‫ا

ر اا ا ا

 اــــ‬
‫وزارة ا ا و ا اــ ــ‬

‫! ـ وهـان‬

‫آ اق‬
‫'* ام ا*) و ا('ت او‬

‫ا
 ا و ا   اا‬
‫''!  اف ذ''‬
‫!)آة !'! &‪$ %‬دة اـ‪&+‬ـ  ا‪.‬م ا&‪&,‬‬
‫‪9 : 7‬آت و‪ &8‬و ‪4&567‬ت ا'و  اا و دول ا‪1‬ب ا‪/.‬‬
‫إ‪6‬اف ا‪)4‬ذ‬ ‫إ‪/‬اد ا‪) ,-‬ة(‬

‫د‪9 -‬ــ ــ ـ‬ ‫)ـ(ف ‪7‬ــ ـ‬

‫ـ‪ :‬ا ‪':‬ـ‪:‬‬

‫اــ‬ ‫ا رـ اـ‬ ‫ا
 و ا
‬
‫&‪%‬ا ر('ـ‬ ‫أ !ذ ـ – أ‪-‬‬ ‫ ا   ‬
‫&‪%‬ا ‪*+‬‬ ‫أ !ذ ـ‪ -‬أ‪-‬‬ ‫ )ــ‬
‫&‪%‬ا ‪1‬ـ‪+0‬‬ ‫أ !ذ ـ – أ‪-‬‬ ‫&‪ -‬ا‪/  ,,‬ل‬
‫&‪%‬ا ‪1‬ـ‪+0‬‬ ‫أ !ذ ـ – أ‪-‬‬ ‫أ ‪3‬وي‬

‫ا*ـ‪:‬ـ ا ـــ‬

‫‪2013-2012‬‬
 ‫‪ =6‬و <‬
‫ا‪ ; 'A‬ا)ي ه'ا ‪)$/‬ا ا‪ %.‬و ! آ ‪'+$‬ي ? أن ه'ا ا;‪.‬‬

‫ا‪ ; 'A‬ا)ي أ‪ $‬ا

 و ‪  'F,‬إ‪7‬م ه)ا ا‪ '$‬ا‪+‬ا‪ CD‬و !'‬
‫ا'رة ‪ F‬إ‪ ،K!7‬آ زود ‪ 'G  'G I/‬ا‪.‬ن‪ ،‬و ‪5G‬ن ‪',‬ي‬
‫و !‪ .‬ا)ي ا‪ 56 ،K&F '+F‬آ‪ %‬ا‪F I 56‬ا ‪7 F‬و‪'G‬ي ‪/‬ا‪C‬‬
‫ا& و ا ‪ M‬ا&‪ ،‬آ أ‪'7‬م ‪ 56/‬و ا‪.‬ن أ‪+,‬ذي ا‪ %D‬ا'آ‪+‬ر‬
‫‪ 'A! QR‬ا)ي أ‪P‬ى ا‪ K7$&7 %N/ %.‬و إا‪ ،K‬و ا‪)7,‬ة ا‪ %D‬ا)‪IG‬‬
‫‪6U‬ا ا‪ %.‬و أآ
‪.Q$7
S I! T‬‬

‫و ? ‪ T)$/ 7G‬ا‪ 
,‬أن أ‪'7‬م ‪ 56/‬ا‪+, %G‬ذ‪ 7‬ا‪.,/ D‬دة‬
‫‪&S‬ة‪ $U ،‬إ 
 ‪8‬ال ‪,‬ات ا'را‪ .,‬و أو‪'7 V/ K‬ري‬
‫و ‪ F‬إ ز!‪+&! .'/ 4‬ر ‪،2009‬‬
‫و ‪9 '':S/‬ة ‪ ،F/‬و !&م إ&س‪ ،‬و ‪ '
F‬ا‪ QG5‬آ'ور‪ ،‬و ‪'GU‬ر و‪,‬م‬
‫ا‪ ،G.‬و ‪$,‬م ا‪ ،
&
A‬دون أن أ ‪ IG‬ا&"‪.‬‬
‫ ‪4&$7 I!  T!'U‬ت و !‪Y‬ازرة‪.‬‬

‫إ آ‪ %‬ه‪?Y‬ء‪ ،‬أ‪'7‬م ‪ %G/‬ا‪ 56‬و ‪ Q&ZF‬ا?!‪+‬ن‪ ،‬و اه‪ Q‬ا; ‪ F‬آ‪.&S %‬‬
 ‫إ ا‪ +‬ر‪ C‬ا; !!‪ $‬و ‪ %.‬ا ‪ \A7‬أ‪'U‬ا!‪ $‬أو اس‬
‫‪ ،+
A /‬إ 
‪ C‬ا‪A‬ن ا  ذ] ا^ ا‪ &
5‬و ‪ ]7‬ا‪.‬‬
‫ا‪ &1‬ا هة _‪ 
9‬ا‪ %N‬ا‪ \. $! +‬و ‪ \U‬و آ‪I \
+‬‬
‫أو&‪ ،$9 $‬و ‪ I‬أرد ‪ $N $‬ا‪'/‬ي وا< اة ‪ $Z9‬ا;‬
‫و أ‪8‬ل ‪F‬ه‪.‬‬
‫إ !‪ .G I‬ان و ‪ `G‬ا‪ IF Q‬و_` &‪ K‬ا)ي أ
‪+‬‬
‫
‪ ،9 7‬و إ !‪ I‬زرع   ا‪.‬ة و ا‪5‬ا!‪ ،‬و ‪F‬‬
‫ا‪7‬ذه و‪ c&A+ &,‬ا‪G1‬ت‪ ،‬إ ‪7‬ج رأ‪ ,‬و ي و ‪F‬‬
‫ ه)‪ T‬ا‪&A‬ة‪ ،‬إ !‪7 ^.+G I‬ح إ أ‪ A‬ا@?> أ‪8 K 7‬ل‬
‫ا‪.‬‬
‫و ا‪.&.‬‬
 ‫ﺍﻝﻤﻘﺩﻤﺔ‪:‬‬
‫ﻋﺭﻑ ﺍﻝﻤﺠﺘﻤﻊ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻱ ﺘﺤﻭﻻﺕ ﻋﻤﻴﻘﺔ ﻋﻠﻰ ﺠﻤﻴﻊ ﺍﻷﺼﻌﺩﺓ ﻭ ﺍﻝﻤﺴﺘﻭﻴﺎﺕ‪ ،‬ﺤﻴﺙ ﺃﻥ‬
‫ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﺍﻨﺘﻘﻠﺕ ﻤﻥ ﺍﻝﻤﺭﺤﻠﺔ ﺍﻝﻜﻭﻝﻭﻨﻴﺎﻝﻴﺔ ﺇﻝﻰ ﻤﺭﺤﻠﺔ ﺒﻨﺎﺀ ﺍﻝﺩﻭﻝﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ ﺍﻝﻤﺴﺘﻘﻠﺔ‪ .‬ﻤﻤﺎ ﺃﺩﻯ‬
‫ﺇﻝﻰ ﺃﺯﻤﺔ ﻋﺽ ﻭﻴﺔ ﻋﻤﻴﻘﺔ ﺨﻨﻘﺕ ﺍﻝﻤﺠﺘﻤﻊ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻱ ﺒﻌﺩ ﺃﻥ ﻋﺼﻔﺕ ﺒﺎﻝﻤﺠﺎل ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ‬
‫ﻭ ﺸﻠﺕ ﺍﻝﻘﻁﺎﻉ ﺍﻻﻗﺘﺼﺎﺩﻱ ﻭ ﺸﺭﺨﺕ ﺍﻝﻤﻨﺎﺥ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻲ ﻭ ﺍﻝﻔﻜﺭﻱ ﻝﻠﺠﺯﺍﺌﺭ ‪ .‬ﻓﺎﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﺘﻌﻴﺵ‬
‫ﻜﻤﺠﺘﻤﻊ ﻭ ﻜﺩﻭﻝﺔ ﺃﺯﻤﺔ ﺤﺎﺩﺓ ﺘﻬﺩﺩ ﺒﻨﺴﻑ ﺃﺴﺱ ﺍﻝﻤﺠﺘﻤﻊ ﻭ ﺘﻘﻭﻴﺽ ﺃﺭﻜﺎﻥ ﺍﻝﺩﻭﻝﺔ‪ .‬ﺇﻥ ﺘﺠﺫﺭ‬
‫ﻫﺫﻩ ﺍﻷﺯﻤﺔ ﻭ ﻋﻤﻘﻬﺎ ﻭ ﺘﻌﺩﺩ ﺃﺒﻌﺎﺩﻫﺎ ﺠﻌﻠﻬﺎ ﺘﺼﻨﻑ ﻓﻲ ﺨﺎﻨﺔ ﺍﻻﺴﺘﺜﻨﺎﺀ ﻤﻘﺎﺭﻨﺔ ﻤﻊ ﺒﻌﺽ‬
‫ﺍﻝﺩﻭل ﺍﻝﻌﺭﺒﻴﺔ ﺍﻝﻤﺸﺎﺒﻬﺔ ﻝﻅﺭﻭﻓﻬﺎ ﺍﻝﺘﺎﺭﻴﺨﻴﺔ‪.‬‬
‫ﻓﻼ ﻴﻤﻜﻥ ﻓﻬﻡ ﻭ ﺘﺤﻠﻴل ﺍﻷﺯﻤﺔ ﺍﻝﻌﻀﻭﻴﺔ ﺍﻝﺘﻲ ﻋﺎﻨﺕ ﻤﻨﻬﺎ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﺒﻌﺩ ﺍﻻﺴﺘﻘﻼل‬
‫ﻜﺎﻨﻌﻜﺎﺱ ﻝﻨﺯﺍﻉ ﺍﻗﺘﺼﺎﺩﻱ ﺒﻴﻥ ﻗﻭﻯ ﺍﺠﺘﻤﺎﻋﻴﺔ ﻤﺘﻨﺎﺤﺭﺓ‪ ،‬ﻜﻤﺎ ﻴﺅﻜﺩ ﺍﻝﻤﻨﻅﻭﺭ ﺍﻝﻤﺎﺩﻱ‬
‫ﺍﻝﺘﺎﺭﻴﺨﻲ‪ ،‬ﺍﻝﺫﻱ ﻴﻌﺘﻤﺩ ﻋﻠﻰ ﺍﻝﺒﻌﺩ ﺍﻻﻗﺘﺼﺎﺩﻱ ﺍﻝﻤﺎﺩﻱ ﻜﻌﺎﻤل ﺤﺎﺴﻡ ﻓﻲ ﺘﺤﺩﻴﺩ ﻁﺒﻴﻌﺔ ﻜل‬
‫ﺼﺭﺍﻉ ﺍﺠﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﻭ ﺍﻝﺴﺒﺏ ﻴﻌﻭﺩ ﺇﻝﻰ ﻁﺒﻴﻌﺔ ﻭ ﺨﺼﻭﺼﻴﺔ ﺍﻝﻤﺠﺘﻤﻊ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻱ‪ ،‬ﻭ ﺒﻨﺎﻩ‬
‫ﺍﻝﺘﻘﻠﻴﺩﻴﺔ‪ ،‬ﻭ ﺘﺭﻜﻴﺒﺘﻪ ﺍﻝﺴﻭﺴﻴﻭﻝﻭﺠﻴﺔ ﺍﻝﻤﻜﻭﻨﺔ ﻤﻥ ﻓﺌﺎﺕ ﻭ ﺸﺭﺍﺌﺢ ﻤﺘﺒﺎﻴﻨﺔ ﻤﻥ ﺠﻬﺔ‪ ،‬ﻭ ﻁﺒﻴﻌﺔ‬
‫ﺜﻘﺎﻓﺘﻪ ﺍﻝﺘﻘﻠﻴﺩﻴﺔ ﺫﺍﺕ ﺍﻝﻁﺎﺒﻊ ﺍﻻﻨﻘﺴﺎﻤﻲ ﺘﻌﺘﻤﺩ ﻋﻠﻰ ﻋﻼﻗﺎﺕ ﺍﻝﻘﺭﺍﺒﺔ‪ ،‬ﻭ ﺫﺍﺕ ﺍﻝﺒﻌﺩ ﺍﻝﻘﺒﻠﻲ‪،‬‬
‫ﺍﻝﻌﺸﺎﺌﺭﻱ‪ ،‬ﻭ ﺍﻝﺒﻌﺩ ﺍﻝﺠﻬﻭﻱ‪ ،‬ﻭ ﺍﻝﺯﺒﻭﻨﻲ‪...‬ﻤﻥ ﺠﻬﺔ ﺃﺨﺭﻯ‪.‬‬
‫ﻭ ﻤﻥ ﻫﺫﺍ ﺍﻝﻤﻨﻁﻠﻕ ﻓﺎﻝﺼﺭﺍﻉ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﻗﺩ ﺍﺭﺘﺒﻁ ﺒﺎﻝﻤﺴﺄﻝﺔ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻴﺔ ﻜﺎﻴﺩﻭﻝﻭﺠﻴﺎ‬
‫ﻭ ﻤﺭﺠﻌﻴﺔ ﻤﻐﺫﻴﺔ ﻝﻬﺫﺍ ﺍﻝﻨﺯﺍﻉ‪ .‬ﻓﺎﻝﻤﺴﺄﻝﺔ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻴﺔ ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﻗﺩ ﻋﺭﻓﺕ ﺍﻨﻘﺴﺎﻤﺎ ﺨﻁﻴﺭﺍ ﻋﻠﻰ‬
‫ﻤﺴﺘﻭﻯ ﺒﻨﻴﺔ ﺍﻝﻨﺨﺏ ﺍﻝﻤﻜﻭﻨﺔ ﻝﻠﺤﻘل ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻲ ﻭ ﺍﻝﻔﻜﺭﻱ ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪ .‬ﻭ ﻫﺫﺍ ﺍﻻﻨﻘﺴﺎﻡ ﻝﻡ ﻴﻜﻥ‬
‫ﻭﻝﻴﺩ ﻋﻬﺩ ﺍﻻﺴﺘﻘﻼل ﻭ ﺇﻨﻤﺎ ﻗﺩ ﺘﺠﻠﺕ ﺒﻭﺍﺩﺭﻩ ﺩﺍﺨل ﻤﺅﺴﺴﺎﺕ ﺍﻝﺤﺭﻜﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ‪ ،‬ﻭ ﺍﻝﺜﻭﺭﺓ‬
‫ﺍﻝﺘﺤﺭﻴﺭﻴﺔ‪ ،‬ﻭ ﻗﺩ ﺘﻜﺭﺱ ﻭ ﺃﻋﻴﺩ ﺇﻨﺘﺎﺠﻪ ﺒﻁﺭﻴﻘﺔ ﻭﺍﺴﻌﺔ ﺒﻌﺩ ﺍﻻﺴﺘﻘﻼل‪ .‬ﻓﺎﻨﻘﺴﻡ ﺍﻝﻤﺠﺘﻤﻊ‬
‫ﻭ ﻨﺨﺒﺘﻪ ﺇﻝﻰ ﻤﺠﻤﻭﻋﺘﻴﻥ‪ ،‬ﻤﺠﻤﻭﻋﺔ ﺘﻤﺜل ﺍﻷﻨﺘﻠﺠﻨﺴﻴﺎ ﺍﻝﻤﻔﺭﻨﺴﺔ ﺍﻝﻌﺼﺭﻴﺔ ﺍﻝﺘﻲ ﺘﻌﻴﺵ ﻭ ﺘﻔﻜﺭ‬
‫ﻭﻓﻕ ﺍﻝﻨﻤﻁ ﺍﻝﻐﺭﺒﻲ‪ ،‬ﻭ ﻤﺠﻤﻭﻋﺔ ﺜﺎﻨﻴﺔ ﻤﻌﺭﺒﺔ ﺘﻨﺘﻤﻲ ﺇﻴﺩﻴﻭﻝﻭﺠﻴﺎ ﺇﻝﻰ ﺍﻝﻤﺸﺭﻕ ﺍﻝﻌﺭﺒﻲ‪ ،‬ﻻ ﺘﻘﺒل‬
‫ﻝﻬﺎ ﺒﺩﻴﻼ ﻭ ﻻ ﻤﻨﺎﻓﺴﺎ‪ .‬ﻭ ﺒﻁﺒﻴﻌﺔ ﺍﻝﺤﺎل ﻜل ﻭﺍﺤﺩﺓ ﺘﻌﻤل ﻭ ﺘﻨﺎﻀل ﻤﻥ ﺃﺠل ﻤﻤﺎﺭﺴﺔ ﺍﻝﻬﻴﻤﻨﺔ‬
‫ﻋﻠﻰ ﺍﻝﺠﻤﻴﻊ‪ .‬ﻭ ﻝﻜﻥ ﻤﺎ ﻴﻤﻴﺯ ﻫﺫﻩ ﺍﻝﻤﻤﺎﺭﺴﺔ ﺃﻨﻬﺎ ﺘﺴﺘﻬﺩﻑ ﺇﻗﺼﺎﺀ ﺍﻷﺨﺭﻯ ﻭ ﻁﺭﺩﻫﺎ ﻤﻥ‬
‫ﺍﻝﺨﺎﺭﻁﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ‪ .‬ﻭ ﻗﺩ ﺍﺴﺘﻤﺭﺕ ﻗﻁﺎﻋﻴﺔ ﺍﻝﻨﺨﺏ ﺒﻌﺩ ﺍﻻﺴﺘﻘﻼل‪ ،‬ﻓﻠﻡ ﻴﻐﻴﺭ ﺍﻝﻌﻬﺩ ﺍﻝﺠﺩﻴﺩ ﺸﻴﺌﺎ‬
‫ﻤﻥ ﻫﺫﻩ ﺍﻝﺜﻨﺎﺌﻴﺔ ﺒل ﺯﺍﺩﻫﺎ ﺘﺸﺩﺩﺍ ﻭ ﺘﺼﻠﺒﺎ‪ .‬ﻓﺎﻨﻌﻜﺴﺕ ﻋﻠﻰ ﻨﻭﻋﻴﺔ ﻭ ﻜﺜﺎﻓﺔ ﺍﻝﻌﻼﻗﺔ ﻤﻊ‬
‫ﺍﻝﻤﺠﺘﻤﻊ ﻭ ﻤﺨﺘﻠﻑ ﻓﺌﺎﺘﻪ ﺍﻻﺠﺘﻤﺎﻋﻴﺔ‪ .‬ﻭ ﻨﻭﻋﻴﺔ ﺍﻝﻌﻼﻗﺔ ﻤﻊ ﺍﻝﺩﻭﻝﺔ ﻭ ﻤﺅﺴﺴﺎﺘﻬﺎ ﺒﻌﺩ‬
‫ﺍﻻﺴﺘﻘﻼل‪.‬‬
 ‫ﺃﻫﻤﻴﺔ ﺍﻝﺩﺭﺍﺴﺔ‪:‬‬
‫ﻭ ﻤﻥ ﺨﻼل ﻤﺎ ﺘﻘﺩﻡ ﺘﻨﺒﻊ ﺃﻫﻤﻴﺔ ﻫﺫﻩ ﺍﻝﺩﺭﺍﺴﺔ ﻤﻥ ﺤﺩﺍﺜﺘﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺎﻝﺒﺤﺙ ﻓﻲ ﻤﻭﻀﻭﻉ ﺍﻝﻨﺨﺒﺔ‬
‫ﺍﻝﻤﺜﻘﻔﺔ ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﻭ ﻁﺒﻴﻌﺔ ﻋﻼﻗﺘﻬﺎ ﺒﺎﻝﺴﻠﻁﺔ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻴﺔ‪ ،‬ﻴﻜﺘﺴﻲ ﺃﻫﻤﻴﺔ ﻗﺼﻭﻯ‪ ،‬ﺒﺎﻋﺘﺒﺎﺭﻩ‬
‫ﻴﻌﺎﻝﺞ ﻤﺴﺄﻝﺔ ﺤﻴﻭﻴﺔ ﻭ ﻫﺎﻤﺔ‪ ،‬ﻭ ﻻﺯﺍﻝﺕ ﺘﺜﻴﺭ ﺍﻝﻜﺜﻴﺭ ﻤﻥ ﺍﻝﺠﺩل ﻭ ﺍﻝﻨﻘﺎﺵ‪ ،‬ﺩﺍﺨل ﺍﻝﺤﻘل‬
‫ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻲ ﺍﻝﻔﻜﺭﻱ ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪،‬ﻭ ﺍﺨﺘﻴﺎﺭﻨﺎ ﻝﻬﺫﺍ ﺍﻝﺤﻘل ﺠﺎﺀ ﻗﺼﺩ ﺍﻝﺘﺤﻘﻕ ﻤﻥ ﺴﺒﺏ ﺇﺠﻬﺎﺽ‬
‫ﺍﻝﻤﺸﺭﻭﻉ ﺍﻝﻨﺨﺒﻭﻱ ﻓﻲ ﻤﺤﺎﻭﻝﺘﻪ ﺍﻻﻨﺘﻘﺎل ﺒﺎﻝﻤﺠﺘﻤﻊ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻱ ﻤﻥ ﻤﺠﺘﻤﻊ ﺘﻘﻠﻴﺩﻱ ﺇﻝﻰ ﻤﺠﺘﻤﻊ‬
‫ﺤﺩﻴﺙ‪ .‬ﻜﻤﺎ ﺘﺄﺘﻲ ﺩﺭﺍﺴﺘﻨﺎ ﻝﺘﺴﻠﻴﻁ ﺍﻝﻀﻭﺀ ﻭ ﺍﻝﻭﻗﻭﻑ ﻋﻠﻰ ﺤﻘﻴﻘﺔ ﻫﺫﻩ ﺍﻝﻔﺌﺔ ﺍﻝﻤﺜﻘﻔﺔ ﻭ ﺘﺘﺒﻊ‬
‫ﻤﺴﺎﺭ ﺘﻁﻭﺭﻫﺎ‪ ،‬ﻤﻊ ﺇﺒﺭﺍﺯ ﻋﻼﻗﺘﻬﺎ ﻭ ﺘﻔﺎﻋﻠﻬﺎ ﻤﻊ ﺒﺎﻗﻲ ﺍﻝﺸﺭﺍﺌﺢ ﺍﻻﺠﺘﻤﺎﻋﻴﺔ ﺍﻷﺨﺭﻯ‪ ،‬ﻭ ﻋﻥ‬
‫ﻤﺩﻯ ﻋﻼﻗﺔ ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻱ ﺒﺎﻝﺴﻠﻁﺔ ﻭ ﺍﻝﺩﻭﻝﺔ‪ .‬ﻭ ﺨﺼﻭﺼﺎ ﺇﺒﺭﺍﺯ ﺩﻭﺭ ﺍﻝﻔﺼﻴل‬
‫ﺍﻷﻨﺘﻠﺠﻨﺴﻲ ﺍﻝﻤﺯﺩﻭﺝ ﺍﻝﺫﻱ ﻋﺎﻨﻰ ﻤﻥ ﺘﻬﻤﻴﺵ ﻭ ﺇﻗﺼﺎﺀ ﻤﺯﺩﻭﺝ‪ ،‬ﺩﺍﺨل ﺍﻝﺤﻘل ﺍﻝﻤﻌﺭﻓﻲ‬
‫ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻲ‪ ،‬ﻭ ﻤﻥ ﻗﺒل ﻤﺠﺘﻤﻌﻪ‪ .‬ﻭ ﺭﻜﺯﻨﺎ ﻋﻠﻰ ﻨﻤﻭﺫﺝ ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ ﺍﻝﻨﻘﺩﻱ ﺍﻝﻤﻠﺘﺯﻡ" ﻤﺼﻁﻔﻰ‬
‫ﺍﻷﺸﺭﻑ" ﺒﺘﻘﺩﻴﻡ ﻷﻫﻡ ﻤﻭﺍﻗﻔﻪ ﺘﺠﺎﻩ ﺍﻝﻘﻀﻴﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ ﻭ ﻓﻲ ﻋﻼﻗﺘﻪ ﻤﻊ ﺍﻝﺩﻭﻝﺔ‪ ،‬ﺒﺎﻋﺘﺒﺎﺭﻩ ﻭﺯﻴﺭ‬
‫ﺴﺎﺒﻕ‪ ،‬ﻓﻲ ﻤﺠﺎل ﺤﺴﺎﺱ‪ ،‬ﺍﻝﺫﻱ ﻜﺎﻥ ﻴﻬﺩﻑ ﻤﻥ ﺨﻼﻝﻪ ﺘﻘﺩﻴﻡ ﻨﻘﻠﺔ ﻨﻭﻋﻴﺔ ﻓﻲ ﺘﺼﻭﺭﻩ ﻝﻠﻤﺠﺘﻤﻊ‬
‫ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻱ‪.‬‬
‫ﺃﻫﺩﺍﻑ ﺍﻝﺩﺭﺍﺴﺔ‪:‬‬
‫ﺘﻬﺩﻑ ﻫﺫﻩ ﺍﻝﺩﺭﺍﺴﺔ ﺇﻝﻰ ﺘﻭﻀﻴﺢ ﺍﻝﺭﺅﻴﺔ ﻭ ﺍﻝﻜﺸﻑ ﻋﻥ ﻤﻭﺍﻗﻑ ﺍﻝﻨﺨﺒﺔ ﺍﻝﻤﺜﻘﻔﺔ ﻤﻥ‬
‫ﺍﻝﺘﺤﻭﻻﺕ ﻭ ﺍﻝﺘﻐﻴﺭﺍﺕ ﺍﻝﺘﻲ ﻴﻌﺭﻓﻬﺎ ﺍﻝﻤﺠﺘﻤﻊ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻱ‪ ،‬ﺒﺸﻜل ﻋﺎﻡ‪ ،‬ﻭ ﻋﻼﻗﺘﻬﺎ ﺒﺎﻝﻨﺨﺏ‬
‫ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻴﺔ ﺒﺸﻜل ﺨﺎﺹ‪ ،‬ﻭ ﺫﻝﻙ ﻤﻥ ﺨﻼل‪:‬‬

‫‪ -‬ﺘﺤﺩﻴﺩ ﺍﻝﻤﻔﺎﻫﻴﻡ ﺍﻝﻨﻅﺭﻴﺔ ﺍﻝﻤﺘﻌﻠﻘﺔ ﺒﺎﻝﻨﺨﺏ ﻭ ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ ﻭ ﻤﻌﺭﻓﺔ ﺴﻴﺎﻕ ﺘﻁﻭﺭﻫﺎ‪ ،‬ﻤﻊ‬
‫ﺇﺒﺭﺍﺯ ﺘﻔﺎﻋﻠﻬﺎ ﻤﻊ ﺒﺎﻗﻲ ﺍﻝﻨﺨﺏ ﺍﻝﻤﻜﻭﻨﺔ ﻝﻠﻨﺴﻴﺞ ﺍﻻﺠﺘﻤﺎﻋﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻱ ﻭ ﺃﺜﺭﻫﺎ ﻓﻲ‬
‫ﺒﻨﺎﺀ ﻭ ﺼﻴﺎﻏﺔ ﻤﺸﺎﺭﻴﻊ ﺍﻝﺩﻭﻝﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ‪.‬‬
‫‪ -‬ﺇﺒﺭﺍﺯ ﺩﻭﺭ ﺍﻝﻌﺎﻤل ﺍﻝﺘﺎﺭﻴﺨﻲ ﻓﻲ ﺇﺸﻜﺎﻝﻴﺔ ﺍﻝﻤﺴﺄﻝﺔ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻴﺔ ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪ ،‬ﺒﺎﻋﺘﺒﺎﺭ ﺃﻥ‬
‫ﺍﻝﺼﺭﺍﻉ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ ﺍﻝﻘﺎﺌﻡ ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ – ﺒﻌﺩ ﺍﻻﺴﺘﻘﻼل‪ -‬ﻤﺎ ﻫﻭ ﺇﻻ ﺍﺴﺘﻤﺭﺍﺭﻴﺔ‬
‫ﻝﺘﻨﺎﻗﻀﺎﺕ ﺩﺍﺨل ﺘﻭﺠﻬﺎﺕ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻴﺔ ﻝﺘﻴﺎﺭﺍﺕ ﺍﻝﺤﺭﻜﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ‪ ،‬ﻭ ﻋﺎﻤل ﺍﻝﻠﻐﺔ ﻜﻤﺤﺩﺩ‬
‫ﻝﻠﻨﺯﺍﻉ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﻗﺒل ﻭ ﺒﻌﺩ ﺍﻻﺴﺘﻘﻼل‪.‬‬
‫‪ -‬ﺘﺒﻴﺎﻥ ﺃﻫﻤﻴﺔ ﻭ ﺩﻭﺭ ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ ﺩﺍﺨل ﺍﻝﻤﺠﺘﻤﻊ ﻤﻥ ﺨﻼل ﻓﺎﻋﻠﻴﺘﻪ ﻭ ﻓﻌﺎﻝﻴﺘﻪ ﻭ ﺫﻝﻙ‬
‫ﺒﺎﻝﺘﻌﺭﻑ ﻋﻠﻰ ﻋﻤﻠﻴﺔ ﺍﻝﺘﺤﻭل ﺍﻝﺘﻲ ﺸﻬﺩﺘﻬﺎ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﺔ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻴﺔ ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﺒﻌﺩ‬
‫ﺍﻻﺴﺘﻘﻼل‪ ،‬ﻭ ﻤﺩﻯ ﺘﺄﺜﺭﻫﺎ ﺒﺎﻝﻀﻐﻭﻁﺎﺕ ﺍﻹﻴﺩﻴﻭﻝﻭﺠﻴﺔ ﻝﻠﻘﻴﺎﺩﺓ ﺍﻝﺤﺎﻜﻤﺔ‪.‬‬
 ‫ﺇﺸﻜﺎﻝﻴﺔ ﺍﻝﺩﺭﺍﺴﺔ‪:‬‬
‫ﻭ ﺒﻌﺩ ﻫﺫﺍ ﺍﻝﺘﻘﺩﻴﻡ ﻭ ﺍﻝﺫﻱ ﺤﺎﻭﻝﻨﺎ ﻤﻥ ﺨﻼﻝﻪ ﺍﻹﺤﺎﻁﺔ ﺍﻝﻤﻭﻀﻭﻉ‪ ،‬ﻭ ﺫﻝﻙ ﺴﻌﻴﺎ ﻤﻨﺎ ﻝﺒﻨﺎﺀ‬
‫ﺃﺭﻜﺎﻥ ﺍﻹﺸﻜﺎﻝﻴﺔ ﻭ ﺍﻹﻝﻤﺎﻡ ﺒﺠﻤﻴﻊ ﺠﻭﺍﻨﺒﻬﺎ‪ .‬ﻓﻤﻥ ﺃﺠل ﺫﻝﻙ ﻝﺠﺄﻨﺎ ﺇﻝﻰ ﻭﻀﻊ ﺇﻁﺎﺭﻴﻥ‪ ،‬ﺍﻷﻭل‬
‫ﻫﻭ ﺍﻹﻁﺎﺭ "ﺍﻝﻤﺤﻠﻲ ﺍﻝﺩﺍﺨﻠﻲ" ﻭ ﺍﻝﺫﻱ ﻴﺘﻀﻤﻥ ﺩﻭﺭ ﺍﻝﻤﻨﻅﻭﻤﺔ ﺍﻝﺘﻌﻠﻴﻤﻴﺔ ﻓﻲ ﺇﻓﺭﺍﺯ‬
‫ﻭ ﺘﻜﻭﻴﻥ ﻨﺨﺏ ﻤﺘﻌﻠﻤﺔ ﺴﻭﺍﺀ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﺔ ﺍﻝﺘﻌﻠﻴﻤﻴﺔ ﺍﻝﻔﺭﻨﺴﻴﺔ‪ ،‬ﺃﻭ ﺍﻝﻤﺩﺭﺴﺔ ﺍﻝﻌﺭﺒﻴﺔ‪ ،‬ﻭ ﺒﺎﻝﺘﺎﻝﻲ‬
‫ﺘﻘﺩﻴﻡ ﻝﺩﻭﺭ ﻭ ﻤﻜﺎﻨﺔ ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ ﻋﺒﺭ ﻤﺭﺤﻠﺘﻴﻥ‪ ،‬ﻤﺭﺤﻠﺔ ﺍﻝﺤﺭﻜﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ ﻭ ﺍﻝﺜﻭﺭﺓ ﺍﻝﺘﺤﺭﻴﺭﻴﺔ‪،‬‬
‫ﻭ ﺍﻝﻠﺘﺎﻥ ﺘﻤﺜﻼﻥ ﺍﻝﺤﻘﺒﺔ ﺍﻻﺴﺘﻌﻤﺎﺭﻴﺔ‪ ،‬ﺜﻡ ﻤﺭﺤﻠﺔ ﺍﻻﺴﺘﻘﻼل ﻭ ﺒﻨﺎﺀ ﺍﻝﺩﻭﻝﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ‪.‬ﻫﺫﺍ ﻓﻴﻤﺎ‬
‫ﻴﺨﺹ ﺒﺎﻹﻁﺎﺭ ﺍﻝﻤﺤﻠﻲ‪ ،‬ﺃﻤﺎ ﺍﻝﺠﺎﻨﺏ ﺍﻝﺨﺎﺭﺠﻲ‪ ،‬ﻓﻘﺩ ﻗﺴﻤﺘﻪ ﺒﺩﻭﺭﻩ ﺇﻝﻰ ﻗﺴﻤﻴﻥ‪ ،‬ﻗﺴﻡ ﺨﺎﺹ‬
‫ﺒﺎﻝﺘﻭﺠﻬﺎﺕ ﺍﻝﻨﻅﺭﻴﺔ ﻝﻠﻔﻜﺭ ﺍﻝﻨﺨﺒﻭﻱ‪ ،‬ﻭ ﻗﺴﻡ ﺃﺨﺭ ﺨﺎﺹ ﺒﺎﻹﻁﺎﺭ ﺍﻝﻤﻔﺎﻫﻴﻤﻲ ﻝﻠﻤﺜﻘﻑ ﻓﻲ ﺍﻝﻔﻜﺭ‬
‫ﺍﻝﻐﺭﺒﻲ ﻭ ﺍﻝﻌﺭﺒﻲ‪.‬‬
‫ﻭ ﺍﻨﻁﻼﻗﺎ ﻤﻥ ﻫﺫﺍ ﺍﻝﺘﻘﺩﻴﻡ ﺸﻜﻠﺕ ﻝﺩﻴﻨﺎ ﺍﻝﺒﻭﺍﺒﺔ ﺍﻝﺘﻲ ﻭﻝﺠﻨﺎ ﻤﻨﻬﺎ ﻝﺘﺤﻠﻴل ﺍﻹﺸﻜﺎﻝﻴﺔ ﺍﻝﺭﺌﻴﺴﻴﺔ‬
‫ﺍﻝﺘﻲ ﺤﺩﺩﻨﺎﻫﺎ ﻝﻤﻭﻀﻭﻉ ﺍﻝﺩﺭﺍﺴﺔ ﻭ ﺍﻝﺘﻲ ﺘﻤﺜﻠﺕ ﻓﻲ ﺍﻝﺘﺴﺎﺅﻻﺕ ﺍﻝﺘﺎﻝﻲ‪ :‬ﻤﺎ ﻫﻲ ﺍﻝﺠﺩﻭﻯ ﻤﻥ‬
‫ﺘﻐﻴﻴﺏ ﺸﺭﻋﻴﺔ ﺍﻝﻤﺜﻘﻔﻴﻥ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﻴﻥ ﺍﻝﺫﻴﻥ ﺴﺎﻫﻤﻭﺍ ﺒﺎﻷﻤﺱ ﻓﻲ ﺍﻝﺒﺤﺙ ﻋﻥ ﺍﻝﺤﻠﻭل ﻝﻠﻘﻀﻴﺔ‬
‫ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ؟ ﻭ ﻫل ﻴﻤﻜﻨﻨﺎ ﺘﻔﺴﻴﺭ ﻤﻭﻗﻊ ﺍﻝﻨﺨﺒﺔ ﺍﻝﻤﺜﻘﻔﺔ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﺔ ﺍﻝﺤﺎﻝﻴﺔ ﺒﺎﻝﺭﺠﻭﻉ ﺇﻝﻰ ﻤﻭﻗﻌﻬﺎ‬
‫ﺩﺍﺨل ﺍﻝﺤﺭﻜﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ ﻭ ﺍﻝﺜﻭﺭﺓ ﺍﻝﺘﺤﺭﻴﺭﻴﺔ؟ ﺃﻡ ﺃﻥ ﻫﺫﻩ ﺍﻝﻔﺌﺔ ﺍﻝﻤﺘﻤﺩﺭﺴﺔ ﻝﻡ ﺘﺭﻕ ﻓﻲ ﺘﻜﻭﻴﻨﻬﺎ‬
‫ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ ﺇﻝﻰ ﻤﺴﺘﻭﻯ ﺍﻝﻤﻨﻅﺭ ﻭ ﺍﻝﻤﺸﺭﻉ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ ﺍﻝﺫﻱ ﻫﻨﺩﺱ ﺍﻝﺒﻨﺎﺀ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ ﺍﻝﻤﻨﻅﻡ ﻝﻠﺩﻭﻝﺔ‬
‫ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﺔ؟ﻭ ﻫل ﻝﻠﺴﻠﻁﺔ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻴﺔ ﻓﻲ ﻤﺭﺤﻠﺔ ﺍﻻﺴﺘﻘﻼل ﺩﻭﺭ ﻓﻲ ﺘﺤﺠﻴﻡ ﻭﻅﻴﻔﺔ ﺍﻝﻤﺜﻘﻔﻴﻥ؟‬
‫ﺃﻡ ﺃﻨﻨﺎ ﻤﺎ ﻨﺯﺍل ﻨﺨﺎﻑ ﻜل ﺍﻝﺨﻭﻑ ﻤﻥ ﺍﻝﻌﻤل ﺒﺎﻝﻌﻘﻠﻨﺔ ﻭ ﺍﻝﻤﻨﻬﺠﻴﺔ ﺍﻝﻔﻜﺭﻴﺔ ﻭ ﺒﺎﻝﺘﺎﻝﻲ ﺍﻝﺤﻔﺎﻅ‬
‫ﻋﻠﻰ ﻗﺎﻋﺩﺓ ﺍﻝﻤﺎﻀﻲ ﺍﻝﻤﺒﻨﻴﺔ ﻋﻠﻰ ﺃﻥ ﻫﺫﻩ ﺍﻝﺸﺭﻴﺤﺔ ﻤﺼﺎﺒﺔ ﺒﺎﻝﻌﻘﻡ‪ ،‬ﻭ ﻤﻥ ﺜﻡ ﻋﺩﻡ ﺍﻻﻋﺘﺭﺍﻑ‬
‫ﺒﺠﻬﻭﺩﻫﺎ‪ ،‬ﺒل ﻭ ﺒﺸﺭﻋﻴﺘﻬﺎ‪ ،‬ﻭ ﺠﺎﺯ ﺇﺒﻌﺎﺩﻫﺎ ﻋﻥ ﺍﻝﺘﺤﻭل ﺍﻝﺫﻱ ﺸﻬﺩﺘﻪ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﺍﻝﻤﺴﺘﻘﻠﺔ؟‬
‫ﻭ ﻤﺎﻫﻭ ﻤﺼﻴﺭ ﺍﻝﻨﺨﺒﺔ ﺍﻝﻤﺩﺭﺴﻴﺔ ﻤﺯﺩﻭﺠﺔ ﺍﻝﻠﻐﺔ ﺩﺍﺨل ﺍﻝﺤﻘل ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻱ؟‪.‬‬
‫ﻭ ﻷﺠل ﺫﻝﻙ ﺠﺎﺀﺕ ﺍﻝﻔﺭﻀﻴﺎﺕ ﻋﻠﻰ ﺍﻝﺸﻜل ﺍﻝﺘﺎﻝﻲ‪:‬‬

‫ﻝﻠﻌﺎﻤل ﺍﻝﺘﺎﺭﻴﺨﻲ ﺩﻭﺭ ﻤﻬﻡ ﻓﻲ ﺘﺤﺩﻴﺩ ﻭﻀﻌﻴﺔ ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻱ‪ ،‬ﻓﺎﻻﻨﻘﺴﺎﻡ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻲ‬ ‫‪-‬‬
‫ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻱ ﺍﻝﻴﻭﻡ ﻴﻌﺒﺭ ﻋﻥ ﻭﺍﻗﻊ ﻤﻠﻤﻭﺱ‪ ،‬ﻜﺎﻨﺕ ﻝﻪ ﺠﺫﻭﺭ ﻤﻤﺘﺩﺓ ﻓﻲ ﺍﻝﺘﺎﺭﻴﺦ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ‬
‫ﻝﻠﺠﺯﺍﺌﺭ‪.‬‬
‫ﺇﻥ ﺍﻝﻤﺴﺄﻝﺔ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻴﺔ ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﺘﺸﻜل ﺍﻝﻤﻀﻤﻭﻥ ﺍﻹﻴﺩﻴﻭﻝﻭﺠﻲ ﻓﻲ ﺍﻝﺼﺭﺍﻉ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ‪.‬‬ ‫‪-‬‬
‫ﺇﻥ ﺍﻝﻠﻐﺔ ﻫﻲ ﺍﻝﻌﺎﻤل ﺍﻝﻤﺤﺭﻙ ﺍﻝﺩﻴﻨﺎﻤﻴﻜﻲ ﻭ ﺍﻝﻤﺤﺩﺩ ﻝﻠﺼﺭﺍﻋﺎﺕ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻴﺔ ﺍﻹﻴﺩﻴﻭﻝﻭﺠﻴﺔ‬ ‫‪-‬‬
‫ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻴﺔ‪.‬‬
‫ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ ﺍﻝﻤﺩﺭﺴﻲ ﻋﺎﻨﻰ ﻭ ﻻ ﻴﺯﺍل ﻴﻌﺎﻨﻲ ﻤﻥ ﺍﻝﺘﻬﻤﻴﺵ ﻭ ﺍﻹﻗﺼﺎﺀ ﻷﻨﻪ ﻤﺜﻘﻑ ﺍﻝﺒﻴﻥ‬ ‫‪-‬‬
‫ﺒﻴﻥ‪.‬‬
 ‫ﻤﻨﻬﺞ ﺍﻝﺩﺭﺍﺴﺔ‪:‬‬
‫ﺇﻥ ﺃﻱ ﺒﺤﺙ ﻋﻠﻤﻲ ﻭ ﻝﻴﻜﻥ ﻓﻲ ﺍﻝﻌﻠﻭﻡ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻴﺔ ﻻﺒﺩ ﺃﻥ ﻴﻘﻭﻡ ﻋﻠﻰ ﻁﺭﻕ ﻤﻨﻬﺠﻴﺔ‬
‫ﻭ ﺘﻘﻨﻴﺎﺕ ﻤﻨﺎﺴﺒﺔ ﺘﻌﻜﺱ ﺍﻹﻁﺎﺭ ﺍﻝﻨﻅﺭﻱ ﻭ ﺍﻝﻤﻨﻬﺠﻲ ﺍﻝﺫﻱ ﻋﻠﻰ ﺍﻝﺒﺎﺤﺙ ﻗﻭﻝﺒﺔ ﻤﻭﻀﻭﻋﻪ ﻓﻴﻬﺎ‬
‫ﻗﺼﺩ ﺍﻝﻭﺼﻭل ﺇﻝﻰ ﻨﺘﺎﺌﺞ ﻋﻠﻤﻴﺔ ﻭ ﻤﻭﻀﻭﻋﻴﺔ‪ .‬ﻓﻤﻥ ﺍﻝﻭﺍﺠﺏ ﺃﻥ ﻴﺭﺘﻜﺯ ﻜل ﺒﺤﺙ ﻋﻠﻰ‬
‫ﻤﻨﻬﺠﻴﺔ ﻤﺤﺩﺩﺓ ﺘﻌﻜﺱ ﺠﻭﻫﺭ ﺍﻝﻘﻀﻴﺔ ﺍﻝﻤﻁﺭﻭﺤﺔ ﻝﻠﺩﺭﺍﺴﺔ‪ ،‬ﻭ ﻤﻭﻀﻭﻉ ﻤﻥ ﻫﺫﺍ ﺍﻝﻨﻭﻉ ﺒﺩﻭﺭﻩ‬
‫ﻴﻌﺘﻤﺩ ﻋﻠﻰ ﺘﻘﻨﻴﺎﺕ ﺨﺎﺼﺔ ﻭ ﻤﺤﺩﺩﺓ‪ ،‬ﺘﺴﺎﻋﺩ ﻋﻠﻰ ﺘﻔﺴﻴﺭ ﻤﻴﻜﺎﻨﺯﻴﻤﺎﺕ ﻤﻌﻴﻨﺔ‪ ،‬ﻤﺘﻌﻠﻘﺔ‬
‫ﺒﺎﻝﻤﻭﻀﻭﻉ‪ ،‬ﺯﻴﺎﺩﺓ ﻋﻠﻰ ﻀﺭﻭﺭﺓ ﺘﺒﻨﻲ ﻤﻔﺎﻫﻴﻡ ﻨﻅﺭﻴﺔ ﺃﻭ ﺃﻜﺜﺭ ﻤﻥ ﻨﻅﺭﻴﺔ ﺘﻜﻭﻥ ﻤﺘﻤﺎﺸﻴﺔ‬
‫ﻭ ﺍﻝﻤﺴﺄﻝﺔ ﻤﺤل ﻝﻘﻭﻝﺒﺘﻬﺎ ﻓﻲ ﺇﻁﺎﺭ ﻤﺤﺩﺩ ﻭ ﻤﻭﺠﻪ ﻝﻬﺎ‪.‬‬
‫ﻓﻨﻅﺭﺍ ﻝﻁﺒﻴﻌﺔ ﺍﻝﻤﻭﻀﻭﻉ ‪ ،‬ﻭ ﺨﺩﻤﺔ ﻝﻠﻔﺭﻀﻴﺎﺕ ﺍﻝﺘﻲ ﺍﻋﺘﻤﺩﻨﺎﻫﺎ ﻓﻲ ﻫﺫﺍ ﺍﻝﺒﺤﺙ‪ ،‬ﻓﻘﺩ‬
‫ﺯﺍﻭﺠﻨﺎ ﺒﻴﻥ ﺍﻝﻤﻨﻬﺠﻴﻥ ﺍﻝﺘﺎﺭﻴﺨﻲ ﻭ ﺍﻝﻭﺼﻔﻲ‪ .‬ﻓﻘﺩ ﺍﻋﺘﻤﺩﻨﺎ ﻋﻠﻰ ﺍﻝﻤﻨﻬﺞ ﺍﻝﺘﺎﺭﻴﺨﻲ ‪ ،‬ﻜﻭﻥ‬
‫ﺍﻝﺘﺎﺭﻴﺦ ﻤﺼﺩﺭﺍ ﻫﺎﻤﺎ ﻤﻥ ﻤﺼﺎﺩﺭ ﺍﻝﻤﻌﻠﻭﻤﺎﺕ‪ ،‬ﺤﻴﺙ ﺘﺘﺭﺘﺏ ﻤﻌﺭﻓﺔ ﺍﻝﺤﺎﻀﺭ ﻋﻠﻰ ﺨﺒﺭﺍﺕ‬
‫ﻭ ﻤﻌﺭﻓﺔ ﻤﺎ ﺴﺒﻕ ﻤﻥ ﺃﺤﺩﺍﺙ ﻭ ﻭﻗﻌﺕ ﻓﻲ ﺍﻝﻤﺎﻀﻲ‪ ،‬ﻓﻔﻬﻡ ﻭﻀﻌﻴﺔ ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻱ‪ ،‬ﺇﺫ ﻻ‬
‫ﻴﺘﻡ ﺫﻝﻙ ﺇﻻ ﺒﺎﻝﺭﺠﻭﻉ ﺇﻝﻰ ﺍﻝﺘﺎﺭﻴﺦ‪ ،‬ﺤﻴﺙ ﺃﻨﻨﺎ ﺭﻜﺯﺕ ﻋﻠﻰ ﺒﺩﺍﻴﺎﺕ ﺍﻝﻘﺭﻥ ﺍﻝﻌﺸﺭﻴﻥ‪ ،‬ﻓﻬﺫﻩ‬
‫ﺍﻝﻤﺭﺤﻠﺔ ﺍﺘﺴﻤﺕ ﺒﻅﻬﻭﺭ ﺍﻝﻨﺨﺒﺔ ﺍﻝﻤﺜﻘﻔﺔ ﻭ ﺍﻝﻤﺘﻌﻠﻤﺔ ﻤﻥ ﺍﻷﻫﺎﻝﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﻴﻥ‪ ،‬ﻭ ﻫﻡ ﺨﺭﻴﺠﻲ‬
‫ﺍﻝﻤﺩﺍﺭﺱ ﻭ ﺍﻝﺜﺎﻨﻭﻴﺎﺕ ﻭ ﺍﻝﺠﺎﻤﻌﺔ‪ ،‬ﺘﺸﺒﻌﻭﺍ ﺒﻜﺜﻴﺭ ﻤﻥ ﺍﻝﻘﻴﻡ ﻭ ﺍﻝﻤﺒﺎﺩﺉ ﺍﻝﺘﻲ ﺘﺤﻤﻠﻬﺎ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﺔ‬
‫ﺍﻝﻔﺭﻨﺴﻴﺔ ﻭ ﺍﻝﺤﻀﺎﺭﺓ ﺍﻷﻭﺭﻭﺒﻴﺔ‪.‬ﻭ ﻤﻥ ﺠﻬﺔ ﺃﺨﺭﻯ ﺘﺘﺒﻊ ﺍﻝﻨﺨﺒﺔ ﺍﻝﻤﻌﺭﺒﺔ ﻭ ﻤﺴﺎﺭﻫﺎ ﺍﻝﻌﻠﻤﻲ‬
‫ﻭ ﺍﻝﻌﻤﻠﻲ‪ .‬ﻭ ﺘﻤﻴﺯﺕ ﻫﺫﻩ ﺍﻝﻔﺘﺭﺓ ﺃﻴﻀﺎ ﺒﻅﻬﻭﺭ ﺍﻝﺤﺭﻜﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ ﺒﺠﻤﻴﻊ ﺘﻴﺎﺭﺍﺘﻬﺎ "ﺍﻹﺩﻤﺎﺠﻴﺔ‪-‬‬
‫ﺍﻻﺴﺘﻘﻼﻝﻴﺔ‪-‬ﺍﻹﺼﻼﺤﻴﺔ"‪ .‬ﻭ ﺫﻝﻙ ﺒﺎﻋﺘﺒﺎﺭ ﺃﻥ ﺍﻝﺤﺭﻜﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ ﻭ ﺍﻝﻤﺘﻤﺜﻠﺔ ﻓﻲ ﺘﻴﺎﺭ‬
‫ﺍﻻﺴﺘﻘﻼﻝﻲ‪ ،‬ﻴﻌﻭﺩ ﻝﻬﺎ ﺍﻝﻔﻀل ﻭ ﺍﻷﺴﺒﻘﻴﺔ ﻓﻲ ﺇﻋﻼﻥ ﻭ ﺘﺒﻨﻲ ﺍﻝﺜﻭﺭﺓ ﺍﻝﺘﺤﺭﻴﺭﻴﺔ‪ ،‬ﻭ ﺍﻝﺘﻲ ﻤﺜﻠﺕ‬
‫ﺍﻝﺸﺭﻋﻴﺔ ﺍﻝﺘﻲ ﺃﺭﺘﻜﺯ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﻨﻅﺎﻡ ﺍﻝﺤﻜﻡ ﺒﻌﺩ ﺍﻻﺴﺘﻘﻼل‪ .‬ﻭ ﻷﺠل ﻫﺫﺍ ﻴﻤﻜﻥ ﺍﻋﺘﺒﺎﺭ ﺃﻥ‬
‫ﻭﻀﻌﻴﺔ ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ ﺍﻝﺤﺎﻝﻲ ﻤﺎ ﻫﻲ ﺇﻻ ﺍﺴﺘﻤﺭﺍﺭﻴﺔ ﻓﻲ ﻜﺜﻴﺭ ﻤﻥ ﺠﻭﺍﻨﺒﻬﺎ ﻝﻭﻀﻌﻴﺔ ﻭ ﻤﻜﺎﻨﺔ‬
‫ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ ﻓﻲ ﺍﻝﻘﺭﻥ ﺍﻝﻌﺸﺭﻴﻥ‪.‬‬
‫ﺃﻤﺎ ﺍﺴﺘﺨﺩﺍﻤﻲ ﻝﻠﻤﻨﻬﺞ ﺍﻝﻭﺼﻔﻲ ﻓﻴﻌﻭﺩ ﻝﻤﺎ ﻫﺫﺍ ﺍﻝﻤﻨﻬﺞ ﻤﻥ ﻤﺯﺍﻴﺎ ﻭ ﺨﺼﻭﺼﻴﺎﺕ‪ ،‬ﺤﻴﺙ‬
‫ﻴﻘﻑ ﺍﻝﺒﺎﺤﺙ ﻤﻥ ﺨﻼل ﺍﺴﺘﺨﺩﺍﻤﻪ ﻝﻬﺫﺍ ﺍﻝﻤﻨﻬﺞ ﻋﻠﻰ ﺍﻝﻭﺼﻑ ﺍﻝﺩﻗﻴﻕ ﻝﻠﻅﺎﻫﺭﺓ ﺃﻭ ﺍﻝﻤﻭﻀﻭﻉ‬
‫ﺍﻝﻤﻘﺼﻭﺩ ﻝﺩﺭﺍﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻭ ﺫﻝﻙ ﻤﻥ ﺨﻼل ﺭﺒﻁ ﻋﻼﻗﺎﺕ ﻭ ﺭﻭﺍﺒﻁ ﺒﻴﻥ ﺍﻝﻤﻭﻀﻭﻉ ﺍﻝﻤﺩﺭﻭﺱ‬
‫ﻭ ﺍﻝﻅﻭﺍﻫﺭ ﻭ ﺍﻝﻤﻭﺍﻀﻴﻊ ﺍﻝﺘﻲ ﻴﺘﻔﺎﻋل ﻤﻌﻬﺎ ﺴﻭﺍﺀ ﻋﻥ ﻁﺭﻴﻕ ﺍﻝﺘﺼﺎﺩﻡ ﺃﻭ ﺍﻻﻝﺘﻘﺎﺀ‪ ،‬ﻭ ﻤﻥ‬
‫ﺍﻝﺘﻨﺎﻗﺽ ﺃﻭ ﺍﻻﻨﺴﺠﺎﻡ ﻭ ﺇﻝﻰ ﻏﻴﺭ ﺫﻝﻙ ﻤﻥ ﺃﻨﻭﺍﻉ ﺍﻝﺘﻔﺎﻋل‪.‬‬
‫ﺍﺫ ﺘﻌﺘﻤﺩ ﻫﺫﻩ ﺍﻝﺩﺭﺍﺴﺔ ﻓﻲ ﺴﻴﺎﻗﻬﺎ ﺍﻝﻌﺎﻡ ﻋﻠﻰ ﺍﻝﻜﺘﺏ ﻭ ﺍﻝﻤﺭﺍﺠﻊ ﺒﺎﻝﻠﻐﺔ ﺍﻝﻌﺭﺒﻴﺔ ﻭ ﺍﻷﺠﻨﺒﻴﺔ‪،‬‬
‫ﻭ ﻤﻘﺘﻁﻔﺎﺕ ﻤﻥ ﺍﻝﺩﻭﺭﻴﺎﺕ ﺍﻝﻌﺭﺒﻴﺔ ﻭ ﺍﻷﺠﻨﺒﻴﺔ‪ ،‬ﻭ ﺍﻝﺩﺭﺍﺴﺎﺕ ﺍﻝﺼﺎﺩﺭﺓ ﻋﻥ ﻤﺭﺍﻜﺯ ﺍﻝﺩﺭﺍﺴﺎﺕ‬
‫ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻴﺔ ﻭ ﺍﻝﺘﺎﺭﻴﺨﻴﺔ‪ ،‬ﻭ ﺘﺼﺭﻴﺤﺎﺕ ﺍﻝﻨﺨﺏ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻴﺔ ﺍﻝﻘﻴﺎﺩﻴﺔ ﻭ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻴﺔ ﺴﻭﺍﺀ ﻗﺒل ﺍﻻﺴﺘﻘﻼل‬
‫ﻤﻥ ﺘﺼﺭﻴﺤﺎﺕ ﺍﻝﻨﺨﺏ ﺍﻝﻜﻭﻝﻭﻨﻴﺎﻝﻴﺔ ﺃﻭ ﺒﻌﺩﻩ‪.‬ﻭ ﻏﻴﺭﻫﺎ ﻤﻥ ﻤﺼﺎﺩﺭ ﺫﺍﺕ ﺼﻠﺔ ﺒﺎﻝﻤﻭﻀﻭﻉ‪.‬‬
‫ﻭ ﺇﺫﺍ ﺍﻋﺘﻤﺩﻨﺎ ﺫﻝﻙ ﺃﺴﺎﺴﺎ ﻓﻬﺫﺍ ﻗﺼﺩ ﺤﺼﺭ ﺍﻝﻤﻭﻀﻭﻉ ﻤﻨﻬﺠﻴﺎ‪ ،‬ﻭ ﺍﻝﺫﻱ ﻨﺤﻥ ﺒﺼﺩﺩ ﺩﺭﺍﺴﺘﻪ‬
‫ﻓﻲ ﺸﻜل ﻨﺼﻭﺹ ﻝﻬﺎ ﺘﺎﺭﻴﺨﻴﺘﻬﺎ ﻭ ﺯﻤﺎﻨﻴﺘﻬﺎ‪ ،‬ﻭ ﻫﻲ ﺍﻝﺘﻲ ﺘﺘﻀﻤﻥ ﺍﻝﻤﺴﺄﻝﺔ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻴﺔ ﻭ ﺍﻝﻨﺨﺏ‬
‫ﺍﻝﻤﺜﻘﻔﺔ ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﺒﺎﻋﺘﺒﺎﺭﻫﺎ ﺍﻝﻅﺎﻫﺭﺓ ﺍﻝﻤﺒﺤﻭﺜﺔ‪ ،‬ﻭ ﻁﻠﺏ ﻓﻬﻤﻬﺎ ﻤﻥ ﺤﻴﺙ ﻫﻲ ﺒﻨﻴﺔ ﻓﻲ‬
‫ﻭﺍﻗﻊ ﺍﻝﻌﻼﻗﺎﺕ ﺍﻻﺠﺘﻤﺎﻋﻴﺔ ‪ ،‬ﻭ ﺘﺤﻠﻴل ﻭ ﺘﻔﻜﻴﻙ ﻋﻼﻗﺎﺘﻬﺎ ﺍﻝﻔﻜﺭﻴﺔ ﻭ ﺍﻝﻜﺸﻑ ﻋﻨﻬﺎ ﺒﻤﻨﻅﻭﺭ‬
‫ﻋﻠﻤﻲ ﻤﻭﻀﻭﻋﻲ‪ ،‬ﻓﻲ ﺇﻁﺎﺭ ﻗﺭﺍﺀﺓ ﺘﺄﻭﻴﻠﻴﺔ ﺩﻻﻝﻴﺔ ﻨﺭﻴﺩﻫﺎ ﺃﻥ ﺘﻜﻭﻥ ﺃﺴﺎﺴﺎ ﻝﻠﻤﻨﻬﺠﻴﻥ‬
‫ﺍﻝﻤﺫﻜﻭﺭﻴﻥ ﺃﻋﻼﻩ‪ .‬ﻓﻘﺩ ﺍﻋﺘﻤﺩﻨﺎ ﻋﻠﻰ ﺍﻻﻗﺘﺭﺍﺏ ﺍﻝﺒﻨﺎﺌﻲ ﺍﻝﺫﻱ ﻴﺭﻜﺯ ﻋﻠﻰ ﺘﺄﺜﻴﺭ ﺍﻝﺒﻴﺌﺔ ﺍﻝﺩﺍﺨﻠﻴﺔ‬
‫ﻭ ﺍﻝﺨﺎﺭﺠﻴﺔ‪ ،‬ﻓﻲ ﻋﻤﻠﻴﺔ ﺍﻝﻨﺸﺎﻁ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ ﻭ ﺍﻝﺘﻁﻭﺭ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ ﻋﻤﻭﻤﺎ ﺤﻴﺙ ﻻﺤﻅﻨﺎ‪،‬‬
‫ﺍﻷﻭﻀﺎﻉ ﺍﻝﺩﻭﻝﻴﺔ ﻭ ﺍﻝﺘﺤﻭﻻﺕ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻴﺔ ﻭ ﺍﻻﻗﺘﺼﺎﺩﻴﺔ‪ ،‬ﻓﻲ ﻤﺨﺘﻠﻑ ﺍﻝﺒﻠﺩﺍﻥ‪ ،‬ﻋﻠﻰ ﺍﻝﻨﺴﻕ‬
‫ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻱ‪ ،‬ﻭ ﻋﻠﻰ ﻤﺴﺎﺭ ﺍﻝﻨﺨﺏ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻴﺔ ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪.‬‬
‫ﺍﻝﺩﺭﺍﺴﺎﺕ ﺍﻝﺴﺎﺒﻘﺔ‪:‬‬
‫ﻤﻥ ﺍﻝﻀﺭﻭﺭﻱ ﺍﻻﻁﻼﻉ ﻋﻠﻰ ﺍﻝﺩﺭﺍﺴﺎﺕ ﻭ ﺍﻝﻜﺘﺎﺒﺎﺕ ﺍﻝﺘﻲ ﺘﻨﺎﻭﻝﺕ ﺍﻝﻤﻭﻀﻭﻉ ﺍﻝﺫﻱ ﻨﺤﻥ‬
‫ﺒﺼﺩﺩ ﺩﺭﺍﺴﺘﻪ‪ ،‬ﻭﺒﺭﻏﻡ ﻤﻥ ﺃﻥ ﺍﻝﺩﺭﺍﺴﺎﺕ ﺤﻭل ﺍﻝﻤﺜﻘﻔﻴﻥ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﻴﻥ‪ ،‬ﻻ ﺯﺍﻝﺕ ﻓﻲ ﺒﺩﺍﻴﺘﻬﺎ ﺇﺫﺍ‬
‫ﺍﺴﺘﺜﻨﻴﻨﺎ ﺍﻝﺩﺭﺍﺴﺔ ﺍﻝﻜﻼﺴﻴﻜﻴﺔ ﻭ ﺍﻝﻤﺘﻤﻴﺯﺓ ﺍﻝﺘﻲ ﻗﺩﻤﻬﺎ"ﻋﻠﻲ ﻤﺭﺍﺩ" ﺤﻭل ﺍﻝﺤﺭﻜﺔ ﺍﻹﺼﻼﺤﻴﺔ‬
‫ﺍﻝﻤﻨﺸﻭﺭﺓ ﺴﻨﺔ ‪ .1967‬ﺇﺫ ﻜﺎﻥ ﻻﺒﺩ ﻤﻥ ﺍﻨﺘﻅﺎﺭ ﺍﻝﻌﻘﺩ ﺍﻷﺨﻴﺭ ﻝﻜﻲ ﻨﺸﻬﺩ ﺼﺩﻭﺭ ﺒﻌﺽ‬
‫ﺍﻝﺩﺭﺍﺴﺎﺕ ﻓﻲ ﻫﺫﺍ ﺍﻝﻤﺠﺎل ﻤﻥ ﻗﺒل ﺒﻌﺽ ﺍﻝﺴﻭﺴﻴﻭﻝﻭﺠﻴﻴﻥ‪ .‬ﻓﻘﺩ ﻅﻬﺭﺕ ﺩﺭﺍﺴﺘﺎﻥ ﻋﻠﻰ ﺸﻜل‬
‫ﻤﻘﺎﻻﺕ ﻤﻁﻭﻝﺔ ﺃﺜﺎﺭﺕ ﺍﻻﻨﺘﺒﺎﻩ ﻭ ﺍﻝﺫﻱ ﻗﺎﻡ ﺒﻬﺎ "ﻋﺒﺩ ﺍﻝﻘﺎﺩﺭ ﺠﻐﻠﻭل" ﺤﻭل ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ ﺘﺤﺕ‬
‫ﻋﻨﻭﺍﻥ‪ " :‬ﺘﺸﻜل ﺍﻝﻤﺜﻘﻔﻴﻥ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﻴﻥ ﺍﻝﻌﺼﺭﻴﻴﻥ"‪ ،‬ﺃﻤﺎ ﺍﻝﺜﺎﻨﻴﺔ ﻓﻜﺎﻨﺕ "ﻝﻌﻠﻲ ﺍﻝﻜﻨﺯ"‪" :‬ﻤﻌﻁﻴﺎﺕ‬
‫ﻝﺘﺤﻠﻴل ﺍﻻﻨﺘﻠﺠﻨﺴﻴﺎ ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ"‪ .‬ﻅﻬﺭﺕ ﺍﻝﺩﺭﺍﺴﺘﺎﻥ ﻋﻠﻰ ﺸﻜل ﻤﻘﺎﻻﺕ ﻤﻁﻭﻝﺔ ﺃﺜﺎﺭﺕ ﺍﻨﺘﺒﺎﻩ‬
‫ﺍﻝﻤﻬﺘﻤﻴﻥ ﺒﺩﺍﺭﺴﺔ ﺍﻝﺤﻘل ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻲ‪ .‬ﻭﻤﻊ ﺃﻋﻤﺎل ﻓﺎﻨﻲ ﻜﻭﻝﻭﻨﺎ ﻭ ﻤﺼﻁﻔﻰ ﺤﺩﺍﺏ‬
‫ﻭ ﻋﻴﺴﻰ ﻗﺎﺩﺭﻱ‪ ،‬ﻴﻤﻜﻥ ﺍﻝﻜﻼﻡ ﺤﻘﺎ ﻋﻥ ﺴﻭﺴﻴﻭﻝﻭﺠﻴﺎ ﺍﻝﻤﺜﻘﻔﻴﻥ‪ ،‬ﺭﻏﻡ ﺍﻻﺨﺘﻼﻑ ﺍﻝﻤﻭﺠﻭﺩ ﺒﻴﻥ‬
‫ﺍﻝﺜﻼﺜﺔ‪ .‬ﻫﺅﻻﺀ ﺍﻝﺴﻭﺴﻴﻭﻝﻭﺠﻴﻴﻥ ﻜﻐﻴﺭﻫﻡ ﻗﺩ ﺍﺴﺘﻔﺎﺩﻭﺍ ﻤﻥ ﺒﺤﻭﺙ ﺃﺨﺭﻯ ﻓﻲ ﺤﻘﻭل ﻗﺭﻴﺒﺔ‬
‫ﻜﺎﻝﺘﺎﺭﻴﺦ ﻋﻠﻰ ﻭﺠﻪ ﺍﻝﺨﺼﻭﺹ ﺍﻝﺘﻲ ﻗﺎﻡ ﺒﻬﺎ ﻤﺅﺭﺨﻭﻥ ﺃﻤﺜﺎل ﻤﺤﻤﺩ ﺤﺭﺒﻲ‪،‬ﻏﻲ‬
‫ﺒﺭﻓﻴﻠﻲ‪،‬ﻤﺤﻤﺩ ﺍﻝﻜﻭﺭﺼﻭ‪ ،‬ﻋﻤﺭ ﻜﺎﺭﻝﻴﻲ ﺍﻝﺫﻴﻥ ﻭﺠﻬﻭﺍ ﺒﺤﻭﺜﻬﻡ ﻨﺤﻭ ﻤﺠﻤﻭﻋﺎﺕ ﺃﻭ ﺘﻴﺎﺭﺍﺕ‬
‫ﺴﻴﺎﺴﻴﺔ ﺃﻭ ﺇﻴﺩﻴﻭﻝﻭﺠﻴﺔ‪ ،‬ﻤﻭﻓﺭﻴﻥ ﺒﺫﻝﻙ ﻤﺎﺩﺓ ﺜﺭﻴﺔ ﻗﺎﺒﻠﺔ ﻝﻼﺴﺘﻐﻼل ﺍﻝﺴﻭﺴﻴﻭﻝﻭﺠﻲ‪.‬‬
‫ﻭ ﻤﻥ ﺒﻴﻥ ﺍﻝﺩﺭﺍﺴﺎﺕ ﻭ ﺍﻝﻜﺘﺎﺒﺎﺕ ﺍﻝﺘﻲ ﺘﻨﺎﻭﻝﺕ ﻤﻭﻀﻭﻉ ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ ﻤﻥ ﺍﻝﻤﻨﻅﻭﺭ ﺍﻝﺴﻭﺴﻴﻭ‪-‬‬
‫ﺘﺎﺭﻴﺨﻲ ﻨﺠﺩ ﺒﻌﺽ ﺍﻝﻤﺤﺎﻭﻻﺕ ﻝﻸﺴﺘﺎﺫ ﻋﻤﺎﺭ ﺒﻠﺤﺴﻥ ﻭ ﺍﻝﺘﻲ ﺘﺠﺴﺩﺕ ﻓﻲ ﻜﺘﺎﺒﻴﻥ‪ ،‬ﺘﺤﺕ‬
‫ﻋﻨﻭﺍﻥ‪" :‬ﺍﻷﺩﺏ ﻭ ﺍﻻﻴﺩﻭﻝﻭﺠﻴﺎ" ﻭ "ﺍﻨﺘﻠﺠﻨﺴﻴﺎ ﺃﻡ ﻤﺜﻘﻔﻭﻥ ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ" ﺤﻴﺙ ﺃﺭﺍﺩ ﺍﻝﺒﺎﺤﺙ ﻤﻥ‬
‫ﺨﻼل ﻫﺫﻩ ﺍﻝﻜﺘﺎﺒﻴﻥ ﺃﻥ ﻴﻜﺸﻑ ﻋﻥ ﻭﺍﻗﻊ ﻭ ﻤﻜﺎﻨﺔ ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ ﻭ ﻤﻭﻗﻌﻪ ﺩﺍﺨل ﺍﻝﺘﺭﻜﻴﺒﺔ ﺍﻝﺴﻭﺴﻴﻭ‪-‬‬
‫ﺜﻘﺎﻓﻴﺔ ﻤﺴﺘﻨﺩﺍ ﻓﻲ ﺫﻝﻙ ﻋﻠﻰ ﺍﻝﺘﺤﻠﻴل ﺍﻝﻐﺭﺍﻤﺸﻲ ﻝﻠﻤﺜﻘﻑ‪.‬‬
‫ﺇﻀﺎﻓﺔ ﺇﻝﻰ ﺫﻝﻙ ﺘﻤﻜﻨﻨﺎ ﻤﻥ ﺍﻻﻁﻼﻉ ﻋﻠﻰ ﺍﻝﻌﺩﻴﺩ ﻤﻥ ﺍﻝﻤﻘﺎﻻﺕ ﺍﻝﺘﻲ ﺘﻨﺎﻭﻝﺕ ﻤﻭﻀﻭﻉ ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ‬
‫ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﻝﻸﺴﺘﺎﺫ ﻫﻭﺍﺭﻱ ﻋﺩﻱ ﺒﺠﺭﻴﺩﺓ ‪Le Quotidien d’Oran‬‬
‫ﺘﺤﺕ ﻋﻨﻭﺍﻥ‪« Quelques élément théoriques et historiques de la :‬‬
‫‪société civile en Algérie »1, « Les intellectuels Algériens et la Crise de‬‬

‫‪l’État Indépendante »2. « Misère de l’Intellectualisme »3.‬‬

‫ﺇﺫ ﻴﺅﻜﺩ ﺍﻝﺒﺎﺤﺙ ﻋﻠﻰ ﺃﻥ ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﻏﺎﺌﺏ ﻋﻤﺎ ﻴﺤﺩﺙ ﻤﻥ ﺃﺤﺩﺍﺙ ﺩﺍﺨل ﺍﻝﻤﺠﺘﻤﻊ‬
‫ﻭ ﻓﻲ ﺃﺤﺴﻥ ﺍﻷﺤﻭﺍل ﻫﻭ ﻭﺍﻗﻑ ﺤﺎﺌﺭ ﻤﺘﻔﺭﺝ ﻭ ﺴﻠﺒﻲ‪.‬‬
‫ﻜﻤﺎ ﻴﺅﻜﺩ ﺍﻝﺒﺎﺤﺙ ﻋﺒﺩ ﺍﻝﻨﺎﺼﺭ ﺠﺎﺒﻲ‪ ،‬ﻭ ﺍﻝﺫﻱ ﻝﻪ ﺒﻌﺽ ﺍﻝﺩﺭﺍﺴﺎﺕ ﺤﻭل ﺍﻝﻨﺨﺏ ﺍﻝﻤﺜﻘﻔﺔ‬
‫ﻭ ﺍﻝﺴﻠﻁﺔ ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪ ،‬ﺇﺫ ﻴﺤﺎﻭل ﻤﻥ ﺨﻼﻝﻬﺎ ﺃﻥ ﻴﺒﻴﻥ ﺩﻭﺭ ﻭ ﻤﻜﺎﻨﺔ ﺍﻝﻨﺨﺏ ﺩﺍﺨل ﺍﻝﻤﺠﺘﻤﻊ‬
‫ﻭ ﻋﻼﻗﺎﺘﻬﺎ ﻤﻊ ﺍﻝﺴﻠﻁﺔ‪.‬ﻭ ﻴﺭﻜﺯ ﻋﻠﻰ ﻓﻜﺭﺓ ﻗﻁﺎﻋﻴﺔ ﺍﻝﻨﺨﺏ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﺔ‪.‬‬
‫ﻭﻤﻥ ﺨﻼل ﺘﻁﺭﻗﻨﺎ ﺇﻝﻰ ﻋﻼﻗﺔ ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻱ ﺒﺎﻝﺴﻠﻁﺔ‪ ،‬ﻭﺫﻝﻙ ﻤﻥ ﺨﻼل ﻨﻤﻭﺫﺝ ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ‬
‫ﺍﻝﻨﻘﺩﻱ‪-‬ﻤﺼﻁﻔﻰ ﺍﻷﺸﺭﻑ‪ -‬ﺘﻭﺠﺏ ﻋﻠﻴﻨﺎ ﻤﻌﺎﻴﻨﺔ ﺠﻤﻴﻊ ﻤﺅﻝﻔﺎﺘﻪ‪ ،‬ﻭﺒﺎﻻﻀﺎﻓﺔ ﺇﻝﻰ ﺍﻷﻋﻤﺎل‬
‫ﺍﻝﻌﻠﻤﻴﺔ ﺍﻝﺘﻲ ﻨﺎﻗﺸﺕ ﻤﺅﻝﻔﺎﺘﻪ ﺍﻝﻘﻴﻤﺔ‪ ،‬ﻭ ﻤﻭﺍﻗﻔﻪ ﺘﺠﺎﻩ ﺍﻝﻘﻀﺎﻴﺎ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ‪ ،‬ﺍﻝﺘﻲ ﻻ ﺘﺯﺍل ﻤﺤل‬
‫ﺍﻻﻋﺠﺎﺏ ﻭ ﺍﻝﺘﻘﺩﻴﺭ ﺩﺍﺨل ﺍﻝﺴﺎﺤﺔ ﺍﻝﻔﻜﺭﻴﺔ ﻭ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻴﺔ ﻋﻠﻰ ﺍﻝﻌﻤﻭﻡ‪.‬‬
‫ﺃﻗﺴﺎﻡ ﺍﻝﺩﺭﺍﺴﺔ‪:‬‬
‫ﻭ ﺘﺤﻘﻴﻘﺎ ﻝﻐﺭﺽ ﺍﻝﺩﺭﺍﺴﺔ‪ ،‬ﺘﻭﺠﺏ ﻋﻠﻴﻨﺎ ﺘﻘﺴﻴﻡ ﺍﻝﻌﻤل ﺇﻝﻰ ﺜﻼﺙ ﻓﺼﻭل ﻤﺘﺘﺒﻌﻴﻥ‬
‫ﺍﻝﺨﻁﻭﺍﺕ ﺍﻝﺘﺎﻝﻴﺔ‪:‬‬
‫ﺍﻝﻔﺼل ﺍﻷﻭل ﺘﻨﺎﻭﻝﻨﺎ ﻓﻴﻪ ﺍﻝﻤﺩﺨل ﺍﻝﻨﻅﺭﻱ ﻝﻤﻔﻬﻭﻡ ﺍﻝﻨﺨﺏ ﻭ ﺍﺘﺠﺎﻫﺎﺘﻬﺎ ﺍﻝﻨﻅﺭﻴﺔ ﺍﻝﻤﺨﺘﻠﻔﺔ‪ ،‬ﺜﻡ‬
‫ﺘﻁﺭﻗﻨﺎ ﺇﻝﻰ ﺘﻌﺭﻴﻑ ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ ﻭ ﺫﻝﻙ ﻤﻥ ﺨﻼل ﺍﻝﻤﻨﻅﻭﺭ ﺍﻝﻐﺭﺒﻲ ﻭ ﺍﻝﻌﺭﺒﻲ ﻝﻠﻤﻔﻬﻭﻡ‪ ،‬ﻤﺤﺎﻭﻝﻴﻥ‬
‫ﺇﺒﺭﺍﺯ ﺠﺩﻝﻴﺔ ﺍﻝﻌﻼﻗﺔ ﺒﻴﻥ ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ ﻭ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ)ﺍﻝﺴﻠﻁﺔ(‪ ،‬ﻤﻊ ﻤﻨﺎﻗﺸﺔ ﻫﺫﻩ ﺍﻝﻤﻔﺎﻫﻴﻡ ﺍﻝﻨﻅﺭﻴﺔ ﺒﻐﻴﺔ‬
‫ﺍﻝﻭﺼﻭل ﻭ ﻤﻘﺎﺭﺒﺘﻬﺎ ﺒﺎﻝﻤﻼﻤﺢ ﺍﻝﻌﺎﻤﺔ ﻝﻠﻨﺨﺏ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﺔ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪-Le Quotidien d’Oran, Lahaouri Addi, Quelques éléments théoriques et historiques de la‬‬
‫‪société civile en Algérie,12-09-2007.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Le Quotidien d’Oran, Les intellectuels Algériens et la Crise de l’État Indépendante,04-08-‬‬
‫‪2008.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪-Le Quotidien d’Oran, Misère de l’Intellectualisme,11-09-2008.‬‬
‫ﺃﻤﺎ ﺍﻝﻔﺼل ﺍﻝﺜﺎﻨﻲ‪ ،‬ﺍﺴﺘﻌﺭﻀﻨﺎ ﻓﻴﻪ ﻭﺍﻗﻊ ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻱ‪ ،‬ﻭ ﺍﻝﺨﻠﻔﻴﺎﺕ ﺍﻹﻴﺩﻴﻭﻝﻭﺠﻴﺔ ﻝﻠﻨﺨﺏ‬
‫ﺍﻝﻤﺜﻘﻔﺔ ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ )ﺍﻝﻤﺩﺭﺴﺔ ﺍﻝﻜﻭﻝﻭﻨﻴﺎﻝﻴﺔ‪-‬ﺍﻝﻤﺩﺭﺴﺔ ﺍﻝﻌﺭﺒﻴﺔ(‪ ،‬ﺇﻀﺎﻓﺔ ﺇﻝﻰ ﺘﻁﺭﻗﻨﺎ ﺇﻝﻰ‬
‫ﺍﻝﻌﻼﻗﺎﺕ ﺍﻝﻀﻤﻨﻴﺔ ﺒﻴﻥ ﺍﻝﻨﺨﺏ ﺍﻝﻤﻜﻭﻨﺔ ﻝﻠﺤﻘل ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻲ ﻭ ﻤﺭﺠﻌﻴﺘﻬﺎ ﺍﻝﻔﻜﺭﻴﺔ‪.‬‬
‫ﻭ ﺒﺎﻝﻨﺴﺒﺔ ﻝﻠﻔﺼل ﺍﻝﺜﺎﻝﺙ‪ ،‬ﻓﻘﺩ ﺘﻨﺎﻭﻝﻨﺎ ﻓﻴﻪ ﺍﻝﻤﺴﺄﻝﺔ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻴﺔ ﻭ ﺍﻨﻘﺴﺎﻤﻴﺔ ﺍﻝﻨﺨﺏ ﻭ ﺍﻝﻤﺠﺘﻤﻊ ﻓﻲ‬
‫ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﺍﻝﻤﺴﺘﻘﻠﺔ‪ ،‬ﺘﺤﺕ ﻋﻨﻭﺍﻥ ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻱ ﻭ ﺭﻫﺎﻨﺎﺕ ﺍﻝﺩﻭﻝﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ‪ ،‬ﻤﻥ ﺼﺭﺍﻋﺎﺕ‬
‫ﺇﻴﺩﻴﻭﻝﻭﺠﻴﺔ ‪ ،‬ﻭ ﺘﻨﺎﻗﻀﺎﺕ ﻓﻜﺭﻴﺔ ﺤﻭل ﻗﻀﺎﻴﺎ ﻭﻁﻨﻴﺔ ﺠﻭﻫﺭﻴﺔ ﻜﺎﻝﺘﻌﻠﻴﻡ ﻭ ﺍﻝﻠﻐﺔ ‪ ،‬ﻭ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﺔ ‪،‬‬
‫ﻭ ﻋﻼﻗﺔ ﺍﻝﻤﺜﻘﻔﻴﻥ ﺒﺎﻝﻨﺨﺏ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻴﺔ‪ ،‬ﻤﻊ ﺘﺴﻠﻴﻁ ﺍﻝﻀﻭﺀ ﻋﻠﻰ ﻨﻤﻭﺫﺝ ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ ﺍﻝﻤﺯﺩﻭﺝ‬
‫) ﺜﻨﺎﺌﻲ ﺍﻝﻠﻐﺔ(‪ ،‬ﻭ ﻫﻭ ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ ﺍﻝﺜﻭﺭﻱ ﺍﻝﻤﻠﺘﺯﻡ "ﻤﺼﻁﻔﻰ ﺍﻷﺸﺭﻑ" ﻭ ﺍﻝﺘﻌﺭﻑ ﻋﻠﻰ ﺃﻓﻜﺎﺭﻩ‬
‫ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻴﺔ ﻭ ﺍﻻﺠﺘﻤﺎﻋﻴﺔ ‪ ،‬ﻭ ﺭﺼﺩ ﻷﻫﻡ ﻤﻭﺍﻗﻔﻪ ﺘﺠﺎﻩ ﺍﻝﻘﻀﺎﻴﺎ ﺍﻝﺤﺴﺎﺴﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ‪ ،‬ﻭ ﺘﻔﺎﻋﻠﻪ ﻤﻊ‬
‫ﻗﺭﺍﺭﺍﺕ ﺍﻝﺴﻠﻁﺔ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻴﺔ ﺒﺎﻋﺘﺒﺎﺭﻩ ﻜﺎﻥ ﺠﺯﺀﺍ ﻤﻨﻬﺎ)ﻭﺯﻴﺭ ﺴﺎﺒﻕ ﻝﻠﺘﺭﺒﻴﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ ‪.(1979‬‬
‫ﺘﺤﺩﻴﺩ ﺍﻝﻤﻔﺎﻫﻴﻡ‪:‬‬

‫‪ -1‬ﻤﻔﻬﻭﻡ ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ‪ :‬ﻨﺠﺩ ﻓﻲ ﻝﺴﺎﻥ ﺍﻝﻌﺭﺏ ﻻﺒﻥ ﺍﻝﻤﻨﻅﻭﺭ ﻭﺭﺩ ﻓﻌل "ﺜﻘﻑ" ﻋﻠﻰ ﺃﻨﻪ ‪" :‬ﺜﻘﻑ‬
‫ﻑ ﻭ ﹸﺜ ﹸﻘﻑﹶ‪ ،‬ﺤﺎﺫﻕ ﻭ ﻓﻬﻡ‪ 1".‬ﻭ ﻝﻬﺫﺍ‬ ‫ﻑ ﻭ ﹶﺜ ‪‬ﻘ ﹶ‬
‫ﺍﻝﺸﻲﺀ ﹶﺜ ﹶﻘﻔﹰﺎ ﻭ ‪‬ﺜﻘﹶﺎﻓﹰﺎ ﻭ ﹸﺜﻘﹸﻭ ﹶﻓ ﹰﺔ‪ :‬ﺤﺫﻗﺔ‪ ،‬ﻭﺭﺠل ﹶﺜ ﹶﻘ ﹶ‬
‫ﻓﻤﻔﻬﻭﻡ ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ ﻴﺤﻴل ﺇﻝﻰ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﺔ‪ ،‬ﻭ ﻝﻜﻥ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﺔ ﺍﻝﺘﻲ ﻴﺤﻴل ﺇﻝﻴﻬﺎ ﻤﺼﻁﻠﺢ "ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ" ﻓﻲ‬
‫ﺍﻝﺨﻁﺎﺏ ﺍﻝﻌﺭﺒﻲ ﻝﻴﺴﺕ ﻫﻲ "ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﺔ" ﺒﻤﻌﻨﺎﻫﺎ ﻓﻲ ﺍﻝﻠﻐﺎﺕ ﺍﻷﻭﺭﺒﻴﺔ ﻭ ﺍﻝﻔﺭﻨﺴﻴﺔ ﻋﻠﻰ‬
‫ﺍﻝﺨﺼﻭﺹ ﻓﻨﺤﻥ ﻻ ﻨﻌﻨﻲ ﺏ "ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ" ﻓﻲ ﺍﻝﺨﻁﺎﺏ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻲ ﻭ ﺍﻝﺴﻭﺴﻴﻭﻝﻭﺠﻲ‬
‫‪2‬‬
‫ﺍﻝﻤﻌﺎﺼﺭ‪ ،‬ﻻ‪" :‬ﺍﻝﺤﺎﺫﻕ ﺍﻝﻤﺎﻫﺭ" ‪ ،‬ﻭ ﻻ ﻤﻥ ﺍﻜﺘﺴﺏ ﺒﺎﻝﺘﻌﻠﻡ ﻤﻠﻜﺔ ﺍﻝﻨﻘﺩ ﻭ ﺍﻝﺤﻜﻡ‪.‬‬
‫ﺃﻤﺎ ﻤﻌﺠﻡ ﺍﻝﻌﻠﻭﻡ ﺍﻻﺠﺘﻤﺎﻋﻴﺔ ﺒﻤﺼﺭ ﻓﻬﻭ ﻴﻌﺭﻑ ﺍﻝﻤﺜﻘﻔﻴﻥ ﺒﺄﻨﻬﻡ‪ »:‬ﻋﻨﺎﺼﺭ ﺍﻝﻤﺠﺘﻤﻊ‪،‬‬
‫ﻭ ﺍﻝﺫﻴﻥ ﻴﺒﺫﻝﻭﻥ ﻤﺠﻬﻭﺩﺍﺕ ﻤﻥ ﺃﺠل ﺘﻨﻤﻴﺔ ﺍﻷﻓﻜﺎﺭ ﺍﻷﺼﻴﻠﺔ ﻭ ﺍﻝﺘﻲ ﺘﻌﻨﻰ ﺒﺎﻝﻨﺸﺎﻁﺎﺕ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻴﺔ‬
‫‪3‬‬
‫ﺍﻝﻤﻨﺘﺠﺔ‪ ،‬ﻭ ﻴﻤﺜﻠﻭﻥ ﺃﻗﻠﻴﺔ ﺩﺍﺨل ﺍﻝﻤﺠﺘﻤﻊ ‪«.‬‬
‫ﺃﻤﺎ ﺍﻝﻤﻔﻬﻭﻡ ﺍﻹﺠﺭﺍﺌﻲ ﺍﻝﺫﻱ ﺍﻋﺘﻤﺩﺘﻪ ﻓﻲ ﻫﺫﻩ ﺍﻝﺩﺭﺍﺴﺔ‪ ،‬ﺃﻥ ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ ﻫﻭ ﺫﻝﻙ ﺍﻝﻤﻜﺘﺴﺏ‬
‫ﻝﺠﻤﻠﺔ ﻤﻥ ﺍﻝﻤﻌﺎﺭﻑ ﻭ ﺍﻝﻌﻠﻭﻡ ﻭ ﺍﻝﺘﻲ ﺘﺤﺼل ﻋﻠﻴﻬﺎ ﻋﻥ ﻁﺭﻴﻕ ﺍﻝﺘﻌﻠﻴﻡ‪،‬ﻭ ﻫﻭ ﻤﺎ ﻴﻤﻜﻨﻪ ﻤﻥ‬
‫ﺒﻠﻭﺭﺓ ﻭ ﺘﻜﻭﻴﻥ ﺘﺼﻭﺭ ﻭ ﺭﺅﻴﺔ ﻝﻠﻌﺎﻝﻡ‪ ،‬ﺃﻱ ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ ﻜﻔﺎﻋل ﺍﺠﺘﻤﺎﻋﻲ ﻴﻘﻭﻡ ﺒﺘﺄﺩﻴﺔ ﻭﻅﺎﺌﻑ‬
‫ﻭ ﺃﺩﻭﺍﺭ ﺩﺍﺨل ﺍﻝﻤﺠﺘﻤﻊ‪ ،‬ﻤﻤﺎ ﻴﺴﻤﺢ ﻝﻪ ﺍﻝﺘﺩﺨل ﻓﻲ ﺍﻝﻘﻀﺎﻴﺎ ﻭ ﺍﻝﺸﺅﻭﻥ ﺍﻝﻌﺎﻤﺔ‪ ،‬ﻭ ﺍﺘﺨﺎﺫ ﺁﺭﺍﺀ‬
‫ﻭ ﻤﻭﺍﻗﻑ ﻭ ﺍﻨﺘﻘﺎﺩﺍﺕ ﺍﺘﺠﺎﻩ ﺍﻝﻘﻀﺎﻴﺎ ﻭ ﺍﻝﻤﺸﻜﻼﺕ ﺍﻻﺠﺘﻤﺎﻋﻴﺔ ﻭ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻴﺔ ﻭ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻴﺔ‪.‬‬

‫‪ -1‬ﺍﺒﻥ ﻤﻨﻅﻭﺭ‪ ،‬ﻝﺴﺎﻥ ﺍﻝﻌﺭﺏ ﺍﻝﻤﺤﻴﻁ ﺘﻘﺩﻴﻡ ﺍﻝﺸﻴﺦ ﻋﺒﺩ ﺍﻝﻌﻼﻴﻠﻲ‪ ،‬ﺃﻋﺎﺩ ﺒﻨﺎﺀﻩ ﻋﻠﻰ ﺍﻝﺤﺭﻑ ﺍﻷﻭل ﻤﻥ ﺍﻝﻜﻠﻤﺔ‪ ،‬ﻴﻭﺴﻑ ﺨﻴﺎﻁ‪ ،‬ﺍﻝﻤﺠﻠﺔ‬
‫‪)،2‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﻨﻴل‪،‬ﺒﻴﺭﻭﺕ‪،‬ﺩﺍﺭ ﻝﺴﺎﻥ ﺍﻝﻌﺭﺏ‪،‬ﺒﻴﺭﻭﺕ(‪،‬ﺹ‪.492‬‬

‫‪ '/F 'A! -2‬ا‪/‬ي‪،‬ان  ا‪NA‬رة ا‪ &/.‬ا?‪، &!4,‬ط‪)،2‬ﻤﺭﻜﺯ ﺩﺭﺍﺴﺎﺕ ﺍﻝﻭﺤﺩﺓ ﺍﻝﻌﺭﺒﻴﺔ‪،‬ﺒﻴﺭﻭﺕ‪ ،‬ﻴﻨﺎﻴﺭ ‪ ،(2000‬ﺹ‪.22‬‬
‫‪3‬‬
‫‪-Nouara hocine, Les Intellectuels Algeriens, Alger : DAHLEB-ENAG, 2005, p55‬‬
 ‫‪ -2‬ﻤﻔﻬﻭﻡ ﺍﻝﻨﺨﺒﺔ‪:‬‬

‫‪« Ensemble des personnes considérées comme les meilleurs‬‬

‫‪dans une pratique sociale particulière et dotées, notamment, de‬‬
‫‪pouvoir et d’influence pratique »1‬‬
‫"ﻤﺠﻤﻭﻋﺔ ﺃﺸﺨﺎﺹ ﺍﻝﻤﻌﺘﺒﺭﻴﻥ ﻤﻥ ﺍﻝﻤﺘﻔﻭﻗﻴﻥ ﻓﻲ ﺘﺨﺼﺹ ﺍﺠﺘﻤﺎﻋﻲ ﻤﻌﻴﻥ ﻭ ﻤﺯﻭﺩﻴﻥ‬
‫ﺒﺎﻝﺨﺼﻭﺹ ﺒﺎﻝﺴﻠﻁﺔ ﻭ ﺒﺎﻝﺘﺄﺜﻴﺭ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ‪".‬‬
‫ﻭ ﺍﻝﻨﺨﺒﺔ ﺍﻝﺘﻲ ﻨﺤﻥ ﺒﺼﺩﺩ ﺩﺭﺍﺴﺘﻬﺎ ﻫﻲ ﺍﻝﻨﺨﺒﺔ ﺍﻝﻤﺜﻘﻔﺔ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﺔ ﻤﻊ ﺘﺘﺒﻊ ﻤﺴﺎﺭﻫﺎ‬
‫ﺍﻝﺘﺎﺭﻴﺨﻲ‪ ،‬ﻭ ﺍﻝﻜﺸﻑ ﻋﻥ ﺨﺼﺎﺌﺼﻬﺎ ﻭ ﺍﻝﺩﻭﺭ ﺍﻝﺫﻱ ﻝﻌﺒﺘﻪ ﻗﺒل ﻭ ﺒﻌﺩ ﺍﻻﺴﺘﻘﻼل‪،‬ﻭ ﺨﺼﻭﺼﺎ‬
‫ﺍﻝﻨﺨﺒﺔ ﺍﻝﻤﺜﻘﻔﺔ ﺍﻝﻤﺯﺩﻭﺠﺔ"ﺤﺎﻝﺔ ﻤﺼﻁﻔﻰ ﺍﻷﺸﺭﻑ" ﺍﻝﺘﻲ ﺘﻤﺜل ﺍﻻﺴﺘﺜﻨﺎﺀ ﻓﻲ ﺘﻜﻭﻴﻥ ﺍﻝﻨﺨﺏ‬
‫ﺍﻝﻤﺜﻘﻔﺔ ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ"ﺜﻨﺎﺌﻴﺔ ﺍﻝﻠﻐﺔ"‪.‬‬
‫ﺼﻌﻭﺒﺎﺕ ﺍﻝﺒﺤﺙ‪:‬‬
‫ﺇﻥ ﺃﻫﻡ ﺍﻝﺼﻌﻭﺒﺎﺕ ﺍﻝﺘﻲ ﺍﻋﺘﺭﻀﺕ ﺒﺤﺜﻨﺎ ﻭ ﺍﻝﺘﻲ ﻴﻤﻜﻥ ﺤﺼﺭﻫﺎ ﻓﻲ ﺼﻌﻭﺒﺘﻴﻥ‬
‫ﺃﺴﺎﺴﻴﺘﻴﻥ ﻫﻤﺎ‪:‬‬

‫‪ -1‬ﺍﻝﺼﻌﻭﺒﺔ ﺍﻷﻭﻝﻰ‪ :‬ﻝﻡ ﻴﻜﻥ ﻤﻥ ﺍﻝﺴﻬل ﺍﻝﺤﺼﻭل ﻭ ﺍﻝﻌﺜﻭﺭ ﻋﻠﻰ ﻤﺭﺍﺠﻊ ﻭ ﻤﺼﺎﺩﺭ‬
‫ﻭﻭﺜﺎﺌﻕ ﺘﺭﺘﺒﻁ ﺒﺼﻤﻴﻡ ﻭ ﺠﻭﻫﺭ ﺍﻹﺸﻜﺎﻝﻴﺔ ﺍﻝﻤﻁﺭﻭﺤﺔ‪.‬ﻓﻤﻌﻅﻡ ﺍﻝﺒﺤﻭﺙ ﻭ ﺍﻝﺩﺭﺍﺴﺎﺕ ﺍﻫﺘﻤﺕ‬
‫ﺒﺠﺎﻨﺏ ﻭﺍﺤﺩ ﻤﻥ ﺍﻹﺸﻜﺎﻝﻴﺔ ‪ ،‬ﺇﺫ ﺍﻫﺘﻤﺕ ﺒﺎﻝﺴﻴﺎﺴﺔ ﺍﻝﺘﻌﻠﻴﻤﻴﺔ‪ ،‬ﺃﻭ ﺍﻝﺤﻴﺎﺓ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻴﺔ ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‬
‫ﺒﺸﻜل ﻋﺎﻡ‪ ،‬ﻭ ﺒﻌﺽ ﺍﻝﺩﺭﺍﺴﺎﺕ ﺍﻫﺘﻤﺕ ﺒﻨﺨﺒﺔ ﻤﻌﻴﻨﺔ ﺩﻭﻥ ﺒﺎﻗﻲ ﺍﻝﻨﺨﺏ ﺍﻝﻤﺜﻘﻔﺔ‪ ،‬ﻭ ﻫﺫﺍ ﻤﺎ‬
‫ﺠﻌﻠﻨﺎ ﻨﺒﺫل ﺠﻬﺩﺍ ﺃﻜﺜﺭ ﻓﻲ ﺘﺤﻠﻴﻠﻬﺎ ﻭ ﺘﺼﻨﻴﻔﻬﺎ‪.‬‬

‫‪ -2‬ﺍﻝﺼﻌﻭﺒﺔ ﺍﻝﺜﺎﻨﻴﺔ ﺘﺘﻤﺜل ﻓﻲ ﺘﺸﺘﺕ ﺍﻝﻤﺎﺩﺓ ﺍﻝﻌﻠﻤﻴﺔ ﺍﻝﻤﻌﺘﻤﺩﺓ ﻓﻲ ﺍﻝﺒﺤﺙ ﻓﻲ ﻤﺨﺘﻠﻑ ﺩﻭﺭ‬
‫ﺍﻝﻤﻜﺘﺒﺎﺕ ﻭ ﺍﻷﺭﺸﻴﻑ‪ ،‬ﻭ ﻫﺫﺍ ﻤﺎ ﺠﻌل ﻋﻤﻠﻴﺔ ﺍﻝﺒﺤﺙ ﻭ ﺍﻝﺘﻨﻘﻴﺏ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﺼﻌﺒﺔ‪ ،‬ﻓﻀﻼ ﻋﻥ ﺃﻥ‬
‫ﻤﻌﻅﻤﻬﺎ ﺒﺎﻝﻠﻐﺔ ﺍﻝﻔﺭﻨﺴﻴﺔ‪ ،‬ﻤﻤﺎ ﺼﻌﺏ ﻋﻠﻴﻨﺎ ﺠﻤﻌﻬﺎ ﻭ ﺘﺭﺠﻤﺘﻬﺎ ﺘﺭﺠﻤﺔ ﺴﻠﻴﻤﺔ‪.‬‬
‫ﻭ ﺭﻏﻡ ﺠﻤﻴﻊ ﺍﻝﺼﻌﻭﺒﺎﺕ ﺍﻝﺘﻲ ﻭﺍﺠﻬﺘﻨﺎ‪ ،‬ﺇﻻ ﺃﻨﻨﺎ ﺒﺫﻝﻨﺎ ﻜل ﻁﺎﻗﺘﻨﺎ ﻗﺼﺩ ﺍﻹﻝﻤﺎﻡ ﺒﺎﻝﻤﻭﻀﻭﻉ‬
‫ﻭ ﺩﺭﺍﺴﺘﻪ ﺩﺭﺍﺴﺔ ﻋﻠﻤﻴﺔ‪ ،‬ﺤﺘﻰ ﺒﻠﻎ ﺍﻝﺸﻜل ﺍﻝﺫﻱ ﻫﻭ ﻋﻠﻴﻪ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪-Akoun André et autres, Le Robert, Seuil, dictionnaire de Sociologie, France, Edition :Les Presses de Mama,‬‬
‫‪octobre 1999, p178.‬‬
 ‫ﺍﻟﻔﺼﻞ ﺍﻷﻭﻝ‪ :‬ﺍﻟﻨـﺨـﺐ ﺍﻟﻤـﺜـﻘـﻔـﺔ ﻭ ﺍﻟﺴـﻠـﻄـﺔ‪ :‬ﺑﻴﻦ ﺍﻟﻮﺍﻗـﻊ ﻭ ﺍﻟﻨـﻈـﺮﻳـﺔ‬

‫‪ - 1 -Ⅰ‬ا‪
:‬اه‪ 8* 8‬درا  ا‪:-61‬‬

‫ا ت ا  ا ة 
‪:‬‬ ‫‪- 1.1‬‬

‫‪"#‬وز   ا 
 ا ‪ $‬آ‪ () *+ ,   -./‬ا'&ع ا ‪12$‬‬
‫وا ‪ 1:‬إ ‪ 8‬ا‪ 45/ - 67‬آ‪ 12 3‬ا ‪ *+‬ا ‪ < = < #‬ا ‪ :‬و ; ت‬
‫ا @?(‪ 2$ = 56) 12 ،‬ا ‪ -& , :‬و= "‪ 12 A‬أ‪ B::‬ا ‪ -& , 12$‬أ‪E‬ى ‪.‬‬
‫و ‪ I4 J ,K‬ا ات ا ر
 ‪G5‬ت ا  و ا @ ‪/7‬ل ا 
 ‪ 12‬أورو= أوا‪E‬‬
‫ا ن ا ‪ G) A:‬و =ات ا ن ا ‪" = ,G4‬ال ا ‪ 14‬و ا ‪ 1:‬ا ‪N‬ي آن @‬
‫=‪ ,‬ا ‪-&/‬ت ا'‪O‬اآ و ا'‪O‬اآ ا ا‪ J‬وا رآ ‪ -& ,‬وا ‪-&/‬ت‬
‫ا  ا  ‪ -.R2 ،.S -& ,‬اآ‪ I‬و&‪Q -‬ا =   إ ‪ 8‬ا ‪6‬د ا ‪ =4‬وا‪6:T‬‬
‫=  إ ‪ 8‬ا‪6E‬ف ‪ -2U‬ا ر
 )‪ ,‬ا ‪ 2‬ا‪W‬و ‪،8‬وا‪6E‬ف أ‪J‬اف ا "ال‬
‫[‪ 2‬إ ‪ -‬ا‪6E‬ف ه‪ YN‬ا @‪ X‬ا ‪ . \# ,) 2$‬و‪]#‬دي ‪ \# 4‬ا'‪26E‬ت إ ‪8‬‬
‫‪X‬ورة ا  ا ي ‪ 12‬ا اث ا ‪ 14‬ا'&)‪ 1‬ا اآ( ‪/7‬ل "ا 
" =‪-`/‬‬
‫‪ ) @# /-‬ا&) ‪ ,‬أ&* ا‪ E‬ر ى `‪J 12 B76‬ح ا   ‪ 12‬إ‪J‬ره‬
‫ا ‪ 1=4‬ا‪ .16:T‬و ‪ `/cE‬درا‪ 
 :‬ا "‪3‬ا‪ ,) b
# +‬درا‪ :‬ي ا 
‬
‫ا ‪/ ,N‬ن ‪@ ) 6@#‬ة ا ‪ ،:‬إذ ‪ 8) 4‬ا‪W‬و ت ا @ ‪/‬ة ا ‪:‬‬
‫و‪ 4 J‬ا ‪ ,= 564‬ا @آ‪ ,‬وا @?‪ 1،,/‬و‪: 12‬ق ذ \ آ‪ BX4.  3‬أد‪8) Y.‬‬
‫ا ‪ B&/‬ا ?ي ا ‪   12$‬ا 
 ا ‪ $‬و )‪ < = -56‬ا @آ‪.‬‬

‫و ‪ 5‬اآ ‪/-‬م ا 
 أه ‪ 12 `E‬ا را‪:‬ت ا ‪ :‬و أ` ‪/-" f‬‬
‫@‪/‬ر ' ?‪ ,‬ا @‪= ,) i‬ء ا ‪/‬ة أو ا @?( ا ‪ 1:‬أو إ`ار ا ارات ا ‪:‬‬
‫=و‪ 2."B.‬و ‪N-‬ا ‪ , =62‬ا ‪/5/‬ف )‪ 8‬ا @ود ا ‪ 4‬و ا ‪N- "-‬ا ا ‪/-‬م‪ ،‬و‪ #‬ن‬
‫‪7‬ود ا‪ B#'4:‬آ‪ *E‬را‪ = :‬ا <‪6E , .‬ل رؤ ? =‪ -.?R‬ا ‪,= k2/‬‬
‫
‪ b‬ا'‪"#‬هت‪ ,?2 .‬ا‪
:‬ام ا 
 آداة ‪ c5 @#‬ا ‪4‬ف )‪ b
 8‬ا ‪/‬ى‬
‫ا ‪ :‬ا ‪ (?@# 1‬و ‪ ) 12 S]#‬ا @?( ‪/: ،‬اء ‪  J 12 I$#‬ا&) @دة ‪7‬‬
‫ا ‪/‬ر ا رآ‪ 1‬ا ‪N‬ي ى أن )* ا م ا ‪/? ' 1:‬ن إ' ا‪ *@# , 56<.‬ا ‪/‬ا‪A5‬‬
‫ا < ‪ A" 1‬و ا  إ ‪ 8‬ا @آ‪ ,‬آ" ‪ = 8)  J -‬ا < ت‪ ،‬و =  ‪1‬‬
‫ا  إ ‪ 8‬ا ‪c‬اع ا ‪ 1:‬آ‪?4.‬س ‪c‬اع ا < ‪ ،1‬و إذا آ‪ I.‬ا  ا ا‪J‬‬
‫‪/#‬ل =@?( ا ‪ ،4G = 4G‬و ‪ *@#‬ا م ا ‪ )= 1:‬ر‪ 7/ . Y‬أم &‪A‬‬
‫ا‪2W‬اد‪/ *? ,? i@= ،‬ا‪ ,J‬أن ?‪/‬ن ‪7‬آ أو @?‪ /‬ا‪  , 56<.‬أ ‪ ]2?#‬ا ص‬
‫‪ -1‬ﺇﺒﺭﺍﻫﻴﻡ ﺃﺒﺭﺍﺵ ‪ ،‬ﻋﻠﻡ ﺍﻻﺠﺘﻤﺎﻉ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ‪ ،‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﺸﺭﻭﻕ ﻝﻠﻨﺸﺭ ﻭﺍﻝﺘﻭﺯﻴﻊ ‪ ،‬ﻋﻤﺎﻥ ﺍﻷﺭﺩﻥ‪ ،‬ﻁ‪ ،1998 ، 1‬ﺹ ‪. 151‬‬
‫‪ - 2‬أ‪ '9‬زا‪ 'G‬ا
ء ا&‪ `G ,‬ا ي‪ &F %&A7،‬ا ة ا'‪ G‬و ا'‪'G‬ة‪ ،‬ط‪)،1‬اهة‪ ،‬دار ا‪.‬رف‪،(1986،‬ص‪.181‬‬
‫ا ‪N‬ي ‪ B@#‬ا "‪4‬ت ا  ا ‪R2 ،‬ن ‪ .‬ا 
 ‪ @c = \?G#‬ا‪1?  T‬‬
‫ا ‪ ،,‬و ‪ -@# 1 #‬م ا ‪ 1:‬ا‪ 7 , 56<.‬ا ‪/&/‬د ا ا‪(
.)  (+‬‬
‫‪7‬آ و أ‪ ,7 12 1./?@  p‬أن ‪/X/‬ع ا ‪/c‬ة أ[ ن ‪ 12‬أ‪7‬ن آ‪$‬ة‬
‫و ا‪ A *E‬درا‪ :‬ا < ت ا'&) ‪2 \ N ،‬ن ا ?=ت ا'&) و ا ‪:‬‬
‫ا ‪`4‬ة أو ‪ ) I‬آ ة ‪N-‬ا ا ‪/-‬م‪ i7 ،‬أن ‪ , (- .& *@# 14 B@#‬ا م‬
‫ا ‪ 1:‬ا'&)‪ ،1‬و =‪ c‬أ‪= *@# 8) ) B.2 ::‬ء و ‪/#‬ز‪ A‬ا ‪/‬ة ‪12‬‬
‫ا "‪ ،A‬و =  ‪ *?G# 1‬ا ")ت ا ‪/?# 1‬ن ا ‪ K‬ا @آ‪ ،‬و ‪/: 24‬آ‪ -‬ا ‪،1:‬‬
‫‪2‬‬
‫و ‪ 5‬أآ )& * ‪#‬رد( )‪ 8‬أن ا م ا ‪W 1:‬ي "‪ =W= q # A‬ا'&)‪.‬‬

‫و اآ‪G‬ف ه‪ YN‬ا @‪-‬إن آن ا‪ W‬ه‪ /‬اآ‪G‬ف = ‪ *4‬و ‪& " 4 r‬ة ‬
‫‪ 5‬ه‪* . 1‬ا‪W‬و "رآ* ‪] . 12‬ي ‪ .‬ا 
 ‪/<E 4‬ة أ‪/= 12 ::‬رة‬
‫)( ا'&ع ا ‪ ،1:‬و ه‪N‬ا  أ‪O‬ر إ ‪ B‬را‪.‬ن ‪ 12 Runciman‬آ=‪ B‬ا ‪/4‬م‬
‫ا'&) و ا  ا ‪ q: i7 :‬ا‪/XW‬اء )‪ . 8‬ا 
‪ @X/ ،‬دور‬
‫ي ا 
 ‪ () r:# 12‬ا'&ع ا ‪/ i7 ،1:‬ل‪ :‬إذا آ ‪ ,.‬رآ‪ r‬و ‪ 2‬‬
‫=) ره أ‪ () r:# 12 -:‬ا'&ع ا ‪3 ' B.2 ،1:‬ال هك "ل هم ‪,‬‬
‫"'ت ا را‪ B= ,. :‬إ ‪ 8‬أر=‪-U ,E; ,? 4‬وا ‪ 12‬أوا‪ E‬ا ن ا ‪G) A:‬‬
‫و =ا ا ن ا ‪ ,G4‬و أ‪/-:‬ا ‪ .& r:# 12‬هم ‪ ,‬ه‪N‬ا ا ان ‪ q #‬أ‪/@ = ::‬ث‬
‫ا ‪/‬ة و ا "‪ A‬و ا ‪ ،:‬ه(‪= ،?:/ :‬ر‪ 3G ،/‬و را‪.3 I‬‬
‫و ا'هم ا‪ 1::W‬ا ‪N‬ي ا‪O‬آ‪/‬ا ‪ B2‬ه‪ /‬درا‪ :‬ا ‪/c‬ة ‪ ،‬و )‪ 8‬ا ‪ , (p‬أن‬
‫ه]'ء ا ?‪ ,‬آ‪/.‬ا ‪/24‬ن =ن هك ‪ #‬د' =‪ 12 (-‬ا ه( و ا‪?2W‬ر إ' أ‪(p = B.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ ,‬ذ \ ‪ 2‬آن ?* ‪ B5/ (-‬ا ‪.3‬‬
‫و ?‪ ,‬ذا ‪
 = 14.‬؟ و ه* ا‪ k#‬و ا 
 )‪ 84 8‬وا‪- 7‬؟ ‪@:‬ول ا ‪4‬ف‬
‫)‪ 8‬ا   ا ‪ 1+‬وراء ه‪N‬ا ا ‪/Q‬ض و ا  ‪ r‬ا ‪N‬ي  زال ‪ . 7c‬ا 
‬
‫و ‪ , *?= -56) -& , `/cE‬ا ا‪ ،J‬و ‪ ; -& ,‬ت ا‪E‬ر و )* ‪,‬‬
‫‪NE‬ون ` ا 
‪ .‬و ‪. 87‬رب ا ‪/X/‬ع = ‪<: *c‬ق أو' إ ‪ 8‬ا ‪4‬ت ا ‪1‬‬
‫أ)<‪ f<c I‬ا 
 و آ‪J , I5 b‬ف ‪ -‬ا‪W‬وا‪.*+‬‬
‫إن ا آ‪ 3‬ا @‪ 8)  . i‬ا‪
:‬ام ‪/-‬م ا 
‪= 14 ' ،‬ن [‪# ( B‬د ‪12‬‬
‫ا ? ا'&)‪ 1‬و ا ‪ 1:‬ا (‪ G# *= ،‬أد=ت ا ? =ن ‪# 5 Y4‬دد ‪ N‬ز‪،4= ,‬‬
‫‪1‬‬
‫‪- Runciman, w: Social Sciences and Political theory, Cambrodge University, Press, 1963.‬‬
‫‪ - 2‬د‪ /‬أ‪7‬ن @ ا @‪ () )/:/ ،,‬ا'&ع‪ ،‬ط‪ ،1‬ا ار ا ‪)/:/ =4‬ت‪ ،1999 ،‬ص ‪.439‬‬
‫‪3‬‬
‫‪-Raymond Aron, classe sociale, classe politique, classe dirigeante, in Archives Européénes‬‬
‫‪de sociologie N 2,T1,p.26.‬‬
‫‪ B&/# ,7‬ا'هم إ ‪ 8‬درا‪ 4 J :‬ا "‪ A‬ا‪ ،1..T‬و ا ‪ 564‬ا ‪ ,= +‬ا ")‬
‫ا @آ ا ‪ \# 1‬ا <‪ ،‬و =‪ ,‬ا "ه ا @?‪ ، /‬و ه* أن ا م ا ‪ 1:‬ا ‪(+‬‬
‫‪ ,)  4‬إرادة ‪ \#‬ا "ه‪ 84 ,) 6[2 ،‬ا واة ا ‪ :‬و )‪ = -56‬ء ا < ‪.1‬‬
‫‪/-U N2‬ر ا ? ا'&)‪ 1‬و ا ‪ 1:‬ا ‪ 1../‬ا (*‪ ". ،‬أن أ‪/J62‬ن ‪ 5‬اه(‬
‫=‪ YN-‬ا ‪/-& 12 ،*+‬ر‪ ( B‬ا "‪ A‬إ ‪ J 8‬ت ه‪= Y. 12 1‬ر&ت ا ‪4‬دن‪،‬‬
‫‪42‬ن ا ‪N‬ه ‪  J *$‬ا ‪ :6‬و‪4‬ن ا [ ‪  J *$‬ا " و‪4‬ن ا @س ‪+: *$‬‬
‫أ‪2‬اد ا س‪ 1.‬و أ‪O‬ر إ ‪ 8‬أن ‪  J‬ا @?م " أن ‪/?#‬ن ‪ ,‬ا ‪ :6‬و ا @?م ا ‪,N‬‬
‫‪/#‬ا‪ (-2 2‬أ‪ 8:‬ا ‪)3‬ت و ه‪ )3. 1‬ا ‪ *4‬و ا @?‪ 2.‬و )‪ 8‬و&‪ B‬ا ‪/4‬م ‪R2‬ن ‪/X/‬ع‬
‫ا 
 ه‪ , /‬ا ‪/‬ا‪ AX‬ا ‪ 1‬أ‪S‬رت "‪ , )/‬ا{راء وا‪?2W‬ر وا ‪ 1.4‬ا'&)‪،‬‬
‫و ا ‪ ،:‬وا ‪ ،‬وا'‪c5‬د‪ .‬و ر‪ (p‬أن ‪ f<c‬ا 
 =‪ B?G‬ا @ ‪# ( ( 1‬و ‪B‬‬
‫إ' ‪/c) 12‬ر ‪E‬ة‪.‬‬
‫اذ ‪@<c ("4 G‬ت ا ‪/4‬م ا'&) إ ‪ 8‬أن ا ‪/c‬ة‪ ،‬و ا ‪-) k< 1‬‬
‫أ‪ )" .7‬ا ‪/‬م أو ا‪)W‬ن"‪ -.= ،‬أ‪ 5‬ذات ‪/.‬ذ ‪/#‬د &) أآ  ‪ ،"7‬و أن‬
‫ا'‪.‬ب إ ‪ 8‬ا ‪/c‬ة ( اآ=‪/ = B‬را‪ |4= 12 S‬ا "‪4‬ت‪ i7 ،‬أن ا‪2W‬اد‬
‫ا @ر‪ , ,‬أ‪6:‬ف ‪ #‬إ ‪ |4= 8‬ا <‪/‬ا‪ b+‬أو =‪ |4‬أ`@ب ا'زات‪/4 ،‬ن‬
‫=‪ r‬ا آ‪ k7 8[= 3‬ا ‪6‬د‪ ,7 12 ،‬أ‪ 12 B.‬ا "‪4‬ت ا ‪/# 1‬ده ا ‪ 2‬ا @ة‬
‫‪7 }76. ،‬آت `‪/4‬د ا‪2W‬اد ا ‪/? ,N‬ن ‪ ,‬ا'ر‪#‬ء إ ‪ 8‬اآ‪  3‬إ ‪ )= -‬ره‬
‫‪ ،4#‬و "‪ \ N= f‬ه]'ء ا‪2W‬اد ‪ 12‬ا'‪[.‬م إ ‪ 8‬ا ‪/c‬ة ا ‪4 1‬ف =‪ -‬ا "‪A‬‬
‫أو &‪ .B .‬آ ‪4#‬ف ا ‪/c‬ة =‪ 5 K2 -.‬دا‪ *E‬ا "‪ ، A‬و ‪ -.? -‬ا'&)‬
‫‪3‬‬
‫ا ‪ ، 4‬و‪ 8) S]#‬أو ‪ |4= (?@#‬أو آ* ‪O‬ا‪ f+‬ا "‪ A‬ا‪EW‬ى‪.‬‬

‫‪ -1‬ﻤﺤﻤﺩ ﻋﺒﺩ ﺍﻝﺭﺤﻤﻥ ﻤﺭﺤﺒﺎ‪ ،‬ﻤﻥ ﺍﻝﻔﻠﺴﻔﺔ ﺍﻝﻴﻭﻨﺎﻨﻴﺔ ﺇﻝﻰ ﺍﻝﻔﻠﺴﻔﺔ ﺍﻹﺴﻼﻤﻴﺔ‪ ،‬ﻁ‪)،3‬ﻤﻨﺸﻭﺭﺍﺕ ﻋﻭﻴﺩﺍﺕ‪ ،‬ﺒﻴﺭﻭﺕ‪،(1983،‬‬
‫ﺹ ‪.143‬‬
‫‪! - 2‬د زا‪ 'G‬ا
&^‪ QF ،‬ا?‪+‬ع ا&‪ ،,‬ط‪6!) ،1‬رات !‪ .‬ا‪ C/‬أ‪ .(2007 ،&
& ،%G/‬ص ‪.188‬‬
‫*‪ 12 -‬ا @[رات ا  ‪ A#‬ا ‪/‬ك =‪  #‬ر‪: 2 ،42‬ه‪ I‬ا @[رة ا )‪ 12 ./‬ر‪ ( 4 (:‬ا اث ا'&)‪ 1‬وا ‪1:‬‬
‫وا ‪، 1‬ا ‪N‬ي ‪ = 3‬ء ا&)‪ 1 J 1‬د‪ 1‬وه‪= /‬ء "‪ B5 8) r‬ا ا) و ‪<: (-‬ت وا‪ ,) 4=. I 4:‬ر‪:+‬‬
‫‪ ::‬أو إدار =* ه‪/ "# 1‬ا‪ A5‬د‪E 1‬ص‪/ 2،‬ك ‪/$‬ن ا{ ‪ , (-?  -‬ا ‪ 8) -‬ا <‪ ,‬ا ‪ 3‬وا ‪،‬‬
‫‪2‬رت ‪ B # .‬و‪ r#‬ا ‪/‬ك و‪5‬م ‪5/S /?7‬ا‪ , -#/5 # J‬ا < ‪ 4‬ا ‪6‬ه‪  < #/‬ا @آ‪ .‬أ ‪ 12‬ا ‪  ,c‬ز‬
‫ا ? ا 
‪/‬ي ‪ 12‬أ‪?2‬ر آ‪/O/./‬س)‪ 449/551‬ق‪.‬م( ا ‪N‬ي ]آ )‪ 8‬أن ا ‪ ()3‬أو ا \ ‪/‬ض ‪ ) ,‬ا ‪ ،‬و " أن ‪2/#‬‬
‫‪ 12‬ا \ ‪cE‬لٌ آن ?‪/‬ن ‪، 6X2‬وأن ‪ B 4O (?@ ,‬و‪ B<4‬ا ‪ *$‬ا ‪ /-2 f c‬آ" ا < ا ‪@# ' 1‬ك ‪@ 2‬ك ‪- /7‬‬
‫‪ +:‬ا "‪/‬م‪ .‬و‪ (S ,‬أو& ‪ B)J‬وأن ا "‪/ A‬م )‪ (# 8‬إ‪ 1)<5‬أ‪ k7 B::‬ا ? و‪ 5 12 1#‬ا ء ا ‪1-‬‬
‫ا‪ T‬ا‪/J‬ر وأ‪ ،B#:‬ا‪W‬اء وا  ‪6‬ء‪ ،‬وا‪OW‬اف‪ ،‬و‪ E; 12‬ا ‪-‬م ) ا ‪.4G‬‬

‫‪  ) - 3‬ا ‪-‬دي ا "‪/‬هي ‪ () ("4 ،‬ا'&ع ‪ ،‬ا ? ا "‪ 14‬ا @‪، 1999 - 98، i‬ص– ‪131‬‬
‫*أول ا‪4:‬ل ? ا 
 ‪ 12‬ا ‪ Q‬ا'‪ A& 3".‬ا ‪ ،1823 : 8‬آ‪K2 8) k<# I.‬ت ا&) ‪ p ،4‬أن ه‪N‬ا‬
‫ا ‪
: ( f<c‬م =‪ *?G‬وا‪ 12 A:‬ا ?=ت ا ‪ :‬و ا'&) ‪ 12‬أورو= إ' ‪2 12‬ة ‪E‬ة ‪ ,‬ق‪19‬م‪ ،‬و ( ‪12 -G‬‬
‫=<‪ .‬و أ? إ' ‪ 12‬أوا‪ *+‬ا ن‪20‬م‪ A ،‬آ=ت "=ر‪ .1930 : "/‬و ‪ 3‬أ‪7 ،.‬م ‪!7/‬ر‪ ،‬ا
 و ا‪، C+‬‬
‫‪ :7‬رج ‪، A‬ط‪&/ )،2‬وت‪ ،‬ا‪ ,Y‬ا‪' &/.‬را‪,‬ت و ا‪.(1988 ،6‬‬
‫و ا 
 ‪ Y4 12 G f<c‬ا ‪4‬م إ ‪ , )& 8‬ا‪2W‬اد ‪/QG‬ن اآ‪ 3‬ا ‪/‬ذ‬
‫و ا <ة ‪ ،,4 A" 12‬و ‪ *$#‬ا ‪/c‬ة أآ‪ $‬ا < ت ه  و أ‪S‬ا‪ ،‬آ ‪G‬‬
‫ا ‪ f<c‬إ ‪ 8‬ا ‪ K‬ا ‪ 12 4‬أ‪ 7‬د‪ ,‬ا ‪ i7 ،r2‬أن ا 
 ‪ ([#‬ا رز‪,‬‬
‫و ا ‪ = ,5/‬س إ ‪p 8‬ه(‪ ،‬و  "‪5 (-4‬دة ‪ 12‬ان ‪ ,? \ N= ،,4‬أن ‪ G.‬إ ‪8‬‬
‫‪ ، :: 
.‬و ‪ 12 
.‬ا ‪ ، *4‬أو ‪ 
.‬ا‪c5‬د و ) إ ‪ p 8‬ذ \ ‪ ,‬ا د‪.,‬‬
‫‪) -242‬رو=ت داه*( =‪ ,) *# -? ،(?@# )& -.‬ا‪1-2 ،("@ = k4 2  pW‬‬
‫‪ , 5 ([#‬ا‪2W‬اد ‪/#‬د ‪E‬را‪/:  (-#‬اه( ‪'7 12‬ت ا'‪6E‬ف ‪/7‬ل ا [‪6‬ت‬
‫ا ‪ *+ = 4‬ا ‪ :‬ا @‪ ./‬أ)‪/#‬م =‪//#/‬ر(* ى أن ا ‪/c‬ة ) رة )‪,‬‬
‫&)ت و‪ U‬و ‪/c= -‬رة أ‪ .?= A# ،::‬ا&) )  ‪ 12‬ا "‪.1A‬‬
‫و ‪ ([# '': -.= G .Rocher -2) 5‬أ‪ `
O‬و &)ت و ا ‪/= ,N‬ا‪ <:‬ا ‪/‬ة‬
‫ا ‪ -./? 1‬أو =‪/‬ا‪ <:‬ا ‪ S‬ا ‪N‬ي ر‪G ،B./:‬رآ‪/‬ن ‪# p` 12‬ر„ &) ‪،‬‬
‫‪/:‬اء آن ذ \ )‪ kJ ,‬ا‪
#‬ذ ا ارات أم ا‪?2W‬ر و ا ‪ )G‬ا ‪  1‬و‪ -.‬أو ا ‪1‬‬
‫‪2‬‬
‫
‪N‬و‪4O -.‬را ‪."(-‬‬
‫إن ا 
 ‪ ,‬و&‪# -//: . -‬ر
 @‪/‬ر ‪ -/-‬ا'&)‪6S  ) 1‬ث‬
‫ا‪# *7‬ر
‪:‬‬
‫أو
‪ :‬ا'‪ 56<.‬آ‪ 12 I.‬ا ن ا
‪ r‬ا ‪6‬دي‪ ،‬ا‪:‬ت "‪ , )/‬ا س =‪ ،S‬ا ‪1‬‬
‫‪ *$#‬ا  ا ا‪ i7 ، J‬آن ا ‪ (4‬ازا ?* ا ‪/‬ا‪ . ,J‬و ‪. <#‬‬
‫<‪ 12 :‬ا ن ا ‪= 12 G) ,$‬ر‪ ،r‬و ا‪".‬ا )‪ 8‬ا ‪/4‬م ‪ ،‬آ‪ I.‬هك "‪, )/‬‬
‫ا ?‪/: ,‬ا =‪ :6‬ا‪/.W‬ار‪S ،‬روا ‪ X‬ا  ‪ ،‬و ‪ X‬ا ]‪ :‬ا ‪ 4‬ا ‪12 $‬‬
‫ا ? و ا < ا و‪ ، 7‬و =‪N-‬ا ‪@#‬وا ‪ ?2‬ا ‪ ،32‬و =[* ا‪-:‬ت ه]'ء‬
‫ا ?‪ ,‬أ‪$‬ل "‪& ،/?./‬ن ‪/‬ك‪ ،‬و&ك رو‪"# (# ،".../:‬وز آ* ا ‪4‬رف ‪p‬‬
‫ا ‪.4‬‬
‫<=‪ ،1935-1934 ,=  7 :‬و = [ ‪ 12 q‬ا ان ا ا‪ J‬ا  ا ‪/# .‬ا&ت‬
‫"‪)/‬ت ‪ ,‬ا ?‪/: ,‬ا أ‪ (intellectuels) ،,$ = (-.‬أ‪NE‬وا )‪(-#) 8‬‬
‫‪3‬‬
‫ا ‪ 4‬ا [ ‪ X 1‬ا < و ‪5‬و‪/‬ا ا‪-<X‬د ا ‪4‬ء‪.‬‬
‫‪ ,X‬ه‪N‬ا ا ‪ ". 84‬أن ‪/-‬م‪'/@# ،‬ت آ‪$‬ة ‪ 2‬ا‪
:‬م ‪ f<c‬ا 
‬
‫ا ‪ :‬آ‪ 7‬ا ه… ا ‪-G‬ة ‪ 12‬ا @* ا ‪ 1:‬و ا'&)‪ N 1‬ا ن ا ‪،G) A:‬‬
‫‪ 12 `/cE‬ا را‪:‬ت ا ‪ @= 4‬دور ا‪3-&W‬ة ا و‪5‬ا‪ ) 12 J‬ا‪
#‬ذ‬

‫‪/ / - 1‬د زا ا < ‪ ،‬ا &‪ A‬ا =‪ ،k‬ص ‪.189‬‬
‫‪ 'A! - 2‬ا‪'G‬ي‪ QF ،‬ا?‪+‬ع ا&‪'&! ،,‬ا‪ K‬و ‪) ،TGNU‬اا‪ ،(1990 ،‬ص ‪.62‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- Guy Roches, introduction à la sociologie générale, HMH, Paris, 1968, P103‬‬
‫ا ارات ا ‪ :‬ذات ا < ‪ 4‬ا د‪ .‬و ‪ N‬ا ا ‪ G.‬إ ‪ 8‬أن ه‪ YN‬ا ت آ‪I.‬‬
‫@‪& q‬ل ‪.‬ي وأ‪ ,= 1&/ /‬ا ?‪ ,‬و)‪ 8‬و&‪ B‬ا ‪/4‬م ‪R2‬ن ‪/X/‬ع ا 
 ه‪, /‬‬
‫ا ‪/‬ا‪ AX‬ا ‪ 1‬أ‪S‬رت "‪ , )/‬ا{راء وا‪?2W‬ر وا ‪ 1.4‬ا'&)‪ ،‬وا ‪،:‬‬
‫وا ‪ ،‬وا'‪c5‬د و)‪/X 8‬ء ‪4#‬د ا ‪4‬ت وا ه( ?‪ (# ,‬ا‪"#‬هت درا‪-:‬‬
‫إ ‪ 8‬أر=‪ A‬وه‪:1‬‬
‫أ‪ -‬ا
@‪ ?:‬ا‪ 8'1‬ا'>‪:8‬‬
‫* و ر!‪: (1913-1849) V. Pareto :‬‬
‫‪ 4#‬ا‪?2W‬ر ا ‪ ( ) -5 1‬ا'&ع ا'< ‪=" 1‬ر‪ , ،"/‬أه( ا ‪-&/‬ت‬
‫ا  ا ‪& 1‬ء =‪ -‬ا ‪4‬ء ‪/7‬ل ‪U‬هة ا 
‪ )= ،‬ره ‪U‬هة ا&) ‪S]# ::‬‬
‫=‪ *?G‬آ  ‪ 12‬ا @ة ا'&) و ا ‪2W :‬اد ا "‪ ،A‬و ‪# 5‬ول =ر‪ 12 /‬إ‪J‬ر‬
‫‪ ,) B.‬ا ‪/‬ازن ا'&)‪ [5 ،1‬ا "‪ A‬أو ا ‪ k‬ا'&)‪ 1‬و درا‪ :‬ا ‪/‬اه‬
‫ا'&) ‪ ,7 12 ،‬أ‪ B.‬رآ‪6E , 3‬ل ‪ BE‬ا ي ا @‪ 1‬ا رن )‪ 8‬ا ‪r."#6‬‬
‫ا'&)‪ ،1‬أو ا ‪ 3‬ا'&)‪ ،1‬و ‪ 4‬ذ \ ‪ ,‬أه( ا‪?2W‬ر ا ‪BG5 ) -7J 1‬‬
‫ [ ا <‪/‬ر و ا ‪ Q‬ا'&)‪ ،1‬و  أآ =ر‪ 8) /‬و&‪/‬د ا < ت ‪ 12‬ا "‪*= ،A‬‬
‫و &‪ *4‬ذ \ أا @‪ ،/‬و ‪ *= 12‬ذ \ ‪ G B.2‬إ ‪ 12 b4X 8‬ا{راء و ا ت‬
‫ا ‪ /)# 1‬إ ‪ 8‬ا ا‪ J‬و ا واة و ا @‪ 8) ،‬أ‪:‬س أ‪4= -.‬ة )‪ ,‬ا ‪/‬ا‪ i7 ،A5‬أن‬
‫ا ‪6‬واة ‪ ،‬و )م و&‪/‬د ‪ 7‬و دا‪ ،# J‬أا ‪ B?4# 4 J‬ا @‪ k+‬ا ‪/‬ا‪ 45‬ا ‪1‬‬
‫أآه ‪6E ,‬ل ‪ B#6@#‬ا ?‪ ،&/ /‬أو اه‪ B#‬ا'‪c5‬د‪ ،‬و ‪/c#‬را‪ B#‬ا ‪،:‬‬
‫و ذ \ ) ‪ †5.‬دوران ا 
 و )‪ 4= -56‬ا ‪ Q‬ا'&)‪.1‬‬
‫‪# 2‬ول =ر‪ . /‬ا 
 ‪ 12‬آ=‪ () 12 ) " B‬ا'&ع " ا ‪N‬ي ‪G.‬‬
‫‪ ،1916 : 12‬و ‪ (&#‬إ ‪ 8‬ا ‪ Q‬ا'‪) 3".‬م ‪ I@#،1935‬ا‪"(:‬ا ‪ *4‬و ا "‪A‬‬
‫‪ ،"The Mind and Society‬و ‪ 5‬آ‪/c# B I.‬رات )‪ ,‬ا 
 ‪B# ] 12 -#/‬‬
‫‪1‬‬
‫"@‪X‬ات ‪ 12‬ا'‪c5‬د ا ‪ ،"1:‬و "ا ( ا'‪O‬اآ"‪.‬‬
‫‪ 12 -5 2‬آ=‪ "B‬ا ‪ *4‬وا "‪ A‬إ ‪ ,5 8‬ه ‪ :‬ا 
 ا @آ وا 
 ‪p‬‬
‫ا @آ‪W2 ،‬و ‪ K2 ([# 8‬أو &) ‪ ,‬ا س ‪ *@#‬اآ‪ 3‬ا @?(‪ ،‬وا ]و  ا‪T‬دار‪،‬‬
‫أو ا'‪c5‬د‪ ،‬أو ا ‪ ?4‬ا ‪ 12 -QG# 1‬ا و  و‪ 12‬ا "‪ A‬و‪ 12 *$‬ا ‪/‬زراء‬
‫‪2‬‬
‫وا راء ا ‪ ,4‬وا ?‪/‬ادر ا  ‪ 12‬ا‪37W‬اب ا ‪ :‬وآ ر ر&ل ا ‪/‬ات ا @‪.‬‬

‫‪! - 1‬د زا‪ 'G‬ا

&^‪ ،‬ا‪ C‬ا‪ ،c/‬ص ‪.191‬‬
‫‪ -2‬ﺩ‪ /‬ﺃﺤﺴﺎﻥ ﻤﺤﻤﺩ ﺍﻝﺤﺴﻥ‪ ،‬ﺍﻝﻤﺭﺠﻊ ﺍﻝﺴﺎﺒﻕ ‪ ،‬ﺹ ‪.634‬‬
‫و=‪N \ N‬ه =ر‪ /‬إ ‪ 8‬أن ا 
 ه( أو ‪ \K‬ا ‪ ُ ,N‬ون ‪ 12 5/#‬آ* ‪2‬وع ا ‪G‬ط‬
‫ا‪ ،1..T‬و=‪ ' /-2 \ N‬م ‪ G B.W 24 KO‬إ ‪U 8‬هة ‪ 12 4 J‬ا ‪ ،G‬وه‪1‬‬
‫)م ا وي ‪ 12‬ا رات ا ‪N‬ه وا ‪ +3‬وا د وه‪N‬ا أ =‪ 1-‬و‪4‬ف =‪, B‬‬
‫‪J‬ف آ* ا "‪4‬ت‪.‬‬
‫أ ا 
 ‪ p‬ا @آ‪/ = A# )& 1-2 ،‬ة وا ‪/‬ذ وا ‪/‬ة )‪ 8‬ا ‪ 12 S‬ا و ‬
‫وا "‪ *@# ' -? ،A‬آ‪3‬ا‪ ،‬أو أدوارا ‪5‬د =* ‪  ) 4= A#‬و&‪ Y‬آ  و?‪.‬‬
‫‪3‬ة ‪ ".‬ا ‪$‬وة‪ ،‬أوا ]ه‪6‬ت ا ‪ 4‬وا ‪ ،‬و‪ 12 *$#‬أ‪
O‬ص آ @‪,‬‬
‫وآ را ‪ ,.‬وا <=‪ ,‬وا ‪ ,X‬ا ‪ ،,3‬وا ‪ ،,:-‬وا‪ JW‬ء‪ ،‬ور&ل ا ‪2@c‬‬
‫‪1‬‬
‫ا ]‪.,S‬‬
‫وى =ر‪ /‬أن ا ر„ ه‪  /‬ة ‰ر‪:‬ا‪J‬ت‪ 14 J * 
 r2 ،‬وب‪ ،‬آ‬
‫ د?‪# -‬ا ‪ :,/-= 4 &/ /?:‬ا‪W‬ول ه‪ /‬ا ‪G‬ت‪ ،‬وا ‪ 1.$‬ه‪/‬‬
‫ا وا‪ :‬أي ا'‪?4.‬س ا  ‪Q O‬ا‪ 3+‬وا ‪/4‬ا‪ bJ‬وا @  ا ‪.Š 4‬ن و ‪\# B?4#‬‬
‫ا ‪Q‬ا‪G , 3+‬ت ‪  ) =S 8 #‬ا ر„‪/2 2.‬ز‪ A‬ا وا‪ *@# :‬أه ‪ 12‬ا "‪،A‬‬
‫‪/# 2‬د ى ا ‪ |4‬روا‪ :‬ا ‪/‬ع ا‪W‬ول أي أه* ا ? وا هء ا ‪4 ,N‬ون )‪8‬‬
‫‪::‬ت ا @‪/‬ل ا ‪ ،2/‬و‪/?# 5‬ن ى ا ‪ |4‬ا{‪ E‬روا‪ :‬ا ‪/‬ع ا ‪ 1.$‬أي أ`@ب‬
‫ا ‪/‬ة وا ‪/‬ا&‪ -‬ا ‪/‬ر ‰زت وا ‪4‬ر‪/ = ,X‬ة وا‪T‬آا‪ 3.Y‬وى =ر‪ /‬أن‬
‫ا'‪6E‬ف ‪ 12‬ا ‪/‬ز‪ A‬ا  ‪ 1‬وا‪ :‬ه‪ /‬ا ]ول إ ‪ 7 8‬آ  =‪ ,‬ا 
 ‪, 6?2‬‬
‫) ا‪/:W‬د وا ‪4# ( 4$‬ن = و‪ , #‬ا ا‪ , :‬ا‪W‬ول وا ‪.$‬ـ‪ 1‬وا ‪c=  4$‬‬
‫‪/` `E‬ة ‪ ,  )  . \#‬ا ا‪ :‬ا‪W‬ول ‪ ,) $@= f2?# 1-2‬ا ‪/‬ة ‪4‬ة ‪ 12‬ذ \‬
‫)‪ 8‬ا ) وا‪  :W‬ا'‪c5‬د وا   ا ‪4‬ة ه‪N‬ا ‪ ,) 6[2‬ا @* ا ‪ "# 1‬إ ‪،-‬‬
‫‪4‬‬
‫وه‪N‬ا ا ‪/‬ع ‪ ,‬ا 
 ‪/‬د ا‪ .W‬ا ا‪.J‬‬
‫و‪" B ] 12‬ا‪ .W‬ا'‪O‬اآ" ‪4‬رض ‪ A‬رآ‪ . 12 r‬ا ‪c‬اع ا < ‪:6+5 1‬‬
‫"إن ا ‪c‬اع ا < ‪ 12 *` 1‬ا @ة ا ‪c = q # B.W ،G‬اع ‪ ,‬أ&* ا @ة‪ ،‬و‪*$‬‬
‫ه‪N‬ا ا ‪c‬اع ه‪ /‬إ‪7‬ى ا ‪/‬ة ا ‪:' +‬ار ا ‪/‬ع‪..‬و ‪N-‬ا ‪R2‬ن &‪/-‬د‪8) 1[# , .‬‬
‫ه‪N‬ا ا ‪c‬اع < و إ‪4: .‬ل =‪/` |4‬ر‪ 5."...Y‬و=‪ ' \ N‬ى =ر‪ /‬إ?‪-. .‬‬
‫ا ‪c‬اع ا < ‪c= q # B.W 1‬اع ا‪.T‬ن ‪ A‬ا < ‪ 4‬وأن رآ‪ 5 r‬أ‪ 12 <E‬ذ \ ‪W‬ن‬
‫‪ 4 J‬ا ‪c‬اع ‪ 12‬ا "‪ A‬ا @‪ 12 B) b
# i‬ا ‪/c4‬ر ا =‪ ،‬وأن ا و ر ‪,‬‬

‫‪ -1‬د‪ /‬أ‪7‬ن @ ا @‪ ،,‬ا &‪ A‬ا =‪ ،k‬ص‪.635‬‬

‫‪-2‬إ‪ 1) *):‬ا ‪ . ،4‬ا ‪/‬ة‪ )،‬دار ا ‪ 24‬ا "‪ ،(1998، 4‬ص ‪.166‬‬
‫‪S-3‬وت ?‪ ،1‬ا 
 ا ‪ :‬و ا ‪ Q‬ا'&)‪،1967/1952 c ="#: 1‬ط‪ ( )،)1‬ا ?‪ ،‬ا هة‪ ،( 2005،‬ص‪.33‬‬
‫‪# ،@ 1) @ -4‬ر„ ا ? ا'&)‪ )،1‬دار ا ‪ 24‬ا "‪ ،(2004 ،4‬ص ‪.269‬‬
‫‪S -5‬وت ?‪ 1‬ا &‪ ،B. A‬ص ‪.32‬‬
‫‪ ،c#‬وإ‪ .‬ا ‪/@: ,N‬ن ا ‪ c‬ه( ا‪ 5W‬ا ‪@# 1‬ث =‪ 1.(-:‬و=‪N-‬ا 
 =ر‪/‬‬
‫إ ‪?2 8‬ة و&‪/‬د ا <  ا @آ ‪ 12‬آ* ?ن‪  7 12 87 ،‬و&‪/‬د ‪,? ،  
O‬‬
‫‪2‬‬
‫ا‪?OW‬ل ا ‪ -= -# 1‬ه‪ YN‬ا <  ‪/#‬ع =ر& وا‪.4:‬‬
‫و [‪= A‬ر‪ /‬أ ‪ .‬دور ‪ Q‬ا'&)‪ B@# ,X ،1‬ورة ا 
‪i7 ،‬‬
‫‪N‬ه إ ‪ 8‬أ‪ &/ B.‬ى ا 
 * ‪ /@. 14 J‬ا وب =‪ ,‬ا ‪ ,)/‬ا =‪*QO 12 ,‬‬
‫اآ‪ 3‬ا ‪/‬ة ا ‪ *QG# ' @2 ،:‬إ‪7‬ى ه‪ ,#‬ا < ‪ ,‬آ‪ 3‬ا @?(‪ 8"# ،‬دا‪+‬‬
‫‪:‬ت ‪ 8) = ،-5/#‬ا ‪ , r?4‬ذ \‪:= f[# ،‬ار &‪/‬ا‪ .‬ا  ‪ 12‬ا < ت‬
‫ا @آ‪/?# ,7 12 ،‬ن ‪  J 6$‬ا ?‪ 12 ,‬ا @?( و ‪ ?##‬أ‪<E‬ء وا‪2 ،@X‬ن ذ \‬
‫]دي إ ‪X 8‬ورة ا‪ :‬ا ‪  <= -‬ا @‪ ،,2‬و ) ‪ *c#‬ه‪ YN‬ا‪EW‬ة إ ‪ 8‬آ‪ 3‬ا @?(‬
‫و ا <‪/& ,) bG?# -.R2 ،‬ا‪ .‬ا [‪ -2 b4‬و ‪/?#‬ن هك ‪X‬ورة '‪ :‬ا ‪ <= -‬‬
‫‪3‬‬
‫ا ?‪.,‬‬
‫و =‪ |Q‬ا  )‪ ,‬د‪ 5‬و `ق ه‪ YN‬ا‪?2W‬ر ‪2 ،‬ن ه‪N‬ا ا @* ر‪8) S] 5 /‬‬
‫)ء ا'&ع‪ ،‬و ‪ `E‬ا ‪= (- ,-‬را‪ 4 J :‬ا < ت ا @آ و و‪،-+U‬‬
‫و =را‪ :‬ا ‪/‬ة و ‪c‬دره و آ ‪/#‬ز‪ ،-4‬و ‪ 12 `E‬ا ‪ c4‬ا @ ‪ 1‬ا ‪N‬ي ‪B2 *$#‬‬
‫‪ ?G‬أداة ا @?( و آ ر‪ :‬ا <‪ ،‬و ‪/X/‬ع ا ا‪ J‬و ا ‪4‬ا  ا'&)‪،‬‬
‫أه( ا ‪/‬ا‪ AX‬ا ‪) -= (- 1‬ء ا'&ع و ا ‪ :‬و ا ‪/.‬ن و ا'‪c5‬د و‪p‬ه(‪.‬‬
‫إ' أن ه‪N‬ا ا ‪#'= ( 
 b4‬ع‪ 12 3 ' *= ،‬ا ‪ B.W ،KO 24‬ر ‪U‬هة‬
‫‪4 4 J‬و‪ 2‬و ه‪) 1‬م ا واة ‪ 12‬ا رات ا د أو ا ‪N‬ه =‪ ,‬ا‪2W‬اد‪ ،‬وه‪7 YN‬‬
‫)‪ -2‬و ‪ -24#‬آ* ا "‪4‬ت ا'‪N ...‬ا ‪2‬ن =ر‪ /‬رك ا‪ W‬و *  ‪O‬ة‬
‫‪ ,‬ا ‪ b4‬ا ‪/‬ا‪ A:‬إ ‪  q= kX b4# 8‬ه‪ = 1:: /‬ه‪ /‬ا&)‪ ،1‬أي أ‪i@  B.‬‬
‫)‪/ ,‬ا‪ *+‬ا رة ى ا ‪ (-#E 12 ,:‬و ‪/‬ا‪ (-5‬ا'&)‪/2 ،‬م ==‪ q‬ا 
‬
‫ا'&) =رة ه]'ء ا ‪ 8) ,5/‬ر‪ :‬و‪ :: b+U‬أو ا&)‪ ،‬و ه]'ء‬
‫ا ‪ ,N‬ر‪/:‬ن ا ‪ b+U/‬ه( )ا 
 ا ‪ (:‬و ا ‪ &@= I 1‬إ ‪ 8‬د)( و ‪#‬‬
‫‪4‬‬
‫ا "ه و ه‪N‬ا ا <ح  )  =‪ . ,‬ا 
 و ا ا‪.J‬‬
‫أ =   ل )‪/#‬م =‪/#/‬ر( ‪ 12‬آ=‪" B‬ا 
 و ا "‪4 "A‬ض ا ‪ , 4‬ا ?=ت‬
‫ا ‪ 1‬اه‪ *+= I‬ا ‪/‬ة ا ‪ :‬و ‪ `E‬ا 
 ا @آ‪. @X/ ،‬ط ا‪A -26E‬‬
‫‪4#‬ت ا ?‪ ,‬ا‪W‬وا‪  *+‬ا 
 ‪/2‬رد  ‪ Lasswell.H.*/:' b4#‬ا ‪N‬ي‬

‫‪ ،@ 1) @ -1‬ا &‪ A‬ا =‪ ،k‬ص ‪.270‬‬

‫‪ -2‬ﺠﻭﺭﺝ ﻝﻴﻨﺸﻭﻓﺴﻜﻲ‪ ،‬ﺍﻝﺼﻔﻭﺓ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻴﺔ ﻓﻲ ﺍﻝﺸﺭﻕ ﺍﻷﻭﺴﻁ‪ ،‬ﺘﺭﺠﻤﺔ ﻋﺎﺩل ﻤﺨﺘﺎﺭ ﺍﻝﻬﻭﺍﺭﻱ‪)،‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﻤﻭﻗﻑ ﺍﻝﻌﺭﺒﻲ ﻝﻠﻨﺸﺭ‬
‫ﻭ ﺍﻝﺘﻭﺯﻴﻊ‪ ،‬ﻤﺼﺭ‪ ،‬ﺒﺩﻭﻥ ﺴﻨﺔ(‪ ،‬ﺹ ‪.20‬‬
‫‪ QF GZ ،`&&7 ?& - 3‬ا?‪+‬ع‪F 'A! 7 ،‬دة و !‪ 'A‬اهي و ‪Su‬ون‪)،‬اهة‪،‬دار ا‪.‬رف‪ ، (1980،‬ص‪247‬‬
‫‪ - - 4‬ا‪/‬اه&‪ Q‬أ‪/‬اش‪ QF ،‬ا?‪+‬ع ا&‪F) ,‬ن ‪ ،‬دار ا‪6‬وق‪ ،‬ا
‪ .‬او‪ ،(1988،‬ص ‪.116‬‬
‫‪/ = -24‬ل‪ :‬ا 
 ا ‪ *G# :‬ا @‪ 8) ,3+‬ا ‪/‬ة ا ‪ 12 :‬دو   ‪ ،‬آ‬
‫‪/[#‬ي ‪ I@#‬ه]'ء ا @‪ 8) ,3+‬ا ‪/‬ة ا ‪،:‬ا دة‪ ،‬و ا ‪6?G‬ت ا'&) ا ‪1‬‬
‫‪ 1##‬ا دة ‪) -‬دة "و ]دى ‪ -‬ا @ب" آ* ة ‪ , 4‬ا ‪.1",3‬‬
‫و ‪//#/= }76‬ر ‪4#‬د ا ت  =‪ ,‬ا 
 ا ‪ ،:‬و ‪ 
.‬ا ‪/‬ة ‪ ،‬و ا 
‬
‫ا @آ أو ا <  ا @آ‪/ ،‬ل إن ه‪N‬ا ا ‪4‬د )‪ /‬إ ‪ 8‬ا"د ‪@<c‬ت د‪ p 5‬ا ‪1‬‬
‫ا‪ ،=: I4:‬إذ ‪3 4# 1<4‬ا ‪ B.2 ،‬م  ‪4# ,  /#‬ت ‪ Y/ : ,‬و =‪*?G‬‬
‫‪N7‬ر ‪) ,= 3 i7 ،‬ا 
( =‪) *?G‬م و ا‪ 5W‬ا ‪ (?@# 1‬ا "‪/2 A‬ل‪ :‬إذا ا‪4:‬‬
‫ا'`<‪6‬ح ا ‪4‬م )ا 
( \ ا ‪K‬ت ذات ا ‪) .R2 ،b+U/‬ه ‪@.‬ج ‪B<. @<c‬‬
‫)‪ \# 8‬ا‪ 5W‬ا ‪ (?@# 1‬ا "‪ ،A‬و ه‪ K2 I 1‬و‪ 84 = ،+U‬ا ‪N‬ي ‪B2 *4#‬‬
‫ه‪ YN‬ا ?‪ ،‬و ?‪ 12 -‬أ ‪ ,  7‬ا‪/7W‬ال ذات أه ا&) )  "‪& -4‬ة‬
‫=ن ?‪/‬ن ‪ -‬ا‪E (:‬ص ‪.3‬‬
‫ب‪ -‬ا
@‪ ?:‬ا!‪: 8B1‬‬
‫  اه( آ* ‪ ?:/ ,‬و‪= 3G‬را‪ :‬ا 
 )‪ kJ ,‬ا (‪ ،‬وى ‪ ?:/‬أن‬
‫ا "‪4‬ت ا‪#  ) ..T‬ر
‪ 5 -‬ا‪ I.‬إ ‪7  J 8‬آ ‪ 5‬ا ‪4‬د و‪ J‬ت @?‪/‬‬
‫آ‪$‬ة ا ‪4‬د‪ 2،‬وا  ) ‪ ?:/‬أ‪5‬ر )‪ 8‬ا'‪c#‬ل وا ا=‪ q‬وا ‪, -@ c= 1)/‬‬
‫‪3‬‬
‫ا‪ p  pW‬ا ‪.‬‬
‫‪: (1941-1858) : Mosca >  !) -1‬‬
‫‪N‬ه "=‪//#/‬ر" إ ‪ 8‬أن "‪ "?:/‬آن أول ‪ ,‬أ‪5‬م ‪3#‬ا ‪ ,= "-‬ا 
‬
‫و ا "ه‪ ،‬ر‪ (p‬أ‪ 5 B.‬ا‪4:‬ن =‪@<c‬ت أ‪E‬ى‪ ،‬و أ‪ B.‬أول ‪7 ,‬ول إ‪:: () 5‬‬
‫& )‪ 8‬ه‪N‬ا ا‪:W‬س‪ ،‬و ‪ 5‬وردت أ‪?2‬ر ‪ ?:/‬ه‪ 12 YN‬آ=‪) B‬ا <  ا @آ(‬
‫‪ ،The Ruling Class‬ا ‪N‬ي ‪ (&# (S ،1896 : G.‬إ ‪ 8‬ا'‪،1939 : 3".‬‬
‫و ‪# 5‬آ‪3‬ت ‪ \#‬ا‪?2W‬ر )‪&  # 8‬ءت =‪ B‬ا رآ ‪ 12‬أن ا ‪ *4‬ا'‪c5‬دي ه‪/‬‬
‫ا @ك ا‪ 1::W‬ر„‪ ،‬و أن ا ‪ *4‬ا < ‪3: 1‬ول ) ‪/#‬د ا ‪ )/G‬ا‪W‬و ‪،8‬‬
‫و ‪ ?:/ G‬إ ‪ 8‬أن )ا 
 ' ‪ *c#‬إ ‪ 8‬و‪ ". -4X‬دة ا‪c5‬د‪ ،‬و أن ا ‪Q‬‬
‫ا ‪ 1:‬و ا'&)‪ 1‬آن ‪ Q ".‬و دوران ا 
‪ 84= ،‬أ‪/) ". ,? ( B.‬ا*‬
‫ا‪c5‬د(‪.‬‬
‫و ‪= *$ B$ ?:/‬ر‪ ،/‬ا‪ , k<.‬و&‪/‬د ‪# 7‬ر
 و ه‪ 1‬أن آ* ا "‪4‬ت‬
‫‪ (#‬إ ‪7  J 8‬آ و ‪ ،/?@  J‬ا‪W‬و ‪ 8‬أ‪= 5‬ه آ*   ا‪/W‬ر و ا `‬

‫‪1‬‬
‫‪Lassewell, H.the comparative study of Elites, 1952.P32.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Giovano, Elite et Elitisme, Editions du seuil, Paris, 1961, P 74.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ -‬ﺩ‪ /‬ﺇﺴﻤﺎﻋﻴل ﻋﻠﻲ ﺴﻌﺩ‪ ،‬ﻨﻅﺭﻴﺔ ﺍﻝﻘﻭﺓ ‪) ،‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﻤﻌﺭﻓﺔ ﺍﻝﺠﺎﻤﻌﻴﺔ ‪ ،(1998 ،‬ﺹ‪. 188‬‬
‫ا ‪ :‬و ا ‪ .$‬أ‪ ، p‬دة و ‪5 4.` I‬ار ‪ 1::‬و ه‪ 87 /‬ه ' ‪"= 1#‬‬
‫ا' ‪ 12‬ا‪ B 4:‬آ ‪/ =  J‬ل ‪ p‬ا  ‪/‬ل ا رآ‪ 1‬و ‪  ?:/‬أ‪ :‬ب ا ‪-‬‬
‫و ا <ة ا ر‪ , :‬ا‪ 8) 5W‬ا‪ ، pW‬و &‪ -4‬إ ‪/5 8‬ة ‪ (#‬ا‪W‬و ‪ 8‬و و&‪/‬د‬
‫دا‪ A2‬وا‪ 7‬و هف وا‪ 84# 7‬ا ‪/ 12 ،B‬ا&‪ -‬أ‪  p  p‬و ‪ ،G‬ا' أ‪] B.‬آ‬
‫)‪ 8‬أه ا)د ا‪/ 8) 5W‬ا‪ 2‬أو ر‪ 8X‬ا "ه‪ .‬وه‪N‬ا ا <ح ب  =‪. ,‬‬
‫‪1‬‬
‫ا 
 و ا ا‪.J‬‬
‫إذن ‪R2‬ن ا "‪ 7 A‬رأي ‪ ( ?:/‬إ ‪ ،,5 8‬ا <  ا @آ و ا ‪/?# 1‬ن‬
‫‪ 5‬ا ‪4‬د ‪ i7‬أ‪   \# -.‬ا < ‪،‬إ' أ‪" I -.‬د أ‪# *= ،@2 5‬د أ[‬
‫=‪3‬ا و ‪ , -?# +cE‬ا‪6‬ك ا < و ا‪?7‬ر ا ‪/‬ة ا ‪ 12 :‬ا "‪،A‬‬
‫"‪ *?G# 1  = -4‬ا ‪ K‬ا @آ‪ ،‬و &‪c A‬ر ‪/5‬ة ا 
 ا @آ ‪ ?:/ . 12‬إ ‪8‬‬
‫‪5‬را‪ -#‬ا ‪ .‬وى =‪ \ N‬أن ا <  ا @آ ‪< 8 # 87‬ة )‪ 8‬ا < ‪/@#‬ل‬
‫دون ‪#‬د ا "ه )‪ ،-‬إذ ‪ "#‬إ ‪ 8‬آ ر‪ 8X‬و ‪/ 5‬ل ا‪ ، pW‬و ‪,  7 kE‬‬
‫ا'‪:‬ار‪ ،‬و ه‪N‬ا ‪ (Political Formula) :: Q` kJ ,) 1#‬ه‪ /‬أ‪/:‬ب ‪12‬‬
‫ا ‪ A *4‬ا "ه "‪ A‬ا ‪/‬از‪ ,= .‬ا ")ت و < ‪ -& , -‬و إ‪X‬ء ‪A=J‬‬
‫أ‪/: 8) 156E‬آت ا @آ‪ .S -& , ,‬و ‪/‬ل ‪ 12 ?:/‬ذ \‪":‬أ‪ , B.‬ا ‪/?G‬ك أن‬
‫‪ A<#‬ا "‪4‬ت ا'‪:‬ار ‪ 12‬ا ء دون ‪ *$‬ه‪ YN‬ا ‪ Qc‬ا ‪ *G# 1-2 .:‬ا (‬
‫ا ‪G‬آ و ا ‪4‬ات و ا ‪4‬دات ا ‪  )  A" 12 G# 1‬ا ر„‪ ،‬إ' أن ‪/‬ا‪2‬‬
‫ا @?‪/# ,/‬م ‪ 12‬آ* ا وف )‪ Q` 8‬أو أ‪E‬ى" ‪ 84 2.‬ذ \ أن ا 
 )‬
‫‪3 = (?@# ' ?:/‬و أو ا [‪ qQ‬و ' )‪ 8‬أ‪  J r:‬أو ‪kJ ,) *= ،&/ /?:‬‬
‫آ ر‪ X‬ا "ه =‪ *?G‬أو =‪ ،E‬وه‪N‬ا  =‪ , -‬ا  ا ا‪.J‬‬
‫وى ‪ ?:/‬أن ا "ه =‪ -.?R‬ر‪ :‬ا [‪ 8) qQ‬ا @آ( ‪W‬ن ‪ \#‬ا [‪/Q‬ط ‪G#‬‬
‫‪) ".‬م ا ‪ 8X‬ا ‪N‬ي ‪ B= 4G#‬ا "‪/‬ع أو ‪" ,‬د أه‪/‬ا‪:: 12 S]  -+‬ت‬
‫ا @?م أو ا <  ا ‪/5 7 8) :‬ل ‪.?:/‬و‪] 5‬دي ‪ 12‬ا ‪ -‬إ ‪ 8‬إ‪:‬ط ه‪ YN‬ا < ‬
‫و‪ 12‬ه‪ YN‬ا @  ‪ -#‬إ ‪ 37 8‬ا ‪/&/‬د ‪7  J‬آ &ة ‪ ,‬ا "ه رس دور‬
‫‪3‬‬
‫ا <  ا @آ و'= أن @ث ذ \ وإ' ‪ (<@#‬ا ( وا ء ا'&)‪ 1‬آ‪.B‬‬
‫و=‪/? \ N‬ن ‪ 5 ?:/‬ه&( ا  ا ?‪ ?:6‬ا ‪ 1‬و‪ -4X‬آ* ‪ ,‬أ‪/J62‬ن‬
‫وأر‪ /<:‬وا ‪ S6S (# 1‬أ‪.‬ط ‪ ,‬ا @?( ‪:‬ا ا‪ ،1J‬وا‪W‬ر‪:‬ا‪ ،1J‬وا <‪Q‬ن‪.‬‬

‫‪ - 1‬ﻭﺫﻝﻙ ﻓﻲ ﻜﺘﺎﺒﻪ ‪ The Ruling Class.New York 1939. :‬ﻭﻴﻤﻜﻥ ﺍﻝﺭﺠﻭﻉ ﺇﻝﻰ ﻜﺘﺎﺏ ‪ :‬ﻤﺤﻤﺩ ﻋﻠﻲ ﻤﺤﻤﺩ‪ ،‬ﻋﻠﻡ ﺍﻻﺠﺘﻤﺎﻉ‬
‫ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ ‪ ،‬ﺍﻻﺴﻜﻨﺩﺭﻴﺔ ‪ ،1977 ،‬ﺹ ‪.331‬‬
‫‪ - 2‬ا&' ا‪ QF ،&A‬ا?‪+‬ع ا&‪ ،,‬اه‪ x‬و ا‪ ) ، GN‬اهة‪ ،(1984،‬ص ‪96‬‬
‫‪ -3‬ﺩ‪ /‬ﻤﺤﻤﺩ ﻋﻠﻲ ﺒﻴﻭﻤﻲ‪ ،‬ﺩﻭﺭ ﺍﻝﺼﻔﻭﺓ ﻓﻲ ﺍﺘﺨﺎﺫ ﺍﻝﻘﺭﺍﺭ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ‪ )،‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﻜﺘﺎﺏ‪ ،‬ﺍﻝﺠﺩﻴﺩ‪ ،‬ﺍﻝﻘﺎﻫﺭﺓ‪ ،(2004 ،‬ﺹ‪.14‬‬
‫وأ‪O‬ر أن ا @?‪/‬ت ' ه = ‪ *4‬آ‪$‬ة أو ‪2‬دا وإ‪ .‬آ‪ I.‬و' ‪3#‬ال ‪#‬ار =‪/‬ا‪5 <:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ,‬ا <  ا @آ أوا 
‪.‬‬
‫‪ B -2‬ا‪:,+ 1& -61‬‬
‫إذا آن =ر‪@# /‬ث )‪ (?7 ,‬ا 
 ‪ ،Elite‬و ‪) ,) ?:/‬ا <  ا @آ(‬
‫‪R2 Ruling Class‬ن رو=ت ‪ *4 ( B.R2 Robert Michels 3G‬آ ‪،Elite‬‬
‫=* ‪@#‬ث )‪ ,‬ا‪Q W‬ر‪ ،Oligarchie O‬و‪5‬ل" ‪@ ,‬ث )‪ ,‬ا ( @ث )‪,‬‬
‫ا‪Q W‬ر‪ .2"O‬وذ \ ‪/ B@# 12‬ا‪ A5‬ا‪37W‬اب ا ‪ 2 ،:‬ا‪ .‬آرل رآ‪( B./? r‬‬
‫‪ I‬إ ‪ ،7 8‬أن ا ا‪]# J‬دي إ ‪ 8‬ا‪W‬و  "رآ‪ ،‬و ى إن آ‪G. G# I.‬ة‬
‫دا‪/@# -.R2 J‬ل =ور ا ‪ ,3‬إ ‪# 8‬ت ‪ , 5 (?@ 4XE‬ا‪2W‬اد‪ ،‬و ه‪N‬ا ه‪/‬‬
‫‪7‬ل ا و  ا ا‪ J‬ا @‪ i@2 .$‬أن ا ا‪@# J‬ج إ ‪ (# 8‬و ‪12 `/cE‬‬
‫ا "‪4‬ت ا ?‪$‬ة ا ‪4‬د‪2 ،‬ن ا ( @ج إ ‪ 8‬أ‪ ، 5‬و ه‪ Y‬ا‪EW‬ة ‪6E ,‬ل‬
‫‪ 12 -45/#‬آ‪ 3‬ا‪
#‬ذ ا ار ‪ 84#‬إ ‪ 8‬ا'‪/@:‬اذ )‪ 8‬ا <‪ .‬و =ى أن ا ‪/4‬ا*‬
‫ا ]‪S‬ة ‪/# 12‬ز‪ A‬ا ‪/‬ة دا‪ *E‬ا "‪ 2X'= ،A‬إ ‪ 8‬ا ‪/4‬ا* ا'‪c5‬د ‪ ?-‬ا'‪.‬ج‪-‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ &/#‬ا ‪/4‬ا* ا ‪ 4 J 12 *$# 1‬ا'‪.‬ن‪ ،‬و ‪ *?O‬ا ( و )‪/‬ا* ‪..‬‬

‫و=‪ \ N‬أآ أن &‪ A‬ا ت ا'&) و)‪ 8‬رأ‪ -:‬ا‪37W‬اب ا ‪ :‬ا ‪k$ # 1‬‬
‫‪ -‬ا 
 ا @آ إ‪ -?@ .‬دا‪/.5 +‬ن ا‪Q W‬ر‪ O‬ا @ي‪ ،‬ه‪N‬ا ا ‪/.‬ن أ` ‪)5 f‬ة‬
‫‪ &/ /:/:‬ده ‪ r‬ا ( ‪ q2‬ه‪ /‬ا ‪N‬ي ‪ 
 1<4‬ا ‪/‬ة و ?‪ (@ A" 12 ,‬أن‬
‫?‪/‬ن ‪ 
. B5‬أي أن ‪?2‬ة ا دة ‪ ,‬ا‪W‬ه =?ن =* و‪X‬ور "ح و=ء أي‬
‫‪4‬‬
‫‪.(#‬‬
‫وا‪ *@# , 3G k<.‬وا‪ A5‬ا‪37W‬اب ا'‪O‬اآ ‪ 12‬أورو= ‪6E‬ل ‪/:‬ات  =‪4‬‬
‫ا @ب ا ‪  4‬ا ‪ `E .$‬ا @‪3‬ب ا'‪O‬اآ‪ 1‬ا‪ ،1. W‬و‪ 5‬آ‪ I.‬ا‪37W‬اب ‪@#‬ول‬
‫‪ k@#‬ا واة وا ا‪ -## 12 J‬ا ا‪ . i7 E‬إ ‪ 8‬ا دة )‪ 8‬أ‪ (-.‬أدوات‬
‫ @‪ k‬أهاف ا "ه‪ ،‬وأن ا @‪3‬ب ه‪ /‬ا ‪N‬ي ‪/‬د وا دة ‪/4=#‬ن ‪ E  ,? B‬إ ‪B‬‬
‫‪ 3G‬أن ه‪ YN‬ا ?ة `@@ وا   ‪ 12‬رأ‪/4 B‬د إ ‪ 8‬ا ‪/4‬ا* ا  وا  ‪i7‬‬
‫@ ا رج أوا ‪-‬م ا ‪/QX , 1‬ط أ)[ء ا ( )‪ 8‬ا دة إ ‪ .& 8‬ه  ا دة‬

‫‪ -1‬ﺇﺴﻤﺎﻋﻴل ﻋﻠﻲ ﺴﻌﻴﺩ‪ ،‬ﻋﻠﻡ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﺔ ﻭﺩﻴﻤﻘﺭﺍﻁﻴﺔ ﺍﻝﺼﻔﻭﺓ‪ ،‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﻤﻌﺭﻓﺔ ﺍﻝﺠﺎﻤﻌﻴﺔ ) ﺩ‪.‬ﺕ(‪ ،‬ﺹ‪. 169‬‬
‫‪ -2‬ﺇﺴﻤﺎﻋﻴل ﻋﻠﻲ ﺴﻌﻴﺩ‪ ،‬ﻨﻅﺭﻴﺔ ﺍﻝﻘﻭﺓ ‪ ،‬ﺹ ‪.160‬‬
‫‪ -3‬ﺇﺴﻤﺎﻋﻴل ﻋﻠﻲ ﺴﻌﻴﺩ‪ ،‬ﺍﻝﻤﺭﺠﻊ ﻨﻔﺴﻪ ‪ ،‬ﺹ‪.161‬‬
‫‪ -4‬ﺇﺴﻤﺎﻋﻴل ﻋﻠﻲ ﺴﻌﻴﺩ‪ ،‬ﻨﻅﺭﻴﺔ ﺍﻝﻘﻭﺓ‪ ،‬ﺹ ‪.160‬‬
‫وا‪W‬دوار ا ‪ 12 -./ 4 1‬ا (‪ ،‬وا ‪ 8) <pX . 6) *?G# 1‬أ)[ء ا @‪3‬ب‬
‫أو ا (‪ ،‬آ أن )* ا
ة وا ‪-‬رة ا ‪ -? ' 1‬أ)[ء ا @‪3‬ب ‪ -.O ,‬أن‬
‫‪]#‬دي إ ‪ 8‬ا‪.‬ل ‪<:‬ة ا @‪3‬ب إ ‪ 8‬أي ا دة وه‪N‬ا  "‪ 12 ,cc
 (-4‬إ‪".‬ز‬
‫أ)ل ' ‪ (4‬ا{‪E‬ون ‪ ،-) KO‬آ ‪ f#‬ا دة ا ` ء ه‪ , K‬ا ‪,U/‬‬
‫‪1‬‬
‫ا ‪/‬ا ‪ - ,‬و=‪/5 8) <# \ N‬ات ا'‪c#‬ل‪.‬‬
‫إن ‪ 3G‬ى أن ‪ (?7‬ا‪ ' 7 Majority  p‰ Minority 5W‬اء ‪،-2‬‬
‫‪W2‬آ‪ -? ' $‬أن ‪ (?@#‬إ' =دة ‪W ،‬ن ا‪W‬آ‪ # $‬إ ‪ 8‬ا ( وه‪ 1‬ا ?ة‬
‫ا ‪ "who says organisation says Oligarchy":B /= -p` 1‬و  و أن‬
‫‪7 3G‬ول أن ‪ ,=  k2/‬ا ‪/‬ل = ا‪ -& , J‬و ‪ 7‬و&‪/‬د أ‪12  5‬‬
‫ه   ا‪/W‬ر ‪ -& ,‬أ‪E‬ى‪ 8) 4 Y". *= ،‬رآ‪ r‬أ‪ ( B.‬رك أن ا ا‪J‬‬
‫‪]#‬دي إ ‪ 8‬ا‪W‬و "رآ‪ A"2 ،‬ا "‪4‬ت و ا ت و إن آ‪G. G# I.‬ة دا‪، J‬‬
‫‪ A -.R2‬ور ا ‪ ,3‬و [ورات ا @?( و ا ( ‪#‬آ‪ 3‬ا < ‪  12‬ا‪@# 5W‬ف‬
‫‪2‬‬
‫ا ا‪ ,) J‬ره‪.‬‬
‫و ر‪ (p‬أن "=ر‪ ،"/‬و "‪ ،"?:/‬و "‪ ،"3G‬ه( رواد ‪ .‬ا 
 ‪ 2 ،‬ا‪N-= *QO‬ا‬
‫ا ‪/X/‬ع ا ‪ , 4‬ا ‪ ،,$7‬أ‪$‬ل "را‪ ،"3 I‬و "'زو*"‪ ،‬و"‪،"(-‬‬
‫و "=‪//#/‬ر" و‪p‬ه( ‪.‬‬
‫ج‪ -‬ا
@‪ ?:‬ا‪ 8B1‬أو ا‪:8' J‬‬
‫أه( رواد ه‪N‬ا ا'‪ Y"#‬را‪ 3 I‬ا ‪N‬ي رأى أن ا ‪/‬ة ا ‪ 12 :‬ا "‪ A‬ا @‪N
# i‬‬
‫‪ ،. 4=J‬و=‪R2 \ N‬ن ا 
 ه‪. 1‬ج ا <=‪ A‬ا ]‪ ،A" 1:‬و‪ 5‬ر=‪ 3 q‬ا 
‬
‫= رة )‪ 8‬ا @?( ‪ 12‬ا‪
#‬ذ ا ار و)ف `‪/‬ة ا ‪/‬ة =‪ r‬ا < ا ‪) 1‬ف =‪-‬‬
‫=ر‪ /‬ا ‪/c‬ة ا @آ‪ 3.‬وأ‪ @` 3 I S‬أ‪?2‬ر‪6E , Y‬ل ‪  B@#‬ء ا ‪1‬‬
‫ ‪'/‬ت ا @ة ا‪ @X/ ?W‬أن ا ‪/‬ة ‪ 12‬ا "‪ A‬ا @‪ i‬ه‪/5 1‬ة ‪i@= ،.‬‬
‫‪ &/#‬ت ‪ *QG#‬أو‪ )X‬ر‪ 12 +‬ا "‪ A‬و?‪ 8) - ## ,‬أ‪:‬س ا رج‬
‫ا ‪ ،.? 1-‬وه‪N‬ا ‪ 14‬أن ا 
 ‪ , b #‬ا ‪/QG ,N‬ن اآ‪ 12 ) 3‬ا ت‬
‫‪4‬‬
‫ا ‪.+‬‬

‫‪ -1‬ﺇﺴﻤﺎﻋﻴل ﻋﻠﻲ ﺴﻌﺩ‪ ،‬ﻋﻠﻡ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﺔ ﻭﺩﻴﻤﻘﺭﺍﻁﻴﺔ ﺍﻝﺼﻔﻭﺓ‪ ،‬ﺼﺹ ‪.171-170‬‬

‫‪ - 2‬ﺍﺒﺭﺍﻫﻴﻡ ﺃﺒﺭﺍﺵ‪ ،‬ﻋﻠﻡ ﺍﻻﺠﺘﻤﺎﻉ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ‪ ،‬ﺍﻝﻤﺭﺠﻊ ﺍﻝﺴﺎﺒﻕ‪ ،‬ﺹ ‪.134‬‬

‫‪ -3‬ﻋﻠﻲ ﻤﺤﻤﺩ ﺒﻴﻭﻤﻲ‪ ،‬ﺍﻝﻤﺭﺠﻊ ﺍﻝﺴﺎﺒﻕ‪ ،‬ﺹ‪.17‬‬

‫‪ -4‬ﺃﻤل ﺤﺴﻥ ﺃﺤﻤﺩ ﺤﺴﻥ‪ ،‬ﺍﻝﻤﺭﺠﻊ ﺍﻝﺴﺎﺒﻕ‪ ،‬ﺹ‪.51‬‬
‫و‪ 3 G‬إ ‪ 8‬و&‪/‬د ‪#‬ا=‪ ,= q‬ا 
 ا'‪c5‬د و ا ‪ :‬وا ‪ 12 ?4‬ا ‪'/‬ت‬
‫ا @ة ا‪ ?W‬وذ \ ‪6E ,‬ل ‪ *S#‬أ‪2‬اد ه‪ YN‬ا 
 ‪ 12‬أ`‪ - /‬ا'&)  زا‬
‫ا ‪564‬ت ا ‪ c
G‬و ا‪ ،:W‬آ ‪ G‬أ[ إ ‪ 8‬أر=‪ 4‬ه( 
 ه‪:1‬‬
‫أو
‪ i7 , -‬ا ‪ *?-‬ا'&)‪R2 ،1‬ن ا 
 دا‪ *E‬ا ]‪:‬ت '= وأن ‪ #‬إ ‪ 8‬ا ‪/‬ة‬
‫ا ‪.:‬‬
‫<‪ -‬و&‪/‬ب ‪ A#‬ا 
 ="‪ , )/‬ا ( ‪]  ،642‬دي و‪4# 8) r?4‬ده ‪/:‬اء‬
‫آ‪S I.‬وة أو ‪/.‬ذا أو آ‪3‬ا ا&)‪.‬‬
‫<=‪ 1## -‬ا 
 )‪ 5 8‬ا ‪-‬م ا'&)‪ , )/" *$ 1‬ا‪2W‬اد‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫را‪ -‬و‪ 3?#‬ه‪N‬ا ا ‪/-‬م )‪ 8‬ا ‪c‬ت ا  و ا ‪ /4‬ا ‪ -= 3# 1‬ا 
‪.‬‬
‫د‪ -‬ا
@‪ ?:‬ا
‪!0‬دي‪:‬‬
‫‪-.= r& B$‬م ‪ B ] 12‬ا ‪" -G‬ا ‪/$‬رة ا‪T‬دار "‪، Management Revolution‬‬
‫و‪ 12 G‬آ=‪ B‬إ ‪ 8‬أن ا م ا أ‪# 12 1 :‬ه‪/‬ر  … )‪/-U B‬ر "‪qG. A‬‬
‫)‪ 
. B‬إدار ‪]G= A<[#‬و‪ B.‬ا'‪c5‬د وا ‪ .:‬و‪ ,K2 ,= 3‬أ‪, ,::‬‬
‫ا ‪:,‬‬
‫‪2‬‬
‫ا‪L‬و‪ *G# :K‬ا ‪4‬ء و ا 
‪ 12 ,cc‬ا ?‪.&/ /‬‬
‫ا=‪ ([# :‬ي ) ا‪.T‬ج وا ‪ ،-# 8) ,+‬و‪ G‬إ ‪ 8‬أن ا‪6‬ك‬
‫ا أ‪W  :‬دوات ا‪.T‬ج &‪4  (-4‬ون )‪ ,‬ا ‪ 4‬ا‪ ،&.T‬وأ` ‪ f‬دوره( ‪*$‬‬
‫أ‪ 12 ::‬ا ‪ ،*/‬وه‪N‬ا  أدى إ ‪/-U 8‬ر ‪ 
.‬إدار ‪T‬دارة ا ‪ 4‬ا‪ ،&.T‬وآ‪\ N‬‬
‫‪3‬‬
‫‪` 2 
.‬رت ‪ 12 (?@#‬ا ‪/`/‬ل إ ‪ 8‬أدوات ا‪.T‬ج‪.‬‬
‫‪G#‬ك ه‪ YN‬ا ت ا‪W‬ر=‪ 12 A‬ا) ره أن ا ا‪ - J‬أي ‪  p (?7‬ا ‪-4G‬‬
‫‪ ( 2 ،)E‬ا'&) ' ?‪ ,‬أن ‪
#‬ج )‪ ,‬آ‪ (?@# 5 -./‬وآ‪$‬ة ‪ ،(?@ُ#‬أي و&‪/‬د ‪ِ 5‬‬
‫دا‪ 8) A=# +‬آا‪ 1:‬ا @?(ِ‪ ،‬وه‪N‬ا  ‪= Y:‬ر‪= /‬ورة ا ‪/c‬ات‪3G Y: ,7 12 .‬‬
‫=‪/.‬ن ا‪Q W‬ر‪ O‬ا "ة ا ‪N‬ي ]آ أن ا ( ‪3‬م ‪5‬م أ ‪Q‬ر‪ ،B5 8) O‬وذآ أن‬
‫‪<: q X‬ة ا‪/= 5W‬ا‪ <:‬ا‪  pW‬أ ‪ 
:  "6+5 B@# 4c‬ا <‪/‬ر ا ر
‪1‬‬
‫‪ A& ,‬ا ‪ r‬ا ‪ 1‬آُ‪  /@ I‬دون ا‪Q W‬ر‪ ،O‬أو ‪ ،-4‬وإذا ‪/5 I:‬ا‪@ ,.‬‬
‫‪<: ,‬ة ا دة ‪/ 2‬ا‪ ,.‬ه‪ 1‬ا ‪# qQ[# 1‬ر" و ‪ r‬ا دة"‪ 4.‬و =‪. \ N‬ى ‪,‬‬

‫‪-1‬ﻋﻠﻲ ﻤﺤﻤﺩ ﺒﻴﻭﻤﻲ‪ ،‬ﺍﻝﻤﺭﺠﻊ ﺍﻝﺴﺎﺒﻕ‪ ،‬ﺹ ‪.17‬‬

‫‪-2‬ﻋﻠﻲ ﻤﺤﻤﺩ ﺒﻴﻭﻤﻲ‪ ،‬ﺩﻭﺭ ﺍﻝﺼﻔﻭﺓ ﻓﻲ ﺍﺘﺨﺎﺫ ﺍﻝﻘﺭﺍﺭ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ‪ ،‬ﺹ‪.15‬‬
‫‪-3‬ﺜﺭﻭﺕ ﻤﻜﻲ‪ ،‬ﺍﻝﻤﺭﺠﻊ ﺍﻝﺴﺎﺒﻕ‪ ،‬ﺹ ‪. 35‬‬
‫‪ -4‬ﺴﻤﺎﻋﻴل ﻋﻠﻲ ﺴﻌﺩ‪ ،‬ﻋﻠﻡ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﺔ ﻭ ﺩﻴﻤﻘﺭﺍﻁﻴﺔ ﺍﻝﺼﻔﻭﺓ‪ ،‬ﺹ ‪.166‬‬
‫ا ت ى أ`@ب ‪ .‬ا 
 أن ‪ <#‬ا‪ 8) 5W‬اآ‪ 3‬ا دة ‪ A` 12‬ا ار‬
‫وأن إ‪67‬ل `‪/‬ة @* أ‪E‬ى ‪` 4= 1#‬اع =‪ ,‬ا 
 ا <ة وأ‪E‬ى &ة أ‬
‫ا‪) ".  pW‬م ‪4= 8 # -#‬ة )‪ ,‬إ‪7‬اث أي ‪ 12 S#‬ا ‪c‬اع ا ‪.1:‬‬
‫‪ - 2.1‬ا!‪Q‬ت ا‪ B1‬ا‪O‬ة ‪:-61‬‬
‫و=  إ ‪ 8‬ا‪-:‬ت =ر‪ /‬و ‪ ?:/‬و ‪ ،3G‬ا‪=W‬ء ا ]‪  ,:‬ا 
‪،‬‬
‫‪ }76‬أ‪ -.‬أ‪S‬رت ‪ r.‬ا ؤ'ت ا ‪ 1‬أ‪S‬ره ‪12 (?@ , *$ :,? , (- : ,‬‬
‫ا م ا ‪1:‬؟ ‪ Ac ,‬ا ار؟ ‪ ,‬أآ‪::  42 $‬؟ ه‪ 1‬ا
‪ +c‬ا ‪4‬‬
‫ 
؟‪ .‬و‪= A‬ء ا @آ ا ‪/‬آ ‪ 12‬ا ‪/4‬م ا'&) &ء" هرو  '‪] *"*/:‬آ‬
‫)‪ 12 8‬آ=‪" B‬ا ‪ :‬ا و  و ‪2‬ان ا‪ ,W‬ا ‪ "1c
G‬ا ‪c‬در )م ‪ ،1935‬أن ا @*‬
‫ا ‪3 1:‬م ا آ‪ 8) 3‬ر‪ .‬ا 
 ‪6E ,‬ل ا‪/`W‬ل ا'&) وا ‪-‬رات‬
‫ا
` =‪ -‬و‪ ،1-#-&/#‬إذ ‪ 12 G‬ا‪ 72‬آ=‪"B‬ا‪/W‬ر ا ‪" :":‬إن درا‪ :‬ا‪/W‬ر‬
‫ا ‪ 12 :‬درا‪ :‬ا ‪/‬ذ‪ ...‬و ذو ا ‪/‬ذ ه( أو ‪ \K‬ا ‪/c@ ,N‬ن )‪ 8‬أ‪,?  8c5‬‬
‫‪2‬‬
‫ا @‪/c‬ل )‪ ...B‬وه]'ء ه( ا ‪/c‬ة‪ ،‬أ ا ‪/& (-2 15‬ع ا س"‪.‬‬
‫‪5 2‬م '‪ **/:‬ا‪& 2X‬ة  ا 
 = آ‪ 8) 3‬ا ‪ 4‬ا ‪/‬آ‪ ،1‬و=‪\ N‬‬
‫‪4#‬دت ا‪-:T‬ت‪ 12،‬ذ \ ‪" * 5 ,‬و م آ‪-./‬وزر" و "‪/:‬زان آ"‪/:" ،‬ن ر‪,#‬‬
‫  ‪ ،"I‬و ‪ *4‬أ=ز  ‪//#/=" B5‬ر" ه‪ /‬و&‪/‬د ‪ S6S‬أ‪/.‬اع ‪ ,‬ا 
 أو ‪" -‬ا 
"‬
‫و)‪)& -.= -2‬ت و‪ 12  ) .?= 8@# - U‬ا "‪ ،A‬أ ا ‪2 .$‬ه‬
‫"ا <  ا ‪ ":‬وه‪ ([# 1‬آ* ا ")ت ا ‪# 1‬رس ا ‪/‬ة وا ‪/‬ذ ا ‪ 1:‬وه‪-2‬‬
‫ا ‪ )3‬ا ‪ :‬وه‪ 1‬أ‪ "7 *5‬دا‪ *E‬ا <  ا ‪ :‬و‪ )/#‬ا‪2W‬اد ا ‪ ,N‬ر‪/:‬ن‬
‫‪3‬‬
‫= ‪ *4‬ا ‪/‬ة ا ‪ 12 :‬ا "‪ 12 A‬أ @ ‪.4‬‬
‫و‪//#/= 7‬ر ‪R2‬ن ‪/-‬م ا 
 
