ΣΠΥΡΟΣ ΕΥΣΤ. ΤΖΑΜΑΡΙΑΣ

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
Σχολή Θετικών Επιστηµών και Τεχνολογίας
Πρόγραµµα Σπουδών
ΣΠΟΥ∆ΕΣ ΣΤΙΣ ΦΥΣΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ
Θεµατική Ενότητα
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΙΣ ΦΥΣΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ
Τόµος Β΄ - Μέρος Α΄
Εισαγωγική Φυσική: Κλασική Μηχανική
ΣΠΥΡΟΣ ΕΥΣΤ. ΤΖΑΜΑΡΙΑΣ

Καθηγητής Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστηµίου
Β΄ ΕΚ∆ΟΣΗ
ΠΑΤΡΑ 2008
Το έργο συγχρηµατοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση και το Ελληνικό ∆ηµόσιο
Β΄ ΕΚ∆ΟΣΗ
Σηµείωση:
Το ΕΑΠ είναι υπεύθυνο για την επιµέλεια έκδοσης και την ανάπτυξη των κειµένων σύµφωνα µε τη
Μεθοδολογία της εξ Αποστάσεως Εκπαίδευσης. Για την επιστηµονική αρτιότητα και πληρότητα των
συγγραµµάτων την αποκλειστική ευθύνη φέρουν οι συγγραφείς, κριτικοί αναγνώστες και ακαδηµαϊ-
κοί υπεύθυνοι που ανέλαβαν το έργο αυτό.
Σχολή Θετικών Επιστηµών και Τεχνολογίας
Πρόγραµµα Σπουδών
ΣΠΟΥ∆ΕΣ ΣΤΙΣ ΦΥΣΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ
Θεµατική Ενότητα
ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΙΣ ΦΥΣΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ
Τόµος Β΄ - Μέρος Α΄
Α΄ ΕΚ∆ΟΣΗ
Συγγραφή
Κριτική Ανάγνωση
ΑΡΙΣΤΕΙ∆ΗΣ Ζ∆ΕΤΣΗΣ
Καθηγητής Τµήµατος Φυσικής Πανεπιστηµίου Πατρών
Ακαδηµαϊκός Υπεύθυνος για την επιστηµονική επιµέλεια του τόµου
Επιµέλεια στη Μέθοδο Εκπαίδευσης από Απόσταση
∆Ρ. ΚΥΡΙΑΚΟΣ ΜΠΟΥΡΙΚΑΣ
Γλωσσική Επιµέλεια
ΓΙΑΝΝΗΣ ΓΑΛΑΝΟΠΟΥΛΟΣ
Τεχνική Επιµέλεια, Καλλιτεχνική Επιµέλεια – Σελιδοποίηση
TYPORAMA
ISBN: 960-538-496-5
ISBN (SET): 960-538-495-7
Β΄ ΕΚ∆ΟΣΗ
Για τη Β΄ αναθεωρηµένη έκδοση επιπλέον των συντελεστών που πραγµατοποίησαν την ανάπτυξη
του διδακτικού υλικού της Α΄ έκδοσης, εργάστηκαν οι εξής:
Επιστηµονική Επιµέλεια Επικαιροποίησης Β΄ έκδοσης
Ακαδηµαϊκός Υπεύθυνος του Προγράµµατος Σπουδών και Συντονιστής της Θεµατικής Ενότητας
Καλλιτεχνική Επιµέλεια – Σελιδοποίηση
opusMAGNUM
Συντονισµός ανάπτυξης εκπαιδευτικού υλικού και γενική επιµέλεια των εκδόσεων
ΟΜΑ∆Α ΕΚΤΕΛΕΣΗΣ ΕΡΓΟΥ ΕΑΠ
ISBN: 978-960-538-820-1
ISBN (SET): 978-960-538-819-5
Κωδικός Έκδοσης: ΦΥΕ 14/2-1
Copyright © 2008 για την Ελλάδα και όλο τον κόσµο
Πάροδος Αριστοτέλους 18, 26335, Περιβόλα Πατρών – Τηλ: 2610 314094, 314206 / Φαξ: 2610 317244
Σύµφωνα µε το Ν. 2121/1993, απαγορεύεται η συνολική ή αποσπασµατική αναδηµοσίευση του βιβλίου αυτού
ή η αναπαραγωγή του µε οποιοδήποτε µέσο, χωρίς την άδεια του εκδότη.
Βιογραφικό Σηµείωµα
Ο Σπύρος Ευστ. Τζαµαρίας σπούδασε Φυσική στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης και
έκανε µεταπτυχιακές και διδακτορικές σπουδές στο Α.Π.Θ, στο ΕΚΕΦΕ «∆ΗΜΟΚΡΙΤΟΣ», στο Ευ-
ρωπαϊκό Εργαστήριο Σωµατιδιακής Φυσικής (CERN) και στο Εθνικό Επιταχυντικό Κέντρο FERMI
(FERMILAB) των Η.Π.Α. Έκτοτε, τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα εστιάζονται στην µελέτη των θε-
µελιωδών συστατικών του Κόσµου µας και του τρόπου αλληλεπίδρασης τους (Σωµατιδιακή και
Αστροσωµατιδιακή Φυσική).
Στην συµβολή του στην προώθηση της επιστήµης συγκαταλέγονται καινοτοµικές ερευνητικές εργα-
σίες για την παραγωγή καταστάσεων charmonium κατά την αλληλεπίδραση αδρονίων µε βαρείς πυ-
ρήνες, για την αδρονοποίηση quarks και gluons και την φασµατοσκοπία αδρονίων βαρέων quarks, για
την µέτρηση θεµελιωδών φυσικών παραµέτρων της Ηλεκτροασθενούς αλληλεπίδρασης, για την ανά-
πτυξη στατιστικών τεχνικών µετρήσεων, για την ανάπτυξη πειραµατικής µεθοδολογίας τηλεσκοπίας
νετρίνων, για την ανάπτυξη οργανολογίας σωµατιδιακής και αστροσωµατιδιακής φυσικής, καθώς
και για την ανάπτυξη καινοτοµικής µεθόδου χρονολόγησης αρχαίων κεραµικών.
Έχει εργασθεί σε µεγάλα επιταχυντικά κέντρα (FERMILAB, CERN) και έχει διατελέσει µέλος του
ερευνητικού και ακαδηµαϊκού προσωπικού πανεπιστηµίων (Northwestern Univ., Bologna Univ.,
Liverpool Univ.) της αλλοδαπής και επιστηµονικός υπεύθυνος διεθνών ερευνητικών προγραµµάτων.
Από το 1997 εργάζεται στην Ελλάδα (ΕΚΕΦΕ «∆ΗΜΟΚΡΙΤΟΣ», Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήµιο)
συνεχίζοντας την ερευνητική του συνεργασία µε το CERN, καθώς και µε άλλα Ευρωπαϊκά Εργαστή-
ρια που δραστηριοποιούνται στην Τηλεσκοπία Νετρίνων (KM3NeT) και στην ανίχνευση υψηλοενερ-
γειακών κοσµικών ακτίνων (EUROCOSMICS).
Έχει συµµετάσχει ενεργά στην εκπαιδευτική διαδικασία των Πανεπιστηµίων και Ερευνητικών Κέ-
ντρων που υπηρέτησε, διδάσκοντας προπτυχιακά και µεταπτυχιακά µαθήµατα Φυσικής. Εργάζεται
για την ανάπτυξη καινοτοµικής εκπαιδευτικής µεθοδολογίας και τεχνολογίας, ιδιαίτερα όσον αφορά
στην εξ αποστάσεως εκπαίδευση στις Φυσικές Επιστήµες και την χρήση ερευνητικών εγκαταστάσεων
για την προώθηση της νέας γνώσης στην εκπαίδευση (HELYCON).
Είναι Καθηγητής της Σχολής Θετικών Επιστηµών και Τεχνολογίας του Ε.Α.Π., Ακαδηµαϊκός Υπεύθυ-
νος του Προγράµµατος Σπουδών «Σπουδές στις Φυσικές Επιστήµες», και επικεφαλής της ερευνητι-
κής οµάδας Αστροσωµατιδιακής Φυσικής.
Περιεχόµενα
ΠΡΟΛΟΓΟΣ ..................................................................................................................11
Ο∆ΗΓΙΕΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ......................................................................................................15
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1
Εισαγωγικές έννοιες για την κίνηση
Εισαγωγικές Παρατηρήσεις ....................................................................................... 17
1.1 Μελέτη της Κίνησης µε Γραφικές Παραστάσεις...........................................18
Σκοπός, Προσδοκώµενα Αποτελέσµατα, Έννοιες Κλειδιά......................................18
1.1.1 Η προσέγγιση του υλικού σηµείου .......................................................18
1.1.2 Η θέση του υλικού σηµείου ...................................................................20
1.1.3 ∆ιαγράµµατα θέσης – χρόνου στην ευθύγραµµη κίνηση ...................22
1.1.4 Μέση ταχύτητα στην ευθύγραµµη κίνηση............................................29
1.1.5 Στιγµιαία ταχύτητα στην ευθύγραµµη κίνηση .....................................32
1.1.6 Οµαλή ευθύγραµµη κίνηση ...................................................................36
1.1.7 Επιτάχυνση .............................................................................................39
Ανακεφαλαίωση ...........................................................................................................40
Ασκήσεις Αυτοαξιολόγησης.........................................................................................42
1.2 Μελέτη της Κίνησης µε Εξισώσεις..................................................................46
Σκοπός, Προσδοκώµενα Αποτελέσµατα, Έννοιες Κλειδιά......................................46
1.2.1 Εξίσωση θέσης – χρόνου στην οµαλή ευθύγραµµη κίνηση................47
1.2.2 Το «παράδοξο» του Ζήνωνα δεν είναι πλέον παράδοξο ..................48
1.2.3 Θέση, ταχύτητα και επιτάχυνση ως συναρτήσεις του χρόνου ...........53
1.2.4 Κίνηση µε σταθερή επιτάχυνση ............................................................55
1.2.5 Ελεύθερη πτώση υλικού σώµατος ........................................................57
1.2.6 Ένα ακόµα παράδειγµα
ευθύγραµµης οµαλά επιταχυνόµενης κίνησης ....................................62
1.2.7 Σχετική κίνηση........................................................................................63
8 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΗ ΦΥΣΙΚΗ: ΚΛΑΣΙΚΗ ΜΗΧΑΝΙΚΗ
1.2.8 Σχετικές µετρήσεις.................................................................................68

Ανακεφαλαίωση ...........................................................................................................70
Ασκήσεις Αυτοαξιολόγησης ........................................................................................72
1.3 Αίτια και Νόµοι της Κίνησης...........................................................................75
Σκοπός, Προσδοκώµενα Αποτελέσµατα, Έννοιες Κλειδιά .....................................75
1.3.1 Η φυσιολογική κινητική κατάσταση των σωµάτων ............................75
1.3.2 Η αριστοτέλεια αντίληψη......................................................................76
1.3.3 Η γαλιλαϊκή αντίληψη ...........................................................................80
1.3.4 Νόµοι της κίνησης ..................................................................................83
1.3.5 Ο πρώτος νόµος του Νεύτωνα ..............................................................87
1.3.6 Ο δεύτερος νόµος του Νεύτωνα ...........................................................88
1.3.7 Ο τρίτος νόµος Νεύτωνα .......................................................................92
1.3.8 Τριβή .......................................................................................................97
1.3.9 Σκοινιά και τροχαλίες χωρίς µάζα.......................................................99
Ανακεφαλαίωση .........................................................................................................101
Ασκήσεις Αυτοαξιολόγησης ......................................................................................103
Άλυτες Ασκήσεις Κεφαλαίου.....................................................................................106
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2
Κίνηση στο επίπεδο και στο χώρο
Εισαγωγικές Παρατηρήσεις......................................................................................109
2.1 Εξισώσεις Κίνησης στο Επίπεδο και στο Χώρο..........................................109
Σκοπός, Προσδοκώµενα Αποτελέσµατα, Έννοιες Κλειδιά ...................................109
2.1.1 Προσδιορισµός της θέσης στο επίπεδο .............................................110
2.1.2 ∆ιανύσµατα...........................................................................................113
2.1.3 Αλλαγή συστήµατος συντεταγµένων..................................................117
2.1.4 Εξισώσεις κίνησης ...............................................................................119
2.1.5 ∆ιανυσµατική µέση και στιγµιαία ταχύτητα......................................121
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 9
2.1.6 ∆ιανυσµατική επιτάχυνση ...................................................................124

2.1.7 Περιγραφή της κίνησης στο χώρο ......................................................127
Ανακεφαλαίωση .........................................................................................................129
Ασκήσεις Αυτοαξιολόγησης.......................................................................................131
2.2 Οι Νόµοι του Νεύτωνα στο Επίπεδο και στο Χώρο ...................................132
Σκοπός, Προσδοκώµενα Αποτελέσµατα, Έννοιες Κλειδιά....................................133
2.2.1 ∆υνάµεις................................................................................................133
2.2.2 Εφαρµογές του 1ου νόµου του Νεύτωνα – Τριβή.............................135
2.2.3 Εφαρµογές του 1ου νόµου του Νεύτωνα
– Συνθήκες ισορροπίας........................................................................139
2.2.4 Ο 2ος και 3ος νόµος του Νεύτωνα .....................................................142
2.2.5 Εφαρµογές του 2ου και 3ου νόµου του Νεύτωνα
– Κίνηση στο κεκλιµένο επίπεδο ........................................................143
2.2.6 Βολές .....................................................................................................145
2.2.7 Πρόβληµα βολής σε κεκλιµένο επίπεδο ............................................150
Ανακεφαλαίωση .........................................................................................................153
Ασκήσεις Αυτοαξιολόγησης.......................................................................................154
2.3 Εφαρµογές των Νόµων του Νεύτωνα στο Επίπεδο και στο Χώρο ...........159
Σκοπός, Προσδοκώµενα Αποτελέσµατα, Έννοιες Κλειδιά....................................159
2.3.1 Οµαλή κυκλική κίνηση – Ορισµοί ......................................................159
2.3.2 Οµαλή κυκλική κίνηση – Στιγµιαία ταχύτητα....................................163
2.3.3 Οµαλή κυκλική κίνηση –
Κεντροµόλος επιτάχυνση και κεντροµόλος δύναµη .........................165
2.3.4 Παραδείγµατα οµαλής κυκλικής κίνησης..........................................168
2.3.5 Κυκλική κίνηση µε µεταβαλλόµενη ταχύτητα ...................................172
2.3.6 Σχετική κίνηση στο επίπεδο και στο χώρο ........................................175
2.3.7 Ευθυγράµµως επιταχυνόµενα συστήµατα αναφοράς ......................178
2.3.8 Περιστρεφόµενα συστήµατα αναφοράς ............................................185
Ανακεφαλαίωση .........................................................................................................191
Ασκήσεις Αυτοαξιολόγησης ......................................................................................194
Άλυτες Ασκήσεις Κεφαλαίου.....................................................................................199
Απαντήσεις Ερωτήσεων Κειµένου ..........................................................................207
Απαντήσεις Ασκήσεων Αυτοαξιολόγησης..............................................................221

Πρόλογος
Συνήθως τα συγγράµµατα Εισαγωγικής Φυσικής αρχίζουν µε τη θέση ότι: «Η
Φυσική είναι η θεµελιώδης επιστήµη που ασχολείται µε την ερµηνεία των φυσι-
κών φαινοµένων που συντελούνται στο Σύµπαν». Συµφωνώ απολύτως ότι αυτό
είναι η Φυσική, αλλά δεν είµαι καθόλου σίγουρος ότι όλοι µας αποδίδουµε το
ίδιο νοηµατικό περιεχόµενο στις λέξεις. Ιδιαίτερα στις λέξεις «ερµηνεία» και
«επιστήµη». Επιτρέψτε µου να χρησιµοποιήσω ένα παράδειγµα από τη θεµελί-
ωση της Μηχανικής, του κλάδου της Φυσικής που ασχολείται µε την κίνηση, ως
επιστηµονικής φυσικής θεωρίας.
Ο Galileo Galilei (1564-1642) αναµφισβήτητα υπήρξε ο µεγάλος µελετητής των
φαινοµένων της κίνησης των σωµάτων µε σταθερή επιτάχυνση. Η πειραµατική
του εργασία, οι παρατηρήσεις του και τα συµπεράσµατά του έθεσαν τα θεµέλια
της σύγχρονης επιστηµονικής αντίληψης για τον Κόσµο που µας περιβάλλει. Την
ίδια εποχή ο Johannes Kepler (1571-1630), για να περιγράψει τις αστρονοµικές
του παρατηρήσεις, κατέληξε στους οµώνυµους εµπειρικούς νόµους για την κί-
νηση των πλανητών.
Ο πατέρας όµως της Κλασικής Μηχανικής, ο θεµελιωτής της Επιστηµονικής Θε-
ωρίας, είναι ο Isaac Newton (1642-1727), που µας κληροδότησε το σύστηµα αξι-
ωµάτων και το σύστηµα κανόνων που σήµερα ονοµάζουµε Κλασική, ή Νευτώ-
νεια, Μηχανική. Με τις αξιωµατικές αυτές αρχές, τους περίφηµους νόµους του
Νεύτωνα, και τους λογικούς κανόνες, τη µαθηµατική θεωρία του Απειροστικού
Λογισµού, µπορούµε να περιγράψουµε την κίνηση των σωµάτων και να προβλέ-
ψουµε τη µελλοντική τους θέση, δεδοµένων των αρχικών συνθηκών.
∆εν µπορούµε να αποδείξουµε τους νόµους του Νεύτωνα µε «λογικά», θεωρητικά,
επιχειρήµατα. ∆εν είναι δυνατόν, στα πλαίσια της Κλασικής Μηχανικής, να αναγά-
γουµε τους νόµους του Νεύτωνα σε πιο βασικές αρχές. Το µόνο που µπορούµε να κά-
νουµε είναι να επαληθεύσουµε πειραµατικά ότι όντως οι αρχές του Νεύτωνα δεν εί-
ναι αντίθετες µε τη φυσική πραγµατικότητα. Σ’ αυτό ακριβώς το σηµείο έγκειται και η
µεγάλη συνεισφορά του Galileo Galilei και των άλλων πειραµατιστών της Αναγέννη-
σης. Προσέφεραν τις πειραµατικές παρατηρήσεις, τις πειραµατικές ενδείξεις, τα επι-
χειρήµατα και τις πειραµατικές αποδείξεις (µε άλλα λόγια, τις πειραµατικές παραστά-
σεις) στο Νεύτωνα, ώστε να καταλήξει στα θεµελιώδη αξιώµατα της θεωρίας του. Στη
συνέχεια, η επιστηµονική αλήθεια της Κλασικής Μηχανικής ελέγχθηκε εξονυχιστικά
µε άλλα πειράµατα. Στο βαθµό που µπορούσε επιτυχώς να περιγράψει τη δυναµική
εξέλιξη των φυσικών συστηµάτων, η ορθότητα της θεωρίας επιβεβαιώθηκε, ενώ, στην
αντίθετη περίπτωση, η εµβέλεια εφαρµογής της ετέθη υπό αµφισβήτηση.
Πριν αναφερθώ στην «υπό αµφισβήτηση Κλασική Μηχανική», θα ήθελα να επα-

ναλάβω µε έµφαση δύο παρατηρήσεις:
1. Η ερµηνεία των φυσικών φαινοµένων του Κόσµου µας συνίσταται στην περι-
γραφή και πρόβλεψη της δυναµικής εξέλιξης των φυσικών συστηµάτων. Η
προβλεπτική ικανότητα των Φυσικών Θεωριών συνίσταται στην εφαρµογή θε-
µελιωδών νόµων, αρχών και λογικών κανόνων (µαθηµατικών). Οι θεµελιώ-
δεις νόµοι επιδέχονται µόνο πειραµατική επαλήθευση.
2. Ένα θεωρητικό µοντέλο περιγραφής του Κόσµου µας δεν είναι κατ’ ανάγκη
επιστηµονική φυσική θεωρία, έστω και εάν κάποιες από τις προβλέψεις της
επαληθεύονται πειραµατικά. Χαρακτήρισα τους νόµους του Kepler εµπειρι-
κούς, διότι δεν αποτελούν τις βασικές αρχές µιας θεωρίας µε την οποία µπο-
ρούµε να περιγράψουµε οποιαδήποτε κίνηση των σωµάτων. Επιπλέον, εύ-
κολα µπορεί κανείς να καταλήξει στους νόµους του Kepler εφαρµόζοντας
τους νόµους και κανόνες της Νευτώνειας Κλασικής Μηχανικής στην περί-
πτωση της κίνησης των πλανητών. Μια επιστηµονική φυσική θεωρία της κίνη-
σης των σωµάτων θα πρέπει να περιγράφει κάθε κίνηση υλικού σώµατος.
Στα τέλη του 19ου αιώνα η εµβέλεια της Κλασικής Μηχανικής τέθηκε υπό αµφι-
σβήτηση. Σύντοµα έγινε σαφές ότι αδυνατεί να περιγράψει την κίνηση των σω-
µάτων µε πολύ µεγάλες ταχύτητες, καθώς και τη δυναµική εξέλιξη των φυσικών
συστηµάτων του µικρόκοσµου (µόρια, άτοµα, πυρήνες κτλ).
Ακολούθησε η µεγάλη επανάσταση της Σύγχρονης Φυσικής, η βάση του τεχνολο-
γικού πολιτισµού των ηµερών µας. Η Σχετικότητα και η Κβαντική Μηχανική
προέκτειναν την εµβέλεια της Φυσικής, ώστε να περιγράφει τη συντριπτική
πλειοψηφία των φυσικών φαινοµένων που παρατηρούµε σήµερα στο Σύµπαν.
Φοβάµαι όµως ότι παραγνωρίζουµε τη σηµασία της Κλασικής Μηχανικής. Η
Κλασική Μηχανική δεν είναι απλώς µια ατελής προσέγγιση της φυσικής πραγµα-
τικότητας. Είναι το όριο στο οποίο τείνουν οι προβλέψεις της Σχετικότητας και
της Κβαντοµηχανικής για την κίνηση σωµάτων σηµαντικών διαστάσεων, µε ταχύ-
τητες πολύ µικρότερες από την ταχύτητα του φωτός. Με άλλα λόγια, η Κλασική
Μηχανική εµπεριέχεται στις πιο θεµελιώδεις Φυσικές Θεωρίες ως «ειδική πε-
ρίπτωση». Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο που οι σύγχρονες Φυσικές Θεωρίες θα
πρέπει να εµπεριέχονται σε κάποια άλλη, την πιο θεµελιώδη θεωρία, τη «Φυσική
Θεωρία των Πάντων».
Είναι πράγµατι έτσι; Ή µήπως µετά από κάθε έντονη πειραµατική δραστηριό-
τητα θα αναπτύσσεται και µια πιο θεµελιώδης Φυσική Θεωρία, για να παραχω-
ΠΡΟΛΟΓΟΣ 13
ρήσει αργότερα τη θέση της σε κάποια άλλη θεµελιωδέστερη; Ειλικρινά αδυ-

νατώ να απαντήσω.
Στις µέρες µας, ιδιαίτερα ικανοί ερευνητές πιστεύουν ότι σύντοµα θα φτάσουν
στην Θεωρία των Πάντων µε τις θεωρίες των ΥπερΧορδών. Και σ’ αυτό το ση-
µείο αδυνατώ να εκφέρω γνώµη.
Το σίγουρο όµως είναι ότι ο µόνος κριτής της επιστηµονικής αλήθειας των Φυσι-
κών Θεωριών θα παραµένει πάντα να είναι το Πείραµα.
Οδηγίες Μελέτης
Το ανά χείρας βιβλίο είναι µια εισαγωγή στη Κλασική Μηχανική και απευθύνε-
ται κυρίως σε φοιτητές Φυσικών Επιστηµών οι οποίοι σπουδάζουν µε τη µέθοδο
της Εξ Αποστάσεως Εκπαίδευσης. Ο φοιτητής ενηµερώνεται για τους στόχους
που θα πρέπει να κατακτήσει µε τη µελέτη του στην αρχή κάθε ενότητας και τα
βασικά συµπεράσµατα ανακεφαλαιώνονται στο τέλος της ενότητας.
Η δοµή του συγγράµµατος σχεδιάστηκε για να υποστηρίζει συγκεκριµένες εκπαι-
δευτικές δραστηριότητες, κατ’ αντιστοιχία των εκπαιδευτικών δράσεων της διά ζώ-
σης διδασκαλίας. Κατά συνέπεια, ο φοιτητής θα πρέπει να προσαρµόσει τη µελέτη
του κατάλληλα, προκειµένου να µεγιστοποιήσει τα εκπαιδευτικά οφέλη.
Σχηµατικά, τα δοµικά στοιχεία του βιβλίου είναι τα «κείµενα θεωρίας», οι «ερωτήσεις
κειµένου», οι «ασκήσεις αυτοαξιολόγησης» και οι «άλυτες ασκήσεις». Ειδικότερα:
• Ο κύριος κορµός του βιβλίου, τα κείµενα θεωρίας, αντιστοιχεί στις διαλέξεις
του διδάσκοντος στη διά ζώσης διδασκαλία. Πράγµατι, ο φοιτητής θα βρει το
ύφος και τις επεξηγηµατικές λεπτοµέρειες των κειµένων να ταιριάζουν περισ-
σότερο σε διαλέξεις παρά σε εγχειρίδιο Εισαγωγική Φυσικής. Η έµφαση στα
βασικά επιχειρήµατα και συµπεράσµατα δίνεται χρησιµοποιώντας εντονό-
τερη γραµµατοσειρά. Παράλληλα, παράπλευροι τίτλοι δίνουν τη δυνατότητα
στο φοιτητή να εντοπίζει γρήγορα, µέσα στο κείµενο, σηµεία όπου αναλύο-
νται συγκεκριµένες έννοιες. Λεπτοµέρειες και παραδείγµατα που θα µπορού-
σαν να παρακαµφθούν σε πρώτη ανάγνωση δίνονται µέσα σε ειδικό πλαίσιο.
• Εµβόλιµες µέσα στα κείµενα θεωρίας είναι οι «ερωτήσεις κειµένου». Αντι-
στοιχούν στις ερωτήσεις που απευθύνει ο διδάσκων στην τάξη του κατά τη διά
ζώσης διδασκαλία. Αποσκοπούν στην αποσαφήνιση εννοιών και στην ενεργή
συµµετοχή του φοιτητή στο µάθηµα. Πολλές από τις ερωτήσεις συνοδεύονται
από αναλυτικές υποδείξεις, και ο φοιτητής θα πρέπει να εκτελέσει µόνος του
τις µαθηµατικές πράξεις, ενώ σε άλλες παρέχεται πλήρης απάντηση. Οι λύ-
σεις ή απλώς οι απαντήσεις παρουσιάζονται στο τέλος κάθε τόµου.
• Ο φοιτητής θα βρει στο τέλος κάθε ενότητας τις «ασκήσεις αυτοαξιολόγη-
σης». Αντιστοιχούν στις φροντιστηριακές ασκήσεις που προσφέρονται στους
φοιτητές στη διά ζώσης πανεπιστηµιακή εκπαίδευση. Αποσκοπούν στην εµπέ-
δωση της θεωρίας και στην απόκτηση υπολογιστικών δεξιοτήτων. Οι ασκή-
σεις αυτοαξιολόγησης αποτελούν την εκπαιδευτική συνέχεια των παραδειγ-
µάτων που παρουσιάζονται στα κείµενα θεωρίας. Αναλυτικές λύσεις των
ασκήσεων αυτοαξιολόγησης δίνονται στο τέλος κάθε τόµου.
• Τέλος, κάθε ενότητα συνοδεύεται από µια συλλογή άλυτων ασκήσεων. Ο φοι-
τητής, στο τέλος της µελέτης του, θα πρέπει να είναι ικανός να λύνει τις ασκή-
σεις επαληθεύοντας το αριθµητικό αποτέλεσµα που τις συνοδεύει.
Προτείνω στο φοιτητή να εργαστεί µε διαδοχικές προσεγγίσεις σε τρεις φάσεις.
Η πρώτη φάση εργασίας του θα πρέπει να περιλαµβάνει την προσεκτική µελέτη
των κειµένων θεωρίας και την απάντηση στις ερωτήσεις κειµένου, όπως και όταν
εµφανίζονται στο κείµενο.
Η δεύτερη φάση θα πρέπει να περιλαµβάνει τη λύση των ασκήσεων αυτοαξιολό-
γησης. Στη φάση αυτή ο φοιτητής µπορεί γρήγορα να ανατρέχει στη θεωρία, χρη-
σιµοποιώντας τις ανακεφαλαιώσεις στο τέλος κάθε ενότητας, τους παράπλευ-
ρους τίτλους των κειµένων και τα τµήµατα του κειµένου µε εµφατικούς χαρακτή-
ρες. Συµβουλεύω το φοιτητή να προσφεύγει στις λύσεις µετά το τέλος των προ-
σπαθειών του.
Στην τρίτη φάση ο φοιτητής θα πρέπει να είναι έτοιµος να λύσει τις άλυτες
ασκήσεις, ανατρέχοντας στα κείµενα θεωρίας όπου χρειάζεται.
Θα ήθελα να υπενθυµίσω ότι η µελέτη του έντυπου υλικού αποτελεί τµήµα µόνο
της Εξ Αποστάσεως Εκπαίδευσης. Καθ’ όλη τη διάρκεια της µελέτης του ο φοιτη-
τής θα πρέπει να αλληλεπιδρά µε το Σύµβουλο Καθηγητή του. Η αλληλεπίδραση
όµως αυτή, είτε στις οµαδικές συµβουλευτικές συναντήσεις είτε στην κατ’ ιδίαν
επικοινωνία, αποφέρει τα µέγιστα οφέλη όταν συµπλέει µε τη σωστή µελέτη του
έντυπου υλικού.
Τέλος, θέλω να ζητήσω προκαταβολικά την επιείκεια του αναγνώστη για τυχόν
λάθη και αβλεψίες.
Σπύρος Ευστ. Τζαµαρίας
Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο
Εισαγωγικές Έννοιες για την Κίνηση
Εισαγωγικές Παρατηρήσεις
Στις επόµενες υποενότητες θα εισαγάγουµε µερικές µαθηµατικές ιδέες που θα
µας βοηθήσουν να περιγράφουµε την κίνηση. Τις ιδέες αυτές τις ξανασυναντή-
σατε στη Μαθηµατική Εισαγωγή και, εάν βρείτε δυσκολίες, καλό θα είναι να
ανατρέξετε στις αντίστοιχες υποενότητες.
Για όσους δυσανασχετούν και βρίσκουν δύσκολα τα µαθηµατικά, θα τους αποζη-
µιώσω, στο τέλος αυτού του κεφαλαίου, µε τη λύση του παραδόξου του αρχαίου
σοφιστή Ζήνωνα.
Το παράδοξο του δροµέα και της χελώνας: Μια γρήγορη δροµέας και µια χελώνα
ξεκινούν την ίδια χρονική στιγµή από τα σηµεία εκκίνησης Α και Β, όπως φαίνε-
ται στο Σχήµα 1.1. Όταν η δροµέας, µετά από κάποιο χρονικό διάστηµα, θα έχει
φτάσει στο σηµείο Β (από εκεί δηλαδή που ξεκίνησε η χελώνα), η χελώνα θα έχει
κινηθεί προς τα εµπρός και θα έχει φτάσει στο σηµείο Γ. Όταν, πάλι, η δροµέας
θα φτάσει στο σηµείο Γ, η χελώνα θα έχει περάσει πιο µπροστά, στο σηµείο ∆.
Πάντοτε θα επαναλαµβάνεται η ίδια ιστορία: Όταν η δροµέας φτάνει στο σηµείο
που βρισκόταν η χελώνα προηγουµένως (π.χ. στα σηµεία Β, Γ, ∆, Ε του σχήµα-
τος), η χελώνα θα έχει ήδη κινηθεί (στα σηµεία Γ, ∆, Ε, Ζ αντίστοιχα) µπροστά.
Πώς, λοιπόν, είναι δυνατόν η γρήγορη δροµέας να περάσει την αργή χελώνα;
Σχήµα 1.1
Το παράδοξο του Ζήνωνα

18 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1: ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΙΝΗΣΗ
1.1 Μελέτη της Κίνησης µε Γραφικές Παραστάσεις
Σκοπός
Στην ενότητα αυτή θα περιγράψουµε την κίνηση ενός υλικού σηµείου, δηλαδή
ενός φυσικού σώµατος µε αµελητέες διαστάσεις, αναπαριστώντας γραφικά τη µε-
ταβολή της θέσης του µε την πάροδο του χρόνου.
Θα περιοριστούµε σε περιπτώσεις όπου το υλικό σηµείο κινείται ευθύγραµµα και
θα ορίσουµε γεωµετρικά τις φυσικές ποσότητες: µέση και στιγµιαία ταχύτητα, κα-
θώς και µέση και στιγµιαία επιτάχυνση.
Προσδοκώµενα Αποτελέσµατα
Στο τέλος αυτής της ενότητας, θα µπορείτε να αναγνωρίζετε το είδος της ευθύγρα-
µµης κίνησης που εκτελεί ένα υλικό σηµείο, από τα διαγράµµατα θέσης – χρόνου
και ταχύτητας – χρόνου.
Έννοιες Κλειδιά
• υλικό σηµείο
• θέση του υλικού σηµείου
• ευθύγραµµη κίνηση
• γραφική παράσταση θέσης – χρόνου ή διάγραµµα θέσης – χρόνου
• ρυθµός µεταβολής της θέσης
• µέση ταχύτητα
• στιγµιαία ταχύτητα
• γεωµετρική αναπαράσταση ταχύτητας και επιτάχυνσης
• οµαλή ευθύγραµµη κίνηση
1.1.1 Η προσέγγιση του υλικού σηµείου

Οποιαδήποτε κίνηση φυσικού αντικειµένου και εάν παρατηρήσετε, θα τη βρείτε
πολύπλοκη. Πάρτε για παράδειγµα την κίνηση ενός φύλλου χαρτιού που το αφή-
σατε να πέσει ελεύθερα, υπό την επίδραση µόνο του βάρους του (ελεύθερη πτώ-
ση). Προσπαθήστε να επαναλάβετε το απλό αυτό πείραµα. Κάθε φορά το χαρτί
θα πέφτει µε διαφορετικό και πολύπλοκο τρόπο. Υποψιάζεστε, βεβαίως, ότι η
αντίσταση του αέρα επηρεάζει σηµαντικά αυτή την κίνηση και η πτώση κάθε
άλλο παρά ελεύθερη είναι.
1.1 ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ ΜΕ ΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ 19
Θα µπορούσατε όµως να αφήσετε να πέσει ένα πιο βαρύ αντικείµενο (ένα βι-
βλίο, για παράδειγµα), που δεν επηρεάζεται τόσο σηµαντικά από την αντίσταση
του αέρα. ∆υστυχώς, όµως, όπως θα παρατηρήσετε εάν επιχειρήσετε το πείραµα,
η κίνηση δεν είναι απλή. Το αντικείµενο, καθώς πέφτει, κάλλιστα µπορεί και να
περιστρέφεται.
Σηµειώστε µε ένα µολύβι µερικές µικρές κουκκίδες στην επιφάνειά του και πα-
ρατηρήστε την κίνησή τους καθώς αφήνετε το βιβλίο να πέσει. Θα απογοητευ-
τείτε. Κάθε κουκκίδα διαγράφει διαφορετική πολύπλοκη τροχιά.
Εάν όµως είχαµε τη δυνατότητα να πειραµατιστούµε µε ένα σώµα του οποίου η « υλικό σηµείο
µάζα θα ήταν συγκεντρωµένη µέσα σε µια σφαίρα µε πολύ µικρή, σχεδόν µηδε-
νική, ακτίνα; Αυτό θα ήταν το απλούστερο φυσικό σώµα!!! Ένα υλικό σηµείο
χωρίς σχήµα, µέγεθος και εσωτερική δοµή.
Αναµφίβολα το ιδανικό εργαστήριο για τη µελέτη των νόµων που διέπουν την κί-
νηση ενός υλικού σηµείου θα πρέπει επίσης να είναι απαλλαγµένο από ανεπιθύ-
µητα φαινόµενα (όπως η αντίσταση του αέρα).
Σε τι όµως θα µας βοηθούσε µια τέτοια εξωπραγµατική απλούστευση; Ο κόσµος
µας αποτελείται από αντικείµενα, όπως οι πλανήτες ή οι µπάλες του ποδοσφαί-
ρου, που έχουν και σχήµα και µέγεθος. Στον κόσµο µας η κίνηση των φυσικών
σωµάτων δεν εξελίσσεται ανεξάρτητα από το περιβάλλον τους. Αντιθέτως, κάθε
απλό συµβάν της καθηµερινής ζωής είναι σύνθεση και αποτέλεσµα πολλών φυσι-
κών φαινοµένων.
Είναι αλήθεια ότι ιδανικά εργαστήρια δε θα βρούµε και δε θα φτιάξουµε ποτέ.
Μπορούµε όµως να φτιάξουµε ή να βρούµε εργαστήρια τα οποία σε πολύ καλή
προσέγγιση είναι ιδανικά.
Πάρτε για παράδειγµα την κίνηση της Γης γύρω από τον Ήλιο. Η ακτίνα της Γης
είναι 10000 φορές µικρότερη από τη µέση απόσταση Γης – Ήλιου. Σε αυτή την
περίπτωση, η προσέγγιση της κίνησης της Γης γύρω από τον Ήλιο µε την κίνηση
ενός υλικού σηµείου είναι µια πάρα πολύ καλή προσέγγιση. Όπως επίσης το να
αγνοήσουµε την αντίσταση των εξαιρετικά αραιών ενδοπλανητικών αερίων στην
κίνηση της Γης είναι µια πάρα πολύ καλή προσέγγιση.
Αυτό όµως δεν σηµαίνει ότι η Φυσική είναι προσεγγιστική επιστήµη. Θα χρησι-
µοποιήσουµε τη γνώση που θα αποκοµίσουµε µελετώντας την κίνηση υλικών ση-
µείων για να περιγράψουµε την κίνηση σωµάτων µε εκτεταµένες διαστάσεις,
κάτω από την επίδραση πολύπλοκων εξωτερικών παραγόντων. Αλλά αυτό θα το
αφήσουµε για τα επόµενα κεφάλαια.
1.1.2 Η θέση του υλικού σηµείου

Ας φανταστούµε ένα υλικό σηµείο να κινείται στο χώρο. Η κίνηση του µπορεί να
µοιάζει µε την κίνηση που εκτελεί ένα µπαλόνι το οποίο, αφού το φουσκώσαµε,
αφήνουµε ελεύθερο να ξεφουσκώσει.[1] ∆ιαγράφει µια ακανόνιστη τροχιά, όπως
αυτή που φαίνεται στο Σχήµα 1.2.
Σχήµα 1.2
Κίνηση στο χώρο
Για να περιγράψουµε µε ακρίβεια την κίνηση του υλικού σηµείου, θα πρέπει να

είµαστε σε θέση να προβλέψουµε πού ακριβώς βρίσκεται κάθε χρονική στιγµή.
Πριν ακόµα αναζητήσουµε τρόπους πρόβλεψης, θα πρέπει να βρούµε έναν
τρόπο να µετράµε πότε (π.χ., πότε το κινητό βρέθηκε στο σηµείο Α του Σχήµατος
1.2) και πού (π.χ., σε ποιο σηµείο του χώρου αντιστοιχεί το σηµείο Α).
Το «πότε» το ορίζουµε ως το χρονικό διάστηµα που πέρασε από το µηδενισµό
του χρονόµετρου (το οποίο υποτίθεται ότι χρησιµοποιούµε στους πειραµατι-
σµούς µας) µέχρις ότου το υλικό σηµείο βρεθεί στο σηµείο Α. Όπως θα δούµε,
δεν έχει σηµασία πότε ακριβώς θα µηδενίσουµε το χρονόµετρό µας. Αρκεί, βέ-
βαια, ο µηδενισµός να γίνει πριν αρχίσουµε τις παρατηρήσεις µας.
Ως µονάδα µέτρησης του «πότε», δηλαδή του χρόνου, θα χρησιµοποιούµε το δευ-
τερόλεπτο (second) και θα το συµβολίζουµε µε το σύµβολο s.
Για το «πού» έχουµε πολλούς, αλλά ισοδύναµους, τρόπους να το ορίζουµε. Στο
Σχήµα 1.2, για παράδειγµα, το σηµείο του χώρου που αντιστοιχεί το σηµείο Α της
[1]
Στο τέλος του Κεφαλαίου 4 θα είµαστε σε θέση να ερµηνεύσουµε πλήρως αυτή την κίνηση, αλλά, για την ώρα,
ας την παρατηρήσουµε από µακριά, ώστε το µπαλόνι να πληροί τους όρους προσέγγισής του ως υλικό σηµείο.
τροχιάς ορίζεται από τις συντεταγµένες του στο τρισορθογώνιο σύστηµα αξόνων
X, Y και Z, µε αρχή των αξόνων το σηµείο Ο. Η αρχή και η διεύθυνση των αξό-
νων επιλέχθηκαν αυθαίρετα. Η περιγραφή της κίνησης, αλλά και των πιο πολύ-
πλοκων φυσικών φαινοµένων, όπως θα δούµε στα επόµενα, δεν εξαρτάται από
την επιλογή του συστήµατος συντεταγµένων. Εννοώ ότι µε απλό τρόπο µπορούµε
να µετατρέψουµε τη θέση που ορίστηκε ως προς ένα σύστηµα συντεταγµένων σε
οποιοδήποτε άλλο σύστηµα.
Σχήµα 1.3
Η απόσταση ΟΟ΄ είναι 0.5
Ως µονάδα µέτρησης του µήκους θα χρησιµοποιούµε το µέτρο και θα το συµβολί-

ζουµε µε το σύµβολο m.
Το σηµείο Q στο σύστηµα συντεταγµένων ΟXYZ έχει συντεταγµένες x = 1.0, Ερώτηση 1.1
y = 0.5, z = 0.8. Ποιες είναι οι συντεταγµένες του στο σύστηµα Ο΄X΄Y΄Z΄, που
φαίνεται στο Σχήµα 1.3, όταν η απόσταση ΟΟ' είναι 0.5m;
Επίσης, θα µπορούσαµε να ορίσουµε τη θέση του υλικού σηµείου τη χρονική

στιγµή tA (το σηµείο Α, µε συντεταγµένες xΑ,yΑ,zΑ) και τη χρονική στιγµή tB (το ση-
µείο Β, µε συντεταγµένες xΒ,yΒ,zΒ) χρησιµοποιώντας τα διανύσµατα rA και rB
αντίστοιχα, όπως δείχνει το Σχήµα 1.4. Το διάνυσµα µετατόπισης του κινητού
από το σηµείο Α στο σηµείο Β είναι το διάνυσµα ∆r, που έχει ως αρχή το σηµείο
Α και δείχνει προς το σηµείο Β. Το διάνυσµα αυτό είναι η διαφορά των διανυ-
σµάτων rB και rA, δηλαδή ∆r = rB – rA. Προφανώς το µέτρο του διανύσµατος µε-
τατόπισης είναι η απόσταση του σηµείου Β από το σηµείο Α και ισούται µε
( xB − x A ) + ( yB − y A ) + ( zB − z A ) .
2 2 2
∆r =
Θα πρέπει να παρατηρήσουµε ότι, στη γενική περίπτωση (βλέπε Σχήµα 1.4), το

διάνυσµα µετατόπισης δε συµπίπτει µε την τροχιά που διέγραψε το κινητό κινού-
µενο από το Α στο Β. Στην περίπτωση όµως που το υλικό σηµείο κινείται πάνω
σε ευθεία γραµµή, όπως στο Σχήµα 1.5, για παράδειγµα, το διάνυσµα µετατόπι-
σης και η τροχιά συµπίπτουν. Την κίνηση αυτή, για προφανείς λόγους, θα την
ονοµάζουµε «ευθύγραµµη κίνηση».
Σχήµα 1.4 Σχήµα 1.5
Το υλικό σηµείο κινείται από το σηµείο Α στο σηµείο Β. Η Το υλικό σηµείο κινείται πάνω στην διακεκοµµένη ευθεία
µαύρη συνεχής γραµµή του σχήµατος αναπαριστά την τρο- γραµµή
χιά που διαγράφει το υλικό σηµείο.
Στην ευθύγραµµη κίνηση δεν έχουµε ανάγκη το τρισορθογώνιο σύστηµα αξόνων

για να ορίσουµε τη θέση. Αρκεί η διεύθυνση κίνησης και ένα µόνο σηµείο ως αρχή
µέτρησης της µετατόπισης, όπως θα δούµε στην αµέσως επόµενη υποενότητα.
Η σχετική απλότητα της ευθύγραµµης κίνησης δεν την καθιστά ανάξια µελέτης.
Μην ξεχνάτε ότι το παράδοξο του Ζήνωνα αναφέρεται σε ευθύγραµµη κίνηση
και, απ’ ό,τι φαίνεται, δεν το απαντήσαµε ακόµη!!!
1.1.3 ∆ιαγράµµατα θέσης – χρόνου στην ευθύγραµµη κίνηση

Ας φανταστούµε ένα τρένο που ξεκινάει από την ηρεµία και κινείται πάνω σε
µια ευθύγραµµη σιδηροτροχιά. Ας αγνοήσουµε τις διαστάσεις του, θεωρώντας
όλο το συρµό ως το υλικό σηµείο.
• Θα ορίσουµε τον άξονα X να έχει την ίδια διεύθυνση και φορά µε την κίνηση
του τρένου.
• Θα επιλέξουµε ως αρχή του άξονα το σηµείο εκκίνησης του τρένου.
• Θα µηδενίσουµε το χρονόµετρο µας ακριβώς τη χρονική στιγµή που ξεκινάει
το τρένο.
• Κάθε πέντε δευτερόλεπτα (s), θα µετράµε τη µετατόπιση του τρένου από την
αρχή των αξόνων σε µέτρα (m).
Το Σχήµα 1.6 περιγράφει ένα στιγµιότυπο του πειράµατος µας 20sec µετά την εκ-
κίνηση. Στον Πίνακα 1.1 αναγράφονται όλες οι µετρήσεις που συλλέξαµε.
Σχήµα 1.6
Στιγµιότυπο του πειράµατος µετά από 20s από την εκκίνηση του τρένου. Η φορά του άξονα Χ επι-
λέχθηκε να είναι η ίδια µε τη φορά κίνησης. Η αρχή του άξονα Χ και η αρχή των χρόνων επιλέχθη-
καν να συµπίπτουν µε το σηµείο και τη χρονική στιγµή εκκίνησης αντίστοιχα.
Για να έχουµε καλύτερη εποπτική εικόνα, ας παραστήσουµε γραφικά τις µετρή-

σεις που συλλέξαµε επιλέγοντας τον οριζόντιο άξονα να παριστά το χρόνο και
τον κάθετο τη θέση x, όπως δείχνει το Σχήµα 1.7. Για ευνόητους λόγους, αυτή τη
γραφική παράσταση θα την ονοµάζουµε γραφική παράσταση θέσης – χρόνου ή
διάγραµµα θέσης – χρόνου.
Καθένα από τα σηµεία της γραφικής παράστασης θέσης – χρόνου αναπαριστά
ένα στιγµιότυπο της κίνησης και όχι την κίνηση αυτή καθ’ εαυτή. Αναπαράσταση
όλης της κίνησης θα είχαµε εάν είχαµε στη διάθεση µας όλα τα (άπειρα) στιγµιό-
τυπα της κίνησης.
Ένας πρακτικός τρόπος για να συµπληρώσουµε τα στιγµιότυπα που µας λείπουν
είναι να συνδέσουµε τα διαθέσιµα πειραµατικά σηµεία µε µια οµαλή καµπύλη. Τα
(άπειρα) σηµεία αυτής της καµπύλης γραµµής εµπεριέχουν όλα τα στιγµιότυπα της
κίνησης. Πράγµατι, αυτή είναι µια πολύ καλή προσεγγιστική µέθοδος και µπορού-
µε να την εφαρµόσουµε σε πλήθος περιπτώσεων της καθηµερινής ζωής.
Ερώτηση 1.2 Ενώστε µε µια οµαλή καµπύλη τα πειραµατικά σηµεία της γραφικής παρά-
σταση του Σχήµατος 1.7. Χρησιµοποιώντας την καµπύλη αυτή ως αναπαρά-
σταση της κίνησης, βρείτε τη θέση του κινητού τις χρονικές στιγµές 22, 38 και
67s.
Σχήµα 1.7
Γραφική παράσταση των µετρήσεων του Πίνακα 1.1
Ας υποθέσουµε τώρα ότι ένας άλλος παρατηρητής, ο παρατηρητής Β, για παρά-

δειγµα, είχε µηδενίσει το χρονόµετρο του 12s πριν από την εκκίνηση του τρένου.
Είκοσι δευτερόλεπτα µετά την εκκίνηση θα περιέγραφε τη θέση του τρένου όπως
δείχνει το Σχήµα 1.8. Η γραφική παράσταση θέσης – χρόνου που θα κατασκεύ-
αζε φαίνεται στο Σχήµα 1.9.
Σχήµα 1.8
λέχθηκε να είναι ίδια µε τη φορά κίνησης και ως αρχή του άξονα επιλέχθηκε το σηµείο εκκίνησης.
Η αρχή του χρόνου επελέγη 12sec πριν από τη στιγµή εκκίνησης.
Σχήµα 1.9
Γραφική παράσταση θέσης χρόνου.

Προσέξτε ότι το Σχήµα 1.6 και το Σχήµα 1.8 παριστούν ακριβώς το ίδιο στιγµιό-
τυπο της κίνησης. Παρατηρήστε, επίσης, ότι οι δύο γραφικές παραστάσεις του
Σχήµατος 1.7 και του Σχήµατος 1.9 παριστούν το ίδιο ακριβώς φαινόµενο: την κί-
νηση του ίδιου τρένου.
Η διαφορετική επιλογή της αρχής µέτρησης του χρόνου µετατόπισε τη γρα-
φική παράσταση θέσης – χρόνου (παράλληλα κατά τη διεύθυνση του άξονα του
χρόνου) χωρίς να αλλάξει το σχήµα της. Με άλλα λόγια, ο παρατηρητής Β έχει
διαλέξει να προσθέτει 12s σε κάθε δική µας µέτρηση του χρόνου.
Θα µπορούσαµε, βεβαίως, να είχαµε επιλέξει και διαφορετική αρχή του άξονα
Χ. Ο παρατηρητής Γ, λόγου χάρη, διάλεξε την αρχή του άξονα να είναι 22m πριν
από το σηµείο εκκίνησης και µηδένισε το χρονόµετρο 12sec πριν από τη χρονική
στιγµή εκκίνησης του τρένου. Αφού περάσουν 20sec από την εκκίνηση, σηµειώ-
στε τη θέση του τρένου, όπως δείχνει το Σχήµα 1.10.
Σχήµα 1.10
λέχθηκε να είναι ίδια µε τη φορά κίνησης και ως αρχή του άξονα επιλέχθηκε το σηµείο που βρί-
σκεται 22m αριστερά του σηµείου εκκίνησης. Η αρχή του χρόνου επιλέχθηκε 12s πριν από τη
στιγµή εκκίνησης.
Ερώτηση 1.3 Βλέπε Ερώτηση 1.3 στη διπλανή σελίδα
Όπως και στην περίπτωση της επιλογής διαφορετικής αρχής για τη µέτρηση
του χρόνου, έτσι και η επιλογή διαφορετικής αρχής του άξονα Χ έχει ως αποτέ-
λεσµα την παράλληλη µετατόπιση της γραφικής παράστασης θέσης – χρόνου,
αλλά κατά την κατακόρυφη διεύθυνση αυτή τη φορά.
∆ε θα πρέπει να ξεχνάµε ότι επιλέξαµε τη φορά του άξονα Χ αυθαίρετα. Κάλλι-
στα, ένας άλλος παρατηρητής, ο ∆, θα µπορούσε να διαλέξει τη φορά του Χ να
είναι αντίθετη της διεύθυνσης της κίνησης.
Ερώτηση 1.3
Ας υποθέσουµε ακόµα ότι επέλεξε (ακριβώς όπως και εµείς) ως αρχή του άξονα
Χ το σηµείο εκκίνησης του τρένου και µηδένισε το χρονόµετρό του ακριβώς όταν
το τρένο ξεκινούσε. Αφού περάσουν 20sec από τη στιγµή εκκίνησης, θα σηµειώ-
σει τη θέση του τρένου, όπως δείχνει το Σχήµα 1.11.
Στην ουσία, αυτός ο παρατηρητής επέλεξε να ορίσει το «προς τα εµπρός» όπως
Σχήµα 1.11
λέχθηκε να είναι αντίθετη από τη φορά κίνησης, ενώ η αρχή του άξονα Χ και η αρχή των χρόνων
επιλέχθηκαν να συµπίπτουν µε το σηµείο και τη στιγµή εκκίνησης αντίστοιχα.
εµείς ορίζουµε το «προς τα πίσω». Στα µαθηµατικά αυτό αντιστοιχεί απλώς

στην αλλαγή προσήµου στη µέτρηση της θέσης.
Εύκολα, λοιπόν, αντιλαµβάνεστε τον τρόπο µε τον οποίο περιέγραψε το στιγµιότυπο
της κίνησης στο Σχήµα 1.11 και καταχώρισε τις µετρήσεις του στον Πίνακα 1.3.
Τι έχουµε να πούµε τώρα για τη γραφική αναπαράσταση της κίνησης; Το σί-
γουρο είναι, όπως δείχνει και το Σχήµα 1.12, ότι η γραφική παράσταση θέσης –
χρόνου αλλάζει. Η επιλογή αντίθετης φοράς του άξονα Χ αντιστοιχεί σε «αναπο-
δογύρισµα» της γραφικής παράστασης θέσης – χρόνου του Σχήµατος 1.7. Καλύ-
τερα θα ήταν να λέγαµε «κατοπτρισµό», από την άποψη ότι, εάν στον οριζόντιο
άξονα (τον άξονα που παριστά το χρόνο) τοποθετούσαµε έναν οριζόντιο καθρέ-
φτη, τότε η γραφική παράσταση του Σχήµατος 1.12 θα ήταν το καθρέφτισµα (εί-
δωλο) της γραφικής παράστασης του σχήµατος 1.7.
Σχήµα 1.12
Γραφική παράσταση θέσης – κίνησης (βλέπε κείµενο)

Ανακεφαλαιώνοντας
• Η γραφική παράσταση θέσης – χρόνου ενός κινούµενου υλικού σηµείου εξαρ-
τάται από τις επιλογές του παρατηρητή όσον αφορά: α) τη διεύθυνση του
άξονα Χ (του άξονα που µετρά τη θέση), β) την αρχή του άξονα Χ (ποιο ση-
µείο του άξονα αντιστοιχεί στο µηδέν) και γ) την αρχή µέτρησης του χρόνου
(πότε µηδένισε το χρονόµετρό του).
• Πάντοτε, όµως, µε πολύ απλές πράξεις µπορούµε να «µεταφράσουµε» τη
γραφική παράσταση θέσης – χρόνου ενός υλικού σηµείου σ’ αυτήν που θα
έβλεπε κάποιος άλλος παρατηρητής ο οποίος επέλεξε διαφορετικά τη φορά,
ή/και την αρχή του άξονα Χ, ή/και την αρχή µέτρησης του χρόνου.
Θα πρέπει, επίσης, να θυµόµαστε ότι:
• Η γραφική παράσταση θέσης – χρόνου αναπαριστά την κίνηση και ότι η κί-
νηση είναι ανεξάρτητη των επιλογών του παρατηρητή.
1.1.4 Μέση ταχύτητα στην ευθύγραµµη κίνηση

Το παράδειγµα του Ζήνωνα µε τη δροµέα και τη χελώνα καταλήγει σε παρά-
δοξο, γιατί αντίκειται στην κοινή εµπειρία. Η κοινή εµπειρία υπαγορεύει ότι η
δροµέας είναι πιο γρήγορη από τη χελώνα.
Τι θα πει, όµως, πιο γρήγορη; Πιο γρήγορη θα πει ότι χρειάζεται λιγότερο χρόνο
για να διανύσει µια συγκεκριµένη απόσταση ή ότι στον ίδιο χρόνο διανύει µεγα-
λύτερη απόσταση.
Είναι κάπως περίπλοκο να χρησιµοποιούµε δύο µεγέθη (απόσταση και χρόνο)
για να περιγράφουµε την ιδιότητα «γρήγορη». Ας χρησιµοποιήσουµε ένα µόνο
µέγεθος:
Πιο γρήγορη θα πει ότι αλλάζει θέση µε µεγαλύτερο ρυθµό. Στην καθοµιλουµένη
συνήθως λέµε ότι τρέχει µε µεγαλύτερη «ταχύτητα». Και «ταχύτητα» θα πει:
«ταχύτητα»=
απόσταση που διήνυσε
(1.1) « ρυθµός
χρόνος που χρειάστηκε µεταβολής
της θέσης
Προφανώς, εάν µετράµε την απόσταση σε µέτρα και το χρόνο σε δευτερόλεπτα,
την «ταχύτητα» θα τη µετράµε σε µέτρα ανά δευτερόλεπτο (m/s).
Στην ευθύγραµµη κίνηση η απόσταση που διήνυσε το κινητό βρίσκεται µε µια
απλή αφαίρεση της αρχικής από την τελική θέση του. Γενικά, εάν τη χρονική
στιγµή t1 το κινητό ήταν στη θέση x1 και τη χρονική στιγµή t2 ήταν στη θέση x2, η
σχέση (1.1) γράφεται ως:
x2 − x1
«ταχύτητα»= (1.2)
t2 − t1
Ας επανέλθουµε στο παράδειγµα της προηγούµενης υποενότητας.

Έχουµε στη διάθεσή µας, από τον Πίνακα 1.1, τη θέση του τρένου
κάθε 5 δευτερόλεπτα. Ας εφαρµόσουµε τη σχέση (1.2) για τα πρώτα
5s της κίνησης. Το τρένο τη χρονική στιγµή t1 = 0s βρισκόταν στη
θέση x1= 0m και τη χρονική στιγµή t2 = 5s βρισκόταν στη θέση x2 =
3m. Η απόσταση που διήνυσε ήταν (3–0 =)3m σε (5–0 =)5s. Συνε-
πώς, η «ταχύτητα» τα πρώτα 5s ήταν 0.6m/s. Το ίδιο µπορούµε να
εφαρµόσουµε και για τα επόµενα, µεθεπόµενα κ.ο.κ 5 δευτερόλεπτα
και τελικά να φτιάξουµε τον Πίνακα 1.4.
Η πρώτη προφανής παρατήρηση αναφέρεται στο γεγονός ότι το
τρένο δεν κινείται πάντοτε µε την ίδια «ταχύτητα». Αυτό, βέβαια, δεν
πρέπει να σας ξενίζει, διότι είναι κοινή εµπειρία ότι τα τρένα ανα-
πτύσσουν και κόβουν ταχύτητα ανάλογα των περιστάσεων.
Ερώτηση 1.4 Χρησιµοποιώντας τις τιµές του Πίνακα 1.2, παρατηρήστε ότι η επιλογή της αρ-
χής του άξονα Χ και η επιλογή της αρχής µέτρησης του χρόνου δεν επηρεά-
ζουν τον υπολογισµό της «ταχύτητας». Χρησιµοποιήστε τη σχέση (1.2) για να
αιτιολογήσετε την παρατήρησή σας.
Η «ταχύτητα» στην ευθύγραµµη κίνηση έχει πρόσηµο. Είναι θετική όταν το κι-
νητό κινείται παράλληλα µε τον άξονα Χ και αρνητική όταν κινείται αντιπαράλ-
ληλα. Η ιδιότητα αυτή εκφράζει την κοινή εµπειρική αίσθηση ότι κάτι αποµα-
κρύνεται ή µας πλησιάζει.
Ερώτηση 1.5 Χρησιµοποιώντας τις τιµές του Πίνακα 1.3, παρατηρήστε ότι η επιλογή της φο-
ράς άξονα Χ επηρεάζει τον υπολογισµό της «ταχύτητας». Χρησιµοποιήστε τη
σχέση (1.2) για να αιτιολογήσετε την παρατήρησή σας.
Σχήµα 1.13
Η µέση ταχύτητα του κινητού υπολογισµένη σε χρονικά διαστήµατα του ενός δευτερολέπτου. Το
βέλος υποδεικνύει τη µέση ταχύτητα που αντιστοιχεί στο χρονικό διάστηµα: [9s, 10s].
Στο υποθετικό πείραµα µε το τρένο επιλέξαµε να µετράµε τη θέση του κάθε 5s.
Θα µπορούσαµε, όµως, να µετράµε τη θέση κάθε ένα δευτερόλεπτο και, κατ’
αντιστοιχία, εφαρµόζοντας τη σχέση (1.2), να βρούµε την «ταχύτητά» του σ’ όλα
τα χρονικά διαστήµατα του ενός δευτερολέπτου.
Για οικονοµία χώρου, σας παρουσιάζω τις τιµές της «ταχύτητας» σε γραφική πα-
ράσταση στο Σχήµα 1.13. Ο οριζόντιος άξονας παριστά το χρόνο, ενώ ο κάθετος
άξονας τις «ταχύτητες» που υπολόγισα για κάθε δευτερόλεπτο κίνησης.
Στο σχήµα αυτό χρησιµοποίησα, αντί σηµείων, ένα µικρό ευθύγραµµο τµήµα για
να δηλώσω σε ποιο δευτερόλεπτο αντιστοιχεί αυτή η «ταχύτητα». Για παρά-
δειγµα, το ευθύγραµµο τµήµα που δείχνει το βέλος στο Σχήµα 1.13 αντιστοιχεί
στην «ταχύτητα» του κινητού µεταξύ του 9ου και 10ου δευτερολέπτου κίνησης.
Παρατηρήστε ότι οι «ταχύτητες» που υπολογίσαµε στα διαστήµατα του ενός δευ-
τερολέπτου είναι διαφορετικές από αυτές που υπολογίστηκαν στα χρονικά δια-
στήµατα των πέντε δευτερολέπτων. Για να πειστείτε, αρκεί να συγκρίνετε τις
πρώτες πέντε «ταχύτητες» του Σχήµατος 1.13 µε την πρώτη τιµή του Πίνακα 1.4.
Οι τιµές του Πίνακα 1.4 µάς λένε ότι το τρένο στα πρώτα πέντε δευτερόλεπτα εί-
ναι πιο αργό απ’ ό,τι στα επόµενα πέντε δευτερόλεπτα. ∆ε µας λένε όµως τίποτα
για το τι συνέβαινε κατά τη διάρκεια αυτών των πέντε δευτερολέπτων. Για να
αντλήσουµε πιο λεπτοµερή πληροφορία, έπρεπε να υπολογίσουµε την «ταχύ-
τητα» για µικρότερα χρονικά διαστήµατα. Πράγµατι, όπως δείχνει το Σχήµα
1.13, το κινητό τρέχει πιο γρήγορα στο πέµπτο δευτερόλεπτο απ’ ό,τι στο τέταρτο
και απ’ ό,τι στο τρίτο κ.ο.κ., ενώ στο 35ο, στο 36ο, στο 37ο, στο 38ο και στο 39ο
δευτερόλεπτο το τρένο φαίνεται να τρέχει το ίδιο γρήγορα.
µέση¬ Τη φυσική ποσότητα που ορίσαµε (την «ταχύτητα») θα την ονοµάσουµε «µέση
ταχύτητα ταχύτητα». Εκφράζει µε κάπως χοντρικό τρόπο το πόσο γρήγορα τρέχει το
τρένο στο χρονικό διάστηµα από t1 µέχρι t2 ([t1, t2]). Ας διορθώσουµε, λοιπόν, τη
σχέση (1.2):
x2 − x1
µέση ταχύτητα στο χρονικό διάστηµα [t1 , t2 ] = (1.2)
t2 − t1
1.1.5 Στιγµιαία ταχύτητα στην ευθύγραµµη κίνηση

Είναι προφανές, από τη συζήτηση της προηγουµένης παραγράφου ότι, ελαττώνο-
ντας τη διάρκεια του χρονικού διαστήµατος (t2–t1) για το οποίο υπολογίζουµε τη
µέση ταχύτητα, αποκαλύπτουµε περισσότερες λεπτοµέρειες της κίνησης.
Θα ορίσουµε το φυσικό µέγεθος:
x2 − x1
v1 = lim (1.3)
t2 → t1 t2 − t1
στιγµιαία¬ και θα το ονοµάσουµε «στιγµιαία ταχύτητα» (ή απλώς «ταχύτητα») του κινη-

ταχύτητα τού που εκτελεί ευθύγραµµη κίνηση κατά τη χρονική στιγµή t1.
Εάν, επιπλέον, χρησιµοποιούσαµε τους συµβολισµούς ∆x = x2–x1 και ∆t = t2–t1,
θα µπορούσαµε να γράψουµε τη σχέση (1.3) ως εξής:
∆x
v1 = lim (1.4)
∆t → 0 ∆t
H στιγµιαία ταχύτητα είναι το όριο στο οποίο τείνει η µέση ταχύτητα όταν το
χρονικό διάστηµα για το οποίο υπολογίζεται τείνει στο µηδέν.
Προφανώς η στιγµιαία ταχύτητα έχει όλες τις ωραίες ιδιότητες της µέσης ταχύτητας.
• ∆εν εξαρτάται από την επιλογή της αρχής του άξονα Χ.
• ∆εν εξαρτάται από την επιλογή της αρχής µέτρησης του χρόνου.
• Έχει πρόσηµο (θετικό εάν η κίνηση γίνεται µε την ίδια φορά µε τον άξονα Χ
και αρνητικό εάν γίνεται αντίθετα).
∆εν είναι καθόλου προφανές όµως πώς µπορούµε να εφαρµόζουµε τη σχέση
(1.4) και να υπολογίζουµε τη στιγµιαία ταχύτητα!!!
Ας υποθέσουµε ότι θέλουµε να υπολογίσουµε τη στιγµιαία ταχύτητα του τρένου
ένα λεπτό µετά την εκκίνησή του. Στο Σχήµα 1.14 η (γκρίζα) συνεχής καµπύλη
Σχήµα 1.14
Γεωµετρική αναπαράσταση της µέσης και στιγµιαίας ταχύτητας.

