşımın egemenliği
görülmektedir. Siyasal antropolog Marc Abeles ta-
rafından kavramsallaştırılan “devlet takıntısı” ifa-
desi, temelinde bir eleştiri yöntemidir. Eleştirilen
düşünce, devleti siyasallığın biricik karşılığı olarak
gören anlayıştır (Çöllü, 2019:38). Abeles’e göre
antropolojinin siyasal sisteme en önemli katkısı,
ilkel toplumları inceleyen antropologlar sayesinde
devletin yokluğunun siyasal düzenek yokluğuyla eş
anlamlı olmadığı olgusunun gün ışığına çıkartıl-
masıdır (Abeles, 2012:211).
Burada açıklanan sınıflandırma, hâlâ yaygın
olarak kullanılmasına rağmen, çeşitli farklı yönler-
den saldırıya uğramıştır. 1940’ların başından itiba-
ren bu kategoriler geliştirildiğinde, çok uzun süre-
ler boyunca değişmeden var olan, otonom - ilkel
kültürler kavramı hâlâ bulunmaktaydı. Bu durum,
antropolojiye yaklaşık 20 yıldır egemen olan ve
toplumları eş zamanlı, yani zamanın dışında gör-
me eğiliminde olan yapısal-işlevsel bir paradigmay-
la pekiştirilmişti. Gerçek dünyada, daha sonraki
sömürgeci, sömürgecilik-sonrası ve dünya-sistemi
perspektiflerinde ortaya konulacağı gibi ilkel kabile
toplumu, genellikle bir gerçeklikten çok, antropo-
lojik teorik bir perdelemenin eseriydi.
16. yüzyılda Avrupa’nın dışına kapitalist yayıl-
macılığın başlamasıyla birlikte, hemen hemen tüm
kültürler, en izole olanlar bile, kökten değiştirilmiş-
tir. Birçoğu vergi vermek için üretime zorlanmış,
çöller veya ormanların derinliklerine sürülmüş veya
hastalıklar ve ticari yapılan metal aletler ile dönüş-
türülmüşlerdir (Wolf 1982). “Kabile” terimi sade-
ce belirsiz değil, aynı zamanda aşağılayıcı olarak
kabul edilmiştir (ilkelcilik ve itaat etme anlamına
gelmektedir). Tüm bu tür gruplar zorla veya sade-
ce gelişigüzel gelişim süreçleri yoluyla giderek daha
fazla devlete entegre edildiğinden, çok amaçlı “et-
nisite” ve “ulus” terimleri daha önceki sınıflandır-
maların yerini almaya başlamıştır. Diğer bir sorun,
sadece bireylerin değil, aynı zamanda toplumlarda
artan melezliktir; daha önceki nesil antropologlar
120
Siyasal Antropoloji ve Hukuk Antropolojisi
tarafından üstlenilen bölgesel, dilbilimsel ve kültü-
rel sınırlar büyük ölçüde yıkılmıştır. Küreselleşme,
uluslararası, dil-toplulukları ve diaspora topluluk-
ları gibi daha akışkan kategorilere yol açmıştır.
Herhangi bir tipolojinin değeri, onu oluştururken
kullanılan kriterler kadar onunla ne yapıldığına
da bağlıdır. Bu geleneksel sınıflandırma oldukça
geneldir ve etnisite ve milliyetçilik gibi daha yeni
türlerde daha da fazladır.
Etnisite
Etnisite, antropoloji için nispeten yeni bir kav-
ramdır. 1950’lerden önce, genel sınıflandırmalar
esas olarak ırk, kabile ve köylülerdi. “Irk”, Nazile-
rin ölümcül genetik yaklaşımından dolayı kötü bir
isim aldı ve ortak deyimle “ırk” ile antropolojik kav-
ramlar arasındaki uçurum o kadar genişledi. “Ka-
bile” terimi, Kuzey Amerika Kızılderilileri arasında
hâlâ yaygın olarak kullanılmasına rağmen, özellikle
Afrika ile ilgili olarak, ilkelcilik ve sömürgecilere
boyun eğmenin aşağılayıcı çağrışımlarını varsayı-
yordu (Zenner 1996: 393). “Köylü” teriminin de
sorunları vardı, çünkü bu şekilde, ulus-ötesi göç-
men işçilerden esnaflara kadar tanımlanan insan-
lar, birçok işi üstleniyorlardı ve bu süreçte toprağa
ve bir zamanlar onları tanımlayan halk-kültürüne
olan bağlılıklarını yitiriyorlardı (Kearney, 1996).
Bütün bunların talihsiz bir sonucu, “etnik” kelime-
sinin bir dizi ayrı kategori için hepsi bir arada bir
terim olarak ortaya çıkması oldu. Etnisite terimi,
şimdi kullanıldığı şekliyle, neredeyse anlamsız ola-
cak kadar geniştir, çünkü terim nasıl tanımlanırsa
tanımlansın, birden fazla anormal örnek buluna-
bilir. İlk tanımlar etnisiteyi kültürle eşitleme eği-
limindeydi - böylece oldukça sorunlu bir terimi
eşit derecede belirsiz bir terimle değiştirdiler - ama
uyum büyük ihtimalle zayıftır. 1969 gibi oldukça
erken bir tarihte Frederick Barth, Afganistan, Pa-
kistan ve Kuzey Hindistan’ın Pathan’ları arasından,
bir kişinin, bir bölgeden veya ülkeden diğerine
geçtiğinde geleneksel bir kültürün nispeten bozul-
madan korunduğunu - ancak etnisitenin - grubun
hem sosyal hem de kendi kendine sınıflandırılma
şeklinin - kökten değiştiğini öne sürmüştür. Ayrı-
ca, etnisite yalnızca diğer gruplarla ilişki içinde var
olmaktadır; izole insanlar kesinlikle kültüre sahip
olacak, ancak etnik kökenleri olmayacaktır. Çoğu
zaman, Filistinlilerde olduğu gibi, etnisite daha ge-
niş bir kültürün bir alt grubunu (bu durumda Arap
olmayı) belirtmektedir.

Sosyal Antropoloji
Etnisite terimiyle ilgili bir başka sorun da pek
çok antropoloğun önemli bulduğu modern/gele-
neksel ayrımı yapmamasıdır; bu terim Brezilya’daki
Yanomami ve Arjantin’deki İngiliz gurbetçiler için
aynı şekilde geçerli olacaktı. Gerçekte, farklı mo-
dernite düzeyleri çok farklı etnik kökenler yarat-
maktadır. Eskiden dokunulmaz kast olarak bilinen
Hindistan’ın davits’leri arasında etnisiteye atfedil-
mektedir ve birliktelik iddiası her ne olursa olsun
savunma amaçlıdır.
Olasılıklar göz önüne alındığında, belki Stan-
ley Tambiah’ın (1997: 168) tanımı diğerleri ka-
dar iyidir: Etnisite, “bir veya daha fazla niteliği
somutlaştıran ve doğallaştıran öz-bilinçli ve sesli
bir kimliktir- genel olanlar ten rengi, dil, din ve
bölge- ve onları doğuştan sahip oldukları mülkler
ve efsane-tarihsel miras olarak kolektivitelere bağla-
maktadır.” Önemli bileşenler, miras, soy ve geçmiş,
bir bölge veya geldiği yer ve en azından paylaşılan
bir akrabalık duygusudur. Bu tanım, emik bir bakış
açısını, yani grup içindeki insanların bakış açısını
varsaymaktadır. Bununla birlikte, dışarıdan gelen-
lerin belirli bir etnik gruba ilişkin algısı ile üzerinde
hak iddia edenlerin algısı arasında açık bir ayrım
yapılmalıdır. Etnik köken genellikle hem grup içi
hem de dışarıdaki kişiler tarafından tanınan ayrım-
ları ifade etmektedir, ancak bunlar hiçbir şekilde
her zaman çakışmaz.
Etnisite: Belirli dinsel, dilsel, mekânsal ve/
veya kültürel özellikler bakımından hem
kendisini diğerinden “ayrı” gören hem de
diğerleri tarafından “başka” sayılan, bü-
tünlüklü bir kimliği ve kendine özgü kül-
türleme sürecine sahip, içerden evlenmek
suretiyle bu grup kimliğini koruyan ve
grubun sürekliliğini sağlayan toplumsal/
kültürel bazen de siyasal oluşum (Emiroğ-
lu ve Aydın, 2020:384).
Siyasi antropoloji için, etnik kökenle ilgili asıl
mesele, onun siyaset ve güçle olan ilişkisidir. Edwin
Wilmsen (1996: 3) “etnik varoluşun özünü” “üre-
tim araçlarına farklı erişim ve üretim getirilerindeki
hisse hakları” olarak tanımlamaktadır. Böyle bir ta-
nım, iyice asimile edilmiş Amerikan İtalyancasının
4
modası geçmiş etnisitesine pek fazla uygulanama-
yacağı gibi, etnisitenin özünü sembolik anlamlar-
da bulan sayısız bakış açısına da uymayacaktır (ör-
neğin, Appadurai 1991; Friedman 1994). Ancak,
böyle bir bakış açısı, etnik gruplar arasındaki gerçek
güç farklılıklarına ve iktidar iddialarında etnisite-
nin önemine odaklanmak açısından değerlidir. Et-
nisite, bu görüşe göre, sadece bu tür diğer gruplarla
bir alanda var olmakla kalmaz, aynı zamanda güç
anlamında ilişkiseldir; Belirli bir etnisitenin biçimi
ve içeriği, diğer rakiplere ve egemen güce göre ik-
tidar konumlarına göre belirlenecektir. Wilmsen’in
bakış açısından, etnisite güç farklılıklarından kay-
naklandığı için, etnik siyaset, tanımı gereği mar-
jinallik siyasetidir; baskın grupların kendileri asla
etnik değildir. Çoğunlukta olması gerekmeyen bas-
kın grup, kendisini evrensel veya temel grup olarak
ve dolayısıyla etnisite sınıflandırmasının üstünde
görecektir. Wilmsen’in yaptığı gibi, etnisitenin her
zaman baskın bir gruba tabi olduğu varsayılırsa, o
zaman tanımı gereği devlet içinde etnisite marjinal-
dir. Yine de etnisitenin kültürel sermayenin önemli
bir biçimi olabileceği açıktır; belirli bir gruba ait
olmak, siyasi mücadelede yararlanılabilecek avan-
tajlar sağlamaktadır (Alonso 1994: 382-405).
Milliyetçilik
Antropolojide, milliyetçilik genellikle kültü-
rel sınırlarla siyasi sınırların örtüşmesi gerektiği
görüşünü savunan bir ideoloji olarak tanımlan-
mıştır; bu demek ki devlet “aynı türde” insanları
b arındırmak zorundadır (Gellner, 1983 aktaran
Eriksen, 2009:428). 20. yüzyılda, milyonlarca in-
san ya mevcut ulusların desteğiyle ya da yenileri-
ni kurma girişiminde bulunarak hayatlarını şiddet
olaylarında kaybetti ve 21. yüzyılın da benzer bir
model izlediği görülmektedir. Söz konusu milliyet-
çilik olduğunda, dava için ölme düşüncesi, ahlaki
zorunluluk düzeyini, şehitlik görkemini üstlene-
bilmektedir. Bu duygusal yoğunluk, milliyetçiliği
etnisiteden ayıran veya salt etnisiteyi etno-milli-
yetçiliğe dönüştürebilen bir faktördür. II. Dünya
Savaşı’ndan beri Küba’dan Vietnam’a kadar her
başarılı devrim kendini ulusal terimlerle tanımla-
mıştır (Anderson 2015: 2). Ancak birçok durumda
birleştirici faktör etnisite değil, bir devletin kurul-
ması veya algılanan bir düşmana karşı bir devletin
varlığını sürdürülmesiydi.
121
4
dikkat
Milliyetçilik, insanlığın bir ulus devletler dün-
yası içinde örgütlenmesi gereğini kabul eden bir
doktorindir. Bütün çağdaş kuramlar, milliyet-
çilik ile modernleşme süreci arasındaki ilişkiyi
kurmaktadır.
Etnisite gibi milliyetçilik de tanımlanması zor
bir kavramdır. Bununla birlikte, her ikisi de bir-
çok özelliği paylaşsa da iki göreceli farklı formu
tasvir etmek mümkündür. Devlet milliyetçiliğin-
de, topraklarıyla sınırlı olan devlet, aile, akraba-
lık, kültür grubu veya etnisiteyi aşan bir sadakati
varsaymaktadır.
Ulus-devlet, 18. yüzyılda Avrupa’da tasarlan-
mıştır; sanayi kapitalizminin yükselişi ile yakın-
dan bağlantılıdır ve Fransız Devrimi ideallerine
dayanmaktadır (Tambiah 1996: 124–27). Devle-
tin sekülerleşmesi, vatandaşlık, eşitlik ve açıkça ta-
nımlanmış bir bölge üzerindeki yargılama yetkisi
gibi Aydınlanma değerleri, milliyetçiliğin orijinal
ideolojisinin bir parçası olmuştur. Ulus-devlet, bir-
çok sektörden oluşmasına rağmen, tek bir egemen
dilin ve sınıfların ve alt-kültür iddialarının önüne
geçerek üstün bir ulusal kültürün yaratılmasını
teşvik edecektir. Günümüzde Milliyetçilik bu tür
Aydınlanma köklerinden uzak bir şekilde gelişmiş-
tir. Milliyetçilik çoğunda otoriterdir ve hatta düş-
manlarına karşı soykırımcıdır. Hindistan yerlileri,
İngiliz yönetimine karşı çıktıklarında yoğun bir
şekilde milliyetçilerdi, ancak bugün ne ortak bir
dil ne de ulusal bir kültür içermektedir. Geçmişte,
şiddet içeren etno-milliyetçilikler belirli bir bölgeye
sıkı sıkıya odaklanırken ve mücadelelerini o bölge-
yi kuşatan ulus-devlete karşı yöneltirken, terörizm
silahı, topraksızlaştırılmış milliyetçiler tarafından
giderek daha fazla kullanılıyor gibi görünmektedir.
Fredrik Barth’ın (1969) yol açıcı formülasyonun-
dan gidersek, etnik inşaların ne toprak unsurlarına
ne de milliyetçiliğin sürüp giden meseleleriyle meş-
gul olmaya ihtiyacı vardır; yani kimin içerilip ki-
min dışarıda bırakılacağı hususunda uzlaşma sağla-
ma sorunu olan etnik sınırların temelinde, Barth’ın
belirttiği gibi, başkalarının olduğu kadar, kişinin de
bireysel olarak kendine ne atfettiği bulunmaktadır
(Bates, 2009:344).
122
Siyasal Antropoloji ve Hukuk Antropolojisi
İkinci formdaki, etno-milliyetçilik, genellikle
ulus-devlet ile çatışmaktadır. Tüm milliyetçilikler,
tarihin çok seçici ve belki de yaratıcı inşası için,
bazı duygusal grup birliği ve bütünlüğü duygusu
ve bazı aşırı birlik duygusu gibi etnisite ile belirli
özellikleri paylaşmaktadır. Ancak, etnisite milli-
yetçilik değildir, aynı şekilde milliyetçilik te etni-
site değildir. İkisini bir araya getiren şey, bir etnik
grubun kendi devletine karşı veya en azından bir
devlet içinde egemenlik iddialarına sahip olması-
dır. Zorunlu sömürge sınırlarının kökten farklı
dil ve kültürlere sahip insanları bir araya getirdiği
Afrika’da, bu tür etnik iddialar gerçek farklılıklara
ve eski toprak taleplerine dayanabilir.
Benedict Anderson (1983) Hayali Cemiyetler-
de (Imagined Communities), milliyetçiliğin kökle-
rini, 18. yüzyıl Avrupa “basılı kapitalizminden” izi-
ni sürmektedir. Bu zamanlardan önce, Taç’a genel
bir bağlılığın ötesinde çok az bir ulusal birlik duy-
gusu vardı. Yayımcıların sürekli-genişleyen pazarlar
yoluyla kâr arayışlarının yönlendirdiği, yerelde ge-
niş-ölçekli basımın ve kitlesel okuryazarlığın ortaya
çıkmasıyla sıradan insanlar ilk kez kendilerini daha
önce hiç görmedikleri ve asla tanışamayacakları,
başkalarıyla özdeşleştirebildiler. Bu gruplaşmalar,
insanları dillerine, kültürlerine göre bölen, ideolo-
jilerin hızla yayılmasıyla ve - yiğit özverili kahra-
manlarla tamamlanan - tarihlerini meşrulaştırarak
güçlendirdi ve onları belirli topraklara bağlamıştır.
Günümüzde, küreselleşme yeni bir yoğun milliyet-
çilik dalgası yaratıyor gibi görünmektedir. Bunun
için birçok nedeni vardır. Soğuk Savaş sırasında,
hem Birleşik Devletler hem de Sovyetler Birliği,
bir tarafa ya da diğerine destek veren diktatörlere
büyük miktarlarda askerî yardım sağlamıştır; bu
tür bir yardımın sona ermesi, sadece güç tarafından
bastırılarak kurulan birlikleri sona erdirerek ayrıl-
malara yol açmıştır. Sovyetler Birliği’nin çöküşü,
yalnızca daha önceki sınırları içinde kalan çok sayı-
da bağımsız ülkeyi serbest bırakmakla kalmadı, aynı
zamanda eski Doğu Avrupa müttefiklerinde uzun
süredir var olan etnik kaynaşmaların da önünü aç-
mıştır. Bir zamanlar devlet tarafından tekelleştiri-
len ekonomik işlevlerin çokuluslu şirketler, Dünya
Bankası, Uluslararası Para Fonu ve Dünya Ticaret
Örgütü gibi küresel kurumlara bırakılması, devle-
tin uyumu sürdürme gücünü azaltmaya yardımcı
olmuştur. Çoğu zaman küresel sivil toplum örgüt-
leri tarafından desteklenen veya bunlarla uyumlu
olan çok sayıda tabansal örgütler, yerel düzeydeki
 4
Sosyal Antropoloji

güç boşluklarını doldurmak için ortaya çıkmıştır.
Modern iletişim ve ucuz uzun mesafeli yolculuklar,
topraksızlaştırılmış diasporaların temas kurmasını
ve sürdürmesini mümkün kılmıştır. İnternet, bir-
çok farklı ülkedeki insanları birleştirme yetene-
ği açısından Anderson’ın “basılı kapitalizminin”
çağdaş eş değeri hâline gelmiştir. Arjun Appadurai
(1996: 158-77), ulus-devletin modası geçtikçe ve
yerini alacak diğer bağlılık ve kimlik biçimleri or-
taya çıktıkça yeni bir post-milliyetçilik döneminin
ortaya çıkacağını öngörmektedir. Egemen devlet
kültürleri, ayrılık kültürlerinin ve gerçek ya da var-
sayılan bir anavatanla bağlantılarını sürdürme ye-
teneği ile ulus-ötesi toplulukların akışı ile giderek
daha fazla seyreltilecektir. Çok-kültürlülük, ulus-
devletin yapay birliğini alt edecektir. Appadurai,
devletin kayboluşunu abartırsa da, yeni ulusötesi
milliyetçilik biçimlerinin, bölgesel olarak sınırlan-
mış bir varlık olarak ulusun eski kavramlarına mey-
dan okumak için çoktan ortaya çıktığına dair çok
az şüphe bulunmaktadır.

Öğrenme Çıktısı
2 Sanayileşme öncesi ve sonrası siyasal sistemleri tanımlayabilme
3 Etnisite ve milliyetçilik kavramlarını siyasal antropoloji içinde betimleyebilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Jared Diamond tarafından

yazılan Tüfek, Çelik ve The War You Don’t See filmi-
Etnisitenin olumlu ve
Mikrop kitabını ve Marc ni izleyerek farklı dönem-
olumsuz yanları düşünerek,
Abeles’in Devletin Antro- lerin dünya siyasi yapısını
tartışın.
polojisi kitabını karşılaştıra- tartışın.
rak inceleyiniz.

Resim 4.8 Adaletin terazisi

Kaynak: Google Görseller https://www.dreamstime.com/scales-justice-scales-justice-weight-scale-balance-law-
justice-gold-weight-image

123
4
HUKUK ANTROPOLOJİSİ
Hukuk, genel olarak kişiler arasındaki ilişkile-
ri düzenleyen uyulması zorunlu davranış kuralla-
rı bütünü olarak tanımlanabilir (Yüksel, 2011:9).
Hukuk bilimi yalnızca hukuk sayılan kuralların,
özellikle nasıl ortaya çıktıklarını, bunların hangi
şartlar içinde geçerli olduklarını, birbirlerine na-
sıl bağlandıklarını, ayrı hukuk sistemlerinin nasıl
kurduklarını inceler. Kısaca hukuk kurallarının za-
man, yer, kişi ve madde yönünden geçerlilik alanla-
rını tespit etmekle uğraşır. Antropologlar devletsiz
toplumların bir hukuka sahip olup olmadıklarını
şayet bir hukuka sahiplerse hukukla, örf ve âdet
arasındaki ilişkilerin ne olduğuna hep derin bir
ilgi duymuşlardır. Günümüzde hukukun evrensel
niteliğine veya tüm toplumların bir hukuka sahip
olup olmadığına ilişkin sorular önemini yitirmiştir.
Çünkü toplumsal yapıyı sürdürmeye yarayan me-
kanizmanın bir parçası olarak hukukun farklı gö-
rünümlerde olsa da tüm toplumlarda gözlemlene-
bilen bir olgu olduğunu açıktır (Delice, 2013:65).
19. yüzyılın ikinci yarısından sonra antropolojiyle
doğru orantılı olarak hukuk antropoloji çalışmaları
yükselmeye başlamıştır.
19. yüzyıldan çeşitli Avrupa ülkelerinde soyo-
kültürel antropoloji alanında “ilkel” toplumlara
ilgi artmaya başlamıştır. İlkel toplumların incelen-
mesiyle ortaya çıkmaya başlayan, din evlilik, siyasi
ve hukuk sistemleri daha sonraları antropolojinin
farklı alt dalları olarak kendini göstermeye başla-
mıştır. Hukuk antropolojisi daha ilk çalışmalardan
itibaren fark edilmeye başlamıştır.
Hukuk, kişiler arasındaki ilişkileri düzen-
leyen uyulması zorunlu davranış kuralları
bütünü olarak tanımlanabilir.
Evrimci Teoriler
Dönem, evrim teorisinin hemen hemen tüm
alanları yayıldığı bir dönemdir. Bu dönemde hu-
kukçularda modern toplumun hukuk anlayışının
ilk kırıntılarını ilkel toplumlarda aramaya başladılar
ve yasal sistemlere odaklanan ve bugünkü modern
hukuk sisteminin ilk kez “barbar” toplumlarda or-
taya çıktığı fikriyle evrimci bir bakış açısıyla ortaya
124
Siyasal Antropoloji ve Hukuk Antropolojisi
attılar. 19. yüzyıl toplumsal evrim kuramcıları hu-
kuk, uygarlaşmanın ölçütü olarak kabul etmişlerdir.
Daha sonra daha detaylı değinileceği üzere siyasi
toplumlarda bu merkezî olmayan toplumlardan
merkezîleşmiş toplumlar doğru ilerler. Hukuk ala-
nında ise bir aile organizasyonu çeşidinden diğerine
geçiştir veya devlet ya da devlet dışı gibi toplumla-
rın sınıflandırmasıdır (Rouland, 1994:31).
Toplumsal kurumların tarihiyle ve ilkel hu-
kukla ilgilenen ilk kuşak antropologların birçoğu
hukuk mesleğinden gelmekteydi; Maine, Morgan,
McLenan, Bachofen gibi. Henry Maine’in Kadım
Hukuk (Ancient Law, 1861), bu alandaki ilk eser-
lerden biridir. Maine, araştırmalarını kendisine
uzak “öteki” toplumlarla sınırlandırmamıştır; Av-
rupa hukuku (özellikle İrlanda hukuku) üzerine de
çalışmalar yürütmüştür. Maine, Kadim Hukuk ki-
tabında statü ve sözleşme temelli dediği toplumları
birbirinden ayırmıştır. Bu daha çok geleneksel ve
modern toplum ayrımı çağrıştırmaktadır. Statü te-
melli toplumların, akrabalık ve mit temelinde işle-
dikleri varsayılırken, sözleşme- temelli toplumlarda
belirleyici olan kişisel yeterlilik ve başarıdır. Çalış-
malarında iki önemli nokta ön plana çıkmaktaydı.
Bunlardan ilki, hukukun aşamalı gelişimiydi. Bu
toplumsal gelişmenin şeması şu şekildeydi; Patriyar-
kın iradesi>ilahi esinli hükümdarlık>aristokrasinin
ilahi esine değil, örf ve geleneğe bağlı yönetimi>
yazının bulunmasıyla birlikte aristokrasinin örf ve
gelenek üzerindeki tekelini yitirmesi, yasaların ko-
difikasyonu biçiminde bir yönetsel/ hukuksal ge-
lişim eşlik etmekteydi (Özbudun ve Şafak, 2005:
35). Maine, bağlanan özgür bireyler üzerine değil,
statüyle bağlı, mülkiyeti ortaklaşa kullanan aileler
üzerine temellendirdiğini göstermeyi hedeflemek-
tedir. (Özbudun ve Şafak 2005:34). İkinci olarak,
ibadet üzerine olan çalışmaları boyunca, Maine
ataerkil toplumu ve babasoylu kökeninin önceli-
ğini ortaya çıkartmaya gayret göstermiştir (Nixon,
1998:1).
Johann Jakob Bachofen Analık Hukuku kita-
bında (Das Mutterrecht, 1866), Maine’in aksine,
tarımın gelmesine bağlı olduğunu düşündüğü ana-
erkilliğin ataerkillikten, analık hukukunun babalık
hukukundan önde geldiğini savunmuştur. Bacho-
fen bu referansları anaerkil çağın kalıntıları olarak
değerlendirmiştir. Bir hukukçu olmasın rağmen
kitabı hukuk tarihinden çok dilbilim ve mitoloji

Sosyal Antropoloji
verilerine odaklanmıştır. Bachofen, “Eski dönem-
lerin sanatı duygularımızı, hukuk bilimiyse aklı-
mızı klasik dönem uygarlığına çeker” (Bachofen,
1997:36). Arkaik toplumlarda hukuku üstünlüğü-
nü belirleyen örfi hukuk üzerine çalışmalar başlar.
Bu çalışmalarda genellikle araştırmacılar geleneksel
hukukun temelinde aile ve evlilik kurumları çer-
çevesinde cinsiyet ilişkilerini düzenleyen kuralla-
rın temel ilkelerini ararlar. İşte bunlardan biride
Bachofen’dir. McLenan’da eski Hind, Antik Yunan
ve Roma kültürlerinde “gelin kaçırma” gelenekle-
rini konu alan İlkel Evlilik (1865) kitabında, bu
geleneğin çeşitli Avrupa köylerinde de var olduğu-
nu ortaya koyar. Bu çalışma omu, evrimin evrensel
olduğuna ve evliliğin her zaman var olmadığı sonu-
cuna varmasına sebep oluyordu.
Lewis Henry Morgan, dönemin evrimci dü-
şüncesinin temsilcisidir. Eski Toplum ’da (2021)
[1877] belirginleşen ilkeler basittir ve teknik sı-
nıflandırma kriterine dayanmaktadır. İnsanlık üç
aşamadan geçmektedir ve her biri kendi içinde üç
evreye bölünmektedir. Bunlar, yabanıllık barbarlık
ve uygarlıktır. (Morgan, 1994:11-9). Morgan top-
lumların anaerkil bir çizgiye sahip olduğu İroqu-
lar arasında yaptığı alan araştırmasında kadınların
toplum nezdinde çok daha fazla önemsendiğini
fark eder. Eski uygarlıklar ve mitolojilerin kayde-
dilen yasal hükümlerin, ataerkil-anaerkil ikiliği ile
değil, toplumun akrabalık sınıflandırma sistemleri
çevresinde değerlendirildiği takdirde çıkabileceğini
iddia eder. (Girenko, 1991 aktaran Boçarov, 2020:
92). Morgan’a göre evrim özel mülkiyetin orta-
dan kalkmasına öncülük etmiştir. Bu görüşte, batı
toplumları en üstte yer alırken bilgi birikimlerinin
ilkel doğası tarafından karakterize edilen gelenek-
sel toplumlar aşamanın en alt basamağında yer al-
maktadır, medeniyet tekeşli aile birlikleriyle birlik-
te ilerlemektedir. Çağdaşları tarafından eleştirilen
bu çalışmalar daha sonraki araştırmaların önünü
açacaktır. Arkaik toplumlarda özel mülkiyet olup
olmaması hukuk alanında önemli bir keşif olarak
kabul görmüştür. “Karşılaştırmalı hukuk tarihi ça-
lışmaları ile özel mülkiyetten önce kan birliğiyle,
ona bağlı olan kişilerin ortak mülkiyet esasına göre
hukuk egemenliği yaratıldığı tespit edilmişti” (Ko-
valevsky, 1886 aktaran Boçarov, 2020:93)
Fransa’da hukuk antropolojisi ile ilgili tar-
tışmalarda dikkat çeken çalışmalar yapılmıştır.
Mauss’un “Sosyal Morfoloji: Eskimo Toplumların-
4
daki Mevsimsel Değişimler Üzerine Bir Deneme”
isimli eserinde hukuki olgular üzerinde maddesel
farklılıkların rolüne yaptığı vurgu açıkça görüle-
bilmektedir, bahsedilen mevsimlerdeki değişimle-
re ve Inuit avcılığı uygulamalarındaki buna karşı-
lık değişikliklere birleşme (kış aylarında farklı aile
grupları topluluk olarak bir araya gelir) ve ayrılma
(yaz aylarında bunun tersine gruplar dağılır) hare-
ketleri eşlik eder. Bu hareketler, hukuki alanda yaz
kanunu ve kış kanunu olarak yansımaktadır (Ma-
uss, 2005:495-591). Son olarak, The Gift’de Mauss
yine ekonomik etmenler ve yasal yükümlülükler
arasındaki bağlantıyı ısrarla vurgulamaktadır (Ma-
uss, 2002:87-9).
Durkheim bir sosyolog olarak geleneksel top-
lumlara ilgi göstermiştir. İşlevselcilik ve evrimciliği
birleştirme girişimlerinde bulunmuştur. Durkheim
hukuku geliştirmiş oldun mekanik dayanışma
kavramı içinde ele almıştır. Mekanik dayanışma
toplum üyeleri arasında benzerliğe dayanır ve top-
lumun basitliğine koşuttur. Bu benzerliği bozan
fiillerin antisosyal sayılması ve toplumun kendili-
ğinden tepkisi ile karşılanması hukukun ilk biçimi-
dir Böylece hukukun ilk biçimi ceza hukukudur.
Mekanik dayanışmanın yaygın olduğu toplumlar
temelde “baskıcı” yaptırımlar sergiler. Organik da-
yanışma geliştiği toplumlarda ise ceza hukukunun
karşısında “telafi” edici hukukun ortaya çıkmıştır.
Durkheim, bir toplumda baskın olan hukuk tipi-
ne bakılarak o toplumun temel doğasının çıkartı-
labileceğini ileri sürmüştür (Durkheim, 1947:99).
Durkheim’da her iki hukuk türü bireyin hak ve
yükümlülüklerinden ibarettir bunları yaptırımlan-
dıran bir iktidarın varlığı aranmaktadır.
dikkat
Durkheim’ın İş Bölümü kuramına (1933) göre;
mekanik ve organik dayanışma evrimsel geli-
şimin sonucudur. Mekanik dayanışma benzer
birimlerin bir aradanlığını ifade eder ve bu top-
lumlarda henüz iş bölümünün gelişmediğini
anlatır. Organik dayanışma ise iş bölümünün
geliştiği modern toplumların birbirini tamamla-
yan ve görece bağımsız ilişkileri olan farklılaşmış
birimlerin ortaklaşa işleyişinin ifadesidir.
125
4
Resim 4.9 Dünya’nın farklı ülke ve kültürlerinde kullanılan farklı hukuk sistemleri
Kaynak: https://en.wikipedia.org/wiki/File:Map_of_the_Legal_systems_of_the_world_(en).png
Yeni Evrimci Teoriler
II. Dünya Savaşı sonrası kültürel temasın daha
da yaygınlaşmaya başlamasıyla sanayileşmeyle ta-
mamlamış toplumların küresel iktisadi sistemle
bütünleşme süreçlerinin hızlanması, yeni ulusların
ortaya çıkışı bu sürece damgasını vurmuştur. Bu
çerçevede sanayileşme ve teknolojik gelişmenin
etkisi altındaki toplumlara eğilen bir antropoloji
yaklaşımı gelişmiştir. Yeni evrimciler, evrimin kar-
ma süreçlerin ürünü olduğunu, değişik toplumlar-
da ve değişik zamanlarda planlama ile rastlantının
değişen oranlarda rol oynadığını ileri sürerler. Buna
göre evrim keşiflerle buluşların, tarihsel rastlantı-
lara, kültürlerin kaynaşmasının ya da başka kül-
türlerden belli ögeleri almasının, yani her türlü
kaynaktan gelen değişimlerin oluşturduğu çeşitli
bileşimlerin sonucudur. Yeni evrimcilikte, evren-
sel aşamalar baştan reddedilmiştir. Julien Stewart
çok hatlı evrimcilik kavramıyla karşımıza çıkmıştır.
Stewart, “kültürel özne” “kültürün geri kalanı” ara-
sında, o günler de siyasi sebeplerle açıktan kabul
edilmese de kuvvetle Marx’ı anımsatır şekilde bir
ayrıma gittiği, kültürel dinamiklerle dair bir teori
öne sürer.
Hukukla en yakından ilgilenen bir Neo-evrimci
yazar da E. Adamson Hoebel’dir. 1954’de yayınla-
dığı İlkel İnsanın Hukuku adlı çalışmasında huku-
kun evrimsel süreçlerine odaklanmıştır. Hoebel’ e
göre hukukun dizinsel bir evrimi yoktur ancak ev-
rensel olarak kabul edilmektedir. Tıpkı Spencer’ın
126
Siyasal Antropoloji ve Hukuk Antropolojisi
da belirttiği gibi hukukta toplumlar gibi basitten
karmaşığa doğru evrilmektedir (Hoebel, 1954 ak-
taran 2010:194-5). Bazı antropologlar ayrıca savaş
sonrası dönemde Batılı yargıdan güçlü biçimde et-
kilenmeye devam etmişlerdir.
Bu etki, hem onların kültürlerarası amaçlarla
“yasa”yı tanımlamakdaki devam eden belirleyi-
ciliklerinde ve hem de en sonunda vardıkları ta-
nımlamanın özünde bulunabilir. Hoebel somut
toplumları ele alırken, hukuk dışı toplumsal
kontrol araçlarını da içine norm tamımı yapmış
daha doğru, çıkış noktasında yaptığı “hukuk”
tanımından uzaklaşmıştır. Hoebel’e göre, “bir
sosyal norm, eğer savsaklanması veya ihlali dü-
zenli şekilde, tehdit olarak veya fiilen, toplum-
sal olarak o şekilde davranma ayrıcalığına sahip
birey grubun fiziksel zorlamasıyla karşılanıyorsa,
hukuksaldır” (Hoebel, 2010:194-5). Örneğin,
Hoebel’in Comanche örneğinde; karısına hakaret
edilen adam, hakaret eden torun ve dedenin en
sevdiği atlarını öldürmüştür. Bir hakarete karşılık
yapıldığı ve toplumca meşru görüldüğü için eyle-
min hukuka uygun olduğu sonucuna ulaşılmıştır.
Her ne kadar, gördüğümüz gibi, bu toplumlarda
“yasa”yı kurallar ve mahkemeler meselesi olarak
yansıtmak oldukça zor ise de hukuk geleneğine
bağlılık gösteren çalışmaları da silmek hatalı ola-
caktır. Yasa-merkezli bir çizgide olsalar da özellik-
le iki çalışma, sosyal kontrol üzerine daha geniş
çalışmalar yapılması konusunda yoğun bir etkiye
sahip olmuştur. Bunlar, Llewellyn ve Hoebel ta-

Sosyal Antropoloji
rafından gerçekleştirilen Şayenler: Kızılderili Bir
Kabilenin Öyküsü (2001) (The Cheyenne Way,
1941) hukuk antropolojisinde modern çalışma-
ların başlangıcı ve hukuk antropolojisinin büyük
klasiklerinden biri olarak kabul edilir, diğeri ise
Gluckman’ın Kuzey Rodezya Barotları Arasındaki
Hukuki Süreç (1955)’dir.
Resim. 4.10The Cheyenne Way, 1941 kitabından bir
görsel
Kaynak: Google Göresller https://archive.org/details/
in.ernet.dli.2015.157252
Yapısal İşlevselci Teori
İşlevselciliğin kurucusu Bronislaw Malinowski
ile yeni bir yaklaşımla antropoloji alanına girmiş-
tir. Malinowski araştırmasının bir parçasını olarak
hukuk kavramı üzerine çalışmış, geleneksel top-
lumlarda hukuki süreçlerini incelemiştir. Çalış-
malarından önce, hukuk üzerine fikirleri belirli
bir kavrayış sunmamaktaydı; kanunlar topluluk
veya onun merkezî olan bir organ tarafından daya-
tılmış normlar olarak algılanıyordu. Mailu (1915)
çalışmasından sonra, ceza ve medeni kanunlar
arasında bir ayrım yaptı. “Yabanıl Toplumda Suç
4
ve Gelenek” isimli kitabında geleneksel toplum-
larda dahil olmak üzere kanunu din ve ahlaktan
ayırt edilebileceğini belirtmiştir. Bu zamanının
ilerisinde bir durumdu medeni ve ceza kanun
arasındaki farkı değiş tokuş kavramıyla zengin-
leştirdi. Malinowski, Durkheim’dan daha uç bir
noktada, gelişmişlikleri hangi düzeyde olursa ol-
sun, bütün toplumlarda hem ceza hukukunun
hem de özel hukukun bulunduğunu öne sürmüş-
tür. Malinowski’ye göre hukuk karşılılığa ve bu-
nun dışında toplumsal tepkinin sağladığı sosyal
yaptırımlardan kaynaklanmaktadır. Malinowski
karşılıklığa dayanan hukuk şu sözlerle ifade eder.
“Hukuk kuralları, bir kişinin yükümlülüklerinin
karşısındakinin haklı olarak hissedildiği ve Ka-
bul gördüğü düzenden çıkarlar. Bu kurallar açık
psikolojik motiflerle değil, fakat karşılıklı daya-
nışma olarak gerçekleşen sosyal mekanizma ile
yapılandırılır ve karşılıklı hizmetlerin eşitlikçi dü-
zenlenişinde gerçekleştirilir” (Malinowski, 1982:
55) Hukuk usullerine göre değil işlevine göre ta-
nımlanmalıdır. Malinowski değiş tokuşun işlevini
vurgulamaktadır, bu bireyler ve gruplar arasında
biçimlenen, toplumdaki yaşamı yöneten, karşılık-
lı yükümlülüklerden oluşan bir bağdır; toplumu
bir arada tutan merkezî bir makam ya da devlet
tarafından koyulan bir kısıtlama olmaktan ziyade
bu yükümlülüklerin karşılıklı olmasıdır (Mali-
nowski, 2016:35-7). Başka bir deyişle, bir bireyin
davranışı normlar ve kurumlardan daha çok top-
lumsal ilişkiler tarafından yönetilir.
Yabanıl Toplumlarda Suç ve Gelenek’in do-
ğurdu geniş ilgiye karşın, hukuk teorisi, küçük
ölçekli toplumlarda gerçekleştirilen bazı düzen ve
anlaşmazlık çalışmaları için çerçeve oluşturmayı
sürdürdü. Bu hukuksal etki hâlâ kendi sistemi-
mize dair aşina olduğumuz ayırt edici unsurlara
– kurallar, mahkemeler ve organize bir güç- vur-
gu yapan kültürlerarası amaçlarla formüle edilen
yasa tanımlamaları olarak görülebilir Örneğin
Radcliffe-Brown, artık klasikleşmiş olan “ilkel
yasa” hakkındaki tartışmasında açıkça Avukat
Roscoe Pound’un yasayı, “siyasal olarak organize
olmuş bir toplumun gücünü sistematik uygulanı-
şı ile sağlanan sosyal kontrol” (1933: 202) olarak
resmen formülasyonunda açıkça benimsemiştir.
Benzer şekilde Evans-Pritchard, yasanın “yargıla-
ma ve verilen bir hükmü uygulatma gücüne sahip
bir otoritenin olduğu durumlarda var olduğunu
tespit etmiştir (Roberts,2010: 190-1). İlkel dedi-
127
4
ğimiz toplumlarda yasaların biçimine değil işle-
vine göre tanımlanması gerektiğini, yani ne gibi
düzenlemelerin olduğuna, sosyolojik realiteleri
yasaların uygulanmasını sağlayan kolluk gücü
yerine geçen kültürel mekanizmalara bakmamız
gerekir (Malinowski, 1934:xiii).
Resim 4.11 Malinowski, 1918 Trobriand Adaları’ndaki
alan araştırması sırasında
Kaynak: https://tr.wikipedia.org/wiki/
Bronis%C5%82aw_Malinowski
1930’larda ve 1940’larda bu alanda yürütülen
çalışmalarına yaygın hukuk sistemlerini yansıtan
istisnasız bir dizi normlar tarafından kılavuzluk
edilmektedir. Bunlar sıklıkla yerel mahkemeler
için dava mahkemeleri olarak hareket eden koloni
yönetimleri tarafından el kitabı olarak kullanıldı.
Normların analizine dayalı bazı çalışmalar, bila-
kis hukuk antropolojisinin klasikleridir (Moore,
2001:350).
Hukuk Antropolojisine Çoğulcu Bir
Yaklaşım
Karşılaştırmacı hukukçular tarafından Fransız,
İngiliz hukukunda birkaç ana kategorilere bölünür.
Bu görüş toplumun tüm üyelerinin davranışlarını
kontrol eder. Buna gerekçe olarak da bir toplu-
mun alt gruplarının (ikamete ve akrabalığa dayalı
gruplar olan örgütler ve arkadaş canlısı toplumlar)
merkezîleşmiş politik yapısının olmaması ve bu
merkezîleşmiş politik yapısı olmayan toplumların
hukuka sahip olmaması gösterilen tek bir hukuki
sisteme sahip olduğu varsayımıdır. 1930’lardan iti-
baren bu varsayımlar ortadan kalkmaya başlamıştır.
Bir taraftan etnografik araştırmalarda ortaya çıkan
kanıtlar, merkezî politik güce sahip toplumlarda
bile hukukun sadece gücün yüksek politik alanla-
rından kaynaklanmadığı gösterir. Diğer taraftan,
128
Siyasal Antropoloji ve Hukuk Antropolojisi
1950’nin başında işlevselcilik de saldırıya maruz
kalmış, toplumlara kapalı, homojen sistemler ola-
rak muamele ettiği için eleştirilmiştir. Bu çeşitli
yorumlar heterojen olguların altını çizdiği kadar,
sosyolojik ve hukuku çoğulculuğa kapı açmıştır.
Mauss ve Malinowski şöyle bir kavram öne sür-
müştür, “tek bir toplumun içinde, birkaç hukuki
sistem birbiriyle etkileşimde bulunabilir”, ama bu
fikri geliştirmede daha öteye geçemezler (Dupret,
2011:1). Hemen akabinde iki monografi yayım-
lanmıştır, Redfield’in The Folk Culture of Yucatan
(1941) ve Gluckman’ın Analysis of a Social Situati-
on in Modern Zululand (1958); hiçbiri çoğulculuk
terimini kullanmamasına karşın analizleri gerçek-
te bu kavrama dayalıydı çünkü yerel topluluklarla
toplumun hakim normsal düzeni arasındaki etkile-
şimi tartışmışlardı (Dupret, 2011:2). Oysa özellikle
bahsedilmeyi hak eden Llewellyn ve Hoebel’in, The
Cheyenne Way (1941) isimli eserdir. Bu araştırma-
cılara göre, toplumsal birliğin büründüğü biçim
gruplar arasındaki etkileşimle, onların üçüncü ta-
raflarla bağlantılarına ve uyuşmazlıkların çözülme
şekliyle doğrudan bağlantısı vardır, bu aynı ailenin
söz konusu fertlerine veya farklı kabilelere mensup
bireylere bağlantılı olarak değişecektir. İlk örnekte,
uyuşmazlıklar uzlaşı yoluyla çözülme eğilimindedir,
ikincisinde ise intikam yoluyla (Twinih, 1968:166-
82). Ayrıca “küresel, resmî hukuk” eğer gerçekten
varsa yalnızca farklı gruplar arasındaki çatışmalara
müdahale edebilir, hâlbuki toplumun alt grupla-
rının içindeki hukuki sistemler bu alt grupları bir
arada tutmaya ve onların varoluşlarını teminat altı-
na almaya devam eder (Moore, 2001:348-50).
1950’ler ve 60’larda ortaya çıkmış bu çalışmalar
çoğulculuğun daha gözle görülür olduğu, özellikle
çok ırklı toplumlara hitap etmektedir. Radcliffe-
Brown (1940) Güney Afrika’da; Bolke (1953)
Endonezya’da; Little (1955) Sierra Leone’de; Van
Lier (1950) Karayip Adaları’nın parçalar hâlindeki
toplumlarında, 1958’de Nash, Guatemala ve
Meksika’yı, her birinin iki türde etkileşimde bu-
lunan toplumları bünyesinde barındırdığını söy-
leyerek, “ulus olmayan devletler” olarak tanım-
lamıştır. 1960’larda, çoğulculuğun çalışılmasına
saha çalışmasının kullanılması artmış ve Fransa’da,
G. Balandier koloniyel durumu çoğulcu teoriler-
de kullanılanlarla benzer kavramlarla ifade eden
dinamik antropolojiyi geliştirmiştir (Donovan,
2008:187-901). Dolayısıyla bu çeşitli araştırmacı-
lar çalışmalarını, temel olarak egzotik bölgelere da-

Sosyal Antropoloji
yandırmıştır. Ancak, aynı olgu Ehrlich ve Gurvitch
tarafından modern toplumlarda da fark edilmiştir.
İkisi de hukuku devletle tanımlamayı reddetmiştir
(Özcan, 1994:438).
Ehrlich (1936) hukukun içinde işlediği top-
lumsal bağlamdan herhangi şekilde ayrı olarak in-
celenemeyeceğini iddia etmiştir (Koch, 1994:438).
Ehrlich, toplumu insanların birbirleriyle karşılıklı
ilişkiler içinde bulundukları toplumsal birliklerin
(kiliseler, dinsel gruplar, ortaklıklar, sınıflar, mes-
lek örgütleri, siyasi partiler, aile) toplamı olarak
tanımlar ve bu birlikler, ona göre son derece he-
terojendirler (Işıktaç ve Koloş, 2015:74) Kısaca,
ona göre toplum bireylerin toplamı değil, içinde
barındığı birliklerin tamamıdır. Bu toplumsal bir-
liklerin kendi içinde resmi hukukun dışında bir
hukuk düzenleri olduğunu söyler, bunu da ‘yaşa-
yan hukuk’ kavramsallaşmasıyla anlatır. Ona göre
yaşayan hukuk “devlet organlarınca ortaya konan”
hukuktan daha geniş ve kapsayıcı bir yaklaşım alt
grupları da içerecek şekilde ele alınır. Gurvitch,
(1940) hukuk tarihi üzerinde birleştirici ilkenin
hukukun doğasından ileri gelmediğini göstermek
için çalışmıştı, Orta Çağ’daki hukuk çoğulcuydu ve
hatta hem mutlak monarşi hem de Napolyon’un
merkeziyetçiliği kanunlaştırma mantığına daya-
nıyordu, bu suretle birleştirici kurguyu gösteren,
kendi yüzyılımızda yürütülen bu araştırma hukuki
çoğulculuğu tanımladı. Gurvitch hukukun üç bi-
çimi olduğuna, bunların toplumdan topluma çe-
şitlilik gösterdiğine inanıyordu, hukuk üzerinde te-
kelliği olan devlet hukuku bir efsanedir; (örneğin,
bireyleri veya grupları sözleşme yoluyla bağlayan)
bireysel ve gruplar arası hukuk; gruplar ve bireyler
arasındaki ikili alışveriş yoluyla işleyen toplumsal
ilişkilerden meydana gelen, bireylerin kolektif bir
kimlik oluşturmak için birleştiği toplumsal ilişki-
lerden türeyen toplumsal hukuk (alt gruplar veya
Ehrlich’in örgütleri). Devlet hukukunun gelişimi
kişilerarası veya gruplar arası hukukun gelişimiyle
ilişkilidir çünkü gruplar veya bireyler arasındaki
etkileşimi belirleyen devlettir. Devlet hukuku ve
ikili alışverişten kaynaklanan bütünleşmenin kısıtlı
biçimleri nitekim birbiriyle ilişkilidir hâlbuki dev-
letsiz hukuk toplumsal hukuk tarafından üretilen
hukuki sistemlerin çokluğu olarak tanımlanabilir
(Köseminal:141 ve Türkbağ, 2014:422-8). Son
olarak Gurvitch oldukça doğru biçimde hukukun
kaynaklarının çoğulluğu ve hukuki çoğulculuğun
kendisi arasında ayrım yapmaktadır. Hukukun bir-
4
kaç ayrı kaynakları, hukuka monistik yaklaşımların
içinde bile pekala bulunabilir (kanunlar, hüküm-
ler, vaka hukuku), ama tüm bu resmî kaynakların
kökleri devletin içindedir. Tanımsal zenginliğinde
Gurvitch’in analizi hukuki çoğulculuğun tanım-
lanmasının tarihinde temel bir rol oynamıştır. Bu
şimdi tanımlayabileceğimiz hukuki düşüncedeki
bir akımla da ilişkin olabilir (Köse, 2002:100-2).
dikkat
Ehrlich’e göre, hukuku doğuran tek kaynak ola-
rak da grup davranışlarını göz önüne alır. Ona
göre hukuku doğuran grup davranışlarını birin-
cil davranış kuralları ve ikincil davranış kuralları
(normları) ile idare kuralları olarak ayırır. Böyle-
ce yazar yaşayan hukukun birincil kuralları oluş-
turan bir dizi kuralların ikili kuralları etkinliği-
miz sonucu ortaya çıktığı sonucuna varır.
Leopold Pospisil, (1971) her grubun hiyerar-
şik olarak düzenlenmiş alt gruplardan oluştuğunu,
her alt grubun kendi hukuki sistemleri olduğunu
iddia etmektedir (Koch, 1994:440). Yaptığı katkı
“hukuk seviyesi” kavramını tanımlar. Hukuk sis-
temleri alt gruplardan oluşan bir hiyerarşi oluştu-
rur; bunlar katmanlaşmış olabilirler – hukukun se-
viyelerine bölünmüş olabilirler. Bir hukuk seviyesi
aynı türden alt gruplara ait olan ve benzer derece-
de bütünleşmeye sahip olan hukuk sistemlerinin
toplam miktarı olarak tanımlanmaktadır (örneğin;
bu grupların her biri farklı hukuk seviyesi oluştu-
rur, çekirdek aileler, soylar, köy toplulukları, ulus-
lar, imparatorluklar, vb.) (Donovan, 2008:127-9).
Devletin hukuku ve yalnızca hiyerarşide fark bulu-
nan Cosa Nostra gibi suçlular zümresinin hukuki
sistemi arasında niteliksel bir fark bulunmamakta-
dır ve bu suretle sıklıkla çelişkili olan farklı hukuk
sistemlerinin taleplerine tabidir. Nitekim birey,
şartlara bağlı olarak, tanımlanmayı tercih ettiği
seviyeyi seçmektedir (Bir mafya üyesi devletin hu-
kukuna göre mal veya hisse satın alabilir ve onur-
lu gördüğü toplumun kanununu takip ederek bir
rakibini ortadan kaldırabilir.) (Roberts, 2010:194
ve Özcan, 2011:64). Pospisil’in teorisi, modern
toplumlara olduğu kadar geleneksel topluluklara
da uygulanabilir. Ancak, Pospisil bir antropolog
129
4
Siyasal Antropoloji ve Hukuk Antropolojisi

olduğu için, örneklerini ikinci bahsettiğimiz top-
lumlardan almakta özellikle New Gine’deki Ka-
pauka ve Nunamiut Inuit’lerini alıntılamaktadır.
Nunamiut dört hukuk seviyesini barındırmakta-
dır; zümreler (topluluklar), zümrelerin kısımları,
büyük aileler ve daha küçük çekirdek veya çok eşli
aileler. Zümre seviyesinin üstünde karar tayin ede-
bilecek hiçbir makam yoktur. Pospisil’e göre, züm-
reler arasındaki ilişki hukuk alanının dışındadır ve
menfaatçiliğe dayalıdır; savaşlar, intikam, mal veya
kız alıp vermeyle mühürlenmiş iş birliği yapma
anlaşmasına göre karar verilir. Dolayısıyla hukuk
zümre seviyesinden başlar ve eşitli yaptırım yolları
doğrudan hukukun seviyeleri hiyerarşisiyle bağ-
lantılıdır. Nitekim evlilik ve çocukların eğitimiyle
ilgili uyuşmazlıklar küçük aileler bazında çözülür,
ekonomik suçlarla ilgili uyuşmazlıklar (hırsızlık,
eşyaya zarar verme) demin bahsedilen durumdan
tamamen ayrı olarak ele alınır; avcılık, cinayet ve
sabıkalı kişinin yeniden suç işlemesi liderleri ta-
rafından ele alınır; bedensel cezalar (sabıkalının
ortadan kaldırılmasından ayrı olarak) küçük aile
birimleri tarafından ele alınır; ömür boyu sürgün
(ölüm cezasına kadar varabilir) zümreyle ilgili bir
meseledir (Pospisil, 1971:97-9, 144-5, 234-5 ve
Donovan, 2008:123-32).
Özetle, hukuk antropolojisinin konuları top-
lumsal ve kültürel antropolojinin konularıyla ya-
kından ilgilidir. Hukuk antropolojisi yeterli ivme
kazanması için belli bir süre tanıyarak, evrimcilik
ve işlevselcilik gibi başlıca teorileri benimsemiştir.
Yapısalcılık daha az itibar görmüştür bunun sebebi
Levi-Strauss’un akrabalık sisteminden ayrı olarak
hukuki olgular üzerine özel olarak hiç çalışmamış
olması olabilir. Hukuk antropolojisi sosyolojiden
türemiş çoğulculuktan da etkilenmiştir. Bu öğreti-
nin hukuki düşünüş ana görüşünden çok az etki-
lenmiş olması garip görünebilir ancak aksi şekilde
olması neredeyse hiç mümkün değildir. Öncelikle
geleneksel hukuki bilimin yöntembilimi, ırk mer-
keziyetçiliği dolayısıyla kültürlerarası bağlama
uygun değildir ayrıca hukuk antropolojisi genel
hukuktan yeterince ilgi görmemiştir. Bu öğretinin
geçmiş ve günümüzdeki hukuk öğretiminde nere-
deyse hiç yer bulmamış olması yalnızca bu tutumu
güçlendirmiştir.
İnsan toplumlarının birliği veya çoğulculuğu
hakkındaki büyük soruya ilişkin, hukuk antropo-
lojisi kesin bir cevap vermemektedirler. Tarihî olu-
şumun evrimsel ve doğrusal olmayan bütünleyici
anlayışı başarısızlıkla karşılaşmıştır. Çoğulculuğun
vurgulanması bu öğretiyi daha evrensel bir tutuma
itmiştir. Ama antropologların Batılı toplumları göz
önüne almaya tekrar yönelmesi mevcut şaşkınlıkla-
rı askıya alabilir çünkü ilk sonuçlar göstermektedir
ki geleneksel ve modern toplumlar ilk başlarda dü-
şündüğümüz kadar birbirinden ayrı değildir.

Öğrenme Çıktısı
4 Hukuk antropolojisini, antropolojik kuramlar içinde gelişimini gösterebilme
5 Hukuk antropolojisi ve çoğulcu hukuk anlayışı ilişkisini yorumlayabilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Çok kültürlülük ve çoğulcu
Eugen Ehrlich’in “yaşayan
hukuk kavramlarını arasın-
hukuk” kavramını araştırın.
daki ilişkiyi inceleyin.
Bronislaw Malinoski’in
Suç ve Gelenek kitabından
yararlanarak modern ve ge-
leneksel toplumlarda suç ol-
gusunu karşılaştırınız.

130
 4
Sosyal Antropoloji

Sosyal Antropoloji kuramlarıyla

1 siyasal antropolojinin gelişimini
açıklayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Siyasal Antropolojiye Giriş

1 Siyasal antropolojinin entelektüel ve metodolojik kökenleri, siyaseti ve yönetimi kültürel yapılar olarak
gören Montesquieu ve Alexis de Tocqueville’e kadar izlenebilirken, Elizabeth Colson modern siyasal ant-
ropoloji alanını 1940’lara ve Meyer Fortes ve Edward Evans-Pritchard tarafından düzenlenmiş olan Afrika
Siyasi Sistemleri’nin (African Political Systems) (1940) yayımlanmasına tarihlendirmiştir. Henry Morgan ve
Henry James Maine’in başı çektiği “ilkel” toplumların incelendiği evrimci bakış açısı yıllarında kültürlerde
siyasal yapıların nasıl gelişim gösterdiği incelenmiştir. 1930’lu yıllarda antropolojide yükselmeye başlayan
İşlevselci ve Yapısal İşlevselci kuramlar ile birlikte toplumların siyasi yapılarının evrim analizi bir kenara
bırakılarak farklı kültürlerde farklı siyasal yapıların nasıl var olduğu çözümlenmeye çalışmıştır. Edmund
R. Leach’in Burma Dağlarının Siyasi Sistemleri (Political Systems of Highland Burma) (1954) ve Michael
G. Smith’in Zazzau’daki Hükümet’i (Government in Zazzau) (1960), daha rafine kavramsal yaklaşımla-
ra önemli ölçüde katkıda bulunan dönüm noktası niteliğindeki çalışmalardı. Max Gluckman, hem etkili
Manchester okulunun kurucusu olarak hem de o zamanlar antropolojide hüküm süren baskın işlevselci
paradigma içindeki politik değişime bir açıklama sağlayan çatışmanın rolüne odaklanarak alanın gelişimine
tekil bir katkı yapmıştır. (İşlevselci yaklaşım, toplumları bir denge durumunda var olarak kavramsallaştırdı.)
Günümüzde çağdaş politik antropologların ilgi duydukları pek çok alan arasında kolektif kimlik politikası
(sınıf, cinsiyet, ırk, cinsel yönelim, etnisite ve milliyetçilik), kolektif hafıza (geleneğin icadı, anma ve hafı-
za), sivil toplum, kolektif eylemler (özellikle siyasi protestolar), demokrasi (ve demokratikleşme), (diğerleri
arasında) küreselleşme ve yerelleşme ve yasal çalışmalar bulunmaktadır disiplinsel sınırların bulanıklaşması,
antropoloji, kültürel çalışmalar, tarih, siyaset bilimi, sosyoloji ve kadın çalışmalarının zengin çeşitliliğe sahip
bir çalışma alanı oluşturmak için verimli çapraz birliktelikler ile sonuçlanmıştır.

131
 4
Siyasal Antropoloji ve Hukuk Antropolojisi

2 Sanayileşme öncesi ve sonrası

siyasal sistemleri tanımlayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Etnisite ve milliyetçilik
3 kavramlarını siyasal antropoloji
içinde betimleyebilme

Siyasal Sistemler

2 Siyasi antropoloji alanının ilk yıllarında itibaren toplumların siyasi yapıları sınıflandırılmaya çalışılmıştır.
Her ne kadar evrimsel bir dizilim izlenilmemeye çalışılsa da tipolojik yaklaşım bunu çağrıştırır özellikler ta-
şımaktadır. Sanayi öncesi toplumların merkezîleşmiş ve merkezîleşmemiş toplumlar olarak ikiye ayrıldığını
gözlemlemek mümkündür. Eisenstadt (1959), Fried (1967) ve Servise’nin (1971) çalışmalarından derlenen
ve Lewellen’in düzenlediği siyasal sistemler günümüz çalışmalarına taban oluşturmaktadır. 1940 ile 1980
yılları arasında, genel terminoloji olarak kabul gören ve ortak bir siyasi farklılık sözlüğü sağlayan bir sınıf-
landırma sistemi, ortaya çıkmıştır. Bu sistem, politik uyum araçlarına, liderlik pozisyonlarına erişime ve
grup karar alma yöntemlerine dayanmaktadır. Allen Johnson ve Timothy Earle (2000: 36) yakın zamanda,
farklı ve birçok yönden daha iyi olan; her bir sınıfın; alt kategorileriyle birlikte aile grubu, yerel gruplar ve
bölgesel yönetim olarak, temel sosyoekonomik düzeylerini belirleyen bir sınıflandırma sistemi geliştirdiler.
Bununla birlikte, böylesine yeni bir tipolojide bile, burada gösterilen klasik adlandırmalarda büyük ölçüde
bir üst üste gelme ve çakışma görülmektedir.

3 Günümüzde politik antropologların ilgi duydukları pek çok alan arasında kolektif kimlik politikası (sınıf,
cinsiyet, ırk, cinsel yönelim, etnisite ve milliyetçilik), kolektif hafıza (geleneğin icadı, anma ve hafıza), sivil
toplum, kolektif eylemler (özellikle siyasi protestolar), demokrasi (ve demokratikleşme), (diğerleri arasında)
küreselleşme ve yerelleşme ve yasal çalışmalar bulunmaktadır Disiplinsel sınırların bulanıklaşması, antro-
poloji, kültürel çalışmalar, tarih, siyaset bilimi, sosyoloji ve kadın çalışmalarının zengin çeşitliliğe sahip bir
çalışma alanı oluşturmak için verimli çapraz birliktelikler ile sonuçlanmıştır.

132
 4
Sosyal Antropoloji

Hukuk antropolojisini,
4 antropolojik kuramlar içinde
gelişimini gösterebilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Hukuk antropolojisi ve çoğulcu
5 hukuk anlayışı ilişkisini
yorumlayabilme

Hukuk Antropolojisi

4 Hukuk antropolojisi, arkaik hukuku araştırma disiplini olarak ortaya çıkmış olmakla, bu konuda “ilkel”
toplumlar üzerinden toplumsal ilişkilerin kapsamlı bir düzenleyici olarak hareket eden geleneksel sistemi
ile karşılaşır. Hukuk antropolojisinin stratejisi, hukukun sosyal ve aşama olarak nasıl oluştuğunun anla-
şılmasına yönelik sadece tarihî perspektiften değil, aynı zamanda modern yasaların içeriği ölçüsünde de
araştırmalar yapar Zira modern temelinde geçmişten gelen birtakım geleneksel kodlar bulunmaktadır. Ay-
rıca hukuk antropolojisi, hukukun kültürünü yönelir. Burada sadece siyasi siyasal sistemin dinamiği içinde
kendi kültürel özgünlüğünü koruyan etnik örfi hukuk değil, aynı zamanda belirli toplumsal kolektifleri
(aile, firma, kurum) örfi hukuk sistemlerini araştırır.Son olarak geleneksel hukuk normlarının devlet hukuk
ile etkileşimleri hukuki çoğulcu kavramı çevresinde inceler.

5 Hukuk antropolojisinin konuları toplumsal ve kültürel antropolojinin konularıyla yakından ilgilidir. Hu-
kuk antropolojisi yeterli ivme kazanması için belli bir süre tanıyarak, evrimcilik ve işlevselcilik gibi başlıca
teorileri benimsemiştir. Yapısalcılık daha az itibar görmüştür bunun sebebi Levi-Strauss’un akrabalık siste-
minden ayrı olarak hukuki olgular üzerine özel olarak hiç çalışmamış olması olabilir. Hukuk antropolojisi
sosyolojiden türemiş çoğulculuktan da etkilenmiştir. Bu öğretinin hukuki düşünüş ana görüşünden çok az
etkilenmiş olması garip görünebilir ancak aksi şekilde olması neredeyse hiç mümkün değildir. Öncelikle
geleneksel hukuki bilimin yöntembilimi, ırk merkeziyetçiliği dolayısıyla kültürlerarası bağlama uygun de-
ğildir ayrıca hukuk antropolojisi genel hukuktan yeterince ilgi görmemiştir. Bu öğretinin geçmiş ve günü-
müzdeki hukuk öğretiminde neredeyse hiç yer bulmamış olması yalnızca bu tutumu güçlendirmiştir.
İnsan toplumlarının birliği veya çoğulculuğu hakkındaki büyük soruya ilişkin, hukuk antropolojisi ke-
sin bir cevap vermemektedirler. Tarihî oluşumun evrimsel ve doğrusal olmayan bütünleyici anlayışı ba-
şarısızlıkla karşılaşmıştır. Çoğulculuğun vurgulanması bu öğretiyi daha evrensel bir tutuma itmiştir. Ama
antropologların Batılı toplumları göz önüne almaya tekrar yönelmesi mevcut şaşkınlıkları askıya alabilir
çünkü ilk sonuçlar göstermektedir ki geleneksel ve modern toplumlar ilk başlarda düşündüğümüz kadar
birbirinden ayrı değildir.

133
 4
Siyasal Antropoloji ve Hukuk Antropolojisi

1 Aşağıdakilerden hangisi Henry Morgan’ın 5 Aşağıdakilerden hangisi merkezileşmiş siyasal

toplumsal aşamalarından biri değildir? sistemler için söylenemez?
neler öğrendik?

A. Orta yabanıllık A. Eşitlikçilik

B. Yukarı yabanıllık B. Yoğun tarım
C. Yukarı barbarlık C. Aristokrat bir bürokrasi tarafından desteklenen
D. Aşağı uygarlık egemen bir lider
E. Uygarlık D. Özel mülkiyet
E. Tam zamanlı rahiplik
2 Aşağıdaki antropologlardan hangisi “kül-
türlerin bütünleşmiş sistemlerden çok, raslantısal 6 “Devlet takıntısı” kavramı kime aittir?
temaslar ve ödünç almalarla biçimlenmiş parçalı A. Marc Abeles
bohça olduğu görüşünü savunmaktadır? B. Emile Durkheim
A. Robert Lowie C. Alfred Radcliffe-Brown
B. Marvin Harris D. Edmund Leach
C. Edmund Leach E. Bronislaw Malinowski
D. Henry Maine
E. Henry Morgan 7 “Bir sosyal norm, eğer savsaklanması veya
ihlali düzenli şekilde, tehdit olarak veya fiilen,
3 Aşağıdakilerden hangisi Edward Evans- toplumsal olarak o şekilde davranma ayrıcalığına
Pritchard’ın Afrika Siyasi Sistemleri çalışması için sahip birey grubun fiziksel zorlamasıyla karşılanı-
söylenemez? yorsa, hukuksaldır.”
A. Afrika’da iki tür siyasi sistem olduğu Yukarıda yer alan sosyal normla ilgili tanım kime
B. Siyasal sistemde sosyal dengenin olduğu aittir?
C. İlkel devletlerin özellikleri merkezi otoriteye ve A. Karl Marx
yargı kurumlarına sahip olmaları B. Adamson Hoebel
D. Tek hatlı evrim anlaşını onaylar nitelikte olması C. Marc Abeles
E. Yapısal işlevselcilik ve Afrika deneyimini bir D. Herbert Spencer
araya getiren modern siyasal antropoloji çalış- E. Edmund Leach
ması olması
8 Durkheim’in toplumsal dayanışma türle-
4Aşağıdakilerden hangisi siyasal antropoloji- ri ve hukuk ilişkisi için aşağıdakilerden hangisi
nin amaçları arasında sayılamaz? yanlıştır?
A. Siyasal olanın sadece “tarihsel” toplumlarla ya A. Organik dayanışma için telafi edici hukukun
da devlet aygıtının varlığına özgü olmadığını, varlığı
temel bir insan fenomeni olduğunu göstermek B. Mekanik dayanışmanın olduğu toplumarda-
B. Siyasal sistemlerin insanlık tarihinin başlangı- baskıcı yaptırımların olması
cından itibaren bu oluşumu ve dönüşüm süreç- C. Mekanik toplumlarda iş bölümünün gelişmiş
lerini sınamak olduğu
C. Evrimsel siyasi yapıların tüm toplumlarda ol- D. Her iki toplumsal dayanışmada da yaptırımlar-
duğu kabul ederek incelemek da bir iktidarın varlığı
D. Siyasal gerçekliğin farklı görünümlerine ilişkin E. Hukukun il biçimi ceza hukuku olması
karşılaştırmalı çalışmalar yürütmek
E. İlkel ya da ilksel değer yargılarından kaçınarak
siyasal sistemleri incelemek

134
 4
Sosyal Antropoloji

9 Aşağıdaki antropologlardan hangisi çoğulcu 10 Aşağıdakilerden hangisi Henry Maine’n “Ka-

neler öğrendik?
hukuka katkı sağlayanlardan biri değildir? dım Hukuk” kitabında yer alan hukuk aşamaların-
A. Georges Gurvitch dan biri değildir?
B. Leopold Pospisil A. Statü temelli toplumlar, akrabalık ve temelinde
C. Henry Maine işler
D. Eugen Ehrlich B. Sözleşme temelli toplumlarda, kişisel yeterlilik
E. Georges Balandier ve başarı ön plandadır.
C. Hukukun aşamalı gelişimi vardır.
D. İbadet üzerine çalışmalarında ataerkil ve baba-
soylu sistemleri öncelemiştir.
E. Çalışması yapısal işlevselci kuramın başat eser-
lerindendir.

135
 4
Siyasal Antropoloji ve Hukuk Antropolojisi

1. D Yanıtınız yanlış ise “Siyasal Antropolojiye 6. A Yanıtınız yanlış ise “Siyasal Sitemler” konu-
Giriş” konusunu yeniden gözden geçiriniz. sunu yeniden gözden geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı

2. A Yanıtınız yanlış ise “Siyasal Antropolojiye 7. B Yanıtınız yanlış ise “Hukuk Antropolojisine
Giriş” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Giriş” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

3. D Yanıtınız yanlış ise “Siyasal Antropolojiye 8. C Yanıtınız yanlış ise “Hukuk Antropolojisine
Giriş” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Giriş” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

4. E Yanıtınız yanlış ise “Siyasal Antropolojiye 9. C Yanıtınız yanlış ise “Hukuk Antropolojisine
Giriş” konusunu yeniden gözden geçiriniz. Giriş” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

5. A Yanıtınız yanlış ise “Siyasal Sitemler” konu- 10. E Yanıtınız yanlış ise “Hukuk Antropolojisine
sunu yeniden gözden geçiriniz. Giriş” konusunu yeniden gözden geçiriniz.

136
 4
Sosyal Antropoloji

Araştır Yanıt
4 Anahtarı

Kuzey kutbunda yaşayan Doğu Kanada İnuit, Eskimo ailesinin günlük hayat
mücadelesini konu alan 1922 yapımı Kuzeyli Nanook (Nanook of the North)
ilk etnografik belgesel kabul edilmektedir. Filmin adı Doğu Kanada İnuitçe-
sinde Kutup ayısı anlamına gelen “nanuk” kelimesinden gelmektedir. Filmde
Eskimo ailesinin buzdan ev yapmaları, çocuklarını beslemeleri, avlanmaları
günlük yaşamları aktarılmaktadır. Belgesele konu alan Eskimo ailesinin zorlu
doğa koşulları aktarılırken, dönemin siyasi bakış açısından uzak kalamamış-
tır. Fatimah Tobing Rony’nin “romatik koruma sineması” olarak tabir ettiği
Araştır 1 yapım arka planında yönetmen Robert J. Flaherty’ın sömürgeci yaklaşımını
yansıtmaktadır. Nanook kültürünün kaybolmaya yüz tutmuş (Batı medeniye-
tinin etkisiyle) hâli Batılı medeniyet tarafından kurtarılmaya muhtaç bir kül-
tür alt metnini seyirciye aktarıyor. Eskimo ailesini saflığı, teknolojiyle ilişkisi,
ailesiyle hayatta kalabilmek için çok zorlu şartlarda verdiği yaşam mücadelesi
ve savaşması “Batılı” toplumların romatize ettiği “asil vahşi” (Nobel savage)
düşüncesini destekler niteliktedir. Son olarak filmin sponsoru Revillon Freres
isimli Fransız bir kürk şirketi olduğunu hatırlatmakta fayda vardır.

Etnik çeşitlilik hem çatışmayı hem olumlu etkileşimi beraberinde getirmek-

tedir. Bazen bir etnik azınlık grubu asimile olur (hatta bu zorunlu olabilir).
Çokkültürlülük yaklaşımı her ne kadar farklı toplumların karşılıklı etkileşi-
Araştır 2 mini yollarını arıyor olsa da etnik çatışmalar her zaman sonlanmayabilir. Ön
yargılar, siyasi rekabet, kaynaklara eşit ulaşımın olmaması, ayrımcılık gibi kav-
ramlar çatışmaya yol açar. Bunun yanı sıra grup üyelerinin birbirine destek
vermesi ve ayrımcılığa çözüm bulması için harekete geçirebilir.

Ehrlich kiliseleri, şirketleri, sınıfları, hatta aileyi bu anlamda bir toplumsal bir-
lik olarak tanımlar. Bu toplumsal birliklerin kendi içinde resmî hukukun dışın-
da bir hukuk düzenleri olduğunu söyler, bunu da “yaşayan hukuk” kavramsal-
laşmasıyla anlatır. Ona göre yaşayan hukuk “devlet organlarınca ortaya konan”
hukuktan daha geniş ve kapsayıcı bir yaklaşım alt grupları da içerecek şekilde
Araştır 3 ele alınır. Ehrlich’e göre her ne kadar yargı kararları, idari kararlar ve kurallar
sosyal alt grupların davranış kurallarını etkilese de bu grupların iç düzenleri
devletçe konan hukuku değil toplumsal hukuk ifade eder. Fakat Ehrlich’in çok
eleştirilen hukuk normuna aykırı, toplumsal duyguların tonlarına ortaya koy-
mayı denediği tanıma kuramı bir grubun hukuki ve hukuka ilişkin olmayan
davranış kurallarını birbirinden ayırt etmek için yeterli değildir.

137
4
Kaynakça
Abeles, Marc. (2012). Devletin Antropolojisi. Çev.
Nazlı Ökten, Ankara: Dipnot Yayınları
Adamson, Hoebel. (2006). The Law of Primitive Man
A Study in Comparative Legal Dynamics, USA.
Anderson, Benedict. (2015). Hayali Cemiyetler. Çev.
İskender Savaşır. İstanbul: Metis Yayınları
Bachofen, J. Jakob. (1997). Söylence Din ve Anaerkil.
Çev. Nilgün Şarman. İstanbul: Payel
Balandier, Georges. (2010). Siyasal Antropoloji. Çev.
Devrim Çetinkasap. İstanbul: Türkiye İş Bankası
Kültür Yayınları
Bates, D. G. (2009). 21. Yüzyılda Kültürel Antropoloji:
İnsanın Doğadaki Yeri. İstanbul: İstanbul Bilgi
Üniversitesi Yayınları.
Boçarov, Viktor V. (2020). Hukuk Antropolojisi. Çev.
Eva Gurbanova. İstanbul: Doğu Kütüphanesi
Çöllü, İbrahim. (2019). Devletin Kökenleri ve
Gelişimiyle İlgili Teorileri. Yayınlanmamış Yüksek
Lisans Yezi. Ankara Üniversitesi Kamu Yönetimi
Anabilim Dalı
Donovan, James M. & Anderson, Edwin. (2006).
Anthropology and Law, Newyork
Donovan, James M. (2008). An Introduction. Legal
Anthropology, UK
Dupret, Baudouin. (2011). Practices of Truth An
Ethnomethodological Inquiry into Arab Contexts,
John Benjamins Publishing Company
Dupret, Baudouin.(2011). Adjudication in Action: An
Ethnomethodology of Law, Morality and Justice. UK
Earle, Timothy. (2001). Devlete Doğru. Çev. Cahide
Sarı, Ankara: Ütopya Yayınevi
Edwin N. Wilmsen and McAllister, Patrick (1996).
The Politics of Difference: Ethnic Premises in a
World of Power. USA: University of Chicago Press
Emiroğlu, Kudret ve Aydın Suavi (2020). Antropoloji
Sözlüğü, İstanbul: Islık Yayınları
Eriksen, Thomas H. 2009. Küçük Yerler Büyük
Meseleler: Sosyal ve Kültürel Antropoloji. Ankara:
Birleşik Yayınlar
138
Siyasal Antropoloji ve Hukuk Antropolojisi
Erikson, Paul & Murphy. (2019). Antropoloji
Kuramları Tarihi. Çev. Öge Kanlı, İstanbul:
Sümer Yayıncılık
Fortes, M. & Evans-Pritchard, E. E. (2015) African
Political Systems. Newyork: Routledge
Gökçe, Kulak Sanem. (2017). Adana Kadın Kapalı
Cezaevindeki Hüküm Giymiş Kadınlararası
İlişkileri. Yayınlanmamış Doktor Tezi. Yeditepe
Üniversitesi Antropoloji Bölümü
Haviland, William A. Kültürel Antropoloji. çev.
Hüsamettin İnanç, Seda Çiftçi.
Henry Sumner, Maine. (2020). Ancient Law. London:
Independently Publishe
Lewellen, Ted (2003). Political Antropology. USA:
Praeger Publishers
Lewellen, Ted (2011). Siyasal Antropoloji, çev. A.
Erkan Koca, Ankara: Birleşik Yayınları
Malinowski, Bronislaw (1925). Magic, Science and
Religion. New York: The Macmillan.
Malinowski, Bronislaw. (1934). The introduction. H.
I. Hogbin içinde, Law and Order In Polynesia:
A Study of Primitive Legal Institutions. London:
Christophers.
Malinowski, Bronislaw. (2000). Büyü, Bilim ve Din,
çev. Saadet Özkal, İstanbul: Kabalcı Yayıncılık
Malinowski, Bronislaw. (2003). Yabanıl Toplumda Suç
ve Gelenek. İstanbul :Epsilon Yayınları
Mauss, Marcel (2002). The Gift, London: Routledge
Mauss, Marcel. (2003). Sosyoloji ve Antropoloji. Çev.
Özcan Doğan. Ankara: Doğubatı
Morgan, Henry. (2011) Eski Toplumlar I-II. Çev.
Ünsal Oskay. İstanbul: Payel Yayınevi
Myron J. Aronoff, Jan Kubik. (2013). Anthropology
& Political Science: A Convergent Approach. New
York: Berghahn Books
Özbudun, Sibel & Şafak, Balkı & Altuntek, Serpil
(2005). Antropoloji Kuramlar, Kuramcıları.
Ankara: Dipnot Yayınları

Sosyal Antropoloji
Özbudun, Sibel & Şafak, Balkı. (2004). Antropoloji
Kuramlar, Kuramcıları. Ankara: Dipnot Yayınları
Özcan, Mehmet Tevfik. (2011). Hukuk Sosyolojisine
Giriş. İstanbul: On İki Levha Yayıncılık
Özcan, Mehmet Tevfik. (2012). İlkel Toplumlarda
Toplumsal Kontrol. İstanbul: On İki Levha
Yayıncılık
Pospisil, Leopold. (2006). “Kapauku Papuans and
Their Law” Law and Anthropology içinde, Boston
Rehbinder, Manfred. (2015). Hukuk Sosyolojisi,
çev. İlyas Doğan, Hilal Kafkas, Ankara: Adalet
Yayınevi
4
Roberts, Simon. (2010). Hukuk Antropolojisine Giriş.
Çev. Erkan Koca. Ankara: Bileşik Yayınevi
Service, Elman R. (1975). Origins of the State and
Civilization. USA: W. W. Norton & Company
Tambiah, Stanley. (1997). Leveling Crowds:
Ethnonationalist Conflicts and Collective Violence
in South Asia. USA: University of California Press
Yüksel, Mehmet. (2011). Hukuk Sosyolojisi Yazıları.
Ankara: Siyasal Kitabevi
Zenner, W. (1996) Encyclopedia of Cultural
Anthropology. Henry Holt, New York
139
 Bölüm 5
Din Antropolojisi

Dini Oluşturan Ögeler

öğrenme çıktıları

2 Dinî kozmolojileri, doğaüstü inanışları,

davranış kurallarını ve ritüelleri

1 2
Din Antropolojisinin Gelişimi açıklayabilme
1 Din antropolojisini tanımlamak ve ilgi 3 Din uygulayıcılarının özelliklerini
alanlarını sıralayabilme karşılaştırabilme

3 4
Dini Açıklamaya Yönelik Kuramlar Din ve Bilim
4 Dini açıklamaya yönelik kuramları 5 Düşünme biçimleri olarak din ve bilimi
özetleyebilme karşılaştırabilme

Anahtar Sözcükler: • Din • Doğaüstü • Ritüel • Kozmoloji • Büyü • Ayin

140

Sosyal Antropoloji
GİRİŞ
Din, dünyadaki kültürlerin çoğunda insanların
yaşamında büyük önemi olan bir kurumdur. Her on
insandan sekizi kendini bir dinsel grubun üyesi ola-
rak tanımlar. İnsanlar yaşamın anlamını ve yaşam-
larını şekillendiren güçleri daima merak etmişlerdir.
Günümüzden yaklaşık yüz bin yıl önce, Yontma Taş
Devri’nde yaşamış olan insanların ölülerini anne kar-
nındaki cenin pozisyonunda gömmeleri ve üzerleri-
ni kanı, yani yaşamı simgeleyen kırmızı boya ile ka-
patmaları ölümden sonraki yaşama duyulan inanışın
ilk göstergelerinden biri olarak kabul edilmektedir
(Wreschner, 1980: 631). Fransa’da Chauvet mağara-
sının duvarlarına otuz iki bin yıl önce işlenmiş olan
hayvan çizimleri ve soyut figürler, muhtemelen avcı-
ları koruması, avda iyi şans getirmesi amacıyla yani
doğaüstü inanışlarla yapılmıştır. Göbeklitepe’de bu-
lunan, günümüzden yaklaşık on iki bin yıl önce inşa
edildiği bilinen kült alanı, insanların o zamanlar da
bir inanç sistemine sahip olduğunu göstermektedir.
Bu örneklerin de gösterdiği üzere doğaüstü inanışlar
daima insan kültürünün önemli ögeleri arasında yer
almıştır. Bu nedenle antropoloji de daima dinî ina-
nışlar, uygulamalar ve dinsel kurumlarla ilgilenmiş
ve sosyal antropolojinin bir alt dalı olarak din antro-
polojisi gelişmiştir.
DİN ANTROPOLOJİSİNİN
GELİŞİMİ
Dinle ilgili çeşitli çalışmalar çok daha öncelere
uzansa da din antropolojisi, on dokuzuncu yüzyılın
sonlarına doğru ortaya çıkmış olan bir disiplindir.
Din antropolojisinde 1900’lerin başına dek ağırlıklı
olarak dinlerin kökeni üzerinde durulmuş, özellik-
le tarihsel kökleri bilinen gelişkin dinlere göre daha
basit ve saf olduğu kabul edilen ‘ilkel’ dinler ince-
lenmiş ve bu ilk dönemdeki baskın teori sosyal ev-
rimcilik olmuştur (Bowie, 2017). Bu dönemde dini
antropolojik açıdan ele alan ilk çalışmalar Edward
B. Tylor, Max Müller, James G. Frazer ve Robert-
son Smith tarafından yapılmıştır. Yirminci yüzyılın
başından 1960’lara dek dinlerin işlevleri konusu
önem kazanmış, bu dönemde işlevselcilik ve yapı-
sal işlevselcilik teorileri baskın olmuştur. 1960’lar-
dan günümüze kadar ise öne çıkan konu dinlerin
anlamı, toplumla ve bireyle nasıl eklemlendikleri
olmuştur. Bu son dönemde sembolik etkileşimci-
lik, sembolik/yorumlayıcı antropoloji, feminizm ve
post yapısalcılık teorileri baskın olmuştur.
5
dikkat
Din antropolojisindeki ilk dönem çalışmalarda
ilkel toplumlarla gelişmiş Batı toplumları olduk-
ça farklı kabul edilse de günümüzde çoğu antro-
polog Batı toplumlarında da bunların dışındaki
küçük toplumlarda da benzer inançlar, ritüeller
ve mitler bulunduğunu düşünmektedir.
‘Kutsal’ kavramı büyük saygı duyulan, korku-
lan ve hürmet edilen, bu yönüyle diğerlerinden
ayrılan anlamını taşır. Din antropolojisi toplumun
kutsal ile kurduğu ilişkiye odaklanan bir disiplindir
ve temel ilgi alanı insanlar ile doğaüstü ve doğa-
üstüne dair inanış, uygulama ve kurumlar arasın-
daki ilişkiyi anlamak, analiz etmek ve açıklamaktır
(Bennett, 1996). Din antropologları dinlerin ha-
kiki olup olmadığıyla, dinlere göre gerçekliğin ne
olduğuyla veya bazı dinlerin diğerlerinden daha üs-
tün veya mantıklı olup olmadığıyla ilgilenmezler;
insan gruplarının neden dinsel inanışlara sahip ol-
duklarıyla dinsel inanışlarla sosyokültürel süreçler,
tarihsel ve ekolojik faktörler arasında nasıl ilişkiler
olduğuyla ilgilenirler (Howard ve Dunaiff-Hattis,
1992). Din antropolojisinin önde gelen ilgi alanları
şunlardır (Doda, 2005:150):
• Dinin kökenleri
• İnsanlığın ve toplumun gelişiminde dinin rolü
• Bireylerin ve toplulukların gündelik hayat-
larında dinin işlevi
• Din ile ekonomi, siyaset, tıp, büyü gibi di-
ğer kültürel ve toplumsal kurumlar arasın-
daki ilişkiler
• Dinsel inanışların ve uygulamaların içerikle-
ri, mitler, ritüeller, semboller, büyü ve cadılık
dikkat
Antropologlar dinlerin hakiki olup olmadığıyla
dinlere göre gerçekliğin ne olduğuyla veya bazı
dinlerin diğerlerinden daha üstün veya mantıklı
olup olmadığıyla ilgilenmezler.
Dine yönelik antropolojik yaklaşımların bir
çoğu ateist ya da agnostik nitelik taşır. Antropolog-
lar başkalarının inanç ve uygulamalarını içeriden,
141
5
kendi yerellikleri içinde çalışırlar ama bu inanç ve
uygulamalara nesnel bir gerçeklik, doğruluk atfet-
mezler (Bowie, 2017: 6). Antropolog Edward Evan
Evans-Pritchard’a göre “antropoloğun ilkel dinler-
deki ya da diğer dinlerdeki ruhsal varlıkların varolup
olmadıklarını bilmesinin hiçbir olasılığı yoktur, bu
nedenle bu soruyu dikkate alamaz”. Diğer taraftan,
bilim adına çok daha kesin şekilde din karşıtı olan
kuramcılar da vardır. Örneğin, Amerikan din antro-
poloğu James Lett (1997:116), Evans-Pritchard’ın
düşüncesine karşı çıkarak antropologların dinî
inançların doğruluğunu veya yanlışlığını araştırma
konusunda entelektüel ve etik bir zorunlulukları
olduğunu savunur ve şu sonuca varır: “hiçbir dinî
inancın doğru olmadığını biliyoruz çünkü dinî
inançlar ne yanlışlanabilirler ne de yanlışlanmışlar-
dır”. Lett’in anlayışı din antropolojisi içinde yaygın
değildir; marjinal bir pozisyonu yansıtır. Fakat din
antropolojisi çalışmalarında genel olarak evrenin
materyalist bir şekilde kavrandığını, aşkın (transan-
dantal) olmayan bir din kavrayışının benimsendiği
söylenebilir (Bowie, 2017:7).
Ancak katılımcı gözlem yapılan antropoloji ça-
lışmalarında araştırmacının perspektifi çalışma sı-
rasında değişebilir. Bunu bir örnekle açıklayalım.
1926-30 yılları arasında Orta Afrika’daki Azande
kabilesinin üyeleriyle (Zandeler) birlikte yaşamış
bir antropolog olan E.E. Evans-Pritchard, bura-
daki büyücülük, cadılık ve kahinliği kabiledeki
yaşamla uyumlu bir inanç ve uygulama düzeni ola-
rak görmüştür. Evans-Pritchard’a göre bir eylem-
de bulunmadan önce kahine danışmak insanların
ilişkilerini düzenleme yollarından biridir ve diğer
yollardan daha iyi ya da daha kötü değildir. Azande
kabilesinin inancına göre hareket eden ışıklar uyu-
yan cadıların bedenlerinden yayılırdı ve bu ışık-
ların cadının ettiği duayı takip ettiğine inanılırdı.
Evans-Pritchard kabilede geçirdiği bir gece birinin
evinin yakınında bir ışık görür. Işığın nereden gel-
diğini anlayamaz. Kabiledekiler kendisine bir cadı
Öğrenme Çıktısı
1 Din antropolojisini tanımlamak ve ilgi alanlarını sıralayabilme
Araştır 1 İlişkilendir
Dinin toplumsal işlevleri Din antropolojisi ile din
nelerdir? sosyolojisini ilişkilendiriniz.
142
Din Antropolojisi
büyüsü gördüğünü söylerler. Evans-Pritchard ertesi
gün üzerinde ışık gördüğü evden birinin öldüğünü
öğrenir ve kendi Batı kaynaklı bakış açısını sorgu-
lar. Ancak kendi bakış açısının alternatifi dünyaya
Azande gözünden bakmak, yani insanların cadı
olabileceğine ve insanları öldürebilecek büyüler
yapabileceğine inanmak olacaktır. Evans-Pritchard
bu kadar ileri gitmek istemez ama kabiledekilerin
inanışlarını basitçe ilkel veya değersiz olarak gör-
meyi de reddeder. Bu örnekte şüphecilikten uzak-
laşıp çalışılan kültürün deneyimlerini paylaşmaya
doğru bir geçiş görülmektedir, bu deneyim dinle
ilgili konuları çalışan antropologlar arasında sık gö-
rülür (Bowie, 2017:13).
Din antropologları dinî inanışlar, uygulamalar,
kurumlar, büyü, cadılık, dindarlık, dinsel iyileştirme-
ler, kültler, ritüeller, bilinç değişiklikleri gibi konuları
bilimsel ve sistematik bir şekilde, etnografik ve etno-
lojik analize tabi tutarak incelerler. Din antropologla-
rının dinîele alış biçimleri diğer sosyal bilim disiplin-
lerinden üç açıdan farklıdır (Crapo, 2002:8):
1. İlk olarak antropologlar din tanımlarını
dinî inanışlarını ve davranışlarını anlama-
ya çalıştıkları insanlarla yaptıkları katılımlı
gözlemlere, yani birincil elden elde ettikleri
verilere dayanarak yaparlar.
2. İkincisi, dinle ilgili yaptıkları tanımlarda
ve analizlerde dinler dar kapsamda değil,
en geniş kültürel bağlamlarında ele alınır.
Dinin mensuplarının ekonomik, politik,
ailevi yaşamlarının, siyasi görüşlerinin din-
lerinden nasıl etkilendiği ve dinlerini nasıl
etkilediği incelenir.
3. Son olarak din ya da dinin diğer toplumsal
kurumlarla ilişkileri hakkında genelleme-
ler yapan antropologlar bu genellemeleri
mümkün olan en çok sayıda din biçimine
uyacak, yani mümkün olan en çok sayıda
dini kapsayacak şekilde yaparlar.
Anlat/Paylaş
Din antropolojisinin ilgi
alanlarından hangileri size
daha ilginç geliyor? Neden?

