Cechy aromorfotyczne paprotników

Wprowadzenie
Przeczytaj
Mapa myśli
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Cechy aromorfotyczne paprotników

Niektóre gatunki paprotników hoduje się w domach i ogrodach ze względu na ich walory estetyczne.
Źródło: pixabay.com, domena publiczna.

Paprotniki to pierwsze rośliny naczyniowe, które wykształciły szereg przystosowań do

środowiska lądowego. W środkowym dewonie paprotniki utworzyły ogromne lasy, które są
do dziś źródłem węgla kamiennego. Jakie cechy pozwoliły tym roślinom na osiągnięcie
wyższego etapu ewolucyjnego?

Twoje cele

Wyjaśnisz, czym jest aromorfoza, i podasz jej przykład.

Opiszesz najważniejsze cechy aromorfotyczne paprotników.
Wyjaśnisz związek wybranych cech paprotników z opanowaniem środowiska
lądowego.
Przeczytaj

Aromorfoza to istotne zmiany w sposobie działania i budowie danego organizmu, dzięki

którym może on funkcjonować w niezanym dotychczas środowisku. Nowe cechy pozwalają
mu wejść na wyższy etap ewolucyjny. Przykładem aromorfozy u zwierząt jest rozwój błon
płodowych u organizmów owodniowych. To przystosowanie wystąpiło pierwszy raz
w ewolucji u gadów, umożliwiając im opanowanie terenów lądowych oraz uniezależnienie
rozmnażania od środowiska wodnego.

Cechy aromorfotyczne paproci

Wiązki przewodzące: drewno i łyko

Paprotniki należą do roślin naczyniowych, podobnie jak rośliny nasienne. Jednym z ich
najważniejszych osiągnięć jest wykształcenie wiązek (tkanek) przewodzących, które
pozwalają na wydajny transport wody, rozpuszczonych w niej soli mineralnych oraz
substancji odżywczych. U paprotników łyko (floem) odpowiada za przewodzenie
produktów fotosyntezy, a drewno (ksylem) za transport wody i soli mineralnych.

Efektywność przewodzenia wody w tkance drewna wynika z obecności ligniny,

polimerowej substancji hydrofobowej (nieprzepuszczalnej dla wody), która również jest
ewolucyjnym osiągnieciem paprotników. Wypełnienie bocznych ścian komórek ksylemu
ligniną pozwala na transport wody wzdłuż wiązki przewodzącej bez jej dyfundowania do
komórek sąsiadujących. Dodatkowo lignina nadaje komórkom wytrzymałość mechaniczną,
wzmacniając całą roślinę.

Obecność tkanek przewodzących zapewniających wydajny transport substancji

odżywczych i wody oraz wzmocnienie ścian komórkowych ligniną pozwoliły paprotnikom
osiągnąć duże rozmiary w stosunku do mszaków, u których nie pojawiły się drewno ani
łyko. U tych roślin rolę prymitywnej tkanki przewodzącej pełnią leptoidy (komórki
przewodzące substancje odżywcze) oraz hydroidy (komórki przewodzące wodę). Komórki
te nie pozwalają jednak na tak wydajny transport, jaki zapewniają tkanki przewodzące,
dlatego rozmiary mszaków pozostały niewielkie.
Przekrój poprzeczny przez łodygę skrzypu ( Equisetum sp.)
Źródło: Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, licencja: CC BY-SA 3.0.

Ciekawostka

Współczesne paprocie drzewiaste wykształcają pień do 25 m wysokości i 0,5

m średnicy. Największe rozmiary osiągają paprocie z rodziny
olbrzymkowatych (Cyatheaceae) – ich przedstawicielką jest nowozelandzka
paproć Cyathea medullaris.

Cyathea medullaris.
Źródło: Kahuroa, Wikimedia Commons, domena publiczna.
Paprotniki jako organowce

Paprotniki, w porównaniu do mszaków, charakteryzują się znacznie bardziej złożoną

budową organizmu, dzięki której mogły osiągnąć większe rozmiary i opanować środowisko
lądowe. Rośliny te należą do organowców, ponieważ ich sporofit różnicuje się na organy –
części pełniące określone funkcje. U paprotników występują organy wegetatywne, tj.
korzeń, łodyga i liście, które zapewniają im wzrost i rozwój.