‪4# N‬ت   أي ‪ A[
#‬إ ‪ 8‬ا ‪/-‬م ا ‪/‬ا‪:‬ـ‪A‬‬
‫و‪ r. 12‬ا ‪ I5/‬إ ‪/- 8‬م ‪ r. 12 1-2 ،kX‬ا ‪12 5/ .?= 8@# )& I5/‬‬
‫ا "‪ A‬و ‪ -‬ا ‪/‬ذ ا ‪ 1:‬و‪5‬رة )‪ 8‬ا ‪ ، S‬و‪ -& ,‬أ‪E‬ى ‪ r.‬أ‪ 7` -.‬‬
‫ا < ا ‪ 12 142 *?G= 4‬و‪.,4 I5‬‬
‫‪F 'A!  - 1‬رف‪ ،‬ا‪ &+/‬ا&‪ ,‬ار‪،‬ط‪)1‬ا‪ ,Y‬ا!‪ 6 &.‬و ا‪+‬ز‪&/ ،CG‬وت‪ ،(2002 ،‬ص ‪.230‬‬
‫* ﻭﻝﺩ ﻫﺎﺭﻭﻝﺩ ﺩﻭﺍﻴﺕ ﻻﺴﻭﻴل ﻓﻲ ‪ 13‬ﻓﺒﺭﺍﻴﺭ ‪ 1902‬ﺒﺈﻝﻨﻭﻯ‪ ،‬ﺤﺼل ﻋﻠﻰ ﺍﻝﺩﻜﺘﻭﺭﺓ ﺴﻨﺔ ‪ ،1926‬ﻭﻜﺎﻥ ﻤﻨﻅﺭﺍ ﻓﻲ ﺍﻝﻌﻠﻭﻡ‬
‫ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻴﺔ ﻭﺍﻻﺘﺼﺎﻻﺕ‪ ،‬ﻭﺍﺒﺭﺯ ﻋﻤل ﻝﻪ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﺔ ﺍﻝﻌﺎﻝﻤﻴﺔ ﻭﺍﻷﻤﻥ ﺍﻝﺸﺨﺼﻲ ﻋﺎﻡ ‪ ،1935‬ﻭﻜﺘﺎﺏ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﺔ ﻋﺎﻡ ‪ ،1936‬ﻭﻜﺘﺎﺏ‬
‫ﺍﻝﺴﻠﻁﺔ ﻭﺍﻝﻤﺠﺘﻤﻊ ﻋﺎﻡ ‪ 1950‬ﻭﻤﺴﺘﻘﺒل ﺍﻝﻌﻠﻭﻡ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻴﺔ ﻋﺎﻡ ‪ .1963‬ﻭﻫﻭ ﺃﺤﺩ ﻤﺅﺴﺴﻲ ﻋﻠﻡ ﺍﻻﺘﺼﺎل ﻭﺘﻭﺼل ﺇﻝﻰ ﻓﻜﺭﺓ‬
‫ﺘﺄﺜﻴﺭ ﻤﻀﺎﻤﻴﻥ ﺍﻝﺩﻋﺎﻴﺔ ﻋﻠﻰ ﺍﻝﻭﻀﻊ ﺍﻝﻨﻔﺴﻲ ﻝﻠﺠﻤﺎﻫﻴﺭ‪ ،‬ﻭﻤﻥ ﺃﻓﻜﺎﺭﻩ ﻜﺫﺍﻝﻙ ﺍﻝﺜﻘﺔ ﺒﺎﻝﻨﻔﺱ ﻭﺍﻝﺨﺎﺼﺔ ﺒﺈﻤﻜﺎﻨﻴﺔ ﺍﻝﻨﺠﺎﺡ ﻫﻲ ﻓﻘﻁ‬
‫ﺍﻝﺘﻲ ﺘﻌﻁﻲ ﻗﻭﺓ ﻹﺒﺩﺍﺀ ﺍﻻﺴﺘﻴﺎﺀ ﻤﻥ ﺍﻝﺤﺭﻤﺎﻥ‪ ،‬ﻭﺇﺫﺍ ﺃﺴﻘﻁﻨﺎ ﻫﺫﻩ ﺍﻝﻔﻜﺭﺓ ﻋﻠﻰ ﻭﺍﻗﻊ ﺍﻝﻨﺨﺏ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﺔ‪ ،‬ﻓﻨﻌﺘﻘﺩ ﺃﻥ ﺍﻹﺤﺒﺎﻁﺎﺕ‬
‫*ﻭﺍﻝﺤﺭﻤﺎﻥ ﻜﺎﻨﺎ ﻋﺎﻤﻼﻥ ﺃﺴﺎﺴﻴﺎﻥ ﻓﻲ ﺒﻠﻭﺭﺓ ﻓﻜﺭﻫﺎ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ ﻭﺘﻁﻭﻴﺭ ﻤﻔﺎﻫﻴﻡ ﻭﺁﻝﻴﺎﺕ ﻨﺸﺎﻁﻬﺎ‪.‬ﺃﻨﻅﺭ ﻋﺎﻁﻑ ﺃﺤﻤﺩ ﻓﺅﺍﺩ‪ ،‬ﻋﻠﻡ ﺍﻻﺠﺘﻤﺎﻉ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ‬
‫ﺍﻹﺴﻜﻨﺩﺭﻴﺔ‪ ،1995 ،‬ﻋﺩﻨﺎﻥ ﺍﻝﺴﻴﺩ ﻋﺩﻨﺎﻥ‪ ،‬ﺘﻁﻭﺭ ﺍﻝﻔﻜﺭ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ ﺍﻝﻤﺅﺴﺴﺔ ﺍﻝﺠﺎﻤﻌﻴﺔ ﻝﻠﺩﺭﺍﺴﺎﺕ ﻭﺍﻝﻨﺸﺭ ﻭﺍﻝﺘﻭﺯﻴﻊ ﺒﻴﺭﻭﺕ ‪.2002‬‬
‫‪-2‬ﺠﻭﺭﺝ ﻝﻴﻨﺸﻭﻓﺴﻜﻲ‪ ،‬ﺍﻝﺼﻔﻭﺓ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻴﺔ ﻓﻲ ﺍﻝﺸﺭﻕ ﺍﻷﻭﺴﻁ‪ ،‬ﺘﺭﺠﻤﺔ ﻋﺎﺩل ﻤﺨﺘﺎﺭ ﺍﻝﻬﻭﺍﺭﻱ‪ ،‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﻤﻭﻗﻑ ﺍﻝﻌﺭﺒﻲ‪،‬ﻤﺼﺭ‪ ،‬ﺩﻭﻥ ﺴﻨﺔ ﺍﻝﻁﺒﻊ‪،‬‬
‫ﺹ‪.24‬‬
‫‪ -3‬ﺒﻭﺘﻭﻤﻭﺭ)ﺘﻭﻤﺎﺱ(‪ ،‬ﺍﻝﻨﺨﺒﺔ ﻭﺍﻝﻤﺠﺘﻤﻊ‪ ،‬ﺘﺭﺠﻤﺔ ﻭﺘﻘﺩﻴﻡ ﻤﺤﻤﺩ ﺍﻝﺠﻭﻫﺭﻱ ﻭﺁﺨﺭﻭﻥ‪ ،‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﻤﻌﺭﻓﺔ ﺍﻝﺠﺎﻤﻌﻴﺔ‪ ،‬ﺍﻹﺴﻜﻨﺩﺭﻴﺔ‪ ،1988 ،‬ﺹ ‪.23‬‬
‫وى ا آ‪/‬ر ‪S‬وت ?‪ 1‬أ‪ B.‬إذا أ‪ 84 = .NE‬ا [‪ "2 k‬أن ‪@.‬د أي ‪c‬‬
‫‪/?:‬ن @* =@‪" :i‬ر‪ r+‬ا و ‪ ،‬أو "‪ r‬ا ‪/‬زراء‪ ،‬أو أ)[ء ا  ن‪ ،‬أو‪5‬دات‬
‫ا ‪/‬ات ا @ ‪ 12 `E‬ا و  ا ‪ -2 *E 1‬ا "† ‪ 12‬ا ‪ 4‬ا ‪ ،:‬وى أن‬
‫ا رق =‪ ,‬ا ‪ ,/-‬ا ‪/‬ا‪ A:‬وا [‪ k‬ه‪ /‬ا رق =‪ ,‬ا ")ت ‪ p‬ا ‪،7. , :‬‬
‫‪1‬‬
‫وا ‪ 7. , :‬أ‪E‬ى <ت ا ‪ N‬ا ‪ 4‬وا ‪ ،4G‬وا @‪3‬ب‪ ،‬وا "†‪.‬‬
‫أ و م آ‪/‬ر‪-.‬وز ‪2‬ى أن ا 
‪ ،‬ه‪ , )/" 1‬ا‪2W‬اد ‪/4‬ن =]و  ‪`E‬‬
‫‪ 12‬ا ق ا'&)‪ (-45/  = ،1‬ا ‪ 12 3‬ا "‪ ,7 12 .A‬ى &ا‪= I.‬ري أن‬
‫ا 
 ه‪ 1‬أ‪= A<[# 5 5‬ور ا‪ 12 1+$:‬ا ‪]G‬ون ا'&) وا ‪ ،:‬أ ‪/:‬زان‬
‫آ ‪2‬ى أن ‪ f<c‬ا 
 ‪ G‬إ ‪ 8‬أ‪ , 5‬ا‪2W‬اد و&ت
 ا "‪ A‬و ‪k@#‬‬
‫ا ‪ @c‬ا ")‪ 2.‬أ "‪/:‬زان آ" ‪2‬آ )‪/- 8‬م ‪4#‬د ا 
‪ ،‬اذ ا‪ IX2‬و&‪/‬د‬
‫‪ 
.‬ا‪:‬ا‪ 12 "#‬د‪ ,‬ا @ة ا 
‪ ،‬و ?* وا‪7‬ة ‪ ,‬ه‪ YN‬ا 
 و‪ U‬ا‪:‬ا‪"#‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ 12‬ان و&‪/‬ده‪.‬‬

‫‪ - 3.1‬ا‪!0‬ات @  ا‪ 8* -61‬ا!‪ S‬ا' ‪:8‬‬

‫أ ‪ UQ1 -‬ا> أو ا‪ :T0‬و آ‪ 3‬ه‪N‬ا ا ‪ 1pO 8) …-‬ا ‪ b+U/‬و ا ‪/‬ا‪ A5‬ا ‪4‬‬
‫‪ 12‬ا ]‪:‬ت ا ‪ ،:‬و ا ‪ X‬ا ‪ +‬ا ‪  1‬إ ‪ -‬ه‪N‬ا ا ‪ ،…-‬ه‪ 1‬أن أو ‪\K‬‬
‫ا ‪< ,N‬ون )‪ 8‬ا ` ا <‪ ،/‬ه( ا ‪N
 ,N‬ون ا ارات ا ‪, = ،-‬‬
‫' ‪/QG‬ن ` ه ' <‪/4‬ن ا‪
#‬ذ ‪5‬ارات ]‪S‬ة‪.‬‬
‫ب ‪ UQ1 -‬ا' ‪ 4 :4‬ه‪N‬ا ا ‪ @# 8) …-‬ا ‪c
G‬ت ا ]‪S‬ة ‪ 12‬ا "‪،A‬‬
‫و ا ‪ 4# 1‬دورا ه و ‪ A<#‬أن ‪ k@#‬ا‪".‬زات "‪ ،A‬آ ‪ 4‬ه‪N‬ا ا ‪…-‬‬
‫)‪)/" 8‬ت ‪ ,‬ا‪2W‬اد ذوي ‪E‬ت ‪ ( ::‬ا‪E‬ره( =< ‪i@= ،4‬‬
‫‪/?#‬ن آ* "‪ )/‬أ‪ ،,@ = B O‬و < ‪ @# (-‬أ‪:‬ء ا ‪c
G‬ت ا ‪:‬‬
‫ا‪W‬آ‪S# $‬ا ‪ 12‬ا "‪ *@ A‬ا را‪ ،:‬و ا ‪c
G‬ت ا ‪ 12 B=G# 1‬إ&=ت‬
‫ا "‪)/‬ت ا 
 ‪/?#‬ن ه‪ 1‬ا 
 ا ‪ ،:‬و ‪ |4= B&/#‬ا'‪.‬دات إ ‪ 8‬ه‪N‬ا‬
‫ا‪/:W‬ب ‪ ،‬و ذ \ )‪ 8‬أ‪:‬س أ‪ B.‬أ‪/:‬ب ‪ @# 12 1)/X/ p‬أ‪2‬اد ا 
‪ ،‬آ‬
‫أ‪ r B.‬و @د ا ‪ 4‬و ' @د = [ورة ا ‪ ,N‬ر‪/:‬ن ا < ‪.642‬‬

‫‪- 1‬ﺜﺭﻭﺕ ﻤﻜﻲ‪،‬ﺍﻝﻨﺨﺒﺔ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻴﺔ ﻭ ﺍﻝﺘﻐﻴﻴﺭ ﺍﻻﺠﺘﻤﺎﻋﻲ ‪ :‬ﺘﺠﺭﺒﺔ ﻤﺼﺭ‪، 1957/1952،‬ﻁ‪)،1‬ﻋﺎﻝﻡ ﺍﻝﻜﺘﺏ‪،‬ﺍﻝﻘﺎﻫﺭﺓ‪ ،(2005،‬ﺹ ‪.28‬‬
‫‪ -2‬ﺜﺭﻭﺕ ﻤﻜﻲ‪ ،‬ﺍﻝﻤﺭﺠﻊ ﻨﻔﺴﻪ‪ ،‬ﺹ‪.32‬‬
‫‪ - 3‬أ‪ '9‬زا‪ ،'G‬ا^ ا&‪ &,‬و ا?‪  ،&F+‬ا^ ا?‪ 9 &F+‬اا و ! ‪!،‬آ ا
‪A‬ث  ا?‪ +U‬د ا‪ I! &
+‬أ‪ %‬ا‪ ،&+‬و‬
‫!آ ا
‪A‬ث ا‪ &/.‬و ا?‪ 
+5!)،&G‬ا'‪ ،(2005  ! ،/‬ص‪.39‬‬
‫‪F 'A!   - 4‬رف‪ ،‬ا‪ C‬ا‪ ،c/‬ص ‪.233‬‬
‫ج ‪ T1O UQ1 -‬اار‪ :‬و ‪4‬ف ه‪N‬ا ا ‪ …-‬أ[ =‪ *@# …-‬ا @ث أو ‪…-‬‬
‫ا ‪G‬رآ‪ ،‬و  إ ‪ X2 8‬أ‪ -`6E ،::‬أن أو ‪ \K‬ا ‪G ,N‬رآ‪/‬ن ‪12 642‬‬
‫) `‪ A‬ا ار ?‪/./‬ن ا ‪/c‬ة‪ (-.W ،‬أ‪-U‬وا ‪S#‬ه( و ‪/.‬ذه( ‪ ,‬ا ‪ 7‬ا ‪،4‬‬
‫وو‪N- 2‬ا ا ‪2 ،…-‬ن ا
<‪/‬ة ا‪W‬و ‪ 8‬ا ‪ -‬ه‪ @# 1‬ا ارات ا ‪/7  4# 1‬‬
‫ "‪ A‬آ?*‪ ،‬أ ا
<‪/‬ة ا ‪ 1-2 .$‬ا ‪4‬ف )‪ 8‬أو ‪ \K‬ا ‪G‬رآ‪ ,‬ا ‪A` 12 ,<O‬‬
‫ه‪ YN‬ا ارات‪ ،‬وو‪N- 2‬ا ا ‪2 …-‬ن ا 
 ‪ -$‬أو ‪ \K‬ا ‪/?G ,N‬ن ا ار ‪,‬‬
‫‪1‬‬
‫ا ‪ 7‬ا ‪ 4‬أو ‪G‬آ‪/‬ن ‪.B4` 12‬‬
‫د ‪ UQ1 -‬ا'آ‪  :8‬و&‪ B‬ا @* ا ‪/‬آ‪ () 12 1‬ا ‪ :‬اه ‪/X/‬ع‬
‫ا 
 و ?‪ # ,‬ذ \ =ن ا ‪/‬ك ا ‪ *?G 
 1:‬ا ?‪/‬ن ا‪W‬ول ‪ 4‬ا @?(‪،‬‬
‫و ‪2 \ N‬ن ا آ‪ 8) 3‬درا‪ :‬ا ‪/‬ك 
 ]دي إ ‪ 8‬إ=از و ‪ fX/#‬ا ‪, 4‬‬
‫ا "‪/‬ا‪ .‬ا ‪ 12 -‬ا ( ا ‪ ،:‬و ‪ `E‬در& ا'‪:‬ار ا ‪ i7 ،1:‬أن ‪/:‬ك‬
‫ا 
 ا ‪< :‬ح أ‪S‬ر‪ 8) Y‬در& ا'‪:‬ار و ا ‪ )G‬ا ‪ -= A 1‬ا م‬
‫ا ‪ ،1:‬و ‪ , *4‬ا ‪/4‬ا* ا ‪ -‬ا ‪ # 1‬أ[ اهم ا ‪ …-‬ا ‪/‬آ‪.
 = 1‬‬
‫إن أ‪ p‬ا ‪/4‬ت )‪/ -‬ا‪2‬ة و ‪ *-‬ا @‪/c‬ل )‪ 5 ،-‬آ ا ?‪ ,) $‬ا دة‬
‫و ا ‪)3‬ء‪/# ' = ،‬ا‪/4 2‬ت )‪ ,‬ا ")ت و ا < ت ا'&) ا ‪.4‬‬
‫و =  ‪ 1‬أي ‪ , …-‬ه‪ YN‬ا ه… ‪/c5 B4 5‬ر ‪ ,4‬و ‪ |4= B) NE]#‬ا ‪2 ،NE‬ن‬
‫ا را‪:‬ت‪ `E ،‬ا @‪ *# ،- $‬إ ‪ 8‬ا ‪3‬ج =‪ ,‬أآ‪Q …- , $‬ض ‪ <Q#‬أو&‪B‬‬
‫ا ‪/c‬ر و ‪#‬دي ا'‪.‬دات ا ‪ -&/‬إ ‪@ …- 8‬د‪.‬‬
‫]آ أ`@ب ‪ .‬ا ‪/c‬ة )‪ 8‬أن هك ‪2‬و‪2 5‬د ‪ i7 ,‬ا رات ‪/‬رو‪ ،S‬وذ \‬
‫ ‪ *?G‬أ‪:‬س ‪5‬م ا ‪/c‬ات ‪ 12‬ا ")ت ا'&)‪ ،‬و‪ 12‬ا "‪4‬ت‪ ،‬و‪\# <#‬‬
‫ا ‪/c‬ات )‪ 8‬ا ‪/‬ة‪ ،‬و‪ -‬ا ‪ 12 *S#6‬ا ‪/‬ا‪ A5‬ا'&)‪= 1‬و‪/` fX‬رة ‪56) 12‬ت‬
‫ا ‪/‬ة‪/c= B)  4 2 ،‬ة ا ‪/‬ة )  ا‪ *7‬ا ر„ ا 
‪ ،‬و‪ 12‬ا ‪ , 4‬ا "‪4‬ت‬
‫‪ -5‬و‪ ،-$7‬ه‪ \# 1‬ا ") ‪ 5‬ا ‪4‬د ا ‪/ 8) <# 1‬ا‪ A5‬ا < ‪ ،‬و‪?@#‬‬
‫)ت `‪ A‬ا ار‪ ،‬و= أن ا ارات ا ]‪S‬ة )‪ 8‬ا "‪ A‬آ?* ه‪ 12 1‬ا ‪  Q‬ذات‬
‫‪ 2 ،1:: A=J‬أ‪) kJ‬ء ا ‪ :‬وا'&ع )‪ f<c -4.` 8‬ا ‪/c‬ة ا @آ‬
‫أوا ‪/c‬ة ا ‪.:‬‬
‫إن ا را‪:‬ت وا‪@=W‬ث ا ‪# 1‬ول ‪/X/‬ع ا ‪/c‬ة‪ ،‬إ‪-# .‬ف ‪ 12‬ا م ا‪W‬ول إ ‪*@# 8‬‬
‫)=ء ا ‪/‬ة( ‪ 12‬ا "‪ ، A‬و‪ #‬ن  إذا آ‪ I.‬ا ‪/‬ة ‪/‬آ =‪/‬ا‪ <:‬أ‪ ?: 5‬ووا)‬
‫=‪ -@ c‬آ ى أ`@ب ‪ .‬ا ‪/c‬ة ‪ ،‬أو أ‪/<# -.‬ر @* و)رض ‪7‬‬

‫‪/ /- 1‬د زا ا <‪ ،‬ﺍﻝﻤﺭﺠﻊ ﺍﻝﺴﺎﺒﻕ‪ ،‬ﺹ ‪.202‬‬

 ‫‪#‬ر
 ‪W ، 4‬ن ‪/.‬ذ ا ‪/c‬ة و‪ ، -#<:‬إ‪4& .‬ن ‪ 12‬ا ‪  Q‬إ ‪ -?:# 8‬وو)‪-‬‬
‫و‪ ):‬ا‪ - c#‬و‪5‬ر‪ 8) -#‬ا ه( و‪ k#‬ا ‪/‬ا‪ b5‬ود‪ 5‬ا ( ‪ ،‬و‪/ 5‬ل ‪ *+5‬أ‪,‬‬
‫‪<:‬ة ا‪ kJ ,)  pW‬ا ا‪ J‬؟ ‪/2 ،‬ل إن ‪/-U‬ر ‪<:‬ة ا‪*+:/ =  pW‬‬
‫ا ا‪ 12 J‬ا "‪4‬ت ا @‪  $‬ه‪ /‬إ' ‪E -‬دع ‪/?# i7 ،‬ن ا‪) 5W‬ا ‪/c‬ة(‬
‫‪ = - f A5/ 12‬ورة أ‪S‬ء ا ‪4‬ت ا'‪ A k = =
.‬أها‪ ، -2‬وذ \ =‪/‬ا‪<:‬‬
‫‪) -5‬ا ‪6E , (, E‬ل ا‪
:‬ام ا ) ا هة '‪E‬ر )ا ‪ i7 ،(,@O‬أن ‪/J‬ح‬
‫ا س ا ‪ (?7 8‬دا‪ 1J‬وه( و ‪ 12 k@ p‬ا ‪/‬ا‪ @c 2 ،A5‬ا ‪ c
G‬ه‪ 1‬ا ‪Q‬‬
‫ا ‪ 12 +-‬ا ‪564‬ت ا'‪...‬‬
 ‫‪ -1.3‬ا‪
61‬و اى ا
!& و ا'  *‪ 8‬ا‪ -‬ان ا‪:1‬‬
‫‪/‬ل "&‪ 1‬رو‪ "BO‬أن ا 
 ه( ا‪2W‬اد ا ‪ ,N‬ه‪/‬ن ‪ 12‬ا ‪ *4‬ا ر
‪1‬‬
‫‪ p L’action Historique‬أن ه‪N‬ا ا ور ا ر
‪ 
. , b
 1‬إ ‪ 8‬أ‪E‬ى‪.‬‬
‫و ‪ ,4 \ N‬ا ‪/5/‬ف )‪ b
 8‬ا 
 ا ‪ I 4 1‬أو ‪ 4#‬دورا =رزا ‪ 12‬ا @ة‬
‫ا'&) و ا'‪c5‬د ا‪ A ،-.‬ا‪6-:‬ل ذ \ =‪4:‬اض 
‪ b‬ا ‪c‬ت ا ‪1‬‬
‫‪#‬و ‪ I‬ه‪N‬ا ا ‪/X/‬ع‪ A ،‬ا آ‪/c
= 3‬ص )‪ 8‬ا ان ا ‪.‬‬
‫‪"  4‬آ‪ " 2 r‬أول ‪ ,‬و‪.W ) c# AX‬ط و أ‪?O‬ل ا < ا 
‪ ،‬و ?‪,‬‬
‫‪7 A‬وث ‪Q#‬ات ا&) و ا‪c5‬د ا‪ I-"#‬ا را‪:‬ت ا @‪ $‬إ ‪ 8‬إ"د ‪c#‬ت‬
‫ 
‪ b‬ا ‪/‬ى ا ‪ ,) 12 A[# :‬ا') ر‪ 2XT= ،‬إ ‪ 8‬أ‪?O‬ل ا <‪*) ،‬‬
‫ا ‪/‬ذ‪.1‬‬
‫و ‪ 12‬ه‪N‬ا ا ‪c‬د ?‪ ,‬ر` )ة ‪c#‬ت 
 =‪ b
 -[4‬ا "‪4‬ت )=   "‪1‬‬
‫رو‪ (BO‬ا "ول ر‪:2 (01)(5‬‬
‫@‪@ [1‬ر‬ ‫@‪ [1‬دود ‪Dood‬‬ ‫@‪ 8 [1‬رو‪YZ‬‬
‫ا دة ا ‪/:‬ن )ا ?‪/‬ن ا 
 ذات ا ‪)" = 564‬‬ ‫ا 
 ا ‬
‫ا @آ) ‪6‬ك آ ر أو ‪"#‬ر‬ ‫و ا ‪/$‬ر‪/‬ن(‬
‫آ ر(‪.‬‬
‫ا <  ا ‪) 8<:/‬آ ر ‪,U/‬‬ ‫ا‪37W‬اب ا ‪:‬‬ ‫ا 
 ا ?‪5/‬ا‪J‬‬
‫و &) ‪ X‬ط ا "†(‪.‬‬
‫ا ‪/$‬ن ا ‪/$‬ر‪/‬ن‪.‬‬ ‫ا دة ا ‪/?4‬ن‬ ‫ا 
 ا  ?‬
‫ا‪T‬دار‪/‬ن ا'‪4:‬ر‪/‬ن‬ ‫‪---‬‬ ‫ا 
 ا ?ر‪#3‬‬
‫ا‪ 8-.‬دوره( =‪ 4‬ا'‪6:‬ل‪.‬‬
‫ا دة ا ‪/J/‬ن‪.‬‬ ‫‪---‬‬ ‫ا 
 ا‪&/ /W‬‬
‫‪---‬‬ ‫‪---‬‬ ‫ا 
 ا ‪3‬‬

‫و =‪ 5<# 4‬إ ‪ 8‬ا ت ا‪ ::W‬ت ا 

‪ f[ 5 ،‬أ ا "ل را‪ 7 :‬‬
‫و وا‪ A5‬ا 
 ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪ ،`/cE $‬و ‪.‬ا ‪W‬ن ‪ K2‬ا ‪/c‬ة ا ? ‪ 7  4#‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Guy Rocher, Le changement Social, Paris : éditions HMH, 1968.PP135-136‬‬
‫‪//#/= -2‬ر ‪ ،‬ا ‪/c‬ة و ا "‪ ،A‬ا &‪ A‬ا =‪ ،k‬ص ‪ .‬ص ‪.121-109‬‬
‫‪ 12 4 J‬آ* ا "‪4‬ت ' ?‪ ,‬ا ‪ -) 1XQ‬أو ا‪?.‬ر و&‪/‬ده‪ 
 2 .‬ا "‪3‬ا‪+‬‬
‫ا‪3 c
G= I#‬ة ا ‪ , -? 1‬ا‪5‬ع و ‪ )/#‬ا ‪ 4G‬ا "‪3‬ا‪+‬ي و [) )‪B‬‬
‫ا [ ‪ X ،1‬ا'‪4:‬ر ‪6E ,‬ل ‪G.‬ط ا @آ ا ‪/: 2$‬اء ا  ‪ ,‬زوا و &‪،‬‬
‫أو ‪6E ,‬ل ا "‪4‬ت و ا ‪/‬ادي و ا ‪ ،b@c‬ا‪ 2X‬إ ‪G.  42 8‬ط ا‪37W‬اب ا ‪.:‬‬
‫آ‪/) -‬ا* و ‪<4‬ت ‪:‬ه‪ 12 I‬زدة ‪ G.‬ا ‪ 1)/‬ا ‪ 1:‬و ا ‪ K 4‬ا ‪)/" :‬‬
‫‪K2 ,‬ت ا ‪ 4G‬ا "‪3‬ا‪+‬ي‪ .‬و ‪ I&# 5‬ا 
 ا "‪3‬ا‪  < +‬ا "‪3‬ا‪ ,+‬و ‪- /7‬‬
‫‪ ,‬أ‪ 1.‬إ ‪ k+7 8‬وا‪ ،45‬أدت ‪ 12‬ا‪ EW‬إ ‪E 1 # 8‬ر ا'‪6:‬ل ا ‪.1J/‬‬
‫و =  ‪ 2 1‬ق ا ر
‪ 1‬ا'&)‪ 1‬ا @‪ i‬ا ‪N‬ي ‪ B2 I./?#‬ا 
 ا "‪3‬ا‪ +‬رج‬
‫‪: ,X‬ق ا زم ا'&)‪ 1‬و  ‪ B#-O‬ا "‪3‬ا‪ +‬و =‪ 15‬ا ان ا ‪ { 

=4‬ت‬
‫ا‪2‬از ا دات و ا‪X‬ء ا ‪ =  2 .-) )G‬ا 
 ا "‪3‬ا‪ +‬آ‪ I.‬و ' ‪3#‬ال ‪12‬‬
‫‪ 5‬ا "ال ا'&)‪ 1‬ا ‪ 1:‬و ه‪N‬ا ‪4 = q #‬ج ا ر
‪ 1‬ا ‪7= q #‬ام ا ‪/‬ا&‪-‬‬
‫‪ A‬ا'‪4:‬ر و ا ‪G I7 1‬وع ‪ W */@#‬ت ا‪.‬ج ا 
 ا ‪ :‬و ا ‪2$‬‬
‫و ‪ -#‬و ‪+ -K 4#‬ة د‪ /‬و ‪ )O‬ا ‪G‬وع ا'‪4:‬ري‪-O 2 .‬ت ‪\#‬‬
‫ا'‪
:‬ات 
 ‪S#‬ا وا‪ ,= 564 @X‬ا "‪ A‬و ا <‪# 2 ،‬اوح ا ‪/c‬ر‬
‫ا ‪/‬ذ&‪ 1‬ا ‪ ,= -2 ,-‬ا)د ا ‪4‬رض‪ ،‬ا ‪ )= ،A"/b$‬ر‪ c7 Y‬ا ‪/‬‬
‫ا =‪ /‬ا'‪4:‬ر‪ .‬و =) ر‪c [5 Y‬ر) =‪ ,‬ا ‪/b$‬ا 
 ا ‪:‬‬
‫و ا ‪  = ،?4‬ا' @ق ا ‪/$ E‬رة ا @‪N-2 .‬ا ا'‪c5‬ء ا ‪3‬دوج ا ‪N‬ي )‪I.‬‬
‫‪ B‬ا 
 ا ‪ 12 $‬ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪4‬ة‪?# 5 ،‬س دا‪:] *E‬ت ا و  ا ‪4= J/‬‬
‫ا'‪6:‬ل‪ .‬و ‪# * 5‬ول و‪ 4X‬ا 
 ا ‪ $‬و ?‪ -.‬دا‪ *E‬ا ‪ *?-‬ا "‪ 14‬ا "‪3‬ا‪+‬ي‬
‫ا=ن ا'‪4:‬ر‪@. ،‬ول ا)<ء `‪/‬رة ) "‪ .‬ا'=‪ b$ 1&/ /‬آ‪/-‬م‬
‫و ‪.`/cE‬‬
 ‫‪ – 2 -Ⅰ‬ا=[‪Q :‬م و \‪O‬ت‪:‬‬

‫إن ا ‪G‬ا‪ f+‬ا'&) ا ‪/5 \# 1‬ة ا <‪ ،‬أو ‪/5‬ة ا ل‪ ،‬أو ‪/5‬ة ا'‪?2‬ر ‪8#‬‬
‫ا 
‪ .‬وه‪ YN-= 1‬ا ‪/‬ة ‪7 12 S]#‬ة ا س )‪ 8‬آ* ا ‪/‬ت‪ .‬و ا ‪/$‬ن ه( ا ‪@G‬‬
‫ا ‪/5 , -.? # 1‬ة ا‪?2W‬ر‪ b4# *QO 2 .‬ا ‪3& b$‬ءا ‪ ,‬ا ‪G5‬ت ا ?‬
‫‪ 12‬ا ن ا ‪ .,G4‬و‪ 4#‬ا ‪ @= ،G5‬ذا‪ ،-#‬د ‪ 8) 6‬ا ‪ =/4c‬ا  ‪ 12‬ا)د‬
‫‪ .(:7 1+-. b4#‬وا ‪ # -‬و أ‪ 12 =/4` O‬ا ‪ 7‬ا ‪ ،=4‬ور= ‪ 12‬ا ‪ ( 4‬ا ‪i $‬‬
‫)‪W ،‬ن و‪ b+U‬ا ‪ 12 -.O /@ I b$‬ا ‪Q‬ب‪ (:# ( (2 .‬ا @ود )‪.‬‬
‫=‪ ,‬ا ‪ (4‬وا ‪ ،b$‬آ ( ( ‪ (:#‬ا @ود =‪@<c ,‬ت ‪ *$‬ا ‪ 2$‬ا'&)‬
‫و ا ‪ 2$‬ا
`‪.‬‬

‫إن ‪ k5‬ا @ود )‪ 1‬ا‪W‬رض ‪/‬از‪ k5 B‬ا @ود )‪/ 1‬ي ا ?‪ .‬وآ‪6‬ه ‪ 4‬ان )‪,‬‬
‫‪3.‬وع إ ‪ 1‬ا'‪:‬ار ‪ *$# 12‬ا @ا‪ .S‬آ ' ‪/?#‬ن ا و  ‪ # $7‬دون إ‪,4 (5‬‬
‫و‪2 ،‬ن ا ‪ KO # 2$‬أ‪ , ::‬ا @ا‪ S‬إذا ( ‪ ,4#‬و‪ b+U‬ا ‪ b$‬و‪ . #‬و ‪*4‬‬
‫‪ \2‬ا'‪ O‬ك =‪ ,‬ا ‪ ،b+U/‬و ‪ (:#‬ا @ود =‪ ,‬ا ‪@<c‬ت‪ *- ،‬ا ‪/E‬ل ‪ 12‬ر=‬
‫‪/c#‬ر ا ‪ b$‬أو ‪. B4#‬‬

‫ا ‪ ،2$‬إذن‪ ،‬ه‪ ) 1‬ا‪4:‬ب ا @‪ q‬وا ‪/‬ك ا ‪ Y"# -) …#‬ا @‪ .q‬وه‪N‬ا ا ‪b4‬‬
‫< ‪ 1) k‬ا ‪/ , ) 2$‬ر و‪7‬ة ا ‪ *4‬ا‪ .1..T‬و ?‪ ,‬ا‪4:‬ب ا @‪b
 q‬‬
‫‪E{ )& ,‬ى‪W ،‬ن آ* &) ‪/c# 12 A[#‬را‪ -#‬و‪ -#6$#‬وه‪ -‬ذا‪-#‬‬
‫وه‪ -/‬ا ‪ - # 1‬إن ‪ 1<4#‬ا ‪/X/‬ع ‪ 84‬وه‪ .2‬إن  ق ا ") ا‪,) ..T‬‬
‫= ا ?‪+‬ت ه‪ /‬أن ه‪ YN‬ا ") ‪ #‬أن ‪ -#p A 1O  ) A[#‬وأها‪ .-2‬إ‪-.‬‬
‫‪ #‬أن ‪ Q#‬ا ‪ ( 4‬وان ‪ 14 B<4#‬وه‪ .2‬و  ق ا ")ت ا‪-[4= ,) ..T‬‬
‫ا ‪ |4‬ه‪ /‬أن آ* &) ‪ #‬أن ‪O 1)  ) Ac#‬آ‪ 14= ،-‬أن ‪)  ) Ac#‬آ‬
‫‪1‬‬
‫ ‪N‬ا‪ -#‬وه‪ -/‬و‪ -#p‬و‪ -#.‬إ ‪ 8‬ا ‪/&/‬د و‪ 12 -2‬ا @ة‪.‬‬

‫‪) B&/= ،2$ 2‬م‪ ،‬ه‪. 1‬م ‪ 8) *G 124‬إ‪.‬ج ا ‪ ،1.4‬أو "ت ا ‪ ،*4‬و"‬
‫‪2‬‬
‫‪. 12‬م ر‪/‬ز وإ‪O‬رات )آ‪6‬م‪/` ،Q ،‬رة‪6) ،‬ت(
‪3‬ن ا ‪/4‬ت وا‪?2W‬ر و‪،-.‬‬
‫=‪-‬ف ‪ (-2‬ا ‪ ( 4‬ا @‪ q‬وا‪
#‬ذ ا ‪/‬ك ا ‪. B4 :‬وه‪N‬ا ا ‪ 1) k < b4‬أي ‪،2S‬‬
‫‪ 5‬أو ‪  ) ،$7‬أو ا&)‪ ،‬إ‪ ) ..‬أو @ ‪ /O ،`E‬أو أ="‪b?2 .‬‬
‫?‪ 3# ,‬ا ‪N-= ،2$‬ا ا ‪ 14 ,) ،14‬ا ‪ 2$‬ا ‪N‬ي ‪/- B kG‬م ا ‪b$‬؟ إن ا ‪،2$‬‬
‫ا ‪  1‬إ ‪ -‬ا ‪ ،b$‬ه‪ 24  42 1‬وأ‪ .56E‬وا ‪ *4‬ا @?‪/‬م =‪ ,N-‬ا ‪,4‬‬
‫)ا ‪ 24‬وا (( ه‪ /‬ا ‪N‬ي ‪ 3‬ا ‪ = ,) b$‬ا ‪4‬ل ا'&)‪.,‬‬

‫‪7 -1‬آ ا‪ .'A‬ا ا‪ &/.‬أ!م ‪G'A7‬ت ا‪، &&1+‬ط‪ )، 1‬دار ا‪ ،(1993 ، U‬ص ص ‪ 9‬ـ ‪.14‬‬
‫‪ -2‬رج ‪8‬ا‪ ' ' .6&/‬ا‪ %.‬ا‪ ،/.‬ط‪ )،1‬دار ا‪ ،(1996 .U‬ص ‪.289‬‬
‫إن و‪ U‬ا ‪ b$‬ه‪ 7 # 1‬ا‪.T‬ن و‪ . B24‬و ا ‪# b$‬ر
 آ‪ , f2‬أ&*‬
‫ا @ ‪ -2‬ا <‪ .24 k‬و ‪ *c2 4c B.2 \ N‬ا "‪ .‬ا ‪ ,) 124‬ا "‪.‬‬
‫ا‪ 12 156EW‬و‪ U‬ا ‪6E b$‬ل ا ر‪ :‬ا ‪/‬ا‪ b$ 2 .45‬ه‪ , /‬وه ? )‬
‫ ?‪ ,/‬و&‪ ،2 ،b5/ ،. -‬ر‪ ، :‬أو رأي‪ .‬وه‪/ /‬م =‪ fX/‬أو ‪ *`/#‬ه‪YN‬‬
‫ا‪OW‬ء =‪/‬ا‪ <:‬ا‪ W‬ظ أو ا‪?OW‬ل ا @ آ‪T‬ع وا ‪/‬ن وا ‪/c‬رة وا @"‪ .‬إ‪< B.‬ح‬
‫) ‪ G5‬أ‪ ،&@ K:‬و"=‪ B‬ا ‪ 4‬ا ي‪ ،‬وا ‪ c‬ا ‪+4‬ي وا ‪ “c‬ا ‪،-‬‬
‫وا‪?2W‬ر ا  ‪  N‬ا "ه‪3‬ة‪ ،‬وأ‪c.‬ف ا @‪ ،k+‬را‪7 8) -#<: [2‬ة ا س‪ .‬و ‪c‬‬
‫ا "‪3‬ء ا‪W‬ه( ‪ ,‬ا ‪ U/‬ا ‪ 8) b$ 24‬ا ؤل وا @‪ 12 i‬إ‪J‬ر ‪ ?G‬ا ‪.84‬‬
‫إ‪ -.‬ا "‪ -‬ا ‪/‬ا`* وا ا‪4 +‬ف )‪ 1.4 8‬ا @ة ا‪ ..T‬و@و  ا‪6‬آ‪:-‬‬
‫‪ 2$ 2‬و‪' :‬آ‪G‬ف ا ‪ 84‬و أ[ ‪=T‬ا)‪ B‬أو ا‪ .B56E‬ي ا ‪U7 B- 12 b$‬‬
‫)‪ ,  7 8‬ا  ا ‪/‬ا`‪ ،‬و‪  p "&#‬ا ا‪ J/# 12 +‬ا @‪ ،‬و ‪ r‬أ‪B‬‬
‫‪/:‬ى ا  *‪W ،‬ن ا @ ‪<4 p‬ة أ=ا‪ ،‬و' = ‪ ,‬اآ‪ ،b5/# 6= -2G‬و‪-<#‬ه ‪,‬‬
‫‪1‬‬
‫ا ‪/G‬ا‪ +‬وا‪<EW‬ء‪ ،‬و‪ , -4#‬ا ه ا ‪3‬ا‪.+‬‬

‫إن ا @ ‪ 12‬ا ‪ 24‬ا ‪# 1‬ول ا ‪ ( 4‬ا < ‪ 14‬وا‪7‬ة‪،)/X/ ،-2 # ' ،‬‬
‫‪ ,)  /c‬ا ‪S‬ات ا ‪N‬ا‪.Š #‬ن‪ 12 .‬ا ‪ 24‬ا ‪# 1‬ول ا "‪ A‬ا‪ 1..T‬هك‪،‬‬
‫=‪ 2XT‬إ ‪ 1‬ا ‪ A+5/‬وا ‪<4‬ت‪ ،‬ا ?‪4 ,) bG‬ه أو ‪ #‬ه‪ (S ،-‬ا @?( )‪.-‬‬
‫وا @?( ‪/‬د إ ‪ 1‬ا ‪ U/‬ا‪ ،56EW‬وه‪ YN‬ا‪EW‬ة ‪ ,)  /c I‬ا ‪ U/‬ا ‪ .24‬إن‬
‫‪ 24‬ا ‪/‬ا‪ .5O  [. ) A5‬وا ‪ .64‬ه‪S 1‬ة ه‪ YN‬ا ‪.24‬‬
‫‪  4= .64 2‬أ‪ 7‬ا ?‪ 24 14# ,‬ا‪OW‬ء وا ‪ G‬آ ه )‪ .B‬و‪ 5‬آن ا ‪bQG‬‬
‫ا ‪K= |4= 12 14‬ت )ء ا‪..T‬ت ‪ A2‬إ ‪ 1‬إ‪ #‬ع ا ‪ *$‬ا ‪) : *+‬ة ‪/:‬ات ‪,‬‬
‫ا ‪ , b`/‬أ&* ‪ ):‬وا‪7‬ة ‪ ,‬ا آ أو ا‪6
:‬ص ا ‪ 2.…+‬و ا @‪" 12 ،‬ل‬
‫‪ 24‬ا‪.T‬ن‪ ،‬و‪ 4X‬و ‪#‬ر
‪ -?@ ،‬ا‪6E‬ف ا ‪K‬ت ا ?‪ ،‬وا ‪ Q‬ا ‪N‬ي < ‪A‬‬
‫ا ر„ =<=‪ .B4‬إن ا ‪ ( ) 12 24‬ا‪.T‬ن ‪/#‬م )‪ 1‬ا ات وا‪?7W‬م‪ ،‬وا ات‬
‫‪ 4#‬ا)دا آ ا )‪/ , 1‬م =‪ ،-‬و)‪ (- J
 , 1‬ه‪N‬ا ا ‪ ،‬و)‪ YG  1‬ه‪2‬‬
‫‪3‬‬
‫ ‪ ،Y‬و)‪ 1‬ا @ ا ر
 ا ‪ ( 1‬ا  إ=‪.-.‬‬
‫إن ‪/-‬م ا ‪/- b$‬م @ث ‪ 12‬ا ‪ Q‬ا ‪ ،=4‬و‪ ,‬ا ه( آ‪$‬ة ا'  س‪ ،‬وا ‪1‬‬
‫أ‪S‬رت )ة ا‪26E‬ت و‪O.‬ت‪ ،‬و ذ \  ‪/-‬م ا ‪ +cE , b$‬و ‪3‬ات‪.‬‬
‫‪26E'2‬ت ‪ 12‬ا ؤى و ا ‪4‬ر‪/7 b‬ل ا
‪ +c‬و ا ‪ 4‬ا ‪bc. - 6E , 1‬‬
‫ا ‪ p , b$‬ا ‪ .b$‬إن آن ذ \ )‪ 8‬أ‪:‬س ا ‪-G‬دة ا ‪ 4‬و‪7‬ه أم )‪ 8‬أ‪:‬س‬
‫ا ‪ -‬و ا 
‪]O 12 c‬ون ا ‪ ،2$‬أم )‪ 8‬أ‪:‬س ا' ‪3‬ام أو ا‪.T‬ج ا ‪ 124‬و ا ‪14‬‬
‫و ا‪=T‬اع ا ?ي أو ه‪ /‬أ‪ , 7‬ا ‪/c‬ة ا ‪ $‬ذات ‪ 8) )2‬ا ‪/‬ى ا'&)‪1‬‬

‫‪ -1‬ادوارد ‪_ .'&.,‬ر ا`‪R 7 .‬ن ‪ I R‬و!ا‪ ! .‬أ&‪، z‬ط‪ )، 2‬دار ا‪$‬ر ‪&/ - 6‬وت‪7 ،‬ز )‪ ،(1996 (&G‬ص‬
‫‪.28‬‬
‫‪ -2‬ا?‪6+,‬اق ‪ I&/‬د‪ K7F‬و!‪.‬ر‪ 7 .I&Y! F! .K&D‬و‪ QG'7‬ه‪. M_ Q‬دار ا‪ ،U‬ا
‪ .‬ا?و‪ .1994 .‬ا?‪
+U‬س !‪I‬‬
‫!‪ Q&5‬رودن ص ‪45‬‬
‫‪ -3‬ادوارد ‪ 17 ،'&.,‬ـــ& ا{‪4,‬م ‪&, 7 ،‬ة ‪S Q&.‬ري‪ ,Y!)،‬ا‪A/‬ث ا‪&/– &/.‬وت(‪ ،‬ص ‪176‬‬
‫ا ‪4‬م‪.‬و ‪ ,‬ه آن ‪/-‬م ا ‪ , b$‬ا ه( ا ‪ I . 1‬ا ‪ q‬ا‪W‬و‪ , 2‬ا را‪:‬‬
‫و ا @*‪.‬‬
‫و ‪N-‬ا ‪/-2‬م ا ‪ *@ b$‬إ ‪ 8‬ا ‪ ،2$‬و ?‪ ,‬ا ‪ 2$‬ا ‪ *@ 1‬إ ‪) f<c -‬ا ‪12 (b$‬‬
‫ا
<ب ا ‪ I 1=4‬ه‪) 1‬ا ‪4= (2$‬ه ‪ 12‬ا ‪Q‬ت ا‪W‬ور= و ا ‪ 8) .‬ا
‪/c‬ص‬
‫‪ 14. ' ,@2‬ب "ا ‪ 12 "b$‬ا
<ب ا ‪ 1:‬ا ‪ 12$‬و ا ‪ 1&/ /:/‬ا ‪،`4‬‬
‫‪1‬‬
‫'‪" :‬ا @ذق ا ه" ‪ ،‬و ' ‪ ,‬اآ = ‪ (4‬و ا ان ? ا ‪.‬‬

‫‪ '/F - 1‬ا‪/‬ي‪،‬ان  ا‪NA‬رة ا{‪،&!4,‬ط‪!)،2‬آ درا‪,‬ت ا‪'9‬ة ا‪&/ ،&/.‬وت‪،‬آن ا‪،(2000 GG/‬ص ‪.22‬‬
 ‫‪ –1.2‬ا‪+1‬ء ا!ر‪:[= 86‬‬

‫?‪ ,‬ا ‪/‬ل أن ا ‪ 12 b$‬ا ? ا ‪ 1=Q‬ه‪/< c7 /‬ر ‪#‬ر

‪/&  1‬از وا د‬
‫ا ‪ 1‬و ت ‪ 12‬ا‪J‬ر ا "‪ A‬ا أ‪/2 .1 :‬ل رآ‪ ":r‬إن ا ‪K-‬ت ا'&) ا ‬
‫أ=‪ q‬وأآ‪ , Q 2O $‬ا "‪ A‬ا &‪/‬ازي‪ ،‬و ?‪ -#)5 ,‬ه‪) 1‬م ‪ …[.‬ا'‪.‬ن‬
‫ا د‪ ،‬ا ‪N‬ي ( <‪# 4= A‬ر
‪ : B‬ا @ * ا ي ا ‪N‬ي @‪ )" = B‬ا < ‪  4‬‬
‫=ا‪ 12 ."+‬ا =* ‪R2‬ن ا ‪ *$‬ا‪ 8)W‬د ى رآ‪  r‬و ‪/ . $‬ل أن ا و  "‬
‫أن ‪ 1=#‬ا)[ءه &) ‪ (-‬أ)[ء ‪ 12 ,7‬ا و ‪ */@= ،‬ا‪W‬هاف ا د ا ‪1‬‬
‫أهاف )‪ ،/‬ا ‪3Q‬ة ا ا‪ +‬ا ‪N7 8‬و أ‪ ،156E‬ا'‪6:‬ل ا < ‪ 14‬ا ‪،?2 7 8‬‬
‫&) ا د ‪ f‬و‪3‬ده ‪7 12‬ة ا "‪/‬ع وا "‪/‬ع @ ‪ ?2 12‬ا د‪ ،‬و ?‪,‬‬
‫‪ b4#‬ا د‪ ،‬ا‪:‬دا إ ‪ 8‬ه‪ 7 -.= ،*Q‬ا د ا ‪N‬ا‪ .#‬وه‪ YN‬ا‪EW‬ة ‪ (-2 14#‬ا د‬
‫ ‪ B‬و‪N B@#‬ا‪6E , B#‬ل ذ \ ا ‪ : (-‬إن ا د ه‪ /‬ا‪T‬رادة ا ‪.-= -. ,4# 1‬‬
‫و‪ *42‬ا ‪ ,4‬ا ‪N‬ا‪ 1#‬ه‪ /‬ر‪ :‬ا'رادة @‪ .‬و‪ *$‬ه‪N‬ا ا ‪ ,)/= *4‬أ‪, ,::‬‬
‫ا ‪G‬ط ه ‪ ,4#‬ا'رادة ‪Q‬ض أو ‪/.‬ع ‪ ,‬ا ‪-‬ف‪ ،‬و‪ &#‬ه‪N‬ا ا ‪Q‬ض إ ‪.*42 8‬‬
‫و أ‪:‬س ه‪ ,N‬ا ‪ , *?G ,JG‬و&‪/‬ب ا'‪E‬ر‪ ،‬و‪ (-2‬ا'‪E‬ر‪ ،‬و )‪.1B.6‬‬
‫‪ %0 -‬درس و _‪Q‬ر ا=‪:‬‬
‫‪/4‬د ا ‪/-‬ر ا‪W‬ول ‪ b$‬ا ‪ c) 8‬ا‪/.W‬ار ‪ ،‬وذ \ را&‪ b4 4‬ا < ا ‪1‬‬
‫و& ا ‪ B. b$‬أ‪،-‬و ‪ ,‬ا ‪ ,$‬ا ‪-U ,N‬وا ‪ 12‬ه‪ YN‬ا ة أي ا ن ا ‪G) ,$‬‬
‫‪ ".‬آ* ‪ "Voltaire  /2" ,‬و "&ن &ك رو‪ 4# i7 ،"J.J Rousseau /:‬‬
‫ه‪ YN‬ا ‪/‬ا&‪ ,= -‬ا < و ا ‪ ،b$‬ا @د‪ S‬ا‪W‬و ‪/- 8‬ر ا ‪ ،b$‬و ا ‪?# I= 1‬ر‬
‫‪#‬ر
 و =‪?O‬ل 
‪5 2 .‬م ‪=  /2‬ور ا @‪ , 1‬أ&* ‪) [5‬آ‪6‬س ‪(Calas‬‬
‫=‪ ،1765-1762 ,‬اذ ‪  4‬آ‪6‬س ‪&#‬ا =و‪ .Protestant 1#‬ا‪ N4= (-#‬و ‪Y‬‬
‫‪ 87‬ا ‪/‬ت و ذ \ ‪ ,‬أ&* أن ‪N Q‬ه ‪ B‬ا ?‪N-2 .1? /S‬ا ا   ‪/7‬آ( آ‪6‬س أم‬
‫= ن ‪/ /#‬ز ‪ .Toulouse‬و ‪)'= B) (?7 5‬ام‪ 2 ،‬أدان ا @? ر‪ (p‬آ* ا ‪b4‬‬
‫ا ‪N‬ي آ‪ B4# I.‬ا <‪ ،‬و ‪  4# 5‬ه‪ YN‬ا @د‪ S‬ا ا‪ A2‬ا‪W‬ول @ك ا ‪:6‬‬
‫و ‪E‬و&‪ ( ) , (-‬ا‪?2W‬ر ‪/E‬ا ‪ 12‬ا ه‪.‬ت ا ? ى ا ‪ (-# 1‬ا  و ا "‪.A‬‬
‫‪/E2‬ل ا ‪" b$‬ل ا ‪ :‬ه‪ /‬د‪/E‬ل ا‪ 12 1&"7‬ا‪N-2 ،*`W‬ا ا ‪J , *E‬ف‬
‫ا ‪ NE: b$‬أ‪ '?O‬أ‪E‬ى و ا ‪ r# 1‬ا [ ا ‪/&"  4 i7 ..‬ري ‪/ /p‬‬
‫)‪ (J.M Goulemot‬أن ا ن ا ‪ G) ,$‬ه‪ /‬ا ن ا ‪N‬ي و  ‪ B2‬ا ‪ b$‬ا @‪ ،i‬ا …‬
‫ا ‪ k‬ذج ا ‪ :‬و ا'&) و ا ‪ 1‬آ‪# I.‬ض )‪ (-‬ا ‪ [5 12 *E‬ا ‬
‫‪ - 1‬آرل رآ‪2 ، r‬ر\ ا‪/7 .3".‬ل ا ‪ ,: &# .,‬ا @‪،}2‬ط‪ )، 2‬دار ا <‪= - 4‬وت‪(،‬ص ص‪.23 22-‬‬
‫و ا "‪ ,$ 2 .A‬ا @‪ ,$‬ا ‪-U ,N‬وا ‪ 12‬ا ن ا ‪ G) ,$‬ه( ‪(-4X/ ".‬‬
‫و ا ‪ 1‬آ‪ †- = 3# I.‬و ‪N-‬ا و&وا أ‪ ,`@ (-.‬أم ا'‪6Q.‬ق ا ‪3‬ا ? ر‬
‫‪1‬‬
‫‪ 1$‬ا و  و ا ‪/$ ,N‬ن ا‪W‬آد‪.,‬‬
‫و )‪ 8‬ا ‪/4‬م‪ ,? ،‬ا) ر أن ‪/-U‬ر ا ‪ b$‬آن ‪ A‬ا   ا ‪ 1‬آ ‪-‬‬
‫)ا* زو' ‪= (Emile Zola‬ر„ ‪ .1898 1.& -12‬و )‪/X 8‬ء ه‪N‬ا ا ل ا ‪N‬ي‬
‫آ ‪) B‬زو'( ‪/- -U‬م ا ‪ b$‬و ‪ -‬ا‪ NE‬د' ‪ B‬ا'&) ا ‪ ،:‬و ‪ 5‬ار‪ q #‬ه‪N‬ا‬
‫ا ‪/-‬م = ل ا ")‪ 1‬ا'‪= 1&"7‬ر„ ‪ ،1898 1.& -14‬ا ‪N‬ي آ ‪) B‬ة‬
‫‪c
O‬ت <  =‪)R‬دة ا  ‪ 12‬ا @?( )‪ 8‬ا [=‪" q‬در‪/‬س ‪. "Dreyfus‬‬
‫ه‪N‬ا ا " ‪ ,‬أ&* ا ‪2‬ع )‪) ,‬در‪/‬س( ‪):‬ن  ‪. 1‬ة ‪J ,‬ف )&‪/‬رج‬
‫آ‪ (Clemenceau Georges /c‬ا ‪N‬ي ‪5‬م =" ا ‪ ،,$‬و‪ ,‬ه أ‪/- NE‬م‬
‫‪2‬‬
‫ا ‪ b$‬ا ور ا'"=‪[ 1‬ل ‪ ,‬أ&* ا ‪4‬ا  و ا واة‪.‬‬
‫‪ 2‬آ‪ [5 I.‬در‪/‬س* ‪ ,= ,‬أآ  ا‪W‬زت ا ‪ :‬ا ‪ -2) 1‬ا "‪/-‬ر ا ‪$ $‬‬
‫ا ‪ ،.‬آ ا) ت ‪ `2‬ش و ا ‪U‬ات و ا ‪ 1‬آ‪ I.‬أآ‪) , $‬د =‪,‬‬
‫ا ‪ ,/‬و ا  ا ‪ .,‬و =‪ ,‬ا ?‪ ,‬و ا "‪/-‬ر‪ ,= ،,‬ر&ل ا ‪ ,‬و ا ‪ ،,?+6‬و =‪,‬‬
‫ا ‪ , ,X‬أ&* ‪/7‬ق ا‪.T‬ن و ا ‪4‬د‪ ، ,‬و=‪ ,‬ا @‪ ,2‬و ا'‪O‬اآ‪،,‬‬
‫و ه?‪N‬ا آن ا ـ‪ S‬ا ‪ [ 14‬در‪/‬س ‪ , I /@# i7 ،‬ا ‪2‬ع )‪ q=X ,‬ا ‪` 8‬اع‬
‫‪3‬‬
‫آ  ‪ (5‬ا "‪ A‬ا ‪ 1.‬ا ‪ ,] 8‬و ‪4‬ر‪.,X‬‬
‫‪ b$ 2‬آن و  ‪ [5‬ا&) و ‪# 12 I2) ::‬ر„ ‪ .2‬ا @‪[5" (:= i‬‬
‫در‪/2‬س"‪ .‬و ه ‪4:‬ف ا @ة ا ‪ 2$‬ا ‪U .‬هة &ة ‪ k4‬ا‪3= W‬ول ا‪W‬د=ء‬
‫و ا ?ون ا ‪ ,.‬ا ‪  7 8‬ا ‪c‬اع‪ ،‬و ‪ -U‬أول =ن ‪# 12‬ر„ ا ? ا ‪B45/# 1=Q‬‬
‫&) ‪ ,‬ر&ل ا ?‪ )& -. 1# ،‬ا ‪& ،Les intellectuels ,$‬ء ذ \‬
‫‪=" 12‬ن ا ‪ ،"Le manifeste des intellectuels ",$‬و ‪ 4‬ه‪N‬ا ا ن ‪-O‬دة‬
‫‪6‬د ا ‪.b$‬‬
‫إن ا @‪ 12 i‬ا'  ‪:‬ت ا ‪ /Q‬ا ‪/-= 4‬م "ا ‪ ,? ' "b$‬أن ‪ (-‬إ' ‪,X‬‬
‫ا ق ا ‪4‬م ‪/‬ا‪ b5‬ا 
‪N‬ة إزاء ‪ [5‬در‪/‬س‪ 2 .‬ا‪ (.‬ا " ا ‪ 12$‬ا ‪ 1.‬إ ‪8‬‬
‫‪1‬‬
‫‪François Dosse, La marche des idées, éditions la découverte, Paris 2003, P.P 21-22.‬‬

‫‪ '/F 'A! - 2‬ا‪/‬ي‪ ،‬ا‪ C‬ا‪ ،c/‬ص‪.29‬‬

‫‪- François Dosse.OP.Cit.P45.‬‬
‫‪3‬‬

‫*‪ &NU‬در‪G‬س‪ ،‬ا‪ &,&, &NU  S‬و ‪  $+F G5‬أوا‪ S‬ان ا‪-22  ،6F C,+‬د‪ ،1894 
G‬أدا\ ا‪'9‬ى ا‪A‬آ‪ Q‬ا&‬
‫‪ I! &  /D‬أ_‪$G %‬دي ‪
U 
7/‬ن ‪ F'G‬أ‪ 'G‬در‪G‬س » ‪!.! ^G7 $+/ ،« Alfred Dryfus‬ت ‪ G5F‬إ أ& ا‪'.‬وة‬
‫ا‪ . G'&+‬و ‪'/ 'U‬ت ا‪  &N‬اه او ‪ z7 &NU ،‬و ‪ &S‬ا‪ $+! cA+,‬ا?ه أ!م ا~ و ا إ ا‪'9‬ى ار‪ .‬و ‪I5‬‬
‫‪&1‬ب اد ا‪7 \
7 +‬رط ا
ن ‪ ،‬أدت إ ا‪G‬د ‪ &,&, &NU‬آ
ى ‪&A/ \ F‬ة ا?‪ &F+‬و ا&‪ &,‬ا& و ‪$/‬ر‪ G‬ا‪.‬‬
‫و ‪ \F‬ا‪&A‬ة ا& ا& هة '‪'G‬ة‪/ c.+G ،‬ول ا‪ ،IG5‬إ ا‪ 9‬ا‪ ،&!.‬و ‪$‬أول ‪&/‬ن  ‪7‬ر‪ €G‬ا‪ 5‬ا‪F K.U7 /1‬‬
‫‪ F/ ،$ 7‬ا&‪ ،« Le Manifeste des Intellectuels » I‬وو‪ \.U‬ا
&ن أ‪,‬ء آ
ى ‪ ،‬آ!&‪ %‬زو?‪ ،‬و أ‪7‬ل ا‪،z‬و &ن‬
‫‪/‬م‪.‬و ‪ 'G‬أ‪ 'A! Z‬ا‪،€&6‬ا` و ا ‪ ،‬درا‪  ,‬ا‪ 5‬ا ا ا‪ ،_.‬ط‪)1‬دار ا &‪&/ ، .‬وت‪،(1991 &G ،‬ص‪.15‬‬
‫&)‪4 ,‬ر‪ I.?2 ,X‬ا ") ا‪W‬و ‪# 8‬ى ‪ [5 12‬در‪/‬س‪G=  ،‬ف ا "†‬
‫ا ‪ 1.‬و "@و  ‪/-‬د ‪ , * ،"O2‬آن ‪ .2‬ا ‪ .1J/‬و ‪ *$ 5‬ه‪ YN‬ا ")‬
‫?ون و‪/J‬ن ‪ ,‬أ‪$‬ل "‪/‬ر‪= r‬ر‪ "r‬و أ‪ p‬ا ‪ b@c‬و ر&ل ا "†‪ .‬أ‬
‫ا ") ا ‪ ،.$‬آ‪# I.‬ى ‪ 12‬ه‪ YN‬ا [ ‪-#‬ا ا‪ J‬و ‪*$ .c4 ?#‬‬
‫ه‪ YN‬ا ") إ ‪ .& 8‬ا ر ا ‪/ 1.‬ن =‪/‬م‪& -‬ن &‪/‬ر‪ |4= -r‬ا‪W‬د=ء ا ‪,‬‬
‫‪/7‬ل &) ا ‪ , Les symbolistes ,3‬أ‪$‬ل أ‪.‬ر‪ & B‬و ر‪= *:‬و‪.I:‬‬
‫و د‪ *E‬أه( أد و ? ‪ 1.2‬أ‪N.‬اك ‪ *$‬ا ‪N‬ه ا < ‪Le naturalisme 14‬‬
‫أ* زو' ‪3‬ن =?* ‪ BS‬ا ‪ 12 12$‬ه‪ YN‬ا [ ‪6E ,‬ل ‪' :‬ت  ‪1898‬‬
‫ا ‪ ./4‬ب" إ‪ 1.‬أ‪ "(-#‬و ا ‪ " -2 , 1‬ا‪2@&T‬ت و ا  ت و ا "ا‪ (+‬ا [‪+‬‬
‫‪1‬‬
‫ دة ا ‪."†" 4‬‬
‫ه‪N‬ا ا'‪6E‬ف =‪ ,‬ا ")‪ ,? ( ,‬أ‪ B::‬ا‪6E‬ف ‪ *= ،1::‬آن أ[ ا‪,= 26E‬‬
‫&‪ *& ،,2S ,‬ا ا‪ 8‬ا ‪N‬ي ‪ B$‬ا‪W‬آد ا ‪ - /= .‬ا ‪ J/‬ا @‪2‬‬
‫و =‪4‬دا‪ B.O ,  *? -#‬أن ‪ r‬ب" ا'رث ا‪W‬د=‪ Q 1‬ا ‪ ،".‬و &* ا @‪,S‬‬
‫=‪ B /‬ا <‪ 4‬و =‪ A BJ4‬آ* ا ‪)3‬ت ا "‪ *7  .‬ا "* ا‪W‬ول ا‪" (:‬ا ‪/‬ر‪"S‬‬
‫"‪ "Les héritiers‬أي &* ا ‪./ c‬ت ا‪W‬د= ا ‪N‬ي آن @ ا "* ا ‪*&،1.$‬‬
‫ا ‪ ،« Les Boursiers » ,7/‬أي ا "* ا ‪N‬ي ‪/?#‬ن ‪ 12‬ا "‪ 4‬ا ‪" .‬ا "‪4‬‬
‫ا ‪" 4G‬و درس ‪) f= -2‬ة )‪6‬وة )‪ 8‬ا  و ا‪/`W‬ل ا ‪# .‬ى &)‬
‫ا "* ا‪W‬ول )ا ‪/‬ر‪ (S‬ا‪ @c (:= B.‬ا و  ا ‪ ، 4‬و =‪O (:‬ف ا [ء‪ ،‬و ا "† "‬
‫)‪" 8‬ا ‪ "b$‬أ' ‪ 12 *E‬ه‪ YN‬ا [‪ .‬و آ )  )‪ ,‬ذ \ وز ا   ‪ ، N+N7‬ر‪/‬ن‬
‫=‪/‬ا‪ ،B?.‬ا‪ +[5 [5 -.‬أ‪ ) "2 ،::‬أن ‪.‬آ‪& ,= -‬ران ا @? و أ'‬
‫‪ ،- @.‬آ ‪ *4‬ا ‪ |4‬ا ‪/‬م‪ ،‬إ ‪ 8‬ا ‪ 7‬ا ‪ 2."/4‬أم <‪ @c k‬ا و  ا ‪،4‬‬
‫‪/‬م <‪ k‬أ‪ k< ،E‬أ‪" r:‬را=< ‪/7‬ق ا'‪.‬ن "‪ ،‬و ا)  أن ا [ ه‪[5 1‬‬
‫دا‪ J‬و )ا  ا&)‪ .‬اذن ‪ [2‬در‪/‬س ‪ 5‬زدات ‪?2 „:# 12‬ة "ا "‪4‬‬
‫ا ‪ *" 4G‬آ‪:‬س ‪ 12S‬و ا&)‪ = 1‬و ‪ )/#‬ا ‪.4G‬‬

‫‪1‬‬
‫‪-Jules Méline,cité par Maurrice Paléologuein«journal de l’affaire Dreyfus1894-1899 ».Paris.Librairie‬‬
‫‪Plon.1955.P107‬‬

‫‪ - 2‬ا` و ا ‪ 'A! ،‬ا‪،€&6‬ط‪ )،1‬دار ا &‪&/ ، .‬وت‪، (1991 ،‬ص ‪.20‬‬
‫*‪ Q7‬ا‪++‬ح ‪,‬ل ‪ ,&,‬و ‪ ^ S P‬ه&‪ F I‬ا‪&A‬ة ا& ا& ز! ‪ ،4G8‬و ه ?‪G‬ال ا ا&م‪ ،‬أه‪9 :K , Q‬ق ا?ن و‬
‫! ‪ A‬ا'و‪9 ،‬ق اد و ! ‪ c‬او&رآ&‪ ،‬ا ‪ c‬ا
 و ا ‪ c‬ا ‪ .c‬و ‪ .! \, 'U‬ار‪/‬ن ا‪ +‬ا!‪ '+‬ا&‪ $‬ا اع‪،‬ا‬
‫ا‪ +‬ر ا?‪ &+‬ا'& ‪ F‬ا‪ &+‬ا‪ ،&.‬أو ا‪ +‬ر "_‪1‬ر ا&‪" F "I‬آ
ر ا&‪ ،"I‬و  رأي !‪)! 5‬ه^ ‪,‬ن ‪&,‬ن‪I5G ،‬‬
‫ال ‪:‬أ‪ K‬آن ا‪ +‬ر ا‪A+,‬ق ‪ Q59‬ا‪ Q59 F« méritocratie » 5‬ار‪+,‬ا‪. « aristocratie »&8‬‬
 ‫‪@ – 2.2‬ر ا=[ *‪ 8‬ا> ا‪:8a‬‬
‫‪/-  4‬م ا ‪ , b$‬ا ه( ا ?‪$‬ة ا'  س‪ ،‬و ا ‪4# 1‬ف )ة ‪O.‬ت‬
‫و ا‪26E‬ت‪ ،‬و ذ \ ( ‪/-‬م ا ‪ +cE , b$‬و ‪3‬ات‪ [ 2.‬ا
‪,= 26‬‬
‫ا ?ب و ا ?‪/7 ,‬ل ‪ @#‬ا ‪3‬ات و ا ‪ 4‬ا ‪ b` ,? - 6E , 1‬ا ‪b$‬‬
‫‪ p ,‬ا ‪ .b$‬اذ ‪4‬ف ا ‪ 56) , B5/= ،. ،b$‬ا ‪|2 /-2 ،A" = 2$‬‬
‫ا ‪ 2$‬آ? ‪ ،,$ = `E‬و ‪ -/@# 8) *4‬إ ‪ 4< ،)& ? 8‬ا ‪A" 1‬‬
‫‪W ، b$‬ن ‪ *42‬ا ‪ ( ' b$‬ا' ‪ A" 12‬أو‪ , 1#‬ا ‪. /4 U/7 2$‬‬
‫و ‪ *4‬د)‪/‬ة ‪ b$#‬ا "‪ ،A‬ه‪ 1‬ا ‪ A2# 1‬ا ‪ ،b$‬دا‪ +‬إ ‪ 8‬ا‪5‬اح ا * ا'&)‪.1‬‬
‫ا ‪N‬ي 
م ‪ f c‬ا ‪/‬ا‪.4& ,J‬‬
‫أ ا ‪/‬س ا ‪' 1.‬روس "‪42 "Le Grand Larousse‬ف ا ‪
O : B.= b$‬‬
‫‪ B- 4#‬أ‪:‬س )‪ 8‬ا ‪G‬ط ا و‪ .17‬ا ‪N‬ي =* و ‪4‬رض ا ‪G‬ط ا وي‪ ،‬أو ا ‪N‬ي ‪B‬‬
‫ذوق ]آ =   ‪JG‬ت ا وح‪ 1.".‬أ ا ‪ )/:/‬ا ‪/4  4‬م ا'&) ‪42‬ف‬
‫ا ‪/$‬ن =‪ , )/"":(-.‬ا‪
OW‬ص ‪ 12 &/#‬آ* ا "‪4‬ت‪bU/# ،‬‬
‫و ‪ 12 *4#‬ا‪ - c#‬و ‪ 4# )/. 12‬ه‪ ،‬و ‪ *4#‬و ‪ A  = /‬ا ‪/‬ز و ا " ‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫و ‪/ A‬ا‪4 AX‬دة آ "‪ ،A‬ا < ‪ ، 4‬ا ?‪/‬ن‪ ،‬ا'‪.‬ن‪"...‬‬
‫)‪ 8‬ا ‪ , (p‬أن ا "‪ A‬ا'‪) 5 1..‬ف أ`‪/‬ا‪ #‬ا`‪ 12 76‬أز 
‪2 ،‬ن‬
‫‪  /‬ا ‪ ،b$‬ا ‪ ,= 7/# 1‬أ‪ 56E‬ا ‪ 24‬و ا ‪/-‬ا&‪ r‬ا ‪= $7 ،:‬ز‪q ## ،‬‬
‫ار‪ J #‬و‪) = S‬ف ب'' )‪ c‬ا ‪ /‬ا‪W‬ورو=‪."1‬و ' ‪ 3# \ N= c‬ا ‪b$‬‬
‫و @‪ B‬ه ' ‪ *= ،Yp 12 &/#‬ا ‪/c‬د ‪6#‬زم و'دة ا ‪ ،b$‬آهة ا&)‪A ،‬‬
‫‪/ #‬ر و ‪/?#‬ن & ‪ ,‬ا ‪/‬اه ا'&)‪ ،‬آهة ا "‪ A‬ا ‪ ،1.‬ا ‪[= $‬ء‬
‫‪Q 1::‬ف =@‪ k‬ا  و ا ‪  4‬و ا'‪E‬ر ا ‪ ،1:‬ا ‪N‬ي أ ‪ 8Q‬ا ‪ 2$‬ا ‪ Q‬ا ‪1‬‬
‫آ‪?7 I.‬ا )‪ 8‬ا ‪ K-‬ا <‪ /‬ا <ة‪p ' .‬ا= و ا @ل ه‪ ،YN‬أن @* ا ‪? b$‬ن‬
‫"ر&* ا ‪ ,‬ا ?‪ ، "1#/-‬ا ‪N‬ي أ‪5‬م ‪ A 6/J  @#‬ا < ا'‪ ،)<5‬ا ‪+$ I?# 1‬‬
‫‪3‬‬
‫ا‪ 8)W‬و ا‪W‬د‪ i7 ،8.‬ا‪ 8)W‬ه‪ /‬ا @آ( و ‪ ، BO7‬و ا‪W‬د‪ 8.‬ه‪E /‬رج )‪.-‬‬
‫‪ ,?2‬ا ‪/‬ل أن ا ر„ ه‪ /‬ا ‪N‬ي أ‪U ….‬هة ا ‪ (?@ = b$‬ا  ‪ :1‬و& ا ‪ b$‬ا @‪i‬‬
‫آ‪ 564‬ا&)‪56) ,) *c# ' ،‬ت ا&) أ‪E‬ى‪ :*$ ،‬ا ا‪J‬‬
‫و ا [ء ا ‪ 1:‬ا ‪ 1 4G‬و ا "‪ A‬ا @‪/‬اري‪ ،‬و ا')اف =  و ا ‪ |2‬و ا  ردة‪،‬‬
‫=‪4‬ا )‪ ,‬ا ‪ b4‬و ‪+S‬ت ا @‪ 1‬و ا @(‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Nouara hocine, Les Intellectuels Algeriens, Alger : DAHLEB-ENAG, 2005, p55‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- OP.Cit.P55.‬‬
‫‪  )- 3‬ا' ‪ -. ،33= B‬ا )‪ :‬ا ?‪ ,‬و ا ‪ 12 A‬أدوار ا ‪),$‬ا آ‪ 3‬ا ‪ 12$‬ا ‪= ،1=4‬وت‪ ،(2002 ،‬ص ‪.35‬‬
‫‪.‬‬
‫  ‪/- G5 I#‬م ا ‪ b$‬و ‪/-‬م ا ?‪ ،‬و ‪X‬ور‪ ،-#‬و ذ \ ‪ * 5 ,‬آ*‬
‫‪ " ,‬ر"‪ r‬دو=‪ ،*Regis Debry"B‬و "&ن ز‪ .''Jean Zigler"**Q‬اذ ‪ 4‬‬
‫ه‪N‬ا ا‪ EW‬أ‪) 12 B.‬اد ا س ا ‪N‬ي ' @ ‪N‬ون إ' ا‪.T‬ج ا ‪3‬ي و إ‪.‬ج ا ?ت‬
‫و ا‪?2W‬ر‪ p ،‬أن ه‪ YN‬ا‪?2W‬ر ‪@#‬ج  "ه ?‪) 12 f c# 1‬اد ا ‪/&/‬دات‪ ،‬و ذ \‬
‫)  ا @آت ا'&)‪ .‬و ‪p 12‬ب ه‪ YN‬ا @آت ?‪/‬ن ا ]ال‪  :‬ا ‪ , 4‬و&‪/‬د‪.‬؟‬
‫و ‪/‬ل ‪ ،‬أن از ا ‪ b$‬ه‪ /‬ا @‪ .‬أ ر"‪ r‬دو=‪2 B‬ى أ‪& ' B.‬وي ‪ ,‬و&‪/‬د‬
‫ا ‪ ,$‬و  ‪ (-) 1Q‬ا ‪ A †4‬ه‪ YN‬ا ?ة‪.‬إذ ‪4‬ف ا ‪ B.= b$‬آ‪ O ,+‬ا'  س‬
‫و ‪ |5‬و ه‪ /‬ا ‪N‬ي  ‪ 12 Y/ = 1‬ا "ل ا ‪ ،1/4‬و ‪ 8) ,4‬ا ‰ أ‪?2‬ر‪ Y‬ا
`‬
‫‪/7‬ل "ا "‪ ،‬و ه‪ r /‬ا ?‪ #‬و ' ا ‪ 4= 1? #? 2 ،( 4‬رة &‪ ،‬و ا ‪1? ( 4‬‬
‫=ن ‪ B  /‬ا‪ <.‬ع =‪3) B.‬ل ‪& 67‬ا ‰=@ث‪ .‬و ?‪ ,‬ا ‪ b$‬ه‪ /‬ا ‪N‬ي @ج أن‬
‫ك `ى‪ ،‬و ه‪ /‬ا ‪N‬ي ‪W ,-#‬داة ‪ S#‬آ‪ I.‬و ' ‪3#‬ال < ‪ )/‬ا ‪ 1‬أ‪ 12 I:‬ا ن‬
‫ا ‪/$ G) ,$‬رة و &‪ I4‬ا ‪` :6‬ع ا‪?2W‬ر‪ .‬أ ا ‪/‬م ‪42‬ف دو=‪ B‬أن ‪/‬از‪,‬‬
‫ا ‪/‬ى‪ f ` p 12 ،‬ا ‪.,$‬و ذ \ ‪ A‬ا <‪/‬ر ا ‪ 1‬و ا ?‪ 2 ،1&/ /‬ا ‪3 ' b$‬ا‪B‬‬
‫‪1‬‬
‫=[ و أ` ‪ f‬وج ‪?2W‬ر‪ Y‬ا)‪.6‬‬
‫و )  ا ش ا ‪N‬ي دار =‪ ,‬ا ‪ ,$‬ا ‪4‬و‪3 = ,2‬ا‪ -‬و ا‪ (-+.‬إ ‪ 8‬ا ر ‪- ،‬‬
‫ي ا ‪ Q‬ا ‪N‬ي ‪J‬أ )‪ 8‬و‪ 4X‬ا ‪ ،b$‬و‪J‬ح ا ‪/X/‬ع ش ‪/7‬ل ‪X‬ورة و&‪/‬د‬
‫ا ‪-) , b$‬؟ ‪N i7‬ه "&ن ز‪ "Q‬إ ‪ 8‬ا ‪/‬ل =ن ا ‪ B? ' (4‬أن ‪,) 1Q‬‬
‫ا (‪ ،‬آ أ‪ b$ ,? ' B.‬آ)* ا&)‪ 1‬أن 
‪ k‬ذا‪ B#‬آ‪.‬ن =‪3 ,‬دو&‪$2 .,‬‬
‫‪/‬ى أ‪4)156E‬ري( ‪ 12‬آ* ‪<E‬ب ‪ ،1&/ /:/:‬أو ‪" 12...12‬ل ا ‪/4‬م‬
‫ا'‪ 2...‬و ]آان‪ ،‬أن ‪  42 b4X  :‬ا ‪ A& b$‬إ ‪p 8‬ب ا &‪.4‬‬
‫‪ 2‬ا‪ b4# bE‬ا ‪# , b$‬ر إ ‪ 8‬أ‪ E‬و ذ \ ‪ 7‬ا ‪-&/‬ت ا'‪*? &/ /‬‬
‫‪/‬ر‪7 2،‬د "  ‪ (1959) «Lipse »"I‬ا ‪  ," (-`/= ,$‬ع و ‪/‬زع‬
‫و رس ا ‪ ،2$‬أي ا ‪ ( 4‬ا ‪3‬ي ا
ص =‪ ..T‬و ا ‪N‬ي [‪ ,‬ا ‪ ,‬و ا ‪(4‬‬
‫و ا ‪ .",‬أ آ‪/‬زر" ‪= " Coser 1965‬ور‪7 Y‬د ا ‪ 8) ,$‬أ‪ (-.‬ا‪2W‬اد "ا ‪/4 ,N‬ن‬
‫= ( ا آ‪ 12 3‬ا "‪ ،"A‬أو أ‪ 1 / , (-.‬اه‪ ( 4 B‬ا ‪3‬ي ا ‪N‬ي ‪ B:]#‬ا ‪.2$‬‬

‫‪/2 - 1‬زي ‪ ،1 4O‬آ‪ q@# ' 1‬ا و  و ' ‪ *E‬ا ‪/$‬ن ا @‪. ،b‬اء ا ‪ 8‬ا و  و ا ‪ , ,$‬أ&* ا ‪ @ c‬ا ر
‪" ،‬‬
‫ا را‪:‬ت ا ‪ ،=4‬ا ‪4‬د‪) ،68‬دار ا <‪= ،4‬وت‪ ،(2008 ،‬ص ص‪.5-4‬‬
‫‪ - 2‬ر"‪ r‬دو=‪&،B‬ن ز‪،Q‬آ‪ &#،(. ' 1‬ر‪ f‬ا @\‪،‬ط‪)1‬ا آ‪ 3‬ا ‪ 12$‬ا ‪=،1=4‬وت‪،(2005،‬ص ‪30‬‬
‫*ر"‪ r‬دو=‪ ،B‬و ه‪ b$ /‬ا ‪/$‬ري ا ‪ 1.‬ا ( ‪  /= ,،‬و ] ‪ . b‬ا ‪ *4‬ا ‪ 1:‬و ‪#‬ر„ ا ‪/c‬رة‪ ،‬و ا ب ‪,‬‬
‫ا'‪O‬اآ‪ ،,‬و ‪2 , `/cE‬ا‪/.‬ا ان‪ ،‬و **ا ‪/$‬ري ا ‪/‬ي &ن ز‪ ، Q‬ا  ‪ 1.‬ا @ ‪ 1‬و ا ] ‪ b‬ا ‪ 1:‬و‬
‫ا ‪/$‬ري‪ ،‬و ه‪/7 1‬ار =‪ -$‬اذا) "ا ‪ 2$‬ا ‪ -O 12 ،France Culture ، .‬أآ‪ ,G#/=/‬ا‪W‬ول‪ .1993‬و ‪` 5‬رت‬
‫ه‪ YN‬ا ‪ 12 G5‬ا ‪4‬م ‪= ،1994‬ر‪ ، r‬دار ‪/:/‬ي ‪/) I@# Arléa :‬ان ‪.Il S’agit de ne pas se rendre:‬‬
‫إن ه‪N‬ا ا ‪# 5 b4‬ول ‪ 4 J‬ا ‪ b$‬وو‪ 2 ،BU‬و‪/U‬ا ر= ‪`4‬ة ‪,$‬‬
‫آ‪ U/‬ا&) ‪ .2S‬و ‪ r. 12‬ا ق  ذه ا ‪& B‬ن =‪/‬ل ‪:‬ر‪(Sartre) #‬‬
‫)‪ ,7 (1965‬أ)‪ ,‬أن ا ‪" b$‬ه‪ /‬ا ‪ 
G‬ا ‪N‬ي ‪/= (-‬ر ' ‪ B4#‬إ‪."56J‬‬
‫ى ‪/= r/‬دان ‪" Louis Bodin‬إن ا ‪ b$‬ه‪ ) /‬رة )‪ ' = ,‬أآ‪ $‬و ' أ‪12 .*5‬‬
‫ا "ل &)‪ ،1‬ه‪ YN‬ا  )ا ‪# (b$‬ه( ‪ A` 12‬ا ر
‪ 1‬ا'&)‪ 1‬و ا ‪ ،12$‬أ‬
‫)‪ 8‬ا ‪ 4c‬ا دي‪ 1-2 ،‬ا‪  = .‬ا ‪ 8‬أن آ* وا‪ 8) 4 7‬ذا‪ ،B#‬و =‪ B‬أو )‪,‬‬
‫‪ kJ‬رؤ ا‪ ،,EW‬و ‪ ,‬ه ‪2‬ن ه‪ YN‬ا  )ا ‪/?@ (b$‬م )‪= B‬ة ا <‪/‬ر‬
‫و ا‪
#‬ذ‪ Y‬آ‪4‬ر ‪.6‬ء ا ‪ K2 8‬ا ‪. 5 1.,$‬ض أن ا ‪&/ ,$‬ون أ[ )‬
‫ا ‪ ,-‬و ا ر‪ ,:‬و ]و ‪ 1‬ا ت ا ‪ 4‬و ا
`‪.‬و ‪ 12‬ه‪ YN‬ا @  ‪A<.‬‬
‫ا @‪ ,) i‬ا ‪/= ,$‬ا‪ <:‬ا ه*‪ $2 .‬ا ?‪ 17 , ,$‬ا ‪-G‬دات ا ‪/4 ,N‬ن‬
‫=
ة ‪ 12 /J‬ا "‪4‬ت و ا ]‪:‬ت ا ‪= 4‬ه أآة‪ ،‬و أ‪ (-.‬ر‪/:‬ن ]و ت‬
‫‪ #‬و ادار )  &ا‪ ،‬و ?‪/) ' (-‬ن ` ا ‪.b$‬و ه‪N‬ا ‪ B‬إدواد ‪3O‬‬
‫)‪ = (Shils‬ب ‪ ,‬ا ( ا آ‪ ،A" 3‬ا ‪7 B 2/# 1‬ا أد‪ , 8.‬ا ‪،1)/‬‬
‫اذ ‪ (-‬ب"ا ‪/ = ,$‬ه "‪ ،‬و م  ‪/2 ،4#‬ل‪":‬ا ‪/$‬ن ه( "‪, )/‬‬
‫ا ‪/4 ,4‬ن ا ‪ B" (-4" X p` 8‬ا‪"#‬ه را‪O‬ا و]‪S‬ون )‪ 8‬ا ارات‬
‫ا ? ى )‪ 8‬ه‪N‬ا ا "‪ ."A‬و =  ‪ ,? 1‬ا ‪ , (-‬ه‪N‬ا ا ‪/c‬ر أن ا ‪ b$‬ه‪ /‬ذ \‬
‫ا'‪.‬ن ا ‪N‬ي رك و ‪ 14‬ا ‪4‬رض ا ‪ B2 (+‬و ‪ 12‬ا "‪ ,= A‬ا @‪ ,) i‬ا @ ا ‪4‬‬
‫و =‪ ,‬ا'د‪ &/ /‬ا ‪+‬ة‪ ،‬و ه‪N‬ا ا ‪/: 1)/‬ى آ‪ bG‬ب )‪[5# ,‬ت ا "‪/‬ه‬
‫‪2‬‬
‫ "‪.A‬‬
‫هك ‪#‬ا‪/- ,= *E‬م ا ‪ b$‬و ‪/-‬م ا'‪-2 ، ".‬ك ‪,7 12 ،-= q
 ,‬‬
‫أن ا ‪ |4‬ا‪/ EW‬م =‪ 4‬ا ‪ ,= 3‬ه‪ ,N‬ا ‪ ،,/-‬و ‪/4 5‬د ذ \ ‪W‬ا`* ‪/-U‬ر‬
‫ا ‪/-‬م و ‪U‬وف ‪ Intellectuel b$ ?2 .B#G.‬ه‪ 1‬آ ‪ .2‬ا‪،*`W‬‬
‫‪/#‬م )‪ K2 3# 8‬ا&) )‪ 15= ,‬ا ‪K‬ت ا'&) ا‪EW‬ى‪ ،‬و ‪/  -‬ل و ر '‬
‫‪3‬‬
‫?‪ B-2 ,‬إ' ‪ 12‬و‪ B5: 12 B4X‬ا ‪4‬م‪ .‬أ آ ا‪. Intellegentsia ".W‬‬
‫وه‪ f<c 1‬ا‪
:‬م أول ة ‪ 12‬رو‪ 12 :‬ا ‪4‬م ‪1860‬م‪ ،‬ل )‪ 8‬ا 
 ا ‪$‬‬
‫وا ‪3‬ة =‪/‬ل ‪ /@. .‬ا @  ا اه‪ .‬و
 د‪ @.‬ا ‪ b4 r5‬ا'‪".‬‬
‫"?‪ b4# ,‬ا'‪ -.= ".‬ا 
 ا ‪ $‬ا ‪ ,-# 1‬ا ‪) 2$‬ا د وا ?(‪ ،‬و ‪-‬‬
‫‪/5 S#‬ي )‪ 8‬ا "‪6E , A‬ل ا ‪ 1)/‬ا'&)‪."1‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- François dosse,La marche des idées ,édition la découverte , Paris,2003,p27.‬‬
‫‪&- 2‬ارد &‪5‬ك‪ &&,, ،‬ا&‪ 7 ،I‬رج آ‪+‬ر‪)،T‬دار ا‪+5‬ب ا'‪ 'G‬ا‪'A+‬ة‪&/ ،‬وت‪،(2008 ،‬ص ‪.18‬‬
‫‪ z - 3‬ا'‪ IG‬ا‪ ،4&5‬ا` ا‪ /.‬و ا‪A+‬ل ا ا'‪G‬ا‪)،&8‬دار ا‪ 6 I,‬و ا‪+‬ز‪ ،CG‬د!‪،(2003 ،c6‬ص‪.59‬‬
‫' أ‪5 -.‬‬
‫و= ‪ , (p‬أن ‪/-‬م ا'‪3# ".‬ا 
 ا ‪/) ,) $‬م ا ‪ ،,$‬إ ّ‬
‫ا'‪
:‬ام ‪ 12‬ا ?=ت ا ‪ =4‬ا ‪# 1‬ور ‪/7‬ل ا ‪ @2 1.,$‬ا ‪ )/:/‬ا ‬
‫ا و‪ :‬ا "‪3‬ء ا ‪ ":1964 : T3 i $‬ان أول ‪ ,‬ا‪/- *4:‬م ا'‪".‬‬
‫‪ Intellegentsia‬ه‪ /‬ا وا‪ 1+‬ا و‪/=/= 1:‬ر?‪12 (1921-1836) Boborykine ,‬‬
‫‪/:‬ات ‪ ، 1870‬ل )‪ 8‬ا ‪ ,$‬ا ‪/@2? ,N‬ن )‪ kJ ,‬ا ‪ ،b4‬ا م ا ‪c‬ي‪...‬‬
‫و ?‪ 1880 4= ,‬أ` ‪ f‬ل )‪ 8‬ا‪
OW‬ص ا ‪& ,N‬ؤوا ‪ ,‬أو‪:‬ط ا&) 
‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫ا‪/?G (-.‬ن "‪@ )/‬دة &ا م = ‪ Q‬ا ‪/$‬ري دا‪ *E‬ا "‪ A‬ا و‪.1:‬‬
‫إذن ‪ 1<4# ".'2‬و'‪?2‰ -+‬ر و ا ‪ ،24‬و‪ *$#‬ا "‪ .‬ا
‪6‬ق ‪ 12‬ا ?‬
‫ا'&)‪ 1‬ا ‪ .1:‬إ‪# -.‬ا‪# ، 5‬رس و ‪ *#‬و‪ #‬و‪?2W= . *QG#‬ر و ا (‬
‫و ا ‪/c‬رات ا‪ &/ /W‬ا ‪"# 1‬وز ا ‪ *pG‬و ا ` ا ‪ 4‬ا  ‪O‬ة‪/X 12.‬ء ه‪N‬ا‬
‫ا @ ا ‪4‬م ?‪ ,‬ا ‪/‬ل ان ا ‪ b$‬ا ‪N‬ي ‪?2W= q2 (-‬ر و ا @* ا ?ي‪ ،‬و ا ‪،A+5/‬‬
‫?‪/‬ن ا‪ ،‬و ا ‪N‬ي ‪?2W= q2 *QG‬ر ا ‪4‬ر و ا  ?‪/‬ن أ‪ ،56E‬و ه‪f c /‬‬
‫&‪3‬ءا ‪ ,‬ا‪ ,)/ = (- ) ".W‬و ‪7/‬ه ‪ |2 . 12‬ا‪W‬و‪X‬ع ا ‪,) +‬‬
‫‪ kJ‬ا ? ا [ ‪ q‬و ا (‪ .‬ا‪ 3# ".W‬اذن )‪ ,‬ا ‪ ,$‬ا{‪ 12 ,E‬آ‪،-./‬‬
‫آ ‪/ /‬ن ‪ |4= 12‬ا‪W‬و‪:‬ط ا ? ا ‪" *?G# ' ،.‬آ‪6‬ب ‪7‬ا‪ N- ":‬ا‪W‬و‪X‬ع ‪،‬‬
‫ م ا ‪ ،(+‬ا ه‪/&/ /‬د ‪7W= *= ،‬ى ‪/5 ،‬ة ‪ "  E 12  [.‬أن ?‪/‬ن‪.‬‬
‫‪ b$ 2‬ا ‪N‬ي ‪ AX/ = q #‬ا اه‪ ،B) B. *c2 A< ' ,‬و)‪B5 ,‬‬
‫و ا‪2‬ا‪ .B#X‬و =  ‪ A< ' 1‬ا م =@* ‪. 1) 1)/X/‬ي ‪.B /7‬‬
‫وهك ‪/ ,‬ط ا ‪/$‬رة‪= 3‬ـ"ا‪ "".W‬و‪  4‬ه‪ YN‬ا‪EW‬ة أ)‪/ 8‬ت ا 
‬
‫ا ‪ ،$‬ا ‪ -? 1‬و‪7‬ه ‪ q2‬ا'‪6J‬ع =‪-‬م ا ‪/$‬رة وا  ‪،14# ' ".W2. "-‬‬
‫آ ‪  5‬در إ ‪ 8‬ا ‪N‬ه‪/ ,‬ه ا‪W‬و ‪ ،8‬وآ ‪4 G‬ه ا ‪/"" 1:/‬ع ا ‪12 ,$‬‬
‫= ‪ ,‬ا ان"‪  2 .‬أن ا‪ ".W‬ه‪ 7" b4 = 1‬ا ‪ 1)/‬ا ‪/$‬ري" و"أداة ا ‪*4‬‬
‫ا ‪/$‬ري"‪/: -2/` 12 ([# ' -.R2 ،‬ى ‪ \#‬ا ‪ , @G‬ا ‪ ,$‬ا ‪ ,‬إ ـ‪b$ 2 ،-‬‬
‫' [‪/‬ي ‪/ I@#‬اء ا‪ 1- ) q2 ".W‬إ ‪ 8‬ه( و‪/c#‬رات را‪AX/ [2‬‬
‫ا ‪ (+‬ودا) إ ‪N& B4# 8‬ر"‪ .‬و‪ 26E‬رات ا ? ا رآ‪R2 1‬ن ا ‪N‬ي ‪/‬د ا ‪/$‬رة‬
‫ه‪ YN‬ا ة و‪ -4c‬ه‪ 1‬ا‪ ".W‬و ‪ r‬ا و ر و‪ f c‬ا @‪) ,) ' i‬ل ا ‪*4‬‬
‫وا ‪)" ,) *= A.c‬ل ا ‪ "*4‬و"ا ‪4‬ل ا ?‪ ",‬أو )‪ ,‬ا و ر ا ‪."2$‬‬
‫‪ k<#‬ه‪ YN‬ا  أ[ ‪O ,‬ط ;‪ p E‬ه‪ YN‬ا ة‪O ،‬ط ا 
‪ b‬آ"ل ‪1)/X/‬‬
‫ ‪ *4‬ا‪ ".W‬و=ء ا ‪/$‬رة‪2 .‬ـ "=ر  ‪ b
# 3‬ا ‪/‬ا‪ A5‬ا ‪ 3 1)/X/‬ا‪7‬ل‬

‫‪ - 1‬ا?‪ &+‬ا‪ : &/.‬ان وا  ‪ ،‬درا‪ ,‬د‪ 'A! .‬ا'‪ ، zU‬ا?‪ &+‬ا‪ : &/.‬اا‪ CU‬وا ح !‪Z94‬ت أو& ‪F ،‬ن ‪:‬‬
‫!‪'+‬ى ا‪ 5‬ا‪.+/ /.‬ون !‪ C‬ا‪A7‬د ا‪ I&!A‬ا‪.‬ب وا‪ &.‬ا‪ Q. &/.‬ا?‪+‬ع ‪ ،‬ط او ‪F ،‬م ‪ ، 1988‬ص ‪.141‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Nouara hocine, op cit, p.58.‬‬
‫‪ &/ QG'- 3‬ر‪ ،‬ان و ارة‪) ،‬ا?‪ &+‬آ‪Z‬هة ‪7‬ر‪ ،(&G‬ط‪&/)،2‬ن ‪ 6‬و ا‪+‬ز‪&/ ،CG‬وت‪ ،‬آن ا?‪ ،(2001 ،P‬ص ‪.26‬‬
‫‪/-U‬ر ‪7‬آت ‪/S‬ر &‪N‬ر ‪ -#‬أ‪ ."4J ".‬و"ا م ا'‪c5‬دي وا ‪1)c‬‬
‫ز &ه 
 ‪ ،::‬و‪ ..‬ا ‪ 1)/‬ا ‪/$‬ري أو ا ‪ 1:‬ض ‪ b
#‬ا‪W‬و‪X‬ع‬
‫ا'‪c5‬د وا ‪ *c# *= 1.":‬ا ‪'Q‬ة = <ر إ ‪ 8‬ا ‪/‬ل =ن "ا م" ا ‪،1:‬‬
‫أي و&‪/‬د ‪.‬م د‪5/‬ا‪ @= f  1J‬ا أي وا ( و‪ *?G#‬ا‪37W‬اب‬
‫وا ‪ G5‬ا @ة‪3&7 *?G ،‬ا ‪ 4‬أم ‪5‬م ا ‪ *4‬ا ‪/$‬ري‪ .‬و أن "ا 
‪ "b‬ا ‪ ،1:‬أي‬
‫‪p‬ب ‪.‬م ‪ ,‬ه‪N‬ا ا ‪/‬ع ‪ 8) A"G‬ذ \"‪ .‬وه‪N‬ا ‪ /) 642 p‬إ ‪ 8‬ا ؤل )‪ ,‬أهاف‬
‫ا ‪/$‬رة وا ‪ Q‬إذا آ‪@ - < I.‬؟‪ .‬و ]آ د‪ (.-‬ا <ر ‪ 12‬آ=‪ ،B‬أن دور‬
‫ا ‪ Y"# ,$‬ا ‪ ,? '" : B /= ،4‬إدراك ا ر„ و`‪ B4‬إ' =‪ q:/‬ا ‪4‬ء‪ ،‬ا "ه‬
‫‪ Ac#‬ا ر„ =ون ‪ r ,? ،\O‬أي ‪/.‬ع ‪ ,‬ا "ه‪ \# *= ،‬ا ‪ -. 1‬و‪ .-$.‬إ‪-.‬‬
‫‪ Ac#‬ا ر„ =‪G‬ط إدراآ‪ B‬و=‪G‬ط أ' ‪= B) *c#‬آ ا‪&/ /T‬ت ‪/?# i7‬ن‬
‫‪4‬ة دا‪c +‬ـ‪ .-‬إن ( ‪ -4. ,?.‬ا ‪ ,= 3‬ا‪JW‬و‪7‬ت ا "ة وا‪JW‬و‪7‬ت‬
‫‪2‬‬
‫ا ‪"..K‬‬

‫‪ &/ QG' - 1‬ر‪ ،‬ا‪ C‬ا‪ ،c/‬ص ‪.63‬‬

‫‪ - 2‬رج ‪8‬ا‪ I!) :6/‬ا&‪ …I‬إ ا‪ ! ،(&+‬ا‪'9‬ة‪ ،c/, C! ،‬ص‪.62‬‬
 ‫‪ – 3.2‬ا=[ *‪ 8‬ا‪L‬دت ا‪:‬‬
‫و ‪6E ,‬ل ا ‪4‬ر‪ b‬ا ‪ 1‬ذآ‪.‬ه ‪/7‬ل ا ‪  f[ b$‬ى ‪/p‬ض ه‪N‬ا ا ‪/-‬م و ا ‪8‬‬
‫أي ‪ ،B= X *c# 7‬و ‪ " \ N‬أ‪ NE‬ا @‪N‬ر ) ا‪
#‬ام ه‪N‬ا ا ‪/-‬م‪2.‬ذا ا‪ .‬ا ‪8‬‬
‫ا "ل ا ' ‪/- 1‬م ا ‪ b$‬و&‪ .‬أن ا‪W‬د=ت ا ‪?# =4‬د ‪ r?4#‬ا ه( ا ا‪12 "+‬‬
‫ا ?=ت ا ‪ *=.=Q‬ا‪ ". .‬أ`اء ا @‪/‬ار ا ?ي ا "ري =‪ ,‬ا رات ا ? ا ‪=Q‬‬
‫دد دا‪ *E‬ا [ء ا ‪$‬ي ا ‪ B&# 4= 1=4‬ا ‪ 8‬ن )=‪ ". \ N .,  1‬ا ?ب‬
‫‪1‬‬
‫ا ‪4‬ب ‪ ,= ,‬ا ارس ا ? ا ‪ +‬ا ‪ -‬ا ‪/‬م )‪ 7: 8‬ا ? ا ‪:1=Q‬‬
‫‪  /1‬ر  ا ا< ‪ :‬ا ‪ 4# 1‬ا ؤ ا ?ر‪ U/ #‬ا ?‪ ،‬ادذ ‪#‬ى ا ‪5. b$‬ا‬
‫ا&)‪ 84 ،‬ا ‪ . 8‬ا ر‪:‬ت ا'&) ا‪@ . 4& , 56<.‬دة‪.‬‬
‫‪ /2‬ا ر  ارآ'‪ :‬ا ‪# 1‬ى أن ا ? ‪6:‬ح 
‪ B‬ا ? ‪2‬ع )‪f c ,‬‬
‫ا <  ا'&) ا ‪ 1 1‬ا ‪ -‬و ‪G *$# i@=.-$‬وع أو ا‪ &/ /‬ه[‬
‫ أ‪  :‬و ‪ 84#‬آ أ‪/= -:‬ا‪ <:‬ا' ‪3‬ام =" ‪ ,‬ا ( و ا ‪/c‬رات )‪kJ ,‬‬
‫ا ‪/$‬رة )‪ 8‬ا م ا ‪ .(+‬و ‪ k@#‬ا ‪4‬ا  ا'&) و ا واة )‪ kJ ,‬ا م‬
‫ا'‪O‬اآ‪.1‬‬
‫‪  /3‬ر    ا ا< ‪ :‬ا ‪G# 1‬د )‪ 8‬أن ا ‪ b$‬أ‪ :‬ه‪/‬ا&‪ B‬ا <‪ ،/‬و أن‬
‫‪ -‬ا ? ‪ \?#‬و ا‪-U‬ر ا ‪[5‬ت ا ا‪ ،E‬و ا ‪ r&-‬ا ‪4# .b$ 1:‬ف )‪8‬‬
‫أ‪ -.‬و&‪ @# -‬و أآ‪ , $‬ذ \ ‪ ..  . 5/  4# 1-2‬و=‪ \ N‬ه‪ 1‬ا ‪,)  4‬‬
‫‪ (4 \O b5/‬ا‪ Y"#‬ا'‪".‬زات ا ‪@ * /)3‬ا‪ *S‬ا ‪" 1‬ه ‪" ?2‬ا‪/.W‬ار"‬
‫=‪ *7 12 EW‬ا ‪.24‬‬
‫و ‪/- 4‬م =‪ 4‬ا @ا‪ $7 @<c S‬و ‪$‬ا ش‪ ،‬و ‪ -U 5‬ل )‪8‬‬
‫ا <‪/‬ر ا ‪N‬ي ‪ B#-O‬ا "‪4‬ت ‪ ,) N‬أو ‪/) S6S‬د ‪ ,‬ا ‪ ،,3‬و ‪  4‬ا ‪/4‬ن‬
‫ ‪N-‬ا ا ‪/-‬م‪ ،‬أن ا <‪/‬ر ا ‪N‬ي )‪ B2‬ا "‪4‬ت ‪ ,) 4 = 3‬ا @ا‪ S‬و ا <‪-4 4‬‬
‫و ‪"#‬وزه‪ .‬إذ آن ‪ 8) 4‬ا " و ‪ 3‬ا ? ا  =‪ 4‬ا @ا‪ -= 1S‬ا‪&/ /W‬ت‬
‫و ذ \ [‪ b4‬ا ?‪.‬ت و ا <ت ا'&) ك"ا =ت‪ ،‬ا‪37W‬اب‪ ،‬ا "‪4‬ت"‬
‫أ ‪ 12‬ا ‪ b4‬ا'&ا‪ 1+‬ا ‪N‬ي ا) ‪/-‬م  =‪ 4‬ا @ا‪ post modernité S‬ه‪/‬‬
‫ا ا&‪ 4‬و ا ?\ ا ‪N‬ي ‪ B IX4#‬ا ه( و ا  دئ ا ‪ -) I:# 1‬ا @ا‪NS‬‬
‫)‪ c‬ا‪/.W‬ار‪ ،‬و ا ‪ 12 `E $‬ا ‪ .64‬و ا @‪ ،‬و ا م و ا ‪*?G# i7 ...4X/‬‬
‫‪#‬ر  =‪ 4‬ا @ا‪ 8) S‬أ‪:‬س ‪ .‬و ‪ \?#‬ه‪ YN‬ا ‪'/‬ت و ا  دئ ‪ ،‬و ا ‪ J ' 1‬‬
‫‪ -= I G#‬ا ‪ b$‬و ‪[.  ) 84:‬ل ‪ , */J‬ار‪ -+:‬و ا ‪2‬ع )‪. -‬‬

‫‪- 1‬أ‪4_ '9‬ح ا'‪ IG‬ا_‪Y،‬ي _‪) ،‬ور أز! ا`  ا‪ I8‬ا‪،/.‬ط‪)،1‬دار ا‪، 5‬د!‪!،c6‬رس‪،(2002‬ص‪.76‬‬
 ‫‪  / 1‬ر  ا ا< و ا=[‪:‬‬
‫‪ 2‬أ =‪ b4‬أ‪ 7‬أ=ز و&‪ Y/‬ا'‪ Y"#‬ا @ا‪ 12 1S‬ا ‪ ( 4‬ا ‪ 1=4‬ا ‪/‬م‪=) @.‬‬
‫ا "=ي‪) ،‬ف ا ‪ 12 b$‬آ=‪ " B‬ا ‪/$‬ن ‪ 12‬ا @[رة ا ‪ " =4‬ا‪:‬دًا إ ‪[5 8‬‬
‫ا  در‪/‬س ا ‪ I4& 1‬ه‪N‬ا ا ‪ً5. b$‬ا ا&) ً ‪ّ4ُ /-2 ،‬ف ا ‪ 8) b$‬أ‪:‬س ه‪YN‬‬
‫ا [ =‪ " B.‬و=‪ 4‬رة أ‪E‬ى إن ا ‪ ، ,$‬و‪ YN- ً 2‬ا @ات ‪ ،‬ه( أو ‪ \K‬ا ‪/24 ,N‬ن‬
‫و?‪/‬ن ‪/? ،‬ن ‪/ /‬ا  ‪/24‬ن ‪ ،‬و=
‪/c‬ص ‪//‬ا = دة وا ‪c) 12 B&/‬‬
‫`ر ‪ B2‬ا @?( ‪ 12 ً 2‬ا ‪/‬ل ‪ * 5 ،‬أن ?‪/‬ن ‪ 1." E; ً KO‬و ى أن ا ‪/& 12" :b$‬ه‪Y‬‬
‫‪ 5.‬ا&)‪ /-2 .1‬ا ‪ 
G‬ا ‪N‬ي ه‪ B‬أن @د و @* و ‪6E , ،*4‬ل ذ \‪8) ،‬‬
‫ا ه ‪"# 12‬وز ا ‪/4‬ا‪ k+‬ا ‪ b# 1‬أم =‪/‬غ ‪.‬م ا&)‪ 1‬أ‪. ،*[2‬م أآ‪ $‬ا‪..‬‬
‫و أآ‪..6) $‬‬
‫و ‪ A‬ا ‪ b4‬ا =‪ *G b k‬آ* ا ‪4= ,QG‬ت ‪  /#‬ا ‪ 2$‬و ‪"#‬ه أو‬
‫ا @ظ )‪ ،-‬أو =)د ) رة ا "=ي "&‪ A‬ا ‪/QG ,N‬ن = ‪ ،2$‬ا=ا) و ‪/#‬ز‪4‬‬
‫و ‪ ."<G#‬و ‪ =) 3‬ا "=ي =‪ ,/ ,‬أو ‪ , ,)/.‬ا ‪/. ,=" ، ,$‬اة ‪/?#‬ن‬
‫‪ ,‬ا  )‪ ,‬و ا "‪) , ,‬ء و ‪ ,.2‬و ‪ :62‬و آب و =‪ |4‬ا ‪q@ ...,@c‬‬
‫=‪ -‬أو ‪ \K‬ا ‪// ,N‬ن =‪ B"  G‬ه]'ء ا  )‪/‬ن ‪ *$‬ا ر‪ b
 ,:‬ا ‪/‬ن‬
‫و ‪ (4‬ا ‪ ,4‬و ا‪N#:W‬ة‪ (- ،‬و @‪ k <# 8) *4# )& (-= q‬ا ‪6E , 2$‬ل‬
‫‪2‬‬
‫ا ‪ -‬ا ‪ 1‬ر‪ *$ -./:‬ا‪ JW‬ء و ا @‪.,‬‬
‫‪ -2‬ا ‪ b$‬اذن دا‪ *E‬ا ؤ ا @ا‪ 12 *$# S‬ر‪ :‬ا  ا'&)‪ 1‬ا ‪Q= ،‬‬
‫) ا ‪/‬ك ا'&)‪ 1‬أي ‪ (#‬ا @ة ا'&) و‪  k2‬دئ و ه( ا‪(# ..‬‬
‫‪ -?G#‬و ‪@#‬ه ‪ c) A< 12‬ا‪/.W‬ار‪@ \ N .‬د و‪ AX‬ا ‪ b$‬ا'&)‪ = "1‬ور‬
‫ا ‪N‬ي ‪/‬م =‪ 12 B‬ا "‪ A‬آ‪G‬ع و ‪4‬ض و  ‪G= G‬وع‪ ،‬أو )‪ 8‬ا‪ *5W‬آ‪7c‬‬
‫رأي و ‪ ,X b$ 2 ."[5‬ه‪ YN‬ا ؤ )‪ c‬أ‪ 1::‬هم ‪ /<# 12‬ا @ة ا'&)‬
‫و ا ء )‪ 8‬ا'‪".‬زات ا ‪ 2$‬ا =‪] \ N .‬آ )=هن ‪/p‬ن( أن و‪ U‬ا ‪b$‬‬
‫" ‪1O I‬ءا أ‪/: E‬ى و‪ U‬ا‪.‬ج ا "‪ i7 , B. A‬ه‪ A"= 
#  ; /‬و ‪7/#‬‬
‫ا‪3&W‬اء و ا ‪ `4‬ا ‪ ،- b  1‬و=‪ i‬ا وح ا "‪ -2 4‬و ‪ 1  = -/@#‬ا ‪ 8‬آن‬
‫‪3‬‬
‫‪5 17‬در )‪ 8‬ا @آ و ا ( و ا @‪ ,‬و ا'`‪6‬ح‪.‬‬
‫
ر ‪/p‬ن ‪ A k ،b$ 4#‬ا ‪/c‬ر ا ‪4‬م ‪ ,X b$‬ا'‪ Y"#‬ا @ا‪ ،1S‬ا ‪N‬ي‬
‫‪ , 2J .3‬رؤ‪) b4# 12 B‬ا "=ي(‪[@:= B) 3 B? ،‬ر ا ‪ 4‬ا "‪14‬‬

‫‪ '/F 'A!- 1‬ا‪/‬ي‪ ،‬ا‪ C‬ا‪،c/‬ص‪.25‬‬

‫‪ z 2‬ا‪ ،C‬ص‪.28‬‬
‫‪/ - 3‬هن ‪&R‬ن‪ …&$7 ،‬ا&‪ I‬و !„ ‪/‬ء ا
 ا&د‪  G‬ا` ا‪،/.‬ه!‪ K‬و‪ F‬ؤ‪&/) T‬وت ‪
 ،‬ن‪! :‬آ درا‪,‬ت‬
‫ا‪'9‬ة ا‪ &/.‬و!‪ '
F ,Y‬ا‪! '&A‬ن‪1995 ،‬م(‪ ،‬ص‪.85‬‬
‫ا ‪N‬ي ‪ b$ 1<4‬أه ا&) و ‪ ، ::‬اذ ? ا ‪5 b$‬ر‪ 8) B#‬ا ‪,X S‬‬
‫ا "‪ A‬ا @‪ , i‬ا‪ B+.‬ا ‪ 
. 8‬وا) ?‪ -.‬ا'&) و ‪4‬و‪5 r? .‬ر‪-#‬‬
‫ا "‪ ،4‬و‪ 12 S -U/#‬ا ار ا ‪ 1:‬و ا ‪ *4‬ا'&)‪3& b$ 2.1‬ء ‪
. ,‬‬
‫‪ ، $‬و ا ‪/$‬ن "‪ *)2‬ا&)‪ 14& 1‬و ‪ )/" r‬أ‪2‬اد ‪G‬آ‪/‬ن ‪G. 12‬ط ‪1-‬‬
‫أو )‪ 1‬أو ذه‪ 1‬وا‪ 7‬ب ‪.(-= 2‬‬
‫و ' ‪ c#‬ا‪ b4#  ?O‬ا ‪ b$‬و ‪ 8) B3#‬ا "ل ا ‪ 12$‬ا ‪ ،1=4‬أو ر=‪ q‬ا ‪/-‬م‬
‫=?ي ا ر ا @ا‪4 *= ،1S‬ا‪ Y‬ا ‪ 8‬ا رات ا‪EW‬ى‪ ". \ N .‬ا ر ا ري ‪/‬ا&‪B‬‬
‫ا ‪@ ) -) ?G‬و  ‪ b4#‬ا ‪ b$‬ا ‪.1=4‬‬
‫‪/2‬ا!ر ا'ري و ‪Q‬م ا=[‪:‬‬
‫‪ ".‬ا ‪ i7‬ا ري @ول ا)<ء ‪ b$ b4#‬و ‪/? 8‬ن ‪=) $‬؟ إذ ?‬
‫‪/) 1&.‬ش‪" :‬إن ا ‪ , b$‬و&‪ .. -‬وا‪) 8  7‬ا'‪ (".‬ا ‪N‬ي \ ‪5‬را‬
‫‪ ,‬ا ‪ 2$‬ا ‪]# 1‬ه‪ B‬ر ‪ ,‬ا ة ا ‪ ، /G‬و ‪5‬را ‪ ,‬ا' ‪3‬ام ا ?ي و ا ‪.1:‬‬
‫و ?‪ ,‬ه‪N‬ا ا ‪ 4[ b4‬أم إ‪?O‬ل‪W ،‬ن ا'‪/?# ( ".‬ن ‪ 12‬و‪ ،J‬آ ‪12 I./?#‬‬
‫رو‪ :‬أو أورو=‪@ (2 .‬ث )‪ ،/# c) .‬و ' )‪/S c‬رة )‪ ،‬و ' ‪/S‬رة‬
‫=&‪/‬از ‪@#‬ر )‪ 8‬ا‪<5T‬ع و ا ?‪ .‬و آ*  ‪7‬ث )‪ N ،.‬ا @ ا ‪.‬‬
‫‪1789‬م‪ ،‬و‪ 87‬ا{ن ‪4 ' ،‬و أن ?‪/‬ن ا‪"#‬ه ا`‪ ،2/# 76‬ا‪ :‬إ ‪ 8‬ا اث ‪،7‬‬
‫و إ ‪ 8‬ا ‪ 2$‬ا‪W‬ورو= ‪ ،7‬و إ ‪ 8‬ا'‪ |4= 12 4 ,S‬ا‪7W‬ن‪ ،‬و ا‪ r?4.‬ه‪N‬ا ‪ 12‬ا ‪2$‬‬
‫‪3- 4X‬وزا‪ ،‬وو  ارس ‪ ?2‬و ‪ ::‬ة‪ .‬و )‪/-2 ،B‬م ا‪ 12 ".W‬ا ول‬
‫‪1‬‬
‫ا ‪ A # (" ' =4‬ا ‪/-‬م ا‪W‬ورو=‪ 1‬ا ‪4‬وف‪.‬‬

‫‪F  - 1‬ش ‪ ،‬ا` ا‪ /.‬و ا‪N‬ل ا!  ا` ا‪ : /.‬دور‪ T‬و ‪  / K+U4F‬و ا‪) C+‬ا‪/‬ط‪ ،‬ا‪1‬ب‪ :‬ا‪z‬‬
‫ا!  ا‪1985 ،/.‬م( ص ص ‪.160-159‬‬
 ‫‪-3‬ادوارد  * ‪:‬ا&‪ 8‬ا‪ 1‬ي *‪ 8‬ا‪ Q‬اا‪:T0‬‬

‫ى ادوارد  أن ا ‪2 b$‬د ‪ 12 B‬ا "‪ A‬دور )‪@ 1‬د ' ?‪ YQc# ,‬إ ‪8‬‬
‫"د ‪ ' 1-‬و&‪ ، B B‬أو )[‪ /‬آ] ‪ (- '   J 12‬إ' =داء )‪ ،B‬و ‪/‬ل‪" :‬إن‬
‫ا @ ا آ‪ 1   = 3‬ه‪ 1‬أن ا ‪ b$‬وه ? ) ‪ fX/‬ر‪  :‬أو &‪. -‬‬
‫أو ‪ b5/‬أو ‪ "#‬أي ‪ ,‬ه‪ YN‬ا  ت = ظ وا‪/-" @X‬ر ‪ ،‬وه( أ‪2‬اد )ه(‬
‫ا'‪4:‬اد ا <ي ر‪ ,2 :‬ا ‪/$ )  4‬ن ‪/:‬اء آن ذ \ ‪ '/5‬أم آ= أم ‪/-U‬ر‬
‫‪1‬‬
‫)‪ 8‬ا ‪/3‬ن"‪.‬‬

‫و ‪  4‬ا آ‪/‬ر أ‪  ) 4:‬ا ‪ " : ,7‬أن آ* ‪ 1:: 5.‬أو ا&)‪ *?G= $ 1‬أو‬
‫=‪ <O E‬ا‪6‬ك ا ‪ 1)/‬و ا ‪"  p‬وز ا اه‪/` ,‬ب ا‪ ،*[2W‬و أن ?‪/‬ن ا @‪/‬ار‬
‫‪6:‬ح ا ‪ 5‬ا‪W‬ول و ا‪ ،"EW‬و أن ا ‪/?G ' ,$‬ن ‪  J‬أو &) =@ ذا‪*= ،-#‬‬
‫‪O‬ا‪ , 4=. 
 f+‬ا ‪G‬ا‪ f+‬ا ?‪ 1- 2.A" ./‬و ا'‪c5‬دي و ا ‪ *4‬و ا‪W‬د‬
‫آ‪/$ (-‬ن إذا ا?‪/‬ا ا @‪ r‬ا ي و ‪/ J‬ا ذ \ ‪6E‬ل أ‪ (-<G.‬ا ? )‪8‬‬
‫ا‪ LM D "2."-26E‬ه ذ‪ K‬ا‪*7J‬ن ا‪I‬ي رك و  ارض ا ‪ ED‬و ‪D‬‬
‫ا  ‪ NA O‬ا ‪ N/‬ا ا  ) ‪ O‬آ>  <‪ Q/ ,‬ذ‪? N K‬ا‪ PA‬و (‬
‫و ‪ NA‬ا‪R‬و! ا*ة ) ‪ N  S: O‬ا ا(‪.‬و  ه‪I‬ا ا‪) /‬ى آ‪L‬‬
‫‪3‬‬
‫‪:‬ب ‪V':< N/‬ت ا  ‪ O‬اه"‪.‬‬

‫و ‪ }76‬أن 
‪@ b‬و'ت ‪ b4#‬ا ‪ *Q# ( b$‬أن ‪ B4: 8) *G‬ا ا‪ (+‬ا ‪8‬‬
‫ا ‪ Q‬و ا <‪6E , /‬ل ‪/ Y.‬ا‪ ،A5‬و ‪ \ N‬ا) ‪: Y‬ر‪) #‬ا [ ا ‪' B.W (1G‬‬
‫‪#‬ح ‰ ا ‪/‬ا‪ A5‬و ‪ 84‬دا‪ +‬ا ‪ Y# 8‬و ‪ ،YQ#‬اذ ' ‪7 ) b‬ود ‪B24‬‬

‫* إدوارد ود‪،) O‬و 

 ‪ Zُ! 1935‬أد‪ &  /‬و‪ & %!9‬ا!‪ .&5G‬آن أ‪+,‬ذا !‪ 1 &.‬ا{‪ G&5‬وادب ارن ‬
‫!‪ .‬آ!
&  ا?‪G‬ت ا‪'A+‬ة ا!‪ &5G‬و!‪ I‬ا‪& 6‬ت ا‪' ,Y‬را‪,‬ت ! ‪ './‬ا‪[1]. &&5‬آ آن !'ا‪9 IF C‬ق ا{ن ‪^.6‬‬
‫ا &‪ ،‬و‪ 'U‬و_‪ K‬رو‪/‬ت &] ‪ K„/‬أآ _ت ‪.‬ل  ا'ع ‪ IF‬ا‪ &N‬ا &&‪.‬آن إدوارد ‪ I! '&.,‬ا‪& 6‬ت ا‪PY‬ة  ا'‬
‫ا‪NA‬ري وادب ‪،‬و‪ 'U‬ل ‪$‬ة وا‪  ً_ S .,‬آ‪ K/+‬ا?‪6+,‬اق ا‪6‬ر ‪'U .1978 ,‬م آ‪ K/+‬أ‪5‬ر ا‪PY‬ة‪ IF ،‬درا‪,‬ت ا?‪6+,‬اق‬
‫  درا‪ P ,‬ا‪ .I&&U6‬و‪ 'U‬ر‪ ˆ/‬إدوارد ‪ '&.,‬درا‪,‬ت ا?‪6+,‬اق ‪.+/‬ت ا{!
‪ &G‬وا‪
+F‬ه !‪ ]+ ً+‬ا‪.+‬ت‪.‬‬ ‫ا‪ &/1‬ا‪+‬‬
‫! ‪ I! %.‬أ‪F‬ل ا?‪6+,‬اق أ‪F‬ل ‪ $
  &,&,‬و‪ .$& ]5 ])   .DS‬و‪ 'U‬أ‪ z,‬أ‪8‬و‪4S I! K+9‬ل !‪ K+.‬ا‪/ &P‬دب‬
‫ا?‪.+,‬ري !‪ %‬روا‪G‬ت ز‪ `G‬آاد‪ ،‬و!‪4S I‬ل ‪GZ‬ت ! ‪ './‬ا
&‪ %! G‬أ‪F‬ل !&‪ %&6‬آ وك در‪'G‬ا و‪&R‬ه‪ .Q‬ا‪ \
P‬آ‪+‬ب ا?‪6+,‬اق‬
‫و!‪ K7Y‬ا‪&P„7 94‬ه  ا‪ GZ‬وا' اد‪ ./‬إ‪ D‬إ ‪&P„7‬ه  ا‪.‬م ا{&‪ ،‬و‪ 'U‬أ‪  P‬درا‪ ,‬ا‪6‬ق او‪ F ˆ,‬و‪ K‬ا ص‬
‫ ‪A7‬ل ‪8‬ق و_` ا‪6‬ق او‪ ،ˆ,‬دل إدوارد ‪  K+GZ '&.,‬ا?‪6+,‬اق !‪F C‬ء  !ل ا‪+‬ر‪ ،€G‬وا‪ `+S‬ا‪ C! 'G'.‬أ‪8‬و‪ K+9‬و!‪I‬‬
‫‪/ Q$&/‬رد ‪ .zG‬آ ‪F‬ف إدوارد ‪ '&.,‬آ‪F 5‬م‪5 ،‬ن ‪ …UG‬أ!ر ‪ &P‬و‪ &,&,‬و& وأد‪ %56/ &/‬دا‪4S I! Q‬ل ا‪DA‬ات وا ‪`A‬‬
‫وا‪4‬ت‪ .‬و!‪4S I‬ل ‪ K+/7‬ا‪ & 6‬آ & ا‪F7 „6‬ع   &‪  I‬و‪ \U‬ا‪6‬ء دو إ‪,‬ا&‪ ،%‬دا‪ C‬إدوارد ‪ IF‬إ‪6‬ء دو  &‪I‬‬
‫إ‪ D‬إ ‪ c9‬ا‪.‬دة ا & ‪.‬آ ‪G/ ^8‬دة ا‪ F ˆ1N‬إ‪,‬ا&‪ %‬و‪ %
U I! ً_ S‬ا?‪G‬ت ا‪'A+‬ة‪ .‬آ ا‪ '+‬ا‪ 'G'.‬ا‪ Z‬ا‪&/.‬‬
‫وا{‪9 &!4,‬زت !)آا‪ K7‬ا‪ F1999 , Y‬ا‪ I! 'G'.‬اا !‪ %‬ة &‪G‬رك ‰ ‪ &R‬اوا‪G‬ت‪،‬آ ‪9‬ز ‪ F2000 ,‬ة آ‪^+‬‬
‫أ&&'‪-‬و` ‰ ‪ &R‬اوا‪G‬ت و‪&R‬ه ‪ %.‬إدوارد ‪ K7&9 Su +9 ً 6‬و‪_ './ 7‬اع ‪ C! %G8‬اآ&& ‪.2003,‬‬

‫‪ - 1‬ادوارد ‪/` ، 4:‬ر ا ‪، b$‬ص ص‪. 22- 21‬‬

‫‪ - - 2‬أ‪  ) 4:‬ا ‪ ،,7‬ا ‪ b$‬ا ‪ 1=4‬و ا <‪ )،‬ا "‪ A‬ا ‪ 12$‬ا ‪= ،1=4‬وت ‪ ،(1996‬ص ‪.88‬‬
‫‪5 R - 3‬ي " إ‪ &5‬ا{‪8‬ر ا‪ ` .‬وا "‪ )،‬ا‪ %
+‬ا‪&/ /.‬وت ‪! :‬آ درا‪,‬ت ا‪'9‬ة ا‪ (1988 ،&/.‬ا‪'.‬د ‪.114‬‬
‫ص‪.22‬‬
‫و ‪ Bcc
#‬ا ‪ *4 = 3 \ N= /-2 ،14‬ا ‪ 5‬و ا ‪ ) @ 2.k‬ا ‪<4 p b$‬ة‬
‫و '= اآ‪ -2G‬و ‪-<#‬ه ‪ ,‬ا ‪/G‬ا‪ +‬و ا‪<EW‬ء ‪ .‬إ' أن ا @‪ ,) i‬ا @ ا < أ‬
‫‪ ،4‬وذ \ ‪W‬ن آ* ‪ 7‬ه‪/J 12 7 1‬ر ‪ , ,4‬ا ر„ و ‪/J 12 7 p‬ر‬
‫‪#‬ر
‪ .k7' 1‬ر= ‪/J 12 <E -#‬ر '‪  = ,? ،k7‬إ ‪ 8‬ا ر„ =‪) B&/‬م ‪*#‬‬
‫آ@ &‪ 4‬ذات ‪ 5‬دا‪   :6$ ،+‬ا ق‪ ،‬ا)  أر‪ /<:‬ا ق )'‪ ،‬و =ر رأ‪B‬‬
‫أن ا ‪ 12 c‬ا @ب <‪ A‬دا‪ +‬أن * ا ‪3-‬وم و ?‪ 12 ,‬ا‪ B)<:‬أن 
‪,= Y‬‬
‫ا ‪/‬ت و =‪ ,‬ا ‪/ 4‬د‪ .‬و =أ‪ B‬ه‪N‬ا ه‪ ,) /‬ا ‪4‬ل‪& (S .‬ءت ا @ و ‪:‬وت =‪ ,‬ا س‬
‫أم ا‪/? 12 ،‬ت ا ء و ‪ 8) r‬ا‪W‬رض ‪ ،‬و ‪ c) A‬ا‪/.W‬ار و ا ‪/$‬رة ا ‪.‬‬
‫‪ 1789‬ا‪ I.‬ا واة ‪ ,‬ا ء ا ‪ 8‬ا‪W‬رض و `ر ا @?( )‪ 8‬ا ق =‪ B.‬و` ‪12‬‬
‫‪1‬‬
‫& ‪ ,‬ا ر„ ا (‪.‬‬

‫اذن ه‪N‬ا  "‪ *4‬ا @ ‪ ( ) 12‬ا‪.T‬ن ‪ . .‬وذ \ ' ‪ 14‬أن ا ‪6E ،b$‬ل =@‪B$‬‬
‫ا ا‪ ,) (+‬ا @‪ ،‬ه‪" /‬د ;ة ‪7 -) r?4#  :‬آ ا ر„‪ *= .‬أن هك دا‪+‬‬
‫‪X‬ورة ‪@#‬آ‪ B‬و ‪E' B42#‬اق ا‪2W‬ق‪X ،‬ورة ‪ q ##‬أو ‪X A k=<#‬ورة ‪E‬ر&‬
‫أو )‪.‬‬

‫‪  ) - 1‬ا ا ‪4‬وي‪/- ،‬م ا‪ )، &/ /W‬ا آ‪ 3‬ا ‪ 12$‬ا ‪ ،1=4‬دار ا [ء ‪ ،‬ا ‪Q‬ب ‪،( 1984‬ص ‪.58‬‬
 ‫‪ – 3 – Ⅰ‬ا=[ و ا'‪:d‬‬

‫‪ – 1.3‬أ‪>Z‬ل و ‪O‬ر ا=‪:‬‬

‫إن ‪ f<c‬ا ‪ 1 & b$‬و )‪ 8) 1c‬ا ‪2 ،b4‬ءل "ادوارد ‪ 12 "4:‬آ=‪B‬‬

‫ا ‪ b$‬و ا < ‪/7‬ل  اذا آن ا ‪/$‬ن أو ا ?ون ‪ Q = K2‬ا ?‪$‬ة أم ‪Q = K2‬‬
‫ا [  و ' ‪ ([#‬ا' )دا @ودا و ‪O 4= 8‬ة ؟‪ .‬إذ @د ادوارد ‪،,4# 4:‬‬
‫ن = ‪4‬رض أ‪/7 ::‬ل ه‪ YN‬ا   وه ‪ ,‬ا‪4# -O‬ت ا ن ا ‪ ،,G4‬ا‪W‬ول‬
‫ ? وا ‪ *X‬ا رآ‪ 1‬وا ‪/‬ف ا ‪ 1:‬أ‪p /./<.‬ا‪*1G‬‬
‫‪ Gramsci Antonio‬ا ‪N‬ي ‪/‬ل ‪ 12‬آ=‪" B‬د‪ #2‬ا "‪ ",‬أن =‪?R‬ن ا ء ا ‪/‬ل‪" :‬أن‬
‫آ* ا س ‪/$‬ن‪ r ,? ،‬آ‪ (-‬أن ]دوا و‪ U‬ا ‪ 12 ,$‬ا "‪ 1. "A‬و‪ 12‬ا <ف‬
‫ا{‪ ". E‬ا ‪ b4‬ا‪ -OW‬ا ‪N‬ي و‪ /&" B4X‬ن =ا" » ‪,$ « Julien Benda‬‬
‫=‪/4‬ان "‪ .E‬ا ‪/ ) ",$‬ل =ن ا ‪Q`  c) ,$‬ة ‪ ,‬ا ‪/‬ك ا ‪ :6‬ا ‪,N‬‬
‫@‪/‬ن = ‪/‬ه  ا'‪ +$:‬و = @‪ r‬ا‪ 156EW‬ا ‪ N‬و ‪/?G‬ن ‪ X‬ا ‪.G‬‬
‫وه( 
‪5/‬ت ‪.‬درة &ا ‪W‬ن  )‪ B./‬و ا‪/42‬ن )‪ ،B‬وه‪ 1‬ا ‪ 4‬ا‪W‬ز  @‪k‬‬
‫و ا ‪4‬ل‪ ،‬و ه‪@# I 1‬ا ‪ ,‬ه‪N‬ا ا ‪ .( 4‬وه ه"‪/‬ن 'ذ)ن )‪ 8‬ا ‪ ,$‬ا ‪,N‬‬
‫‪@ ً ) 6‬ة ا ‪.2$‬‬
‫
‪/‬ن )‪ ,‬ر‪ (- :‬و‪/J‬ن ‪  12‬د‪ (-+‬أآ‪ , $‬آ‪ً @# -./‬‬

‫‪Q-/1‬م ا=[ *‪ 8‬ا> ا‪:‬ا‪:8+‬‬

‫‪  4#‬أ‪?2‬ر ا‪p /./<.‬ا‪/7 1G‬ل ا ‪ ,$‬ر= ا ه ا ‪7/‬ة ا ‪4 1‬ف =‪-‬‬
‫ا "‪ .A‬إن ا رة و ا ?ءة ا @ ا ‪ 1‬و‪ -U‬ا  ا'< ‪ 12 1‬ان ا ‪ ,$‬وه‪/‬‬
‫‪ 12‬ا "‪/‬ن ا ‪ ،1 /:/ O‬و ا ‪c‬ء ا ‪N‬ه‪ 1‬و ا ‪ )c‬ا ? ا ‪-= k. 1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪Hoare and Antonio Gramsci, The Prison Notebooks: Selections, Trans‬‬
‫‪Geoffrey Nowell-Smith (New York: International Publishers, 1971), p.9.‬‬

‫* أ & ا!‪& 6‬ف و!‪! %D‬رآ إ‪ ، G‬و'  ‪'/‬ة ‪G/ z&u‬ة ‪,‬رد‪ &G‬ا?‪F & G‬م ‪ .1891‬ا‪ QN‬إ ا‪A‬ب‬
‫ا‪ F&6‬ا{‪ K&,„7 )!  G‬وأ_
‪  NF M‬أ! اع ا{‪ I!  G‬ا!& ا?‪+‬اآ& ‪.‬و ‪F‬م ‪ 1921‬أ‪F! C! z,‬‬
‫أ‪S‬ى ا‪A‬ب ا‪ F&6‬ا{‪  G‬وا‪F 
 ^+‬م ‪1924‬و‪7‬أس ا ا‪A G)&+‬ب‪ .‬و ا!‪ 
 I! I‬أودع ا‪/ I‬ءا‬
‫‪ F‬أ! !‪ Š&9 &,! I‬أ!‪ N‬ا‪, 6.‬ات ا‪&S‬ة !‪ %
U TF I‬أن ‪G‬ت ‪ \A7‬ا‪ 26  ^G).+‬أ‪ 1937. %G/‬و!‪ I‬ا‪I‬‬
‫‪ ،I&+, C! K+.& U I.G‬و&‪ " ^+5G K‬د‪ 7‬ا‪R 
+.G ".I‬ا!‪'
! ,&, 5 ^9_ 6‬ع دا‪ %S‬ا‪A‬آ ارآ& ‪.‬و‪F c G‬‬
‫‪ T5‬ا‪ Q,‬ا‪1‬ا!‪ &6‬ا‪ +‬ه  ا
اآ&‪ . z‬و‪R‬ا!‪YG 6‬آ' ا‪ &4+,‬ا
اآ&‪ z‬إزاء ات ا‪S‬ى‪ .‬إ‪! $‬ر‪ ,‬و‪GZ‬‬
‫ ‪u‬ن !‪ .‬و‪)$‬ا ‹‪. &,&,  $‬إ‪ $‬ا‪+‬ر‪- €G‬ا‪-'&U-A‬ا‪5+‬ن‪ ،‬وه آ)] ‪ 7‬ر ‪ I5G Q.‬ا‪ I! K_4+,‬اŒ‪P‬ر ارآ&‬
‫ا‪'G‬ة ا‪R 
+.G +‬ا!‪ 6‬أ‪5+7 $‬ن !‪ P4P I‬أ‪U‬م ‪:‬ا?‪ +U‬د ا&‪ ,‬وا‪ Q.‬ا&‪ ,‬وا‪ .‬وه ‪ IF $& ^G‬ا
دئ‬
‫ا‪'9‬ة  ‪U4F‬ت ا{ن ‪/‬دة ‪.‬و‪G‬آ ا!‪ QZ.!  6‬آ‪ %&A7 %F K7/+‬ا‪ GN‬ا&‪ &,‬وا& آ)] Ž ا‪F‬ء‬
‫ا&‪ I&&,‬ورل ا&‪ ,‬وا‪.‬أ‪ K+F‬ا‪Z‬م ا&‪ +‬ا?‪F 
  &,! !F/  G‬م ‪1926‬وأ‪&G  NG‬‬
‫‪ ،1928‬و‪59‬ا ‪ ،!F IG6F I/ K&F‬و أ‪ T1935 z R‬ا ‪&F‬دة ‪/ _S‬و! ‪'7 ^
/‬هر ‪ K+9‬ا ‪ ،&A‬و‪7‬‬
‫ أ‪F %G/‬م ‪P„+!1937‬ا ‪  `G/‬ا'!غ‪.‬و‪ '.G‬ا!‪$! z,Y! 6‬م "ا‪ F &$‬ا آ‪/4 &,‬ء ‪ F‬ا‪C+!  Q5A‬‬
‫رأ‪ . ,‬و ‪ 'G‬أ‪ )/:/ Z‬ا ‪ ) #? :‬ا ‪/‬هب ا ? ‪ ، 1‬ا ]‪ :‬ا ‪ =4‬را‪:‬ت وا ‪ ،G‬ا < ‪ 4‬ا ‪،1990 ،$ $‬‬
‫ا "‪3‬ء ا ا=‪ A‬ص ‪.332‬‬
‫أ‪?2‬ر‪ B4"# ...Y‬ا ? ا ‪= 1&/ /:/‬ز‪   ،‬ا ‪ :‬و ا'‪/$ 2 .&/ /‬ن‬
‫‪ 7‬رؤ ‪p‬ا‪ 1G‬ر‪/:‬ن دورا ‪ /7‬و ‪ ,/?# 12 -‬و =ء ا‪&/ /W‬ت و ‪12‬‬
‫‪ ()#‬ا ‪/‬ا‪ 2‬او ا  ‪/‬ل‪ ،‬آ أن ا ‪ \:‬ا'&)‪ 1‬و‪/ U‬م =‪ -‬ا ء ا'&)‪-B.2 1‬‬
‫‪1‬‬
‫أي ا ‪ \:‬ا'&)‪ -1‬أ[ و‪ 12 ,$ U‬ا "‪.A‬‬
‫و =ا ‪4‬ف "‪p‬ا‪ "1G‬ا ‪ b$‬را‪/c# [2‬ر ا ‪G‬ط ا ?ي أو ا ‪N‬ه‪ 1‬آ  أو‬
‫‪  < ` `E‬ا&) =‪ *4 2 ،-4‬ا وي ' 
‪ , /‬ا ?‪ ،‬و ا ‪ *4‬ا ‪N‬ه‪1‬‬
‫' 
‪ , /‬ا "‪ -‬ا ‪ ،1[4‬و ‪ ,)  4‬ذ \ =‪ B /‬ا ‪/S‬ر ‪" :‬ان آ* ا‪2W‬اد ‪/$‬ن ‪12‬‬
‫‪.‬ي‪ ...‬و ?‪ *? r ,‬ا‪2W‬اد و‪ U‬ا ‪ 12 ,$‬ا "‪ ."A‬و آ* ا‪.‬ن ‪. 12 b$‬‬
‫"&ا‪ = "1G‬أ‪ \ B.‬رؤ ا ‪ 8‬ا ‪ ( 4‬و = أ‪ ،B= `E 2 \ B.‬و =‪N-‬ا ‪ /-2‬ه(‬
‫‪ 12‬ا ‪ 2$‬ا ‪+‬ة‪ 2.‬و ا ‪ – b$‬آ ‪&" G‬ا‪" r -"1G‬د أ‪ `) 7‬ا ‬
‫ا ‪ ،5/‬و ا‪ " .‬ا @‪ *" 12 B) i‬ا ‪564‬ت ا'&)‪56) ،‬ت ا'‪.‬ج‪،‬‬
‫‪/$ 2‬ن ه(‪:‬‬
‫أو
‪ / :‬ا ‪ U/‬ا'‪c5‬د <  ا ‪/< # 1‬ن =‪./[) -‬‬
‫<‪ :‬ه( ‪ 7‬و‪ U‬ا ‪ -‬ا ‪ # 1‬ر‪ -:‬ا <  ا ‪+‬ة ‪ 12‬ا "‪ A‬ا ‪.1.‬‬
‫<=‪ :‬ه( ‪ /‬ا'آا‪ Y‬ا ‪N‬ي ‪#‬ر‪ B:‬ا <  ا ‪+‬ة )‪ +: 8‬ا < ت =‪/‬ا‪ <:‬ا و ‪.‬‬
‫وذ \ ‪W‬ن ا ‪ (-
# /) ,$‬ا < ت ا'&) أ‪S‬ء ‪/<#‬ره‪ ،‬و =  ‪2 1‬ن ا @‪i‬‬
‫)‪ " (-‬أن ?‪/‬ن =@‪ 12 $‬ا‪J‬ر ا ‪ U/‬ا ‪# 1‬ر‪ -:‬ه‪ YN‬ا <  أو ‪ (?@= ،\#‬ا ?‪.‬‬
‫‪3‬‬
‫ا ‪ q. 12 -@# 1‬ا'‪.‬ج‪.‬‬
‫ ‪ f[ ، k :‬أن ا ‪ U/‬و ا ?‪ .‬ه ا ‪4‬ران أو ا ‪JG‬ن ا‪::W‬ن ‪,/?# 12‬‬
‫ا ‪ ،b$‬و ‪ -#‬ه‪ YN‬ا ‪ ." 12 U/‬ا ‪G‬ط ا ?ي ا ‪/<# , 4 7 12 +‬ر‪.‬‬
‫&‪ 56) Q# i@= ،4‬ه‪N‬ا ا ‪G‬ط ا ?ي ا ‪ -" = +‬ا ‪5 Y"#= ،1[4‬م ‪/#‬ازن‬
‫& =‪ f c i@= ،-‬ه‪N‬ا ا "‪ -‬ا ‪ 1[4‬ا ‪ 1 c4‬ذا‪ )= - B#‬ر‪) ) JG. Y‬‬
‫@‪/‬ل ا ‪ ( 4‬ا دي و ا'&)‪:= 1‬ار‪)5 -‬ة '‪$ .‬ق رؤ ‪& O‬ة ‪( 4‬‬
‫و @ة‪ ،‬اذن ‪ , K2 *?G2‬ا ‪ ,$‬ه‪/‬ن =‪ *4‬ا ‪ ,= 564‬ا ‪ 1 c4‬و ا ‪, 1[4‬‬
‫‪ ، 7.‬و =‪ ,‬ا ‪G‬ط ا ‪N‬ه‪ 1‬و ا ?ي ‪ 7. ,‬أ‪E‬ى ‪-= ،‬ف ا"د ‪/.‬ع & ‪,‬‬
‫ا ‪/‬ازن =‪ ،-‬و * ه‪N‬ا ا ‪ *4‬ا " ه‪ /‬ا ‪G‬ط ا‪ 12 1::W‬ا‪.‬ج ا ‪ ,$‬و  )ا‪' Y‬‬
‫‪ A‬ا' =ه ‪ ، /.S‬و ‪ *4‬ه‪N‬ا  &‪&" *4‬ا‪  ' "1G‬ا ‪ 8‬ا ‪ J (-`/= ,$‬‬
‫ا&) ‪N= +5‬ا‪ ، -#‬وذ \ ‪/ (-.W‬ا ‪/2‬ق ا < ت أو ‪E‬ر&‪ ، -‬و &‪p" A‬ا‪"1G‬‬
‫ذ \ ا ‪/# 8‬ع ا‪?OW‬ل ا ‪N
# 1‬ه ا ‪ 4‬ا ر
 ا @ ا ‪ /‬ة 
‪K2 b‬ت ا ‪.,$‬‬

‫‪ - 1‬ا?ن ‪&,‬د ‪ ،‬ا‪ QF  GZ‬ا?‪+‬ع ـ ‪ 7‬ا&' ‪ '

F‬ا‪ ،8.‬دار ا‪ .‬ا!‪ ، &.‬ا?‪'5,‬ر‪ ،2000 ،G‬ص‪.263‬‬
‫‪ - 2‬أ‪'! '9‬ي ‪9‬زي‪ ،‬ا ا‪  &/.‬ز!‪ I‬ا‪ ،.‬دار ‪
U‬ء ‪ ،‬اهة‪ ،2001 ،‬ص‪.99‬‬
‫‪5 R - 3‬ي ‪ ،‬ا‪ &5‬ا?‪8‬ر ا‪ ` .‬و ا  ‪ ،‬ا‪ C‬ا‪ ، c/‬ص ‪.26‬‬
‫آ* ذ \ @* ‪p‬ا‪ 1G‬إ ‪ 8‬ا ‪/‬ل =ن ?* ‪  J‬ا&) ‪ -$‬ا ‪N‬ي ‪/< #‬ن =‪-‬‬
‫)[‪ /‬و ‪G‬ون و)‪ -‬و ‪/c#‬ره ‪ ،( 4‬و ‪/5‬ل ‪ 12‬ذ \"ا ‪ 1)/‬ا ‪N‬ا‪ 1#‬ا ي‪14 ،‬‬
‫‪#‬ر
 و ‪ , 
. kE ، ::‬ا ‪ ? 2 ،,$‬ا ‪ 3# ' G‬و ' ‪,  c#‬‬
‫‪#‬ء ذا‪ , ،-#‬دون أن ‪ 84 = -. (#‬ا ‪/‬ا‪= (# 62 ،A:‬ون ‪ ,$‬و =ون ‪,‬‬
‫‪1‬‬
‫و =ون ‪5‬دة"‪.‬‬
‫و ]آ "‪p‬ا‪ 8) "1G‬أن ا ‪ ,$‬ه( ‪ /‬ا ‪ )3‬ا'&)‪ ،‬وذ \ =) ره(‬
‫‪ 12 ,U/‬ا ء ا ‪/4< -Y 4# 7 8) -A" 15/‬ن أن ‪/<:/‬ا ) ( ا ‪2$‬‬
‫و ) ( ا‪.T‬ج‪ ،‬و أن ‪/‬ا أ‪?2‬را  ‪& -‬ه ا ‪ 8) +# <= 4G‬أ‪ -.‬أ‪?2‬ر‬
‫‪G‬و) ‪ )  4# -.W ،‬ه‪ /‬أآ  =?‪ f c , $‬ا ") ا <ة‪@ 12 2.‬و ‪B‬‬
‫ل"‪ ,/?#‬ا ‪/  ",$‬ر ‪p‬ا‪/& 1G‬ا=‪ 8) 5= B‬ا ]ال ا آ‪3‬ي ا  ‪ :1‬ه* ‪*?G‬‬
‫ا ‪/$‬ن ‪  K2‬؟ أم أن آ* "‪ )/‬أو ‪  J‬ا&) ‪ #‬و ‪#‬ز ‪-$ …#‬؟‬
‫و ‪& 3‬ا‪ , ,#3 ,K2 ,= 1G‬ا ‪ ،,$‬ا‪L‬و‪ :K‬أ‪ -) kJ‬ا=[‬
‫ا! ي‪ ،‬و ا=‪ [= -4. :‬ا‪%‬ي‪".‬إن آ* &) ا&) ‪ -#‬إ ‪37 8‬‬
‫ا ‪/&/‬د ‪ ( ) 12‬ا'‪.‬ج ا'‪c5‬دي‪]# i7 ،‬دي و‪ -U‬ا "‪/‬ه‪/[) -4 k
# ،‬‬
‫‪ @O‬أو أآ‪ , $‬ا ‪ -@# ،,$‬ا "‪ r.‬و ا ‪ 12 ' ، -U/= 1)/‬ا ان ا'‪c5‬دي‬
‫و‪ 12 *= ،Y7‬ا ان ا'&)‪ 1‬و ا ‪ 1:‬أ[‪..‬‬
‫أو
‪ :‬ا=[ ا‪%‬ي‪:‬‬
‫إن آ* ‪  J‬ا&) ‪ /. S# I@#  /#‬ا ‪/‬ى ا " و ا‪".‬ر ‪ q.‬ا‪،1&.‬‬
‫و و'دة ‪ q.‬أ‪# ،E‬ز ‪O‬ا‪ , f+‬ا ‪// ' ، ,$‬ن =‪/< # *= -$# U/‬ن =‪-‬‬
‫)[‪ 8"# ./‬و‪ U‬ا ‪ ,$‬ا ‪ ,/[4‬آ ‪/#‬ل ر أ‪ ./<.‬آ‪/‬آ‪ " : 1G‬ا ‪b$‬‬
‫ا ‪/[4‬ي ه‪ /‬ا ‪ b$‬ا ‪N‬ي ‪/?#‬ن )‪ A B56‬ا <  ا ‪/$‬ر  ‪/‬ع ‪G ?#‬ك‪ r2 ،‬ه‪/‬‬
‫ذ \ ا &‪ 1‬ا دا‪ 1.‬ا @‪' 8) k‬ا&@ ' ا ? ا @"‪ ...‬و ا ‪N‬ي ( )‪A  [ 56‬‬
‫ا <  ا'&) ا ‪ 1 1‬ا ‪.-‬‬
‫وا ‪ b$‬ا ‪/[4‬ي‪ ،‬ه‪ /‬ا ‪ b$‬ا ‪/ i7 ،4  <= q #‬م =( و‪-U‬‬
‫ا'‪c5‬د ‪ ،‬وه‪ /‬أ[ ً ‪ 7 ,‬و‪ U‬ا ‪ -‬ا ‪# 1‬ر‪ 12 -:‬ا "‪ A‬ا ‪-= ،1.‬ف‬
‫‪/ 5 k@#‬ل وإ&ع ا < ت ا‪EW‬ى‪ ،‬وذ \ ‪6E ,‬ل )‪ b
 12 (-‬ا ‪K-‬ت ا ‪2$‬‬
‫وا‪ 6)T‬آ ارس وا "‪4‬ت‪ ،‬وأ&‪3-‬ة ا ‪ G‬و‪p‬ه‪ .‬و‪ 12‬ه‪N‬ا آ‪ # B‬ز و‪U‬‬
‫ا ‪ )= ,/[4‬ره( " أ‪ q= " ً :‬ا  ا ‪ 5/‬وا @ "‪ ، A‬و‪& " 1$‬ا‪1G‬‬
‫" ‪  J‬ا ‪ , ,76‬ه‪ YN‬ا )ة‪"2 ،‬ه ا ‪ ,76‬ر‪ (p‬ر‪ U/ (-:‬أ‪12 ::‬‬

‫‪F - 1‬ر ‪ IA/‬ادب و ا?د‪) ،&G‬دار ا

&‪N‬ء ‪ ،‬ا
‪ .‬ا& ‪ ، (1991 ،‬ص ‪.26‬‬
‫‪ - 2‬أ?ن ‪&,‬د ‪ ،‬ا‪ QF  GZ‬ا?‪+‬ع‪ ،‬ا‪ C‬ا‪ ، c/‬ص‪.266‬‬
‫"ل ا‪.T‬ج‪ ،‬إ' أ‪ / ' (-.‬ون ‪ YN-= ,`E ,/[) ,$‬ا ‪ ،K‬و' ‪ )/#‬أ ‪K2‬‬
‫‪K2 ,‬ت ا ‪ ,$‬ا ‪= ً ) ،,‬ن ا < ت ا'&) ا‪EW‬ى ‪ #‬ا ‪-$ , 4‬ـ‬
‫‪1‬‬
‫‪ ,‬ا‪W‬و‪:‬ط ا ‪ ،76‬و=ن )دًا آ ًا ‪ ,‬ا ‪ ,$‬ا ‪ ,‬ه( ‪ ,‬أ`* ‪. 1762‬‬
‫< ‪ :‬ا=[ ا! ي‪:‬‬
‫‪/‬ل ‪p‬ا‪ "1G‬إن آ* ‪ K2‬ا&) أ‪ 12 ::‬ا @ ا ‪f<: 8) -2 I) 1‬‬
‫ا ر„‪ ،‬أ‪ , #‬ا  ا'‪c5‬د ا =‪ 5 ،‬و&ت )‪ 8‬ا‪ 12 *5W‬ا ر„ آ دارت‬
‫)"‪ 87 87 B‬ذ \ ا ‪/‬م زا ‪ ,‬ا ‪ ,$‬آ‪/.‬ا ‪/&/‬د‪ - 5 ,‬و آ‪/.‬ا ‪-‬ون ‪6[2‬‬
‫)‪ ,‬ذ \ =‪ 1$ -‬ا‪:‬ار ‪#‬ر
 ( @ث ‪ -2‬ا‪<.‬ع ‪ "= 87 ،‬ا)‬
‫ا ‪Q‬ات و أآ‪$‬ه &‪N‬ر ‪ 12‬ا‪?OW‬ل ا'&) و ا ‪ .:‬و ز ه‪N‬ا ا  و …‬
‫)ة أ‪?2‬ر ‪$:‬ه ‪p‬ا‪/- ,/?# 12 1G‬م ا ‪ b$‬ا ي =< ‪@#‬د ‪4‬‬
‫"‪ #‬ا ‪ : 6$ NE ."b$‬ا ‪ :6‬ا ‪/ ,N‬ن أ‪ 8) (-.‬أ‪/ (-.‬ن )‪,‬‬
‫ا < ت ا'&) و ]آون ‪ (-#=<E 12‬و ‪/c#‬را‪ 8) (-#‬أ‪ " (-.‬ا‪:‬ار ‪#‬ر
 "‬
‫ ‪/c4‬ر ا  ا ‪N‬ه  و ر& ‪ -‬آاط و أ‪/J62‬ن‪p (- .‬ا‪",# ,$ "1G‬‬
‫و ?‪  ,‬ه‪ 1‬ا ‪ 4‬ا @دة ‪(-‬؟‬
‫‪/‬م ‪p‬ا‪ `) ,/?= 1G‬ا ‪ b4‬ا
` = ‪ ,$‬ا ‪:,‬‬
‫‪-‬ا‪ O6‬ا‪L‬و‪ :K‬ه‪ 1‬أ‪ (-.‬آ‪/.‬ا ‪ < ,/[) ,$‬ت ا&) ‪: =:‬دت ‪ 12‬ز‪,‬‬
‫‪ ،,4‬و دا‪ q. *E‬ا‪ ,4 1&.‬آ‪N2 ،\ N‬ه ‪ I‬ر@‪ -‬و ا‪ I@.‬ا‪ ، -.‬آ‪/.‬ا ‪O‬ه‪,‬‬
‫‪2‬‬
‫)‪" 8‬ه و ا‪/7‬ا =‪:‬ار‪ (-‬ا ر
 ‪.‬‬
‫‪-‬ا‪ O6‬ا=‪]# :‬آ أن ا ‪ ,$‬ا ‪/< # ,‬ن دا‪ *E‬ا "‪ A‬ا اه‪ ,‬ا @‪X‬‬
‫=<  زا‪ +‬أو ‪ -J 12‬ا ‪ 8‬ا ‪/‬ت ر‪ (p‬و&‪/‬ده ‪  J  4# ' 1-2‬ا&)‪ J *=...‬‬
‫‪./.S‬ان ا ‪ ,$‬ا ‪ ,‬ه( ذ \ ا @<م ا ‪ 12$‬ا'&)‪ 1‬ا ‪N‬ي =‪ , 1‬ا‪".‬رات آ‬
‫‪#‬ر
 ‪ =:‬و ‪... X‬و =و أن ر&ل ا ‪ ,‬ا‪W‬آوس ه آ‪$ ,7‬ل "‬
‫ا'‪:‬ار ا ‪ b$‬ا ي ‪ |2 A" 12‬ا  ا ‪1 Q‬؟‪.‬‬
‫أ ا ‪ b$‬ا ي‪ ,) b
2 ،‬ا ‪ b$‬ا ‪/[4‬ي – ‪ 7‬رؤ &ا‪ i7 – 1G‬إن‬
‫ا ‪ b$‬ا ‪/[4‬ي ‪; 12  /‬ن وا‪  J A 7‬ذات دور أ‪ ) 12 1::‬ا‪.T‬ج‪ ،‬أ ا ‪b$‬‬
‫ا ي ‪# – 2‬ر
– إ ‪ 8‬ا @  ا ‪ k # 1‬و'دة ه‪ YN‬ا <  ا "ة‪A2  ،‬‬
‫ا ‪ ,$‬ا ‪ ,‬إ ‪ 8‬ا) ر أ‪N= +5 K2 (-.‬ا‪ ،-#‬وأ‪/2 (-.‬ق ذ \ ‪/‬ن )‪ ,‬ا < ت‬
‫ا @آ‪ ،‬آ أن ا ‪/‬ذج ا ي ‪ r?) 1) b$‬ا ‪/‬ذج ا ‪/[4‬ي‪ i7 , ،‬أ‪(-.‬‬

‫‪ - 1‬آ‪ QG‬ا‪49 /‬وة ا` ا‪ /.‬وا‪ &5‬ا'ور اد‪ ! -‬ا‪'9‬ة ا‪'.‬د ‪! 66‬رس ‪ 1990‬ا` ا‪ /.‬وا‪?A+‬ت‬
‫ا‪ &.+‬ص ‪.86‬‬
‫‪?u - 2‬ن ‪,‬د ‪ ،‬ا‪ QF  GZ‬ا?‪+‬ع‪،c/, C!،‬ص‪.265‬‬
‫‪/< #‬ن ار‪ ً J #‬و‪ q= ً S‬أو أ‪/:‬ب إ‪.‬ج‪ ،‬وه( – أي ا ‪/$‬ن ا ‪/‬ن – ‪/4‬ن =‪,‬‬
‫ا < ت أي ‪&/‬ون =‪/& ,‬ا‪ .‬ا "‪/<= ،A‬ن ا ‪ X@ = 1X‬آ‪ 4‬ة‬
‫‪ ,= 6‬ا ‪ 1X‬وا @‪.X‬‬ ‫‪#‬ر
 ً‪ = ،‬م ‪ /$‬ا ‪/‬ذج ا ‪/[4‬ي أ‪?2‬رًا ‪ً7 A[#‬ا ‪ً `2‬‬
‫‪ k :  
.‬إ ‪ 8‬أن آ* إ‪.‬ن ‪ b$‬وإن ( ‪ ,?#‬ا ‪ ،B - 2$‬ذ \ ‪W‬ن ?* إ‪.‬ن‬
‫رؤ ‪ ،( 4 4‬و‪/ ً <E‬ك ا‪ 156EW‬وا'&)‪ 1‬و‪/‬ى ‪ , ً 4‬ا ‪24‬‬
‫وا‪.T‬ج ا ?ي‪ *?2 ،‬إ‪.‬ن ‪ ،b$‬وإن ا‪/ IE‬ت ود''ت ‪ ،B2S‬وه?‪N‬ا ‪A‬‬
‫‪/-‬م ا ‪) *G b$‬ا ?‪ ،,‬وا‪W‬د=ء‪ ،‬وا ‪4‬ء‪ ،‬وا ?ب‪ ،‬وا  )‪ ،,‬وا ‪ ،,‬ور&ل‬
‫ا ‪ ،,‬وا‪ JW‬ء‪ ،‬وا ‪ ،,:-‬وا ‪ ،,‬ور&ل ا ‪/.‬ن‪ ،‬وا ‪ ،,@c‬ور&ل ا‪)W‬ل‪،‬‬
‫وا < ( =* ‪ A‬ا ‪/-‬م ‪ *G‬آ‪/5 \ N‬ى ا‪.T‬ج ا وي ‪) ,‬ل و‪ ،,762‬و=‪N-‬ا‬
‫ا ‪ 84‬ا ‪/‬ا‪ ( b$ A:‬ا ‪/$‬ن إ ‪) b$ 8‬م‪ ،‬و‪ ،c
 b$‬وذ \ )‪/X 8‬ء‬
‫ا ‪ 5‬ا @دة ا ‪ 1‬أدرآ‪p " -‬ا‪ ,= " 1G‬ا وي وا ‪N‬ه‪@ 12 1‬و  ‪ b`/‬ا ‪b$‬‬
‫=‪ B.‬ذه‪ ،1‬أ ا ‪ /-2 *4‬وي‪ ،‬ر‪ (p‬أن ا ‪ *4‬ا وي ' 
‪ , /‬ا ?‪ ،‬وا ‪ *4‬ا ‪N‬ه‪1‬‬
‫' 
‪ , /‬ا وي‪.1‬‬
‫ه‪N‬ا ه‪ /‬ا @* ا ‪N‬ي ‪ B5‬أ‪p /./<.‬ا‪  ?O' 1G‬ا'‪ &/ /‬و ا ‪8 # .,$‬‬
‫‪ `6E‬ا ‪ &/ /:/‬ا ‪p -  1‬ا‪ ,#- 1G‬ا  ‪ ,‬ا‪ ,::W‬و ه‪ 1‬أن ه‪N‬ا‬
‫ا ? <ح ا'‪/c# *7 12  ?O‬ري ه‪ *7 /‬ا ‪c‬اع ا'&)‪ 1‬و ا < ‪ 1‬و ر‪:‬‬
‫ا < ت ا'&) ‪ ::‬و ا‪ &/ /‬و ‪ 8) ،?2‬ه‪N‬ا  و ا ‪/$‬ن آ"‪,‬‬
‫و ‪ 12 ,U/‬ا  ا ‪ 5/‬ا'‪// ،&/ /‬ن =ور ا‪ I:W‬ا ‪N‬ي ‪ G‬ا  ا @‬
‫و @‪ `) A -‬ا  ا ‪ ،5/‬أي ذ \ ا ‪ *4‬ا ‪-‬دف ا ‪ ,/?# 8‬آ ‪#‬ر
 آ"‬
‫‪/‬س "‪# 7 12 ,4 A‬ر
 ‪.4‬‬

‫‪ )/:/ -1‬ا ‪ ) #? :‬ا ‪/‬هب ا ? ‪ ، 1‬ا ]‪ :‬ا ‪ =4‬را‪:‬ت وا ‪ ،G‬ا < ‪ 4‬ا ‪ ،1990 ،$ $‬ا "‪3‬ء ا ا=‪ A‬ص ‪.334‬‬
 ‫‪ - /2‬ا=[ &‪ 1‬ن ‪ 1‬ا*‪:‬‬
‫أ ا <ح ا ‪< |5 /-2 1.$‬ح ‪p‬ا‪ 1G‬إذ ‪ /& b4# ".‬ن =ا‪ ،‬ا ‪N‬ا‪A+‬‬
‫ا ‪ ,$ ،Ic‬ا ‪N‬ي ‪Q` )& (-.= (-c‬ة &ًا ‪ ,‬ا ‪/‬ك _ ا ‪ :6‬ا ‪/‬ه‪,=/‬‬
‫ا ‪ ,5/‬وا ‪/4 ,N‬ن =‪6EW‬ق ا ‪  4‬و‪/$‬ن =  ‪ X 1‬ا ‪ ،G‬ور‪ (p‬أن ر‪ :‬‬
‫=ا ”‪ .E‬ا ‪ * 5 , I/) 5 " La Trahison des clercs ,$‬ا‪&W‬ل ا   ‪B‬‬
‫=‪ -`/‬ه"‪' /‬ذ) )‪ 8‬ا ‪ ,$‬ا ‪/- ,N‬ن ‪.‬اءه( ا ا‪ 1E‬وو‪/‬ن )‪  8‬د‪(-+‬‬
‫أآ‪ , $‬آ‪@ . 6@# -./‬ة ا ‪ ،b$‬إ‪ 12 B.‬ا @ ‪4= -G‬د ‪, *5‬‬
‫ا'‪
O‬ص‪ ،‬وا
‪ +c‬ا‪']- ::W‬ء ا‪
OW‬ص ا ‪4 ,N‬ه( ‪N ،,7 ,$‬آ =ا‬
‫‪:‬اط ات )ة‪ ،‬آ أ‪N B.‬آ أ‪/ : *$ $7 $‬زا و‪  /2‬وأر‪ I.‬رن ا ‪,N‬‬
‫‪/$‬ن ا ‪/$‬ن ا @‪/‬ن‪W ،‬ن  ‪.‬و‪ B.‬ه‪ 4 /‬ا @ وا ‪4‬ا  ا‪ =W‬ا ‪' 1‬‬
‫‪ 1#‬أ=ا إ ‪ 8‬ه‪N‬ا ا ‪ ،( 4‬و‪ ,‬ه أ‪ 8#‬ا ‪  4‬ا ‪ 1‬ا ‪N‬ي أ‪= BJ‬ا )‪ 8‬ا 
 ا ‪– $‬‬
‫ا'آوس ‪3 1? Clerics -‬ه( ‪ 12‬ا ?‪ .‬وا ‪ ) ,) U/‬ا س‪ ،‬أو ‪ \K‬ا ‪G‬‬
‫ا ‪4‬د‪ ,‬ا ‪ (-@ c= ,QG‬ا د ‪ ،‬وإذا و‪ (-4:‬ا‪ (-2 W‬أو ‪ \K‬ا ‪ G‬ا ‪/< # ,N‬ن‬
‫ار‪ ً J #‬و‪<= ً S‬ت ا ‪/ ،.‬ل =ا إن ا ‪ ,$‬ا @‪ ,‬ه( )د ا'‪
O‬ص ا ‪' ,N‬‬
‫‪[ = (- 42 c#‬ورة )‪ 8‬ا ‪ 84‬وراء ا ‪Q‬ت ا ‪ ،4‬أو ‪ \K‬ا ‪/$@  ,N‬ن )‪,‬‬
‫‪4:‬د‪ 12 (-#‬ر‪ ,2 :‬أو )( أو ا * ا ‪cE= (-2 ،132‬ر أو ‪ \K‬ا ‪/4 ,N‬ن‬
‫إ ‪ k@# 8‬ا ‪ p A2‬ا د و=  ‪R2 1‬ن ا ‪/‬ا‪/ (- 7‬ل ‪ , I 1?” :B‬ه‪N‬ا‬
‫ا ‪ 1 .“( 4‬و)‪ 8‬آ* ‪7‬ل ‪R2‬ن ا‪ $W‬ا ‪= -=[ 1‬ا ‪ #‬ز =‪/X/‬ح و&‪6‬ء أ‪c ' B.‬دق‬
‫)‪/. 8‬ذج ا ?‪ ,‬ا @ر‪ , ,‬ا  ‪4‬ت‪ ،‬ا ‪ ,) # ,2c‬ه‪N‬ا ا ‪ ،( 4‬ا ‪,‬‬
‫‪ 12‬أ=اج ) ‪ ،‬وا ‪/c= , 34‬رة ‪ ,:? #‬أ‪)/X/ (-.‬ت ا ‪ ،c/4‬و =‬
‫ا
‪ ،‬إن ا ‪ ,$‬ا @‪// ,‬ن =‪ (-+U/‬ا < ‪ (-$@# ) 4‬ا ‪ J4‬ا ‪32‬‬
‫و دىء ا ‪4‬ا  وا @ ا ‪/ "G 1? -3‬ا ا د وا‪/42‬ا )‪ ,‬ا [‪4‬ء و@وا‬
‫ا <ت ا "‪+‬ة أو ‪ p‬ا ‪ ،)G‬و‪= 7‬ا ‪R2‬ن ‪ ?G‬أ=ء ه‪N‬ا ا ‪ ,3‬ه‪ 8‬أ‪/ /7 (-.‬ا‬
‫‪ (-<:‬ا‪ 56EW‬ا ‪= B  8‬ا‪  4= ،‬ل )‪. 8‬ذ ا ‪c‬ة‪.‬‬

‫* ﺠﻭﻝﻴﺎﻥ ﺒﻨﺩﺍ ) ‪ (1867 – 1956‬ﻤﺜﻘﻑ ﻭ آ‪ .1.2 #‬و ز)( ‪7‬آ "‪ |.‬ا و‪ "Anti-Romantic ?.‬ا‪,) A2‬‬
‫ا <‪ k‬و ا ? ‪ X‬ا @‪ :‬ا ‪ ./p‬ا ا) إ ‪ 1# 8‬ا ( و ا ‪/‬ا& ت ا‪ = 56EW‬اه ا @‪5 .:‬م =ا ‪ 12‬آ=‪ B‬ا ‪c‬در‬
‫‪ .E "،1927 :‬ا‪W‬آوس‪ .E-‬ا ‪ " La trahison des clercs" -,$‬ا ‪N‬ي و`‪ b‬ا ‪ \# (-./?= ,$‬ا ‪ K‬ا ‬
‫ا ‪4‬د ‪ ,‬ا ‪ :6‬وا ‪/‬ه‪ ,=/‬ا ‪ ,5/‬ا ‪/$ ,N‬ن ‪ X‬ا ‪ G‬و‪-‬ون )‪ 8‬ا @ظ )‪ 8‬ا ( ا < آ ‪4‬ا  وا @‬
‫وا ‪: *$ *4‬اط وا ‪ f‬و‪/ :‬زا و‪ . /2‬إذ ‪)G‬ه^ &ن ‪'/‬ا ‪'/‬ور ا&‪ I‬إ !م ا&‪ Š&9 .‬و?ؤه‪ &A Q‬و ا‪'.‬ا‪.‬‬
‫و‪)G‬م و?ء ا` ! ‪ $&./‬أو ‪ $&./ 
8‬أو إ‪ $&./ &G'G‬أو ‪F‬ق ‪ .K&./‬ن ا?ء ا‪ /.6‬أو ا{‪ G'G‬ا'و‪ R‬أو‬
‫ا‪ U.‬ا‪ .‬ي &‪, z‬ى و_ ه‪ M/) G+‬ا‪ Q!~ QZ‬أو ا
ت أو ا‪F‬اق ‪ &/،‬ا` ا‪ TZ  &A‬ه"!ق‬
‫در ‪ &G.! 'G K‬ا‪ &A‬وا‪'.‬ا ا‪ ،G'/‬و‪G‬ل ا‪  cA‬أ_‪ ^.‬ا‪Z‬وف"‬
‫‪1‬‬
‫‪-Julien benda the trahison of intellectuals, trans richard aldington (london nortin 1973),P43.‬‬
‫” ا ‪/4‬ا‪ bJ‬ا ")“ ‪ *$‬ا <‪ +‬وو&ان ا "ه وا ‪ A /‬ا ‪ = 1/‬ل‬
‫‪1‬‬
‫و‪ f c‬ا < ‪  ،‬آ =ا ه‪N‬ا ا ?‪6‬م )م ‪.1927‬‬
‫و ‪/7 * 5‬ل )‪ c‬و‪ *+:‬ا‪6)T‬م ا "هي‪ ،‬و ?‪ /& ,‬ن =ا ا‪ r7‬آ( ه‪X /‬وري‬
‫=   @?‪/‬ت أن ‪ (- <# ' ,$ -E 82 bU/#‬أن  ‪/‬ؤا اآ‪5 3‬د =*‬
‫ان ‪34‬زوا ‪::‬ت ا @?‪ /‬و<‪/‬ا ا ) ‪ X‬ا
‪/c‬م ا ‪ ,:‬وان ‪//‬ا =‪6J‬ق‬
‫) رات < )‪ 8‬أ‪O‬ء =‪ ،[Q‬و)‪ /@. 8‬أو‪ A:‬و ‪//‬ا =‪G.‬ء أ‪ .‬آ ‪ ,‬ا ‪،Q‬‬
‫و ا ‪@  7 "7 8) *4‬ث =‪ (:‬ا @ظ )‪ “@c” 8‬ا ]‪ :‬او ”ا ?ا‬
‫ا ‪/$ 2 .“/‬ن ا @‪/‬ن‪= b4# 7 ،‬ا‪ ،‬ه( ‪c
O‬ت ر‪= 3‬رزة ‪3‬ون‬
‫= ‪4‬ه( ا ‪ ,) 4‬ا'هت ا ‪ /.‬ا ‪ ،4‬و=  ‪ ,? ' (-.R2 1‬أن ?‪/./‬ا آ‪$‬ي‬
‫ا ‪4‬د أو أن <‪/‬ر ا ‪/‬ا‪/c= (- 7‬رة رو‪ (-42 ،#‬أن ?‪/./‬ا أ‪2‬ادا آ‪/4 ,‬ن‬
‫=‪c
G‬ت ‪ YN- ،/5‬ا'‪ :‬ب &‪ , I4‬ا ‪ 84 = ,$‬ا ‪N‬ي ‪= Yc‬ا "‪, )/‬‬
‫ا &ل ‪ 5‬ا ‪4‬د ‪4‬و‪.2‰ # 2‬‬
‫و‪ A‬ذ \ ‪ r2‬ى ا ? =ا أي ‪ 8) \O‬ا‪ *5W‬أن `‪/‬رة ا ‪ b$‬ا @‪/` *# 1‬رة‬
‫&‪N‬ا= و‪#‬ض ‪/= -.‬ة‪ ،‬و‪ \# ,X ,‬ا‪ $W‬د‪2‬ع ‪ +) ,)  /2‬آ'س*‪ ،‬و)‪8‬‬
‫ا <ف ا | ‪ ,‬ذ \ ا ‪$‬ل ا ‪N‬ي [=‪ J/ B‬ا و) ى آب ‪ ,.2‬آ‪/‬ر‪r‬‬
‫=ر‪ Maurice Barresr‬ا ‪N‬ي  ا ‪= B‬ا ‪/ Y
#‬ع ‪ ,‬ا و‪ <.‬ا ‪1‬‬
‫‪ |4= ,[#‬ا
‪ (:= ./G‬ا ‪G‬ف ا ‪ 1J/‬ا ‪ [5 I?O  .1.‬در‪/‬س وا @ب‬
‫ا ‪  4‬ا‪W‬و ‪S7 8‬ن ‪ ,$   = ,:5‬ا ‪ ,N‬آن )‪ (-‬أن 
روا أن ?‪/‬ا‬
‫=‪ , *) X )"G‬أ)ل ا ( ا ‪?4‬ي ا ‪4‬دى  وا @‪ :‬ا ‪ J/‬ا ‪. -‬‬
‫أو أن " ‪/‬ا ووا آ‪4.W‬م ‪ A‬ا <‪ ،A‬را‪ ,[2‬ا ‪2‬ع )‪ ,‬ا [=‪ q‬ا ‪/-‬دى ا ان‬
‫‪" U‬أ  در‪/‬س" ‪4O ,G‬رات ا ‪ J/‬ا <‪ 2‬ا ‪-= 2/G‬ف ا‪S‬رة ‪87‬‬
‫ا @ب )‪ 8‬آ*  ه‪ /‬أ ‪ -. 4= . 1.‬ا @ب ا ‪  4‬ا ‪ .$‬أ)د =ا ‪ G.‬آ=‪[ B‬‬
‫ا ‪ B‬ه‪ YN‬ا ة ه"‪ 8) 6c /‬ا ‪ ,$‬ا ‪4# ,N‬و‪/.‬ا ‪ A‬ا ز‪ ,‬وآ‪ 8) \ N‬ا ‪,$‬‬
‫ا ‪/@# ,N‬ا =‪ 6‬ه‪/‬ادة وا‪/5.‬ا ‪ A‬ا ‪ A<. ? 3. ,)/G‬أن ‪ ….‬أن =ا ‪7‬ول‬
‫ا @‪ 
O 8) 2‬ا ‪ b$‬ا ا‪ .|2‬ا ‪ b$‬ا در )‪/5 8‬ل ا @ <‪ .‬وا'‪.‬ن‬

‫‪ - 1‬ادوارد ‪،'&.,‬ا‪ C‬ا‪،c/‬ص‪.30‬‬

‫* ‪5‬م ‪=  /2‬ور ا @‪ , 1‬أ&* ‪) [5‬آ‪6‬س ‪ ، 1765-1762 ,= (Calas‬اذ ‪  4‬آ‪6‬س ‪&#‬ا =و‪ . Protestant1#‬ا‪N4= (-#‬‬
‫و ‪ 87 Y‬ا ‪/‬ت و ذ \ ‪ ,‬أ&* أن ‪N Q‬ه ‪ B‬ا ?‪N-2 .1? /S‬ا ا   ‪/7‬آ( آ‪6‬س أم = ن ‪/ /#‬ز ‪ .Toulouse‬و ‪)'= B) (?7 5‬ام‪،‬‬
‫‪ 2‬أدان ا @? ر‪ (p‬آ* ا ‪ b4‬ا ‪N‬ي آ‪ B4# I.‬ا <‪.‬‬

‫‪9 F - 2‬ب‪ ،‬أوهم ا

 أو ' ا`‪ ،‬ا
‪ .‬ا‪!) ،‬آ ا ا‪ ،/.‬دار ا
&‪N‬ء‪ (2004،‬ص‪.21‬‬
‫‪ - 3‬ادوارد ‪ ،'&.,‬ا‪ C‬ا‪،c/‬ص‪.43‬‬
‫ا ‪ 1:‬ا } ا ‪ fc‬ا ن وا ‪"G‬ع =‪/c‬رة ه‪ .G‬ا'‪.‬ن ا ‪ XQ‬ا ‪N‬ي 'ى ان أ‬
‫‪1‬‬
‫‪ <:‬د‪ /.‬آ ة و‪ =-‬ا ‪ 8‬ا @ ا ‪N‬ي "‪  =5 p -4‬وا ‪/‬م وا ‪.„=/‬‬
‫و ‪ ,‬ه ‪ -2‬ا ? و ا ‪ b$‬ه‪ p` 1‬ه( &ة ‪ /-‬و ا‪ ،W‬و @‬
‫و ا ‪4‬ا ن ‪ ,) 6[2‬ا < و ا و  و ا "‪.A‬اذ رس ا ‪ b$‬ا ? ا ي‪ ،‬و ‪@#‬‬
‫ا ‪ , Q‬ا ‪S‬ات ا'‪ &/ /‬أو ا‪JW‬ف ا [ ‪.‬اذن ‪ ?G2‬ا ‪ b$‬ه‪ 12 1‬أ‪?2‬ر‪،Y‬‬
‫" )‪ B‬ا)دة ‪ ##‬ا ‪?2W= 564‬ر … )‪56‬ت &ة ‪ A‬ا ‪/‬ا‪ )= ،A5‬ر‪*)2 Y‬‬
‫‪?2‬ي = ر& ا‪W‬و ‪ ، 8‬آ ‪/‬ل @ أرآ‪/‬ن أن ا ‪ B b$‬و‪ . U‬دا‪ *E‬ا "‪،A‬‬
‫‪ B 1#‬روح ا ‪ ،‬و ا ‪ 8) -‬ا‪7‬ام ا ‪G‬وط ا'=‪ ،&/ /‬ا'&) و ا ‪:‬‬
‫‪ 12‬ا‪4:‬ل ا ‪ *4‬ا ي‪ ،‬و ‪.T‬ج و ‪ */@#‬ا ‪4‬رف ‪ 12‬آ* ا ‪5‬ت ا ر
‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫ا ‪ &/ /:/‬و ا‪.&/ /=$.W‬‬

‫‪&- 1‬ارد &‪5‬ك‪ ،‬ا‪ C‬ا‪ ،c/‬ص ‪.32‬‬

‫‪2‬‬
‫‪Mohammed Arkoun,Humanisme et Islam,édition El Barzakh,Alger.2006.p176.‬‬
 ‫‪ – 2.3‬ا=[ ا‪ 8‬و ا'‪ d‬ا' ‪:‬‬
‫ى ا ‪ |4‬أن ا ‪ ,= 564‬ا ‪ b$‬و ا ‪  /= -c
# ,? 1:‬ا ‪/‬ف ا ? ‬
‫"‪/pJ‬ر" ) ‪5‬ل ‪ \? '" :‬أن ‪ ، "[ 5 f2c#‬أي أن ا ‪ b$‬ا ‪N‬ي ‪ G‬ا'‪ 6:‬‬
‫@ول أ‪ .7‬أن  ‪  f2c Y‬ا ‪/2 ،1:‬م ا‪ p Y = EW‬ا ‪،7/‬‬
‫و ‪c‬ب ا ‪ bG? )  /- c= b$‬أ‪ A< ' B.‬أن ‪.[ 5 f2c‬‬
‫‪#‬ول ا ‪ )G‬ا و‪/& 1:‬ز‪= b‬و‪ ،1?#‬ا @`* )‪3+& 8‬ة ‪‰ *=/.‬داب‪ ،‬ا ‪,= 564‬‬
‫ا  ع و ا ‪2 1:‬ل‪ :‬إن هك ‪/:‬ء ‪#‬ه( =‪ ,‬ه‪ ,N‬ا <‪ ،,2‬و&‪ A‬ذ \ إ ‪ 8‬أن ا  ع‬
‫‪ *$‬ا ا‪ (+‬ا‪=W‬ي = ا ‪ *$ 1:‬ا ]‪ I5‬و ا اه‪ ،,‬و ا [‪ Q‬ا ‪ -@ 1‬ر&ل‬
‫ا ‪ 8) :‬ا ‪ ،,$‬ده ا ‪ 8‬أ‪4G (-.‬ون =ه ه]'ء ا ‪/: 2 .,$‬ن رآ‪/‬ن‬
‫أ‪=) (-.‬ون )‪ 8‬ا ‪ , (p‬آ* ا ["… ا ‪N‬ي @‪ ،(-= q‬و )‪ 8‬ا ‪ , (p‬ا‪8) (-+6:‬‬
‫ا @‪ ،X‬إ' أ‪4G (-.‬ون =ن ا ‪ ,$‬و ا  )‪/ / ,‬ن )‪ 8‬ا  * و )‪ 8‬ا ‪,3‬‬
‫‪1‬‬
‫=?‪.B‬‬
‫ ?‪ ,E; ,‬ون أ‪ , r B.‬ا [ورة أن ‪/?#‬ن هك ‪ 4<5‬آ =‪ ,‬ا ‪b$‬‬
‫و ا ‪ ,? 564 2 ، 1:‬أن ‪/?#‬ن )‪ ?# 56‬اذا آ‪ 12 (# I.‬خ `@‪ 1‬و ‪= 12‬‬
‫دا‪ 1J‬م‪.‬و =ءا )‪ 8‬ذ \ ‪"# ,? ' ،‬ه* ا ‪ 564‬ا ‪ ,= S/‬ا ‪ 1:‬و ا ‪،b$‬‬
‫‪= :: ' i7‬ون ‪ ،2S‬و ' ‪= 2$ 84‬ون ‪ * 5 , 1) "#‬ا ‪12 1:‬‬
‫=ا… )‪ ، B‬و ‪ 12 -&# (S ,‬ا ‪/‬ا‪ A5‬ا ‪ B [ 14‬ا ‪.1/‬‬
‫إذ ‪ *$‬ا ‪ 12 b$‬آ* "‪` A‬م ا‪W‬ن ا ‪N‬ي @‪/‬ل دون ‪7‬وث ا
ق ا  ‪ 1‬ا ‪N‬ي‬
‫‪ [5 r‬ا ‪ ,J/‬و ا ‪/‬ا‪ J‬و ا @ة ا'&)‪ ،‬وه‪N‬ا ‪ 14‬أن ا ‪/@ ,$‬ن‬
‫]و  ‪/2 1##‬ق أ‪?O‬ل ا ‪ 2$‬و [‪.-‬‬
‫و ا اه‪# ،‬ض إ ‪Q‬ء ?*  ت ‪/#‬ا& ‪ +S‬ا ‪c‬اع و ا [د =‪ ,‬ا ‪b$‬‬
‫و ا ‪ ،1:‬أو =‪ ,‬ا @آ( و ا @?‪/‬م‪ ،‬و‪ -‬آ‪ I.‬ا ‪c‬ت و ا ت ‪ ،‬دا‪3 I‬ا‬
‫ا ‪ 564‬ا ‪ ,cE ,= r ، +5 X‬ود‪= ،,‬ر  ه‪,X ، 1 <5 ,= +5 1‬‬
‫@‪/‬ر أ`* ‪ k< \ N2 ،‬ا ‪ /[4‬وا ? و ا ) ‪ 12‬ا‪W‬دوار =‪ ,‬ا ‪1:‬‬
‫و ا ‪= :: ' i7 ،b$‬ون ‪ ،2S‬و ' ‪= 2$ 84‬ون ‪* 5 , 1) "#‬‬
‫ا ‪= 12 1:‬ا… )‪ B‬و‪ 12 -&# (S ,‬ا ‪/‬ا‪ A5‬ا ‪ B [ 14‬ا ‪.1/‬‬

