Znaczenie bakterii w przyrodzie i dla człowieka

Wprowadzenie
Przeczytaj
Mapa pojęć
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Znaczenie bakterii w przyrodzie i dla człowieka

Największe gorące źródła w Parku Narodowym Yellowstone) (Grand Prisma c Spring ). Piękne kolory
wody i osadu są zasługą bakterii.
Źródło: James St. John, www.flickr.com, licencja: CC BY 2.0.

Bakterie są organizmami powszechnie występującymi na kuli ziemskiej. Zasiedlają

różnorodne środowiska: glebę, wodę i powietrze, żyją we wnętrzu organizmów żywych.
Występują również w miejscach o skrajnych warunkach fizykochemicznych, takich jak
gorące źródła, podmorskie kominy hydrotermalne, solanki, lód podbiegunowy i głęboko
położone warstwy skalne. Powszechność występowania we wszystkich częściach biosfery
oraz duża różnorodność komórkowych procesów metabolicznych sprawiają, że bakterie
pełnią istotne funkcje w przyrodzie i gospodarce człowieka.

Twoje cele

Przeanalizujesz i omówisz znaczenie bakterii w przyrodzie i dla człowieka.

Określisz pozytywne i negatywne znaczenie bakterii dla funkcjonowania przyrody
i gospodarki człowieka.
Przeczytaj

Znaczenie bakterii w przyrodzie

Obieg materii
Bakterie odgrywają zasadniczą rolę w procesach obiegu materii, mając zdolność do
rozkładu detrytusu. Dzięki ich działalności złożone związki organiczne obecne
w martwych szczątkach roślinnych i zwierzęcych są rozkładane do prostych związków
nieorganicznych, m.in. amoniaku, wody i dwutlenku węgla. Związki te są następnie
wykorzystywane przez inne organizmy i tym samym zostają ponownie włączone w obieg
materii. Przedstawiona zdolność bakterii klasyfikuje te organizmy w ekosystemach do
poziomu troficznego destruentów (reducentów).

Detrytus, czyli martwa materia organiczna tworzona przez szczątki roślin (powalone pnie drzew, opadłe gałęzie,
suche liście) oraz zwierząt (padlina, odchody), gromadzące się na powierzchni gleby i dnie zbiorników wodnych.
Źródło: h p://pixabay.com, domena publiczna.

Obieg pierwiastków

Wynikiem obiegu materii jest obieg pierwiastków w przyrodzie. Bakterie, posiadając

zdolność do przeprowadzania procesów polegających na przekształcaniu związków
nieorganicznych do form przyswajalnych przez inne organizmy, przyczyniają się do
krążenia azotu, węgla, fosforu i siarki w przyrodzie.
Najwięcej azotu jest w atmosferze, występuje on w postaci cząsteczek N. Różne gatunki bakterii posiadają
zdolność przekształcania związków azotu. Wiązanie azotu oznacza przemianę wolnego azotu atmosferycznego
do przyswajalnego przez organizmy amoniaku i jonów amonowych. Odbywa się to z udziałem enzymu
nitrogenazy. Proces ten przebiega w warunkach beztlenowych. Nitryfikacja jest procesem dwuetapowym,
a w każdym z etapów biorą udział inne rodzaje bakterii glebowych. Amoniak i jony amonowe przekształcane są
do NO, a następnie do NO. Denitryfikacją nazywa się proces redukcji NO do wolnego azotu N. W procesie
amonifikacji organiczne związki azotu, np. mocznik czy związki pochodzące z martwych organizmów,
przekształcane są do amoniaku i jonów amonowych.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Azot wchodzi w skład związków organicznych takich jak: białka i kwasy nukleinowe.
Pierwiastek ten w formie cząsteczkowej w ilości 78% występuje w ziemskiej atmosferze.
W tej postaci jest on nieprzyswajalny dla większości organizmów, za wyjątkiem niektórych
bakterii. Bakterie glebowe z rodzaju Azotobacter mają zdolność do wiązania azotu
cząsteczkowego N2 i redukowania go do amoniaku NH3. Związek ten rozpuszcza się
w wodzie i przyjmuje postać jonu amonowego NH4 +. Część jonów bakterie zużywają na
własne potrzeby metaboliczne. Niewykorzystana część jonów amonowych trafia do gleby
i może zostać pobrana przez korzenie roślin lub ulec dalszym przekształceniom.