Sosyal Antropoloji
DİNİ OLUŞTURAN ÖGELER
Her ne kadar dünya genelinde çok çeşitli ina-
nışlar olsa da çoğu inanç sistemi bazı temel ortak
ögelere sahiptir (Henninger-Rener, 2017:5). Bun-
lardan birincisi kozmoloji, yani dünyanın tarihinin
veya kökenlerinin bir açıklamasıdır. Dinî kozmo-
lojiler insan yaşamının nasıl yaratıldığı konusun-
da ve dünyada hangi güçlerin işlediği konusunda
açıklamalar sunarlar. Dinlerin ikinci niteliği insan
deneyimi dışındaki bir alana, doğaüstü olana du-
yulan inançtır. Bu inanç bir Tanrıyı veya çok sayıda
Tanrıyı içerebilir ama bu zorunlu değildir. Aşağıda
ele alınacağı üzere pek çok dinsel inanış doğaüstü
güçlerle ilgili farklı soyut fikirler içerir. Çoğu dinde
üçüncü bir ortak özellik olarak davranışları yöne-
ten kurallar yer alır. Bu kurallar bireyler ve toplum
için uygun tutumların, davranışların ne olduğu be-
lirten kurallardır ve amaçları da bireysel eylemlerle
ruhani inanışların uyum içinde olmasını sağlamak-
tır. Dördüncü öge ritüeldir, ritüeller dinî bir amaca
yönelik olan ve genellikle dinî uzmanlar tarafından
veya onların gözetiminde yapılan seremoni (tören)
veya uygulamalardır. Ritüellerin tanrıları memnun
etmek gibi doğaüstüne yönelik amaçları olabilir
ama aynı zamanda bireylerin ve topluluğun ihti-
yaçlarına da yöneliktirler. Örneğin cenaze ritüelleri
vefat etmiş olan kişinin inanış çerçevesinde sonraki
yaşama uygun şekilde geçişi için tasarlanmış olabi-
lir ama aynı zamanda yas tutan insanlara duygusal
bir rahatlama sağlar ve topluluğun yas tutanlara
destek sunması için bir fırsat oluşturur. Şimdi bu
ögeleri biraz daha detaylı inceleyelim.
Dinî Kozmolojiler
Dinî kozmolojiler, evrenin kökenini ve gerçek-
liği yöneten düzenin ilkelerini açıklama yollarıdır.
En basit biçimiyle bir kozmoloji bir köken hikâyesi
dünyanın, geçmişin, şu anın veya geleceğin, dün-
yayı oluşturan insanların, ruhların, tanrı ve tanrı-
çaların ve diğer güçlerin, yani tüm evrenin ve tüm
gerçekliğin anlaşılmasına yönelik bir açıklamadır.
Çeşitli kültürlerde birbirinden farklı dinî kozmo-
lojiler vardır. Örneğin Antik Yunanlıların köken
hikâyesi ilk varlık olan Kaos’la (Chaos) başlar.
Kaos, karanlığı temsil eden tanrı Erebus’u ve ge-
ceyi temsil eden Nyx’i doğurmuştur. Nyx, Ather’i
(ışık) ve Hemera’yı (gün) doğurmuştur. Aether ve
Hemera daha sonra gökyüzünü, dağları, denizleri
ve bir panteon dolusu tanrıyı doğuran, bütün ya-
5
şamın annesi olan Gaia’yı (Dünya) yaratmışlardır.
Bu tanrılardan bir olan Prometheus çamurdan
insanları yaratmış ve onlara ateşi hediye etmiştir.
Köken hikâyeleri pek çok önemli kültürel fikri
yansıtır ve farklı köken hikâyelerinde bazı benzer-
likler söz konusu olabilir. Bunlardan biri dünyanın
bir hiyerarşi içinde örgütlendiği, bu hiyerarşide
Tanrıların en üstte yer aldığı ve insanların onları
onurlandırması gerektiği fikridir (Henninger-Re-
ner, 2017:6). Örneğin, geleneksel Navajo yerlileri
evrenin örgütlenmesiyle ilgili daha farklı bir köken
hikâyesine sahiptir, ama hiyerarşi fikri burada da
görülür. Bu hikâyeye göre dünya on dört tabaka-
dan oluşur. Yaratılış, en alttaki seviyeden başlar ve
sırayla yukarı doğru çıkar. En alt seviyede böcekler
ve bazı hayvanlar yaratılmıştır. En üstteki seviyede
ise ilk erkeğin ve ilk kadının özü oluşmuş, kendi-
lerinden sonra gelecek olan diğer insanlar için ha-
zırlık yapmaya başlamışlar, bir kulübe, hoghan adı
verilen bir geleneksel ev inşa etmiş ve kutsal ilaçlar
hazırlamışlardır. Özel bir seremoniyle ilk kadın ve
erkek biçim kazanmış, bedene bürünmüş ve kendi-
lerinden sonraki insanları da onlar yaratmışlardır.
Yunan kozmolojisi gibi Navajo kozmolojisi de in-
sanın kim olduğunu, nereden geldiklerini açıkla-
yan ve insanların varoluşlarını doğaüstü atalarına
borçlu olduklarını vurgulayan bir hikayedir.
Musevilik, Hristiyanlık ve İslam öğretilerinin
kutsal kitaplarında da dünyanın ve bütün canlı var-
lıkların nasıl yaratıldıklarına ilişkin çeşitli açıklama-
lar vardır. Dinlere göre farklılıklar içerse de bu dinler-
deki temel fikir dünyayı, içindeki her şeyi ve herkesi
tek bir Tanrı’nın yarattığı şeklindedir. Bu dinlerdeki
köken hikâyesi Antik Yunan ve Navajo hikayelerin-
den farklı olarak her şeyi yaratan bir Tanrı fikrini
merkeze alsa da onlar gibi yaratılış hikâyesinde in-
sanlarla yaratıcıları arasındaki ilişkiyi vurgular.
Kozmolojileri okumak bunların nasıl yorum-
lanacağı ile ilgili sorular da doğurur. Bu köken
hikâyeleri, ait oldukları kültürlerde tam olarak
gerçek mi kabul edilir, yoksa metaforik ve sembo-
lik olarak mı görülür? Bu sorunun basit bir cevabı
yoktur. Herhangi bir kültürde bireyler kültürleri-
nin dinsel geleneklerini kabul edebilir veya etme-
yebilirler. Kültürel görelilik gereği antropologların
dinî inançlar da dahil olmak üzere herhangi bir
kültürel fikir hakkında doğru ya da yanlış şeklinde
yargılarda bulunmaması gerekir. Bunun yerine in-
sanların kendi dini inançlarını nasıl anlamlandırıp
yorumladıklarını anlamaya çalışmaları gerekir.
143
5
ÖRNEK: Din kozmolojilerini Radcliffe-
Brown’un çalışması üzerinden inceleyelim:
Alfred Reginald Radcliffe-Brown (1881-1955)
1906-1908 arasında Bengal körfezindeki Anda-
man Adaları’nda araştırma yapar ve Andaman
Adalılar isimli (1922) monografiyi yayınlar.
Bu eser ağırlıklı olarak adadaki dinsel inanç
ve seremonilerle ilgilidir ve din antropolojisi
alanında saha çalışmasına dayalı ilk monogra-
fi olarak bilinir. Andaman adasında yaşayanlar
avcı toplayıcı olarak yaşayan bir kabileydi ve
1858 yılında Güney Andaman Adası’nda bir
ceza kolonisi kurulana dek büyük ölçüde izole
bir şekilde yaşamışlardı. Bu nedenle ırksal saflı-
ğın temsilcisi olarak görüldüler ve toplumları da
dinlerin kökeni hakkında bilgi sahibi olmamızı
sağlayacak yaşayan bir fosil olarak kabul edildi.
Radcliffe-Brown’a göre adada yaşayanların din-
Doğaüstü İnanışlar
Çoğu dinde bulunan bir diğer nitelik doğa ka-
nunlarıyla yönetilmeyen güçleri ifade eden doğa-
üstü, ruhani, tanrısal gibi kavramlardır. Doğaüstü
pek çok biçim alabilir, bazı doğaüstü varlıklar ant-
ropomorfiktir, başka bir deyişle insani niteliklere
sahiptir. Diğerleri ise rüzgârın gücü gibi daha ge-
nelleştirilmiş varlıklardır. Doğaüstü varlıkların veya
güçlerin insan yaşamına ne kadar dahil olacağı kül-
türden kültüre göre değişir. Çeşitli kültürlerde do-
ğaüstü (a) soyut güçler, (b) ruhlar veya (c) tanrılar
olarak görülebilir.
Antropomorfik: İnsan niteliklerine sahip
olan nesne veya varlık
Zoomorfik: Hayvan niteliklerine sahip
olan nesne veya varlık
Soyut güçler: Pek çok kültür kişisel olmayan
bir doğaüstü güce duyulan inanç etrafında örgüt-
lenmiştir, bu din tipine animatizm adı verilir.
Mana fikri de buna bir örnektir. Kelimenin kendisi
Okyanusya kıtasından gelmektedir ve orijinal anla-
mı güçlü rüzgar, şimşek veya fırtına anlamına gelir.
Günümüzde hâlâ güç anlamına gelir ama çok daha
genel bir anlamda bir gücü ifade eder. Geleneksel
olarak belirli yerlerde veya bir kişinin bedeninde
mana oluşturabilenler başarılı, nüfuzlu kabul edi-
144
Din Antropolojisi
lerindeki doğaüstü varlıklar gökyüzü, orman ve
denizle ilişkilendirilen ölülerin ruhları ve doğa
olaylarının kişileştirilmesinden doğan doğa ruh-
larıydı. Adadan elde ettiği verileri Durkheim’cı
işlevsel bir analize tabi tuttu ve dinle sosyal yapı
arasındaki ilişkileri bulmaya çalıştı. Ama bunun
yanında Claude Levi-Strauss’un öncülüğünü
yaptığı yapısal analizle de ilgileniyordu. Sonuçta
Andaman adası kozmolojisini deniz/su, orman/
kara, ve gökyüzü/ağaçlardan oluşan üçlü bir
şemayla açıkladı, ruhsal aracılar, yemeyle ilgili
(oruç) sınırlılıklar, seremoniler, geçim için yapı-
lan etkinlikler, hayvanlar ve bitki örtüsü, hepsi
bu kategorilerden birine giriyordu.
Kaynak: Bowie, Fiona (2017) Anthropology of
Religion. Robert A. Sagal (Ed). The Blackwell
Companion to the Study of Religion London: Wi-
ley-Blackwell. s.10
lirler. Dağlar veya antik şehirler gibi belirli yerler
güçlü manaya sahiptir. Benzer şekilde cinsellik veya
şiddet içeren eylemler gibi bazı bireysel davranışlar
da geleneksel olarak mana kaynağı olarak görülür.
Mana fikri orijinal kültürel bağlamının çok ötesi-
ne uzanmış, dünya genelinde çok oynanan “Magic:
The Gathering” ve “World of Warcraft” gibi çeşitli
bilgisayar oyunlarında oyuncuların enerji kayna-
ğı olarak mana kullanılmıştır. Bu durum kültürel
benimsemeyi göstermektedir. Bir kültürdeki bir fi-
kir başka kültürlere transfer olmakta ve bu süreçte
fikrin anlamı da değişmektedir. Bununla birlikte
bu örnek animatizmin kültürler arasında hâlâ ilgi
çekmeye devam ettiğini göstermektedir (Hennin-
ger-Rener, 2017:7).
Animatizm: Kişisel olmayan bir doğaüstü
güce duyulan inanç etrafında örgütlenen
bir din sistemidir, doğaüstü bir güce inan-
manın ilk biçimidir.
Animizm: Bitkilerin, hayvanların, cansız
nesnelerin veya şimşek, fırtına gibi doğa
olgularının, yani doğadaki her şeyin ruha
sahip olduğu inancı etrafında örgütlenen
bir din sistemidir. Animizm genellikle in-
sanların doğaya hükmetmeye çalışmadığı,
kendilerini doğanın bir parçası olarak gö-
rüp yaşadığı toplumlarda görülür.
 5
Sosyal Antropoloji

dikkat
Animizm ve animatizm kavramları animalizm kavramıyla karıştırılmamalıdır. Animalizm, insanların hayvan-
larla kurdukları büyüsel bir ilişkiyi ve bu ilişki çerçevesindeki bazı davranışları içerir. Örneğin avcıların avladık-
ları hayvanlardan özür dilemesi, hayvan postlarına ve kemiklerine özel anlamlar yüklenmesi, hayvanların taklit
edilmesi gibi genellikle av ritüellerinde karşılaşılan davranışlar animalizmi yansıtır.

ÖRNEK: Mana inancının görüldüğü Melanezya’da “En yüksek kabile şefleri öylesine mana yüklüydüler ki
onlarla fiziksel temas sıradan insanlar için tehlikeliydi. Şeflerin manası nereye giderlerse gitsinler, bedenle-
rinden yayılıyordu. Mana toprağa bulaşabilir, böylece şefin ayağının değdiği yerlere basmak başkaları için
tehlikeli hâle gelebilirdi. Şefin yemek yerken kullandığı kap kacağa ve gereçlere bulaşabilirdi. Şefle sıradan
insanlar arasındaki temas; bir elektrik şoku etkisi gösterebilen manadan ötürü, tehlikeliydi. Yüksek şefler
bu denli manaya sahip olduklarından, bedenleri ve eşyaları tabu sayılmaktaydı. Yani sıradan insanların eri-
şemeyeceği bir nitelik taşımaktaydı. Bu yüzden yüksek bir şefle, sıradan insanlar arasında her türlü temas
yasaklanmıştı” (Cem Şahin, 2013: 231).

uygun şekilde davranıldığı zaman ataların ruhları

dikkat
Doğaüstü güçlere duyulan inançtaki soyut güç-
lerin en bilinen örneklerinden biri manadır.
Ruhlar: Doğal ve doğaüstü arasında sınır muğ-
lak olabilir. Pek çok insan, insanların kendi beden-
lerinde doğaüstü veya ruhani bir öge taşıdıkları-
na inanır. Hristiyanlık ve İslam dinlerinde buna
ruh adı verilirken, Hinduzim’de adı atman’dır.
Filipinler’de yaşayan bir grup olan Tausūg, ruhun
dört parçası olduğuna inanır. Bu dört parça şunlar-
dır: (1) Kişi hayattayken bile ruhlar aleminde kalan
aşkın bir ruh, (2) bedene bağlı olan ama rüyalar
aracılığıyla hareket edebilen bir yaşam ruhu, (3)
daima bedene bağlı olan nefes, ve (4) kişinin gölge-
si gibi olan öz ruhu (Kiefer, 1972).
Pek çok insan ruhların bireyler öldükten sonra
varlıklarını sürdürdüklerine, bazen dünyada kal-
dıklarına, bazen de doğaüstü alemden ayrıldıkları-
na inanır. Dünyada kalan ruhlar veya “hayaletler”
vefat etmiş kişilerin aileleri veya toplulukları için
aktif rol oynamaya devam edebilirler. Bunların ba-
zıları iyi huylu, bazıları ise kötücül olabilir. Vefat
etmiş olanların ruhlarının bazı ihtiyaçları olduğu
ve yaşayanlardan bazı şeyler talep ettikleri inancı
neredeyse evrensel olarak görülen son derece yaygın
bir inanıştır. Bu nedenle pek çok kültürde ölülere
saygı göstermek, onları onurlandırmak, iş birlikle-
rini veya onaylarını kazanmak için çeşitli gelenek-
ler ve ritüeller vardır. Pek çok kültürde kendilerine
tanrıların mesajlarını iletebilir, duaları veya ricaları
cevaplayabilir. Ancak kendilerine düzgün davra-
nışlar gösterilmezse ataların ruhları kötüleşebilir,
yaşayanlara çeşitli belalar ve hastalıklar göndererek
intikam alabilir. Bu gibi sorunlardan korunmak
için bu ruhlara yiyecek, içecek ve çeşitli hediyeler
biçiminde adaklar sunulur. Pek çok başka ülkede
olduğu gibi Çin’de de ataya saygı geleneği vardır
ve yaşayanların ataları için saygı göstermesi gere-
kir. Madagaskar’da ölüler ihmal edildiğinde kötü
şans ve kötü talih geleceğine inanılır, bu nedenle
düzenli olarak ölüler mezardan çıkarılır ve bir saygı
göstergesi olarak kemikleri temizlenir (Henninger-
Rener, 2017:8).
Atalar Kültü: Atalar kültü (ataların ruhu-
na tapınma olarak da bilinir) ailenin öl-
müş üyelerinin yaşayan üyelerin kaderini
etkileme gücü olduğu inanışıdır.
Eğer insanların doğaüstü bir ruhu, özü, tini var-
sa o hâlde insan olmayan varlıkların da kendilerine
ait bazı ilahi nitelikleri olduğu düşünülebilir. Bu
düşünceye dayalı olan inanış animizm (animism)
olarak adlandırılır. Bu dinlerde bitkilerin, hayvan-
ların, cansız nesnelerin, hatta hava, fırtına, şim-
şek, su gibi doğa olgularının bile ruhları olduğuna
inanılır. Animizm ile ilgili ilk antropolojik tanım,
animizmin insan toplumlarında gelişen ilk din tipi

145
5
olduğuna inanan E.B. Tylor tarafından yapılmıştır.
Tylor’a göre ruhani inanışların temelini rüya gibi
sıradan insan deneyimleri oluşturmuştur. İnsanlar
rüya gördüklerinde başka bir yere seyahat ettikle-
rini zannedebilir, ailelerindeki ölmüş kişilerle ile-
tişim kurduklarını düşünebilirler. Bilinçteki bu
değişiklik hissi dünyanın göründüğünden fazlası
olduğuna dair fikirler doğurur. Tylor’a göre bu de-
neyimlerle hayatın anlamının ne olduğuna dair so-
rulara cevap vermeye yönelik baskılar birleştiğinde
bütün dinî sistemlerin temeli oluşmuş olur. Tylor
ayrıca animist dinlerin zamanla bir Tanrı veya çok
tanrı içeren daha sofistike din sistemlerine dönüş-
tüğünü varsayar (Henninger-Rener, 2017:8).
dikkat
Tylor’a göre ilk din biçimi animizmdir, bu din
zamanla evrilerek çok tanrılı ve tek tanrılı dinle-
re dönüşmüştür.
Günümüzde Tylor’un dinin evrimiyle ilgili fi-
kirleri yanlış kabul edilmektedir. Çünkü hiçbir
din sistemi diğerinden daha sofistike kabul edil-
mez. Günümüzde bazı animist dinler varlıklarını
sürdürmektedir ve bu dinlerin milyonlarca men-
subu vardır. Bunların en çok bilinenlerinden biri
Japonya’nın geleneksel diniî olan Şintoizm’dir.
Şintoizme göre bitkilerde, hayvanlarda, kayalarda,
yerlerde ve bazen da insanlarda kami adı verilen bir
ruh bulunur. Dağlar, ormanlar, şelaleler ve mabet-
ler gibi bazı yerlerin kami ile çok daha güçlü bağı
vardır. Japonya’daki Şinto tapınaklarının girişinde
özel işaretli kapılar (torii) bulunur. Bu kapılar sı-
radan gerçeklik ile kamiyi muhafaza eden kutsal
mekanı birbirinden ayırırlar.
Resim 5.1 Japonya, Kyoto’da tapınağın önündeki Torii
kapısı
146
Din Antropolojisi
dikkat
Doğaüstü güç olarak ruhlara duyulan inancın en
bilinen örnekleri Atalar kültü ve Şintoizm öğre-
tisindeki kamidir.
Tanrılar: Tanrılar en güçlü doğaüstü ruhlar ola-
rak kabul edilirler, ancak tanrı kavramının bütün
insanlar tarafından kabul edilen evrensel bir tanımı
yoktur. Genel olarak tanrılar son derece güçlüdür
ve doğanın bir parçası değildirler, yani insan da
hayvan da değildirler. Doğal olmamalarına rağmen
pek çok tanrının insanlar tarafından tanınabilen ve
insanlarla ilişkilendirilebilen nitelikleri ve kişilikleri
vardır. Genellikle ya insan biçiminde, insansı ni-
telikte (antropomorfik) ya da hayvan biçimde ve
hayvansı nitelikte (zoomorfik) düşünülürler. Bazı
dinlerde tanrılar insanlarla doğrudan ilişki için-
deyken bazı diğer dinlerde insanlara daha mesafeli
dururlar.
Tek bir üstün Tanrı fikrinin olduğu dinler tek
tanrılı/monoteist dinler olarak adlandırılır. Dün-
yadaki en yaygın tek tanrılı dinler Hristiyanlık,
İslam ve Museviliktir. Bu üç dinin toplam mensu-
bu dünya genelinde yaklaşık dört milyardır. Çok
tanrılı/politeist dinlerde ise birden fazla tanrı var-
dır. Dünyadaki en yaygın çok tanrılı dinlerden biri
olan Hinduizm’in bir milyardan fazla mensubu
vardır. Bu dinde her biri farklı becerilere sahip olan
ve farklı konularla ilgilenen bir dizi tanrı yer alır
(Henninger-Rener, 2017: 9).
Davranış Kuralları
Dinî inanışlar toplumsal kontrolün önemli öge-
lerinden biridir çünkü hangi davranışın makul ve
doğru bulunup kabul edileceğini, hangisinin yan-
lış görülüp cezalandırılacağını belirler. İstenmeyen
davranışlara yönelik cezalar zaman zaman doğaüstü
cezaları da kapsayabilir. Bunun en bilinen örnek-
lerinden biri Musevilik inancında On Emir’de ifa-
de edilmiş olan ve sonraları Hristiyanlık ve İslam
öğretilerinde de tekrarlandığı görülen temel yasak-
lardır. Bu yasaklar arasında hırsızlık, cinayet, zina,
kıskançlık gibi davranışlar yer alır. Bu davranışla-
rı gösterenler mensubu oldukları dinî topluluğun
diğer üyeleri tarafından sosyal olarak reddedilir ve
potansiyel olarak Tanrı tarafından da cezalandırıla-
caklarına inanılır.
 5
Sosyal Antropoloji

Dünyanın en yaygın dinlerinden biri olan Bu-

dizm de ruhani inanışlarla günlük yaşamdaki dav-
ranış kuralları arasında çok sıkı bağlantılar kuran
bir dindir. Budistler bir zamanlar sıradan bir insan-
ken çalışma ve disiplin sayesinde bilgeliğe ulaşmış
olan Buda’nın öğretilerini takip ederler. Budizm’de
tanrı veya tanrılar yoktur. Bunun yerine bu dine
mensup olanlar meditasyon gibi tekniklerle öngörü
sahibi olmaya çalışırlar, böylece anlamlı bir haya-
ta ulaşmayı ve nihayetinde, belki çok uzun zaman
sonra, Nirvana’ya ulaşmayı hedeflerler.
Her ne kadar Budizm’i antropolojik olarak bir
kategoriye yerleştirmek zor olsa da evrendeki bir
ahlaki güç olan karma ile temsil edilen bir anima-
tizm ögesi barındırır. İnsanların karmaları bireysel
eylemleriyle oluşur. Örneğin diğer insanlara yöne-
lik nezaket olumlu karma yaratırken, hayvanları öl-
dürmek gibi Budist öğretide yasaklanan davranışlar
olumsuz karma yaratır. İnsanların hayatları boyun-
ca biriktirdikleri olumlu karmanın miktarı önem-
lidir. Çünkü bu, o kişinin sonraki hayatında nasıl
yeniden doğacağını belirler. Bir canlının öldükten
sonra yeni bir bedende başka bir hayata başlayacağı
fikri reenkarnasyon (ruh göçü) olarak adlandırı-
lır ve çeşitli dinlerde yer alır. Budizm’de insanların Resim 5.2 Myanmar’da bir Budist tapınağı
reenkarnasyonları hayatları boyunca edindikleri,
biriktirdikleri karmanın niteliğine bağlıdır. Re-
enkarnasyon ile yeniden doğanlar insan olarak
doğmayabilirler. Tekrar insan biçiminde doğmak Sanskritçede sönme anlamına gelen Nir-
iyi talih olarak görülür. Çünkü insanlar kendi dü- vana, Budizm öğretisinde (ve bazı diğer
şüncelerini ve davranışlarını kontrol edebilirler ve antik Hint geleneklerinde) arzulardan ve
böylece iyi karma biriktirebilirler. Budistlerin tek- kişisel bilinçten arınma noktasını ifade
rar insan olarak doğmak için Buda’nın öğretilerini eder, yapılan tüm meditasyonların nihai
takip etmeleri, gündelik yaşamlarında disiplinli, te- amacı bu düzeye ulaşmaktır.
vazu sahibi, nefsine hakim olan, nazik insanlar ola- Karma, Hinduizm ve Budizm öğretilerin-
rak yaşamaları gerekir (Henninger-Rener, 2017:9). de insanların niyetli eylemleri ile meydana
Buradan da anlaşılacağı üzere, davranış kuralları gelen bir güçtür ve gelecekte bazı sonuçlar
pek çok inanç içinde katı bir şekilde belirlenmiştir. doğuracağına, kişinin geleceğini, özellikle
Bu kurallar bir yandan toplumsal düzenin istenen sonraki yaşamını etkileyeceğine inanılır.
şekilde devamını, diğer yandan kişisel olarak dinsel
amaçlara ulaşmayı sağlarlar.
Ritüeller/Ayinler
Dinî inanç sistemlerinin en kolay gözlemlenen
ögesi ritüellerdir. Victor Turner (1972) ritüelleri
“aktörün amaç ve çıkarlarını gerçekleştirmek ama-
cıyla doğaüstü varlık veya güçleri etkilemek üzere
tasarlanmış olan, münzevi bir yerde yapılan, ka-
lıplaşmış sıralı aktiviteler” olarak tanımlar. Ritüel-

147
5
lerin kesin amaçları olur. Örneğin evlenme ritüeli
insanlar arasında dinen onaylanmış bir birlik kurar,
ama aynı zamanda semboliktirler de. Ritüellerde
kullanılan nesneler ve yapılan eylemler gerçekteki
varlıklarından daha fazla anlama sahiptirler. Mese-
la bazı toplumlarda düğün törenlerinde giyilen be-
yaz düğün kıyafetleri sembolik olarak saflığı, yine
bazı kültürlerde cenazelerde giyilen kıyafetlerin
rengi yası simgeler. Elbette bu semboller kültür-
den kültüre değişir. Örneğin Japonya’da ve pek çok
Batı toplumunda yası temsil eden renk siyahken,
Budist geleneğinde yas beyaz renkle temsil edilir.
Vietnam’da da insanlar yasta olduklarını göstermek
için başlarına sarı veya beyaz bantlar takarlar.
Ritüel/ ayin, doğaüstü güçleri etkilemek
amacına yönelik olarak önceden düzen-
lenmiş kalıplara uygun şekilde, tekrarla-
nan sıralı eylemlerden oluşan aktivitelere
verilen isimdir.
Dünya genelindeki dinsel ritüelleri tanımlamak
ve yorumlamak için çok sayıda antropolojik çalış-
ma yapılmıştır. Bu ritüellerin ayrıntıları kültürden
kültüre değişse de amaçlarına dayanarak genel bir
sınıflandırma yapmak ve ritüelleri üç kategoriye
ayırmak mümkündür. Bunlardan ilki geçiş ritüel-
leri/ayinleri olarak adlandırılır ve yaşamın çeşitli
aşamaları arasındaki geçiş için tasarlanmış seremo-
nilerden oluşur. İkincisi yoğunlaştırma veya güç-
lendirme ritüelleri/ayinleri olarak adlandırılan,
genellikle kriz dönemlerinde topluluğu bir araya
getirmek için tasarlanmış ayinlerdir. Üçüncüsü
ise diriltme veya canlandırma ritüelleri/ayinleri
olarak bilinen, yine genellikle kriz zamanlarında
gerçekleştirilen, savaş, kıtlık veya yoksulluk gibi
ciddi sorunları ruhani veya doğaüstü müdahale sa-
yesinde çözmek amacıyla yapılan ayinlerdir (Hen-
ninger-Rener, 2017:10). Şimdi bunları biraz daha
detaylı inceleyelim.
Geçiş (Passage) Ritüelleri
Arnold Van Gennep, 1909’da yaptığı çalışmada
geçiş ritüellerinin üç ayrı aşamada yapıldığını belir-
tir. Bu aşamalar ayırma, eşik ve birleşme aşamaları-
dır. İlk aşamada bireyler kendilerini mevcut sosyal
çevrelerinden çıkartır ve yaşamın sonraki aşaması-
148
Din Antropolojisi
na geçmek için hazırlık yaparlar. İkinci aşama olan
eşik aşaması bireylerin genellikle bazı sınavlardan
veya denemelerden geçtiği bir aşamadır. Bu sınav
veya denemeler kişiyi yaşamının sonraki aşamasın-
da karşılaşacağı yeni toplumsal rollere hazırlamak
amacına yöneliktir. Son aşama olan birleşme aşa-
masında birey topluma onaylanmış yeni bir top-
lumsal statüyle döner.
Dünya genelinde çocukluktan yetişkinliğe ge-
çişte yapılan geçiş ritüelleri oldukça yaygındır. Gü-
ney Afrika’da Xhosa topluluklarında ergenlik dö-
nemindeki oğlan çocukların erkekliğe geçişlerinde
ayinin üç aşaması için de belirlenmiş eylemler söz
konusudur. Ayrılma aşamasında oğlanlar evlerin-
den ayrılırlar, sünnet edilirler ve sünnet olurken
hiçbir endişe, rahatsızlık veya acı ifadesi gösterme-
meleri gerekir. Sünnetten sonra izolasyon içinde
yaşayarak yaraların iyileşmesini beklerler. Bu aşa-
ma eşik aşamasıdır ve bu süre içinde aynı ritüele
birlikte girdikleri oğlan çocuklarından başka hiç
kimseyle konuşmazlar. Bu stresli zaman, oğlanların
birbirleriyle hayatları boyunca sürecek güçlü bağlar
kurmalarını sağlar. Eve geri dönmelerinden önce
izole olarak yaşadıkları geçici barakalar yakılır, bu
yangın çocukluğun kaybedilişini sembolize eder.
Katılımcılar topluluklarına geri döndüklerinde,
yani birleşme aşamasında artık erkek olarak kabul
edilirler ve topluluktaki gizli hikâyeleri öğrenmele-
rine izin verilir (Golomski, 2012).
Geçiş ritüeli, yaşamın çeşitli aşamaları
arasındaki geçişler için tasarlanır. Çoğu
toplumda doğum, evlenme ve ölüm için
yapılan ritüeller geçiş ritüellerinin örnek-
lerindendir.
Güçlendirme (İntensification)
Ritüelleri
Geçiş ritüelleri gibi güçlendirme ritüelleri de
dünya genelinde oldukça yaygındır. Bu ritüeller
topluluğun üyelerini birbirine bağlamak, insan-
ları kendilerini topluluğun üyesi olarak görmeleri
yönünde cesaretlendirmek, komünitas duygusu
yaratmak için yapılır. Komünitas, topluluk üye-
lerinin gündelik yaşamdaki hiyerarşinin dışına
çıkıp eşitler olarak gerçekleştirdikleri ritüel sıra-
sında duydukları coşkuyu ifade eden bir kavram-
dır ve topluluğun güçlenmesini sağlar. Örneğin,

Sosyal Antropoloji
Güney Pasifik’teki Vanuatu’da bulunan Pentecost
Adası’nda her bahar kara dalışı (land diving) adı
verilen seremoniler yapılır. Çoğu ritüel gibi bunun
da birden fazla amacı vardır. Bu amaçlardan biri
cesaret sergileyerek ruhları etkilemek ve böylece
iyi bir hasat için onlardan yardım almaktır. Bunu
gerçekleştirmek için topluluğun üyesi olan erkek-
ler ağaç dallarıyla 18-24 metrelik kuleler yaparlar,
asmalardan yapılan iplerle kendilerini ayak bilek-
lerinden bu kulelere bağlar ve kuleden aşağı baş
aşağı atlarlar. Kara dalışı için yapılan hazırlıklara
topluluğun neredeyse bütün üyeleri katılır. Erkek-
ler kuleyi inşa etmek ve asmaları toplamak için en
az bir ay çalışırlar. Topluluktaki kadınlar da ritüel
için özel kostümler ve danslar hazırlar. Bu süreçte
herkes dalış yapacak kişilerle ilgilenir, çünkü dalış
sırasında yaralanabilirler. Hem kara dalışı öncesin-
deki hazırlıklar, hem de ardından yapılan kutla-
malar oldukça etkili bir güçlendirme ritüeli oluş-
turur. Bu ritüel aynı zamanda bir geçiş ritüelidir,
topluluktaki yaşlıların tanıklığında kulenin yüksek
kısımlarından atlayan ergen oğlanlar erkek olarak
kabul edilebilirler (Henninger-Rener, 2017:11).
Resim 5.3 Kara dalışı yapmak üzere kuleden atlamaya
hazırlanan bir Pentacost yerlisi
Kaynak: https://www.wikiwand.com/en/ Land_diving
(Creative Commons lisansı)
5
Resim 5.4 John Frum ritüelinden bir sahne. Ada
yerlileri silahları temsil eden sopaları taşıyor ve adayı
yıllar önce terk etmiş olan askerlerin yürüyüşlerini taklit
ediyor.
Kaynak:https://www.smithsonianmag.com/history/in-
john-they-trust-109294882/
Türkçeye dar anlamda topluluk olarak
çevrilen Komünitas kavramı geniş anlam-
da topluluk üyelerinin ritüeller sırasında
gündelik hayattaki hiyerarşiden arınıp
eşitlenmelerini ve ritüel sırasında duyduk-
ları coşkuyu ve keyfi ifade eder.
Güçlendirme ritüelleri, genellikle kriz dö-
nemlerinde yapılan ve topluluğu bir araya
getirmek, bağlılığı güçlendirmek amacına
yönelik olan ritüellerdir.
Canlandırma (Revitalization)
Ritüelleri
Canlandırma ayinleri zor dönemlerde, hatta fe-
laketler sırasında ortaya çıkan, doğaüstü güçlerin
yardımıyla toplumu içinde bulunduğu zor durum-
dan kurtarmaya yönelik ritüellerdir. Bunlara bir
örnek olarak Güney Pasifik’teki Tanna Adası’ndaki
John Frum ritüeli gösterilebilir. İkinci Dünya Sava-
şı sırasında Güney Pasifik’teki pek çok ada gibi bu
ada da Amerikan askerî kuvvetleri tarafından geçici
üs olarak kullanılmıştır. Daha önceleri izole olmuş
şekilde yaşayan adalılar bu dönemde modern ci-
hazları, elektrik ve otomobilleriyle gelen Amerikan
askerleri nedeniyle çok hızlı bir dönüşüm yaşa-
mışlardır. Ada yerlileri bu gelişmeleri açıklamaya
çalışmış ve bu yabancı materyallerin ada halkını
güçlü bir tanrı veya ata ruhu tarafından verildiğine
149
5
inanmışlardır. Bu görüş kabul edildikçe bu zen-
ginliği hediye eden varlığa da bir isim verilmiştir:
“John Frum”. Bu isim, askerî üs kurulduğundan,
alet ve malzemelere, zenginliğe kavuşulduğundan
beri adalıların çok duyduğu bir sözün, “John from
America” (Amerika’dan John) cümlesinin akılda
kalan kısmıdır. Savaş bitip askerî üs kaldırıldığın-
da Tanna yerlileri yeni edindikleri zenginlikleri
kaybetmiş ve büyük bir travma yaşamışlardır. Bu
kaybın nedeni onlara göre, kendilerine bu zen-
ginliği veren John Frum’un verdiklerini geri almış
olmasıdır. John Frum’u etkilemek ve geri aldığı
aletleri ve malzemeleri adaya tekrar göndermesini
sağlamak için “John Frum ritüeli” adı verilen bir
ritüel yapmaya başlarlar. Bu ritüel çerçevesinde her
yıl Şubat ayının 15’inde ada yerlileri Amerikalılar-
la ilişkilendirdikleri sembolleri kullanır, Amerikalı
askerlerden kalmış olan kıyafetleri giyer, omuzları-
na tüfek gibi görünen sopalar yerleştirir, askerlerin
davranışlarını taklit ederler. Her ne kadar bu ritüel
dönüştürücü bir etki yaratmasa, yani kaybettikle-
ri zenginliğin adaya geri gelmesini sağlamasa da
topluluk üyeleri ayini yapmaya devam etmektedir.
Resim 5.4’te 2006 yılında yapılan John Frum ritü-
elinden bir sahne görülmektedir. Köydeki yaşlılar-
dan birine bu inancın neden devam ettiği soruldu-
ğunda şu cevabı vermiştir: “Siz Hristiyanlar iki bin
yıldır İsa’nın dünyaya geri dönmesini bekliyorsu-
nuz ve hâlâ umudunuzu kaybetmediniz” (Rafaelle,
2006). John Frum geleneği bir kargo kültü olarak
da görülebilir. Kargo kültü, maddi zenginlik elde
etmeyi amaçlayan ritüelleri ifade eden bir kavram-
dır. Ancak antropologlar kargo kültü kavramını
kullanmayı pek tercih etmezler çünkü John Frum
ritüeli eşyalara, mallara odaklansa da kargo kültü
kavramı ritüelin içindeki karmaşık motivasyonları
basitleştirme riski taşır. Ayrıca kült (tapınım) teri-
minin kendisi de tehlikeli inançlar imasını taşıdı-
ğından ritüelin anlamının yanlış anlaşılması ihti-
mali vardır. Bu nedenle zenginliği ve çeşitli malları
geri getirmeye yönelik olsa da antropologlar, John
Frum ritüelini kargo kültü olarak nitelendirmek is-
temezler (Henninger-Rener, 2017:11).
Canlandırma ritüelleri, genellikle kriz za-
manlarında gerçekleştirilen, savaş, kıtlık
veya yoksulluk gibi ciddi sorunları ruhani
veya doğaüstü müdahale sayesinde çöz-
mek amacıyla yapılan ritüellerdir.
150
Din Antropolojisi
Dinî Uygulayıcılar: Rahip, Şaman,
Peygamber
Ritüeller son derece karmaşık olabilirler, sonuç-
ları da topluluk için oldukça önemlidir. Bu neden-
le genellikle ritüeli denetleme sorumluluğu uzman
uygulayıcılara verilir. Pek çok dinde dinî uygulayı-
cıların yüksek sosyal statüleri vardır ve toplumdan
büyük saygı görürler. Bazıları sundukları hizmetler
sayesinde oldukça zengin olabilir, bazıları ise maddi
dünyayı reddederek yoksul şekilde yaşarlar. Dünya
genelinde dinî uygulayıcılar için evrensel bir ter-
minoloji olmasa da üç ana kategoride incelenirler:
rahipler, şamanlar ve peygamberler.
Rahip (priest): Rahip kavramı antropolojide
belirli bir dindeki din görevlisini değil, din uygu-
layıcıları içinde bir kategoriyi ifade eder. Bu açıdan
bu metinde kullanıldığı şekliyle rahip, Hristiyanlık
dinindeki rahipleri ifade etmez. Genel tanımıyla
rahip, tam zamanlı dinî uygulayıcı olan, diğer bir
deyişle dinî uygulamaları gerçekleştiren bir meslek
grubunun üyesi olan kadın veya erkeklerdir. Bu
pozisyon sadece ileri derecede mesleki uzmanlaş-
manın görüldüğü toplumlarda söz konusudur. Ra-
hipler Tanrı (veya tanrılar) ile insanlar arasındaki
aracılardır. Dinsel geleneklerde rahiplerin sahip ol-
ması gereken nitelikler çok çeşitlilik gösterir. Örne-
ğin Hristiyan geleneğinde rahiplerin bir yüksek öğ-
renim kurumundan mezun olması gerekir. Pujari
adıyla bilinen Hindu rahipleri ise bu görevi yapa-
bilmek için kutsal Sanskrit dilini öğrenmeli, Hin-
du seremonileri konusunda yeterli hâle gelene dek
uzun yıllar harcamalı, ayrıca vejetaryen beslenme
gibi yaşam tarzıyla ilgili bazı katı sınırlamalara uy-
malıdırlar. Geleneksel olarak sadece Brahman kastı
içinden erkekler pujari olabilir ama bu gelenek de-
ğişmekte, günümüzde başka kastlardan erkekler ve
kadınlar da rahipliğe katılmaktadır. Rahipliğin gö-
rüldüğü toplumlarda rahipler tapınma kurallarını
belirleme ve dinî alanlara girme konusunda yüksek
düzeyde kontrole sahiptirler. Böylece sıradan ina-
nanlar ile Tanrı veya Tanrıları birbirinden ayırma
işlevi görürler (Turner, 1972:438).
Şaman: Şaman terimi yüzlerce yıldır kısmi süre-
li dinî uygulayıcıları ifade etmek için kullanılmıştır.
Şamanlar gerektiğinde dinsel ritüeller düzenlerler
ama bunların dışında toplulukta normal işlere de
katılırlar. Bir şamanın dinsel uygulaması ruhlarla,
tanrılarla veya doğaüstü alanla kurduğu doğrudan
iletişim kurma becerisine bağlıdır. Şamanların en

Sosyal Antropoloji
önemli özelliği normal gerçekliği aşmak, farklı bir
dünyada doğaüstü güçlerle iletişim kurmak, hatta
belki onları manipüle etmektir. Bu beceri doğuştan
gelebildiği gibi sonradan da öğrenilebilir. Sıradan
dünyayı aşarak ruhsal aleme geçme becerisi saye-
sinde şamanlar kayıp insanların veya hayvanların
yerini saptayabilir, ya da hastalığın ruhani nedenini
tespit ederek hastaları iyileştirebilir.
Kuzey Rusya’da yaşayan Chucki’ler arasında
bazı insanların şaman olmak için özel bir çağrı al-
dığına inanılır. Bu insanlar genellikle topluluğun
kendi bağlamında anormal kabul edilen kişilik
özelliklerine (sinirlilik, huysuzluk, aksilik, endişe)
sahiptir. Benzer şekilde bazı araştırmalar Şama-
nizmin şizofreni gibi durumları kültürel olarak
kabul etmenin yollarından biri olarak görülebile-
ceği sonucuna varmıştır (Strassman, 2000). Eğer
bu doğruysa, bunun nedeni şamanlık için gerekli
koşullardan birinin de vecit gibi bir bilinç değişi-
mi olması olabilir. Şamanların farklı, doğaüstü bir
âleme girdikleri bu bilinç değişimi rüyalarla, halü-
sinatif maddelerle, ritmik müzikle, yoğun danslar-
la gerçekleşmektedir. Örneğin, Güney Amerika’da
yukarı Amazon bölgesindeki şamanlar yüzyıllardır
doğaüstü aleme geçmek için halüsinatif etkileri
olan bir bitkiden yapılan ve ayahuasca adı verilen
bir içeceği kullanmaktadırlar. Peru’daki Shipio
kabilesi bu içeceğin şamanın ruhunu bedeninden
çıkardığına, böylece şamanın kayıp veya çalınmış
bir ruhu bulup geri getirebileceğine inanır. Pek çok
kültürde ruhun kaybolması veya çalınması hasta-
lıkların temel nedeni olarak kabul edilir. Shipio’lar
ruhun bedenden ayrı bir varlık olduğuna, iradeye
bağlı olarak ayrılıp geri gelebileceğine inanırlar. Bu
inanca göre şamanlar atahuasca etkisi altındayken
ruhları çalabilir, çalınmış ruhları bulup geri geti-
rebilir, hatta intikam için düşmanı öldürebilirler
(Henninger-Rener, 2017:13).
Antropolog Scott Hutson (1999) şamanların
ulaştığı vecit benzeri bilinç değişimi ile büyük bir
dans partisinde, yüksek müzik eşliğinde tekrar
eden hareketlere dayalı danslarla ulaşılan esrime,
kendinden geçme hâli arasındaki benzerliklere dik-
kat çeker. Bu kendinden geçme hâli yanıp sönen
parlak ışıklarla, tükenene kadar dans etmekle, ba-
zen de halüsinatif ilaçların etkisiyle oluşur ve in-
sanlarda şamanların yaşadığı aşkınlığa benzer psi-
kolojik etkiler yaratabilir. Bu tip esrime anlarında
insanlar kendilerini unutabilir, sıradan benliklerini
aşabilirler. Yaptığı incelemeler sonucunda Hutson
5
(1999:71) bu esrime hâlinin kendine güveni artır-
dığı, kişiyi korkulardan ve endişelerden kurtardığı,
iç huzur sağladığı, yani bireyler üzerinde iyileştirici
bazı etkilere sahip olduğu sonucuna varır. Kendine
özgü koşullara sahip bir ortamda kendinden geçene
kadar dans eden bireylerin bu eylem sırasında eşit-
lik ve uyum hissine sahip olduğunu, kendi bireysel-
liklerini geride bırakıp komünitas hissine ulaştığını
savunur. Bu nedenle geleneksel şamanların liderlik
edici rolüne gönderme yaparak, bu tip etkinlikler-
deki disk jokeylere (DJ’lere) zaman zaman tekno-
şaman adı verilmektedir (Hutson, 1999).
dikkat
Şamanlar doğaüstü varlıklarla kişisel olarak ileti-
şim kuran, daha çok avcı toplayıcı toplumlarda
görülen din uygulayıcıları iken rahipler güçlerini
ritüellerden, dinî metinlerden ve mesleki pozis-
yonlarından alan eğitimli uzmanlardır ve daha
çok tarım ve sanayi toplumlarında görülürler.
Peygamber/Elçi/Yalvaç (prophet): Peygamber
(elçi ya da yalvaç olarak da bilinir), doğaüstü alem-
le doğrudan iletişim kurduğunu ve ilahî mesajları
diğerlerine iletebildiğini iddia eden kişilere veri-
len addır. Pek çok din topluluğu bir peygamberle
başlar, örneğin İslam, Hristiyanlık ve Musevilik
öğretilerinde tanrının buyrukları topluma peygam-
berler aracılığıyla iletilir. Ancak kavramın çerçevesi
geniştir ve bu dinlerde adı geçen peygamberlerle
sınırlı değildir. Örneğin; bir dinsel topluluk olarak
Mormonlar’ın oluşması Moroni adındaki bir me-
lekten tebliğ aldığını iddia eden ve din mensupları-
nın peygamber olarak kabul ettiği Joseph Smith’in
1830 yılında Son Zaman Azizleri Kilisesi’ni kurma-
sıyla gerçekleşmiştir (Henninger-Rener, 2017:13).
Bir rahiple peygamber arasındaki ana ayrım oto-
ritelerinin kaynağıdır. Rahipler otoritelerini biçim-
sel olarak örgütlenmiş bir din içindeki bir mesleki
pozisyondan ve kutsal metinlerden alır. Peygam-
berler ise otoritelerini ilahi olanla doğrudan ileti-
şim kurmalarından ve karizmaları sayesinde diğer
insanları meşruluklarına inandırmalarından alırlar.
Peygamberlerin öngörüleri ve rehberlikleri özellikle
toplumsal acıların yaşandığı dönemlerde veya kaos
ortamlarında çok güçlü ve ikna edici olabilir.
151
5
Din Antropolojisi

Öğrenme Çıktısı
2 Dinî kozmolojileri, doğaüstü inanışları, davranış kurallarını ve ritüelleri açıklayabilme
3 Din uygulayıcılarının özelliklerini karşılaştırabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Jamie Uys’un yönettiği,

Mensubu olduğunuz top-
1980 yapımı “Tanrılar Çıl-
İslam dinindeki ritüellere luluğa bağlılığınızı artıran,
dırmış Olmalı” adlı filmi
örnek verin. komünitas benzeri dene-
izleyin ve öğrendiklerinizle
yimleriniz nelerdir?
ilişkilendirin.

DİNÎ AÇIKLAMAYA YÖNELİK lar kronolojik olarak incelenebileceği gibi, dini ne

KURAMLAR
Doğaüstü konuları çalışmak pek çok açıdan zor-
dur. Her şeyden önce, konunun kendisini tanımla-
mak zordur. Gündelik yaşamımızda din kavramıyla
genellikle İslam, Hristiyanlık, Musevilik gibi belirli
bir inanç biçimini ve bu inançlara katılma biçim-
lerini kastediyoruz, ama kavramın evrensel olarak
bu şekilde anlaşıldığı söylenemez. Bazı toplumlarda
din, cennet, cehennem, dua gibi kavramları ifade
edecek kelimeler yoktur. Pek çok toplumda dinsel
veya ruhani pratiklerle insanların gündelik yaşam-
larının birer parçası olan diğer alışkanlıklar arasında
kesin bir ayrım yapılmaz. Bazı toplumlarda doğa-
üstü varlıklara inanılır ancak bu varlıklar tanrı ola-
rak adlandırılmaz. Bazı diğer toplumlarda ise doğal
ve doğaüstü arasında ayrım yapılmaz, ruhların da
insanlarla aynı fiziksel dünyayı paylaştıklarına ina-
nılır. Bazı kültürlerde din kavramı ile maneviyat,
ruhanilik, hatta büyü kavramları arasındaki ayrım
bile belirsizdir (Henninger-Rener, 2017:2).
Antropoloji açısından din, toplum-kültür iliş-
kileri sürecinde insanlarda doğaüstü varlıklara ve
güçlere yönelik olan zihinsel tutumlar (inanç, iman,
itikat) ve davranış örüntüleridir (ritüel, ayin, ibadet).
Doğaüstü ile kastedilen, insanların gündelik yaşam
deneyimlerinin dışında, gizemli, doğrulanamayan,
açıklanamayan metafizik alandır. Diğer bir deyişle
din, insanların gözlemlenemeyen, kestirilemeyen,
açıklanamayan, bilinmeyen ile bağ kurma çabaları
sonucunda ortaya çıkan süreç ve eylemlerin genel
adıdır (Şahin, 2016:458). Bununla birlikte dinin
nasıl tanımlandığı, tanımlayanların yaklaşımlarına
bağlı olarak değişir. Dini açıklamaya yönelik kuram-
şekilde tanımladıklarına göre, yani tematik olarak da
incelenebilir. Tematik olarak antropologların ve on-
ların düşüncelerini etkileyen diğer sosyal bilimcilerin
din yaklaşımlarını bilişsel tanımlar, toplumsal düzene
dayalı tanımlar, duygulara dayalı tanımlar, varoluşçu
tanımlar, davranışsal tanımlar ve kültürel tanımlar
şeklinde sınıflandırmak mümkündür (Crapo, 2002,
14-43; Bowie, 2017:3-7). Şimdi bu yaklaşımları ve
dini ne şekilde açıklayıp tanımladıklarını inceleyelim.
Antropolojik olarak din en genel anlam-
da “insanların açıklanamayan, bilinmeyen
ile bağ kurma çabaları sonucunda ortaya
çıkan süreç ve eylemlerin genel adı” veya
“insanların doğaüstü varlıklara ve güçle-
re yönelik zihinsel tutumları ve davranış
örüntüleri” şeklinde tanımlanır.
Bilişsel Tanımlar: İnanç Olarak Din
Din kavramını ilk tanımlayanlardan biri, ant-
ropoloji alanında dünyadaki ilk profesör olan Ed-
wards Burnett Tylor’dur (1832-1917). Tylor dini ge-
nel olarak bilimsel olmayan inançlar sistemi olarak
görmüştür. Ona göre dinin minimum tanımı ani-
mizmdir, yani ruhlar, hayaletler, iblisler ve tanrılar
gibi ruhani varlıklara duyulan inançtır. Latince ani-
ma (ruh) kökünden gelen animizm kavramı Tylor
için din kavramıyla eş anlamlıdır. Tylor’a göre in-
sanların en eski ataları insanlar gibi canlı veya can-
sız tüm diğer varlıkların bir ruhu, yaşam gücü veya
kişiliği olduğuna inanmışlardır (Bowie, 2017:8).

152

Sosyal Antropoloji
dikkat
Bilişsel tanımlar dini doğaüstü inanışlar çerçeve-
sinde, inanış olarak tanımlar.
Tylor’un görüşleri yine evrimci yaklaşım için-
de yer alan Herbert Spencer’ın dinle ilgili düşün-
celerinden etkilenmiştir. Herbert Spencer’a göre
dinler rüyalarda benliğin bedeni terk edebileceği
gözleminden doğmuştur. İnsan iki boyutludur ve
ölümden sonra ruh rüyalarda olduğu gibi beden-
den ayrı bir şekilde yaşamaya devam edecektir. Eski
ataların veya öne çıkan önemli kişilerin hayaletleri
de eninde sonunda tanrı statüsüne kavuşturulur.
Hatta ataların mezarlarına şarap gibi içkilerin dö-
külmesi adeti de zamanla tanrılara kurban verme
davranışına dönüşmüştür. Spencer’ın da savundu-
ğu bu görüşe MÖ 315’teki çalışmaları nedeniyle
Sicilyalı Euhemerus’tan yola çıkılarak Euhemerism
adı verilir. Dolayısıyla bu görüşe göre dinlerin te-
melinde atalar yer alır. Tylor, Spencer’ın sosyal ev-
rimle ilgili düşüncelerini ve kısmen de olsa dinin
kaynağının rüya olduğu yönündeki görüşlerini
kabul eder, ama dinin kaynağı konusunda ruhun
rolünü vurgulamayı tercih eder. Dolayısıyla görü-
şüne animizm hakimdir.
Tylor antropolojide hâlâ etkili olan bir kültür
kavramı geliştirmiştir. Buna göre kültür sadece
dini değil, bilgiyi, inancı, sanatı, ahlakı, yasala-
rı, gelenekleri ve diğer sosyal alışkanlıkları içeren
karmaşık bir bütündür. Bazı kültürlerdeki kültü-
rel ögeler kültürel yayılma yoluyla başka nesillere
veya bölgelere aktarılmıştır. Sosyal/kültürel evrimci
yaklaşım içinde yer alan Tylor’a göre daha gelişmiş
toplumlarda bulunan ilkel özellikler, fosil gibi ön-
ceki evrimsel aşamalardan kalan kalıntılardır ve bir
bakıma sosyal evrimin kanıtıdırlar. Tylor pek çok
dinsel halk geleneğini (mesela yaz dönümünde ya-
kılan şenlik ateşleri gibi) bu gibi kalıntılar arasında
görür ve bu kalıntıların en eskilerinin dilde oldu-
ğunu belirtir. Mesela günümüzde kullanılan mitle-
rin, öykülerin ve atasözlerinin bile yarı-unutulmuş
inançları yansıttığını ileri sürer (Bowie, 2017:8).
Örneğin gündelik yaşamda kullandığımız “bana
kuşlar söyledi” ifadesi Tylor’a göre kuşların kahin
olduğu yönündeki eski inançların kalıntısıdır.
5
Tylor’a göre din yaşadığımız fiziksel dünyayı
anlamlandırmak için yapılan yanlış bir girişimdir.
Bilim kadar rasyonel olan ama hatalı, yanlış bir so-
nuca varan bir girişimdir. Bu perspektif daha son-
raları Robin Horton tarafından da benimsenmiştir
(1932-). Horton’a göre Afrika dinleri de aynı bi-
limsel pratikler gibi neden sonuç ilişkileri kurma-
ya çalışan girişimlerdir, ancak yetersiz ya da yanlış
bilgiye dayalıdırlar (Bowie, 2017:3). Melfrod Spiro
da Tylor’ın tanımından etkilenmiş ve dini “kültürel
olarak kabul edilmiş insanüstü varlıklarla kültürel
olarak kabul edilen biçimlerde etkileşime girmekle
oluşan bir kurum” olarak tanımlamıştır. Dine yö-
nelik bu tip bilişsel tanımlar etnosentrik olmakla ve
Batı kültürünü merkeze almakla, doğal/doğaüstü
gibi dünyadaki pek çok dine uymayan bir ayrıma
dayanmakla eleştirilmiştir (Crapo, 2002, 15-16).
Euhemerism: Mitolojinin insanların
ilahlaştırılmasıyla oluştuğunu, dolayısıyla
tanrıların tarihsel olaylara, gerçekte yaşa-
mış insanların hikâyelerine dayandığını
savunan görüş.
İskoç antropolog James George Frazer (1854-
1941) Tylor’un görüşlerini benimsemiş, din, büyü
ve toplumla ilgili evrensel bir teori oluşturmaya ça-
lışmış ve çalışmalarını Altın Dal adındaki eserinde
toplamıştır. Frazer’a göre din insan yaşamını ve do-
ğal dünyayı kontrol ettiğine inanılan doğaüstü güç-
lere inanma ve tapınmadır. Ancak Tylor’dan farklı
olarak Frazer din ve büyü arasında ayrım yapar.
Ona göre büyü dinden önce ortaya çıkmıştır. Za-
manla büyünün yanlış ve aldatıcı olduğu düşünül-
müş, insanlar psikolojik destek alabilecekleri başka
araçlar aramış ve ruhsal varlıkların kendilerine yar-
dım edebileceği illüzyonunu oluşturmuşlardır. So-
nunda dinin de işe yaramadığını fark ettiklerinde,
yüzlerini bilime dönmüşlerdir. Hem bilim hem de
büyü temel olarak doğal yasaların manipülasyonu-
na dayanır. Fakat dinin temelinde kişiliklere veya
tanrılara duyulan inanç yer alır (Bowie, 2017:8).
Din ve büyü arasındaki ilişki karmaşıktır ve pek
çok din büyüsel olarak tanımlanabilecek fikirler
veya ritüeller içerir. Marcel Mauss, Büyünün Ge-
nel Bir Teorisi (1972 [1902]) adlı kitabında din
ve büyünün ruhani inanışlar spektrumunun iki
153
5
Din Antropolojisi

zıt kutbu olduğunu ileri sürer. Bu spektrumun bir

ucunda özel, gizli ve bireysel olan büyü yer alırken
diğer ucunda ise kamusal olan ve topluluğu bir ara-
ya getirmeye yönelik olan din yer alır. Mauss’un
bu tanımı din ve büyüyü aynı düşünme tarzının
farklı parçaları olarak gösterir. Fakat çağdaş ant-
ropologlar, din ve büyü arasındaki ayrımın yapay
ve pek de kullanışlı olmayan bir ayrım olduğunu
düşünürler (Henninger-Rener, 2017:3). Büyü, do-
ğaüstü güçleri birinin kişisel kontrolü altına alma
niyetiyle yapılan uygulamalar, büyücüler de büyü-
yü kendi kişisel amaçları için kullanmaya çalışan
insanlar olarak tanımlanabilir. Tarih boyunca büyü
ve büyücü kavramlarını kullananlar -antropologlar
da dahil- bu kavramları genellikle aşina olmadıkları
ruhani inanışları betimlemek için kullanmışlardır.
Hâlbuki antropolojik olarak insanların kendileri
hakkında ne düşündüklerini ifade etmek için yerel
dilde, kendi dillerinde kullandıkları kelimeler ter- Resim 5.6 Sir James George Frazer
cih edilmelidir (Henninger-Rener, 2017:3). 1854-1941
Kaynak: https://www.biografiasyvidas.com/biografia/f/
frazer.htm

Toplumsal Düzene Dayalı Tanımlar:

Resim 5.5 Sir Edward Burnett Tylor
1832-1917
Kaynak: https://www.britannica.com/biography/
Edward-Burnett-Tylor
Cemaat Olarak Din
Bazı antropologlar dinin bir toplumsal olgu ol-
duğunu vurgulamışlardır. Dinin toplumsal doğası
kendini iki şekilde gösterir. İlk olarak bütün dinler-
de grup içinde iş bölümü yapmayı gerektiren grup
etkinlikleri gerçekleştirilir. İkincisi, bütün dinsel
gruplar ait oldukları toplumdaki diğer toplumsal
gruplar ve kurumlarla önemi ilişkiler kurarlar. Di-
nin toplumsal yönlerini vurgulayan antropologlar
toplumsal ilişkilerin dinî grupların dışına nasıl çık-
tığına ve dinle toplumun geri kalanı arasındaki iş-
levsel ilişkilere odaklanırlar (Crapo, 2002, 25).
Karl Marx dini tanımlamaya çalışmamışsa da
toplumsal yaşamı neyin belirlediği hakkında bir te-
ori geliştirirken diğer toplumsal kurumlar gibi dine
de değinmiştir. Marx’a göre din üretim tarzındaki
(yani toplumda üretim yapmayı mümkün kılan
emek, araçlar ve tekniklerle bunların nasıl kullanı-
lıp sahiplenileceğini belirleyen sosyal ilişkilerdeki)
değişikliklerin ürünüdür. Dolayısıyla din sosyal
değişmenin nedeninden çok sonucudur. Marx’a
göre sınıflı toplumlar gibi refahın eşitsiz bir şekilde
dağıldığı toplumlarda din, çalışan sınıfların içinde

154

Sosyal Antropoloji
bulunduğu sömürünün Tanrı buyruğu olduğunu
söyleyerek eşitsizliği meşrulaştırır, böylece kaçınıl-
maz bir şekilde zengin ve güçlü toplumsal sınıfların
çıkarlarına hizmet eder (Crapo, 2002, 25).
dikkat
Toplumsal düzene dayalı tanımlar dini bir
toplumsal olgu olarak ele alan, işlevlerini ve
diğer toplumsal kurumlarla ilişkilerini vurgu-
layan tanımlardır.
Sosyolog Max Weber de dinin diğer toplumsal
kurumlarla ilişkisini, özellikle de ekonomiyle ilişkisi-
ni incelemiştir. Weber Konfüçyenizm, Taoizm, Hin-
duizm ve antik Musevilik gibi büyük dinsel gelenek-
lerle ilgilenmiş, bu nedenle dinin tanımını yapmaya
gerek duymamıştır. Weber’in din anlayışında din bir
toplumsal kurum olarak önemlidir, diğer toplumsal
kurumları etkiler ve toplumun tarihinde önemli bir
role sahiptir. Marx’tan farklı olarak Weber için din
toplumsal değişmeye yol açan bir etkendir. Örneğin
Weber’e göre Protestan ahlakının değerler sistemi
kapitalizmin doğmasına yol açacak biz dizi politik
ve ekonomik değişime yol açmıştır.
Dini toplumsal düzenle ilişkili olarak açıklayan
Fransız sosyolog Émile Durhkeim’ın din konusun-
daki görüşleri pek çok antropoloğu etkilemiştir ve
günümüzde antropologlar arasında hâlen benimsen-
mektedir (Crapo, 2002:26). Durkheim Avustralyalı
Aborjinlerden elde ettiği verilere dayanarak kutsal
normların da, din dışı olan gündelik normların da
kaynağının bireyler değil, toplumun kendisi oldu-
ğunu ileri sürmüştür. Dinsel Yaşamın İlkel Biçimleri
(1912) adlı çalışmasında dinin yaşamdaki krizlere
yönelik bireysel bir tepki olmadığını, toplumun en
yüksek amaç ve ideallerinin somutlaşması oldu-
ğunu, birleştirici bir sosyal güç olduğunu savunur.
Durkheim’a göre insanların zihinlerinde var olan,
onları toplumsal kurallara uymaya zorlayan, ama top-
lumun dışındaymış gibi algılanan varlık, yani Tanrı,
aslında toplumun bir yansıması, iz düşümüdür.
Durkheim dinle ilgili bilimsel çalışmalarda doğ-
rudan gözlemlenemeyen veya doğrulanamayan do-
ğaüstü inançların değil, dinin kendini bir toplumsal
olgu olarak gösterme yollarının incelenmesi gerek-
tiğini savunur. Dolayısıyla dini karakterize eden şey
doğaüstü olduğu düşünülen şeylere inanmak değil,
bu inançlarla ilişkili davranışlardır. Durkheim’a göre
5
ister basit ister karmaşık olsun, bütün dini inançlar
tek bir ortak özelliğe sahiptir. Bu özellik gerçek veya
düşünsel olan her şeyi kutsal veya din dışı şeklinde
iki kategoriye girecek şekilde sınıflandırmalarıdır.
Durkheim’a göre kutsal olan şeyler doğurdukları
özel duygular nedeniyle gündelik, sıradan yaşamın
dünyasından ayrılır. Her toplumda kutsal olan şey-
lere dokunmak, bakmak, konuşmak, yemekle ilgili
çeşitli yasaklar (tabular) vardır. Dolayısıyla Durk-
heim için din kutsal şeylerle, yani ayrı tutulan ve
yasaklanan şeylerle ilişkili birleşik bir dizi inanç ve
uygulamadır, ve bu inanç ve uygulamalar ona bağlı
olanlardan oluşan topluluğu tek bir ahlaki topluluk
olarak birleştirir (Durkheim, [1912] 2011).
Durkheim’ın din tanımını Tylor’dan ayıran do-
ğal/doğaüstü ayrımının yerine kutsal/din dışı ayrı-
mını kullanması değildir, çünkü her iki zıtlıkta da
gündelik sıradan dünya ile ruhani ve olağanüstü
güçlerin alanı arasında yapılan önemli bir ayrım
vardır. Durkheim’ın din kavramsallaştırmasında
önemli olan farklılık, ister inanç ister ritüel olarak
ifade edilsin, dinî olan şeylerin tek bir ahlaki top-
luluk oluşturduğu, insanları inananlardan oluşan
bir topluluk olarak bir araya getirdiği düşüncesidir.
Durkheim’a göre her din kendine özgü sosyal ko-
şulların bir ürünüdür ve içindeki fikirler de sem-
bolik olarak toplumun hayatta kalması için kutsal
kabul edilmesi gereken kategorileri içerir.
Durkheim için din kutsal alanla ilgili inanç ve
uygulamalar sistemidir ve dinî inanışların ifadesi
olarak dinî ritüeller son derece önemlidir. Durk-
heim dinî inançların sosyal düzenin sembolik
temsili olduğunu göstermek için Avustralya’daki
Aborjinlerin dinî inançlarından örnekler vermiştir.
Aborjinler hayvancılık yapan, küçük gruplar olarak
yaşayan yarı göçebe bir topluluktur. Her küçük
grubun yakındaki diğer gruplarda akrabaları vardır
ve bu gruplar bir klan oluştururlar. Klan üyeliği
özellikle önemlidir, çünkü bireylerin diğer klanlar-
dan insanlarla evlenmesini, onlarla yiyecek paylaş-
masını sağlar ve çeşitli sosyal olaylarda farklı roller
sunar. Klan üyeliği dinî açıdan da önemlidir çünkü
her klanın bir totemi vardır. Bu totem topluluğun
ruhani atası olduğu düşünülen bir bitki veya hay-
vandır. Totemde yer alan bitkiyi veya hayvanı ye-
mek klanın üyeleri için tabudur, büyük bir yasaktır.
Ancak, kendileri yemeseler de bu totemle manevi
olarak akraba oldukları için diğer klanların bu bit-
kiyi veya hayvanı yiyecek olarak elde etmeleri için
dini ritüeller yapabilirler. Her totem klanının dini
155
5
ritüelleri etraflarındaki diğer klanların üyeleriyle
kurdukları bir sosyal dayanışma eylemidir. Klan
içinde belirli bir hayvanı veya bitkiyi yeme yasağına
uyulduğu zaman bu yiyecek diğer klanların üyele-
ri için daha bol bulunan bir yiyecek olacaktır. Bu
nedenle her klanın kendi tabularına uyması diğer
klanlar için de faydalı olacaktır. Klanların totemleri
sadece grubun ruhani koruyucusunu temsil etmez,
aynı zamanda o klanın, yani toplumsal grubun
kendisini de temsil eder. Dolayısıyla Durkheim’a
göre Avustralya Aborjinlerinde her klanın kutsal
totemi klanın kendisidir, klan totem görevi gören
hayvan veya bitki biçiminde kişileşir, temsil edilir
ve görünür hâle gelir.
dikkat
Durkheim’a göre totem klanın sembolüdür, klan
totem görevi gören hayvan veya bitki biçiminde
kişileşir, temsil edilir ve görünür hâle gelir.
Kısacası Durkheim’a göre din toplumsal düzenin
sembolik bir ifadesidir. Dindeki kutsal semboller top-
lumsal kurum ve grupların temsilleridir, toplumun
varlığını sürdürmesi için bu sembollere saygı duyul-
malıdır. Kutsal semboller huşu ve hürmet gibi güçlü
duygular uyandırdıkları için sembolize ettikleri top-
lumsal düzene hürmet edilmesini, böylece toplumun
ve geleneklerin varlığını sürdürmesini sağlar.
Duygulara Dayalı Tanımlar: Teselli
Olarak Din
Felsefeci Rudolph Otto (1923) dinlerin kaynağı-
nın duygular olduğunu, özellikle de kutsallık karşısın-
da deneyimlenen korku ve huşu gibi güçlü duygular
olduğunu düşünmüştür. Otto’ya benzer şekilde Ro-
bert Lowie de (1927) dinin merkezinde alışık olma-
dığımız ya da tuhaf olaylar deneyimlediğimiz zaman
hissettiğimiz şaşkınlık, hayranlık ve huşu duygularının
yer aldığını düşünür (Crapo, 2002:29).
dikkat
Duygulara dayalı tanımlar, dinin endişelerden
koruyucu, teselli edici yönünü vurgulayan ta-
nımlardır.
156
Din Antropolojisi
Antropolojinin en önemli kuramcılarından biri
olan ve işlevselci ekolün kurucularından biri sayı-
lan Bronislaw Malinowski’ye (1884-1942) göre de
din, duygusal gerilime verilen bir tepki olarak doğ-
muştur. Malinowski Tylor’dan farklı olarak evrim-
sel kökenlere ve kalıntı fikrine daha az önem ver-
miştir. Ona göre toplum kendi kendini düzenleyen
organik bir sistemdir ve din, ekonomi ve akrabalık
da bu organik bütünün parçalarıdır. Malinowski’ye
göre dinsel gelenekler Tylor’un savunduğu gibi sa-
dece kalıntı olsalardı ortadan kalkarlardı. Günü-
müzde varlığını sürdüren her şey bir işlevi görmeye
devam ettiği için vardır. Malinowski’nin düşünce-
leri büyük ölçüde Freudyen kavramlara dayanır.
Freud din ile nevrotik hastaların psikolojik savun-
ma mekanizmaları arasındaki benzerliklere dikkat
çekmiştir. Malinowski de dini psikolojik strese kar-
şı bir savunma aracı olarak, insanların belirsizlikle
başa çıkmak için kullandıkları bir dizi davranıştan
oluşan bir sistem olarak görür.
Malinowski, 1954 yılında yayınlanan Büyü,
Bilim ve Din adlı eserinde din ve büyü arasında
bir ayrım yapmıştır. Dinsel bir eylem kendisinin
ötesinde bir şeyi hedefler, amacı ritüelin kendisi
değildir. Ritüel, daha üst bir varlığa yönelik bir ta-
pınma veya sakinleştirme etkinliğidir. Üst varlığın
ritüele ne cevap vereceği tam olarak varsayılamaz
ve tahmin edilemez. Diğer taraftan büyü çok daha
teknik bir prosedürdür ve kendi içinde sona erip
tamamlanır. Doğru uygulandığında etkili olacağı-
na, doğru hareketlerle doğru sözler söylendiğinde
kurbana lanet getirebileceğine inanılır. Malinowski
büyünün, yani bazı beşerî amaçlara ulaşmak için
ritüellerin kullanılmasının, insanların kendi bilim-
sel teknolojileri ile insan ihtiyaçlarını karşılayama-
dıkları zaman başvurdukları bir eylem olduğunu
düşünür. Örneğin Birinci Dünya Savaşı sırasında
çalışmalarını yürüttüğü Trobriand Adalarında ya-
şayanlar açık denize balık avlamaya çıktıklarında
daima büyü kullanırlardı. Çünkü aniden oluşabi-
len fırtınalar yüzünden insanlar ölebilir, tekneler
batabilirdi. Ancak korunaklı gölcüklerde balık av-
ladıkları zaman asla büyü kullanmazlardı, çünkü
buralar açık denizler gibi güvenilmez, tehlikeli,
kontrol altına alınamayan yerler değillerdi. Mali-
nowski buna dayanarak büyüyü önemli işler veya
kritik durumlarda tehlikeyi atlatma görevi gören,
önceden belirlenmiş bir uygulama tekniği olarak
tanımlamıştır (Crapo, 2002:30).