‫‪- 1‬ادوارد ا‪ ،'&.‬ا‪ C‬ا‪،c/‬ص‪.22‬‬

‫آ ‪/‬ل )‪7 1‬ب ‪ 12‬آ=‪ B‬أوهم ا 
‪ ،‬أن ‪ ?G‬ا ? ‪ 12 ,?#‬أ‪?2‬ر‪N = Y‬ات ‪،‬‬
‫أي ‪ B#'/ 12‬ا `ة )‪ ,‬ا ‪ (-‬و ا ‪ ،
G‬أو ‪ 12‬ه"‪ B‬ا ‪ 4‬رس و ا @* ‪.‬‬
‫و ‪N‬ا ‪2‬ن ‪ -‬ا ? ه‪ B#) "# 1‬ا ‪ /-‬و أدوا‪ B#‬ا ‪ # ،"-‬آ أن ‪?G‬‬
‫ا ‪ B#:: 12 ,?# 1:‬ا ‪3&4‬ة )‪ ,‬ا"د ا‪ =/&W‬و ا @‪/‬ل ‪6?G‬ت ا ‪4‬ة ا ‪1‬‬
‫‪ /‬ه ا ‪/‬ا‪ A5‬ا'&)‪ .1‬و ‪N‬ا ‪2‬ن ‪ B-‬ه‪ i@# 12 1‬ا
<‪ q‬و ا ا… أو ‪*4# 12‬‬
‫‪1‬‬
‫ا ‪ *+:/‬و ا'&اءات‪.‬‬
‫و ' ‪ *) 14‬آ* ‪<5‬ع =
‪ B`/c‬ا ‪ *c‬ا @‪ (:‬أو ا'‪4 :‬د ا  دل‪= ،‬ر  ‪14‬‬
‫‪" kE‬ل ‪#‬او ‪ ,= 564 f 1‬ا ‪ 2$‬و ا ‪ :‬أن ‪/?#‬ن " و ‪ 84= . 42‬أن‬
‫]دي ا‪.‬ح ا ? )‪ 8‬ا "ل ا ‪ 1:‬ا ‪ B:: Q# 8‬ا ?‪ ،‬و =‪ B f *?G‬ا=?ر‬
‫ا?‪.‬ت &ة * و ا ?‪ ،‬آ ]دي ا‪.‬ح ر&* ا ‪" 8) :‬ت ا ?‪ ،‬إ ‪8‬‬
‫‪ Y?2 Q#‬ا ‪ 1:‬و =‪/c‬رة ‪ B f#‬ا‪O‬ق ا?‪.‬ت &ة ‪ *4‬و ا =‪ 8) .‬ه‪N‬ا‬
‫ا @‪ ,? /‬أن ‪ # 56) G#‬دل ‪ $‬و ‪6E *)#‬ق‪ i@= ،‬أن ‪ :: Q#‬ا ?‪(- ،‬‬
‫‪ kE 12‬وا‪?2 A5‬ي ‪ B4 Q#‬ا ‪/ = 564‬ا‪ A5‬ا ‪ ،1:‬آ أن ا=اع ر‪:‬ت ‪::‬‬
‫&ة ‪ kE 12 (- ،‬وا‪ B4 Q# 14" A5‬ا ‪?2W= 564‬ر‪.‬‬
‫إن ا 
 ا ‪ , *4"# $‬ا‪.T‬ج ا ?ي "د "ر‪:‬ت ذه <‪ )/‬ا ‪c‬‬
‫= ‪Q‬ات ا "‪ 4‬و ا وف ا ‪ = .A" )/X/‬أن ا ‪/G‬اه ا ر
 ‪]#‬آ‬
‫)?‪ r‬ذ \‪ ،‬و ‪#‬ى أن ا ? و ا "‪=) A‬ه‪ Y‬ا ‪ :‬و ا'&)‬
‫و ا'‪c5‬د ( ‪7 12‬آ د ?? ة‪.‬‬
‫و ه?‪N‬ا ‪ k2/2‬ه‪N‬ا ا ‪/c‬ر ا ‪N‬ي [‪3&7 A‬ا وه =‪ ,‬ا ‪ 2$‬و ا ‪ ،:‬و "د ا ‪2$‬‬
‫و ا ‪ , ,$‬ا‪.‬ءا‪ (-#‬ا ‪ :‬و ا < ‪ f c .‬ا ‪/$‬ن آ ‪/:" (-c‬ن ر‪,#‬‬
‫  ‪" S.M Lipset:I‬ه( أو ‪ \K‬ا‪
OW‬ص ا ‪ ,? ,N‬أن ‪ .‬ا ‪ )= - (-‬ره( ‪\#‬‬
‫ا ‪ K‬ا ‪ 12 5Q‬ا‪.‬ج ا‪?2W‬ر‪ ،‬و ‪6‬ءم ه‪N‬ا ا ‪ A b4‬ا <ح ا ‪Y"#'= S‬‬
‫ا ‪ 1U/‬ا ‪N‬ي  ئ ‪ -# ,‬ا'‪.‬ق وراء ا [ ا "‪ /-2 ،4‬ى أن "ا ‪,$‬‬
‫ا ‪ (- ,‬ا رة )‪ 8‬أن ?‪/./‬ا أآ‪ A  # $‬ا ء ا ‪ ،15/‬و ه‪ /‬ذ \ ا ء ا ‪N‬ي‬
‫‪2‬‬
‫‪G.'= 3‬ر و ا'‪#‬ع ‪ ,) 6[2 ،‬آ‪= B./‬ءا "‪.‬‬

‫‪9 F - 1‬ب‪،‬ا‪ C‬ا‪،c/‬ص‪.16‬‬

‫‪ - 2‬ر ا'‪ IG‬ز!م‪ ،‬اى ا&‪ &,‬و ا‪) &+‬د‪G‬ان ا
‪F‬ت ا!‪ ،&.‬اا‪ ،( 2007،‬ص ‪.217‬‬
‫‪ p‬أن ا ‪/G‬اه ا ر
 و ا ‪/‬ا‪N?# 45‬ب ه‪N‬ا ا'د)ء‪ ،‬و ‪) ,) bG?#‬م ا‪c.‬م ا ‬
‫ا ‪ = ,) 2$‬أ= ا "‪ A‬ا ‪ :‬و ا'&) و ا'‪c5‬د‪ -& ,2 .‬ا ر„‬
‫ا‪W‬ورو=‪ 2 1‬ا‪/- k$ .‬م ا ‪ ([E 12 b$‬ا ‪c‬ا)ت و ا ‪[5‬ت ا ‪ -#-O 1‬أورو=‪،‬‬
‫و ا ‪ IX/5 1‬ا‪ r:W‬ا ‪ A" :‬ا ‪ 12 1.‬ا ن ا ‪ ،G) A:‬و ‪4 5‬‬
‫ا ‪/$‬ن دورا ه ‪ 12‬ذ \‪/5 i7 ،‬ا ‪.‬ا `ر "‪ ،(-4‬و وا&‪/-‬ا ا <  ا @آ‬
‫‪1‬‬
‫و ا ?‪.‬‬
‫‪ ,? 62‬أن ‪ f c#‬ا ‪E A `E " 2$‬رج أ‪/:‬ار ا "‪ ،A‬و ه‪ 1‬ا ‪I4& 1‬‬
‫"‪ "3=/p‬وز ا ) ا‪ -) 12 1. W‬ا ز ‪/‬ل =‪ B.‬آ ‪ A:‬آ ا ‪Y A[ 2$‬‬
‫)‪.B: 8‬‬
‫و ‪ ,‬ه  ‪ ,  ,‬وا‪ A5‬ا ر‪ :‬أه ا ور ا ‪N‬ي ?‪ ,‬أن ‪ B 4‬ا'‪.‬ج ا ‪3‬ي‪،‬‬
‫)‪/= ="  4# 7 8‬رد‪ 12 Pierre Bourdieu /‬ز‪ 737‬أو ‪ )O r?#‬أي‬
‫‪ <:‬أو ‪ G.‬أو ‪ -#/ (3#‬ا‪ .2"&/ /W‬و =ءا )‪ 8‬ه‪N‬ا ا ‪/c‬ر ‪/2‬ا‪ b5‬ا 
‬
‫ا ‪ , # $‬ازاء ا [ ا ‪/# 1‬ا&‪ ,2 ،--‬ا ‪ 4= 1? , ,$‬أدوار ا ?‪ /‬رس‬
‫‪ 12‬ح ا @ة ا ‪ :‬و ا'‪c5‬د‪ ،‬و ‪ (# |2 , (-‬ا‪ B :‬ا‪ 56EW‬أم ‬
‫‪.4" [5 , BX4‬‬
‫و ه‪N‬ا ه‪ /‬ا ‪ b$‬ا ‪N‬ي )‪&" Y‬ن =‪/‬ل ‪:‬ر‪ ,7 ،J.P.Sartre "#‬و`‪ B /= B‬ه‪/‬‬
‫"ذ \ ا'‪.‬ن ا ‪N‬ي رك و ‪ 14‬ا ‪4‬رض ا ‪ B2 (+‬و ‪ 12‬ا "‪ ,= A‬ا @‪ ,) i‬ا @‬
‫ا ‪ 8) #  A) 4‬آ* ذ \ ‪/X ,‬ا=‪ q‬و‪ (4‬و =‪ ,‬ا‪ &/ /W‬ا ‪+‬ة )‪A‬‬
‫‪ , -/‬ا ( ا (‪ .‬و ه‪ /‬ذات ا ‪ b$‬أو ا ? ا ‪N‬ي ‪@#‬ث )‪& B‬ل ا ‪,‬‬
‫ا‪ 7 1.Q2W‬أ‪O‬ر ا ‪ 8‬أن ا ?‪/4",‬ن = وح ا  ا  و 
‪12 -./‬‬
‫ا&‪ (-X 4‬و ا * ‪X7 12‬ه( ‪ 1? ،‬وا ا  * ا'‪ ،1..‬و [‪/K‬ا ا <‪k‬‬
‫‪3‬‬
‫‪=W‬ء أ‪ ،(-‬و ‪O‬وا ا ‪/: 8‬اء ا  *"‪.‬‬

‫‪7 - 1‬م ‪!7/‬ر‪ ،‬ا‪ C‬ا‪ ،c/‬ص ‪.11‬‬

‫‪/ &&/ - 2‬رد‪ ، G‬ا! و ا ‪ '
F 7 ،‬ا‪4‬م ‪ '
F /‬ا‪ ) ،.‬ا‪1‬ب ‪ :‬دار ‪/7‬ل ‪ ، (1990 ،‬ص ‪.56‬‬
‫‪ '., - 3‬ا'‪ IG‬ا‪/‬اه&‪ &7 ،Q‬اة ‪ ._ I&/‬اار و ا‪ IG5‬ا‪.‬ب‪ ،‬ا‪'.‬د ‪F ) ،4‬ن‪'+! :‬ى ا‪ 5‬ا‪ ،(/.‬ص ‪.38‬‬
‫و =‪) *?G‬م‪-2 ،‬ك ‪c#‬ت )ة ‪#‬و ‪ 56) I‬ا ‪ < = ,$‬و ا "‪, A‬‬
‫<ت 
‪  - :‬ه‪ ،*O /‬و ‪# , -‬ول ‪ , 4 <.‬أ‪.‬ط ا ‪,= 564‬‬
‫ا ‪ ,$‬و ا <‪:‬‬
‫أ‪ (-5/ i7 ,2 -‬ازاء ا ‪ -‬ا‪/ " (-.2 1&/ /W‬ن =‪/c‬ر ‪4‬دة‪/# i7 ،‬زع‬
‫‪/‬ا‪ (-5‬وا‪ (-#=":‬ا ‪ 8‬أر=‪ 4‬أ‪.‬ط و ه‪ ،1‬ا ‪ q‬ا  أو ا اه‪ (S ,‬ا ‪ q‬ا وم‬
‫أو ا د ‪ ،‬و ه أآ‪ $‬ا‪.W‬ط ‪#  ) )/O‬ر„ ا ‪ ,= 564‬ا ? و ا ‪.:‬‬
‫أ ا‪ f1‬ا=‪ /-2 e‬ا ‪ q‬ا @ و ا ‪N‬ي ‪'@= q #‬ت ‪2‬د و ة ‪U‬وف ز‬
‫‪ ،`E‬و أ‪E‬ا ا ‪ q‬ا دد و ه‪ /‬أ[ ' ‪U *$‬هة )‪ ،‬وه‪ , /‬ا‪.W‬ط ا @‪+‬ة‬
‫‪ p‬ا ة ا ‪ A †4# 1‬أي ‪ A *?O‬أ‪?O‬ل ا <‪.‬‬
‫ب‪ -‬و ‪ i7 ,‬و‪ (-4X‬و و)‪ (-‬ا < ‪ 5 (-[4 2 ،1‬ا @‪ *?G= k‬دا‪/& = (+‬از‪ .‬و‬
‫< ‪ k‬ذ \ )‪ 8‬ا 
‪ ),cc‬ا
اء( ا‪&W‬اء ا ‪N‬ي ‪/QG‬ن ` ادار ) ‪12‬‬
‫ا ‪ )c‬و ا ‪/‬ك‪ ،‬وه( ‪/?G‬ن "`‪/‬ة ا ‪" ,‬‬
‫‪ -A#Une élite de gestionnaire‬ا ‪ <: 8) -#<: .& 8‬ا ]‪:‬ت‬
‫=‪6‬آ‪ -‬أ‪ 12 -:‬ه‪ YN‬ا ‪G‬آت‪.‬‬
‫و ه( ‪ -. 12‬ا‪/QG W‬ن ‪/‬ا‪ A5‬و‪ ,= <:‬ا &‪/‬از ا ? ة و ا &‪/‬از‬
‫ا ‪Qc‬ى‪ .‬و 
م =‪ |4‬ه]'ء  ‪O‬ة "ا ‪/c‬ة ا @آ" ‪L’élite au pouvoir‬‬
‫و  ‪ b‬ه]'ء ‪ ,‬آ ر ا‪ JW‬ء و ا ‪ 2@c‬و ا ‪ ,$‬و أ`@ب ا ‪/.‬ن‪،‬او  ?‪ ,‬‬
‫‪3
= (-.‬ا‪.‬ت ا ? أو ‪ *4‬ا ? ‪ ,‬ا <‪ 
# ,)/‬ا ]‪:‬ت ا @?‪/‬‬
‫‪1‬‬
‫و ا'‪?7‬رات ا ? ى‪.‬‬
‫ج‪ -‬ا‪ 2X‬ا ‪ 8‬ا ‪ bc‬ا ‪/-G‬ر ا ‪N‬ي ذآ‪p /./<.W =: Y.‬ا‪ 1G‬ا ‪N‬ي )‪/‬‬
‫  @‪ ,) i‬ا ‪ *" 12 b$‬ا ‪564‬ت ا'&)‪ ،‬أي )‪56‬ت ا'‪.‬ج‪ ،‬و ‪4= B , # 5‬‬
‫‪2‬‬
‫ا @‪/c (-.= (-) i‬ن ‪ :‬ا ‪ 8‬ا ‪ b$‬ا ‪/[4‬ي و ا ‪ b$‬ا ي‪ .‬آ ذآ‪ .‬أ‪..‬‬
‫و ‪ `6E‬ا ‪/‬ل‪ 2 ،‬ر  آ‪  IG‬ه‪ YN‬ا ‪c‬ت )‪ ,‬أ‪.‬ط ا ‪ ) ,$‬ا ‪A *4‬‬
‫ا < و ا "‪ ،A‬آ‪  IG‬أ[ )‪) ,‬م ‪ r."#‬ه‪ YN‬ا 
‪ 8) .‬ا ‪|4= , r?4‬‬
‫ا 
 ا‪EW‬ى‪/ (-2 ،‬ز)‪/‬ن =‪) ,‬ة ‪/‬ا‪ A5‬ا&)‪ ،‬و  ‪/‬ن ‪/‬ا‪ 12 p b5‬ا  ‪،,‬‬
‫‪ ,) 6[2‬أن و‪ (-+U‬و أه‪ (-‬ا'&) ‪ A" , I #‬ا ‪ 8‬أ‪|4= 12 .E‬‬

‫‪/. - 1‬ر ا ‪ ,‬زم‪ ،‬ا &‪ A‬ا =‪ ،k‬ص ‪.218‬‬

‫‪5 R- 2‬ي‪ ،‬ا‪ C‬ا‪،c/‬ص ‪.27-26‬‬

‫ا "‪4‬ت ‪?#‬د ‪#‬ب ه‪ YN‬ا 
 ‪ ,‬ا 
 ا @آ‪7  *$ ،‬ث ‪ 12‬ا ‪ ,c‬ا ‪ 1‬آ‪/‬ن‬
‫‪ -2‬ا ‪/4‬ن ‪6E‬ل ا‪7  J /J *7‬آ ‪ ,‬ه‪N‬ا ا ‪/‬ع‪.‬‬
‫و ه‪N‬ا  أ‪O‬ر ا ‪ B‬آ‪ ,) B$7 )  2 r‬ه‪ YN‬ا 
 ا ‪ 1‬و`‪ I‬ا ‪ 8‬ه‪ YN‬ا ‪ #‬‬
‫=[* ا ‪ (4‬ا ح أم ‪ ) , `E K2‬ا س‪ ،‬و ‪ 12‬ا ‪ ". -‬ا اه ‪/$‬ن ‪12‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ 7‬ذا‪7  J (-#‬آ ‪ +c
= (# ،‬ا‪ -.W ،2X‬ذات ‪ 1+J A=J‬وورا‪.1S‬‬
‫و ‪ 12‬ا ‪ c4‬ا @‪ i‬أ` ‪ YN- f‬ا 
 أه =رزة‪ ,?  ،‬أن ‪ , B 4#‬أدوار را‪+‬ة أو‬
‫اه ‪ 12‬أ‪7‬ب 
‪  i7 ،‬ز دوره( ا "‪4‬ت ا ‪ 1<4# 1‬وز‪ 4 .‬ا [‪/‬ا=‪q‬‬
‫و ا ‪<4‬ت ا ‪ )` ) 4‬ا ار‪ .‬و ?‪ ,‬أن 
‪ 1‬ه‪N‬ا ا ور و ‪ *c‬ا ‪7 8‬‬
‫ا
‪/‬ف آ ه‪ /‬ا ‪G‬ن ‪= 12‬ان ا ‪ ( 4‬ا ‪ *c )،i $‬ا ‪/?4‬ن ا ‪ 8‬ا @?(‪ ،‬وه‪N‬ا ‬
‫'‪ B7‬أ‪ 1$ 7‬أ? ا ‪ #6‬ا ‪N‬ي ‪/‬ل ‪":Y# 12‬ان ه ا ‪ ,?4‬آ‪14# I.‬‬
‫ا'‪E‬ء او ا
‪/‬ف ا ?‪ |4 1‬ا ‪ ,$‬و ه‪ /‬ا‪ W‬ا ‪N‬ي ‪6E , k@#‬ل ر‪:‬‬
‫ا [‪/Q‬ط )‪ 8‬ا‪ (-<G.‬و ا ‪/$‬ن ‪4‬ون =   ‪"# ,?4‬ا ‪ G‬ا ‪ 2.1:‬و ‪*4‬‬
‫ه‪N‬ا ا ‪ 12 #/‬ا ‪ 564‬ه‪ /‬ا ‪N‬ي د‪ |4 = A2‬ا ‪ ،,$‬ا ‪ 8‬ا ‪ A:/# 8) *4‬ا ‪G‬رآ‬
‫ا ‪ ،:‬و ا ‪ 8‬ا )‪/‬ة ا ‪ 
# 8‬ا م ا ‪ , 1:‬ا ‪?4‬ة ‪. * Militarisation‬‬
‫و ا ‪ "4‬أن =‪ |4‬ا ‪ ,$‬ا ر‪ 12 ,‬ا ‪ ( 4‬ا ‪" 1=4‬ون ا ‪p/‬ت ا ?‪  2‬‬
‫ا ر‪ :‬ا ?‪/#‬ر ‪/)/ # * : 12‬دة أو )ا  ‪/G‬دة‪ ،‬وه( ' ‪/‬ر)‪/‬ن ‪(# 12‬‬
‫ا ‪@ f+c‬آ( ‪ ،B<# , 3‬آ ه‪O /‬ن & ا ‪/G‬رات ا ‪ (. -5 1‬ا <ر ‪،‬‬
‫و ا ‪:-c
 1‬‬
‫‪ -‬ا @آ( '  ا ‪ 8‬ا ‪ *$‬ا ‪ 14# 1‬ا "= ا ‪/$‬ر @‪" : -‬ح‪:W2 ،‬س‬
‫ه‪ /‬ا'‪2.‬ع ‪ /@.‬ذ \ ‪ -‬آ‪ b‬ا‪ A5 , W‬و ا‪-<X‬د و ‪* : 12 ،1)& A5‬‬
‫‪ |/#‬أرآن ا م ا (‪.‬‬
‫‪ -‬دام ا [ل ا ‪ 1=4‬ا ‪7/‬وي ‪-‬ف ا ‪ 8‬ا‪ 5‬دو  ا ‪7/‬ة ‪@ /-2‬ج ا ‪/S <: 8‬ر‬
‫آ‪# 3‬رس ا ‪ b4‬ا ‪/$‬ري‪/= ،‬ا‪ <:‬دآ‪/#‬ر و‪7‬و ‪/S‬ر‪...‬‬
‫‪ = -‬ان ا  ا ‪5/‬ا‪c 1J‬ف ا ‪ 8‬ا ‪ 7‬ا ‪ , ?G‬ا ا‪ 7 *$ J‬ا ?‬
‫‪3‬‬
‫و ا ( و ا ‪ ,)  4‬ا أي ‪ " \ N ،‬ر‪ :‬ا ‪ b4‬ا ‪/$‬ري دون ر‪ 7‬أو ‪.O‬‬

‫‪7- 1‬م ‪7/‬ر‪ ،‬ا ة و ا‪ ،C+‬ا‪ C‬ا‪،c/‬ص‪.85‬‬

‫‪ - 2‬رو‪/‬ت ‪ ،QG/‬ان و ا&‪ `8F 7 ،,‬أ‪Y '9‬اد‪ ،‬ا
‪ .‬ا&‪) ،‬اهة ‪ :‬دار ا‪.‬رف‪ ،(1985 ،‬ص ‪.27‬‬
‫*‪'A7‬د ا‪ .! Q.‬ا‪5.‬ة‪"$„/ Militarisation‬اوح أو ا&‪ ,‬ا‪ G5.‬ا‪ D G5F ,Y/ +A7 +‬و ‪„/ I!Y7‬ن‬
‫ا‪5‬ءة ا‪ G5.‬ه ا‪ %‬ا‪ ،F‬ا)ي ‪ ،K&A+ .7‬و ا‪ CN7 +‬آ ا‪."I&G5.  6‬و ‪ 'G‬أ‪ ،Z‬أ!&‪I‬‬
‫ا‪'G$‬ي‪،‬ا‪5.‬ة و ا!‪  I‬ا‪6‬ق او‪ ,‬ـ‪&P„7 ،‬ه ‪ F‬ا‪ &+‬و ا'‪G‬ا‪)،&8‬اهة‪،‬دار ا‪6‬وق‪،(1991،‬ص‪.75‬‬
‫‪ &/ QG' - 3‬ر‪"،‬ا‪ QZ‬ا‪ &/.‬و ا'‪UG‬ا‪ I&/ &8‬ال و اا‪ ! ،"CU‬ا‪'9‬ة‪&/،‬وت‪ ،‬ا او ‪ ،‬ا‪'.‬د ‪(1985 
+
,)،12‬‬
‫ص ‪.19-12‬‬
‫و `‪ 7‬ه‪ YN‬ا ‪7 12 <=X r f+c‬آ ا‪6.‬ب )?ي‪ ،‬آ ‪?O 1 p k4‬ي‪،‬‬
‫ا‪ .‬ه‪ 1=) ? /‬و‪7‬وي ‪ NE ' 5‬ا @?م =‪ ،B@+c‬و ?‪  # ,‬ا ‪ YN-= A‬ا ‪/c‬رة‬
‫‪1‬‬
‫"‪. 4‬ءل ‪ B4‬ا ‪ 8‬ى ?‪ 7c ,‬ه‪ YN‬ا  رات أن ?‪/‬ن ‪!!...$‬؟‬
‫و =‪ 4‬ه‪N‬ا ا ‪4‬ض‪  ,  ،‬أن  ‪/‬ل ا ‪/? ' b$‬ن = [ورة اد‪ 1.4 2‬ا و‬
‫و ا [ل و ‪@#‬ي ا ‪ @c‬ا ‪ ،A" 4‬و ‪ ::‬ا "‪4 = A‬ل و ا‪W‬ن‬
‫و ا ‪5/‬ا‪ ) J‬و`‪ (- /‬ا ‪ 8‬ا @?(‪..‬‬
‫‪/? 2‬ن ا ‪ r?4‬ه‪ /‬ا ‪' }7' ?2 f@c‬زو* ‪/$ 2 Lasswel‬ن ‪ 12‬ا ول ا ‬
‫"‪/-‬ن إ ‪ 8‬أن ‪/@ c‬ا ‪5‬دة ‪7‬آت ‪ p‬ا ‪5/‬ا‪ ،J‬و أ‪/)3 (-.‬ن ا ‪ 8‬أن ?‪/./‬ا‬
‫‪2‬‬
‫‪ ( ?7‬ا‪ :‬اد ‪. /O‬‬
‫أ‪ -‬ذج ا=[ ا' ‪:8‬‬
‫‪ 12‬آب "ا ‪ b$‬ا ‪ ,=...1:‬ا < و ‪ &7‬ا ‪# ،"A5/‬ول ا ] ‪  ) b‬ا‬
‫)دل‪ ،‬وه‪ = 14 5. /‬را‪:‬ت ا ‪ 4 J ،2$‬ه‪N‬ا ا ‪N2 ، b$‬آ أن "ا ‪ b$‬ا ‪1:‬‬
‫ ‪ B= 12 - O r‬ا ‪N‬ه و ا‪/= 56EW‬ا‪ , Y‬ا ‪ p ,$‬ا ‪،: = ,4‬‬
‫و ‪ AX/‬ا‪ (-) B26E‬ه‪ /‬ا‪ (-6:‬و ر‪X‬ه( = @ث ‪ (-‬ا‪3") , 56<.‬ه( )‪,‬‬
‫ا‪[@:‬ر و‪ *+:‬و‪ *4 (-‬ا <‪.‬‬
‫و ‪/X 12‬ء ه‪N‬ا ا ‪" f c b4‬ا ‪ b$‬ا ‪ 1:‬ه‪ /‬ذ \ ا ‪/‬ذج ا ‪N‬ي ‪ 1‬ا ‪8‬‬
‫ا "‪ A‬و ‪ ، B2S ,)  4‬و)‪ ,‬و)‪ ، B‬وه‪ /‬ا ‪ kJ‬ا ‪ ،1:‬ا ‪N‬ي )‪(:= ، /‬‬
‫ا "‪ ،A‬ا ‪ 8‬ا‪&:‬ع ا ‪ f c‬و ا‪4:‬دة ا @‪/‬ق ا
` =‪ 4‬أن )‪ I‬ا‪ .W‬ا ‪:‬‬
‫‪3‬‬
‫)‪c 8‬در‪." -#‬‬

‫‪ -‬إن ا
‪ `/c‬ا‪ ::W‬ا ‪ b$ 3# 1‬ا < أي ‪ <:‬آ‪ I.‬ه‪) 1‬م ر‪:‬‬
‫ا  =‪/c‬رة وا‪ Y"# 4:‬ا < ا ‪ 1 1‬إ ‪ -‬أو  ر ر‪ ، -:‬وإن و&ت‬
‫‪42‬دة  ‪/?#‬ن دا‪ *E‬أرو‪ 5‬ا < ذا‪
# ' -#‬ج )‪"= /-2 ، -‬د أن ?‪/‬ن ‪A‬‬
‫ا < آ@ل ]ي ا < و ‪X r‬ور ً أن ?‪/‬ن ‪/ /-2 -2 ً U/‬م = ور‬
‫ا  ي ‪42W‬ل و‪-&/#‬ت ه‪ YN‬ا < ‪.‬‬

‫و‪ ,‬ه ‪.‬ى أن ‪ b$‬ا <  ‪/ , ً - ً /‬ت ا ‪ b$‬وه‪ /‬ا  ‪i7‬‬
‫‪ ، < bU/ B.= b`/‬و‪4 5‬د ‪ b$ B&/#‬ا < ا ‪/? 2 :‬ن د ً أي ذا‬

‫‪5 R- 1‬ي‪ ،‬ا‪ C‬ا‪،c/‬ص‪.31‬‬

‫‪- 2‬رو‪/‬ت ‪ ،QG/‬ا‪ C‬ا‪ ،c/‬ص ‪.82‬‬
‫‪ 3‬ه‪ ($‬ا "=‪ ، 1‬ا ‪ b$‬و ا < أو ا‪  ?O‬ا ‪/‬ة و ا وح ‪http://www.assuaal.net/essies/essies.125.htm‬‬
 ‫&‪ 4‬د أو ?‪/‬ن )‪ ً.‬ذا &‪6?2 .) 4‬ه ‪/:‬اء ‪ 12‬ا ‪ , b5/‬ا < ‪,‬‬
‫‪ $7‬أ‪] -.‬دن و‪ - U‬وا‪7‬ة وه‪ 1‬ا   ‪$ 12 ،‬ل ا ‪/‬ذج ا‪W‬ول هك ا ‪-‬ء‬
‫وا ‪/‬ن و‪/QGُ ,‬ن ا ` ا  ‪ 12‬ا و  آ‪2T‬ء أو ‪:] 12‬ت ا‪W‬و‪5‬ف‬
‫أو ا‪T‬ر‪O‬د ا ‪ 1‬أو ‪ 12‬ا‪5W‬م ا‪W‬آد ا  ‪ 12‬ا "‪4‬ت ‪ ،‬و‪$ 12‬ل ا ‪/‬ذج ا ‪1.$‬‬
‫ا‪/6)T‬ن وا ‪/$‬ن وا‪W‬آد‪/‬ن وا ‪/$7‬ن ا ‪/.4‬ن ) ‪/QG‬ن ‪ 12‬دا‪ *E‬ا <‬
‫‪/:‬اء آن )‪ (-‬إ)‪ ً 6‬آ ‪ 12‬وزارات ا‪6)T‬م وا ‪ b@c‬وا "‪6‬ت ا =‪ ،- 4‬أو ‪ً 2S‬‬
‫آ ‪ 12‬وزارات ا ‪ ، 2$‬أو أآد ً أو =@‪/: ً $‬اء ‪ 12‬ا "‪4‬ت أو ا ? ت ا ‪ 4‬أو‬
‫اآ‪ 3‬ا @‪/‬ث ا =‪ 4‬و  ‪ ،‬وه‪N‬ا ' ‪ 14‬أن آ* ‪ 12 *QG ,‬و‪ b+U‬ا ‪/‬ذج ا ‪1.$‬‬
‫‪1‬‬
‫?‪/‬ن ‪/? 5 *= ً .) q2‬ن د ً ‪.‬‬

‫ا ‪ (-‬أن  "‪ ,= A‬ه]'ء ه‪ /‬ا‪2‬د ا  ا ‪ < B&/‬ا ‪ً@# :‬ا ‪ ،‬وه‪N‬ا ‪ 14‬أن‬
‫ا ‪  b$‬ا ‪c‬ا‪ 5‬وا'‪ 12  6:‬ا أي ‪ ،‬إ' أ‪3 B.‬م ا ارك ه ‪ i7 ،‬أن ‪,‬‬
‫‪ ` 12 *QG‬و=‪/c‬رة أآ‪ً@# $‬ا ‪ 12‬و‪ b+U‬ا و  و' رس دورًا ‪ ً  #‬‬
‫‪/#‬م =‪ B‬ا < ‪E  4‬رج )‪ ,‬ه‪N‬ا ا ‪/c
= ، bc‬ص ا ‪ }76. ,$‬أن )  ا' ‪B‬‬
‫=‪ 33‬وي =‪ ,‬ا ‪ ,$‬ا ‪ ,4‬ى ا و  ا < ‪ ،‬و=‪ ,‬ا ‪ ,$‬ا <‪ ,/‬ا ‪,N‬‬
‫‪G‬رآ‪/‬ن ‪ 12‬ا <ة )‪ 8‬ا و  وا "‪ .A‬و=@ إ‪ ، )6J‬أ‪ p‬ا ?ّب ا ‪4‬ب '‬
‫‪/‬ا‪/2‬ن =‪ 8) 33‬رأ‪N-= B‬ا ا
‪/c‬ص‪. 2‬‬

‫‪N‬ه )  ا ‪ً4= b ,7‬ا ‪ 56) 12‬ا ‪ /-2 ، 1: = b$‬ى أن ا ‪' 5 1:‬‬
‫‪ q2 54‬ا ‪ 54 *= b$‬ا ‪ -# ' 5 " 2$‬ا ‪G‬وخ وا‪ @X‬أو ‪7‬دة ‪2 12‬ات‬
‫‪ 12 `E ، 4‬أز ا ‪E‬ء وا ‪/4c‬د ‪  ،‬دام ا ‪5 1:‬درًا )‪ 
# 8‬ا ‪2$‬‬
‫‪ 6‬ا م =‪ -‬ا‪2T‬ء وا   وا ‪ ، “/‬إ‪2X‬‬
‫
 )‪ B‬ا ‪ ، 1/‬و دام ا ‪ً  b$‬‬
‫إ ‪= 8‬وز‪ Y‬أ[ ً ‪6E ,‬ل ا  ا ‪. :‬‬

‫أ إذا رس ا ‪ B7 b$‬ا ا‪  = 1J‬وا'‪6E‬ف ‪ ،‬أو ( ( = ور ا ‪/‬آ* إ ‪،B‬‬
‫‪ = ' N+42‬أن ‪ A‬ا
‪6‬ف =‪ ,‬ا <‪ ، ,2‬و‪ "  ً p‬ا ‪ r 1:‬إ ‪  54 8‬ا ‪b$‬‬
‫' ‪ k4# -.W ،‬ا ‪ *4‬ا ‪1:‬‬ ‫و‪ *= Y7‬و‪  54‬ا ‪ 2$‬أ[ ً ‪ً 4 ،‬ا إه ‪#‬ف ًا أو ‪ً E‬‬
‫و‪ B k
#‬ا ‪=/4c‬ت ‪ ،‬وآ‪ ، ً ) Y 4  8) *= = 3‬أي ا‪6)T‬م ‪ًَِ4ِ ُ ،‬ا ا ‪2$‬‬
‫‪3‬‬
‫أو ‪ G-‬دوره‪.‬‬

‫و‪: 12‬ق )* ا ‪ 12 b$‬أ&‪3-‬ة وإدارات ا و  ‪ ،‬ى =هن ‪/p‬ن أ‪# B.‬زع ا ‪b$‬‬
‫‪/‬ا‪ b5‬أر=‪ 4‬ر‪ +‬أ‪7‬ه ا' @ق = < و‪: 5‬ر )د آ  ‪ ,‬ا ‪ 12 ,$‬ه‪N‬ا‬

‫‪/ Q&9 - 1‬آت‪ I! ،‬ه ا`‪. http://www.dctcrs.org/s3625.html‬‬

‫‪ '
F 2‬ا?‪.،G/ K‬ا 
 ا ‪ =4‬وا "ه ‪=) ،‬وت ‪ " :‬ا{داب ‪،‬ع ‪) ،10/9‬م ‪1998‬م (‪ ،‬ص ‪.14‬‬
‫‪ 'A! - 3‬ا‪، '&.‬ا` و ا&‪ ! ،,‬ا'‪، ,!/‬ع‪)،49‬ا‪ ,Y‬ا‪' &/.‬را‪,‬ت و ا‪A/‬ث‪&/،‬وت(‪! ،‬ي‪،2009‬ص‪.42‬‬
‫ا <‪ k‬و ?‪/4 ,‬ا* ' ‪ , " = k4#‬وا'‪-.‬ز " ‪ b5/‬ا' @ق = < ‪/ ,‬ر‬
‫‪ -E‬وا ‪ I@# *4‬إ‪O‬ا‪ .-2‬و‪ 12‬ه‪ YN‬ا @  =@‪/‬ل ا ‪ b$‬إ ‪ bU/ 8‬أو ‪ 12  E‬م‬
‫‪ 1: B# E‬ا و‪5‬ا‪ B r ,? ، 1J‬أي دور ‪ 12‬إ‪[.‬ج ا ار أو ا ‪G‬رآ ‪،B2‬‬
‫إن )‪/ 8‬ى ا أي ا ‪4‬م أو )‪/ 8‬ى ا‪37W‬اب أو ا و ‪ .‬و‪: 5‬ر ‪ (5‬آ  ‪,‬‬
‫ا ‪ 12 ,$‬ه‪N‬ا ا <‪ B.W k‬ا ‪ 7/‬ا ‪N‬ي [‪ ? ,‬ا‪ ::W‬ا ء وا @ ا‪W‬د‪, 8.‬‬
‫ا ‪ Y2‬ا دي ‪ ،‬ور= ا @ ا ‪N‬ا‪. #‬و ‪ 12 *c7‬ا "‪4‬ت ا ‪ ) b
 ' =4‬آن‬
‫?‪ ,‬أن @‪ 12 *c‬آ* ا "‪4‬ت‪ k4 62 .‬ه‪N‬ا ا' @ق = " ‪ ,‬أو =‪-.T‬ز و'‬
‫‪  = q #‬أ‪ .56E‬إ‪/X/ B.‬ع ا&)‪= k4 B.W 1:: 1‬هة &) ‪E‬ر&‬
‫)‪ ,‬إرادة ا د و‪5‬را‪ B#‬ا ‪N‬ا‪.1#‬‬
‫ب – *> ا=[ و ‪ %-0‬ا' ‪:8‬‬
‫آ‪ ,? b‬ر= )‪ ?+O 56‬و‪#‬ا& آ\ ا ‪ (?@# 1‬ا ‪ b$‬ا ‪،1: = 1=4‬‬
‫و‪@#‬د ا ‪ ,= 564‬ا " ‪ ,‬ا ‪ 1:‬وا ‪ 2 ،12$‬ر„ ا ‪ 8) 1=4‬ااد‪ <4 Y‬أ‪$‬‬
‫آ‪$‬ة ى ا‪  c#‬وا‪  c.‬ه‪ YN‬ا ‪ ،-& , 564‬و‪ 4 #‬ا ‪،.S -& , 1: b$‬‬
‫‪@ (2‬ث إ' ‪'7 12‬ت ‪.‬درة &ا‪ ،‬أن آن ا ‪ B&/# 12 1: ?O b$‬ا ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫ا ‪ 4‬ور‪ (:‬ا
<‪/‬ط ا ‪E6 [4‬رات ا ‪ :‬وا‪ &/ W‬ا ‪ 4‬و ‪.‬‬
‫ ‪N-‬ا  و ‪#‬ول ه‪ YN‬ا ‪ ?+O 564‬و‪4‬ا‪ /: p 56) -.W ،‬و' `@‪ 2 ،‬آن‬
‫اهم ا ‪ b$‬ا ‪ ،1=4‬وزال‪ 8)  c ،‬ر=‪ 56) q‬و‪ A S‬ا "‪ Q= A‬ا ‪B2 S‬‬
‫و‪?2W= B4<#‬ر وا ( ا ‪ -" 1‬ه‪N‬ا ا ‪ b$‬أو ا ‪ 1‬ا‪ ،-) A2‬و= أن ‪N"#‬ر ا ‪b$‬‬
‫ا ‪ 12 1=4‬وا‪ B45‬ا'&)‪  ) B   = b4X 1‬ا ا ‪4‬وي " = ?‪ ,/‬ا ي‬
‫ ‪ ,$‬ا ‪4‬ب"‪ 2 ،‬آ‪ I.‬ا ‪ == :‬و "‪ -‬ا ‪ , b$‬أ&* ا ‪/`/‬ل "‪ ،A‬وه و‪A5‬‬
‫ا'`<ام ‪ A‬ا ‪ 1:‬ا ‪N‬ي ‪  = ،p‬و‪ 12 BU‬ا "‪ A‬و‪ B$#‬و  و= ‬
‫‪ 12 B#7/J‬ا ‪ -‬ا <‪ 12 p ،‬ا‪?7‬ر ‪ N2‬ا ‪ 8) S‬ا "‪ ،A‬و‪  /5‬ه‪N‬ا‬
‫ا‪/c = EW‬رة ا ‪ 1‬اه ‪  :‬وا ‪3 B ,[# 1‬ا ‪ ,‬ا ‪ -‬وا'‪:‬ار‪.‬‬
‫و= أن ‪/[7‬ر ا "‪ A‬وا ‪ ?2 12 :‬ور‪ :‬ا ‪ b$‬ا ‪ 1=4‬آن ‪،-‬‬
‫و=  ‪ 1‬آن ه&‪ r‬ا ‪ :‬آ"ل @‪ i‬ا @[‪/‬ر "ل ا ‪< 12$‬ا )‪?2 8‬‬
‫ور‪ :‬و‪/J‬ح ا ‪ b$‬ا ‪ ,= 564 2 ،1=4‬ا ‪ b$‬وا < ه‪6# 56) 1‬زم ‪12‬‬
‫ا @[‪/‬ر و‪ 12 2#‬ا‪W‬دوار " ‪ b$ 2‬وا < آ ‪/-‬اء وا ر ‪6‬زم آ* ‪ -‬ا{‪ E‬ز‪,‬‬
‫ا @‪ k‬وإ‪ .B+J‬إ‪6 -.‬زن ‪ 12‬ا [ورة وا ‪/&/‬د‪ .‬وه‪ /‬ا ‪ c‬ا ‪N‬ي @?(‬
‫‪/‬ا&‪ --‬ا ا‪ b`/= +‬ا‪/:W‬ب ا < ‪/&/ 14‬د آ* ‪.2 .-‬ق ا ‪ ) I@# b$‬ءة‬
‫ا < أ آن ‪] -)/.‬دي ‪ -. 12‬ا <ف إ ‪ 8‬ا=‪N‬ال آ*  ‪/‬م =‪8) #  A .B‬‬

‫‪ ،& F I9- 1‬ا‪ F‬ا‪+‬ر‪ G‬و !‪.‬د ا`‪-‬ا  ‪  !،‬ل‪،‬ا' ادس ‪،6F‬ع‪)،1‬ا‪ ‰&$‬ا ‪ G‬ا‪+5 !.‬ب‪(1997،‬ص‪.105‬‬
‫‪- 2‬و&‪ K‬ا‪P5‬ا‪" ،‬ا‪&5‬ت درا‪ ,‬ا ا‪ I! &8‬زا‪7 G‬ر‪،"&G‬درا‪,‬ت ‪،&/F‬ا‪،14‬ا‪'.‬د‪!،7‬ي‪،1978‬ص‪.96‬‬
‫ذ \ = [ورة ‪2 ,‬ان رو‪ B7‬ا @‪N7 .1‬اك ?‪ b‬ا ‪ ,) b$‬أن ?‪/‬ن رو‪ ،".7‬آ‬
‫أن ا ‪ 12 b$‬ا‪7‬ى ‪ B#4#‬آ ‪/‬رده إدوارد ‪ ،3O‬ه‪ ":/‬ا ‪ 
G‬ا ‪ (4‬ا ‪N‬ي \‬
‫‪/`/ ً :: ً 7/J‬ل إ ‪ 8‬اآ‪ A` 3‬ا ار ا ‪ 1:‬أو ‪6E ,‬ل دور‪ Y‬ا @‪/‬ري‬
‫ا @‪ B&/# 12 (:‬ا "‪ kJ ,) A‬ا ‪ 8) S‬ا ارات ا ‪ :‬ا ‪ -‬ا ‪8) S]# 1‬‬
‫‪1‬‬
‫ا "‪ A‬آ?*"‪.‬‬
‫وو‪ k2‬ه‪ YN‬ا ة آ‪ , @O I.‬ا ‪# ,$‬ى ‪X‬ورة ا‪@5‬م ا "ل ا ‪Q= :‬‬
‫ا ‪/`/‬ل "‪ k2/2 ،A‬ه‪ YN‬ا ة ‪R2‬ن أ‪/ / kJ *[2‬ج ا "‪ A‬وا ‪ B) S‬ه‪/‬‬
‫ا ‪/E‬ل ‪= , B‬ب ا ‪ :‬ا ‪  4# 1‬أآ‪ $‬ا ‪5 *+:/‬رة )‪ 8‬إ‪7‬اث ا ‪Q‬ات = ‪B?#‬‬
‫‪/@# : 2 ، <: ,‬ل ا ?ة إ ‪ 8) k <# :: 8‬أرض ا ‪/‬ا‪6E , A5‬ل و‪AX‬‬
‫ا'‪:‬ا‪"#‬ت وا‪
#‬ذ ا ارات ا ‪ ، :‬و=) ر أن ا ‪ :‬اه ً = ‪G‬ن ا ‪4‬م ا ‪N‬ي‬
‫‪2‬‬
‫‪ 12 -42 c‬ا ‪ 12 -‬ا "‪. A‬‬
‫وه‪N‬ا ا'‪@5‬م ا ‪" 12$‬ل ا ‪ 1:‬آن )‪ 8‬ااد ا "= ا ‪ :‬ا ‪= =4‬ا ‪,‬‬
‫‪5‬م ا و  ا‪ /W‬وو`‪ '/‬إ ‪ 8‬ا ‪ I5/‬ا @‪= ,?O NE ،X‬رز‪:,‬‬
‫‪ 1-‬ا‪+‬رآ ا‪Z-‬ة )‪ kJ ,‬ا‪67‬ل ` ‪/: ::‬اء ='‪
.‬ب‪ ،‬أو = @ ‪b‬‬
‫‪ A‬ا ‪ 1:‬ر‪/<E (p‬رة ه‪N‬ا ا @ ‪ b‬ا ‪N‬ي آ‪ 12 B". I.‬ا ‪  Q‬ه‪ ,&# 1‬ا ‪, b$‬‬
‫‪J‬ف ا ‪ 1:‬و‪  B/@#‬ر وا‪ ,) A2‬ا‪E‬را‪ B#‬وأ ‪= ،B&/‬ل أن "‪ f‬ا ‪12 b$‬‬
‫ا ‪ 8) S‬ا ‪6E , 1:‬ل ‪ 4‬دور  ‪ 1) B‬ا ?‪= 3‬ـ "‪G‬ر ا‪ ،"W‬و=  ‪1‬‬
‫‪2‬ان ا ‪G b$‬و)‪ B‬ا'&) =  ‪ A B @#‬ا ‪ ،-& , 1:‬و‪-& , BG2‬‬
‫‪ */@# 12 .S‬أ‪?2‬ر‪ Y‬إ ‪  = ،4  :: 8‬ا   ا < ا ‪ -=  1‬ر&* ا ‪:‬‬
‫ ‪ b$‬وا) ر‪G " B Y‬وع ا‪ "1=6.‬و‪G‬وع ‪4‬رض‪"= ،‬د و‪/5‬ع ‪6E‬ف ‪ 12‬ا ؤى‬
‫‪3‬‬
‫=‪ ,‬ا ‪ b$‬و ا ‪.1:‬‬
‫‪ 2-‬ا‪+‬رآ ) ‪Z-‬ة )‪ kJ ,‬ا ‪4‬ر‪/: ،X‬اء ='‪/[.‬اء ‪/ I@#‬اء أ‪37‬اب‬
‫و‪#‬رات ‪4 ::‬ر‪G 7 X‬وع ‪/2 B < 84# 1::‬ر و`‪،< - /‬‬
‫أو )‪" kJ ,‬ا ‪4‬ر‪ X‬ا ? ا @ة " ا ‪ , *4"# 1‬ا ‪" b$‬د إ‪.‬ن @‪,‬‬
‫ا  =‪@.‬ا‪2‬ت ا ‪ ،:‬دون ا رة )‪ 8‬ا "ر ا'&)‪ ،1‬و‪J‬ح ا * ا ?‪,‬‬
‫ا < ‪  = k‬ا‪4.‬ام ا‪JT‬ر ا ‪ 1‬ا ‪N‬ي )( و‪/‬ق أ‪?2‬ر ا ‪ ،b$‬و‪ 12‬آ ا @ ‪,‬‬
‫"‪ 8‬ا ‪ *G‬ا ر‪ A‬ا ‪N‬ي ‪ B= 1‬ه‪N‬ا ا'‪ E‬ر ‪ p‬ا  ‪/ / O‬ج ا ‪ :‬ا ‪N‬ي ا‪E‬ر‪Y‬‬
‫ا ‪ 12 ،b$‬ا @  ا‪W‬و ‪ A 8‬ا ‪ b$‬ا ا‪ B7 ,) A2‬ورؤ‪ B‬ا  ‪ q# X‬ا و ‪،‬‬

‫‪ - 1‬ا‪,‬ي !‪ ،IA‬ا
 ا‪ G5‬و ا?‪6‬ق‪?A7 :‬ت ا ة ا‪.‬ر  ا‪ C+‬ا‪)،/.‬دار اŒداب ‪&/ ،‬وت‪،(2001،‬ص‪.36‬‬
‫‪ '
F- 2‬ا‪1‬ر ر‪ ،‬دور ا
  ا‪ &+‬ا&‪ :&,‬اذج ا ي‪،‬ر‪،&+! ,‬آ& ا?‪ +U‬د و ا‪.‬م ا&‪.!،&,‬‬
‫اهة‪،1978 ،‬ص‪.75‬‬
‫‪- 3‬ر ا'‪ IG‬ز!م‪" ،‬ا
 ا و ا
‪ IF ŠA‬ا)ات"‪ ،‬درا‪! Ž.
 ,‬ا‪ `U‬و أدوار ا
 ا اا‪ .! +!،G‬ا‪. C&/‬م‬
‫ا?‪،&F+‬آ& ا‪.‬م ا?‪'&
/ &F+‬ة ‪.+/‬ون !‪) '$.! K‬ا‪1‬ب ا‪„/ /.‬ورو‪/ F(/‬ر‪,-8zG‬ن د‪27-19 ، G‬أ‪.2002 %G‬‬
‫‪ (:= E; q# I@# A‬ا @‪3‬ب‪ ،‬و=‪ (:‬ا‪W‬و ‪/‬ت وا ??ت ا ‪ :‬ا  ‪J , 4‬ف‬
‫ا @‪3‬ب  ‪ A5/‬ا ‪ 12 b$‬ق ا <ق‪ :‬إ أن ‪c‬ع '‪:‬ا‪"#‬ت ا @‪3‬ب و‪*4‬‬
‫و‪ k2‬ا‪JT‬ر ا‪3@ 1&/ /T‬ب‪ ،‬و=  ‪ I@# A 1‬ه‪ 4= B‬أن ‪ , 2‬ه ا و ؛‬
‫وإ أن * 
‪?2W c‬ر‪ Y‬ا ‪/?# 1‬ن أ‪4 .7‬ر‪E' X‬رات ا @‪3‬ب‪ A2 ،‬ا <‪6‬ق‬
‫=‪ ,‬ا <‪/: ،,2‬اء =‪6.‬ب ا @‪3‬ب )‪ 8‬ا ‪ b$‬أو ا ‪ ،r?4‬و‪ ="#‬ا ‪ ,$‬ا ‪4‬ب‬
‫ا ر‪ A ,‬ا‪37W‬اب ا  وا ‪/J )/G‬ال ا ة ا ة ‪ -. ,‬ا @ب ا ‪ 4‬‬
‫ا ‪ .$‬و‪ -. 87‬ا ‪.$‬ت ‪$ E‬ل ?‪ 8) B# ,‬ه‪ YN‬ا ‪ 564‬ا ‪ "G‬ا ‪ 1‬و‪A5‬‬
‫‪ -2‬ا ‪ @X b$‬ا‪.‬ء‪ Y‬ا ‪ 1:‬ا ‪ ،,4‬و‪ @X‬ا ‪ bU/‬ا ‪J , 1:‬ف ا @‪3‬ب‬
‫ ‪N-‬ا ا'‪.‬ء
 ا @‪3‬ب و‪ ،Y7‬دون ا‪ ,4= NEW‬ا') ر ا ور ا'&)‪4= b$ 1‬ا‬
‫)‪ ,‬ا ر‪ :‬ا ‪ :‬ا ‪  1‬ه‪ 1‬إ' ‪/:‬ى @د ‪@ & ,X‬دات ‪ c‬ا ‪.b$‬‬
‫وه‪ YN‬ا @  &‪ 56) , I4‬ا ‪ 1: = b$‬أو = و  =‪ 4‬رة أ‪E‬ى )‪"G 56‬‬
‫و‪ 12 /: p‬ا ‪ ( 4‬ا ‪1=4‬؛  ‪7‬د ‪= (7‬آت ه‪ YN‬ا ‪ 12 564‬أر=‪. 4‬ذج‪ ،‬و‪5‬م‬
‫=‪<)R‬ء أ‪ ,) $‬ا ?ب وا‪W‬د=ء ا ‪ ,? ,N‬أن ‪/?G‬ا ) ‪ 4 J ,) $#‬ا ‪564‬‬
‫ا ‪/&/‬دة‪،‬وه‪ YN‬ا ذج آ ‪7‬ده ‪= (7‬آت ه‪:11‬‬
‫‪ 03& -‬ا‪
-3‬ة ‪ :‬و‪ -) $4.‬ى أد=ء اه‪/‬ا = ‪ c‬ا ‪&/‬ا‪ .‬وا [ ا ‬
‫ا "دة ‪ ,‬أ‪$‬ل 
‪ ،4. *+‬ور‪/E b+‬ري‪.‬‬
‫‪ 03& -‬ا
‪Qd‬د ‪ :‬ه‪N‬ا ‪O‬ن ‪ (4‬ا ول ا ‪ i7 ،=4‬ا ‪ A‬ا <‪/‬ي ا ‪N‬ي ‪8) q‬‬
‫ا ‪ ,$‬ا ا‪ ,[2‬وا ‪4‬ر‪ < ,X‬وا ‪E' ,5‬را‪ ," 2 ،-#‬وا ‪ 1‬وا [‪k‬‬
‫)‪ 8‬ا @ ا ‪ c
G‬ه‪ 1‬ا ‪/‬ا‪ (:‬ا ‪G‬آ =‪  p ,‬ا ‪ ,$‬ا ‪4‬ب‪.‬‬
‫‪ 03& -‬ا‪ : O‬أ[ ً ‪ (4‬ا ول ا ‪ ". i7 ،=4‬أو ‪ \K‬ا ‪ ,$‬ا &‪ ,‬وا ‪,N‬‬
‫‪/ /@#‬ا "د أ=‪/‬اق ح‪ ,? ،‬أن ‪N.‬آ ه ‪$‬ل أ ا ‪4G‬اء ا‪ 15/O 7‬آ‪)G‬‬
‫=‪6‬ط‪ `/ AXE ،‬و‪ 7‬ا ‪-& , c‬؟‪ ،‬و'   ‪ [ = 1‬ا "‪/‬ه ا ‪1‬‬
‫‪4#‬رض ‪.‬ة أو`‪..S -& , B+‬‬
‫‪ 03& -‬ا‪+‬رآ‪ّ2/ p :‬ة ‪ 12‬أي = )=‪ B2 = ،1‬ن = ا @ ا ‪:‬‬
‫وا ? ) ر‪ 15 = .‬ا ول ا ‪ ،( =4‬و‪/? ,7 87‬ن هك ‪/.‬ع ‪ ,‬ا ‪G‬رآ‪-.R2 ،‬‬
‫‪G‬رآ ' ?‪ *4"# ،K2‬ا ‪@ -& , *X b$‬ظ )‪ 8‬ا @ ا‪W‬د‪B7 , 8.‬‬
‫ا ي‪ ،‬وم ‪#‬ز'ت ‪ *&W‬ا‪=T‬ء )‪ * 7 8‬ا ‪/‬د ‪ A '/`/‬ا ‪.1:‬‬
‫ه‪ YN‬ا ذج ا ‪= (7 -5 1‬آت < ‪ 4‬ا ‪ ,= 564‬ا ‪ 1:‬وا ‪ 12 b$‬ا ‪ ( 4‬ا ‪،1=4‬‬
‫ه‪ 1‬آ‪56)  # -‬ت ‪ ،/: p‬وذ \ ‪/4‬د   ‪ 4 J‬ا‪ .W‬ا ‪ =4‬ا <‬
‫ا ا‪  p‬وا ‪ 8) 4‬ا <ة ا  )‪ 8‬آ* ‪ 17‬ا @ة ا ‪ :‬وا'&) وا ‪2$‬‬
‫‪/ Q&9 - 1‬آت‪،‬ا‪ C‬ا‪ I! ،c/‬ه ا`‪. http://www.dctcrs.org/s3625.html‬‬
‫وا'‪c5‬د‪ ،‬وه‪ YN‬ا ذج ا  ه‪. 1‬ذج ‪& p‬ز‪ ،‬و' ‪ 4.‬ت أ‪E‬ى‬
‫ < ‪ 4‬ا ‪ ,= 564‬ا ‪ 1:‬وا ‪ ،b$‬ه‪N‬ا ا ‪ b$‬ا ‪ 1=4‬ا ‪N‬ي ‪+7 b‬ا =‪ < ,‬ت‬
‫ا "‪ ،A‬و ‪ B Y#‬ا‪ W‬وا ")‪ ،‬و=‪ ,‬اآاهت ا ‪ 1:‬وأ‪ B.‬ا <‪.‬‬
 ‫‪ -3.3‬ا=[ ا‪-d!  8‬ت ا‪ T!:‬و اآاهت ا و‪:‬‬
‫هك ‪#‬ا=‪ ,= q‬ا و  وا‪ W‬وا &‪4‬ت ا ‪ 2$‬ا ‪ 1)/ ?G‬ا "‪ A‬ا ‪N‬ي ?‪/‬ن ‪B‬‬
‫أ‪2‬اد ا‪ * " W‬و ‪ S‬ا' ‪ ،‬وا‪ Q@ L‬او وا=*‪ ،‬وا=*‬
‫‪ ،1"Q& -‬و ?‪ 84# ,7 ,‬ا و  )‪ kJ ,‬أ&‪ -#3-‬ا ‪ :‬وا‪( &/ /T‬‬
‫ا "‪ A‬ودو ‪ B‬و‪ B /5‬و‪ k2‬ا‪E‬را‪ -#‬ا ‪ :‬وا‪ A &/ /T‬ا ‪c‬ام ‪ A‬ا "‪A‬‬
‫و‪ -#4& A‬ا ‪ 2$‬ا ‪ -NQ 1‬ا ‪=R= b$‬ا)‪ ،B‬و‪/& ,) Y 4#‬هه و‪1)/ B$#‬‬
‫أ‪2‬اده و‪ ،(-#4<#‬و?‪/‬ن ا ‪c‬ام أآ‪= $‬وزا ‪ A‬ا ‪ b$‬آ‪ (:= kJ‬ا "‪A‬؛ و‪6E ,‬ل‬
‫ه‪N‬ا ا ‪c‬اع ا ‪N‬ي ‪/?#‬ن ‪ 12 B".‬ا ‪ f c  Q‬ا و  ور&* ا ‪. :‬ا  ‪B?#‬‬
‫ا و  ‪/5 ,‬ة ‪ A5‬و‪ ,‬و‪ *+:‬د)‪ & +‬رة و‪5‬درة )‪ <Q# 8‬وإ ‪Q‬ء )* ا ‪b$‬‬
‫أو ‪4 ,7 B"#‬رض ‪4#‬ر‪7 X‬دا ‪.-4‬‬
‫‪N- ".‬ا ا ‪c‬اع ‪ A‬ا ‪ b$‬أ‪:‬ا =‪ ,‬ا‪6ET‬ص و‪ B7‬و&‪/‬ه‪ Y‬وو‪BU‬‬
‫ا'&)‪ ،‬أي ا‪@.‬ز‪2T Y‬اد أ‪ B‬ا ‪ ,N‬ا‪ (-5 8) ( X ) Y/:‬ا ‪ 2$‬ا ‪NQ# 1‬ي‬
‫روح ا‪ ،W‬و=‪ ,‬اآاهت ا ‪ 1:‬ا ‪N‬ي ‪) *4‬وه‪N‬ا ‪/.‬ذ&‪ 12 B‬ا ‪ ( 4‬ا ‪ 8) (1=4‬إ ‪Q‬ء‬
‫ا "‪ f c A‬ا و ‪.‬‬
‫آ ‪ I :‬ا‪OT‬رة ‪R2‬ن ا ‪ b$‬ا ‪ 1=4‬و‪ 12 `/cE‬ا ‪ I5/‬ا @‪N" p X‬ر‬
‫ا&) و=  ‪ *5 1‬ا ‪ 12 S‬ا "‪ A‬إذا ( ‪ B f#‬ا‪W‬دوات ا ‪6‬ز ‪N-‬ا ا ‪ ،S‬ه‪YN‬‬
‫ا‪W‬دوات ا ‪ -? 1‬ر&* ا ‪ ،:‬أو =‪ 4‬رة أدق ا و  ‪6E ,‬ل و‪ -+:‬ا‪&/ /T‬‬
‫وا‪6‬آ‪/ -‬ة ا ‪ A‬ا ‪ ،1)G‬وا‪@.‬ر ‪5‬رة ا ‪ 12 S‬ا @‪ q‬ا'&)‪/4# 1‬د آ ‪G‬ح‬
‫ذ \ )  ا ا ‪4‬وي إ ‪ 8‬ا ?‪ ,/‬ا ي ‪ b$‬وا ‪N‬ي "‪ *" B4‬إ ‪ 8‬ا)ق أي ‪N‬ه‬
‫‪ 12 -‬ا ‪/‬ق‪ .‬ه‪N‬ا  ) ت )‪ +.'= B‬ا ‪U *$# ' 1‬هة ا‪.‬ح و‪/#‬ازن =ر ‬
‫‪ G#‬إ ‪ 8‬ا‪6:‬ل ا ‪ B4" ,) b$‬و)م ‪ ،2"B2 YS#‬و‪ ,‬ه ‪ &7 8 #‬ا ‪ b$‬إ ‪8‬‬
‫د)( ‪X 1::‬ورة ‪/c5‬ى إذا أراد ‪G‬ر‪ B4‬ا ? وا‪ 76`T‬أن ‪/@#‬ل إ ‪ 8‬وا‪A5‬‬
‫‪/‬س‪.‬‬
‫آن ا‪T‬م @ ) ‪ , Y‬أوا‪ *+‬رواد )‪ c‬ا ‪ [-‬ا ‪ ,N‬أدرآ‪/‬ا ‪X‬ورة ا @ ‪A b‬‬
‫ا ‪G N 1:‬ر‪ ?2 A‬وإ`‪ 2 ،76‬آن ‪ B‬أن @‪/‬ل أ‪?2‬ر‪ 12 Y‬إ`‪6‬ح ه…‬
‫ا ‪W= (4‬زه ‪/‬ا‪/ A5‬س ‪5 '/‬ر‪ 8) B#‬ا ‪ 12 S‬ا < ا ‪ :‬و&ه إ ‪1 # 8‬‬
‫أ‪J‬و‪ B#7‬ا‪  ،76`T‬آن ‪$‬ل @ ) ‪. '$ Y‬درا ‪ 12‬ا ء ا ‪ f c‬وا ‪ p‬ت‬
‫=‪ ,‬ا ‪ b$‬وا ‪ ،1:‬أ ا )ة ا ‪ 4‬ا ‪ (?@# 1‬ا ‪ ,= 564‬ا <‪ 1-2 ،,2‬ا ‪2‬‬
‫وا   ا  د  و@و  آ* ‪J‬ف ا‪/7‬اء ا{‪ ،E‬و‪ ,? ,7 87‬ا ‪ , b$‬ا ‪/‬ا&‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬ه‪ ($‬ا "=‪ ، 1‬ا &‪ A‬ا =‪. http://www.assuaal.net/essies/essies.125.htm،k‬‬
‫‪ '
F - 2‬ا; ا‪.‬وي‪D  +P ،‬ء ا‪+‬ر‪ )،€G‬اآ ا ا‪ ،/.‬ا
‪ .‬ا‪ ،‬ا‪/‬ط‪ ،(1992 ،‬ص ‪.176‬‬
‫‪ 12‬ا "ل ا ‪J , B&# (   p B.R2 1:‬ف ر&* ا ‪ ،:‬و‪/?#‬ن ‪G‬رآ‪B‬‬
‫ ‪ 12 1:‬إدارة ا ‪G‬ن ا ‪4‬م ‪  :‬و‪N K‬ا‪ B#‬آ‪ b$‬ض ‪ B2‬ا'‪@.‬ز دو "‪/‬ه‬
‫ا‪ W‬و‪ f c‬أ‪2‬اد أ‪ B‬ا{‪ .‬وا  ‪ |4 2 ،‬ا ‪ , ,$‬ذوي ا ‪/‬ا ا @ و‪p‬‬
‫ا ‪/‬ا)‪ \= ,‬ا'‪:‬ا‪"#‬ت وا‪ )'W‬ا ‪$# 1‬ه ا < ‪ ,‬أ&* ا ء و‪ A:/#‬دا‪+‬ة‬
‫‪/.‬ذه‪ ،‬آ‪/.‬ا ‪/‬ن " أ‪6E , (-.‬ل ا ‪ U/‬ا ‪/?: :‬ن ‪ (# ,‬أ‪O‬ء ‪42.‬‬
‫‪ .(-W‬ور= ‪/?#‬ا ‪ |4= k@# ,‬ا‪".T‬زات‪ ،‬و ?‪ = (-‬آ ‪2‬وا ‪.‬ءه( و`ءه(‪،‬‬
‫وا‪<X‬وا @‪/‬ل إ ‪ 8‬أ‪2‬اد =ا&‪  ،,#‬رون )"‪ 3‬ا <‪ ،‬وا‪/42‬ن )‪ ,‬أ‪،1"-+<E‬‬
‫وه  ا ‪c b$‬ا‪ B5‬و‪G‬و) ‪ f c B$#‬ا "‪ A‬إزاء اآاهت ا و ‬
‫وا ‪.:‬‬
‫‪?2‬ن ?‪/‬ن ا ‪N c
 b$‬ا‪ B#‬أي ‪ . $‬ور&* دو  ‪ r. 12‬ا ‪ ،I5/‬ه‪ YN‬ه‪1‬‬
‫ا ‪4‬د  ا @ ‪ 12‬ا ‪ ( 4‬ا ‪ 1=4‬ا ‪ k@# ( 1‬إ' ‪'7 12‬ت ‪.‬درة‪ ،‬ا‪<:‬ع ‪-2‬‬
‫ا ‪6E , b$‬ل ‪ B [.‬أن ض ‪ B.‬آ&* دو  و@} ‪ r. 12‬ا ‪ B@= I5/‬ا ي‬
‫ا‪ Y"#‬ا و  وا "‪ ،A‬ه‪ YN‬ا @  ا درة ا @وث ا ‪ ,? 1‬أن ‪6E , -G.‬ل ‪="#‬‬
‫‪ 8<c‬ا‪OW‬ف‪ ،‬ه‪N‬ا ا ‪ b$‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ا ‪N‬ي ‪:‬ه( ‪ " p` 12‬ا‪JT‬ر ا‪" 1&/ /T‬‬
‫ و  ا "‪3‬ا‪ +‬آ&* دو ‪ ،‬و‪ r. 12‬ا ‪ , *U I5/‬ا ‪ *+6‬ا ‪/c ,N‬ن =@‪:‬‬
‫‪ |  J‬ا "‪ ،A‬إن ‪ ="#‬ا‪OW‬ف " ‪ 12 
#‬أن ?‪/‬ن ا ء ‪ U/‬ور&*‬
‫دو ‪ ،‬وأن @ول ‪ r. 12‬ا ‪ I5/‬ا ? ‪ 12‬ا "‪ A‬وإد‪E‬ل ‪& (5‬ة آ‪. b$‬ي‪.2‬‬
‫ه‪ YN‬ا ‪ 564‬ا ‪ ,= /‬ا ‪ b$‬وا < ا ‪ :‬ا ‪ ="# -$ 1‬ا ا‪8<c *7‬‬
‫ا‪OW‬ف‪ *$# b:‰ IU ،‬ا‪$:‬ء ‪ 12‬ا @ة ا ‪ :‬وا ? )‪ 8‬ااد ا ‪ ( 4‬ا ‪،1=4‬‬
‫ه‪# *?= 1‬آ ‪ I‬ا'‪$:‬ء ا ‪/@# ( -? ،7/‬ل )ة ?‪ ,‬أن ‪ "#‬ا "‪/‬ة =‪,‬‬
‫ا ‪ ,$‬و`ع ا ار ‪ 12‬ا ‪ ( 4‬ا ‪ ،1=4‬و‪ k
#‬ذ \ ا ?* ا ‪/‬د =‪ ,‬ا ‪/‬ة وا ‪.*4‬‬
‫إن ‪p‬ب ه‪ YN‬ا ‪ 564‬ا ? =‪ ,‬ا ‪ b$‬وا ‪ 12 1:‬ا ‪ ( 4‬ا ‪ ،1=4‬ه‪,? ". 1‬‬
‫ا) ره ‪ 4 < " 4 J‬ا م ا ‪ 1:‬ا ‪ ،1=4‬و‪ 4 J‬ا و  ا ‪/. *$# 1‬ذ& ‪2‬ا‬
‫ و  ا < وا ‪ ،" /G‬وا ‪- , (p = 1‬ه ا ا‪ 1J‬ا ‪N‬ي ا‪4:‬ر‪, B#‬‬
‫ا ‪Q‬ب ‪/& 12 -.R2‬هه و‪6E ,‬ل ; ت ر‪ 8) 2@ IU < -:‬ا ‪/‬ذج‬
‫ا ي < آ )‪ B2‬ا "= ا ر
 ‪ ( 4‬ا‪ ،16:T‬أي ا < ا < ا ‪1‬‬
‫‪  12 A"#‬ا ‪ / r+‬ا‪ / W‬ا <ن ‪ /‬ا \‪ ،‬وا ‪ 4 1‬ا‪ B.‬ه ‪ |/# ,‬إ ‪1-‬‬
‫=) ر‪ E Y‬ا )‪ 8‬ا‪W‬رض وأا ]‪/"2 .,‬ه ه‪ YN‬ا ‪ 564‬ه‪" 1‬ا وب" )‪8‬‬
‫‪3‬‬
‫‪: E‬دة ا و  و ه‪.-‬‬

‫‪F - 1‬ش‪،‬ا` ا‪ /.‬و ا‪N‬ل ا!‪:‬دور‪ T‬و ‪  / K+U4F‬و ا‪)C+‬ا‪ z‬ا!  ا‪،&/.‬ا‪/‬ط‪،(1985،‬ص‪.160-159‬‬
‫‪ '
F - 2‬ادر ‪1‬ل‪F IF ،‬ر ‪ ،IA/‬ا& أم !ن  اا‪ )،‬دار ا‪'A‬ا‪&/ ،P‬وت‪ ،(1986 ،‬ص ‪.63‬‬
‫‪ '/F 'A! - 3‬ا‪/‬ي‪ ،‬ا‪ C‬ا‪ ،c/‬ص ‪.111‬‬
‫إن ا "= ا ‪ 12 :‬ا ول ا ‪ $7 =4‬ا ‪6:'= -4‬ل ‪/. I$‬ذ& ‪2‬ا ‪12‬‬
‫‪ *4#‬ا و  ‪ A‬ا "‪ I4: i7 ،A‬ا و  )‪-& kJ ,‬زه ا ‪ 1:‬إ ‪ 8‬دو ‬
‫ا "‪ A‬ا ‪ 1.‬و‪ B /5‬و‪ k2‬ا‪E‬را‪ -#‬ا‪ ،&/ /T‬و‪ A‬ه‪N‬ا ا‪`T‬ار ا ‪N‬ي أ=‪ B#‬ا و ‬
‫‪ 12‬ا‪<:‬ب ا "‪G f c A‬و)‪ -‬ا ‪ I p 1:‬ا ر‪ :‬ا ‪ 8) :‬أي ‪/.‬ع ‪,‬‬
‫أ‪/.‬اع ا ر‪ :‬ا‪EW‬ى‪ ،‬و?‪ ,‬ا ‪/‬ل أن ا و  ‪ -Q` 12‬ا'‪O‬اآ ‪ ،‬وه‪ 1‬ا ‪Qc‬‬
‫ا ‪ 1‬ه‪ 8) I‬ا‪E‬رات ا ‪ ) ,:‬ا'‪6:‬ل ‪ *& 12‬ا ول ا ‪ 5 ،=4‬د‪12 IE‬‬
‫`اع ‪ X‬ا "‪ Q= A‬ا‪/7‬اء‪ Y‬وا‪<:‬ب ]‪ B#:‬ا‪W‬ه و‪ 
-/@#‬ا و ‪= ،‬ل‬
‫أن ‪/?#‬ن ا و  ‪ E 12‬ا "‪ i7 ،A‬أ‪ ) B.‬ا'‪6:‬ل ا ‪N‬ي آن &‪,$? K‬‬
‫)ا ‪Q‬ب‪/: ،r./# ،‬ر‪ ،‬ن‪ (...‬وآن @[ا ‪ 12 B‬دول أ‪E‬ى ''ا "‪3‬ا‪''c ، +‬‬
‫‪ 8QJ‬ا ‪ *4‬ا ‪ ،Yp 8) 1:‬وا‪ *QG.‬ا "‪ =  # A‬ء &‪-‬ز" دو  ا'‪6:‬ل " )‪8‬‬
‫‪7‬ب و=‪/‬ا‪:] <:‬ت ا "‪ ،A‬وو‪ A5‬ا
‪ q‬وا ا‪ - *E‬ا ‪N‬ي ‪E‬م ا و ‪ ,= -‬و‪U‬‬
‫ا ‪ 1:‬وو‪ U‬ا ‪ ,7 12 ،b$‬أن ?* وا‪ 7‬و‪ B) &/ 4 U‬ا م =‪،-‬‬
‫" ‪ *&2‬ا <  =ؤ ا ‪ f c‬ا{‪ .‬وا  إ ‪ = .-52; 8‬ا &‪4‬ت ا و‪7‬‬
‫وا ‪ 2$‬ه‪ 1‬ا{  ا ‪ 1)/= (?@# 1‬و=ون و)‪ 1‬ا ر ا ‪4‬م وا
ص ‪ 1)/‬ا ‪N‬ات‬
‫ا ر
‪ ،1" ‰ 1‬و‪ 1
#‬ا ‪ ,) b$‬دور‪ Y‬وو‪ BU‬ا'&) ‪ qQX I@#‬اآاهت‬
‫و<  ا و  وا‪
.‬ا‪ 12 BJ‬ا ر‪ :‬ا ‪ -?G= :‬ا‪W‬آ‪8) *QG B4& @<: $‬‬
‫ا{‪ 1.‬وا ‪ 17‬و )‪ B‬و‪ B#.‬ا  و‪5‬ر‪ 8) B#‬ا ‪ ,)  4‬ا ‪ 1)/‬ا ر
‪‰ 1‬‬
‫=‪4‬ا )‪ ,‬ا ‪ 1)/‬ا ‪ 17‬ا ( = ‪ Q‬ا ‪.A‬‬
‫‪ *U 12‬ه‪ YN‬ا وف ا ‪ 1‬أو&‪ -#‬ا ‪ 7‬ا "ة‪5 7 ،‬م ا و  ا ‪ J/‬ا‪(.‬‬
‫ا ‪/$‬ن ‪ (- p 12‬إ ‪ 8‬أر=‪K2 A‬ت‪:‬‬
‫‪= -‬ن @>‪01‬اط‪/" :‬ن ‪ # 12‬دوا  ا‪T‬دارة‪ ،‬و=  ‪/ /@# 1‬ا إ ‪*4# K2 8‬‬
‫ا ‪ 2$‬آ وآ‪  =5 4‬دل‪ ،‬وه‪- K2 1‬د‪ < .‬ا ‪ -.W ،:‬ا‪:‬دت ‪,‬‬
‫ر‪ -4‬وازات ا ب ‪.-‬‬
‫‪ !- i* -‬ة‪ ,) :‬ا ‪ *4‬ا ‪4‬م و)‪ ,‬ا ‪G‬ن ا ‪ 1:‬وا ‪ /@. ،4 12$‬ا و'ت‬
‫وا'‪$:‬رات ا
`‪G  = ،‬ه ا ‪/‬ر&‪/‬ازي و ‪S , B?#‬وة‪.‬‬
‫‪ i* -‬راد>‪ :‬ة ‪ 12‬ا‪@.‬زه "‪ ،A‬و‪4‬ر‪7 *?G= X‬د < ا ‪.:‬‬
‫‪J i* -‬د‪ ::‬و& ‪J ,‬ف ا <‪ 12 I$# ،‬ا ‪ ,4‬و=‪ |4‬ا ‪ ,2@c‬ا ‪,N‬‬
‫‪/$‬ا &‪-‬ز د) ‪ &/ /T‬ا و  ا ‪.J/‬‬
‫و ‪ ,‬ه ‪R2‬ن ا ور ا‪ 1::W‬ا ‪N‬ي ‪ B 4‬ا ‪ b$‬ا ‪ – 1=4‬وه‪ /‬دور‪ Y‬ا < ‪12 14‬‬
‫ا‪ .W‬ا @‪ – $‬ه‪ /‬دور ا ‪ ,= q:/‬ا و  وا "‪ )= r ،A‬ر‪" Y‬د `‪A.‬‬
‫‪ ،24‬إ‪ )= .‬ر ‪ K2‬ا ‪ ,$‬و‪ k2‬ه‪N‬ا ا ‪/‬ر ‪ 
. *$#‬ا&)‪) ,@2 ،‬‬
‫‪/- 1‬هن ‪&R‬ن‪ …&$7،‬و !„ ‪/‬ء ا
 ا&د‪  G‬ا` ا‪،/.‬ه!‪ K‬و ‪ F‬ؤ‪!)،T‬آ درا‪,‬ت ا‪'9‬ة ا‪ &/.‬و !‪ '
F ,Y‬ا‪'&A‬‬
‫!ن‪&/ ،‬وت‪،(1995،‬ص‪.85‬‬
‫‪@.‬ث )‪ ,‬ا ‪ ,$‬ه =‪=  4‬هن ‪/p‬ن‪ c. ' ,@2 " :‬ا‪2W‬اد ‪ i7 ,‬ه(‬
‫ )‪/‬ن و"‪/‬ن 
‪ b‬ا ( ا ? وا  وا‪W‬د=‪ .‬آ إ‪ c. ' .‬ا ‪i7 , ,$‬‬
‫ه( ‪ - K2‬أو أ`@ب ‪3 27‬ة )‪ , -#6$ ,‬ا ‪K‬ت ا'&) ‪ 12‬أ‪/:‬ب )‪-‬‬
‫ورز‪ .-5‬إن ا ‪/c‬د = ‪ 12 ,$‬ا ق ا ‪N‬ي ‪@.‬ث )‪ B‬ه‪3& /‬ء ‪ ,‬ا 
 ا'&)‬
‫ا ‪  12 ،(-# 1‬وراء ‪ -27‬و=')د )‪ [= ،ً4 -‬ا ‪ c‬ا ‪4‬م "‪ ،1‬ه‪N‬ا ا'هم‬
‫=[ ا ‪ c‬ا ‪4‬م‪ ،‬أو‪ A5‬ا ‪ b$‬آد رج ‪ 
. ,X‬ا&) ‪, AJ#  7 12‬‬
‫ا < ا ‪ ،:‬و=  ‪`  7 12 1‬اع ‪ , -4‬ا&* ا ذ "‪ A‬وا ‪ ،B2 S‬وه‪N‬ا‬
‫ا ‪c‬اع ‪. B :‬ة ا و  ا ‪ J/‬ا ‪# 1‬ى ‪ ,‬وا& ‪ -‬أن ‪/?#‬ن `‪  7‬ا < ا ‪7/‬ة‬
‫وا < )‪ 8‬ا "‪ K2 -2 = ،B#K2 *?= A‬ا ‪ ،,$‬وه‪ YN‬ا ة ‪4#‬رض ‪4#‬ر‪X‬‬
‫&‪/‬ه ‪/"= c `E A‬ه ا ‪ b$‬وه‪ 1‬ا @‪ ،‬ا @ ا ‪8) b B4"# 1‬‬
‫‪4= ; 2‬ا )‪ ,‬آ* ا'آاهت وا [‪J/Q‬ت ا‪ &/ /T‬ا ر‪J , :‬ف ا <‬
‫‪/:‬اء آ‪ :: <: I.‬أو ا‪c5‬د أو ‪ <:‬ر‪ $ 3‬أ‪ 12 ::‬ا ‪-‬ء ا ‪/U ,N‬ا‬
‫ر‪/:‬ن دور " ‪7‬اس ا ‪ "  4‬وا ا‪ ,) ,42‬ا ( ا  "‪ *?G = A‬ا ‪N‬ي و‪B.‬‬
‫`@@‪ ،‬وه‪N‬ا  &‪'7 12 (-4‬ت آ‪$‬ة ‪/$‬ن ‪ X 45 <:‬ا ‪,7 `/cE ،b$‬‬
‫‪ A‬ا @ ‪ ,= b‬ا ‪ 1:‬وا ‪ 12 1‬ا و ‪ ،‬وه‪ /‬وا‪7 A5‬ل أ‪  p‬ا ول ا ‪ =4‬ا ‪1‬‬
‫‪ bU/#‬ا ‪ , 1‬ا&* ‪ E‬إ‪:‬ا‪ -"#‬ا ‪ :‬ا ‪ 4‬أو ا [ة‪ ،‬و‪ ,‬ا&* ‪#‬ه‬
‫ا ‪4‬ر‪ ,X‬ا ‪ -= (-= ,:‬ا وق )‪ ,‬ا ‪ ,‬وا ‪4‬ي )‪ (5 8‬ا "‪ A‬ا و‪،7‬‬
‫وه‪& (-# 1‬ه‪3‬ة ‪ ,‬ا ‪ 12 B‬إ‪-O‬ره ‪ 12‬و&‪/cE B‬م ا <‪.‬‬
‫وا‪R2 ،k :  56<.‬ن دور ا ‪ b$‬ا ‪ 1=4‬آ‪ ,= q:/‬ا "‪ A‬وا و ‪ ،‬و= ‬
‫ "= ا ر
 ا ‪c‬ة و  ا ‪ 12 J/‬ا ‪ ( 4‬ا ‪ ،1=4‬ه‪ /‬دور ( ? ‪ B‬ا @‪k‬‬
‫=‪ B?G‬ا < ‪ 4 J  = ،14‬ا و  ا ‪ ،-& , J/‬و=  ‪G. 4 J‬ة ا ‪ b$‬ا ‪1=4‬‬
‫‪ 2 ،.S -& ,‬و  ا ‪ 12 J/‬ا "= ا ‪ :‬ا ‪ =4‬ه‪ 1‬دو  ‪ $7‬و‪N" p‬رة‬
‫' ‪ ::‬و' ا&)‪ 2 ،‬ا ‪ c) ,‬ا ‪ [-‬وو`‪ " '/‬ا'‪6:‬ل ا ‪N‬ي ا‪12 … .‬‬
‫ا ‪ ( 4‬ا ‪ 4= 1=4‬ا @ب ا ‪  4‬ا ‪ .$‬آن أم " `ع ه‪ YN‬ا و  ا‪E‬ران‬
‫أو ‪/.‬ذ&ن و  ‪@ّO‬ن ‪ 56‬س ‪ ,-‬وا'‪:‬دة ‪ ,‬ا "= ا @[ر‪ :‬أ ‪/.‬ذج‬
‫ا و  ا‪ .6:T‬آ ر‪ - 4 I:‬ا ‪-&/‬ت ا ‪ ،‬وآ ‪ 12 Iّ@#‬ا "=‬
‫ا ر
‪ ،‬أو ‪/.‬ذج ا و  ا ‪ =Q‬ا @‪ ,$‬آ ه‪ 12 *4 = +5 1‬ا ‪6‬د ا‪W‬ورو=‪8) ،‬‬
‫و&‪ B‬ا
‪/c‬ص "‪ ،‬وه‪ -Qc= 1‬ا @  ‪/- ,=  /# *$#‬م ا و  ‪ 12‬ا ? ا‪16:T‬‬
‫ا ي‪ ،‬و‪/-‬م ا و  ‪ 12‬ا ? ا‪W‬ورو=‪ 1‬ا  ‪ ?2 ,‬و‪ 2‬ا‪/.W‬ار ا‪W‬ورو=‪،2‬‬
‫إ‪ -.‬و ة ا @ا‪ S‬ا ‪ 12 4= ,J/# ( 1‬ا ‪ ( 4‬ا ‪ 1=4‬وو ة ا ‪ /‬ا‪W‬ورو=‪ 1‬ا ‪N‬ي ( @‪q‬‬

‫‪/ - 1‬هن ‪&R‬ن‪ ،‬ان ودوره‪  Q‬ا‪Z‬م ا&‪ ,‬ا‪http://www.balagh.com/thaqafa/9u0wd9k3.htmŠG'A‬‬

‫‪- 2‬أ‪4_ '9‬ح ا'‪ IG‬ا_‪Y،‬ي _‪ ،‬ا‪ C‬ا‪.102 ،c/‬‬

‫ر‪ 12 4= B 7‬ا "= ا @[ر ا ‪ / 2 ،=4‬آ ‪ B24‬آ‪ f‬ه‪E" : : /‬وج ا‪.T‬ن‬
‫‪  7 ,‬ا ‪/c‬ر ا ‪ 8  1‬ه‪ /‬ا ]ول )‪ ,‬و&‪/‬د‪ .-2 Y‬وا ‪/c‬ر ه‪  7 /‬ا ‪,) 3"4‬‬
‫ا‪
:‬ام ا ? )) ا‪.T‬ن( ‪E‬رج ‪5‬دة ا{‪ .,E‬وا‪.T‬ن )ا `( ]ول )‪/c5 ,‬ر‪Y‬‬
‫‪W‬ن ا ‪p 12 I 4‬ب ا ?‪ ،‬وإ‪ 12 .‬ا‪4.‬ام ا رة )‪ 8‬ا‪
#‬ذ ا ار و‪2‬ان ا ‪)"G‬‬
‫)‪ 8‬ر‪ ،B:‬دون ‪5‬دة ا{‪ \# ,? .,E‬ا ‪ 8) )"G‬ا‪
:‬ام ‪?2‬ك =\‪ :‬ذ \ ه‪/‬‬
‫‪4O‬ر )‪ c‬ا ‪ r. 12 ، 1"/‬ا ‪ I5/‬ا ‪N‬ي ‪ B2 *#‬و‪/ 2‬ذ&‪ -‬ا ر
‪ 12 1‬ا ‪/‬ا‪A5‬‬
‫ا ‪ 1=4‬ا‪ 16:T‬آ‪T $‬رادة ا ‪/2‬ق ا‪W‬رض وإ‪J‬ر ‪ /1::‬د‪/" ,X7 1‬ع‬
‫ا ]‪ ،,‬وه‪N‬ا  &‪ - *4‬دو  ه"‪ ' ،‬ه‪ 1‬دو  ‪/- = $7‬م ا‪W‬ورو=‪ 1‬ا ‪N‬ي‬
‫ا‪4:‬رت ‪ B?O‬ا
ر&‪ ،q2 1‬و' ه‪ 1‬دو  ‪G 8) 4#‬و) د آ ه‪/. /‬ذ&‪-‬‬
‫ا ر
‪ 1‬ا  ‪ 12‬ا ر„ ا ‪ 1=4‬ا‪.16:T‬‬
‫أ =   ‪'/‬دة ا ‪ b$‬ا ‪ 1=4‬ا @‪ i‬آ‪/-‬م وآ)* ا&)‪ *U /-2 ،1‬أ‪:‬‬
‫‪ B4 J‬ا‪W‬و ‪# 12 8‬ر„ ا @[رة ا ‪ =4‬ا‪ )= ،6:T‬ر‪ *: Y‬ا ‪ ،B‬ر‪ (p‬ا‪*) B.‬‬
‫و‪ N‬ا ء‪@ = Y‬ا‪ S‬ا‪W‬ورو= )‪ 8‬ا <‪ \# A A‬ا ‪7 *?G= c‬د‪, r "  @2 ،‬‬
‫ا ?‪ ,‬ا ‪/‬ل إن ا ‪ b$‬ا @‪ i‬ا ‪N‬ي و  ‪ 12‬ا "‪4‬ت ا ‪ =4‬ا ‪`4‬ة ه‪ /‬ا *‬
‫ا < ‪ #? 14‬أو ‪ B‬ا ي‪ ،‬و ?‪ , r?4 = B‬ذ \ ‪ ً #‬ا | ا  ‪.2" B O‬‬
‫و‪ ,‬ه ‪R2‬ن ا ‪ b$‬ا ‪ 1=4‬ا @‪ *: 4 ( i‬ا ?‪ #‬أو ا ‪ r. 12 ،B‬ا ‪ I5/‬ا ‪N‬ي ‪*U‬‬
‫‪ B2‬ه‪N‬ا ا ‪ b$‬و‪ B4 < ".‬ا‪W‬و ‪ 8‬ا ‪ 1‬ا‪' 84 -) .‬آب ‪ <:‬رو‪ 7‬ه‪1‬‬
‫‪6 `E‬ز ‪ 12 B‬ا ‪ 1)/‬ا "‪2T 14‬اد ا "‪ ،A‬ه‪ YN‬ا < ا ‪ 84 1‬إ ‪-‬‬
‫ا ‪ b$‬آ‪/‬ع ‪ ,‬ا'ز ا ‪N‬ي [‪/ 12 B#/ b‬ا&‪ -‬ا ‪ ،1:‬ه‪ YN‬ا < ا ‪B@# 1‬‬
‫ ‪ B` -‬آ?‪ A" 12 #‬أ‪ q ## 1‬ا ?= )‪ = Y‬س) آ= ا ‪ ،17/‬و‪#‬و‪,‬‬
‫ا @‪ ،(i‬و=‪6‬آ‪ 24 B‬ا ‪ 4‬ا ‪ q ## 1‬ه‪ 1‬ا‪EW‬ى ) ا ‪K‬ت ا  وا‪2W‬اد‬
‫ا ‪/#] ( ,N‬ا ا ‪ (4‬در&ت‪ (4 = ،‬ا ‪ ،1)G‬و‪ ,‬ه ‪R2‬ن ا'‪ O‬ك =‪ 1/- ,‬ا ‪B‬‬
‫وا ‪3 ' b$‬ال ‪ 12 +5‬ذه‪ ,‬ا ‪ , 4‬ا س‪ ،‬وا ‪ b$‬ا ‪ 1=4‬ر‪ 12) Y# (p‬إ‪J‬ر‬
‫‪/
.‬ي( =‪ YN-‬ا ‪ 564‬ا   =‪ ,‬ا ‪A" = B56) 12 ،B@ c -U/ B.2 ،,/-‬‬
‫وا < ‪ ،4‬دون أن "‪ 12 f‬إ‪5‬ع ا < =<‪ B‬ا ‪ 8) 3‬ا "‪ ،A‬ه‪ YN‬ا <‬
‫ا ‪ 3‬وا و‪ ،@ = 7‬ه‪ B = c `E 1‬أي =‪W‬ب ‪ p‬ا ‪.b$ 1)G‬‬
‫وا‪ , 56<.‬ه‪ YN‬ا @  ‪ 1#‬ا @& ى ا < ا ‪ :‬ا ‪ $‬و ‪/&/ ،‬د ذ \‬
‫ا ‪/‬ا‪8J‬ء ‪ A‬ا 
 ا "‪ # 12 4‬ا ‪G‬ن ا ‪4‬م‪ ،‬وا ‪N‬ي =‪/‬ا‪ ,[# B<:‬ا <‬
‫ا‪:‬ار‪ -‬و‪G‬و)‪ r. 12 -‬ا ‪ (4 12 < 2 " I5/‬دول ا ‪/ ( 4‬ا‪ J KJ‬‬
‫و]‪ A :‬ا 
 ا ‪ 12 4‬إدارة ا ‪ ,:‬ا ا‪ E‬وا
ر&‪ ،‬و‪ 12‬ا ول ا ‪5G‬‬

‫‪ &G I/ 1‬ا‪ ،'&.‬ا` ا‪ /.‬وا&‪  ,‬ا‪ I8‬ا‪ &P„7 /.‬أم ا‪+9‬اء‪http://www.ulum.nl/d11.html .‬‬
‫‪= - 2‬هن ‪/p‬ن‪ ،‬ا &‪.k=: A‬ص‪.92‬‬
‫) وا ‪E *?G= =4‬ص 
‪ 1‬ا ‪/‬ا‪ ,= ]J‬ا و  وا 
 ا "‪ \# i7 ،‬ا و ‬
‫آ* ?‪./‬ت ا @ة ا ‪ :‬ـ ‪
.‬م ه ‪  4#‬ا @ة ا ‪ Y4= :‬ا 
‪ 1‬وا "د‬
‫و ‪ Y4= r‬ا ‪ 1.4‬ـ ‪ - I \ N‬ا @& إ ‪ 8‬ا ‪/‬ا‪ 2 ]J‬دق ' ‪ \#‬ا
ر "‪.1‬‬
‫وا‪ ?2 k :  56<.‬ا
وج =" ده أن )‪ 56‬ا ‪ b$‬ا ‪< = 1=4‬‬
‫ا ‪:,4X/= /?@ IU :‬‬
‫‪ -‬و ا!‪ :T‬وه‪ 1‬ا ‪ 4X/‬ا ‪ I@". i7  Q‬ا < ا ‪ ,&# 12 :‬ا ‪b$‬‬
‫و‪/ B/@#‬ق ‪ ,‬أ=‪/‬ا‪ -5‬ا )‪ ،+‬و‪ N‬ا"‪ -‬وا‪:‬ا‪6E , ،-#"#‬ل ‪Y-& bU/#‬‬
‫ا ?ي و‪4‬ر‪ 12 B2‬إ` غ ‪ A=J‬ا ‪ 8) )G‬ه‪ YN‬ا < و‪  #‬ا‪-<# ،-#5E‬‬
‫وإ‪ ،-&/ /‬و‪  7 12 -#7". "#‬و&‪/‬ده‪ ،‬أو ‪7". kE 87‬ت وا‪c.‬رات‬
‫وه م ‪3- B)O *# 1::‬وزة ‪ ) . 12‬ا ‪/‬ا‪,J‬؛ وه‪N‬ا أ‪/:‬أ دور ‪5‬م‬
‫و‪/‬م =‪ B‬ا ‪ b$‬ا ‪ ,) Y4  B.W ،1=4‬و‪ BU‬ا @ ‪ 12‬ا "‪ A‬وا ‪ 12 $‬ا )‪/‬ة‬
‫ ‪ Q‬و‪5‬د‪ ،B#‬وا ‪2‬ع )‪ ,‬ا ( ا "‪.4‬‬
‫‪ -‬و ارض‪ *U i7 :‬ا ‪ b$‬دا =‪ *G‬ا و  ا ‪ J/‬وا م ا ‪12 1:‬‬
‫ا م =‪/‬ا& ‪ B#‬ا‪ Y"#‬ا "‪ ،A‬وا ‪2/‬ء = ‪3‬ا‪ B#‬وو)‪/‬د‪  = Y‬وا م‪ ،‬وه‪ YN‬ا ‪4X/‬‬
‫&‪ ،B4‬أي ا ‪ +5 12 ،b$‬ا ‪/[Q‬ب )‪J , (-‬ف ا <‪ ،‬ا ‪" B) IX 1‬ل‬
‫ا @‪ ،‬و`درت ‪/= Y?2‬ا‪ <:‬أ&‪ -#3-‬ا ‪ 2XT= ،4‬إ ‪ 8‬ا ?* =‪ kJ ,) B‬ا ‪1‬‬
‫وا "‪ ,‬وا ‪ c‬ا " ‪ |4= 12‬ا‪7W‬ن‪ .‬ه‪ YN‬ا ‪ 4X/‬ا ‪ .$‬ر‪ b$ = I‬ا ‪1=4‬‬
‫إ ‪ 8‬أ‪[7‬ن ا ‪Q‬ب‪ ،‬ا ‪Q‬ب ا ‪N‬ي ‪/c#‬ر‪ Y‬ا ‪ b$‬ا ‪ 1=4‬آ@م @ وا ‪4‬ا ‪ ،‬وآ‪4‬‬
‫ ا‪ J‬و‪/7‬ق ا‪.T‬ن‪ ،‬وه‪ YN‬ا @  ا
' ا ‪ -G4 1‬ا ‪ b$‬ا ‪,= 1=4‬‬
‫ا‪.‬ء‪ Y‬ا ‪ ،-& , 1J/‬و‪ B&7‬ا ا‪Q +‬ب آ&‪ ،?2 4‬وآ ‪5 1::‬در )‪8‬‬
‫‪ – B7‬إذا أراد ذ \ ‪ b4# , -‬ا م ا ‪- *$# ،.S -& , 1:‬ا ;‪, E‬‬
‫ه أز ا ‪ b$‬ا ‪.1=4‬‬

‫‪ 1: - 1‬داوود‪ : ،‬ا 

‪http://www.assuaal.com/studies/studies.126.htm‬‬
 ‫\‪ O3‬ا‪ S‬ا‪L‬ول‪:‬‬
‫إن أز ا ‪ b$‬ا ‪ 12 ,?# 1=4‬أز ‪ ?2‬و ‪ ،2S‬إ‪ 2X‬ا ‪ 8‬ز‪ B5‬ا'‪،1&/ /‬‬
‫‪ b$ 2‬ا ‪ A< ( ،/) 1=4‬أن ]دي ا ‪ -‬ا ر
 ا ‪5 1‬م =‪ -‬ا ‪b$‬‬
‫ا‪ 12 1".W‬ا ‪Q‬ب‪ .‬و )‪ ?G2 B‬ا ‪ b$‬ا ‪ A 4# ( 1=4‬ا و  أو ا "‪*= ،q2 A‬‬
‫‪ A‬أ‪?2‬ر‪ ،Y‬و ‪ B#'/‬ا @"ة‪ ،‬ا ‪N‬ي ‪ 84:‬ا ‪  /5 8‬ا "‪ 7 A‬أ‪J‬ه( ا [ و‪k2‬‬
‫‪ (-#c#‬ا "ه‪3‬ة‪ b$ 2 \ N .‬ا ‪ /) 1=4‬و ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪ ,) 3") `/cE‬ا‪5‬‬
‫)‪ )2 56‬و ‪/‬از‪ A .‬ا < ا ‪3 (2 ،:‬ع ا')اف =‪G‬و)‪ .B‬و إن ه‪N‬ا‬
‫ا ‪ *G‬را&‪W A‬ا‪ :‬ب ‪/4# )/X/‬د ا ‪ 4 J 8‬ا ‪ 7‬ا ر
‪ ،‬ا ‪ -=  1‬ا "‪A‬‬
‫ا "‪3‬ا‪+‬ي‪ ،‬و ‪ Y= b
#‬ا'‪c5‬د‪-‬ا'&)‪ ،‬و =  ‪ 1‬ا ‪-:‬ا ‪ ،2$‬ا ‪I) 1‬‬
‫ا ‪ :‬ا'‪4:‬ر )‪# 8‬ه و ‪ ،-??#‬و ه‪N‬ا  ‪<:‬ق ا ‪ 12 B‬ا "‪3‬ء ا ‪, 1.$‬‬
‫ا را‪ ،:‬و ‪6E ,‬ل ‪ 24‬ا ‪-&/‬ت ا  ا ‪# 1‬و ‪   I‬ا 
 =  و ا @*‪،‬‬
‫? ا‪ 8) -J:‬ا ‪/‬ا‪ A5‬ا "‪ A‬ا "‪3‬ا‪+‬ي و ‪ 24‬ا ‪ f6‬ا ‪ *?G 4‬ا 
 ‪12‬‬
‫ا "‪3‬ا‪ * 5 +‬و =‪ 4‬ا'‪67‬ل ‪.‬و =  ‪ ،1‬ه‪ 4 J 1‬ا @ت ا ‪ 1‬وا&‪ I-‬ر و ‪/<#‬ر‬
‫ا 
 ا ‪ 12 $‬ا "‪3‬ا‪+‬؟ و‪ 4 J ,?# (2‬ا &‪4‬ت ا ‪ 2$‬ا ? 
 ا "‪3‬ا‪+‬‬
‫و ‪ -#E‬ا‪&/ /W‬؟‬
 ‫‪ : 1 - I‬ا@‪V‬ء ا ر) و ‪ Z7‬ا ‪ D‬اا ‪:1962 -1880‬‬
‫‪@.‬ول ‪ 12‬ه‪N‬ا ا "‪3‬ء ‪ ,‬ا را‪ :‬ا آ‪ 8) 3‬ا ‪ :‬ا ‪ 4‬ا ‪ 12 .‬ا "‪3‬ا‪،+‬‬
‫و  ' ‪ B2 \O‬أن ‪/X/‬ع ا ‪ 12 ، (4‬ا ة ا'‪4:‬ر ا ‪ 12 .‬ا "‪3‬ا‪،+‬‬
‫‪ ,‬ا ‪/‬ا‪ AX‬ا ‪ -‬ا ‪ bG?# 1‬ا ر )‪ .& ,‬هم ‪ :‬ا ?‪ ، ./ /‬ا ‪ 1‬و إن‬
‫آ‪U I.‬ه ‪ 1)#‬أ‪ -.‬أ‪ I#‬إ ‪ 8‬ا "‪3‬ا‪ G +‬ر‪ - :‬ا @[ر ‪ ،-2‬و ذ \ =‪/‬ا‪<:‬‬
‫‪ (4#‬ا ‪ (4‬ا ‪ 12 1.‬ا ‪6‬د‪ ،‬آ
<‪/‬ة أو ‪ ,? 8‬ا‪W‬ه ‪ 1‬ا "‪3‬ا‪ , ,+‬ا‪4:‬ب‬
‫ دئ ا @[رة‪ ،‬و ا ‪ .‬ا ‪ ، =Q‬وذ \ ب ‪< 7 -(-‬ت ا‪&/ /T‬‬
‫ا ‪ -.‬آ
<‪/‬ة ‪ ،.S‬أ ا ‪ 7‬ا ‪ ،$ $‬و ا‪EW‬ة‪ 7 1-2 ،‬ا ‪ :‬ا ‪N‬آ‪/‬رة‪،‬‬
‫‪ 12 *$#‬د… ا‪W‬ه ‪ 1‬آ ‪ 12‬ا "‪ A‬ا ‪ ،1=Q‬و ذ \ =‪/‬ا‪ <:‬ا ر‪ :‬ا ‪. .‬‬
‫ه‪N‬ا ‪ ،.‬و ?‪ , ,‬ا ‪ 7‬ا ‪ 4‬ا < ‪ ،‬و إذا آن ا م ا'‪4:‬ري ا ‪5 ،1.‬‬
‫)* &ها‪ (<@# 8) ،‬ا ارس ا ‪ =4‬ا ‪ ،‬و @‪ B U ،-#‬أ‪/@# -.‬ل دون‬
‫‪ G.‬ر‪ B:‬و ‪ 12 B2S‬ا ‪6‬د‪ .‬و ?‪ ,‬ا ؤل ا <وح‪ ،‬ه* ‪ 84:‬ا م ا ‪642 1.‬‬
‫إ ‪ ،1.2 (4# 2/# 8‬آ و آ ‰ه ‪ 1‬ا "‪3‬ا‪ 8) ،(-[/4 ,+‬ا‪2 8) *5W‬ا‪(-.‬‬
‫‪ (-Q (4#‬ا‪`W‬؟‪.‬‬
‫و ‪.‬ا ‪W‬ن ‪ [5‬ا ‪ [5 (4‬ا‪:‬ا‪ ,? i7 "#‬ا'‪6<.‬ق ‪  -‬ا‪7W‬اث‬
‫ا ر
 ا رزة ا ‪ 1‬ت =‪ -‬ا "‪3‬ا‪ ،+‬و ‪ : 8  B.W‬أ‪' 1::‬زدهر ا ول‬
‫و أ‪ k@ ::‬ا'‪:‬ار ا @[ر و ا'‪c#‬ل =‪ ,‬ا ‪ 1X‬ا ‪/4G‬ب و ‪X7‬ه‪.‬‬
‫إذ ‪  4‬أ  ر‪O‬ل‪ ،‬أول ‪ ,‬ا)  ا ‪ (4‬ا‪$:‬را ‪/ i7 /5‬ل‪" :‬ه‪ /‬ان‬
‫ا‪$:‬ري ‪ *$ (
X‬أ‪ *[2‬أ‪/.‬اع ا'‪$:‬رات )‪ 8‬ا‪6JT‬ق‪ ،‬وأن )‪+‬ا‪/# 5 B#‬ق آ‪$‬ا‬
‫‪1‬‬
‫)‪+‬ات ا ?‪ , $‬ا ‪4‬ت ا'‪c5‬د )‪ 8‬ا ى ا ‪."4‬‬
‫‪6E ,‬ل ه‪ YN‬ا ‪  8"#  /‬أه ا ‪3# 12 (4‬و ا "‪-= A‬رات و‪ E‬ات‪)# ،‬‬
‫)‪ً = B+= 8‬ء ‪ :‬و ا‪ , 56<.‬ا وف ا ‪ 1‬أ‪:‬ت )‪ ,‬ا ‪ :‬ا ‪4‬‬
‫ا'‪4:‬ر و  ‪ , -) ##‬ا ‪ A& 8) …+‬ا‪4`W‬ة ‪ :' ،‬ا‪*?G# 8) -:?4.‬‬
‫ا 
 ا ‪`4‬ة ا ‪ I 4 1‬أدوارا ‪ p 12‬ا‪W‬ه ‪ *. 12‬ا "‪3‬ا‪ .- 6:' +‬و ‪, *4‬‬
‫=‪ ,‬ا [ ا ‪ ?+G‬ا ‪3# ' 1‬ال ‪ 12‬أ‪ r‬ا @& إ ‪ 8‬ا را‪ :‬و ا @‪ [5 i‬ى‬
‫ه ا 
 ا "‪3‬ا‪ [5 12 +‬ا "‪3‬ا‪ 12 +‬ا ‪ G4‬ا‪EW‬ة ‪ ,‬ا ن ‪ 19‬و =ا‬
‫ا ن ا ‪6 * 5 ,G4‬د ا رات ا ‪ :‬ا  ا ‪  < = I?# 1‬ا "‪3‬ا‪c= +‬‬
‫) و ر‪ -. G) :‬ا @ب ا ‪  4‬ا‪W‬و ‪.8‬‬

‫‪p1‬دة ‪ [5‬أ ن‪ ،‬ا ‪G (4‬وع ا‪c5‬دي ‪ ,) ،‬ا  * ا ‪،1=4‬ع ‪ ،146‬آ‪ 3‬درا‪:‬ت ا ‪7/‬ة ا ‪،1991 ،=4‬ص ‪.69‬‬
‫ ‪N-‬ا ‪<:‬ق ‪ 12‬ه‪N‬ا ا ( را‪ :‬ه‪N‬ا ا "‪/= .‬ع ‪ ,‬ا ‪ *c‬و ا @*  ن‬
‫ا‪?4.‬س ا ‪ :‬ا ‪ 4‬ا'‪4:‬ر )‪ 8‬ا  ا "‪ ،4‬ا ‪ :‬و ‪ - `E‬ا ‪2$‬‬
‫ا ? "‪ A‬ا "‪3‬ا‪+‬ي‪ ،‬و ى ه‪6 12 -‬د ا 
 ا "‪3‬ا‪ +‬و‪ q:‬ا اآ(‬
‫ا ‪ 124‬ا ‪N‬ي أ‪2‬ز‪ Y‬ا ‪/&/‬د ا'‪4:‬ري ا ‪N‬ي ه‪ N ,‬ا ‪/‬ه ا‪W‬و ‪ A= 8) 8‬ا ‪24‬‬
‫ا ‪ 2$‬و ا'&) "‪ A‬ا "‪3‬ا‪+‬ي‪-= ،‬ف إ=‪4‬د‪ B4& ,) Y‬ا @[ر‪.‬‬
 ‫اآ ا‪ D DM‬اا '> ا‪(bR‬ل‪:‬‬ ‫‪1.1‬‬
‫إذا ر&‪ 4‬إ ‪# 8‬ر„ ا ‪ (4‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪ * 5‬ا'‪67‬ل ا ‪ ". 1.‬أ‪ 12 ,? ( B.‬ا "‪3‬ا‪+‬‬
‫ ل )‪ 8‬و&‪/‬د ‪.‬م ر‪ i7 ،(+5 1:‬آن ‪ B) Q‬ا <=‪ A‬ا ‪N‬ا‪ 1#‬ا @‪. ،‬م 
[‪A‬‬
‫ ‪/‬روث ‪#‬ي‪) ([ .‬ة ]‪:‬ت ‪ *# 4#‬ا ‪ I /# 1‬أدوارا" ‪ f c‬ا د‬
‫و ا و ‪ ،‬و ه‪/@ 1‬ر ا @ة ا ‪ :‬و ا'&) و ‪ 4‬ا ‪'/‬ء ‪ -‬أ‪ 7‬ا @دات ا ‪-‬‬
‫ ‪/‬ك ا ‪ 1:‬د و ا و ‪ " .‬و ‪ ,= ,‬ه‪ YN‬ا ت ا ‪ Q‬ر‪- 12 ". :‬‬
‫ا ‪3‬وا‪ ،‬ا &‪ ،‬ا <ق ا ‪."...2/c‬‬
‫‪ c 2‬ا رزة ‪ 12‬ا ‪ -4‬ا ‪ 1.$4‬ه‪= A"G# /‬ء ا ارس و إ)<ء أه آ ة &‬
‫إ‪ 2X‬إ ‪/& f 8‬ا‪4 3+‬ء و أه* ا ?‪ .‬و ه‪N‬ا ا ‪ A"G‬آن ( =` ا‪W‬و‪5‬ف ‪.c‬‬
‫ا & و )ة ا < ‪ .‬و ‪ *b5/ = c‬ه‪E *) )'' /‬ي ذي ` ‪ Q‬د ‪/ ،‬م‬
‫)‪ 8‬ا ‪ 2/‬ا ‪/‬ا‪ b5‬ا ‪N‬ي ‪ B‬أه ا  ع = \ ‪ ,‬ذات أو ‪ ،4‬و )‪ 8‬و&‪/‬د‬
‫ا ‪/5/‬ف‪ ،‬و ه‪ /‬ا ‪ 4‬ا ‪c# 1‬ف )‪ * : 8‬ا @ ‪ 2/# 8) 6[2 ، r‬ا ‪/5/‬ف )‪،B‬‬
‫و ه‪ /‬ا @‪c k‬ف ‪ \#‬ا ‪N‬ات أو ا ‪ 4‬و ‪ /‬آن ‪ ) @c‬آ " و ا ر‪:‬‬
‫و ا ‪3‬او‪ ...‬و ه‪N‬ا ‪ A‬ا‪O‬اط `‪ Q‬ا ‪ b5/‬و ‪ /‬آ‪ " 8) =?= I.‬أو ]‪:‬‬
‫‪ 1."E‬و ‪.‬ا ‪W‬ه ]‪ I= :‬ا ل ‪ 12‬ا "‪3‬ا‪ 12 ،+‬ا ‪ -4‬ا ‪ ، 1.$4‬و  آن ‪-‬‬
‫‪ ,‬دور ‪ 12‬ا @‪ 8) 2‬ا ]‪:‬ت ا‪ 6:T‬و ا'هم =‪. ، -‬ت ا‪T‬دارة‬
‫ا'‪4:‬ر إ ‪. -‬ة ‪  :‬و )‪ 8‬أ‪ <E -.‬و ‪ " c/) ?G‬ا‪- 5‬‬
‫و ‪ A& c#‬ا ]‪:‬ت ا  و ا'‪6:‬ء )‪ ، -‬و أآ =‪12 ( Blanky ) 1?.6‬‬
‫‪ Y#‬ا'‪c5‬دي )‪ ,‬ا "‪3‬ا‪ '' +‬إن ا‪W‬و‪5‬ف ‪4#‬رض ‪ A‬ا ‪ :‬ا'‪4:‬ر‪ ،‬و ‪82#‬‬
‫‪ A‬ا  دئ ا'‪c5‬د ا ‪/ 1‬م )‪ -‬ا ‪/&/‬د ا'‪4:‬ري ا ‪ 12 1.‬ا "‪3‬ا‪ ،+‬و ‪N-‬ا‬
‫ا   = ‪N‬ات )‪ I‬ا‪T‬دارة ا ‪& .‬هة ‪`T‬ار ‪5‬ارات و ا‪3. 8) # (:‬ع‬
‫‪2‬‬
‫` ا @‪ ,) .c‬ا‪6W‬ك ا @ ''‪.‬‬

‫* ‪4‬ف ‪?O‬ي ا ‪ 1@ c‬ا ت ا  )‪ 8‬أ‪ -.‬ارث ا'&)‪ 1‬ا وض )‪ 8‬ا د و ه‪ /‬أ‪:‬س ا ?‪/‬ت ا  و '‬
‫?‪ YQ# ,‬و ا ‪564‬ت ا <ة ‪ B2‬ه‪56) 1‬ت ا =‪ 8‬و ا‪W‬ه* ‪ ،‬ا ‪N‬ه و ا <‪ +‬و ا ‪G4‬ة و ا ‪...‬ا „‪6J6 ،‬ع را&‪،A‬‬
‫أ‪ ?O 7‬ي ا ‪ *  ،1@ c‬ا "‪ A‬ا ‪ 12 1.‬ا ‪ ,J/‬ا ‪4‬ب)=وت‪: ،‬آ‪ 3‬درا‪:‬ت ا ‪7/‬ة ا ‪ ،=4‬أآ‪.(2000 =/‬‬

‫‪ `.-1‬ا ‪ ,‬ا ‪4‬و‪'' : 1.‬ا ‪ 12 B.? b5/‬ا @ة ا'‪c5‬د و ا'&) و ا ‪3" = 2$‬ا‪- ،+‬أوا‪ E‬ا ‪ -4‬ا ‪ 1.$4‬و أوا‪*+‬‬
‫ا'‪67‬ل ا ‪ " ، ''1.‬ا‪ ، `W‬ا ‪4‬د ‪ ، 90-89‬ا "‪3‬ا‪ ،1981. +‬ص ‪.85:‬‬

‫‪ `.- 2‬ا ‪ ,‬ا ‪4‬و‪ :1.‬درا‪:‬ت و أ=@ث ‪# 12‬ر„ ا "‪3‬ا‪)+‬ا ‪ -4‬ا ‪(1.$4‬ج‪ ، 1‬م ‪.‬و ‪.‬ك ‪ ،‬ا "‪3‬ا‪ 1983 . +‬م ‪ ،‬ص ‪.166 :‬‬

‫*ا ‪ b5/‬ه‪. /‬م ا‪ B 16:‬أه ا&) و ا‪c5‬د و ) آ ة ‪ 12‬ا "‪ A‬و ا‪ BS@:‬ا ‪/‬ن ‪ 2/‬ا ل و ا ?‪,‬‬
‫و ‪p‬ه ‪ ,‬ا )ات ‪4‬ء و ا <  و ا اء‪،‬وه‪ ( /‬إ ‪ ,)/. 8‬ا=ن ا'‪67‬ل ا ‪3" 1.‬ا‪-1:+‬ا‪L‬و‪0‬ف ا ‪12 :‬‬
‫أو‪5‬ف =‪ I‬ا ل‪ ،‬أو‪5‬ف ا‪ ،r .W‬أو‪5‬ف ا
ات‪-2.‬أو‪0‬ف ا‪ :O6‬أو‪5‬ف ا ‪ „G‬ا ‪ ،1 4$‬ا "‪ A‬ا ? ‪،‬أو‪5‬ف 
‪ b‬ا &‬
‫و ا ‪3‬وا‪.‬و ‪ 3‬أ‪ ،.‬أ=‪ /‬ا ‪ 4: (:‬ا‪# ،‬ر„ ا "‪3‬ا‪+‬ا ‪،12$‬ج‪،4‬ط‪=)1‬وت‪ ،‬دار ا ‪Q‬ب ا‪،(1988،16:T‬ص‪.161‬‬
‫ ‪& \ N‬ءت آ* ا ارات و ا ا‪c 12 c# (:‬در‪ -#‬و ا'‪6:‬ء )‪i7 ،-‬‬
‫أ`ر ا "ال آ‪/‬ز** أول ‪5‬ار ‪W= k4‬و‪5‬ف ‪ .1830   : 07 12‬و ا ‪N‬ي ‪.‬‬
‫)‪ 3"7 8‬ا‪6W‬ك ا ‪ ،‬و ‪ 5‬أ)<‪ 8‬ه‪N‬ا ا ‪/:‬م ة ‪ S6S‬أم ‪ 4‬ا'‪-:‬ر‬
‫و إ‪ S‬ت ا ? و أن ا < ‪ 54#‬آ* ‪@# ,‬اه =‪c‬ا‪ .‬و ه‪N‬ا  أدى إ ‪ 8‬ر‪|2‬‬
‫‪1‬‬
‫‪& , 1 4O‬اء ‪E‬ق ا  )‪4 , (05‬هة ‪ (#‬ا "‪3‬ا‪.1830 /& 04 12 +‬‬
‫ا ‪N‬ي ‪ 8 #- :8) .‬ر‪ :‬ا ‪ .‬ا @ ‪7‬ة‪ ،‬آ أ‪ A , B.‬أي ا)اء )‪7 8‬‬
‫ا ?ن ‪ A& ,‬ا < ت‪ ،‬و ' د‪ (-‬و ' ?‪ (-#‬و ‪"#‬ر‪ (-#‬و ‪.‬ؤه( ‪.,@:‬‬
‫و =‪ \ N‬ا‪ I /:‬إدارة أ‪6‬ك ا و  ا ‪OR= .‬ا‪ -2‬ا  ‪ 8) O‬أو‪5‬ف ? و ا‪r .W‬‬
‫و =( ا ل و ‪ 87‬و‪ b5‬ا ‪ 1 4$‬أي آ‪G# I.‬ف ا ‪ b5/‬ا ‪4‬م و =‪ Ic@# \ N‬ا‪T‬دارة‬
‫)‪ 8‬ر`  ‪ 1‬آ  ‪U 12‬ف ‪ c5‬و ا "ول ا  ‪ }76. 4" 1‬ا ‪3‬دة ا ? ة ‪12‬‬
‫ا‪ *E‬أو‪5‬ف =‪ I‬ا ل‪.‬‬

‫ ‪1839 1‬‬ ‫ ‪1838 1‬‬ ‫ا‪' J‬‬

‫‪(\.2)131.941.13‬‬ ‫‪(\.2)127.895.65‬‬ ‫‪ -1‬أو‪0‬ف > و ا ‪1‬‬
‫‪14.368.41‬‬ ‫‪13.989.25‬‬ ‫‪ -2‬أو‪0‬ف ‪ S-‬ا‪6‬ات‬
‫‪4.963.98‬‬ ‫‪4.093.54‬‬ ‫‪-3‬أو‪0‬ف ا‪l L‬‬
‫‪26.147.38‬‬ ‫‪6.025.49‬‬ ‫‪-4‬أو‪0‬ف ‪ m‬ال‬
‫‪5.396.80‬‬ ‫‪5.572.90‬‬ ‫‪-5‬أو‪0‬ف ا=‪8-‬‬
‫‪182.867.70‬‬ ‫‪157.576.83‬‬ ‫ا‪:‬ع)*‪(o‬‬
‫ا ‪c‬ر‪ - :‬أ=‪ /‬ا ‪ 4: (:‬ا‪# ،‬ر„ ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪ ،12$‬ج‪،5‬ط‪=) ،1‬وت‪،‬دار ا ‪Q‬ب ا‪ ،(1988،16:T‬ص ‪164‬‬

‫‪T2‬دارة ا ‪# 5 .‬آ‪/ I‬آ‪6‬ء ا & و ا ‪3‬وا ا‪OT‬اف )‪W= 8  8‬و‪5‬ف‬
‫ا
` ‪W  5 " 6$‬ن دوده ‪   = *KX‬دود ا‪W‬و‪5‬ف ا ‪.4‬‬
‫و =‪5 4‬ار ‪ 1830   :‬و  ;‪S‬ر‪ q
: , Y‬و ‪?: [p‬ن  ا "‪3‬ا‪+‬‬
‫=) ر‪5 Y‬ار ‪ 14#‬ـ ‪#‬ا&‪ A‬ا "ال آ‪/‬ز* )‪5 ,‬ار‪ 5] Y‬و أ`ر =‪ 4‬ذ \ ‪/:‬م‬
‫أ‪ 07 12 E‬د  ‪ ،1830‬و‪ 5‬أ` @‪ B &/= I‬آ* ا‪W‬و‪5‬ف ? و ‪ ،‬و ‪/?#‬ن‬
‫ا‪W‬و‪5‬ف ‪ I@#‬ا‪  5‬ا  ا ‪4‬م ‪ @c‬ا‪6W‬ك ا ‪ 4‬و ه‪N‬ا  ا) ‪ Y‬ا‪W‬ه ‪ 
 1‬‬
‫ ‪/c‬ص ‪4‬هة ا (‪.‬‬

‫‪7 - 1‬ان =‪$) ,‬ن =‪ : &/E ,‬ا ;ة ‪ @ :# .‬ا ‪ 1=4‬ا ‪=3‬ي‪/G.‬رات ا ]‪ :‬ا ‪/ J/‬ن ا < ‪) 4‬م‪.‬و‪.‬ف‪.‬م(‬
‫ا "‪3‬ا‪ ،2005 +‬ص‪.172:‬‬
‫*)‪ ,‬ا "ال آ‪/‬ز‪/ B‬ل ‪7‬ان ‪...):&/E‬و ?‪ 1‬أذآ ‪ *+[2‬ا "ال آ‪/‬ز*  )‪ 1‬إ' أن أ)د =‪ |4‬ا‪)W‬ل ا
 ة ا ‪1‬‬
‫و‪ I45‬أ‪S‬ء و'‪ -. Y-) 12 2T B‬ا‪/W‬ات ‪ 12‬ا‪ (-2‬و ‪"#'= f:‬ر = ‪4‬م ا ‪ G‬و =‪"7 I4‬رة ا = و ‪ I.‬إ ‪8‬‬
‫=ب ا ‪/‬ادي @‪/‬ل إ ‪ 8‬دة ا " وو‪ A5‬ا'‪6:‬ء )‪ &; 8‬ا =‪...‬ا „(‪.‬‬
‫ ‪O‬ة =‪ 4‬ا‪67‬ل ا ‪3" 1.‬ا‪-U ،+‬ت ‪ -::‬ا ‪4‬وا‪ X .‬ا ‪:‬ت‬
‫ا‪ , 6:T‬أ)ل هم و ‪ */@#‬ا ‪ |4‬ا‪ EW‬إ ‪ 8‬آ‪ r+‬أو ‪/‬د)ت )? إذ‬
‫‪N‬آ ‪7‬آ( وهان‪ ":‬أ‪ .NE‬ا ارس آ‪ - /@. 1‬إ ‪
 8‬زن‪ ،‬أو ‪?S‬ت‪ ،‬أو إ‪6 <:‬ت‪،‬‬
‫و و‪ 4X‬أ )‪ 8‬أ‪6‬ك ا & و ا ارس‪ ،‬و ز) أ‪ 8) k <. .‬ا ‪ 4G‬ا ‪1=4‬‬
‫ دئ ا ‪/$‬رة ا ‪  ( b:‰ ,? ، .‬ا ‪/‬ن ‪ 12‬ذ \ إ' ه"‪8) ) /‬‬
‫د‪.1''...(-‬‬
‫‪ 12‬ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪ I5 `4‬ا <ت ا ‪-= .‬م ‪/7‬ا ‪ " 66 1‬و زاو  =‪,‬‬
‫‪ .1832-1830‬و ‪ */@#‬ا ‪ |4‬ا‪ EW‬إ ‪ 8‬آ‪ r+‬آ‪ ،? /S‬و ‪ 87‬ا "‪ A‬ا ? ‬
‫" آ‪G‬وة ا ‪N‬ي ‪/7‬ل ‪ 18 12‬د  ‪ 1832‬إ ‪ 8‬آ‪#‬ر‪:) K‬ة ا "‪3‬ا‪*5 4= ، (+‬‬
‫ا ‪/‬ات ا ‪/7 .‬ا ‪ , (4000) 1‬ا ?ن آ‪/.‬ا =ا‪ ،BE‬و ‪ 5‬أورد أ=‪ 4: (:5 /‬ا أن‬
‫ا "‪3‬ا‪1830 : +‬م آ‪/@# I.‬ي )‪ :] 176 8‬د ‪" 13 -‬ا آ ا‬
‫)=‪ .NK B‬و ‪ ( <E‬و (  ‪/: - k‬ى ‪ :] 21‬د ‪& 09 - 1862 :‬‬
‫آ ة ‪ , k  (2 1899 : 12 ،q2‬ا ‪ (09) 4‬إ' ‪ *?2.2. (05) E‬ا &‬
‫و ا "‪/‬ا‪ , (# ( A‬ا ‪ i 4‬و ا'ه‪  4# 7 8) .‬أ=‪ 1‬ا ‪ 4: (:‬ا إن ا  ا ‪1‬‬
‫‪& I:‬ه ‪  #‬ه‪# 1‬ن و ‪ A‬ذ \ ‪ I@ 2‬ا‪ -E‬آ‪Q‬ه إ ‪ 8‬أ‪6‬ك ا و ‬
‫و ‪/7‬ل =‪ -[4‬إ ‪.b7 8‬‬
‫و ) `ور ‪/.5‬ن ‪ 1905‬ا ‪N‬ي  =‪ *c‬ا ‪ ,) ,‬ا و  ا ‪12 k < ( ،.‬‬
‫ا "‪3‬ا‪ 8) +‬ا ‪ ,‬ا‪ 16:T‬إ' ‪ .‬و ذ \ ‪ 12‬ا ‪/:‬م ا ‪c‬در ‪1907   : 27‬‬
‫و ‪ 8) k J‬ا @‪ ,‬و ا ‪/-‬د‪ ،‬و ذ \ دي ‪/-U‬ر ‪7‬آت &‪ /4‬د ‪#‬دي‬
‫=‪OT‬اف )‪ 8‬ا ?ت ا‪ 6:T‬و ا‪W‬و‪5‬ف‪ .‬و ‪ ,) 6[2‬ذ \ ‪ (# 5 ،‬ا‪
:‬ام ا \‬
‫ا ‪ f c 
1‬ا ‪ :‬ا'‪4:‬ر‪= 12 ،‬ا )‪/& -‬ل آ ‪/‬ن )‪(1897-1891‬‬
‫@‪ I‬ا'دارة ا ‪ .‬أو‪W= I: 4 :‬آد أو ا ‪& 4‬ل ا ‪ ,‬و ?‪(-K2‬‬
‫)‪ 8‬ا
 ا ‪ -5 1‬ه]'ء < ا ‪ ..‬و ‪ ,‬ه‪ YN‬ا
ت ا ‪/5/‬ف ‪12 .2 A‬‬
‫ا @ب ا ‪  4‬ا‪W‬و ‪ X 8‬أ ‪ ،.‬اذ ( ‪/‬ان ا=‪ ,‬ا ‪/‬ه‪/‬ب و ا ‪ 1‬ا @‪  ) 1‬ا ?(‬
‫=‪#O‬رزي ‪ 12‬ا`ار ‪2‬وى ‪ ،.2 f c‬و &ء ‪ 12‬ا ‪/‬ى أن ‪ , G) S6S‬أ)ن‬
‫‪] <5‬و‪ -.‬أ[ و ‪ ,= @ (-‬ا ‪ „G‬ا ?ون و @ ا ‪= ,= 8<c‬د‪)r‬وا ‬
‫ا ‪  ) „G‬ا @(‪ ،‬و )  ا در =‪ ,‬ا ‪ „G‬ا @‪ ,‬و ا ‪) 4‬ان )م ا <‬
‫ا ‪G‬ذ (‪.‬‬

‫‪ -1‬ا‪/‬ن ‪/#‬ران‪ ،‬ا ‪/‬ا&‪-‬ت ا ‪ 12 2$‬ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪4‬ة )ا ارس ا <  و ا ‪  ) @. #. (1880-1830 ,‬ا ?(‬
‫أوز‪.2‬ا&‪ 4‬و إ‪O‬اف ‪، 1X 8<c:‬دار ا ‪ ،G  c‬ا "‪3‬ا‪ .2007 +‬ص ‪.128 :‬‬
‫‪ - 2‬أ=‪ /‬ا ‪ 4: (:‬ا‪ :‬ا @آ ا ‪ J/‬ا "‪3‬ا‪ ، (1900-1830) +‬ج‪ ، 1‬دار ا ‪Q‬ب ا‪= ،16:T‬وت ‪1992 ،‬م ‪ ،‬ص ‪.83‬‬
‫و ‪& 5‬ءت ‪ -2‬ا‪OT‬دة =‪ .‬و ا @ء و ذم ا‪ W‬ن و  &ء ‪ ":-2‬ه‪ YN‬ر‪ :‬‬
‫‪ -= fc.‬أ‪ G4 .‬ا ‪/‬ا‪/<E ,4X‬ط أ ‪ ،-2‬و ‪ -= (?@c.‬و‪ , 2‬و ا ‪*4‬‬
‫و ا ‪ :‬و ا ‪4‬دة ‪2‬و‪/‬ا `د‪ ,c
 ,5‬و  ا ‪ .‬ا 
‪: 8) ,+5 ،‬ق ا "‬
‫‪ 8) -.)T‬أ)ا‪ -+‬ده( ا ! و أزاح ‪ (-‬ا @ء‪ ،‬و ‪/4#‬ا =‪ 12 (?24‬درآ( ‪I@#‬‬
‫‪.‬‬
‫‪/5‬ة دو ! ا‪/4:‬ا و أ‪/4J‬ا و أ`‪/5‬ا ?‪/./‬ا ‪ ,‬ا ‪ ,‬ا ?‪ ,‬ا ‪4‬ر‪",2‬‬
‫و ه‪N‬ا  ]آ ‪ : E; B&/#‬ا'‪4:‬ر أي ا‪
:‬ام ا ]‪:‬ت ا 
‬
‫‪ -#::‬ا ا‪ E‬و ا
ر& =‪6Q:‬ل ر&ل ا ‪  ،*,‬رآ أ) ‪ (-‬و ا
[‪/‬ع إ ‪.(-‬‬
‫و ?‪ (p = ,‬ذ \ ‪ 5642 ،‬ا & و ا ]‪:‬ت ا  ‪ A‬ا'‪4:‬ر ‪ ،‬آ‪56) I.‬‬
‫‪ -=/G‬ا ‪ -‬و ا ?‪ , $‬ا ‪4‬ا‪ ، +‬و إرهب ‪ X‬ا ‪4‬ة ا‪  ،6:T‬أدى = ?‪, $‬‬
‫ر‪ 1:‬ا & 
وج )‪ ,‬ا ‪ ….‬ا < ‪J ,‬ف ا <ت ا ‪ 12 ، .‬ا ?‪$‬‬
‫‪ ,‬ا @'ت‪.‬‬
‫و =‪ |Q‬ا  )‪ :: ,‬ا [‪ qQ‬و ا ‪ I5 A‬ا ]‪:‬ت ا  =‪/‬ا` دوره‬
‫ا‪ 1::W‬و ا @ظ )‪ 8‬ا
‪ `/c‬ا‪ A" 6:T‬ا "‪3‬ا‪+‬ي‪ ،‬و أ‪ 4= I".‬ذ \ ‪
.‬‬
‫ا‪N
#‬ت ‪ ,‬ا " &‪ Q 4‬و ا‪6`T‬ح‪ ،‬و ‪ IU‬ا & رة ‪ (4‬و ‪12  4#‬‬
‫"‪ ,) -‬ر‪  :‬و‪ 
 #‬ا‪4=W‬د ‪ 4G‬را‪ :<Q |2‬ا‪2  &W‬وره ذو =‪4‬‬
‫‪# 7 12 1 [.‬ر
 )‪= 4O -O‬آ‪.B‬‬
‫و  ‪ I #‬ا <ت ا'‪4:‬ر ‪ ::‬ا  و ا [ء )‪ 8‬ا اآ‪ 3‬ا‪ )4OT‬ا ?‬
‫ ‪ 4G‬ا "‪3‬ا‪+‬ي‪2 ،‬اح ‪ bU/‬آ*  ‪/5 , B‬ة ‪U‬هة أو =‪  4# 7 8) J‬ا ‪1=4‬‬
‫ا ‪=3‬ي [ء )‪c 8‬در ا ‪ 2$‬ا ‪ ،J/‬و‪/ , B.7‬رو‪ BS‬ا ‪ 12$‬و ‪,) B 34#‬‬
‫‪#‬ر
‪ B‬و ‪ .BX‬و ‪= 5‬أ ا ‪ 12 (4‬ا ا&‪ N A‬ا ‪/‬ات ا‪W‬و ‪676 8‬ل‪) *4= ،‬ت‬
‫ا  ا ?رة & و إ‪6#‬ف ا 
<‪J/‬ت ا ‪ 1‬آ‪ *4# I.‬آ)ة ر‪،r‬‬
‫‪W2‬و‪X‬ع آ‪3# I.‬داد ‪/:‬ءا إذ أورد إ‪=) *):‬ن )‪" : 1 (Ismail Urbain‬آ‪I.‬‬
‫‪ :: ".‬ا ?ر‪ 2 S‬أه‪ A& I‬ا ارس ا'=ا‪... # +‬و ا ‪3‬وا ا‪5W‬ب ‪,‬‬
‫اآ‪ 3‬ا'‪67‬ل ه"ت‪ .''...‬وه& أ[ ا‪N#:W‬ة* إ ‪ 8‬أ‪J‬اف ا ‪6‬د ا ‪4= ,?# ( 1‬‬
‫‪ 1.''#<: I@#‬ه‪N‬ا  ‪:‬ه( ‪$4= 12‬ة ا ‪/‬ج ا ?ي ا ر
‪3" 1‬ا‪ 2 +‬أورد‬
‫ا‪:W‬ذ را=‪# f‬آ‪7 1‬د‪5  & , # S‬م =‪ B‬ا "† ا ‪/ = 1.‬روث ا ‪ 12 12$‬ا "‪3‬ا‪+‬‬
‫أ‪S‬ء ‪ X B=7‬ا‪  ) W‬ا در ا ‪N‬ي أ` = @‪3‬ن ‪& ,‬اء ‪SW B4 #‬ر ا <=‪/‬ر‬

‫‪ - 1‬ا‪/‬ن ‪/#‬ران‪ ،‬ا &‪ A‬ا =‪ ،k‬ص‪.137‬‬

‫*)‪ ,‬ه"ة ا ‪4‬ء ا "‪3‬ا‪ \# ,+‬ا ة و )‪2  8‬ة ز‪ ،‬أ‪) .‬اوي ا‪c
 [5،Y7‬ة ‪# 12‬ر„ ا "‪3‬ا‪+‬‬
‫ا @‪)i‬ا "‪3‬ا‪:+‬دار ا ‪-‬ى < ) و ا ‪ G‬و ا ‪/‬ز‪.(2005،A‬‬
‫ا ‪/= 1.‬ا‪ <:‬ا‪W‬وراق ا  ‪$4‬ة ‪ 12‬ا ‪@c‬اء ا ‪ -53 1‬أدي ا "‪/‬د ا ‪, ,.‬‬
‫‪1‬‬
‫ا ? ا ‪ 8.) 1‬ا ?‪.-4& 12 $‬‬
‫و إ‪ 2X‬إ ‪ 8‬ا ارس ا ;‪ .‬ا ‪ 1‬أ‪NE‬ت )‪ J b
 (4# -#) 8‬ت ا "‪A‬‬
‫)‪/‬م ا ;ن‪ ،‬ا‪G.‬ت ا ‪3‬وا و ا <ق ا ‪ 12 2/c‬ا ‪ -4‬ا ‪ 12 1.$4‬آ* إر&ء ا ‪،,J/‬‬
‫و ‪ 5‬آ‪ I.‬آ*  @و‪ - *@ f ` 1 /= :‬ا آ و ‪ -) A‬ا')اءات ‪:*$‬‬
‫‪#‬ن‪ ،"= ،‬ا "‪3‬ا‪ +‬و ‪ .<5‬و ‪ ,‬أ‪ $‬ه‪ YN‬ا ‪3‬وا‪ ،‬زاو ‪:‬ي )  ا در‬
‫ا "‪3" = 1.6‬ا‪ +‬و زاو ‪:‬ي )  ا ]‪: ،,‬ي )ن‪: ،‬ي ‪ ،‬و زاو ‪:‬ي‬
‫ا‪W‬زهي =‪ I‬إ‪ ." = *):‬ى @ ا ‪ 1=4‬و  ‪ ":E‬أن ا ‪3‬او وا (‬
‫ا <‪ )= 15‬ره ‪ *4‬ا و ا ‪ ،J/‬و‪ <.‬ا'‪6<.‬ق ?* ا'‪X.‬ت ا ‪,  4G‬‬
‫=ا ا'‪67‬ل و‪ A< 87‬ا ن ا ‪ ،,G4‬آ‪ I.‬ا ]‪ :‬ا ‪ J/‬ا ‪7/‬ة ا ‪ 1‬أ‪, I2‬‬
‫ا @‪ k‬وا &‪ ,‬آ‪ B G# -./‬ه‪ K‬أرآن ‪/#‬م = ‪ K 4‬وا‪T‬اد ور‪ A2‬ا وح ا ‪/4‬‬
‫‪2‬‬
‫ "ه‪ 12 `E .‬ا ‪ b‬وا ‪/‬ادي"‪.‬‬
‫و‪ 5‬أدرآ‪ .2 I‬دور ا ‪3‬وا ‪ 12‬ا و ‪ i7‬آ‪ I‬ا  "دو ‪/2/.‬ا" )‪(De Neveu‬‬
‫ا ‪G‬ف )‪ 8‬ا ? ا ‪ #? 1:‬ا ‪ 1845 : =4‬ا م =را‪/7 :‬ل ‪G.‬ط‬
‫ا ‪3‬وا ‪G.‬ه ‪ 12‬آ=‪/4= B‬ان )‪ c
 3،(Les Khouans‬ا ور ا ‪ 3‬ا ‪N‬ي‬
‫‪ B= A<[#‬ا ‪3‬وا =‪ ,‬ا "‪3‬ا‪ ,+‬و ‪ # , B56#‬وا‪7‬ام ‪ ،-& ,‬ودوره ‪ 12‬إذآء‬
‫‪.‬ر ا د وا ‪c4‬ن ‪ -& , .2 X‬أ‪E‬ى‪ 4.‬و ‪  4#‬ا ‪3‬او &‪ 4‬د و "‬
‫"‪ ،.‬و ‪/#‬م ="‪ A‬ا‪ *7‬ا ر‪ r‬ا ‪6$‬ث‪ ،‬و رأى ‪ M.Daumas‬أن ه‪ YN‬ا ر‪:‬‬
‫‪J‰ 7/‬ل ا ‪4‬ب و ا  ‪ *+‬و =‪ |4‬ا‪ *:# :W‬أ=‪ -+‬إ ‪ -‬ر‪4= (p‬ه و ‪/42‬ن‬
‫‪ 06‬دورو )‪ 8‬آ* ‪.5*J‬‬
‫و ‪!9 './‬ن ا‪,Y‬ت ا‪ I! G'&+‬ا' ا)ي آ\ ‪ K567‬او‪U‬ف ‪U ^/‬ار‬
‫د‪' ،1830 
G‬ت ه)‪ T‬ا‪N‬ءات ا‪ $+&. &&.+‬و ‪ ، $+G&9‬وا‪ D‬ت إ ا‪+‬ا‪C‬‬
‫و ا‪ './ Š&A/ ، ‰&6 ‰& $+‬أن آ\ ه)‪ T‬ا‪,Y‬ت ‪ U!! 5/ C++7‬دا‪ %S‬ا‪ˆ,‬‬
‫ا ااي ‪ %&
U‬ا?‪4+9‬ل و ‪ _ S‬اوا‪ $!Z/ G‬و _ا!‪ $+‬و و‪ $F‬ا_‬
‫و ا‪ ،!.‬أ‪„ $„ \AD‬ن ا‪ I! ‰& %A7 ? .‬ا‪ /‬إ? ا?‪ .Q,‬و ه ‪&,U /D‬‬
‫‪6‬‬
‫ا‪ Q.! A! \'$+,‬ا‪ & 6‬اا‪ ،Z! G / G‬و ‪ &$/‬ا‪.+,‬ر‪.5A! G‬‬

‫‪#-1‬آ‪ 1‬را=‪ ،f‬ا ‪  ) „G‬ا @ =‪= ,‬د‪ B2 ،r‬و &‪/-‬د‪ 12 Y‬ا = و ا ‪ ،(1940-1900)(4‬ش‪.‬ن‪.‬ت‪،‬‬
‫ا "‪3‬ا‪)+‬ب‪.‬ت(‪،‬ص‪.97:‬‬

‫‪ @ -2‬ا ‪ 1=4‬و  ‪ ،E‬ا "‪3‬ا‪ +‬ا ?ة وا ر

‪O ،‬آ دار ا‪ ) < W‬وا ‪ ،1998 ،G‬ص ‪.218‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- Fermaux (Jacques), Les bureaux Arabes, Editions Denoël, Paris, 1993, p 129.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪- Servier (A), L’islam Et la psychologie musulmane, challamal, Paris, 1923, pp 362-363.‬‬
‫‪historiques,L.Hachette,Paris.1847,P :61. Mdaumas et M.Fabar :La Grande Kabylie-Etudes-5‬‬
‫‪7 -6‬ة )اوي‪/& :‬ا‪ , .‬ا ‪ :‬ا ‪ .‬وردود ا ‪ *4‬ا ‪<5 12 J/‬ع ا ‪G‬ق ا "‪3‬ا‪+‬ي )=ا ا'‪67‬ل(‪ ،‬ط‪ ،1‬دار‬
‫ا ‪ ،i4‬ا "‪3‬ا‪ ،1984.+‬ص ‪.(37‬‬
‫و ‪ %
 .G +/‬آ& اا‪ QF‬ا?‪.+,‬ر‪ IG'+/ G‬ا‪ ^.6‬ااي‪ ،‬إذ أ‪ $‬أ‪„8‬ت‬
‫!رات ا‪ Q.‬ا)ي ‪  ،T6 F'7‬ت ا& ‪ CD/ \!U‬أ‪ $G'G‬ا!ال ا‪U‬‬
‫و ه'!\ !اآ ا‪ Q.‬و ا‪
.‬دة و ا‪.‬‬
‫أ‪ -‬دور ا
!ر *‪ o>@ 8‬ا‪ T!:‬ا‪,:‬ا(ي ا! ي‪:‬‬

‫إن ا ‪-‬ف ‪ ,‬درا‪ :‬ا ‪ AX/‬ا'&)‪ 12 1‬ه‪ YN‬ا ة ه‪ c 24 /‬ا "‪A‬‬
‫ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪ *U 12‬ا ‪G‬ر‪ A‬ا'‪4:‬ر ‪ ،‬و ا‪# 8) -#:?4.‬آ ‪ B‬و =‪ B‬و آ‪b‬‬
‫‪]:‬دي ا @‪/‬ل ا ‪ ,) …#‬ذ \ إ ‪ *?G# 8‬و)‪ 1‬و‪ ،1J‬و <  &‪3‬ا‪= A +‬ا ا ن‬
‫‪/?:‬ن أه( @وره إ`‪6‬ح أو‪X‬ع ا "‪ A‬و إ‪.‬ذ‪ .Y‬آن ‪ ,‬ا‪W‬هاف ا @ ‪G‬ر‪A‬‬
‫ا'‪4:‬ر إ‪7‬اث ‪Q#‬ات ‪ 12‬ا  ا'&) و ا ‪ A" 2$‬ا "‪3‬ا‪+‬ي‪ ،‬أو آ ‪:‬ه‬
‫‪1‬‬
‫‪ 4:‬ا " ) ‪N#‬و ا "‪."A‬‬

‫ ‪ *4‬ا ارس ‪ :‬ا'‪4:‬ر ‪6E‬ل ‪ -.‬ا ن ا ‪ " G) A:‬أن ا "‪A‬‬
‫ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪ 12 (<@# 5‬ا ‪ B= OG- k4‬ا'&) و ا ? و ا'‪c5‬د ‪ ،‬وذ \ ‪,‬‬
‫&اء )‪/‬ا* ا ‪-‬م ا'‪4:‬ر ا 
‪-= ،‬ف ‪ |/#‬ا م ا ي ا "‪3‬ا‪+‬ي و إ‪7‬اث‬
‫‪ <E kO‬دا‪ ، BE‬و ا [ء )‪ . Y`) A& 8‬و ‪ " 4‬ه‪ YN‬ا ‪ 7‬ا ‪, )/‬‬
‫‪#‬ر„ ا "‪ A‬ا "‪3‬ا‪+‬ي و ‪@#‬ـ* ‪ -#:‬و ا @‪'/‬ت ا ‪*@# 1Q  B.2 ، -= < #‬‬
‫ا‪ &/ /W‬ا @دة ر ه‪ YN‬ا @‪'/‬ت ‪ ،‬ا‪ W‬ا ‪N‬ي < آ‪ 24 \ N‬ا ‪*?G‬‬
‫ا ر
‪/ 1‬ا‪ A5‬ا "‪ A‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪ * 5‬ا'‪6:‬ل ا ‪ ، 1:‬و ه‪O /‬ط أو ‪,? ' 1‬‬
‫ا'‪Q:‬ء )‪ , B‬أ&ـ* ‪2‬ـ‪ (-‬أر‪X‬ـ ا @ـ‪/‬ل ا ‪/‬ي "‪ A‬ا "‪3‬ا‪+‬ي‪ .‬و آ* ذ \ ‪,‬‬
‫‪E‬ـ‪6‬ل ‪/‬ر ‪ 1 /O‬و ?*‪.‬‬

‫و ا @‪ i‬ه )‪ : ,‬ا ‪4G‬ت ا ‪ 1‬ا‪ B O (<@# -) ".‬آ‪ 1‬م ا ?‬
‫ا ")   و ‪ I#‬ا ‪7/‬ات ا'&) ا ‪5 1‬م )‪ -‬ا ( ا'&)‪A" 1‬‬
‫ا "‪3‬ا‪+‬ي ون ‪?2 ،IE‬ن ‪ k3# …+. ,‬ه‪ YN‬ا‪W‬وا`‪ ،‬و ‪ \?#‬ا … ا'&)‪1‬‬
‫‪/-U‬ر‪-‬ا د‪ -L’individu-‬ا ‪N‬ي أ‪ 8@X‬آ‪ ,   +‬ا ‪ 7‬ا'‪c5‬د‪ ،‬و "دا ‪,‬‬
‫ا <=‪ A‬ا'&)‪ 8) 1‬ا ‪/‬ى ا'&)‪ 1‬و ا ‪  7 †4 ،12$‬أ‪ ،/.‬و ‪ 5‬آن ه‪N‬ا‬
‫ا ?‪ ,+‬ا'&)‪ - 1‬آ ‪/‬ل )ي ا ‪/-‬اري‪ 4# -‬ا )‪" ,‬ا ( ا دي ‰رض ا ‪N‬ي‬
‫‪2‬‬
‫‪ G‬إ ‪ 8‬ا‪.‬ل ‪/# ,‬ازن ا‪c5‬دي ‪  B./c‬أ &) ا‪W‬رض إ ‪ 8‬ا‪c5‬د ا "‪/‬ع‪.‬‬
‫ ( ?‪ ,‬ا‪c5‬د ا "‪/‬ع ا ‪N‬ي ‪@#‬ث )‪) B‬ي ‪/:‬ى "ا‪c5‬د ا ?ف" ا ‪N‬ي ‪12 G.‬‬
‫أ)ب ‪ (<@#‬ا‪:W‬س ا'‪c5‬دي و ا'&)‪ ( 1‬ا  ‪ 12 1‬ا ( ا‪ , ()W‬ا اب‬
‫ا "‪3‬ا‪+‬ي‪ 42 .‬ا ‪ :: 12 A:/‬ا'‪<:‬ن آ‪ 14# I.‬ا ‪ , 3‬ا ‪.4‬ة ‪4‬د ه‪*+‬‬
‫‪ ,‬ا ?ن ا ‪4 ,N‬ون )‪7 8‬ة ا ‪3‬را) و ا )‪ ،1‬و ا ‪ ,N‬آ‪/.‬ا ‪/$‬ن  =‪,‬‬

‫‪-1‬أ=‪ /‬ا ‪ 4: (:‬ا‪ ،‬ا @آ ا ‪ J/‬ا "‪3‬ا‪ ،+‬ا &‪ k : A‬ذآ‪ ،Y‬ص ‪.347‬‬
‫‪Addi Lahouari, de l’Algérie précoloniale à l’Algérie coloniale. Ed. ENAP. Alger.1985.p77.-2‬‬
‫‪ 1.%95-90‬و ‪/‬ازاة ‪# A‬ه‪/‬ر ا‪c5‬د ا ?ف ‪ G.‬ا'‪c5‬د ا ‪c4‬ي‪ ،‬ا ‪N‬ي آن ‪"/#‬‬
‫ ‪/G‬ء ا ? ا د ‪ ،,4‬و =‪ |4‬ا ‪K‬ت ا'&) ا "‪3‬ا‪ .+‬و آن ‪/-U‬ر‪Y‬‬
‫ا ‪3‬ا‪/-U A ,‬ر ; ت إ‪[E‬ع ا‪c5‬د ا ?ف ‪  & ,)  4‬ا ‪ 564‬ا ‪p +$‬‬
‫ا ?‪ ,= K2‬ه‪ ,N‬ا <)‪ ،,‬و ‪ I?O 5‬ه‪ YN‬ا ‪ -. 12 564‬ا‪ ،W‬ا  ا ‪3‬ة‬
‫ ‪c56‬د ا'‪.1.<:‬‬
‫و ‪J 5‬ح آرل رآ‪?2 r‬ة ) )‪ ,‬ا ‪ |5‬ا " ‪ S 1‬ا'‪4:‬ر )‪8‬‬
‫ا "‪4‬ت ا ‪4‬ة‪ 2 ،‬آ ‪G= 1853 :‬ن ا <ة ا'‪ 12 3".‬ا ‪-‬‬
‫" ‪ 8) ...‬ا‪".‬ا أن ‪]#‬دي ‪ 12‬ا ‪ -‬ر‪3  :‬دو& ‪.‬أو' ا ‪-‬م‪ ،‬و ‪ .S‬ا ء‪-& , ،‬‬
‫هم ا "‪ A‬ا‪/:W‬ي ا (‪ ،‬و ‪ -& ,‬أ‪E‬ى إر‪:‬ء ‪)5‬ة د "‪ A‬ا ‪12 1=Q‬‬
‫أ‪ p .":‬أ‪?2 b@# 1Q  ' B.‬ة رآ‪= r‬ه ا  ‪ kJ ,) q‬ا'‪2‬اض أن‬
‫ا'‪4:‬ر ‪/ *?G= ،k7‬از و*‪ , ,)/. ،‬ا‪42W‬ل‪ 12 :‬ا @  ا‪W‬و ‪ (<@# 8‬ا م‬
‫ا ي ? ا‪W‬رض‪ ،‬و ا ‪564‬ت ا‪ :W‬و ا <‪ +‬و ا ‪ ،)G‬و ‪# /‬ر‪r‬‬
‫ا ;ن ا „‪ ...‬و ‪ 12‬ا @  ا ‪= .$‬ء ]‪:‬ت `) و‪/‬ا‪ ¢.‬و‪J‬ق و ارس &ة‬
‫ا „‪ ...‬إن آ* ‪ , *42‬ه‪ YN‬ا‪42W‬ل ( ?‪ ,‬ه ‪ ،@2‬و ' =ء ‪):  .@2‬‬
‫ا'‪4:‬ر‪564 B-= ،‬ت ا'&)‪ ،‬و =‪– 2S @#  B+G.R‬ا‪c5‬د ‪$7‬‬
‫‪ ،O 6= ،(<7‬ا ]‪:‬ت و ا ‪ 4‬ا ‪ 1‬آ‪5 N ،q [# I.‬ون‪7 ،‬ة ا ‪, ,6‬‬
‫ا س‪ .‬و ‪ $ ) r‬أن ? رآ‪ ,) r‬ر‪3"  :‬دو&" و ‪ ,) r‬ر‪., :‬‬
‫و ا ‪ (-‬ه‪ /‬أن ‪  & 12 3.‬ا ‪-‬م‪-‬ا ء ا'‪ Y"#‬ا رز‪ ،‬أو آ آ ا ‪4‬ب‬
‫رو=ت '‪.‬ا‪..." :‬إن ا "‪ .‬ا ‪W 1+‬ي ا‪4:‬ر ?‪ kJ ,) BE 12 ,‬ا ‪b4‬‬
‫ا ‪?4‬ي‪-‬ا و‪5‬ا‪ 1J‬و ا‪T‬آا‪ p Y‬ا'‪c5‬دي ‪7‬ا أ‪ , 8c5‬ا ‪G‬وط ا ‪+6‬‬
‫ ‪6Q:6‬ل ا ‪N‬ي ' ‪ *c‬أ=ا )‪ ,‬آ* أ‪?O‬ل ا ‪6‬واة )ا'&)‪ ،‬ا ‪ ،./.‬ا ‪،J/‬‬
‫‪2‬‬
‫ا ‪.(2$‬‬
‫=‪ |/# 4‬ا م ا ‪ 1:‬ا آ‪3‬ي‪ I5 ،‬إدارة ا'‪67‬ل =‪) ,‬ة ‪/5‬ا‪ ,.‬و ا‪(:‬‬
‫ ( =‪ -‬ا [ء ا ‪ 8) 1+-‬ا ? ا ") ا  *‪ (S ،‬أ‪:‬ت ه‪ YN‬ا‪W‬را‪/2W 1X‬اج‬
‫ا ‪ ,4‬ا ‪/‬ا‪ , ,2‬أورو= و ‪ ،.2‬ا ‪/?O ,N‬ا ‪)5‬ة ا "‪ A‬ا'‪ 5 1.<:‬ا ‪G‬ة‬
‫و ا ?‪- 2 .,/‬ف ‪ ,‬وراء ه‪ YN‬ا‪)W‬ل ا ?? ه‪ /‬إدج ا ?ن و ‪A" `E‬‬
‫ا ‪ )= b‬ر‪ *?G Y‬أ‪  p‬ا "‪3‬ا‪ ,+‬و ‪c‬ر ا و‪ ،‬و أآ‪ ?:# $‬ا&)‬
‫'‪:‬د‪ Y‬أآ‪ $‬إ ‪ 8‬ا ( ا ‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Abdelhamid Akkache, Capitaux étrangers et libérations économique algérienne, Paris,‬‬
‫‪François Maspero.1971.p58.‬‬
‫‪62 -2‬د آ?‪ ،/‬ا‪ ".W‬ا ‪Q‬ر=‪  ) # ،‬ا ‪=/= 334‬آ‪ ،‬ط‪) ،1‬ا "‪3‬ا‪ ،+‬دار ا @?‪،‬رس ‪. (1984‬ص ‪.26‬‬
‫)‪ 8‬ا ‪.,4‬و ‪/7 3‬ل ا ‪/X/‬ع‪ ،‬أ‪Ageron Charles , Histoire de l’Algérie12 .‬‬
‫‪contemporaine, Presses universitaires de France,1974,P51.‬‬
‫و ‪= 5‬أت ه‪ YN‬ا ‪/‬ا&‪ A -‬ا ‪ 4= `E b‬و ا‪  ) W‬ا در‪ i7 ،‬ا‪A #‬‬
‫و ا'‪4:‬ر ‪/# ::‬م )‪2 8‬ض ا <ة )‪ 8‬ا‪W‬رف )‪,?  kJ ,‬‬
‫‪W= B#‬ر‪:‬ا‪ J‬ا  أو ا‪)W‬ن‪ ،‬و ا ‪-‬ف ه‪ I# /‬ا   و ‪? O k3#‬‬
‫ا ‪564‬ت ا'&)‪ .‬و =  ‪ Ic5# 1‬ا <  ا‪W‬ر‪:‬ا‪# J‬ر"‪ 12 1-2 ،‬ا ن ‪5‬‬
‫أ` @‪ 4X I‬و ‪ 5‬ر‪ (p‬ا‪ -X= -U7‬و ‪ ،-4:‬و ‪ r.‬ا ‪ 12 c‬ا ‪b‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ ".‬ا‪cp‬ب ا‪W‬رض و ا'‪<:‬ن و إ ‪Q‬ء ا ?‪ #‬ا ‪.=4‬‬
‫=أت ا{ ت ا ‪ ./.‬ا ‪ \?# 12 I@". 1‬ا  ا'‪c5‬د ا "‪3‬ا‪ +‬ا = =‪`R‬ار‬
‫‪4G#‬ت ‪ 1832 N‬إ ‪ 4=  8‬ا @ب ا ‪  4‬ا ‪ ..$‬و آن ه‪= 12 -2‬ا ا‪c# W‬‬
‫ا <=‪ A‬ا ")‪? 1‬ت ا‪W‬را‪4:= ،1X‬ل آ* ا  * ‪ 87‬ا   و ا @* إ ‪.& 8‬‬
‫ا ‪ A‬و ا *‪ ،‬و آ‪$‬ل )‪ 8‬ذ \ اد)ء إدارة ا'‪67‬ل =‪ E =$= -.‬ا <‬
‫ا "‪3‬ا‪ +‬ا =‪ ،‬و =‪/
 \ N‬ل ‪ -‬ا ‪G‬ع ا‪7 k7 16:T‬زة ا‪W‬را‪ 1X‬و ا‪6‬آ‪،-‬‬
‫و أ[ ‪ ? @#‬ا  ‪.*+‬‬
‫  آـن ‪ 4‬ا'‪4:‬ر ا ‪ 12 .‬ا "‪3‬ا‪ ' …+. +‬رد ‪ 8) -‬ا  ا'&)‬
‫ ‪N-‬ا ا ‪ .‬و أدت ا ‪p‬ـ  ‪4 kE 12‬ة ا‪(Colonie de Peuplement) .<:‬‬
‫‪ < ,‬ه‪? = 642  /‬ن إ ‪J :: 8‬د ا ‪ 4G‬ا ـ@‪ , 1‬أ‪ *[2‬ا‪W‬را‪1X‬‬
‫ا ‪3 @ c‬را)‪ .‬و ' ‪ \O‬أن ه‪ YN‬ا ‪ I ; 4‬إ ‪Q# 8‬ـات &‪/‬ه ‪= k4#‬م ا ?‬
‫))‪ 56‬ا‪2W‬اد =? ا‪W‬را‪ ،1X‬و ]‪ ،(B#:‬ا‪-.‬ر =‪ |4‬ا ]‪:‬ت ا  ـ آ ‪3‬وا‬
‫=‪E :] -`/‬ـ‪ ,42 ،‬ا‪&T‬اءات و ا{ ت و ا ا= ا ‪ 1‬ا)‪ -#‬ا <ت‬
‫ا ‪ A<5 *&W .‬ا "‪3‬ا‪ (-2S ,) ,+‬ا'‪ kE :: 6:‬ا ‪ 12 (4‬ا ‪3‬وا‪.‬‬
‫و )‪ 2 B‬أدى ه‪N‬ا ا @‪/‬ل ا ي ‪ *+:/‬ا‪.T‬ج =‪/c‬رة @‪ /‬إ ‪ 8‬ا‪.‬ل  آن‬
‫‪ 87‬ذ \ ا ‪# ' ? I5/‬ـ * ا (‪ .‬و أ` @‪) I‬ت ا ـ‪ A‬أآ‪ $‬ا‪.‬ـ‪G‬را‪ 87 ،‬أن‬
‫أو ‪ \K‬ا ‪ (-5/7 A= (-)<:= ,? ( ,N‬آ‪/.‬ا ]&و‪‰ -.‬ورو=‪ ،,‬و ‪#‬ر" أ` ‪f‬‬
‫ا ‪6‬ح – ا ‪N‬ي آن ‪ 12‬و‪ , I5‬ا‪W‬و‪5‬ـت \ أر‪"– BX‬د ‪E‬س أو ‪c7‬د ‪G‬رك‬
‫)‪ ،-‬و أو ‪ \K‬ا ‪ ,N‬آ‪/.‬ا )&‪ ,) ,3‬ا ?‪ A b‬و‪ (-4X‬ا دي ا " ‪/73.‬ا إ ‪8‬‬
‫‪ +. kJ‬دا‪ *E‬ا ‪6‬د‪  .‬آن ‪ YN-‬ا‪&T‬اءات ا‪ SW‬ا ?  ‪ 12‬ا ‪Q‬ـ ا "‪N‬ري ‪= 12‬‬

‫‪ -1‬أ=‪ /‬ا ‪ 4: (:‬ا‪ ،‬ا @آ ا ‪ J/‬ا "‪3‬ا‪ ، +‬ا &‪ k : A‬ذآ‪ ،Y‬ص ‪.254‬‬

‫*‪ ,‬ا ‪/‬ا‪ ,.‬ا ‪ 1‬أ`ر‪/.5 .2 -#‬ن "ا ‪/#‬س‪-‬آ‪ ،1863 : "Sénatus consulte-I./‬ا ‪N‬ي ‪ \2‬ا   =‪G.R‬ء‬
‫ا واو‪ ،‬و إ)دة ‪/#‬ز‪ A‬ا‪)W‬اش =‪ 4‬ا‪3.‬اع ?‪ ،-#‬و ‪34#‬ز ه‪N‬ا ا ‪/.‬ن =‪`R‬ار ‪/.5‬ن "وار‪: "Loi de Warnier-"1.‬‬
‫‪ 1873‬و ا ‪/.‬ن ا ?‪ 1887  1‬ا ‪N‬ي )‪/‬ض ‪/.5‬ن ا ‪/#‬س آ‪ I./‬ا [‪ \?# ,‬أرا‪ 1X‬ا ‪4‬ش و ا)دة ‪/#‬ز‪-4‬‬
‫ا ? ا "‪3‬ا‪ +‬و‪ 12 (S ,‬ا ( ا'&)‪ ،*+  1‬إذ إن ) ا ‪ IG‬ه‪ YN‬اآ‪I‬‬
‫=‪/‬ا‪ <:‬ا‪&T‬اءات ا‪T‬دار ا ‪ 1‬ه‪ I2‬إ ‪ 8‬إ‪67‬ل ‪ 56) -= q=# *+ 5‬ا م‪.1‬‬
‫و ‪ 12‬ه‪N‬ا ا ‪c‬د ‪N‬ه "أ‪  J 7‬ا‪=T‬اه‪ "1‬إ ‪ 8‬ا ‪/‬ل ‪:‬إن ‪"= b?# ( .2‬‬
‫ا‪.T‬ن ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪ ,‬أر‪ BX‬و „ ‪ I) *= ،Bc
O‬آ‪ 8) \ N‬إ‪2‬د ا‪K2W‬ة‬
‫و ا ‪/4‬ل‪ ،‬و ‪ -) 8"# 5‬ا 
 ‪ 12 1‬إ‪6p‬ق ا & و ا ارس ا ‪ 1‬آ‪ (4# I.‬ا ‪Q‬‬
‫ا ‪ ،=4‬و ‪ 12‬هم ا ‪3‬وا* ‪ -.W‬آ‪ I.‬آ‪3‬ا ‪ b$‬ا ‪ G‬ب‪ ،‬و ‪p‬س روح ا و ‪12‬‬
‫‪...(-:/.‬و ه?‪N‬ا ‪ 8) .2 I[5‬ا ‪ 2$‬ا "‪3‬ا‪ \# ,) I4<5 ) +‬ا ‪A& 2$‬‬
‫روا‪ 2‬ا ‪ 1‬آ‪ -NQ# I.‬و ‪.''-#‬‬
‫و <د ‪ r.‬ا ?‪ r. 12 #‬ا ق ‪ 6+5‬و ‪ 5‬أ‪ NE‬ا ‪ 4= 4‬أن ‪ Y/O‬ا ‪/c‬رة‬
‫ا ا‪ 12 
:‬ا‪W‬ذهن )‪6= 1X ,‬د‪ ،.‬و =‪ 4‬أن أ‪ 5 12 J‬ا‪.T‬ن ا "‪3‬ا‪+‬ي &‪N‬وة‬
‫ا')‪3‬از =‪ B‬آ‪.‬ن‪ ،‬و ا  دئ ا ‪ ،-= ,] 1‬أ‪ NE‬ا ‪ 4= 4‬ذ \ ‪ 12 B‬ا ر‪:‬‬
‫ا ‪) .‬دات &ة ‪ 12‬ا ?‪ ،‬و ا ‪/‬ك‪ ،‬و ‪ 5‬آ ‪ ,‬ذوي ا ت ا
` ‪12‬‬
‫ا ‪ (4‬ا'‪4:‬ري‪ ،‬آ آ `@ ‪ 12‬ا ‪/X/‬ع‪2 ،‬ل‪'' :‬إن أ‪ ,7‬و‪ :‬‬
‫ا ‪/4G‬ب ا ا‪4 12 +‬ا‪ ،#‬و &‪ (-4‬أآ‪ $‬و'ء و أ‪G (-E 12 E‬ر‪ 4‬ه‪ /‬أن‬
‫‪/.‬م =‪ KG‬أ=ء ا‪W‬ه ‪ N 1‬ا <‪ ، /‬و أن ‪ (- f.‬ا ` ‪:= #O4‬ار‪ ،‬و=‪\ N‬‬
‫‪S‬ون =‪4‬دا‪ #‬ا ? و ‪/c 2 ،. #‬د إذن =‪cE‬ر ه‪ /‬أن ‪ |4= (- f.‬ا ارس‬
‫ ?‪ (- /) b?# 1‬و ‪.2''.  7‬‬
‫و =‪ 2/# 4‬ا وف ا ‪ 1‬أدت إ ‪ (<@# 8‬ا "‪ A‬ا "‪3‬ا‪+‬ي و =‪ B‬ا  ‪I)O‬‬
‫ا‪T‬دارة ا ‪ 12 .‬ا‪?:‬ل 
<<‪ -‬ا'‪ ،1 67‬و =) ر أن أ‪ r:‬ا ء ا'‪4:‬ري‬
‫‪ 12 *$#‬ا "†‪ ،‬و ا‪W‬رض و أ‪E‬ا ا ر‪ :‬ا ‪ 1‬ا) ه و ا'‪4:‬ر أ‪7 E‬‬
‫و أآ‪$‬ه ‪ 12 )".‬ه‪N‬ا ا ء‪.‬‬
‫‪ ,7 12‬ا)د ا ‪/$7‬ن ‪#‬ول ا ه ا ‪ ?4‬و ا ‪ :‬و ا'‪c5‬د ‪4:6‬ر‬
‫‪ ,:‬أو ‪ ,  .& ,-‬ا ‪/‬ا‪ AX‬ا'&) و ا ‪ 2$‬ا ‪= 1‬و‪ (-2 4c -.‬ه‪N‬ا‬
‫ا'‪4:‬ر )‪ [2 .B7 8‬ا ‪ [5 (4‬ا‪:‬ا‪ "#‬آن  إ ‪ -‬آداة ‪:‬‬
‫‪Q -1‬ـ ا‪W‬زرق‪/G. :‬ء ا < ت ‪ 12‬ا "‪3‬ا‪) +‬درا‪ 12 :‬ا'‪4:‬ر و ا ‪ Q‬ا'&)‪ -1‬ا ‪ :" &# ،(1:‬آم‪)،‬‬
‫=وت‪ :] ،‬ا‪@=W‬ث ا ‪ ،1980 / =4‬ص ص ‪.63 ،58‬‬
‫‪ -2‬أ‪  J 7‬ا‪=T‬اه‪ c# , ،1‬ا'‪4:‬ر إ ‪ 8‬ا ‪/$‬رة ا ‪ ،8) ,= 17 &# ،2$‬ا "‪3‬ا‪ :+‬ا ‪G‬آ ا ‪G J/‬‬
‫وا ‪/‬ز‪ ،1973 ،A‬ص ص ‪.17-16‬‬

‫*‪ (#‬إ‪G.‬ء ا ر‪ :‬ا ‪ .‬ا'=ا‪/"= +‬ار ا ‪3‬وا و‪/X‬ا )‪ 8‬ا ‪3‬وا ‪ ،‬و ‪ (#‬إ`ار ‪/:‬م ‪18‬أآ‪T 1892 =/‬دج ‪(4#‬‬
‫ا ‪3‬وا ‪ 12‬ا ارس ا'=ا‪ +‬ا ‪ ،.‬و أ‪ &/= I4[E‬ه‪N‬ا ا ‪/:‬م إ ‪ 8‬ا ا‪  5‬و ا † ‪ * 5 ,‬ا <ت ا ‪?4‬‬
‫و ا ‪ ،.‬و ‪ 5‬ا‪O‬ط ه‪N‬ا ا ‪/:‬م أن ?‪/‬ن ?* زاو ‪ B2 *" *":‬أ‪:‬ء ا ‪ N6‬و )‪ (-#6+‬و @* إ‪..(-5‬ا „‪.‬و ‪/7 3‬ل‬
‫ا ‪/X/‬ع‪ ،‬أ‪ .‬أ=‪ /‬ا ‪ 4: (:‬ا‪# ،‬ر„ ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪ ،12$‬ج‪ ،4‬ط‪ ،1‬ص ‪.182-176‬‬
‫ا'‪4:‬ر‪ ،‬و   ‪< :7‬ة ا'‪4:‬ر ودورا ه ‪ 12‬ا ‪ S‬ا ?ي‬
‫و ا و‪ 8) 17‬ا‪W‬ه ‪ ،1‬إذ آن )‪ - 7. , - B‬أن ‪ f‬ا ‪3Q )G‬و ا ‪?4‬ي‬
‫و [‪ 7. , – ,‬أ‪E‬ى – ا‪:‬ار ا ‪ …+‬ا ‪N- :‬ا ا ‪3Q‬و‪ ،‬و ا ‪2 12 $‬ض‬
‫ا < )‪ 8‬ا "‪ A‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪ .1‬و‪ JE 5‬ا‪W‬ال آون*‪5 ،‬ل "أ‪ (?.‬إذا ‪8) (4:‬‬
‫ا‪  :‬ا‪W‬ه ‪/= 1‬ا‪ <:‬ا ‪ (4‬و = ‪#‬ون إ ‪ , (-‬إ‪7‬ن ‪/./?#‬ن ‪ (?4= (5 5‬ه‪N‬ا‬
‫‪ 12 r2 ،. & E‬و‪ .2 A:‬أن ‪ , "#‬ا‪JW‬ل  ?‪ 4 -‬ا "‪3‬ا‪،+‬‬
‫و ‪ , \ N‬ا [وري ا'‪ ,) X4:‬ذ \ =‪ , ,./ .‬أ=ء ا = ا
‪,4X‬‬
‫ <‪ .‬وا`‪/‬ا )?( =@? و در= و ‪ ،<7‬و ?( ‪ 1‬ا ‪ ،‬و ‪ 12‬إ?‪ (?.‬أن‬
‫‪4#‬وا )‪ 8‬آ* ا')د‪.‬‬
‫و ‪.‬ا ‪ )/‬ا'‪4:‬ر ا'‪ 1.<:‬ا <‪ */‬ا ‪N‬ي آن ‪ B"+. ,‬ا  ‪O‬ة ‪ (<@#‬ا ‪8‬‬
‫ا'‪c5‬د و ا'&) و ا ‪ A" 2$‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ا ي و =ء "‪ A‬آ‪"1 ./‬‬
‫)‪c‬ي" =
‪@ +c‬دة‪ ،‬إذ ‪ ,= ,‬ه‪ YN‬ا
‪ +c‬ا ‪ -X2 1‬ه‪N‬ا ا <=‪A‬‬
‫ا'‪4:‬ري ‪ \#‬ا'زدوا& ا ‪ IO 1‬آ* ا د‪ A < = I ,‬ا ان ا ‪12$‬‬
‫و ا ‪ *=2 ،14‬ا "‪ A‬ا‪W‬ورو=‪ 1‬و ]‪ B#:‬ا'‪c5‬د وا'&) و ا ‪4‬ا‪،.‬‬
‫آن هك ا "‪ A‬ا‪W‬ه‪-= 1‬آ‪ B‬و ]‪ .B#:‬دا‪ ) *E‬إ‪.‬ج ا 
 =‪ -/-‬ا ‪/‬ا‪A:‬‬
‫و ا‪/7‬ا‪ 8) -+‬ه‪ YN‬ا'‪ .‬ا ‪3 1‬ت و 'زا ‪ 3# I‬ا ‪ b$‬و ا ‪ (4‬ا "‪3‬ا‪+‬ي )‪,‬‬
‫‪ 1$ , Yp‬و ‪ 14‬ا "‪4‬ت ا ‪ =4‬ا ‪-=G‬ـ ‪ \# 87‬ا ‪ I2) 1‬أو‪)X‬‬
‫ا‪4:‬ر ‪ -=G‬أو ‪ ,  5‬ا @  ا "‪3‬ا‪ +‬آ ان ا ‪Q‬ب ا ‪ r./#-1=4‬و ا ‪Q‬ب‪.2‬‬
‫ب‪ -‬ا‪L‬وع ا=* ا! *‪ 8‬ا‪,:‬ا( إن ا
!‪3‬ل‪:‬‬
‫‪ ,‬ا [وري ا'‪6J‬ع )‪ 8‬ا ‪/‬ا‪ A5‬ا ‪ 12 12$‬ا "‪3‬ا‪ +‬و ‪ `E‬وا‪ A5‬ا ‪-. 12 (4‬‬
‫ا ن ا ‪ G) A:‬و =ا ا ن ا ‪ B7  24 ،,G4‬ا ‪G‬ر‪ A‬ا'‪4:‬ر‪،‬‬
‫و ‪ c‬ا "‪ A‬ا‪ ،1`W‬و ‪ S#‬ذ \ )‪= 8‬وز ‪& 
.‬ة‪.‬‬
‫"‪ A‬أ‪ p‬ا ]ر‪ 8) ,E‬أن ا ‪ (4‬آن ‪G‬ا =‪ *?G‬وا‪ G) A:‬ا'‪67‬ل ا ‪1.‬‬
‫  ‪6‬د‪ .‬إذ ‪4‬ف ا  أو&‪ ,‬آ‪ r" B # 12 (Eugene Comps )/‬ا ‪/G‬خ‬
‫‪Guy Pervillé, Les étudiants algériens de l'université française, 1880-1962: populisme et -1‬‬
‫‪.nationalisme chez les étudiants et intellectuels musulmans algériens de formation française‬‬
‫‪p16.Casbah Editions, 2004‬‬
‫*‪ -‬ا‪W‬ال هي دي ‪5‬ون ‪)" De Gueydon‬رس ‪1871‬ا ‪/&10 8‬ان‪: (1873‬و  ‪ , ،1809  2/.22 *.5 12‬أ‪:‬ة‬
‫‪  .‬أ`‪ , -‬ا<  ‪
#،‬ج ‪ ,‬ا ر‪ :‬ا ‪) ?4‬م ‪ ،1830‬أ` ‪7 f‬آ( ا ر‪#‬ك ‪ ،1853 12‬و ‪7‬آ( )م ‪8) 1.‬‬
‫ا "‪3‬ا‪ ،1871+‬و أ`ر ‪5‬ار ‪Q T   : 14‬ء ا ?‪ #‬ا ‪ ،=4‬و ‪ (.‬ا‪T‬دارة ‪6= 12‬د ا  ‪"# ،*+‬وب ‪/.5 A‬ن‬
‫‪/&21‬ان‪ 1871‬ا ‪N‬ي [‪100 f= 1‬أ ‪ b‬ه?ر ز‪ , ,7‬ا‪3 W‬اس و ا ‪/‬ر‪.1886 : 12/# ،,‬و ‪ JE 5‬ا{=ء ا |‬
‫‪،1871 :‬ا ‪N‬ي ‪ )3 = 3#‬ا ‪)  c‬ا{=ء ا |  ‪ .2 G #‬آ‪ , *4# I.‬أ&* ‪ c#‬إ ‪7 8‬ود ا @ب ا ‪ 4‬‬
‫ا ‪".(.$‬‬

‫‪ =) @ -2‬ا "=ي ‪ ،‬ا ‪:‬ت ا ‪ 12 4‬أ‪<5‬ر ا ‪Q‬ب ا ‪ ، 1=4‬ا ‪6‬ح ‪ G‬وا ‪/‬ز‪=-A‬وت‪ ،1990 ،‬ص‪.111‬‬
‫ا ‪G.= 1894/2/2 12 1.‬ر ‪7‬آ ا ‪ (4‬و ازدهره ‪ 12‬ا "‪3‬ا‪ * 5 +‬ا'‪67‬ل‪ ":‬‬
‫'‪ B2 \O‬أن ا ‪ 12 (4‬ا "‪3‬ا‪ +‬آن ‪6E‬ل )م ‪ 1830‬أآ‪ $‬ا‪G.‬را و أ‪  '7 ,7‬ه‪/‬‬
‫)‪ B‬ا{ن‪ ،‬ا‪ W‬ا ‪N‬ي ( ض ا <ت ا ‪ 2 ..‬آن هك أآ‪ , $‬أ ‪ 1‬ر‪:‬‬
‫ ‪ (4‬ا'=ا‪ 1+‬و ا ‪/.$‬ي و ا ‪ .1 4‬آ ‪ 8 /‬ا ر‪ , 
. -2 r‬ا‪N#:W‬ة ا‪W‬آء‪ ،‬آ‬
‫أن ا <‪6‬ب آ‪/.‬ا ‪ ,‬ا ‪ G‬ب ا ه| ا ‪ (4 †<4‬و ا ‪ ،24‬ه‪N‬ا ‪K ,) 6[2‬ت‬
‫‪1‬‬
‫ا & ا ‪ 1‬آ‪ ,= 14# I.‬ا ‪ Q‬ا ‪"-=6< =4‬‬
‫و ?‪ ,‬ا ‪ 4= # Q# AX/‬ذ \‪  ،‬أدرك ا'‪4:‬ر ‪ N‬ا ا أن ‪ *p/#‬ا'و ‪&/‬‬
‫ا'‪4:‬ر و ‪ k@#‬ا'‪6:‬ب ا ‪ k@ , 12$‬إ' =‪/‬ا‪ <:‬ا ‪ (4‬و ذ \ =@<( ا ‪(4‬‬
‫ا‪ ،16:T‬و ‪ (4 = B[/4#‬ا ‪ *4" ،1.‬ا "‪3‬ا‪+‬ي أآ‪ $‬ا‪4:‬ادا ‪.6‬ج ‪12‬‬
‫ا "‪ A‬و ا ‪ 2$‬ا ‪ 2..‬و آ‪N‬ا ‪  :‬ا ‪ (4‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ا ي ا ‪N‬ي ( <‪8) A‬‬
‫ا ‪ [-‬ا ‪ 4‬و ا ‪ )c‬و ا ‪ 1‬أدت إ ‪/-U 8‬ر و‪& *+:‬ة ‪'" 12‬ت ا ‪(4‬‬
‫و ا ‪ ،2$‬و ‪ -& ,‬أ‪E‬ى ا'زدهر ا ‪ 12$‬و ا =‪/‬ي ا ‪N‬ي آن ‪+:‬ا ‪ 12‬ا "‪3‬ا‪* 5  +‬‬
‫ا'‪67‬ل‪ ،‬آن ‪ 2  .‬آن ‪ #‬و ‪...".$7 r‬ذ \ ‪W‬ن ‪ /?7‬ذ \ ا ‪,<# ( -4‬‬
‫إ ‪ 8‬ا <‪/‬ر ا ‪ 1)/‬ا ‪ *+-‬ا ‪N‬ي أ‪'" 12 +2 )= / NE‬ت ا ‪ (4‬و ا ‪ ،2$‬و ‬
‫آن ‪ -‬أن ‪  ,<#‬دا‪ +5 I‬أ‪ 8) ::‬ا ‪/‬ة ا د ا ‪ ?4‬و ا  ‬
‫‪3‬‬
‫و ا "ر‪ b4[ 2 ،‬آ‪ 12 ,‬ا  ذا‪."-#‬‬
‫و ‪/ 7‬ر ‪ -#‬و ا 
‪ 12 ،(- ,cc‬ا ‪]G‬ون ا‪W‬ه = "‪3‬ا‪2 ،+‬ن ذ \ ‪,‬‬
‫(‪ ،‬و إن ا ر‪ :‬ا ‪/# , .‬م‪ ،‬إ' )‪ 8‬أ‪.‬ض ا ر‪ :‬ا ‪ =4‬ا  ‪ ،‬ا ‪ 1‬آ‪I.‬‬
‫‪ . 12‬ه]'ء ‪3&7 *?G#‬ا‪ ،‬و ‪/@#‬ل دون ‪5‬م ر‪ :‬ا‪4:‬ر ‪ 12‬ا "‪3‬ا‪ ،+‬و ‪(S ,‬‬
‫ا‪-:‬ف ا م ا'‪4:‬ري )‪ 8‬ا [ء )‪ 8‬ا ‪ (4‬ا ‪ 12 1=4‬ا ‪6‬د و ]‪.B#:‬‬
‫=@‪ i‬أ‪ B.‬و ‪/2‬ر د‪5 (- /E‬م ا ‪/.‬ن '‪67‬ل ا & و ‪c‬در‪ -#‬و ا ‪,4# 12 *E‬‬
‫ر&ل ا ‪ , ,‬ا‪ +W‬و ا ‪ .1#‬و آن ا‪ W‬ا ?‪ 1‬ا ‪c‬در ‪ 1843-03-23 12‬أآ ‬
‫‪4‬‬
‫‪:] =X‬ت ا ‪ 8) B+6:= 4‬ا‪W‬و‪5‬ف و ‪6W -X‬ك ا و ‪.‬‬
‫و ?‪ ,‬إ)<ء ‪ fX/#‬أآ‪  @ $‬ا ‪; 1‬ل إ ‪ -‬ا ‪ (4‬ا "‪3‬ا‪+‬ي =‪ 4‬ا'‪67‬ل ا ‪1.‬‬
‫و  ‪ G .2 B= I5‬ر‪ " - :‬ا @[ر " = ‪ 4‬رة ا ‪ 1‬أورده أ‪ 7‬ا 
‪,cc‬‬

‫‪  ) -1‬ا در ‪/7‬ش ‪ .2 :: ،‬ا ‪ 12 4‬ا "‪3‬ا‪1914/1870 +‬م‪O )،‬آ ا‪ ) < W‬وا ‪ ،G‬ا "‪3‬ا‪ ،(1999 ، +‬ص‬
‫‪.28‬‬
‫‪ ،12= 1p -2‬ا 
 ا "‪3‬ا‪ +‬ا ا‪7 :&# ،(1962-1880) ./?.‬ج ‪/4‬د ‪ ،‬ا "‪3‬ا‪ ،+‬دار ا ‪،2007 ، c‬ص‪.30.‬‬
‫‪  ) -3‬ا  \ ‪7‬وش‪ ،‬ا = و ا ‪ c
G‬ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪– =4‬ا'‪/S  ) ,= 6:‬رة ا @ و ‪6X‬ل ا ‪/$‬رة ا [دة‪،‬‬
‫ا "‪3‬ا‪) A=< ،+‬ر ‪= ،1.5‬ون ‪ ، :‬ص ‪.62‬‬

‫‪  ) -4‬ا در ‪/7‬ش‪ .2 :: ،‬ا ‪ 12 4‬ا "‪3‬ا‪ ،1914/1870 +‬ا &‪ k : A‬ذآ‪ ،Y‬ص ‪.42‬‬
‫(؟‬4 ‫ ا‬, E‫ع أ‬/= B ‫ ا‬:= 5 *‫؟ ه‬1=4 ‫( ا‬4 ‫ ا‬. *‫( "ه‬4 ‫]ون ا‬O 12
1
."1.$ ‫ول و ' ا‬W‫ ' ا‬k@ ( B.‫ أ‬،B. *+ ‫" ا‬
7 ‫ل ا‬6E ‫ي‬+‫ا‬3" ‫ ا‬1:‫ [ء ا ر‬4 ‫ط ا‬/<
‫ ا‬8 ‫* إ‬c = ‫<ق‬: ‫ا‬N-= ‫و‬
- ‫ه )ا‬W‫ ا‬/= ‫ت ا‬:] ‫ ا‬X . ‫دارة ا‬T‫ ا‬B= I5  ‫ر و‬4:'‫ا‬
A" 8 ‫ي إ‬+‫ا‬3" ‫ ا‬A" ‫* ا‬/@# ‫ و‬J/ ‫ ا‬2$ ‫ ا‬8) ‫ف ا [ء‬-= (76`T‫ا‬
..2 ‫ب‬/" 4 J ‫ اادا‬Y‫م و ا) ر‬W‫ ا‬,J/ ‫ ا‬،.= ‫ة‬O  B5@ ‫ و إ‬1.2