αντιστοιχεί στη γραφική παράσταση θέσης – χρόνου του τρένου για τα πρώτα πέ-
ντε δευτερόλεπτα της κίνησης. Κατασκευάσαµε αυτό το διάγραµµα συλλέγοντας
πλήθος µετρήσεων της θέσης του κινητού για µια αλληλουχία χρονικών στιγµών.
Το σηµείο Ο αυτής της καµπύλης αντιστοιχεί σε χρόνο t = 1sec.
Για να έχουµε µια χοντρική ιδέα τού πόσο γρήγορα κινείται το τρένο (περίπου)
τη χρονική στιγµή t = 1s, ας υπολογίσουµε τη µέση ταχύτητα για το χρονικό διά-
στηµα [t1 = 1s, t2 = 4s].
x2 − x1 ∆x
µέση ταχύτητα στο χρονικό διάστηµα [t1 = 1s, t2 = 4s ] = = (1.5)
t2 − t1 ∆t
όπου x1 και x2 είναι οι θέσεις του κινητού τις χρονικές στιγµές t1 και t2 αντίστοιχα,
ενώ τα σύµβολα ∆x και ∆t αντιστοιχούν στις διαφορές των θέσεων και των χρό-
νων, όπως φαίνεται στο Σχήµα 1.14.
Εύκολα θα παρατηρήσετε ότι η µέση ταχύτητα που ορίσαµε µε τη σχέση (1.5) εί-
ναι ο λόγος των κάθετων πλευρών του ορθογώνιου τριγώνου ΑΕΟ, δηλαδή η
εφαπτοµένη (tan) της γωνίας AOE :
µέση ταχύτητα στο χρονικό διάστηµα [t1 = 1s, t2 = 4s ] =

∆x
∆t
(
= tan AOE ) (1.6)
Παρατηρήστε τώρα ότι η γωνία AOE είναι η γωνία που σχηµατίζει η χορδή ΑΟ
¬
Για να διαβάσετε µε τον οριζόντιο άξονα.
τη γωνία µε
µοιρογνωµόνιο, Ας ανακεφαλαιώσουµε
να υπολογίσετε
την εφαπτοµένη Για να βρούµε γεωµετρικά τη µέση ταχύτητα του κινητού στο χρονικό διάστηµα
της και να τη [t1, t2]
θεωρήσετε ίση
µε την ταχύτητα, • βρίσκουµε τα σηµεία Ο και Α της γραφικής παράστασης θέσης – χρόνου που
θα πρέπει η αντιστοιχούν στους χρόνους t1 και t2 αντίστοιχα,
µονάδα µήκους
και η µονάδα • υπολογίζουµε την εφαπτοµένη της γωνίας που σχηµατίζει η χορδή ΑΟ µε τον
χρόνου να οριζόντιο άξονα (που παριστά το χρόνο).
αναπαρίστανται
µε το ίδιο µήκος Για να αποκτήσουµε πιο λεπτοµερή εικόνα της κίνησης, θα µπορούσαµε να υπολο-
στη γραφική γίσουµε τη µέση ταχύτητα χρησιµοποιώντας τις χορδές ΒΟ ή ΓΟ. Όπως δείχνει το
παράσταση
θέσης-χρόνου.
Σχήµα 1.14, τα σηµεία Β και Γ πλησιάζουν περισσότερο τη χρονική στιγµή t1.
Η σχέση (1.3) επιβάλλει ότι: προκειµένου να ορίσουµε τη στιγµιαία ταχύτητα, το
χρονικό διάστηµα ∆t = t2–t1 θα πρέπει να γίνει απειροελάχιστο.
Τι θα συµβεί, όµως, όταν επιλέξουµε τη χρονική στιγµή t2 να πλησιάσει απειρο-
στά κοντά στη χρονική στιγµή t1;
Η χορδή θα εκφυλιστεί στην εφαπτοµένη ευθεία του διαγράµµατος θέσης – χρό- « γεωµετρική
νου στο σηµείο Ο. Την ευθεία ΟΖ του Σχήµατος 1.14. αναπαράσταση
της στιγµιαίας
Η εφαπτοµένη της γωνίας που σχηµατίζει η ΟΖ µε τον άξονα του χρόνου είναι
ταχύτητας
η στιγµιαία ταχύτητα του κινητού τη χρονική στιγµή t1!!!
Την εφαπτοµένη της γωνίας που σχηµατίζει µια ευθεία γραµµή µε τον οριζόντιο
άξονα της γραφικής παράστασης θα την ονοµάζουµε στο εξής κλίση της ευθείας.
Η κλίση, λοιπόν, της εφαπτοµένης γραµµής της γραφικής παράστασης θέσης –
χρόνου στο σηµείο Ο είναι η στιγµιαία ταχύτητα κατά τη χρονική στιγµή t1.
Συνεπώς, για να βρούµε γεωµετρικά τη στιγµιαία ταχύτητα του κινητού την

χρονική στιγµή t1:
• βρίσκουµε την εφαπτόµενη ευθεία του διαγράµµατος θέσης – χρόνου στο ση-
µείο που αντιστοιχεί στο χρόνο t1,
• υπολογίζουµε την κλίση αυτής της εφαπτόµενης ευθείας.
Είναι δύσκολο να υπολογίζει κανείς γραφικά και µε ακρίβεια τη στιγµιαία ταχύ-

τητα. Βεβαίως, όπως θα δούµε στα επόµενα, υπάρχουν καλύτεροι τρόποι για τον
υπολογισµό της. Ελπίζω όµως να σας έπεισα ότι οι σχέσεις (1.3) και (1.4) δεν εί-
ναι απλώς µαθηµατικά κατασκευάσµατα, αλλά εκφράζουν ποσότητες που έχουν
φυσικό αντίκρισµα και µπορεί να µετρηθούν στην πράξη.
Θα τελειώσουµε αυτή την υποενότητα µε ένα ακόµα παράδειγµα. Θα σχολιά-
σουµε τη γραφική παράσταση της στιγµιαίας ταχύτητας – χρόνου συγκρίνοντάς
τη µε την αντίστοιχη γραφική παράσταση θέσης – χρόνου.
Στο Σχήµα 1.15 παρακολουθούµε την κίνηση του τρένου (δηλαδή τις γραφικές
παραστάσεις ταχύτητας – χρόνου και θέσης – χρόνου) για 160 δευτερόλεπτα κί-
νησής του, χωρισµένα σε πέντε βασικές περιοχές.
• Στην περιοχή (Ι) το κινητό ξεκινάει µε πολύ µικρή ταχύτητα και στη συνέχεια
αυξάνει την ταχύτητά του, φτάνοντας τη µέγιστη στιγµιαία ταχύτητα στα σύ-
νορα µε την περιοχή (ΙΙ).
• Στη δεύτερη περιοχή ελαττώνει την ταχύτητά του µέχρις ότου σταµατήσει εντελώς.
• Η ταχύτητα παραµένει µηδέν σ’ όλη την περιοχή (ΙΙΙ).
• Στην περιοχή (ΙV) αρχίζει να κινείται µε αρνητική ταχύτητα, δηλαδή αντί-
στροφα της φοράς του άξονα Χ, αλλά αυξάνοντας την απόλυτη τιµή της ταχύ-
τητάς του.
• Τέλος στην περιοχή (V) χωρίς να αλλάξει φορά κίνησης, κινείται πιο αργά
µέχρις ότου να σταµατήσει.
Σχήµα 1.15
Γραφικές παραστάσεις ταχύτητας – χρόνου και θέσης – χρόνου της κίνησης του τρένου.
Ερώτηση 1.6 Σχολιάστε τη γραφική παράσταση θέσης – χρόνου σε σύγκριση µε τη µετα-

βολή της στιγµιαίας ταχύτητας του τρένου στις πέντε περιοχές του Σχήµατος
1.15.
1.1.6 Οµαλή ευθύγραµµη κίνηση

Ο πιο απλός τύπος ευθύγραµµης κίνησης είναι εκείνος που το κινητό διατηρεί στα-
θερή τη στιγµιαία ταχύτητά του καθ’ όλη τη διάρκεια της κίνησης. Για ευνόητους
λόγους, ονοµάζουµε αυτή την ευθύγραµµη κίνηση οµαλή ευθύγραµµη κίνηση.
Πώς θα είναι η γραφική παράσταση θέσης – χρόνου σ’ αυτή την περίπτωση;
Ας χρησιµοποιήσουµε τις βασικές ιδέες που αναπτύξαµε στις προηγούµενες υπο-
ενότητες:
• Η γραφική παράσταση θέσης – χρόνου αναπαριστά όλα τα στιγµιότυπα της

ευθύγραµµης κίνησης και, άρα, θα πρέπει να είναι µια συνεχής καµπύλη.
• Η στιγµιαία ταχύτητα τη χρονική στιγµή t είναι (βλέπε Σχήµα 1.14) η κλίση
της εφαπτόµενης ευθείας στο διάγραµµα θέσης – χρόνου στο σηµείο εκείνο
που αντιστοιχεί στη χρονική στιγµή t.
• Επειδή στην ευθύγραµµη οµαλή κίνηση η στιγµιαία ταχύτητα είναι σταθερή,
θα πρέπει οι κλίσεις των εφαπτόµενων ευθειών (σε κάθε σηµείο) του διαγρά-
µµατος θέσης – χρόνου να είναι ίδιες.
∆είξτε ότι η γραφική παράσταση θέσης – χρόνου στην ευθύγραµµη οµαλή κί- Ερώτηση 1.7
νηση είναι ευθεία γραµµή, όπως δείχνει το Σχήµα 1.16.
Υπόδειξη: Η ευθεία γραµµή συµπίπτει (ταυτίζεται) µε τις εφαπτόµενές της.
Η γραφική παράσταση θέσης – χρόνου ενός κινητού που εκτελεί ευθύγραµµη

οµαλή κίνηση είναι ευθεία γραµµή.
Επειδή η ευθεία γραµµή ταυτίζεται µε τις εφαπτόµενές της, η κλίση του διαγρά-
µµατος θέσης – χρόνου στην οµαλή ευθύγραµµη κίνηση ισούται µε τη (στιγ-
µιαία) ταχύτητα του κινητού.
Είναι ακόµα εύκολο να αποδείξουµε ότι: στην ευθύγραµµη οµαλή κίνηση η
µέση ταχύτητα και η στιγµιαία ταχύτητα συµπίπτουν. Πράγµατι, η µέση ταχύ-
τητα στο χρονικό διάστηµα [t1, t2] δίνεται από τη σχέση (1.2).
Από το Σχήµα 1.16 φαίνεται ότι η σχέση (1.2) ορίζει επίσης και την κλίση της ευθεί-
Σχήµα 1.16
Η γραφική παράσταση θέσης – χρόνου στην

ευθύγραµµη οµαλή κίνηση
ας γραµµής θέσης – χρόνου. ∆είξαµε όµως ότι η κλίση αυτή ισούται µε τη στιγ-
µιαία ταχύτητα.
Ήδη έχουµε κάνει σηµαντική πρόοδο αναφορικά µε την περιγραφή της κίνησης.
Ας επιχειρήσουµε, λοιπόν, µερικές παρατηρήσεις αναφορικά µε το παράδοξο
του Ζήνωνα. Μπορούµε να υποθέσουµε ότι τόσο η δροµέας όσο και η χελώνα
τρέχουν µε σταθερή ταχύτητα. Στο Σχήµα 1.17 η διακεκοµµένη γραµµή παριστά
την κίνηση της χελώνας, ενώ η συνεχής γραµµή την κίνηση της δροµέα. Τα ση-
µεία Α, Β και Γ του Σχήµατος 1.1 σηµειώνονται στον άξονα που παριστά τη θέση
και αντιστοιχούν στους χρόνους 0, t1 και t2 αντίστοιχα.
Σχήµα 1.17
Γραφική παράσταση της ευθύγραµµης οµαλής κίνησης της δροµέα και της χελώνας
Ερώτηση 1.8 Από πού φαίνεται στο Σχήµα 1.17 ότι: α) η χελώνα τη χρονική στιγµή t = 0 βρί-
σκεται µπροστά από τη δροµέα; β) η δροµέας τρέχει πιο γρήγορα από τη χελώνα;
Παρατηρήστε ότι οι δύο ευθείες γραµµές τέµνονται στο σηµείο Σ. ∆ηλαδή, τη

χρονική στιγµή tΣ η δροµέας και η χελώνα θα βρίσκονται στην ίδια θέση.
Παρατηρήστε ακόµα ότι η απόσταση δροµέα – χελώνας ελαττώνεται µε την πά-
ροδο του χρόνου και τείνει να γίνει µηδέν, να ταυτιστεί δηλαδή µε το σηµείο Σ.
1.1.7 Επιτάχυνση
Στις περισσότερες πρακτικές εφαρµογές η κίνηση (έστω και ευθύγραµµη) δεν εί-
ναι οµαλή. Επιπλέον, έχει µεγάλο πρακτικό ενδιαφέρον ο ρυθµός (πόσο γρήγο-
ρα) µεταβάλλεται η ταχύτητα ενός κινητού. Σκεφτείτε µόνο πόσο σηµαντική εί-
ναι η γρήγορη αύξηση της ταχύτητας στα προσπεράσµατα στον εθνικό δρόµο
Κορίνθου– Πατρών!!!
Με τον ίδιο τρόπο που µετρήσαµε την ταχύτητα µεταβολής της θέσης, τη στιγ-
µιαία ταχύτητα, θα µετρήσουµε και την ταχύτητα µεταβολής της στιγµιαίας ταχύ-
τητας. Τη στιγµιαία επιτάχυνση.
Ας ακολουθήσουµε τα ίδια βήµατα όπως και στον ορισµό της στιγµιαίας ταχύτη-
τας. Θα χρησιµοποιήσουµε το παράδειγµα του τρένου και τη γραφική παρά-
σταση της ταχύτητας – χρόνου του Σχήµατος 1.18 για τα πρώτα σαράντα δευτε-
ρόλεπτα κίνησης.
Σχήµα 1.18
Γεωµετρική απεικόνιση της µέσης και στιγ-

µιαίας επιτάχυνσης
• Τη χρονική στιγµή t1 η στιγµιαία ταχύτητα είναι v1 και τη χρονική στιγµή t2 εί-

ναι v2. Η κλίση της χορδής ΟΡ ορίζει τη µέση επιτάχυνση.
v2 − v1
Mέση επιτάχυνση στο χρονικό διάστηµα [t1 , t2 ] = (1.7)
t2 − t1
• Όταν το σηµείο Ρ πλησιάζει απειροστά κοντά το σηµείο Ο, η χορδή ΟΡ εκφυλί-

ζεται στην εφαπτόµενη ευθεία ΟΖ του διαγράµµατος ταχύτητας – χρόνου στο ση-
µείο Ο. Η κλίση της ΟΖ ορίζει τη στιγµιαία επιτάχυνση για τη χρονική στιγµή t1.
v2 − v1
Στιγµιαία επιτάχυνση τη χρονική στιγµή t1 = lim (1.8)
t2 → t1 t − t
2 1
Ανακεφαλαίωση
∆ιάγραµµα ή γραφική παράσταση θέσης – χρόνου
• Η γραφική παράσταση θέσης – χρόνου ενός κινούµενου υλικού σηµείου εξαρ-
τάται από τις επιλογές του παρατηρητή όσον αφορά: α) τη διεύθυνση του
άξονα Χ (του άξονα που µετρά τη θέση), β) την αρχή του άξονα Χ (ποιο ση-
µείο του άξονα αντιστοιχεί στο µηδέν) και γ) την αρχή µέτρησης του χρόνου
(πότε µηδένισε το χρονόµετρό του).
• Πάντοτε, όµως, µε πολύ απλές πράξεις µπορούµε να «µεταφράσουµε» τη γρα-
φική παράσταση θέσης – χρόνου ενός υλικού σηµείου σ’ αυτήν που θα έβλεπε
κάποιος άλλος παρατηρητής ο οποίος επέλεξε διαφορετικά τη φορά, ή/και την
αρχή του άξονα Χ, ή/και την αρχή µέτρησης του χρόνου.
• Η γραφική παράσταση θέσης – χρόνου αναπαριστά την κίνηση, και η κίνηση
είναι ανεξάρτητη των επιλογών του παρατηρητή.
Μέση και στιγµιαία ταχύτητα κατά την ευθύγραµµη κίνηση υλικού σηµείου
• Η µέση ταχύτητα στην ευθύγραµµη κίνηση εκφράζει το µέσο ρυθµό µεταβολής
της συντεταγµένης θέσης του κινητού. Εάν η συντεταγµένη θέσης του κινητού
άλλαξε από x1 σε x2 το χρονικό διάστηµα [t1, t2], η µέση ταχύτητα ορίζεται ως:
x2 − x1
• µέση ταχύτητα στο χρονικό διάστηµα [t1 , t2 ] =
t2 − t1
• Το φυσικό µέγεθος:
x2 − x1
v1 = lim
t2 → t1 t − t
2 1
το ονοµάζουµε «στιγµιαία ταχύτητα» (ή απλώς «ταχύτητα») του κινητού που

εκτελεί ευθύγραµµη κίνηση κατά τη χρονική στιγµή t1.
• H στιγµιαία ταχύτητα είναι το όριο στο οποίο τείνει η µέση ταχύτητα όταν το
χρονικό διάστηµα για το οποίο υπολογίζεται τείνει στο µηδέν.
Γεωµετρική αναπαράσταση της ταχύτητας

Για να βρούµε γεωµετρικά τη µέση ταχύτητα του κινητού στο χρονικό διάστηµα [t1, t2]:
• Βρίσκουµε τα σηµεία Ο και Α της γραφικής παράστασης θέσης – χρόνου που
αντιστοιχούν στους χρόνους t1 και t2 αντίστοιχα.
• Υπολογίζουµε την εφαπτοµένη της γωνίας που σχηµατίζει η χορδή ΑΟ µε τον
οριζόντιο άξονα (που παριστά το χρόνο).
Για να βρούµε γεωµετρικά τη στιγµιαία ταχύτητα του κινητού τη χρονική στιγµή t1:
• Βρίσκουµε την εφαπτόµενη ευθεία διαγράµµατος θέσης – χρόνου στο σηµείο
που αντιστοιχεί στο χρόνο t1.
• Υπολογίζουµε την κλίση αυτής της εφαπτόµενης ευθείας.
Οµαλή ευθύγραµµη κίνηση

Ο πιο απλός τύπος ευθύγραµµης κίνησης είναι εκείνος που το κινητό διατηρεί
σταθερή τη στιγµιαία ταχύτητά του καθ’ όλη τη διάρκεια της κίνησης. Για ευνόη-
τους λόγους, ονοµάζουµε αυτή την ευθύγραµµη κίνηση «οµαλή ευθύγραµµη κί-
νηση».
Η γραφική παράσταση θέσης – χρόνου ενός κινητού που εκτελεί ευθύγραµµη
οµαλή κίνηση είναι ευθεία γραµµή.
Η κλίση του διαγράµµατος θέσης – χρόνου στην οµαλή ευθύγραµµη κίνηση ισού-
ται µε τη (στιγµιαία) ταχύτητα του κινητού.
Στην ευθύγραµµη οµαλή κίνηση η µέση ταχύτητα και η στιγµιαία ταχύτητα συµπί-
πτουν.
Μέση και στιγµιαία επιτάχυνση κατά την ευθύγραµµη κίνηση υλικού σηµείου
Η µέση επιτάχυνση υλικού σηµείου που εκτελεί ευθύγραµµη κίνηση ορίζεται ως:
v2 − v1
µέση επιτάχυνση στο χρονικό διάστηµα [t1 , t2 ] =
t2 − t1
όπου v2 και v1 είναι οι στιγµιαίες ταχύτητες τις χρονικές στιγµές t2 και t1 αντίστοιχα.
Η στιγµιαία επιτάχυνση υλικού σηµείου που εκτελεί ευθύγραµµη κίνηση ορίζεται ως:
v2 − v1
στιγµιαία επιτάχυνση τη χρονική στιγµή t1 = lim
t2 →t1 t2 − t1
Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 1.1

Σε έναν αγώνα λεµβοδροµίας στην Καλιφόρνια οι οµάδες των συµµετεχόντων
πανεπιστηµίων τερµάτισαν στους χρόνους που δείχνει ο ακόλουθος πίνακας.
Η διαδροµή που διήνυσαν οι λέµβοι ήταν 2000m. Υποθέτοντας σταθερές ταχύ-

τητες, να βρείτε πόσο απείχαν από τη γραµµή τερµατισµού οι λέµβοι των άλ-
λων οµάδων όταν η οµάδα του Oregon State University τερµάτιζε.
Σχήµα 1.19
Ένα κινητό κινείται πάνω σε κεκλιµένο επίπεδο χωρίς αντιστάσεις. Στη βάση
του κεκλιµένου επιπέδου υπάρχει ελατήριο. Το κινητό αρχίζει να ανεβαίνει το
κεκλιµένο επίπεδο ωθούµενο από την εκτόνωση του ελατηρίου, όπως δείχνει το
Σχήµα 1.19(α). Η µέτρηση του χρόνου αρχίζει όταν το σώµα εγκαταλείπει το
ελατήριο. Το κινητό, στη συνέχεια, κινείται επιβραδυνόµενα, ανερχόµενο πάνω
στο κεκλιµένο επίπεδο µέχρι να σταµατήσει σε κάποιο σηµείο, όπως δείχνει το

Σχήµα 1.19(β). Στη συνέχεια αρχίζει να κατέρχεται το κεκλιµένο επίπεδο επιτα-
χυνόµενο, µέχρις ότου συναντήσει το ελατήριο. Στη συνέχεια αρχίζει να επιβρα-
δύνεται συµπιέζοντας το ελατήριο, όπως δείχνει το Σχήµα 1.19(γ).
Όταν το σώµα σταµατήσει, το ελατήριο αρχίζει να το σπρώχνει προς τα πάνω,
για να επαναληφθεί ο ίδιος κύκλος. Στο Σχήµα 1.20 φαίνεται το διάγραµµα
ταχύτητας – χρόνου του κινητού. Από την προηγούµενη περιγραφή της κίνη-
σης, να συνδέσετε καθένα από τα γράµµατα του Σχήµατος 1.20 µε τις ακόλου-
θες καταστάσεις:
Σχήµα 1.20
α) Αυτό το σηµείο αντιστοιχεί στη θέση του κινητού στο ψηλότερο σηµείο της
διαδροµής του.
β) Σ’ αυτό το σηµείο προς στιγµή ακινητεί.
γ) Σ’ αυτό το σηµείο το κινητό έρχεται σ’ επαφή µε το ελατήριο.
δ) Σ’ αυτό το σηµείο το σώµα κινείται προς τα κάτω, προς το ελατήριο.
ε) Στο σηµείο αυτό το κινητό έχει µηδενική επιτάχυνση.
Στο Σχήµα 1.19 σηµειώνεται η διεύθυνση και φορά του άξονα µέτρησης των
θέσεων του κινητού.

Το Σχήµα 1.21 παριστά το διάγραµµα θέσης – χρόνου για δύο κινητά που κι-
νούνται σε δύο παράλληλους και ευθείς δρόµους, το ένα δίπλα από το άλλο.
α) Σηµειώστε µε το σύµβολο ta κάθε χρονική στιγµή όπου το ένα κινητό προ-
σπερνάει το άλλο.
β) Ποιο κινητό τρέχει πιο γρήγορα τη χρονική στιγµή tb;

γ) Σηµειώστε µε το σύµβολο tc κάθε χρονική στιγµή που τα δύο κινητά έχουν
την ίδια ταχύτητα.
δ) Τι είδους κίνηση εκτελεί καθένα από τα κινητά;
Σχήµα 1.21

Ένα κινητό κινείται ευθύγραµµα και η κίνησή του περιορίζεται στο θετικό µέ-
ρος του άξονα των θέσεων. Για καθεµία από τις ακόλουθες περιγραφές κίνη-
σης επιλέξτε ένα διάγραµµα επιτάχυνσης (a) – χρόνου (t) από αυτά που περιέ-
χει το Σχήµα 1.22.
α) Το κινητό αυξάνει την ταχύτητά του µε σταθερό ρυθµό αποµακρυνόµενο
από την αρχή των αξόνων.
β) Το κινητό µειώνει την ταχύτητά του µε σταθερό ρυθµό αποµακρυνόµενο
από την αρχή των αξόνων.
γ) Το κινητό κινείται µε σταθερή ταχύτητα προς την αρχή των αξόνων.
δ) Το κινητό αυξάνει την ταχύτητά του µε σταθερό ρυθµό κινούµενο προς την
αρχή των αξόνων.
Σχήµα 1.22
1.2 Μελέτη της Κίνησης µε Εξισώσεις
Σκοπός
Σ’ αυτή την ενότητα θα περιγράψουµε την ευθύγραµµη κίνηση υλικού σηµείου
χρησιµοποιώντας εξισώσεις. Θα εφαρµόσουµε την εξίσωση θέσης – χρόνου της
οµαλής ευθύγραµµης κίνησης για τη λύση του παραδόξου του Ζήνωνα και θα επε-
κταθούµε στη µελέτη τής µη οµαλής ευθύγραµµης κίνησης.
Στο τέλος της ενότητας θα µπορείτε να επιλύετε προβλήµατα ευθύγραµµης οµαλά
επιταχυνόµενης κίνησης και να εφαρµόζετε σχέσεις µετασχηµατισµού ταχυτήτων
µεταξύ µη επιταχυνόµενων συστηµάτων αναφοράς.
• εξίσωση θέσης – χρόνου στην οµαλή ευθύγραµµη κίνηση
• η θέση ως συνάρτηση του χρόνου
• η στιγµιαία ταχύτητα ως η πρώτη χρονική παράγωγος της θέσης
• η στιγµιαία ταχύτητα ως συνάρτηση του χρόνου
• η στιγµιαία επιτάχυνση ως η πρώτη χρονική παράγωγος της ταχύτητας
• η στιγµιαία επιτάχυνση ως η δεύτερη χρονική παράγωγος της θέσης
• ευθύγραµµη οµαλά επιταχυνόµενη κίνηση
• ελεύθερη πτώση υλικού σώµατος
• σχετικές παρατηρήσεις
• συστήµατα αναφοράς
• µετασχηµατισµός ταχυτήτων
1.2 ΜΕΛΕΤΗ ΤΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ ΜΕ ΕΞΙΣΩΣΕΙΣ 47
1.2.1 Εξίσωση θέσης – χρόνου στην οµαλή ευθύγραµµη κίνηση

Οι γραφικές παραστάσεις που χρησιµοποιήσαµε στις προηγούµενες υποενότητες
διευκολύνουν την κατανόηση των βασικών ιδεών για την κίνηση. ∆υστυχώς, είναι
δύσχρηστες στους υπολογισµούς. Εύκολους υπολογισµούς κάνουµε µε νούµερα.
Ας επανέλθουµε στο παράδειγµα της ευθύγραµµης οµαλής κίνησης, όπου η γρα-
φική παράσταση θέσης – χρόνου είναι ευθεία γραµµή.
Από την αναλυτική γεωµετρία ξέρουµε ότι η εξίσωση της ευθείας µε άξονες τον
x για τη θέση και τον t για το χρόνο είναι:
Εξίσωση ευθείας : x = κ ⋅ t + λ (1.9)
Ο παράγοντας κ είναι η κλίση της ευθείας και ο σταθερός όρος λ ισούται µε την
τιµή του x όταν t = 0, όπως δείχνει το Σχήµα 1.23.
Ποια είναι η φυσική τους σηµασία;
Σχήµα 1.23
Ευθύγραµµη οµαλή κίνηση
∆είξαµε στην προηγούµενη ενότητα ότι η κλίση του διαγράµµατος θέσης – χρό-
νου κατά την ευθύγραµµη οµαλή κίνηση αντιστοιχεί στην ταχύτητα (v) του κινη-
τού. Είναι επίσης προφανές ότι ο σταθερός όρος λ αντιστοιχεί στη θέση του κι-
νητού (x0) όταν µηδενίζαµε το χρονόµετρό µας.
Εξίσωση θέσης - χρόνου στην οµαλή ευθύγραµµη κίνηση : x = v ⋅ t + x0 (1.10) « εξίσωση

θέσης–χρόνου
στην οµαλή
ευθύγραµµη
κίνηση
1.2.2 Το «παράδοξο» του Ζήνωνα δεν είναι πλέον παράδοξο

Απλώς για να σας δείξω πόσο σηµαντική είναι η απλή σχέση (1.10), θα τη χρη-
σιµοποιήσουµε για να λύσουµε το παράδοξο του Ζήνωνα στην ευθύγραµµη
οµαλή κίνηση.
Σχόλιο Μελέτης: Μη προσπαθείτε να αποµνηµονεύσετε τη λύση του «πα-
ραδόξου». Σας παρουσιάζω απλώς ένα παράδειγµα εφαρµογής της εξίσωσης
θέσης – χρόνου στην ευθύγραµµη οµαλή κίνηση.
Τη χρονική στιγµή t = 0 η δροµέας βρίσκεται στο σηµείο Α(βλέπε Σχήµα 1.1),
που αντιστοιχεί στη θέση x0, και η χελώνα (πιο µπροστά) στο σηµείο Β, που
αντιστοιχεί στη θέση x1. Η δροµέας τρέχει µε σταθερή ταχύτητα V, ενώ η χε-
λώνα µε σταθερή ταχύτητα v. Προφανώς x1 > x0 και V > v.
Ας ακολουθήσουµε σε βήµατα τον αγώνα δρόµου, µηδενίζοντας το χρονόµε-
τρό µας στην αρχή κάθε βήµατος.
Βήµα 0
Ακριβώς πριν από την εκκίνηση η χελώνα προηγείται κατά:
∆0 = x1 − x0 (1.11)
Βήµα 1
Η δροµέας ξεκινάει από τη θέση x0 και φτάνει στη θέση x1 µετά από κάποιο
χρονικό διάστηµα t1. Ξέροντας την αρχική και τελική θέση καθώς και την τα-
χύτητα της δροµέα, µπορούµε να υπολογίσουµε το χρόνο t1 εφαρµόζοντας τη
σχέση (1.10) ως:
x1 = V ⋅ t1 + x0
x1 − x0 ∆0 (1.12)
t1 = =
V V
Στον ίδιο χρόνο η χελώνα προχώρησε µπροστά και έφτασε σε κάποια άλλη
θέση, x2. Μπορούµε να βρούµε ακριβώς το x2 εφαρµόζοντας την εξίσωση θέ-
σης – χρόνου (1.10) για την κίνηση της χελώνας από αρχική θέση x1 σε τελική
θέση x2 κινούµενη µε ταχύτητα v για χρόνο t1, που δίνεται από τη σχέση (1.12),
δηλαδή:
v
x2 = v ⋅ t1 + x1 = ⋅ ∆0 + x1 (1.13)
V
Στο τέλος αυτού του βήµατος η χελώνα προηγείται της δροµέα κατά διάστηµα
∆1(=x2 – x1), που το υπολογίζουµε εύκολα από τη σχέση (1.13) ως:
v
∆1 = x2 − x1 = ⋅ ∆0 (1.14)
V
Βήµα 2
Η δροµέας ξεκινάει από τη θέση x1 και φτάνει στη θέση x2 σε χρόνο t2.
Είναι πολύ σηµαντικό να θυµάστε ότι συµφωνήσαµε να µηδενίζουµε το χρονό-
µετρο στην αρχή κάθε βήµατος. Τη χρονική στιγµή t = 0 η δροµέας ήταν στη
θέση x1 και τη χρονική στιγµή t = t2 ήταν στη θέση x2.
Ξέροντας, λοιπόν, την αρχική και τελική θέση από τους υπολογισµούς του
προηγούµενου βήµατος, θα υπολογίσουµε το χρόνο t2 από τη σχέση (1.10) ως:
x2 = V ⋅ t2 + x1
∆1
(1.15)
x −x ∆
t2 = 2 1 = 1
V V
Χρησιµοποιώντας τη σχέση (1.14), η διάρκεια αυτού του βήµατος βρίσκεται να
είναι:
v ∆0
t2 = ⋅ (1.16)
V V
Στον ίδιο χρόνο η χελώνα προχώρησε µπροστά και έφτασε στη θέση x3. Μπο-
ρούµε να βρούµε ακριβώς το x3 εφαρµόζοντας τη σχέση (1.10) για την κίνηση
της χελώνας από αρχική θέση x2 σε τελική θέση x3 κινούµενη µε ταχύτητα v για
χρόνο t2, που δίνεται από τη σχέση (1.16), δηλαδή:
2
⎛v⎞
x3 = v ⋅ t2 + x2 = ⎜ ⎟ ⋅ ∆0 + x2 (1.17)
⎝V ⎠
Στο τέλος αυτού του βήµατος η χελώνα προηγείται της δροµέα κατά ∆2(= x3 –x2),
που το υπολογίζουµε από τη σχέση (1.17) ως:
2
⎛v⎞
∆2 = x3 − x2 = ⎜ ⎟ ⋅ ∆0 (1.18)
⎝V ⎠
Βήµα 3
Η δροµέας ξεκινάει από τη θέση x2 και φτάνει στη θέση x3 σε χρόνο t3. Στον
ίδιο χρόνο η χελώνα προχώρησε µπροστά και έφτασε στη θέση x4.
Ερώτηση 1.9 Ξέροντας την αρχική και τελική θέση από τους υπολογισµούς του προηγούµε-
νου βήµατος, δείξτε ότι ο χρόνος t3 είναι:
2
⎛v⎞ ∆
t3 = ⎜ ⎟ ⋅ 0 (1.19)
⎝V ⎠ V
και ότι στο τέλος του τρίτου βήµατος η χελώνα προηγείται κατά ∆3, που δίνεται
από τη σχέση:
3
⎛v⎞
∆3 = x4 − x3 = ⎜ ⎟ ⋅ ∆0 (1.20)
⎝V ⎠
Βήµα n
Επαγωγικά[2] µπορείτε να δείξετε ότι το νιοστό βήµα διήρκεσε:
n −1
⎛v⎞ ∆0
tn = ⎜ ⎟ ⋅ (1.21)
⎝V ⎠ V
και ότι στο τέλος αυτού του βήµατος η χελώνα προηγείται κατά:
n
⎛v⎞
∆n = ⎜ ⎟ ⋅ ∆0 (1.22)
⎝V ⎠
Είµαστε τώρα έτοιµοι να απαντήσουµε στον αρχαίο σοφιστή.
v
Παρατηρήστε ότι ο λόγος είναι µικρότερος από τη µονάδα και, κατά συνέπεια,
V
η ποσότητα ∆n της σχέσης (1.22) τείνει στο µηδέν καθώς το n πηγαίνει στο
άπειρο.
n
⎛v⎞
lim ∆n = lim ⎜ ⎟ ⋅ ∆0 = 0 (1.23)
n →∞ V
n →∞
⎝ ⎠
[2]
Σύµφωνα µε τη µέθοδο της µαθηµατικής επαγωγής (βλέπε Μαθηµατική Εισαγωγή), εάν οι σχέσεις (1.21)
και (1.22) ισχύουν για n = 1 και µπορείτε να αποδείξετε, µε την υπόθεση ότι ισχύουν για n = κ – 1, ότι
ισχύουν για n = κ, τότε ισχύουν για κάθε τιµή της παραµέτρου n. Εάν δεν θέλετε να αποδείξετε τη γενική
ισχύ των εκφράσεων (1.21) και (1.22), τουλάχιστον βεβαιωθείτε ότι καταλήγουν στις σωστές σχέσεις για τα
βήµατα 1, 2 και 3.
∆ηλαδή, µετά από άπειρα βήµατα η απόσταση των δύο κινητών µηδενίζεται.
Συνεπώς, η δροµέας θα φτάσει στο τέλος τη χελώνα.
Βεβαίως, µπορείτε να αντιτείνετε ότι, εάν χρειαστούν άπειρα βήµατα, τότε
αυτό δε θα συµβεί ποτέ. Τι εννοείτε όµως όταν λέτε ότι θα χρειαστούν άπειρα
βήµατα; Eννοείτε µία άπειρη σειρά διαδοχικών βηµάτων που συνεχίζεται ατέ-
ρµονα;
Μου είναι πολύ εύκολο να σας δείξω ότι κάνετε λάθος. Αρκεί να σας απο-
δείξω ότι γι’ αυτή την «άπειρη αλληλοδιαδοχή βηµάτων» απαιτείται πεπερα-
σµένος χρόνος!!!
Ας υπολογίσουµε το χρόνο, Τn, που χρειάζεται για να ολοκληρωθούν n βήµατα
προσθέτοντας τους επιµέρους χρόνους που διήρκεσε το καθένα βήµα. ∆ηλαδή
Tn = t1+ t2 + … + tn. Εάν, ακόµη, χρησιµοποιήσουµε και τη σχέση (1.21), θα
εκφράσουµε το συνολικό χρόνο των n βηµάτων ως:
n −1
∆0⎛v ⎞ ∆0 ⎛v⎞ ∆0
Tn = t1 + t2 + … + tn = +⎜ ⎟ ⋅ +…+ ⎜ ⎟ ⋅ (1.24)
V ⎝V ⎠ V ⎝V ⎠ V
Σχόλιο Μελέτης:
Θα µπορούσατε να χρησιµοποιήσετε τη σχέση (1.24) για να αποδείξετε ότι:
n
⎛v ⎞ ∆0 ⎛ v ⎞ ∆0
Tn − Tn ⋅ ⎜ ⎟= −⎜ ⎟ ⋅ (1.25)
⎝V ⎠ V ⎝V ⎠ V
και στη συνέχεια, επιλύοντας τη σχέση (1.25) ως προς Τ, να δείξετε ότι:
n
∆0 ⎛ v ⎞ ∆0 ⎡ ∆0 ⎤
⎜ ⎟ ⋅ ∆ ⎢ ⎥ ⎛ v ⎞n
−⎝ ⎠
V V
Tn = V = 0 −⎢ V ⎥ ⋅⎜ ⎟ (1.26)
⎛v⎞ ⎛ v ⎞ V −v ⎢ ⎛ v ⎞⎥ ⎝V ⎠
1− ⎜ ⎟ 1− ⎜ ⎟ ⎢⎣1 − ⎜⎝ V ⎟⎥
⎝V ⎠ ⎝V ⎠ ⎠⎦
Μπορείτε, βέβαια, εάν θέλετε, να παραλείψετε τις αποδείξεις.
Ο χρόνος που απαιτείται για να ολοκληρωθούν άπειρα βήµατα, ας τον ονοµά-

σουµε T∞, µπορεί να υπολογιστεί εύκολα χρησιµοποιώντας τη σχέση (1.26) και
αφήνοντας το n να πάει στο άπειρο. Βεβαίως, θα χρησιµοποιήσουµε και το γε-
v
γονός ότι ο λόγος των ταχυτήτων είναι µικρότερος της µονάδας.
V
⎡ ⎛ ∆0 ⎞ ⎤
⎢ ∆ ⎜ ⎟ v n⎥
T∞ = lim Tn = lim ⎢ 0 − ⎜ V ⎟ ⋅ ⎛⎜ ⎞⎟ ⎥ =
n →∞ n →∞ ⎢ V − v ⎜ ⎛v ⎞ ⎟ ⎝V ⎠ ⎥
⎢ ⎜1− ⎜V ⎟⎟ ⎥
⎣ ⎝ ⎝ ⎠⎠ ⎦ (1.27)
⎛ ∆0 ⎞
∆ ⎜ ⎟ n
∆
⎟ ⋅ lim ⎜⎛ ⎟⎞ = 0
v
= 0 −⎜ V
V −v ⎜ ⎛ v ⎞⎟ n →∞
⎝V ⎠ V − v
⎜1− ⎜V ⎟⎟
⎝ ⎝ ⎠⎠ 0
Καταλήξαµε, λοιπόν, µε τη σχέση (1.27) ότι ο συνολικός χρόνος που απαιτεί-

ται για να συναντηθούν τα δύο κινητά είναι πεπερασµένος. Έστω και εάν
αντιστοιχεί σε άπειρα βήµατα, κατ’ ανάλογο τρόπο όπου ένα ευθύγραµµο
τµήµα πεπερασµένου µήκους αποτελείται από άπειρα σηµεία.
Εάν δηλαδή η δροµέας έτρεχε µε 9.01m/s, η χελώνα εκινείτο µε ταχύτητα 0.01m/sec
και στην αρχή της κούρσας η χελώνα προπορευόταν κατά 90m, σύµφωνα µε τη
σχέση (1.24) θα χρειάζονταν µόνο 10 δευτερόλεπτα για να συναντηθούν.
Ο Ζήνωνας όµως θέτει το πρόβληµα µε πολύ πονηρό τρόπο[3], δηµιουργώντας
την εντύπωση ότι άπειρα βήµατα αντιστοιχούν σε άπειρο χρόνο.
Βεβαίως, δε χρειάζεται όλη αυτή η ανάλυση για να καταλήξουµε στη σχέση
(1.27). Αναγκαστήκαµε σε µακρηγορία για να απαντήσουµε στο παράδοξο.
Ας θέσουµε, λοιπόν, το πρόβληµα ξανά.
παράδειγµα¬ Στην αρχή της κούρσας η χελώνα βρίσκεται στη θέση x1 και προπορεύεται
εφαρµογής κατά ∆0 της δροµέα, η οποία βρίσκεται στη θέση x0 (δηλαδή ∆0= x1–x0). Εάν
της εξίσωσης η ταχύτητα της χελώνας είναι v και της δροµέα V, ώστε V > v, σε πόσο χρόνο
θέσης η δροµέας θα φτάσει τη χελώνα;
– χρόνου
[3]
Ο Ζήνωνας και οι σύγχρονοί του δεν µπορούσαν να λύσουν το παράδοξο, γιατί δε γνώριζαν την έννοια του
ορίου. Και κάτι ακόµα για την αποκατάσταση της ιστορικής αλήθειας: Ο Ζήνωνας έθεσε το πρόβληµα µε
άρρενα δροµέα. Ποιητική αδεία χρησιµοποίησα γυναίκα και στο Σχήµα 1.1 αντί χελώνας χρησιµοποίησα
χελωνοειδές pokemon.
Το µόνο που έχουµε να κάνουµε είναι να εφαρµόσουµε τη σχέση (1.10), επι-

βάλλοντας τις συνθήκες του προβλήµατος. ∆ηλαδή ότι κάποια χρονική στιγµή,
ας την ονοµάσουµε tΣ, η χελώνα και η δροµέας βρίσκονται στην ίδια θέση, την
οποία θα ονοµάσουµε xΣ. ∆εν ξέρουµε ούτε το tΣ ούτε το xΣ, αλλά ξέρουµε τις
δύο εξισώσεις κίνησης:
Για τη χελώνα: xΣ = x1 + v ⋅ tΣ (1.28)
Για το δροµέα: xΣ = x0 + V ⋅ tΣ (1.29)
Λύστε το σύστηµα των εξισώσεων (1.28) και (1.29) και επαληθεύστε τη σχέση Ερώτηση 1.10
(1.27). Πόσο κινήθηκε η χελώνα πριν τη φτάσει η δροµέας;
1.2.3 Θέση, ταχύτητα και επιτάχυνση ως συναρτήσεις του χρόνου

Η σχέση (1.10) εκφράζει τη θέση του κινητού για κάθε χρονική στιγµή. Ισοδύ-
ναµα, µπορούµε να πούµε ότι η σχέση (1.10) εκφράζει τη µεταβλητή x (δηλαδή τη
θέση) ως συνάρτηση της ανεξάρτητης µεταβλητής t (δηλαδή του χρόνου). Για να
δώσουµε περισσότερη έµφαση σ’ αυτή τη διατύπωση, θα ξαναγράψουµε την εξί-
σωση θέσης
x ( t ) = v ⋅ t + x0 (1.30)
« η θέση ως
Χρησιµοποιώντας αυτό το φορµαλισµό, χρειαζόµαστε µόνο το χρόνο, ενώ η συνάρτηση
θέση ορίζεται από τη συνάρτηση (1.30). του χρόνου
Λέµε, για παράδειγµα, ότι το κινητό τη χρονική στιγµή t1 βρίσκεται στη θέση x(t1)
και τη χρονική στιγµή t2 βρίσκεται στη θέση x(t2), ενώ η εξάρτηση της θέσης από
το χρόνο, x(t), δίνεται από τη σχέση (1.30).
Τη στιγµιαία ταχύτητα του κινητού τη χρονική στιγµή t1, που την ορίσαµε στην
προηγούµενη ενότητα µε τη σχέση (1.3), µπορούµε τώρα να την εκφράσουµε ως:
x ( t2 ) − x ( t1 )
v ( t1 ) = lim (1.31)
t2 →t1 t2 − t1
Προφανώς η έκφραση (1.31) ισχύει για κάθε χρονική στιγµή (όχι µόνο για t1).
Γενικά, µπορούµε να εκφράσουµε την ταχύτητα ως:
x ( t + ∆t ) − x ( t )
v ( t ) = lim (1.32)
∆t → 0 ∆t
Η σχέση (1.32) όµως θα πρέπει να σας είναι οικεία. Είναι ο ορισµός της πρώτης
παραγώγου της συνάρτησης x(t) ως προς τη µεταβλητή t.
η στιγµιαία¬ Η στιγµιαία ταχύτητα είναι η πρώτη παράγωγος της συνάρτησης θέσης ως
ταχύτητα ως προς το χρόνο:
η πρώτη χρο-
νική παράγω- dx ( t )
v (t ) = = x′ ( t ) (1.33)
γος της θέσης dt
Ερώτηση 1.11 Εφαρµόστε τη σχέση (1.33) και τη µορφή του διαγράµµατος θέσης – χρόνου
της ευθύγραµµης οµαλής κίνησης για να δείξετε ότι για κάθε χρονική στιγµή
το κινητό κινείται µε σταθερή ταχύτητα.
Υπόδειξη: Παραγωγίστε την εξίσωση θέσης – χρόνου της ευθύγραµµης οµα-
λής κίνησης, x = k · t + λ.
Βεβαίως, µόνο στις ειδικές περιπτώσεις όπου η θέση είναι γραµµική συνάρτηση
του χρόνου (δηλαδή είναι πολυώνυµο πρώτου βαθµού, όπως η σχέση [1.30]), η
ταχύτητα είναι σταθερή και ανεξάρτητη του χρόνου. Σ’ όλες τις άλλες περιπτώ-
σεις η ταχύτητα είναι και αυτή συνάρτηση του χρόνου.
η στιγµιαία¬ Θυµηθείτε το παράδειγµα του τρένου της προηγούµενης υποενότητας. Για τα
ταχύτητα πρώτα δευτερόλεπτα κίνησης του (βλέπε Σχήµα 1.16) η θέση (µετρούµενη σε µέ-
εξαρτάται τρα) εξαρτάτο από το χρόνο (µετρούµενο σε δευτερόλεπτα) µε τη συνάρτηση
από το χρόνο
⎛ m⎞ ⎛ m⎞ ⎛ m⎞
x ( t ) = ⎜ 0.094 ⋅ ⎟ ⋅ t + ⎜ 0.1 ⋅ 2 ⎟ ⋅ t 2 + ⎜ 0.0009 ⋅ 3 ⎟ ⋅ t 3 ,
⎝ s ⎠ ⎝ s ⎠ ⎝ s ⎠
η δε ταχύτητα ήταν πολυώνυµο δευτέρου βαθµού του χρόνου.
Ερώτηση 1.12 ∆ικαιολογήστε τις µονάδες στους συντελεστές της συνάρτησης

⎛ m⎞ ⎛ m⎞ ⎛ m⎞
x ( t ) = ⎜ 0.094 ⋅ ⎟ ⋅ t + ⎜ 0.1 ⋅ 2 ⎟ ⋅ t 2 + ⎜ 0.0009 ⋅ 3 ⎟ ⋅ t 3 .
⎝ s ⎠ ⎝ s ⎠ ⎝ s ⎠
Βρείτε τη σχέση που εκφράζει την ταχύτητα ως συνάρτηση του χρόνου. Βρείτε
την ταχύτητα τις χρονικές στιγµές 3s, 8s και 50s.
Υπόδειξη: Η ταχύτητα είναι η πρώτη χρονική παράγωγος της συνάρτησης θέ-
σης, x(t).
1.2.4 Κίνηση µε σταθερή επιτάχυνση

Την ταχύτητα µεταβολής της στιγµιαίας ταχύτητας την ονοµάσαµε (στιγµιαία)
επιτάχυνση και, κατ’ αντιστοιχία της σχέσης (1.32), την ορίζουµε ως:
v ( t + ∆t ) − v ( t )
a ( t ) = lim (1.34)
∆t → 0 ∆t
Ο ορισµός αυτός παραπέµπει στην πρώτη παράγωγο της συνάρτησης της στιγ-
µιαίας ταχύτητας ως προς το χρόνο.
Η στιγµιαία επιτάχυνση είναι η πρώτη παράγωγος της συνάρτησης στιγµιαίας τα- « η στιγµιαία
χύτητας ως προς το χρόνο: επιτάχυνση ως
η πρώτη χρονική
dv ( t )
a (t ) = = v′ ( t ) (1.35) παράγωγος της
dt ταχύτητας
Αντικαθιστώντας στη σχέση (1.35) τη σχέση (1.33) καταλήγουµε σε ακόµα µια
χρήσιµη έκφραση της επιτάχυνσης:
dv ( t ) d ⎛ dx ( t ) ⎞ d x ( t )
2
a (t ) = = ⎜ ⎟ = = x′′ ( t ) (1.36) « η στιγµιαία

dt dt ⎝ dt ⎠ dt 2 επιτάχυνση ως η
Η στιγµιαία επιτάχυνση είναι η δεύτερη παράγωγος της συνάρτησης θέσης ως δεύτερη χρονική
παράγωγος
προς το χρόνο.
της θέσης
Συνεχίστε το πρόβληµα της Ερώτησης 1.12 και εκφράστε την επιτάχυνση του Ερώτηση 1.13
κινητού ως συνάρτηση του χρόνου.
Η επιτάχυνση a(t) είναι και αυτή, στη γενική περίπτωση, συνάρτηση του χρόνου.
Έχει όµως ενδιαφέρον η ευθύγραµµη κίνηση όταν η επιτάχυνση είναι σταθερή. « ευθύγραµµη
Στην περίπτωση αυτή µιλάµε για ευθύγραµµη οµαλά επιταχυνόµενη κίνηση. οµαλά επιταχυ-
νόµενη κίνηση
Είναι εύκολο να εξαγάγουµε, τουλάχιστον ποιοτικά, τις εξισώσεις κίνησης, δη-
λαδή να βρούµε τις εξισώσεις εκείνες που µας δίνουν τη θέση και την ταχύτητα
για κάθε χρονική στιγµή στην περίπτωση που: α) η επιτάχυνση είναι σταθερή,
β) η αρχική ταχύτητα (η ταχύτητα για t = 0) ήταν V0 και γ) το κινητό βρισκό-
ταν στη θέση Χ0 τη χρονική στιγµή t = 0.
Ας ακολουθήσουµε τα επόµενα συλλογιστικά βήµατα:
• Επειδή η επιτάχυνση είναι η πρώτη παράγωγος της ταχύτητας ως προς το
χρόνο (βλέπε σχέση (1.35) και επιπλέον η επιτάχυνση στην οµαλή κίνηση είναι
σταθερή (ανεξάρτητη του χρόνου), θα πρέπει η ταχύτητα να είναι γραµµική συ-

νάρτηση του χρόνου της µορφής:
v (t ) = κ ⋅ t + λ (1.37)
Μόνο αυτή η συνάρτηση έχει παράγωγο διαφορετική του µηδενός και ανεξάρ-
τητη της µεταβλητής t. Πράγµατι, εάν υπολογίσετε την παράγωγο αυτής της συ-
νάρτησης, θα βρείτε:
dv ( t )
=κ (1.38)
dt
• Επειδή η σχέση (1.38) ορίζει την επιτάχυνση, είναι προφανές ότι:
κ =a (1.39)
• Ο σταθερός όρος λ της σχέσης (1.37) θα υπολογιστεί από τις αρχικές συνθή-
κες. Παρατηρήστε ότι η σχέση (1.37) συνεπάγεται ότι τη χρονική στιγµή t = 0
η στιγµιαία ταχύτητα ισούται µε λ. Αλλά τότε η ταχύτητα του κινητού ήταν V0,
και συνεπώς:
λ = V0 (1.40)
• Από τις σχέσεις (1.37), (1.39) και (1.40) καταλήγουµε στο συµπέρασµα ότι η
εξίσωση ταχύτητας – χρόνου στην ευθύγραµµη οµαλά επιταχυνόµενη κί-
νηση είναι:
v ( t ) = a ⋅ t + V0 (1.41)
• Επειδή η στιγµιαία ταχύτητα: α) είναι η πρώτη παράγωγος της συνάρτησης

θέσης ως προς το χρόνο και β) είναι γραµµική συνάρτηση του χρόνου (βλέπε
σχέση (1.41)), θα πρέπει η εξίσωση θέσης – χρόνου να έχει τη µορφή:
1
x (t ) = ⋅ a ⋅ t 2 + V0 ⋅ t + X 0 (1.42)
2
Πράγµατι, εάν παραγωγίσετε τη σχέση (1.42) ως προς το χρόνο, θα καταλήξετε
στη σχέση (1.41):
dx ( t ) d ⎛1 ⎞
= ⎜ ⋅ a ⋅ t + V0 ⋅ t + X 0 ⎟ = a ⋅ t + V0
2
dt dt ⎝ 2 ⎠
Ο παράγοντας Χ0 στη σχέση (1.42) αντιστοιχεί στη θέση του κινητού τη χρονική
στιγµή t = 0.
Ας ανακεφαλαιώσουµε!!!
Στην περίπτωση ευθύγραµµης οµαλά επιταχυνόµενης κίνησης, η εξίσωση θέσης
– χρόνου και η εξίσωση ταχύτητας – χρόνου δίνονται αντίστοιχα από τις σχέσεις:
1
x (t ) = ⋅ a ⋅ t 2 + V0 ⋅ t + X 0
2
v ( t ) = a ⋅ t + V0
Γράψτε την εξίσωση θέσης – χρόνου και την εξίσωση ταχύτητας – χρόνου στην Ερώτηση 1.14
ειδική περίπτωση ευθύγραµµης οµαλά επιταχυνόµενης κίνησης όταν το κινητό
ξεκινά από την ηρεµία, από την αρχή του άξονα X και µε επιτάχυνση 3m/s2.
1.2.5 Ελεύθερη πτώση υλικού σώµατος

Οποιοδήποτε υλικό σώµα, όταν αφήνεται να κινηθεί υπό την επίδραση µόνο
του βάρους του, εκτελεί (κατά πολύ καλή προσέγγιση) ευθύγραµµη οµαλά επι-
ταχυνόµενη κίνηση.
Το σώµα κινείται κατά τη διεύθυνση της κατακορύφου, µε επιτάχυνση (η οποία
ονοµάζεται επιτάχυνση της βαρύτητας και συµβολίζεται µε το γράµµα g) που
έχει τη διεύθυνση της κατακορύφου, µε φορά προς το κέντρο της Γης και είναι η
ίδια για όλα τα σώµατα, ανεξαρτήτως βάρους και µεγέθους.
∆εν έχει σηµασία, όπως θα δούµε στα επόµενα, εάν το σώµα το εκσφενδονί-
ζουµε προς τα επάνω ή προς τα κάτω ή το αφήνουµε να πέσει χωρίς καµία αρ-
χική ταχύτητα. Πάντα το σώµα θα έχει την ίδια επιτάχυνση, g. Για να είµαστε
ακριβείς, θα πρέπει να σηµειώσουµε (και θα το εξηγήσουµε στην επόµενη ενότη-
τα) ότι η επιτάχυνση της βαρύτητας εξαρτάται από το γεωγραφικό πλάτος του τό-
που και από το ύψος από την επιφάνεια της Γης.
Σχήµα 1.24
Κατακόρυφη ρίψη σφαίρας
Αξίζει τον κόπο να µελετήσουµε αυτή την κίνηση. Θα µας δοθεί η ευκαιρία να
εφαρµόσουµε τις εξισώσεις κίνησης της ευθύγραµµης οµαλά επιταχυνόµενης κί-
νησης, και στο τέλος της συζήτησης θα µπορείτε µόνοι σας να λύνετε οποιοδή-
ποτε τέτοιο πρόβληµα. Θα µπορείτε, παραδείγµατος χάρη, να εξηγείτε γιατί το
1971 ο αστροναύτης David Scot, όταν άφησε να πέσουν ταυτόχρονα και από το
ίδιο ύψος ένα βαρύ σφυρί και ένα φτερό στην επιφάνεια της Σελήνης, χτύπησαν
το έδαφος την ίδια χρονική στιγµή.
Για την ιστορία, θα πρέπει να πούµε ότι το πείραµα του Scot ήταν ένδειξη ευ-
γνωµοσύνης και απονοµή φόρου τιµής στο έργο του µεγάλου Ιταλού επιστήµονα
Γαλιλαίου (Galileo Galilei). ∆ιηγούνται ότι ο Γαλιλαίος έδειξε στην έκπληκτη
ανθρωπότητα ότι δύο σώµατα πέφτουν µε την ίδια ταχύτητα υπό την επίδραση
της βαρύτητας, αφήνοντας δύο διαφορετικού µεγέθους σφαίρες να πέσουν από
τον πύργο της Πίζας.
∆εν είµαι σίγουρος εάν ο Γαλιλαίος, πράγµατι έκανε αυτό το πείραµα, αλλά εί-
ναι αναµφισβήτητο ότι ο Νεύτωνας (Isaac Newton) στηρίχτηκε στο πειραµατικό
έργο του Γαλιλαίου για να παραδώσει στην ανθρωπότητα το µνηµειώδες έργο
που εµείς σήµερα ονοµάζουµε Κλασική Μηχανική.
Ας φανταστούµε, λοιπόν, ότι από την κορυφή ενός κτιρίου εκσφενδονίζουµε κα-
τακόρυφα προς τα επάνω ένα σώµα µε αρχική ταχύτητα V0(= 10m/s).
H κοινή εµπειρία υπαγορεύει ότι το σώµα θα κινηθεί κατακόρυφα. Θα ανέβει
µέχρι κάποιο ύψος, h (βλέπε Σχήµα 1.24), όπου και θα σταµατήσει προς στιγµή
να κινείται. Στη συνέχεια θα αρχίσει να πέφτει και θα συνεχίσει να πέφτει µέχρι
να συναντήσει το έδαφος και να ακινητοποιηθεί. Η κίνηση, κατά πολύ καλή προ-
σέγγιση, είναι ευθύγραµµη οµαλά επιταχυνόµενη κίνηση, διότι η επιτάχυνση της
βαρύτητας παραµένει πρακτικά σταθερή σε υψοµετρικές διαφορές µερικών εκα-
τοντάδων µέτρων. Στην επιφάνεια της θάλασσας και για τα δικά µας γεωγρα-
φικά πλάτη g= 9.81m/s2.
Ας προχωρήσουµε, όπως το συνηθίζουµε, µε διαδοχικά λογικά βήµατα, εφαρµό-
ζοντας τις εξισώσεις κίνησης (1.41) και (1.42).
• Επιλέγω τον άξονα X να είναι παράλληλος της κίνησης (δηλαδή κατακόρυ-
φος), µε φορά προς τα επάνω (δηλαδή την ίδια µε την αρχική ταχύτητα), όπως
σηµειώνεται στο Σχήµα 1.24. Επιλέγω ως αρχή του άξονα το σηµείο εκκίνη-
σης και µηδενίζω το χρονόµετρο τη στιγµή της εκτίναξης.
• Στο Σχήµα 1.25(α) φαίνεται η τιµή της επιτάχυνσης για τα 3 πρώτα δευτερό-
λεπτα της κίνησης. Σύµφωνα µε όσα έχουµε ήδη πει, το κινητό έχει σταθερή
επιτάχυνση, a =g = –9.81m/s2. Η επιτάχυνση είναι αρνητική, διότι κατευθύνε-
ται προς τη Γη, δηλαδή αντίθετα της φοράς του άξονα X.
• Το κινητό έχει αρχική ταχύτητα V0 = 10m/s και, σύµφωνα µε τη σχέση (1.41),
η ταχύτητά του για κάθε χρονική στιγµή δίνεται από την εξίσωση ταχύτητας –
χρόνου:
v ( t ) = (10 m s ) − ( 9.81m s 2 ) ⋅ t (1.43)
• Η γραφική παράσταση της εξίσωσης (1.43) φαίνεται στο Σχήµα 1.25(β). Είναι
ευθεία γραµµή µε αρνητική κλίση. Για t = 0 έχει την τιµή v = V0 = 10m/s και
στη συνέχεια ελαττώνεται, έως ότου κάποια χρονική στιγµή µηδενιστεί.
Προφανώς τη χρονική στιγµή κατά την οποία η ταχύτητα γίνεται µηδέν το
σώµα θα έχει φτάσει στο υψηλότερο σηµείο της τροχιάς του και στη συνέχεια
θα αρχίσει να πέφτει.
Σχήµα 1.25
Γραφική παράσταση των συναρτήσεων: α) της επιτάχυνσης a(t), β) της ταχύτητας v(t) και γ) της θέ-
σης x(t)
Ερώτηση 1.15 Χρησιµοποιήστε τη σχέση (1.43) και βρείτε τη χρονική στιγµή, th, που το κι-
νητό έφτασε στο υψηλότερο σηµείο της τροχιάς του. Για χρόνους µετά την
στιγµή th, t > th, η ταχύτητα είναι αρνητική. Εξηγήστε τι σηµαίνει αρνητική τα-
χύτητα σ’ αυτό το παράδειγµα.
Υπόδειξη: α) Στο υψηλότερο σηµείο η ταχύτητα είναι µηδέν. Λύστε την εξί-
σωση (1.43) ως προς το χρόνο για v(th) = 0. β) Θετική ταχύτητα σηµαίνει ότι
το κινητό κινείται µε φορά ίδια µε τη φορά του άξονα X.
• Το κινητό τη χρονική στιγµή t = 0 Βρίσκεται στη θέση X0 = 0m. Εφαρµόζο-

ντας τη σχέση (1.42) η εξίσωση θέσης – χρόνου είναι:
1
x ( t ) = (10 m s ) ⋅ t − ⋅ ( 9.81m s 2 ) ⋅ t 2 (1.44)
2
Το Σχήµα 1.25(γ) είναι η γραφική παράσταση της συνάρτησης θέσης ως προς
το χρόνο. Το σώµα φαίνεται να υψώνεται µέχρις ότου να φτάσει σε κάποιο
µέγιστο και µετά πέφτει. Προφανώς το µέγιστο αντιστοιχεί στο υψηλότερο
σηµείο της τροχιάς του κινητού. Ο χρόνος που χρειάστηκε να φτάσει στο µέγι-
στο ύψος, th, υπολογίστηκε στην Ερώτηση 1.15. Η θέση του κινητού στο υψη-
λότερο σηµείο της τροχιάς του, x(th), δίνεται από τη συνάρτηση της θέσης
(1.44) για t = th.
Υπολογίστε το διάστηµα που κινήθηκε το σώµα µέχρι το υψηλότερο σηµείο Ερώτηση 1.16
της τροχιάς του.
Υπόδειξη: Αντικαταστήστε στην εξίσωση (1.44) το χρόνο που υπολογίσατε
στην Ερώτηση 1.15.
• Στη συνέχεια, το σώµα θα αρχίσει να κατέρχεται και τη χρονική στιγµή t0 θα

φτάσει στο σηµείο απ’ όπου ξεκίνησε, δηλαδή στη θέση X0 = 0m. Η σχέση
(1.44), µε λίγη προσοχή, θα µας δώσει το χρόνο t0. Πράγµατι, επειδή x(t0) = 0m,
αναζητούµε τη λύση της δευτεροβάθµιας εξίσωσης:
1
0 = (10 m s ) ⋅ t0 − ⋅ ( 9.81m s 2 ) ⋅ t02 ,
2
η οποία όµως έχει δύο λύσεις. Αυτό δε θα πρέπει να µας εκπλήσσει διόλου.
Το σώµα βρέθηκε στη θέση x0 = 0m δύο φορές. Για πρώτη φορά το σώµα
βρέθηκε σ’ αυτή τη θέση κατά την εκκίνησή του. Για δεύτερη φορά θα βρεθεί
όταν πέφτοντας θα περάσει από αυτή τη θέση.
Βρείτε το χρόνο, t0, κατά τον οποίο το σώµα κατεβαίνοντας πέρασε από το ση- Ερώτηση 1.17
µείο εκκίνησής του.
Υπόδειξη: Λύστε τη δευτεροβάθµια εξίσωση
1
0 = (10 m s ) ⋅ t0 − ⋅ ( 9.81m s 2 ) ⋅ t02 .
2
Για πρώτη φορά το κινητό βρέθηκε στη θέση x = 0 m κατά την εκκίνηση, όταν
δηλαδή t = 0s.
Ερώτηση 1.18 Βρείτε την ταχύτητα του κινητού τη χρονική στιγµή t0. Συγκρίνετέ τη µε την αρ-
χική ταχύτητα.
Υπόδειξη: Αντικαταστήστε στη σχέση (1.43) την τιµή του χρόνου που υπολογί-
σατε στην Ερώτηση 1.17.
Ερώτηση 1.19 Υπολογίστε το χρόνο t0 για ένα σώµα διπλάσιας µάζας που εκτινάσσεται µε
την ίδια αρχική ταχύτητα.
• Στα προβλήµατα επιταχυνόµενης κίνησης, πολλές φορές, θα βρίσκουµε πολ-

λαπλές λύσεις. ∆εν έχουν όµως όλες την ίδια φυσική σηµασία. Αν θα θέλαµε
να βρούµε, για παράδειγµα, πότε το κινητό θα βρεθεί 10 µέτρα πιο κάτω από
το σηµείο εκκίνησής του, θα πρέπει να λύσουµε ως προς το χρόνο την εξί-
σωση (1.44) για x(t) = –10m. Εν γένει, θα βρούµε δύο λύσεις, t1 και t2, που
ικανοποιούν αυτή τη συνθήκη.
Ερώτηση 1.20 Βρείτε τους χρόνους t1 και t2 και δείξτε ότι ο ένας από αυτούς είναι αρνητικός.
Τι νόηµα έχει όµως ο αρνητικός χρόνος; Κανένα!!! Άρα, η αρνητική λύση θα

πρέπει να απορριφθεί, επειδή δεν έχει τη σωστή φυσική σηµασία.
Γιατί όµως τα µαθηµατικά µάς µπερδεύουν µε ψευδολύσεις;
Ερώτηση 1.21 Εάν το καλοσκεφτείτε, µπορεί να βρείτε σε τι αντιστοιχεί η αρνητική λύση.