Sosyal Antropoloji
Malinowski büyüsel olmayan dinsel uygulamala-
rın da güçlü bir etkisi olduğunu, toplumun insanların
istediği şekilde sürmesine yardım edecek toplumsal
değerleri güçlendirdiğini düşünür. Din, toplumsal
düzeni sürekli kılarak yaşamı daha tahmin edilebilir
ve güvenli kılar. Kısacası Malinowski’nin perspek-
tifine göre dinî uygulamalar insanların endişelerini
azaltmaya yardımcı olurlar (Crapo, 2002:30).
Din ve büyü ne kadar birbirinden farklı olsa da
Malinowski’ye göre aynı psikolojik işlevi yerine ge-
tirirler, bu da yaşamdaki belirsizlikler karşısındaki
endişelerin yatıştırılması, teselli edilmesidir. An-
cak Evans-Pritchard’a göre her ne kadar din içinde
duygular, arzular ve itkiler önemli rol oynasa da
dinsel veya büyüsel bir eylemin gerçekleştirilmesi
otomatik olarak Malinowski’nin sözünü ettiği psi-
kolojik etkileri ortaya çıkarmaz.
Dinsel ve büyüsel davranışları birbirinden ayır-
mak zordur. Malinowski tarafından yapılan ayrım
bazı durumlar için uygun olsa da çoğu durumda
dinsel ve büyüsel ögeler birbirinin içine geçmiş du-
rumdadır, katılımcıların motivasyonları da benzer
şekilde birbirine karışmıştır. Örneğin; ölümle ilgi-
li, ruhu serbest bırakmaya ve bir daha yaşayanlara
musallat olmasını engellemeye yönelik bir ritüeli
düşünelim. Bu yasaklama ritüeli doğru bir şekilde
uygulandığında hayatta kalanlar ölenin öteki dün-
yaya yapacağı yolculuğa devam edeceğinden emin
olurlar. Bu ritüel büyüsel bir eylem olarak ele alına-
bileceği gibi dinî bir seremoni olarak da ele alına-
bilir. Dinsel bir seremoni olarak düşünüldüğünde
doğaüstü varlığa ruhu kabul etmesi, ona yardımcı
olması ve yaşayanları rahatlatması için dua edilir.
Varoluşçu Tanımlar: Değer Olarak Din
Teolog Paul Tillich’e göre din, çok sayıda antro-
poloğu ve sosyoloğu etkilemiş olan nihai kaygılar an-
lamına gelir. Tillich’e göre din, insanların koşulsuz bir
şekilde ciddiye aldığı ve hayatın anlamının kaynağı
olarak düşündüğü her şeydir. Dini nihai kaygılar ola-
rak gören bu bakış açısı antropolog Robert Bellah ta-
rafından da benimsenmiştir. Bellah’a göre din insan-
ları varoluşlarının nihai durumuyla ilişkilendiren bir
dizi sembolik biçim ve eylem dizisidir. Benzer şekilde
William Lessa ve Evan Vogt dini toplumun nihai kay-
gılarına yönelik inanç ve uygulamalarından oluşan bir
sistem olarak tanımlarlar. Bu tanımlarda önemli olan
özellik, Batı düşüncesinin ön yargılarını yansıtan do-
ğal/doğaüstü ikiliğini kullanmamaları, doğaüstü kav-
ramı yerine varoluşun nihai koşulları veya nihai kaygı
kavramını kullanmalarıdır (Crapo, 2002:31).
5
dikkat
Varoluşçu tanımlarda din insanların nihai kaygı-
ları ve bu kaygılara verilen yanıtlar olarak tanım-
lanır, yani din insanların varoluşlarıyla ilgili en
üst düzey endişeleriyle hayatın anlamına ilişkin
sorularıyla ilgili sembolik eylemlerdir.
Davranışsal Tanımlar: Ritüel Olarak
Din
Antropologlar 1960’lı yıllarda dini davranışla-
ra çok ilgi göstermişlerdir. Anthony F.C. Wallace
(1966:102) ritüeli “eyleme geçmiş din” olarak ta-
nımlar ve dinin yapmayı amaçladığı şeyi gerçekleş-
tiren aracın ritüel olduğunu düşünür. Her ne kadar
pek çok insan dini belirli doğaüstü inanışlar veya
kutsal inançlar olarak görse de insanlar amaçlarına
ritüellerle ulaşmaya çalışırlar.
dikkat
Davranışsal tanımlar, dini ritüeller ve ayinler
çerçevesinde tanımlar.
Dinsel ritüeller belirli duygularla ilişkili olan,
uygulayan insanların doğaüstü inanışları tarafın-
dan rasyonelleştirilen ve anlamlı kılınan kalıplaşmış
davranış sekanslarıdır. Ritüeller ya istenen değişik-
likleri gerçekleştirmek için ya da istenmeyen deği-
şiklikleri önlemek için yapılırlar. Wallace her iki-
sinin de “durumun dönüştürülmesi”nin örnekleri
olduğunu belirtir. İnsanlar hastalıkları iyileştirmek,
kendilerini tehlikeden korumak, gelecekten haber
almak gibi birçok amaca yönelik olarak ritüeller
yaparlar ve yaptıklarında dindarlık gösterdiklerini
düşünürler. Wallace’a göre ritüeller “araçsal önce-
liğe” sahiptir ve din tanımında da öncelikli olma-
lıdırlar. Buna dayanarak Wallace (1966: 107) dini
“insanların ve doğanın durumunda dönüşüm ya-
ratmak veya dönüşümleri engellemek amacıyla do-
ğaüstü güçleri harekete geçiren, mitler tarafından
rasyonelleştirilen bir dizi ritüel” olarak tanımlar.
Victor Turner (1972) için ritüeller, dini toplulu-
ğun kendilerini birleştiren duygular yaratma aracı-
dır ki; bu birlik duygusunun kendisine komünitas
adını verir. Komünitas, grup ritüellerine katıldıkça
üyeler arasında oluşan güçlü kişisel bağlarla oluşan
157
5
coşkuyu ifade eder. Ritüeller sırasında cemaatlerin
üyeleri gündelik hayatlarında var olan hiyerarşiden
kurtulurlar, statüsü yüksek ve düşük olanlar ritüel
sırasında eşit olarak hareket ederler. Böylece güçlü
bir eşitlik ve uyum duygusu oluşur. Bu sayede ritü-
eller üyeler arasındaki kişisel sadakati pekiştirerek
topluluktaki bağlılığı sürekli hâle getirir.
Resim 5.7 Victor Turner
1920-1983
Kaynak: http://www.browsebiography.com/bio-victor_
turner.html
Resim 5.8 Anthony Francis Clarke Wallace
1923-2015
Kaynak: https://anthrosource.onlinelibrary.wiley.com/
doi/10.1111/aman.12962
158
Din Antropolojisi
Edmund Leach de kutsal sembollerin anlamla-
rının yoğunlaştırılmış bir şekilde ifade edilişinde ri-
tüellerin büyük bir rolü olduğunu belirtir. Ritüelle
iletilen anlam çok seslidir, yani ritüel bir dizi farklı
şekilde yorumlanabilir. Örneğin Baptistlerin (Hris-
tiyanlıkta bir mezhep) nehir, göl veya deniz gibi su-
larda kişiyi suya batırıp çıkararak vaftiz etmeleri bir
ritüeldir ve pek çok anlam içerebilir. Bu eylem, bazı
Hristiyan tarikatlarının üyeleri için kendisi de bir
Baptist olan Aziz John’un yaptıklarını tekrarlamak,
onu izlemek anlamına gelebilirken bir başkası için
bu eylem ölüm ve yaşamın hatırlatılması anlamı-
na veya vaftiz olan kişinin yıkanıp günahlarından
arındırılması anlamına gelebilir. Başka biri bu eyle-
min Hristiyanlığa bağlılığı gösterdiğini düşünebilir
veya bir başkası bu ritüeli inananlardan oluşan bir
gruba yeni dâhil olan birinin katılımını kutlamak
için yapılan bir tören olarak görebilir. Bu farklı an-
lamlar her zaman birbirlerini dışlamazlar ve hepsi
de ritüel için geçerli anlamlardır. Ritüellerin po-
tansiyel anlamındaki bu çeşitlilik sayesinde ritüele
katılanların her biri bu eyleme kişisel olarak kendi
ihtiyaç ve isteklerine göre bir anlam yükleyebilir
(Crapo, 2002:32).
Komünitas, dinî topluluğun üyeleri ara-
sında ritüeller sırasında oluşan coşku ve
keyif duygusudur ve topluluğun üyelerini
birbirine bağlayıcı bir etkisi vardır.
Roy Rappaport (1999) ritüellerin sembolik
olarak dini toplulukların geleneklerini ortaya koy-
duğunu düşünür. Bireylerin topluluğun inanç ve
değerlerini kabul ettiklerini kamusal olarak ifade
etmelerinin en önemli aracı bu ritüellere katılım-
dır. Kişiler mezheplere veya tarikatlara üye olduk-
larında, buradaki düzenin bir parçası hâline gelirler
ve ilettikleri ve aldıkları mesajlar kendilerinin bir
parçası olur. Yaptıkları ritüeller aracılığıyla düzenin
kurallarına uyar, düzenden ayrışamaz bir hâle gelir-
ler, dolayısıyla katıldıkları ritüellerin içeriğini, me-
sajını reddetmeleri söz konusu değildir. Bu nedenle
Rappaport’a (1999:199) göre ritüele katılan katı-
lımcılar, bu düzenin şifrelediği mesaj, ileti ne olursa
olsun kabul etmiş ve kabul ettiğini kendilerine ve
diğer üyelere göstermiş olurlar. Her ne kadar bir
dinî gruba ve ritüellere katılan insanların bu ritü-
ellerde sembolize edilen değerlere zıt hayatlar yaşa-
ması mümkün olsa da ritüellere katılmak sapmayı
 5
Sosyal Antropoloji

takiyyeye dönüştürür. Her ne kadar ritüellere ka-
tılmak grup değerlerine uymayı garanti etmezse de
Rappaport (1999:132) zorunluluklara uymamanın
her zaman ve her yerde gayriahlaki olarak kabul
edilen tek davranış olduğunu hatırlatır. Kısacası
ritüeller, insanların dinî topluluklarının standartla-
rına uyma düzeylerini artıracak bir işleve sahiptir.
Diğer bir deyişle, ritüellere katılarak insanlar ken-
dilerini bu ritüellerde ifade edilen kaidelere göre
yaşamakla mükellef kılarlar.
tanrılar büyük ölçüde cezalandırıcı nitelikte algı-
lanmaktadır. William Lambert, Leigh Triandis,
ve Margery Wolf da ebeveynlerin cezalandırma
davranışları ile tanrılara atfedilen nitelikler arasın-
da benzer bir ilişki bulmuşlardır. Farklı kültürleri
inceledikleri çalışmalarında çocuklara yönelik ce-
zalandırıcı eylemlerin yoğun olduğu toplumlarda
tanrıların da agresif ve kötücül nitelikte algılandı-
ğını saptamışlardır (Crapo, 2002:36).

Psikolojik Tanımlar: Yansıtma Olarak

Din
Her ne kadar Freud bir antropolog değildiyse
de küçük çaplı toplumların antropolojik tanımları
hakkında çalışmış ve kendi psikoloji teorilerini di-
nin kökenlerini açıklamak için kullanmıştır. Fre-
ud ([1927]1964) dinin ebeveyn-çocuk ilişkisinin
sembolik bir ifadesi olduğunu düşünür. Bu ilişkide
çocukların ebeveyn hakkındaki algısı bilinçsiz bir
şekilde doğayı yorumlamak için bir temel olarak
kullanılır. İnsanlar kontrol edemeyecekleri kadar
kuvvetli olduğunu düşündükleri doğa güçlerini
antropomorfik olarak düşünürler, onlara insani ni-
Resim 5.9 Melfrod E. Spiro 1920-2014
telikler atfederler. Özellikle de deneyimledikleri güç-
lü ebeveyn figürlerini bu doğa güçlerine yansıtırlar. Kaynak: https://www.gf.org/fellows/all-fellows/
Dinin antroposantrik bir yansıtma olduğuna dair bu melford-e-spiro/
görüş Abram Kardiner ve Ralph Linton başta olmak
üzere pek çok antropoloğu etkilemiştir. Kardiner ve
Linton dini, duygularda ve ritüellerde cisimleşen
yansıtıcı bir sistem olarak tanımlar. Bu sistem, top-
lumun üyelerinin aralarındaki gerilimleri, özellikle
de çocuk büyütme yöntemlerinden kaynaklanan ge-
rilimleri çözmek için bir fırsat sağlamaktadır.

dikkat
Psikolojik tanımlar, dini yansıtma mekanizması
olarak ele alan, dinin ortaya çıkışını ebeveyn-ço-
cuk ilişkisi üzerinden açıklayan tanımlardır.

Melfrod E. Spiro ve Roy G. D’Andrade çeşitli

toplumlarda tanrı kavramlarını incelemiş ve tanrı-
ların niteliklerinin ebeveyn-çocuk ilişkisinin nite-
liğinden büyük ölçüde etkilendiğini görmüşlerdir.
Ebeveynlerin çocuklara baktığı ve ihtiyaçlarını
karşıladığı toplumlarda tanrılar insan ritüellerine
ebeveynlerin çocuklara verdiğine benzer şekilde
cevap vermektedirler. Diğer taraftan ebeveynlerin Resim 5.10 Clifford Geertz 1926-2006
çocukları sıklıkla cezalandırdıkları toplumlarda da Kaynak: https://peoplepill.com/people/clifford-geertz

159
5
Resim 5.11 Leslie White 1900-1975
Kaynak: https://tr.sodiummedia.com/4299169-leslie-
white-on-the-establishment-of-the-science-of-cultural-
studies
Kültürel Tanımlar
Çağdaş Amerikan antropolog Clifford Geertz,
Durkheim’ın dinî kolektif bir toplumsal eylem ola-
rak gören perspektifini, Max Weber’in anlamı mer-
keze koyan, dini dünyaya düzen getiren bir sistem
olarak gören perspektifiyle birleştirir. Geertz bu
perspektiflere ek olarak dini analizin kültürel bo-
yutunu açıklamaya çalışır. İnsanlar yaşama yönelik
tutumlarını geliştirmek, sürdürmek, iletmek ve
aktarmak amacıyla semboller kullanırlar. Bu sem-
boller, anlamların cisimleşmiş hâlleridir. Din de in-
sanların iletişim kurmasını mümkün kılan sembo-
lik bir sistemdir. Yani Tylor’un aksine Geertz dini
tanrıya inanma anlamında tanımlamaz, insanların
iletişim kurmasını mümkün kılan sembolik bir sis-
tem olarak tanımlar. Geertz’e (1993) göre dinin beş
temel özelliği vardır:
• Sembollerden oluşan bir sistemdir.
• İnsanlarda güçlü, her yere nüfuz eden uzun
süren ruh hâlleri oluşturur.
• Bu ruh hâllerini varoluşun genel bir düzen
içinde gerçekleştiğine dair fikirler oluştura-
rak meydana getirir
160
Din Antropolojisi
• Varoluşun düzenine dair fikirlerini bir ger-
çeklik atmosferi ile örter.
• Böylece ruh hâllerinin ve motivasyonların
benzersiz bir şekilde gerçekçi görünmesini
sağlar.
Geertz ritüellerin son derece önemli olduğunu
düşünür. Çünkü insanlar ritüelde yaşadıklarının
etkisinden çıkamaz, gündelik yaşamlarında bu ruh
hâlinin etkisi altında kalırlar. Böylece gündelik ya-
şamdaki olayları da dini perspektifle algılar ve yo-
rumlarlar. Buna dayanarak Geertz dinin insanların
yaşam tarzını ve toplumsal düzeni şekillendirdiğini
düşünür. Diğer bir deyişle Durkheim’ın ileri sür-
düğü gibi dini toplumsal düzeni yansıtan bir sis-
tem olarak değil, bu düzeni şekillendiren bir sistem
olarak görür.
Geertz’in de vurguladığı gibi sembollerin tüm
dinlerde büyük önemi vardır. Dinsel semboller
sadece nesneler değildir, davranış ve tutumlar da
sembol olabilirler. Örneğin; hilal, haç gibi somut
nesneler kadar kutsal nesneleri yere koymayıp yük-
sek yerlerde muhafaza etmek, kutsallık atfettiğimiz
ekmek yere düştüğünde yerden alınca öpmek, ezan
okunurken duyulmasını engelleyecek yüksek sesle-
ri kısmak, yasaklanmış olan yiyecekleri yememek
gibi davranışlar da dinsel sembollerdir. Bu sembol-
lerin tümü soyut olan dinsel ögelerin somut şekilde
algılanmasını ve insanların bağlı oldukları inanç
topluluğunun normlarına uyduklarını topluma
ifade etmelerini sağlarlar.
Geertz’in din tanımı Talal Asad tarafından
eleştirilmiştir. Asad’a göre Geertz’in semboliklik
konusundaki yorumları fazla soyuttur, sembole an-
lamını veren sosyal, tarihsel ve politik bağlamdan
çok uzaktır. Asad dinin kültürlerarası bir kategori
olarak çalışılabileceği varsayımına da karşı çıkar.
Asad’a göre dinin Geertz’in yaptığı gibi evrensel bir
tanımı olamaz, çünkü hem dini oluşturan ögeler
ve ilişkiler tarihsel olarak kendine özgüdür hem
de tanımın kendisi de söylemsel süreçlerin tarihsel
ürünleridir (1993:29).
 5
Sosyal Antropoloji

Öğrenme Çıktısı
4 Dini açıklamaya yönelik kuramları özetleyebilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

M. Night Shyamalan’ın yö-

Weber Protestanlık ile ka-
pitalizmin doğuşu arasında
nasıl bir ilişki kurmuştur?
Durkheim’ın kutsal ve din dışı
arasında yaptığı ayrıma kültü-
rünüzden örnekler verin.
nettiği 2004 yapımı “Köy”
(The Village) filmini izleyin
Durkheim’ın görüşleri üze-
rinden bu köydeki kutsal ve
din dışı olan şeylerin neler
olduğunu açıklayın.

DİN VE BİLİM nın dışındaki olguların dış değişkenlerle açıklan-

Antropolog Leslie White (1969) doğal (natü-
ralist) ve doğaüstü düşünme tarzları arasında bir
ayrım yapar. Doğal düşünme, bilimin bir özelli-
ğidir ve nesneler ve olaylarla ilgili insan deneyimi
ile dış olgular arasında, yani örneğin baş ağrısı ile
fırtına arasında dikkatli bir ayrım yapar. Doğal
düşünce insanların iç süreçlerini biyolojik terim-
lerle açıklar, dış nesne ve olayları da dış olguların
bağlamında açıklar. Örneğin; baş ağrısı gibi bir iç
süreç kaslardaki gerilimle veya kan basıncındaki
değişimle, yani doğal olarak açıklanabilir, fırtına
gibi bir dış olgu da atmosfer ve şimşeklerin etkile-
şimiyle açıklanabilir. Doğaüstü düşüncede ise ak-
sine iç olgular dış olguların terimleriyle ya da dış
olgular insan egosunun uzantısı olarak tartışılarak
deneyimin yeri muğlaklaştırılır. Örneğin; Avust-
ralya’daki Aborjin kültüründe insanlar rüyalar gibi
iç süreçleri dış olgular gibi düşünürler, rüyanın
uyku sırasında bedeni terk eden ruhun deneyimi
olduğunu kabul ederler. Pek çok kültürde baş ağrı-
sı dışarıda bir yerde bazı insanların yaptığı büyüsel
ritüellerin bir sonucu olarak görülür. Yine şimşek
gibi bir dış olgu da doğaüstü düşüncede insanların
günahkâr düşüncelerine verilen ilahi bir yanıt ola-
rak görülebilir.
Doğaüstü düşünce sadece dine mahsus değil-
dir. Sanatsal bağlamda, çocukların kurmaca oyun-
larında ya da zihinsel bozukluklarda da görülebilir.
Ancak White’a göre doğaüstü düşünce dinin belir-
leyici özelliğidir. Dinî düşünmede iç deneyimlerle
dış gerçeklik birbirine karışmıştır, bu açıdan insa-
dığı bilimsel ve doğal düşünmeye zıt düşer. Dinî
ideolojilerde dış dünya kendi terimleriyle değil,
insan egosu açısından yorumlanır. İnsanlar dinî
inançları, dış dünyayı kendi kişiliklerini yansıta-
cak şekilde betimleyip yorumlayarak inşa ederler.
White’a (1969:64-65) göre böylece bütün dün-
ya insanlar gibi hissedip davranan ruhlarla dolu
canlı bir yer olarak düşünülür, bu ruhlar/tanrılar
kıskanabilen, sevebilen, kavga edebilen, belirli
ekonomik veya politik sistemleri destekleyen veya
yasaklayan, seçtikleri ulusların ordularına yardım
edebilen varlıklardır.
Dinî düşünceyi iç deneyimlerle dış gerçekliği
birbirine karıştırma olarak gören tek düşünür Whi-
te değildir. Antropolog Stewart Guhrie (1993) de
dış dünyanın insan nitelikleri atfedilerek yorum-
lanmasının dinin merkezinde yer aldığını düşünür.
Dinde insanlar evrenin insani olmayan kısımlarını
betimlemek ve açıklamak için insana benzer model-
ler kullanırlar: Örneğin şimşekler Zeus’un ellerin-
deki mızrak hâline gelir veya doğal afetler Tanrı’nın
gazabı olarak kabul edilir. Guthrie’ye (1993:197)
göre bütün dinler ortak bir özelliğe sahiplerdir. Bu
özellik, insan olmayan ama görünüşte insana ben-
zer olduğu varsayılan varlıklarla sembolik eylemin
bir biçimi aracılığıyla iletişim kurmaktır. Guthrie
dini, insan olmayan varlıklara da insansı model-
lerin sistematik bir şekilde uygulanması olarak ta-
nımlar ki bu da antropomorfizmin sistematik kul-
lanımı anlamına gelir.

161
5
Guthrie’ye göre bilim gibi din de evreni anlama
çabasıdır ancak, bilim mekanik modelleri kullanır-
ken din antropomorfik modelleri kullanır. Guthrie
yeni olguları açıklamaya yönelik tüm girişimlerin
analoji kullanmayı içerdiğini söyler. Mesela ato-
mun çekirdeğini ve elektronlarını açıkladığımız
zaman güneşe ve etrafındaki gezegenlere benzetiriz.
İnsanların insani olmayan şeyleri açıklarken dinî
olarak kullanılması da bu nedenle şaşırtıcı değildir.
Guthrie, insanların çok çeşitli konularda görünme-
yeni görünür kılmak için insana benzer nitelikler
atfettiklerini ve kendilerine psikolojik olarak cazip
Araştırmalarla
İlişkilendir
Günümüzde popüler kültürde cadılık, büyü-
cülük, sihir gibi konular bolca işleniyor, fantastik
filmler ve romanlarda, bilgisayar oyunlarında,
sosyal medya videolarında sık sık karşımıza çıkı-
yor. Peki günümüz antropolojisi cadılık hakkın-
da neler söylüyor? Antropoloji Profesörü Alma
Gottlieb’in cadılık ile ilgili verdiği röportaj bu
konuda bize fikir verebilir:
“Harry Potter, Blair Cadısı gibi filmlerde
de görüldüğü üzere çağdaş kültürde cadılık
hâlâ yaşıyor. Ama bunlar eğlence biçimleri.
Cadılık 21. yüzyılda gerçekten ciddiye alını-
yor mu?
Harry Potter etkisi yüzünden çoğu insan ca-
dılığın bir çocuk masalı veya saçma bir batıl inanç
olduğunu zannediyor olabilir. Ama günümüzde
ABD’de bile kendilerini cadı olarak adlandıran
ve bunu ciddi bir din olarak kabul edenler var.
Bu insanlar, cadılığı şeytani, kötücül veya çocuk-
su olarak gören ve olumsuz olarak değerlendiren
insanların aksine olumlu bir cadılık algısına sa-
hipler.
Cadılık doğaüstüne duyulan genel inanç-
lardan hangi açıdan farklıdır?
Farklı değildir. Bana göre cadılık Katoliklik,
Protestanlık, Musevilik, Hinduizm, Budizm,
Animizm, Jainizm, İslam ve adını anmadığım
birçok başka dinle aynı temele dayalı bir dindir.
Bunların hepsi görünmeyen ve modern bilimsel
yöntemlerle kanıtlanamayan güçlere duyulan
inançlardır. Hepsi mistik olan bir şeylere duyulan
inancı paylaşırlar.
162
Din Antropolojisi
gelen modelleri kullandıklarını söyler. Ancak dinî
antropomorfizm her zaman doğaüstü varlıkları
insan bedenine sahipmiş gibi göstermeyi zorunlu
kılmaz. Doğaüstü varlıklara atfedilen beşerî nite-
likler davranış tarzı veya kişilik de olabilir. İnsani
olmayan dünyayı etkilemek için dilin ve diğer sem-
bolik iletişim biçimlerinin kullanılması da dindeki
antropomorfizmin bir örneğidir. Guthrie’ye göre
dünya genelindeki en evrensel dinî uygulama muh-
temelen duadır. Çünkü dua, doğaüstü olana dilin
kapasitesinin, iletişim kurma becerisinin atfedildiği
bir ritüel biçimidir.
Cadılıkla ilgili antropolojik çalışmalar
bize neler söyleyebilir?
Antropolojiye giriş dersi basitliğinde cevap-
layacak olursam ABD’de toplumumuzun kuruluş
ilkelerinden birinin dini hoşgörü sunma olduğu-
nu söylüyoruz. Bazı tarihçiler bu hoşgörünün
sadece Protestanlık altındaki bazı mezheplere
uygulandığını, Amerikan yerlilerine gösterilme-
diğini iddia etse de kendimize anlattığımız ulusal
hikaye dini hoşgörü sunduğumuz yönünde. Eğer
ulusal hikâyemizi ciddiye alacaksak, o zaman
dünyada var olan bütün dinleri anlamak için
çaba göstermemiz gerekiyor.
Daha spesifik bir düzeyde, Hristiyanlık ta-
rihinin en azından son bin yılında cadılığa yük-
lenen anlam yüzünden cadılık uzun zamandır
şeytani, kötücül olan şeylerle yan yana konuyor.
Cadılığa daha geniş bir açıdan, karşılaştırmalı şe-
kilde bakacak olursak ve çeşitli yerlerdeki cadı-
lık suçlamalarını düşünecek olursak, bu konuyla
ilgili bazı politik süreçlerin farkına varabiliriz.
Çünkü bazı konuları uzaktan çalışıyoruz, yakın-
dan baktığımızda her şey farkı görünüyor.
Mesela ben uzun süre Batı Afrika’da Fildişi
Sahili’ndeki Beng kabilesiyle ilgili bir araştırma
yaptım. Burada geleneksel kral pozisyonundaki
kişi bir cadıydı. Kral ve cadı olan bu adam kötü
veya şeytani değildi, tam tersine, mistik güçlerini
krallığını korumak için kullanması gerekiyordu.
Halk Beng krallığının sürekli cadıların saldırıla-
rına maruz kaldığını, kendilerini korumak için
devlet başkanlığını krallığa saldıran şeytani güç-

Sosyal Antropoloji
lerle savaşabilecek güçlü bir cadının üstlenmesi
gerektiğini söylüyordu. Bu görüş, Hristiyanlıkta-
ki ahlaki görüşten çok farklı. Bu görüşe göre in-
sanların içlerinde birbirine zıt dürtüler var, bun-
lardan biri de şeytani. Yapabileceğimiz en iyi şey
içimizdeki şeytanla savaşmak ve bu kötücül gücü
kontrol altında tutmak. Ve yine bu görüşe göre
gücün kendisi ahlaki olarak yansızdır, iyi mi kötü
mü olduğunu belirleyecek olan bizim bu gücü
nasıl kullandığımızdır. Antropoloji bize şunu ha-
tırlatır, güç gibi kavramlar hakkındaki varsayım-
larımız sadece varsayımdır, gerçeklik değildir.
Biz Batı’da yaşayan insanlar neden hâlâ
cadılara ve cadılığa böyle takıntılıyız?
Yaşamla İlişkilendir
“Her dinde, o dinin belli yorumlarını doğru
ve geçerli gösterip diğer alternatif yorum ve an-
layışları sahte, yanlış ve geçersiz gösteren çevreler
ortaya çıkar. Bir dinin kendi içindeki belli yorum
ve anlayışların diğerleri hilafına meşruluk kazan-
masını irdelerken de dikkatleri iktidar ve iktidar
ilişkilerine çevirmemiz gerekir. Farklı tarihsel,
coğrafi ve kültürel bağlamlarda iktidar ilişkileri-
nin yapısına bağlı olarak bir dinin belli yorumları
ona inanan kitleler tarafından doğru, meşru ve
geçerli kabul edilirler. Diğerleri ise yanlış, sapkın,
hatta ‘dindışı’ sayılacak ölçüde toplumsal sürecin
dışına ya da kıyısına itilirler. Bu söyleneneler,
dinle ilgili kaynaklarda sıklıkla karşımıza çıkan
‘ortodoksi-heterodoksi’ ikiliği ve karşıtlığı teme-
linde kavramsallaştırılabilir.
Kelime anlamı ‘geçerli, kabul gören öğreti’
anlamına gelen ‘Ortodoksi’ (Yunanca ‘orthos’
doğru/hak, ‘doxa’ düşünce/inanç demek) bir
dinsel inancın resmi olarak kabul edilen, dinsel
otorite tarafından sahiplenilen ve topluma dikte
edilen biçimidir. ‘Heterodoksi’ ise (Yunanca ‘he-
tero’ farklı/öteki demek) aynı inanç sisteminin
bazı ‘merkezkaç’ toplumsal kesimler tarafından
benimsenip hayata geçirilen ve genellikle de yö-
netenlerce temsil edilen dinselliğe karşı konum-
lanmış, doğal olarak da onlar tarafından reddedi-
lip lanetlenen biçimidir (Su 2009).
5
Amerika’da cadılık Salem cadı mahkemele-
rinde şeytanın vücut bulmuş hâli olarak görüldü
ve susturuldu. Ne zaman bir şeyi şeytanın cisim-
leşmiş hâli diye kesin bir şekilde damgalarsanız,
o şey hakkında büyük merak uyandırırsınız. Bu
insanlık hâlinin bir parçasıdır. Dolayısıyla aslın-
da biz bir hayaleti kovmaya çalıştıkça o hayaletin
bizi ele geçirmesi kolaylaşıyor.”
Kaynak: Yales, Diana. (2008). How are ant-
hropological studies of witchcraft relevant today?.
https://news.illinois.edu/view/6367/198785’den
kısaltılarak aktarılmıştır.
Bu reddiye ve lanetlemeyi karşılamak üzere
bizim de içerisinde yer aldığımız İslam coğrafya-
sında tarihten bugüne karşımıza zengin bir ter-
minoloji çıkar: Zendeka, zındık, mülhid, rafızî,
‘ehl-i rarz’ gibi (Ocak 1999:42). Ancak genel
çerçevede ortodoksi Sünnilikle özdeşleştirilip
Alevilik başta olmak üzere gayrisünni toplum-
sal oluşumlar heterodoksi çerçevesine oturtulsa
da durum o kadar basit değildir. Sünni İslam’ın
halk katında hayata geçirilişi de resmî din ule-
masını rahatsız edecek birtakım yenilikler, yani
bid’atlerle yüklü olduğu ölçüde heterodoksi ile
titreşim arz eder.
Heterodoksi tabiri en çok Türklerin
İslamiyet’i kabulüne dair incelemelerde işlerliğe
sokulur. Özellikle hayvancılıkla uğraşan göçe-
be Türk topluluklarının İslam’ı benimsemesi ve
içselleştirmesinin heterodoks çerçevede olduğu,
güvenilir isimlerce kaydedilmiştir (bkz. Akpınar
1993: 79-98; Ocak 1999:43-51). Bu heterodoks
Türk Müslümanlığı, İslam-öncesi inanç motifle-
ri, eski ritüeller, atalar kültü, Gök tanrı telakkisi,
Budizm, Şamanizm’den esintilerle yüklü, yoğ-
rulmuş, harmanlanmış olarak karşımıza çıkar.
Hâliyle halk inançlarının ‘hurafe’ ya da ‘batıl
inanç’ denilerek olumsuzlanan pek çok pratiğini,
diğer bir deyişle büyüsel işlemleri de bünyesinde
barındıran bir çerçevedir bu.
163
5
Din Antropolojisi

Belli bir coğrafyada ve zaman diliminde or-
todoksiyi belirleyen dinsellik, farklı-başka bir
yerde ve zamanda heterodoks bir konum edine-
bilir. Basit bir örnek olarak belirtmek gerekirse
İran coğrafyasında Şii-Safevi devletinin iktidara
gelmesinden bu yana ‘heterodoksi’ye itilmiş olan
Sünnilik, Anadolu-Türk-İslam coğrafyasında Or-
todoks bir merkezî konum arz eder.
Anlaşıldığı üzere neyin ortodoks neyin hete-
rodoks olduğu iktidar mekanizmasının işleyişiyle
bağlantılı olarak belirlenir. Mezhepler belli bir
dinsel inancın anlaşılma ve yorumlanmasındaki
tartışma ve anlaşmazlıkların sonucu olarak ortaya
çıkar. Roma İmparatorluğu ikiye bölündüğünde
merkezi Roma topraklarının dışında kalan Doğu
Roma (Bizans), Vatikan’dan ayrışma yolunda
kendi Hristiyanlığının doğru-geçerli olduğunu
vurgulamak amacıyla kilisesini ‘ortodoks’ addet-
ti. Fakat Batı Roma İmparatorluğu ile özdeş Ka-
tolik Hristiyanlığın ‘evrenselci’ iddiası karşısında
(Katolik, ‘evrensel’ anlamına gelmektedir) o da
kendisini ‘Doğu Ortodoks Katolik Kilisesi’ ola-
rak tanımlamaktan geri kalmamıştır.”
Kaynak: Atay, Tayfun (2019) Din Hayattan
Çıkar: Antropolojik Denemeler. (7. Baskı) İstan-
bul: İletişim:39-42.

Öğrenme Çıktısı
5 Düşünme biçimleri olarak din ve bilimi karşılaştırabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Günümüzde bilimsel dü-

şüncenin baskın olduğu-
nu düşünsek de dünyanın
çok çeşitli bölgelerindeki
modern toplumlarda eski Wally Pfister’in yönettiği,
doğa dinlerine dayanan ve 2014 yapımı Evrim (Trans-
çeşitli büyü uygulamalarını Bilim ve din çelişir mi? Gö-
cendence) adlı filmi izleyin
içeren neopagan inanışları rüşlerinizi anlatın.
ve düşünce biçimleri ile iliş-
görülmektedir. Modern pa- kilendirin.
ganizm, neopaganizm ya da
çağdaş paganizm adı verilen
bu inancın temel özellikleri
nelerdir? Araştırın.

164
 5
Sosyal Antropoloji

Din antropolojisini
1 tanımlamak ve ilgi
alanlarını sıralayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Din Antropolojisinin Gelişimi

Din antropolojisi toplumun kutsal ile kurduğu ilişkiye odaklanır, insanlar ile doğaüstü ve doğaüstüne dair
inanış, uygulama ve kurumlar arasındaki ilişkiyi anlamaya ve açıklamaya çalışır. Temel ilgi alanları dinlerin
sosyal kökenleri, insanlığın ve toplumun gelişiminde dinin rolü, bireylerin ve toplulukların gündelik hayat-
larında dinin işlevi, din ile ekonomi, siyaset, tıp, büyü gibi diğer kültürel ve toplumsal kurumlar arasındaki
ilişkiler, dinsel inanışların ve uygulamaların içerikleri, mitler, ritüeller, semboller, büyü ve cadılıktır.

Dinî kozmolojileri, doğaüstü

2 inanışları, davranış kurallarını
ve ritüelleri açıklayabilme

Dini Oluşturan Ögeler

Çoğu dinde ortak olarak bulunan dört temel öge kozmolojiler, doğaüstüne duyulan inanç, davranış kural-
ları ve ritüellerdir. Dinî kozmolojiler, evrenin kökenine, gerçekliği yöneten düzene, yani dünyanın geçmi-
şine, şu anına veya geleceğine, dünyayı oluşturan insanların, ruhların, tanrı ve tanrıçaların ve diğer güçlerin
nasıl var olduklarına dair bir açıklamadır. Doğaüstü inanışlar, doğa kanunlarıyla yönetilmeyen güçlere
yönelik inanışlardır. Doğaüstü varlıklar farklı şekillerde görülebilir, farklı kültürlerde soyut güçlere, ruhlara
veya tanrılara inanılır. Herhangi bir doğaüstü güce duyulan inanca animatizm adı verilir, bu soyut güçlerin
en bilinen örneği manadır. Doğaüstü güçler ruhlar olarak da algılanabilir, bunun en bilinen örneklerinden
biri Atalar kültü veya Şintoizm öğretisindeki kamidir. Bitki, hayvan, nesne ve doğa olguları gibi insan ol-
mayan varlıkların da ruhlarının olduğu yönündeki inanca animizm adı verilir. Tanrı kavramı ise en güçlü
doğaüstü varlık olarak kabul edilir. Tek bir üstün Tanrı fikrinin olduğu dinler tek tanrılı/monoteist dinler
olarak adlandırılır. Davranış kuralları, dinî inanışların toplumsal kontrol sağlamasının temel aracıdır.
Pek çok dinde hangi davranışın kabul edilip hangi davranışın cezalandırılacağına ilişkin kurallar bulunur.
Yasaklanmış veya onaylanmayan davranışlarda bulunanlar mensubu oldukları dini topluluğun diğer üyeleri
tarafından sosyal olarak reddedilir ve potansiyel olarak Tanrı tarafından da cezalandırılacaklarına inanılır.
Ritüeller, yapanların amaçlarını gerçekleştirmek amacıyla doğaüstü varlık veya güçleri etkilemek için yapı-
lan kalıplaşmış, tekrarlanan sıralı eylemlerden oluşur. Ritüeller üç grupta incelenir. Geçiş ritüelleri yaşamın
çeşitli aşamaları arasındaki geniş için tasarlanmış seremonilerden oluşur. Güçlendirme ritüelleri genellikle
kriz dönemlerinde topluluğu bir araya getirmek için tasarlanmış ayinlerdir. Canlandırma ritüelleri de
genellikle kriz zamanlarında gerçekleştirilen, savaş, kıtlık veya yoksulluk gibi ciddi sorunları ruhani veya
doğaüstü müdahale sayesinde çözmek amacıyla yapılan ayinlerdir.

165
 5
Din Antropolojisi

Din uygulayıcılarının
3 özelliklerini
karşılaştırabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Dini Oluşturan Ögeler

Dini uygulayıcıların üç ana kategorisi rahipler, şamanlar ve peygamberlerdir. Rahip, ileri derecede mesleki
uzmanlaşmanın görüldüğü toplumlardaki tam zamanlı dinî uygulayıcı pozisyonunda görevli olan kişilere
verilen genel isimdir. Rahipler hem Tanrı (veya tanrılar) ile insanlar arasındaki aracılardır hem de onları bir-
birinden ayırma işlevi görürler. Şamanlar, kısmi süreli olarak dinî uygulamalar yapan, ama bunların dışında
topluluktaki diğer işleri de yapan kişilerdir. En önemli özellikleri gündelik yaşamdaki normal gerçekliği
aşıp başka bir dünyaya geçebilmek, yani doğaüstü ile iletişim kuracak bir bilinç değişikliği yaratmaktır.
Elçi ya da Yalvaç olarak da bilinen Peygamberler ise doğaüstü alemle doğrudan iletişim kurduğunu ve ilahi
mesajları diğerlerine iletebildiğini iddia eden kişilere verilen genel isimdir. Rahipler otoritelerini biçimsel
olarak örgütlenmiş bir din içindeki bir mesleki pozisyondan ve kutsal metinlerden alırken peygamberlerin
otoriteleri ilahi olanla doğrudan iletişim kurmalarından ve karizmaları sayesinde insanları meşruluklarına
inandırmalarından kaynaklanır.

4 Dini açıklamaya yönelik

kuramları özetleyebilme

Dini Açıklamaya Yönelik

Kuramlar

Tematik olarak antropologların ve onların düşüncelerini etkileyen diğer sosyal bilimcilerin din yaklaşımları-
nı bilişsel tanımlar, toplumsal düzene dayalı tanımlar, duygulara dayalı tanımlar, varoluşçu tanımlar, davra-
nışsal tanımlar ve kültürel tanımlar şeklinde sınıflandırmak mümkündür. Bilişsel tanımlar dini, doğaüstü
inanışlar çerçevesinde tanımlar. Tylor dini, genel olarak bilimsel olmayan inançlar sistemi olarak diğer bir
deyişle animizm olarak görmüştür. Tylor’un yaklaşımı Horton, Spiro ve Frazer tarafından da benimsenmiş-
tir. Toplumsal düzene dayalı tanımlar dini, bir toplumsal olgu olarak ele alan, işlevlerini ve diğer toplum-
sal kurumlarla ilişkilerini vurgulayan tanımlardır. Marx’ın, Weber’in ve Durkheim’ın dine yaklaşımları top-
lumsal düzene dayalıdır. Özellikle Durkheim’ın çalışmaları pek çok antropoloğu etkilemiştir. Durkheim’a
göre din kutsal olanla ilişkili bir dizi inanç ve uygulamadır, ve bu inanç ve uygulamalar ona bağlı olanlardan
oluşan topluluğu tek bir ahlaki topluluk olarak birleştirir. Duygulara dayalı tanımlar, dinin endişelerden
koruyucu, teselli edici yönünü vurgulayan tanımlardır. Malinowski, Otto ve Lowie’nin tanımları bu gruba
girer. Bu kuramcılara göre dinlerin kaynağı insanların alışık olmadıkları şeylerle karşılaştıklarında hissettik-
leri duygulardır, din bazı duygusal gerilimlerle baş etme yolu olarak doğmuş olan bir düzendir. Varoluşçu
tanımlarda din insanların nihai kaygıları ve bu kaygılara verilen yanıtlar olarak tanımlanır, yani din in-
sanların varoluşlarıyla ilgili en üst düzey endişeleriyle, hayatın anlamına ilişkin sorularıyla ilgili sembolik
eylemlerdir. Tillich’in, Bellah’ın, William Lessa ve Evan Vogt’un tanımları bu gruba girer. Davranışsal
tanımlar, dinî ritüeller ve ayinler çerçevesinde tanımlar. Wallace’a göre ritüel, eylem geçmiş olan dindir.
Turner, Leach ve Rappaport’un dine yaklaşımları da bu gruba girer. Psikolojik tanımlar, dini yansıtma
mekanizması olarak ele alan, dinin ortaya çıkışını ebeveyn-çocuk ilişkisi üzerinden açıklayan tanımlardır.
Freud’un, Kardiner ve Linton’un tanımları bu gruba girer. Ayrıca çeşitli kültürlerde tanrıların niteliklerinin
o toplumdaki ebeveyn-çocuk ilişkisini yansıttığı fikri Spiro, D’Andrade, Lambert, Triandis, ve Wolf tarafın-
dan da gözlenmiş ve kabul edilmiştir. Kültürel tanımlar ise dini, sembolik bir kültürel sistem olarak gören
tanımlardır. Geertz’in din tanımı bu grubun en önemli örneğidir. Geertz’e göre din, insanlar arasında güçlü
ve uzun süren ruh hâlleri yaratan, bunları varoluşa dair genel bir düzene dair fikirler oluşturarak kuran ve
bir gerçeklik atmosferi ile örten, böylece bu ruh hâllerinin ve motivasyonların emsalsiz bir şekilde gerçekçi
görünmesini sağlayan bir semboller sistemidir.

166
 5
Sosyal Antropoloji

Düşünme biçimleri
5 olarak din ve bilimi
karşılaştırabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Din ve Bilim

Doğal düşünme, bilimin bir özelliğidir ve nesneler ve olaylarla ilgili insan deneyimi ile dış olgular arasında,
bir ayrım yapar, insanların iç süreçlerini biyolojik açısından açıklar, dış olgu ve olayları da dış olguların
bağlamında açıklar. Doğaüstü düşüncede ise aksine iç olguları dış olguların terimleriyle ya da dış olguları
insan egosunun uzantısı olarak tartışır. Dini, ideolojilerde dış dünya kendi terimleriyle değil, insan egosu
açısından yorumlanır, insanlar evrenin insani olmayan kısımlarını betimlemek ve açıklamak için insani
modeller kullanırlar.

167
 5
Din Antropolojisi

1 Aşağıdakilerden hangisi din antropolojisinin 6 Aşağıdaki kuramcılardan hangisine göre din

ilgilendiği konulardan biri değildir? duygusal gerilime verilen bir tepki olarak doğmuştur?
neler öğrendik?

A. Din ile ekonomi ilişkisi A. Tylor

B. Dinlerin kökeni B. Malinowski
C. Günlük yaşamda dinin işlevleri C. Freud
D. Hangi dinin daha mantıklı olduğu D. Leach
E. Cadılık ve büyücülük E. Durkheim

2 Dinlerde evrenin ve dünyanın kökenine yö- 7 Ritüeller sayesinde oluşan, dini topluluğun
nelik açıklamalara verilen genel ad aşağıdakilerden üyeleri arasında birlik sağlayan coşku ve keyif duy-
hangisidir? gusu aşağıdaki kavramlardan hangisiyle ifade edilir?
A. Dinî kozmoloji A. Komünitas
B. Ritüel B. Kami
C. Ayin C. Kargo kültü
D. Soyut güçler D. Atalar kültü
E. İnanç E. Mana

3 Bitki, hayvan, cansız nesneler veya şimşek, 8 Freud’a göre din aşağıdaki ilişkilerden hangi-
fırtına gibi doğa olgularının, yani doğadaki her şe- sinin sembolik ifadesidir?
yin bir ruha sahip olduğu inancı etrafında örgütle-
nen din tipi aşağıdakilerden hangisidir? A. Özne-öteki
B. Üst-ast
A. Hinduizm
C. Ebeveyn-çocuk
B. Budizm
D. Karı-koca
C. Animizm
E. Arkadaş-arkadaş
D. Animatizm
E. Animalizm
9 Geertz’e göre aşağıdakilerden hangisi dinin
temel özelliklerinden biri değildir?
4 Aşağıdakilerden hangisi insan toplumlarında
gelişen ilk din tipinin animizm olduğunu, bu din- A. Sembollerden oluşması
lerin zamanla tek ya da çok tanrılı dinlere evrildiği- B. İnsanlarda belirli ruh hâlleri oluşturması
ni savunmuştur? C. Varoluşun genel düzenine dair fikirler içermesi
A. Durkheim D. Tek tanrılı olması
B. Turner E. İddialarını bir gerçeklik atmosferinde sunması
C. Weber
D. Marx 10 Aşağıdakilerden hangisi doğal düşünme tar-
E. Tylor zının bir niteliğidir?
A. İç süreçleri açıklamamak
5 Aşağıdaki kuramcılardan hangisi dini top- B. Dış süreçleri açıklamamak
lumsal düzene dayalı olarak tanımlamıştır? C. İç ve dış gerçeklik arasındaki sınırı muğlaklaş-
tırmak
A. Malinowski B. Mauss
D. Dış süreçleri insan egosuyla açıklamak
C. Durkheim D. Malinowski
E. İç süreçleri biyolojik açıdan açıklamak
E. Tylor

168
 5
Sosyal Antropoloji

Yanıtınız yanlış ise “Dini Açıklamaya Yö-

1. D Yanıtınız yanlış ise “Din Antropolojisinin Geli- 6. B
nelik Kuramlar” konusunu yeniden gözden

neler öğrendik yanıt anahtarı

şimi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Dini Açıklamaya Yö-

2. A Yanıtınız yanlış ise “Dini Oluşturan Ögeler” 7. A
nelik Kuramlar” konusunu yeniden gözden
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Dini Açıklamaya Yö-

3. C Yanıtınız yanlış ise “Dini Oluşturan Ögeler” 8. C
nelik Kuramlar” konusunu yeniden gözden
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Dini Açıklamaya Yö-

4. E Yanıtınız yanlış ise “Dini Oluşturan Ögeler” 9. D
nelik Kuramlar” konusunu yeniden gözden
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Dini Açıklamaya Yö-

5. C 10. E Yanıtınız yanlış ise “Din ve Bilim” konusunu
nelik Kuramlar” konusunu yeniden gözden
yeniden gözden geçiriniz.
geçiriniz.

Araştır Yanıt
5 Anahtarı

Din, toplumsal yaşamın ve kültürün çeşitli yönleriyle ilişkilidir ve gündelik

yaşamda bireylerin ve toplumların yaşamlarında önemli bir role sahiptir. Di-
nin ana işlevlerinden ilki dünya ve evren hakkında bir açıklama sunmasıdır.
Din, insan yaşamında ve doğal dünyada cevaplanamayan, merak uyandıran
sorulara cevaplar sunar. Dünyanın nasıl oluştuğu, ilk insanların nasıl ortaya
çıktığı, hayatın anlamının ne olduğu, öldükten sonra neler olacağı gibi zor
sorular için cevaplar, açıklamalar sunar, insanların belirsizliklerle başa çıkma-
sına yardımcı olur. İkinci işlevi, kolektif yaşamı güçlendirmesidir. Dinî inanç
Araştır 1 ve uygulamalar insanları ahlaki bir topluluk hâline getirir. Aynı inancı payla-
şanlar arasında dayanışmayı güçlendirir. Üçüncü işlevi, toplumu ve toplumsal
normları geçerli kılması ve toplumun değerlerine ve normlarına uyulmasını
sağlamasıdır. Toplumsal sistemlerin ve kültürün sürdürülmesini sağlar. An-
cak statükoyu koruyarak tahakkümün de sürmesine neden olabilir. Mevcut
toplumsal düzeni meşrulaştırarak sömürü ve ayrımcılık aracı hâline gelebilir.
Dördüncü işlevi de sosyal ve kültürel değişim ve protestolar için harekete geçi-
rici bir güç olmasıdır. Din, değişim arayışında olanlar ya da mevcut toplumsal,
ekonomik, politik düzeni protesto edenleri harekete geçirecek bir güç olabilir.

Her ramazan ayında (her yıl tekrarlanan şekilde) oruç tutmak, tekrarlı ve sıralı
hareketlerle abdest almak, yine bir dizi sıralı hareketle ve belirli sırada okunan
dualarla namazı kılmak, Hac sırasında Kabe’yi belirli bir şekilde ve sayıda
Araştır 2 tavaf etmek, her yıl belirli bir dönemde (kurban bayramında) kurban kesmek
gibi eylemlerin tamamı ritüellere örnek olarak gösterilebilir. Bu tip eylemler
dinin kendi kapsamında ibadet olarak kabul edilse de antropolojik açıdan ri-
tüel olarak sınıflandırılır.

169
5
Din Antropolojisi

Araştır Yanıt
5 Anahtarı

Weber, Protestanlık içindeki mezheplerin, özellikle Kalvinistlerin yaşam tarz-

larının, kapitalizmin ortaya çıkmasını mümkün kılacak sermaye birikiminin
oluşmasını sağladığını düşünür. Kalvinistler Tanrı’nın dünyayı insanlar aracı-
lığıyla değiştireceğine inandıkları için çalışmaya manevi bir anlam yüklemiş,
aynı zamanda inançları gereği dünyevi eğlencelerden, gösterişten ve israftan
uzak durmuşlardır. Böylece yaşamları Tanrı’nın takdirini kazanmak için sis-
Araştır 3
tematik olarak çalıştıkları çileci bir yaşam hâline gelmiştir. Bu yaşam tarzı
kapitalizm için gerekli olan iki kazanımı sağlamıştır, ilk olarak modern iş
bölümünü meşrulaştırmıştır, ikinci olarak da sürekli çalışma ve harcamaların
kısıtlandığı bir yaşam tarzı sayesinde gerekli sermaye birikiminin oluşmasını
mümkün kılmıştır.

Neopaganizm, eski pagan dinlerinin yeniden canlandırılmasına dayalı olan

antik pagan dinlerindeki düşünce ve uygulamaları modern yaşama uyarlayan
dinsel inanç biçimlerinin genel adıdır. Merkezinde doğanın yüceltilmesi yer
alan neopaganizm inancına mensup olanlar doğayı kutsal kabul eden, doğaya
zarar vermekten kaçınan bir yaşam sürerler. Neopagan inanışı büyü kullanma-
yı da içerir, ancak başkalarına zarar vermeyi amaçlayan büyüler yasaklanmıştır.
Araştır 4
Pagan inanışında büyüler ak (beyaz) ve kara büyü olmak üzere ikiye ayrılır. Ak
büyüler nezaket ve iyilik içeren, güç ve şeref elde etmeye yönelik büyülerken
kara büyüler bencil, yıkıcı ve cezalandırıcı büyülerdir. Neopagan topluluk-
larda sadece sağlık ve iyi şans amacına yönelik olan ak büyülerin yapılmasına
izin verilir, kara büyüye izin verilmez. Bu büyü uygulamaları, ilahi okuma,
şamanlar gibi transa geçip bilinç değişimi yaratma gibi eylemleri içerir.

170
 5
Sosyal Antropoloji

Kaynakça
Asad, T. (1993) Genealogies of Religion: Discipline Kiefer, T. M. (1972). The Tausūg: Violence and Law
and Reasons of Power in Christianity and Islam. in a Philippine Moslem Society. New York: Holt
Baltimore: Johns Hopkins University Press. Rinehart.
Atay, T. (2019). Din Hayattan Çıkar: Antropolojik Lett, J. (1997). Science, religion and anthropology.
Denemeler. (7. Baskı) İstanbul: İletişim. Stephen D. Glazier (Ed.) An Anthropology of
Religion: A Handbook. Westport: Greenwood
Bennet, C. (1998). In Search of the Sacred: Anthropology
Press. s:103-120.
and the Study of Religions. London: Cassell.
Mauss, M. (1972 [1902]). A General Theory of Magic.
Bowie, F. (2017). Anthropology of Religion. Robert
London: Routledge.
A. Sagal (Ed). The Blackwell Companion to the
Study of Religion. London: Wiley-Blackwell. s:3- Raffaele, P. (2006) “In John They Trust,” Smithsonian
25. Magazine http://www.smithsonianmag.com/
people-places/in-john-they-trust-109294882/?no-
Bowker, J. (2000). Anthropology of Religion. The
ist=&page=1. Erişim: 12.02.2021
Concise Oxford Dictionary of World Religion.
Oxford: Oxford University Press. Rappaport, R. (1999). Ritual and Religion in the
Making of Humanity. London: Cambridge
Crapo, R. C. (2002). Anthropology of Religion. New
University Press.
York: McGraw-Hill Humanities.
Strassman, R. (2000). DMT: The Spirit Molecule.
Doda, Z. (2005). Introduction to Sociocultural
Paris: Park Street Press.
Anthropology. EPHTI.
Şahin, M. C. (2013) Din. Mustafa Macit (Ed.)
Durkheim, E. (2011 [1912]). Dinsel Yaşamın İlksel
Sosyal Antropoloji. Erzurum: Atatürk Üniversitesi
Biçimleri. (Çev. Fuat Aydın). Ankara: Eskiyeni.
Açıköğretim Fakültesi Yayını.
Eller, J. D. (2007). Introducing Anthropology of
Şahin, M. C. (2016). Antropoloji ve din: Tarihsel
Religion. New York: Routledge.
ve kuramsal temeller. Türkiye Sosyal Araştırmalar
Freud, Sigmund. 1964 [1927]. The Future of an Dergisi (Ağustos): 452-473.
Illusion. New York: Anchor Books.
Turner, V. W. (1972). Religious Specialist: International
Geertz, C. (1993). Religion as a Cultural System. Encyclopedia of the Social Sciences, 13(1972): 437-
Clifford Geertz (Ed.) The Interpretation of Cultures: 444.
Selected Essay: Fontana: Fontana Press.
Van Gennep, A. (1960). The Rites of Passage. Hove:
Golomski, C. (2012). Rites of Passage: 1900’s Psychology Press.
to Present: Africa. Andreas Stanton, Edward
Wallace, A. F. C. (1966). Culture and Personality. New
Ramsamy, Peter J. Seybolt ve Carolyn M. Elliot
York: Random House.
(Ed.) Cultural Sociology of the Middle East, Asia,
& Africa: An Encyclopedia. Thousand Oaks: Sage. White, L. A. 1969. The Science of Culture: A Study of
Man and Civilization. 1949. New York: Farrar,
Guthrie, S. E. 1993. Faces in the Clouds: A New Theory
Straus and Giroux.
of Religion. New York: Oxford University Press.
Wreschner, E. E. (1980). Red ochre and human
Henninger-Rener, S. (2017). Religion. Nina
evolution: A case for discussion. Current
Brown, Laura Tubelle de González, ve Thomas
Anthropology. 21(5): 631-644.
McIlwraith (Ed). Perspectives: An Open Invitation
to Cultural Anthropology. Arlington: American Yales, D. (2008). How are anthropological studies
Anthropological Association. s:1-17. of witchcraft relevant today?. Alma Gottlieb
ile röportaj. https://news.illinois.edu/
Howard, M. C. ve Janet D.H. (1992). Anthropology.
view/6367/198785 Erişim: 10.02.2021
Understanding Human Adaptation. New York:
Harper Collins.
Hutson, S. R. (1999). Technoshamanism: Spiritual
healing in the rave subculture. Popular Music and
Society. 23(3): 53-77.

171
 Bölüm 6
Toplumsal Cinsiyet ve Antropoloji

Toplumsal Cinsiyetin Antropolojideki

öğrenme çıktıları

Antropolojik Bakışla Toplumsal Cinsiyet Tarihi

1 2
1 Cinsiyetin kültürel olarak kuruluş şeklini 2 Antropolojide toplumsal cinsiyet
ve temel toplumsal cinsiyet kavramlarını tartışmalarının tarihini ve feminist yöntemi
açıklayabilme betimleyebilme

Toplumsal Cinsiyet ve Eşitsizlik Yaratan

Ayrımlar

3
3 Toplumsal cinsiyet, emek, beden
ilişkilerini ve erkeklik çalışmaları alanını
çözümleyebilme

Anahtar Sözcükler: • Toplumsal Cinsiyet • Ataerkillik • Toplumsal Cinsiyet Rolleri

• Toplumsal Cinsiyet Stereotipleri • Toplumsal Cinsiyet Eşitsizliği • Toplumsal Cinsiyete Dayalı İş Bölümü

172

Sosyal Antropoloji
GİRİŞ
Bugün dünya nüfusunun yaklaşık yarısı erkek-
lerden diğer yarısı da kadınlardan oluşmaktadır.
Yirmi birinci yüzyılda olmamıza rağmen hâlâ er-
keklerin okuryazarlık oranı kadınlardan yüksektir.
Kadınların ortalama ömrü ise erkeklerden uzun-
dur. Dünya insanlarının sağlıklı yaşam süreleri
karşılaştırıldığında, Avrupa ve Afrika arasında açık
bir fark görülmektedir. Afrika’da yaşamın sağlık-
lı geçirilen yılları Avrupa’ya nazaran daha azdır
(WHO, 2020). Amerika’da obeziteden mustarip
olanların çoğunluğu siyah, yoksul ve kadındır.
2021 yılında Türkiye’de parlamentoda beş yüz
seksen beş milletvekili bulunmaktadır. Millet-
vekillerinin sadece yüz biri kadın milletvekilidir.
2020 yılının ilk aylarında bir pandemiye dönüştü-
ğü bildirilen Covid-19 virüsü bir yıl içerisinde üç
milyona yakın insanın ölümüne neden olmuştur.
Yaşamını kaybedenler arasında erkekler çoğunluk-
tadır (https://covid19.who.int).
Burada durup örnekler üzerine düşündüğü-
müzde, kadınlar ve erkeklerle ilgili her farkın bi-
yolojik olmadığını görürüz. Cinsiyetler, kültürler,
coğrafyalar arasında kısaca gezinirken, erkekler ve
kadınlara dair karşımıza pek çok fark çıkmakta-
dır. Bu farkların bir kısmı biyoloji, genetik ya da
doğa ile ilgilidir. Bazıları yetiştirilme biçimleriyle
ilgilidir. Kimileri ise toplumsal ve kültüreldir. Ya-
şanan yer, tarihin koşuları, beklentiler, umutlar
kadınların ve erkeklerin gündelik alışkanlıklarını
farklılaştırabilmektedir. Tüm bu farklar ve çeşitli-
likler üzerine düşünebilmemiz için kültürel antro-
poloji bize önemli bir değerlendirme penceresi ve
anahtar kavramlar sunar. Kültürel antropoloji bize
kadınların ve erkeklerin birbirinden ayırt edilebi-
lir özelliklere sahip olmasının kültürlerde ortak bir
görüş olduğunu anlatır. Ancak diğer yandan, kadın
ve erkeklerin farklı olmasının toplumsal ve kültü-
rel olarak biçimlenme yollarının kültürden kültü-
re toplumdan topluma farklılaştığını gösterir. Bu
bölüm, kültürel antropoloji disiplininin toplumsal
cinsiyete yaklaşımını ele almaktadır.
ANTROPOLOJİK BAKIŞLA
TOPLUMSAL CİNSİYET
Bu bölümde toplumsal cinsiyet kavramı ve
onun etrafında biçimlenen toplumsal cinsiyet rol-
leri, toplumsal cinsiyet stereotipleri gibi kavram-
ları açıklayacağız. Öncelikle, kültürel antropoloji
6
insanlar, kültürler, toplumsal sistemler arasındaki
farkı nasıl ele alır ve farkları nasıl yorumlar soru-
ları üzerinde duracağız. Farka dair edineceğimiz
bakış açısı, cinsiyetler arasındaki farkların toplum-
sal ve kültürel olarak nasıl anlaşıldığını görmemize
imkân verecektir.
Antropoloji Toplumsal Cinsiyet
Farklarını Nasıl Ele Alır?
Antropoloji çok geniş bir tanımıyla insanı in-
celeyen bir bilim dalıdır. Antropologlar, insanları
diğer insanlarla ilişkileri içinde anlamaya çalışırlar.
İnsanın ilişkiler içinde bir varlık olmasının toplum-
sal, kültürel ve biyolojik yönlerini ele alırlar. Bu
yönleri tarihsel ve mekânsal farklılaşmaları hesaba
katarak incelerler. Örneğin, kültürel antropoloji
araştırmaları duygulara ve davranışlara yön veren
toplumsal süreçlerin topluluktan topluluğa değiş-
tiğini ortaya koyar. Simgelerin, ritüellerin, değer-
lerin coğrafyaya ve tarihe göre farklılaştığını tespit
eder. Kimi kültürde iştahla yenen bir besinin başka
bir kültürde hiç tüketilmediğini gösterir. Ya da top-
lulukların karar alıp uygulama mekanizmalarının
birbirinden ne kadar farklı olabileceğine işaret eder.
Kültürel antropolojinin farklılıkları böyle göstere-
bilme becerisi, insan çeşitliliğini karşılaştırmalı ola-
rak inceleyen bütüncül bir bilim dalı olmasından
kaynaklanır. Ayrıca kültürel antropoloji, kültürel
göreliliği yani bütün kültürlerin ve kültürel özellik-
lerin eşit ölçüde değerli olduğunu savunur.
Kültürel antropoloji, başlangıcından beri kül-
türler ve toplumlar arasında karşılaştırma yapmayı
merkeze almıştır. Bu özelliği sayesinde, kadın ya
da erkek olmanın değişmez özler üzerine inşa edil-
mediğini diğer sosyal bilim dallarından daha önce
keşfetmiştir. Antropoloji, biyoloji, kültür, toplum
ve dil hakkında çalışmaları içermektedir. Böyle
olunca, hem doğanın ya da biyolojik yatkınlıkların
hem de içinde yetişilen ortamın davranışlar, alış-
kanlıklar, tutumlar, değerler üzerinde etkili oldu-
ğunu görebilmiştir (Kottak, 2013: 404). Diğer bir
anlatımla, bireyler olarak sahip olduğumuz özellik-
ler hem biyolojik eğilimlerimizin hem de yetişme
koşullarımızın ürünüdür. Özellikle kültürel antro-
pologlar, tıpkı başka özelliklerimiz gibi cinsiyetleri-
mizin de yalnızca biyolojik birer kategori olmadığı-
nı ortaya koyarlar. Cinsiyet biyolojik olduğu kadar
toplumsal ve kültüreldir. Belli bir kültür içindeki
gündelik tekrarların ve beklentilerin ürünüdür.
173
6
Kültürel kodlar ve deneyimlerle biçimlenir. Cinsi-
yetler tarihsel ve kültürel koşullar altında şekillenen
inşalardır.
Feminist antropoloji üzerine ilk değerlendir-
meleri yazan Henrietta L. Moore, antropoloji te-
orilerinin ele aldığı konuları toplumlarda gömülü
güç ilişkilerinin içine yerleştirdiğini söyler (1999:
2). Yani antropoloji disiplini, kültür, “öteki” kül-
türler, yaşama biçimleri, toplumsal sistemler, dün-
yayı görme biçimleri üzerine çalışmalar yapar. Bu
çalışmalarda hem toplumlar arasındaki hem de
toplumların üyeleri arasındaki birçok benzerlikle-
rin ve birçok farklılıkların olduğunu ortaya koyar.
Antropoloji benzerliklerin ve farkların, akraba-
lık sistemlerinde, aile içi iş bölümlerinde, geçim
kaynaklarına ulaşmada, politik yapılarda yarattığı
hiyerarşileri inceler. Böylece antropoloji bilimi,
cinsiyetler arasındaki farkların yalnızca kültürel ve
toplumsal kaynağını ortaya koymakla kalmaz. Aynı
zamanda, farkın neye yol açtığına ve nasıl işlediğine
bakar. Bu bakımdan antropoloji çalışmaları, cinsi-
yet farklarının nasıl eşitsiz toplumsal ve kültürel
ilişkilerin temeli hâline geldiğini gösterir.
dikkat
Cinsiyetler arasındaki farkı görmek, farkların
kaynağını anlamak ve farkın toplumsal ve kültü-
rel olduğunu kavramak yaşam için kıymetli bir
çabadır. Farkları görmek kadar önemli diğer bir
konu, farkların yaşamı nasıl biçimlendirdiğini
ve ne tür toplumsal yapılar ortaya çıkardığını
görmektir.
Toplumsal Cinsiyet
Sosyal bilimlerde cinsiyetlerin yalnızca biyolo-
jik belirlenimin ürünü olmadığını anlatan kavram
toplumsal cinsiyettir. Bu kavram, sosyoloji, ekono-
mi, hukuk, tarih gibi disiplinlerde cinsiyete dayalı
ilişkileri anlamada ve açıklamada kullanılmaktadır.
Toplumsal cinsiyet antropolojinin de anahtar kav-
ramlarından birisidir. Toplumsal cinsiyet kavramı,
cinsiyetin toplum ve kültür içinde biçimlendiğini
anlatır. Kadınlar ve erkekler için yaşam ev içlerin-
de, iş yerlerinde, okullarda, sosyal medyada, kırlar-
da, kentlerde kısacası her alanda cinsiyetlere yükle-
nen toplumsal ve kültürel anlamlara göre kurulur.
174
Toplumsal Cinsiyet ve Antropoloji
Toplumsal cinsiyetin yaşamı belirlemesi dünya-
ya geldiğimiz ilk andan itibaren kendini gösterir.
Çocukların oynadığı oyuncaklardan, gençler için
uygun davranışın ne olduğuna, yetişkinlerin mes-
lek seçiminden yaşlıların bakım pratiklerine değin
yaşamın her sürecinde cinsiyetler arasındaki farkla-
rın kültürel ve toplumsal yorumları belirleyici olur.
Yaşamın en erken döneminde başlayan toplumsal
cinsiyet belirleyiciliği, masalları, hayalleri, türküle-
ri, isimleri, beklentileri, meslekleri, kent planları-
nı, politik mekanizmaları, ev içlerini, el işlerini ve
daha birçok şeyi etkiler.
Toplumsal cinsiyet, kültürün ve toplumun
kadınlara ve erkeklere atfettiği özellikle-
ri içeren geniş bir kavramdır. Toplumsal
cinsiyet, cinsiyetin toplumsal ve kültürel
olarak inşa edildiğini vurgular.
Toplumsal cinsiyet kavramını kavrayabilmemi-
zin yolunu açan önemli düşünürlerden biri Simo-
ne de Beauvoir’dır. 1949 yılında yayımlanan İkinci
Cinsiyet kitabında, kadınlığı ve erkekliği toplum-
sal olgular olarak ele almıştır. Bu çalışma, tartıştığı
konular ve sunduğu bakış açısı bakımından gün-
celliğini hâlâ korumaktadır. Beauvoir, cinsiyetin
belirlediği ilişkiler ve yaşam pratiklerinin biyolojik,
psikolojik ya da kalıtımsal temeller üstüne kurul-
madığını anlatır. Dünyada var olmanın kadınlar ve
erkekler açısından farklı deneyimlendiğini vurgu-
lar. Bu farklı deneyimler, toplumsal olanın ve doğal
olanın tarih içinde belirlenen diyalektiğine dayanır
([1949] 2019).
Bir başka önemli feminist kuramcı Kate Mil-
lett, cinsiyet farklılıklarının biyolojik temelden zi-
yade kültürel temellere sahip olduğunu söylemiştir.
Kültürel temelin kurucu öge olduğu toplumsal cin-
siyet, ebeveynlerin ve akranların etkisinde biçimle-
nir. Mizaç, karakter, ilgi alanları, statü, değer, jest
ve ifade açısından her cinsiyet için neyin uygun
olduğuna dair kültürün toplamıdır (Millett, 1971:
28-31). Bu durumda toplumsal cinsiyet hem top-
lumsal, kültürel, tarihsel, politik özellikler gösterir.
Hem de tüm yaşama yayılan cinsiyetli deneyimle-
rin bir toplamıdır.

Sosyal Antropoloji
Toplumsal Cinsiyet Rolleri
Toplumsal cinsiyetin yaşamda işlerlik kazan-
ması, toplumun ve kültürün kadınlara ve erkekle-
re uygun roller biçmesi ile gerçekleşir. Toplumsal
cinsiyet rolleri, kültürün farklı cinsiyetlerdeki
kişilerden yerine getirmelerini beklediği görevler
ve işlerdir. Ayrıca farklı cinsiyetler için kültürde
uygun görülen tutumlar, giysiler, konuşma biçim-
leri veya davranışlar toplumsal cinsiyet rollerinin
parçasıdır. Bazı özellikler ise bir dizi kültürde or-
tak olabilir. Örneğin, evine ekmek getirmek veya
ekmek parası kazanmak genellikle erkeklere atfe-
dilen bir toplumsal cinsiyet rolüdür. Öte yandan,
ev işlerini yapmak, çocuklara ve yaşlılara bakmak
genellikle kadınlara atfedilen toplumsal cinsiyet
rolleridir. Toplumsal cinsiyet rolleri ve bunların
çeşitlemeleri kimi zaman biyolojik olarak belir-
lenmektedir. Ancak bu roller çoğu zaman top-
lumsal ve kültürel olarak inşa edilmektedir.
Toplumsal cinsiyet rolleri, cinsiyetimize
uygun olarak nasıl giyinmemiz, konuş-
mamız, hareket etmemiz, hayal etmemiz
gerektiğine ilişkin toplumsal ve kültürel
beklentilerdir.
Toplumsal cinsiyet rolleri evrensel veya değiş-
mez değildir. Bu roller ile ilgili ayrıntılar kültür-
ler arasında önemli ölçüde farklılık gösterebilir.
Örneğin, Hindistan’ın Bihar eyaletinde kadınlar
ve çocuklar, ekin hasadının bittiği ve Muson yağ-
murlarının da henüz başlamadığı yaz döneminde
kırmızı tuğla fırınlarında çalışırlar. Bu iş fiziksel
olarak güç gerektirir. Kadınlar ve çocuklar onlarca
tuğlayı başlarının üzerinde taşıyarak bir yerden bir
yere naklederler. Bu işi para kazanabilmek için ya-
parlar. Bu örnek, kadınların zor ve güç gerektiren
işleri yapamayacağı düşüncesine ters düşmektedir.
6
Resim 6.1 Hindistan Bihar’da kırmızı tuğla fırınında
ağır iş koşullarında çalışan bir kadın.
Kaynak: https://www.shethepeople.tv/news/meet-the-
indian-women-working-at-construction-sites/
Toplumsal cinsiyet rollerinin kültürel ola-
rak farklılaşmasına bir başka örnek, Matthew C.
Gutmann’ın Mexico City’de yürüttüğü Meksika’ya
özgü bir erkeklik tipi olan maçoları (macho) ele al-
dığı çalışmasında karşımıza çıkar. Maçolar şiddet
kullanmaktan, kavgalara girmekten kaçınmayan
ataerkil erkeklerdir. Bu özelliklerine karşın diğer
pek çok kültürden farklı olarak çocuklarının bakı-
mını da üstlenmektedirler (Gutmann 1996).
Toplumsal Cinsiyet Stereotipi
Toplumsal cinsiyet rolleri hangi cinsiyet için
neyin uygun olduğuna dair tekrarlana tekrarlana
kök salmış, kalıplaşmış yargılara dayanır. Erkekler
ve kadınlarla ilgili basit fakat sürekli tekrarlandığı
için kökleşmiş düşüncelere toplumsal cinsiyet ste-
reotipleri denir. “Kadınlar duygusaldır”, “erkekler
akıllıdır”, “erkekler ağlamaz” veya “kadınlar ağır
işler yapamaz” gibi toplumsal cinsiyet stereotipleri
toplumsal alanda genel kabul gören ön yargılar üre-
tir. Toplumsal cinsiyet stereotipleri yaşamın farklı
aşamalarında kendini gösterir. Toplumsal cinsiyet
stereotipleri, insanları belli kalıplara sıkıştırarak,
onların isteklerini hayata geçirmelerini, kendileri-
ni geliştirmelerini ve kariyerlerini belirlemelerini
175
6
engeller. Ayrıca bütün yaşamı birbirine karşıt iki-
liklerden ibaretmiş gibi gösterir. Antropoloji ça-
lışmaları bize toplumsal cinsiyet stereotiplerinin
de kültürlere özgü olarak oluştuğunu gösterir. Bu
bakımdan bu stereotipler değiştirilebilir.
Toplumsal cinsiyet stereotipleri, erkekler
ve kadınlar için neyin uygun olduğunu
söyleyen sürekli tekrarlanan ve bu yüzden
de kökleşmiş, kalıp hâline gelmiş kültürel
ve toplumsal yargılardır.
Toplumsal Cinsiyet Eşitsizliği ve
Ataerkillik
Toplumsal cinsiyet kavramının eleştirel bir ka-
pasitesi bulunmaktadır. Kadınlar ve erkekler ara-
sındaki eşitsizlikleri ve iktidar ilişkilerini görmemi-
zi sağlar (Scott, 2013: 93). Bu bakışla toplumsal
cinsiyet eşitsizliklerini fark edebiliriz. Toplumsal
cinsiyet eşitsizliği, kadınların ve erkeklerin yaşam-
daki imkânlara, hizmetlere ve fırsatlara eşit düzeyde
erişemediklerine işaret eden kavramdır. Sağlık hiz-
metine erişim, yeterli beslenme, temiz içme suyu-
na ulaşma, eğitim hakkı, kamusal alana çıkabilme,
istihdama katılma, karar verme mekanizmalarında
yer alma, toplumsal alanda ön yargısız kabul gör-
me, kendi geleceğini planlayabilme, bilgiye erişme
gibi temel yaşam konularında bireylerin eşit hakla-
rı, olanakları ve fırsatları olmalıdır. Bu haklara cin-
siyetinden dolayı erişemeyen birisi toplumsal cinsi-
yet eşitsizliğine maruz kalıyor demektir. Toplumsal
cinsiyet eşitsizliğinin ortadan kaldırılması ve top-
lumsal iyilik için özellikle kadınların güçlenmesi
gerekir. Kadınların güçlenmesi için gerekenler
kişiden kişiye değişebilmektedir. Çünkü kadınların
ikincilleştirilme koşulları kültürden kültüre farklı-
lık göstermektedir. Kimi durumda eğitim hakkına
ulaşabilmek güçlenme getirirken, kimi durumda
kendi hayatı hakkında kararlar alabilmek kişiye
güç verir.
Cinsiyetler arasındaki eşitsizliklerin ve güç asi-
metrilerinin bireysel alandan çıkıp, toplumsal bir
sisteme dönüşmesini anlatan kavram ataerkilliktir.
Ataerkillik, iktidar pozisyonlarının erkeklerin elin-
de olduğu kültürel yapıdır. Bu sistemde erkekler
gücü ellerinde tuttukları için toplumsal ayrıcalıkla-
ra sahip olurlar. Antropoloji literatürü toplulukları
176
Toplumsal Cinsiyet ve Antropoloji
ataerkil veya anaerkil olarak ele alır. Kimi topluluk-
ların anaerkil özellikler taşıdığı görülmüştür. Fakat
anaerkillik bütün bir sistem olarak yalnızca bir var-
sayım düzeyindedir. Toplulukta anaerkillik görülse
bile tıpkı ataerkil topluluklarda olduğu gibi siyasal
alanı elinde tutan ve kaynakları kontrol eden er-
keklerdir (Eriksen, 2009: 167). İnsanlığın evrensel
kültür özellikleri üzerine çalışan Donald E. Brown,
ataerkilliğin tıpkı müzik, iş bölümü, yiyecek pay-
laşmak ya da kişisel hijyen gibi evrensel olduğunu
vurgulamıştır (1991). Ataerkillik cinsiyetler ara-
sında eşitsizliklere ve hiyerarşilere yol açar. Miras
paylaşımından, kaynaklara ulaşmaya, ev içi iş bö-
lümünden, karar alma süreçlerine etkin katılmaya
değin birçok alanda erkeklerin lehine kadınların
aleyhine işler.
Ataerkillik, toplum içindeki iktidar po-
zisyonlarının ve toplumsal ayrıcalıkların
erkeklerin elinde bulunduğu politik, kül-
türel ve ekonomik bir yapıdır.
dikkat
Toplumsal cinsiyet, cinsiyetler arasındaki eşit-
sizliklerin genetik veya fizyolojik özelliklerden
ziyade toplumsal ve kültürel düzenlere dayandı-
ğını görmemizi sağlar.
Ataerkillik evrensel düzeyde görülmesine rağ-
men, kadınların erkek egemen sistemde ezilme
ve ikincilleştirilme koşulları özgüldür. Örneğin
Nükhet Sirman, 1980’lerin ikinci yarısında Söke
Ovası’nda pamuk tarımı ile geçimini sağlayan Tuz
Köyü’ne bir araştırma yapmıştır. Çalışmasında ka-
dınların, genç kızların ve çocukların pamuk tarla-
sında ücretsiz aile işçisi olarak çalıştıklarını anlatır.
Bu sırada erkekler tarla sürmek, pamuk ekmek,
sulama ve ilaçlama yapmak gibi işlerin zamanına
karar verirler. Kooperatifler, bankalar, tüccarlar ya
da traktör tamircileri gibi figürlerle görüşürler. Bu
durumda erkekler hem karar mekanizmasının ba-
şındadır hem de köy dışındaki dünya ile iletişim
hâlindedir. Kadınlarsa bu tür bir hareketliliğin ya-
rattığı bilgi ağının dışında kalarak ikincil konuma
yerleşirler (1995: 253).
 6
Sosyal Antropoloji

Ataerkilliğin farklı kültürel ve toplumsal ko-

şullar altında değişen işleyişine dair bir başka ör-
nek Haleh Afshar’ın İran’ın bir köyünde kadınlar
üzerine yaptığı araştırmada mevcuttur. Burada
kadınlar ve kız çocukları evlerde halı dokuyarak
ev bütçesine önemli katkı sağlamışlardır. Ancak
para kazanmaları kadınların özgürlük alanını bü-
yütmemiştir. Tam aksine üzerlerindeki baskıları
arttırmıştır. Kadınlar pazarla ilişki kurmalarına
müsaade edilmemiştir. Dokuma ipini almak ve
halıyı satmak işlerini erkekler yapmıştır. Diğer
yandan, daha çok halı dokunabilmesi için kız ço-
cukları okuldan alınmıştır. Kadınların halıları ça- Resim 6.2 Guetemala’daki Maya halklarından iki genç
buk dokuması için erkekler onlar üzerinde baskı kız üzerlerinde rengarenk dokuma huipillerle. Dokuma
kültürü Antik Mısır’dan Antik Çin’e, Anadolu’dan,
kurmuştur (1981).
İran’a, Afganistan’a ve Amerika yerlilerine değin uzanan
bir coğrafyada ve tarihte büyük ölçüde kadınların
sürdürdüğü bir sanattır.
Kaynak: https://ekmekvegul.net/bellek/carsaflarin-
ortulerin-anlattigi-maya-kadinlari

Öğrenme Çıktısı
1 Cinsiyetin kültürel olarak kuruluş şeklini ve temel toplumsal cinsiyet kavramlarını
açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Kimberly Hart’ın Modern- Pelin Esmer’in yönettiği

liği Dokumak: Bir Batı Ana-
dolu Köyünde Hayat, Aşk,
Emek (2011) kitabını oku-
yunuz. Bu kitapta kültür ve
toplumsal cinsiyet ilişkileri
nasıl tartışılmış araştırın.
Aslan Köylü kadınların bir
tiyatro kurma macerasını
anlatan Kraliçe Lear belge-
selini izleyin. Bu belgeseli
kadınların güçlenmesi kav-
ramı ile ilişkilendirin.
Türkçedeki atasözleri ve de-
yimleri gözden geçirin ve
bunlar arasında bulduğu-
nuz toplumsal cinsiyet ste-
reotipilerini paylaşın.

TOPLUMSAL CİNSİYETİN ANTROPOLOJİDEKİ TARİHİ

Antropoloji disiplini başlangıcında erkek egemen bir alan olarak gelişmiştir. Bu en erken dönemde,
büyük ölçüde araştırmacı erkekler, araştırılan erkeklerin hayatı hakkında konuşup yazmıştır (Gutmann,
1997: 385). Antropolojinin söz konusu başlangıç dönemlerindeki erkek egemenliği iki şekilde tarif edile-
bilir: Birincisi, başlangıçta antropologların büyük çoğunluğu erkekti. Buna bağlı olarak, erken dönem ant-
ropologlar inceledikleri toplulukları erkek merkezli bir bakış açısıyla ele alıyorlardı. İkincisi, antropologlar
alan çalışmalarında erkeklere sorular yöneltiyor ve onların düşüncelerini çalışmalarına taşıyorlardı. Yani
toplumsal örgütlenme ve kültürler çalışılırken erkeklerin söyledikleri ve yapıp ettikleri temel alınıyordu

177
6
(Barnard ve Spencer, 1998: 253). Edwin Ardener’e
göre, antropolojide erkek bakış açısının uzun süre
hüküm sürmüş olmasının ardında, sadece antro-
pologların ve görüştükleri kişilerin çoğunun erkek
olması yoktur. Antropologlar, kadın ya da erkek
olmaları fark etmeksizin, kendi kültürlerinden ge-
tirdikleri erkek egemen açıklama modellerini araş-
tırdıkları kültürlere uygulamışlardır. Bu erkek ege-
men açıklama modelleri kültür içinde kadınların
deneyimlerini görünmez kılmıştır (1975).
dikkat
Antropoloji, başlangıcında erkek antropologla-
rın erkeklere özgü bir bakış açısıyla çalışmalar
yürüttüğü bir disiplin olmuştur.
Ancak zaman içinde antropolojinin erkek ege-
men bir disiplin olması özelliği değişmiştir. Çağ-
daş antropolojinin gelişiminden önce kimi antro-
pologlar cinsiyetin topluluk ilişkilerinde oynadığı
rolü görmüştür. Ardından yirminci yüzyılda bü-
tüncül bakış açısını temel alan çağdaş antropolo-
jinin doğuşuyla birlikte, çok daha fazla antropolog
toplumsal cinsiyet kavrayışına katkıda bulunmuş-
tur. Çağdaş antropolojide Margaret Mead ve Ruth
Benedict gibi öncü kadın antropologlar önemli ça-
lışmalar yapmıştır. 1970’lerde feminist antropoloji-
nin gelişmesiyle antropolojinin toplumsal cinsiyete
yönelik kavrayışı çok kapsamlı bir hâl almıştır.
Antropolojinin kadınlar hakkındaki çalışmala-
rının ana hatlarını dört başlık altında toplayabiliriz.
Birincisi, kadınlar erkeklerle kurdukları ilişkilere ve
toplumsal cinsiyet rollerine bakılarak anlaşılmıştır.
Antropolojinin erken dönemine özgü bu anlama
biçimi kadınları yalnızca kadın ve erkek ikiliğinin
bir parçası olarak ele almıştır. İkincisi, normalde
yapılandan farklı olarak, geniş ölçekli ve kültürler
arası çalışmalarla kadınların küresel düzeydeki ko-
numları ele alınmıştır. Bu bakış açısı kadın, kül-
tür ve toplum gibi geniş bir başlık oluşturmuştur.
Üçüncüsü, kadınların yapıp ettikleri kendi içinde
ve kendi başına değerli kabul edilerek çalışılmış-
tır. Bu çalışmalar, antropolojinin ilk dönemlerine
özgü olan ve kadınları her zaman başka ilişkilerin
bir parçası olarak görmekten kaynaklanan boşluğu
doldurmuştur. Dördüncüsü, kadınlar kendi içinde
farklılıklar gösteren çoğul bir kategori olarak ele
178
Toplumsal Cinsiyet ve Antropoloji
alınmışlardır. Böylece bireysel yaşantılarıyla, kim-
likleriyle, sınıf aidiyetleriyle kültürel ve toplumsal
ilişkiler içerisinde konumlu özneler olarak görül-
müşlerdir (Birx, 2005. 133).
Erken Dönem Antropoloji ve
Toplumsal Cinsiyet İlişkileri
Antropolojide toplumsal cinsiyet kavramı-
nın nüvesi David Henry Morgan’ın Eski Toplum
([1877] 1998) çalışmasında ortaya çıkmıştır. Mor-
gan, 1818-1881 yılları arasında yaşamış bir avukat ve
antropologdur. Antropoloji, on dokuzuncu yüzyılda
büyük ölçüde evrimci paradigmanın hakim olduğu
bir disiplindir. Evrimci paradigma ilerleme fikrine
dayanmaktadır. Bu paradigma, toplumların düz bir
tarih çizgisi üzerinde belli aşamaları takip edeceği-
ni ve “ilkel” aşamalardan çıkıp karmaşık ve modern
aşamalara doğru ilerleyeceği varsayıyordu. Morgan
da evrimci fikirlerden etkilenen bir antropologdu.
Kuzey Amerika’da yaşayan İroquoislar üzerine ça-
lıştı ve anasoyluluk fikrini geliştirdi. İroquoislar’da
kadınların kurumsallaşmış bir gücü vardı. Evin reisi
evdeki en yaşlı kadındı. Kadınlar besinlerin kont-
rolünü ellerinde tutuyordu. Unvanlar ve mülklerin
kullanım hakları gibi konular kadınların soyunu
takip ediyordu. Morgan, İroquoislar’ı incelediği ça-
lışmasında geçmişte anasoylu olan tüm toplumların
daha sonra bu aşamayı geride bırakıp atasoyluluğa
doğru ilerlediğini vurguluyordu. Ayrıca Morgan,
ataerkil ailenin evrenselliği düşüncesine karşı, ilk ai-
lelerin anasoylu kabileler olduğunu ortaya atmıştı.
Tüm bunlara ek olarak Morgan antropolojide bu-
gün hâlâ kullanılan akrabalık şeması ve akrabalık
sistemi fikirlerini geliştirmiştir.
Daha sonra, Friedrich Engels Ailenin Özel Mül-
kiyetin ve Devletin Kökeni ([1884] 1998) kitabın-
da, Morgan’ınkiler başta olmak üzere döneminin
anasoyluluk fikirlerini benimsemiştir. Engels bu
spekülatif anasoylu geçmiş kurgusunu temel al-
mış ve üzerine tarihin ilerleyişi fikrini kurmuştur.
Engels kapitalist toplumlardaki ataerkil eşitsizlik-
lerden önce, eşitsizliğin olmadığı ilkel bir komü-
nal ve anaerkil toplum varsayımı öne sürmüştür.
Morgan’ın anasoyluluk önermesinden hareketle
tarihin erken aşamasında kadınların hâkimiyetinde
anaerkil bir ilkel düzenin olduğunu varsaymıştır
(Bloch, 2002). Bu tartışmaların konumuz açısın-
dan önemi toplumsal cinsiyet tartışmalarının yolu-
nu açmış olmalarında yatar yatar.