Zdolność do wiązania azotu cząsteczkowego N2 i przekształcania go do formy przyswajalnej – amoniaku NH3

– mają także sinice (cyjanobakterie) z rodzaju Anabaena i Nostoc. Proces zachodzi w warunkach beztlenowych
i jest katalizowany przez enzym o nazwie nitrogeneza. W tym celu sinice wytwarzają specjalne komórki –
heterocysty, które są przystosowane do przeprowadzania przedstawionego procesu. Heterocysty otacza gruba
ściana komórkowa nieprzepuszczająca tlenu. Komórki te posiadają uwsteczniony aparat fotosyntetyczny –
w czasie fotosyntezy nie powstaje w nich tlen.
Źródło: Philippe Bourjon, YAMAMAYA, licencja: CC BY-SA 4.0.

Związki protekcjonistyczne z roślinami

Bakterie współtworzą związki protekcjonistyczne z organizmami roślinnymi. Na przykład
bakterie brodawkowe z rodzaju Rhizobium wchodzą w symbiozę z roślinami motylkowymi –
grochem, koniczyną czy łubinem. Bakterie brodawkowe przenikają z gleby przez włośniki
do komórek korzenia rośliny, czego zewnętrznym przejawem jest wytwarzanie przez
roślinę charakterystycznych brodawek korzeniowych. Bakterie te mają zdolność do
wiązania azotu cząsteczkowego i przekształcania go do formy przyswajalnej przez rośliny,
którą przekazują roślinnemu gospodarzowi. Z kolei roślina oddaje część produktów
fotosyntezy bakteriom uzyskującym w ten sposób źródło pokarmu. Korzyść ze współpracy
jest zatem obustronna.

Komonica błotna Lotus uliginosus to gatunek rośliny z rodziny motylkowatych, która wchodzi w zależność
symbiotyczną z bakteriami brodawkowymi z rodzaju Rhizobium . Na korzeniach rośliny powstają bulwkowate
narośla zwane brodawkami.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., Frank Vincentz, www.flickr.com, h ps://commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.

Związki protekcjonistyczne ze zwierzętami

Bakterie współtworzą związki protekcjonistyczne z organizmami zwierzęcymi. Na przykład

krętki z rodzaju Pillotina wchodzą w symbiozę z termitami. Owady te posiadają długie jelito
w postaci komory fermentacyjnej, w której pobrany pokarm bogaty w celulozę ulega
trawieniu. Rozkład pobranego pokarmu jest możliwy tylko przy udziale enzymów
produkowanych przez krętki zasiedlające jelito owadów.
Termi era, czyli gniazdo termitów, jest zbudowane z przeżutego drewna będącego pokarmem tych owadów.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Inne zwierzęta roślinożerne również korzystają z działalności symbiotycznych bakterii

zdolnych do trawienia celulozy, np. krowa posiada bogatą florę bakteryjną w jednej z komór
żołądka zwanej żwaczem. Ma on pojemność około 80 l i jego treść jest zasobna
w symbiotyczne bakterie – w 1 ml może znajdować się do 100 mln komórek bakterii.

Bakterie jelitowe zasiedlają również przewody pokarmowe zwierząt mięsożernych

i wszystkożernych, w tym człowieka. Dzięki ich obecności trawienie pokarmu jest
ułatwione. Dostarczają one również gospodarzom witaminy K i B. Stosowanie antybiotyków
prowadzi do wyjałowienia przewodu pokarmowego i skutkuje upośledzeniem trawienia
pokarmu i niedoborem witamin.

Zakwit wód

W sprzyjających warunkach świetlnych, termicznych i troficznych w zbiornikach wodnych

obserwuje się gwałtowny wzrost fitoplanktonu, który nadaje wodzie charakterystyczne,
zielone zabarwienie. W skład fitoplanktonu wchodzą cyjanobakterie i protisty
roślinopodobne. Rozwój tych organizmów w krótkim czasie prowadzi do powstania na
powierzchni wody zwartej biomasy, która odcina dostęp światła do głębszych warstw wody
i tym samym hamuje fotosyntezę wodnych organizmów autotroficznych. Obumarłe
mikroorganizmy z fitoplanktonu opadają na dno zbiornika i nasilają procesy rozkładu,
prowadząc do zmniejszenia zawartości tlenu w wodzie. W czasie ich rozkładu wydzielane
są substancje toksyczne.
Coraz powszechniejsze występowanie zakwitów wód świadczy o zaburzeniu równowagi ekologicznej.
Przyczynia się do tego nieuporządkowana gospodarka wodno-ściekowa.
Źródło: Agnieszka Kwiecień (Nova), h p://commons.wikimedia.org, licencja: CC BY 2.5.

