Adaptacje w budowie roślin do wymiany gazowej

Wprowadzenie
Przeczytaj
Grafika interaktywna
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Adaptacje w budowie roślin do wymiany gazowej

Komórki szparkowe jako jedyne w epidermie zawierają chloroplasty.

Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Proces wymiany gazowej między rośliną a atmosferą zachodzi przez aparaty szparkowe.
Przepływ tlenu i dwutlenku węgla odbywa się w obu kierunkach i jest zależny od
intensywności procesu oddychania komórkowego oraz fotosyntezy. Równolegle trwa
transpiracja szparkowa – woda w postaci pary wodnej wyparowuje z powierzchni liści.

Twoje cele

Wyjaśnisz, na czym polegają adaptacje do wymiany gazowej roślin lądowych

i wodnych.
Omówisz struktury odpowiedzialne za wymianę gazową między rośliną
a otoczeniem.
Przeczytaj

„Układ oddechowy” świata roślin

Aparaty szparkowe

Najczęściej aparat szparkowy tworzą dwie komórki szparkowe, pomiędzy którymi

znajduje się szczelina, tzw. szparka. Komórki szparkowe są żywe, zawierają
chloroplasty i liczne ziarna skrobi. Ich ściany komórkowe są nierównomiernie
zgrubiałe, co pozwala na zamykanie lub otwieranie szparki.

Budowa aparatu szparkowego.

Źródło: Andrzej Bogusz, licencja: CC BY-SA 3.0.

Powierzchnia liści, pokryta kutykulą, która chroni roślinę przed nadmierną utratą
wody, jest bardzo słabo przepuszczalna dla dwutlenku węgla, tlenu i wody, dlatego
główna droga tych gazów do wnętrza i na zewnątrz liści prowadzi przez szparki.
Stopień rozwarcia szparek ma decydujący wpływ na intensywność wymiany gazowej.
Aparaty szparkowe w liściu rośliny jednoliściennej – tulipana (Tulipa). Zdjęcie mikroskopowe,
powiększenie 100×.
Źródło: Marek Miś, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 4.0.

Im większa liczba aparatów szparkowych, tym intensywniejsza wymiana gazowa.

Decydująca dla tego procesu jest także budowa liści: płaskie, rozległe powierzchnie
ułatwiają wymianę gazów z powietrzem atmosferycznym.

Parzeplin (Gunnera manicata) to bylina kłączowa klimatu zwrotnikowego, której liście są jednymi
z największych na Ziemi.
Źródło: James Gaither, Flickr, licencja: CC BY-NC-ND 2.0.

Rozmieszczenie aparatów szparkowych

 Przestwory międzykomórkowe

Ciekawostka

W bulwach ziemniaka wypełnione powietrzem przestwory międzykomórkowe zajmują

ok. 1% ich objętości, a w korzeniach 2–45%. Większe wartości są charakterystyczne dla
korzeni roślin na terenach podmokłych oraz roślin całkowicie zanurzonych w wodzie.

Przystosowania do wymiany gazowej w środowisku wodnym

Tlen stanowi ok. 21% objętości powietrza. Jego stężenie w wodzie jest dużo mniejsze:
w temperaturze 20°C woda zawiera tylko 0,65% tlenu. Mała zawartość i powolna dyfuzja
tlenu z wody do wnętrza rośliny w środowisku wodnym są czynnikami ograniczającymi
oddychanie komórkowe. Wpływ niekorzystnych czynników środowiska na wymianę
gazową u roślin wodnych jest korygowany dzięki obecności przestworów
międzykomórkowych wypełnionych powietrzem. Stanowią one system wentylacyjny, który
jest rozbudowany zwłaszcza w liściach, ale występuje także w tkankach zapasowych.

Aerenchyma (miękisz powietrzny)

Rośliny podwodne wykształciły przystosowania anatomiczne, które umożliwiają im

funkcjonowanie w warunkach niedoboru tlenu. Jedną z takich adaptacji jest
wytworzenie aerenchymy, wyspecjalizowanej tkanki zawierającej bardzo rozległe
przestwory międzykomórkowe.
 Miękisz powietrzny w łodydze oczeretu Tabernemontana (Schoenoplectus tabernaemontani).
Źródło: Harry Rose, Flickr, licencja: CC BY 2.0.

Aerenchyma występuje m.in. w ryżu – jednej z niewielu roślin uprawnych, które rosną

na terenach podmokłych i tolerują nawet długotrwałe niedotlenie.

Uprawa tarasowa ryżu siewnego (Oryza sa va).

