Consideracións฀sobre฀os฀primeiros฀textos฀escritos฀en฀galego฀na฀Idade฀Media

45
ANA฀ISABEL฀BOULLÓN฀AGRELO

As฀tebras฀alumeadas.฀Estudos฀filolóxicos฀ofrecidos฀en฀homenaxe฀a฀Ramón฀Lorenzo฀
Universidade฀de฀Santiago฀de฀Compostela,฀2005;฀pp.฀45-68

Consideracións฀ sobre฀ os฀ primeiros฀ textos฀ escritos฀ en฀

galego฀ na฀ Idade฀ Media

ANA฀ ISABEL฀ BOULLÓN฀ AGRELO

Instituto฀ da฀ Lingua฀ Galega฀ /฀ Universidade฀ de฀ Santiago฀ de฀ Compostela฀

O฀interese฀dos฀estudiosos฀polo฀agromar฀das฀linguas฀romances฀veu฀aumentando฀
nas฀últimas฀décadas,฀tanto฀dunha฀perspectiva฀románica฀(véxanse,฀por฀exemplo,฀os฀
estudos฀ de฀ conxunto฀ publicados฀ por฀ Selig฀ /฀ Frank฀ /฀ Hartmann฀ 1993),฀ hispánica฀
(coa฀ controversia฀ producida฀ polas฀ teorías฀ de฀ Wright),฀ coma฀ desde฀ o฀ noso฀ ámbito฀
lingüístico฀(Lorenzo฀1996,฀Martins฀1999,฀2001,฀2004,฀Emiliano฀2001,฀2003).฀Un฀
dos฀puntos฀que฀ten฀suscitado฀interese฀é฀a฀datación฀dos฀primeiros฀documentos฀nos฀
distintos฀romances฀(coa฀aproximación฀sistemática฀de฀Frank฀/฀Hartmann฀19971),฀o฀
que฀ leva฀ consigo฀ a฀ pescuda฀ nos฀ arquivos฀ ou฀ nas฀ obras฀ editadas.
Sabido฀ é฀ que฀ o฀ ritmo฀ do฀ paso฀ da฀ oralidade฀ á฀ escritura฀ foi฀ diferente฀ nas฀
diversas฀áreas฀da฀Romania,฀e฀na฀Iberorromania฀deuse฀con฀maior฀retraso฀ca฀na฀Ga-
lorromania.฀ En฀ todas฀ se฀ parte฀ de฀ dificultades฀ semellantes,฀ xa฀ que฀ en฀ xeral฀ se฀ trata฀
da฀adaptación฀do฀sistema฀gráfico฀latino฀ás฀novas฀realidades฀fonéticas฀dos฀romances฀

1฀ ฀ Onde฀ lamentablemente฀ figura฀ un฀ texto฀ galego฀ mal฀ datado฀ en฀ 1230฀ en฀ vez฀ de฀ 1260:฀ véxase฀ Tato฀ Plaza฀
2005.
 AS฀TEBRAS฀ALUMEADAS
46
Estudos฀filolóxicos฀ofrecidos฀en฀homenaxe฀a฀Ramón฀Lorenzo

e฀da฀estabilización฀dos฀sistema฀morfosintáctico฀tras฀unha฀etapa฀de฀variabilidade฀oral.฀
As฀motivacións฀foron฀paralelas,฀en฀boa฀medida,฀e฀resultantes฀dunha฀confluencia฀de฀
factores฀ diversos,฀ de฀ orde฀ diplomática฀ e฀ sociopolítica,฀ fundamentalmente.฀ A฀ espe-
cificidade฀do฀galego฀vén฀dada฀pola฀súa฀vinculación฀lingüística฀cun฀reino,฀Portugal,฀
do฀que฀estaba฀separado฀politicamente,฀e฀a฀súa฀adscrición฀ó฀reino฀de฀Castela-León,฀
de฀onde฀emanarían฀tódalas฀disposición฀legais฀que฀lle฀atinxirían.฀Neste฀traballo,฀que฀
quere฀formar฀parte฀da฀homenaxe฀que฀desde฀a฀Facultade฀de฀Filoloxía฀lle฀rendemos฀ó฀
profesor฀Ramón฀Lorenzo,฀mestre฀e฀exemplo฀de฀rigor฀científico฀e฀de฀amor฀á฀lingua,฀
pretendo฀ facer฀ unhas฀ reflexións฀ ó฀ socairo฀ dos฀ datos฀ obtidos฀ trala฀ recompilación฀
dos฀ documentos฀ notariais฀ producidos฀ en฀ galego฀ antes฀ de฀ 1260.
A฀ razón฀ da฀ escolla฀ deste฀ ano฀ como฀ baliza฀ cronolóxica฀ non฀ é฀ descoñecida:฀
tamén฀ a฀ tomara฀ Tato฀ Plaza฀ (1997:฀ 299)฀ por฀ ser฀ este฀ o฀ ano฀ en฀ que฀ Afonso฀ X฀
decreta฀ a฀ introdución฀ do฀ vulgar฀ nas฀ escrituras,฀ aínda฀ que฀ con฀ este฀ acto฀ o฀ que฀ se฀
facía฀era฀consolidar฀unha฀tendencia฀que฀se฀iniciara฀en฀tempos฀de฀seu฀pai,฀Fernando฀
III.฀ Unha฀ data฀ moi฀ parecida฀ se฀ ten฀ establecido฀ para฀ o฀ portugués,฀ o฀ ano฀ de฀ 1255฀
(Castro฀ 1991:฀ 183).
A฀ idea฀ inicial฀ implicaba฀ a฀ revisión฀ das฀ fontes฀ éditas฀ (catalogadas฀ por฀ Tato฀
/฀ Boullón฀ 2004)฀ e฀ maila฀ reprodución฀ dos฀ textos฀ menos฀ accesibles฀ (por฀ estaren฀
editados฀ en฀ publicacións฀ antigas฀ de฀ acceso฀ non฀ demasiado฀ doado,฀ por฀ exemplo)฀
ou฀ a฀ reedición฀ dos฀ textos฀ que฀ o฀ cumprisen.฀ Pero฀ a฀ gran฀ cantidade฀ de฀ textos฀ loca-
lizados฀ (máis฀ de฀ cen)฀ impiden฀ levar฀ a฀ cabo฀ ese฀ proxecto.฀ De฀ maneira฀ que,฀ dadas฀
as฀ limitacións฀ de฀ espazo,฀ me฀ limitarei฀ a฀ comentar฀ algunhas฀ das฀ características฀
xerais฀ destes฀ textos.฀ A฀ ficha฀ catalográfica฀ de฀ cada฀ documento฀ dáse฀ íntegra฀ noutra฀
publicación฀(Boullón฀2004),฀á฀que฀remitimos฀para฀os฀datos฀concretos฀(localización,฀
data฀ expresa,฀ nome฀ do฀ notario,฀ etc.).