Paprotniki wykształciły korzenie, które mocują roślinę w podłożu oraz pobierają wodę
i sole mineralne z gleby. Mszaki natomiast nie mają korzeni, lecz jedynie niewielkie, cienkie
wyrostki – chwytniki, nazywane również ryzoidami.

Paprotniki wytworzyły również łodygę w postaci kłącza, w którym gromadzone są

substancje zapasowe pozwalające im przetrwać niekorzystne warunki środowiskowe, np.
zimę. Kłącze paprotników umożliwia ponadto rozmnażanie wegetatywne.

Liście, często zróżnicowane, są kolejnym organem paprotników. U roślin tych wyróżnia się
osiągające często duże rozmiary liście asymilacyjne, nazywane trofofilami, których główną
funkcją jest prowadzenie fotosyntezy i dostarczanie substancji odżywczych. Na liściach
zarodnionośnych zwanych sporofilami powstają zarodnie zawierające zarodniki.

Sporofile wykazują dużą zmienność strukturalną. U roślin nasiennych biorą udział

w wytwarzaniu kwiatów. Pojawienie się tych liści uważane jest za ogromny sukces
ewolucyjny roślin. Warto również wspomnieć, że u niektórych gatunków występują także
liście pełniące zarówno funkcje fotosyntetyzujące, jak i zarodnionośne –sporotrofofile.
U mszaków zaś obecne są listki o bardzo prostej, prymitywnej budowie, będące elementami
gametofitów.
Polypodium pellucidium – paproć endemiczna dla Hawajów. Ma pierzaste sporotrofofile z kupkami zarodni na
spodniej stronie liści.
Źródło: David Eickhoff, flickr.com, licencja: CC BY 2.0.

Różnozarodnikowość paprotników

Ważną zmianą ewolucyjną było też pojawienie

się wśród paprotników gatunków
różnozarodnikowych. Paprotniki te
wytwarzają dwa typy zarodników:
makrospory i mikrospory.

Makrospory powstają w makrosporangiach na

makrosporofilach. Z makrospor rozwijają się –
w obrębie makrosporangium – zredukowane
gametofity żeńskie.

Mikrospory powstają w mikrosporangiach na

Przykładem paprotników, które wytwarzają dwa
rodzaje zarodników, jest rodzina salwiniowatych –
mikrosporofilach i rozwijają się
do rodziny tej należy salwinia pływająca. w zredukowane gametofity męskie. Redukcja
Źródło: wikipedia.org, domena publiczna. gametofitu uznawana jest za trend
ewolucyjny prowadzący do roślin nasiennych.
Miniaturyzacja gametofitu umożliwia jego rozwój w obrębie zarodni rodzicielskiego
sporofitu. Pozwala to na ochronę delikatnych gametofitów przed niekorzystnymi
czynnikami środowiskowymi, takimi jak promieniowanie UV czy suchość powietrza.
Dominacja sporofitu

U paprotników występuje heteromorficzna przemiana pokoleń z dominacją sporofitu. Jest

to cecha współczesnych roślin naczyniowych, u których to sporofit jest rośliną większą
i bardziej złożoną, samożywną i wieloletnią. U mszaków również występowała
heteromorficzna przemiana pokoleń, jednak z dominacją gametofitu, gdzie sporofit
był najczęściej zależny od samożywnego gametofitu. Gametofity paprotników są niewielkie,
plechowate, rosną na powierzchni ziemi lub tuż pod nią. W trakcie ewolucji roślin
naczyniowych gametofit ulega dalszej redukcji.

Słownik
kłącze

przekształcony pęd podziemny pełniący funkcje spichrzowe i przetrwalnikowe

lignina

złożona substancja organiczna, która razem z celulozą, hemicelulozą i innymi związkami

tworzy materiał ścian komórkowych roślin; występuje w zdrewniałych częściach roślin

rośliny naczyniowe

należą do nich paprotniki i rośliny nasienne; cechą wyróżniającą rośliny naczyniowe jest
obecność wiązek przewodzących

rozmnażanie wegetatywne

rozmnażanie bezpłciowe, w wyniku którego organizm potomny powstaje z fragmentu

organizmu rodzicielskiego; przykładem takiego rozmnażania jest rozmnażanie przez
bulwy, cebule czy kłącza
Mapa myśli