Znaczenie bakterii w gospodarce człowieka

Wykorzystanie bakterii w przemyśle spożywczym

W przemyśle spożywczym bakterie wykorzystywane są m.in. do otrzymywania produktów

nabiałowych, takich jak jogurty, kefiry, ser żółty czy twaróg oraz produktów kiszonych, np.
ogórków i kapusty. W tym celu wykorzystuje się naturalne zdolności bakterii do
prowadzenia fermentacji mlekowej polegającej na beztlenowym rozkładzie węglowodanów.
W wyniku tego procesu mikroorganizmy uzyskują energię niezbędną do życia. Produktem
reakcji jest kwas mlekowy. Opisany proces przeprowadzają bakterie mlekowe: laseczki
Lactobacillus casei i Lactobacillus plantarum oraz paciorkowce Streptococcus lactis
i Streptococcus cremoris.
 

W warunkach domowych, każdy z nas może wykorzystać bakterie mlekowe do

otrzymania zsiadłego mleka. Świeże i niepasteryzowane mleko krowie naturalnie zawiera
kultury bakterii Streptococcus lac s. Wystarczy odstawić porcję mleka na kilka dni
w ciepłe miejsce, aby bakterie te mogły przeprowadzić fermentację mlekową i wytworzyć
produkt spożywczy, jakim jest zsiadłe mleko. W czasie tego procesu bakterie zużywają
cukier obecny w mleku – laktozę, a produkują kwas mlekowy, który zakwasza mleko do
pH ok. 4. Kwaśny odczyn powoduje wytrącanie się białka mleka – kazeiny w postaci
białawych płatów, które unoszą się w żółtawym płynie – serwatce.
Źródło: Joss D, www.flickr.com, licencja: CC BY-NC-SA 2.0.

Wykorzystanie bakterii w przemyśle farmaceutycznym i medycynie

estetycznej

Źródło: El Bingle, NIAID, madamelenamazur, flickr.com, pixabay.com, licencja: CC BY-NC 2.0.

Wykorzystanie bakterii w rolnictwie i ochronie środowiska – biologiczne

oczyszczanie ścieków, bioremediacja

W rolnictwie bakterie wykorzystywane są m.in. do biologicznego zwalczania szkodników

upraw. Przykładem jest bakteria Bacillus thuringiensis Berliner, która w czasie tworzenia
form przetrwalnikowych wytwarza romboidalne kryształy białkowe, działające toksycznie
na larwy owadów.

Przetrwalniki Bacillus thuringiensis z białkowymi kryształami są nanoszone na uprawę roślinną w postaci

zawiesiny, którą zjadają larwy owadów. W przewodzie pokarmowym owada dochodzi do rozpuszczenia
kryształów i aktywacji toksycznego białka Cry. Cząsteczki tego białka wbudowują się w nabłonek jelita
środkowego, zaburzając jego funkcjonowanie, co w konsekwencji prowadzi do śmierci owada.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

W ochronie środowiska bakterie wykorzystywane są do bioremediacji. Stanowi ona zespół

metod i technik wykorzystujących naturalne zdolności mikroorganizmów do całkowitego
lub częściowego usuwania zanieczyszczeń. Przykładem praktycznego wykorzystania
bakterii do usuwania zanieczyszczeń są biologiczne metody oczyszczania ścieków
komunalnych i przemysłowych. Zanieczyszczona woda zawiera związki organiczne, które
bakterie wykorzystują m.in. jako źródło pokarmu i rozkładają je do prostych związków
nieorganicznych, np. wody i dwutlenku węgla. W wyniku tych procesów dochodzi do
usunięcia zanieczyszczeń organicznych.