1.฀ O฀ terminus฀ a฀ quo

1.1.฀ O฀ total฀ dos฀ documentos฀ éditos฀ en฀ galego฀ anteriores฀ a฀ 1260฀ é฀ de฀ 112,฀
un฀ número฀ moito฀ máis฀ alto฀ do฀ que฀ sospeitabamos฀ a฀ priori฀ e฀ que,฀ loxicamente,฀
ten฀ o฀ seu฀ groso฀ na฀ última฀ década,฀ a฀ de฀ 1250.฀ Téñase฀ en฀ conta฀ que฀ a฀ busca฀ foi฀
limitada฀ ás฀ fontes฀ editadas,฀ e฀ por฀ tanto,฀ é฀ probable฀ que฀ a฀ pescuda฀ nos฀ arquivos฀
acabe฀exhumando฀máis฀textos฀que฀permitan฀aumentar฀esta฀relación.฀Pero฀considero฀
útil฀que฀os฀investigadores฀poidan฀contar฀co฀traballo฀realizado฀anteriormente;฀desta฀
maneira฀ contribuiríase฀ a฀ non฀ multiplicar฀ esforzos฀ dedicados฀ ás฀ mesmas฀ tarefas:฀
 Consideracións฀sobre฀os฀primeiros฀textos฀escritos฀en฀galego฀na฀Idade฀Media
47
ANA฀ISABEL฀BOULLÓN฀AGRELO

varios฀ dos฀ textos฀ vistos฀ aquí฀ foron฀ editados฀ por฀ dous฀ autores฀ distintos,฀ e฀ en฀ máis฀
dunha฀ ocasión฀ o฀ segundo฀ editor฀ ignoraba฀ a฀ edición฀ do฀ primeiro.
Dos฀documentos฀localizados,฀2฀corresponden฀á฀década฀de฀1220,฀5฀á฀de฀1230,฀
10฀ á฀ de฀ 1240฀ e฀ a฀ maior฀ parte,฀ 95,฀ á฀ de฀ 1250.฀ Dos฀ máis฀ antigos,฀ un฀ deles฀ está฀
publicado฀ desde฀ principios฀ do฀ XX฀ (López฀ 1916),฀ e฀ os฀ tres฀ seguintes,฀ procedentes฀
do฀ mosteiro฀ de฀ Melón,฀ desde฀ 1957฀ (Cambón).฀ A฀ progresión฀ numérica฀ obsérvase฀
no฀ gráfico฀ que฀ segue.

Número de documentos en galego (anos 1220-1260)

65

30

5 10
2

1220-1229 1230-1239 1240-1249 1250-1255 1256-1260

1.2.฀ Estas฀ datas฀ son฀ semellantes฀ ás฀ dos฀ outros฀ romances฀ peninsulares,฀ que฀
teñen฀ no฀ primeiro฀ cuarto฀ do฀ XIII฀ os฀ primeiros฀ trazos฀ da฀ súa฀ aparición฀ escrita.฀ En฀
asturiano,฀as฀primeiras฀mostras฀romances฀en฀coleccións฀documentais฀son฀de฀1222,฀
1227,฀1235,฀1239,฀“Sin฀embargo฀ya฀anteriormente,฀1213,฀se฀escribía฀asturiano฀(y฀
no฀ gallego฀ como฀ improcedentemente฀ interpreta฀ Floriano฀ Cumbreño฀ 1960,฀ 242)฀
de฀ modo฀ suficientemente฀ fluído฀ como฀ para฀ sospechar฀ que฀ no฀ se฀ trata฀ del฀ primer฀
ensayo฀ en฀ el฀ occidente฀ de฀ Asturias”฀ (García฀ Arias฀ 1995:฀ 622).
Para฀ o฀ catalán฀ cítase฀ adoito฀ como฀ o฀ texto฀ máis฀ antigo฀ o฀ das฀ Homilies฀
d’Organyà,฀ de฀ entre฀ finais฀ do฀ XI฀ e฀ principios฀ do฀ XII.฀ Os฀ textos฀ xurídicos฀ (Usatges฀
de฀ Barcelona,฀ Commemoracions฀ de฀ Pere฀ Albert,฀ Furs฀ de฀ València)฀ foron฀ traducidos฀
de฀ maneira฀ máis฀ ou฀ menos฀ sistemática฀ a฀ partir฀ da฀ segunda฀ metade฀ do฀ XIII฀ (Na-
dal/Prats฀ 1982:฀ 259-260).
1.3.฀ No฀ que฀ se฀ refire฀ ó฀ castelán,฀ o฀ primeiro฀ documento฀ real฀ redactado฀
integramente฀ nesta฀ variedade฀ romance฀ é฀ de฀ 1206,฀ o฀ tratado฀ de฀ Cabreros฀ entre฀
Afonso฀ VIII฀ de฀ Castela฀ e฀ Afonso฀ IX฀ de฀ León฀ (Wright฀ 2000);฀ tamén฀ está฀ en฀
romance฀ a฀ documentación฀ das฀ Cortes฀ de฀ Toledo฀ do฀ ano฀ 1207,฀ ano฀ en฀ que,฀ no฀
 AS฀TEBRAS฀ALUMEADAS
48
Estudos฀filolóxicos฀ofrecidos฀en฀homenaxe฀a฀Ramón฀Lorenzo