Paprotniki

wiązki przewodzące

drewno

transport wody i soli mineralnych

wysycenie ligniną

wzmocnienie rośliny

łyko

przewodzenie produktów fotosyntezy

różnozarodnikowość

mikrosporangia

mikrospory

wytwarzają gametofit męski zredukowany w mikrosporangium

makrosporangia

makrospory

wytwarzają zredukowany gametofit żeński w obrębie

makrosporangium

budowa sporofitu

korzenie

pobieranie wody i soli mineralnych z gleby

kłącze

gromadzenie substancji zapasowych

rozmnażanie wegetatywne

zmodyfikowana łodyga podziemna

zaawansowany rozwój liści

trofofile

przeprowadzanie fotosyntezy

dostarczanie roślinie substancji odżywczych

 sporofile

zarodnie wytwarzające zarodniki

redukcja gametofitu

mała, zielona plecha

krótkotrwały

samożywny

Cechy aromorfotyczne paprotników. Mapa myśli.

Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Polecenie 1

Wyjaśnij, dlaczego paprotniki należą do roślin naczyniowych.

Polecenie 2

Utwórz własną mapę myśli na temat cykli rozwojowych paprotników.

Paprotniki

jednakozarodnikowe

różnozarodnikowe
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Wskaż, które z poniższych zdań dotyczących aromorfotycznych cech paprotników są

prawdziwe, a które fałszywe.

Prawda Fałsz
Przykładem przystosowania
się paprotników do
lądowego trybu życia jest
 
występowanie kolenchymy
i sklerenchymy w ich
gametofitach.
Kłącze paprotników jest
jednocześnie organem
przetrwalnikowym  
i służącym do rozmnażania
wegetatywnego.
Występowanie paproci
drzewiastych jest dowodem
na obecność u nich  
merystemów wtórnych, co
jest cechą aromorfotyczną.
Ćwiczenie 2 輸

Zaznacz wszystkie prawidłowe stwierdzenia dotyczące ligniny.

 Jej obecność zwiększa wytrzymałość mechaniczną roślin.

 Jest substancją o charakterze hydrofobowym.

 Występuje tylko u przedstawicieli paprotników.

 Występuje we wszystkich komórkach roślinnych.

Wysycenie bocznych ścian komórek drewna ligniną zwiększa efektywność


transportu wody w roślinie.
Ćwiczenie 3 醙

Idioadaptacja to cecha organizmu zwiększająca jego przystosowanie do życia w danym

środowisku. Aromorfoza natomiast pozwoliła danemu taksonowi to środowisko zasiedlić. Jej
przykładem jest wytworzenie płuc przez płazy (co pozwoliło im zasiedlić środowisko lądowe).
Idioadaptacją są z kolei błony pławne na stopach dziobaka (ułatwiające mu pływanie).

Przyporządkuj wymienione niżej cechy paprotników do odpowiednich określeń.

Aromorfozy

Wytworzenie korzeni przez

sporofit paprotników

Mikoryza przedrośla widłaka

i grzyba glebowego
Idioadaptacje
Przewaga sporofitu w cyklu
rozwojowym niektórych
paprotników

Zwiększona powierzchnia liści

salwinii pływającej

Wytworzenie ligniny

Wytworzenie ksylemu i floemu

przez paprotniki

Ćwiczenie 4 醙

Spośród określeń obecnych w poniższym tekście wybierz poprawne, tak aby informacja
dotycząca tkanek paprotników i mszaków była prawdziwa.

Hydroidy obecne w gametofitach mszaków są komórkami wykazującymi analogię do komórek

drewnałyka sporofitu paprotników, a ich funkcją jest przewodzenie asymilatówwody w górę
rośliny. Gametofit mszaków pobiera wodę za pomocą listków, co niemożliwe jest w przypadku
liści sporofitu paprotników. Ich epidermaendoderma uniemożliwia pobieranie wody m.in.
dzięki adkrustacji kutynąsuberyną. Paprotniki mają za to wyspecjalizowaną w pobieraniu wody
endodermęryzodermę.
Ćwiczenie 5 醙

Paprotniki różnozarodnikowe wytwarzają dwa rodzaje spor (mikrospory i makrospory).

W konsekwencji mają one również dwupienne gametofity: żeński – kiełkujący z makrospory –
i męski, który kiełkuje z mikrospory. Cecha ta, choć powszechna u roślin nasiennych, wśród
paproci prezentowana jest jedynie przez rząd salwiniowców. Dlaczego różnozarodnikowość
wśród paprotników lądowych nie jest częstym zjawiskiem?