Sosyal Antropoloji
dikkat
Günümüz antropolojisi anaerkil toplum yapısı-
nın büyük ölçüde spekülatif olduğunu ve ana-
erkil bir toplum bulunmadığını söyler. Fakat
anaerkil örüntüler barındıran topluluklar hem
geçmişte hem de bugün vardır.
Bu ilk dönemden ilerleyip çağdaş antropolojiye
geldiğimizde karşımıza çıkan en önemli figürlerden
birisi, 1884-1942 yılları arasında yaşayan Bronis-
law Malinowski’dir. Polonya kökenli Britanyalı
antropolog Malinowski, katılımcı gözleme daya-
nan uzun süreli etnografik araştırmaların bugün
de kabul edilen standartlarının oluşturulmasına
büyük katkı sağlamıştır. Psikolojik yapısal işlev-
selciliğin kurucusudur. Bu düşünce, toplumsal ve
kültürel kurumların insanın temel ihtiyaçlarına
hizmet etmek için uyum ve denge içinde işlevleri-
ni sürdürdüklerini söyler. Malinowski, Batı Pasifik
Argonotları (1922), Kuzeybatı Melanezya’daki İlkel
Toplumların Cinsel Yaşamı (1929) ve özellikle İlkel
Toplumlarda Cinsellik ve Baskı ([1927]1989) ça-
lışmaları ile antropolojide toplumsal cinsiyet kav-
ramının gelişimine katkı sağlamıştır. Malinowski
Melanezya’da ve en çok da Trobriand Adaları’nda
çalışmalar yürütmüştür. Melanezya, en büyük ada-
nın Yeni Gine olduğu, Avusturalya’nın kuzeyinde,
Büyük Okyanus’ta adalardan oluşan yaklaşık Avru-
pa büyüklüğünde bir alandır. Büyük bir kültürel,
dilsel ve etnik zenginlik arz eden bu bölge, toplum-
sal cinsiyet ilişkileri bakımından da büyük bir çeşit-
lilik ve farklılık barındırıyordu.
Malinowski’nin çalışmalarının toplumsal cinsi-
yet çalışmaları açısından önemi, alan araştırması-
na dayanarak anasoylu toplumların var olduğunu
göstermesinde yatar. Ancak, soydanlığın anneden
yürüdüğü topluluklarda da ataerkilliğin farklı dina-
miklerle var olduğunu göstermiştir. İlkel Toplumlar-
da Cinsellik ve Baskı ([1927)1989) kitabında, reisin
baba olduğu Avrupa’dakine benzer ataerkil ailenin
evrensel olmadığını ortaya koymuştur. Buradan
hareketle, Sigmund Freud’un atasoylu ve ataerkil
aile fikrine dayanan oedipus kompleksi teorisinin
evrenselliği savına karşı çıkmıştır.
Malinowski, Trobriand Adaları’nda yürüttüğü
çalışmalarda, soy çizgisinde babanın değil dayının
6
takip edildiği topluluklara rastlamıştır. Burada ço-
cuğun otorite olarak babayı değil dayıyı gördüğünü
tespit etmiştir. Bu örneği ele alarak, baba ve çocuk
arasında gerçekleşen ilişkinin, evrensel ölçekte gö-
rülebilecek standart kalıpları olmadığını söylemiş-
tir. Baba çocuk ilişkisini, kişiler arası bir baskı ve
otorite hikâyesi olmaktan çıkarmıştır ve kültüre
özgü örüntüleri olan bir ilişki olarak anlatmıştır.
Diğer bir deyişle, baba çocuk arasındaki ilişkinin
topluluğun özelliklerine özgü bir iktidar örüntü-
sü olduğunu göstermiştir. Malinowski, Trobriand
Adaları’ndaki çalışmalarıyla buradaki toplulukların
yaşamında cinsellikten akrabalığa, iktidar ve otori-
te ilişkilerinden toplumsal örgütlenmeye, takastan
gündelik hayata değin geniş bir yelpazenin anasoy-
lu fakat ataerkil ilişkilerin etkisi altında biçimlendi-
ğini ortaya koymuştur.
Anasoyluluk, bir toplulukta soyun anne
tarafından bir çizgiyi takip etmesi ve aile-
nin soy ağacının annenin ailesine dayan-
masıdır.
Malinowski ile aynı dönemde kendisinin de
daha sonra ders vereceği, başka bir büyük antropo-
loji geleneği kurulmuştur. Bu gelenek Amerika’nın
kültürel antropoloji geleneğidir. Burada kurucu
figür olan Franz Boas (1858-1942), en temel an-
latımıyla kültürel farklara vurgu yapmıştır. Boas’ın
öğrencilerinden Margaret Mead ve Ruth Benedict
toplumsal cinsiyet kavramının antropolojide geliş-
mesinde önemli rol oynayan kadın antropologlar
olmuşlardır.
Margaret Mead, 1901-1978 yılları arasında
yaşamını sürmüş öncü bir kadın antropologdur.
Amerikalıdır ve kültürel antropoloji alanında eser-
ler vermiştir. Araştırmalarının sonuçlarını geniş
kamuoyu ile paylaştığı için antropolojiye önemli
bir görünürlük ve popülerlik kazandırmıştır. Bura-
da Mead’in bizim için önemi, çalışmalarıyla ant-
ropoloji ve toplumsal cinsiyet ilişkileri arasındaki
sıkı bağları bugün anladığımız anlamıyla ilk ortaya
koyan araştırmacı olmasıdır. Ayrıca, 1960’lar son-
rasında yeşeren feminist düşüncelerin ilham kay-
naklarından birisidir.
Mead’in temel katkısı, kadınları yalnızca top-
lum içindeki rolleri ile anlamaya çalışmamış olma-
179
6
sında yatar. Erken dönem çalışmalarda gördüğü-
müz üzere, antropologlar akrabalık sistemlerini ya
da çocuk büyütme pratiklerini çalıştıkları zaman
zaten kadınların varlığını ve rolünü görüyorlardı.
Ama Mead’in öncü yaklaşımı, araştırma yürüttüğü
yerlerdeki kadınların yaşamını, toplumsal cinsiyet
ilişkileri içerisine yerleştirerek görmesinden kay-
naklanır. Bu bakış açısı, erkeklere ve kadınlara iliş-
kin her yerde aynı olduğu zannedilen kabullerin,
davranışların, tutumların, alışkanlıkların, atıfların,
evrensel olmadığını vurgular. Mead’in ortaya koy-
duğu üzere, üzere toplumsal cinsiyet esasen kültü-
rel bir dünyanın ürünüdür. Bu bakımdan kültürler
arası farklılıklar gösterir ve değişebilir.
Mead’in 1928 yılında yayınlanan Samoa’da Er-
gen Olmak çalışması, Samoa Adalarından Ta’u’da
özellikle genç kızların ergenlik yaşantılarına odak-
lanır. Mead bu çalışmasında, ergenliğin farklı kül-
türel koşullar altında değişebilen bir inşa olduğunu
ortaya koymuştur. Ergenliğin biyolojik bir geçiş
dönemi olmasının yanında, etrafına kuşanan kül-
türle birlikte biçimlendiğini göstermiştir. Bu ça-
lışma, ergenliğin evrensel olarak krizlerle dolu bir
geçiş süreci olmadığını anlatır. Biyolojik temelli ol-
duğu varsayılan bir deneyimin kültürel olduğunu
göstermesi bakımından kıymetlidir.
Mead, 1935 tarihli ünlü Üç İlkel Toplumda
Cinsellik ve Mizaç çalışmasında ise Batı kültürün-
de o döneme kadar biyolojik olduğu için değişmez
kabul edilen cinsiyete özgü mizaç atıflarının kül-
türe göre değişebildiğini göstermiştir. Papua Yeni
Gine’de yürüttüğü bu çalışmasında, Arapesh kül-
türünde kadınların ve erkeklerin Batı’da “kadınsı”
olarak değerlendirilebilecek süslenme gibi davra-
nışları sergilediklerini gösterir. Mundugumor’larda
ise kadınlar ve erkekler Batı kültürlerinde “erkekle-
re özgü” olduğu düşünülen daha saldırgan ve kav-
gacı mizaca sahiptir. Son olarak Mead, Tchambuli
kültüründe kadınların bazı açılardan lider rolünde
olduğunu görür. Burada topluluğun temel beslen-
me kaynağını oluşturan balıkçılık faaliyetini kadın-
lar yürütmekteydi. Tchambuli toplumsal cinsiyet
ilişkileri bakımından “eşitlikçi” bir kültür olarak
kabul edilmektedir.
180
Toplumsal Cinsiyet ve Antropoloji
dikkat
Margaret Mead’in çalışmaları ergenliğe geçişten,
kadın ve erkeklerin mizacına değin cinsiyete dair
pek çok deneyimin şekillenmesinde kültürün
kurucu bir rolü olduğunu göstermiştir.
Erken dönemde önemli çalışmalar yürüten diğer
öncü kadın antropolog Ruth Benedict’dir. 1887-
1948 yılları arasında yaşamış Amerikalı bir antropo-
log ve şairdir. Mead ile aralarında uzun yıllar süren
özel bir dostluk vardır. Benedict, antropolojide kül-
tür-kişilik tartışmasında önemli bir figürdür. Kültü-
rü fikirlerin, dinin ve estetik ögelerin bir bütünü ola-
rak görmeyi önermiştir. Benedict, farklı bölgelerde
bulunan küçük ölçekli, sanayi öncesi kültürler olan
Zuni, Dobu ve Kwakiutl toplumlarında karşılaştır-
malı araştırmalar yürütmüştür. Bu karşılaştırmalı
kültür çalışmasının sonuçlarını Kültür Örüntüleri
([1934] 2000) kitabında anlatmıştır. Burada kül-
türün yalnızca kişiliğin içinde geliştiği bir özellikler
bütünü olmadığını belirtmiştir. Ona göre kültür, ki-
şiliğe derinden yazılır ve her kültürün de bir kişiliği
vardır. Birey kendi kültürün içinde yaşar ve kültür
de bireylerde yaşar ve onlarda aktarılır.
Benedict, kişiliğin biyolojik ve psikolojik bilimle-
rin bulgularından ziyade kültürel formların karşılaş-
tırılması ile anlaşılacağını söylemiştir (Mead, 1949,
462). Benedict, ulusal kültürlerdeki kişilik tipleri
üzerine çalışmalar yapmıştır. 1946 yılında, Japon
kültürünü ayrıntılarıyla incelediği Krizantem ve Kılıç
kitabını yayımlamıştır. Japon kültürünün karakteri-
ni anlamaya çalışmıştır. Kitabının adındaki krizan-
tem ile Japon kültüründeki sevecen estetiğe, kılıç ile
kaba güce ve savaşçılığa göndermede bulunmuştur.
Ancak bu çalışmanın talihsiz bir hikâyesi vardır. Sa-
vaş içinde antropolojinin kullanımına örnek teşkil
eder. Çünkü, Amerikan Savaş ve Bilgi Dairesi’nin
daveti ile yazılmıştır. Amerikalılar Japonlarla savaşır-
ken ve daha sonra adada işgal yönetimi kurdukla-
rında bu ayrıntılı kültürel antropoloji çalışmasından
faydalanmışlardır (Güvenç, 1999: 311).

Sosyal Antropoloji
Sonuçta Benedict, kültürel çeşitliliğe, ahlaki ve
kültürel değerlerin ölçülemezliğine vurgu yaparak
insanların yaşamlarındaki tüm örüntülerin eşit
değerde olduğunu söylemiştir. Bu, “ötekini” an-
lamaya yönelik bir çabadır ve ırkçılığa karşı çıkışı
beraberinde getirir (Edgar ve Sedgwick, 2002: 24).
Benedict’in kitabımızın bu bölümdeki önemi, bir
yandan kültürel farkların anlaşılabilmesi için temel
sorular yöneltmesinde, diğer yandan da öncü bir
kadın antropolog olarak çalışmalar yürütmesinde
ve öğrenciler yetiştirmiş olmasında yatar.
1970’lerde Feminist Antropolojinin
Gelişmesi
1960’lar ve 1970’ler kadınların tarihinde çok
önemli yıllardır. Bu dönemde kadın hakları ha-
reketi yükselmiştir. Kadınlar cinsellik, iş yaşamı,
aile gibi alanlarda daha fazla kişisel özgürlük ta-
leplerini bir toplumsal harekete dönüştürerek
ifade etmişlerdir. Bu dönem kadınların özellik-
le Amerika Birleşik Devletleri’nde ve Avrupa’da
sokaklara çıktığı, büyük protestolar düzenlediği
yıllardır. Kadınlar bu protestolarda, toplumda
ikincil konumda görülmelerine karşı çıkmışlardır.
Kişisel yaşamlarının ve cinselliklerinin baskı al-
tına alınmasına yönelik itirazlar geliştirmişlerdir.
Eşit işlere eşit ücret verilmesi gerektiğini dile ge-
tirmişlerdir. İstihdam fırsatlarından eşit faydalan-
mak istemişlerdir. Çocuk bakım hizmetleri için
yasal garantiler talep etmişlerdir.
Yaşamın pek çok alanının içinden süzülüp ge-
len kadınların talep ve itirazları, ikinci dalga fe-
minist hareketi oluşturmuştur. Daha önce, on do-
kuzuncu yüzyıl ve erken yirminci yüzyılda birinci
dalga feminist hareket yükselmiştir. Birinci dalga
feminizm, özellikle kadınların oy hakkı talebi et-
rafında şekillenmiştir ve genelde yasalar önünde
eşitlik ile ilgili olmuştur. Burada sözünü ettiğimiz
1960’lar sonrasında gelişen ikinci dalga feminizm,
yasal haklardan ziyade toplumsal yaşama içkin eşit-
sizliklere odaklanmıştır. Bu dönemin ünlü sloganı
“kişisel olan politiktir” olmuştur. Bu slogan, kadın-
ların kişisel ya da mahrem alanda yaşadıklarının
aslında toplumsal ve kültürel yapılarla doğrudan
ilişkili olduğunu anlatır. Bu söz beden politika-
ları ile yakından ilgilidir. Kadına yönelik şiddete,
beden üzerindeki tüm kısıtlamalara ve kontrollere
yöneltilmiş bir itirazdır.
6
İkinci dalga feminizm ayrıca kadınların kendi
aralarında oluşturdukları bilinç yükseltme grupları
ve dayanışma vurgusu taşıyan kızkardeşlik kavrayı-
şı ile biçimlenmiştir. Bilinç yükseltme gruplarında,
kadınlar bir araya gelerek ezilme ve ikincilleştirilme
deneyimlerini konuşmuşlardır. Toplumsal, politik
ve ekonomik kurtuluşları için etraflarındaki dün-
yayı birlikte sorgulamışlardır. Kızkardeşlik kavrayı-
şı ise ataerkilliğe, ezilmeye, dışlanmaya ve ikincil-
leştirilmeye karşı kadınların birbiri ile dayanışarak
mücadele etmelerine vurgu yapmıştır.
1970’lerde kadın hakları hareketinin ve ikinci
dalga feminizmin yükselişi, yalnızca özel ve kamusal
alanlardaki itirazlarla sınırlı kalmamıştır. Feminist
hareket akademide de etkili olmuştur ve antropo-
loji 1970’lerde feminist antropolojinin doğuşuyla
zenginleşmiştir. Bu bölümün başlarında antropo-
lojinin modern biçiminin on dokuzuncu yüzyılda
olgunlaşmaya başladığını ve yirminci yüzyılda doğ-
duğunu söylemiştik. Bu ilk dönemden 1970’lara
gelene değin antropoloji çalışmalarında kadınların
kültür içindeki rolünün çeşitli açılardan ele alındı-
ğının da altını çizmiştik. Başlangıcında ve gelişimi-
nin uzunca bir süresi boyunca antropoloji bilimi,
“uzak”, “egzotik”, küçük ölçekli ve sanayileşmemiş
yerlerin meselelerine odaklanmıştır. 1960’larda
başlayıp 1970’ler ve devamında olgunlaşan femi-
nist antropolojinin bu ilk dönemden önemli fark-
ları vardır. Feminist antropologlar, erken dönemin
“ötekine” olan merakını terk etmişlerdir. Bakışla-
rını kendi evlerine ve bahçelerine yöneltmişlerdir.
Yani kendilerinin de parçası oldukları batılı top-
lumları çalışmaya başlamışlardır.
1974 yılında Michalle Zimbalist Rosaldo ve
Louise Lamphere Kadın, Kültür ve Toplum başlıklı
derleme kitabı yayınlamışlardır. Derlemede çeşit-
li etnografik çalışmaların ışığında yazılmış on altı
makale bulunmaktadır. Bu makaleler kadınların
insan toplumlarındaki yerini analiz ederken, ka-
dınları evlilik ve çocuk büyütme bağlamlarında ele
alan daha önceki antropoloji çalışmalarının dışına
çıkmıştır. Erkek merkezli bakışla yazılan antropo-
loji çalışmaları kadınların dünyasıyla ilişkili güçle-
ri ve değerleri küçümsediği için eleştirilmiştir. Bu
çalışma, Rosaldo ve Lamphere’in giriş bölümünde
yazdıkları üzere kadınların neden bütün toplum-
larda “öteki” olduğunu, hangi süreçler sonucunda
“ikinci cins” konumuna yerleştirildiklerini sor-
gulamıştır. Bu sorgulama sonucunda, kadınların
181
6
“doğal” olarak erkeklerden daha aşağıda konum-
lanmadığı fakat çeşitli kültürel mekanizmaların
sonucunda ikincil konuma itildikleri tartışılmıştır.
Kitabın önemli tartışma hatlarından birisi kamu-
sal alan özel alan ayrımıdır. Kadınların ekonomik
ve politik aktivitelerin gerçekleştiği kamusal alan-
dan dışlanmaları ve evin etrafında biçimlenen özel
alana kapanmış olmaları önemli bir ikincilleştirme
mekanizması olarak ele alınmıştır. Kitaptaki çalış-
malar, kadınların çeşitli toplumsal sistemlerdeki
rollerini araştırırken, kadınların da erkekler gibi
güç, güvenlik, prestij, değer ve değer duygusu ara-
yan toplumsal aktörler olduklarını göstermiştir.
1975 yılında Rayna Rapp Reiter, Bir Kadınlar
Antropolojisine Doğru başlıklı derlemeyi yayınla-
mıştır. Reiter, giriş yazısında kitabı kadın hareke-
tinin antropolojideki bir iz düşümü olarak sunar.
Reiter cinsiyete dayalı eşitsizliğin kültürel farklarla
biçimlendiğini ve tarihinin kapitalist ilişkilerin or-
taya çıkışından çok daha eskiye gittiğini vurgular.
Yazar, ayrıca antropolojinin kadınları ele alış biçi-
mine dönük bir eleştiri yapar. Ona göre, feminist
itiraza değin antropologlar kadınlar hakkındaki
bilgiyi onları anneleri, eşleri, kız kardeşleri olarak
anlatan erkeklerden dinlemiştir. Kadınların ev iç-
lerinde yaptıkları işler değersiz görülmüş, konuş-
maları ise dedikodu olarak nitelenmiştir. Ama sıra
erkeklere gelince onların yaptıkları işler toplumun
temel ekonomik aktiviteleri olarak adlandırılmış
ve konuşmaları da topluluk hakkında önemli bil-
giler içeren anlatımlar olarak ele alınmıştır (1975:
12). Genel olarak bu derleme, farklı kültürler-
de kadınların ezilme biçimlerini özellikle üretim
ilişkileri bakımından tartışmaktadır. Kitap, kırsal
Kolombiya’dan, Nijerya’ya, bir İspanyol köyün-
den, İroquois kadınlarına, !Kung kadınlardan, kır-
sal Çin’e değin bir dizi etnografi içermektedir. Bu
etnografilerde özellikle geleneksel toplulukların,
kapitalizme özgü toplumsal ilişkilere maruz kal-
masıyla birlikte bu topluluklarda ataerkilliğin nasıl
dönüştüğü tartışılmıştır.
Sonuçta feminist antropoloji, kadınların de-
neyimlerinin kültürün ve toplumun önemli yapı
taşları olduğunu ortaya koymuştur. Akrabalık sis-
temleri, üretimde iş bölümü, mülkiyetin el değiş-
tirmesi, cinsellik, politik temsil, dil yapıları, kül-
türel uyarlanma stratejilerinin yalnızca erkeklerin
etkinliklerine bakılarak anlaşılamayacağını açık
biçimde göstermiştir. Böylece kültürel dünyaları ve
toplumsal yaşantıları farklı aktörlerin etkinlikleri-
182
Toplumsal Cinsiyet ve Antropoloji
ni dikkate alarak daha çoğul biçimde anlamamıza
olanak sağlamıştır. Feminist antropoloji kültürel ve
toplumsal dünyanın çoğul aktörlerini teoriye taşı-
yabilmek için çaba göstermiştir.
Antropolojide Feminist Yöntem
Feminist antropoloji araştırmaları, büyük öl-
çüde feminist metodolojinin açtığı yolları takip
etmiştir. Feminist metodoloji, modern bilimle-
rin başlangıcından bu yana ana akım hâlini alan
ataerkil bilim yapma pratiğini eleştirmiştir. Sosyal
bilimlerdeki kadın düşmanlığına, cinsiyet körlüğü-
ne ve erkek merkezli bakış açısına karşı çıkmıştır.
Bilimsel araştırmayı kadının güçlenmesine katkı
sağlamanın bir aracı olarak kurmuştur. Feminist
metodolojide bilim insanı yalnızca soru soran, iz-
leyen, dinleyen, bilgi derleyen kişi değildir. Bilim
pratiğini yürüten kişi olarak bilim insanı da kendi
yaşamıyla araştırmasının bir parçasıdır.
Feminist metodolojinin bilime yönelttiği temel
sorular vardır: Bilgiyi kim üretiyor? Kimin bilgisi
bilim pratiğine dahil ediliyor? Bilgi üretilirken, bil-
giyi üreten kişi kendini nerede konumlandırıyor?
Kim Konuşabiliyor? Kim susturuluyor? Bu sorula-
ra yanıt arayan Sandra Harding, Nancy Hartsock,
Donna Haraway ve Gayatri Chakravorty Spivak
gibi feminist sosyal bilimciler, kültürü, toplumu,
dünyayı anlamada ufuk açan bir epistemolojik
kavrayış geliştirmişlerdir. Bu kavrayış kadınların
deneyimlerinin antropoloji araştırmalarına dahil
edilmesine büyük katkı sağlamıştır.
Feminist epistemoloji ilkin kimin bilgisinin
bilime taşındığına kafa yorar. Buna göre, ataerkil
bilim yapma pratiği uzun yıllar bilebilme yetisini
beyaz, Batılı, Protestan, mülk sahibi erkeğin teke-
linde tutmuştur. Yalnızca belli bir erkek aktörün
deneyimlerinin araştırılması ve sonra da bunun
tüm topluma genellenmesi önemli bir bilimsel so-
rundur. Çünkü bu tekelin dışında kalan kadınlar,
marjinaller ya da zayıf konumdakiler de toplumun
ve kültürün parçasıdır. Onlar da hayatın bilgisini
üretirler, düşünürler ve paylaşırlar. Ezilenler, onları
ikincilleştiren mekanizmaları çözümlemeye çalı-
şırken zengin ve eleştirel bir hayat bilgisine sahip
olurlar. Bu bilgiye başvurulmalı ve ezilenlerin sesi
ve deneyimi bilim alanına taşınmalıdır.
Kültürel antropoloji alanında çalışan Shirley
Ardener ve Edwin Ardener, topluluk adına kimin
konuştuğunu sorunsallaştırmak için sessizleştiril-

Sosyal Antropoloji
miş gruplar teorisini geliştirmişlerdir. Buna göre,
toplumdaki baskın grup toplumun kendini ifade
etme biçimini belirler. Bu grup genelde gücü elin-
de tutan erkeklerdir. Kadınlar, çocuklar, azınlıklar
gibi sessizleştirilmiş gruplar ise, bu baskın grubun
dilinin dışında kalırlar. Kendilerini ifade etmek
için, sözgelimi alan araştırması yapan bir antro-
pologla konuşmak için, baskın olanın, egemenin
diline başvururlar. Ancak hakim grubun diliyle
konuşmak yine sessiz kalmak demektir (2005).
Feminist antropoloji, yöntemsel araçları ile bu
tür bir sessizlik döngüsünün kırılması için çaba-
lamıştır. Feminist antropologlar, antropolojinin
kültürlerarası karşılaştırmalardan gelen mirası ile
toplumsal ve kültürel aktörün yalnızca erkekler
olmadığını biliyorlardı. Ancak feminist antropo-
logların antropolojiye büyük katkısı, kadınların
ve diğer ezilenlerin sesini kendi başına değerli gö-
rerek, onları duymaya ve teoriye taşımaya gayret
etmeleri olmuştur.
Feminist epistemolojinin diğer önemli kav-
rayışı bilim insanının konumu ile ilgilidir. Buna
göre bilgiyi derleyen, üreten, yazan kişi olarak bi-
lim insanı belli toplumsal koşulların ürünüdür.
Dolayısıyla araştırmacı kendi dünyasını dışarıda
bırakarak araştırma yapmaz. Araştırmacı dünyayı
kendi konumundan görür. Ancak bu konumlu
olmak hâli bilimi zayıflatmaz. Çünkü, toplum-
sal olarak konumlanmış bir öznenin parçalı bakış
açısıyla ürettiği bilgi kıymetlidir. Bu durumda
feminist araştırmacılar, araştırmacının tarafsız
konumda olmasının mümkün olduğunu söyle-
yen geleneksel erkek merkezli düşünmeyi terk
etmişlerdir.
Bu arka plan antropolojide konumlanmış
alan araştırması fikrini ortaya çıkarmıştır (Erik-
sen ve Nielsen, 2010: 189). Buna göre, araştırma-
cı kendisinden önce biçimlenmiş bir toplumsal ve
kültürel ilişkiler ağına girer. Alan araştırması sıra-
sında katıldığı ilişkiler ağında topluluk üyelerinin
6
duygularını, düşüncelerini, anlamlandırmaları-
nı dinlerken kendi dünyası da araştırmaya dahil
olur. Araştırmacının kendisi toplumsal ve kültürel
olarak biçimlenmiş birisidir. Dolayısıyla fiziksel
olarak evinden “uzakta” olsa da “evinden getirdik-
lerini” alan araştırmasına dahil eder. Bu durumda
antropolog alan araştırması sırasında elde ettiği
bulguları, alanda kendi kişisel rolünü de hesaba
katarak değerlendirmelidir. Çünkü kendi rolü de
araştırmanın bir verisidir.
Araştırmada antropoloğun kendisini de bir
veri olarak ele almasına ve dönüp kendi üzerine
düşünmesine özdüşünümsellik denir. Özdüşü-
nümsellik, feminist antropologların hem araştır-
ma hem de yazma sürecinde başvurdukları, ken-
dine dönük soru yöneltme aracıdır. Araştırmayı
etkileyen bireysel ve bağlamsal koşulları görebil-
me imkânı sağlar. Özdüşünümsellikte antropolog
kendi konumu, öznelliği ve bunların getirdiği so-
rumluluklar üzerine düşünür. Araştırmadaki ant-
ropolog hiçbir yerde durup her yeri görebilen gizli
bir özne değildir. Belirli bir yerde duran, parçalı
ve kısmi bir bakış açısına sahip birisidir. Toplum-
sal olarak konumlanmış bu özne, yine toplumsal
olarak üretilmiş bilgiye ulaşacaktır. Yaşantılar üstü
bir konumdan değil, kendi durduğu bir noktadan
yola çıkarak bilgi üretmesinin, araştırma yapması-
nın ve yazmasının üzerine düşünür.
Sonuçta, 1970’lerde yükselen feminist ant-
ropoloji, kendine özgü epistemolojik bir duruşa
sahiptir. Bilginin ve bilgi edinmenin konumlu
olduğuna vurgu yapan bu duruşu sayesinde, o
zamana değin antropoloji biliminin veri toplama
tekniklerine dönük önemli bir sorgulama geliştir-
miştir. Araştırmacının alandaki konumunu sorgu-
lamıştır. Kimin kendini ifade etme araçlarından
yoksun bırakıldığına dikkat etmiştir. Kadınların
deneyimlerinin kendi başına kıymetli olduğunu
göstermiştir. Araştırmanın ilişkisel bir süreç oldu-
ğunu ortaya koymuştur.
183
6
Toplumsal Cinsiyet ve Antropoloji

Öğrenme Çıktısı
2 Antropolojide toplumsal cinsiyet tartışmalarının tarihini ve feminist yöntemi
betimleyebilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Silvia Federici’nin Caliban

ve Cadı: Kadınlar, Beden Ursula K. Le Guin’in, Ka-
The Help (Duyguların Ren-
ve İlksel Birikim (2011) ki- dınlar Rüyalar Ejderhalar
gi) filmini izleyiniz. Filmde-
tabını okuyun. Kapitalist (2015) kitabını okuyun. Ya-
ki kadınların ırkçılığa karşı
üretim biçimine geçilirken zar toplumsal cinsiyet eleşti-
mücadelesini kızkardeşlik
kadınların konumu ve kül- rilerini nasıl hikâyeleştirmiş
kavramı ile ilişkilendirin.
türel ilişkileri nasıl dönüş- anlatın.
müştür araştırın.

TOPLUMSAL CİNSİYET VE göre paylaşılabilir. İşlerin nasıl bölüşüleceği kül-

EŞİTSİZLİK YARATAN AYRIMLAR
Bu bölümde kadınlar ve erkekler arasında eşit-
sizlik yaratan ayrımlara dair antropoloji tartışma-
larını ele alacağız. Ayrıca antropolojide erkeklik
çalışmalarını gözden geçireceğiz. Antropologlar iş-
lerin cinsiyete dayanarak bölüşülmesini, toplumsal
cinsiyete dayalı iş bölümü başlığı altında tartışmış-
lardır. İş bölümü konusu başından beri kadınlar ve
erkekler arasında eşitsizliklere neden olmaktadır.
Eşitsizlikler ile ilgili diğer bir konu başlığı, antro-
polojide toplumsal cinsiyet ve beden tartışmaları-
dır. Beden, kültürde ortaya çıkan cinsiyet eşitsizlik-
lerinin “doğal” hâle getirilmesinin mekânı olarak
işlev görmüştür. Özellikle feminist antropologlar
beden ve toplumsal cinsiyet ilişkisine dair zengin
bir tartışma yürütmüşlerdir. Erkeklik çalışmaları
ise bize erkekliğin de bir toplumsal ve kültürel inşa
olduğunu göstermektedir.
Toplumsal Cinsiyete Dayalı İş Bölümü
Kadınlar ve erkekler arasında eşitsizlik yaratan
ayrımlardan en yaygın görüleni toplumsal cinsi-
yete dayalı iş bölümüdür. Antropologlar insanla-
rın ihtiyaçlarını karşılamak ve kültürlerini yeniden
üretmek için iş bölümü yaptıklarını belirtirler. İş
bölümünün birçok kriteri vardır. İşler ve görevler
yaşa, cinsiyete, el becerisine, kabiliyete, bilgiye,
akrabalık bağlarına ve topluluk içindeki konuma
türe, toplumun tipine ve üretim biçimine göre
değişiklik gösterebilir. Avcı toplayıcılar, bahçeci
toplumlar, çoban toplumları, tarım toplumları,
sanayi toplumları ve günümüz sanayi sonrası top-
lumlarının tümünde iş bölümünün cinsiyete atıfla
yapılması yaygındır. “Kadın işi” ve “erkek işi” ayrı-
mı kadar yaygın olan bir diğer durum, toplumsal
cinsiyet eşitsizliği yüzünden erkeklerin yaptıkları
işlerin değerli bulunması ve kadınların emeğinin
ise görünmez kılınması olmuştur. Bu emek hiye-
rarşisinin organizasyonu farklı kültürlerde farklı
biçimler almıştır.
İşlerin cinsiyete göre bölüşülmesine top-
lumsal cinsiyete dayalı iş bölümü denir.
Buradaki temel soru neden bazı işleri kadınla-
rın bazılarını ise erkeklerin yaptığıdır. Bu soruya
cevaben, antropologlar kadınların doğum yapma
ve bebeği emzirme özellikleri bakımından yaşanı-
lan yerden fazla uzaklaşamadığını ve bu özelliğin
iş bölümünde etkili olduğunu tartışmıştır. Bu tar-
tışma kamusal alan özel alan ayrımının da temelini
oluşturmuştur. Bu yüzden, toplumsal cinsiyete da-
yalı iş bölümü tartışmaları aynı zamanda özel alan-
da ve kamusal alanda işlerin, ödevlerin, görevlerin
kadınlar ve erkekler arasında bölüştürülmesini de

184

Sosyal Antropoloji
anlatır. İşlerin bölüşülmesinde kadınlara genellik-
le ev içleri ve çevresindeki işler ve bakım işlerinin
sorumluluğu yüklenmiştir. Erkekler ise ev dışında
çalışıp kimi zaman eve ekmek getirmiş, kimi za-
man av getirme görevini üstlenmiş, kimi zaman
da ticaret yapmışlardır. Ev merkezli yaşayabilen
kadın ve uzaklara gidebilerek kültürün temelini
oluşturan erkek ikiliği feminist antropologların
antropolojiye katkısıyla yerinden edilmiştir.
Antropoloji çalışmaları, sanayi öncesi gele-
neksel toplumların genelinde görülen toplumsal
cinsiyete dayalı iş bölümüne ilişkin şöyle grup-
landırmalar yapmıştır: Büyük deniz, kara ve hava
hayvanlarının avlanması, maden işçiliği, kasaplık,
halat yapımı, ağaç ve taş işçiliği, arazi açma, bal
toplama gibi işler erkekler tarafından yapılmıştır.
Kadınlar, yakacak temini, içecek üretimi, yabani
bitki toplama, yemek pişirme, çamaşır yıkama,
iplik eğirme, su temini gibi işleri yapmışlardır.
Ateş yakma, hasır örme, yün eğirme, kıyafet dik-
me, çömlekçilik, deri işçiliği ise hem kadınlar
hem de erkekler tarafından yapılmıştır (Kottak,
2013: 407). Günümüzde kapitalist üretim ve tü-
ketim örüntülerinin egemen olduğu yaşamda bu
iş bölümü tablosu geçerliliğini yitirmiştir. Ancak
cinsiyete dayalı iş bölümünün tarihinin eskiliğini
göstermesi bakımından önemlidir.
Avcı Toplayıcılarla İlgili
Tartışmalar
Avcı toplayıcıların ayırt edici özelliği geçimle-
rinin doğal kaynaklara dayanmasıdır. Besin üre-
timi yapmazlar ve hayvanların üremesini kontrol
etmezler. Bu topluluklarda uzmanlaşma zayıftır.
Herkes neredeyse her işi yapabilir. Bu bakımdan
eşitlikçi oldukları söylenmektedir. Ancak bu top-
luluklarda yaşa dayalı hafif bir hiyerarşi vardır.
Yaşlılar hikâyeler anlatarak topluluk hafızasını
ve bilgi birikimini oluşturmuştur. Antropoloji
6
çalışmalarında uzunca yıllar, erkeklerin avcılıkla
kadınların ise toplayıcılıkla uğraştığı genel olarak
dile getirilen görüş olmuştur. Daha sonraları top-
lumsal cinsiyete duyarlı bakış açısı geliştikçe yeni
çalışmalar yapılmıştır. Bunlara göre, avcı erkek ve
toplayıcı kadın ayrımının günümüzde hâkim top-
lumsal cinsiyet ön yargılarıyla oluştuğu ve kadın-
ların da avcılık yaptığı gün ışığına çıkmıştır.
Ayrıca Thomas Hylland Eriksen, özellikle
Afrika’da yapılan beslenme ile ilgili çalışmaların,
bu topluluklar için en önemli besin kaynağının
kadınların topladığı yumru kökler, yenilebilir bit-
kiler ve diğer küçük canlılar olduğunu ortaya koy-
duğunu söyler. Buna karşın, erkeklerin avlanma
faaliyeti düzensiz, belirsiz ve güvenilir olmaktan
uzak olarak nitelendirilmiştir (2009: 205). Bu
tartışmadaki dönüm noktası çalışma, Sally Slo-
cum, Toplayıcı Olarak Kadın: Antropolojide Erkek
Yanlılık (1975) başlıklı ünlü makalesidir. Slocum,
antropolojinin uzun yıllar iş bölümünü anlamaya
çalışırken erkekleri merkeze aldığını dile getirmiş-
tir. Ona göre, antropologlar erkek merkezli bakış
açılarıyla, erkeklerin ava gittiğinde yeteneklerini
geliştirdiğini, yardımlaşmayı öğrendiğini, dili kul-
landıklarını, sanatı yarattıklarını ve aletleri icat et-
tiklerini yazıp çizmişlerdir. Fakat bu becerikli er-
keklerin avdan dönmesini bekleyen kadınların ne
işler yaptığına bakmamışlardır (1975: 42).
Slocum’un çalışması bize cinsiyete dayalı iş bö-
lümünün tartışılmasında, antropologların kimin
bilgisine başvurduklarını feminist antropoloji-
nin eleştirileri yükselene dek dikkate almadıkla-
rını göstermesi bakımından çok önemlidir. Yani
erkeklerin av hikâyelerini dinleyip kültürü, dili,
sanatı ve toplumsal örgütlenmeyi bu hikâyelere
dayandırmışlardır. Dolayısıyla, avcı toplayıcı-
larda kimin ne iş yaptığı meselesi bir iş bölümü
tartışması olmaktan ziyade, feminist metodoloji
bölümünde anlattığımız üzere epistemolojik bir
sorundur.
185
6
Toplumsal Cinsiyet ve Antropoloji

Araştırmalarla
İlişkilendir
Tarih Yanıldı: Erkekler Kadar Kadınlar Da Avcıydı
Peru’da bulunan 9 bin yıl yaşındaki kadın avcı mezarı, ilk insanlar arasındaki cinsiyet eşitliğini
ortaya çıkardı. 17 ila 19 yaşları arasında öldüğü düşünülen avcının çok sayıda taş mermi ve kesici aletle
gömüldüğünün tespit edilmesi tarih kitaplarındaki “avcı erkek” ve “toplayıcı kadın” klişesini yıktı.
California Üniversitesi’nin Peru’daki And Dağları’nda yer alan Wilamaya Patjxa bölgesinde yaptık-
ları kazılarda 9 bin yıllık bir kadın avcı mezarı bulundu. Kadının mezarından onun büyük hayvanları
mızrak fırlatarak avladığını gösteren taş mermiler, mızraklar, bıçak ve çeşitli kesici aletler, hayvan organı
fosilleri ve birçok silah çıktı.
(...)
Yanılgının sebebi aslında kanıtlar değil önyargı
İlk insanların yanına gömülen nesnelerin onların hayatında kullandığı ve kimliğinin bir parçasını
oluşturan eşyalar ya da etkileşimde bulundukları hayvanlar olduğunu biliyoruz. Ancak önceki araştır-
malarda bazı bilim insanlarının daha önce keşfedilen kadın mezarlarında av aletleri ortaya çıkarıldığında
bile bu fikri reddetmesi bu gerçeğin geç ortaya çıkmasına neden oldu.
(...)

Kaynak: Tarih yanıldı: Erkekler kadar kadınlar da avcıydı- SANATATAK

Çalışmanın orjinali şurada bulunmaktadır: Female hunters of the early Americas | Science Advances
(sciencemag.org)

Tarım Toplumlarında Eşitsiz İş Bugün devam eden tarım faaliyetlerinde de ka-

Bölümü
Günümüzden sekiz bin yıl önce başlayan tarım
toplumlarında da cinsiyete dayalı iş bölümü yay-
gındır. Antropolojide, ataerkilliğin özellikle tarım
toplumlarıyla başladığı vurgulanır. Bu toplumların
liderleri, rahipleri, askerleri, hukukçuları, tüccar-
ları, komutanları, zanaatkârları erkekler olmuştur.
Tarım toplumlarda cinsiyete dayalı iş bölümünün
yarattığı hiyerarşiler derinleşmiş ve kurumsallaş-
mıştır. Tarım toplumlarında kadınların işlenen
toprağın mülkiyetine sahip olmaları erkeklere göre
nadirdir. Tarım yapılacak arazilerin bölüne bölüne
küçülmemesi bakımından, arazinin devri erkekler
arasında olmuştur. Yani miras yoluyla toprak devir-
leri, çoğu zaman erkeklerin soy çizgisini izlemiştir.
Bu tür bir babasoylu akrabalık örgütlenmesi tarım
toplumlarında ataerkilliği güçlendirmiştir. Ayrıca,
toprağı işleme araçlarının da sahipleri büyük öl-
çüde erkekler olmuştur. Ürünün pazara götürülüp
satılması işini de genellikle erkekler gerçekleştir-
mektedir.
dınların tarlada ücretsiz aile işçisi olarak çalışması
ve aynı zamanda evin işlerini de yapması sıklıkla
rastlanır bir durumdur. Tarımsal üretimde kadın
emeği yoğun biçimde kullanılmasına rağmen,
kadınların çoğu zaman ailenin ücretsiz işçileri ol-
maları kadınların emeğini görünmez kılmaktadır
(Özbay, 2019: 38). Tarım toplumlarının bir diğer
özelliği de çocuk emeğini de tarımda kullanmış
olmalarıdır. Ildiko Beller-Hann ve Chris Hann’ın
İki Buçuk Yaprak Çay: Doğu Karadeniz’de Devlet,
Piyasa, Kimlik (2003) çalışması, diğer konuların
yanında çay tarımında iş bölümünü de ele alan
bir antropoloji araştırmasıdır. Onlara göre, Doğu
Karadeniz’de kadınlar ve erkekler pek çok işi bir-
likte yaparlar. Ama kadınların işleri niteliksiz emek
olarak görülür, erkeklerinkiler ise nitelikli emek ile
özdeşleştirilir. Erkekler uzak yerlere giderken, ka-
dınlar bildikleri çevrede kalırlar. Kadınlar, içinde
bulundukları çevrede pek çok iş yapmanın ve orayı
çok iyi tanımanın kendilerini güçlendirdiğini be-
lirtmişlerdir. Kendisiyle görüşme yapılan bir genç

186

Sosyal Antropoloji
kız bu durumu şu sözleriyle çok güzel özetlemiştir:
“Köyde bir kadının yapamayacağı hiçbir iş yoktur
ve sadece bizim yapabileceğimiz tonlarca iş vardır”
(Beller-Hann ve Hann, 2003: 181).
Sanayileşme ve Sanayi Sonrası
Toplumlar
Orta Çağ’ın tarım toplumlarının ve onlara özgü
toplumsal ilişkilerin çözülmesi ve on dokuzuncu
yüzyıl ile birlikte sanayileşmenin etkilerini göster-
mesi, emek ilişkilerini tamamen dönüştürmüştür.
Silvia Federici, Caliban ve Cadı: Kadınlar Beden ve
İlksel Birikim (2011) çalışmasında tarım toplum-
larından endüstrileşmeye giden yolda üç önemli
adımdan söz eder: Birincisi ücretli işçinin doğuşu-
dur. İkincisi ücretli emeğin ortaya çıkışıdır. Üçün-
cüsü, kadınların emek gücünü yeniden üretmek
için harcadığı emeğe el konulmasıdır (2011: 7-8).
Bu üçüncü madde endüstrileşmiş toplumlarda iş
bölümü ve emek süreçlerini çalışan antropologla-
rın yeni bir kavramsal çerçeveye açılmalarına sebep
olmuştur.
Antropologlar, avcı toplayıcılardan günümü-
zün post endüstriyel toplumlarına değin hem şef-
likler, kabileler, yarımlar ve takımlar gibi farklı
sosyopolitik örgütlenme tiplerinde, hem de farklı
kültürlerde ve coğrafyalarda kadınların özel alan-
da neler yaptıklarını tartışmışlardır. Ancak, emeğin
metalaştığı yani piyasa koşullarında ücretlendiril-
diği ve alınıp satıldığı günümüzün endüstrileşmiş
toplumlarının dünyasında, toplumsal cinsiyete
dayalı iş bölümündeki eşitsizlikleri anlamak için
yeni kavramlara ihtiyaç duymuşlardır. Bu güncel
emek tartışması içinde ücretsiz ev içi emek kavramı
önemli bir yer tutmuştur. Çünkü, kadıların ev işleri
piyasada ücretlendirilen emeğin dışında kalmıştır.
Feminist antropologlar cinsiyete dayalı iş bölümü
üzerine çalışırken, özellikle 1980’lerden bu yana ev
işleri ve ev hizmetleri konusunda önemli bir litera-
tür geliştirmişlerdir.
dikkat
Ücretsiz ev içi emek, kadınların ev işleri için har-
cadığı emektir. Evdekilerin yaşamı sürdürmesini
mümkün kılar. Ekonomiyi doğrudan etkileme-
sine rağmen piyasada bir değer karşılığı yoktur.
6
Ücretsiz ev içi emek, ev içlerinde yapılan işler
için harcanan, ekonomiyi doğrudan etkileyen fa-
kat piyasada bir değer karşılığı olmayan emektir.
Kadınların ev içlerinde harcadıkları bu emek gö-
rünmezdir. Ertesi günün yeniden üretilmesi için
kadınlar evin içinde her gün pek çok iş yapmak-
tadır. Yaşlılara, çocuklara ve evin insanlarına bak-
mak, evin temizliğini yapmak, dikiş dikmek, ütü
yapmak, yemeği yapmak, bulaşıkları ve çamaşırları
yıkamak gibi işler hane içinde her gün kadınlar ta-
rafından yapılmaktadır. Bu işler yapıldığında değil,
yapılmadığında fark edilen işlerdir. Bu ev içi işlere
yeniden üretim işleri denir. Yani ertesi günün ya-
şanmasını mümkün kılarlar. Aksu Bora, Kadınların
Sınıfı: Ücretli Ev Emeği ve Kadın Öznelliğinin İnşası
(2010) çalışmasında, ev içlerindeki yeniden üretim
işlerinin elle tutulur somut, görünür sonuçlara yol
açmadığını, çabuk tüketildiğini, özel alanda ger-
çekleştiğini, kâr getirmediğini ve yalnızca kullanım
değeri ürettiğini belirtmiştir (2010). Evdeki işler,
insan ilişkileri ile sarılıp sarmalandıkları için san-
ki gerçek bir çalışmadan ziyade duygusal emek
olarak görülürler. Hâlbuki, ev içlerinde kadınların
harcadığı emeğin, piyasadaki ücretli emekle doğru-
dan bağı vardır. Çünkü kadınların ev içinde harca-
dığı bu emek, piyasada çalışan iş gücünün gün be
gün yeniden üretilmesini sağlar.
Cinsiyete dayalı iş bölümü konulu bu başlıkta
anlatılanlardan yola çıkarak, kadınların ataerkillik
ve eşitsiz iş bölümü karşısında büsbütün çaresiz
bir konumda olduklarını düşünmemek gerekir.
Deniz Kandiyoti, kadınların erkek egemenliği ile
başa çıkmak için çeşitli yöntemler geliştirdiğini or-
taya koymuş ve bunu ataerkillikle pazarlık ola-
rak kavramsallaştırmıştır (1988). Kandiyoti farklı
kültürlerden verdiği örneklerle, kadınların yaşama
imkânlarını nasıl farklı yollardan genişletmeye ça-
lıştığını anlatır. Kandiyoti, Sahra-altı Afrika’nın
farklı bölgelerinden kadınların kocaları tarafın-
dan emeklerinin değerinin düşürülmesine ya da
emeklerine doğrudan el konulmasına karşı nasıl
farklılaşan başa çıkma stratejilerini geliştirdikle-
rini ele almıştır. Örneğin, Kenya’nın sulak pirinç
ekim alanlarına sahip bölgesi Mwea’da kadınların
kaynaklara erişimi kısıtlanmış, geçim için alterna-
tif yaratmaları zorlaşmış ve erkekler kadınların ka-
zancı üzerinde doğrudan kontrol uygulamışlar. Bu
durum kadınların yaşamını o kadar çekilmez hâle
gelmiş ki, kadınlar kurtuluşu yaygın biçimde ko-
calarını terk etmekte bulmuşlar. Bir başka örnekte,
187
6
Gambiya’da sulak topraklar ve tarımı destekleme
kredileri yalnızca erkeklere tahsis edilmiştir. Böy-
le olunca kadınlar bataklık alanlarda geleneksel
yöntemle kendi pirinçlerini yetiştirmeye devam et-
mişler. Kendi hasatlarını biriktirmiş ve ürünlerini
kontrol etmişlerdir. Kadınlar kendi pirinç tarımını
yapınca, onları tarlarında çalıştırmak isteyen er-
kekler ücret ödemek zorunda kalmıştır (Kandiyoti,
1988: 276-277).
Ataerkillikle pazarlık, kadınların ezilme ve
ikincilleştirilme ile başa çıkmak ve kendi
yaşam imkânlarını çoğaltmak için, ataer-
killikle mücadelede çeşitli taktikler geliş-
tirmesidir.
Antropolojide Toplumsal Cinsiyet ve
Beden
Antropolojide toplumsal cinsiyet literatürünün
en önemli tartışma hatlarından birisi bedendir. Ki-
tabın bu bölümünde daha önce, kültürel antropo-
logların farklı kültürlerde araştırma yaparken cin-
siyete ilişkin pratiklerin farklılaştığını gördüklerini
söylemiştik. Antropolojinin bedeni keşfetmesinde
de aynı süreç yaşanmıştır. Kültürel antropologlar,
bedenin kültür ve toplum içinde biçimlenip de-
ğiştiğini anlamışlardır. Tıpkı toplumsal cinsiyete
dair diğer sosyal bilim disiplinlerinden daha erken
bir kavrayış geliştirdikleri gibi, bedenin kültürel ve
toplumsal oluşunu da diğerler sosyal bilim dalla-
rından önce kavramışlardır.
Kültürel antropolojide, kültürün beden ara-
cılığı ile dışa vurulmasına ve ifade edilmesine be-
denlenme denir. Kültürel antropologlar, erken dö-
nemde küçük ölçekli topluluklarda karşılaştırmalı
incelemeler yaparken, bedene yönelik işlemlerin,
duyguların, düşüncelerin, kısıtlamaların serbestlik-
lerin çok çeşitli olduğunu görmüşlerdir. Kültürün
bedene yazıldığını fark etmişlerdir. Yemek yeme
âdetlerinden, temizliğe, selamlaşmadan gündelik
alışkanlıklara değin her kültürel ayrıntının beden
aracılığıyla işlemediğini kaydetmişlerdir.
Bedenlenme, kültürün beden aracılığı ile
ifade edilmesidir.
188
Toplumsal Cinsiyet ve Antropoloji
Günümüzün tüketim kalıpları neredeyse tüm
dünyada bir örnek giysiler, beden alışkanlıkları,
beden formları ve güzellik anlayışları görmemize
neden olmaktadır. Oysa kültürel antropologların
çalışmalar yürüttüğü küçük ölçekli topluluklar,
bedene yönelik işlemlere dair büyük bir çeşitlilik
barındırmaktadır. Örneğin, Hindistan’daki Apa-
tani kabilesinden kadınlar güzellikleri için bam-
budan yaptıkları yuvarlak hızmaları burunlarına
takarak kendilerine iki burun deliği daha açarlar.
Tayland’ın kuzeyinde yaşayan Kayan halkından ka-
dınlar boyunlarına geçirdikleri dizi dizi halkalarla
boyunlarını uzatırlar. Çin’de yasaklanana değin üst
sınıflardan kadınların ayak parmakları kırılarak kü-
çültülmüş ve lotus ayak geleneği bir sınıf gösterisi
olarak sürdürülmüştür. Etiyopya’daki Karo kabi-
lesi insanları kültürel kimliklerini ortaya koymak
ve tanrıyla iletişimlerini göstermek için yüzlerine
yüzlerce yara izi açarlar. Kulakların ve dudakların
deforme edilmesinden, bedenin dövmelerle kap-
lanmasına değin kültürün bedene yazıldığı pek çok
uygulama vardır.
Kültürün bedende somutlaşması, güzellik çir-
kinlik veya ilkellik uygarlık ikiliklerinden çok daha
fazlasını anlatmaktadır. Buradaki mesele, Silvia
Federici’nin ortaya koyduğu üzere, bedenin tari-
hinin insanlığın tarihi olması ile ilgilidir. Çünkü
bütün kültürel pratikler önce bedene uygulanır
(2019: 135). Doğum, ölüm, yaş geçişleri, cena-
zeler, akrabalık, kan bağları, emek, cinsiyet, dans,
tören, şifacılık, sağaltım gibi yaşamla ilgili ne var-
sa aynı zamanda bedenle ilgilidir. Beden kültürel
sembollerin ve uygulamaların mekânıdır. Şiddet,
yoksulluk ya da dışlanma söz konusu olduğunda
doğrudan fiziksel saldırı altındadır. Hastalıkta acı-
nın hissedildiği yerdir. Süslenmede bir yüzeydir.
Akrabalıkta ve soydanlıkta bir atıf sistemidir.
Kültürel antropolojide beden ve toplumsal cin-
siyet tartışmalarının önemli bir ekseni, sağaltım,
şifacılık ve tıbbi pratikler olmuştur. İnsanın hasta-
lanması ardından bakım görmesi ve tedavi edilmesi
bütün kültürlerde rastlanan bir pratiktir. Günü-
müz dünyasında biyomedikal tıp modeli neredeyse
bütün tıbbi pratiğe hakimdir. Bu model bedeni ve
hastalıkları evrensel olarak değerlendirir. Hâlbuki
kültürel antropologlar bize acının deneyimlerin-
den, hastalığın nedenlerine değin uzanan ve kül-
türlere göre değişen çok zengin bir anlam dünyası
sunarlar. Silvia Wing Önder, Bizim Burada Mikrop
Olmaz: Bir Karadeniz Köyünde Tedavi ve Şifa Usul-

Sosyal Antropoloji
leri (2011) başlıklı antropolojik çalışmasında, bi-
yomedikal modelin ve geleneksel tedavi usullerinin
etkileşim içinde olduğunu anlatır. Önder, sağlık,
doğum ve ölümle ilgili görüşlerin kültür kumaşını
dokuyan ana ipler olduğunu söyler. Etnografi yap-
tığı köydeki yaşlı kadınların önemli bir şifa bilgisi-
ne sahip olduklarını belirtir. Ona göre, yaşlı kadın-
ların elindeki beden bilgisi, kültürün oluşmasında
ve yeniden üretilmesinde önemli rol oynamaktadır
(2011: 25).
Kadınların beden bilgisi ve onun etrafına
kuşanan kültür hakkında bir başka araştırma,
Gökçen Beyinli Dinç’in Elleri Tılsımlı: Modern
Türkiye’de Ebelik (2015) başlıklı çalışmasıdır. Dinç,
Türkiye’nin farklı yerlerinden yaşlı ebelerle sözlü
tarih görüşmeleri yapmıştır. Çalışmasında ebelerin
kadınların beden bilgisini sözlü olarak kuşaktan
kuşağa aktardıklarını ortaya koymuştur. Görüştü-
ğü ebelerin bedenen güçlü, becerikli ve hünerli ka-
dınlar olduklarını söylemiştir. Diğer yandan ebele-
rin nüktedan, iletişim gücü yüksek, yerel şiveye ve
deyimlere hakim birer “laf ebesi” olduğunu belirt-
miştir (2015: 157). Bu çalışma bize kültürün bede-
ni sarıp sarmaladığı gibi, tedaviyi, şifayı sağaltımı
da kuşattığını gösterir.
Kültürel antropolojide beden ile ilgili çalış-
maların diğer önemli bir kısmını bedenin kaynak
gösterildiği eşitsizlikler tartışması oluşturmakta-
dır. Feminist antropologlar, bedenin toplumsal
cinsiyet eşitsizliklerinin “doğal” hâle getirilme
zemini olarak kullanıldığını ortaya koymuşlardır.
Bu yüzden, erkek egemen kültürün bedeni kont-
rol etmesini eleştirel bir bakışla ele almışlardır.
Bilindiği üzere, kadın ve erkek bedenlerinin mor-
folojisi farklıdır. Boy, ağırlık fiziksel güç, cinsel
organlar, üreme sistemleri cinsiyetler bakımından
farklar mevcuttur. Bu farklar kendi başına eşitsiz-
lik yaratmazlar. Fakat toplumsal ve kültürel cin-
siyet inşası süreçlerinde anlam kazanırlar. Beden
farkları toplumsal cinsiyet süzgecinden geçerken,
yani kültürel ve toplumsal olarak inşa edilirken,
kadın bedeni kadınların ikincilleştirilmesinin
maddi temelini oluşturmuştur.
Morfoloji, biyolojide canlıların yapısını,
biçimini ve kendilerine has fiziksel özel-
liklerini inceleyen bilim dalıdır.
6
Antropolojide beden ve toplumsal cinsiyet araş-
tırmalarının erken dönemdeki etkili tartışmaların-
dan birisi Sherry Ortner’ın 1972 tarihli, Kadınla
Erkek Arasındaki İlişki Doğa ile Kültür Arasındaki
İlişki Gibi Midir? makalesidir. Bu çalışmada Ort-
ner, kadınların evrensel olarak ikincilleştirilmesine
dayanak gösterilen şeyin kadın bedeni ve özellik-
le de kadın bedenine özgü doğurganlık olduğunu
söyler. Bu tartışmaya göre, kadınlar doğum yapa-
bildikleri ve yeni bir yaşam verebildikleri için doğa
ile özdeşleştirilmiştir. Erkekler ise kültür yapıcılar
olarak görülmüşlerdir. Ancak Batı’da modernite
düşüncesinden bu yana, doğa ve kültür birbirine
zıt ikilikler olarak konumlandırılmıştır. Kültür, do-
ğanın üstesinden gelmenin ve onu kontrol etmenin
aracı olarak düşünülmüştür. Ortner bu düşünceyi
eleştirel olarak izler ve kültürün yapıcısı erkeğin,
doğaya yakın olan kadını kontrol ettiğini ve ikin-
cilleştirdiğini söyler (1972). Onun teorisi hem bir
karşıt ikiliği yeniden ürettiği için hem de kadın ve
erkek arasındaki çok yönlü ilişkileri tekil bir açıkla-
maya sıkıştırdığı için eleştirilmiştir. Eleştirilere rağ-
men bu çalışma kadın ve erkeğin doğadan geldiği
varsayılan toplumsal konumlanışlarını yerinden
oynattığı için değerlidir.
Antropolojide beden ve toplumsal cinsiyet
tartışmalarında önemli bir diğer çalışma, Irma
McClaurin’in Siyah Feminist Antropoloji: Teori, Po-
litika, Praksis ve Şiir (2001) derlemesidir. Bu derle-
me bir yandan antropoloji tarihinde siyah feminist
antropologlara önemli bir yer açar. Öte yandan,
siyahlara yönelik renk ayrımcılığını merkeze alan
etnografilerle kadınların kendi aralarındaki beden-
sel farkları ve değişen kadınlık deneyimlerini anla-
maya yönelir (2001). Burada, bedende görünür bir
özellik olarak siyahlığın, siyah kadınların ezilme ve
ikincilleştirilme deneyimlerini farklılaştırdığını gö-
rürüz. Kadınlar arasında farklılaşma yalnızca renkle
sınırlı değildir. Örneğin, Arap dünyası üzerine ça-
lışan Filistinli Amerikalı antropolog Lila Abu-Lug-
hod, kültür, iktidar ve toplumsal cinsiyet çalışma-
larıyla Müslüman kadınların dünyasını ele almıştır.
Siyah feministlerin açtığı çoğul kadınlık deneyim-
leri tartışmasına, Orta Doğu’dan çok önemli katkı-
larda bulunmuştur.
Kadınların kendi aralarında farklılaşması üzeri-
ne yürütülen tartışmalar, bizi üçüncü dalga femi-
nizmin argümanlarına denk düşen kadınlık dene-
yimlerinin çoğulluğuna taşımaktadır. Bireylerin
toplumsal, politik ve kültürel kimlikleri, bir dizi
189
6
özelliğin kesişmesinin sonucudur. Bu özellikler
arasında cinsiyet, renk, sınıf, statü, sakatlık, fiziksel
görünüş, dil, din ve etnik aidiyet bulunur. Kimli-
ğin çoklu belirleyenlerle oluşmasına kesişimsellik
denir. Kesişimsellik kimliği oluşturmasının yanı
sıra, farklı kültürlerde farklı tahakküm biçimlerine
ve eşitsizliklere yol açar.
Antropolojide Erkeklik Etnografileri
1970’lerde yükselen feminist antropoloji, yal-
nızca kadınların deneyimlerinin merkeze alınıp in-
celenmesinin yolunu açmakla sınırlı kalmamıştır.
Ayrıca farklı kültürlerde erkek olmanın ne olduğu
ya da erkek olmaya ne tür anlamlar atfedildiği so-
rularına doğru açılmıştır. Böylece erkeklerin dün-
yaları üzerine antropolojik çalışmalar ortaya çık-
mıştır. Daha önce belirttiğimiz gibi antropologlar
zaten erkekleri görüyorlar ve çalışıyorlardı. Fakat
feminist antropoloji tıpkı kadınlık gibi erkekliğin
de “doğal” ve “kendiliğinden” olmadığının anlaşı-
labileceği bir bakış açısı sunmuştur. Bu bakış açı-
sıyla erkekler farklı kültürlerde farklı erkeklik dene-
yimleri yaşayan aktörler olarak ele alınmıştır.
dikkat
Erkeklik toplumsal ve kültürel bir inşadır.
Antropolojide erkeklik çalışmalarında cinsellik,
çalışma, babalık, evlilik, aile, şiddet, savaş, milita-
rizm, askerlik, erginleme ritüelleri, yaş dönümleri
ve erkek bedenleri bağlamlarında erkeklikler üze-
rine araştırmalar yapılmıştır. Araştırmaların öne çı-
kan özelliklerinden birisi, tıpkı kadınlık gibi erkek-
liğin de bir kültürel inşa olduğunu göstermeleridir.
Toplumsal cinsiyetin antropolojide tartışılmasında
öncü olan Margaret Mead erkeklik üzerine dolaylı
olarak ilk yazan antropologlardan birisidir. Arapesh
kültürü incelemelerinde oradaki genç erkekler üze-
rine yazmıştır. Ancak antropolojide erkeklik çalış-
maları literatürü özellikle 1980’ler itibarıyla geliş-
miştir. Matthew Gutmann 1997’de yazdığı ünlü
değerlendirme yazısında antropolojide erkeklerin
dört konuya odaklanılarak ele alındığını söylemiş-
tir. Bunlar, erkeklik rolleri, erkeklik kimlikleri, vur-
gulanmış erkeklik ve erkekliğin inşasıdır.
190
Toplumsal Cinsiyet ve Antropoloji
Stanley Brandes 1980’de antropolojide erkeklik-
ler alanındaki ilk çalışmayı yayınlamıştır. Bu çalış-
ma, Erkeklik Metaforları: Endülüs Folklorunda Cin-
sellik ve Statü isimli eserdir. Brandes, Endülüs’ün
zeytin yetiştirilen kırsalında erkeklerin toplumsal
hiyerarşideki yerlerini korumak için kendilerini
nasıl kadınlara karşı konumlandırdıklarını tartış-
mıştır. Psikolojik yorumları etnografik bulgularıy-
la destekleyen Brandes, erkeklerin erkek olmanın
anlamlarını belirlerken, kadın olmayı küçük düşü-
rücü bir şey olarak değerlendirdiklerini söylemiştir.
Erkekler böylece kendilerini kadın olmayanlar ve
dolayısıyla güçlü olanlar olarak kurarlar.
Gilbert Herdt, 1970’lerde Yeni Gine’de dağlık
alanda yaşayan Sambia halkı arasında erkek ergin-
leme sürecini incelemiştir. Bulgularını, 1981 yılın-
da, Flütlerin Bekçileri: Erkeklik Tabirleri çalışma-
sında anlatmıştır. Bu çalışma Yeni Gine’de erkeklik
ritüellerinin ilk sistematik dökümüdür. Herdt’in
çalışması erkeklerin çocukluk ve ergenlik dönemi-
ne odaklanmıştır. Buna göre, genç erkekler erkek
olmayı yaşlı erkeklerden öğrenmektedir. Sambia
halkı kendilerini cesur ve savaşçı bir halk olarak
yetiştirdikleri için, bu aynı zamanda erkek çocuk-
ların cesareti ve savaşçı olmayı öğrenme sürecidir.
Bu çalışma erkekliğin “doğasında” bir savaşçılık ve
cesaret olmadığını, tüm bunların bir kültürlenme
süreci içinde öğrenildiğini ortaya koymuştur.
dikkat
Öfke ya da cesaret gibi duygular erkeklerde “do-
ğal” olarak bulunmaz. Bunlar kültür aracılığı ile
zaman içinde öğrenilir.
Bu alandaki bir başka antropolog Michael
Herzfeld, 1985 yılında Girit’te dağ köylerinde
yürüttüğü araştırmasını konu alan Erkeklik Des-
tanları: Bir Girit Dağ Köyünde Rekabet ve Kimlik
çalışmasını yayınlamıştır. Bu bölge erkeklerin kav-
gacı kimliklerini danslarda, yarışlarda, düğünlerde,
çeşitli suçlarda sergiledikleri bir yerdir. Herzfeld,
Girit çalışmasında erkeklerin bu tür kahramanlık
hikâyelerinin ulus inşa sürecinde yer aldığını söy-
lemiştir. Diğer yandan, bu kavgacılık hikâyelerinin
erkeklerin kimlik inşasında kurucu rol aldığını or-
taya koymuştur. Bu çalışma, erkek olabilmek için
 6
Sosyal Antropoloji

sadece erkek olarak doğmanın yeterli olmadığını
bunun bir performansla inşa edilmesi gerektiğini
tartışmaktadır. Ayrıca, bu cinsiyet performansının
erkeklerin birbiriyle rekabetine dayandığının altını
çizmektedir.
Erkeklikler ve antropoloji alanındaki en kap-
samlı çalışmalardan birisi David Gilmore’un 1990
yılında yayınlanan ünlü Erkekliğin İnşası: Erkekli-
ğin Kültürel Kavramları kitabıdır. Bu çalışma er-
keklikler ile ilgili ilk kültürler arası karşılaştırmayı
yapmıştır. Gilmore Akdeniz, Yeni Gine, Japonya,
Hindistan, Çin, Antik Yunan ve Modern Kuzey
Amerika’daki erkeklikleri karşılaştırmıştır. Bu ki-
taptaki ilginç tartışmalardan biri Akdeniz çevre-
sindeki erkekliklerin inşasına ilişkindir. Gilmore
bu bölgede erkek olmanın dört ahlaki koşulu ol-
duğunu öne sürmüştür. Bunlardan birincisi erke-
ğin karısını hamile bırakmasıdır. Bu erkeğin cinsel
yeterliliğinin kanıtı olarak görülmektedir. İkincisi,
kendisine bağımlı olanların bakımını sağlamasıdır.
Bu eve ekmek getirme ve geçimi sağlama rolü ile
ilgilidir. Üçüncüsü, ailesini koruması gerekir. Bu
erkeğin koruyucu kollayıcı rolü ile ilgilidir. Sonun-
cusu ise erkeğin kişisel özerkliğidir. Bu da erkeğin
sorgulanamaz bir otorite sahibi olması rolü ile ilgi-
lidir. Bu özellikler ataerkilliğin nasıl kurulduğunu
göstermektedir. Ayrıca Gilmore, balıkçılar, işçiler,
şairler, avcılar, köylüler ve savaşçılar gibi farklı uğ-
raş alanlarını, değişen coğrafyaları ve tarihleri göz
önünde tutarak erkeklerin sertlik, agresiflik, acıya
dayanıklılık ve cinsellik konularında kimi ortaklık-
lar gösterdiklerini söylemiştir. Diğer bir deyişle, er-
kekliğin bazı evrensel özelliklerine vurgu yapmıştır.
Antropolojide erkeklik çalışmaları, genel geçer
ve tek bir erkeklik tanımı olmadığını ortaya koy-
maktadır. Çalışmalar, erkekliklerin farklı kültürel
bağlamlardaki inşalarına odaklanmaktadır. Bu lite-
ratür bize erkeklerin “doğası” gereği öyle ya da böy-
le olmadığını göstermektedir. Bu durumda diyebi-
liriz ki erkek egemen kültürler evrensel olsa bile,
erkeklik inşaları farklılaşmaktadır. Yani erkeklikler
kültür içinde biçimlenir ve farklılaşırlar. Antropo-
loji ilk başlarda küçük topluluklardaki erkekleri
ele alırken günümüzde, erkeklik krizleri, göç eden
erkekler, neoliberalizmin erkeklikler üzerindeki et-
kileri, işsiz erkeklikler gibi sanayileşmiş toplumlar-
daki farklı erkeklik inşalarını çalışmaktadır. Farklı-
laşan erkekliklerin ele alındığı erkeklik etnografileri
toplumsal cinsiyet tartışmaları alanını genişletmiş-
tir. Ayrıca, sosyal bilimlerde erkekler ve erkeklikler
üzerine eleştirel incelemeler alanı bulunmaktadır.
Bu alan da 1980’lerden bu yana gelişmektedir.
Antropologların yaptığı erkekliklerin etnografileri
çalışmaları, eleştirel erkeklik incelemeleri alanını da
zenginleştirmektedir.

Öğrenme Çıktısı
3 Toplumsal cinsiyet, emek, beden ilişkilerini ve erkeklik çalışmaları alanını çözümleyebilme

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Vandana Shiva’nın Petrol Etrafınızdaki kadınların ve Clarissa P. Estes’in, Kurt-

Değil Toprak: İklim Krizi
Döneminde Çevresel Adalet
(2012) kitabını okuyun. İk-
lim değişikliği ve günümü-
zün üretim biçimi arasında-
ki ilişkiyi araştırın.
erkeklerin gün içinde yap-
tıkları işleri gözlemleyin.
Gözleminizin sonuçlarını
toplumsal cinsiyete dayalı
iş bölümü kavramı ile ilişki-
lendirerek değerlendirin.
larla Koşan Kadınlar: Vahşi
Kadın Arketipine Dair Mit
ve Öyküler (2003) kitabını
okuyun. Kitaptan öğrendi-
ğiniz öyküleri etrafınızdaki-
lere anlatın.

191
 6
Toplumsal Cinsiyet ve Antropoloji

Cinsiyetin kültürel olarak kuruluş

1 şeklini ve temel toplumsal cinsiyet
kavramlarını açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Antropolojik Bakışla Toplumsal

Cinsiyet

Bu bölüm, toplumsal cinsiyet kavramı ve onun etrafında biçimlenen toplumsal cinsiyet rolleri, toplumsal cin-
siyet stereotipleri gibi kavramları açıklamaktadır. Kültürel antropoloji, kültürler ve toplumlar arasında karşı-
laştırma yapmayı merkeze almıştır. Bu özelliği sayesinde, kadın ya da erkek olmanın değişmez özler üzerine
inşa edilmediğini diğer sosyal bilim dallarından daha önce keşfetmiştir. Bu bakış açısına göre cinsiyet biyolojik
olduğu kadar toplumsal ve kültüreldir.
Sosyal bilimlerde cinsiyetlerin yalnızca biyolojik belirlenimin ürünü olmadığını anlatan kavram toplumsal cin-
siyettir. Toplumsal cinsiyet, kültürün ve toplumun kadınlara ve erkeklere atfettiği özellikleri içeren geniş bir
kavramdır. Cinsiyetin toplumsal bir inşa olduğunu anlatır. Toplumsal cinsiyet kavramının yaşamda işlerlik
kazanması, toplumun ve kültürün kadınlara ve erkeklere uygun roller biçmesi ile gerçekleşir. Toplumsal cinsiyet
rolü, kültürün farklı cinsiyetlerdeki kişilerden yerine getirmelerini beklediği görevler ve işlerdir. Toplumsal cin-
siyet rolleri evrensel veya değişmez değildir. Bu roller ile ilgili ayrıntılar kültürler arasında önemli ölçüde farklılık
gösterebilir. Erkekler ve kadınlarla ilgili basit fakat sürekli tekrarlandığı için kökleşmiş düşüncelere toplumsal
cinsiyet stereotipleri denir. Toplumsal cinsiyet stereotipleri, insanları belli kalıplara sıkıştırarak, onların istekle-
rini hayata geçirmelerini, kendilerini geliştirmelerini ve kariyerlerini belirlemelerini engeller.
Toplumsal cinsiyet kavramının eleştirel bir kapasitesi bulunmaktadır bu yüzden eşitsizlikleri görebilmemizi
sağlar. Toplumsal cinsiyet eşitsizliği, kadınların ve erkeklerin yaşamdaki imkânlara, hizmetlere ve fırsatlara eşit
düzeyde erişemediklerine işaret eden kavramdır. Toplumsal cinsiyet eşitsizliğinin ortadan kaldırılması ve top-
lumsal iyilik için özellikle kadınların güçlenmesi gerekir. Cinsiyetler arasındaki eşitsizliklerin ve güç asimetrile-
rinin bireysel alandan çıkıp, bir toplumsal sisteme dönüşmesini anlatan kavram ataerkilliktir. Ataerkillik toplum
içinde iktidar pozisyonlarının erkeklerin elinde olduğu sistemdir Ataerkillik cinsiyetler arasında eşitsizliklere ve
hiyerarşilere yol açar. Miras paylaşımından, kaynaklara ulaşmaya, ev içi iş bölümünden, karar alma süreçlerine
etkin katılmaya değin birçok alanda erkeklerin lehine kadınların aleyhine işler. Ataerkillik evrensel düzeyde
görülmesine rağmen, kadınların erkek egemen sistemde ezilme ve ikincilleştirilme koşulları özgüldür.

192
 6
Sosyal Antropoloji

Antropolojide toplumsal cinsiyet

2 tartışmalarının tarihini ve
feminist yöntemi betimleyebilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Toplumsal Cinsiyetin
Antropolojideki Tarihi

Bu bölüm antropolojide toplumsal cinsiyetin nasıl ele alındığını antropoloji tarihini izleyerek anlatmaktadır.
Antropolojide feminist araştırma yöntemi hakkında bilgi vermektedir. Antropoloji disiplini başlangıcında er-
kek egemen bir alan olarak gelişmiştir. Toplumsal ve kültürel ilişkileri ele alırken erkek merkezli bir bakış açısı
kullanılmıştır. Ancak zaman içinde antropolojinin erkek egemen bir disiplin olması özelliği değişmiştir. Çağdaş
antropolojinin gelişiminden önce kimi antropologlar cinsiyetin topluluk ilişkilerinde oynadığı rolü görmüştür.
Antropolojide toplumsal cinsiyet kavramının nüvesi David Henry Morgan’ın Eski Toplum ([1877]1998) çalış-
masında ortaya çıkmıştır. Daha sonra, Bronislaw Malinowski İlkel Toplumlarda Cinsellik ve Baskı ([1927)1989)
kitabında Avrupa’dakine benzer ataerkil ailenin evrensel olmadığını ortaya koymuştur. Trobriand Adaları’nda
yürüttüğü çalışmalarda, buradaki bazı toplulukların yaşamının anasoylu fakat ataerkil ilişkilerin etkisi altında
biçimlendiğini tartışmıştır. Diğer yandan, Franz Boas’ın öğrencilerinden Margaret Mead ve Ruth Benedict
toplumsal cinsiyet kavramının antropolojide gelişmesinde önemli rol oynayan kadın antropologlar olmuşlardır.
Margaret Mead, antropoloji ve toplumsal cinsiyet ilişkileri arasındaki sıkı bağları bugün anladığımız anlamıyla
ilk ortaya koyan araştırmacıdır. 1928 tarihli Samoa’da Ergen Olmak çalışmasında ergenliğin evrensel kalıpları
olmadığını da ortaya koymuştur. Bir diğer öncü kadın antropolog Ruth Benedict, Kültür Örüntüleri ([1934]
2000) kitabında, kültürün yalnızca kişiliğin içinde geliştiği bir özellikler bütünü olmadığını, kültürün bireyler-
de yaşadığını ve onlar aracılığıyla aktarıldığını tartışmıştır.
1970’lerde feminist antropolojinin gelişmesiyle antropolojinin toplumsal cinsiyete yönelik kavrayışı çok kap-
samlı bir hâl almıştır. Bu dönemde kadın hakları hareketi yükselmiştir. Kadınlar cinsellik, iş yaşamı, aile gibi
alanlarda daha fazla kişisel özgürlük taleplerini bir toplumsal harekete dönüştürerek ifade etmişlerdir. Bu ha-
reket akademiye ve antropoloji disiplinine de yansımıştır. Zaman içinde zenginleşen feminist antropoloji, ka-
dınların deneyimlerinin kültürün ve toplumun önemli yapı taşları olduğunu ortaya koymuştur. 1974 yılında
Michalle Zimbalist Rosaldo ve Louise Lamphere Kadın, Kültür ve Toplum başlıklı derleme kitabı yayımlamış-
lardır. Bu makaleler kadınların insan toplumlarındaki yerini analiz ederken, kadınları evlilik ve çocuk büyütme
bağlamlarında ele alan daha önceki antropoloji çalışmalarının dışına çıkmıştır. 1975 yılında Rayna Rapp Reiter,
Bir Kadınlar Antropolojisine Doğru başlıklı derlemeyi yayınlamıştır. Bu çalışma, cinsiyete dayalı eşitsizliğin kül-
türel farklarla biçimlendiğini ve tarihinin kapitalist ilişkilerin ortaya çıkışından çok daha eskiye gittiğini ortaya
koymuştur.
Feminist antropoloji araştırmaları, büyük ölçüde feminist metodolojinin açtığı yolları takip etmiştir. Feminist
metodoloji, modern bilimlerin başlangıcından bu yana ana akım hâlini alan ataerkil bilim yapma pratiğini eleş-
tirmiştir. Feminist antropoloji, kendine özgü epistemolojik bir duruşa sahiptir. Bu duruş bilginin ve bilgi edin-
menin konumlu olduğuna vurgu yapar. Feminist araştırma yöntemini besleyen sessizleştirilmiş gruplar teorisi,
antropolojinin kimin hikâyesini dinlediğini sorunsallaştırmıştır. Kimin kendini ifade etme araçlarından yoksun
bırakıldığına dikkat çekmiştir. Feminist antropologlar, konumlanmış alan araştırması kavramı ile antropoloğun
kendinden önce biçimlenmiş ve işleyen kültürel ve toplumsal ilişkilere dahil olduğunun altını çizmişlerdir.
Özdüşünümsellik kavramı ile araştırmacının alandaki konumunu sorgulamışlardır. Kadınların deneyimlerinin
kendi başına kıymetli olduğunu göstermişler ve tüm bunları araştırmanın ilişkisel bir süreç olduğunu ortaya
koymuşlardır.

193
 6
Toplumsal Cinsiyet ve Antropoloji

Toplumsal cinsiyet, emek, beden

3 ilişkilerini ve erkeklik çalışmaları
alanını çözümleyebilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Toplumsal Cinsiyet ve Eşitsizlik

Yaratan Ayrımlar

Kadınlar ve erkekler arasında eşitsizlik yaratan ayrımlardan en yaygın görüleni toplumsal cinsiyete dayalı iş
bölümüdür. Buradaki temel soru neden bazı işleri kadınların bazılarını ise erkeklerin yaptığıdır. Avcı toplayı-
cıların ayırt edici özelliği geçimlerinin doğal kaynaklara dayanmasıdır. Besin üretimi yapmazlar ve hayvanların
üremesini kontrol etmezler. Bu topluluklarda uzmanlaşma zayıftır. Herkes neredeyse her işi yapabilir. Bu ba-
kımdan eşitlikçi oldukları söylenmektedir. Günümüzden sekiz bin yıl önce başlayan tarım toplumlarında da
cinsiyete dayalı iş bölümü yaygındır. Antropolojide, ataerkilliğin özellikle tarım toplumlarıyla başladığı vurgu-
lanır. Günümüzde devam eden tarım faaliyetlerinde de kadınların tarlada ücretsiz aile işçisi olarak çalışması ve
aynı zamanda evin işlerini de yapması sıklıkla rastlanır bir durumdur. Tarım toplumlarından endüstrileşmeye
giden yolda üç önemli adım vardır: Birincisi ücretli işçinin doğuşudur. İkincisi ücretli emeğin ortaya çıkışıdır.
Üçüncüsü kadınların emek gücünü yeniden üretmek için harcadığı emeğe el konulmasıdır. Feminist antro-
pologlar cinsiyete dayalı iş bölümü üzerine çalışırken, özellikle 1980’lerden bu yana ev işleri ve ev hizmetleri
konusunda önemli bir literatür geliştirmişlerdir. Kadınlar, ezilme ve ikincilleştirilme ile başa çıkmak ve kendi
yaşam imkânlarını çoğaltmak için, ataerkillikle mücadelede çeşitli taktikler geliştirmişlerdir.
Kültürel antropolojide, kültürün beden aracılığı ile dışa vurulmasına ve ifade edilmesine bedenlenme denir.
Kültürel antropologların çalışmalar yürüttüğü küçük ölçekli topluluklar, bedene yönelik işlemlere dair büyük
bir çeşitlilik barındırmaktadır. Kültürün bedende somutlaşması, güzellik çirkinlik veya ilkellik uygarlık ikilik-
lerinden çok daha fazlasını anlatmaktadır. Feminist antropologlar, bedenin toplumsal cinsiyet eşitsizliklerinin
“doğal” hâle getirilme zemini olarak kullanıldığını ortaya koymuşlardır.
1970’lerde yükselen feminist antropoloji, yalnızca kadınların deneyimlerinin merkeze alınıp incelenmesinin
yolunu açmakla sınırlı kalmamıştır. Ayrıca farklı kültürlerde erkek olmanın ne olduğu ya da erkek olmaya ne
tür anlamlar atfedildiği sorularına doğru açılmıştır. Feminist antropoloji tıpkı kadınlık gibi erkekliğin de “do-
ğal” ve “kendiliğinden” olmadığının anlaşılabileceği bir bakış açısı sunmuştur. Bu bakış açısıyla erkekler farklı
kültürlerde farklı erkeklik deneyimleri yaşayan aktörler olarak ele alınmıştır.

194
 6
Sosyal Antropoloji

1 Aşağıdakilerden hangisi toplumsal cinsiyetin 5 Erkeklik ile ilgili aşağıdaki ifadelerden hangi-
bir sosyal ya da kültürel inşa olması anlamına gel- si yanlıştır?
mektedir?

neler öğrendik?
A. Erkeklik değişmez bir öze dayanır.
A. Toplumsal cinsiyet ilişkilerinin tarihsel, top- B. Erkeklik kültürel bir inşadır.
lumsal ve kültürel olduğu, zaman içinde değiş- C. Erkeklik toplumsal bir inşadır.
tiği ve belirli politikalar aracılığıyla değiştirile- D. Cesaret veya savaşçılık erkeklerin doğasından
bileceği kaynaklanan özellikler değildir. Kültür içinde
B. Toplumsal cinsiyet eşitsizliğinin biyolojik ne- öğrenilirler.
denlerden kaynaklandığı E. Erkek egemen kültürler evrenseldir ama erkek-
C. Toplumsal cinsiyet hiyerarşilerinin toplumsal lik inşaları kültürden kültüre değişir.
rollerle ilişkili olduğu
D. Toplumsal cinsiyetin toplumsal ve kültürel 6 Kültürün kendisini beden aracılığıyla dışa-
farklılık göstermediği vurmasına kültürel antropolojide ne ad verilir?
E. Toplumsal ve kültürel ilişkilerin, toplumsal cin-
A. Bedenlenme
siyet için zararlı olduğu, aslen biyolojik olduğu
B. Bedenselleşme
C. Bedensel ifade
2 Erkek ve kadınlarla ilgili basite indirgenmiş D. Bedensel dışavurum
ama kökleşmiş görüşlere ne ad verilir? E. Bedenileşme
A. Etnosantrizm
B. Irkçılık 7 Aşağıdakilerden hangisi toplumsal cinsiyet
C. Cinsiyetler arası farklılık eşitsizliğinin ortadan kaldırılması için yapılması
D. Kadınlık ve erkeklik rolleri gerekenlerden biridir?
E. Toplumsal cinsiyet stereotipleri
A. Toplumsal hiyerarşilerin pekiştirilmesi
B. Kültürün özüne dönmesi
3 Aşağıdaki antropologlardan hangileri top- C. Genetik araştırmalarının yaygınlaştırılması
lumsal cinsiyet ve antropoloji tartışmalarının ön-
cüsü olmuşlardır? D. Kadının güçlenmesi
E. Güvenli internetin yaygınlaştırılması
A. Margaret Atwood ve Doris Lessing
B. Ruth Benedict ve Margaret Mead
C. Michael Herzfeld ve David Gilmore 8 Antropolojide ataerkilliğin aşağıdaki hangi
toplum tipinde başladığı kabul edilir?
D. Deniz Kandiyoti ve Nancy Lindisfarne
E. Michalle Zimbalist Rosaldo ve Louise Lamphere A. Anaerkil toplumlarla
B. Avcı-toplayıcı toplumlarla
4 Ataerkillik ile ilgili aşağıdaki ifadelerden han- C. Tarım toplumlarıyla
gisi yanlıştır? D. Sanayi toplumlarıyla
E. Cilalı taş çağı toplumlarıyla
A. Ataerkillik, iktidar pozisyonlarının erkeklerin
elinde olduğu kültürel yapıdır.
B. Ataerkillik evrensel düzeyde görülür.
C. Cinsiyetler arasındaki eşitsizliklerin bireysel
alandan çıkıp, toplumsal bir sisteme dönüşme-
sini anlatan kavram ataerkilliktir.
D. Ataerkillik tüm kültürlerde aynı biçimde işler.
E. Ataerkil sistemde erkekler gücü ellerinde tuttuk-
ları için toplumsal ayrıcalıklara sahip olurlar.