tocante฀ á฀ produción฀ literaria,฀ está฀ datado฀ o฀ Poema฀ de฀ mio฀ Cid.฀ De฀ todas฀ formas,฀
estas฀datas฀non฀indican฀o฀comezo฀ininterrompido฀dunha฀tradición฀textual:฀no฀seu฀
estudo฀ sobre฀ o฀ uso฀ do฀ latín฀ e฀ o฀ romance฀ na฀ Chancelería฀ de฀ Castela,฀ Macdonald฀
(1997)฀demostra฀que฀tódolos฀documentos฀auténticos฀expedidos฀pola฀chancelería฀de฀
Afonso฀ VIII฀ (1158-1214)฀ e฀ Enrique฀ I฀ (1214-1217),฀ agás฀ o฀ de฀ Cabreros,฀ estaban฀
en฀ latín;฀ tódolos฀ expedidos฀ pola฀ de฀ Afonso฀ X฀ (1255-1285)฀ estaban฀ en฀ romance.฀
A฀ transición฀ deuse฀ no฀ reinado฀ de฀ Fernando฀ III฀ (1217-1252):฀
El฀ año฀ 1241฀ [en฀ que฀ Fernando฀ III฀ deu฀ o฀ foral฀ de฀ Córdoba฀ cunha฀ disposición฀ de-
clarando฀ que฀ o฀ Fuerum฀ Iudicum฀ debía฀ traducirse฀ ó฀ castelán]฀ sirve฀ no฀ solamente฀ del฀
terminus฀ ad฀ quem฀ más฀ avanzado฀ del฀ reconocimiento฀ real฀ y฀ cancilleresco฀ de฀ lenguas฀
diferentes,฀sino฀también฀como฀un฀terminus฀a฀quo฀del฀uso฀general฀del฀romance฀en฀la฀
cancillería฀ (Macdonald฀ 1997:฀ 412).

1.4.฀ Na฀ banda฀ máis฀ occidental฀ da฀ Península,฀ os฀ documentos฀ máis฀ antigos฀
coñecidos฀ata฀hai฀pouco฀eran฀a฀Noticia฀de฀Torto฀e฀o฀Testamento฀de฀Afonso฀II,฀os฀
dous฀de฀1214.฀Son฀de฀natureza฀moi฀distinta,฀pois฀se฀o฀primeiro฀pertence฀á฀categoría฀
de฀ textos฀ moi฀ próximos฀ á฀ oralidade,฀ dos฀ primeiros฀ que฀ foron฀ agromando฀ a฀ partir฀
do฀latín,฀o฀testamento฀real฀é฀un฀documento฀de฀importancia,฀con฀solucións฀gráficas฀
moito฀ máis฀ estables฀ (ata฀ o฀ punto฀ de฀ ser฀ indicio฀ de฀ “que฀ no฀ ambiente฀ da฀ corte฀ já฀
se฀ escrevia฀ em฀ português฀ há฀ algum฀ tempo฀ [Castro฀ 2001]).฀ Nos฀ últimos฀ tempos,฀
Ana฀ Mª฀ Martins฀ (1999,฀ 2001)฀ exhumou฀ do฀ Arquivo฀ da฀ Torre฀ do฀ Tombo฀ unha฀
serie฀ de฀ documentos฀ que฀ retrotraen฀ esta฀ data฀ aínda฀ máis.฀ Os฀ máis฀ antigos฀ deles฀
(de฀ 1175,฀ a฀ Noticia฀ de฀ fiadores฀ de฀ Pelagio฀ Romeu฀ e฀ a฀ anotación฀ das฀ despesas฀ de฀
Pedro฀Parada),฀amais฀de฀pertencer฀ó฀xa฀citado฀tipo฀de฀textos฀de฀forte฀compoñente฀
oral,฀ foron฀ obxecto฀ de฀ discusión฀ en฀ torno฀ á฀ súa฀ consideración฀ plena฀ de฀ romance฀
ou฀ de฀ latín฀ arromanzado2.฀
Nesta฀ cuestión฀ difícil฀ de฀ elucidar,฀ resulta฀ en฀ certa฀ maneira฀ emblemática฀
da฀ dificultade฀ da฀ súa฀ adscrición฀ lingüística฀ a฀ fasquía฀ que฀ presentan฀ os฀ patroními-฀
cos,฀que฀parecen฀servir฀para฀demostrar฀tanto฀a฀latinidade฀do฀texto฀(Emiliano฀2001)฀
coma฀ o฀ seu฀ romanceamento฀ (Martins฀ 2004).฀ Efectivamente,฀ estas฀ terminacións฀
en฀ -ici฀ (Menendici,฀ Anriquici,฀ Suarici),฀ independentemente฀ de฀ cál฀ sexa฀ a฀ súa฀ orixe฀฀
última,฀ teñen฀ un฀ aparencia฀ latina,฀ o฀ que฀ é฀ habitual฀ na฀ Alta฀ Idade฀ Media฀ (véxase฀
Boullón฀ 1995,฀ 1999:฀ 40-54),฀ pois฀ foron฀ asimilados฀ na฀ súa฀ maior฀ parte฀ ós฀ subs-
tantivos฀ da฀ segunda฀ terminación.฀ Sen฀ embargo,฀ e฀ pese฀ a฀ isto,฀ non฀ deixan฀ de฀ ser฀

2฀ ฀ Emiliano฀ 2001฀ considérao฀ latino-romance,฀ por฀ razóns฀ morfolóxicas฀ e฀ sintácticas;฀ a฀ resposta฀ de฀ Martins฀ en฀
2004.
 Consideracións฀sobre฀os฀primeiros฀textos฀escritos฀en฀galego฀na฀Idade฀Media
49
ANA฀ISABEL฀BOULLÓN฀AGRELO

caracteristicamente฀ romances,฀ pois฀ é฀ un฀ trazo฀ morfolóxico฀ ausente฀ do฀ sistema฀