Jedną z technik biologicznego oczyszczania ścieków jest tzw. złoże zraszane. Złoże ma postać kolumny
wypełnionej żwirem, piaskiem lub substancjami syntetycznymi tworzącymi porowatą strukturę. Na
powierzchni powstałych zagłębień rozwija się tzw. biofilm, czyli galaretowata masa składająca się z bakterii,
grzybów, pro stów i nicieni. Od góry złoże zraszane jest ściekami, a od dołu wtłaczane jest świeże powietrze.
Dzięki mikroorganizmom obecnym w biofilmie dochodzi do tlenowego rozkładu zanieczyszczeń organicznych.
Procesy te prowadzą do usunięcia zanieczyszczeń z przepływającej wody.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Związki antagonistyczne z roślinami i zwierzętami

Bakterie pasożytnicze wchodzą w związki antagonistyczne z roślinami i zwierzętami,

stanowiąc istotny czynnik chorobotwórczy. Bakteriozy to choroby roślin wywołane
zakażeniami bakteryjnymi. Ich objawem są m.in.: powstawanie narośli, więdnięcie
i plamistość liści, upośledzenie wzrostu i rozwoju organizmów roślinnych.
Bez lilak i bakterioza bzu lilaka Syringa vulgaris – choroba bakteryjna objawiająca się powstawaniem
brunatnych plam na liściach. Plamy te z czasem ciemnieją, a liść ulega skręceniu i obumarciu.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., Jerzy Opioła, commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 4.0.

Bakterie wywołują również choroby u zwierząt i ludzi. Wprowadzenie szczepień

ochronnych, wykorzystanie antybiotyków w leczeniu zakażeń, stosowanie środków
dezynfekcyjnych i podstawowych zasad higieny przynosi dobre rezultaty w walce
z bakteriami chorobotwórczymi. Przykłady chorób bakteryjnych występujących u ludzi to:
cholera, dur brzuszny, czerwonka bakteryjna, gruźlica, tężec, borelioza, salmonelloza, kiła
i rzeżączka.

Słownik
amonifikacja

część cyklu azotowego; proces polegający na przekształcaniu organicznych związków

azotowych w amoniak przez niektóre bakterie glebowe

bakterioza roślin

choroba bakteryjna roślin

bioremediacja

(gr. bíos – życie, łac. remedium – środek zaradczy) procesy biotechnologiczne,

wykorzystujące naturalne zdolności mikroorganizmów do neutralizowania
zanieczyszczeń środowiska

denitryfikacja
część cyklu azotowego; proces polegający na rozkładaniu azotanów do azotu gazowego
przez niektóre bakterie glebowe

detrytus

( łac. detritus – rozdrobniony) martwa materia organiczna tworzona przez szczątki roślin
(powalone pnie drzew, opadłe gałęzie, suche liście) oraz zwierząt (padlina, odchody),
gromadzące się na powierzchni gleby i dnie zbiorników wodnych

nitryfikacja

część cyklu azotowego; proces polegający na przekształcaniu amoniaku w azotan przez

niektóre bakterie glebowe

pasożytnictwo

(gr. para – obok, sitismos – żywienie) rodzaj związku antagonistycznego pomiędzy dwoma
organizmami, w którym jeden z nich (pasożyt) czerpie korzyści z drugiego (gospodarza)
ponoszącego straty

reducent (destruent)

(łac. reduco – zmniejszam, niszczę) organizm, który pozyskuje substancje odżywcze

z rozkładu martwej materii organicznej, przekształcając ją do materii nieorganicznej

symbioza (mutualizm obligatoryjny)

(gr. sym- – współ-, bíos – życie) rodzaj związku protekcjonistycznego pomiędzy dwoma
organizmami, w którym oba z nich odnoszą obopólne korzyści i nie mogą bez siebie
samodzielnie funkcjonować

związki antagonistyczne

(gr. antagōnisma – opozycja) oddziaływania pomiędzy dwoma organizmami, z których

jeden odnosi korzyści, a drugi ponosi straty; do związków antagonistycznych zaliczamy
drapieżnictwo, pasożytnictwo, roślinożerność i konkurencję

związki protekcjonistyczne (nieantagonistyczne)

oddziaływania pomiędzy dwoma organizmami, z których co najmniej jeden odnosi

korzyści, a drugi nie ponosi strat; do związków protekcjonistycznych zaliczamy symbiozę
(mutualizm obligatoryjny), protokooperację (mutualizm fakultatywny) i komensalizm
Mapa pojęć

Polecenie 1

Przeanalizuj mapy pojęć. Posługując się nimi, omów pozytywne i negatywne znaczenie bakterii
dla funkcjonowania przyrody i gospodarki człowieka.