Φέρτε µια οριζόντια γραµµή στο Σχήµα 1.25(γ) που να τέµνει τον κάθετο
άξονα στο σηµείο που αντιστοιχεί στα –10m. H τοµή της µε γραφική παρά-
σταση της συνάρτησης θέσης ορίζει τις χρονικές στιγµές που το σώµα βρισκό-
ταν σ’ αυτή τη θέση. Παρατηρήστε ότι η αρνητική λύση αντιστοιχεί στη τοµή µε
την προέκταση της καµπύλης θέσης – χρόνου. Συνεχίστε το συλλογισµό.
1.2.6 Ένα ακόµα παράδειγµα ευθύγραµµης οµαλά επιταχυνόµενης κίνησης

Ας λύσουµε το πρόβληµα (όχι πλέον παράδοξο) του Ζήνωνα για επιταχυνόµενη
κίνηση.
Θα υποθέσουµε ότι η δροµέας ξεκινάει από την ακινησία και τρέχει µε σταθερή
επιτάχυνση 2m/s2. Την ίδια χρονική στιγµή η χελώνα βρίσκεται 90m µπροστά και
κινείται µε σταθερή ταχύτητα 0.01m/s. Σε πόσο χρόνο θα συναντηθούν; Πόση θα
είναι η ταχύτητα της δροµέα τη στιγµή της συνάντησης;
Ας επιλέξουµε την αρχή του άξονα των θέσεων να είναι το σηµείο εκκίνησης της
δροµέα και ας µηδενίσουµε το χρονόµετρο τη στιγµή της εκκίνησης. Ας υποθέ-
σουµε ακόµη ότι το σηµείο συνάντησης αντιστοιχεί στη θέση xΣ και η συνάντηση
θα συµβεί τη χρονική στιγµή tΣ. Προφανώς οι τιµές θέσης και χρόνου, xΣ και tΣ,
επαληθεύουν συγχρόνως τις εξισώσεις θέσης – χρόνου και της δροµέα και της
χελώνας.
1 ⎛ m⎞ 2 ⎛ m⎞
xΣ = ⋅ ⎜ 2 ⎟ ⋅ tΣ και xΣ = ⎜ 0.01 ⎟ + 90 m
2 ⎝ s2 ⎠ ⎝ s ⎠
Συνεχίστε τη λύση του προβλήµατος. Ερώτηση 1.22
1.2.7 Σχετική κίνηση

Στις προηγούµενες υποενότητες τοποθετούσαµε την αρχή του άξονα µέτρησης
της θέσης και µηδενίζαµε το χρονόµετρο κατά βούληση. Πάντα, όµως, ο παρατη-
ρητής που µετρούσε τη θέση και το χρόνο ήταν ακίνητος.
Ακίνητοι παρατηρητές δεν υπάρχουν στη φύση. Ένας ακίνητος παρατηρητής στη
Σελήνη φαίνεται να κινείται ως προς έναν παρατηρητή στη Γη, ο οποίος, µε τη
σειρά του, φαίνεται να κινείται ως προς έναν παρατηρητή στο κέντρο του γαλα-
ξία µας.
Συµβαίνουν παράξενα πράγµατα όταν κινείται ο παρατηρητής! « σχετικές
Ελάτε στη θέση κάποιου που ταξιδεύει µε το λεωφορείο και κοιτάζει τις δενδρο- παρατηρήσεις
στοιχίες κατά µήκος του δρόµου από το παράθυρο. Θα σας βεβαιώσει ότι τα δέ-
ντρα τρέχουν προς τα πίσω, και µάλιστα µε µεγαλύτερη ταχύτητα όσο πιο κοντά
περνά το λεωφορείο από δίπλα τους. Θα σας βεβαιώσει, επίσης, ότι –κατά κανό-
να– τα αυτοκίνητα που κινούνται στο αντίθετο ρεύµα κυκλοφορίας είναι ταχύ-
τερα από αυτά που κινούνται µε τη φορά κίνησης του λεωφορείου.
Ένας άλλος παρατηρητής που στέκεται στη στάση περιµένοντας το λεωφορείο
αντιλαµβάνεται εντελώς διαφορετικά αυτά τα γεγονότα.
Σχήµα 1.26
Παράδειγµα σχετικής κίνησης. Ο παρατηρητής Α είναι ακίνητος, ενώ ο παρατηρητής Β κινείται µε ταχύτητα V1 ως προς
τον Α. Στο σχήµα φαίνονται δύο στιγµιότυπα της κίνησης των Β και Γ για τις χρονικές στιγµές t1 και t2.
Νοµίζω ότι δε χρειάζονται άλλα επιχειρήµατα για να σας πείσω ότι η παρατή-
ρηση είναι σχετική, δηλαδή ότι εξαρτάται από την κίνηση του παρατηρητή.
Αποµένει να συζητήσουµε για το «πώς» σχετίζονται αυτές οι παρατηρήσεις. Να
ανακαλύψουµε τον κώδικα µετάφρασης των παρατηρήσεων από τον έναν παρα-
τηρητή στον άλλο.
Ας φανταστούµε τον παρατηρητή Α και τον παρατηρητή Β καθώς παρατηρούν
τον κύριο Γ που τρέχει για να προλάβει το λεωφορείο. Ο A στέκεται ακίνητος[4]
στην άκρη του δρόµου, ενώ οι Β και Γ κινούνται στην ίδια ευθεία αλλά σε αντίθε-
τες διευθύνσεις, όπως δείχνει το Σχήµα 1.26. Συγκεκριµένα, ο ακίνητος παρατη-
ρητής Α βλέπει τον παρατηρητή Β να κινείται µε το τρακτέρ του µε σταθερή τα-
χύτητα V1 και τον ταλαίπωρο Γ να τρέχει µε σταθερή ταχύτητα V2. Θα θέλαµε να
µαντέψουµε την ταχύτητα µε την οποία ο κινούµενος παρατηρητής Β αντιλαµ-
βάνεται τον Γ να κινείται.
Πριν προχωρήσουµε, θα ήθελα να αναδιατυπώσω το πρόβληµα µε πιο γενικούς
όρους, ως εξής: Ο παρατηρητής Β κινείται ευθύγραµµα και οµαλά ως προς τον
[4]
Κανένας παρατηρητής δεν είναι ακίνητος. Απλώς θα θεωρήσουµε τον παρατηρητή Α ακίνητο. Θα µπορού-
σαµε να είχαµε ορίσει τον παρατηρητή Β ως ακίνητο παρατηρητή. Όπως ήδη συζητήσαµε στην αρχή αυτής
της υποενότητας, ο επιβάτης του λεωφορείου θεωρεί τον εαυτό του ακίνητο και τα δέντρα να τρέχουν προς
τα πίσω.
ακίνητο παρατηρητή Α µε ταχύτητα V1. Ο παρατηρητής Α αντιλαµβάνεται το

κινητό Γ να κινείται ευθύγραµµα και οµαλά µε ταχύτητα V2, στην ίδια διεύ-
θυνση αλλά µε αντίθετη φορά µε αυτή του παρατηρητή Β. Να υπολογιστεί η
ταχύτητα µε την οποία κινείται το κινητό Γ ως προς τον παρατηρητή Β.
Θα αναπτύξουµε τη λύση του προβλήµατος στα επόµενα τέσσερα στάδια:
• Επιλογή του συστήµατος αναφοράς που χρησιµοποιεί ο κάθε παρατηρητής.
• Ορισµός της ταχύτητας του κινητού Γ στο σύστηµα αναφοράς του ακίνητου
παρατηρητή Α.
• Ορισµός της ταχύτητας του κινητού Γ στο σύστηµα αναφοράς του κινούµενου
παρατηρητή Β.
• Σχέσεις µετασχηµατισµού της ταχύτητας από το σύστηµα αναφοράς του ακί-
νητου παρατηρητή στο σύστηµα αναφοράς του κινούµενου παρατηρητή.
Επιλογή του συστήµατος αναφοράς που χρησιµοποιεί ο κάθε παρατηρητής « συστήµατα
Ο ακίνητος παρατηρητής Α επέλεξε τον άξονα των θέσεων X παράλληλο µε τη αναφοράς
διεύθυνση κίνησης των Β και Γ και φορά ίδια µε τη φορά κίνησης του Β.
Ο παρατηρητής Β επέλεξε τον άξονα των θέσεων X΄ παράλληλο και µε την ίδια
φορά µε τον άξονα X, αλλά ακλόνητα συνδεδεµένο µε το τρακτέρ. ∆ηλαδή, η
αρχή του άξονα X΄, το σηµείο Ο΄ (βλέπε Σχήµα 1.26), κινείται µε την ίδια ταχύ-
τητα, V1, όπως και ο Β ως προς τον ακίνητο παρατηρητή. Στην περίπτωση αυτή
λέµε ότι το σύστηµα αναφοράς του Β, το X΄, κινείται µε ταχύτητα V1 ως προς τον
ακίνητο παρατηρητή Α. Προφανώς ο Β στο σύστηµα αναφοράς X΄ είναι ακίνητος
και βρίσκεται πάντα στο σηµείο Ο΄.
Ορισµός της ταχύτητας του κινητού στο σύστηµα αναφοράς του ακίνητου πα- « ο ακίνητος
ρατηρητή παρατηρητής
Τη χρονική στιγµή t1 ο παρατηρητής Α βλέπει τον Β στη θέση y1 και τον Γ στη
θέση x1, ενώ τη χρονική στιγµή t2 βλέπει τον Β στη y2 και τον Γ στη x2.
y2 − y1
Η µέση ταχύτητα του Β, όπως τη µετράει ο Α, είναι:
t2 − t1
Η στιγµιαία ταχύτητα ισούται µε τη µέση ταχύτητα, γιατί ο Β κινείται οµαλά. Συ-

νεπώς:
y2 − y1
V1 = και y2 − y1 = V1 ⋅ ( t2 − t1 ) (1.45)
t2 − t1
Όσον αφορά την κίνηση του Γ, ο παρατηρητής Α βρίσκει µε τον ίδιο τρόπο:
x2 − x1
V2 = και x2 − x1 = V2 ⋅ ( t2 − t1 ) (1.46)
t2 − t1
ο κινούµενος¬ Ορισµός της ταχύτητας του κινητού στο σύστηµα αναφοράς του κινούµενου
παρατηρητής παρατηρητή
Τη χρονική στιγµή t1 ο παρατηρητής Β βλέπει τον Γ στη θέση x1′, ενώ τη χρονική
στιγµή t2 τον βλέπει στη x2′ .
x2′ − x1′
Η µέση ταχύτητα του Γ, όπως τη µετράει ο Β, είναι: και η στιγµιαία ταχύ-
t2 − t1
τητα ισούται µε τη µέση ταχύτητα, γιατί στον Γ δεν ασκείται επιτάχυνση. Συνε-
πώς, η ταχύτητα του Γ που µετράει ο Β, V2′, είναι:
x2′ − x1′
V2′ = (1.47)
t2 − t1
Σχέσεις µετασχηµατισµού της ταχύτητας από το σύστηµα αναφοράς του ακί-

νητου παρατηρητή στο σύστηµα αναφοράς του κινούµενου παρατηρητή
Όπως µπορείτε εύκολα να διαπιστώσετε (βλέπε Σχήµα 1.26), η συντεταγµένη θέ-
σης του κινητού, x1′ (δηλαδή η απόσταση του Γ από την αρχή των αξόνων, Ο΄, του
κινούµενου συστήµατος αναφοράς τη χρονική στιγµή t1), συνδέεται µε τη συντε-
ταγµένη θέσης x1 (δηλαδή την απόσταση του Γ από την αρχή των αξόνων Ο του
ακίνητου συστήµατος αναφοράς τη χρονική στιγµή t1) και τη συντεταγµένη θέσης
y1 (δηλαδή την απόσταση του σηµείου Ο΄ από την αρχή των αξόνων Ο του ακίνη-
του συστήµατος αναφοράς τη χρονική στιγµή t1) µε την απλή σχέση:
x1′ = x1 − y1 (1.48α)
Ερώτηση 1.23 ∆είξτε ότι x2′ = x2 − y2 (1.48β)
Ας αντικαταστήσουµε τώρα τις σχέσεις (1.48α) και (1.48β) στη σχέση (1.47), χρη-
σιµοποιώντας και τις σχέσεις (1.45) και (1.46)
x2′ − x1′ ( x2 − y2 ) − ( x1 − y1 ) ( x2 − x1 ) ( y2 − y1 )
V2′ = = = − = V2 − V1 (1.49)
t2 − t1 t2 − t1 t2 − t1 t2 − t1
V2 V1
∆ηλαδή, ο παρατηρητής Β που κινείται ευθύγραµµα µε σταθερή ταχύτητα V1 « µετασχηµατισµός

(ως προς ακίνητο παρατηρητή) βλέπει κινητό Γ, που κινείται παράλληλα µε ταχυτήτων
τον Β και µε ταχύτητα V2 (ως προς ακίνητο παρατηρητή), να κινείται µε ταχύ-
τητα V2′ (σχετική ταχύτητα), ίση µε τη διαφορά των ταχυτήτων V2–V1.
Χρειάζεται λίγο προσοχή στην εφαρµογή της σχέσης µετασχηµατισµού (1.49).
Ας υποθέσουµε ότι ο παρατηρητής Β κινείται (ως προς τον Α) µε 20 km/h, ενώ ο
Γ µε 8 km/h. Όπως φαίνεται στο Σχήµα 1.26, ο παρατηρητής Β κινείται µε θετική
ταχύτητα (έχει την ίδια φορά µε τον άξονα x), ενώ το κινητό (ο Γ) κινείται µε αρ-
νητική ταχύτητα (έχει την αντίθετη φορά του άξονα x). Συνεπώς: V1 = +20 km/h
και V2 = –8 km/h.
Εφαρµόζοντας τη σχέση µετασχηµατισµού (1.49), καταλήγουµε ότι ο κινούµενος
παρατηρητής Β βλέπει το κινητό να κινείται µε ταχύτητα:
V2′ = −8km h − 20 km h = −28km h
Με άλλα λόγια, στο κινούµενο σύστηµα αναφοράς το κινητό φαίνεται να κινείται
προς τα αρνητικά του άξονα X΄ (διότι η ταχύτητα V2′ έχει αρνητικό πρόσηµο) µε
µέτρο 28 km/h.
Εάν ο Γ έτρεχε προς την αντίστροφη κατεύθυνση, µε ποια ταχύτητα θα τον Ερώτηση 1.24
έβλεπε να κινείται ο Β;
Υπόδειξη: V1 = +20 km/h και V2 = +8 km/h.
Βρείτε την ταχύτητα µε την οποία ο παρατηρητής Α κινείται στο σύστηµα ανα- Ερώτηση 1.25
φοράς του παρατηρητή Β.
Υπόδειξη: Σ’ αυτή την περίπτωση το κινητό είναι ο ίδιος ο ακίνητος παρατηρη-
τής. Προφανώς ο Α βλέπει τον εαυτό του να ηρεµεί, V2 = 0km/h. Στη συνέχεια
εφαρµόστε τη σχέση µετασχηµατισµού (1.49).
Ο ακίνητος παρατηρητής βλέπει τον παρατηρητή Β να κινείται µε ταχύτητα 10 Ερώτηση 1.26

km/h µε ίδια διεύθυνση και φορά µε τον άξονα X του Σχήµατος 1.26. Ο παρα-
τηρητής Β βλέπει το κινητό Γ να κινείται µε ταχύτητα µέτρου 20 km/h µε αντί-
θετη φορά ως προς τον άξονα X΄. Υπολογίστε την ταχύτητα του κινητού ως
προς τον ακίνητο παρατηρητή.
Υπόδειξη: V1 = +10 km/h και V2′ = –20 km/h. Αντικαταστήστε στη σχέση
(1.49) και λύστε ως προς V2.
Σχήµα 1.27
Σχετική κίνηση
Ας επιχειρήσουµε την εφαρµογή της σχέσης µετασχηµατισµού των ταχυτήτων σε

ένα πιο περίπλοκο παράδειγµα, όπου τρία κινητά (τα Κ, Λ και Μ) κινούνται
πάνω στην ίδια ευθεία γραµµή, ΡΣ, µε σταθερές ταχύτητες, όπως δείχνει το
Σχήµα 1.27. Ο παρατηρητής που βρίσκεται στο Κ βλέπει το Μ να κινείται προς
το Ρ µε ταχύτητα µέτρου 30 km/h, ενώ ο παρατηρητής που βρίσκεται στο Λ βλέ-
πει το Μ να κινείται µε ταχύτητα 60 km/h προς το Σ. Να βρείτε τη σχετική ταχύ-
τητα του Λ ως προς το Κ.
Θα χρησιµοποιήσουµε το ευθύγραµµο τµήµα ΡΣ για να ορίσουµε τον άξονα X µε
φορά από το Ρ στο Σ.
Αφού γυρεύουµε τη σχετική ταχύτητα του Λ ως προς τον παρατηρητή Κ, θα θε-
ωρήσουµε τον παρατηρητή Κ «ακίνητο». Θα εφαρµόσουµε τη σχέση µετασχηµα-
τισµού (1.49), όπου τα σύµβολα V1, V2 και V΄2 παριστούν:
V1: την ταχύτητα του κινούµενου παρατηρητή Λ ως προς τον «ακίνητο» παρατη-
ρητή Κ
V2: την ταχύτητα του κινητού Μ ως προς τον Κ
V2′ : την ταχύτητα του κινητού Μ ως προς τον «κινούµενο» παρατηρητή Λ
Σύµφωνα µε την επιλογή της φοράς του άξονα x και τα δεδοµένα της άσκησης:
V2′ = V2 − V1
+60 km h = −30 km h − V1 ⇒ V1 = −90 km h
Ερώτηση 1.27 Να βρείτε τη σχετική ταχύτητα του Κ ως προς τον Λ.
1.2.8 Σχετικές µετρήσεις

Τις σχέσεις µετασχηµατισµού από ένα κινούµενο σύστηµα αναφοράς σε άλλο τις
χρωστάµε στο µεγάλο φυσικό Γαλιλαίο. Στο επόµενο κεφάλαιο θα δούµε ότι πα-
ρόµοιες σχέσεις ισχύουν και στην κίνηση σε τρεις διαστάσεις.
Εµβαθύνοντας στη µελέτη των φυσικών φαινοµένων, θα καταλήξετε ότι οι σχέ-
σεις αυτές είναι προσεγγιστικές. Εάν οι ταχύτητες των παρατηρητών γίνουν µε-
γάλες, οι γαλιλαϊκές σχέσεις µετασχηµατισµού δεν είναι ακριβείς. Τους πλήρεις
και ακριβείς µετασχηµατισµούς τους χρωστάµε στον Αϊνστάιν (A. Einstein).
Σχήµα 1.28
Στιγµιότυπα της «κίνησης» δέντρου µέσα στο οπτικό πεδίο επιβάτη λεωφορείου
Θα τελειώσουµε αυτή την ενότητα απαντώντας σε µια τελευταία ερώτηση. Γιατί

τα αντικείµενα που βρίσκονται κοντά στον επιβάτη του λεωφορείου φαίνονται
να τρέχουν προς τα πίσω µε µεγαλύτερες ταχύτητες από τα µακρινά αντικείµενα;
Θα µπορούσα να σας έλεγα ότι αυτό είναι ψευδαίσθηση και να τελειώναµε εδώ,
γιατί είµαι σίγουρος ότι πιστεύετε ότι περί αυτού πρόκειται. Νοµίζω όµως ότι θα
ήταν λάθος απάντηση.
Οι µετασχηµατισµοί των µετρήσεών µας από ένα σύστηµα σε άλλο στην πράξη
εξαρτώνται και από τα όργανα µέτρησης που χρησιµοποιούµε. Για παράδειγµα,
όταν θέλουµε να ζυγίσουµε κρασί, αφαιρούµε το απόβαρο του δοχείου που βά-
λαµε το κρασί για να το ζυγίσουµε. Αυτή η αφαίρεση είναι σχέση µετασχηµατι-
σµού, που επιβάλλεται από την πρακτική ανάγκη να µετατρέψουµε κάποια σχε-
τική µέτρηση (ένα κιλό κρασί σε µια µπουκάλα τριών κιλών ζυγίζει τέσσερα κι-
λά) σε απόλυτη µέτρηση.
Στην Κλασική Φυσική πιστεύουµε ότι η αντικειµενική πραγµατικότητα είναι ανε-
ξάρτητη από τη διαδικασία της µέτρησης. Πάντα µπορούµε µε κατάλληλους µε-
τασχηµατισµούς να απαλλάξουµε τις µετρήσεις µας από την επίδραση των µετρη-
τικών διατάξεων. Αυτή την αντίληψη θα την αµφισβητήσουµε όταν θα συζητή-
σουµε τα κβαντικά φαινόµενα του µικρόκοσµου.
Αναρωτηθείτε λοιπόν: Πώς ένας παρατηρητής στο λεωφορείο αντιλαµβάνεται τα
ακλόνητα αντικείµενα (τα δέντρα για παράδειγµα) να κινούνται µε ταχύτητα
προς τα πίσω; Με άλλα λόγια, πώς ένας παρατηρητής στο λεωφορείο µετράει την
ταχύτητα ενός ηλεκτρικού πυλώνα τον οποίο βλέπει να τρέχει προς τα πίσω;
Την απάντηση δίνει το Σχήµα 1.28. Από το πόσο γρήγορα διανύει το άνοιγµα του
οπτικού του πεδίου!!!
Αλλά το οπτικό πεδίο είναι κωνικό (βλέπετε ευρύτερο πεδίο µακριά παρά κοντά
σας) και είµαι σίγουρος ότι µπορείτε να συνεχίσετε µόνοι σας το συλλογισµό...
Η στιγµιαία ταχύτητα
Η στιγµιαία ταχύτητα είναι η πρώτη παράγωγος της συνάρτησης θέσης ως προς
το χρόνο:
dx ( t )
v (t ) = = x′ ( t )
dt
Η στιγµιαία επιτάχυνση
Η στιγµιαία επιτάχυνση είναι η πρώτη παράγωγος της συνάρτησης στιγµιαίας τα-
χύτητας ως προς το χρόνο:
dv ( t )
a (t ) = = v′ ( t )
dt
Η στιγµιαία επιτάχυνση είναι η δεύτερη παράγωγος της συνάρτησης θέσης ως
προς το χρόνο.
dv ( t ) d ⎛ dx ( t ) ⎞ d x ( t )
2
a (t ) = = ⎜ ⎟= = x′′ ( t )
dt dt ⎝ dt ⎠ dt 2
Ευθύγραµµη οµαλά επιταχυνόµενη κίνηση

Στην περίπτωση ευθύγραµµης οµαλά επιταχυνόµενης κίνησης, η εξίσωση θέσης
– χρόνου και η εξίσωση ταχύτητας – χρόνου δίνονται, αντίστοιχα, από τις σχέ-
σεις:
1
x (t ) = ⋅ a ⋅ t 2 + V0 ⋅ t + X 0
2
v ( t ) = a ⋅ t + V0
Ελεύθερη πτώση
Οποιοδήποτε υλικό σώµα, όταν αφήνεται να κινηθεί υπό την επίδραση µόνο του
βάρους του, εκτελεί (κατά πολύ καλή προσέγγιση) ευθύγραµµη οµαλά επιταχυ-
νόµενη κίνηση.
Μετασχηµατισµός ταχυτήτων
Ο παρατηρητής Β που κινείται ευθύγραµµα µε σταθερή ταχύτητα V1 (ως προς
ακίνητο παρατηρητή) βλέπει κινητό Γ, που κινείται παράλληλα µε τον Β και µε
ταχύτητα V2 (ως προς ακίνητο παρατηρητή), να κινείται µε ταχύτητα V2′ (σχετική
ταχύτητα), ίση µε τη διαφορά των ταχυτήτων V2–V1.
(προσοχή στα πρόσηµα)

∆ύο υποβρύχια που εκτελούν ασκήσεις ακριβείας πρέπει να συναντηθούν σε
ένα σηµείο στη µέση του Ατλαντικού ακριβώς την ίδια χρονική στιγµή. Ξεκι-
νούν ταυτόχρονα από τις βάσεις τους, που απέχουν την ίδια απόσταση από το
σηµείο συνάντησης. Ταξιδεύουν µε διαφορετικές ταχύτητες, αλλά κινούνται
σε ευθείες γραµµές. Το πρώτο υποβρύχιο ταξιδεύει τα πρώτα 500 km µε µέση
ταχύτητα 20 km/h, τα επόµενα 500 km µε µέση ταχύτητα 30 km/h και τα τελευ-
ταία 500 km µε µέση ταχύτητα 50 km/h. Το δεύτερο υποβρύχιο επιβάλλεται να
κινηθεί µε σταθερή ταχύτητα. Βοηθήστε τον κυβερνήτη του να προσδιορίσει
την ταχύτητα, ώστε η άσκηση να στεφθεί µε επιτυχία.

Βρείτε τη θέση ενός αντικειµένου 1.5 s µετά τη ρίψη του από το 14ο όροφο
ενός κτιρίου (3m κάθε όροφος). α) Το αντικείµενο αφήνεται να πέσει ελεύ-
θερα. β) Το αντικείµενο ρίχνεται προς τα κάτω µε ταχύτητα 2.33 m/s. γ) Το
αντικείµενο ρίχνεται προς τα επάνω µε ταχύτητα 2.33 m/s.

Οι νευρικοί παλµοί διαδίδονται στο σώµα µας µε ταχύτητα (περίπου) 240
km/h. Φανταστείτε ότι ένα τούβλο πέφτει από ύψος ενός µέτρου στα δάχτυλα
των ποδιών σας. Συγκρίνετε το χρόνο που απαιτείται να πέσει το τούβλο µε το
χρόνο που µεσολαβεί µέχρι η πληροφορία του πόνου (ο νευρικός παλµός από
το χτυπηµένο δάχτυλο) να φτάσει στον εγκέφαλό σας. Θεωρήστε ότι το ύψος
σας είναι 1.75 m.

Για να µετρήσετε την ταχύτητα αντίδρασής σας, εκτελέστε το επόµενο πεί-
ραµα: ∆ώστε ένα φύλλο χαρτί σε ένα φίλο σας και ζητήστε του να το κρατήσει
κατακόρυφα µεταξύ του δείκτη και του αντίχειρά σας. Χωρίς να σας προειδο-
ποιήσει, αφήνει το χαρτί να πέσει ελεύθερα. Αµέσως µόλις συνειδητοποιήσετε
ότι το χαρτί πέφτει, κλείστε τα δάχτυλά σας και πιάστε το. Από το µήκος του
χαρτιού που πέρασε µεταξύ του δείκτη και του αντίχειρά σας, µέχρι να το πιά-
σετε, εκτιµήστε το χρόνο που µεσολαβεί από τη στιγµή που συµβαίνει κάτι µέ-
χρις ότου αντιδράσετε.

Υποθέστε ότι κινείστε σε εθνική οδό ακολουθώντας το µπροστινό σας αυτοκί-
νητο, που κινείται µε την ίδια ταχύτητα µε εσάς, των 120km/h. Θέλετε να υπο-
λογίσετε πόσο κοντά µπορείτε να πλησιάζετε στο προπορευόµενο αυτοκίνητο,
ώστε, εάν αυτό φρενάρει απότοµα, να αποφύγετε τη σύγκρουση.
Θα χρειαστείτε: α) το χρόνο που απαιτείται για να αντιληφθείτε ότι το µπρο-
στινό αυτοκίνητο φρενάρισε, αφού ανάψουν τα φώτα των φρένων (το υπολογί-
σατε στην προηγούµενη άσκηση), β) το χρόνο που απαιτείται να µεταφέρετε
το πόδι σας από το «γκάζι» στο «φρένο» (υποθέστε 0.5s), γ) την επιβράδυνση
του αυτοκίνητου όταν πατάτε το φρένο (θεωρήστε ότι ένα αυτοκίνητο που τρέ-
χει µε 100km/h και φρενάρει ακινητοποιείται σε 5s). Υποθέστε ότι, όταν το
µπροστινό αυτοκίνητο φρενάρει, ανάβουν αµέσως τα φώτα των φρένων.

Κάποιος ρίχνει σε ένα ξεροπήγαδο ένα νόµισµα. Η ταχύτητα του ήχου στον
αέρα είναι 343m/s και ο ήχος από την πρόσπτωση του νοµίσµατος στον πάτο
του πηγαδιού ακούστηκε 1.5 δευτερόλεπτα µετά τη ρίψη του. Βρείτε το βάθος
του πηγαδιού. (Θεωρήστε τον ήχο να διαδίδεται µε σταθερή ταχύτητα.)

Κάποιος βρίσκεται 10m από τη στάση όταν το λεωφορείο αρχίζει να κινείται
επιταχυνόµενο µε 0.9m/s2. Βρείτε την ελάχιστη σταθερή ταχύτητα µε την οποία
πρέπει να τρέξει ο επιβάτης ώστε να προλάβει το λεωφορείο.
(Ο επιβάτης ονοµάζεται Indiana Jones και χαρακτηρίζεται από ικανότητες
σκαρφαλώµατος σε οχήµατα εν κινήσει.)

Ένα αυτοκίνητο αυξάνει την ταχύτητα του από 15m/s σε 25m/s διανύοντας
απόσταση 20m. Βρείτε: α) το µέτρο της επιτάχυνσης και β) το χρόνο που
χρειάστηκε για να διανύσει αυτή την απόσταση.

Ένα αυτοκίνητο ξεκινάει από την ηρεµία και τα επόµενα 10s κινείται µε στα-
θερή επιτάχυνση 3m/s2. Στη συνέχεια, ο οδηγός χρησιµοποιεί τα φρένα για να
προσδώσει στο κινητό σταθερή επιβράδυνση –4m/s2. Υποθέτοντας ότι εφαρ-
µόζει τα φρένα για 2 δευτερόλεπτα, βρείτε: α) τη στιγµιαία ταχύτητα και β) τη
συνολική απόσταση που έχει διανύσει στο τέλος της πέδησης.

Μια ελαστική µπάλα αφήνεται από το ύψος των δύο µέτρων να πέσει ελεύ-
θερα στο έδαφος. Η µπάλα προσκρούει στο έδαφος, ανακλάται και ανυψώνε-
ται µέχρι του ύψους των 1.1 µέτρων. Βρείτε την ταχύτητα της σφαίρας πριν
χτυπήσει στο έδαφος και αµέσως µόλις εγκαταλείπει το έδαφος µετά την πρό-
σκρουση.

Ένα αγωνιστικό αυτοκίνητο επιταχύνεται µε σταθερή επιτάχυνση a1 για τα
πρώτα 5 δευτερόλεπτα της κίνησής του. Κατόπιν επιβραδύνεται µε a2 = –5m/s2
για τα επόµενα 10s και καταλήγει να έχει στιγµιαία ταχύτητα 5m/s. Βρείτε την
επιτάχυνση a1 και τη συνολική απόσταση που διήνυσε τα 15s της κίνησής του.

Ένα τρένο προχωράει προς µια καταστραµµένη γέφυρα µε σταθερή ταχύτητα
VT = 20m/s.
Σχήµα 1.29
Ο µοναδικός επιβάτης συνειδητοποιεί ότι θα πεθάνει, εκτός και εάν τρέξει

στο πίσω µέρος του τρένου και πηδήξει έξω από το τρένο. Ο επιβάτης βρίσκε-
ται 15m από το πίσω µέρος του τρένου και το πίσω µέρος του τρένου απέχει
50m από το σπάσιµο της γέφυρας. Με τι ταχύτητα, V, πρέπει να τρέξει ο επι-
βάτης ώστε να έχει φτάσει στο πίσω µέρος, όταν το πίσω µέρος του τρένου
έχει φτάσει στο σπάσιµο της γέφυρας; Υπολογίστε την ταχύτητα ως προς το
τρένο και ως προς το έδαφος.
1.3 ΑΙΤΙΑ ΚΑΙ ΝΟΜΟΙ ΤΗΣ ΚΙΝΗΣΗΣ 75
1.3 Αίτια και Νόµοι της Κίνησης
Σκοπός
«Εάν ένα φυσικό αντικείµενο αφεθεί ελεύθερο, απαλλαγµένο από κάθε επίδραση
και εξαναγκασµό, ποια κινητική κατάσταση θα προτιµήσει;»
«Τι αναγκάζει ένα σώµα να αλλάζει την κινητική του κατάσταση;»
Με αυτά και άλλα παρόµοια ερωτήµατα θα ασχοληθούµε σ’ αυτή την ενότητα,
καταλήγοντας στη διατύπωση και εφαρµογή των νόµων του Νεύτωνα στην κίνηση
υλικού σηµείου σε µία διάσταση.
Στο τέλος αυτής της ενότητας θα µπορείτε να προβλέψετε το είδος και τα χαρα-
κτηριστικά (π.χ. επιτάχυνση) της ευθύγραµµης κίνησης υλικού σηµείου όταν
πάνω του ασκούνται δυνάµεις.
• φυσιολογική κινητική κατάσταση των σωµάτων
• νόµοι της κίνησης
• οι νόµοι του Νεύτωνα
• µάζα και επιτάχυνση
• οι νόµοι του Νεύτωνα εφαρµόζονται σε µη επιταχυνόµενα συστήµατα αναφοράς
• νόµος της παγκόσµιας έλξης
• τριβή
• σκοινιά και τροχαλίες χωρίς µάζα
1.3.1 Η φυσιολογική κινητική κατάσταση των σωµάτων

Στις προηγούµενες ενότητες ασχοληθήκαµε µε την ευθύγραµµη κίνηση σωµάτων.
Έστω και εάν περιοριστήκαµε στην απλούστερη των περιπτώσεων, την ευθύ-
γραµµη κίνηση υλικού σηµείου, ανακαλύψαµε πληθώρα τύπων κίνησης, ανάλογα
του τρόπου µεταβολής της ταχύτητας του κινητού. ∆ε θα ήθελα να σας εµπλέξω
σε περισσότερο πολύπλοκες κινήσεις πριν συζητήσουµε µια εύλογη ερώτηση.
Τι αναγκάζει ένα σώµα να κινείται;

Θα προσπαθήσω να κάνω το ερώτηµα ακόµα πιο απλό:
Εάν ένα σώµα αφήνεται ελεύθερο, απαλλαγµένο από κάθε επίδραση και εξανα-
γκασµό, ποια κινητική κατάσταση θα προτιµήσει;
Θα πρέπει, εξαρχής, να σας επισηµάνω ότι η ερώτηση δεν είναι καθόλου τετριµ-
µένη. Έχει απασχολήσει για περισσότερο από 2000 χρόνια τους φιλόσοφους και
φυσικούς.
∆εν ενδιαφέροµαι, τουλάχιστον στα πλαίσια αυτού του µαθήµατος, για ιστορικές
αναδροµές. Θέλω όµως να αδράξω την ευκαιρία για να επιχειρήσουµε µια
άσκηση επιστηµονικής συλλογιστικής.
Εικόνα 1.1
Παλιό ελληνικό γραµµατόσηµο µε την προτοµή

του Αριστοτέλη. Οι αντιλήψεις του Αριστοτέλη
(384–322 π.Χ.) για τη φύση κυριάρχησαν για
περίπου 2000 χρόνια.
Σχόλιο Μελέτης: Θα πρέπει να είστε προσεκτικοί!!! Στην ανάπτυξη των επι-

χειρηµάτων, στην Υποενότητα 1.3.2 θα καταλήξουµε σε λάθος συµπεράσµατα, τα
οποία θα ανατρέψουµε καθώς εξελίσσεται η συζήτηση.
Μπορείτε, αν και δεν το συνιστώ, να παρακάµψετε τις Υποενότητες 1.3.2 και 1.3.3.
1.3.2 Η Αριστοτέλεια αντίληψη

Σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη, η φυσιολογική κινητική κατάσταση των φυσικών
σωµάτων είναι η ακινησία. Για να υπερνικηθεί αυτή η φυσική τάση προς ακι-
νησία, πρέπει να ασκηθεί πάνω τους κάποια δύναµη. Όταν η δύναµη παύει να
ασκείται, το σώµα επιστρέφει στην κατάσταση ακινησίας.
Από πρώτη άποψη, η αντίληψη αυτή φαίνεται να συµφωνεί µε τις καθηµερινέα
παραστάσεις µας. Ένα αυτοκίνητο δεν θα κινηθεί εάν ο κινητήρας δεν ασκή-
σει (µε κάποιον τρόπο) την κατάλληλη δύναµη. Όταν όµως τα καύσιµα τελειώ-
σουν και πάψει να ασκείται πάνω του δύναµη, το αυτοκίνητο θα σταµατήσει.
Για να ανυψώσει ο αρσιβαρίστας τα βάρη, θα πρέπει να ασκήσει µυϊκή δύ-
ναµη. Εάν πάψει να καταβάλλει προσπάθεια, τα βάρη θα επανέλθουν στη φυ-
σιολογική τους θέση, δηλαδή στη θέση ηρεµίας, από όπου ξεκίνησαν. Τα βάρη
βρίσκονται σε κατάσταση κίνησης µόνο όταν ασκείται επάνω τους δύναµη ή
όταν επανέρχονται στη θέση ηρεµίας. Το γεγονός ότι ο αρσιβαρίστας αισθά-
νεται κόπωση σηµαίνει ότι τα βάρη αντιστέκονται στην αλλαγή της φυσιολογι-
κής κινητικής τους κατάστασης, δηλαδή της ηρεµίας πάνω στο έδαφος.
Ο Αριστοτέλης δεχόταν ότι υπάρχουν και άλλες δυνάµεις (εκτός από αυτές
που κινούν τα σώµατα) που αντιστέκονται στην κίνηση. Παρατηρούσε ότι εί-
ναι ευκολότερο να κινήσει κανείς ένα καρότσι σε λείο δρόµο παρά στην αµ-
µουδιά. Αλλά και αυτό δεν φαίνεται παράλογο.
Σύµφωνα, λοιπόν, µε τον Αριστοτέλη, προκειµένου να κινηθεί ένα σώµα υπό
την επίδραση κάποιας δύναµης, θα πρέπει να υπερνικηθούν: α) η αντίδραση
του σώµατος να αλλάξει τη φυσιολογική του κατάσταση και β) οι άλλες δυ-
νάµεις που (ενδεχοµένως) αντιστέκονται στην κίνηση.
Ελπίζω να έχετε ήδη αρχίσει να αντιδράτε στην αριστοτέλεια αντίληψη. Για
να συµµετάσχω στον προβληµατισµό σας, θα υποβάλω την ακόλουθη ερώτηση:
«Ο Αριστοτέλης και οι µετέπειτα οπαδοί του είχαν την εµπειρία από βέλη που
βάλλονται από τόξα. Στο βέλος (βλέπε Σχήµα 1.30) επιδρά η τεντωµένη χορδή
του τόξου και ασκεί δύναµη. Σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη, η δύναµη αυτή θέ-
τει το βέλος σε κίνηση. Όταν όµως το βέλος εγκαταλείψει το τόξο και κατευ-
θύνεται προς το στόχο, ποια είναι η δύναµη που συνεχίζει να το κινεί;»
Οι θεολόγοι φιλόσοφοι του Μεσαίωνα εφεύραν µακριά σειρά από απαντήσεις
σ’ αυτό το ερώτηµα, και δε νοµίζω ότι έχετε καµία πιθανότητα να τους συνα-
γωνιστείτε.
Μια από τις επικρατέστερες απαντήσεις ενέπλεκε τα ρεύµατα του αέρα στο
ρόλο του προωθητήρα του βέλους από τη στιγµή που εγκαταλείπει τη χορδή
του τόξου. Σύµφωνα µε αυτή την εξήγηση, τα φτερά στο πίσω άκρο του βέλους
διοχετεύουν τα ρεύµατα του αέρα ώστε να δράσουν προωθητικά.
Βεβαίως, προτάθηκαν και άλλες απαντήσεις, που ενέπλεκαν φτερουγίσµατα
αγγέλων, οι οποίες όµως ξεφεύγουν από το σκοπό αυτού του µαθήµατος.
Σχήµα 1.30
Το παράδειγµα της ρίψης βέλους από τόξο
Σχήµα 1.31
∆ύο στιγµιότυπα της κίνησης άρµατος σύµφωνα µε την αριστοτέλεια αντίληψη. Στο πρώτο ο ηνί-
οχος αφήνει µια βαριά σφαίρα να πέσει ελεύθερα ενώ το άρµα κινείται. Στο δεύτερο φαίνεται
η θέση σφαίρας άρµατος όταν η σφαίρα θα χτυπήσει το έδαφος. Με διακεκοµµένη γραµµή ση-
µειώνεται η τροχιά της σφαίρας.
Το γεγονός ότι η αριστοτέλεια αντίληψη αδυνατεί να ερµηνεύσει ικανοποιη-

τικά κάποια φαινόµενα δεν σηµαίνει ότι κατ’ ανάγκη είναι λάθος. Σηµαίνει ότι
είναι ατελής. Για να διαψεύσουµε µια φυσική θεωρία, θα πρέπει να αναζητή-
σουµε περιπτώσεις όπου έρχεται σε τέλεια αντίθεση µε τη φυσική πραγµατι-
κότητα.
Ας πάρουµε, για παράδειγµα, την ελεύθερη ρίψη µιας σφαίρας από κινούµενο
όχηµα.
Φανταστείτε ένα άρµα να κινείται υπό την έλξη αλόγου, όπως φαίνεται στο
Σχήµα 1.31. Κάποια στιγµή ο ηνίοχος αφήνει µια βαριά σφαίρα (µην ανησυ-
χείτε, λοιπόν, για την αντίσταση του αέρα, τα αέρια ρεύµατα και τους αγγέ-
λους) να πέσει ελεύθερα.
Η σφαίρα, σύµφωνα µε την αριστοτέλεια αντίληψη, πρέπει να πέσει κατακό-
ρυφα και να ακινητοποιηθεί στο έδαφος. Όταν αυτό συµβεί, το άρµα θα έχει
κινηθεί µπροστά και ο αµαξηλάτης θα δει τη σφαίρα να χτυπάει το έδαφος σε
κάποιο σηµείο πίσω του.
Αυτό είναι ένα πείραµα όπου η αριστοτέλεια αντίληψη παρέχει σαφή πρό-
βλεψη, και έτσι δίνει τη δυνατότητα άµεσης σύγκρισης µε τη φυσική πραγµατι-
κότητα. ∆ε σας προτείνω να εκτελέσετε το πείραµα. Αλλά µπορείτε να ακο-
λουθήσετε την ίδια συλλογιστική και να ελέγξετε εάν η Γη κινείται.
Σύµφωνα µε την αριστοτέλεια αντίληψη, η Γη δεν κινείται, διότι, εάν εκινείτο Ερώτηση 1.28
και πετούσαµε µια πέτρα κατακόρυφα προς τα επάνω, δε θα ξαναγύριζε στα
χέρια µας. Γιατί;
1.3.3 Η γαλιλαϊκή αντίληψη

Την πειραµατική και θεωρητική ανατροπή της αριστοτέλειας αντίληψης για τη
φυσιολογική κινητική κατάσταση των σωµάτων, τη χρωστάµε στο Γαλιλαίο
(Galileo–Galilei).
Ο Γαλιλαίος, µε µια σειρά πειραµατισµών, διατύπωσε τη θέση ότι η φυσιολο-
γική κινητική κατάσταση των σωµάτων είναι η ευθύγραµµη οµαλή κίνηση.
Συγκεκριµένα, διατύπωσε τη θέση ότι, εάν σε ένα σώµα δεν ασκούνται δυνά-
µεις, το σώµα κινείται ευθύγραµµα και οµαλά.
Στους πειραµατισµούς του ο Γαλιλαίος παρατήρησε ότι ένα σώµα που τίθεται
σε κίνηση από κάποια δύναµη και µετά αφήνεται «ελεύθερο» να κινηθεί θα
σταµατήσει, γιατί συνεχίζουν να ασκούνται επάνω του άλλες δυνάµεις, όπως
τριβές και αντιστάσεις. Αν και δεν είχε τα τεχνολογικά µέσα, είπε ότι, εάν
µπορούσε να κατασκευάσει υλικά χωρίς τριβές, τα σώµατα θα κινούνταν επ’
άπειρον σε ευθύγραµµη τροχιά και µε οµαλή ταχύτητα.
Θα ήθελα να επιµείνω στη διαφορά της αριστοτέλειας και της γαλιλαϊκής
αντίληψης όσον αφορά τη φυσιολογική κινητική κατάσταση των σωµάτων,
γιατί αποτελεί βασικό σηµείο των νόµων της κίνησης.
Φανταστείτε ένα αεροπλάνο που ετοιµάζεται να ρίξει µια σφαίρα ενώ πετάει
µε µεγάλη ταχύτητα. Ο παρατηρητής του Σχήµατος 1.32 αναρωτιέται προς τα
πού θα κινηθεί η σφαίρα. Στο ίδιο σχήµα σηµειώνονται οι τρεις πιθανές διευ-
θύνσεις: προς τα εµπρός, κατακόρυφα προς τα κάτω ή προς τα πίσω.
Ερώτηση 1.29 Εσείς τι πιστεύετε;

Η αριστοτέλεια αντίληψη, όπως σας περιέγραψα µε το παράδειγµα του Σχή-
µατος 1.31, επιβάλλει να απαντήσετε ότι θα πέσει κατακόρυφα.
Έχω ρωτήσει πλήθος σπουδαστών την ίδια ερώτηση. Οι περισσότεροι θεω-
ρούν ότι η αριστοτέλεια λύση δεν είναι σωστή και οι περισσότεροι ισχυρίζο-
νται ότι η σφαίρα θα κινηθεί προς τα πίσω. Απορώ µε αυτή τη λάθος απά-
ντηση, γιατί όλοι –λίγο ή πολύ– έχουµε την ευκαιρία να ρίξουµε ένα βαρύ
αντικείµενο από ένα κινούµενο όχηµα.
Ο Γαλιλαίος έθεσε στον εαυτό του το ίδιο ερώτηµα, στα µέτρα µιας παλαιότε-
ρης εποχής. Υπέθεσε ότι σε ένα ιστιοφόρο που κινείται ευθύγραµµα µε στα-
θερή ταχύτητα (V) όπως δείχνει το Σχήµα 1.33(α) κάποιος έχει δέσει µια
µπάλα κανονιού από το κατάρτι στο σηµείο Α. Η µπάλα είναι ακλόνητα δε-
µένη και κινείται µαζί µε το πλοίο, άρα κινείται µε σταθερή ταχύτητα V. Κά-
ποια στιγµή κόβεται το σκοινί που συγκρατεί την µπάλα και αφήνεται να κινη-
θεί ελεύθερα, όπως δείχνει το Σχήµα 1.33(β).
Ο Γαλιλαίος ανέλυσε την κίνηση σε δύο άξονες, έναν κατακόρυφο και έναν ορι-
ζόντιο (βλέπε Σχήµα 1.33[β]). Κατά τον κατακόρυφο άξονα ασκείται στο σώµα η
δύναµη του βάρους του. Κατά τον οριζόντιο άξονα δεν ασκείται καµία δύναµη.
Η θέση του σώµατος θα καθορίζεται από τη σύνθεση των δύο αυτών ανεξαρ-
τήτων κινήσεων.
Κατά την κατακόρυφο, το σώµα, υπό την επίδραση του βάρους του, πέφτει
επιταχυνόµενο, µε σταθερή επιτάχυνση ίση µε την επιτάχυνση της βαρύτητας.
Το σώµα, πριν κοπεί το σκοινί, είχε και οριζόντια κίνηση. Ακολουθούσε την
οριζόντια οµαλή κίνηση του καραβιού. Επειδή καµία οριζόντια δύναµη δεν
ασκείται πάνω του, θα συνεχίσει να κινείται (οριζόντια) µε σταθερή ταχύτητα V.
Εικόνα 1.3
Sir Isaac Newton (1643–1727)

Γερµανικό γραµµατόσηµο. Πίσω από την εικόνα του επιστήµονα φαίνεται ο ∆εύτερος Νόµος
του και σχήµα από την περίφηµη εργασία του στην Οπτική.
Εάν θέλουµε να βρούµε την θέση της µπάλας µετά από κάποιο χρόνο (∆t)
αφού την αφήσαµε ελεύθερη, θα πρέπει να υπολογίσουµε το διάστηµα ∆y
που έπεσε κατακόρυφα και το διάστηµα ∆x που κινήθηκε οριζόντια κατά την
διάρκεια αυτού του χρονικού διαστήµατος. Η θέση της µπάλας θα είναι κατά
∆y χαµηλότερα και κατά ∆x δεξιότερα της αρχικής θέσης.
Θα πρέπει όµως να παρατηρήσουµε ότι στον οριζόντιο άξονα η µπάλα και το
καράβι έχουν την ίδια ταχύτητα. Όταν λοιπόν η µπάλα πέσει αρκετά χαµηλά
και χτυπήσει το κατάστρωµα, δε θα πρέπει να εκπλαγούµε βλέποντας τη να
πέφτει στη βάση του καταρτιού, όπως φαίνεται στο Σχήµα 1.33(γ).
Σύµφωνα όµως µε τον Αριστοτέλη, η µπάλα έπρεπε να έχει βυθιστεί στη θά-
λασσα, στο σηµείο Β, κινούµενη πάνω στην ευθεία γραµµή ΑΒ.
Είναι σηµαντικό να εµπεδώσετε αυτή τη διαφορά µεταξύ της αριστοτέλειας
και γαλιλαϊκής πρόβλεψης.
Επαναδιατυπώστε το παράδειγµα του Σχήµατος 1.31 σύµφωνα µε την γαλι- Ερώτηση 1.30
λαϊκή αντίληψη.
Η πειραµατική δραστηριότητα απέδειξε ότι ο Γαλιλαίος είχε δίκιο. Μια σφαίρα

που ρίχνεται από αεροπλάνο ακολουθεί την τροχιά που δείχνει στο Σχήµα 1.34.
Σχήµα 1.34
Ρίψη σφαίρας από αεροπλάνο
1.3.4 Νόµοι της κίνησης

Αναζητάµε µια θεωρία µε προβλεπτική ικανότητα. Αναζητάµε δηλαδή ένα σύ-
στηµα λογικών κανόνων και πράξεων, το οποίο, εφαρµοζόµενο σε κάθε πρό-
βληµα κίνησης, να προβλέπει τη θέση (αλλά και όλες τις άλλες κινηµατικές πο-
σότητες, όπως, π.χ., την ταχύτητα) του σώµατος κάθε χρονική στιγµή.
Τη θεωρία αυτή την χρωστάµε στο Νεύτωνα (Isaac Newton) και πρωτοδηµοσιεύ-
τηκε στην περίφηµη εργασία του µε τίτλο Principia Mathematica Philosophiae
Naturalis (Μαθηµατικές Αρχές της Φυσικής Φιλοσοφίας) το 1686.
Στην εργασία αυτή περιέχονται οι βασικές αρχές της Μηχανικής και εφαρµόζο-
νται σε ένα ευρύ φάσµα φαινοµένων.
Ο Νεύτωνας γνώριζε το έργο και τις αντιλήψεις του Γαλιλαίου και τον έβρισκαν
απόλυτα σύµφωνο.
Οι βασικές ιδέες της νευτώνειας Μηχανικής µπορεί να περιγραφούν µε τις

ακόλουθες αρχές:
• Η φυσιολογική κινητική κατάσταση των σωµάτων είναι η οµαλή ευθύ-
γραµµη κίνηση.
• Όταν το σώµα επιταχύνεται, τότε πρέπει να ασκούνται πάνω του δυνάµεις.
Επιπλέον, ο Νεύτωνας µας κληροδότησε µια θεωρία µε την οποία µπορούµε να
περιγράψουµε λεπτοµερώς την κίνηση και να κάνουµε προβλέψεις. Η θεωρία
αυτή στηρίζεται σε τρεις «αυταπόδεικτους» νόµους, αξιώµατα, και σε µια σειρά
λογικών κανόνων.
Θα ήθελα να σας παρουσιάσω αυτούς τους τρεις νόµους χωρίς άλλες εισαγωγές.
οι νόµοι του¬ Πρώτος Νόµος του Νεύτωνα

Νεύτωνα
Εάν η συνολική δύναµη που ασκείται σε ένα υλικό σώµα είναι µηδενική, το
σώµα κινείται µε σταθερή ταχύτητα και έχει µηδενική επιτάχυνση.
Υπάρχουν δύο περιπτώσεις τέτοιας κίνησης: η οµαλή ευθύγραµµη κίνηση και
η ηρεµία (ταχύτητα ίση µε το µηδέν).
∆εύτερος Νόµος του Νεύτωνα

Εάν σε ένα υλικό σώµα µάζας m ασκείται δύναµη Fx κατά τη διεύθυνση του
άξονα X, τότε το σώµα θα αποκτήσει επιτάχυνση κατά την ίδια διεύθυνση, ax,
τέτοια ώστε:[5]
Fx = m ⋅ a x (1.50)
Τρίτος Νόµος του Νεύτωνα

Εάν ένα σώµα, π.χ. το σώµα Α, ασκεί δύναµη F στο σώµα Β, τότε και το σώµα Β
ασκεί δύναµη στο σώµα Α, που είναι ίση και αντίθετη µε τη δύναµη F. Ο νόµος
αυτός συνήθως καλείται «νόµος της δράσης και αντίδρασης».
Στα επόµενα αυτής της υποενότητας θα σχολιάσουµε αυτούς τους νόµους, αφή-
νοντας τη λεπτοµερή συζήτηση των συνεπειών τους για τα επόµενα.
Καταρχήν θα πρέπει να δούµε πώς από τις γενικές αυτές αρχές µπορούµε να κα-
ταλήξουµε σε λεπτοµερείς ποσοτικές προβλέψεις.
d ( m ⋅ vx )
[5]
O Νεύτωνας διατύπωσε το ∆εύτερο Νόµο του σε µονοδιάστατη κίνηση ως Fx = . Στην περίπτωση,
dt
βεβαίως, που η µάζα του σώµατος είναι σταθερή, ο ∆εύτερος Νόµος ανάγεται στη σχέση (1.50).
Εδώ ακριβώς υπεισέρχεται η άλλη µεγάλη προσφορά του Νεύτωνα. Το σύστηµα

των λογικών πράξεων που µας δίνουν τη δυνατότητα εφαρµογής των νόµων και
εξαγωγής φυσικών ποσοτικών συµπερασµάτων: ο ∆ιαφορικός Λογισµός.
Θα σας δείξω µε ένα απλό παράδειγµα πόσο σηµαντική είναι αυτή η προσφορά.
Εάν ξέρατε τη µάζα ενός σώµατος και κάποιος σας έδινε το µέγεθος της δύναµης
που ασκείται πάνω του, θα µπορούσατε µε απλή άλγεβρα να εφαρµόσετε τη
σχέση (1.49) και να βρείτε την επιτάχυνση. Εάν όµως θέλετε να βρείτε την ταχύ-
τητα ή τη θέση, θα πρέπει να προβείτε σε ολοκληρώσεις. Τη δυνατότητα αυτή τη
χρωστάτε στο Νεύτωνα (και τον Leibniz[6]).
Στους νόµους του Νεύτωνα εµπλέκονται τρία φυσικά µεγέθη, που θα πρέπει να
τα συζητήσουµε πριν ασχοληθούµε µε τους νόµους.
Επιτάχυνση: Στις προηγούµενες υποενότητες ορίσαµε την επιτάχυνση ως την τα-
χύτητα µεταβολής της ταχύτητας. Σε προβλήµατα µίας διάστασης, όπως αυτά που
µελετάµε σ’ αυτό το κεφάλαιο δε µας περιµένουν εκπλήξεις. Η επιτάχυνση είναι
µόνο θετική ή αρνητική, ανάλογα εάν έχει την ίδια ή αντίθετη φορά µε τον άξονα
dv
των θέσεων, ενώ το µέτρο της δίνεται ως: a x = x
dt
Στις επόµενες, βέβαια, ενότητες θα συναντήσουµε περισσότερο πολύπλοκες πε-
ριπτώσεις µεταβολής της ταχύτητας και (άρα) της επιτάχυνσης.
Μάζα: Μονάδα µέτρησης της µάζας (στο SI σύστηµα) είναι το χιλιόγραµµο (kgr).
Πολύ φοβάµαι ότι συνήθως συγχέουµε τη µάζα ενός σώµατος µε το βάρος του. Η
µάζα είναι το φυσικό µέγεθος που εκφράζει την αντίσταση του σώµατος στην αλ-
λαγή της κινητικής του κατάστασης, δηλαδή την αδράνειά του. Η µάζα είναι µο-
νόµετρο θετικό µέγεθος. Απλώς µπορείτε να προσθέτετε µάζες.
Για παράδειγµα: µπορείτε να θεωρήσετε ότι ένα στερεό σώµα µε εκτεταµένες
διαστάσεις αποτελείται από µεγάλο αριθµό απειροελάχιστων υλικών σηµείων. Η
µάζα του σώµατος είναι το άθροισµα των στοιχειωδών µαζών αυτών των υλικών
σηµείων.
[6]
O Νεύτωνας ανακάλυψε τους νόµους της Μηχανικής τη χρονική περίοδο 1665–1666. Την ίδια εποχή εισή-
γαγε το ∆ιαφορικό Λογισµό για να δώσει προβλεπτική διάσταση στη θεωρία του. Για άγνωστους λόγους,
παρουσίασε τα αποτελέσµατά του µε γεωµετρικά επιχειρήµατα, αφαιρώντας όλη την ανάλυση µε ∆ιαφο-
ρικό Λογισµό. Την ίδια εποχή ο Gottfried Leibniz έφτασε ανεξάρτητα στο ∆ιαφορικό Λογισµό και δηµοσί-
ευσε τα αποτελέσµατά του. Η διαµάχη τους για την πατρότητα του ∆ιαφορικού Λογισµού έµεινε παροιµιώ-
δης για την οξύτητά της.
Σχήµα 1.35
Σύνθεση δυνάµεων σε µία διάσταση
Η µάζα ενός σώµατος δεν εξαρτάται από θερµοκρασία, πίεση ή άλλες φυσικές
συνθήκες. Επίσης, εάν ένα σώµα δεν ανταλλάσσει ύλη µε το περιβάλλον, η
µάζα του παραµένει σταθερή.
∆ύναµη: Έχουµε εµπειρική αίσθηση της έννοιας της δύναµης. Κάθε φορά που
αλληλεπιδρούµε µε το περιβάλλον αισθανόµαστε δυνάµεις να ασκούνται πάνω
µας και τη φυσική αντίσταση των σωµάτων όταν προσπαθήσουµε να τα κινή-
σουµε. Έχουµε, επίσης, την εµπειρία της διεύθυνσης της δύναµης. Στα µονοδιά-
στατα προβλήµατα, όπως αυτά που µελετάµε σ’ αυτό το κεφάλαιο, χρειαζόµαστε
µόνο τη φορά της δύναµης. Η δύναµη είναι θετική όταν έχει φορά παράλληλη µε
τον άξονα των θέσεων και αρνητική αν έχει αντίθετη φορά.
Το κιβώτιο του Σχήµατος 1.35 υφίσταται δυνάµεις, µεγέθους F1 και F2, από τους
δύο αχθοφόρους και την αντίσταση, µεγέθους R, του µικρού δαίµονα. Στο ίδιο
σχήµα φαίνεται και ο προσανατολισµός του άξονα των X. Η συνολική δύναµη,
FΣ, που ασκείται στο κιβώτιο είναι: FΣ = F1+F2–R.
Μονάδα µέτρησης του µέτρου της δύναµης στο σύστηµα SI είναι το Newton (N).
οι νόµοι¬ Προφανώς χρειαζόµαστε και έναν παρατηρητή, ο οποίος θα µετρά τα φυσικά µε-
του Νεύτωνα γέθη και θα εφαρµόζει τους νόµους του Νεύτωνα. Βεβαίως, ο παρατηρητής αυ-
εφαρµόζονται τός µπορεί να κινείται, αρκεί να µην επιταχύνεται. Οι νόµοι του Νεύτωνα µπορεί
σε µη επιτα-
να εφαρµοστούν µόνο από µη επιταχυνόµενους παρατηρητές. Σ’ αντίθετη περί-
χυνόµενα
συστήµατα πτωση, καταλήγουν σε παράδοξα.
αναφοράς Θα συζητήσουµε λεπτοµερώς την ειδική περίπτωση των επιταχυνόµενων συστη-
µάτων αναφοράς στο επόµενο κεφάλαιο. Στα επόµενα αυτής της ενότητας θα θε-
ωρούµε δεδοµένο ότι οι παρατηρητές µας είτε κινούνται ευθύγραµµα και οµαλά
είτε ακινητούν.
1.3.5 Ο πρώτος νόµος του Νεύτωνα

Ο πρώτος νόµος ουσιαστικά είναι η αντίληψη του Γαλιλαίου για τη φυσιολογική
κινητική κατάσταση των σωµάτων.
Υπάρχουν δύο περιπτώσεις τέτοιας κίνησης: η οµαλή ευθύγραµµη κίνηση και
η ηρεµία (ταχύτητα ίση µε το µηδέν).
Σύµφωνα µε αυτό το νόµο, η κατάσταση ακινησίας είναι µια ειδική περίπτωση
της οµαλής ευθύγραµµης κίνησης. Ένας παρατηρητής που βρίσκεται µέσα σε
ένα κλειστό όχηµα (δε βλέπει έξω) το οποίο κινείται ευθύγραµµα και µε στα-
θερή ταχύτητα είναι αδύνατον εκτελώντας µετρήσεις (κάνοντας κάποιο πείραµα)
να επιβεβαιώσει την κίνησή του. Όλα τα πειραµατικά του αποτελέσµατα θα εί-
ναι τα ίδια µε εκείνα ενός άλλου πειραµατιστή που είναι ακίνητος.
Θυµηθείτε το παράδειγµα (βλέπε Σχήµα 1.33) της µπάλας του κανονιού που πέ-
φτει από κατάρτι ιστιοφόρου κινούµενου µε σταθερή ταχύτητα. Ο ναύτης του
πλοίου παρατηρεί την µπάλα να πέφτει και τη βλέπει να εκτελεί ελεύθερη
πτώση. Το ίδιο ακριβώς θα παρατηρούσε εάν το καράβι ήταν ακίνητο.
Το ίδιο και ο πιλότος του αεροπλάνου στο παράδειγµα του Σχήµατος 1.34. Αυτός
βλέπει τη σφαίρα να πέφτει, άλλα πάντα βρίσκεται κάτω από τα πόδια του (εκτε-
λεί δηλαδή ελεύθερη πτώση).
Συστήµατα αναφοράς τα οποία κινούνται µε σταθερή ταχύτητα σε ευθύγραµµη
τροχιά καλούνται «αδρανειακά συστήµατα αναφοράς»[7]. Μόνο σ’ αυτά τα συ-
στήµατα ένας παρατηρητής µπορεί να εφαρµόσει τους νόµους του Νεύτωνα.
[7]
Κάποιος παρατηρητής που βρίσκεται ακίνητος πάνω στη Γη δεν είναι «ακριβώς» αδρανειακός παρατηρη-
τής. Η Γη δεν είναι αδρανειακό σύστηµα αναφοράς, γιατί κινείται σε ελλειπτική τροχιά γύρω από τον Ήλιο
και κάθε σηµείο της σε κυκλική τροχιά γύρω από τον άξονά της. Παρ’ όλα αυτά, ένας παρατηρητής ακίνη-
τος στην επιφάνεια της Γης µπορεί, µε πολύ καλή προσέγγιση, να θεωρηθεί αδρανειακός.
Θυµηθείτε ότι όλα τα προηγούµενα παραδείγµατα αναφέρονται σε ελεύθερη πτώση σώµατος. Θυµηθείτε,
επίσης, ότι στην ελεύθερη πτώση τα σώµατα κινούνται µε την επιτάχυνση της βαρύτητας, που είναι 9.81m/s2.
Οι επιταχύνσεις της Γης λόγω της ελλειπτικής της κίνησης γύρω από τον Ήλιο και της περιστροφής της
γύρω από τον άξονά της είναι 4.4 × 10–3 και (στον ισηµερινό) 3.37 × 10–2m/s2 αντίστοιχα. Οι επιταχύνσεις
αυτές είναι κατά πολύ µικρότερες από την επιτάχυνση βαρύτητας µε την οποία κινείται το υπό µελέτη φυ-
σικό αντικείµενο.
1.3.6 Ο δεύτερος νόµος του Νεύτωνα

Με το δεύτερο νόµο η δύναµη συνδέεται µε την επιτάχυνση και όχι µε την ταχύ-
τητα αυτή καθεαυτή.
άξονα X, τότε το σώµα θα αποκτήσει επιτάχυνση κατά την ίδια διεύθυνση, ax,
τέτοια ώστε:
Fx = m ⋅ a x (1.50)
Θα πρέπει να προσέξετε ότι ο νόµος αναφέρεται στην ολική δύναµη που ασκεί-
ται στο σώµα και ότι η δύναµη Fx και η επιτάχυνση ax έχουν την ίδια φορά.
Αφού αθροίσουµε όλες τις δυνάµεις, το αποτέλεσµα της άθροισης (η συνιστα-
µένη των δυνάµεων) θα προκαλέσει επιτάχυνση στο σώµα, ώστε να ικανοποιεί-
ται η σχέση (1.50).
Ο νόµος αυτός δεν κάνει διάκριση µεταξύ δυνάµεων που θέτουν σε κίνηση το
σώµα και δυνάµεων που αντιστέκονται στην κίνηση του σώµατος.
Παρατηρήστε ότι ο πρώτος νόµος του Νεύτωνα είναι συνέπεια του δεύτερου νό-
µου. Πράγµατι, όταν η δύναµη που ασκείται σε ένα σώµα µάζας m είναι µηδέν,
τότε, σύµφωνα µε τη σχέση (1.50), η επιτάχυνση είναι µηδενική. Ξέρετε όµως ότι
κίνηση µε µηδενική επιτάχυνση σηµαίνει οµαλή ευθύγραµµη κίνηση ή ακινησία.
κλίµακα¬ Ο δεύτερος νόµος µάς εφοδιάζει µε µια φυσική κλίµακα µέτρησης µαζών. Εάν
µέτρησης µε κάποιον τρόπο (έστω και αυθαίρετα) ορίσουµε τη µάζα που ισούται µε 1kgr,
µαζών τότε στη συνέχεια µπορούµε να µετρήσουµε τη µάζα κάθε άλλου σώµατος.
Απλώς θα πρέπει να εφαρµόσουµε τη σχέση (1.50) όπως θα σας περιγράψω µε
το ακόλουθο παράδειγµα.
Ας δεχθούµε αυθαίρετα ότι ένα σώµα έχει µάζα m0 (ας πούµε 3kgr, ορίζοντας
έτσι τη µονάδα µέτρησης µάζας ως το ένα τρίτο της µάζας m0). Θα ονοµάσουµε
τη µάζα του σώµατος αυτού «µάζα αναφοράς». Ας υποθέσουµε τώρα ότι θέλουµε
να µετρήσουµε τις µάζες Ν άλλων σωµάτων. ∆εν έχουµε να κάνουµε τίποτα άλλο
παρά να εφαρµόσουµε σ’ όλα αυτά τα σώµατα (και στο σώµα αναφοράς) την
ίδια δύναµη F και να µετρήσουµε τις επιταχύνσεις τους, έστω a0, a1, a2, …, aN.
Ερώτηση 1.31 Αποδείξτε ότι η µάζα καθενός από τα Ν σώµατα σχετίζεται µε τη µάζα αναφο-
ράς µε τη σχέση:
a0
mk = m0 ⋅ k = 1, 2, …, N (1.51)
ak
Υπόδειξη: Η επιτάχυνση του σώµατος αναφοράς, ao, εξαρτάται από τη δύναµη

που ασκείται στο σώµα, F, ως: F = m0 ⋅ a 0 . Παρόµοια σχέση συνδέει την επι-
τάχυνση του k σώµατος, ak, όταν πάνω του ασκείται η δύναµη F: F = mk ⋅ a k .
∆ιαιρέστε τις δύο σχέσεις.
Προσέξτε ότι δε χρειάζεται να µετρήσετε τη δύναµη, απλώς την επιτάχυνση. Εάν,

στη συνέχεια, για κάποιο λόγο θέλετε να αλλάξετε τον ορισµό της µονάδας µέτρη-
σης της µάζας, ώστε µε το νέο ορισµό το σώµα αναφοράς να έχει µάζα m0′ (ας
πούµε 4 αντί 3kgr), δε χρειάζεται να ξαναµετρήσετε τις µάζες των άλλων σωµάτων.
m0′
Αρκεί να πολλαπλασιάσετε τις µάζες που υπολογίσατε προηγουµένως µε το λόγο .
m0
Γιατί; Ερώτηση 1.32

Υπόδειξη: Πολλαπλασιάστε και διαιρέστε το δεξί µέλος της σχέσης (1.51) µε m0′ .
m0′ a
Με λίγη άλγεβρα θα καταλήξετε ότι: mk′ = mk ⋅ = m0′ ⋅ 0 k = 1, 2, … , N
m0 ak
Η σχέση (1.50) αποτελεί και τον ορισµό της µονάδας µέτρησης της δύναµης. Μια « µονάδα
δύναµη έχει µέτρο ίσο µε 1Ν (Newton) εάν εφαρµοζόµενη σε σώµα µάζας 1kgr του µέτρου
προκαλεί επιτάχυνση ίση µε 1m/s2. της δύναµης
Από τα γεννοφάσκια µας ερχόµαστε σε επαφή µε τη δύναµη της βαρύτητας.
Αυτό το ξέρει κάθε γονιός που µαζεύει όλα τα γυάλινα αντικείµενα από τα τρα-
πέζια για να µην τα σπάσει η/ο νεαρά/ός βλαστός του.
Η παράδοση θέλει το Νεύτωνα να παρατηρεί την ελεύθερη πτώση ενός ώριµου
µήλου και να συνειδητοποιεί ότι, εάν δύο σώµατα µάζας m1 και m2 βρεθούν σε
απόσταση r, τότε έλκονται µε δύναµη, Β, ίση µε:
m1 ⋅ m2
B =G⋅ (1.52)
r2
Η σχέση (1.52), γνωστή ως «νόµος της παγκόσµιας έλξης», συνδυαζόµενη µε τους
τρεις άλλους νόµους του Νεύτωνα περιγράφει µε ακρίβεια τις περισσότερες πλανη-
τικές κινήσεις. Η σταθερά G είναι η ίδια για όλα τα σώµατα (6.67 × 10–11Nm2kg–2).
Θα µελετήσουµε αργότερα τις ιδιότητες αυτής της δύναµης. Τώρα θα εφαρµό-

σουµε το νόµο της παγκόσµιας έλξης σε συνδυασµό µε το δεύτερο νόµο του Νεύ-
τωνα, για να αποµυθοποιήσουµε την ελεύθερη πτώση.
Έστω, λοιπόν, ένα σώµα µάζας m σε ύψος h από την επιφάνεια της Γης. Θα θε-
ωρήσουµε τον πλανήτη µας σφαιρικό, όπως δείχνει το Σχήµα 1.36, για να
απλουστεύσουµε τη συζήτηση. Στην περίπτωση αυτή, της σφαιρικής συµµε-
τρίας, αποδεικνύεται ότι µπορούµε να θεωρήσουµε όλη τη γήινη µάζα συγκε-
ντρωµένη στο κέντρο της σφαίρας.
Σχήµα 1.36
Σφαιρική προσέγγιση του πλανήτη µας
Το σώµα έλκεται από τη Γη (καθώς και η Γη έλκεται από το σώµα, σύµφωνα µε

τον τρίτο νόµο του Νεύτωνα, που θα δούµε στην επόµενη υποενότητα) µε µια δύ-
ναµη Β, όπως δείχνει το σχήµα. Εάν η µάζα της Γης είναι Μ και η ακτίνα της εί-
ναι ίση µε R, τότε το µέτρο της δύναµης Β θα είναι[8]:
M ⋅m
η βαρυτική¬ B =G⋅ (1.53)
( R + h)
2
έλξη στην
επιφάνεια Η ακτίνα της Γης είναι περίπου 6.37 εκατοµµύρια µέτρα (και η µάζα της 5.98 ×
της Γης 1024kg), ώστε, εάν το h είναι της τάξης των µερικών δεκάδων µέτρων, πρακτικά
µπορούµε να το αγνοήσουµε και να γράψουµε τη σχέση (1.53) ως[9]:
[8]
Η Γη δεν είναι υλικό σηµείο. Για να ισχύει η σχέση (1.53), θα πρέπει να διασφαλίζεται µια από τις ακόλου-
θες προϋποθέσεις:
α) Τα δύο σώµατα βρίσκονται πολύ µακριά το ένα από το άλλο, έτσι ώστε οι διαστάσεις της Γης να είναι
αµελητέες σε σύγκριση µε την απόστασή τους.
β) Η Γη να είναι σφαιρικό σώµα. Σ’ αυτή την περίπτωση, όπως θα αποδείξουµε σε επόµενο κεφάλαιο, µπο-
ρούµε να θεωρήσουµε όλη τη µάζα της συγκεντρωµένη στο κέντρο του σώµατος. Στην περίπτωση αυτή η
Γη δρα ως υλικό σηµείο.
Προφανώς ισχύει (προσεγγιστικά) η δεύτερη προϋπόθεση.
[9]
Για h≈10m η ακρίβεια της σχέσης (1.54) είναι της τάξης του 99.9999%.
M ⋅m
B ≅ G⋅ (1.54)
( R)
2
Το σώµα υπό την επίδραση αυτής της δύναµης θα κινηθεί επιταχυνόµενο κατά
µήκος του ευθύγραµµου τµήµατος που ενώνει τα κέντρα της Γης και του σώµα-
τος. Θα κινηθεί, δηλαδή, κατά µήκος της κατακόρυφου σ’ αυτό τον τόπο. Συν-
δυάζοντας το δεύτερο νόµο του Νεύτωνα µε τη σχέση (1.54), µπορούµε να
βρούµε την επιτάχυνση του σώµατος ως:
B = m⋅a ⎫
⎪ M ⋅m M
M ⋅m⎬ ⇒ m⋅a = G ⋅ ⇒g ≡a =G⋅ 2 (1.55)
B =G⋅ R 2
R
R 2 ⎪⎭
Η επιτάχυνση του σώµατος, όπως φαίνεται από τη σχέση (1.55), εξαρτάται από
τη µάζα του πλανήτη, την ακτίνα του και την παγκόσµια σταθερά βαρυτικής
έλξης, G. ∆εν εξαρτάται από κανένα χαρακτηριστικό του σώµατος. Συνεπώς,
όλα τα σώµατα έχουν την ίδια επιτάχυνση βαρύτητας, όπως ακριβώς είχε συ-
µπεράνει και ο Γαλιλαίος.
Η Γη έλκεται από το σώµα ακριβώς µε την ίδια δύναµη (σχέση (1.54)). Υπολο- Ερώτηση 1.33
γίστε την επιτάχυνση που αποκτά η Γη όταν έλκεται από ένα σώµα ενός εκα-
τοµµυρίου χιλιόγραµµων. Πόσο χρόνο θα χρειαστεί για να κινηθεί η Γη υπό
την επίδραση αυτής της δύναµης κατά ένα χιλιοστό; (Θεωρήστε τη Γη σφαι-
ρική µε ακτίνα 6.37 × 106 µέτρα. Όλες οι άλλες σταθερές δίνονται στο κεί-
µενο.)
Υπόδειξη: Υπολογίστε την επιτάχυνση της Γης, aγ, υπό την επίδραση αυτής της
⎧ B = M ⋅ aγ
⎪
δύναµης λύνοντας το σύστηµα των εξισώσεων: ⎨ M ⋅ m Στη συνέχεια
⎪⎩ B = G ⋅ R 2
εφαρµόστε την εξίσωση θέσης – χρόνου για την ευθύγραµµη οµαλά επιταχυ-
1
νόµενη κίνηση, x = 1mm = ⋅ a γ ⋅ t 2 και λύστε ως προς το χρόνο, t.
2
Ο λόγος, λοιπόν, που στην καθηµερινή πρακτική συγχέουµε το βάρος ενός σώµα-
τος (δηλαδή τη δύναµη µε την οποία η Γη έλκει το σώµα) µε τη µάζα του (δηλαδή
το µέτρο αδράνειας του σώµατος) είναι ότι στην επιφάνεια της Γης το µέτρο
του βάρους και η µάζα είναι µεγέθη ανάλογα µε σταθερό (τουλάχιστον στον
ίδιο τόπο) συντελεστή αναλογίας την επιτάχυνση της βαρύτητας.
B = m⋅g (1.56)
Ερώτηση 1.34 Γιατί στη Σελήνη οι αστροναύτες νιώθανε ανάλαφροι (να έχουν λιγότερο βά-
ρος) σε σύγκριση µε τη Γη.
Υπόδειξη: Η απάντηση βρίσκεται στη σχέση (1.54). Η µάζα και η ακτίνα της
Σελήνης είναι 7.36 × 1022kg και 1.74 × 106m αντίστοιχα.
Σχήµα 1.37
Παράδειγµα δράσης και αντίδρασης
Όπως όµως θα δούµε στα επόµενα, θα πρέπει να είµαστε προσεκτικοί όταν µε-
τράµε βάρη σε µη αδρανειακά συστήµατα.
1.3.7 Ο τρίτος νόµος του Νεύτωνα

Ο νεαρός του Σχήµατος 1.37, φορώντας πατίνια, επιχειρεί να σπρώξει το αυτοκί-
νητο. Την επόµενη στιγµή βρίσκεται να κινείται γρήγορα προς τα πίσω, ενώ (εάν
είναι αρκετά δυνατός) το αυτοκίνητο κινείται αργά προς τα εµπρός.
Μέτοχοι της ίδιας εµπειρίας είναι και όσοι έσπρωξαν µε τα πόδια τους τα τοιχώ-
µατα της πισίνας και πετάχτηκαν προς τα πίσω.
Και στις δύο περιπτώσεις το «υποκείµενο» ασκεί δύναµη στο «αντικείµενο»,

αλλά αλλάζει δραστικά και η κινητική κατάσταση του υποκειµένου.
Πού βρέθηκε η δύναµη η οποία έθεσε σε κίνηση τον νεαρό του Σχήµατος 1.37;
Απάντηση στο ερώτηµα αυτό δίνει ο τρίτος νόµος του Νεύτωνα.
Ο νεαρός του Σχήµατος 1.37 ασκεί µυϊκή δύναµη (ίση µε 100Ν) στο αυτοκί-
νητο. Το αυτοκίνητο συγχρόνως ασκεί την ίδια δύναµη, αλλά µε αντίθετη
φορά στον νεαρό. Υπό την επίδραση αυτών των δυνάµεων, το αυτοκίνητο και
ο νεαρός επιταχύνονται µε επιταχύνσεις a1 και a2 αντίστοιχα, σε αντίθετες
διευθύνσεις.
Γιατί το αυτοκίνητο και ο νεαρός κινούνται µε αντίθετη φορά; Βρείτε τις επι- Ερώτηση 1.35
ταχύνσεις a1 και a2 εάν η µάζα του νεαρού είναι 50kg και του αυτοκινήτου
2000kg. Υποθέστε ότι ο νεαρός ασκεί σταθερή δύναµη, µέτρου 100Ν.
Υπόδειξη: Ανατρέξτε στο δεύτερο νόµο του Νεύτωνα για τη φορά της επιτάχυ-
νσης. Εφαρµόστε τη σχέση (1.50) για τον νεαρό (µάζας m1 που επιταχύνεται
µε επιτάχυνση a1) και για το αυτοκίνητο (µάζας m2 που επιταχύνεται µε επιτά-
χυνση a2).
Τα δύο σώµατα µετά από κάποιο χρόνο ∆t θα έχουν αποµακρυνθεί αρκετά το