latino.฀
En฀definitiva,฀a฀publicación฀de฀todos฀estes฀textos฀é฀necesaria฀máis฀para฀com-
prender฀cabalmente฀o฀proceso฀de฀construción฀da฀scripta฀romance฀que฀para฀definir฀
taxativamente฀ a฀ súa฀ adscrición฀ lingüística฀ (cuestión฀ ás฀ veces฀ irresoluble,฀ dados฀ os฀
distintos฀ niveis฀ de฀ gradación)฀ ou฀ para฀ tentar฀ localiza-lo฀ texto฀ máis฀ antigo฀ (distin-
ción฀ que฀ pode฀ cambiar฀ en฀ calquera฀ momento฀ en฀ que฀ se฀ encontre฀ outro,฀ ou฀ que฀
se฀ constate฀ unha฀ mala฀ datación,฀ como฀ xa฀ ten฀ pasado);฀ trataríase,฀ en฀ palabras฀ de฀
Emiliano฀(2003:฀206),฀da฀“análise,฀no฀conjunto,฀dos฀textos฀antigos฀conhecidos,฀no฀
sentido฀de฀se฀tentar฀apreender฀os฀modos฀de฀produção฀textual฀vigentes฀na฀segunda฀
metade฀ do฀ século฀ XII฀ e฀ na฀ primeira฀ metade฀ do฀ século฀ XIII”.
1.5.฀A฀localización฀xeográfica3฀dos฀nosos฀documentos฀romances฀anteriores฀a฀
1260฀ esténdese฀ por฀ toda฀ Galicia:฀ os฀ mosteiros฀ de฀ Melón,฀ Samos,฀ Sobrado,฀ a฀ área฀
de฀Ribadavia,฀Caaveiro฀e฀Vilar฀de฀Donas฀os฀máis฀antigos,฀logo฀Ferreira฀de฀Pallares,฀
San฀ Pedro฀ de฀ Montes,฀ Montederramo฀ e฀ outros.฀

3฀ ฀ Establecida฀segundo฀o฀mosteiro฀onde฀se฀conservan.฀Outro฀criterio฀posible฀para฀a฀localización฀dos฀documentos฀
é฀ a฀ procedencia฀ do฀ escriba฀ (como฀ fai฀ Maia฀ 1986:฀ 34),฀ pero฀ en฀ moitos฀ documentos฀ esta฀ información฀ non฀
 AS฀TEBRAS฀ALUMEADAS
50
Estudos฀filolóxicos฀ofrecidos฀en฀homenaxe฀a฀Ramón฀Lorenzo

2.฀ Factores฀ condicionantes฀ do฀ cambio

2.1.฀Xa฀se฀ten฀posto฀de฀relevo฀en฀diversas฀ocasións฀que฀necesariamente฀tivo฀
que฀haber฀unha฀relación฀entre฀a฀existencia฀da฀poesía฀medieval฀galega฀e฀a฀aparición฀
dos฀ textos฀ en฀ romance.฀ Os฀ poemas฀ máis฀ antigos฀ foron฀ escritos฀ (pois฀ foi฀ escrita฀ a฀
transmisión,฀e฀non฀oral,฀segundo฀Tavani)฀contra฀finais฀do฀ XII฀ou฀principios฀do฀ XIII:฀
concretamente,฀a฀cantiga฀de฀escarnio฀“Ora฀faz฀ost’o฀senhor฀de฀Navarra”,฀de฀Johán฀
Soares฀ de฀ Pavia฀ foi฀ composta฀ entre฀ 1196฀ e฀ 12014;฀ a฀ cantiga฀ da฀ guarvaia,฀ de฀ Pai฀
Soares฀ de฀Taveirós,฀ entre฀ 1189฀ e฀ 1198,฀ segundo฀ Carolina฀ Michaëlis;฀ as฀ Cantigas฀
de฀ Santa฀ María,฀ algo฀ máis฀ tarde,฀ entre฀ 1257฀ e฀ 1279.฀ En฀ total,฀ a฀ produción฀ dos฀
textos฀transmitidos฀polos฀cancioneiros฀inscríbese฀“no฀arco฀de฀tempo฀comprendido฀
entre฀ 1196฀ e฀ 1350”฀ (Tavani฀ 1986:฀ 12).฀ A฀ cuestión฀ é฀ que฀ hai฀ un฀ lapso฀ de฀ case฀
un฀ século฀ entre฀ o฀ uso฀ do฀ romance฀ na฀ literatura฀ e฀ a฀ súa฀ xeneralización฀ nos฀ textos฀
notariais.฀É฀plausible฀pensar฀nalgún฀punto฀de฀confluencia฀entre฀os฀dous฀feitos,฀e฀en฀
relación฀ con฀ isto,฀ Ana฀ Mª฀ Martins฀ destacou฀ a฀ relación฀ de฀ parentesco฀ entre฀ Johan฀
Soares฀ de฀ Paiva,฀ o฀ autor฀ de฀ “Ora฀ faz฀ ost’o฀ senhor฀ de฀ Navarra”฀ e฀ Paio฀ Soares฀ de฀
Paiva฀dito฀Romeu,฀o฀“autor฀moral”฀da฀devandita฀Noticia฀de฀Fiadores฀(eran฀irmáns),฀
do฀ que฀ se฀ infire฀ que฀ “a฀ existência฀ de฀ ambientes฀ de฀ familiaridade฀ com฀ a฀ escrita฀ e,฀
simultaneamente,฀de฀«convívio»฀entre฀língua฀literaria฀e฀língua฀notarial฀devía฀ter฀sido฀
propiciadora฀ da฀ partilha฀ de฀ idênticos฀ códigos฀ scriptológicos฀ na฀ produção฀ textual฀
de฀ uma฀ e฀ outra฀ natureza”฀ (Martins฀ 2001:41).
En฀ Galicia฀ tamén฀ atopamos฀ conexións฀ parecidas:฀ nun฀ dos฀ máis฀ antigos฀
textos฀ escritos฀ en฀ galego฀ (1257-xuño-1,฀ Martínez฀ Salazar฀ 1911:฀ 24),฀ disque฀ unha฀
das฀protagonistas฀é฀María฀Balteira,฀a฀máis฀famosa฀das฀soldadeiras฀dos฀cancioneiros.฀
E฀ o฀ Pero฀ Amigo,฀ capelán฀ de฀ san฀Tirso฀ de฀ Ambroa,฀ que฀ figura฀ en฀ dous฀ documen-
tos฀ (Martínez฀ Salazar,฀ 1911฀ docs.฀ 12฀ e฀ 13)฀ relacionados฀ con฀ Rodrigo฀ Gomes฀ de฀
Trastámara,฀ un฀ dos฀ señores฀ que฀ deberon฀ exercer฀ labores฀ de฀ mecenado฀ cos฀ poetas฀
medievais,฀ foi฀ identificado฀ con฀ Pero฀ Amigo฀ de฀ Sevilla5.฀