195
 6
Toplumsal Cinsiyet ve Antropoloji

9Aşağıdaki kültürel alanlardan hangisi antro- 10 Aşağıdaki kavramlardan hangisi kültürün

polojide toplumsal cinsiyet çalışmalarının başlan- farklı cinsiyetlerdeki kişilerden yerine getirmelerini
gıcında antropologlar için önemli bir çalışma alanı beklediği görevler ve işleri ifade eder?
olmuştur?
neler öğrendik?

A. Toplumsal cinsiyet stereotipleri

A. Paskalya Adası B. Toplumsal cinsiyet kodları
B. Yeni Gine C. Toplumsal cinsiyet rolleri
C. Orta Afrika D. Toplumsal cinsiyet beklentileri
D. Japonya E. Toplumsal cinsiyetçilik
E. Brezilya

196
 6
Sosyal Antropoloji

Yanıtınız yanlış ise “Antropolojik Bakışla Yanıtınız yanlış ise “Toplumsal Cinsiyet ve
1. A 6. A
Toplumsal Cinsiyet” konusunu yeniden göz- Eşitsizlik Yaratan Ayrımlar” konusunu yeni-
den geçiriniz. den gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Antropolojik Bakışla Yanıtınız yanlış ise “Antropolojik Bakışla
2. E 7. D
Toplumsal Cinsiyet” konusunu yeniden göz- Toplumsal Cinsiyet” konusunu yeniden göz-
den geçiriniz. den geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Toplumsal Cinsiyetin Yanıtınız yanlış ise “Toplumsal Cinsiyet ve
3. B 8. C
Antropolojideki Tarihi” konusunu yeniden Eşitsizlik Yaratan Ayrımlar” konusunu yeni-
gözden geçiriniz. den gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Antropolojik Bakışla Yanıtınız yanlış ise “Toplumsal Cinsiyetin
4. D 9. B
Toplumsal Cinsiyet” konusunu yeniden göz- Antropolojideki Tarihi” konusunu yeniden
den geçiriniz. gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Toplumsal Cinsiyet ve Yanıtınız yanlış ise “Antropolojik Bakışla
5. A 10. C
Eşitsizlik Yaratan Ayrımlar” konusunu yeni- Toplumsal Cinsiyet” konusunu yeniden göz-
den gözden geçiriniz. den geçiriniz.

Araştır Yanıt
6 Anahtarı
Amerikalı antropolog Kimberly Hart, Modernliği Dokumak: Bir Batı Anadolu
Köyünde Hayat, Aşk, Emek (2011) çalışmasında Batı Anadolu Yuntdağ bölge-
sinde bir köy etnografisi yapmıştır. Köyde halı dokumacılığı yaygındır. Erkek-
ler ve kadınlar bu işe katılmaktadır. Bir kooperatif de kurulmuştur. Hart, ka-
Araştır 1 dınların çalışmasının ve kooperatifin varlığının onları güçlendirdiğini anlatır.
Eşyaların alımında, çocuğun dünyaya getirilmesinde, çocukların evlendiril-
mesinde kadınların ve erkeklerin birlikte karar aldıklarının altını çizer. Diğer
yandan, modern ilişkilerin nüfuz ettiği köyde evlilik ritüellerinin, akrabalık
ilişkilerinin ve geleneklerin dönüştüğünü vurgular.

Silvia Federici, Caliban ve Cadı: Kadınlar, Beden ve İlksel Birikim (2011) ki-
tabında Orta Çağ Avrupa’sının kırsal dönüşümünü anlatır. Bu çalışma, ka-
pitalist üretim biçiminin doğuşunda kadın emeğinin, bedenini ve bilgisinin
nasıl kontrol altına alındığını tartışmaktadır. Bu süreçte özellikle topluluğun
kültürel belleğini oluşturan yaşlı kadınlar bilge olmaktan çıkarılıp cadı ilan
Araştır 2 edilmişlerdir. Şifa bilgileri yok edilmiş ve tıbbi pratiklerin dışına atılmışlardır.
Federici, bu cadı avının bedenin disiplin altına alınma tarihinde önemli bir
rolü olduğunu vurgular. Ayrıca düşünür, küreselleşme ile yaygınlaşan yoksul-
luğun kadınsılaşması sürecinin başlangıç noktası olarak da Orta Çağ Avrupa’sı
tarım toplumlarının çözülüşüne işaret eder.

197
6
Toplumsal Cinsiyet ve Antropoloji

Araştır Yanıt
6 Anahtarı

Vandana Shiva, Hindistanlı bir kadın hakları ve çevre hakları savunucusu-

dur. Petrol Değil Toprak: İklim Krizi Döneminde Çevresel Adalet (2021) başlık-
lı çalışmasında, insanın dünyada yaşamak için kullandığı enerjinin bir iklim
krizine yol açtığını anlatmaktadır. Bu iklim krizinin dünyadaki yoksulluğun
sebeplerinden birisi olduğunu söyler. Ona göre, insanlık tarihinde insanın
Araştır 3 yaptığı en önemli iş, doğayla ortak bir üretici rolünü üstlenerek toprakla ça-
lışmaktır. Günümüzde büyüme ve kalkınma hedefleri sürdürülebilir olmak-
tan çıkmıştır. Vandana Shiva kitabında çözüm olarak, fosil yakıt kullanımının
yerini insanı merkeze alan geçim kaynaklarına bırakması gerektiğini söyler.
Ayrıca emek, üretim ve tüketim düzenleri çevreye duyarlı biçimde yeniden
yapılandırılmalıdır.

Kaynakça
Ardener, E. (1975). “Belief and the problem of
women”. (Der.). S. Ardener Perceiving Women
içinde (1-17). Londra: Berg Publications.
Ardener, S. (2005). “Ardener’s “muted groups”: The
genesis of an idea and its praxis”. Women &
Language, 28(2), 50-54.
Afshar, H. (1981). “The Position of Women in an
Iranian Village”. Feminist Review 9, 76–86.
Barnard, Alan ve Spencer, Jonathan (Ed.) (1998).
Encyclopaedia of Social and Cultural Anthropology.
New York: Routledge.
Beller- Hann, I. ve Hann, C. (2003). İki Buçuk Yaprak
Çay: Doğu Karadeniz’de Devlet, Piyasa, Kimlik.
Çev. P. Öztamur. İstanbul: İletişim Yayınları.
Benedict, R. ([1934] 2000). Kültür Örüntüleri. Çev.
M. Topal. Ankara: Öteki Yayınevi.
Benedict, R. (1946). The Chrysanthemum and the
Sword: Patterns of Japanese Culture. Boston:
Houghton Mifflin.
Beyinli Dinç, G. (2015). Elleri Tılsımlı: Modern
Türkiye’de Ebelik. Ankara: Ayizi Kitap.
Birx, H. J. (Ed.) (2005). Encyclopedia of Anthropology
1. Londra: Sage Publications.
Bloch, M. (2002). Marksizm ve Antropoloji. Çev. M.
Bozok. Ankara Ütopya Yayınevi.
Bora, A. (2010). Kadınların Sınıfı: Ücretli Ev Emeği
ve Kadın Öznelliğinin İnşası. İstanbul: İletişim
Yayınları.
Brandes, S. (1980). Metaphors of Masculinity: Sex
and Status in Andalusian Folklore. Pennsylvania:
University of Pennsylvania Press.
Brown, E. D. (1991). Human Universals. New York:
McGraw-Hill.
Gilmore, D. (1990). Manhood in the Making:
Cultural Concepts of Masculinity. New Haven: Yale
University Press.
Gutmann, G. M. (1996). The Meanings of Macho:
Being a Man in Mexico City. Berkley: University
of California Press.
Gutmann, G. M. (1997). “Trafficking in Men: The
Anthropology of Masculinity”. Annual Review of
Anthropology. Vol. 26, 385-409.
Herzfeld, M. (1985). The Poetics of Manhood: Contest
and Identity in a Cretan Mountain Village.
Princeton: Princeton University Press.
De Beauvoir, S. ([1949] 2019). İkinci Cinsiyet (2
Cilt). Çev. G.A. Savran. İstanbul: Koç Üniversitesi
Yayınları.
Edgar, A. ve Sedgwick, P. (2002). Cultural Theory the
Key Thinkers. New York: Routledge.
Engels, F. ([1884] 1998). Ailenin Özel Mülkiyetin ve
Devletin Kökeni. Ankara: Sol Yayınları.
Eriksen, H. T. (2009). Küçük Yerler Büyük Meseleler:
Sosyal ve Kültürel Antropoloji. Çev. A. E. Koca.
Ankara: Birleşik Yayınevi.

198

Sosyal Antropoloji
Eriksen, H. T. ve Nielsen, S. F. (2010). Antropoloji
Tarihi. Çev. A. Bora. İstanbul: İletişim Yayınları.
Estes, C. P. (2003). Kurtlarla Koşan Kadınlar: Vahşi
Kadın Arketipine Dair Mit ve Öyküler. İstanbul:
Ayrıntı Yayınları.
Federici, S. (2019). Tenin Sınırlarının Ötesinde. Çev.
B. Tanrısever. İstanbul: Otonom Yayıncılık.
Federici, S. (2011). Caliban ve Cadı: Kadınlar, Beden
ve İlksel Birikim. Çev. Ö Karakaş. İstanbul:
Otonom Yayıncılık.
Güvenç, B. (1999). İnsan ve Kültür. İstanbul: Remzi
Kitabevi.
Hart, K (2011). Modernliği Dokumak: Bir Batı
Anadolu Köyünde Hayat, Aşk, Emek. İstanbul: Koç
Üniversitesi Yayınları.
Herdt, H. G. (1981). Guardians of the Flutes: Idioms
of Masculinity. New York: Columbia University
Press.
Kandiyoti, D. (1988). “Bargaining with Patriarchy”.
Gender&Society, 2(3), 274-290.
Kottak, P. C. (2013). Antropoloji: İnsan Çeşitliliğinin
Önemi. Çev. D. Atamtürk, İ. Duyar, O. Özler, U.
İçen. İstanbul: De Ki Yayınevi.
Le Guin, U. K. (2015). Kadınlar Rüyalar Ejderhalar.
Haz. D. Erksan, B. Somay ve M. Gürsoy Sökmen.
İstanbul: Metis Yayınları.
Millett, K. (1971). Sexual Politics. Londra: Granada
Publishing Ltd.
Malinowski, B. (1922). Argonauts of the Western Pacific:
An account of native enterprise and adventure in the
Archipelagoes of Melanesian New Guinea. Londra:
Routledge and Kegan Paul.
Malinowski, B. ([1927)1989). İlkel Toplumlarda
Cinsellik ve Baskı. Çev. H. Portakal. İstanbul:
Kabalcı Yayınevi.
Malinowski, B. (1929). The Sexual Life of Savages in
North-Western Melanesia. An Ethnographic Account
of Courtship, Marriage, and Family Life Among
the Natives of the Trobriand Islands, British New
Guinea. Londra: George Routledge &Sons, Ltd.
Mead, M. ([1928] 2018). Samoa’da Ergen Olmak.
Çev. G. Aktuğ. İstanbul: Alfa Yayınları.
Mead, M. (1935). Sex and Temperament in Three
Primitive Societies. New York: William Morraw
and Company.
6
Mead, M. ve The American Museum of National
History. (1949). “Ruth Fulton Benedict 1887-
1948”. American Anthropologist, 51(3), new series,
457-468.
Henrieatta L. M. (Ed.) (1999). Anthropological Theory
Today. Cambridge: Polity Press.
McClaurin, I. (2001). Black Feminist Anthropology:
Theory, Politics, Praxis, and Poetics. New Jersey:
Rutgers University Press.
Morgan, D. H. ([1877]1998). Eski Toplum I ve II.
Çev. Ü. Oskay. İstanbul: Payel Yayınevi.
Ortner, S. (1972). “Is Female to Male as Nature
Is to Culture?”. Feminist Studies, 1(2), 5-31.
doi:10.2307/3177638.
Önder, S. W. (2011). Bizim Burada Mikrop Olmaz:
Bir Karadeniz Köyünde Tedavi ve Şifa Usulleri.
İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları.
Özbay, F. (2019). Kadın Emeği: Seçme Yazılar. İstanbul:
İletişim Yayınları.
Reiter, R. R. (Der.) (1975). Toward an Anthropology of
Women. New York: Monthly Review Press.
Rosaldo, Z. ve Lamphere, L. (Ed.) (1974). Women,
Culture and Society. Stanford: Stanford University
Press.
Scott, W. J. (2013). “Toplumsal Cinsiyetin Yararları
ve Sakıncaları”. Kültür ve Siyasette Feminist
Yaklaşımlar 20, 89-107.
Shiva, V. (2021). Petrol Değil Toprak: İklim Krizi
Döneminde Çevresel Adalet. Çev. Ö. Olcay.
İstanbul: Sinek Sekiz Yayınevi.
Sirman, N. (1995). “Köy Kadının Aile ve Evlilikte
Güçlenme Mücadelesi.” (Der.). Ş. Tekeli Kadın
Bakış Açısından Kadınlar içinde (247-274).
İstanbul: İletişim Yayınları.
Slocum, S. (1975). “Woman the gatherer: male bias in
anthropology.” (Der.). Rayna R. Reiter Toward an
Anthropology of Women içinde (36-59). New York:
Monthly Review Press.
WHO (2020). World health statistics overview:
Monitoring health for the SDGs, sustainable
development goals. Geneva: World Health
Organization.
199
 Bölüm 7
Dil Antropolojisi

Dil ve Kültür İlişkisi

öğrenme çıktıları

2 Dilin hem biyolojik hem de kültürel

1 2
Dil Bilim ve Temel Birimleri evrelerden geçen bir yapıya sahip
1 Dil bilimin temel birimlerini ve dil olduğunu aktarabilme
antropolojisi ile olan ilişkisini açıklayabilme 3 Dil ile kültür arasındaki ilişkiyi tartışabilme

Dil Antropolojisinde Bazı Paradigma,

3 4
Dil Antropolojisinin Tarihçesi: Öncüler Yöntem ve Yaklaşımlar
4 Dil antropolojisinin kısa tarihini ve 5 Dil antropolojisinin temel paradigma,
kurucularını ifade edebilme yöntem ve yaklaşımlarını açıklayabilme

Anahtar Sözcükler: • Dil • Kültür • Anlam • Dil Bilimsel Görecelik • Evrenselci Görüş

200

Sosyal Antropoloji
GİRİŞ
Antropoloji nedir?; sorusuna genel ve kısaca
verdiğimiz tanım, “İnsan bilimi” dir. Ancak “İn-
san nedir?” sorusu zor ve çetin bir sorudur. “İnsan
Nedir?” sorusuna Bozkurt Güvenç, İnsan ve Kültür
kitabında, “Bilen (homo sapiens) fakat bilinmeyen
insan” başlığı altında; “Türkçe ‘insan’ Arapça ün-
siyet (yakınlık, tanışlık, aşinalık) kökünden türetil-
miş bir sözcüktür: çevresiyle ilişki, iletişim kuran,
konuşup anlaşan, yakın olan varlık” olarak açıkla-
mıştır (2010: 313). Konuşma insan faaliyetlerinin
en eskilerinden biri olarak düşünülmekte ve insan-
la birlikte gelişmiş olduğu sanılmaktadır (Wells,
1972: 130). İnsan bir homo lingua ya da homo
loquens’tir; yani konuşan bir varlıktır. Konuşan, ta-
nışan, ilişki kuran insan, bu sayede düşüncelerini
aktarır, toplumsallaşır ve kültür oluşturur. Bunu
“dil” dediğimiz iletişim aracı ile gerçekleştirir. “Dil
toplumu bir arada tutan harç, kültürü taşıyan ortak
bir bellek, toplumu yansıtan ayna, bireyler, gruplar
ve kümeler arasındaki ilişkileri düzenleyen hakem,
hakim ve hekimdir” (Güvenç, 2010: 315, Güvenç,
2004: 47-48).
Dil, sanat, din, bilim vd. insana özgü özellik-
lerin ortaya çıkmasını sağlayan simgesel bir davra-
nıştır (Evans, 2020: 17). İnsan, sesini söze, sözünü
sözcüğe, sözcükleri sözlüğe, sözlüğü yazıya, yazıyı
resme, resmi musikiye, musikiyi notaya, notayı sa-
nata, sanatı savaşa ve savaşı sanata dönüştürmüştür
(Güvenç, 2010: 315).
İnsan dili ve konuşması bir tesadüf sonucu oluş-
mamıştır; milyonlarca senelik bir genetik gelişmenin
ürünüdür. İnsan fizyolojisinde, ses çıkarma organla-
rının ve beynin gelişmiş olması, konuşmanın ortaya
çıkmasını sağlamıştır. İnsan konuşması, beynin bir
uzantısıdır (Başkan, 2006: 13). Konuşma, insa-
nın en karmaşık sinir-kas etkinliklerinden biridir.
Yetmiş sekiz kadar ayrı kasın çalıştığı bir eylemdir.
Gırtlağın (ses kutusu), atalarımızla karşılaştırıldı-
ğında aşağı doğru kayması evrim açısından epey bir
zaman aldığı düşünülmektedir (Evans, 2020: 43).
İnsanın merkezî sinir sistemi, dil öğrenmeye elverişli
bir yapıya sahiptir. Bu özelliği sayesinde dil öğrene-
bilmiş ve atalarının yaşantılarını, edinilmiş bilgileri
ve töreleri kısaca kültürü öğrenip diğerlerine akta-
rabilmiştir. Dil, insanların yaşantılarını biriktiren
bir ortak bellektir. Dil geliştikçe kültür, kültür evri-
miyle öğrenilecek ve aktarılacak olan bilgi-beceriler
de zenginleşmiştir (Güvenç, 2010: 148). Örneğin,
7
sözce yaratmak ve üretmek için işler-belleğin geniş-
lemesi gereklidir. İnsan sözdizimi açısından gerekli
gördüğü olayları zamana göre sıralama becerisini,
geliştirmiş olduğu güçlü belleği sayesinde gösterir.
Bu sayede insan özel bir zekâ biçimini yani kültürel
zekâyı geliştirmiştir. Bu zekâ iletişim becerilerin-
den yararlanarak evrimleşmeye devam etmektedir
(Evans, 2020: 43-45). Bu arada bazı antropologlar,
ilk alet yapma teknolojisinin, dille birlikte gelişmiş
olduğunu tezini savunmaktadırlar (Güvenç, 2010:
148). Bu durum bize günümüz iletişim teknolo-
jilerinin gelişmesiyle birlikte değişen, dönüşen ve
giderek karmaşıklaşan dil ve iletişim örüntülerini de
anlamamız için ipucu verebilir.
Buraya kadar genel bir giriş yapılmaya çalışıl-
mıştır. Bundan sonraki bölümlerde, dil bilim ve
temel birimleri, dil antropolojisi ve kültür ilişkisi,
dil antropolojisinin kısa bir tarihçesi ve kurucuları
(Franz Boas – Edward Sapir) ve son olarak bazı pa-
radigma, yöntem ve yaklaşımları (etnobilim: emik
ve etik yaklaşım, dil bilimsel görecelik, evrenselci
görüş, yapısal antropoloji ve dil bilim, toplumdil-
bilim, tarihsel dil bilim) ayrı başlıklar hâlinde açık-
lanarak, tartışılacaktır.
DİL BİLİM VE TEMEL BİRİMLERİ
Dil bilim, dil olgusu ve dillerin temel ögelerini
bilimsel olarak inceleyen bir bilimdir. Konuşma
ve konuşmadaki seslerin birleşerek kelimeleri nasıl
oluşturduğu üzerine düşünmektedirler. Kelimeleri
bir araya getirmek için kullanılan genel kural ve öge-
lere dil bilgisi denir (Lavenda ve Schultz, 2018: 68).
Dil bilim, dil olgusu ve dillerin temel öge-
lerini bilimsel olarak inceleyen bir bilim-
dir (Lavenda ve Schultz, 2018: 68).
Dil bilgisinin temel birimleri ses bilim (pho-
nology), biçim bilim (morphology) ve söz dizimidir
(syntax).
dikkat
Dil bilimin temel birimleri, ses bilim, biçim bi-
lim ve söz dizimdir.
201
7
Ses bilim (fonoloji); dil seslerini inceleyen
genel bir terimdir. Ses bilimin; ses bilgisi (phone-
tics) ve ses birim bilgisi (phonemics) olmak üzere
iki farklı inceleme alanı vardır (Emiroğlu, Aydın,
2020: 308).
Ses bilgisi (fonetik); bir dilin tüm seslerini be-
timlemektir. Bir dili analiz etmenin yolu, o dildeki
birbirinden farklı bütün seslerin dökümünü yap-
manızı gerektirir. Örneğin Türkçede 29 ses vardır.
İncelediğiniz bir dilde kullanılan sesler, araştırdı-
ğınız dilde olmayabilir. Örneğin İngilizcedeki ‘th’
sesi, Türkçede yoktur. Ya da ‘r’ sesi, Japonlar için
zor bir sestir. (Haviland, Prins, Walrath, McBride,
2008: 221).
Ses birim bilgisi (fonem); bir dilde iki söz-
cüğün anlamını birbirlerinden ayıran en ufak ses
parçasına ses birim denir (Başkan, 2006:154). Ses
birim bilgisi çalışmaları, bir dildeki sözcüğün an-
lamını değiştiren ve onu diğer sözcüklerden ayıran
sesleri inceler. Örneğin, Türkçede, kar/kör/kor/kır/
kir/ gibi ya da dar/far/gar/nar gibi kelimeler, fark-
lı anlam üreten ses birimleridir (Emiroğlu, Aydın,
2020: 308). İnsanlar çok çeşitlilikte fonemler üre-
ten bir kapasiteye sahiptir.
1870 yılında Baudouin de Courtnay, fonem için
‘ses’in psikolojik karşılığı ve fonetik birliklerin zih-
ni hayalleri diyebiliriz” demiştir. Courtenay, foneti-
ği, ‘fizyo-fonetik’ ve ‘psiko-fonetik’ olmak üzere
iki ayrı şekilde analiz etmiştir. Fizyo-fonetik telaf-
fuz edilen seslerin incelenmesi, psiko-fonetik ise
telaffuz edilen seslerin temsil ettikleri ‘Zihni Ha-
yal’lerin (Mental Images) incelenmesidir. Yani ko-
nuşma seslerinin fiziki özelliklerinin, zihinde nasıl
algılandığının tespit etmektir. Psikolojik görüşte,
seslerin nesnel özelliklerinden ziyade, zihninde dü-
şündüğü sesler esastır. Jones, bu psikolojik görüşe
‘Zihinci Görüş’ (Mentalalistic View) adını vermiştir
(Başkan, 2006: 287, 291).
dikkat
Sesin gırtlaktan çıkan karşılığı fizyo-fonetiktir. Fiz-
yo-fonetiğin, zihnimizde oluşturduğu simgesel işareti
ise psiko-fonetiktir. Yani “aaaa” sesini gırtlaktan çıka-
rırken fizyo-fonetik olarak çıkarmış oluyorum ama
“a” harfinin zihnimdeki biçiminin yansıması psiko-
fonetiğe örnektir.
202
Dil Antropolojisi
Biçim bilim (morfoloji); bir dildeki sözcük
oluşumuyla (fiil çekimleri, çoğul ekleri ve birle-
şik sözcükler vb.) ilgili kalıplar ve kuralları inceler
(Haviland, Prins, Walrath, McBride, 2008: 223).
Biçim bilimin temel konuları; sözcüklerin oluşu-
mu ve kök yapısı, bükümün çeşitli biçimleri (tekil/
çoğul, zaman, cins, kişi, vd.), ön ek ve son eklerle
yapılan türetme sorunları ve çekim özellikleridir
(Emiroğlu, Aydın, 2020: 308).
Biçim birim (morfem); “bir dilde anlam taşı-
yan en küçük ses birimleridir. Biçim birimler, ses
birimlerinden farklıdır çünkü kendi başına bir an-
lamları olmasa da eklendikleri sözcüklerin anlamı-
nı değiştirirler” (Haviland, Prins, Walrath, McBri-
de, 2008: 223). Örneğin kuşlar sözcüğündeki ‘lar’
çoğul eki bir biçim birimdir (Emiroğlu, Aydın,
2020: 308).
Modern dil bilim, insan dilinin aktarmak is-
tediği anlam yerine, daha çok bu anlamı aktaran
biçim üzerinde durmuştur. Örneğin ‘güzel’ keli-
mesi, /g.ü.z.e.l/ şeklinde beş tane sese sahiptir. Bu
sesler bu kelimenin sadece ‘biçim’idir. Bu biçimin
‘anlam’ı ise bu kelimeyi duyanların kendi zihin-
lerine göre bundan anladıkları şeydir. Herkes bu
kelimedeki seslerin beş tane olduğunu kabul ettiği
hâlde; bu kelimenin anlamı herkese göre değişmek-
tedir. Bir dildeki kelimenin biçimi ile anlamı aynı
değildir. Biçimi sağlam ancak anlamı akışkandır,
dinamiktir. Bunun sebebi, ‘güzel’ kelimesindeki
biçimin fiziksel bir öge olan ‘ses’e dayanması, sesin
ise somut olmasıdır. /g.ü.z.e.l/ sesleri öznel duygu-
larımız dışında ses kaydı ile tespit edilebilir, incele-
nebilir ve bu seslerin beş tane olduğu söylenebilir;
çünkü bu seslerin tek başına bir anlamı yoktur.
Örneğin ‘a’ sesinin tek başına bir anlamı yoktur.
Sesler belli bir nesnelliğe sahip olduğundan insan-
ların duygu dünyasının dışında kalır. Yakın zamana
kadar dil bilim çalışmalarında dildeki kelimelerin
bu biçimsel özellikleri üzerinde durulmuştur çün-
kü nesnel ve somut olduğu için incelenmesi ve is-
patlanması daha kolaydır. Oysa ‘güzel’ kelimesinin
anlamını incelemek için tek tek insanların ve bü-
tün olarak bir toplumun duygu dünyasını bilmek
gerekmektedir. Dil bilim, 20. yüzyılda yaşanan ge-
lişmeler sayesinde ‘anlam’a yönelmeye başlamıştır.
Böylelikle ‘biçim-bilim’den ‘anlam-bilim’e geçil-
meye başlamıştır (Başkan, 2006: 36-37).
 7
Sosyal Antropoloji

bu yapı Özne-Yüklem-Nesne olarak art arda dizilir;

dikkat
Bir dildeki kelimenin biçimi ile anlamı aynı de-
ğildir. Sesler belli bir nesnelliğe sahip olduğun-
dan insanların duygu dünyasının dışında kalır.
Söz dizimi (sentaks): Bir dildeki cümle ya-
pısını, inceleyen bilim dalıdır. Sözcük ve sözcük
öbeklerinin yapısı ile bu öbeklerin cümle içinde
nasıl kullanıldığını belirleyen dil bilgisi kurallarını
araştırır. Burada iki ayrı durum söz konusudur; bi-
rincisi tümce içerisindeki sözcüklerin belli bir sıraya
göre art arda dizilmesi durumu, ikincisi ise dizilme
olgusu üzerinde yapılan dil araştırmalarıdır. Bu her
iki durum için de söz dizimi terimi kullanılmakta-
dır. Daha iyi anlaşılması açısından örnek vermek
gerekirse; /dil.bil.im.ci.lik/ sözcüğünde beş tane
sözbirim kullanılarak yeni sözcükler elde edilebilir;
örneğin /Tanrı, bil.im.ci.lik/. Bu sözcüklerden /dil,
Tanrı, bil/ birimleri kendi başlarına bağımsız kulla-
nıldıkları hâlde /-im,-ci, -lik/ birimleri ancak bağım-
lı olarak bağımsız birimlere eklenerek kullanılmak-
tadır. Ortada en az bir tane bağımsız birim olursa,
o zaman sözcük birim ortaya çıkmaktadır. Bu tür
kendi başına kullanılabilen bağımsız olan sözcük
birimlerine, bu tür bağımlı söz birimleri eklenerek
daha karmaşık yapılı sözcükler üretilebilmektedir.
Böylelikle sözcük takımı denilen tümce oluşturul-
maktadır (Başkan, 2006: 154). Bu verdiğimiz örnek
birinci durumu açıklamak içindir yani tümce içinde
art arda dizilen söz birime örnek bir söz dizimidir.
İkinci söz dizimi durumuna örnek ise sıradan gün-
delik yaşamda ‘dil bilgisi” olarak kullandığımız ya-
pısal düzenden verilecektir. Türkçede cümle yapısı
sırasıyla; Özne-Nesne-Yüklem olarak kurulur; Do-
ruk kitap okuyor cümlesinde olduğu gibi. İngilizcede
Doruk okuyor kitap. Selayerese (Endonezya) dilinde
cümle yapısı, Yüklem-Nesne-Özne olarak kurulur;
Okuyor kitap Doruk. Arapçada Yüklem-Özne-Nes-
ne olarak sıralanır; okuyor Doruk kitap biçiminde
dizilmektedir. Bu alanda çalışan araştırmacılar bu
durumun, bilişsel olarak mı ya da insanların farklı
yaşam deneyimlerinden kaynaklı dünyayı algılayış
biçimlerinin yansıması mı vb. sorularını sormakta-
dırlar. Söz dizim konusunda şu ana kadar en etkili
yaklaşımların, Lucien Tesniere’nin genel dil bilim
kuramı ile Noam Chomsky’nin dönüşümsel-üre-
timsel kuramı olduğu düşünülmektedir (Emiroğlu,
Aydın, 2020: 308, 309).
Söz dizimi (Sentaks), bir dilin, cümle ya-
pısını inceleyen bilim dalıdır.
dikkat
Bu alanda çalışan araştırmacılar, her dilin ken-
dine özgü farklı cümle yapılarının olmasının
nedenini araştırmaktadırlar. Bilişsel olarak mı
ya da insanların farklı yaşam deneyimlerinden
kaynaklı dünyayı algılayış biçimlerinin yansıma-
sı mı vb. sorularını sormaktadırlar.
Dil antropologları, kültürü çözümlerken, dilbil-
gisel örüntülerle ilgilenen tipolojik dil bilimcilerin
kullandıklarına benzer yöntemleri de uygulamakta-
dırlar. Bu yöntemler sosyo-dilbilim, söylem analizi
ve konuşma analizi gibi alanlarda geliştirilen yeni
betimleme, çözümleme teknikleriyle birleşmiştir.

Öğrenme Çıktısı
1 Dil bilimin temel birimlerini ve dil antropolojisi ile olan ilişkisini açıklayabilme

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Dil bilimin temel birimleri- Dil bilimin temel birimleri Fizyo-fonetik seslerin psi-
nin, dil antropolojisi açısın- ile dil antropolojisi arasın- ko-fonetik yansımalarına
dan önemi nedir? Açıklayın. daki ilişkiyi tartışın. örnekler veriniz ve tartışın.

203
7
Dil Antropolojisi

DİL VE KÜLTÜR İLİŞKİSİ

Dil antropolojisi, antropolojinin bir alt disiplinidir. Ant-
ropolojinin dört geleneksel dalından (arkeoloji, biyolojik
veya fizik antropoloji, sosyo-kültürel antropoloji) biri olarak
görülmektedir. Antropologlar, dili, kültürü oluşturan ve ak- dikkat
taran bir araç olarak incelerken; konuşmayı ise kültür içinde- Hem dil hem kültür, zihinsel bir olgudur.
ki işlevselliği ve insanlar arası iletişim örüntülerini oluşturan
bir pratik olarak ele alır ( Duranti, 2019: 13-14).
Dil hem biyolojik hem de kültürel evrelerden geçmiş, karmaşık yapıya sahip bir sistemdir. Dil antropo-
lojisine göre hem dil hem de kültür, zihinsel bir süreçtir. (giriş kısmında anlatılmıştır).

“Dil, belirli kurallara göre bir araya getirilmiş sesleri ve işaretli kullanarak gerçekleştirilen simgesel
iletişim sistemidir ve o dili paylaşan herkes tarafından, toplumun önceden kararlaştırdığı anlamlar
çerçevesinde anlaşılabilen sesler sistemidir” (Haviland, Prins, Walrath, McBride, 2008:210).

Dil ve Kültür İlişkisi: Kültür Yumağı Modeli

Dili insan olmanın temel olgusu olarak ele alan dil antropolojisi, insan dillerini inceler. Dili içinde
bulunduğu toplumsal ortamda inceleyerek insanların kendilerini ve dış dünyayı nasıl algıladıkları olgu-
su üzerinden anlamaya çalışır (Haviland, Prins, Walrath, McBride, 2008:68). Dolayısıyla dil ile kültür
arasındaki ilişkiyle ilgilenir ve bu ilişkiye inceler. Bu ilişkinin nasıl olduğu Güvenç’in “Kültür Yumağı
Modeli” üzerinden anlatılmaya çalışılacaktır.

KÜLTÜR KAVRAMI VE KURAMI

TARİH-ETNOLOJİ Difüzyon
BEŞERİ BİLİMLER
BİYOLOJİ SOSYAL-BEŞERİ
PSİKOLOJİ BİLİMLER
Kaynaklar
(Töreler) LİNGUİSTİK
İnsanlar Aile, Soy
Birey-Kişi Akrabalık (DİL BİLİM)

SOSYOLOJİ Din-Devlet Kaynaklar

DİL TIP VE SAĞLIK
YÖNETİM BİLİM Yönetim (Töreler) BİLİMLERİ

Kaynaklar Kaynaklar
SOSYAL
(Töreler) (Töreler)
ANTROPOLOJİ Kaynaklar
(Töreler)

EKONOMİ VE ÇEVRE BİLİM-ESTETİK

TEKNOLOJİ EĞİTİM BİLİM
EKOLOJİ
(ÇEVRE BİLİM)

COĞRAFYA
YER BİLİM Difüzyon

Resim 7.1 Bozkurt Güvenç’in Kültür Yumağı Modeli

Kaynak: İnsan ve Kültür .s.10

204

Sosyal Antropoloji
Dil antropolojisi, insan dillerini inceler
ve dil ile kültür arasındaki ilişki anlamaya
çalışır.
dikkat
Dili, kültürün taşıyıcısı olarak merkeze alır.
Yukarıdaki şekilde Bozkurt Güvenç, Tylor’ın
yapmış olduğu klasik kültür tanımının temel öge-
lerini, “Kültür Yumağı Modeli”nde analitik bir
şekilde analiz ederek biçimlendirmiştir. Ancak bu
modelin önemli bir vurgusu kültürü oluşturan
ögeleri ve onları birbirine bağlayan “dil”in, bu
modelin tam merkezinde yer almasıdır. Güvenç,
Tylor’ın kültür tanımının tam merkezine “dil”i yer-
leştirmiştir. Böylece “karmaşık bir bütünün” fonk-
siyonel olarak nasıl birbirine bağlandığını göster-
mek istemiştir. Güvenç, Tylor’ın kültür tanımında
eksikliği hissedilen bir boşluğu “dil” vurgusunu
yerleştirerek doldurmuştur. Bu açıklamaları daha
iyi anlatabilmek adına Tylor’ın (1871: 1) kültür ta-
nımını yeniden hatırlayalım:
“Kültür ya da uygarlık, bir toplumun üyesi ola-
rak, insanlığın öğrendiği (kazandığı) bilgi, sanat,
gelenek-görenek ve benzeri yetenek, beceri ve alışkan-
lıkları içine alan karmaşık bir bütündür”
Güvenç, Tylor’ın yapmış olduğu bu tanımda,
bütünlük sorunu açısından kültürel muhtevanın ki-
min ve nasıl aktarıldığı sorularının yanıtı ile tanımda
yer alan “karmaşık bir bütünü”nün nasıl oluştuğu-
nu açıklayacak bir tanım yapma gereği duymuştur.
Güvenç’in yapmış olduğu kültür tanımı şöyledir:
7
“Kültür; toplum, insan, eğitim süreci ve kültürel
muhteva gibi değişkenlerin ve bunlar arasındaki kar-
maşık ilişkilerin bir işlevidir.” (2005: 101).
Bu tanımda dikkat edilmesi gereken nokta;
Güvenç’in kültür ile ilgili “karmaşık ilişkilerin işle-
vi” vurgusunu yapmış olmasıdır. Böylelikle Tylor’ın
tanımındaki ‘karmaşık bir bütündür’ün olgusunun
nasıl oluştuğunu açıklamış olur. Bu karmaşık ilişki-
lerin işlevini sağlayan araç ise dil’dir.
Güvenç (2010: 330), “hayatta her şeyin her
şeye bağlı olduğunu söyleriz ama nasıl bağlı oldu-
ğunu sormayız” der. Bu sorunun cevabını ise “her
şey dil-iletişim ve insan ile bağlıdır” diyerek yanıt-
lamıştır. Kültür Yumağı Modeli’nde ise bu açıkla-
mayı geometrik şekiller üzerinden çizerek analitik
olarak betimlemiştir.
dikkat
Bu bölümde vurgulanmak istenilen nokta Gü-
venç, Tylor’ın yapmış olduğu ünlü kültür ta-
nımında “karmaşık bir bütündür” olgusunun
nasıl oluştuğunu açıklamak için toplum, insan,
eğitim süreci ve kültürel ögelerin birbirleriyle
olan ilişkilerinin bir işlevi olarak tanımlamıştır
Bu işlevi sağlayan aracın ise dil olduğunu model
üzerinde açıklamış ve vurgulamıştır.
Kültür; toplum, insan, eğitim süreci ve
kültürel muhteva gibi değişkenlerin ve
bunlar arasındaki karmaşık ilişkilerin bir
işlevidir.
205
7
Dil Antropolojisi

Öğrenme Çıktısı
2 Dilin hem biyolojik hem de kültürel evrelerden geçen bir yapıya sahip olduğunu aktarabilme
3 Dil ile kültür arasındaki ilişkiyi tartışabilme

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Dilin hem biyolojik hem

Kültür yumağı modelinin Dil ile kültür arasındaki
de kültürel bağlamda evre-
tam ortasında bulunan kar- bağı düşünerek gündelik
lere sahip olan yapısını na-
maşık bütünün, analitik çö- yaşamınızda karşılaşmış ol-
sıl açıklarsın? Dil ile kültür
zümlemesini dil üzerinden duğunuz kendi öznel dene-
arasında nasıl bir ilişki var-
ilişkilendirerek tartışın. yimlerinizi paylaşın.
dır? Açıklayın.

DİL ANTROPOLOJİSİNİN Dil antropolojisinin resmî tarihi denildiği za-

TARİHÇESİ: ÖNCÜLER
19. yüzyılda dil konusunda yapılan ilk antro-
polojik çalışmalar, dilin kökeni ve evrimi üzerinde
şekillenmiştir. Kültürel evrimci paradigmanın et-
kisiyle geliştirilen “ding-dong” “yansılama (bow-
wow)” gibi yankı sözcük kuramları geliştirilmiştir
(Emiroğlu ve Aydın, 2020: 306). Yankı sözcük
(onomatopoetic word) teorileri, insan dilindeki
sözcüklerin birçoğunun doğadaki sesleri, taklit
etmekle ve ünlemekle meydana geldiğini savunan
varsayımlardır. Örneğin; /hav hav/, köpeğin sesi-
ni taklit ettiği için “köpek” anlamına doğmuş bir
sözcüktür. Bu yüzden buna hav-hav teorisi denil-
miştir gibi 19. yüzyılda hızla yayılan hayal ürünü
olan varsayımlardır. Bu varsayımlar sınırlı malze-
meyle ve belli sayıda Batı Avrupa dillerine dayan-
dıklarından temelsiz ve gülünç karşılanmışlardır.
Bu yüzden insan dilinin doğuşu ve oluşumu 20.
yüzyıl ortalarına kadar ertelenmiştir. Bu yüzyılın
ikinci yarısından sonra antropoloji ve psikoloji,
insan dilinin doğuşuna ışık tutabilecek ipuçları
ele geçirmiştir. Daha ileride ise sosyoloji, nöroloji,
nöropsikoloji gibi bilim dallarının, dilin doğuşu ve
oluşumu konusunda geçerli varsayımları ileri süre-
ceği düşünülmektedir (Başkan, 2006: 47-48).
man, aklımıza iki önemli isim gelmektedir. Ame-
rikan Antropolojisi Okulu kurucusu Franz Boas
(1858-1942) ve ondan sonra bu ekolü geliştirerek
devam ettirecek olan öğrencilerinden Edward Sapir
(1884-1939)dir. Boas okulunu Edward Sapir’den
Dell Hymes’e kadar uzanan tarihsel bir sürece sa-
hiptir (Duranti, 2009: 12-13, 65-66).
dikkat
Dil antropolojisinin kurucusu Franz Boas olarak
kabul edilir. Bu ekolü devam ettiren kişi öğren-
cisi Edward Sapir olmuştur.
Franz Boas
Antropolojik dil bilimi çalışmalarında Franz
Boas’ın büyük etkisi olmuştur. Alman asıllı olan
Franz Boas “evrimci” geleneğin karşısında durmuş-
tur. Yayılmacı (difüzyonizm) ve ‘kültürel görece-
lik’ kuramının kurucu babasıdır. Her kültürün bir
başka kültürle karşılaştırılamayacak kadar kendine
özgü olduğu fikrini kuvvetle savunmuştur.

Yankı sözcük (onomatopoetic word) teo-

rileri, 19. yüzyılda dilin kökeni açıklamaya Kültürel görecelik; her kültürün bir başka
yönelik doğadaki seslerin taklit etme yoluyla kültürle karşılaştırılamayacak kadar ken-
türediğini açıklamaya çalışan saptırıcı, kur- dine özgü olduğu fikridir.
gusal ve bir temele dayanmayan teorilerdir.

206

Sosyal Antropoloji
dikkat
Franz Boas evrimci paradigmanın karşısında
durmuştur. Dilin gelişim sürecinin de her kültü-
rün kendine özgü olan tarihi içinde ele alınması
gerektiğinin altını çizer.
Dil antropolojisinin, Amerika Birleşik Devlet-
leri ve Kanada üniversitelerinde resmî kuruluşu,
20. yüzyılın başlarında, Boas önderliğinde gerçek-
leşmiştir. Boas’ın yapmış olduğu antropolojik çalış-
malar, kaybolmakta olan Amerikan yerli dillerini
kayıt altına almak ve onların dil yapılarını incele-
mek üzerinedir (Stanlaw, Adachi, Salzmann, 2018:
9). Eskimolar ve Kuzeybatı Kıyısındaki Kwakiutl
Kızılderililer arasında yaşamıştır. Bu toplulukları
araştırırken kullandıkları dil, dil araştırmalarına
karşı ilgisini uyandırmıştır (Duranti, 2019: 66).
Boas, yerli Amerikan müziği, dili, sanatı, folklo-
ru, insan biyolojisi, arkeoloji ve kültür teorisinde
çalışılacak diller, üzerine yedi yüzden fazla ma-
kale kaleme almıştır. 1911 gibi erken bir tarihte
Boas, ‘Amerikan Kızılderili Dillerinin El Kitabı’nın
(Handbook of American Indian Languages) ilk cildi-
ni yayımlamıştır. Ardından 1922 ve 1933-1938 yıl-
ları arasında iki cilt daha ve 1941’de dördüncü cil-
dini basmıştır (Stanlaw, Adachi, Salzmann, 2018:
9). 1917 yılında, hâlâ yayımlanmakta olan Ulusla-
rarası Amerikan Dilleri Dergisi’ni (International Jo-
urnal of American Linguistics) çıkarmıştır (Moore,
2015: 47). Boas gramer yazımını vurgulamasına
rağmen, sözlüklerin derlenmesi, metinlerin toplan-
ması, yerli Amerikan toplumlarında dillerin coğ-
rafi/fiziki yerlerini araştırma ve dillerin kültürlerle
olan ilişkisi vb. konularını artan sıklıkla çalışmaya
devam etmiştir (Stanlaw, Adachi, Salzmann, 2018:
9). Boas’a göre, bir toplumun diline doğrudan ula-
şamayan birinin, o toplumun kültürünü anlaması
mümkün değildir. Dilin insan düşüncesi ve insan
kültürü için gerekli olduğu görüşü, bu yüzyılın ilk
yarısında Amerikan kültürel antropolojisinin temel
savı olmuştur (Duranti, 2019: 66). Boas, dil, kül-
tür ve toplum arasındaki ilişkinin önemini kabul
ettirmeyi başarmış ve dil antropolojisini, antropo-
lojinin dört alt alanından biri olarak kabul ettir-
miştir. Amerikan antropolojisinde, Boas’ın etkisi
ölümüne kadar doğrudan hissedilmiştir. O’ndan
sonra Amerikan antropolojisinin seyri, büyük öl-
7
çüde Columbia Üniversitesindeki öğrencileri tara-
fından şekillenmiştir (Stanlaw, Adachi, Salzmann,
2018: 9).
dikkat
Dilin insan düşüncesi ve insan kültürü için ge-
rekli olduğu görüşü, bu yüzyılın ilk yarısında
Amerikan kültürel antropolojisinin temel savı
olmuştur.
Franz Boas dilleri sadece gramer yapıları bağ-
lamında ele alıp incelemez aynı zamanda farklı
kültürlerin ve dillerin çeşitliliğinin sebeplerini;
toplumun içinde yaşadığı farklı coğrafyalara sa-
hip olması durumunu da göz önünde bulundu-
rarak bütüncül bakış açısıyla açıklamaya çalışır.
Almanya’da coğrafya ve fizik öğrenimi yapmış
olan Franz Boas, kişilerin yaşadığı coğrafyanın fi-
ziki/çevresel koşullarının da dil ile kültür arasında-
ki ilişkiyi etkilediğine dikkat çekmiştir (Güvenç,
2010:84). Doktora tezini, insanların renk algısını
açıklamak için suyun rengi üzerine yazmıştır (Öz-
budun, Şafak, 2005: 74). Örneğin Kalamath’da
mavi ve yeşil farklı kelimelerle belirtilmemiştir.
Japoncada renkler bazı fiil özelliklerine sahiptir.
Boas, Eskimo dilinde “kar”ın çeşitli durumlarını
belirtmek için farklı kelimelerin kullanıldığından
bahsetmiştir. Yerdeki kar için aput, yağan kar için
qana, kar birikintisi için qimuqsuq kelimelerini
kullandıklarını açıklamıştır (Wells, 1972: 135).
Dünyadaki farklı kültürlerin ve o farklı kültürlerin
konuştukları farklı dillerin çeşitliliğinin nedenleri
arasında, toplumların içinde yaşadığı farklı coğra-
fi konum ile o yerin fiziki/çevresel özelliklerinin
de (toprak, bitki örtüsü, hayvanlar, hava, su, vd.)
etkili olduğunu belirtmiştir. Coğrafya tanımlarını
derinlemesine incelemenin, kültür ile dil arasında-
ki ilişkiyi anlamada son derece öğretici bir yöntem
olduğunu vurgulamıştır (Boas, 1887: 137-141).
dikkat
Franz Boas doktora tezini, insanların renk algısı-
nı açıklamak için suyun rengi üzerine yazmıştır.
207
7
Dil Antropolojisi

içinde uzun süre yaşamak gerektiğini belirtmiştir

dikkat
Dünyadaki farklı kültürlerin ve o farklı kültürlerin
konuştukları farklı dillerin çeşitliliğinin nedenleri
arasında, toplumların içinde yaşadığı farklı coğra-
fi konum ile o yerin fiziki/çevresel özelliklerinin
de (toprak, bitki örtüsü, hayvanlar, hava, su, vd.)
etkili olduğunu belirtmiştir. Coğrafya tanımlarını
derinlemesine incelemenin, kültür ile dil arasın-
daki ilişkiyi anlamada son derece öğretici bir yön-
tem olduğunu vurgulamıştır.
Örneğin turkuaz kelimesi ise Türklerin renk, ses
ve yazısıyla ilişkilendirilmektedir.
(Özbudun, 2005: 82). Derinlikli ve güvenilir bir
etnografya için yani alan çalışmasına bağlı olarak
kültürün ayrıntılı betimlenmesi için etnoloğun
incelediği kültürün dilini öğrenmesi gerektiğinin
altını çizmiştir çünkü etnografların gözlemlediği
olayların yorumlanmasını sağlayan dildir (Duranti,
2009: 17). Boas, kültürü açıklamada kullanılacak
olan yöntemlerin temellerini dil üzerinden atmıştır.
dikkat
Boas, antropolojide etnografik yöntemin temelle-
rini atmış ve dili, bu yöntemin işleyişini sağlayan
bir araç olarak tam merkeze konumlandırmıştır.

Franz Boas’ın, coğrafya-dil-kültür ilişkisine Boas, bir kültürün bütüncül bir bakış açısıyla ele alı-
başka bir örnek olarak; Türkiye’de Giresun’a bağlı narak derinlemesine anlaşılabilmesi için; o kültürün
Görele kazasının Kuşköy’ünde kullanılan ıslık dili içinde uzun süre yaşamak gerektiğini belirtmiştir.
gösterilebilir. Görele deresinin içinden aktığı bir
vadinin iki yamacına kurulmuştur. Bu köyde ‘ıs-
lık dili’ kullanılmaktadır. Bütün Kuşköylüler ıslık
diliyle anlaşabilmektedirler. Köy çocukları, bu dili Alan araştırması; antropologların inceledik-
altı yaşlarında anlamaya başlamaktadır. Kuşköy ıs- leri yere giderek, bir insan topluluğunun ara-
lık dilinin ortaya çıkış sebebi; bu köy insanlarının, sında uzun süreli yaşamasıdır.
büyük bir vadinin iki yamacında yaşamalarından
dolayı olduğu düşünülmektedir. Tepelere tırman-
ma güçlüğü yüzünden, ıslık çalma çok kestirme bir Edward Sapir
anlaşma aracı olarak kullanılmıştır. Çalınan ıslıkla-
Dil antropolojisi tarihinin önemli isimlerden
rın meydana getirdiği toplu tesir bir vadideki kuş
biri Edward Sapir’dir. Klasik filoloji öğrenimi almış
cennetini andırdığı için de köyün adının Kuşköy
ve Germence konusunda uzmanlaşmıştır. Hint-
olarak isimlendirildiği söylenmektedir ( Başkan,
Avrupa dilleriyle yakından ilgilenmiştir. F. Boas’ın
2006: 24-26). Kuşköyü’nün coğrafi konumu nede-
öğrencisi olmuş ve onun etkisiyle Amerika yerli
niyle ıslık dili kullandıkları düşünülmektedir. Bu
dillerinin betimlenmesine yönelmiştir (Rifat, 1998
durum ise Franz Boas’ın coğrafyayı bilmenin ve
:50). Amerikan yerli dilleri ile ilgili yaptığı çalışma-
tanımlamanın, kültür ile dil arasındaki ilişkiyi an-
larla devrim yapan dahi bir dil bilimci ve antropo-
lamada son derece önemli olduğu vurgusuna örnek
log olarak anılmaktadır.
teşkil eden bir olgudur.
Boas aynı zamanda antropolojiyi okul, akım
ve teorilerden kurtarıp güvenilir yöntemleri olan
bir bilim yapmaya çalışmıştır. Öğrencilerine doğ-
dikkat
ru-dürüst ve güvenilir veri toplamayı ve bu veriler Edward Sapir, Franz Boas’ın öğrencisidir. Ameri-
üzerinde çalışmayı önermiş ve öğretmiştir (Güvenç, kan yerli dilleri ile ilgili yaptığı çalışmalarla dev-
2010: 85). Böylelikle etnobilim (etnoloji) denilen rim yapan dahi bir dil bilimci ve antropologdur.
etnografik yöntemin temellerini atmıştır (İleri say-
falarda ayrıntılı olarak değinilecektir.). Bundan do-
layı “alan çalışması”nın önemine vurgu yapmıştır. Prusya’da dünyaya gelmiştir. Beş yaşındayken
Bir kültürün bütüncül bir bakış açısıyla ele alına- ailesiyle birlikte Avrupa’dan New York’a göç etmiş-
rak derinlemesine anlaşılabilmesi için; o kültürün lerdir. New York’un doğu bölgesinde yoksul yetişen

208
 7
Sosyal Antropoloji

Sapir’in, entelektüel yetenekleri o yaşlarda ortaya
çıkmıştır. Columbia Üniversitesini burslu kazan-
mıştır. Columbia Nehri vadisinin aşağı kısmında
Wishram’da alan araştırması yapmıştır. Yaptığı bu
çalışma 1909 yılında basılmıştır. 1906’da, Takelma
dilini araştırmak için Oregon’a gitmiştir. Burada
yapmış olduğu çalışmalar doktora tezinin kökle-
rini oluşturmuştur. Sapir, 1907-1908’de Berkeley
Üniversitesinde asistan olarak çalıştığı yıllarda, yer-
li Kaliforniya dillerinden, Yana üzerine çalışmıştır.
Daha sonra Pennsylvania Üniversitesine geçmiştir.
Burada, Güney Paiuteler’in Shoshonean dili üzerine
ilk bilimsel araştırmayı yapan kişi olmuştur. İngiliz
Kolombiyası’nda Nootkalar ve çeşitli Athabaskan
dilleri üzerine araştırmalar yapmıştır. Ottowa’da on
beş yıl tarihsel dil bilim çalışmaları yapmıştır. 1925-
1931 yılları arasında Chicago’da ve 1931- 1939
yılları arasında ise Yale’de ders vermiştir (Moore,
2015: 111-115). Sapir esas olarak Yerli Amerikan
Öğrenme Çıktısı
4 Dil antropolojisinin kısa tarihini ve kurucularını ifade edebilme
dilleri üzerine uzmandır. Yana, Wishram, Chinook,
Navajo, Nootka ve Paiute vd. üzerinde çalışmış-
tır. Eserleri şimdiye kadar yaklaşık 7.000 sayfadan
oluşan dokuz ciltlik bir koleksiyonda toplanmıştır.
Sapir’in en ufuk açıcı kitabı olarak nitelendirilen
“Dil ve Konuşmanın İncelenmesi Üzerine Bir Giriş”
(Language , Language. An Introduction to the Study
o f Speech, 1921) başlıklı çalışması, popüler bir din-
leyici kitlesi için yazılmış ilk dil bilim kitapların-
dan biridir ve bugün hâlâ basılmaktadır. Sapir, ant-
ropoloji, dil bilim ve psikoloji alanlarında, kendi
döneminin bilim insanları arasında en etkili olan-
lardan biri olarak anılmaktadır (Stanlaw, Adachi,
Salzmann, 2018: 9).
Öğrencisi Benjamin Lee Whorf (1897-1941)
ile birlikte geliştirmiş oldukları dil ve düşünce yapı-
sı ile ilgili kuramları, ‘Sapir-Wholf Hipotezi’ olarak
dil antropolojisinde önemli bir yere sahiptir (İleriki
sayfalarda bu hipotez üzerinde durulacaktır.)

Araştır 3 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Samoa takım adalarından

Dil antropolojisini, antro- Franz Boas’ın 1881 yılın-
biri olan Upolu Adası’nın,
polojinin bir alt disiplini da “Deniz Suyunun Rengi
Tiavea Köyü’nün beyi ve
olarak kabul ettiren resmî Üzerine” yazmış olduğu
şefi olan Tuiavii’nin yaz-
kurucusu ile devamında bu doktora tez çalışması ile Ed-
mış olduğu “Göğü Delen
alanda geniş çapta araştır- ward Sapir’in 1912 yılında
Adam: Papalagi” adlı eseri-
malar yapmış olan öğrencisi kaleme almış olduğu “Dil
ni, Franz Boas ve öğrencisi
kimdir? Dil antropolojisine ve Çevre” başlıklı makalesi
Edward Sapir’in yaklaşımla-
olan yaklaşımları nelerdir? üzerine fikir ve görüşlerinizi
rı üzerinden ilişkilendirerek
Açıklayın. paylaşın.
yorumlayınız.

DİL ANTROPOLOJİSİNDE TEMEL PARADİGMA, YÖNTEM VE YAKLAŞIMLAR

Bu bölümde dil antropolojisinin bazı paradigmaları, yöntem ve yaklaşımları üzerinde durulacaktır. Bu
paradigma, yöntem ve yaklaşımlar sırasıyla şu başlıklar altında ele alınacaktır: etnobilim (etnoloji/etnose-
mantik): emik ve etik yaklaşım, Sapir – Whorf Hipotezi: dil bilimsel görecelik, Sapir-Whorf Hipotezine
Karşı Evrenselci Görüş, yapısal antropoloji ve dil bilim, toplum dil bilim (Sosyo-dil bilim) ve son olarak ise
tarihsel dil bilim.

Etnobilim (Etnoloji/Etnosemantik): Emik ve Etik Yaklaşım

Dil antropologları, insan ilişkilerinin birbirleriyle etkileşimi sonucu oluşan karmaşık bir bütün olan
kültür örüntülerini, doğru anlayabilmek ve aktarabilmek için çeşitli yöntem ile yaklaşımlar geliştirmeye

209
7
çalışmışlardır. Modern antropolojinin kurucuları
Boas ve Bronislaw Malinowski, kültürü derinle-
mesine analiz etmenin yöntem ve metotlarını ge-
liştirmeye çalışan ve uygulayan ilk kişilerdir. Boas
ve Malinowski ile başlayan antropolojideki bu
yaklaşımlar, 1950’li yılların ortalarından itibaren
alan araştırmaları için yeni metodolojik yaklaşım-
lar geliştirmenin yollarını açmıştır. Bu yöntem ve
yaklaşımlar, Etnobilim, etnolinguistik, psikolinguis-
tik ya da yeni etnografi adlarıyla anılmaktadır. Etno
dil bilim ile başlayan bu yaklaşımlar zaman içinde
toplum dil bilimi (sosyo-dil bilim), söylem anali-
zi, konuşma analizi ve bilişsel dil antropolojisi gibi
alanlarda geliştirilen yeni belgeleme biçimleriyle
bütünleşmiştir (Emiroğlu ve Aydın, 2020: 306,
Özbudun ve Şafak, 2005: 246).
dikkat
Etno dil bilim ile başlayan bu yaklaşımlar zaman
içinde toplum dil bilim (sosyo-dil bilim), söy-
lem analizi, konuşma analizi ve bilişsel dil antro-
polojisi gibi alanlarda geliştirilen yeni belgeleme
biçimleriyle bütünleşmiştir.
Etnobilim, var olan bir kültüre ait bilgi siste-
minin kayıtlarının emik bakış açısıyla tutulduğu
etnografik bir yöntemdir (Emiroğlu, Aydın, 2020:
388). Emik yaklaşım, yerlilerin davranışının ken-
di bakış açıları ve kendi tanımları çerçevesinde
anlaşılması gereğini vurgulayan bir yaklaşımdır.
Bu yöntem yerlinin kavramsal kategorilerini keş-
fetmek için geliştirilmiştir. Daha önceden yapılan
etnografik çalışmalarda yerli kültürler, Batılı kav-
ramsal sınıflandırmalar dayatılarak betimlenmiş
ve dolayısıyla da onlarla ilgili bilgiler çarpıtılarak
sunulmuştur. Tam da bu yüzden etnobilim, gele-
neksel alan çalışmaları tekniklerini yanında, antro-
pologların kültürel gerçekliği, inceledikleri toplu-
mun üyelerinin yaşadığı ve algıladığı hâliyle analiz
etmeleri gerektiğinin altını çizer. Etnografi, yerlile-
rin kavramları üzerinden yapılarak daha doğru be-
timlemelere ulaşabilmeyi sağlamalıdır. Bunun için
etnograf katılacağı topluluğun dilini öğrenmelidir.
Bu yaklaşımın öncü isimlerinden olan Boas, her
türlü sınıflandırmanın keyfi, rastlantısal ve göreli
olduğundan, antropologların kendi kategorilerini
yerlilere dayatmaya karşı uyarmaktadır (Özbudun
210
Dil Antropolojisi
ve Şafak, 2005: 82, 246). Bu bağlamda etnobilim
yapısal dil bilimcilerin araştırmalarından büyük
oranda etkilenmiştir. Bu dil bilimcilerin başında
emik ve etik kavramlarını bulan ABD’li dil bilimci
Kenneth L. Pike gelmektedir.
Etnobilim, var olan bir kültüre ait bilgi siste-
minin kayıtlarının emik bakış açısıyla tutul-
duğu etnografik bir yöntemdir.
Emik yaklaşım, yerlilerin davranışının kendi
bakış açıları ve kendi tanımları çerçevesinde
anlaşılması gereğini vurgulayan bir yaklaşımdır.
dikkat
Daha önceden yapılan etnografik çalışmalarda
yerli kültürler, Batılı kavramsal sınıflandırmalar
dayatılarak betimlenmiş ve dolayısıyla da onlarla
ilgili bilgiler çarpıtılarak sunulmuştur. Tam da
bu yüzden etnobilim, geleneksel alan çalışmaları
tekniklerini yanında, antropologların kültürel
gerçekliği, inceledikleri toplumun üyelerinin ya-
şadığı ve algıladığı hâliyle analiz etmeleri gerek-
tiğinin altını çizer.
Boas, her türlü sınıflandırmanın keyfi, rastlantısal
ve göreli olduğundan, antropologları kendi kate-
gorilerini yerlilere dayatmaya karşı uyarmaktadır.
Pike, emik ve etik terimlerini 1967’de tamam-
ladığı Language in Relation to a Unified Theory of
Structure of Human Behavior (Birleşik Bir İnsan
Davranışı Kuramı Bağlamında Dil) başlıklı kitabı-
nın ilk bölümünde kavramsallaştırmıştır (Özbu-
dun ve Şafak, 2005: 246). Etnobilimciler de biri
içeriden bakış (emik) diğeri dışarıdan bakış (etik)
anlamına gelen bu iki yaklaşımı, dildeki seslerin
fonetik ve fonemik arasındaki zıtlıktan esinlene-
rek birbiriyle kıyaslamışlardır (Lavenda ve Schultz
2018: 74). Emik yaklaşım; kültürü, gözlenen ak-
törlerin kendi anlam, ilişki ve nedensellik sistemi
yönünden incelemek anlamına gelirken, etik yak-
laşım ise kültürü gözlemcinin seçeceği daha genel
bir anlam, ilişki ve nedensellik düzeni açısından
anlayıp anlatmak demektir (Güvenç, 1970: 33,

Sosyal Antropoloji
Emiroğlu ve Aydın, 2020: 388). Pike’a göre emik
yaklaşım bir kültürün yapısını (düzenini) yansıttığı
hâlde, etik yaklaşımda bunu göremeyiz (Güvenç,
1970: 33).
dikkat
Emik ve Etik kavramlarını bulan ABD’li dil bilimci
Kenneth L. Pike’tır. Etnobilim yapısal dil bilimci-
lerin araştırmalarından büyük oranda etkilenmiştir.
Etnografyanın öncülerinden ve başarılı uygu-
layıcılarından biri olarak görülen Malinowski, Ar-
gonauts of the Western Pasific çalışmasının “Konu,
yöntem ve kapsam” kısmında emik yaklaşımının
önemi üzerinde durmaktadır ve etnografın ama-
cının, yerlinin içinde yaşadığı kültürü kendi bakış
açısıyla nasıl ele aldığını anlamaya çalışmak ve yan-
sıtmak olarak dile getirmiştir (Malinowski, 1961:
25). “Malinowski’nin alan çalışmasından seçilmiş
emik gözleme ve etik yoruma verdiği örnekler şu
şekildedir:
Emik gözlem: ‘Bahçe ve bostan tarımını etki-
leyen ve düzenleyen inançlar ve kuvvetler arasında
belki de en önemlisi sihirdir.’
Etik yorum: ‘Belki de en anlamsız ve gereksiz
bir uygulama da kamkokola denilen çubuklardan
yapılmış dört köşe bağlantılardır. Bunlar yam (bir
tür patates bitkisi) tarımına hiçbir etki yapmaz.
Ancak süsleme ve sihir için kullanılır.’
Güvenç’e göre Emik yaklaşımda kamkokola,
yerli için anlam ifade ederken, gözlemcinin etik
bakış açısına göre kamkokola hiçbir anlam ifade et-
memektedir (akt. Güvenç, 1970: 35)
dikkat
Malinowski; etnografın amacının, yerlinin için-
de yaşadığı kültürü, onun kendi bakış açısıyla
nasıl ele aldığını anlamaya çalışmak ve yansıt-
mak olarak dile getirmiştir
Ayrıca Güvenç, bu bağlamda; gördüklerimizin
doğru ama yorumlarımızın yanlış olabileceğine
dikkatimizi çekerek şöyle der: “Doğru olarak göre-
bilir, gördüklerimizi doğru olarak not edebiliriz. Fa-
7
kat bunlar, gözlemlerimizin doğru olduğu anlamına
gelmez. Gördüklerimiz doğru fakat gözlemlerimiz
(yorumlarımız) yanlış olabilir. Yalnızca görmeye ve
duymaya dayalı bir gözlem, çoğu zaman eksik ve
yetersizdir; çoğunlukla yanlıştır. İşte bu nedenle göz-
lemciler, saha çalışması sırasında, görüp duyduklarını
ve sorup öğrendiklerini olduğu gibi kaydederler fakat
yorum ve açıklama yapmazlar; yargıya varmazlar.
Varmakta acele etmezler. Yorumsuz ve yargısız göz-
lem şartı, gözlem tekniğinin en güç yanı ve şartıdır”
(Güvenç, 2005: 137).
Köklerini Boas ve Malinowski’den alan Etnobi-
lim, antropoloğun, katıldığı topluluğun üyelerinin,
dünyayı kendi gerçeklikleri üzerinden nasıl algıla-
dığını anlamak için; o kültürün öncelikle dilini
öğrenmesi gerektiğinin altını çizerek, emik yakla-
şımı savunmaktadır. Boas, dili kültürün tam orta-
sına konumlandırmıştır (Özbudun ve Şafak, 2005:
82, 83. 246, 247, Emiroğlu ve Aydın, 2020: 306,
389). Boas etnobilim için şöyle demiştir: etnoloji
(etnobilim), dünyadaki çeşitli kültürlerin yaşamla-
rının zihinsel olgularıyla ilgilenen bir bilim olarak
açıklanıyorsa; zihnin önemli yansımalarından biri
olan insan dili, doğal olarak etnobilimin tam mer-
kezinde olmalıdır. Dil olmaksızın, insan davranış-
larını, insanın dünyayı algılama ve kategorize etme
biçimlerini, bilinç düzeyine taşıyamayız (1920:
138-139).
dikkat
Etnobilim; antropoloğun, katıldığı topluluğun
üyelerinin, dünyayı kendi gerçeklikleri üzerinden
nasıl algıladığını anlamak için; o kültürün önce-
likle dilini öğrenmesi gerektiğinin altını çizerek,
emik yaklaşımı savunmaktadır.
Boas etnobilim için şöyle demiştir: etnoloji (et-
nobilim), dünyadaki çeşitli kültürlerin yaşamları-
nın, zihinsel olgularıyla ilgilenen bir bilim olarak
açıklanıyorsa; zihnin önemli yansımalarından biri
olan insan dili, doğal olarak etnobilimin tam mer-
kezinde olmalıdır.
Ethnobilimciler, yerel dilleri inceleyerek, o dili
konuşan topluluk üyelerinin dünya görüşlerine da-
yalı gerçekliklerini ve deneyimlerini nasıl sınıflan-
dırdıklarını anlamaya çalışmışlardır. Böylece yerli
211
7
dillerin lügat kitabını geliştirmişlerdir. Günümüze
doğru, etnobilim, etnografik çalışmalarda önemli
bir rol oynamıştır. Etnografın, emik bakış açısıyla
veri toplama, yöntem ve tekniklerini nasıl geliştir-
mesi gerektiğinin yollarını göstermiştir (Emiroğlu
ve Aydın, 2020: 306, 389).
dikkat
1920-1950 yılları arasında Boas ve öğrencilerinin
yaptığı çalışmalar, yerli dillerin kayıt altına alınarak
arşivlenmesi ve dil yapıları üzerinedir. 1950-1970
yılları arasında alan araştırmalarında toplum üyele-
rinin dünyayı algılayış biçimlerini, daha doğru be-
timleyebilmek için Sapir-Whorf hipotezine dayalı
Etnobilim, etnolinguistik, psikolinguistik ya da
yeni etnografi adlarıyla anılan yöntem ve yaklaşım-
lar geliştirilmiştir. Etnobilim ile başlayan bu yön-
temler ise zaman içinde toplum dil bilim (sosyo-dil
bilim), söylem analizi, konuşma analizi ve bilişsel
dil antropolojisi alanlarında da geliştirilerek kulla-
nılmaya başlamıştır.
1950-1970 yılları arasında Sapir-Whorf hi-
potezine dayalı ve dil bilimsel metotları kullanan
bu yaklaşım; anlambilim, yorumsamacı yaklaşım,
bilişsel antropoloji vb. tüm alanların yöntem ile
yaklaşımlarını etkilemiş ve yeni yöntemlerin geliş-
mesine öncü olmuştur (Emiroğlu ve Aydın, 2020:
306, 389).
Sapir – Whorf Hipotezi: Dil Bilimsel
Görecelik
Sapir’in öğrencisi olan Benjamin Lee Whorf
(1897-1941) aslında bir kimya mühendisidir. Yir-
mi iki yıl boyunca Hartford Yangın Sigorta Şirke-
tinde yangın önleme mühendisi olarak çalışmış ve
arta kalan zamanlarında ise dil bilim ile ilgili çalış-
malarda bulunmuştur.
Çocukluğundan itibaren, Orta Amerika’nın ta-
rih öncesi çağları ve Maya arkeolojisiyle ilgili çok
sayıda kitaplar okumuştur. Aztek kültür ve diline
ilgi duymuş ve bu dilin yapısı üzerine dil bilim-
sel araştırmalarda bulunmuştur. Yapmış olduğu
bu dil bilimsel araştırmalar, onun Meksika’daki
Nahuatller üzerine araştırma yapabilmesi için burs
212
Dil Antropolojisi
kazanmasının önünü açmıştır. Whorf ’un bu ba-
şarısı tamamen kendi kendine yaptığı çalışmalar
sayesinde gerçekleşmiştir. Eski Ahit’i okumak için
İbranice öğrenmiştir. Çok sayıda dil ve dil bilim
kitapları okumuştur. Whorf ’un dil bilim kariyeri,
Yale Üniversitesinde dersler veren Sapir ile tanış-
masıyla daha da farklı boyutlara varmıştır. Sapir’in
derslerine girmeye başlamıştır. Burada Amerikan
yerli dilleri üzerine çalışmalar yapmıştır. Whorf,
Sapir’in de yönlendirmesiyle Uto-Aztek ve özellikle
de Hopi dili üzerine yoğunlaşır. İkisinin etkileşimi
Sapir-Whorf hipotezi adıyla anılmaya başlamış-
tır. Sapir, Whorf ’un yazılarının büyük bir kısmı-
nı görememiştir. Dolayısıyla Sapir-Whorf kuramı
üzerinde doğrudan yorum yapamamıştır ancak
Whorf ’un fikirlerinin büyük bir kısmı Sapir’in öğ-
rettiklerinin etkisiyle gelişmiştir (Duranti, 2019:
72, Moore, 2015: 122). Sapir, dil antropolojisi üze-
rine çalışmasına rağmen dil-düşünce-kültür ilişki-
leri üzerine çok fazla yazı kaleme almamıştır. 1912
yılında “Dil ve Çevre” (Language and Environment)
üzerine bir makale yazmıştır ancak bu makalesinde
konuyla ilgili doğrudan söylemiş olduğu görüşler
bulunmamaktadır. Kuramı asıl geliştiren Benjamin
Lee Whorf ’tur. Hocasının görüşlerinden etkilendi-
ğini belirtmek adına kurama onun da adını vermiş-
tir (Özbudun ve Şafak, 2005: 243).
Sapir, dili şu şekilde tanımlamıştır: “Dil; dü-
şünce, duygu ve isteklerin aktarılması için üreti-
len semboller sistemidir; tamamen insana özgü ve
içgüdüsel olmayan bir iletişim yöntemidir (1921:
8). Çalışmalarında düşünce, gerçek ve dil arasında-
ki ilişkilere dikkat çeker. Dilsel davranışı, simgesel
bir yapı olarak ele alır ve bu yapının iç özellikle-
riyle düşüncenin yansıtılarak anlatıldığına inanır.
Sapir’e göre simgeler sistemi olan dil, düşünceyi
belirler (Rifat, 1998: 50). Dolayısıyla farklı dille-
ri konuşanlar, farklı düşünce yapılarına sahiptir.
Aynı sosyal gerçekliği temsil ettiği düşünülen iki
dil bile birbirinden farklıdır. Aynı dünya görüşünü
yansıtacak kadar birbirine benzeyen iki dil yoktur.
Whorf, Sapir’in, farklı diller konuşan kültürlerin,
farklı dünya görüşlerine sahip olmasıyla ilgili dü-
şüncelerinden etkilenir ve dil araştırmaları, bu dü-
şünce üzerinden temellendirerek, geliştirmeye ça-
lışır. Whorf, bu düşünceye “dil bilimsel görecelik
ilkesi” adını vermiştir (Duranti, 2019: 71, 74).

Sosyal Antropoloji
Sapir’e göre dil; düşünce, duygu ve isteklerin
aktarılması için üretilen semboller sistemidir;
tamamen insana özgü ve içgüdüsel olmayan
bir iletişim yöntemidir.
Dil bilimsel görecelik ilkesi; farklı dilleri ko-
nuşanlar, farklı düşünce yapılarına sahiptir;
aynı dünya görüşünü yansıtacak kadar birbi-
rine benzeyen iki dil yoktur.
dikkat
Dil, düşünceyi belirler.
Whorf, çalışmalarında kültürlerin dil ile dünya
görüşleri arasındaki ilişkisine bakmaktadır. Hopi
dilini, bu konu bağlamında zaman ve mekân kav-
ramları üzerinden incelemiştir. Whorf, bir Hopi-
nin zaman ve mekân kavramlarıyla, içgüdüsel ve
evrensel olarak kabul edilen zaman-mekân kav-
ramlarının aynı olmadığını düşünmektedir. Bu
kültürlerin zaman-mekân algılarının, evrensel
zaman-mekân kavramlarıyla kategorileştirilmesini
de doğru bulmadığını ifade etmektedir. Özellikle
‘zaman’ın evrensel olarak geçmiş-şimdiki zaman-
gelecek zaman olarak ileriye düz bir doğru şekilde
evrensel hızla aktığı algısı, her kültür için geçerli
değildir. Hopi dilini konuşanlar ile İngilizce ko-
nuşanların zaman-mekân algısı farklıdır. Whorf,
Hopi dili ve kültüründe, uzay-zamanın algısıyla
ilgili görelilik kuramındaki gibi metafizik saklı ol-
duğunu belirtir. Dolayısıyla kültürlerin farklı me-
tafizik algılarına sahip olduğunu düşünmektedir
(Whorf, 1956: 57-58). Örneğin; Hopi dilinde
sayılar, fiziksel varlıkları saymak ve ölçmek için
kullanırken, zaman kavramı için kullanılmaz. “Üç
dönüm merada otlayan, on beş keçi görüyorum.”
tümcesini Hopi diline çevirmek kolaydır ancak
“Üç hafta önce, on beş dakikalık bir konuşma yap-
tım.” cümlesini Hopi diline çevirmek hiç kolay de-
ğildir çünkü Hopi dilinin zaman kavramı diğer dil-
lere göre farklılık göstermektedir (Haviland, Prins,
Walrath, McBride, 2008: 243). Örneğin Türkçede
zaman ekleri; bilinen geçmiş zaman için “-dı/-di/-
du/-dü” “-tı/-ti/-tu/-tü”, öğrenilen geçmiş zaman
için “-mış/-miş/-muş/-müş”, şimdiki zaman için
7
-yor, gelecek zaman için”-acak/ecek”, geniş zaman
için “-r” ; “-ar/-er”; “-ır/-ir/-ur/-ür” ekleri kullanıl-
maktadır (Türk Dili ve Edebiyatı Dersleri Kaynak
Eğitim Sitesi, 2007). Hopi dilinde tüm bu zaman
ekleri yerine, olayın tamamlandığı, hâlâ sürdüğü ya
da olması beklendiği durumlarda ayrı bir sözcük
kullanmak gerekir. Örneğin “Üç yabancı, köyü-
müzde on beş gün kaldı.” gibi bir tümceyi Hopili
“Üç yabancının, köyümüzde on altıncı güne ka-
dar kaldığını hatırlıyoruz” olarak söyler. Örneğin;
Bantu dillerinde de geçmiş-şimdiki-gelecek zaman
fiillerine önem verilmez. Bunun yerine betimlenen
davranışın farklı oluş şekillerini gösteren fiillere yer
verilir. Bazı Melanezya dilleri ve Sudan dili olan
Mende de ‘zaman’, fiili tarafından değil; birlikte
kullanılan şahıs zamirleri tarafından belirtilir. Ör-
neğin, “Çiçek topladım.” tümcesi; “Geçmişteki
ben, çiçek toplamak”, “Çiçek topluyorum” tümce-
si; “Şimdiki ben, çiçek toplamak.”, “Çiçek toplaya-
cağım.” tümcesi ise “Gelecek ben, çiçek toplamak”
olarak çevrilmektedir. Bizim kulağımıza ne kadar
hoş gelmese de bu anlatım şekli fikirleri açık ve ke-
sin bir biçimde göstermektedir” (Well, 1972: 137).
dikkat
‘Zaman’ın geçmiş-şimdiki-gelecek zaman olarak
ileriye düz bir doğru şekilde evrensel hızla aktığı
algısı, her kültür için geçerli değildir.
Whorf, bir Hopinin zaman ve mekan kavramla-
rıyla, içgüdüsel ve evrensel olarak kabul edilen
zaman-mekân kavramlarının aynı olmadığını dü-
şünmektedir.
Whorf, kültürlerin farklı metafizik algılarına sa-
hip olduğunu düşünmektedir.
Hindistan’ın Andaman adalarında yaşayan in-
sanlar takvimlerini, kokuya göre kullanmaktadırlar.
Yılın dönemlerini, çiçeklerin ve ağaçların kokuları-
na göre belirlemektedirler. Yeni Gine’de Kiwililer
zamanı yıldızlara göre tanımlamıştır. Ayları, çeşitli
yıldızların gökyüzünde kayarak kaybolduğu zama-
na göre tanımlamışlardır. Mississippi Vadisi’nin
aşağı bölgelerinde yaşayan Natchez kabilesi, ayla-
rı; Geyik ayı, Çilek ayı, Küçük Mısır ayı, Karpuz,
Dut, gibi adlarla isimlendirmişlerdir. Karen insan-
213
7
larının zamanı, ormandır. Onlara göre orman, gün
boyunca zamanın senfonisini çalmaktadır çünkü
kuşlar farklı saatlerde ötmektedir. Ormanın orkest-
rası, güneşin gökyüzündeki hareketleriyle sürekli
değişmektedir (Griffiths, 2003: 13-15).
Tüm bu örnekleri göz önünde bulundurduğu-
muzda dilin, bir topluluğun üyelerinin hafızala-
rında biriktirmiş olduğu deneyimlerini, toplumsal
gerçekliklerini ve dünya görüşlerini yansıtan bir
araç olduğunu görürüz. Dolayısıyla her kültür,
kendi gerçekliklerini, kendi dil düzeneği içinde
başka biçimlerde söylemektedir.
Dilin düşünceyi belirlediği görüşü, Sapir ve
Whorf ’dan önce ilk dile getiren, Alman diplomat
ve dil bilimci Wilhelm von Humboldt (1767-
1818)’dur. Humboldt, her dilin ait olduğu insanlar
tarafından bir çember çizdiğini ve bu çemberi terk
etmenin tek yolunun, aynı anda başka birilerinin
çemberine girmek olduğunu belirtmektedir. Bir
yabancı dili öğrenmek, bireyin içinde olduğu ev-
rensel olan tutumunda, yeni bir bakış açısı açtığını
vurgulamıştır. Humboldt’a göre dil, yine de tam
anlamıyla belli bir dereceye kadar öğrenilir. Çün-
kü her dilin kendine özgü bir dokusu vardır ve
aynı zamanda insanlar yabancı dile kendi kozmik
bakış açısını ve kişisel dil modelini yerleştirir. Dil,
dünyayı anlamlandırmamızı sağlayan düşünce ka-
tegorileri temin eden güçlü bir araçken; tam da bu
özelliğinden dolayı aynı zamanda bizi, bir açıdan
kısıtlayan da bir yapıya sahiptir. Örneğin bir dili
diğer bir dile çevirirken, doğal olarak yaşanılan zor-
lukları düşünebiliriz. Zihnimizde taşıdığımız kendi
dilsel kalıplarımızla, bir başka dildeki dilsel kalıbı
eşleştirirken aynı ifadeyi ve derinde yatan tam anla-
mı vermeye çalışmanın zorluğu; bu durumun kanı-
tı olarak gösterilebilir (Duranti, 2019: 76, 77). Bu,
farklı dildeki söylemi, kendi dilinden bir başka dile
ya da tam tersi; derin anlamıyla ifade edememenin
yaşattığı özgürlük sorununa, Amerikalı edebiyat
eleştirmeni ve teorisyeni Fredric Jameson (1934
-), “dil hapishanesi” (2013: 23) olarak ifade eder
çünkü bu durum, kişinin kendini hapishanedeymiş
gibi kısıtlanmış hissetmesini yol açar. Fredric Jame-
son “Dil Hapishanesi” başlıklı kitabında, 20. yüzyı-
la damgasını vurmuş İsviçreli dil bilimci Ferdinand
de Saussure’ün (1857-1913), Antoine Meillet’e 4
Ocak 1894 yılında, yazdığı bir mektupta söylemiş
olduklarını, dil hapishanesine örnek olarak sunar.
Saussure, mektubunda şöyle yazmıştır: “Her şeyden,
dil bilimsel olgulara ilişkin, içinde sağduyu taşıyan on
214
Dil Antropolojisi
satır yazamıyor olmaktan bıkmıştım. Bu türden olgu-
ların mantıksal sınıflandırmasıyla, bu olguları ince-
lediğimiz görüş açılarının sınıflandırmasıyla o kadar
uzun süre uğraştıktan sonra, dil bilimciye, her işlemi
uygun kategoriye indirgerken, aslında ne yapıyor ol-
duğunu, aynı zamanda, sonunda dil bilimde yapı-
labilecek her şeyin ne kadar boş şeyler olduğunu gös-
termek için gerekli o uçsuz bucaksız emeğin farkına
gittikçe daha çok varıyorum. Son çözümlemede, bir
dilin yalnızca canlı tarafı, belli bir kökenden gelme
belli bir halka ait olduğu kadarıyla onu bütün öteki-
lerden ayıran şey, dilin etnografik yanı denilebilecek
şey hâlâ ilgilendiriyor beni: bu tür bir incelemeye,
belli bir olguyu belli bir ortamdan değerlendirmeye
kesinlikle tamamen veremem kendimi artık. Bugün-
kü terminolojinin son derece uygunsuzluğu, reform
gereksinimi, dilin genelde ne tür bir konu olduğu-
nun gösterilmesi - bu genel dil bilimsel düşüncelerle
kendimi rahatsız etmemekten daha büyük bir arzum
olmasa bile, bu şeyler tarihsel incelemeleri yaparken
alacağım zevki bozuyor da bozuyor. Kendi isteğime
çok aykırı olmasına karşın, bütün bu şeylerin sonun-
da bir kitap çıkacak ortaya, orada bugün dil bilimde
kullanılan, benim için herhangi bir anlamı olan bir
tek sözcüğün bile olmadığını tutkusuz ya da coşkusuz
açıklayacağım. Korkarım, çalışmamı ancak bundan
sonra bıraktığım yerden yeniden ele alabileceğim.”
(2013:22-23).
dikkat
Dilin düşünceyi belirlediği görüşü Sapir ve
Whorf’dan önce ilk dile getiren, Alman diplomat ve
dil bilimci Wilhelm von Humboldt (1767-1818)
tur. Her dilin kendine özgü bir dokusu vardır ve
aynı zamanda insanlar yabancı dile kendi kozmik
bakış açısını ve kişisel dil modelini yerleştirir.
Dil, dünyayı anlamlandırmamızı sağlayan düşün-
ce kategorileri temin eden güçlü bir araçken; tam
da bu özelliğinden dolayı aynı zamanda bizi, bir
açıdan kısıtlayan da bir yapıya sahiptir. Örneğin
bir dili diğer bir dile çevirirken, doğal olarak yaşa-
nılan zorlukları düşünebiliriz. Zihnimizde taşıdı-
ğımız kendi dilsel kalıplarımızla, bir başka dildeki
dilsel kalıbı eşleştirirken aynı ifadeyi ve derinde
yatan tam anlamı vermeye çalışmanın zorluğu; bu
durumun kanıtı olarak gösterilebilir.
 7
Sosyal Antropoloji

Dil bilgisi, konuşma dilindeki gibi iletmek istediğimiz

anlamların çoğunu ifade edemez zaten tümünü de içermez
çünkü duruş, ses düzeyi, yükseklik, vurgu, hız, yüz ifadesi, Dil hapishanesi: farklı dildeki söylemi,
jest, mimikler vb. unsurlar da anlamı üretir ve iletir. Dil bi- kendi dilinden bir başka dile ya da tam
limciler buna ‘öte dil’ der (Lavenda & Schultz, 2018: 68).
tersi; derin anlamıyla ifade edememenin
John Zerzan, dilin yapısı bakımından konuya yaklaşıldığın-
yaşattığı özgürlük sorunudur.
da “konuşma özgürlüğü” diye bir şeyin söz konusu olama-
yacağını çünkü gramerin, içimizdeki görünmeyen hapis-
hanenin “düşünce denetleyicisi” olduğunu söyler. “Dile geçişle birlikte kendimizi özgürlüğün olmadığı
bir dünyaya mahkum etmiş oluyoruz” diyerek yorumlamıştır (2009, 69-70). Bu durum, bize Ludwing
Wittgenstein’ın Tractatus Logico-Philosophicus (1921) adlı çalışmasının ana fikri ve ünlü sözü “Dilimin
sınırları dünyamın sınırlarıdır.” özdeyişini hatırlatmaktadır.
20. yüzyılın önemli filozoflarından Ernst Cassirer
(1874-1945) bize, dil hapishanesinden kurtulmanın yolla-
rını göstermektedir. Cassier’e göre, mantık dili (dil bilimsel Öte dil: dil bilgisi, konuşma dilindeki gibi
anlamda), dünyayı anlamanın önemli tek bir aracıdır ancak iletmek istediğimiz anlamların çoğunu
gerçeği anlamanın, iletmenin ve ifade etmenin tek yolu de- ifade edemez örneğin; duruş, ses düzeyi,
ğildir. Ona göre bizi dil hapishanesinden, kurtaracak olan yükseklik, vurgu, hız, yüz ifadesi, jest, mi-
“sanat ve mit” tir. Sanat ile bireysel sezgilerimizi yansıtır- mikler vb. unsurlar gibi.
ken, mit ile ise toplumsal sezgileri ifade edebiliriz. Sanat
ve mit; insanların psikososyal açıdan dilde nesnelleştireme-
diklerini, algılayıp, betimleyip, dışarıya yansımasına yardım eder (Duranti, 2019: 78). Sezgileri, hisleri,
duyguları dışa vurmak yansıtmak hiç kolay değildir. Burada akıllara Cezanne’nin söylediği şu söz akıllara
gelir: “Ağaçların kokusunu resmedebilmek gerek.” (akt. Merleau-Ponty, 2017: 30).