L’instruction des indigènes en Algérie, in Revue internationale de Foncin .P :-1

l’enseignement Tome 6 Juillet –Décembre 1883.p :705.
 ‫‪ /2.1‬ﺍﻝﻤﺩﺭﺴﺔ ﺍﻝﻘﺭﺁﻨﻴﺔ ﺍﻝﺘﻘﻠﻴﺩﻴﺔ‪:‬‬
‫إن وا‪ A5‬ا @ة ا ‪ 12 2$‬ا "‪3‬ا‪ 1830 * 5  +‬ا‪ A=< = (#‬ا‪ 16:T‬آ‪*?G= B./‬‬
‫;‪N.‬اك ‪/.‬ع ‪" ,‬ا‪".‬م =‪ A& ,‬ا ‪ `4‬ا ‪N ?G‬ا‪ B#‬ا ‪7/‬ة ‪ ".‬ا )* =‪ ,‬ا ‪4‬ة‬
‫ا‪ 6:T‬و ا آ  ا @ و ‪/- 4 6?O‬م ‪N‬ات ا "‪3‬ا‪ +‬ا ""‪.1‬‬
‫و =‪ 84‬أ‪ ,? E‬ا ‪/‬ل أن'' ا ‪ 564‬ا ‪ 2$‬ا‪ 6:T‬ه‪ 1‬ا ا=‪ ,= q‬ه‪ YN‬ا "‪4‬ت‬
‫ا ‪ G‬ا ?‪ A" ./‬ا "‪3‬ا‪+‬ي =@‪ i‬أ‪ -.‬آ‪/ I@# A"# I.‬ا‪/" , %99 -+‬ع‬
‫ا ?ن''‪ .‬و ?‪ ,‬ه‪ YN‬ا ‪ 564‬ا ‪ 2$‬ا‪/ # 6:T‬رت ‪6E ,‬ل ‪[2‬ءات ‪ 4‬و ه‪1‬‬
‫ا & ‪ ،‬ا ‪3‬وا و ا ?‪ .#‬و =  ‪  1‬ه‪ /‬ا ور ا ‪N‬ي ‪ B 4‬ه‪ YN‬ا ]‪:‬ت ا  ‪12‬‬
‫‪ 4 J @#‬ا ‪ 2$‬ا‪ A" 6:T‬ا "‪3‬ا‪+‬ي؟‪ ,? ' .‬إ‪p‬ل ا ور ا @‪ (:‬ا ‪N‬ي ‪B 4‬‬
‫ا ‪3‬وا‪ ،‬ا & و ا ?‪ kE 12 #‬و ‪ 2S ,/?#‬إ‪ 6:‬و ذ \ ا‪,4= , 56<.‬‬
‫‪ ,24‬ه‪:‬‬
‫‪ (4# -‬ا ‪ Q‬ا ‪ )= =4‬ره ا ‪ :/‬ا ‪/[ *@# 1‬ن و ‪ ,‬ا ‪ 2$‬ا‪،6:T‬‬
‫و ا‪W‬داة ا ‪ ) 12 4‬ا ‪/‬ا`* =‪ ,‬ا "‪3‬ا‪ 12 ,+‬أن وا‪.7‬‬
‫‪ (4# -‬ا = ا  )‪ 8‬ا) ر أ‪ -.‬ا ء ا ‪ ,‬ا ‪N‬ي @‪ 8) }2‬ا ‪ c
G‬و ا ‪4‬ة‬
‫ا‪ " 2.6:T‬و ‪ ,‬ه ‪ 12 (4 2‬ه‪ YN‬ا ‪3‬وا – و إن آن =< ‪/c‬را )‪ 8‬ا ‪،,‬‬
‫‪3‬‬
‫و ا‪6EW‬ق‪ ،‬و ا ‪ Q‬ا ‪ B – =4‬ا‪W‬ه ا ? ة ‪ ,/?# 12‬ا ("‪.‬‬
‫و =  ‪ (4 2 1‬ا ‪N‬ي آن ‪G‬ا ‪ 12‬ا "‪3‬ا‪ * 5 +‬ا'‪67‬ل ا ‪ 1.‬ه‪ /‬ا ‪ (4‬ا ‪1=4‬‬
‫ا‪ 16:T‬ا ‪N‬ي آن ‪ 8) (+5‬ا را‪:‬ت ا  و ا ‪ /Q‬و ا‪W‬د= و ‪ , *5‬ا را‪:‬ت‬
‫ا ‪ 4‬آ ‪X‬ت و ا \ و ا ‪ .:-‬آ و أن " ا ارس ا ;‪ 1830 * 5 .‬آ‪I.‬‬
‫ه‪ 1‬ا [ء ا " @&ت ا‪W‬ه ‪ 1‬ا ‪ YN-2 ."2$‬ا ارس ا ;‪ .‬و إن آ‪-- I.‬‬
‫=< و @ودة آ‪ 2 ،‬آ‪G I.‬ة )  ا ‪ kJ‬ا "‪3‬ا‪ +‬آ‪<5 12 `E ،‬‬
‫و ‪#‬ن‪ * : 842 ،‬ا ‪$‬ل ' ا @‪ c‬آ‪ )" I.‬هك ‪ 30‬زاو ‪ 12‬و' ‪#‬ن( و ه‪1‬‬
‫ذات دور ‪ = B O‬آن =ور= ‪ 12‬ا ‪/c4‬ر ا ‪G 8<:/‬ف )‪ -‬ر&* د‪ f ` ,‬و ه‪1‬‬
‫م أو آ‪ 3‬ق ا  ا ‪/# 1‬م =‪ G‬د)‪/‬ا‪ -#‬ا 
‪ " 4."...‬و  ‪ i #‬أن ا ارس‬
‫آ‪G I.‬ة =?‪$‬ة ‪ 12‬ا ن و آ‪/ , †4# I.‬ارد ا‪W‬و‪5‬ف ‪ ،‬و ‪ 12‬ا‪W‬رف آ‪I.‬‬
‫ا ‪3‬وا ‪/#‬م م ا ارس ‪ i7‬آ‪ .  < ,[# I.‬دا‪b ?# , (-4 E‬‬

‫‪) -1‬وس ا ‪3‬و=‪ " .-‬ا را‪:‬ت و ا  ا'&)‪ 1‬ا ‪4‬د ‪ 5‬ا ‪N‬ات ا ‪ ,= 53‬ا‪ .W‬وا‪ ،EW‬ص‪.5‬‬
‫‪ -2‬أ‪.‬ري =‪#‬ن‪-‬أ‪.‬ري ‪-1O/.‬ا‪' b‬آ‪ ،I:/‬ا "‪3‬ا‪ ,= +‬ا ‪ 1X‬و ا @‪ :# ،X‬أ‪ 1 / <:‬را=‪ f‬و ‪/O) bc‬ر ‪،‬ا "‪3‬ا‪، +‬‬
‫د‪/‬ان ا < ‪)/‬ت ا "‪ ،1984 ،4‬ص ‪.214‬‬
‫‪ ،. @ -3‬زوا ا ‪ (4‬و ا ;ن = "‪3‬ا‪ ،+‬د‪ ،kG‬دار ا ? =ون ‪ ،:‬ص ‪15‬‬
‫‪ -4‬أ‪.‬ري =‪#‬ن‪-‬أ‪.‬ري ‪-1O/.‬ا‪' b‬آ‪ ،I:/‬ا "‪3‬ا‪ ,= +‬ا ‪ 1X‬و ا @‪ ،k=: A& ،X‬ص ‪.212‬‬
‫و ‪.‬ت ا وى و ا  ‪ r‬و ا ?‪ ,‬و ا آ* ‪ ،‬و ‪ I 4 5‬ه‪ YN‬ا ‪3‬وا ‪ 12‬ذ \ ا @‪ ,‬دورا‬
‫‪1‬‬
‫أ‪ G. 12 ::‬ا ‪2 2$‬و&ت ‪ , )/.‬ا ‪/‬ازن =‪ ,‬ا ن و ا‪W‬رف‪".‬‬
‫ ( ‪ ,?#‬ا‪ *7‬ا ‪ 12 (4‬ه‪ YN‬ا ارس ‪ 7‬ا ‪/-‬م ا @‪3 i‬ة ‪ 12‬ا "‪3‬ا‪6E +‬ل‬
‫ا ن ا ‪ G) ,$‬وأوا‪ *+‬ا ن ا ‪ G) A:‬آ ه‪ B) /‬ا @ل ا{ن ‪,‬وإ‪ .‬آ‪ I.‬ا‪E‬‬
‫=‪ [4= -[4‬و=‪ ) c‬آ‪ I.‬ا ‪7‬ن‪:‬‬
‫ا'=ا‪ +‬وا ‪  4‬وه ا ‪7‬ن ا ‪#3‬ن =‪ |4‬ا ‪1G‬ء ‪,‬أ ا ‪ 7‬ا ‪ 2 /.$‬آ‪I.‬‬
‫دا‪ 12 E‬ا ‪ 7‬ا ‪ . 4‬و?‪= ,‬ء )‪ 8‬ذ \ ‪ (#‬ا ا‪ *7‬ا ‪ 4‬إ ‪ ,7 8‬ه‪:‬‬
‫أو
‪:‬ا ا
! ا(‪:‬‬
‫و‪ 5‬آن ا‪JW‬ل ‪3 -2‬او ‪/‬ن ‪ 12 (-4#‬ا ‪ 12  Q‬ا ?‪ #‬ا ;‪ .‬ا ‪-) k< 1‬‬
‫‪ "- 12‬ا ‪ 4‬ا "‪3‬ا‪ "  " +‬و‪ 5‬آ‪G I.‬ة =?‪$‬ة ‪ 12‬ا "‪3‬ا‪ i@= +‬آ‪' I.‬‬
‫
‪ , 17 - /‬ا‪7W‬ء ‪ 12‬ا ن‪ ،‬أو ‪ , 5‬ا ى ‪ 12‬ا ‪ ،b‬آ آ‪ " I.‬ا ‪3‬وا "‬
‫‪#‬ه( =وره ‪ G. 12‬ا ‪ (4‬ا'=ا‪ i7 1+‬آ‪ , ,)/. 8) *G# I.‬ا ‪.(4‬‬
‫‪/1‬ا! ا
! ا(‪:8‬‬
‫ ‪R2 \ N‬ن ا‪JW‬ل ‪ 12‬ا ‪ 7‬ا'=ا‪/4 +‬ن إ ‪ 12‬ال ُ آ!ب " ' " أو ‪12‬‬
‫ا ارس ا ;‪ .‬ا @ = & ‪,‬وإ ‪ 12‬ا ‪3‬وا ‪ i7‬آن ‪ 12 - &/‬ا <‬
‫ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪ * 5‬ا'‪67‬ل ‪/7‬ا ‪ 349 1‬زاو ‪/‬ز) )‪ kJ b
 8‬ا ‪6‬د‪ .‬و‪ 5‬آن‬
‫‪ <5 = &/‬و‪7‬ه ‪) 12‬م ‪ 1837‬وه‪ /‬ا ‪4‬م ا ‪N‬ي د‪ B2 *E‬ا'‪67‬ل ا ‪1.‬‬
‫إ ‪ 79 -‬آ= ور‪ .;5 :‬دد )‪/7 -‬ا ‪ 6J 1350 1‬و‪ J‬وآن ‪= &/‬‬
‫‪#‬ن ‪ r. 12‬ا ‪4‬م ‪ 50‬آ= ‪ 76 A‬أن )د ‪ -.?:‬آن اوح  =‪12000 ,‬‬
‫و ‪.2q2 . 15000‬‬
‫‪: /2‬ا ا= وا‪:‬‬
‫أ ا ‪ 12 (4‬ا ‪ ,7‬ا ‪ /.$‬وا ‪ 2  4‬آن ‪3‬اول ‪ |4= 12‬ا ارس ا ‪= 1‬ه‬
‫@ ‪ /‬ا ‪ (4‬وأ‪c.‬ر‪ , Y‬ا @?م وا‪)W‬ن وذوي ا  وا‪7T‬ن ‪ *$,‬ر‪: ":‬ي أ‪/‬ب "‬
‫ور‪ 12" O= ,7 ":‬ا ‪, `4‬ور‪: ":‬ي ا ?‪" 1.‬ور‪: ":‬ي ا‪" [EW‬‬
‫=< ور‪ ":‬زو‪ 12 " .‬ا ‪Q‬ب ا "‪3‬ا‪+‬ي ذات ا ‪-G‬ة ا ‪4‬ة ا ‪ ،Ic‬وارس‬
‫‪#‬ن‪ ،‬و="‪ ،‬و‪p‬ه ‪ ,‬ا ارس ا‪EW‬ى‪ ،‬آ آ‪ |4= I.‬ا ‪3‬وا ‪6= 12‬د ‪3‬اب‬
‫و& ل &&ة وا "‪/‬ب ‪ 12 (4 = |-#‬ه‪ ,#‬ا ‪.,7‬‬

‫‪ -1‬أ‪  J 7‬ا‪=T‬اه‪'' ،1‬ا ‪ (4‬و ا ‪ 12 2$‬ا "‪3‬ا‪ " ،''+‬ا ‪ ،2$‬ا  ا‪W‬و ‪ ،8‬ا ‪4‬د ‪ ،4‬ا "‪3‬ا‪ ، +‬ا ]‪ :‬ا "‪3‬ا‪،+‬‬
‫< ‪ ،1971   : ،4 /= ,= 4‬ص‪.5‬‬

‫‪# -2‬آ‪ 1‬را=‪: f‬ا ‪ (4‬ا ‪ 1/‬وا ‪ c

G‬ا ‪ .J/‬ا "‪3‬ا‪ ،+‬ا ‪G‬آ ا ‪ G J/‬وا ‪/‬ز‪3" = A‬ا‪ ،1975 : +‬ص ‪.127‬‬
 ‫أ ا & ا ‪ 1‬آ‪/# I.‬م =‪ U/‬ا ‪ (4‬إ ‪ .& 8‬ا ‪/c‬ات ا
‪ 2 r‬آن )ده آ ‬
‫&ا و‪ <5  12 &/‬و‪7‬ه ‪" 35‬ا‪ .‬ﻭﻫﻨﺎﻙ ﺒﻌﺽ ﺍﻝﻤﺴﺎﺠﺩ ﺍﻝﻜﺒﺭﻯ ﻭﺒﻌﺽ‬
‫ﺍﻝﺯﻭﺍﻴﺎ ﺍﻝﻤﺸﻬﻭﺭﺓ ﻗﺩ ﺘﺨﺼﺹ ﻓﻲ ﺍﻝﺩﺭﺍﺴﺎﺕ ﺍﻝﻌﺎﻝﻴﺔ ﻨﺫﻜﺭ ﻤﻥ ﺒﻴﻨﻬﺎ ﺍﻝﻤﺴﺎﺠﺩ ﻭﺍﻝﺯﻭﺍﻴﺎ ﺍﻝﺘﺎﻝﻴﺔ‪:‬‬
‫ﻓﻲ ﻏﺭﺏ ﺍﻝﻘﻁﺭ ‪:‬ﺍﻝﺠﺎﻤﻊ ﺍﻝﻜﺒﻴﺭ ﺒﺘﻠﻤﺴﺎﻥ‪ ،‬ﻭﺠﺎﻤﻊ ﺴﻴﺩﻱ ﺍﻝﻌﺭﻴﺒﻲ‪ ،‬ﻭﺯﺍﻭﻴﺔ ﻋﺎﺌﻠﺔ ﺍﻷﻤﻴﺭ ﻋﺒﺩ‬
‫ﺍﻝﻘﺎﺩﺭ ﺒﻁل ﺍﻝﻤﻘﺎﻭﻤﺔ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﺔ ﺍﻝﻤﻌﺭﻭﻑ‪.‬‬
‫ﻓﻲ ﺍﻝﻌﺎﺼﻤﺔ ﻭﻨﻭﺍﺤﻴﻬﺎ ‪:‬ﺯﺍﻭﻴﺔ ﺍﻝﻘﻠﻴﻌﺔ‪ ،‬ﻭﺯﺍﻭﻴﺔ ﻤﻠﻴﺎﻨﺔ‪ ،‬ﻭﺯﺍﻭﻴﺔ ﺍﺒﻥ ﻤﺤﻲ ﺍﻝﺩﻴﻥ‪ ،‬ﺜﻡ ﺯﺍﻭﻴﺔ‬
‫ﺒﻨﻲ ﺴﻠﻴﻤﺎﻥ‪ ،‬ﻭﺍﻝﺠﺎﻤﻊ ﺍﻷﻋﻅﻡ‪.‬‬
‫ﻓﻲ ﺍﻝﺸﺭﻕ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻱ ‪:‬ﺠﺎﻤﻊ ﺴﻴﺩﻱ ﺍﻷﺨﻀﺭ ﺒﻘﺴﻨﻁﻴﻨﺔ ﻭﻫﻭ ﺍﻝﺠﺎﻤﻊ ﺍﻝﺫﻱ ﺠﻌﻠﻪ ﺍﺒﻥ ﺒﺎﺩﻴﺱ‬
‫ﻤﺭﻜﺯﺍ ﻝﺤﺭﻜﺘﻪ ﺍﻝﺘﺭﺒﻭﻴﺔ ﻗﺒل ﺍﻝﺤﺭﺏ ﺍﻝﻌﺎﻝﻤﻴﺔ ﺍﻷﻭﻝﻰ ﻭﺒﻌﺩﻫﺎ )ﻭﺯﺍﻭﻴﺔ ﺴﻴﺩﻱ ﻋﻘﺒﺔ ﺭﻀﻲ ﺍﷲ‬
‫ﻋﻨﻪ ﺒﺎﻝﻘﺭﺏ ﻤﻥ ﺒﺴﻜﺭﺓ ﺜﻡ ﺯﺍﻭﻴﺔ ﺍﺒﻥ ﻋﻠﻲ ﺍﻝﺸﺭﻴﻑ ﻓﻲ ﺠﺒﺎل ﺠﺭﺠﺭﺓ ﻭﺒﻌﺽ ﻤﺴﺎﺠﺩ ﻭﺍﺩﻱ‬
‫ﻤﻴﺯﺍﺏ ﺒﺎﻝﺼﺤﺭﺍﺀ‪.‬‬
‫ﻭ ﻋﻤﻭﻤﺎ ﺍﻝﺠﺩﻭل* ﺍﻝﺘﺎﻝﻲ ﻴﻭﻀﺢ ﻋﺩﺩ ﺍﻝﻤﺩﺍﺭﺱ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﺔ ﺃﺜﻨﺎﺀ ﺍﻝﺩﺨﻭل ﺍﻝﻔﺭﻨﺴﻲ ﺴﻨﺔ‬
‫‪1830‬ﻓﻲ ﻜل ﻤﻥ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﺍﻝﻌﺎﺼﻤﺔ ﻭ ﻗﺴﻨﻁﻴﻨﺔ ﻭ ﺘﻠﻤﺴﺎﻥ‪:‬‬
‫ﺘﻠﻤﺴﺎﻥ‬ ‫ﻗﺴﻨﻁﻴﻨﺔ‬ ‫ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‬
‫‪ 50‬ﻤﺩﺭﺴﺔ ﺍﺒﺘﺩﺍﺌﻴﺔ‬ ‫‪ 100‬ﻤﺩﺭﺴﺔ ﺒﻴﻥ ﺍﺒﺘﺩﺍﺌﻴﺔ ‪ 90‬ﻤﺩﺭﺴﺔ ﺍﺒﺘﺩﺍﺌﻴﺔ‬
‫‪ 2‬ﻝﻠﺘﻌﻠﻴﻡ ﺍﻝﺜﺎﻨﻭﻱ ﻭ ﺍﻝﻌﺎﻝﻲ‬ ‫‪ 7‬ﻤﺩﺭﺴﺔ ﻝﻠﺘﻌﻠﻴﻡ ﺍﻝﺜﺎﻨﻭﻱ‬ ‫ﻭ ﻏﻴﺭﻫﺎ‬
‫*ﺍﻝﻤﺼﺩﺭ‪ :‬ﺃﺒﻭ ﺍﻝﻘﺎﺴﻡ ﺴﻌﺩ ﺍﷲ‪ ،‬ﺘﺎﺭﻴﺦ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻲ‪ ،‬ﺝ‪،3‬ﻁ‪ ،1‬ﺹ‪.284‬‬

‫ﻫﺫﻩ ﻨﻅﺭﺓ ﺴﺭﻴﻌﺔ ﻋﻠﻰ ﻤﺭﺍﺤل ﺍﻝﺘﻌﻠﻴﻡ ﻭﻤﻌﺎﻫﺩﻩ ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﻗﺒل ﺍﻻﺤﺘﻼل ﻭﻤﻨﻬﺎ‬
‫ﻴﺘﻀﺢ ﻝﻨﺎ ﺃﻥ ﺍﻝﺸﻌﺏ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻱ ﻜﺎﻥ ﺸﻐﻭﻓﺎ ﺒﺎﻝﻌﻠﻡ ‪,‬ﻤﻘﺒﻼ ﻋﻠﻴﻪ ﺇﻗﺒﺎﻻ ﻜﺒﻴﺭﺍ‪ .‬ﻭ ﻗﺩ ﻜﺎﻥ‬
‫ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﻭﻥ ﺒﺼﻔﺔ ﻋﺎﻤﺔ ﻴﺸﺠﻌﻭﻥ ﺍﻝﻌﻠﻡ ﻭﺍﻝﺜﻘﺎﻓﺔ ‪,‬ﻭﻴﻌﻤﻠﻭﻥ ﻋﻠﻰ ﻨﺸﺭ ﺍﻝﺘﻌﻠﻴﻡ ﻓﻲ ﺭﺒﻭﻉ‬
‫ﺍﻝﻭﻁﻥ ‪,‬ﻴﺩﻝﻨﺎ ﻋﻠﻰ ﺫﻝﻙ ﻜﺜﺭﺓ ﺍﻷﻭﻗﺎﻑ ﺍﻹﺴﻼﻤﻴﺔ ﺍﻝﺘﻲ ﺃﻭﻗﻔﻭﻫﺎ ﻓﻲ ﻤﺨﺘﻠﻑ ﺍﻷﺯﻤﻨﺔ ﻋﻠﻰ ﺍﻝﻌﻠﻡ‬
‫ﻭﻤﻌﺎﻫﺩﻩ ﺤﺘﻰ ﺍﻨﻪ ﻜﺎﻥ " ﻴﻭﺠﺩ ﻓﻲ ﻤﺩﻴﻨﺔ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﻭﺤﺩﻫﺎ ﺜﻤﺎﻨﻴﺔ ﺁﻻﻑ ﻋﻘﺎﺭ ﺘﺎﺒﻊ ﻝﻸﻭﻗﺎﻑ ﻝﻡ‬
‫ﻴﺒﻕ ﻤﻨﻬﺎ ﺒﻌﺩ ﺍﻻﺤﺘﻼل ﻋﻘﺎﺭ ﻭﺍﺤﺩ ‪ ".‬ﻭﻴﻼﺤﻅ ﺃﻥ ﺍﻝﺘﻌﻠﻴﻡ ﻓﻲ ﺍﻝﻤﺭﺤﻠﺔ ﺍﻝﺜﺎﻨﻭﻴﺔ ﻭﺍﻝﻌﺎﻝﻴﺔ ﻜﺎﻥ‬
‫ﺒﺎﻝﻤﺠﺎﻥ ﻭﺘﺼﺭﻑ ﻝﻁﻠﺒﺘﻪ ﻭﺴﺎﺌل ﺍﻝﻌﻴﺵ ﻜﻤﺎ ﺘﺘﻭﻓﺭ ﻝﻬﻡ ﺍﻝﻤﺴﺎﻜﻥ ﻭﺍﻝﻜﺘﺏ ﻭﻏﻴﺭﻫﺎ ﻤﻥ ﻝﻭﺍﺯﻡ‬
‫ﺍﻝﺩﺭﺍﺴﺔ ﻭﺘﻘﻭﻡ ﺇﺩﺍﺭﺓ ﺍﻷﻭﻗﺎﻑ ﺍﻝﻌﺎﻤﺔ ﺒﻜﺎﻓﺔ ﺍﻝﻤﺼﺎﺭﻴﻑ ﻋﻠﻰ ﺍﻝﺘﻌﻠﻴﻡ ﻭﻁﻼﺒﻪ ﻤﻥ ﺭﻴﻊ ﺍﻷﻭﻗﺎﻑ‬
‫ﺍﻝﺘﻲ ﻜﺎﻨﺕ ﻤﻥ ﺍﻝﻜﺜﺭﺓ ﺒﺤﻴﺙ ﺘﺴﺎﻭﻱ ﻤﻴﺯﺍﻨﻴﺔ ﺩﻭﻝﺔ ﻤﺘﻭﺴﻁﺔ‪.1‬‬

‫‪# -1‬آ‪ 1‬را=‪: f‬ا ‪ (4‬ا ‪ 1/‬وا ‪ c

G‬ا ‪ ،J/‬ا &‪ A‬ا =‪ ،k‬ص ‪.129‬‬
 ‫‪ -‬ﺍﻝﻤﻨﺎﻫﺞ ﻭﻁﺭﻕ ﺍﻝﺘﺩﺭﻴﺱ ﻓﻲ ﺍﻝﻤﺩﺍﺭﺱ ﺍﻝﻘﺭﺁﻨﻴﺔ‪:‬‬

‫آن ا ‪ …-‬ا ‪7/ 14‬ا ‪ 12 Y".‬ا "‪/‬ب و ‪ 12‬ا ‪G‬ل )‪ 8‬ا ‪/‬اء و =‪ r‬ا ‪،q‬‬
‫‪/ i7‬م ا ‪ (4= (4‬ا‪JW‬ل = < ‪ c ،-.‬ا ‪ 12 (4‬ا ‪ 7‬ا'=ا‪8) +‬‬
‫‪ (4#‬ا اءة وا ?= وإ‪-# -.#‬ا @} ا ;ن ا ?( و‪ (4# (S Y/"#‬ا  دئ ا‪::W‬‬
‫ @ب ‪R2‬ذا أ‪ (#‬ا ‪N7 N‬ق ه‪ YN‬ا ‪/‬اد ‪ * B.R2‬إ ‪ 8‬ا ‪ 12 (4‬ا ‪ 7‬ا‪EW‬ى‪ .‬أ ‪12‬‬
‫ا ‪ 7‬ا ‪ /.$‬وا ‪R2  4‬ن ا <  آ‪/.‬ا ر‪/:‬ن )‪ )/ /‬وآ‪(# ) c= I.‬‬
‫إ ‪:,5 8‬‬
‫‪/1‬ﻋﻠﻭﻡ ﻨﻘﻠﻴﺔ‪.‬‬
‫‪/2‬ﻋﻠﻭﻡ ﻋﻘﻠﻴﺔ‪.‬‬
‫‪/4 2‬م ا  آ‪: 8) *G# I.‬ا  وا @‪ i‬وا ‪ B‬وأ`‪, B /‬وا ‪/4‬م ا ‪; = c‬ن‬
‫ا ?( وا @‪ i‬ا ‪, bG‬و‪ I: 5‬ه‪ YN‬ا ‪/4‬م ‪: -.W .‬و و ‪*) , I‬‬
‫ا‪.T‬ن و‪ Y?2‬و)‪, B‬أ ا ‪/4‬م ا ‪ 2 4‬آ‪ 8) *G# I.‬ا ‪/‬ا) وا ‪ p6‬وا <‪, k‬‬
‫و)( ا ‪ 7/‬وا  ‪,‬وا @ب وا ‪ K-‬أو )( ا \ ‪,‬وا ر„ ‪,‬و‪N-= I: 5‬ا ا'‪W (:‬ن‬
‫ا‪.T‬ن ‪ *`/#‬إ ‪ B) kJ ,) -‬و‪ Y?#‬و&‪ .Y-‬وآن ‪/‬م )‪ 8‬ا‪OT‬اف )‪ 8‬ا ‪(4‬‬
‫ا ‪ 1 4‬و‪ r", B#‬أ)‪ , b  8‬ا ‪ 1‬ا  ?‪, 1‬وا ‪ 1‬ا @‪, 1‬و‪ ,‬ا ‪,X‬‬
‫ا  ?‪ 1‬وا @‪.11‬‬
‫و‪ 5‬آن ا‪cE‬ص ه‪N‬ا ا ‪ U‬ه‪ /‬ا‪OT‬اف )‪ 8‬ا ‪ (4‬ا ‪ 1 4‬و‪ fO#‬ا‪N#:W‬ة‬
‫ا ‪// ,N‬ن = ر‪4 12 r‬ه‪ Y‬ا 
 ‪ 12‬آ* ‪ ,‬ا ‪ `4‬و‪#‬ن و‪<5‬‬
‫وزو‪ 8) (-X) 4= .‬ا اي ( "ر‪ r+‬ا و  ) ‪ 12‬ا ‪ `4‬و "ا ت ( " ‪?7‬م‬
‫ا‪ 12) ( 5W‬آ* ‪ <5 ,‬و وهان و ا  ‪ .‬و)‪ 8‬ه‪N‬ا ? ا ‪/‬ل =ن ا‪`cE‬ت‬
‫ا "‪ r‬ا‪ (4 8)W‬ا ‪ B G# 1 4‬إ ‪ 7 8‬آ  ا‪`cE‬ت ا "‪ r‬ا‪4" 8)W‬ت‬
‫وا ‪4‬ه ا ‪ 12 4‬ا ‪ I5/‬ا @‪ .X‬وآن ا ‪7 *?O 12 ( (4‬ت ‪ r"2‬ا ‪ „G‬ا‬
‫إ ‪ 8‬إ‪7‬ى ‪? 12‬ن ‪ 12 A#‬ا "‪ A‬أو ا رس‪ ،‬وور ‪ B /7‬ا <  ‪, p‬‬
‫= @[‪/‬ر )‪ ,4 „O 8‬وإ‪
 .‬ر آ* وا‪ (- 7‬ا ‪ „G‬ا ‪N‬ي [‪ B‬وا دة ا ‪4‬‬
‫ا ‪ * 1‬إ ‪ .-‬و ( ‪ ,?#‬هك رات @دة )‪ 8‬ا <  ر‪ 12 -./:‬آ* )م وإ‪ .‬آن‬
‫ا‪:W‬ذ @د <  ‪ 12‬آ* ‪/‬م ا رس ا ‪N‬ي ‪/:‬ف و ‪ 12 B./‬ا ‪/‬م ا  ‪ 87, 1‬ا&‪Y/4‬‬
‫‪ 12‬ز ‪/[7 * 5 (-‬ره( رس آ‪ B-2 (-) *- 1‬وا‪.B=4:‬‬

‫‪@:33)/= 1@ -1‬ر‪ r‬ا‪,:‬ا( ا!ت ا‪ 1/‬و ا و ‪)،‬د‪/‬ان ا < ‪)/‬ت ا "‪ ، 4‬ط‪ ،3‬ا "‪3‬ا‪ ،(1999،+‬ص‪.115‬‬
 ‫و ا "ول ا  ‪/ fX/ 1‬اد ا ‪# 1‬رس ‪ 12‬ا ارس ا ;‪ .‬و )د ا )ت أ‪.)/ :‬‬
‫& د ا'&ت أ ‪&-‬‬ ‫ااد ا‬
‫‪02‬‬ ‫ا! ا ‪ 81‬و ا‪86‬‬
‫‪7.5‬‬ ‫ااءة‬
‫‪2.5‬‬ ‫‪ a‬اد<‬
‫‪05‬‬ ‫ا‪ f6‬ا‪8‬‬
‫‪0.5‬‬ ‫_ت و أ‪ Z‬‬
‫‪05‬‬ ‫'ب‬
‫‪0.5-01‬‬ ‫@ ا ‬
‫‪01‬‬ ‫أ‪aZ‬ل  و‬
‫‪05‬‬ ‫@ر ر‬
‫ا ‪c‬ر‪ :‬را=‪# f‬آ‪ ،1‬ا ‪ (4‬ا ‪ 1/‬و ا ‪ c
G‬ا ‪ ،J/‬ا "‪3‬ا‪ ،+‬ا ‪G‬آ ا ‪ G J/‬وا ‪/‬ز‪3" = A‬ا‪،1975 : +‬‬
‫ص ‪.271‬‬

‫‪ ,?# (2‬هك ا@‪.‬ت ‪ *?G = /:‬ا ‪4‬وف  ‪ 12‬ا ‪ I5/‬ا @‪ X‬وإ‪ .‬آن‬
‫ا <  ‪/‬ا`‪/‬ن درا‪G , 8) (-:‬ءون ‪ ,‬ا‪N#:W‬ة ‪R2,‬ذا أ‪ r.‬وا‪B. , (- 7‬‬
‫ا رة )‪ 8‬ا‪:W‬ذ ‪ , < B.R2‬أ‪:‬ذ‪ Y‬أن "‪ B?2 Y3‬ا‪:W‬ذ =‪ R‬ء درس ‪ ,‬آب‬
‫أو )( @د‪ B Y‬أم ا <  وا ‪ „G‬و ‪G , (- B‬ء ‪ ,‬ا‪R2, K:W‬ذا ‪ f".‬آ ‪B‬‬
‫ا‪:W‬ذ إ&زة = ‪/4‬م ا ‪ 1‬در‪ -:‬ور‪ 12 B#‬آ* ‪ -‬و) ذاك ‪ f c‬ه‪N‬ا ا <  أ‪:‬ذا‬
‫ ‪ , YQ‬ا <‪6‬ب‪.‬‬
‫و=‪N-‬ا [‪  f‬ا‪ ,?# ( B.‬هك ‪4‬ه ‪)R= `E‬اد ا ‪p 8) ,4‬ار  ‪B24.‬‬
‫‪ 12‬ا ‪ I5/‬ا @‪ , X‬آت ا = و‪4‬ه ا ‪ 8) ,4‬ا‪ -26E‬وإ‪
 .‬ج ا ‪/4‬ن‬
‫وا‪N#:W‬ة ‪ r. ,‬ا ‪4‬ه ا ‪N‬آ‪/‬رة و‪//‬ن = ر‪ -2 r‬أو ‪p 12‬ه ‪.-#6$ ,‬‬
‫و ‪  7‬ذآ‪ B#‬إ‪+c7‬ت ‪21936‬ن ا ارس ا ;‪ .‬آ‪/ I.‬ز) )‪ 8‬ا ‪'4‬ت‬
‫‪1‬‬
‫و‪ k2‬ا "ول ا  ‪:1‬‬

‫ا‪-d‬‬ ‫ان‬ ‫ا ارس‬ ‫ا‪s/1‬‬

‫‪6.080‬‬ ‫‪286‬‬ ‫‪281‬‬ ‫ا‪,:‬ا(‬
‫‪11.762‬‬ ‫‪833‬‬ ‫‪833‬‬ ‫وهان‬
‫‪19.753‬‬ ‫‪1.292‬‬ ‫‪1.260‬‬ ‫‪1d1'0‬‬
‫‪12.598‬‬ ‫‪778‬‬ ‫‪743‬‬ ‫ا‪1:‬ب‬
‫‪50.193‬‬ ‫‪3.189‬‬ ‫‪3.117‬‬ ‫ا‪:‬ع‬

‫و ا‪ , 56<.‬ا "ول أ` ‪ f‬ه‪N‬ا ا ‪/‬ع ‪ ,‬ا ‪  ' (4‬إ ‪ 8‬ا @} ‪ q2‬آ آن‬
‫‪6E =:‬ل ‪ 7‬ا ر‪ :‬ا ‪ *= ،‬أ` ‪ f‬ا ;ن @} ‪ A‬ا'هم =را‪ :‬ا @‪i‬‬
‫‪1‬‬
‫‪- J.L.L, L’enseignement élémentaire des indigènes en Algérie et la question des écoles‬‬
‫‪coraniques in :A.F juillet 1938.P302.‬‬
‫و =‪ |4‬ا ‪/4‬م ا  ا{‪E‬ة‪ ،‬و أ` @‪ I‬ا ر‪ :‬ا ;‪/ *= ? .‬از أ‪.7‬‬
‫ ر‪ :‬ا @ة ا ‪ 1‬ا‪G.‬ت ‪ 12‬ا ?‪ , $‬ا ‪/-" *[= kJ‬دات ر&ل ا‪6`T‬ح ‪.‬‬

‫وإذا أ‪# 4J .NE‬ن )‪ * : 8‬ا ‪$‬ل ‪6E‬ل ‪ 1#2‬ا

ت وا  ‪4‬ت ‪,‬‬
‫ا ن ‪R2 ،19‬ن ا @ة ا ‪ 2$‬وا ‪ ,) (# ،-= 4‬و&‪/‬د ‪ , 
.‬ا ‪ ,4‬آ ه‪/‬‬
‫‪ 12 fX/‬ا "ول وا ‪N‬ي ‪ *`/. B 6E ,‬إ ‪ 8‬ا @‪ k+‬ا  ‪:‬‬
‫‪ -‬إن )د ا  ‪ *+‬ا ‪ 8) I27 1‬ار‪ -:‬ا ;‪  5 56 “= .‬و)‪.ًO‬‬
‫‪) -‬د ا ‪ N6‬و ا <  =ا‪+‬ة ‪#‬ن و‪7‬ه =“ ‪.ً J 367‬‬
‫‪) -‬د ا <  ا 
&‪ ,‬ا ‪O : ,N‬ون ا ر‪ r‬أو ‪/‬ا`‪/‬ن درا‪ (-:‬ا ‪12 4‬‬
‫‪/.‬ا‪ 17‬آ* ‪  ,‬ا ‪3Q‬اوات و‪ Q‬و ‪ :‬و =“ ‪. J 91‬‬
‫‪/ -‬اد ا ر‪ }7 12 I$# r‬ا ;ن و ‪ ،Y#‬و‪O‬ح 
‪: c‬ي ‪ *E‬و‪p‬ه‪.‬‬
‫‪#  4#‬ن ‪ ,‬أه( اآ‪ 3‬ا‪4OT‬ع ا ‪  ) 12 14‬وهان إذ ‪ G‬ا "ول ا{‪1#‬‬
‫إ ‪
# 8‬ج )د ‪ ,‬ا ‪ ,‬وا [ة و‪  J‬ا ‪ (4‬ا ‪ 1 4‬ا ‪) “= ,N‬ده( ‪1854 :‬‬
‫ا‪ ,S‬و‪. ) ,:‬‬
‫‪1‬‬
‫ا "ول ر‪
# 01:(5‬ج ا ‪ ,‬وا [ة و ا <‪6‬ب وا ‪4‬ء‪.‬‬

‫‪3/‬ب و &ء‬ ‫!ن‬ ‫‪%0‬ة‬ ‫ا‪i‬ت‬ ‫ا وا(‬

‫‪24‬‬ ‫‪04‬‬ ‫‪12‬‬ ‫@'ن‬
‫‪02‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪1a‬‬
‫‪09‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫ا‪,a‬اوات‬
‫‪11‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫ ‪ -‬و‬
‫‪46‬‬ ‫‪04‬‬ ‫‪12‬‬ ‫ا‪:‬ع‬

‫و ‪ 87‬وان ا‪ I)<:‬ا ارس و ا ‪3‬وا ا ;‪ k@# .‬أها‪ -2‬ا‪ ::W‬ا‪56<.‬‬

‫ ‪ k :‬ذآ‪2 ،Y‬ن ه‪N‬ا ( ?‪ ,‬آ‪ 2S ,/? 2‬را‪5 5‬درة )‪ 8‬ا'=?ر و ا
‪k‬‬
‫و ا ‪/c‬د أم أي أ‪<E‬ر ?‪ ,‬أن ‪@#‬ق =‪ ،-‬و ه‪N‬ا آن د‪ Y‬إ ‪ 8‬ا‪2W‬ق ا [ ا ‪1‬‬
‫‪3‬ت "=ا‪ "&/p‬ا ‪3 = (4‬وا و ا ارس‪ ) ،‬اآ‪ 8) q2 I‬ا @ظ )‪ 8‬ا ‪Q‬‬
‫ا ‪ =4‬إ ‪ 8‬در& ا "‪/‬د و ا [‪ b4‬إذن  ‪ 8‬ه‪N‬ا ا ‪ 4# (4‬د =< و أو ‪4 ،‬‬
‫‪ -1‬د‪ /‬إ=اه( ‪ ،-‬ا ‪/$‬ن ا "‪3‬ا‪/+‬ن ‪  ) 12‬وهان ‪)،1912-1850‬ا "‪3‬ا‪/G ، +‬رات ا‪W‬د ا "‪3‬ا‪+‬ي‪،(2006 ،‬‬
‫ص ‪.12‬‬
‫‪ 8) q2‬ا اءة و ا ?= ‪ ' /-2 ،‬م آ‪$‬ا ‰ و ' @ك أل ا ‪ G‬ب و ' ‪$‬‬
‫‪/) 8) (- /[2‬ا ( &ة و أ‪?2‬ر ‪7‬ة‪.1‬و ه‪N‬ا أ[ &‪ A‬إ ‪ 8‬ا'‪<@.‬ط ا ‪N‬ي )‪ B2‬آ*‬
‫ا ‪6‬د ا ‪ =4‬و ا‪ ، 6:T‬و =  ‪# 1‬ه‪/‬ر ا @[رة و ا ‪ 2$‬ا‪ (4 2" 6:T‬ا ‪1=4‬‬
‫ا ي [‪ 7 ,‬دوام و ‪/5‬ة ا‪6:T‬م‪ ،‬و ?‪ B‬آ‪ ,‬إ ‪ k. 8‬أو ‪.‬م ‪* 5  14#‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ،1 p‬و  ‪ * 5‬آ‪."\.=/‬‬
‫و  آن ا‪ W‬آ‪2 ،\ N‬ن ‪?2‬ة ‪ ,/?#‬إ‪.‬ن &‪3‬ا‪+‬ي @* ‪ 2S‬أ` ‪5‬درة )‪8‬‬
‫ا ?‪ A b‬ا ‪Q‬ات‪ ،‬و ا درة )‪/ 8‬ا&‪ -‬إ ‪ 8‬أي ‪E @#‬ر&‪?2 8 # ،B IX4# 1‬ة‬
‫=‪ 4‬ا @‪ 8) k‬ا ‪/‬ا‪ ،A5‬و ه‪N‬ا  "‪]. 4‬آ =ن هك" ‪/&/  6E‬د ‪ 12‬ا ‬
‫ا ‪ 2$‬ا'&)  ر ‪".‬ح ا ‪3Q‬و و ا‪6.‬ب ا ‪/‬ة إ ‪ *c7 = b4X 8‬ا ‪ r?4‬ى‬
‫ا ‪4‬و ا = ا در ‪ I .2‬ا ‪/‬از‪ ،,‬و أ?‪ ,‬ا'‪67‬ل‪.‬‬
‫و ‪ ,‬ه ‪2‬ن ا ‪ 2$‬ا'‪4:‬ر  إن ا‪ # I2-:‬و @‪ /‬ا ‪ 2$‬ا ‪ J/‬ا‪،6:T‬‬
‫و ‪ 
# , I?#‬و ‪ rJ‬آ* ا [ءات و ا ]‪:‬ت ا ‪ 4‬ا ‪ 12 $‬ا &‬
‫و ا ارس ا ;‪ .‬و ا ‪3‬وا و ذ \ ?‪ -.‬ا ‪/. 12 42‬س ا ‪ .4G‬و‪ 12‬ه‪N‬ا ا ‪84‬‬
‫]آ ")  ا ا زو‪/- 8) "1.‬م "ا'‪6E‬ل" ا ‪N‬ي أ`ب ا ‪N‬ات ا "‪3‬ا‪+‬‬
‫و ‪ -2S‬و ا‪2‬ده ?* أد‪ 8.‬و‪ .‬إذ ‪/‬ل ‪ " :‬إن ا'‪6E‬ل ا ‪ 4G 12$‬ا "‪3‬ا‪+‬ي‬
‫ا ‪N‬ي أدى '‪ 7‬إ ‪ 8‬ا‪6E‬ل ا{‪ .‬آن ‪= 5‬أ ‪) N‬ة ‪5‬ون ‪ * 5‬ا ‪3Q‬و ا‪W‬ورو=‪.3"1‬‬
‫و ‪ 12‬ه‪N‬ا ا‪JT‬ر ‪2"  4 ،‬ا‪/.2 3.‬ن" أن ا م ا'‪4:‬ري ه‪ /‬ا ]ول ا‪W‬ول‬
‫)‪ 8‬آ*  ‪ c‬ا ان ا ‪4‬ة ‪ ،‬إذ [‪ 8) 1‬ا ‪ c
G‬ا ‪ J/‬د ‪ ،‬و ا ‪-‬ف‬
‫ا‪ 4 1::W‬ه‪ /‬و‪ AX‬ا ‪ 2$‬ا ‪  7 12 J/‬ا‪[7‬ر ‪ ،‬وه?‪N‬ا ‪/@#‬ل ه‪YN‬‬
‫ا ‪ 2$‬ا ‪ 1‬آ‪ 12 I.‬ا ‪ *  @ 7 1X‬إ ‪.-. 8) Q 2S 8‬‬

‫‪ i@ 2‬ا ‪N‬ي )‪ B2‬ا "‪ A‬ا "‪3‬ا‪+‬ي إ=ن ا'‪67‬ل ا ‪ 1.‬ه‪ &. /‬أ‪,) ::‬‬
‫ا‪?7‬ك =‪ ، ,
 ,2S ,‬ا ‪ 2$‬ا "‪3‬ا‪ +‬ا  ‪ ،7. ,‬و ا ‪ 2$‬ا ‪.‬‬
‫ا‪W‬ورو= ا @‪ 7. , $‬أ‪E‬ى‪ ،‬ا‪) B.‬أي ا'‪?7‬ك ا ‪ , )/. 4 (*12$‬ا ‪b5$‬‬
‫ا ‪ ¢2?6‬و ا وض ‪ ،‬أو "`ام =‪ - ,2S ,‬أ`‪/‬ل ‪#‬ر
 و ‪  #‬و ‪/c#‬رات‬

‫‪ -1‬أ=‪ /‬ا ‪ 4: (:‬ا‪# ،‬ر„ ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪ ،12$‬ا &‪ A‬ا =‪ ،k‬ص ‪.335‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-Collectif 1830-1962 Des enseignants d’Algérie se souviennent.Les idéologies en présente‬‬
‫‪édition.1981.PRIVAT. P.18.‬‬

‫‪  ) -3‬ا  \ ‪7‬وش ‪ ،‬ا = و ا ‪ c

G‬ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪ =4‬ا‪/S  ) ,= 6:T‬رة ا @ و ‪6X‬ل ا ‪/$‬رة ا [دة‪،‬‬
‫=ون ‪ ،:‬ص ‪.18‬‬
‫ورؤى @ة 
 و ‪4‬ر‪ X‬و إن إ‪7‬ى ه‪ ,#‬ا ‪ 4# ,2$‬أ‪ , \# -.‬ا ‪/‬ت‬
‫ ]ه‪ -‬ض ا ‪ -‬ا ‪ :‬و ا'‪c5‬د )‪ 8‬ا ‪ 2$‬ا‪EW‬ى"‪1.‬‬

‫‪T2‬دارة ا ‪ .‬و ‪ N‬ا‪ - 67‬ا "‪3‬ا‪ ،+‬ا‪ ::" I"-.‬ا ?\ ا'‪c5‬دي‬
‫و ا'&)‪ ."1‬و ( ‪) '/  ,?#‬ت ‪ 
#‬و هم ‪/5 ? O‬ات ا …‬
‫ا'&)‪ 1‬و @‪6E , B‬ل ;  ا @<( و ا ‪ ، k3‬ا ز و ا‪4=T‬د‪k@# 8) I42 ،‬‬
‫ا <ة ‪6E ,‬ل إ"د و ‪- …. *?G#‬ئ و ‪:‬آ‪ (  ، ,‬و ‪E‬دم ‪،‬ا‪, B) :‬‬
‫ا&* إ‪ B&.‬و إ)دة إ‪/c= B&.‬رة ‪ 4:/‬و ‪ ".)2‬و ‪/:‬ف ‪ B"# NK7 B76.‬ا <ت‬
‫ا'‪4:‬ر '‪ :‬ال ا ‪/‬ة ا ‪= ?4‬ض ‪ -<.‬ا ر‪ .1:‬إذ "‪/? 7‬ن ‪ *42‬ا ‪-‬م‬
‫ا'‪4:‬ري ا ( ه‪ : /‬ا ‪  B.2 ،b5/‬ا اث و [ ‪c‬در‪ Y‬ا  ‪ 2/‬و ‪k4‬‬
‫‪/c = ، B#‬رة ا ‪N‬ي " ا  و ‪ () f c Y‬ا ‪2."...S‬‬

‫*‬
‫‪ "R.Bastide":= ( -‬أ‪/.‬اع ا'‪?7‬ك ا ‪ 12$‬أو ا ‪ b5$‬إ ‪ S6S 8‬أ‪.‬ط ر‪ +‬ه‪:1‬‬

‫‪ k4 ،"7"،"14 J"،"1+#" b5$#-‬ا‪ W‬ه =‪/‬ع ا ‪ b5$‬ا ‪ B&/ Q‬و ا ‪ 12 ،B) < Q‬ه‪ YN‬ا @  ‪/?،‬ن ا ‪…#. Q‬‬
‫)‪ ,‬ا'‪c#‬ل ا ‪ q‬و ( =   ‪ ,2$‬ا ‪ ،,4‬آ* ‪ -7 7‬ا ا‪ E‬ا
` =‪.-‬‬

‫‪ ( b5$#-‬و ?‪ ,‬وض = ‪/‬ة ‪ ،‬و ?‪/‬ن ‪ f ` 12‬إ‪7‬ى ا ")‪ ،,‬آ ‪  7 12‬ا'‪5:‬ء أو ‪  7‬ا'‪4:‬ر‪،‬ه \ ‪12 .‬‬
‫‪ 2S /@#‬ا ") ا ‪ 8) -) ,-‬ا ى ا ‪ , c‬أ&* إ‪.-)[E‬إن ه‪N‬ا ا ‪/‬ع * &‪.G +3‬و … ‪/.  p‬ع ‪,‬‬
‫ا ?\ ا ‪= " Déculturation"12$‬ون اآب ‪."Acculturation"2S +cE‬‬

‫‪ ،q<
 b5$#-‬ا‪  ،5‬أن ?‪/‬ن ‪ ، "-‬و ‪-‬ف )‪ 8‬ا ى ا <‪ ( q<
 2 ،*/‬ا‪ , 56<.‬ا ‪ 24‬ا ‪@ X‬دات‬
‫ا'&) و ا ‪ 12.2$‬ا م ا أ‪ YN- ,? 1 :‬ا ‪ 4‬أن ‪ 1-#‬إ ‪ 8‬ا'‪4:‬ر ا "‪ ،‬أ ‪ 12‬ا م ا ‪-# ،1)/G‬ف إ ‪= 8‬ء‬
‫"‪= 2S‬و ر" ‪"#‬وز و ‪" *G#‬ا ‪2$‬ت ا ‪ ،"J/‬أ‪.‬‬
‫‪Denys Cuche ,La notion de la culture dans les sciences sociales ,coll,approches n°08,Alger,‬‬
‫‪Casbah 1998.P61.‬‬

‫=  إ ‪ 8‬ا‪.W‬ط ا ‪c7 1‬ه رو&‪ := B‬ا ‪ ,? ،b5$‬ا ‪/‬ل أن ا "‪3‬ا‪ I2) +‬ا ‪/‬ع ا ‪ 1.$‬أي ا ‪ b5$‬ا ( و ا وض‬
‫= ‪/‬ة ‪6E‬ل ا ة ا'‪4:‬ر ‪ ،‬أ ا ‪/‬ع ا ‪ i $‬ا 
<‪ B IX42 ،q‬ا "‪3‬ا‪ +‬و زا ‪ *U 12 I‬ا و  ا ‪ J/‬ا @‪ .$‬و ‪3‬‬
‫أ‪ @ ،.‬ا ‪/‬ي ‪،‬ه( )( ا'&)‪ 1‬ا ‪ 12$‬و ‪) ،B76<c‬ا "‪3‬ا‪ ،+‬ا ]‪ :‬ا ‪? J/‬ب‪ ،(1991 ،‬ص ‪.226‬‬

‫‪ -2‬أ‪ 7‬أ=‪ /‬ز‪" ،‬ا ‪/‬ف ا=‪ ,‬ا ‪/= = ،1"<:/‬رد‪ /‬و ا "= ا "‪3‬ا‪ 12 ،"+‬ا ‪ ،1=4‬ا ‪4‬د‪،2003  ،530‬‬
‫ص ‪3-Mostefa Lacheraf : spécificités culturelles et industrialisation dans le monde arabe : revue -.118‬‬
‫‪tunisienne(C.E.R.E.S) p.200.‬‬

‫و ‪N‬آ أ‪  J 7‬ا‪=T‬اه‪'': B /= 1‬إن ا ‪-‬ف ا ‪N‬ي آن ‪ 1‬إ ‪ B‬ا'‪4:‬ر‪...‬ه‪/‬‬
‫‪ , 3 
. ,/?#‬ا ‪ ,) )/< ,$‬ا "ه ا ‪ 4G i@= ، 4G‬أو ‪ \K‬ا ‪/$‬ن‬
‫=‪=p (-.‬ء =‪ ,‬ذو‪== (-` A<2 ،(-‬ء ا ‪6‬د‪ ،‬و ?ون  ‪ ،‬و ‪/- G‬ن‬
‫=‪:‬ده(‪ ،‬و ‪/=c‬ن = ‪/& Y:‬ل ‪ ''Jules Goutie''1#/p‬ا ‪2/‬ر ا ‪ +4‬وه‪/. /‬ع‬
‫‪ ,‬ا  ‪ 4‬ا ?‪ ،‬إذ @و ‪/‬ن دا‪ +‬أن @‪N‬وا ‪N7‬و ا‪ 1 &W‬و أن ‪/c‬ا ‪c
O‬‬
‫ا‪  .1''1 &W‬آن ا ‪ S‬ا'‪4:‬ري ) و‪ 6O‬و‪ <@  :‬ا 
 ا ‪ +‬و ‪@3‬‬
‫‪2‬‬
‫ ‪)3‬ت ا  ا ‪ ،<:/‬و‪ A" -‬ا ‪/‬ز ا ‪ ,? 1‬أن ‪N#‬آ = دة ا "‪3‬ا‪.+‬‬
‫و ‪ *4‬ا ‪ b5/‬ه‪N‬ا ‪ f[:‬أآ‪6E , $‬ل ا < ا ‪/‬ا ‪ ،‬و ا ‪=R= k4# 1‬از دور‬
‫ا ر‪ :‬ا ‪ .‬آ[ء ‪/=#‬ي &‪ ،‬ودور‪ 12 Y‬ا ‪ S‬ا ?ي و ا و‪ 8) 17‬ا‪W‬ه ‪.1‬‬
‫و آداة ‪ „: )2‬ا'‪67‬ل )‪ 8‬ا‪W‬رض‪ 7 .‬أ‪ 7‬ا ‪ (#  " :,.‬ا'‪67‬ل ا‪W‬ول‬
‫ا "‪3‬ا‪/= +‬ة ا ‪6‬ح‪ ،‬و ا‪) 8-.‬م ‪3= 1871‬ع ‪6:‬ح ا  ‪ .*+‬و [‪ ,‬ا'‪67‬ل ا ‪1.$‬‬
‫‪/ 5‬ل إدار‪ #‬و )ا  ‪ * 5 ,‬أه* ا ‪ .‬أ ا'‪67‬ل ا ‪6E , (: i $‬ل ا ر‪.:‬‬
‫‪67'2‬ل ‪]:‬آ ‪<:‬ة )‪ 8‬ا ‪ Q‬ا ‪ -#"- b
= J/‬ا @‪ ،‬و إد‪E‬ل ا ?ة ا ‪1‬‬
‫‪ .2 ,) .= ,@. -@.‬و دوره ‪ 12‬ا ‪ ( 4‬إ ‪ 8‬أذهن ا ‪ ،,‬و ذ \ =‪ :‬ال‬
‫‪3‬‬
‫ا "‪ *-‬و ا‪?7W‬م ا   ا ‪=  Q‬ه( أو  ‪ *4‬ا‪W‬ورو=‪ 1‬ا ‪."k5‬‬

‫‪ -1‬أ‪  J 7‬ا‪=T‬اه‪ c# , ،1‬ا'‪4:‬ر إ ‪ 8‬ا ‪/$‬رة ا ‪ ،2$‬ا &‪ A‬ا =‪ ،k‬ص ‪.17‬‬
‫‪ - 2‬ا ‪ 15‬ه‪ ،1:‬ا "‪ A‬وا و  ‪ 12‬ا ‪Q‬ب ا ‪ ،1=4‬آ‪ 3‬درا‪:‬ت ا ‪7/‬ة ا ‪= ،=4‬وت‪ ،1987،‬ص‪.42‬‬
‫‪  ) -3‬ا در &‪/Q‬ل ‪# ،‬ر„ ا "‪3‬ا‪ +‬ا @‪ ،i‬درا‪ ) *c2 &# ،&/ /:/: :‬س ‪= ،‬وت‪ :‬دار ا @ا‪ ،S‬ا "‪3‬ا‪ :+‬د‪/‬ان‬
‫ا < ‪)/‬ت ا "‪.4‬ص ‪.77‬‬
 ‫‪@e -3.1‬ت و أ‪d‬ل ا‪ ,Z:‬ا ‪ @M‬اا‪:‬‬
‫  ا‪ :‬ا ‪c‬اع =‪ ,‬ا 
 ا "‪3‬ا‪ +‬وا'‪4:‬ر ‪ ".‬ا ‪/‬ا‪ b5‬ا ‪c4‬‬
‫و ‪ (-#)5‬ا ‪ 3‬آ ‪/‬ق ا @[ري و ر‪  :‬ا &* ا‪ |=W‬ا ‪/] 1‬ن =‪, ،-‬‬
‫&‪ ،-‬و ا ‪4‬ر‪ X‬ا ‪G‬ة ا ‪# 1‬ه ‪J ,‬ف ا ‪ 4G‬ا "‪3‬ا‪+‬ي و ‪/.‬ر‪  *? Y‬ه‪/‬‬
‫‪ -& , 1.2‬أ‪E‬ى‪-O 2 1 .‬ت ا "‪3‬ا‪ -. A +‬ا ن ا ‪ G) A:‬و =ا ا ن‬
‫ا ‪'/@# ,G4‬ت ‪ 2S‬و ‪ ?2‬ه =‪ 4‬ا‪-.‬ر ا @* ا =‪/‬ي و ا ‪ 1‬ا ي و إ‪5‬‬
‫‪.‬م ‪/=#‬ي ا‪4:‬ري =* ‪/‬م )‪ 1)& *-"# 8‬و ا ‪ Q‬ا ‪/Q‬ي و ‪"#‬‬
‫ا ‪ c
G‬ا "‪3‬ا‪ , +‬ذا‪ -#‬و ‪ -#/‬ا ‪.J/‬‬
‫و = ‪ , (p‬ا ‪ 4X/‬ا ‪  4c‬ا ‪ -O) 1‬ا "‪3‬ا‪6E +‬ل ه‪ YN‬ا ة‪ ,? ( ،‬ا "‪3‬ا‪/+‬ن‬
‫‪ A< 12‬ا ن ا ‪34 ,G4‬و ‪ ,) ,‬ا‪7W‬اث ا ‪S# 2 ، 4‬وا =‪?2‬ر ا "‪4‬‬
‫ا‪ 12 6:T‬ا ‪G‬ق و ا ? ا ‪ 1:‬ا ‪ ،1=Q‬و = ‪ r2‬ا'‪4:‬ري =‪ ,‬ا ول‬
‫‪2‬‬
‫ا‪W‬ور=‪.‬‬
‫آ ‪ *U‬ا أي ا ‪4‬م ا "‪3‬ا‪+‬ي ر‪ (p‬آ* ا @‪/‬ا&‪ 3‬ا ‪ 1‬و‪ -4X‬ا‪T‬دارة ا'‪4:‬ر‬
‫ ‪ A  B 34‬أ‪7‬اث ا ‪ ( 4‬ا‪ 16:T‬و ‪/<#‬ر ‪7‬آ ا ‪ ،B= [-‬و آن ا ‪/‬ا`* ( =‪/‬ا‪<:‬‬
‫)ة ‪/5‬ات ‪ -‬ا ح ا د‪/‬ن إ ‪ 8‬ا "‪3‬ا‪ ،+‬و آ‪N‬ا ر‪67‬ت ا @… ا ‪ /‬و ‪/5‬ا‪ *2‬ا "رة‬
‫إ‪ 2X‬إ ‪ 8‬ا ‪ b@c‬و ا "‪6‬ت ا ‪ ،5G‬و ا <‪6‬ب ا ‪/&
# ,N‬ا ‪ ,‬آت ‪/:‬ر‬
‫‪3‬‬
‫و ‪ ،c‬أو ا ‪/24# ,N‬ا ‪ 12‬ا @‪ 1‬ا ‪ = 1#6‬ر‪ 8) r‬ز‪ , (-+6‬ا ‪G‬ق ا‪W‬د‪.8.‬‬
‫‪N‬آ @ )‪ 1‬د=‪/‬ز" أن ‪ c [-.‬و `ى ز)‪ *$ -+‬ا‪ ،1.Q2W‬و @ ) ‪Y‬‬
‫و ر‪ O‬ر‪ X‬آن ‪ -‬أ=“ ا‪/. 12 SW‬س ا "‪3‬ا‪ ، ,+‬و أه* ا ‪Q‬ب )‪ ،/‬إذ ا) ‬
‫ه]'ء ‪ [-. c [-.‬ا‪6:T‬م آ‪ B‬و &‪-‬دا ‪4‬و ا ‪G‬ك‪ ،‬و =‪ (-.‬آ‪/.‬ا ؤون ‪12‬‬
‫‪/G.‬ة و ‪7‬س &ا‪ c +‬و "‪ ،-#6‬وو&وا ‪ 4# -2‬ا )‪ ,‬ر‪ (-# p‬و أ‪(-:7‬‬
‫و ;'‪ (-‬و ; ‪."(-‬‬

‫إن ا @آ ا ‪ 2$‬ا ‪ -2) 1‬ا "‪3‬ا‪= A +‬ا ا ن ا ‪ 5 ،,G4‬و&ت د‪12 -#‬‬
‫أ‪?2‬ر &ل ا ‪ ,‬ا‪ ،1.Q2W‬ا ‪N‬ي د) إ ‪ [-. 8‬ا ان ا‪ ،6:T‬آ آ‪ I.‬زرة @‬

‫‪Hammoudi, (Abdallâh), Maîtres et disciples, genèse et Fondements des pouvoirs -1‬‬

‫‪autoritaires dans les sociétés Arabes, Najah El jadida, Casablanca, 2001, P 217.‬‬
‫‪ -2‬أ=‪ /‬ا ‪ 4: (:‬ا‪ ،‬ا @آ ا ‪ J/‬ا "‪3‬ا‪)،1930-1900 ،+‬ج‪،3‬ط‪،3‬ا ‪G‬آ ا ‪ G J/‬و ا ‪/‬ز‪،A‬‬
‫ا "‪3‬ا‪،(1983،+‬ص‪.100‬‬
‫‪ -3‬أ=‪ /‬ا ‪ 4: (:‬ا‪ ،‬ا &‪ A‬ا =‪ ،k‬ص ‪.100‬‬
‫) ‪ ,= , * 1903 b` 12 Y‬ا ‪/4‬ا* ا ‪ I<G. 1‬ا [ء ا ‪ 12 12$‬ا "‪3‬ا‪ +‬و ‪37‬ت‬
‫"‪/-‬دات ا‪6`T‬ح آ آن ) ا "‪ 4‬ا‪ ** 6:T‬دور ‪ 12‬إظ ا ‪ 1)/‬ا ‪1J/‬‬
‫و ‪ B&/# 12 `E‬أ‪?2‬ر ا 
 ا "‪3‬ا‪ 12 +‬ا‪"#‬هت @دة‪ ،‬ه‪N‬ا ا ‪ 1)/‬آ ‪/‬ل‬
‫@‪/‬ظ ‪5‬اش ‪ \# 12 Y".":‬ا "‪3‬ا‪6:T= ,+‬م ‪ ?#‬د ‪ ،1:: 4= B‬و ‪Y".‬‬
‫أ[ ‪ (- 12‬إ ‪ 8‬ا "‪ 4‬ا‪ 6:T‬و ا ‪ /‬ا ‪ ،=4‬و ه‪ 1‬إ‪&/ /‬ت آن‬
‫‪1‬‬
‫ا "‪3‬ا‪/+‬ن ‪ 4‬ون =‪/‬ا‪.(-#7/J ,) -<:‬‬
‫إن ‪ ::‬ا'‪4:‬ر‪ ،‬و ا ‪c‬ا)ت ا و  إ‪ 2X‬إ ‪ 8‬د) ا "‪ 4‬ا‪*4& 6:T‬‬
‫ا "‪3‬ا‪= 12 +‬ا ا ن ا ‪4# ,G4‬ف `ا) إن `‪ f‬ا ‪G ,=  4‬و)‪R2 ،,‬ذا آ‪I.‬‬
‫ا ) ا‪ /)# 6:T‬إ ‪ 8‬ا ف ا "‪3‬ا‪/7 ,+‬ل ا‪ (-+.‬ا ‪ 1=4‬ا‪R2 ،16:T‬ن‬
‫‪G‬وع ا‪T‬دج ا ‪- 1.‬ف إ ‪ 8‬ا) ر ا "‪3‬ا‪ +‬إ‪..2 5‬‬
‫ه‪N‬ا ا )* ‪ -  ::  B) ….‬ا ‪/.‬ن إ ‪ 1"E 8‬ار‪ (-:‬ا ‪ ?+6‬‬
‫‪ 1<4‬ا'‪ <.‬ع أن ا'‪67‬ل ه‪ /‬ا ‪N‬ي ‪ kE‬ا ‪ J/‬ا "‪3‬ا‪ 4: 1 = ،+‬ا ذ \‬
‫و ى‪ " :‬ا'‪67‬ل ( 
‪ k‬و‪3" 2 ،J‬ا‪/+‬ن ‪/‬ا =@& إ ‪ 8‬و&‪/‬د أ& ‪/2 1‬ق‬
‫أر‪4 (-4 (-X‬ه‪/&/ 1-2 ،‬دة ‪ (-:/. 12‬و ‪ (-E 12‬ا ر
‪ 8) ،‬ا ‪r?4‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ I #‬ا ‪ 2$‬ا ‪ .‬ا‪-<X‬ده‪".‬‬
‫و ‪ *4‬ا ارس ا‪ ".W‬ا "‪3‬ا‪6E +‬ل ه‪ YN‬ا ة "ه  ‪ -/?# 12‬ا ?ي‬
‫و ‪G‬ر=‪ -‬ا‪ &/ /W‬إ ‪ ,5 8‬أ‪ ،,::‬أو ‪ -‬ه‪ /‬ا ر ا 
* ا ‪N‬ي ‪  = A G#‬دئ‬
‫ا ‪ ،=Q‬و ‪ (4#‬ا ‪ Q‬ا ‪ .‬و ‪ = S#‬دئ ا ‪/$‬رة ا ‪ ،3.‬و ا ( ا ‪ 1.$‬ا ‪N‬ي ‪, *-.‬‬
‫ا ‪/4‬م ا  و ‪ 2$ = A G#‬ا‪ 6:T‬و ا ‪N‬ي ‪ B$‬ا ر ا ‪4‬ب ‪.‬‬
‫و =  ‪.'2 1‬ء ا ?ي و ا ?‪ ,/‬ا ‪ r?4: 12$‬أ‪ 8) ::‬ا ‪-&/‬ت ا ‪ :‬ا ‪1‬‬
‫)‪ -2‬ا "‪3‬ا‪ -. 4= +‬ا ن ا ‪ G) A:‬و ‪= A‬ا ا @آ ا ‪ J/‬و ا ‪ *4‬ا ‪1:‬‬
‫ا ( =‪ 4‬ذ \ ‪ 12‬ا ‪G4‬ت ‪ ,‬ا ن ا ‪ 2 .,G4‬أ‪O‬ر أ‪ 7‬ا ‪ ? = ,-‬ا @ا‪1S‬‬
‫=‪ '': B /‬ا‪2‬ز ا م ا'‪4:‬ري دون و)‪U 1‬هة =وز أ‪37‬اب ‪ ::‬و ‪=.‬ت‬
‫‪4‬‬
‫و ت ا‪:‬ت ‪/‬ا`ت =‪4‬ه ا ‪ , 1J/‬ا‪W‬ر‪ X‬ا ‪7 1‬ده ا'‪4:‬ر ‪''...B.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Mahfoud, Kaddache, Histoire du Nationalisme Algérien 1919-1954 ; ENAL, Alger, T1,‬‬
‫‪P.19.‬‬
‫‪ - 2‬أ=‪ /‬ا ‪ 4: (:‬ا‪ ،‬ا &‪ A‬ا =‪ ،k‬ص ‪.101‬‬
‫‪  ) -3‬ا در &‪/Q‬ل‪ ،‬ا'‪4:‬ر و ا ‪c‬ا)ت ا ‪ 12 2$‬ا "‪3‬ا‪/<5 (: # ،+‬س‪،‬ط‪)،1‬دار ا @ا‪ ) < S‬و ا ‪ G‬و ا ‪/‬ز‪،A‬‬
‫=وت ‪ ،(1984‬ص ‪.6‬‬
‫‪  ) @ -4‬ا ‪ 15‬ا ‪ ،1: -‬ا "‪ A‬و ا و  ‪ 12‬ا ‪Q‬ب ا ‪،1=4‬ط‪ ،1‬آ‪ 3‬درا‪:‬ت ا ‪7/‬ة ا ‪=،=4‬وت‪،1987‬ص ‪.38‬‬
‫* ‪/<: "A[ ,7 12‬را" ‪@# Stora‬ت )‪ } 8‬ا 
 ‪ :‬وى أن ‪@ -/-‬ود ‪ () 12‬ا'&ع و ‪N-‬ا "‬
‫ا'‪ }= -) X4:‬ا <‪ 4‬ا ‪ 84 *@# -.W Avant-garde politique :‬أ)‪W ،k‬ن ‪G‬و)‪/ -‬م )‪ 8‬ا ‪/‬ا‪A5‬‬
‫وا‪OW‬ء ا @‪ :/‬و ا @ة ا ‪ /‬و=‪ 7 1-2 \ N‬ا‪c#‬ل =‪ ,‬ا < ت‪ ،‬وى أن ه‪ YN‬ا <‪ 4‬ا ‪ ,) b
# :‬ا 
‬
‫ا  ا ‪/4# 1‬د &‪N‬وره إ ‪ 8‬ا ‪ 1X‬ا ‪ 4‬وا ‪G. 1‬ت =  ر‪ < -:‬أو ‪S‬ا‪ -+‬ا دي‪ ،‬أو ‪4‬ا‪ -#‬ا ‪،.‬‬
‫‪p 62‬ا= أن ا  ‪ ,‬ا ?ي و ا ‪ K‬ا "‪Q‬ا‪ 2‬و أ[ ا‪/`W‬ل ا ‪ 5 +4‬أ‪S‬ت ‪12‬‬
‫ر و ‪/<#‬ر ا 
 ا "‪3‬ا‪ +‬و أدت =‪  p 12 -‬ا‪7W‬ن إ ‪ 8‬ا ‪c‬اع و ا
‪6‬ف‪،‬‬
‫‪ ,?2‬ا ‪/‬ل أن ا  ‪ 12 ,‬ا  أ زاد ‪ ,‬ا‪#‬ع ا ‪/-‬ة =‪# ,‬رات ا‪ ".W‬ا "‪3‬ا‪+‬‬
‫‪/7‬ل أه( ا [ و ه‪N‬ا  أ‪O‬ر إ ‪ B‬ا ‪G‬ق ا ‪ 12 Augustin Berque 1.‬آ=‪B‬‬
‫‪/7‬ل ا 
 ‪O 12‬ل إ‪ '':B /= 1946 : 2‬إ‪ (-.‬ه ?ون ‪ , r‬أ&* ا ?‬
‫‪1‬‬
‫و إ‪ (-[4= X .‬ا ‪''.|4‬‬
‫و ‪ U 7 './‬إ ا‪ ,Y‬ا‪ &&.+‬ا‪  G'&+‬اا و آ&` ‪5 x., ، $NG7 Q7‬ة‬
‫
‪ G‬ا‪ Q&.+‬ا و ذ]  !‪ I! F‬ا‪& .‬ت و أ‪ z,‬و ذ] ‪&
+‬ن ! !'ى‬
‫‪ %&567‬ا‪N‬ء ا'ر‪ &'G? ,‬ا اع ا&‪  ,‬اا‪ ،‬و  ' ‪ G
/‬ا‪Q&.+‬‬
‫ا ه ا‪.‬ا!‪ %‬ا‪ A/ &5‬ل ‪' '.! F‬را‪ ، ،,‬ا‪Y7 +‬ه‪ %‬اد ‪'+/‬رج‬
‫‪+4‬ل إ ا‪ C+‬ا‪'+‬م و ا‪NA‬رة‪
+F/ ،‬ر أن ا'ر‪ &U7  Q$7 ,‬ا ^ !‪I‬‬
‫ذج ا‪,‬ة إ ذج ا‪ './ C+‬إ‪'F‬اد‪ ^ ! %
+ T‬ا‪&A‬ة و‪ ! c‬اآ‪! I! K
+‬ه&‪Q‬‬
‫‪2‬‬
‫و ‪
S‬ات ‪'$/‬ف ا?'!ج  ا‪ ˆ&A‬ا'‪.'G‬‬
‫و =@ ا ]رخ أ=‪ /‬ا ‪ 4: (:‬ا ‪= 5‬ز ا "* ا‪W‬ول ا دي = ‪6E .‬ل )‪-‬‬
‫ا ت ‪ ,‬ا ن ‪19‬م ‪ ,‬دون == ا ‪ A †4‬ا ‪ ,.‬و ‪ ,= ,‬أه( ‪\#‬‬
‫ا‪:W‬ء ا ‪ ,= 8<c \ N I@# 1‬ا دات و @ =‪ ,‬ا ‪ 1) „G‬و ‪,= ,7‬‬
‫=‪-‬ت و ‪ ،Yp‬و أ‪O‬ر ‪ 4:‬ا إ ‪ +cE 8‬ه‪ YN‬ا ر‪ *$ '':B /= :‬ه‪ YN‬ا ر‪:‬‬
‫ا 
[ ‪ , +J‬ا ?ب و ا ‪4‬ء ا ‪/4& ,N‬ا إ ‪ 8‬ا   ا  `‪[@ = (-#6‬رة‬
‫ا ‪ =Q‬و ‪/` 12 /‬رة ‪ ،4X‬آ &‪/4‬ا إ ‪4 8‬ر‪ (-2‬ا  و‪& b+U‬ة ‪/#‬ه ‪,‬‬
‫ا ‪ ... ,.‬أ ا ‪1G‬ء ا [وري و ا ]ه* ‪ /-2 7‬ا ‪'/‬ء ا <‪ < k‬ا "ة‬
‫و )‪ 8‬ه‪N‬ا ا‪:W‬س ار‪ c q #‬ه‪ YN‬ا <‪/&/ = +‬د ا ‪ 1.‬و ‪&= `/cE‬ل ا ?‪#‬‬
‫ا ‪ =4‬ا ‪ ,N‬آ‪/.‬ا ‪/5Q‬ن ا‪ W‬ب و ا‪W‬و‪O , 8) :‬ءوا و ه?‪N‬ا و& آب و ‪4O‬اء‬
‫
[‪/‬ن ‪ @ (-‬ا ‪G‬ذ ‪ 1‬ا <‪ 1‬و )‪ ,= 1‬ا @ف و ‪7‬ة ا ‪ 1 4‬و أ‪,= 7‬‬
‫‪5‬ورة و ا < =‪ ,‬ا 
ر''‪ .3‬و ‪ 5‬أ` ‪ f‬ه‪N‬ا ا "* ‪ *$‬ر‪ :‬ا … ا ‪. 2$‬م‬
‫‪/=#‬ي @?( ?‪3& b$ ,/‬ا‪+‬ي و‪ k2‬ا‪ &/ /W‬ا'‪4:‬ر ا ا‪)6 [2‬اف‬
‫= <ف ا "‪3‬ا‪+‬ي آ‪.- \G‬‬

‫و ‪ -24‬ا ‪ r & ,= bG‬و ه‪ /‬أ‪ 7‬أ)[ء ه‪ YN‬ا 

 و)`ه و ‪/4=#‬ا ‪ - [.‬و ‪S': -#=<E‬ت ا ‪ G‬ن ا "‪3‬ا‪,+‬‬
‫ا 
&‪ , ,‬ا "‪4‬ت ا ‪ .‬وا ‪ ,=N‬آ‪/.‬ا ‪5‬در‪ (- )= ,‬أن ‪4c‬وا ‪/2‬ق ا "ه‪،‬و أن [‪/4‬ا أ‪c 12 (-.‬ف‬
‫‪O.‬ي ا @[رة ا @‪.",‬‬

‫‪ ، & f ` -1‬ا'‪ ".‬ا ‪ =G‬و ا ‪ /@. ,3‬ا @ر ‪& ،‬ة ر‪  :‬ا‪) ، rJW‬د ‪ ،235‬ا ‪/‬ا‪ k2‬ل ‪5‬ا ‪ 11 8‬أ‪.1999 *2‬‬
‫‪ -2‬د‪7 -/‬اد ‪/4 *E ،‬م ا'&) ‪ ،‬ط‪) ، 1‬دار "'وي ‪ G‬و ا ‪/‬ز‪) A‬ن ‪(، 1992‬ص ‪.(235‬‬

‫‪-(2) -3‬أ=‪ /‬ا ‪ 4: (:‬ا‪ ،‬أ‪?2‬ر &@‪ ،‬ط‪ ، 1‬ا "‪3‬ا‪ ، +‬ا ]‪ :‬ا ‪? J/‬ب‪ ،1988 ،‬ص ‪.72‬‬
‫أ ا "* ا ‪ *& /-2 1.$‬ا ر‪ :‬ا ة )‪ (1914-1880‬إذ =ز ‪/.‬ع & ‪,‬‬
‫ا <  ا "‪3‬ا‪ ,+‬و ه( &* ا ‪.$‬ت ‪ ,‬ا ن ‪ B & B&/= 19‬ا ‪ ,‬و @‪ ,‬أداء‬
‫ا ‪ Q‬ا ‪ ، .‬و‪ ,= ,‬ه]'ء @ =‪ ,‬ر‪7‬ل ‪  ) ،‬ا در ا "وي ‪7 ،‬ان ‪،1./‬‬
‫` ‪ ،- f‬و @ =‪ ,‬ا ‪4‬ب‪ ،‬و @ =‪ (1929-1869) O ,‬ه‪N‬ا ا ‪ 12 64‬ا ‪Q‬ت‬
‫ا ‪N‬ي و`* =‪ c‬زة إ ‪ r?# 8‬و ‪ r:#‬ازدوا& ا ‪ 8) Q‬ا < ا‪W‬آد‬
‫‪،‬وأ‪ †4.‬ا ‪ Q‬ا ‪ =4‬ا ‪ 1‬آ‪J , G- I.‬ف ا @* و )* ا اث ا ‪12 1=4‬‬
‫‪1‬‬
‫ا ‪/‬ا&‪ YN-2 .-‬ا 
 ا ‪: $‬ه‪ *?G= I‬آ  ‪ 12‬إ‪7‬ء و ‪ 5#‬ا اث ا ‪ 12$‬ا‪.*`W‬‬
‫و = ‪ (-2S , (p‬ا ‪3‬دو& ?‪4 = (-$ G# ,‬ة ا‪c (-4& 6:T‬رون أ`@ب‬
‫ا <  ا "‪3‬ا‪ .+‬و ‪ ,‬ا ‪ }76‬إن ه‪N‬ا ا "* ‪ 5‬أ‪ k5‬ا‪T‬دارة ا ‪6
= .‬ف &*‬
‫ا ت و ‪ *4‬ذ \ ‪ fc# A & -‬ا @آ( ا ‪4‬م ‪# r/‬ن =‪ '':B /‬إن أ)اء‬
‫‪ r .2‬ه( ا ‪4‬ب ‪:‬آ‪ 1‬ا
م‪ *= ،‬ه( ا ‪) ,N‬ه( ‪ Q‬و ر‪42‬ه( إ ‪ 8‬در&''‪.2‬‬
‫و ‪ ".‬ه‪ YN‬ا 
 آ‪ A †4 =  <# I.‬ا @‪ X‬و ا ‪ ?= *4‬ا @ا‪ S‬و ا =‪,= q‬‬
‫ا‪  `W‬و ا ‪`4‬ة‪ ،‬و ‪-U \ N‬ت )‪ *?O 8‬ارس إ`‪ 76‬و‪ "#‬و ا ‪ 1‬أ‪:‬ه‬
‫‪ 4:‬ا = ر‪ :‬ا ة )‪.(1914-1880‬‬
‫ و أن ا'‪6E‬ف وا‪& fX‬ا =‪ ,‬ا "‪ ,‬و ?‪ B‬رب ‪ (4 12‬أ`‪' B /‬ر‪ #‬ط آ*‬
‫‪ ( = -‬ا'&) و ا @[ر‪ ،‬و ‪ 5‬أ‪O‬ر )  ا در &‪/Q‬ل إ ‪ 8‬ذ \ =‪2'' :B /‬ن‬
‫آ‪ I.‬ا ‪3‬ات ‪ ,)  4#‬ا‪6E‬ف ‪[5# ,) -‬ت ذات ‪` A=J‬ا)‪2 1‬ن ه‪N‬ا &‪/‬‬
‫= ر& ا‪W‬و ‪ 8‬إ ‪ 8‬أن ه]'ء ا ‪ 12 -./4: ,$‬ا < ا ‪.3''&/‬‬
‫أ رؤ أ=‪ 4: (:5 /‬ا ‪ ) b
# -.R2‬ذه إ ‪/Q& B‬ل‪ ،‬ى أن ا'‪6E‬ف وا‪fX‬‬
‫=‪ ,‬ا "‪2 ،,‬ر‪ :‬ا‪6`T‬ح ‪ ,J/ E I5 5‬أآ‪p , $‬ه ‪ ,‬ا ارس‬
‫و =‪ EW‬ا ر‪ :‬ا ‪ .‬ا ‪ 1‬اه‪.'= I‬ج و ا'‪6.‬خ أآ‪  $‬اه‪[ = I‬‬
‫ا ‪ 4G J/‬ا "‪3‬ا‪+‬ي‪ ،‬و ‪ 5‬أ‪O‬ر ذ \ `ا‪'' :B /= 7‬آن ا‪6J‬ع و ‪ 2S‬و ‪S#‬‬
‫إ‪ ,? *Ismail Hamet "7 *):‬أن )( =‪ -‬أ‪ ,= @ <G.‬ر‪7‬ل* و @ =‪,‬‬
‫أ=‪ O 1‬و ا=‪ ,‬ا 
ر و أن ?‪/./‬ا ‪/.‬اة @آ إ‪" 6:‬دة ‪ (4 /)#‬و ا ‪12 [-‬‬
‫و‪ ,? ?  I5‬ا "‪/-‬د آ‪ G I.‬و ا ؤ ‪ I‬وا‪ @X‬إذ آ‪ I.‬د)‪/‬ة إ‪7 *):‬‬
‫إ ‪ r?# 8‬ا ‪/‬ا‪ ' A5‬إ ‪ YQ# 8‬و إ ‪ 7/# 8‬ا'هم = وا=‪ q‬ا ‪ = ' .‬وا=‪q‬‬
‫‪4‬‬
‫ا ‪ =4‬ا‪.6:T‬‬

‫‪` 1 6& -1‬ري ‪=،‬وز ا 

 ا ‪ $‬ا "‪3‬ا‪ ) :# ،(1950-1850) +‬ا ‪4‬ا&‪ ،1‬ا "‪3‬ا‪/G ،+‬رات ‪ ،ANEP‬ص ‪11‬‬
‫‪ -.2‬أ=‪ /‬ا ‪ 4: (:‬ا ‪# ،‬ر„ ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪ ، 12$‬ج‪ ، 6‬دار ا ‪Q‬ب ا‪= ،16:T‬وت ‪ ،‬ص ‪195‬‬
‫‪ -3‬ا در &‪/Q‬ل ‪ ،‬ا ‪/$‬ن ا "‪3‬ا‪/+‬ن ا ‪`4‬ون ‪ ، 1930/1880‬ا "‪3‬ء ا‪W‬ول ‪& ،‬ة ا ‪/‬م ا ‪ k2/‬ل ‪4‬أوت ‪1999‬‬
‫‪ -4‬أ=‪ /‬ا ‪ 4: (:‬ا‪# ،‬ر„ ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪ ،12$‬ج‪ ،6‬ا &‪ A‬ا =‪ ،k‬ص ‪.241‬‬
 ‫أو
‪ :‬ات ا> و ا
!& ‪
61‬ا'‪:‬‬
‫  ‪ k :‬و ‪ 5<#‬إ ‪ 8‬ا ‪ (4‬ا ‪ 1=4‬ا‪ 16:T‬ا ي ا ‪N‬ي آن ‪+:‬ا ‪ 12‬ا "‪3‬ا‪+‬‬
‫‪ * 5‬ا'‪67‬ل ا ‪ .1830 : 1.‬و ا ‪N‬ي ‪ *?O‬ا  ا ‪3" 2$‬ا‪ +‬و و‪ b5‬آ@&‪X 3‬‬
‫ا‪T‬دارة ا ?‪  ./ /‬ا ‪ 12 I?# 1‬ا‪ B[/# , EW‬و ‪ Yc7‬و وذ \ ‪ -#/‬و‪-::‬‬
‫ا'‪4:‬ر ا ‪ .OQ‬و" إن ‪c‬درة ا‪6W‬ك ا @ ‪/‬س ‪J ,‬ف ا ?‪  ./ /‬آن‬
‫‪-‬ف ‪ ?#‬ا )ة ا د ‪ (4‬ا ي و )م ا رة )‪ 8‬إ‪.‬ج ‪."& , B.‬‬
‫‪ 2‬و‪ AX‬ا'‪4:‬ر ا ‪ 1.‬إ‪:‬ا‪ "#‬آ‪-# I.‬ف إ ‪ ) 8‬ا'‪<:‬ن ا‪=W‬ي‬
‫ "‪3‬ا‪ ،+‬ا ‪N‬ي آن ‪ B"+. ,‬ا  ‪O‬ة ‪ (<@#‬ا ‪ 8‬ا'‪c5‬د و ا'&) و ا ‪2$‬‬
‫ "‪ A‬ا ي ا "‪3‬ا‪+‬ي إذ ‪ &/#‬ا م =‪ "# :‬ا "‪3‬ا‪ , ,+‬آ* ?‪(-#‬‬
‫و أرا‪ (-X‬و ‪ . (-#:/ 7‬و ه‪N‬ا ( ‪Q = b‬ض ا‪ , 1 67T‬دون ‪"#‬ه( أ[ ‪,‬‬
‫‪ (-2S‬و ه‪ (-/‬ا ‪ J/‬و ‪ (-Q‬و ‪ ،(-4# q.‬و ه‪N‬ا ‪#T‬م ) ا'‪<:‬ن ا ‪1 /G‬‬
‫ "‪3‬ا‪.+‬‬
‫و ‪ 5‬آ‪ I.‬أو ‪`/# 8‬ت ‪5‬دة ا'‪67‬ل ا ‪ (-G" 1.‬ا ‪3‬ا‪ 8) b7‬ا "‪3‬ا‪12 +‬‬
‫=ا ا'‪4:‬ر ‪ 1830‬ه‪/)" :(- /5 1‬ا ‪ ،Q‬و ا‪G.‬وه ‪ (?@. 87‬ا "‪3‬ا‪R2 ،+‬ذا‬
‫‪1‬‬
‫‪ Q I?7‬ا "‪3‬ا‪?7 ،+‬ه ‪."7‬‬
‫و ا) ت إدارة ا'‪67‬ل ا ر‪ :‬أداة ‪ „: )2‬ا'‪67‬ل )‪ 8‬ا‪W‬رض‪ ،‬إذ أن‬
‫أ‪ r:‬ا ء ا'‪4:‬ري ‪ 12 *$#‬ا "† و ا‪W‬رض و أ‪E‬ا ا ر‪ :‬ا ‪ 1‬ا) ه و‬
‫ا'‪4:‬ر أ‪ 7 E‬و أآ‪$‬ه ‪ 12 )".‬ه‪N‬ا ا ء‪ .‬إ‪ -.‬ا ‪ :‬ا'‪4:‬ر ا ‪= 1‬أت‬
‫‪ N *?G#‬ا ‪ -4‬ا‪ T‬ا‪/J‬ري ‪-#‬ف إ ‪ 8‬ا [ء )‪ 8‬ا ‪ 2$‬ا ‪ J/‬و آن ا ‪Q‬ض ا‪W‬ه(‬

‫* إ‪/ , :I7 *):‬ا  ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪ 04 12 `4‬أوت ‪ ،1857‬و=‪ 4‬إ‪#‬م درا‪ B:‬ا'=ا‪ +‬وا ‪3" = /.$‬ا‪ ،+‬أدى ‪2‬ة‬
‫‪#‬ر ‪c5‬ة ‪ 12‬ا ر‪ :‬ا ‪: ?4‬ن ‪ = :‬ر‪ r‬و‪
#‬ج ‪ ،1877 : (& q=X  #= -‬و‪ f 1911 12‬و‪:‬م‬
‫ا‪@:‬ق ) و م ق ا‪+‬ف(‪  4.‬آ‪  #‬و& ‪5‬ا ‪ ,2$ = 4 G‬ا ‪ =4‬وا ‪ , /-2 ،.‬ا ‪ ,$‬ا ? ر ا ‪/": ,N‬ا‬
‫‪ (-JG.‬ا ‪ 14‬وا ‪ 12 12$‬ا ة ا ة =‪.1930 -1890 ,‬رس ‪/‬اه ‪ 12 B‬ا ?‪ #‬ا ‪]O ،=4‬ون ا‪W‬ه ‪ 12 1‬ا ن ا  ‪:‬‬
‫‪ ،(1887-1885)?4‬أ‪/2‬ا)‪ ,) ،(1887‬ا ‪c‬اء) ‪ ،(1894 -1891‬وهان) ‪.(1904 -1895‬‬
‫أ‪ ….‬ا ‪ , 4‬أ) ‪ *7 12 B‬ا & وا‪W‬دب واه( = @[رة ا ‪ 12 =4‬إ‪ 2‬و ‪ [5‬ا "‪3‬ا‪ ,+‬وو‪ (-4X‬ا ‪ 12$‬ا ‪،176‬‬
‫‪ G.‬أ) ‪ 12 B‬ا "‪6‬ت ا ‪ .‬ا ‪c‬درة ‪ 12‬ا "‪3‬ا‪ +‬و‪ *$ .2 12‬ا " ا‪ 2T‬و" ا ‪ ( 4‬ا‪ ،16:T‬و‪:B# ] ,‬‬
‫ا @[رة ا ‪ 12 =4‬إ‪ 2‬ا ‪ ، 8<:/‬ا ‪/‬ن ا ‪/.‬ن =‪G‬ل إ‪،2‬أ‪ .‬ل )‪ , ،I=# 1‬ا ‪N‬اآة ا ‪ 2$‬ا "‪3‬ا‪:+‬‬
‫أ)ل ا &( إ‪ " ,)،1933-1857 I7 *):‬ا‪،*W‬ا ‪4‬د ‪ ،33‬ا ار ا [ء‪.2008،‬‬
‫** و  @ =‪ ,‬ر‪7‬ل ‪ 16 12‬ي ‪ ،1857‬و ه‪ ،) +) , /‬آن ? = ‪ Q‬ا ‪ =4‬ا‪ 2X‬ا ‪ B?# 8‬ا ‪ Q‬ا ‪1.‬‬
‫=) ر‪ Y‬درس = ر‪ :‬ا'=ا‪ +‬ا ‪3" = .‬ا‪ 12 (S ،+‬ا ‪ -4‬ا ‪ 1=4‬ا ‪ ،1870 1.‬و آن ‪ ,‬ا 
 ‪3‬و& ا ‪ ،2$‬و ?‪,‬‬
‫ا وف ا'‪4:‬ر وا و &‪ ,= I4‬ر‪7‬ل ‪; Q‬راء‪ ، Y‬اذ أ` ‪/[) f‬ا ‪ 12‬ا ‪3‬او ا ر‪5‬و ‪7'  (S‬ى ‪2‬وع زاو‬
‫‪5‬ور‪ ,‬ا ‪ ،.Q‬و ه‪ 1‬ا ‪3‬او ا ‪7..‬ول =‪ ,‬ر‪7‬ل ا"د ‪/.‬ع ‪ ,‬ا و ا @‪/‬ار ‪ ،‬د‪ (4# ,) )2‬ا "‪3‬ا‪: N ,+‬‬
‫‪.1887‬و ‪ 3‬ا‪  ) .‬ا در &‪/Q‬ل‪ ، ،‬ا'‪4:‬ر و ا ‪c‬ا)ت ا ‪ 12 2$‬ا "‪3‬ا‪/<5 (: ، # ،+‬ن‪= ،‬وت‪.1948‬‬

‫‪ -1‬زن ا  رك ‪ ،‬دور ا ‪ Q‬ا ‪ 12 =4‬ا ‪ (4‬ا ‪ 1 4‬و ا "‪" 14‬ا ]‪ #‬ا =‪/‬ي <‪ /‬ا ‪ (4‬ا ‪ 1 4‬و ا "‪) 14‬وزارة‬
‫ا ‪ (4‬ا ‪ ،( 1 4‬د‪ ،1971 : kG‬ص‪.563-562-‬‬
‫‪ ,‬ذ \ ه‪ */@# /‬ا "‪ A‬ا "‪3‬ا‪+‬ي إ ‪ Q ,  1.2 A" 8‬أ=‪ B+‬و ‪#‬ر„‬
‫‪[7‬رة ا "‪3‬ا‪ .+‬و ‪ *4‬ا ‪1G‬ء ا ]آ أن إ ‪3‬ا ‪ (4#‬أ=ء ا "‪3‬ا‪ Q = ,+‬ا ‪ .‬ه‪/‬‬
‫إر‪:‬ء ء "‪3& A‬ا‪+‬ي & ?‪/‬ن ‪ ,‬ه"‪/Q ,‬ي رج ‪ Y/. 12‬ا ‪=5 , 1‬‬
‫‪ 1 #‬ا ‪ Q‬ا ‪ Q f c# 87 .‬ر‪ :‬و = =* ا 
‪ ,) 1‬ا ‪ Q‬ا‪W‬م و ه‪ 1‬ا ‪=4‬‬
‫‪1‬‬
‫=) ره ‪ p‬ر‪ :‬و ‪. U/ p‬‬
‫و ‪ 5‬ا) ا ‪/&/‬د ا ‪ 12 1.‬ا "‪3‬ا‪ c) 8) +‬ا ‪ ،B+= ,?# 12 Q‬و أ)‪,‬‬
‫ا ‪/.‬ن ‪ N‬ا ا )‪ 8‬ن ‪5‬د‪ (-#‬أن ه‪ (-2‬ه‪ ,# /‬ا "‪3‬ا‪ ,+‬ا ‪ ,G7/‬و إن‬
‫ ‪ (-‬ر‪[7  :‬ر ]دو‪ .-.‬و =‪
: \ N‬ت ا‪T‬دارة ا'‪4:‬ر ا‪.?T‬ت ا ? ‪(4‬‬
‫ا ‪ Q‬ا ‪3" .‬ا‪/?# 87 ,+‬ن ‪3 
. (-‬ة ‪ -Q= J.‬و ة ‪ -.‬و ‪N‬ة‬
‫‪W‬واه و ‪E‬د @[ر‪ ،-#‬و =‪ , ,?# \ N‬إ‪67‬ل ا ( ا ‪ *@ .‬ا (‬
‫ا‪ 6:T‬ا ‪ ،+‬و&‪ *4‬ا ‪ Q‬ا ‪ .‬ه‪ Q 1‬ا دة و ا ‪/`/‬ل إ ‪ <. 8‬ا'‪.‬ج ‪87‬‬
‫‪ c‬ا "‪ A‬ا "‪3‬ا‪+‬ي "‪ .. 4‬و ‪ f c# (S ,‬ا ‪ Q‬ا ‪3&)  Q =4‬ة‬
‫)‪ 8‬أن ‪ c) Q f c#‬و ‪[7‬رة و ‪ 1-‬أه آ و‪ Q A5‬ا ‪ #6‬و ا‪ .pT‬آ‬
‫و‪ :: .2 IU‬ا ‪ **c‬و ‪ G.‬ا @ ‪ -:: E 12‬ا'‪4:‬ر‪ ،‬و آ‪I.‬‬
‫‪#‬ى ‪ 12‬إ‪6:‬م ا "‪3‬ا‪ ,+‬ا ‪4‬ة ا ]آة ‪ 12 -+= * : 12‬ا "‪3‬ا‪ ،+‬و أن ‪ c#‬ا‪JW‬ل‬
‫و ‪ r"#‬ا ? ر ه‪ /‬ا ‪  4‬ا‪W‬و‪".T 7‬ح ا ‪ /‬ا'‪. &.‬‬

‫و ‪ *) 5‬ا ‪/.‬ن )‪ ,# 8‬ا ‪ Q‬ا ‪ .‬آ‪/?# 1‬ن ‪/.‬اة =]رة ا ‪ #/‬و ‪c‬ر ا ‬
‫ا ‪ ,= /Q‬ا "‪3‬ا‪، ,+‬و ا ه أن ا ‪ X‬ا ‪ 12 $# ( .‬و‪W ،-5‬ن &*‬
‫ا ‪S6$‬ت ‪ ,‬ا ن ا ‪] ( G) A:‬ول إ ‪ 8‬ذ \ ا ‪ ،c‬و أن ا‪/`W‬ات ا "‪3‬ا‪( +‬‬
‫‪c#‬خ = ا ‪ ,.‬إ' ‪ 12‬ا ت ‪ ,‬ا ن ا ‪ ،G) A:‬أي =‪ , *& 4‬ا'‪67‬ل‪.‬‬
‫‪= , (p  2‬وز ‪ , *5 .‬ا "‪3‬ا‪ , ,+‬د) إ ‪ 8‬ا‪ = NEW‬ن ا ‪ ،1.‬و ?‪,‬‬
‫ه‪ YN‬ا ‪ K‬ا ‪ 1‬د)‪= I‬ـ ''ا 
'' ( ‪ ,= -.? "#‬ا ‪W ,,.‬ن ه]'ء ( ?‪/./‬ا ون‬
‫إ ‪ (-‬آ‪ *= ,,7 ,.‬آ) أو ‪/‬ا‪ , ,J‬ا ر& ا ‪ ,.$‬و ‪N-‬ا ‪5‬م ه]'ء‬
‫< ‪/‬ن = واة‪ (-.W ,‬آ‪/.‬ا ]‪/‬ن "= رب ‪ A‬ا ‪ ,.‬وا'‪.‬ج ‪ A‬ا "‪3‬ا‪,,+‬‬
‫و‪ *$ 5‬ه‪N‬ا ا ر &* ‪ ,‬ا ‪ G‬ب ‪ :(-‬أ‪* =X/= 7‬و ‪7‬ان ‪ ،** &/E‬و‪/@.‬ه(‬
‫‪/; ,‬ا = @[رة ا ‪..‬‬

‫آن ا‪ Q&.+‬ا  اا  ‪ ^G ، K&,Y! Z‬أن ‪YG‬دي دورا ه!  ا‪&P„+‬‬
‫ا‪5‬ي و او‪ F 9‬اه‪ ،‬إذ آن ‪ &9 I!– K&F‬أن ‪ MG‬ا‪1 &F6‬و ا‪5.‬ي‬
‫و ‪ &9 I!– ING‬أ‪S‬ى ا‪+,‬ار ا‪ x+‬ا&‪)$ &,‬ا ا‪1‬و و ا‪  +‬ض ا ‬
‫‪1‬‬
‫‪ --‬ا آ‪/‬ر @‪/‬د ا ‪4‬ن‪ ،‬ا ‪ Q‬و ا "‪) ،A‬دار ا ‪4‬رف ‪،(1964 c‬ص ‪.21‬‬
 ‫‪ F‬ا‪ C+‬ااي و آن ا'وق دو!ل*‪9 ،‬آ‪F Q‬م !‪Duc '1848/3-1847/10 I‬‬
‫’‪U 'U "d’Aumale‬ل _ا‪ 9‬أن ‪/" :‬ء !'ر‪ ,‬أ‪ I9‬و أ‪5F c& I! %N‬ي {‪U‬ار‬
‫ا!‪ .1"I‬و ' ا‪:‬ال ‪ A‬آن ‪6 OD‬ر‪ :‬ا*‪ L‬وا اث وا''‪.‬‬

‫* ‪ , =X/= 4‬ا ‪ ,N‬ا‪- .‬وا = ‪ B.W .‬آن ‪O4‬ا ‪ * 5 : 12 (-‬ا'‪67‬ل ?‪): ,‬ن  ‪E‬ب ‪ (-2 BU‬وا‪ ([.‬إ ‪8‬‬
‫`‪/‬ف ا‪  ) W‬ا در ‪ 87‬ت ‪Q = "<= Y 12‬ب ا‪ 3 .8<c B) A 8c5W‬ا‪ 4: :.‬ا ‪ ،‬ا @آ ا ‪J/‬‬
‫ا "‪3‬ا‪ ، +‬ج‪ ،1‬ط‪ ،1‬ا "‪3‬ا‪ ،+‬ا ]‪ :‬ا ‪? J/‬ب ‪ ،1992‬ص ‪.183‬‬

‫** ‪7‬ان ‪ b$ ،(1841-1773)&/E‬و آ‪3& #‬ا‪+‬ي‪ ،‬و ه‪ \# ) [7 +) , /‬أ‪6‬ك آ ة = "‪3‬ا‪ +‬و‬
‫‪/X‬ا‪)-7‬ا "(‪ .‬ه‪ , /‬ا ‪ `4‬ا "‪3‬ا‪ +‬ا ) ‪ 12‬ا @ة ا ‪= 12 :‬ا ا'‪67‬ل‪ ،‬و ( ‪4‬رض ‪ (4#‬ا ‪ .‬و ?‪,‬‬
‫)رض ا')اء )‪7 8‬ت ا & و ا‪/@:‬اذ )‪ 8‬ا ?ت ا @ت‪ 3 .‬ا‪) :.‬اوي ‪7‬ة‪ ،‬دور ‪7‬ان ‪12 &/E‬‬
‫‪/<#‬ر ا [ ا "‪3‬ا‪ ،1840-1827 +‬ط‪ ،1‬ا "‪3‬ا‪ ، +‬دار ا ‪.1987 ، i4‬‬

‫***‪ ,‬أه( ا ‪c

G‬ت ا ‪ I 4 1‬دورا =رزا ‪ ) 12‬ا ‪ 12 c‬ا "‪3‬ا‪ +‬ا ?ردل '‪"2‬ي ‪, Cardinal Lavigerie‬‬
‫‪/‬ا  )م ‪/= 12 1825‬ن =‪ ،.‬ا‪ *.‬إ ‪ 8‬ا ‪G‬م و ‪ (4#‬ا ‪ Q‬ا ‪ =4‬و )دات و ‪  #‬ا "‪ A‬ا ‪ ،1=4‬ا‪ *.‬إ ‪ 8‬ا "‪3‬ا‪6E +‬ل‬
‫‪/:‬ات ا @‪ q‬و ا ")‪ ،‬آ‪ B I.‬أ‪?2‬ر و‪/‬ا‪ G. 12 *$# b5‬ا @ ‪ &-/‬ا ?‪ #‬ا ‪ 8) }2@# -.W =4‬ا  ‬
‫ا‪ ،6:T‬و‪/ ,‬ا‪. B5‬ة ا @?( ا ‪ X 1.‬ا ‪.,?4‬أ‪: .‬روا=@‪ 1‬ا ‪ :1O4‬أ‪:‬ة ا ا‪ 1.‬و )‪T= -56‬دارة ا'‪4:‬ر‬
‫‪N،1871-1837‬آة ‪-O *.‬دة ا &ر ‪# 12‬ر„ ا "‪ A‬ا ‪Q‬ر=‪ 1‬ا @‪ i‬و ا ‪/ 4& ،`4‬ري ‪2008 ،<5‬‬
‫‪ ،12= 1p - 1‬ا 
 ا "‪3‬ا‪ +‬ا ا‪7 :# ،(1962-1880)./?.‬ج ‪/4‬د ‪ ،1 4= ،1?= ،‬ا "‪3‬ا‪ ،+‬دار ا ‪،  c‬‬
‫‪ ،2007‬ص ‪.24‬‬

‫إ‪ r:# 8) +5 4# :: -.‬ر‪/# :‬م =‪ U/‬ا ‪ J‬ا‪kJ ,) 1&/ /W‬‬
‫‪ (4#‬ا ‪ Q‬ا ‪ ،.‬و ا ‪ 2$‬ا ‪ .‬ا ‪ , ،=Q‬أ&* ا ‪ ،.‬و ا‪T‬دج‪ ،‬و ا "‪،r‬‬
‫‪1‬‬
‫أي "آ‪E B&/= *# .2 I.‬ص أن ‪3Q#‬و ا "‪3‬ا‪ +‬أ‪ kJ ,) 56E‬ا ر‪.":‬‬
‫  ر`ت ا ر‪ :‬ا ‪= 12 .‬ا"‪ -‬ا ‪ ( 4 ،4‬أ‪ ::‬و ه ‪ 4#‬ه‪1‬‬
‫=‪ =$‬ا &‪ 4‬ا‪ / ::W‬ا‪?2W‬ر و‪ -NQ#‬ر‪ ، ,:‬و رآ‪3‬ت = ر& ا‪W‬و ‪8‬‬
‫)‪# *`/# 8‬ا‪ -S‬و ‪/5 12 B#‬ا  ‪3" Q‬ا‪ ، ,+‬و&‪[7 , I4‬ر‪ -#‬و‬
‫‪#‬ر
‪  ? -‬أ‪ , =' ::‬ا‪ ،B= NEW‬و )‪ , I‬ه‪ YN‬ا ه( ‪= 12‬ا"‪ -‬ا ?‪/‬‬
‫‪Q# 87‬س ه( ا ‪/‬ق ا ‪/. 12 1.‬س ا <  ا "‪3‬ا‪ ,+‬و ‪)5 1@[#‬ت ‪(-‬‬
‫‪O -1‬رل رو= أ&ون‪# ،‬ر„ ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪.`4‬د‪/‬ان ا < ‪)/‬ت ا "‪ 4‬ا "‪3‬ا‪/c) 8) &# +‬ر ا < ‪ 4‬ا ‪.$‬‬
‫‪.1982‬ص ‪.112‬‬
‫‪ ,‬ا ‪ -&/‬ا'&) =) ر أن ‪ Q‬ا ?‪ ,/‬ه‪ 1‬ا ‪ .‬و ‪/ # ( - 6E ,‬ر‬
‫ا
ات ا ‪ G‬و ‪"#‬رب ا‪.(W‬‬
‫آن ]‪ /:‬ر‪" :‬ا‪W‬ه ‪ ،"1‬ون إ ‪ -‬آداة ‪ :‬ا'‪4:‬ر‪ .‬وآ‪I.‬‬
‫ا ‪ b+U/‬ا'&) ‪ YN-‬ا ر‪ [@ 4. :‬و ‪ 84‬ذ \ أن ا ?‪  ./ /‬ا ‪ .‬و ‪N‬‬
‫ا ا ا‪ I2-:‬إ‪ 5‬ر‪ 4# :‬و ‪ 2S‬آ"‪-‬ز أ‪ 1&/ /‬ا‪4:‬ري ‪pW E‬اض‬
‫@دة ‪ 2 ،:‬ر‪ *@# :‬ا‪# ،&/ /W‬ه( ‪ 12‬إ)دة إ‪.‬ج ا ‪ 2$‬ا ‪# 1‬ه ا ‪/‬ى‬
‫ا'‪4:‬ر ‪/# 1-2 ،‬م )‪p  4# 7 8‬ا ‪. */@=" A.GRAMSCI 1G‬م‬
‫ا <ة إ ‪ 8‬ه ‪ 2S‬و أ‪ , )/" G. kJ ,) &/ /‬ا ‪/‬ز و ا (‬
‫‪1‬‬
‫و ا‪W‬هاف و ا ‪."4‬‬
‫و آن ‪" k@#‬ا'‪67‬ل" =‪/‬ا‪ <:‬ا ر‪ = < :‬ر& ا‪W‬و ‪,  J kE 8‬‬
‫"ا‪JT‬رات" ا @‪ ،‬ا در‪ 8) ,‬أن ?‪/./‬ا ‪ 7‬و`* = ?ن ا @‪ , ,‬أ&* ‪N#‬‬
‫=‪ |4‬ا ‪-‬م ا ‪# ) *$  = 4‬ا&‪/U/ ،‬ن ‪ ,‬ا ر& ا ‪/4 ،8<:/‬ن ‪12‬‬
‫ا ارس ا "ة ‪3‬دو& ا ‪ ،(...Q‬و آن ا'‪4:‬ر ‪ : &7 12‬إ ‪ 8‬و‪<:‬ء‪ p ،‬أن‬
‫ا‪W‬ه( ‪ ,‬ذ \ ه‪ /‬أن ‪ K2 ,/?#‬و‪ 12 8<:‬ا ‪4‬ات ‪ c) 12‬ا أ‪  :‬أ` ‪JO f‬‬
‫أ‪@ ::‬ظ )‪ 8‬ا <ة ا'‪4:‬ر‪ .‬و‪ I@X‬ذ \ ‪ 1.2‬آ‪ " : - /= ./ /‬إن ا ر‪:‬‬
‫ا ‪.= I5 .‬ء ‪ K2‬هة ‪ ,‬ا 
 ا‪W‬ه آ‪X I.‬ور @?( ا'‪4:‬ري "‪.‬‬
‫و آن ا ‪-‬ف ‪ ,‬ذ \ ه‪U kE" /‬وف ‪ r?4 =5 p‬و‪ 4X‬ا ‪ -‬ا'‪4:‬ر ‪12‬‬
‫‪2‬‬
‫ا "‪3‬ا‪''.+‬‬
‫‪ 2‬آ ‪ 1931 : 12‬ا @آ( ا ‪4‬م "‪3‬ا‪/ +‬ر‪ : I /2 r‬ذا ‪ 8.‬أن ا ‪,$‬‬
‫]‪S‬ون =<ق ‪ 8) E‬ا < ‪ 4‬ا ‪N‬ه ‪4G‬؟ ه* آن ‪ 12 .2 12 &/‬ا ن ا ‪1.$‬‬
‫)‪ G‬ا ?‪ , $‬ا س ا در‪ (-2 8) ,‬ا "ل =‪ ,‬ا'‪ *,:‬و ا ‪/‬ا‪,45‬؟ ه* آن )ده(‬
‫وي ‪ 8) ،‬ا‪) ، *5W‬د ا ‪ 12 ,$‬ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪/‬م؟ و ‪ A‬ذ \ أ ( ‪4#‬ض ا < ‪4‬‬
‫ا ‪N‬ه ‪W‬آ‪ $‬ا ‪ ,76‬ا ‪ .''(- 4# *4= S 
# ,.‬ه‪N‬ا  ]آ ا'‪:‬ا‪"#‬‬
‫ا ‪ 1‬ا)ه ا ‪[ET 4‬ع ا ‪ 4G‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪ ،‬وذ \ )‪, 5 K2 (4# kJ ,‬‬
‫ا "‪3‬ا‪# 12 (- 6Q:' ,+‬و| و إ‪[E‬ع ا ‪= 4G‬آ‪.B‬‬

‫‪ ،,@ 8<c -1‬ا ‪/‬ا‪ A5‬ا 

*‪G 12 ،‬وع "ا ر‪ :‬ا ‪Q = "J/‬ب ‪ ,‬ا&* ر= ‪#-/:/:‬ر
‪ ،‬ا ‪/‬ل ل ‪/&'' :‬رج‬
‫هردي'' ص ‪.51‬درا‪:‬ت )= ‪ ،‬ا ‪4‬د‪ 1‬ا  ‪.1989  2/. 26‬‬

‫‪2‬‬
‫‪- Fanon.F les Damnées de la terre. Reghaia 1987 Ed ENAG .p170‬‬
‫*ا'‪ :Nominalistes,:‬ه( أ‪ #‬ع ‪N‬ه ا'‪ 1:‬ا ‪N‬ي ‪/‬ل ‪W‬ن ا ه( ا "دة أو ا ?ت ‪ - r‬و&‪/‬د ‪ ،17‬و أ‪-.‬‬
‫"د أ‪:‬ء ' ‪.p‬‬
‫و ( ‪ ,?#‬ا ‪ -‬ا "‪/‬ه ‪" (4‬ا‪W‬ه ‪ "1‬ه‪ 1‬ا @ظ )‪ 8‬ا ‪564‬ت ا  د  =‪,‬‬
‫ا ‪ ,4‬ا‪W‬ور=‪/‬ن و ا ?ن ا @‪ *= ،@2 ,‬ا @ظ أ[ )‪ 8‬ا'‪.‬ت‬
‫ا'&) ا <  ا ا‪ 12 E‬ا "‪ A‬ا‪.16:T‬‬
‫و =  ‪ 2 1‬ر‪ :‬ا ‪2 , I?# .‬ض أ‪ -=/:‬و ه‪ -‬ا ‪ 2$‬و ا‪،&/ /T‬‬
‫إ‪ 2X‬إ ‪  8‬أ‪O‬ر إ ‪O) ،B‬رل رو= أ&ون ) إ‪O‬ر‪ *4 B#‬ا ي و ا'‪1+c5‬‬
‫ا ‪N‬ي آن =‪ =$‬ا{  ا ة ‪ 2$‬ا ‪ ،J/‬إذ ‪/‬ل‪ :‬و آ‪ I.‬أ)ل ا  ا ‪- : 1‬‬
‫ا @ب أ‪ 56E‬أ[‪ ،‬و آ‪ -"+. I.‬أ‪/J‬ل ى‪ ،‬و ‪) 5‬ده ‪/#‬آ** ‪Y# 12‬‬
‫‪1‬‬
‫ا ‪4‬وف ‪.1847‬‬

‫‪O -1‬رل رو= أ&ون‪# ،‬ر„ ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪ ،`4‬ا &‪ A‬ا =‪ ،k‬ص ‪.112‬‬
‫*أ ?‪/# 1‬آ* ‪:‬ا‪ 7‬آ ر ا ?‪ ,‬ا ‪ ,.‬ا @‪` ،1859-1805 ,S‬ح ‪  ":‬و‪ 4X‬أ ‪ 12‬آ* ?ن )‪ 8‬ه‪ YN‬ا‪6W‬ك‪،‬‬
‫‪ (S‬و&‪-‬ه ‪ p‬ا ‪ -&/‬ا ‪ 1‬آ‪ 12 -2 *4# I.‬ا ‪ ،1X‬و )< ا ]‪:‬ت ا
 و ‪#‬آ ا ارس ‪/#‬ت‪".‬‬
 ‫ﺜﺎﻨﻴﺎ‪ -‬ﻤﻭﻗﻑ ﻓﺭﻨﺴﺎ ﻤﻥ ﺘﻌﻠﻴﻡ ﺍﻷﻫﺎﻝﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﻴﻥ‪:‬‬

‫و أ ه‪N‬ا ا ‪ AX/‬ا ي ا ‪ 1‬ا‪ I#‬ا ‪ :‬ا ‪ 4‬ا ‪ 1830 N .‬إ ‪8‬‬
‫‪ 1880 p‬و ا‪)W‬ل ا ‪ ?4‬ا ‪ X G7/‬ا ‪ 4G‬ا "‪3‬ا‪+‬ي‪ (# ( ،‬ا <ت‬
‫ا ‪ ?4‬ا ‪ G <E AX/= .‬ا ‪ (4‬ا ‪ ,= 1.‬ا "‪3‬ا‪ ،,+‬آ ( ‪#‬آ‪(-‬‬
‫ر‪/:‬ن ‪ (-4#‬ا ‪ 1=4‬ا‪3# i@= .16:T‬ت ا ‪ 7‬ا‪W‬و ‪676 8‬ل ا ‪1.‬‬
‫ "‪3‬ا‪4= +‬م و&‪/‬د ‪ G -&/ /=# 4# ::‬ا ‪ ,= (4‬ا "‪3‬ا‪ .,+‬و آ‪I.‬‬
‫‪/#‬د ه‪ YN‬ا ة –إ ‪ .& 8‬ا ‪ *4‬ا ‪?4‬ي‪-‬أراء ‪ 12 -? ) [5‬أ‪p‬ا‪/7 (-X‬ل ‬
‫إذا آن " ‪ (4#‬ا "‪3‬ا‪ ,+‬أو )م ‪. I.?2 1.(-4#‬ة ا ‪ *?G# 12 ,.‬ا 
‬
‫ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪/` I7 5 4‬ر‪ ,  ,#‬ا ؤ ا‪W‬و ‪/# 8‬م )‪5 A"G# 8‬م ‪
.‬‬
‫&‪3‬ا‪ c) +‬ذات ‪ # .2 2S‬ي و'ءا وإ)"= = @[رة ا ‪ ،=Q‬وآ‪' \ N= (-.‬‬
‫‪/76‬ن ذ \ ا'‪6E‬ف ا ?  =‪ .2 f c ,‬و‪ f c‬ا "‪3‬ا‪ ،,+‬أ ا ؤ ا ‪.$‬‬
‫‪ 2‬و&‪ - I-‬ا‪-#‬ت ‪) ,) (#‬ا‪ -+‬ا ‪ G‬و‪ -@ c 8) -2/E‬ا   و‪/4O‬ره‬
‫=@س ا 
 ا "‪3‬ا‪ +‬و‪5‬ر‪@ 8) -#‬ر=‪ r= (-‬ا ( ا ‪ ،.‬آ ( ‪ …#‬ه‪YN‬‬
‫ا 
 ‪ ,‬ا‪-#‬ت ا "‪3‬ا‪ ,+‬و‪5 12 (-??G#‬ر‪ 8) -#‬إ‪7‬اث ا ‪.Q‬‬

‫أ‪ -‬ا‪ [0‬ا!(‪):S‬ا= ا

 (‬
‫<‪ k‬ه‪N‬ا ا ‪ # , b5/‬ات واه ‪ 1
#‬وراءه ا وا‪ A2‬ا @ وا‪: `W‬‬
‫ا'‪4:‬ر و‪ ,‬ا‪  :W‬ا ‪4‬ة‪:‬‬
‫ا‪ /=W‬و)ء ا &* ا‪ ,= ,  4# :|=W‬ا ت ا‪W‬آ‪ )/O $‬ة )‪8‬‬
‫ا وا‪ A2‬ا‪ ..T‬ا ‪= - 6E , 1‬رت ‪ -? .2‬ا'‪4:‬ري‪- -@# "@= ،‬‬
‫‪#‬ر
 ووا& إ‪/ 1..‬م أ‪ 8) ::‬أ‪NE‬ه = ‪p‬ه ‪ ,‬ا ‪/4G‬ب‪ ،‬وه‪N‬ا  ‪A 8O‬‬
‫‪2‬‬
‫‪/-‬م ا‪./=W‬‬
‫و‪ 8 # 5‬ه‪ YN‬ا  "‪ , )/‬ا ‪ :‬وا ?‪ ,‬ا ‪ ,.‬و‪ "Le coq "(-‬ا ‪N‬ي‬
‫آ ‪ 12‬ا " ا‪ " 2T‬أ@‪/‬ا ا ‪/‬ا‪ J‬ا ‪ 
 .‬ا ‪-.W ،.2 2S $‬‬
‫‪3‬‬
‫ر=ط ‪/4‬ي‪ 2 ،‬د( ' ‪/4<#‬ن ‪2‬ض ا ‪/@2 ،.‬ه( ا‪ ..T‬و ا م"‪.‬‬
‫آ ‪ ,<#‬ا @آ( "&‪/‬ل ‪2‬ي " ‪/‬ادر ‪/-U‬ر ا "‪3‬ا‪ +‬ا  ) ‪5‬د‪r" " B#‬‬
‫ا ‪/G‬خ ‪= 4= ،1892 :‬ر‪#‬ح =وز ا <‪ A+6‬ا‪W‬و ‪37 , 8‬ب ‪/# 1. O‬ا ‪4#‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ ،.2‬و‪ 5‬أدرك أن ا "‪3‬ا‪ ,+‬آ‪/.‬ا @‪/7 ,‬ل ‪?2‬ة " ا‪#‬آ‪ ./‬و‪." .7‬‬

‫‪  )1‬ا در ‪/7‬ش‪ ،‬ا ‪ .2 :‬ا ‪ 12 4‬ا "‪3‬ا‪ ،+‬ا &‪ A‬ا =‪ ،k‬ص ‪.38‬‬
‫‪" -2‬ه ‪/7‬ر ‪ ، k2/#‬ا'‪4:‬ر آهة )  ‪ ،‬ط‪ ، 2‬ا ?  ا‪ ، 1990 ، c /".W‬ص‪.63‬‬
‫‪.rie , en France , in L’Afrique , 28 juin 1892é Le coq , L’ Alg-3‬‬
‫‪.R ) jules Ferry et la question Algérienne en 1892 in RHMCV, avril,1963,P 134.ron (chéAg-4‬‬
،,=‫ورو‬W= ,S ‫ ا‬,‫ـ‬+‫ا‬3" ‫
 ا‬. -.= " ‫روي‬/ ‫ل‬/= " 1. ‫ ا ]رخ ا‬-`‫وو‬
،,4 ‫ وا‬،‫ ء‬JW‫ وا‬،,@ ‫ ا‬،,& ‫[( ا‬# ‫ة‬3 5‫( أ‬-.‫ ون أ‬4 ‫ا‬/.‫( آ‬-.‫وأ‬
1
. < ‫ وا‬,)‫را‬3 ‫ل ا‬4 ‫| ا "ر وا‬4=‫ و‬،,@c ‫ وا‬،‫وا [ة‬
‫\ ا ة‬# ‫ا‬/G) ,N ‫ت ا‬76 8 ‫ إ‬G. ,+‫ا‬3" ‫ ن ا‬G ‫ ه]'ء ا‬S# fX/ ‫و‬
(- ‫ذآء‬W‫ ب ا‬G ‫( "أن ه]'ء ا‬-) ‫ل‬5 ‫ي‬N ‫ ا‬Maurice Ajam "‫ أ&م‬r‫ر‬/ " (-‫و‬
(-.= S 8) ‫ا‬/./‫ وآ‬....‫ل ا ;ن‬/7 ‫ن‬/c4 (‫ ا دة و ه‬K‫( ه‬- ‫ع و‬5T‫ ا‬8) ‫ا رة‬
2
."(-G=‫ا‬J ,) ‫ا أ=ا‬/
 (
12 (-‫آ‬# ‫ن‬W ،1. ‫ ا‬f c (- ‫ و آ‬,+‫ا‬3" ‫( ا‬4# ‫ا ا ر ى =[ورة‬N-2
‫و آن‬.(Fanatiques religieux), ‫ ا‬, c4 ‫ ا‬, †& ‫د‬/&‫*   و‬-" ‫ا‬
‫ أن‬،Y‫ د‬1 ./ /‫ر آ‬/c# , ‫ا ا ر‬N‫ ه‬k<.‫ ا‬5 ‫ و‬،‫ن‬/=‫ور‬W‫ن ا‬/J/ ‫ أ[ ا‬B$
. ‫ ا‬Q ‫( ا‬-=‫( اآ‬S , ‫ و‬،1=Q ‫ ا‬q ‫ ا‬8) ‫ و‬. ‫ ا‬:‫" = ر‬1 ‫ه‬W‫( "ا‬4#
،‫]دي‬: ‫ أ‬...‫ل‬4 ‫ و ا‬،‫ن‬/. ‫ و ا‬،@ ‫ ا‬،‫* ا واة‬$ ‫?ره ا @[ر‬2‫ و أ‬-2S ‫و‬
،-#[5# ‫  و‬./ /? ‫ = @  ا‬1)/ ‫" ا‬1 ‫ه‬W‫ اآب "ا‬8 ‫ إ‬-6&‫ أم أ‬6&)– ‫و إن‬
+ ‫?ن ا أس ا‬2...2S ،)&‫ ا‬،‫د‬c5‫ –ا‬-‫د‬# ‫ع و‬X‫و‬W‫ء ا‬/: (-2 , 56<.‫ا‬
‫" إذا‬B.W \ ‫ ذ‬،, / ‫ ا‬, ‫ع‬/" ‫ ا‬YN- " ‫ ا ارس‬G# "# /‫ ه‬,4 ‫ط ا‬:‫ أو‬,=
:4& ‫ دوا‬1 ‫ه‬W‫ ا‬-:  ‫)ن‬2 ،+‫ا‬3" ‫ ا‬12 ،2$ ‫ ا‬G. ‫( و‬4 ‫( ا‬4# (#
."‫ب‬4 +‫ا‬3" ‫ا‬
،. ‫ ا‬Q ‫ ا‬I4# #‫ا‬4 ‫ب‬/4O ‫ " ض أن‬:EMILLE TROLLIER ‫ل‬/ ‫و‬
7 ? *  ‫ ا‬r . ‫ ا‬Q ‫( ا‬42 .".2 ‫?را‬2‫ن ' @  أ‬/ ?: (-.R2
(4 ‫ر ا دي‬/c ‫ أم ا‬c@.‫ا ا أي ا‬N‫ ه‬.$‫ أآ‬./‫?ه‬: r?4 ‫ =* ا‬، 1 ‫ه‬W‫ا‬
،,U/ "1 ‫ه‬W‫ "ا‬, *4". ‫ أن‬. ,@. :1 (4 ,` ‫ ا‬7‫ إذ ]آ أ‬، 1 ‫ه‬W‫ا‬
3
."‫ج‬.Š ‫( ه( أداة ة‬4# ‫" =ون‬1 ‫ه‬W‫ =ن "ا‬,]. ? ‫و‬-,2 ‫و ' )ل‬

M,1906,pp60-62.D.indigène colons,in R:L) La France dans L’Afrique du nord . Beaulieu( p -1

Maurice Ajan sur la représentation des indigènes Algériens au . communication de M-2
.parlement in bulletin de la réunion d’études Algériennes n°1 et 2, 1929, p 14
3
- Réflexions sur la culture OPU.1984.revue : Collection langues et littératures p36.
‫ج‬.‫ إ‬4# ‫ إ' … و‬،*1883 : , ‫ و ا=اءا‬r:] ,?# (  ./ /? ‫ ا‬:‫إن ا ر‬
i7 "‫ن‬5 ‫ ا @ "&ل‬YN‫ و ]آ ه‬،<:‫ا‬/‫" @د دوره آ‬1 ‫ه‬W‫ 'ا‬, $ 
.

 ‫ ر&* ا و‬1=4 ‫ ا‬, *4" ‫ أن‬,? (4 2..." : ‫ن‬/ /? ‫ ن ا‬8) ‫ل‬/
(‫ه‬# :‫ل‬2 . ‫ ا‬:‫ر* دور ا ر‬/ *7 5 ‫ و‬1"....2 f c 1? `E ‫و‬
B ‫اه‬/ ‫ف‬G‫ اآ‬8 ‫ه إ‬N6# , 7‫د آ* وا‬/# -.‫ أ‬i7 , 
 ‫ ا‬,/?# 12 :‫ا ر‬
2
.- ‫ ا‬,‫ ا د‬b
 12 ‫
اط‬.'‫ا
` و ا‬
‫ون‬.‫ آ را‬2 ،‫ي‬+‫ا‬3" ‫ ا‬A" ‫ ا‬12 (‫ ودوره‬،(‫ا )ده‬3#‫ أه ا 
 و‬,) ‫أ‬
‫ل‬J‫ف أ‬J , A:‫ ل وا‬5‫ ="ذ= وإ‬8@# #4& ‫" إن‬: 1940 : " Randan"
‫ن‬.‫ف أي إ‬J , -= ‫
ف‬:'‫ ا‬,? ' …+. 8 ‫]دي ذ \ إ‬:‫ و‬، ‫از ا‬/& ‫ا‬
‫ار‬/7 ‫ي ى أن أول‬N ‫ "أرون"ا‬B ‫  آ‬8 ‫ إ‬G. ,`4 ‫ ا‬,E‫ ا ]ر‬,= ,‫ و‬3.b$
IX‫& ري و‬T‫ن ا " ا‬/.5 A 1912 : ‫ =أ‬. ‫دارة ا‬T‫ ا 
 ا  وا‬,=
‫ ا د‬-‫ و‬4 ‫ ا‬:W‫ ا‬, ,‫( ا  أي ا @ر‬+4 ‫ أ`@ب ا‬8 ‫و‬W‫ ا‬,)/"
, ,&
 ‫" ا‬,+‫ا‬3" ‫ ن ا‬G ‫ ا ?" ا‬YN‫ ه‬."= ‫ت‬-U ‫ و‬،‫ وات‬pW‫وات وا‬pG ‫وا‬
4
.‫"ر‬# ‫ و‬،‫ ء‬J‫ وأ‬،‫ن‬/@ ،. ‫ ا‬:‫ا ر‬
:*= ?4 ‫ 
 ا‬- / 5 8) ‫ أآت‬5 .$ ‫) ا‬/" ‫" أرون" أن ا‬b[‫و‬
.+‫ ا [ا‬12 ‫" وا واة‬.W‫ن ا‬/.5 ‫ء‬Q ‫ إ‬-
. (4 ‫ ا‬G. -
.
 ‫ ا‬r " ‫ ا‬12 , ‫ ا‬,$ ‫ )د ا‬A2‫ ر‬-
.6:T‫ ا‬c
G ‫ ا‬8) ‫ =* ا @ظ‬. ‫ ا‬J‫ا‬/ ‫ ا‬-
 ‫ا‬N‫ وه‬,. ‫ ا‬.& 8 ‫ا =   إ‬/=‫ر‬7 ,N ‫ ا‬,+‫ا‬3" ‫د ا‬/" ‫ و'ء ا‬8 ‫ا  أدى إ‬N‫وه‬
‫اب‬/ ‫ ا‬2p ‫ ي أم‬, f# ‫ ا‬12 ‫ ح‬Marius Moutet "1#/ ‫س‬/‫* "ر‬4&
5
.: ‫ و ا‬. ‫ق ا‬/@ ‫ ا‬8) ,+‫ا‬3" ‫ل ا‬/c@= k4 ‫ن‬/.5 ‫وع‬G

، 5‫ د‬$‫ و =آ‬،1 ./ /? ‫ ا ر„ ا‬12 [‫\ أ‬O ‫ –و =ون‬+‫ا‬3" ‫ ا‬12  ./ /? ‫ ا‬:‫ر„ ا ر‬# 12 6`2 I?O 1883 : ‫*إن‬
‫ آب‬, 10 ‫ ص‬،1 ‫ ‰ه‬B&/‫ و‬r:] 14# ‫م‬. AX‫ول ة و‬W }76. 1898 ‫ و‬1883 : ,=  ‫و‬
Fanny Colonna INSTITUTEURS ALGERIENNES 1883-1939.OPU

.194 ‫ ص‬،1993 4" ‫)ت ا‬/ < ‫ان ا‬/‫ د‬،1914-1830G) A: ‫ ا ن ا‬12 ،+‫ا‬3& :: ‫ص‬/c. ،‫ن‬5 ‫ &ل‬-1
2
- Morel (J) , l’école et la formation de l’élite en Algérie de 1919 à 1939 (Mémoire
dactylographie présentée en vue à l’obtention de la maitrise en histoire sous la direction de
J.C.Miège , Faculté des Lettres et Sciences , Aix-En Provences.
. Randan ( R) in L’Afrique, juillet, août,1940-3
.les origines de la guère d’Algérie, Fayard, paris, 1962,p61: Aron (R )-4
. Op.cit , p62: Aron ( R )-5
‫  =‪/‬رت ا‪T‬دارة ا'‪4:‬ر ا ‪":: .‬ا‪ :: *?O 12 "/=W‬ا‪T‬دج ‪ 2‬آ‪/.‬ا‬
‫‪/ Q‬ن ‪ 12‬ا ‪  4‬ا ‪ .‬ا درة )‪ -@# 8‬و=‪/4"O \ N‬ا ‪/-U‬ر ا 
‪ ,4 ،‬أن‬
‫ا‪- .‬ره = @[رة ا ‪ .‬و ‪5‬ر‪ -4" --&/# 8) (-#‬ا ‪ -= q:/‬و=‪ ,‬ا "‪3‬ا‪,+‬‬
‫و ‪ *?= -:: # (S ,‬هوء وا‪:‬ار‪ .‬و‪ ,= ,‬ا دة و ا ?‪ ,‬ا ‪ ,.‬ا ‪,N‬‬
‫‪/ #‬ا ه‪ YN‬ا ?ة ‪ G.‬إ ‪ 8‬ا @آ( ا ‪4‬م " &‪/‬ل آ‪/ /‬ن "‪jules Cambon‬‬
‫)‪ (1897-1891‬ا ‪N‬ي ‪7‬ول ا`<ء ‪& 
.‬ة ‪ ,= ,‬ا‪W‬ه ‪ 1‬و‪5 B O *?G#‬ـدة‬
‫أرآـن ــ‪ ,‬ا ‪$‬ـ‪ ,‬ا ـ‪N
 ,‬ه و‪<:‬ـ ‪4 J‬ـ و‪X‬ور =‪ ,‬ا @?‪/‬‬
‫و ا ?ن‪ 1.‬أ ا @آ( ا ‪4‬م "&‪./‬ر" ‪ 2 Jonnard‬أ‪ ":1  1908 : 5‬إن‬
‫‪ @c‬ا @ ‪5 $ 
. *?G# 12‬درة )‪  G. 8‬د‪ +‬و‪ 12 5‬ا ‪4‬ا  وا ‪،15‬‬
‫و‪/?#‬ن =‪/‬ر&‪/‬از @‪ 2‬و? =ر‪ 4 -J #‬و[‪/ I@# /‬ا‪S 1" +‬ر‬
‫‪2‬‬
‫ا م ا ‪N‬ي ‪."...-#+ k@#‬‬
‫وا)  ا @آ( ‪ K2 1932 : I /2‬ا <  ا ‪ ,‬أ‪/) , *) *[2‬ا* إر‪:‬ء‬
‫ا ‪/‬ذ ا ‪ (-#4" 12 1.‬ا‪ 3.`W‬و&ء ‪":1904 : Le temps @` 12‬إن‬
‫و&‪/‬د ‪ ,  J‬ا‪W‬ه ‪/ 1‬رة ا @ل د‪ ،‬ذآ و‪ 4‬ه‪X 1‬ورة @ =   إ ‪،‬‬
‫‪4‬‬
‫وذ \ إذا أرد‪ .‬أن ‪/‬د =‪ ,‬ا <‪# ,+‬رب و ‪/#‬ا& &)‪ B  1‬ا <‪2‬ن =‪. /-‬‬
‫‪N‬آ ا ]رخ "‪:‬را‪:‬ن" ‪ Sarrasin‬إن وا‪ 14X‬ا ن ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪5 5 1943 :‬روا‬
‫أ)[ء ا 
 =ـ ‪/ c
O 1655‬ز)‪ 8) ,‬ا @‪ /‬ا  ‪ :1‬أ ‪41،c
 *) b‬‬
‫‪  `22 ،  J‬وأ‪ J‬ء أ‪:‬ن‪ 12 ,4 10 ،,@ 7،:- 31،‬ا ارس‬
‫ا ‪،/.$‬و‪ّ 500‬رس‪ 5.‬و ‪: G‬را‪:‬ن أن ا 
 ‪ I #‬أ‪?2‬ر ا ‪Q‬ب وأ‪/:‬ب )‪BG‬‬
‫و‪ 12 B5J‬ا ‪ *4‬و‪ B2S‬و‪4# *= B4#‬ت ذ \ ‪7 ,7‬و ‪ I‬أن ‪ , *4"#‬ا "‪A‬‬
‫ا "‪3‬ا‪+‬ي "‪ 4‬أورو=‪ ،‬و‪4G (-4& . = (-4#‬ون ='‪c.‬ل وا ‪,) =Q‬‬
‫"‪ *= (-4‬و ت ‪) (-2‬ة ا ‪/‬ق ر‪ A" = .‬ا "‪3‬ا‪+‬ي و‪ r. 12‬ا ‪4O I5/‬وا‬
‫‪6‬‬
‫=‪4‬ة ا  ا‪ Y"#‬ا "‪ A‬ا ‪.1.‬‬
‫و ‪ }76‬أن ‪ b5/‬ا'‪67‬ل ا ‪ , 1.‬ا ‪ Q‬ا ‪ =4‬و ا ‪ 2$‬ا "‪3‬ا‪ +‬آن ‪-‬ف‬
‫إ ‪ 8‬ا [ء )‪ O# -‬و ‪ ::‬ا ‪ .‬و ا‪T‬دج‪ 87 .‬أن أ‪7‬ه( ‪ ,‬ذوي ا ت‬
‫ا
` ‪ 12‬ا ‪ (4‬ا ‪/ 1.‬ل‪'' :‬إن أ‪ ,7‬و‪  :‬ا ‪/4G‬ب ا ا‪4 12 +‬ا‪-#‬‬
‫و &‪ (-4‬أآ‪ $‬و'ء‪ ،‬و أ‪G (-E 12 E‬ر‪ ،4‬ه‪ /‬أن ‪/.‬م =‪ KG‬أ=ء ا‪W‬ه ‪N 1‬‬

‫‪ ،1= 1p -1‬ا 
 ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪ ،1962/1880،./2/?.‬ا &‪ k : A‬ذآ‪ ،Y‬ص ‪.119‬‬
‫‪ -2‬ا &‪ ،B. A‬ص‪.119‬‬
‫‪ -3‬ا &‪ ،B. A‬ص ‪.119‬‬
‫‪ -4‬ا &‪ ،B. A‬ص ‪. 119‬‬
‫‪La crise Algérienne ,Editions du cerf, paris, 1949, p 184 .:5- Sarrasin‬‬
‫‪6‬‬
‫‪- Ibid, P184.‬‬
‫ا <‪ ، /‬و أن ‪ (- f.‬ا ` ‪:= #O4‬ار‪/c 2 .‬د =‪cE‬ر ه‪(- f2 /‬‬
‫=‪ |4‬ا ارس ?‪.''.  7 (- /) b?# 1‬‬
‫ب‪ -‬ا‪ [0‬ا*‪:v‬‬
‫و&‪ B‬ا ‪4‬دون ?ة ‪ *?G#‬ا 
 ا‪-#‬ت ‪` 12 ,??G ،-‬ق ‪/.‬اه‪-)3# ،‬‬
‫آ‪ , )/" \ N‬ا ‪ ،,2@c‬و ا ?‪ ،,‬و ا ‪N- ،,:‬ا ‪ G.‬إ ‪ 8‬ا ‪N‬آة ا ‪1‬‬
‫‪/ " -5‬ا" ‪ 1904  2/. 07 12 Lutaud‬وا ‪ -2 G 1‬إ ‪) 8‬م ‪5‬رة ا 
‬
‫)‪ Q# 8‬ا‪W‬و‪X‬ع وا ‪N‬ي ر= ‪ 4.‬أ‪ , B2/
# ,) ( B.‬دوره ا  ‪ 1‬و&ء‬
‫‪ ":-2‬إن ا‪?7‬ك ا ‪ G‬ن ا "‪3‬ا‪W= ,+‬و‪:‬ط ا'&) و ا ‪ '/@# k
 ( 2$‬آ‪،2‬‬
‫  أ‪ (- @: ) .<E‬ا ‪/E‬ل ا  ? ‪ I.?2 ،/.$‬ا " ه‪ (-.  1‬ا ‪ G‬ن‬
‫ا "‪3‬ا‪ ,+‬ا ‪/@ ,N‬ن ‪[7‬ر‪5 p (-? ,#‬در‪ 8) ,‬ا ‪/ /‬ج إ ‪[7 8‬ر‪...#‬‬
‫‪] *@.‬و  ه‪N‬ا ا
<‪: .W ،‬ه ‪ 12‬إ)<‪ (-+‬د‪[7 *. A<. 62 ،/5 42‬ر‪#‬‬
‫=ون 
‪ J‬أم ‪[7‬رة إ‪ 6:‬راآة‪ ،‬و=‪/./? , \ N‬ا ‪/E ,4‬ل ‪12‬‬
‫‪1‬‬
‫‪[7‬رة را‪[7 *$ 5‬ر‪."#‬‬
‫ور‪# (p‬آ "‪/‬ر‪ 8) "I /2 r‬ا ‪/‬ا ا @ ‪ 4 12‬ا 
 ‪ 2‬آن ‪r. 12‬‬
‫ا ‪ - 2/
 I5/‬و ه‪N‬ا  آ ‪ " : B‬إذا ( ‪ .2 “c#‬إ ‪  < 8‬ا 
 و ( ‪(-#‬‬
‫‪ ?#: -.R2 (-5/‬ا
< ا ‪N‬ي ' ‪ ،Q‬إذ ‪<[:‬ون ‪7 $‬ث ‪ 12‬ا ‪ -‬ا ‪c‬‬
‫‪2‬‬
‫إ ‪ 8‬ا'‪.‬ق وراء ‪#‬ر ا ‪."J/‬‬
‫وآ ا "‪Q‬ا‪" 12‬إ* ‪/@": Emile Gautier "B#/p‬ل ا ‪/‬ن ا 
&‪/‬ن ‪,‬‬
‫ار‪ :‬إ ‪ 8‬أ)اء ‪ ،‬وه‪N‬ا أ ‪W 14 J‬ن ‪ +J‬ا ‪4 12 , /‬ات ا ‪،5  4‬‬
‫ه( ا ‪ ,N‬آ‪/.‬ا ‪/?G‬ن ‪E‬ة ‪7‬آت ا د و ا ‪c4‬ن‪R2 ،‬ذا ( ?‪ 12 ,‬إ‪ 2‬ا ‪ G‬‬
‫‪ /‬ون = ‪/-‬م ا ‪R2 ،154‬ن ا @`‪-O 8) ,‬دة ا ? ‪/‬ر ‪ 4‬ون ‪ / K2‬ة‬
‫‪3‬‬
‫= ‪/-‬م ا ‪.12$‬‬
‫‪/<: "A[ ,7 12‬را" ‪@# Stora‬ت )‪ } 8‬ا 
 ‪ :‬وى أن ‪@ -/-‬ود ‪12‬‬
‫)( ا'&ع و ‪N-‬ا " ا'‪ }= -) X4:‬ا <‪ 4‬ا ‪Avant-garde :‬‬
‫‪ 84 *@# -.W politique‬أ)‪W ،k‬ن ‪G‬و)‪/ -‬م )‪ 8‬ا ‪/‬ا‪ A5‬وا‪OW‬ء ا @‪:/‬‬
‫و ا @ة ا ‪ /‬و=‪ 7 1-2 \ N‬ا‪c#‬ل =‪ ,‬ا < ت‪ ،‬وى أن ه‪ YN‬ا <‪ 4‬ا ‪:‬‬

‫‪ -1‬أ‪  J 7‬ا‪=T‬اه‪ c# , ، 1‬ا'‪4:‬ر إ ‪ 8‬ا ‪/$‬رة ا ‪،2$‬ص‪.16‬‬

‫‪. L’Algérie vivra-t-elle ?, Alcan, Paris, 1931, p 424: Violette ( Maurice)-ٍ2‬‬
‫‪،(1p) 1= -3‬ا &‪ A‬ا =‪ ،k‬ص‪.121‬‬
‫‪ ,) b
#‬ا 
 ا  ا ‪/4# 1‬د &‪N‬وره إ ‪ 8‬ا ‪ 1X‬ا ‪ 4‬وا ‪G. 1‬ت = ‬
‫‪1‬‬
‫ر‪ < -:‬أو ‪S‬ا‪ -+‬ا دي‪ ،‬أو ‪4‬ا‪ -#‬ا ‪.‬‬
‫‪ ,7 12‬م "‪/‬ر‪ r‬أ&م" "‪/7 .= "Maurice Ajam‬ل ‪ *$#‬ا‪W‬ه ‪ 1‬ا "‪3‬ا‪,+‬‬
‫‪6E‬ل ا&ع )‪ 20 12 Y‬د  ‪ B2 G ،1928‬إ ‪ 8‬أن ا @‪ k‬ا ‪N‬ي ‪5‬م =‪: B‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ،1913‬آ‪ B bG‬أن ‪ f‬ا واة ا ‪‰ :‬ه ‪/ ' (-4" 1‬ا‪/.‬ن )‪J ,‬ده(‪.‬‬
‫ورن ا ?‪ #‬ا ‪" 1@c‬أ‪.‬ر‪: B‬ر‪ " André Servier" "12‬ا 
 =") "‪#‬آ‬
‫ا ة" و" ‪ c‬ا ة " ‪ i7 ,‬ا <‪/‬ح وا{ل‪ -? ،‬آ‪ 12 I.‬رأ‪4 B‬د ‪،.‬‬
‫‪ p‬را‪ ,) X‬ا @  ا ‪ -G4# 1‬و‪-#‬ف إ ‪ 8‬ا'‪6<X‬ع =ور هم ‪6= 12‬ده وأ‪12 -.‬‬
‫ا "‪3‬ا‪# )& =$= +‬آ ا ة‪ 3.‬و‪N‬آ =‪ 12‬أن ‪ \#‬ا'‪-#‬ت وا ?‪-‬ت ‪5‬‬
‫‪?#‬رت ‪/:‬اء ‪ 12‬ا "‪3‬ا‪ +‬أو ‪) "-= .2 12‬وا‪ ,  6p \ N=  ،.‬ا [ =‬
‫وا ‪` 12 \G‬ق ‪/.‬ا ا ‪ G‬ن ا "‪3‬ا‪ ,+‬ا ‪ ,N‬آ‪/.‬ا < ‪/‬ن إ ‪1936 : p 8‬‬
‫‪4‬‬
‫= واة ‪ 12‬ا @‪/‬ق ‪ 12‬إ‪J‬ر ا دة ا ‪..‬‬
‫ى " إ‪ Ismail Hamet "7 *):‬أن ا ارس ا‪W‬و ‪ 8‬ا ‪? I@2 1‬ن‬
‫ا ‪ 5 ,‬آ‪ ,` (- I./‬وأ‪ #‬ع‪ ،‬وأن أ‪ (- p‬ا‪/".‬ا ‪ 12‬ا‪:W‬ة ا ‪,) .‬‬
‫‪ kJ‬ا "‪ r‬أو أ‪ (-.‬آ‪/.‬ا @رون ‪ ,‬أ‪-‬ت أورو=ت‪.‬‬
‫وإذا آن ‪ G 7‬إ ‪ 8‬ا'‪p‬اب ا ‪N‬ي أ` @‪ BG4# I‬ه‪ YN‬ا 
 ‪" ". .R2‬و م‬
‫ر‪ G william Marçais"B:‬إ ‪ 8‬ا "‪/‬ة ا ‪ 1‬آ‪/&/ I.‬دة =‪ ,‬ا 
 ا ‪2S $‬‬
‫‪ .2‬و=‪ ,‬ا "ه ا ‪  4G‬ا ‪ 1‬آ‪ # I.‬إ ‪/= -‬ع ‪ ,‬ا'ر‪#‬ب وا ‪/?G‬ك و)‪,‬‬
‫‪5‬‬
‫)‪  3‬ا ‪N.; b$‬اك ‪  "6+5‬آ‪/.‬ا ‪ . 12‬إ‪/E‬ا‪ 12 (-.‬ا ‪." ,# ,‬‬
‫و)‪ ,‬دور ا ‪ k@# 12 (4‬ا‪T‬دج &ء ‪<E‬ب "= =‪/‬رداس" ‪Pierre Bordes‬‬
‫ا @آ( ا ‪4‬م "‪3‬ا‪6E +‬ل ا‪2‬ح ا ورة ا ‪4‬د ‪X/‬ت ا   ‪ ":1  1928‬أ‪-‬‬
‫ا دة‪ " ،‬أن ‪/4#‬ا أن ا ‪ *?G (4‬أ‪ 7‬ا ‪/4‬ا* ا ‪ k@  4‬ا رب =‪b
 ,‬‬
‫ا‪)W‬اق ا ‪/‬ا&‪ 12 ,‬ا "‪3‬ا‪ ،+‬و‪ *?G#‬ا ر‪ :‬ا ‪ #/‬ا ‪ …# 1‬و‪-2 -c#‬‬
‫ا‪)W‬اق‪ ،‬و ‪N-‬ا ‪ 4.‬ه أ‪ ,7‬و‪ k@ :‬ا'‪.‬ج‪.‬‬
‫‪/4‬د ا [* ‪ B&/# 12‬ا‪.W‬ر ‪/7‬ل و&‪/‬د ‪7‬آ ا ‪ G‬ن ا ‪ ,‬إ ‪ 8‬ا‪:W‬ذ‪,‬‬
‫إد‪ I./‬دو‪ Edmont doutté B#‬و "و م ر‪ 12 William Marcais "1:‬ر‪:‬‬
‫‪#‬ن وآ‪" .‬ان ا ‪ Q‬ا ‪6E ,2 ،=4‬ل  ‪ -:= ,45/ ,‬أ‪O‬ر " إد‪I./‬‬

‫‪.p424 Op.Cit, Violette ( Maurice)-1‬‬

‫‪p14. Communication de Maurice Ajam,Op.Cit,-2‬‬
‫‪Benhabyles ( CH ) , L’Algérie Française vue Par un Indigène, Alger, 1914 , pp 108-109.-3‬‬
‫‪،(1p) 1= -4‬ا &‪ A‬ا =‪ ،k‬ص‪.121‬‬
‫‪5‬‬
‫‪-Ismail Hamet, Les musulmans français Dans le Nord de L’Afrique, Paris, 1906, p 190.‬‬
‫‪ "#‬ا‪6:T‬م‪ ،‬وذآ أ‪-.‬‬ ‫دو‪ Edmont doutté "1#‬إ ‪7 8‬آ ‪@# ?2‬ول إ)دة‬
‫إ ‪37 8‬ب ‪/‬م )‪?2 8‬ة‬ ‫‪7‬آ ة و@ودة ا ‪4‬د و ‪O‬د )‪X 8‬ورة ‪- /@# A‬‬
‫‪@# 2 William‬ث =‪/‬ع‬ ‫وه ه‪ 1‬ا "‪ 4‬ا‪ 6:T‬أ " و م ر‪Marcais "1:‬‬
‫ه‪ YN‬ا @آ ‪/= :‬ا‪<:‬‬ ‫‪ ,‬ا'‪3-:‬اء )‪37 ",‬ب ا @[رة وا م " و‪B&/= fc.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪5‬ء ‪ N6#‬ا ر‪ّ:‬ت ا ‪6$‬ث‪.‬‬
‫و ‪ r. k :‬إ&ع آ* ‪ ,‬ا ‪ :‬وا ?‪ ,‬ا ‪ f6 *?G# ,) ,.‬ا 
‬
‫ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪S‬ة = ‪4‬دات ا‪W‬ورو=‪ ،‬وأ‪ 7 †4# -.‬ا‪ ,) i@ #  .‬إ‪5‬ار‬
‫ا'‪7‬ام وا واة‪ ،‬آ ‪  -‬أن ا ة ا ‪ 5/S/‬ا‪4 (-4& ,. 56JT‬ون‬
‫=ن ‪/?: (-2S‬ن ‪S# -‬ا = ‪ 8) Q‬ا 
 ا ‪ c4‬و=‪ k@ \ N‬ا'‪.‬ج ‪.‬‬
‫و ‪"# 5‬ر ا‪OT‬رة ‪ * 5‬ا ‪G‬وع ‪ # 12‬ن ‪3‬ات ه‪N‬ا ا ‪ (4‬ا ‪N‬آ =?ة ه‪12 ,?# ،‬‬
‫‪ ,#‬ا ‪ ,.‬أن ا ‪  4‬ا ‪ 1‬أ‪ 12 (-‬ا "‪3‬ا‪ +‬ه‪ 1‬ى ‪ I G#‬ا‪W‬ه ‪ (-Q 1‬ا ‪،=4‬‬
‫و ‪ 5‬أ‪O‬ر ذ \ ا ‪G‬ق ا ‪& 1.‬ك =ك =‪ " :B /‬إن أ‪/5‬ى ا ‪/‬ى ا ‪5 1‬و‪I‬‬
‫ا'‪4:‬ر ا ‪ 12 1.‬دول ا ‪Q‬ب ا ‪ 1=4‬ه‪ 1‬ا ‪ Q‬ا ‪ =4‬ا ‪ I 7 1‬دون ذو=ن‬
‫ا < ‪ ..2 12‬أدى ذ \ إ ‪) 8‬م ر‪  p‬ا "‪3‬ا‪ B&/# 12 ,+‬أ=‪N- (-+‬ا ا ‪12 ،(4‬‬
‫ا‪ B7‬ا‪W‬و ‪3" 2 8‬ا‪/+‬ن آ‪/.‬ا ون ‪-& r:# 12‬ز ا ‪ (4‬ا'‪4:‬ري ا)اءا‬
‫`ر‪ (-2S 8) E‬ا‪ ،`W‬و ?‪ B‬ا)اءا ‪ O  p‬ذ \ أن ا "‪-‬ز ا ‪ 14‬ا " (‬
‫?‪/: ،1889 : r ,‬ى ‪ , %2‬ا "‪3‬ا‪ ,: 12 ,+‬ا رس‪ ،‬ه‪N‬ا =  ا ‪ 4‬ت‬
‫و ا ‪4‬ا‪ *5‬ا ‪ )/X/‬أ‪J , B‬ف ا ‪ ,4‬ا ا‪ (4# ,[2‬ا‪W‬ه ‪ .1‬و ( ?‪ ,‬آ‪$‬‬
‫ا "‪3‬ا‪ ،,+‬إ ‪ p 8‬ا @ب ا ‪  4‬ا‪W‬و ‪/ < 8‬ن = ‪ (4‬ا ‪ -(-.W 1.‬آ ذاآ‪-.‬‬
‫آ‪/.‬ا ‪ 4‬و‪-# B.‬ا ‪<E‬ا ‪ (-‬ا ‪ 2$‬ا ‪ 1‬ا‪:‬وا ‪ 12‬ا @‪ ،-) 2‬و ‪W‬ن ه‪N‬ا‬
‫ا ‪/‬ع ‪ ,‬ا ‪ (4‬آن ‪ (- $? -‬دون &وى‪ $? f ,? ( B.W ،‬أي ‪`2‬‬
‫‪2‬‬
‫ ‪ 5‬دا‪ *E‬ا ‪ q:/‬ا'‪4:‬ري‪.‬‬
‫  ‪ ,) ….‬ا أي ا ‪ 12 +‬أو‪:‬ط ا ‪ ,.‬ا <  =‪4‬م ‪ G#‬ا ارس ‪YN-‬‬
‫ا "‪/‬ع ‪ ,‬ا ‪ , /‬ه‪` 5) /‬ورة ) ا ‪ 87 (4‬ا @ب ا ‪  4‬ا ‪،.$‬‬
‫إ‪ 2X‬أن ا ‪ :‬ا ‪ 4‬ا ‪ 12 .‬ا "‪3‬ا‪6S k@ I<<E +‬ث أهاف أ‪1-2 ،::‬‬
‫ا ‪ ،.‬و ا ‪ c‬و أ‪E‬ا ا'‪.‬ج* و ه‪ YN‬ا‪W‬هاف ‪ ,‬ا ‪/4‬ا* ا ه ‪*4& 12‬‬
‫) ا ‪q = # (4‬ء ‪ .O‬إذ ( ]‪ r:‬م ر‪ 1:‬أو ‪ 14#‬ر‪(4= (- 1:‬‬
‫‪3‬‬
‫ا "‪3‬ا‪ ,+‬و ا ‪.(-2$= 4‬‬

‫‪Ageron ( CH.R) Genèse de L’Algérie Algérienne, Edition Bouchene, Paris, 2005, P110.-1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Djeghloul(A) , Si M'hamed Ben Rahal et la question de l'instruction des Algériens , .‬‬
‫‪Université d'Oran, Centre de documentation des sciences humaines, 1982.PP80-81.‬‬

‫‪  ) -3‬ا در ‪/7‬ش‪ .2 :: ،‬ا ‪ 12 4‬ا "‪3‬ا‪ ،k=: A& ،+‬ص ‪.127‬‬
 ‫<=‪!' :‬ت ا! ا'‪:8‬‬

‫‪ / 1‬ا ‪ (4‬ا'=ا‪:1+‬‬

‫‪` 1850 /& 14 12‬ر ‪/:‬م =‪G.R‬ء ا ارس ا ‪ - =4‬ا‪(4 i7 6:T‬‬
‫ا‪JW‬ل ا ‪ .‬و ا ‪ ،=4‬إ' أن ه‪N‬ا ا ‪ (4‬آن ‪=W q2 7/‬ء و =ت ا‪)W‬ن‬
‫و ا ‪6+4‬ت ا ‪ .2 IE 1‬أو ا ‪/@# ،-4 *4# 1‬ر ‪/‬اده ‪ 12‬ا ‪ Q‬ا ‪/@. .‬ا‬
‫و `‪ ،2‬ا ‪4‬ت ا‪W‬ر=‪ 12 A‬ا @ب‪# ،‬ر„ و &‪Q‬ا‪ .2 2‬و أور=‪ ،‬ا ‪ 8:/‬و ا ‪Q‬‬
‫ا ‪.=4‬‬

‫إن ‪ (4#‬ا "‪3‬ا‪ ,+‬أو  ‪ : =" B.‬ا ‪ 4‬ا ‪)/X/ f c ( ".‬‬
‫ را‪ :‬و ا ‪ 4‬إ' =‪ /-2 ،1850 : 4‬ا ر„ ا @‪ f 1‬ا ارس ا ‪.‬‬
‫ "‪3‬ا‪ i7 1.,+‬أ`رت ا "‪/-‬ر ا ‪ .‬ا ‪-:: N ,4= ,/: .$‬‬
‫ا ‪ 4‬ا "ة ‪ 12‬إ‪J‬ره ا "‪ ،1-‬ا‪W‬ول ‪ ،(1850-08-14) 12‬و 
 ا ارس‬
‫ا ‪ =4‬ا ‪ .‬أي ا ارس ا ‪ .4‬ا ]‪ 12 :‬ا ن ا ? ى ا =‪ kJ 4‬ا ‪.‬‬
‫)ا ‪ kJ‬ا ‪ -2 ( 1‬إ‪5‬ار ا ‪6‬م(‪ ،‬وه‪N‬ا ‪ i7‬آ "=‪ ...'':"#/‬إن ا‪T‬دارة ا‪W‬آ‪$‬‬
‫‪ k@ )".‬ا ( ا ?* ‪ 12‬ا "‪3‬ا‪ G. 12 *$# +‬ا ‪ 2$‬ا ‪ .‬و‪,= -4#‬‬
‫ا‪W‬ه ‪ 2.''1‬أ ا ‪/:‬م ا ‪?2 ، 1.$‬ن ‪ 1850 -09-30 12‬و 
 ‪ r:#‬و ‪(#‬‬
‫ا ارس ا ‪ =4‬ا‪ ،6:T‬أي ا ارس ا  و آن ا ‪c -2 (4‬ا )‪ 8‬أ=ء ‪ J‬‬
‫‪ , `E‬ا ?ن ‪/ (-2 2/# ,‬ا`ت ا ‪'/‬ء ‪ ،B‬إذ آن ا ‪ &7 12 4‬إ ‪8‬‬
‫‪ , ,$‬أ=ء ه‪N‬ا ا  ‪/‬س =‪ (-‬و ‪/= q‬ا‪ 8) (-<:‬ا & و ا ‪3‬وا‬
‫و ا ?‪.#‬‬
‫و ?‪ ,‬و )‪ 8‬ا ‪` , (p‬ور ا ا‪ (:‬و ا ‪/‬ا‪ ,.‬ا @?‪ *U ، /‬ا ‪ (4‬ا
ص‬
‫= "‪3‬ا‪ 12 4X ,+‬ه‪ YN‬ا ة‪ ،‬و ا ‪/‬ا‪ A5‬أ‪/=. -) N B.‬ن ا ‪، (1870-1852)i $‬‬
‫=أت ‪ (4# [5‬ا "‪3‬ا‪ , )/. 8# ,+‬ا ‪ 4‬و ا'هم‪ .‬و ‪ 12‬ه‪N‬ا ا ‪c‬د ا‪5‬ح‬
‫ا @آ( ا ‪4‬م آ‪/-‬ن ‪/= *Mahon-Mac‬ا‪  2‬ا = و ا ‪3" = (4‬ا‪ ،+‬ا ‬

‫*ا'‪.‬ج ‪ l’assimilation‬و ‪ r‬ا‪T‬دج ‪ l’intégration‬و ا ‪N‬ي ‪ 14‬ا‪T‬دج ا م ‪ ،.2 A‬و‪ B= I J 5‬ا 
‪72-‬ت‬
‫) س‪ -‬ا=‪/& ,‬ل)ا "‪3‬ا‪ ،(.2 +‬أ‪ 8<c .‬ا‪OW‬ف‪ ،‬ا "‪3‬ا‪ +‬أ و "‪ ،A‬ا &‪ k : A‬ذآ‪ ،Y‬ص ‪.155‬‬

‫‪  ) -1‬ا در ‪/7‬ش ‪ ،B. A& ،‬ص ‪50‬‬

‫‪2‬‬
‫‪9 
A_ -‬ن‪ ،‬ا‪Z‬م ا‪/+‬ي ا?‪.+,‬ري ‪ ،1962-1830‬ط‪ ،1‬اا‪ ،‬ر‪G‬ض ا‪.‬م ‪ 6‬و ا‪+‬ز‪ ،2005 ،CG‬ص ‪.40‬‬
‫*آه‪/‬ن)‪ ،(Mac-Mahon‬ر‪G‬ل ‪7 ،.2‬آ( )م "‪3‬ا‪ ،+‬و  ‪@# 1808 /&13 12‬ر أ`‪ , B /‬أ‪:‬ة آ‪? /S‬‬
‫ا ‪ ،‬ا @‪ = k‬ر‪ :‬ا ‪: ?4‬ن ‪ 1825 12 :‬أ` ‪ f‬آ‪& (S ،1845 12 *./ /‬ال ‪ ،1848‬و أ` ‪7 f‬آ ن‪،‬‬
‫و ‪ 1864 12‬أ` ‪7 f‬آ ) "‪3‬ا‪ .+‬أ‪Narcisse Faucon , le livre d’or de l’Algérie pp407-409. .‬‬
‫دو'آوا ‪ Delacroix‬أن ‪/?#‬ن ا ا… ا ‪ 12 4‬ا ارس ا ‪ -=G =4‬ارس‬
‫ا ‪2 A .2 12 .‬ر‪ ,5‬ا‪:,S‬‬
‫‪ -1‬إ)<ء ?‪ Q `E .‬ا ‪ 12 =4‬ه‪ YN‬ا ا… و ‪.-5<. A:/#‬‬
‫‪ -2‬إن ?‪/‬ن ‪ (4‬ا‪ 12 c. 16:T‬ه‪ YN‬ا ا…‪.‬‬
‫و ا ‪/‬ا‪ A5‬أن ه‪ YN‬ا @و  ا "ة ا <  =< ‪ k‬ا ‪ (4‬ا ‪ 1=4‬أ‪-= *  ,? ( ،::‬‬
‫‪ /X4‬ا ‪ (4‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪ ,‬ا ‪ q:/‬ا ‪ 1:‬و ا ‪ 1 4G‬ا‪W‬ور=‪ 2 ، ,‬آ‪@ I.‬و ‬
‫‪ [p " +‬و )اء ا "‪3‬ا‪ ,+‬ر‪ :‬ا ‪ .‬ا  ‪ 62 G‬ا ‪ Q‬ا ‪I5' =4‬‬
‫) و ' ا ‪ ,‬ا‪ 16:T‬اه‪ ،‬و‪ 5‬أه‪ I‬ا ا… ا ‪ 4‬ا ‪ .‬ا
` = ‪(4‬‬
‫ا "‪3‬ا‪+‬ي ا ‪ Q‬ا ‪ 87 =4‬ا <د ا ‪ , 1.‬ا "‪3‬ا‪.+‬و ‪/J‬ال ا ‪/&/‬د ا ‪ 1.‬آ‪I.‬‬
‫‪1‬‬
‫<  ا "‪3‬ا‪ ,+‬ا‪# ::W‬آ‪/7 3‬ل ا  ‪ :,‬ا ‪ Q‬ا ‪ =4‬و ا ‪ ,‬ا‪.16:T‬‬
‫و ?‪/: 4= ,‬ط ا‪ T‬ا‪/J‬ر ‪ ،1870‬و&ء ا @?( ا ‪3" = 1.‬ا‪ ، +‬و‪1+-. 7 AX‬‬
‫ ‪ YN-‬ا ‪G‬ر‪ A‬ا =‪ ، /‬وأ ‪ 8Q‬آ* ا ارس ا ‪ =4‬ا ‪ :W .‬ب ‪ )' ،::‬ر‬
‫ا ‪ =4‬و ا‪6:T‬م أ)اء ‪ ،.‬و أ‪E‬ى آ‪ k@# ( -.‬ا ‪ …+‬ا <‪. - =/‬ا‬
‫ ‪4‬ر‪ X‬ا ‪ q:/‬ا‪W‬ورو=‪ - 1‬و آ‪N‬ا ر‪ |2‬ا <‪6‬ب ا' @ق =‪ .-‬و ?‪ ,‬ا‪6
:‬ص‬
‫‪ )/.‬ا ‪ 12 (4‬ا "‪3‬ا‪6E +‬ل ه‪ YN‬ا ة إ ‪:8‬‬
‫‪‰ (4# -‬ور=‪ G :,‬ا‪G.‬را وا‪ 4:‬وإ& ر‪.‬‬
‫‪3" (4# -‬ا‪ *5 :,+‬و ‪ b4X‬و =<‪1‬ء‪.‬‬
‫‪ ,‬ه ‪ I<:‬ا ارس ا ‪ =4‬ا ‪/= .‬ط ا م ا‪ T‬ا‪/J‬ري‪ ،‬و =  ‪,? 1‬‬
‫ا ‪/‬ل )‪ 8‬أن ه‪ YN‬ا "= )‪ ="#‬ا ارس ا ‪ =4‬ا ‪ (.‬آ‪ A` , I.‬ا ‪ ,?4‬و‬
‫ا م ا‪ T‬ا‪/J‬ري )‪ .‬و هك )ة أ‪ :‬ب &‪ I4‬ه‪N‬ا ا ‪) (4‬ا ارس ا ‪=4‬‬
‫ا ‪3 (.‬ل إ ‪ 8‬ا @[|‪) - ،‬اوة ا ‪ ,.‬ا ‪ c4 4‬ا ‪(- /# ) 1J/‬‬
‫ا @?( = ‪4‬ة‪ ،‬إ ‪ .& 8‬أ‪ :‬ب أ‪E‬ى ‪N#‬رع =‪ -‬ا'‪4:‬ر‪/‬ن و ر=<‪/‬ه =‪/4‬ا*‬
‫‪E‬ر& ودا‪ E‬آ@‪/‬ادث ‪ 1870 :‬و ا‪3-.‬ام ‪ .2‬أم ا‪ W‬ن‪ ،‬آ‪N‬ا ‪/S‬رة ا ا‪4 1.‬م‬
‫‪2‬‬
‫‪/)= 1871‬ى أن ا ه‪ -2 ,‬آ‪/.‬ا ‪.,4‬‬
‫و ‪ 5‬أو‪ fX‬أ‪ 7‬ا ‪# ,.‬ه‪/‬ر ه‪ YN‬ا ارس =‪" :B /‬أرد‪ .‬أن ‪ .‬أ = ر‪:‬‬
‫و ? ‪G2‬؟ ‪ r:= (. (2‬ا ارس و ? أ ‪ Q‬ا ارس ا ‪ 1‬آ‪/&/ I.‬دة ‪* 5‬‬
‫"‪ K‬آ  و ا ‪3‬وا و ا ارس ا‪ ."6:T‬و =  ‪) # 1‬د ا ‪/c= N6‬رة‬
‫آ ة‪ ،‬ره =‪ |4‬ا ‪ 16" ,$7‬ر‪ ...q2 :‬آ ‪) #‬د ‪= -#N6#‬وره( إ ‪ 8‬أ‪*5‬‬
‫‪ ,‬ا =‪ i7 ، # A‬ه ‪) q‬ده( ‪ 13000 ,‬أ ‪) 12 N# b‬م ‪ 1870‬إ ‪3172 8‬‬

‫‪  ) -1‬ا در ‪/7‬ش‪ .2 :: ،‬ا ‪ 12 4‬ا "‪3‬ا‪ ،+‬ا &‪ A‬ا =‪ ،k‬ص‪.52‬‬
‫‪  ) - 2‬ا در ‪/7‬ش‪ ،B. A& ،‬ص ‪.128‬‬
‫‪N#‬ا ‪) 12‬م ‪ 1.1880‬و  آن ‪4O‬ر ا'‪4:‬ر  ‪\ , " Leibnitz 3 ' B 5‬‬
‫= ر‪ 12 (?@ :‬ا  *" و ه‪ /‬ا ‪4G‬ر ا ‪N‬ي آن "آ ا ور" ‪ 12‬ا ‪:‬‬
‫ا'‪4:‬ر ‪ 12‬أورو= ‪= ،‬أت ا <ت ا ‪N-= (-# .‬ا ا ‪/X/‬ع أآ‪ , $‬ذي ‪،* 5‬‬
‫‪`2‬رت ‪ B7 12‬ا‪ (:‬و ‪/5‬ا‪/&/ ,? ( *?G= B# ,.‬دا ‪ 12‬ا =‪.k‬‬
‫‪/: N2‬م ‪ 1850‬ا ?* =‪/:‬م ‪ 1865‬و ‪ r:]# ( 1883 87‬إ' ‪ 19‬ر‪:‬‬
‫)= ‪ (S ..2‬أ` @‪ I‬ه‪ YN‬ا ارس ‪ 16‬ر‪ 1878 , :‬إ ‪ .1880 8‬و ‪ 5‬زا ‪I‬‬
‫ه‪ YN‬ا ارس ا ‪ =4‬ا ‪ qQX I@# .‬ا ‪ |2‬ا‪W‬ورو=‪ 1‬و ا‪/ 5 c5‬ل ا ‪12 N6‬‬
‫‪2‬‬
‫ا ارس ا ‪ =4‬ا ‪ < 8) .‬ا  ‪ *+‬دون ‪p‬ه ‪ ,‬ا ‪ kJ‬ا "‪3‬ا‪.+‬‬
‫و ا‪ i4 .‬ا ‪ *Jules Ferry  8) ،1883 : & , ، (4‬ا ‪N‬ي ‪ 12 k J‬ا "‪3‬ا‪+‬‬
‫‪ ##‬ت ا ‪ AG‬ا ر‪ 1:‬ا ‪ 1.‬ا "‪ ،‬و  أ‪S‬ر ذ \ ا‪&T‬اء ‪) <
:‬ر ‪ 7‬‬
‫ورد ‪ 12‬آ=‪ IK&/2 '':B#‬ا ت ا ‪= .‬ار إ& ر =ء ا ارس ‪ f c‬ا "‪/‬ع‬
‫ذات ا‪:W‬ء ا   و آ‪ \# I.‬ا ت ‪ : &7 12 -.  4#‬إ ‪ ? O kO 8‬ا <ق‬
‫ ‪ ,‬ا * و ا ‪/‬ا`‪6‬ت )  أ‪@.‬ء ا ‪4‬ة''‪.‬‬
‫و  أآ ا ]‪ #‬ا'‪4:‬ري‪X 8) ،1908 : 12 ،‬ورة إ ‪Q‬ء ا ‪ (4‬ا'=ا‪1+‬‬
‫ ‰ه ‪ 1‬و ‪ 1- ,/?= B[/4#‬زرا)‪ ،1‬وذ \  =ر‪ Y‬ا ‪4‬ر‪/X‬ن ‪  , (4‬رات‬
‫ا‪c5‬د ‪c‬ره ا <‪ k‬ا ‪W 14‬ن ا'‪c5‬د ا "‪3‬ا‪+‬ي =@& إ ‪) 8‬ل و‪.q2 ,‬‬
‫و ‪: 5‬ل ‪ (:= ،Vagnon‬ا ‪ ,J/‬ا @آ( ا ‪4‬م ‪ :6+5 Carde‬إذا آ‪.2 . I.‬‬
‫ه‪ (4# b$?# 1‬ا‪W‬ه ‪ 12 1‬ا "‪3‬ا‪ 2 +‬ه‪3 c /‬ار) و أ‪ ". ,‬ا  ا ‪4‬‬
‫ا ‪3‬را)؟''‪ ،‬إذا ‪ (4#‬ا ‪2 (4‬ن ا‪W‬ه ‪/: 1‬ف < ‪/‬ن =‪&T‬ع ‪'' :,+5‬ا "‪3‬ا‪+‬‬
‫‪3‬‬
‫)= !''‪.‬‬

‫‪ -1‬را=‪# f‬آ‪ ، 1‬ا ‪  ) „G‬ا @ =‪= ,‬د‪– r‬را‪ +‬ا'`‪6‬ح و ا = ‪ 12‬ا "‪3‬ا‪ ،-+‬ا "‪3‬ا‪ ، +‬ا ‪G‬آ ا ‪ G J/‬و ا ‪/‬ز‪،A‬‬
‫ص ‪.139‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Turin,Y. Affrontements culturels dans l'Algérie coloniale: écoles, médecines, religion, op‬‬
‫‪cit ,p 267.‬‬
‫*&‪/‬ل ‪2‬ي‪ 1@،1893-1832‬و ر&* ‪ 1.2 ::‬و ‪/-& +.‬ري ‪ 12‬أوا‪ E‬ا ? ‪ ,) ،1869‬وزا ‪ 14‬ا ‪1/4‬‬
‫‪ ،1883-1879‬و‪:‬ه( ‪ 12‬ا`ار ا ‪ , 4‬ا ‪/‬ا‪ f ,.‬ا @ت ا ‪ 7 *$ 4‬ا "‪ A‬و ا ‪. 2@c‬وا‪5‬ن ا‪b
= B:‬‬
‫ا ‪/‬ا‪ ,.‬ا ‪ 4‬ا`‪6‬ح ا ‪ (4‬و "‪ B.‬و ا& ر‪ ،B‬و '‪ ?+‬ا ‪ (4‬ا'=ا‪Dictionnaire Encyclopédique,p.13951+‬‬
‫‪ ،12= 1p -3‬ا 
 ا "‪3‬ا‪ +‬ا ا‪ ،(1962-1880)./?.‬ا &‪ A‬ا =‪ ، k‬ص ‪.26‬‬
  ‫ا* ا‬/4 ‫ض‬4# 5 7 ‫ ا‬YN‫ ه‬Q ,+‫ا‬3" ‫( ا‬4# ‫ل أن‬/ ‫ ا‬,? B) ‫و‬
c ‫ ا‬, 2/E . ‫( ارس ا‬-+=‫ أ‬B&/# 12 ,+‫ا‬3" ‫| ا‬2‫ ر‬4 ‫ و‬،‫ر‬3" ‫و ا‬
‫ا‬N‫ورة ه‬: 5) 12 ‫ا* ا ه‬/4 ‫\ ا‬# ,= , ‫ا‬N‫ و ه‬-Y‫ ذآ‬k : ‫ –آ‬. ‫و ا‬
‫ )د‬12 ‫ت زدة <دة‬-O i7 ،8 ‫و‬W‫  ا‬4 ‫ ا @ب ا‬4=  ‫ة‬2 Q ‫ا‬N‫ وه‬،(4 ‫ا‬
‫م‬/: , ‫ ا=اءا‬,:‫ )د ا ر‬,  1  ‫( ا‬01)(5‫ و ا "ول ر‬،N6 ‫ا ارس و ا‬
G) *‫ت آ‬+c7T‫ن ا‬/?# ‫ أن‬8) Bc# [2 ،‫ل‬/< ‫ &ول‬, ‫ء‬3& /‫ و ه‬1892
:‫ات‬/:

Evolution de la scolarisation des indigènes en Algérie à partie

du Décret de 1892.1

Année Nb d’écoles Nb de Plus enseignants Nb d’élèves

classe
Garçon Filles Total s Français Indigènes Total Garçon Filles Total

1892 109 4 113 196 79 83 162 10277 1132 11409

..
..
..
1902 230 5 235 488 320 176 496 23956 1696 25652
..
..
..
1912 375 15 390 766 468 316 784 39180 3508 45607
..
..
..
46862
1922 495 19 514 1018 482 445 927 42348
.. 6712
..
.. 60644
1929 541 23 564 1199 666 468 1134 53932

1-Guedj Eliaou. L’enseignement indigène en Algérie au cours de la colonisation 1832- 1962.