figura.฀ Por฀ tanto,฀ decidín฀ prima-lo฀ lugar฀ de฀ onde฀ procede฀ a฀ colección฀ documental;฀ así,฀ ademais,฀ entra฀ en฀
xogo฀ outro฀ factor:฀ o฀ lugar฀ de฀ onde฀ son฀ as฀ testemuñas฀ (criterio฀ utilizado฀ por฀ Menéndez฀ Pidal,฀ apud฀ Maia฀
1986:฀34)฀,฀que฀adoita฀coincidir฀con฀esta,฀por฀seren฀negocios฀propios฀da฀conformación฀territorial฀do฀mosteiro฀
respectivo.
4฀ ฀ “A฀ datación฀ desta฀ cantiga฀ de฀ maldizer฀ …฀ foi฀ e฀ aínda฀ é฀ controvertida:฀ as฀ alusións฀ ós฀ saqueos฀ realizados฀ polas฀
tropas฀ do฀ rei฀ Sancho฀ de฀ Navarra฀ en฀ territorios฀ do฀ rei฀ de฀ Aragón฀ mentres฀ este฀ se฀ atopaba฀ en฀ Provenza฀ foron฀
datadas฀por฀Carolina฀Michäelis฀en฀1213฀e฀por฀López฀Aydillo฀en฀1196.฀Esta฀última฀é฀certamente฀a฀data฀máis฀
plausible฀para฀os฀eventos฀ós฀que฀se฀refire฀o฀poeta,฀pois฀está฀confirmada฀pola฀maioría฀dos฀datos฀históricos฀de฀
que฀ dispoñemos”฀ (Tavani฀ 1986:฀ 11-12).฀
5฀ ฀ Aínda฀ que฀ esta฀ identificación฀ foi฀ posta฀ en฀ cuestión฀ por฀ Beltrán฀ 1989:฀ vid.฀ Vieira฀ 1999:฀ 139.
 Consideracións฀sobre฀os฀primeiros฀textos฀escritos฀en฀galego฀na฀Idade฀Media
51
ANA฀ISABEL฀BOULLÓN฀AGRELO

Tavani฀explicaba,฀ó฀preguntarse฀como฀unha฀lírica฀medieval฀de฀tal฀importancia฀
tivo฀a฀súa฀orixe฀en฀Galicia,฀que฀aquí฀se฀contaba฀cun฀centro฀de฀importancia฀socio-฀
económica฀e฀cultural฀abondo฀como฀para฀soster฀esa฀hexemonía฀peninsular;฀loxicamente,฀
refírese฀ a฀ Santiago฀ de฀ Compostela,฀ “único฀ centro฀ cultural฀ de฀ relevo฀ internacional฀
existente฀ en฀ todo฀ o฀ reino฀ galego-asturiano-leonés,฀ e฀ mesmo฀ o฀ máis฀ prestixioso฀ de฀
toda฀ a฀ península฀ ibérica,฀ superior฀ por฀ poder฀ demográfico฀ e฀ económico฀ á฀ mesma฀
cidade฀ de฀ León,฀ sede฀ da฀ corte”฀ (Tavani฀ 1986:฀ 27).
2.2.฀Efectivamente,฀en฀Santiago฀existía฀unha฀escola฀episcopal฀institucionali-
zada,฀alomenos฀desde฀o฀séc.฀XI.฀Xelmírez,฀educado฀nela,฀presentárase฀ante฀o฀conde฀
Raimundo฀ de฀ Borgoña฀ como฀ publicus฀ notarius฀ (Díaz฀ 1975:฀ 185),฀ o฀ que฀ implica฀
que฀ tivo฀ que฀ estudar฀ gramática,฀ escritura฀ e฀ rudimentos฀ de฀ dereito.฀ Ademais,฀ a฀
propia฀ Catedral฀ fomentaba฀ as฀ viaxes฀ de฀ estudos฀ ó฀ estranxeiro,฀ de฀ maneira฀ que฀
tiveron฀acceso฀directo฀ás฀novas฀correntes฀do฀dereito฀que,฀desde฀Boloña,฀reformaron฀
a฀ institución฀ do฀ notariado6.฀
Con฀ todo,฀ non฀ está฀ demostrado฀ que฀ a฀ sé฀ episcopal฀ fomentase฀ a฀ literatura฀
en฀romance,฀aínda฀que฀si฀que฀era฀un฀centro฀cultural฀de฀primeira฀orde,฀que฀estaba฀
ó฀ corrente฀ das฀ correntes฀ renovadoras฀ do฀ pensamento฀ occidental.฀ Pero฀ o฀ grao฀ de฀
cultura฀estaba฀asociado฀indisolublemente฀ó฀latín,฀e,฀de฀feito,฀dos฀112฀documentos฀
en฀ galego฀ anteriores฀ a฀ 1260,฀ non฀ hai฀ nin฀ un฀ só฀ que฀ fose฀ emanado฀ por฀ esta฀ ins-
titución7.฀ No฀ seu฀ estudo฀ sobre฀ o฀ notariado฀ en฀ Galicia฀ ata฀ o฀ 1300,฀ Lucas฀ (1989:฀
372)฀ constata฀ tamén฀ que฀ a฀ aparición฀ do฀ galego฀ é฀ máis฀ tardía฀ nas฀ sés฀ episcopais฀
de฀ Santiago,฀ Lugo฀ e฀ Ourense,฀ mentres฀ que฀ se฀ anticipa฀ nos฀ mosteiros฀ rurais,฀ por฀
razóns฀puramente฀pragmáticas:฀substitúen฀a฀súa฀lingua฀de฀formación฀(que฀tamén฀é฀
eclesial)฀pola฀máis฀próxima฀ós฀contratantes.฀Así฀mesmo,฀os฀notarios฀dos฀concellos฀
e฀ os฀ de฀ nomeamento฀ real,฀ que฀ teñen฀ que฀ exerce-las฀ súas฀ funcións฀ en฀ centros฀ ou฀
áreas฀ rurais฀ ou฀ cidadás,฀ tenden฀ a฀ usar฀ máis฀ o฀ romance.
De฀maneira฀que฀a฀vía฀de฀formación฀usual฀dos฀escribas฀e฀notarios฀debeu฀ser฀
outra,฀ probablemente฀ as฀ escolas฀ monásticas8.฀ Algunhas฀ delas฀ cobraron฀ tanta฀ im-