ένα από το άλλο, ώστε τα χέρια του νεαρού να µην ακουµπούν πλέον το αυτο-
κίνητο. Ο νεαρός παύει να ασκεί δύναµη και παύει να υφίσταται δύναµη.
Από αυτή τη χρονική στιγµή και µετά τα δύο σώµατα κινούνται µε οµαλή τα-
χύτητα.
Ερώτηση 1.36 Γιατί ο νεαρός των 50kg κινείται µε µεγαλύτερη ταχύτητα απ’ ό,τι το αυτοκί-
νητο των 2000kg.
Υπόδειξη: Τα δύο σώµατα αρχικά βρίσκονται σε ηρεµία. Στη συνέχεια, κατά
το χρονικό διάστηµα ∆t εκτελούν ευθύγραµµη οµαλά επιταχυνόµενη κίνηση µε
επιταχύνσεις που υπολογίστηκαν στην Ερώτηση 1.35. Εφαρµόστε την εξίσωση
ταχύτητας – χρόνου της οµαλά επιταχυνόµενης κίνησης, για να δείξετε ότι
µετά από το χρονικό διάστηµα ∆t (π.χ. 2s) ο νεαρός έχει µεγαλύτερη ταχύτητα
από το αυτοκίνητο. Όταν τα δύο σώµατα πάψουν να είναι σε επαφή, συνεχί-
ζουν να κινούνται ευθύγραµµα και οµαλά µε τις ταχύτητες που απέκτησαν
κατά την αλληλεπίδρασή τους.
διαδικασία¬ Ας ασχοληθούµε τώρα µε ένα άλλο ενδιαφέ-
ζύγισης ρον παράδειγµα. Τη διαδικασία µέτρησης του
βάρους ενός σώµατος. Ο κύριος Χ του Σχήµα-
τος 1.38 ανεβαίνει στη ζυγαριά.
∆ε θα συζητήσουµε το µηχανισµό ζύγισης.
Απλώς θα περιοριστούµε στο να ανακαλύ-
ψουµε σε τι αντιστοιχεί η ένδειξη της ζυγαριάς.
Στα Σχήµατα 1.38(β) και 1.38(γ) φαίνονται οι
δυνάµεις που ασκούνται στο υπό ζύγιση σώµα
και στη ζυγαριά. Η δύναµη του βάρους Β, η
οποία οφείλεται στην έλξη του σώµατος από τη
Γη, τη συζητήσαµε εκτενώς στα προηγούµενα.
Φανταστείτε, προς στιγµή, ότι η ζυγαριά ήταν
φτιαγµένη από λεπτό γυαλί. Θα θρυµµατιζό-
ταν όταν ο κύριος Χ πατούσε πάνω της. Άρα,
το σώµα ασκεί δύναµη στο επίπεδο της ζυγα-
ριάς, τη δύναµη F.
Σύµφωνα όµως µε το νόµο της δράσης και
αντίδρασης και το επίπεδο της ζυγαριάς ασκεί
δύναµη στο σώµα, τη δύναµη Τ, ίση κατά µέτρο
και αντίθετη κατά φορά µε τη δύναµη F.
Για ευνόητους λόγους, δυνάµεις όπως η Τ κα-
λούνται «αντίδραση του επιπέδου». Κατά κα-
νόνα, όταν δύο σώµατα εφάπτονται, ασκούν
το ένα στο άλλο ίσες και αντίθετες δυνάµεις.
(Προφανώς και στη ζυγαριά ασκείται το βάρος της και πιθανώς άλλες δυνάµεις,
αλλά σ’ αυτό το παράδειγµα µας ενδιαφέρει το σώµα που ζυγίζουµε.)
Στην ανάλυση των προβληµάτων δεν πρέπει να συγχέουµε δυνάµεις που ασκού- « διαγράµµατα
νται σε διαφορετικά σώµατα. Ο κύριος του παραδείγµατος, που ισορροπεί πάνω ελεύθερου
στη ζυγαριά, αισθάνεται τις δυνάµεις B και Τ και όχι την F. Σας συµβουλεύω να σώµατος
χρησιµοποιείτε τα λεγόµενα «διαγράµµατα ελεύθερου σώµατος», δηλαδή να
αποµονώνετε το κάθε σώµα µαζί µε τις δυνάµεις που ασκούνται πάνω τους. Το
Σχήµα 1.38(β) είναι το διάγραµµα ελεύθερου σώµατος για τον κύριο Χ.
Ο κύριος Χ βρίσκεται σε ισορροπία (επιτάχυνση ίση µε µηδέν). Εφαρµόζοντας
το δεύτερο νόµο του Νεύτωνα συµπεραίνουµε ότι η συνολική δύναµη που ασκεί-
ται πάνω του πρέπει να είναι µηδέν.
Ας ανακεφαλαιώσουµε τα βασικά σηµεία αυτής της ανάλυσης:
• Σηµειώσετε τις δυνάµεις που ασκούνται στα υλικά σώµατα. Όταν δύο σώµατα
εφάπτονται, ασκούν το ένα στο άλλο δυνάµεις. Θα πρέπει να είστε σίγουροι
όσον αφορά το πού ασκείται η κάθε δύναµη και από ποιον.
• Θέστε ίσες κατά µέτρο τις δυνάµεις που ασκούνται σε διαφορετικά σώµατα
αλλά συνδέονται µε σχέση «δράσης – αντίδρασης».
• Φτιάξτε τα διαγράµµατα ελεύθερου σώµατος και εφαρµόστε το δεύτερο νόµο
του Nεύτωνα για καθένα σώµα.
Αποδείξτε ότι η δύναµη F που ασκείται στη ζυγαριά έχει µέτρο ίσο µε το βά- Ερώτηση 1.37
ρος του σώµατος που ζυγίζεται.
Υπόδειξη: Στο υπό ζύγιση σώµα ασκούνται η δύναµη του βάρους και η αντίδραση
του επιπέδου, Τ. ∆είξτε ότι η συνισταµένη των δύο δυνάµεων είναι S = B – T. Χρη-
σιµοποιήστε τον δεύτερο νόµο του Νεύτωνα σε συνδυασµό µε το γεγονός ότι ο κ. Χ
δεν επιταχύνεται, για να δείξετε ότι η συνισταµένη των δυνάµεων που ασκούνται
στο υπό ζύγιση σώµα, S, είναι µηδέν. Η δύναµη F που ασκείται στη ζυγαριά, λόγω
δράσης – αντίδρασης, είναι ίση µε την αντίδραση του επιπέδου, Τ.
Ας υποθέσουµε τώρα ότι επαναλαµβάνουµε το ίδιο πείραµα ζύγισης αλλά αυτή

τη φορά µέσα σε ένα ανελκυστήρα που ανεβαίνει επιταχυνόµενος µε επιτάχυνση
a, όπως δείχνει το Σχήµα 34. Το διάγραµµα ελευθέρου σώµατος για τον κ. Χ εί-
ναι το ίδιο µε αυτό του Σχήµατος 33. Η διαφορά µε το προηγούµενο πρόβληµα
έγκειται στο γεγονός ότι το σώµα ακολουθεί την κίνηση του ανελκυστήρα και συ-
νεπώς κινείται προς τα επάνω µε επιτάχυνση a.
Σχήµα 1.39
Ζύγιση µέσα σε ανελκυστήρα που

ανεβαίνει επιταχυνόµενος µε
επιτάχυνση a
Ας επιλέξουµε (αυθαίρετα) τον άξονα Χ του Σχήµατος 1.39 για να ορίζουµε τη

θετική και αρνητική φορά. Με την εκλογή αυτή, η επιτάχυνση a έχει φορά θε-
τική, η αντίδραση του επιπέδου έχει θετική φορά, ενώ το βάρος τού υπό ζύγιση
σώµατος έχει αρνητική φορά.
Εφαρµόζοντας το δεύτερο νόµο του Νεύτωνα, οι δυνάµεις και η επιτάχυνση συν-
δέονται µε τη σχέση:
T − B = m⋅a
όπου m είναι η µάζα του κυρίου Χ. Αντικαθιστώντας στην προηγούµενη σχέση το
βάρος µε το γινόµενο µάζας και επιτάχυνσης της βαρύτητας (B = mg) και λύνο-
ντας ως προς Τ, καταλήγουµε στη σχέση:
T = m ⋅ (g + a ) > m ⋅ g
Προφανώς η αντίδραση του επιπέδου, Τ, έχει µέτρο µεγαλύτερο από το βάρος

τού υπό ζύγιση σώµατος.
Ο τρίτος νόµος του Νεύτωνα επιβάλει Τ = F και, επειδή η δύναµη F είναι εκείνη
η δύναµη την οποία µετράει η ζυγαριά, ο κύριος Χ, προς µεγάλη του έκπληξη, θα
αισθανθεί ότι πάχυνε.
Για ευνόητους λόγους ονοµάζουµε τη δύναµη F «φαινόµενο βάρος».
Βέβαια, εάν ο κύριος Χ είχε διαβάσει αυτή την παράγραφο θα ήξερε ότι:
• η µάζα του έχει µείνει αναλλοίωτη·
• το βάρος του (η δύναµη µε την οποία έλκεται από τη Γη) παραµένει το ίδιο,
ίσο µε m·g·
• αλλά η αντίδραση του επιπέδου είναι µεγαλύτερη από το βάρος του, ώστε η
συνισταµένη των δυνάµεων που ασκούνται πάνω του να µην είναι µηδέν·
• η συνισταµένη των δυνάµεων του προσφέρει επιτάχυνση ίση µε την επιτά-
χυνση του ανελκυστήρα, ώστε να ακολουθεί την κίνηση του ανελκυστήρα.
Πόσο θα είναι το «φαινόµενο βάρος» του εάν ο ανελκυστήρας επιταχύνεται προς Ερώτηση 1.38
τα κάτω µε επιτάχυνση, a, ίση µε το µισό της επιτάχυνσης βαρύτητας (a = g/2);
Υπόδειξη: Σ’ αυτή την περίπτωση η επιτάχυνση έχει αρνητική φορά: T − B = − m ⋅ a

ή T = m ⋅ (g − a ) < m ⋅ g
1.3.8 Τριβή
Όλοι έχουµε την εµπειρία δυνάµεων που ασκούνται σε υλικά σώµατα και αντι-
στέκονται στην ολίσθησή τους.
Για παράδειγµα, στο Σχήµα 1.40 σηµειώνονται οι δυνάµεις που ασκούνται στο
κιβώτιο:
• η δύναµη F ασκείται από τον αχθοφόρο για να κινήσει το σώµα·
• η δύναµη Β είναι το βάρος του σώµατος·
• η δύναµη Fk είναι η κάθετη αντίδραση του επιπέδου.
Παράλληλα, όµως, το επίπεδο πάνω στο οποίο ολισθαίνει το σώµα ασκεί και µια
άλλη δύναµη, τη δύναµη της τριβής (Τ), που αντιστέκεται στην κίνηση.
Σχήµα 1.40
Η δύναµη της τριβής αντιστέκεται στην κίνηση
Είναι εύκολο να διαπιστώσει κανείς ότι η δύναµη αυτή εξαρτάται από τη φύση
των επιφανειών που τρίβονται κατά την κίνηση. Πράγµατι, εάν σε ανάλογο πεί-
ραµα µε αυτό του Σχήµατος 1.40 η επιφάνεια πάνω στην οποία προσπαθούµε να
αναγκάσουµε το σώµα να κινηθεί λειανθεί ή σκεπαστεί µε λιπαντικό (π.χ. λάδι),
θα χρειαστεί πολύ µικρότερη προσπάθεια από τον αχθοφόρο.
Η δύναµη τριβής δεν είναι θεµελιώδης δύναµη, όπως είναι, λόγου χάρη, η δύ-
ναµη της βαρύτητας, αλλά είναι το συλλογικό αποτέλεσµα των αλληλεπιδράσεων
µεταξύ των ανωµαλιών των δύο τριβόµενων επιφανειών. Μικροσκοπική εξέταση
αυτών των επιφανειών (βλέπε Σχήµα [1.40]) θα αποκαλύψει πλήθος εξογκωµά-
των και εσοχών. Κατά την ολίσθηση οι ανωµαλίες αυτές εµπλέκονται, µε αποτέ-
λεσµα την αντίσταση στην κίνηση.
Έχει βρεθεί πειραµατικά ότι το µέτρο της δύναµης τριβής συνδέεται µε το µέ-
τρο της κάθετης αντίστασης του επιπέδου µε την απλή προσεγγιστική σχέση:
T = µ ⋅ Fk (1.57)
Ο συντελεστής αναλογίας, µ, εξαρτάται από το είδος των επιφανειών που τρί-
βονται και όχι από το µέγεθός τους ή από το βάρος των σωµάτων. Εξαρτάται
επίσης από το εάν το σώµα κινείται ή είναι ακίνητο.
Την εξάρτηση του συντελεστή αναλογίας από την κινητική κατάσταση θα τη συ-
ζητήσουµε στο επόµενο κεφάλαιο.
1.3.9 Σκοινιά και τροχαλίες χωρίς µάζα

Συνήθως, όταν θέλουµε να τραβήξουµε ένα αντικείµενο, χρησιµοποιούµε σκοι-
νιά. Με το σκοινί η δύναµη που εφαρµόζεται στο ένα άκρο µεταφέρεται στο
σώµα που είναι δεµένο στο άλλο άκρο. Στις περισσότερες από τις εφαρµογές
υποθέτουµε ότι το σκοινί έχει αµελητέα µάζα και ότι µεταφέρει τη δύναµη χωρίς
καµία απώλεια.
Στις περιπτώσεις εκείνες που επιθυµούµε να αλλάξουµε τη διεύθυνση της δύνα-
µης, χρησιµοποιούµε τροχαλίες. Στα περισσότερα προβλήµατα θεωρούµε ότι οι
τροχαλίες κινούνται και περιστρέφονται χωρίς τριβές, καθώς επίσης ότι δεν
έχουν µάζα. Σε επόµενο κεφάλαιο θα δούµε ότι, εάν οι τροχαλίες έχουν µάζα,
δεν είναι πλέον παθητικά όργανα που αλλάζουν µόνο τη διεύθυνση της δύναµης,
αλλά συµµετέχουν στην κίνηση µε πιο πολύπλοκο τρόπο.
Θα τελειώσουµε αυτή την ενότητα µε ένα απλό πρόβληµα εφαρµογής των νόµων
του Νεύτωνα, στο οποίο θα εµπλέξουµε σκοινιά και τροχαλίες.
∆ύο σώµατα Α και Β που έχουν µάζες mA = 10
και mB = 20kg, αντίστοιχα, κρεµιόνται από µια
τροχαλία, όπως δείχνει το Σχήµα 1.41. Η τροχαλία
δεν έχει µάζα και τριβές. Τη χρονική στιγµή t = 0
το σώµα Β βρίσκεται κατά h = 1m ψηλότερα από
το σώµα Α. Θα βρούµε µετά από πόσο χρόνο τα
δύο σώµατα θα βρίσκονται στο ίδιο ύψος.
Στο Σχήµα 1.41 σηµειώνονται οι δυνάµεις που
ασκούνται σε κάθε σώµα:
• Στο σώµα Β ασκείται το βάρος του, ΒΒ,
ίσο σε µέτρο µε το γινόµενο της µάζας του
και της επιτάχυνσης της βαρύτητας,
BB = ( 20 kgr ) × ( 9.81m s 2 ) = 196.2 N.
• Στο σώµα Α ασκείται το βάρος του, ΒΑ,
ίσο σε µέτρο µε το γινόµενο της µάζας του
και της επιτάχυνσης της βαρύτητας,
BA = (10 kgr ) × ( 9.81m s 2 ) = 98.1N.
• Το σώµα Α, µέσω του σκοινιού και της τρο-
χαλίας, ασκεί στο σώµα Β τη δύναµη FB.
• Αντίστοιχα, το σώµα Β ασκεί στο σώµα Α τη
δύναµη FA.
Οι δυνάµεις FA και FB ασκούνται σε διαφορετικά σώµατα, στο Α και Β αντί-

στοιχα, αλλά εκφράζουν τη δράση και την αντίδραση κατά την αλληλεπίδραση
των δύο σωµάτων µέσω του σκοινιού. Συνεπώς, βάσει του τρίτου νόµου του Νεύ-
τωνα, έχουν ίσα µέτρα.
FA = FB = F (1.58)
Ας επιλέξουµε τον άξονα των θέσεων να έχει τη διεύθυνση της κατακορύφου µε
φορά προς τα κάτω και ας εφαρµόσουµε τον δεύτερο νόµο του Νεύτωνα για κα-
θένα από τα δύο σώµατα µε προσοχή (οι δυνάµεις ΒΑ και ΒΒ έχουν θετική φορά,
ενώ οι δυνάµεις FA και FB έχουν αρνητική φορά).
για το σώµα Α: BA − FA = mA ⋅ a A (1.59)
για το σώµα Β: BB − FB = mB ⋅ a B (1.60)
όπου aΑ και aΒ οι επιταχύνσεις του σώµατος Α και Β αντίστοιχα.
Επειδή τα δύο σώµατα κινούνται συνδεδεµένα µε το σκοινί, θα πρέπει κάθε χρο-
νική στιγµή να έχουν τις ίδιες ταχύτητες. Επιπλέον, επειδή ξεκινούν µαζί από την
ηρεµία, θα πρέπει να έχουν και τις ίδιες κατά µέτρο επιταχύνσεις.
Ερώτηση 1.39 Χρησιµοποιήστε την εξίσωση ταχύτητας – χρόνου για την ευθύγραµµη οµαλά
επιταχυνόµενη κίνηση για να δείξετε ότι: εάν δύο σώµατα ξεκινάνε συγχρό-
νως από την ηρεµία και στη συνέχεια έχουν τις ίδιες στιγµιαίες ταχύτητες
(κάθε επόµενη) χρονική στιγµή, τότε έχουν και τις ίδιες επιταχύνσεις.
Προφανώς, όµως, ενώ το σώµα Β θα επιταχύνεται προς τα κάτω, το σώµα Α θα

επιταχύνεται προς τα πάνω. Επειδή επιλέξαµε τη φορά του άξονα Χ προς τα
κάτω (βλέπε Σχήµα [1.41]):
a B = a και a A = −a (1.61)
Χρησιµοποιώντας τις σχέσεις (1.58) και (1.61) και επιλύοντας το σύστηµα των
εξισώσεων (1.59) και (1.60), καταλήγουµε:
BB − BA = a ⋅ ( mB + mA ) ή
mB − mA
a =g⋅ = 3.27 m s 2
mB + mA
ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ 101
Τα δύο σώµατα, λοιπόν, ξεκίνησαν από την ηρεµία και κινούνται ευθύγραµµα,
µε σταθερή επιτάχυνση 3.27m/s2. Επειδή όµως είναι συνδεδεµένα µε το σκοινί,
όσο θα κατεβαίνει το ένα, άλλο τόσο ανεβαίνει το άλλο. Εάν, λοιπόν, το σώµα Β
ήταν αρχικά ένα µέτρο ψηλότερα από το σώµα Α, τότε, όταν συναντηθούν, κα-
θένα θα έχει διανύσει µισό µέτρο.
Βρείτε σε πόσο χρόνο θα συναντηθούν. Ερώτηση 1.40

Υπόδειξη: Εφαρµόστε την εξίσωση θέσης – χρόνου για το ένα από τα σώµατα
και βρείτε το χρόνο που απαιτείται για να κινηθεί κατά 0.5m µε επιτάχυνση
3.27m/s, ξεκινώντας από την ηρεµία.
Πρώτος Νόµος του Νεύτωνα

Υπάρχουν δύο περιπτώσεις τέτοιας κίνησης: η οµαλή ευθύγραµµη κίνηση και η
ηρεµία (ταχύτητα ίση µε το µηδέν).
∆εύτερος Νόµος του Νεύτωνα

άξονα x, τότε το σώµα θα αποκτήσει επιτάχυνση κατά την ίδια διεύθυνση, ax, τέ-
τοια ώστε:
Fx = m ⋅ a x
Τρίτος Νόµος του Νεύτωνα

Κανόνες για την εφαρµογή των νόµων του Νεύτωνα

• Σηµειώσετε τις δυνάµεις που ασκούνται στα υλικά σώµατα. Όταν δύο σώµατα
εφάπτονται, ασκούν το ένα στο άλλο δυνάµεις. Θα πρέπει να είστε σίγουροι
για το πού ασκείται η κάθε δύναµη και από ποιον.
• Θέστε ίσες κατά µέτρο τις δυνάµεις που ασκούνται σε διαφορετικά σώµατα
αλλά συνδέονται µε σχέση «δράσης – αντίδρασης».
• Φτιάξτε τα διαγράµµατα ελεύθερου σώµατος και εφαρµόστε το δεύτερο νόµο
του Nεύτωνα για καθένα σώµα.
Νόµος της Παγκόσµιας Έλξης

Εάν δύο σώµατα µάζας m1 και m2 βρεθούν σε απόσταση r, τότε έλκονται µε δύ-
ναµη Β ίση µε:
m1 ⋅ m2
B =G⋅
r2
Επιτάχυνση Βαρύτητας
Η επιτάχυνση βαρύτητας, g, εξαρτάται από τη µάζα του πλανήτη, M, την ακτίνα
του, R και την παγκόσµια σταθερά βαρυτικής έλξης, G. ∆εν εξαρτάται από κα-
νένα χαρακτηριστικό του σώµατος.
M
g =G⋅
R2
ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΑΥΤΟΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ 103

Η µάζα ενός αντικειµένου στην επιφάνεια της Γης είναι 12kg. Ποιο είναι το
βάρος του στο πλανήτη Κρόνο, όπου η επιτάχυνση βαρύτητας είναι (περίπου)
30m/s2;

Ένα αυτοκίνητο µάζας ενός τόνου κινείται µε ταχύτητα 80km/h όταν ο οδηγός εφα-
ρµόζει τα φρένα, προσδίδοντας σταθερή επιβράδυνση στο όχηµα. Στα επόµενα 5
δευτερόλεπτα η ταχύτητα του αυτοκινήτου είναι 45km/h. Εάν η αντίσταση του ανέ-
µου ανέρχεται στα 100N (ισχυρός άνεµος), να βρείτε τη δύναµη πέδησης.

∆ύο βιβλία τοποθετούνται πάνω σ’ ένα τραπέζι το ένα πάνω στο άλλο, όπως
δείχνει το Σχήµα 1.42.
Σχήµα 1.42
Στο πάνω βιβλίο ασκείτε τη δύναµη F µε το χέρι σας. Σχηµατίστε τα διαγράµ-

µατα ελεύθερου σώµατος για καθένα από τα βιβλία. Αναγνωρίστε δυνάµεις
που συνδέονται µεταξύ τους αν και δρουν σε διαφορετικά σώµατα. Γράψτε τις
εξισώσεις ισορροπίας.

Το σύστηµα του Σχήµατος 1.43 αποτελείται από δύο τροχαλίες αµελητέας µά-
ζας, οι οποίες συγκρατούν τρία σώµατα µε µάζες m1, m2 και m3 µε αβαρή νή-
µατα. Το σύστηµα στην αρχή βρίσκεται σε ακινησία και στη συνέχεια αφήνε-
ται να κινηθεί ελεύθερα. ∆είξτε ότι οι επιταχύνσεις a1, a2 και a3 συνδέονται µε
τη σχέση:
a1+a2+2a3 = 0. Εάν m2 = 2m1 και το σώµα µε µάζα m1 συνεχίζει να ηρεµεί,
να βρεθούν: οι τάσεις των νηµάτων, το µέτρο και η φορά της επιτάχυνσης του
σώµατος 2 και του σώµατος 3, καθώς και η µάζα του σώµατος 3.
Σχήµα 1.43

Υποθέστε ότι µια άγνωστη σταθερή δύναµη δρα σε µάζα m1. Όταν η µάζα m2
προστεθεί στη µάζα m1, η επιτάχυνση γίνεται το 1/5 της αρχικής. Βρείτε το
λόγο των µαζών m1/m2.

Φανταστείτε µια συµπαγή, οµογενή σφαίρα πυκνότητας ρ και ακτίνας r. Από
αυτη τη σφαίρα αφαιρέστε µια µικρότερη σφαίρα ακτίνας r/2, έτσι ώστε η µε-
γάλη σφαίρα να αποµείνει µε µια κοιλότητα, όπως δείχνει το Σχήµα 1.44. Το-
ποθετήστε τη µικρή σφαίρα σε απόσταση 4r από το κέντρο της σφαίρας µε την
κοιλότητα. Υπολογίστε τη δύναµη µε την οποία τα δύο σώµατα έλκονται.
Σχήµα 1.44

Ένα αεροπλάνο µάζας m1 = 2200kg σέρνει στο διάδροµο απογείωσης δύο
ανεµόπτερα, µε µάζες m2 = 310kg και m3 = 260kg αντίστοιχα, όπως δείχνει το
Σχήµα 1.45. Εάν η επιτάχυνση του συστήµατος είναι 1.9m/s2, να βρεθεί: α) η
δύναµη, Fth, που ασκούν οι προπέλες στο πρώτο αεροπλάνο, β) η τάση του
πρώτου νήµατος, Τ1, γ) η τάση του δευτέρου νήµατος, Τ2, και η συνολική δύ-
ναµη στο πρώτο ανεµόπτερο.
Σχήµα 1.45
Άλυτες ασκήσεις
1.1
Ένα αυτοκίνητο φεύγει από το δρόµο και χτυπάει πάνω σε δέντρο µε ταχύτητα
110km/h. Η σύγκρουση διαρκεί 0.14s και το αυτοκίνητο σταµατά εντελώς στο τέ-
λος αυτού του χρονικού διαστήµατος. Βρείτε τη µέση δύναµη που ασκεί η ζώνη
του καθίσµατος σε έναν επιβάτη µάζας 60kgr κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης.
Απάντηση: 13100Ν
1.2
Σ' ένα σωλήνα παραγωγής ακτίνων X ηλεκτρόνια επιταχύνονται µέχρις ότου
αποκτήσουν ταχύτητες της τάξης του 108m/s. Στη συνέχεια συγκρούονται µε πέ-
τασµα και ακινητοποιούνται σε 1018s. Yπολογίστε τη µέση δύναµη πέδησης που
ασκείται από το πέτασµα σε κάθε ηλεκτρόνιο. H µάζα του ηλεκτρονίου είναι πε-
ρίπου 9.11 × 10–31kg.
Απάντηση: Περίπου 9 × 10–5Ν
1.3
Κατά την εκτόξευση ενός διαστηµοπλοίου ο αστροναύτης χάνει τις αισθήσεις
του. Όταν συνέρχεται, βρίσκεται στην επιφάνεια ενός πλανήτη. Ελέγχοντας τα
όργανα του διαστηµοπλοίου, παρατηρεί ότι το βάρος του είναι 532Ν. Ξέροντας
ότι η µάζα του είναι 60kg (και αισθανόµενος ότι δεν έχει «χάσει βάρος»), συµπε-
ραίνει ότι βρίσκεται στην Αφροδίτη. Πώς κατέληξε σ’ αυτό το συµπέρασµα;
Απάντηση: Η επιτάχυνση βαρύτητας υπολογίζεται να είναι 8.87m/s2
1.4
Ένας αλεξιπτωτιστής µάζας 50kg κατέρχεται µε σταθερή ταχύτητα 40km/h.
Βρείτε τη δύναµη που ασκεί το αλεξίπτωτο πάνω του.
1.5
Η τάση ενός νήµατος µπορεί να φτάσει µέχρι τα 450Ν χωρίς να σπάσει το νήµα.
Με το νήµα αυτό ανυψώνεται κατακόρυφα σώµα µάζας 32kg. Βρείτε τη µέγιστη
επιτάχυνση ανόδου που µπορούµε να επιτύχουµε σ’ αυτό το πείραµα.
Απάντηση: 4.26m/s2
ΑΛΥΤΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ 107
1.6
Ένας υπάλληλος του ∆ήµου Ζακυνθίων µάζας 74kg είναι ανεβασµένος στο κα-
λάθι ανυψωτικού µηχανήµατος και αντικαθιστά τα χαλασµένα λαµπιόνια από τις
φωτεινές διακοσµήσεις κεντρικού δρόµου. Τι δύναµη ασκεί το καλάθι του ανυ-
ψωτικού µηχανήµατος στον υπάλληλο όταν το καλάθι: α) ακινητεί, β) κινείται
προς τα επάνω µε σταθερή ταχύτητα 2.4m/s, γ) κινείται προς τα κάτω µε σταθερή
ταχύτητα 2.1m/s, δ) επιταχύνεται προς τα επάνω µε επιτάχυνση 1.7m/s2 και ε)
επιταχύνεται προς τα κάτω µε επιτάχυνση 1.7m/s2;
Απάντηση: α), β), γ): 725Ν, δ): 851Ν, ε): 599Ν
1.7
Τρία σώµατα µε µάζες 1, 2 και 3kg, αντίστοιχα, είναι τοποθετηµένα σε οριζόντια
επιφάνεια, όπως φαίνεται στο Σχήµα 1.46. Μια δύναµη µέτρου 12Ν ασκείται στο
αριστερό σώµα. Να βρεθεί η δύναµη που ασκεί το µεσαίο στο αριστερό σώµα.
Απάντηση: 10Ν.
Σχήµα 1.46
1.8
Επαναλάβετε το προηγούµενο πρόβληµα αλλάζοντας τη σειρά τοποθέτησης των
σωµάτων (δηλαδή, το αριστερό σώµα θα έχει µάζα 3kg).
1.9
Κάποιος σπρώχνει ένα βαγονάκι µάζας 11kg µε οριζόντιο ξύλο µάζας 1.8kg. Το βα-
γόνι και το οριζόντιο ξύλο αποκτούν οριζόντια επιτάχυνση 2.3m/s2. Η δύναµη µε την
οποία σπρώχνεται το οριζόντιο ξύλο (Τ1) είναι διαφορετική από τη δύναµη που το
ξύλο σπρώχνει το βαγόνι (Τ2); Γιατί; Βρείτε τα µέτρα των δύο αυτών δυνάµεων.
Απάντηση: Τ1 = 29.4Ν και Τ2 = 25.3Ν
Σχήµα 1.47
1.10
Τρία ίδια σώµατα, έκαστο µάζας m, είναι συνδεδεµένα όπως δείχνει το Σχήµα
1.48, µε ίδια νήµατα αµελητέας µάζας. Μια δύναµη ασκείται κατακόρυφα προς
τα επάνω µέσω του πρώτου νήµατος, και όλο το σύστηµα κινείται µε επιτάχυνση
a. Βρείτε τις τάσεις των τριών νηµάτων.
Σχήµα 1.48
1.11
Εάν δεν έχετε δέσει τη ζώνη σας και ο συντελεστής στατικής τριβής µεταξύ του
καθίσµατος του αυτοκινήτου και της «έδρας» σας είναι 0.42, να υπολογίσετε τη
µεγίστη επιβράδυνση του οχήµατος ώστε να παραµένετε (χωρίς να ολισθαίνετε)
στο κάθισµα. Συγκρίνετε τους υπολογισµούς σας µε την επιβράδυνση που ασκεί-
ται (σ’ ένα ατύχηµα) σ’ ένα αυτοκίνητο που κινείται µε 60km/h και ακινητοποιεί-
ται διανύοντας απόσταση µόνο 1.5m.
Απάντηση: 4.12m/s2, στο ατύχηµα η επιβράδυνση είναι 86.8m/s2
Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο
Κίνηση στο Επίπεδο και στο Χώρο
Εισαγωγικές Παρατηρήσεις
Στην προηγούµενη ενότητα µελετήσαµε την ευθύγραµµη κίνηση υλικών σηµείων.
Αναζητήσαµε τα αίτια και τους νόµους της κίνησης στη δράση των δυνάµεων
πάνω στα υλικά σώµατα. Μελετήσαµε όµως περιπτώσεις όπου οι δυνάµεις ήταν
είτε παράλληλες είτε αντιπαράλληλες µεταξύ τους.
Αν και περιοριστήκαµε σε µια πολύ ειδική περίπτωση κίνησης, µας δόθηκε η ευκαι-
ρία να θεµελιώσουµε σηµαντικές φυσικές έννοιες, όπως αυτές της ταχύτητας, της
επιτάχυνσης, της αδράνειας, της δράσης και αντίδρασης κτλ. Επίσης, εκφράσαµε
συσχετίσεις µεταξύ αυτών των µεγεθών χρησιµοποιώντας διαφορικό λογισµό.
Ελπίζω να έχετε πειστεί ότι οι µαθηµατικοί ορισµοί που εισαγάγαµε, της στιγ-
µιαίας ταχύτητας λόγου χάρη, έχουν άµεσα πρακτική χρήση και τα µεγέθη που
ορίσαµε µπορεί να συγκριθούν µε πειραµατικές µετρήσεις.
Σ’ αυτό το κεφάλαιο θα γενικεύσουµε τα συµπεράσµατα για την περίπτωση της
κίνησης του υλικού σηµείου πάνω στο επίπεδο (δισδιάστατη κίνηση) και ακόµα
της κίνησής του στο χώρο (τρισδιάστατη κίνηση).
Σίγουρα θα θυµάστε ότι στις αρχικές υποενότητες του Κεφαλαίου 1 µιλήσαµε για
τον προσδιορισµό της θέσης του υλικού σηµείου στο χώρο. Έννοιες όπως αυτές
που χρησιµοποιήσαµε, δηλαδή των καρτεσιανών συντεταγµένων και των διανυ-
σµάτων, σας είναι γνωστές και από τη Μαθηµατική Εισαγωγή.
2.1 Εξισώσεις Κίνησης στο Επίπεδο και στο Χώρο
Σκοπός
Στην ενότητα αυτή γενικεύονται οι κινηµατικές ποσότητες που µελετήσατε στο
Κεφάλαιο 1 στην περίπτωση της κίνησης υλικού σηµείου στο επίπεδο (δισδιά-
στατη κίνηση) και στο χώρο (τρισδιάστατη κίνηση).
Στο τέλος αυτής της ενότητας θα µπορείτε να περιγράψετε διανυσµατικά την κί-
νηση σε δύο και τρεις διαστάσεις.
• προσδιορισµός της θέσης στο επίπεδο
110 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2: ΚΙΝΗΣΗ ΣΤΟ ΕΠΙΠΕ∆Ο ΚΑΙ ΣΤΟ ΧΩΡΟ
• διανύσµατα
• προσθαφαίρεση διανυσµάτων
• στροφή και µεταφορά συστήµατος συντεταγµένων
• διανυσµατική µέση και στιγµιαία ταχύτητα
• διανυσµατική επιτάχυνση
• εξισώσεις κίνησης στο επίπεδο και στο χώρο
2.1.1 Προσδιορισµός της θέσης στο επίπεδο

Φανταστείτε ότι µια βαριά σφαίρα εκτοξεύεται από έναν καταπέλτη. Η σφαίρα
θα αρχίσει να κινείται κατά τη διεύθυνση που δείχνει το βέλος του Σχήµατος 2.1,
αλλά σύντοµα θα εκτραπεί από την ευθεία και θα εκτελέσει µια καµπύλη τροχιά.
Για την ώρα, θα πρέπει να δεχθείτε (αργότερα θα το αποδείξουµε) ότι η σφαίρα
θα κινείται πάνω στο επίπεδο που ορίζεται από την κατακόρυφο που περνάει
από την αρχική της θέση και τη διεύθυνση της αρχικής της ταχύτητας.
Αν είχατε τη δυνατότητα να φωτογραφίζατε τη σφαίρα σε τακτά χρονικά διαστή-
µατα[1], θα παίρνατε την εικόνα που δείχνει το Σχήµα 2.2.
Σχήµα 2.1
Βολή υπό γωνία
Σχήµα 2.2
Πολλαπλές διαδοχικές φωτογραφίσεις

της σφαίρας
[1]
Mπορούµε να επιτύχουµε αυτή τη φωτογράφιση χρησιµοποιώντας στροβοσκόπιο, φωτίζοντας δηλαδή το
αντικείµενο σε τακτά χρονικά διαστήµατα.
2.1 ΕΞΙΣΩΣΕΙΣ ΚΙΝΗΣΗΣ ΣΤΟ ΕΠΙΠΕ∆Ο ΚΑΙ ΣΤΟ ΧΩΡΟ 111
Αναζητάµε τις εξισώσεις κίνησης. ∆ηλαδή το µαθηµατικό τρόπο να προβλέ-

πουµε τη θέση και την ταχύτητα της σφαίρας κάθε επόµενη χρονική στιγµή µετά
από την εκτόξευσή της.
Θα χρειαστεί να γενικεύσουµε τους ορισµούς της θέσης, της ταχύτητας και της
επιτάχυνσης που δώσαµε στο Κεφάλαιο 1.
Ας επιλέξουµε αυθαίρετα ένα ορθογώνιο σύστηµα αξόνων και ας εκφράσουµε
τη θέση της σφαίρας µε τις εκάστοτε συντεταγµένες της.
Θα µπορούσαµε, παραδείγµατος χάρη, να διαλέξουµε ένα από τα δύο καρτε-
σιανά συστήµατα αξόνων που φαίνονται στο Σχήµα 2.3.
• Το σύστηµα ΟΧΥ έχει την αρχή των αξόνων Ο στη θέση της πρώτης φωτογρά-
φησης της σφαίρας και τον άξονα Υ κατά την κατακόρυφο.
• Το σύστηµα Ο΄Χ΄Υ΄ έχει την αρχή των αξόνων σε κάποιο άλλο σηµείο, Ο΄, ενώ
ο άξονας Υ΄ είναι στραµµένος κατά 30ο ως προς τη διεύθυνση του Υ.
Στους Πίνακες 2.1 και 2.2 αναγράφονται οι χρόνοι που πάρθηκαν οι φωτογραφίες,
καθώς και οι συντεταγµένες των θέσεων της σφαίρας στους άξονες Χ και Υ και
στους άξονες Χ΄ και Υ΄ των ορθογώνιων συστηµάτων ΟΧΥ και Ο΄Χ΄Υ΄ αντίστοιχα.
Εκτός της στήλης των χρόνων, οι άλλες δύο στήλες των Πινάκων 2.1 και 2.2 δια-
φέρουν σηµαντικά µεταξύ τους.
Θυµηθείτε τη συζήτηση που είχαµε στο προηγούµενο κεφάλαιο αναφορικά µε
την επίδραση της επιλογής του συστήµατος συντεταγµένων στη µέτρηση της θέ-
σης κατά την ευθύγραµµη κίνηση. Στην περίπτωση όµως της θέσης στο επίπεδο,
εκτός της επιλογής ή της φοράς της αρχής των αξόνων, θα πρέπει να αντιµετωπί-
σουµε και τον προσανατολισµό των αξόνων του συστήµατος αναφοράς.
Σχήµα 2.3
Η θέση ως προς δύο συστήµατα αξόνων

η θέση στη¬ Στο παράδειγµα µας ο παρατηρητής που χρησιµοποιεί το σύστηµα ΟΧΥ διάλεξε
δισδιάστατη τον άξονα Υ να συµπίπτει µε την κατακόρυφο του τόπου. Συνεπώς, µία πέτρα
κίνηση που αφήνεται να πέσει ελεύθερα θα κινηθεί παράλληλα µε τον άξονα Υ.
Για να καθησυχάσω τις ανησυχίες σας, σας υπόσχοµαι ότι στις επόµενες υποενό-
τητες θα βρούµε τους µαθηµατικούς µετασχηµατισµούς που µετατρέπουν τις µε-
τρήσεις από το ένα στο άλλο σύστηµα συντεταγµένων.
Είναι εύλογο να επιλέγουµε το σύστηµα ορθογώνιων αξόνων µε τέτοιον τρόπο,
ώστε οι συµµετρίες που χαρακτηρίζουν το υπό µελέτη φαινόµενο να διευκολύ-
νουν τους υπολογισµούς µας.
Επανερχόµενοι στο παράδειγµα της βολής µε τον καταπέλτη, ξέρουµε ότι η
σφαίρα υφίσταται την έλξη της Γης, η οποία έχει τη διεύθυνση της κατακορύφου.
Είναι, λοιπόν, λογικό να επιλέξουµε το σύστηµα ΟΧΥ (αντί του Ο΄ΧΎ΄), το οποίο
έχει τον άξονα Υ κατά αυτή τη διεύθυνση.
Η θέση του σηµείου Ρ (βλέπε Σχήµα 2.4) στο σύστηµα συντεταγµένων ΟΧΥ έχει
συντεταγµένες 2.935951m και 2.629045m.
Το διατεταγµένο ζεύγος {2.935951,2.629045}[2] ορίζει το σηµείο Ρ στο επίπεδο.
Εναλλακτικά, το σηµείο Ρ µπορούµε να το ορίσουµε µε το διάνυσµα R:
R = 2.935951 ⋅ i + 2.629045 ⋅ j (2.1)
όπου τα σύµβολα i και j δηλώνουν[3] τα µοναδιαία διανύσµατα κατά µήκος των
αξόνων Χ και Υ αντίστοιχα.
2.1.2 ∆ιανύσµατα
Οι δύο τρόποι καθορισµού της θέσης που δόθηκαν στην προηγούµενη υποενό-
τητα είναι εντελώς ισοδύναµοι. Θα δούµε όµως ότι η έννοια του διανύσµατος
µας παρέχει πολλές υπολογιστικές δυνατότητες και αξίζει τον κόπο να τη συ-
ζητήσουµε περισσότερο.
Το διάνυσµα R της σχέσης (2.1) µπορεί να γραφεί ως η σύνθεση δύο διανυ-
σµάτων, χ και ψ, ώστε:
R=χ+ψ (2.2)
όπου τα διανύσµατα:
χ = 2.935951 ⋅ i
(2.3)
ψ = 2.629045 ⋅ j
[2]
H συντεταγµένη του X πρώτα.
[3]
Στα επόµενα θα χρησιµοποιώ κατά κόρον αυτόν το συµβολισµό i και j για τα µοναδιαία διανύσµατα.
είναι συγγραµµικά των µοναδιαίων διανυσµάτων (i και j) και αποτελούν τις

συνιστώσες του διανύσµατος R κατά τους άξονες Χ και Υ.
Η ανάλυση του διανύσµατος R στις συνιστώσες του, χ και ψ, γίνεται µε την
προβολή του στους δύο ορθογώνιους άξονες, όπως χαρακτηριστικά δείχνει το
Σχήµα 2.4.
Το µέτρο του διανύσµατος R της σχέσης (2.2) (θα παριστούµε το µέτρο ενός
διανύσµατος µε το ίδιο γράµµα, R) ορίζεται ως:
R = χ 2 +ψ 2 (2.4)
Ερώτηση 2.1 Βρείτε, χρησιµοποιώντας τις σχέσεις (2.2), (2.3) και (2.4), το µέτρο του διανύ-
σµατος που ορίζει τη θέση Ρ της σφαίρας στο Σχήµα 2.4.
Σχήµα 2.4
Kαθορισµός θέσης της σφαίρας

Από τη γεωµετρία του Σχήµατος 2.4 εύκολα καταλήγει κανείς στις επόµενες συ-
σχετίσεις µεταξύ του µέτρου του διανύσµατος R και των συντεταγµένων του:
χ = R ⋅ cosθ
ψ = R ⋅ sin θ
χ χ
cos θ = = (2.5)
R χ +ψ 2
2
ψ ψ
sin θ = =
R χ 2 +ψ 2
όπου η γωνία θ είναι η γωνία που σχηµατίζει το διάνυσµα R µε τον οριζόντιο
άξονα Χ.
Αποδείξτε τις σχέσεις (2.5). Ερώτηση 2.2

Η σχέση (2.2) µπορεί, λοιπόν, να γραφεί υπό τη µορφή:
R = R ⋅ cos θ ⋅ i + R ⋅ sin θ ⋅ j (2.6)
Γράψτε το διάνυσµα που ορίζει το σηµείο Ρ του Σχήµατος 2.4 (σχέση [2.3]) υπό Ερώτηση 2.3
τη µορφή της σχέσης (2.6).
Με τα διανύσµατα, όπως ξέρετε, µπορούµε να εκτελούµε πράξεις. Μπορούµε

να προσθέτουµε να αφαιρούµε και να πολλαπλασιάζουµε διανύσµατα. Χρειά-
ζεται όµως λίγη προσοχή.
Ας υποθέσουµε ότι έχουµε να προσθέσουµε τα διανύσµατα A και B.
Στο σχήµα 2.5(α) τα δύο διανύσµατα φαίνονται αναλυµένα στις συνιστώσες
τους:
A = αx ⋅ i + αy ⋅ j « προσθαφαίρεση
(2.7) διανυσµάτων
B = βx ⋅ i + βy ⋅ j
Το διανυσµατικό τους άθροισµα, η συνισταµένη τους, είναι και αυτό διάνυ-

σµα, το διάνυσµα Γ, το οποίο ορίζεται ως:
Γ = A + B = ( α x + β x ) ⋅ i + (α y + β y ) ⋅ j (2.8)
ενώ η διανυσµατική τους διαφορά είναι το διάνυσµα ∆, που ορίζεται ως:
∆ = B − A = ( βx − α x ) ⋅ i + (β y − α y ) ⋅ j (2.9)
Γραφικά, οι διανυσµατικές προσθέσεις και αφαιρέσεις γίνονται µε τον κα-

νόνα του παραλληλογράµµου, όπως παραστατικά δείχνει το Σχήµα 2.5(α).
Σας εφιστώ την προσοχή στις γεωµετρικές αναπαραστάσεις των Σχηµάτων
2.5(β) και 2.5(γ).
Ερώτηση 2.4 Εκφράστε συναρτήσει των συνιστωσών των διανυσµάτων A και B τα µέτρα του
διανυσµατικού τους αθροίσµατος και της διανυσµατικής τους διαφοράς.
Τα γινόµενα των διανυσµάτων θα µας απασχολήσουν σε επόµενες υποενότη-

τες και θα τα παραβλέψουµε για την ώρα.
Σχήµα 2.5
Πρόσθεση και αφαίρεση διανυσµάτων

2.1.3 Αλλαγή συστήµατος συντεταγµένων

Έστω ένα υλικό σηµείο Ρ που η θέση του ορίζεται µε το διάνυσµα θέσης R
στο ορθογώνιο σύστηµα συντεταγµένων ΟΧΥ, όπως δείχνει το Σχήµα 2.6.
« στροφή
Σχήµα 2.6
Στροφή των αξόνων
Το διάνυσµα θέσης στο ΟΧΥ ορίζεται ως:

R = k + m⎫
⎪
k = a⋅i ⎬ ⇒ R = a⋅i + b⋅ j (2.10)
m = b ⋅ j ⎪⎭
όπου i και j είναι τα µοναδιαία διανύσµατα στους άξονες Χ και Υ αντίστοιχα,

ενώ k και m είναι οι συνιστώσες του διανύσµατος R σ’ αυτούς τους άξονες.
Προφανώς, όσον αφορά τα µέτρα των διανυσµάτων, ισχύει ότι:
k =a
m=b (2.11)
R = a 2 + b2
Ας υποθέσουµε ότι κάποιος άλλος παρατηρητής χρησιµοποιεί ένα άλλο σύ-
στηµα συντεταγµένων, το ΟΧ΄Υ΄, το οποίο έχει ως αρχή των αξόνων το ίδιο ση-
µείο Ο και είναι στραµµένο κατά γωνία φ (βλέπε Σχήµα 2.6).
Το διάνυσµα R παραµένει να είναι διάνυσµα θέσης του σηµείου Ρ στο σύ-
στηµα ΟΧΎ΄.
Θέλουµε να ορίσουµε το διάνυσµα R συναρτήσει των µοναδιαίων διανυσµά-

των ρ και σ κατά µήκος των αξόνων Χ΄ και Υ΄.
Θα αναλύσουµε τα διανύσµατα k και m στις συνιστώσες τους στους άξονες Χ΄
και Υ΄, χρησιµοποιώντας τις σχέσεις (2.6) και (2.11).
k = k ⋅ cos φ ⋅ ρ − k ⋅ sin φ ⋅ σ
(2.12)[4]
m = m ⋅ sin φ ⋅ ρ + m ⋅ cos φ ⋅ σ
Αντικαθιστώντας στη σχέση (2.10) τις σχέσεις (2.12) και (2.11), καταλήγουµε
στην τελική έκφραση του διανύσµατος θέσης στο σύστηµα ΟΧ΄Υ΄:
R = k + m = ( a ⋅ cos φ + b ⋅ sin φ ) ⋅ ρ + ( b ⋅ cos φ − a ⋅ sin φ ) ⋅ σ (2.13)
Στη γενική περίπτωση (αυτή που παριστά το Σχήµα 2.7) όπου τα δύο συστή-
µατα συντεταγµένων δεν έχουν την ίδια αρχή, το διάνυσµα θέσης του ση-
µείου Ρ είναι το R΄΄. Επιπλέον, χρειάζεται να ξέρουµε το διάνυσµα θέσης της
αρχής των αξόνων Ο΄ του συστήµατος Ο΄Χ΄Υ΄ ως προς το σύστηµα ΟΧΥ.
Έστω ότι το διάνυσµα αυτό είναι το Τ, µε συντεταγµένες tx και ty, ώστε:
T = tx ⋅ i + t y ⋅ j (2.14)
στροφή και¬
µετατόπιση
Σχήµα 2.7
Στροφή και µετατόπιση
[4]
Παρατηρήστε ότι το διάνυσµα k έχει αρνητική συνιστώσα στον άξονα Y΄.
Επιλέγουµε ένα τρίτο σύστηµα συντεταγµένων, το Ο΄Χ΄΄Υ΄΄, το οποίο, ενώ έχει

τους άξονες παράλληλους προς το ΟΧΥ, έχει ως αρχή των αξόνων το σηµείο
Ο΄. Στο σύστηµα αυτό το διάνυσµα θέσης του υλικού σηµείου είναι το R΄΄
(βλέπε Σχήµα 2.7).
∆είξτε ότι R ′′ είναι η διανυσµατική διαφορά του διανύσµατος R και T. Ερώτηση 2.5
R ′′ = R − T = ( a − t x ) ⋅ i + ( b − t y ) ⋅ j (2.15)
Ο µετασχηµατισµός του διανύσµατος R από το σύστηµα Ο΄Χ΄΄Υ΄΄ στο σύστηµα

Ο΄Χ΄Υ΄ ακολουθεί την ίδια συλλογιστική που αναπτύξαµε για τη στροφή των
αξόνων. Συνδυάζοντας, λοιπόν, τη σχέση (2.13) µε τη σχέση (2.15), καταλή-
γουµε στη σχέση:
R ′′ = ⎡⎣( a − t x ) ⋅ cos φ + ( b − t y ) ⋅ sin φ ⎤⎦ ⋅ ρ + ⎡⎣( b − t y ) ⋅ cos φ − ( a − t x ) ⋅ sin φ ⎤⎦ ⋅ σ (2.16)
2.1.4 Εξισώσεις κίνησης

Ας επανέλθουµε στο παράδειγµα της Υποενότητας 2.1.1: βολή σφαίρας από κα-
ταπέλτη. Στο Σχήµα 2.8(α) φαίνονται οι θέσεις της σφαίρας για διαδοχικές χρο-
νικές στιγµές. Το Σχήµα 2.8(β) παριστάνει γραφικά τη Χ συντεταγµένη της θέσης
της σφαίρας γι’ αυτές τις χρονικές στιγµές (µαύροι κύκλοι), ενώ το Σχήµα 2.8(γ)
παριστάνει την Υ συντεταγµένη για τους ίδιους χρόνους (βλέπε Πίνακα 2.1 της
Υποενότητας 2.1.1).
Εάν είχαµε τη δυνατότητα να φωτογραφίζουµε τη σφαίρα χωρίς να µεσολαβεί
νεκρός χρόνος µεταξύ δύο διαδοχικών φωτογραφήσεων, οι γραφικές αναπαρα-
στάσεις των συντεταγµένων της θέσης µε το χρόνο θα ήταν συνεχείς γραµµές. Οι
καµπύλες αυτές (όπως εκείνες των Σχηµάτων 2.8[β] και 2.8[γ]) αποτελούν τις
« οι συντεταγµέ-
νες της θέσης
γραφικές παραστάσεις των εξισώσεων θέσης – χρόνου στον Χ και στον Υ άξονα
της σφαίρας
αντίστοιχα. είναι συναρτή-
Οι συνεχείς γραµµές που φαίνονται στα Σχήµατα 2.8(β) και 2.8(γ) είναι οι γρα- σεις του χρόνου
φικές παραστάσεις των συναρτήσεων x(t) και y(t), που εκφράζουν την εξάρ-
τηση των Χ και Υ συντεταγµένων της θέσης της σφαίρας από το χρόνο.
Σχήµα 2.8
Γραφικές παραστάσεις της κίνησης στο επίπεδο: (α) η θέση της σφαίρας στο επίπεδο σε διαδοχικές χρονικές στιγµές,
(β) η Χ συντεταγµένη της θέσης της σφαίρας ως συνάρτηση του χρόνου, (γ) η Υ συντεταγµένη της θέσης της σφαίρας ως
συνάρτηση του χρόνου
Εάν, µε κάποιον τρόπο, ξέρουµε τις συναρτήσεις x(t) και y(t) (για παράδειγµα:
⎛m⎞ ⎛m⎞ ⎛m⎞
x ( t ) = 1.736 ⎜ ⎟ ⋅ t και y ( t ) = 9.848 ⎜ ⎟ ⋅ t − 4.905 ⎜ 2 ⎟ ⋅ t 2 ), µπορούµε να
⎝s ⎠ ⎝s ⎠ ⎝s ⎠
βρούµε το διάνυσµα θέσης της σφαίρας οποιαδήποτε χρονική στιγµή µε µια απλή
αντικατάσταση στη σχέση (2.2).
Μπορούµε, δηλαδή, να γράψουµε το διάνυσµα θέσης ως συνάρτηση του χρόνου:
χ = x ( t ) ⎫⎪
⎬ ⇒ R (t ) = x (t ) ⋅ i + y (t ) ⋅ j (2.17)
ψ = y ( t ) ⎪⎭
Ερώτηση 2.6 ⎛m⎞

Χρησιµοποιήστε τις αναλυτικές σχέσεις: x ( t ) = 1.736 ⎜ ⎟ ⋅ t και
⎝ s ⎠
⎛m⎞ ⎛m⎞
y ( t ) = 9.848 ⎜ ⎟ ⋅ t − 4.905 ⎜ 2 ⎟ ⋅ t 2 για να βρείτε το διάνυσµα θέσης τις χρο-
⎝s ⎠ ⎝s ⎠
νικές στιγµές 1.162s και 1.796s.
Συµπερασµατικά:
Η κίνηση στο επίπεδο αναλύεται σε δύο ανεξάρτητες ορθογώνιες (στους άξονες
Χ και Υ) κινήσεις. Είναι αρκετό να ξέρουµε τις ακόλουθες δύο ανεξάρτητες εξι-
σώσεις:
• της Χ–συντεταγµένης της θέσης µε το χρόνο: x(t)
• της Υ–συντεταγµένης της θέσης µε το χρόνο: y(t)
για να ορίσουµε την θέση του κινητού στο επίπεδο κάθε χρονική στιγµή.
⎛m⎞
Η εξίσωση Χ συντεταγµένης – χρόνου (π.χ. x ( t ) = 1.736 ⎜ ⎟ ⋅ t περιγράφει την
⎝s ⎠
ευθύγραµµη κίνηση της προβολής της θέσης του κινητού στον Χ άξονα και η
⎛m⎞ ⎛m⎞
εξίσωση Υ συντεταγµένης – χρόνου (π.χ. y ( t ) = 9.848 ⎜ ⎟ ⋅ t − 4.905 ⎜ 2 ⎟ ⋅ t 2 εκ-
⎝s ⎠ ⎝s ⎠
φράζει την ευθύγραµµη κίνηση της προβολής στον Υ άξονα.
Η σύνθεση των δύο κινήσεων επιτελείται µε τη σχέση (2.17).
2.1.5 ∆ιανυσµατική µέση και στιγµιαία ταχύτητα

Ας υποθέσουµε ότι το κινητό τη χρονική στιγµή tA βρίσκεται στη θέση
R A ( = x ( t A ) ⋅ i + y ( t A ) ⋅ j) και αργότερα, τη χρονική στιγµή tB, στη θέση-
R B ( = x ( t B ) ⋅ i + y ( t B ) ⋅ j) όπως φαίνεται στo Σχήµα 2.8.
Ορίζουµε ως διάνυσµα µετατόπισης από το Α στο Β το διάνυσµα ∆ = R B − R A
θεωρώντας ως αρχή του το (αρχικό) σηµείο Α, όπως δείχνει το Σχήµα 2.8(α).
Το διάνυσµα µετατόπισης εκφράζεται συναρτήσει των χρόνων tA και tB ως:
∆ = ( x ( t B ) ⋅ i + y ( t B ) ⋅ j) − ( x ( t A ) ⋅ i + y ( t A ) ⋅ j)
(2.18)
= ( x ( tB ) − x ( t A ) ) ⋅ i + ( y ( tB ) − y ( t A ) ) ⋅ j
Ας διαιρέσουµε τη σχέση (2.18) µε το (µονόµετρο) µέγεθος ∆t= tB –tA. Το αποτέ-

λεσµα είναι και αυτό διάνυσµα (ας το καλέσουµε U, µε συνιστώσες Ux και Uy):
∆ x ( tB ) − x ( t A ) y ( tB ) − y ( t A )
U= =
∆t ∆t
⋅i +
∆t
⋅j (2.19) « µέση
διανυσµατική
Ux Uy
ταχύτητα
Αναζητήστε τη γεωµετρική σηµασία των Ux και Uy στα Σχήµατα 2.8(β) και Ερώτηση 2.7
2.8(γ) αντίστοιχα.
Εάν, πράγµατι, έχετε µελετήσει την ευθύγραµµη κίνηση (ιδιαίτερα την Υποενό-
τητα 1.1.5 του Κεφαλαίου 1), εύκολα θα καταλήξετε στο συµπέρασµα ότι οι συνι-
στώσες Ux και Uy δεν είναι τίποτα άλλο παρά οι µέσες ταχύτητες των προβολών της
θέσης του κινητού στο Χ και Υ άξονα, αντίστοιχα, για το χρονικό διάστηµα [tA, tB].
Το διάνυσµα U είναι συγγραµµικό (βλέπε Σχήµα 2.8[α]) του διανύσµατος µετα-
τόπισης και εκφράζει το µέσο ρυθµό µεταβολής της θέσης στο επίπεδο κατά το
χρονικό διάστηµα [tA, tB].
Είναι δηλαδή η διανυσµατική µέση ταχύτητα της σφαίρας, µε συνιστώσες (Ux
και Uy) τις µέσες ταχύτητες της προβολής της θέσης της σφαίρας στους άξονες Χ
και Υ αντίστοιχα.
Φαντάζοµαι ότι µαντεύετε τη συνέχεια…
• Ας αφήσουµε το χρονικό διάστηµα ∆t = t B − t A να γίνει απειροελάχιστο.
• Τα σηµεία Β στα Σχήµατα 2.8(β) και 2.8(γ) τείνουν να ταυτιστούν µε τα σηµεία Α.
• Οι χορδές ΑΒ εκφυλίζονται στις εφαπτόµενες AB΄ των γραφικών παραστά-
σεων θέσης – χρόνου στα Σχήµατα 2.8(β) και 2.8(γ).
Το διάνυσµα µετατόπισης ∆ τείνει να εκφυλιστεί σε σηµείο, διότι σε σχεδόν µη-
δενικό χρόνο η σφαίρα µετατοπίζεται σχεδόν µηδενικά. Θα πρέπει να παρατη-
ρήσετε ότι το διάνυσµα µετατόπισης υπό αυτές τις συνθήκες αποκτάει διεύθυνση
εφαπτοµενική[5], παράλληλη δηλαδή της εφαπτοµένης ΑΒ΄ της τροχιάς της σφαί-
ρας του σχήµατος 2.8(α) (γιατί ενώνει δύο σηµεία απειροελάχιστα κοντά το ένα
στο άλλο).
Η σχέση (2.19) περιέχει όλη την πληροφορία αναφορικά µε τη µετεξέλιξη της µέ-
σης διανυσµατικής ταχύτητας U όταν: ∆t = t B − t A → 0
στιγµιαία¬ ∆ x ( tB ) − x ( t A ) y ( tB ) − y ( t A )
διανυσµατική V = lim = lim ⋅ i + lim ⋅j (2.20)
∆t → 0 ∆t
∆ t → 0
∆t
∆t

→ 0
∆t
ταχύτητα Vx Vy
Το διάνυσµα V, όπως ορίζεται από τη σχέση (2.20), είναι συγγραµµικό του

στοιχειώδους διανύσµατος µετατόπισης ( lim ∆ ) και άρα είναι εφαπτοµενικό
∆t → 0
της τροχιάς του κινητού, όπως δείχνει το Σχήµα 2.8(α). Οι συνιστώσες του, Vx
και Vy, είναι οι στιγµιαίες ταχύτητες των προβολών της θέσης του κινητού
πάνω στους άξονες Χ και Υ αντίστοιχα.
[5]
Θα πρέπει να είσαστε προσεκτικοί. Οι χορδές ΑΒ στα σχήµατα 2.8(β) και 2.8(γ) δεν είναι διανύσµατα,
απλώς ενώνουν σηµεία στις γραφικές παραστάσεις θέσης – χρόνου.
Το διάνυσµα V είναι η διανυσµατική στιγµιαία ταχύτητα του κινητού και εκ-

φράζει το πόσο γρήγορα αλλάζει η θέση του, καθώς και προς ποια διεύθυνση
και φορά επιτελείται αυτή η αλλαγή πάνω στο επίπεδο.
Μπορείτε να συµπεράνετε από το Σχήµα 2.8 τι είδους (ευθύγραµµη) κίνηση Ερώτηση 2.8
εκτελούν οι προβολές της θέσης της σφαίρας στους άξονες X και Υ;
Η προβολή της θέσης ενός κινητού κατά τον άξονα των Χ κινείται µε στα- Ερώτηση 2.9
θερή ταχύτητα Vx = 1.736 m s, ενώ η προβολή κατά τον άξονα των Υ κινείται
µε µεταβαλλόµενη ταχύτητα, που εξαρτάται από το χρόνο, µε τη σχέση
⎛m⎞ ⎛m⎞
Vy ( t ) = 9.848 ⎜ ⎟ − 9.81⎜ 2 ⎟ ⋅ t.
⎝s ⎠ ⎝s ⎠
Ποιο είναι το µέτρο της στιγµιαίας ταχύτητας τις χρονικές στιγµές 1.162s και
1.796s. Τι γωνία σχηµατίζει το διάνυσµα της στιγµιαίας ταχύτητας µε τον ορι-
ζόντιο άξονα αυτές τις χρονικές στιγµές.
Θα τελειώσουµε αυτή την υποενότητα µε µια ακόµα µαθηµατική παρατήρηση. Οι

συνιστώσες της διανυσµατικής στιγµιαίας ταχύτητας, όπως ορίζονται στη σχέση
(2.20) είναι οι πρώτες παράγωγοι των συναρτήσεων x(t) και y(t).
∆t = t B − t A
x ( tB ) − x ( t A ) dx ( t )
Vx = lim = (2.21)
∆t → 0 ∆t dt
y ( tB ) − y ( t A ) dy ( t )
Vy = lim =
∆t → 0 ∆t dt
Συνεπώς, το διάνυσµα της στιγµιαίας ταχύτητας εκφράζεται ως η πρώτη παράγω-
γος της διανυσµατικής συνάρτησης R(t) µε τη σχέση:
∆ = RB − R A ⎫
⎪
R A = R ( t A ) = x ( t A ) ⋅ i + y ( t A ) ⋅ j⎬ ⇒
R B = R ( t B ) = x ( t B ) ⋅ i + y ( t B ) ⋅ j⎪⎭ (2.22)
∆ R ( t B ) − R ( t A ) dR ( t )
⇒ V = lim = lim =
∆t → 0 ∆t ∆ t → 0 ∆t dt
Συνδυάζοντας τις σχέσεις (2.21) και (2.22), η στιγµιαία ταχύτητα υλικού σηµείου
που κινείται στο επίπεδο γράφεται ως:
dR ( t ) dx ( t ) dy ( t )
V (t ) = = ⋅i + ⋅j (2.23)
dt dt dt
Ερώτηση 2.10 Το διάνυσµα θέσης ενός βλήµατος καταπέλτη εξαρτάται από το χρόνο µε τη
σχέση:
⎛ ⎛m⎞ ⎞ ⎛ ⎛m⎞ ⎛m⎞ ⎞

R ( t ) = ⎜1.736 ⎜ ⎟ ⋅ t ⎟ ⋅ i + ⎜ 9.848 ⎜ ⎟ ⋅ t − 4.905 ⎜ 2 ⎟ ⋅ t 2 ⎟ ⋅ j
⎝ ⎝s ⎠ ⎠ ⎝ ⎝s ⎠ ⎝s ⎠ ⎠
όπου οι άξονες Χ και Υ επιλέχθηκαν όπως δείχνει το Σχήµα 2.8.
Βρείτε τη διανυσµατική στιγµιαία ταχύτητά του για t = 0.3s. Βρείτε το µέτρο
της ταχύτητας του για t = 0.5s. Αποδείξτε ότι για t = 0.9s το βλήµα ανεβαίνει,
ενώ για t = 1.7s το βλήµα κατεβαίνει.
Υπόδειξη: Βρείτε τη φορά της Υ συνιστώσας της ταχύτητας.
2.1.6 ∆ιανυσµατική επιτάχυνση

Στο Σχήµα 2.9 φαίνεται η µεταβολή των συνιστωσών της ταχύτητας της σφαίρας
στους άξονες Χ και Υ, του παραδείγµατος της Υποενότητας 2.1.1, µε το χρόνο.
Όπως θα έπρεπε να είχατε ήδη συµπεράνει, η προβολή της θέσης στον άξονα Χ
εκτελεί οµαλή κίνηση, ενώ ή προβολή στον Υ άξονα εκτελεί µεταβαλλόµενη κίνηση.
Στη γενική περίπτωση κίνησης στο επίπεδο, η διανυσµατική στιγµιαία ταχύτητα
µπορεί να έχει και τις δύο συνιστώσες εξαρτώµενες από το χρόνο.
V ( t ) = Vx ( t ) ⋅ i + Vy ( t ) ⋅ j (2.24)
Ο ρυθµός µεταβολής της Vx και Vy συνιστώσας περιγράφεται από τις στιγµιαίες

επιταχύνσεις ax και ay (θυµηθείτε την Υποενότητα 1.1.7 του Κεφαλαίου 1).
∆t = t B − t A
Vx ( t B ) − Vx ( t A ) dVx ( t )
στιγµιαία¬ a x = lim = (2.25)
∆t → 0 ∆t dt
διανυσµατική
επιτάχυνση Vy ( t B ) − Vy ( t A ) dVy ( t )
a y = lim =
∆t → 0 ∆t dt
Ο ρυθµός µεταβολής της διανυσµατικής στιγµιαίας ταχύτητας (σε µέτρο και
διεύθυνση) εκφράζεται από τη διανυσµατική επιτάχυνση:
a = ax ⋅ i + ay ⋅ j (2.26)
Σχήµα 2.9
Η µεταβολή των συνιστωσών της ταχύτητας µε το χρόνο
Αντικαθιστώντας στη σχέση (2.26) τη σχέση (2.25), καταλήγουµε στις σχέσεις:
∆t = t B − t A
Vx ( t B ) − Vx ( t A ) Vy ( t B ) − V y ( t A )
a = lim ⋅ i + lim ⋅j (2.27)
∆t → 0 ∆t ∆t → 0 ∆t
dV ( t ) dVy ( t ) dV ( t )
a= x ⋅i + ⋅j=
dt dt dt
Ας ανακεφαλαιώσουµε τώρα:
• Η κίνηση υλικού σηµείου στο επίπεδο αναλύεται σε δύο ανεξάρτητες ορθογώ-
νιες κινήσεις στους άξονες Χ και Υ. Η επιλογή των αξόνων και της αρχής του
συστήµατος συντεταγµένων µπορεί να γίνει αυθαίρετα.
• Η θέση του κινητού κάθε χρονική στιγµή t δίνεται από το διάνυσµα θέσης:
R (t ) = x (t ) ⋅ i + y (t ) ⋅ j (2.28)
• Οι συναρτήσεις x(t) και y(t) είναι οι εξισώσεις θέσης – χρόνου της ευθύγραµµης
κίνησης των προβολών της θέσης του κινητού στους άξονες Χ και Υ αντίστοιχα.
• Στην περίπτωση που το κινητό εκτελεί οµαλά επιταχυνόµενη κίνηση και κατά
τους δύο άξονες (θυµηθείτε τι µάθατε στην Υποενότητα 1.2.4 του Κεφαλαίου 1),
οι εξισώσεις αυτές έχουν τη µορφή:
1
x ( t ) = Vx 0 ⋅ t + ⋅ a x ⋅ t 2 + x0
2 (2.29)
1
y ( t ) = Vy 0 ⋅ t + ⋅ a y ⋅ t 2 + y0
2
όπου Vx 0 , Vy 0 είναι οι συνιστώσες της ταχύτητας και x0, y0 είναι οι συντεταγµέ-
νες της θέσης, κατά τη χρονική στιγµή t = 0 αντίστοιχα. Οι παράγοντες ax και
ay είναι οι δύο συνιστώσες της επιτάχυνσης.
• Οι συνιστώσες της διανυσµατικής στιγµιαίας ταχύτητας
V ( t ) = Vx ( t ) ⋅ i + Vy ( t ) ⋅ j (2.30)
δίνονται από τις σχέσεις:

Vx ( t ) = Vx 0 + a x ⋅ t
(2.31)
Vy ( t ) = V y 0 + a y ⋅ t
• Η διανυσµατική στιγµιαία επιτάχυνση στην οµαλά επιταχυνόµενη κίνηση δίνε-

ται από τη σχέση:
a = ax ⋅ i + ay ⋅ j (2.32)
Στη γενική περίπτωση, το διάνυσµα της επιτάχυνσης µπορεί να εξαρτάται από

το χρόνο:
a (t ) = a x (t ) ⋅ i + a y (t ) ⋅ j (2.33)
Ουσιαστικά, είµαστε έτοιµοι για να προβλέπουµε κάθε χρονική στιγµή τη θέση

και την ταχύτητα της σφαίρας που βάλλεται από τον καταπέλτη.
Για λόγους εννοιολογικής πληρότητας θα καθυστερήσουµε αυτή τη συζήτηση. Θα

επανέλθουµε αφού έχουµε γενικεύσει τους νόµους του Νεύτωνα για την κίνηση
του υλικού σηµείου στο επίπεδο και στο χώρο.
2.1.7 Περιγραφή της κίνησης στο χώρο

Τα συµπεράσµατα των προηγούµενων υποενοτήτων πολύ εύκολα γενικεύονται
και στις περιπτώσεις όπου η κίνηση του υλικού σηµείου δεν περιορίζεται πάνω
σε ένα επίπεδο. Στις περιπτώσεις αυτές αναφερόµαστε σε κίνηση στον τρισδιά-
στατο χώρο.
Όπως δείχνει και το Σχήµα 2.10, χρειάζονται τρεις συντεταγµένες για να ορίσουµε
πλήρως τη θέση του υλικού σηµείου. Το διάνυσµα θέσης R θα εκφράζεται ως:
R = rx ⋅ i + ry ⋅ j + rz ⋅ k (2.34)
όπου τα i, j και k είναι τα µοναδιαία διανύσµατα κατά τους άξονες Χ, Υ και Ζ

αντίστοιχα.
Σχήµα 2.10
Κίνηση στον τρισδιάστατο χώρο
Επειδή το διάνυσµα θέσης παρακολουθεί το υλικό σηµείο κατά την κίνησή του,
οι συντεταγµένες του θα πρέπει να είναι συναρτήσεις του χρόνου.
rx = x ( t )
ry = y ( t ) (2.35)
rz = z ( t )
Ας γενικεύσουµε τώρα τα συµπεράσµατα της Υποενότητας 2.1.6 στην τρισδιά-

στατη κίνηση:
• Η κίνηση υλικού σηµείου στο χώρο αναλύεται σε τρεις ανεξάρτητες ορθογώ-
νιες κινήσεις στους άξονες Χ, Υ και Ζ. Η επιλογή των αξόνων και της αρχής
του συστήµατος συντεταγµένων µπορεί να γίνει αυθαίρετα.
• Η θέση του κινητού κάθε χρονική στιγµή t δίνεται από το διάνυσµα θέσης:
R (t ) = x (t ) ⋅ i + y (t ) ⋅ j + z (t ) ⋅ k
Οι συναρτήσεις x(t), y(t) και z(t) είναι οι εξισώσεις θέσης – χρόνου της ευθύ-
γραµµης κίνησης των προβολών της θέσης του κινητού στους άξονες Χ, Y
και Z αντίστοιχα. Στην περίπτωση οµαλά επιταχυνόµενης κίνησης (και κατά
τους τρεις άξονες), οι συναρτήσεις αυτές έχουν τη µορφή:
1
x ( t ) = Vx 0 ⋅ t + ⋅ a x ⋅ t 2 + x0
2
1
y ( t ) = Vy 0 ⋅ t + ⋅ a y ⋅ t 2 + y0
2
1
z ( t ) = Vz 0 ⋅ t + ⋅ a z ⋅ t 2 + z0
2
όπου Vx 0 , Vy 0 , Vz 0 είναι οι συνιστώσες της ταχύτητας και x0, y0, z0 είναι οι
συντεταγµένες της θέσης τη χρονική στιγµή t= 0. Οι παράγοντες ax, ay και az
είναι οι συνιστώσες της επιτάχυνσης.
• Οι συνιστώσες της διανυσµατικής στιγµιαίας ταχύτητας
V ( t ) = Vx ( t ) ⋅ i + Vy ( t ) ⋅ j + Vz ( t ) ⋅ k

Vx ( t ) = Vx 0 + a x ⋅ t
Vy ( t ) = V y 0 + a y ⋅ t
Vz ( t ) = Vz 0 + a z ⋅ t
• Η διανυσµατική στιγµιαία επιτάχυνση στην οµαλά επιταχυνόµενη κίνηση και

κατά τους τρεις άξονες δίνεται από τη σχέση:
a = ax ⋅ i + ay ⋅ j + az ⋅k
Στη γενική περίπτωση όµως, το διάνυσµα της επιτάχυνσης µπορεί να εξαρ-
τάται από το χρόνο:
a (t ) = a x (t ) ⋅ i + a y (t ) ⋅ j + a z (t ) ⋅ k
Οι εξισώσεις κίνησης στο επίπεδο

Η κίνηση υλικού σηµείου στο επίπεδο αναλύεται σε δύο ανεξάρτητες ορθογώ-
νιες κινήσεις στους άξονες Χ και Υ. Η επιλογή των αξόνων και της αρχής του συ-
στήµατος συντεταγµένων µπορεί να γίνει αυθαίρετα.
Η θέση του κινητού κάθε χρονική στιγµή t δίνεται από το διάνυσµα θέσης:
R (t ) = x (t ) ⋅ i + y (t ) ⋅ j
Οι συναρτήσεις x(t) και y(t) είναι οι εξισώσεις θέσης – χρόνου της ευθύγραµµης
κίνησης των προβολών της θέσης του κινητού στους άξονες Χ και Υ αντίστοιχα.
Στην περίπτωση που το κινητό εκτελεί οµαλά επιταχυνόµενη κίνηση και κατά
τους δύο άξονες, οι εξισώσεις αυτές έχουν τη µορφή:
1
x ( t ) = Vx 0 ⋅ t + ⋅ a x ⋅ t 2 + x0
2
1
y ( t ) = Vy 0 ⋅ t + ⋅ a y ⋅ t 2 + y0
2
όπου Vx 0 , Vy 0 είναι οι συνιστώσες της ταχύτητας και x0, y0 είναι οι συντεταγµένες
της θέσης, κατά τη χρονική στιγµή t= 0, αντίστοιχα. Οι παράγοντες ax και ay είναι
οι δύο συνιστώσες της επιτάχυνσης.
Οι συνιστώσες της διανυσµατικής στιγµιαίας ταχύτητας
V ( t ) = Vx ( t ) ⋅ i + Vy ( t ) ⋅ j

Vx ( t ) = Vx 0 + a x ⋅ t
Vy ( t ) = Vy 0 + a y ⋅ t
Η διανυσµατική στιγµιαία επιτάχυνση στην οµαλά επιταχυνόµενη κίνηση δίνεται

a = ax ⋅i + ay ⋅ j
Στη γενική περίπτωση, το διάνυσµα της επιτάχυνσης µπορεί να εξαρτάται από το

χρόνο:
a (t ) = a x (t ) ⋅ i + a y (t ) ⋅ j
Οι εξισώσεις κίνησης στο χώρο

Η κίνηση υλικού σηµείου στο χώρο αναλύεται σε τρεις ανεξάρτητες ορθογώνιες
κινήσεις στους άξονες Χ, Υ και Ζ. Η επιλογή των αξόνων και της αρχής του συ-
στήµατος συντεταγµένων µπορεί να γίνει αυθαίρετα.
Η θέση του κινητού κάθε χρονική στιγµή t δίνεται από το διάνυσµα θέσης:
R (t ) = x (t ) ⋅ i + y (t ) ⋅ j + z (t ) ⋅ k
Οι συναρτήσεις x(t), y(t) και z(t) είναι οι εξισώσεις θέσης – χρόνου της ευθύ-
γραµµης κίνησης των προβολών της θέσης του κινητού στους άξονες Χ, Y και Z
αντίστοιχα. Στην περίπτωση οµαλά επιταχυνόµενης κίνησης (και κατά τους τρεις
άξονες), οι συναρτήσεις αυτές έχουν τη µορφή:
1
x ( t ) = Vx 0 ⋅ t + ⋅ a x ⋅ t 2 + x0
2
1
y ( t ) = Vy 0 ⋅ t + ⋅ a y ⋅ t 2 + y0
2
1
z ( t ) = Vz 0 ⋅ t + ⋅ a z ⋅ t 2 + z0
2
όπου Vx 0 , Vy 0 , Vz 0 είναι οι συνιστώσες της ταχύτητας και x0, y0, z0 είναι οι συντε-
ταγµένες της θέσης τη χρονική στιγµή t = 0. Οι παράγοντες ax, ay και az είναι οι
συνιστώσες της επιτάχυνσης.
Οι συνιστώσες της διανυσµατικής στιγµιαίας ταχύτητας
V ( t ) = Vx ( t ) ⋅ i + Vy ( t ) ⋅ j + Vz ( t ) ⋅ k

Vx ( t ) = Vx 0 + a x ⋅ t
Vy ( t ) = Vy 0 + a y ⋅ t
Vz ( t ) = Vz 0 + a z ⋅ t
Η διανυσµατική στιγµιαία επιτάχυνση στην οµαλά επιταχυνόµενη κίνηση και

κατά τους τρεις άξονες δίνεται από τη σχέση:
a = ax ⋅ i + ay ⋅ j + az ⋅k
Στη γενική περίπτωση όµως, το διάνυσµα της επιτάχυνσης µπορεί να εξαρτάται

από το χρόνο:
a (t ) = a x (t ) ⋅ i + a y (t ) ⋅ j + a z (t ) ⋅ k

Ένα κινητό ξεκινάει από τη θέση µε διάνυσµα θέσης r0 = ( 0.5m ) ⋅ i + ( 0.6 m ) ⋅ j
όταν το χρονόµετρο δείχνει t = 1.4s, µε ταχύτητα v = (1m s ) ⋅ i + ( 0.3m s ) ⋅ j.
Να εκφράσετε το διάνυσµα θέσης του ως συνάρτηση του χρόνου, r ( t ) .