France, éditions : Des écrivains, 2000, pp 76-77
‫ ?‪ ,‬ه‪ YN‬ا ‪3‬دة ا @‪ U/‬إ' أ‪ ,?# ( -.‬آ‪ = 2‬ر ا ‪6‬زم‪ ،‬و ‪ `E‬إذا  ‪/5‬ر‪I.‬‬
‫= ‪ (4‬ا
ص ==ء ا‪W‬ور=‪ ،,‬و آ‪N‬ا = ‪3‬دة ا ?‪ /: .‬و ا ‪5 1‬رت ب"‪4 :...‬‬
‫‪ ". ,6‬و أ[ =‪4‬د ا‪JW‬ل ا ‪ ,N‬ه( ‪ ,: 12‬ا را‪ ،:‬و ه‪N‬ا ر‪ (p‬زدة )ده( =‪4‬‬
‫‪1‬‬
‫ا @ب ا ‪  4‬ا ‪ .$‬إ' أ‪." . I= -.‬‬
‫‪ I":‬ا‪T‬دارة ا ‪ 12 .‬ه‪N‬ا ا ‪/[7 -4‬را ?‪ $‬و ‪" 12 4:/‬ل ا ‪، (4‬إذ ?‪,‬‬
‫ا‪6
:‬ص =‪ |4‬ا ‪  42 , …+‬ه‪ YN‬ا ارات و ا‪W‬ر‪5‬م ‪6E ,‬ل ا "اول ا‪+c7T‬‬
‫ا   ا ‪ G# 1‬إ ‪# 8‬م ‪ 12 bJ‬أ)اد ا ر‪6E ,:‬ل ‪) 40‬م ‪ *c‬إ ‪%6  . 8‬‬
‫‪ , q2‬ا‪JW‬ل ‪@ 6‬ق = ر‪. :‬أي أن )د ا ‪= N6‬أ ‪# )c‬ر" و <‪/‬ر‬
‫‪2 , B : )  .‬ات و ?‪4= *U B‬ا )‪ ,‬أ)اد آ ة ‪ ,‬ا‪JW‬ل ‪.‬‬
‫و ر‪ (p‬ذ \ ‪ ،‬ور‪ (p‬و‪/X‬ح ا‪W‬هاف ا'‪4:‬ر ‪ ,‬وراء ه‪N‬ا ا ‪2 ،(4‬ن ه‪N‬ا ا ‪(4‬‬
‫‪@:= *=/5‬ن ‪ ,‬ن ا‪37W‬اب ا ‪ J/‬و =‪ |4‬ا "‪4‬ت ا ‪ -.W ،:‬رأت ‪ B2‬‬
‫
م أها‪ -2‬أ[ و @‪ |4= k‬ا "‪4‬ت ا ‪ ،:‬و ‪ -&7‬إ ‪ ،,4 8‬إ' &‪4‬‬
‫ا ‪4‬ء ا ‪ 2 ,‬ا‪N- IJ7‬ا ا‪ W‬و ‪ Y` I #‬و أ)ت ‪/ -.‬ا&‪.B-‬‬
‫إن درا‪ :‬ا ‪<4‬ت ا ‪2/‬ة ‪6E ,‬ل ا "اول ا   ‪ 2/:‬إ?‪ *@ .‬ا ‪ …+‬ا ‪1‬‬
‫و`‪ I‬إ ‪ -‬ا ‪ /‬ا =‪ 12 /‬ه‪N‬ا ا ‪ -4‬و ‪S#‬ا‪.7' -#‬‬
‫ﺍﻝﺠﺩﻭل‬‫)‪(1):(2‬‬

‫ﺍﻝﻤﺌﻭﻴﺔ ﻤﻥ ﺍﻝﺫﻜﻭﺭ ﻭ ﺍﻹﻨﺎﺙ‬ ‫ﺍﻷﻋﻭﺍﻡ ﺍﻝﺩﺭﺍﺴﻴﺔ ﺃﻋﺩﺍﺩ ﺍﻝﺘﻼﻤﻴﺫ ﺍﻝﻤﺴﻠﻤﻴﻥ ﻭ ﻨﺴﺒﻬﻡ‬

‫ﺍﻝﻤﺠﻤﻭﻉ‬ ‫ﺍﻝﻔﺭﻕ‬ ‫ﺍﻝﻨﺴﺒﺔ‬ ‫ﺇﻨﺎﺙ‬ ‫ﺍﻝﻨﺴﺒﺔ‬ ‫ﺫﻜﻭﺭ‬
‫ﺍﻝﻤﺌﻭﻴﺔ‪ %‬ﺒﻴﻨﻬﻤﺎ ‪%‬‬ ‫ﺍﻝﻤﺌﻭﻴﺔ‪%‬‬
‫‪140551 15.67‬‬ ‫‪0.83‬‬ ‫‪1179 16.50 23196‬‬ ‫‪1901/1900‬‬
‫‪177757 18.97‬‬ ‫‪1.98‬‬ ‫‪3527 20.95 37251‬‬ ‫‪1911/1910‬‬
‫‪191753 26.55‬‬ ‫‪4.38‬‬ ‫‪8410 30.93 59328‬‬ ‫‪1931/1930‬‬
‫‪266190 26.75‬‬ ‫‪8.63‬‬ ‫‪22976 35.38 94179‬‬ ‫‪1941/1940‬‬
‫‪381162 29.62 15.92‬‬ ‫‪60698 45.54 173602‬‬ ‫‪1951/1950‬‬
‫‪486751 29.96 18.70‬‬ ‫‪91062 48.66 236859‬‬ ‫‪1955/1954‬‬

‫‪(1)Rapport Général de la commission du plan d’équipement scolaire Algérie 1955‬‬

‫‪p "2/=-1‬ت ‪.‬ا = وا ?‪3" = ,/‬ا‪ ،+‬ا "‪3‬ا‪ ،+‬دار ا ‪Q‬ب ‪ G‬و ا ‪/‬ز‪ ،A‬ا < ‪ 4‬ا‪W‬و ‪ ، 2002،8‬ص ‪.146‬‬
‫‪ fX/‬ا "ول )‪) (2‬د ا ‪ N6‬ا "‪= 12 ,‬ا آ* )م درا‪ 12 1:‬ا ارس ا'=ا‪،+‬‬
‫إذ  ‪ , ,‬ا "ول أن )د ا ‪– N6‬ا ‪N‬آ‪/‬ر و ا‪.T‬ث‪ , -‬ا ‪3# 12 ,‬ا ‪N 14 J‬‬
‫‪ 1900‬إ ‪ 1955 8‬و = ر= و  ‪ 12‬أن وا‪ .7‬و ه‪N‬ا <‪ 1‬إذا  ‪ ..‬إ ‪8‬‬
‫‪/<#‬ر ا آ  ا ‪3" G‬ا‪ ,+‬و ‪ (-‬ا‪JW‬ل و ا ‪.N6‬‬
‫‪ 7. ,‬أ‪E‬ى ‪ }76‬أن )د و ‪ .‬ا ‪N‬آ‪/‬ر ‪ ,‬ا ‪ N6‬آ‪ I.‬أآ‪) , $‬د و ‪.‬‬
‫ا‪.T‬ث‪ ،‬و ه‪N‬ا ‪/4‬د أو' إ ‪/# 8‬ق )د ا ‪N‬آ‪/‬ر )‪ 8‬ا‪.T‬ث ‪ i7 ,‬ا‪c7T‬ء ا ?‪ .1.‬ه‪N‬ا‬
‫ ‪7 b)X‬ة )‪  3‬ا <  ا ( ‪ ".‬ا‪6E‬ل ا ‪/‬ازن =‪) ,‬د ا ‪ N6‬ا ‪N‬آ‪/‬ر‬
‫و ا‪.T‬ث ‪/` 12‬ف ا ر‪/&/ .S .,:‬د ‪/5‬د )ة ‪ (4# , @#‬ا ت أ‪2‬ز‪-#‬‬
‫ا‪:W‬ة ا "‪3‬ا‪ +‬و ا ‪/‬روث ا'&)‪ 1‬و ا ‪ 12$‬إزاء ‪ (4#‬ا ت‪ .‬و ا ه أن د ه‪YN‬‬
‫ا @  )‪ 8‬و‪ Y‬ا
‪/c‬ص ه‪ /‬ا ‪N‬ه ا @‪ 2‬ا ‪ 1‬آ‪ 3# I.‬ا "‪ A‬ا (‪\# ،‬‬
‫ا ‪N‬ه ا ‪ 1‬ازدادت ‪ 2<#‬آد ‪ *42‬د‪ 1 .1)2‬و ‪2 .S -& ,‬ن ا ‪/‬ا‪ A5‬ا‪1W‬‬
‫و ا'‪67‬ل ا وض )‪ 8‬ا ‪6‬د ‪ 8) r?4‬ه‪N‬ا ا ‪/X/‬ع‪.‬‬
‫)‪(1):(3‬‬ ‫ﺍﻝﺠﺩﻭل‬

‫ﻨﺴﺒﻬﻡ ﺍﻝﻤﺌﻭﻴﺔ ﻤﻥ ﺍﻝﺫﻜﻭﺭ ﻭ ﺍﻹﻨﺎﺙ‬ ‫ﺍﻷﻋﻭﺍﻡ ﺍﻝﺩﺭﺍﺴﻴﺔ ﺃﻋﺩﺍﺩ ﺍﻝﺘﻼﻤﻴﺫ ﻏﻴﺭ ﺍﻝﻤﺴﻠﻤﻴﻥ ﻭ‬
‫ﺍﻝﻤﺠﻤﻭﻉ‬ ‫ﺍﻝﻔﺭﻕ‬ ‫ﺍﻝﻨﺴﺒﺔ‬ ‫ﺇﻨﺎﺙ‬ ‫ﺍﻝﻨﺴﺒﺔ‬ ‫ﺫﻜﻭﺭ‬
‫ﺍﻝﻤﺌﻭﻴﺔ‪ %‬ﺒﻴﻨﻬﻤﺎ ‪%‬‬ ‫ﺍﻝﻤﺌﻭﻴﺔ‪%‬‬
‫‪140551‬‬ ‫‪0.54 40.48‬‬ ‫‪57404 41.38 58187‬‬ ‫‪1901/1900‬‬
‫‪177757‬‬ ‫‪1.19 37.93‬‬ ‫‪67440 39.12 69539‬‬ ‫‪1911/1910‬‬
‫‪191753‬‬ ‫‪1.09 32.88‬‬ ‫‪63057 31.76 60958‬‬ ‫‪1931/1930‬‬
‫‪266190‬‬ ‫‪1.08 27.45‬‬ ‫‪73089 28.53 75946‬‬ ‫‪1941/1940‬‬
‫‪381162‬‬ ‫‪0.16 19.34‬‬ ‫‪73739 19.18 73023‬‬ ‫‪1951/1950‬‬
‫‪486751‬‬ ‫‪0.14 16.38‬‬ ‫‪79762 16.24 79068‬‬ ‫‪1955/1954‬‬
‫‪(1)Rapport Général de la commission du plan d’équipement scolaire Algérie 1955‬‬

‫أ ا "ول )‪/# , 2 (3‬ز‪ A‬و‪ .‬ا ‪ p , N6‬ا ‪ ,‬ا ر‪ 12 ,:‬ا ر‪:‬‬
‫=‪/: ,‬ات ‪ 1900‬إ ‪.1954 8‬و ‪=  ,  B 6E ,‬ن هك ا‪6E‬ل ‪/# 12‬ز‪ A‬ا ‪N6‬‬
‫‪ p‬ا ‪ 7 ,‬ا "‪ ،r‬إذ ‪/‬ق ا ‪N‬آ‪/‬ر )‪ 8‬ا‪.T‬ث ‪) 12‬د ا "‪1900 , ,‬‬
‫إ ‪ 1940 , (S ،1911 8‬إ ‪ 8) }76 1941 8‬ا ‪ , r?4‬ذ \ ‪/#‬ق ا‪.T‬ث )‪8‬‬
‫ا ‪N‬آ‪/‬ر ‪1950 ,= (S 1931/1930 :‬ا ‪ .1955 8‬و ه‪N‬ا ‪/4‬د ‪ 12‬ا)د‪ .‬إ ‪ 8‬ا وي‬

‫‪ ، 12= 1p -1‬ا 
 ا "‪3‬ا‪ +‬ا ا‪ ،1962-1880 ./?.‬ا &‪ A‬ا =‪ ،k‬ص ‪.34‬‬
‫‪ 12‬ا @‪/‬ق =   "‪ ,‬و ا ‪N‬ي أ‪2‬ز‪ B#‬ا ‪ :‬ا ‪ ، .‬و إ ‪ 8‬ا رب ‪) 12‬د‬
‫ا "‪) ,‬ا ‪N‬آ‪/‬ر و ا‪.T‬ث( ‪ ,‬ا ‪ ,.‬ا ‪3" = ,‬ا‪.+‬‬
‫و ‪ 7. ,‬أ‪E‬ى ‪= }76‬ن )د ا "‪ , ,‬ا "‪ 1900 ,= 5# 12 ,‬إ ‪8‬‬
‫‪ ،1955‬و ه‪N‬ا )?‪ ) r‬ا ‪ N6‬ا ‪ ،,‬ذ \ ‪/4‬د إ ‪ 8‬ار‪#‬ع ا ?ن ا @‪,‬‬
‫ا‪ = ،,`W‬ر‪ A .‬ا ‪.,.‬‬
‫ﺭﻏﻡ ﺍﻻﻨﺘﺸﺎﺭ ﺍﻝﻨﺴﺒﻲ ﻝﻅﺎﻫﺭﺓ ﺍﻝﺘﻌﻠﻴﻡ ﻓﻲ ﻋﻬﺩ ﺍﻝﺠﻤﻬﻭﺭﻴﺔ ﺍﻝﺜﺎﻝﺜﺔ ﻭ ﺘﺭﺩﺩ ﺍﻷﻁﻔﺎل ﻋﻠﻰ‬
‫ﺍﺨﺘﻼﻑ ﺃﺠﻨﺎﺴﻬﻡ ﻭ ﺃﺼﻭﻝﻬﻡ ﻋﻠﻰ ﺍﻝﻤﺩﺍﺭﺱ‪ ،‬ﻭ ﻴﻤﻜﻥ ﻤﻼﺤﻅﺔ ﺘﺒﺎﻁﺅ ﻫﺫﺍ ﺍﻝﺘﺭﺩﺩ ﻝﻸﻁﻔﺎل‬
‫ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﻴﻥ ﻤﻥ ﺨﻼل ﺍﻷﺭﻗﺎﻡ ﺍﻝﻤﻭﻀﺤﺔ ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺩﻭل ﺍﻝﺘﺎﻝﻲ‪:‬‬

‫ﺍﻝﺠﺩﻭل )‪:(4‬‬

‫ﻋﺩﺩ ﺍﻝﻤﺘﻤﺩﺭﺴﻴﻥ‬ ‫ﺍﻝﺴﻨﺔ ﺍﻝﺩﺭﺍﺴﻴﺔ‬

‫‪42269‬‬ ‫‪1920‬‬
‫‪54150‬‬ ‫‪1924‬‬
‫‪62908‬‬ ‫‪1925‬‬
‫‪87458‬‬ ‫‪1934‬‬
‫‪114117‬‬ ‫‪1939‬‬

‫ﻭ ﻴﻼﺤﻅ ﺘﺭﺍﺠﻊ ﻤﻠﺤﻭﻅ ﺍﺒﺘﺩﺍﺀ ﻤﻥ ﺴﻨﺔ ‪ 1940‬ﻜﻤﺎ ﺒﻴﻨﻪ ﺍﻝﺠﺩﻭل )‪(4‬‬

‫ﺍﻝﺠﺩﻭل )‪:(5‬‬

‫ﺍﻝﻌﺩﺩ‬ ‫ﺍﻝﺴﻨﺔ‬
‫‪114117‬‬ ‫‪1939‬‬
‫‪117585‬‬ ‫‪1940‬‬
‫‪117155‬‬ ‫‪1941‬‬
‫‪115257‬‬ ‫‪1942‬‬
‫‪108805‬‬ ‫‪1943‬‬
‫‪110686‬‬ ‫‪1944‬‬
‫‪(1)Rapport Général de la commission du plan d’équipement scolaire Algérie 1955‬‬
‫و ‪  5‬و ‪ #‬ا'‪
.‬ض ‪) 12‬د ا ‪ 1939 : 114117 , N6‬إ ‪12 110686 8‬‬
‫‪U ,) "#. 1944 :‬وف ا @ب ا ‪  4‬ا ‪ p ،.$‬أن ا ‪3‬ا‪ .‬ا 
‪(4 cc‬‬
‫ر‪ A .‬ا "'ت ا‪EW‬ى ‪ 7 r?4#‬ا ‪-&/‬ت ا ‪ 4 :‬آ ‪-?4‬‬
‫ا "ول )‪ " ,) (6‬آب ا @آ ا ‪ J/‬ا ‪/$‬ر ‪ 12‬ا "‪3‬ا‪- 7W "+‬س‪:1‬‬
‫ﺍﻝﻘﻴﻤﺔ ﺍﻝﻔﻌﻠﻴﺔ‬ ‫ﺍﻋﺘﻤﺎﺩﺍﺕ ﻤﻘﺭﺭﺓ‬ ‫ﻨﻔﻘﺎﺕ ﻋﺎﺩﻴﺔ‬
‫‪150.453.473‬‬ ‫‪153.367.176‬‬ ‫‪-1‬ﺍﻝﺘﺭﺒﻴﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ "ﺍﻝﻔﺭﻨﺴﻴﺔ"‬
‫‪39.383.397‬‬ ‫‪42.920.794‬‬ ‫‪ -2‬ﺍﻝﺘﺭﺒﻴﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ"ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﺔ"‬
‫‪5.168.802‬‬ ‫‪5.539.211‬‬ ‫‪ -3‬ﺍﻝﺘﻌﻠﻴﻡ ﺍﻝﺘﻘﻨﻲ ﻭ ﺍﻝﻤﻬﻨﻲ‬
‫‪18.000.000‬‬ ‫‪ -4‬ﻤﺼﻠﺤﺔ ﺍﻝﺴﺠﻭﻥ ﻭ ﺍﻝﺘﺭﺒﻴﺔ ‪24.262.774‬‬
‫ﺍﻝﻤﻭﺠﻬﺔ‬
‫‪11.000.000‬‬ ‫‪12.469.978‬‬ ‫‪ -5‬ﺍﻷﻤﻥ ﺍﻝﻌﺎﻡ‪.‬‬
‫‪61.000.000‬‬ ‫‪60.300.424‬‬ ‫‪-6‬ﺍﻝﺩﺭﻙ‪ ،‬ﺍﻝﺤﺭﺱ ﺍﻝﺠﻤﻬﻭﺭﻱ‪.‬‬
‫‪37.000.000‬‬ ‫‪43.245.452‬‬ ‫‪-7‬ﺍﻝﺸﺭﻁﺔ‬
‫ﻨﻔﻘﺎﺕ ﺨﺎﺼﺔ‬
‫‪18.000.000‬‬ ‫‪170.000.000‬‬ ‫‪-8‬ﺍﻝﺘﺭﺒﻴﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ‬
‫‪-‬‬ ‫‪250.000‬‬ ‫‪-9‬ﺍﻝﺘﻌﻠﻴﻡ ﺍﻝﻤﻬﻨﻲ "ﺠﺯﺍﺌﺭﻱ"‬
‫‪-‬‬ ‫‪30.000.000‬‬ ‫‪-10‬ﺇﻨﺸﺎﺀ ﺍﻝﺜﻜﻨﺎﺕ ﻭ‪....‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪2.173.787.238‬‬ ‫ﻨﻔﻘﺎﺕ ﻤﻥ ﺍﻝﻤﻴﺯﺍﻨﻴﺔ‬

‫و ?‪ 76 ,‬ا "اول =‪/X/‬ح أن ا  ‪ 12‬ا')دات ‪ IO‬ا ‪3‬ا‪ .‬ا ‪4‬ة‬
‫ ‪ (4‬ا "‪3‬ا‪ ,+‬و ا ‪ 1‬آ‪ ¼ *$# I.‬ا ‪3‬ا‪ .‬ا ‪4‬ة ‪ (4‬ا ‪ i7 ,.‬آ‪I.‬‬
‫ا‪W‬ر‪5‬م ‪ 1944 :‬آ  ‪ 12 1‬ا "ول )‪ ,) (6‬أ‪- 7‬س 'ا @آ ا ‪ J/‬ا ‪/$‬ر ‪12‬‬
‫ا "‪3‬ا‪:'+‬‬
‫ﻋﺩﺩ ﺍﻝﻤﺩﺍﺭﺱ‬ ‫ﺍﻝﻤﻴﺯﺍﻨﻴﺔ ﺍﻝﻤﻌﺘﻤﺩﺓ‬ ‫ﺍﻝﻤﺘﻤﺩﺭﺴﻭﻥ‬ ‫ﺍﻝﻌﻨﺎﺼﺭ ﺍﻝﺴﻜﺎﻨﻴﺔ‬
‫‪699‬‬ ‫‪ 88‬ﻤﻠﻴﻭﻥ‬ ‫‪110.000‬‬ ‫ﺠﺯﺍﺌﺭﻴﻭﻥ‬
‫‪1400‬‬ ‫‪ 339‬ﻤﻠﻴﻭﻥ‬ ‫‪200.000‬‬ ‫ﻓﺭﻨﺴﻴﻭﻥ‬

‫‪ -1‬أ‪- 7‬س ‪ ،‬ا @آ ا ‪ J/‬ا ‪/$‬ر ‪ 12‬ا "‪3‬ا‪ , ،+‬ا @ب ا ‪  4‬ا‪W‬و ‪ 8‬إ ‪ 8‬ا ‪/$‬رة ا @‪/G ،‬رات ا ‪N‬آى ا‪W‬ر=‪,4‬‬
‫ ‪6:6‬ل ‪ ،‬ا "‪3‬ا‪ .2002 +‬ص‪.98‬‬
‫إن ا وق ا ‪/‬ا‪ , # @X‬ا ( ا ‪N‬ي @‪3" = k‬ا‪ ،,+‬إذ أن ا وق ا ‪/&/‬دة =‪,‬‬
‫)د ا‪JW‬ل ا ر‪ ". ) ،,:‬أن )د ا‪JW‬ل ا ‪ *$ ,.‬ا [‪ b4‬و إن‬
‫ا ‪c‬ر‪ b‬ا 
‪ (- cc‬آ‪ 4 I.‬أ‪4X‬ف  ه‪3" c
 /‬ا‪.,+‬‬
‫و ر‪ (p‬آ*  ‪<<
 ,) *5‬ت د‪/Q‬ل* و  و)ت =‪ B‬ا @?‪ /‬ا ‪) .‬م ‪1940‬‬
‫ ‪  < =":6‬ا ‪ 4G‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪ 2‬أه* و ‪7‬م أآ‪/ , $‬ن ‪3& *J‬ا‪+‬ي ‪,‬‬
‫‪ `2‬ا ‪) (4‬م ‪ 1944‬و ‪ IU‬ا 
<<ت ا ‪/)/‬دة ‪2 2/#‬ص ا ‪ (4‬أ‪, *5‬‬
‫ا <‪/‬ح إذا  ‪/5‬ر‪ “   = I.‬ا ‪4‬ة ‪3 A (4‬ا‪.‬ت ا ‪ JG‬و ا‪ ,W‬ا ‪4‬م‬
‫و ا "‪/‬ن ا ‪)) 1.678.521.000 IQ= 1‬ا ‪3‬ا‪ \: .‬ا رك(‪.‬إذ ‪5  4‬ار د‪/Q‬ل‬
‫‪7 De Gaule‬ا ‪ 7 ,= 6`2‬و أ‪E‬ى‪ /< ،‬ا ‪ (4‬ا ‪ 1.‬ا ‪‰ ،1/4‬ه ‪1‬‬
‫ا "‪3‬ا‪ ، ,+‬و آن ا ‪Q‬ض ‪U ،B‬ه ‪ 8) ،‬ا‪ ،*5W‬ه‪ /‬إ"د ‪/.‬ع ‪ ,‬ا ‪/‬ازن =‪,‬‬
‫‪ ,4#‬ا‪  7 ،,)/" ,S‬أآت )‪/<# B‬رات ا @ب ا ‪  4‬ا ‪- ,?-.$‬‬
‫ ‪) 6‬إ"د ا‪ 1: †4# J‬و دا‪ *U I@# ،1J‬ا ‪ (4‬ا ‪.(1.‬و ‪ 12‬ا ‪ I5/‬ا ‪N‬ي‬
‫أ[‪ B2 8‬د‪/Q‬ل ه‪N‬ا ا ارس‪  . IQ= ،‬ا‪W‬ور=‪ 12 ، ,‬ا "‪3‬ا‪ +‬ا @‪ = ,‬ارس‬
‫ا ‪ ،%90 .‬و ذ \ ‪ 12‬ا ‪ I5/‬ا ‪N‬ي ( ‪  . B2 “ #‬ا "‪3‬ا‪ 12 ،,+‬ه‪ YN‬ا ارس‪،‬‬
‫‪/:‬ى ‪ .%8.8‬و ‪ -& ,‬أ‪E‬ى‪ r. . 2 ،‬ا ار )‪ 8‬إ& ر ا ‪  = ،(4‬‬
‫ "‪3‬ا‪ ,+‬و =   "‪ ،,‬و ?‪ ,‬ذآء ا ‪ ,)G‬و‪/ (-#.‬ا‪ A5‬ا "‪3‬ا‪+‬ي‪،‬‬
‫و إ?‪.‬ت ‪ .2‬ا'‪4:‬ر‪c@ (-4& ،‬ون ‪ \#‬ا ة ا ة  =‪-1945:,‬‬
‫‪ ،1965‬آ ‪ .‬ا ار ‪ 8) ،‬إدج ا ‪' (4‬أ‪‰ (4#-‬ور=‪ -,‬و `‪'b‬ب‪ (4#-‬ا‪W‬ه ‪'1‬‬
‫‪ -[4= 12‬ا ‪ .|4‬و ?‪ ,‬ه‪N‬ا ا‪T‬دج آن ‪ .‬أآ‪  $‬ه‪ 12 k < /‬ا ‪/‬ا‪ A5‬ا ‪.14‬‬
‫و )‪ /‬ا ‪ (4‬ا ‪ B#-&/# 12 c) 1= 1.‬و ‪ ،B"+.‬ا‪4:‬ر ‪ 12‬أها‪ .B2‬آ‪I.‬‬
‫‪  .‬ا ‪ N6‬ا ‪ ,.‬إ ‪ 8‬ا "‪3‬ا‪4# ,+‬دل ‪: 100 *? *J 16‬آ‪ . = ،,‬‬
‫ا ‪ N6‬ا "‪3‬ا‪ *c# (2 ,+‬إ' ‪: 100 *? q2 ,J‬آ‪ .,‬و إن ‪4‬ل ‪ *"#‬ا ‪N6‬‬
‫ا ‪ 12 ,.‬ا‪5W‬م =‪4‬ل =‪ 20 ,‬إ ‪ 12 35 8‬ا (‪" = ،‬وز )د ا ‪N6‬‬
‫ا "‪3‬ا‪ 12 ,+‬ا ( ‪N# 40‬ا‪ .‬آ أن ‪  .‬ا "ح أو ا'‪:‬ار ‪ 12‬ا ‪, ,?# ( (4‬‬
‫‪ }7‬ا‪JW‬ل ا "‪3‬ا‪2/ ,+‬ة دا‪ 8@2 .+‬أو ‪ \K‬ا‪JW‬ل ا ‪ ,N‬و‪/5‬ا ‪"# 12‬وز ا ‪ 4‬‬
‫وو`‪/‬ا إ ‪ 8‬ا ر‪2 ،:‬ن ‪ (-4# …+.‬و ا‪:‬اره( ‪ 12‬ا ‪ (4‬ا ‪/.$‬ي  آ‪
# I.‬م‬
‫‪1‬‬
‫و‪ i7 , (-J‬ا ‪4‬د أو ا'‪cE‬ص‪.‬‬

‫‪) -1‬ر ه‪6‬ل ‪ ،‬أ=@ث و درا‪:‬ت ‪# 12‬ر„ ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪`4‬ة)‪) ،(1962-1830‬د‪/‬ان ا < ‪)/‬ت ا "‪ ،4‬ا "‪3‬ا‪،+‬‬
‫‪ ،(1995‬ص‪.126‬‬
‫* =‪ ….‬د‪/Q‬ل‪ ،‬ه‪ 12 /‬ا @ =‪/J ….‬ح (  ‪ B‬إ ‪/: B$ 8‬ى &‪/‬ل ‪2‬ي‪ . i@= ،‬آن ‪-‬ف إ ‪ f2 8‬أ=‪/‬اب ا ر‪:‬‬
‫ا ‪ .‬وا‪ 4:‬أم ا‪W‬ه ‪ 1‬ا "‪3‬ا‪ ،,+‬و ‪ 7‬وا‪2 B4X‬ن ا ارس ا ‪ )/: .‬أآ‪ , ,./ , $‬ا ‪N6‬‬
‫ا "‪3‬ا‪.1954-1948 ,=  q2 ،,+‬‬
 ‫وى ا ‪ |4‬أ‪ B.‬إ ‪ p 8‬ا'‪7‬ل ا ‪/K‬ي ‪R2‬ن ا ‪ k@# ( .‬ا ‪ …+‬ا &‪/‬ة وه‪N‬ا ‬
‫)  )‪/: r/ " B‬ن" ‪ A<. '" 1:6+5 Louis Massignon‬و`‪ b‬ا‪5W‬‬
‫ا  = ‪4 ' i7 ,.‬ى )ده ‪/" , 300000‬ع ‪ ,6 :‬أي = ‬
‫‪ 12 E‬ا ‪ q2 +‬و ‪N-‬ا أو& ا‪4:‬ل ه‪ YN‬ا ? =?* ‪OŠ }@#‬رة إ ‪KX K2 8‬‬
‫دا‪ *E‬ه‪ YN‬ا‪ "5W‬و‪ (#‬إ ‪:8‬‬
‫أ‪. , 
. -‬ج ا ‪ (4‬ا'=ا‪ 1+‬وا ‪/.$‬ي و‪ 1"E 12 *$#‬ا "‪4‬ت وا @‪,‬‬
‫وا‪ JW‬ء ‪ (S‬ا ‪ ,4‬وا &‪ ,‬ا [‪ ،,+‬وآب ا [ ‪.....q‬‬
‫ب‪ -‬ا <  ا ‪/7 *?G# 4: <= -.2 (# ( : QG‬ا ‪/4 *) 1000 1‬ن‬
‫‪ .2 12‬و ‪3# (- 700‬و&‪/‬ا ‪.2 ,‬ت‪/ G ,7 12 .‬رال‪" :‬إ ‪/# 8‬ع ا 
‬
‫‪ 12‬ا "‪3‬ا‪ +‬أه‪ -‬ا 
 ‪ p‬ا ‪ .‬وا ‪ ([# 1‬ا‪ ,)<5T‬وا ‪4‬ل وذوي ا ‪2$‬‬
‫ا ‪ ،=4‬أ ا 
 ا ‪ .‬وه‪ 1‬ا ‪ 8) Ic@# 1‬ا ‪ 12 (4‬ا ارس ا ‪.‬‬
‫و‪ (#‬إ ‪: 8‬‬
‫أ‪ 
. -‬ذات ‪/‬ى ا=ا‪ : 1+‬وه‪ 4 bc. 
. 1‬أو ‪ <:/‬ا ‪ 7 (4‬‬
‫ا‪/ Y‬رال ‪.‬‬
‫ب‪ -‬ا 
 ا ‪ 1‬زاو ‪ 12 -4# I‬ا "‪ 4‬وا ‪ 12 $‬ا‪ JW‬ء‪ ،‬وا ‪،,:-‬‬
‫‪2‬‬
‫وا @‪ ،,‬و<‪/ (-) k‬رال و`‪ 
. b‬ا 
"‪.‬‬

‫إن ‪ .2 c7‬ا ‪ 4‬آ‪ 12  : I.‬ه‪N‬ا ا "ل إذ  ‪ ,‬إ‪c7‬ء ‪ 1954‬ار‪#‬ع ا‪W‬‬
‫=  ‪ %85‬وأن هك ‪ ,: 12 6J 3020000‬ا را‪1900000 (-= , &/ :‬‬
‫‪ 12 q2‬ا ارس أ ‪ 12‬ا ‪4‬ه ا ‪N# 6260 "2 /.$‬ا = ( "وز )د ا < ‬
‫‪ 2 3. J 1700‬أ‪-& 8) +5 4# . .2 I5‬ز ه‪ i7 , *3‬ا @"(‬
‫و‪/.‬ع ا ]‪:‬ت ا ‪  4‬ا‪ 8) r?4.‬ا "‪3‬ا‪ ,+‬وه‪6E , B@X/:  /‬ل‬
‫ا‪+c7T‬ت ا  ‪:‬‬

‫‪1‬‬
‫‪-Massignon (Louis), les musulmans d’Algérie et L’idéal colonial Français in revue indigène,‬‬
‫‪n° 258, 1930, pp258, 259.‬‬
‫‪،&/ R - 2‬ا‪ C‬ا‪،c/‬ص ‪.68‬‬
‫‪ ،1=7 @ -3‬ا ‪/$‬رة ا "‪3‬ا‪/: ،+‬ات ا 
ض‪) ". &# ،‬د‪ ،‬و` ‪ f‬ا ‪،1S/$‬دار ا
<=‪،1‬ا ار ا [ء‪،1988 ،‬ص‬
‫‪.95‬‬
‫ا "ول ر‪/<# :07(5‬ر )د ا ‪ N6‬ا "‪3‬ا‪ ,+‬وا‪W‬ورو=‪ 12 ,‬ا <ع ا ‪/‬ها‪1.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪.1954-1945‬‬

‫‪54-53 52-51 51-50 50-49 48-47 46-45‬‬ ‫ا‪d‬ر‬

‫‪1740‬‬ ‫‪1924‬‬ ‫‪1829‬‬ ‫‪2022‬‬ ‫‪1803‬‬ ‫ا @[ي ا‪W‬ورو=‪2023 ,‬‬
‫‪1969 1667 1739 1110 1091‬‬ ‫ا "‪3‬ا‪953 ,+‬‬
‫ا‪W‬ورو=‪48199 49915 47686 24793 43275 20232 ,‬‬ ‫ا'=ا‪1+‬‬
‫ا "‪3‬ا‪73328 59323 55666 11986 11192 10500 ,+‬‬

‫‪ ,‬ا "ول [‪  f‬أ‪ B.‬ا=اء ‪ ,‬ا ‪ (:/‬ا را‪ 1951-1950 1:‬أ` ‪) f‬د ا ‪N6‬‬
‫ا "‪3‬ا‪/ ,+‬ق )د ا ‪ N6‬ا‪W‬ورو=‪ 12 ,‬ا <‪/‬ر ا'=ا‪ ,? ،1+‬ه‪N‬ا ا <‪/‬ر  ‪6KX 8‬‬
‫&ا ر‪ / = .‬ا ‪p/‬ا‪ , 4 2 ،12‬أ=ء ا "‪3‬ا‪ (-4 ( ,+‬ا @} ا @‪/c‬ل )‪8‬‬
‫‪ 4‬را‪.:‬‬
‫‪-2‬ﺍﻝﺘﻌﻠﻴﻡ ﺍﻝﺜﺎﻨﻭﻱ‪:‬‬

‫ ( ?‪ ,‬ا ‪ (4‬ا ‪/.$‬ي ‪ ,) , 12‬ا ?ت ا ‪ 1‬أ`=‪ I‬ا ‪ (4‬ا'=ا‪)1+‬ا ارس‬
‫ا ‪ - =4‬ا ‪ ،(.‬و إ‪ .‬ه‪ /‬ا‪ EW‬أ`=‪ r. B‬ا'‪?.‬ش و ا ‪12 .-‬‬
‫‪` 1870/10/28‬ر ‪/:‬م ‪ ,‬ا @آ( ا ‪4‬م دو‪/5‬ن أ ‪ B &/= 8Q‬ا ‪4‬ه ا ‪=4‬‬
‫ا ‪ .‬ذات ا ‪/‬ى ا ‪/.$‬ي‪ ،‬و آن )د ا ‪ N6‬ا "‪3‬ا‪ YN-= ,+‬ا ‪4‬ه‪, N# 50‬‬
‫"‪/‬ع ‪N# 253‬ا 
| ه‪N‬ا ا ‪4‬د إ ‪/" , 21 8‬ع ‪ 434‬و ‪1890 12 20‬‬
‫و ‪.1900 12 11‬‬
‫‪ 1871 : 8@2‬آن ا ‪ -4‬ا ‪ 1=4‬ا ‪ ) 1.‬رة )‪3 :] ,‬ة ‪G‬ف )‪-‬‬
‫ ‪E‬ص ‪ < A=#‬ا ‪ .?4‬و آن ‪ bU/#‬وا‪E‬ر ا ‪ N6‬ا "‪3‬ا‪YN- ,+‬‬
‫ا ‪4‬ه ‪ ,‬ا‪cE‬ص ا ?‪ #‬ا ‪ .=4‬وا‪.‬ء ‪ N6#‬ه‪ YN‬ا ‪4‬ه ( ?‪G A[
 ,‬وط‬
‫) =ر  آن 
[‪G A‬وط "‪ ،"@c‬أو =‪ 84‬أ‪ E‬أن ا‪E‬ر ه]'ء ا ‪ N6‬آن‬
‫(‪ , 4 K2 
 *= ،‬ا ‪ q:/‬ا "‪3‬ا‪+‬ي دون ا ‪ q:/‬ا "هي أو ) ا س‬
‫وو‪@ r 2‬دة‪ .‬ه‪ YN‬ا ‪ K‬ه‪ 1‬ا ‪ A *4# 1‬ا'‪4:‬ر =@?( ‪ -45/‬ا'&)‪1‬‬
‫و ‪S#‬ه ا ‪ 12 1:‬ا "‪ .A‬و ه‪ YN‬ا ‪ :‬ا ‪'' 4‬ا'‪# , A# ( ''+.‬ه‪/‬ر ه‪YN‬‬
‫ا ‪4‬ه ‪= 2 ،‬أ )د ا ‪ N6‬ا ا‪ 12 ,E‬ه‪ YN‬ا ‪4‬ه )‪12 (Pensionnaires‬‬
‫ا'‪
.‬ض ‪ ،1880 4= `E‬وذ \  و ‪) b4X‬د ا ‪ ,4‬ا "‪3‬ا‪ ,+‬ا ‪N‬ي‬

‫‪1‬‬
‫‪) -‬ر ه‪6‬ل‪ ،‬ا &‪ A‬ا =‪ ،k‬ص‪.126‬‬
‫را‪ k2‬زوال ا ارس ا ‪ =4‬ا ‪ ،.‬ا ‪ [@# 1‬أ‪ ::‬ا ‪ N6‬إ ‪ 8‬ا ‪ 7‬ا ‪ ،/.$‬و‬
‫ه‪N‬ا = ‪` , (p‬ور ا ا‪ (:‬ا ‪ 12 4‬ه‪ YN‬ا ة = ‪N‬ات و ‪8) 1880 : N‬‬
‫ا‪.EW‬‬
‫و آن ا ‪ (4‬ا ‪/.$‬ي ‪ 12‬ا "‪3‬ا‪6S ,[ +‬ث ‪/.S‬ت ‪ 12‬ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪ `4‬و ‪<5‬‬
‫و =‪/?) ,‬ن و ‪4 4#‬ه و ]‪ p .,#7 ,:‬أن ه‪ YN‬ا ]‪:‬ت ا ‪ 4‬ا ‪/.$‬‬
‫آ‪=W I.‬ء ا‪W‬ور=‪/‬ن‪ ,7 12 ،‬آ‪/7 I.‬ظ ا "‪3‬ا‪: 12 .KX -2 ,+‬‬
‫)‪ (1873-1872‬ا‪) |
.‬د ا <‪6‬ب ا "‪3‬ا‪ /.$= ,+‬ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪ 154 , `4‬إ ‪8‬‬
‫‪ 1.84‬و ذ \ ‪W‬ن ‪ `2‬ا @ق ا "‪3‬ا‪ (4 = ,+‬ا ‪/.$‬ي ‪ (-<4‬ا ` ا' @ق‬
‫= "‪ ،4‬و ه‪ 8O '  /‬إ‪ A 56J‬ا ‪ :‬ا'‪4:‬ر ‪ (4‬ا‪W‬ه ‪?2 \ N ،1‬وا‬
‫‪/= (-? J 12‬ا‪ -<:‬إ=‪4‬ده( ‪ ,) +-.‬ا ‪ (4‬ا ‪ ،1 4‬ا ‪N‬ي ‪ 12‬ا @‪ ،‬آن‬
‫
‪=W cc‬ء ا ‪/pO‬ات و ا د و ا ‪6ER= ,4‬ص ‪ A‬ا'‪4:‬ر‪R2 .‬ن أآ‪$‬‬
‫ا ‪ ,4‬و ا ‪ (-.?R= ,N‬ا' @ق = ‪ (4‬ا ‪/.$‬ي آ‪/.‬ا ‪ ,‬أ=ء ''ا
م ا ? ى''‪ ،‬أي‬
‫ا ‪ N6‬ا @ر‪ , ,‬ا ‪6+4‬ت ا‪W‬ر‪:‬ا‪ ، J‬و ا ‪4‬وف أن ا‪T‬دارة ا ‪ .‬آ‪I.‬‬
‫‪@#‬ول آ =‪ |4‬ا ‪6+4‬ت ا "‪3‬ا‪ +‬ا ? ة ?‪/‬ن )ا ‪(?7 A<# 87 - /5‬‬
‫ا "ه ا ‪ ، 4G‬و آ‪ , \ N‬أ&* ‪/‬ازاة ا ‪S‬ات ا  ا ‪ -.?R= 1‬أن ‪  #‬ا ‪G‬آ*‬
‫ ‪..‬‬
‫و آن ‪G‬ر ا @?‪ /‬ا' ‪5 5 (Frank Chauveau) *Z‬ل أن ‪ '' :‬ه]'ء‬
‫ا ؤ‪:‬ء ا ‪4‬ب آ‪/.‬ا ‪@ ) `E  ,‬ون ‪S#‬ا أ‪ E‬أآ‪/<E $‬رة ‪ ،‬ه‪S# /‬‬
‫ا ا=<‪ ,‬ا ‪ ,N‬آ‪/.‬ا و?‪/./‬ن ‪4‬د‪  ,‬دا‪.2''+‬‬
‫و =‪ Q‬ا‪W‬ر‪5‬م ‪/‬ل ‪ 4:‬ا )‪) ,‬د ا ‪ ,/.$‬ا "‪3‬ا‪ 4= ,+‬ور ‪5‬ن )‪ 8‬ا'‪67‬ل‬
‫أي )م ‪ :1930‬أ‪...'' B.‬و ‪ 12‬ه‪ YN‬ا ]‪:‬ت آ‪ -‬آن )د ا ‪ N6‬ا ‪/7 ,.‬ا ‪1‬‬
‫‪?: , 11.000‬ن )ده( أ‪/ bc. , *5‬ن ‪) = ،.‬د ا ‪ N6‬ا "‪3‬ا‪,+‬‬
‫‪?: , q2 776‬ن )ده( ‪ B. -G 2 .3''.... ,6 E‬آ‪ ،\ N‬إ' أ‪}76 B.‬‬
‫ار‪#‬ع ‪ N6 (-‬ا "‪3‬ا‪ ,+‬ا=اء ‪ ,‬ا ‪ (:/‬ا را‪ 1951 -1950 1:‬إ' أن ا  ‬
‫‪ KX 8 #‬ر‪4= .‬د ا‪W‬ورو=‪4# ' i@= ,‬ى ‪ %10‬وه‪N‬ا  ‪  B@X/‬ا "ول‬
‫ا  ‪:1‬‬

‫‪  )-1‬ا در ‪/7‬ش‪ ،‬ا &‪ A‬ا =‪ ،k‬ص ‪.133‬‬

‫‪Merad(A) : Regards sur l’enseignement des Musulmans en Algérie 1880-1690.Juin-Juillet - 2‬‬
‫‪, 1963.p 605.‬‬
‫‪ -3‬أ=‪ 4: (:5 /‬ا‪# ،‬ر„ ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪3& ،12$‬ء ‪ ،3‬ص‪302‬‬
‫ا‪ :‬ول ر‪/<# :08 0‬ر )د ا ‪ N6‬ا "‪3‬ا‪ ,+‬وا‪W‬ورو=‪ 12 ,‬ا <‪/‬ر ا ‪/.$‬ي ‪12‬‬
‫ا <ع ا ‪/‬ها‪.19541-1945 1.‬‬
‫ا‪,:‬ا(ن‬ ‫ا‪L‬ورون‬ ‫ا'‪1‬ات‬
‫‪68‬‬ ‫‪2446‬‬ ‫‪1949-1948‬‬
‫‪90‬‬ ‫‪4646‬‬ ‫‪1950-1949‬‬
‫‪703‬‬ ‫‪7612‬‬ ‫‪1951-1950‬‬
‫‪839‬‬ ‫‪8075‬‬ ‫‪1952-1951‬‬
‫‪951‬‬ ‫‪8740‬‬ ‫‪1953-1952‬‬
‫‪1192‬‬ ‫‪9944‬‬ ‫‪1954-1953‬‬

‫وإذ آ‪ (4= I@: 5 .2 I.‬ا ‪ Q‬ا ‪ 12 =4‬ه‪ YN‬ا ارس‪R2 ،‬ن ا‪W‬هاف ‪# ,‬ر‪-‬‬
‫ه‪ Q -4& /‬ا
<ب ‪ q2‬و ‪-= r‬ف ‪/5 24‬ا)ه و=‪ ،-p6‬أي ‪ 24‬ا ?= ‪q2‬‬
‫و  ‪ 8) i4‬ا ه‪ G‬ه‪ /‬أ‪ B.‬إ ‪ 1938 p 8‬آن ‪#‬ر‪ r‬ا ‪ Q‬ا ‪ B= -4 =4‬إ ‪8‬‬
‫‪2‬‬
‫‪/4 ،,.2 ,4‬ن )دة =‪4‬رف ‪ c5.‬و=< ‪/7‬ل ا ‪ Q‬ا ‪.=4‬‬
‫و=‪ \ N‬آن ‪/2- .2 ::‬ن إ ‪ 8‬إ‪2‬اغ ا ‪ Q‬ا ‪/@ , =4‬اه ا'&)‪ 1‬وا ‪12$‬‬
‫‪ k@# c5‬ا'‪p‬اب‪ ،‬و‪ 12‬ا =* آن ا "‪3‬ا‪/+‬ن ‪N@#‬وه( ر‪ (4# 12 @  p‬أ=‪،(-+‬‬
‫‪/4 (-2‬ن &ا أن ‪ kJ‬ا @ وا'‪6:‬ل ' @‪ k‬إ' )‪ kJ ,‬ا ‪ ،(4‬و‪ 12‬ا =*‬
‫‪7‬ول ا م ا'‪4:‬ري ‪  # (#‬أ‪-156E‬ا ‪  :‬ا @[ر‪  -‬ر ‪)O - 6E ,‬‬
‫اه‪ (4 = B‬و ‪2/‬ء ‪ YN-‬ا
ا‪ 2‬وا‪W‬آ‪N‬و= ‪ 42‬إ ‪ |4= f2 8‬ا ارس ‪c4‬‬
‫ا "‪3‬ا‪+‬ي‪.‬‬

‫‪F -1‬ر ه‪4‬ل‪ ،‬ا‪ C‬ا‪،c/‬ص‪.120‬‬

‫‪GUEDJ ALIOU GASTON, L’enseignement indigène en Algérie au cours de la colonisation 2 -‬‬
‫‪1832-1962.France, Edition: des écrivains, 2000, p153.‬‬
 ‫‪- 3‬ﺍﻝﺘﻌﻠﻴﻡ ﺍﻝﻌﺎﻝﻲ‪:‬‬

‫ا ‪ (4‬ا ‪ 1 4‬ه‪ /‬ا‪3# -O EW‬ا وا‪ ,= @X‬ا‪W‬ور=‪ ,‬و ا "‪3‬ا‪ ،,+‬و ‪(# / 87‬‬
‫‪/ 5‬ل =‪ |4‬ا "‪3‬ا‪ 12 ,+‬ا "‪  B? 4‬و أ‪ B.‬ا‪ 
*4:‬أ‪p‬اض ‪E ،4‬‬
‫ا‪T‬دارة ا ‪ .‬ا'‪4:‬ر‪ ،‬و د * ذ \ إ‪G.‬ؤه ‪4‬ه 
‪ I@# cc‬إ‪O‬ا‪*$ -2‬‬
‫‪ -4‬ا @‪/‬ث ا ‪@c‬او و ‪ -4‬ا را‪:‬ت ا ‪ 5G‬ا ‪ 1‬آن ‪  -Xp‬ا‪T‬دارة =
‪b‬‬
‫ا ‪/4‬ت ا
` =?* <‪ ،‬و 
‪ b‬أ‪ ،-G)  :‬و‪ -2S‬و ‪ #‬ه و ‪/.‬ذج‬
‫‪?#‬ه‪ , ,? ،‬ا <ة )‪ <= -‬أ‪ *-:‬و ‪N-‬ا ?‪ ,‬ا) ر ر‪ :‬ا <‬
‫‪ 1857‬أول @و  ‪ 12‬ا ‪ (4‬ا ‪ ،1 4‬إ' أ‪?@ I= -.‬ة ‪ * 5 ,‬ا ‪) ,.‬ا ا *‬
‫&ا ‪ ,‬ا "‪3‬ا‪ = (- f: , ,+‬را‪ ،-2 :‬و ه( أو ‪ \K‬ا ‪2/# ,N‬ت ‪|4= (-2‬‬
‫ا ‪G‬وط أه‪ -‬أن آ‪/.‬ا ‪ 5‬در‪/:‬ا ‪ 12‬آ‪ … /‬ا "‪3‬ا‪ ، +‬أو ‪ 12‬ارس ‪ 8) ،.2 12‬أن‬
‫‪/4‬ا ‪ 12 4= 2‬ا‪W‬و‪:‬ط ا ‪ ،‬و ‪N-‬ا و =@?( ‪ ,? (-/?#‬ا ‪/‬ل أ‪/ (-.‬ا أ‪ J‬ء‬
‫= ‪ 84‬ا ‪ ? f@c‬إ‪) .‬ي أ‪ J‬ء‪2 ،‬ا @  ا ‪ @c‬ا ‪3‬ر ا ‪ 1‬آ‪I.‬‬
‫‪ -G4#‬ا "‪3‬ا‪N.; +‬اك ‪ ".‬ا @وب و ا "‪ *-‬و ا  ا‪G.‬ر ا‪W‬و=‪ K‬و ا‪W‬اض‪2 ،‬‬
‫اه‪ ,/?= .2 I‬ه]'ء @&‪ -‬إ ‪ ،(-‬و ‪/<# 1879 12‬رت و ر‪ :‬ا < و أ‪G.‬ت‬
‫ارس ) أ‪E‬ى ‪ - 4=#‬آ ‪  c‬و ا ‪3‬ء و ا ‪/‬اد ا <  و ‪p‬ه‪ ،‬إ‪N- 2X‬ا‬
‫‪ I@2‬ارس أ‪E‬ى آ{داب و ا @‪/‬ق و ا ‪/4‬م و ا ر„ '‪.7‬‬
‫ ( @‪ (4 = k‬ا ‪ \# 12 ،1 4‬ا وف )د ‪N‬آ ‪ ,‬ا <  ا "‪3‬ا‪ ,+‬و ( @ث‬
‫ذ \ ‪/:‬ى ‪ 12‬و‪ .E I5‬آ‪  J c7 I.‬ا‪W‬ه ‪ r:# N ،1‬ا ارس ا ‪ 4‬ا ‪S6$‬‬
‫‪  12‬ا "‪3‬ا‪ (1879) +‬إ ‪# 8‬ر„ ‪ -5#‬إ ‪ ،(1909) 4& 8‬رد‪& K‬ا‪i@= ،‬‬
‫‪-O 8)  J 19 *c@#‬دة ‪ 12‬ا ‪ Q‬ا ‪ =4‬و ‪ 12 02‬ا ‪ Q‬ا = و ‪8) 06 *c@#‬‬
‫‪-O‬دة ‪ 12 r.‬ا @‪/‬ق و ‪
#‬ج ` ‪ 1‬وا‪ 7‬و ‪ =5‬وا‪7‬ة ‪ ,‬ا ر& ا ‪ .$‬و ‪*c@#‬‬
‫‪-O 8)  J 11‬دة ‪/) 12‬اد ا ‪3‬ء و ا ?ء و ا ‪ (&/ /‬و ( @‪ *c‬أ‪8) 7‬‬
‫‪1‬‬
‫‪-O‬دة ‪ 12 r.‬ا ‪/4‬م و ' ‪ 12‬ا{داب‪.‬‬

‫‪ ، 12= 1p -1‬ا &‪ A‬ا =‪ ،k‬ص‪. 29 .‬‬

‫ا‪ :‬ول ر‪/<# 1:09 0‬ر )د ا <  ا "‪3‬ا‪ 12 ,+‬ا "‪ 4‬ا "‪3‬ا‪12 +‬‬
‫ا ة  =‪.1950-1874 ,‬‬
‫ا‪-d‬‬ ‫& د ا‪ & -d‬د ا‪ -' -d‬ا‪-' -d‬‬ ‫ا'‪1‬ات‬
‫ا‪L‬ورو‬ ‫ا‪L‬ورو ا‪,:‬ا(‬ ‫ا‪,:‬ا(‬
‫‪96.5‬‬ ‫‪3.5‬‬ ‫‪60‬‬ ‫‪2‬‬ ‫‪1874‬‬
‫‪99‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪585‬‬ ‫‪6‬‬ ‫‪1884‬‬
‫‪96.6‬‬ ‫‪3.4‬‬ ‫‪1351‬‬ ‫‪47‬‬ ‫‪1921-1920‬‬
‫‪96‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1757‬‬ ‫‪72‬‬ ‫‪1928-1927‬‬
‫‪96‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪1794‬‬ ‫‪76‬‬ ‫‪1930-1929‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪-‬‬ ‫‪2394‬‬ ‫‪102‬‬ ‫‪1936-1935‬‬
‫‪94.7‬‬ ‫‪5.3‬‬ ‫‪2099‬‬ ‫‪112‬‬ ‫‪1938-1937‬‬
‫‪95.3‬‬ ‫‪4.7‬‬ ‫‪1777‬‬ ‫‪89‬‬ ‫‪1940-1939‬‬
‫‪95.6‬‬ ‫‪4.4‬‬ ‫‪3068‬‬ ‫‪144‬‬ ‫‪1943-1942‬‬
‫‪92.8‬‬ ‫‪7.2‬‬ ‫‪4618‬‬ ‫‪360‬‬ ‫‪1946-1945‬‬
‫‪94.3‬‬ ‫‪5.7‬‬ ‫‪4295‬‬ ‫‪263‬‬ ‫‪1948-1947‬‬

‫‪93‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪4685‬‬ ‫‪347‬‬ ‫‪1950-1949‬‬

‫[‪6E ,  f‬ل ا "ول ا   ا [‪& K‬ا ‪4‬د ا <  ا "‪3‬ا‪ 12 ,+‬ا "‪4‬‬
‫ر‪W= .‬ورو=‪ ,‬و‪/4‬د ذ \ إ ‪ 8‬ا‪T‬هل ا ‪ 12 (4 . 4‬ا ‪ 7‬ا ‪c5 /.$‬‬
‫&‪ *4‬ا "‪3‬ا‪/-" ,+‬ن ‪ /@.‬ا ‪ (4‬ا ‪4=T 1-‬ده( )‪ ,‬ا را‪:‬ت ا ‪ ،4‬وذ \ =‪-‬ف‬
‫‪/-U A‬ر ‪ $  J‬ذات ا‪"#‬هت ‪4‬ر‪ A X‬ا ‪ :‬ا ‪ .‬وه?‪N‬ا ‪ *#‬ا "‪/‬ة‬
‫ا ‪ ,= 2$‬ا "‪4 S ,4‬ن   ‪ *G2‬و)"‪ 3‬ا "‪ A‬ا "‪3‬ا‪+‬ي )‪ ,‬ا @ق‬
‫= "‪ A‬ا ‪. 1.‬‬
‫أ إذا ‪ = 5‬ر‪) ,= .‬د ا <  ا "‪3‬ا‪ 4& 12 ,+‬ا "‪3‬ا‪: +‬‬
‫‪ 12 1950/1949‬ا ‪'4‬ت ا ‪6$‬ث ‪ 2‬آ‪ 8) I.‬ا @‪ /‬ا  ‪:1‬‬

‫‪GUEDJ ALIOU GASTON, Op, Cit, p 162. 1 -‬‬

 ‫‪1‬‬
‫ ول ر‪) :10 0‬د ‪  J‬ا ‪'4‬ت ا ‪6$‬ث ="‪ 4‬ا "‪3‬ا‪.+‬‬
‫& ‪1d1'0‬‬ ‫& وهان‬ ‫& ا‪,:‬ا(‬
‫‪6‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪13‬‬ ‫ا‪x‬داب‬
‫‪9‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪16‬‬ ‫ام‬
‫‪40‬‬ ‫‪30‬‬ ‫‪63‬‬ ‫اق‬
‫‪14‬‬ ‫‪7‬‬ ‫‪23‬‬ ‫ا‪
d‬‬
‫‪5‬‬ ‫‪8‬‬ ‫‪4‬‬ ‫‪30‬ت‬
‫‪10‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪10‬‬ ‫ا ‬
‫‪-‬‬ ‫‪1‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪
/‬ا‪1 L‬ن‬
‫‪14‬‬ ‫‪10‬‬ ‫‪11‬‬ ‫‪ Q‬ا را ت ا‪3 y‬‬
‫‪98‬‬ ‫‪71‬‬ ‫‪143‬‬ ‫ا‪:‬ع‬
‫‪31.42‬‬ ‫‪22.75‬‬ ‫‪45.83‬‬ ‫ا  ‪%‬‬

‫‪6E , }76‬ل ا "ول ا‪

.‬ض )د ‪  )  J‬وهان ر‪ ،, 4 = .‬و‪/4‬د ذ \‬
‫إ ‪ E# 8‬و=‪q‬ء ) إ‪G.‬ء ا ارس =‪  4‬وهان‪.‬‬
‫"‪ ،k :   8‬أن ا رس ا @ود ا ‪N‬ي ‪ B7‬ا ر‪ :‬ا ‪ ،.‬وا ‪N‬ي آ‪I.‬‬
‫ ‪ ،- & …+. B‬أ‪5 I S‬ر‪ 
. ,/?# 8) -#‬ذات ‪/‬ى )ل أ‪$‬ل @ =‪7‬ل‪،‬‬
‫‪72‬ت ) س‪ ،‬د‪4: .‬ان‪ ،‬و‪p‬ه(‪.‬‬
‫و=‪ }76. \ N‬أن أ‪ 7‬ا‪W‬هاف ا ‪7 1‬د‪ -#‬ا ر‪ :‬ا ‪ ،k@# 5 .‬و)‪ |. 8‬ذ \‬
‫‪ \ -2‬هف ‪ ،B@# -) 4# 1.S‬وه‪ (4# /‬ا ‪  . I= i7 (4‬ا رس &‬
‫@ودة‪ 12 .‬ا ة  =‪ @ 1954- 1919 ,‬ازدد ‪'4‬ت ا ‪ (4‬ر‪ (p‬ا‪-X
.‬‬
‫‪ i7‬ا‪K2 I)<:‬ت ‪ , 5‬ا <  ا ‪ 8<:/‬إر‪:‬ل أ=‪ -+‬إ ‪ 8‬ا "‪ ،4‬وآ‪ I.‬أ‪(-67‬‬
‫أن ‪/@ c‬ا ‪ 12 ,U/‬ا و  أو )‪ 8‬ا‪ *5W‬ر‪/:‬ن )‪ 8‬ذو‪3& (-‬ءا ‪ ,‬ا < ‪-‬‬
‫آن ذ \ =<‪4G ،‬ه( =‪N‬ا‪/) 4= (-#‬د ‪ , /J‬ا'‪67‬ل ا ‪ 1.‬ا ‪N‬ي ‪, (-7‬‬
‫ه‪N‬ا ا ‪/4G‬ر‪ ،‬وأدى ه‪N‬ا ا ‪ (4‬إ ‪/-U 8‬ر ‪ , K2‬أ`@ب ا ‪ ,-‬ا @ة آ @‪ ,‬وا‪ JW‬ء‬
‫‪2‬‬
‫و‪p‬ه(‪.‬‬
‫ور‪ (p‬أن ا ‪ (- ( (4‬إ' ‪& <= 
. *?G# 12‬ا ‪  ) 12‬وهان‪ ،‬إ' أن ‪(U4#‬‬
‫دوره ا  ‪]. 4" 1‬آ أن ا   ' ‪ ." = k4#‬ا ?‪ i7 , 1‬ار‪#‬ع )د‬

‫‪P168. 1 -IBID,‬‬

‫‪ ،&/ R --2‬ا‪ C‬ا‪ ،c/‬ص‪39 .‬‬

‫ا ‪ ،,4‬وا‪G.‬ره( دا‪ *E‬ا "‪ ،A‬إ‪ .‬ا @ ه‪ 1‬أن ا ‪   (4‬آ وه‪ 1‬ى‬
‫و)‪ 1‬ه‪ YN‬ا ‪ K‬وار ا‪$‬ل أ)[‪ ( -+‬وا'‪"#‬هت ا ? ا @‪.$‬‬
‫ ( @‪ k‬ا
<ب ا ‪ 1:‬ا ‪/7 1.‬ل ا ‪ 12 (4‬ا "‪3‬ا‪ +‬ا‪W‬هاف ا ‪ 1‬و) =@‪ -‬أي‬
‫‪ (4#‬ا ‪ ،(4‬و‪3& 
. ,/?#‬ا‪ ,) 6[2 ،. +‬ا‪/W‬ال ا ‪3‬هة ا 
‪،B cc‬‬
‫ "‪ =/4` …. 4‬ا @ث )‪ ,‬و&‪/‬د إرادة ‪Š 7‬دارة ا'‪4:‬ر ‪/<# 12‬‬
‫ا ‪ (4‬ا ‪J‰ -&/‬ل ا "‪3‬ا‪ * : 842 .,+‬ا ‪$‬ل‪ ،‬أآت إ`‪76‬ت ‪ 1944‬أن ا ‪-‬ف‬
‫ا ‪" 12 8E/‬ل ‪ 2/#‬ا ‪/ (4‬ن و‪ +‬أ ‪3& b‬ا‪+‬ي ' ?‪ B@# ,‬إ' )‪8‬‬
‫‪1‬‬
‫ا ‪/‬ى ا ‪ 4‬و‪6E‬ل ‪.: 20‬‬
‫ه?‪N‬ا ‪ ".‬ا‪76`T‬ت ا <‪ 7/‬ا ‪ # 1‬ا‪T‬دارة ا'‪4:‬ر ‪6E -@#‬ل ‪( ،:20‬‬
‫‪ ,4= NE#‬ا') ر ار‪#‬ع )د ا‪JW‬ل ا "‪3‬ا‪6E ,+‬ل ‪ \#‬ا ة ا <‪ ،/‬و=‪8  \ N‬‬
‫ا @* ا ح &‪ +3‬و‪42 p‬ل‪.‬‬
‫أ ذا أ=ى ه]'ء ا ]و ‪6E , ,‬ل ‪ , .:#‬ا ‪/‬ا‪ ,.‬اه = ‪B.‰2 ،(4 = Q‬‬
‫‪ *) *?G‬ه وا‪p‬اب‪ - 2 ،‬ا ‪]# 2$‬دي إ ‪ 8‬ه ‪ ::‬دا‪*. *-  ،+‬‬
‫ا ‪  :‬ا ?‪  ./ /‬ا ‪ .2  := S AXE *& ,/?# 12 $‬ا @[ر‪ ،‬آ أن‬
‫ا ‪ (4‬ا'=ا‪.= - f 1+‬ء ا ‪ N6‬ا‪W‬ذآء ا  ‪ ,-‬وا ‪?2W= ,S‬ر وا (‬
‫ا ‪ .‬وه‪N‬ا  ‪ /# 12 3‬ا ‪/‬ذ ا'‪4:‬ري‪ ،‬و=‪ \ N‬آ‪ K-# ) I.‬ا 
‬
‫ا "‪3‬ا‪ ,= , +‬ا‪W‬هاف ا'‪:‬ا‪.B "#‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- G.G.A, Commission Chargée D’Etablir Un Programme De Reformes Politiques, Sociales Et Economiques‬‬
‫‪en Faveur des Musulmans Français D’Algérie, T2, 1944, P 111.‬‬
 ‫‪ / 4‬اه ا ا'‪: Les Medersas:‬‬
‫  )‪ I‬ا‪T‬دارة ا ‪= N .‬ا ا'‪67‬ل‪ 8) ،‬ا‪[E‬ع و ا‪  5‬ا ارس‬
‫ا ‪ =4‬ا ‪ ،‬و ا @ ‪ S# ,‬ا ‪ (4‬ا ;‪ 1.‬و ‪ 8) - /c7‬و'ء ر&ل ا ‪\ N ،,‬‬
‫أ‪6S I:‬ث ارس إ‪ 12 /?7 6:‬آ* ‪ <5 ,‬وا "‪3‬ا‪ +‬و‪#‬ن ‪:‬‬
‫‪ 1،1850‬وا ‪ 1‬أ‪G.‬ت =‪/: &/‬م ‪ ،1850   : 30‬وأ) ‪= -#‬ارات‬
‫ا @آ( ا ‪4‬م ‪ 7‬ا ‪/‬ار„ ا   ‪ 18 :‬رس ‪ ،1905‬و‪/& 24‬ان ‪ ،1907‬و ‪/& 11‬ان‬
‫‪/<# (S .1913‬رت إ ‪# 1951 p 8‬ر„ ‪ - /@#‬إ ‪. 8‬م ا ‪/.$‬ت)ا ‪ -/?.‬ن‬
‫‪2‬‬
‫‪.(Franco-Musulman‬‬
‫‪ 12‬ا‪ *`W‬آن ا ‪-‬ف ‪ ,‬ه‪ YN‬ا ارس ا ‪3‬دو& )ا ‪ (4‬آن = ‪ .‬و ا ‪ (=4‬‬
‫ا‪T‬دارة =‪/)W‬ان و ا ]‪ ,J‬ا ‪@# ,N‬ج إ ‪W= -#56) 12 (-‬ه ‪ , 1‬ا ?ن‪`E ،‬‬
‫‪ ,& = k4 2‬و ر&ل ا ‪-1) ,‬أم( و ‪[5‬ء ا ‪4‬ا  ا'‪/)) 6:‬ن‪) ،‬دل‪-‬‬
‫أوآ*‪ ،‬أ‪ ،(1X5 ،p‬و ا ر‪ Q = ,:‬ا ‪ c 2 .=4‬آن ‪ 2/#‬أ)‪/‬ان ‪// , 42‬ن‬
‫=‪ U/‬ا ‪ ,= *`/‬ا‪T‬دارة ا ‪ .‬و ا ?ن ا‪W‬ه ‪= ،1‬وره( ا م =‪ U/‬ا ‪J:/‬‬
‫‪3‬‬
‫=‪ ,‬ا ‪ 2$‬ا ‪ .‬و ‪ 2S‬ا "‪3‬ا‪ ,+‬ا ‪-=4‬ا‪.6:T‬‬
‫و و‪/: k2‬م ‪ 23‬رس ‪ 1895‬أد‪ .2 IE‬إ`‪76‬ت )‪ 8‬ا ارس ا‪6:T‬‬
‫ا @?‪7 i7 /‬دت ة ا را‪= -= :‬ر=‪/: A‬ات =‪ 4‬أن آ‪6S I.‬ث ‪/:‬ات وأ‪I:‬‬
‫=‪ (5 -‬را‪ :‬ا ‪ 4‬ة ا را‪: B= :‬ن‪ ،‬و ?‪ `4 q2 c
 B‬ا ‪-2 k$# 1‬‬
‫ا‪T‬دارة ا ‪ .‬و‪ ،- -+'/= 4G#‬آ‪/ /: (-./‬ن ` ‪ 12 :7‬ا [ء‬
‫ا‪ 4،16:T‬و
 ‪ -‬أن ه‪ YN‬ا ر‪ " :‬ر‪# :‬ن " آ‪/# 1900 4=  I.‬م‬
‫=ور هم آ‪126(`4‬ة د ‪ 12‬ا "‪3‬ا‪ +‬آ‪ I./‬د‪42‬ت ‪ ,‬ا <  ا ‪2$ = ,4 G‬‬
‫ا ‪ =4‬ا‪ ،6:T‬ا ‪/4 = ,‬م و ا ‪ Q‬و  دئ ا ‪/.‬ن‪.‬‬
‫و‪ Yّ/. 5‬أ  =ل  ر‪# :‬ن =ار رس ‪ 1905‬ا ‪N‬ي ‪2‬ض إ&اءات &ة‬
‫)‪ 8‬أ‪N#:‬ة ا ر‪ ،:‬ورأى أن ا ‪-‬ف ‪ -‬ه‪
# $ 
. *?G# /‬ج ‪ ,‬ا ارس‬
‫ا‪ 6:T‬ا @?‪ ،/‬أي ‪ /
. K2 *?G#‬و‪5‬د‪ …. 2 .‬ا ‪ 14‬ا ‪ r?4 4‬ا ‪Q‬‬
‫إذ ‪#‬ر ‪#‬ر‪/ r‬اد ا ‪/.‬ن و ا‪W‬دب ا ‪ ،1=4‬ا ‪ ،B‬و)( ا ?‪6‬م‪ 12 ،‬ا ‪7‬‬
‫ا‪W‬و ‪ (S (1863-1850)8‬أ) ا  ‪/@ 12‬ى ا ‪ :1863 ….‬ا @‪ /‬و ا‪W‬دب‪،‬‬
‫ا ‪/.‬ن و ا ‪ () ،B‬ا ?‪6‬م ا ‪ Q‬ا ‪ ،.‬ا @ب‪ ،‬ا ‪ 4= .:-‬ة ‪c5‬ة ‪ Q# (#‬دة‬
‫)( ا ?‪6‬م =دة ا ‪/.‬ن ا‪ 16:T‬و د‪ 1#‬ا "‪Q‬ا‪ 2‬و ا ر„‪ ,7 12 .‬آن ا ‪ B‬و ا ‪Q‬‬
‫‪Masse (H) , Les études Arabes en Algérie 1830- 1930, In R.A, n°74, 1933, P232.-1‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Ibid, 1907, p 182.‬‬
‫‪ F -3‬ن‪ ،‬ا'ر‪&,‬ن‪! IF ،
 & ! :‬آ ا
‪A‬ث ا‪ &/.‬وا{‪  / &G‬وا
‪A‬ث  ا?‪ +U‬د ا‪ I! &
+‬أ‪%‬‬
‫ا‪/ &+‬ا‪ ،‬ا^ ا?‪ 9 :&F+‬اا و! ‪ /'! 
+5! ،‬اهة‪ ،2005 ،‬ص ‪.567‬‬
‫‪ -4‬ﺇﺒﺭﺍﻫﻴﻡ ﻤﻬﺩﻴﺩ‪ ،‬ﺍﻝﻤﺜﻘﻔﻭﻥ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﻭﻥ ﻓﻲ ﻋﻤﺎﻝﺔ ﻭﻫﺭﺍﻥ ﺨﻼل ﺍﻝﺤﻘﺒﺔ ﺍﻝﻜﻭﻝﻭﻨﻴﺎﻝﻴﺔ)‪)،(1912-1850‬ﻤﻨﺸﻭﺭﺍﺕ ﺩﺍﺭ ﺍﻷﺩﻴﺏ‪،‬‬
‫ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪ ،(2006،‬ﺹ ‪.36‬‬
‫ا ‪ , =4‬ا ‪/‬اد ا @‪/‬ذة )‪ 8‬أآ  ‪ ,X c7‬ا ا… ا ‪ .4‬ا‪ 2X‬ا ‪ 8‬إد‪E‬ل‬
‫‪/‬اد ا ‪ Q‬و ا @[رة ا ‪ ، .‬ا ‪ 1‬آ‪-# I.‬ف إ ‪  8‬ا ر‪W 1:‬دوات ‪f# 24‬‬
‫ ‪ = B‬م =‪ 8) B+U/‬أ‪ ,7‬و&‪ A" = k4 2 r B‬ا‪W‬ه ‪ 1‬ا ‪12 ,‬‬
‫ا ?‪'" , $‬ت ا @ة ذات ا ‪4 = 564‬ا  و ا‪/7W‬ال ا ‪) c
G‬زواج‪ ،‬ارث‪ ،‬و آ* ‬
‫‪ 4 = k4‬دات( ‪ U/= k4 2 87 *= ،@2‬ا ‪ ,= *`/‬ا'دارة ا'‪4:‬ر‬
‫‪1‬‬
‫و ا‪W‬ه ‪. ،1‬ه\ )‪ ,‬ا‪.‬ج ا ر‪ 1:‬دا‪ *E‬ا ‪ 2$‬ا ‪.=Q‬‬
‫إ' أن ا ارس ا‪ 6:T‬ا @?‪# 12 IG2 /‬د ا‪W‬هاف ا'‪4:‬ر و&‪ A‬ر‪1:‬‬
‫ه‪N‬ا ا ‪6E" :6+5 *G‬ل )‪ 4# ( ،: ,G‬ا &‪/‬از ‪ *:#‬أ=‪ -+‬إ ‪ 8‬ا ر‪:‬‬
‫ا‪= 6:T‬ن ‪ 8. @ `2‬أ‪J‬ل ‪2‬اء ه‪ (-‬ه‪ ,@# /‬و‪ (-4X‬ا دي و‪,#‬‬
‫‪2‬‬
‫ ‪"(-‬‬
‫)‪ 8‬ا ‪/4‬م ‪R2‬ن ‪  J ,/?# 4 J‬ا ر‪ :‬ا‪ I4& ،6:T‬أ‪/ (- p‬ن إ ‪8‬‬
‫ا [ء ا‪ 12 16:T‬ا ‪ I5/‬ا ‪N‬ي ا‪E‬ر =‪ (4# (-[4‬ا ‪ Q‬ا ‪ (-<:/2 ،=4‬ا'&)‪1‬‬
‫‪ G‬إ ‪ 8‬أن أ‪ (- p‬آ‪/.‬ا ‪ ,‬أ`‪/‬ل ا&) ‪/‬ا‪ 4X‬ر أو ‪ ,‬أ=ء ا ن ا ا‪E‬‬
‫ا ‪Qc‬ة‪ ،‬وأ‪ (- 5‬آ‪/.‬ا ‪ ,‬أ=ء ا ‪6+4‬ت ا @[ ا ‪ ،‬و‪ A‬ذ \ ى ‪Kd‬‬
‫ا‪ZL‬ف أ‪ (-.‬آ‪/.‬ا و=?* ‪ )/X/‬أآ‪ , 24 $‬ا "‪3‬ا‪/W= ,+‬ر ا ‪ = 4‬اث‬
‫ا ‪/: 1=4‬اء ا‪W‬د=‪ 1‬أو ا ‪ 3.B 1./.‬و ءل )‪ 1"E c ,‬ر‪# :‬ن‬
‫ا ء ا ‪ ( ,N‬ر‪/:‬ا ا‪T‬دارة و أن ر‪ b+U/ (-[2‬ا ‪/4 :‬د إ ‪S# 8‬ه( = @آ‬
‫ا‪ 12 76`T‬ا ‪G‬ق و=‪ (-2 \ N‬أ)اء ‪ ..2‬وى ) &ن أ‪/5 (-.‬ا أآ‪, $‬‬
‫‪4‬‬
‫ا‪
26 (:‬ر = ‪ *$ ,J/ Y/5‬ا ‪ +5 1< 4‬ا ‪ '/‬ا
‪.‬‬
‫  آن ‪ /"E‬ا ر‪ :‬ا‪/ 6:T‬ا&‪ b
 12 ,‬ا رات ا ‪ :‬و‪ A‬ذ \ آن‬
‫ ‪G. (-‬ط ‪7 12  4‬آ ا‪c.‬ر ا @ت ا ا‪/) U/ ,: ,= ,2 ،J‬‬
‫‪/‬ن إ ‪ 8‬ذ \ ا @‪3‬ب آ &ء ‪# 12‬ر ‪ @c‬ا'‪64:‬ت ا ‪R2 .‬ن ا <ت‬
‫ا'‪4:‬ر و‪5 k2‬ار ‪ 19‬أآ‪ 1949 =/‬ا ‪N‬ي ‪J 8) .‬ده( ‪ (-) ` ,‬أو‬
‫‪5‬‬
‫‪ Q#‬أآ‪ ,‬ا ‪/ (- 4# ". .R2 ،*4‬ن إ ‪ 8‬ر‪# :‬ن‪.‬‬

‫‪' F -1‬رن‪ ، ،‬ا'ر‪&,‬ن‪ ،

 & ! :‬ا‪ c
, C‬ذآ‪ ،T‬ص ‪.568‬‬

‫‪Lacheraf (M), Des Noms et des Lieus, Mémoires d’une Algérie Oubliée, Ed casbah, Alger, 1998, p -3‬‬
‫‪297.‬‬
‫‪ F -4‬ن‪ ،‬ا‪ C‬ا‪ ،c/‬ص ‪568‬‬
‫‪ F -5‬ن‪ ،‬ا‪ c
, C‬ذآ‪ ،T‬ص ‪.574‬‬
‫آ‪-# .2 I.‬ف ‪ ,‬وراء ا ‪ , *& *?G# (4‬ا "‪3‬ا‪ : ,+‬ا‪"#‬ه‪ -#‬و
م‬
‫أها‪ -2‬ا'&) وا ‪ :‬وا ‪ ،‬و=‪/?# \ N‬ن ‪5‬درة )‪?# B&/# 8‬ه( ورأ‪(-‬‬
‫ا ‪ -&/‬ا ‪.# 1‬‬
‫وه?‪N‬ا ي أ=‪ /‬ا ‪ 4: (:‬ا أن ه‪ YN‬ا ارس ‪ 5‬أدت ‪E‬ت آ ة ‪ ،.‬ر= أآ‪$‬‬
‫‪ E ,‬ا ‪ 2$‬ا ‪ – =4‬ا‪ ،6:T‬ر‪ (p‬ا‪ A=<= -#‬ا‪6:T‬م و ا ‪4‬و=‪R2 ،‬ن آ‪(-./‬‬
‫‪ 1U/‬ا‪T‬دارة ا ‪ (-4& .‬دو ‪ 4 # 12‬و ‪/[E‬ع ‪
 (2 ...." .-‬ج )ء ا ‪B‬‬
‫ا‪ 16:T‬و ' ‪ 12‬ا ‪ Q‬ا ‪5 =4‬درون )‪ ‰ 8‬ا اغ ا ‪N‬ي ‪#‬آ‪ B‬ا "* ا ( ='‪.‬اض‬
‫و ا ‪"-‬ة ‪...‬آ أن ‪ N6#‬ا ارس ا ‪ ،)G‬و ‪) “= 5‬ه ‪ .5‬آ‪/4< ( ،6‬ا‬
‫‪) 2‬ء ا ‪ ./3‬أو ا و‪ ,‬أو ا‪W‬زه ‪ 12‬ا‪W‬دب و ا ‪ Q‬و ا ‪ 7/‬و ا ‪ B‬و ‪7‬آ‬
‫ا  ‪ ،b‬ر‪ (p‬أن ‪@c#‬ت =‪ |4‬ا ‪ ,.‬ا‪W‬و ‪ - (- .8‬أن ا ‪-‬ف ‪ ,‬إ‪ -+G.‬و‬
‫إ`‪ -#76‬ه‪ /‬ا @‪/c‬ل إ ‪ 8‬ه‪ YN‬ا " "‪ 1.‬و ‪ ,= , *4‬أه( ا‪)W‬ل ا ‪5 1‬م ا ‪|4‬‬
‫‪ , ,?# , ،(-‬ا ‪/`/‬ل إ ‪ 8‬ا "‪ ،4‬ه‪ /‬ا ‪ *?G# 8) *4‬را=< =‪ ,‬ا ‪/.‬ن‬
‫ا ‪ 1.‬و ا ‪/.‬ن ا‪/5 k < ،16:T‬ا) ا ‪/.‬ن ا ‪ A 1.‬ا)ة  دئ ا‪6:T‬م‪.2‬‬

‫ ?‪ ,‬ر‪ (p‬ه‪N‬ا‪ I@:  ،‬ه‪ YN‬ا ر‪ 5# k@= -=6< :‬ا&)‪ ،‬و‪/‬ى‬
‫ا‪c5‬دي ‪ ,) 6[2 ،, 4‬ا ‪/‬ى ا ‪ ،14‬و ‪ 87‬ا‪ 156EW‬ا ‪6E , -# 1‬ل‬
‫=‪ |4‬ا ‪2c‬ت و ا ‪/‬آت ا @[ر‪ ,? ،‬و ‪ 7‬درا‪ r. :‬ا ] ‪ b‬ه‪N‬ا‪*`/# ،‬‬
‫إ ‪ 24 8‬أ‪ *? f ,? ( B.‬ا "‪3‬ا‪ 12 *" ,+‬ه‪ YN‬ا ر‪ *= ،:‬آن ‪q2 f‬‬
‫‪ ,‬آن ‪ 1‬إ ‪ |4= 8‬ا ‪K‬ت ذات ا ‪3‬ات ا
`‪ 1 , f ,? (2 ،‬إ ‪8‬‬
‫ا <  ا ‪/-‬رة و ' ‪ 1 , 87‬إ ‪ 8‬آ ر ا "ر أو ا ‪6‬ك‪ ،‬و ‪,N f ( `E‬‬
‫‪/‬ن إ ‪ 8‬ا ")ت ا  ذات ا ‪ 2$‬ا ‪– =4‬ا‪ ،6:T‬إ‪ .‬آن ‪) 2 *" ,‬ا‬
‫أو ‪ \K‬ا ‪ (-/?# (?@= ,N‬و أ`‪ (-‬ا "‪Q‬ا‪ , , 5 12‬ا "‪ A‬ا ‪ ,NE; ،1.‬و  ‪,‬‬
‫ ‪ B2$‬وأ‪?2‬ر‪.Y‬‬
‫? ‪ 12‬ا‪ ،EW‬أن ‪ ….‬أن ‪/‬ا‪ b5‬ا ر‪ ,:‬آ‪ b4[= (# I.‬ا "أة و ا‪ `W‬‬
‫ا ? إزاء ا ‪ 4&) ,+4‬ا ‪4‬ء ا ‪ ،(,‬ه( ا ‪ ,N‬آ‪/.‬ا ون ا ‪ 8‬أ‪(-.‬‬
‫آ‪ 1$‬ا @‪/4 c‬ن =` ‪/5‬ي ى ‪/‬ا‪ (-J‬ا ‪  = ,‬ه‪ YN‬ا
` = ‪N‬ات‪.‬‬
‫‪/7‬ن أ‪ (-.‬آ‪/‬ذج ي =‪ B) A" 12 B‬أن  ‪ 12‬ا ‪2/‬ء ‪N‬ا‪r. 12 B#‬‬
‫ا ‪ I5/‬ا ‪N‬ي )‪ B‬أن ‪/‬م =‪ ([-‬ه ‪& 2S‬ة أآ‪  42 $‬و ‪ 12‬و‪8) ( AX‬‬
‫و&‪ B‬ا
‪/c‬ص =?‪ B./‬و‪<: AX‬ة ا‪4:‬ر‪.‬‬
‫‪ 2‬ر‪/:‬ن ( ?‪/‬ا ‪ k@# ,‬ه‪N‬ا ا <‪/‬ح ‪ ،‬ا‪
.‬ا‪ (-J‬أو )‪ 8‬ا‪ , (-=# *5W‬ا ر‬
‫ا "‪/-‬ري و ا ‪'' 1?+6‬ا'‪@#‬د ا ا‪ "1J‬و ‪ ,‬ا ر ا‪4 176`T‬ء ‪ r. 12‬ا ‪،I5/‬‬

‫‪ -1‬أ=‪ /‬ا ‪ 4: (:‬ا ‪#.‬ر„ ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪ ،12$‬ا &‪ k : A‬ذآ‪3& ،Y‬ء‪ ، 3‬ص ص‪400 397‬‬
‫‪ -2‬أ=‪ /‬ا ‪ 4: (:‬ا‪ ،‬ا &‪ ،B. A‬ص ‪401‬‬
‫أآ أ‪/@ ' (-.‬ن ‪G‬وع ‪ 8) ' ،3 *7‬ا ‪/‬ى ا ‪ 1:‬و ' )‪ 8‬ا ‪/‬ى‬
‫ا ‪ ،12$‬و ‪ 5‬آن ‪N-‬ا ا ‪ 3"4‬ا‪ EW‬أ‪c 8) <E S‬ه(‪.‬‬
‫ ( ?‪ ,‬ا ر‪/:‬ن ‪ -. 12‬ا‪ W‬إ' ر&ل ا ‪ ،,= ,‬و ‪ A& 5‬ا   إ ‪5 8‬‬
‫ا ‪ r:‬ا ‪ 12$‬ا @‪ B) *c‬دا‪ *E‬ا ارس‪ 12 .‬ا‪ ,? ( ،*`W‬ا ‪-‬ف ‪ ,‬ا ?‪,/‬‬
‫ا ر‪ 1:‬إ‪.‬ج "‪ ,$‬آ ر" ‪ 12‬و‪ (-4:‬ا ? و ا ‪ A5/‬إزاء ا [ ا آ‪ 3‬ا ? ى‬
‫ "‪ A‬و @و  ‪N- ،-) *c@ ?2 *+:/= -7‬ا ا ‪Q‬ض‪= ،‬ر  آن ا ‪-‬ف‬
‫أآ‪/# $‬ا‪ :4X‬إ‪.‬ج ‪ 1<:/ ,$‬ا ?‪ ,/‬و ا{‪2‬ق‪ ،‬إ‪J‬رات ‪ <:/‬ه‪ -2‬ا‪1::W‬‬
‫ا م =‪/‬ع ‪ ,‬ا ‪ ,= J:/‬ا‪T‬دارة ا'‪4:‬ر و ا‪W‬ه ‪ .1‬و =  ‪ ,?  1‬ا‪ B&:‬ه‪/‬‬
‫أن ا ر‪3# 5 ,:‬وا = ‪ r."#6‬ا'‪ 2 ،1&/ /‬آ‪/.‬ا أ‪ *5‬ا ‪K‬ت ‪G‬رآ ‪2) ::‬‬
‫آن أ ‪ 12 J
 S:1‬ا'‪@#‬د ا ا‪ ,7 12 ،1J‬ا‪  ([.‬ادي ا ‪8‬‬
‫''ا ‪4‬ء''‪ 12 ،‬ا ‪ I5/‬ا ‪N‬ي ‪ Kd B2 *[2‬ا‪ZL‬ف‪O ("." ،‬ل ا‪37'' (S ،"2‬ب‬
‫ا ‪ .4= 2 "4G‬و ه‪N‬ا  ]آ ‪ `E‬ا ‪ r."#6‬ا‪ 1&/ /T‬و ا ‪ YN-2 ،1:‬ا
`‬
‫‪ 5‬ا‪:‬ت =‪ 4‬ذ \‪ (-4&  ،‬آ"‪5 p )/‬درة )‪ 8‬ا‪
#‬ذ ‪/‬ا‪& b5‬دة ازاء‬
‫ا [ ا ‪ .J/‬و ?‪ ,‬ر‪ (p‬ذ \ ‪ , * 2‬ا ر‪"# *4 = ,?# ,:‬وز ا ?‪,/‬‬
‫ا ر‪ 1:‬و ا ‪/`/‬ل إ ‪ A= 8‬ا ‪ 24‬ا ‪ =Q‬دا‪ *E‬ا "‪4‬ت و =  ‪ 1‬ا ‪/`/‬ل إ ‪8‬‬
‫‪1‬‬
‫‪/‬ى ا @‪ c‬ا ? ا <‪)=/‬آ آن ‪7‬ل ‪ Kd‬ا‪ZL‬ف(‪.‬‬

‫‪' F -1‬رن‪ ،‬ا'ر‪&,‬ن‪ & ! ،‬ا

‪ ،‬ا‪ c
, C‬ذآ‪ ،T‬ص ‪.573‬‬
‫‪ -4.1‬ا!> ا‪  83d‬ارس ا‪ ،‬ا ر  ''اة''‪ :‬أو @ ا‪ a‬ا‬
‫و ا‪ Q‬ا‪:3 y‬‬
‫أ‪ -‬ا! ا‪ 8‬ا)ا‪:(83Oy‬‬
‫إن إ‪6J‬ق ‪/-‬م ا ر‪'' :‬ا @ة'' )‪ 8‬ا ارس ا ‪ 4‬ا ‪ ،=4‬و ‪-#G. N‬‬
‫‪ 12‬ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪4‬ة ‪ ? ،‬د'  إ‪ &/ /‬وا‪ -. I7J i7 , ،@X‬آد‬
‫‪ 8) *42‬ا ر‪ :‬ا ?‪  ./ /‬و ‪ -::‬ا ‪ 4‬و أها‪ -2‬ا‪T‬د&‪.‬‬
‫و ‪= A‬ا ا ن ا ‪-U ,G4‬ت =‪/‬ادر ا @آ ا ‪ 4‬ا @‪ ،$‬و ‪ I:#‬ا ارس‬
‫ا ‪ =4‬ا @ة ‪-& 12‬ت ‪ ,‬ا ‪ ,,J/‬أ` ‪ -4# f‬و‪ 
U‬ا [ ا ‪ 1.J/‬و =‪4‬‬
‫‪ -.‬ا @ب ا ‪  4‬ا‪W‬و ‪ I4:/# 8‬ا )ت ى ا ‪ , 4‬ا ‪6+4‬ت ا "‪3‬ا‪[= +‬ورة‬
‫إر‪:‬ل أ=‪E (4 (-+‬رج ا ‪ ،,J/‬و رج ذ \ ‪: 12‬ق =ا ا ‪ [-‬و ‪ "#‬ا ‪,‬‬
‫و إ‪/) 4= B+7‬دة آ‪/‬آ  ‪ ,‬ر&ل ا‪6`T‬ح ا‪6= 12 16:T‬د ا ‪G‬ق و أ` @‪/‬ا وا)‪,‬‬
‫=[ورة ا @ظ )‪ (-#`/cE 8‬ا ? و ا ‪ 12 +4‬إ‪J‬ر إ‪G.‬ء و ‪ A:/#‬ا ارس‬
‫‪2‬‬
‫ا @ة‪.‬‬
‫‪ , (p  2‬ا @‪c‬ر ا ‪N‬ي ‪ 8) .2 B=X‬ا ‪ Q‬ا ‪ =4‬و ا ‪ 2$‬ا ‪ =4‬ا‪2 6:T‬ن‬
‫‪ =4 
.‬أ‪NE‬ت ‪/?#‬ن =‪ 4: +#/‬ا=اءا ‪ ,‬ا @ب ا ‪  4‬ا ‪ (4 2 ..$‬ا ‪1=4‬‬
‫ا @ ا ‪N‬ي أ‪ 4& B#G.‬ا ‪4‬ء ا ‪) IQ= 5 ،,‬د ار‪ 181 B:‬ر‪: :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪.N# 40.000 /@. ([# ،1954‬‬
‫و ‪ fX/‬ا "ول ا  ‪ 1‬ر‪) ،(11)(5‬د ارس ا ‪ (4‬ا @ و ا ‪/‬ز) )‪A& 8‬‬
‫ا ‪'4‬ت‪:‬‬

‫ا‪:‬ع‬ ‫ا د‬ ‫ا‪d1‬‬ ‫ا'‪1‬‬

‫‪22‬‬ ‫‪6‬‬ ‫ا "‪3‬ا‪+‬‬ ‫‪1930‬‬
‫‪4‬‬ ‫‪<5‬‬
‫‪12‬‬ ‫وهان‬
‫‪234‬‬ ‫‪65‬‬ ‫ا "‪3‬ا‪+‬‬ ‫‪1938‬‬
‫‪12‬‬ ‫‪<5‬‬
‫‪157‬‬ ‫وهان‬

‫‪ -1‬أ‪- 7‬س ‪ ،‬ا ‪ (4‬و ا ‪ 12 2$‬ا "‪3‬ا‪6E +‬ل ا @  ا'‪4:‬ر‪ " ،‬ا ‪) ، 2$‬د ‪ ،1985 1.& ،85‬ص‪65‬‬
‫‪/& -2‬ن &‪ r‬د‪7 ،r‬آ ا ارس ا @ة = ‪Q‬ب ‪ &# ،1970-1919‬ا ‪ 4‬ا ‪ ،(c4‬ط‪ 4 <) 1‬ا "ح ا "ة ا ار‬
‫ا [ء ‪ ،(1999‬ص ‪.11‬‬
‫‪ =) @3‬ا "=ي ‪،‬ا ‪:‬ت ا ‪ 12 4‬ا ‪Q‬ب ا ‪ ،1=4‬ا &‪ A‬ا =‪ ،k‬ص ‪.114‬‬
‫و=  ‪ 1‬و= ‪ , (p‬ازدد ا =‪ 4‬ا ‪ .‬و ا‪ - 5‬ا ‪G‬ة ‪3) , * 1? ،‬‬
‫ا ‪ ، -) ,2G‬و ار‪) A#‬ده ‪ 1930 : :] 22 ,‬إ ‪ 1938 : 234 8‬آ‬
‫ه‪ 12 fX/ /‬ا "ول‪ ،‬ه‪N‬ا   ز أو ‪ /‬ا ‪ ) (4‬ا "‪ ، 4‬آ‪T :/‬ظ ا‪W‬‬
‫‪1‬‬
‫ا "‪3‬ا‪ --& , +‬و أ‪.-‬‬
‫و إذا آ‪ I.‬ا ر‪ :‬ا ‪ 5 .‬ار‪3?#‬ت )‪/ 8‬ت أ‪Q= ::‬ض ‪)/" k@#‬‬
‫‪ ,‬ا‪W‬هاف ‪2‬ن ا ر‪ :‬ا ‪ =4‬ا @ة آ‪ I.‬ه‪ 1‬ا‪EW‬ى ‪ 5‬را)‪, & -/?# 12 I‬‬
‫ا ‪/4‬ا* ‪".T‬ح ا ‪G‬وع ا ر‪ 1:‬و ‪ ,/?#‬ا‪3& ".‬ا‪ -X= < # +‬و ‪(S ,‬‬
‫ا ا‪JW [2‬و‪ 7‬ا'‪6:‬م و ا ‪/X‬خ‪.‬‬
‫و ‪ ,‬ه ?‪ ,‬أن ‪4O (-.‬ر )ا ‪4‬و=‪ -‬ا‪6:T‬م‪-‬ا ‪ (J/‬ا ‪N‬ي ر‪ 4& B42‬ا ‪4‬ء‬
‫ا‪ ,)  4 -#G. N ,76`T‬ا
<ب ا ‪ |5‬و ا ه| 
<ب ا ?‪1 ./ /‬‬
‫=) ر‪ E , /
 ' 2S =<E Y‬إ‪ ,? &/ /‬أن ‪ 12 *4‬ا [ل ا ‪1:‬‬
‫‪ .2 X‬ا ?‪ . ./ /‬و ه‪N‬ا 
‪ Bc‬ا=‪= ,‬د‪'' :B /= 1935 : r‬ا ;ن أ ‪،‬‬
‫و ا  ‪ ، :‬و ا ‪ b‬ا ‪5 f c‬و‪ ،#‬و‪ E‬ا‪6:T‬م و ا ‪ ،,‬و إ‪c‬ل ا
 "‪A‬‬
‫‪2‬‬
‫‪?:‬ن ا "‪3‬ا‪."p +‬‬
‫آ
 أ‪ 7‬أ)[ء ا "‪ 4‬أها‪ " :1 2 -2‬إ‪7‬ء ا‪6:T‬م =‪7R‬ء ا ;ن و ا ‪،‬‬
‫و إ‪7‬ء ا ‪ Q‬ا ‪ =4‬و ;دا=‪ ،-‬و إ‪7‬ء ا ر„ ا‪ 16:T‬و أ‪S‬ر ‪5‬د‪ ,7 12 ،''B#‬ر=<‪-‬‬
‫ا ‪G = |4‬ط ا ‪ 1:‬و ‪4‬داة ا'‪4:‬ر‪?= ،‬ة ‪ ,/?#‬ا و  ا "‪3‬ا‪.3''+‬‬

‫ب‪  /‬ا&‪ 8‬ا‪  81/‬ر  ا ا‪,:‬ا(‪:‬‬

‫ﻓﻘﺒﻴل ﺍﻨﺩﻻﻉ ﺍﻝﺤﺭﺏ ﺍﻝﻌﺎﻝﻤﻴﺔ ﺍﻷﻭﻝﻰ ﻋﺭﻓﺕ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﺤﺭﻜﺔ ﺍﻨﺒﻌﺎﺙ ﺜﻘﺎﻓﻴﺔ ﻫﺎﻤﺔ‬
‫ﻭ ﺨﺼﻭﺼﺎ ﺨﻼل ﺤﻜﻡ ﺠﻭﻨﺎﺭ ‪* Jonnart‬ﻋﻠﻰ ﺭﺃﺱ ﺍﻝﻭﻻﻴﺔ ﺍﻝﻌﺎﻤﺔ ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪ .‬ﻭ ﻤﻊ‬
‫ﺘﻁﻭﺭ ﺍﻷﺤﺩﺍﺙ ﺒﺭﺯﺕ ﺍﻝﻤﺩﺭﺱ ﺍﻝﻌﺭﺒﻴﺔ ﺍﻝﺤﺭﺓ‪ ،‬ﻭ ﻗﺩ ﺘﻁﻭﺭﺕ ﻫﺫﻩ ﺍﻝﻤﺩﺍﺭﺱ ﺍﻝﺤﺭﺓ ﻤﻊ‬
‫ﺒﺩﺍﻴﺔ ﺍﻝﺜﻼﺜﻴﻨﺎﺕ ﻭ ﺃﺼﺒﺤﺕ ﺒﻤﺜﺎﺒﺔ ﺍﻝﻭﻋﺎﺀ ﺍﻹﺴﻼﻤﻲ ﻝﻐﺭﺱ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ ﻭ ﺇﺫﻜﺎﺀ ﺍﻝﺤﺱ ﻓﻲ‬
‫ﻨﻔﻭﺱ ﺍﻝﻁﻠﺒﺔ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﻴﻥ‪ ،4‬ﻭﻝﻌل ﻫﺫﺍ ﻤﺎ ﺃﺸﺎﺭ ﺇﻝﻴﻪ ﺍﻝﺒﺸﻴﺭ ﺍﻹﺒﺭﺍﻫﻴﻤﻲ ﻓﻴﻤﺎ ﻴﻘﻭل‪'' :‬ﺍﻝﺤﺭﻜﺔ‬
‫ﺍﻝﻌﻠﻤﻴﺔ ﺍﻝﻘﺎﺌﻤﺔ ﺒﺎﻝﻘﻁﺭ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻱ ﻫﻲ ﺃﺴﺎﺱ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ ﺍﻝﺤﻘﻴﻘﻴﺔ‪ ،‬ﻭ ﻫﻲ ﺍﻝﺘﻭﺠﻪ ﺍﻝﺼﺤﻴﺢ ﻝﻸﻤﺔ‬
‫ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﺔ‪ ،‬ﻓﻐﺎﻴﺘﻬﺎ ﺍﻝﺘﻲ ﺘﺭﻤﻲ ﺇﻝﻴﻬﺎ ﻫﻲ ﺘﺼﺤﻴﺢ ﺍﻝﻘﻭﺍﻋﺩ ﺍﻝﻤﻌﻨﻭﻴﺔ ﻤﻥ ﻋﻘل ﻭ ﺭﻭﺡ ﻭ ﻓﻜﺭ‬
‫‪ -1‬أ‪ ^8 '9‬ا{‪/‬اه&‪Pu ،‬ر ا‪ 'A! €&6‬ا
‪ &6‬ا{‪/‬اه&‪،‬ج‪)، 1‬ا‪ ,Y‬ا‪ ،^+5 &8‬اا‪ ،(1987 ،‬ص‪.58‬‬
‫‪ -2‬أ=‪ /‬ا ‪ 4: (:‬ا‪ ،‬ا @آ ا ‪ ،J/‬ج‪ ،3‬ا &‪ A‬ا =‪ ،k‬ص ‪.89‬‬
‫‪ 8<c -3‬ا @‪ ،,‬ا ‪/‬ا‪ A5‬ا 
* ‪G 12‬وع ''ا ر‪ :‬ا ‪ k : A&..’'J/‬ذآ‪ ،Y‬ص ‪.56‬‬
‫*  ^ ر ‪ F‬رأس ا?‪ G‬ا‪4P !.‬ث !ات آ!‪ ،‬ا‪'+/‬اءا !‪1900 I‬ا ‪-1913-1903 QP 1901‬أ! ا‪+‬ة ا‪&S‬ة ‪ 1918 ,‬و ‪F‬ل‬
‫ ‪ z‬ا ‪ ،‬و ‪F‬ف ‪  \7 &_/ K59‬ا{‪&9‬ء ا و ‪ ,&,‬ا?‪S+,‬ء و ا‪ Q5A‬ا)ا‪ 7‬و ا?‪  &4+,‬ا&ا& و ذ] ?‪'+,‬راج و‬
‫‪ cG 7‬أي ‪  N$‬اا ا‪_.‬ة‪.‬و ‪ 'G‬أ‪: Z‬أ‪ /‬ا‪ '., Q,‬ا;‪ ،‬ا‪A‬آ ا‪ ،&8‬ج‪ ،2‬ص ‪.85‬‬
‫‪ '
F -4‬ادر ‪9‬ش‪  ,&, ،‬ا‪  &&.+‬اا‪ ،‬ا‪ c
, C‬ذآ‪ ،T‬ص ‪.25‬‬
‫ﻭ ﺫﻫﻥ ‪ ،‬ﻭ ﺘﻘﻭﻴﺔ ﺍﻝﻤﻘﻭﻤﺎﺕ ﺍﻻﺠﺘﻤﺎﻋﻴﺔ ﻤﻥ ﺩﻴﻥ ﻭ ﻝﻐﺔ ﻭ ﻓﻀﺎﺌل ﻭ ﺘﻠﻙ ﺍﻷﺴﺱ ﺍﻝﺜﺎﺒﺘﺔ ﺍﻝﺘﻲ‬
‫‪1‬‬
‫ﺒﻨﻴﺕ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺎﺕ ﻭ ﺍﻷﻤﻡ‪''...‬‬
‫ﻭ ﻗﺩ ﺃﻜﺩ ﻤﻘﻭﻝﺔ ﺍﻹﺒﺭﺍﻫﻴﻤﻲ ﺃﺤﺩ ﺍﻝﻔﺭﻨﺴﻴﻴﻥ ﺍﻝﻤﻬﺘﻤﻴﻥ ﺒﺎﻝﺘﻨﻅﻴﺭ ﻝﻠﺤﺭﻜﺔ ﺍﻻﺴﺘﻌﻤﺎﺭﻴﺔ‬
‫ﺍﻝﻔﺭﻨﺴﻴﺔ ﻭ ﺍﻝﻤﺩﻋﻭ ''ﻤﻴﺘﺭﺍﻥ" ﺍﻝﺫﻱ ﺯﺍﺭ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﺴﻨﺔ ‪ 1954‬ﻋﻠﻰ ﺭﺃﺱ ﺒﻌﺜﺔ ﻓﺭﻨﺴﻴﺔ‬
‫ﻝﻠﺘﻘﺼﻲ ﻓﻲ ﺍﻷﻭﻀﺎﻉ ﻭ ﺍﻝﻤﺴﺘﺠﺩﺍﺕ ﺍﻝﺘﻲ ﻋﺭﻓﺘﻬﺎ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﻭﻗﺘﺌﺫ ‪ ،‬ﻭ ﻗﺩ ﺨﻠﺹ ﻓﻲ ﺘﻘﺭﻴﺭﻩ‬
‫ﺇﻝﻰ ﺍﻝﻘﻭل‪'' :‬ﻝﻘﺩ ﺨﺭﺠﻨﺎ ﺒﺤﻘﻴﻘﺔ ﻻ ﻏﺒﺎﺭ ﻋﻠﻴﻬﺎ ﺃﻻ ﻭ ﻫﻲ ﺃﻥ ﺍﻝﺩﻭﻝﺔ – ﺍﻝﺤﻜﻭﻤﺔ ﺍﻝﻔﺭﻨﺴﻴﺔ‪-‬‬
‫ﺘﻌﻤل ﻋﻠﻰ ﺜﻘل ﺍﻝﻠﻐﺔ ﺍﻝﻌﺭﺒﻴﺔ ﻭ ﺘﺤﻁﻴﻡ ﺍﻝﺩﻴﻥ ﺍﻹﺴﻼﻤﻲ ﻭ ﻋﻠﻰ ﺘﺠﻬﻴل ﺍﻷﻤﺔ‪ ،‬ﻭ ﺍﻝﻌﻠﻤﺎﺀ‬
‫ﺍﻝﻤﺴﻠﻤﻭﻥ ﻴﻌﻤﻠﻭﻥ ﻓﻲ ﺨﻁ ﻤﻨﺎﻗﺽ ﻝﻠﺨﻁ ﺍﻝﺤﻜﻭﻤﻲ ﻓﻬﻡ ﻴﻘﻭﻤﻭﻥ ﺒﺎﻝﺠﻬﻭﺩ ﺍﻝﻤﺤﻤﻭﺩﺓ ﻹﺤﻴﺎﺀ‬
‫ﺍﻝﺩﻴﻥ ﻭ ﺘﻁﻬﻴﺭﻩ ﻤﻥ ﺍﻝﺨﺭﺍﻓﺎﺕ ﻭ ﻨﺸﺭ ﺍﻝﻠﻐﺔ ﻭ ﺭﻓﻊ ﺍﻷﻤﻴﺔ ﻋﻥ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﻏﻴﺭ ﻤﺒﺎﻝﻴﻥ ﺒﺎﻝﻌﻘﺒﺎﺕ‬
‫‪2‬‬
‫ﻭﻭﺴﺎﺌل ﺍﻝﺯﺠﺭ ﻭ ﺍﻝﺘﻨﻜﻴل‪"...‬‬
‫ﻭ ﺍﻝﻅﺎﻫﺭ ﺃﻥ ﺍﻝﺨﻨﺎﻕ ﺍﻝﺫﻱ ﻀﺭﺒﺘﻪ ﻓﺭﻨﺴﺎ ﻋﻠﻰ ﺘﻌﻠﻴﻡ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﻴﻥ ﻋﺭﻑ ﻁﺭﻴﻕ ﺍﻝﻨﻭﺭ ﺒﻌﺩ‬
‫ﺼﺩﻭﺭ ﻗﺎﻨﻭﻥ ‪ 18‬ﺃﻜﺘﻭﺒﺭ ‪ 1892‬ﺍﻝﺫﻱ ﻴﻨﺹ ﻋﻠﻰ ﺇﻤﻜﺎﻨﻴﺔ ﻓﺘﺢ ﺍﻝﻤﺩﺭﺴﺔ ﺍﻝﺤﺭﺓ ﻭ ﻝﻭ ﺃﻥ‬
‫ﺍﻝﻘﺎﻨﻭﻥ ﻅل ﻤﻘﺭﻭﻨﺎ ﺒﻤﻭﺍﻓﻘﺔ ﺍﻹﺩﺍﺭﺓ ﺍﻝﻔﺭﻨﺴﻴﺔ ﺃﻭﻻ ﻭ ﺃﺨﻴﺭﺍ ﻭ ﻤﻊ ﺘﺯﺍﻴﺩ ﻀﻐﻭﻁ ﻭ ﻤﻁﺎﻝﺏ‬
‫ﺭﺠﺎل ﺍﻝﺤﺭﻜﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ‪ ،‬ﺒﻔﺘﺢ ﺍﻝﻤﺩﺍﺭﺱ ﺍﻝﺤﺭﺓ ﻭ ﻋﺠﺯ ﺍﻹﺩﺍﺭﺓ ﺍﻻﺴﺘﻌﻤﺎﺭﻴﺔ ﻋﻠﻰ ﺘﻭﻓﻴﺭ‬
‫ﺍﻝﻤﺩﺍﺭﺱ ﻷﺒﻨﺎﺀ ﺍﻝﺒﻼﺩ‪.‬‬
‫ﻭ ﻫﻜﺫﺍ ﻋﺭﻓﺕ ﻤﻨﺎﻁﻕ ﻋﺩﻴﺩﺓ ﻤﻥ ﺍﻝﻭﻁﻥ ﻤﻊ ﺒﺩﺍﻴﺔ ﺍﻝﻘﺭﻥ ﻤﻴﻼﺩ ﻤﺩﺍﺭﺱ ﻗﺭﺁﻨﻴﺔ ﻭ ﻝﻜﻨﻬﺎ‬
‫ﺘﺠﻨﺢ ﻨﺤﻭ ﺍﻝﺨﻁ ﺍﻝﻌﺼﺭﻱ‪ ،‬ﻭ ﻫﻲ ﻤﺘﺄﺜﺭﺓ ﺇﻝﻰ ﺤﺩ ﻤﺎ ﺒﺘﺠﺎﺭﺏ ﺍﻝﺒﻼﺩ ﺍﻝﻌﺭﺒﻴﺔ ﻭ ﺍﻹﺴﻼﻤﻴﺔ‬
‫ﺤﺴﺏ ﻤﺎ ﺫﻜﺭﻩ ﺃﺒﻭ ﺍﻝﻘﺎﺴﻡ ﺴﻌﺩ ﺍﷲ‪ ":‬ﻭ ﻜﺎﻨﺕ ﺘﺠﺎﺭﺏ ﺍﻝﻤﺩﺍﺭﺱ ﺍﻝﻘﺭﺁﻨﻴﺔ ﻓﻲ ﺍﻝﻤﺸﺭﻕ ﺍﻝﻌﺭﺒﻲ‬
‫ﻭ ﻓﻲ ﺘﻭﻨﺱ ﻭ ﺇﺼﻼﺤﻬﺎ ﻗﺩ ﺘﺄﺜﺭ ﺒﻬﺎ ﺃﻴﻀﺎ ﺒﻌﺽ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﻴﻥ ﺴﻭﺍﺀ ﺍﻝﺫﻴﻥ ﺩﺭﺴﻭﺍ ﻫﻨﺎﻙ ﺃﻭ‬
‫‪3‬‬
‫ﺍﻝﺫﻴﻥ ﻗﺭﺃﻭﺍ ﻋﻨﻬﺎ ﻓﻲ ﺍﻝﺼﺤﻑ‪"...‬‬

‫ﻭ ﻝﻌل ﻤﻥ ﺒﻴﻥ ﻫﺫﻩ ﺍﻝﻤﺩﺍﺭﺱ ﺍﻝﺤﺭﺓ ﻨﺫﻜﺭ ﺍﻝﻤﺩﺭﺴﺔ ﺍﻝﺼﺩﻴﻘﻴﺔ ﺒﺘﺒﺴﺔ ﺴﻨﺔ ‪ 1913‬ﻝﺼﺎﺤﺒﻬﺎ‬
‫ﻋﺒﺎﺱ ﺒﻥ ﺤﻤﺎﻨﺔ ﺍﻝﺫﻱ ﺍﻏﺘﻴل ﺴﻴﺎﺴﻴﺎ ﺤﺴﺏ ﺘﻘﺭﻴﺭ ﻤﺎﻝﻙ ﺒﻥ ﻨﺒﻲ‪ 4.‬ﻭ ﻝﻜﻥ ﺘﺠﺭﺒﺔ ﻫﺫﺍ ﺍﻷﺨﻴﺭ‬
‫ﻅﻠﺕ ﺭﺍﺌﺩﺓ ﻭ ﺃﻭﺼﺕ ﺒﻀﺭﻭﺭﺓ ﺍﻷﺨﺫ ﺒﺎﻝﺘﻌﻠﻴﻡ ﻭ ﺍﻻﺴﺘﻔﺎﺩﺓ ﻤﻨﻪ‪ 5.‬ﻭ ﻤﻥ ﺒﻴﻥ ﺍﻝﺘﺠﺎﺭﺏ‬
‫ﺍﻷﺨﺭﻯ ﻓﻲ ﻤﻴﺩﺍﻥ ﺍﻝﺘﻌﻠﻴﻡ ﺍﻝﻌﺭﺒﻲ ﺍﻹﺴﻼﻤﻲ‪ ،‬ﺘﺠﺭﺒﺔ ﺍﺒﻥ ﺒﺎﺩﻴﺱ ﺇﺫ ﺒﺩﺃ ﻫﺫﺍ ﺍﻷﺨﻴﺭ ﺤﺭﻜﺘﻪ‬
‫ﻤﻨﺫ ﻋﺸﻴﺔ ﺍﻝﺤﺭﺏ ﺍﻝﻌﺎﻝﻤﻴﺔ ﺍﻷﻭﻝﻰ‪ ،‬ﻭ ﻜﺎﻥ ﺘﻌﻠﻤﻴﻪ ﻤﺴﺠﺩﻴﺎ ﺘﻡ ﺘﻁﻭﺭ ﺇﻝﻰ ﺘﺄﺴﻴﺱ ﻤﺩﺭﺴﺔ‬

‫‪'G -1‬ة ا
 ‪ ،‬ا‪'.‬د ‪ ،54‬ا ا&‪ ،‬ا او‪25 ،‬أآ‪.1948 /+‬‬
‫‪'G -2‬ة ا
‪ ،‬ا‪'.‬د‪ ،270‬ا اد‪ ،,‬ا ا&‪!7،‬رس‪.1954‬‬
‫‪ -3‬أ‪ /‬ا‪ '., Q,‬ا;‪7 ،‬ر‪ €G‬اا ا‪،‬ج‪ ،3‬ا‪ c
, C‬ذآ‪ ،T‬ص‪.239‬‬
‫‪)! ،
 I/ ]! -4‬آات !‪6‬ه' ان‪ ،‬ا‪،1Q‬ا ‪،1930-1905 %‬ط‪)2‬دار ا‪ F
 5‬و ا‪+‬ز‪ CG‬و ا‪ 6‬د!‪،(1984c6‬ص‪.31‬‬
‫‪ F 'A! -5‬د‪/‬ز‪ N$ ،‬اا ا‪ G'A‬و ‪P‬ر‪ $7‬ا
رآ‪ ،‬ا‪ c
, C‬ذآ‪ ،T‬ص ‪.269‬‬
‫ﺍﻝﺘﺭﺒﻴﺔ ﻭ ﺍﻝﺘﻌﻠﻴﻡ‪ ،‬ﻭ ﻜﺎﻨﺕ ﺍﻝﻤﺩﺭﺴﺔ ﻨﻤﻭﺫﺠﺎ ﺍﺤﺘﺩﺕ ﺒﻪ ﺍﻝﻤﺩﺍﺭﺱ ﺍﻝﻌﺭﺒﻴﺔ ﺍﻷﺨﺭﻯ‪ 1.‬ﺒﻤﺎ ﻓﻴﻬﺎ‬
‫‪2‬‬
‫ﻤﻌﻬﺩ ﺍﻝﺤﻴﺎﺓ ﺒﺎﻝﻘﺭﺍﺭﺓ ﺍﻝﺫﻱ ﺃﺴﺴﻪ ﺍﻝﺫﻱ ﺃﺴﺴﻪ ﺍﻝﻤﻴﺯﺍﺒﻴﻭﻥ ﺴﻨﺔ ‪.1925‬‬

‫ﻭ ﻜﺫﻝﻙ ﺃﺴﺱ ﺃﻋﻴﺎﻥ ﺒﺴﻜﺭﺓ ﺒﺎﻝﺘﻌﺎﻭﻥ ﻤﻊ ﺭﺠﺎل ﺍﻹﺼﻼﺡ ﻤﺩﺭﺴﺔ ﺒﺎﺴﻡ ﺍﻹﺨﺎﺀ ﺴﻨﺔ ‪1931‬‬
‫ﻭ ﻫﻲ ﺘﺴﻤﻴﺔ ﻝﺠﻤﻌﻴﺔ ﺍﻹﺨﺎﺀ ﺍﻝﻤﺤﻠﻴﺔ ﺍﻝﺫﻱ ﺒﺭﺯﺕ ﻝﻠﻭﺠﻭﺩ ﺘﻨﻔﻴﺫﺍ ﻷﺭﻀﻴﺔ ﺍﺠﺘﻤﺎﻉ ﺍﻝﺭﻭﺍﺩ ﺴﻨﺔ‬
‫‪ 1928‬ﺒﺭﺌﺎﺴﺔ ﺒﻥ ﺒﺎﺩﻴﺱ ﺒﻘﺴﻨﻁﻴﻨﺔ‪.‬‬
‫ﺃﻤﺎ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﺍﻝﻌﺎﺼﻤﺔ ﻓﻠﻡ ﺘﺘﺄﺨﺭ ﻫﻲ ﺒﺩﻭﺭﻫﺎ ﻋﻥ ﺍﻻﻫﺘﻤﺎﻡ ﺒﻬﺫﺍ ﺍﻝﻨﻭﻉ ﻤﻥ ﺍﻝﺘﻌﻠﻴﻡ‪،‬‬
‫ﻭ ﻜﺎﻨﺕ ﻤﺒﺎﺩﺭﺓ ﺍﻝﺸﻴﺦ ﻤﺼﻁﻔﻰ ﺤﺎﻓﻅ ﺍﻝﻌﺎﺌﺩ ﻤﻥ ﻤﺼﺭ ﻻ ﺘﻘل ﺃﻫﻤﻴﺔ ﻋﻥ ﺘﺠﺭﺒﺔ ﺍﺒﻥ ﺤﻤﺎﻨﺔ‬
‫ﺒﺘﺒﺴﺔ‪ ،‬ﻭ ﺍﺴﺘﻁﺎﻉ ﺍﻝﺸﺎﺏ ﻜﻤﺎ ﺃﺴﻤﺎﻩ ﻤﺤﻤﺩ ﺒﻥ ﺍﻝﻌﺎﺒﺩ ﺍﻝﺠﻼﻝﻲ ﺃﻥ ﻴﺠﺴﺩ ﺃﻓﻜﺎﺭﻩ ﺍﻹﺼﻼﺤﻴﺔ‬
‫ﺒﺘﺄﺴﻴﺱ ﻤﺩﺭﺴﺔ ﺍﻝﻔﻼﺡ ﺍﻝﺘﻲ ﺍﺴﺘﻘﻁﺒﺕ ﺍﻝﻌﺩﻴﺩ ﻤﻥ ﺃﺒﻨﺎﺀ ﺍﻝﻌﺎﺼﻤﺔ ﻭ ﻗﺩ ﺯﺍﺭﻫﺎ ﺍﻝﺠﻼﻝﻲ ﻓﻲ‬
‫ﺤﺩﻭﺩ ﺴﻨﺔ ‪ 1925‬ﻭ ﻗﺩ ﺃﻋﺠﺏ ﺒﺒﺭﻨﺎﻤﺠﻬﺎ ﺍﻝﺫﻱ ﻋﺒﺭ ﻋﻨﻪ ﺒﻘﻭﻝﻪ‪" :‬ﻓﺎﻝﻔﻨﺎﺀ ﻓﻲ ﻏﺎﻴﺔ ﺍﻹﺤﻜﺎﻡ‬
‫ﻭ ﺃﻝﻔﻨﺎ ﻫﻨﺎﻙ ﺸﺒﻴﺒﺔ ﺘﻤﺜل ﺍﻝﺸﻬﺎﻤﺔ ﺘﻨﻅﺭ ﺇﻝﻰ ﺍﻝﻤﺴﺘﻘﺒل ﺒﻌﻴﻥ ﻤﻤﻠﻭﺀﺓ ﺍﻻﺒﺘﻬﺎﺝ ﻭ ﺍﻷﻤل ﺍﻝﺒﻌﻴﺩ‬
‫ﺍﻝﻘﺭﻴﺏ‪ 3.‬ﻭ ﺒﺎﻝﺭﻏﻡ ﻤﻥ ﻓﺭﺩﻴﺔ ﻤﺸﺭﻭﻉ ﻤﺼﻁﻔﻰ ﺤﺎﻓﻅ ﺇﻻ ﺃﻥ ﻫﺫﻩ ﺍﻻﻝﺘﻔﺎﺘﺔ ﺨﺩﻤﺕ ﺍﻝﺤﺭﻜﺔ‬
‫ﺍﻝﺘﻌﻠﻴﻤﻴﺔ ﺒﺎﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﺍﻝﻌﺎﺼﻤﺔ‪.‬‬

‫ﻭ ﻤﻥ ﻫﻨﺎ ﻴﻤﻜﻥ ﺍﻝﻘﻭل ﺃﻥ ﺘﻨﺎﻤﻲ ﺍﻝﺘﻌﻠﻴﻡ ﺒﺎﻝﻤﺩﺭﺴﺔ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ ﻓﺘﺢ ﺍﻵﻓﺎﻕ ﺃﻤﺎﻡ‬
‫ﺍﻝﺸﺭﻴﺤﺔ ﺍﻝﻌﺭﻴﻀﺔ ﻤﻥ ﺍﻝﻤﺘﻤﺩﺭﺴﻴﻥ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﻴﻥ‪ ،‬ﺇﺫ ﻴﺫﻜﺭ ﺘﻭﻓﻴﻕ ﺍﻝﻤﺩﻨﻲ ﺃﻨﻪ ﻓﻲ ﺤﺩﻭﺩ ﺴﻨﺔ‬
‫‪ ،1931‬ﻭﺼل ﻋﺩﺩ ﺍﻝﻤﺩﺍﺭﺱ ﻋﻠﻰ ﺍﻝﺨﻁ ﺍﻝﺠﺩﻴﺩ ﺤﻭﺍﻝﻲ ‪ 300‬ﻤﺩﺭﺴﺔ ﺘﺴﺘﻘﻁﺏ ﻗﺭﺍﺒﺔ ‪3000‬‬
‫‪4‬‬
‫ﺘﻠﻤﻴﺫ ﻤﻥ ﻤﺠﻤﻭﻉ ‪780‬ﺃﻝﻑ ﻤﻤﻥ ﻫﻡ ﻓﻲ ﺴﻥ ﺍﻝﺩﺭﺍﺴﺔ‪.‬‬

‫و ا‪ Y7'  56<.‬أن آ* ا "‪/-‬دات ا ‪ -= I5 1‬ا ارس ا‪IU 5 76`T‬‬
‫"د ارس ‪ # #‬إ ‪ 8‬ا ‪ , 4‬ا‪76`T‬ت و ا <ق ا =‪ /‬ا @‪12 $‬‬
‫ه"‪ -‬و =ا"‪ -‬ا ‪ 4‬و ‪/[ i7 , `/cE‬ن ا ‪ (4‬و ‪G. 2 .B)/.‬‬
‫ل ‪& 12‬ة ا ‪) +c‬د ‪ 135‬ا ‪/‬ا‪ k2‬ل ‪/@ 1950/12/18‬ي )‪*O # 8‬‬
‫ ‪G‬ط ا "‪ ،4‬و ‪N-= I5‬ا ا  ه‪@ 4=# K‬آ( ا ‪4‬م ا ‪]G = 
# 1‬ون ا ‪G‬ل‬
‫ا‪ .2‬و ‪5‬م `‪ 7‬ا ل =‪:‬ج ا  ‪ '':1‬أ'‪ }7‬أن ا "‪/-‬د ا م ‪J ,‬ف &‪4‬‬
‫ا ‪4‬ء ا‪ 12 (# 5 76`T‬ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪ k=< 1=) (4# ( `4‬ا"‪،-‬‬
‫و ا " أ‪] ( B.‬دي ‪ 12‬ا ‪ -‬إ' ‪ r:‬ارس ‪4# ' .;5‬ى أن ‪/?#‬ن ارس‬

‫‪ -1‬را‪7 M/‬آ‪ ،‬ا‪/ I/‬د‪ zG‬را' ا?_‪4‬ح و ا‪  &/+‬اا‪ ،‬ط‪)،4‬م‪.‬و‪ ].‬اا‪،(1984‬ص‪.354‬‬
‫‪ F 'A!-2‬د‪/‬ز ‪ N$‬اا ا‪ G'A‬و ‪P‬ر‪ $7‬ا
رآ ‪،‬ا‪ c
, C‬ذآ‪ ،T‬ص ‪.54‬‬
‫‪ I/ 'A! -3‬ا‪ '/.‬ا‪ QG7 ،4‬ا‪4S‬ق‪ ،‬ط‪)،1‬ا
‪ .‬اا‪ G‬ا?‪،(1927& U،&!4,‬ص‪.172‬‬
‫‪ c&7 -4‬ا'‪ ،‬آ‪+‬ب اا‪ ،‬ط‪)،2‬م‪.‬و‪ ،].‬اا ‪.290 ،(1984‬‬
 ‫‪1‬‬
‫إ`‪.''76‬‬
‫و ‪ 12‬ه‪N‬ا ا ق ]آ ''@ ‪J‬ر'' )‪ # 8‬ا ‪ (4‬ا ‪ 1=4‬ا @‪ q2 r ،‬دا‪*E‬‬
‫ا "‪3‬ا‪E 87 *= +‬ر&‪ 12 ،-‬ا ‪ ،./3‬و ا و‪ ،,‬و ‪/‬ل ‪ ''1 4$ 2'' :‬و ''ا=‪= ,‬د‪''r‬‬
‫و ''أ=‪[ /‬ن'' آ‪ /"E (-‬ا ‪ ،./3‬إ' أن ‪ 12‬ا ‪ ./3‬و ا و‪ =6J " ( ,‬‬
‫@&‪/‬ن ‪ ,‬ا ‪/4‬م ا @‪ $‬ا ‪ 1‬ون =‪ -‬ا ‪/‬ا‪ A5‬ا @[ري ‪/./?2‬ا ‪ *$‬إ‪/E‬ا‪ (-.‬ا ‪,N‬‬
‫‪/J4#‬ا ا ‪ 2$‬ا ‪.2''...=Q‬‬
‫‪ 2‬ارس ا @ة ( ‪# ,?#‬م <‪2 -=6‬ص ا ‪ *4‬و ( ‪]# ,?#‬ه‪ (-‬إ ‪/: 8‬ق ا ‪،*4‬‬
‫و ذ \ [ورة ا 
‪ c‬ا ‪ 14‬ا ‪N‬ي آن ‪ ،(-c‬و =  ‪ (-@# ,?# ( 1‬أي ‪5#‬‬
‫ا&)‪4.2 .‬ام ا ‪/‬ازن =‪ (4# <. ,‬ا ‪ 1.‬و ه‪ B‬و =‪ ,‬ر‪ =#‬ا ‪ (4‬ا ‪1=4‬‬
‫‪ ".‬أن ا <  ا "‪3‬ا‪+‬ي ه‪ /‬ا [@‪ 2 ،‬ر‪ :‬ا ‪ .‬ا‪ I)<:‬إ‪.‬ج ‪$ 
.‬‬
‫&‪3‬ا‪ 12 I./?# +‬ر‪
# ،-:‬م ‪ 6?O -=<E‬و[‪../‬‬

‫إذن ‪ / 2‬ا'‪4:‬ر ‪ I7 ,7‬ا ‪ J‬ا ?‪ 8) B= ،A" 1‬أ‪:‬س ‪+S‬‬
‫ ?‪/` 2‬ر ا @ة ا'&) ‪ * : 8) 2 ،‬ا ‪$‬ل ‪ 12‬ا ‪ *c‬ا ‪? 1.$‬ب‪:‬‬
‫''ا'&‪$‬ث'' ""‪ 3"Le Déracinement‬و ا ‪N‬ي @ول ‪ B2‬ا ] ن ب‪.‬رد‬
‫و &‪ -‬ا‪O o‬د ا‪ ,) =&T‬آ‪ 2S 8= # (# b‬و )ا‪# kJ ,) .‬‬
‫ا ‪ 8‬ا ‪3‬را) و ‪ r:#‬ازدوا& "‪ 4‬و ‪ A=J *@# *= K2? p 2S‬ا <ة‬
‫و ا ‪ ،)/X/ -‬و آج ه‪N‬ا ا ‪ B&/‬ا'‪:‬ا‪ 1"#‬ا ‪3‬دوج أوآ‪ I‬ر‪:‬‬
‫ا'‪4:‬ر إ‪.‬ج و إ)دة إ‪.‬ج ا م ا'‪4:‬ري =‪/c‬رة ‪6E , 4:/‬ل ‪r?#‬‬
‫‪#‬ا‪  #‬ا&) و ‪ 2S‬ر‪ +6 3‬و ‪ A p‬ا ‪ +$‬ا ‪ /‬ا ‪ @X/‬أ)‪،Y6‬‬
‫‪2‬اءة ا "ول ر‪ bG?# (01) (5‬أن ''ا  ا ا‪  #‬م ا ‪ 12 (4‬ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪4‬ة‬
‫‪ ,&/ /:/: ,# , *?G#‬آ ‪ ,#3 ,‬ا‪W‬ول ‪c‬ر‪ '' Y‬ا < ت ا @‪،''U/‬‬
‫ا 
 ا ?‪ ، ./ /‬ا‪W‬ر‪:‬ا‪ J‬و ا &‪/‬زا ا ? ة و ا ‪ B"# 1‬إ ‪q # ,/?# 8‬‬
‫أ‪ = ::‬ر‪ :‬ا ‪ " = 1[ .‬إ ‪-O 8‬دات ‪ A  . +6 )/.‬ا ]‪:‬‬
‫ا ر‪/-" :‬ر ا ‪ ،.‬و ا ‪7 - k@: 1‬ة و إدار و ‪...4#‬و ا ‪1.$‬‬
‫‪c‬ر‪ Y‬ا ‪K‬ت ا'&) ا ‪"#) .‬ر‪Q` ،,27 ،‬ر ا ‪ ,76‬ا ‪4‬و‪) ،,‬ل‬

‫‪KAMEL KATEB, Ecole, population et société en Algérie, L'Harmattan, 2005.P46.-1‬‬

‫‪ @ -2‬ا <ر‪ ،‬ا و=ط ا ‪ ,= 2$‬ا "‪3‬ا‪ +‬و ا
رج‪ ،‬ا ‪G‬آ ا ‪ G J/‬و ا ‪/‬ز‪ ،A‬ا "‪3‬ا‪ ،1983 ،+‬ص ‪.263‬‬
‫‪3‬‬
‫‪Pierre BOURDIEU et Abdelmalek SAYAD, Le Déracinement :La Crise de l’Agriculture Traditionnelle en‬‬
‫‪Algérie,Paris,Minuit,1964.‬‬
‫ا‪W‬رض‪ ،‬و ا ‪ B"# 1‬إ ‪ 8‬ا ‪ (4‬ا ي )ارس ا‪6`T‬ح‪ ،‬ا ‪3‬وا‪ ،‬ا ?‪ (....#‬ا ‪|4‬‬
‫‪ 4= , ,? 7 (-‬ا را‪4" B" :‬ت ا ‪ =4‬ا  )ا ‪ ،./3‬ا‪W‬زه(‬
‫و ا ‪ 1[# 1‬إ ‪ k@# 8‬ا ‪ ,-‬ا  ؛ ا ‪ Q = (4‬ا ‪ ،=4‬ا ‪ })/‬و ا‪T‬ر‪O‬د‪ ،‬ا ‪،2@c‬‬
‫‪ (4#‬ا ;ن‪ .''...‬إن ا م ا'‪4:‬ري ا ر‪ 1:‬آن 
[‪ ,-&/ '' A‬أو ‪ -‬ا‪=T‬ء )‪8‬‬
‫‪# , 4  .‬رس ا "‪3‬ا‪ i7 , ,+‬أن ‪#‬رس ا ‪ f=) 4‬ا (( ه‪،*) /‬‬
‫و إدراك ه‪ ،B/‬و‪ (-2‬أ‪ :‬ب أ‪/7‬ا ‪ B‬و =  ‪ 1‬ه‪ *? *E /‬و‪ ،‬و < ?* ‪Q#‬‬
‫‪/S‬ري‪ „:# -.S ،‬إرادة ا‪c5T‬ء ا ا‪ 1 (+‬ا ‪ Q‬ا ‪ '' =4‬و ‪ (#‬أ‪2U‬ه و ‪<:‬‬
‫‪.1-=<E‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬را‪'F C‬ي ا‪$‬اري‪ ،‬ا?‪.+,‬ر ا ‪ ،‬و ‪ ,&,‬ا‪ ]&5+‬ا?‪ +U‬دي و ا?‪ 7 ،(1960-1830)F+‬زف ‪ '
F‬ا;‪&/) ،‬وت‪ ،‬دار‬
‫ا‪'A‬ا‪.(1983 ،P‬‬
 ‫ا‪ :‬ول ر‪:(12) 0‬‬
‫‪@ 1‬ا@‪B -‬م ا! !&‪ Y‬ا=‪ 8* 8(1‬ا‪,:‬ا( ا'!ة‬
‫‪-‬ﺼﻐﺎﺭ ﺍﻝﺘﺠﺎﺭ ﻭ ﺼﻐﺎﺭ ﺤﺭﻓﻴﻭ ﺍﻝﻤﺩﻥ‬ ‫‪-‬ﻓﻼﺤﻭﻥ‬ ‫‪-‬ﺍﻝﻨﺨﺏ ﺍﻻﺴﺘﻌﻤﺎﺭﻴﺔ)ﻗﺎﺌﺩ‪ ،‬ﻀﺒﺎﻁ‪ ،‬ﻗﻀﺎﺓ(‬
‫‪-‬ﻓﻼﺤﻭﻥ ﻤﻌﺩﻭﻤﻭﻥ‪ ،‬ﻋﻤﺎل ﺍﻷﺭﺽ‬ ‫‪-‬ﻤﻭﻅﻔﻭ ﺍﻝﻘﻁﺎﻉ ﺍﻝﻌﻤﻭﻤﻲ‬ ‫‪-‬ﺃﺭﺴﺘﻘﺭﺍﻁﻴﺔ ﻋﻘﺎﺭﻴﺔ‬ ‫ﺍﻷﺼل‬
‫‪-‬ﺒﺭﺠﻭﺍﺯﻴﺔ ﻜﺒﻴﺭﺓ‬ ‫ﺍﻻﺠﺘﻤﺎﻋﻲ‬
‫‪+‬‬
‫)ﺍﻝﻤﺩﺭﺴﺔ ﺍﻝﻘﺭﺁﻨﻴﺔ ﺃﻭ ﺍﻹﺼﻼﺤﻴﺔ(‬ ‫ﺍﻝﻤﺩﺭﺴﺔ ﺍﻻﺒﺘﺩﺍﺌﻴﺔ ﺍﻝﻔﺭﻨﺴﻴﺔ‬ ‫ﻨﻭﻉ‬
‫ﺍﻝﻤﺅﺴﺴﺔ‬
‫ﺍﻝﻤﺩﺭﺴﻴﺔ‬
‫ﺍﻝﺸﻬﺎﺩﺓ‬
‫ﺸﻬﺎﺩﺓ ﺍﻝﺩﺭﺍﺴﺎﺕ ﺍﻹﺼﻼﺤﻲ‬
‫ﺃﻭ ﺤﻔﻅ ﺍﻝﻘﺭﺁﻥ )‪ 60‬ﺤﺯﺏ(‬ ‫ﺍﻝﺸﻬﺎﺩﺓ ﺍﻻﺒﺘﺩﺍﺌﻴﺔ) ‪(C.E.P‬‬

‫ﺍﻝﺯﻭﺍﻴﺎ‬ ‫ﺠﺎﻤﻌﺎﺕ‬ ‫ﺍﻝﺩﺭﺍﺴﺎﺕ ﺍﻝﻤﻜﻤﻠﺔ‬ ‫ﺍﻝﺜﺎﻨﻭﻱ‬ ‫ﺍﻝﺘﻭﺠﻬﺎﺕ‬

‫ﺍﻝﻘﺭﻭﻴﺔ‬ ‫ﻋﺭﺒﻴﺔ)ﺘﻭﻨﺱ‪ ،‬ﺃﻭ‬ ‫ﺍﻝﻤﺩﺭﺴﻴﺔ‬
‫ﺍﻝﻤﺸﺭﻕ ﺍﻝﻌﺭﺒﻲ(‬ ‫ﺍﻝﻤﺩﺭﺴﺔ‬ ‫ﻤﺩﺭﺴﺔ‬ ‫ﺍﻝﺠﺎﻤﻌﺔ ﺍﻝﻔﺭﻨﺴﻴﺔ )ﺒﺎﻝﻌﺎﺼﻤﺔ ﺍﻝﻤﺩﺭﺴﺔ‬
‫ﺍﻝﺭﺴﻤﻴﺔ‬ ‫ﺍﻝﻤﻌﻠﻤﻴﻥ‬ ‫ﺍﻝﺘﻘﻨﻴﺔ‬ ‫‪،‬ﺃﻭ ﻓﻲ ﻓﺭﻨﺴﺎ(‬
‫‪Medersa‬‬
‫‪Officiell‬‬
‫‪e‬‬
‫ﻤﻌﻠﻤﻭ ﺍﻝﻘﺭﺁﻥ‪،‬‬ ‫ﻋﻠﻤﺎﺀ ﺇﺼﻼﺤﻴﻴﻥ‪،‬‬ ‫ﻗﻀﺎﺓ‬ ‫ﺍﻝﻤﻬﻥ‬
‫ﺭﺠﺎل ﺍﻝﺩﻴﻥ ﺼﺤﺎﻓﻴﻴﻥ‪ ،‬ﺭﺠﺎل ﺩﻴﻥ ﺭﺠﺎل ﺍﻝﺩﻴﻥ‪،‬‬ ‫ﻤﻌﻠﻤﻴﻥ‬ ‫ﺘﻘﻨﻴﻴﻥ‬ ‫ﻤﺤﺎﻤﻴﻥ‪ ،‬ﺃﻁﺒﺎﺀ ‪ ،‬ﺃﺴﺎﺘﺫﺓ‬ ‫ﺍﻝﻤﺘﺤﺼل‬
‫ﻗﺭﻭﻴﻴﻥ ﻏﻴﺭ‬ ‫ﺃﺤﺭﺍﺭ‬ ‫ﺭﺴﻤﻴﻴﻥ‬
‫ﻋﻠﻴﻬﺎ‬
‫ﺨﺎﻀﻌﻴﻥ‬
‫ﻝﻤﺭﺍﻗﺒﺔ‬
‫ﺍﻝﺴﻠﻁﺔ‬
‫ﺍﻻﺴﺘﻌﻤﺎﺭﻴﺔ‬
‫ﺍﻝﻨﺨﺏ ﺍﻝﻌﻠﻴﺎ‬ ‫ﻨﻭﻉ ﺍﻝﻨﺨﺏ‬
‫ﻻ ﻋﻼﻗﺔ ﻝﻬﻡ ﺒﺎﻝﻨﺨﺒﺔ‬ ‫ﺍﻝﻨﺨﺏ ﺍﻝﻤﺘﻭﺴﻁﺔ‬

‫ﺍﻝﻤﺩﺭﺴﺔ ﺍﻝﻔﺭﻨﺴﻴﺔ ﻤﺭﻓﻭﻀﺔ‬ ‫ﺍﻝﻤﺩﺭﺴﺔ ﺍﻝﻔﺭﻨﺴﻴﺔ ﻤﻘﺒﻭﻝﺔ‬ ‫ﺍﻝﻤﻭﻗﻑ ﻤﻥ‬

‫ﺍﻝﻤﺩﺭﺴﺔ‬
‫ﺍﻝﻔﺭﻨﺴﻴﺔ‬

‫ﺘﻭﻀﻴﺢ‪:‬‬
‫ا "ول ه‪. /‬ج ‪#‬آ و ‪" b?#‬و ‪ ، ,‬ا‪W‬ول =‪/4‬ان ا ‪ (4‬ا'‪4:‬ري و ا ‪ (4‬ا‪W‬ه‪ ,= 1‬إ`‪6‬ح ''&* ‪2‬ي'' و ا @ب‬
‫ا ‪  4‬ا ‪).$‬ص ‪ (188‬و ا ‪#  = k4 1.$‬ا‪  #‬ا ‪ 12 (4‬ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪4‬ة )ص ‪ I!.(193‬آ‪+‬ب ا‪/‬ن ‪/#‬ران‪ ،‬ا ‪/‬ا&‪-‬ت‬
‫ا ‪ 12 2$‬ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪4‬ة )ا ارس ا <  و ا ‪  ) @. #. (1880-1830 ,‬ا ?( أوز‪ .2‬ا&‪ 4‬و‬
‫إ‪O‬اف‪ ،1X 8<c:‬دار ا ‪ ،G  c‬ا "‪3‬ا‪.2007 +‬‬
‫إن <‪ k‬ا ‪  Q‬و ا ‪/Q‬ب ‪ ،‬ا < و ا < )‪6E , 8" ،B‬ل ا ع‬
‫ا ‪ 1+$‬م ا =‪/‬ي‪ ،‬و‪ 5‬ا‪ (.‬ا "‪3‬ا‪ ,+‬إ ‪ ،,-&/# 8‬ا‪W‬ول ‪ :‬ا رس ‪ 12‬ا ر‪:‬‬
‫ا'‪4:‬ر و ا ‪E 1.$‬ر&‪ -‬و =‪/‬ازا‪ ،-#‬و‪ k< k2‬ا و ‪X‬ه أ‪ .‬ا "ول ر‪(5‬‬
‫)‪/: (-) < 2 (1‬ف  ون و ‪". /7‬ه ‪#‬ي ‪ = 12‬ا ع ا <‬
‫ذا‪ ،B#‬إن ‪/#‬ا& ‪K2‬ت ‪'' ,‬ا‪W‬ه ‪ ''1‬دا‪ *E‬ه‪N‬ا ا ع ا ر‪ 1:‬و ا ‪N‬ي ذآ‪ (- 8‬ا رس‬
‫و) و‪ ".) J‬ا <=‪ A‬ا ‪3‬ي ‪ /‬ا'‪4:‬ر ( ‪/?:‬ن إ‪7‬ى ا ‪/‬ات ا ‪NQ‬‬
‫ @آ ا ‪7' J/‬؛ ‪/@  2‬ل إ ‪ 8‬إ"ب‪ ،‬و ''ا ‪ ''q:/‬أ` ‪# f‬ر" ‪NQ‬ي ‪A5/‬‬
‫و أ‪/#‬ن ا ‪.J/‬‬
‫إن ه‪ YN‬ا ‪ 4X/‬ا ‪ /‬ا  و ا ‪ 3‬م ا ر‪ 1:‬ا'‪4:‬ري أ‪2‬زت )‪G‬‬
‫‪7‬ب ا @ ا ‪ , ,3 ,)/. J/‬ا 
‪ ،‬ا ‪/‬ع ا‪W‬ول ?‪/‬ن = ‪ Q‬ا ‪) .‬أو‬
‫‪3‬دوج ‪:‬أي ‪ 8) f‬ا ‪ :,Q‬ا ‪ .‬و ا ‪ (=4‬و ا ‪/? 1.$‬ن = ‪ Q‬ا ‪W2 ، =4‬ول‬
‫‪ …E‬ع ا‪W‬ول ‪. ,‬م ا رس‪ ،‬أ ا ‪ …E /-2 1.$‬ا ع ا ‪ , 1.$‬ه‪N‬ا ا م؛‬
‫ا‪W‬ول < ا @ا‪ S‬و ا ‪ < 1.$‬ا‪ 12  `W‬أ‪ .*@# E‬إن ه‪ YN‬ا ء ا "‪3‬ا‪+‬‬
‫ا ‪ ,) "#‬ا ‪ 8‬ا'‪4:‬ر ‪/:‬ف ‪ -. "#‬أم ر‪# 5‬ر
 و ‪ 2S‬و ر‪- 3‬‬
‫د‪ /‬ا ‪` 12 S‬ورة ‪ /‬ا‪ &/ /W‬ا ‪ 3‬ا ‪J/‬؛ ‪<[ 1-2‬ة ‪/E‬ل‬
‫‪ 12‬و ) و ‪/S‬ر )‪7‬ب ا @ ا ‪ X (J/‬ا م ا'‪4:‬ري ?‪-. "# ,‬‬
‫أم ) ‪ ,@G#‬ة ‪4‬ا‪ b
 ,= +‬ا‪ ".W‬ا'&) ا ?‪
. b
 ./‬‬
‫ه‪ YN‬ا ء؛ ‪ )  bc‬آر ‪ .W  7 &/ /?: ''Omar Carlier '' B‬ا "‪14‬‬
‫ا ‪3‬ق ‪ 12‬آ=‪ ,='' ،B‬ا‪ W‬و ا "‪-‬د''‪ :‬ا ر„ ا'&)‪ J/ 1‬ا "‪3‬ا‪...'' 6+5 '' +‬‬
‫ا‪
2‬ر = ?‪ , ,‬ا ‪ 24‬ا @‪ $‬و ‪  , *"E‬ه‪ 1 = /‬و )‪ ، k‬و ‪/`W= A‬ل و ‪7‬ج‬
‫‪1‬‬
‫ا ‪ 3-‬و ا‪/2W‬ل‪ 7 ،‬و آاه ا‪ .W‬و ا‪.''...EW‬‬
‫=‪ .?R‬ا‪6
:‬ص ‪ , ".‬ا @* ا ‪N‬ي ‪ 5<#‬إ ‪ 12 B‬ا "‪3‬ء ا =‪ , k‬ا را‪.:‬‬
‫و ا ‪N‬ي ‪#‬ول ‪ B2‬ا ‪c‬اع ا ‪ -12$‬ا‪  ) 1&/ /T‬ا ‪ /‬ا =‪ - /‬ا ر‪:‬‬
‫ا'‪4:‬ر ‪ ،-& ,‬و ‪ 12‬ا =* ر‪ :‬ا ‪ (4‬ا ‪ 1=4‬ا @‪/ -& , ،‬از و ‪*U 12‬‬
‫ه‪N‬ا ا ‪ AX/‬ا زم‪ ،‬و آ" ‪N-‬ا ا ‪c‬اع ‪-U‬ت ‪3& $ 
.‬ا‪ +‬ا‪.'= I#‬‬
‫و ا <) )‪ 8‬أ‪:‬س ‪/Q‬ي و ‪ .12S‬و ذ \ < ‪4& 4‬ت و ا
ت ?* ‪.
.‬‬
‫و  ?‪ ،B /5 ,‬أن ا ‪ :‬ا'‪4:‬ر ‪ 12‬ا "‪3‬ا‪O IE 5 +‬وط ‪G.‬ة ا @آ‬
‫ا ‪ J/‬و ‪/<#‬ره و ‪ , - < I /7‬إ`‪76‬ت ا‪c5‬د و ا&) إ ‪/S  < 8‬ر‬
‫ا‪ . 6:‬و =  ‪ .2 1‬ا 
 ا‪W‬ه ‪/ # 5‬رت ‪6E ,‬ل ا @آ ا ‪ J/‬آرات‬
‫‪ ::‬و ‪ *= ،
 2S‬و ‪ [5‬و ‪3.‬ا)‪@2 2.‬ول ا آ‪ 8) 3‬ا   ا ‪2$‬‬

‫‪ -1‬ل ‪ ،'GR‬اا‪ &P:‬ا‪ C+‬و ‪ &P‬ا

 ا)ور ا‪+‬ر‪) ،&G‬ا^ ا?‪ 9 &F+‬اا و ! ‪! ،‬آ ا
‪A‬ث ا‪&/.‬‬
‫و ا{‪! ،&G‬آ ا
‪A‬ث  ا?‪ +U‬د ا‪ I! &
+‬أ‪ %‬ا‪ 
+5! ،&+‬ا'‪ ،(2005 ،  ! ،/‬ص ‪.69‬‬
‫‪ Q -2‬ا‪W‬زرق‪/G. ،‬ء ا < ت ‪ 12‬ا "‪3‬ا‪ ، +‬ا &‪ k : A‬ذآ‪ ،Y‬ص ‪.20‬‬
‫و ا &‪ 4‬ا‪ &/ /T‬ا ‪3 1‬ت آ* ‪7‬آ ‪ ,‬ا @آت ا ‪# , ،J/‬ر„ ا "‪3‬ا‪+‬‬
‫ا ‪ .`4‬و )‪ 4 2 B‬ا ‪ 12$‬آ&‪3 4‬اع ا ‪ 1:‬ا ‪ ,= (+‬ا رات ا ‪X :‬‬
‫ا'‪4:‬ر ‪ -#56) 12 ،-& ,‬ا [ ‪ -& , -. A‬أ‪E‬ى‪.‬‬
‫"إن ا ‪c‬ا)ت ‪...‬آ‪/&/ I.‬دة ‪ 12‬ا ة ا'‪4:‬ر =‪'' ,‬ا 
 ا " ا ?‪12 ./‬‬
‫ا ارس و ا "‪4‬ت ا ‪) =4‬ا ‪ ،r./# 12 ./3‬ا و‪2 12 ,‬س و ا‪W‬زه ‪ ،(`E‬و‬
‫‪1‬‬
‫''ا 
 ا ‪ "c4‬ا ?‪ 12 ./‬ا ‪ /‬ا ‪ 4‬ا ‪."-#/ *?= .‬‬
‫و )‪ B‬آ‪ ? b‬ا ‪/5/‬ف )‪ 8‬ه‪ YN‬ا'‪ .‬دا‪ *E‬آ* ‪#‬ر ‪# ,‬رات ا @آ ا ‪J/‬‬
‫=) ر‪# Y‬ر ‪ 2S‬و إ‪&/ /‬؟‬

‫‪ F - 1‬ا‪9 ،5‬ل از! ‪/ .

8)،‬ن ‪ ،1990 6‬درا‪,‬ت ‪9‬ل اا و ا‪ Q.‬ا‪ ،(/.‬ص ص‪.21-20‬‬
 ‫‪-e : 2 -II‬ب ا‪ ,Z:‬اا و إ!ت اآ ا
‪::‬‬
‫اآ ا=ر )ا‪ -+‬ا‪,:‬ا((‪:‬‬ ‫‪1.2‬‬
‫‪ #‬ه‪ YN‬ا @آ ‪/$ = -#‬ر و ا ‪ , / 4G‬ا ‪/‬ا‪ b5‬ا اد?  ا ‪ 1‬ا‪X -#N
#‬‬
‫ا ?‪/S 1-2 ،  ./ /‬ر ‪# -.W‬ى أن ا   ا ‪ q ## J/‬أ‪?= ::‬ة ا'‪6:‬ل ا م‬
‫‪ ,‬ا'‪4:‬ر‪ ،‬و ا  * إ ‪ 8‬ذ \‪ ،‬ه‪ 1‬ا ‪/$‬رة‪?2 ،‬ة ‪ 6) ،‬و و‪B4&  4# i7 .:‬‬
‫ا‪3@ ::W‬ب =) ر‪/S =37 Y‬ر ‪3@ 2 ،‬ب "ا ‪/$‬ري ‪ i7 ,‬ا ? ‪-‬ف إ ‪ 8‬دا‪+‬‬
‫إ ‪ 8‬ا ‪/$‬رة‪ = ,] ' /-2 ...‬ء ا ( ‪ 87‬ا‪ - ::W‬و ا ‪/$‬ري ‪ ,‬ا‪W‬هاف ه‪ /‬ا ‪N‬ي‬
‫‪3‬م =‪ 1 *4‬إ ‪ Q# 8‬و‪ (+5 AX‬و ه‪N‬ا ا ‪/? ' Q‬ن ‪ *= @<:‬ه‪k) Q# /‬‬
‫=‪- B.‬ف ‪ Q#‬ا @  ا ‪ 12 +‬ا د‪ ,‬ا ‪ :‬و ا'‪c5‬د و ا'&)‪...‬‬
‫و ا ‪/$‬ري ‪ i7 ,‬ا ‪ *+:/‬ه‪ /‬ا ‪N‬ي 
‪ A& , N‬ا ‪ *+:/‬ا ? ا ‪ 1‬ه ا @‪ : k‬‬
‫‪1‬‬
‫ ‪/‬غ أها‪....B2‬‬
‫أ آ‪ -./‬ا ‪ -/ N 1-2 ، / 4G‬ا‪W‬ول ‪# ،‬آ‪/-& 3‬ده ا  و ا ‪8) /)/‬‬
‫ا "ه )‪ 1-2 ،‬ا ‪ *$‬ا ‪ 4G 7/‬ا "‪3‬ا‪+‬ي‪ |Q= .‬ا  )‪ B#K2 ,‬و ‪O‬ا‪.B@+‬‬
‫‪2‬‬
‫و ‪ -‬ا')د ‪ 12‬إ=ا) ا ‪ 4G‬و ‪ 12‬ا ‪/‬ق ا‪ Q 156EW‬ا ‪ ,4‬و ‪ p‬ا ‪.,$‬‬
‫‪/‬ل @ ‪ 1=7‬أن ‪ /.‬ا ‪ )3‬ا ‪/4 J/‬د = ر& ا‪W‬و ‪ 8‬إ ‪ 8‬ا‪-<X‬د ا'‪4:‬ر‪،‬‬
‫ ?‪ ,‬ا ‪N‬ي )"* = ا ‪ 1)/‬ا ‪ 1/‬ى ا "‪3‬ا‪ ,+‬ه‪/S /‬رة أآ‪ =/‬ا و‪ :‬و ‪6‬د‬
‫ا @‪3‬ب ا ‪ 1)/G‬ا ‪N-2 .1.‬ان ا @‪S‬ن ‪:‬ه إ ‪ 7 8‬آ  ‪/5 kE 12‬ة ‪<G. ::‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ 12‬ا ‪."-‬‬
‫=@‪/‬ل ‪ 1926 :‬أ‪ r:‬ا ‪4‬ل ا "‪3‬ا‪/+‬ن ‪ 12‬ا ‪7 "-‬آ ‪ ::‬أ‪8) IJ‬‬
‫‪ -.‬ا‪O ("." (:‬ل إ‪ 12 ."2‬ا ا‪ ،‬آن ‪ 12‬دا‪ *E‬ه‪ YN‬ا @آ ‪#‬ران أ‪::‬ن‪:‬‬
‫ا‪W‬ول أآ )‪ 8‬ا   ا ‪ J/‬و ‪ k@#‬ا‪6:‬ل ا "‪3‬ا‪ kJ ,) +‬آح ا <  ا ‪،4‬‬
‫و آن <‪ f‬إ ‪ 8‬إ‪. 5‬م ا‪O‬اآ‪3& 12 1‬ا‪ 4=  +‬ا'‪4:‬ر‪ ،‬آ ‪A b @ =  J‬‬
‫‪7‬آ ا ‪4‬ل ا ‪ ,.‬و ا @‪3‬ب ا ‪ 1)/G‬ا ‪ ,) 6[2 .1.‬ا @ ‪ b‬ا'‪:‬ا‪A 1"#‬‬
‫ا ‪ )/G‬ا ‪  4‬و ا [<‪J , ,-‬ف ا'‪4:‬ر ‪ 12‬ا "‪4‬ت ا‪EW‬ى‪ .‬و آن )‪8‬‬
‫‪4‬‬
‫رأس ه‪N‬ا ا ر ‪7‬ج )‪  ) 1‬ا در و ه‪ /‬أول ‪O (" +5‬ل إ‪.2‬‬

‫‪F ،GF/ AG -1‬ض و ‪ QG'7‬ا{‪&G'G‬ت ا&‪A &,‬آ ا‪ &8‬اا‪4S I! ،G‬ل ‪4P‬ث و‪ cP‬ا‪ ،)G‬د‪G‬ان ا
‪F‬ت‬
‫ا!‪ ،&.‬اا ‪ ،(1986‬ص ‪.101‬‬
‫‪E.Shills, In M.Harbi :l’Algérie et son Destin, Croyants ou Citoyens , édit medias, Alger.1994.P50. -2‬‬
‫‪aris ;Jeune Mohammed Harbi, Le FLN,mirage et réalité ; Des origines à la prise du pouvoir, 1945-1962(P-3‬‬
‫‪Afrique ; 1980).translated into Arabic by Kamil K.Degar(Beyrouth ;Dar el-Hikma, 1983).P25.‬‬
‫‪ ،4& M_ -4‬إ‪&G'G‬ت ا‪A‬آ ا‪ &8‬اا‪) ،G‬از! اا‪ ، G‬ا&ت ا&‪ &,‬و ا?‪ &F+‬و ا?‪ +U‬د‪ G‬و ا&(‪ ،‬ا‪C‬‬
‫‪ c
,‬ذآ‪،T‬ص ‪.29‬‬
‫*و'  ‪ I! F‬اء ا‪...(1974-1848).I&94‬ه إ  ‪ 1923 ,‬و !رس ‪'F‬ة ‪9‬ف‪ S  S،‬ا‪ K7‬ا‪ &,,‬او  إ‪8‬ر‬
‫‪ Q‬ل إ‪ ..&G‬و ا‪A‬ب ا‪ F&6‬ا‪'/ ،‬أ _'ا!‪ C! K‬ه)ا ا‪A‬ب !) ‪1G Q K5 ،1928 ,‬در‪'/ ،T‬ون ر‪ ،.‬إ? ‪F‬م ‪4S ،1933‬ل‬
‫أ ا ر ا ‪?2 1.$‬ن ‪ B$‬أ‪ ,= 7‬أ‪،*1 c 7‬ا ‪4‬وف ‪ 1 c (:=  4O‬ا @ج‪،‬‬
‫و ‪ 5‬ا‪<:‬ع ه‪N‬ا ا &* أن ‪ ()3‬ا @آ =‪ 1[ 4‬أ‪. -:# 8) : , *5‬آن‬
‫‪ W= ,] 1 c‬ا "‪3‬ا‪ +‬و =‪ -‬ا ‪3# 1‬ه )‪ ,‬ا‪ W‬ا ‪ ،.‬و أن ه‪ YN‬ا‪EW‬ة‬
‫‪ -Q#‬و ‪ 8) *4#‬إذ'ل أه‪ .-‬و ا‪ , 56<.‬ه‪N‬ا ا ‪/c‬ر‪2 ،‬ن و&‪/7 Y. -‬ل‬
‫ا'‪4:‬ر ( ‪ 8)   ,?#‬أ‪:‬س ا ‪c‬اع ا < ‪ 1‬و إ‪ .‬آ‪ 8)   I.‬أ‪:‬س ا  ‬
‫ا ‪ N .J/‬ا ا آ‪7 I.‬آ ‪O (".‬ل إ‪ 2‬أآ‪ $‬راد?  ‪ 12‬ا  دئ و ا ر‪:‬‬
‫‪ ,‬آ* ا @آت ا ‪ :‬أ‪E‬ى‪ ،‬و ‪ I5' 5‬ه‪ YN‬ا @آ ‪J , `E  7#‬ف ا ‪4‬ل‬
‫و ا ‪ (-.W ,76‬آ‪/.‬ا أول ‪ @X‬ا'‪4:‬ر ا ‪.1.‬‬
‫و ا @‪ ,) i‬ا @آ ا ‪/$‬ر ا ‪/ / 4G‬د‪ 7 .‬إ ‪ 8‬ا @‪1 c ,) i‬‬
‫ا @ج)‪ ،(1974-1848‬إذ ‪= 3#‬آ ‪ ") 12S‬أ‪W2 ،,[5 ,2S B::‬و ‪8‬‬
‫‪ @ 2$ ".‬و‪ 2S" J‬ا‪ ،".W‬و ا‪EW‬ى ‪ 2S‬ا و =‪/‬ل "‪ 2S‬ا{‪2 ،''E‬‬
‫‪@#‬ث ا ]رخ "=‪/<: ,‬را ‪ 12 "Benjamin Stora‬آ=‪ 1 c" B‬ا @ج‪ ،‬را‪+‬‬
‫ا @آ ا ‪ J/‬ا "‪3‬ا‪2 ،"+‬ل "‪ 1 c‬آن  ‪ 8‬دون ‪ 6X \O‬رآ ‪/Q‬را‪،‬‬
‫ ‪ <[ ( /‬إ ‪ 8‬ا "‪/‬ء إ ‪= 12 b& 8‬ا ‪62T 1936‬ت ‪ ,‬ا =‪4‬ت ا [‪،+‬‬
‫و هك ا ‪ ?O 8‬أر‪6:‬ن ا ‪N‬ي ‪/7‬ل )‪ B#‬إ ‪ 8‬ا ‪4‬و=‪ 1''...‬و =  ‪ 2 1‬و‪bU‬‬
‫‪ 1 c‬ا @ج ا‪ &/ /W‬ا رآ‪/ 8) `E ،‬ى ا (‪ ،‬و ‪ r. 12‬ا ‪I5/‬‬
‫ا‪ &/ /W‬ا ‪ /‬ا ‪4= 12 =4‬ه ا و‪ 17‬و ا ‪ ،12$‬ا ‪c)6‬ي‪.‬‬
‫‪ 1=7 @ @2‬أن و`‪ b‬إ‪ / 4G = 1 c &/ /‬و ا ‪ /4‬و ا ‪-=4‬‬
‫ا'‪ 6:‬و ‪ 334#‬ا‪ :‬ا ‪ .4G‬و ذ \ ‪  4# -.W‬ا ‪c‬اع ‪ X‬ا'‪4:‬ر " أ'‬
‫?‪/‬ن )‪ 8‬أ‪:‬س ‪ W2 ،1 J‬ا "‪3‬ا‪@# +‬ج إ ‪ 8‬آ* "‪/-‬دات ‪ - 4O‬ا ` ‪12‬‬
‫‪ B2S‬و د‪ B‬و ‪ Bc
O‬ا ‪ =4‬ا‪ 4= .6:T‬رة أ‪E‬ى ‪ " ،‬إ)<ء ا‪W‬و ‪ /‬إ ‪8‬‬
‫ا ?ح ‪ ,‬أ&* ‪:‬دة ا‪ , '= W‬ا آ‪   8) 3‬ا ‪c‬اع ا < ‪ , B.W ،1‬ا @*‬
‫‪ *7‬ا ‪G‬آ* ا'&) و ا'‪c5‬د ‪ I@#‬ا @?( ا'‪4:‬ري‪.‬‬
‫أ آ‪ -./‬إ‪@# ( -.‰2 ،/) &/ /‬د =‪ 5‬ا‪:‬ا‪ "#‬وا‪ *= ،*4 @X‬آ‪-. I‬‬
‫‪ A‬ا <‪/‬ر ا ‪/4‬ي ‪/‬ى ا'&)‪ .‬و ه‪N‬ا ‪ 1 c "- r?4‬ا ‪N‬ي آن ‪ 12‬ا‪:W‬س‬
‫ر&* )*‪ .‬أ و`‪ b‬أ‪ – =4 = B&/ /‬ا‪ B.2 ،6:T‬رآ‪ 8) 3‬ا ‪ 2$‬ا ‪– =4‬‬
‫ا‪ 6:T‬آ * ‪ /-‬ا ‪ 4 ،J/‬ا ا‪6:T‬م آ‪:‬س ‪ c
G‬ا ‪ J/‬و آ‪(:7 *4‬‬
‫‪ 7/# 12‬ا ‪ 4G‬ا "‪3‬ا‪+‬ي آ‪ ST :/‬ت ‪ )O‬ا وق ا ‪ 2$‬و ا ‪ ,= :‬ا‪,W‬‬

‫!‪/ 7Y‬وآ‪ %‬ا‪.‬دي ‪ .1927 &G

!4‬و  ا‪+‬ع ا‪ 7Y‬ا{‪/ !4,‬ا ا‪ G 1936 _.‬ح !&  ‪9 K+GZ‬ل ا‪&8‬‬
‫اا‪ &, K7&9 I! , 16 …&.G... G‬أو !&‪_ I5 ،‬د‪ 7YG T‬أآ‪ .K‬أ‪ /‬ا‪ &8‬اا‪ 1945 , )! M
G G‬أ‪/‬ز  & ‪A‬آ‬
‫ا&‪  &,‬اا و ‪
.! 
G‬د اه& ‪''.1954
 +9‬و ‪ 'G‬أ‪ /9 'A! ، Z‬ارة اا‪, ،G‬ات اض‪^& 7 ،‬‬
‫‪&F‬د‪_ , )،‬د‪ ،(1994 6 Q! ،‬ص ‪.177‬‬
‫‪ , I&!&/ -1‬را‪  &! ،‬ا‪A‬ج‪ ،‬را' ا‪A‬آ ا‪ &8‬اا‪_ 7 ،G‬دق ‪F‬ري‪)D!  !-‬دار ا
 ‪ ،(1999 6‬ص‪.130‬‬
‫ا ‪ .‬و ا "‪3‬ا‪ ،+‬و =  ‪ 1‬ا ه )‪ )O 8‬ا وق ا ‪ 2$‬ا ‪ 1‬و‪7‬ت أ‪ p‬‬
‫ا ‪ 4G‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪5 I@#‬د‪ .(-#‬أ ‪ B.‰2 ،4G 1 c r= k4  12‬ى ‪B2‬‬
‫‪1‬‬
‫ا )* ا <‪ 12 k‬ا ر„ آ‪ B./‬ا ‪ 7/‬ا در )‪ Q# 8‬ا ‪/‬ا‪.A5‬‬
‫و ]آ =‪/<: ,‬را ذ \ و ذ \ ) ?( )‪ ,‬ا [ءات ا ‪ :‬ا ‪-2 *X. 1‬‬
‫‪O (".)6/J‬ل إ‪37 ،E.N.A2‬ب‪7 ،P.P.A‬آ ا‪c.‬ر @ت و ا ا‪J‬‬
‫‪ (M.T.L.D‬و ا ‪ ,? 1‬ا ‪/‬ل =‪c‬ده أ‪: 1 c   = I?O -.‬ورة ا ا=‪q‬‬
‫و ا ‪ 564‬ا "  =‪ B‬و =‪ 5 /-2 ،-‬أ‪ ، -2 S‬و ه‪ 1‬أ‪S‬ت ‪.B2‬‬
‫إن ا ‪c‬اع ا‪ 1::W‬دا‪5 *E‬دة ‪O (".‬ل إ‪ 2‬آن ‪/7‬ل ا ‪ …-‬ا ‪N‬ي ‪ 12 A :‬ر‪(:‬‬
‫‪ ( 4‬ا  دئ ا‪ *  &/ /T‬ا "‪3‬ا‪ +‬ا‪ , 56<.‬ه‪ -/‬ا ‪ .2$‬و ‪# 5‬آ‪ 3‬ا "ل‬
‫‪/7‬ل ا ‪ *+‬ا  ‪ :‬ه* ا "‪3‬ا‪ 1=) = +‬إ‪16:‬؟ و ه* ه‪3& 1‬ء ' "‪3‬أ ‪ ,‬ا ‪,J/‬‬
‫ا ‪ ،1=4‬أو أن "‪3‬ا‪3 +‬ا‪ -#‬ا ‪ 2$‬و ا ر
 ا
` =‪-‬؟‬
‫‪R2‬ذا آن ‪ 1 c‬ا @ج ‪ 5‬ا‪ :‬أ‪?2‬ر‪ Y‬ا'&) ‪ ,‬ا ? ا ‪ 1=4‬ا‪2 ،16:T‬ن‬
‫ا ?‪ #‬ا ‪4‬م @آ‪)-B‬ر )ش‪ 5 -‬ا‪4:‬ره ‪ ,‬ا م ا ي ‪4‬دات ا =‬
‫و ‪ #‬ه(‪ .‬و ‪ 5‬أدى ه‪N‬ا ا
‪6‬ف ا‪ 1&/ /T‬إ ‪ 8‬ا‪@.‬ب )ش ‪ ,‬ا @آ ‪: 12‬‬
‫‪ .1936‬و ا‪ :‬ا ‪c‬اع دا‪ *E‬ا @آ ‪/7‬ل   ا ‪ /-‬و =“ ذرو‪12 1949 : B#‬‬
‫ ‪4‬ف =‪W‬ز ا =‪/c 2 .‬ص ا ‪& 1‬ءت ‪ 12‬ا ]‪ #‬ا ‪ 1J/‬ا ‪@ 1.$‬آ‬
‫ا‪c.‬ر @ت و ا ا‪3" = M.T.L.D J‬ا‪ +‬أم ‪ 4،5،6‬أ‪ ،1953 *2‬ل‬
‫د'  وا‪ 4 J 8) @X‬ا &‪ 4‬ا ‪3@ 2$‬ب ا ‪N‬ي ‪ 1‬إ ‪ 1 c" B‬ا @ج"‪،‬‬
‫و ا ‪N‬ي ' ‪ 12 \O‬ذ \ أ‪ *$ B.‬ا ا‪ +‬ا ه( ا‪J 12 1::W‬ح ا‪ &/ /W‬ا @‪3‬ب ‪,‬‬
‫‪6E‬ل ه‪N‬ا ا ]‪ #‬ا ‪N‬آ‪/‬ر‪ .‬و ‪#‬آا  ذآ ‪ 12‬ه‪N‬ا ا ]‪ 5 ، #‬أ ‪ 1 c f‬ا @ج )‪8‬‬
‫ا ‪ +‬ا ‪ " 1‬أن "وزه ا @‪3‬ب‪ 12 ،‬ذ \ ‪ 12‬ا ان ا ‪ |4= 12 ، 12$‬ا ط‬
‫أه‪:-‬‬
‫‪ (4# G." -‬و‪ 2$ = *c 1J‬ا ‪ =4‬ا‪.''6:T‬‬
‫‪ -‬ا‪7‬ام ا ‪ +4‬ا  و‪ 2‬وح ا‪6:T‬م و ‪.Y #‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ 2S -‬و‪ 2$ = c J‬ا ‪ =4‬ا'‪6:‬‬

‫‪ ،4& M_ - -1‬إ‪&G'G‬ت ا‪A‬آ ا‪ &8‬اا‪ ،G‬ا‪ c

, C‬ذآ‪ ،T‬ص‪.30‬‬
‫‪F ،GF/ &AG -2‬ض و ‪ QG'7‬ا{‪&G'G‬ت ا&‪A &,‬آ ا‪ &8‬اا‪ ، G‬ا‪ c
, C‬ذآ‪ ،T‬ص ص‪161-160‬‬
‫‪/c 2‬ص‪ ،‬و إن ‪ ,)  4#‬ا &‪ 4‬ا ‪ 2$‬و ا'‪ -4 &/ /‬ا ‪/ 12 1:‬ا&‪-‬‬
‫ا ?‪  ./ /‬ا ‪ I?) -.R2 ،.‬أ[ ‪J‬ح ا   ا ‪) 2$‬ا ‪ Q‬ا ‪ ،=4‬ا و ‬
‫ا "‪3‬ا‪ ،+‬ا ‪ ،/-‬ا‪ .(W‬آ‪ &/ /‬ا ‪3‬اع ا ‪ Y"# 1:‬ا'‪ &/ /‬ا'‪4:‬ر ‪,‬‬
‫&‪ ،-‬و ا‪37W‬اب ''ا‪W‬ه" ‪..S -& ,‬‬
‫إن ه‪N‬ا ا  <‪/‬ي )‪ 8‬د''ت وا‪ G# @X‬إ ‪ 8‬ه‪ /‬ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪ =4‬ا‪ ) ،6:T‬‬
‫‪#‬ر
‪ ،-‬و ‪ -Q‬ا `‪?2 ،‬ن ا "‪3‬ا‪ +cE (- +‬و ‪/‬ت ‪3#‬ه( آ )‪,‬‬
‫‪p‬ه(‪6E , ،‬ل ا ‪ Q‬و ا ‪4‬دات و ا  ‪ .‬و =  ‪/-2 1‬م )ا ‪-=4‬ا‪،4# (6:T‬‬
‫و ‪ ،2S‬و =  ‪ ،Q 1‬و ه‪ /‬ه‪ /‬ا ‪N‬ي أدى إ ‪ 8‬ا‪".‬ر أول ‪ , -‬ه ا ‪c‬اع‬
‫ا ‪/[= 1:‬ن ا   ا ‪ 2$‬آ‪ ،&/ /R‬و ا ]ول ا‪W‬ول )‪ "# ,‬ا  ‬
‫ا =‪ )= ،‬ر أن ا "‪3‬ا‪ ،=) +‬و ‪ ،=) -Q‬و د‪ -‬ا‪6:T‬م ‪ ،q2‬و ‪/?# B‬ن‬
‫ا "ح ا <ف ا =ي =دة ''ر‪ 1=7 @ @2 .''1@ 1) O‬أن &‪/‬ه ا‪W‬ز‬
‫ا = ‪1948 1‬و ‪ ،1949‬ه‪` /‬اع &‪/-‬ي )‪ 8‬ا < ا ‪ :‬و ا ‪)3‬‬
‫ا ‪ -= 4‬ا ‪c‬اع ا ‪ ,= 12$‬ا ‪4‬ب و ا =‪ ,7 12 ،‬أن ا   ا = ' ‪(-#‬‬
‫&‪= 4 -‬ر  ‪-& A& (-#‬ت ا ‪ ،,J/‬و ‪N‬ا ' @‪ -& W k‬آ‪ I.‬أن ‪-4#‬‬
‫آ‪<Q‬ء ‪/`/‬ل إ ‪ 8‬اآ‪ 3‬ا @?(‪.‬‬
 ‫‪ 2.2‬اآ ا‪ 3Oy‬ا‪:3 y‬‬
‫إن ا "ل ا ‪ 1+‬ا ‪N‬ي آن ور =‪ ,‬ا "‪3‬ا‪6E ,+‬ل ا ‪S6$‬ت ‪ ,‬ا ن ا ‪,G4‬‬
‫آن @‪/‬ر ‪/7‬ل ‪ ,<.‬أ‪4# ,::‬ن =  ا'‪:‬ا‪ "#‬ا ‪ " 1‬إ‪12 -) #‬‬
‫‪ X (- [.‬ا'‪4:‬ر ا ‪ 2 .1.‬رأى =‪ (-[4‬أن ‪) Q#‬ت ا س ‪] 5‬دي‬
‫= [ورة إ ‪ (-<@ Q# 8‬ا'&)‪ ,7 12 ،1‬رأى ا ‪ k‬ا{‪ E‬أن ‪ Q#‬ا @‪q‬‬
‫ا'&)‪ 1‬ه‪ /‬ا ‪N‬ي ]دي إ ‪) Q# 8‬ت ا س‪ .‬و آن )‪7 8‬آ &‪ 4‬ا ‪4‬ء أن‬
‫‪ b5/ N
#‬وا‪ , @X‬ه‪ ,#‬ا‪JW‬و‪ ,7‬ا ‪ ,[5‬إ‪ .&/ /‬و ‪ 5‬ا‪ :‬رأ‪8) -‬‬
‫ا‪< = NEW‬ح ا‪W‬ول‪ .‬و ا‪ , 56<.‬ذ \ آن اه‪ 8)  c -‬ا‪6`T‬ح ا ‪1‬‬
‫و ا ‪ 4 12$‬ة إ‪ Y‬ا < ا ‪ " 8$‬ا أي ا ‪4‬م ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪ X‬ا'‪4:‬ر‪.‬‬
‫إن )* &‪ 4‬ا ‪4‬ء )‪ 8‬ا " ‪ -‬ا ‪ X - [. *4& 2$‬إ‪ &/ /‬ا'‪4:‬ر‬
‫?‪ 12 .: 4=J 1‬ه‪N‬ا ا ق '‪=" }7‬و‪ /.‬ان ‪ " Bruno Etienne‬أن ا‪6:T‬م‬
‫آن ‪ *?G‬ا ‪ c4‬ا‪ 1::W‬ا ‪ 4G 7/‬ا "‪3‬ا‪+‬ي‪ ،‬إذ إن ا ‪ ,‬آن =‪ =$‬ا ‪)/‬ء ا ‪N‬ي‬
‫‪ (5 B2 c#‬ا و‪ *":  .‬ه‪N‬ا ا ‪/‬ع ‪ ,‬ا و ‪/@#‬ل ا "‪ A‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪B?O ,‬‬
‫ا  ‪ 1‬إ ‪ 8‬و‪- < = -# ,? 4X‬ا‪ 1.(Class-Nation)W‬إذ ‪/4#‬د ‪?2‬ة إ‪G.‬ء‬
‫ا "‪ ،+  ، 4‬إ ‪  ) 8‬ا @ ا=‪= ,‬د‪ r‬ا ‪N‬ي ‪.‬دى =?‪37" ,/‬ب د‪N "|@ 1‬‬
‫‪ 4= 1925  2/.‬إ‪" " B+G.‬ا ‪ ،21924 : ''N‬و ‪N‬ا ‪2‬ن ا‪6`T‬ح ا ‪ 1‬أ‪k :‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ 12‬ا ‪/&/‬د ‪ ,‬ا "‪.4‬‬
‫آن ا   ا  ‪ 4 -+G.T O‬ه‪ /‬ا‪7‬ل ‪N = .2‬آى ا ‪676 /K‬ل و  `‪7‬‬
‫ذ \ ‪ ,‬ه ا'ه‪/ .‬ت ا‪ 6:T‬آ<‪ r‬ا & و ‪#‬و… ‪4G‬رات "آ‪AG‬‬
‫&زة ا‪6:T‬م"‪ ،‬و "ا‪c.‬ر ا ‪ 8) c‬ا ‪6-‬ل"‪ ،...‬و ا [ء )‪ 8‬ا ‪ Q‬ا ‪=4‬‬
‫و ا) ره ‪ Q‬أ& ‪ *.‬و ‪ (#‬ه‪N‬ا ا'‪7‬ل =‪  :‬ا ‪  /‬ا  ‪/‬ي ا ‪ .5bG‬أ)‪ I‬ا "‪4‬‬
‫‪ p -4=J‬ا ‪ Ic. i7 1:‬ا دة ا ‪ -./.5 , $ $‬ا‪ 8) 1::W‬ا)‪ ,) -‬أي‬
‫ر‪.:: :‬‬

‫‪pp120-127. 1977), (Paris, Seuil, Culture et révolution, l’histoire immédiate 1 Brunno Etienne, Algérie :‬‬
‫‪ -2‬إذا آن !‪ I‬ا‪Y‬آ' أن ا‪/ I/‬د‪ 'U zG‬د‪ 1925 , )! F‬إ إ‪6‬ء ‪9‬ب د‪ ،G‬ن ‪5‬ة إ‪6‬ء ا‪ 'A/ &.‬ذا‪4S $9 ،$7‬ف آ
& ‪ Š&9 ،‬أن‬
‫‪ c&7‬ا' ‪ $
G‬إ ‪&9)K‬ة آح ‪ ،‬اء ا‪ 6 ،‬ا‪6‬آ ا‪ 6 &8‬و ا‪+‬ز‪ ،CG‬اا‪ ،‬ص‪ ،(170‬و  ا‪+F‬د أن ه)ا ا‪4‬ف‬
‫‪ ! &R‬ل &‪.K‬‬
‫‪ 'G‬أ‪ :Z‬أ‪ '9‬ا &^‪ &. ،‬ا‪.‬ء ا&‪ I‬اا‪ I&G‬و أ‪P‬ه ا{_‪  94‬اا‪) ،‬د‪G‬ان ا
‪F‬ت ا!‪ ،&.‬اا‪،(1985 ،‬‬
‫ص‪.98‬‬
‫‪ -3‬أ‪ /‬ا‪ '., Q,‬ا;‪ ،‬ا‪ c
, C‬ذآ‪ ،T‬ص‪.82‬‬
‫‪!5  \,„7 -4‬ي‪ 1931‬و ‪7‬أ‪ $,‬ا‪/ I/‬د‪ +9 zG‬و‪ T47 QP 1940 , K7‬ا‪ €&6‬ا
‪ &6‬ا{‪/‬اه& ‪.1956 , +9‬‬
‫* ا‪ z! 
+F‬ا'و ا ا‪ 1‬ا‪ 1 &/.‬أ
&  اا ‪U ^/‬ار _در  ‪08‬أوت ‪ 1935‬أي ‪ './‬إ‪6‬ء ا‪z! I5 ،&.‬‬
‫ا'و آس ˆ !ر‪ &,&, G8 ,‬و إدار‪.G‬‬
‫‪ -5‬أ‪9 Z‬ل وف ‪„6‬ة ا‪ 'A! ،&.‬ا &^ ا‪.‬ي‪Z! ،‬ه او! اا‪ ،G‬و أ‪ /‬ا‪ '., Q,‬ا;‪ ،‬ا‪A‬آ ا‪ ،&8‬اء اŠ‪،‬‬
‫ا‪ C‬ا)آر ‪./,‬‬
‫إذن ‪G.R2‬ء &‪ 4‬ا ‪4‬ء‪...‬آن ‪X‬ورة ‪/c5‬ى ‪ -[#‬ا وف و ا @ت‪ ،‬ردا‬
‫)‪ 8‬ا'د)ءات ا'‪4:‬ر =ن )‪ -‬ا‪6:T‬م ا‪ ،8-.‬و =ن ا ‪ 2$‬ا ‪ =4‬ا‪S.‬ت ‪ ،‬و (‬
‫‪ - 4‬و&‪/‬د‪...‬و أ[ ‪R2‬ن أ‪/:‬ة =‪ 12 (-+63‬ا ‪G‬ق ا ‪ 1=4‬ا ‪N‬ي ‪:‬ه‪/‬ا ‪ 12‬إظ‬
‫‪1‬‬
‫ا ‪ 1)/‬ا‪".16:T‬‬
‫و ]آ ه‪ YN‬ا ?ة &‪/‬رج ‪/ #‬دوروس ‪/ ) GEORGE.A.TALIADOROS‬ل‬
‫"‪6`T2‬ح آن ‪ 3‬إ ‪ 8‬ا آ )‪ 8‬ا ‪ /-‬ا ‪ J/‬و ا ‪ 2$‬ا ‪ =4‬ا‪12 ،6:T‬‬
‫‪2‬‬
‫‪/‬ا&‪ -‬ا ‪/‬ى ا ?‪  ./ /‬ا ‪"...=Q‬‬
‫إن ‪ 2S‬و إ‪ &/ /‬ا "‪ 4‬ا‪ 76`T‬ا "‪3‬ا‪ +‬آ‪/# I.‬م )‪4O 8‬ر أ‪1::‬‬
‫د‪" Y‬ا "‪3‬ا‪ +‬و‪ -J‬ا ‪ -Q =4‬ا‪6:T‬م د"‪ .‬و ?‪ , =' ,‬ذآ ‪ A&# 7‬إ ‪8‬‬
‫‪ 2S 4 J‬ا "‪ 4‬ا‪ ،76`T‬و )‪ 
 = -56‬ا ‪ =4‬ا‪ 12 6:T‬ا ‪G‬ق ا ‪.1=4‬‬
‫‪ 4" 2‬آ
 ه‪4& "E 1‬ت )=‪-‬إ‪ 12 6:‬ا ‪Q‬ب و ا ‪G‬ق‪ .‬و =‪/) 4‬د‪(-#‬‬
‫إ ‪ 8‬ا "‪3‬ا‪ +‬آ‪/.‬ا ا   ‪ 12‬إ‪G.‬ء ا ارس ا @ة ‪ i7‬ر‪/:‬ن ا ‪ Q‬ا ‪ =4‬و ا ;ن‬
‫و إ‪G.‬ء )د آ  ‪ ,‬ا "ا‪ .+‬و آن "ه]'ء ا ‪4‬ء آ‪ (-‬أو &‪ (- , (-‬ض ‪12 *27‬‬
‫‪ E‬ا ‪ 2$‬ا ‪ ،=4‬و ا )‪/‬ة ا‪ 76`T‬و و ‪G‬ر‪ A‬ا'‪4:‬ر ا   ‪X‬‬
‫ا ‪ c
G‬ا ‪ 4G /‬ا "‪3‬ا‪+‬ي‪ *$ ،‬ا ‪  ) „G‬ا @ ا=‪= ,‬د‪ ،r‬و ا ‪G‬‬
‫ا‪=T‬اه‪ ،1‬و ا ‪ „G‬ا < ا ‪ ،1 4‬و ا ‪ 1=4‬ا  ‪ ، 1‬و ا ‪ „G‬ا  رك ا ‪I4& ،1‬‬
‫‪3‬‬
‫=‪ (-‬و‪7‬ة ا ‪-‬ف‪ ،‬وو‪7‬ة ا ?ة‪ ،‬و ا ‪G‬ب‪ ،‬و ا ‪".Q‬‬
‫‪ I= 2‬ا "‪ - [. 4‬ا ‪-12$‬ا ‪ 1:‬و ‪< 8) -#G. N‬ت ‪، 2S ?2‬‬
‫و ‪ E‬إ‪ (4 *& ,/?# -.O , ،&/ /‬و ‪6:T= A G B? ،b$‬م آ‪,‬‬
‫و أ‪6E‬ق و ‪ ،2S‬و ا ‪4‬و= آ‪.‬ء ‪[7‬ري و ‪?2‬ي‪ ،‬و ا ‪W= ?# J/‬رض‬
‫و ا "‪Q‬ا‪ 2‬آ‪ *4‬أ‪ A" 1::‬ا‪ W‬ا "‪3‬ا‪ +‬ذات ا ‪ /-‬ا‪-6:T‬ا ‪.=4‬‬
‫و )‪ 8‬ا ‪ S# , (p‬و‪ -J‬و ا‪G.‬ره )  آ* ا < ا "‪3‬ا‪+‬ي‪2 ،‬ن ا "‪4‬‬
‫ا ‪4‬ء ( ‪ *#‬ا ‪ c‬ا ‪ :‬آ@‪3‬ب ‪4 2 ،1::‬ء )دة  آ‪/.‬ا ]آون =ن  د‪(-+‬‬
‫ ‪/@ - r‬ى ‪ A ،1::‬ا ‪ (4‬أ‪ (-.‬رآ‪/‬ن ‪ #‬أن ا ‪  ,= *c‬ه‪ /‬د‪ 1‬و  ه‪/‬‬
‫د‪/.‬ي ‪ A |5‬و&‪ -‬ا  ا‪ ,= 564 6:T‬ا ‪ ,‬و ا و ‪.‬‬

‫‪ 'A!-1‬ا &^ ا‪.‬ي‪Z! ،‬ه ا! اا‪6!) ،1954-1830G‬رات ا‪ `A+‬ا‪ ،8‬اا ‪ ،(1994‬ص ص ‪.112-111‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- GEORGE.A.TALIADOROS. La culture politique arabo-islamique et la naissance du‬‬
‫‪P50. nationalisme Algérien 1830-1962, ENL, Alger 1985,‬‬
‫‪7 -3‬آ را‪ ،M/‬ا‪ '
F €&6‬ا‪ '&A‬ا‪/ I/‬د‪ K+ ،zG‬و ‪$‬د‪  T‬ا‪ &/+‬و ا‪) ،Q&.+‬ا‪6‬آ ا‪ 6 &8‬و ا‪+‬ز‪ SNED CG‬اا(ص‪.67‬‬
‫و ‪ r. 12‬ا "ل ‪/‬ل )‪ 1‬اد‪ 12" :‬ا @ إن ا ‪4‬ء رآ‪3‬وا ‪ 8) (-JG.‬ا‪6`T‬ح‬
‫ا ‪ r. 12 (-? ،1‬ا ‪ I5/‬أ)<‪ Y/‬د'  ‪ 2S‬و ‪ ،::‬وا ‪: 1‬ه‪/‬ا ‪12 - 6E ,‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ /<#‬ا ‪ 1)/‬ا ‪ 1J/‬ا "‪3‬ا‪+‬ي‪".‬‬
‫إن أه( )* ‪ B= I5 1::‬ا "‪ 4‬ا ‪4‬ء ه‪# /‬و"‪? -‬ة ا‪ W‬ا "‪3‬ا‪+‬‬
‫و ا ‪2‬ع )‪ ,‬أ` ‪ ،-‬آ ه‪ 12 ,  /‬ا ‪4G‬ر ا ‪N‬ي ر‪ B42‬ا=‪= ,‬د‪ ":r‬ا‪6:T‬م د‪1‬‬
‫و ا ‪ 1Q =4‬و ا "‪3‬ا‪ +‬و‪ ،"1J‬و ا ‪N‬ي ‪*? 1:: – 12S *) ….= Y 4.‬‬
‫‪ r?4‬و =‪/X/‬ح &‪ 4‬ا @آ ا ‪ 2$‬و ‪ -E‬ا‪ &/ /T‬آ ذآ‪ .‬ذ \ ‪.=:‬‬
‫و ‪ ,) 6[2‬ذ \ ‪2‬ن   ز =‪/X/‬ح ‪   , -5/‬ه‪ /‬ا‪ W‬ا "‪3‬ا‪ +‬و ‪4 J‬‬
‫‪ ، -2S‬ا ‪  /‬ا ‪-G‬ة ا ‪# 1‬و ‪ [5 I‬ا‪ W‬ا‪,-O 4= 1936 : 12 ،6:T‬‬
‫‪72 fc# ,‬ت ) س ا ‪N‬ي ‪ ،J/ B2 ?#‬و ‪/&/‬د أ &‪3‬ا‪2 ،+‬د ا=‪= ,‬د‪r‬‬
‫"‪ @c#  ...‬ا ر„ ‪ 8) .$42‬ا‪ W‬ا "‪3‬ا‪ ./? +‬و‪/&/‬دة ‪ $‬و&ت‬
‫و‪ +: I./?#‬ا‪ (W‬ا‪EW‬ى‪# - ،‬ر
‪ -‬ا ‪N‬ي @* =‪)W‬ل ا ‪ 4‬و ‪ -‬و‪ -#7‬ا ‬
‫‪2‬‬
‫وا ‪./Q‬‬
‫‪ YN-2‬ا ‪` G#  /‬ا‪ 7‬إ ‪ 8‬و&‪/‬د أ &‪3‬ا‪  ) I?G# 5 +‬ا ر„ و‪,/= 3#‬‬
‫أ‪ ,::‬ه ا ‪ Q‬وا ‪ 4. ،,‬أن ه‪N‬ا ا ا=‪ q‬ا ‪ ,= kS/‬ا د‪ ,? ,#‬إر&)‪ B‬إ ‪8‬‬
‫ا وف ا ر
 ا ‪6= -O) 1‬د‪?2 ،.‬ن ا')د ا ‪ +‬أن ا ‪4‬و= =‪ Q‬إ‪6:‬م ‪X‬ب‬
‫‪X ,‬وب ا ‪ c4‬وا ‪ ،c4‬و ‪N-‬ا ‪ ".‬ه‪N‬ا ا ‪6‬زم ا ‪/[4‬ي ‪ ) 5‬ت )‪4& B‬‬
‫ا ‪ ,‬ا "‪3‬ا‪ ,+‬أ‪ (-.W  4# ,7‬د‪/E‬ا ‪4‬آ ‪ /J‬ا‪ A W‬ا'‪4:‬ر وآن‬
‫ه‪ (-2‬ه‪ /‬إ"د "‪ ( #  
 (5 8) 3?# A‬ا ‪ 4‬ة ‪ ,‬ا‪6:T‬م‪،‬‬
‫و  اه( ا ‪4‬ء = ‪ Q‬ا ‪ =4‬آ‪ -./‬و)ء ?‪5 ،‬درة )‪& =) 2S kE 8‬ة‬
‫ ‪/‬ا&‪ -‬ا ‪ ،Q‬وذ \ =‪G.R‬ء ‪.‬م ‪/=#‬ي )=‪ c5 1‬ا 
 ‪ ,‬ا‪?2W‬ر ا ‪،=Q‬‬
‫ور=‪ q‬ا ‪ ,= c‬ا ‪ 1X‬وا @‪ ،X‬وه‪N‬ا ‪ k@ ,‬إ' ‪6E ,‬ل ا ‪ Q‬ا ‪ =4‬ا ‪4# 1‬‬
‫‪ /c#‬أ"د‪ .‬ا ‪ 1‬ه‪3& 1‬ء ' "‪3‬أ ‪ ,‬ا ‪/&/‬د ا ‪ 1/‬وذ \ ‪6E ,‬ل ‪8) -X2‬‬
‫ا ‪/‬ا‪ A5‬ا'&)‪.1‬‬