Sapir-Whorf Hipotezine Karşı Evrenselci Görüş

Dilsel görecelik kuramının karşısında evrenselciler olarak adlandırılan Brent Berlin ve Paul Kay ile
Steven Pinker’ın yapmış olduğu çalışmalar yer almaktadır. Bu çalışmalarda, dilsel görecelik kuramıyla ilgili
sert eleştiriler yer almaktadır.
Dilsel görecelik kuramını en sert eleştiren çalışma Berlin ve Kay’ın, 1969 yılında yazmış oldukları Temel
Renk Terimleri (Basic Color Terms) kitabıdır. Bu çalışmada, temel renk terimi kavramına odaklanarak, kül-
türlerarası renk kavramı teorisi geliştirmişlerdir. Renklerin göreli değil; evrensel bir dil kategorisini temsil
ettiğini savunmuşlardır. 100’den fazla dil üzerinde çalışarak, 2 ile 11 arasında değişen temel renk terimlerini
bulmuşlardır. Bu renkler, siyah ve beyaz, kırmızı, mor, sarı, yeşil, mavi, kahverengi, pembe, turuncu ve gridir.
Bütün dillerin renk terimleri sayısının, on bir olması şart değildir; renk terimlerinin sayısı dillere göre değişe-
bilmektedir. Bazı dillerde en az iki renk terimi bulunurken, bazı dillerde üç veya dört renk terimi bulunabilir.
Bu durumu Berlin ve Kay, evrimci paradigma üzerinden açıklamaya çalışır yani renkler, siyah ve beyaz olan
temel renk terimlerinden, belirli evrelerden geçerek eklemlenmiş ve on bir temel renk sayısına ulaşmıştır.

mor
pembe
beyaz turuncu
siyah kırmızı yeşil sarı mavi kahverengi
gri

mor
pembe
beyaz kırmızı sarı yeşil mavi kahverengi turuncu
siyah gri

Resim 7.2 Temel Renk İsimlerinin Evrimsel Gelişimi

Kaynak: Berlin ve Kay, 1969, s. 178.

215
7
Tüm diller, önce siyah ve beyaz renklerinin te-
rimlerini kullanmaya başlar. Daha sonra gelişen
üçüncü temel renk, kırmızıdır. Dördüncü temel
renk terimi ya yeşil ya da sarıdır; ikisi birlikte kul-
lanılmaz. Beşinci temel terim, dördüncü temel te-
rime bağlı olarak ya yeşil ya da sarı rengidir. Bu
aşamada dil hem yeşil hem de sarı aynı anda kul-
lanabilir. Altıncı temel renk terimi, mavi rengidir.
Son olarak dil, kahverengi, mor, pembe, turuncu
ve/veya gri renklerinin terimlerini kullanır. Böyle-
ce on bir temel renk terimi kümesi evrensel olarak
elde edilir. Örneğin Batı Papua Yeni Gine’nin orta
kesiminde konuşulan Dani dilinde, sadece ‘siyah’
ve ‘beyaz’ renk terimi kullanılırken; İngilizce, Rus-
ça gibi dillerde, temel renk terimlerinin hepsinin
kullanıldığını belirtmektedir. Teknolojinin daha
ileri olduğu kültürlerde daha fazla renk terimi ge-
lişmiştir. Yani temel renk isimlerinin sayısı, tekno-
lojik gelişmişlik seviyesine göre farklılık göstermek-
tedir (Evans,, 2020: 241).
Berlin ve Kay’a göre, temel renk ulamları algı-
ları, beynin sinir sistemiyle ilgilidir. Renk algıları-
mızın, doğuştan gelen biyolojik etkenler tarafından
kesin olarak belirlendiğini savunmaktadırlar. Do-
layısıyla renk algısı kültürel olduğu kadar genetik
yapıyla ilgilidir. (Evans, 2020: 239, 242).
dikkat
Renk algısı kültürel olduğu kadar genetik yapıy-
la ilgilidir.
Sapir-Whorf hipotezini eleştiren diğer isim bi-
lişsel dil bilimci Steven Pinker’dır. Ona göre dil
bir içgüdüdür. Primatlar ve bebeklerle yapılan de-
neylerde, dili kullanmamalarına rağmen birtakım
kavramsal sınıflandırmalara sahip olduğu belirten
Pinker; dilin düşünceden bağımsız olduğunu vur-
gulamıştır (Moore, 2015:125). Dilin düşünceyi
belirlediğini ispatlamak mümkün değildir. Örne-
ğin; benzer kültürlere sahip kişiler, bazen çok farklı
bir dil kullanabilirler. Ya da benzer dilleri konuşan
topluluklar, çok farklı kültürlere sahip olabilirler.
Pinker’a göre, Sapir ve Whorf ’un vurguladığı gibi
farklı dilleri konuşanlar farklı düşünce yapısına sa-
hip olsaydı; farklı dilleri konuşanların birbirini an-
laması mümkün olmayacaktı (Özbudun ve Şafak,
2005: 244).
216
Dil Antropolojisi
dikkat
Steven Pinker’a göre dil, bir içgüdüdür ve dü-
şünceden bağımsızdır. Dilin düşünceyi belir-
lediğini ispatlamak mümkün değildir. Farklı
dilleri konuşanlar farklı düşünce yapısına sahip
olsaydı; farklı dilleri konuşanların birbirini anla-
ması mümkün olamazdı.
Berlin&Kay ve Pinker’dan önce dilin dü-
şünceyi belirlemediğini savunan ve dolayısıyla
dil bilimsel göreceliğin karşısında duran önemli
isimlerden biri 19. yüzyıl evrenselcilerinden dil
bilimci August Schleicher (1821-1862)’dır. Dilin
toplumsal bir olgu olduğunu savunan Wilhelm
von Humboldt’un tam karşısında yer alır. Evrimsel
dil bilimci olan Schleicher, dili, biyolojik bir or-
ganizma olarak inceler. Bu yaklaşıma göre dil, tıp-
kı bir canlı varlık gibi evrimsel bir süreçten geçer;
gelişir, büyür ve ölür. Hiçbir dil durağan değildir;
dinamik ve sürekli dönüşüm hâlinde olan devingen
bir organizmadır. Dolayısıyla tarihsel bir varlıktır.
Dili, bu dönüşümlerden geçen evreler olarak ele
alarak incelemek gerekmektedir (Andersen ve Bac-
he, 1976: 428-437).
Yapısal Antropoloji ve Dil Bilim
Yapısal antropoloji, 1926’da kurulan Prag ya-
pısalcı dil bilim okulunun etkisi altında kalmıştır
(Emiroğlu ve Aydın, 2020: 1126). Bu okul, Vilem
Mathesius (1882-1945) tarafından kurulan Prag Dil
Bilim Çevresi ile yola çıkmıştır (Nekula, 1999: 1).
Daha sonraları, dil bilimci Ronald Jakobson (1896-
1982) ve Nikolai Troubetzkoy (1890-1938) önder-
liğinde tanınmış ve Ferdinand Saussure tarafından
geliştirilmiştir (Rifat, 1998: 12-13). Günümüzde ise
Noam Chomsky (1928 -) ile anılmaktadır.
Jacobson, Troubetzkoy ile birlikte ses bilimini
kurmuştur. 1956 yılında ise M. Halle ile birlikte
Sesbilim ve Sesbilgisi adlı bir kitap yayımlamışlardır.
Bu kitapta dillerin, ses bilimsel açıdan sınıflandı-
rılmasını sağlayan ikili karşıtlıklar dizgesi üzerinde
durmuşlardır. Bu karşıtlıklar; tüm dünya dilleri
için ayırıcı ses birim özelliklerini saptamaya çalışan,
evrensel bir varsayıma dayanmaktadır. Bu varsayı-
ma göre, çeşitli dillerde, ayırıcı ses birim özellikleri
arasındaki ilişkiler, ikili karşıtlıklara göre düzenlen-

Sosyal Antropoloji
mektedir. Jakobson, tüm ses bilimsel ayırıcı özellik-
lerin, ikili karşıtlıklar dizgesine, indirgenebileceğini
düşünmektedir Jakobson’ın ikili karşıtlıklar dizgesi
şöyledir: Ünlü/ünlü olmayan; ünsüz/ünsüz olmayan;
yoğun/dağınık; gergin/gevşek; titreşimli/titreşimsiz;
genizsil/ağızsıl; kesintili/kesintisiz; keskin/boğuk;
engelli/engelsiz; pes/tiz; bemolleşmiş/bemolleşmemiş;
diyezleşmiş/diyezleşmemiş. Jakobson’ın ortaya koy-
duğu bu ikili karşıtlıklar yaklaşımı, sonradan ikici-
lik adıyla anlambilim ve göstergebilim alanlarında
çeşitli dönüşümler geçirerek bilimsel sınıflandırma
açısından kullanılmıştır (Rifat, 1998: 36). Bu ne-
denle dil bilim, yapısal antropoloji üzerinde, kültü-
rü bir dil gibi düşünerek analiz edip betimleyebil-
mesi için yöntem ve metot geliştirmede son derece
etkili olmuştur.
İkili karşıtlıklar dizgesi; çeşitli dillerde, ayırıcı
ses birim özellikleri arasındaki ilişkiler, ikili
karşıtlıklara göre düzenlenmektedir. Ünlü/
ünlü olmayan; ünsüz/ünsüz olmayan; yoğun/
dağınık; gergin/gevşek; titreşimli/titreşimsiz;
genizsil/ağızsıl; kesintili/kesintisiz; keskin/
boğuk; engelli/engelsiz; pes/tiz; bemolleşmiş/
bemolleşmemiş; diyezleşmiş/diyezleşmemiş.
dikkat
Dil bilim, yapısal antropoloji üzerinde, kültürü
bir dil gibi düşünerek analiz edip betimleyebil-
mesi için yöntem ve metot geliştirmede son de-
rece etkili olmuştur.
Fransız antropolog Claude Levi-Strauss (1908-
2009), yapısal antropolojinin kurucusudur. Antro-
poloji alanında geliştirmiş olduğu çeşitli araştırma
ve çözümleme yöntemlerinin birçoğunu, Prag Dil
Bilim Çevresi’nin ortaya attığı ses bilim yöntemle-
rinden yararlanarak almıştır. 1941’de Amerika’da,
Jacobson ile yolları kesişmiştir. Birlikte, 1962 yı-
lında, Baudelaire’in Les Chat (“Kediler”) adlı şiiri
üzerine, dil bilimsel ve biçimsel ağırlıklı bir incele-
me yayımlamışlardır. Bugün bu çalışma birçok açı-
dan eleştirilse de hem yazın bilim hem de gösterge
bilim için öncü bir çözümleme yazısı olmuştur.
(Rifat, 1998: 31, 34, 121, 125).
7
Levi-Strauss’un, Akrabalığın Temel Yapıları (Les
Structures élémentaires de la parenté, 1949) ile Ya-
pısal Antropoloji (Anthropologie structurale’ 1958)
ilk önemli yapıtları arasındadır (Emiroğlu, Aydın,
2020: 1127). Levi Strauss akrabalık ilişkileri ile
söylenenlerin (mitlerin) temel yapısını araştırırken;
ortaya koyduğu dil bilim kaynaklı yapısal inceleme
yöntemi ve okuma biçimiyle etkili olmuştur (Ri-
fat, 1998: 125). Bu çalışmalarında, Prag Okulunun
temel kavramlarından biri olan “ikili karşıtlıklar”
ilkesinden etkilenmiştir ve bu ilkeyi kültürel örün-
tüleri meydana getiren unsurları anlatmak için kul-
lanmıştır. Kültürel örüntüyü oluşturan her bir öge-
yi kendi içinde bir ses birimi olarak ele alarak; dil
bilimsel modeli kullanmıştır. İnsan zihninin temel
yapısı, bu ikili karşıtlıklar üzerine kodlanmıştır.
İnsanın biyolojik beyin yapısı, sosyal gerçeklikleri,
bu ikili karşıtlıklar üzerinden kategorize ederek an-
lamaya çalışmaktadır. İnsan, ikili karşıtlık sınıflan-
dırmasını, bilinç düzeyinde yapmaz; bu gerçeklik-
leri bilinçaltı düzlemde yapılandırarak dil ile dışa
vurmaktadır. Bu, insan zihninin yüzeyde kaos gibi
görülen karmaşık şeyleri, zihninde sınıflandırarak
düzene sokmak için temel gereksinim duyduğu
evrensel bir zihin yapısıdır (Levi Strauss, 1952:
326-337). İnsan düşünce yapısı bir olguyu öte-
kiyle kıyaslayarak ikili zıtlıklar üzerinde kategorize
ederek analiz yapabilmektedir. Örneğin; artı-eksi,
siyah-beyaz, gündüz-gece, sıcak-soğuk, çiğ-pişmiş,
doğa-kültür vb. gibi.
Strauss, akrabalık sistemlerinin incelenmesi
bağlamında, dil bilimin araçlarını bir yöntem ola-
rak kullanmıştır. Kültürlerin akrabalık terimlerini,
tıpkı dilin fonemleri gibi görmektedir. Akrabalık
sistemlerinin dildeki fonemleri çalışır gibi analiz
edilmesi gerektiğini dile getirir (Levi-Strauss, 1952:
326-337).
dikkat
Levi Strauss, Prag Okulunun temel kavramla-
rından biri olan “ikili karşıtlıklar” ilkesinden
etkilenmiştir. Levi-Strauss’a göre, insan zihni-
nin temel yapısı, bu ikili karşıtlıklar üzerine
kodlanmıştır.
217
7
Ferdinand de Saussure (1857-1913), yirminci
yüzyıl dil biliminin günümüzdeki aşamaya gelme-
sini sağlayacak şekilde geliştiren, çağdaş dil bilimin
kurucusu ve yapısal dil bilimin öncüsü olarak gö-
rülmektedir (Culler, 1985: 7).
Ferdinand de Saussure, İsviçre’nin Cenevre
kentinde doğmuştur. Burada fizik ve kimya eği-
timi almıştır. Leipzig’de ise karşılaştırmalı filoloji
eğitimi görmüştür. Paris’ te bir süreliğine filoloji
konusunda dersler vermiştir. 1891’de, Cenevre’ye
geri dönmüştür. Bundan sonraki hayatı boyunca
Hint-Avrupa ünlü sistemleri üzerine yoğunlaşmış
ve bu dillerin karşılaştırmalı ve tarihsel çalışma-
larıyla isim yapmıştır. 1906-1911 yılları arasında
Cenevre’de verdiği ders notları, Genel Dil bilim
Dersleri (Cours de linguistique générale 1916) başlığı
altında toplanarak, bir kitap hâlinde yayımlanmış-
tır. Kısaca Course olarak da bilinir (Özbudun ve
Şafak, 2005, 186).
Saussure, tanıdığı biçimiyle dil bilimden mem-
nun değildir çünkü kendisinden öncekilerin, yap-
tıkları iş üstünde duyarlı ve ciddi şekilde kafa yor-
madıklarını düşünmektedir. Ona göre, ‘dil bilim’
incelediği konunun öz niteliğini sorgulaması ge-
rekliliği üzerinde durmamıştır ve bunu yapmayan
bir bilim kendine özgü bir metot geliştiremez. Bu
işlem dil için çok gereklidir çünkü insan dili son
derece karmaşık, birden çok evreden oluşan ve çok
katmanlı bir görüngüdür. Tek bir söz edimi bile çok
fazla etkinlik alanı içermektedir ve bu etkinlik bir-
çok açıdan ele alınarak incelenebilir. Örneğin; ses-
lerin ağızda, ses telleriyle dilde üretilişi, yayılan ses
dalgalarının ve bunların işitme düzeneğini etkile-
yişi araştırabilir. Konuşmacının gösterme niyetini,
sözcesinin dünyayı nasıl ele aldığını, onu belli dizi
ses üretmeye yönelten iletişimsel bağlamın o anki
konularını nasıl etkilediği incelenebilir. Konuşma-
cıyla dinleyicilerin, hangi yolla iletişim kurmayı
amaçlıyorsa, özümlemiş olmaları gereken dilbilgisi
ve anlam bilgisi kurallarını çözerek birbirlerini an-
lamalarına olanak sağlayan uzlaşımları çözümlene-
bilir. Ya da yine bu belli biçimlerde kullanıma su-
nulan dilin tarihi izlenebilir (Culler, 1985: 19-20)
diyerek dil konusuna çok farklı bakış açısıyla ele
alınması gereken bir bilim olarak bizi başka pence-
relerden de dili incelemeye davet etmiştir. Dile olan
bu çok yönlü bakış açısı, Saussure’ü zamanının di-
ğer dil bilimcilerinden farklı bir yere taşımıştır.
218
Dil Antropolojisi
dikkat
Saussure’ün, dile olan çok yönlü bakış açısı, za-
manının diğer dil bilimcilerinden farklı bir yere
taşımıştır. Ona göre, ‘dil bilim’ incelediği konu-
nun öz niteliğini sorgulaması gerekliliği üzerinde
durmamıştır ve bunu yapmayan bir bilim kendine
özgü bir metot geliştiremez. Bu işlem dil için çok
gereklidir çünkü insan dili son derece karmaşık,
birden çok evreden oluşan ve çok katmanlı bir
görüngüdür.
Saussure, dilin birçok değişik açısıyla yüz yüze
gelen dil bilimcinin, kendisine neyi betimlemeye
çalışmak istediğini sorması gerektiğinin altını çi-
zerek; özellikle neye baktığını, neyi aradığını ve
dilin ne olduğu sorularını kendisine yöneltmesi
gerektiğini vurgulamıştır (Culler, 1985: 20). Sesler,
düşünceleri iletmek istediğimiz zaman dil yerine
geçerler yoksa sadece ses olarak kalırlar. Saussure
dil için şöyle bir betimlemede bulunur: “Dil, bir
kâğıda benzetilebilir: düşünce kâğıdın ön yüzü, ses
ise arka yüzüdür. Kâğıdın ön yüzünü kestiniz mi is-
ter istemez arka yüzünü de kesmiş olursunuz. Dil-
de de durum aynı: Ne ses düşünceden ayrılabilir ne
de düşünce sesten” (Saussure, 1998: 169).
Saussure, ‘dil’(langue) ile ‘söz’ü (parole) birbirin-
den ayırır. Langue bir dilin biçimler dizgesi olarak
‘dil’i temsil eder. Parole ise gerçek konuşma, dilin
olanak verdiği söz edimleridir. Langue, bireyin dili
öğrenirken zaman içinde içselleştirmiş olduğu bir
dizgedir. Söz imgeleri, aynı toplumda yaşayan kişi-
lerin zihnindeki birikimdir. Bir topluluğun bireyle-
rinin hafızalarında kullanma yoluyla yerleşmiş bir
gömüdür. Dili sözden ayırmak demek; toplumsal
olguyu bireysel olgudan ayırmak demektir. Dil top-
lumsal bir olgudur, söz ise bireysel bir olgudur. Dil,
konuşan kişinin bir işlevi değildir, bireyin edilgen
bir biçimde belleğine aktardığı üründür. Hiç önce-
den tasarlama gerektirmez. Bilinçli düşünce yalnız
sınıflandırıcı etkinlikte işe karışır. Söz bireysel bir
istenç ve anlak edimidir; dilin uygulamalı yanıdır.
Konuşmacı dil dizgesinin unsurlarını birleştirir ve
bu biçimleri somut sese dönüştürerek o anda ger-
çekleşmelerini sağlar (Saussure, 1998: 43-44).

Sosyal Antropoloji
Saussure için dil, bir göstergeler dizgisidir. Gös-
terge; gösteren ve gösterilen olarak iki kavramın
birleşimidir. Gösteren, sayfa üzerine yazılı işaretler
ya da konuşurken ağızdan çıkan seslerdir. Gösteri-
len ise bu yazılı işaretlerin, ağızdan çıkan seslerin
ya da soyut bir kavramın, maddeye dönüştürülmüş
somut bir biçimdir (Mansfield, 2006: 56). Göste-
reni, gösterilenle birleştiren bağ nedensizdir. Dil
göstergesi nedensizdir. Örneğin, “kardeş” kavramı-
nın, kendisine gösterenlik yapan k-a-r-d-e-ş ses di-
zilişiyle hiçbir iç bağıntısı yoktur. Bu seslerin bu şe-
kilde dizilmesinin nedeni sözcükleri diğerlerinden
ayırt edebilmemiz içindir (Saussure, 1998: 111-
112). İnsan zihnindeki kavramlar soyut birimler
olduklarında, bu birimlerin aktarılmasında somut
‘dil göstergeleri’ ya da sözcükler kullanılmaktadır.
Böylece dildeki birimlerin soyut ‘anlam’ ve ‘somut
‘biçim’ olmak üzere iki yanı ortaya çıkmaktadır
(Başkan, 2006:100).
Dil bir göstergeler dizgisidir. Gösterge; göste-
ren ve gösterilen olarak iki kavramın birleşi-
midir. Gösteren, sayfa üzerine yazılı işaretler
ya da konuşurken ağızdan çıkan seslerdir.
Gösterilen ise bu yazılı işaretlerin, ağızdan
çıkan seslerin ya da soyut bir kavramın, mad-
deye dönüştürülmüş somut bir biçimdir.
dikkat
Göstereni, gösterilenle birleştiren bağ nedensiz-
dir. Dil göstergesi nedensizdir.
Saussure, dilin temelde tarihsel değişken ve
sürekli evrimleşen yapısı üzerinde durmadığı için
eleştirilmiştir. Aslına bakıldığında Saussure, tam
da bu noktada dilin bu köklü tarihselliğini fark
ettiğinden dil dizgesiyle dil evriminin olgularını
eşsüremli ve artsüremli kavramlar üzerinden açık-
lık getirmeye çalışmıştır. Eşsüremli dil incelemesi;
zamanın verili bir anında dil dizgesinin araştırılma-
sıdır. Artsüremli dil incelemesi; dilin değişim ve ev-
riminin zaman içinde izinin sürülmesidir (Culler,
1985: 37). Saussure, kelimelerin tarihsel ve zaman
içinde değişiminin izlenmektense, yani artsüremli
yaklaşmaktansa; dilin eşsüremli analizini yapmayı
7
savunur. Bu sözcüğü tarihsel bir ürün olarak açık-
lamak yerine, zamanın verili bir anında bir dil sis-
temini çözümlemenin daha gerçekçi verilere ulaşa-
bileceğini düşünür (Smith, 2007, 138). Eşsüremli
dil bilim, artsüremli dil bilimi yadsımaz. Yöntemsel
açıdan, artsüremli boyut, eşsüremli boyuttan sonra
gelir. Çünkü artsüremli inceleme, eşsüremli dizge-
lerin incelenmesini gerektirir; ancak eşsüremli in-
celemeden sonra, dizgelerin evrimsel yasaları sapta-
nabilir (Rifat, 1998: 25).
Saussure göre dil, kavramları açıklayan bir gös-
tergeler dizgisidir. Onun için de yazıyla, sağır-dilsiz
abecesiyle, simgesel nitelikli kutsal törenlerle, ince-
lik belirtisi sayılan davranış biçimleriyle, askerlerin
belirtkeleriyle vb. karşılaştırılabilir. Yalnız, dil bu
dizgelerin en önemlisidir. Saussure, göstergelerin,
toplum içindeki yaşamını inceleyecek bir bilim ola-
rak tasarlanabileceğini söylemiştir. Dilin farklı un-
surlarını, farklı açılardan görmemizi sağlayacak şe-
kilde açığa çıkararak analiz etmiş ve ‘göstergebilim’i
(semiyoloji) kurmuştur (Saussure, 1998: 46).
Günümüz yapısal dil bilimcilerinin önde gelen
isimlerinden biri Noam Chomsky (1928 - ) dir.
En çok bilinen kitabı Sentaktik Yapılar (Syntactic
Structures, 1957)dır. Ardından Dönüşümsel Gramer
(Tranformational Grammar) ile yapısal dil bilim
alanında yine ses getiren bir çalışma yayımlamıştır.
Chomsky’e göre bir dil; ses, sözcükler ve sözcük dü-
zeni vb. gibi yüzeysel olaylardan daha fazlasını kap-
samaktadır. Belli dillerin aşama aşama incelenmesi
yöntemiyle bulunmuş yüzeysel özelliklerin altında,
tüm dillerin sınırlı bir düzenleyici kurallar bütünü
olduğunu düşünmektedir. Bir toplum içinde büyü-
yen her normal çocuk, dili kolayca kendi kendine
öğrenir. Chomsky’e göre, bunun böyle olmasının
sebebi, insan beyninin, dili yapılandıran doğuştan
bir genetik kopyaya veya temel bir dil düzenine sa-
hip olmasından dolayıdır Chomsky buna ‘evren-
sel gramer’ adını vermiştir. Bunun kanıtı olarak,
dünyanın her yerinde, çocukların aşağı yukarı aynı
yaşlarda konuşuyor olmalarını örnek verir (Kottak,
2008: 517-518).
dikkat
Chomsky’e göre, bir dil, ses, sözcükler ve sözcük
düzeni vb. gibi yüzeysel olaylardan daha fazlası-
nı kapsamaktadır.
219
7
Evrensel gramer; insan beyninin, dili ya-
pılandıran doğuştan bir genetik kopyaya
veya doğuştan temel bir dil düzenine sa-
hip olmasıdır.
Chomsky’nin diğer bir kavramı ise derin
yapı’dır. Chomsky bunu sınırsız sayıdaki sözlü ifa-
de şekillerinin yani görünen yapının, aslında o dili
konuşan topluluğun üyelerince bilinçsiz bir şekilde
kuşaktan kuşağa aktarılan sınırlı sayıdaki dönü-
şüm kurallarına yani derin yapıya dayandığını ileri
sürmektedir (Emiroğlu ve Aydın, 2020: 388). Ko-
nuşmacı bir düşünce ifade etmek istediğinde, ak-
lında bir cümle oluşur. Bu cümle sesle ifade edilen
yüzeysel yapıya (gerçek konuşma) yükselir ve ko-
nuşmacıdan dinleyiciye geçer. Dinleyici onu kendi
derin yapısına çevirerek anlamını çıkarır (Kottak,
2008: 518-519).
Derin yapı, sınırsız sayıdaki sözlü ifade şe-
killerinin yani görünen yapının, aslında o
dili konuşan topluluğun üyelerince bilinç-
siz bir şekilde kuşaktan kuşağa aktarılan
sınırlı sayıdaki dönüşüm kurallardır.
Antropoloji, bir topluluğun üyelerinin dünyayı
nasıl yorumladıklarını, kendi toplumsal gerçeklikle-
rini nasıl algıladıklarını, kendilerini nasıl ifade ettik-
lerini, derinde yatan anlam dünyalarını, zihin yapıla-
rını anlamaya çalışırken, yapısal dil bilimin yöntem
ve çözümlemelerinden yararlanarak kültürü analiz
etmeye ve anlamaya çalışmışlardır. Antropoloji bu-
nun her zaman farkında olduğundan, dünyada yaşa-
nan değişim ve dönüşümle paralel olarak yöntem ve
metot üretmiş, uygulamış ve geliştirmiştir. Tıpkı dil
gibi sürekli devingen olan bir yapıya sahip ‘kültür’ü,
yapısı ve yöntemi gereği (etnografi-katılımlı gözlem)
her türlü dilden bağımsız çalışamaz.
dikkat
Antropoloji; tıpkı dil gibi sürekli devingen olan bir
yapıya sahip ‘kültür’ü dilden bağımsız çalışamaz.
220
Dil Antropolojisi
Toplum Dil Bilim (Sosyo-Dil Bilim)
Toplum dil bilim, dil bilim ve toplum arasında-
ki etkileşimi ve bu etkileşimin yarattığı birey-top-
lum-zihin örüntüsünü, birbirinin içinde yeniden
ve yeniden nasıl ürettiğini anlamaya ve çözümle-
meye çalışan bir alandır diyebiliriz.
Toplumdilbilim, dilin, birey ve toplum
arasındaki etkileşimi ile bu etkileşimin
oluşturduğu hem öznel hem de toplumsal
hafızayı yani hem öznel hem de toplumsal
bilinç yapısını çalışır.
Bu yaklaşım, 1960 ve 1970’lerde, iki önemli
dil bilimsel antropolog olan Dell Hymes ve John
Gumperz’in geniş çapta yapmış oldukları çalış-
malar sayesinde ortaya çıkmıştır. Bazen iletişim
etnografisi veya konuşma etnografisi olarak da
adlandırılan bu yaklaşım, Chomsky’nin kulla-
nımdaki dili büyük ölçüde göz ardı eden, üretici
evrensel gramerine önemli bir alternatif olarak gö-
rülmüştür (Stanlaw, Adachi, Salzmann, 2018: 23).
dikkat
Bu yaklaşımın öncü isimleri Dell Hymes ve
John Gumperz’dir. “İletişim” veya “konuşma
etnografisi”, antropolojide kültürü derinleme-
sine analiz edebilmek için geliştirmiş oldukları
önemli kavramlardır.
Chomsky, Sözdizimi Kuramı Görünüşü (1965)
çalışmasında yeterlilik ile performans arasında ay-
rım yapmıştır. Yeterlilik, içselleştirdiğimiz, doğuş-
tan gelen, bilinçsiz olarak kullandığımız dil bilgisi
kurallarıdır. Konuşmacının kendi dilini düşünme-
den, bilişsel, otomatik dil bilgisini kullanma kapa-
sitesidir. Performans ise, bu doğuştan sahip olduğu-
muz dil bilgisini kullanma eylemidir yani konuşma
eyleminin uygulanmasıdır. Hymes, Chomsky’nin
dilsel yetkinlik kavramını, yeniden tanımlayarak
alternatif olarak “iletişimsel yetkinlik” (commu-
nicative competence) terimini kullanmıştır. Hymes,
iletişim kurma yeteneğinin, tek başına söz dizimi
ve anlambilimi bilgisinden çok daha fazlasını ge-

Sosyal Antropoloji
rektirdiğini vurgulamıştır. İletişimsel yetkinlik ka-
zanmak; kişinin hangi koşullarda hangi ifadelerin
ne anlama geldiğini bilme kabiliyetidir (Briggs,
1986:43). Bu noktada Hymes, ‘dil bilimsel antro-
poloji” teriminin kullanılması gerektiğini şiddetle
savunmuştur. Onun ve diğerlerinin yaptığı sadece
bir tür dil bilim değildir; antropologlar tarafından
yapılmış, daha ziyade antropolojinin kendi içinde
meşru bir araştırma projesidir (Stanlaw, Adachi,
Salzmann, 2018: 23).
İletişimsel yetkinlik; iletişim kurma ye-
teneğinin tek başına dil bilgisi ve anlam
bilimi bilgisinden çok daha fazlasını gerek-
tiren kabiliyettir. Kişinin hangi koşullarda
hangi ifadelerin ne anlama geldiğini ve
hangi ifadelerin hangi koşullarda farklı an-
lamlar içerebileceğini anlama yeteneğidir.
Hymes ve Gumperz dilin, Boas ve Chomsky’ci
dilden çok farklı şekillerde çalışılması gerektiğini
söylemiştir. Dil, sosyal bir bağlam içinde çalışıl-
malı ve dil bilgisi çalışmalarının ötesine geçmeli-
dir. Etnograflar, konuşma topluluğundaki (speech
community), sözlü “konuşma eylemi”nin (speech
activity) örüntülerini, incelemesi ve betimlemesi
gerekmektedir. Dolayısıyla odaklanılması gereken
birim, ideal konuşmacı-dinleyici bilgi kaynağı de-
ğil; konuşma toplulukları ve konuşma etkinlikle-
ridir. Dil performansı, dil bilgisine göre daha ağır
basmaktadır. Dil, bilişselliğe ulaşmanın bir yolu
değildir ancak sosyal olgu ve ilişkileri ifade etmenin
bir yoludur. Sadece bilişselliği odaklanmak yerine,
dillerin gruplar, bireyler, kişiler arasındaki farklılık-
lara nasıl olanak sağladığı ve onları nasıl ürettiği,
yeniden inşa ettiği üzerine de odaklanmalıdır. Et-
nograflar için duyduğu hikâyeleri, insanları, insan
ilişkilerini, mekânları ve olayları kayıt altına almak,
fotoğraflamak, anlatmak, betimlemek, analiz et-
mek son derece önemlidir bu yüzden her bir ant-
ropolog bir söylem çözümleyicisi olmak zorunda-
dır. Söylem çözümleyebilmek için o dilin etnografı
olmalıdır. Antropologların gözlemlediği olayların
yorumlanmasını, sağlayan dildir (Briggs, 1986: 43,
Duranti, 2019: 15-17).
7
dikkat
Dil, içinde bulunduğu sosyal bağlamdan bağım-
sız çalışılamaz.
1980’lerin sonu, ve 1990’ların başında dil
antropolojisindeki güncel araştırmaların çoğuna,
Duranti’nin “sosyal inşacılık” dediği yaklaşım reh-
berlik etmiştir. Sosyal yapı ve sosyal karşılaşmaların
oluşumunda dilin oynadığı role odaklanılmıştır.
Sosyal inşacılık kuramında, sosyal etkileşimcilik ve
etnometodolojik yaklaşımlar ön plana çıkmaktadır.
dikkat
Karşılaşmalar, insanların resmî ortamlarda, örne-
ğin; bir partide ya da evlilik töreninde ya da resmî
olmayan ortamlarda; -bir bar olabilir ya da sokak-
bir araya gelmeleridir (Layder, 2006: 194).
Sosyal Etkileşim Kuramı’nın kurucusu Georg
Herbert Mead (1863-1931)dir. Sembolik etkileşi-
min kökenleri, John Dewey ve William James gibi
yirminci yüzyılın başındaki pragmatistlerin düşün-
celerine dayanır. Gerçekliğin dinamik olduğunu ve
anlamın insanlar arasındaki etkileşim yoluyla yara-
tıldığını savunmuşlardır. Mead ve öğrencisi Herbert
Blumer, Chicago Üniversitesinde, insan etkileşimi
çalışmasının pozitivist bilimsel yöntemler kullanı-
larak yapılamayacağını savunmuştur. Örnek olay
incelemeleri, geçmiş ve yönlendirici olmayan gö-
rüşmeler aracılığıyla etkileşim davranışını inceleye-
bileceklerine inanmışlardır (Mead, 2004: 83-115).
dikkat
Anlamlar, insanlar arası etkileşimle üretilir. Do-
layısıyla “gerçek” dinamik bir yapıya sahiptir.
221
7
Anlam, insanlar arasındaki etkileşimde yaratılır.
İnsanlar ve gruplar kültürden ve sosyal süreçlerden
etkilenir. Sosyal yapı, sosyal etkileşim yoluyla ge-
liştirilir. Mead’e göre zihin, ortak sosyal anlamları
olan ve başkalarıyla etkileşim yoluyla geliştirilen
sembolleri kullanma yeteneğidir. Dili öğrenene ka-
dar başkalarıyla etkileşim kuramayız. Dil, düşün-
celeri ve duyguları ifade etmek için kalıplar hâlinde
düzenlenen sözlü ve sözsüz sembollerin paylaşıldığı
bir sistemdir. İnsanlar arasında temelde aynı an-
lamı çağrıştıran önemli sembollere veya simgele-
re bağlıdır. Dili öğrenirken, paylaşılan sembolleri
değiş tokuş eder ve kullandığımız sembollere karşı
başkalarının tepkilerini bekleriz. Dili kullanarak
ve başkalarıyla etkileşim kurarak, Mead’in “zihin”
dediği şeyi; insanların toplumu içselleştirme biçimi
olarak geliştiririz. Mead toplumu; insanların, zihni
ve kendini etkileyen sosyal ilişkiler ağı olarak ta-
nımlar. Ona göre toplum, sosyal etkileşime giren
insanların ortak eylemidir. Mead’e göre, kişilerin
kendi ile ilgili benlik algıları, topluluğun diğer
üyeleriyle girdiği etkileşimin sonucu oluşmaktadır
(Mead, 2004: 83-115). Günümüzde benzer çalış-
malarıyla, Erving Goffman da toplum dil bilim ala-
nında önemli isimler arasında yer almaktadır.
dikkat
Mead’e göre dil, sözlü-sözsüz duygu ve düşünce
kalıplarının sembolik yansımalarıdır.
Mead’e göre zihin, dil sayesinde ortak sos-
yal anlamları etkileşim yoluyla üretme ve
yorumlama yeteneğidir.
Erving Goffman, 1960’lı ve 1970’li yılların
en etkili mikro sosyoloğudur. 1940’lı yıllarda,
Chicago’da öğrenimini gördüğü sırada sembolik
etkileşimcilerden özellikle de -sosyal antropoloji-
nin- düşüncelerinden etkilenmiştir. Önemli eser-
lerinden biri Gündelik Yaşamda Benliğin Sunumu
(Presentation of Self in Everyday Life, 1959)dur.
Goffman bu çalışmasında hayatı bir tiyatro sahne-
sine benzeterek; insanların rollerini nasıl oynadıkla-
rının, farklı ortamlarda birbirlerini nasıl etkilemeye
çalıştıklarının, bu etkileşim sırasında nasıl hareket
222
Dil Antropolojisi
ettiklerinin ve insanların kabul edilme duygusunu
nasıl dışarı vurduğunun çok etkileyici bir analizini
sunmuştur. Goffman’ın bu alanda yapmış olduğu
diğer önemli araştırmalar Karşılaşmalar (Encoun-
ters, 1961), Toplum İçinde Davranmak (Behavior in
Public Places, 1963), Kamusal Alanda İlişkiler (Re-
lations in Public, 1971)dir. Goffman bu çalışmala-
rında, yaşamın bir tiyatro sahnesine benzetme me-
taforu olan dramaturjik analiz üzerinden, yüz yüze
etkileşimin küçük ayrıntılarını anlamayı kolaylaş-
tırmak üzere, yeni sosyolojik kavramları kapsayan
bir sözlük yazmıştır. 1960’ların sonlarına doğru
Goffman’ın çalışmalarında daha çok fenomenoloji
ve toplum dil bilim yaklaşımlarına rastlanmaktadır.
Çerçeveleme Analizi’nde (Frame Analysis) bilincin
düzenlenişini betimlemeye yönelik bir çaba görül-
mektedir. Konuşma Biçimleri Forms Talk, 1981)
adlı kitabında başlıca konulardan biri dildir (Mars-
hall, 2020: 272-273).
dikkat
Goffman için gündelik hayattaki karşılaşmala-
rın insanlar arasında yarattığı etkileşim oldukça
önemlidir.
Toplum dil bilim alanı içinde sayılan bir diğer
yaklaşım ise etnometodolojidir. Etnometodoloji,
Harold Garfinkel’in 1960’lı yıllarda yapmış oldu-
ğu çalışmalara dayanmaktadır. Başka kaynaklarla
birlikte Alfred Schutz’un çalışmalarından beslenen
sosyolojik bir yaklaşım ve yöntemdir. Etnometodo-
loji, insanların içinde yaşadıkları toplumsal gerçek-
likleri anlamakta ve diğerleriyle ilişkilerinde düzen-
liliği sağlamakta kullandıkları ‘metot’ları anlatır.
(Layder, 2006: 112-113).
dikkat
Etnometodoloji, gündelik hayatın akışı içinde
insanların sıkça tekrarladıkları için içselleştirmiş
oldukları etkileşim biçimlerinin, onların anlam
dünyalarını nasıl etkilediği ile ilgilenir.
Garfinkel’in en önemli yapıtlarından biri Et-
nometodolojide Araştırmalar (Studies in Ethnomet-

Sosyal Antropoloji
hodology, 1957)dır. Etnometodolojinin odağı gün-
delik hayattır. Garfinkel, gündelik yaşamın içinde
önemsiz, sıradan, tekrar eden ve değersiz görünen
pratiklerin, bireylerin yaşamında ne anlam ifade et-
tiğini, anlamı nasıl ürettiklerini, nasıl bildiklerini,
paylaştıklarını ve nasıl etkileşim kurduklarını ince-
ler. Teorik çerçevesini kurarken, sağduyu, faillik,
bağlama gönderimlilik, düşünümsellik ve açıklana-
bilirlik kavramlarını kullanır. Sağduyu, kaynağını
gündelik yaşamdaki deneyimlerden ve toplumsal
olarak paylaşılan bilgiden alır. Bu bilgi, insanların
kararlarına etki ederek niyetlerini ona göre yönlen-
dirir. Garfinkel’e göre, yaşamda insanlar, makro
sosyolojik yaklaşımlardan farklı olarak üretken fail-
lerdir. Yapıların, koyduğu kurallara boyun eğen pa-
sif konumda değil tersine anlamların ve eylemlerin
üreticisi olarak aktif konumdadırlar. Garfinkel’in
etnometodolojisinde bağlama gönderimlilik, dil ve
konuşma üzerinden açıklanır. Bağlam, etkinlikle-
rin gerçekleştiği, fiziki, sosyal-psikolojik ve zama-
nın koşullarını ifade eder. Gündelik yaşamda her
etkinlik kendi bağlamı içinde anlaşılmalı ve açık-
lanmalıdır. Gündelik dil, insanın anlamada zor-
luk çekmediği, oldukça alışık oldukları anlamları
içermektedir. Garfinkel, etkinliklere ve kullanılan
ifadelere asıl anlamı veren içinde bulunulan koşul-
lar olduğunu belirtir ve bunu düşünümsellik kav-
ramı üzerinden açıklar. Düşünümsellik, başkasının
gözünden kendini görebilme yetisidir. İnsanların
kendilerini, diğerlerinin gözünden yorumlayabil-
mesi ve harekete geçmesidir. Bu durum bireylerin
etkinliklerini gerçekleştirmesinde onları motive
eden bir rasyonalitedir. Açıklanabilirlik ise bireyle-
rin gerçekleştirdikleri etkinliğe, niye öyle yaptıkla-
rını anlatarak diğerleri için anlaşılabilir hâle getir-
mesidir (Emiroğlu ve Aydın, 2020: 306-307).
dikkat
Etnometodolojinin odak noktası gündelik ha-
yattır ve gündelik hayatta kullanılan dilin, ko-
nuşma üzerinden insanlar arası etkileşimi nasıl
oluşturulduğunu açıklar.
Toplum dil bilimciler, etkileşim dışında kalan
ve toplumsal güçlerin yol açtığı ayrımlara değin-
mişlerdir. Dil üzerinden yapılandırılan temsil poli-
tikası, ırkçılığın kültürel temelleri, duygu politikası,
7
estetik tüketim politikası, toplumsal cinsiyet, sınıf
rolleri, kimlik politikaları vb. konularda, toplum
dil bilim, çağdaş sosyoloji kuramcıların çalışmala-
rından da faydalanmıştır. Özellikle Bourdieu’nun
uygulama kuramı, Anthony Giddens’ın yapılan-
dırma kuramı, Michel Foucault’un iktidar tekno-
lojileri olarak bilgi teknolojilerinin tarihî açıdan
araştırması gibi çalışmalar, toplum dil bilim alanın-
da oldukça değerli incelemelerdir (Duranti, 2019:
18-20).
dikkat
Bourdieu’nun “habitus”, Giddens’ın “yapılaş-
ma: yapının ikiliği”, Foucault’un “söylem: bilgi-
güç-iktidar” kavramları, toplumdilbilim alanın-
da oldukça önemli bir yere sahiptir.
Tarihsel Dil Bilim
Tarihsel dil bilim, dillerin doğuşuyla ilgilenir.
Dilin kökenlerinin ilk olarak ne zaman ve nasıl
ortaya çıktığının, hem biyolojik hem de kültürel
evriminin izlerini sürer. Dillerin zaman içinde ses
bilgisinin, dil bilgisinin ve anlam bilgisinin nasıl
bir değişime uğradığını araştırır. İnsan dilinin do-
ğuşu ve gelişimine yönelik kanıtlar sunarken tarih,
antropoloji, folklor ve arkeoloji gibi disiplinlerle
çalışır (Emiroğlu ve Aydın, 2020: 998).
Tarih dil bilim; dillerin kökeni ve gelişi-
mini, hem biyolojik hem kültürel olarak
nasıl değişime uğradığını gösterirken ant-
ropoloji, tarih, folklor ve arkeoloji gibi di-
siplinlerle beraber iş birliği yaparak ortaya
koymaya çalışır.
Tarihsel dil bilim, hem yaşayan dillerin tarihçe-
sini hem de ölü dillerin tarihçesini ve aralarındaki
ilişkiyi inceleyen bir alandır (Haviland vd., 2008:
234). Tarihsel dil bilimi, artzamanlı dil bilim ola-
rak da adlandırılmaktadır. 18. yüzyılda Sanskritçe
ile Avrupa’nın klasik dilleri (Yunanca, Latince) ara-
sındaki kökenleri bulmaya yönelik olan çalışmalar,
tarihsel dil bilimin başlangıçtaki ilk çalışmaları
sayılabilir. Rasmas Rask, Jacob Grimm, Karl Ver-
223
7
ner ve August Schleicher 19. yüzyılın önemli dil
bilimcilerindendir. Bu dönemin en dikkat çekici
ismi Alman dil bilimci August Schleicher’dir. Akra-
ba dillerin birbiriyle ilintisini göstermek amacıyla
botanik taksonomisine benzer bir sınıflama siste-
mi geliştirmiştir. Dili; doğan, yaşayan, döl veren
ve ölecek olan bir tür organizmaya benzetmiştir.
Darwin’in biyolojik evrim teorisinin etkisiyle ağaç-
benzeri bir diyagram kullanarak, dillerin tek bir
kökten türediğini ve dilsel evrimi, insan evriminin
kesin kanıtı olarak görmüştür (Emiroğlu ve Aydın,
2020: 998).
dikkat
Dil; doğar, yaşar, ürer ve ölür.
Sözlü insan dilinin, elde edilen kültürel kanıtlar
ışığında dört milyon yıl öncesinde evrimleşmeye
başladığı tahmin edilmektedir (Bates, 2009: 65).
Eldeki verilere baktığımızda, ilk yazılı belgeler,
MÖ 3000 yıllarında belirmeye başlamıştır. Bu bel-
gelere göre, MÖ 3000 yıllarında, dünyada insan
dili çeşitlenmekle kalmamış, ayrıca bir milyon yıl-
lık bir zaman evresinden geçmiştir. Dolayısıyla dil
ile ilgili elimizde bulunan bilgileri dakika üzerin-
den benzetme yaparak açıklarsak; üç buçuk saatten
fazla süren bir devrenin ancak son bir tek dakikası
hakkında bilgimiz olduğudur (Başkan. 2006: 46).
Bu yüzden, 1860’lı yıllarda, Britanya Akademisi
ve Paris Dil Bilim Derneği, üyelerine dilin kökeni
hakkında tartışmaktan kaçınmaları yönünde uya-
rıda bulunmuştur çünkü belgeye dayalı olmayan
birçok verimsiz ve sonu gelmeyen kuramlar üretil-
miştir (Holden, 2004: 4). İnsan dilinin doğuşu ve
oluşumu konusu 20. yüzyıl ortalarına kadar
ertelenmiştir. Bu yüzyılın ikinci yarısında bu konu,
antropoloji ve psikolojinin çalışmalarıyla yeniden
ele alınmaya başlanmıştır (Başkan, 2006:48). Son
10-15 yıldır, birçok disiplin, konuşmanın kökeni-
ne değişik açılardan bakmakta, yeni teknik ve yeni
düşünce biçimlerinden yararlanarak belge-kanıt-
lara dayandırmaya çalışmaktadırlar. Dili evrimle
birlikte ele alan araştırmalar 1990’lardan beri hızla
224
Dil Antropolojisi
artmaktadır. Ancak bulunan yeni bilgiler hâlâ do-
laylı, yoruma açık ve çelişkilidir. Hangi gelişmele-
rin, dil becerisini etkilediği ile ilgili bir fikir birliği-
ne varılamamaktadır (Holden, 2004: 4).
Tarihsel dil bilimde, bütün doğal dillerin daha
eski olanlardan türediği ve bir dilden başka akra-
ba dillerinin türeyebileceği varsayımına proto-dil
denilmektedir. Günümüzün akraba dillerinin kay-
nak dilden yüzlerce hatta binlerce yıl önce ayrılarak
farklılaştığı ve birbirlerine olan benzerliğinin gide-
rek azaldığı düşünülmektedir (Emiroğluve Aydın,
2020: 999). Dillerin birbirinden kopuş zamanla-
rını, tespit edebilmek için kullanılan yöntemler-
den biri glotto kronolojidir (Wells, 1972: 141).
Bu yöntemde, dillerin temel sözcük dağarcıkları;
zamirler, sayı adları, vücut kısımları ve nesnelere
verilen adlar vb. listelenir ve birbirleriyle karşılaş-
tırılır. Örneğin; baş, güneş, içki, kuş, kan gibi. Bu
sözcüklerin seçilme nedeni, diğer sözcüklere oran-
la daha geç değiştiği ve 1000 yıl boyunca %14-19
arasında sabit kaldığı varsayımıdır. Bu sayılara, eski
yazılı dillerden on üç tanesiyle ilgili belgeler tarana-
rak ulaşılmıştır. İki dilin temel sözcük dağarcıkları
logaritma formülüyle oranlanarak, bu dillerin kaç
yıl önce birbirinden ayrıldığını tahminen tespit
edebilmektedirler (Haviland vd., 2008: 235). Bu
yönte, Keltik dillere, Tamil, Telugu, Kannada ve
Malayalam isimli dört Dravid dile, Eskimo lehçe-
lerine ve pek çok dillere uygulanmıştır. Glotto kro-
nolojisi; iki Kaliforniya Hokan dili olan Ajumawi
ve Atsugewi’ye uygulandığında; 3300 yıl öncesine
dayanan bir kopuş göstermiştir. Bu bulgu, Karbon-
14’le (jeolojik ve arkeolojik kalıntıların yaşını tes-
pit etmekte kullanılan bir radyoaktif izotop) zaman
tespiti ve arkeolojik verilerle de desteklenmiştir
(Wells, 1972: 141).
Proto-dil: bütün dillerin tek bir kök dil-
den türeyerek dallanıp budaklandığı var-
sayımıdır.
Glottokronoloji: dillerin birbirinden ko-
puş zamanlarını tespit edebilmek için kul-
lanılan yöntemlerden biridir.
 7
Sosyal Antropoloji

Resim 7.3 İlk Yazılı Kayıtlar: Sümer Çivi Yazısı

Kaynak: http://www.antiktarih.com/2018/11/14/sumer-civi-yazisi/

Dil tabakalarının derinliklerinde fosiller gibi
günümüze kadar gelen ipuçlarından en önemlisi
‘yazı’dır (Wells, 1972: 142). Tarihsel dil bilimciler,
dille ile ilgili uzun dönemdeki değişim sürecine
odaklanırken yazılı kayıtlara ihtiyaç duyarlar (Ha-
viland vd., 2008: 234). Yazı, sözün görsel biçimini
aktaran ve konuşmayı simgeleyen işaretler sistemi-
dir (Emiroğlu ve Aydın, 2020: 1145).
Bundan 30.000 yıl kadar Yontma Taş Devrinin
sonlarına doğru Paleolitik Dönem başlarında ya-
pılmış sembolik duvar resimleri ve oymalar bulun-
muştur. Mezolitik Dönem veya Orta Taş Devri’nin
Azilian kültürü insanları, çakıl taşları üzerine zig-
zag, çizgi, çapraz ve nokta vb. gibi değişik şekiller
çizmişlerdir. Bu taşların mesaj taşıyıp taşımadığı
hâlâ merak konusudur (Wells, 1972: 142).

Resim 7.4 Antik çağlardan piktogram örneği

Kaynak: https://www.bilgilerce.com/piktogram-nedir/

225
7
Dil Antropolojisi

Dili bütünüyle yazıya aktarmayan ancak işaretlerden oluşan yapılara piktogram denilmektedir (Emi-
roğlu ve Aydın, 2020: 1145). Piktogramlar, bir hikâyedeki olayların gerçeğe yakın bir şekilde resmedilen;
gerçek yazının ilk kalıntılarıdır. Bu resimler, savaş veya avdaki olayları temsil edebilir. Piktogramlar, genel
olarak sadece olayları anlatan temsili somut çizimlerdir. Eski Mısır, Fenike, Girit, Merkezî Afrika, Kuzey
Amerika, Sibirya ve başka yörenin insanları tarafından yapılmıştır (Wells, 1972: 142).

Resim 7.5 İdeogram

Kaynak: https://www.milliyet.com.tr/piktogram-ve-ideogram-arasindaki-fark-nedir--molatik-12315/

İdeogramlar, piktogramların bir sonraki evresidir. Objelerin krokileri olmakla beraber, o eşyaya iliş-
kin fikirlerin sembolüdür. Resimle betimlemiş oldukları objelerin soyut çağrışımlarını sağlamak amacı
gütmektedirler. Piktogram ve ideogramları okumak için ya-
zıldıkları dili bilmek gerekmez. Eliniz ağzına götürmüş bir
adam şeklindeki Mısır hiyeroglifi, dünyanın herhangi bir İdeogramlar, piktogramların bir sonraki
yerinde yemek ya da açlık düşüncesini akıllara getirecektir evresidir; fikirlerin sembolüdür.
(Wells, 1972: 142-143).
Piktogram ve ideogramlardan sonraki aşama ise fonetik yazıya geçiştir. Anlam yerine sesleri ifade eden
yazı sistemidir. Dili temsil eden bu yazı sistemleri, Mezopotamya’da ortaya çıkmıştır. Mezopotamya ya-
zıları, piktogramlardan çok ticari işlemler için kullanılan simgesel işaretlerdir (Emiroğlu ve Aydın, 2020:
1145). Arkeologlar, yazının insanların ekin ekmeye, hayvan yetiştirmeye, şehirler ve ticari ağlar oluştur-
maya başladıkları zaman bir güç gösterisi olarak ortaya çıktığını belirtmişlerdir (Haviland vd., 2008: 255).
Mısır hiyeroglifleri ve çivi yazısı, 5000 yıl önce ortaya çıkmış olan ilk yazı sistemleridir (Haviland vd.,
2008: 260). İlk olarak farklı sesleri belirtmek için tek sembol kullanmayı düşünenler Mısırlılardır. Daha
sonra bu sistem, Sami ve Fenike yazılarına geçmiş, zaman içinde değişip; hızlı bir şekilde yayılmıştır. Gü-
nümüzde yazılan bütün dillerde, bu ilk yazılardan türemiş alfabelerin kullanılmış olduğu söylenmektedir
( Wells, 1972: 144).
Bütün diller zaman içinde değişmekte ve diğer dillerden sözcük almaktadır. Her geçen gün hızla gelişen
yeni teknolojiler ile beraberinde yaşanan toplumsal değişim ve dönüşümler, yeni sözcüklerin türemesini
sağlar. Geçtiğimiz yirmi küsür yılda, internet kullanımı sözcüklerin anlamını değiştirmiştir. Örneğin kes-
mek, doğramak, parçalamak olan hacking; ‘internet sitesini çökertmek’ anlamında, sörf yapmak: ‘internet-
te gezinmek’ olarak, ‘konserve et’anlamına gelen spam ise ‘istenmeyen e-posta’ olarak dilimize yerleşmiştir.
Dildeki değişimin en temel nedenlerinden biri bir toplumun diğeri üzerine kurduğu hegemonyadır. 500
yılda dünyadaki 10000 dilden 4000’i yok olmuştur. Bunun nedenlerinden biri İngilizcenin egemen bir dil
hâline gelmesidir. İnsanlar buna tepki olarak, kendi dillerini yabancı sözcüklerden temizlemeye çalışmak-
tadır (Haviland vd., 2008: 255).

226
 7
Sosyal Antropoloji

Öğrenme Çıktısı
5 Dil antropolojisinin temel paradigma, yöntem ve yaklaşımlarını açıklayabilme

Araştır 4 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Dil antropolojisinin temel

Türkçeye “Geliş” olarak çev-
paradigma, yöntem ve yak-
rilen ve yönetmenliğini De-
laşımları nelerdir? Bu yak- Dil mi düşünceyi belirler
nis Villeneuve’nin yaptığı
laşımların içinde kendinize yoksa düşünce mi dili? Tar-
2016 yapımı “Arrival” fil-
en yakın olan bakış açısı, tışın.
mini izleyin ve Sapir-Whorf
yöntem ve yaklaşım hangi-
hipotezi ile ilişkilendirin.
sidir? Neden? Açıklayın.

227
 7
Dil Antropolojisi

Dil bilimin temel birimlerini ve

1 dil antropolojisi ile olan ilişkisini
açıklayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Dil Bilim ve Temel Birimleri

1 Dil bilimin temel birimleri; ses bilim (phonology), biçim bilim (morphology) ve söz dizimdir (syntax). Dil
antropologları, dil bilimin bu temel birimlerini kültürü analiz etmek için kullanmaktadırlar. Dil bilim
araçlarını, kültürleri çözümlemek için kendi alanlarına uygulamışlardır. Örneğin Levi-Strauss, kültürlerin
akrabalık sistemlerinin tıpkı dil bilimdeki fonemler gibi düşünülerek analiz edilmesi gerektiğini söylemiştir.
Sapir-Whorf hipotezi ise bu kadar farklı dil bilgisi yapılarının oluşumunu, kültürlerin farklı dünya görüşle-
rine sahip olduğu yaklaşımı üzerinden özetler.

Dilin hem biyolojik hem de kültürel

2 evrelerden geçen bir yapıya sahip
olduğunu aktarabilme

3 Dil ile kültür arasındaki ilişkiyi

tartışabilme

Dil ve Kültür İlişkisi

2 Konuşma, insan beyninin ve gırtlak yapısının zaman içinde gelişmesiyle ortaya çıkmaktadır. Bu eylemi
gerçekleştirirken en karmaşık sinir kas etkinlikleri harekete geçmektedir. Yaklaşık yetmiş sekiz kadar ayrı
kasın çalıştığı bir harekettir. İnsan bu yapısı sayesinde sesini söze, sözünü sözcüğe, sözcükleri sözlüğe, söz-
lüğü yazıya dönüştürebilmiştir. İnsanın bu dil yetisi onun kültürünü oluşturmasında ve oluşturmuş olduğu
bu kültürü kuşaklara aktarmasında önemli bir araç olmuştur. Kısacası; dil ve kültür her ikisi de zihinsel
süreçlerdir. İnsan yaşamış olduğu tüm deneyimlerini hafızasında depolar ve depolamış olduğu bu belleği
dili sayesinde diğer kuşaklara aktarmaktadır.

3 Dil ile kültür ilişkisi Bozkurt Güvenç’in Kültür Yumağı Modeli üzerinden anlatılmıştır. Güvenç, Tylor’ın
kültür tanımı içinde yer alan “karmaşık bir bütündür” ifadesinin nasıl meydana geldiğini, dil ile anlatır.
Dilin fonksiyonu sayesinde kültür ögeleri birbirleriyle etkileşime girerek bu karmaşık bütünü oluşturmak-
tadır. Dil bir harç gibi bu ögeleri birbirlerine bağlar. Bu anlatılar ışığında Güvenç bu modeli göz önünde
bulundurmamızı söyleyerek, kültürü oluşturan bu “karmaşık bütünün” tam merkezine dili yerleştirmiştir
ve şu tanımı yapmıştır: “Kültür; toplum, insan, eğitim süreci ve kültürel muhteva gibi değişkenlerin ve bunlar
arasındaki karmaşık ilişkilerin bir işlevidir.” Bu işlevi gerçekleştiren araç ise dildir.

228
 7
Sosyal Antropoloji

4 Dil antropolojisinin kısa tarihini

ve kurucularını ifade edebilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Dil Antropolojisinin Tarihçesi: Öncüler

4 Dil antropolojisinin, antropolojinin bir alt disiplini olarak kabul ettiren kişi Franz Boas’dır. Franz Boas, kay-
bolmakta olan Amerikan yerlilerinin dillerini kayıt altına almış ve dil yapılarını incelemiştir. Dillerin dil bilimsel
yapılarının çeşitliliğini, kültürlerin içinde yaşadıkları fiziki koşullar ve yaşadığı coğrafyaya bağlı olarak farklılaştığını
düşünmektedir. Dolayısıyla kültür ile dil arasında ilişkiyi anlamada coğrafyanın da son derece önemli bir öge ol-
duğunu vurgulamaktadır. Franz Boas, her kültürün kendi içinde yaşadığı coğrafyaya ve kendine özgü tarihselliği
içinde değerlendirilmesi gerektiğini vurgulayarak “kültürel görecelik” yaklaşımını geliştirmiştir. Bu yüzden etnograf
inceleyeceği kültürün dilini öğrenmeli ve o kültürü, kendi anlam dünyaları üzerinden analiz etmelidir. Bu yaklaşı-
ma emik yaklaşım denilmektedir. Franz Boas, emik yaklaşımı yöntemini kullanarak bir kültür ile ilgili bilgileri kayıt
altına alan ve etnografik bir yöntem olan etnobilimin de temellerini atmıştır.
Bu ekolü devam ederek, geliştiren önemli isimlerden biri ise Franz Boas’ın öğrencisi Edward Sapir’dir. Sapir de ho-
cası Boas gibi Amerikan yerli dilleri üzerine çok sayıda araştırmalar yapmıştır. Her dilin farklı dil bilimsel yapılarına
sahip olmasının nedenini o dili konuşan insanların, farklı dünya görüşlerine sahip olmaları olarak açıklayarak; dilin
düşünceyi belirlediği söylemiştir.

Dil antropolojisinin temel

5 paradigma, yöntem ve
yaklaşımlarını açıklayabilme

Dil Antropolojisinde Bazı Paradigma,

Yöntem ve Yaklaşımlar

5 Dil antropolojisinin bazı paradigma yöntem ve yaklaşımları sırasıyla şu şekilde ele alınmıştır; etnobilim
(etnoloji/etnosemantik): emik ve etik yaklaşım, Sapir – Whorf Hipotezi: dil bilimsel görecelik, Sapir-Whorf
Hipotezine Karşı Evrenselci Görüş, yapısal antropoloji ve dil bilim, toplum dil bilim (Sosyo-dil bilim) ve son
olarak ise tarihsel dil bilim. Etnobilim, emik bakış açısıyla kültürü inceleyen etnografik bir yöntemdir. Bu
yaklaşıma göre, etnograf inceleyeceği kültürün önce dilini öğrenmesi gerekmektedir. Kültürü analiz ederken,
o kültürün içinde yaşayan kişilerin, kendi kültürlerini nasıl anlamlandırdıklarını onların bakış açısıyla yansıt-
malıdır. Bu yöntem etik bakış açısını dışlar. Yani antropoloğun dışarıdan bir gözle, kültürü kendi dünyasının
kavramları üzerinden yorumlamamalıdır. Sapir-Whorf hipotezi, Benjamin Lee Whorf tarafından, hocası Ed-
ward Sapir’in düşüncelerinden ilham alarak geliştirilmiştir. Dil ile düşünce arasındaki ilişkiyi anlamaya çalışır.
Dilin düşünceyi belirlediği görüşü savunulmaktadır. Tüm dillerin dil bilimsel yapısının farklılığı, farklı dünya
görüşlerine sahip kültürler olduğu içindir. Farklı dil bilim yapılarına sahip kültürler, farklı düşünce yapılarına
sahiptir. Bu yaklaşıma dil bilimsel görecelik denilmektedir. Bu yaklaşımın karşında ise evrenselci görüş yer
almaktadır. Dilsel görecelik kuramını en sert eleştiren çalışma Berlin ve Kay’ın yapmış oldukları temel renk te-
rimleri araştırmasıdır. Evrensel yaklaşım dil ile düşünce arasında bir ilişkinin kanıtlanmasının mümkün olma-
dığını savunmaktadır. Bu yaklaşıma göre, farklı dil bilim yapılarına sahip kültürler, benzer düşünce yapılarına
sahip olabilirler. Yapısal antropolojinin kurucusu Levi-Strauss, kültürleri, dil bilimin araçlarını, yöntem olarak
kullanarak çözümleyebileceğimizi belirtmektedir. Örneğin; kültürlerin akrabalık sistemlerini, dilin fonemleri
gibi düşünerek analiz edebileceğimizi söyler. Toplum dil bilim, dili, dil bilimsel yapısı dışında, gündelik yaşam-
da insanları, birbirleriyle etkileşime sokan bir araç olarak; bu işlevi nasıl meydana getirdiği üzerine yoğunlaşır.
Bu yaklaşımın 1960 ve 70’lerdeki öncü isimleri Dell Hymes ve John Gumperz’dir. İletişim etnografisi veya
konuşma etnografisi kavramlarıyla anılmaktadırlar. Bu yaklaşımlarıyla dilin ötesi olarak yorumladıkları ses
tonunun, beden dilinin, yüz mimiklerinin vb. iletişimde en az dilin sözcükleri kadar önemli anlamlara sa-
hip olduğunu vurgulamışlardır. Duranti’nin sosyal inşacılık dediği bu yaklaşımda, sosyal etkileşimcilik ve
etnometodoloji yaklaşımların rolü çok büyüktür. Sembolik etkileşimciliğin kurucusu George H. Mead’dir.
Günümüzde ise bu yaklaşımlara benzer çalışmalarıyla Erving Goffman’ın çalışmaları yer almaktadır. Toplum
dil bilim yaklaşımı içinde güç dengesizliklerini, kimlik inşalarını ve sosyal statü terimlerini dil üzerinden yo-
rumlayan çağdaş toplum bilimciler ile kavramları; Bourdieu’nun ‘habitus’u, Giddens’ın ‘yapının ikiliği’ ve
Foucault’nun ‘iktidar-bilgi-söylem’ kavramlarıdır. Son yaklaşım olarak ise tarihsel dil bilim yaklaşımı ele alın-
mıştır. Tarihsel dil bilim, dilin doğuşu ve kökenlerinin izini sürmektedir. Dilin hem biyolojik evrimini hem de
kültürel evrimini birlikte ele alarak araştırır. Bu yaklaşıma göre dil; doğar, yaşar, ürer ve ölür. Dolayısıyla hem
ölü dillerin tarihçesini hem de yaşayan dillerin tarihçesini inceler.
229
7
Dil Antropolojisi

1 Dil antropolojisinin konusu aşağıdakilerden 6 Aşağıdakilerden hangisi evrenselci görüşün

hangisidir? dil ile düşünce arasındaki yaklaşımını ortaya koyar?
neler öğrendik?

A. Dil ile kültür arasındaki ilişkiyi anlamak A. Dil düşünceyi belirler.

B. İnsan ve hayvan dillerini incelemek
C. Dilin sadece doğuşu ve kökeninin tarihsel izle-
rini sürmek
D. Dil ile zihin arasındaki ilişkiyi incelemek
E. Dilin yapısını incelemek
B. Dil düşünceden bağımsızdır.
C. Dil ve düşünce bir içgüdü değildir.
D. Aynı dünya görüşünü yansıtacak birbirine ben-
zer iki dil yoktur.
E. Dil, düşünceden bağımsız çalışılamaz.

2 Dil antropolojisinin resmi kurucusu ile bu ekolü 7 Prag yapısal dil bilim okulunun yöntem ve
devam ettiren öğrencisi aşağıdakilerden hangisidir? yaklaşımlarını, antropoloji alanında kültürü çö-
zümlemek için kullanan ve yapısal antropolojinin
A. Franz Boas – Edward Sapir resmi kurucusu olarak bilinen antropolog aşağıda-
B. Ferdinand de Saussure – Claude Levi-Strauss kilerden hangisidir?
C. Nikolai Trubetzkoy-Franz Boas A. Wilhelm von Humboldt
D. Edward Sapir – Roman Jakobson B. Fredric Jameson
E. Benjamin Lee Whorf – Ferdinand de Saussure C. Antoine Meillet
D. Noam Chomsky
3 Franz Boas’ın antropolojik dil bilim alanına ge- E. Claude Levi-Strauss
tirdiği yöntem ve yaklaşım aşağıdakilerden hangisidir?
A. Etik yaklaşım 8 Dili sadece dil bilimsel yapı çerçevesi içinde in-
B. Emik yaklaşım celemeyip aynı zamanda dili, üzerinde bir toplumsal
C. Evrenselci yaklaşım uzlaşı sağlanmış göstergeler dizgesi olarak tanımla-
yan yapısal dil bilimci aşağıdakilerden hangisidir?
D. Artsüremli yaklaşım
E. Eşsüremli yaklaşım A. Ferdinand de Saussure
B. Benjamin Lee Whorf
C. Erving Goffman
4 “Dil düşünceyi belirler.” görüşü aşağıdaki D. Anthony Giddens
yaklaşımlardan hangisine aittir?
E. Michel Foucault
A. Evrenselci yaklaşım
B. Sapir-Whorf yaklaşımı 9 Dilin, birey ve toplum arasındaki etkileşimi
C. Toplum dil bilimsel yaklaşım ile bu etkileşim sonucu anlamın yeniden ve yeni-
D. Yapısal dil bilim yaklaşımı den nasıl üretildiğini anlamaya çalışan yaklaşım
E. Tarihsel dil bilim yaklaşımı aşağıdakilerden hangisidir?
A. Evrenselci yaklaşım B. Etno dil bilim
5 Aşağıdakilerden hangisi “dil bilimsel görece- C. Toplum dil bilim D. Yapısal dil bilim
lik” yaklaşımını tarif eder? E. Tarihsel dil bilim
A. Farklı dili konuşanlar, aynı dünya görüşüne sa-
hip olabilir. 10 Dillerin kökeni hem biyolojik hem de kültü-
B. Farklı dil örüntülerine sahip olanlar, benzer dü- rel olarak gelişimini ve değişimini inceleyen alan
şünce örüntüsüne sahiptir. aşağıdakilerden hangisidir?
C. Diller ne kadar farklı olsa da temelde evrensel A. Arkeoloji
bir dil bilim yapıları vardır. B. Toplum dil bilim
D. Farklı dili konuşanlar, farklı düşünce yapılarına C. Tarihsel dil bilim
sahiptir.
D. Yapısal dil bilim
E. Hiçbiri
E. Etnobilim

230
 7
Sosyal Antropoloji

Yanıtınız yanlış ise “Dil Antropolojisinde

1. A Yanıtınız yanlış ise “Dil Antropolojisi” ko- 6. B
Bazı Paradigma, Yöntem ve Yaklaşımlar” ko-
nusunu yeniden gözden geçiriniz.
nusunu yeniden gözden geçiriniz.

neler öğrendik yanıt anahtarı

Yanıtınız yanlış ise “Dil Antropolojisinin Yanıtınız yanlış ise “Dil Antropolojisinde
2. A 7. E
Kısa Bir Tarihçesi” konusunu yeniden göz- Bazı Paradigma, Yöntem ve Yaklaşımlar” ko-
den geçiriniz. nusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Dil Antropolojisinde Yanıtınız yanlış ise “Dil Antropolojisinde
3. B 8. A
Bazı Paradigma, Yöntem ve Yaklaşımlar” ko- Bazı Paradigma, Yöntem ve Yaklaşımlar” ko-
nusunu yeniden gözden geçiriniz. nusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Dil Antropolojisinde Yanıtınız yanlış ise “Dil Antropolojisinde
4. B 9. C
Bazı Paradigma, Yöntem ve Yaklaşımlar” ko- Bazı Paradigma, Yöntem ve Yaklaşımlar” ko-
nusunu yeniden gözden geçiriniz. nusunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Dil Antropolojisinde Yanıtınız yanlış ise “Dil Antropolojisinde
5. D 10. C
Bazı Paradigma, Yöntem ve Yaklaşımlar” ko- Bazı Paradigma, Yöntem ve Yaklaşımlar” ko-
nusunu yeniden gözden geçiriniz. nusunu yeniden gözden geçiriniz.

231
7
Dil Antropolojisi

Araştır Yanıt
7 Anahtarı

Dil antropologları, kültürü çözümlerken dil bilimcilerin dil bilgisi yöntemle-

rini kullanmışlardır. Örneğin Levi-Strauss, kültürlerin akrabalık sistemlerini
Araştır 1 incelerken; bu akrabalık terminolojisini bir dilin yapıları gibi düşünerek ince-
lenmesini önerir. Dil bilimin araçları kültürü analiz etmek için kullanılmalı-
dır. Strauss, akrabalık terimlerini tıpkı dildeki fonemler gibi düşünmektedir.
Sapir-Whorf hipotezine göre, farklı dil bilgisi yapılarına sahip kültürler, farklı
dünya görüşüne sahiptirler.

Dil hem biyolojik hem de kültürel evrelerden geçmiş; hâlâ değişen ve dönüş-
meye devam eden bir yapıya sahiptir. Her iki alanda (biyolojik varlık alanı ve
kültürel varlık alanı), dilin evrimsel gelişiminden etkilenmiştir. Dil antropolo-
jisi, dilin biyolojik evriminin kültüre, kültürel evriminin biyolojik yapıya olan
karşılıklı etkileşimini incelemektedir. Konuşma, insanın ses çıkarma organla-
rı ile beyin arasındaki etkileşim sayesinde meydana gelir. Konuşma, insanın
en karmaşık sinir kas hareketlerinin etkileşimiyle oluşur. Yetmiş sekiz kadar
ayrı kasın çalıştığı bir harekettir. Bu hareket sayesinde, insanlar sesini söze
dönüştürerek birbirleriyle iletişime geçmiş; çevrelerinde olup biteni, duygu ve
fikirlerini birbirlerine aktarabilmişlerdir. Dil, tüm bu aktarımları depolayan
bir bellektir aynı zamanda. Bu bellek sayesinde insanlar kültürlerini kuşaktan
Araştır 2 kuşağa aktarmayı başarabilmişlerdir. Kısacası insan beyninin bir fonksiyonu
ve işlevi bağlamında dil ile kültür; her ikisi de zihinsel süreçlerdir.
Dil ile kültür arasındaki ilişki Güvenç’in Kültür yumağı modeli üzerinden
anlatılacaktır. Bunun için öncelikle Tylor’ın ünlü kültür tanıma bakmamız
gerekmektedir. Tylor’ın kültür tanımı şöyledir: “Kültür ya da uygarlık, bir top-
lumun üyesi olarak, insanlığın öğrendiği (kazandığı) bilgi, sanat, gelenek-görenek
ve benzeri yetenek, beceri ve alışkanlıkları içine alan karmaşık bir bütündür.”
Güvenç, “karmaşık bir bütünü” oluşturan kültürün ögelerini birbirine bağla-
yan işlevi gerçekleştiren aracın dil olduğunu vurgulayarak kendisi bu durumu
şöyle tanımlar: “Kültür; toplum, insan, eğitim süreci ve kültürel muhteva gibi
değişkenlerin ve bunlar arasındaki karmaşık ilişkilerin bir işlevidir.” Bu işlevi ise
dil sayesinde gerçekleştirir. Ayrıca Güvenç, dili toplumu bir arada tutan harç,
kültürü taşıyan ortak bir bellek, toplumu yansıtan ayna, bireyler, gruplar ve
kümeler arasındaki ilişkileri düzenleyen hakem, hakim ve hekim olarak da
görmektedir. Dil kültürün bir yansımasıdır ve kültürü diğer kuşaklara taşıyan,
aktaran bir araçtır.

Dil antropolojisini, antropolojinin bir alt disiplini olarak kabul ettiren resmî
kurucu Franz Boas’tır. Franz Boas’tan sonra ise bu alanda geniş çapta çalışma-
larıyla tanınan öğrenci Edward Sapir olmuştur. Franz Boas, bu alanla ilgili
olarak etno dil bilim yaklaşımının temellerini atmıştır. Her kültürün kendine
özgü, tek ve biricik olduğu düşüncesiyle kültürel görecelik kavramını ve emik
Araştır 3 yaklaşım yöntemini alana kazandırmıştır.
Sapir’e göre dil düşünceyi belirler. Ona göre dil; düşünce, duygu ve isteklerin
aktarılması için üretilen semboller sistemidir; tamamen insana özgü ve içgü-
düsel olmayan bir iletişim yöntemidir. Dillerin gramer yapılarının bu kadar
farklı olması, her kültürün farklı dünya görüşüne sahip olmasına bağlayarak;
dilde görecelik yaklaşımının temellerini oluşturmuştur.

232
 7
Sosyal Antropoloji

Araştır Yanıt
7 Anahtarı

Dil antropolojisinin temel paradigma, yöntem ve yaklaşımlarını şöyle sıra-

layabiliriz; etnobilim (etnoloji/etnosemantik): emik ve etik yaklaşım, Sapir
– Whorf Hipotezi: dil bilimsel görecelik, Sapir-Whorf Hipotezine Karşı Ev-
renselci Görüş, yapısal antropoloji ve dil bilim, toplumdilbilim (Sosyodilbi-
lim) ve son olarak ise tarihsel dil bilim. Ben, Sapir-Whorf hipotezi ile toplum
dil bilim yaklaşımlarını kendime daha yakın hissediyorum. Dilin düşünceyi
Araştır 4 belirlediği görüşüne katılıyorum. Bu görüşün, aynı zamanda toplum bilimleri
alanında çalışan sembolik etkileşimcilerin teorilerine de yansıdığını düşünü-
yorum. Örneğin içine doğmuş olduğumuz kültürün hem toplumda hem de
bireyde olan yansımalarını buna örnek verebiliriz. Sapir’in verdiği örnek gibi
dil örneğini verebiliriz. Dilimiz içinde yaşadığımız kültür tarafından şekillenir.
Dolayısıyla konuştuğumuz dil kadar düşünür ya da düşündüğümüz dil kadar
konuşuruz. Bu yaklaşımın neredeyse aynısını toplum dil bilimin temel yak-
laşımlarından biri olan sembolik etkileşimin kurucusu George Herbert Mead
tarafında da desteklendiğini görmekteyiz.

Kaynakça
Andersen, F & and Bache, C. (1976). “August
Schleicher: Towards a Better Understanding
of His Concept of Language Change”.
Anthropological Linguistics., Vol. 18, No. 9, 428-
437 Trustees of Indiana University. Erişim tarihi:
18 Mart 2021. https://www.researchgate.net/
publication/317571038_Vilem_Mathesius.
Başkan, Ö. (2006). Dilbilim: Dilde Yaratıcılık.
İstanbul: Multilingual.dilbilim
Bates, G. D. (2009). 21. Yüzyılda Kültürel Antropoloji:
İnsanın Doğadaki Yeri. Suavi Aydın-Serpil N.
Altuntek-Elif Başak Altınok-N. Işıl Demirakın-
Erhan G. Ersoy-Nurşen Karabulut-Sibel
Özbudun-Balkı Şafak (çev.). İstanbul: İstanbul
Bilgi Üniversitesi Yayınları.
Berlin, B.& Kay, P. (1969). Basic Color Terms: Their
Universality And Evolution. Los Angeles Berkeley:
The University of California Press.
Boas, F. (1920). “The Methods of Ethnology”. İçinde
R. Jon McGee and Richard L. Warms (Ed.).
Anthropological Theory: An Introductory History.
(132-139). New York McGraw-Hill.
Boas, F. (1887). “The Study of Geography”. Science,
Vol. 9, No. 210, American Association for the
Advancement of Science, 137-141: http://
www.jstor.org/stable/1762738, : 04/03/2013
12:52, https://hantuem2011.files.wordpress.
com/2014/07/boas-franz-1887-the-study-of-
geography.pdf, Erişim tarihi: 01 Mart 2021.
Briggs, L. C. (1986). Learning How to Ask: A
sociolinguistic appraisal of the role of the interview in
social science research. U.K: Cambridge University
Press.
Culler, J. (1985). Saussure. Nihal Akbbulut (çev.).
İstanbul: Afa yayınları.
Duranti, A. (2019). Dilbilimsel Antropoloji. Mehmet
Gürlek-Anna Golyskaia (çev.). İstanbul: Kesit
Yayınları.
Emiroğlu, K. ve Aydın, S. (2020). Antropoloji Sözlüğü.
İstanbul: Islık Yayınları.
Evans, V. (2020). Dil Miti: Dil Neden Bir İçgüdü
Değildir. Mehmet Doğan (çev.). İstanbul: Boğaziçi
Üniversitesi Yayınevi.
Giddens, A. (2012). Sosyoloji. Hüseyin Özel-
Abdülkadir Sönmez- Zeynep Mercan-İsmail
Yılmaz-Eren Rızvanoğlu-Mehmet Ali Sarı-
Şebnem Pala Güzel-Muttalip Özcan (çev.).
İstanbul: Kırmızı Yayınları.
Griffiths, J. (2003). Tik tak: Zamana kaçamak bir
bakış. Ertuğ Altınay (çev.). İstanbul: Ayrıntı
Yayınları.
Güvenç, B. (2010). İnsan ve Kültür. İstanbul: Boyut
Yayınları.
Güvenç, B. (2005). İnsan ve Kültür. İstanbul: Remzi
Kitabevi.