Polecenie 2

Na mapie pojęć gram-dodatnia laseczka Clostridium botulinum została przypisana do

medycyny estetycznej, ponieważ produkowana przez nią botulina (znana również jako jad
kiełbasiany) jest powszechnie stosowanym środkiem wygładzającym zmarszczki. Tymczasem
obliczono, że doustne przyjęcie zaledwie 1 μg tej substancji na każdy kilogram masy ciała
prowadzi do śmierci. Oznacza to, że Clostridium botulinum jest jednym z najbardziej
śmiercionośnych organizmów na świecie: zaledwie pół kilograma jadu kiełbasianego mogłoby
zlikwidować całą ludzkość!

Odnosząc się do powyższych informacji, wyjaśnij, jak rozumiesz słowa: „Wszystko jest
trucizną i nic nie jest trucizną, bo tylko dawka czyni truciznę”, których autorem jest prekursor
nowożytnej medycyny – Paracelsus.

Na podstawie źródeł wiedzy naukowej określ przyczyny i objawy botulizmu, czyli zatrucia
jadem kiełbasianym. Wskaż metody leczenia tej choroby oraz sposoby jej zapobiegania. Czy
w świetle zebranych przez ciebie informacji należy zmienić położenie laseczki Clostridium
botulinum na mapie pojęć? Uzasadnij swoją odpowiedź oraz podaj źródła wiedzy, na
podstawie których została sformułowana.
Polecenie 3

Na mapie pojęć bakteria Escherichia coli, czyli pałeczka okrężnicy, odpowiada pojęciu

farmakologii, gdyż bakterię tę stosuje się do produkcji ludzkich hormonów, np. insuliny czy
somatotropiny. Bazując na swojej wiedzy lub też odnosząc się do źródeł wiedzy naukowej,
określ inne funkcje pełnione przez pałeczkę okrężnicy w przyrodzie i w gospodarce człowieka.
Do jakich dziedzin na mapie pojęć można przypisać pałeczkę okrężnicy ze względu na te
funkcje? A może należałoby stworzyć zupełnie nowe gałęzie pojęć? Powołaj się na źródła, na
których oparłeś swoją wypowiedź.

Polecenie 4 

Bakterie chorobotwórcze wywołują choroby, wydzielając toksyny, które można podzielić na

egzotoksyny oraz endotoksyny. Egzotoksyny są silnymi toksynami białkowymi wytwarzanymi
między innymi przez Vibrio cholerae, Clostridium botulinum czy Staphylococcus aureus.
Z kolei endotoksyny to liposacharydowe składniki zewnętrznej błony komórkowej bakterii
Gram-ujemnych. Są one produkowane przez bakterie takie jak Salmonella typhi, Neisseria
gonorrhoeae oraz Haemophilus influenzae. W dostępnych źródłach wiedzy naukowej odszukaj
nazwy chorób wywoływanych przez wymienione gatunki bakterii i stwórz własną mapę pojęć,
za pomocą której uporządkujesz swoją wiedzę na temat znaczenia bakterii patogennych.

Toksyny bakterii

Egzotoksyny

Endotoksyny
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸
Wskaż poprawne dokończenie zdania. Bakterie w przewodzie pokarmowym są dla gospodarza
źródłem...

 witaminy C

 witaminy A

 witamin z grupy B i D

 witamin z grupy B i K

Ćwiczenie 2 輸
Wskaż zdanie, które najlepiej określa formę współżycia roślin motylkowych z bakteriami
brodawkowymi.

 Dzięki bakteriom brodawkowym roślina motylkowa ma łatwiejszy dostęp do azotu.

Współżycie roślin motylkowych z bakteriami brodawkowymi jest korzystne dla obu


gatunków.

Rośliny motylkowe odnoszą korzyści z interakcji z bakteriami brodawkowymi,

 natomiast dla bakterii współżycie z roślinami motylkowymi ma wartość obojętną –
nie przynosi im ani pożytku, ani nie wyrządza szkody.

 Bakterie brodawkowe pasożytują na korzeniach rośliny motylkowej.

Ćwiczenie 3 醙
Zaznacz zdania zawierające nieprawdziwe informacje.