Το διάνυσµα θέσης ενός κινητού µεταβάλλεται µε το χρόνο όπως περιγρά-
φουν οι επόµενες σχέσεις:
r ( t ) = x ( t ) iˆ + y ( t ) ˆj
x ( t ) = A cos (ωt )
y ( t ) = 2 A sin (ωt )
όπου A = 4 m και ω = π s. Βρείτε την απόσταση που βρίσκεται το κινητό από

την αρχή των αξόνων τις χρονικές στιγµές 0, 0.5, 1, 1.5s. Υπολογίστε το διάνυ-
σµα της ταχύτητας γι’ αυτές τις χρονικές στιγµές.

Ένα κινητό τη χρονική στιγµή t = 0 βρίσκεται στη θέση µε διάνυσµα θέσης
r0 = ( 2 m ) ⋅ i + (10 m ) ⋅ j + ( 5m ) ⋅ k
και κινείται µε στιγµιαία ταχύτητα

v 0 = ( 0.5m s ) ⋅ i + ( 2 m s ) ⋅ j − ( 0.8m s ) ⋅ k
µε σταθερή επιτάχυνση
a = − ( 0.5m s 2 ) ⋅ j + (1.1m s 2 ) ⋅ k .
Βρείτε το διάνυσµα θέσης του κινητού µετά από 10s.

Ένα σώµα κινείται, χωρίς τριβές, µε ταχύτητα 2.4m/s όταν υπόκειται σε επιτά-
χυνση µέτρου 1.1m/s2 για 3s. Στο τέλος αυτού του χρονικού διαστήµατος κινεί-
ται µε ταχύτητα µέτρου 5.7m/s. Να βρείτε τη γωνία µεταξύ του διανύσµατος
της επιτάχυνσης και της αρχικής ταχύτητας.

Στο προηγούµενο πρόβληµα πόσο θα ήταν το µέτρο της τελικής ταχύτητας
στην περίπτωση όπου η επιτάχυνση θα ήταν κάθετη στην αρχική ταχύτητα;

Ένα αεροπλάνο πετάει µε ταχύτητα, 260 i m s όταν ένα ξαφνικό αέριο ρεύµα
τού προσδίδει επιτάχυνση a = 0.38 i m s 2 + 0.72 j m s 2 για ένα χρονικό διάστηµα
24s. Να βρεθεί: α) το µέτρο της ταχύτητας του αεροπλάνου στο τέλος αυτού του
χρονικού διαστήµατος και β) η γωνία εκτροπής από την αρχική του πορεία.

Το διάνυσµα θέσης ενός φυσικού αντικειµένου δίνεται ως:
r ( t ) = ( 3.2 ⋅ t + 1.8 ⋅ t 2 ) ⋅ i + (1.7 ⋅ t − 2.4 ⋅ t 2 ) ⋅ j m,

όπου ο χρόνος ( t ) µετριέται σε δευτερόλεπτα. Να βρεθεί το διάνυσµα της επι-
τάχυνσης του κινητού.
2.2 ΟΙ ΝΟΜΟΙ ΤΟΥ ΝΕΥΤΩΝΑ ΣΤΟ ΕΠΙΠΕ∆Ο ΚΑΙ ΣΤΟ ΧΩΡΟ 133
2.2 Οι Νόµοι του Νεύτωνα στο Επίπεδο και στο Χώρο
Σκοπός
Στην Ενότητα 1.3 του Κεφαλαίου 1 συζητήσαµε εκτεταµένα το περιεχόµενο και
τις συνέπειες των νόµων του Νεύτωνα. Στις υποενότητες που ακολουθούν θα γενι-
κεύσουµε τους νόµους του Νεύτωνα και θα µελετήσουµε την κίνηση υλικών ση-
µείων στο επίπεδο και στο χώρο.
Στο τέλος αυτής της ενότητας θα µπορείτε να περιγράφετε την κίνηση υλικών ση-
µείων στο επίπεδο και στο χώρο όταν βρίσκονται υπό την επίδραση εξωτερικών
δυνάµεων.
• ανάλυση δυνάµεων
• συνθήκη ισορροπίας
• στατική τριβή και τριβή ολίσθησης
• 1ος, 2ος και 3ος νόµος του Νεύτωνα
• κίνηση στο κεκλιµένο επίπεδο
• βολές (µέγιστο ύψος, βεληνεκές, εξίσωση τροχιάς)
2.2.1 ∆υνάµεις
Για να αποκτήσετε µια ιδέα για το τι θα επακολουθήσει, παρατηρήστε το Σχήµα 2.11.
Σχήµα 2.11
∆ράση µη συγγραµµικών δυνάµεων

Το σώµα Α βρίσκεται πάνω σε κεκλιµένο επίπεδο και είναι συνδεδεµένο µε το

σώµα Σ, µέσω της τροχαλίας, µε λεπτό αβαρές νήµα. Θα υποθέσουµε ότι η τρο-
χαλία δεν έχει µάζα και ότι όλες οι επιφάνειες είναι λειασµένες, ώστε να µη µας
απασχολούν οι τριβές. Τι κίνηση θα εκτελέσει το σώµα Α;
Ξέρουµε ότι η κίνηση εξαρτάται από τη συνολική δύναµη που εξασκείται στο
σώµα. Ας σηµειώσουµε λοιπόν (βλέπε Σχήµα 2.11[β]) τις δυνάµεις που ασκού-
νται στο σώµα Α.
Ερώτηση 2.11 Ποιος ασκεί την καθεµία από αυτές τις δυνάµεις;
Οι δυνάµεις είναι διανύσµατα. Για να περιγράψετε µια δύναµη, θα πρέπει να

ορίσετε το µέτρο της (πόσο ισχυρή είναι), τη διεύθυνση και τη φορά της.[6]
Υπάρχουν κάµποσοι (ισοδύναµοι) τρόποι να βρείτε την συνισταµένη των δυνάµεων.
Θα µπορούσατε, λόγου χάρη, να βρείτε τη συνισταµένη (ας την ονοµάσουµε G) των
δυνάµεων B και F µε τον κανόνα του παραλληλογράµµου. Στη συνέχεια να εφαρµό-
σετε τον ίδιο κανόνα για να βρείτε τη συνισταµένη των δυνάµεων G και N.
Σχήµα 2.12
Ανάλυση δυνάµεων
[6]
Στην περίπτωση σώµατος εκτεταµένων διαστάσεων, µας ενδιαφέρει και το σηµείο εφαρµογής της δύναµης.
Για τις ανάγκες αυτού του κεφαλαίου, θεωρούµε το σώµα υλικό σηµείο, χωρίς διαστάσεις. Στο διάγραµµα
ελεύθερου σώµατος του σχήµατος 2.11(β) όλη τη µάζα του σώµατος τη θεωρούµε συγκεντρωµένη στο κέ-
ντρο του. Αυτό ακριβώς δηλώνει ο µικρός άσπρος κύκλος.
Για λόγους που θα σας βοηθούν στους υπολογισµούς, σας συµβουλεύω να ακο-
λουθείτε τους ακόλουθους µεθοδολογικούς κανόνες:
• Επιλέξτε ένα σύστηµα συντεταγµένων. ∆ιαλέξτε τον προσανατολισµό των
αξόνων σύµφωνα µε τις συµµετρίες του φαινοµένου που µελετάτε. Στο πα-
ράδειγµα του Σχήµατος 2.11 θα επιλέξετε τον άξονα Χ παράλληλο µε το κε-
κλιµένο επίπεδο, όπως δείχνει το Σχήµα 2.12, για τον απλό (εµπειρικό) λόγο
ότι, εάν το σώµα κινηθεί, θα κινηθεί παράλληλα στο κεκλιµένο επίπεδο.
• Αναλύστε τις δυνάµεις στις συνιστώσες τους κατά τους δύο άξονες Χ και Υ.
Στο παράδειγµα που µελετάµε µόνο µία[7] δύναµη, η δύναµη του βάρους, πρέπει
να αναλυθεί: B = Bx ⋅ i + By ⋅ j
Εάν φ είναι η γωνία που σχηµατίζει η δύναµη του βάρους µε το Χ άξονα Ερώτηση 2.12
(βλέπε Σχήµα 2.12), να δείξετε ότι:
Bx = B ⋅ cos φ
By = B ⋅ sin φ
∆είξτε επίσης ότι η γωνία φ είναι συµπληρωµατική της γωνίας κλίσης του κε-
κλιµένου επιπέδου.
• Αθροίστε αλγεβρικά τις συνιστώσες των δυνάµεων κατά το Χ και Υ άξονα:

S x = Bx − F
S y = N − By
Η δύναµη S = S x ⋅ i + S y ⋅ j είναι η συνισταµένη των δυνάµεων που δρουν στο

σώµα Α.
2.2.2 Εφαρµογές του 1ου νόµου του Νεύτωνα – Τριβή

Εάν η συνισταµένη των δυνάµεων είναι µηδέν, δηλαδή εάν και οι δύο συνιστώ-
σες της παραπάνω σχέσης ισούνται µε µηδέν, το σώµα θα εκτελεί ευθύγραµµη
κίνηση µε σταθερή (ή µηδενική) ταχύτητα.
[7]
Αυτός είναι ένας άλλος λόγος οικονοµίας να επιλέξουµε αυτό τον προσανατολισµό των αξόνων του ορθο-
γώνιου συστήµατος συντεταγµένων.
Σχήµα 2.13
Στατική τριβή και τριβή ολίσθησης. Oι γωνίες θ και φ συνδέονται µε τη σχέση, φ = 90°–θ.
Θα ήταν ενδιαφέρον να εκτελέσουµε ένα παρόµοιο πείραµα µε αυτό του Σχήµατος

2.11, αλλά να αντικαταστήσουµε τη δύναµη F µε τη δύναµη τριβής. ∆ιαλέγουµε, λοι-
πόν, αντικείµενα µε τραχιές επιφάνειες και δε χρειαζόµαστε πλέον το σώµα Σ.
Στο πείραµα αυτό θα χρησιµοποιήσουµε αρθρωτό κεκλιµένο επίπεδο, όπως δείχνει
το Σχήµα 2.13(α), ώστε να έχουµε τη δυνατότητα µεταβολής της γωνίας κλίσης[8], θ.
Εκτελώντας το πείραµα, θα παρατηρήσετε ότι:
α) για µικρές γωνίες κλίσης, θ, το σώµα Α ισορροπεί.
β) όταν η γωνία κλίσης υπερβεί ένα όριο, ας το ονοµάσουµε θm, το σώµα αρχί-
ζει να ολισθαίνει.
Οι δυνάµεις που δρουν στο σώµα σηµειώνονται στο διάγραµµα ελεύθερου σώµα-
τος στο Σχήµα 2.13(β). Στο ίδιο σχήµα φαίνεται η επιλογή του ορθογώνιου συ-
στήµατος αξόνων και η ανάλυση των δυνάµεων σ’ αυτούς τους άξονες.
Οι συνολικές δυνάµεις κατά τους άξονες Χ και Υ βρίσκονται όπως και στο προη-
γούµενο παράδειγµα, αλλά η δύναµη F πρέπει να αντικατασταθεί µε τη δύναµη
τριβής T.[9]
Για να ισορροπεί το σώµα, η συνισταµένη όλων των δυνάµεων που δρουν πάνω
του πρέπει να είναι µηδέν. Συνεπώς: S x = S y = 0
[8]
Μπορείτε να εκτελέσετε (και θα σας το συµβούλευα) αυτό το πείραµα µόνοι σας, χρησιµοποιώντας ένα βι-
βλίο µε χοντρό εξώφυλλο ως αρθρωτό κεκλιµένο επίπεδο.
[9]
Η δύναµη τριβής, T, αντιτίθεται στην κίνηση, και στην πραγµατικότητα εφαρµόζεται στη βάση του σώµατος
(που τρίβεται µε το κεκλιµένο επίπεδο).
Ας γράψουµε αυτή τη συνθήκη ισορροπίας για κάποια γωνία κλίσης, θ, του κε-
« στατική τριβή
κλιµένου επιπέδου, ώστε θ < θm (χρησιµοποιούµε το σύµβολο Τs για να δηλώ-
σουµε ότι πρόκειται περί στατικής τριβής).
S x = Bx − Ts = B ⋅ cos ( 90D − θ ) − Ts = 0 ⎫
( α )⎪
⇒ Ts = B ⋅ sin θ ⎪
⎪
⎬ ⇒ Ts = tan θ ⋅ N ( γ) (2.36)
⎪
S y = N − By = N − B ⋅ sin ( 90D − θ ) = 0
(β ) ⎪⎪
⇒ N = B ⋅ cos θ ⎭
Επειδή η σχέση (2.36) ισχύει για όλες τις γωνίες κλίσης, θ m ≥ θ ≥ 0, µέχρις ότου
το σώµα αρχίσει και ολισθαίνει, είναι εύλογο να συµπεράνουµε ότι:
• Η δύναµη στατικής (βλέπε Υποενότητα 1.3.5 του Κεφαλαίου 1) τριβής δεν
είναι σταθερή (βλέπε σχέση (2.36[α]) αλλά εξαρτάται από τη γωνία κλίσης
του κεκλιµένου επιπέδου. Είναι όµως πάντα ανάλογη της κάθετης αντίδρα-
σης του επιπέδου, Ν.
• Όταν το σώµα αρχίσει να ολισθαίνει, η στατική τριβή ισούται µε tan θ m ⋅ N .
Καλούµε συντελεστή στατικής τριβής, µs, την εφαπτοµένη της γωνίας θm.
Προφανώς Ts ≤ µ s ⋅ N
Στις περισσότερες των περιπτώσεων (επιλογή υλικών), αµέσως όταν το σώµα
αρχίσει να ολισθαίνει, κινείται επιταχυνόµενα. Εάν όµως, στη συνέχεια (αφού
ήδη έχει αρχίσει να ολισθαίνει επιταχυνόµενα), ελαττώσουµε λίγο τη γωνία κλί-
σης, θα κινηθεί µε σταθερή ταχύτητα.
Υπάρχει δηλαδή µια µόνο γωνία κλίσης, θk, όπου το κινητό ολισθαίνει µε σταθερή τα-
χύτητα. Είναι σηµαντικό να θυµάστε ότι αυτή η γωνία είναι µικρότερη από τη θ.
Η συνισταµένη των δυνάµεων και σ’ αυτή την περίπτωση θα πρέπει να είναι µη- « τριβή
ολίσθησης
δέν (1ος νόµος του Νεύτωνα). Συνεπώς, θα ισχύουν οι ακόλουθες συνθήκες:
S x = Bx − Tk = B ⋅ cos ( 90D − θ k ) − Tk = 0 ⎫
( α )⎪
⇒ Tk = B ⋅ sin θ k ⎪
⎪
⎬ ⇒ Tk = tan θ k ⋅ N ( γ) (2.37)
⎪
S y = N − By = N − B ⋅ sin ( 90D − θ k ) = 0
( β ) ⎪⎪
⇒ N = B ⋅ cos θ k ⎭
Στη σχέση (2.37) χρησιµοποίησα το σύµβολο Τk για να δηλώσω την τριβή ολίσθησης.
Την εφαπτοµένη της γωνίας θk συνήθως την καλούµε συντελεστή τριβής ολίσθη-
σης και τη συµβολίζουµε ως µk. Η ακόλουθη σχέση:
Tk = µk ⋅ N (2.38)
που συνδέει τη δύναµη τριβής ολίσθησης µε την κάθετη αντίδραση του επιπέδου
ισχύει ανεξάρτητα της κινητικής κατάστασης[10] του σώµατος, αρκεί βέβαια το
σώµα να ολισθαίνει.
Ερώτηση 2.13 Χρησιµοποιήστε τα αποτελέσµατα του πειράµατος που σας περιέγραψα για
να δείξετε ότι µk < µ s .
Επιλέγοντας τη γωνία κλίσης του επιπέδου, θ, µεγαλύτερη της θk, το σώµα κατέρ-
χεται επιταχυνόµενο µε επιτάχυνση a. Το µέτρο της επιτάχυνσης δίνεται από το
δεύτερο νόµο του Νεύτωνα, ως:
S x = B ⋅ cos ( 90D − θ k ) − T = m ⋅ a ⇒ T = B ⋅ sin θ − m ⋅ a
Χρησιµοποιώντας αυτή τη σχέση και µετρώντας την επιτάχυνση (επειδή όλα τα

άλλα φυσικά µεγέθη είναι γνωστά), µπορούµε να υπολογίζουµε το µέτρο της δύ-
ναµης τριβής ολίσθησης. Προφανώς µπορούµε να επαναλάβουµε το ίδιο πείραµα
υπολογίζοντας κάθε φορά τη δύναµη τριβής ολίσθησης για διαφορετικές τιµές
της γωνίας θ, µεγαλύτερες της θk.
Με αυτό τον τρόπο µπορείτε να δείξετε πειραµατικά ότι η δύναµη τριβή ολίσθη-
σης παραµένει σταθερή για θ > θk και το µέτρο της συνεχίζει να δίνεται από τη
σχέση (2.38).[11]
Ερώτηση 2.14 ∆είξτε ότι το σώµα θα κατέρχεται µε µεγαλύτερη επιτάχυνση όσο µεγαλύτερη
είναι η γωνία κλίσης του κεκλιµένου επιπέδου, θ. Υποθέστε ότι ο συντελεστής
τριβής ολίσθησης είναι µk και ότι θ > θk, όπου µk = tan θ k .
Υπόδειξη: Εφαρµόστε το 2ο νόµο του Νεύτωνα και χρησιµοποιήστε τη σχέση
(2.38).
[10]
Η τριβή ολίσθησης είναι προσεγγιστικά µόνο ανεξάρτητη του µεγέθους των επιφανειών και της ταχύτητας
κίνησης. Στις εφαρµογές που θα συζητήσουµε θα αγνοούµε αυτές τις εξαρτήσεις.
[11]
Όπως σας ανέφερα σε προηγούµενη υποσηµείωση, η δύναµη τριβής προσεγγιστικά µόνο είναι ανεξάρτητη
της ταχύτητας των τριβόµενων επιφανειών.
Ας ανακεφαλαιώσουµε:
• Όταν το σώµα δεν ολισθαίνει, η στατική τριβή αντιτίθεται στη συνισταµένη
όλων των άλλων δυνάµεων. Το µέτρο της δίνεται από την ταυτανισότητα:
Ts ≤ µ s ⋅ N όπου Ν είναι η κάθετη αντίδραση του επιπέδου. Ο συντελεστής µs
καλείται συντελεστής στατικής τριβής και εξαρτάται από τη φύση των τριβόµε-
νων επιφανειών.
• Όταν το σώµα ολισθαίνει, η δύναµη τριβής ολίσθησης αντιτίθεται της κίνησης.
Το µέτρο της δίνεται από τη σχέση Tk = µk ⋅ N , όπου Ν είναι η κάθετη αντί-
δραση του επιπέδου
• Ο συντελεστής µk καλείται συντελεστής τριβής ολίσθησης (ή κίνησης) και
εξαρτάται από τη φύση των τριβόµενων επιφανειών. Για τα περισσότερα
υλικά ο συντελεστής τριβής ολίσθησης είναι µικρότερος από το συντελεστή
στατικής τριβής.
• Η τριβή δεν είναι θεµελιώδης δύναµη, αλλά είναι η συνισταµένη της αλληλεπί-
δρασης µεταξύ των δοµικών µονάδων των δύο επιφανειών που έρχονται σ’
επαφή.
• Για τους σκοπούς αυτού του βιβλίου, θα θεωρήσουµε τους συντελεστές τριβής
να εξαρτώνται µόνο από τη φύση των υλικών.
Γιατί όταν θέλουµε να καρφώσουµε µεγάλα αντικείµενα χρησιµοποιούµε χο- Ερώτηση 2.15
ντρά καρφιά;
Υπόδειξη: Αναζητήστε την απάντηση στην εξάρτηση της δύναµης τριβής από
την κάθετη αντίδραση του επιπέδου.
2.2.3 Εφαρµογές του 1ου νόµου του Νεύτωνα – Συνθήκες ισορροπίας

Ο Ταρζάν προτείνει ένα πείραµα µέτρησης των µυϊκών του επιδόσεων µε την
πειραµατική διάταξη του Σχήµατος 2.14. Η διάταξη περιλαµβάνει το δυναµόµε-
τρο και τη µαϊµού για να επιµηκυνθεί το σκοινί. Ο Ταρζάν ισχυρίζεται ότι η
µαϊµού µπορεί να θεωρηθεί υλικό σηµείο και ότι η ένδειξη του δυναµόµετρου
ανταποκρίνεται στις µυϊκές του ικανότητες.
Σχήµα 2.14
Η πειραµατική πρόταση
λάθος¬ Στο Σχήµα 2.15(α) φαίνεται το διά-

υπόθεση γραµµα ελεύθέρου σώµατος, έτσι όπως
το φαντάζεται ο Ταρζάν. Ισχυρίζεται
δηλαδή ότι αυτός ασκεί τη δύναµη F1
στη µαϊµού, ενώ το δέντρο (λόγω δρά-
σης και αντίδρασης) ασκεί τη δύναµη
F2. Επειδή η µαϊµού ισορροπεί, οι δυ-
νάµεις F1 και F2 θα πρέπει να είναι ίσες
και αντίθετες και, καθώς το δυναµόµε-
τρο µετράει το µέτρο της F2, στην ουσία
µετράει τη µυϊκή του δύναµη.
Η συνθήκη όµως F1 = F2 εξασφαλίζει
την ισορροπία της µαϊµούς κατά την
οριζόντια διεύθυνση. ∆εν υπάρχει κα-
µία δύναµη (ή συνιστώσα δύναµης) για
να εξισορροπήσει τη δύναµη του βά-
ρους της µαϊµούς. Συνεπώς, δεν είναι
δυνατόν και το σκοινί µε το οποίο ο
Ταρζάν τραβάει τη µαϊµού και το
σκοινί που εξαρτάται η µαϊµού από το
δέντρο να είναι συγχρόνως οριζόντια.
Θα πρέπει, λοιπόν, ένα ή και τα δύο
σκοινιά[12] να σχηµατίζουν γωνία µε
την οριζόντια διεύθυνση. Στα επό-
[12]
Αξίζει τον κόπο να εκτελέσετε µόνοι σας το πείραµα, χρησιµοποιώντας λεπτό νήµα και στη θέση της
µαϊµούς δέστε ένα κανάτι ή τη γάτα σας.
µενα θα δείξουµε ότι σε καµία περίπτωση η ένδειξη του δυναµόµετρου δεν αντα-
ποκρίνεται στη µυϊκή δύναµη του Ταρζάν.
Το Σχήµα 2.15(β) αντιστοιχεί στην περίπτωση όπου ο Ταρζάν έχει ανέβει σε κά-
ποιο ψηλότερο σηµείο, ώστε η δύναµη που ασκεί να σχηµατίζει γωνία µε την ορι-
ζόντια διεύθυνση. Το άλλο σκοινί το θέλουµε να είναι οριζόντιο.
Ας αναλύσουµε τις δυνάµεις στους δύο άξονες Χ και Υ που φαίνονται στο σχήµα
κι ας επιβάλουµε τη συνθήκη ισορροπίας.
F1 ⋅ cos φ1 = F2 (α)
(2.39)
F1 ⋅ sin φ1 = B (β )
Εάν λοιπόν η µαϊµού έχει µάζα 30kgr και ο Ταρζάν εξασκεί δύναµη (F1) 1000Ν,
υπάρχει µόνο µία διεύθυνση κατά την οποία πρέπει να τραβήξει (µόνο µία
διεύθυνση για την F1) ώστε το σκοινί που συγκρατεί τη µαϊµού στο δέντρο να
µείνει οριζόντιο. Αντικαθιστώντας στη (2.39[β]) (µε την επιτάχυνση της βαρύτη-
τας να είναι 10m/s2), καταλήγουµε:
⎛m⎞
30 ( kgr ) ⋅ 10 ⎜ 2 ⎟
sin φ1 = ⎝ s ⎠ = 0.3 ⇒ φ = 17.46D
1000 ( N )
1
Τι ένδειξη δίνει το δυναµόµετρο (µέτρο της F2); Ερώτηση 2.16
Το Σχήµα 2.15(γ) παριστά την περίπτωση όπου η µαϊµού εξαρτάται από ένα ψη-
λότερο σηµείο του δέντρου και ο Ταρζάν ασκεί οριζόντια δύναµη.
B Ερώτηση 2.17
Αποδείξτε ότι σ’ αυτή την περίπτωση tan φ2 = . Βρείτε τη γωνία φ2 ώστε η
F1
µαϊµού (30kgr) να ισορροπεί ενώ ο Ταρζάν ασκεί οριζόντια δύναµη 1000Ν.
Υπόδειξη: Αναλύστε τις δυνάµεις στους άξονες Χ και Υ, εφαρµόστε τις συνθή-
κες ισορροπίας και διαιρέστε κατά µέλη.
Το Σχήµα 2.15(δ) παριστά την περίπτωση όπου και τα δύο σκοινιά σχηµατίζουν γω-
νία µε το οριζόντιο επίπεδο. Εφαρµόζοντας τις συνθήκες ισορροπίας, καταλήγουµε:
B = F1 ⋅ sin φ1 + F2 ⋅ sin φ2 ⎫
⎬ ⇒ F1 ⋅ ( sin φ1 + cos φ1 ⋅ tan φ2 ) = B
F1 ⋅ cos φ1 = F2 ⋅ cos φ2 ⎭
Ερώτηση 2.18 Εάν φ 1 = 72ο και φ 2 = 18ο, να βρείτε τις δυνάµεις F1 και F2 ώστε η µαϊµού
(30kgr) να ισορροπεί.
2.2.4 Ο 2ος και 3ος νόµος του Νεύτωνα

Εάν σε υλικό σώµα ασκείται η δύναµη F, τότε το σώµα αποκτά επιτάχυνση a,
που (όταν η µάζα του σώµατος δε µεταβάλλεται) δίνεται από τη σχέση:
dv d2R
F = m⋅a = m⋅ = m⋅ 2 (2.40)
dt dt
όπου v είναι η ταχύτητα του σώµατος και R το διάνυσµα θέσης.
Εάν χρησιµοποιήσουµε το τρισορθογώνιο σύστηµα συντεταγµένων ΟΧΥΖ (µε
µοναδιαία διανύσµατα i, j και k), τότε:
F = Fx ⋅ i + Fy ⋅ j + Fz ⋅ k
v = v x ⋅ i + v y ⋅ j + vz ⋅ k (2.41)
R = x⋅i + y ⋅ j+ z ⋅k
και η σχέση (2.40) αναλύεται στις ακόλουθες εξισώσεις των συνιστωσών της δύ-
ναµης, επιτάχυνσης και διανύσµατος θέσης:
dvx d2 x
Fx = m ⋅ a x = m ⋅ = m⋅ 2
dt dt
dv y d2 y
Fy = m ⋅ a y = m ⋅ = m⋅ 2 (2.42)
dt dt
dv d2 z
Fz = m ⋅ a z = m ⋅ z = m ⋅ 2
dt dt
Προφανώς, επειδή το σώµα επιταχύνεται, οι συνιστώσες του διανύσµατος θέσης
και οι συνιστώσες της ταχύτητας είναι συναρτήσεις του χρόνου.
Θυµηθείτε ότι συζητήσαµε την πρώτη των σχέσεων (2.42), στην Υποενότητα 1.3.4
του Κεφαλαίου 1, όταν µελετήσαµε το δεύτερο νόµο στην ευθύγραµµη κίνηση.
Η γενίκευση του νόµου της δράσης και αντίδρασης είναι εύκολη. Εάν το σώµα
Α δρα στο σώµα Β µε µία δύναµη F, τότε το σώµα Β αντιδρά στο σώµα Α µε µία
δύναµη G = –F.
Αντί περισσότερης συζήτησης, θα εφαρµόσουµε τους νόµους του Νεύτωνα στα
παραδείγµατα των επόµενων υποενοτήτων.
2.2.5 Εφαρµογές του 2ου και 3ου νόµου του Νεύτωνα – Κίνηση στο
κεκλιµένο επίπεδο
Το σώµα Α του Σχήµατος 2.16, µάζας m1 = 50kgr, συνδέεται µέσω του αβαρούς νή-
µατος και της τροχαλίας µε το σώµα Σ, µάζας m2 = 15kgr. Το νήµα παραµένει πα-
ράλληλο µε το κεκλιµένο επίπεδο, ενώ η κλίση του κεκλιµένου επιπέδου, φ , είναι
45o. Εάν ο συντελεστής τριβής ολίσθησης µεταξύ των τριβόµενων επιφανειών (της
βάσης του σώµατος Α και της επιφάνειας του κεκλιµένου επιπέδου) είναι µ = 0.5,
βρείτε την επιτάχυνση ανόδου, a, του σώµατος Σ. (Θεωρήστε ότι η τροχαλία περι-
στρέφεται χωρίς τριβές και έχει αµελητέα µάζα, επίσης g = 9.81m/s2.)
Σχήµα 2.16
Η µέθοδος που θα εφαρµόσουµε αφορά πλήθος προβληµάτων κίνησης. Σχηµα-

τικά, η συλλογιστική µας περιλαµβάνει τα ακόλουθα βήµατα:
1. Τα δύο σώµατα, επειδή είναι συνδεδεµένα µεταξύ τους, θα εκτελέσουν
όµοιες κινήσεις, δηλαδή θα έχουν επιταχύνσεις και ταχύτητες ίδιου µέτρου.
Να δείξετε ότι το σώµα Α και το σώµα Σ έχουν ταχύτητες και επιταχύνσεις Ερώτηση 2.19
ίδιου µέτρου.
Υπόδειξη: Το σώµα Σ σε χρόνο ∆t ολισθαίνει κατά ∆h. Στον ίδιο χρόνο το
σώµα Α κινείται κατά ∆x. Επειδή το σκοινί έχει ορισµένο µήκος, ∆x = ∆h.
Εφαρµόστε τους ορισµούς της ταχύτητας και της επιτάχυνσης.
2. Στα σώµατα ασκούνται διαφορετικές δυνάµεις. Αναζητάµε τις δυνάµεις

που, ενώ ασκούνται σε διαφορετικά σώµατα, συνδέονται µεταξύ τους µέσω
της αρχής της δράσης – αντίδρασης.
3. Επιλέγουµε για κάθε σώµα ένα σύστηµα ορθογώνιων αξόνων και αναλύουµε
τις δυνάµεις στις συνιστώσες τους. Στη συνέχεια εφαρµόζουµε το 2ο νόµο
του Νεύτωνα.
Συνήθως επιλέγουµε τον άξονα Χ κατά τη διεύθυνση της κίνησης του σώµα-
τος, και δεν είναι απαραίτητο τα συστήµατα ορθογώνιων αξόνων που επιλέ-
γουµε για κάθε σώµα να έχουν τον ίδιο προσανατολισµό. Βλέπε, για παρά-
δειγµα, στο Σχήµα 2.16(α), όπου τα σώµατα Α και Σ κινούνται σε διαφορετι-
κές διευθύνσεις.
4. Το σύστηµα των εξισώσεων στο οποίο θα καταλήξουµε περιέχει όλη την πληρο-
φορία αναφορικά µε τα φυσικά µεγέθη που εµπλέκονται στο πρόβληµα.
Ας εφαρµόσουµε τώρα, βήµα προς βήµα, αυτή τη µεθοδολογία στη µελέτη της κί-
νησης των σωµάτων του Σχήµατος 2.16.
Βήµα 1: Οι επιταχύνσεις των Α και Σ θα έχουν το ίδιο µέτρο, a, αλλά τα δύο σώ-
µατα θα κινηθούν σε διαφορετικές διευθύνσεις.
Βήµα 2: Στα Σχήµατα 2.16(β) και 2.16(γ) περιγράφονται τα διαγράµµατα των
ελεύθερων σωµάτων Σ και Α αντίστοιχα.
Το σώµα Α ασκεί, µέσω του νήµατος και της τροχαλίας, τη δύναµη F΄ στο σώµα Σ
(βλέπε Σχήµα 2.16[β]) και λόγω δράσης – αντίδρασης το σώµα Σ ασκεί τη δύ-
ναµη F στο σώµα Α (βλέπε Σχήµα 2.16[γ]). Η δράση της τροχαλίας αλλάζει διεύ-
θυνση στις δυνάµεις (δεν είναι πλέον αντίθετα διανύσµατα), αλλά το µέτρο τους
παραµένει το ίδιο, δηλαδή F = F΄.
Θα καλούµε στα επόµενα και τις δύο αυτές δυνάµεις «τάση του νήµατος».
Βήµα 3: Στο σώµα Σ δρουν δύο συγγραµµικές δυνάµεις, η τάση του νήµατος F΄
και το βάρος του σώµατος Σ (W = m2· g). Το σώµα Σ επιταχύνεται προς τα
επάνω µε επιτάχυνση a. Επιλέγουµε τη διεύθυνση και τη φορά του άξονα Χ για
το σώµα Σ παράλληλη µε τη δύναµη F΄ και, χρησιµοποιώντας την ισότητα F΄ = F,
καταλήγουµε:
F ′ − W = m2 ⋅ a ή F − m2 ⋅ g = m2 ⋅ a ή F = m2 ⋅ ( a + g ) (2.43)
Στο σώµα Α δρουν (βλέπε Σχήµα 2.16[γ]):

α) η τάση του νήµατος F, β) το βάρος του B ( B = m1 ⋅ g ) , γ) η κάθετη αντίδραση
του επιπέδου N και δ) η τριβή ολίσθησης T (T = µ ⋅ N ) .
Το σώµα Α κατεβαίνει επιταχυνόµενο το κεκλιµένο επίπεδο. Επιλέγουµε να
αναλύσουµε την κίνηση σε δύο ορθογώνιους άξονες, τον Χ, παράλληλο προς τη
διεύθυνση κίνησης (δηλαδή παράλληλο στο κεκλιµένο επίπεδο), και τον Υ, κά-
θετο στο κεκλιµένο επίπεδο.
Είναι εύκολο να αποδείξετε ότι η διεύθυνση του βάρους σχηµατίζει γωνία µε το
κεκλιµένο επίπεδο, η οποία είναι συµπληρωµατική της φ . . Εφαρµόζοντας τις
συνθήκες κίνησης, καταλήγουµε:
m1 ⋅ g ⋅ sin φ − F − µ ⋅ N = m1 ⋅ a (2.44)
m1 ⋅ g ⋅ cos φ − N = 0 (2.45)
Βήµα 4: Το σύστηµα των εξισώσεων (2.43), (2.44) και (2.45) περιέχει όλη την
πληροφορία για την κίνηση του συστήµατος των σωµάτων. Επιλύοντας ως προς a,
m1 ⋅ sin φ − m2 − µ ⋅ m1 ⋅ cos φ
a =g⋅ (2.46)
m1 + m2
Ολοκληρώστε την άσκηση µε αριθµητική εφαρµογή. Ερώτηση 2.20
2.2.6 Βολές
Ας επανέλθουµε τώρα στο πρόβληµα βολής που αρχίσαµε να συζητάµε στην
Υποενότητα 2.1.1 αυτού του κεφαλαίου.
Ο καταπέλτης του Σχήµατος 2.1 προσδίδει στη σφαίρα αρχική ταχύτητα V0, η
οποία σχηµατίζει γωνία φ µε τον οριζόντιο άξονα. Στη συνέχεια, η σφαίρα θα
κινηθεί υπό την επίδραση µόνο του βάρους της.
Ας επιλέξουµε ένα τρισορθογώνιο σύστηµα συντεταγµένων, ΟΧΥΖ, όπου η αρχή
των αξόνων Ο συµπίπτει µε τη θέση της σφαίρας όταν εγκαταλείπει τον κατα-
πέλτη και ο άξονας Υ συµπίπτει µε την κατακόρυφο. Θα θεωρήσουµε ότι το ση-
µείο Ο βρίσκεται πάνω στο έδαφος (δηλαδή ο καταπέλτης δεν έχει διαστάσεις)
και θα επιλέξουµε τον άξονα Χ έτσι ώστε το διάνυσµα της αρχικής ταχύτητας να
ανήκει στο επίπεδο ΟΧΥ, όπως δείχνει το Σχήµα 2.17.
Σχήµα 2.17
Βολή υπό γωνία
Εάν η σφαίρα δεν είχε βάρος, θα εκτελούσε (1ος νόµος του Νεύτωνα) ευθύ-
γραµµη οµαλή κίνηση κατά τη διεύθυνση της αρχικής της ταχύτητας. Επειδή
όµως έλκεται από τη Γη µε τη δύναµη του βάρους της, θα αποκτήσει επιτάχυνση
(2ος νόµος του Νεύτωνα) κατά τη διεύθυνση της κατακορύφου. Παρατηρήστε
όµως ότι πάνω στη σφαίρα δε δρα καµία δύναµη που να έχει συνιστώσα κατά τη
διεύθυνση του άξονα Ζ. Συνεπώς, η κίνηση θα περιοριστεί στο επίπεδο ΟΧΥ.
Σύµφωνα µε τα συµπεράσµατα στα οποία καταλήξαµε στις Υποενότητες 2.1.6
και 2.1.7 αυτού του κεφαλαίου, η κίνηση της σφαίρας στο επίπεδο αναλύεται
στην κίνηση των προβολών της θέσης της πάνω στους άξονες Χ και Υ.
Προφανώς οι κινήσεις των προβολών της θέσης είναι ευθύγραµµες, αλλά το είδος
των κινήσεων εξαρτάται από τις δυνάµεις που ασκούνται στο σώµα. Συγκεκριµένα:
α) Κίνηση στη διεύθυνση Χ:

Στο σώµα δεν ασκείται καµία δύναµη κατ’ αυτή τη διεύθυνση. Συνεπώς, η προ-
βολή της θέσης του βλήµατος στον Χ–άξονα εκτελεί οµαλή ευθύγραµµη κίνηση
µε ταχύτητα V0 x :
V0 x = V0 ⋅ cos φ (2.47)
Η Χ–συντεταγµένη της σφαίρας τη χρονική στιγµή t (µετά την εκτόξευσή της) θα
δίνεται από τη σχέση:
x = V0 ⋅ cos φ ⋅ t . (2.48)
β) Κίνηση στη διεύθυνση Υ:
Στη σφαίρα ασκείται η δύναµη του βάρους της µε διεύθυνση αντιπαράλληλη του
άξονα Υ. Εποµένως, η προβολή της θέσης της σφαίρας στον άξονα Υ εκτελεί επι-
ταχυνόµενη κίνηση µε επιτάχυνση µέτρου ay. Εφαρµόζοντας το 2ο νόµο του Νεύ-
τωνα, εύκολα καταλήγουµε (βλέπε Υποενότητα 1.3.6 του Κεφαλαίου 1) ότι η επι-
τάχυνση ay είναι ίση µε την επιτάχυνση της βαρύτητας.
ay = g (2.49)
Η ταχύτητα της σφαίρας για κάθε χρονική στιγµή t µετά την εκτόξευση δίνεται
Vy = V0 ⋅ sin φ − g ⋅ t (2.50)
Ερµηνεύστε το αρνητικό πρόσηµο στον όρο gt της σχέσης (2.50). Ερώτηση 2.21
Υπόδειξη: Εξετάστε τη φορά της επιτάχυνσης.
Η Υ συντεταγµένη της σφαίρας για κάθε χρονική στιγµή t µετά την εκτόξευση δί-
νεται από τη σχέση:
1
y = V0 ⋅ sin φ ⋅ t − ⋅ g ⋅ t 2 (2.51)
2
Οι σχέσεις (2.48), (2.49), (2.50) και (2.51) περιέχουν όλη την πληροφορία για
την βολή, όπως θα δείτε στα επόµενα παραδείγµατα.
Παρατηρώντας την τροχιά της σφαίρας στο Σχήµα 2.17, εύκολα αντιλαµβάνεται
« µέγιστο ύψος
κανείς ότι, ενώ στην αρχή το βλήµα κερδίζει ύψος, στη συνέχεια κατεβαίνει µέ-
χρις ότου χτυπήσει το έδαφος. Υπάρχει ένα σηµείο της τροχιάς, το οποίο παρεµ-
βάλλεται µεταξύ της ανόδου και καθόδου της σφαίρας, στο οποίο η σφαίρα προς
στιγµήν ισορροπεί κατά τον κατακόρυφο άξονα. Έχει δηλαδή µηδενική ταχύ-
τητα κατά τον άξονα Υ.
Προφανώς αυτό είναι και το σηµείο στο οποίο η σφαίρα έχει αποκτήσει το µεγα-
λύτερο ύψος.
Αναζητώντας το µέγιστο ύψος στο οποίο θα ανέλθει η σφαίρα, στην ουσία ανα-
ζητούµε το σηµείο όπου Vy = 0:
• Από τις εξισώσεις κίνησης (σχέσεις [2.48], [2.49], [2.50] και [2.51]) η σχέση
(2.50) συνδέει την Υ συνιστώσα της ταχύτητας µε το χρόνο. Από τη σχέση
αυτή µπορούµε να βρούµε τη χρονική στιγµή, th, κατά την οποία η σφαίρα θα
βρεθεί στο υψηλότερο σηµείο της τροχιάς της, ως:
V0 ⋅ sin φ
0 = V0 ⋅ sin φ − g ⋅ th ⇒ th = (2.52)
g
• Η σχέση (2.51) προβλέπει την Υ συντεταγµένη της θέσης της σφαίρας για
κάθε χρονική στιγµή. Αντικαθιστώντας τη (2.52) στη (2.51), βρίσκουµε την Υ–
συντεταγµένη της θέσης της σφαίρας στο υψηλότερο σηµείο της τροχιάς της.
Επειδή επιλέξαµε την αρχή των αξόνων να συµπίπτει µε την αρχική θέση της
σφαίρας (έδαφος), η συντεταγµένη αυτής της θέσης συµπίπτει µε το µέγιστο
ύψος που θα βρεθεί η σφαίρα.
⎛ V0 ⋅ sin φ ⎞ (V0 ⋅ sin φ )

2 2
⎛ V ⋅ sin φ ⎞ 1
h = V0 ⋅ sin φ ⋅ ⎜ 0 ⎟ − ⋅g ⋅⎜ ⎟ = (2.53)
⎝ g ⎠ 2 ⎝ g ⎠ 2⋅g
Ερώτηση 2.22 Εάν το µέτρο της αρχικής ταχύτητας του βλήµατος ήταν 10m/s και η διεύθυνση
της αρχικής ταχύτητας σχηµάτιζε γωνία 80ο µε τον οριζόντιο άξονα, να βρεθεί
το µέγιστο ύψος της βολής.
βεληνεκές¬ Το βεληνεκές, R, δηλαδή η µέγιστη οριζόντια απόσταση που θα διανύσει η σφαίρα

πριν χτυπήσει στο έδαφος, αποτελεί επίσης ενδιαφέρον µέγεθος στη βολή.
Όπως φαίνεται στο Σχήµα 2.17, η σφαίρα βρίσκεται στο έδαφος, δηλαδή έχει Υ
συντεταγµένη ίση µε το µηδέν, στην αρχή και στο τέλος της βολής.
• Πράγµατι, εάν κανείς χρησιµοποιήσει τη σχέση (2.51) για να βρει πότε η
σφαίρα βρίσκεται σε θέση µε y = 0, θα βρει δύο λύσεις. Περιµένουµε η µία εξ
αυτών να αντιστοιχεί στην αρχή του χρόνου (t = 0), πριν ακόµα ξεκινήσει η
σφαίρα. Η άλλη λύση αντιστοιχεί στο τέλος της τροχιάς, όταν δηλαδή η
σφαίρα χτυπάει στο έδαφος.
⎧ −V0 ⋅ sin φ + (V0 ⋅ sin φ )

2
⎪ t1 = =0
1 ⎪⎪ −g
0 = V0 ⋅ sin φ ⋅ t − ⋅ g ⋅ t ⇒ ⎨
2
(2.54)
2 ⎪ −V0 ⋅ sin φ − (V0 ⋅ sin φ )
2
2 ⋅ V0 ⋅ sin φ
⎪t2 = =
⎪⎩ −g g
• Το βεληνεκές αντιστοιχεί στην απόσταση που κινήθηκε η σφαίρα κατά τη διεύ-

θυνση Χ σε χρόνο t2. Αντικαθιστώντας τη (2.54) στη σχέση (2.48), καταλήγουµε:
2 ⋅ V02 ⋅ sin φ ⋅ cos φ
R= (2.55)
g
Να αποδείξετε ότι για σταθερό µέτρο της αρχικής ταχύτητας του βλήµατος, Ερώτηση 2.23
(V0), το µέγιστο βεληνεκές επιτυγχάνεται για φ = 45D.
Υπόδειξη: Θυµηθείτε ότι 2 ⋅ sin φ ⋅ cos φ = sin ( 2φ ) και η σχέση (2.55) γράφεται:
V02
R= ⋅ sin ( 2 ⋅ φ )
g
Έχετε ήδη αποκτήσει µια εποπτική εικόνα της τροχιάς που ακολουθεί στο χώρο
« εξίσωση
η σφαίρα καθώς βάλλεται από τον καταπέλτη (βλέπε, για παράδειγµα, το Σχήµα τροχιάς
2.4). Χρησιµοποιώντας τις εξισώσεις κίνησης, εύκολα µπορούµε να βρούµε την
εξίσωση της τροχιάς, δηλαδή τη µαθηµατική σχέση που συνδέει τις Χ και Υ συ-
ντεταγµένες της θέσης της σφαίρας.
• Η σχέση (2.48), η οποία προβλέπει τη Χ συντεταγµένη της θέσης για κάθε χρο-
νική στιγµή, είναι γραµµική ως προς το χρόνο, και συνεπώς ο χρόνος και η Χ συ-
ντεταγµένη της θέσης βρίσκονται σε µονοσήµαντη αντιστοιχία. Εύκολα, λοιπόν,
µπορούµε να αντιστρέψουµε τη σχέση (2.48), ώστε να προβλέπουµε σε ποια χρο-
νική στιγµή, t, η θέση της σφαίρας αντιστοιχεί στη δεδοµένη x συντεταγµένη:
x
t= (2.56)
V0 ⋅ cos φ
• Η σχέση (2.51) εκφράζει την Υ συντεταγµένη της θέσης της σφαίρας για κάθε
χρονική στιγµή. Αντικαθιστώντας το χρόνο από τη σχέση (2.56), καταλήγουµε
να εκφράζουµε την Υ συντεταγµένη ως συνάρτηση της Χ συντεταγµένης της
θέσης στην εξίσωση της τροχιάς (παραβολή):
g
y = x ⋅ tan φ − x 2 ⋅ (2.57)
2 ⋅ (V0 ⋅ cos φ )
2
Οι Χ και Υ συντεταγµένες της θέσης της σφαίρας που περιέχονται στον Πί- Ερώτηση 2.24
νακα 2.1 της Υποενότητας 2.1.1 πάρθηκαν από ένα πείραµα βολής όπου µια
σφαίρα εβάλλετο υπό γωνία φ = 80ο και µε µέτρο της αρχικής της ταχύτητας
V0 = 10m/s. Παραστήστε γραφικά τα σηµεία του Πίνακα 2.1 (η Υ συντεταγ-
µένη στον κάθετο και η Χ συντεταγµένη στον οριζόντιο άξονα). Χρησιµοποιή-
στε τη σχέση (2.57) για να προβλέψετε την τροχιά του βλήµατος και να δείξετε
ότι η καµπύλη που αναπαριστά γραφικά την εξίσωση της τροχιάς (2.57) διέρ-
χεται από τα σηµεία στα οποία φωτογραφήθηκε η σφαίρα.
2.2.7 Πρόβληµα βολής σε κεκλιµένο επίπεδο

Στα επόµενα θα ασχοληθούµε µε ένα πιο σύνθετο παράδειγµα βολής και θα
έχετε την ευκαιρία να εφαρµόσετε τις περισσότερες από τις υπολογιστικές δε-
ξιότητες που αποκτήσατε.
Σχήµα 2.18
Βολή σε κεκλιµένο επίπεδο
Όπως δείχνει το Σχήµα 2.18, ένας ακοντιστής βρίσκεται πάνω σε κεκλιµένο

επίπεδο µε γωνία κλίσης θ. Από ύψος h (µε αναφορά την κεκλιµένη επιφά-
νεια) ρίχνει το ακόντιό του υπό γωνία φ ως προς το κεκλιµένο επίπεδο και µε
ταχύτητα (το µέτρο της οποίας είναι) V0. Με την υπόθεση ότι το ακόντιο είναι
υλικό σηµείο, να υπολογιστεί το βεληνεκές του, R, κατά µήκος του κεκλιµένου
επιπέδου και η ταχύτητα, VT, τη χρονική στιγµή όπου το ακόντιο χτυπάει το κε-
κλιµένο επίπεδο.
• Θα επιλέξουµε τον προσανατολισµό του συστήµατος συντεταγµένων έτσι
ώστε ο άξονας Χ να είναι παράλληλος στο κεκλιµένο επίπεδο. Θα επιλέ-
ξουµε επίσης την αρχή των αξόνων να συµπίπτει µε το σηµείο στο οποίο το
ακόντιο εγκαταλείπει το χέρι του ακοντιστή.
• Στο ακόντιο δρα µόνο το βάρος του. Οι συνιστώσες του στους άξονες Χ και
Υ, (βλέπε Σχήµα [2.18]) είναι:
Bx = − B ⋅ sin θ
(2.58)
By = − B ⋅ cosθ
(το αρνητικό πρόσηµο δηλώνει ότι η φορά είναι αντίθετη της διεύθυνσης
του άξονα συντεταγµένων).
• Οι συνιστώσες της αρχικής ταχύτητας σε αυτούς τους άξονες είναι:
V0 x = V0 ⋅ cos φ
(2.59)
V0 y = V0 ⋅ sin φ
• Η κίνηση των προβολών της θέσης του ακοντίου στους άξονες Χ και Υ εί-
ναι επιταχυνόµενη, µε επιταχύνσεις ax και ay αντίστοιχα.
Bx = − B ⋅ sin θ = m ⋅ a x ⎫⎪ a x = −g ⋅ sin θ ⎫⎪
⎬⇒ ⎬ (2.60)
By = − B ⋅ cosθ = m ⋅ a y ⎪⎭ a y = −g ⋅ cos θ ⎭⎪
• Οι εξισώσεις κίνησης στον άξονα Χ είναι:

Vx = V0 ⋅ cos φ − g ⋅ sin θ ⋅ t
1 (2.61)
x = V0 ⋅ cos φ ⋅ t − ⋅ g ⋅ sin θ ⋅ t 2
2
• Οι εξισώσεις κίνησης στον άξονα Υ είναι:
Vy = V0 ⋅ sin φ − g ⋅ cos θ ⋅ t
1 (2.62)
y = V0 ⋅ sin φ ⋅ t − ⋅ g ⋅ cos θ ⋅ t 2
2
• Όταν το ακόντιο χτυπήσει το κεκλιµένο επίπεδο η Υ συντεταγµένη της
θέσης του (βλέπε Σχήµα 2.18) είναι –h. Η χρονική στιγµή κατά την οποία
θα συµβεί αυτή η πρόσκρουση βρίσκεται από τη σχέση (2.62) για y= –h.
∆ηλαδή:
⎧ −V ⋅ sin φ − (V0 ⋅ sin φ )

2
+ 2g cos θ ⋅ h
⎪t = 0
1 ⎪⎪ 1
−g ⋅ cos θ
− h = V0 sin φ ⋅ t − g cos θ ⋅ t 2 ⇒ ⎨ (2.63)
2 ⎪ (V0 ⋅ sin φ )
2
−V0 ⋅ sin φ + + 2g cos θ ⋅ h
⎪t2 =
⎪⎩ −g ⋅ cos θ
Ερώτηση 2.25 ∆είξτε ότι η χρονική στιγµή t2 είναι πάντα αρνητική ή µηδέν (για h = 0). Σε τι
αντιστοιχεί ο χρόνος t2;
Υπόδειξη: Εύκολα µπορείτε να δείξετε ότι πάντα ισχύει:
V0 ⋅ sin φ ≤ ⋅ (V0 ⋅ sin φ ) + 2 ⋅ g ⋅ cosθ ⋅ h .

2
Η προέκταση της καµπύλης τροχιάς του ακοντίου τέµνει σε ένα ακόµα σηµείο
το κεκλιµένο επίπεδο.
Η λύση t2 αντιστοιχεί σε αρνητική τιµή του χρόνου και δεν είναι αποδεκτή, ενώ
η λύση t1 είναι πάντα θετική.
• Το βεληνεκές κατά µήκος του κεκλιµένου επιπέδου, R, βρίσκεται θέτοντας
στη σχέση (2.61) τιµή του χρόνου ίση µε t1.
1
R = V0 ⋅ cos φ ⋅ t1 − ⋅ g ⋅ sin θ ⋅ t12 (2.64)
2
όπου το t1 δίνεται από τη (2.63).
• Οι συνιστώσες της ταχύτητας τη στιγµή πρόσκρουσης του ακοντίου στο κε-
κλιµένο επίπεδο θα δίνονται από τις σχέσεις (2.61) και (2.62):
Vx = V0 ⋅ cos φ − g ⋅ sin θ ⋅ t1
(2.65)
Vy = V0 ⋅ sin φ − g ⋅ cos θ ⋅ t1
όπου το t1 δίνεται από τη σχέση (2.63).
Ερώτηση 2.26 Βρείτε το βεληνεκές και την τελική ταχύτητα στις ακόλουθες περιπτώσεις:
α) Η κλίση του κεκλιµένου επιπέδου είναι µηδέν, το ακόντιο βάλλεται υπό
γωνία ως προς το έδαφος και από ύψος h.
β) Η κλίση του κεκλιµένου επιπέδου είναι µηδέν, το ακόντιο βάλλεται παράλ-
ληλα µε το έδαφος και από ύψος h.
γ) Η κλίση του κεκλιµένου επιπέδου είναι µηδέν, το ακόντιο βάλλεται υπό
γωνία ως προς το έδαφος και από ύψος h = 0.
1ος Νόµος του Νεύτωνα

Εάν το διανυσµατικό άθροισµα (η συνισταµένη) των δυνάµεων που δρουν πάνω
σε σώµα είναι µηδέν, τότε το σώµα θα εκτελεί ευθύγραµµη κίνηση µε σταθερή (ή
µηδενική) ταχύτητα

Εάν σε υλικό σώµα σταθερής µάζας ασκείται η δύναµη F, τότε το σώµα αποκτά
επιτάχυνση a, που δίνεται από τη σχέση:
dv d2R
F = m⋅a = m⋅ = m⋅ 2
dt dt

Εάν το σώµα Α επιδρά στο σώµα Β µε µια δύναµη F, τότε το σώµα Β αντιδρά στο
σώµα Α µε µια δύναµη G = –F.
∆ύναµη Τριβής
• Όταν το σώµα δεν ολισθαίνει, η στατική τριβή αντιτίθεται στη συνισταµένη όλων
των άλλων δυνάµεων. Το µέτρο της δίνεται από την ταυτανισότητα Ts ≤ µ s ⋅ N ,
όπου Ν είναι η κάθετη αντίδραση του επιπέδου. Ο συντελεστής µs καλείται «συντε-
λεστής στατικής τριβής» και εξαρτάται από τη φύση των τριβόµενων επιφανειών.
• Όταν το σώµα ολισθαίνει, η δύναµη τριβής ολίσθησης αντιτίθεται της κίνησης.
Το µέτρο της δίνεται από τη σχέση Tk = µk ⋅ N . όπου Ν είναι η κάθετη αντί-
δραση του επιπέδου.
• Ο συντελεστής µk καλείται «συντελεστής τριβής ολίσθησης (ή κίνησης)» και
εξαρτάται από τη φύση των τριβόµενων επιφανειών. Για τα περισσότερα
υλικά ο συντελεστής τριβής ολίσθησης είναι µικρότερος από το συντελεστή
στατικής τριβής.
• Η τριβή δεν είναι θεµελιώδης δύναµη, αλλά είναι η συνισταµένη της αλληλεπί-
δρασης µεταξύ των δοµικών µονάδων των δύο επιφανειών που έρχονται σ’
επαφή. Για τους σκοπούς αυτού του βιβλίου, θα θεωρήσουµε τους συντελεστές
τριβής να εξαρτώνται µόνο από τη φύση των υλικών.

Ένα βάζο µάζας 4kg είναι κρεµασµένο από το ταβάνι µε δύο σύρµατα αµελη-
τέας µάζας. Το ένα σύρµα σχηµατίζει γωνία 30ο και το άλλο γωνία 45ο µε την
κατακόρυφο. Βρείτε την τάση κάθε σύρµατος.

Ένα αντικείµενο µάζας 30kg ανεβαίνει ολισθαίνοντας (µε συντελεστή τριβή
ολίσθησης ίσο µε 0.25) σε κεκλιµένο επίπεδο, που σχηµατίζει γωνία 45ο µε το
οριζόντιο επίπεδο. Βρείτε: α) την απαιτούµενη δύναµη µε διεύθυνση παράλ-
ληλη µε το κεκλιµένο επίπεδο, ώστε το σώµα να ανεβαίνει µε επιτάχυνση
0.08m/s2.

Μια σφαίρα εκσφενδονίζεται οριζόντια µε ταχύτητα 675m/s και χτυπά το έδα-
φος σε οριζόντια απόσταση 511m από το σηµείο εκτόξευσης. Πόσο ψηλότερα
από το έδαφος βρισκόταν το σηµείο εκτόξευσης;

Κατά τη διάρκεια της µελέτης σας συναντήσατε τις ακόλουθες εξισώσεις:
F = m⋅a
1
x = x0 + v0t + a 0t 2
2
x = x0 + v0 cos θ 0 t
1
y = y0 + v0 sin θ 0t − gt 2
2
2
v
R = 0 sin 2θ 0
2g
Για καθεµία από αυτές απαντήστε στις επόµενες ερωτήσεις: α) Ποιο φυσικό
σύστηµα ή φυσική ποσότητα περιγράφεται; β) Τι αναπαριστά καθένα από τα
σύµβολα;

Από την κορυφή ενός κτιρίου εκτοξεύεται ένα αντικείµενο µε ταχύτητα 10m/s,
που σχηµατίζει γωνία 30ο µε το οριζόντιο επίπεδο. Η σφαίρα χτυπάει το έδα-
φος 18m µπροστά από τη βάση του κτιρίου. Βρείτε το ύψος του κτιρίου.

Ένα αεροπλάνο θέλει να ρίξει εφόδια από ύψος h. Το αεροπλάνο απέχει ορι-
ζόντια απόσταση x από το σηµείο που θα πρέπει να πέσουν τα εφόδια και πε-
τάει µε διεύθυνση που σχηµατίζει γωνία θ µε το οριζόντιο επίπεδο. Να εκφρά-
σετε συναρτήσει του h, x και θ το µέτρο της ταχύτητας που πρέπει να έχει το
αεροπλάνο. Να διερευνήσετε την έκφραση.
Σχήµα 2.19

Τα κανόνια του Σχήµατος 2.20 πυροβολούν συγχρόνως το ένα προς το άλλο
υπό γωνίες 45ο και 60ο αντίστοιχα. α) ∆είξτε ότι, προκειµένου τα δύο βλήµατα
να συναντηθούν στον αέρα, οι συνιστώσες των ταχυτήτων τους κατά τον κατα-
κόρυφο άξονα πρέπει να είναι ίσες. β) Εάν το µέτρο της αρχικής ταχύτητας
του βλήµατος του αριστερού πυροβόλου είναι 100m/s και η απόσταση των δύο
πυροβόλων είναι 1.3km, να βρείτε τις συντεταγµένες του σηµείου που θα συ-
ναντηθούν τα βλήµατα και τη χρονική στιγµή που θα συµβεί η συνάντηση.
Σχήµα 2.20

Κατά την απογείωση η συνισταµένη των δυνάµεων που δρουν σε ένα αερο-
πλάνο (από τα φτερά και τους έλικες) έχει µέτρο 90000Ν και διευθύνεται 60ο
επάνω από τον ορίζοντα. Το αεροπλάνο ανυψώνεται µε σταθερή ταχύτητα
κατά την κατακόρυφο, ενώ συνεχίζει να επιταχύνεται κατά την οριζόντια διεύ-
θυνση. Βρείτε τη µάζα του αεροπλάνου και την οριζόντια επιτάχυνση.

Βρείτε τις κάθετες δυνάµεις που δρουν στη σφαίρα µάζας 10kg ώστε να ισορ-
ροπεί (χωρίς τριβές), όπως δείχνει το Σχήµα 2.21.
Σχήµα 2.21

Βρείτε τη σχέση που συνδέει το µέτρο της δύναµης, τις µάζες, την επιτάχυνση
και το συντελεστή τριβής ολίσθησης. (Υποθέστε ότι όλα τα σώµατα είναι
φτιαγµένα από το ίδιο υλικό.)
Σχήµα 2.22

Βρείτε την επιτάχυνση του κιβωτίου του Σχήµατος 2.23 υπό την επίδραση της
δύναµης F εάν ο συντελεστής τριβής ολίσθησης του κιβωτίου στο κεκλιµένο
επίπεδο είναι µ. Υποθέστε τα σκοινιά και τις τροχαλίες ότι είναι αµελητέας
µάζας.
Σχήµα 2.23

Ο συντελεστής στατικής τριβής µεταξύ του χεριού σας και ενός χάρτινου πιά-
του είναι (περίπου) 0.8. Βρείτε µε τι επιτάχυνση πρέπει να κινείται το χέρι σας
ώστε να φέρετε το πιάτο µε το γλυκό στο πρόσωπο της πεθεράς σας χωρίς (το
πιάτο) να αρχίσει να ολισθαίνει κατακόρυφα.
Σχήµα 2.24

Η δύναµη F επιδρά στο σώµα του Σχήµατος 2.25, µάζας m=5kg, το οποίο ακι-
νητεί πάνω στο κεκλιµένο επίπεδο.
Σχήµα 2.25
α) Βρείτε το µέτρο της δύναµης ώστε το σώµα να αρχίσει να κινείται.

β) Βρείτε την επιτάχυνση µε την οποία θα αρχίσει να κινείται. (Η γωνία κλί-
σης του κεκλιµένου επιπέδου είναι 30ο, η δύναµη F έχει διεύθυνση παράλληλη
του κεκλιµένου επιπέδου, ο συντελεστής στατικής τριβής µεταξύ σώµατος και
κεκλιµένου επιπέδου είναι 0.8 και ο συντελεστής τριβής ολίσθησης είναι 0.4.)

Βρείτε την τάση του νήµατος και την επιτάχυνση κίνησης των δύο αντικειµέ-
νων, µάζας m1 και m2, του Σχήµατος 2.26. Θεωρήστε ότι: α) m2 > m1 και β) ο
συντελεστής τριβής ολίσθησης του δεξιού και του αριστερού σώµατος µε το
κεκλιµένο επίπεδο είναι µ1 και µ2 αντίστοιχα.
Σχήµα 2.26
2.3 ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΤΩΝ ΝΟΜΩΝ ΤΟΥ ΝΕΥΤΩΝΑ ΣΤΟ ΕΠΙΠΕ∆Ο ΚΑΙ ΣΤΟ ΧΩΡΟ 159
2.3 Εφαρµογές των Νόµων του Νεύτωνα στο Επίπεδο και στο Χώρο
Σκοπός
Σ’ αυτή την ενότητα θα µελετήσουµε ειδικές περιπτώσεις δυνάµεων µε ευρύ φάσµα
εφαρµογών. Συγκεκριµένα, θα εφαρµόσουµε τους νόµους του Νεύτωνα στην κυκλική
κίνηση υλικών σηµείων και θα επιµείνουµε στην οµαλή κυκλική κίνηση, δηλαδή στην
περίπτωση όπου το µέτρο της ταχύτητας του κινητού παραµένει σταθερό.
Τέλος, θα επανέλθουµε σε περιπτώσεις σχετικής κίνησης και θα δώσουµε έµφαση στη
µελέτη φαινοµένων που εξελίσσονται σε επιταχυνόµενα συστήµατα αναφοράς.
• οµαλή κυκλική κίνηση
• γωνιακή και επιτρόχια ταχύτητα
• περίοδος
• κεντροµόλος επιτάχυνση
• κεντροµόλος δύναµη
• σύνθετη καµπυλόγραµµη κίνηση
• µετασχηµατισµός ταχυτήτων σε τρεις διαστάσεις
• αδρανειακά και µη αδρανειακά συστήµατα αναφοράς
• πλασµατικές ή υποθετικές ή αδρανειακές δυνάµεις
2.3.1 Οµαλή κυκλική κίνηση – Ορισµοί

Σε προηγούµενες υποενότητες µελετήσαµε παραδείγµατα βολής όπου αγνοή-
σαµε τις διαστάσεις και την καµπυλότητα της γήινης σφαίρας (βλέπε το παρά-
δειγµα του Σχήµατος 2.17). Στις περιπτώσεις όµως εκείνες όπου το βλήµα βάλλε-
ται µε µεγάλη ταχύτητα, η προσέγγιση αυτή δεν ισχύει πλέον.
Πράγµατι, όταν το βλήµα εκτοξεύεται µε πολύ µεγάλη ταχύτητα, είναι δυνατόν
να ξεφύγει από τη γήινη βαρυτική έλξη (όπως θα δούµε σε επόµενες ενότητες).
Για ενδιάµεσες αρχικές ταχύτητες το βλήµα θα επανέλθει στη Γη, όπως δείχνει
παραστατικά το cartoon του Σχήµατος 2.27. Εάν όµως σε κατάλληλο σηµείο της
τροχιάς του υποστεί πλάγια ώθηση (Σχήµα 2.28), είναι δυνατόν κατά την επι-
στροφή του να αποφύγει τη Γη και να τεθεί σε µια κλειστή καµπύλη (στη γενική
περίπτωση ελλειπτική) τροχιά γύρω της.
Σχήµα 2.27
Υπό κατάλληλες συνθήκες ώθησης, η κλειστή καµπύλη τροχιά γίνεται κύκλος.