233
7
Güvenç, B. (2004). Kültürün ABC’si. İstanbul:
YapıKredi Yayınları.
Güvenç, B. (1970). Kültür Kuramında Bütüncüllük
Sorunu Üzerine Bir Deneme. Ankara: Hacettepe
Basımevi.
Haviland, A. W., Prins, E.L.H., Walrath, D.,
McBride, B. (2008). Kültürel Antropoloji. İnan
Deniz Erguvan Sarıoğlu (çev.). İstanbul: Kaknüs
Yayınları.
Holden, C. (2004). “İlk Nasıl Konuştuk?”. Zeynep
Tozar (çev.). Yeni Ufuklar: Dilin Serüveni, Bilim
ve Teknik, Tübitak, BTD Araştırma, 4-6.
Jameson, F. (2013). Dil Hapishanesi Yapısalcılığın ve
Rus Biçimciliğinin Eleştirel Öyküsü, Mehmet H.
Doğan (çev.). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Kottak, P. C. (2008). Antropoloji: İnsan Çeşitliliğine
Bir Bakış. Serpil N. Altuntek, Balkı Aydın-Şafak,
Dilek Erdal, Yılmaz S. Erdal, Serpil Eroğlu, Erhan
G. Ersoy, Süreyya Özbek, Sibel Özbudun, Şebnem
Pala, Gülfem Uysal (çev.). Ankara: Ütopya.
Kula, B. O. (2012). Dil Felsefesi Edebiyat Kuramı-I.
İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Lavenda, H. R.., Schultz, A. E. (2018). Kültürel
Antropoloji: Temel Kavramlar, Dilek İşler & Onur
Hayırlı (çev.). Ankara: Doğu BatıYayınları.
Layder, D. (2006). Sosyal Teoriye Giriş, Ümit Tatlıcan
(çev.). İstanbul: Küre Yayınları.
Levi-Strauss, C. (1952). “Linguistics and
Anthropology”. R. Jon McGee and Richard
L. Warms (Ed.). .Anthropological Theory: An
Introductory History Fourth Edition. (326-337).
New York: McGraw-Hill.
Malinowski, B. (1961). Argonauts of the Western
Pasific. New York: E. P. Sutton and Co. Inc.
Mansfield, N. (2006). Öznellik. H .Çetinkaya-R.
Durmaz (çev.). İzmir: Aralık yayınları.
Marshall, G. (2020). Sosyoloji Sözlüğü. Osman
Hakınay-Derya Kömürcü (çev.). Ankara: Bilim ve
Sanat Yayınları.
Mead, H. G. (2004). “Symbolic Interaction Theory”.
İçinde Richard West-Lynn H. Turner (ed.),
Introducing Communication Theory Analysis and
Application. (83-115). U.S: McGrawHill,.
234
Dil Antropolojisi
Merleau-Ponty, M. (2017). Algılanan Dünya:
Sohbetler. Ömer Aygün (Çev.). İstanbul: Metis
Yayınları.
Moore, D. J. (2015). Kültür Teorileri: Antropoloji’deki
Başlıca Teori ve Teorisyenler. A. Erkan Koca (çev.).
Ankara: Atıf Yayınları.
Nekula, M. (1999). Vilém Mathesius, Handbook of
Pragmatics. (1-14). J. Verschueren, J.-O. Östman,
J. Blommaert & Ch. Bulcaen (ed.), Amsterdam/
Philadelphia: John Benjamins Publishing
Company.
Özbudun, S., Şafak, B. (2005). Antropoloji: Kuram ve
Kuramcılar. Ankara: Dipnot Yayınları.
Rifat, M. (1998). XX. Yüzyılda Dilbilim ve
Göstergebilim Kuramları 1. Tarihçe ve Eleştirel
Düşünceleri. İstanbul: Cogito Yapı Kredi Yayınları.
Sapir, E. (1921). Language: An Introduction to the
Study of Speech. New York: Brace &World.
Saussure de F. (1998). Genel Dilbilim Dersleri. Berke
Vardar (çev.). İstanbul: Multilingual.
Stanlaw, J., Adachi, N., Salzmann, Z. ( 2018).
Language, Culture, and Society: An Introduction
to Linguistic Anthropology. New York, London:
Routledge.
Smith, P. (2007). Kültürel Kuram. Selime Güzelsarı-
İbrahim Gündoğdu (çev.). İstanbul: Babil
Yayınları.
Türk Dili ve Edebiyatı Dersleri Kaynak Eğitim Sitesi
(2007). Zaman ve Şekil Ekleri, https://www.
turkedebiyati.org/Dersnotlari/fiil_cekim_ekleri.
html, erişim tarihi: 23 Mart 2021.
Tylor, E. B. (1871). Primitive Culture: Researches into
the Development of Mythology, Philosophy, Religion,
Language, Art and Custom. Londra: J. Murray.
Wells, C. (1972). Sosyal Antropoloji Açısından İnsan
ve Dünyası. Erzen Onur (çev.). İstanbul: Remzi
Kitabevi.
Whorf, L. B. (1956). Language, Though and Reality.
Cambridge: M.I.T. Press.
Wittgenstein, L. (2016). Tractatus Logico Philosophicus.
Oruç Aruoba (çev.). İstanbul: Metis Yayınları.
Zerzan, J. (2009). Gelecekteki İlkel. Cemal Atila (çev.).
İstanbul: Kaos Yayınları.
 Bölüm 8
Küreselleşme ve Kültür Bileşkesinden
Türkiye’de Sosyal Antropolojiye
öğrenme çıktıları

Küreselleşme ve Kültür Bağlamında

Küreselleşme, Kültür ve Sosyal
Antropoloji
1 Küreselleşme ve kültür kavramları
arasındaki ilişkiyi sorgulayabilme
2 Küreselleşme bağlamında kültürel akışları
Türkiye’de Antropoloji
4 Küreselleşmenin Batılı bakış tarzıyla
ulus-devletlerden beklentileri karşısında
Türkiye’nin duruşunu saptayabilme
5 Türkiye’de antropolojinin tarihsel
gelişimine yönelik ilk adımları

1
ve etkilerini açıklayabilme

2
gösterebilme
3 Modernlik ve postmodernizm yaklaşımları
ile sosyal antropolojiyi ilişkilendiren 6 Türk antropologları ve çalışmalarını
düşünceleri aktarabilme sıralayabilme

Anahtar Sözcükler: • Antropoloji • Sosyal Antropoloji Kültür • Küreselleşme • Alan Araştırması Türkiye

236

Sosyal Antropoloji
GİRİŞ
Küreselleşme ekonomi dünyasındaki ve aka-
demi kürsülerindeki tartışmalara paralel olarak
toplumsal yaşamlar üzerindeki çok-yönlü belir-
leyiciliği ile günlük hayatın bir parçası olmuştur.
Modernleşmenin bir sonucu olarak ortaya çıksa
da tüm modern yaşamı ve toplumsal ilişkileri ye-
niden şekillendirmiştir (Giddens, 2010). Bu arada
modernleşme haricinde kullanılan “modernlik”
teriminin küreselleşme içindeki anlamı biraz fark-
lıdır. Bu terim, Ross Poole’un Ahlak ve Modernlik
adlı kitabında (1993) 17. ve 18. yüzyıllarda Batı
Avrupa’da doğan, Kuzey Amerika’nın bir emsal ola-
rak alınabileceği dünyadaki diğer ülkelere zorun-
luluklar altında yayılan bir toplum modeli olarak
tanımlanır. Terimin küreselleştirici bir devinime
işaret ettiği açıktır.
Küreselleşmenin en genel tanımının dünyanın
farklı coğrafi bölgelerinde kurulu hayatların gide-
rek benzer bir hâl alışları olduğu artık biliniyor. İn-
sanların, toplumların ve ülkelerin arasında kültürel
yaşam, ortak tüketim, iletişim ve etkileşim araçları
sayesinde fark edilir bir benzerlik ortaya çıktı. Tüm
ülkeler ve toplumlar birbirlerine bağımlılık içinde,
neredeyse birbirleri ile iç içe ve daima birbirlerin-
den haberdar olarak yaşamaktalar. Birbirlerinin
politik, ekonomik, sosyal ve kültürel yaşamlarını
etkiliyorlar. Bu etkilenişin tarihi aslında Avrupalı-
ların diğer kıtaları sömürgeleştirmeye başladığı 16.
yüzyıla kadar uzanmaktadır. Antropolojinin kendi-
ne bir çalışma alanı geliştirmesi de bu gelişmelere
paraleldir. Yani kültürlerarası ilişkinin başlaması
antropolojik ilginin ve çalışmaların başlangıcı ol-
muştur (Özbudun,2012:207). İlk olarak 1960’lar-
da kullanılmaya başlanan küreselleşme kavramı,
1990’larla birlikte devletlerin ekonomik gelişmeler
ve teknoloji ile birlikte birbirlerine olan ihtiyaç ve
bağımlılıkları, neoliberalizm tartışmaları ile alev-
lenmiştir. Toplumsal sınıflar arasındaki farklılık-
ların artması, yoksulluk, eşitsizlik, yeni toplumsal
hareketler, nihayet 2020 ile birlikte bir ideoloji ola-
rak dijitalizm ve salgınlar tarihine giriş yaklaşımları
ile birlikte yepyeni bir boyut kazanmıştır.
Küreselleşme yüzyıllar geçtikçe beraberinde
dünya devletlerinin adeta sıkışmasını getirmiştir.
Kültürlerin ise birbirlerini aslında çok da uyumla
değil, karmaşık bir biçimde etkilemelerine tanık ol-
mamızı sağlamıştır. Bütün bu koşullar altında kü-
reselleşme koskoca dünyanın neredeyse tek bir yer
8
hâline gelişi olarak tasvir edilmektedir. Bu tarihsel
sürecin en önemli çelişkisi de şöyle özetlenebilir:
Teknoloji, bilgi, mallar, para hızla ve kolaylıkla
dünyada akışını sürdürürken, yerel kültürlerin çe-
şitliliği, etnik toplulukların yaşamları, birbirlerin-
den farklılıkları önem kazanmaktadır (Aslanoğlu,
1998; 123-124). Giderek “aynılaştığı” düşünülen
ve dünya kültürünün doğuşundan bahsedilen bir
çağ içerisinde, yerellik kavramının öne çıkması sos-
yal bilimcilerin merakını cezbetmektedir. Özellikle
sosyologlar, sosyal antropologlar ve etnologlar kim-
lik, kültürel çeşitlilik ve farklı yaşamlara duyulan
ilgiyi, teorik ve uygulamalı disiplinlerarası çalışma-
ları ile gündeme getirmektedirler.
Bu bölümde, en genel ifadeyle küreselleşme ve
sosyal antropoloji arasındaki ilişki anlatılmaktadır.
Kültürün ve yerel olanın bilimi olan sosyal antro-
poloji, tarım toplumundan modern topluma, post-
modern tartışmalardan Türkiye’de sosyal antropo-
lojinin gelişmesine kadar küresel akışlarla karşılıklı
ele alınmaktadır. Hatta küreselleşmenin getirdiği
son kapitalist süreçler ve dijital çağa kadar insan
yaşamı üzerine derin bir bilimsel tartışma alanının
içinde sosyal antropolojinin meselelerinin neler
oldukları sunulmaktadır. Bu nedenle ilk adımda,
küreselleşme kavramının hangi düzlemlerde kültür
ve sosyal antropoloji ile denk geldiğini kavramak,
hemen sonra kültürel özellikler ve yerellik kavram-
larının sosyal bilim insanlarının, özellikle sosyal
antropolojik eğilimin ve etnografik araştırmala-
rın mihrakları olduklarına değinilmektedir. İkinci
adımda ise küreselleşme sürecinde sosyal antropo-
loji yazınında tartışılan temel konular, dayandık-
ları yaklaşımlar, önde gelen bilim insanları ve bu
konularda ileri sürülen fikirlere değinilmektedir.
Özellikle toplumsal değişimin incelendiği moder-
nizm ve postmodernizm süreçleri ile birlikte sosyal
antropolojik konular, araştırmalar, bilhassa kültür
kavramının geldiği karmaşık tartışma alanları açık-
lanmaya çalışılmıştır. Elbette ileri teknolojinin po-
litik, ekonomik ve sosyal yaşama getirdiği, üstelik
yerel farklılıkların aksine “bütünleştirme” çabası ile
ilerleyişini de mercek altına alınmıştır. Son adımda,
Türkiye’nin küresel kültür yaratımında dünyada
bulunduğu noktanın tanımlanması ve antropoloji
ilminin gelişmesi ile ilgili tarihsel süreç yer almak-
tadır. Ulusal sınırlar içinde antropolojinin varoluş
serüveni, antropoloji kurumsallaşması, Türk antro-
pologlar ve bilimsel çalışmalar anlatılmaktadır.
237
8
Küreselleşme ve Kültür Bileşkesinden Türkiye’de Sosyal Antropolojiye
KÜRESELLEŞME, KÜLTÜR VE
SOSYAL ANTROPOLOJİ
Küreselleşme, çok uzun ve bir dizi tarihsel
dönemeç içerdiği gibi dünyadaki hızlı toplumsal
değişmeleri de ifade etmektedir. Devletlerin, şir-
ketlerin, sosyal grupların, bilgi ve teknolojinin de
yaygınlaşması ile birlikte, politik, sosyal, kültü-
rel ve ekonomik bir süreç olarak anlatılmaktadır
(Giddens, 2005). Bu bağlamda, Sanayi Devrimi
sonrası ortaya çıkan geleneksel ve tarımsal toplum
yapısından, modern endüstri toplumlarına doğru
geçişle birlikte küreselleşmenin başlangıcını 20.
yüzyıla odaklamak da doğru değildir. Avrupa’nın
16. yüzyıl sömürgeleştirme politikalarına kadar gö-
türülebilecek bu süreç içerisine sermayeler, mallar,
imge ve simgeler, fikirler, insanlar gibi düzlemlerde
tecrübe edilen devinimler girmektedir (Özbudun,
2012:208). O hâlde küreselleşmenin tek başına
ekonomiye bağlı bir gelişme olduğu şeklindeki
algı bir yanılgıdır. Ekonomik küreselleşme, küresel
mal ve para hareketlerini, uluslararası şirketlerin
piyasada birer büyük güç hâline gelişleri, bilgi ve
hizmete dayalı iktisadi işlerliğin yükselişi ile ilgi-
li bir süreçtir. Oysa siyasal küreselleşme ve kültürel
küreselleşme de son derece önemlidir. Siyasal kü-
reselleşme, uluslararası platformda eşitlik, hak ve
özgürlük, insan hakları gibi konulara dair küresel
hareketlerdeki yenileşmeyi ifade etmektedir. Kül-
türel küreselleşme ise ulus aşırı kültür ve kimlik
ilişkilerini, kimlik anlayışlarını, göçleri, yeni med-
yayı, iletişimi, turizmdeki gelişmeleri ve tüketim
alışkanlıklarındaki gelişmeleri mercek altına alma-
yı gerektiren bir süreçtir. Bu sürecin devamında
da bütün bu gelişmelerin giderek bir benzeşmeye
yol açmasından bahsedilir. Başlı başına bir küresel
kültürün yaratılması mevzusu kültürel unsurların
akışı üzerinden kaynağına ulaşır (Ray, 2011; Boz-
kurt 2019). Burada Anthony Smith’in (2004: 278)
“küresel kültür” kavramına karşı çıktığını bilmekte
fayda var. Smith “kültür” kavramının zaten çoğul
bir içeriğe sahip olduğunu dolayısıyla “küresel kül-
tür” diye bir şeyden bahsedilemeyeceğini vurgular.
Ancak John Tomlinson (1999:11), Küreselleşme ve
Kültür adlı kitabının daha ilk bölümünde “modern
kültürün merkezinde küreselleşme, küreselleşmenin
merkezinde de kültürel pratikler yatar” diyerek koy-
muştur. Ona göre, küreselleşmenin hem politika-
sının hem de ekonomisinin öncelikle bir kültürel
açıklamaya ihtiyacı vardır. Bir başka deyişle Tom-
linson (1999:12) küreselleşmenin sunduğu bütün
238
devinimleri kültürel deneyimlerin temellerine da-
yandırmadan ve kültürel kavramlarla açıklama ça-
basına girmeden anlamanın mümkün olmayacağı
savını öne sürmektedir.
Kültürel Akışlar ve Sosyal
Antropolojik İzleri
II. Dünya Savaşı’nı takip eden dönemde, Av-
rupa ülkelerinin sömürgelerini oluşturan ülkeler
birer birer bağımsızlıklarına kavuştular. Dünya
üzerinde sosyal, kültürel, siyasi değişiklikler ve oto-
riter anlayışlara, yönetimlere eleştiriler baş gösterdi.
Amerika Birleşik Devletleri’nde de sivil haklar için
mücadeleler başlamıştı. Birbirinden farklı kültürel
sistemler antropologların giderek daha çok dik-
katini çekiyordu. Bu dönemlerde antropologların
tartıştıkları konulardan biri; kültürün sınırlarının
var olup olmadığıydı. Bu soru karşısında akıllara
Boas ve öğrencilerinin yaptıkları çalışmalar geliyor-
du. Bu çalışmalara göre, kültürel nesnelerin ve pra-
tiklerin kültürlerin birbirlerini etkilemeleri sonucu
ödünç alınmaları durumuydu. Bir başka deyişle,
kültürel gelenekler arasında geçişken sınırlar var-
dı. Herhangi bir kültürden başka bir kültüre geçen
herhangi bir gelenek, yeni girdiği kültürün içinde
o kültüre özgün ve gerçek bir değişime uğruyordu.
Ancak sosyal ve kültürel antropologlar için burada
ortaya çıkan yeni sorular vardı: Eğer yeni gelenek
yeni kültür içinde bu derece özgün bir parça hâline
gelirse o zaman kendi özgünlüğünü bir anlamda
yitirmiş mi oluyordu? Bazı toplumların, bazı kül-
türlerin inançları, değerleri, yaşam pratikleri birbi-
rine benzer olursa içlerinde yaşayan bireylerin de
bunlara bakış açıları aynı mı olurdu? Herhangi bir
birey herhangi bir değeri kabul etmeyebilir miydi?
(Lavenda ve Shultz, 2017:54).
Orhan Hançerlioğlu’nun hazırlamış olduğu
Toplumbilim Sözlüğünde (1986) şöyle bir tartışma
yer almaktadır: W. F. Ogburn, 1950’lerde yayın-
ladığı Kültür açısından Sosyal Değişim ve Gerçek
Doğa (Social Change with respect to Culture and
Original Nature) adlı eserinde, kültürel gecikme ku-
ramı kapsamında bir değerlendirme yapmaktadır.
Ona göre, kültürel gelişme, teknik gelişmelere bir
türlü ayak uyduramadığından toplumsal çözülme
meydana gelmektedir. İşsizlik, yoksulluk, hastalık-
lar, suçlar aile düzensizlikleri ve daha birçok sosyal
problem kültürel gecikme yüzündendir. Bunların
çözümü kültürün teknolojik gelişmeyi yakalama-

Sosyal Antropoloji
sıyla olacaktır. Orhan Hançerlioğlu’na göre ise tek-
nolojik gelişmeye ayak uyduramayan kültür değil,
üretim ilişkileridir ve Ogburn bunu görememek-
tedir. Hançerlioğlu’nun Ogburn’un etkisinde kal-
dığını düşündüğü İbrahim Yasa’ya göre, toplumsal
değişme ve kültürel değişme aynı anlamdadırlar.
Kültürel değişme herhangi bir toplumun kültürü-
ne katılan yeni maddi ve tinsel değerlerden ortaya
çıkan icatlardan dolayı gerçekleşir. İcatlar bir kül-
türde varlığını sürdüren unsurlara yeni bileşkelerin
eklenmesidir. İcatların nedeni ise ihtiyaçlardır. İh-
tiyaçlarla birlikte gelen icatlar biriktikçe kültürün
unsurları çoğalır, yeni yeni icatların gelişini müm-
kün kılarlar. Ogburn de kültürel değişmeyi, icat,
birikim, yayılma, uyum sağlama şeklinde dört aşa-
mada ele almıştı (Hançerlioğlu, 1983:255). Nite-
kim kültürün yarattığı her şey, bir anlamda maddi
kültür olarak tanımlanan ürünler, küresel bir akışın
içindedirler ve uğradıkları ülke toplumlarını bazen
daha çok bazen daha az etkileme gücüne sahipler.
İnsan emeğine dayanan tüm araç ve gereç-
ler maddi kültürü ifade eder. Toplumların
gelişme düzeylerine göre ortaya koydukları
teknolojik ilerlemeden doğan teknik ve be-
cerilerdir de denilebilir. Okullar, fabrikalar,
arabalar, elbiseler, heykeller, resimler gibi.
Örneğin Amerikan kültürünün Avrupa’daki
ülkelerin her birine etkileri ile Afrika’da yaşayan si-
yahların kültürlerine etkileri aynı düzeyde değildir,
aksine hepsi farklı düzeylerdedir. Örneğin Tişört
Yolculukları: Afrika’da İkinci El Kıyafetler Üzerine
Bir Belgesel (T-shirt travels: A Documentary on Second
Hand Clothes in Africa, 2001) adlı film, borç içinde
olan üçüncü dünya ülkelerinden biri olan Zambia’da
ikinci el giyim pazarı yüzünden giyimde perakende
satışın kapıları kapanışını ve aslında bir ekonomik
sömürgeleştirme eyleminin gerçekleştirilişini anlat-
maktadır. Ekonomik küreselleşme ve kültürel küre-
selleşme açısından çok tartışılabilecek bu eylem, aynı
zamanda bir antropolojik gözlem ve çalışma sahası-
na işaret etmektedir. Amerikan menşeli ve Ameri-
kan sembolleri ile donatılmış soluk renkli ikinci el
tişörtlerin Zambia’ya ulaşmaları ile birlikte, toplum-
daki, özellikle çocuklar ve gençler üzerindeki sosyal
ve kültürel etkilerini; onların geleneksel yaşamlarını,
değerlerini, kimliklerini hatta hayallerini ne kadar
etkilediklerini anlamak da mümkün olmaktadır.
8
Resim 8.1 Tişört yolculukları belgeselinden sahneler
Kaynak: Yönetmen: S. Bloeman, 2001. N.Y.https://www.
youtube.com/watch?v=73XvxCy69gg
Stuart Hall`a göre (Hall, 1998: 39-61) kültürel
küreselleşme tam olarak Amerikan yaşam tarzı ve
kültürünün yaygınlaşması anlamına gelmektedir.
Bir başka deyişle küreselleşme altındaki dünya,
Amerika odaklı bir merkezîleşme göstermekte-
dir. Emre Kongar için ise (Kongar, 1997) kültürel
küreselleşme, örnek bir küresel tüketim kültürü
hedefi doğrultusunda dünyada tüm toplumların
giyecek ve içecekte aynı markalarla yüz yüze gelip
tüketmeleri ilkesine dayanmaktadır. Zambia örne-
ğinin yanı sıra McDonalds’, Coca-Cola, CNN gibi
pek çok Amerika kaynaklı küresel kültürel akış
örnekleri mevcuttur. Dünyanın küresel bir uy-
garlığa doğru gidişini, dünyanın küresel bir köye
dönüşüşünü, coğrafyaların birleşimini ve küresel
kültürel benzeşmenin giderek artışını açıklamak
için sosyal bilimciler tarafından sıkça kullanıl-
maktadırlar (McLuhan, 1994; Giddens, 2002;
Bozkurt, 2019). Bilimsel çalışmalarda, toplumda
bireylerin kişisel ve ortaklaşa kimlikler oluşturma-
larına yol açan uluslararası insan, kültür ve mal
hareketleri anlatılmakta ve değerlendirilmektedir.
Fakat aynı zamanda tüketim kültüründe kullanılan
bu akışlar, küreselleşme çalışan bilim insanlarına
göre, modern devletlerin ulusal toprak sınırlarını
silikleştirerek daima yenilenen kültürel oluşumları
da ifade etmektedirler (Tzanelli, 2011, Giddens,
2002; Taylan, 2008). Bugün ulusal toplumlar de-
diğimiz toplumlar da aslında birden fazla kültürü
içlerinde barındırmaktadırlar. Robertson’a göre,
kültürel küreselleşme kültürler arası etkileşimle
birlikte Batı uygarlığının, uluslararası bir sürecin
dünya toplumlarını homojenleştirici gücünü ifade
etmektedir. Dünya âdeta küçülmüş ve aynılaşmış-
tır. Tek bir dünya varmış gibi tasvir edilmektedir.
Kültürel homojenleşme de denilen bu gidişat, Ame-
rikanlaşma, emperyalizm ve hegemonya şeklinde
de tanımlanmaktadır (Robertson, 1998: 99-100)
239
8
Küreselleşme ve Kültür Bileşkesinden Türkiye’de Sosyal Antropolojiye

Ulf Hannerz, kültürün bir küresel türdeşleşme sürecini merkez-çevre ilişkisi doğrultusunda yaşadığını
iddia etmektedir (Taylan, 2008: 88). Peter L. Berger`e göre kültürel küreselleşme temel kaynağı ve yarat-
tığı koşullar yüzünden dünya toplumlarının karşısında bir Amerikan tehdidi olarak durmaktadır. Öyle
ki Amerika ve Avrupa kültür endüstrileri, az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde kültürleri etkileyip
dönüştürebilecek, bir Batı kimliğini oluşturacak her türlü sektörü ileri teknolojiyi de kullanarak ellerinde
tutmaktadırlar. Örneğin sanal dünyanın tüketim ve enformasyona dayalı algoritmasından dünyayı her
şekilde bir Amerikalı kahramanın cesaretle kurtardığı filmlere; pop müzikten sosisliye (hotdog) birçok şey
birer araçtır (Berger & Huntington, 2003, Holton: 2013, Bozkurt, 2013). Immanuel Wallerstein (1989,
1995) ise Dünya Sistemi yaklaşımı ile gelişme arasında bağ kurmaktadır. Gelişme içsel ya da dışsal etkilerin
tartışıldığı bir münazaranın konusu olamaz; 16. yy. dan çağımıza kadar genişleyen, yayılan Avrupa menşeli
kapitalist üretim tarzı, küresel bir gerçekliktir. O hâlde bir gerçeklik de ulusların gelişiminden bahsedilme-
mesi gereğidir. Çünkü gelişen şey kapitalizmdir. Üstelik küresel olarak hızla genişlemektedir ve gelişirken
getirdiği her bir kriz ile çevreye daha çok sıçramaktadır. Böyle bir yayılmamın meydana gelişi, karşılıklı bir
hareketliliğe sahiptir. Fakat çevreden, ileri teknolojiye ve yüksek üretime sahip merkeze akan ham madde,
tarımsal ürün ve ucuz iş gücü gibi kaynakların ve kârın söz konusu olması nedeniyle eşitsizlik içinde bir
ilişki yaratan bir hareketlilik ortaya çıkmaktadır.

Resim 8.2 Küreselleşmenin kültürel, ekonomik ve siyasi boyutunu yansıtan bir karikatür. Amerikalı Disney
karakterlerinin ve ürünlerin farklı kültürleri istila edişi
Kaynak: https://otirb.umwblogs.org/2010/12/07/globalization-invasion/

dikkat
Küreselleşmeden bahsederken malların ve insanların dünya üzerindeki gezintilerinin karşısın-
da kültürel ürünlerin de gezdiğini unutmamak gerekir. Üstelik özellikle günümüzde, kültürel
ürünler dijitalleşmenin geldiği büyük paylaşım ve pazarlama alanlarından dolayı küreselleşmenin
hızlanmasını sağlamaktadırlar.

240

Sosyal Antropoloji
Kültür endüstrisi geldiğimiz bu noktada önemli
bir kuramdır. Frankfurt Okulunun üyeleri Ador-
no ve Horkeimer’ın görüşlerine göre, bireysellik
ve bireyin yaşamı hemen her alanındaki eylem-
lerinde, bilhassa sanat ve eğlence zamanlarında
keskin bir tüketiciye dönüşmesini hedefleyen kit-
le kültürü tarafından esir alınmaktadır. Medyanın
en önemli araç olduğu böylesi bir endüstrinin
işleyişinde birey, kitle kültürü yaratmayı hedef-
leyen ideallerle kuşatılmıştır. Horkheimer’a göre
kültürel ürünlerini kasıtlı olarak bireyin üzerine
süren bir azınlık mevcuttur. Üstelik iktidar iliş-
kileri, iktidarların beklenti ve onayları bu işleyen
sürece dahildir (Adorno, 2007, 2016; Horkhei-
mer, 1996).
Kültür endüstrisi, kültürün kendisinin
bir endüstri hâline gelişi ile birlikte,
kültürün ürettiklerinin de metalar şek-
linde ortaya döküldüğünü iddia eden
kavramdır. Çoğunlukla Theodor Ador-
no ve Max Horkheimer tarafından kul-
lanılmıştır.
Resim 8.3 Theodor Adorno (1903-1969)
Kaynak: Adorno, https://www.biyografya.com/
biyografi/22553
8
Resim 8.4 Max Horheimer (1895-1973)
Kaynak: Horkheimer, https://www.versobooks.com/
authors/1563-max-horkheimer
Adorno ve Horkheimer’ın görüşleri Gidddens’ın
küreselleşmeyi küresel kültür üzerinden açıklarken
küreselleşmenin yalnızca teknoloji ile ölçülmemesi
gerektiği, ekonomik, siyasal, kültürel ve ideolojik
bir bileşke ortaya koyduğu düşüncesinin (Giddens,
2002) arka planında yer almaktadırlar.
Siyasal küreselleşme ve kültür arasındaki ilişkiye
gelince; siyasal küreselleşme ulus-devletlerin si-
yasal, ekonomik, sosyal ve kültürel olarak ilke ve
sembollerini küresel dünyaya açmasıdır. Böylece
ulus-devlet, uluslararası kuruluşların ve mevzuların
değerlendirme ve destek ortağı hâline gelmekte,
uluslararası ilişkilerde söz sahibi olabilmektedir.
Ancak bu durumun önemli bir getirisi ulus-devlet-
lerin iç işlerine dış müdahalelerin artmasıdır (Türe,
2011: 4). Siyasal küreselleşme ekonomik küresel-
leşmeden ayrı ele alınamaz. Çünkü ekonomik kü-
reselleşme gelişmişlik düzeyleri farklı farklı olan
ulusal –yerel- ekonomilerin, dünyanın “tek pazar”
hâline gelişini ifade eden dünya ekonomisinin birer
parçası olmaları demektir. Bu bağlamda insan, ser-
maye, mal ve hizmetler devletlerin kararları ve ta-
lepleri doğrultusunda dünyanın her noktasını do-
laşmaktadır. Böylelikle bu dolaşımlar ya da akışlar,
toplumsal yaşamın büyük oranda değişmesine yol
açmaktadır. Toplumsal yaşamın değişmesi, kültür-
241
8
Küreselleşme ve Kültür Bileşkesinden Türkiye’de Sosyal Antropolojiye
lerde var olan değerlerin, geleneklerin, yeme içme
alışkanlıklarının, tüketimin, giyim kuşamın, eğlen-
ce anlayışlarının değişmesi ve giderek genel yaşam
tarzının farklılaşması anlamına gelmektedir. Bu tür
bir değişim sürecine de sosyo-kültürel küreselleşme
denilmektedir. Sosyokültürel küreselleşmenin ya-
nında tartışılan bir başka kavram da küresel kültür
ekonomisidir. Dünyanın farklı coğrafyalarında var
olan kültürlerin içe kapanık yaşamları aşamaları,
ekonomilerindeki işleyiş ilkelerini esnetmeleri ile
birlikte yepyeni üretim koşulları oluşturmaya ve
ürünleri ortaklaşa kullanmaya açık hâle gelmeleri
ile ortaya çıkmaktadır (Tomlinson, 2004; Robert-
son, 1998, 1999; Giddens, 2002).
Bütün bu küresel süreçlerin kusursuz devinimi
için hızlı teknolojik gelişmeler bir araç niteliğinde-
dir. Özellikle iletişim dünyası dikkate alındığında,
birikimsel bir bilginin yayılmasına tanık olunmak-
tadır. Hatta bilgi yayılımında ziyade mesaj yayılı-
mından bahsedilebilir. Gabriel Tarde (1843-1904),
bu şekilde yeniliklerin yayılması taklit eylemi üze-
rinden değerlendirir. Birey kendi özellikleriyle,
eğilimleriyle, arzularıyla, inançlarıyla toplum için-
de hareket eder, eylemde bulunur. Toplum içinde
hareket ederken öteki bireylerden etkilenir. Elbette
kendisi de onları etkiler. İşte toplumsal hayat bu
tarz bir taklit ortamını barındıran bir etkileşimler-
den oluşan bir bütündür. Toplumsal ilişkilerin de
bireyler arası ilişkilerin de niteliklerine göre mesaj-
lar ve yenilikler yayılmaktadır. E. M. Rogers’a göre,
yeniliklerin yayılması bir toplumsal sistemde pati-
kalar açarak yol alma işini göz önüne getirmelidir
ve bir iletişim türüdür. Bilgi üretmeye dayalıdır.
Karşılıklıdır, paylaşma ve anlama prosedürü ortaya
koyar. Bu şekilde bir yayılma ise toplumun kabul
etmesine, direnmesine ya da reddetmesine bağlı
olarak yavaş ya da hızlı bir toplumsal değişimi or-
taya çıkarabilir (Özçetin, 2019: 238-239). Aslın-
da birçoklarının enformasyon (malumat) dolaşımı
olarak da değerlendirdiği yeni bilgiler, mesajlar
belli kanallardan ilerlerken kurulan yeni toplumsal
düzenler, yeni toplumsal hareketler, fikirler bütün
bu değişimlerin insanları nasıl etkilediği sorusunu
psikolojiye bırakmışlardır. Oysa bu tarihsel sürecin
insanının, içinde yaşadığı kültürü, yaşadığı coğraf-
yayı, kentini, köyünü, mahallesini etkilemiş olma-
sı, aynı zamanda sosyal antropolojik ve sosyolojik
bir merak alanını da zorlamaktadır. Gabriel Tarde,
242
bir yığın insanın bir arada kendi içinde bir değişim
yaratmayacağını vurgulamıştır. Yığın hâlinde hare-
ket eden bir yapı bünyesinde değişim meydana ge-
tiremez çünkü bu imkânsızdır. Toplum dinamiktir.
Dolayısıyla değişkendir. Toplumda dönüşüm ka-
çınılmaz olduğuna göre, dönüşen de yığın olma-
dığına göre değişimin kaynağı bireydir. Tarde’ın
bu vurgusunda fark edilmesi gereken önemli bir
konu olduğunu belirtmeliyiz: Bir toplumsal mesele
ve ona duyulan merak, insan ve kültür arasındaki
ilişkiye ufacık da olsa değiyorsa, orada muhakkak
sosyal ve kültürel antropolojik bir soru da vardır.
Resim 8.5 Fransız Bilim İnsanı Gabriel Tarde
1843-1904
Kaynak: https://www.britannica.com/biography/
Gabriel-Tarde
Kültürün, ekonomi, siyaset ve teknoloji ka-
dar küreselleşmenin önemli bir boyutu olduğunu
kavramak önemlidir. Küreselleşmenin kültürel
analizi, onun çok-boyutluluğu üzerine yine kap-
samlı düşünmekten geçmektedir. John Tomlinson,
(1999:12) ‘Küreselleşme ve Kültür’ adlı kitabında
küreselleşmenin modern yaşamı karakterize eden,
hızla değişen ve giderek yoğunlaşan karşılıklı bağlar
ve bağımlılıklar ağına işaret etme özelliğine “karma-
şık bağıntılık” adını vermiştir. Hatta McGrew’un
karşılıklı küresel bağlanmışlığın yoğunlaşması şek-
lindeki basit tanımına da işaret etmiştir. Modern
ve küresel dünyada kalkış yeri ile varış yeri arasın-
daki fark sorulursa kültürel homojenleşme kavra-
mına girileceğini ifade ederken, bu konuda küresel
teklik sonucuna varmak için de acele edilmemesi
uyarısını yapmıştır. Ona göre ‘kültürel olan’ın za-

Sosyal Antropoloji
ten çok yaygın olan ve ortak kabul gören özellikleri
vardır. Küreselleşmenin kültürel boyutunu yalnız-
ca bunları dikkate alarak kavramak mümkündür.
Kültür sembolik temsil pratikleri ile dolu bir anlam
inşasıdır ve şüphesiz insan yaratımıdır. Ekonomik
alandan söz açıldıysa, insanların malları üretme
biçimleri, pazara soktukları ve tükettiklerinden;
siyasi alandan söz ediliyorsa, iktidarın toplumda
yayılmasını sağlayan araçlardan ve pratiklerden;
kültürden dem vuruluyorsa insanların bireysel ve
ortak iletişimleriyle nasıl bir yaşam ortamı kurduk-
larından, bu ortamdaki sembol ve anlam dünya-
sından bahsediliyor demektir. Aslında hiç biri de
birbirinden kopuk değildir (1999:33-35). Geçimi-
ni bakır dövmekle sağlayan bir insanın, etrafıyla
kurduğu ilişki biçimlerinden hayatını kazandığı bu
işten çıkardığı anlama, bu anlamın dışavurumunu
üstlenmiş olan resim veya tiyatro eserleri ve sanat-
çının bakış açısına kadar her dil ve her süreç anlam
üretim biçimleri ortaya koymaktadır.
Clifford Geertz’in antropoloji yazınında insan
çok katmanlı bir varlık olarak tanımlanmaktadır.
Bu “stratigrafik” (Jeoloji kolu olan Katmanbilime
özgü) bakışla, insanın hayatında biyolojik, psikolo-
jik, toplumsal ve kültürel belirleyicileri katmanlı ola-
rak üzerinde taşıdığını anlatmaktadır (Geertz 1973,
aktaran Dalan Polat, 2016:516). O hâlde kültürü,
kültürel, siyasal, ekonomik pratiklerin dişleri birbi-
rine geçmiş bir çark gibi işleyişleri içinde kavramak
mümkündür. Bu işleyişin amacı da hayata anlam
kazandırmaktır. Bu arada Tomlinson, Adorno ve
Horkeimer’ın kapitalizmin araçsal amaçları kapsa-
mında gördükleri sanat, eğlence, medya üzerinden
üretilen kültür endüstrisi sözünü bir gaflet olarak
görmektedir. Çünkü bu alanlarda kullanılan her şey,
bir anlamda “yaşam-anlatılarına katkıda bulunan bü-
tün günlük pratikler”dir, örneğin bir reklam, bir film,
bir roman hayatın nasıl yaşanabildiğine dair anlatı-
lar, ortak kimlikler, insan ilişkilerinin sefil ya da ide-
al versiyonlarının sunumları, her nasıl olursa olsun
kültür ile insan arasındaki ilişkileri yansıtmaktadır
ve varoluşsaldır (199:36-37-38). Böylece, Geertz’in
kültürü sembolik biçimlerle tarihsellik içinde akta-
rılan anlam örüntüleri (1973) olarak belirleyişini
temele almakla birlikte Tomlinson (1999) ve Gid-
dens (1994;1998) benzer bir tanıma ulaşmışlardır:
Kültürel boyut, küreselleşmenin dışarıda oluşundan
içeride oluşuna kadar uzanan, başka bir deyişle, çok
8
geniş alandaki dönüşümlerle en yerel ve mahrem
kişisel dünyalardaki dönüşümler arasındaki bağdır.
Bu anlamda kültür aslında ürün olduğu kadar üre-
timdir ve Geertz’deki tanımı epeyce popüler bir yere
getirilmiştir. Örüntülerden hayat bilgisine ulaşmak,
o bilginin sürekli aktarımı ve McDonalds’ın ya da
Coca-Cola’nın bu bilgide yerini bulması bir anlamda
zaman, mekân ve toplumsal olguların karşılıklı deği-
şimi ve dönüşümü meselesi dâhilindedir. Zira Geertz
ve Güvenç insanın tek tipleştirilmesi, evrensel insan
doğası gibi yaklaşımları bu akışkanlığın sürekliliği ve
getirdiği çeşitlilikler üzerinden ihmal ederler. Özel-
likle Bozkurt Güvenç sürekli yeni tanımlar üreterek
sabitleme noktaları üreten çabaları takdir edilesi bul-
mamaktadır (Geertz, 1973, Güvenç, 2010; Dalan,
2016). Bu nedenle bir insan ve kültür bilimi olan,
yerel olana, egzotik olana düşkün olan antropolojiyi
sürekli değişime tabi bir zeminde evrensellikler üze-
rinden açıklamak rasyonel bir gayret olmayacaktır.
Geertz, Amerikalı bir antropolog olarak 21. yüzyılın
başında paylaşılan değerler, kavramlar ve duygular
gibi son derece önemli birikimler üzerine bir fikir
birliğine varmaktan yoksun olan uluslararası gidişat
üzerine eleştirel bir yorum getirdi. Sınırları olmayan
kapitalizmde ve küresel köyde kimliği tanımlayan
her ne olursa olsun, derin meselelerden derin anlaş-
malara varmaktan bahsedilemez. O daha çok aşina
olduğumuz dağılımların, ısrarlı tartışmaların, var
olan tehditlerin, her ne olursa olsun bir şekilde ko-
runması gereken farklılık düzeninin korunmasının
tazelenmesinden ibarettir (Matei, 2014:544). Küre-
selleşen dünyada, eski problemlerin, çelişkilerin, ça-
tışmaların ve ayrımcılıkların olduğu bir zemin üze-
rinde yeni olanla hızlı değişen gerçekliklerle nasıl baş
edileceği bilinmiyor. Aslında Geertz’in söylemeye
çalıştığı şey, insanların kendi zamanlarının bilinci-
ne varamamasıdır. Başka deyişle, insanların, bugün
tanık olunan karmaşık fenomenleri anlamaları için
gereken kolektif-kendilikten, bir anlamda dayanış-
maya ve anlamaya ulaştıracak bir bilinçten yoksun
kalışlarıdır. Sanki negatif unsurlar pozitif olanlardan
daha güçlülermiş gibi, sanki farklılıklar benzerlik-
lerden ve ortak noktadan daha kararlıymış gibi eski
yenilgiler ve ön yargılar diğerlerini canlandırıyor ve
kirletiyorlar. Âdeta bir bulaşıcılık özellikleri var ve
öyle ilerliyorlar. Kimileri ‘küresel köy’ diyor, kimileri
Dünya Bankasının önerdiği ‘sınırları olmayan kapi-
talizm’ diyor ve çoğulculukları tartışarak çalışıyorlar.
243
8
Küreselleşme ve Kültür Bileşkesinden Türkiye’de Sosyal Antropolojiye

Resim 8.6 Clifford Geertz (1926-2006) ve ünlü eseri ‘Kültür Yorumları’

Kaynak: http://hypergeertz.jku.at/GeertzPhotos.htm.
https://www.amazon.com.tr/Interpretation-Cultures-Clifford-Geertz/dp/0465093558

Geertz’e göre eğer ortada böyle bir köy varsa
ortak değer, gelenek, dayanışma gibi bütünlüklerin
eksik kalması yüzünden bu köy, sadece fakir ve zayıf
bir köydür. Geertz’in yaklaşımı içinde McLuhan’ın
küresel Batılılaşma demeyip de küresel köy imgesi-
ni kullanarak ünlü olmayı başardığı noktada ulus
devletlerin kültürel sistemleri ve egemen devletlerin
kültürel sistemleri arasındaki varoluşsal çelişkile-
ri dikkate alması gereği vurgulanmaktadır (Matei,
2014: 543-544). Çünkü burada bir zorlama un-
suru yokmuş gibi görünse de değişmeyi kabul et-
meyen toplumların karşı karşıya kaldıkları gizli
ya da aşikâr zorluklar, tehditler mevcuttur. Sosyal
antropolojik bir mesele olarak ortaya çıkan değişme
aslında kültürel etkileşimden doğmaktadır. Sosyal
antropolojide “kültürleşme” olarak da adlandırı-
lan bu süreç egemen kültür ile uyum sağlaması ve
değişmesi beklenen kültür arasındaki etkileşimden
ibarettir.
Modernlik, Postmodernizm ve Sosyal
Antropoloji
Küreselleşme, karmaşık ortaya çıkış biçimleri,
stratejileri, ideolojileri ile karma ve çözümlemesi
zor bir kültürleşme ortamı yaratmakla birlikte dün-
ya toplumlarını farklı yönlere doğru çekmektedir.
Bu yönler, olumlu ya da olumsuz olarak değerlen-
dirilebilir, ancak önemli olan nokta küreselleşme-
nin getirdiği kültürleşme, Batılı demokrasiler, diğer
ülkelerin değerlerini, normlarını, geleneklerini,
fikirlerini, ideolojilerini yavaş yavaş, ürkütmeden
içine alan bir akıntı gibidir. Giddens’ın yazılarına
göre, bu akıntı özellikle Amerika’nın siyasal, sosyal
ve ekonomik gücünün tesirini içinde taşımaktadır.
Bu tesir, yerel toplulukların güçlerinin küresel or-
tama geçişini sağlamaktadır. Kültürel otoriterlik
üzerinden işleyen Batı’nın dışında kalan kültürle-
rin bozulmasına çalışarak tek yönlü bir kültürleş-
me sürecinin sürdürülmesinden bahsedilmektedir
(Bauman, 1999). Bu noktada küreselleşmeye di-
renmenin bir anlamı olmadığı, bu akıntıya ka-
pılmanın kaçınılmaz olduğu savı güçlenmektedir
(Berger&Huntington, 2000).
‘Modernleşme Kuramı’, modernleşmeyi, gele-
neksel toplumları modern toplumlar olmaları için
değişime götüren küresel bir sürece işaret etmekte-
dir. Küreselleşmenin ana basamağı olan modern-
leşme, geleneği sorgulayarak geçmişin sahip çıktığı
geleneği şimdiki zamana aktarıp yeniden işleyerek
geleceği tasarlama çabasını barındırmaktadır. Mo-
dernleşme, toplumlarda geçmişe ve geleneklere bağ-
lılık ya da Durkheim’ın ‘cemaat’ dediği henüz ‘biz’
duygusu sönmemiş toplumlarda tarihe, atalara, ge-
leneklere, kurulmuş sosyal yapı ve ilişkilere bağlılık
nedeniyle dirençle de karşılaşabilir. Hatta bu tür ye-

244

Sosyal Antropoloji
rel kültür dirençleri modernleşmenin karşısında bu
toplulukların görev ve işlevini güçlendirebilmekte-
dir. Bu, modernleşmenin getirdiği çelişkili durum-
lardan biridir. Yerel kültürlerin dirençleri, beşeri-
yet kültürü için salim bir hareket olarak kültürel
zenginliğin korunmasına hizmet etmektedir. Halil
İnalcık’ın ‘Kültür etkileşimi, Küreselleşme’ (İnalcık,
2002: 100) adlı yazısında yaptığı benzetme gibi;
dünya bahçesinde yalnızca bir çiçeğin değil, bütün
çiçeklerin renklerinin ve kokularının duyulması
için var olan bir harekete hizmet etmek gibi dü-
şünülebilir. Küreselleşmenin kültürel çeşitlilikleri
ve kültürlerarası teması tek yönlü bir etki ile tehdit
edişi ile birlikte, yerel olanın yeniden tartışılmasını
sağlamakla ortaya çıkmaktadır.
Giddens bu düşünceyi kültürel bağlantılılığın
oluşuyla hem küresel hem modern olan bir yaşa-
mın “düşünümselliği” (reflexivity) fikrine kadar
götürmektedir: toplumsal hareketler kendilerini
tekrar ederler. Yani sosyal varlık olarak insan bir ey-
lemde bulunurken, bulunduğu eyleme dair bir far-
kındalık içindedir ve kendi üzerinde de etkili olur.
Mesela kişi, sürekli olarak bir işi ya da bir görevi
neden yaptığını bilir değil mi? Onu neden yapmak
zorunda olduğunu, o işe ya da eyleme neden bağlı
olduğunu bilerek hareket eder. Bu şekilde kişi, her
türlü hareket ve davranışlarına dayalı olarak ak-
makta olan bilgilere göre de kendini ayarlar. Aslın-
da insan bu şekilde kendini hep izlemektedir. İşte
bu kendini izleme toplumsal kurumlar düzeyinde
de yansımaktadır. Burada da bir kurumsal düşü-
nümsellik söz konusudur. Modern kurumlar bün-
yelerinde kendileri hakkında gelmekte olan bilgiler
ne diyorlarsa ona göre yeniden yapılandırılırlar.
Böylece de toplumsal kurumların barındırdıkları
toplumsal pratikler, sahip oldukları özellikler, ya-
pıcı bir şekilde değişmektedir. Denilebilir ki top-
lumsal kurumlarda insanlar gibi sürekli öğrenirler.
Nitekim Giddens, yerel ile küresel arasındaki çe-
lişkiye bakarken düşünümsellik yaklaşımına daya-
nır. Yerel yaşam tarzlarındaki alışkanlıklar, giderek
küresel sonuçlar yaratmaya başlamıştır. Giddens
bu düşüncesini açıklarken kültürün biçim verdiği
yerel hareketlerden yola çıkar ve karmaşık bağlantı-
lık kavramına doğru ilerler. Karmaşık bağlantılılık,
sadece toplumsal kurumların daha sıkı bir şekilde
bütünleşmesi değildir, bireysel ve kolektif hareket-
lerin kurumların asli işleyişleriyle bütünleşmeleri-
ni de içermektedir. Örneğin bir cumartesi günü
arkadaşlarının doğum günü partisine gidecek olan
8
birkaç genç bir arada alışveriş merkezinden kıyafet
seçsinler. Giysi tercihleri, diğer tüm tüketim ter-
cihleri gibi, Filipinlerde bir işçinin çalıştığı şartlara
hatta giysinin üretimi sırasında kullanılan doğal
kaynaklar, üretim süreçlerine, oradan acaba bütün
bu süreçlerin küresel ekolojik herhangi bir sonucu
olacak mı sorusuna kadar bağlantılılık içindedir.
İşte bu karmaşık bağlantılılık, küreselleşmeyi ve
kültürle olan ilişkisini anlamak açısından her şey-
dir. İnsanların durmak bilmeksizin süren eylemleri,
dünya pazarları, uluslararası iş bölümü, uluslararası
moda kuralları, binlerce çeviri kitap, anında ya-
şamları etkileyebilecek bir düşüncenin yayılması,
hepsi bir coğrafyadan bir başka coğrafyaya, birbir-
lerini hiç tanımayan zengin, orta sınıf ve yoksul in-
sanların kaderlerini birbirlerine bağlamaktadır. O
hâlde bunlar kültürel eylemlerin küresel sonuçlarıdır.
Kültürel eylemlerin küresel sonuçları beraberinde
ekonomik, siyasi, teknolojik boyutları da aynı anda
beraberinde taşımaktadır (Giddens, 1998:40-42,
Tomlinson, 2004:44-45).
Modernlik, küreselleşmenin gerçek anlamda
tarihsel arka planıdır. Kimi sosyal bilim insanları-
na göre karmaşık bağlantılılık doğrudan doğruya
modern dönemle ilgilidir. Modernizm adı verilen
süreç genel olarak, insanların bireysel yaşamları,
aileleri ve çocukları için düşündükleri fazlasıy-
la belirleyici olan eski geleneklerden, fikirlerden,
kurallardan özgürleşme arzuları ve bunlara tutun-
maktan tamamen vazgeçmelerine dayalı bir süreç
olarak tanımlanmıştır. Bu düşünceye karşı bir al-
ternatif sunanlar için ise modernizm, Batılı mo-
dernist toplumların ve fikirlerinin, batılı olmayan
ülkelere egemen olmak, onların kültürlerini ve
kültürlerinde yer alan geleneksel özellikleri zayıf-
latmak için ürettikleri pratikler bütünüdür. Hatta
Batılı toplumların bakış açısına göre bu bir ilerle-
me sürecini ifade etmektedir. Ancak Batılı olma-
yan toplumların bakış açılarına göre ortaya çıkan
şey bir bozulmadır. Batı-tarzı bir ilerleme anlayışı,
politik bağımsızlığın zayıflatılması, ekonomik an-
lamda yoksullaşmanın artması, doğanın ve çevre-
nin güzel taraflarının yıpratılması, modern yaşama
uymayan sosyal değerlerin ve toplumsal ilişkilerin
dönüştürülmesi demektir. Yani tümüyle bir top-
lumsal ve kültürel yaşamın tahribatını içermektedir
(Lavenda&Schultz, 2019:34).
Giddens yazılarında, Batılı toplumlara ait fikir-
lerin modern ve modern öncesi şeklinde bir ayrı-
mın yersiz olduğunu söylemektedir. Modern top-
245
8
Küreselleşme ve Kültür Bileşkesinden Türkiye’de Sosyal Antropolojiye
lumlarda özellikle dinî uygulamalarda hâlâ hiçbir
zaman yok olmamış çok fazla kültürel öge bulun-
maktadır. Örneğin Güney Avrupa’da bir ülke olan
İspanya modern topluma sahip bir ülkedir. Fakat
bu toplumda Katolikliğin pek çok ilkesinin yaşadı-
ğını ve toplumsal etkilerini gözlemek hâlen müm-
kündür. Aslına bakılırsa bugün dünyanın hiçbir
yerinde modern olmadığı düşünülen, ‘geleneksel’
bir ulus-devlet bulunduğu söylenemez (Tomlin-
son, 2004:62).
Postmodernizm, modernizme bir tepki olarak
doğmuştur. Modernizmin dayandığı ilerlemeci,
nesnel ve gerçekçi özelliklerini içine alan aydınla-
macı anlayışın eleştirisidir. Postmodernite keskin
tanımlara ve ilkelere sahip bir dönem tanımı de-
ğildir. Jean-François Lyotard (1990:12) ünlü eseri
Postmodern Durum’da “Aşırı olanı basitleştirmek
amacıyla, postmoderni meta[büyük]-anlatılara yö-
nelik kuşkuculuk olarak tanımlayacağım. Bu kuşku-
culuk elbette bilimlerdeki ilerlemenin bir ürünüdür”
demektedir. Modern çağın bütün o büyük anlatı-
larına; akıl ve bilim aracılığıyla insanlığın eşitlikçi
ve özgürlükçü bir düzlemde ilerleyişine karşı dura-
rak geleneksel doğruluk anlayışlarını sorgulamak-
tadır. Örneğin; özgürlük üzerinden bir tanımlama
yapmak, özgürleşme alanları belirlemek, ilkelerini
sunmak ve bunlara uygun davranışların meşru ol-
duğunu varsaymak modern bir eğilimin içindedir;
rasyonel ve evrensel geçerliği olan bir eylemdir.
Postmodern durum içerisinde asla keskin bir öz-
gürlük tanımı yapılamaz. Postmodern kuram böyle
bir “asıl olan” budur şeklinde yansıyan akla karşı
saldırgandır. Tek bir rasyonellikten bahsedilemez.
Örneğin İnsan Hakları Beyannamesi de bir büyük
anlatı kabul edilerek eleştirilir. İnsan haklarını be-
lirleyen birtakım ilkeler ortaya koymak, sınırlılıklar
tanımlamak değil midir? İnsana ait her ne kadar
norm, nizam, istikrar düşüncesi, belirleme, büyük
anlatı ve etik değerler, evrensel gerçeklik varsa, tü-
münün tamamen reddedilmesi gerekir. İşte sosyal
antropolojik gözlemler ve araştırmalar da gelişmek-
te olan toplumları nesneleri olarak alırlar. Böylece,
hiç olmazsa birtakım yapıların içerisinden bu tür
an’anevi/geleneksel bilginin yaşamasına katkıda bu-
lunurlar.
Ortaya şöyle bir soru atılabilir: Kapitalist geliş-
me beklentisinin içinde bugün farklı farklı yeterlik
alanlarının bir geleneğin biricikliğinde gizil kaldık-
246
larını düşünürsek, yeni adımlar, tartışmalar içinde
birtakım belirlemelere göre hiç de farklılaşmamış
olduklarını farz edersek, nasıl bir aydınlık gelecek
öngörülebilir? “Anlatım birden daha çok olmak üze-
re an’anevi bilginin gizli bir biçimidir.” ( 1990:53)
diyen Lyotard’a göre bu bir cevaptır. Anlatım, bir
halkın kültürünü oluşturan bilginin bir diyalog
içinde gezinmesine izin veren bir uzlaşmadır. Bu
uzlaşma, bilenle bilmeyen arasındaki mesafeyi gör-
meyi de bir şekilde sağlamaktadır. Ancak önemli
olan şey, bu uzlaşmanın yarattığı samimi, derin ve
işleyen bir diyalog ve sosyal gerçekliktir. Böyle bir
uzlaşma tarzı, sosyal antropolojinin yöntemlerinin
ve sosyal antropologların çalışmalarını sürdürürken
ciddiyetle arzu ettikleri bir unsurdur.
Moderniteyi bu şekilde eleştiren postmodern
yaklaşım kapitalizmin ürettiği kültür içerisinde, bir
anlamda Batılı ülkelerde resim, heykel, mimari, ede-
biyat gibi güzel sanatlar alanlarına da girmiş her tür-
lü kurala bağlama, sınırlılıklar sunma eğilimlerini alt
üst etmiştir. Eğer Resim 4 dikkatle incelenirlerse, üst
soldaki ilk resimde İslam kültürünün klasik yuvar-
lak hatlı mimarisinin modernize edilmiş tasarımıyla
mimarlar Vedat Dalokay, Hüsrev Tayla ve Fatih Ulu-
engin tarafından projelendirilmiş olan Ankara Ko-
catepe Camii yer almaktadır. İkinci resimde ise yine
Ankara’da bulunan Doğramacızade Ali Paşa Camii
görülmektedir. Erkut Şahinbaş’ın mimarı olduğu bu
cami incelendiğinde, minaresi dâhil caminin mima-
ri dokusunun daha çok köşe hatlarla belirginleştiril-
diği dikkati çekmektedir. Alttaki resimde ise, Emre
Arolat’ın Sancaklar Camii yer almaktadır. Moder-
nist nesnel yaklaşımın göz ardı edildiği noktasından
hareketle bu son iki caminin mimaride postmodern
vurguyu yansıttıkları tartışılmaktadır. Zira camiler,
türbeler, eski eserler birer maddi kültürdürler ve ma-
nevi kültür öğeleri ile yani inançlarla, geleneklerle,
toplumsal kurallarla, fikirlerle etkileşim içindedirler.
Bu nedenle, maddi kültürün bu şekilde “doğal” ya
da “nesnel” olan üzerinden bir değişime işaret etmesi,
manevi kültürde de bunun etkisini görmeyi müm-
kün kılabilmektedir. Modernizmin nesnellik üzerin-
deki katı vurgusu ile birlikte sunduğu tanımların,
getirdiği kural ve sınırlılıkların devamlı olarak sor-
gulandığı bir eleştiri tarzı olarak postmodernizmin
insan ve kültür üzerinden tartışılabilir olması esasen
antropolojinin görüş açısını doğrudan kendine çek-
mesi demektir.
 8
Sosyal Antropoloji

Resim 8.7 Üstte solda Kocatepe Camii, Ankara (1967-1987). Üstte sağda Doğramacızade Ali Paşa Camii Ankara,
(2009-2010). Alttaki resimde Sancaklar Camii (2011-2013), İstanbul
Kaynak: Kocatepe Camii https://seyahatdergisi.com/kocatepe-camii/, Doğramacızade Ali Paşa Camii https://www.
ontrol.com.tr/node/37, Sancaklar Camii https://www.arkitektuel.com/sancaklar-cami/

Sosyal antropoloji ve küreselleşme kapsamında özellikle sermayeler, mallar, imgeler, simgeler, fikirler ve
insanlar birer düzlem olarak ele alınmaktadır. Demografik ve coğrafi olarak incelendiğinde dünya üzerinde
artık çoğu insanın dünyaya geldiği yerde yaşamadığı anlaşılmaktadır. 1950’lerden bugüne kadar az geliş-
miş ülkelerden gelişmiş ülkelere göç, kırdan kente göç, zorunlu göç yoksulluk, küresel iklim krizi, siyasal
çatışmalar gibi birçok riski de beraberinde getirerek gerçekleşmektedir. Bu durumda antropolojik olarak
yerel diye tabir edilebilecek yerler de değişime uğramaktadır. Herhangi bir merakla alan araştırmacısı bir
sosyal antropolog bir köye, beldeye veya bir kabileye araştırma yapmak için hâlen gitmektedir. Ancak git-
tiği yerin göçle ortaya çıkan mekânsal uzantılarını da takip etmek durumunda kalmaktadır (Özbudun ve
Uysal, 2012: 208). Sosyal antropologlar, postmodern perspektifi kullanarak topluma baktıklarında, top-
lumda daima avantajlı ve güçlü statülere gelmiş kişilerin, diğer grupların ürettikleri bakış açılarını, sosyal
ve kültürel deneyimlerini, yaşam biçimlerini küçümsediklerine işaret etmektedirler. Bu avantajlı kesimler,
kendi politik, sosyal ve kültürel yargılarını en doğru, en nesnel doğrular gibi sunmaya ve kabul ettirmeye
çalışmaktadırlar. Batılı ülkelerinin karakteri de budur. Bu yüzden sosyal antropologlar yerli toplumların
emsalsiz özgünlüklerini ve bütünlüklerini korumak için bilimsel bir mücadele alanı içinde kendilerini
konumlandırmışlardır.
1989’da Soğuk Savaş’ın sona ermesiyle birlikte dünya üzerinde pek çok politik ve kültürel “gerçeklik”
bozguna uğramıştır. Dolayısıyla bu tarihsel süreç postmodernizme akla uygunluk üzerinden destek vermiş-
tir (Lavenda&Schultz,2019:35). Hatta Çernobil Patlaması, Berlin (Utanç) Duvarı’nın yıkılması, Avrupa
Birliği’nin kurulması, küresel kapitalist piyasalarda denetimin azaltılması, ekolojik kriz, iklim değişikliği
zirveleri, Bosna ve Körfez Savaşı gibi savaşlar, hepsi küreselleşme ile bağlantılıdır. John Tomlinson’un dün-
ya bağlamı olayları olarak aktardığı bu olayların, her ülkedeki insanların içinde yaşadıkları fiziksel ve çevre-
sel şartları etkilemenin yanı sıra küreselleşen medya teknolojileri, özellikle en tarihsel düzeyde televizyon,
insanların günlük hayat deneyimlerine dâhil oldular. Bununla birlikte yersizyurtsuzlaştırma bir kültürel
müdahale ve deneyim olarak belirdi (Tomlinson, 1999:168-170).

247
8
Küreselleşme ve Kültür Bileşkesinden Türkiye’de Sosyal Antropolojiye
Resim 8.8 Berlin Duvarı ve yıkılışı
Kaynak: https://www.berlinturk.com ve https://www.cugat.cat/
dikkat
Batı’da uzun yıllar “Utançduvarı” (Schandma-
uer) adı verilmiş olan ve Batı Berlin’i kuşatan
bu betondan sınır, Kasım 1989 tarihinde Doğu
Almanya’da yaşayan ve Batı’ya geçmek isteyenle-
rin gidebileceklerini ilan etmesinin takiben ta-
mamıyla yıkıldı. Bölünmüş bir kent olan Berlin,
böylece siyasi, ekonomik ve kültürel akışlarla
dolu küresel işleyişe kapılmış bir kent oluver-
mişti. Dünyada kapitalizmin tarihini takip eden
birçok sosyal bilimci için küreselleşmenin temel
adımı bu olaydır.
Yerellik, iletişim teknolojileri ve yersiz yurtsuzlaş-
tırma arasında nasıl bir bağ kurulmaktadır? Bu soru,
sosyal antropologlar tarafından elzem bulunan bir
tartışma konusu ortaya atmaktadır. Uydu ya da
kablolu televizyon, cep telefonları, çağrı cihazları,
faks makineleri, bilgisayarlar, laptoplar, tabletler,
modemleri e-posta alıp göndermeler hepsi artık ola-
ğanmış gibi insan hayatının içindeler. İnsanların ev-
leri bilgiye “açık” hâldeler. Alınacak haberler, yalnız-
ca ulusal kanallardan değil, CNN gibi uluslararası
haberlerde çok ileri gitmiş kanallar ve hatta internet
üzerinden dil problemi de aşağı yukarı çözülmüş
olarak alınabilirler. Benzer güçlü haber kanalların-
dakilerle veya web sitelerindekilerle karşılaştırılarak
değerlendirilebilirler. Daha iyi bilgilenmek uğruna
“evdeki kültür”, ulusal kültür ve kimlik, kozmopo-
lit kültürel eğilimlerin etkisiyle mesafelendirmeye
ve kayba uğramaktadır. Yersizyurtsuzlaşmanın ta-
248
nımı mesafe artışı ve kayıplardan şekillenmektedir.
Küreselleşmiş medya aracılığıyla dünyaya açık hâle
gelme ve kültürel perspektifin genişlemesi olarak
betimlenen açıkça tecrübe edilen bir yersizyurtsuz-
laşma vardır. Fakat insanın mahrem mekânlarına
müdahale eden belirsiz bir durum gibi durmaktadır
(Tomlinson, 1999:171, Eriksen, 2000, Bauchspies,
Croissant, Restiuo, 2019).
Yersiz yurtsuzlaştırmayla başa çıkmak için in-
sanların evlerinden uzaklaşıp uzaklaşmamaları bir
çözüm değildir. Zira ileri, teknoloji araçları; e-mail
ve internetteki hızlı yayılma ulus-devlet sınırlarını
çoktan aşmıştır. Bilgi iletişim teknolojileri ve med-
yanın iş birlikçi ortamında, küresel ağlar ve sanal
topluluklar kurulmuştur. Bu ortam “yabancılar”ı
ortadan kaldırmış, âdeta dünyanın dört bir yanın-
dan insanları birbirine bağlayarak “tanıdıklar” üret-
miştir. Bu şekilde, bilgisayar ortamlı iletişimin bü-
yümesine bağlı olarak farklı değerlerin, inançların
ve pratiklerin bir arada ortaya koydukları kültüre
siber kültür adı verilmektedir. Birbirinden çok fark-
lı insanlar, imgeler, düşünce ve pratikler arasında
temasları kontrol altında tutmak isteyen tüm bi-
linen sınırlar (sosyal, kültürel, dinî, coğrafi, siyasi
sınırlar) bir tarafa atılmıştır. Postmodern durum
sonrası bireyin metalaşması, “üretmeden tüketmek”
üzerinden kurgulanmış bir yaşam tarzı içinde tutu-
lup kalması, siber kültürün bir özelliği olarak görül-
mektedir (Lavenda & Shultz, 2017).
Modern devlet, diğer adıyla ulus-devlet, varlığını
mutlak bir ulusal kimlik üzerine inşa etmektedir ve
bugün tanımlanması zor sınırlar, belirsizlikler, gü-
vensizlik durumları karşısında “kimlik politikaları”

Sosyal Antropoloji
olarak bilinen görüngüyle karşı karşıya kalmıştır.
Kimlik politikaları, ulus-devlet vatandaşlarının
tamamının ortak kimliğe ait olduğu gerçeği kar-
şısında duran, ikincilleştirildiklerini düşünen top-
lulukların veya kişilerin ilkeleri belirli bir kültürel
ortaklık yerine kültürel çoğulculuk bağlamında bir
varoluş mücadelesine girmeleriyle ilgilidir. Bu ye-
rel kültürler veya topluluklar, birbirlerinden farklı
yaşam biçimlerine ve beklentilere sahip heterojen
alt grupların çeşitliliğini ifade ederler. Heterojen
alt-gruplar, egemen çoğunluğun kültürünü asimi-
lasyon yoluyla benimsemiş gibidirler ancak yukarı-
da bahsedilen türde postmodern yansımalar altında
yani her alanda belirsizliklerin artışıyla bu egemen
yapıda açıkça bir esneklik meydana gelebilmekte-
dir. Bu durumda da çoğulculuk (plüralizm) ortaya
çıkabilmektedir (Lavenda & Shultz, 2017; Tomlin-
son, 1999; Touraine, 2000). Eriksen’e göre çoğul-
culuk içinde bir kültürel yeniden canlanma söz ko-
nusudur. Bu canlanmada kültürler ilk hâllerinden
farklılıklar gösterebilirler. Aslında tamamen gele-
nekçi oldukları söylenemez. Yalnızca geleneği hâlen
anlamlı kılma arzusu açısından gelenekçi oldukları
belirtilebilir (Eriksen, 2009:447)
Kültürel heterojenlik, özellikle son yıllarda göç
konusunda deneyimler yaşayan toplumlarda çok
kültürlülük adı verilen bir yapının ortaya çıkışını
sağlamaktadır. Batı Avrupa ulus-devletleri dün-
yanın her tarafından gelen göç akımlarına maruz
kalmaktadırlar. Uluslararası göç, kültürel alanda
önemli oranda yeni politik sorular, sosyal çatışma
ve çelişkiler yaratabilmektedir. Zaten küreselleş-
menin en önemli özelliği insan kaynaklarındaki
yüksek akışkanlık potansiyelinin gözlenişidir. Bu-
rada kastedilen aslında zorunlu göçten ziyade gö-
nüllü göçtür (Eriksen, 2009). Örneğin Batı Avrupa
toplumlarının göçler öncesi barındırdığı kimlik ve
çeşitliliği göç talepleri kabul edilenlerin de yerleş-
meleri ile birlikte daha da çeşitlenmektedir. Göç-
menler için toplumun sunduğu normlara, standart
yaşam biçimlerine uyum sağlama süreçleriyle bir-
likte, yerli toplum ya da egemen kimlik üyeleriyle
düzenli toplumsal ilişkiler kurarak sisteme dâhil
olabilme çabaları, asimilasyon meseleleri, bilhas-
sa antropologların, sosyologların, demografların,
ekonomistlerin ve uluslararası ilişkiler çalışanları-
nın ilgilerini çekmektedir. Zaten farklı tarihsel ve
kültürel geçmişlere sahip insanların birbirleriyle
temasları, antropologlar için âdeta mecburi incele-
me alanı yaratan bir meseledir. Küreselleşme şart-
8
larında yerlileştirme sürecini pekiştiren, kültürel
ödünçleme adı da verilen kültürel unsurların alış-
verişindeki artış antropologları kültürel melezleşme
tanımına götürmüştür. Aslında bu kavram kültürel
kayıplarla bağdaştırılan bir niteliğe sahip değildir.
Tam tersine kültürel unsurlardan ödünç alanların
kültürel kazanıma işaret etmektedir. Zira ne kadar
otantik olursa olsun geleneklerin değişebileceği
fikrine de hizmet ettiği kabul edilir. (Lavenda &
Shultz, 2017) Nitekim bu noktada Alan Touraine
(2007), toplumla topluluklar arasındaki ve küre-
selleşmiş ekonomiyle dünya üzerinde bir nevi izo-
le edilmiş kültürler arasındaki mesafenin artışının
olumsuz sonuçlar doğuracağından bahsetmektedir.
Bunlar arasındaki açık bir mesafe, kültürlerin yok
oluşuna hatta toplumsal şiddete yol açabilecektir.
“Eşitliliklerimiz ve farklılıklarımızla birlikte yaşa-
yabilecek miyiz?” adlı eserinde Touraine, böyle bir
mesafe kurulumunun tam tersine dünyanın her
köşesinde, zengin ve fakir ülkelerde, birbirlerine zıt
fakat birbirlerini tamamlayan biçimlerin mevcut
olduğunu vurgulamaktadır. Böyle farklı renkleri
barındıran bütünleşmiş bir yapının egemenliği al-
tında, hep birlikte çeşitliliği, değiş tokuşla kimliği,
şimdi ile geçmişi her dönemde ve her düzlemde
bağdaştırarak dünyanın, ulusal toplumların ve kişi-
sel yaşamların bölünmesine karşı mücadele etmek
gerektiğini öne sürmektedir.
Resim 8.9 Arjun Appadurai Bielefeld Üniversitesinde
bir konuşma yaparken
Kaynak: Bielefeld, 2017. Almanya.
Arjun Appadurai, günümüzde küreselleşme ve
kültür üzerinden yapılan tartışmalara, küresel kül-
türel akış bağlamında katkıda bulunan çok önemli
bir isimdir. Hindistan asıllı Amerikalı antropo-
logdur. Küreselleşme, modernite ve ulus-devletler
249
8
Küreselleşme ve Kültür Bileşkesinden Türkiye’de Sosyal Antropolojiye
arasındaki önemli ilişkiye odaklanmış olan bu ünlü
antropoloğa göre kültürel akışkanlığı beş işlevsel
boyutla belirlenen bir çerçeve içine yerleştirmek
mümkündür:
a. Etno-alan: Etno-alan adını verdiği boyutta
Appadurai, içinde yaşanılan ve âdeta kaygan
zemine sahip olan bu dünyada, insanların
şahit oldukları görünüme değinmektedir.
Etno-alan insanların hareketlik ve etkile-
şimde bulunma alanını açıklamaktadır. Tu-
ristler, göçmenler, sınır dışı edilmişler, sür-
günler, iş gezilerine gidip gelenler gibi birey
hareketlerine bağlı olarak, toplumların belli
bir düzene sahip olmaları üzerinden dünya-
nın demografik (nüfusa dayalı) özelliklerine
bakmaktadır.
b. Tekno-alan: Küresel olarak yapılandırma iş-
levi ile teknolojinin kültürel akışı şekillendi-
rişinden ve mütemadiyen tanık olunacak bir
dağıtıma sahip oluşundan bahsetmektedir.
Özellikle uluslararası büyük ve güçlü özel
şirketlerin ürettiği mekanik enformatik tek-
nolojinin hareket alanını tanımlamaktadır.
c. Finansal-alan: Dünya üzerinde giderek
coğrafyadan, sınırlardan bağımsız hâle ge-
len sermaye akışını ifade eden boyuttur. Bir
başka deyişle, uluslararası genişleyen ve sü-
ratle yol alan para ve piyasa formüllerinin
akış alanına işaret etmektedir.
d. İdeo-alan: İdeolojik mesajlarla ilgili boyuttur.
Özellikle özgürlük, insan hakları, egemen-
lik, temsil gibi Aydınlanma Dönemi’nin
ruhunu taşıyan fikirlerin güçlü ve etkili akı-
şının olduğu alana tekabül etmektedir.
e. Medya-alan: Kitle iletişim alanının yaratım-
larını açıklayan boyuttur. Bu alanda gazete,
dergi, televizyon -şimdilerde büyük oranda
sosyal medya- gibi araçlar üzerinden akan
haberlerin, dizilerin, filmlerin bir enfor-
masyon akışını mümkün kılmalarıyla ilgili
250
alandır (Appadurai, 1990, Sarıbay, 2004,
Yeşiltuna, 2006)
20. yüzyılın sonlarından bu yana fikirler, insan-
lar, teknolojiler ve para, görülmemiş bir biçimde
hareket hâlindedir. Bu durum yerinden edilme ey-
lemini de büyük oranda kapsamaktadır. Yeni gidi-
len yere dair yeni bir bilinç inşası söz konudur. Bir
bireyin ikametgâhı kökten değişebilir ya da bir bi-
rey bir yerden bir yere taşınabilir. Bu “yerler” farklı
insanlar için farklı algı ve anlam ürettiklerinden
semboller gibi çokseslidir. (Eriksen 2009).
Sonuç olarak; küreselleşme süreci sosyal ant-
ropolojik olarak kültür ve insan ilişkisi üzerinden
tartışılırken, politik alanın bu ilişkiden ne kadar
etkilendiğini kavramak da mümkündür. Küresel
kapitalizmin ulusal sınırları zayıflatmaya yönelik
umursamaz hareketliliği bir ulus-devlet ya da bir
ulus olmanın ruhunu pekiştirerek “yerel” kökle-
re dönüş arzunu canlandırmakta olabilir. Dahası
modernleşmeye ve küreselleşmeye karşı bir karşı
kuvvet yaratabilir. Zira zaman ilerledikçe çok-
kültürlülüğün birey ve yaşadığı toplumdaki ortak
benliğin, birey ve “ötekiler”in benzer anlamlan-
dırma koşullarında yüz yüze gelişleri karmaşık bir
hâl almaktadır. O hâlde küreselleşme kapsamında
yerellikler kompleks bağlantılar içinde etkilenme
birbirlerinden etkilenebildikleri gibi ilişkiler tersi
yönde de bir ilerleyiş de gösterebilir. Bauman’a
göre son zamanlarda anlam ve değer üretme nokta-
ları yurt ötesidir, bir başka deyişle yerel sınırlandır-
malardan bağımsızlaştırılmıştır. Ancak bu yurtsuz-
laştırma hareketinde söz konusu değer ve anlamlar
denk gelecekleri çoğu insan için geçerli değildir ve
daha katı bir yurt temelli yaratımla ile birlikte yü-
rümektedir (Bauman, 1999:9-28) Ayrışmalar, ye-
rel ile küresel arasındaki tansiyonu yükseltirken, bir
yandan da yaşanan dengesizliklerin, eşitsizliklerin
dile getirilme biçimleri ortaya çıkmaktadır. Sosyal
antropolojik açıdan bu dinamik ve çelişkilerle dolu
manzaranın çekiciliği yüksektir ve deneyimsel ola-
rak çalışılması gerekmektedir.
 8
Sosyal Antropoloji

Öğrenme Çıktısı
1 Küreselleşme ve kültür kavramları arasındaki ilişkiyi kavramak
2 Küreselleşme bağlamında kültürel akışları ve etkilerini açıklamak
3 Modernlik ve postmodernizm yaklaşımları ile sosyal antropolojiyi ilişkilendiren düşünceleri açıklamak

Araştır 1 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Tişört Yolculukları: Afrika’da Zygmunt Bauman’ın “Akış-

“Küresel kültür” kavramı
üzerinden ulus-devletlerin
içlerinde bulundukları çe-
lişkileri araştırın.
İkinci El Kıyafetler Üzerine
Bir Belgesel (T-shirt travels:
A Documentary on Second
Hand Clothes in Africa,
2001) adlı belgesel filmi
izleyerek kültür akışları ile
ilişkilendirin.
kan Hayat” adlı kitabını
okuyarak küreselleşmeye
dair konuları ve sosyal ant-
ropolojik noktaları arkadaş-
larınızla paylaşın (Akışkan
Hayat, Ayrıntı Yayınları,
2018).