Pałeczka okrężnicy Escherichia coli to bakteria naturalnie występująca w jelicie


grubym człowieka, w którym pełni rolę organizmu symbiotycznego.

W przemyśle spożywczym bakterie wykorzystywane są między innymi do

otrzymywania produktów nabiałowych, dzięki ich zdolności do przeprowadzania
 fermentacji mlekowej. Proces ten przeprowadzają laseczki Lactobacillus casei
i Lactobacillus plantarum oraz paciorkowce Streptococcus lac s i Streptococcus
cremoris.

Bakterie z rodzaju Rhizobium wchodzą w symbiozę z roślinami motylkowymi –


grochem, koniczyną i łubinem.

W rolnictwie bakterie wykorzystywane są między innymi do biologicznego

zwalczania szkodników upraw. Przykładem jest bakteria Bacillus thuringiensis, która

w czasie tworzenia form przetrwalnikowych wytwarza romboidalne kryształy
białkowe, działające toksycznie na larwy owadów.

Bakterie glebowe z rodzaju Streptomyces mają zdolność do wiązania azotu


cząsteczkowego N2 i redukowania go do amoniaku NH3.

W przemyśle farmaceutycznym bakterie wykorzystywane są między innymi do

 otrzymywania antybiotyków. Zasadniczą rolę w tym procesie odgrywają bakterie
należące do promieniowców z rodzaju Pillo na.

Ćwiczenie 4 醙
Uzupełnij tekst właściwymi określeniami.

Bakterie wiążące azot przekształcają w nieorganiczne , które rośliny mogą

pobierać jako źródło azotu niezbędnego do syntezy związków .

nieorganicznych związki fosforanowe atmosferyczny N2 organicznych

związki azotowe
Ćwiczenie 5 醙
Podaj polską nazwę bakterii, której dotyczy poniższy opis.

Bakteria Gram-ujemna, symbiotyczna, wchodzi w skład fizjologicznej flory bakteryjnej jelita

grubego człowieka. Względnie beztlenowa, urzęsiona pałeczka. Potrafi wytwarzać witaminy
z grupy B i K. Wykorzystywana jest do leczenia cukrzycy lub karłowatości przysadkowej.

pałeczka zapalenia płuc laseczka sienna pałeczka okrężnicy gronkowiec złocisty

Ćwiczenie 6 難

Bakterie chorobotwórcze zaburzają prawidłowe funkcjonowanie organizmu. Tę zdolność

mikrobów już w starożytności wykorzystywał człowiek do tworzenia tzw. broni biologicznej,
choć jeszcze nie zdawał sobie sprawy z istnienia drobnoustrojów o patogennych zdolnościach
(bakterie zostały zaobserwowane po raz pierwszy dopiero w 1686 r.). Przykładowo król
Macedonii Aleksander III zwykł podrzucać na tereny wroga ciała żołnierzy, którzy zmarli na
choroby zakaźne. Z kolei w średniowieczu Tatarzy oblegający twierdzę Kaffa (dzisiejszą
Teodozję) katapultowali zwłoki zadżumionych za mury miasta. Obecnie jednak stosowanie
broni biologicznej jest zabronione w większości państw, mimo że broń tego rodzaju jest
niezwykle skuteczna i tania w produkcji.

Określ przynajmniej dwie przyczyny wprowadzenia zakazu używania broni biologicznej.

Ćwiczenie 7 難

Wiążąca azot bakteria Rhizobium tworzy związek mutualistyczny z roślinami. Naukowcy

określili przyrost masy jednego z gatunków akacji Acacia irrorata, należącego do rodziny
bobowatych, jeśli zakazi się ją jednym z sześciu różnych szczepów Rhizobium. Wyniki tego
badania zawiera poniższa tabela. Przeanalizuj jej zawartość, a następnie zaznacz poprawne
i fałszywe twierdzenia.

Szczep Rhizobium brak 1 2 3 4 5 6

Masa rośliny (g) po 12 tygodniach

0,1 0,91 0,06 1,56 1,72 0,14 1,03
wzrostu

Prawda Fałsz
Bakterie wszystkich
szczepów Rhizobium  
pobudzają wzrost roślin.
Bakterie Rhizobium, wiążąc
azot, zwiększają swoją
 
masę, co ma wpływ na
masę roślin.
Tylko wybrane szczepy
Rhizobium wpływają na
 
wzrost masy badanych
roślin.