‫‪Merad Ali, Le Réformisme Musulman en Algérie de 1925à 1940 ; Essai d’histoire religieuse et sociale, p333. 1 -‬‬
‫‪ -2‬رل أ'ري &ن‪ ،‬أ‪ &G‬ا‪ 7 ،&6‬ا ‪ Q&,‬و ‪Su‬ون‪ ،‬ا'ار ا‪ ،1976 ،z7 ،6 &+‬ص ص ‪.137 -136‬‬
‫و‪ 5‬آن ا ‪ (4‬ا م ‪J ,‬ف &‪ 4‬ا ‪4‬ء ا ‪ 12 ,‬ا ‪'4‬ت ا ‪6$‬ث  =‪,‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ 1950 -1949‬آ ‪ B@X/‬ا "ول ا  ‪:(13)1‬‬

‫‪/‬د ا  ‪N‬‬ ‫ا@ق‬ ‫‪/‬د ا ارس ‪1950‬‬ ‫‪/‬د ا ارس ‪1949‬‬ ‫ا ‪R‬ت‬
‫‪54‬‬ ‫‪5‬‬ ‫‪29‬‬ ‫‪34‬‬ ‫اا‬
‫‪57‬‬ ‫‪3‬‬ ‫‪22‬‬ ‫‪25‬‬ ‫وهان‬
‫‪163‬‬ ‫‪9‬‬ ‫‪72‬‬ ‫‪81‬‬ ‫'*‪:-:‬‬
‫‪274‬‬ ‫‪17‬‬ ‫‪123‬‬ ‫‪140‬‬ ‫ا  ع‬

‫و  )  ا ‪4‬ء ‪6E ,‬ل ‪ (-JG.‬ا =‪/‬ي ‪/-‬م ا ‪ J/‬ا "‪3‬ا‪6E , +‬ل آ=‬
‫‪#‬ر„ ‪E‬ص = "‪3‬ا‪ ،,+‬آ ‪J ,‬ف أ=‪ 1929 : -+‬أ‪$‬ل  رك ا ‪ ،1‬و‪k2/#‬‬
‫‪2‬‬
‫ا ‪?2 ،1.‬ن ‪#‬ر
 ‪= S‬دات &ة ‪ :*$‬ا ‪ ،,J/‬ا‪ W‬ا "‪3‬ا‪ ،+‬وا ‪.4G‬‬
‫‪ I?G2‬ه‪ YN‬ا ?=ت ‪-‬ا ‪ ,‬ه ا ‪c‬ام وا ‪3‬اع ‪ A‬ا'‪4:‬ر‪ 84# -.W ،‬إ ‪8‬‬
‫إ‪7‬ء ا ‪N‬اآة ا ")‪.‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- B.M.Q.I, Décembre 1950.‬‬
‫‪Ageron(CRH), Histoire de L’Algérie contemporaine , 1830-1979, PUF, 1980, pp 86-87.-2‬‬
 : 
‫ اآ ا‬-3.2
,+‫ا‬3" ‫ ن ا‬G ‫ =@آ ا‬+‫ا‬3" ‫ ا‬12 &.'‫ ط ا ?ة ا‬#‫ن ار‬/E‫ ا ]ر‬A"
-2) 1 ‫ ا‬: ‫ ا @آت ا‬, ‫ذج‬/ ‫ ذ \ ا‬8 ‫ إ‬,+‫ا‬3" ‫ ن ا‬G ‫ ا‬# ‫د‬/4# ‫و‬
"‫اك‬#W‫ ن ا‬G ‫ "ا‬,) -2 ‫ آن @ث‬1 ‫\ ا ة ا‬# X/ 842 ،$@ ‫ت ا‬/ ‫ا‬
‫ ن‬G ‫ "ا‬# ‫ ا @آ‬YN‫اد ه‬2‫ أ‬8) kJ‫ن" و أ‬/./ ‫ ن ا‬G ‫" و "ا‬,c ‫ ن ا‬G ‫و ''ا‬
,) ‫ا‬3# ،=G ‫ت ا‬4 ‫ه( ا‬: , ‫ك‬-2 ‫ة‬7/ ‫\ ا  ا‬# ,?# ( ‫و‬1",+‫ا‬3" ‫ا‬
|4 ‫[* ا‬2 ‫ و‬،"
 ‫( ''ا‬:‫ ا‬،‫ ا‬4: (: ‫ ا‬/=‫( أ‬-) kJ‫ = أ‬، ‫ت ا‬4 ‫ا‬
AX‫ و‬12 ‫ف‬6E'‫ا ا‬N‫ و ه‬،", ‫ "ا  ا‬f<c E{‫| ا‬4 ‫ و ا‬،"".‫ "ا‬f<c
8) -24 , ‫ك‬-2 ،K ‫ ا‬YN‫ت ه‬./? 8 ‫ إ‬::‫ أ‬A& ,+‫ا‬3" ‫ ن ا‬G 7/ b4#
،‫ة‬Qc ‫از ا‬/& ‫ أو ا‬8<:/ ‫ ا <  ا‬1‫ و ه‬- ‫ إ‬1# 1 ‫س ا <  ا'&) ا‬:‫أ‬
2
.‫ى‬EW‫ و ا < ت ا'&) ا‬-= k 12S ‫ر‬4= NE‫ن أ‬S k2 ‫و‬
(:‫ ا‬B) kJ‫ أ‬1927 : & (# *?G# (# ،&.'‫و آن ااد @آ ا‬
.(Fédération des élus indigènes d’Algérie) ,+‫ا‬3" ‫ ا‬1 ‫ه‬W‫را  ا‬2
,N ‫ ا‬1 ‫ه‬W‫ 
 ا‬4"# I.‫= =ر  آ‬37 ‫ ا @آ‬YN‫ ه‬,?# ( ،"# @" @= ‫و‬
$‫آ‬W‫ج ا‬.'‫ و ا‬$‫ق أآ‬/@=  < ‫ ا‬12 *$ -".= ‫ إذ آن‬.1&.‫ ا‬B&/# (- ‫آن‬
‫ت ) س‬72 ‫ و‬،‫ل‬/& ,=.‫ د‬،‫آ‬N. ‫ ا @آ‬YN‫دة ه‬5 ‫ أ=ز‬, ‫ و‬.. ‫ ا‬W‫ ا‬12
:1  (William.B.Quandt) ‫ت‬.‫ا‬/‫ل وم ب آ‬/ ‫ ا @آ‬YN‫ ه‬,) ‫ و‬3.‫ان‬4:.‫و د‬
- ‫ا‬/E‫  د‬4 J‫) و‬/" ‫ا أول‬/:‫ي أ‬N ‫ ا‬, ‫ ا  ا‬,+‫ا‬3" ‫ ا‬,: ‫" إن ا‬
*&‫ أ‬, ‫ه‬/ # 1 ‫* ا‬+:/ ‫ إن ا‬...‫ا ا ن‬N‫ ه‬, ‫ت‬S6$ ‫ ا‬12  c= : ‫ا‬
,3 ‫ا‬/.‫( آ‬-.‫ أ‬8 ‫ إ‬2XT= ، < ‫| ا‬+‫ا‬4 ‫ع و ا‬5T‫ ا‬1‫( ه‬-2‫ أها‬8 ‫ل إ‬/`/ ‫ا‬
‫ ا "ه‬B&/#  ‫( ]و‬-#) 8) ,NE; (modernisation) .c4 = 4= 7 8 ‫إ‬
،,S@ ‫ ا‬, ‫ =  ا‬1:‫ ه‬15 ‫( ا‬-2 4".‫ ا @ة‬12 *[2‫ أ‬kJ /@. 
 ‫ا‬
kJ ,) (-4" [-. ‫ن =?ة‬/] ,N ‫ب وا‬Q = ,S ‫ ا‬,$ ‫ن ا‬/$2
1 ‫ر  ا‬/:‫ء د‬:‫?ة إر‬2 ‫ ع‬#‫ وه( أ‬،=‫ أورو‬12 ‫از‬/& ‫رات ا‬/$ ‫@آة ا‬
‫رآ‬G ‫ن ا‬/ < ‫ا‬/.‫ آ‬،( Les partisans d’un constitutionalisme libéral)
‫ل‬6E , (-#7‫و‬J‫ أ‬,) ‫ن‬/G? ‫ا‬/.‫ آ‬،  ‫ وا‬4G ‫ر وا‬G:'‫ة ا‬3-&W‫ ا‬12

94_{‫ ا‬cG ‫ ا‬.1954-1900&,&‫او! ا‬-6 €G‫ر‬+‫ اا  ا‬، ‫اث‬9 I/ ‫

' ادر‬F 7 ،‫ _ري‬4&‫ ا‬،‫'اش‬U ‫ظ‬A! -1
.17‫€ ص‬G‫ر‬7 ‫'ون‬/ ،‫ب‬+5 &8‫ ا‬,Y‫ ا‬،‫ اري‬cG ‫و ا‬
،‫ري‬+! .!، T‫را‬+‫ دآ‬9‫و‬8‫ أ‬،‫& !ر‬,&, ‫& و‬G‫ر‬7 ,‫( درا‬1930-1900) I&&+‫ و ا‬I&G‫
ن اا‬6‫آ ا‬9،‫ي‬S .‫ ا‬-2
.121 ‫ ص‬،2003-2002،& U
3
- Mohammed Teguia , l’Algérie en guerre (Alger, Office des publications universitaires,1988).P.44.
4
William B.Quandt, Revolution and Political Leadership:Algeria;1954-1968,M.I.T.Studies in Comparative
Politics (Cambridge,Mass:M.I.T.Press,1969)p.25.
‫'‪ (-#‬ا  ‪ 12‬ا ? وا "ا‪ +‬دون أن <‪/7‬ا ‪ )O   G5‬ا م‬
‫‪1‬‬
‫ا ‪.1:‬‬
‫‪/‬ل ا ‪ 15‬ه‪']- .2 I@: / " 1:‬ء ا ‪ ,$‬ا ‪/`/‬ل إ ‪: 8‬ة ا @?(‪،‬‬
‫‪R2‬ن إ‪ 2‬ا ‪  G‬آ‪/-U -G: I.‬ر دا‪J‬ت 
 ‪ ,‬ا‪ .W‬ا‪W‬ورو=‪,? ،‬‬
‫‪2‬‬
‫ه‪ YN‬ا ‪ (# :/‬ا‪4 :‬ده ‪J ,‬ف ا ‪ A‬ا'‪4:‬ري وا ‪  34‬ا ‪']- :‬ء ا ‪.",$‬‬
‫و ‪ ,‬ه‪N‬ا ا ‪/‬ر ?‪J ,‬ح ا ]ال ا  ‪ :1‬ه‪ 1‬ا &‪ 4‬ا ‪ 2$‬ا ‪4# 1‬ه‬
‫ا @آ ا'‪ - [. 12 &.‬ا ‪1:‬؟ و  ‪ -#E‬ا‪&/ /T‬؟‬
‫إن ا @‪ ,) i‬ا &‪ 4‬ا ‪@ 2$‬آ ا'‪ &.‬أ ' ‪ 4& B2 \O‬إ ‪[2 8‬ء‬
‫ا ر‪ :‬ا ‪ ،.‬و ‪5‬ر‪" $ 
. kE 8) -#‬أه" ‪ 2$ = I4 G# 5‬ا ‪.‬‬
‫و ‪S#‬ت =‪/ ،-Q‬م =ور أ‪ ) 12 1::‬إ‪5‬ع ا‪W‬ه ‪ @= 1‬ا ‪ c‬ا @[ري‬
‫ "‪3‬ا‪6E , +‬ل إد&‪ .= -‬ا آ‪ .3‬و ‪ 12‬ه‪N‬ا ا ‪/ 84‬ل "‪72‬ت ) س"‪ '':‬إن‬
‫ا ‪ ( 4‬ا ‪ B24 ( `4‬ا ‪ G‬ن ا "‪3‬ا‪/+‬ن إ' ‪6E ,‬ل ا ‪ (4‬ا ‪ 3."1.‬و [‪12 b‬‬
‫‪4‬‬
‫‪ r.‬ا ق‪ 12 I[E  :‬ا ‪ :‬إ' ‪6E ,‬ل  ‪ 12 B4#‬ا ر‪ :‬ا ‪.".‬‬
‫ ‪ ". \ N‬أن آ=ت ‪72‬ت ) س =‪ 1930-1926 ,‬و ا ‪ 1‬أود)‪ 12 -‬آ=‪" B‬ا ‪G‬ب‬
‫ا "‪3‬ا‪+‬ي" ‪#‬ح إ‪J‬ر ا'‪.‬ج =‪ )"  < ،" ".‬س" ا واة =‪ ,‬ا ‪,‬‬
‫و ا ‪ A& 12 ,.‬ا د‪ ،,‬و < ا " ا ‪ .‬دون أي ‪ ،r"#‬آن ‪ 4‬أن‬
‫&‪3‬ا‪ B?  +‬أن ?‪/‬ن ‪ 8) .2‬ا ‪/‬ى ا ‪.5"...1.‬‬
‫  آ‪/.‬ا ]‪/‬ن أ‪ O‬ا‪T‬ن =‪ c) ،.‬ا ‪/‬ر و  دئ ‪ .2 ،1789‬ا ‪ $‬‬
‫و ا ‪/$‬رة‪ ".2 ،‬ا @ و ا واة و ا‪/EW‬ة"‪ .2 ،‬ا ا‪.2 ،J‬‬
‫ا
‪6‬ص‪6E/‬ص ا "‪3‬ا‪ 4 ' 6.,+‬ا @‪ (-#4& ,) i‬ا ‪ 2$‬دون ا ‪/5/‬ف )‪8‬‬
‫ا  ا ر
‪ 1‬ا ‪N‬ي @د ‪72 b5/ B2‬ت ) س و =‪ *?G‬وا‪"   fX‬ا ‪/-‬‬
‫ا "‪3‬ا‪ ''+‬ا ‪/‬دة‪ ،‬و =‪4‬م ‪5‬رة ا اث ا "‪3‬ا‪+‬ي و ‪= 8) BX‬ء  *‬
‫ "‪3‬ا‪# /-2 ،,+‬اث "وز‪ ،‬و ‪ " \ N‬ا <‪ A‬إ ‪ 8‬ا'‪.‬ج ‪ .2 12‬ا @[ر‪2 .‬‬
‫)  ‪72‬ت ) س )‪ ,‬ن ‪7‬ل ا ‪/‬اب و )‪ \# 7 ,‬ا ‪ \# 12 ?G‬ا ‪) ،7‬‬
‫آ ' `@ ‪/4= 1936 :‬ان‪ .2" :‬ه‪ 1‬أ‪& ،".‬ء ‪ , ":B2‬أ‪/‬ت د‪,) )2‬‬
‫‪El Baki Hermassi, ETAT ET SOCIETE AU MAGHREB,ED,ANTHROPOS.1975, P 106.-1‬‬
‫‪Ibid, p 106.-2‬‬
‫‪3‬‬
‫‪-GUY PERVILLE,Les étudiants Algériens de l’Université Française1880-1962,Casbah-Editions 1997,P206.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪IDEM.P206.‬‬
‫‪  ! -5‬اف ‪ ،‬اا ‪:‬ا! و ا‪ ،C+‬ا‪ c
, C‬ذآ‪ ،T‬ص ‪.254‬‬
‫*"‪ ...‬ا‪ C! KA '._ 'U I/‬ا?‪.+,‬ر ا‪ ،‬و'  ‪7‬هت ‪F‬م ‪ ،$&94 `./ \F  !  ،1899‬و ‪/‬ه‪ %5 $+N‬ا ‪)! ،‬‬
‫
‪ K/‬آن !‪Y6/ .‬ون ا&‪ &,‬و ‪ 6‬أول آ‪ %
U K7/+‬أن ‪ Q+G‬درا‪  K+,‬ا &'‪...‬آن  &ا !‪ A+‬واة ا'&‪! ...‬ي ‪z,YG 1946‬‬
‫‪ K/9‬اص ‪G 7 ، " U.D.M.A K/‬م ‪24‬د‪/ 1985
G‬ا ا‪._.‬و ‪ 'G‬أ‪ ،/9 'A! Z‬ارة اا‪, G‬ات‬
‫اض‪.‬ا‪ c
, C‬ذآ‪ ،T‬ص ص‪.180-179‬‬
‫‪6‬‬
‫‪- CHIKH(S) :L’ALGERIE EN ARMES OU LE TEMPS DES CERTITUDES, OPU, 1981.p40.‬‬
„‫ ا ر‬I : 5 ‫ و‬BG‫ أن أآ‬A<:‫ و ( أ‬،‫د‬/&/ p ,J/ ‫ا ا‬N‫ن ه‬W ‫ي‬+‫ا‬3" ‫ ا‬,J/ ‫ا‬
B.‫( أ‬p‫ و ر‬1.",J/ ‫ا ا‬N‫ ه‬,) 7‫ أ‬1S@ (2 = ‫ وزرت ا‬،‫ات‬/W‫ء و ا‬7W‫ ا‬I : ‫و‬
? *-2..."#<.‫ ا‬5 -? ، 6:T‫ر ا‬/J‫ ا‬T‫= و ا‬4 ‫ر ا‬/J‫ ا‬T‫ ''ا‬bG‫اآ‬
.‫؟‬...1X ‫ ر ا‬Q= *  ‫ =ء ا‬12 & ( ‫ي‬+‫ا‬3&
=W‫ ا‬8 ‫ و إ‬،+-. .4 :‫ ا‬5 ‫ا‬N ‫ و‬،‫ ا ح‬8) ‫ن أن ( =ءا‬.‫ أي إ‬A:‫ و‬12 r ...''
2
. ‫ا ا‬N‫ ه‬12 .2 B7  * =   +-. c= q= ‫وهم‬W‫ا‬
. ‫ ا‬2$ = A G ‫ ا‬1&.'‫ ا ر ا‬B=37 ‫ و‬/‫* ه‬$ ‫ت ) س و إن آن‬72 ,?
‫ة‬Qc ‫از ا‬/& ‫ ا‬8 ‫ إ‬1 b$‫ آ‬Bc
O ‫ن‬2 ،=Q ‫ ا  ا  ا‬-2S ‫و‬
87 ‫ و‬A5‫ا‬/ ‫ ا‬Q# ‫ب و‬N=N =-Bc
O– ‫ت‬3# ،&/ /‫ و إ‬2S ‫& و‬/ /:/:
‫ر‬4:'‫ ا‬X 1: ‫ ة ا [ل ا‬12 
‫'ت ا ر‬/@ ‫ و ا‬b5‫ا‬/ ‫ ا‬7 ،5‫ا ر‬
B= ‫ي أدى‬N ‫ا ا‬N‫ و ه‬،‫ى‬E‫ أ‬-& , J/ ‫ @آ ا‬: ‫ ا رات ا‬X ‫ م‬،-& ,
8 ‫ إ‬B+.‫ن ا‬6)‫ و إ‬،= ‫ ا‬B5‫ا‬/ ,) 1
 ‫ ا‬8 ‫ إ‬1954 @ ‫رة ا‬/$ ‫'ع ا‬.‫ ا‬4= ‫و‬
c4 ‫ ا‬Y‫?ر‬2‫ أ‬,= BO) ‫ي‬N ‫اب ا‬p'‫ ا‬8 ‫ و د ذ \ إ‬F.L.N 1J/ ‫ ا @ ا‬- &
*‫ آ‬,= *c# 1 ‫ة ا ? ة ا‬/- ‫ ا‬,= ‫ و‬،&.'‫ ا‬B&/ /‫ و أ‬،$@ ‫= ا‬Q ‫ ا‬B2S ‫و‬
5‫ت ) س" أو "ا ر‬72'' B.‫ ا‬."‫اك‬N.; ‫ي‬+‫ا‬3" ‫ ا‬4G  ‫ ا‬2$ ‫ا و ا‬N‫ه‬
‫ري و إرادة‬/-" ‫ ا‬,= « PARADOXE-PERSONNELLE » "c
G ‫ا‬
.3...‫م‬6:T‫ ا‬8 ‫ إ‬1@ ‫ء ا‬.'‫ا‬
" :‫ل‬/ ) (‫ت ) س‬7 5‫ ا ر‬c
G ‫")ا‬1=7 @" b5/ ‫ ا‬r. ‫و ]آ‬
b‫ و ' آ‬-7< b‫ف ' آ‬4 ( *‫آ‬G B) ‫ي <ح‬+‫ا‬3& (‫ آ‬YX ‫ أن‬p
4
".Y?4 
 (2 (...) ‫ح‬/X/= -@

1
CLAUDE COLLOT –JEAN ROBERT HENRY. Le mouvement national Algérien. OPU, 1981, 2eme
EDITION, pp 60-67.
G‫'ا‬/  ‫ ' آن‬،MD‫ وا‬,&, ‫'ر  !ر‬+! ‫ ! و‬$5 ،‫
ت آ&ة‬7 &,&‫ ا‬K7&9 ‫ل‬4S '$ ‫
س‬F ‫ت‬9 ‫ إ أن‬K&
+‫^ ا‬G -2
…G.+‫ ا‬IF ŠA/ ‫ ! و‬/ ‫ ذ] و‬IF C‫ا‬7 QP ،&!4,?‫ & ا‬6‫ ا‬K+9 IF +‫ ا‬K
U ‫ إ در‬$‫ و !
د‬/ !Y! &,&‫ ا‬K7&9
,‫ و !'ر‬،,&‫€ اا ا‬G‫ر‬7 Q.! I! Q.! ] ‫ دون‬I! %56G $ ، ‫&ت‬P4‫  ا‬KU‫ آ\ !ا‬$! ‫ و‬$/‫ر‬9 ‫ ا ف‬Su  ‫  و‬C!
،  %S‫ دا‬I8‫ و‬IF ŠA
‫
س  ا‬F ‫ت‬9 €G‫ر‬7 %‫ آ‬:+G":K/ K7&9 '’&7‫ ''ن ?آ‬: ' .‫
ى‬5‫ ا‬G‫& اا‬8‫ !'ارس ا‬I!
LACOUTURE(J) , cité par BAGHLOUL(Y) :La Libération Nationale par La Z‫أ‬.‫'ه‬D %/ ، ‫رج‬S QP ، C! QP
Voie Populaire, L’appel Au Pays Réel , In , RASJEP,N°4,1977,P222.
BENJAMIN STORA.ZAKIA DAOUD. FERHAT ABBAS. Une autre Algérie, Casbah Editions 1995.65.-3
.180-179 ‫ ص ص‬،T‫ ذآ‬c
, C‫ ا‬،‫ات اض‬, ،G‫ ارة اا‬،/9 'A! -4
 ‫‪ -4.2‬ا‪,‬ب ا‪ 8&+‬ا‪,:‬ا(ي ‪:‬‬
‫  ‪" I7‬ا ‪ ")/G‬آ ‪ &/‬أ‪?2‬ر ه[ Š‪ &/ /‬ا'   ا ‪8) +‬‬
‫ا ‪c‬اع ا < ‪ ،1‬و ا واة ا'&) =‪ A& ,‬أ‪2‬اد ا "‪ ،A‬و ا  إ ‪ 8‬ا‪ 12 (W‬آ*‬
‫ا‪/7W‬ال ‪.‬ة ‪7/‬ة ‪?#‬د ‪ *c#‬إ ‪ 8‬در& ا‪Q T‬ء ا م وق =‪.-‬‬
‫و ‪ *4‬ا [‪/‬ن ا‪ 1&/ /T‬ه‪ /‬ا ‪N‬ي &‪ *4‬ا ‪ ,)/G‬ا "‪3‬ا‪S ,+‬ون =‪،-‬‬
‫=) ره‪ -‬أي ا ‪ q2 I -)/G‬إ‪ &/ /‬و إ‪ 2S .‬و ) ‪ [. 4& *@#‬‬
‫?‪ ,‬ا‪ - 6Q:‬آ‪6‬ح إ‪ X 1&/ /‬ا ?‪  ./ /‬ا ‪ , (p = ..‬أن ا @‪3‬ب‬
‫ا ‪ 1)/G‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪  4‬أ‪5‬م ا @آت ا ‪ 12 :‬ا "‪3‬ا‪ i7 ،+‬أن &‪N‬ور‪ Y‬ا‪W‬و ‪8‬‬
‫‪/4#‬د إ ‪ 8‬ا'‪O‬اآ‪ ,‬ا ‪ ,.‬ا ‪J ,N‬ده( ‪/=.‬ن ا ‪ i $‬إ ‪ 8‬ا "‪3‬ا‪ 4= ،+‬ا‪6.‬ب‬
‫‪1‬‬
‫‪ 02‬د  ‪.1871‬‬
‫‪ 4 2‬ر‪ |2‬ا @‪3‬ب ا ‪ 1)/G‬ا ‪7 # 1.‬آ ‪ (".‬إ‪ 12 2‬د)‪ -#/‬إ ‪ 8‬ا'‪6:‬ل‬
‫ا‪<X‬ت ‪7‬آ ا "( إ ‪ A<5 8‬آ* ا وا=‪ A q‬ا @‪3‬ب ا ‪ 1)/G‬ا ‪ ،1.‬ا‪ W‬ا ‪N‬ي‬
‫&‪ *4‬ه‪N‬ا ا‪/ EW‬م =‪G.R‬ء ‪2‬ع ‪ 12 B‬ا "‪3‬ا‪ ،1936 : +‬و ذ \ ‪ c5‬إ‪4X‬ف ‪G.‬ط‬
‫‪7‬آ ا "( ذات ا <  ا اد? ‪ ,? 2 .‬ه‪N‬ا ا @‪3‬ب =‪ I@# 1‬ه ا @‪3‬ب‬
‫ا ‪ 1)/G‬ا ‪ ، 1.‬آ أن أ‪ p‬أ)[‪ B+‬آ‪/.‬ا ‪ ,‬أ`* أورو=‪ .1‬و آ أآ ر‪O‬‬
‫‪ ،1.#‬أن ا @‪3‬ب ا ‪ 1)/G‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ا ‪N‬ي آن ض ‪ B2‬أن ?‪/‬ن ‪7‬آ ا 
‬
‫ا ‪ J/‬ا <‪/@# 5 4+6‬ل ‪#‬ر" إ ‪37 8‬ب ا‪6) .1&.‬وة )‪ 8‬ذ \‪ ،‬ا‪ B.‬آن ' ‪k$‬‬
‫=‪6:T‬م‪ ،‬إذ ‪ Y 4‬آ ‪ &/‬ر&‪ f c ,)  4# 4‬ا <  ا‪ ،)<5T‬ا ‪1G‬ء ا ‪N‬ي‬
‫&‪34 B4‬و' إ‪ ,) &/ /‬ا < ت ا ‪. 4G‬‬
‫‪@ 2‬آ ا ‪3" = )/G‬ا‪ N IU ،+‬ا‪ 12 -.‬أول ‪2‬را  ‪)5 4=# ،1921 -‬‬
‫ ‪ ،,4‬و ‪3@ ::‬ب ا ‪ 1)/G‬ا ‪ ،1.‬ا =‪= A‬ور‪ Y‬إ‪". \ N ./?:/ &/ /‬‬
‫ا ‪/)/G‬ن ا "‪3‬ا‪/+‬ن و ‪ 12‬ه‪N‬ا ا ‪/7< 84‬ن ‪ r.‬ا [ ا ‪/)/O -7< 1‬‬
‫‪ ،.2‬و ‪= /‬رق و)‪/&/ = (-‬د ا ?‪ 1 ./ /‬و ا'   ا ‪)/G 2" ..‬‬
‫ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪-U 1‬ت ‪ 12‬أ)ب ا @ب ا ‪  4‬ا‪W‬و ‪ 8‬و =‪ 4‬ا ‪/$‬رة ا و‪ :‬آ‪1# I.‬‬
‫إ ‪ 8‬ا رآ –ا ‪ -‬و ‪ . 8 #‬ا ‪c‬اع ا < ‪ -[2 ،1‬آ‪ [5 I.‬ا < ‬
‫‪3‬‬
‫ا ‪ 4‬و ه‪ k@# -2‬ا'‪O‬اآ )‪ kJ ,‬ا [ء )‪ 8‬ا ‪ -‬ا'‪4:‬ر‪.‬‬

‫‪ -1‬ا
ري ‪  ،K9‬ارة اا‪) ،G‬دار ا‪1‬ب ‪ 6‬و ا‪+‬ز‪ ،CG‬وهان‪ ،(2005 ،‬ص ‪.80‬‬
‫‪,State and Revolution in Algeria (London ;Zed Books,1986),p.55. Rachid Tlemcani -2‬‬
‫‪ ، /9 'A! -3‬ارة اا‪, G‬ات اض‪ ،‬ص ‪.111‬‬
‫إذ أن ا [ل ا ‪ 1:‬ا ‪N‬ي ا)‪ Y‬ا @‪3‬ب ا ‪
 ,? ( 1)/G‬ج )‪ B4& ,‬ا ‪2$‬‬
‫ا رآ و =  ‪ BE 1‬ا‪2 ،&/ /T‬ن ه‪N‬ا &‪< ' B4‬ح ا [ ا "‪3‬ا‪+‬‬
‫=) ره ‪ [5‬و‪ . *= ،J‬إ ‪ 8) -‬أ‪ [5 -.‬ا&) و ا‪c5‬د‪ -2 ، 1‬‬
‫أن إ‪/c# I@# I= B&/ /‬ر و ‪ (-2‬ا @‪3‬ب ا ‪ 1)/G‬ا ‪ ،1.‬و ا‪, 56<.‬‬
‫أ‪J‬و‪ B#7‬ا  ا ‪-:‬ا ‪   2$‬ا ‪ J/‬و ا‪6:‬ل ا "‪3‬ا‪.2 ,) +‬‬
‫ا'‪4:‬ر ‪/@# 2 ،‬رت ‪ 12 B::‬ا )‪/‬ة إ ‪ 8‬ا'‪@#‬د و ا'‪[.‬م إ ‪ , .2 8‬أ&*‬
‫‪/‬ا&‪ -‬ا ‪4‬و ا ‪G‬ك ا
ر&‪ ،1‬أي ا ز و ا ‪ ،O‬و إ‪.‬ذ ا ا‪ .J‬و ه‪N‬ا ا ور‬
‫ا ‪N‬ي ‪ B 4‬ا را  ا ‪3" = )/G‬ا‪ ،+‬ا ‪]# 1‬آ ‪#‬ه ا [‪) ،1‬و آ ‪" *42‬رآ‪"r‬‬
‫و" أ‪ ("3".‬ا ‪N‬ان ا) ا أن ا‪4:‬ر ا "‪3‬ا‪[@ E +‬رة ا‪W‬ورو= ‪ ،!!2‬و < ‪-‬‬
‫==‪ q‬ا "‪3‬ا‪ ..= +-. .= +‬و ‪ ,‬ه ‪ 8 #‬ه‪N‬ا ا @‪3‬ب‪ :: q2 ' ،‬ا‪6`T‬ح‬
‫و ر‪ X f *) *? B[2‬ا ‪ *= ،4‬و أ‪J‬و‪7‬ت ‪/‬ر‪/# r‬ر‪3‬‬
‫)‪ (MAURICE TOREZ‬ا ‪N‬ي ]آ )‪?2 8‬ة ا‪ W‬ا "‪3‬ا‪/J 12 +‬ر ا ?‪ ، ,/‬إذ‬
‫‪/‬ل ‪ :‬إن ا "‪3‬ا‪ +‬أ ‪/J 12‬ر ا ?‪/?: ,/‬ن ‪ `) , <E - 4O‬أورو= و أ‪E‬ى‬
‫)= و == 
| )‪ :& r& ,‬ا "‪ r‬ا "‪3‬ا‪+‬ي‪ ,? ،‬ه‪ YN‬ا‪4= k## ( W‬‬
‫إ ‪/ 8‬ى ا […"‪.3‬‬
‫  و‪ A5‬ا @‪3‬ب ا ‪ 1)/G‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪ 12‬أز أدت =‪ B‬إ ‪ 8‬ا ‪ "# 12 *G‬ا "ه‬
‫و =  ‪/<# k@# 12 *G2 1‬ر‪3" = Y‬ا‪ +‬و ا'‪'3.‬ق ا ر
‪/c
= 1‬ص ا   ا ‪:J/‬‬
‫‪@ -‬آ‪ Y!-‬ا
!&‪ A" 2 :‬ا "‪3‬ا‪+‬ي و ‪# i7 ,‬آ ‪ B‬ا ‪،&/ /:/‬‬
‫' ‪ *$  J 4" *?G‬ا "‪ A‬ا ‪ ،1.‬و إن ا?‪&/# ) B@# .‬‬
‫ا‪ ,4 NEW‬ا') ر ا @* ا ‪N‬ي ‪ 4‬أ‪ ::‬ا ‪ 4‬ا ‪ 12$‬و دور‪ (-2 ) 12 Y‬ه‪N‬ا‬
‫ا "‪ A‬دون اهل ا ‪ 4‬ا'‪c5‬دي =< ‪ 4‬ا @ل‪.‬‬
‫و =‪ . ،E; 84‬ا ‪/‬ل أن ا و ر ا ‪ ,? 1‬أن ‪ 8) c#‬ا <  ا &‪/‬از ‪12‬‬
‫ا "‪ A‬ا ‪2 ،1.‬ن ه‪N‬ا ‪/4‬د إ ‪ 4 J 8‬ا ‪c‬اع ا < ‪ b
= 1‬أ‪ B ?O‬ا ‪ S6$‬آ ‪*?G‬‬
‫ا'‪c5‬دي‪ ،‬ا ‪ *?G‬ا'‪ ،1&/ /‬و ا ‪ *?G‬ا ‪ ،1:‬و ‪ `E‬ا ‪ *?G‬ا ‪ 1:‬ا ‪N‬ي ‪q #‬‬
‫=? ا و  ا &‪/‬از ا أ‪  :‬ا'‪ ، 6Q:‬و ا‪ :‬ا ‪ = -‬و  ا و ر‪.‬‬
‫ ?‪ ,‬ا "‪ A‬ا "‪3‬ا‪+‬ي و ‪ \# 12‬ا ة ( ?‪/- =  J *?G# 5 ,‬م ا رآ‪ 1‬ا ‪،1‬‬
‫‪# 1762 A" /-2‬ز)‪ B‬ا ‪564‬ت ا   و ا ‪c‬ا)ت ا "‪ /-‬و ا ‪.#/-‬‬

‫‪rienne, ENAL, éM.KADDACHE. Histoire du Nationalisme Algérien, Question Nationale et Politique Alg-1‬‬
‫‪Alger, 1980, T1, pp127-170.‬‬
‫; ‪Marxisme en Algerie Textes de Marx/Engels, Col.10/18, Paris1969,pp25-31 2 -Gallissot et Badia‬‬
‫‪ ، /9 'A! -3‬ارة اا‪, G‬ات اض‪ ،‬ص ‪.137‬‬
‫*_‪ ^9‬ه)‪ T‬ا‪ GZ‬ه أ‪U '9‬دة ا‪A‬ب ا‪ F&6‬ا )!ر‪7 zG‬ر‪ ،(G‬أ‪ ، /9 'A! Z‬ارة اا‪, ،G‬ات اض‪،‬ص ‪.137‬‬
‫‪ Y@B -‬ا‪,‬دو ‪ T!:‬ا‪,:‬ا(ي‪ (5 :‬ا "‪ A‬ا "‪3‬ا‪+‬ي إ ‪ 8‬ا @[‪?: ) ,‬ن‬
‫ا ن( و ا ‪ ،,‬و ‪ bG? ( \ N‬ا <=‪ A‬ا و ري ‪4‬ل ا ‪ b‬و ‪6‬آ‪1‬‬
‫ا‪W‬را‪ 1X‬ا ‪Qc‬ة‪ ،‬ا ‪ ,N‬آ‪/.‬ا ‪ 12‬و‪) AX‬ل =   ‪ ,4‬و ‪.(-E 12‬‬
‫‪ K1 -‬آ‪?2 8) Y!  S‬ة أن ''ا‪,:‬ا( أ *‪/ 8‬ر ا!>" ‪ "i7‬أ‪, qE -.‬‬
‫‪ "5) 20‬و ‪@#‬ج ‪ ,‬أ&* ‪ -&/[.‬و ‪ k@#‬ا ‪7/‬ة =‪ b
 ,‬ا‪)W‬اق‬
‫و ا‪&W‬س إ ‪)" 8‬ة ا "‪/-‬ر ا ‪ ".‬و ‪ -‬ا @‪3‬ب ه‪ 1‬ا ‪k@# 8) *4‬‬
‫ه‪ YN‬ا ‪7/‬ة‪ ،‬أ  دا‪ \# I‬ا‪&W‬س ‪ G‬و ‪2‬ة ‪ ,? 62‬ا'‪c.‬ل )‪.2 ,‬‬
‫–"ا ‪ ,J/‬ا‪W‬م‪ .1"*-‬إن ‪"  /‬ا "‪3‬ا‪/J 12 +‬ر ا ?‪ " ,/‬ه‪ 14#  / 1‬أن ا "‪3‬ا‪+‬‬
‫ ‪ = q2 I‬ا ‪4‬ب‪ *= ،‬ه‪ 1‬آ‪ = \ N‬و و‪ ,J‬ا ‪ ,.‬ا ‪& ,N‬ؤوا ‪& $‬ء‬
‫ا ‪4‬ب و ‪ ،(- : ,‬و ا ‪/.‬ن و ا ?ن ا‪ ,`W‬و ‪ r. 12 (-4[#‬ا ?‪ ،.‬ذ \‬
‫ ]دي < إ ‪ 8‬إ ‪Q‬ء ا'‪67‬ل ا ‪3" 1.‬ا‪ , +‬ا ر„ و آ‪(...),? ( B.‬‬
‫  = " ‪ rJ‬ا   ا ‪ )= J/‬ره   `اع ‪4 X‬‬
‫أ& ‪ q4 ( \ N 2.1‬ا @‪3‬ب ا‪W‬ه ا ?‪/< 2‬ر ا @آ ا ‪ J/‬ا "‪3‬ا‪ +‬و ا‪4 :‬‬
‫‪?2‬ة ا'‪6:‬ل ا ‪ ,? ' 1‬أن ‪/?#‬ن‪ 12 ،‬أ‪ 8c5‬ا @'ت‪ ،‬إ' ‪/.‬ع ‪ ,‬ا'‪c.‬ل‬
‫ا ا‪ ،1E‬و آ* `اع )‪N-= b‬ا ا ‪c‬د ‪ *?O NE‬ا @ب ا‪W‬ه ‪ ' B.W‬و&‪/‬د‬
‫ ‰ ا "‪3‬ا‪.+‬‬
‫آ‪ b‬آن إذن ‪/c#‬ر ا @‪3‬ب   ‪ (#‬ا <؟ ‪ (2‬م ‪= 87‬ا ا @ب ا ‪ 4‬‬
‫ا ‪ .$‬أي ‪/c#‬ر ‪E‬ص و‪ " 3‬ا'‪ 12 Y .‬ا "ل ا ‪/:‬ري‪ , ,? .‬ا < ‪ 14‬أن‬
‫‪ 12 B2‬ه‪N‬ا ا "ل ( ‪
# ,?#‬ج )‪<. ,‬ق ا ‪/c‬ر ا ‪ 1)/G‬آ?* و ا ‪8) 1#2/‬‬
‫ا
‪/c‬ص و ه‪N‬ا ‪ ,‬ا ‪ 7‬ا  ‪ 12 B.W ،+‬ا‪.‬ر '' ‪ ,/?#‬ا‪ W‬ا "‪3‬ا‪,? ( '' +‬‬
‫هك أ‪'' B#  *[2‬ا "‪/-‬ر ا ‪ i@= .''.‬ا‪ :‬ا @‪3‬ب ا ‪ 4= 1)/G‬ا @ب‬
‫ا ‪  4‬ا ‪/ 8) .$‬ا‪ B5‬ا ‪ # 1‬ه‪ ) *= ،‬أ` @‪?2 I‬ة ا'‪6:‬ل و إ‪G.‬ء دو ‬
‫&‪3‬ا‪ =S +‬و @* ا‪5‬ع ا "‪) A‬ر‪ 4 -X‬ا ''ا'‪6:‬ل ‪G‬و) =&‪/‬از"‪, 3 .‬‬
‫ه‪N‬ا ا <‪) k‬رض =ن ‪2‬ي‪ 1943‬و ‪ A"#‬أ`‪5‬ء ا ن =‪G‬ة آ ا‪ ?:‬ا‪X.‬‬
‫‪ 8‬ي ‪ 1945‬و ا) ه ا‪ *= ،O2 X.‬أن آ‪$‬ا ‪] ,‬و ‪O B‬رآ‪/‬ا إ ‪.& 8‬‬
‫‪4‬‬
‫ا‪T‬دارة ا ‪ A5 12 .‬ا'‪.X.‬‬

‫‪ -1‬أ‪ ،qO ,‬ا ‪4‬د ا @‪ ="# 12 =3‬ا @آ ا ‪) ،(1962-1919 )J/‬ا < ‪)/‬ت ا "‪ ،4‬ا "‪3‬ا‪ ،(1998 ، +‬ص ‪.39‬‬
‫‪ -2‬أ!&‪ ،ˆG I‬ا‪ C‬ا‪ ،c/‬ص ‪.40‬‬
‫‪3‬‬
‫‪-ALEXANDRE (F) : LE P.C.A DE 1919 A 1939 DONNES EN VUE D’ECLAIRCIR SON ACTION ET SON‬‬
‫‪4,1974,P213.°ROLE,IN,RASJEP,N‬‬
‫‪ -4‬ا &^ ا‪.‬ي‪Z! ،‬ه او!‪ ،‬ا‪ c
, C‬ذآ‪ ،T‬ص ص‪.233-232‬‬
‫*‪ &
R-‬ا‪ I&D‬ا‪ I&&F&6‬اا‪ I&G‬آا !&‪ I‬و ‪YG‬دون ا‪ .6‬ا'‪ Q$& / &G‬ا!&‪ I‬ا‪.‬م ‪A‬ب‪F ،‬ر أوز‪U‬ن‪ ،‬و آ)ا] ‪&
R‬‬
‫أ‪NF‬ء ا اآ‪.G‬و ‪ 'G‬أ‪ ، Z‬أ‪ /‬ا‪ '., Q,‬ا;‪ ،‬ا‪A‬آ ا‪ ،&8‬ا‪ c
, C‬ذآ‪ ،T‬ص ‪.65‬‬
‫ا‪ B= 8-.‬ا‪ W‬إ ‪ 1
# 8‬أ)اد ه ‪ ,‬ا ‪ ,X‬ا ‪ ،*B) ,‬و ‪BG2‬‬
‫ا ‪N‬ر‪ 12 A‬ا‪=
.‬ت ا "‪ 4‬ا ‪ :‬ا ‪/ .‬م ‪/& 2‬ان ‪ ،1946‬ا‪ W‬ا ‪N‬ي أدى‬
‫=‪ B‬إ ‪ 8‬ا ? ‪ .B:: Q# 12‬و ‪ 8"#‬ذ \ ‪. 12‬اء و&‪ B-‬ا " ا آ‪3@ 3‬ب‬
‫‪ ،1946 /& 12‬أي =‪/7 4‬ا ‪ , -O 1‬ا'‪=
.‬ت‪7 ،‬د ‪& ".= -2‬ا ]دي‬
‫‪#‬ر" إ ‪ 8‬إ‪G.‬ء &‪/-‬ر دا‪3& J‬ا‪ - +‬د‪/:‬ره و = ‪ -.‬و ‪-/?7‬‬
‫‪1‬‬
‫  آ‪ 2‬ا ‪]G‬ون ا "‪3‬ا‪ +‬و ‪/?#‬ن ‪2 56) 12‬را  ‪7‬ة ‪..2 A‬‬
‫  ‪ 84:‬ا @‪3‬ب ا ‪ 1)/G‬إ ‪ 8‬آ ا  ا "هي =@و  ا ب ‪,‬‬
‫ا @آت ا ‪ J/‬ا‪EW‬ى ‪ 12 24‬أوا‪[= 1950E‬ورة ا'‪6:‬ل‪ (S .‬ا‪5‬ح ‪12‬‬
‫‪2‬ي ‪ ,[# ".= 1951‬ا )‪/‬ة إ ‪ 8‬ا‪
.‬ب "‪3& r‬ا‪+‬ي )= ن( ‪ B‬آ*‬
‫ا دة‪ ،‬و ‪ 12 /?7‬إ‪J‬ر &‪/-‬ر &‪3‬ا‪ +‬دا‪.J‬‬
‫إن ا وف ا ر
 ا ‪ -O) 1‬ا رات ا ‪@ :‬آ ا ‪ ،J/‬و إن‬
‫ا‪G = I#‬ط ا ‪ 1:‬ا‪ ،1&/ /T‬إ' أ‪ ,[ ": I= -.‬و ‪E‬ت ‪2S‬‬
‫‪ ، /
.‬ه‪N‬ا  &‪ *4‬آ* ‪#‬ر @* )"‪3‬ا ‪ )/X/‬و ‪/c5‬را ‪ 12‬ا‪4:‬ب ‪7‬‬
‫ا ‪ 4G‬و ‪ Y[5‬ا ‪.J/‬‬
‫‪ 2‬رات ا ‪ ,?# ( J/‬أ=ا ‪ ,‬ا'‪-c.‬ر ‪-& 12‬ز ‪ 1::‬وا‪8) 7‬‬
‫ا ‪/‬ى ا ‪ 1J/‬إ ‪ 8‬در& أن آ* ‪ -# 
.‬و آ‪Q *4# -.‬ت ‪ ،-= `E‬آن‬
‫ه‪ YN‬ا رات ‪/&/‬دة ‪4" 12‬ت 
‪ ,? 2.‬ا ‪ *= ،-2 “   76‬آ‪*4# I.‬‬
‫)‪ , /‬أ&* هف وا‪ 7‬و ه‪ /‬ا'‪6:‬ل ?‪<= ,‬ق 
 و ه‪N‬ا أ ‪12 14 J‬‬
‫‪  7‬ا ‪4‬د ا @‪ .=3‬و ‪ r.‬ا ‪< i7‬ح ا ‪ ?G‬ا ‪ - 1.4# 1‬ا @آ ا ‪،J/‬‬
‫ه‪' ?G 1‬ا [‪ ،",‬و ‪" ?G‬ا <"‪ .‬و ?‪ ,‬ه‪N‬ا را&‪ A‬أ[ إ ‪ 8‬ا ور ا ‪N‬ي ‪B 4‬‬
‫ا'‪4:‬ر ‪ 12‬ا ‪ I‬و ا ‪.k‬‬
‫‪ 2‬ر ا'‪ ،1 6:‬و إن ا‪<:‬ع أن ?‪/‬ن ‪& B‬ه وا‪ 4:‬و ‪@  <5‬آ‬
‫ا ‪ B? ،J/‬ا ]ول )‪ "# ,‬ا‪W‬ز ا =‪ ،‬و ‪ B‬ا‪ *:‬ا "ح ا =ي‬
‫ا <ف =‪" )3‬ر‪ "1@ O‬و ‪ 12‬ه‪N‬ا ا ق ‪/‬ل ر‪" :1@ 1) O‬ا "‪3‬ا‪I +‬‬
‫=ا )=‪ ،‬إ‪3& -.‬ا‪ ،+‬و ا‪ , B.‬ا [وري أن ‪/?#‬ن و‪7‬ة &‪ A‬ا ‪,‬‬
‫ا "‪3‬ا‪ ,+‬ا ‪ ,N‬ون ا ?ح ‪ ,‬أ&* ا @ ا ‪= 1J/‬ون ‪,= 15) 3#‬‬
‫ا ‪4‬ب و ا =‪/2 ,@2 ،‬ق ا ‪ *?G‬ا ‪ :62 ...154‬أن ا ‪ fc‬ا ‪= *+‬ن ا "‪3‬ا‪+‬‬
‫)= ‪ ،f@` p‬و ?‪` ( B‬ا‪ ,) 7‬أ‪?2‬ر )‪ 5‬و ‪ 87‬ا  ‪ ) ،‬إه ‪B‬‬

‫‪ -1‬أ‪ ،qO ,‬ا ‪4‬د ا @‪ ="# 12 =3‬ا @آ ا ‪ ،J/‬ص ‪.51‬‬
‫‪P143.. El Baki Hermassi, ETAT ET SOCIETE AU MAGHREB-2‬‬
‫ ‪/&/‬د ا ‪ `4‬ا = و ا آ‪ 1".‬و ا ‪N‬ي ?‪ ,‬ا) ر‪ Y‬آ<ح  ?  ‬
‫ا ‪ 2$‬و ا ‪# 12 /Q‬ر„ ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪.`4‬‬
‫أ &‪ 4‬ا ‪4‬ء ‪ I7J 5‬إ‪  ?O‬ا   ا ‪ 2$‬آ&‪c 4‬اع ا ‪ ،1:‬و ذ \ ‪12‬‬
‫‪ [5‬ا ‪ ,‬ا‪ ،16:T‬و و‪7‬ا‪ 12 B.‬ا "‪3‬ا‪3 ،+‬دة ‪/5‬ة و و‪7‬ة ا ‪ 4G‬ا "‪3‬ا‪+‬ي‪،‬‬
‫و ا) ر أن ا ‪ Q‬ا ‪ =4‬ه‪ 1‬ا ‪ Q‬ا ‪7/‬ة ا ‪ *7 -.?R= 1‬ا ‪ 2$‬ا ‪ =4‬ا‪،6:T‬‬
‫و ا ‪ 1‬ه‪= 1‬وره ‪ 2S‬آ* ا "‪3‬ا‪= ,+‬ون ا‪$:‬ء‪ ،‬اذن ‪7 2‬و ‪/‬ا ‪2‬ض ‪ 2S‬وا‪7‬ة‬
‫ ?* ا "‪3‬ا‪" ،+‬ه‪ ,‬ا ‪2$‬ت ا ‪  4G‬و ا ‪] 1‬آ ‪ Kd‬ا‪ZL‬ف دوره ‪/‬ازاة ‪A‬‬
‫ا ‪ Q‬ا ‪ =4‬ا ‪ # 12 8@c‬ا @‪ r‬ا‪=T‬ا)‪ ،)G 1‬و ‪ #‬ا
ل ا
‪6‬ق وا‪،‬‬
‫‪2‬‬
‫و ‪ =#‬ا ‪/‬ل ‰‪$‬ل و ا @?( ا ة ‪"# ,‬رب ا‪W‬م‪.‬‬
‫أ =   ر ا'‪ 2 1&.‬أ‪S‬ت   ا ‪/7 (-#=<E 12 ،2$‬ل )م اآ‪(-2G‬‬
‫ "‪3‬ا‪ +‬آ‪ ،‬و' ‪ 1X‬و ' ‪ .- X7‬إ‪ 2X‬إ ‪ 8‬أن ‪, @G B&/ (-=<E‬‬
‫ا ‪ 4G‬ا "‪3‬ا‪+‬ي‪ ،‬و ه‪ K2 1‬ا ‪` 156 ' B4&  ،,$‬ى آ  ى ا ‪ 4‬ا‪. pW‬‬
‫و =   @آ ا ‪/??O 2 ،)/G‬ا ‪ 12‬و&‪/‬د ا‪ W‬ا "‪3‬ا‪"# ,) 6[2 ،+‬ه‪B‬‬
‫
‪`/c‬ت ا ت ا'&) "‪ A‬ا "‪3‬ا‪+‬ي‪N-2 ،‬ا ا‪ EW‬و ‪# i7 ,‬آ ‪B‬‬
‫ا ‪ *$  J 4" *?G ' ،&/ /:/‬ا "‪4‬ت ا‪W‬ور= ا أ‪A" 2 . :‬‬
‫ا "‪3‬ا‪+‬ي ه‪ B) ,-# 1762 A" /‬ا ‪ 8‬ا  و ا ‪564‬ت ا  ‪ .‬ه‪N‬ا  ‪.‬دى =‪B‬‬
‫ا @‪3‬ب ا ‪37 B4&  1)/G‬ب ‪/
.‬ي '  إ ‪)5 8‬ة ‪. 4O‬‬
‫‪ I?O 2‬ا   ا ‪ 2$‬ا‪J‬را إ‪3 &/ /‬اع ا ‪ 1:‬و &‪@ ?2 4‬آت‬
‫ا ‪ ،J/‬إ' أن ا [ ا "‪/‬ه ‪ 5‬ا‪N
#‬ت  ‪ :: '/‬أ)<‪ 8‬ا‪W‬و ‪8) 1: /‬‬
‫‪7‬ب ا 
 ا ‪ $‬و ا ‪ ،,$‬و إن آن ‪<E‬ب ا @آ ا ‪ 3# 5 J/‬آ
<ب ‪1::‬‬
‫إ‪ 1&/ /‬و ‪; 12 12S‬ن وا‪.7‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ABDELKADER YAFSAH. La Question Du Pouvoir en l’Algérie.E.N.A.P, 2ème édition1991.p35.‬‬
‫‪  ! -2‬اف ‪ ،‬اا ‪:‬ا! و ا‪ ،C+‬ا‪ c
, C‬ذآ‪.435 ،T‬‬
 ‫‪ -5.2‬ا=رة ا‪,:‬ا( و ا'م ا‪ -61‬ا=‪:‬‬
‫إن ا @آ ا ‪ J/‬و ="‪ A‬أ‪ -2J‬ا ‪ 5 ،:‬أدرآ‪ , 7 4= I‬ا [ل‬
‫ا <‪ ،*/‬أن ا ‪ 7‬ا ‪R2 ،I.7 5 +-‬ذا آن هف أي ‪7‬آ ‪/S‬ر‪ 12 -‬ا ‪/‬ا‪ -A5‬ه‪kE /‬‬
‫&‪ A‬ا وف ا ‪/$‬ر م =‪  4. .R2 ،@# 4‬أن ا ‪ 4G‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪ 12‬أو‪B)X‬‬
‫‪1‬‬
‫ا ا‪/7 @ E‬ل ‪ [5‬ا'‪6:‬ل ا ‪.1J/‬‬
‫و ?‪ k@ ,‬ا ‪-‬ف ا‪– 1::W‬ا'‪6:‬ل ا ‪ , =' -1J/‬إ‪ 5‬ا و  ا "‪3‬ا‪+‬‬
‫ا ا‪ J‬ا'&) ذات ا دة ‪ ,X‬إ‪J‬ر ا  دئ ا‪ 2 .6:T‬و ا  *  ورد ‪12‬‬
‫=ن أول ‪ I7J 2 .1954  2/.‬ا دة "ا ‪<G‬ء ‪ -. "Les activistes‬آ *‬
‫‪ 1)O‬و ‪#‬آ ‪" (12/#)1‬وز ا'‪"#‬ه‪ ,‬ا ‪c‬ر)‪ ,‬دا‪37 *E‬ب ا ‪ 4G‬و ‪7‬آ‬
‫ا‪c.‬ر ا @ت ا ا‪)،J‬ا ‪ ،, c‬ا آ‪ )،(,3‬إ)‪ - & r: (-.6‬ا @‬
‫ا ‪ ،1J/‬إذ أآوا )‪ 8‬ا ‪ @c‬ا ‪/2 J/‬ق آ* ا') رات ا ‪ ?2 .c
G‬ا‪6
:‬ص‬
‫أن =ن أول ‪ 5،1954  2/.‬أآ )‪ 8‬ا‪<:‬ب ?* ا @آت ا ‪ :‬ا "‪3‬ا‪،+‬‬
‫و ه‪N‬ا ‪[5 26E‬ت ا‪ &/ /T‬ا ‪ 1‬آ‪# -= 3# I.‬رات ا @آ ا ‪* 5 J/‬‬
‫ا‪'.‬ع ا ‪/$‬رة ا @‪. 42 .‬اء أول ‪ 1954  2/.‬أول و‪ 4& S‬ه ا‪/7‬ت ‪12‬‬
‫‪ -#J‬ا  ‪/‬ل ا'&)‪ 1‬و ا ‪ *? 1J/‬ا "‪3‬ا‪ ،,+‬و ‪ 5‬و&‪ B‬ا ن إ ‪ 8‬ا ‪4G‬‬
‫ا "‪3‬ا‪+‬ي =?* ‪ ،B#K2‬و ا‪"#‬ه‪ B#‬ا ‪W :‬ن ا ‪-‬ف ا‪ 1::W‬ه‪ @# /‬ا ‪ ,J/‬و ‪k@#‬‬
‫ا'‪6:‬ل‪ .‬و ه?‪N‬ا ‪`/cE , ".‬ت ا ‪/$‬رة ‪)5‬ة ‪ 12  /O‬ا ‪W ،*4‬ن ‪p ,‬‬
‫ا ‪/4‬ل أن ? ‪W‬ي ‪7‬آ ‪".‬ح )‪ 8‬ا ‪ 4c‬ا‪p 12 12W‬ب ا'‪ )<:‬ا ‪/4‬د‪،‬‬
‫و ‪ \ N‬آن إ ‪3‬ا )‪" 8‬ي ا ‪/$‬رة أن ‪/7/‬ا ‪ , (-#/5‬و‪7‬ة و ‪ ,[#‬ا ‪4G‬‬
‫ا "‪3‬ا‪+‬ي‪p ' \ N ،‬ا= أن  أ‪" 7‬ي ا ‪/$‬رة‪ ،‬و ه‪" /‬ا ‪- ,= 1=4‬ي" )‪8‬‬
‫ذ \ ‪5 87‬ل ‪): " : B=@`W‬و‪ 8) 1.‬إ‪3.‬ال ا ‪/$‬رة إ ‪ 8‬ا ‪G‬رع و أ‪ .‬أ‪(? ,X‬‬
‫‪.3"-7".‬‬
‫و ه‪N‬ا  "‪]. 4‬آ )‪ 8‬ا'  س و ا ‪/Q‬ض ا‪ 1&/ /T‬ا ‪N‬ي ‪ 8) <:‬ا ‪*4‬‬
‫ا ‪/$‬ري ‪6E‬ل ‪2‬ة ا @ب ا @‪] 2 .‬ال ا ‪N‬ي =‪< 1‬و‪ 56) 
 7‬ا و ‬
‫ا ‪=  = J/‬ء ‪G‬وع ا "‪ 12 A‬ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪/# *-2 .‬م ا و  ا "‪3‬ا‪8) +‬‬
‫أ‪:‬س دا‪ J‬ا&) أم )‪  8‬دئ إ‪6:‬؟‪.‬‬

‫‪-1‬و‪6! &P‬رات ا‪ `A+‬ا‪ 8‬ه'‪).‬ا‪ F '+F‬و‪ &P‬أول 

 ‪.(1954‬‬
‫‪ z -2‬ا‪ &P‬ا)آرة‪،‬أ‪.T4F‬‬
‫‪ -3‬أ‪G! '9‬ش ‪،‬ا&‪ Q‬ا‪+‬ر‪' &G‬اء أول 
 ‪'G ،1954‬ة ا‪،^.6‬ار‪./‬ء ‪.1994 
2‬‬
‫إن ا‪ 8) =&T‬ه‪N‬ا ا ؤل @ إ ‪ 8‬رؤ ‪ 8<c‬ا‪OW‬ف‪ ،‬إذ ‪  4‬أن ا ‪/$‬رة‬
‫ا "‪3‬ا‪ I.) +‬و ( ‪ , /
#‬ا‪W‬زت و ‪ ,‬ا &‪/‬ع إ ‪ 8‬ا‪.W‬ط ا   ‪ ,‬ا ?‬
‫و ا ‪ ،*4‬و ار‪?#‬ب ا‪<EW‬ء‪ ،‬و `‪/‬ر  *  =‪ 4‬ا @ب ‪/c#‬را ‪:‬ذ&‪.‬‬
‫و ?‪ 8) ،,‬و&‪ B‬ا ‪/4‬م‪ ,? ،‬ا ‪/‬ل =ن ا ‪6‬د د‪ A IE‬ا ‪/$‬رة ‪/J 12‬ر &‪ ،‬و أ‪– -.‬‬
‫ر‪ ،,@ , B.)  (p‬و  د‪@[# , B42‬ت‪7 5 -‬دت ‪ -‬ه‪ 2‬ا‪ B= I)<:‬أن‬
‫‪1‬‬
‫‪/ A2#‬ى ‪/J‬ح ا‪.W‬‬
‫‪ I) 2‬ا{‪62‬ن و =?* ‪6E  42‬ل ر‪ -:‬ا‪ k
&/ /T‬إ‪:: &/ /‬‬
‫‪7/‬ة )= ‪ , (p‬أ‪ *? 4" B.‬ا "‪3‬ا‪ ,+‬ا ‪4G= ,< #‬ر ا'‪6:‬ل‪ ،‬و =  ‪ 1‬آ*‬
‫‪:7‬ت و ‪#‬رات ا @آ ا ‪ ،J/‬و ?‪ A< ( B‬إ‪".‬ز ا آ ا‪،1&/ /T‬‬
‫ 
‪ b‬ا رات ا ‪ 1‬ا @‪ ،B= I‬ا‪ W‬ا ‪N‬ي &‪37 ,/?# ,) 3&) B4‬ب "(‬
‫و ‪ ،2"7/‬و ?‪ , (p = ,‬ذ \ ‪ 2‬آن <‪ f‬إ ‪ 7/# 8‬ا رات ‪  J‬أن ا ‪4G‬‬
‫ا "‪3‬ا‪+‬ي آن ‪ 8) 7/‬ا   ا ‪/2 .J/‬ل ‪ 1 c‬ا @ج‪ ،‬إن ا{‪62‬ن  ه‪ 1‬إ'‬
‫‪4‬‬
‫‪2 `4 4"#‬ة"‪ 1-2 3.‬ا ‪ #/‬ا ‪ A& -2 I56# 1‬ا ‪K-‬ت ا ‪.J/‬‬
‫‪N-2‬ا ا'‪6E‬ف &‪O A‬ة ا ‪[5‬ت ‪/7‬ل ا
ت و ا &‪4‬ت ا ? و ا ‪2$‬‬
‫و ا‪/`W‬ل ا'&) رات ا ‪ :‬ا ‪@ $‬آ ا ‪ - "2 .J/‬ا @ ا ‪1J/‬‬
‫آ‪ I.‬ه‪ -‬ا ‪ 7/‬ه‪ /‬ا'‪6:‬ل ا ‪ 1J/‬أو' و أ‪E‬ا‪ .‬و ‪ r. 12‬ا ق‪] ،‬آ ‪8<c‬‬
‫ا‪OW‬ف ‪":‬إن ا ‪/$‬رة ‪ -‬آن ‪ ) ،-)/.‬رة )‪ , & ,‬ا‪)W‬ل ا ? ا [ ‪J/‬‬
‫=‪5 :‬درة )‪ 8‬أن ‪#‬ض ‪ 12 -.‬ا ان‪ ،‬و ه‪N‬ا ?‪/= ,‬ا‪37 <:‬ب ( ‪5‬دة‬
‫ا‪OŠ W‬اف دو )‪ 8‬ا ?ح ا ‪ ،f‬و ?‪ - & ,‬ا @ ا ‪ ،1J/‬أ‪3") I S‬ه ‪12‬‬
‫ه‪N‬ا ا "ل‪ ،‬و ‪ (5#‬ه‪N‬ا ا ‪ 4= 3"4‬ا‪@.‬ب " ا ‪ k‬و ا ‪ N‬إ ‪ 8‬ا
رج‪ ،‬و إ‪G.‬ء‬
‫ا @?‪ /‬ا ]‪/-" 5‬ر ا "‪3‬ا‪ ،4= 2 +‬و ه‪N‬ا ا‪= 12 ): W‬وز ‪/5 <:‬‬
‫‪ †& 12 $‬ا @ ا ‪ 1J/‬ا ‪N‬ي ; ‪ I‬إ ‪ A& B‬ا‪/W‬ر ا ‪/" = 4‬ا‪ .‬ا ‪:‬‬
‫‪5‬‬
‫و ا ‪ ?4‬و ا'‪c5‬د و ا'&) و ‪p‬ه‪".‬‬

‫‪  ! -1‬اف‪ ،‬اا ‪:‬ا! و ا‪،C+‬ا‪ c

, C‬ذآ‪،T‬ص ‪.32‬‬
‫‪2‬‬
‫‪Lahouari Addi, L’Algérie et démocratie pouvoir et crise du politique dans l’Algérie contemporaine. Edition :‬‬
‫‪de la découverte 1995.Paris XIII ème .P141.‬‬
‫‪George.A.TALIADOROS. La Culture Politique Arabo-Islamique et la naissance du nationalisme Algérie - 3‬‬
‫‪(1830-1962).ENL Alger.1985.p53.‬‬
‫‪F -4‬ر أوز‪U‬ن‪ ،‬ا‪$‬د ا‪ ،%N‬ط‪)1‬دار ا &‪&/،.‬وت‪،(1962،‬ص‪.134‬‬
‫‪  ! -5‬اف‪ ،‬ا‪ C‬ا‪،c/‬ص‪.385‬‬
 ‫‪ -‬ا‪ -61‬ا= و ا=رة ا!‪:‬‬
‫  ا‪ (#‬ا
<ب ا ‪ 
 1:‬ا ‪6E $‬ل ا ة ا'‪4:‬ر‪'= ،‬زدوا&‪ ،‬آن ‪/‬م‬
‫‪ 8) -& ,‬ا  ا ‪ Q =  .64‬ا ‪ ،.‬و ‪ -& ,‬أ‪E‬ى آن ‪/‬م )‪8‬‬
‫‪<E‬ب = ‪ Q‬ا ‪ B4 <# =4‬ا ‪ 2$‬ا‪ ،6:T‬ه‪N‬ا  أآ‪ 12 ،1=7 @ Y‬آ=‪B‬‬
‫‪p 62 .L’Algérie et son Destin‬ا= أن ‪ ".‬أن ا @آ ا ‪c# J/‬ب =‪/‬ع ‪,‬‬
‫ا ‪. *G‬ا <‪ *& ،,& ,= 4‬ا ]‪ ,:‬و &* ا  ‪.,‬‬
‫‪c 2‬اع و ا ‪ |5‬ا ‪ ,= (+‬ا 
‪),‬ا ‪ =4‬و ا ‪ ،(.‬أ‪/<# NE‬را ‪Q‬ا دا‪*E‬‬
‫ا‪ JW‬ا  ا ‪ 1‬أ‪ -:‬ا <  ا "‪3‬ا‪/+‬ن ه ‪ 12 (-‬ا ?ح ا ‪r:# 6$2 .f‬‬
‫ا‪@#‬د ‪E‬ص = <  ا "‪3‬ا‪ ،1953 : 12 *4 = ،,+‬و ‪ '/‬ا
‪26‬ت ا‪&/ /T‬‬
‫أدت =‪ (-‬إ ‪ 8‬ا ‪c‬اع و ا'‪.‬م ‪/7‬ل ‪7‬ف )م( )‪ (M‬أي ا ‪،] ,=  ، ,‬‬
‫و ‪4‬رض‪4= I: \ N .‬آ ا (‪.‬‬
‫‪ 2‬و‪ 12= 1p fX‬ذ \‪ ،‬ذ \ ‪...": ،B /5 12‬أن ‪ r:#‬إ‪@#‬د ‪E‬ص = <  ا "‪3‬ا‪,+‬‬
‫&‪ A‬إ ‪6E  = E# B? ،1953 : 8‬ف ‪/7 1::‬ل ا ‪4 B) I ## ،‬ر‪X‬‬
‫‪ 1X‬ا‪@#T‬د ا ‪4‬م <  ا "‪3‬ا‪ 1X (UNEA) ,+‬ا‪@#T‬د ا ‪4‬م <  ا ‪,‬‬
‫ا "‪3‬ا‪ ( 2 ،(UGEMA) ,+‬ا‪W‬ول )‪5 (UNEA‬م ‪ B.‬آ( ‪/‬ح ?* ا < ‬
‫‪ ,‬أ`‪/‬ل &‪3‬ا‪ ،+‬و ‪ , ,X‬أ&* ا‪6:‬ل =‪6‬ده( دون ‪ 15) 3#‬أو د‪ ،1‬و ه‪N‬ا‬
‫ا ‪/c‬ر آن ‪N.; q #‬اك =‪ r‬ا @‪3‬ب ا ‪ 1)/G‬ا "‪3‬ا‪+‬ي‪ .‬و ‪ r. 12‬ا ق @ث‬
‫"أ‪  J 7‬ا‪=T‬اه‪ ,)"1‬ا'‪@#‬د ا ‪4‬م <  ا ‪ ,‬ا "‪3‬ا‪ ,+‬آ( ‪ ,X‬ا'‪Y"#‬‬
‫ا <‪ 1=6‬ا ‪N‬ي ]‪ B&/ = ,‬ا ‪-1=4‬ا‪ 16:T‬آ‪@# /-‬د ‪ 4 J‬ا‪ W‬ا "‪3‬ا‪12 ''.+‬‬
‫‪ ...1955 :‬ا ‪) b‬د ‪ ,‬ا <  ا "‪3‬ا‪ I@#...,+‬را ا ‪/$‬رة ا "‪3‬ا‪ +‬و أ‪/:‬ا‬
‫ا'‪@#‬د ا ‪4‬م <  ا ‪ ,‬ا "‪3‬ا‪/=":2 ،,+‬ا =‪ \ N‬اء آ‪/.‬ا ‪4G‬ون =‪ 12 B‬أ)ق‬
‫أ‪ ،(-.‬و =ه‪/‬ا )‪ *`W= (-?# 8‬و ‪5‬و‪/‬ا =‪/‬ا& ‪ 7 BX#‬ا ر„ ‪W‬ن ا‪@#T‬د‬
‫ا ‪4‬م <  ا ‪ ,‬ا "‪3‬ا‪ ,+‬آن ‪; 12‬ن وا‪  7‬ه‪p -2‬س روح ا ?ح و‬
‫ا [ل‪ -‬و  ‪)T‬اد ا‪JT‬رات ا ‪/: 1‬ف ‪@#‬ج إ ‪ -‬ا ‪6‬د‪ *4 1".‬ذ \  أ‪O‬ر إ ‪B‬‬
‫‪72‬ت ) س =‪ " : B /‬إن ‪6‬د ا'‪@#‬د ا ‪4‬م <  ا ‪ ,‬ا "‪3‬ا‪<. *$ ،,+‬‬
‫‪/@#‬ل ‪# 12 :7‬ر„ ا ?ح ا ‪/$‬ري ا "‪3‬ا‪+‬ي‪ "..‬و ا ه أن ‪7‬ب ا ( ‪& 5‬‬
‫ ‪@#6‬د =‪ |4‬ا )‪ ،‬و =زت ا ‪#-‬ات =‪ ,‬ا <  ‪J , `/cE‬ف "‪)/‬‬
‫ا ‪ ,)/G‬و ا'‪ ,&.‬و ا ‪ ,J/‬ا ‪ ,N‬ر‪/[2‬ا ا'‪.‬ب Š‪6:‬م‪ *= ،‬دا‪/42‬ا )‪8‬‬
‫ا ‪ B&/‬ا ‪ ،1?+6‬و ‪/ 5‬ا = ‪ 12 †4‬آ‪ b‬ا ‪/&/‬د ا ‪ 2 .1.‬و ‪ ,= , *4‬ه]'ء ا < ‬
‫ا ‪ ,N‬ر‪/[2‬ا ‪7‬ف ا ( =‪= 14&  J |4‬ر‪ r‬و ‪/ /#‬ز‪ .‬و ( 
‪/‬ا ‪4‬ر‪(-X‬‬
‫‪ -1‬أ‪ ^8 '9‬ا{‪/‬اه&‪ ،‬ا‪ C‬ا‪.35 ،c/‬‬
‫‪ -2‬أ‪G! '9‬ش‪ ،‬أ‪8‬و‪ 9‬دآ‪+‬را‪ ،T‬ا‪A‬آ ا ‪ &/4‬اا‪ G‬و دوره  ا‪ &N‬ا‪ &8‬و ‪P‬رة ا‪ .!)،1954 GA+‬اا آ& ا‪.‬م‬
‫ا{& و ا?‪ QU &F+‬ا‪+‬ر‪،(2006-2005،€G‬ص ‪.324‬‬
‫  ا "ة <  ا =‪ , 4‬ا  ‪/‬ل ا‪ 16:T‬ا @[ري "‪3‬ا‪ ,+‬و ه‪ /‬ا ‪)/‬ء‬
‫ا @‪ c
G }2‬ا ‪ ,? ،J/‬ورة د)ة ا ‪ B&/‬ا ¨‪= 1?+‬ءت = ‪ *G‬ا ‪N‬ر‪ ،A‬و (‬
‫‪ @# , ,?#‬آ ا‪6:T‬م و إ ‪ # , -+Q‬ا < ‪ ،‬و ‪ 4‬ذ \ ا‪c.‬را &ا ر‬
‫ا ‪ 1J/‬و ‪ ,= +-. 6c2‬ا <  ا ‪ ,‬ا "‪3‬ا‪ ,+‬ا ‪ ,J/‬و =‪ ,‬ا <  ا "‪3‬ا‪,+‬‬
‫ا
د‪[@ ,‬رة ا @ ‪  ) 4=  4# 7‬ا ‪6‬م* ا ‪N‬ي ‪ , 4‬ا <  ا ]‪,:‬‬
‫ ‪@#6‬د‪ 1.‬ه?‪N‬ا إذن ‪E‬ج ا [ل ا <‪ 37 , 1=6‬ا ‪c‬ا)ت ه?‪N‬ا إذن ‪E‬ج ا [ل‬
‫ا <‪ 37 , 1=6‬ا ‪c‬ا)ت ا [ إ ‪ 8‬ا‪ = NEW‬أ ا ‪ * 5 ,J/‬آ* ‪1O‬ء‪ ،‬و إدراج‬
‫ا ? ت ا ‪ /Q‬و ا  و ا ‪ 12 J/‬ا‪'QG.‬ت ا <  ‪6E ,‬ل ‪ k4#‬ا'‪c#‬ل و‬
‫إ`ار ا ‪ O‬و ‪ G.‬ا ‪/‬ا‪ f+‬و آ= ا ‪.‬ت‪ ،‬و ‪/?#‬ا =‪ , \ N‬ا ‪ 12 *c‬و‪?  I5‬‬
‫‪ [5 ,‬ا ‪ /-‬ا ‪ N J/‬ء ‪ -O‬أ=*‪ 1955‬و ‪ 5‬دون ا <  ذ \ ا'‪c.‬ر ‪12‬‬
‫‪G.‬ه( =‪&  :" (- /‬د ا <  ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪ N‬ز‪ B2S , */J ,‬ا ‪ =4‬ا‪6:T‬‬
‫و ‪ BQ ,‬ا ‪ ،=4‬و )‪ B‬و ‪ * 5‬آ* ‪1O‬ء أن ض ‪ Bc
O‬ا "‪3‬ا‪  < +‬و ا‪42‬‬
‫)‪# ,‬ا‪ BS‬ا ‪ 12$‬ا ‪N‬ي ور‪ ,) BS‬ا @[رة ا ‪، =4‬و  ‪ r:#‬ا'‪@#‬د ا ‪4‬م <‪6‬ب‬
‫ا ‪ ,‬ا "‪3‬ا‪/: ,+‬ى ‪-O‬دة ‪ (76# ,) J.‬و ‪ *)#‬ا <‪6‬ب ا "‪3‬ا‪ A ,+‬ا ‪4G‬‬
‫ا ‪N‬ي @رون ‪ ،B‬و ه‪ /‬ا ‪ 4G‬ا ‪N‬ي أ=‪ 8‬إ' أن @‪ ،Bc
O 8) }2‬و ر‪ |2‬أن ‪8‬‬
‫‪ BX‬و أ"د ا @[رة ا ‪ 1 1‬إ ‪ -‬آ ‪/
 ،|2.‬ن ا ور ا ر
‪ 1‬ا ‪/‬ط إ ‪B‬‬
‫‪2‬‬
‫ا ‪N‬ي ' 
ج =ي ‪7‬ل ‪ ,‬ا‪/7W‬ال )‪ ,‬إ‪J‬ر )و=‪ B‬و إ‪.B6:‬‬
‫و ?‪ ,‬أن ‪6S ,= 3.‬ث )ت أو "‪)/‬ت و ا ‪ 1‬آ‪/ 8) I.‬ى ‪5‬دة & ‪-‬‬
‫و &† ا @ ا ‪ ،1J/‬و ه‪N‬ا ‪ J‬ا ة ا ‪ 1‬ا‪7 -5Q:‬ب ا @ ‪ :"2‬ا ‪4‬‬
‫ا‪W‬و ‪ 8‬و ا ‪ <=X 29 -= 1‬و ‪+5‬ا ‪ .'/‬أ ا ‪ 4‬ا ‪ c
O 87 ([2 .$‬و ه(‬
‫ا ‪/‬ا&‪/ 8) ,‬ى هآ* ا دة ‪ " ,‬ا ‪ k‬و ا ‪ ،CCE N‬و أ)[ء‬
‫ا @?‪ /‬ا ]‪ ،GPRA 5‬و ا "‪ r‬ا ‪/$ 1J/‬رة ‪ ،CNRA‬آ [( آ‪ \ N‬ي‬
‫ا را  ا "‪3‬ا‪ ،.= +‬و ذ \ ‪ 87 1954 : ,‬ر=‪ .1961 A‬أ ا "‪)/‬‬
‫ا ‪ $ $‬و ا ‪/?# 1‬ن ‪ 91 ,‬إ‪J‬را ‪= 87‬ا ‪ 1962‬و ا ‪ 12 $‬رؤ‪:‬ء د‪/‬ان‪ ،‬و أء‬

‫‪ -1‬م‪ 19 ، 8 .‬ي و ‪ 2S‬ا ن ‪& ،‬ة ا ‪ c‬ح ا " ‪) ،‬د‪، 46‬ا ‪/‬ا‪ k2‬ل‪31‬ي ‪. 1997‬‬
‫*=‪  ) 4‬ا ‪6‬م‪/ , ،‬ا  ‪6 = 1928‬د ا  ‪ < 12 8[5 *+‬ا ه‪ ,4 = G‬ا ? ة =[‪/‬ا‪ ،b<: 17‬درس ‪ 12‬ارس‬
‫‪37‬ب ا ‪،4G‬و ‪NQ#‬ى =  دئ ا ‪/$‬ر‪ ،‬ا)* ‪6E‬ل هات ‪ 8‬ي ‪/[) ,) ،1945‬ا ‪ 12‬ا " ا آ‪3@ 3‬ب ا ‪(S ،4G‬‬
‫‪7‬آ ا'‪c.‬ر  =‪)،1954-1953 ,‬ش ‪ 1956-1954 ,=  .2 12‬و درس ‪5 4& 12‬و‪ *=/.‬و ا‪6E ([.‬ل ي‬
‫‪ 1955‬إ ‪ - & 8‬ا @ و ‪1956 -. 12‬د‪ *E‬إ ‪ 8‬ا "‪3‬ا‪ +‬و ‪ E *#‬إ ‪ 8‬ا اب ا ‪ 1=Q‬و ا‪  ) A *QO‬ا @} =‪/`/‬ف‬
‫و ‪4 E‬و‪G ,) (S ،1:‬ر )  ا @ ‪-‬ي )‪ 8‬ا ‪]G‬ون ا'&)‪G (S ،‬ر ‪ k2/#‬ا ‪1958 : 1.‬آ )‪6E ,‬ل‬
‫ر‪E ,= :+‬ة ]و' ‪]G‬ون ا'‪c5‬د ‪ N‬رس ‪ ،1962‬و ر‪ -) 12 /?@ r+‬ا ‪ 7‬ا'‪ 14  .‬آ‪ ،12‬و ‪3‬‬
‫أ‪Mohamed Harbi ,Aux origines Du F.L.N, Le Populisme Révolutionnaire en .‬‬
‫‪Algérie.1977,p303.‬‬
‫‪) -2‬ر ه‪6‬ل‪G. ،‬ط ا <  ا "‪3‬ا‪ ,+‬إ=ن ا ‪/$‬رة ‪،1954  2/.‬ط‪)1‬دار ا ‪،\/2' ،G‬‬
‫ا "‪3‬ا‪،(1986،+‬ص ‪.38‬‬
‫)‪/‬ن و ‪] 12 ,: ,U/‬و ‪ /‬ه‪K‬ت و ت ‪ ، 4O‬آ ‪/@#‬ي ه‪ YN‬ا "‪)/‬‬
‫‪1‬‬
‫)‪c
O 8‬ت ه و ا ‪ 1‬آ‪ *$# I.‬ا "‪3‬ا‪
= +‬رج‪.‬‬
‫‪ 91)/"2‬إ‪J‬را آ‪ *$# I.‬ا 
 ا ]ه و ا ‪3‬ة = ?ءة و ا ‪8) I) 1‬‬
‫‪ (-U/#‬ء ا و  ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪ 1‬آ‪= 12 I.‬ا ‪ .-#G.‬ه‪ YN‬ا ‪ K‬ا ‪ $‬ا ‪ 1‬آ‪I.‬‬
‫"دة ‪ ,‬ا‪
#‬ذ أي ‪5‬ارات و ‪ ,‬أي  درة ‪ 842 ،::‬أ ‪7‬ل ( ‪k7 \# ,?#‬‬
‫ا‪?7‬ر ا ? ا‪EW‬ة‪ 1)# ( -.W ،‬و ‪ , bU/#‬أ&* ه‪N‬ا‪ `
2 .‬ه‪8) IG‬‬
‫‪/‬ى ا دة ا ‪ A" :‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪ N‬ا @ب ا ‪  4‬ا ‪ ،.$‬و ( ‪5 4#‬درة )‪8‬‬
‫إ"د و‪4X‬ت ‪ -‬دا‪ *E‬ا دة ا ‪ , :‬أ&* ا‪
#‬ذ ا ار‪ ،‬إ‪8) /.S $ -.‬‬
‫‪/‬ى إ‪J‬رات & ‪ -‬ا @‪ ،‬و ‪ ,‬ه ? ا &‪/‬ع إ ‪ 8‬درا‪ :‬ا'‪.‬ءات ا ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫ا‪W‬و ‪ YN- 8‬ا‪JT‬رات آ‪ @# A<. 1‬ا ‪ B&/‬ا "‪ YN- 1 .‬ا 
‪.‬‬
‫إن ا 
 ا ‪ $‬و إن ا @‪/$ = I‬رة ا @‪ ،‬و أ)<‪ I‬ه‪ ،-‬إ' أن ا @‪ ,‬ا ‪1‬‬
‫)‪6E -O‬ل ه‪ YN‬ا ة ا ر
 ا @‪# , :‬ر„ ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪ ،`4‬آن ( ‪4J ,?#‬‬
‫ا ‪/$‬رة ا @‪ ،‬و ( ‪5 ,?#‬درة )‪ 8‬أن ‪/@#‬ل إ ‪" 8‬ا‪ 1<4# "".‬ا ‪/$‬رة ‪G‬و)‪-‬‬
‫ا'&)‪ 1‬و ‪ --&/#‬ا  ‪" - I4&...1‬د ‪ -4=# $ K2‬و ‪.G‬‬
‫و ه‪N‬ا ا ق ‪ ".‬ا <  ‪/ /‬ن )‪ ,‬أ‪ (-.‬و ?‪7 12 (-.‬ب ا @  ‪(4." :1‬‬
‫" أن ‪/.‬ل ذ \‪ ،‬و = ‪ , (p‬إ‪X‬اب ي ‪R2 ،1956‬ن ‪7‬آ ( ‪ ,?#‬أ=ا ‪4J‬‬
‫‪/S‬ر‪ 3"...‬و ]آ )‪ 1‬ا ?‪ " 8) 3‬أن ا ‪/$‬ن ا "‪3‬ا‪/+‬ن ‪ 5‬ا @‪/‬ا = ‪/$‬رة ‪,)O‬‬
‫= ‪ .N‬ا ‪   q2 r ،*$‬ا @‪ (-5‬ا ‪ E‬و إ‪  = .‬آ=‪ (-#‬و ‪ (-=<E‬ا ‪E‬‬
‫أ[‪  ،‬آ‪/.‬ا ‪4G‬ون =  أم ا ‪ \G‬ا‪W‬آ  ا ‪N‬ي ‪?  (- :‬ا ‪ 12‬ا [ل ا ‪f‬‬
‫‪ 87‬أ` ‪ f‬ه‪ /‬را)‪ (-‬و ه( ر)‪ ،B‬و ه‪ /‬ا ‪ 1`/‬و ه( ا
ام ا ‪] I@# ,4‬و ‪B‬‬
‫‪ 12‬ا ( و ‪ 12‬ا ? و ه?‪N‬ا و ‪ ".‬ا ‪/4G‬ر = ‪ .N‬و ا
<‪/E ،K‬ا ا ‪/$‬رة "‪87‬‬
‫‪/:‬ا" ا‪<EW‬ء ا ر
 ا ‪ 1‬ار‪/ ?#‬ه و أ` @‪" I‬و` )ر" ‪ ) q2 r‬ا‪'.‬ع‬
‫‪4‬‬
‫ا ‪/$‬رة =* ‪ 4= 87‬ا'‪6:‬ل‪".‬‬
‫و ‪ ".‬أن =‪ 4‬ا'‪6:‬ل ا'‪@#‬د ا ‪4‬م <  ا "‪3‬ا‪/ ،UGEMA ,+‬م =( و ‪ .‬ذا‪1#‬‬
‫ ‪@#6‬د ‪/ i7 ،‬ل =ن `در )‪ ,‬ا'‪@#‬د أ‪ B.‬و = ‪ , (p‬ا‪XT‬اب ا ‪N‬ي ‪5‬م =‪ B‬ا < ‬
‫ا "‪3‬ا‪/+‬ن ‪ 12‬ي ‪ ،1956‬إ' أن ا'‪@#‬د ( ?‪ B ,‬ا ور ا ?  و ا دي دا‪ *E‬ا ‪/$‬رة‬
‫ا @‪ ،‬و أن ا <  ( ‪//‬ا =وره( آ آن " أن ?‪/‬ن ‪ 12‬ا ‪/c‬ف ا‪W‬و ‪, 8‬‬
‫أ&* ا ?ح ا ‪ ،f‬و أن ا <  آ‪/.‬ا )‪ 8‬ه† ا ‪:‬ة ا ‪ -2) 1‬ا "‪3‬ا‪6E +‬ل ‪7‬‬
‫‪5‬‬
‫‪7‬ب ا @‪.‬‬

‫‪Gilbert, Meynier, « Les cadres du F.L.N 1954-1962 » Anciennes et nouvelles élites du Maghreb, IREMAN, -1‬‬
‫‪édisud,Aix-en provence,200.p212.‬‬
‫‪Gilbert, Meynier,OP,CIT.P.220.-2‬‬
‫‪ -3‬أ‪ ^8 '9‬ا{‪/‬اه&‪ ،‬ا‪ C‬ا‪ ،c/‬ص ‪.38‬‬
‫‪ F -4‬ا‪ G$ ،5‬ا‪9،G
.6‬ل از!‪،‬ط‪)1‬دار ‪/‬ن‪ ،6 ،‬اا‪،(1991،‬ص‪.31‬‬
‫‪4 -5‬د‪! &G‬آ‪ ،5‬ا‪ C‬ا‪،c/‬ص‪.76‬‬
 ‫\‪ O3‬ا‪ S‬ا=‪:8‬‬

‫ ‪ k :‬ذآ‪ 
. ،Y‬ا ‪/‬ل أن ا ارس ‪ *?G‬و = ا‪ ".W‬ا "‪3‬ا‪" ،+‬ه‬
‫ ‪ -#4& 12‬ا ? و ‪G‬ر=‪ -‬ا‪ &/ /T‬إ ‪# 8‬ر‪ ،,‬ا ر ا ‪4‬ب و ا 
‬
‫ا ‪ ،.‬و ه‪N‬ا ا'‪.‬م ‪ ,) …#.‬ا ‪ :‬ا ‪ 4‬ا ‪ .‬ا ‪ 1‬ه‪ I2‬إ ‪O 8‬ذ ا @*‬
‫ا ‪ 12$‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪= N‬ا ا'‪67‬ل‪ YN-2 .‬ا'‪  .‬ه‪ 1‬إ' إ‪:‬ا‪ "#‬آ‪ ./ /‬‬
‫‪-#‬ف إ ‪ 8‬إ)دة `‪ p‬ا ‪ #‬ا'&)‪ -- E 1‬ا ‪ ،2$‬و ‪ *.‬ا [د ‪B?O ,‬‬
‫ا ‪ ,= 1+$‬ا ?‪ 1 ./ /‬و =‪ ,‬ا @‪ ،1‬إ ‪` 8‬اع =‪ ,‬ذوات @ ذات ‪ 4 J‬ا‪.‬‬
‫‪/#‬م )‪ 8‬أ‪:‬س ا ‪ 3‬ا ‪ 12$‬ا ‪/Q‬ي‪.‬‬
‫ه‪N‬ا ا'‪.‬م ‪ c= 8"#‬ر‪ :‬دا‪ *E‬إ‪&/ /‬ت ا @آ ا ‪ ،J/‬ا ‪= 1‬وره =‪I‬‬
‫‪c ":‬ا)ت و ‪[5#‬ت إ‪ -NQ# &/ /‬ا &‪ 4‬ا ‪ .2$‬و ه‪N‬ا  &‪ *4‬آ* ‪#‬ر‬
‫@* )"‪3‬ا ‪ )/X/‬و ‪/c5‬را )‪ (-2 ,‬و ا‪4:‬ب ‪ 7‬ا ‪ 4G‬ا "‪3‬ا‪+‬ي و  ‪B‬‬
‫ا ‪ .J/‬و ‪ 5‬ا‪ I)<:‬ا ‪/$‬رة ا "‪3‬ا‪4 = +‬ه ا ‪"# 1 /G‬وز ه‪ YN‬ا ‪c‬ا)ت‬
‫و ا'‪.‬ت ا ‪ /[4‬دا‪ *E‬ا @آ ا ‪ .J/‬و ?‪ r. 12 -‬ا ‪ ،I5/‬و =?* ‪،)/X/‬‬
‫)"‪3‬ت )‪ kE ,‬و ‪ 2S 
. ,/?#‬و ‪5 4+6J ::‬درة )‪J 8‬ح ‪G‬وع‬
‫"‪ 14‬و ‪/$ = r?4 ،& 1::‬رة ا @ ا ‪ .84‬إذ ‪/‬ل ‪ Kd‬ا‪ZL‬ف ‪12‬‬
‫ه‪N‬ا ا ق‪ " :‬إن ا ‪/$‬رات ا ? ى‪ ،‬و )‪ 8‬ا‪ EW‬ا ‪/$‬ر‪#‬ن ‪ 12‬رو‪ :‬و ا ‪I@". ،,c‬‬
‫‪W‬ن ‪ -"[.‬ا‪ 1&/ /T‬و ‪ 12 -="#‬ا [ل ا'&)‪ 8) 6c7 1‬ى )‪G‬ات‬
‫ا ‪ * 5 ,‬إ‪7‬از ا ‪ c‬ا ‪6 = 1+-‬ح‪ ،‬و )‪p 8‬ار ‪ \#‬ا ‪/$‬رات ‪R2‬ن ‪/S‬ر‪ #‬ا ‪ 1‬ه‪1‬‬
‫أ[ ‪/S‬رة ‪ 84 (#= )&  4O‬ا ?‪ ،‬آن ‪ ,‬ا ?‪ ,‬أن ‪ - -#‬ا  *‪ ،‬و )‪8‬‬
‫ا‪ Q# 
 2 *5W‬ا ‪4‬ت و ‪ kE‬ا'‪4:‬اد ا ?ي ?‪&  c # *?= * # 1‬ء =‪B‬‬
‫)‪ ،.c‬ه‪N‬ا ا ‪ c4‬ا ‪N‬ي ' ‪"#‬ي ‪ B2‬ا @‪/‬ل ا ‪ ،8<:/‬و ' "‪ 84 , B2 f‬إ ‪8‬‬
‫‪1‬‬
‫ا‪W‬م ‪ kJ 12‬ا ‪ 15‬و ا @ر‪ ،‬و ‪# B.‬ز)‪ B‬إ ‪ 8‬ا' ت إ ‪ 8‬ا ‪".1X‬‬

‫‪  ! - 1‬اف‪ ،‬اا‪ :‬ا! و ا‪،C+‬ا‪ c

, C‬ذآ‪،T‬ص ص ‪.450-449‬‬
 ‫‪ -1‬ااع ا=*‪ 8‬ا‪ 8* 8 y‬ا‪,:‬ا(   ا
!‪3‬ل‪:‬‬

‫إن ا هة ا‪W‬آ‪= $‬وزا ‪ 12‬ا ‪/‬ا‪ A5‬ا "‪ 14‬ا  ان ا ‪Q‬ب ا ‪ ،`4‬ه‪1‬‬
‫‪/J‬ح ا @آت ا ‪ J/‬و ا ‪ /‬و‪ -:7‬و ا‪ -)2.‬إ ‪ r:# 8‬أو إ)دة =ء دول‬
‫‪ "7 I?O .$7‬أ‪:‬س ا ء ا ‪ ،1J/‬ور ‪ ,/?#‬ا‪ W‬ا ‪.c4‬‬
‫و ا‪ , 56<.‬ه‪N‬ا ا ‪/‬ر‪ ،‬و إذا  ‪ ,) S@#‬ا ‪/$‬رة ا "‪3‬ا‪ ،+‬و =‪ k@# 4‬ه‪-2‬‬
‫ا‪ 1::W‬و ا ‪ 12 *$‬ا'‪6:‬ل ا ‪J , =' ،1J/‬ح ‪#‬ؤل &‪/‬هي د‪ :Y‬ه*‬
‫ا‪ I)<:‬ا ‪/$‬رة ا @ =ء دو  و‪3& J‬ا‪+‬؟ إن ا‪ 8) =&T‬ه‪N‬ا ا ]ال‪-‬و =ون‬
‫أد‪ 1Q # -\O 8.‬ا ‪/5/‬ف )‪ 4 J 24 8‬ا ‪/c‬ر ا‪ 1&/ /T‬ا ‪N‬ي ا)‪ B#‬ا "‪3‬ا‪+‬‬
‫ا ‪ ،‬و آ‪ k) ,) bG‬ا'‪.‬ت و ا ‪c‬ا)ت =‪ `) b
 ,‬ا ‪/‬ى‬
‫ا ‪.J/‬‬
‫ا و  ا "‪3‬ا‪] p2 ،+‬ر‪1E‬‬ ‫‪#‬ر
‪ r ،‬هك أي ‪ 12 ،\O‬و&‪/‬د‬
‫و إ‪ 1&/ /‬ا و  ا ‪ 12 J/‬ا "‪3‬ا‪-" ،+‬ون أ‪ (-.‬و ‪ 12 (-#6@#‬إ‪-U‬ر ]‪:‬‬
‫‪ * 5  ::‬ا ?‪ ،  ./ /‬آ‪G \# I.‬و)‪ -‬ا  ‪ ,X‬ا
‪ 26‬ا‪6:T‬‬
‫ا ‪ ،.$4‬آ‪:' 3‬ار ا و  و ا‪ W‬ا‪ ،6:T‬و @و ‪/‬ن =ر=ت &  )ض‬
‫ا ‪ c
G‬ا "‪3‬ا‪ +‬ا و  "‪3‬ا‪ ،1830 * 5  +‬و ا ‪ k4‬ا "‪ ،- 14‬ا‪c5‬دا‬
‫‪1‬‬
‫زرا) ‪3‬دها‪ ،‬و ‪#‬ت ‪ 4=#  5‬أو  )‪ ,‬ا آ‪ 3‬ا ‪*.1.$4‬‬
‫‪ I4: 2‬ا ر‪ :‬ا ?‪ ( 4 r<  ./ /‬ا @[رة ا "‪3‬ا‪ +‬دو  و ‪ 4O‬‬
‫و ذاآة‪ ،‬و ذ \ =‪Q‬ض ‪#‬آ ‪ )O‬ا ‪3Q‬و ‪ 1.‬و ‪ 1.‬و&‪/‬د ا‪ W‬ا "‪3‬ا‪ .+‬ه‪N‬ا ‬
‫)‪ I3‬ا ر‪ :‬ا ر
 ا "‪3‬ا‪ 8) +‬ا ‪c‬ي ‪ B‬و اه‪ …"7 |7= I‬ا ر‪:‬‬
‫ا ‪ .‬و ‪7‬و ‪ *?= I‬ا ‪3‬ام و و‪3 # J‬ا)( ا ]ر‪ ,E‬ا'‪4:‬ر‪I`@2 ،,‬‬
‫)‪ 8‬إ‪.‬ج ‪<E‬ب [د ‪.‬ة ا ?ح ا ‪ ،f‬و ‪ @#‬ا ر„ ‪ ,‬ا'‪4:‬ر‪*U 2 .‬‬
‫ا')د أن ا ‪-‬ف ا‪ () , 1::W‬ا ر„ ه‪ , "+ &" A` /‬ا ‪ /-‬أو ‪p‬ه =‪q‬‬
‫ا "‪3 1X= A‬داد ‪/ 4= / #‬م‪ .‬و ?‪ ,‬ا ‪/‬ا‪ A5‬ه‪ /‬أن دور ا ر„  ‪ +‬ه‪/‬‬
‫ا @‪ ,) i‬ا @ و ‪ @2‬ا ‪-= 1X‬ف ا ‪ *`/‬إ ‪3Q (-2 8‬ى ‪ ,‬وراء و‪/5‬ع أ‪7‬ا‪،BS‬‬
‫و ‪ 24‬ى ا ‪ †-‬ا ‪N‬ي آ‪ 7 ,  B‬ا ‪c‬ف‪ ،‬و ‪/:‬ف * "ل ا ر„‬

‫*آ‪ %‬ا‪9‬اب ا&‪ &,‬اا‪9 $& / G‬ب ا‪ ^.6‬و ‪9‬ب ا
 و ‪ &.‬ا‪.‬ء آ\ ‪7‬ى أن !&‪4‬د ا'و اا‪.G G‬د إ ‪z&,„7‬‬
‫ا?‪ G‬اا‪4S ،1516 G‬ل ه)‪ T‬ا‪+‬ة)‪ %567 (1830-1516‬ا{‪ Q&U‬ااي ‪ 'F‬ر‪ Q,‬ا‪'A‬ود ا‪ (1628-1614)&U6‬و ا‪(1699)&/1‬‬
‫و ‪$‬ت ‪ $ \D  ,‬و ‪ F $7 &,‬ا‪
! G / c8‬ة أو ‪
! &R‬ة‪ ،‬و ا‪)7‬ت ‪'U‬را !‪ I‬ا?‪4+,‬ل ‪ IF‬ا‪ 4‬ا‪MG &.‬‬
‫‪ I6/ $‬ا‪A‬وب‪ ،‬و ‪ 'F‬ا?‪&U7‬ت !‪ C‬ا'ول ا
&‪.‬‬
‫‪! -1‬د ‪ &  ،Q,/ \G‬اا ا'و& )‪: & U‬دار ا
‪،(1984،Š.‬ص ‪.35‬‬
‫ا ‪ 7/ '" 1J/‬ر‪ ،:‬و ه‪N‬ا ه‪ /‬ا هن ا ‪N‬ي ‪ *QO‬ا ‪ , 4‬ا ]ر‪،,E‬‬
‫‪1‬‬
‫=) ره( ‪ K2 ,‬ا 
 دا‪ *E‬ا "‪2T A‬از ا ‪ 24‬و ا‪.T‬ج ا ?ي‪.‬‬
‫و آن ‪ ,= ,‬ا ]ر‪ ,E‬ا "‪3‬ا‪ ,+‬ا ? ‪ Kd‬ا‪ZL‬ف*‪ ،‬ا ‪N‬ي ‪ B ccE‬ه‪N‬ا‬
‫ا "‪3‬ء ‪ ,‬ا را‪/5/ ،:‬ف و ا ‪4‬ف أآ‪ 8) $‬ه‪N‬ا ا ‪ b$‬ا ‪ ،*X‬ا 
[م ا ‪N‬ي‬
‫أ‪ B#7 82‬و ‪3 = B5‬ا‪ [ = B‬ا ‪ .J/‬و =  ‪  ،1‬ه‪ 8<c A5/ /‬ا‪OW‬ف‬
‫آ‪ b$‬دا‪ *E‬ا @* ا ‪ 12$‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪ ([E 12‬ا ‪c‬ا)ت ا‪ &/ /T‬و ا ‪2$‬؟‬
‫و=‪ 84‬أ‪ ،E‬و =) ر‪ ،bU/ b$ Y‬آ‪/c# ? b‬ر )‪ A B56‬ا <‬
‫و أ‪ -&/ /‬ا‪7W‬د؟‬
‫و ‪ /‬أن ‪ )3= (# (-#.‬إ‪ &/ /‬ه[ و [دة ر‪ :‬ا ?‪ ، ./ /‬ودون‬
‫ا ‪/E‬ل ‪G5 12‬ت ‪#‬ر
 و =‪4‬ا )‪ ,‬أ‪J‬و‪ 7‬ا‪$.W‬و=‪ &/ /‬ا ?‪  ./ /‬ا ‪# 1‬ى‬
‫‪ 12‬ا "‪4‬ت ا‪ ،6:T‬و ‪ -‬ا "‪3‬ا‪ ،+‬آ &ت ورا‪ , 3 S‬ا ‪8X/‬‬
‫و ا آ‪/‬د‪ ،‬و و&‪/‬د  <‪ B) k‬ب"ا!|\ ا!ر‪ "86‬أو "@‪ S-0  [6‬آ‪ ،''8‬ذ \‬
‫‪   q2‬ا ‪4‬وان ا'‪4:‬ري و ‪ r@#‬ا ‪ 4‬ا'‪4:‬ر و إ"د ‪G‬و) @‪i‬‬
‫و )‪ .c‬و ‪/)3 ,#‬م‪ 2.‬إذ ى ‪ Kd‬ا‪ZL‬ف ‪ 12‬ه‪N‬ا ا م أن ‪/-‬م "ا ‪E‬‬
‫ا ر
‪ ،''1‬أ‪ r B.‬ه‪N‬ا ‪/7 ،-‬ل ‪ )/.‬ا و  ا "‪3‬ا‪ +‬و ‪ ،-<.‬و ‪7‬ا‪ -S‬أو‬
‫‪ "2 .-#‬ا آ )‪ 8‬أن ا'‪Q.‬اس ا ‪ :] b4‬وا م ا'‪4:‬ري‪ ،‬و‪/.‬ع‬
‫‪9 -1‬ن ر!‪.‬ن ‪ ،‬ا‪Y‬ر‪S‬ن اا‪G‬ن !‪ D! I‬ا‪A‬آ ا‪: 7 ، &8‬أ!&ة !‪+‬ر‪ ،‬ا^ ا?‪ 9 ، &F+‬اا و ! ‪،‬‬
‫ا‪ c
, C‬ذآ‪ ،T‬ص ‪.587‬‬

‫‪F -1‬ر ‪ ، IA/‬ا‪6‬و‪ &F‬و ا‪7+‬ات ا& ‪) ،‬از! اا‪ ، G‬ا&ت ا&‪ &,‬و ا?‪ &F+‬و ا?‪ +U‬د‪ G‬و ا&(‪! ) ،‬آ‬
‫درا‪,‬ت ا‪'9‬ة ا‪&/ ،&/.‬وت‪ ،(1999 ،‬ص ‪.461‬‬
‫*ﻤﻥ ﺃﺴﺭﺓ ﻋﺭﻴﻘﺔ ﻤﻥ ﺒﻼﺩ ﺍﻝﺤﻀﻨﺔ ‪ ،‬ﺠﻨﻭﺏ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﺍﻝﻌﺎﺼﻤﺔ‪ ،‬ﻭﻝﺩ ﻤﺼﻁﻔﻰ ﺍﻷﺸﺭﻑ ﻓﻲ ‪ 17‬ﻤﺎﺭﺱ ‪ 1917‬ﺒﺒﻠﺩﺓ ﺴﻴﺩﻱ ﻋﻴﺴﻰ)ﻭﻻﻴﺔ ﻤﺴﻴﻠﺔ‬
‫ﺤﺎﻝﻴﺎ(‪،‬ﺩﺭﺱ ﻓﻲ ﻤﺴﻘﻁ ﺭﺃﺴﻪ ﻓﻲ ﺍﻝﻤﺩﺍﺭﺱ ﺍﻝﻘﺭﺁﻨﻴﺔ ﺍﻝﺤﺭﺓ‪ ،‬ﻭ ﺘﻠﻘﻰ ﺘﻌﻠﻴﻤﺎ ﻤﺯﺩﻭﺠﺎ ﻋﺭﺒﻴﺎ ﻭ ﻓﺭﻨﺴﻴﺎ‪ ،‬ﻭ ﻗﺩ ﺤﺼل ﻋﻠﻰ ﺸﻬﺎﺩﺓ ﺍﻝﺘﻌﻠﻴﻤﻲ ﺍﻻﺒﺘﺩﺍﺌﻲ‬
‫ﺒﻌﺩﻤﺎ ﻗﺭﺃ ﺍﻝﻜﻼﺴﻴﻜﻴﺎﺕ ﺍﻝﻔﺭﻨﺴﻴﺔ ''ﺍﻷﺩﺏ ﺍﻝﻔﺭﻨﺴﻲ" ﻭ ﺒﻌﺽ ﺍﻝﻤﺼﺎﺩﺭ ﺍﻝﻌﺭﺒﻴﺔ ﺍﻝﻘﺩﻴﻤﺔ ﻭ ﺍﻝﺤﺩﻴﺜﺔ ﻤﺜل‪ :‬ﻤﻌﻠﻘﺎﺕ ﺸﻌﺭﺍﺀ ﺍﻝﻌﺭﺏ ﺍﻝﻘﺩﺍﻤﻰ‪ ،‬ﻭ ﻜﺘﺎﺏ‬
‫"ﺍﻝﻌﺒﺭ ﻓﻲ ﺍﻝﻤﺒﺘﺩﺃ ﻭ ﺍﻝﺨﺒﺭ" ﻝﻌﺒﺩ ﺍﻝﺭﺤﻤﻥ ﺒﻥ ﺨﻠﺩﻭﻥ)‪ ،(1406-1332‬ﻭ ﺃﺩﺏ ﺸﻌﺭﺍﺀ ﺍﻝﻤﻬﺠﺭ "ﺠﺒﺭﺍﻥ ﺨﻠﻴل ﺠﺒﺭﺍﻥ" ﻭ "ﺠﺭﺠﻲ ﺯﻴﺩﺍﻥ"‪.2‬ﺍﻝﺘﺤﻕ‬
‫ﺒﺜﺎﻨﻭﻴﺔ ﺒﻥ ﻋﻜﻨﻭﻥ ﺴﻨﺔ ‪،1930‬ﺜﻡ ﺍﻝﺘﺤﻕ ﺒﺎﻝﻤﺩﺭﺴﺔ ﺍﻝﺜﻌﺎﻝﺒﻴﺔ ﺴﻨﺔ ‪ ،1940‬ﻭ ﺍﻝﺘﻲ ﻭﺍﺼل ﺒﻬﺎ ﺍﻝﺩﺭﺍﺴﺔ ﻀﻤﻥ ﺍﻝﻘﺴﻡ ﺍﻝﻌﺎﻝﻲ‪ ،‬ﺒﻌﺩﻫﺎ ﺍﻨﺘﻘل ﺇﻝﻰ ﻓﺭﻨﺴﺎ‬
‫ﻝﻤﻭﺍﺼﻠﺔ ﺩﺭﺍﺴﺘﻪ ﺍﻝﻌﻠﻴﺎ ﻓﻲ ﺒﺎﺭﻴﺱ‪ .‬ﺍﻝﺘﺤﻕ ﺒﺎﻝﻌﻤل ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ ﻤﻨﺫ ‪ 1939‬ﻋﻥ ﻁﺭﻴﻕ ﺍﻻﻨﺨﺭﺍﻁ ﻓﻲ ﺤﺯﺏ ﺍﻝﺸﻌﺏ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻱ‪ .‬ﻭ ﺒﻌﺩ ﺍﺸﺘﺩﺍﺩ ﺃﺯﻤﺔ‬
‫ﺍﻨﺸﻘﺎﻕ ﺍﻝﺤﺯﺏ ﻭ ﺍﻨﻘﺴﺎﻤﻪ ﺇﻝﻰ ﺠﻨﺎﺤﻴﻥ‪ :‬ﺍﻝﻤﺭﻜﺯﻴﻴﻥ‪ ،‬ﻭ ﺍﻝﻤﺼﺎﻝﻴﻴﻥ ﺒﻘﻲ ﻤﺤﺎﻴﺩﺍ ﺇﻝﻰ ﻏﺎﻴﺔ ﺍﻝﺘﺤﺎﻗﻪ ﺒﺠﺒﻬﺔ ﺍﻝﺘﺤﺭﻴﺭ ﺍﻝﻭﻁﻨﻲ ﺤﻴﺙ ﻜﻠﻑ ﺒﻤﻬﻤﺔ ﺍﻹﺸﻬﺎﺭ‬
‫ﻭ ﺍﻝﺘﻭﻋﻴﺔ‪ 2.‬ﻓﻲ ﺴﻨﺔ ‪،1956‬ﺍﺘﺠﻪ ﺇﻝﻰ ﺍﻝﻤﻐﺭﺏ ﻗﺼﺩ ﺍﻝﻤﺸﺎﺭﻜﺔ ﻓﻲ ﺍﺠﺘﻤﺎﻉ ﺒﻴﻥ ﻗﺎﺩﺓ ﺍﻝﺠﺒﻬﺔ ﻭ ﺍﻝﺯﻋﻴﻤﻴﻥ‪ :‬ﺒﻭﺭﻗﻴﺒﺔ ﻭ ﻤﺤﻤﺩ ﺍﻝﺨﺎﻤﺱ‪ ،‬ﻓﻲ ﺃﻜﺘﻭﺒﺭ‬
‫‪ 1956‬ﻭ ﻓﻲ ﻨﻔﺱ ﺍﻝﺴﻨﺔ ﻭﻗﻌﺕ ﻋﻤﻠﻴﺔ ﺍﺨﺘﻁﺎﻑ ﺍﻝﻁﺎﺌﺭﺓ ﺍﻝﺸﻬﻴﺭﺓ ﻭ ﺍﻋﺘﻘﺎل ﺍﻝﺯﻋﻤﺎﺀ ﺍﻝﺨﻤﺱ‪ ،‬ﻤﺤﻤﺩ ﺒﻭﻀﻴﺎﻑ‪ ،‬ﺃﺤﻤﺩ ﺒﻥ ﺒﻠﺔ‪ ،‬ﻤﺤﻤﺩ ﺨﻴﻀﺭ‪ ،‬ﺤﺴﻴﻥ‬
‫ﺁﻴﺕ ﺃﺤﻤﺩ‪ ،‬ﻤﺼﻁﻔﻰ ﺍﻷﺸﺭﻑ‪ .‬ﺴﺠﻥ ﺇﻝﻰ ﻏﺎﻴﺔ ‪ 1961‬ﺤﻴﺙ ﻭ ﻝﻅﺭﻭﻑ ﺼﺤﻴﺔ ﺃﻁﻠﻕ ﺴﺭﺍﺤﻪ‪ ،‬ﻭ ﺃﺒﻘﻲ ﺘﺤﺕ ﺍﻹﻗﺎﻤﺔ ﺍﻝﺠﺒﺭﻴﺔ‪ .‬ﺒﻌﺩ ﺍﻻﺴﺘﻘﻼل ﻋﻴﻥ‬
‫ﺴﻔﻴﺭﺍ ﻝﻠﺠﺯﺍﺌﺭ ﻓﻲ ﺍﻷﺭﺠﻨﺘﻴﻥ‪ ،‬ﺜﻡ ﻓﻲ ﺍﻝﺒﻴﺭﻭ‪ ،‬ﺒﻌﺩﻫﺎ ﻭﺯﻴﺭﺍ ﻝﻠﺘﺭﺒﻴﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ ﻝﻤﺩﺓ ﻗﺼﻴﺭﺓ ﺒﻴﻥ ‪ ،1979 ،1977‬ﺜﻡ ﺴﻔﻴﺭﺍ ﻓﻲ ﺍﻝﻤﻜﺴﻴﻙ ‪ ،1979‬ﻭ‬
‫ﺒﻌﺩﻫﺎ ﻤﻤﺜﻼ ﻝﻠﺠﺯﺍﺌﺭ ﻓﻲ ﺍﻝﻴﻭﻨﺴﻜﻭ ﺴﻨﺔ ‪ 1982‬ﺇﻝﻰ ﻏﺎﻴﺔ ﺇﺤﺎﻝﺘﻪ ﻋﻠﻰ ﺍﻝﺘﻘﺎﻋﺩ ‪ ،1986‬ﻭ ﻓﻲ ‪ 1992‬ﻋﻴﻥ ﻋﻀﻭﺍ ﻓﻲ ﺍﻝﻤﺠﻠﺱ ﺍﻝﻭﻁﻨﻲ ﺍﻻﻨﺘﻘﺎﻝﻲ‬
‫ﺍﻝﺫﻱ ﻨﺼﺒﻪ ﺍﻝﺭﺌﻴﺱ ﺍﻝﺭﺍﺤل ﻤﺤﻤﺩ ﺒﻭﻀﻴﺎﻑ‪ 2.‬ﻭﺘﻭﻓﻲ ﺴﻨﺔ ‪ .2007‬ﻭ ﻝﻠﻤﺯﻴﺩ ﺃﻨﻅﺭ ‪ -‬ﻤﺼﻁﻔﻰ ﺍﻷﺸﺭﻑ‪ ،‬ﺃﻋﻼﻡ ﻭ ﻤﻌﺎﻝﻡ ﻤﺂﺜﺭ ﻋﻥ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‬
‫‪2‬‬

‫ﺍﻝﻤﻨﺴﻴﺔ‪ ،‬ﺘﺭﺠﻤﺔ ﺃﺤﻤﺩ ﺒﻥ ﻤﺤﻤﺩ ﺒﻜﻠﻲ)ﺩﺍﺭ ﺍﻝﻘﺼﺒﺔ ﻝﻠﻨﺸﺭ‪،‬ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪ .(2007،‬ﻭ ﻝﻠﻤﺯﻴﺩ ﺃﻴﻀﺎ ﺤﻭل ﺤﻴﺎﺓ ﺍﻷﺸﺭﻑ ﺃﻨﻅﺭ ﻝﻠﻤﻼﺤﻕ‪ .‬ﻴﺘﻀﻤﻥ ﺤﻴﺎﺓ‬
‫ﺍﻷﺸﺭﻑ ﻭ ﺃﻫﻡ ﻜﺘﺎﺒﺎﺘﻪ‪.‬‬
‫ا'‪67‬ل ا'‪ ،1.<:‬و ‪ -:7‬ا‪ 1&/ /T‬ا‪T‬د&‪ 1‬و ا'‪ 1&.‬و ‪O‬ا‪ :‬ا ‪(-‬‬
‫ا ‪ k‬ا ‪N‬ي ر‪ 8) B:‬ا ‪-‬آ* ا ‪ :‬و ا'&) و ا'‪c5‬د ‪= ,‬ا ا'‪67‬ل‬
‫‪ 87‬ا @ب ا ‪  4‬ا ‪ ،(1945-1830) .$‬أدت إ ‪/-U 8‬ر = "‪& 4‬ة‪/5 ،‬ى‬
‫و)‪56‬ت و ‪2S‬ت أ‪2‬زت ‪G‬و) إ‪ &/ /‬و ‪  ) c) ::‬ا @آ ا ‪(S ،J/‬‬
‫ا ‪/$‬رة ا @ ‪ *?O ،1954 :‬ا د ا * ا ‪ b4‬و ا ‪c4‬ي ‪G‬وع ا'‪4:‬ري‪،‬‬
‫ا ‪N‬ي أدى ‪ 12‬ا ت )م ‪ 1962‬إ ‪ r:# 8‬ا و  ا ‪ J/‬ا "‪3‬ا‪.+‬‬
‫  أ‪2‬زت ا  ا "‪ 4‬ا "ة "‪ A‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪= A‬ا ا ‪G4‬ت ا‪"#‬ه‪,‬‬
‫أ‪::‬ن ا‪ :,S‬ا'‪ Y"#‬ا @‪ 1$‬ا ‪N‬ي ‪ B$‬ا&) و ‪ /"E 2S‬ا ر‪ :‬ا ‪،.‬‬
‫و ا'‪ Y"#‬ا ‪ 1.$‬ا ‪4‬ب ا ‪N‬ي آن  ‪ /"E B‬ا ‪ ./3‬و ا‪W‬زه‪ .‬و  و أن ه‪N‬ا‬
‫ا ع ا ‪ *(la diglossie) 1+$‬و ا‪.‬م دا‪ *E‬ا "‪ A‬و ‪ B
.‬إ ‪# 8‬ر‪ ,‬ض ‪B.‬‬
‫آ‪7R‬ى ا ت ا ‪ +‬ا ‪3‬ة "‪3‬ا‪ +‬ا ‪4‬ة‪ ،‬و ‪/4‬د ه‪N‬ا ا'‪.‬م إ ‪)/. 8‬‬
‫ا'‪4:‬ر ا'‪ 1.<:‬ا <‪ */‬ا ‪N‬ي آن ‪ B"+. ,‬ا  ‪O‬ة ‪ (<@#‬ا ‪ 8‬ا'&)‬
‫و ا ‪ A" 2$‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ا ي و =ء "‪ A‬آ‪c)"1 ./ /‬ي"‪ .1‬و ‪-‬ت‬
‫ا‪W‬ر‪ 4 X‬إ‪.‬ج ا 
 =‪ -/-‬ا ‪/‬ا‪ .A:‬و =  ‪ 1‬ا‪ I<.‬إذن ) إ‪.‬ج و إ)دة‬
‫إ‪.‬ج ا ‪/(4‬ا ‪ b$‬ا'‪W ،,
 ,:] 12 ,
 ,Q= 1.‬داء ‪-‬م‬
‫وو‪)<5 12 b+U‬ت   ه‪ 1‬ا‪EW‬ى‪ 2.‬ا‪ I?4.‬ه‪ )/. 8) 1‬و آ‪ 2$‬ا ‪A 564‬‬
‫ا "‪ A‬و 
‪ B#K2 b‬ا'&)‪ .‬و ه‪ r. /‬ا‪ W‬ا ‪N‬ي ?‪/7 B /5 ,‬ل ‪ )/.‬ا ‪564‬ت‬
‫‪ A‬ا و  و ]‪ * 5 -#:‬و =‪ 4‬ا'‪6:‬ل‪= ) .‬ن @و'ت إ‪.‬ج ا ‪ b$‬ا ‪3‬دوج‬
‫ ‪ /Q‬و ‪ 2S‬دا‪ r. *E‬ا ‪ /‬ا ‪ 4‬و ا ‪N‬ي آن ?‪ ,‬أن ‪/‬م =‪ 4‬ا ‪ *`/‬آ‪I.‬‬
‫* ا ‪ +$‬ا ‪ :La diglossie /Q‬و‪ +$ = 14.‬ا ‪ 12 /Q‬ا ‪ ,J/‬ا ‪ 1=4‬أن ?( ا س ‪ 12‬ا  ‪ ,Q‬ا‪W‬و ‪ 8‬ا ‪ =4‬ا ‪
: 1‬م‬
‫‪ 12‬ا "'ت ا ‪ :‬آ @ة وا ‪ (4‬وا‪6)T‬م وا  ن وآ= ا ‪/‬ا‪ .,.‬وا ‪, )/" -
# (=) p) @ Q .$‬‬
‫ا ‪/‬ا‪/ ,J‬ا`* ‪
# = ،-= 2‬م ا ‪ Q‬ا ‪+‬ة ‪/‬ا`* ‪ A‬ا{‪.,E‬‬
‫ـ ا'زدواج ا ‪/Q‬ي ‪  :Le bilinguisme‬ا‪ bE‬ا ‪/.‬ن ‪/7‬ل ‪/-‬م ‪ ) f<c‬ا'زدواج ا ‪/Q‬ي ( ‪ 8) B< (-[4 2‬و&‪/‬د‬
‫‪ /Q K= 12 ,/Q ,/‬وا‪7‬ة‪ ،‬أي ‪ i@ Q‬وأ‪E‬ى ‪ (4‬وا‪W‬دب وا ‪ 2$‬وا ?‪ ،‬و=‪ 8) B< (-[4‬و&‪/‬د ‪,Q‬‬
‫
‪ /5 ) ,‬وأ& ( ) ‪2‬د أو &)  ‪; 12‬ن وا‪ ،7‬أي إ‪ B.‬و‪ ) f<c‬ا ‪  ( +$‬د'ن ا ‪ ) A5/‬ا ‪ ،,$7‬وأ‪*[2‬‬
‫إ‪6J‬ق ‪ f<c‬ا'زدواج ا ‪/Q‬ي )‪ 8‬ا ‪/-‬م ا‪W‬ول ‪ B.W‬أ‪ ,= AO‬ا ‪ ,$7‬و‪W‬ن ا ‪ () ("4‬ه‪N‬ا ‪.‬‬
‫و ‪= c‬ـ "ازدوا& ا ‪ ( le bilinguisme )" Q‬و&‪/‬د ‪2 )، ,
 ,Q‬د  ‪ ،‬أو &)  ‪; 12 ،‬ن وا‪ ، 7‬و ‪ ,‬دون‬
‫ا ‪/E‬ل ‪ i@= 12‬ا ‪ 4‬ا ‪ A<. -J:/= 1‬أن ‪].‬آ أو ‪ 1.‬و&‪/‬د ا'زدوا& =‪R2 ، ,4 ,Q ,‬ن =‪ |4‬ا ‪,$7‬‬
‫‪/[2‬ن ا‪4:‬ل ‪ " f<c‬ا'زدوا& " ا ‪N‬ي 
‪ B‬ا ?‪ , $‬ا ‪ 1?O 8)  ' ,/Q‬ا ‪ Q‬ا ‪ : =4‬ا ‪ 8@c‬و ا ‪.4‬‬
‫ذ \ أن ا ‪ 4‬و ا ‪c2 8@c‬ن ‪ Q ,‬وا‪7‬ة‪ ،‬و ا ق =‪2 1  = -‬ق ‪N& ' ،1)2‬ري ‪ .‬و )‪'2 ، B‬زدوا& ا @‪' k‬‬
‫‪/?#‬ن إ' =‪ ،,
 ,Q ,‬آ =‪ ,‬ا ‪ .‬و ا ‪ ، =4‬أو ا‪ . W‬و ا آ‪ .‬أ أن ?‪/‬ن ‪Q 1=4‬ن إ‪7‬اه ) ‪،‬و‬
‫ا‪EW‬ى )= ‪ \ N2 ،@c2‬أ ' < ‪/- k‬م ا'زدوا& )‪ ،B‬إ‪7W= B.‬ى ‪X‬ب ‪ " ,‬ا ‪ +$‬ا ‪.diglossie " /Q‬‬
‫‪2‬ون أن أ ا ‪ 8@c‬و ا ‪/. 4‬ع ‪ ,‬ا ‪ ،+$‬و ذ \ ‪c2 -.W‬ن ‪ Q ,‬وا‪7‬ة ‪ ,7 12 ،‬أن ا'زدوا& ' ‪/?#‬ن إ' =‪,‬‬
‫ ‪ ,
 ,Q‬آ ‪ =4‬و ا ‪. .‬‬
‫و ‪ 3‬ا‪ 1) @ .‬ا
‪" 1 /‬ا @ة ‪ ،",Q A‬ط ‪ 4& ،1‬ا \ ‪/4:‬د‪ ،‬ا ض‪ ،1988 ،‬ص‪،18-17‬‬
‫‪Jean Dubois et autres : Dictionnaire de linguistique, P,65‬‬
‫‪Sélim Abou; le Bilinguisme arabe français au Liban ;P.U.F. Paris; 1962; pp3-7‬‬
‫‪ F -1‬دن ‪ ،‬اا ‪ &P‬ا‪ C+‬و ‪ &P‬ا
‪،‬ا‪ c
, C‬ذآ‪ ،T‬ص ‪.89‬‬
‫‪ ، / _ - 2‬ا‪ c
, C‬ذآ‪ ،T‬ص ‪.14‬‬
‫@ودة و ا‪ -+$:‬ا ر‪N 2 -(les Medersiens) ,:‬ي ‪:‬د ه‪ k< /‬ا'‪.‬م =ل‬
‫<‪ k‬ا ?*‪ ,2 1.‬ا ‪) 4c‬م ا')اف =ن ا @* ا ‪ 12$‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪N 3# 5‬‬
‫‪6E B#G.‬ل ‪2‬ة  =‪ ,‬ا @=‪4 = ,‬رض =‪ ،, <5 ,‬و ‪:]   `E‬ت ا ‪KG‬‬
‫ا'&) ا ‪ 2$‬و ا ‪ ?-‬ا ‪N‬ه ?* ‪ 2.*c2‬و ?‪ c  ,‬ا < ا ‪i $‬؟ ا 
‬
‫‪3‬دو& ا ‪)Q‬ا ر‪(,:‬؟؟‪ -. N .‬ا ‪S6$‬ت ‪ ،‬و =‪/-U 4‬ر ا @آ ا‪12 76`T‬‬
‫ا "‪3‬ا‪ p ،+‬ا ‪4‬ء ا د‪/‬ن @* ا ‪ 12$‬ا "‪3‬ا‪+‬ي‪ ،‬و أ)دوا ‪ ##‬ا ‪ I‬ا ‪12$‬‬
‫‪5 2 ،& ,‬رت &‪ 4‬ا ‪4‬ء ‪#‬آ‪ -#JG. 3‬و ه"‪" K2 1$ X -/‬ا‪6:T‬م‬
‫ا ‪ K2" 1:‬ا ر‪W2 .*,:‬ه( ‪ ,‬ذ \ ‪2‬ن )* ا "‪ 4‬ا د آ‪ *@ I.‬أها‪2‬‬
‫ذات د''ت إ‪:‬ا‪ 12 I$# "#‬ا'‪/@:‬اذ )‪ .? 8‬دا‪ *E‬ا @* ا ‪ 12$‬و ا ‪87 ،1‬‬
‫‪ A<#‬ا‪?7‬ر ‪ # )O‬ا ‪]G‬ون ا ‪ , = c‬و ا ‪ Q‬ا ‪.4 =4‬‬
‫و ‪ *4‬أه( ‪ b4X <.‬ا ر‪ A (-2# 12 ,:‬ا ‪ ,+4‬آ‪12 A < = I.‬‬
‫و‪ (-4X‬آ‪ ,U/‬ر‪ ,:‬ى ا‪T‬دارة ا'‪4:‬ر‪ *4&  ،‬ا س ]ون ‪…"7‬‬
‫ا‪ ,76`T‬ا ‪ 1‬آ‪ (-./?= (--# I.‬أداة ‪ E 12‬ا و  ا ‪ ،.‬ه‪N‬ا ‪ ،-& ,‬و ‪,‬‬
‫&‪ -‬أ‪E‬ى‪ 2 (-/?# )/. ،‬ا‪/#‬ا = ‪ r."#6‬ا‪ 842 ،1&/ /T‬ا ‪/‬ى ا ‪،1:‬‬
‫آ‪/.‬ا أ‪ *5‬ا‪
.‬ا‪ J‬و أ‪G *5‬رآ ‪ ،::‬و  ‪  5‬ا ‪ r."#6‬ا ‪ 1:‬ه‪) /‬م‬
‫‪5‬ر‪'' (-#‬ا ر‪ ,:‬آ"‪5 p ")/‬در‪ 8) ,‬ا‪
#‬ذ ‪/‬ا‪ b5‬و ‪5‬ارات &دة ‪/ 12‬ا&‪-‬‬
‫ا ‪/?O 2 .,+4‬ا ‪  /#‬أآ‪ ,?  $‬ا ‪/‬ل )‪ ،-‬أن ‪3#‬ع ‪" /@.‬إ`‪  76‬ا "‬
‫)‪ 8‬ا ‪/‬ى ا ‪ ،1:‬و إ`‪6‬ح )‪ 8) 1.‬ا ‪/‬ى ا ‪ ،1‬ا‪ 156EW‬و ا ‪.12$‬‬
‫و=  ‪ ,? ( ،1‬ا ر‪/:‬ن‪ ،‬إ' ر&ل ا ‪ ،,= ,‬ا   ‪ 12‬ا ‪/‬ا‪ A& 5 A5‬إ ‪5 8‬‬
‫ا ‪ r:‬ا ‪ 12$‬ا @‪ B) *c‬دا‪ *E‬ا ارس‪ ،‬و ?‪ ,= , ". 5 ,‬ا‪:W‬ء ا ر‪:‬‬
‫ا ‪ ،,J/ I5 1‬ا ?‪ ،$‬إذ ‪N‬آ ‪ Kd‬ا‪ZL‬ف ‪ "B ] 12،‬ا "‪3‬ا‪ :+‬أ و "‪،A‬‬
‫ا ‪ ،(- |4‬آ
ر =&‪ ،1‬و )  ا ‪ ،*X2‬و =‪E ,= b:/ ,‬ة‪ ،‬ر‪ ،\  X‬ر‪O‬‬
‫)رة‪ ،‬زهة ‪<= bU‬ط و ا < =@وف‪ ،‬و ‪/7 .‬د‪ '-‬م‪...‬ا „‪/.?2 .‬ا ‪
.‬‬
‫‪  ) $‬ا "‪/‬دة = ‪ , (p‬أ‪ (-.‬ا‪E‬روا را ‪ 8) .) 
 4#‬ا ‪/4‬م(‬
‫‪3‬‬
‫ ( ‪ , (-4‬ا @ظ )‪ \# 8‬ا وح ا ‪.J/‬‬
‫‪c 2‬اع و ا ه‪.‬ت ا ‪ *?G# -2) 1‬و ‪/<#‬ر ا ‪ 7‬ا ‪ 2$‬ا "‪3‬ا‪،*= +‬‬
‫‪ #‬و ‪ 7‬و&‪ . -‬ا ‪ , 4‬ا را‪:‬ت آ‪& , I.‬اء ه‪ YN‬ا ‪ +$‬ا'‪ ،.‬آ‬

‫‪1‬‬
‫_ ‪ z ، /‬ا‪ ،C‬ص ‪.15‬‬
‫*‰ ا'ر‪، I&&,‬آ\ ‪ 5+A7‬ا_^ ا‪) &,‬ا‪Y6‬ون ا'‪ &G‬و 
& ا‪N‬ء(‪ ،‬و آ\ ‪'/‬ا‪G‬ت او ‪6‬ط ‪ &.‬ا‪.‬ء‪ ،‬آ\ ذات ‪C/8‬‬
‫‪ /‬و !‪ ' ،$‬آن ا‪.‬ء ‪G‬ون ع ‪ c9‬ا‪  `&+‬ا_^  ‪ GS M‬ا‪ +G‬و ازه و او‪ I! ?'/ ،I&G‬ا'ر‪،I&&,‬‬
‫و آ\ ‪ &.‬ا‪.‬ء ‪ F‬آ ‪ &.‬ا‪ I&.‬و ‪ &.‬ا'ر‪ ،I&&,‬آ\ ‪/ 97‬ه'اف و اا‪ G‬ا‪ I! \S +‬أ‪ &. .$‬ا‪.‬ء‬
‫‪$‬ت  ‪ 1919 ,‬و ا'ر‪ ،1927 , I&&,‬أ! ‪ &.‬ا‪.‬ء ' ‪$‬ت  ‪ .1931 ,‬و ‪ 'G‬أ‪! F Z‬اد ا‪A‬آ‬
‫ا{_‪7 ،1940-1925،&94‬ر‪ €G‬د‪ G‬و ا‪،F+‬ص‪.111‬‬
‫‪ F -1‬دن‪ ،‬ا'ر‪&,‬ن‪ & ! ،‬ا
)ا^ ا{‪ 9 ،&F+‬اا و ! (‪ ،‬ا‪ c
, C‬ذآ‪،T‬ص‪.570‬‬
‫‪ F -3‬دن‪ ،‬ا‪ C‬ا‪ ،c/‬ص ‪.576‬‬
‫‪ -‬ا ‪ 1=& `. i7‬ب''ا <) '' ا ‪/= I"# 1‬ادره دا‪:] *E‬ت ا ‪/$‬رة‬
‫ا @ و ا @آ ا ‪ ،J/‬و ‪ I:?#‬و أ) إ‪ <= -&.‬وا‪ 4= 4:‬ا'‪6:‬ل‪ .‬‬
‫‪/. f‬ع ‪ ,‬ا ‪N- )G‬ا ا ‪/‬ا‪ A5‬ا ‪ 12$‬ا ‪N‬ي ‪ Q# (#‬ا <=‪ A‬ا ا‪) 12 1#p‬‬
‫ا ‪ qQX I@# ،B4 *4‬ا @& و ا  ا ‪ 2 ،12$‬ر‪ I[2‬ا "‪3‬ا‪ +‬ا  و ‪-
.‬‬
‫ا @آ ‪. f2‬ش ‪/7‬ل ا   ا ‪ 2$‬و ا ‪ 12 /Q‬ا "‪3‬ا‪ +‬و ‪#‬ا)‪ -#‬ا ‪.:‬‬
‫و ‪ 5‬ا‪ IQ:‬ا 
 ا ‪ :‬ا ‪ J/‬آ* ا‪4=W‬د و ا ‪/‬ز ا ‪ 2$‬و ا ]‪،#:‬‬
‫و ا‪--4:‬آ ‪ }76‬ه‪N‬ا‪ bU/# 12 -‬و‪7‬ا‪ .‬ا ‪N‬ه ا ‪+4‬ي و ا ‪ 1‬و ا اث‬
‫ا ‪ 12$‬و ا [‪ ,‬ا ‪ 1=4‬و ا   ا'&)‪+ -‬ة ‪G‬و)‪ -‬ا ‪ ،1:‬و آن =ء‬
‫ا و  ا ‪ 7 12 *$ J/‬ذا‪= ،B#‬ء ا‪ W‬أو =‪ f `2 ،-$4‬ا ء ا ‪ \@ 1J/‬و رهن‬
‫ا 
‪ ،‬و ‪-U‬ت ا و  آ@ك آ‪3‬ي ‪4‬ت ا‪T‬دج ا ‪ 1J/‬و ا ‪ 7/‬و ا ‬
‫و ا @‪ ،i‬و اآ ‪G \ N= I‬و) ‪#‬ر
 و =‪. ،/‬ا إ ‪ - /4 8‬و ‪S#‬ه‬
‫ا < ‪ 1‬و ا ا‪ ،1.‬و ‪5‬را‪ -#‬ا'‪c5‬د و ا‪T‬دار و ا ‪/4 = ،Q‬ض ه‪OG‬‬
‫و ‪ A[4[#‬ا "‪ A‬ا ي ا ‪ 1.‬آ‪R‬رث ا‪4:‬ري‪ ،‬و "=‪@# B‬ي ا ‪ c4‬ا ‪،14‬‬
‫و ا ‪/= 1‬د* ‪ , *4" ،1$@#‬ا و  =‪ 6‬و أداة )‪ ) 12 8‬ا ‪ Q‬ا'&)‪،1‬‬
‫و ‪&7  #‬ت ا ‪/‬ا‪ @` , ,J‬و ‪ (4#‬و ‪ *QO‬و )ا  و ر‪ 2 .Y2‬و  ‪ 12‬ا "‪3‬ا‪+‬‬
‫‪/ 12 – 8  I7‬ر )( ا'&ع ا ‪" -1:‬ذو=ن ا "‪ 12 A‬ا و ‪ ،‬و ه‬
‫ا "‪ A‬ا ‪ 8) 1:‬ا "‪ A‬ا ‪ ،1.‬و ‪ (U4#‬ا ‪ 4‬ا ‪ 1:‬ا‪T‬رادي )‪4` 8‬‬
‫‪1‬‬
‫ا ر‪ :‬ا ‪ :‬و ا @آت ا ‪ 2$‬و ا ?"‪.‬‬
‫‪ |4= , (p 2‬ا ‪ *56‬و ا @‪'/‬ت ا ‪ -.4 1‬ا م ا ‪ 12 1:‬ا "‪3‬ا‪ ,= ،+‬ا{و‪.‬‬
‫و ا‪EW‬ى‪ ،‬آ‪ *# ,)  4‬ا "‪ A‬و ا‪G B=":‬وع ا و  ا ‪7/‬ي‬
‫و ا @‪ 8  ،1$‬ر ‪<:‬ة ا و  )‪ 8‬ا "‪ A‬را <ا و آ‪ 3‬ر& أن‬
‫هك دو  ا "‪* A‬و ]‪.B:‬‬
‫و ?‪N& ,‬ر ا و  ا "‪3‬ا‪ +‬و ‪ 7/# 12 -7".‬ا "‪ A‬و ‪ (#‬آ* ‪:‬ورة ‪AG#‬‬
‫و ‪ c#‬ا < و آ‪ -3‬و ‪ 8) -:‬ا ( ا ‪ 14# ' ،J/‬أ=ا )م و&‪/‬د‬
‫‪#/#‬ات ‪/#‬ا&‪ B‬ا و  ‪ A -#56) 12‬ا "‪ A‬ا ‪N‬ي أ‪ 62 .B".‬ر ‪ 12‬أن ا ‪7 I5/‬ن‬
‫ ور ‪ ,‬ا‪ W‬إ ‪ 8‬ا "‪ ،A‬و =ء )‪56‬ت ا&) &ة =‪ ,‬ا ]‪ :‬ا ‪:‬‬
‫و ا "‪ A‬ا ‪/5 ،1.‬ى ا&)‪ ،‬و ‪2S‬ت و إ‪&/ /‬ت‪/ 12 .‬ر ا‪1&/ /T‬‬
‫ا "‪3‬ا‪+‬ي‪ -# ،‬ا ‪ 2$‬و ه‪/ 1‬ج "‪ 14‬أ‪G ،::‬و) ‪7/ ::‬ا‪ ،‬ه‪ /‬ا ‪2$‬‬
‫"ا ‪ "J/‬آ@‪ c‬ا اث ا ‪ 1J/‬و ‪/‬د‪6‬ت ا @‪ i‬و ا‪E‬را‪.-#‬‬

‫‪F-1‬ر ‪ ،IA/‬ا‪ C‬ا‪،c/‬ص‪.463‬‬

‫*دو ا‪ C+‬ااي‪ $/ ' G ،‬أن ا‪Z‬م ا&‪ I!  C
+G ,‬ا
دئ ‪ ING +9‬ا?‪+,‬ار و ا?‪+,‬ار‪ ،‬آ‪ G+‬آ‪ %‬ا‪4‬ت ا{‪ &P‬و‬
‫ا& و ا‪/ G1‬ارات ‪ ،&U‬و ‪ 8/‬ا‪&A‬ة ا'& ‪ ،Bureaucratisation‬و ‪ …&$7‬آ‪ IF 
.G ! %‬ا‪F+‬ت و ا?‪4+S‬ت ا?‪،&F+‬‬
‫إ‪/‬از آ‪ ! %‬ه ‪ F‬و و‪ 8‬و !‪ '9‬و إ‪ F ،F‬ر‪ QR‬ا‪?A+‬ت ا‪ ,Y‬ا&‪ &,‬و ‪ $!Z‬و ‪.$7/ S‬‬
 ‫أ ‪d\ -‬ب ا'‪ d‬ا‪,‬دوج و ا'| ا=*‪:‬‬
‫إن ا @‪ 4 J 12 i‬ا ‪/c‬ر ا‪ 1&/ /T‬ا ‪N‬ي ا)‪ B#‬ا "‪3‬ا‪ 4= +‬ا'‪6:‬ل‪(@ ،‬‬
‫) ا ‪/5/‬ف )‪ 7 8‬أن ا ‪/$‬رة ا @ ‪ IE‬إ‪&/ /‬ت ‪/ #‬رت آ‪&/ /R‬‬
‫ا ا‪ ,= "Le Consensus " 1X‬ا رات ا ‪ :‬و ا ‪ 2$‬ا 
‪ .‬و =‪ 84‬أ‪E‬‬
‫إ‪" &/ /‬ا ‪G‬ذم"‪ ،‬ه‪N‬ا  &‪ *4‬ا{‪62‬ن ‪ , 1.4‬ا ‪ OG-‬و ا ‪p I@ `2 ،\:#6‬‬
‫‪5‬درة )‪ 8‬ا آ ا'"=‪ ,= 1‬ا ‪/‬ى ا ‪ :‬و ا ‪ 2$‬ا ‪/‬ا&ة ‪ 12‬ا "‪3‬ا‪ .+‬و ‪ 12‬ه‪N‬ا‬
‫‪1‬‬
‫ا ق ‪/‬ل ")‪ 1‬هرون"‪" :‬إن ا ور ا ر
‪ - " 1‬ا @ ا ‪ 5 1J/‬ا‪."8-.‬‬
‫و ‪  : *4‬إ‪E‬ق ‪5‬م دو  ا @ا‪ 12 S‬ا "‪3‬ا‪ ،+‬أو دو  ا ‪/.‬ن‪ ،‬ا ‪/# 1‬م )‪ 8‬أ‪:‬س‬
‫ دئ و ‪/5‬ا) ‪# ./.5‬ض ‪ 8) +#‬ا ‪ ,N‬ر‪/4 2.-./:‬د أو' إ ‪ 4 J 8‬ا ‪2$‬‬
‫ا ‪ :‬ا ‪ 
:‬دا‪ *E‬ا < ‪ 12‬ا "‪3‬ا‪ ، +‬و ‪ .S‬ا‪?7‬ر ا "† ‪/$‬رة ا @‬
‫و ا ء ا ‪ 1J/‬و  ا "‪3‬ا‪ +‬و ا ]‪:‬ت ا ‪ 4= :‬ا'‪6:‬ل‪.‬‬
‫‪ ,) i@ 2‬ا ‪ 2$‬ا ‪ :‬ى ا 
 ا @آ ‪ 12‬ا "‪3‬ا‪/4 ،+‬د = إ ‪ 8‬ا @آ‬
‫ا ‪ ،J/‬و ‪ 7‬ا ‪ )3‬ا ?رز‪ 1 c – A ،#‬ا @ج‪ ، -‬ا ‪N‬ي ‪ 4‬أ=ز ‪c
O‬‬
‫‪@ ::‬آ ا ‪ 12 J/‬ا "‪3‬ا‪ ،+‬و  ‪ 8‬آ ‪/‬ل "@ ‪/ 4 "1=7‬د ا "ه‬
‫‪3‬‬
‫‪.1954  2/. 87‬‬

‫و‪ 5‬أورد آ‪ 12  2 r‬آ=‪ < 4# Le Savant et Le Politique B‬ا ‪)3‬‬
‫أو ا < ا ?رز‪ ":B /5 12 #‬ا <)ا @?(( ا ة )‪ 8‬ا ‪ c
G‬ا
ر‪5‬‬
‫ا ‪)5/‬ا ?رز‪ (#‬ا ‪ $ = A# 1‬و ا ‪2/‬ء ‪J ,‬ف ا ‪ i7 , ، 4G‬أ‪2/# -.‬‬
‫‪3 +cE 8) -2‬ة و ‪/.‬ذ&‪ B4"# ،‬د =‪ 8) -‬ا{‪ ،,E‬و ه‪N‬ا  
‪ B /‬أن‬
‫‪4‬‬
‫‪+5 f c‬ا )‪ +5 *$ ، (-‬ا @ب‪ ،‬أو ‪ +5‬ا @‪3‬ب ا 
 أو ا ‪ 1&/p‬ا رع‪".‬‬
‫‪ <2‬ا ‪N-= ()3‬ا ا ‪/-‬م ‪ <: |5#‬ا ]‪ :‬ا ‪ E 8) *4# 1‬ا ‪/.‬ن و‪.Y7‬‬
‫ا ‪/?# 1‬ن ا < ‪ 8) +5 -2‬و‪@ b+U‬دة 
[‪ - A‬ا "‪ .A‬و ‪ ,‬ه ‪ < 2‬إذن‬
‫"ه‪ 1‬ا ‪ U/‬ا'&) ا ‪/# 1‬م )‪ AG# 8‬ا ‪/‬ا‪ ،,.‬و ‪ -7‬و ‪،- 
 ,  54‬‬
‫و ه‪= 1‬وره ‪Q# 8) *4#‬ه و ‪ -4#‬آ د)‪ I‬ا [ورة‪ .‬و =  ‪ b+U/2 1‬ا (‬
‫و ا @?( و ا ‪4‬ب ‪ , ،‬ا ‪-‬م ا ‪ +‬ا ‪ # 1‬ا < ‪ 12 ،‬أ &) آ‪ .5"I.‬و ‪,‬‬
‫‪6E‬ل  ‪#‬م ه* ا‪ I)<:‬دو  ا "‪3‬ا‪ +‬أن ‪ <: (#‬ا ]‪ :‬آه و  ا ‪c4‬‬
‫‪ 8) +5‬ا ‪/.‬ن ‪Y7/‬؟‬

‫‪ F - 1‬هرون‪Z! ،‬هات ‪9‬ل ‪ 17‬أآ‪ /+‬و ‪'G ،1962 `&_ +‬ة ا
 ا‪.F
,‬ا‪'.‬د ‪.86‬ص ‪.13‬‬
‫‪ - 2‬ن و&م ?‪&/‬ر‪ ،‬ا  ا&‪ : 7 ،&,‬ا&س ‪ 9‬ا&س‪6! ،‬رات ‪'GF‬ات ‪&/‬وت‪
 ،‬ن‪ ،‬ط‪ ،1974 ،1‬ص ‪.26‬‬
‫‪ ،/9 'A! - 3‬ارة اا‪, ،G‬ات اض ‪&F ^& :7 ،‬د ‪ M_ ،‬ا‪_ , ،P‬د‪ ،1994 ،6 Q! ،‬ص ‪.177‬‬
‫‪Max Weber , Le Savant et Le Politique. ENAG. Edition 1991.P 54.-4‬‬
‫‪ - 5‬ن و&م ?‪&/‬ر‪ c
, C! ،‬ذآ‪ ،T‬ص ‪.49‬‬
‫و ‪<)T‬ء إ&= وا‪N- @X‬ا ا‪?OT‬ل‪/4. 4" ،‬د إ ‪= 8‬ن ‪/& 19‬ان ‪. ،1965‬اء‬
‫"‪ r‬ا ‪/$‬رة‪ ) , B@  ،‬رات ‪ ::‬وا‪ @X‬ا ‪6E , ( 4‬ل [‪-./‬‬
‫ا‪ 1&/ /T‬و ا ‪ .1:‬إذ أآ ‪ 8) B2‬أ‪ r" *4:" : B.‬ا ‪/$‬رة )‪ k@# 8‬ا ‪G‬وط‬
‫ا ‪6‬ز ‪ 5T‬دو  دا‪ J‬و & ‪#‬ه ‪/5‬ا‪@# ،,.‬م ا‪6EW‬ق و ا ‪ *$‬ا ‪،4‬‬
‫و =‪ 84‬أ‪ ،E‬دو  ' ‪3#‬ول =‪3‬وال ا @?‪/‬ت و ا‪2W‬اد"‪ .1‬و =  ‪6E , 1‬ل ‪YN- -2‬‬
‫ا ‪  /‬ا ‪ 1‬أ`ره ا ‪ r+‬ه‪/‬اري =‪6E , ,/‬ل ‪.‬اء ‪7‬آ ‪/& 19‬ان ‪]# ،1965‬آ‬
‫)‪X 8‬ورة إ‪ 5‬دو  ‪/#‬م )‪ 8‬ا ‪/.‬ن و ا ]‪:‬ت =' ‪ ,‬دو  ا ‪ c
G‬أو دو ‬
‫ا ‪.()3‬‬
‫و ا‪ , 56<.‬ه‪N‬ا ا ‪/c‬ر آن '= "‪3‬ا‪ +‬ا  أن ‪ 84#‬إ ‪ 8‬إ‪7‬اث ‪J‬ة ‪12‬‬
‫‪#‬ر
‪ -‬ا ‪ 1:‬و ا [ ‪ 1‬ا @ري‪ ،‬و ‪@#‬ث ‪ A& A 4<5‬روا‪ :‬ا‪ .W‬ا ‪،‬‬
‫وذ \ ‪ A& 12‬ا ‪/‬ت ا‪ &/ /T‬و ا ‪ :‬و ا'‪c5‬د ا'&) ا ‪.2$‬‬
‫وآ ذآ‪ ،.; .‬أن ‪5 *G2  :‬م دو  )‪ c‬و دو  ا ‪/.‬ن ‪ 12‬ا "‪3‬ا‪/4 +‬د إ ‪8‬‬
‫‪ 4 J‬ا ‪ 2$‬ا ‪ 
 :‬ا "‪3‬ا‪ ?2 ،+‬ا "‪3‬م أن ‪U‬هة ا ‪ )3‬آ‪:: 2$‬‬
‫‪ 12‬ا "‪3‬ا‪ I 4 5 +‬دورا ‪@ 12  :‬و 
‪ k‬و‪7‬ة و & ‪ -‬دا‪7/ J‬ة‪2 .‬ر
‬
‫ ( ?‪ 1 c ,‬ا @ج ‪ Y7/‬ا ‪N‬ي ‪ B#3‬ا ‪ )3‬ا ?رز‪ ،#‬و إ‪3 5 .‬ت ا ‪, 4‬‬
‫ا ‪c
G‬ت ا ر
 ‪ ،‬إذ ‪/ "1=7 @" ".‬ل ‪ 12‬ه‪N‬ا ا ‪c‬د‪ " :‬إذا آن آ( =‪(:‬‬
‫و =‪/`/‬ف و =‪=/J ,‬ل ‪7/‬ون ‪ X‬ا ‪ 2 ،,:‬آ‪/.‬ا ‪/7 ,‬ل   ا ‪)3‬‬
‫ا ‪ 1‬آن <  =‪'' -‬آ('' =‪ (:‬ا ر
 ‪ B.W ،‬ا ‪ )/"" , 7/‬ا " ا ‪N‬ي آن‬
‫‪ ، J‬و آن =‪=/J ,‬ل و =‪/`/‬ف ز)‪ B.‬ه‪N‬ا ا @‪ (:= k‬ا ر
 ذا‪.2...-#‬‬
‫= ‪ , (p‬أن ا ‪ :‬ا ‪N . 5 /‬ت آ أ ‪?2‬ة ا ‪ )3‬و ا ‪ q‬أو ا'‪.‬اد‬
‫= @?( و ا < ‪ ،‬و ?‪ B. *4& B‬ز) =ة ‪ (?7‬دا‪ : 13 I‬و ذ \ ‪ 1965 ,‬إ ‪8‬‬
‫‪ ، 1978 p‬و ‪6E‬ل ‪2‬ة ‪ B I4"# ،B?7‬ا <ت و ا ‪76c‬ت ‪?2 ،‬ن ا‪B:‬‬
‫اد‪/$ 2‬رة =)‪ -#‬ا ‪6$‬ث )ا ‪/$‬رة ا ‪3‬را)‪ ،‬ا ‪/$‬رة ا ‪ ،)c‬ا ‪/$‬رة ا ‪،(2$‬‬
‫و ‪6‬زم م ا ‪ 1:‬و و ‪ ،‬و ‪ 12 - 6$‬ا ا‪ *E‬و ا
ج‪ .‬و آن ه( ا ‪4G‬‬
‫ا "‪3‬ا‪+‬ي‪ , ،‬ا ‪N‬ي ‪:‬ر أن 
‪ b‬ا ‪ ()3‬إذا ت؟ و آ‪ f c: b‬ا "‪3‬ا‪/ 4= +‬ت‬
‫‪3‬‬
‫ا ‪.+‬‬
‫  ‪-O‬ت ا "‪3‬ا‪ '/@# +‬آ ا )‪ 8‬آ* ا‪4`W‬ة ‪ 4= ،‬ا'‪6.‬ب ا ‪N‬ي ‪5‬م =‪ B‬ه‪/‬راي‬
‫=‪ B7 X ,/‬ا ( ا ‪ ،1965: = ,= r+‬و =أت ا و  ا "‪3‬ا‪ +‬ا @‪12 $‬‬
‫ا ‪/-‬ر و ‪2‬ض ‪ -#/5‬إزاء =‪ 15‬ا ‪6?G‬ت ا'&) ا‪EW‬ى‪ ،‬ا ‪.-2 A<# ( 1‬‬
‫‪ - 1‬هاري ‪ I! ^ S ،IG'!/‬ا'م إ ا‪.‬ق‪ ،‬وزارة ا{‪4F‬م و ا ‪/‬ا‪ ،1979 ،‬ص ‪.15‬‬
‫‪ ، /9 'A! - 2‬اا ‪ $
 ، 1962-1954‬ا‪ GA+‬ا‪ ،8‬ا‪ ,‬رة و اا‪ ،CU‬ص ‪.202‬‬
‫‪ - 3‬ر‪ +‬ن ‪ /).! ،‬ارض ‪ !,:7 ،‬ا'رو‪ -‬ل ا‪ ) ،,7‬دار ا &‪&/ ، .‬وت‪ ،‬ا
‪ .‬اا‪ ،(1981 ./‬ص ‪.104‬‬
‫و ه‪N‬ا ‪37 b4X *U 12‬ب & ‪ -‬ا @ ا ‪ ،1J/‬ا ‪N‬ي =@ ا ‪/c‬ص ا ‪ 4 :‬‬
‫ه‪ /‬ا @‪3‬ب ا @آ( و ا ‪ ،‬و ?‪ 7 12 ,‬ا‪ W‬آن ‪ *= ، 4X =37‬آن وا&‪-‬‬
‫ "‪-‬ز ا @?( و ( ?‪37 /-2 ،7 =37 ,‬ب ‪ A=#‬و ‪ .‬و ه‪N‬ا  د‪ A2‬آ‪ I‬هي‬
‫‪/‬ر )‪ (Clément Henry Moore‬إ ‪ I4. 8‬ا م ا ‪ 1:‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ب''دو  ‪ ,‬دون‬
‫‪1‬‬
‫‪37‬ب ''‪.‬‬
‫‪ \ N= I@ `2‬ا و  ا ‪/‬ة ا ‪7/‬ة ‪ 12‬ا "‪= 8) I) i7 ،A‬ء ا ]‪:‬ت‬
‫ا [ور ا ‪ -<4# 1‬ا ‪5 12 )G‬دة ا "‪ .A‬إذ "‪ A‬ا @‪/‬ن و ا ار‪/:‬ن م‬
‫ا @?( ‪ 12‬ا "‪3‬ا‪ +‬أن ‪ 4 J‬ا م ا ‪ 1:‬ا "‪3‬ا‪+‬ي & ‪4‬ة‪ ،‬و ه‪N‬ا  م ‪ ; ,‬ت‬
‫‪ B= `E‬ا ‪ 1‬أ` @‪ # I‬ا‪ A& B4:‬ا‪ .W‬ا ‪ :‬ا او  =‪ 4‬ذ \‪,2 .‬‬
‫‪ +cE‬ا م ا "‪3‬ا‪+‬ي )م ‪W B / 5‬ي ‪ 2‬أو ‪ ,? -#‬أن ‪ B#‬دا‪ E‬أو‬
‫‪E‬ر&‪ 2 .‬م ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪ B) I?7‬ا‪7W‬اث ا ر
 أن ?‪/‬ن ‪f `2 ،?) .‬‬
‫ا ور ا @‪ (:‬و ا ا‪ ،†" +‬و أ‪ 8@X‬اد‪/- 2‬م ا <‪ ،‬و أ`@ب ا ار و ا @?(‬
‫ا ‪ .1+-‬و ه?‪N‬ا أ` ‪c f‬درة ا ‪ ?4‬و  و ا <‪ ،‬ا  ا ‪ A <# 1‬ا م ا ‪1:‬‬
‫ا "‪3‬ا‪+‬ي‪` 2 2 .‬در ا "† ا < ) أو`* "=‪ "= ,‬إ ‪: 8‬ة ا @?( و ا <‬
‫ <@‪/‬ا =‪  7 B‬رأوا أ‪ (-@ c k@ 4 ( B.‬ا @‪./‬‬
‫‪ ,2‬ا < ‪ ،14‬أن ‪ 2S -#‬ا ‪ )3‬ا ‪ # 1‬إ ‪<: 8‬ة ا ‪ ?4‬آ‪/‬ة ‪1[#‬‬
‫)‪ -‬ا ‪p *U 12 ،)G‬ب دو  ا ‪/.‬ن‪ ،‬و ا‪4.‬ام دور ا "‪ A‬ا ‪ 1.‬ا ‪N‬ي آن @‪/‬ي‬
‫)‪ = 8  8‬ت ا "ه‪ ،‬آ'‪@#‬د ا ‪4‬م ‪4‬ل ا "‪3‬ا‪،(U.G.T.A) ,+‬‬
‫و ا'‪@#‬د ا ‪4‬م ‪ ,76‬ا "‪3‬ا‪ ،(U.N.P.A) ,+‬و ا'‪@#‬د ا ‪4‬م ‪   G‬ا "‪3‬ا‪+‬‬
‫)‪ ،(U.N.J.A‬و ا @د ا ‪ 1J/‬ء ا "‪3‬ا‪+‬ت)‪ ،(U.N.F.A‬و  ا "ه‪,‬‬
‫)‪.(O.M‬‬
‫و ?‪ ,‬ه* ?‪ ,‬ا) ر ه‪ YN‬ا ت "‪/- = 1. A‬م ا ‪c4‬ي و ا ‪1=Q‬‬
‫ ‪f<c‬؟‪ '" -24 .‬ر ‪ 8) " La Pierre‬أ‪34 )/" :B.‬زة و‪ (# U‬ا ‪, 4‬‬
‫ا ")ت ا ‪56) -4"# 1‬ت ‪G‬آ )‪–  :‬ا"=(‪/?# ،‬ن ‪S‬ة ا  ا ‪]# 1‬دي‬
‫‪/<#‬ره إ ‪ (# 8‬ا ‪ ،*4‬و ا 
‪ 12 c‬ا ‪ b+U/‬ا'&) ا ا‪.4G +‬‬
‫أن ?‪/‬ن ا‪.T‬ن ‪/‬ا‪ 14 ،J‬أ‪3& *?G B.‬ءا ‪ ,‬ا "‪ A‬ا ‪ ،1.‬و ذ \ )‪kJ ,‬‬
‫
‪ b‬ا ‪K‬ت ا ‪ 1 1‬إ ‪ -‬و ا ‪ b ]# 1‬ه‪N‬ا ا "‪ ،A‬ا ‪G‬رآ إذن ‪O  I‬ة‪،‬‬
‫‪3‬‬
‫ا ‪ ،+4‬ا ر‪ ،:‬ا ‪ ،-‬ا "‪ 4‬ا ‪ ،2$‬ا @‪3‬ب ا ‪...1:‬ا „ ‪.‬‬

‫‪ - 1‬ا ` اس ‪ ،‬ا'و و ا„ ا&  اا‪ :‬درا‪  ,‬ا‪ &&1+‬ا و ا?‪ : z7 )F+‬دار أ&`‪ ،(1982 ،‬ص‪.53‬‬
‫‪– UF/ F - 2‬د‪ '
F /‬ا‪ ،.‬ا'و و ‪ .&
8‬ا‪  Q5A‬اا‪ ،‬ط‪!)، 2‬آ درا‪,‬ت ا‪'9‬ة ا‪&/ ،&/.‬وت‪ ،‬أوت ‪ ، (1999‬ص ‪.210‬‬
‫‪ - 3‬ن و&م ? ‪&/‬ر‪ c
, C! ،‬ذآ‪ ،T‬ص ‪.71‬‬
‫‪ A" 2‬ا ‪ 12 1.‬ا "‪3‬ا‪/X  7 12 +‬ر‪ ،‬وه‪ YN‬ا ت ه‪-E ،q2 ?O 1‬‬
‫ا < و و‪pW -U‬ا‪ -X‬ا ‪ ،:‬و ا‪ i7 .&/ /T‬ا‪ , I23:‬آ* ‪-/7‬‬
‫و د?‪ .-‬آ و‪ IU‬ا < ا ‪ :‬ا "‪ A‬ا ‪ ،-)O   1.‬ا‪I4:‬‬
‫ا < أ[ ا 
 ا ‪ ،$‬وو‪ ،@ c 
-U‬و ‪#‬و… ‪/2 ،-&/ /W‬ل @‬
‫أرآ‪/‬ن ‪ 12‬ه‪N‬ا ا ‪c‬د‪" :‬أ` @‪ I‬ا 
 ا ‪ $‬أداة ه إ‪X‬ء ا ‪ )G‬ا ‪8) :‬‬
‫ا <"‪ K2 .‬ا ‪ ,$‬و&ت ‪ -.‬أم ه‪N‬ا ا هن‪ R2 ،‬ا'‪.‬ج أو ا ‪ |2‬و =  ‪1‬‬
‫ا‪c5T‬ء‪.‬‬
‫‪ 2‬و&‪ B‬ا ‪ Kd b$‬ا‪ZL‬ف* ر‪ Y‬ا ‪ 14‬و ا ‪2 14‬ع و إ)دة إ‪7‬ء ا ‪2$‬‬
‫ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪ 1‬ا‪ I)<:‬أن ‪#‬وم ا ‪"-‬ت ا'‪4:‬ر ا ‪-‬د‪ 2‬إ ‪ -J 8‬و ‪, -.‬‬
‫ا ‪/&/‬د‪ .‬إذ ‪:‬ه( ‪G‬ف ‪' G. 12 1939 : N‬ت ‪ :7‬ا ‪ 12 B ? 1‬ا "ا‪، +‬‬
‫إذ ‪ 4‬دروا ‪/= 12 :7‬رة ا ‪ 1)/‬ا ‪ 1J/‬ى ا "ه ا ‪  4G‬و دورا =رزا ‪12‬‬
‫‪1‬‬
‫ا ‪/$‬رة ا @‪.‬‬
‫إذ ‪ 8<c  4‬ا‪OW‬ف ‪ \# ,‬ا ‪ , K‬ا ‪ ,$‬ا ‪ ,N‬أ)‪/‬ا ا ‪3‬ا‪[ = (-‬‬
‫ا ‪ ،J/‬إذ ا‪" (@5‬ل ا ‪?  :‬ا‪ ،‬إذ ‪ B2S B#):‬ا ‪/‬ا‪ 4:‬وا ‪3‬دو& –ا ‪.‬‬
‫ا ‪ -=4‬آ‪$‬ا ‪ B="# 12‬ا ‪ .:‬و ‪ Y-4#‬ا ‪@6‬ود ‪G 8@X‬ف =‪ 1.‬و ‪, ?7‬‬
‫أ&* ا [ ا "‪3‬ا‪ ، +‬إذ ا‪
.‬ط ‪G‬ف ‪37 12 ،1939 :‬ب ا ‪ 4G‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪PPA‬‬
‫‪ -= b?2 ،‬ا‪-OT‬ر و ا ‪ )/‬و ا ) ‪/G= ? ،‬رات ‪/‬ا` و 'ت ‪::‬‬
‫و ا‪c5‬د و ‪#‬ر
‪ ،‬و ا ‪ 1‬آن ‪G‬ه ‪37 b@` 12‬ب ا ‪ 4G‬ا "‪3‬ا‪+‬ي‪& ،‬ة‬
‫ا  ن ‪ ،1939 :‬و &ة ا @آ ا ‪ .1944-1943 ,=  J/‬و ‪1948 : 12‬‬
‫‪ ,) 8
#‬ا ر‪ f c r‬أ‪ ,‬ا ? ا  ‪@ .‬آ أ‪c.‬ر @ت ا ا‪ .J‬آ‬
‫‪:‬ه( ‪& @# 12‬ة ا "( ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪ ،1948 :‬و ه‪ 1‬ا ن ا ‪2 (= kJ‬را ‬
‫‪@ .2‬ك ا‪c.‬ر @ت ا ا‪.J‬‬
‫=‪; ،1946 : 4‬ل أ ‪#‬رات ا @آ ا ‪ J/‬إ ‪ 8‬ا وران ‪،p 7 12‬‬
‫و ‪ <E ,‬أن ‪/@#‬ل ه‪ YN‬ا‪37W‬اب إ ‪" 8‬د ‪7‬آ إ`‪ ) 76‬ا "وى‪(?@= ،‬‬
‫‪#‬ز ‪ ,) -‬ا  أ ا‪ 1::W‬و ا ‪ ،1/‬وا‪ .` 8) -) c5‬ا ه ور‪ A2‬ا ‪4G‬رات‬
‫ا ‪ 2 .&/p‬آ‪ I.‬آ‪/) -‬ا* )"‪= I‬م ا‪W‬ز ا ‪ -24# ( 1‬ا @آ ا ‪N J/‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Benjamin Stora :dictionnaire Biographique de militants nationalistes algériens(1926^1954), Ed‬‬
‫‪lHarmattan,Paris,p111,‬‬
‫*ا‪ 8<c ?2 (#‬ا‪OW‬ف = ‪N )/:/‬ي آن ‪2 -&/‬ع و إ)دة إ‪7‬ء ا ‪ 2$‬ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪ 1‬ا‪ I)<:‬أن ‪#‬وم ا ‪/"-‬ت ا'‪4:‬ر‬
‫ا ‪-‬د‪ 2‬ا ‪ -J 8‬و ‪ , -.‬ا ‪/&/‬د‪ .‬اذ ‪:‬ه( ‪G‬ف ‪' G. 12 1939 : N‬ت ‪ :7‬ا ‪ 12 B ? 1‬ا "ا‪ ، +‬إذ ‪ 4‬دروا ‪12 :7‬‬
‫=‪/‬رة ا ‪ 1)/‬ا ‪ 1J/‬ى ا "ه ا ‪  4G‬و دورا =رزا ‪ 12‬ا ‪/$‬رة ا @‪ .‬و ‪ ،3‬أ‪ 8<c .‬ا‪OW‬ف‪ ،‬ا ر و ا‪)W‬ل و ا ا&‪،A‬‬
‫ا &‪ A‬ا =‪.k‬‬

‫‪6  ! -2‬ف‪ ،‬اا‪ :‬أ! و !‪ ،C+‬ا‪ c

, C‬ذآ‪ ،T‬ص ‪146‬‬
‫‪  -#G.‬أدى إ ‪'/@# 8‬ت &‪N‬ر ‪[. : 12‬ل ا @آ ا ‪ ، J/‬و أدت إ ‪ 8‬ا'‪G.‬ق‬
‫و ا <‪ ,= 4‬ا ‪ , c‬و ا " ا آ‪ 3‬دا‪37 *E‬ب ‪7‬آ ا'‪c.‬ر @ت‬
‫ا ا‪ .J‬و أم ه‪N‬ا ا ‪ AX/‬ا زم ا‪ N
#‬ا ‪ 8<c *X‬ا‪OW‬ف ا @د ا م‬
‫و آس و‪[ B5‬ل ا ‪ 1:‬و آ=‪ B‬ا ‪ ،@c‬إ ‪ 8‬أن ا @‪ - "= k‬ا @ ا ‪1J/‬‬
‫و ا ‪/$‬رة ا ‪) ?2 ،J/‬ة 'ت ‪ 12‬ا "'ت ‪ [ = b4‬ا ‪ J/‬و د)‪/‬ة‬
‫ا‪37W‬اب ا‪EW‬ى ا'‪[.‬م و ا' @ق = ‪/$‬رة و ا @‪3‬ب =) ر‪ Y‬ا ‪ *$‬ا ‪ 1)G‬و ا ‪7/‬‬
‫ ‪/$‬رة و ا ‪ 4G‬ا "‪3‬ا‪+‬ي‪ ،‬و إ‪& -.‬ة =‪3.‬اع ا'‪6:‬ل ‪ IG2 4= .2 ,‬آ*‬
‫و‪ *+:‬ا [ل ا ‪ 1. 1:‬و ‪ 5‬آ‪ I.‬ا ‪c‬د‪ 2‬ا ‪  Q‬ا ‪ G) -O) 1‬إ)‪6‬ن ا ‪/$‬رة‬
‫‪ ، 2/. f#2‬و =  ا ‪3‬ا‪ B‬ا  ? ‪،‬و أ‪ B.‬آن ‪X7‬ا ‪G‬رآ ‪/7 8 12‬ل ا‪W‬‬
‫=ا ‪ Rambouillet 1=/‬د)‪ Y‬إ ‪ B‬أ`‪5‬ء " "‪ 30 1/ "Esprit‬و‪ 31‬أآ‪=/‬‬
‫‪2 ،1954‬د ‪3. *? Y/ = 8‬اه ‪/7‬ل ا‪ W‬ا "‪3‬ا‪ +‬و ‪ 12 -#4<#‬ا "‪3‬ا‪ +‬ا @‪،‬‬
‫و ‪ |2 = BE# *=/5 5‬ا م‪ 87 ،‬أن أ‪ 7‬ا ‪G‬رآ‪: ,‬رع =‪JR‬ء ا‪/XW‬اء ‪ 12‬ا )‪.‬‬
‫إ ‪ 8‬أن أو‪ ،B#X@ b5‬و ‪ 12‬ا ‪& Q‬ء‪& Y‬ن ري دوك ر‪" @# r+‬‬
‫"‪ 4= ،"Esprit‬أن ا‪ I4 .‬ا ‪/$‬رة ‪ 12 r-‬أذ‪" :B.‬أ‪ (5‬أك ( ‪7 = ( 8) ,?#‬ث؟‪.‬‬
‫  ا @‪/$ = B5‬رة‪O  ،‬ة =‪ r:# 4‬ا‪@#‬د & ‪ -‬ا @ ا ‪12 ، .= 1J/‬‬
‫ي ‪ ،1955‬و  ه‪N‬ا ا' ‪3‬ام =‪ " :B /‬إن ا ‪ b$‬ا "‪3‬ا‪+‬ي و& ‪/ 12 B.‬ا&‪-‬‬
‫ا ‪ A‬ا'‪4:‬ري ا ‪/‬ا`* أم ا‪E‬ر و‪ :7‬ا‪E‬ر ا‪  pW‬ا ‪ 2."7‬ا @‪G k‬ف‬
‫= ‪/$‬رة ا @ =‪ B‬و ‪ ،B76:‬و آن ‪ ,‬ا‪W‬وا‪ *+‬ا ه‪@` @# 12 ,‬‬
‫"ا و" ا ‪` 1‬رت =‪  := .‬ا ‪N‬آى ا‪W‬و ‪6)T 8‬ن ا ‪/$‬رة‪ 3.‬و ‪ ,‬إ‪12 B#-:‬‬
‫&ة ’’ا و'’‪ ،‬ل =‪/4‬ان "‪ - & ,) k+7‬ا @ ا ‪& ،"1J/‬ء ‪/c
= B2‬ص‬
‫‪ 4 J‬ا " ‪ '' :B /5 ،-‬إ‪7 -.‬آ ‪ 8) I5 ?) ::‬أ‪.‬ض ا @آت ا ‪:‬‬
‫ا = و أ‪?2‬ره ا  "‪ ،‬و =
‪/c‬ص )‪ 56‬ا " ‪= -‬اث ‪37‬ب ا ‪] 4G‬آ‪" :‬أن‬
‫ا  دئ ا "‪/‬ه @‪3‬ب ا ‪ 4G‬ه‪ 1‬أ‪:‬س ا ‪/$‬رة ا "ة"‪ .‬و ى ا‪OW‬ف " أن ‪:‬‬
‫‪3"4‬ة ا ‪/$‬رة ا "‪3‬ا‪ @# 12 ,? ، +‬ا "ه ‪ ,‬ا
‪/‬ف"‪.‬‬
‫و إ ‪ .& 8‬ا ?= ‪" 12‬ا و"‪ ،‬ا‪<:‬ع أن ‪N2. f‬ة ? ا ‪ 1J/‬ا ‪/$‬ري‪ ) ،‬‬
‫" ا ‪/‬ف &ن =‪/‬ل ‪:‬ر‪ i7 ،« Les Temps Modernes » #‬آ ‪) 12‬د‬
‫‪4‬‬
‫‪/4= '/< ' 56  :‬ان‪ :‬آ‪ b‬وا&‪ B‬ا ‪/$‬ن ا "‪3‬ا‪/+‬ن ا'‪67‬ل ا ‪.''1.‬‬

‫‪6 ،QR 'A! -1‬ف‪!  5! :‬ا‪ $‬ا‪ +‬ف ا'‪ ،G‬ا‪ c
, C‬ذآ‪ ،T‬ص ‪39‬‬
‫‪
F 'A!-2‬س‪6 ،‬ف ا` ا‪+‬م)!  اف ار و ا‪F‬ل و ا‪ ! ،C‬ا'‪ ! ،‬ادر‪-19-18،zG‬‬
‫‪20‬د‪،2004
G‬اا(‪،‬ص‪.31‬‬
‫‪3‬‬
‫‪& -‬ة ا و‪) ،‬د ‪.1956-11-15 12 ،2‬‬

‫‪
F 'A! -4‬س‪،‬ا‪ C‬ا‪ ،c/‬ص ‪.32‬‬
‫‪p ،1956  : -. 12‬ار ‪G‬ف  ‪ Y?:‬ا ?‪ = ,+‬ر‪ +-. r‬و ‪ B&/#‬إ ‪8‬‬
‫ا‪ i7 ،. :‬ا‪ [E @= *c#‬ا ‪N‬ي ا‪5‬ح )‪ B‬ا'‪[.‬م إ ‪ 8‬ا " ا ‪ ،:‬ا ‪1‬‬
‫‪ B&/:‬إ ‪ 8‬ا ‪Q‬ب و ‪-= r./#‬ف ا ‪G‬رآ ‪ 12‬ا&ع =‪5 ,‬دة ا " ‪ -‬و ا ‪,)3‬‬
‫ا ‪Q‬ر=‪ :,‬ا @  =‪/‬ر‪ ، 5‬و @ ا
‪ ،r‬إ' أن ه‪N‬ا ا'&ع ا ‪Q‬ر=‪ = ( ( 1‬‬
‫‪7‬د‪ S‬ا ` ا "‪ /‬ا ‪ -#N. 1‬ا <ت ا'‪4:‬ر )‪ 8‬ا <‪+‬ة ا ‪ 1‬آ‪*@# I.‬‬
‫ا ‪ 2/‬ا "‪3‬ا‪+‬ي و ز)ء & ‪ -‬ا @‪ 22 12 ،‬أآ‪ ،1956 =/‬و ه( )@ =‪X/‬ف‪،‬‬
‫;‪ I‬ا‪ ،7‬أ‪ ،[E @ ،= ,= 7‬و ‪ 8<c‬ا‪OW‬ف(‪ I /7 i7.‬ا <‪+‬ة )‪,‬‬
‫ره و أ& ت )‪ 8‬ا ‪/ -‬ط =<ر ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪ c q= 1.`4‬ه‪N‬ا ا ‪b$‬‬
‫ا'‪/<.‬ا‪/$= 1+‬رة ‪ B 4O‬ر=< ‪ 4= +-.‬أن &‪ B I4‬ز) و ‪ ,  <5‬أ‪<5‬ب ا ‪/$‬رة‬
‫ا "‪3‬ا‪ ،+‬إذ ‪G ,":‬ف ‪ A‬ا‪W‬ر=‪= 4‬ون @آ ‪ ،‬و ‪ (-4 *.‬إ ‪3& 8‬ة ‪A< Aix‬‬
‫‪ 1959‬و ‪ , /./ 12‬ه‪ YN‬ا  
‪ .‬ا @‪ 1‬ا ‪ 1=Q‬ا ‪ 1O-‬ا ‪ bG‬أن ‪B 7‬‬
‫ا ‪N .4: &6) &/# @c‬ا  ‪ i‬أن ‪ |4= *.‬ا ‪) 12 I5/‬دة ا "‪2 ,‬ان‪،‬‬
‫‪ i7‬و& آ* ‪X/= ,‬ف و =<ط – ا ‪N‬ي ‪ 4= B@ *7‬ا‪2T‬اج )‪. B‬‬
‫]آ ا ‪ *X‬أ‪ 7‬دوم ‪5 ,‬دة ا‪@#‬د ا " ‪ .= -‬أن ‪G 8<c‬ف ‪ *E# 5‬ر‪2‬‬
‫=<ط ‪X/= A 1959 : 12‬ف ‪ ,‬ا ‪-‬وب ‪2 ,‬ان‪ <= ،‬رأ ‪<E -2‬ا )‪8‬‬
‫‪ B#7‬أ‪ S‬ا ‪ 4‬ا ‪ 1‬أ&‪ 8) B I‬إ‪7‬ى ر‪ .B+‬و ‪ * 5‬ا‪2T‬اج )‪ 12 B‬ي ‪،1961‬‬
‫‪3#‬ا ‪ A‬ا'‪.‬اج ا ‪N‬ي `‪ 7‬و‪X‬ت إن ا‪W‬و ‪5 .8‬م =‪ G‬درا‪12  /< :‬‬
‫» ‪G. «Les Temps Modernes‬ت ‪)) 12‬د د  ‪ 06‬و  ‪/4=(1961‬ان ‪:‬‬
‫‪2‬‬
‫"ا ‪/$‬ا=‪ I‬ا ‪ :‬و ا ‪ 12 ?4‬ا @وب ا'‪4:‬ر = "‪3‬ا‪.(1962-1830 +‬‬
‫أ‪: kJ‬اح "‪ 8<c‬ا‪OW‬ف'' ‪ 12‬أوا‪ ،1961 E‬و ذ \ ‪ :W‬ب `@ ?‪ B‬و‪AX‬‬
‫‪ I@#‬ا‪ 5T‬ا "  ‪ , ,?2 ،‬ا ار إ ‪ 8‬ا هة ‪ (S‬ا‪ - *.‬إ ‪ .r./# 8‬و ‪,) 5‬‬
‫ ‪G‬ف )[‪ r" = /‬ا ـ‪/$ 1:‬رة ا ‪ ، J/‬و آن ‪ ,= ,‬ا ‪c
G‬ت ا ‪Ip` 1‬‬
‫‪$‬ق ‪J‬ا=‪$ (S ،1962 r‬ق ا "‪3‬ا‪ ،1964 +‬و ‪ 5‬دا‪'' ,) A2‬ا ‪/$‬رة ا ‪ 4G‬‬
‫‪3‬‬
‫و ا ‪-&/‬ت ا'‪O‬اآ"‪.‬‬
‫و ه‪& ,) k@ \ N= /‬ارة ` ا ‪ b$‬أ <‪ 14+6‬ا ‪3‬م‪ ،‬و )‪ ,? B‬ا ‪/‬ل أن‬
‫‪G @[#‬ف آ‪ 1-2 ،$$ @[# I.‬أو' ‪ .? = @[#‬ا'&) ا ‪5/‬‬
‫)‪ 8<c2‬ا‪OW‬ف آن أ‪:‬ذا ‪ Q‬ا ‪: /.$= =4‬ن ‪/‬ي =‪ ،(.Q‬وآن آ‪5/ #‬‬
‫‪ ) ،r = @[# .S ،"Esprit " 12‬أن ا "‪ ,‬آن ‪ ,‬أ‪ *5‬ا 
‪ J‬ا ‪ #‬‬
‫)‪ 8‬ا' ‪3‬ام ا ‪/$‬ري‪ ،.'= @[# $ S ،‬أي ‪#‬و| ‪[5 E 12 -4X/= r‬‬

‫‪ '
F-1‬ا‪ _/ QG5‬ف‪ ،‬ا‪ C‬ا‪ ،c/‬ص ‪.25‬‬
‫‪
F 'A! -2‬س‪ z ،‬ا‪،C‬ص‪32‬‬
‫‪6 ،QR 'A! -3‬ف و ارة ا‪ ! )GGA+‬ا‪+‬ر‪ &G‬ا‪1‬ر‪ ،&/‬ا‪'.‬د ‪ ،(2003،110‬ص ‪425‬‬
‫‪/ *@ 1? ، .‬ا‪/X -+‬ن =<ء ‪ 12‬أ‪ p‬ا‪7W‬ن‪ ،‬و ‪ 5‬ا)  ا ‪ *X‬ا ? ‬
‫)  ا @ ‪-‬ي‪ *@# ،‬ا ]و ‪ (-[4= ,‬ا ‪/J |4‬ال ‪/: A :‬ات آ‪ , ،‬أ)(‬
‫‪1‬‬
‫"‪3‬ات ا ‪/$‬رة ا "‪3‬ا‪ ،+‬إن ( ?‪c) ,‬ا ه ‪3"4 12‬ا‪.-#‬‬
‫=‪ 4‬ا'‪6:‬ل ‪O= ،*1962 :‬ت ا < و ا دة ا ‪ 12 :‬ا "‪3‬ا‪) 12 ،+‬‬
‫ا ء و ‪ r:#‬ا و  ا ‪ ،J/‬و ذ \ ‪ ,‬أ&* ا‪:‬راك ا اغ و ا ـ‪ E‬ا ?  ا ‪N‬ي )‪B2‬‬
‫ا "‪ A‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪6E ,‬ل )ت ا ‪-‬م و ا  ا (  ‪ 8‬ا ‪ 2$‬و ا'‪c5‬د‬
‫و ا ‪& , :‬اء ا ‪ :‬ا'‪4:‬ر‪" \ N .‬ت ا < ا @آ ‪ 12‬ا "‪3‬ا‪4= +‬‬
‫ا'‪6:‬ل 
 و ‪ "#‬آ* ا ‪/‬ى و ا <‪5‬ت ا د ‪ -‬و ا ‪ G‬دم ا ‪/-‬ة ا ‪1‬‬
‫‪#‬آ‪ -‬ا'‪4:‬ر‪ .‬و ‪ ,‬ا <‪5‬ت ا ‪W ,? ' 1‬ي دو  أو "‪ A‬ا'‪Q:‬ء )‪12 -‬‬
‫) ا ء و ا م و ه‪ 12 -‬ا @[ ‪W‬ي ‪G‬وع "‪ ،14‬أ' و ه‪ J 1‬‬
‫ا ‪ .,$‬و ‪6E ,‬ل  ‪#‬م  و‪ 4X‬و ?‪ .‬ا ‪ b$‬ا "‪3‬ا‪+‬ي دا‪ *E‬ا "‪ ،A‬و ‬
‫)‪ = B56‬و  وا ‪ ،:‬و ‪/‬ا‪ B5‬إزاء ا [ ا ‪ 12 J/‬ا "‪3‬ا‪ +‬ا ؟‬
‫آ* ا ‪<4‬ت ا ‪2/‬ة ‪/7‬ل ا‪ ".W‬ا "‪3‬ا‪6E -/7 7 1# ' +‬ل ا ‪7‬‬
‫ا'‪4:‬ر ‪ = ،‬أ` @‪ +G I‬و ‪ 4= 37‬ذ \‪ ) I.?2 ،‬و ‪ 4‬و 
ة‬
‫‪[5 f c -5‬ه ا
`‪ .‬و ‪2 3 5‬ا‪/.2 3.‬ن ‪ 12‬آ=‪ /=N4" B‬ا‪W‬رض" =‪S6S ,‬‬
‫ا‪ /< *7‬ا ‪ b$‬ا ‪ 4‬و ه‪ 7 :1‬ا'‪.‬ج ا ?‪ i7 ،1‬راح ا ‪i@  b$‬‬
‫)‪
 ,‬ج ‪ ,‬و‪ 4X‬ا =‪  ) A‬ا‪4:‬ب ‪ 2S‬ا @*‪ 72 ،‬ا @ة‪I4: ,7 ،‬‬
‫ا‪ ".W‬ا ‪ -+‬إ ‪ 8‬ا‪N:‬آر ا ‪ 1X‬و ا'‪5‬اب ‪ ,‬ا ‪ 7 (S .4G‬ا‪.‬ل ا‪".W‬‬
‫‪@ ,‬و'ت ا'‪-c.‬ر = ‪ 4G‬و ا ‪N‬و=ن ‪ B2‬إ ‪ 8‬إ‪ BU‬و ‪ 8) B7‬ا ?ح‪ .‬و ه‪N‬ا ‬
‫]آ ى )‪ k‬ا ‪ I‬ا ‪N‬ي ‪ B#-O‬ا  ا ‪/4G 2$‬ب ا ‪4‬ة ‪, -@  ".‬‬
‫‪ ?#‬و ‪2 J B/G#‬ة ا'‪4:‬ر ا <‪ ./‬و ى ‪2‬ا‪/.2 3.‬ن =ن ا ‪ 12 ,$‬ا و ‬
‫ا ‪4‬ة ‪ 5‬ا‪/.‬ا إ ‪/` 8‬ف ا @‪3‬ب )‪ G‬ا'‪6:‬ل ]آون =‪/‬آ‪ 7' (-‬أن ه‪N‬ا‬
‫ا'‪[.‬م ‪ B r‬هف أ‪/: E‬ى ا‪3.‬اع ‪ , 4<5‬ا ?‪ 4= ?4‬ا'‪6:‬ل‪ = 2.‬ى‬
‫‪ Kd‬ا‪ZL‬ف‪ ،‬أن ا'‪[.‬م ا ?‪  < b$‬و ‪ N6#‬ا ‪ ،1+-‬ا ر‪/:‬ن ‪12‬‬
‫ا ]‪:‬ت ا ‪ 4‬ا ‪7/‬ة ا ‪/&/‬دة ;‪N.‬اك = "‪3‬ا‪ ،+‬إ' =‪/‬ا&‪ (-#-‬ا ‪ A /‬ز‪(-+6‬‬