6฀ ฀ Hai฀ indicios฀ do฀ comezo฀ da฀ institución฀ do฀ notariado฀ en฀ Santiago฀ desde฀ 1113,฀ cando฀ Xelmírez฀ estipula฀ a฀
obrigatoriedade฀ do฀ título฀ para฀ redacta-las฀ sentenzas฀ (Lucas฀ 1989:345),฀ en฀ Lugo฀ desde฀ 1193฀ (Lucas฀ 1989:฀
348)฀ e฀ en฀ Ourense฀ desde฀ 1201฀ (Lucas฀ 1989:฀ 352).
7฀ ฀ E฀ o฀ único฀ que฀ procede฀ de฀ Santiago฀ (1253-1254)฀ é฀ un฀ preito฀ entre฀ o฀ abade฀ do฀ mosteiro฀ de฀ Antealtares฀ e฀
uns฀ particulares฀ (vid.฀ Boullón฀ 2004:฀ 23-24).
8฀ ฀ As฀ outras฀ vías฀ era฀ a฀ pupilaxe,฀ isto฀ é,฀ a฀ formación฀ particular฀ por฀ parte฀ dun฀ profesional฀ a฀ un฀ alumno,฀ a฀
quen฀ instrúe฀ comunicándolle฀ os฀ seus฀ coñecementos,฀ a฀ súa฀ experiencia฀ e฀ as฀ súas฀ técnicas.฀ Xa฀ hai฀ constancia฀
 AS฀TEBRAS฀ALUMEADAS
52
Estudos฀filolóxicos฀ofrecidos฀en฀homenaxe฀a฀Ramón฀Lorenzo

portancia฀ que฀ ás฀ veces฀ determinados฀ cenobios฀ acababan฀ por฀ facerse฀ coa฀ exclusiva฀
da฀ preparación฀ intelectual฀ dos฀ cregos;฀ no฀ que฀ se฀ refire฀ ós฀ notarios,฀ ían฀ máis฀ dos฀
mosteiros฀ ca฀ das฀ curias฀ episcopais฀ á฀ curia฀ real;฀ xa฀ no฀ séc.฀ VII฀ “sólo฀ Samos฀ ante฀
Lugo,฀ y฀ los฀ grupos฀ anacoréticos฀ del฀ Bierzo฀ frente฀ a฀ Astorga฀ parecen฀ actuar฀ como฀
centros฀ de฀ formación฀ literaria”฀ (Díaz฀ 1975:฀ 184).฀ Será฀ casualidade,฀ pois฀ é฀ moita฀
a฀ diferenza฀ cronolóxica,฀ pero฀ de฀ Samos฀ e฀ do฀ Bierzo฀ son฀ algúns฀ dos฀ documentos฀
máis฀ antigos฀ en฀ galego.
2.3.฀ Tense฀ aducido฀ como฀ unha฀ das฀ principais฀ causas฀ para฀ o฀ agromar฀ dos฀
romances฀ castelán฀ e฀ portugués฀ a฀ necesidade฀ político-administrativa฀ dunha฀ lingua฀
única.฀No฀caso฀da฀coroa฀de฀Castela,฀remataría฀coa฀súa฀heteroxeneidade฀lingüística:฀
vasco,฀galego,฀astur-leonés,฀castelán฀e฀árabe,฀e฀por฀tanto฀explicaríase฀pola฀“urxencia฀
de฀ impor฀ un฀ idioma฀ común฀ ‘cristián’฀ nos฀ inmensos฀ e฀ densamente฀ poboados฀ te-
rritorios฀recén฀conquistados฀na฀Andalucía,฀onde฀ o฀ árabe฀ era฀ a฀ lingua฀ amplamente฀
maioritaria”฀ (Monteagudo฀ 1999:฀ 116-7).฀ En฀ Portugal฀ pesaba฀ tamén฀ a฀ necesidade฀
de฀afirmación฀nacionalista฀fronte฀ó฀reino฀de฀Castela-León:฀“Depois฀de฀afirmada฀a฀
independência฀ de฀ Portugal฀ no฀ século฀ XII฀ e฀ de฀ estabelecidas฀ as฀ fronteiras฀ do฀ reino฀
em฀ meados฀ do฀ século฀ XIII,฀ estavam฀ reunidas฀ condições฀ para฀ que฀ aquele฀ romance฀
galego-português฀fosse฀promovido฀a฀língua฀nacional”฀(Castro฀2001).฀E,฀efectivamen-
te,฀foi฀desde฀a฀curia฀real฀destas฀coroas฀desde฀onde฀se฀emanaron฀as฀disposicións฀de฀
substituí-lo฀ latín฀ polos฀ romances฀ respectivos.฀ Pero฀ para฀ o฀ caso฀ do฀ galego฀ ningun-
ha฀ destas฀ razóns฀ eran฀ pertinentes:฀ carece฀ xa฀ de฀ independencia฀ política฀ e฀ non฀ hai฀
corte฀ que฀ fomente฀ o฀ paso฀ á฀ escrita฀ do฀ seu฀ romance฀ propio.฀ E,฀ pese฀ a฀ iso,฀ vemos฀
que,฀de฀maneira฀case฀simultánea,฀comezan฀a฀aparecer฀documentos฀en฀romance฀en฀
diversos฀ puntos฀ de฀ Galicia,฀ case฀ sempre฀ en฀ mosteiros฀ e฀ asinados฀ por฀ monxes฀ das฀
súas฀ comunidades฀ ou฀ por฀ notarios฀ dos฀ concellos.฀
Foi฀a฀vontade฀política฀expresa฀por฀parte฀das฀monarquías฀de฀estende-la฀refor-
ma฀da฀institución฀do฀notariado฀o฀que฀supuxo฀tamén฀para฀Galicia฀a฀xeneralización฀
do฀ romance.฀ Efectivamente,฀ é฀ trala฀ unificación฀ xurídica฀ feita฀ por฀ Afonso฀ X,฀ que฀
implicou,฀ no฀ que฀ aquí฀ atinxe,฀ a฀ transformación฀ do฀ scriptor฀ en฀ notarius฀ publicus฀ e฀
a฀ do฀ documento฀ en฀ instrumentum฀ publicum,฀ establecido฀ mediante฀ o฀ Fuero฀ Real฀
(1255),฀o฀Espéculo฀e฀as฀Partidas.฀Este฀ordenamento฀xurídico฀estivo฀tamén฀vixente฀