Ćwiczenie 8 難
Przeżuwacze to podrząd roślinożernych ssaków, do których zaliczamy m.in. przedstawicieli
bydła domowego (krowy), jelenie, kozy czy też owce. Połknięty przez nie słabo pogryziony
pokarm trafia najpierw do największego z trzech przedżołądków, zwanego żwaczem. Jest on
wypełniony płynem żwaczowym, w którym bytują symbiotyczne grupy mikroorganizmów.
Wyjaśnij, na czym polega ich rola.
Dla nauczyciela

Scenariusz zajęć

Autor: Agnieszka Pieszalska

Temat: Znaczenie bakterii w przyrodzie i dla człowieka

Przedmiot: biologia

Grupa docelowa: uczniowie III etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie rozszerzonym

Podstawa programowa

Zakres rozszerzony

VI. Bakterie i archeowce. Uczeń:

5) przedstawia znaczenie bakterii w przyrodzie i dla człowieka, w tym wywołujących
choroby człowieka (gruźlica, tężec, borelioza, salmonelloza, kiła, rzeżączka).

Kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji;

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii;
kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje obywatelskie.

Cele operacyjne

Uczeń:

omówia znaczenie bakterii w przyrodzie i dla człowieka;

określa pozytywne i negatywne znaczenie bakterii dla funkcjonowania przyrody
i gospodarki człowieka.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm;
IBSE (nauczanie przez dociekanie naukowe).

Metody i techniki nauczania:

 pogadanka;
metoda „5x5x5”;
drzewo decyzyjne;
praca z tekstem;
mapa pojęć;
ćwiczenia interaktywne.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
pięć arkuszy papieru A4 z drzewem decyzyjnym,
flamastry;
czerwone i zielone karteczki (po jednej czerwonej karteczce i jednej zielonej dla
każdego ucznia).

Faza wstępna

1. Nauczyciel wyjaśnia, że bakterie zasiedlają różne środowiska życia, nawet takie, które
odznaczają się skrajnymi warunkami fizykochemicznymi np. gorące źródła, solanki, lód
podbiegunowy, podmorskie kominy hydrotermalne.

2. Nauczyciel przypomina budowę komórki bakteryjnej, tłumaczy uczniom, że bakterie są

najmniejszymi, najstarszymi i najprostszymi organizmami. Dzięki swojej budowie, procesom
metabolicznym i dużej różnorodności są wszechobecne i pełnią istotne funkcje
w przyrodzie i gospodarce człowieka.

3. Nauczyciel podaje cele lekcji i formułuje jej temat.

Faza realizacyjna

1. Nauczyciel dzieli klasę na pięć grup po pięć osób, zgodnie z instrukcją zamieszczoną
w materiałach pomocniczych.

2. Po zajęciu miejsc uczniowie, na podstawie tekstu głównego i map pojęć zawartych

w e‐materiale, opracowują w grupach wyznaczone przez nauczyciela zagadnienia.
Nauczyciel zachęca podopiecznych, aby wszyscy zaangażowali się w wykonanie zadania,
gdyż w kolejnej części ćwiczenia każdy uczeń będzie musiał zaprezentować wyniki pracy
swojej grupy.

Zagadnienia do opracowania przez uczniów:

Grupa A – rola bakterii w obiegu materii, zakwit wód, związki antagonistyczne

z roślinami i zwierzętami.
Grupa B – znaczenie bakterii w obiegu pierwiastków.
Grupa C – związki protekcjonistyczne z roślinami i zwierzętami.
Grupa D – wykorzystanie bakterii w przemyśle spożywczym, farmaceutycznym,
medycynie estetycznej.
Grupa E – wykorzystanie bakterii w rolnictwie i ochronie środowiska.

3. Nauczyciel obserwuje pracę grup, upewnia się, czy zagadnienia zostały właściwie
zrozumiane, odpowiada na pytania, a w razie potrzeby udziela dodatkowych instrukcji.