Στην περίπτωση αυτή, για λόγους που θα ανακαλύψουµε αργότερα, το µέτρο της
ταχύτητας του βλήµατος θα παραµένει σταθερό. Μιλάµε, λοιπόν, για οµαλή κυ-
κλική κίνηση.
Αυτός ο τύπος κίνησης βρίσκει ευρύ φάσµα εφαρµογών. Σκεφτείτε µόνο πόσα
µηχανικά εξαρτήµατα συσκευών που χρησιµοποιείτε καθηµερινά εκτελούν
οµαλή κυκλική κίνηση.
Σχήµα 2.28
Ένα κινητό που διαγράφει κυκλική τροχιά µε ταχύτητα σταθερού µέτρου εκτε-
λεί οµαλή κυκλική κίνηση.
Στο Σχήµα 2.29(α) φαίνονται οι διαδοχικές φωτογραφίσεις αντικειµένου που « οµαλή κυκλική
εκτελεί οµαλή κυκλική κίνηση µε ακτίνα r = 20m. Επέλεξα το σύστηµα συντεταγ- κίνηση
µένων ΟΧΥΖ για να µετράµε τις θέσεις, όπου η αρχή των αξόνων Ο συµπίπτει µε
το κέντρο της κυκλικής τροχιάς και η κίνηση γίνεται στο επίπεδο ΟΧΥ. Ως συνή-
θως, µε τα σύµβολα i, j και k θα παριστώ τα µοναδιαία διανύσµατα κατά τους
άξονες Χ, Υ και Ζ αντίστοιχα.
Ας συγκεντρώσουµε για λίγο την προσοχή µας στη µεταβολή του διανύσµατος θέσης,
R, καθώς το κινητό διαγράφει την κυκλική τροχιά. Το διάνυσµα θέσης γράφεται συ-
ναρτήσει της ακτίνας του κύκλου και του γωνιακού του ορίσµατος (δηλαδή της γωνίας
που σχηµατίζει το διάνυσµα θέσης µε τον άξονα Χ, µετρούµενης µε φορά αντίστροφη
της φοράς των δεικτών του ρολογιού, όπως δείχνει το Σχήµα 2.29[α]) ως:
R = r
⋅ cos

θ ⋅ i + r
⋅ sin θ ⋅ j (2.66)
x y
Η µεταβολή του µέτρου των συνιστωσών του διανύσµατος θέσης ( x = r ⋅ cos θ και
y = r ⋅ sin θ ) παρίσταται γραφικά στα Σχήµατα 2.29[β] και 2.29[γ]. Τα σηµεία πα-
ριστούν τη συντεταγµένη της θέσης του κινητού κάθε χρονική στιγµή που φωτο-
γραφήθηκε. Παρατηρήστε ότι τα µέτρα των συνιστωσών αλλάζουν επειδή µετα-
βάλλεται η γωνία θ από θέση σε θέση, ενώ το µέτρο του διανύσµατος θέσης πα-
ραµένει σταθερό και ίσο µε την ακτίνα του κύκλου, r.
Θα ορίσουµε ως γωνιακή ταχύτητα του κινητού το διάνυσµα ω, του οποίου το

µέτρο είναι:
γωνιακή¬ ∆θ dθ
ω = lim = (2.67)
∆t → 0 ∆t dt
ταχύτητα
Εκφράζει, δηλαδή, τη στιγµιαία ταχύτητα µεταβολής του γωνιακού ορίσµατος
του διανύσµατος θέσης.
Η διεύθυνση της γωνιακής ταχύτητας είναι κάθετη στο επίπεδο κίνησης (πα-
ράλληλη του άξονα Ζ του Σχήµατος 2.29[α]) και η φορά της καθορίζεται από τη
φορά που κινείται ο δεξιόστροφος κοχλίας (σε ελεύθερη µετάφραση: η δεξιό-
στροφη βίδα) όταν περιστραφεί οµόστροφα µε το κινητό (βλέπε Σχήµα 2.30).
Εύκολα θα συµπεράνετε από τα Σχήµατα 2.29[β] και 2.29[γ] ότι η οµαλή κυκλική
κίνηση είναι περιοδική. Μετά από κάποιο χρονικό διάστηµα, Τ, το κινητό θα
επανέλθει ακριβώς στην ίδια θέση. Αυτό το χρονικό διάστηµα, Τ, θα το καλούµε
«περίοδο της κίνησης». Η περίοδος της κίνησης αντιστοιχεί στον χρόνο που
χρειάζεται το κινητό να εκτελέσει µια πλήρη περιστροφή.
Θα δούµε στα αµέσως επόµενα ότι η γωνιακή ταχύτητα και η περίοδος συνδέονται
µεταξύ τους µε απλές σχέσεις, καθώς και ότι συνδέονται µε τη στιγµιαία ταχύτητα.
Σχήµα 2.30
Το διάνυσµα της γωνιακής ταχύτητας
Ερώτηση 2.27 Από τα Σχήµατα 2.29[β] ή/και 2.29[γ] εκτιµήστε την περίοδο της οµαλής κυκλι-
κής κίνησης της σφαίρας.
2.3.2 Οµαλή κυκλική κίνηση – Στιγµιαία ταχύτητα

Έχετε αρκετή εµπειρία για να ορίζετε την ταχύτητα και δε θα επεκταθώ περισσότερο.
• Στο Σχήµα 2.31 φαίνεται η µεταβολή, ∆R, του διανύσµατος θέσης σε χρόνο
∆t, όσο δηλαδή χρειάστηκε το κινητό να µετακινηθεί από το σηµείο Α στο ση-
µείο Β, διαγράφοντας τη γωνία ∆θ.
• Για απειροστές µικρές µετατοπίσεις, όταν δηλαδή ο χρόνος ∆t τείνει στο µη-
δέν και το σηµείο Β στο σηµείο Α, το διάνυσµα ∆R γίνεται εφαπτοµενικό της
τροχιάς. Συνεπώς, η στιγµιαία ταχύτητα:
∆R
V = lim (2.68)
∆t → 0 ∆t
έχει διεύθυνση εφαπτοµενική της κυκλικής τροχιάς.[13] Ακόµα και όταν το

κινητό εκτελεί οµαλή κυκλική κίνηση, το διάνυσµα της στιγµιαίας ταχύτητας
αλλάζει. Συνήθως χρησιµοποιούµε τον όρο επιτρόχια ταχύτητα όταν αναφε-
ρόµαστε στη στιγµιαία ταχύτητα.
• Στο όριο ∆t→0 το µέτρο του διανύσµατος µετατόπισης, ∆R, συµπίπτει µε το
µήκος του τόξου, ∆S, που συνδέει το αρχικό µε το τελικό σηµείο. Εκµεταλευό-
µενοι αυτή την παρατήρηση, µπορούµε να γράψουµε το µέτρο της στιγµιαίας
ταχύτητας ως:
∆R ∆S
V = lim = lim (2.69)
∆t → 0 ∆t ∆ t → 0 ∆t
Σχήµα 2.31
Στιγµιαία ταχύτητα στην οµαλή κυκλική κίνηση
[13]
Η εφαπτοµενικότητα της ταχύτητας είναι γενική αρχή, που την αποδείξαµε στην Ενότητα 2.2.
• Το µήκος του τόξου ισούται µε το γινόµενο της ακτίνας του κύκλου επί την
επίκεντρο γωνία (µετρούµενη σε ακτίνια) στην οποία αντιστοιχεί:
∆S = ∆θ ⋅ r (2.70)
• Συνδυάζοντας τις σχέσεις (2.67), (2.69) και (2.70), καταλήγουµε στη σχέση
που συνδέει τα µέτρα της επιτρόχιας και γωνιακής ταχύτητας:
∆θ ⋅ r ∆θ
V = lim = r ⋅ lim =ω ⋅r (2.71)
∆t → 0 ∆t ∆t → 0 ∆t
Ερώτηση 2.28 ∆είξτε ότι στην οµαλή κυκλική κίνηση το διάνυσµα της στιγµιαίας γωνιακής
ταχύτητας (µέτρο, διεύθυνση και φορά) είναι σταθερό.
Υπόδειξη: Χρησιµοποιήστε για το µέτρο τη σχέση (2.71) και για τη διεύθυνση
και τη φορά τους ορισµούς της προηγούµενης υποενότητας.
σχέσεις¬ • Επειδή η γωνιακή ταχύτητα είναι σταθερή, µπορούµε να µετρήσουµε το µέτρο

ταχυτήτων της από το χρόνο που χρειάζεται (µια περίοδο) το κινητό για να εκτελέσει µια
και περιόδου πλήρη περιστροφή (2·π ακτίνια).
2 ⋅π
ω= (2.72)
T
και χρησιµοποιώντας τη σχέση (2.71):
2 ⋅π ⋅ r
V= (2.73)
T
Στην οµαλή κυκλική κίνηση το κινητό:
• έχει στιγµιαία (επιτρόχιο) ταχύτητα εφαπτοµενική της τροχιάς του µε σταθερό
µέτρο, V·
• έχει σταθερή περίοδο κίνησης, Τ·
V 2⋅π
• έχει σταθερή γωνιακή ταχύτητα ω, µε µέτρο: ω = =
r Τ
2.3.3 Οµαλή κυκλική κίνηση – Κεντροµόλος επιτάχυνση και κεντροµόλος δύναµη

Θα µελετήσουµε µε περισσότερη λεπτοµέρεια τη µεταβολή του διανύσµατος της
στιγµιαίας ταχύτητας καθώς το κινητό µεταβαίνει από το σηµείο Α στο σηµείο Β
της τροχιάς του σε χρόνο ∆t.
• Επειδή τα διανύσµατα της στιγµιαίας ταχύτητας στα σηµεία Α και Β, (VA και
VB αντίστοιχα) είναι κάθετα προς τις επιβατικές ακτίνες[14], σχηµατίζουν µε-
ταξύ τους γωνία ίση µε τη γωνιακή διαφορά, ∆θ, των σηµείων Α και Β, όπως
δείχνει το Σχήµα 2.32(α).
• Η µεταβολή της ταχύτητας, το διάνυσµα ∆V = (VB – VA), είναι η διανυσµα-
τική διαφορά των ταχυτήτων που έχει το κινητό στο σηµείο Β και στο σηµείο
Α.
Ο γεωµετρικός προσδιορισµός του διανύσµατος ∆V παρίσταται στο Σχήµα
2.32(β). Το µέτρο ∆V εύκολα µπορεί να βρεθεί τριγωνοµετρικά από το ισοσκε-
λές τρίγωνο που σχηµατίζουν τα διανύσµατα της ταχύτητας.
∆θ
∆V = 2 ⋅ V ⋅ sin (2.74)
2
όπου V είναι το µέτρο των διανυσµάτων VA και VB.
Σχήµα 2.32
Μεταβολή της στιγµιαίας ταχύτητας
[14]
Θα ονοµάζουµε «επιβατική ακτίνα» την ακτίνα του κύκλου που συνοδεύει το κινητό καθώς διαγράφει κυ-
κλική τροχιά. Επειδή επιλέξαµε την αρχή του συστήµατος συντεταγµένων να συµπίπτει µε το κέντρο της κυ-
κλικής τροχιάς και το επίπεδο ΟΧΥ να συµπίπτει µε το επίπεδο κίνησης, η επιβατική ακτίνα ταυτίζεται µε
το διάνυσµα θέσης.
• Προφανώς, επειδή µεταβάλλεται το διάνυσµα της ταχύτητας, το σώµα επιτα-

χύνεται. Η στιγµιαία επιτάχυνση (κατά τα γνωστά) βρίσκεται από το ρυθµό
µεταβολής της ταχύτητας σε απειροελάχιστο χρονικό διάστηµα.
∆V
a = lim (2.75)
∆ t → 0 ∆t
Προσέξτε (σχέση [2.75]) ότι η στιγµιαία επιτάχυνση έχει την ίδια διεύθυνση
και φορά µε τη µεταβολή της ταχύτητας σε απειροελάχιστους χρόνους.
Το µέτρο της στιγµιαίας επιτάχυνσης δίνεται από τη σχέση:
∆V ∆V ∆V
a = a = lim = lim = lim (2.76)
∆t → 0 ∆t ∆t → 0 ∆t ∆t → 0 ∆t
• Έχουµε ήδη διατυπώσει την παρατήρηση ότι για χρονικές διαφορές που τεί-
νουν στο µηδέν (∆t→0) το σηµείο Β της τροχιάς σχεδόν συµπίπτει µε το ση-
µείο Α, ώστε η γωνιακή τους διαφορά (∆θ) να γίνεται απειροελάχιστα µικρή.
Επιπλέον, τα διανύσµατα VA και VB τείνουν να συµπέσουν (βλέπε το τρίγωνο
του Σχήµατος 2.32[β]) και το διάνυσµα ∆V γίνεται κάθετο της ταχύτητας VA.
Συνεπώς, και η στιγµιαία επιτάχυνση είναι κάθετη στην ταχύτητα. Από το
Σχήµα 2.32 φαίνεται ότι η στιγµιαία επιτάχυνση έχει φορά προς το κέντρο της
κυκλικής τροχιάς. Για ευνόητους λόγους, θα την καλούµε κεντροµόλο επιτά-
κεντροµόλος¬ χυνση και θα την παριστούµε µε το υπόθεµα r, δηλαδή ar.
επιτάχυνση • Παρατηρήσαµε ότι η γωνιακή διαφορά ∆θ γίνεται απειροελάχιστη καθώς η
χρονική διαφορά ∆t τείνει στο µηδέν. Για απειροελάχιστες όµως γωνίες το
ηµίτονο συµπίπτει µε την ίδια τη γωνία εκφρασµένη σε ακτίνια, ώστε:
∆θ ∆θ
lim sin = (2.77)
∆θ → 0
∆t → 0
2 2
Αντικαθιστώντας τις σχέσεις (2.74) και (2.77) στη σχέση (2.76), καταλήγουµε
στην ακόλουθη σχέση για το µέτρο της κεντροµόλου επιτάχυνσης:
∆θ
2 ⋅ V ⋅ sin
a r = lim
∆V
= lim 2 = lim V ⋅ ∆θ = V ⋅ ω (2.78)
∆t → 0 ∆t ∆t → 0 ∆t ∆t → 0 ∆t
Εάν δε χρησιµοποιήσουµε και τις σχέσεις (2.71) και (2.72), το µέτρο της κε-
ντροµόλου επιτάχυνσης (2.78) µπορεί να εκφραστεί και ως:
V2 4 ⋅π 2 ⋅ r
ar = = ω2 ⋅ r = (2.79)
r T2
Στην οµαλή κυκλική κίνηση η κεντροµόλος επιτάχυνση έχει: α) σταθερό µέ- Ερώτηση 2.29
τρο; β) σταθερή διεύθυνση; γ) σταθερή φορά;
Στην οµαλή κυκλική κίνηση το κινητό κινείται επιταχυνόµενα µε το διάνυσµα της
επιτάχυνσης κατά τη διεύθυνση της επιβατικής του ακτίνας, φορά προς το κέντρο
της κυκλικής τροχιάς και σταθερό µέτρο. Το µέτρο της κεντροµόλου επιτάχυνσης
συνδέεται µε τις άλλες ποσότητες της κίνησης µε τις σχέσεις:
V2 4 ⋅π 2 ⋅ r
ar = = ω2 ⋅ r =
r T2
Σύµφωνα όµως µε το δεύτερο νόµο του Νεύτωνα, οποιοδήποτε κινητό µάζας m

κινείται µε επιτάχυνση ar βρίσκεται υπό την επίδραση δύναµης Fr, τέτοιας ώστε:
Fr = m ⋅ a r (2.80) « κεντροµόλος
δύναµη
Όπως δηλώνει η σχέση (2.80), η δύναµη Fr έχει την ίδια διεύθυνση και φορά
(διεύθυνση ακτινική και φορά προς το κέντρο της κυκλικής τροχιάς) µε την κε-
ντροµόλο επιτάχυνση. Η δύναµη αυτή ευθύνεται για την απόκλιση από την οµαλή
ευθύγραµµη κίνηση, αλλά διατηρεί το µέτρο της ταχύτητας του κινητού, επειδή
είναι πάντοτε κάθετη προς την ταχύτητα, όπως θα δούµε σε επόµενη υποενότητα.
Στην οµαλή κυκλική κίνηση η κεντροµόλος δύναµη έχει σταθερό µέτρο, το οποίο
εύκολα υπολογίζεται από τις σχέσεις (2.79) και (2.80) ως:
V2 4 ⋅π 2 ⋅ r
Fr = m ⋅ = m ⋅ω2 ⋅ r = m ⋅ (2.81)
r T2
Για να εκτελέσει ένα υλικό σώµα οµαλή κυκλική κίνηση, πρέπει να ασκείται
πάνω του δύναµη κάθετη στην ταχύτητά του, δηλαδή να έχει τη διεύθυνση της
επιβατικής ακτίνας µε φορά προς το κέντρο της κυκλικής τροχιάς (κεντροµόλος
δύναµη).
Το µέτρο της κεντροµόλου δύναµης συνδέεται µε τις άλλες ποσότητες της κί-
νησης µε τις σχέσεις:
V2 4 ⋅π 2 ⋅ r
Fr = m ⋅ = m ⋅ω2 ⋅ r = m ⋅
r T2
2.3.4 Παραδείγµατα οµαλής κυκλικής κίνησης

Στο παράδειγµα της εκτόξευσης δορυφόρου της Υποενότητας 2.3.1 την κεντρο-
µόλο δύναµη θα την προσφέρει η βαρυτική έλξη της Γης. Η Γη (µάζας Μ) έλκει το
δορυφόρο (µάζας m) που βρίσκεται σε απόσταση h ψηλότερα από τη γήινη επιφά-
νεια µε τη δύναµη (βλέπε σχέση [1.50] της Υποενότητας 1.3.6 του Κεφαλαίου 1):
κίνηση¬ M ⋅m
δορυφόρου Fr = G ⋅ (2.82)
( R + h)
2
όπου R είναι η ακτίνα της γήινης σφαίρας.[15]

Η βαρυτική έλξη, Fr, είναι και η κεντροµόλος δύναµη της οµαλής κυκλικής κίνη-
σης. Συνεπώς, συνδέεται µε τις άλλες κινηµατικές ποσότητες µε τη σχέση:
M ⋅m m ⋅V 2
Fr = G ⋅ = = m ⋅ω 2 ⋅ ( R + h) (2.83)
( R + h)
2
( R + h )
Σχήµα 2.33
Οµαλή κυκλική κίνηση δορυφόρου
[15]
Θεωρούµε τη Γη σφαιρική.
Εξαρτάται η περίοδος περιστροφής του δορυφόρου από τη µάζα του; Από το Ερώτηση 2.30
ύψος της τροχιάς; Από το µέγεθος και τη µάζα του ουράνιου σώµατος;
Υπόδειξη: Χρησιµοποιήστε τις σχέσεις (2.81) και (2.82).
Η Σελήνη γυρίζει γύρω από τη Γη εκτελώντας σχεδόν οµαλή κυκλική κίνηση. Ερώτηση 2.31
Η (µέση) ακτίνα της κυκλικής τροχιάς της είναι 2.84 × 108 m και η µέση γω-
νιακή ταχύτητα είναι 2.66 × 10−6 rad s. Βρείτε την κεντροµόλο επιτάχυνση της
Σελήνης και τη µάζα της Γης ( G = 6.673 × 10−11 Nm 2 kg −2 ) .
Στα περισσότερα από τα επίγεια παραδείγµατα κυκλικής κίνησης που θα µπο-

ρούσατε να αναφέρετε το βάρος (ή κάποια συνιστώσα του βάρους) παίζει σηµα-
ντικό ρόλο στον υπολογισµό της κεντροµόλου δύναµης.
Θα συζητήσουµε στα επόµενα την αναγκαιότητα κλίσης του οδοστρώµατος στις
στροφές των δρόµων µεγάλων ταχυτήτων. Στο Σχήµα 2.34(α) το αυτοκίνητο εκτε-
λεί στροφή πάνω σε οδόστρωµα µε κλίση θ ως προς το οριζόντιο επίπεδο. Στη
« κλίση
οδοστρώµατος
στροφή το όχηµα κινείται µε ταχύτητα σταθερού µέτρου σε οριζόντια (βλέπε
Σχήµα 2.34[β]) κυκλική τροχιά ακτίνας r.
Ο οδηγός επιθυµεί να οδηγήσει το αυτοκίνητο µε τη µέγιστη δυνατή ταχύτητα. Η
κοινή εµπειρία υπαγορεύει, όµως, ότι µετά από κάποιο όριο ταχύτητας το αυτο-
κίνητο ολισθαίνει και βγαίνει από το δρόµο. Ποια είναι η µέγιστη επιτρεπτή τα-
χύτητα του κινητού ώστε να κινηθεί µε ασφάλεια σ’ αυτή τη στροφή;
Σ’ αυτό το παράδειγµα θα αγνοήσουµε την τριβή µεταξύ των ελαστικών του αυ-
τοκινήτου και του οδοστρώµατος, αλλά θα καταλήξουµε σε ένα πολύ ενδιαφέρον
συµπέρασµα που αφορά την τριβή.
Σχήµα 2.34
Κίνηση οχήµατος σε στροφή

χωρίς τριβές
Στο Σχήµα 2.34[β] σάς παρουσιάζω µια κάθετη τοµή του δρόµου η οποία περιέ-
χει το κέντρο της κυκλικής τροχιάς και τη θέση του οχήµατος τη χρονική στιγµή t.
Στο ίδιο σχήµα περιέχεται και το διάγραµµα ελεύθερου σώµατος γι’ αυτή τη χρο-
νική στιγµή.
Στο σώµα ασκείται το βάρος του και η (κάθετη) αντίδραση του επιπέδου Ν. Επι-
λέγουµε να αναλύσουµε τις δυνάµεις στον άξονα Χ, που είναι οριζόντιος και
διευθύνεται προς το κέντρο της κυκλικής τροχιάς που διαγράφει το κινητό, και
στον άξονα Υ, που έχει τη διεύθυνση της κατακορύφου.
• Κατά τον άξονα Υ, το όχηµα ισορροπεί και συνεπώς:
N ⋅ cosθ = B (2.84)
• Η συνισταµένη των δυνάµεων στον άξονα Χ παίζει το ρόλο της κεντροµόλου
δύναµης:
m ⋅V 2
Fr = N ⋅ sin θ = (2.85)
r
Οι σχέσεις (2.84) και (2.85) θα πρέπει να ικανοποιούνται σε κάθε σηµείο της κυ-
κλικής διαδροµής προκειµένου το κινητό να εκτελεί κυκλική κίνηση.
Από τις σχέσεις αυτές και από τη έκφραση της δύναµης του βάρους, Β = m · g,
καταλήγουµε στη συνθήκη:
V2
r= (2.86)
g ⋅ tan θ
Το κινητό θα εκτελεί κυκλική τροχιά ακτίνας ανάλογης του τετραγώνου της τα-
χύτητας. Αυξάνοντας την ταχύτητα ο οδηγός, το όχηµα θα ολισθαίνει, ώστε να
αυξήσει την ακτίνα της κυκλικής του πορείας, και για ακραίες ταχύτητες το
όχηµα θα βρεθεί έξω από το δρόµο.
Στη σχέση (2.86) καταλήξαµε χωρίς να λάβουµε υπόψη µας τη δύναµη τριβής.
Συνεπώς, έστω και εάν το οδόστρωµα είναι καλυµµένο µε λάδι, εφόσον η ταχύ-
τητα του οχήµατος και η ακτίνα της στροφής ικανοποιούν τη σχέση (2.86), το αυ-
τοκίνητο µπορεί να εκτελέσει µε ασφάλεια τη στροφή!
Στην περίπτωση που ο δρόµος δεν έχει την κατάλληλη κλίση, στην κεντροµόλο
δύναµη συνεισφέρει και η τριβή.
Θα τελειώσουµε αυτή την υποενότητα συζητώντας ένα παρόµοιο παράδειγµα.

« στροφή
Την κλίση των φτερών ενός αεροπλάνου ως προς το οριζόντιο επίπεδο καθώς αεροπλάνου
εκτελεί στροφή. Θα θεωρήσουµε ότι το αεροπλάνο εκτελεί οριζόντια κυκλική
τροχιά ακτίνας r, µε ταχύτητα σταθερού µέτρου V.
Όπως θα δούµε σε επόµενη ενότητα, τα φτερά του αεροπλάνου είναι κατάλ-
ληλα διαµορφωµένα ώστε από τις αέριες µάζες που το περιβάλλουν να ασκεί-
ται κάθετα πάνω τους δύναµη ανύψωσης. Για να είναι δυνατόν όµως το αερο-
πλάνο να εκτελέσει κυκλική τροχιά, η συνισταµένη των δυνάµεων που ασκού-
νται πάνω του θα πρέπει να παίζει το ρόλο κεντροµόλου δύναµης.
Θα πρέπει, δηλαδή, η δύναµη ανύψωσης και το βάρος (οι µόνες δυνάµεις που
ασκούνται στο αεροπλάνο) να σχηµατίζουν γωνία µικρότερη των 180ο (όπως
δείχνει το Σχήµα 2.35[α]) και η συνισταµένη τους κάθε χρονική στιγµή να έχει
ακτινική διεύθυνση.
Στο Σχήµα 2.35β έχω παραστήσει το διάγραµµα ελεύθερου σώµατος για κά-
ποια χρονική στιγµή t. Επέλεξα τον άξονα Χ να έχει τη διεύθυνση της επιβατι-
κής ακτίνας τη χρονική στιγµή t, τον άξονα Υ να έχει τη διεύθυνση της κατακό-
ρυφου και ως αρχή των αξόνων τη θέση του αεροπλάνου, Ο. Κατά συνέπεια,
το επίπεδο ΟΧΥ είναι το κατακόρυφο επίπεδο που περνάει από το κέντρο της
κυκλικής τροχιάς και από τη θέση του κινητού.
Σχήµα 2.35
Οµαλή κυκλική κίνηση αεροπλάνου

Το ευθύγραµµο τµήµα ΑΒ παριστά την τοµή των φτερών του αεροπλάνου από
το επίπεδο ΟΧΥ και σχηµατίζει γωνία θ µε τον οριζόντιο άξονα Χ. Επειδή η
ανυψωτική δύναµη F είναι κάθετη στα φτερά του αεροπλάνου, η γωνία που
σχηµατίζει µε τον άξονα Υ είναι και αυτή επίσης θ.
Η συνέχεια είναι τετριµµένη.
• Κατά τη διεύθυνση του άξονα Υ το αεροπλάνο ισορροπεί, και συνεπώς:
B = m ⋅ g = F ⋅ cos θ (2.87)
• Η συνισταµένη των δυνάµεων κατά τη διεύθυνση του Χ άξονα είναι η κε-
ντροµόλος δύναµη. Συνεπώς:
m ⋅V 2
F ⋅ sin θ = (2.88)
r
Συνδυάζοντας τις σχέσεις (2.87) και (2.88), καταλήγουµε στην έκφραση:
V2
tan θ = (2.89)
g⋅r
η οποία είναι η ίδια µε εκείνη στην οποία καταλήξαµε στο παράδειγµα της
κλίσης του οδοστρώµατος (σχέση [2.86]), για τον απλούστατο λόγο ότι στην
ουσία λύσαµε το ίδιο πρόβληµα.
2.3.5 Κυκλική κίνηση µε µεταβαλλόµενη ταχύτητα

Για λόγους πληρότητας, θέλω να σας δείξω πως µπορείτε να χρησιµοποιήσετε
όλα όσα µάθατε µελετώντας την οµαλή κυκλική κίνηση στην περιγραφή πιο σύν-
θετων καµπυλόγραµµων κινήσεων.
Πάρτε, για παράδειγµα, το πείραµα που περιγράφει το Σχήµα 2.36, όπου ένα
σώµα µάζας m είναι αναρτηµένο από ένα σταθερό σηµείο µέσω αβαρούς νήµα-
τος. Αποµακρύνουµε το σώµα από τη θέση ισορροπίας έχοντας πάντα το νήµα
τεντωµένο και το αφήνουµε να κινηθεί ελεύθερα. Το σώµα θα εκτελέσει κυκλική
κίνηση, µε κέντρο το σηµείο ανάρτησης και ακτίνα το µήκος του νήµατος, L.
Στο σώµα θα δρουν πάντα οι δυνάµεις του βάρους του ( B = m ⋅ g ) και της τάσης
του νήµατος (T), οι οποίες όµως δεν συντίθενται πλέον σε µια ακτινική συνιστα-
µένη σταθερού µέτρου, µε αποτέλεσµα το µέτρο της ταχύτητας να µην παραµένει
σταθερό.
Στο Σχήµα 2.36 φαίνεται, επίσης, η ανάλυση αυτών των δυνάµεων όταν το σώµα
βρίσκεται στο σηµείο Α της τροχιάς του και το νήµα σχηµατίζει γωνία θ µε την
κατακόρυφο. Επέλεξα να αναλύσω τις δυνάµεις σε έναν ακτινικό άξονα (τον
άξονα r) και στον εφαπτοµενικό άξονα της τροχιάς στο σηµείο Α (τον άξονα t).
Κατά την ακτινική διεύθυνση η συνολική δύναµη είναι:
Fr = −m ⋅ g ⋅ cosθ + T (2.90)
ενώ κατά τη διεύθυνση της εφαπτοµένης η συνολική δύναµη είναι:
Ft = m ⋅ g ⋅ sin θ (2.91)
Η ταχύτητα του κινητού, V, θα είναι πάντα κατά τη διεύθυνση του εφαπτοµενι-
κού άξονα.
Σχήµα 2.36
Παράδειγµα κυκλικής κίνησης
µε µεταβαλλόµενη ταχύτητα
Προφανώς, όταν το κινητό θα βρεθεί σ’ ένα άλλο σηµείο της τροχιάς του, οι άξο-
νες που επιλέξαµε θα αλλάξουν διεύθυνση, καθώς θα αλλάξουν και οι συνιστώ-
σες των δυνάµεων σ’ αυτούς τους άξονες. Μπορούµε όµως να θεωρήσουµε ότι
κατά µια απειροστά µικρή µετατόπιση, όταν δηλαδή η γωνία θ µεταξύ νήµατος
και κατακόρυφου µεταβάλλεται απειροελάχιστα, οι άξονες αυτοί παραµένουν
σταθεροί. « ανάλυση
Κατά τη διάρκεια µιας τέτοιας απειροστής µετατόπισης µπορούµε να αναλύ- της κίνησης σε
οµαλή κυκλική
σουµε την κίνηση σε δύο σύγχρονες κινήσεις:
και ευθύγραµµη
• Μια οµαλή κυκλική κίνηση µε κεντροµόλο δύναµη την Fr της σχέσης (2.90). επιταχυνόµενη
Η κίνηση αυτή αφήνει αµετάβλητο το µέτρο της επιτρόχιας ταχύτητας και αντι-
στοιχεί σε κεντροµόλο επιτάχυνση ar ακτινικής διεύθυνσης και µέτρου:
V2
ar = (2.92)
L
ενώ παράλληλα θα ισχύει ότι:
m ⋅V 2
Fr = − m ⋅ g ⋅ cos θ + T = (2.93)
L
• Μια ευθύγραµµη επιταχυνόµενη κίνηση κατά τη διεύθυνση του εφαπτοµε-

νικού άξονα υπό την επίδραση της δύναµης Ft της σχέσης (2.91). Αυτή η
εφαπτοµενική κίνηση ευθύνεται για τη µεταβολή του µέτρου της ταχύτητας. Η
επιτάχυνση at έχει (προφανώς) εφαπτοµενική διεύθυνση και µέτρο που δίνε-
ται από την ακόλουθη σχέση:
dV
at = (2.94)
dt
ενώ παράλληλα θα ισχύει ότι:
dV
Ft = m ⋅ g ⋅ sin θ = m ⋅
dt
• Η συνολική επιτάχυνση του σώµατος θα είναι το διανυσµατικό άθροισµα

της ακτινικής και εφαπτοµενικής επιτάχυνσης, δηλαδή:
dV dV V2
a= = ⋅ et + ⋅ er (2.95)
dt
dt L

at ar
όπου τα σύµβολα et και er δηλώνουν τα µοναδιαία διανύσµατα στον εφαπτοµε-

νικό και ακτινικό άξονα αντίστοιχα.
Θα πρέπει να τονίσουµε για άλλη µια φορά ότι οι διευθύνσεις των αξόνων δεν
είναι σταθερές, αλλά ακολουθούν την κίνηση του σώµατος. Η µεθοδολογία ανά-
λυσης της κίνησης στις δύο αυτές συνιστώσες είναι πολύ χρήσιµη, όπως θα διαπι-
στώσετε εµβαθύνοντας στη µελέτη της κίνησης στα επόµενα έτη.
2.3.6 Σχετική κίνηση στο επίπεδο και στο χώρο

Ο ψαράς του Σχήµατος 2.37 αφήνεται να παρασυρθεί από το ρεύµα ενώ παρατη-
ρεί ένα πλοίο να µπαίνει στο λιµάνι µε ταχύτητα V(t) τη χρονική στιγµή t. Κά-
ποιος άλλος παρατηρητής, ακίνητος στην ακτή, βλέπει την ίδια χρονική στιγµή τη
βάρκα του ψαρά να αποµακρύνεται µε ταχύτητα u(t) και αναρωτιέται µε τι ταχύ-
τητα τάχα να µπαίνει το πλοίο στο λιµάνι. Η ερώτηση δεν είναι αφελής, γιατί οι
δύο παρατηρητές κινούνται ο ένας ως προς τον άλλον και αντιλαµβάνονται τις
ταχύτητες των αντικειµένων διαφορετικά.
Το πρόβληµα θα πρέπει να σας είναι οικείο. Στην Υποενότητα 1.2.6 του Κεφα-
λαίου 1 συζητήσαµε εκτεταµένα περί σχετικών κινήσεων, έστω και εάν περιορι-
στήκαµε σε παραδείγµατα µονοδιάστατης κίνησης. Ασχοληθήκαµε όµως στην
Υποενότητα 2.1.3 αυτού του κεφαλαίου µε διανυσµατικούς µετασχηµατισµούς,
ώστε αποµένει να συνδυάσετε µόνο τις κεκτηµένες δεξιότητες σας.
Ας υποθέσουµε ότι ο ακίνητος παρατηρητής διάλεξε (για να µετράει τις θέσεις)
το σύστηµα αναφοράς ΟΧΥΖ, ενώ ο κινούµενος ψαράς το σύστηµα Ο΄Χ΄Υ΄Ζ΄, έτσι
ώστε τα δύο συστήµατα να έχουν τους άξονες συντεταγµένων παράλληλους,
όπως δείχνει το Σχήµα 2.37. Ενώ όµως το σύστηµα ΟΧΥΖ παραµένει ακίνητο, το
σύστηµα Ο΄Χ΄Υ΄Ζ΄ ακολουθεί τον ψαρά στην κίνησή του.
Σχήµα 2.37
Ο ψαράς κινείται µε ταχύτητα u(t) ως προς τον ακίνητο παρατηρητή και βλέπει το πλοίο να κινεί-
ται µε ταχύτητα V(t). Στο αριστερό σχήµα φαίνονται τα συστήµατα αναφοράς των δύο παρατηρη-
τών και τα διανύσµατα θέσης, όπως εξηγεί το κείµενο.
Θα συµβολίζω µε Rψ ( t ) , R ′ ( t ) και R ( t ) τα διανύσµατα θέσης του ψαρά ως

προς τον ακίνητο παρατηρητή, του πλοίου ως προς τον ψαρά και του πλοίου ως
προς τον ακίνητο παρατηρητή τη χρονική στιγµή t αντίστοιχα. Θα πρέπει στη συ-
νέχεια να κάνουµε τις ακόλουθες παρατηρήσεις:
• Ο στιγµιαίος ρυθµός µεταβολής του διανύσµατος θέσης του πλοίου στο σύ-
στηµα αναφοράς του ψαρά (Ο΄Χ΄Υ΄Ζ΄) είναι η ταχύτητα του πλοίου ως προς
τον ψαρά. ∆ηλαδή:
R ′ ( t + ∆t ) − R ′ ( t ) dR ′ ( t )
V ′ ( t ) = lim = (2.96)
∆t → 0 ∆t dt
• Ο στιγµιαίος ρυθµός µεταβολής του διανύσµατος θέσης του ψαρά στο σύ-
στηµα αναφοράς του ακίνητου παρατηρητή (ΟΧΥΖ) είναι η ταχύτητα του
ψαρά ως προς τον ακίνητο παρατηρητή. ∆ηλαδή:
Rψ ( t + ∆t ) − Rψ ( t ) dRψ ( t )
u ( t ) = lim = (2.97)
∆t → 0 ∆t dt
• Για κάθε χρονική στιγµή τα διανύσµατα θέσης που φαίνονται στο Σχήµα 2.37
συνδέονται µε τη σχέση:
R ′ ( t ) = R ( t ) − Rψ ( t ) (2.98)
Παραγωγίζοντας τη σχέση (2.98) ως προς το χρόνο, καταλήγουµε στη γενική

σχέση µετασχηµατισµού ταχυτήτων:
dR ′ ( t ) dR ( t ) dRψ ( t )
= −
dt dt dt (2.99)
V′ ( t ) = V ( t ) − u ( t ) ή V ( t ) = V′ ( t ) + u ( t )
µετασχηµατι-¬ ∆ηλαδή, όταν το σύστηµα αναφοράς Ο΄ΧΎ΄Ζ΄ κινείται µε ταχύτητα u(t) ως προς
σµός ταχυτή- σύστηµα αναφοράς ΟΧΥΖ και παρατηρητής στο Ο΄Χ΄Υ΄Ζ΄ παρατηρεί αντικείµενο
των σε τρεις να κινείται µε ταχύτητα V ′ ( t ) , τότε ο παρατηρητής στο σύστηµα ΟΧΥΖ βλέπει
διαστάσεις
το ίδιο αντικείµενο να κινείται µε ταχύτητα V ( t ) ώστε να ικανοποιείται η ακό-
λουθη σχέση:
V′ ( t ) = V ( t ) − u ( t ) (2.100)
Παρατηρήστε ότι φτάσαµε στη σχέση (2.100) χωρίς να κάνουµε καµία παραδοχή ως
προς το είδος κίνησης που εκτελούν οι παρατηρητές ή τα υπό παρατήρηση σώµατα.
Η σχέση αυτή µετασχηµατισµού ταχυτήτων ισχύει ανεξάρτητα του είδους κίνησης.
Εάν τόσο ο ψαράς όσο και το πλοίο κινούνται ευθύγραµµα και οµαλά και οι Ερώτηση 2.32
ταχύτητες u και V ′ είναι:
u = 2 km h ⋅ i + 0.2 km h ⋅ j
V ′ = 0.9 km h ⋅ i + 12 km h ⋅ j
όπου i και j είναι τα µοναδιαία διανύσµατα κατά τη διεύθυνση του άξονα Χ
και Υ αντίστοιχα, βρείτε την ταχύτητα V µε την οποία ο ακίνητος παρατηρη-
τής βλέπει το πλοίο να µπαίνει στο λιµάνι.
Στην εφαρµογή του µετασχηµατισµού ταχυτήτων, σχέση (2.100), θα πρέπει να εί-

« παράδειγµα
στε προσεκτικοί. Για να σας δείξω πόσο εύκολα γίνονται λάθη, θα χρησιµοποι- µετασχηµατι-
ήσω ένα παράδειγµα. Φανταστείτε ένα αεροπλάνο που συνδέει τις πόλεις Α και σµού ταχυτήτων
Β, που απέχουν απόσταση L, ταξιδεύοντας µε σταθερή ταχύτητα V ως προς τον
αέρα. Σε κάποιο ταξίδι του ο αέρας φυσάει µε διεύθυνση από την πόλη Α προς
τη Β µε ταχύτητα u. Βρείτε µε τις δυνατόν λιγότερες πράξεις πόσο χρόνο θα
χρειαστεί να πάει από την Α στην Β και να επιστρέψει.
Θα µπορούσατε να ισχυριστείτε ότι όσο χρόνο θα κερδίσει το
Λάθος!!!
αεροπλάνο από την Α στη Β µε ευνοϊκό άνεµο θα τον χάσει
γυρνώντας από τη Β στην Α µε ενάντιο άνεµο. Άρα, η ταχύ-
τητα του ανέµου δεν παίζει κανένα ρόλο και θα την αγνοή-
σουµε. Για να διανύσει το αεροπλάνο απόσταση L (από την Α
στη Β) µε ταχύτητα V, θα χρειαστεί χρόνο L/V και άλλο τόσο
για να γυρίσει. Άρα, ο συνολικός χρόνος θα είναι 2 · L/V.
Η σωστή λύση είναι η ακόλουθη. Θεωρήστε ένα σύστηµα αναφοράς, ΟΧΥΧ, ακί-
νητο στο έδαφος, µε τον άξονα Χ να έχει τη διεύθυνση ΑΒ και µε φορά από την
Α στη Β. Θεωρήστε ένα άλλο σύστηµα αναφοράς, Ο΄Χ΄Υ΄Ζ΄, παράλληλο προς το
ΟΧΥΖ, που κινείται µαζί µε τα αέρια ρεύµατα. Η ταχύτητα u έχει τη διεύθυνση
και τη φορά του Χ (Χ΄) άξονα.
• Κατά τη διαδροµή από την Α στη Β το αεροπλάνο έχει ταχύτητα V ως προς
τον αέρα (δηλαδή το σύστηµα αναφοράς Ο΄Χ΄Υ΄Ζ΄) και τη διεύθυνση και τη
φορά του άξονα Χ΄(Χ). Το µέτρο της ταχύτητας του αεροπλάνου ως προς τον
ακίνητο παράδειγµα µετασχηµατισµού ταχυτήτων παρατηρητή θα είναι
(βλέπε σχέση [2.99]) V+u. Ο χρόνος δηλαδή που θα χρειαστεί για να πάει
στην πόλη Β θα είναι: L/(V+u).
• Κατά τη διαδροµή από τη B στην A το αεροπλάνο έχει ταχύτητα V ως προς
τον αέρα (δηλαδή το σύστηµα αναφοράς Ο΄Χ΄Υ΄Ζ΄) και τη διεύθυνση αλλά
αντίθετη φορά του άξονα Χ΄(Χ). Το µέτρο της ταχύτητας του αεροπλάνου ως
προς τον ακίνητο παρατηρητή θα είναι (βλέπε σχέση [2.99]) V–u. Ο χρόνος
δηλαδή που θα χρειαστεί για να πάει στην πόλη Β θα είναι: L/(V–u).
• Αθροίζοντας τους δύο αυτούς χρόνους, και µετά από λίγη άλγεβρα, καταλή-
γουµε στη σχέση που δίνει το συνολικό χρόνο:
L L 2 ⋅V 2⋅ L 1
T= + = L⋅ 2 = ⋅
V +u V −u V −u 2
V u2
1− 2
V
Ερώτηση 2.33 Γιατί η απλοϊκή προσέγγιση καταλήγει σε λάθος αποτέλεσµα;
Θα τελειώσω αυτή την υποενότητα µε ένα σηµαντικό σχόλιο. Στους µετασχηµατι-

σµούς που συζητήσαµε µέχρι τώρα υποθέσαµε ότι οι παρατηρητές, ανεξάρτητα
της κίνησης τους, µετρούν τον ίδιο χρόνο. Αυτή όµως η υπόθεση της µέτρησης
κάποιου απόλυτου χρόνου από όλους τους παρατηρητές είναι προσεγγιστικά
µόνο σωστή. Η προσέγγιση αυτή παύει να ισχύει καθώς το µέτρο της σχετικής
ταχύτητας µεταξύ παρατηρητών µεγαλώνει. Θα πρέπει, λοιπόν, να µην ξεχνάτε
ότι οι µετασχηµατισµοί που συζητήσαµε ισχύουν για ταχύτητες πολύ µικρότε-
ρες της µέγιστης ταχύτητας ανταλλαγής πληροφορίας (της ταχύτητας του φω-
τός). Σε φαινόµενα όπου οι ταχύτητες είναι µεγάλες, θα πρέπει κανείς να εφαρ-
µόσει τους µετασχηµατισµούς Lorenz, οι οποίοι αποτελούν θεµέλιο της θεωρίας
της Ειδικής Σχετικότητας του Einstein.
2.3.7 Ευθυγράµµως επιταχυνόµενα συστήµατα αναφοράς

Όπως ήδη παρατηρήσαµε, ο τύπος µετασχηµατισµού (2.100) ισχύει ανεξάρτητα
του είδους κίνησης που εκτελεί το σύστηµα αναφοράς. Τι συµβαίνει όµως µε τις
επιταχύνσεις; Εάν ο ψαράς του παραδείγµατος της προηγούµενης υποενότητας
εκτελούσε επιταχυνόµενη κίνηση και το καράβι εκτελούσε επιβραδυνόµενη κί-
νηση (προκειµένου να αράξει στο λιµάνι), πώς οι δύο παρατηρητές θα εφάρµο-
ζαν τους νόµους του Νεύτωνα και θα κατέληγαν στο ίδιο αποτέλεσµα;
Θα σας δείξω µε ένα απλό παράδειγµα ότι οι παρατηρητές που βρίσκονται σε
επιταχυνόµενα συστήµατα αναφοράς δεν µπορούν να εφαρµόσουν τους νόµους

του Νεύτωνα, εκτός και εάν εισαγάγουν υποθετικές δυνάµεις.
Φανταστείτε έναν επιβάτη τρένου σε ένα ηχοµονωµένο βαγόνι χωρίς παράθυρα.
Ας υποθέσουµε ότι το τρένο κινείται ευθύγραµµα και οµαλά. Ο επιβάτης δεν
έχει κανένα τρόπο να βρει εάν κινείται µε σταθερή ταχύτητα ή ακινητεί. Κάποια « οι νόµοι του
χρονική στιγµή το τρένο φρενάρει. Ο επιβάτης αισθάνεται να τον σπρώχνουν Νέυτωνα σε
προς τα εµπρός χωρίς να µπορεί να εξηγήσει γιατί και πώς άλλαξε η κινητική επιταχυνόµενα
του κατάσταση. Πράγµατι, δεν µπορεί να βρει καµία πραγµατική δύναµη για να συστήµατα
αναφοράς
εφαρµόσει το 2ο νόµο του Νεύτωνα.
Ένας παρατηρητής σε επιταχυνόµενο σύστηµα αναφοράς δεν µπορεί να εφαρ-
µόσει τους νόµους του Νεύτωνα για να περιγράψει την κίνηση υλικών σωµάτων.
Αντίθετα, ένας άλλος παρατηρητής, έξω από το βαγόνι, που κινείται ευθύγραµµα
και οµαλά (ή ακινητεί) θα περιγράψει το φαινόµενο ως εξής:
Στο βαγόνι ασκείται µια πραγµατική δύναµη από τα φρένα, η οποία του προσδί-
δει επιβράδυνση. Στον επιβάτη (θα αγνοήσουµε τις τριβές, για να κάνουµε
απλούστερη τη συζήτηση) όµως δεν ασκείται καµία δύναµη. Σύµφωνα µε τον
πρώτο νόµο του Νεύτωνα, ο επιβάτης θα συνεχίσει να κινείται ευθύγραµµα και
οµαλά µε την ίδια όπως και πριν (της πέδησης) ταχύτητα. Κάθε επόµενη χρονική
στιγµή το επιβραδυνόµενο βαγόνι θα κινείται µε όλο και µικρότερη ταχύτητα
από αυτή του επιβάτη, ο οποίος σύντοµα θα βρεθεί κολληµένος στον απέναντι
τοίχο.
Το σύστηµα αναφοράς που κινείται µε σταθερή ταχύτητα (ή ακινητεί) θα το
ονοµάσουµε «αδρανειακό σύστηµα αναφοράς». Ο αδρανειακός παρατηρητής
µπορεί πάντα να περιγράψει την κινητική κατάσταση των υλικών σωµάτων « αδρανειακό
σύστηµα
εφαρµόζοντας τους νόµους του Νεύτωνα.
αναφοράς
Τι θα γίνει όµως µε τα επιταχυνόµενα (µη αδρανειακά) συστήµατα αναφοράς;
Οι µη αδρανειακοί παρατηρητές θα πρέπει να υποθέσουν και άλλες δυνάµεις
πλην αυτών που πραγµατικά ασκούνται στο σώµα προκειµένου να περιγρά-
ψουν την κίνηση µε τους νόµους του Νεύτωνα. Συνήθως καλούµε αυτές τις δυ- « πλασµατικές ή
νάµεις «αδρανειακές δυνάµεις». αδρανειακές
δυνάµεις
Μετά την εισαγωγή αυτών των πλασµατικών δυνάµεων στα µη αδρανειακά συ-
στήµατα αναφοράς, η εφαρµογή των νευτώνειων νόµων περιγράφει την κίνηση
µε απόλυτα ισοδύναµο τρόπο όπως στα αδρανειακά συστήµατα αναφοράς.
Θα χρησιµοποιήσω ένα πολύ απλό παράδειγµα για να σας εξηγήσω τι ακριβώς
είναι οι αδρανειακές δυνάµεις.
Στο Σχήµα 2.38 φαίνεται σφαίρα µάζας m να είναι αναρτηµένη από την οροφή
κάποιου οχήµατος που επιταχύνεται γραµµικά µε σταθερή επιτάχυνση, a.
∆ύο παρατηρητές, ο ένας αδρανειακός (ακίνητος) και ο άλλος µέσα στο όχηµα,
συµφωνούν ότι το νήµα θα εκτραπεί κατά γωνία θ από την κατακόρυφο, για δια-
φορετικούς όµως λόγους.
• Αδρανειακός παρατηρητής: Επειδή το αντικείµενο είναι προσδεδεµένο µε το
όχηµα, θα κινηθεί επιταχυνόµενα µε την ίδια επιτάχυνση, a. Στο σώµα δρα το
βάρος του (Β = m · g) και η τάση του νήµατος (Τ). Σύµφωνα µε το δεύτερο
νόµο του Νεύτωνα, η συνισταµένη αυτών των δυνάµεων πρέπει να έχει τη
διεύθυνση και τη φορά της επιτάχυνσης και µέτρο ίσο µε το γινόµενο της µά-
ζας της σφαίρας επί την επιτάχυνση a. Για να επιτευχθεί αυτή η απαίτηση, το
νήµα θα πρέπει να εκτραπεί κατά κάποια γωνία θ. Αναλύοντας τις δυνάµεις
σε δύο κάθετους άξονες, τον έναν κατά τη διεύθυνση της κίνησης και τον
άλλο κατά τη διεύθυνση της κατακορύφου, καταλήγουµε στις ακόλουθες συν-
θήκες.
Σχήµα 2.38
Η σφαίρα είναι αναρτηµένη από την οροφή οχήµατος που επιταχύνεται γραµµικά µε σταθερή
επιτάχυνση a. Το φαινόµενο περιγράφει: α) αδρανειακός παρατηρητής και β) µη αδρανειακός
παρατηρητής.
Αναλύστε τις δυνάµεις και δείξτε ότι οι εξισώσεις κίνησης είναι αυτές που πε- Ερώτηση 2.34
ριγράφει η σχέση (2.101).
T ⋅ cos θ − m ⋅ g = 0 ⎫ a
⎬ ⇒ tan θ = (2.101)
T ⋅ sin θ = m ⋅ a ⎭ g
• Μη αδρανειακός παρατηρητής. Η σφαίρα ισορροπεί έτσι ώστε το νήµα να

σχηµατίζει γωνία θ µε την κατακόρυφο. Στο σώµα ασκούνται οι πραγµατικές
δυνάµεις του βάρους του και της τάσης του νήµατος, καθώς και η (πλασµατική)
αδρανειακή δύναµη FI, όπως φαίνεται στο Σχήµα 2.38(β). Η δύναµη αυτή έχει
την ίδια διεύθυνση αλλά αντίθετη φορά της επιτάχυνσης του µη αδρανειακού
συστήµατος και µέτρο ίσο µε το γινόµενο της µάζας τού υπό µελέτη αντικει-
µένου επί την επιτάχυνση του µη αδρανειακού συστήµατος: FI =–m·a
Αναλύοντας τις δυνάµεις (πραγµατικές και αδρανειακή) σε δύο κάθετους άξο-
νες (τον έναν κατά τη διεύθυνση της κίνησης και τον άλλο κατά τη διεύθυνση της
κατακορύφου), καταλήγουµε στις ακόλουθες συνθήκες ισορροπίας:
T ⋅ cos θ − m ⋅ g = 0 ⎫ a
⎬ ⇒ tan θ = (2.102)
T ⋅ sin θ − m ⋅ a = 0 ⎭ g
Ο µη αδρανειακός παρατηρητής κατέληξε στο ίδιο ακριβώς συµπέρασµα µε

τον αδρανειακό παρατηρητή.
Πώς ερµηνεύει ο επιβάτης οχήµατος που φρενάρει (επιβραδύνεται µε επιβρά- Ερώτηση 2.35
δυνση a) την αλλαγή της κινητικής του κατάστασης;
Υπόδειξη: Χρησιµοποιήστε την αδρανειακή δύναµη F = − m ⋅ a , όπου m είναι
η µάζα του επιβάτη.
Στη Υποενότητα 1.3.7 του Κεφαλαίου 1 σάς έθεσα ένα πρόβληµα ζύγισης µέσα
« εφαρµογές και
σε επιταχυνόµενο ανελκυστήρα. Συζητήσαµε το φαινόµενο όπως το αντιλαµβά- παραδείγµατα
νεται ένας αδρανειακός παρατηρητής.
Σχήµα 2.39
Ζύγιση σε κατερχόµενο ανελκυστήρα µε επιτάχυνση a
Ερώτηση 2.36 Στο Σχήµα 2.39 φαίνονται οι πραγµατικές και αδρανειακές δυνάµεις που
ασκούνται σε έναν παρατηρητή που ζυγίζεται µέσα σε κατερχόµενο ανελκυ-
στήρα µε επιτάχυνση a. Η δύναµη F είναι η δύναµη που ασκεί ο παρατηρητής
στη ζυγαριά (είναι δηλαδή η δύναµη που θα µετρήσει η ζυγαριά και θα την κα-
λούµε «φαινοµενικό βάρος»). ∆είξτε ότι ο µη αδρανειακός παρατηρητής του
σχήµατος καταλήγει ότι το φαινοµενικό βάρος του είναι:
F = m ⋅ (g − a ) (2.103)
Σύµφωνα, λοιπόν, µε τη σχέση (2.103), όταν ο ανελκυστήρας πέφτει ελεύθερα (δη-

λαδή a = g), το φαινοµενικό βάρος του παρατηρητή µηδενίζεται. Ένα τέτοιο δωµά-
τιο σε ελεύθερη πτώση αποτελεί ιδανικό εργαστήριο, όπου τα αντικείµενα έχουν
φαινοµενικό βάρος µηδέν, έστω και εάν βρίσκονται µέσα σε βαρυτικό πεδίο.
Ερώτηση 2.37 Τι θα γίνει όταν η επιτάχυνση πτώσης του ανελκυστήρα γίνει (σε µέτρο) µεγα-
λύτερη από την επιτάχυνση της βαρύτητας;
Υπόδειξη: Παρατηρήστε ότι για a > g η σχέση (2.103) γίνεται αρνητική. Θυµη-
θείτε ότι στα µονοδιάστατα προβλήµατα το πρόσηµο των δυνάµεων αντιστοι-
χεί στη φορά τους.
Ας εκτελέσουµε, λοιπόν, ένα πείραµα σε ένα τέτοιο εργαστήριο. Θυµηθείτε τη µη-

χανή του Atwοod, που σας περιέγραψα στην Υποενότητα 1.3.9 του Κεφαλαίου 1.
Σχήµα 2.40
Η µηχανή του Αtwood σε επιταχυνόµενο σύστηµα αναφοράς
Φανταστείτε, λοιπόν, ότι εκτελούµε ένα πείραµα αναρτώντας δύο σώµατα Α και Β,
µε µάζες mA και mB (mA < mB) αντίστοιχα, σε µια τροχαλία µέσω αβαρούς νήµατος.
Θα υποθέσουµε ακόµα ότι η τροχαλία είναι στερεωµένη στα τοιχώµατα ενός
ανελκυστήρα που κατέρχεται µε επιτάχυνση a, µικρότερη της επιτάχυνσης της
βαρύτητας (a < g, στη συνέχεια θα θέσουµε a = g). Θα αφήσουµε το µη αδρα-
νειακό παρατηρητή του Σχήµατος 2.40, να περιγράψει την κίνηση των σωµάτων.
Ο παρατηρητής βλέπει το σώµα Β να κατεβαίνει και το σώµα Α να ανεβαίνει.
Για να µετράει τις θέσεις, καθώς πρόκειται περί µονοδιάστατης κίνησης, επιλέ-
γει τον άξονα Χ, ακλόνητα συνδεδεµένο µε τον ανελκυστήρα.
Στο Σχήµα 2.40 έχω σηµειώσει, εκτός των πραγµατικών δυνάµεων, και τις αδρα-
νειακές δυνάµεις που ασκούνται στα σώµατα Α και Β. Επειδή τα δύο σώµατα εί-
ναι προσδεδεµένα µε το νήµα, θα κινούνται µε επιταχύνσεις ίδιου µέτρου (το
οποίο θα καλούµε γ), της ίδιας διεύθυνσης (παράλληλα µε τον άξονα Χ), αλλά
αντίθετης φοράς.
Οι εξισώσεις κίνησης των δύο σωµάτων, σύµφωνα µε το 2ο νόµο του Νεύτωνα,
θα είναι:
Για το σώµα Β: mB ⋅ g − mB ⋅ a − FB = mB ⋅ γ (2.104)

Για το σώµα Α: −mA ⋅ a − FA + mA ⋅ g = − mA ⋅ γ (2.105)
Προσοχή στα πρόσηµα: ∆υνάµεις και επιταχύνσεις που έχουν
αντίθετη φορά από αυτή του άξονα Χ έχουν αρνητικό πρόσηµο.
Λόγω δε της συνοχής του νήµατος και του 3ου νόµου του Νεύτωνα, οι δυνάµεις
που ασκεί το νήµα στα σώµατα είναι ίσες σε µέτρο (τάση του νήµατος).
FA = FB = T (2.106)
Επιλύοντας το σύστηµα των εξισώσεων (2.104), (2.105) και (2.106) ως προς γ και
Τ, καταλήγουµε στις σχέσεις:
mB − mA
γ= ⋅ (g − a ) (2.107)
mB + mA
2 ⋅ mB ⋅ mA
T= ⋅ (g − a ) (2.108)
mB + m A
Ας υποθέσουµε τώρα ότι η επιτάχυνση του ανελκυστήρα γίνεται ίση µε την επι-
τάχυνση βαρύτητας. Από τις σχέσεις (2.107) και (2.108) συµπεραίνουµε ότι τόσο
η επιτάχυνση γ όσο και η τάση του νήµατος µηδενίζονται. ∆ηλαδή, τα σώµατα
ακινητούν ως προς τον παρατηρητή και το νήµα δεν είναι πλέον τεντωµένο.
Θα έπρεπε, βέβαια, να περιµέναµε αυτή την κατάληξη. Στο προηγούµενο παρά-
δειγµα, της ζύγισης σε κατερχόµενο ανελκυστήρα, καταλήξαµε ότι: ένας µη
αδρανειακός παρατηρητής που πέφτει ελεύθερα αντιλαµβάνεται τα σώµατα χω-
ρίς βάρος. Εφόσον, λοιπόν, συνδέει δύο αβαρή σώµατα στην τροχαλία, φυσικό
είναι να µην κινηθούν.
Ερώτηση 2.38 Παρατηρήστε ότι, εάν a > g, οι σχέσεις (2.107) και (2.108) δίνουν αρνητικές
τιµές για τα µέτρα της επιτάχυνσης, γ, και της τάσης του νήµατος, Τ. Επειδή το
µέτρο ενός διανύσµατος είναι πάντα θετικό, οι αρνητικές τιµές δηλώνουν ότι
στην περιγραφή της κίνησης υποθέσατε λάθος φορά για την επιτάχυνση (δη-
λαδή φορά κίνησης) και για την τάση του νήµατος. ∆είξτε ότι σ’ αυτή την περί-
πτωση τα σώµατα κινούνται όπως δείχνει το Σχήµα 2.41.
Σχήµα 2.41
Αναστροφή των φαινοµενικών βαρών
2.3.8 Περιστρεφόµενα συστήµατα αναφοράς

Η ανάγκη να υποθέτουµε αδρανειακές δυνάµεις δεν περιορίζεται µόνο σε ευθυ-
γράµµως επιταχυνόµενα συστήµατα αναφοράς. Όταν ο παρατηρητής περιστρέ-
φεται µε (έστω και σταθερή) γωνιακή ταχύτητα, βρίσκεται σε επιταχυνόµενο σύ-
στηµα και θα χρειαστεί να εισαγάγει πλασµατικές δυνάµεις προκειµένου να
εφαρµόσει τους νόµους του Νεύτωνα.
Πάρτε, για παράδειγµα, το όχηµα του Σχήµατος 2.42, που εκτελεί οριζόντια κυ-
κλική κίνηση µε σταθερή γωνιακή ταχύτητα ω. Από την οροφή του οχήµατος εί-
ναι κρεµασµένη µια σφαίρα µάζας m, µέσω αβαρούς νήµατος. Τόσο ο (αδρα-
νειακός) ακίνητος παρατηρητής όσο και ο (µη αδρανειακός) οδηγός του οχήµα-
τος βλέπουν το τεντωµένο νήµα να αποκλίνει από τη διεύθυνση της κατακόρυφου
κατά γωνία θ. Περιγράφουν όµως την κίνηση µε διαφορετικό τρόπο.
Η βασική ερώτηση που θα πρέπει να απαντήσουµε είναι: Καταλήγουν στα ίδια ή
διαφορετικά αποτελέσµατα;
Σχήµα 2.42
Μη αδρανειακό σύστηµα που εκτελεί οµαλή

κυκλική κίνηση
• Ο αδρανειακός παρατηρητής βλέπει τη σφαίρα και το σηµείο στήριξης του

νήµατος (Σ) να εκτελούν οµαλή κυκλική κίνηση µε την ίδια γωνιακή ταχύτητα,
ίση µε τη γωνιακή ταχύτητα του οχήµατος (ω), µε διαφορετικές όµως ακτίνες,
R΄ και R (R΄< R) αντίστοιχα, όπως δείχνει το Σχήµα 2.43. Ο παρατηρητής
αναγνωρίζει ότι η απόκλιση του νήµατος από την κατακόρυφο είναι φυσική
συνέπεια της κυκλικής κίνησης για τους ακόλουθους λόγους: Στο σώµα ασκεί-
ται η τάση του νήµατος και το βάρος του. Η συνισταµένη των δύο αυτών δυνά-
µεων θα πρέπει να παίζει το ρόλο της κεντροµόλου δύναµης για την κυκλική
κίνηση της σφαίρας. Το τεντωµένο σκοινί, λοιπόν, διαγράφει την επιφάνεια
ενός κόλουρου κώνου, έτσι ώστε για κάθε χρονική στιγµή η διεύθυνση του βά-
ρους και του νήµατος να ορίζουν ένα κατακόρυφο επίπεδο που περνά από το
κέντρο της κυκλικής τροχιάς, όπως δείχνει το Σχήµα 2.43.
Σχήµα 2.43
Η κίνηση όπως την περιγράφει ο αδρα-

νειακός παρατηρητής
Αναλύστε τις δυνάµεις Τ και Β στον κατακόρυφο (Υ) και οριζόντιο (Χ) άξονα Ερώτηση 2.39
του Σχήµατος 2.43. Ο άξονας Χ περνά από το κέντρο της κυκλικής τροχιάς της
σφαίρας, ακτίνας R. ∆είξτε ότι το νήµα εκτρέπεται κατά γωνία θ, ώστε:
ω2 ⋅ r
tan θ = (2.109)
g
• Ο µη αδρανειακός παρατηρητής βλέπει το σηµείο στήριξης και τη σφαίρα

ακίνητα, ενώ το νήµα ισορροπεί µε διεύθυνση που σχηµατίζει µε την κατακό-
ρυφο γωνία θ, όπως φαίνεται στο Σχήµα 2.44. Θα πρέπει να εισαγάγει κά-
ποια αδρανειακή δύναµη, FI, προκειµένου να εφαρµόσει τους νόµους του
Νεύτωνα στην περιγραφή της κίνησης.
Σχήµα 2.44
Η κίνηση όπως την περιγράφει ο µη αδρανειακός παρατηρητής

Κάθε σηµείο τού οµαλά περιστρεφόµενου συστήµατος αναφοράς περιστρέ-

φεται µε την ίδια (σταθερή) γωνιακή ταχύτητα, ω. Για να εκτελεί αυτή την κί-
νηση, θα πρέπει να έχει ακτινική κεντροµόλο επιτάχυνση µε µέτρο το γινό-
µενο του τετραγώνου της γωνιακής ταχύτητας επί την ακτίνα περιστροφής του
συγκεκριµένου σηµείου. Αντίθετα, λοιπόν, µε τα ευθυγράµµως επιταχυνό-
µενα συστήµατα αναφοράς, κάθε σηµείο του περιστρεφόµενου συστήµατος
έχει διαφορετική κεντροµόλο επιτάχυνση. Με άλλα λόγια, ο µη αδρανειακός
παρατηρητής δεν αρκεί να βρίσκεται µέσα στο όχηµα που εκτελεί την κυκλική
κίνηση, αλλά πρέπει να «κάθεται» πάνω στη σφαίρα.
Η αδρανειακή δύναµη, FI , που θα πρέπει να εισαγάγει περιστρεφόµενος πα-
ρατηρητής µε σταθερή γωνιακή ταχύτητα, ω, για να περιγράψει την κινη-
τική κατάσταση αντικειµένου σε απόσταση R από το κέντρο περιστροφής,
έχει ακτινική διεύθυνση, φορά αντίθετη της φοράς της κεντροµόλου επιτά-
χυνσης (όπως δείχνει το Σχήµα 2.44) και µέτρο ίσο µε:
FI = m ⋅ ω 2 ⋅ R (2.110)
Υπό την επίδραση αυτής της πλασµατικής δύναµης, του βάρους της και της τάσης
του νήµατος, Τ, η σφαίρα ισορροπεί στο µη αδρανειακό σύστηµα. Αναλύοντας
τις δυνάµεις αυτές στους άξονες Χ και Υ, οι συνθήκες ισορροπίας γράφονται:
T ⋅ sin θ = m ⋅ ω 2 ⋅ R
(2.111)
T ⋅ cos θ = m ⋅ g
Οι εξισώσεις αυτές, µετά από απαλοιφή της τάσης του νήµατος, καταλήγουν στην
ίδια συνθήκη (σχέση [2.109]) που κατέληξε και ο αδρανειακός παρατηρητής.
Η πλασµατική δύναµη που επικαλείται ο περιστρεφόµενος παρατηρητής συνή-
θως καλείται «φυγόκεντρος δύναµη», γιατί τείνει να αποµακρύνει το σώµα από
το κέντρο περιστροφής του µη αδρανειακού συστήµατος αναφοράς.
Εύκολα µπορείτε να δείτε ότι η φυγόκεντρος έχει το ίδιο µέτρο και διεύθυνση,
αλλά αντίθετη φορά µε την κεντροµόλο δύναµη που αντιλαµβάνεται ο αδρα-
νειακός παρατηρητής όταν περιγράφει την κίνηση του ίδιου σώµατος. ∆ε θα
πρέπει όµως να ξεχνάτε ότι η κεντροµόλος είναι πραγµατική δύναµη, ενώ η
φυγόκεντρος επινοείται προκειµένου να εφαρµοστούν οι εξισώσεις του Νεύ-
τωνα σε περιστρεφόµενα συστήµατα αναφοράς.
Όταν βρίσκεστε σε αυτοκίνητο που εκτελεί στροφή µε µεγάλη ταχύτητα αισθάνε- Ερώτηση 2.40
στε κάποια δύναµη να σας σπρώχνει µακριά από το κέντρο, κάθετα προς τη στιγ-
µιαία ταχύτητα του αυτοκινήτου. Ποια είναι αυτή η δύναµη; Πώς εξηγεί αυτό το
φαινόµενο ένας παρατηρητής που βρίσκεται ακίνητος έξω από το αυτοκίνητο;
Σχήµα 2.45
Αντικείµενο στην επιφάνεια της Γης όπως το

βλέπει αδρανειακός παρατηρητής
Θα τελειώσουµε αυτή την υποενότητα συζητώντας την επίδραση που έχει η περι-
στροφή της Γης γύρω από τον άξονά της στη µέτρηση του βάρους των γήινων αντικει-
µένων. Στη συζήτηση θα θεωρήσουµε ότι η Γη είναι σφαίρα ακτίνας R= 6.37 · 106m
και περιστρέφεται µε σταθερή γωνιακή ταχύτητα ίση µε ω= 7.292 · 10–5rad/s.
Ας υποθέσουµε ότι ένα σώµα µάζας m βρίσκεται σε ακινησία (ως προς γήινο πα-
ρατηρητή) στην επιφάνεια της Γης και σε γεωµετρικό πλάτος θ στο βόρειο ηµι-
σφαίριο, όπως δείχνει το Σχήµα 2.45.
• Ένας αδρανειακός παρατηρητής[16] περιγράφει την κινητική κατάσταση του
σώµατος µε νευτώνειο τρόπο. Βλέπει το σώµα να εκτελεί οµαλή κυκλική κί-
νηση µε γωνιακή ταχύτητα ω και ακτίνα r, που εξαρτάται από το γεωγραφικό
πλάτος µε τη σχέση:
r = R ⋅ cosθ (2.112)
[16]
Είναι δύσκολο να βρούµε πραγµατικό αδρανειακό παρατηρητή. Συνήθως τον τοποθετούµε στο κέντρο του γαλα-
ξία µας, αλλά ακόµα και τότε περιστρέφεται µαζί µε το γαλαξία µας γύρω από κάποιο άλλο σηµείο του σύµπαντος.
Πρακτικά, ακόµα και στον Ήλιο να τοποθετούσαµε τον παρατηρητή µας θα ήταν µια καλή προσέγγιση.
Συµπεραίνει, λοιπόν, ότι η συνισταµένη των δυνάµεων που ασκούνται στο

σώµα θα πρέπει να παίζει το ρόλο της κεντροµόλου δύναµης.
m⋅M
Στο σώµα δρα το βάρος του ( B0 = G ⋅ , όπου M η µάζα της Γης) και η
R2
αντίδραση της επιφάνειας της Γης, Τ. Προφανώς το βάρος και η αντίδραση
της επιφάνειας δεν µπορεί να έχουν την ίδια διεύθυνση και, προκειµένου η
συνισταµένη να διευθύνεται προς το κέντρο περιστροφής του σώµατος, θα
πρέπει η δύναµη Τ να είναι στραµµένη προς το Βόρειο Πόλο, σχηµατίζοντας
γωνία φ µε την κατακόρυφο του τόπου (βλέπε Σχήµα 2.46[β]).
Ερώτηση 2.41 ∆είξτε ότι στο νότιο ηµισφαίριο η αντίδραση του επιπέδου αποκλίνει από την
κατακόρυφο και είναι στραµµένη προς το Νότιο Πόλο της γήινης σφαίρας.
Θα πρέπει, βεβαίως, να θυµάστε ότι, όταν µετράµε (π.χ. µε µια ζυγαριά) το βά-
ρος ενός σώµατος, στην ουσία µετράµε τη δύναµη T, την οποία στα προηγού-
µενα ονοµάσαµε «φαινοµενικό βάρος». Συνεπώς, λόγω της περιστροφής της
Γης, το φαινοµενικό βάρος ούτε κατά µέτρο ισούται µε το πραγµατικό βάρος,
αλλά ούτε και η διεύθυνσή του συµπίπτει µε τη διεύθυνση του πραγµατικού βά-
ρους. ∆ε θέλω να υπεισέλθω σε δύσκολες τριγωνοµετρικές εξισώσεις, αλλά η
απόκλιση του φαινοµενικού βάρους από τη διεύθυνση της βαρυτικής έλξης, φ ,
εξαρτάται από το γεωγραφικό πλάτος του τόπου και γίνεται µηδέν στους πό-
λους και στον ισηµερινό.
Αλλά ας αφήσουµε το γήινο παρατηρητή να µας περιγράψει ο ίδιος πώς αντιλαµ-
βάνεται το βάρος των σωµάτων.
• Ο γήινος παρατηρητής βλέπει το σώµα να ισορροπεί. Στο σώµα ασκείται το
βάρος, η αντίδραση της επιφάνειας της Γης και υποθέτει ότι ασκείται και η
φυγόκεντρος δύναµη FI, όπως δείχνει το Σχήµα 2.46.
Ερώτηση 2.42 ∆είξτε ότι, προκειµένου οι τρεις δυνάµεις που αντιλαµβάνεται ο γήινος παρα-
τηρητής να ισορροπούν, θα πρέπει η αντίδραση του επιπέδου να αποκλίνει σε
διεύθυνση από τη βαρυτική έλξη.
Σχήµα 2.46
Αντικείµενο στην επιφάνεια της Γης όπως το βλέπει µη αδρανειακός (γήινος) παρατηρητής
Οµαλή κυκλική κίνηση

Ένα κινητό που διαγράφει κυκλική τροχιά µε ταχύτητα σταθερού µέτρου εκτελεί
οµαλή κυκλική κίνηση.
Γωνιακή ταχύτητα
Θα ορίσουµε ως γωνιακή ταχύτητα του κινητού το διάνυσµα ω, του οποίου το µέ-
τρο είναι:
∆θ d θ
ω = lim =
∆t → 0 ∆t dt
Εκφράζει, δηλαδή, τη στιγµιαία ταχύτητα µεταβολής του γωνιακού ορίσµατος
του διανύσµατος θέσης.
Η διεύθυνση της γωνιακής ταχύτητας είναι κάθετη στο επίπεδο κίνησης και η
φορά της καθορίζεται από τη φορά που κινείται ο δεξιόστροφος κοχλίας όταν
περιστραφεί οµόστροφα µε το κινητό.
Στην οµαλή κυκλική κίνηση το κινητό:

• έχει στιγµιαία ταχύτητα εφαπτοµενική της τροχιάς του µε σταθερό µέτρο, V·
• έχει σταθερή περίοδο κίνησης, Τ·
V 2⋅π
• έχει σταθερή γωνιακή ταχύτητα, ω, µε µέτρο ω = = .
r T
Κεντροµόλος επιτάχυνση
Στην οµαλή κυκλική κίνηση το κινητό κινείται επιταχυνόµενα µε το διάνυσµα της
επιτάχυνσης κατά τη διεύθυνση της επιβατικής του ακτίνας, φορά προς το κέντρο
της κυκλικής τροχιάς και σταθερό µέτρο. Το µέτρο της κεντροµόλου επιτάχυνσης
συνδέεται µε τις άλλες ποσότητες της κίνησης µε τις σχέσεις:
V2 4 ⋅π 2 ⋅ r
ar = = ω2 ⋅ r =
r T2
Συνθήκη εκτέλεσης οµαλής κυκλικής κίνησης

Για να εκτελέσει ένα υλικό σώµα οµαλή κυκλική κίνηση, πρέπει να ασκείται
πάνω του σταθερή δύναµη, κάθετη στην ταχύτητά του, µε φορά προς το κέντρο
της κυκλικής τροχιάς (κεντροµόλος δύναµη).
Το µέτρο της κεντροµόλου δύναµης συνδέεται µε τις άλλες ποσότητες της κίνη-
σης µε τις σχέσεις:
V2 4 ⋅π 2 ⋅ r
Fr = m ⋅ = m ⋅ω2 ⋅ r = m ⋅
r T2
Σύνθετη καµπυλόγραµµη κίνηση

Η σύνθετη καµπυλόγραµµη κίνηση ενός υλικού σηµείου µπορεί να αναλυθεί:
• σε µια οµαλή κυκλική κίνηση µε κεντροµόλο δύναµη την Fr και
• σε µια ευθύγραµµη επιταχυνόµενη κίνηση κατά τη διεύθυνση του εφαπτοµενι-
κού άξονα υπό την επίδραση της επιτροχίου δύναµης Ft.
Η συνολική επιτάχυνση του σώµατος θα είναι το διανυσµατικό άθροισµα της
ακτινικής και εφαπτοµενικής επιτάχυνσης, δηλαδή:
dV dV V2
a= = ⋅ et + ⋅ er
dt dt
L
at ar
όπου τα σύµβολα et και er δηλώνουν τα µοναδιαία διανύσµατα στον εφαπτοµε-

νικό και ακτινικό άξονα αντίστοιχα.
Μετασχηµατισµός ταχυτήτων
Όταν το σύστηµα αναφοράς Ο΄ΧΎ΄Ζ΄ κινείται µε ταχύτητα u(t) ως προς το σύ-
στηµα αναφοράς ΟΧΥΖ και παρατηρητής στο Ο΄Χ΄Υ΄Ζ΄ παρατηρεί αντικείµενο να
κινείται µε ταχύτητα V ′ ( t ) , τότε ο παρατηρητής στο σύστηµα ΟΧΥΖ βλέπει το
ίδιο αντικείµενο να κινείται µε ταχύτητα V ( t ) , ώστε να ικανοποιείται η ακό-
λουθη σχέση:
V′ ( t ) = V ( t ) − u ( t )
Επιταχυνόµενα συστήµατα αναφοράς

• Ένας παρατηρητής σε επιταχυνόµενο σύστηµα αναφοράς δεν µπορεί να εφαρµό-
σει τους νόµους του Νεύτωνα για να περιγράψει την κίνηση υλικών σωµάτων.
• Το σύστηµα αναφοράς που κινείται µε σταθερή ταχύτητα (ή ακινητεί) θα το
ονοµάσουµε «αδρανειακό σύστηµα αναφοράς». Ο αδρανειακός παρατηρητής
µπορεί πάντα να περιγράψει την κινητική κατάσταση των υλικών σωµάτων
εφαρµόζοντας τους νόµους του Νεύτωνα.
• Οι µη αδρανειακοί παρατηρητές θα πρέπει να υποθέσουν και άλλες δυνάµεις
πλην αυτών που πραγµατικά ασκούνται στο σώµα προκειµένου να περιγρά-
ψουν την κίνηση µε τους νόµους του Νεύτωνα. Συνήθως καλούµε αυτές τις δυ-
νάµεις αδρανειακές δυνάµεις.
• Η υποθετική αυτή δύναµη έχει την ίδια διεύθυνση αλλά αντίθετη φορά της
επιτάχυνσης του µη αδρανειακού συστήµατος και µέτρο ίσο µε το γινόµενο της
µάζας τού υπό µελέτη αντικειµένου επί την επιτάχυνση του µη αδρανειακού
συστήµατος: FI = − m ⋅ a

Στο άτοµο του υδρογόνου το ηλεκτρόνιο κινείται γύρω από τον πυρήνα, εκτε-
λώντας (κατά προσέγγιση) οµαλή κυκλική κίνηση, υπό την επίδραση κεντρο-
µόλου δύναµης, µέτρου 8.2 × 10–8Ν. Εάν η ακτίνα της «κυκλικής τροχιάς» είναι
5.3 × 10–11m, βρείτε τη συχνότητα περιστροφής του ηλεκτρονίου.