disto฀ nun฀ documento฀ de฀ Celanova฀ de฀ 982:฀ o฀ conde฀ Ordoño฀Vásquez฀ entregara฀ o฀ seu฀ fillo฀ Guterre฀ ó฀ bispo฀
Hermenexildo฀ de฀ Santiago฀ ad฀ nutriendum฀ (Díaz฀ 1975:฀ 184).฀ Finalmente,฀ as฀ escolas฀ dos฀ concellos฀ son฀
posteriores฀ a฀ esta฀ época.
 Consideracións฀sobre฀os฀primeiros฀textos฀escritos฀en฀galego฀na฀Idade฀Media
53
ANA฀ISABEL฀BOULLÓN฀AGRELO

en฀ Portugal,฀ onde฀ a฀ institución฀ do฀ tabelionado฀ se฀ xeneralizou฀ durante฀ o฀ reinado฀
de฀ Afonso฀ III฀ (1248-1278).฀ É฀ por฀ iso฀ polo฀ que฀ é฀ coincidente฀ máis฀ ou฀ menos฀ a฀
implantación฀ lexislativa฀ coa฀ xeneralización฀ do฀ romance฀ polos฀ reinos฀ peninsulares.
Esta฀ reforma฀ levou฀ consigo฀ mudanzas฀ diplomáticas,฀ constatadas฀ no฀ noso฀
corpus:฀ a฀ simplificación฀ das฀ fórmulas฀ (sobre฀ todo฀ en฀ invocacións,฀ exordios฀ e฀ san-
cións),฀ a฀ redución฀ do฀ número฀ das฀ testemuñas฀ ou฀ o฀ cambio฀ da฀ data฀ (o฀ sistema฀
romano฀ de฀ kalendas,฀ nonas฀ e฀ idus฀ pola฀ división฀ do฀ mes฀ en฀ dúas฀ partes,฀ e฀ despois฀
polo฀ cómputo฀ directo฀ dos฀ días:฀ vid.฀ Lucas฀ 1989:฀ 371).฀ E฀ o฀ que฀ nos฀ resulta฀ máis฀
significativo,฀ a฀ xeneralización฀ da฀ forma฀ notario,฀ que,฀ fronte฀ ás฀ anteriores฀ scripsit,฀
qui฀notuit฀e฀outras,฀aparece฀no฀noso฀corpus฀en฀1240,฀e,฀máis฀especificamente,฀a฀de฀
notario฀jurado฀(en฀1250-xuño-11),฀notario฀público฀(1257-agosto-3)฀e฀notario฀(público)฀
del฀ Rey฀ (desde฀ 1257-setembro-5).฀ O฀ cambio฀ institucional฀ e฀ diplomático฀ incluía฀ o฀
paso฀ ó฀ romance,฀ que,฀ en฀ Galicia,฀ significaba฀ galego,฀ aínda฀ que฀ non฀ recibira฀ este฀
nome9.฀Isto฀explica฀tamén฀a฀maior฀concentración฀dos฀primeiros฀textos฀pola฀fronteira฀
oriental,฀ pois฀ de฀ Castela฀ procedía฀ a฀ onda฀ expansiva฀ do฀ cambio฀ xurídico.฀

3.฀ O฀ estatus฀ lingüístico:฀ latín฀ vs.฀ romance(s)

Como฀ viamos,฀ por฀ toda฀ a฀ Península฀ as฀ primeiras฀ mostras฀ son฀ do฀ primeiro฀
terzo฀ do฀ XIII.฀ Sen฀ embargo,฀ é฀ importante฀ nota-lo฀ anacronismo฀ que฀ supón฀ utilizar฀
esta฀ clasificación฀ “por฀ linguas”:฀
Traditionnellement,฀ on฀ s’est฀ en฀ général฀ contenté฀ de฀ classer฀ les฀ textes฀ d’après฀ la฀ liste฀
canonique฀des฀onze฀(douze,฀treize,฀…)฀«langues฀romanes»฀de฀manière฀à฀regrouper฀la฀
plupart฀des฀textes฀selon฀les฀grandes฀langues฀standard฀telles฀que฀nous฀les฀connaissons฀
aujourd’hui.฀…฀Il฀est฀évident฀que฀ce฀système฀de฀classement฀para฀langues฀romanes฀est฀
des฀ plus฀ inadéquats,฀ si฀ on฀ l’applique฀ à฀ la฀ situation฀ médiéval฀ du฀ passage฀ à฀ l’écrit฀ des฀
idiomes฀ romans.฀ N’oublions฀ pas฀ qu’à฀ l’époque,฀ il฀ n’existait฀ aucune฀ langue฀ romane฀
standard.฀ …฀ Il฀ était฀ encore฀ inconcevable฀ d’écrire฀ «en฀ français»,฀ «en฀ italien»,฀ «en฀
espagnol»,฀ etc.฀ (Koch฀ 1993:฀ 40)

Esta฀ perspectiva฀ pode฀ describir฀ mellor฀ a฀ situación฀ medieval.฀ E,฀ ademais,฀

prevén฀ dos฀ prexuízos฀ nacionalistas฀ que฀ levan฀ a฀ considerar,฀ por฀ exemplo,฀ que฀ as฀
glosas฀ de฀ san฀ Millán฀ de฀ la฀ Cogolla฀ (ca.฀ 1070)฀ son฀ o฀ primeiro฀ testemuño฀ escrito฀