Źródło: oarranzli, Flickr, licencja: CC BY-ND 2.0.

Pneumatofory

Słownik
dyfuzja

(łac. diffusio – rozlanie) samorzutne mieszanie się substancji na drodze przenikania

cząsteczek jednego ośrodka do drugiego

kutykula

cienka warstwa utworzona z kutyny i wosków; pokrywa ściany komórek epidermy,

chroniąc roślinę przed wnikaniem drobnoustrojów i nadmiernym parowaniem wody
z powierzchni organów, na których występuje

wymiana gazowa roślin

wymiana tlenu, dwutlenku węgla i pary wodnej między rośliną i jej środowiskiem
zewnętrznym; odbywa się zwykle za pośrednictwem systemu przestworów
międzykomórkowych z aparatami szparkowymi
Grafika interaktywna

Przekrój poprzeczny liścia.

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 1

Przeanalizuj powyższą grafikę i przedstaw drogi transportu dwutlenku węgla i tlenu w liściu.

Polecenie 2

Budowa aparatu szparkowego.

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Przeanalizuj budowę aparatów szparkowych i omów ich znaczenie w wymianie gazowej

u roślin.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Ćwiczenie 2 輸

Tekst i wykresy do ćwiczenia nr 3

Deficyt wody prowadzi do szeregu zmian w organizmie roślinnym. Zahamowanie wymiany

gazowej  jest przyczyną ograniczenia syntezy cukrów. W pewnym doświadczeniu badano
wpływ niedoboru wody w podłożu na wysokość plonów oraz natężenie transpiracji
u dwóch odmian szklarniowych truskawki.

Wpływ deficytu wody na wymianę gazową liści, wzrost i plonowanie dwóch odmian truskawki uprawianych
pod osłonami.
Próba kontrolna – optymalna zawartość wody w podłożu
Próba badawcza – deficyt wody w podłożu
Źródło: Krzysztof Klamkowski, Waldemar Treder, Teresa Orlikowska, Wpływ deficytu wody na wymianę gazową liści, wzrost i
plonowanie dwóch odmian truskawki uprawianych pod osłonami, „Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich” 2011, nr 5, s.
105–113.

Wpływ deficytu wody na wymianę gazową liści, wzrost i plonowanie dwóch odmian truskawki uprawianych
pod osłonami.
Próba kontrolna – optymalna zawartość wody w podłożu
Próba badawcza – deficyt wody w podłożu
Źródło: Krzysztof Klamkowski, Waldemar Treder, Teresa Orlikowska, Wpływ deficytu wody na wymianę gazową liści, wzrost i
plonowanie dwóch odmian truskawki uprawianych pod osłonami, „Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich” 2011, nr 5, s.
105–113.
 Ćwiczenie 3 輸

Wskaż dwa wnioski wynikające z analizy danych przedstawionych na wykresach.

U roślin rosnących w optymalnych warunkach wilgotności podłoża intensywność


wymiany gazowej jest taka sama jak w próbie badawczej.

U obu odmian truskawek w odpowiedzi na niedobór wody zwiększa się


intensywność fotosyntezy, a zmniejsza transpiracja.

Deficyt wody spowodował ograniczenie intensywności fotosyntezy u dwóch


odmian truskawki.

Ograniczenie transpiracji w warunkach niedoboru wody w podłożu prowadzi do


zamykania aparatów szparkowych w obu badanych grupach.

Ćwiczenie 4 醙

Aparaty szparkowe najgęściej rozmieszczone są na młodych liściach i łodygach roślin zielnych,

a najmniej gęsto w skórce owoców oraz w wyrośniętych liściach. Zaznacz prawidłowe
dokończenie zdania:

Przyczyną opisanych różnic w gęstości rozmieszczenia aparatów szparkowych jest…

 ilość światła docierająca do powierzchni organów roślinnych.

 odporność organów roślinnych na warunki deficytu wody.

 intensywność procesów metabolicznych zachodzących w organach roślinnych.

 grubość kutykuli pokrywającej organy roślinne.

Wykres do ćwiczenia nr 5

Źródło: Witold Czerwiński, Fizjologia roślin, PWN, Warszawa 1977.

Ćwiczenie 5 醙

Zaznacz stwierdzenie, które poprawnie interpretuje dane przedstawione na wykresie.

Wzrost zawartości potasu ogranicza transpirację, co zwiększa wzrost masy


roślinnej.

Jony potasu zawarte w roślinie powodują zamykanie aparatów szparkowych, co

 przyczynia się do wzrostu stężenia dwutlenku węgla w przestworach
międzykomórkowych i przyrostu biomasy.