Ένας τεχνητός δορυφόρος εκτελεί οµαλή κυκλική κίνηση γύρω από τη Γη µε
περίοδο 132 πρώτα λεπτά. Βρείτε την επιτάχυνση της βαρύτητας στην περιοχή
του δορυφόρου. ∆ίδεται η µάζα της Γης και η σταθερά παγκοσµίου έλξης.

Ένας κολυµβητής θέλει να διασχίσει ένα ποταµό 15m φαρδύ. Το ρεύµα του
ποταµού κινείται µε ταχύτητα 1m/s, ενώ ο κολυµβητής κολυµπά µε ταχύτητα
1.5m/s. α) Βρείτε τη διεύθυνση που θα πρέπει να κολυµπήσει ώστε να διασχί-
σει το ποτάµι κάθετα. Υπολογίστε το χρόνο που θα χρειαστεί για να φτάσει
στην απέναντι όχθη. β) Εάν κολυµπά κάθετα προς τις όχθες (και το ρεύµα),
πόσο χρόνο θα χρειαστεί για να φτάσει στην απέναντι όχθη;

Ένα διακοσµητικό ζάρι µάζας m είναι κρεµασµένο στον µπροστινό καθρέφτη
αυτοκινήτου. Βρείτε τη σταθερή επιτάχυνση του κινητού από τη γωνία που
σχηµατίζει το νήµα µε την κατακόρυφο.
Σχήµα 2.47

Τα δύο σώµατα του Σχήµατος 2.48 ολισθαίνουν πάνω σε οριζόντιο επίπεδο
υπό την επίδραση της δύναµης F. Ο συντελεστής τριβής ολίσθησης του µεγαλύ-
τερου σώµατος και του επιπέδου είναι 0.5, ενώ ο συντελεστής στατικής τριβής
µεταξύ των δύο αντικειµένων είναι 0.75. Βρείτε το µέτρο της µέγιστης δύναµης
που µπορεί να ασκηθεί στο µεγαλύτερο σώµα ώστε το µικρότερο να µην ολι-
σθαίνει.
Σχήµα 2.48

Με ποια γωνιακή ταχύτητα, ω, πρέπει να εκτελεί οµαλή κυκλική κίνηση µε
ακτίνα r το σώµα µάζας m ώστε το σώµα µάζας Μ να ισορροπεί; (Υποθέστε
ότι δεν υπάρχουν τριβές και επίσης: m = 1kg, Μ = 10kg και r = 0.5m.)
Σχήµα 2.49

Το Σχήµα 2.50 παριστάνει το κωνικό εκκρεµές. Η µάζα m είναι στερεωµένη
σε ένα νήµα αµελητέας µάζας και εκτελεί οριζόντια οµαλή κυκλική κίνηση
ακτίνας r και µε επιτρόχια ταχύτητα v. Εκφράστε συναρτήσει της µάζας και
της ταχύτητας τη γωνία που σχηµατίζει το νήµα µε την κατακόρυφο. Επαναλά-
βετε τους λογαριασµούς υποθέτοντας: α) ότι είστε ακίνητος παρατηρητής και
β) ότι ακολουθείτε τη σφαίρα στην κίνησή της.
Σχήµα 2.50

Υποθέστε ότι θέλετε να τοποθετήσετε ένα δορυφόρο σε γεωστατική τροχιά
(δηλαδή να στέκεται πάντοτε πάνω από το ίδιο σηµείο της επιφάνειας της
Γης). Βρείτε το υψόµετρο πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας στο οποίο θα
πρέπει να βρίσκεται. (Θεωρήστε ότι η Γη είναι σφαίρα ακτίνας και µάζας 6.38
× 106m και 5.975 × 1024kg αντίστοιχα, G = 6.672 × 10–11Νm2/kg2.)

Ένα βαρύ καρότσι µάζας Μ βρίσκεται σε ακινησία πάνω στο έδαφος. Το κα-
ρότσι µπορεί να κυλάει χωρίς τριβές. Ένα µικρό σώµα µάζας m ρίχνεται
πάνω στο καρότσι µε ταχύτητα v0, όπως δείχνει το Σχήµα 2.51, τη χρονική
στιγµή t = 0. Στη συνέχεια, το σώµα ολισθαίνει επιβραδυνόµενο πάνω στο κα-
ρότσι µέχρις ότου ακινητοποιηθεί ως προς παρατηρητή που βρίσκεται πάνω
στο καρότσι. Ο συντελεστής τριβής ολίσθησης µεταξύ των επιφανειών του µι-
κρού σώµατος και του καροτσιού είναι µs. Να βρεθούν: α) ο συνολικός χρόνος
ολίσθησης του σώµατος πάνω στο καρότσι, β) η ταχύτητα του καροτσιού και
του σώµατος τη στιγµή που το σώµα θα ακινητοποιείται ως προς το καρότσι
και γ) η ταχύτητα 10s αργότερα.
Σχήµα 2.51

Ένα µαχητικό αεροσκάφος «βουτάει» κατακόρυφα προς τα κάτω µε ταχύτητα
1200km/h. Υποθέστε ότι ο πιλότος µπορεί να αντέξει επιταχύνσεις µέχρι πέντε
φορές την επιτάχυνση βαρύτητας χωρίς να χάσει τις αισθήσεις του. Να βρείτε
την ελάχιστη απόσταση από το έδαφος όπου θα πρέπει να αρχίσει να εκτελεί
κυκλική κίνηση (βλέπε Σχήµα 2.52) για να αποφύγει τη συντριβή του. Υποθέ-
στε ότι η ταχύτητά του µένει σταθερή και αγνοήστε τη γήινη βαρυτική έλξη.
Σχήµα 2.52

Ένα αυτοκίνητο κινούµενο µε ταχύτητα 65km/h εισέρχεται σε κυκλικό δρόµο
ακτίνας 120m. Ο οδηγός εφαρµόζει πέδηση, που προσδίδει στο όχηµα επιβρά-
δυνση, εφαπτοµενικής διεύθυνσης ως προς την τροχιά κίνησης, µέτρου
0.65m/s2. Να βρείτε το διάνυσµα της συνολικής επιτάχυνσης όταν το αυτοκί-
νητο έχει διαγράψει τόξο γωνίας 90ο.

Μια πέτρα µάζας 940g εκτελεί οριζόντια κυκλική κίνηση προσδεδεµένη στο άκρο
ενός αβαρούς νήµατος µήκους 1.3m. α) Εάν η µέγιστη τάση του νήµατος είναι
120Ν, ποια είναι η µέγιστη επιτρεπτή επιτρόχια ταχύτητα της πέτρας. β) Σ’ αυτή
την περίπτωση να βρείτε τη γωνία που σχηµατίζει το νήµα µε το οριζόντιο επίπεδο.

Ο δορυφόρος TSS (Tethered Satellite System) είναι ένα πειραµατικό εργαστή-
ριο της ΝΑSA µάζας 500kg, που µεταφέρεται από ένα µεγαλύτερο δορυφόρο,
προσδεδεµένο µέσω ενός καλωδίου 20km µακρύ. Υποθέστε ότι ο µεγάλος δο-
ρυφόρος περιστρέφεται γύρω από τη Γη 250km από την επιφάνεια, όπου η
επιτάχυνση βαρύτητας είναι το 92.6% της επιτάχυνσης βαρύτητας στην επιφά-
νεια της Γης. Το εργαστήριο TSS κρέµεται από το δορυφόρο µε το νήµα διευ-
θυνόµενο προς το κέντρο της Γης. Κινείται σε ύψος 230km, όπου η επιτάχυνση
της βαρύτητας είναι το 93.2% της επιτάχυνσης της βαρύτητας στην επιφάνεια
της Γης. Βρείτε την τάση του νήµατος που συγκρατεί το TSS προσδεδεµένο
στο δορυφόρο. (Αγνοήστε τη µάζα του καλωδίου πρόσδεσης και υποθέστε ότι
το TSS δεν επηρεάζει την κίνηση του δορυφόρου.)
Σχήµα 2.53

Ένα αυτοκίνητο κινούµενο µε ταχύτητα 40km/h προσπαθεί να κινηθεί σε µια
κεκλιµένη στροφή ακτίνας 130m, η οποία έχει σχεδιαστεί για ταχύτητες 60km/h.
Τι συντελεστής τριβής χρειάζεται για να κρατήσει το αυτοκίνητο στο δρόµο;
Άλυτες ασκήσεις
2.1
Σ’ ένα αντικείµενο µάζας m ασκείται δύναµη F. Το αντικείµενο κινείται µε ταχύ-
τητα v ( t ) = ( b ⋅ t 2 ) ⋅ i + ( c ⋅ t + d ) ⋅ j , όπου το σύµβολο t παριστά το χρόνο, µετρού-
µενο σε δευτερόλεπτα, και b, c και d είναι σταθερές µε κατάλληλες διαστάσεις.
Βρείτε τις διαστάσεις των συντελεστών b, c και d, καθώς και την επιτάχυνση µε
την οποία κινείται το σώµα.
Απάντηση: τα b, c και d µετριούνται σε m/s3, m/s2 και m/s. Η επιτάχυνση είναι:
a (t ) = ( 2 ⋅ b ⋅ t ) ⋅ i + (c) ⋅ j
2.2
Ένας αστεροειδής κατευθύνεται στη Γη µε σταθερή ταχύτητα 21km/s. Για να απο-
φευχθεί η καταστροφή, αστροναύτες προσδένουν στον αστεροειδή µια γιγάντια
ρουκέτα. Η ρουκέτα προσδίδει στον αστεροειδή επιτάχυνση µέτρου 0.035km/s2, µε
διεύθυνση κάθετη της αρχικής του ταχύτητας. Εάν η ρουκέτα λειτουργεί για 250s, να
βρεθεί κατά ποια γωνία άλλαξε η ταχύτητα κίνησης του αστεροειδή.
Απάντηση: 22.6ο
2.3
Σε µια σκηνή αστυνοµικού κινηµατογραφικού έργου ο ήρωας θα πρέπει να πη-
δήσει από την ταράτσα ενός κτιρίου και να προσγειωθεί στο διπλανό κτίριο,
1.9m χαµηλότερα. Εάν η οριζόντια απόσταση των δύο κτιρίων είναι 4.5m, να
βρεθεί µε τι ταχύτητα θα πρέπει να τρέχει ο ηθοποιός.
Απάντηση: 7.23m/s
2.4
Ένα αεροπλάνο πετάει οριζόντια µε ταχύτητα v0, σε ύψος h πάνω από τα νερά του
ωκεανού, προσπαθώντας να ρίξει εφόδια στο ναυαγό του Σχήµατος 2.54. Να βρεθεί
η γωνία a όταν ο πιλότος θα αφήσει το πακέτο να πέσει στη βάρκα του ναυαγού.
Απάντηση: a = tan −1 gh 2v02
2.5
Βρίσκεστε 5m από τον αριστερό τοίχο σπιτιού και θέλετε να ρίξετε την µπάλα σ’ ένα
φίλο που βρίσκεται 5m δεξιότερα του δεξιού τοίχου, όπως δείχνει το Σχήµα 2.55.
Ποια είναι η ελάχιστη αρχική ταχύτητα της µπάλας που θα της επιτρέψει να περά-
Σχήµα 2.54
σει πάνω από το σπίτι; Με ποια γωνία θα πρέπει να εκτιναχθεί η µπάλα; Υποθέ-
στε ότι η µπάλα εκτινάσσεται και πιάνεται 1m ψηλότερα από το έδαφος.
Απάντηση: α) 12.7m/s, β) 51.3ο
Σχήµα 2.55
2.6
Πριν από τους Ολυµπιακούς αγώνες του Μεξικού, το 1968, πολλοί είχαν εκφράσει
την ανησυχία τους για πιθανή µειωµένη απόδοση των αθλητών. Για να τεκµηριώ-
σουν αυτές τις προβλέψεις, προέβαλαν το µεγάλο υψόµετρο της πόλης του Μεξι-
κού και τη µειωµένη περιεκτικότητα του αέρα µε οξυγόνο. Με µεγάλη έκπληξη
διαπίστωσαν ότι νέα παγκόσµια ρεκόρ επιτεύχθηκαν. Κυρίως λόγω της µικρότε-
ρης τιµής της επιτάχυνσης της βαρύτητας (g = 9.786m/s2) και της µικρότερης αντί-
στασης του αέρα σε µεγάλα υψόµετρα. Συγκεκριµένα, ο Robert Beamon πέτυχε
άλµα 8.90m στο άλµα εις µήκος, σπάζοντας το προηγούµενο παγκόσµιο ρεκόρ.
Από τις φωτογραφίες του άλµατος, υπολογίστηκε ότι ο αθλητής άρχισε το άλµα
του µε γωνία 25ο ως προς την οριζόντια διεύθυνση. Εάν ο Beamon εκτελούσε το
ίδιο άλµα στην επιφάνεια της θάλασσας, όπου η επιτάχυνση είναι g = 9.81m/s2, να
υπολογίσετε την απόσταση που θα πηδούσε. Στους υπολογισµούς σας να αγνοή-
σετε την αντίσταση του αέρα (αν και η ελάττωση της αντίστασης του αέρα στα µε-
γάλα υψόµετρα επηρεάζει την εµβέλεια του αθλητή περισσότερο από τη µεταβολή
της επιτάχυνσης της βαρύτητας).
Απάντηση: 8.88m
2.7
Ένα αντικείµενο µάζας 2.5kg κινείται κατά µήκος του άξονα Χ µε σταθερή ταχύ-
τητα 1.6m/s. Τη χρονική στιγµή που περνάει από την αρχή των αξόνων δέχεται
την επίδραση δύο δυνάµεων, F1 και F2. Αµφότερες οι δυνάµεις έχουν διεύθυνση
παράλληλη µε τον άξονα Υ, η δε F1 ισούται µε F1 = 15 ⋅ j. Οι δυνάµεις ασκούνται
για 3s, µετά την πάροδο των οποίων το σώµα βρίσκεται στο σηµείο µε συντεταγ-
µένες {4.8m, 10.8m}. Βρείτε τη δύναµη F2.
Απάντηση: F2 = −9 ⋅ j N
2.8
Σε ένα σώµα µάζας 3.1kg ασκούνται δύο δυνάµεις. Υπό τη δράση των δυνάµεων,
το σώµα κινείται µε επιτάχυνση a = 0.91 ⋅ i − 0.27 ⋅ j. Εάν η µία των δυνάµεων εί-
ναι: F1 = −1.2 ⋅ i − 2.5 ⋅ j , ποια είναι η άλλη δύναµη;
Απάντηση: 4.2 ⋅ i + 1.66 ⋅ j N
2.9
Μια µαούνα µάζας 3700kg σύρεται κατά µήκος µιας διώρυγας από δύο µουλά-
ρια, όπως παραστατικά δείχνει το Σχήµα 2.56. Η τάση σε κάθε σκοινί είναι
1100Ν και τα σκοινιά σχηµατίζουν γωνία 25ο µε τη διεύθυνση κίνησης. Να υπολο-

γιστεί η δύναµη που ασκεί το νερό στη µαούνα εάν: α) κινείται µε σταθερή ταχύ-
τητα και β) επιταχύνεται µε 0.16m/s2.
Απάντηση: α) 1990N, β) 1400Ν
Σχήµα 2.56
2.10
Μια µαϊµού µάζας 15kg κρέµεται από τη µέση ενός σκοινιού, όπως δείχνει το
Σχήµα 2.57. Βρείτε τις δυνάµεις που ασκεί το σκοινί στους κάθετους τοίχους.
Σχήµα 2.57
2.11
Ένα σώµα µάζας 10kg συγκρατείται µε δύο νήµατα, πακτωµένα στους τοίχους,
όπως δείχνει το Σχήµα 2.58. Βρείτε τις τάσεις στα νήµατα.
Απάντηση: Τ1 = 139Ν, Τ2 = 98Ν
Σχήµα 2.58
2.12
Εκφράσετε τις επιταχύνσεις των σωµάτων του Σχήµατος 2.59, a1 και a2, συναρτή-
σει των µαζών τους. Αγνοήστε τις τριβές και θεωρήστε τις µάζες τροχαλιών και
νηµάτων αµελητέες.
Απάντηση: a 2 = 2 ⋅ a1 , a1 = m1g ( m1 + 4m2 )
Σχήµα 2.59
2.13
Η λαβή ενός χορτοκοπτικού συστήµατος µάζας 22kg σχηµατίζει γωνία 35ο µε το
οριζόντιο επίπεδο. Εάν ο συντελεστής τριβής ολίσθησης µεταξύ του εδάφους και
της συσκευής είναι 0.68, τι δύναµη χρειάζεται για να κινηθεί µε σταθερή ταχύ-
τητα; Θεωρήστε ότι η δύναµη έχει τη διεύθυνση της λαβής.
Απάντηση: 342N
2.14
∆ύο σώµατα µαζών 2.5kg και 3.1kg αντίστοιχα ολισθαίνουν κατερχόµενα το κεκλιµένο
επίπεδο, όπως φαίνεται στο Σχήµα 2.60. Ο συντελεστής τριβής ολίσθησης µεταξύ του
βαρύτερου σώµατος και του κεκλιµένου επιπέδου είναι 0.51, ενώ µεταξύ του άλλου
σώµατος και του κεκλιµένου επιπέδου είναι 0.23. Υπολογίστε την επιτάχυνση του συ-
στήµατος και τη δύναµη την οποία το ελαφρύτερο σώµα ασκεί στο βαρύτερο.
Απάντηση: 1.63m/s2 και 3.29Ν
Σχήµα 2.60
2.15
Βρείτε το µέτρο της ταχύτητας µε την οποία πρέπει να κινηθεί ένα αυτοκίνητο σε
κυκλική στροφή ακτίνας 75m ώστε να αποκτήσει επιτάχυνση µέτρου ίσου µε
αυτό της επιτάχυνσης βαρύτητας.
Απάντηση: 97.6 km/h
2.16
Ένα σώµα µάζας 7.2 kg κρέµεται από το ταβάνι ενός ανελκυστήρα από νήµα
αµελητέας µάζας. Να βρεθεί η τάση του νήµατος όταν ο ανελκυστήρας: α) αρχί-
ζει να κινείται προς τα επάνω µε επιτάχυνση 0.95m/s2, β) κινείται προς τα επάνω
µε σταθερή ταχύτητα 14m/s, γ) σταµατάει σε 9s ενώ εκινείτο προς τα επάνω µε

σταθερή ταχύτητα 14m/s. Να βρεθεί επίσης η µέγιστη επιτάχυνση του ανελκυ-
στήρα εάν η µέγιστη τάση του νήµατος (χωρίς να σπάσει το νήµα) είναι 450Ν.
Απάντηση: α) 77.47Ν β) 70.63Ν γ) 59.4Ν και 52.69m/s2.
2.17
Ένα κουτί µάζας m1 τοποθετείται πάνω σε τριγωνικό αντικείµενο µάζας m2,
όπως δείχνει το Σχήµα 2.61. Υπολογίστε το µέτρο της δύναµης F που θα πρέπει
να εφαρµοστεί στο τριγωνικό αντικείµενο ώστε το κουτί να µην ολισθαίνει κατά
µήκος της κεκλιµένης επιφάνειας. Αγνοήστε τις τριβές.
Απάντηση: F = ( m1 + m2 ) ⋅ g ⋅ tan θ
Σχήµα 2.61
Απαντήσεις στις ερωτήσεις κειµένου
1.1
Τα δύο συστήµατα συντεταγµένων έχουν τους άξονες παράλληλους. Η αρχή Ο΄
του Ο΄ΧΎ΄Ζ΄ έχει συντεταγµένες στο σύστηµα ΟΧΥΖ: {–0.5, 0, 0}. Συνεπώς, το
σηµείο Q, µε συντεταγµένες στο ΟΧΥΖ {1.0, 0.5, 0.8}, θα έχει στο Ο΄Χ΄Y΄Ζ΄ συ-
ντεταγµένες: {1.0–(–0.5), 0.5, 0.8} = {1.5, 0.5, 0.8}.
1.3
Σε κάθε τιµή του Πίνακα 1.1 θα πρέπει να προστεθούν 12s και 22m.
1.4
Ας υποθέσουµε ότι επιλέγουµε διαφορετική αρχή του άξονα Χ κατά ∆x, και δια-
φορετική αρχή µέτρησης του χρόνου κατά ∆t. Θα πρέπει να τροποποιήσουµε τη
σχέση (1.2). Αλλά, παρά την τροποποίηση, η «ταχύτητα»,
( x2 − ∆x ) − ( x1 − ∆x ) ( x2 ) − ( x1 )
= , παραµένει αµετάβλητη.
( t2 − ∆t ) − ( t1 − ∆t ) ( t2 ) − ( t1 )
1.5
Η αλλαγή της φοράς του άξονα Χ αλλάζει το πρόσηµο των συντεταγµένων της
θέσης x2 και x1. Από τη σχέση (1.2) φαίνεται ότι αλλαγή του προσήµου των συντε-
ταγµένων θέσης αντιστοιχεί σε αλλαγή του προσήµου της «ταχύτητας»:
( − x2 ) − ( − x1 ) ( x2 ) − ( x1 )
=−
( t2 ) − ( t1 ) ( t2 ) − ( t1 )
1.6
Το κινητό στην περιοχή Ι και ΙΙ συνεχίζει να προωθείται κατά µήκος του άξονα
Χ. Στην περιοχή ΙΙΙ ακινητεί και, συνεπώς, η συντεταγµένη της θέσης του µένει
σταθερή. Στις περιοχές ΙV και V το κινητό κινείται µε αντίθετη φορά του άξονα
Χ, αλλά συνεχίζει να βρίσκεται σε θέσεις µε θετική συντεταγµένη, η οποία ελατ-
τώνεται µε την πάροδο του χρόνου.
1.7
Το διάγραµµα θέσης – χρόνου της ευθύγραµµης οµαλής κίνησης θα πρέπει να
αναπαρίσταται από κάποια γραµµή η οποία έχει την ακόλουθη ιδιότητα: Οι ε-
φαπτόµενες ευθείες γραµµές, σε οποιοδήποτε σηµείο της, έχουν την ίδια κλίση.
Μόνο η ευθεία γραµµή έχει αυτή την ιδιότητα. Επιπλέον, η ευθεία γραµµή συ-
µπίπτει µε κάθε εφαπτοµένη της. Συνεπώς, η γραφική παράσταση θέσης – χρό-
νου στην ευθύγραµµη οµαλή κίνηση είναι ευθεία γραµµή µε κλίση ίση µε την τα-
χύτητα του κινητού.
1.8
α) Η συντεταγµένη θέσης για t= 0 της χελώνας είναι µεγαλύτερη αυτής της δρο-
µέα και β) η κλίση του διαγράµµατος θέσης – χρόνου της δροµέα είναι µεγαλύ-
τερη από την κλίση του αντίστοιχου διαγράµµατος της χελώνας.
1.9
Επαναλάβατε τους υπολογισµούς που κάµαµε στο βήµα 2.
1.10
Αφαιρώντας, κατά µέλη, τη σχέση (1.28) από τη σχέση (1.29), καταλήγουµε στη
σχέση (1.27). Η χελώνα κινήθηκε κατά xΣ –x1. Αντικαθιστώντας την (1.27) στην
x −x
(1.28), καταλήγουµε: xΣ − x1 = v ⋅ 1 0
V −v
1.11
x (t ) = κ ⋅ t + λ
dx ( t ) d d
v (t ) = = (κ ⋅ t ) + ( λ ) = κ
dt dt dt
1.12
Κάθε όρος πρέπει να έχει διαστάσεις µήκους. Το σύµβολο t, ο χρόνος, µετριέται
σε δευτερόλεπτα. Συνεπώς, ο παράγοντας που πολλαπλασιάζει το σύµβολο tσε
κάθε όρο θα πρέπει να µετριέται σε µέτρα ανά δευτερόλεπτα υψωµένα στην ίδια
δύναµη, µε τον οποίο εµφανίζεται το σύµβολο t σ’ αυτό τον όρο.
v ( t ) = ( 0.094 m s ) + 2 ⋅ ( 0.1m s 2 ) ⋅ t + 3 ⋅ ( 0.0009 m s3 ) ⋅ t 2
1.13
a ( t ) = 2 ⋅ ( 0.1m s 2 ) + 2 ⋅ 3 ⋅ ( 0.0009 m s3 ) ⋅ t
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΣΤΙΣ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΕΙΜΕΝΟΥ 209
1.14
1
x (t ) = ⋅ ( 3m s 2 ) ⋅ t 2
2
v ( t ) = ( 3m s 2 ) ⋅ t
1.15
Βλέπε υπόδειξη.
1.16
1.17
1.18
1.19
Η µάζα δεν υπεισέρχεται στις εξισώσεις κίνησης. Το αποτέλεσµα είναι ανεξάρ-
τητο της µάζας.
1.21
Θα µπορούσαµε να εκσφενδονίζαµε το σώµα προς τα επάνω από τη βάση του
κτιρίου µε τέτοια ταχύτητα, ώστε, όταν έφτανε στην κορυφή να είχε ταχύτητα
10m/s. Σ΄ αυτή την περίπτωση το διάγραµµα θέσης – χρόνου θα περιελάµβανε το
διάγραµµα 1.25(γ) αλλά και την προέκτασή του.
Βεβαίως, σε αυτό το πείραµα θα µηδενίζαµε το χρονόµετρο την στιγµή που θα
εκτοξεύαµε το σώµα, πριν δηλαδή βρεθεί στην κορυφή του κτιρίου. Το κινητό θα
περνούσε από το σηµείο µε συντεταγµένη –10m δύο φορές: την πρώτη φορά α-
νεβαίνοντας και την δεύτερη φορά κατεβαίνοντας.
Επιλέξαµε όµως να παρακολουθήσουµε µέρος αυτής της κίνησης. Συγκεκριµένα,
επιλέξαµε να παρακολουθήσουµε την κίνηση από το σηµείο που το σώµα περνά
από την κορυφή του κτιρίου µε ταχύτητα 10m/s (προς τα επάνω) και µηδενίσαµε
αυτή ακριβώς τη χρονική στιγµή το χρονόµετρο. Με τον τρόπο αυτό αποκλείσα-
µε ένα µέρος της κίνησης από την παρατήρησή µας.
1.22
Επιλύοντας το σύστηµα των εξισώσεων:
1 ⎫
xΣ = ⋅ ( 2 m s 2 ) ⋅ tΣ2 ⎪ 1
⎬ ⇒ ⋅ ( 2 m s ) ⋅ tΣ = ( 0.01m s ) ⋅ tΣ + 90 m ⇒
2 2
2
2
xΣ = ( 0.01m s ) ⋅ tΣ + 90 m ⎪⎭
⎧ t ≈ −9.48s
( m s ) ⋅ t − ( 0.01m s ) ⋅ t
2 2
Σ Σ − 90 m = 0 ⇒ ⎨ 1
⎩t2 ≈ +9.49s
Προφανώς θα απορρίψουµε την αρνητική λύση. Αντικαθιστώντας την τιµή t1 σε
µία από τις εξισώσεις (π.χ. τη δεύτερη), υπολογίζουµε τη συντεταγµένη του ση-
µείου συνάντησης.
xΣ = ( 0.01m s ) ⋅ t1 + 90 m = ( 0.01m s ) ⋅ 9.48s + 90 m = 90.0948m
1.23
Βλέπε Σχήµα 1.26.
1.24
V2′ = V2 − V1 = 8km h − 20 km h = −12 km h , δηλαδή θα τον έβλεπε να κινείται
αντίθετα προς τη φορά του άξονα Χ.
1.25
V2′ = V2 − V1 = 0 km h − 20 km h = −20 km h
1.26
V2′ = V2 − V1 ή V2 = V2′ + V1 = 10 km h − 20 km h = −10 km h
1.27
Θεωρήστε τον παρατηρητή Λ ακίνητο και επαναλάβετε τη συλλογιστική για να
καταλήξετε στο αποτέλεσµα: +90km/h
1.28
Σύµφωνα µε τον Αριστοτέλη, η πέτρα θα πρέπει να πέσει κατακόρυφα στο έ-
δαφος. Κατά τη διάρκεια της πτώσης, ο παρατηρητής θα κινηθεί µαζί µε τη Γη,
ώστε, όταν η σφαίρα φτάσει στο έδαφος, αυτός θα έχει αλλάξει θέση. Ο συλ-
λογισµός αυτός είναι λάθος, όπως θα δείτε στα αµέσως επόµενα αυτής της υ-
ποενότητας.
1.31
Ακολουθήστε την υπόδειξη.
1.32
1.33
1.34
Ας εφαρµόσουµε το νόµο (1.54) για τη Γη και τη Σελήνη στην περίπτωση ενός
σώµατος µάζας m:
Mγ ⋅ m ⎫
Bγ = G ⋅ ⎪
Rγ2 ⎪
⎬⇒
Mσ ⋅ m ⎪
Bσ = G ⋅
Rσ2 ⎪⎭
M ⋅m
G⋅ σ 2
Rγ2 ⋅ M σ ( 6.37 ⋅ 10 ) ⋅ ( 7.36 ⋅ 10 )
6 2 22
Bσ Rσ
⇒ = = 2 = ≈ 0.165
Bγ
G⋅
M γ ⋅ m Rσ ⋅ M γ
(1.74 ⋅ 10 ) (
6 2
⋅ 5.98 ⋅ 10 24
)
Rγ2
1.35
1.36
Τα σώµατα ξεκινούν από την ηρεµία. Συνεπώς, η ταχύτητα εξαρτάται από το
G G
χρόνο µε τη σχέση V = a t και έχει ίδια φορά και διεύθυνση µε την επιτάχυνση.
1.37
1.38
1.39
v ( t ) = a1 ⋅ t ⎫⎪
⎬ ⇒ a1 = a 2
v ( t ) = a 2 ⋅ t ⎪⎭
1.40
2.1
12
R = ⎡( 2.935951) + ( 2.629045 ) ⎤
2 2
= 3.941026
⎣ ⎦
2.2
Απλή τριγωνοµετρία…
2.3
cos θ = χ R = 2.935951 3.941026 ≈ 0.75, sin θ = ψ R ≈ 0.661, το µέτρο του δια-
νύσµατος υπολογίστηκε στην Ερώτηση 2.1 ⇒ R = R ⋅ cos θ ⋅ i + R ⋅ sin θ ⋅ j
2.4
(α x + β x ) + (α y + β y ) , A − B = (α x − β x ) + (α y − β y )
2 2 2 2
A+B =
2.5
Από το Σχήµα 2.7, µε εφαρµογή του κανόνα του παραλληλόγραµµου.
2.6
x (1.162s ) = 1.736 ⋅ 1.162 = 2.017232 m και
( )
y (1.162s ) = 9.848 ⋅ 1.162 − 4.905 (1.1622 ) = 4.82043m.
Συνεπώς: R (1.162s ) = ( 2.017232 m ) ⋅ i + ( 4.82043m ) ⋅ j
Οµοίως γίνονται οι υπολογισµοί για t = 1.796s.
2.7
Είναι οι κλίσεις των χορδών ΑΒ. Βεβαίως, στο διάγραµµα x(συντεταγµένης) –
χρόνου η κλίση της χορδής συµπίπτει µε την κλίση της ευθείας που παριστά την
κίνηση.
2.8
Η προβολή της θέσης στον άξονα X εκτελεί οµαλή κίνηση, διότι το διάγραµµα θέσης –
χρόνου είναι ευθεία γραµµή. Αντίθετα, η κλίση της εφαπτόµενης ευθείας στο διά-
γραµµα Y (συνιστώσας) – χρόνου εξαρτάται από το σηµείο επαφής και, κατ’ επέκτα-
ση, από τη χρονική στιγµή στην οποία αντιστοιχεί. Επειδή, λοιπόν, η Y συνιστώσα της
ταχύτητας µεταβάλλεται, η κίνηση κατ’ αυτή τη διεύθυνση είναι επιταχυνόµενη.
2.9
Vy(1.162s) = –1.55122m/s, Vy(1.796s) = –7.77076m/s. Η x συνιστώσα της ταχύτη-
τας παραµένει σταθερή.
Το µέτρο της ταχύτητας για t = 1.162s θα είναι:
|V(1.162s) | = [(1.736)2 + (–1.55122)2]1/2m/s ≈ 2.326m/s. Το συνηµίτονο της γωνίας
που σχηµατίζει το διάνυσµα της ταχύτητας µε τον άξονα X θα δίνεται σύµφωνα
µε τη σχέση (2.5) του κειµένου:
cos θ = (1.736 ) 2.32 = 0.748 (2.113)
Επειδή η Υ συνιστώσα της ταχύτητας είναι αρνητική, το ηµίτονο αυτής της γωνίας είναι
αρνητικό. Συνεπώς: 270ο < θ < 360ο και από τη (2.113) καταλήγουµε ότι θ ≈ 318.42ο.
Οµοίως για t = 1.796s.
2.10
Εφαρµόζοντας τη σχέση (2.23) του κειµένου βρίσκουµε:
( )
V ( t ) = (1.736 m s ) ⋅ i + 9.848m s − ( 9.81m s 2 ) ⋅ t ⋅ j (2.114)
Η σχέση (2.114) περιέχει όλη την πληροφορία όσον αφορά την ταχύτητα. Η στιγ-
µιαία ταχύτητα τη χρονική στιγµή t=0.3s είναι V(0.3s)=(1.736 m/s) i+(6.905
m/s) j ενώ τη χρονική στιγµή t=0.5s είναι V(0.5s)=(1.736 m/s) i+(4.943 m/s) j.
Η ταχύτητα του κινητού στον κατακόρυφο άξονα είναι:
( )
Vy ( t ) = 9.848m s − ( 9.81m s 2 ) ⋅ t ⋅ j (2.115)
Το µοναδιαίο διάνυσµα j έχει φορά προς τα επάνω. Το κινητό, λοιπόν, ανεβαίνει

όταν η Vy συνιστώσα της ταχύτητας έχει την ίδια φορά µε το j.
Από τη (2.115) µε απλή αντικατάσταση βρίσκουµε:
Vy ( 0.9s ) = (1.019 m s ) ⋅ j , Vy (1.7s ) = ( −6.829 m s ) ⋅ j
2.11
Το βάρος B είναι η δύναµη µε την οποία έλκει η Γη το σώµα Α. Η δύναµη Ν ασκείται
από το κεκλιµένο επίπεδο στο σώµα. Η δύναµη F ασκείται στο σώµα από το σκοινί.
2.12
Απλή τριγωνοµετρία.
2.13
Ας καλέσουµε φ τη γωνία του κεκλιµένου επιπέδου αµέσως πριν το σώµα αρχί-
σει να ολισθαίνει. Προφανώς
Ts = µ s ⋅ N = B sin φ (2.116)
Μεταβάλλοντας τη γωνία απειροελάχιστα, το σώµα αρχίζει να ολισθαίνει επιτα-
χυνόµενο.
Άρα: Tk = µk ⋅ N < B sin φ (2.117)
Από τη (2.116) και (2.117): µ s > µk .
2.14
m ⋅ a = B ⋅ sin θ − µk ⋅ N και N = B ⋅ cos θ
m ⋅ a = B ⋅ sin θ − µ k ⋅ B ⋅ cosθ
a = g ⋅ ( sin θ − µk cos θ ) (2.118)
Όταν η γωνία θ µεγαλώνει (στο διάστηµα [0,90ο]), το ηµίτονο µεγαλώνει και το

συνηµίτονο ελαττώνεται. Η παρατήρηση αυτή, σε συνδυασµό µε τη σχέση
(2.118), τεκµηριώνει ότι το σώµα θα κινείται µε µεγαλύτερη επιτάχυνση όταν
αυξάνεται η γωνία κλίσης του κεκλιµένου επιπέδου.
2.15
Ας υποθέσουµε ότι ένα κυλινδρικό µεταλλικό αντικείµενο (π.χ. ένα καρφί) καρ-
φώνεται σε ένα κοµµάτι ξύλο. Οι ίνες του ξύλου αποχωρίζονται για να περάσει
το ξένο σώµα. Λόγω ελαστικότητας, όµως, τείνουν να κλείσουν πιέζοντας το µέ-
ταλλο. Το µεταλλικό αντικείµενο υφίσταται δύναµη από τις ίνες του ξύλο, κάθετη
προς την κυλινδρική επιφάνεια που εφάπτεται των ινών.
Εάν κανείς προσπαθήσει να τραβήξει το µεταλλικό αντικείµενο έξω από το ξύ-
λο, θα αισθανθεί αντίσταση, καθώς η κυλινδρική επιφάνεια του αντικειµένου και
οι ίνες τρίβονται. Το µέτρο αυτής της δύναµης τριβής, κατά τα γνωστά, είναι α-
νάλογο της κάθετης δύναµης που ασκούν οι ίνες στη µεταλλική επιφάνεια. Το δε
µέτρο της κάθετης δύναµης είναι ανάλογο της παραµόρφωσης την οποία έχουν
υποστεί οι ίνες. (Κατ’ ανάλογο τρόπο που η δύναµη την οποία ασκεί ένα ελατή-
ριο, είναι ανάλογη της συµπίεσης ή της έκτασης που έχει υποστεί).
Συνεπώς: πιο χοντρό καρφί, µεγαλύτερη η παραµόρφωση, ισχυρότερη η κάθετη
δύναµη, µεγαλύτερη η τριβή.
Βεβαίως, η προηγούµενη ανάλυση ισχύει στο βαθµό που δεν ξεπερνιούνται τα
όρια ελαστικότητας του ξύλου.
2.16
Απλή αντικατάσταση στη σχέση (2.39) του κειµένου.
2.17
2.18
2.19
2.20
Λίγη άλγεβρα δεν βλάπτει!
2.21
Ακολουθήσετε την υπόδειξη.
2.22
2.23
Η σχέση (2.55) του κειµένου έχει µέγιστο για 2θ = 90ο.
2.24
Εφαρµογή της σχέσης (2.57) του κειµένου.
2.25
Οι ποσότητες:
(V0 ⋅ sin φ ) + 2 ⋅ g ⋅ cosθ ⋅ h και g ⋅ cosθ ( 0 ≤ θ ≤ 90D )

2
V0 sin φ ,
είναι θετικές. Ακολουθήστε την υπόδειξη.

Για τη φυσική σηµασία, ανατρέξτε στην Ερώτηση 1.21 του Κεφαλαίου 1 και ακο-
λουθήστε την υπόδειξη.
2.26
Αντικατάσταση στις σχέσεις (2.63), (2.64) και (2.65).
α) θ = 0, sinθ = 0, cosθ = 1
β) θ = 0, φ = –θ = 0
γ) θ = 0, h = 0. Στην περίπτωση αυτή καταλήγουµε στις σχέσεις (2.52) και (2.55)
του κειµένου. Επιπλέον: Vx = V0cos φ και Vy = V0sin φ – gt
2.27
Το κινητό αποκτά τις ίδιες Χ και Υ συντεταγµένες κάθε 20 δευτερόλεπτα.
2.28
Από τη σχέση (2.71) το µέτρο της γωνιακής ταχύτητας συνδέεται µε τα σταθερά
µεγέθη V και r ως ω = V/r. Επιπλέον, η φορά και διεύθυνση της γωνιακής ταχύ-
τητας εξαρτάται από το επίπεδο κίνησης και τη φορά περιστροφής του κινητού.
Εφόσον το κινητό εκτελεί οµαλή κυκλική κίνηση, το επίπεδο κίνησης, η φορά
περιστροφής, η ακτίνα της τροχιάς και το µέτρο της επιτροχίου ταχύτητας είναι
σταθερά. Κατά συνέπεια, το διάνυσµα της γωνιακής ταχύτητας είναι σταθερό.
2.29
Μόνο το µέτρο παραµένει σταθερό. Το διάνυσµα της κεντροµόλου επιτάχυνσης
ακολουθεί την επιβατική ακτίνα µε φορά προς το κέντρο της κυκλικής τροχιάς.
2.30
Από τις σχέσεις (2.81) και (2.82) του κειµένου καταλήγουµε:
M ⋅m 4 ⋅π 2 ⋅ ( R + h)
Fr = G ⋅ = m⋅ ή
( R + h)
2
T2
4 ⋅π 2 ⋅ ( R + h)
3
T= ανεξάρτητο της µάζας του δορυφόρου.

G⋅M
2.31
Εάν m είναι η µάζα της Σελήνης, M είναι η µάζα της Γης και R είναι η µέση ακτί-
να της κυκλικής τροχιάς, η σχέση (2.83) γράφεται:
M ⋅m
G⋅ = m ⋅ ω 2 ⋅ R ή M = (ω 2 ⋅ R 3 ) G (2.119)
( R)
2
Αντίστοιχα, για την κεντροµόλο επιτάχυνση έχουµε:

M ⋅m M
Fr = G ⋅ = m ⋅ ar ή ar = G ⋅ (2.120)
( R) ( R)
2 2
Συνεχίστε µε αντικαταστάσεις, αλλά προσοχή στις µονάδες.

Εξ ορισµού: 1N = 1kg × 1m/s2
2.32
Επιλύστε τη σχέση (2.99) ως προς V(t) και προβείτε σε αντικαταστάσεις.
2.33
Η ταχύτητα του αεροπλάνου δίνεται ως προς τον αέρα. Ο χρόνος που χρειάστη-
κε το αεροπλάνο να διανύσει την απόσταση L είναι: t = L (V ± u ) (2.121)
ανάλογα µε τη σχετική διεύθυνση των ταχυτήτων του αεροπλάνου και του αέρα.
Είναι προφανές από τη σχέση (2.121) ότι ο αέρας αυξάνει (ή µειώνει) την ταχύ-
τητα του αεροπλάνου ως προς το έδαφος µε µη γραµµικό τρόπο. ∆ηλαδή, δεν
προσθέτει (ή αφαιρεί) απλώς έναν όρο στη χρονική διάρκεια του ταξιδιού.
Συνεπώς, ο ισχυρισµός ότι η επίδραση των αέριων ρευµάτων θα είναι θετική τη
µια φορά και αρνητική την άλλη, ώστε να αλληλοεξουδετερώνονται, δεν είναι
σωστός.
2.34
Απλή τριγωνοµετρία.
2.35
Όσο διαρκεί το φρενάρισµα, στον επιβάτη ασκείται η αδρανειακή δύναµη F, µε
φορά αντίθετη της επιβράδυνσης που ασκούν τα φρένα στο όχηµα και µέτρο ίσο
µε το γινόµενο της µάζας του παρατηρητή επί το µέτρο της επιτάχυνσης. Συνε-
πώς, ο επιβάτης, υπό την επίδραση της αδρανειακής δύναµης, αισθάνεται να επι-
ταχύνεται προς τα εµπρός.
2.36
Ο µη αδρανειακός παρατηρητής αντιλαµβάνεται τον εαυτό του να ισορροπεί υπό
την επίδραση του βάρους του (Β), της αντίδρασης του επιπέδου (Τ) και της α-
δρανειακής δύναµης. Λαµβάνοντας τη φορά του βάρους θετική, η συνθήκη ισορ-
ροπίας γράφεται ως:
B = T + m a ή T = m g − m a = m(g − a ) (2.122)
Παράλληλα, λόγω του 3ου νόµου του Νεύτωνα: F = T (2.123)
Συνδυάζοντας τις σχέσεις (2.122) και (2.123): F = m ( g − a )
2.37
Σ’ αυτή την περίπτωση η συνθήκη ισορροπίας, B = T + m a , δεν µπορεί να ισχύει,
διότι m a > B . Εκτός εάν η αντίδραση του επιπέδου αλλάξει φορά. ∆ηλαδή, ο
επιβάτης βλέπει τον εαυτό του να απογειώνεται, να χτυπάει στο ταβάνι του α-
νελκυστήρα και στη συνέχεια να ισορροπεί στο ταβάνι.
Στην περίπτωση αυτή πράγµατι η αντίδραση του επιπέδου διευθύνεται προς τα
κάτω και η συνθήκη ισορροπίας είναι B + T = m a .
2.38
Στην περίπτωση του Σχήµατος 2.41, όπως ακριβώς συνέβη µε τη δύναµη αντί-
δρασης του επιπέδου στην Ερώτηση 2.37, οι τάσεις των νηµάτων αντιστρέφουν τη
φορά τους, ώστε οι συνθήκες κίνησης να εκφράζονται από τις σχέσεις:
mB ⋅ g − mB ⋅ a + FB = − mB ⋅ γ (2.124)
− mA ⋅ a + FA + mA ⋅ g = mA ⋅ γ (2.125)
όπου η επιτάχυνση του σώµατος Β που αντιλαµβάνεται ο µη αδρανειακός παρα-
τηρητής επελέγη να έχει φορά προς τα επάνω. Επίσης, λόγω δράσης αντίδρασης:
FA = FB = T (2.126)
Επιλύοντας το σύστηµα των εξισώσεων (2.124), (2.125) και (2.126), καταλήγουµε:

mB − mA 2 ⋅ mB ⋅ mA
γ= ⋅ ( a − g ) και T = ⋅ (a − g)
mB + mA mB + mA
2.39
Επειδή η σφαίρα ισορροπεί κατά τον κατακόρυφο άξονα και εκτελεί οριζόντια
κυκλική κίνηση:
m ⋅ g=T ⋅ cos θ ⎫ ω2 ⋅ R
⎬ ⇒ tan θ =
m ⋅ ω 2 ⋅ R = T ⋅ sin θ ⎭ g
2.40
Πρόκειται για την αδρανειακή φυγόκεντρο δύναµη. Σύµφωνα µε τον ακίνητο
παρατηρητή, στον επιβάτη δεν ασκείται καµία δύναµη (αγνοούµε δυνάµεις τρι-
βής µε τα καθίσµατα και αντιδράσεις από τα τοιχώµατα). Ο επιβάτης θα κινηθεί
ευθύγραµµα και οµαλά, ενώ το όχηµα θα αλλάζει τη διεύθυνση της ταχύτητάς
του, ώστε να παραµείνει εφαπτόµενη της κυκλικής τροχιάς. Η µεταβολή της
στιγµιαίας ταχύτητας του οχήµατος που εκτελεί οµαλή κυκλική κίνηση έχει διεύ-
θυνση ακτινική, µε φορά προς το κέντρο της τροχιάς (θυµηθείτε τη σχέση επιτά-
χυνσης και ταχύτητας).
2.41
Απλή γεωµετρία.
2.42
Η απάντηση είναι τετριµµένη. ∆εν είναι δυνατόν τρία µη µηδενικά διανύσµατα
να έχουν συνισταµένη µηδέν και τα δύο από αυτά να είναι συγγραµµικά. Επειδή
όµως η αντίδραση του επιπέδου είναι κάθετη στην επιφάνεια, το σχήµα του πλα-
νήτη µας αποκλίνει από το σφαιρικό. (Η κάθετος στην επιφάνεια µιας σφαίρας
περνά από το κέντρο της.)
Απαντήσεις ασκήσεων αυτοαξιολόγησης
1.1
Η µέση ταχύτητα κάθε λέµβου υπολογίζεται από το µήκος της διαδροµής, L, και το
L
χρόνο τερµατισµού, T, ως: U = . Εάν υποθέσουµε ότι οι λέµβοι εκτελούσαν ευ-
T
θύγραµµη οµαλή κίνηση, η µέση ταχύτητα συµπίπτει µε τη στιγµιαία (σταθερή) τα-
χύτητα κάθε λέµβου. Χρησιµοποιώντας τα δεδοµένα του προβλήµατος, υπολογί-
ζουµε τις ταχύτητες της κάθε λέµβου µε τη σειρά που εµφανίζονται στον πίνακα:
U1 = 5.3m/s, U2 = 5.2m/s, U3 = 5.18m/s, U4 = 5.16m/s, U5 = 5.12m/s, U6 = 5.11m/s.
Όταν η πρώτη λέµβος τερµάτιζε, οι άλλες βρίσκονταν σε αποστάσεις: x2, x3, x4, x5
και x6 από τη γραµµή τερµατισµού. Κάλυψαν αυτές τις αποστάσεις σε χρόνους: t2,
t3, t4, t5 και t6. Οι χρόνοι αυτοί βρίσκονται από τις διαφορές του χρόνου τερµατι-
σµού της πρώτης λέµβου από τους χρόνους τερµατισµού κάθε άλλης λέµβου.
Χρησιµοποιώντας τις τιµές του πίνακα, βρίσκουµε: t2 = 7.43s, t3 = 8.59s, t4 =
10.25s, t5= 13.22s και t6 = 14.44s. Προφανώς οι αποστάσεις που είχαν να διανύ-
σουν ακόµα οι λέµβοι θα είναι:
x2 = U2·t2 = 38.64m
x3 = U3·t3 = 44.50m
x4 = U4·t4 = 52.89m
x5 = U5·t5 = 67.69m
x6 = U6·t6 = 73.79m
1.2
α) Στο υψηλότερο σηµείο το κινητό προς στιγµή σταµατάει να κινείται. Στο ση-
µείο αυτό η ταχύτητα είναι µηδέν. Προηγουµένως η ταχύτητα του ελαττωνόταν
καθώς ανέβαινε στο κεκλιµένο επίπεδο. Στη συνέχεια θα αυξάνεται κατά µέτρο,
αλλά θα έχει αρνητικό πρόσηµο (φορά) καθώς θα επιταχύνεται κατεβαίνοντας
το κεκλιµένο επίπεδο µε αντίθετη φορά µε τον άξονα Χ.
Συνεπώς, αντιστοιχεί στο σηµείο Β του Σχήµατος 1.2.
β) Ακριβώς όπως η περίπτωση (α).
γ) Αντιστοιχεί στο σηµείο D. Σ’ αυτό το σηµείο το σώµα αρχίζει να επιβραδύνε-
ται (κατά µέτρο). Στη συνέχεια, η ταχύτητα του θα µηδενιστεί και τότε το ελατή-
ριο θα αρχίσει να το σπρώχνει αποκτώντας θετική ταχύτητα (ίδιας φοράς µε τον
άξονα Χ).
δ) Αντιστοιχεί στο σηµείο C.

ε) ∆εν υπάρχει καµία περιοχή του διαγράµµατος θέσης – χρόνου όπου η ταχύ-
τητα να παραµένει σταθερή.
1.3
α) Στα σηµεία αυτά τα δύο διαγράµµατα θέσης – χρόνου θα τέµνονται, ώστε για
την ίδια χρονική στιγµή τα δύο κινητά να βρίσκονται στην ίδια θέση.
β) Το κινητό Α εκτελεί ευθύγραµµη οµαλή κίνηση και το µέτρο της ταχύτητας του
ισούται µε την κλίση του διαγράµµατος θέσης – χρόνου. Το µέτρο της ταχύτητας
του κινητού Β ισούται µε την κλίση της εφαπτόµενης ευθείας στο διάγραµµα θέ-
σης – χρόνου. Τη χρονική στιγµή tb , όπως φαίνεται από το Σχήµα 1.49, η εφαπτο-
µένη του διαγράµµατος θέσης – χρόνου του κινητού Β έχει κλίση σχεδόν µηδέν,
σαφώς µικρότερη της ταχύτητας του Α.
γ) Βλέπε στο Σχήµα 1.49.
Σχήµα 1.49
δ) Το κινητό Β, για τους προαναφερθέντες λόγους, µεταβάλλει την ταχύτητά του

εκτελώντας επιταχυνόµενη κίνηση.
ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΑΣΚΗΣΕΩΝ ΑΥΤΟΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ 223
1.4
v ( t + ∆t ) − v ( t )
Η επιτάχυνση στην ευθύγραµµη κίνηση γράφεται ως: a ( t ) = lim ,
∆t ∆t → 0
όπου µε v(t) συµβολίζουµε την ταχύτητα τη χρονική στιγµή t. Επειδή το κινητό κι-
νείται στα θετικά του άξονα των θέσεων, όταν αποµακρύνεται από την αρχή των
αξόνων, έχει θετική ταχύτητα ( v ( t ) = + v ( t ) ) , ενώ, όταν πλησιάζει προς την
αρχή των αξόνων, έχει αρνητική ταχύτητα ( v ( t ) = − v ( t ) ) . Προφανώς, όταν το
κινητό αυξάνει την ταχύτητα του: v ( t + ∆t ) > v ( t ) . Αντίθετα, όταν µειώνει την
ταχύτητα του: v ( t + ∆t ) < v ( t ) . Και οι τέσσερις ερωτήσεις της άσκησης αναφέ-
ρονται σε σταθερό ρυθµό µεταβολής της ταχύτητας. Συνεπώς, τα διαγράµµατα Α,
C, F και G αποκλείονται, διότι στα Σχήµατα αυτά η επιτάχυνση (ο ρυθµός µετα-
βολής της ταχύτητας) µεταβάλλεται µε το χρόνο.
α) Στην περίπτωση αυτή: v ( t ) = + v ( t ) και v ( t + ∆t ) > v ( t ) . Συνεπώς:
v ( t + ∆t ) − v ( t ) v ( t + ∆t ) − v ( t )
a ( t ) = lim = lim > 0 και αντιστοιχεί στο Σχήµα Β.
∆t → 0 ∆t ∆t → 0 ∆t
β) Στην περίπτωση αυτή: v ( t ) = + v ( t ) και v ( t + ∆t ) < v ( t ) . Συνεπώς:
v ( t + ∆t ) − v ( t ) v ( t + ∆t ) − v ( t )
a ( t ) = lim = lim < 0 και αντιστοιχεί στο Σχήµα D.
∆t → 0 ∆t ∆t → 0 ∆t
γ) Στην περίπτωση αυτή: v ( t ) = + v ( t ) και v ( t + ∆t ) = v ( t ) . Συνεπώς:
v ( t + ∆t ) − v ( t ) v ( t + ∆t ) − v ( t )
a ( t ) = lim = lim = 0 και αντιστοιχεί στο Σχήµα Ε.
∆t → 0 ∆t ∆t → 0 ∆t
δ) Στην περίπτωση αυτή: v ( t ) = − v ( t ) και v ( t + ∆t ) > v ( t ) . Συνεπώς:
v ( t + ∆t ) − v ( t ) − v ( t + ∆t ) + v ( t )
a ( t ) = lim = lim < 0 και αντιστοιχεί στο Σχήµα D.
∆t → 0 ∆t ∆t → 0 ∆t
1.5
Ο συνολικός χρόνος που κινείται το πρώτο υποβρύχιο είναι:
Τ= (500/20+500/30+500/50)·(km)/(km/h)≈51.7h και διανύει 1500km. Συνεπώς,
το δεύτερο υποβρύχιο πρέπει να κινηθεί µε ταχύτητα: (1500km)/(51.7h)≈29km/h
1.6
Ας επιλέξουµε τον άξονα Χ για τη µέτρηση των θέσεων, µε αρχή το έδαφος και
φορά προς τα επάνω. Το σώµα εκτελεί ευθύγραµµη επιταχυνόµενη κίνηση µε επι-
τάχυνση g = –9.81m/s, την επιτάχυνση της βαρύτητας. Η θέση του αντικειµένου θα
1
δίνεται από τη σχέση: x = x0 + v0 ⋅ t + ⋅ g ⋅ t 2 για t= 1.5s και x0 = 14·3m = 42m v0
2
= 0, και συνεπώς x ≈ 30.96m
β) v0 = –2.33m/s, και συνεπώς x ≈ 27.47m
γ) v0 = +2.33m/s, και συνεπώς x ≈ 34.46m
1.7
Το τούβλο, πέφτοντας ελεύθερα από ύψος ενός µέτρου, θα χτυπήσει το πόδι σας
µετά από χρόνο t, ώστε: 1m = 0.5·(9.81m/s2)·t2. ∆ηλαδή t ≈ 0.45s. O νευρικός
παλµός που θα µεταφέρει την «πληροφορία του πόνου» στον εγκέφαλο θα διανύ-
σει µια απόσταση 1.75m µε σταθερή ταχύτητα. Θα χρειαστεί χρόνο ίσο µε
1.75m/(240000m/3600s) ≅ 0.026s, δηλαδή περίπου δεκαεπτά φορές λιγότερο από
το χρόνο που χρειάστηκε το τούβλο να πέσει.
1.8
Έστω ότι το χαρτί έπεσε κατά h πριν το πιάσετε. Επειδή κινείται µε σταθερή
επιτάχυνση, ξεκινώντας από την ηρεµία: h = 0.5·(9.81m/s2)·t2. Συνεπώς, ο χρόνος
h
αντίδρασης είναι: t = s
0.5 ⋅ 9.81
1.9
Όταν ο προπορευόµενος οδηγός θα ενεργοποιήσει τα φρένα, θα επιβραδύνει το
όχηµά του µε επιβράδυνση a, την οποία θα υπολογίσουµε λαµβάνοντας υπόψη ότι το
ίδιο όχηµα, εάν έτρεχε µε 100km/h, θα σταµατούσε µετά από 5s. ∆ηλαδή (v0–a·t= 0)
100000m/(3600s)–a·(5s) = 0 ή a ≈ 5.56m/s2.
O οδηγός του δεύτερου αυτοκίνητου θα αντιδράσει µετά από χρόνο 0.02s+0.5s =
0.52s (θεωρώντας ότι χρειάζεται 0.02s να αντιληφθεί τα φώτα και 0.5s για να µε-
ταφέρει το πόδι του και να πατήσει το φρένο).
Ας επαναδιατυπώσουµε το πρόβληµα. ∆ύο κινητά κινούνται ευθύγραµµα και
οµαλά µε ταχύτητα 120km/h, στην ίδια ευθεία, µε την ίδια φορά και απέχουν D.
Το πρώτο κινητό τη χρονική στιγµή t= 0 αρχίζει να επιβραδύνεται µε επιβρά-
δυνση a = 5.56m/s2. Τη χρονική στιγµή t1 = 0.52s και το δεύτερο κινητό αρχίζει
να επιβραδύνεται µε την ίδια επιβράδυνση. Πόσο είναι το ελάχιστο D ώστε τα

δύο κινητά να µη συγκρουστούν;
Ας επιλέξουµε τον άξονα µέτρησης των θέσεων παράλληλο µε τη διεύθυνση κίνη-
σης, µε φορά τη φορά κίνησης και µε αρχή τη θέση του δεύτερου κινητού τη χρονική
στιγµή t= 0. Ας επισηµάνουµε τις αρχικές συνθήκες (θέση και ταχύτητα για t= 0).
Πρώτο αυτοκίνητο: Χ0= D, V0 = 120km/h
∆εύτερο αυτοκίνητο: x0 = 0, v0 = 120km/h
Το πρώτο αυτοκίνητο θα κινηθεί για χρόνο Τ πριν σταµατήσει, διανύοντας από-
σταση S, ώστε:
0 = V0 − a ⋅ T ⎫
⎪ V02
1 ⎬ ⇒ S = D + .
S = D + V0 ⋅ T − ⋅ a ⋅ T 2 ⎪ a
2 ⎭
Προφανώς η συντεταγµένη θέσης του κινητού στο σηµείο που θα ακινητοποιηθεί
είναι S.
Το δεύτερο αυτοκίνητο θα κινηθεί για χρόνο t1 µε ταχύτητα v0, διανύοντας από-
σταση s1. Στη συνέχεια θα κινηθεί επιβραδυνόµενο για χρόνο t2, διανύοντας πριν
να σταµατήσει απόσταση s2.
0 = v0 − a ⋅ t2 ⎫ ⎫
⎪ v02 ⎪
1 ⎬ ⇒ s2 = ⎪ v2
s2 = v0 ⋅ t2 − ⋅ a ⋅ t22 ⎪ a ⎬ ⇒ s = s2 + s1 = 0 + v0 ⋅ t1 .
2 ⎭ ⎪ a
s1 = v0 ⋅ t1 ⎪⎭
Προφανώς η συντεταγµένη θέσης του κινητού στο σηµείο που θα ακινητοποιηθεί

είναι s.
Τα κινητά θα αποφύγουν τη σύγκρουση εάν: S ≥ s ή:
V02 v02 V 2 v2 120000 m
D+ ≥ + v0 ⋅ t1 ⇒ D ≥ − 0 + 0 + v0 ⋅ t1 ή D ≥ v0 ⋅ t1 = ⋅ 0.52s
a a a a 3600
D ≥ 17.33m
1.10
Έστω ότι το βάθος του πηγαδιού είναι h. Ας επιλέξουµε τον άξονα Χ να είναι κατα-
κόρυφος, µε αρχή στην επιφάνεια της Γης και φορά προς τα κάτω. Το νόµισµα εκτε-
λεί ελεύθερη πτώση (οµαλά επιταχυνόµενη κίνηση, µε επιτάχυνση g). Συνεπώς:
1
h= ⋅ g ⋅ t2 (1.62)
2
Ο ήχος παράγεται στο σηµείο πτώσης, µε συντεταγµένη h, και κινείται προς τα

επάνω, µε ταχύτητα µέτρου v= 343m/s. Μετά από χρόνο Τ ο ήχος φτάνει στο χεί-
λος του πηγαδιού, δηλαδή στο σηµείο µε συντεταγµένη θέσης ίση µε µηδέν. Προ-
φανώς:
0 = h − v ⋅T (1.63)
Επίσης: t + T = 1.5s (1.64)
Επιλύοντας το σύστηµα των εξισώσεων (1.62), (1.63) και (1.64) ως προς h, κατα-
λήγουµε:
⎛ 2 ⋅ v2 ⎞
h 2 − h ⋅ ⎜ ( 3s ) ⋅ v + ⎟ + ( (1.5s ) ⋅ v ) = 0
2
(1.65)
⎝ g ⎠
Η σχέση (1.65) έχει τις ακόλουθες δύο λύσεις: h1 ≈ 10.58m και h2 ≈ 25004m.
Αντικαθιστώντας στη σχέση (1.62), βρίσκουµε ότι αντιστοιχούν στους ακόλου-
θους χρόνους πτώσης του νοµίσµατος: t1 ≈ 1.47s και t2 ≈ 69.95s.
Από το χρόνο πτώσης και τη σχέση (1.64) µπορούµε να υπολογίσουµε το χρόνο
που χρειάστηκε ο ήχος να φτάσει από τον πάτο του πηγαδιού στην επιφάνεια του
εδάφους. Φυσικά, καταλήγουµε σε δύο χρόνους: Τ1 = 0.03s και T2 = –68.45s,
όπου ο δεύτερος είναι απορριπτέος ως αρνητικός. Αλλά τότε και οι αντίστοιχες
λύσεις h1 και t1 απορρίπτονται. Ώστε το βάθος του πηγαδιού να υπολογίζεται ίσο
µε h1 ≈ 10.58m.
1.11
Έστω v η ταχύτητα του επιβάτη και ας επιλέξουµε τον άξονα Χ παράλληλο µε τη
διεύθυνση κίνησης και µε φορά τη φορά κίνησης του λεωφορείου (και του επιβάτη).
Ως αρχή του άξονα θα θεωρήσουµε τη θέση του επιβάτη τη χρονική στιγµή t= 0.
Συνεπώς, η αρχική θέση του επιβάτη έχει συντεταγµένη ίση µε µηδέν, ενώ του
λεωφορείου είναι Χ0 = 10m.
Τη χρονική στιγµή t ο επιβάτης και το λεωφορείο έχουν συντεταγµένη θέσης x
και X αντίστοιχα, που δίνονται από τις σχέσεις:
x = v ⋅t
1 (1.66)
X = X0 + ⋅ a ⋅ t2
2
Για να φτάσει ο επιβάτης το λεωφορείο, θα πρέπει να υπάρχει αποδεκτή τιµή για
το χρόνο t, ώστε x= X, δηλαδή:
1
v ⋅ t = X0 + ⋅ a ⋅ t2 ή
2
(1.67)
1
⋅ a ⋅t2 − v ⋅ t + X0 = 0
2
Για να έχει πραγµατική λύση η (1.67), θα πρέπει η διακρίνουσα να είναι µεγαλύ-
τερη ή ίση µε το µηδέν:
⎛a⎞
v2 − 4 ⋅ X 0 ⋅ ⎜ ⎟ ≥ 0 ή
⎝2⎠
⎛a⎞ 0.9 m s 2
v 2 ≥ 4 ⋅ X 0 ⋅ ⎜ ⎟ ⇒ v 2 ≥ 4 ⋅ (10 m ) ⋅
⎝2⎠ 2
v ≥ 4.24 m s
Παρατηρήστε ότι, εάν η διακρίνουσα είναι µεγαλύτερη ή ίση µε µηδέν, η εξί-