4. Po upływie wyznaczonego czasu, nauczyciel numeruje stoły od jeden do pięciu. Prosi

podopiecznych, żeby usiedli przy stołach oznaczonych numerami odpowiadającymi cyfrom
widniejącym na wcześniej wylosowanych przez nich kartkach. W ten sposób przy każdym
stole powinien znaleźć się jeden przedstawiciel każdej z poprzednio utworzonych grup. Po
zmianie miejsc prowadzący wyznacza ok. 5 min na omówienie wszystkich zagadnień przez
każdą grupę.

5. Nauczyciel podsumowuje omawiane przez uczniów zagadnienia.

6. Każda grupa otrzymuje kartki z drzewem decyzyjnym (plik do pobrania znajduje się
w materiałach pomocniczych). Uczniowie określają pozytywne i negatywne skutki
działania bakterii w przyrodzie i w życiu człowieka. Następnie wypracowują wspólne
rozwiązanie postawionego przed nimi problemu: „Bakterie – sprzymierzeńcy czy
wrogowie?”.

7. Grupy prezentują swoje drzewa decyzyjne. Uczniowie omawiają i porównują

przedstawione rozwiązania.

8. Uczniowie wykonują ćwiczenia interaktywne nr 6‐8. Chętne osoby przedstawiają swoje

odpowiedzi na forum klasy i konfrontują je z rozwiązaniami kolegów. Nauczyciel koryguje
ewentualne błędy.

Faza podsumowująca

1. Każdy uczeń otrzymuje dwie karteczki – jedną w kolorze czerwonym, drugą w kolorze
zielonym.

2. Ochotnik odczytuje zdania podsumowujące lekcję, zamieszczone w materiale

dodatkowym. Uczniowie oceniają ich prawdziwość: jeśli odczytane zdanie uznają za
prawdziwe, podnoszą zieloną kartkę; jeśli uznają je za fałszywe – podnoszą kartkę
czerwoną. Wskazane przez nauczyciela osoby korygują zdania fałszywe.

Praca domowa

Uczniowie wykonują wskazane przez nauczyciela ćwiczenia interaktywne oraz polecenia

odnoszące się do map pojęć zamieszczonych w e‐materiale.

Materiały pomocnicze

1. Metoda „5x5x5”– instrukcja dla nauczyciela

Przed lekcją nauczyciel oznacza pięć stołów literami „A”, „B”, „C”, „D” i „E”. Przygotowuje
także niewielkie kartki, na których wypisuje litery i cyfry: „A1”, „A2”, „A3”, „A4”, „A5”, „B1”,
„B2” itd., aż do „E5”. Aby podzielić uczniów na grupy, rozdaje im losowo kartki, a następnie
prosi, żeby usiedli przy stołach oznaczonych literami, które odpowiadają literom na
otrzymanych kartkach. Podczas drugiej części ćwiczenia nauczyciel numeruje stoły od
jeden do pięciu, a uczniowie siadają przy stołach oznaczonych numerami, które
odpowiadają cyfrom widniejącym na ich kartkach.

2. Zdania podsumowujące lekcję

Bakterie potrafią rozkładać złożone związki organiczne do prostych związków

nieorganicznych.
Bakterie należą do konsumentów ostatniego rzędu.
Bakterie przyczyniają się do krążenia azotu i węgla w przyrodzie.
Bakterie z rodzaju Azotobacter mają zdolność wiązania azotu cząsteczkowego N2
i redukowania go do amoniaku NH3.
Bakterie brodawkowe pasożytują na roślinach motylkowych, zabierając im produkty
fotosyntezy oraz azot.
Bakterie występujące w przewodzie pokarmowym człowieka dostarczają witamin K i B.
Rozkład celulozy w jelicie u termitów jest możliwy dzięki enzymom produkowanym
przez krętki.
Przy produkcji kefirów wykorzystuje się zdolności bakterii do tlenowego rozkładu
węglowodanów.
Do chorób człowieka wywołanych przez bakterie należą między innymi borelioza,
gruźlica i różyczka.
Bakterie wykorzystuje się do biologicznego oczyszczania ścieków, gdyż rozkładają one
związki organiczne do prostych związków nieorganicznych.
Bakterioza to symbioza bakterii z innymi organizmami.

3. Drzewo decyzyjne do pobrania

Plik o rozmiarze 119.43 KB w języku polskim
Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania multimedium

Nauczyciel może wykorzystać mapy pojęć zamieszczone w e‐materiale do podsumowania

lekcji: ułatwią uczniom uporządkowanie wiedzy zdobytej na lekcji.