Rośliny dobrze zaopatrzone w potas efektywniej wykorzystują wodę glebową, co


pozwala im na zwiększenie masy roślinnej.

Wzrost zawartości potasu w roślinie zwiększa stopień rozwarcia szparek


i asymilację dwutlenku węgla, co przyczynia się do wzrostu masy roślinnej.

Ćwiczenie 6 醙

Oceń prawdziwość stwierdzeń dotyczących adaptacji w budowie roślin do wymiany gazowej.

Prawda Fałsz
Wpływ czynników
zewnętrznych na
oddychanie komórkowe jest
 
zminimalizowany dzięki
obecności przestworów
międzykomórkowych.
Stopień rozwarcia szparek
ma decydujący wpływ na
 
intensywność wymiany
gazowej.
Pokrywająca powierzchnię
liści kutykula usprawnia
wymianę gazową między  
rośliną i jej środowiskiem
zewnętrznym.
 Ćwiczenie 7 難

Organy wegetatywne roślin wodnych zaopatrzone są w tkankę powietrzną, której kanały,

rozmieszczone zarówno w walcu osiowym, jak i korze pierwotnej, tworzą rozbudowany
system przewietrzający. Tkanka powietrzna jest też magazynem gazów oddechowych: tlenu
i dwutlenku węgla. U rdestnicy połyskującej (Potamogeton lucens) chloroplasty ustawiają się
wyłącznie wzdłuż ścian komórek przylegających do kanałów powietrznych.

Źródło: Piotr Baszucki, Przystosowania anatomiczne i morfologiczne roślin do środowiska wodnego, roslinyakwariowe.pl.

Wyjaśnij przyczynę takiego rozmieszczenia chloroplastów rdestnicy.

Tabela i tekst do ćwiczenia nr 8

W tabeli zestawiono wyniki pomiaru ciśnienia osmotycznego w komórkach szparkowych

jednej rośliny w różnych porach dnia. Ciśnienie osmotyczne wewnątrz innych komórek
dolnej skórki liścia jest stałe i wynosi 10,5 kG/cm2.
Godzina Ciśnienie osmotyczne kG/cm2
7 14,9

11 32,1

17 19,1

24 13,4

Aparaty szparkowe u roślin klimatu umiarkowanego z reguły otwierają się w dzień,

a zamykają w nocy. Bezpośrednią przyczyną ruchów aparatów szparkowych jest zmiana
turgoru komórek szparkowych. Kiedy wzrasta ich turgor, szparki się otwierają, natomiast
kiedy organy rośliny tracą turgor, aparaty się zamykają. Wytworzenie turgoru w komórce
zależy od powstania różnicy ciśnień osmotycznych pomiędzy komórką a jej otoczeniem.

Ćwiczenie 8 難
W oparciu o wyniki pomiarów wyjaśnij, dlaczego wieczorem aparaty szparkowe się zamykają.
Dla nauczyciela

Autor: Anna Juwan

Przedmiot: Biologia

Temat: Adaptacje w budowie roślin do wymiany gazowej

Grupa docelowa: uczniowie III etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie rozszerzonym

Podstawa programowa:
Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
IX. Różnorodność roślin.
4. Odżywianie się roślin. Uczeń:
3) przedstawia adaptacje w budowie anatomicznej roślin do wymiany gazowej;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii.

Cele operacyjne ( językiem ucznia):

Wyjaśnisz, na czym polegają adaptacje do wymiany gazowej roślin lądowych i wodnych.

Omówisz struktury odpowiedzialne za wymianę gazową między rośliną a otoczeniem.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

z użyciem komputera;
ćwiczenia interaktywne;
analiza grafiki interaktywnej;
gra dydaktyczna.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
 praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
arkusze papieru, flamastry.

Przed lekcją:

1. Przygotowanie do zajęć. Nauczyciel loguje się na platformie i udostępnia uczniom

e‐materiał „Adaptacje w budowie roślin do wymiany gazowej”. Prosi uczestników zajęć
o rozwiązanie ćwiczenia nr 2 z sekcji „Sprawdź się” na podstawie treści w sekcji
„Przeczytaj”.
2. Nauczyciel przygotowuje na zajęcia fotografie przedstawiające struktury, które będą
omawiane na lekcji (zob. materiały pomocnicze).