σωση (1.67) έχει τουλάχιστον µία θετική λύση, διότι ο συντελεστής της πρώτης
δύναµης του t είναι αρνητικός.
1.12
V0 = 15m s, V = 25m s, s = 20 m. Εφαρµόζοντας τις εξισώσεις κίνησης:
1 ⎫ 2
s = V0 ⋅ t + ⋅ a ⋅ t 2 ⎪ V − V0 V − V0 1 ⎛ V − V0 ⎞
2 ⎬ ⇒ t = και s = V0 ⋅ + ⋅ a ⋅ ⎜ a ⎟
⎪⎭ a a 2 ⎝ ⎠
V = V0 + a ⋅ t
1 V 2 − V02
a= ⋅ (V − V0 ) ⋅ (V + V0 ) = = 10 m s 2
2⋅s 2⋅s
V − V0
t= = 1s
a
1.13
Στο τέλος των πρώτων 10s το κινητό έχει ταχύτητα V0 = (3m/s2)·(10s) = 30m/s.
Στη συνέχεια εφαρµόζει τα φρένα για 2s και επιβραδύνεται µε 4m/s2. H ταχύ-
τητα στο τέλος της πέδησης και το συνολικό διάστηµα που θα διανύσει υπολογί-
ζονται ως:
V = V0–at= 30m/s–4m/s2·2s = 22m/s και
S = V0 t–0.5at2 = (30m/s)(2s)–0.5(4m/s2)(2s)2 = 52m
1
Στο συνολικό διάστηµα πρέπει να προστεθεί και το s =
⋅ 3 ⋅ (10) 2 m = 150m που
2
διήνυσε το αυτοκίνητο επιταχυνόµενο. Έτσι το συνολικό διάστηµα είναι
150+52=202m.
1.14
Η µπάλα εκτελεί ελεύθερη πτώση από ύψος S = 2m ξεκινώντας από την ηρεµία.
Η τελική ταχύτητα, V, θα δίνεται από τη σχέση (1.68):
V =g t (1.68)
όπου ο χρόνος, t, θα υπολογίζεται από την εξίσωση θέσης – χρόνου:
S = 0.5g t 2 ή t = ( 2S g )
12
(1.69)
Αντικαθιστώντας την (1.69) στην (1.68), καταλήγουµε:
V = ( 2 Sg )
12
≈ 6.26 m s
Στη συνέχεια, η µπάλα ανακλάται µε κάποια αρχική ταχύτητα V0 και ανεβαίνει

µέχρις ύψους h = 1.1m (προφανώς δεν διατηρείται η µηχανική ενέργεια).
h = 0.5 ⋅ g ⋅ t 2 ή t = ( 2h g )
12
0 = V0 − g ⋅ t ή V0 = ( 2hg )
12
≈ 4.64 m s
1.15
Έστω V1, V2 και a1, a2 οι τελικές ταχύτητες και επιταχύνσεις στα πρώτα 5s (t1) και
στα επόµενα 10s (t2) της κίνησης.
V1 = a1·t1 και V2= V1–a2·t2 ή V2= a1·t1–a2·t2. Επιλύοντας ως προς a1, καταλήγουµε:
a1 = (V2+a2·t2)/t1 = 11m/s2
Το συνολικό διάστηµα που διήνυσε το κινητό θα είναι το άθροισµα των όρων s1
και s2, όπου:
s1 = 0.5·a1·t12 = 137.5m/s και s2= V1–2–0.5·a2·t22 = a1·t1·t2–0.5·a2·t22 = 300m,
δηλαδή s1+s2 = 437.5m
1.16
Θα χρησιµοποιήσουµε δύο παρατηρητές. Ο ένας βρίσκεται ακίνητος έξω από το
τρένο και ο άλλος κινείται µαζί µε το τρένο.
Η ταχύτητα του τρένου (αλλά και του κινούµενου παρατηρητή) ως προς τον ακί-
νητο παρατηρητή έχει µέτρο VT = 20km/h και είναι παράλληλη µε τον άξονα Χ.
Η ταχύτητα του επιβάτη ως προς τον κινούµενο παρατηρητή είναι V ′ και είναι
αντιπαράλληλη του άξονα Χ (προκειµένου να ξεφύγει). Θα συµβολίζουµε επίσης
µε V την ταχύτητα του επιβάτη ως προς τον ακίνητο παρατηρητή.
Οι χρόνοι που µετράνε οι δύο παρατηρητές είναι ακριβώς οι ίδιοι, ανεξάρτητοι

της κινητικής κατάστασης των παρατηρητών. (Η υπόθεση αυτή είναι, κατά πολύ
καλή προσέγγιση, ορθή, γιατί η ταχύτητα του τρένου και του επιβάτη είναι κατά
πολύ µικρότερες της ταχύτητας του φωτός.)
Θα χρησιµοποιήσουµε τον ακίνητο παρατηρητή για να υπολογίσει τον χρόνο, t,
που απαιτείται για να φτάσει το πίσω µέρος του τρένου στο σπάσιµο της γέφυρας:
VT = 50 m t (1.70)
Θα χρησιµοποιήσουµε τον κινούµενο παρατηρητή για να υπολογίσει τον χρόνο,
t′, που απαιτείται για να φτάσει ο επιβάτης στο πίσω µέρος του τρένου:
V ′ = −15m t ′ (1.71)
(Σηµείωση: Η ταχύτητα V ′ είναι αρνητική γιατί είναι αντιπαράλληλη του άξονα Χ.)
Προφανώς, για να σωθεί ο επιβάτης, θα πρέπει: t ′ ≤ t (1.72)
Αντικαθιστώντας τους χρόνους της σχέσης (1.72) από τις σχέσεις (1.70) και
(1.71), καταλήγουµε:
V ′ ≤ −VT ⋅ (15 50 ) (1.73)
[Σηµείωση: Η ταχύτητα V ′ είναι αρνητική. Η σχέση (1.73) ερµηνεύεται ως εξής:

Ο επιβάτης πρέπει να τρέχει µε φορά αντίθετη του Χ και µε ταχύτητα µέτρου
µεγαλύτερου µέτρου από VT·(15/50).]
Η ελαχίστη ταχύτητα του επιβάτη ως προς τον κινούµενο παρατηρητή θα είναι:
V ′ = −VT ⋅ (15 50 ) = −6 m s (1.74)
Η ταχύτητα του επιβάτη ως προς τον κινούµενο παρατηρητή, του επιβάτη ως

προς τον ακίνητο παρατηρητή και η ταχύτητα του κινούµενου ως προς τον ακί-
νητο παρατηρητή συνδέονται µε τη σχέση:
V ′ = V − VT ή V = V ′ + VT = +14 m s
∆ηλαδή, ο ακίνητος παρατηρητής βλέπει τον επιβάτη να κινείται µε την ίδια
φορά µε το τρένο και µε ταχύτητα µέτρου 14m/s. Συνεπώς, η συνθήκη που εκ-
φράζει η σχέση (1.74) δεν είναι αρκετή για να σωθεί ο επιβάτης. Έστω και εάν
έχει φτάσει στο πίσω µέρος του τρένου την κατάλληλη χρονική στιγµή, κινείται
προς το σπάσιµο της γέφυρας µε 14m/s. Θα πρέπει, επιπλέον, όταν φτάσει στο
πίσω µέρος του τρένου, να πηδήσει προς τα πίσω µε ταχύτητα τουλάχιστον –
14m/s ως προς τον ακίνητο παρατηρητή.
1.17
Η µάζα του αντικειµένου είναι η ίδια και στον πλανήτη µας και στον Κρόνο. Το
βάρος του στον Κρόνο θα είναι: BK = m ⋅ g K = 360 N.
1.18
Στο κινητό ασκούνται δύο συγγραµµικές δυνάµεις. Η αντίσταση του αέρα, Ν, και
η δύναµη πέδησης, Τ. Η συνισταµένη τους, F = T + N προσδίδει στο κινητό επι-
βράδυνση, a, σύµφωνα µε το δεύτερο νόµο του Νεύτωνα:
T + N = m⋅a (1.75)
Στα επόµενα t = 5s η αρχική του ταχύτητα, V0 = 80km/h, έχει ελαττωθεί: V = 45km/h.
V = V0 − a ⋅ t (1.76)
Επιλύοντας τη σχέση (1.76) ως προς a και αντικαθιστώντας στη σχέση (1.75), κα-
ταλήγουµε:
V0 − V
T + N = m⋅ ή
t
1000 m
(80 − 45) ⋅
V0 − V 3600s
T = m⋅ − N = 1000 kg ⋅ − 100 N ≈ 1844.5 N
t 5s
1.19
Στο πάνω βιβλίο ασκείται από τη Γη η δύναµη του βάρους του, Bj, από το χέρι η
δύναµη F και από το κάτω βιβλίο η δύναµη Τ1.
Στο κάτω βιβλίο ασκείται από τη Γη η δύναµη του βάρους του, ΒΤ, από το πάνω
βιβλίο η δύναµη Τ2 και από το τραπέζι η δύναµη Τ3.
Οι δυνάµεις Τ1 και Τ2 ασκούνται σε διαφορετικά σώµατα, αλλά έχουν ίδιο µέτρο
και διεύθυνση και αντίθετη φορά, σύµφωνα µε τον τρίτο νόµο του Νεύτωνα.
Σχήµα 1.50
1.20
Στο Σχήµα 1.51 φαίνεται η επιλογή του άξονα µέτρησης των θέσεων και οι συ-
ντεταγµένες των τριών σωµάτων και του κέντρου της τροχαλίας τη χρονική
στιγµή t. Στο επόµενο απειροελάχιστο χρονικό διάστηµα δt οι συντεταγµένες θέ-
σης θα αλλάξουν, ως προς έναν ακίνητο παρατηρητή, κατά: δx3, δx0, δx1 και δx2.
Προφανώς: δx3 = −δx0 (1.77)
Φανταστείτε έναν παρατηρητή που είναι σκαρφαλωµένος και κινείται µαζί µε
την τροχαλία. Γι’ αυτόν το σώµα 1 θα µεταβάλει τη θέση του κατά δ και το σώµα
2 κατά –δ µετά την πάροδο του χρονικού διαστήµατος δt.
Σχήµα 1.51
Ο κινούµενος (µαζί µε την τροχαλία) παρατηρητής αντιλαµβάνεται µόνο την κί-

νηση των σωµάτων 1 και 2, καθώς το ένα τραβάει το άλλο µέσω του σκοινιού και
της τροχαλίας Α. Ο ακίνητος παρατηρητής αντιλαµβάνεται το συνδυασµό δύο κι-
νήσεων: α) αυτή που αντιλαµβάνεται ο κινούµενος παρατηρητής και β) την κί-
νηση των σωµάτων 1 και 2 λόγω της κίνησης της τροχαλίας.
Οι παρατηρήσεις τους συνδέονται µε τις σχέσεις:
δx1 = δ + δx0 (1.78)
δx2 = −δ + δx0 (1.79)
Από τις σχέσεις (1.77), (1.78) και (1.79) καταλήγουµε:

δx1 + δx2 + 2 ⋅ δx3 = 0 (1.80)
∆ιαιρώντας τη σχέση (1.80) µε δt, και επιβάλλοντας το δtνα τείνει στο µηδέν, κα-
ταλήγουµε:
δx1 δx δx
lim + lim 2 + 2 ⋅ lim 3 = v1 ( t ) + v2 ( t ) + 2 ⋅ v3 ( t ) = 0 (1.81)
δt → 0 δt δt → 0 δt δt → 0 δt
όπου µε v1(t), v2(t) και v3(t) συµβολίζουµε τις ταχύτητες των σωµάτων τη χρονική
στιγµή t.
Επειδή στα σώµατα δρουν σταθερές δυνάµεις (βλέπε στα επόµενα), κινούνται µε
σταθερές επιταχύνσεις. Θα συµβολίζουµε τις επιταχύνσεις ως: a1, a2 και a3 αντί-
στοιχα.
Επειδή τα σώµατα ξεκινούν να επιταχύνονται από την ηρεµία, θα ισχύει:
v1 ( t ) = a1 ⋅ t , v2 ( t ) = a 2 ⋅ t , v3 ( t ) = a 3 ⋅ t (1.82)
Αντικαθιστώντας τις σχέσεις (1.82) στην (1.81), καταλήγουµε στη σχέση:

a1 + a 2 + 2 ⋅ a 3 = 0 (1.83)
Στο Σχήµα 1.52 σηµειώνονται οι δυνάµεις που δρουν σε κάθε σώµα. Χρησιµο-
ποιείται το σύµβολο Β για τις δυνάµεις βάρους (Β = mg) και το σύµβολο Τ για
τις τάσεις των νηµάτων. Λόγω δράσης και αντίδρασης, οι ακόλουθες δυνάµεις
έχουν το ίδιο µέτρο:
T1 = T2 (1.84)
T3 = T4 (1.85)
Σχήµα 1.52
Εφαρµόζοντας το δεύτερο νόµο του Νεύτωνα για την τροχαλία Β(µηδενικής µά-
ζας), καταλήγουµε:
T3 − T1 − T2 = 0 ⋅ a ή T3 = T1 + T2 (1.86)
Τέλος, ας εφαρµόσουµε το δεύτερο νόµο του Νεύτωνα για καθένα από τα σώ-
µατα:
−m1 ⋅ g + T1 = m1 ⋅ a1 (1.87)
− m2 ⋅ g + T2 = m2 ⋅ a 2 (1.88)
− m3 ⋅ g + T4 = m3 ⋅ a 3 (1.89)
Οι εξισώσεις (1.83), (1.84), (1.85), (1.86), (1.87), (1.88) και (1.89) περιέχουν όλη
την πληροφορία για τη δυναµική του συστήµατος.
Εάν m2= 2m1 και a1 = 0, οι σχέσεις (1.83), (1.87)–(1.89) έχουν τη µορφή:
a 2 = −2 ⋅ a 3 (1.90)
− m1 ⋅ g + T1 = 0 (1.91)
−2 ⋅ m1 ⋅ g + T2 = 2 ⋅ m1 ⋅ a 2 (1.92)
−m3 ⋅ g + T4 = m3 ⋅ a 3 (1.93)
Από τις σχέσεις (1.84), (1.91) και (1.92) συνάγεται ότι: a 2 = − g 2 (1.94)
Το αρνητικό πρόσηµο στην επιτάχυνση a2 δηλώνει ότι το σώµα 2 κινείται µε την
αντίθετη φορά του άξονα Χ.
Από τις σχέσεις (1.90) και (1.94) καταλήγουµε ότι a 3 = g 4 (1.95)
Από τις σχέσεις (1.91), (1.93), (1.95) και (1.84)–(1.86) καταλήγουµε ότι
m3 = m1 ⋅ ( 8 5 ) (1.96)
Όσον αφορά τις τάσεις, βρίσκουµε:

T1 = T2 = m1 ⋅ g (1.97)
T3 = T4 = 2 ⋅ T1 = 2 ⋅ m1 ⋅ g (1.98)
1.21
Έστω F η εξωτερική σταθερή δύναµη:
F = m1 ⋅ a1 , F = ( m1 + m2 ) ⋅ a 2 και a1 a 2 = 5
∆ιαιρώντας τις δύο πρώτες σχέσεις, καταλήγουµε:
( m1 + m2 ) m1 = a1 a 2 = 5, συνεπώς m1 m2 = 1 4 (1.99)
1.22
4
Η µάζα της σφαίρας ακτίνας r είναι M = π ⋅ r 3 ⋅ ρ όπου ρ η πυκνότητά της και
3
( 4 3) ⋅ π ⋅ r είναι ο όγκος της σφαίρας. Αντίστοιχα, µια σφαίρα της ίδιας πυκνό-
3
τητας και ακτίνας r 2 έχει µάζα ίση µε:
m = ( 4 3) ⋅ π ⋅ ( r 2 ) ⋅ ρ = M 8
3
(1.100)
Ας υποθέσουµε ότι τοποθετούµε ολόκληρη τη µεγάλη σφαίρα σε απόσταση 4r (από-

σταση των κέντρων των σφαιρών) από τη µικρή σφαίρα. Η δύναµη F που φαίνεται στο
Σχήµα 1.53 είναι η δύναµη µε την οποία η µεγάλη σφαίρα έλκει τη µικρή. Έχει τη
διεύθυνση της ευθείας που περνά από τα κέντρα των σφαιρών και µέτρο ίσο µε:
M ⋅m
F =G⋅ (1.101)
(4 ⋅ r)
2
Σχήµα 1.53
Η µεγάλη σφαίρα του Σχήµατος 1.53 αποτελείται από δύο σώµατα: α) τη σφαίρα µε
ακτίνα r/2 (την οποία θα πρέπει να αφαιρέσουµε στη συνέχεια), που θα καλούµε στα
επόµενα σώµα Α, και β) το εναποµείναν σώµα, που θα καλούµε σώµα Β.
Η έλξη F είναι η συνισταµένη των δυνάµεων µε τις οποίες το σώµα Α (θα την καλούµε
δύναµη Τ1) και το σώµα Β (θα την καλούµε δύναµη Τ2) επιδρούν στη µικρή σφαίρα.
Ξέρουµε πώς να υπολογίζουµε τη δύναµη Τ1. Έχει την ίδια διεύθυνση και φορά
µε τη δύναµη F και µέτρο:
m⋅m
T1 = G ⋅ 2
(1.102)
⎛ r⎞
⎜4⋅r − ⎟
⎝ 2⎠
διότι το σώµα Α έχει ίδιο σχήµα και διαστάσεις µε τη µικρή σφαίρα και, όπως εύ-
κολα συνάγεται από το σχήµα, το κέντρο του σώµατος Α απέχει από το κέντρο
της µικρής σφαίρας κατά 4r − r 2.
Επειδή η συνισταµένη δύναµη F και µία εκ των συνιστωσών, η Τ1, έχουν την ίδια
διεύθυνση, συνεπάγεται ότι και η δεύτερη των συνιστωσών, η Τ2, είναι συγγραµ-
µική των δυνάµεων F και Τ1. Συνεπώς:
F = T1 + T2 ή T2 = F − T1 (1.103)
Αντικαθιστώντας στην (1.103) τις σχέσεις (1.101) και (1.102), καταλήγουµε:
M ⋅m m⋅m
T2 = G ⋅ −G⋅ (1.104)
(4 ⋅ r )
2 2
⎛ r⎞
⎜4⋅r − ⎟
⎝ 2 ⎠
Είναι προφανές ότι η δύναµη Τ2 είναι δύναµη την οποία θέλαµε να υπολογίσουµε.
Αντικαθιστώντας τις µάζες στη σχέση (1.104) µε τις σχέσεις (1.99) και (1.100),
καταλήγουµε στο αποτέλεσµα:
⎛ ⎞ ⎛ ⎞
⎜ ⎟ ⎜ ⎟
8⋅ m ⎟ = G ⋅ ⎛ 4 ⋅π ⋅ r ⋅ ρ ⎞ ⋅ ⎜ 8 −
3
m 1
T2 = G ⋅ m ⋅ ⎜ − ⎜ ⎟ ⎜
⎟
⎜ ( 4 ⋅ r )2 ⎛ r⎞
2
⎟ ⎝ 3 ⋅ 8 ⎠ (4 ⋅ r ) ⎛
2
r⎞ ⎟
2
⎜⎜ ⎜ 4 ⋅ r − ⎟ ⎟⎟ ⎜⎜ ⎜ 4 ⋅ r − ⎟ ⎟⎟
⎝ ⎝ 2⎠ ⎠ ⎝ ⎝ 2⎠ ⎠
1.23
Τόσο το αεροπλάνο όσο και τα ανεµόπτερα ισορροπούν κατά τον κατακόρυφο
άξονα έχοντας εξισορροπήσει το βάρος τους µε την κάθετη αντίδραση του επιπέ-
δου. Θα µας απασχολήσει µόνο η οριζόντια κίνηση. Χρησιµοποιώντας τους συµ-
βολισµούς του σχήµατος και εφαρµόζοντας τον 1ο και 2ο νόµο του Νεύτωνα, κα-
ταλήγουµε στις ακόλουθες εξισώσεις κίνησης:
Fth − T1 = m1 ⋅ a ( α )
T1 − T2 = m2 ⋅ a (β ) (1.105)
T2 = m3 ⋅ a (γ)
όπου η (α) εκφράζει την εξίσωση κίνησης του αεροπλάνου, η (β) του πρώτου και
η (γ) του δεύτερου ανεµόπτερου. Προσθέτοντας τις σχέσεις (1.105) κατά µέλη,
Fth = ( m1 + m2 + m3 ) ⋅ a = 5260 N (1.106)
Αντικαθιστώντας στην (1.105α) την (1.106), βρίσκουµε: T1 = 1080 N και από την
(1.105γ) βρίσκουµε: T2 = 494 N.
2.1
Το κινητό εκτελεί ευθύγραµµη οµαλή κίνηση, διότι το διάνυσµα της ταχύτητας
παραµένει ανεξάρτητο του χρόνου. Το διάνυσµα θέσης θα δίνεται από τη σχέση:
R (t ) = x (t ) ⋅ i + y (t ) ⋅ j (2.127)
x ( t ) = Vx ⋅ t + x0
όπου: (2.128)
y ( t ) = Vy ⋅ t + y0
και V = Vx ⋅ i + Vy ⋅ j = (1m s ) ⋅ i + ( 0.3m s ) ⋅ j (2.129)
Επίσης, τη χρονική στιγµή t = 1.4s το κινητό είχε διάνυσµα θέσης:
R (1.4s ) = r = ( 0.5m ) ⋅ i + ( 0.6 m ) ⋅ j (2.130)
Από τις σχέσεις (2.128), (2.129) και (2.130) βρίσκουµε τις σταθερές x0 και y0:
x (1.4s ) = 0.5m = (1m s ) ⋅ 1.4s + x0 ⎪⎫ x0 = −0.9 m ⎫

⎬⇒ ⎬ (2.131)
y (1.4s ) = 0.6 m = ( 0.3m s ) ⋅ 1.4s + y0 ⎪⎭ y0 = 0.18m ⎭
Αντικαθιστώντας τις σχέσεις (2.128), (2.129) και (2.131) στη (2.127), καταλήγουµε:
R ( t ) = ⎡⎣(1m s ) ⋅ t − 0.9 m ⎤⎦ ⋅ i + ⎡⎣( 0.3m s ) ⋅ t + 0.18m ⎤⎦ ⋅ j
2.2
Η απόσταση του κινητού από την αρχή των αξόνων τη χρονική στιγµή t είναι:
r ( t ) = x 2 ( t ) + y 2 ( t ) = A2 ⋅ cos 2 (ωt ) + 4 ⋅ A2 sin 2 (ωt )
Η ταχύτητα τη χρονική στιγµή t θα είναι:

dr ( t ) dx ( t ) dy ( t )
v (t ) = = ⋅i + ⋅ j = − A ⋅ sin (ωt ) ⋅ i + 2 ⋅ A ⋅ ω ⋅ cos (ωt ) ⋅ j
dt dt dt
Μετά από αριθµητική αντικατάσταση βρίσκουµε:
r ( 0s ) = 4 m, r ( 0.5s ) = 4 m, r (1.5s ) = 4 m
v ( 0s ) = ( 8m s ) ⋅ j , v ( 0.5s ) = ( −4 m s ) ⋅ i , v (1.5s ) = ( 4 m s ) ⋅ i
2.3
r0 = x0 ⋅ i + y0 ⋅ j + z0 ⋅ k = ( 2 m ) ⋅ i + (10 m ) ⋅ j + ( 5m ) ⋅ k
v 0 = v0 x ⋅ i + v0 y ⋅ j + v0 z ⋅ k = ( 0.5m s ) ⋅ i + ( 2 m s ) ⋅ j + ( −0.8m s ) ⋅ k
a = a y ⋅ j + a z ⋅ k = − ( 0.5m s 2 ) ⋅ j + (1.1m s 2 ) ⋅ k
Εφαρµόζοντας τις εξισώσεις θέσεις-χρόνου στην περίπτωση οµαλά επιταχυνόµε-

νης κίνησης (βλ. σελ. 128) έχουµε:
r (10s ) = ( 7 m ) ⋅ i + ( 5m ) ⋅ j + ( 52 m ) ⋅ k
2.4
Αντικαθιστώντας τις σχέσεις (2.31) στη σχέση (2.30) του κειµένου, καταλήγουµε:
V ( t ) = V0 + a ⋅ t (2.132)
Η σχέση (2.132) παρίσταται γραφικά στο Σχήµα 2.62:

Εφαρµόζοντας τον κανόνα των συνηµίτονων, καταλήγουµε:
V 2 ( t ) = V02 + ( a ⋅ t ) − 2 ⋅ V0 ⋅ ( a ⋅ t ) ⋅ cos (180D − θ )

2
Επιλύοντας ως προς cos θ και µετά από αριθµητική αντικατάσταση, βρίσκουµε

ότι cos θ = 1, δηλαδή ότι η επιτάχυνση ήταν συγγραµµική της αρχικής ταχύτητας.
Σχήµα 2.62
2.5
Στην περίπτωση αυτή το τρίγωνο της προηγούµενης άσκησης θα είναι ορθογώ-
νιο. Συνεπώς:
V = V02 + ( a ⋅ t ) = 4.08m s
2
2.6
Εφαρµόζοντας την εξίσωση (2.132) της Άσκησης 2.4, καταλήγουµε ότι το διάνυ-
σµα της τελικής ταχύτητας είναι:
V ( 24s ) = ⎡⎣( 260 m s ) + ( 0.38m s 2 ) ⋅ ( 24s ) ⎤⎦ ⋅ i + ⎡⎣( 0.72 m s 2 ) ⋅ ( 24s ) ⎤⎦ ⋅ j
Το µέτρο αυτού του διανύσµατος είναι 269.7 m s. Επιπλέον, επειδή η αρχική

πορεία ήταν κατά τον άξονα Χ, η απόκλιση θα είναι ίση µε το γωνιακό όρισµα
της τελικής ταχύτητας: tan θ = Vy Vx και θ ≈ 3.67°.
2.7
Παίρνοντας τη δεύτερη παράγωγο ως προς το χρόνο, καταλήγουµε:
a = ( 3.6 ⋅ i − 4.8 ⋅ j) m s 2
2.8
Η διάταξη φαίνεται στο Σχήµα 2.63, όπου T1, T1 και Fg είναι οι τάσεις των νηµά-
των και η δύναµη του βάρους αντίστοιχα. Με α και β συµβολίζουµε τις γωνίες
των νηµάτων µε την κατακόρυφο. Επιλέγοντας το σύστηµα των αξόνων όπως δεί-
χνει το σχήµα, η συνθήκη ισορροπίας εκφράζεται µε τις σχέσεις:
T1 ⋅ sin α = T2 ⋅ sin β
(2.133)
T1 ⋅ cos α + T2 ⋅ cos β = Fg = m ⋅ g
Επιλύοντας το σύστηµα, καταλήγουµε:

sin β sin α
T1 = ( m ⋅ g ) ⋅ , T2 = ( m ⋅ g ) ⋅
sin (α + β ) sin (α + β )
και µε αριθµητική αντικατάσταση βρίσκουµε τα µέτρα των τάσεων των νηµάτων

ίσα µε:
T1 = 28.7 N και T2 = 20.3 N
Σχήµα 2.63
Το διάγραµµα ελεύθερου σώµατος και η επιλογή των αξόνων φαίνονται στο

Σχήµα 2.64. Τα σύµβολα FA, N και f παριστούν την απαιτούµενη δύναµη, την κά-
θετη αντίδραση του επιπέδου και την δύναµη τριβής αντίστοιχα. Οι εξισώσεις κί-
νησης (ισορροπία κατά τον Υ άξονα και επιταχυνόµενη κίνηση κατά τον Χ άξο-
να) εκφράζονται ως εξής:
m ⋅ g ⋅ cos θ = N
FA − ( m ⋅ g ⋅ sin θ + f ) = m ⋅ a (2.134)
f =µ⋅N
Με απλή αντικατάσταση: FA − ( m ⋅ g ⋅ sin θ + µ ⋅ m ⋅ g ⋅ cos θ ) = m ⋅ a και τελικά

FA = 262 N.
Σχήµα 2.64
2.10
Πρόκειται για οριζόντια βολή από ύψος, y0 = h . Η αρχική ταχύτητα είναι πα-
ράλληλη του άξονα Χ.
Οι εξισώσεις κίνησης κατά τους Χ και Υ άξονες είναι:
1
y = y0 − ⋅ g ⋅ t 2
2 (2.135)
x = V0 ⋅ t
Γνωρίζοντας το βεληνεκές, X max = R = 511m, βρίσκουµε το χρόνο που θα κινη-

θεί η σφαίρα πριν χτυπήσει στο έδαφος.
t = R V0 (2.136)
Αντικαθιστώντας τη σχέση (2.136) στη (2.135), θέτοντας y = 0 (η σφαίρα βρίσκε-
ται στο έδαφος), υπολογίζουµε το αρχικό ύψος:
1
⋅ g ⋅ ( R V0 ) = 2.81m
2
y0 =
2
Σχήµα 2.65
2.11
Ανατρέξτε στο κείµενο.
2.12
Επιλέγοντας τον κατακόρυφο άξονα, Υ, µε φορά προς τα επάνω, τον οριζόντιο
άξονα, Χ, µε φορά προς τα δεξιά και την αρχή των αξόνων στη βάση του κτιρίου,
οι εξισώσεις κίνησης γράφονται:
x = V0 ⋅ cos θ ⋅ t
1 (2.137)
y = h + V0 ⋅ sin θ ⋅ t − ⋅ g ⋅ t 2
2
Όταν το αντικείµενο θα χτυπήσει στο έδαφος, y = 0 και x = d. Επιλύοντας την

πρώτη εξίσωση ως προς το χρόνο, αντικαθιστώντας στη δεύτερη των εξισώσεων
και επιλύοντας ως προς h, καταλήγουµε:
2
1 ⎛ d ⎞
h = ⋅g ⋅⎜ ⎟ − d ⋅ tan θ (2.138)
2 ⎝ V0 ⋅ cos θ ⎠
Μετά από αριθµητική αντικατάσταση βρίσκουµε: h = 10.8m.
2.13
Όταν το αεροπλάνο ρίξει τα εφόδια, θα συνεχίζουν να κινούνται µε την ταχύ-
τητα του αεροπλάνου. Οι εξισώσεις κίνησης των εφοδίων είναι παρόµοιες µε αυ-
τές που περιγράφει η σχέση (2.137) του προηγούµενου προβλήµατος.
x = V0 ⋅ cos θ ⋅ t
1 (2.139)
y = h − V0 ⋅ sin θ ⋅ t − ⋅ g ⋅ t 2
2
(Προσέξτε ότι η Υ συνιστώσα της αρχικής ταχύτητας είναι αρνητική.)
Σχήµα 2.66
Επιτυχής πτώση των εφοδίων επιτυγχάνεται όταν οι εξισώσεις κίνησης θα επα-

ληθεύονται συγχρόνως για x = X και y = 0.
Επιλύοντας τις εξισώσεις κίνησης ως προς την ταχύτητα και απαλείφοντας το
χρόνο, καταλήγουµε:
12
⎡ g⋅ X2 ⎤
V0 = ⎢ ⎥ (2.140)
⎢⎣ 2 ⋅ cos θ ⋅ ( h − X ⋅ tan θ ) ⎥⎦
2
Η σχέση (2.140) ισχύει υπό την προϋπόθεση ότι h > X ⋅ tan θ (2.141)
Η συνθήκη (2.141) εκφράζει το γεγονός ότι το βεληνεκές της βολής, Χ, δεν µπο-
ρεί να υπερβεί µια µέγιστη τιµή, X max . Πράγµατι, εάν τα εφόδια έπεφταν µε
άπειρη ταχύτητα, θα ακολουθούσαν την ευθεία τροχιά που δείχνει το Σχήµα
2.66(β) και το βεληνεκές θα ήταν ίσο µε X max . Από το ίδιο σχήµα είναι προφα-
νές ότι h = X max ⋅ tan θ . Συνεπώς, για κάθε µικρότερη ταχύτητα θα πρέπει να
ισχύει η συνθήκη (2.141).
2.14
Επιλέγουµε ως αρχή του συστήµατος συντεταγµένων τη θέση του αριστερού κα-
νονιού. Με την επιλογή αυτή οι συντεταγµένες των αρχικών θέσεων των βληµά-
των είναι: {0, 0} και {h = 1.3km, 0} . Οι γωνίες βολής είναι αντίστοιχα:
θ1 = θ = 45° και θ 2 = 180° − φ = 120°
Οι εξισώσεις κίνησης για τα δύο βλήµατα είναι:
x1 = V01 ⋅ cos θ1 ⋅ t (α)
1 (2.142)
y1 = V01 ⋅ sin θ1 ⋅ t − ⋅ g ⋅ t 2 (β )
2
(για το αριστερό πυροβόλο)
x2 = V02 ⋅ cos θ 2 ⋅ t (α)
1 (2.143)
y2 = V02 ⋅ sin θ 2 ⋅ t − ⋅ g ⋅ t 2 (β )
2
(για το δεξιό πυροβόλο)
Για να συναντηθούν τα βλήµατα, θα πρέπει να υπάρχει κάποια χρονική στιγµή
ώστε:
x1 = x2 (2.144)
y1 = y2 (2.145)
Σχήµα 2.67
Από τις σχέσεις (2.145), (2.142[β]) και (2.143[β]) συνάγεται ότι:

V01 ⋅ sin θ1 = V02 ⋅ sin θ 2 (2.146)
∆ηλαδή οι κατακόρυφες συντεταγµένες των ταχυτήτων είναι ίσες.
Με αριθµητική εφαρµογή στη σχέση (2.146) υπολογίζουµε το µέτρο της ταχύτη-
τας του δεξιού κανονιού:
V02 = 81.6 m s (2.147)
Από τις σχέσεις (2.142[a]) και (2.143[a]), εξισώνοντας τα δεξιά µέλη, βρίσκουµε
το χρόνο που θα επέλθει η σύγκρουση των βληµάτων: t = 11.6s
Αντικαθιστώντας το χρόνο συνάντησης στις σχέσεις (2.142), υπολογίζουµε τις συ-
ντεταγµένες του σηµείου συνάντησης: {820.2 m, 160.9 m}
2.15
Επειδή ανυψώνεται µε σταθερή ταχύτητα, η συνισταµένη των δυνάµεων κατά την
κατακόρυφο θα πρέπει να είναι µηδέν. Σ’ αυτή τη διεύθυνση δρουν: α) το βάρος
και β) η κατακόρυφος συνιστώσα της προωθητικής δύναµης.
m ⋅ ( 9.8m s 2 ) = ( 90000 N ) ⋅ sin ( 60° )

Συνεπώς, η µάζα του αεροπλάνου είναι 7953kg.

Η οριζόντια συνιστώσα της δύναµης επιταχύνει το αεροπλάνο, σύµφωνα µε το 2ο
νόµο του Νεύτωνα: ( 90000 N ) ⋅ cos ( 60° ) = ( 7953kg ) ⋅ a . Συνεπώς: a = 5.66 m s 2
2.16
Στη σφαίρα δρουν: α) Η δύναµη του βάρους ( Fw = m ⋅ g ) και β) οι δύο αντιδρά-
σεις ( FA και FB ) από τα τοιχώµατα. Οι αντιδράσεις των τοιχωµάτων, επειδή εί-
ναι κάθετες στην επιφάνεια της σφαίρας, διέρχονται από το κέντρο της σφαίρας,
όπως δείχνει το Σχήµα 2.67. Αναλύοντας τη δύναµη FB ως προς τον οριζόντιο και
κατακόρυφο άξονα, οι εξισώσεις ισορροπίας γράφονται ως εξής:
FBy = FB ⋅ cos ( 30° ) = (10 kg ) ⋅ ( 8.8m s 2 ) και FA = FBx = FB ⋅ sin ( 30° )
Με απλή άλγεβρα καταλήγετε στις λύσεις: FA = 56.6 N , FB = 113 N
2.17
Στο πρώτο σώµα δρουν οι ακόλουθες δυνάµεις: α) το βάρος FW 1 = m1 ⋅ g , β) η
κάθετη αντίδραση του επιπέδου FN 1 , γ) η δύναµη F, δ) η δύναµη F12 από το δεύ-
τερο σώµα και ε) η δύναµη τριβής f k 1 = µ FN 1 .
Αντίστοιχα, στο δεύτερο σώµα δρουν οι δυνάµεις: α) το βάρος FW 2 = m2 ⋅ g , β) η
κάθετη αντίδραση του επιπέδου FN 2 , γ) η δύναµη F21 από το πρώτο σώµα στο
δεύτερο, δ) η δύναµη F23 από το τρίτο σώµα στο δεύτερο και ε) η δύναµη τριβής
f k 2 = µ FN 2 .
Στο τρίτο σώµα δρουν οι δυνάµεις: α) το βάρος FW 3 = m3 ⋅ g , β) η κάθετη αντί-
δραση του επιπέδου FN 3 , γ) η δύναµη F32 από το δεύτερο σώµα στο τρίτο και δ)
η δύναµη τριβής f k 3 = µ FN 3 .
Σχήµα 2.68
Λόγω δράσης και αντίδρασης: F12 = F21 και F23 = F32 . Τα τρία σώµατα ισορρο-
πούν κατά τον κατακόρυφο άξονα ενώ κινούνται επιταχυνόµενα, µε την ίδια επι-
τάχυνση, a, οριζοντίως. Οι συνθήκες κίνησης για το κάθε σώµα είναι:
F − F12 − µ FN 1 = m1a ⎫
⎬ πρώτο σώµα (2.148)
FN 1 = m1g ⎭
F12 − F23 − µ FN 2 = m2 a ⎫
⎬ δεύτερο σώµα (2.149)
FN 2 = m2 g ⎭
F32 − µ FN 3 = m3a ⎫
⎬ τρίτο σώµα (2.150)
FN 3 = m3g ⎭
Με απλή άλγεβρα οι σχέσεις (2.148), (2.149) και (2.150) καταλήγουν:
F = ( m1 + m2 + m3 )( a + µ g )
2.18
Το σώµα ανέρχεται το κεκλιµένο επίπεδο υπό την έλξη των τεσσάρων νηµάτων.
Επειδή όµως τα τέσσερα νήµατα αποτελούν µέρη του ίδιου και του αυτού σκοι-
νιού (το ίδιο σκοινί περνά µέσα από τις τροχαλίες), οι έλξεις των νηµάτων είναι
ίσες, όπως φαίνεται στο διάγραµµα ελεύθερου σώµατος.
Οι εξισώσεις κίνησης εκφράζονται από τις σχέσεις:
4T − µ FN − FW sin θ = ma
FW cos θ = FN
οι οποίες καταλήγουν (T = F ) στη σχέση: a = 4 F m − µ g cosθ − g sin θ
Σχήµα 2.69
2.19
Το πιάτο επιταχύνεται, µε επιτάχυνση a, υπό τη δύναµη, FN, που ασκεί η παλάµη.
Στο πιάτο ασκούνται, επίσης, η δύναµη του βάρους του ( FW = m ⋅ g ) και η δύ-
ναµη στατικής τριβής. Προφανώς, προκειµένου το πιάτο να µην ολισθαίνει:
FN = ma και f k = FW = m ⋅ g (2.151)
Η δύναµη της στατικής τριβής και η κάθετη αντίδραση του χεριού συνδέονται µε
τη σχέση: f k ≤ µ ⋅ FN (2.152)
Αντικαθιστώντας τη σχέση (2.151) στη (2.152), καταλήγουµε στη συνθήκη:
m ⋅ g ≤ µ ⋅ m ⋅ a ή g µ ≤ a ή a ≥ 12.3m s 2
Σχήµα 2.70
2.20
Στο σώµα δρουν οι δυνάµεις που φαίνονται στο Σχήµα 2.71 ( FW = βάρος, FN =
κάθετη αντίδραση του επιπέδου, f s = δύναµη στατικής τριβής και η εξωτερική
δύναµη F). Για να ισορροπεί το σώµα, θα πρέπει να ισχύουν οι συνθήκες:
f s = F + FW ⋅ sin θ (2.153)
FN = FW ⋅ cos θ (2.154)
Επειδή f s ≤ µ ⋅ FN , οι συνθήκες πληρούνται όταν: F + FW ⋅ sin θ ≤ µ ⋅ FN (2.155)
Αντικαθιστώντας τη σχέση (2.154) στη (2.155), καταλήγουµε:

F + FW ⋅ sin θ ≤ µ ⋅ FW ⋅ cosθ ή F ≤ FW ⋅ ( µ ⋅ cos θ − sin θ ) (2.156)
Εάν θέλουµε το σώµα να ολισθαίνει, θα πρέπει η δύναµη F να παραβεί τη συν-

θήκη (2.156). ∆ηλαδή:
F > m ⋅ g ( µ ⋅ cos θ − sin θ ) (2.157)
Σχήµα 2.71
Όταν το σώµα αρχίζει να ολισθαίνει, ο συντελεστής τριβής ελαττώνεται (ίσος µε µ s ).

Το σώµα, υπό την επίδραση της δύναµης F = 9.4 N, θα αρχίσει να επιταχύνεται
παράλληλα µε το κεκλιµένο επίπεδο, µε επιτάχυνση a, σύµφωνα µε την εξίσωση
κίνησης: F + FW ⋅ sin θ − µ s ⋅ FN = m ⋅ a (2.158)
Προφανώς θα συνεχίζει να ισχύει και η σχέση (2.154).
Από τις σχέσεις (2.154) και (2.158) καταλήγουµε ότι: a = 3.4 m s 2
2.21
Υποθέτουµε ότι το σύστηµα κινείται προς τα δεξιά µε επιτάχυνση a. Στο σώµα µε
µάζα m1 δρουν οι ακόλουθες δυνάµεις: α) το βάρος Fw1 = m1 ⋅ g, β) η κάθετη
αντίδραση του επιπέδου FN 1 , γ) η τάση του νήµατος F1 και η δύναµη τριβής
T1 = µ1 ⋅ FN 1 . Οι εξισώσεις κίνησης εκφράζονται ως:
F1 − m1 ⋅ g ⋅ sin θ − µ1 ⋅ FN 1 = m1 ⋅ a και m1 ⋅ g ⋅ cosθ = FN 1 ή
F1 − m1 ⋅ g ⋅ sin θ − µ1 ⋅ m1 ⋅ g ⋅ cos θ = m1 ⋅ a (2.159)
Στο σώµα µε µάζα m2 δρουν οι δυνάµεις: α) του βάρους Fw 2 = m2 ⋅ g, β) η κάθετη
αντίδραση του επιπέδου FN 2 , γ) η τάση του νήµατος F2 και η δύναµη τριβής
T2 = µ2 ⋅ FN 2 . Οι εξισώσεις κίνησης εκφράζονται ως:
− F2 + m2 ⋅ g ⋅ sin θ − µ 2 ⋅ FN 2 = m2 ⋅ a και m2 ⋅ g ⋅ cos θ = FN 2 ή
− F2 − m2 ⋅ g ⋅ sin θ − µ 2 ⋅ m2 ⋅ g ⋅ cos θ = m2 ⋅ a (2.160)
Οι τάσεις των νηµάτων είναι ίσες: F1 = F2 = F . Προσθέτοντας τις σχέσεις (2.159)

και (2.160) κατά µέλη, καταλήγουµε:
g sin θ ⋅ ( m2 − m1 ) − g cos θ ⋅ ( µ1 ⋅ m1 + µ 2 ⋅ m2 )
a=
m1 + m2
2.22
Η συχνότητα είναι το αντίστροφο της περιόδου. Εφαρµόζοντας τη σχέση (2.81)
του κειµένου, καταλήγουµε: f = 1 T = 6.55 × 1015 s −1 ( Hz )
2.23
Στην Ερώτηση 2.30 καταλήξαµε ότι η περίοδος ενός δορυφόρου που περιστρέφε-
ται σε ύψος h γύρω από τη Γη είναι:
4 ⋅π 2 ⋅ ( R + h)
3
T=
G⋅M
Θέτοντας r = R + h, το προηγούµενο αποτέλεσµα εκφράζεται ως:
4 ⋅π 2 ⋅ (r ) 4 ⋅ π 2 ⋅ ( r ) ⋅ r ⎛ GM ⎞ (r )
3 2 12 2 12
⎛ r2 ⎞
⎟ ⋅ ( GM )
12
T= = ⋅⎜ ⎟ = 4 ⋅π ⋅
2
⋅⎜
GM GM ⎝ GM ⎠ GM ⎝ GM ⎠
GM
Επειδή a = είναι, εξ ορισµού, η επιτάχυνση της βαρύτητας στην περιοχή
r2
του δορυφόρου, η περίοδος θα εκφράζεται συναρτήσει της a ως:
4 ⋅π 2 ⋅ (r ) 4 ⋅ π 2 ⋅ ( r ) ⋅ r ⎛ GM ⎞
3 2 12
= 4 ⋅π 2 ⋅ (a ) ⋅ ( GM )
−3 2 12
T= = ⋅⎜ ⎟
GM GM ⎝ GM ⎠
Επιλύοντας ως προς a και µετά από αριθµητική αντικατάσταση, καταλήγουµε:
a = 5.4 m s 2
2.24
α) Το διάνυσµα της ταχύτητας του κολυµβητή και η ταχύτητα του ρεύµατος του
ποταµού θα πρέπει να έχουν συνισταµένη κάθετη προς την ταχύτητα του ρεύµα-
τος, όπως δείχνει το Σχήµα 2.72.
Η διεύθυνση κολύµβησης θα πρέπει να σχηµατίζει γωνία θ µε την κάθετο προς
το ρεύµα, ώστε: sin θ = 1 1.5 ή θ = 41.8°.
Σχήµα 2.72
Η ταχύτητα του κολυµβητή σ’ αυτή την περίπτωση, ως προς ακίνητο παρατηρητή,

θα έχει µέτρο που δίνεται από το ορθογώνιο τρίγωνο του σχήµατος. Με εφαρ-
µογή του Πυθαγόρειου Θεωρήµατος βρίσκεται ίσο µε 1.12 m s.
Ο απαιτούµενος χρόνος για να φτάσει στην απέναντι όχθη υπολογίζεται εύκολα
ότι είναι ίσος µε 13.4s.
β) Στην περίπτωση όπου ο κολυµβητής αποφασίσει να κολυµπήσει κάθετα προς
το ρεύµα του ποταµού, θα εκτελέσει δύο σύγχρονες κινήσεις. Μία µε τις δικές
του δυνάµεις, κάθετα προς το ποτάµι, και µια άλλη µε την ταχύτητα του ποταµού,
παράλληλη προς το ρεύµα. Ο χρόνος που θα απαιτηθεί µπορεί εύκολα να υπολο-
γιστεί από την κάθετη συνιστώσα της κίνησης: t = 15m 1.5m s = 10s.
Ενδιαφέρον όµως έχει να βρεθεί πόσο θα έχει παρασυρθεί από το ρεύµα. Χρη-
σιµοποιώντας την άλλη συνιστώσα της κίνησης: d = (1m s )(10s ) =10 m.
2.25
Το ζάρι αποκλίνει ώστε η συνισταµένη της δύναµης του βάρους, Fw , και της τάσης
του νήµατος, T, να δώσει επιτάχυνση, a, στο ζάρι, όπως δείχνει το Σχήµα 2.73.
Σχήµα 2.73
Αναλύοντας τις δυνάµεις στο X και Y άξονα, γράφουµε τις εξισώσεις κίνησης ως:
Fw = mg = T cosθ και T sin θ = ma
Απαλείφοντας την τάση του νήµατος, καταλήγουµε στην έκφραση: a = g tan θ
Επαναλάβετε τους υπολογισµούς για παρατηρητή που είναι µέσα στο επιταχυνό-
µενο όχηµα.
2.26
Στο µικρότερο σώµα ασκούνται οι ακόλουθες δυνάµεις: α) το βάρος Fw1 , β) η
κάθετη αντίδραση του επιπέδου FN 1 και γ) η δύναµη τριβής f s .
Στην περίπτωση όπου το σώµα δεν ολισθαίνει, η τριβή είναι στατική ( f s ≤ µ1 ⋅ FN 1 )
και οι δυνάµεις διατάσσονται όπως δείχνει το Σχήµα 2.74.
Σχήµα 2.74
Επειδή το σώµα δεν ολισθαίνει, θα πρέπει να κινείται µε την ίδια επιτάχυνση, a,

µε την οποία κινείται το µεγαλύτερο σώµα. Οι εξισώσεις κίνησης εκφράζονται
από τις σχέσεις:
Fw1 = m1 ⋅ g = FN 1 και f s = m1 ⋅ a
Η συνθήκη στατικής τριβής και οι εξισώσεις κίνησης συνδυαζόµενες καταλήγουν:
m1 ⋅ a ≤ µ1 ⋅ m1 ⋅ g ή a ≤ µ1 ⋅ g (2.161)
Στο δεύτερο σώµα δρουν οι δυνάµεις: α) το βάρος Fw 2 , β) η στατική τριβή από
το µικρότερο σώµα (µέτρου f s , λόγω δράσης και αντίδρασης), γ) η κάθετη
αντίδραση από το µικρότερο σώµα (µέτρου FN 1 ), δ) η κάθετη αντίδραση του
οριζόντιου επιπέδου (µέτρου FN 2 ), ε) η τριβή ολίσθησης µε το οριζόντιο επί-
πεδο f k = µ2 ⋅ FN 2 και η δύναµη F.
To σώµα επιταχύνεται (οριζοντίως) µε επιτάχυνση a. Συνεπώς:
FN 2 = Fw 2 + FN 1 = m2 ⋅ g + FN 1 και F − f s − f k = m2 ⋅ a
F = f s + µ2 ⋅ FN 2 + m2 ⋅ a ή F = m1 ⋅ a + µ2 ⋅ ( m2 ⋅ g + FN 1 ) + m2 ⋅ a ή
F = m1 ⋅ a + µ2 ⋅ ( m2 ⋅ g + m1 ⋅ g ) + m2 ⋅ a (2.162)
H σχέση (2.162) µε τη συνθήκη (2.161) καταλήγει:

F ≤ µ1 ⋅ m1 ⋅ g + µ2 ⋅ ( m2 ⋅ g + m1 ⋅ g ) + µ1 ⋅ m2 ⋅ g ή
F ≤ g ⋅ ( m1 + m2 ) ⋅ ( µ1 + µ2 ) ή F ≤ 162.5 N
Σχήµα 2.75
2.27
Η συνθήκη ισορροπίας του σώµατος µάζας M είναι: M ⋅ g = T , όπου Τ είναι η
τάση του νήµατος.
Η ίδια δύναµη (η τάση του νήµατος) παίζει το ρόλο κεντροµόλου δύναµης στην
κυκλική κίνηση του σώµατος µάζας m. Συνεπώς:
M ⋅ g = m ⋅ ω 2 ⋅ r ή ω = ⎡⎣( M ⋅ g ) m ⋅ r ⎤⎦
12
Μετά από αριθµητική αντικατάσταση καταλήγουµε: ω = 14 rad s
2.28
Στη σφαίρα δρουν οι δυνάµεις του βάρους και της τάσης του νήµατος.
Σχήµα 2.76
Ο ακίνητος παρατηρητής βλέπει το σώµα να εκτελεί οριζόντια κυκλική τροχιά.

Αναλύοντας τις δυνάµεις στους άξονες x και y του Σχήµατος 2.76(α), οι εξισώσεις
κίνησης θα εκφράζονται στο αδρανειακό σύστηµα αναφοράς από τις σχέσεις:
T ⋅ cos θ = m ⋅ g και T ⋅ sin θ = m ⋅ v 2 r
∆ιαιρώντας κατά µέλη, καταλήγουµε στη σχέση: tan θ = v 2 ( r ⋅ g )
Συνεπώς: θ = arctan ( v 2 ( r ⋅ g ) )
O µη αδρανειακός παρατηρητής που κινείται µε τη σφαίρα θα πρέπει να υποθέ-
σει αδρανειακές δυνάµεις, όπως δείχνει το Σχήµα 2.76(β). Επειδή η κεντροµόλος
επιτάχυνση είναι ίση µε a r = v 2 r , υποθέτει ότι στο σώµα δρα και η αδρανειακή
δύναµη F µε την ίδια διεύθυνση και αντίθετη φορά µε την κεντροµόλο επιτά-
χυνση. Οι εξισώσεις ισορροπίας στο µη αδρανειακό σύστηµα εκφράζονται ως:
T ⋅ cos θ − m ⋅ g = 0 και T ⋅ sin θ − m ⋅ v 2 r = 0
Επιλύοντας καταλήγουµε στο ίδιο αποτέλεσµα µε τον αδρανειακό παρατηρητή.
2.29
Στην Ερώτηση 2.30 εκφράσαµε την περίοδο περιστροφής δορυφόρου συναρτή-
σει του ύψους, h, από την επιφάνεια της Γης ως:
4 ⋅π 2 ⋅ ( R + h)
3
T=
G⋅M
Για να είναι γεωστατικός ο δορυφόρος, θα πρέπει T = 24 h. Επιλύοντας ως προς
h και µε αριθµητική αντικατάσταση, καταλήγουµε ότι: h ≈ 35.9 × 106 m
2.30
Στο µικρό σώµα ασκούνται (βλέπε Σχήµα 2.77[α]) οι ακόλουθες δυνάµεις: α) το
βάρος του (Β1), β) η κάθετη αντίδραση από το καρότσι (Ν1) και γ) η δύναµη τρι-
βής ολίσθησης T = µ ⋅ N1
Στο καρότσι ασκούνται (βλέπε Σχήµα 2.77[β]) οι δυνάµεις: α) το βάρος του (Β2), β)
η κάθετη αντίδραση από το µικρό σώµα (Ν1), γ) η αντίδραση του οριζόντιου επιπέ-
δου και η δύναµη τριβής ολίσθησης (µέτρου T = µ ⋅ N1 ) από το µικρό σώµα.
Σχήµα 2.77
Τόσο το καρότσι όσο και το σώµα εκτελούν ευθύγραµµη επιταχυνόµενη κίνηση

κατά τη διεύθυνση του άξονα x (βλέπε Σχήµα 2.77[β]). Το µικρό σώµα αρχίζει να
κινείται µε ταχύτητα v0 και επιβραδύνεται µε επιβράδυνση a1, ενώ το καρότσι αρ-
χίζει να κινείται από την ηρεµία και επιταχύνεται µε επιτάχυνση a2. Όπως φαί-
νεται στα Σχήµατα 2.77(α) και 2.77(β), η οριζόντια επιτάχυνση (επιβράδυνση)
προσφέρεται από τις δυνάµεις τριβής µεταξύ των δύο επιφανειών. Επιπλέον,
λόγω δράσης και αντίδρασης, τα µέτρα των δυνάµεων τριβής είναι ίσα.
Όταν οι ταχύτητες των δύο κινητών εξισωθούν, οι επιφάνειές τους θα σταµατή-
σουν να ολισθαίνουν η µία ως προς την άλλη. Τότε θα πάψει πλέον να ασκείται
δύναµη τριβής στα σώµατα και θα συνεχίσουν να κινούνται ευθύγραµµα και
οµαλά. Πριν όµως συµβεί αυτό, οι εξισώσεις κίνησης θα εκφράζονται από τις
ακόλουθες σχέσεις:
B1 = m1 ⋅ g = N1 ⎫
⎪
T = µ ⋅ N1 = m1 ⋅ a1 ⎬ (2.163)
v1 = v0 − a1 ⋅ t ⎪
⎭
B2 + N1 = m1 ⋅ g + N1 = N 2 ⎫
⎪
T = µ ⋅ N1 = m2 ⋅ a 2 ⎬ (2.164)
v2 = a 2 ⋅ t ⎪
⎭
Από τις σχέσεις (2.163) καταλήγουµε ότι:
a1 = µ ⋅ g (2.165)
Οι εξισώσεις (2.164) καταλήγουν ότι:
m1
a2 = µ ⋅ g ⋅ (2.166)
m2
Από τις εξισώσεις των ταχυτήτων των σχέσεων (2.163) και (2.164) και τις σχέσεις
(2.165) και (2.166) βρίσκουµε τη χρονική στιγµή κατά την οποία οι ταχύτητες των
δύο κινητών θα έχουν εξισωθεί:
v0 ⋅ m2
t= (2.167)
µ ⋅ g ⋅ ( m1 + m2 )
Η κοινή ταχύτητα των κινητών βρίσκεται από την εξίσωση της ταχύτητας των
σχέσεων (2.163) ή (2.164) αντικαθιστώντας την επιτάχυνση από τις σχέσεις
(2.165) ή (2.166) και το χρόνο από τη σχέση (2.167):
v0 ⋅ m1
v=
m1 + m2
2.31
Όπως φαίνεται και από το σχήµα της εκφώνησης, η ελάχιστη απόσταση από το
έδαφος θα ισούται µε την ακτίνα της κυκλικής τροχιάς. Η κεντροµόλος επιτά-
χυνση, a r = v 2 r , δεν µπορεί να υπερβεί την τιµή 5 ⋅ g = 49 m s 2 .
Συνεπώς: v 2 r ≤ 49 m s 2 ή r ≥ 2.27 km.
2.32
Θα επιλέξουµε τον άξονα Χ παράλληλο µε την ταχύτητα όταν το κινητό εισέρχε-
ται στη στροφή και ως αρχή των αξόνων την αρχική θέση του κινητού. Σύµφωνα
µε τη σχέση (2.95) του κειµένου, η συνολική επιτάχυνση του κινητού, σε κάθε ση-
µείο της τροχιάς του, µπορεί να αναλυθεί σε µια επιτρόχιο και µια ακτινική συνι-
στώσα, όπως δείχνει το Σχήµα 2.78. Επειδή στο κινητό ασκείται σταθερή επιβρά-
δυνση κατά την εφαπτοµενική διεύθυνση, το µέτρο της επιτροχίου συνιστώσας
θα είναι σταθερό και ίσο µε 0.65m s 2 . Αντίθετα, το µέτρο της ακτινικής επιτά-
χυνσης (V 2 r ) θα µεταβάλλεται όσο µεταβάλλεται το µέτρο της ταχύτητας.
Αρκεί, εποµένως, να υπολογίσουµε το µέτρο της ταχύτητας όταν το κινητό θα
έχει διαγράψει γωνία 90°.
Σχήµα 2.78
Η ταχύτητα και η επιτρόχιος επιτάχυνση είναι διανύσµατα συγγραµµικά σε κάθε

σηµείο της τροχιάς. Μπορούµε, λοιπόν, να εφαρµόσουµε τις εξισώσεις τής
οµαλά επιταχυνόµενης κίνησης.
V = V0 − a t ⋅ t (2.168)
και S = V0 ⋅ t − 0.5a t ⋅ t 2
(2.169)
όπου S είναι το τόξο που διαγράφει το κινητό σε χρόνο t.
Όταν το κινητό θα έχει διαγράψει 90°, θα έχει διανύσει τόξο µήκους (π 2 ) R.
Λύνουµε τη σχέση (2.168) ως προς t και αντικαθιστούµε στη σχέση (2.169).
2
V −V 1 ⎛ V − V ⎞ V02 − V0 ⋅ V 1 V 2 + V 2 − 2 ⋅ V0 ⋅ V V02 − V 2
S = V0 ⋅ 0 − ⋅ at ⋅ ⎜ 0 ⎟ = − ⋅ at ⋅ 0 =
at 2 ⎝ at ⎠ at 2 a t2 2 ⋅ at
Θέτοντας S = (π 2 ) R, υπολογίζουµε την τελική ταχύτητα (V ) και, κατ’ επέ-

κταση το µέτρο της ακτινικής επιτάχυνσης: a r = V 2 r = 0.675m s 2
Συνεπώς, το διάνυσµα της τελικής επιτάχυνσης θα είναι:
a = − ( 0.675m s 2 ) ⋅ i − ( 0.65m s 2 ) ⋅ j
2.33
Η πέτρα θα εκτελέσει κυκλική τροχιά στο γήινο βαρυτικό πεδίο, µε το νήµα να
σχηµατίζει γωνία (θ) µε το οριζόντιο επίπεδο, όπως φαίνεται στο Σχήµα 2.79. Η
κλίση αυτή επιβάλλεται από την απαίτηση η συνισταµένη των δυνάµεων που
δρουν στην πέτρα να έχει ακτινική διεύθυνση, ώστε να δρα ως η κεντροµόλος δύ-
ναµη στην κυκλική κίνηση.
Ο παρατηρητής που κινείται µαζί µε την πέτρα βλέπει το σώµα να ισορροπεί.
Προκειµένου να περιγράψει την ισορροπία, εκτός από τη δύναµη του βάρους (Β)
και την τάση του νήµατος (Τ), χρησιµοποιεί και την αδρανειακή δύναµη F, όπως
δείχνει το σχήµα.
Σχήµα 2.79
Οι συνθήκες ισορροπίας εκφράζονται µε τις ακόλουθες σχέσεις:

B = m ⋅ g = T ⋅ sin θ (2.170)
m ⋅V2
m ⋅V 2
T ⋅ cos θ = = (2.171)
r L ⋅ cos θ
Από την σχέση (2.170), θέτοντας το µέτρο της τάσης του νήµατος ίσο µε το µέγι-
στο επιτρεπτό και αντικαθιστώντας αριθµητικά, καταλήγουµε: θ = 4.4°
Στη συνέχεια, αντικαθιστώντας στη (2.170) και λύνοντας ως προς την ταχύτητα,
βρίσκουµε: V = 12.8m s
2.34
Ο δορυφόρος και το TSS εκτελούν κυκλική τροχιά γύρω από τη Γη µε διαφορετι-
κές ακτίνες αλλά µε την ίδια περίοδο. (Όταν ο δορυφόρος εκτελέσει µια περι-
στροφή, αναγκαστικά και το TSS θα εκτελέσει µια περιστροφή στον ίδιο χρόνο.)
Θα καλούµε m και r τη µάζα και ακτίνα του TSS, ενώ για τα ίδια µεγέθη θα χρη-
σιµοποιούµε τα σύµβολα Μ και R όταν πρόκειται για το δορυφόρο.
Όπως φαίνεται στο σχήµα της εκφώνησης, οι δυνάµεις που δρουν στο TSS είναι
το βάρος του ( BTSS = mg TSS , g TSS = 0.932g ) και η τάση του καλωδίου. Επειδή το
όχηµα εκτελεί κυκλική κίνηση, µε κεντροµόλο επιτάχυνση a TSS , η εξίσωση κίνη-
σης εκφράζεται από τη σχέση:
m ⋅ g ⋅ 0.932 − T = m ⋅ a TSS (2.172)
Όπως υποδεικνύεται στην εκφώνηση της άσκησης, η κίνηση του δορυφόρου δεν
επηρεάζεται από την τάση του καλωδίου (η µάζα του TSS είναι αµελητέα σε σύ-
γκριση µε του δορυφόρου). Η εξίσωση κίνησης του δορυφόρου είναι απλά:
m ⋅ g ⋅ 0.926 = m ⋅ a
και υποδεικνύει ότι η κεντροµόλος επιτάχυνση του δορυφόρου, a, είναι ίση µε
την επιτάχυνση της βαρύτητας στην περιοχή του δορυφόρου:
a = 0.926 ⋅ g (2.173)
Η κεντροµόλος επιτάχυνση των δύο σωµάτων εκφράζεται συναρτήσει της κοινής
περιόδου, τ, ως:
⎛ 2π ⎞ ⎫
2
a TSS = ⎜ ⎟ ⋅ r⎪
⎝ τ ⎠ ⎪ r ⋅ a r ⋅ 0.926 ⋅ g
⎬ ⇒ a TSS = = (2.174)
⎛ 2π ⎞
2
⎪ R R
a =⎜ ⎟ ⋅R ⎪
⎝ τ ⎠ ⎭
Αντικαθιστώντας τη σχέση (2.174) στη (2.172), λύνοντας ως προς Τ και µετά από
r ⋅a
αριθµητική αντικατάσταση, καταλήγουµε ότι: T = 43.1N
R
2.35
Από τη σχέση (2.86) του κειµένου συνάγεται ότι η ταχύτητα (V0 ) για την οποία
έχει κατασκευαστεί η στροφή (µε ακτίνα οριζόντιας κυκλικής τροχιάς r) και η
γωνία κλίσης του οδοστρώµατος συνδέονται ως:
V02
tan θ = (2.175)
r ⋅g
Όταν το κινητό προσπαθήσει να πάρει τη στροφή µε µικρότερη ταχύτητα,

V < V0 , θα αρχίσει να ολισθαίνει (προς τα µέσα της στροφής). Εκτός εάν η δύ-
ναµη στατικής τριβής συγκρατήσει την επικείµενη ολίσθηση, όπως παραστα-
τικά δείχνει το Σχήµα 2.80.
Αναζητάµε το συντελεστή στατικής τριβής ώστε η µέγιστη δύναµη στατικής τρι-
βής (T = µ ⋅ N ) να συγκρατήσει το σώµα.
Θα εξετάσουµε το φαινόµενο από τη σκοπιά παρατηρητή που επιβαίνει στο
όχηµα και αντιλαµβάνεται το αυτοκίνητο να ισορροπεί. Βεβαίως, εκτός των
πραγµατικών δυνάµεων: τριβής (Τ), κάθετης αντίδρασης του κεκλιµένου επιπέ-
δου (Ν) και βάρους (Β), χρησιµοποιεί στις συνθήκες ισορροπίας και την αδρα-
νειακή δύναµη (F).
Σχήµα 2.80
Αναλύοντας τις δυνάµεις στους άξονες x και y του σχήµατος, καταλήγουµε στις
σχέσεις:
V2 V2
µ ⋅ N ⋅ cosθ + m ⋅ = N ⋅ sin θ +m ⋅ = N ⋅ [ − µ ⋅ cos θ + sin θ ]
r ή r ή
m ⋅ g = µ ⋅ N ⋅ sin θ + N ⋅ cos θ m ⋅ g = N ⋅ [ µ ⋅ sin θ + cosθ ]
V2
tan θ −
V2 − µ + tan θ r ⋅g
= ⇒µ= (2.176)
r ⋅ g µ ⋅ tan θ + 1 V2
tan θ ⋅ +1
r ⋅g
Αντικαθιστώντας τη σχέση (2.175) στη σχέση (2.176) και µετά από αριθµητική
αντικατάσταση, καταλήγουµε ότι: µ = 0.12.
Είναι προφανές ότι οποιαδήποτε υλικό µε µ s ≥ 0.12 είναι κατάλληλο.

ΣΠΥΡΟΣ ΕΥΣΤ. ΤΖΑΜΑΡΙΑΣ - ΦΥΕ 14 - Εισαγωγή στις Φυσικές Επιστήμες Τομος Β Εισαγωγική Φυσική. Κλασική Μηχανική Μέρος Α΄-Ελληνικό Ανοικτό Π

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ΣΠΥΡΟΣ ΕΥΣΤ. ΤΖΑΜΑΡΙΑΣ - ΦΥΕ 14 - Εισαγωγή στις Φυσικές Επιστήμες Τομος Β Εισαγωγική Φυσική. Κλασική Μηχανική Μέρος Α΄-Ελληνικό Ανοικτό Π

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

Σχολή Θετικών Επιστηµών και Τεχνολογίας

Εισαγωγική Φυσική: Κλασική Μηχανική

Εισαγωγική Φυσική: Κλασική Μηχανική

Ο∆ΗΓΙΕΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ......................................................................................................15

1.2.8 Σχετικές µετρήσεις.................................................................................68

2.1.6 ∆ιανυσµατική επιτάχυνση ...................................................................124

Απαντήσεις Ερωτήσεων Κειµένου ..........................................................................207

Απαντήσεις Ασκήσεων Αυτοαξιολόγησης..............................................................221

Πριν αναφερθώ στην «υπό αµφισβήτηση Κλασική Μηχανική», θα ήθελα να επα-

ρήσει αργότερα τη θέση της σε κάποια άλλη θεµελιωδέστερη; Ειλικρινά αδυ-

Εισαγωγικές Έννοιες για την Κίνηση

Το παράδοξο του Ζήνωνα

1.1 Μελέτη της Κίνησης µε Γραφικές Παραστάσεις

1.1.1 Η προσέγγιση του υλικού σηµείου

1.1.2 Η θέση του υλικού σηµείου

Κίνηση στο χώρο

Για να περιγράψουµε µε ακρίβεια την κίνηση του υλικού σηµείου, θα πρέπει να

Η απόσταση ΟΟ΄ είναι 0.5

Ως µονάδα µέτρησης του µήκους θα χρησιµοποιούµε το µέτρο και θα το συµβολί-

Επίσης, θα µπορούσαµε να ορίσουµε τη θέση του υλικού σηµείου τη χρονική

Θα πρέπει να παρατηρήσουµε ότι, στη γενική περίπτωση (βλέπε Σχήµα 1.4), το

Σχήµα 1.4 Σχήµα 1.5

Στην ευθύγραµµη κίνηση δεν έχουµε ανάγκη το τρισορθογώνιο σύστηµα αξόνων

1.1.3 ∆ιαγράµµατα θέσης – χρόνου στην ευθύγραµµη κίνηση

Για να έχουµε καλύτερη εποπτική εικόνα, ας παραστήσουµε γραφικά τις µετρή-

Γραφική παράσταση των µετρήσεων του Πίνακα 1.1

Ας υποθέσουµε τώρα ότι ένας άλλος παρατηρητής, ο παρατηρητής Β, για παρά-

Γραφική παράσταση θέσης χρόνου.

Ερώτηση 1.3 Βλέπε Ερώτηση 1.3 στη διπλανή σελίδα

εµείς ορίζουµε το «προς τα πίσω». Στα µαθηµατικά αυτό αντιστοιχεί απλώς

Γραφική παράσταση θέσης – κίνησης (βλέπε κείµενο)

1.1.4 Μέση ταχύτητα στην ευθύγραµµη κίνηση

Ας επανέλθουµε στο παράδειγµα της προηγούµενης υποενότητας.

1.1.5 Στιγµιαία ταχύτητα στην ευθύγραµµη κίνηση

στιγµιαία¬ και θα το ονοµάσουµε «στιγµιαία ταχύτητα» (ή απλώς «ταχύτητα») του κινη-

Γεωµετρική αναπαράσταση της µέσης και στιγµιαίας ταχύτητας.

µέση ταχύτητα στο χρονικό διάστηµα [t1 = 1s, t2 = 4s ] =

Συνεπώς, για να βρούµε γεωµετρικά τη στιγµιαία ταχύτητα του κινητού την

Είναι δύσκολο να υπολογίζει κανείς γραφικά και µε ακρίβεια τη στιγµιαία ταχύ-

Ερώτηση 1.6 Σχολιάστε τη γραφική παράσταση θέσης – χρόνου σε σύγκριση µε τη µετα-

1.1.6 Οµαλή ευθύγραµµη κίνηση

• Η γραφική παράσταση θέσης – χρόνου αναπαριστά όλα τα στιγµιότυπα της

Η γραφική παράσταση θέσης – χρόνου ενός κινητού που εκτελεί ευθύγραµµη

Η γραφική παράσταση θέσης – χρόνου στην

Παρατηρήστε ότι οι δύο ευθείες γραµµές τέµνονται στο σηµείο Σ. ∆ηλαδή, τη

Γεωµετρική απεικόνιση της µέσης και στιγ-

• Τη χρονική στιγµή t1 η στιγµιαία ταχύτητα είναι v1 και τη χρονική στιγµή t2 εί-

• Όταν το σηµείο Ρ πλησιάζει απειροστά κοντά το σηµείο Ο, η χορδή ΟΡ εκφυλί-

το ονοµάζουµε «στιγµιαία ταχύτητα» (ή απλώς «ταχύτητα») του κινητού που

Γεωµετρική αναπαράσταση της ταχύτητας

Οµαλή ευθύγραµµη κίνηση

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 1.1

Η διαδροµή που διήνυσαν οι λέµβοι ήταν 2000m. Υποθέτοντας σταθερές ταχύ-

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 1.2

στο κεκλιµένο επίπεδο µέχρι να σταµατήσει σε κάποιο σηµείο, όπως δείχνει το

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 1.3

β) Ποιο κινητό τρέχει πιο γρήγορα τη χρονική στιγµή tb;

Άσκηση Αυτοαξιολόγησης 1.4

1.2 Μελέτη της Κίνησης µε Εξισώσεις

1.2.1 Εξίσωση θέσης – χρόνου στην οµαλή ευθύγραµµη κίνηση

Ευθύγραµµη οµαλή κίνηση

Εξίσωση θέσης - χρόνου στην οµαλή ευθύγραµµη κίνηση : x = v ⋅ t + x0 (1.10) « εξίσωση