Wybierz prawidłowe wyjaśnienie.

W środowisku lądowym problemem jest odległość pomiędzy gametofitem żeńskim


a męskim. Plemnik potrzebuje wody do przemieszczania się w kierunku rodni.

W środowisku lądowym możliwe jest zapłodnienie dzięki obecności łagiewki

 pyłkowej wytwarzanej przez mikrosporę paprotników. Jednak sama mikrospora
potrzebuje znacznych ilości wody, żeby wykiełkować w przedrośle męskie.

Mikrospora przemieszcza się za pomocą wici, co jest ułatwione w środowisku


wodnym.
Ćwiczenie 6 醙

Występowanie dwóch rodzajów zarodników jest cechą aromorfotyczną paprotników.

Wybierz zdjęcie, które przedstawia paprotnika różnozarodnikowego.

 

 
Źródło: Forest & Kim Starr, Le.Loup.Gris, Piotrus, Rosser1954, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.
Ćwiczenie 7 難

Źródło: Anatoly Mikhaltsov, wikipedia.org, licencja: CC BY-SA 4.0.

Powyższe zdjęcie przedstawia hadrocentryczną (drewno w środku, łyko na zewnątrz) wiązkę

przewodzącą orlicy pospolitej – paproci występującej również w polskich lasach.
Wykształcenie wiązek przewodzących zbudowanych z drewna i łyka było jednym
z kluczowych osiągnięć paprotników i pozwoliło (wraz z innymi zmianami) na osiągniecie
dużych rozmiarów sporofitu.

Wyjaśnij, dlaczego obecność wiązek przewodzących jest jednym z warunków osiągania

dużych rozmiarów przez sporofity paprotników.

Ćwiczenie 8 難

Jedną z najważniejszych różnic pomiędzy mszakami i paprotnikami jest przewaga sporofitu nad
gametofitem u tych drugich. W linii ewolucyjnej: mszaki, paprotniki, nasienne dostrzega się
wyraźny trend ewolucyjny polegający na miniaturyzacji gametofitu. Maksymalnie
zredukowane pokolenie haploidalne występuje u roślin okrytonasiennych.

Wyjaśnij, dlaczego w kontekście występowania potencjalnych mutacji genetycznych

bezpieczniejszy dla roślin jest jak najmniejszy gametofit. W odpowiedzi uwzględnij ploidalność
obu pokoleń oraz prawdopodobne skutki.
Dla nauczyciela

Autor: Anna Juwan

Przedmiot: Biologia

Temat: Cechy aromorfotyczne paprotników

Grupa docelowa: uczniowie III etapu edukacyjnego – kształcenie w zakresie rozszerzonym

Podstawa programowa:
Zakres rozszerzony
Treści nauczania – wymagania szczegółowe
IX. Różnorodność roślin.
2. Rośliny lądowe i wtórnie wodne. Uczeń:
2) przedstawia na przykładzie rodzimych gatunków cechy charakterystyczne mchów,
widłakowych, skrzypowych, paprociowych i nasiennych oraz na podstawie tych cech
identyfikuje organizm jako przedstawiciela jednej z tych grup;
6) przedstawia cechy budowy roślin, które umożliwiły im zasiedlenie środowisk lądowych;

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje cyfrowe;
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się;
kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii.

Cele operacyjne ( językiem ucznia):

Wyjaśnisz, czym jest aromorfoza, i podasz jej przykład.

Opiszesz najważniejsze cechy aromorfotyczne paprotników.
Wyjaśnisz związek wybranych cech paprotników z opanowaniem środowiska
lądowego.

Strategie nauczania:

konstruktywizm;
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

z użyciem komputera;
ćwiczenia interaktywne;
mapa myśli;
 gra dydaktyczna.

Formy pracy:

praca indywidualna;
praca w parach;
praca w grupach;
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do internetu;

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale;
tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda;
arkusze papieru, flamastry.

Przed lekcją:

1. Przygotowanie do zajęć. Nauczyciel loguje się na platformie i udostępnia uczniom

e‐materiał „Cechy aromorfotyczne paprotników”. Prosi uczestników zajęć
o rozwiązanie ćwiczenia nr 1 z sekcji „Sprawdź się” na podstawie treści w sekcji
„Przeczytaj”.
2. Uczniowie przypominają sobie informacje o paprotnikach jako pierwszych
organowcach.