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Nauczyciel wyświetla na tablicy temat lekcji oraz cele zajęć, omawiając lub ustalając
razem z uczniami kryteria sukcesu.
2. Rozmowa wprowadzająca. Nauczyciel, odwołując się do wiedzy uczniów zdobytej na
wcześniejszych zajęciach, zadaje pytania:
– Dlaczego rośliny doniczkowe muszą być regularnie podlewane?
– Jaki wpływ na otwarcie aparatów szparkowych będzie miało zaniechanie podlewania
rośliny doniczkowej?
Następnie nauczyciel sprawdza poprawność odpowiedzi do ćwiczenia nr 2, które
uczniowie mieli wykonać przed lekcją.

Faza realizacyjna:

1. Praca z tekstem. Każdy uczestnik zajęć podczas cichego czytania wynotowuje

najważniejsze kwestie poruszone w tekście. Następnie wybrani uczniowie odczytują na
głos swoje notatki.
2. Gra dydaktyczna. Uczniowie, nadal pracując w grupach, otrzymują w kopertach
zdjęcia przygotowane przez nauczyciela (zob. materiały pomocnicze). Zespoły
jednocześnie wyjmują zdjęcia z kopert i mają za zadanie jak najszybciej wykonać
polecenie: rozpoznać struktury przedstawione na fotografiach oraz opisać, jakie pełnią
funkcje i w jakich organach roślin występują. Wygrywa grupa, która pierwsza skończy
zadanie.
 3. Praca z multimedium („Grafika interaktywna”). Nauczyciel wyświetla grafikę
interaktywną i wspólnie z uczniami dokonuje jej analizy. Prosi podopiecznych, by
pracując w parach, przedstawili drogę dwutlenku węgla i tlenu w liściu. Następnie
uczniowie konsultują swoje rozwiązania z inną, najbliżej siedzącą parą.
4. Nauczyciel wprowadza uczniów w treść polecenia nr 2: „Przeanalizuj budowę
aparatów szparkowych i przedstaw ich funkcje jako przystosowanie do wymiany
gazowej u roślin”. Uczniowie wykonują je w parach, a następnie porównują swoje
rozwiązanie z innym zespołem.
5. Utrwalanie wiedzy i umiejętności. Uczniowie dobierają się w pary i wykonują
ćwiczenie nr 7 (w którym mają za zadanie wyjaśnić przyczynę opisanego
rozmieszczenia chloroplastów rdestnicy) w sekcji „Sprawdź się”. Następnie konsultują
swoje rozwiązania z inną parą uczniów i ustalają jedną wersję odpowiedzi.
6. Uczniowie wykonują w grupach ćwiczenie nr 8 (w którym mają za zadanie wyjaśnić, na
podstawie przedstawionych wyników pomiarów, dlaczego wieczorem zmienia się
ciśnienie osmotyczne w komórkach aparatów szparkowych, prowadzące do ich
zamykania), następnie wylosowana grupa prezentuje swoje rozwiązania na forum.
Pozostałe grupy komentują i uzupełniają informacje.

Faza podsumowująca:

1. Uczniowie rozwiązują ćwiczenie nr 6 (typu „prawda/fałsz”) z sekcji „Sprawdź się”.

Następnie przygotowują podobne zadanie dla osoby z pary: wymyślają trzy prawdziwe
lub fałszywe zdania dotyczące tematu lekcji. Uczniowie wykonują ćwiczenie otrzymane
od kolegi lub koleżanki.
2. Nauczyciel prosi uczniów o rozwinięcie zdań: „Dziś nauczyłem/nauczyłam się…”,
„Zrozumiałem/zrozumiałam, że…”, „Zaskoczyło mnie…”, „Dowiedziałem/dowiedziałam
się...”.
3. Nauczyciel wyświetla treści zawarte w sekcji „Wprowadzenie” i na ich podstawie
dokonuje podsumowania najważniejszych informacji przedstawionych na lekcji.
Wyjaśnia także wątpliwości uczniów.

Praca domowa:

1. Wykonaj ćwiczenia od 3 do 5 z sekcji „Sprawdź się”.

Materiały pomocnicze:

Neil A. Campbell i in., „Biologia Campbella”, tłum. K. Stobrawa i in., Rebis, Poznań 2019.
„Encyklopedia szkolna. Biologia”, red. Marta Stęplewska, Robert Mitoraj, Wydawnictwo
Zielona Sowa, Kraków 2006.
Plik o rozmiarze 750.44 KB w języku polskim

Dodatkowe wskazówki metodyczne:

Nauczyciel może wykorzystać medium zamieszczone w sekcji „Grafika interaktywna”
na lekcji „Liść – budowa i funkcje”.