‫‪ 4= - 1‬ا‪6:‬ل ا "‪3‬ا‪G 8<c *QO ،1962 : +‬ف ‪ : c‬ا "‪3‬ا‪W= +‬ر&‪3" 6$ ,) (S ،1965 : ,‬ا‪+‬‬
‫‪  12‬ا ‪ ،/?./‬و =‪4‬ه أ` ‪: f‬ا ‪ 12‬دو  ا و ‪ # (S ،‬وز ا = ‪ /?7 12‬ه‪/‬اري =‪/:  J ،,/‬م‬
‫ر‪ 114-113(5‬ا ]رخ ‪197712‬م و ذ \ ة ‪c5‬ة ‪.1979 : 87‬‬
‫*و =‪ 4‬ذ \ )‪: ,‬ا ?\ ‪ (S ،1979‬إ ‪ 8‬أن أ‪G *7‬ف )‪ 8‬ا ‪4‬ش ‪ ،1986 :‬و أ‪S‬ء ‪/G.‬ب ا‪W‬ز ا "‪3‬ا‪,) ،+‬‬
‫‪ 12 /[) ، 1992 :‬ا "‪ r‬ا ‪ 1J/‬ا'‪ 1 .‬ا ‪N‬ي ‪ B c.‬ا ‪ r+‬ا ا‪X/= @ *7‬ف‪ .‬و ر‪ 8<c # (p‬ا‪OW‬ف ‪12‬‬
‫ا ‪ b+U/‬ا ‪ :‬آن [* ا ‪ 12 *4‬ا "ل ا ‪ ، 12$‬أ‪ B.‬ا ‪ b$‬ا ‪"– r‬ا ‪ b$‬ا ‪ -"1:‬ا ‪N‬ي آس ‪ 
B5‬ا [‬
‫ا ‪ J/‬ا ‪ :‬و ا ‪/: 7 8) 2$‬اء ‪ ،‬و ‪ ,= A& 5‬ا ‪/4‬م ا @‪ $‬و ا ‪/4‬م ا  ‪ ،‬و ‪; , *-.‬داب ا ‪ ,Q‬ا ‪ =4‬و‬
‫ا ‪ 3 . .‬أ‪ 8<c ،.‬ا‪OW‬ف‪ ،‬أ)‪6‬م و ‪3& ,) S ،( 4‬ا‪، +‬ص‪.36‬‬
‫‪4 -2‬د‪! &G‬آ&&‪ ،5‬ا‪ C‬ا‪،c/‬ص‪.76‬‬
‫‪ ,‬أ=ء ا‪W‬ورو=‪ , ،,‬أ=ء ا ‪ ,4‬و ا ‪ ,U/‬ا ? ر‪= N ،‬ا ا ‪/$‬رة‪(-242 .‬‬
‫ ‪ Q‬ا ‪ 4‬ه‪ 1‬ا ‪= (- I@: 1‬آ‪G‬ف ا ه ا ‪N‬ي آن ‪/‬م =‪ B‬ا ‪،4‬‬
‫و ا ‪/‬ا ا @ "‪ 1‬ا @ب ‪ X‬ا ‪ 4G‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪ ،‬و آن أم ا <  ا "‪3‬ا‪,+‬‬
‫‪1‬‬
‫‪E‬ر و‪ (-= A2 7‬ا'‪[.‬م =@| إراد‪ [ (-#‬ا ‪ J/‬ا <‪.4+6‬‬
‫‪/c= (-5@ 2‬ف ا " ‪ -‬و &† ا @ ( ?‪ ,‬إ ‪3‬ا و ' &)‪ *= ،‬آن إراد‬
‫=   ‪ `4‬ا ‪ 1‬ا @‪/$ = I‬رة‪ ". i7 .‬أن & ‪ -‬ا @ ا ‪ 1J/‬آ‪4# I.‬‬
‫أ‪ )/. 8) ::‬ا <  ا 
‪/J‬ن ‪ 12‬ا ‪/$‬رة أآ‪#  $‬آ‪ 8) 3‬ا ‪4‬د‪ 4    2 ،‬ن‬
‫ر[ن و ا ‪N‬ي آن ‪ *$‬ا ‪ k‬ا ‪/$ 1J/‬رة‪ ،‬و ‪ +5‬ا < ا @ة = "‪3‬ا‪ +‬ا ‪`4‬‬
‫و )‪ B‬آ* ‪E ,= b:/ :,‬ة و ‪ 4:‬د‪ 5 ،7‬ر‪/:‬ا أ‪2‬ق ‪ r:#‬ا و ‬
‫ا "‪3‬ا‪ 2.+‬و =  ‪/# 2 1‬ا& ا ‪ b$‬دا‪ *E‬ا ‪-‬آ* ا ‪/$‬ر و ‪#‬وا ` و ‪-‬م و‬
‫ ?‪= ,‬ر& أ‪ *5‬دا‪ *E‬ا اآ‪ 3‬ا د ا ‪/$ 4‬رة  &‪ ,) ,4= (-4‬ا‪
#‬ذ ا ارات‬
‫ا ‪ ،-‬و ا ‪ 1‬آ‪ , I.‬ا‪?7‬ر ا ‪ ,X‬ا‪W‬وا‪37 12 *+‬ب ا ‪ 4G‬و "ي ا ‪/$‬رة‪.‬‬
‫و =‪ 4‬ا'‪6:‬ل‪ ،‬ور‪ IS‬ا و  ا "‪3‬ا‪ +‬أ‪.‬ط ‪ 2S‬و إ‪4 &/ /‬دة ‪/: \ N‬م‬
‫="‪/-‬د ‪?2‬ي و )‪+‬ي ‪ pc‬أ‪J‬و‪ -7‬ا
` ا)دا )‪ 8‬ا  أ "ا ‪1J/‬‬
‫ا ‪7/‬ي" ا‪ 1)&T‬ا ‪ (U‬ء ا و ‪ ?2 ،‬أ&‪-‬ت ا ‪/$‬رة ‪ 7/# 12 ، -.‬ا ‪)/‬ت‬
‫ا'‪ ::-/‬ا ‪/‬رو‪4# ,) S‬د ا @آ ا ‪<E 12 (1945-1912) J/‬ب ‪1::‬‬
‫راد? ‪ 1‬و )‪ b‬ر‪ ،3‬آ‪?4.‬س ‪ b4‬ا ‪ 1J/‬و ا ‪/$‬ري @* ا   ا ‪:‬‬
‫ا ‪@2 ،J/‬ول ا و  ا ‪<E p` J/‬ب ‪/7 1::‬ل ا ‪O *`/@ ، 2$‬ت‬
‫ا ‪2$‬ت ا "‪ 4‬ا ‪/‬رو‪ k. 12 S‬إ‪ 1&/ /‬و‪ ، 1J‬ا&)‪ 7/ 1‬و ‪.1$@#‬‬
‫‪ 1:: A" 2‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ا ‪ 7/‬و ا " ‪ 12‬دو ‪ ،‬د‪= S A2‬ه[ ‪)T‬دة =‪i4‬‬
‫ا‪JT‬ر ا ‪ 1:‬و ا ‪ 12 12$‬ا و ‪ -‬ا‪ r&/ ، W‬و ‪#‬ب ‪ IG# 12‬و ‪4#‬د ‪2S‬‬
‫‪ #‬و ‪/ 12‬ر ا 
 ا @آ ‪#‬ا‪ < S‬إ)دة ا ‪ pc‬و ا ء و ا ‪ 7/‬و ا @‪.i‬‬
‫  و‪ IU‬ا 
 ا ‪ :‬ا ‪ 4= J/‬ا'‪6:‬ل آ* ا‪4=W‬د و ا ‪/‬ز ا ‪2$‬‬
‫و ا ]‪ ،#:‬و آ‪+ -‬ة ‪G‬و)‪ -‬ا ‪ .1:‬و ‪ ,‬ه ''‪7R2‬ء ا ‪ /-‬ا ")‬
‫و ا ‪ 2$‬و ‪ -K 4#‬و إ)دة ‪ qG#‬و ‪`) 7/#‬ه و =ه و ‪ -#/ @#‬ا ‪c
G‬‬
‫ا ‪ ،J/‬ار‪ q #‬و ‪ = B#@ *& 12 q #‬ء ا ?ن ا ‪ ‰ 1:‬و ]‪ B#:‬و‪k2‬‬
‫‪ B#/‬و ا‪:‬ا‪"#‬ت ه[ ر‪:‬ت ا‪ &/ /T‬ا ?‪ .3''...  ./ /‬و ‪12‬‬
‫ا)د‪ .‬أن ‪ 4 J (-2‬إ‪  ?O‬ا ‪ 12 2$‬ا "‪3‬ا‪E (-= q #  7 +‬ت ه‪ YN‬ا‪ ?OT‬‬
‫ا ‪ …-. 12 $‬ا ‪ :‬ا ‪ 2$‬ا ‪N‬ي آن  ‪ 4= 4‬ا'‪6:‬ل و ا ‪ }76‬أ‪8) I= -.‬‬
‫أر‪  X‬إ‪ &/ /‬و ‪Q‬ة ‪ .2S‬آ ‪ 5<#‬إ ‪ 12 B‬ا ‪ *c‬ا ‪ , 1.$‬ا را‪،:‬‬

‫‪  ! -1‬اف‪ ،‬أ‪4F‬م و !‪ ،Q.‬ا‪ C‬ا‪،c/‬ص‪.136‬‬

‫‪  !-2‬اف‪ ،‬اع ‪،K‬ص ‪.186‬‬
‫‪F - 3‬ر ‪6! ، IA/‬و‪ &F‬ا‪7+‬ات ا& ‪9‬ل ا'و و ا  اا‪ ،‬ا‪ %
+‬ا‪ ،/.‬ا‪'.‬د‪ ،1990 ،141‬ص ‪.54‬‬
‫أن ه‪ YN‬ا‪W‬ر‪  X‬ه‪ 1‬إ' ااد ‪ * 5  7‬ا'‪6:‬ل‪ ،‬إذ ‪N& #‬وره إ ‪# 8‬ر„‬
‫إ‪&/ /‬ت ا @آ ا ‪ J/‬ا "‪3‬ا‪ * 5 +‬ا ‪/$‬رة و إ‪ - & &/ /‬ا @ ا ‪1J/‬‬
‫‪1‬‬
‫‪6E‬ل ا ‪/$‬رة ا @‪.‬‬
‫و ‪ A‬ذ \ ‪ …. 2‬ا‪#‬ق ‪ @ B# 1X‬ا ‪ ,/?# 12 *$# ,$‬أو إر‪:‬ء و‪J‬‬
‫ ‪/‬ا&‪ -‬ا ‪ 4‬ا ‪ 2.*E‬ه‪N‬ا ا ‪G‬وع ا ‪N‬ي &‪ ,= A‬ا ر‪) ,:‬ر‪ :‬ا ‪ Q‬ا ‪=4‬‬
‫و ر‪ :‬ا ‪ Q‬ا ‪ 12 (.‬ا "‪3‬ا‪ ،+‬ه‪N‬ا  ا‪ - & B) I)<:‬ا @ ا ‪ 1J/‬أن‬
‫‪ *@#‬ا ‪ |5‬ا ‪/c@ = 1+‬ل )‪ 8‬ا'‪6:‬ل ا ‪ .1962 G) 1:‬و ?‪ -‬أ‪12 IE‬‬
‫‪"#‬وز ‪ -#[5#‬ا ا‪ I /@2 ، E‬إ ‪ 8‬إ‪J‬ر `رت ا ‪/‬ة ‪ B2‬و‪ @ :‬ا ‪564‬ت =‪,‬‬
‫أ‪J‬ا‪ .B2‬ا‪ W‬ا ‪N‬ي &‪ *4‬ه‪N‬ا ا ‪ A  |5‬أ‪ 4= 87 -&/ /‬ا'‪6:‬ل ‪6?G‬‬
‫=‪ \ N‬إ‪– &/ /‬ا‪/7‬ا‪– +‬ا‪I"# ،(ideology-Cooptive-Selective) -+.‬‬
‫‪3‬‬
‫هه =‪/X/‬ح ‪ 12‬ا ‪ :‬ا ‪.2$‬‬
‫إن ا ‪[5‬ت ا ‪ 2$‬ا ‪ 1‬أ‪2‬ز‪/: -#‬اء ‪ ,‬ا ‪ 7‬ا ‪ 24‬أم ‪ 7. ,‬ا ‪*4‬‬
‫ا'&)‪) IE 5 1‬ة إ‪'?O‬ت ‪6E= `E k4#‬ف ا ؤى ‪ 
 2‬ا ‪G‬وع‬
‫ا ‪ 12$‬و ا "‪ b
 ,= 14‬ا 
 ا ‪ `E ،$‬و أن ‪7‬ن ا ‪ I5/‬ور ‪ ,‬ا‪W‬‬
‫إ ‪ 8‬ا "‪ ،A‬و =ء )‪56‬ت ا&) &ة =‪ ,‬ا ]‪ :‬ا ‪ :‬و ا "‪ A‬ا ‪،1.‬‬
‫‪/5‬ى ا&) ‪2S ،‬ت و إ‪&/ /‬ت‪.‬‬
‫و )‪ 8‬ا ‪ 2U , (p‬اهم ا و  = ‪ 2$‬و أ‪ B.‬و ‪ .YE#‬و ا‪c5‬ر رؤ‪-‬‬
‫ ‪/X/‬ع ا ‪ 8) 12$‬ا ‪ (4‬و ا ?‪ ،,/‬إ' أن أ‪ -&/ /‬ا ‪ # 1‬و آ‪*@# ،12S k‬‬
‫‪/c#‬را ‪N ( 4‬ا) و )‪ G ،/‬إ ‪ 2S :: 8‬و ‪ [ )/X/ $#‬ا <‬
‫ا'&)‪ 1‬و إد&‪ q<
 ,X B‬ا  و ا @‪.i‬‬
‫ب‪ -‬ا‪
61‬ا= و ا‪ %‬ا‪:1/‬‬
‫‪/ I #‬ا‪ b5‬ا ‪ 4= ,$‬ا'‪6:‬ل إزاء ا ?‪ , $‬ا ‪ *+‬ا ‪ ([E 12 ،J/‬ا‪7W‬اث‬
‫ا ‪- 1‬ت ‪/-‬ر ا و  ا ‪ ،J/‬و ‪#‬ر&@‪/ I‬ا‪ (-@ c  = (-5‬و ا‪.‬ءا‪،(-#‬‬
‫‪ |4 2‬أ‪2‬اد ا 
 "ا ‪/-&/# , ،".‬ا *ء ا‪T‬دارة ا ‪pG‬ة‪ ،‬أ‪ 12 (-.‬أو‪X‬ع‬
‫@ ‪ ،‬و ‪/‬ا‪ A 2‬أها‪ ،(-2‬و‪ `E‬أن ا ?‪ ، (- $‬آ ‪/‬ل )  ا ‪3 334‬ن‪،‬‬
‫‪ 4= 3‬دة ا ‪ 15‬ا'&)‪ ، 1‬و ا‪T‬ن = ‪ 4‬ا و‪5‬ا‪ 1J‬و ا ?‪5/‬ا‪ ،1J‬و آن‬

‫‪1‬‬
‫‪ ،4& M_ -‬ا‪ 
5‬ا  اا‪ :‬ا
دئ ا‪ &,,‬و ا?‪ &G'G‬ار‪ ،,‬ا‪ c
, C‬ذآ‪ ،T‬ص ‪.(443‬‬
‫‪René Gallissot ,les limittes de la culture nationale ; Etudes de l’Annuaire de l’Afrique du Nord ,ed , CNRS, -2‬‬
‫‪Paris 1984.p48.‬‬
‫‪ ، 4& M_ - 3‬ا‪ C‬ا‪ ،c/‬ص ‪.443‬‬
‫@‪/= r‬ع ‪ ,‬ا ‪ 3‬ا'&)‪ = ,) 1‬أ‪2‬اد ا "‪ ، A‬و ‪ , )/. B \ N‬ا ‪/4G‬ر‬
‫‪1‬‬
‫&‪ r@ B4‬آ‪ 4: ,= I4& "
.-+J" B.‬ا @ل و ا ‪/‬ذ ا'&)‪ A 1‬ه  ا ‪.(4‬‬
‫إن ا 
 ا  و‪ b5/ I5‬ا < ‪ ،‬ا ‪ I@". 1‬ه‪ YN‬ا‪EW‬ة ‪ 12‬ا‪ ) - :‬‬
‫''ا‪ '':W‬ا ‪/c‬دة '‪E‬را‪ -#‬ا ‪ :‬و ا'‪c5‬د‪ ،‬و ‪# (S ,‬ك ا ‪ YN- 7‬ا 
‬
‫ ‪G ,‬وع ا <‪ ،‬و ‪/?#‬ن أداة ‪ K 4#‬و ‪ #‬ا ‪:‬ت ا ‪ 12 :‬ا ‪ :‬ت‬
‫ا ‪/‬ح =‪ ، -‬و = ‪ I7 *4‬ا < ه‪ |4= A -2‬ا ‪K‬ت ا ‪ =4‬ا ‪ 1‬أ @‪ (-‬ر‪:‬‬
‫="‪-‬زه ا‪ 1&/ /T‬إ ‪37 .& 8‬ب ا و  ‪ ،‬و أ` @‪ I‬أداة أ‪XT ::‬ء ا ‪)G‬‬
‫‪2‬‬
‫)‪ 8‬ا < ا @آ‪.‬‬
‫و ا ‪ Q‬أن ا ‪ B  ( |4‬إ ‪ 8‬ه‪N‬ا ا ور ا @ود ‪ ,2 ،‬أن ه‪N‬ا ا ر ‪)&'' *?O‬‬
‫‪ 8) ''<pX‬ا دة ا ‪  = :‬ا ?‪ .‬ا‪6:Š &/ /T‬م دا‪ / *E‬ا @?(‪،‬‬
‫ ‪ 12 ,‬ذ \ )‪ |4= 8‬ا ‪/‬اد و ا ‪pc‬ت ا ‪ G# 1‬إ ‪ 8‬أه ا‪6:T‬م ‪) 12‬‬
‫ا ء و ا @‪.i‬‬
‫و =‪) *?G‬م ( ‪ ,?#‬ه‪ YN‬ا 
 ا ‪ -[4= A ." =4‬ا ‪- p ,?# (2 ،|4‬‬
‫[‪ I@# /‬إ‪ &/ /‬ا م‪) -[4 2 ،‬رض `ا‪-&/# 7‬ت ا < ا "ة‬
‫"ا
ر ا'‪O‬اآ‪ ،"1‬و آ‪/‬ن &‪ ,)  4‬أ&‪3-‬ة ا <‪4&" (:= I2) ،‬‬
‫‪3‬‬
‫ا ("‪ ،1966‬د)‪ I‬إ ‪ k <# 8‬ا ‪ 4G‬ا‪.6:T‬‬

‫‪ 1  2‬ا'‪O‬اآ‪ 1‬آ
ر أو‪J , 7‬ف ا < ا ‪ 4= :‬ا'‪6:‬ل‪ ،‬و‪ AX‬ا ‪,$‬‬
‫‪ 15= *$ (-$‬ا ‪ ,$‬ا ‪4‬ب ‪ ،‬آ ‪/‬ل ا ‪ i7‬ا  ‪": 1.‬ا ‪ Ic‬ا ه ا ‪N‬ي أ)‬
‫ا ( ا ‪6‬دا‪ b$ 2 ، < 1J‬ا ‪/?@ 1=4‬م )‪ B‬أ ا @=ة أو ا ‪ ،1‬و إ‬
‫= )رة أو ا ‪". 34‬‬
‫  ‪/-U p‬ر و ‪ ,/?#‬ا و  ا ‪ 12 J/‬ا "‪3‬ا‪ +‬و‪ 4X‬ا‪Q# ".W‬ا &‪N‬ر‪,2 .‬‬
‫&‪ 5# -‬ا ور ا ‪ 1:‬ا‪ 12 ".W‬ا ‪ 7‬ا اه ر‪ 7= .‬ا @آ‬
‫ا ‪ ،J/‬و ‪ -& ,‬أ‪E‬ى ‪  J "#‬ا ‪ ,$‬ا ‪/‬م أآ‪2 $‬آ‪/7 $‬ل ‪-‬م و أدوار‬
‫ا&) و ‪ -7J *= ،-= -7<# ( ::‬ا 
 ا @آ ‪= ,‬و‪5‬ا‪ J‬ا و ‪.‬‬
‫و ‪ *4‬أ=ز )‪6‬ت ا دة ا ‪ :‬ا "‪3‬ا‪ +‬أن ا‪ - p‬آ‪@ I.‬رة ‪ ,‬ا ‪b‬‬
‫ا "‪3‬ا‪+‬ي ا ‪ ،‬و ‪ 1$ ,‬ا &‪/‬از ا ‪Qc‬ة و ا ‪ A) ,76‬ا‪$:‬ءات ‪ (5‬أ‬
‫ا <  ا و‪5‬ا‪ J‬ا ‪ 1‬ا‪ :‬إ ‪ -‬ز)ء ا و  ا ‪ ، J/‬آ)ة )‪ ،‬آ‪, ?G I.‬‬

‫‪4 - 1‬د‪! &G‬آ‪ '

F 7 ،5‬ا‪// G.‬آ&‪ ،‬ا‪ c
, C‬ذآ‪ ،T‬ص ‪.30‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Mohammed Arkoun(1975), La Pensée Arabe, Paris : PUF.P107.‬‬
‫‪- Luc Willy Deheuvels 1987 « Islam Officiel et Islam de Contestation au Maghreb, l’Algérie et la Révolution 3‬‬
‫‪Iranienne » in Renouvellement dans monde arabe, sous la direction de Dominique Chevalier, Paris ; Armand‬‬
‫‪Colin. P136.‬‬
‫&* ا @رات ا'&) ا <‪/‬رة‪ I@ `2 .‬ا < ا ‪, K= J@ :‬‬
‫ا‪ ".W‬ا‪T‬دار ا ?‪5/‬ا‪# J‬ر&@‪` I‬ا‪/- ,= 7‬م ‪ E‬ا و  و ه ‬
‫ا ‪ bU/‬ا ‪ 1.1‬إذ ‪ N‬ا'‪6:‬ل و ‪ Q‬و‪2‬ة ا ‪ r+‬ه‪/‬اري =‪ I2) ,/‬ا "‪3‬ا‪+‬‬
‫ا‪:‬ارا آ ا ‪  4 12‬ا ‪/‬از‪.‬ت ا ‪ ,= :‬ا‪&W‬ل و ا ‪6+4‬ت ا ‪.:‬‬
‫إذ ى ا < ‪ 8) A‬آ=ت ‪ 8<c‬ا‪OW‬ف =‪/X/‬ح ‪QJ‬ن ا‪  ?OT‬ا ‪4== 2$‬ده‬
‫ا @[ر و ا ر
 و ا ‪ B#' ,[ 8) /Q‬ا ‪ ،)/‬و "‪ 8‬ه‪ , B2‬وراء‬
‫ذ \ آ‪3& 2$ r:# 12 B‬ا‪ +‬و‪ J‬أ` و @‪ .‬و = ‪ B: , (p‬ا  ‪،‬‬
‫=‪ 8<c 1‬ا‪OW‬ف ‪6‬زم ا ?= و ‪#‬ل ‪ B @#‬و ‪/‬ا‪ B5‬ا ? ‪S#‬ا وا‪8) @X‬‬
‫ا ‪ 7‬ا ‪ .2$‬ا‪ B.‬ر&* ‪ YQ# ( ?2‬ا ‪ b+U/‬ا ‪ :‬و ا =‪/: :/‬اء ‪ 12‬ا @‪3‬ب أو‬
‫ا و ‪/ ،‬ل ‪ ( ،)/J":‬أ‪ A:‬إ ‪ 8‬ا  ‪ (: 12 k‬ا `‪37 ,X ،‬ب ‪2/= BE‬ء‬
‫و ‪ , I@X‬أ&‪3"= B‬ء هم ‪ 15# ,‬ا "‪ 2 .4‬آ‪– I‬دو‪ -‬أر‪ |2‬ا'زات‬
‫ @ظ )‪ 7 8‬رأ‪ 1‬و )‪ 17 6: 8‬ا ي‪ 2".‬إذ )‪ /‬إ ‪ 8‬إ)دة ا ‪12 2$‬‬
‫ا "‪3‬ا‪ +‬إ ‪ 8‬و&‪ --‬ا ‪ p ،J/‬أ‪ q= ' B.‬ذ \ = )‪/‬ة إ ‪ *= ،X `/cE 8‬إ ‪8‬‬
‫&‪ *4‬ا ‪ "# 2$‬إ ‪&7 8‬ت ا ‪ 4G‬ا ‪  = < #‬و ا @ر‪ 2S *?2 .‬و‪" J‬‬
‫أن ‪/?#‬ن @ )‪ 8‬ا ‪ ( 4‬ا ‪W `4‬ن ا "‪ *-‬و ا "ه* ' 
ن ا ‪ .2$‬و =  ‪1‬‬
‫" ‪ 24‬د‪ 5‬اث ا ‪ 12$‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪ "B.W‬ا ‪ *?-‬ا ‪N‬ي ‪ G‬ا ‪/‬ا‪ ،"A5‬و "‬
‫ا ‪ A *4‬ا اث =< ‪ /7‬و ‪7‬ا‪ ' S‬ر&‪4‬ـ ‪ , 
. 87‬روا‪ :‬ا ‪ Q‬‬
‫و ‪2S‬ت ‪ ) *= ، :‬ا م و ا \ = ( ا‪ *[= ="T‬ا ‪ *4‬ا ‪.‬‬
‫‪6E‬ل ‪ (?7 7‬ا @‪3‬ب ا ‪/‬ا‪ I2) 7‬ا "‪3‬ا‪J# +‬ا "ل ا ‪J , 12$‬ف ا "ل‬
‫ا ‪:2 ،1:‬دا إ ‪ 8‬أ‪?2‬ر ''= =‪/‬رد‪ ،''/‬ى '')‪7 1‬ب'' أن ا ‪c‬اع =‪ ,‬ا ‪b$‬‬
‫و ا ‪ 1:‬ه‪` /‬اع ‪ f c‬و ‪ B@ c - *?2 <:‬و ‪ B<:‬أ[ ‪ ،‬إذ ‪/‬ل‪" :‬إن‬
‫ا ‪c‬اع =‪ ,‬ا ‪ b$‬و ا ‪ ،1:‬أو =‪ ,‬ا ?ه‪ ,‬و ا @آ(‪ ،‬أو =‪ ,‬ا ‪ B‬و ا <ن‪r ،‬‬
‫"د `اع =‪ ,‬ا ‪ 24‬و ا < ‪ ،‬أو =‪ ,‬ا ‪ 84‬و ا ‪/‬ة ‪ ،‬أو =‪ ,‬ا  و ا ‪،4‬‬
‫و إ‪ .‬ه‪` /‬اع )‪ 8‬ا ‪G‬و) ‪ ،‬أي )‪ 8‬ا‪?7‬ر ا @‪/5 12 k‬ل  ه‪ 17 /‬و ‪ ،k7‬أو‬
‫‪3‬‬
‫‪  @# 12‬ه‪/: /‬ي و ‪ ،1)O‬أو  ح و &‪ ،3+‬أو ‪  @#‬ه‪ r?) /‬ذ \ و ‪.B26E‬‬
‫‪ ،1: 4=# *U /) b$ 2‬و ‪ ,‬ه آن ‪3‬ا )‪ 8‬ا ‪ *$ 12 b$‬ه‪ YN‬ا ‪4X/‬‬
‫أن … ‪=<E‬ت ‪ #‬ر و ‪G 1<4#‬و) '‪E‬رات ر&* ا ‪ 4.:‬إذ =‪ 1‬ا ‪b$‬‬
‫ا "‪3‬ا‪+‬ي و =  ا @‪ B5‬ا ‪ ,) E‬ا ‪/$‬رة ‪ I@#‬و` ا ‪?4‬ي و ا ‪ ،1:‬و ‪* 5‬‬
‫ا ء ‪ 12‬ا
 ‪ 6"E‬و ‪?#‬ا‪ ،‬و ا‪ :‬ه‪N‬ا ا ‪ 4= c‬ا'‪6:‬ل ‪E 12 AX/2‬‬

‫‪4 - 1‬د‪! &G‬آ&‪ ، 5‬ا‪ c

, C‬ذآ‪ ،T‬ص ‪.123‬‬
‫‪2‬‬
‫!  اف‪ ،‬أ‪4F‬م و !‪ IF P–!،Q.‬ا !&)دار ا
 ‪ ،6‬اا‪،(2007،‬ص ‪- .132‬‬
‫‪9 F - 3‬ب‪ ،‬أوهم ا
 أو ' ا`‪ ،‬ا‪ c
, C‬ذآ‪ ،T‬ص ‪.50‬‬
‫‪ '
F - 4‬ادر را‪ ،A/‬إ‪ &G'G‬اوا‪ G‬و ا‪ 5‬ا‪+‬ر‪ ،G‬ص ‪.53‬‬
‫&‪-‬ز ا و ‪ ،‬و ( ‪G‬ك ‪ ## 12‬ا @* ا ‪ 1.12$‬و =ءا )‪ 4= ،8  B‬رة )  ا <‪b‬‬
‫ا ‪ ، 1 4‬ا ‪ b$‬ا ‪Q‬ر=‪ < ,@ 1‬دا‪ 12 *?G# B.W +‬ر‪ 8 2 -7‬ا ‪ 1:‬م‬
‫ا ‪:= 12$‬ار و )‪/‬ض أن ‪. b$ *?G‬ي أ‪S‬ء ا ‪/$‬رة و =‪4‬ه ‪ ،‬ه( ‪J 12‬ح‬
‫‪#‬ؤ'ت ‪ 2S‬و [‪ A‬ا ‪6‬د ‪ 12‬ار ا ‪ 2$‬ا ‪ B&.R=  4‬و ‪ ## 4‬ا ‪2S I‬‬
‫=‪ f‬ا اث و ‪/‬اء‪ A B‬ا < ا @ ‪ ،1‬و ‪ 8) 2/E B= 8@X 5‬ا ‪/$‬رة ‪8) (S‬‬
‫?‪ - :‬و ه?‪N‬ا آ ‪ f c I‬ا [ل ا ‪ 1J/‬ا'‪6E‬ف ا ?ي‪-‬ا ‪ .212$‬وو& ا ‪b$‬‬
‫‪ 12 B.‬و‪ &7 4X‬و "‪:‬ا‪ J‬أ‪ ، ".7‬إذ ‪ f c 8) U7‬أ‪*@= 8@X .‬‬
‫‪= 12S‬آ‪ ،-& , B‬و ‪ -& ,‬أ‪E‬ى ا‪.‬د‪ (?@ Y‬ا ‪ (+‬آن ‪E 12 B45/:‬‬
‫ا'‪4:‬ر و ا'   ‪ .‬و ه‪N‬ا )‪ 8‬ا‪  *5W‬آن ‪.B= (-:‬‬
‫ه‪N‬ا آ‪ B‬و إن ‪ i #‬و&‪/‬د ا‪ 12 ".‬ا "‪3‬ا‪ ،+‬إذ <ح ا ‪  ) i7‬ا در &‪/Q‬ل‬
‫أ‪J‬و‪ 7‬ا‪4.‬ام و&‪/‬د ا‪ 12 ".‬ا "‪3‬ا‪ , (p = ،+‬و&‪/‬د ‪=<E‬ت و ?‪  p -‬‬
‫‪/?#‬ن ‪=<E‬ت ‪ 5‬أ) إ‪ 2. -&.‬أ=ز ‪ f6‬ا‪ ".W‬ا "‪3‬ا‪6S 12 +‬ث ‪.‬ط ‪(- ،‬‬
‫)( ا ‪ 12 ,$‬ا "‪3‬ا‪:+‬‬
‫أو
‪ :‬هك ‪/.‬ع ‪ ,‬ا ‪/#6‬ازن ‪ 1962 : ,‬و ‪) ,= 1981‬د ا ‪ ,$‬ا ?‪,./‬‬
‫و ا‪/-U  i@= ،(-#&.‬ر &‪4 ¢‬د ه‪ , *+‬ا ‪U 12 ,$‬ف )‪ : ,G‬أآ‪$‬‬
‫  أ‪ B".‬ا "‪3‬ا‪ +‬ة ‪6S‬ث أو أر=‪5 A‬ون‪ YN-2 .‬ا ‪ K‬ا ‪ U/ $‬آ‪/‬آ ى أ&‪3-‬ة‬
‫ا و  ‪ 4# 1-2‬إ‪.‬ج ‪=<E‬ت و ر‪:‬ت ‪7‬دت ‪J ,‬ف ا و  ا ‪ J/‬ا ‪-U 1‬ت‬
‫ا=اءا ‪.1962: ,‬‬

‫و ‪# 5‬ءل &‪/Q‬ل )‪ 8‬إ?‪ k <# .‬ا ‪/-‬م ا ي ‪ b$‬آ `‪ Bp‬أ‪/./<.‬‬
‫‪p‬ا‪ ،,$ Bc# 12 ، 1G‬أي ا=[ ا‪%‬ي و ا=[ ا! ي‪ .‬و ه* ه‪ /‬وا‪A5‬‬
‫ا @ل ‪ 12‬ا "‪3‬ا‪+‬؟‬
‫ا‪] B.‬آ )‪ 8‬أن ا ‪ 5‬ا ‪/ 1‬م =‪ -‬ا ‪/‬ف ا'< ‪p 1‬ا‪8) k < =5 p 1G‬‬
‫وا‪ A5‬و و‪ 12S q:‬آ ‪N‬ي ‪ BG4#‬ا "‪3‬ا‪/$ 2 . 7 +‬ن ا ‪/‬ن ه( ا ‪/@ ,N‬ن‬
‫و ا‪/42‬ن )‪ , (5 q. ,‬ا @[رة و ا ( ا'&)‪ ،1‬و ار‪/< #‬ا ‪A `/cE‬‬
‫ا'ر‪:‬ا‪ J‬ا "ر ا ‪ ،‬و ‪ A‬ا ت ا   ا ‪ 3.‬ه‪N‬ا ا ‪/‬ع ‪ ,‬ا 
 ‪*?#‬‬
‫ا'‪4:‬ر =‪ kJ ,) Y‬ا ‪ (-‬و ا ‪ .†-‬و =  ‪ b$ 2 1‬ا ي ‪ 12‬ا "‪3‬ا‪+‬‬
‫آ"‪ )/‬ا‪ (-? IE‬زا ‪/‬ا ‪/&/‬د‪ ,‬آ‪2‬اد ‪.q2‬‬

‫‪1‬‬
‫‪- Omar Carlier, Léttrés, Intellectuels et Millitans en Algérie, 1880-1950, p 42.‬‬
‫‪ - 2‬ا‪  &+‬ا‪1‬ب ا‪‹/ F! ، /.‬اف ‪ '
F‬ادر ‪1‬ل )‪&/‬وت ‪:‬دار ا‪'A‬ا‪ ،(1984 ،P‬ص ‪98‬‬
‫‪F - 3‬ر ‪ ،IA/‬ا‪ &+‬أم !ن‪!)،‬آ ا
‪A‬ث و ا?‪4F‬م ا‪  P‬ا‪.‬م ا?‪ &F+‬و ا?& ‪ ،‬وهان‪ ،(1983 ،‬ص ‪.07‬‬
‫آ ‪  ) -)  4‬ا در &‪/Q‬ل ب''‪ "Embryonnaire‬و ‪ 5‬ا‪ OG- = I#‬و ‪#‬ه‪I‬‬
‫‪ A‬ا‪W‬و‪:‬ط أ‪EW‬ى ا ‪ :‬و ا و‪5‬ا‪ A I4# ،J‬ا ‪ q:/‬ا ‪2 12$‬د‪ .‬و ?‪ ,‬ه‪N‬ا‬
‫' ‪ 1‬أن ‪/&/ (-#=<E‬دة‪ ،‬و ?‪  /@ -‬و ‪Q‬ة ‪Q#‬ا آ ا‪ 12 / 2 ،‬ا "‪3‬ا‪+‬‬
‫‪ , )/" r ، 7‬ا ‪ ,$‬ا ‪ , )/" *= ،,‬ا ‪ ,$‬ا ‪„= (# ،,‬‬
‫‪1‬‬
‫و ‪ K 4#‬ض أ ‪N‬ي أ` ‪  $ f‬و أ‪/<:‬ر‪/? ،‬ن ردا و &‪/‬ا= )‪G 8‬آ* ا ‪/‬م‪.‬‬
‫أ ‪ 
  12‬ا ‪ b$‬ا ‪/[4‬ي‪4 /-2 ،‬م ‪ 12  7‬ا "‪3‬ا‪ ،+‬و ه‪N‬ا را&‪,$ r A‬‬
‫أ‪ ،(-.‬و إ‪  = .‬ا @‪'/‬ت ا "‪ ،4‬ا ‪ 1‬أدت إ ‪ 8‬ا‪6@.‬ل و ‪ #‬ا ‪/‬ى ا'&)‬
‫ا ‪ 1‬و&ت ‪ 12‬ا "‪3‬ا‪ . +‬و =  ‪-U 1‬ت )‪56‬ت ا&) &ة ( ‪ bS?#‬و ‪4= "#‬‬
‫‪/5 12‬ى ا&) " و  ‪ A<#‬أن ‪ …. *?G#‬ا&)‪ ،7/ 1‬و‪5‬در )‪8‬‬
‫إ‪.‬ج ‪/5 *?= `E /[) $ 
.‬ى ا&)‪ 842 ،‬ا ‪ , r?4‬ذ \ ‪-2‬ك ‪12‬‬
‫ا "‪3‬ا‪ 8  +‬ب''ا ‪ b$‬ا ‪ ''bU/‬و ه‪ 8  /‬ب ''وآ* ا و ''‪'' ،‬وآ* ا "‬
‫ا ‪N‬ي ‪ Y<#  N‬ا و ‪ 12 .‬ا ‪/‬ا‪ A5‬ا ‪ 12$‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ?‪ ,@<c k <# ,‬ه‬
‫‪2‬‬
‫)ا ‪ b$‬ا ‪ -‬ا ‪ b$‬ا ‪/) (bU/‬ض ‪p bc#‬ا‪) 1G‬ا ي – ا ‪/[4‬ي(‪.‬‬
‫<‪) :‬م ا‪6‬آ‪ -‬اث و ر` ‪ 124‬و ‪?2‬ي آ ‪6
2 ،‬ل ا ‪ 7‬ا'‪4:‬ر‬
‫=زت ‪ 5 $ 
.‬ا ‪4‬د ‪   ،‬ا &‪ 4‬ا ‪ 2$‬و ا ? و  ‪ ،/Q‬و ?‪-‬‬
‫‪#= I5‬ق ‪-= 1X‬ف ا'‪6:‬ل و ‪/7 r‬ل ‪G‬وع ‪?2‬ي و ‪ ، 12S‬و إ‪/7 .‬ل‬
‫‪G‬وع إ‪@ 1&/ /‬آ ا ‪ .J/‬إ‪ 2X‬إ ‪ <. 8‬أ‪E‬ى‪/ ،‬ل ‪  ) -2‬ا در &‪/Q‬ل‪:‬‬
‫"إن ا اث ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪# b4X‬ر
 إذا  ‪5‬ر‪= 15 = Y.‬ان ا ‪Q‬ب ا ‪."..1=4‬‬
‫و  ذ \ =آ ‪?2‬ة أن ‪#‬ر„ ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪6E :' ،12$‬ل ا ‪ 17 ,.‬و ‪18‬م و =ا‬
‫ا ن ‪19‬م‪ ،‬أ‪S *5‬اءا ‪& ,‬ر‪ -#‬ا ‪Q‬ب و ‪4 r./#‬م و&‪/‬د ‪N.; -‬اك– أي ]‪:‬‬
‫‪ 2S‬أو آ‪ ،14& 3‬و ه‪ 1‬ا‪ :W‬ب ا ?‪ 2‬ا ‪ I4& 1‬ا اث ا ‪N- 12$‬ا ا  ‪2‬ا‬
‫و @ودا'' ‪ ,? 62‬ا'ر‪?#‬ز )‪ *?G B‬ا‪ ".‬أو ‪)T‬دة =ء ا ]‪:‬ت ا ‪2$‬‬
‫ا )"‪ 3.‬و =  ‪ 1‬ا‪ ".W‬ا "‪3‬ا‪ 12 &/# +‬ا @‪ X‬و ‪G -‬وع )‪ -‬أن ‪B24#‬‬
‫و ‪@#‬د‪ - 2 .Y‬ا @  ه‪ 
. ,/?# , =' 1‬و‪5 7 J‬درة )‪= 8‬ء و ‪k@#‬‬
‫ا‪".‬م و ‪ \@#‬د? ا ‪ K‬ا ‪ IX4# 2$‬إ ‪ 8‬ا " و ا ‪.‬‬
‫‪ 
 2‬ا ? ‪ * 5 ،‬ا 
 ا ‪/) ، :‬ة ‪)T ،‬دة ا  ‪ ; 12‬ت ا ? ‪12‬‬
‫  ا "‪ r.‬أو ا ‪ 12 r."#6‬ا [ء ا ‪ 1/4‬ا ‪N‬ي ه‪ /‬ا )ة ا ‪ B) 3?## 1‬ا و ‪-‬‬
‫ا‪6E , ، W‬ل ‪& +‬دة و &‪/ K‬ا‪ 7‬ا ‪ 2$‬آ ‪ 4= I?G#‬ا'‪6:‬ل‪ 2 ،‬آن‬
‫‪ *?G#‬ا 
 ا ? ‪ ,X‬أ‪ k2‬ا‪O‬اآ‪/@ 1‬ل ‪6E ,‬ل ‪.‬م "ر‪-14‬ز=‪ "1./‬و =  ‪1‬‬

‫‪ & - 1‬ا‪/.‬وي‪ ،‬إ‪ &5‬ا ا‪  &8‬اا‪ ،‬ا‪ %

+‬ا‪ ، /.‬ا‪'.‬د ‪&/،275‬وت ‪ ،2002 ،‬ص ‪.128‬‬
‫‪F - 2‬ر ‪ ،IA/‬ا‪ &+‬أم !ن‪ ،‬ا‪ c
, C‬ذآ‪ ،T‬ص ‪.09‬‬
‫‪F - 3‬ر ‪ ، IA/‬ا‪ &+‬أم !ن‪ ،‬ا‪ c
, C‬ذآ‪،T‬ص ‪.06‬‬
‫‪/='' ,X‬ا= ‪ 1.‬ا @ت"‪ IQ` 2 .‬و‪ k2‬ا ‪/c‬ر ا ‪ 1=/4‬ار‪?#‬زا )‪ 8‬ا ‪`4‬‬
‫‪1‬‬
‫ا ‪2‬ة‪.‬‬
‫ا‪ W‬ا ‪N‬ي أدى إ ‪ 7 8‬ا ‪/c‬ر ا ي ‪7/‬ة آ ‪ -?O‬ا @‪3‬ب ا ‪/‬ا‪:7‬‬
‫‪ -1‬ا "‪ r.‬ا ‪6E , :12$‬ل )ا ‪4‬ر ا ‪ =4‬ا‪ \# ،(6:T‬ا ‪ 3‬ا ر
‪ 1‬و‪k2‬‬
‫)ا ‪/‬ر ا ‪@ 7/‬آ ا'‪.( 6:‬‬
‫‪ -2‬ا "‪ r.‬ا'‪c5‬دي‪ :‬ا‪:‬دا )‪ 8‬ا ? ا ‪./4‬‬
‫‪ -3‬ا "‪ r.‬ا'&)‪ :1‬ا "ه‪.‬‬
‫إن =ء ا و  ا ‪6E , J/‬ل ا ‪/‬ذج ا ‪ 1=/4‬ا آ‪4: 3‬دي آ* ‪A=J‬‬
‫‪/-& 1`/cE‬ي ‪ 12S‬أو أ ‪ ،1‬و ‪ b$?:‬ه‪ YN‬ا ‪4‬داة ‪/? 7‬ن ‪E‬ر ‪.‬م ا @?(‬
‫ه‪ /‬ا @‪3‬ب ا ‪/‬ا‪ = 7‬ر ''ا
ر ا'‪O‬اآ‪/?. @2 ،''1‬ن أم إ‪ &/ /‬أ‪7‬د ا "‪،.‬‬
‫و ه‪N‬ا ه‪O /‬ن إ‪ &/ /‬ا و ‪-‬ا‪ @ 12 W‬ا ء ‪ ،‬ا‪= B.‬ء ]‪ 8) r:‬إ‪5‬ع ‪5‬ي‬
‫‪ ,‬أ&* ا ‪'/‬ء ‪ (?@= ،‬أ‪ )O Q B.‬ا'‪6E‬ف و ‪ B N‬ا`<) ‪ k< 12‬ا ‪7/‬ة‬
‫ا ‪ *$# *?2 .‬ر‪3‬ي ‪ -‬آ‪ I.‬در& ا‪" B &/ B 6:‬ر‪ -3‬ح" ‪ 12‬ا ‪k‬‬
‫ا‪ ،1&/ /T‬ا &‪) A‬ا ‪$‬ق ا ‪ ،(1J/‬ذ \ أن ا @ ‪/?# ,‬ن ‪/&/‬دة إ' ه ‪$ 12‬ق‬
‫''ا‪&T‬ع ا ‪ ''1J/‬و ه‪ /‬ا [ء ا ‪N‬ي ‪NQ#‬ى ‪ <: B‬ا ‪ ،-‬و ا @ل ه?‪N‬ا "[‪8) 1‬‬
‫آ* ‪2‬د أو &) أو "‪ )/‬أو ‪  J‬أو ]‪ :‬أن ‪ ،B *-#‬ا‪ B.‬ا ? ‪/‬غ ا ‪N‬ي &‪A‬‬
‫إ ‪ 12 B‬آ* @ ‪ 7 62 ،‬د إ' ‪7 ,X‬ود‪ Y‬و ' و)‪ 1‬إ' ‪ B . ,X‬و ' ‪/5‬ل‬
‫‪2‬‬
‫إ' ‪."B=<E = ,X‬‬
‫‪ =" 2‬ا "‪3‬ا‪/# +‬ا&‪ B‬رهن ا @ا‪ S‬ا ر
‪ /-2 ،1‬رهن آ‪= ،‬ء ا و  –‬
‫ا‪ W‬و ا'‪6E‬ف ا ‪ 12 12$‬ذات ا @‪ =62 .‬ا @‪ i‬و ا ? ‪
 12‬ج ?‪ ,‬و ‪(+6‬‬
‫'‪4:‬ب ا [ءات ا "دة ى ‪<5‬ع وا‪ , A:‬ا‪&W‬ل ا "ة <‪ A‬ا <‪ k‬أ‬
‫‪E‬رات ‪ 3#‬أ‪E‬ى "  &ي ‪ \:‬ا'&)‪.1‬‬
‫‪/‬ل @ أرآ‪/‬ن‪'' :‬أن ا و  ا ‪ 4= I:# 1‬ا'‪6:‬ل أ‪/ 12 -G2 I S‬ا&‪ -‬ا ‪/‬ا‪،A5‬‬
‫و ا) أن أ‪7‬اث ا ‪/‬ات ا‪EW‬ة ‪= 5‬ه‪ 8) I‬ذ \"‪ .‬ا و  ا @  ‪/#‬ل =‪ -‬و =‪,‬‬
‫‪ ،-.‬إذا  أ‪NE‬ت آ* ?‪./‬ت ا ‪/‬ا‪ ,4= A5‬ا') ر‪ ،‬إذا  ا)‪/&/= I2‬ده آ ه‪1‬‬
‫)‪ 8‬أرض ا ‪/‬ا‪ ،A5‬إذا  ا)‪/ = I2‬ع و ا ‪4‬د دا‪ *E‬ا "‪ A‬ا ‪2 ،1.‬ن ا ‪7/‬ة‬
‫‪3‬‬
‫ا ‪/: J/‬ف ‪ "#‬و ‪/:‬ف ‪".?#‬‬

‫‪ - 1‬أ‪ '9‬آو!‪ ،‬ا  ‪ ،‬ا‪ .‬ا& و ا‪ ,Y‬ا'ر‪ ،&,‬و‪ CU‬ا‪G‬م ا‪. &.‬ض ‪ x+‬ا
‪ x!
 ŠA‬ا‪'' :ŠA
 8‬ا‪5‬ن و‬
‫ا‪!) ،"C+‬آ ا
‪  ŠA‬او‪ &/‬ا?‪ &F+‬و ا&‪ ،CRASC‬اآ ا‪ &+ &8‬ا
‪ ŠA‬ا!‪ ،(2006 ،ANDRU.‬ص ‪.63‬‬
‫‪ - 2‬أ‪ '9‬آو!‪ ،‬ا  ‪ ،‬ا‪ .‬ا& و ا‪ ,Y‬ا'ر‪ ،&,‬ا‪ c
, C‬ذآ‪ ،T‬ص ‪.65‬‬
‫‪ 'A! - 3‬أرآن‪ ،‬ا‪ 5‬ا?‪ 7 ،!4,‬و ‪ c&.7‬ه‪ ،]&!?) ،M_ Q‬ا‪ ,Y‬ا‪+5 &8‬ب‪ ،‬اا ‪ ،(1993 :‬ص ‪.282‬‬
‫و ?‪ ,‬ا  ‪ 4 < A‬ا "‪ A‬ا "‪3‬ا‪+‬ي … و&‪/‬د )ة ‪[2‬ءات ‪4 /Q‬دة و 
‬
‫ا ‪G‬رب و ا‪W‬ذواق‪ .‬و ه‪N‬ا ‪4# K= 12‬م ‪ <: -2‬ا ‪/.‬ن أو دو  ا ]‪:‬ت‪ .‬آ ذآ‪.‬‬
‫–‪ -=:‬و ‪ I@#‬ه ‪ ?2‬إ‪ 1&/ /‬و ‪ :: 2S‬ز)‪ ،#‬و ‪<E *U 12‬ب ا م‬
‫ا‪7W‬دي ا ‪/ 4G‬ي‪ ،‬ا ‪N‬ي ى أن ا ‪ 4G‬ا "‪3‬ا‪+‬ي و‪7‬ة " ' ‪ -5
#‬ا‪26E‬ت‬
‫‪/:‬اء آ‪ I.‬ا‪c5‬د أو ا&) أو ‪ ::‬أو ‪ I.?2 .2S‬ه‪ YN‬ا  ا رزة ا ‪3‬ة‬
‫ 
 ا @آ ‪ 12‬ا "‪3‬ا‪ +‬ا  و ‪ -#=<E‬ا ‪ .:‬و إن آ‪ I.‬ا ‪ 5 / 4G‬و&ت‬
‫‪ - 42‬أ‪S‬ء ا @ب ا @‪ ،‬إذ آ‪ 2 I.‬ا ‪ AX/‬ا ر
‪ 1‬ا ‪N‬ي ‪2‬ض و‪7‬ة‬
‫ا ‪ 4G‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪ X‬ا ?‪ k@ . ./ /‬هف وا‪ 7‬أ' وه‪ /‬ا'‪6:‬ل‪ .‬و ‪5 5‬م ‪37‬ب‬
‫& ‪ -‬ا @ ا ‪ )= 1J/‬ر‪ Y‬ا‪JT‬ر ا ‪ 1‬ا ‪ 1:‬ا ‪N‬ي ا)‪ B#‬ا ‪./ 4G‬‬
‫‪: 2‬ه‪ 12 I‬و‪7‬ة &‪ A‬ا رات ا ‪ :‬و إ‪&/ /‬ت ا @آ ا ‪ J/‬أ‪S‬ء ا ‪/$‬رة‬
‫ا @ ‪ ,‬أ&* هف ‪G‬ك و ه‪ /‬ا'‪6:‬ل ا ‪.1J/‬‬
‫و ?‪ r. 12 ,‬ا ‪ I5/‬ا ‪N‬ي و‪7‬ت ‪ B2‬ا ‪/c‬ف  * ا @‪N= I:p ،‬ور ا ‪c‬اع‬
‫دا‪ I /@2 ،-E‬إ ‪ 8‬إ‪J‬ر `رت ا ‪/‬ة ‪ B2‬و‪ :‬و‪7‬ة @ ا ‪564‬ت =‪ ,‬أ‪J‬ا‪.B2‬‬
‫‪ - "2‬ا @ ا ‪ 1‬ا‪ A& -2/` 12 I )/:‬ا ‪ `4‬و ا ‪/‬ى ا ‪ :‬ا‪/<.‬ت ‪N‬‬
‫ا ا )‪ 8‬ا ‪4‬د و ا'‪6E‬ف‪&/2 .‬ت `‪ =/4‬آ ة =‪ 4‬ا'‪6:‬ل‪W ،‬ن ا'‪6:‬ل آن‬
‫إ ‪ 7 8‬آ  ا‪:‬ار ‪/$‬رة =‪ *+:/‬أ‪E‬ى‪ ،‬و ‪ *4‬أه‪p -‬ب ا ‪ 4‬ذا‪ .B#‬و ا‪:‬‬
‫ا
<ب ا ‪/$‬ري ض و&‪/‬د ا ‪4‬و ا
ر&‪/: 1‬اء )‪ B= 8‬ا <=‪/‬ر ا
‪،r‬‬
‫‪1‬‬
‫أو ا'‪4:‬ر ا " أو ا =‪/$ = ,c‬رة‪.‬‬
‫‪ < 2‬آ اه ا ‪ i7‬ه‪/‬اري )ي‪ 4= I7J ،‬ا'‪6:‬ل  ‪O‬ة آ‪ ، Q‬و (‬
‫‪<#‬ح إ‪ 56J‬آ‪ 5 :/‬ا ‪ *4‬ا ‪ 1:‬و ‪O 2 .::  J ,/?#‬ع ‪12  4#‬‬
‫ا‪W‬د=ت ا ‪ .‬أن ‪ 4=  12‬ا'‪6:‬ل ‪-O‬ت ا "‪3‬ا‪' 4: +‬ه‪ /@. $‬ا @‪,) i‬‬
‫ا < =?* ا ‪ *+:/‬و ‪ -‬آ‪ I.‬ا <ق‪ ،‬و `رت ا < ا ‪ c‬ا ‪ 1+-‬و <ف‬
‫ا ‪  4‬ا ‪:2 .:‬ار <‪ k‬ا ‪ )G‬ا ‪/$‬ر و ا ?ح ا ‪ 1J/‬ا ‪ X f‬ا'‪4:‬ر‬
‫و =ء ‪/.‬اة ا @?( )‪c 8‬ر )?ي‪ B.O , ،‬أن  ‪ 8‬ا ا‪ (?7 12 J‬ا ]&*‪.‬‬
‫‪ < 2‬آ ى ا ? ا ‪ 1.‬آ‪/‬د ‪/2/‬ر ‪66 =5 p‬ك‪ ،‬و" ‪2 -‬رغ ‪*=5 p‬‬
‫ ‪/@:6‬اذ‪37W2 .‬اب ا ا‪ J‬ه‪ \# 1‬ا ‪ 84# 1‬إ ‪ 8‬ا @?( و ‪ r‬إ ‪ 8‬ا‪6‬آ‪.B‬‬
‫و ا و  = ‪ b4‬ه‪ :] 1‬ر‪ 4c 3‬ا‪6‬آ‪ -‬أو ا‪37 * 5 , -=4:‬ب وا‪ 7‬أو‬
‫‪2‬د وا‪ 14# -.W .7‬ا "‪ ،A‬و أ‪XT kJ *[2‬ء ا ‪ 3‬و ا ‪ 8) /4‬ا و  ه‪/‬‬
‫‪2‬‬
‫ا‪/:W‬ب ا ا‪ 12 1J‬إدارة ا @?( و ‪ #‬ا ‪]G‬ون ا ‪ A" 4‬و ا و ‪.‬‬

‫‪ &P - 1‬ر ا'‪ ، IG‬از! اا‪)، G‬از! اا‪ G‬ا&ت ا&‪ &,‬و ا?‪ &F+‬و ا?‪ +U‬د‪ G‬و ا&‪،‬ا‪ c
, C‬ذآ‪، T‬ص ‪.203‬‬
‫‪ &P - 2‬ر ا'‪ ،IG‬ا‪9‬اب ا&‪ &,‬و ا‪ /+‬ا'‪G‬ا‪ ،&8‬از! اا‪ G‬ا&ت ا&‪ &,‬و ا?‪ &F+‬و ا?‪ +U‬د‪ G‬و ا&‪،‬ا‪C‬‬
‫‪ c
,‬ذآ‪ T‬ص ‪.221‬‬
‫إذن إن ا'‪ &/ /‬ا ‪3‬ا)‪ ،‬و إن ‪-U‬ت =‪ -‬ا   ا ‪ ،2$‬إ' أ‪,)  4# -.‬‬
‫`اع أو ‪3.‬اع ‪ ،1::‬و ه‪N‬ا  و & ووا‪ 12 @X‬ا
<=ت ا ‪<# 1‬ح إ‪ ?O‬‬
‫ا ‪ – 4‬ا ‪ -Q‬و   ا ‪ 2$‬ا ‪ ، 4G‬و ‪ -& ,‬أ‪E‬ى إ‪  ?O‬ا ‪ 2$‬ا ‪=4‬‬
‫ا‪ .6:T‬و ه‪N‬ا آ‪/[ B‬ي ‪/ I@#‬اء ا
<ب ا ‪ < 1:‬ا ‪N‬ي )( ا'زدوا&‬
‫و ا ر‪ ،5‬و ‪ *?= -NQ‬از‪ \ N2 ،‬ه* ا
<ب ا‪ 1&/ /T‬ا ‪/ 4G‬ي ا ‪8) ,-‬‬
‫ا [ء ا ‪ 1:‬و ا ‪O A& /# A< 12$‬ا‪ f+‬ا "‪ A‬و ا‪/7‬اء آ* ‪B
.‬‬
‫ا ‪c‬ر)؟؟‪.‬‬
 ‫‪ -2‬ا‪
61‬ا'  اآ و ا=[ ا‪,:‬ا(ي‪:‬‬

‫أ ‪-‬ا' ت ا=* *‪ 8‬ا‪,:‬ا( و \‪d‬ب آ ا!
‪:‬‬

‫‪.‬ا ‪W‬ه ‪<5‬ع ا ‪/<# 12 (4‬ر ا "‪4‬ت و ر‪2 ،-5‬ن أ‪ p‬دول ا ‪ ( 4‬ا ‪،i $‬‬
‫‪N- I@ 5‬ا ا <ع ?‪ .‬آ ة‪)'2 ،‬د ا ‪ +‬ه‪ /‬أن ا ‪ (4‬ا ‪/‬ي ]دي إ ‪ 8‬إ‪7‬ء‬
‫‪ 2S‬و‪ J‬و ‪ , -?#‬ا‪67‬ل ?‪ -.‬ا < ‪ 4‬ا ‪7 1‬ول ا'‪4:‬ر ‪?.‬ا‪-.‬‬
‫‪4:'2.‬ر ا ‪ ( 1.‬ق ا‪W‬رض‪ ،‬و  ا &ل ‪  ،q2‬ا‪ \-.‬ا ‪/4‬ل و ا ‪،1)/‬‬
‫‪1‬‬
‫و ( ‪ 8) *4‬ر‪ 15‬ا @[رة =ر  )* )‪E# 8‬ه‪.‬‬
‫و ‪ r. 12‬ا ق ‪/‬ل رو&‪p B‬رودي )‪ k7 , r '' : (R.Garaudy‬ا ‪Q‬ب أن )‪1‬‬
‫أ‪ B.‬آ‪ 3‬ا  درة ا ر
 و ‪c‬ر
‪ (5 k‬ا‪ ..T‬آ آن ا')د ‪6E‬ل ‪2‬ة‬
‫ا'‪4:‬ر ‪ i7‬آ‪2S I.‬ت ‪/4O‬ب أ‪ :‬و إ‪@2 .2''G- 2‬د ‪ 8<c‬ا‪OW‬ف‬
‫ا ‪ ,$‬ا ?ر‪ 1S‬ا ‪N‬ي د‪ B42‬ا "‪ A‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪6E‬ل ا @  ا'‪4:‬ر ‪) 12‬ت ا‪6@.‬ل‬
‫و ‪ \?#‬ا ‪ 8‬ا ‪ 2$‬ا ‪ A" = < #‬ا ‪3‬را)‪ ،1‬و ‪ i@= 2S IG#‬أ‪ -.‬ا‪,) I4<.‬‬
‫‪3‬‬
‫ر‪ -#5: (7‬ا ‪#-/:/‬ر
 و أ` @‪.J I‬‬
‫ ‪ YN-‬ا‪ :W‬ب أآت ا ‪ k+S/‬ا ‪ - " :‬ا @ ا ‪ 8) 1J/‬أه ا ‪2$‬‬
‫و ا ‪ 12 (4‬إ)دة =ء ا "‪3‬ا‪& +‬ة‪$2 .‬ق ‪J‬ا=‪  cE 1962 r‬ب ‪,‬‬
‫)‪2 ,G‬ة @و  ‪ q X‬ة ا "‪3‬ا‪ 12 +‬ا ان ا ‪ 12 12$‬ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪ .‬إذ‬
‫ا)  أول و‪ S‬ر‪ *?G = (-# :‬ا ‪ ،12$‬و ?‪ ,‬ا‪W‬ه( ‪ ,‬ذ \ ه‪ /‬أن ‪J‬ح ا ‪$‬ق‬
‫ ‪ *?G‬ا ‪ ,) Bc ' 12$‬ا ‪ *4‬ا ‪Q *= 1:‬ف أن ''‪X‬ورة ‪1:: ?2 kE‬‬
‫و ا&)‪ A[ 1) ?= () 1‬أ )‪ 8‬أه ‪/-‬م & ‪ ،2$‬و ا )ت ا ‪1‬‬
‫‪4‬‬
‫‪/#‬م )‪ -‬ه‪ YN‬ا ‪# 2$‬آ‪6S 8) 3‬ث‪ :‬أن ‪/?#‬ن ‪ 2S‬و‪/S ،J‬ر و )‪.‬‬
‫ه‪N‬ا ه‪ /‬ا‪E‬ر ا و  ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪ /‬ة )‪ G‬ا'‪6:‬ل ا ‪ ،1962 : 12 1:‬ذ \ أن‬
‫< ت و ‪X‬ورات ‪ 1:: ?2 kE‬و ا&)‪ B&/ ،& 1‬إ ‪& 4J kE 8‬ة‬
‫وا) ‪ , *4#‬أ&* ‪ G#‬دو  )‪ c‬و ‪/S 14" (#‬ري‪/c# (@# ،‬را &ا‬
‫ ‪c) -`/= ،2$‬ا ‪ '42‬و ]‪ :‬و  ا ‪ J/‬و ‪G‬و)‪ -‬ا @‪ 1$‬ا ‪7/‬ي‪.‬‬

‫هك ‪6S‬ث ‪/S‬ا=‪ I‬أ‪ 12 ::‬ا

<ب ا ‪/7 1:‬ل ا ‪– 2$‬آ أ‪ :‬ا ‪N‬آ‪:-‬‬

‫‪1‬‬
‫‪Ahmed Taleb Ibrahimi .De la Décolonisation à la Révolution Culturelle, 1962-1972(Alger :Societé national‬‬
‫‪d’édition et de déffusion , 1973), pp ,11-12.‬‬
‫‪'G - 2‬ة ا‪.1965-03-18 ، ^.6‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- Lacheraf M.L’Algerie , Nation et Societé,Op Cit. p 313.‬‬
‫‪ '
F - 4‬ا; ‪ C! ،ˆG‬ا‪ 5‬ا&‪ ,‬ا‪ ŠG'A‬و ا‪$‬د ا{‪  G'G‬اا ) !‪ ,Y‬ا‪+5 &8‬ب ‪ ،‬اا ‪.(1986 ،‬ص ‪.179‬‬
‫أو
‪ :‬ار‪ #‬ط ا ‪ Q = 2$‬و ا‪ 12 ، `W‬ذه‪ ,‬ا 
 ا ‪ ، J/‬أ‪ 12 B.‬ا ‪ 7‬ا‪W‬و ‪،8‬‬
‫" أن ‪ #‬ز ا ‪ Q‬ا ‪ =4‬آداة ‪ 4‬ة و ‪ ,) 7‬ا ( ا ‪ J/‬آا‪ -‬و ‪-<:‬‬
‫و ‪ -)".‬آ‪[7 Q‬رة‪ ،‬و ‪ f c#‬و‪)T :‬دة =ء ا اث ا ‪ 1J/‬و ‪ ،B#‬و ا‪4:‬دة‬
‫ا ‪/‬روث ا ‪ 12$‬و ا @[ري و ا ‪ B..R= b4‬ا ?‪ ?:6‬و ا "ة ‪ ,‬أ&* إ)دة‬
‫د"‪ 12 B‬ا @ة ا ? ا ‪ ،J/‬و‪ =#‬ا @‪ r‬ا ‪ ،1 4G‬و @ر= ا ?‪  /=/:/‬ا ‪2$‬‬
‫و ا ‪ S‬ا ‪ 1=Q‬آ"ت ‪ b$‬ا'‪4:‬ري و ا ‪ -‬ا ‪ =Q‬ا ‪: ,N‬ه ‪,# 12‬‬
‫‪1‬‬
‫ا ?‪ , $‬ا "‪3‬ا‪ ,+‬ا‪7‬ر ‪ (-Q‬و ‪ (-5‬ا ‪ J/‬و ا‪")T‬ب =‪/‬د‪6‬ت ‪.=p‬‬
‫آ‪ I.‬ا ‪ Q‬ا ‪ =4‬دا‪ 12 +‬و‪ 4X‬ا ‪/Q‬ب ‪6E‬ل ا ة ا'‪4:‬ر‪-2 ،‬ت آداة‬
‫‪  4#‬و ‪ ،J
#‬و ا ‪ *4‬ا'&)‪ ،1‬و =‪ I‬أداة ‪c 2S‬ة )‪ 8‬ا  دئ ا‪،`W‬‬
‫=‪ 3"4‬وا‪ 76 ,) fX‬ا "ات‪ .‬ه?‪N‬ا ‪2‬ت ا ‪ Q‬ا ‪ -.? =4‬ا‪W‬و ‪ ،8‬آ‪:/‬‬
‫‪  4#‬ر‪564 ". :‬ت =‪ ,‬ا ‪  Q‬و ا ‪/Q‬ب ‪ 12‬ا ‪ AX/‬ا'‪4:‬ري‪ ،‬و ا <‪k‬‬
‫ا ‪N‬ي =‪ \# B) I‬ا ‪564‬ت‪ ،‬و ‪ I45/#‬و ‪-U‬ت آ‪ /: Q‬رو‪ 17‬و & ز‬
‫ ¨‪E‬ة‪ ،‬و ه‪N‬ا ‪.‬ا ‪XT‬ء ا <=‪ A‬ا ‪-U = ،-) 1‬ت ا ‪ Q‬ا ‪ .‬آ‪ Q‬د‪/.‬‬
‫<ة‪ 12 ،‬دوا  ا‪T‬دارة و ا'‪c5‬د و ا @?( ا'‪4:‬ري‪ IU ,7 12 .‬ا ‪"-‬ت‬
‫و ا ‪Q‬ت ا ار& ا ‪ =4‬و ا = و‪ *+:‬زة 
‪ J‬و ا‪=T‬اع ا ‪/G‬ي‪ 8) ،‬ر‪(p‬‬
‫‪2‬‬
‫‪S#‬ات ا  ا ‪ 12$‬و ا ‪/Q‬ي ا‪.1 &W‬‬
‫و ‪ 5‬ار‪ ) I< #‬ا ‪2‬ع )‪ ,‬ا ‪2 = =4‬ع )‪ ,‬ا اث و ا ‪ ,‬ا‪ 16:T‬و ا ‪/-‬‬
‫ا ‪ 12 J/‬آ* =ا… و إ‪&/ /‬ت & ‪ -‬ا @ ا ‪ 1J/‬أ‪S‬ء ا ‪/$‬رة ا ‪،J/‬‬
‫‪# I@ `2‬ا‪ 2S S‬و إ‪ :: B&/: &/ /‬ا و  ا ‪ /@. 2$‬ا ‪ 4‬وو‪/c# AX‬ر‬
‫ ‪ (4‬ا‪4:‬ل ا ‪ Q‬ا ‪.=4‬‬
‫<‪ :‬ا) ر ا ‪/5 2$‬ة ‪/S‬ر‪ ،‬آ &ء ‪J ….= 12‬ا=‪2 ،r‬ن ا ‪ 2$‬ا ‪ " J/‬أن‬
‫‪ 4#‬دورا أ‪ @# 12 ::‬ا "‪ A‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪ ,‬ا ‪4‬ات و ا ‪564‬ت ا'&)‬
‫ا‪ .)<5T‬و أآ ا ‪/?# , -.= ….‬ن ? <  ا ‪ ،4‬آ أ‪/?# , -.‬ن ‪, 6?O‬‬
‫أ‪?O‬ل ا ‪ 4‬ا ?‪ .‬و =) ره ‪ " ، 4O‬أن ‪#‬ه( ‪. A:/# 12‬ة ا ‪ ،4G‬و ذ \‬
‫‪6E ,‬ل إ ء ا [‪/‬ء )‪ 8‬ا ?ح ا ‪ 1:‬و ا'&)‪ B ?O= 1‬ا 
‪2 3.‬ر‪ #‬ط ا ‪2$‬‬
‫= ‪/$‬رة و ا ‪ 1Q Q‬ا‪4:‬دة ا اث =‪ /X )3‬و أ‪ 56E‬و ‪`) *4& 8) *4‬‬
‫ا ‪ /-‬ا ‪`4 2$‬ة و ‪ /7‬و ذات ‪Q 5J‬ة‪ ،‬ذ \ أن ‪7‬آ ا و  ‪/[ Q‬ن‬
‫ا ‪ 2$‬و ‪- ،-$@#‬ف إ ‪ 8‬إدج ‪ (5‬ا @ و ا ‪ J/‬و ا ‪/$‬ر ‪& c@ 12‬ة‪.‬‬

‫‪9 - 1‬ب 
‪ $‬ا‪ GA+‬ا‪ ،8‬ا ص ا‪ $
 &,,‬ا‪ GA+‬ا‪) ،1963-1954 ،8‬اا‪ :‬وزارة ا{‪4F‬م و ا (‪ ،‬ص ‪.79‬‬
‫‪  ! - 2‬اف‪ ،‬اا أ! و!‪ ،C+‬ا‪ c
, C‬ذآ‪ ،T‬ص ‪.430‬‬
‫‪8 x!/ - 3‬ا‪ !) z/‬ط()‪ A ! :‬ا{‪4F‬م دا د‪ G‬اا‪ ،(1962 ،G‬ص ص ‪.41-40‬‬
‫إن ا ‪ 2$‬ا "‪3‬ا‪ +‬آ‪/S" 2$‬ر" ‪:‬ه( ‪ 12‬ا ‪ 5‬ا'&) )‪ . kJ ,‬ا ‪8‬‬
‫ا ‪N‬ه ا‪ ،)<5T‬و ا‪?2W‬ر ا &‪ 4‬و ا
ا‪2‬ت ا ‪4‬د ?* ‪7‬آ ا&)‪ 12 ،‬ا @‬
‫ذا‪ -#‬ا ‪/# 4# 1‬ز‪ A‬ا
ات ا ‪ 8) 2$‬أ‪:‬س ‪ 1 4O‬و &هي‪/$ 2 ،‬ر و ا ‪Q‬‬
‫"ان أ[ ‪ 12‬د‪ J‬ا‪.T‬ج و ا'‪6-:‬ك ا ‪ 12$‬و @ر= ‪2S‬ت ا <‪/‬ا‪ b+‬و ا 
‬
‫و ا ف ا ?ي‪ 1.‬و ‪#‬ه( ‪ 12‬ا واة ا ‪ 2$‬و ا ‪– 1-2 ،4‬آ ‪/‬ل ا ‪/‬ف‬
‫ا ‪ 1c‬آ‪/O/./‬س ‪ E N‬و )‪ -.5 ,G‬ه‪ 1‬أ‪:‬س ا واة ا'‪c5‬د‪@2 ،-‬و ‬
‫ا [ء )‪ 8‬ا وت ا < ‪ 1‬ا'‪c5‬دي ' @‪&T= k‬اءات ا'‪c5‬د و‪7‬ه إذا (‬
‫‪2‬‬
‫‪& b$# Y‬هي ‪. *O‬‬
‫أ ا & ا== ‪ 2$‬ا ‪ 1-2 J/‬أن ‪/?#‬ن ") ‪ 12‬و‪ -+:‬و ‪3-"#‬ا‪ -#‬ا ‬
‫و ‪ -$@= 12‬ا ‪ 14‬و ه… ‪ -Q #‬و ‪ -4#‬إ ‪ b
 8‬در&ت ا ( ا'&)‪،1‬‬
‫و ا ‪ 2$‬ا @دة =‪N-‬ا ا ‪/?# *?G‬ن ` ‪ 7‬و ‪X‬ور =‪ ,‬ا "‪/-‬د ا‪/$ 1&/ /T‬رة‬
‫ا ا‪ J‬ا ‪  4G‬و =‪ ,‬ا ‪-‬م ا ‪ /‬ا ‪ # - <# 1‬ا ‪6‬د"‪N .3‬ا ‪/?:‬ن ا'‪E‬ر‬
‫''ا ‪ 14‬و ا ‪  ''1‬أ ‪+5‬ا و ‪-&/# 12 =S‬ت ا ‪ (4‬و ا ?‪ ,/‬و ا ‪ 1)/‬ا ‪ .12$‬ه?‪N‬ا‬
‫‪/?:‬ن ا ‪ 2$‬ا "‪3‬ا‪/c# 12 +‬ر ا 
 ا ‪ :‬ا @آ )‪ 12 .6‬و‪ -+:‬و أ=‪4‬ده‪،‬‬
‫‪ "-‬و ‪= .‬وح ا @‪ i‬ا ‪ -NQ# 1‬و =?‪ 2$‬ا ‪/‬ات ا ‪G.6 -4# 1‬ر ‪ 12‬آ*‬
‫ا ‪/‬ت ا'&)‪&7   ،‬ت ا ‪/‬ا‪ ,J‬و ا ?ن ‪ E ,‬ات ا‪6)T‬م و 
‪b‬‬
‫‪4‬‬
‫ا ‪)c‬ت ا ‪.2$‬‬
‫و 
 ‪  J‬ا‪=T‬اه‪G 1‬وع ا ‪ 2$‬ا "‪3‬ا‪ +‬و ا ‪ b$‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪S6S 12‬‬
‫‪ kJ ,) k@#‬ا "‪N‬ر ا ‪N‬ي أن ?‪/‬ن ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪4:= ،B.‬دة ‪ B2S‬و ‪#‬ا‪ BS‬ا ‪1J/‬‬
‫و =‪ ،B#/ i4‬و ‪ ،B#`4 k@#‬ا‪ W‬ا ‪N‬ي < ا ‪/Q‬ص ‪ 12‬ا "‪N‬ور ا ‪=4‬‬
‫ا‪ 6:T‬و ا‪4:‬دة ا ‪ ، Q‬و‪ "#‬ا'‪.‬ء ا ‪ ،1=4‬و ‪ *`#‬ا'‪.‬ء إ ‪ *$ 8‬ا ‪4G‬‬
‫و ‪/` 1 #‬ر‪ , B#‬ا&* ‪  42 k@#‬ا @ا‪ S‬آ@آ ا‪.‬ج ‪ 12‬ا ‪ c4‬ء ا )‪c‬‬
‫‪5‬‬
‫‪ A " ،$7‬ا @[رة ا  و ا م ا دي و ا ‪-14‬ا ‪.1‬‬
‫=‪  c
# 4‬دئ ا‪ ::W‬ا ‪   = 4‬ا ‪ ، 2$‬آ وردت ‪….= 12‬‬
‫‪J‬ا=‪& ،r‬ء د‪/:‬ر‪] ،1963‬آ )‪ 8‬أه ا ‪ Q‬ا ‪ ،=4‬إذ &ء ‪ 12‬د‪ B#‬ا
‪"،‬‬
‫أن ا ‪ Q‬ا ‪ =4‬ه‪ 1‬ا ‪ Q‬ا ‪ J/‬وا ‪ :‬و "‪ .‬أ ا دة ا ‪ , $‬ا ‪/:‬ر ‪2‬‬
‫‪" 8) Ic.‬أن ا ‪ (4‬إ& ري و ا ‪= A" 2$‬ون ا‪$:‬ء أو ‪ .6 "3#‬و ‪k4 2‬‬

‫‪F - 1‬ر ‪ ، IA/‬ا‪7+‬ات ا& ‪،‬ا‪ c

, C‬ذآ‪ ،T‬ص ‪.471‬‬
‫‪ '
F - 2‬ا; ‪ C! ،ˆG‬ا‪ 5‬ا&‪ ,‬ا‪ ŠG'A‬و ا‪$‬د ا{‪  G'G‬اا‪ ،‬ا‪ C‬ا‪ ،c/‬ص ‪.181‬‬
‫‪3‬‬
‫‪ z -‬ا‪ ،C‬ص ‪.182‬‬
‫‪&! - 4‬ق اا)‪ ،(1964‬ص ‪.39‬‬
‫‪5‬‬
‫‪Ahmed Taleb Ibrahimi, « Enracinement et Authenticité », dans Ibrahimi , De la (15) Décolonisation culturelle,‬‬
‫‪1962-1972,pp,25-26.‬‬
‫‪ ،4& M_ - 6‬إ‪ &5‬ا  اا‪ ،‬ا‪ c
, C‬ذآ‪ ،T‬ص ‪.445‬‬
‫= ‪ Q‬ا ‪ J/‬ى ا ‪ = ,= r+‬أن ‪/-‬م ا ‪ " Q‬أ' ‪= = 8) c‬د‪Q 2 ،Y‬‬
‫ا ‪ =4‬أو‪ , A:‬ا @ود ا "‪Q‬ا‪ 2‬و ا ‪/-‬ت ا ‪3" 2 ، 54‬ا‪= I +‬ا )= )‪،5‬‬
‫ ?‪ ,‬ا ‪ 2$‬ا ‪N" =4‬رة ‪ 12‬ا "‪ A‬ا "‪3‬ا‪+‬ي‪.‬‬
‫  ا‪ I#‬ا ‪ :‬ا ‪2 12 2$‬ة ا(‪   l‬ازدوا& ا ‪/ 8) 2$‬ى‬
‫ا 
 ا ‪ 4‬و ‪4#‬د ا ‪"-‬ت‪ 8) ،‬ا ‪/‬ى ا ‪ ،1 4G‬و آ‪6‬ه @ج إ ‪ = G5 8‬‬
‫إ ‪ 2$ = -56) 8‬ا ‪ ،-& , J/‬و = ‪ Q‬آ‪  4 :/‬و ‪ *.‬ا‪-& , &/ /T‬‬
‫أ‪E‬ى‪ .‬و آ ‪/‬ل ‪p‬ا‪ '': (Gramsci) 1G‬هك )‪ 56‬و‪J‬ة =‪ ,‬ا ‪ 2$‬و ا ‪،:‬‬
‫وه‪ <= 56) I 1‬أو ?‪ " 2$ 2 . ?.‬أن ‪ *@#‬إ ‪ 8‬أ‪?O‬ل 
‪/: ،‬اء‬
‫آ‪ 2S I.‬ر‪ 42‬أو =<‪ /
. 2S ،‬أو ‪ 2 ، 4O‬أو ‪/4O‬ر ‪G‬ك‪ " ،‬أن‬
‫‪ *@#‬و‪ \:# 12 - 4 2‬ا‪?OW‬ل ا د ا ‪4‬دة''‪.1‬‬
‫‪6E‬ل ا ‪/‬ات ا ‪6$‬ث ا‪W‬و ‪ , 8‬ا'‪6:‬ل ‪   I7J‬ا ‪@= Q‬ة )‪ 8‬ا ‪/‬ى‬
‫ا 
 ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪ Q 2 .$‬ه‪ 1‬ا ‪ :/‬ا‪ * ::W‬ا‪ ،&/ /T‬و ا ‪, (-‬‬
‫ا ‪/X/‬ع ه‪ /‬أ‪ S‬ا ‪ Q‬ا ‪J , 4‬ف ‪5‬دة ا @‪3‬ب و ا ‪ A" -&/‬آ "‪A‬‬
‫ا "‪3‬ا‪+‬ي ا ‪N‬ي ‪  .‬ا‪ G) B2 W‬ا'‪6:‬ل أآ‪ IE  . %85 , $‬ه‪ YN‬ا ‪4X/‬‬
‫`‪=/4‬ت )‪/ 8‬ى ) ا'‪c#‬ل و ا ‪/‬ا`* =‪ ,‬ا < و ) ا ‪W ،4G‬ن ‪5‬دة‬
‫ا @‪3‬ب ‪   p‬آ‪/.‬ا ‪/4‬ن ‪ (- <E 12‬ا ‪ :‬إ ا ‪ .‬أو ا ‪ Q‬ا ‪ =4‬ا ‪8@c‬‬
‫ا ‪ --# ' ,‬ا‪ ,  pW‬ا ‪ .4G‬و ‪ ,? \ N‬ا ‪/‬ل أن ا @‪/‬ار =‪ ,‬ا )ة و ا ‬
‫آن ‪/7‬ار ‪4 B O‬وم ذو ا‪ Y"#‬وا‪ .7‬و ا "ول ا  ‪/-" ,  1‬دات ‪12 = ,= /?7‬‬
‫"ل ا ‪ 8) ،(4‬ا ‪ c5 , (p‬ة ‪.B/?7‬‬
‫‪2‬‬
‫ا "ول ر‪/<# :(14) (5‬ر ا ‪ 12 (4‬ا "‪3‬ا‪ 1962 : , +‬إ ‪:1965 : 8‬‬

‫‪1965‬‬ ‫‪1962‬‬ ‫ا*‪ :‬ارا)‬

‫ا *ى‬
‫‪1.215.000‬‬ ‫‪77.800‬‬ ‫‪/‬د ا( ‪ D I‬ا ارس ا‪AR‬ا‬
‫‪179.000‬‬ ‫‪61.600‬‬ ‫‪/‬د ا( ‪ D I‬ا ا )‪P‬‬
‫‪40.700‬‬ ‫‪19.500‬‬ ‫‪/‬د ا‪ D -‬ا ا‪7M‬ي‬
‫‪4.700‬‬ ‫‪2.800‬‬ ‫‪/‬د ا‪ D -‬ا ا‬

‫‪ ,‬ا ?‪ ,‬أن ‪ , ….‬ا‪W‬ر‪5‬م ا ‪/‬اردة ‪ 12‬ا "ول أن ا ‪ 2$‬ا‪  . I4&:‬و‪:‬‬
‫‪ 4#‬ه‪ i7 ،‬أ` @‪ I‬ا ‪ Q‬ا ‪# =4‬رس ‪ A& 12‬ا ‪/‬ت ‪/: ،‬اء آ‪ I.‬آ‪ Q‬أ‪::‬‬

‫‪4& M_ - 1‬ي ‪،‬ا‪ C‬ا‪ ،c/‬ص ‪.446‬‬

‫‪2‬‬
‫‪- Statistiques publication (Algérie, O.N.S.), no.15 (Avril-Juin 1987), p.19.‬‬
‫آ ه‪ /‬ا @ل ‪ 12‬ا ‪ (4‬ا'=ا‪ ، 1+‬أو آ‪ ,? -.S Q‬إ& ر‪ 12 -‬ا‪ *7‬ا ‪(4‬‬
‫ا‪EW‬ى‪/ 8) ,? .‬ى ا و  ا‪ :‬ا‪4:‬ل ا ‪]O # 12 .‬ون ا‪T‬دارة و‬
‫و إذا آ‪ I.‬هك ‪/S‬رة ‪" 12 7‬ل ا‪G.‬ر ا ‪ (4‬و "‪2 ،B.‬ن‬ ‫ا'‪c5‬د‪.‬‬
‫[‪ -./‬آن و‪ J‬أآ‪/S B $‬ر‪ 2XT 2 .‬إ ‪ 8‬ا ‪ (4‬ا ‪4‬م‪  r:# (# ،‬آن ‪4‬ف‬
‫=‪4‬ه ا ‪ (4‬ا‪W‬ه‪  ) 1‬أ‪@.‬ء ا ‪ `/cE ،,J/‬ا ن ا ? ى‪ ،‬و أ‪:‬ت ‪-‬م ‪#‬ه‬
‫إ ‪ 8‬وزارة ا ‪]G‬ون ا ‪.‬‬
‫و ?‪ ,‬ا‪ET‬ق ا ‪N‬ي ‪ B":‬ا م ا =‪/‬ي )‪ -) 1‬ا ‪ = ,= r+‬ه‪) /‬م ‪12 B2/#‬‬
‫‪ /<#‬ا ‪ 1)/‬ا ‪/$‬ري أو ‪ @#‬ا ‪ 4G‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪
 ,‬ت ا ‪4‬ات و ا ‪564‬ت‬
‫ا'&) ا‪ , ' 2 .)<5T‬ه‪N‬ا أدى إ ‪ |5# kE 8‬إ‪& , 1&/ /‬اء ازدوا&‬
‫ا ‪ ،(4‬و =  ‪ 3") 1‬ا م ا =‪/‬ي )‪"# ,‬وز ا ‪c‬اع ا ‪ 12$‬و ا‪,= 1&/ /T‬‬
‫ا ‪ ,=4‬و ا ‪ ،,.‬و ‪:‬ه( ‪ k4# 12‬و ‪ r?#‬ه‪ YN‬ا ‪/-‬ة =‪ ,‬ا "‪ .,)/‬و =  ‪1‬‬
‫?‪ ,‬ا ‪/‬ل أ‪ B.‬آن هك ‪6J‬ق  =‪ ,‬ا  دئ ا  ا ‪. 1‬دت =‪= ,= /?7 -‬‬
‫و ا‪ &/ /T‬ا ر‪ :‬أي ا < ‪.k‬‬
‫‪ -‬ا'  ا=* *‪ Q& 8‬هاري  ‪:‬‬
‫  آ‪ I.‬ا "‪3‬ا‪ * 5  N +‬ا'‪6:‬ل و  ‪3#‬ال إ ‪ 8‬ا{ن ‪ , 1.4#‬ا ‪S‬ات ا  ‬
‫ ‪c‬ا)ت ا ت ا ‪ :‬ا ‪<# 1‬ح ‪G‬ر‪ /5 - 6E , # |5 A" A‬‬
‫ا "‪ ) A‬ا ‪G‬وع ا ‪ ،1J/‬ا ‪G‬وع ا‪ ،16:T‬ا ‪G‬وع ا ‪.(1?+6‬‬
‫‪ ,) i@ 2‬ا   ا ‪ 12 /Q‬ا "‪3‬ا‪ < ،+‬ا @‪ 4 J 12 i‬ا
<ب ا ‪ 1:‬ا ‪N‬ي‬
‫@* إ‪ &/ /‬ا < ا ‪ .+‬و )‪5 "2 B‬اءة ا ‪/c‬ص ا ‪ :‬ا ‪ *$# 1‬ه‪N‬ا‬
‫ا
<ب‪ .‬و ‪7 5‬ول ا ‪ r+‬أ‪  k <# = ,= 7‬ورد ‪ #] 12‬ا ‪/c‬م‪ 8) ،‬ا ‪(p‬‬
‫‪ ,‬أن أ‪3# B&/ /‬ج =‪ ,‬ا ‪ 4‬ا ‪ 12$‬ا ‪ 1=4‬ا‪ 16:T‬و =‪ ,‬ا ( ا'‪O‬اآ‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫ ‪c56‬د و ا "‪.A‬‬
‫‪ p‬أن ا ‪ :‬ا ‪ ,/ 2$‬آ‪Q I.‬ة ‪  )/.‬و أآ‪ $‬و‪. ، 7/X‬ا <‪/‬ل‬
‫ة ‪ ، -& , B?7‬و آ‪N‬ا ‪ 334#‬ا ‪/‬ت ا ‪ J/‬و ا) ر ا‪6:T‬م د‪ ,‬ا و ‪ 2 ،‬و&‪B‬‬
‫ا ‪<E r+‬ب إ ‪ 8‬ا ‪ 4G‬ا "‪3‬ا‪+‬ي =‪  :‬ا ‪N‬آى ا ‪'.6 G) $ $‬ع ‪/S‬رة ‪ 2/.‬‬
‫‪5 ،1954‬ل ‪ ":1  B2‬إ‪ .‬آ ‪-.‬ف إ ‪ 12 .= /<# 8‬آ* ا "'ت ‪ ,‬أ&* أن ‪k@.‬‬
‫= "‪4‬ت ا  ‪2 ،‬ن ‪ G.‬ا ‪ JO  4 (4‬أ‪".T ::‬ز ه‪N‬ا ا ‪-‬ف‪ ،‬و ‪N-‬ا‬

‫‪'U - 1‬ادرة ‪6! :^G‬وع ا‪ C+‬ااي  ‪ 7‬ر أ‪ :/ I/ '9‬ا&‪ Q‬ا‪ G5‬و ا{&  ارة ا‪ GGA+‬اا‪،(1978-1954) G‬‬
‫ج‪6!) ،1‬رات !
 ا'را‪,‬ت ا‪+‬ر‪ &G‬و ا& ‪+! .! ،‬ري ‪ (& U ،‬ص ‪.154‬‬
‫ا   ‪/#‬ا`* ا @?‪ /‬إ)<ء ه‪N‬ا ا <ع ا @‪/‬ي أه أآ‪W q2 r ، $‬ن آ* ‪/‬ا‪,J‬‬
‫ ‪ B‬ا @‪ 12 k‬ا ‪ ،(4‬و ?‪ ,‬أ[ ‪ 4. .W‬أن أ‪ ,7‬ا‪$:‬ر … ه‪ 12 /‬ه‪N‬ا ا <ع "‪. 1‬‬
‫و إن آ‪ [5 I.‬ا ‪ (4‬و إ`‪6‬ح ا = ‪ ,‬ا ‪G‬آ* ا ‪ (4 -O) 1‬ا ان ا ‪،=4‬‬
‫ ?‪ ,‬ا ‪ 12 ?G‬ا "‪3‬ا‪ +‬أ‪ O‬و‪J‬ة  ه‪ 12 B) 1‬ا ان ا ‪ ،) =4‬و ا ‪Q‬ر=‬
‫‪ .`E‬إذ ‪/4‬د ‪'' A=J‬ا'‪$:‬ء'' ا ‪N‬ي ‪ 3‬ا "‪3‬ا‪/c
= +‬ص ه‪ YN‬ا هة‪7 ،‬‬
‫‪6@#‬ت =‪ |4‬ا ‪ ،,&/ /:/‬إ ‪ 8‬ا  ‪ 4‬ا ر
 ا ‪2 IE 1‬ا ‪ 2S‬آ ا‪ ،‬آ‬
‫أو&ت ‪ , )/.‬ا ‪ 12 OG-‬ا ‪ 8‬ا ‪ 12 2S -/:/‬ا "‪3‬ا‪.+‬‬
‫أ ‪2 12‬ة ا ‪ r+‬ه‪/‬اري =‪ )<5 # -2 (# ,/‬ا 
 و ا'‪.‬م =‪ ,‬ا ‪/‬ى‬
‫ا'&)‪ ،‬و =‪ bE‬ا‪XW‬ار ا ?‪ f c ،‬ا ‪ – 
G‬ا ]‪. :‬ا ‪4‬ة ا) رات‪،‬‬
‫‪ ,/= +cE ، -‬ا ‪-c
G‬ا ]‪" -. -:‬أزهي ‪?) ،‬ي‪ ,@ ،‬ا ‪Q‬‬
‫ا ‪ 2 .".‬ا‪<:‬ع ا &* أن ‪ A *4‬ا <‪ ,2‬و ‪` *Q‬ا)‪ 12 -#‬ا‪Y"#‬‬
‫‪#‬ر
‪ 8) *4 1‬ا ى ا ‪- ، 4‬ف ا [ء )‪O 8‬وط ) إ‪.‬ج ا'‪.‬‬
‫= آ‪ 8) 3‬ا ر‪ :‬آ]‪)T :‬دة ا‪.T‬ج ا‪ r. 12 ، 1::W‬ا ‪ I5/‬ا ‪N‬ي )* ‪B2‬‬
‫‪2‬‬
‫)‪ 1/ 1:: # 8‬ا)ت ا <) ا ‪/&/‬دة‪.‬‬

‫? ‪G f6 

#‬وع ا "‪ A‬ا "‪3‬ا‪+‬ي =‪ 4‬ا ‪ f@c‬ا ‪/$‬ري ‪12 1965 :‬‬
‫ا @ور ا{‪:#‬‬
‫‪ -1‬ا ‪ 8) *4‬و‪7‬ة &‪ A‬ا ‪/‬ى ا ‪/$‬ر ‪ 12‬ا "‪3‬ا‪.+‬‬
‫‪ -2‬و‪7‬ة &‪ A‬ا ‪ ,X‬دون ‪ 3#‬أو ‪ (-7 ,2 ،k#‬ا ‪ *4‬و ا ه ‪= 12‬ء‬
‫ا "‪3‬ا‪ ،+‬و ‪ k7 , r‬أي آن أن ‪c‬در &‪/-‬ده(‪.‬‬
‫‪3) -3‬ل آ* ا ‪ ,:‬ا @‪ ,2‬و )‪ 1‬ا ‪':‬ت ا ‪ :‬و ا ‪)3‬ت ا ر
‪,) ،‬‬
‫‪7 
#‬ة ا ‪ 4G‬ا "‪3‬ا‪+‬ي و ‪/S‬ر‪ ، B#‬و ا ‪/5/‬ف ‪ X‬آ* @و  إ‪7‬ء ا ‪)3‬‬
‫ا د‪.‬‬
‫‪ -4‬ا [‪ 8) 1‬أ‪:‬س ‪ <E‬رو‪= 12 :‬ء ا "‪3‬ا‪= +‬ءا ا‪O‬اآ ‪ 7‬و ‪/<#‬‬
‫ا'‪c5‬د ا ‪ 1J/‬و ‪:= B#‬ار زرا) و `)‪.‬‬
‫‪ -5‬ا ‪ 4: *4‬و =@‪3‬م )‪ 8‬إ)دة ‪ (#‬ا ‪ # ،I‬د‪6 5‬ءم ‪/<E A‬رة ا ‪7‬‬
‫و ‪ r‬ا ‪.c4‬‬

‫‪ - 1‬هاري ‪ S ،IG'!/‬ب ا&‪ ،(1976-1965) IG'!/ z‬ج‪ ) ،7‬اا ‪ :‬وزارة ا?‪4F‬م و ا ‪ ،(1977-1970 ،‬ص ‪.90‬‬
‫‪ ، / _ - 2‬اا ‪ :‬ا'و و ا^‪ ،‬ا‪ c
, C‬ذآ‪ ، T‬ص ‪.19‬‬
‫‪ -6‬إ)دة =ء ا @‪3‬ب ا <‪ 14‬ا ‪/$‬ري‪ ،‬ا ‪N‬ي ‪/‬د ‪4‬آ =ء ا'‪O‬اآ =ء ‪¢ 4 ،7‬‬
‫آ* ‪5J‬ت ا ‪ 6= ,X‬ا‪$:‬ء ‪ B&/ ،‬و =‪ 1‬و ‪ O‬و ‪/‬د‪ *@ *@ ' ،‬ا و  ‪4=#‬‬
‫ ‪ ،-‬أو ‪6‬ذا ‪ kc‬و ا ‪-‬ف =‪N-‬ا أو ذاك‪.‬‬
‫‪ ,/?# -7‬ا‪3-&W‬ة ا [ور ا  و ا درة )‪ k <# 8‬ا'‪O‬اآ ‪ b
 12‬ا د‪.,‬‬
‫‪= -8‬ء دو  ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪/$‬ر ا'‪O‬اآ و ‪JR= -)#‬رات ر= و وا) = ]و ‬
‫ا  إ ‪.-‬‬
‫‪ ()# -9‬ا ‪ )G‬ا ‪/$‬ر و ‪.X‬ت ا ا‪ J‬ا'‪O‬اآ و ]‪ 12 -#:‬ا ‪6‬د‪.‬‬
‫‪ -10‬ا ‪ *4‬و‪ ) <E k2‬وا‪ 4:‬ا <ق )‪ 8‬ا ‪ A" 4‬ا‪W‬و&‪ B‬ا 
 ‪12‬‬
‫ا "‪3‬ا‪ 12 +‬أ‪:‬ع و‪.,? I5‬‬
‫  ‪:‬ر =‪ 12 ,/‬ا‪ Y"#‬ا'هم = "ه و ‪ 2/#‬ا ‪ Y2‬ا'&)‪ - 1‬و آن [*‬
‫‪ ,@#‬أو‪X‬ع ا "‪ A‬ا'‪c5‬د و ا ‪G 8) 2$‬رآ‪ 12 (-‬ا @ة ا ‪،:‬‬
‫و ‪  4‬ر‪/ A2‬ى ا ‪/‬ا‪ 12 ,J‬ا @ة ا'&) أو ‪ , 8‬ا ا‪ J‬ا ‪ ،:‬ا ‪1‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ E ,) BQG#‬ا‪W‬رض و ا ‪ )c‬و ا ‪ 2$‬و ا ‪4‬ان‪.‬‬
‫  &ء ‪ 12‬ا ‪$‬ق ا ‪= 1976  1J/‬ن ا'‪O‬اآ ‪ 12‬ا ان ا  ‪, #‬‬
‫? ‪#‬ر
‪ 12 *$ (
X 1‬ا "‪ A‬ا &‪/‬ازي‪ ،‬و ‪ B## 12‬و ‪-‬را‪ B#‬و ‪Y #‬‬
‫ا ا‪ ، J‬أ ‪ 12‬ا ان ا 
 ‪ 842‬ا'‪O‬اآ أن ‪ -= k
#‬آ* ‪1O‬ء آ ‪12‬‬
‫‪2‬‬
‫ذ \ ا "‪ B?O 12 A‬ا ‪c4‬ي "‪ , *4‬ا‪7 )& W‬ة آ* ‪/‬ا‪ -J‬أ‪7‬ار‪.‬‬
‫و ا ‪/‬ا‪ A5‬إن ا "‪ A‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪'/@= 3‬ت آ ة‪" 2 ،‬ه ا ‪ ,  4G‬ا ‪4‬ل‬
‫و ‪ 5 ، ,762‬أ‪ A NE‬دوره ا'‪c5‬دي و ا'&)‪ ،1‬و ‪3#‬داد أه وز‪ -.‬ا ‪،1:‬‬
‫=‪ *4‬ا ‪Q‬ات ا ‪ /‬ا ‪ 1‬أ‪ -S7‬ا دة ا ‪/$‬ر‪ ،‬و ‪ 7. ,‬أ‪E‬ى هك ‪)3.‬‬
‫=&‪/‬از &ة‪= ،‬زت )‪ 8‬ا
‪/c‬ص ‪6E ,‬ل ا @و'ت ذات ا <=‪ A‬ا ‪1@c‬‬
‫ا ‪= *c‬أس ا ل ا‪ ،1 &W‬و ه‪@ 1‬و'ت ' ?‪= ,‬ي ‪7‬ل ‪ ,‬ا‪/7W‬ال ا'‪= .-:‬‬
‫ ‪G. , -‬ط ‪ 1::‬و إ‪ . 1&/ /‬و ‪ ,= 2‬ه‪ ,#‬ا ‪ ,)3‬ا <‪3#  ,2‬ال ا ‪K‬ت‬
‫‪3‬‬
‫ا ‪ 8) @ 8<:/‬آ* ا رات ‪ p‬أن أ‪ .# - p‬ا'‪E‬رات ا ‪6  J/‬د‪.‬‬
‫ ( ‪ ,?#‬ا ‪ :‬ا ‪ ,= *c# /‬ا'‪6:‬ل ا ‪N‬ا‪ 1#‬و ا'‪6:‬ل ا'‪c5‬دي و ا ‪،12$‬‬
‫‪ /-2‬آ* ' "‪3‬أ و أي ا‪6:‬ل ‪/  1#‬را ‪ ,‬ا'‪6:‬ل ا ‪ /-2 ÷ 12$‬ا‪6:‬ل ‪' 1?O‬‬
‫‪ r+ 2 . B 84‬ه‪/‬اري =‪ \  ,/‬دد ) رة‪'' :‬أن ا @ ا @ ‪12 *$#‬‬

‫‪ '
F - 1‬ا‪ _/ QG5‬ف و ‪Su‬ون‪6! :‬وع ا‪ 7  C+‬رات ا
 ا&‪ &,‬اا‪ G‬ا‪_.‬ة‪ ،‬ص‪.‬ص ‪.44-33‬‬

‫‪ $
 - 2‬ا‪ GA+‬ا‪ : 8‬ا&ق ا‪ -1976 8‬ا‪ '$.‬ا‪/+‬ي ا‪ – 8‬اا‪ ،1976 :‬ص ص ‪.46-45‬‬
‫‪ - 3‬ا 'ر ‪ ،K‬ص ‪.48‬‬
‫ا ‪/4G‬ر ا ‪ 1/‬و أن ‪4:‬دة و ر‪ 15‬ا ‪/4G‬ب ‪3‬دهان =زدهر ‪ 1.-c
O‬و ‪,/= 1 #‬‬
‫ ‪/c‬ر ا ‪/$‬رة ا ‪7 2$‬د ‪6S B‬ث أهاف &‪/‬ه ‪ ,/?# , ,?#‬و إ‪G.‬ء‪& A" 2‬‬
‫و ه‪N‬ا  ورد ‪$ 12‬ق ‪:1976 :‬‬

‫‪ -‬ا آ )‪ 8‬ا ‪ /-‬ا ‪ J/‬و ‪ -/#‬و ‪ k@#‬ا  ا ‪ A"= 2$‬أ‪.- ?O‬‬
‫‪ -‬ا)د أ‪/:‬ب ‪ 12‬ا @ة "( ‪  A‬دئ ا ‪/$‬رة ا'‪O‬اآ‬
‫‪ -‬ا ‪ A2‬ا ا‪/ (+‬ى ا ‪ (4‬ا ر‪ 1:‬و ا ?ءة ا ‪.‬‬
‫إن آ* ‪ k :‬ذآ‪/c= 
 Y‬رة وا‪ B) . 2 @X‬د‪/:‬ر ‪.31976  2/.‬‬
‫إذ &ء ‪ 12‬ا ‪/‬اد ‪ 1 ,‬إ ‪'' :3 8‬ا و  ا "‪3‬ا‪ +‬دو  ا‪O‬اآ‪ ،‬ا‪6:T‬م د‪ ,‬ا و ‪ ،‬ا ‪Q‬‬
‫ا ‪ =4‬ا ‪ Q‬ا ‪ J/‬و ا ‪ ،’':‬آ [‪ ,‬ا ‪/:‬ر ‪7= k4# `/c.‬ام ا @ت‬
‫ا‪ ::W‬و ‪/7‬ق ا‪.T‬ن و ا ‪/‬ا‪.,J‬‬
‫‪/‬ل ا ?‪ #‬ا‪ 1?W‬أ‪ (Entelis) r.‬أ‪ B N= .‬ا @?‪ 12 /‬ه‪N‬ا ا "ل ‪& (-‬ا إن‬
‫ ( ‪ *.‬را‪ 8)– A+‬ا‪ Q= -*5W‬ا‪W‬ر‪5‬م‪ .‬وا "ول)‪ (16‬ا  ‪/<# fX/ 1‬ر ا ‪12 (4‬‬
‫‪4‬‬
‫ا "‪3‬ا‪ 1966 : N +‬إ ‪1978 : 8‬‬

‫‪1978‬‬ ‫‪1966‬‬ ‫ا*‪ :‬ارا)‬

‫ا *ى‬
‫‪2.894.000‬‬ ‫‪1.332.000‬‬ ‫‪/‬د ا( ‪ D I‬ا ارس ا‪AR‬ا‬
‫‪744.400‬‬ ‫‪156.700‬‬ ‫‪/‬د ا( ‪ D I‬ا ا )‪P‬‬
‫‪595.500‬‬ ‫‪107.900‬‬ ‫‪/‬د ا‪ D -‬ا ا‪7M‬ي‬
‫‪54.500‬‬ ‫‪6.500‬‬ ‫‪/‬د ا‪ D -‬ا ا‬

‫‪= k4 2‬داة ا‪&:‬ع ا ‪ 2$‬ا ‪ J/‬ا ‪ 12 $‬ا ‪ ,‬و ا ‪ Q‬و ا ر„ ا ‪G‬ك‪،‬‬
‫‪ (# 2‬ا آ‪ 8) 3‬إ`‪6‬ح =ا… ا ‪ (4‬و &‪3‬أر‪ ،B#‬و ذ \ =‪)R‬دة ا  ‪ 12‬ا ‪/‬اد‬
‫ا ر‪6" 12 `/cE ،:‬ت ا ر„ و ا'‪c5‬د و ا ‪/?# 87 ,‬ن " ‪A‬‬
‫إ‪ &/ /‬ا م‪ .‬و ‪ 12‬ه‪N‬ا ا ق '‪ }7‬ا ?‪ #‬ا ‪= 1.‬و‪ /.‬ان‬
‫)‪ " (Bruno Etienne‬أ‪ , B.‬أ&* ‪ G.‬أ‪ B&/ /‬ا‪ *4:‬ا م "‪ , )/‬و‪*+:‬‬
‫‪ *.‬ا‪ 12 = &/ /T‬ذ \ ا ‪ ,‬و ا ر‪ 2XT= ،:‬إ ‪ 8‬ا‪ B 4:‬و‪ *+:‬ا‪6)T‬م‬

‫‪&9 - 1‬ة ‪A I/‬ش‪ IG'!/":‬و ا ا{‪'G ،"&G‬ة ا ‪ ،‬ا‪'.‬د ‪29 ،2186‬د‪ ،1978 
G‬ص ‪.9‬‬
‫‪ $
 - 2‬ا‪ GA+‬ا‪ ،8‬ا&ق ا‪ ،1976 8‬ص ‪.92‬‬
‫‪ $
 - 3‬ا‪ GA+‬ا‪ ،8‬ا&ق ا‪ ،19768‬ص ‪.13‬‬
‫‪4‬‬
‫‪. 20 - Statistiques publication (Algérie, O.N.S.), no.15 (Avril-Juin 1987), p.‬‬
/= ‫ و ا‬4 ‫ت ا‬:] ‫ ا‬YN‫  ه‬42 ‫ ى‬,   ‫ا‬N‫ و ه‬1."‫ة‬:W‫ ا‬87 ‫و ا = و‬
.‫م‬4 ‫ ا أي ا‬8) ‫ة‬S] ‫آ[ءات‬

1
- Bruno Etienne, Algérie : Culture et Révolution , l’histoire immédiate (Paris, Seuil, 1977),(24).P299.
 ‫ب ‪ -‬ااع  آ ا!
و ا'‪:‬‬
‫‪-1‬ا‪3Oy‬ح ا‪a‬ي‪:‬‬
‫أ` @‪ I‬ا ‪ Q‬ا ‪ =4‬ه‪ 1‬ا ‪ Q‬ا ‪ :‬ا ر‪ 12 :‬ا ‪ (4‬ا'=ا‪ 1+‬وا ا‪- 4:‬‬
‫‪1‬‬
‫‪#‬ر" إ ‪ 8‬ا ‪ (4‬ا ‪ q:/‬و ا ‪/.$‬ي‪ ،‬و ‪ 87‬ا ‪ (4‬ا ‪ 1 4‬و ‪/c= /‬رة =<‪& K‬ا‪.‬‬
‫إذ ‪/‬ل ا ‪ r+‬ه‪/‬اري =‪ 12 ,/‬ا ‪$‬ق ا ‪ " :1976 1J/‬إن ا ‪ Q‬ا ‪c) =4‬‬
‫أ‪ /- 1::‬ا ‪ 4G 2$‬ا "‪3‬ا‪+‬ي‪ .‬و ' ?‪ ,) c
O *c2 ,‬ا ‪ Q‬ا ‪ J/‬ا ‪1‬‬
‫‪ .B)  4#‬و ‪N-‬ا – ‪2‬ن ‪ (4#‬ا‪4:‬ل ا ‪ Q‬ا ‪ -=4‬ه‪ /‬أ‪ 7‬ا ‪-‬م ا‪A" ::W‬‬
‫‪2‬‬
‫ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪" 12‬ل ا ‪ ,)  4‬آ* ه ا ‪...2$‬‬
‫أآت ا ‪ :‬ا ‪) 8) /‬ت ا ‪ 4‬و ا =‪ ،‬إذ &‪ - I4‬ا‪W‬و ‪f= /‬‬
‫‪4‬رك ا  *‪ ،‬و ‪5 5‬ل ‪O 12‬ن ‪6#‬زم ا ?‪" 3.Q = ,/‬ا ?‪ - ,/‬آن )  إذا (‬
‫?‪ Q= ,‬ا ‪6‬د  ‪ *= ،c5. 8‬ر= ‪ B) I ##‬أ‪<E‬ء )‪/# 8‬ازن ا‪ W‬و ‪*?#‬‬
‫‪".-c
O‬‬
‫و ) ‪<#‬ح ‪?2‬ة ا
ر =‪ ,‬ا ‪ Q‬و ‪p‬ه‪ ,  ،‬و =?* و‪/X‬ح و &‪6‬ء  ‪":1‬‬
‫ا
ر =‪ ,‬ا ‪ Q‬ا ‪)J/‬ا ‪ (=4‬و ‪ Q‬أ&  )ا ‪ (.‬أ ‪ p‬وارد أ ‪ B‬و ' ر&‪4‬‬
‫‪ 12‬ذ \‪ ،‬و ' ?‪ ,‬أن "ي ا ش ‪/7‬ل ا ‪ 4= 4‬ا‪/@ = k4 2 ' .W‬ى‬
‫و ا ‪ ، *+:/‬و ا ه…‪ ،‬و ا ا‪ .4"....*7‬و ="د أن ا‪4:‬دت ا "‪3‬ا‪: +‬د‪) 2 -#‬ت‬
‫إ ‪ 8‬ا‪4:‬دة ا ‪ /-‬ا ‪ 2$‬ا ‪ J/‬و ‪ -= ,‬ا ‪ Q‬ا ‪ =4‬ا ‪p 1‬ت إ‪7‬ى ا ‪-‬م‬
‫ا ‪ 12 "4‬ة ا ‪ G‬ا ‪ 1J/‬إدراآ ‪ ,‬ا ‪ ,$‬ا "‪3‬ا‪= ,+‬ن ا ‪/$‬رة ه‪Q# 1‬‬
‫‪5‬‬
‫&‪N‬ري ‪/‬ا‪.A5‬‬
‫و ‪ 12‬ه‪N‬ا ا ‪c‬د ‪/‬ل =‪" : ,/‬أن ‪/S‬ر‪ #‬ا ‪ 14# 2$‬ا ‪ Q‬ا ‪ J/‬ا ‪ 1‬ه‪ 1‬ا ‪)/‬ء‬
‫ا @‪ ، c
G 1‬و ‪ 14#‬ا 
 ‪ = ,‬ا ه ا ‪ 1‬ور‪S‬ه )‪ ,‬ا'‪4:‬ر‪ ،‬و ا ‪1‬‬
‫‪ *$#‬ا "‪ .‬ا  ‪$ 2 6 ."1‬ق ا ‪ (1976)1J/‬ه‪ /‬وا‪ ،B`/c. 12 fX‬و ‪
 2‬‬
‫  ا ‪ p ،Q‬أن ا ‪/‬ا‪ A5‬ا‪T‬داري‪-‬ا ‪ 1:‬و ا'‪c5‬دي ' ‪4‬ف ا‪4:‬ل ا ‪ Q‬ا ‪=4‬‬
‫‪ YN-2 .q5‬ا [ءات ‪ -2 4#‬ا ‪ Q‬ا ‪ .‬دورا أ‪ i7 , ،::‬ا ‪  4‬و ا ''ت )‪,‬‬
‫‪ 4 J‬ا
<ب ا‪T‬داري‪ -‬ا ‪ 1:‬و ا'‪c5‬دي‪.‬‬

‫‪،4& M_ - 1‬ا‪ &5‬ا  اا‪ ،‬ا‪ c

, C‬ذآ‪ ،T‬ص ‪.453‬‬
‫‪ - 2‬ا&ق ا‪ ،1976 8‬ط ا‪ '$.‬ا‪ 8‬ا‪/+‬ي‪ ،1976 ،‬ص ص ‪.94-93‬‬
‫‪ '
F - 3‬ا; !
رآ& ‪.! I!" :‬آ ا‪ GA+‬إ !‪.‬آ اا
ء "‪ ! ،‬ا?‪4,‬م‪ ،‬ص ‪.14‬‬
‫‪ - 4‬ا&ق ا‪ ،1976 8‬ا‪ c
, C‬ذآ‪ ،T‬ص ‪.94‬‬
‫‪ - 5‬ا ه ‪ 5! " :&F/‬ا`  ارة ا‪ ! ،"GGA+‬اه'‪ ،‬ا‪'.‬د ‪ ،1316‬أآ‪ ،1985 /+‬ص ‪.40‬‬
‫‪9 - 6‬ار هم ‪ I&/‬ا&‪ z‬هراي ‪ IG'!/‬و و' ا ‪ A‬او!&‪ ! ،‬اه'‪ ،‬ا‪'.‬د ‪! 12 ،603‬رس ‪ ،1972‬ص‪.7‬‬
‫و & = ‪N‬آ‪ ،‬و ‪ * 5‬ا ‪/`/‬ل ا ‪ 8‬ا < ا ‪/‬ا ‪ ,? ،‬أن ‪ G.‬أن ا
<ب‬
‫ا'‪ 5 < 1&/ /‬ا‪'= (#‬زدوا& وا ر‪ 5‬و ‪ r. 12‬ا ‪ I5/‬ا ‪ ,= /‬ا ‪K‬ت‬
‫و ا <)ت ا'&) ا ‪c‬ر)‪] /-2 ).‬آ )‪ 8‬روح ا‪6:T‬م ‪ ،-& ,‬و =‪-‬‬
‫=‪=R‬ا)ت ا ‪ 87 (S. (.S -& , c4‬و إن آن ا ‪ 4G‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪/4 7/# 5‬‬
‫و ‪ , 42‬أ&* هف ا'‪6:‬ل ا ‪c 1= B.2 ،1J/‬ر) و ‪" 12 [5‬ل )`‬
‫ا   ا ‪) 2$‬ا ‪-Q‬ا ‪ 56)-/-‬ا‪6:T‬م = ‪.(:‬‬
‫‪d\ -2‬ب آ ا!
‪:‬‬

‫  أآت ا را‪:‬ت ا  ا ‪ I5<# 1‬إ ‪/X/ 8‬ع ا 

 ‪ 12‬ا "‪3‬ا‪8) +‬‬
‫أ‪J‬و‪ 7‬أ‪ ::‬و ه‪ 1‬و&‪/‬د ا ع ا ‪ *@ 1+$‬ا ‪ 12$‬ا "‪3‬ا‪+‬ي‪ ،‬و ‪ 12 A[#‬ا ‪/‬ا&‪-‬‬
‫ا ‪ Q‬ا ‪ =4‬ا ‪ 8@c‬و ا ‪ Q‬ا ‪ i7 , .‬أ‪X -.‬ان ‪ ،‬وذ \ =‪-‬ف إ‪[E‬ع‬
‫ا [ء ا ‪ YN- 12$‬ا'زدوا& ا ‪ I /@# 1‬و ‪ I:?#‬و `رت =اد‪,? ' 124 (Q‬‬
‫‪W‬ي درا‪/7 :‬ل ا‪ ".W‬ا "‪3‬ا‪ +‬أن ‪ 12 1 .B) @#‬ا ‪/‬ا‪ A5‬إن &‪/‬ه آ* ‪ ,‬ه‪,#‬‬
‫ا 
‪ ,‬ه( ‪[# 12‬ده ‪Q 24 = -56) :‬ة ‪ *?2‬وا‪7‬ة ‪/.  7 -‬ذ&‪-‬‬
‫ا &‪ 
 2 ،14‬ا ‪/. =4‬ذ&‪ -‬أ‪ :‬ا ‪/c4‬ر ا ر‪ :‬ا ‪) =4‬ا‪6:‬ب ‪، (15G‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ ,7 12‬أن ‪/.‬ذج ا 
 ا ‪ .‬ا <‪ 1p‬ه‪ /‬ا ‪/‬ذج ا ‪) 1=Q‬ا'‪6:‬ب ا ‪.(1=Q‬‬
‫‪2‬ا ‪Q‬ب ‪ B O‬ا ?‪/@ 1‬ار و ا ‪/‬ا`*‪ ,= ،‬ا 
 ا ?‪ *@ ./‬ا ‪12 124‬‬
‫ا "‪3‬ا‪ ،+‬آن =‪?T‬ن ا‪ .64= [ = J7T‬و ) أآ‪ , $?= $‬ه‪N‬ا‬
‫و ا'‪7‬ر ا ‪ -  ,N‬ا ‪/‬ا‪ 7‬إزاء ا{‪ ،E‬ا‪ W‬ا ‪N‬ي أدى =?* وا‪ , 7‬ا‪JW‬اف إ ‪8‬‬
‫‪3‬‬
‫ا')د )‪ 8‬ا ‪/ /./‬ج ا‪; ,) A2‬را‪ B+‬و ‪; B‬راء ‪.Yp‬‬
‫آن ا ش =‪ ,‬ا 
 ا ‪ =4‬و ا ‪ 12 .‬ا "‪3‬ا‪/7 +‬ل ا [ ا ‪- O J/‬‬
‫=ش ا ‪ (c‬ا ?( ا ‪N‬ي ' ‪ (-[4= A‬ا ‪ .|4‬أو آ ‪ B#‬ا ‪ J  /E $7‬‬
‫ا‪=T‬اه‪ 1‬ب"ار ا‪Zd‬ن"‪ .‬إذ ( ?‪ ,‬ا "ال =ا ‪ 12‬ا ‪/‬ى ا ‪ 14‬ا‪W‬آد‪1‬‬
‫‪# ( i7‬و ‪ B‬ا "‪4‬ت أو ا وات و ا ت ا ‪ ،4‬و ?‪# ,‬او ‪ B‬ا ‪ b@c‬ا ‪J/‬‬
‫= @* و ا ش‪4 2 .‬رك ا ‪"# 1‬ت =‪ 4‬ا'‪6:‬ل و ا ‪ 1‬أ‪S‬ره ‪ 8<c‬ا‪OW‬ف‬
‫و أ‪ -2 (-:‬آب ;‪E‬ون و ‪/$‬ن و ‪/X‬ن و ‪ 5‬دا‪2 I‬ة ‪c = I‬ة‪ .‬و ه‪YN‬‬
‫ا ‪4‬رك ه‪ 1‬ااد =‪ , --5 8) --#‬ا ن ا ‪ 1X‬ورا = ‪G4‬ت و ‪ 87‬‬
‫=‪ 4‬ا @ب ا ‪  4‬ا ‪R2 4..$‬ذا آ‪  = I5/# 5 I.‬ا ‪/$‬رة ‪) 5 -.R2‬دت ‪4= & ,‬‬
‫أن ‪@#‬رت ا "‪3‬ا‪ ،+‬و أ` ‪ f‬ا ش =ور ‪/7‬ل ‪/-‬م ا ‪ 2$‬و )‪ -Q ,‬و أها‪-2‬‬

‫‪ - 1‬أ‪ '9‬آو! ‪ ،CREAD ،‬ص ‪.70‬‬

‫‪ ^8 S -2‬ا?‪/‬اه&‪ ،‬اا‪G‬ن و ا„ ا‪ ،I+G&9 'A! 7 ،G1‬ا‪ c
, C‬ذآ‪ ،T‬ص ‪.233‬‬
‫‪ ^8 ˆS - 3‬ا?‪/‬اه& ‪ 
 IG57  6 ''' ، ،‬و‪'G ،''&8‬ة ا
 ا‪ ،F
,‬ا‪'.‬د ‪ 13 I! ،93‬ا ‪ 19‬د‪ ،2000 
G‬ص ‪.15‬‬
‫‪ '
F - 4‬ا; اآ&
‪ ،‬ا‪ U6! &5‬و !‪) ،/1‬آ دار ا! ‪ ،‬اا‪ ، (1993 ،‬ص ‪.259‬‬
‫وو‪R2 - 2 .-+:‬ن ا ات ‪ 5‬ا‪ , I<.‬ا ل ا ‪N‬ي آ ‪ B‬ا‪OW‬ف ‪" 12‬‬
‫"ا‪W‬ز ا @‪ /-2 ،.= "$‬ا ‪N‬ي ‪ "2‬ه‪ YN‬ا ‪4‬رك ا ‪O 1‬رك ‪ -2‬ا ?‪$‬ون ‪ ،‬و آن‬
‫)‪/‬ا‪ *  ":B.‬ا ‪ 12 2$‬ا "‪3‬ا‪ ."+‬و ‪ 5‬اه( = [ آب ;‪E‬ون‪ "2 ،‬ا ?‪#‬‬
‫ا ‪7 1‬ج )‪ 1‬و ه‪ = (- /‬ر„ ا ‪3" 1:‬ا‪ +‬و =‪W‬دب ا ‪/G‬ي‪ ،‬إذ ‪/‬ل أن‬
‫ا ‪c‬اع ا ‪N‬ي ‪7‬ث ‪ ".‬ا ‪3‬ق ‪ 12‬ا ? ا ‪ 1:‬و إ ‪ 8‬أن ا ‪[5‬ت ‪ 12‬ا "‪A‬‬
‫ا "‪3‬ا‪+‬ي أ‪S‬ء ا'‪67‬ل أدت إ ‪ 8‬ه‪N‬ا ا ‪c‬اع و ه‪ 1‬أ‪/‬ر ‪[ = *c#‬ل ا ‪1:‬‬
‫و ا ‪ 12$‬و ا ?ي و  ‪ k
= *c‬و ا'=?ر و `‪ &/ /T= -‬و  ‪ B‬إ ‪<E 8‬‬
‫‪1‬‬
‫ا')د )‪ 8‬ا‪ &/ /T‬و‪7‬ه‪.‬‬
‫و هك آب ;‪E‬ون ‪O‬رآ‪/‬ا ‪ 12‬ه‪ YN‬ا ‪4‬رك و ‪ (-‬آب )ب ‪ ،‬و ا) وا أن‬
‫ه"‪/‬م ا‪OW‬ف )‪ 8‬ا ‪ ,4‬ا ‪4‬ب ا ‪N‬ي ‪4= (--‬م ا ?ءة ‪  p‬ر ‪/ /-2‬ل‪ " :‬‬
‫‪ 8"#‬أن آ‪$‬ا ‪ ,‬ا ‪ ,4‬ا ‪4‬ب ا ‪N‬ي &ؤوا إ ‪ 8‬ا "‪3‬ا‪ p +‬أآء ‪ 12‬ان ا ه…‬
‫ا ا‪ &/p‬ا‪W‬و  و ‪ 12‬ان ا ‪564‬ت ا ر‪ :‬و ا‪ ..T‬إ ‪ 8‬در& أ‪ , ,? B.‬ا{ن‬
‫ا) ر  ‪ *) , B./‬وي ا ‪ .''...c‬و ‪ 12‬ا ‪ ? -.  :‬ا‪W‬د  \‬
‫‪7‬اد 'ت ‪/) I@#‬ان "ا ‪/c‬د ‪ ,‬ا ش"‪ ،‬و ى أ‪& ' B.‬وى ‪ ,‬ه‪N‬ا ا ش آ‪B‬‬
‫‪/7‬ل  * ا ‪ 2$‬ا "‪3‬ا‪/@# B.W +‬ل‪ -Y. 12-‬إ ‪ `
 8‬و @آ =' ‪,‬‬
‫ا @‪/‬ار و إ‪ 5‬ا @"‪/ .‬ل  \ ‪7‬اد‪ " :‬و إن آ‪/‬ن ه‪ YN‬ا ‪ 5 G5‬و‪ Q = I45‬ا ‪.‬‬
‫ه‪7 /‬ث & =ن ‪ <4‬در‪ 3
 :‬و & =ن "‪ A[. 4‬ا ‪ 12 *?G‬أ=‪4‬د‪Y‬‬
‫ا ‪4‬د ‪ "...‬و ‪` 5‬م  \ ‪7‬اد ‪ 12‬ه‪N‬ا ا @‪/‬ار ''ا ‪ "Ic‬أو ‪ p‬ا "ي‪†5 ( B.W ،‬‬
‫ا [ ا "‪/‬ه ا ‪ r# 1‬ا ‪ /- 2$‬و إ‪ &.‬و ‪ -&/#‬و ‪ ،Q‬و ?‪ B‬ا‪8) c.‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ [5‬أ‪E‬ى &‪ ،+3‬آ أ‪ B.37‬إن ور ا ش = ‪ Q‬ا ‪ B`/= .‬آ‪)  #‬و=‪.‬‬
‫و =  ‪ <4# 5 1‬ه‪ YN‬ا @‪/‬ارات `‪/‬رة ‪/‬ى ا ش و &‪/‬ه‪ ،Y‬و ا [ ا ‪1‬‬
‫دارت ‪ ، - /7‬و أن =‪ 5 -[4‬أ` ‪ , f‬ا ر„ = =‪ -[4‬ا{‪ E‬زال ‪ 7‬‬
‫و ‪ A 8 :‬ا‪&W‬ل‪ `E .‬إذا آن ‪/&/= *c‬د‪ .‬و ‪ c
O‬و  * ‪ 2S‬ا ‪.J/‬‬
‫و إن آن ا ر ا ‪ ,)  ) 5 1./?.‬ا‪"#‬ه‪ ،B‬و &‪ B4‬ا ‪ ،2$‬و ‪ BE‬ا'و ‪&/‬‬
‫و ذ \ ‪6E ,‬ل ‪ B5/ @#‬ا  ‪ , 1‬ا ‪ Q‬ا ‪2 ، =4‬ن ا ر ا ‪4‬و=‪ 1‬أو ا ‪( 1$4‬‬
‫?‪ , ,‬ا ‪ *-‬إ‪ B#?:‬و ‪"#‬وز‪4 12 Y‬آ ا ‪c‬اع ا ‪  ) 1:‬ا‪4:‬ل ا   ا ‪2$‬‬
‫)‪ ،/‬و ا   ا ‪ 8) /Q‬و&‪ B‬ا @‪ ،‬آ‪c &/ /R‬اع‪ /-2 .‬ا{‪ E‬أي ا ر‬
‫ا ‪4‬و=‪) ،1‬ف آ‪/ b‬ا&‪ B‬و  ا ‪c‬اع و د )‪ 8‬آ* ا‪?2W‬ر ا‪
 2 2OW‬‬
‫ا   ا ‪ -/Q‬ا ‪ 12 4‬ا "‪3‬ا‪.+‬‬

‫‪ '
F -1‬ا; اآ&
 ‪ ،‬ا‪ C‬ا‪ ،c/‬ص ‪.262‬‬
‫‪ - 2‬ا'وة اه' ا‪ 12  ،&/./ I&F
,‬و ‪! 19‬رس ‪ ،1964‬ص ‪.15‬‬
‫و ‪ 12‬ه‪N‬ا ا ‪c‬د ‪ 8) $4.‬ا & ا ‪ 8<c" ,= 2$‬ا‪OW‬ف" و ا‪:W‬ذ ") ‬
‫ا ا ‪ ،"qG‬ا ‪N‬ي =أ‪G " Y‬ف " ‪ 12‬ل ‪/7 B‬ل "‪6?G‬ت ا = و ا ‪ "(4‬ا ‪N‬ي ‪G.‬‬
‫= ‪ Q‬ا ‪"= .‬ة ا "ه ا ‪ 10،11-09 /‬أوت ‪ 17 8) B&# 1977‬إ ‪8‬‬
‫ا ‪ Q‬ا ‪ =4‬و ‪ " 12 G.‬ا ‪) 2$‬أآ‪.(1977  2/. ، =/‬‬
‫إذ آن ‪G‬وع ‪ 8<c‬ا‪OW‬ف ا =‪/‬ي ا @ا‪- ،1S‬ف إ ‪ 8‬إ)دة `‪ = p‬ا ‪*4‬‬
‫ا ‪ 124‬ا ‪N‬ه‪ 1‬ا ي ا ‪ 12 ,-‬ا "‪3‬ا‪ +‬و ه‪ ،B‬و ا ‪ YQ r:‬و ‪ B/@#‬و ذ \‬
‫‪6E ,‬ل )إ‪E‬اج ا ‪ Q‬ا ‪ =4‬ا ‪  
 , 8@c‬ا ‪ *4‬ا ‪-124‬ا ‪N‬ه‪ 1‬ا @‪}2‬‬
‫و إد&‪ 12 -‬د &ة‪ 1 .‬إذ )‪G /‬ف إ ‪ 8‬إ)دة ا ‪ 12 2$‬ا "‪3‬ا‪ +‬إ ‪ 8‬و&‪--‬‬
‫ا ‪ p ،J/‬أ‪ q= ' B.‬ذ \ = )‪/‬ة إ ‪ *= ،X `/cE 8‬إ ‪ *4& 8‬ا ‪"# 2$‬‬
‫إ ‪&7 8‬ت ا ‪ 4G‬ا ‪  = < #‬و ا @‪ 2S *?2 2.‬و‪,7 8) *4# J‬‬
‫‪6‬ز‪ :,‬إ‪7‬ء ا اث و ا‪-:T‬م ‪ 12‬ا ‪ 2$‬ا ‪ kJ ,)  4‬ا @‪ i‬و ا‪=T‬اع‪.‬‬
‫‪ 2$ 2‬ا ‪G ) J/‬ف ه‪ 1‬ا ‪ "# 1‬إ ‪O 8‬وط ‪ :S6S‬إ‪7‬ء ا اث‪ ،‬ا‪4:‬ب‬
‫<‪ k‬ا @[رة‪/ . k@ ،‬غ ‪Q‬ف =‪ B‬ا ‪ 3.( 4‬إذ ]آ ‪G 8<c‬ف )‪ 8‬إن‬
‫ا'‪4:‬ر ا ‪ 1.‬ه‪/ A& 8) ,‬ت ا دة ا ‪:: <: , ،J/‬‬
‫و ا‪c5‬د و )? و ‪ 87‬ا ‪) 2$‬ا ‪.(Q‬‬
‫و =  ‪ 1‬آن ‪ b5/‬ا ‪ 4G‬ا "‪3‬ا‪+‬ي إزاء ا ‪ (4‬ا ‪ b5/ ،1.‬ا @‪N‬ر ‪B‬‬
‫و و‪ ،B‬و ذ \ ة @دة‪ ،‬و ?‪ (-‬و&وا أ‪ 8) ,p (-.‬ا ‪/X‬خ ‰ ا ‪/‬ا‪،A5‬‬
‫ ‪ \ N‬و آ ‪/‬ل ‪G‬ف‪/? 5 ":‬ن هك  )‪ /‬إ ‪ 8‬ا')د =ن إ‪5‬ار  أ )‪.‬‬
‫ا ‪ (4‬ا ‪ ).2 12 1/4‬أي ‪ *c2‬ا ‪ ,) (4‬ا ‪ ،(,‬ه‪ /‬ا ‪N‬ي &‪ *4‬ا "‪3‬ا‪Q ,+‬ون‬
‫‪ (-5/‬ا‪W‬ول‪ .‬و ?‪/‬ن  ‪ ,) +‬ا @‪N‬ر ‪ ,‬ا ‪ (4‬ا ‪ 4.1.‬و =‪ 4‬ه‪ YN‬ا ة ا'‪ .‬‬
‫ا ‪ :‬ا ‪ -=  1‬ا ‪ 4G‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪3)3‬ع ا‪W‬رآن‪ ،‬ا‪ NE‬ا س ‪4G‬ون = @& إ ‪8‬‬
‫ا ‪ ،2$‬و ا‪ f`W‬إ ‪ 8‬ا ‪ .(4‬و ‪ /‬أن ه‪N‬ا ا ‪ (4‬آن =‪ (-Q Q‬ا‪N ،`W‬ا ( و ‪4.‬‬
‫‪ ,‬ا‪4:‬رة ا ‪ Q‬ا ‪ (?@= .‬ا [ورة‪ , '= ،‬ا ‪ Q‬ا ‪ =4‬ا ‪ 1‬أ` @‪@ I‬‬
‫)‪ (-‬آداة ‪ (4‬و ا ?= و ا  ‪.b‬‬
‫و ى ‪ 8<c‬ا‪OW‬ف أن ا ‪ Q‬ا ‪ =4‬ه‪ Q 1‬ا ‪ ,‬و ا ‪4‬ات‪ = ،‬ا ‪Q‬‬
‫ا ‪ .‬ه‪ Q 1‬ا ‪ *4‬ا ‪ 1/‬و ا ‪/‬ا`* ا ‪ ،1#p‬و ‪ 12‬ه‪N‬ا ا ‪/ 84‬ل ‪ " :‬و ‬
‫ ‪ i‬ا ‪ 4G‬أن ا‪  4 NE‬ا ‪ Q .‬ا ‪ r?) 8) ، .‬ا ‪ =4‬ا ‪ 1‬أ` @‪ Q I‬ا ‪/‬‬

‫‪ - 1‬ا‪ '9‬آو!‪ ،‬ا  و ا‪ .‬ا&  ا‪ ,Y‬ا'ر‪!) ،&,‬آ ا

‪  ŠA‬او‪/‬ا& ا?‪ &F+‬و ا&‪ ،CRASC ،‬و‬
‫اآ ا‪ &+ &8‬ا
‪ ŠA‬ا!‪ ،ANDRU ،.‬وهان ‪
 ،21،22‬ا‪ ،(2005 G‬ص ‪.71‬‬
‫‪2‬‬
‫‪,M,Lacheraf, Ecrit Didactiques.op cit , p 64.‬‬
‫‪ ،QR 'A! - 3‬اف !‪!  5‬ا ا‪ +‬ف ا'‪ &.) ،G‬ادر‪  ! ،' !– zG‬اف ار ا‪F‬ل و ا‪20-19-18 ،C‬‬
‫د‪) ، (2004 
G‬دار ا
 ‪ ، 6‬اا ‪ ،(2006 ،‬ص ‪.41‬‬
‫‪  ! - 4‬اف ‪ ،‬اا أ! و !‪ ،C+‬ا‪ c
, C‬ذآ‪ ،T‬ص ‪.415‬‬
‫ا و‪ 12 17‬ا{‪E‬ة ‪ ،‬و ه‪N‬ا ‪.‬ا إ ‪ 8‬إ‪X‬ء ا <=‪ A‬ا ‪ -) 1‬و ‪ , --3#‬ا @ام‬
‫و ‪ ,‬ا ?و‪ @2 1''.Y‬رؤ ا‪OW‬ف أن ا ‪ Q‬ا ‪ =4‬ا ‪2 /‬ت ?‪ -.‬ا‪W‬و ‪W ،8‬ن‬
‫ا ‪N‬ي أ‪ Q = X‬ا ‪ 4= =4‬ا ‪3Q‬و ا'‪4:‬ري ‪ r‬ه‪ /‬ا‪
.‬ض ا ‪/‬ى‪ *= ،‬ه‪/. /‬ع‬
‫ا ‪564‬ت ا ‪ ,= +‬ا ‪  Q‬و ا ‪/Q‬ب‪ .‬و ا <‪ k‬ا ‪N‬ي =‪ \# B) I‬ا ‪564‬ت ‪32 ،‬ا ‪I‬‬
‫ا ‪ Q‬ا ‪ =4‬آداة ‪  4‬ا ‪ ،1:‬و ‪" 12 `/cE‬ل ا ‪ *4‬ا'&)‪ 1‬و ا ‪/‬ا`*‬
‫ا ‪ .12$‬و ?‪/ , ,‬ر ‪G‬ف ‪ ،‬أن ا ‪ ,= *c‬ا ‪7 8) Q *[ r ,Q‬ب‬
‫ ‪E; Q‬ي ‪ *= ،‬أن ا @& و ا [ورة ه‪ 1‬ا ‪ I4` 1‬ه‪N‬ا ا رق‪ I.?2 ،‬ا ‪ Q‬ا ‪.‬‬
‫‪ A5/ 12‬ا ‪/‬ة ‪ ،‬و ‪ I /@#‬إ ‪ 8‬أداة ‪ -= A‬ا د ا "‪3‬ا‪+‬ي و @* =‪G -‬آ‪ B‬ا ‪./‬‬
‫و ى ‪ 8<c‬ا‪OW‬ف أن ا ‪ -G‬ا ‪/Q‬ي ‪ 12‬ا "‪3‬ا‪/= ( +‬ع أ‪ , E‬ا'زدوا&‬
‫ا ‪ ،/Q‬و ه‪ ,= 1‬ا ‪ Q‬ا ‪ =4‬ا ‪ 8@c‬و ا ‪ Q‬ا ‪ YN-2 ،  4G‬ا‪EW‬ة ه‪ 1‬ا‪W‬داة ا ‬
‫ ‪ ,)  4‬ا ‪ *4‬و ا ‪/‬ا`* ‪ 12‬ا @ة ا ‪ ./‬و ‪N-‬ا ' "‪/‬ز ا‪.‬ص ‪-.O ,‬‬
‫= ‪/‬از‪ -= .‬و =‪ ,‬ا ‪ .8@c‬و ‪ A‬ذ \ ' ?‪ ,‬ا) ره ‪ @ ` Q‬ر‪ r‬و ا ‪(4‬‬
‫‪ .‬و =  ‪ 1‬ه‪ 1‬أداة ‪ 4J‬ه( ‪ 12‬ا "‪ A‬ا "‪3‬ا‪+‬ي‪ ،‬وو‪ :‬زة =‪/‬ا‪*?# -<:‬‬
‫ا ‪ 2$‬ا ‪.J/‬‬
‫إذ &‪G A‬ف ‪  :‬ا‪4.‬ام ا @‪/‬ار =‪ ,‬ا )ة و ا ‪ ،‬و ‪#‬ه‪/‬ر ا ‪564‬ت =‪ ,‬ا <‬
‫و ا أي ا ‪4‬م إ ‪ 5 8‬ا‪4:‬ل ه‪ YN‬ا ‪Q‬ت ا ‪ . \ N2 ، 4G‬إ ‪ )/# 8‬ا "ه ا ‪Q‬ة‬
‫‪ ,‬ا ‪ :: 4G‬و ا&)‪ ،‬و ذ \ =) ر أن ا ‪ Q‬ه‪ 1‬و‪ *  42 :‬ا‪.&/ /T‬‬
‫إن ا  ا ‪N‬ي أ‪S‬ر ا "ل‪ 12 ،‬ا ‪ q:/‬ا ‪ ،12$‬د)‪G 8‬ف ‪ ،B 6E ,‬إ ‪"# 8‬وز‬
‫ا اد‪ (Q‬ا ي و ذ \ ‪ ,‬أ&* ‪ *?G#‬إ&ع & ‪/7 q2 r‬ل ا ‪ *+‬ا =‪*= /‬‬
‫آ‪ \ N‬ا @‪ \?# 12 i‬ا ‪ 4‬ت ا'= ا ‪/E 4.‬ل ا ‪N‬هت ‪ 7 12‬ا @ا‪S‬‬
‫و ‪ k@#‬ا "وز ا [وري ‪'/‬دة ا ر‪ :‬ا ‪ .c4‬و =  ‪ , }76 2 1‬أن ازدوا&‬
‫ ‪G‬ف ‪ , q2 I‬أ&* ا @ي و إ‪c5‬ء ا{‪ ،q2 E‬ا ‪@ 12S q. 8) Q‬د ‪،‬‬
‫‪? , *4 = /-2‬ي ا'‪$:‬ء‪/5 7 8) -‬ل أ‪ 7‬آو‪،-1‬إذ ‪-‬ف إ ‪ 8‬إ‪:‬د ا ‪*4‬‬
‫‪2‬‬
‫‪".T‬ز ‪#‬آ  ر‪ 8) 4# 42‬د &ة " ا ? و ا ‪/‬ك و ا (‪.‬‬
‫و ‪6E ,‬ل ا "ل ا ‪N‬ي ‪7‬ث =‪ 8<c ,‬ا‪OW‬ف و ا'‪ Y"#‬ا ‪4‬و=‪ ،1‬ا ‪N‬ي ‪ 5‬ه&(‬
‫ ‪G‬ف ‪N= ( Y. 12 B.W ،‬ه د‪/# +p‬م )‪ 8‬ا‪c5T‬ء )ا ‪Q‬ت ا ‪  4G‬و ا ‪Q‬‬
‫ا ‪ (.‬و ‪ 5‬ا‪ :: .‬إ‪c5‬ء ا ‪ Q‬ا ‪ )=  4G‬ره " ا‪  `W‬ا "‪3‬ا‪ +‬و ن‬
‫ا ‪N‬ات ‪7‬ل ا @ا‪ .S‬و ‪G . 12‬ف أن ا ‪ ,@ ( 4‬و‪ 4= B5‬دام أن ا ‪( =4‬‬
‫‪ , 
#‬دا‪ -#‬ا ‪  Q‬و ا @‪ ،:‬و ‪ -# ; ,‬ا <@ ا ‪# 12 *4# 1‬ر‪r‬‬

‫‪  ! 1‬اف ‪ z ،‬ا‪ ،C‬ص ‪.430‬‬

‫‪ - 2‬أ‪ '9‬آو!‪ ،‬ا‪ c
, C‬ذآ‪ ،T‬ص ‪.72‬‬
‫ا ‪/4‬م ‪ ،‬و ‪X‬ورة إ‪S‬ا‪ f<c = -+‬ا ‪ 14‬ا ‪ k5‬ا ) )‪ *. 8‬ا ?‪ &/ /‬و ا ‬
‫‪1‬‬
‫ا @‪.$‬‬
‫‪' I 2‬ت ‪G‬ف ‪ <
:‬آ ا و ا‪.‬دات وا‪J , 4:‬ف ا'‪ Y"#‬ا ‪4‬و=‪ ، 1‬إذ ‪*$‬‬
‫ه‪N‬ا ا'‪ Y"#‬ا ‪ , 4‬ا ‪ ،,$‬أ‪$‬ل '')  ا ‪  ) ،qO‬ا ا آ ‪  ) ،1‬ا @‬
‫‪-‬ي‪  4    2 .''...‬ا ا ‪ B ،qG‬و&‪ B= `E . -‬و 
 )‪8<c ?2 ,‬‬
‫ا‪OW‬ف‪ ،‬إذ  @* ا ‪ 12$‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪4 A=<= 3 B.= ،‬رض ‪ ،‬إذ ( ازدوا&‬
‫ ‪) /Q‬ا ‪ Q‬ا ‪ =4‬ا ‪ ،8@c‬ا ‪ Q‬ا ‪ ( 4G‬و = =* )ا 
 ا ‪ ، =4‬ا 
‬
‫ا ‪ ،(.‬و ازدوا& ‪ =) 2S) 2S‬إ‪ 2S ،6:‬ا "ه(‪ ،‬و = ‪/‬ازاة ) ‪2S‬‬
‫ا 
 ا ‪ 2S ، =4‬ا 
 ا ‪ ،(.‬و =  ‪  ) G 1‬ا ‪ qO‬أن ا [ء ا ‪1/4‬‬
‫ا‪ 1&/ /T‬ه‪[2 /‬ء ‪ b4 AXE r." p‬ا ‪3‬ي‪ ،‬و " ‪ Y. 12‬ا ‪4‬ون ‪,‬‬
‫‪2‬‬
‫أ&* ‪# kE‬رب ‪ 12‬ا‪ Y"#‬ا ‪7/‬ة ا ‪ k@. 87 2$‬ا'‪".‬م و ا ‪ (p‬ا ‪ 12$‬ا ‪.1/4‬‬
‫إذن '= ‪ ,‬ا‪-c.‬ر ا ( ا ‪ ,= *)# k
2$‬ا 
 و ا "ه‪ 12 ،‬ا‪ Y"#‬ا ‪7/‬ة '‬
‫ا'‪<G.‬ر و ا ‪4‬ا‪/2 .+‬ر ‪ qO‬ه‪/ /‬ر @‪ 84 }2‬إ ‪ 8‬إ`‪6‬ح ا  ا ‪ 2$‬و‬
‫ا ‪ 12 ،/Q‬ا "‪3‬ا‪ ،+‬و ذ \ دون أن ‪ 8.‬أن &‪B2 8) IQJ ، 2@ # B4‬‬
‫و ‪ A&) Y?#‬ا وان‪?2 8)  /-2 (r./# -‬ة أ‪ ::‬ده أن ا ‪ /-‬ا ‪J/‬‬
‫‪ Q# ' =S‬و ?‪ ,‬ا ‪ 4‬ه‪ /‬ا ‪N‬ي )* )‪ -J 8‬و ‪ , =62 ،-<@#‬إ)دة‬
‫إ‪ -+7‬و ا @‪.-) 2‬‬
‫و ‪# 5‬ول )  ا ‪ : B#6@# 12 qO‬ا ‪ 4‬و ا ‪ 12 (4‬ا "‪3‬ا‪ ،+‬و أ‪-U‬‬
‫‪/c#‬ر‪ Y‬ا [د ‪3‬ا)( ا ‪ ./?.‬و ا ‪5 2 ،,.‬ل‪ " :‬و ‪ -‬أن =‪ , [4‬أ‪5‬‬
‫ا ‪ 12 .) . = ,$‬ا "‪3‬ا‪/@ ( ،+‬ا أن هك ‪6= ,= ،52‬ده( و =‪ ,‬ه‪YN‬‬
‫ا ان‪" (-2 ،‬ون ‪ ,‬ا < ‪ 14‬أن  ‪/‬ا  ‪ ,‬ا ‪ Q‬ا‪/-" (-.W  &W‬ن ‪/?@2 (-Q‬ن‬
‫)‪/&/ p -.= -‬دة و ‪4‬ون ?‪ -.‬ا ‪ Q‬ا ‪ .‬ا ‪ 1‬آ‪/.‬ا ‪ 4‬و‪rW= -.‬‬
‫‪3‬‬
‫ ‪ Q‬ا'‪67‬ل ‪ f c2‬ا ‪/‬م ‪" Q‬و‪."J‬‬
‫و ?‪  )'' ,‬ا ‪ ،"qO‬و إن آن ا‪ ,) A2‬ا ‪ Q‬ا ‪ ،=4‬و ?‪ 12 B‬م ;‪4 E‬ف أن‬
‫ا ‪ Q‬ا ‪ - c =4‬ا ‪/‬ه‪ ,‬و ا [‪ 12 *4# ' ) b4‬ا @ة ا ‪./‬‬
‫و ه‪N‬ا  
 ‪ b‬رؤ ‪ 8<c‬ا‪OW‬ف ا ‪-# 1‬ف إ ‪ Q# 8‬ا ( ا ‪ 2$‬و إ"د ا *‬
‫ ‪ r:‬ا ‪/‬ذج ا ‪ 124‬ا ‪ ,X f‬رؤ ‪7‬ا‪ S‬و ‪ \2‬ا ‪ A 564‬ا ‪.‬‬
‫إن ‪ 8<c‬ا‪OW‬ف ? ‪)5 B‬ت @دة ‪ 2$ = *c 2‬و ه‪Y2 A 8O# 1‬‬
‫ا ‪2 ،1:‬ح ‪ Bc
O‬و أ‪ 12 8" B&/ /‬ه‪N‬ا آ‪2 ،B‬ام ]‪3& 2$= ,‬ا‪+‬‬
‫‪ ^8 S -1‬ا?‪/‬اه&‪ ،‬ا‪ c
, C‬ذآ‪ ،T‬ص ‪.228‬‬
‫‪ - 2‬أ‪ '9‬آو!‪ ،‬ا‪ c
, C‬ذآ‪ ،T‬ص ‪.73‬‬
‫‪ '
F -3‬ا; ‪9 GZ ،ˆG‬ل ‪ ,&,‬ا‪ Q&.+‬و ا‪) ،^G.+‬ا‪ ,Y‬ا‪+5 &8‬ب‪ ،‬اا‪ ،(1984 ،‬ص‪.11‬‬
‫‪ `E‬و =‪ ,J/‬و ‪ 4O‬ه‪ /‬أ ‪ B. A |5 ' B.2‬أو ‪ ( i@= ،B5/‬ا&‪,) A‬‬
‫‪ 4= 87 B5/‬ا'‪6:‬ل‪ ،‬و ه‪N‬ا آن ا   ‪ , B`4 A B26E 12‬ا ?ب و ا ‪,$‬‬
‫ا "‪3‬ا‪ ,+‬و ‪ B‬إن ‪ 12 *$‬أن ا "‪3‬ا‪ +‬أ ‪ -/5 -‬ا
` و ' ‪3& *$#‬ءا ‪,‬‬
‫ا‪ W‬ا ‪ ،=4‬و ر= ' ‪ = -= q ##‬روا=‪)  q‬ا ا ر„‪.‬‬
‫إذ أن )‪/‬ان آ=‪'' B‬ا "‪3‬ا‪ +‬أ و "‪ ,)  4 ''A‬ه‪ YN‬ا @ ‪ ،‬و ر= ‪ YS#‬ه‪N‬ا‬
‫آن ‪ B/? ".‬ا ‪ 12 1:‬ا ا‪ *7‬ا = و ‪ ,‬درا‪ B:‬و ‪ B2S‬و ‪ ,‬ا‪?2W‬ر‬
‫ا ‪ ,  )/‬ا ‪Q‬ب و = ‪N‬ات ‪ 12‬ر‪ B[2‬ل''ا ‪ 12 ''/‬ا ‪ c4‬ا @‪ 4= .i‬أ` @‪I‬‬
‫ا ‪@# J/‬ك ا ‪/4G‬ب ‪ /-2 \ N ،‬ى أن ا ‪ J/‬ا "‪3‬ا‪# +‬آ‪3‬ت ‪ 12‬ا ‪ b‬و ى‬
‫ا ‪ ,76‬ا ‪ ,N‬آ‪/.‬ا أآ‪ , <# $‬أه ‪ 1‬ا ن 
< ا اه( ‪ ،‬ا ‪N‬ي آن ‪-‬ده( = ر&‬
‫ا‪W‬و ‪ ، 8‬إن ه‪ YN‬ا ‪ J/‬ا ‪ 8) +‬ا ‪2‬ع )‪ ,‬ا ‪ .,J/‬آ‪= I.‬ون زع ر ا ‪(S ،G‬‬
‫‪1‬‬
‫‪ -4= 2 --@ I7‬ا ‪ /‬ا ‪ 12 KO‬ا ن‪.‬‬
‫)‪ 8‬ا ‪# , (p‬آ ا م ‪X‬ورة ‪ 4#‬ا‪T‬دارة )‪ A& 8‬ا ‪/‬ت‪2 ،‬ن  ‪(#‬‬
‫ا‪".‬ز‪ 12 Y‬ا ‪/‬ا‪ A5‬آن أ‪  $?= *5‬آن ‪/4 .45/‬د أو'‪ :‬إ ‪p 8‬ب ا‪T‬رادة ا ‪:‬‬
‫ا ‪R2 : G‬ذا آ‪ I.‬ا'زدوا& ا ‪ 12 /Q‬ا ‪/‬ات ا‪W‬و ‪6:' 8‬ل ا "‪3‬ا‪X +‬ورة‬
‫‪Q ،-  ' ،7‬ب ا ‪ *+:/‬ا [ور‪ ،‬ا د ‪ -‬و ا ‪ ،G‬و ‪/&/‬د ا‪5#‬ت‬
‫‪ k7 - *?#‬ا'‪:‬ار ‪3& 12‬ا‪ 4=  +‬ا'‪6:‬ل ‪ ،8 *&W‬آ ه‪ /‬ا @ل ‪A‬‬
‫" ا‪5#‬ت إن "‪R2 ،2‬ن ا'زدوا& ‪3& 12‬ا‪ +‬ا ‪/‬م‪3& ،‬ا‪ +‬ا ‪34‬ة و ا ?ا أ` @‪I‬‬
‫ا‪E‬را‪ ،‬و ?‪ B‬ا‪E‬ر وض =< و أ‪E‬ى‪ " ،‬إ ‪ B‬ا د ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪ p‬أ‪/E‬ك‬
‫' =<* و "إن ا'زدوا& ا
<ة ه‪ 1‬ا ‪ 7 '، -X. 1‬ا‪.?T‬ت ا ‪B) 2/# 1‬‬
‫‪ ,‬ا ر‪ ,:‬أو ا ?‪ *= ،‬ا ‪ -X. 1‬آ أ‪ ،‬و ‪ k<.‬إ ‪' .  , -‬‬
‫‪3‬‬
‫)"‪.‬‬
‫  ‪#‬او‪. I7‬ة ا وا‪ +‬ا ‪ :‬ا ‪# 1‬او ‪ 8) I‬ا < ‪3& 12‬ا‪ 4=  +‬ا'‪6:‬ل‬
‫‪ Y"#‬ه‪ YN‬ا [ ا @‪ ،:‬و أ)‪ ) -= 1‬ا'زدوا& ا ‪ ,= ( /Q‬ا و‪ .‬و ا ‪،7 ,‬‬
‫و ا ‪G‬د و ا ‪ c‬أ‪ .7‬أ‪E‬ى ‪N 7 ،‬اه ا @?م ا ‪# ,N‬او ‪/‬ا )‪ 8‬ا <‬
‫و ‪G‬ر=‪ (-‬ا‪ I422 .&/ /T‬ا ‪4G‬رات‪ ،‬و )‪ I‬ا ‪K-‬ت‪ ،‬و ‪ I:‬ا ‪/‬ا‪ ,.‬و ا ‪/‬ا‪kS‬‬
‫و ا ‪ ،#:‬ا ‪ "# 1‬ا ‪ ،4‬و ‪ 1<4#‬ا ‪ Q‬ا ‪ =4‬ا ?‪ .‬ا ‪ ،-= k# 1‬و ?‪ ,‬آ* ه‪N‬ا‬
‫' @‪ k‬ا ‪-‬ف ا ‪/G‬د إذا ( ‪/#‬ا‪< 2‬ت ا ‪ :‬ا @آ‪` . ،‬د‪ ،5‬و إرادة‬
‫‪'/2‬ذ‪ "= -# ،‬و ‪37‬م‪ *4& 8) ،‬ا ‪ Q‬ا ‪ Q =4‬ر‪b
 ,= -= *4 :‬‬
‫‪  ! - 1‬اف‪ ،‬اا أ! و !‪ ،C+‬ا‪ c
, C‬ذآ‪ ،T‬ص ‪.77‬‬
‫‪2‬‬
‫‪ -‬ه‪ YN‬ا'‪?# 5#‬س ا‪=T‬ء )‪ )/" 8‬آ ة ‪ ,‬راء ا ارس آ‪/.‬ا ‪ 1.2‬ا " أو ا ‪= ,4‬زدوا&‪، -‬و ‪ (-.R2 ، S ,‬آ‪/.‬ا‬
‫' ‪E‬ون &‪-‬ا ‪ 5) 12‬آ* ا )‪ 1‬ا ا ‪ 5 ,‬أو =‪ 4‬إ ‪ 8‬ز‪ 737‬ا ‪ Q‬ا ‪..‬‬

‫‪ 'A! -3‬ا‪ /.‬ا‪&/‬ي ‪ ،‬ا‪1‬و ا  اا ) ‪ 62‬ـ ‪! ، (82‬ل !‪6‬ر  ! اِؤ‪Y6/ .7 &  ! ، G‬ون ا‪،5‬‬
‫‪' G‬ره ا‪A7‬د ا‪+5‬ب اا‪ ، I&G‬ا‪'.‬د ‪1983 ، 3‬م ‪ ،‬ص ‪18‬‬
‫‪O‬ا‪ f+‬ا "‪ A‬ا "‪3‬ا‪+‬ي‪ ،‬و ‪ b
 12 : U/# -U/#‬ا ]‪#‬ات و ا @‪*2‬‬
‫ا ‪ J/‬و ا و  ا 
‪ ،‬و‪ "#‬ذ \ ‪ 12‬ا ان‪  <# ،‬و ر‪ '/5 ' ،:‬و ‪#‬ا‪.‬‬
‫و ‪ 87‬و إن ‪/#‬ا‪2‬ت ا  ا ‪c‬د‪ ) 5‬ا ‪ ، (- |4‬إ' أ‪): -.‬ن  ‪( -./? ،1
#‬‬
‫‪ "#‬ا )( ا ?‪ 12‬ا ‪N‬ي "‪ 12 "# -4‬ا ان‪ r?) 8) *= ،‬ذ \‪` "# ،‬ا ‪J ,‬ف‬
‫=‪ |4‬ا ‪/‬ى ا ) ‪ 12‬ا ‪6‬د‪ ،‬ا ‪  *?= *4# 1‬أو‪/5 , I#‬ة ‪/‬أده ‪ 12‬ا ‪2/E ،-‬‬
‫و‪2 .4J‬ـ " ا ‪/‬ا‪ kS‬و‪7‬ه ' ‪ ،1?#‬و إن ا ا… ا  ‪ -‬آ‪ -4: I.‬و د‪-5‬‬
‫و ‪ , IQ= -‬ا ?ل و ا ‪ ,? '  /G‬أن ‪ …+. ,) |
#‬إ"=  ( ‪ ,?#‬هك‬
‫ا ‪ *+:/‬ا ‪ G‬و ا د ا [ور ‪".T‬زه ‪ A& 12‬ا ا‪ ،*7‬و ر‪ (p‬آ* ا ‪5/4‬ت‬
‫و ا ‪4‬ا‪. 1" *5‬‬
‫و ‪ ,= ,‬ا روس و ا ‪  4‬ا ‪# 1‬ه =‪ |4‬ا "‪3‬ا‪ ,+‬ا ‪ ) 8) ,2G‬ا ]‪#‬ات‪،‬‬
‫و ‪ A5/#‬ا'‪5#‬ت ا و  ا 
 ‪N. ،‬آ )‪ * : 8‬ا ‪$‬ل ' ا @‪ \# : c‬ا @د‪ S‬ا ‪1‬‬
‫‪ (4 -5#‬ا "ا‪ +‬و ا ‪ b@c‬ا ‪ J/‬و ا ‪ 1‬ده ‪ " :‬أن أ‪ 7‬ا ‪ ,E‬ا‪12 , <T‬‬
‫]‪ #‬دو ‪ 12 ) 1‬ا "‪3‬ا‪ ،+‬و أ‪S‬ء إ ‪ B+‬ا‪ Q = BE‬ا‪  <T‬ـ ?‪ BQ @ B./‬و‬
‫‪ -:‬ـ '‪ }7‬أن ا &( &( ا‪ BE‬إ ‪ 8‬ا ‪ Q‬ا ‪ ,) b5/# NK7 ،.‬إ ء‬
‫@‪ B#X‬و ‪  J‬ا ‪ (# 8) ,2G‬ذ \ ا ]‪ &# #‬ا‪ BE‬إ ‪ 8‬ا ‪ Q‬ا ‪=4‬‬
‫=) ره ا ‪ Q‬ا ‪ 12 :‬ا "‪3‬ا‪ +‬ا  "  أ‪7‬ث إ‪7‬ا& ‪(# 8) ,2G‬‬
‫ه‪N‬ا ا ‪.8‬‬
‫آ ' ‪ #/‬أن ‪N.‬آ  ‪7‬ث ‪ |4‬ا‪JW‬اف ا "‪3‬ا‪ +‬ا )‪ (-[#  = ،‬ا ‪Q‬‬
‫ا ‪ ,) .‬ا ‪ ) 12 =4‬ا'‪5#‬ت و إ=ام ا ‪/4‬د‪7  *$ ،‬ث ‪ A‬و‪ 2‬أ ‪ 1.‬ر‪A2‬‬
‫ا ‪/‬ى ا‪ A‬أن ‪ 8) A5/‬ا‪ A 5#‬أ‪ 7‬ا‪JW‬اف ا "‪3‬ا‪ Q = -pc +‬ا ‪.‬‬
‫و أ‪O‬ط ه‪N‬ا ا ‪ ( 1? 2/‬ذ \ أن ‪4#‬د `‪ Q = -p‬ا ‪?2 ،=4‬ن ‪  (-‬أرادوا‪.‬‬
‫و ا ر‪. B. /‬ا‪? Y‬ر ‪ A‬و‪/ 1. = 2‬ر‪ ) 1.‬ر‪ |2‬ر‪ 4J5 [2‬أن‬
‫‪ A5/‬ا‪ Q = =/? 5#‬ا ‪O A .‬آ) ‪J./:‬اك( ا "‪3‬ا‪B &/= 1[ +‬‬
‫ا‪6Q:‬ل ه‪ YN‬ا‪EW‬ة ‪/7‬ل ‪/ q.‬ر‪ .‬إ' =‪ 4‬أن ر‪ I
X‬ه‪ YN‬ا ‪G‬آ ‰ ا ‪/‬ا‪A5‬‬
‫و أ)دت `‪ Q = -p‬ا ‪ =4‬ا ‪ Q‬ا ‪3" :‬ا‪ +‬ا ‪ ،‬و ?‪*= ،-2  7 r ,‬‬
‫‪ k@# 12 4J‬ر=‪ -‬و ‪.-@ c‬‬
‫و ‪/4 .S -& ,‬د أ[ إ ‪ 8‬ا ‪c‬اع =‪ ,‬أ‪c.‬ر ا ‪ 4‬و أ)ا‪،.S -& , B+‬‬
‫ا‪ W‬ا ‪N‬ي &‪ *4‬ه‪N‬ا ا ‪c‬اع @‪/‬ل =) إ ‪` 8‬اع ‪ 1::‬و إ‪ .1&/ /‬و ‪r. 12‬‬
‫ا ق '‪ }7‬ا ‪ i7‬ر‪ 1.# O‬أن د‪2‬ع ا ‪ ,) ,=4‬ا ‪ 4‬آن   أ‪8) ::‬‬
‫ا  دئ ا ‪/$ +‬رة ا @ ا ‪ 12 $‬ا ‪2‬ع )‪ 2S ,‬ا ‪ 4G‬ا "‪3‬ا‪+‬ي‬
‫و ه‪ ،B/‬و =  ‪ 1‬ر‪/[2‬ا ا ‪ -‬ا ‪ 2$‬ا'‪4:‬ر و رأوا ‪ 12‬أ‪ (-.‬ا ‪ *$‬ا @‪1‬‬
‫ ‪2‬ع )‪ (5 ,‬ا ‪ 2$‬ا ‪ .J/‬و [‪ r. b‬ا ‪ 12" :6+5 ، i7‬ا ‪/‬ا‪ A5‬إن ‪b5/‬‬

‫‪ '
F -1‬ا; ‪ ، ˆG‬ا‪ C‬ا‪ ، c/‬ص‪.62‬‬
‫ا ‪ (-/?# , A=. ,=4‬ا‪ Q = 1::W‬ا ‪ ،=4‬أ ا ‪/.?2 ,.‬ا < ‪/‬ن =‪=T‬ء‬
‫)‪ 8‬ا ‪ .‬آداة ا‪c#‬ل أ‪ 12 ::‬ا "‪3‬ا‪ +‬ا  ‪ ،‬و=‪ (-5/‬ه‪N‬ا ا) وا ‪,‬‬
‫‪1‬‬
‫
ت ا'‪4:‬ر‪".‬‬
‫أ )‪ 8‬ا ‪/‬ى ا ‪ 2 ،1:‬ا‪5 N
#‬ار =‪G‬ن ‪ 4#‬ا‪T‬دارة ‪#‬ر" ا=اءا ‪: ,‬‬
‫‪ ،1971‬إذ أ)‪ ,‬ا ‪/ ,/= r+‬م ‪ 2 5‬ا ‪= 1969‬ن ‪/?: 1971 :‬ن =ا ‪4#‬‬
‫آ* ا‪T‬دارات‪ ،‬و )‪2 B‬ن آ* ا ‪ 7 (4= , < ,U/‬أد‪ , 8.‬ا ‪ Q‬ا ‪ ،=4‬و [‪b‬‬
‫=‪ = ":6+5 ، ,/‬أ‪ 8) *4. .‬ا‪4:‬دة ‪S‬وا‪ #‬ا ‪ " J/‬أن ‪ *4.‬أ[ )‪8‬‬
‫ا‪&:‬ع ‪ ، Q‬و " أن ‪  *?= 
.‬ه‪ /‬و‪3& 1J‬ا‪+‬ي‪ ,? 2".‬ه‪N‬ا ا ار ( ]‪NE‬‬
‫=" ‪J ,‬ف ا ?‪ , $‬ا ]و ‪ 12 ,‬أ&‪3-‬ة ا و ‪N- ،‬ا آن ا < ‪, b
 k‬‬
‫وزارة إ ‪ 8‬أ‪E‬ى‪ .‬و ‪/7 A‬ل ‪ 1970 :‬أ` ‪?T= f‬ن ‪ 76‬ا‪.‬م ا ‪ b+U/‬دا‪*E‬‬
‫أ&‪3-‬ة ا و  )‪ 8‬أ‪:‬س ‪ 12S‬و إ‪ b+U/ 2 .1&/ /‬ذات ا <=‪ A‬ا ‪ *$ ، 12$‬ا ‪(4‬‬
‫و ا‪6)T‬م ‪ ،‬و ا ‪4‬ا  و ا ‪ . ,‬ا‪ I4:‬ا ‪ Q‬ا ‪ =4‬آداة ر‪ -) 12 +‬ا‪T‬داري‪12 ،‬‬
‫‪ ,7‬أن ‪)<5‬ت ا و  ا‪EW‬ى‪ *$ ،‬ا'‪c5‬د و ا ‪ )c‬و ا 
<‪ ، q‬ا‪:‬ت ‪12‬‬
‫)‪ . = -‬آ‪ Q‬أ‪ A ::‬ا‪4:‬ل ا'‪= 3".‬ر& أ‪.*5‬‬
‫إن ا ‪[5‬ت ا ‪ 1‬أ‪2‬ز‪ -#‬ا ‪ :‬ا ‪) IE 5 2$‬ة إ‪'?O‬ت ‪`E k4#‬‬
‫=‪6E‬ف ا ؤى ‪ |
 2‬ا ‪G‬وع ا ‪ 12$‬و ا "‪ b
 ,= 14‬ا 
 ا ‪`E $‬‬
‫و أن ]‪ O‬ا‪.‬م ه‪ YN‬ا‪EW‬ة =ت وا‪ @X‬و ا ‪N‬ي ?‪ ,-&/# 12 Yc7 ,‬ه‪:‬‬
‫‪ -1‬ا!‪ Y‬ا ا<‪) 8‬ا‪.(8‬‬
‫‪ -2‬ا!‪ Y‬او‪ 8‬ا‪.83 y‬‬
‫و ?‪ ,‬ا ‪/‬ل أن ا <) ا 
 ‪/‬ا&ة أ[ ‪ 12‬ا ‪ b+U/‬و ا ‪-‬م 
‪ b‬ه‪ YN‬ا ‪K‬ت‬
‫‪2 12‬ة ا و  ا ‪ ،J/‬و ا ‪N‬ي ‪ B2 I 4‬ا ‪ Q‬ا ور ا @‪ (2 .(:‬ا ‪ A *4‬ا و ‬
‫آ<)ت و ‪ r‬آ"( وا‪ B#)<5 I@ ،*? 7‬ا 
 ‪@ (4/b$‬د )‪8‬‬
‫أ‪:‬س ‪/Q‬ي و ‪ 3 ،15‬و ‪ (# (#‬ا ‪ 8) *4‬أ‪:‬س ا ‪ *QO i7 ،Q‬ا ‪ ,./?.‬آ* ‬
‫ه‪ 1) /‬و ‪ 1#‬و إداري‪ ,7 12 ،‬ا‪/@:‬ذ ا ‪/=4‬ن )‪)<5 8‬ت ا ‪ (4‬و ا ‪,‬‬
‫و ا [ء و ‪ B4‬أ ‪ (?@= 14 J‬ا ?‪ ، ,/‬إذ أ‪ I S‬ا را‪:‬ت و ا @‪/‬ث ‪ 12‬ه‪N‬ا ا "ل ‪،‬‬
‫أن أه( أ)[ء ا 
 ا ‪ =4‬ه( ‪ (- p 12‬ا‪[)W‬ء و ا <  ا =‪/‬ن "‪ 4‬ا ‪4‬ء‬
‫ا ‪ ,‬ا "‪3‬ا‪/c7 i7 ،,+‬ا =‪ 4‬ا'‪6:‬ل )‪5 ` 8‬د ‪ 
#‬أ‪::‬‬

‫‪Rachid Tlemcani, State and Revolution in Algeria (London : Zed Books, 1986) ,P.191. 1‬‬
‫‪ ^ S ، IG'!/ - 2‬ا&‪ ،1976-1965 ،IG'!/ z‬ج‪ ،2‬ص ‪.428‬‬
‫‪ ، / _ - 3‬اا‪ :‬ا'و و ا^ ‪ ،‬ا‪ c
, C‬ذآ‪ ،T‬ص ‪.17‬‬
‫ا ‪]G‬ون ا  و ا =‪/ f:  ./‬ر‪ 4& S‬ا ‪4‬ء =)( ‪ 8) (-#<:‬ا ‪:‬‬
‫‪1‬‬
‫ا ‪ 2$‬و ا‪?7‬ر ا ‪ )G‬ا ‪ 2$‬و ا ‪.‬‬
‫و =‪N-‬ا ?‪ ,‬ا'‪:‬ج أن ا < ا "‪3‬ا‪ 8) I) +‬ا  و‪4O k2‬ر &‪ 4‬ا ‪4‬ء‬
‫‪ -:: 12‬ا ‪ ،2$‬و ه‪  J 62 ،" = r /‬آن ا "ل ا ‪?7 12$‬ا ‪4‬ء أ‪S‬ء‬
‫ا'‪4:‬ر ‪ ,7 12‬أ‪ I7‬ا "'ت ا‪EW‬ى ‪ 15‬ا‪37W‬اب ا ‪ ،:‬و  ‪7‬ث إذن =‪4‬‬
‫ا'‪6:‬ل آن ا‪:‬ار ‪ r‬ا ‪ ، AX/‬و ‪ ,= ,‬ا‪:W‬ء ‪ ".‬ا ‪37 „G‬ة =‪/‬آ‪O‬‬
‫‪ 12 . 2c‬وزارة ا‪W‬و‪5‬ف‪ ،‬ا ‪ @ „G‬ا‪W‬آ@* ‪ 12 ) G‬وزارة ا ‪]G‬ون‬
‫ا ‪ ،‬و ا ?‪ 12 (- $‬ا ‪ *$ (4‬أ‪O 7‬ر ا ‪ ،1 4$‬ا ‪ J< „G‬أ‪ ،7‬ا ‪ ) „G‬‬
‫ا @} ا ‪ 1 4$‬و ‪p‬ه(‪ ،‬و ?‪ , &/ ,‬و`* ‪ ,‬ا ‪4‬ء و ‪ (-+E‬إ ‪" 8‬ل ا ‪:‬‬
‫أه‪ (-‬ا ‪ E @ „G‬ا ‪ i7 ,‬ر‪ fO‬إ ‪ 8‬أول "‪ AX/ 1:# r‬ا ‪/:‬ر ا‪W‬ول‬
‫ "‪/-‬ر ا "‪3‬ا‪ +‬و )[‪ k2/# ، F.L.N 12 /‬ا ‪ 12 /[) 1.‬ا " ‪ -‬أ[‪ ،‬أ‪7‬‬
‫‪  J‬ا‪=T‬اه‪ 1‬وز ا = ا ‪ ،1970 J/‬ووزا ‪ 2$‬و ا‪6)T‬م ‪1977-1970‬‬
‫ووزا ‪]G‬ون ا
ر& ‪  ) ،1988-1982‬ا ‪7‬ن ‪ O‬ن وزا ‪]G‬ون ا ‬
‫‪.1980‬‬

‫و ‪ A‬ور ا ‪ I5/‬ازداد ‪ *?G‬ا'زدوا& ‪4#‬ا ‪ ،‬إذ ‪/‬ل ا ?‪ #‬ا'‪3".‬ي‬
‫هـ‪-‬رو=‪ ،(H.Roberts) r#‬و ه‪ 12 c
 /‬ا ‪]G‬ون ا "‪3‬ا‪/@= ":1 ،+‬ل‬
‫‪ bc‬ا  ‪4‬ت أ` ‪ f‬هك آ‪ , $‬ا ‪ G‬ب ا "‪3‬ا‪+‬ي ا ‪ ،=4 = (4‬و آ‪2 I.‬ص‬
‫ا ‪   = *4‬إ ‪ ،5 (-‬إن ( ‪. *.‬درة‪ .‬إن ا‪ 7T‬ط ا ‪N‬ي أ`ب ا ‪ ,=4‬ه‪*G ". /‬‬
‫ا ‪ :‬ا ‪ 4‬و  ا ‪N‬ي أ‪ IS7‬ا‪ .‬آ ا و ‪<E‬ا دا‪ *E‬ا "‪ A‬ا "‪3‬ا‪+‬ي‪.‬‬
‫‪   2‬ا ‪ ,  4‬ا ‪ 1# ,=4‬إ ‪ 8‬أ`‪/‬ل ر‪ ،‬و ه‪ 1‬ا ‪ K‬ا ‪ 1‬آ‪ I.‬أ‪S# *5‬ا‬
‫= ‪ 2$‬ا ‪6E .‬ل ‪2‬ة ا'‪4:‬ر‪ ،‬آ أ‪ -.‬آ‪ I.‬أآ‪[# $‬را ‪ ,‬ه‪N‬ا ا‪6E EW‬ل‬
‫‪2‬‬
‫ا ‪/$‬رة ا @‪".‬‬
‫ ‪N‬ا ‪  4#‬إ‪  ?O‬ا ‪ 4‬أآ‪ 12 =/4` $‬ا ول وا @* ‪4‬د ?‪ -#./‬و&‪/‬ا‪- .‬‬
‫ا‪ &/ /T‬و ا ‪)2 ،2S /:/‬ة ا ‪ 4 4‬ون أن ا ‪12 -)O # =4‬‬
‫ا "‪3‬ا‪c , +‬ر‪ ,‬ا‪ ,S‬أو ‪ -‬ا ‪ ,‬ا‪ 16:T‬و‪ -.S‬آح ا @ ا ‪ ،1J/‬وآ‪6‬ه‬
‫‪ X‬ا'‪4:‬ر‪ ،‬و‪ Q J = . 2 B‬ا ‪ 4‬ا @*‪ ،‬أ ا ‪ =4‬ه‪c) 1‬‬
‫أ‪ `) , 1::‬ا ?ن ا @[ري "‪ A‬ا "‪3‬ا‪+‬ي و‪ Bc
O‬ا ‪ 1-2 ،J/‬آ‬
‫‪ 4‬ه @ ا ‪ 1=4‬و  ‪ " E‬ه‪ 1‬ا ا وا ‪ -‬وإ ‪ 8‬ا‪3E ،=W‬ان ‪#‬ا‪ S‬ا ‪G‬ك‪،‬‬

‫‪ F - 1‬ن‪،‬اا ‪ &P‬ا‪ C+‬و ‪ &P‬ا

‪ ،‬ا‪ c
, C‬ذآ‪ ،T‬ص ‪.577‬‬
‫‪- H.Roberts, « Radical Islamism and the Dilemma of Algerian Nationalism: The Embattled Arians of Algiers » 2‬‬
‫‪, Third World Quarterly , vol.10.no.2(1988).oo566-567.‬‬
‫وا ا=< ا ‪  4O A"# 1‬و=" وا‪7‬ة ه‪ 4X ,@. 1‬و‪/5 ،.-‬ة و‪ =-‬ه‪; 1‬ة ‬
‫‪1‬‬
‫‪# , B@#‬م وازدهر"‪.‬‬
‫و د)ة ه‪N‬ا ا ر إ ‪ 8‬أ‪?2‬ر ا ‪ :6‬وا ‪ () [5 12 ,$7‬ا'&ع وا =‬
‫وا ‪ 2$‬وا ‪ ،/-‬ا ‪# 1‬ى أن ا ‪ Q‬ا ‪/? -= J/‬ن ا‪=T‬اع ا @‪ ،1‬وأن  ه‪ /‬و‪' 1J‬‬
‫?‪ ,‬أن ?‪/‬ن إ' =‪ -‬آ‪/‬ل ا ‪/‬ف ا‪: " Fichte -B
2" 1. W‬إن ا ‪12 S]# Q‬‬
‫ا ‪ 4G‬ا ‪N‬ي @ث =‪S# -‬ا ' ‪  B 7‬إ ‪ ،Y?# 8‬وإراد‪ B#‬و)‪/‬ا‪ BJ‬و‪/c#‬را‪ B#‬وإ ‪8‬‬
‫أ)ق أ)‪ ،B5‬وأن &‪G f c# B#2c# A‬و‪N-= J‬ا ا ‪ S‬و? =‪ ،B‬إذ " ‪*$‬‬
‫ا ‪ (4‬أه( ‪5‬ة ا&) ‪ ,‬ا ‪ Q‬ا ‪ ،J/‬و‪ KG#‬ا‪&W‬ل )‪ 8‬ذوق & ‪ -‬وروع‬
‫أ ‪) -24 ،-U‬ء ا ‪.‬ت و)( ا'&ع أ‪ q2 I -.‬و‪ :‬ا 
‪ J‬و ا ‪/‬ا`*‬
‫ا ‪ ,= 1/‬ا س‪ *= ،‬أ‪ -.‬أداة * ا ‪ 2$‬وو)ء "‪ BG#  A‬ه‪ YN‬ا ‪ # , 2$‬‬
‫وأ)اف و)دات و)‪ +‬و‪/c#‬رات و‪ (5‬وه… @ة‪= ( -= ،‬ء ا د و إ)اد‪= Y‬‬
‫‪6‬ءم و‪#‬ر
‪ B‬وا‪.‬ء‪ ،Y‬و ‪S#‬ه ‪ Y?# *G‬و‪ B#2c#‬و)‪ Y+‬و‪Y)G‬‬
‫و)‪/‬ا‪ BJ‬و‪/:‬آ‪ B‬وإراد‪ B#‬و&‪ 1-2 ،B#2c# A‬ذات )‪ 56‬و‪ ،2$ = S‬وا ‪ 2$‬ذات‬
‫ر=ط ‪ /- = ,‬وا ‪ c
G‬وا ‪ 2 BQ 2 ,2 ،J/‬ه‪ B/‬و‪#‬ر
‪ B‬و‪= 12 $4#‬ء‬
‫‪2‬‬
‫ ‪.B‬‬
‫و)‪ B‬ا‪ :‬ا ر ا ‪4‬ب إ ‪ , & 8‬ا ت وا‪JW‬و‪7‬ت‪ ،‬و‪7‬و ‪/‬ا إ‪ S‬ت ‪(-""7‬‬
‫= اه‪ *4& -:- < ) ,‬ا'زدوا& ‪ 12 Bilinguisme‬ا م ا =‪/‬ي ' …‬
‫إ' ‪ ,= 4+X 4‬ا ‪ 4‬وا ‪ .‬و‪ 8) G‬أ‪?2‬ر  ‪$4‬ة =‪ ,‬ا ‪ ,2$‬ا ‪J/‬‬
‫وا‪/: " Q 2 ، &W‬اء ‪ )= I‬ره ‪ Q‬و‪ 7‬أو و‪ :‬ر‪/ r‬اد‪ =' ،‬وأن‬
‫‪ -4" X *@#‬ا‪ ،1`W‬ذ \ أ‪ -.‬أآ‪ $‬ار‪/@ = J #‬ا* أو ا
ت ا‪&/ /T‬‬
‫وا @[ر"‪ ،3‬و‪] 2 (S ,‬دي ‪ -4#‬إ ‪ 8‬ا‪6:‬ب ‪ (4 12S‬و‪U f c‬هة ا&)‬
‫و‪ ,= 2S‬أ‪2‬اد ا "‪. - A‬ا ‪= q2 6?O I Q‬ر  أ‪ -.‬ه‪/@ 1‬ى وروح ا =‪،‬‬
‫‪2‬اءة ا  ا‪W‬د=‪ *& q2 B * ' 1‬ا‪W‬دب =* ‪?2‬ا و‪B = 12 4 =" -2‬‬
‫‪ B#`/cE‬ا ‪ /Q‬وا ‪/ ،2$‬ل  \ ‪7‬اد‪ r »:4‬هك إ' ‪/#‬ا‪#?2 ,= 1 # k2‬‬
‫ا ‪ ،=4‬وأ ‪ U‬ا ‪ ،« .‬و‪ f c# B‬ا ‪   Q‬و‪ , 4=. J‬ذا‪ #‬ا‪4# ' W‬ر‬
‫أو ‪4#‬ر ‪ ,‬ا ‪ ،Q‬و‪ |.‬ه‪N‬ا ا ‪ , B&/‬ا‪ ,) A2‬ا'زدوا& ‪ 12‬ا ‪ = ،(4‬ء‬
‫ا ‪ 12 .‬ا "‪3‬ا‪ +‬آ‪7 Q‬ب آ‪ -./‬و‪3" f# :‬ا‪ +‬ا'‪.‬ح )‪ 8‬ا ‪/4‬م ا @‪$‬‬

‫‪ 'A! - 1‬ا‪ /.‬و' ‪ :&S‬ا‪$‬م ا‪NA‬ر‪' G‬ر‪ ,‬وا!‪ .‬اا‪ ،G‬د‪G‬ان ا
‪F‬ت ا!‪ &.‬اا ص‪234.‬‬
‫‪! - 2‬د ‪ :Q,/ \G Q,U‬ا‪  &/.‬ا‪ Q&.+‬ا‪ .‬وأ‪ ^&,‬ا‪$‬ض ‪  $/‬اا‪!،‬ـ ا‪،‬ع ص ‪420.‬‬
‫‪3‬‬
‫‪  :IA!  ! -‬ا„ ا‪Z! A G/+‬ر ‪ ،M+! &,,‬ط‪ ،2‬اآ ا ا‪&/ ،/.‬وت‪ 2002‬ص ‪76.‬‬
‫‪4‬‬
‫‪$) -‬ن ‪/ O‬ب‪ ," :‬ا ‪ # Q‬أ ‪/S‬رة ا " "‪ " ،‬ا‪) ، `W‬د ‪E‬ص = ‪ 4 < ،4‬ا ‪ ،1973 :<5 ،i4‬ص ‪7.‬‬
‫ا ‪ -# 12 -&@# 1‬ا'‪c5‬د وا'&) وا ‪ .12$‬و‪ 7‬د)ة ه‪N‬ا ا'‪ Y"#‬أن‬
‫ا ‪/: *$# ' Q‬ى أداة * ا ‪4‬رف وا [‪ ,‬وا ه( =< @ة‪W2 ،‬ه( ه‪*. /‬‬
‫ا ‪4‬رف ‪ r‬ا ‪ 7 12 Q‬ذا‪ ،-#‬و‪ (- 7‬أن ا ‪ .‬ه‪ 1‬ا‪&W‬ر آ‪N *$# 7 Q‬ا‬
‫ ‪ c4‬ا @‪ i‬وا @[رة ا ‪ = ،=Q‬ا ‪ Q‬ا ‪ =4‬د &ا ' ‪ (+6#‬أ=ا ا @‪X‬‬
‫ا  ‪ 8) 1‬ا ‪ (4‬وا م‪ ,...‬ه ‪ 8#‬ا‪4:‬ل ا @وف ا ‪? #6‬ن ا @وف‬
‫‪2‬‬
‫ا ‪."=4‬‬
‫و را&‪ I‬ه‪ YN‬ا‪?2W‬ر ) ا‪W‬و‪:‬ط ا ‪ 1‬أ‪-U‬ت )اء `@ ‪ 4‬وا ‪/5/‬ف =‪c‬ا‬
‫‪ ،YX‬ا‪ ,) ,42‬ا ‪ .‬وآ‪ 12 (-""7 I.‬ذ \ أن‪ -:‬أن ا ‪ - . Q .‬ا رة‬
‫)‪ 8‬ا )* ‪ A‬ا ‪/4‬م وا ‪ .‬إذ أن ا ‪ Q‬و‪  4 :‬وا'‪c#‬ل‪N ،‬ا ‪ (- 2‬ه‪)/. /‬‬
‫ا‪?2W‬ر ا ‪2/# 1‬ه‪ .‬و ا ‪ .‬ه‪ Q 1‬ا ? وا ‪ *4‬و ا @[رة ‪& 2‬ء )‪ ,‬أ‪7‬ه( ‪:B /5‬‬
‫"=‪ 14‬ا ‪ ' 1.‬أ‪ A<:‬أن أ‪ 1J ,)  /-= 8
#‬ا ?ر‪ 12 #‬ا'‪:‬ج‪ ،‬ا‪W‬‬
‫ا ‪N‬ي "‪ 14‬أ‪ ,) bE‬ا ‪N- 3". =4 = ,4‬ا ا ر ‪ :‬ت آ‪$‬ة ‪ [#‬ا ‪ Q‬ا ‪=4‬‬
‫ا ‪ " (- 7 1‬أن ‪#‬وى ‪ A‬ا ‪ Q‬ا ‪ .‬أو أن ‪/?#‬ن أ‪ ،- .O *5‬و ‪ *4‬ه‪N‬ا ‪ #‬‬
‫  ‪ 4‬ا ‪ *4"# 2$‬ا ‪ Q .‬ا ‪/4‬م ‪ ,7 12‬ا ‪ Q *# =4‬ا{داب وا ‪4G‬‬
‫وا ‪ ،J4‬و=‪/c‬رة ) ا ‪ Q =4‬ا ‪ 1X‬وا ‪ Q .‬ا ‪ c4‬وأداة ‪ “ #‬ا ‪/4‬م‬
‫وا @ا‪ S‬آ‪ I.‬ا "‪/‬ة آ ة =‪ ,‬ا <‪ ,2‬آ* وا‪ \ 7‬و‪ ،B5/ c4‬و‪fc 5‬‬
‫ا ‪/‬ل أن ‪ bc.‬ا ر‪ -‬أي ا ‪4‬ب‪ -‬ا‪W‬ول =‪ B.‬س ا ‪ 1X‬وا ‪ , 1.$‬د)ة ا'‪6:‬ب‬
‫وا ‪U 2 ،Q‬ـ‪   I‬ا ‪ i G=  ) 4‬آ* وا‪= - 7‬أ‪ ،B‬وأ` ‪ f‬ا ‪/X/‬ع‬
‫‪ $‬ا @‪ :‬ا ‪ J‬ه‪N‬ا  &‪ *4‬أ‪/:‬ب ‪#‬و ‪ < ,) 4  B‬ت ا @‪ i‬ا ‪14‬‬
‫ا ‪ , =X f c ،1"-‬ا @س ا ‪ 1J4‬ا ‪ ،*4‬ا ‪N‬ي ' ـ" )‪/: B‬ى إ‪S‬ـرة‬
‫ا ‪7G‬ت وا ‪G5‬ت ا ر‪.p‬‬