KÜRESELLEŞME VE KÜLTÜR laşımları ortaya koymaktadır. Ekonomik, siyasal,

BAĞLAMINDA TÜRKİYE’DE
ANTROPOLOJİ
Ekonomik kalkınma çalışmalarına odaklanmış
iktisatçılar ve modernleşmeye kafa yoran bilim in-
sanları az gelişmiş, gelişmekte ve çok gelişmiş ülke
sınıflamaları yaparlar. Ayrıca modern-geleneksel
ülkeleri ve toplumlarını Batı’nın ideal bir model
olarak sunulduğu bir şema üzerinden açıklamaya
çalışırlar. Örneğin Max Weber de rasyonel kapita-
list gelişmenin nitelikli biçimde Batı’da yükselişine
işaret etmiştir. Bu ideal modele diğerlerinin aynı
aşamaları geride bırakarak benzemeleri aynı za-
manda bir zihinsel inşanın gerçekleşmesi demektir.
Zira ideal modelin içeriği, Avrupa-merkezci tarih
yazımı ve bilim üretme modellere ulaşmakla ku-
rulmuştur. Disiplin olarak antropolojinin doğuşu
ve incelemeleri, mesela Weber’in “Protestan Ah-
lakı ve Kapitalizmin Ruhu” çalışması, insana dair
varoluşsal dürtüleri ve üretme kabiliyeti üzerinden
Batı’nın üstün ve özgün özellikleri şeklinde yak-
askerî, teknolojik alanlardaki güç ilişkilerinde ay-
rıcalığa kavuşmuş olan ve diğer ülkeler üzerinde
bir kontrol mekanizmasını işletebilen toplumla-
rın stratejilerinin bir parçası kültürdür. Kültürün
böylesine yayılmacı bir siyasetten bağımsız olması
düşünülemez çünkü bu yayılmacı ve kontrolcü güç
kültüre de yansımakta ve bir bağımlılık durumu
yaratmaktadır (Şen, 2008:44).
1970’lerde bilim ve teknolojideki ilerlemeler ka-
pitalizmi yeniden yapılandırmaya hizmet etmiştir.
Öyle ki aynı tarihte kapitalizmin tecrübe ettiği kri-
zin çözüme ulaşmasını kolaylaştırmış, özünde var
olan küreselleşme olgusu da hızlanmıştır. Pazarı ge-
nişletmek ve sermayenin akışının önündeki engel-
leri kaldırmak yeniden yapılanmanın koşulu olarak
görülmüştür. Ancak ulus-devletler tüm belirleyici
ilkeleriyle bu akışın önünde durmaktadırlar ve bu
sınırlayıcı gücün aşındırılması gerekmektedir. Bu
amaçla, ulus-devletlerin ekonomi alanındaki yet-
kilerinin çoğuna ulus-üstü kurumların el atmaları

251
8
Küreselleşme ve Kültür Bileşkesinden Türkiye’de Sosyal Antropolojiye
sağlanmaktadır. Merkezî devlet yetkilerinin çoğu
da yerel yönetimlere bırakılmıştır. Bu durumda
yerel yönetimlerin desteklenerek güçlendirilmele-
ri hep gündemde kalmıştır. Bu gelişmeler ışığın-
da, ekonomik küreselleşme açısından bakıldığında,
1980’lerden itibaren dünyada sermaye akışına ge-
tirilen sınırlardan vazgeçilmesi ile birlikte finansal
küreselleşme gelişmiş devletlerin makro dengele-
rinde meydana gelen değişmelerin etkilerini kısa
sürede diğer dünya ülkelerinde yansıtmaktadır.
Özellikle gelişmekte olan ekonomilerde bu etki
daha büyük olabilmektedir. Türkiye açısından da
küresel ekonomideki gelişmeler oldukça önemlidir.
Örneğin; enerji bakımından dışa bağımlı durumda
olan Türkiye, enerji fiyatlarının yükselişlerinden et-
kilenmektedir ve cari açıkları artmaktadır. Küresel
ekonomide yaşanan çarpıcı dalgalanmalara karşılık
faizler ve kurlardaki yükseliş ekonomistlere göre
cari açığın dış finansman ile karşılanmasından do-
layıdır. O hâlde cari açığın yarattığı bu hassasiyet,
onu uygun seviyelere getirmekle mümkün olacak-
tır (Aydoğuş, 2006:50). Böylece risklerden endişe
duyan yatırımcıların yüzlerini Türkiye ekonomisi-
ne doğru yeniden çevirmeleri mümkün olacaktır.
Siyasal küreselleşme noktasında bir ulus-devlet
olarak Türkiye, küresel siyasi beklentilerin daima
stratejik öneme sahip bir noktasında durmasıyla
birlikte, küresel göç ve kültür hareketlerinin de kayda
değer uğraklarından biri olmuştur. Baykan Sezer’e
göre (1991), 20. yüzyılda ana sorun, Batılı dün-
ya egemenliğine direnç gösteren Doğu ülkelerinin
Batı tarafından kontrol altında tutulmaları sorunu
olmuştur. Bu noktada Korkut Tuna’nın (1998) vur-
gusu da önemlidir: Batı’nın egemen dünya düzeni
ve küreselleşme arasındaki ilişki üzerinden kurgula-
dığı dünya düzeni içerisinde Türkiye’den beklentisi
Batı egemenlik unsurlarından birini seçerek kont-
rolleri altındaki dünya ilişkilerine dâhil olmasıdır.
Böylece Türkiye ile birlikte diğer Batılı beklentilere
aykırı siyaset ortaya koyabilecek potansiyele sahip
ülkelerin de Batı dışı siyasi pratiklerini kontrol ede-
bilmek amaçlanmaktadır. Bu sisteme dâhil etme
çabası da hiç şüphesiz hedefteki toplumlar açısın-
dan hem sosyolojik hem de sosyal antropolojik bir
problem alanı açmıştır. Çünkü küreselleşmenin
baskı kuran ruhu, Türkiye gibi modern devletlerin
tarihsel deneyimlerine bağlılıkla geleceklerine bak-
malarından, onu da özgün tarihsel, siyasi ve kül-
türel gelenekler bağlamında kurmaya çalışmaların-
252
dan hoşnut değildir. Küreselleşme sadece modern
devletlerin farklı alanlardaki zengin kaynaklarını
dikkate almadan ilerlemekle ilgilenmektedir. Özel-
likle geçmişten ve güçlü kültürel belirleyicilerinden
koparılmaları etkisiz ve yönlendirilebilir bir birim
olarak küresel sisteme katılmaları en ideal sonuç
olacaktır. Ulus-devletlerin küreselleşme karşı-
sında siyasi, ekonomik ve sosyokültürel güçlerini
yitirdiklerini iddia edenler ve aksine bu güçlerini
devam ettirdiklerini sadece yeniden yapılanma sü-
reçleri geçirdiklerini tartışanlara karşılık Türkiye,
kendisini küresel talepler karşısında zor durumda
bıraksa da millî tarihi, kültürü, kimlik ve değerleri
üzerinden olabildiğince oldukça net bir tavır ser-
gilemektedir. Şöyle ki; milliî kültürlerin, dışardaki
kültürlerin doğrudan etkiye maruz kalmalarıyla
birlikte iki tepkileri vardır: Direnç gösterme ya da
uygun bulma (Büyükuluslu, 2000: 122). Eğer bir
modern devlet toplumunun dışardan hızla dayatı-
lan bir kültürel bir etkiye karşı sert direnç göster-
diği gözleniyorsa, burada güçlü bir ulusçuluk an-
layışı üzerinden hissedilen millî bilinç varlığından
ve millî kültür politikalarından bahsedilmektedir.
Günümüzde bilim ve teknolojinin hızla ilerle-
diği ve özellikle tüketim alışkanlıkların çeşitlenerek
arttığı küresel kültür, yeni âdet ve alışkanlıkların
ortaya çıkışı için bir kaynak olarak görülmektedir.
Kanadalı düşünür Marshall McLuhan’ın (1994)
ileri teknolojik ilerleme ve bir nevi kuşatma şek-
linde yayılan iletişim araçları üzerinden kurgula-
dığı küresel köy için ilk aşama, homojen toplumsal
yapılara sahip millî kültürleri çözmeye çalışarak
bir anlamda melezleştirmenin yolunu bulmaktır.
Devam eden süreçte melezleşme özelliği gösteren-
lerin, bir anlamda Batı tarafından ileri teknolojik
ve diğer sunumları “uygun bulma” ile ortaya çık-
mış kültürlerin, giderek küresel köye katılmaları ile
homojenleştirme idealinin hakikate bürünmesi güç-
lenmektedir.
Dil konusunu unutmamak gerekir, çünkü bahsi
geçen homojenleştirme hedefinin içindeki diğer bir
nokta olarak çok önemli bir kültürel değer kabul
edilir. Dil bir kültür taşıyıcısıdır. Dünya literatü-
ründe bakıldığında “1984” adlı eserinde George
Orwell “biz kelimeleri yok ediyoruz. Her gün sürü
ile yüzlercesini. Dili iskelet haline getirinceye kadar
kesip biçiyoruz” diyerek dildeki tahribatın niteliğini
haber vermiştir. Ulus-devletler açısından bakıldı-
ğında ise kültür, dil ve insan arasındaki mesele bir

Sosyal Antropoloji
milliyet, bir kimlik meselesidir. Dil birliği, bir mil-
letin öz kültürünün ve sosyal varlığının kanıtıdır.
Bu nedenle bu kanıtın kirlenmesi, bozulması ya da
tamamen önemini yitirmesi gibi bir konu daima
politik bir mesele olmuştur. Türk bilim insanı, Ok-
tay Sinanoğlu (2007:2) “en yakın tarih ve bugünkü
dünya sahnesi de gösteriyor ki, iktisadi olsun, siyasi
olsun, kültürel olsun, bağımsızlıklarını, dünyada-
ki şerefli yerlerini, ancak kendi benliklerine sahip,
kendilerini aşağı görmeyen kendilerine güvenen mil-
letler koruyabiliyor, yapıcı ilerleyici ruha sahip ola-
biliyorlar” diyerek millî dil üzerine odaklanma ge-
reğini vurgulamıştır. Aynı metinde, Mustafa Kemal
Atatürk’ün de dili, milliyetin en açık özelliği kabul
ettiği ve millî hissiyatın yitirilmemesi için önemini
kesin olarak kabul ettiği vurgulanmaktadır.
Anlaşılacağı üzere, ulus-devlet ve antropoloji
arasındaki ilişkiyi çizen aslında tarihsel süreçler ve
dönemlerdir. Çünkü bir ülke tarihi ve kültürü ara-
sındaki ilişkide aynı zamanda bir kimlik ve varlık
mücadelesi ortaya çıkmaktadır. Küreselleşme karşı-
sında bir ulus-devletin kültürel değerleri ve kabul-
leri üzerinden sürdürdüğü bir varlık mücadelesinin
içeriği, bir ülkenin kuruluş tarihi, siyasi tarihi, ka-
pitalizmle tarihi ve deneyimlediği toplumsal deği-
şimlerin karşılıklı analizine dayanmaktadır. Nite-
kim Türkiye’nin bir ulus-devlet olma deneyiminde
Afet İnan’ın da önemsediği bilim dalı önce tarihtir
fakat hemen yanı başında antropoloji bulunmalı-
dır. Şüphesiz bu antropoloji anlayışında fizik ant-
ropoloji ve sosyal antropoloji aynı formül içinde
yer almaktadır. Özellikle Türklük, Türklerin ana
yurdu Orta Asya ve “vatan” olarak nitelenen Ana-
dolu coğrafyasının tecrübe ettiği tarihsel geçişlerde
ve antropolojik geçişlilik de (arkeolojik, kültürel,
sosyal ve ekonomik yaşama dair bulgular elde et-
mek açısından) son derece önemlidir (Şen, 2008).
Özbudun (2012), antropolojinin tarihsel ilerle-
yişinde en önemli eleştirinin onun Amerika Birle-
şik Devletleri ve Britanya antropoloji geleneklerine
dayalı ilerleyişe paralel bir şekilde Anglo-sakson
merkezci oluşunda yattığını anlatmıştır. Tam da bu
nedenle 1990’lar biterken, dünyadaki çeşitli ant-
ropoloji gelenekleri arasında bu merkezciliğin dı-
şında kalan diyalog hareketleri önem kazanmıştır.
Amerika, Avrupa’da küreselleşmenin geniş tartışma
alanından yüzler Türkiye’ye çevrildiğinde antropo-
lojinin ilk adımlarına Osmanlı İmparatorluğu’nun
8
Batılılaşma hareketlerine doğru götüren süreçlerde
rastlandığını gözlenmektedir.
Türkiye’de Sosyal Antropolojinin
Gelişimi
On dokuzuncu yüzyılda sosyal antropoloji ev-
rim kavramının hayli yürürlükte olduğu bir alan
olarak işliyordu. Sosyal antropologlar bu kavramın
etkisi altında toplum kavramını anlamaya ve ev-
rimini açıklamaya çalışıyorlardı. Böyle olunca da
birçok sosyal bilimcinin yaklaşımı gibi insan top-
lumun bir organizma olduğu varsayımı üzerinden
düzenlenmiş kurallara toplumun da uyduğunu
kanıtlama yolunda çabalıyorlardı (Saran, 2011:
78). Türkiye’de antropolojinin hekimlerin çalışma
alanı olarak doğduğunu söyleyen Zafer Toprak’ın
(2019:75) yanı sıra Sibel Özbudun da (2012:223)
genel olarak Türkiye’de antropolojinin ilk adımla-
rının I. Meşrutiyet Dönemi’nde (1876-1878) yurt
dışına giden tıp öğrencilerinin evrimcilik yaklaşı-
mından etkilenmiş olarak dönmelerinde gözlen-
diğini söylemiştir. Toprak’a göre (2019: 50-51),
Darwin’in görüşlerinin öğrenilmesiyle birlikte
beşerî ve sosyal bilimlerde “uhrevi” olandan “dün-
yevi” olana doğru bir bakış açısı değişimi açık bir
şekilde gözlenmişti. Osmanlı’da da bu şekilde bir
dönüşüm, 19. yüzyılın ikinci yarısında Mecmua-i
Fünun Batı’da feyz alarak insanın evriminden bah-
sedişiyle kendini göstermişti. Dinsel nedenlerle
titiz ve özenli bir biçimde Beşir Fuad, Şemseddin
Sami ve Ebuzziya Tevfik tarafından yazılan eserler
dikkate değerdi. Özellikle Kitabhane-i Meşahir di-
zisinden çıkan Buffon adlı eser antropoloji açısın-
dan önemliydi ve Ebuzziya Tevfik tarafından ya-
zılmış Comte de Buffon’u anlatan bir çalışmaydı.
Ayrıca Şemseddin Sami’nin “İnsan” ve “Yine İnsan”
(1880) adlı eserleri vardı: İlkinde, insan ve yeryü-
zünün geçirdiği evreler anlatılıyordu. İkincisinde
ise insanoğlunun yeryüzünde ortaya çıkışı ve ilkel
insanların hayatlarını nasıl şekillendirdikleri anla-
tılıyordu. Yurt dışından dönen gençler iki tezden
etkilenmişlerdi: a) Türlerin ortak atalara sahip ol-
duklarını savunan yaşamın yegâne ve devasa bir
“evrim ağacı” olarak ele alınması gerektiğini öne
süren Darwinci tez. b) Birbirine zamanla eklenen
parça parça dizinsel dönüşümlerin çok uzun bir
süreçte, fark ettirmeden, canlıların karmaşık ve
253
8
Küreselleşme ve Kültür Bileşkesinden Türkiye’de Sosyal Antropolojiye
kusursuz yapılarını oluşturduklarını, doğal çevre-
ye intibak ederek edindikleri özellikleri kalıtımla
sonraki nesillere taşıdıklarını savunan Lamarkçı
tez. Osmanlı evrimcilerinin amacı bu yaklaşımla-
rı giderek zayıflayan Osmanlı İmparatorluğu’nda
ıslahat yapılmasını sağlayacak fikirleri ve tartışma-
ları gündeme getirmek için kullanmak olmuştu.
Özbudun’a göre (2012:224) o dönemlerde sosyal/
kültürel antropoloji, hatta etnografya, ulus-devlet
anlayışı üzerine kurgulanan Türk halkının tüm
kültürel verilerini incelemeyi amaç edinmiş birer
bilimsel çalışma alanı olarak gündemdelerdi. Öyle
ki, II. Meşrutiyet ilanını takiben Türkçü akımlarla
birlikte sosyal ve kültürel antropoloji çalışmaları da
yükselişe geçmiştir.
Türklere hem uygarlık tarihi içinde hem de Ba-
tılılaşma kapsamında içinde itibarlı bir konum sağ-
lama çalışmaları meşrutiyetten cumhuriyete kadar
devam etmiştir. Türk Yurdu Dergisi’nin kuruluşu
da antropoloji çalışmalarının sosyoloji çalışmaları
yanında yer bulması açısından önemlidir. 1911’de
Yusuf Akçura sorumluluğundaki bu dergi, Türk ay-
dınları arasında bir siyasi fikir dergisi olarak Türk-
çülük akımı içinde de büyük ilgi uyandırmıştır.
Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte, 1923’te, fizik
antropoloji çalışmaları kapsamında, yayımlanan
“İnsanın Irksal Tarihi” (The Racial History of Man)
adlı eseriyle antropolog Roland R. Dixon insan nü-
fuslarını kafatası yapılarına göre kategorileştirme
tekniği içinde Türk tipini brakisefal (yuvarlak kafa-
tası yapısına sahip) kategoriye koymuştu. İsviçreli
antropolog Eugeene Pittard da aynı ölçüm ile Türk-
lerin brakisefalliğini ilan etmişti ve Türkçü çevre-
lerden fazlasıyla ilgi görmüştü. Dahası Türk Tarih
Tezi önemli oranda Pittard’ın kavramlarına dayalı
olarak oluşturulacaktı. 1925’te
İstanbul Darülfünunu Tıp Fakültesi’nde Tür-
kiye Antropoloji Tetkikat Merkezi kuruldu, aka-
binde “Türk Antropoloji Mecmuası”nı yayınladı.
Nurettin Ali Berkol, Neşet Ömer İrdelp, Süreyya
Ali, İsmail Hakkı ve Dr. Mouchet bu araştırma ve
eğitim merkezinin kurucu üyeleriydi. Merkezin
amacı, tüm insanlık karşısında Türk ırkının ger-
çek yerinin belirlenmesi için çalışmaktı. Anlaşıldığı
gibi biyolojik ve fizik antropoloji araştırmaları ile
gündeme gelen bu merkez, aynı zamanda etkin bir
antropoloji eğitimini de önemsemekteydi. 1929’da
Paris’te siyasi ilimler eğitimi almış Türk siyasetçi
Reşit Safvet Atabinen, Eugéne Pittard’dan etkilen-
mişti ve onun kuramından yola çıkarak Türklerin
254
eski uygarlıkların ilk katmanı oldukları iddiasını
ortaya atmıştı (Timur, 1994). 1933 yılında İs-
tanbul Darülfünunu artık İstanbul Üniversitesine
dönüşmüştü. İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi
bünyesine dahil edilen Antropoloji Enstitüsü de
artık Türk Antropoloji Enstitüsü adını almıştı (Bk,
web: DTCF, Antropoloji Bölümü/Tarihçe) 1932’te
Yusuf Akçura’nın başkanlığında gerçekleştirilen ilk
Türk Tarih Kongre’sinde, Reşit Galib’in “Türk Irk
ve Medeniyet Tarihine Umumi Bir Bakış” başlıklı
konuşması ve İstanbul Darülfünunu Tıp Fakültesi
Antropoloji öğretim elemanı ve yurt dışına gön-
derilen yukarıda bahsi geçen gençlerden biri olan
Şevket Aziz Kansu’nun “Türk Irkının Antropolojisi”
başlıklı konuşması dinlendi. Kansu’nun konuşma-
sında, dünyada insanın bir evrim ürünü olduğu
ve bu evrim dizininin hayvanlardan insanlara ka-
dar geldiğini vurgulamıştı. Bu noktadan hareketle
insanlığın evrimi Türk kimliğinin meydana gelişi
ile eş biçimli olarak açıklanmıştır (Toprak, 2019).
1937 yılında yapılan aynı kongrede E. Pittard,
“Anadolu’yu tüm uygarlıkların kökeni olan kutsal bir
toprak” olarak ilan ediyordu. Anadolu Türklüğünü,
Sümerlerden, Hititlere kadar uzanan önemli bir
karışımın mahsulü olarak tanımlıyordu (Katoğlu,
1989:420-423).
Resim 8.10 Türk Tarih Kongre’sinde Eugéne Pittard, 1937.
Kaynak: https://tr.pinterest.com/
pin/708894797572997161/
Türk antropolojisindeki yerleri nedeniyle tarih
ve antropoloji bileşkesinde çalışan Afet İnan, ant-
ropolojinin disiplin olarak kurumsallaşmasında
ve yaygınlaşmasında rol oynayan Şevket Aziz Kan-
su, onunla çalışan ilk araştırma görevlisi ve sonra
bölüm başkanı olan Seniha Tunakan, Ankara’da
Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi’nde Antropoloji
Bilimleri’nde çalışan Muzaffer Süleyman Şenyü-
 8
Sosyal Antropoloji

rek ve ilk etnoloji doçenti Nermin Erdentuğ antropolojinin Türkiye’de yol alışında önemli isimlerdir. Fi-
zik antropolojinin ilk adımlarının yanına sosyal antropolojinin ilk adımlarını da ekleyen etken Nermin
Erdentuğ’un en önemli girişimi etnoloji kürsüsünü kurmak olmuştur. 1950’lerde tarıma dayalı ekonomi ve
aile kurumundaki değişim, artan nüfus, kentleşme ve iç göç ile birlikte ve 1960’lardaki planlı ekonomiye
geçiş köy sosyolojisi alanı altında halkbilim, sosyoloji ve sosyal antropoloji iç içe geçmiştir. O dönemde sos-
yal antropoloji “ilkel toplulukların bilimi” ya da “kültüre odaklı bilim” olarak tanınsa da özellikle Ankara
Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi çıkışlı antropologların halk bilime özgü motiflerle de beslenmiş
etnografik çalışmaları akademik literatüre oldukça katkıda bulunmuştur (Özbudun, 2012:224-225). Sos-
yal antropolojinin ve etnolojinin gereği olan saha araştırmasını da antropoloji ders programına başlı başına
bir ders olarak yerleştirmiştir (Münüsoğlu, 2010:2-5). Erdentuğ’un 1956’da Hal Köyünün Tetkiki, 1959’da
Sün Köyünün Tetkiki, 1966’da Ankara İli ve Köylerinde Sosyal Hizmetler ve Sosyal Antropoloji Bakımından
Bir Araştırma, 1977’de Sosyal Âdet ve Gelenekler, 1981’de Türkiye’de Çağdaşlaşma, Eğitim ve Kültür Mü-
nasebetleri çalışmaları yayımlanmış, hem etnografik hem de sosyal ve kültürel antropoloji çalışmalarına
öncülük etmişlerdir.

Resim 8.11 Şevket Aziz Kansu (1903-1983) Resim 8.12 Afet İnan (1908-1985) Resim 8.13 Nermin Erdentuğ (1917-2000)
Kaynak: Her üç resim için bk. //www.biyografya.com

Afet İnan (1908-1985), tarih içerisinde her ferdin birey olarak önemini vurgulayarak, kazanılan ba-
şarılarda sadece ön plana çıkan komutanların, önderlerin, liderlerin değil, tüm halk kitlesinin de payı
olduğunu aktarmıştır. Böylelikle halk kitleleri kendi önemlerinin farkına varacak ve bunun beraberinde
getirdiği “doğal” yükümlülükleri de üstleneceklerdir. Bu sayede bireylerin özgüvenleri sağlanmış olacaktır.
Afet İnan’ın üzerinde durduğu “birey” meselesi modernizmin etkisini taşımaktadır. Ancak bu kavram,
aynı zamanda modernizmin bir çelişkisine işaret etmektedir: Bir taraftan “birey” olma yönünde çağrıda
bulunurken, bireyciliği modernliğin koşulu edinerek mücadelesini yürütürken, diğer taraftan bir ideoloji
olarak zamanla güçlenecek olan “milliyetçilik” ilkesi, “bir” olmak, tek bir “cemaat” olmak gibi koşulları or-
taya çıkarmaktadır. Afet İnan, tarihsel olaylar içerisinde bireylere önem atfeden yaklaşımında, bu çelişkinin
aslında ulus ruhunun kişilere yüklediği sorumlulukların altını çizdiği için bir parça kendini telafi ettiğini
belirtmiştir.
Metin Özbek de 1977’de Hacettepe Üniversitesi Antropoloji Bölümünde genç bir antropolog olarak
asistanlık yapmış, 1993 senesinde ise bu bölümün başkanlığına getirilmiştir. Fizik antropoloji alanında
geniş bir literatüre sahip olan Özbek, çalışmalarında dikkate değer bir tarih izlemi ile insan, ırk, uygarlıklar,
kültür kavramlarına yönelik incelemeler yapmıştır. “Irklara Veda: Yaşasın Biyolojik ve Kültürel Çeşitlilik”
adlı eserleriyle (2015) bugün, insanın geçmiş uygarlıklardan günümüze kadar gelen kültürel zenginliklere
karşılık teknolojik insan olma niyetiyle ortaya çıkmasına rağmen patolojik insan oluverişinin çözümlemesini
yapan, dolayısıyla yolu ve meselesi fizik antropoloji kadar sosyal antropoloji ile de çakışan bir eser yayım-
lamıştır.
Mübeccel Kıray, sosyoloji için olduğu kadar sosyal antropoloji için de önemli bir araştırmacıdır. Çünkü
Kıray, 1950’de Northwestern Üniversitesinde ikinci doktorasını sosyal antropoloji alanında yapmıştır ve

255
8
Küreselleşme ve Kültür Bileşkesinden Türkiye’de Sosyal Antropolojiye
ünlü antropolog M. J. Herskowits’in danışmanlı-
ğında “Dört Farklı Kültürde Gösterişçi İstihlak Eği-
limleri” başlıklı tezini vermişti. Çoğunlukla nicel
araştırma yöntemlerini, bir başka deyişle, pozitivist
metodolojinin sayısal tekniklerini kullanmasının
yanında, niteliksel araştırma yöntemleri olarak bi-
linen derinlemesine görüşmeleri, odak grup görüş-
melerini, etnografik teknikleri kullanarak da veri
topluyordu. Kıray’ın gerçekleştirdiği köy ve kasaba
monografileri de bu metodolojik özgünlüğü yan-
sıtmaktadır (Kıray, 1999).
Resim 8.14 Prof. Dr. Bozkurt Güvenç (1926-2018).
Kaynak: https://www.biyografya.com/biyografi/4722,
Google tarama.
Bozkurt Güvenç, hem mimar hem de antropo-
logdur. 1997’de Türkiye Bilimler Akademisi şeref
üyesi seçildi. Antropoloji tutkunu olduğu kadar
eğitim ve öğretimdeki değişmeyen idealist tavrı,
öğretmenliğe atfettiği üstün değer ile de tanınmış
bir bilim insanıdır. “Kültürün değişen bir varlık
alanı olduğu” gerçeğini, Columbia Üniversitesin-
deki insanbilim derslerinde (1962-63) öğrendiğini
her fırsatta anlatmıştır. Hacettepe Üniversitesinin
kurucuları arasında olan Güvenç, 1969’da da bu
üniversitede İnsanbilim Bölümünü kurmuştur.
1971’de Türkiye nüfusunu inceleyen ve demogra-
fik özelliklerini gözler önüne seren Türkiye Demog-
rafyası adlı eserini yazdı. 1990’ların sonuna kadar
Sosyo-kültürel Değişme, İnsan ve Kültür, Japon Kül-
türü yayınlanan başlıca eserlerindendir. 2000’lerde
Türk kültür tarihinin kaynaklarına odaklandığı ve
on yıl süren çalışması Türk Kimliği çalışması ya-
yımlandı. Güvenç, İnsan ve Kültür’ün ön sözünde
eserinin amaçlarını, genel antropoloji, arkeoloji,
sosyal/kültürel antropoloji ve etnoloji derslerine
fayda sağlamakla birlikte, arkeolojiden dil bilime,
fizik antropolojiden sosyal/kültürel antropolojiye
256
tüm antropolojik disiplinlerin tarihî birliğini, ilişki
ve bağımlılığını yansıtmak olarak belirtmiştir. Türk
Kimliği’nde ise ulusal kimliği oluşturan çoğu ortak
değerleri, kültür olgusunun bağımlı unsurları ola-
rak kabul etmek gerektiğini vurgulamaktadır. Bu
kavramlaştırmanın anlaşılması durumunda millî
tarihi, kültürel veya ulusal kimliği; vatan, toplum,
kültür, din ve dil gibi varlık simgelerinin birliği
olarak yorumlamanın mümkündür. Güvenç, bu
modeli Ziya Gökalp’ın Türk milliyetçiliği mode-
line benzetmiştir. Bu modelin içindeki unsurlar,
ne kadar çok uyumlu ve birbirlerine ne kadar çok
bağımlı olurlarsa ulusal ve toplumsal kimlik de bu-
gün ve gelecekteki varlık için o kadar güven verici
olacaktır. Ancak böyle bir özdeşlik en ideal model
olarak bilinen Japonya’da bile kusursuz bir biçimde
oturmamıştır. Çok kültürlü toplumlarda bu özdeş-
liğin tam olarak kurulması güçtür. Esasen dünyada
bu tarz bir ideale yaklaşan bir homojen toplum ör-
neği neredeyse bulunmamaktadır Gerçi kendisinin
de “kıssadan hisse” olarak Türk Kimliği eserinin ilk
sayfasındaki mesajlarından biri şudur: “Bize yakı-
şan; çeşitlilik içinde birlik olabilmektir” (Güvenç,
1995: 1, 354.).
Antropoloji Derneği, 1992 yılında Nephan
Saran’ın kurucu başkanlığında İstanbul Üniversi-
tesi Edebiyat Fakültesi Antropoloji Bölümü me-
zunlarının girişimleriyle kuruldu. Bu dernek günü-
müzde de etkin bir biçimde antropoloji kongreleri,
seminerler, araştırmalar, kitap yayınlama gibi bi-
limsel faaliyetlerine devam etmektedir. Antropoloji
Derneğinin amaçlarına yönelik temel görüşler ve
faaliyetler şu şekilde özetlenebilir:
a. Antropoloji meslek mensupları arasındaki
entelektüel bağlantıyı, iş birlikçi bir iletişi-
mi ve dayanışmayı sağlamak.
b. Antropolojinin bir bilim dalı olarak adını
duyurmak, hem fizik antropolojiyi ve hem
de sosyal antropolojiyi kapsayan bir daya-
nışma anlayışı içinde akademik çalışmalar
yapmak.
c. Özellikle niteliksel araştırma yöntemleri ile
çalışan sosyal antropolojik alan anlayışının
ve pratiklerinin yaygınlaşmasına destek ver-
mek.
d. Antropologluk mesleğini tanıtmak ve aka-
demik gelişimine katkıda bulunmak.
e. Konferans, toplantı, sergiler ve özellikle sos-
yal-kültürel antropolojinin kullandığı nitel
 8
Sosyal Antropoloji

araştırma yöntemlerinin öğretilmesi ve uy- belirtmiştir. Ancak çağdaş toplumsal bilimler, bu

gulanması konularına dayanan kurslar dü-
zenlemek ve plan, proje, araştırma, bilimsel
çalışma yapmak ve yapılmaları için destek
vermek.
f. Meslekle ilgili yayımlar yapmak.
Nephan Saran (1924 – 2008), 1947 yılında
Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesinden me-
zun oldu ve Amerika’da St. Louis Üniversitesi’nde
yüksek lisans öğrenimine devam ederek, Amerika
Çocuk Mahkemeleri sisteminin Türk Ceza huku-
kuna tatbiki konusundaki teziyle 1955’de master
derecesini aldı. Türkiye’ye dönüş yaparak avukatlık
yaptıysa da daha sonra tekrar Amerika’ya giderek
aynı üniversitede “Anomie” başlıklı tez çalışması ile
1960 yılında doktorasını aldı. Yüksek lisans öğre-
nimi sırasında kendisini büyük bir tutkuyla sosyal
antropolojiye de vermişti. 1961’de Türkiye’ye dö-
nüş yaptığında İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fa-
kültesinde yeni kurulmuş olan sosyal antropoloji
kürsüsüne asistan olarak atandı. “İstanbul Şehrinde
Polis ile İlgisi Olan 18 Yaşından Küçük Çocukların
Sosyo-Kültürel Özellikleri Hakkında Bir Araştır-
ma” çalışması ile devam eden akademik kariyerini
emekliliğine kadar tutkuyla sürdü. Antropoloji adlı
kitabı bu bilimsel alanın kuramsal ve uygulamalı
tüm özelliklerini anlaşılır ve detaylı bir dille ak-
tarmaktadır. Bu kitapta (1992:132-133) çağdaş
toplumsal bilimlerin hem insanın hem de kültü-
rün karmaşık yapılarına nelerin neden olduğu-
nu incelemenin tam olarak mümkün olmadığını
karışıklığa yol açan birtakım etmenleri detaylı bi-
çimde tartışılabileceklerdir. Toplumsal ve kültürel
yapı aslında keşfedilmesi gereken bu etmenlerin
işlevlerinin ürünüdür. Bu işlevselliği kavramak ve
bunların ilkelerini keşfetmek için sosyal veya kül-
türel antropoloji öncelikle insan kültürlerini tüm
özellikleriyle bilmeli, bu karmaşık bileşimi onu
tahrip etmeden parçalarına ayırarak incelemelidir.
Bu tür bir inceleme, farklı kültür seviyelerindeki
toplumları kapsamalı ve sosyal antropoloji pozitif
bilimlerin yaptığı gibi olaylar üzerinden inşa edil-
melidir. Antropolojik olaylar, tam da etnolojinin ve
etnografinin oluşturduğu verilere karşılık gelirler.
Farklı farklı kültürlere dair tasvir türünde verilerin
elde edilmesinden sonra sosyal antropoloji, kültüre
ilişkin analitik kuramı oluşturacaktır
dikkat
“Antropolojinin önemli bir dalı da yirminci
yüzyılda gelişen sosyal antropolojidir. Avrupa’da
özellikle İngiltere’de 1908-1910 yılları arasında
gelişen sosyal antropoloji; insan davranışlarının
karşılaştırmalı incelenmesi olarak tanımlanabilir.
Birleşik Amerika’da bazen etnoloji sözcüğünün ye-
rine kullanılırsa da genellikle insan davranışlarına
yaklaşımın bir boyutunu oluşturur. Ayrıca belirli
problemlerin kültür, toplum ve kişilikle ilgili yö-
nünü de inceler”(Saran,1992:22).

Resim.8. 15 Prof. Dr. Nephan Saran (1924-2008) Resim 8.16 Prof. Dr. Akile Gürsoy Resim 8.17 Prof. Dr. F. Belkıs Kümbetoğlu
Kaynak: http://kanalkultur.blogspot.com/2013/07/saran-nephan-nephan-saran.html
Kaynak: https://akademik.beykent.edu.tr/akile-reside-gursoy
Kaynak:https://silo.tips/download/fatma-belks-kmbetolu-zgemi

Akile Gürsoy, 1970’lerde Durham Üniversitesinde sosyal antropoloji bölümünden mezun olmuştur.
Hacettepe Üniversites’nde İnsan ve Sosyal Bilimler Fakültesi Antropoloji bölümüne Bozkurt Güvenç’in

257
8
Küreselleşme ve Kültür Bileşkesinden Türkiye’de Sosyal Antropolojiye

asistanı olarak girmiş ve 1980 yılında bu bölümde doktorasını tamamlamıştır. Gürsoy’a göre, incelemek
için ele aldığı toplumda çok uzun zaman geçiren her antropolog için nesnellik ve objektiflik konuları farklı
bir önem taşımaktadır. Postmodern yorumlayıcı bakış açısında, etnografik araştırmanın sonuçlarının as-
lına araştırmacı ile toplum arasındaki ilişkinin nasıl kurulduğu sorusunun bir sonucudur. Buradaki temel
vurgu tek bir toplumsal gerçek olmadığıdır. Bir toplumda yaşayan antropoloğun kendi kültürel özellikleri
ve dünya görüşünün de yansıması olarak toplumdan bir görüntü, yani bir sonuç ortaya çıkarması söz
konudur. Postmodern analizler metodolojik açıdan sürekli tartışılsalar da sosyal araştırma dünyasında po-
pülerlikleri sürmektedir (Gürsoy, 2016). Sosyal antropolojide ilgi alanını kültür, nüfus ve sağlık bileşenleri
çerçevesinde kuran, başka bir deyişle sağlık antropolojisi disiplini kapsamında çalışan Gürsoy, bir devlet,
aile ve bireysel karar meselesi olarak Türkiye’de kürtajı incelememiştir. Bir ekonomik kalkınma göstergesi
olmasının yanı sıra bir hayatta kalma meselesine dönüşmüş olan bebek ölüm hızlarına, halk sağlığına, ka-
dın ve çocuk sağlığına odaklanmıştır. Türkiye’de neredeyse bir bulmaca gibi çözülmesi güç olan ve yıllarca
çok yüksek düzeylerde kalan bebek ölüm hızlarını sosyal antropolojik bir kavrayışla Bebek Ölümleri: Türk
Bilmecesi mi? (Infant Mortality: A Turkish Puzzle?) analiz etmiştir. 1992’de yayımladığı bu çalışmada “baba-
nın eğitim düzeyi” değişkeninin diğer annenin eğitiminden ataerkil geniş aile yapısına, hanehalkı refahına
dair değişkenlerden kişisel bağımlılıklara kadar pek çok belirleyicinin yanında bebek ölümlerini başat dü-
zeyde etkilediğini ortaya koyarak uluslararası büyük ilgi uyandırmıştır. Ayrıca, uluslararası platformda en
çok okunan bir Türk antropolog olarak Gürsoy, tanınmış Social Science and Medicine (Sosyal Bilim ve Tıp)
adlı derginin editör kurulunda yıllardır yer almaktadır. Bu dergide sosyal bilim ve sağlık paradigmalarının
farklarını tartışan makalesi dönemin en çok okunan çalışması olmuştur.

dikkat
Genelde ülkemizde antropoloji denilince akla fizik antropoloji gelmekte, bu dalda olanlar “kafatası
inceleyenler” olarak bilinmektedir. Sosyal/kültürel antropoloji ise, insan topluluklarının kültürünü,
yani dil, din, inançlar, aile ve diğer sosyal gruplar, üretim, dağıtım ve tüketim biçimleri, maddi kül-
tür kalıntıları, zihniyet yapıları, davranış kalıpları, semboller, törenler gibi sosyal yönleri bütüncül
bir yaklaşımla incelemektedir. Sosyal kültürel antropoloji de fizik antropolojide olduğu gibi, hem
tarihsel boyut içinde hem de günümüz kültürleri arasındaki benzerlik ve farkları ortaya koyacak
şekilde, diyakronik veya senkronik inceleme yapıyor (Akile Gürsoy, Sağlık Düşüncesi ve Tıp Kültürü
Platformu, 2016).

Belkıs Kümbetoğlu, sosyal bilimlerde yöntem ilkelerine ve uygulama sorunlarına, gerek eğitim-öğre-
timde gerekse alan araştırmalarındaki önemine dikkat çekmiştir. Araştırma yöntemlerine dair motivasyo-
nunun kaynağının doktora programındaki hocalarından biri olan Akile Gürsoy olduğunu belirten Küm-
betoğlu (2020), Sosyolojide ve Antropolojide Kalitatif Yöntem ve Araştırma, Niteliksel Araştırmalarda Analiz
başlıklı, yeni nesil sosyologlar ve antropologlar için birer rehber kitap olarak nitelendirilebilecek eserleri
yayınlamıştır. Kümbetoğlu’na göre, “sosyal bilim eğitiminde keşfetme, anlama, bilme isteğini karşılayan ku-
ramsal bilginin yanı sıra, bilginin uygulamada nasıl kullanılabileceğinin yolu araştırma yöntemleri derslerin-
den geçmektedir” (2020:10). Yöntem konusuna, özellikle niteliksel araştırmaların uygulanışlarına, itina ile
yaklaşmasının yanı sıra, araştırma sorularını genel olarak kadının toplumsal hayatın her alanına katılımı,
toplumsal cinsiyet ve antropoloji arasındaki ilişkiye dair sormaktadır. Küresel ve ulusal bağlamda sosyal
ve iktisadi tartışmalar hatta Türkiye’de yaşanan afet sonrası problematik durumların toplumsal yansıma-
larına doğrudan odaklanmanın yanı sıra, bu meseleleri toplumsal cinsiyet ile de ilişkilendirerek mercek
altına almış, çok sayıda alan araştırması gerçekleştirmiştir. Kümbetoğlu’na göre (2012:9), sosyal bilimlerde
araştırma hem kavram olarak hem de eylem olarak Türkiye’deki tarihçesi ile birlikte düşünüldüğünde,
kendisini kuşatan toplumsal, politik ve ekonomik şartlar altında yine bu şartların belirlediği “uygunluk”

258

Sosyal Antropoloji
derecesi ile var olabilmiştir. Son on yıllardaki şart-
lar ve eğilimler de düşünüldüğünde, tümü şüphesiz
sosyal bilimleri de etkilemiştir: Yeni paradigmalar
yaratmıştır. Konu, bakış açısı, yöntem bazında de-
ğişimler tartışılmıştır. Burada asıl görüngü, sosyal
araştırmalar sonucu elde edilen bilgilerin toplumsal
fayda açısından giderek daha çok eleştiriye uğrama-
sıdır. Bu eleştiriler, genellikle sosyal gerçekliğe ne
kadar yaklaşıldığı, ne kadar yansıtıldığı, politika
yapıcılar için ne kadar öneri ve uygulanabilirlik
içeriğiyle ilgilidir.
Antropoloji Derneğinde Nephan Saran, Akile
R. Gürsoy ve F. Belkıs Kümbetoğlu’nun yanı sıra
bu derneğin amaçlarına uygun işleyişinde, bilimsel
araştırma ve eğitim faaliyetlerinde antropologlarla
birlikte çalışan dernek üyesi halk bilimciler, sosyo-
loglar, psikologlar, iktisatçılar gibi farklı alanlardan
bilim insanlarının olduğunu belirtmekte fayda
vardır. Elbette derneğin üyesi olmamakla birlikte
antropolog olarak derneğe dışarıdan destek veren
önemli isimler de mevcuttur. Örneğin Sibel Özbu-
dun gibi. Özbudun, Hacettepe Üniversitesi Antro-
poloji bölümünde asistanlık ve lisansüstü eğitim
alan bir diğer başarılı antropologdur.
Sibel Özbudun (2013), bu bölüm kapsamında
epeyce vurgulanan kapitalizmin bir eşitsizlik rejimi
olduğunu ancak onu eşitsiz yapan koşulları bizzat
kendisinin üretmediğini, geçmişteki üretim şekille-
rinin bunun gerçek kaynağı olduğunu vurgulamış-
tır. Mesela kır/kent, kadın/erkek, kafa gücü/kol gücü
gibi eşitsizliklikler sayılabilir. Kapitalizm bu eşitsiz-
likleri kendine mal etmiştir ve yaptığı şey sadece
kendisini sürdürmek için bunları yeniden kurgu-
lamaktır. Kültür hâlleri adlı eserinde özellikle em-
peryalist küreselleşmenin kültürel alanda yarattığı
problemleri, yoksulluk, yoksunluk, yabancılaşma,
marjinalleşme, popüler kültür, göç, içselleştirilen
ırkçılık gibi meseleleri tartışmaktadır. Türkiye’nin
popüler-kültürel bağlamda yaşadığı tahribatın
örnekleri üzerinde durarak “neo-liberal kıyamet”
tartışması yapmaktadır. Antropoloji Gözüyle Sınıf,
Kültür, Kimlik; Latin Amerika’da Yerli Hareketleri
gibi özgün çalışmalarının yanı sıra antropologlar
Balkı Şafak ve Serpil Altuntek ile birlikte hazırla-
dıkları Antropoloji: Kuramlar, Kuramcılar kitabı,
kuramların tarihsel ilerleyişi ile birlikte zaman için-
de antropoloji eğitiminin ana kaynak kitaplarından
biri hâline gelmiştir. Ayrıca Özbudun ve antropo-
log Gülfem Uysal’ın birlikte yayımladıkları “50 So-
ruda Antropoloji” (2012) adlı çalışma, “Niçin ve
8
nasıl bir antropoloji?” sorusuyla başlamaktadır. Ya-
zarlara göre, antropoloji, insana dair birçok soruya
cevap vermekle birlikte, insana dair yeni sorular
üreten (fiziksel ve biyolojik durumu, evrimi, sosyal
değişimi, sosyal örgütlenme biçimleri, sosyoekono-
mik yaşam tarzı, ideolojisi, kültürel özellikleri, sa-
hip olduğu inançlar, cinsiyete bağlı rolleri gibi) bir
teşebbüstür. Dolayısıyla sürekli güncel kalmayı da
başarmaktadır. Bugün, bu küresel çağda, antropo-
loji artık sırf küçük ölçekli toplumlara yönelmiş bir
anlama çabası değildir; karışık, çelişkili toplumsal
yönelimleriyle günümüz dünyasını/insanını anla-
ma girişimidir (2012:13).
Serpil Altuntek, amcakızı-amcaoğlu evliliği, kız
çocuklarının okullaşması, akrabalık konularında
sosyal antropolojik alan araştırmaları gerçekleştir-
miştir. Günümüzde kültürel antropoloji, aile ant-
ropolojisi, psikolojik antropoloji, antropolojisi,
etnografya alanlarda dersler vermekte ve bilimsel
çalışmalarını sürdürmektedir. Benzer bir ilgiyle
Nükhet Sirman da sosyoloji ve antropoloji bağda-
şımında kırsal ve tarımsal dönüşüm, akrabalık ve
aile üzerine odaklı çalışmalar yapmıştır. Dahası
Sirman, bu çalışmalarına feminist kuram, etnisi-
te, erkek ve kadın kimliklerinin kuruluşu üzerine
farklı çalışmalar da eklemiştir. Bir akademik söyle-
şide (2008) antropolojinin en önemli özelliklerin-
den birinin benzerliklerin ve farklılıkların nerelerde
doğduğuna dikkat etmesi olduğunu vurgulamıştır.
Altuntek’in ilerleyişinde “Yerlinin Bakışı” çalışma-
sının önemi büyüktür. Epistemolojik ve metodolo-
jik (yöntem bilimsel) temeller üzerinden “öteki”ni
anlamanın yalnızca içeriden bakışla mümkün ola-
bileceğine iddiasına dayalı bir çalışmadır. “Yerlinin
Bakışı”, etnografik paradigmaları da dikkate alarak
hazırlanmıştır. Bu paradigmalar, 20. yüzyılda bir
tarihsel dizilimle gerçekleştiğinden çalışma, Anglo-
Amerikan antropoloji tarihini de yansıtmaktadır.
Böylesi bir kapsamda da Franz Boas, Bronislaw
Malinowski, Clifford Geertz gibi önemli antro-
pologların etnografyaya bakış açıları açık biçimde
aktarılmaktadır. Etnografyanın katılmak, tecrübe
etmek, gözlem yapmak, ötekini anlamak şeklinde
düşünülerek ortaya konacak metodolojik araçları
ve bu araçların epistemolojik tabanının kurgulan-
ması hakkında önemli bilgiler vermektedir.
Tayfun Atay, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesin-
de Antropoloji öğrenimi görmüş bir diğer antro-
poloğumuzdur. Londra Üniversitesi Doğu ve Af-
rika Çalışmaları Okulunda (SOAS) da lisansüstü
259
8
Küreselleşme ve Kültür Bileşkesinden Türkiye’de Sosyal Antropolojiye
eğitimlerini tamamlayarak Hacettepe Üniversitesi
Antropoloji Bölümü, Ankara Üniversitesi Dil ve
Tarih-Coğrafya Fakültesi Halkbilim (Etnoloji) Bö-
lümü ve Orta Doğu Teknik Üniversitesi Sosyoloji
Bölümlerinde akademisyen olarak görev almış olan
Atay’ın da Beyşehir Gölü Çevresinde Doğa-Kültür
İlişkisi Üzerine Antropolojik Bir İnceleme, Göl ve
insan, Popüler Kültürden Kitle Kültürüne Türkiye İz-
lenimleri gibi pek çok çalışması vardır. Atay’ a göre
folk kültürü ve yeni popüler kültür birbirinden
farklıdır: “Folk, köy ahalisinin gündelik hayat kül-
türüdür. Pop, şehir ahalisinin gündelik hayat kültü-
rüdür. Folk modern öncesi kırsal tarımsal bir yaşamı
sürdüren köy ahalisinin gündelik hayat kültürüdür.
Pop, modern, kapitalist şehirli ve on sekizinci yüzyıl-
dan itibaren de endüstriyel yaşam biçimini sürdüren
şehir ahalisinin gündelik hayat kültürüdür (Özçe-
tin,2016:7). Atay, popüler kültürü kapitalizm ve
getirdikleriyle örneğin sanayileşme, kentleşme ile
insan hayatı arasındaki ilişkilerle, hatta burjuvaziy-
le ilişkili olarak kavramamız gerektiğini salık ver-
mektedir. Folk kültüründe kendi üretip tüketerek
gündelik hayatını idame ettiren insan vardır, yani
geçimlik ekonomi mevcuttur. Oysa popüler kültür,
piyasa ekonomisi gereği kâr için üretime dayalı ola-
rak pazarı insan hayatında bir odak hâline getirir ve
hayatının bir parçası olur (Özçetin, 2016).
Suavi Aydın ve Kudret Emiroğlu birlikte fizik
antropoloji, biyolojik antropoloji, sosyal antro-
poloji terimleri yanında ekolleri, tarihi, tanınmış
antropologları ve çalışmalarını içeren geniş bir
Antropoloji Sözlüğü yayımlamışlardır. Suavi Aydın,
Modernleşme ve Milliyetçilik, Kimlik Sorunu, Ulu-
sallık ve Türk Kimliği, Mardin: Cemaat-Aşiret-Dev-
let gibi siyasi, iktisadi ve sosyal-kültürel antropo-
lojik analizler içeren çalışmalara da imza atmıştır.
Etnisite, milliyetçilik, devlet sorunsalı, etno-tarih,
yerel tarih ve yerleşim tarihi konularında akademik
çalışmaları bulunmaktadır. Suavi Aydın, Kudret
Emiroğlu, Oktay Özel ve Süha Ünsal’ın birlikte ça-
lıştıkları Mardin: Cemaat-Aşiret-Devlet; Mardin’in
Hristiyan, Arap, Türk ve Kürt geleneklerinin hep
260
birlikte uzun yıllar içinde yarattıkları beklenmedik
kültürel çeşitliliğinin işleyişindeki ahengin bozul-
mayışının, uzun tarihsel örüntülerinin, dinamik
aktörlerinin, tarihsel ve sosyal/kültürel antropolo-
jinin iş birliğiyle bir analizini sunmaktadır.
Sonuç olarak; Türk antropolojisi 1980’lerin
sonlarına kadar ağırlık olarak, ulus-devlet olma
koşulları bağlamında, kültür ve milliyetçilik arasın-
daki ilişkiye bağlı eğilimlerle yapılan çalışmalarla
kendisini göstermiştir. Bir diğer kolda da kalkın-
macı ekole ilgi duyanlar bulunmaktadır. Tarım top-
lumundan sanayi toplumuna geçiş, kırsal kalkın-
ma, kentleşme, toplumsal yapı, toplumsal değişim
gibi konularda çalışan antropologlar ve sosyologlar
görülmektedir. Nitekim bu dönemlerde sosyolo-
ji, antropoloji ve halk bilim alanlarının düşünsel
ve pratik açıdan âdeta kaynaşmış vaziyette işleyişi
dikkat çekmektedir. 1990’lardan sonra “kültürel
kimlik” konuları üzerine çalışmaların arttığı gö-
rülmektedir. 2000’li yıllara gelindiğinde yeni ne-
sil antropologların genellikle Anadolu coğrafyası
içinde çeşitli kültür grupları, inanç sistemleri, göç,
kentsel ve gecekondu yaşamı sorunları gibi konu-
lara ilgi duydukları anlaşılmaktadır. Bugün yeterli
bir sayı olmamakla birlikte Türkiye’de 10 üniver-
sitede antropoloji bölümü bulunmaktadır (Özbu-
dun, 2012:226). Nitekim bunu yine de bir yaygın-
laşma olarak görmek gerekmektedir. Çünkü bugün
“akışkanlıklar” bağlamında tartışılan küreselleşme,
modernite, ekonomi, tüketim, kültür, teknoloji,
yerellik gibi pek çok konu üzerinden sosyal antro-
polojinin ilgi ve işlerlik alanı oldukça genişlemiştir.
Gürsoy’a göre (2020) iklim değişikliği, pandemiler,
küresel yoksulluk gibi çok önemli problemlerle yüz
yüze geldiğimiz ve günümüzde “Antroposen çağ” adı
verilen yeni dönemin içinde, Antropolojinin soru-
larına, cevaplarına ve bütüncül perspektifine ihti-
yaç artmıştır. Bu gelişmeler de şüphesiz özellikle
sosyal/kültürel antropolojiye olan merak ve ilginin
artmasının yanında antropoloji kürsülerinin yay-
gınlaşması için motivasyon sağlamaktadır.
 8
Sosyal Antropoloji

Öğrenme Çıktısı
4 Küreselleşmenin Batılı bakış tarzıyla ulus-devletlerden beklentileri karşısında Türkiye’nin
duruşunu kavramak
5 Türkiye’de antropolojinin tarihsel gelişimine yönelik adımları kavramak
6 Türk antropologları ve çalışmalarını öğrenmek

Araştır 2 İlişkilendir Anlat/Paylaş

Aşağıdaki okuma parçasını

Türk antropologları ara-
sından bir bilim insanını
seçerek antropoloji ve bağ-
lamsallık konusundaki gö-
rüşünü inceleyin.
Bozkurt Güvenç’in “kültür
aşırı yaklaşım” kavramını kü-
reselleşme ile ilişkilendirin.
okuyarak, antropoloji dalla-
rından biri hakkında Tıbbi
Antropoloji, Müzik Antro-
polojisi gibi alanlardan biri
hakkında bilgi sahibi olarak
arkadaşlarınıza anlatın.

261
 8
Küreselleşme ve Kültür Bileşkesinden Türkiye’de Sosyal Antropolojiye

Küreselleşme ve kültür
1 kavramları arasındaki
ilişkiyi sorgulayabilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Küreselleşme bağlamında
2 kültürel akışları ve
etkilerini açıklayabilme

Küreselleşme, Kültür ve Sosyal

Antropoloji

1 Tüm ülkeler ve toplumlar birbirlerine bağımlılık içinde, neredeyse birbirleri ile iç içe ve daima birbirlerin-
den haberdar olarak yaşamaktalar. Birbirlerinin politik, ekonomik, sosyal ve kültürel yaşamlarını etkiliyor-
lar. John Tomlinson (1999:11), Küreselleşme ve Kültür adlı kitabının ilk bölümünde “modern kültürün mer-
kezinde küreselleşme, küreselleşmenin merkezinde de kültürel pratikler yatar” demektedir. Tomlinson’a göre,
küreselleşmenin hem politikasının hem de ekonomisinin öncelikle bir kültürel açıklamaya ihtiyacı vardır.
Kültürel küreselleşme ise ulus aşırı kültür ve kimlik ilişkilerini, kimlik anlayışlarını, göçleri, yeni medyayı,
iletişimi, turizmdeki gelişmeleri ve tüketim alışkanlıklarındaki gelişmeleri dikkatle takip etmeyi gerektiren
bir süreçtir. Bu sürecin devamında da gelişmelerin yarattığı bir kültürel benzeşme söz konudur.

2 Boas ve öğrencilerinin yaptıkları çalışmalar önemlidir. Çünkü bu çalışmalara göre, kültürel nesnelerin ve
pratiklerin, kültürlerin birbirlerini etkilemeleri sonucu ödünç alınmaları durumunu açıklamaktadır. Kültü-
rel gelenekler arasında geçişken sınırlar vardır. Herhangi bir kültürden başka bir kültüre geçen herhangi bir
gelenek, yeni girdiği kültürün içinde o kültüre özgün ve gerçek bir değişime uğruyordu. Fakat bu noktada,
sosyal ve kültürel antropologlar için ortaya çıkan yeni sorular vardı: Eğer yeni gelenek yeni kültür içinde bu
derece özgün bir parça hâline gelirse o zaman kendi özgünlüğünü bir anlamda yitirmiş mi oluyordu? Bazı
toplumların, bazı kültürlerin inançları, değerleri, yaşam pratikleri birbirine benzer olursa içlerinde yaşayan
bireylerin de bunlara bakış açıları aynı mı olurdu? Herhangi bir birey herhangi bir değeri kabul etmeyebilir
miydi? Kültürel değişme herhangi bir toplumun kültürüne katılan yeni maddi ve tinsel değerlerden ortaya
çıkan icatlardan dolayı gerçekleşir. İcatlar bir kültürde varlığını sürdüren unsurlara yeni bileşkelerin ek-
lenmesidir. İcatların nedeni ise ihtiyaçlardır. İhtiyaçlarla birlikte gelen icatlar biriktikçe kültürün unsurları
çoğalır, yeni yeni icatların gelişini mümkün kılarlar. Ogburn de kültürel değişmeyi, icat, birikim, yayılma,
uyum sağlama şeklinde dört aşamada ele almıştı (Hançerlioğlu, 1983:255). Nitekim kültürün yarattığı her
şey, bir anlamda maddi kültür olarak tanımlanan ürünler, küresel bir akışın içindedirler. Robertson’a göre,
kültürel küreselleşme kültürler arası etkileşimle birlikte Batı uygarlığının, uluslararası bir sürecin dünya top-
lumlarını homojenleştirici gücünü ifade etmektedir. Dünya âdeta küçülmüş ve aynılaşmıştır. Tek bir dünya
varmış gibi tasvir edilmektedir (Robertson, 1998). Bu sürece kültürel homojenleşme de denilmektedir.

262
 8
Sosyal Antropoloji

Modernlik ve postmodernizm
3 yaklaşımları ile sosyal antropolojiyi
ilişkilendiren düşünceleri aktarabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Küreselleşme, Kültür ve Sosyal
Antropoloji

3 Modernleşme Kuramı, modernleşmeyi, geleneksel toplumları modern toplumlar olmaları için değişime
götüren küresel bir sürece işaret etmektedir. Küreselleşmenin ana basamağı olan modernleşme, geleneği
sorgulayarak geçmişin sahip çıktığı geleneği şimdiki zamana aktarıp yeniden işleyerek geleceği tasarlama
çabasını barındırmaktadır. Aslında modernlik, küreselleşmenin tarihsel arka planıdır. Kimi sosyal bilim
insanlarına göre karmaşık bağlantılılık meselesi doğrudan doğruya modern dönemle ilgilidir. Modernizm
adı verilen süreç genel olarak, insanların bireysel yaşamları, aileleri ve çocukları için düşündükleri fazlasıyla
belirleyici olan eski geleneklerden, fikirlerden, kurallardan özgürleşme arzuları ve bunlara tutunmaktan
tamamen vazgeçmelerine dayalı bir süreç olarak tanımlanmıştır. Batılı olmayan toplumların bakış açılarına
göre modernizm ve koşulları bir tahribat yaratımıdır. Çünkü Batı-tarzı bir ilerleme anlayışı, politik bağım-
sızlığın zayıflatılması, ekonomik anlamda yoksullaşmanın artması, doğanın ve çevrenin güzel taraflarının
yıpratılması, modern yaşama uymayan sosyal değerlerin ve toplumsal ilişkilerin dönüştürülmesi demektir.
Postmodernizm, modernizme bir tepki olarak doğmuştur. Modern çağın bütün o büyük anlatılarına; akıl ve
bilim aracılığıyla insanlığın eşitlikçi ve özgürlükçü bir düzlemde ilerleyişine karşı durarak geleneksel doğ-
ruluk anlayışlarını sorgulamaktadır. Kapitalist gelişme beklentisinin içinde bugün farklı farklı yeterlik alan-
larının bir geleneğin biricikliğinde gizil kaldıklarını düşünürsek, yeni adımlar, tartışmalar içinde birtakım
belirlemelere göre hiç de farklılaşmamış olduklarını farz edersek, nasıl bir aydınlık gelecek öngörülebilir?
İnsana ait her ne kadar norm, nizam, istikrar düşüncesi, belirleme, büyük anlatı ve etik değerler, evrensel
gerçeklik varsa, tümünün tamamen reddedilmesi gerekir. İşte sosyal antropolojik gözlemler ve araştırmalar
da gelişmekte olan toplumları nesneleri olarak alırlar. Böylece, hiç olmazsa birtakım yapıların içerisinden bu
tür an’anevi/geleneksel bilginin yaşamasına katkıda bulunurlar.

Küreselleşmenin Batılı bakış tarzıyla

4 ulus-devletlerden beklentileri karşısında
Türkiye’nin duruşunu saptayabilme

Küreselleşme ve Kültür
Bağlamında Türkiye’de
Antropoloji

4 Küreselleşme karşısında bir ulus-devletin kültürel değerleri ve kabulleri üzerinden sürdürdüğü bir varlık
mücadelesinin içeriği, bir ülkenin kuruluş tarihi, siyasi tarihi, kapitalizmle tarihi ve deneyimlediği toplum-
sal değişimlerin karşılıklı analizine dayanmaktadır. Ulus-devletlerin küreselleşme karşısında siyasi, ekono-
mik ve sosyo-kültürel güçlerini yitirdiklerini iddia edenler ve aksine bu güçlerini devam ettirdiklerini sadece
yeniden yapılanma süreçleri geçirdiklerini tartışanlara karşılık Türkiye, kendisini küresel talepler karşısında
zor durumda bıraksa da millî tarihi, kültürü, kimlik ve değerleri üzerinden olabildiğince oldukça net bir
tavır sergilemektedir. Ulus-devlet ve antropoloji arasındaki ilişkiyi çizen aslında tarihsel süreçler ve dönem-
lerdir. Çünkü bir ülke tarihi ve kültürü arasındaki ilişkide aynı zamanda bir kimlik ve varlık mücadelesi
ortaya çıkmaktadır.

263
 8
Küreselleşme ve Kültür Bileşkesinden Türkiye’de Sosyal Antropolojiye

Türkiye’de antropolojinin
5 tarihsel gelişimine yönelik
ilk adımları gösterebilme
öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Küreselleşme ve Kültür
Bağlamında Türkiye’de
Antropoloji

5 Türkiye’de antropolojinin hekimlerin çalışma alanı olarak doğduğunu söyleyen Zafer Toprak’ın (2019:75)
yanı sıra Sibel Özbudun da (2012:223) genel olarak Türkiye’de antropolojinin ilk adımlarının I. Meşrutiyet
Dönemi’nde (1876-1878) yurt dışına giden tıp öğrencilerinin evrimcilik yaklaşımından etkilenmiş olarak
dönmelerinde gözlendiğini söylemiştir. 19. yüzyılın ikinci yarısında Mecmua-i Fünun Batı’da feyz alarak in-
sanın evriminden bahsedişiyle kendini göstermişti. Dinsel nedenlerle titiz ve özenli bir biçimde Beşir Fuad,
Şemseddin Sami ve Ebuzziya Tevfik tarafından yazılan eserler dikkate değerdi. Özellikle Kitabhane-i Meşahir
dizisinden çıkan Buffon adlı eser antropoloji açısından önemliydi ve Ebuzziya Tevfik tarafından yazılmış
Comte de Buffon’u anlatan bir çalışmaydı. Ayrıca Şemseddin Sami’nin “İnsan” ve “Yine İnsan” (1880) adlı
eserleri vardı. Yurtdışından dönen gençler iki tezden etkilenmişlerdi: Darwinci ve Lamarkçı tez.

264
 8
Sosyal Antropoloji

6 Türk antropologları ve
çalışmalarını sıralayabilme

öğrenme çıktıları ve bölüm özeti

Küreselleşme ve Kültür
Bağlamında Türkiye’de
Antropoloji

6 Cumhuriyet’in ilanıyla birlikte, 1923’te, fizik antropoloji çalışmaları kapsamında, yayımlanan “İnsanın
Irksal Tarihi” (The Racial History of Man) adlı eseriyle antropolog Roland R. Dixon insan nüfuslarını kafa-
tası yapılarına göre kategorileştirme tekniği içinde Türk tipini brakisefal (yuvarlak kafatası yapısına sahip)
kategoriye koymuştu. İsviçreli antropolog Eugeene Pittard da aynı ölçüm ile Türklerin brakisefalliğini ilan
etmişti ve Türkçü çevrelerden fazlasıyla ilgi görmüştü. Dahası Türk Tarih Tezi önemli oranda Pittard’ın
kavramlarına dayalı olarak oluşturulacaktı. 1925’te İstanbul Darülfünunu Tıp Fakültesi’nde Türkiye Antro-
poloji Tetkikat Merkezi kuruldu, akabinde “Türk Antropoloji Mecmuası”nı yayımladı. Nurettin Ali Berkol,
Neşet Ömer İrdelp, Süreyya Ali, İsmail Hakkı ve Dr. Mouchet bu araştırma ve eğitim merkezinin kurucu
üyeleriydi. İlk Türk Tarih Kongre’sinde, Reşit Galib’in “Türk Irk ve Medeniyet Tarihine Umumi Bir Bakış”
başlıklı konuşması ve İstanbul Darülfünunu Tıp Fakültesi Antropoloji öğretim elemanı ve yurtdışına gön-
derilen yukarıda bahsi geçen gençlerden biri olan Şevket Aziz Kansu’nun “Türk Irkının Antropolojisi” başlıklı
konuşması dinlendi. Afet İnan, antropolojinin disiplin olarak kurumsallaşmasında ve yaygınlaşmasında rol
oynayan Şevket Aziz Kansu, onunla çalışan ilk araştırma görevlisi ve sonra bölüm başkanı olan Seniha Tu-
nakan, Ankara’da Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesinde Antropoloji Bilimleri’nde çalışan Muzaffer Süleyman
Şenyürek ve ilk etnoloji doçenti Nermin Erdentuğ antropolojinin Türkiye’de yol alışında önemli isimlerdir.
Nermin Erdentuğ’un en önemli girişimi etnoloji kürsüsünü kurmak olmuştur. Mübeccel Kıray, sosyoloji
için olduğu kadar sosyal antropoloji için de önemli bir araştırmacıdır. Bozkurt Güvenç, hem mimar hem de
antropologdur. 1971’de Türkiye nüfusunu inceleyen ve demografik özelliklerini gözler önüne seren Türkiye
Demografyası adlı eserini yazdı. 1990’ların sonuna kadar Sosyo-kültürel Değişme, İnsan ve Kültür, Japon Kül-
türü yayımlanan başlıca eserlerindendir. 2000’lerde Türk kültür tarihinin kaynaklarına odaklandığı ve on
yıl süren çalışması Türk Kimliği çalışması yayımlandı. Nephan Saran, “İstanbul Şehrinde Polis ile İlgisi Olan
18 Yaşından Küçük Çocukların Sosyo-Kültürel Özellikleri Hakkında Bir Araştırma” çalışması ile devam eden
akademik kariyerini emekliliğine kadar tutkuyla sürdü. Antropoloji adlı kitabı bu bilimsel alanın kuramsal
ve uygulamalı tüm özelliklerini anlaşılır ve detaylı bir dille aktarmaktadır. Bozkurt Güvenç’in asistanlığını
yapmış olan Akile Gürsoy uluslararası ün kazanmış bir antropoloğumuzdur. “Bebek Ölümleri: Türk Bilme-
cesi mi?” çalışması ve editör kurulunda olduğu “Social Science and Medicine” adlı dergide sosyal bilim ve
sağlık paradigmalarının farklarını tartışan makalesi dönemin en çok okunan çalışmalar olmuştur. Belkıs
Kümbetoğlu (2020), Sosyolojide ve Antropolojide Kalitatif Yöntem ve Araştırma, Niteliksel Araştırmalarda
Analiz başlıklı, yeni nesil sosyologlar ve antropologlar için birer rehber kitap olarak nitelendirilebilecek
eserleri yayımlamıştır. Antropoloji Gözüyle Sınıf, Kültür, Kimlik; Latin Amerika’da Yerli Hareketleri gibi özgün
çalışmalarının yanı sıra antropologlar Balkı Şafak ve Serpil Altuntek ile birlikte hazırladıkları Antropoloji: Ku-
ramlar, Kuramcılar kitabı, kuramların tarihsel ilerleyişi ile birlikte zaman içinde antropoloji eğitiminin ana
kaynak kitaplarından biri hâline gelmiştir. Ayrıca Özbudun ve antropolog Gülfem Uysal’ın birlikte yayım-
ladıkları “50 Soruda Antropoloji” (2012) adlı çalışma, “Niçin ve nasıl bir antropoloji?” sorusuyla başlamak-
tadır. Nükhet Sirman, Serpil Altuntek kırsal alanda akrabalık ve aile üzerine odaklı antropolojk çalışmalar
yapmışlardır. Altuntek’in ilerleyişinde etnografik paradigmaları mercek altına alan “Yerlinin Bakışı” çalış-
masının önemi büyüktür. Suavi Aydın ve Kudret Emiroğlu birlikte fizik antropoloji, biyolojik antropoloji,
sosyal antropoloji terimleri yanında ekolleri, tarihi, tanınmış antropologları ve çalışmalarını içeren geniş bir
Antropoloji Sözlüğü yayımlamışlardır. Suavi Aydın, Modernleşme ve Milliyetçilik, Kimlik Sorunu, Ulusallık
ve Türk Kimliği, Mardin: Cemaat-Aşiret-Devlet gibi siyasi, iktisadi ve sosyal-kültürel antropolojik analizler
içeren çalışmalara da imza atmıştır. Suavi Aydın, Kudret Emiroğlu, Oktay Özel ve Süha Ünsal’ın ortak eserleri
Mardin: Cemaat-Aşiret-Devlet okunmaya değer bir sosyal antropolojik çaba ve çalışma ortaya koymaktadır.

265
 8
Küreselleşme ve Kültür Bileşkesinden Türkiye’de Sosyal Antropolojiye

1 Küresel mal ve para hareketleri, piyasada gi- 5 Dünya bahçesinde rengârenk çiçeklerin ve
derek güçlenen uluslararası şirketler ve bilgi ve hiz- hepsinin ayrı ayrı kokularının duyulması şeklinde
met temelli ekonomik işleyişin artışı ile ——— or-
neler öğrendik?

bir metaforla, küresel homojen kültür anlayışı kar-

taya çıkmaktadır. şısında kültürel etkileşime ve kültürel çeşitliliğe dik-
Yukarıdaki cümlede boş bırakılan yeri aşağıdakiler- kat çeken bilim insanı aşağıdakilerden hangisidir?
den hangisi doğru şekilde tamamlar? A. Bozkurt Güvenç
A. siyasal küreselleşme B. Halil İnalcık
B. ekonomik küreselleşme C. Orhan Hançerlioğlu
C. kültürel küreselleşme D. Anthony Giddens
D. emperyalizm E. Clifford Geertz
E. küresel kültür
6 Anlatımı, bir diyalogun içinde halkın kül-
2 Aşağıdakilerden hangisi kültürel küreselleşme türel özelliklerinin gezinmesine müsaade eden bir
ile ilgili bir konu olarak ele alınamaz? uzlaşma şekli olarak tanımlayan bilim insanı aşağı-
dakilerden hangisidir?
A. Etnisite ve kimlik anlayışları ve ilişkileri
B. İnsan hareketleri, uluslararası göçler A. Antrhony Giddens
C. Uluslararası şirketler ve piyasa hareketleri B. Bozkurt Güvenç
D. Turizmdeki gelişmeler C. Jean-François Lyotard
E. Tüketim alışkanlıklarındaki değişimler D. Arjun Appadurai
E. Zygmunt Bauman
3 Kültürel gecikme kuramını öne süren bilim
insanı kimdir? 7 Anadolu coğrafyasını medeniyetlerin köke-
A. O. Hançerlioğlu ni olarak tanımlayan, Anadolu Türklüğünü ve
B. A. Giddens Türk ırkını insanın evrimi bileşkesinde gelinen
Hititlerden Sümerlere kadar medeniyetlerin ka-
C. W.F. Ogburn
rışımı olarak ele alan bilim insanı aşağıdakilerden
D. E.M. Rogers hangisidir?
E. S. Hall
A. Afet İnan
4 Antropolog Clifford Geertz, Tomlinson, B. Eugéne Pittard
Adorno ve Horkeimer’ın kapitalizmin amacına uy- C. Seniha Tunakan
durulmuş araçlar olarak gördükleri sanat, eğlence, D. Muzaffer Süleyman Şenyürek
medyayı tartışarak ulaştıkları “kültür endüstrisi” E. İsmail Hakkı
kavramına karşı çıkmıştır. Buna göre aşağıdakiler-
den hangisi Geertz’in bu kavrama karşı çıkma ne- 8 “Japon Kültürü” adlı sosyal/kültürel antro-
denidir? polojik araştırma-eseri aşağıdaki bilim insanların-
A. Bu unsurların tamamen politik olmasından dan hangisine aittir?
B. Bu unsurların kültürleşmeyle alakası olmadı- A. Emre Kongar
ğından B. Akile Gürsoy
C. Yalnızca sanatın bu unsurlar içinde sayılmasına C. Nephan Saran
karşı olduğundan D. Bozkurt Güvenç
D. Bu unsurların yaşam anlatılarına katkıda bulu- E. Nermin Erdentuğ
nan günlük pratikler olmalarından
E. Sosyal antropolojinin alanına giren konular ol-
madıklarından

266
 8
Sosyal Antropoloji

9 Akile Gürsoy’un 1992 yılında yayınladığı 10 Antropolojik olayların etnoloji ve etnografi

Bebek Ölümleri üzerine yaptığı çalışmada analiz- çalışmalarından gelen verilere denk düştüğünü,
ler sonucu bebek ölümleri üzerinde etkisi en fazla

neler öğrendik?
çeşitli kültürlerin tasvirlerini yapmanın kültüre
belirleyici olan değişken aşağıdakilerden hangisi ilişkin bir analitik kurama ulaşmanın yolu ol-
olmuştur? duğunu vurgulayan bilim insanı aşağıdakilerden
A. Hanedeki tütün alışkanlığı hangisidir?
B. Annenin eğitimi A. Bozkurt Güvenç
C. Babanın eğitimi B. Nephan Saran
D. Hanehalkı büyüklüğü C. Akile Gürsoy
E. Hanenin gelir düzeyi D. Belkıs Kümbetoğlu
E. Serpil Altuntek

267
 8
Küreselleşme ve Kültür Bileşkesinden Türkiye’de Sosyal Antropolojiye

Yanıtınız yanlış ise “Küreselleşme, Kültür ve
1. B
Sosyal Antropoloji” konusunu yeniden göz-
den geçiriniz.
neler öğrendik yanıt anahtarı
Yanıtınız yanlış ise “Küreselleşme, Kültür ve
6. C
Sosyal Antropoloji” konusunu yeniden göz-
den geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Küreselleşme, Kültür ve Yanıtınız yanlış ise “Küreselleşme ve Kültür
2. C 7. B
Sosyal Antropoloji” konusunu yeniden göz- Bağlamında Türkiye’de Antropoloji” konu-
den geçiriniz. sunu yeniden gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Küreselleşme, Kültür ve Yanıtınız yanlış ise “Kültür Bağlamında
3. C 8. D
Sosyal Antropoloji” konusunu yeniden göz- Türkiye’de Antropoloji” konusunu yeniden
den geçiriniz. gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Küreselleşme, Kültür ve Yanıtınız yanlış ise “Kültür Bağlamında
4. D 9. C
Sosyal Antropoloji” konusunu yeniden göz- Türkiye’de Antropoloji” konusunu yeniden
den geçiriniz. gözden geçiriniz.

Yanıtınız yanlış ise “Küreselleşme, Kültür ve Yanıtınız yanlış ise “Kültür Bağlamında
5. B 10. B
Sosyal Antropoloji” konusunu yeniden göz- Türkiye’de Antropoloji” konusunu yeniden
den geçiriniz. gözden geçiriniz.

Araştır Yanıt
8 Anahtarı

Ulus-devlet, Avrupa’da gözlenen merkantalist politika ve sömürgeciliğe yö-

nelik politik tavrın ortaya çıkardığı, kapitalizm ve modernleşme süreçleri ile
birlikte ortaya çıkan bir toplumsal yapıdır. Küresel kültür kavrayışı tanım-
lanabilir bir değer üretimi, ahlaki yaklaşım ve kurallara bağlı olmaktan çok
küreselleşmenin temel ihtiyaçlarına göre şekillenen ve bilhassa sermaye ilişki-
lerinin yarattığı toplumsal veya kültürel düzenlemeler üzerine odaklanmak-
Araştır 1 tadır. Amaç ulus-devletin sahip olduğu tanımlanabilir kültürel özgünlükleri
(sınırlar, kimlik, kültürel, ahlaki ve sosyal değerler, vs.) görmezden gelmek
hatta ortadan kaldırmaktır. Benzeşen yaşam tarzları, tüketim alışkanlıkları ve
değer yargıları ideal sonuçtur. İşte bu büyük projenin karşısında ulus-dev-
letlerin mücadele alanları da bu özgün alanları korumakla belirlenmektedir.
Küresel dünyada güçlü bir yere sahip olmak isteyen ulus-devletler için ise bu
mücadele, aynı zamanda çelişkiler altında bir siyasi, toplumsal ve ekonomik
kararlar ve yaşam anlamına gelmektedir.

Örneğin akademisyen-antropologlar Sibel Özbudun ve Gülfem Uysal’ın ha-

zırlamış oldukları “50 Soruda Antropoloji” kitabını seçmiş olalım. Bu kitapta
antropolojide bağlamsallık konusunda neler söylediklerine bakabiliriz: “Ant-
ropolojik olgular her zaman kendi bağlamsallıkları çerçevesinde anlaşılmalıdır.
Araştır 2 Bağlamın-dilsel, kültürel, toplumsal, siyasal v.b- yeniden kurgulanması antropo-
lojik yorumun merkezinde yer alır. Ancak bu kurgulama sürecinde araştırmacı-
nın benimseyeceği yaklaşım her zaman hararetli tartışmaların odağı olagelmiştir.
Bağlam, artan ölçülerde “tarihsel” olarak kavranılmaktadır” (2012:169).

268

Sosyal Antropoloji
Kaynakça
Arlı, A. (2008). “Nükhet Sirman ile Türkiye’de
sosyoloji ve antropoloji yapmak üzerine”. Türkiye
Araştırmaları Literatür Dergisi, 6(11), 303-326.
Adorno, W. T. - Horkheimer, M. (2016).
Aydınlanma’nın diyalektiği. (Çev.: N. Ülner, E.
Öztarhan ve Ö. Karadoğan), İstanbul: Kabalcı.
Aslanoğlu, R. A. (1998). Kent, kimlik ve küreselleşme.
Bursa: ASA kitabevi.
Aydoğuş, İ. (2006). Küresel ekonomik gelişmeler ve
Türkiye Afyon Kocatepe Üniversitesi, B.F. Dergisi
6(2).19-52.
Bauchspies W. K. , Croissant, J.Restiuo, S. (2019)
Bilim, teknoloji, toplum. Çev. Beno Kuryel, Ümit
Tatlıcan, Bekir Balkız. Phoenix yayınevi. Ankara.
Berger, L. P. & Huntington, S. P. (2003). Bir küre bin
bir küreselleşme. (Çev.: Ayla Ortaç), İstanbul.
Bauman, Z. (1999). Küreselleşme. Toplumsal Sonuçları.
Çev. Abdullah Yılmaz, İstanbul: Ayrıntı Yayınları
Büyükuluslu, A. R. (2000). “Küreselleşmenin Sosyal
ve Kültürel Hayata Etkisi”, Küreselleşmenin İnsani
Yüzü, Editör Veysel Bozkurt. İstanbul: Alfa
Yayınları
Candar, A. A. (1934). Türklüğün Kökenleri ve Yayılışı,
İstanbul: 1934
Çetin, H. (2005). “Ezelden Ebede Kadim Bilgeliğin
Kutsal Yolculuğu: Gelenek”, Muhafazakar
Düşünce Dergisi, Kadim Bilgeliğin Kutsal
Yolculuğu Gelenek, Yıl 1, Sayı 3, Kış 2005, s. 156.
Dalan Polat, G. (2016). “İletişim Antropolojisi
üzerine bir deneme”. Global Media Journal, TR
Edition, Bahar/Spring 6/12, 513-527.
Eriksen, T H. (2004). Etnisite ve Milliyetçilik-
Antropolojik Bir Bakış, çev. Ekin Uşaklı, İstanbul:
Avesta Yayınevi.
Eriksen, T. H. (2009). Küçük yerler, büyük meseleler,
Sosyal ve kültürel antropoloji. Çev. A. Erkan Koca.
Birleşik Yayınevi. Ankara.
Hall, S. (1998). Yerel ve küresel: Küreselleşme ve
etniklik. Kültür, Küreselleşme, Dünya Sistemi. Der.
Anthony D. King, Çev. Gülcan Seçkin ve Ümit
Hüsrev Yolsal), Ankara: Bilim ve Sanat Kitabevi.
Hançerlioğlu, O. (1983). Toplumbilim sözlüğü.
İstanbul: Remzi Kitabevi
Geertz, C. (1973). Religion as a Cultural System. In
The Interpretation of Cultures. New York: Basic
Books.
8
Giddens, A. (2002). Run away world: How
globalisation is reshaping our lives. Routledge.
Giddens, A. (2005). Sosyoloji kitabı Çev. Cemal
Güzel., 2. Baskı. Ankara: Araç Yayınevi, Özdoğan
Matbaası.
Giddens. A. (1998). Modernliğin sonuçları. Ersin
Kuşdil (Çev.) Ayrıntı yayınları. İstanbul.
Giddens, A. (1994). “Living in a Post-traditional
society”. Beck, Giddens ve Gash. Reflexive
Modernization içinde. 56-109.
Giddens, A. (2010). Modernite ve Bireysel Kimlik:
Geç Modern Çağda Benlik. IV. Toplum, çev. Ümit
Tatlıcan. İstanbul: Say Yayınları
Gürsoy, A. (1992). “Infant Mortality: A Turkish
Puzzle?”, Health Transition Review, (2)2. 131-149.
Gürsoy, A. (2016). Sağlık Antropolojisi Araştırmaları.
Sağlık Düşüncesi ve Tıp Kültürü Platformu.
https://www.sdplatform.com/Dergi/915/Saglik-
antropolojisi-arastirmalari.aspx
Güvenç, B. (2010). İnsan ve Kültür. İstanbul: Boyut
Yayıncılık.
İnalcık, H. (2002). Kültür etkileşimi, Küreselleşme.
Ankara: Doğu Batı, , 18, 77-102.
Katoğlu, M. (1989) “Cumhuriyet Türkiye’sinde
Eğitim, Kültür, Sanat”, Türkiye Tarihi, Çağdaş
Türkiye .Cilt IV, İstanbu: Cem Yayınevi.
Kıray, M. (1999). “Türkiye’de Sosyal
Bilimler”, Toplumsal Yapı Toplumsal Değişme,
İstanbul: Bağlam Yayınları, 375.
Kümbetoğlu, B. (2014). Sosyolojide ve Antropolojide
Kalitatif Yöntem ve Araştırma, İstanbul: Bağlam
Yayınları.
Kümbetoğlu, B. (2020). Niteliksel Araştırmalarda
Analiz. İstanbul: Bağlam Yayınları.
Lavenda, R.H. & Schultz E. A. (2019). Kültürel
Antropoloji, Temel Kavramlar. Çev. Dilek İşler ve
Onur Hayırlı. Ankara: Doğubatı yayınları.
Lyotard, J.F. (1994). Postmodern Durum, Çev. Ahmet
Çiğdem. Ankara:Vadi Yayınları.
Matei, C.S. (2014). Globalization, an anthropological
approach, Procedia - Social and Behavioral
Sciences,149. 542 – 546
McLuhan, M. (1994). Understanding Media. London:
The MIT Press Cambridge.
269
8
Küreselleşme ve Kültür Bileşkesinden Türkiye’de Sosyal Antropolojiye
Münüsoğlu, H. (2010). Türkiye’de Antropolojinin
Kurulma ve Kurumsallaşma Sorunlarına Tarihsel
Bir Yaklaşım-DTCF Örneği. Yüksek Lisans Tezi.
Ankara: Ankara Üniversitesi,.Türk İnkılap Tarihi
Enstitüsü,
Ray, L. (2011). Globalization. The Encyclopedia of
Sociology içinde, (eds.) George Ritzer ve ]. Michael
Ryan, Blackwell Publishing Ltd.
Özbek, M. (2015). Irklara Veda: Yaşasın Biyolojik ve
Kültürel Çeşitlilik. Ankara: İmge Kitapevi
Özbudun, S. & Uysal G. (2012). 50 Soruda
Antropoloji. İstanbul:Bilim ve Gelecek Kitaplığı.
12. Kitap Dizisi.
Özbudun, S.(2013). Söyleşi. Evrensel Gazetesi.
İstanbul.
Özçetin B. (2016). “Popüler Kültür, Din ve Sekülerlik
Tayfun Atay’la Söyleşi”, Hacettepe Üniversitesi
İletişim Fakültesi Kültürel Çalışmalar Dergisi 2016,
3(1): 5-20 ISSN: 2148-970X. DOI: https://doi.
org/10.17572/mj2016.1.520
Özçetin. B. (2019). Kitle İletişim Kuramları,
Kavramlar, Okullar, Modeller. İstanbul:.İletişim
Yayınları.
Poole, R. (1993).Ahlâk ve Modernlik, (çev.) Mehmet
Küçük, İstanbul: Ayrıntı Yayınları,
Robertson, R. (1998), “Toplum Kuramı, Kültürel
Görecelilik ve Küresellik Sorunu”, Kültür,
Küreselleşme ve Dünya Sistemi içinde Der A. D.
King, Çev. G. Seçkin ve Ü. H. Yolsal. Ankara:
Bilim ve Sanat Yayınları.
Robertson, R. (1999). Küreselleşme, Çev. Ümit Yasal,
Bilim Yay. Ankara,
Sarıbay, A. Y. (2004), Modernitenin İronisi Olarak
Globalleşme, Everest Yayınları, İstanbul.
Saran, N. (2011) “Antropoloji ve Köy Toplumları”.
Istanbul Journal of Sociological Studies 0 / 12 (Eylül
2011): 77-100 .
Saran, N. (1992). Antropoloji. İstanbul: İnkılap
yayınları.
Sezer, B. (1991). “Doğu-Batı Çatışması ve Marxizme”,
Türkiye Günlüğü, 15, Yaz-1991, s10-16
Sinanoğlu, O. (2007). Atatürk ve Türk bilim dili.
Türk Hijyen ve Deneysel Biyoloji Dergisi 2007; 64
(1): 1-5.
270
Smith, A. D. (2004), “Towards a Global Culture”,
[(eds.) D. Held and A. McGrew (2004), The
Global Transformations Reader, Great Britain.
İçinde. Polity Press 278-286.
Şen, B. (2008). Türkiye’de Küreselleşme Tartışmaları
ve Sonuçları İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler
Enstitüsü Sosyoloji Anabilim Dalı. Doktora tez
çalışması. İstanbul.
Taylan, H. H.& Arklan, Ü. (2008). Medya ve kültür:
Kültürün medya aracılığıyla küreselleşmesi. Sosyal
Bilimler Dergisi, X (1) 85-97.
Taner T. (1994). Osmanlı Kimliği, Hil Yayınları:
İstanbul.
Tuna, K. (1998). “Batı Yayılmacılığı, Küreselleşme ve
Son Lokmalar”, Milli Kültürler ve Küreselleşme,
Milliyetçilik ve Milliyetçilik Tarihi Araştırmaları
VI. Kongresi, (Konya, 16-18 Ekim 1997), (Yay.
Haz.) Bahaeddin Yediyildız ve diğ.; Türk Yurdu
Yayınları, No:41, Konya-1998, s.137-144.
Toprak, Z. (2019). Cumhuriyet ve Antropoloji,
İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Touraine, A. (2000). Eşitliklerimiz ve farklılıklarımızla
birlikte yaşayabilecek miyiz? Çev. Olcay Kunal,
Yapı Kredi Yayınları. İstanbul.
Türe, İ. (2011). “Küreselleşme, Kapitalizm ve Ulus-
Devlet’’, Politika Dergisi, s.4.
Tomlinson, J. (2004). Küreselleşme ve Kültür. Çev.
Arzu Eker. İstanbul:Ayrıntı Yayınları.
Tzanelli, R. (2011). “Cultural flows”. Encyclopedia of
Consumer Culture (Ed.) Dale Souterton, 369-388,
Thousand Oaks, Californa: SAGE Reference.
Wallerstein, I. (1989). The Modern World-System, vol.
III: The Second Great Expansion of the Capitalist
World-Economy, 1730-1840’s. San Diego:
Academic Press.4
Wallerstein, I. (1995) Historical Capitalism, with
Capitalist Civilization. London: Verso.
Yeşiltuna, D. Ç. (2006). “Kültürel alanda küresel-
yerel ilişkisi”. Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi /
Journal of Turkish World Studies, Cilt: 6, Sayı 2,
481-493.