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Nauczyciel wyświetla na tablicy temat lekcji oraz cele zajęć, omawiając lub ustalając
razem z uczniami kryteria sukcesu.
2. Rozmowa wprowadzająca. Nauczyciel za pomocą dostępnego w panelu użytkownika
raportu weryfikuje przygotowanie uczniów do lekcji. Prosi wybranego ucznia
o przeczytanie pytania znajdującego się we wprowadzeniu wyświetlonym na tablicy:
„Jakie cechy pozwoliły paprotnikom na osiągnięcie kolejnego etapu ewolucyjnego?”
i rozpoczęcie rozmowy na podstawie przeczytanego przed lekcją tekstu.

Faza realizacyjna:

1. Praca z tekstem. Uczniowie na podstawie treści w sekcji „Przeczytaj” zapisują na

kartkach minimum pięć pytań dotyczących tematu lekcji. Przedstawiają propozycje
pytań nauczycielowi, który w razie potrzeby odrzuca niektóre z nich lub proponuje
nowe (np. by się nie powtarzały). Uczniowie wybierają 25 pytań, które zostają
umieszczone w urnie. Następnie dzielą się na 5 grup, losują 5 pytań z puli
i przygotowują odpowiedzi. Zespół, który jest gotowy, zgłasza się i przedstawia
 rezultaty swojej pracy. Pozostali uczniowie wraz z nauczycielem weryfikują
poprawność odpowiedzi.
2. Mapa pojęć. Uczniowie, pracując w parach, tworzą mapy pojęć związane z tematem
lekcji i na podstawie treści z sekcji „Przeczytaj”.
3. Praca z multimedium („Mapa myśli”). Uczniowie zapoznają się z materiałem
udostępnionym przez nauczyciela, weryfikując swoje mapy myśli. W razie potrzeby
uzupełniają je.
4. Nauczyciel wprowadza uczniów w treść polecenia nr 1: „Wyjaśnij, dlaczego paprotniki
należą do roślin naczyniowych”. Uczniowie wykonują je w parach, a następnie
porównują swoje rozwiązanie z innym zespołem.
5. Utrwalanie wiedzy i umiejętności. Uczniowie wykonują indywidualnie ćwiczenie nr 7
w sekcji „Sprawdź się” (w którym mają za zadanie wyjaśnić – na podstawie ilustracji
i opisu – dlaczego obecność wiązek przewodzących jest jednym z warunków osiągania
dużych rozmiarów przez sporofity paprotników), a następnie porównują swoją
odpowiedź z kolegą lub koleżanką.
6. Uczniowie wykonują w parach ćwiczenie nr 8 (w którym mają za zadanie wyjaśnić
dlaczego w kontekście występowania potencjalnych mutacji genetycznych
bezpieczniejszy dla roślin jest jak najmniejszy gametofit, uwzględniając ploidalność obu
pokoleń oraz prawdopodobne skutki), wyświetlone przez nauczyciela na tablicy.
Podczas wspólnych dyskusji rozwiązują zadanie, następnie łączą się z inną parą
i kontynuują swoją dyskusję, uzasadniając swój wybór.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel prosi uczniów o rozwinięcie zdań: „Dziś nauczyłem/nauczyłam się…”,

„Zrozumiałem/zrozumiałam, że…”, „Zaskoczyło mnie…”, „Dowiedziałem/dowiedziałam
się...”.
2. Nauczyciel wyświetla temat lekcji i cele zawarte w sekcji „Wprowadzenie”,
podsumowuje omawiany na lekcji materiał, wyjaśnia wątpliwości uczniów.

Praca domowa:

1. Wykonaj ćwiczenia od 2 do 6 z sekcji „Sprawdź się”.

Materiały pomocnicze:

Neil A. Campbell i in., „Biologia Campbella”, tłum. K. Stobrawa i in., Rebis, Poznań 2019.
„Encyklopedia szkolna. Biologia”, red. Marta Stęplewska, Robert Mitoraj, Wydawnictwo
Zielona Sowa, Kraków 2006.

Dodatkowe wskazówki metodyczne:

Nauczyciel może wykorzystać medium zamieszczone w sekcji „Mapa myśli” na innych

zajęciach poświęconych ewolucji paprotników (np. „Paprotniki – pierwsze organowce
lądowe”).