‫‪1‬‬
‫‪ -‬أ‪.! '9‬ض ز‪ :‬ا‪ ^G.+‬وا!& ا‪  &/.‬ا‪1‬ب ا‪! ،/.‬آ درا‪,‬ت ا‪'9‬ة ا‪.1987 ،&/.‬ص ‪170.‬‬
‫‪ @ - 2‬ا ‪ 1=4‬و  ‪ :E‬ا‪$‬م ا‪NA‬ر‪' G‬ر‪ ,‬وا!‪ .‬اا‪ ،G‬ا &‪ A‬ا =‪ ،k‬ص‪. 98 .‬‬

‫‪ :4& M_ -3‬إ‪ &5‬ا  اا ا

دئ ا‪ &,,‬و ا{‪ &G'G‬ار‪ ،,‬ا‪ c
, C‬ذآ‪ ،T‬ص ‪.446‬‬
 ‫ج‪+ -‬وع ا‪ T!:‬و ا و *‪ Kd B 8‬ا‪ZL‬ف‪:‬‬
‫ى ا ? ‪ 8<c‬ا‪OW‬ف أن ‪G‬وع ا "‪ A‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ا "‪ 1Q  ،‬أن ‪/‬م‬
‫أو' )‪X 8‬ورة ‪ 24‬وا‪ A5‬ا "‪ A‬و ‪/X/= B@#‬ح‪ ،‬و إ)دة ا  ‪ 12‬ا ?‪, $‬‬
‫ا‪?2W‬ر ا ا‪ 
:‬و ا‪ J:W‬ا ‪ .J‬إن ا ؤل ا ‪N‬ي  در إ ‪ 8‬ا‪W‬ذهن  ‪4 J‬‬
‫و ‪ )/.‬ا "‪ A‬أو ا و  ا ‪ f< 1‬إ ‪G -‬ف ؟ ه* ه‪ 1‬ا و  ا ا‪ J‬ا ‪+‬‬
‫)‪ 8‬ا ‪4‬د ا @‪ =3‬؟ أم ه‪ 1‬ا ا‪ J‬ا ‪  4G‬ا ‪/# 1‬م )‪ 8‬أ‪:‬س ا @‪3‬ب ا ‪/‬ا‪7‬‬
‫و ? ا و  ‪ *+:/‬ا‪.T‬ج؟‪.‬‬
‫‪ )  2‬ا‪OW‬ف ‪/7‬ل ‪G‬وع ا "‪ A‬ا "‪3‬ا‪+‬ي‪ ،‬ه‪" 1‬د أراء و ‪/c#‬رات‬
‫ا‪G:‬ا‪ 8)     2‬أ‪ r:‬و ‪<4‬ت أو  و ;‪ ، .‬آ‪= -@6 I.‬رزة ‪*U 12‬‬
‫ا م ا'‪O‬اآ‪@ /-2 ، 1‬ث )‪ ,‬ا ا‪ ،) $7 J‬إذ أ‪  fX/ ( B.‬ه‪1‬‬
‫ا ا‪ J‬ا ‪ 1‬ه ‪ ،‬أه‪ 1‬ا ا‪ J‬ا ‪ ، =Q‬ا ‪ 8) 4# 1‬ا ‪4‬د ا ?‬
‫و ا ‪N‬ه  و ا @‪=3‬؟ أي ‪ \#‬ا ‪/# 1‬م )‪ 8‬ا @ ا ‪ ،‬أم ه‪ 1‬ا ا‪ J‬ا ‪  4G‬آ‬
‫@‪ /‬ول ا'‪O‬اآ ‪-#‬؟‬
‫‪R2‬ذا آن ا ‪/c‬د )‪ Y‬ه‪ /‬ا ا‪ J‬ا ‪ ، 4G‬ه* ?‪ ,‬ا) ر ا م ا "‪3‬ا‪+‬ي‬
‫دا‪ A< i@= ، 7 J‬ا د ا ‪ ,)  4‬رأ‪E @= B‬رج إ‪J‬ر ا @‪3‬ب ا ‪/‬ا‪.7‬أم‬
‫ا‪ -.‬دا‪ }76. .W ، @2 (:'= J‬أن ا ‪/‬ا‪ ,J‬ا ‪ A< ' *X‬أن ‪,)  4‬‬
‫رأ‪ 87 B‬دا‪ *E‬ا @‪3‬ب ا ‪/‬ا‪. 7‬‬
‫و ‪ *4‬ا ‪1G‬ء ا ‪ , }76‬رؤ أ‪O‬ف ا'‪G:‬ا‪ ، 2‬ه‪ ? = B4 G# /‬ا ‪/$‬ري ا‪1..T‬‬
‫ا ‪N‬ي  أن "‪  B4‬ا <‪/‬ر ا "‪6E , 14‬ل ا ‪/‬ا‪ ,.‬و ا{ ت ا 
‪ ،‬ا ‪1‬‬
‫‪ (#‬ا‪ ،W‬ا و ‪ ،‬و ‪ *  /@. --&/#‬أ‪.*[2‬‬
‫‪ A" 2‬ا " ‪ 8<c . 12‬ا‪OW‬ف ـ ‪ 12 *$‬ا [ء )‪ 8‬ا ‪ I3‬و ا ‪G‬د ‪12‬‬
‫ا ‪/‬ك و ا‪6EW‬ق ‪ )= ،‬ره ‪#‬ر ‪4‬رض <‪/‬ر ا م ‪ 12‬ا ‪ ,J/‬ا ‪ ،1=4‬و ه‪/‬‬
‫‪/ 7‬ر ‪G‬ف‪ ،‬أن ا <ف ا ‪ 8) 1[ 1‬ا ‪ ، 2$‬و &‪  : A‬ا‪W‬ز ا ‪1‬‬
‫‪ - 1.4#‬ا "‪3‬ا‪ ،  7 +‬إ ‪ 8‬آ‪ -./‬ا‪ ,) I2@.‬أها‪ -2‬ا ‪/$‬ر ا @ر‪ 2 ،‬أ‪r:‬‬
‫‪.‬م ا ‪O r+‬ذ ‪4 2S" & ,= 1‬د ‪ ",J/‬آ‪/) S6S -:‬ا* ‪  :‬ه‪:1‬‬
‫‪ .E -‬ا ‪ 4‬ا ‪/$‬ري ا ‪N‬ي ‪ B 3‬ا ‪.1954  2/. , f#‬‬
‫‪ -‬إ)دة ا') ر ( ا   =ل ا ‪ /<# 8) *4‬ه( ا ‪/$‬رة ا "‪3‬ا‪ +‬و ‪"#‬‬
‫[‪ -‬و‪/ 2‬ا‪ A5‬ا ر
‪ 1‬وروح ا ‪c4‬‬
‫‪/& -‬د أ‪?2 ….‬ا @‪3&) 2‬ا )‪ *$ 5# ,‬ا م ا'&)‪ 1‬و ا ‬
‫‪1‬‬
‫ا'‪c5‬د ا @‪.‬‬
‫إن ‪ 8<c‬ا‪OW‬ف ‪4‬ف =‪ *G‬ا 
 ا "‪3‬ا‪5 12 +‬دة ا "‪ A‬و ‪Bc
#‬‬
‫‪ ,‬ا ‪ 4‬ت ا ‪/2 ، BX4# 1‬ل‪= 1Q  :‬دئ ذي =ء ا‪5T‬ار =‪3. ( .‬م أ‪.‬‬
‫ دي ا 
‪ J‬و ا ‪ +c‬ا ‪ - 8.) 1‬ا "‪ A‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪  ،‬آ‪ :‬آ* &‪/-‬د‪.‬‬
‫ ‪ 8) Q‬ا ‪4‬و و ه ‪ ,@.‬ا ‪/‬م ‪ A2. ،‬ا ‪ ,$‬و ر= ‪/:‬ف ‪ <[.‬ة ‪ /J‬إ ‪8‬‬
‫د‪ A2‬ا ‪ , 3‬ا ‪ 8) ,$‬ا ‪ +‬ا @‪ 4" 12 U/‬ا [‪ b4‬ر‪ B3) (p‬ا ‪=$‬‬
‫و ا‪ 12 B  :‬ا ل‪ ،‬و آ‪ \ N‬ى ا ‪ ,X‬أ‪ (-/?# .  = (-.‬ا ‪".1:‬‬
‫‪ †4#‬ا "‪3‬ا‪ +‬آ"‪ A‬و آو  أز ‪7‬دة ( ‪4#‬ف ‪# 12 - 6$‬ر
‪-‬‬
‫ا @‪ ،i‬ه‪ 1‬أز ‪-#‬د =‪ b‬أ‪ r:‬ا "‪ A‬و ‪ |/#‬أرآن ا و ‪ ،‬و ‪ *4‬أه(  ‪3‬‬
‫ه‪ YN‬ا‪W‬ز أ‪4 -.‬دة ا "‪/‬ا‪ .‬و ا‪4=W‬د‪ .‬و ‪7 5‬د ‪ 8<c‬ا‪OW‬ف أز دو  ‪12‬‬
‫‪6S‬ث أ=‪4‬د‪.‬‬
‫‪ -1‬ا‪ -‬ا' ‪ :8‬إ)دة ‪ r:#‬ا و ‪:‬‬

‫‪ ،QR 'A! - 1‬اف !‪!  5‬ا‪ $‬ا‪ +‬ف ا'‪ ،G‬ا‪ c

, C‬ذآ‪ ،T‬ص ‪.48‬‬
‫إذا أرد‪ (-2 .‬ا ‪ 4X/‬ا ز ا ‪ - 1.4 1‬ا م ا ‪ 1:‬و ذ \ ا‪# , 56<.‬‬
‫ا‪OW‬ف ‪ ". ،‬أ ‪X2‬ت )ة ‪/7 r2#‬ل ‪ (+6 # (#‬ر ا ‪N‬ي )‪B2‬‬
‫ا "‪.A‬‬
‫أو
‪ :‬ا ?ة ا ‪ 1‬ده أن ‪ 4 J‬ا م ا ‪ 1:‬ا ‪] (+‬دي ‪ 7‬إ ‪ kJ 8‬ود ‬
‫‪ , B 7c‬ا‪?7‬ر < ‪ * 5 ,‬أ‪) 4 5‬ا =‪ kE 8) \ N‬و‪" AX‬‬
‫)&‪ 6‬أم أ&‪/4 .6‬د =‪ \ N‬أ‪ ::‬إ ‪ ) 8‬ا‪c5T‬ء ا ‪N‬ي ‪4#‬ض ‪/5 B‬ى ا&) ذات‬
‫‪-&/#‬ت ‪ ::‬و )‪Q +‬ة‪ , A# i@= ،‬ا ‪/ ,)  4‬ا‪ -5‬و ‪/c#‬را‪ -#‬و‬
‫ا ‪2‬ع )‪  <= -@ c ,‬و ‪ ,X‬أ‪J‬ر ‪ 1)O‬و ‪ * 2 .1:#‬ا ‪ 7/‬أم‬
‫ه‪ YN‬ا ‪/‬ى ه‪ 1‬ا و ا   أو'‪ (S ،‬ا'‪"7‬ج ا ‪ “ # ) ،.S b4‬ا ‪[5‬ت‬
‫‪/‬ى ‪/‬ق ‪5‬رة ا ]‪:‬ت ا ‪ B< X 8) +‬و ا‪/7‬ا‪ , =62 .B+‬إ)دة ا') ر‬
‫ ‪ :‬و ‪ 2$‬ا ‪ 2 ،:‬دة ?‪/‬ن ‪.< . /-‬‬
‫<‪ G# :‬ا ‪ X‬ا ‪ .$‬إ ‪ 8‬ا <=‪ A‬ا'‪ A" 1.‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪ ،‬ا ‪<= 3‬ة =‪8‬‬
‫‪56) 8) 4# #‬ت ا ا= ‪ ،‬و ا "‪ ،/-‬و ا ‪ ،./=3‬و &‪/U -4‬اه ‪f ?#  :‬‬
‫‪:‬ورة ‪ /.‬ا ‪ 2$‬ا ‪ :‬ا ‪ i@= .c4‬أن ‪:] #‬ت ا و  
[‪ A‬إ ‪8‬‬
‫ذهت إ‪ )<5‬أ‪2‬ز‪ -#‬ا‪ :W‬ا ‪ +G4‬ا ‪3p 1‬ت '')‪ 8‬ا "ل ا ‪ ''1:‬و ‪,) B /7‬‬
‫أها‪ B2‬ا @‪ .‬ه‪N‬ا  ‪/-U A‬ر ‪ :: 
.‬و ‪ 8) . ?2‬ا ر‪ :‬ا ‪:‬‬
‫ا ‪ :‬ا
‪/[ 4X‬ا=‪@# )/X/ q‬ده ا ‪ f c‬ا ‪ A" 4‬و ا و ‪ .‬و ‪r‬‬
‫‪3.‬وات ‪2‬د أو ‪ 2U /K2 f c‬و ‪ X‬ا‪ *4 .k2W‬ه‪N‬ا ا ? ‪ f‬ا ‪N‬ي ‪#‬ر‪/5 B:‬ى‬
‫ة ‪ ,‬أ‪7‬د ا م و ذات ‪ 4 J‬و`‪ 76` 12 4# '  /‬ا م و ‪ B 42‬إ'‬
‫=ر  @‪ -@ c k‬أو أها‪ 8) *4 ،-2‬إ‪2‬ر ا @ة ا ‪ :‬و ا ? و @`ة‬
‫ا 
‪ .‬و ه‪N‬ا  ]دي إ ‪2 kE 8‬اغ ]‪/7 1:‬ل ا م‪ .‬و ‪ A2‬ا م ‪#‬ر" ‪12‬‬
‫ر ‪ 4‬أآ‪2 $‬آ‪c 8) $‬درة 
‪ b‬ا @ت‪ ،‬و ‪ 1-‬ا‪) W‬دة إ ‪ 8‬ا‪
:‬ام‬
‫‪1‬‬
‫ا ‪ b4‬ا ‪3‬ي و ا دي @ظ )‪ 8‬ا ‪ AX/‬ا ‪.(+‬‬
‫‪ q ##‬ه‪ YN‬ا ‪/‬اه  ‪O‬ة =‪Q‬ب ‪/-‬م ا ‪/‬ا‪ J‬آ‪ 5 -./‬و ر‪ 3# :‬ا ‪2$‬‬
‫ا ‪ :‬ا @‪  4 i7 ،$‬ا د ‪ 6)2‬ا&) آ* ا @‪/‬ق‪ 3# =،‬أو‪X‬ع‬
‫"‪ i@= ،# r?4= 4‬أن ا د ( @ر =‪ ? O , 4‬ا ‪564‬ت ا  ا   إ ‪1‬‬
‫‪ 1#‬و&‪/‬د‪ Y‬ا * =‪4‬ا )‪ ,‬ا‪ JW‬ا ‪@# 1‬ده ‪ \#‬ا ‪564‬ت‪ .‬و‪ B4 *4#‬ا و  ‪,‬‬
‫‪2‬‬
‫ه‪N‬ا ا <‪ )= ، k‬ر‪ 12 /[) Y‬ا   أو ا ‪G4‬ة‪ ،‬أو ا <‪.+‬‬

‫‪ -1‬و ‪ 'G‬أ‪ %&A+ Z‬ا'‪ c&U‬ا)ي ‪G‬م ‪ K/‬ا

‪'F Š9‬ي ا‪$‬اري ‪Z‬م ا&‪  ,‬اا  ‪:‬‬
‫‪Addi Lahouari,L’impasse du populisme(Alger ;Entreprise Nationale du Livre,1986),et Ali El-Kenz, Au fil de la‬‬
‫‪Crise(Alger ;Edition Bouchène,1989).‬‬
‫‪2‬‬
‫‪El Watan ,n°2533 ; un étrange malentendu du pouvoir, octobre 97.p15.‬‬
‫أ ا ‪ X‬ا ‪ ،$ $‬ا ‪ ,? 1‬أن ‪ # 8) )#‬ا "‪ .‬ا ‪‰ 1:‬ز ا اه‬
‫‪" B) k<.  12 *$2‬أز ا‪ &/ /W‬ا ‪ \ N= 14. ."/ 4G‬أن ا ر‪ :‬ا ‪:‬‬
‫و ا @?( ‪/-U N 4[E‬ر ا @آ ا ‪= 12 J/‬ا ه‪N‬ا ا ن [ورة ‪K 4# k@#‬‬
‫&ه وا‪/?# ،4:‬ن ‪c ?O‬ر ‪ ،)G‬و ‪ r. 12‬ا ‪ I5/‬أداة ‪/‬غ ا ‪, -‬‬
‫‪ * 5‬ا ‪K‬ت ا <ة ا‪c5‬د و ا&)‪ 5 / \ N 
 ،‬و ‪4‬ر ‪4#‬‬
‫‪?2 -2‬ة ا "ه دورا آ‪  < 2 .3‬ا ‪ 12 :‬ا "‪3‬ا‪7 +‬و ‪,=  /# kE I‬‬
‫)` د و )‪ ،.‬و ا "‪ ,= A‬ا‪  `W‬و ا \ = اث و إ‪،-& , B+7‬‬
‫و ا'‪- .‬ر = @ا‪ S‬و ا ‪/‬ق إ ‪ 8‬ا ‪  4‬و ا'‪.‬ج ‪7 12‬آ ا ‪.S -& , .c4‬‬
‫)آ* ‪ 2S‬و‪ " J‬أن ‪6 ,7 8) *4#‬ز‪ :,‬إ‪7‬ء ا اث و ا‪-:T‬م ‪ 12‬ا ‪2$‬‬
‫‪1‬‬
‫ا ‪ kJ ,)  4‬ا @‪ i‬و ا‪=T‬اع("‪.‬‬
‫و ?‪ ,?# ( ,‬ه‪ YN‬ا ‪ 8) -:  /‬ا ‪/‬ى ا ي‪ i@= ،‬آن ا
<ب ا ‪1:‬‬
‫)‪ [p ،‬و ‪ p‬د‪ k5‬و ‪ 12/#‬إ ‪ 8‬أ=‪ 4‬ا @ود‪ .‬آ آ‪ B I.‬أ‪S‬ر ‪/ 8)  :‬ى‬
‫ا ‪/‬ا‪ A5‬ا "‪ ،14‬إذ ‪):‬ت )‪ A" ,/?# 8‬أ‪/?  B O‬ن = ء ‪B= 12‬‬
‫ا'‪c5‬د و ا'&) و ا ‪ B2 †4# ،:‬أ‪?O‬ل ‪4‬دة و ‪# }762 ،[5‬‬
‫= ‪/‬ة ‪ 12‬ا ‪ ،b‬و ‪ 12 *4 = #‬ا ن‪ ،‬و )‪ 8‬ا ‪/‬ى ا ‪:] ". 1:‬ت‬
‫و أ&‪3-‬ة )‪56) E 12 c‬ت و "‪)/‬ت ‪ #‬و ‪4 .64 A[
#‬د‬
‫‪2‬‬
‫ @ا‪.S‬‬
‫‪ -2‬ا‪ -‬ا
‪!0‬دي‪:‬‬
‫  ا‪ :‬ه‪N‬ا ا ‪/‬ذج إ ‪ , )/" 8‬ا‪?2W‬ر و ا‪&T‬اءات‪ *$ ،‬ا ت و =ء‬
‫‪<5‬ع )‪ 1/‬وا‪ ،A:‬و ا)د ا 
<<ت ا ‪ /‬ا ‪-‬د‪ 2‬إ ‪ 8‬إ‪ 5‬ا‪c5‬د "آ‪/7 3‬ل‬
‫ا ‪N‬ات"‪ ،‬و آ‪?2 \ N‬ة ا ‪ Ac‬ا ?‪ b$‬ا  إ ‪  8‬أ‪" B) kJ‬ا ‪)c‬ت ا ‪."4c‬‬
‫آ* ذ \ ‪-‬ف إ ‪)5 G# 8‬ة ا‪c5‬د @رة ‪ \#‬د‪ -‬ا ا‪4= E‬ا )‪,‬‬
‫‪3‬‬
‫ا ‪S‬ات و ا [‪/Q‬ط ا   ‪c56‬د ا ‪/= 1 4‬ذ&‪ B‬ا أ‪ 1 :‬ا ‪.,-‬‬
‫و ?‪/= ,‬ادر ‪ *G2‬ا ‪/‬ذج ا ‪/‬ي ‪"#‬ت ‪ 3") 12‬ه‪ YN‬ا "= )‪ ,‬إ‪6J‬ق د‬
‫ا&) و ‪4:= f# 2S‬ب ا
ات و ا ‪-‬رات ا ‪ *= < #‬ا ‪ .‬ا @‪$‬‬
‫و ‪# k@#‬اآ( ‪ r ،B.O , 124‬ا @‪ \# 8) 2‬ا "‪3-‬ات و ا‪<= - 6Q:‬‬
‫)‪ *= ،@2 .6‬و إد&‪ <= -‬ذآ ‪ 12‬ا @‪ q‬ا'&)‪-1‬ا ‪ ،12$‬و ‪(S ,‬‬

‫‪  ! -1‬اف‪ ،‬اا‪:‬أ! و !‪ ،C+‬ا‪ C‬ا‪،c/‬ص ‪.413‬‬

‫‪ -2‬ا‪ &&,,، F &.‬از! ااه  اا‪)،‬از! اا‪،G‬ا&ت ا&‪ &,‬و ا?‪ &F+‬و ا?‪ +U‬د‪ G‬و ا&‪،‬ا‪C‬‬
‫ا‪،(c/‬ص‪231‬‬
‫‪ 3‬ا‪ ، F &.‬ا‪ C‬ا‪،c/‬ص‪.229‬‬
‫‪/<#‬ه ‪ 2/‬ا ‪G‬وط ا [ور ا ‪ -J/= f# 1‬و`‪ '/‬إ ‪ k@# 8‬ا‪6:‬ل ذا‪1#‬‬
‫و ‪) 1 .‬ة ا'‪c5‬د و "‪ A‬آ?*‪.‬‬
‫و‪-U 5‬ت أ[ ‪ B"+.‬ا  ‪/ 8) ،‬ى ا  و إدارة ا ‪]G‬ون ا ‪ ،4‬و ‪12‬‬
‫‪ b4X‬ا‪W‬داء و ا دود ا'‪c5‬د ‪G‬ت و ا "‪3-‬ات ا ‪ 1‬آ‪ I‬ا "‪S A‬وات‬
‫‪ 
X‬و ‪@[#‬ت آ ى‪ .‬و آ‪ I.‬إ‪7‬ى ‪ …+.‬ه‪N‬ا ا ‪ ،*G‬ا ‪ 3"4‬ا دي ا  ا ‪N‬ي‬
‫‪ B.4#‬ا ‪7/‬ات ا‪ ،&.T‬إ‪ 2X‬إ ‪ ) k4# 8‬ا ‪ Y/G‬و ا  ‪ 4‬ا ‪ - IX4# 1‬ا ‬
‫ا'‪c5‬د‪.‬‬
‫‪T2‬دارة ا "‪3‬ا‪ # +‬إ ‪ 8‬ا ?ءة و إ ‪ 8‬ا ‪ E 12 1.‬ا ‪ f c‬ا ‪4‬م‪" 12 ،‬ل ا‪T‬دارة‬
‫و ا ‪ " ،‬ا ‪/4‬دة إ ‪ 8‬ا ‪/‬ا) ا‪T‬دار ا ‪ 4‬ا ‪ < *?# 1‬ا ‪c :‬ا‪.-5‬‬
‫=@‪ i‬أن ا ‪ b+U/‬ا ‪ :‬و ا‪T‬دار ا‪ – -#?7‬إ‪J‬رات رد‪] = 8@# ' K‬و ‬
‫‪1‬‬
‫‪ 12 I #‬ا
اب ا ‪4‬م و أو‪ I5‬آ* ‪G.‬ط &د ‪ 1‬إ ‪= 8‬ء ا و ‪.‬‬
‫‪ -3‬ا‪ -‬ا
!&‪-8‬ا=*‪:8‬‬
‫'= ‪# ,‬آ )‪ 8‬أه ا "‪ .‬ا'&)‪– 1‬ا ‪‰ 12$‬ز ا ‪3& 12 q ## 1‬ء آ ‬
‫‪ 3"4= -‬ا "‪ k@# ,) A‬ا'‪.‬ل ‪ ,‬و‪3 # 4X‬ة =<ة =‪ 8‬ا&)‬
‫‪ 8) +5‬روا=‪ q‬ا م و ا ‪4‬ق و ا'‪.‬ء إ ‪)/" 8‬ت ‪@ [#‬ودة ‪ 12‬ا ‪3‬ن‬
‫و ا ?ن‪@# ،‬د ه‪/) -/‬ا* ‪ *$‬ا ‪ ,‬و ا ‪ ,)  3) 12 ،Q‬ا )* ‪ A‬ا @‪q‬‬
‫و ‪/‬ا&‪ -‬ا @ت و ا [‪/Q‬ط ا ‪ -X 1‬و‪/ 12S \:‬ع و "د ‪B+= 12‬‬
‫و د''‪ B#‬ا  و ا ‪4‬ر‪ ،‬ذ \ أن ا "‪ A‬ا ‪c4‬ي ‪/‬م )‪ 8‬ا ‪/‬ع و ا ‪4‬د ا ‬
‫إ ‪`E 8‬ت‪- ،- ،‬ر و ) ‪= < #‬ور ا‪2W‬اد و ا "‪)/‬ت و ?‪12 (-.‬‬
‫ا ء ا'‪c5‬دي‪ .‬و  ‪ Y3‬أ[ ه‪ /‬ا')اف ا ‪ ،fc‬و ‪ r‬ا [‪ \ N= ،1‬ا ‪$‬اء‬
‫و ا ‪/‬ع ‪ B5 12‬و ‪ ،Y4‬و ‪ 12‬ا ‪ I5/‬ذا‪ B#‬إ‪/ -)[E‬ا) ‪#= 8@#‬ق ‪, 1 .‬‬
‫أ&* ‪ (#‬ا ‪ 2‬ا  =‪ ,‬ا ‪K‬ت و ا ‪G‬ا‪ 4= ،f+‬أن ?‪/‬ن دوره و ?‪@# 5 -.‬د‬
‫‪ 12‬إ‪J‬ر ا ‪ k‬ا ‪4‬م ا ‪N‬ي @د آ‪ \ N‬أ‪  :‬ا'ر‪#‬ء و ا @اك ا'&)‪ 1‬و ‪J‬ق ‪#‬اول‬
‫)‪ 8‬ا < و دوران ا 
‪ ،‬و أ‪/# r:‬ز‪ A‬ا ‪/‬ة ‪ 12‬ا "‪ ،A‬إ‪ 2X‬إ ‪r:# 8‬‬
‫ا ‪c‬اع‪.‬‬
‫آ " ا ‪ 4‬ا'&)‪‰ 1‬ز ‪ *G2 12‬ا ]‪:‬ت ا'&) و )"‪3‬ه )‪ ,‬أداء‬
‫دوره و و‪ 12 = ، 4= -U‬ذ \ ا‪:W‬ة و ا ر‪ :‬و ‪ /‬ا ?‪ ,/‬و ا ‪(4‬‬
‫)‪ ،/‬إذ ‪ [5 *@#‬ا = و ا ‪ .? (4‬ه ‪ 8<c ?2 12‬ا‪OW‬ف ‪, -  ،‬‬
‫` و‪ 2$ = S‬ا ‪ J/‬ا @‪ N2 .$‬ا'‪6:‬ل ‪ IX4#‬ا ‪N‬اآة ا ") إ ‪S# 8‬ات‬

‫‪1‬‬
‫‪El Watan : 15 Septembre 1999 ; un nécessaire examen collectif de conscience, n°2568, p16.‬‬
‫ا رات ا ‪4‬و= ا ‪?# 1‬ت ا‪ S‬ا ‪ 12$‬ا ‪Q‬ر=‪ 1‬و أرادت ‪N#‬و ‪12 c
O‬‬
‫‪1‬‬
‫"‪ *?G# "2@ 5G /5‬اادا ‪N‬هت )‪/c‬ر ا'‪<@.‬ط‪.‬‬
‫‪ ?G 2‬ا @ ا ‪/# 1‬ا&‪ -‬آ ‪/‬ل ‪ 8<c‬ا‪OW‬ف و ‪ , Yp‬ا ‪ ,$‬ا ‪،,‬‬
‫ه‪ &7 1‬إ ‪ r:# 8‬و  و‪/# $7 J‬م )‪O 8‬وط ‪X‬ور‪k@# , ،‬‬
‫ا'‪6:‬ل و ا دة ا ‪ # ،J/‬ا‪c5‬د و ا&) ‪ 8) +5‬ا <‪/‬ر و ا م‬
‫و أ‪:‬س )‪ 8‬ا ‪4‬ا  ا'&) و ا ‪/‬ز‪ A‬ا وي و ا ?‪
 ¢2‬ات و ا ‪$‬وات‪،‬‬
‫إ‪ 2X‬إ ‪X 8‬ن ا @ت و ‪/7‬ق ا‪.T‬ن و ا‪7‬ا‪ ،-‬و =ء ‪/-‬م ‪/‬ا‪ J‬ا @‬
‫=‪ *4‬دور ا د دا‪:] *E‬ت ا "‪ A‬ا ‪.1.‬‬
‫'= ‪ ,‬ا ‪/5/‬ف ) ‪# 7‬ر
 ‪ ،-‬و ه‪ 1‬أن &‪N‬ور ا‪  ?OT‬ا ‪ /Q‬و أز‬
‫ا ر‪ :‬ا "‪3‬ا‪ c7 I +‬ا'‪67‬ل ا ‪ ،q2– Y# k : $ -1.‬و إ‪A&# .‬‬
‫آ‪ \ N‬إ ‪ 8‬ار‪  "#‬ا ‪:‬ت أو ا "رب ا ‪ 4=  "-‬ا'‪6:‬ل‪ ،‬ا ‪: 1‬ه‪, I‬‬
‫&‪ k4# 12 --‬ا ‪ *?G‬ا =‪/‬ي‪:'2 .‬ج ا آ‪3‬ي ا ‪N‬ي ‪ cE‬إ ‪ ، B‬ه‪ /‬أن ‪/:‬ء‬
‫ا  ه‪ /‬ا ‪N‬ي أ‪p‬ق ا ]‪ :‬ا'&) ‪ 12‬دوا ‪ ,‬ا‪W‬زت ا ‪6‬ه ‪.‬‬

‫\‪ O3‬ا‪ S‬ا=‪:e‬‬

‫ا 
 ا ‪ 12 $‬ا "‪3‬ا‪ , ,?# ( ،+‬أن ‪/?#‬ن ‪) )2 
.‬ا‪b
 12 (".‬‬
‫ا‪7W‬اث ا ‪ 4= *c# ( -.W ،J/‬إ ‪ 8‬ا‪6‬ك ‪ +cE‬و `ت ‪$ 
. - *4"#‬‬
‫‪ \# ،7‬ا رة )‪J 8‬ح ‪G‬و)‪ -‬ا'&)‪ 1‬و ا ‪ ،1:‬و ‪#‬ض ذا‪8) -#‬‬
‫ا ‪ i7 , 1:‬أ‪ < ?  -.‬ا ‪ 24‬و ‪.B 4=# r‬‬
‫‪ ، 7‬أي ‪ 12 b$‬ا ‪ ( 4‬ا ‪ 4= A< ( ،1=4‬أن ‪/‬م ' = ‪ -‬ا ر
 ا ‪5 1‬م‬
‫=‪ -‬ا ‪ b$‬ا‪ 12 1".W‬ا ‪Q‬ب‪ ،‬و ' ا ‪ -‬ا ر
 ا ‪5 1‬م =‪ -‬ا ‪ 12 b$‬ا ‪c4‬‬
‫ا‪E b$ /-2 ،16:T‬رج ا ر„‪ ،‬و ‪E‬رج ا "‪ A‬أ[‪ ،‬إ' =‪ |4‬ا'‪$:‬ءات‪.‬‬
‫و =‪ 84‬أ‪ b$ 2 E‬ا ‪ 1=4‬ا @ ‪" †4 1‬أز ‪#‬ر
"‪.‬‬
‫‪1‬‬
‫‪El Watan : n°2290-2296-Réflexions culturelles et politiques : Juin (98),P18.‬‬
‫‪R2‬ذا آن ا ‪ b$‬ا ‪ ,) 3&) 1=4‬ا م =‪ B-‬ا @[ر‪ ،‬و ( ‪ <: *?G‬ر‪3‬‬
‫‪4‬ف =وره و أه‪ ،-‬ه‪N‬ا  "‪ 8) b. 4‬أز ‪ ?2‬و ‪ -G4# 2S‬ا 
‬
‫ا ‪ ,) 6[2 .$‬زق ‪ B=<E‬ا‪ 1&/ /T‬ا " ‪R2 .1‬ن ا ‪ b$‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪ 1.4‬ه‪/‬‬
‫ا{‪ E‬ا‪W‬ز‪ ،‬و ذ \ ‪ 12 Y3") 12‬ا'‪.‬ج و ا ‪G‬رآ ‪ [5 12‬و ‪G‬آ* "‪B4‬‬
‫و ه‪ .B/‬إ‪ 2X‬إ ‪) 8‬م ‪5‬ر‪J 8) B#‬ح ا * ا ‪ 1:‬و ا ‪ 12$‬و ا'‪c5‬دي‪ ...‬‬
‫و ا ‪/-‬ض = ‪.Y‬‬
‫‪ 
 2‬ا ‪ $‬ا "‪3‬ا‪ +‬أم زق ا ‪ (4‬ا ?ي‪ I4& ،‬ا ‪ b$‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ' ى‬
‫إ' إ‪  ?O‬ا ‪ 12 Q‬ا "‪3‬ا‪/ ,X -G5 ،+‬ر‪ Y‬و &‪ B4‬ا ‪ 2$‬و ا‪.&/ /T‬‬
‫إذ ‪ … 4‬ا‪?2W‬ر ا‪. , 56<.‬ذج ‪4‬رة‪ , ،‬ا ‪G‬ق أو ا ‪Q‬ب‪4= ،‬ة ‪ ,) #‬وا‪A5‬‬
‫"‪.B4‬‬
‫و ه‪N‬ا  ) ت )‪ B‬ا ‪  J  /E $7‬ا‪=T‬اه‪ ,@. G2  ":- /= ،1‬ا ‪*$. ,N‬‬
‫‪/= 12 
.‬رة ‪G‬وع ‪ ,4= NEW= (" 12S‬ا') ر آ* أ=‪4‬د ا ‪ /-‬ا "‪3‬ا‪،+‬‬
‫و ‪ I /@#‬ا "‪3‬ا‪ +‬إ ‪[2 8‬ءات ‪ -[4= 1c# 2S‬ا ‪/c#...|4‬رات آ* ‪[2‬ء ‰‪E‬‬
‫‪1‬‬
‫‪/G‬ه‪".‬‬

‫‪ ^8 S -1‬ا{‪/‬اه&‪ 

 cS  6 ' ،‬و‪ &8‬ا‪) ،G‬ا
 ا‪ ،F
,‬ا‪'.‬د‪،(93‬ص‪.15‬‬
 ‫ﺍﻝﺨﺎﺘﻤﺔ‪:‬‬

‫ﺇﻥ ﺍﻻﺨﺘﻼﻑ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻲ ﻝﺒﻨﻴﺔ ﺍﻝﻨﺨﺏ ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪ ،‬ﻫﻭ ﺤﻘﻴﻘﺔ ﺘﺎﺭﻴﺨﻴﺔ‪ ،‬ﻴﻤﻜﻥ ﺍﻝﻭﻗﻭﻑ‬
‫ﻋﻠﻴﻬﺎ ﺇﺫﺍ ﻤﺎ ﻋﺩﻨﺎ ﺇﻝﻰ ﺩﺭﺍﺴﺔ ﺍﻝﺘﺎﺭﻴﺦ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ ﻝﻠﺠﺯﺍﺌﺭ‪ .‬ﻓﺈﺫﺍ ﻜﺎﻨﺕ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﺍﻝﻴﻭﻡ ﺘﻌﺭﻑ‬
‫ﺼﺭﺍﻋﺎ ﺴﻴﺎﺴﻴﺎ ﻴﺴﺘﻌﻤل ﻭ ﻴﻭﻅﻑ ﺠﻤﻴﻊ ﺍﻝﺭﻤﻭﺯ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻴﺔ ﻭ ﺍﻝﻔﻜﺭﻴﺔ ﻹﻋﻁﺎﺌﻪ ﺍﻝﺸﺭﻋﻴﺔ‪ ،‬ﻓﺎﻥ‬
‫ﻫﺫﺍ ﺭﺍﺠﻊ ﺇﻝﻰ ﻁﺒﻴﻌﺔ ﺍﻻﻴﺩﻭﻝﻭﺠﻴﺎ ﺍﻷﺤﺎﺩﻴﺔ ﺍﻝﺘﻲ ﻜﺎﻥ ﻴﻤﺎﺭﺴﻬﺎ ﺍﻝﺤﺯﺏ ﺍﻝﻭﺍﺤﺩ‪ ،‬ﻭ ﺍﻝﻘﺎﺌﻤﺔ‬
‫ﻋﻠﻰ ﻓﻜﺭﺓ ﺘﻬﻤﻴﺵ ﻭ ﺇﻗﺼﺎﺀ ﻝﺘﻴﺎﺭﺍﺕ ﺇﻴﺩﻴﻭﻝﻭﺠﻴﺔ ﻭ ﺜﻘﺎﻓﻴﺔ ﻭ ﺴﻴﺎﺴﻴﺔ ﺘﺨﺘﻠﻑ ﻤﻌﻬﺎ ﻓﻲ ﺍﻻﺘﺠﺎﻩ‬
‫ﻭ ﺍﻝﺘﺼﻭﺭ‪.‬‬

‫ﻭ ﺍﻝﺤﻘﻴﻘﺔ ﺃﻥ ﺩﺭﺍﺴﺔ ﻤﻭﻀﻭﻉ ﺍﻝﻨﺨﺒﺔ ﺍﻝﻤﺜﻘﻔﺔ ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﻭ ﻤﻌﺭﻓﺔ ﻁﺒﻴﻌﺔ ﻋﻼﻗﺘﻬﺎ ﻤﻊ‬
‫ﺍﻝﺴﻠﻁﺔ‪ ،‬ﻴﻌﺩ ﻤﻥ ﺍﻝﻘﻀﺎﻴﺎ ﺍﻝﺠﻭﻫﺭﻴﺔ ﺍﻝﺤﺴﺎﺴﺔ ﺍﻝﺘﻲ ﺃﺜﺎﺭﺕ ﺍﻝﻜﺜﻴﺭ ﻤﻥ ﺍﻝﺠﺩل ﻭ ﺍﻝﻨﻘﺎﺸﺎﺕ‪،‬‬
‫ﺒﺎﻋﺘﺒﺎﺭ ﺃﻥ ﺨﻁﺎﺏ ﺍﻝﻨﺨﺏ ﺍﻝﻤﺜﻘﻔﺔ ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪ ،‬ﻁﺭﺡ ﺍﻝﻌﺩﻴﺩ ﻤﻥ ﺍﻹﺸﻜﺎﻻﺕ ﺍﻝﻤﺘﻌﻠﻘﺔ ﺒﺎﻝﻠﻐﺔ‪،‬‬
‫ﻭ ﺍﻝﻬﻭﻴﺔ‪ ،‬ﻭ ﻋﻼﻗﺔ ﺍﻹﺴﻼﻡ ﺒﺎﻝﺴﻴﺎﺴﺔ‪ ،‬ﻓﺎﻨﻪ ﻻ ﻤﺤﺎﻝﺔ ﻴﻌﺒﺭ ﻋﻥ ﺍﻷﺯﻤﺔ ﺍﻝﺒﻨﻴﻭﻴﺔ ﺍﻝﺘﻲ ﻴﻌﻴﺸﻬﺎ‪،‬‬
‫ﺘﻠﻙ ﺍﻷﺯﻤﺔ ﺍﻝﺘﻲ ﺘﺠﻌﻠﻨﺎ ﻨﻔﻕ ﻋﻠﻰ ﺃﻥ ﻫﺫﺍ ﺍﻝﺨﻁﺎﺏ‪ ،‬ﻫﻭ ﺨﻁﺎﺏ ﻤﺘﻬﺎﻓﺕ ﻴﺘﺴﻡ ﺒﺎﻝﺴﺠﺎﻝﻴﺔ‬
‫ﻭ ﺍﻝﺠﺩل ﺍﻝﻌﻘﻴﻡ‪ ،‬ﺩﻭﻥ ﺍﻝﻘﺩﺭﺓ‪ -‬ﻭ ﻓﻲ ﻨﻔﺱ ﺍﻝﻭﻗﺕ‪ -‬ﻋﻠﻰ ﺇﻤﻜﺎﻨﻴﺔ ﻨﻘﺩ ﺍﻝﺴﻠﻁﺔ ﺍﻝﻘﺎﺌﻤﺔ ﻭ‬
‫ﺇﺸﻌﺎﺭﻫﺎ ﺒﻭﺠﻭﺩﻫﺎ )ﺍﻝﻨﺨﺒﺔ( ﻜﻘﻭﺓ ﺘﺤﻤل ﺴﻠﻁﺔ ﺍﻝﻤﻌﺭﻓﺔ ﻭ ﺍﻝﻔﻜﺭ)ﺴﻠﻁﺔ ﺍﻝﻘﻠﻡ(‪ .‬ﺘﻠﻙ ﺍﻝﺴﻠﻁﺔ‬
‫ﺍﻝﻤﻌﺭﻓﻴﺔ ﺍﻝﺘﻲ ﺘﺠﻌل ﺍﻝﺴﻠﻁﺔ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻴﺔ ﺍﻝﺭﺴﻤﻴﺔ ﺘﺤﺴﺏ ﻝﻬﺎ ﺃﻝﻑ ﺤﺴﺎﺏ‪ ،‬ﻨﺎﻫﻴﻙ ﻋﻥ ﻋﺩﻡ‬
‫ﻗﺩﺭﺘﻬﺎ ﻋﻠﻰ ﻁﺭﺡ ﺍﻝﺒﺩﻴل ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ‪-‬ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻲ‪ ،‬ﻭ ﺍﻻﻗﺘﺼﺎﺩﻱ‪ ،‬ﻭ ﺍﻹﻴﺩﻴﻭﻝﻭﺠﻲ‪ .‬ﻭ ﻝﻥ ﻴﺘﺄﺘﻰ ﻫﺫﺍ‬
‫ﺇﻻ ﻤﻥ ﺨﻼل ﺇﺤﺩﺍﺙ ﻗﻁﻴﻌﺔ ﺘﺎﺭﻴﺨﻴﺔ ﻤﻊ ﻜل ﺃﺸﻜﺎل ﺍﻝﻤﻤﺎﺭﺴﺔ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻴﺔ‪ ،‬ﻭ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﺔ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻴﺔ‬
‫ﻝﻠﺴﻠﻁﺔ ﻭ ﺍﻝﻤﺠﺘﻤﻊ‪ ،‬ﻤﻌﺎ ﻗﺼﺩ ﺒﻨﺎﺀ ﻨﻅﺎﻡ ﺩﻴﻤﻘﺭﺍﻁﻲ ﺤﻘﻴﻘﻲ‪.‬‬

‫ﻝﻜﻥ‪ ،‬ﺇﻨﻪ ﻭ ﻤﻥ ﺤﻴﺙ ﺃﻥ ﺍﻝﺩﻴﻤﻘﺭﺍﻁﻴﺔ ﻜﻨﻅﺎﻡ ﺴﻴﺎﺴﻲ ﺤﺘﻤﻲ ﻨﻅﺭﺍ ﻝﻠﻤﺭﺤﻠﺔ ﺍﻝﺘﺎﺭﻴﺨﻴﺔ ﺍﻝﺘﻲ‬
‫ﻴﻤﺭ ﺒﻬﺎ ﺍﻝﻤﺠﺘﻤﻊ ﺍﻝﺩﻭﻝﻲ ﻤﻥ ﺠﻬﺔ‪ ،‬ﻭ ﻤﻥ ﺤﻴﺙ ﻫﻲ ﺃﻗﺭﺏ ﺍﻷﻨﻅﻤﺔ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻴﺔ ﺇﻝﻰ ﻁﺒﻴﻌﺔ‬
‫ﺍﻹﻨﺴﺎﻥ ﻤﻥ ﺠﻬﺔ ﺜﺎﻨﻴﺔ‪ ،‬ﻓﺈﻨﻨﺎ ﻨﺭﻯ‪ -‬ﻭ ﻤﻊ ﺫﻝﻙ‪ -‬ﺃﻥ ﻝﻠﺩﻴﻤﻘﺭﺍﻁﻴﺔ ﺸﺭﻭﻁ ﻭ ﻗﻭﺍﻋﺩ ﻴﻤﻜﻥ ﺃﻥ‬
‫ﻨﺸﻴﺭ ﺇﻝﻴﻬﺎ ﻤﻥ ﺨﻼل ﺍﻝﻨﺹ ﺍﻝﺘﺎﻝﻲ‪:‬‬
‫"‪...‬ﺇﻥ ﻝﻠﺩﻴﻤﻘﺭﺍﻁﻴﺔ ﺘﺎﺭﻴﺨﻴﺎ ﻭ ﺴﻴﺎﺴﻴﺎ ﻗﻭﺍﻋﺩﻫﺎ ﻭ ﺃﺼﻭﻝﻬﺎ ﻭ ﻫﻲ ﻗﻭﺍﻋﺩ ﻭ ﺃﺼﻭل ﻨﺴﺒﻴﺔ‪،‬‬
‫ﻤﺘﻐﻴﺭﺓ‪ ،‬ﻭ ﻗﺎﺒﻠﺔ ﻝﻼﻨﺘﻤﺎﺀ ﺍﻝﺘﺎﺭﻴﺨﻲ ﺍﻝﻨﻘﺩﻱ ﺍﻝﻤﺘﻭﺍﺼل ﺩﺍﺨل ﺩﺍﺌﺭﺓ ﻤﻘﻭﻤﺎﺘﻬﺎ ﺍﻷﻭﻝﻴﺔ ﺍﻝﺘﻲ ﻻ‬

‫ﺘﻘﺒل ﺍﻝﺤﺩﻴﺙ ﻋﻥ ﺍﻝﺩﻴﻤﻘﺭﺍﻁﻴﺔ ﺒﺠﻭﺍﺭ ﺍﻝﺤﺩﻴﺙ ﻋﻥ ﺍﻝﻘﺎﺌﺩ ﺍﻝﻤﻠﻬﻡ‪ ،‬ﻭ ﻻ ﺍﻝﺤﺩﻴﺙ ﻋﻥ ﺍﻝﻤﺴﺘﺒﺩ‬
‫‪1‬‬
‫ﺍﻝﻌﺎﺩل ﺒﺠﻭﺍﺭ ﺍﻝﺤﺩﻴﺙ ﻋﻥ ﺘﺩﺍﻭل ﺍﻝﺴﻠﻁﺔ ﺒﻴﻥ ﺍﻝﻤﻭﺍﻁﻨﻴﻥ ﺩﺍﺨل ﺍﻝﻤﺠﺘﻤﻊ ﺍﻝﻤﺩﻨﻲ‪".‬‬

‫ﻭ ﻓﻲ ﻨﻔﺱ ﺍﻝﻤﻌﻨﻰ ﻻ ﻴﺴﻌﻨﺎ ﺇﻻ ﺍﻝﻭﻗﻭﻑ ﻋﻨﺩ ﻨﺹ ﺃﺨﺭ ﻤﻔﺎﺩﻩ‪...":‬ﻤﻥ ﺍﻝﻤﻤﻜﻥ ﺍﻝﻘﻭل ﺃﻥ ﻤﻥ‬
‫ﺍﻝﻤﺴﺘﺤﻴل ﺍﻝﺘﻘﺩﻡ ﻨﺤﻭ ﺍﻝﺩﻴﻤﻘﺭﺍﻁﻴﺔ ﻤﻥ ﺩﻭﻥ ﺇﻴﺠﺎﺩ ﻤﺨﺭﺝ ﻤﻥ ﺍﻝﺘﻨﺎﻗﻀﺎﺕ ﺍﻻﺠﺘﻤﺎﻋﻴﺔ‬
‫ﻭ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻴﺔ ﺍﻝﻌﻤﻴﻘﺔ ﺍﻝﺘﻲ ﺘﺨﻠﻑ ﺒﺅﺭ ﺍﻻﺤﺘﺠﺎﺝ ﺍﻝﺸﺎﻤل ﻭ ﻤﻥ ﺍﻝﺘﻤﻴﻴﺯ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ ﻭ ﺍﻝﻤﺩﻨﻲ ﻤﻌﺎ‪،‬‬
‫ﺇﻥ ﺘﺄﺴﻴﺱ ﺍﻝﻭﻋﻲ ﺍﻝﻤﺩﻨﻲ ﻭ ﺍﻝﻭﻁﻨﻲ ﻋﻠﻰ ﺤﺩ ﺃﺩﻨﻰ ﻤﻥ ﺍﻹﺠﻤﺎﻉ ﺃﻭ ﺍﻝﺘﻭﺍﻓﻕ ﻓﻲ ﺍﻝﻘﻀﺎﻴﺎ‬
‫ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻴﺔ ﺍﻝﺭﺌﻴﺴﻴﺔ‪ ،‬ﻭ ﺒﺎﻝﺘﺎﻝﻲ ﺘﺠﺎﻭﺯ ﺍﻻﻗﺘﺘﺎل ﺍﻹﻴﺩﻴﻭﻝﻭﺠﻲ ﻝﺼﺎﻝﺢ ﺍﻝﺘﺴﻭﻴﺔ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻴﺔ‪ ،‬ﻫﻭ‬
‫‪2‬‬
‫ﺍﻝﻴﻭﻡ ﺍﻝﺤل ﺍﻹﺠﺒﺎﺭﻱ ﻹﻨﻘﺎﺫ ﺍﻝﻨﻅﺎﻡ ﺍﻝﻤﺩﻨﻲ ﻨﻔﺴﻪ‪".‬‬

‫ﻭ ﻤﺎ ﺘﺠﺩﺭ ﺒﻨﺎ ﺍﻹﺸﺎﺭﺓ ﺇﻝﻴﻪ ﻤﺭﺓ ﺃﺨﺭﻯ‪ ،‬ﺃﻥ ﺍﻝﻤﺴﺄﻝﺔ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻴﺔ ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﻭ ﻤﻥ ﺤﻴﺙ ﻫﻲ‬
‫ﺇﻴﺩﻴﻭﻝﻭﺠﻴﺎ ﺍﻝﻨﺯﺍﻉ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ‪ ،‬ﻓﺈﻨﻬﺎ ﻝﻴﺴﺕ ﺇﻻ ﺇﻴﺩﻴﻭﻝﻭﺠﻴﺔ ﻗﻁﺎﻋﻴﺔ‪ ،‬ﺃﻱ ﺃﻨﻬﺎ ﺘﻌﺒﺭ ﻋﻥ ﺨﻁﺎﺏ‬
‫ﺍﻝﻨﺨﺒﺔ ﺍﻝﻤﺜﻘﻔﺔ ﻓﻘﻁ ﻋﻨﺩﻤﺎ ﺘﺩﺨل ﻓﻲ ﺼﺭﺍﻉ ﺘﺠﺎﻩ ﺒﻌﻀﻬﺎ ﺍﻝﺒﻌﺽ‪ ،‬ﺃﻭ ﺒﺎﻷﺤﺭﻯ‪ ،‬ﻓﻬﻲ ﺘﻌﺒﺭ‬
‫ﻋﻥ ﺍﺴﺘﻤﺭﺍﺭ ﺍﻝﺘﺒﺎﻴﻥ ﺍﻝﻔﻜﺭﻱ ﺒﻴﻥ ﺍﻝﻤﺠﻤﻭﻋﺘﻴﻥ ﺍﻝﻤﺘﺼﺎﺭﻋﺘﻴﻥ ﻭ ﻫﻤﺎ‪ :‬ﺍﻻﺘﺠﺎﻩ ﺍﻝﻌﺭﺒﻲ‪-‬‬
‫ﺍﻹﺴﻼﻤﻲ‪ ،‬ﻭ ﺍﻻﺘﺠﺎﻩ ﺍﻝﺤﺩﺍﺜﻲ ﺍﻝﻌﻠﻤﺎﻨﻲ‪ ،‬ﻭ ﻜﺫﻝﻙ ﻓﻲ ﻨﺯﺍﻋﻬﺎ ﻀﺩ ﺍﻝﺴﻠﻁﺔ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻴﺔ ﺍﻝﻘﺎﺌﻤﺔ‪.‬‬
‫ﻓﻬﺫﺍ ﺍﻝﺘﻨﺎﻗﺽ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻲ ﺍﻝﺠﻭﻫﺭﻱ ﺍﻝﺫﻱ ﺘﻌﺎﻨﻲ ﻤﻨﻪ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﻴﻌﺒﺭ ﻋﻥ ﺃﺯﻤﺔ ﻜﺎﻨﺕ ﻭﻝﻴﺩﺓ ﻝﻤﺄﺯﻕ‬
‫ﺘﺎﺭﻴﺨﻲ‪ ،‬ﻭ ﻨﺘﻴﺠﺔ ﻝﺘﻨﺎﻗﻀﺎﺕ ﺩﺍﺨل ﺘﻴﺎﺭﺍﺕ ﺍﻝﺤﺭﻜﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ‪ ،‬ﻭ ﺯﺍﺩﺕ ﻋﻤﻘﺎ ﺇﺒﺎﻥ ﺍﻝﺜﻭﺭﺓ‬
‫ﺍﻝﺘﺤﺭﻴﺭﻴﺔ‪ ،‬ﺒﻌﺩ ﺇﻗﺼﺎﺀ ﺸﺭﻴﺤﺔ ﺍﻝﻤﺜﻘﻔﻴﻥ ﻤﻥ ﺍﻝﻭﺍﻗﻊ ﺍﻝﻤﺠﺘﻤﻌﻲ ﻭ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ ﻝﻠﺩﻭﻝﺔ‪ ،‬ﻭ ﺘﻐﻴﻴﺒﻬﺎ‬
‫ﻭ ﻋﺩﻡ ﺍﻻﻋﺘﺭﺍﻑ ﺒﺸﺭﻋﻴﺘﻬﺎ ﺒﻌﺩ ﺍﻻﺴﺘﻘﻼل ﺘﺤﺕ ﻋﻨﻭﺍﻥ"ﺨﻴﺎﻨﺔ ﺍﻝﻤﺜﻘﻔﻴﻥ" ﻭ ﻋﺩﻡ ﻗﺩﺭﺘﻬﻡ ﻋﻠﻰ‬
‫ﻫﻨﺩﺴﺔ ﺍﻝﺒﻨﺎﺀ ﺍﻝﺜﻭﺭﻱ ﺍﻝﻭﻁﻨﻲ‪ ،‬ﻭ ﺘﺄﺨﺭﻫﻡ ﻓﻲ ﺍﻻﻝﺘﺤﺎﻕ ﺒﺎﻝﺜﻭﺭﺓ ﺍﻝﺘﺤﺭﻴﺭﻴﺔ‪ .‬ﻤﻤﺎ ﺠﻌﻠﻬﻡ ﻓﻲ‬
‫ﻗﻔﺹ ﺍﻻﺘﻬﺎﻡ ﻤﻥ ﻗﺒل ﺍﻝﻤﺠﺘﻤﻊ ﻭ ﺍﻝﺴﻠﻁﺔ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻴﺔ ﺍﻝﺤﺎﻜﻤﺔ‪.‬‬

‫‪! -1‬ر‪ zG‬أ‪،D /‬أ‪5‬ر '‪'G‬ة ‪،'G' Q.‬ط‪!)1‬آ ا ا‪،(1995،/.‬ص‪.118‬‬

‫‪ &, -2‬أ!&‪/،I‬هن ‪&R‬ن‪9 ،‬ار ا'و و ا'‪،IG‬ط‪)1‬اآ ا ا‪،(1996،/.‬ص‪.48‬‬
‫ﻓﺎﺴﺘﻤﺭ ﺍﻝﺼﺭﺍﻉ ﺍﻹﻴﺩﻴﻭﻝﻭﺠﻲ ﺒﻴﻥ ﺍﻝﻨﺨﺏ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﺔ ﺒﻌﺩ ﺍﻻﺴﺘﻘﻼﻝـ ﺒل ﺍﺘﺨﺫ ﺸﻜﻼ ﺃﻭﺴﻊ‬
‫ﻭ ﺃﺸﺩ ﺒﻌﺩ ‪ ،1962‬ﻭ ﺫﻝﻙ ﻓﻲ ﺨﻀﻡ ﺍﻝﺠﺩﻝﻴﺔ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻴﺔ ﺩﺍﺨل ﻤﻴﺯﺍﻥ ﺍﻝﻘﻭﻯ‪ ،‬ﺍﻝﺫﻱ ﻤﻴﺯ ﻤﺠﻤل‬
‫ﺍﻝﻌﻼﻗﺎﺕ ﺒﻴﻥ ﻤﺠﻤل ﺍﻝﻘﻭﻯ ﺍﻝﻤﻜﻭﻨﺔ ﻝﻠﻨﺴﻴﺞ ﺍﻝﻭﻁﻨﻲ‪ .‬ﻓﺎﺴﺘﻁﺎﻋﺕ ﺍﻝﺩﻭﻝﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ ﺃﻥ ﺘﺴﻴﺭ‬
‫ﺍﻨﻘﺴﺎﻤﻴﺔ ﺍﻻﻨﺘﻠﺠﻨﺴﻴﺎ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﺔ‪ ،‬ﺒﺎﺘﺨﺎﺫﻫﺎ ﻝﻤﺒﺩﺃ "ﻗﻁﺎﻋﻴﺔ ﺍﻝﻨﺨﺏ" ﻜﻤﺎ ﻴﺴﻤﻴﻪ ﺍﻝﺒﺎﺤﺙ "ﻨﺎﺼﺭ‬
‫ﺠﺎﺒﻲ" ‪،‬ﻓﻘﺴﻤﺕ ﺍﻷﺩﻭﺍﺭ ﻭ ﺍﻝﻭﻅﺎﺌﻑ ﺒﻴﻥ ﺍﻝﻨﺨﺏ‪ ،‬ﻓﻬﻴﻤﻥ ﺍﻻﺘﺠﺎﻩ ﺍﻝﻌﺭﻭﺒﻲ ﻋﻠﻰ ﺍﻝﻘﻁﺎﻋﺎﺕ‬
‫ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻴﺔ ﻭ ﺍﻝﺩﻴﻨﻴﺔ ‪ ،‬ﻤﺤﺘﻜﺭﻴﻥ ﺒﺫﻝﻙ ﺍﻝﺸﺭﻋﻴﺔ ﺍﻝﻔﻜﺭﻴﺔ ﻭ ﺍﻝﻌﻘﺎﺌﺩﻴﺔ‪ ،‬ﺃﻤﺎ ﺍﻻﺘﺠﺎﻩ ﺍﻝﺤﺩﺍﺜﻲ‬
‫ﺍﻝﻌﻠﻤﺎﻨﻲ‪ ،‬ﻓﻘﺩ ﺴﻴﻁﺭ ﻋﻠﻰ ﺍﻝﻘﻁﺎﻋﺎﺕ ﺍﻹﺴﺘﺭﺍﺘﻴﺠﻴﺔ ﻭ ﺍﻝﺤﻴﻭﻴﺔ)ﻜﺎﻻﻗﺘﺼﺎﺩ ﻭ ﺍﻹﺩﺍﺭﺓ(‪ .‬ﻭ ﻫﻨﺎ‬
‫ﻨﻁﺭﺡ ﺍﻝﺘﺴﺎﺅل ﺍﻝﺘﺎﻝﻲ‪ :‬ﻤﺎ ﻤﺼﻴﺭ ﺍﻝﻨﺨﺏ ﺍﻝﻤﺜﻘﻔﺔ ﻤﺯﻭﺠﺔ ﺍﻝﻠﻐﺔ''ﺜﻨﺎﺌﻴﺔ ﺍﻝﻠﻐﺔ‪-‬ﺍﻝﻌﺭﺒﻴﺔ‬
‫ﻭ ﺍﻝﻔﺭﻨﺴﻴﺔ‪ ''-‬ﺃﻱ "ﺍﻝﻔﺼﻴل ﺍﻝﻤﺩﺭﺴﻲ"‪ ،‬ﻤﻥ ﻝﻌﺒﺔ ﺘﻘﺴﻴﻡ ﺍﻝﻭﻅﺎﺌﻑ ﻭ ﺍﻷﺩﻭﺍﺭ؟‬

‫ﺇﺫ ﺩﻓﻌﺕ ﺍﻝﻨﺨﺒﺔ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻴﺔ ﻤﺯﺩﻭﺠﺔ ﺍﻝﻠﻐﺔ ﺜﻤﻥ ﺴﻴﻁﺭﺓ ﺇﻴﺩﻴﻭﻝﻭﺠﻴﺎ ﺍﻝﻨﻘﺎﻭﺓ ﺍﻝﻤﻌﺎﺩﻴﺔ ﻝﻼﺴﺘﻌﻤﺎﺭ‪،‬‬
‫ﺍﻝﺘﻲ ﺘﺸﻜﻙ ﻭ ﺘﻨﻅﺭ ﺒﺤﺫﺭ ﻜﺒﻴﺭ ﻝﻜل ﻤﻥ ﻜﺎﻨﺕ ﻝﺩﻴﻪ ﻋﻼﻗﺔ ﺒﺎﻝﻭﻀﻊ ﻭ ﺍﻹﺩﺍﺭﺓ ﺍﻻﺴﺘﻌﻤﺎﺭﻴﺔ‪.‬‬
‫ﻜل ﻤﻥ ﺸﺒﻪ ﺍﻻﺯﺩﻭﺍﺝ ﻭ ﺍﻝﺒﻴﻥ ﺒﻴﻥ‪ ،‬ﻓﻘﺩ ﻜﺎﻥ ﻭﻗﺕ ﻝﻠﺠﺫﺭﻴﺔ ﺍﻝﺘﺼﻨﻴﻔﻴﺔ ﺍﻝﺘﻲ ﻻ ﺘﺄﺒﻪ ﺒﺎﻝﺘﻔﺎﺼﻴل‬
‫ﻋﻨﺩ ﺍﻝﺘﺤﻠﻴل ﻭ ﺍﻝﺤﻜﻡ‪.‬‬

‫ﻭ ﻤﻬﻤﺎ ﻜﺎﻥ ﻤﺼﻴﺭ ﺍﻝﻤﺩﺭﺴﻴﻴﻥ ﺍﻝﺘﻲ ﻓﺭﻀﺕ ﻋﻠﻴﻬﻡ ﺍﻝﺤﻴﺎﺓ ﻭ ﻤﻘﺘﻀﻴﺎﺕ ﺘﺤﺭﻴﺭ ﻭ ﺒﻨﺎﺀ‬
‫ﺍﻝﻭﻁﻥ ﻭﻀﻌﻴﺎﺕ ﻝﻡ ﻴﻜﻭﻨﻭﺍ ﻤﻬﻴﺌﻴﻥ ﻝﻠﻘﻴﺎﻡ ﺒﻬﺎ‪ ،‬ﻓﺎﻥ ﻻﺒﺩ ﻤﻥ ﻤﻌﺭﻓﺔ ﻭ ﺩﺭﺍﺴﺔ ﻫﺫﺍ ﺍﻝﻔﺼﻴل ﻤﻥ‬
‫ﺍﻝﻨﺨﺏ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻴﺔ ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪ ،‬ﻤﺎ ﻴﺴﻤﺢ ﻝﻨﺎ ﺒﺈﻋﺎﺩﺓ ﺭﺴﻡ ﺒﻨﻴﺔ ﻤﺠﻤل ﻫﺫﺍ ﺍﻝﺤﻘل ﻭ ﻨﺴﻴﺠﻪ‪.‬‬

‫ﻭ ﺒﺎﻝﺘﺎﻝﻲ ﻝﺘﻌﺭﻴﺔ ﺍﻝﺼﺭﺍﻉ ﺍﻻﺠﺘﻤﺎﻋﻲ ﻭ ﻓﻬﻤﻪ ﻋﻠﻰ ﺤﻘﻴﻘﺘﻪ ﺃﻤﺭ ﻴﺤﺘﺎﺝ –ﻭ ﺒﺎﻝﻀﺭﻭﺭﺓ‪ -‬ﺇﻝﻰ‬
‫ﺍﻝﻘﺩﺭﺓ ﻋﻠﻰ ﺘﻨﻅﻴﻤﻪ ﻭ ﺇﺩﺍﺭﺘﻪ ﻭ ﺘﺤﻘﻴﻕ ﺃﻫﺩﺍﻓﻪ ﻭ ﻫﺫﺍ ﻴﺘﻁﻠﺏ ﻭﺠﻭﺩ ﻨﺨﺒﺔ ﻤﺜﻘﻔﺔ )ﺃﻨﺘﻠﺠﻨﺴﻴﺎ(‬
‫ﺘﻀﻁﻠﻊ ﺒﻤﻬﻤﺘﻬﺎ ﺍﻝﺘﺎﺭﻴﺨﻴﺔ‪ ،‬ﻭ ﺫﻝﻙ ﺒﻜﺸﻑ ﺍﻝﻭﺍﻗﻊ ﻭ ﺘﻌﺭﻴﺘﻪ ﺒﺎﻝﻨﻘﺩ ﻭ ﺍﻝﺘﺤﻠﻴل ﻭ ﻗﺩﺭﺍﺕ ﻓﻌﺎﻝﺔ‬
‫ﻓﻲ ﺍﻝﻘﻭل ﻭ ﺍﻝﻔﻌل ﻭ ﺍﻝﻤﻤﺎﺭﺴﺔ)ﺘﺠﺎﻩ ﺍﻝﺩﻭﻝﺔ ﻭ ﺒﻨﺎﺀ ﺍﻝﻤﺠﺘﻤﻊ ﻤﻌﺎ(‪.‬‬

‫ﻝﻌل ﻤﺎﻫﻭ ﻤﻬﻡ‪ ،‬ﻫﻭ ﻤﺘﻰ ﺘﺴﺘﻁﻴﻊ ﺍﻝﻨﺨﺒﺔ ﺍﻝﻤﺜﻘﻔﺔ ﺘﺠﺎﻭﺯ ﺃﻭﻫﺎﻤﻬﺎ ﻭ ﺃﻓﻜﺎﺭﻫﺎ‬
‫ﻭ ﻤﺴﺎﺠﻼﺘﻬﺎ ﺍﻝﻌﻘﻴﻤﺔ ﺤﻭل ﺍﻝﺘﻌﺭﻴﺏ‪ ،‬ﻭ ﺍﻝﻬﻭﻴﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ‪،‬ﻭ ﺍﻹﺴﻼﻡ‪،‬ﻭ ﺍﻝﺩﻴﻤﻘﺭﺍﻁﻴﺔ‪...‬ﺍﻝﺦ‪،‬‬
‫ﻓﺎﺴﺤﺔ ﺒﺫﻝﻙ ﺍﻝﻤﺠﺎل ﺃﻤﺎﻡ ﻨﻀﺎل ﺤﻘﻴﻘﻲ ﻗﺼﺩ ﺘﻐﻴﻴﺭ‪-‬ﻭ ﺒﺸﻜل ﺠﺫﺭﻱ‪ -‬ﺍﻝﺒﻨﻰ ﺍﻻﻗﺘﺼﺎﺩﻴﺔ‬
‫ﻭ ﺍﻻﺠﺘﻤﺎﻋﻴﺔ ﻭ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻴﺔ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻴﺔ ﺍﻝﻌﺘﻴﻘﺔ‪ ،‬ﺍﻝﺒﺎﻝﻴﺔ ﻝﻠﻤﺠﺘﻤﻊ ﺍﻝﺤﺎﻝﻲ‪ ،‬ﻨﺤﻭ ﺒﻨﺎﺀ ﻤﺠﺘﻤﻊ ﺠﺩﻴﺩ‪،‬‬
‫ﻗﺎﺩﺭ ﻋﻠﻰ ﺍﻝﺘﻜﻴﻑ ﻤﻊ ﺍﻷﻭﻀﺎﻉ ﺍﻝﻌﺎﻝﻤﻴﺔ ﺍﻝﺠﺩﻴﺩﺓ‪ .‬؟؟؟‬
 ‫‪ U‬ا در واا‪C‬‬

‫
اا‪:&/./ C‬‬

‫‪ -1‬اــ=ـــــ‪:,‬‬
‫‪ -1‬ﺇﺒﺭﺍﻫﻴﻡ ﺃﺒﺭﺍﺵ‪ ،‬ﻋﻠﻡ ﺍﻻﺠﺘﻤﺎﻉ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ‪ ،‬ﻁ‪ ،1‬ﻋﻤﺎﻥ‪ ،‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﺸﺭﻭﻕ‪.1988 ،‬‬
‫‪ -2‬ﺇﺒﺭﺍﻫﻴﻡ ﻤﻬﺩﻴﺩ‪ ،‬ﺍﻝﻤﺜﻘﻔﻭﻥ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﻭﻥ ﻓﻲ ﻋﻤﺎﻝﺔ ﻭﻫﺭﺍﻥ ‪ ،1912-1850‬ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ‪ ،‬ﻤﻨﺸﻭﺭﺍﺕ ﺍﻷﺩﻴﺏ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻱ‪،‬‬
‫‪.2006‬‬
‫‪ -3‬ﺃﻻﻥ ﺴﻴﻨﺠﻭﺩ ‪ ،‬ﺍﻝﻨﻅﺭﻴﺔ ﻓﻲ ﻋﻠﻡ ﺍﻻﺠﺘﻤﺎﻉ ـ ﺘﺭﺠﻤﺔ ﺍﻝﺴﻴﺩ ﻋﺒﺩ ﺍﻝﻌﺎﻁﻲ‪ ،‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﻤﻌﺭﻓﺔ ﺍﻝﺠﺎﻤﻌﻴﺔ‪ ،‬ﺍﻹﺴﻜﻨﺩﺭﻴﺔ‪.2000 ،‬‬
‫‪ -4‬ﺃﻤﻴﻥ ﺸﺭﻴﻁ‪ ،‬ﺍﻝﺘﻌﺩﺩﻴﺔ ﺍﻝﺤﺯﺒﻴﺔ ﻓﻲ ﺘﺠﺭﺒﺔ ﺍﻝﺤﺭﻜﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ) ‪ ،(1962-1919‬ﺍﻝﻤﻁﺒﻭﻋﺎﺕ ﺍﻝﺠﺎﻤﻌﻴﺔ‪ ،‬ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪.1998 ،‬‬
‫‪ -5‬ﺍﺩﻭﺍﺭﺩ ﺴﻌﻴﺩ‪ ،‬ﺘﻐﻁـــﻴﺔ ﺍﻹﺴﻼﻡ‪ ،‬ﺘﺭﺠﻤﺔ ﺴﻤﻴﺭﺓ ﻨﻌﻴﻡ ﺨﻭﺭﻱ‪ ،‬ﻤﺅﺴﺴﺔ ﺍﻷﺒﺤﺎﺙ ﺍﻝﻌﺭﺒﻴﺔ –ﺒﻴﺭﻭﺕ‪.‬‬
‫‪ -6‬ﺍﺩﻭﺍﺭﺩ ﺴﻌﻴﺩ‪ ،‬ﺼﻭﺭ ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ‪ ،‬ﺘﺭﺠﻤﺔ ﻏﺴﺎﻥ ﻏﺼﻥ ﻭﻤﺭﺍﺠﻌﺔ ﻤﻨﻲ ﺃﻨﻴﺱ‪ ،‬ﻁ‪ ،2‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﻨﻬﺎﺭ ﻝﻠﻨﺸﺭ ‪ -‬ﺒﻴﺭﻭﺕ‪ ،‬ﺘﻤﻭﺯ‬
‫‪.1996‬‬
‫‪ -7‬ﺃﺤﻤﺩ ﺯﺍﻴﺩ‪ ،‬ﺍﻝﺒﻨﺎﺀ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ ﻝﻠﺭﻴﻑ ﺍﻝﻤﺼﺭﻱ‪ ،‬ﺘﺤﻠﻴل ﺠﻤﺎﻋﻴﺔ ﺍﻝﺼﻔﻭﺓ ﺍﻝﻘﺩﻴﻤﺔ ﻭ ﺍﻝﺠﺩﻴﺩﺓ‪ ،‬ﻁ‪ ،1‬ﺍﻝﻘﺎﻫﺭﺓ‪ ،‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﻤﻌﺎﺭﻑ‪،‬‬
‫‪.1986‬‬
‫‪ -8‬ﺃﺤﻤﺩ ﻁﺎﻝﺏ ﺍﻹﺒﺭﺍﻫﻴﻤﻲ‪ ،‬ﻤﻥ ﺘﺼﻔﻴﺔ ﺍﻻﺴﺘﻌﻤﺎﺭ ﺇﻝﻰ ﺍﻝﺜﻭﺭﺓ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻴﺔ‪ ،‬ﺘﺭﺠﻤﺔ ﺤﻨﻔﻲ ﺒﻥ ﻋﻴﺴﻰ‪ ،‬ﺍﻝﺸﺭﻜﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ ﻝﻠﻨﺸﺭ‬
‫ﻭﺍﻝﺘﻭﺯﻴﻊ‪ ،‬ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪.1973 ،‬‬
‫‪ -9‬ﺃﺤﻤﺩ ﻁﺎﻝﺏ ﺍﻹﺒﺭﺍﻫﻴﻤﻲ‪ ،‬ﺁﺜﺎﺭ ﺍﻝﺸﻴﺦ ﻤﺤﻤﺩ ﺍﻝﺒﺸﻴﺭ ﺍﻹﺒﺭﺍﻫﻴﻤﻲ‪ ،‬ﺝ‪ ،1‬ﺍﻝﻤﺅﺴﺴﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ ﻝﻠﻜﺘﺏ‪ ،‬ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪.1987 ،‬‬
‫‪ -10‬ﺃﺤﻤﺩ ﻤﻬﺴﺎﺱ‪ ،‬ﺍﻝﺤﺭﻜﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ ﺍﻝﺜﻭﺭﻴﺔ ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪ ،‬ﻤﻥ ﺍﻝﺤﺭﺏ ﺍﻝﻌﺎﻝﻤﻴﺔ ﺍﻷﻭﻝﻰ ﺇﻝﻰ ﺍﻝﺜﻭﺭﺓ ﺍﻝﻤﺴﻠﺤﺔ‪ ،‬ﻤﻨﺸﻭﺭﺍﺕ ﺍﻝﺫﻜﺭﻯ‬
‫ﺍﻷﺭﺒﻌﻴﻥ ﻝﻼﺴﺘﻘﻼل‪ ،‬ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ‪.2002‬‬
‫‪ -11‬ﺃﺤﻤﺩ ﻤﺠﺩﻱ ﺤﺠﺎﺯﻱ‪ ،‬ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﺔ ﺍﻝﻌﺭﺒﻴﺔ ﻓﻲ ﺯﻤﻥ ﺍﻝﻌﻭﻝﻤﺔ‪ ،‬ﺩﺍﺭ ﻗﺒﺎﺀ ‪ ،‬ﺍﻝﻘﺎﻫﺭﺓ‪.2001،‬‬
‫‪ -12‬ﺃﺤﻤﺩ ﺼﻼﺡ ﺍﻝﺩﻴﻥ ﺍﻝﻤﻭﺼﻠﻠﻲ‪ ،‬ﻝﺅﻱ ﺼﺎﻓﻲ‪ ،‬ﺠﺫﻭﺭ ﺃﺯﻤﺔ ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ ﻓﻲ ﺍﻝﻭﻁﻥ ﺍﻝﻌﺭﺒﻲ‪،‬ﻁ‪،1‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﻔﻜﺭ ‪،‬ﺩﻤﺸﻕ‪،‬ﻤﺎﺭﺱ‪،2002‬‬
‫‪ -13‬ﺃﺤﺴﺎﻥ ﻤﺤﻤﺩ ﺍﻝﺤﺴﻥ‪ ،‬ﻤﻭﺴﻭﻋﺔ ﻋﻠﻡ ﺍﻻﺠﺘﻤﺎﻉ‪ ،‬ﻁ‪ ،1‬ﺍﻝﺩﺍﺭ ﺍﻝﻌﺭﺒﻴﺔ ﻝﻠﻤﻭﺴﻭﻋﺎﺕ‪.1999 ،‬‬
‫‪ -14‬ﺍﻴﻔﻭﻥ ﺘﻭﺭﺍﻥ‪ ،‬ﺍﻝﻤﻭﺍﺠﻬﺎﺕ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻴﺔ ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﺍﻝﻤﺴﺘﻌﻤﺭﺓ )ﺍﻝﻤﺩﺍﺭﺱ ﺍﻝﻁﺒﻴﺔ ﻭﺍﻝﺩﻴﻥ ‪ ،(1880-1830‬ﺘﺭ‪ .‬ﻤﺤﻤﺩ ﻋﺒﺩ‬
‫ﺍﻝﻜﺭﻴﻡ ﺃﻭﺯﻓﻠﺔ‪ .‬ﻤﺭﺍﺠﻌﺔ ﻭ ﺇﺸﺭﺍﻑ ‪ :‬ﻤﺼﻁﻔﻰ ﻤﺎﻀﻲ‪ ،‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﻘﺼﺒﺔ ﻝﻠﻨﺸﺭ‪ ،‬ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪.2007‬‬
‫‪ -15‬ﺃﻨﺩﺭﻱ ﺒﺭﺘﻴﺎﻥ‪-‬ﺃﻨﺩﺭﻱ ﻨﻭﺸﻲ‪-‬ﺍﻴﻑ ﻻﻜﻭﺴﺕ‪ ،‬ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﺒﻴﻥ ﺍﻝﻤﺎﻀﻲ ﻭ ﺍﻝﺤﺎﻀﺭ‪ ،‬ﺘﺭﺠﻤﺔ‪:‬ﺃﺴﻨﻁﺒﻭﻝﻲ ﺭﺍﺒﺢ ﻭ ﻤﻨﺼﻑ‬
‫ﻋﺎﺸﻭﺭ‪ ،‬ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪ ،‬ﺩﻴﻭﺍﻥ ﺍﻝﻤﻁﺒﻭﻋﺎﺕ ﺍﻝﺠﺎﻤﻌﻴﺔ‪.1984،‬‬
‫‪ -16‬ﺇﺴﻤﺎﻋﻴل ﻋﻠﻲ ﺴﻌﺩ‪ ،‬ﻨﻅﺭﻴﺔ ﺍﻝﻘﻭﺓ‪ ،‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﻤﻌﺭﻓﺔ ﺍﻝﺠﺎﻤﻌﻴﺔ‪.1998 ،‬‬
‫‪ -17‬ﺇﺴﻤﺎﻋﻴل ﻋﻠﻰ ﺴﻌﺩ‪ ،‬ﺃﺼﻭل ﻋﻠﻡ ﺍﻻﺠﺘﻤﺎﻉ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ ‪ ،‬ﺒﻴﺭﻭﺕ‪ ،‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﻨﻬﻀﺔ‪. 1986،‬‬
‫‪ -18‬ﺇﺴﻤﺎﻋﻴل ﻋﻠﻲ ﺴﻌﻴﺩ‪ ،‬ﻋﻠﻡ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﺔ ﻭﺩﻴﻤﻘﺭﺍﻁﻴﺔ ﺍﻝﺼﻔﻭﺓ‪ ،‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﻤﻌﺭﻓﺔ ﺍﻝﺠﺎﻤﻌﻴﺔ ) ﺩ‪.‬ﺕ(‪.‬‬
‫‪ -19‬ﺃﺴﻌﺩ ﻋﺒﺩ ﺍﻝﺭﺤﻤﻥ‪ ،‬ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ ﺍﻝﻌﺭﺒﻲ ﻭ ﺍﻝﺴﻠﻁﺔ‪ ،‬ﺍﻝﻤﺠﻤﻊ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻲ ﺍﻝﻌﺭﺒﻲ‪ ،‬ﺒﻴﺭﻭﺕ‪.1996 ،‬‬
‫‪ -20‬ﺃﺤﻤﺩ ﺍﻝﺨﻁﻴﺏ‪ ،‬ﺠﻤﻌﻴﺔ ﺍﻝﻌﻠﻤﺎﺀ ﺍﻝﻤﺴﻠﻤﻴﻥ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﻴﻥ ﻭ ﺃﺜﺭﻫﺎ ﺍﻹﺼﻼﺤﻲ ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪ ،‬ﺩﻴﻭﺍﻥ ﺍﻝﻤﻁﺒﻭﻋﺎﺕ ﺍﻝﺠﺎﻤﻌﻴﺔ‪،‬‬
‫ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪.1985 ،‬‬
‫‪ -21‬ﺒﻭﻓﻠﺠﺔ ﻏﻴﺎﺕ ‪.‬ﺍﻝﺘﺭﺒﻴﺔ ﻭﺍﻝﺘﻜﻭﻴﻥ ﺒﺎﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪ ،‬ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪ ،‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﻐﺭﺏ ﻝﻠﻨﺸﺭ ﻭ ﺍﻝﺘﻭﺯﻴﻊ‪ ،‬ﺍﻝﻁﺒﻌﺔ ﺍﻷﻭﻝﻰ‪ ، 2002،‬ﺹ ‪146‬‬
‫‪ -22‬ﺒﻭﺘﻭﻤﻭﺭ)ﺘﻭﻤﺎﺱ(‪ ،‬ﺍﻝﻨﺨﺒﺔ ﻭﺍﻝﻤﺠﺘﻤﻊ‪ ،‬ﺘﺭﺠﻤﺔ ﻭﺘﻘﺩﻴﻡ ﻤﺤﻤﺩ ﺍﻝﺠﻭﻫﺭﻱ ﻭﺁﺨﺭﻭﻥ‪ ،‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﻤﻌﺭﻓﺔ ﺍﻝﺠﺎﻤﻌﻴﺔ‪ ،‬ﺍﻹﺴﻜﻨﺩﺭﻴﺔ‪،‬‬
‫‪.1988‬‬
‫‪ -23‬ﺒﻴﻴﺭ ﺒﻭﺭﺩﻴﻭ ‪ ،‬ﺍﻝﺭﻤﺯ ﻭ ﺍﻝﺴﻠﻁﺔ‪ ،‬ﺘﺭﺠﻤﺔ ﻋﺒﺩ ﺍﻝﺴﻼﻡ ﺒﻨﻰ ﻋﺒﺩ ﺍﻝﻌﺎﻝﻲ‪ ،‬ﺍﻝﻤﻐﺭﺏ ‪ :‬ﺩﺍﺭ ﺘﻭﺒﻘﺎل ‪.1990 ،‬‬
‫‪ -24‬ﺒﻨﻴﺎﻤﻴﻥ ﺴﻁﻭﺭﺍ‪ ،‬ﻤﻴﺼﺎﻝﻲ ﺍﻝﺤﺎﺝ‪ ،‬ﺭﺍﺌﺩ ﺍﻝﺤﺭﻜﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﺔ‪ ،‬ﺘﺭﺠﻤﺔ ﺼﺎﺩﻕ ﻋﻤﺎﺭﻱ‪-‬ﻤﺼﻁﻔﻰ ﻤﺎﻀﻲ‪ ،‬ﺩﺍﺭ‬
‫ﺍﻝﻘﺼﺒﺔ ﻝﻠﻨﺸﺭ ‪.1999‬‬
‫‪ -25‬ﺒﺭﻫﺎﻥ ﻏﻠﻴﻭﻥ‪ ،‬ﺘﻬﻤﻴﺵ ﺍﻝﻤﺜﻘﻔﻴﻥ ﻭ ﻤﺴﺄﻝﺔ ﺒﻨﺎﺀ ﺍﻝﻨﺨﺒﺔ ﺍﻝﻘﻴﺎﺩﻴﺔ ﻓﻲ ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ ﺍﻝﻌﺭﺒﻲ‪،‬ﻫﻤﻭﻤﻪ ﻭﻋﻁﺎﺅﻩ ‪ ،‬ﺒﻴﺭﻭﺕ‪ ،‬ﻝﺒﻨﺎﻥ‪،‬ﻤﺭﻜﺯ‬
‫ﺩﺭﺍﺴﺎﺕ ﺍﻝﻭﺤﺩﺓ ﺍﻝﻌﺭﺒﻴﺔ ﻭﻤﺅﺴﺴﺔ ﻋﺒﺩ ﺍﻝﺤﻤﻴﺩ ﺸﻭﻤﺎﻥ‪.1995،‬‬
‫‪ -26‬ﺍﻝﺒﺨﺎﺭﻱ ﺤﻤﺎﻨﻪ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﺔ ﺍﻝﺜﻭﺭﺓ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﺔ‪ ،‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﻐﺭﺏ ﻝﻠﻨﺸﺭ ﻭ ﺍﻝﺘﻭﺯﻴﻊ‪ ،‬ﻭﻫﺭﺍﻥ‪.2005،‬‬
 ‫‪ -27‬ﺠﺎﻥ ﻭﻝﻴﺎﻡ ﻻﺒﻴﺎﺭ‪ ،‬ﺍﻝﺴﻠﻁﺔ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻴﺔ‪ ،‬ﺘﺭﺠﻤﺔ ‪ :‬ﺍﻝﻴﺎﺱ ﺤﻨﺎ ﺍﻝﻴﺎﺱ‪ ،‬ﻤﻨﺸﻭﺭﺍﺕ ﻋﻭﻴﺩﺍﺕ ﺒﻴﺭﻭﺕ‪ ،‬ﻝﺒﻨﺎﻥ‪ ،‬ﻁ‪.1972،1‬‬
‫‪ -28‬ﺠﻭﺭﺝ ﻁﺭﺍﺒﻴﺸﻲ‪ .‬ﻨﻘﺩ ﻨﻘﺩ ﺍﻝﻌﻘل ﺍﻝﻌﺭﺒﻲ‪ ،‬ﻁ‪ ،1‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﺴﺎﻗﻲ‪.1996،‬‬

‫‪ -29‬ﺠﻭﺭﺝ ﻝﻴﻨﺸﻭﻓﺴﻜﻲ‪ ،‬ﺍﻝﺼﻔﻭﺓ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻴﺔ ﻓﻲ ﺍﻝﺸﺭﻕ ﺍﻷﻭﺴﻁ‪ ،‬ﺘﺭﺠﻤﺔ ﻋﺎﺩل ﻤﺨﺘﺎﺭ ﺍﻝﻬﻭﺍﺭﻱ‪،‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﻤﻭﻗﻑ ﺍﻝﻌﺭﺒﻲ ﻝﻠﻨﺸﺭ‬
‫ﻭ ﺍﻝﺘﻭﺯﻴﻊ‪ ،‬ﻤﺼﺭ‪ ،‬ﺒﺩﻭﻥ ﺴﻨﺔ‪.‬‬
‫‪ -30‬ﺠﻴﻼﻝﻲ ﺼﺎﺭﻱ ‪ ،‬ﺒﺭﻭﺯ ﺍﻝﻨﺨﺒﺔ ﺍﻝﻤﺜﻘﻔﺔ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﺔ )‪،(1950-1850‬ﺘﺭ‪ :‬ﻋﻤﺭ ﺍﻝﻤﻌﺭﺍﺠﻲ‪ ،‬ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪ ،‬ﻤﻨﺸﻭﺭﺍﺕ‬
‫‪.2007،ANEP‬‬
‫‪ -31‬ﺠﻴﺭﺍﺭﺩ ﻝﻴﻜﻠﺭﻙ‪ ،‬ﺴﻭﺴﻴﻭﻝﻭﺠﻴﺎ ﺍﻝﻤﺜﻘﻔﻴﻥ‪ ،‬ﺘﺭﺠﻤﺔ ﺠﻭﺭﺝ ﻜﺘﻭﺭﻩ‪ ،‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﻜﺘﺎﺏ ﺍﻝﺠﺩﻴﺩ ﺍﻝﻤﺘﺤﺩﺓ‪ ،‬ﺒﻴﺭﻭﺕ‪.2008 ،‬‬
‫‪ -32‬ﺠﻤﺎل ﻗﻨﺎﻥ‪ ،‬ﻨﺼﻭﺹ ﺴﻴﺎﺴﻴﺔ ﺠﺯﺍﺌﺭﻴﺔ‪ ،‬ﻓﻲ ﺍﻝﻘﺭﻥ ﺍﻝﺘﺎﺴﻊ ﻋﺸﺭ‪ ،1914-1830‬ﺩﻴﻭﺍﻥ ﺍﻝﻤﻁﺒﻭﻋﺎﺕ ﺍﻝﺠﺎﻤﻌﻴﺔ ‪.1993‬‬
‫‪ -33‬ﺤﻤﺩﺍﻥ ﺒﻥ ﻋﺜﻤﺎﻥ ﺒﻥ ﺨﻭﺠﺔ‪ ،‬ﺍﻝﻤﺭﺁﺓ‪ .‬ﺘﺭﺠﻤﺔ‪ ،‬ﻤﺤﻤﺩ ﺍﻝﻌﺭﺒﻲ ﺍﻝﺯﺒﻴﺭﻱ‪،‬ﻤﻨﺸﻭﺭﺍﺕ ﺍﻝﻤﺅﺴﺴﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ ﻝﻠﻔﻨﻭﻥ ﺍﻝﻤﻁﺒﻌﻴﺔ‬
‫)ﻡ‪.‬ﻭ‪.‬ﻑ‪.‬ﻡ(‪ ،‬ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪.2005 ،‬‬
‫‪ -34‬ﺤﻤﻴﺩﺓ ﻋﻤﻴﺭﺍﻭﻱ‪ ،‬ﺠﻭﺍﻨﺏ ﻤﻥ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﺔ ﺍﻝﻔﺭﻨﺴﻴﺔ ﻭﺭﺩﻭﺩ ﺍﻝﻔﻌل ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ ﻓﻲ ﻗﻁﺎﻉ ﺍﻝﺸﺭﻕ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻱ )ﺒﺩﺍﻴﺔ ﺍﻻﺤﺘﻼل(‪،‬‬
‫ﻁ‪ ،1‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﺒﻌﺙ‪ ،‬ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪.1984،‬‬
‫‪ -35‬ﻴﺤﻲ ﺒﻭﻋﺯﻴﺯ‪ ،‬ﻋﺭﺽ ﻭ ﺘﻘﺩﻴﻡ ﺍﻹﻴﺩﻴﻭﻝﻭﺠﻴﺎﺕ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻴﺔ ﻝﻠﺤﺭﻜﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﺔ‪ ،‬ﻤﻥ ﺨﻼل ﺜﻼﺙ ﻭﺜﺎﺌﻕ ﺠﺯﺍﺌﺭﻴﺔ‪،‬‬
‫ﺩﻴﻭﺍﻥ ﺍﻝﻤﻁﺒﻭﻋﺎﺕ ﺍﻝﺠﺎﻤﻌﻴﺔ‪ ،‬ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ‪.1986‬‬
‫‪ -36‬ﻜﺎﺭل ﻤﺎﺭﻜﺱ‪ ،‬ﻓﺭﻴﺩﺭﻴﻙ ﺍﻨﺠﻠﺯ‪ .‬ﺤﻭل ﺍﻝﺩﻴﻥ‪ .‬ﺘﺭﺠﻤﺔ ﻴﺎﺴﻴﻥ ﺍﻝﺤﺎﻓﻅ‪ ،‬ﻁ‪ ،2‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﻁﻠﻴﻌﺔ ‪ -‬ﺒﻴﺭﻭﺕ‪.‬‬
‫‪ -37‬ﻤﺎﻝﻙ ﺒﻥ ﻨﺒﻲ‪ ،‬ﻤﺫﻜﺭﺍﺕ ﻤﺸﺎﻫﺩ ﺍﻝﻘﺭﻥ‪ ،‬ﺍﻝﻘﺴﻡ‪ ،1‬ﺍﻝﻁﻔل ‪،1930-1905‬ﻁ‪ ،2‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﻔﻜﺭ ﻝﻠﻁﺒﺎﻋﺔ ﻭ ﺍﻝﺘﻭﺯﻴﻊ ﻭ ﺍﻝﻨﺸﺭ‬
‫ﺩﻤﺸﻕ‪.1984‬‬
‫‪ -38‬ﻤﺎﺯﻥ ﺍﻝﻤﺒﺎﺭﻙ‪ ،‬ﺩﻭﺭ ﺍﻝﻠﻐﺔ ﺍﻝﻌﺭﺒﻴﺔ ﻓﻲ ﺍﻝﺘﻌﻠﻴﻡ ﺍﻝﻌﺎﻝﻲ ﻭ ﺍﻝﺠﺎﻤﻌﻲ"ﺍﻝﻤﺅﺘﻤﺭ ﺍﻝﺘﺭﺒﻭﻱ ﻝﺘﻁﻭﻴﺭ ﺍﻝﺘﻌﻠﻴﻡ ﺍﻝﻌﺎﻝﻲ ﻭ ﺍﻝﺠﺎﻤﻌﻲ‬
‫ﻭﺯﺍﺭﺓ ﺍﻝﺘﻌﻠﻴﻡ ﺍﻝﻌﺎﻝﻲ‪ ،‬ﺩﻤﺸﻕ ﺴﻨﺔ ‪.1971‬‬
‫‪ -39‬ﻤﺠﺎﻫﺩ ﺤﻭﺭﻴﺔ ﺘﻭﻓﻴﻕ ‪ ،‬ﺍﻻﺴﺘﻌﻤﺎﺭ ﻜﻅﺎﻫﺭﺓ ﻋﺎﻝﻤﻴﺔ ‪ ،‬ﻁ‪ ، 2‬ﺍﻝﻤﻜﺘﺒﺔ ﺍﻷﻨﺠﻠﻭ ﻤﺼﺭﻴﺔ ‪ ، 1990 ،‬ﺹ‪.63‬‬
‫‪ -40‬ﻤﻬﻨﺎ ﺤﺩﺍﺩ ‪ ،‬ﻤﺩﺨل ﻝﻠﻌﻠﻭﻡ ﺍﻻﺠﺘﻤﺎﻋﻴﺔ ‪ ،‬ﻁ‪ ،1‬ﺩﺍﺭ ﻤﺠﺩﻻﻭﻱ ﻝﻠﻨﺸﺭ ﻭ ﺍﻝﺘﻭﺯﻴﻊ ﻋﻤﺎﻥ ‪.1992‬‬
‫‪ -41‬ﻤﻭﻝﻭﺩ ﺯﺍﻴﺩ ﺍﻝﻁﺒﻴﺏ‪ ،‬ﻋﻠﻡ ﺍﻻﺠﺘﻤﺎﻉ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ‪ ،‬ﻁ‪ ،1‬ﻤﻨﺸﻭﺭﺍﺕ ﺠﺎﻤﻌﺔ ﺍﻝﺴﺎﺒﻊ ﺃﺒﺭﻴل‪ ،‬ﻝﻴﺒﻴﺎ‪.2007 ،‬‬
‫‪ -42‬ﻤﻭﻝﻭﺩ ﻨﺎﻴﺕ ﺒﻠﻘﺎﺴﻡ‪ ،‬ﺸﺨﺼﻴﺔ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﺍﻝﺩﻭﻝﻴﺔ ‪ ،‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﺒﻌﺙ‪ ،‬ﻗﺴﻨﻁﻴﻨﺔ‪.1984 ،‬‬
‫‪ -43‬ﻤﺤﻤﺩ ﺃﺭﻜﻭﻥ‪ ،‬ﺍﻝﻔﻜﺭ ﺍﻻﺴﻼﻤﻲ‪ ،‬ﺘﺭﺠﻤﺔ ﻭ ﺘﻌﻠﻴﻕ ﻫﺎﺸﻡ ﺼﺎﻝﺢ‪ ،‬ﻻﻓﻭﻤﻴﻙ‪ ،‬ﺍﻝﻤﺅﺴﺴﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ ﻝﻠﻜﺘﺎﺏ‪ ،‬ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ‪.1993‬‬
‫‪ -44‬ﻤﺤﻤﺩ ﺒﻥ ﺍﻝﻌﺎﺒﺩ ﺍﻝﺠﻼﻝﻲ‪ ،‬ﺘﻘﻭﻴﻡ ﺍﻷﺨﻼﻕ‪ ،‬ﻁ‪،1‬ﺍﻝﻤﻁﺒﻌﺔ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﺔ ﺍﻻﺴﻼﻤﻴﺔ‪،‬ﻗﺴﻨﻁﻴﻨﺔ‪.1927‬‬
‫‪ -45‬ﻤﺤﻤﺩ ﺤﺭﺒﻲ‪ ،‬ﺍﻝﺜﻭﺭﺓ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﺔ‪ ،‬ﺴﻨﻭﺍﺕ ﺍﻝﻤﺨﺎﺽ‪ ،‬ﺘﺭﺠﻤﺔ ﻨﺠﻴﺏ ﻋﻴﺎﺩ‪ ،‬ﻭﺼﺎﻝﺢ ﺍﻝﻤﺜﻠﻭﺜﻲ‪،‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﺨﻁﺎﺒﻲ‪،‬ﺍﻝﺩﺍﺭ ﺍﻝﺒﻴﻀﺎﺀ‪،‬‬
‫‪.1988‬‬
‫‪ -46‬ﻤﺤﻤﺩ ﺤﺭﺒﻲ‪ ،‬ﺍﻝﺜﻭﺭﺓ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﺔ‪ ،‬ﺴﻨﻭﺍﺕ ﺍﻝﻤﺨﺎﺽ‪ ،‬ﺘﺭ‪ :‬ﻨﺠﻴﺏ ﻋﻴﺎﺩ‪ ،‬ﺼﺎﻝﺢ ﺍﻝﻤﻠﻭﺜﻲ‪ ،‬ﺴﻠﺴﻠﺔ ﺼﺎﺩ‪ ،‬ﻤﻭﻓﻡ ﻝﻠﻨﺸﺭ‪.1994 ،‬‬
‫‪ -47‬ﻤﺤﻤﺩ ﺍﻝﻁﻴﺏ ﺍﻝﻌﻠﻭﻱ‪ ،‬ﻤﻅﺎﻫﺭ ﺍﻝﻤﻘﻭﻤﺔ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﺔ‪ ،1954-1830‬ﻤﻨﺸﻭﺭﺍﺕ ﺍﻝﻤﺘﺤﻑ ﺍﻝﻭﻁﻨﻲ‪ ،‬ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ‪.1994‬‬
‫‪ -48‬ﻤﺤﻤﺩ ﺍﻝﻁﻤﺎﺭ‪ ،‬ﺍﻝﺭﻭﺒﺎﻁ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻴﺔ ﺒﻴﻥ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﻭ ﺍﻝﺨﺎﺭﺝ‪ ،‬ﺍﻝﺸﺭﻜﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ ﻝﻠﻨﺸﺭ ﻭ ﺍﻝﺘﻭﺯﻴﻊ‪ ،‬ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪.1983،‬‬
‫‪ -49‬ﻤﺤﻤﺩ ﺍﻝﺴﻭﻴﺩﻱ‪ ،‬ﻋﻠﻡ ﺍﻻﺠﺘﻤﺎﻉ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ‪ ،‬ﻤﻴﺩﺍﻨﻪ ﻭ ﻗﻀﺎﻴﺎﻩ‪ ،‬ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪.1990 ،‬‬
‫‪ -50‬ﻤﺤﻤﺩ ﻋﺎﺒﺩ ﺍﻝﺠﺎﺒﺭﻱ ‪ ،‬ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﺎﺕ ﺍﻝﺘﻌﻠﻴﻤﻴﺔ ﻓﻲ ﺃﻗﻁﺎﺭ ﺍﻝﻤﻐﺭﺏ ﺍﻝﻌﺭﺒﻲ ‪ ،‬ﺍﻝﻔﻼﺡ ﻝﻠﻨﺸﺭ ﻭﺍﻝﺘﻭﺯﻴﻊ‪ ،‬ﺒﻴﺭﻭﺕ‪.1990 ،‬‬
‫‪ -51‬ﻤﺤﻤﺩ ﻋﺎﺒﺩ ﺍﻝﺠﺎﺒﺭﻱ‪،‬ﺍﻝﻤﺜﻘﻔﻭﻥ ﻓﻲ ﺍﻝﺤﻀﺎﺭﺓ ﺍﻝﻌﺭﺒﻴﺔ ﺍﻻﺴﻼﻤﻴﺔ‪،‬ﻁ‪،2‬ﻤﺭﻜﺯ ﺩﺭﺍﺴﺎﺕ ﺍﻝﻭﺤﺩﺓ ﺍﻝﻌﺭﺒﻴﺔ‪،‬ﺒﻴﺭﻭﺕ‪ ،‬ﻴﻨﺎﻴﺭ‪.2000‬‬
‫‪ -52‬ﻤﺤﻤﺩ ﻋﺒﺩ ﺍﻝﺒﺎﻗﻲ ﺍﻝﻬﺭ ﻤﺎﺴﻲ‪ ،‬ﺍﻝﻤﺠﺘﻤﻊ ﻭ ﺍﻝﺩﻭﻝﺔ ﻓﻲ ﺍﻝﻤﻐﺭﺏ ﺍﻝﻌﺭﺒﻲ‪،‬ﻁ‪،1‬ﻤﺭﻜﺯ ﺩﺭﺍﺴﺎﺕ ﺍﻝﻭﺤﺩﺓ ﺍﻝﻌﺭﺒﻴﺔ‪،‬ﺒﻴﺭﻭﺕ‪1987.‬‬
‫‪ -53‬ﻤﺤﻤﺩ ﻋﺒﺩ ﺍﻝﺭﺤﻤﻥ ﻤﺭﺤﺒﺎ‪ ،‬ﻤﻥ ﺍﻝﻔﻠﺴﻔﺔ ﺍﻝﻴﻭﻨﺎﻨﻴﺔ ﺇﻝﻰ ﺍﻝﻔﻠﺴﻔﺔ ﺍﻹﺴﻼﻤﻴﺔ‪ ،‬ﻁ‪ ،3‬ﻤﻨﺸﻭﺭﺍﺕ ﻋﻭﻴﺩﺍﺕ‪ ،‬ﺒﻴﺭﻭﺕ‪.1983،‬‬
‫‪ -54‬ﻤﺤﻤﺩ ﺍﻝﻌﺭﺒﻲ ﻭﻝﺩ ﺨﻠﻴﻔﺔ‪ :‬ﺍﻝﻤﻬﺎﻡ ﺍﻝﺤﻀﺎﺭﻴﺔ ﻝﻠﻤﺩﺭﺴﺔ ﻭﺍﻝﺠﺎﻤﻌﺔ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﺔ‪ ،‬ﺩﻴﻭﺍﻥ ﺍﻝﻤﻁﺒﻭﻋﺎﺕ ﺍﻝﺠﺎﻤﻌﻴﺔ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪.‬‬
‫‪ -55‬ﻤﺤﻤﺩ ﺍﻝﻌﺭﺒﻲ ﻭﻝﺩ ﺨﻠﻴﻔﺔ‪ ،‬ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﺍﻝﻤﻔﻜﺭﺓ ﻭﺍﻝﺘﺎﺭﻴﺨﻴﺔ‪ ،‬ﺸﺭﻜﺔ ﺩﺍﺭ ﺍﻷﻤﺔ ﻝﻠﻁﺒﺎﻋﺔ ﻭﺍﻝﻨﺸﺭ‪.1998 ،‬‬
‫‪ -56‬ﻤﺤﻤﺩ ﻋﻠﻲ ﺒﻴﻭﻤﻲ‪ ،‬ﺩﻭﺭ ﺍﻝﺼﻔﻭﺓ ﻓﻲ ﺍﺘﺨﺎﺫ ﺍﻝﻘﺭﺍﺭ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ‪ ،‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﻜﺘﺎﺏ‪ ،‬ﺍﻝﺠﺩﻴﺩ‪ ،‬ﺍﻝﻘﺎﻫﺭﺓ‪.2004 ،‬‬
‫‪ -57‬ﻤﺤﻤﺩ ﻋﻠﻲ ﺩﺒﻭﺯ ‪ ،‬ﻨﻬﻀﺔ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﻭ ﺜﻭﺭﺘﻬﺎ ﺍﻝﻤﺒﺎﺭﻜﺔ‪،‬ﺝ‪ ،2‬ﻁ‪،1‬ﺍﻝﻤﻁﺒﻌﺔ ﺍﻝﻌﺭﺒﻴﺔ‪ ،‬ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪.1971 ،‬‬
‫‪ -58‬ﻤﺤﻤﺩ ﻋﻠﻲ ﻤﺤﻤﺩ‪ ،‬ﺘﺎﺭﻴﺦ ﺍﻝﻔﻜﺭ ﺍﻻﺠﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﻤﻌﺭﻓﺔ ﺍﻝﺠﺎﻤﻌﻴﺔ‪.2004 ،‬‬
‫‪ -59‬ﻤﺤﻤﺩ ﻨﺴﻴﺏ‪ ،‬ﺯﻭﺍﻴﺎ ﺍﻝﻌﻠﻡ ﻭ ﺍﻝﻘﺭﺁﻥ ﺒﺎﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪ ،‬ﺩﻤﺸﻕ‪ ،‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﻔﻜﺭ‪ ،‬ﺒﺩﻭﻥ ﺴﻨﺔ‪.‬‬
‫‪ -60‬ﻤﺤﻔﻭﻅ ﻗﺩﺍﺵ‪ ،‬ﺍﻝﺠﻴﻼﻝﻲ ﺼﺎﺭﻱ‪ ،‬ﺘﺭﺠﻤﺔ ﻋﺒﺩ ﺍﻝﻘﺎﺩﺭ ﺒﻥ ﺤﺭﺍﺙ‪ ،‬ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﻓﻲ ﺍﻝﺘﺎﺭﻴﺦ ‪،‬ﺍﻝﻤﻘﺎﻭﻤﺔ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻴﺔ‪.1954-1900‬‬
‫ﺍﻝﻁﺭﻴﻕ ﺍﻹﺼﻼﺤﻲ ﻭ ﺍﻝﻁﺭﻴﻕ ﺍﻝﺜﻭﺭﻱ‪ ،‬ﺍﻝﻤﺅﺴﺴﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ ﻝﻠﻜﺘﺎﺏ‪.‬‬
‫‪ -61‬ﻤﺤﻤﺩ ﺍﻝﺸﻴﺦ‪ ،‬ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ ﻭ ﺍﻝﺴﻠﻁﺔ‪ ،‬ﻁ‪ ،1‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﻁﻠﻴﻌﺔ ‪ ،‬ﺒﻴﺭﻭﺕ‪.1991 ،‬‬
‫‪ -62‬ﻤﻜﺴﻴﻡ ﺭﻭﺩﻨﺴﻭﻥ‪ ،‬ﺍﻻﺴﺘﺸﺭﺍﻕ ﺒﻴﻥ ﺩﻋﺎﺘﻪ ﻭﻤﻌﺎﺭﻀﻴﻪ‪ .‬ﻤﺠﻤﻭﻋﺔ ﻤﺅﻝﻔﻴﻥ‪.‬ﺘﺭﺠﻤﺔ ﻭﺘﻘﺩﻴﻡ ﻫﺎﺸﻡ ﺼﺎﻝﺢ‪ ،‬ﻁ‪ ،1‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﺴﺎﻗﻲ‪،‬‬
‫‪.1994‬‬
‫‪ -63‬ﺍﻝﻤﻨﺼﻑ ﺍﻝﻭﻨﺎﺱ‪،‬ﺍﻝﺩﻭﻝﺔ ﻭ ﺍﻝﻤﺴﺄﻝﺔ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻴﺔ ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪:‬ﺩﺭﺍﺴﺔ ﻓﻲ ﺍﻝﺘﻐﻴﻴﺭ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻲ ﻭ ﺍﻻﺠﺘﻤﺎﻋﻲ‪،‬ﺩﺍﺭ ﺃﻝﻴﻑ‪،‬ﺘﻭﻨﺱ‪.1982 ،‬‬

‫‪ -64‬ﻤﺼﻁﻔﻰ ﺍﻷﺸﺭﻑ ‪ ،‬ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ‪:‬ﺍﻷﻤﺔ ﻭ ﺍﻝﻤﺠﺘﻤﻊ‪،‬ﺘﺭﺠﻤﺔ ﺤﻨﻔﻲ ﺒﻥ ﻋﻴﺴﻰ‪،‬ﺍﻝﻤﺅﺴﺴﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ ﻝﻠﻜﺘﺎﺏ‪،‬ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪.1983،‬‬

‫‪ -65‬ﻤﺼﻁﻔﻰ ﺍﻷﺸﺭﻑ‪ ،‬ﺃﻋﻼﻡ ﻭ ﻤﻌﺎﻝﻡ ﻤﺂﺜﺭ ﻋﻥ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﺍﻝﻤﻨﺴﻴﺔ‪ ،‬ﺘﺭﺠﻤﺔ ﺃﺤﻤﺩ ﺒﻥ ﻤﺤﻤﺩ ﺒﻜﻠﻲ‪ ،‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﻘﺼﺒﺔ‬
‫ﻝﻠﻨﺸﺭ‪،‬ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪.2007،‬‬
‫‪ -66‬ﻤﺼﻁﻔﻰ ﻤﺤﺴﻥ‪ ،‬ﻓﻲ ﺍﻝﻤﺴﺄﻝﺔ ﺍﻝﺘﺭﺒﻭﻴﺔ ﻨﺤﻭ ﻤﻨﻅﻭﺭ ﺴﻭﺴﻴﻭﻝﻭﺠﻲ ﻤﻨﻔﺘﺢ‪ ،‬ﻁ‪ ،2‬ﺍﻝﻤﺭﻜﺯ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻲ ﺍﻝﻌﺭﺒﻲ‪ ،‬ﺒﻴﺭﻭﺕ‪.2002‬‬
‫‪ -67‬ﻤﻐﻨـﻴﺔ ﺍﻷﺯﺭﻕ‪ :‬ﻨﺸﻭﺀ ﺍﻝﻁﺒﻘﺎﺕ ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪ ،‬ﺩﺭﺍﺴﺔ ﻓﻲ ﺍﻻﺴﺘﻌﻤﺎﺭ ﻭ ﺍﻝﺘﻐﻴﻴﺭ ﺍﻻﺠﺘﻤﺎﻋﻲ‪ -‬ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ‪ ،‬ﺘﺭﺠﻤﺔ ﺴﻤﻴﺭ ﻜﺭﻡ‪،‬‬
‫ﻤﺅﺴﺴﺔ ﺍﻷﺒﺤﺎﺙ ﺍﻝﻌﺭﺒﻴﺔ‪ ،‬ﺒﻴﺭﻭﺕ‪.1980 ،‬‬
‫‪ -68‬ﻨﺎﺠﻲ ﻋﻠﻭﺵ ‪ ،‬ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ ﺍﻝﻌﺭﺒﻲ ﻭ ﺍﻝﻨﻀﺎل ﺍﻝﻘﻭﻤﻲ ﻓﻲ ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ ﺍﻝﻌﺭﺒﻲ ‪ :‬ﺩﻭﺭﻩ ﻭ ﻋﻼﻗﺘﻪ ﺒﺎﻝﺴﻠﻁﺔ ﻭ ﺍﻝﻤﺠﺘﻤﻊ ‪ ،‬ﺍﻝﺭﺒﺎﻁ‪،‬‬
‫ﺍﻝﻤﻐﺭﺏ‪ :‬ﺍﻝﻤﺠﻠﺱ ﺍﻝﻘﻭﻤﻲ ﻝﻠﺜﻘﺎﻓﺔ ﺍﻝﻌﺭﺒﻲ‪.1985 ،‬‬
‫‪ -69‬ﻨﺎﺼﺭ ﺠﺎﺒﻲ ‪ ،‬ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ‪ :‬ﺍﻝﺩﻭﻝﺔ ﻭ ﺍﻝﻨﺨﺏ‪،‬‬
‫‪ -70‬ﻨﺎﺼﺭ ﺍﻝﺩﻴﻥ ﺍﻝﺴﻌﻴﺩﻭﻨﻲ‪ ،‬ﺩﺭﺍﺴﺎﺕ ﻭ ﺃﺒﺤﺎﺙ ﻓﻲ ﺘﺎﺭﻴﺦ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ)ﺍﻝﻌﻬﺩ ﺍﻝﻌﺜﻤﺎﻨﻲ(‪ ،‬ﺝ‪ ،1‬ﻡ ‪.‬ﻭ ‪.‬ﻙ ‪ ،‬ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪.1983،‬‬
‫‪ -71‬ﻨﺩﻴﻡ ﺒﻴﻁﺎﺭ‪ ،‬ﺍﻝﻤﺜﻘﻔﻭﻥ ﻭ ﺍﻝﺜﻭﺭﺓ‪) ،‬ﺍﻻﻨﺘﻠﺠﻨﺴﻴﺎ ﻜﻅﺎﻫﺭﺓ ﺘﺎﺭﻴﺨﻴﺔ(‪ ،‬ﻁ‪)،2‬ﺒﻴﺴﺎﻥ ﻝﻠﻨﺸﺭ ﻭ ﺍﻝﺘﻭﺯﻴﻊ‪ ،‬ﺒﻴﺭﻭﺕ‪ ،‬ﻜﺎﻨﻭﻥ ﺍﻻﺜﻨﻲ‪،‬‬
‫‪ ،(2001‬ﺹ ‪.26‬‬
‫‪ -72‬ﻨﻭﺭ ﺍﻝﺩﻴﻥ ﺯﻤﺎﻡ‪ ،‬ﺍﻝﻘﻭﻯ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻴﺔ ﻭ ﺍﻝﺘﻨﻤﻴﺔ )ﺩﻴﻭﺍﻥ ﺍﻝﻤﻁﺒﻭﻋﺎﺕ ﺍﻝﺠﺎﻤﻌﻴﺔ‪ ،‬ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪ ،( 2007،‬ﺹ ‪.217‬‬
‫‪ -73‬ﻨﻴﻘﻭﻻ ﺘﻴﻤﺎﺸﻴﻑ‪ ،‬ﻨﻅﺭﻴﺔ ﻋﻠﻡ ﺍﻻﺠﺘﻤﺎﻉ‪ ،‬ﺘﺭﺠﻤﺔ ﻤﺤﻤﺩ ﻋﻭﺩﺓ ﻭ ﻤﺤﻤﺩ ﺍﻝﺠﻭﻫﺭﻱ ﻭ ﺁﺨﺭﻭﻥ‪ ،‬ﺍﻝﻘﺎﻫﺭﺓ‪،‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﻤﻌﺎﺭﻑ‪.1980،‬‬
‫‪ -74‬ﻨﺼﺭ ﻤﺤﻤﺩ ﻋﺎﺭﻑ‪ ،‬ﺍﺒﺴﺘﻤﻭﻝﻭﺠﻴﺎ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﺔ ﺍﻝﻤﻘﺎﺭﻨﺔ‪،‬ﻁ‪ ،1‬ﺍﻝﻤﺅﺴﺴﺔ ﺍﻝﺠﺎﻤﻌﻴﺔ ﻝﻠﻨﺸﺭ ﻭ ﺍﻝﺘﻭﺯﻴﻊ‪ ،‬ﺒﻴﺭﻭﺕ‪.2002 ،‬‬
‫‪ -75‬ﺍﻝﺴیﺩ ﺍﻝﺤﺴیﻨﻲ‪ ،‬ﻋﻠﻡ ﺍﻻﺠﺘﻤﺎﻉ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ‪ ،‬ﺍﻝﻤﻨﺎﻫﺞ ﻭ ﺍﻝﻘﻀﺎﻴﺎ ‪،‬ﺍﻝﻘﺎﻫﺭﺓ‪.1984،‬‬
‫‪ -76‬ﺴﻌﺩ ﺍﷲ ﺃﺒﻭ ﺍﻝﻘﺎﺴﻡ‪ ،‬ﺘﺎﺭﻴﺦ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻲ)‪،(1954-1500‬ﺝ‪،3‬ﺝ‪،6‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﻐﺭﺏ ﺍﻹﺴﻼﻤﻲ‪،‬ﺒﻴﺭﻭﺕ‪.1998،‬‬
‫‪ -77‬ﺴﻌﺩ ﺍﷲ ﺃﺒﻭ ﺍﻝﻘﺎﺴﻡ‪ ،‬ﺍﻝﺤﺭﻜﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﺔ )‪ ،(1900-1830‬ﺝ‪ ،1‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﻐﺭﺏ ﺍﻹﺴﻼﻤﻲ‪ ،‬ﺒﻴﺭﻭﺕ ﻝﺒﻨﺎﻥ‪.1992 ،‬‬
‫‪ -78‬ﺴﻌﺩ ﺍﷲ ﺃﺒﻭ ﺍﻝﻘﺎﺴﻡ‪ ،‬ﺍﻝﺤﺭﻜﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﺔ‪،(1930-1900)،‬ﺝ‪،3‬ﻁ‪،3‬ﺍﻝﺸﺭﻜﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ ﻝﻠﻨﺸﺭ ﻭ ﺍﻝﺘﻭﺯﻴﻊ‪،‬‬
‫ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪.1983،‬‬
‫‪ -79‬ﻋﺎﺒﺩ ﺍﻝﺠﺎﺒﺭﻱ‪،‬ﺍﻝﻤﺜﻘﻔﻭﻥ ﻓﻲ ﺍﻝﺤﻀﺎﺭﺓ ﺍﻹﺴﻼﻤﻴﺔ‪،‬ﻁ‪ ،2‬ﻤﺭﻜﺯ ﺩﺭﺍﺴﺎﺕ ﺍﻝﻭﺤﺩﺓ ﺍﻝﻌﺭﺒﻴﺔ‪ ،‬ﺒﻴﺭﻭﺕ‪،‬ﻜﺎﻨﻭﻥ ﺍﻝﺜﺎﻨﻲ‪/‬ﻴﻨﺎﻴﺭ‪.2000‬‬
‫‪ -80‬ﻋﺒﺩ ﺍﻹﻝﻪ ﺒﻠﻘﺯﻴﺯ‪ ،‬ﻨﻬﺎﻴﺔ ﺍﻝﺩﻋﺎﻴﺔ‪ :‬ﺍﻝﻤﻤﻜﻥ ﻭ ﺍﻝﻤﻤﺘﻨﻊ ﻓﻲ ﺃﺩﻭﺍﺭ ﺍﻝﻤﺜﻘﻔﻴﻥ‪ ،‬ﺍﻝﻤﺭﻜﺯ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻲ ﺍﻝﻌﺭﺒﻲ‪ ،‬ﺒﻴﺭﻭﺕ‪.2002 ،‬‬
‫‪ -81‬ﻋﺒﺩ ﺍﷲ ﺍﻝﻌﺭﻭﻱ‪ ،‬ﺜﻘﺎﻓﺘﻨﺎ ﻓﻲ ﻀﻭﺀ ﺍﻝﺘﺎﺭﻴﺦ‪ ،‬ﺍﻝﻤﺭﻜﺯ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻲ ﺍﻝﻌﺭﺒﻲ‪ ،‬ﺍﻝﻁﺒﻌﺔ ﺍﻝﺜﺎﻝﺜﺔ‪ ،‬ﺍﻝﺭﺒﺎﻁ‪.1992 ،‬‬
‫‪ -82‬ﻋﺒﺩ ﺍﷲ ﺍﻝﻌﺭﻭﻱ‪ ،‬ﻤﻔﻬﻭﻡ ﺍﻷﻴﺩﻴﻭﻝﻭﺠﻴﺔ‪ ،‬ﺍﻝﻤﺭﻜﺯ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻲ ﺍﻝﻌﺭﺒﻲ‪ ،‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﺒﻴﻀﺎﺀ ‪ ،‬ﺍﻝﻤﻐﺭﺏ‪.‬‬
‫‪ -83‬ﻋﺒﺩ ﺍﷲ ﺍﻝﺭﻜﻴﺒﻲ‪ ،‬ﺍﻝﻔﺭﻨﻜﻔﻭﻨﻴﺔ ﻤﺸﺭﻗﺎ ﻭ ﻤﻐﺭﺒﺎ‪ ،‬ﺸﺭﻜﺔ ﺩﺍﺭ ﺍﻷﻤﺔ ‪ ،‬ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪.1993 ،‬‬
‫‪ -84‬ﻋﺒﺩ ﺍﷲ ﺸﺭﻴﻁ ‪ ،‬ﻨﻅﺭﻴﺔ ﺤﻭل ﺴﻴﺎﺴﺔ ﺍﻝﺘﻌﻠﻴﻡ ﻭﺍﻝﺘﻌﺭﻴﺏ ‪ ،‬ﺍﻝﻤﺅﺴﺴﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ ﻝﻠﻜﺘﺎﺏ ‪ ،‬ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ‪.1984 ،‬‬
‫‪ -13 -85‬ﻋﺒﺩ ﺍﷲ ﺸﺭﻴﻁ‪ ،‬ﻤﻊ ﺍﻝﻔﻜﺭ ﺍﻝﺴﻴﺎﺴﻲ ﺍﻝﺤﺩﻴﺙ ﻭ ﺍﻝﻤﺠﻬﻭﺩ ﺍﻹﻴﺩﻴﻭﻝﻭﺠﻲ ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪،‬ﻤﺅﺴﺴﺔ ﺍﻝﻭﻁﻨﻴﺔ ﻝﻠﻜﺘﺎﺏ‪،‬‬
‫ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪.1986 ،‬‬
‫‪ -86‬ﻋﺒﺩ ﺍﻝﻬﺎﺩﻱ ﺍﻝﺠﻭﻫﺭﻱ ‪ ،‬ﻤﻌﺠﻡ ﻋﻠﻡ ﺍﻻﺠﺘﻤﺎﻉ ‪ ،‬ﺍﻝﻤﻜﺘﺏ ﺍﻝﺠﺎﻤﻌﻲ ﺍﻝﺤﺩﻴﺙ ‪.1999،‬‬
‫‪ -87‬ﻋﺒﺩ ﺍﻝﻤﺎﻝﻙ ﺤﻤﺭﻭﺵ‪ ،‬ﺍﻝﺘﺭﺒﻴﺔ ﻭ ﺍﻝﺸﺨﺼﻴﺔ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﺔ ﺍﻝﻌﺭﺒﻴﺔ ﺍﻹﺴﻼﻤﻴﺔ ﺒﻴﻥ ﻋﺒﻘﺭﻴﺔ ﺜﻭﺭﺓ ﺍﻝﺘﺤﺭﻴﺭ ﻭ ﻀﻼل ﺍﻝﺜﻭﺭﺓ‬
‫ﺍﻝﻤﻀﺎﺩﺓ‪ ،‬ﺒﺩﻭﻥ ﺴﻨﺔ‪.‬‬
‫‪ -88‬ﻋﺒﺩ ﺍﻝﻘﺎﺩﺭ ﺠﻐﻠﻭل‪ ،‬ﺘﺎﺭﻴﺦ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﺍﻝﺤﺩﻴﺙ‪ ،‬ﺩﺭﺍﺴﺔ ﺴﻭﺴﻴﻭﻝﻭﺠﻴﺔ‪ ،‬ﺘﺭﺠﻤﺔ ﻓﻴﺼل ﻋﺒﺎﺱ‪ ،‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﺤﺩﺍﺜﺔ‪ ،‬ﺒﻴﺭﻭﺕ‪.1981،‬‬
‫‪ -89‬ﻋﺒﺩ ﺍﻝﻘﺎﺩﺭ ﺠﻐﻠﻭل‪ ،‬ﺍﻻﺴﺘﻌﻤﺎﺭ ﻭ ﺍﻝﺼﺭﺍﻋﺎﺕ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻴﺔ ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪ ،‬ﺘﺭ ﺴﻠﻴﻡ ﻗﻁﻭﺱ‪،‬ﻁ‪ ،1‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﺤﺩﺍﺜﺔ ﻝﻠﻁﺒﺎﻋﺔ ﻭ ﺍﻝﻨﺸﺭ‬
‫ﻭ ﺍﻝﺘﻭﺯﻴﻊ‪ ،‬ﺒﻴﺭﻭﺕ ‪.1984‬‬
‫‪ -90‬ﻋﺒﺩ ﺍﻝﻘﺎﺩﺭ ﺠﻐﻠﻭل‪ ،‬ﺍﻷﻨﺘﻠﺠﻨﺴﻴﺎ ﻓﻲ ﺍﻝﻤﻐﺭﺏ ﺍﻝﻌﺭﺒﻲ ‪ ،‬ﻁ‪ ،1‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﺤﺩﺍﺜﺔ‪ ،‬ﺒﻴﺭﻭﺕ‪.1984 ،‬‬
‫‪ -91‬ﻋﺒﺩ ﺍﻝﻘﺎﺩﺭ ﺤﻠﻭﺵ‪ ،‬ﺴﻴﺎﺴﺔ ﻓﺭﻨﺴﺎ ﺍﻝﺘﻌﻠﻴﻤﻴﺔ ﻓﻲ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ‪1914/1870‬ﻡ‪،‬ﺸﺭﻜﺔ ﺍﻷﻤﺔ ﻝﻠﻁﺒﺎﻋﺔ ﻭﺍﻝﻨﺸﺭ‪ ،‬ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪.1999،‬‬
‫‪ -92‬ﻋﺩﻱ ﺍﻝﻬﻭﺍﺭﻱ‪ ،‬ﺍﻻﺴﺘﻌﻤﺎﺭ ﺍﻝﻔﺭﻨﺴﻲ‪ ،‬ﻭ ﺴﻴﺎﺴﺔ ﺍﻝﺘﻔﻜﻴﻙ ﺍﻻﻗﺘﺼﺎﺩﻱ ﻭ ﺍﻻﺠﺘﻤﺎﻋﻲ)‪ ،(1960-1830‬ﺘﺭﺠﻤﺔ‪ ،‬ﺠﻭﺯﻑ ﻋﺒﺩ‬
‫ﺍﷲ‪ ،‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﺤﺩﺍﺜﺔ‪ ،‬ﺒﻴﺭﻭﺕ‪.1983،‬‬
‫‪ -93‬ﻋﻠﻲ ﺤﺭﺏ‪ ،‬ﺃﻭﻫﺎﻡ ﺍﻝﻨﺨﺒﺔ ﺃﻭ ﻨﻘﺩ ﺍﻝﻤﺜﻘﻑ‪ ،‬ﺍﻝﻁﺒﻌﺔ ﺍﻝﺜﺎﻨﻴﺔ‪ ،‬ﺍﻝﻤﺭﻜﺯ ﺍﻝﺜﻘﺎﻓﻲ ﺍﻝﻌﺭﺒﻲ‪.1998،‬‬
‫‪ -94‬ﻋﻠﻲ ﺍﻝﻜﻨﺯ‪ ،‬ﺤﻭل ﺍﻷﺯﻤﺔ ‪ ،‬ﺩﺭﺍﺴﺎﺕ ﺤﻭل ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﻭ ﺍﻝﻌﺎﻝﻡ ﺍﻝﻌﺭﺒﻲ‪ ،‬ﻁﺒﻌﺔ ﺩﺍﺭ ﺒﻭﺸﺎﻥ ﻝﻠﻨﺸﺭ‪.1990،‬‬
‫‪ -95‬ﻋﻤﺎﺭ ﺃﻭﺯﻗﺎﻥ‪ ،‬ﺍﻝﺠﻬﺎﺩ ﺍﻷﻓﻀل‪ ،‬ﻁ‪،1‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﻁﻠﻴﻌﺔ‪،‬ﺒﻴﺭﻭﺕ‪.1962،‬‬
‫‪ -96‬ﻋﻤﺎﺭ ﺒﻠﺤﺴﻥ‪ ،‬ﺍﻷﺩﺏ ﻭ ﺍﻻﻴﺩﻭﻝﻭﺠﻴﺎ‪ ،‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﺒﻴﻀﺎﺀ ‪ ،‬ﺍﻝﻁﺒﻌﺔ ﺍﻝﺜﺎﻨﻴﺔ‪.1991،‬‬
‫‪ -97‬ﻋﻤﺎﺭ ﺒﻠﺤﺴﻥ‪ ،‬ﺍﻨﺘﻠﺠﻨﺴﻴﺎ ﺃﻡ ﻤﺜﻘﻔﻭﻥ‪ ،‬ﻤﺭﻜﺯ ﺍﻝﺒﺤﻭﺙ ﻭ ﺍﻹﻋﻼﻡ ﺍﻝﻭﺜﺎﺌﻘﻲ ﻓﻲ ﺍﻝﻌﻠﻭﻡ ﺍﻻﺠﺘﻤﺎﻋﻴﺔ ﻭ ﺍﻹﻨﺴﺎﻨﻴﺔ‪ ،‬ﻭﻫﺭﺍﻥ‪،‬‬
‫‪.1983‬‬

‫ﺩﻴﻭﺍﻥ ﺍﻝﻤﻁﺒﻭﻋﺎﺕ ﺍﻝﺠﺎﻤﻌﻴﺔ‪،‬‬ ‫‪ -98‬ﻋﻤﺎﺭ ﻫﻼل‪ ،‬ﺃﺒﺤﺎﺙ ﻭ ﺩﺭﺍﺴﺎﺕ ﻓﻲ ﺘﺎﺭﻴﺦ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ ﺍﻝﻤﻌﺎﺼﺭﺓ)‪،(1962-1830‬‬
‫ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪.1995 ،‬‬
‫‪ -99‬ﻋﻤﺎﺭ ﻫﻼل‪ ،‬ﻨﺸﺎﻁ ﺍﻝﻁﻠﺒﺔ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﻴﻥ ﺇﺒﺎﻥ ﺍﻝﺜﻭﺭﺓ ﻨﻭﻓﻤﺒﺭ ‪ ،1954‬ﻁ‪)1‬ﺩﺍﺭ‬
‫‪ -100‬ﻏﻲ ﺒﺭﻓﻴﻠﻴﻲ‪ ،‬ﺍﻝﻨﺨﺒﺔ ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭﻴﺔ ﺍﻝﻔﺭﺍﻨﻜﻔﻭﻨﻴﺔ)‪ ،(1962-1880‬ﺘﺭﺠﻤﺔ‪،‬ﺤﺎﺝ ﻤﺴﻌﻭﺩ ﺒﻜﻠﻲ‪ ،‬ﺍﻝﺠﺯﺍﺌﺭ‪ ،‬ﺩﺍﺭ ﺍﻝﻘﺼﺒﺔ ‪.2007 ،‬‬

‫‪ -2‬ا ‪I‬آات )ا)> ا (‪:‬‬

‫أ‪G! '9‬ش‪،‬ا‪A‬آ ا ‪ &/4‬اا‪ G‬و دوره  ا‪ &N‬ا‪ &8‬و ‪P‬رة ا‪ ،1954 GA+‬أ‪8‬و‪ 9‬دآ‪+‬را‪.! ،T‬‬ ‫‪-1‬‬
‫اا‪ ،‬آ& ا‪.‬م ا{& و ا?‪ QU ،&F+‬ا‪+‬ر‪.2005،€G‬‬
‫‪ '
F‬ا‪1‬ر ر‪ ،‬دور ا
  ا‪ &+‬ا&‪:&,‬اذج ا ي‪ ،‬ر‪+&! ,‬ر‪ .! ،‬اهة‪.1978،‬آ& ا?‪ +U‬د‬ ‫‪-2‬‬
‫و ا‪.‬م ا&‪.&,‬‬
‫آل ‪ ،%&S‬ا'ارس ا‪ &F6‬ا‪4‬ث  اا‪ :‬ا‪ z&,„+‬و ا‪ +‬ر)‪ ،(1954-1850‬ر‪+&! ,‬ر‪+! .! ،‬ري‬ ‫‪-3‬‬
‫‪،& U‬آ& ا‪.‬م ا{& و ا?‪ QU ،&F+‬ا‪+‬ر‪.2007،€G‬‬
‫آ‪،5// G‬دور ا
 ا أ‪P‬ء ا?‪.+,‬ر و ‪  T'./‬اا‪،‬ر‪+&! ,‬ر‪ .! ،‬اا‪ ،‬آ& ا‪.‬م‬ ‫‪-4‬‬
‫ا{& و ا?‪ QF QU،&F+‬ا?‪+‬ع‪.2005،‬‬
‫ا‪ .‬اي‪9 ،‬آ ا‪
6‬ن اا‪ I&G‬و ا‪&+‬ن‪،(1930-1900)،‬درا‪7 ,‬ر‪ &G‬و ‪! &,&,‬ر‪،‬أ‪8‬و‪9‬‬ ‫‪-5‬‬
‫دآ‪+‬را‪+! .!،T‬ري‪.2002 ،& U ،‬‬
‫‪ -3‬ا ‪R‬ت و اورت‪:‬‬
‫أ‪- 7‬س‪ ،‬ا ‪ (4‬و ا ‪ 12 2$‬ا "‪3‬ا‪6E +‬ل ا @  ا'‪4:‬ر‪ " ،‬ا ‪) ، 2$‬د ‪.1985 1.& ،85‬‬ ‫‪-1‬‬
‫أ‪  J 7‬ا‪=T‬اه‪'' ،1‬ا ‪ (4‬و ا ‪ 12 2$‬ا "‪3‬ا‪ " ،''+‬ا ‪ ،2$‬ا  ا‪W‬و ‪ ،8‬ا ‪4‬د ‪ ،4‬ا "‪3‬ا‪ ،+‬ا ]‪:‬‬ ‫‪-2‬‬
‫ا "‪3‬ا‪.1971   : ،4 /= ,= 4 < ،+‬‬
‫أ‪ 7‬آو‪ ،1‬ا < ‪ ،‬ا ‪ 24‬ا  و ا ]‪ :‬ا ر‪ ،:‬و‪ A+5‬ا‪W‬م ا ‪4 4‬ض ‪ …+.‬ا @‪ ….  i‬ا ‪1J/‬‬ ‫‪-3‬‬
‫  @‪'' :i‬ا ?ن و ا "‪ ،"A‬آ‪ 3‬ا @‪ 12 i‬ا‪$.W‬و=‪ &/ /‬ا'&) و ا ‪ ،CRASC2$‬ا ‪/‬آ  ا ‪ J/‬‬
‫ا @‪ i‬ا "‪.2006 ،ANDRU14‬‬
‫ا ‪ 15‬ه‪ ،1:‬ا "‪ A‬وا و  ‪ 12‬ا ‪Q‬ب ا ‪ ،1=4‬آ‪ 3‬درا‪:‬ت ا ‪7/‬ة ا ‪= ،=4‬وت‪.1987،‬‬ ‫‪-4‬‬

‫ل ‪ ،'GR‬اا‪ &P:‬ا‪ C+‬و ‪ &P‬ا

 ا)ور ا‪+‬ر‪،&G‬ا^ ا?‪ 9 &F+‬اا و ! ‪! ،‬آ‬ ‫‪-5‬‬
‫ا
‪A‬ث ا‪ &/.‬و ا{‪! ،&G‬آ ا
‪A‬ث  ا?‪ +U‬د ا‪ I! &
+‬أ‪ %‬ا‪ 
+5! ،&+‬ا'‪.2005،  ! ،/‬‬
‫و&‪ B‬ا ?‪S/‬ا‪" ،1.‬إ‪ ?O‬ت درا‪ :‬ا ‪ 2$‬ا ‪ , J/‬زاو ‪#‬ر
"‪،‬درا‪:‬ت )=‪،‬ا ‪،14‬ا ‪4‬د‪،7‬ي‪.1978‬‬ ‫‪-6‬‬
‫‪ ،<) ,7‬ا ‪ 1)/‬ا ر
‪ 1‬و ‪4‬د  ا ‪-b$‬ا <‪/c2 " ،‬ل‪،‬ا " ا دس )‪،G‬ع‪،1‬ا ‪ K-‬ا ‪ c‬ا ‪4‬‬ ‫‪-7‬‬
‫ ?ب‪.1997،‬‬
‫ا <ه =‪ .? " :)/‬ا ‪ 12 b$‬ا ‪/$‬رة ا @"‪ " ،‬ا "ه‪ ،‬ا ‪4‬د ‪ ،1316‬أآ‪.1985 =/‬‬ ‫‪-8‬‬
‫آ( أ=‪67 /‬وة ا ‪ b$‬ا ‪ 1=4‬وإ‪  ?O‬ا ور ا ‪/‬د‪ " -‬ا ‪7/‬ة ا ‪4‬د ‪ 66‬رس ‪.1990‬‬ ‫‪-9‬‬

‫‪ & -10‬ا‪/.‬وي‪ ،‬إ‪ &5‬ا ا‪  &8‬اا‪ ،‬ا‪ %

+‬ا‪ ، /.‬ا‪'.‬د ‪&/،275‬وت ‪.2002 ،‬‬
‫‪ -11‬زن ا  رك‪ ،‬دور ا ‪ Q‬ا ‪ 12 =4‬ا ‪ (4‬ا ‪ 1 4‬و ا "‪"14‬ا ]‪ #‬ا =‪/‬ي <‪ /‬ا ‪ (4‬ا ‪ 1 4‬و ا "‪ ،14‬وزارة‬
‫ا ‪ (4‬ا ‪ ،1 4‬د‪.1971 : kG‬‬
‫‪ @ -12‬ا ‪، 4‬ا ‪ b$‬و ا ‪ " ،1:‬ا =‪، 1:/‬ع‪،49‬ا ]‪ :‬ا ‪ =4‬را‪:‬ت و ا‪@=W‬ث‪=،‬وت‪ ،‬ي‪.2009‬‬
‫‪ @ -13‬ا ‪ 1=4‬ا ‪=3‬ي ‪ ،‬ا ‪3Q‬و ا ‪ 12 12$‬ا "‪3‬ا‪ 62 ) +‬ـ ‪ ، (82‬ل ‪/G‬ر ‪ " 12‬ا ِؤ ‪84# c2 " ،‬‬
‫=‪]G‬ون ا ?‪c ،‬ره ا‪@#‬د ا ?ب ا "‪3‬ا‪ ، ,+‬ا ‪4‬د ‪.1983 ، 3‬‬
‫‪ ،(.p @ -14‬ا‪OW‬ف ? ‪/ 12‬ا& ا <ف ا ‪ 4&) ،1‬إدر‪ 8<c ،. "– r‬ا‪OW‬ف ا ر ا‪)W‬ل‬
‫و ا &‪ 20-19-18 ،A‬د  ‪ ،(2004‬دار ا ‪ ،G  c‬ا "‪3‬ا‪.2006 ، +‬‬
‫‪G ،(.p @ -15‬ف و ا ‪/$‬رة ا @‪ " ،‬ا ر
 ا ‪Q‬ر=‪،‬ا ‪4‬د ‪.20031.&،110‬‬
‫‪ `. -16‬ا ‪ ,‬ا ‪4‬و‪'':1.‬ا ‪ 12 B.? b5/‬ا @ة ا'‪c5‬د و ا'&) و ا ‪3" = 2$‬ا‪- ،+‬أوا‪ E‬ا ‪ -4‬ا ‪1.$4‬‬
‫و أوا‪ *+‬ا'‪67‬ل ا ‪ " ، ''1.‬ا‪ ، `W‬ا ‪4‬د ‪ ، 90-89‬ا "‪3‬ا‪.1981. +‬‬
‫‪<= (. -17‬ر‪،‬ا ( ا ‪ =4‬و ا ا‪ ,= J‬ا ‪$‬ل و ا ‪/‬ا‪ "،A5‬ا ‪7/‬ة‪=،‬وت‪،‬ا  ا‪W‬و ‪،8‬ا ‪4‬د ‪.1985   :،12‬‬
‫‪/. -18‬ر ا ‪ ,‬زم‪" ،‬ا 
 ا ‪ $‬و ا @‪ ,) i‬ا ‪N‬ات"‪ ،‬درا‪/ |4 :‬ا‪ b5‬و أدوار ا 
 ا ‪ $‬ا "‪3‬ا‪8،+‬‬
‫&‪ 4‬ا =‪/4 A‬م ا'&)‪،‬آ ا ‪/4‬م ا'&) = ة = ‪4‬ون ‪) -4 A‬ا ‪Q‬ب ا ‪= 1=4‬ورو=( ")‬
‫=ر‪:-8r‬ن د‪27-19 ،.2 1‬أ‪.2002 *2‬‬
‫‪ 4: -19‬ا ‪ ,‬إ=اه(‪ "# ،‬ا "‪/‬ة =‪ 14.` ,‬ا ار و ا ?‪ ,‬ا ‪4‬ب‪ ،‬ا ‪4‬د ‪) ،4‬ن‪ :‬ى ا ? ا ‪.1=4‬‬
‫‪  ) -20‬ا‪.،33= B T‬ا 
 ا ‪ =4‬وا "ه‪= ،‬وت ‪ " :‬ا{داب ‪،‬ع ‪) ،10/9‬م ‪.1998‬‬
‫‪  ) -21‬ا ?( =‪/‬ا ‪cc‬ف‪G"،‬وع ا "‪ A‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪ . 12‬ا 
 ا ‪ 8<c-J/‬ا‪OW‬ف ‪/.‬ذ&"‪" 12 ،‬‬
‫ا @‪/‬ار ا ?ي‪ ،‬ا ‪4‬د‪،07‬ا  ا
‪ 
،‬ا را‪:‬ت ا ر
 و ا ‪/ 4& ،‬ري ‪،<5‬د ‪.2005‬‬
‫‪  ) -22‬ا  رآ ‪4 ," :‬آ ا @ إ ‪4 8‬آ ا ء "‪ " ،‬ا‪6:T‬م‪.‬‬

‫‪ -23‬ا‪ &&,,، F &.‬از! ااه  اا‪ ،‬از! اا‪،G‬ا&ت ا&‪ &,‬و ا?‪ &F+‬و ا?‪ +U‬د‪G‬‬
‫و ا&‪!،‬آ درا‪,‬ت ا‪'9‬ة ا‪&/،&/.‬وت‪.1996 GG،‬‬
‫‪– UF/ F -24‬د‪ '
F /‬ا‪ ،.‬ا'و و ‪ .&
8‬ا‪  Q5A‬اا‪ ،‬ط‪! ، 2‬آ درا‪,‬ت ا‪'9‬ة ا‪&/ ،&/.‬وت‪ ،‬أوت‬
‫‪.1999‬‬
‫‪F -25‬ر ‪6! ، IA/‬و‪ &F‬ا‪7+‬ات ا& ‪9‬ل ا'و و ا  اا‪ ،‬ا‪ %
+‬ا‪ ،/.‬ا‪'.‬د‪.1990 ،141‬‬
‫‪F -26‬ر ‪ ،IA/‬ا‪6‬و‪ &F‬و ا‪7+‬ات ا& ‪،‬از! اا‪ ،G‬ا&ت ا&‪ &,‬و ا?‪ &F+‬و ا?‪ +U‬د‪G‬‬
‫و ا&‪!،‬آ درا‪,‬ت ا‪'9‬ة ا‪&/ ،&/.‬وت‪.1999 ،‬‬
‫‪ F -27‬ن‪ ،‬ا'ر‪&,‬ن‪! IF ،
 & ! :‬آ ا
‪A‬ث ا‪ &/.‬وا{‪  / &G‬وا
‪A‬ث  ا?‪ +U‬د ا‪I! &
+‬‬
‫أ‪ %‬ا‪/ &+‬ا‪ ،‬ا^ ا?‪ 9 :&F+‬اا و! ‪ /'! 
+5! ،‬اهة‪.2005 ،‬‬
‫‪) -28‬وس ا ‪3‬و=‪ " .-‬ا را‪:‬ت و ا  ا'&)‪ 1‬ا ‪4‬د ‪ 5‬ا ‪N‬ات ا ‪ ,= 53‬ا‪ .W‬وا‪.EW‬‬
‫‪$) -29‬ن ‪/ O‬ب‪ ," :‬ا ‪ # Q‬أ ‪/S‬رة ا " "‪ " ،‬ا‪) ، `W‬د ‪E‬ص = ‪ 4 < ،4‬ا ‪.1973 :<5 ،i4‬‬
‫‪5 -30‬ادرة ‪G :O‬وع ا "‪ A‬ا "‪3‬ا‪+‬ي ‪/c# 12‬ر أ‪ := ,= 7‬ا ( ا ? و ا‪ 12 ..T‬ا ‪/$‬رة ا @‬
‫ا "‪3‬ا‪ ،(1978-1954) +‬ج‪/G ،1‬رات 
 ا را‪:‬ت ا ر
 و ا  ‪/ 4& ،‬ري ‪. <5 ،‬‬
‫‪p -31‬دة ‪ [5‬أ ن‪ ،‬ا ‪G (4‬وع ا‪c5‬دي‪ ،‬ا  * ا ‪ ،1=4‬ع ‪ ،146‬آ‪ 3‬درا‪:‬ت ا ‪7/‬ة ا ‪.1991 ،=4‬‬
‫‪?O 1 p -32‬ي " إ‪  ?O‬ا‪JT‬ر ا &‪ b$ 14‬وا <"‪ ،‬ا  * ا ‪، 1=4‬ع ‪= ، 114‬وت ‪ ،‬آ‪ 3‬درا‪:‬ت ا ‪7/‬ة‬
‫ا ‪.1988 ،=4‬‬
‫‪&R -33‬ن ‪/‬هن‪/ ،‬ء ا‪ C+‬ا' ا‪ ،/.‬دور ا‪.‬ا!‪ %‬ا'ا‪ &S‬وار&‪ ،‬ور‪ \!'U ŠA/ U‬إ ا'وة ا‪ G5‬ا‪+‬‬
‫‪! $Z‬آ درا‪,‬ت ا‪'9‬ة ا‪9 ،&/.‬ل"‪:‬ا‪ C+‬ا'  ا‪ I8‬ا‪ /.‬ودور‪ c&A7  T‬ا'‪G‬ا‪ ،&8‬ط‪،1‬‬
‫‪&/‬وت‪! ،‬آ درا‪,‬ت ا‪'9‬ة ا‪. 1992،&/.‬‬

‫‪:‬‬ ‫‪ -4‬اا ‪ m‬و ا !‬

‫‪ -1‬ﺍﺒﻥ ﻤﻨﻅﻭﺭ‪ ،‬ﻝﺴﺎﻥ ﺍﻝﻌﺭﺏ ﺍﻝﻤﺤﻴﻁ‪ ،‬ﺘﻘﺩﻴﻡ ﺍﻝﺸﻴﺦ ﻋﺒﺩ ﺍﻝﻌﻼﻴﻠﻲ‪ ،‬ﺃﻋﺎﺩ ﺒﻨﺎﺀﻩ ﻋﻠﻰ ﺍﻝﺤﺭﻑ ﺍﻷﻭل ﻤﻥ ﺍﻝﻜﻠﻤﺔ‪ ،‬ﻴﻭﺴﻑ ﺨﻴﺎﻁ‪،‬‬
‫ﺩﺍﺭ ﺍﻝﻨﻴل‪،‬ﺒﻴﺭﻭﺕ‪،‬ﺩﺍﺭ ﻝﺴﺎﻥ ﺍﻝﻌﺭﺏ‪،‬ﺒﻴﺭﻭﺕ‪.1996.‬‬
‫‪ )/:/ -2‬ا ‪ ) #? :‬ا ‪/‬هب ا ? ‪ ، 1‬ا ]‪ :‬ا ‪ =4‬را‪:‬ت وا ‪ ،G‬ا < ‪ 4‬ا ‪ ،1990 ،$ $‬ا "‪3‬ء ا ا=‪.A‬‬
‫‪ -5‬اا‪:‬‬

‫‪ -1‬أ‪G! '9‬ش ‪،‬ا&‪ Q‬ا‪+‬ر‪' &G‬اء أول 

 ‪'G ،1954‬ة ا‪،^.6‬ار‪./‬ء ‪.1994 
2‬‬
‫‪'G -2‬ة ا
‪ ،‬ا‪'.‬د ‪ ،54‬ا ا&‪ ،‬ا او‪25 ،‬أآ‪.1948 /+‬‬
‫‪'G -3‬ة ا
‪ ،‬ا‪'.‬د‪ ،270‬ا اد‪ ،,‬ا ا&‪! 7،‬رس‪.1954‬‬
‫‪'G -4‬ة ا و‪) ،‬د ‪.1956-11-15 12 ،2‬‬
‫‪ -5‬ا در &‪/Q‬ل ‪ ،‬ا ‪/$‬ن ا "‪3‬ا‪/+‬ن ا ‪`4‬ون ‪ ،1930/1880‬ا "‪3‬ء ا‪W‬ول‪& ،‬ة ا ‪/‬م ا ‪ k2/‬ل ‪4‬أوت ‪.1999‬‬
‫‪9 -6‬ار هم ‪ I&/‬ا&‪ z‬هراي ‪ IG'!/‬و و' ا ‪ A‬او!&‪ ! ،‬اه'‪ ،‬ا‪'.‬د ‪! 12 ،603‬رس ‪،1972‬‬
‫‪ -7‬م‪ 19 ،8 .‬ي و ‪ 2S‬ا ن‪& ،‬ة ا ‪ c‬ح ا "‪) ،‬د‪، 46‬ا ‪/‬ا‪ k2‬ل‪31‬ي ‪. 1997‬‬
‫‪ -8‬ا'وة اه' ا‪ 12  ،&/./ &F
,‬و ‪! 19‬رس ‪.1964‬‬
‫‪ -9‬ا
 ا‪،F
,‬ا‪'.‬د ‪ 13 I!،93‬إ ‪ 19‬د‪.2000 
G‬‬
‫‪ F -10‬هرون‪Z! ،‬هات ‪9‬ل ‪ 17‬أآ‪ /+‬و ‪'G ،1962 `&_ +‬ة ا
 ا‪.F
,‬ا‪'.‬د ‪.86‬‬
‫‪ ^8 S . -11‬ا{‪/‬اه&‪ 
 cS  6 ' ،‬و‪ &8‬ا‪ ،G‬ا
 ا‪ ،F
,‬ا‪'.‬د‪.93‬‬
*2‫أ‬1 8 ‫ا‬5 ‫ ل‬k2‫ا‬/ ‫ ا‬،235 ‫)د‬،rJW‫  ا‬:‫ &ة ر‬،‫ ا @ر‬/@. ,3 ‫= و ا‬G ‫" ا‬.'‫ ا‬،& f ` -12
.1999

: )‫ ا‬no‫ ا‬-6

1976 :+‫ا‬3" ‫ – ا‬1J/ ‫ي ا‬/= ‫ ا‬-4 ‫ ا‬-1976 1J/ ‫ق ا‬$ ‫ا‬،1J/ ‫ ا @ ا‬- & -1
.1962 ،+‫ا‬3" ‫دا د ا‬/ ‫م‬6)T‫@ ا‬c ،.2 ،(‫ط‬/<
) r=‫ا‬J ….= -2
.1976- 1965 ،2$ ‫م و ا‬6)T‫ وزارة ا‬: +‫ا‬3" ‫ ا‬،2‫ ج‬،,/= r+ ‫< ا‬E ، ,/= -3
‫م‬6)T‫ وزارة ا‬:+‫ا‬3" ‫ ا‬،1963-1954،1J/ ‫ ا @ ا‬- " ::W‫ص ا‬/c ‫ ا‬،1J/ ‫ ا @ ا‬- & ‫ب‬37 -4
.2$ ‫و ا‬
.1977-1970 ، 2$ ‫م و ا‬6)T‫ وزارة ا‬: +‫ا‬3" ‫ ا‬،7‫ ج‬،(1976-1965) ,/= r+ ‫<ب ا‬E ،,/= ‫اري‬/‫ه‬ -5
.1979 ،+‫ا‬3" = 2$ ‫م و ا‬6)T‫ وزارة ا‬،‫ق‬4 ‫ ا‬8 ‫ ا م إ‬, <E ،,/= ‫اري‬/‫ه‬ -6
.‫ "ه‬1J/ ‫ ا‬b@ ‫رات ا‬/G ،1954  2/. ‫ أول‬S‫و‬ -7

:7‫=و‬J‫درا‬p ‫ ا‬-7

http://www.balagh.com/thaqafa/9u0wd9k3.htm ,&‫م ا‬Z‫  ا‬Q‫ان ودوره‬،‫&ن‬R ‫هن‬/ -1

. http://www.dctcrs.org/s3625.html`‫ ه ا‬I! ،‫آت‬/ Q&9 -2

http://www.assuaal.com/studies/studies.126.htm
 ‫ ا‬: ،‫ داوود‬1: -3

http://www.ulum.nl/d11.html .‫اء‬+9‫& أم ا‬P„7 /.‫ ا‬I8‫  ا‬,&‫ وا‬/.‫ ا` ا‬،'&.‫& ا‬G I/ -4

http://www.assuaal.net/essies/essies.125.htm ‫ة و ا وح‬/ ‫?  ا‬O‫ و ا < أو إ‬b$ ‫ ا‬،1=" ‫( ا‬$‫ ه‬-5

:&
‫ ا‬C‫اا‬-

1- Livres(Books) :

1- Abdelhamid Akkache, Capitaux étrangers et libérations économique algérienne, Paris, François

Maspero.1971.
2- Abdelkader Yafsah. La Question Du Pouvoir en l’Algérie.E.N.A.P, 2ème édition1991.p35.
3- Addi Lahouari, de l’Algérie précoloniale à l’Algérie coloniale. Ed. ENAP. Alger.1985.
4- Addi Lahouari, L’impasse du populisme(Alger ;Entreprise Nationale du Livre,1986),et Ali El-
Kenz, Au fil de la Crise(Alger ;Edition Bouchène,1989.
5- Antonio Gramsci, The Prison Notebooks: Selections, Trans Hoare and Geoffrey Nowell-Smith
(New York: International Publishers, 1971.

6- Agéron (ch.R ) ,Jules Ferry et la question Algérienne en 1892 in RHMCV, avril,1963,P 134.
7- Ageron ( CH.R) Genèse de L’Algérie Algérienne, Edition Bouchene, Paris, 2005.
8- Ageron(CRH), Histoire de L’Algérie contemporaine , 1830-1979, PUF, 1980.
9- Ahmed Taleb Ibrahimi .De la Décolonisation à la Révolution Culturelle,1962-1972(Alger :Societé
national d’édition et de déffusion , 1973.
10- Akoun André et autres, Le Robert, Seuil, dictionnaire de Sociologie, France, Edition :Les Presses
de Mama, octobre 1999, p178.
11- Akoun André et autres, Le Robert, Seuil, dictionnaire de Sociologie, France, Edition :Les Presses
de Mama, octobre 1999, p178.
12- ALEXANDRE (F) : LE P.C.A DE 1919 A 1939 DONNES EN VUE D’ECLAIRCIR SON
ACTION ET SON ROLE,IN,RASJEP,N°4,1974,P213.
13- Amar,Naron,Ferhat Abbas ou les chemins de la souverainté, édition, donoel ; France,1961,P40.
14- Aron (R ):les origines de la guère d’Algérie, Fayard, paris, 1962.
15- Beaulieu( p.L) La France dans L’Afrique du nord :indigène colons,in R.D.M,1906.
16- Benhabyles ( CH ) , L’Algérie Française vue Par un Indigène, Alger, 1914 .
17- Benjamin Stora. Zakia Daoud. FERHAT ABBAS. Une autre Algérie, Casbah Editions 1995.
18- Bruno Etienne, Algérie : Culture et Révolution , l’histoire immédiate, Paris, Seuil, 1977.
19- CHIKH(S) :L’ALGERIE EN ARMES OU LE TEMPS DES CERTITUDES, OPU, 1981.
20- CLAUDE COLLOT –JEAN ROBERT HENRY. Le mouvement national Algérien. OPU, 2eme
EDITION, 1981.
21- Collectif 1830-1962 Des enseignants d’Algérie se souviennent. Les idéologies en présente
édition.1981.PRIVAT.

22- Djeghloul(A), Si M'hamed Ben Rahal et la question de l'instruction des Algériens, Université
d'Oran, Centre de documentation des sciences humaines, 1982.PP80-81.
23- El Baki Hermassi, ETAT ET SOCIETE AU MAGHREB.

24- E.Shills, In M.Harbi :l’Algérie et son Destin, Croyants ou Citoyens , édit medias, Alger.1994.
25- Estomblon et lefébure, code de L’Algérie, annoté, la Maison des livres, Alger, 1905.
26- Fanon.F les Damnées de la terre. Reghaia ,Ed ENAG, 1987.
27- Fanny Colonna ,INSTITUTEURS ALGERIENNES 1883-1939.OPU.1975.

28- Fermaux (Jacques), Les bureaux Arabes, Editions Denoël, Paris, 1993.
29- François Dosse, La marche des idées, éditions la découverte, Paris 2003.

30- Gallissot et Badia ; Marxisme en Algerie Textes de Marx/Engels, Col.10/18, Paris1969.

31- GEORGE.A.TALIADOROS. La culture politique arabo-islamique et la naissance du nationalisme
Algérien 1830-1962, ENL, Alger 1985.
32- Gilbert, Meynier, « Les cadres du F.L.N 1954-1962 » Anciennes et nouvelles élites du Maghreb,
IREMAN, édisud,Aix-en provence,200.p212.
33- Giovano, Elite et Elitisme, Editions du seuil, Paris, 1961.
34- GUY PERVILLE, Les étudiants Algériens de l’Université Française1880-1962,Casbah-Editions
1997,P206.
35- Guy Roches, introduction à la sociologie générale, HMH, Paris, 1968.
36- - Guy rocher, Le changement Social, Paris : éditions HMH, 1968.
37- Hammoudi, (Abdallâh), Maîtres et disciples, genèse et Fondements des pouvoirs autoritaires dans
les sociétés Arabes, Najah El jadida, Casablanca, 2001.
38- Ismail Hamet, Les musulmans français Dans le Nord de L’Afrique, Paris, 1906.
39- Julien Benda the Trahison of Intellectuals, Trans Richard Aldington ,London Nortin 1973.
40- Lachraf (M), Des Noms et des Lieus, Mémoires d’une Algérie Oubliée, Ed casbah, Alger, 1998.
41- Lassewell, H. The comparative study of Elites, 1952.
42- Mahfoud, Kaddache. Histoire du Nationalisme Algérien, Question Nationale et Politique
Algérienne, T1, ENAL, Alger, 1980.
43- Max Weber, Le Savant et Le Politique. ENAG. Edition 1991.P 54.
44- Merad Ali, Le Réformisme Musulman en Algérie de 1925à 1940 ; Essai d’histoire religieuse et
sociale, p333.
45- Merad(A) : Regards sur l’enseignement des Musulmans en Algérie 1880-1690.Juin-Juillet ,
1963.p 605.
46- Mdaumas et M.Fabar :La Grande Kabylie-Études historiques,L.Hachette, Paris.1847.

47- Mohammed Arkoun, Humanisme et Islam, édition El Barzakh , Alger. 2006. p176.
48- Mohammed Arkoun (1975), La Pensée Arabe, Paris : PUF.P107.
49- Mohamed Harbi, Aux origines Du F.L.N, Le Populisme Révolutionnaire en Algérie.1977,p303.
50- Mohammed Harbi, Le FLN, mirage et réalité ; Des origines à la prise du pouvoir, 1945-
1962(Paris ; Jeune Afrique ; 1980).translated into Arabic by Kamil K.Degar Beyrouth ;Dar el-
Hikma, 1983.
51- Mohammed Teguia, l’Algérie en guerre (Alger, Office des publications universitaires, 1988).P.44.
52- Morel (J), l’école et la formation de l’élite en Algérie de 1919 à 1939 (Mémoire dactylographie
présentée en vue à l’obtention de la maitrise en histoire sous la direction de J.C.Miège, Faculté des
Lettres et Sciences, Aix-En Provences.
53- Narcisse Faucon, le livre d’or de l’Algérie.
54- Nouara Hocine, Les Intellectuels Algériens, Alger : DAHLEB-ENAG, 2005.
55- Pierre BOURDIEU et Abdelmalek SAYAD, Le Déracinement : La Crise de l’Agriculture
Traditionnelle en Algérie, Paris, Minuit, 1964.
56- Rachid Tlemcani ,State and Revolution in Algeria, London; Zed Books, 1986.
57- Raymond Aron, classe sociale, classe politique, classe dirigeante, in Archives
Européennes de sociologie N 2, T1.
58- Rey –Goldzieguer : Le Royaume Arabe (1861-1870) Alger.1977.

59- Runciman, w: Social Sciences and Political theory, Cambridge University, Press, 1963.
60- Sarrasin: La crise Algérienne, Éditions du cerf, paris, 1949.
61- Sélim Abou; le Bilinguisme arabe français au Liban ; P.U.F. Paris; 1962.
62- Servier (A), L’islam Et la psychologie musulmane, Challamal, Paris, 1923.
63- William B.Quandt, Revolution and Political Leadership: Algeria; 1954-1968, M.I.T. Studies in
Comparative Politics, Cambridge, and Mass: M.I.T. Press, 1969.
64- Violette (Maurice): L’Algérie vivra-t-elle ?, Alcan, Paris, 1931.

2- Articles :

1- Baghloul(Y) : La Libération Nationale par La Voie Populaire, L’appel Au Pays Réel , In ,

RASJEP,N°4,1977.

2- Discours du G.G.A: pierre Bordes in Bulletin de la réunion d’études Algériennes, n°3 et

4, Paris, 1928
3- El Watan : n°2290-2296-Réflexions Culturelles et Politiques : Juin (98).
4- El Watan, n°2533 ; un étrange malentendu du pouvoir, octobre 97.
5- El Watan : 15 Septembre 1999 ; un nécessaire examen collectif de conscience, n°2568.
6- Foncin, P : L’instruction des indigènes en Algérie, in Revue internationale de
l’enseignement Tome 6 Juillet –Décembre 1883.
7- H.Roberts, « Radical Islamism and the Dilemma of Algerian Nationalism: The Embattled
Arians of Algiers », Third World Quarterly, vol. 10. No .2-(1988).
8- Jules Méline, cité par Maurice Paléologuein «journal de l’affaire Dreyfus1894.
9- J.L.L, L’enseignement élémentaire des indigènes en Algérie et la question des écoles
coraniques in : A.F juillet 1938.
10- L’Amicales des anciens instituteurs et le cercle Algerianiste, 1830-1962.
11- Le coq, L’Algérie, en France, in L’Afrique, 28 juin 1892.
12- Le Quotidien d’Oran, Lahaouri Addi, Quelques éléments théoriques et historiques de la
société civile en Algérie, 12-09-2007.
13- Le Quotidien d’Oran, Les intellectuels Algériens et la Crise de l’État Indépendante,
04-08-2008.

14- Le Quotidien d’Oran, Misère de l’Intellectualisme, 11-09-2008.

15- Luc Willy Deheuvels 1987 « Islam Officiel et Islam de Contestation au Maghreb,
l’Algérie et la Révolution Iranienne » in Renouvellement dans monde arabe, sous la
direction de Dominique Chevalier, Paris ; Armand Colin, 1899.Paris. Librairie Plon.1955.
16- Massignon (Louis), les musulmans d’Algérie et L’idéal colonial Français in Revue
Indigène, n° 258, 1930.
17- Marçais (W), Congrès de L’Afrique du nord, cite par Sahli, Décoloniser L’histoire,
Entreprise Algérienne de Presse, 1980.
18- Masse (H), Les études Arabes en Algérie 1830- 1930, In R.A, n°74, 1933.
19- Rachid Tlemcani, State and Revolution in Algeria (London: Zed Books, 1986.
20- Randan (R) in L’Afrique, juillet, août, 1940.
21- Rapport du capitaine Carret, Rapport du capitaine Carret, les Étudiants Musulmans
Algériens inscrits à l'université d'Alger, 12 Décembre 1951,
22- Réflexions sur la culture OPU.1984.revue : Collection langues et littératures.
23- René Gallissot, Les Limittes de la Culture Nationale ; Études de l’Annuaire de l’Afrique
du Nord, Ed, CNRS, Paris 1984.

3- Dictionnaire :

1- Benjamin Stora : Dictionnaire Biographique de Militants Nationalistes Algériens(1926-1954), Ed

l’Harmattan, Paris.1991.
2- DUBOIS Jean, GIACOMO Mathée, GUESPIN Louis, MARCELLESI Christiane, MARCELLESI
Jean-Baptiste, MEVEL Jean-Pierre, Libraire: L'Odeur du Book (Paris, France),1973.
 ‫‪ ,$‬ا'اول‬
‫ا ‪A‬‬ ‫ا?‪Q,‬‬ ‫ا‪QU‬‬

‫ا ‪ %‬اول‬
‫‪18‬‬ ‫ا 
 و ا ‪/‬ى ا'&) و ا ‪ 12 :‬ا ان ا  "‪ 1‬رو‪.1968،BO‬‬ ‫‪01‬‬
‫ا ‪ %‬ا‪:‬‬

‫‪107‬‬ ‫‪1-Guedj Eliaou. L’enseignement indigène en Algérie au cours‬‬ ‫‪02‬‬

‫‪de la colonisation 1832- 1962. France, éditions : Des‬‬
‫‪écrivains, 2000, pp 76-77‬‬

‫‪108‬‬ ‫‪)-‬د ا ‪ N6‬ا "‪= 12 ,‬ا آ* )م درا‪ 12 1:‬ا ارس ا'=ا‪ 1900 N ،+‬إ ‪8‬‬ ‫‪03‬‬
‫‪.1955‬‬
‫‪109‬‬ ‫‪/#‬ز‪ A‬و‪ .‬ا ‪ p , N6‬ا ‪ ,‬ا ر‪ 12 ,:‬ا ر‪/: ,= :‬ات ‪1900‬‬ ‫‪04‬‬
‫إ ‪1954 8‬‬
‫‪110‬‬ ‫ﻋﺩﺩ ﺍﻝﺘﻼﻤﻴﺫ ﺍﻝﻤﺴﺠﻠﻴﻥ ﺴﻨﺔ‪1940‬‬ ‫‪05‬‬
‫‪111‬‬ ‫ا ‪3‬ا‪ .‬ا ‪ .‬ا 
‪ (4 cc‬ر‪ A .‬ا "'ت ا‪EW‬ى‪.‬‬ ‫‪06‬‬
‫‪113‬‬ ‫‪/<#‬ر )د ا ‪ N6‬ا "‪3‬ا‪ ,+‬وا‪W‬ورو=‪ 12 ,‬ا <ع ا ‪/‬ها‪1954-1945 1.‬‬ ‫‪07‬‬
‫‪115‬‬ ‫‪/<#‬ر )د ا ‪ N6‬ا "‪3‬ا‪ ,+‬وا‪W‬ورو=‪ 12 ,‬ا <‪/‬ر ا ‪/.$‬ي ‪ 12‬ا <ع ا ‪/‬ها‪1.‬‬ ‫‪08‬‬
‫‪.1954-1945‬‬
‫‪118‬‬ ‫‪/<#‬ر )د ا <  ا "‪3‬ا‪ 12 ,+‬ا "‪ 4‬ا "‪3‬ا‪ 12 +‬ا ة  =‪.1950-1874 ,‬‬ ‫‪09‬‬
‫‪119‬‬ ‫)د ‪  J‬ا ‪'4‬ت ا ‪6$‬ث ="‪ 4‬ا "‪3‬ا‪.195-1949 +‬‬ ‫‪10‬‬
‫‪125‬‬ ‫)د ارس ا ‪ (4‬ا @ و ا ‪/‬ز) )‪ A& 8‬ا ‪'4‬ت ‪.1938-1930‬‬ ‫‪11‬‬
‫‪130‬‬ ‫= ‪#‬ا‪.  #‬م ا ‪ B)= (4‬ا ‪ 12 1+$‬ا "‪3‬ا‪ +‬ا ‪4‬ة‬ ‫‪12‬‬
‫‪140‬‬ ‫&‪ 4‬ا ‪4‬ء ا ‪ 12 ,‬ا ‪'4‬ت ا ‪6$‬ث  =‪1950 -1949 ,‬‬ ‫‪13‬‬

‫ا ‪ *c‬ا ‪:i $‬‬

‫‪180‬‬ ‫‪/<#‬ر ا ‪ 12 (4‬ا "‪3‬ا‪ 1962 : , +‬إ ‪1965 : 8‬‬ ‫‪14‬‬
‫‪184‬‬ ‫‪/<#‬ر ا ‪ 12 (4‬ا "‪3‬ا‪ 1966 : N +‬إ ‪1978 : 8‬‬ ‫‪15‬‬

‫‪$‬س ا‪FD‬ت‪:‬‬
‫!'!‪......................................................................................:‬أ‪ -‬ط‬

‫ا@‪ >p‬ا‪4‬ول‪ :‬ا‪:‬ـ‪Z‬ـ‪ ,‬ا ـ‪M‬ــ@ـ و ا*ــ‪-‬ـ‪ NA :‬اا'ـ‪ O‬و ا‪:‬ـ‪..................................S‬‬

‫‪ - 1 -‬ا‪ ,7‬ا @ه  ‪ D‬درا) ا‪.............................................Z:‬‬

 ‫‪ - 1.1‬ا‪GZ‬ت ا‪ G'&+‬اة 
‪21-10.............................................‬‬
‫‪ - 2.1‬ا‪$+‬ت ا‪ GZ‬ا‪_.‬ة 
‪24-22.........................................‬‬
‫‪ - 3.1‬ا‪+U‬ا‪/‬ت ‪ 'G'A7‬ا
  ا‪ %&A+‬ا&‪27-24..................................,‬‬

‫‪ – 2 -‬ا ‪@ :LM‬م و ‪dpe‬ت‪............................................................:‬‬

‫‪ – 1.2‬ا‪6‬ء ا‪+‬ر‪33-31.........................................................` G‬‬

‫‪ 7 – 2.2‬ر !‪$‬م ا`  ا‪ 5‬ا‪38-34........................................./1‬‬

‫‪ .&
8 – 3.2‬ا`  ا‪ 5‬ا‪44-39................................................./.‬‬

‫– ‪ – 3‬ا ‪ LM‬ا‪ A‬و ا*‪................................................................:-‬‬

‫‪ – 1.3‬أ‪5‬ل و _ر ا&‪51-44...........................................................I‬‬
‫‪ – 2.3‬ا` ا‪ /.‬و ا  ا&‪62-52..............................................&,‬‬
‫‪ – 3.3‬ا` ا‪
 +! I&/ /.‬ت ا‪ C+‬و اآاهت ا'و‪68-63....................‬‬
‫‪ d(e‬ا@‪ >p‬ا‪4‬ول‪69..................................................................................:‬‬
‫ا@‪ >p‬ا‪ :7M‬ر‪< A‬ر‪b Z‬ل ا *‪ r‬ا‪ DM‬و ا‪ D ,Z:‬اا‪:‬‬
‫‪ -1-‬ا@‪V‬ء ا ر) و و ‪ Z7‬ا ‪ D‬اا ‪………………1962 -1880‬‬
‫ا‪A‬آ ا&  اا ‪ %
U‬ا?‪4+9‬ل‪84-73……..…………......‬‬ ‫‪- 1.1‬‬
‫ا‪ Q&.+‬ا‪'&+‬ي ا‪  u‬اا‪93-85.......................................‬‬ ‫‪- 2.1‬‬
‫‪&S‬ت و أ_ل ا^ ا اا‪131-94.............................G‬‬ ‫‪- 3.1‬‬
‫ا‪ IG5+‬ا ‪' /4‬ارس ا‪ ،/.‬ا'ر‪'' ,‬ا‪A‬ة''‪140-132............‬‬ ‫‪:‬‬ ‫‪4.1‬‬

‫‪-e : -2 -‬ب ا‪ ,Z:‬اا و إ!ت اآ ا

‪....................:‬‬
‫‪ - 1.2‬ا‪A‬آ ار‪) G‬ا‪ G
.6‬اا‪144-141............................(G‬‬
‫‪ - 2.2‬ا‪A‬آ ا{_‪ &94‬ا{‪148-145.........................................&!4,‬‬
‫‪ - 3.2‬ا‪&+‬ر ا?'! أو ا ‪ -5‬إ‪152-149...............................!4,‬‬
 ‫‪ - 4.2‬ا‪A‬ب ا‪ F&6‬ااي‪156-153...........................................‬‬
‫‪ - 5.2‬ارة اا‪ G‬و ام ا
 ا‪160-156............................‬‬
‫‪ d(e‬ا@‪ >p‬ا‪161...........................................................................:7M‬‬
‫ا@‪ >p‬ا‪ :M‬ا ‪ LM‬ااي و ره‪7‬ت او ا
‪ Q@-p ):‬ا‪64‬ف ‪ 7‬ذ!(‪:‬‬
‫‪ - 1-‬ا‪p‬اع ا‪ DM‬و ا‪ D !J‬اا  ‪ A‬ا‪()R‬ل‪164....................‬‬
‫‪ S -1.1‬ب ا  ادوج و ا„ ا&‪177-168................................‬‬
‫‪ -2.1‬ا^ ا و ا‪ GN‬ا‪184-178...........................................&8‬‬
‫‪ -2-‬ا‪ ,Z:‬ا*) اآ  و ا ‪ LM‬ااي‪..............................................‬‬
‫‪ - 1.2‬ا&‪,‬ت ا&  اا و ‪ S‬ب ‪9‬آ ا‪193-188................^G.+‬‬
‫‪ -2.2‬ا اع ‪9 I&/‬آ ا‪ ^G.+‬و ا&‪205-194.................................I‬‬
‫‪6! -3.2‬وع ا‪ C+‬ااي  ‪  ! Z‬اف‪211-206..............‬‬
‫‪ d(e‬ا@‪ >p‬ا‪212...........................................................................:M‬‬
‫ا‪213............................................................................................. <Z‬‬
‫ا (‪....................................................................................................nb‬‬
‫‪D‬س ا ?‪/‬ت‪271................................................................................‬‬
 : )‫ ارا‬N/ sZ 

&&7‫ا‬+,{ G‫ر‬7 ‫ج‬+ ‫ ه‬،‫ ا  اا‬%A‫ ا‬$6&.G +‫ ا‬G&

‫إن از! ا‬
G1‫ و ا?زدوا& ا‬.& ‫ ا‬T)‫ ه‬.G‫\ إ ذ! ا^ ا اا‬., &&‫آ‬
'./ ‫ و‬%
U ،G‫& اا‬/A‫&رات ا‬+‫&ف ا‬8‫ أ‬I&/ ,&‫  اع ا‬G)1! &.! \‫آ‬
&‫& و ا‬F+?‫ت ا‬NU+‫ ا‬T)‫وز ه‬7 \F +,‫' ا‬U ،‫&ة‬S‫ ا‬T)‫ و ه‬،GGA+‫ارة ا‬

 IG57  \6 \U‫ ا‬z  ‫ و‬."‫ل‬4+,?‫" ا‬,,‫ ا‬$'‫\ ه‬9 ‫ و‬،&,&‫و ا‬
 $7‫'ر‬U ‫ و‬،.‫!   ا‬7 ‫ ' ا  ا آة‬F ‫درة‬U &.48 (&+‫)ا‬
.& U ‫'اث‬9‫'ون إ‬/ 7„+G I ‫ ه)ا‬I5 ‫ و‬.Q! P ‫وع‬6! ‫رة‬/ ‫ و‬,&‫ ا‬%G'
‫ح ا‬8
‫م‬Z ‫ء‬/ ' U .! C+‫&   و ا‬,&‫ و ا ا‬،&,&‫ ا‬,‫ل ار‬5‫ أ‬%‫ آ‬C!
.&9 8‫ا‬G‫د‬

،! &+‫ ا‬،G1‫ ا?زدوا& ا‬،‫ ا‬%A‫ أز! ا‬:&9+‫ت ا‬5‫ ا‬
. ‫ا‬
Résumé de l'étude :
La crise structurelle que traversent le domaine culturel algérien en Algérie est le résultat
historique d’une stratégie coloniale que s’est efforcé d’élites cultivées algériens. Cette rupture
et les doubles emplois linguistiques sont les points de référence nutritifs des conflits
politiques entre les parties algériens, avant et après la révolution écrite, et ces dernières
années, ont pu surmonter ces contradictions sociales, culturelles et politiques, et ainsi atteint
son objectif fondamental « l’indépendance ». Le principal objectif était l’indépendance. Dans
le même temps on n’a pas réussi la formation d’élite « intelligentsia », l’unique catégorie qui
est en mesure de critiquer le pouvoir en tant que force et symbole de l’autorité de
l’information, et sa capacité à élaborer une solution politique pour un nouveau départ culturel.
Cependant, tout cela ne serait possible sans rupture avec toutes les formes pratiques
politiques, culturelles de l’autorité et de la société, afin de construire un pouvoir
démocratique réelle.

The Summary Of The Study •

The structural crisis experienced by the cultural field in Algeria, is the production of historical
colonial eras. This latter sought to scatter Algerian educated elites. This estrangement and
duplication language’s was a nutritious reference for the political conflict between different
currents Algerian parties before and after the revolution of the liberation. This latter have been
able to overcome these social, cultural and political contradictions, and achieved its primary
objective “independence”. And at the same time they failed to configure the selected
intelligentsia capable of criticizing the existing authority power which symbolizes the
authority of knowledge, and ability to put political alternative and crystallizing cultural
projects in keeping. But this will not be possible without the events of a rupture with all forms
of political practice, and political culture of the Authority and the community together in
order to build true democratic regime. Furthermore
 ‫ﻣﻠﺨﺺ‬

‫إن اﻷزﻣﺔ اﻟﺒﻨﯿﻮﯾﺔ اﻟﺘﻲ ﯾﻌﯿﺸﮭﺎ اﻟﺤﻘﻞ اﻟﺜﻘﺎﻓﻲ ﻓﻲ اﻟﺠﺰاﺋﺮ‪ ،‬ھﻲ ﻧﺘﺎج ﺗﺎرﯾﺨﻲ ﻹﺳﺘﺮاﺗﯿﺠﯿﺔ‬
‫ﻛﻮﻟﻮﻧﯿﺎﻟﯿﺔ ﺳﻌﺖ إﻟﻰ ﺷﺮذﻣﺔ اﻟﻨﺨﺐ اﻟﻤﺜﻘﻔﺔ اﻟﺠﺰاﺋﺮﯾﺔ‪ .‬ھﺬه اﻟﻘﻄﯿﻌﺔ و اﻻزدواﺟﯿﺔ اﻟﻠﻐﻮﯾﺔ‬
‫ﻛﺎﻧﺖ ﻣﺮﺟﻌﯿﺔ ﻣﻐﺬﯾﺔ ﻟﻠﺼﺮاع اﻟﺴﯿﺎﺳﻲ ﺑﯿﻦ أﻃﯿﺎف اﻟﺘﯿﺎرات اﻟﺤﺰﺑﯿﺔ اﻟﺠﺰاﺋﺮﯾﺔ‪ ،‬ﻗﺒﻞ و ﺑﻌﺪ‬
‫اﻟﺜﻮرة اﻟﺘﺤﺮﯾﺮﯾﺔ‪ ،‬و ھﺬه اﻷﺧﯿﺮة‪ ،‬ﻗﺪ اﺳﺘﻄﺎﻋﺖ ﺗﺠﺎوز ھﺬه اﻟﺘﻨﺎﻗﻀﺎت اﻻﺟﺘﻤﺎﻋﯿﺔ و اﻟﺜﻘﺎﻓﯿﺔ‬
‫و اﻟﺴﯿﺎﺳﯿﺔ‪ ،‬و ﺣﻘﻘﺖ ھﺪﻓﮭﺎ اﻷﺳﺎﺳﻲ" اﻻﺳﺘﻘﻼل"‪ .‬و ﻓﻲ ﻧﻔﺲ اﻟﻮﻗﺖ ﻓﺸﻠﺖ ﻓﻲ ﺗﻜﻮﯾﻦ ﻧﺨﺒﺔ‬
‫)اﻧﺘﻠﺠﻨﺴﯿﺎ( ﻃﻼﺋﻌﯿﺔ ﻗﺎدرة ﻋﻠﻰ ﻧﻘﺪ اﻟﺴﻠﻄﺔ اﻟﻘﺎﺋﻤﺔ ﻛﻘﻮة ﺗﺮﻣﺰ ﻟﺴﻠﻄﺔ اﻟﻤﻌﺮﻓﺔ‪ ،‬و ﻗﺪرﺗﮭﺎ ﻓﻲ‬
‫ﻃﺮح اﻟﺒﺪﯾﻞ اﻟﺴﯿﺎﺳﻲ و ﺑﻠﻮرة ﻣﺸﺮوع ﺛﻘﺎﻓﻲ ﻣﻨﺴﺠﻢ‪ .‬و ﻟﻜﻦ ھﺬا ﻟﻦ ﯾﺘﺄﺗﻰ ﺑﺪون إﺣﺪاث ﻗﻄﯿﻌﺔ‬
‫ﻣﻊ ﻛﻞ أﺷﻜﺎل اﻟﻤﻤﺎرﺳﺔ اﻟﺴﯿﺎﺳﯿﺔ‪ ،‬و اﻟﺜﻘﺎﻓﺔ اﻟﺴﯿﺎﺳﯿﺔ ﻟﻠﺴﻠﻄﺔ و اﻟﻤﺠﺘﻤﻊ ﻣﻌﺎ ﻗﺼﺪ ﺑﻨﺎء ﻧﻈﺎم‬
‫دﯾﻤﻘﺮاﻃﻲ ﺣﻘﯿﻘﻲ‪.‬‬

‫اﻟﻜﻠﻤﺎت اﻟﻤﻔﺘﺎﺣﯿﺔ‪:‬‬

‫أزﻣﺔ اﻟﺤﻘﻞ اﻟﺜﻘﺎﻓﻲ؛ اﻻزدواﺟﯿﺔ اﻟﻠﻐﻮﯾﺔ؛ اﻻﻧﺘﻠﺠﻨﺴﯿﺎ اﻟﻤﺜﻘﻔﺔ؛ اﻟﻤﺜﻘﻒ اﻟﻌﻀﻮي؛ اﻟﻤﺜﻘﻒ‬
‫اﻟﺘﻘﻠﯿﺪي؛ اﻟﺴﯿﺎﺳﺔ اﻟﺘﻌﻠﯿﻤﯿﺔ اﻟﻔﺮﻧﺴﯿﺔ؛ اﻟﺘﻌﺮﯾﺐ؛ اﻟﺨﻄﺎب اﻟﺜﻘﺎﻓﻲ؛ اﻟﻘﯿﺎدة اﻟﺴﯿﺎﺳﯿﺔ؛ اﻟﺴﻠﻄﺔ‪.‬‬