9฀ ฀ No฀TMILG฀(Tesouro฀Medieval฀Informatizado฀da฀Lingua฀Galega,฀do฀Instituto฀da฀Lingua฀Galega฀
[http://corpus.cirp.es/tmilg/]),฀só฀consta฀unha฀vez฀o฀adxectivo฀galego฀designando฀a฀lingua฀(“«Osana฀
fili[o]฀ Dauidi»,฀ que฀ quer฀ dizer฀en฀ lingoajen฀ galego:฀señor฀faysnos฀saluos”฀Miragres฀de฀Santiago,฀p.฀
27;฀o฀ms.฀dátase฀entre฀os฀ss.฀xiv฀e฀xv).฀A฀forma฀xeneralizada฀é฀romance฀ou฀romanço,฀mesmo฀ata฀
o฀ xvi:฀ “cartas฀ sygnadas฀ de฀ escripuanos฀ públicos,฀ unas฀ en฀ latín฀ e฀ outras฀ en฀ romançe”฀ (a.1505,฀ A฀
vida฀ e฀ a฀ fala฀ dos฀ devanceiros).
 AS฀TEBRAS฀ALUMEADAS
54
Estudos฀filolóxicos฀ofrecidos฀en฀homenaxe฀a฀Ramón฀Lorenzo

do฀ castelán,฀ cando฀ en฀ realidade฀ os฀ seus฀ trazos฀ lingüísticos฀ son฀ aragoneses,฀ ou,฀
máis฀concretamente,฀“característicos฀del฀dominio฀aragonés-navarro-riojano”฀(Hilty฀
1995:฀ 513),฀ o฀ mesmo฀ cá฀ “nodicia฀ de฀ kesos”฀ (ca.฀ 980)฀ ten฀ características฀ asturianas฀
(García฀ Arias฀ 1995:฀ 622).
Por฀ outro฀ lado,฀ reflicte฀ mellor฀ a฀ situación฀ (socio)lingüística฀ da฀ época.฀
Tense฀ definido฀ como฀ unha฀ sucesión฀ de฀ feixes฀ de฀ isoglosas฀ con฀ escasos฀ puntos฀ de฀
inflexión,฀ puntos฀ de฀ inflexións฀ que฀ se฀ foron฀ fixando฀ despois฀ do฀ establecemento฀
das฀ fronteiras฀ políticas:฀
os฀ distintos฀ espacios฀ lingüísticos฀ da฀ Romania฀ non฀ aparecen฀ predeterminados฀ desde฀
un฀suposto฀momento฀de฀‘xénese’฀das฀variedades฀neolatinas,฀senón฀que฀se฀foron฀con-
figurando฀ arredor฀ de฀ modalidades฀ lingüísticas฀ de฀ referencia,฀ que฀ viñeron฀ actuando฀
de฀centro฀de฀articulación฀de฀sistemas฀lingüísticos฀(linguas฀históricas)฀en฀que฀se฀foron฀
integrando฀ variedades฀ «satelizadas»฀ (Monteagudo฀ 1999:฀ 123,฀ seguindo฀ a฀ Muljacic!
‹ ).฀

Daquela,฀ a฀ intercompresión฀ entre฀ unhas฀ formas฀ de฀ falar฀ e฀ outras฀ era฀ tal฀
que฀ permitía,฀ por฀ exemplo,฀ que฀ a฀ lingua฀ lírica฀ de฀ toda฀ a฀ Península฀ fose฀ o฀ galego.฀
A฀ oposición฀ que฀ se฀ percibía฀ dábase฀ entre฀ o฀ latín฀ e฀ os฀ romances,฀ ou฀ con฀ respecto฀
ó฀ árabe฀ ou฀ o฀ grego.฀ Iso฀ explica,฀ por฀ exemplo,฀ a฀ ausencia฀ de฀ denominacións฀ para฀
eses฀ distintos฀ romances฀ ata฀ datas฀ relativamente฀ tardías:฀ como฀ dixemos฀ antes,฀ em-
pregábase฀ a฀ palabra฀ romance฀ (ou฀ linguagem฀ en฀ Portugal:฀ vid.฀ Monteagudo฀ 1999:฀
118-119).฀ Ou฀ que฀ na฀ Escola฀ de฀Tradutores฀ de฀Toledo฀ as฀ linguas฀ que฀ se฀ verquían,฀
normalmente฀para฀o฀latín,฀eran฀o฀grego,฀o฀árabe฀e฀o฀hebreo.฀Non฀existía฀consciencia฀
clara฀da฀diferenciación฀dos฀romances฀peninsulares,฀alomenos฀ata฀a฀explicitación฀da฀
necesidade฀ da฀ estandarización฀ realizada฀ por฀ Afonso฀ X฀ ó฀ falar฀ da฀ necesidade฀ dun฀
castellano฀ drecho10฀ e฀ cristalizada฀ nas฀ súas฀ obras฀ lexislativas,฀ historiográficas฀ e฀ docu-
mentais฀en฀romance.฀A฀autoidentificación฀lingüística฀prodúcese฀sobre฀todo฀cando฀se฀
ten฀a฀outro฀falante฀distinto฀fronte฀a฀un:฀de฀aí฀a฀influencia฀do฀Camiño฀de฀Santiago฀
nesta฀ cuestión฀ (véxanse฀ ó฀ respecto฀ as฀ reflexións฀ de฀ Monteagudo฀ 2004).
Dáse,฀logo,฀naqueles฀momentos,฀unha฀situación฀sociolingüística฀difusa11฀que฀
explica฀ ben฀ o฀ que฀ desde฀ unha฀ perspectiva฀ de฀ hoxe฀ poderiamos฀ denominar฀ como฀
“hibridismo”฀de฀certos฀textos.฀Esta฀mestura฀de฀trazos฀lingüísticos฀pode฀darse฀de฀di-

10฀ ฀ No฀ prólogo฀ ó฀ Libro฀ de฀ la฀ ochava฀ esfera:฀ “tolló฀ las฀ razones฀ que฀ entendió฀ eran฀ sobejas฀ et฀ dobladas฀ et฀ que฀ no฀
eran฀ en฀ castellano฀ drecho,฀ et฀ puso฀ las฀ otras฀ que฀ entendió฀ que฀ complían;฀ et฀ cuando฀ en฀ el฀ lenguaje,฀ endreçolo฀
él฀ por฀ sise”.
11฀ ฀ Entendida฀ tal฀ no฀ sentido฀ expresado฀ por฀ Le฀ Page฀ e฀ Tabouret-Keller,฀ na฀ que฀ “existe฀ un฀ rango฀ de฀ variación฀
lingüística฀ extraordinariamente฀ amplo฀ e฀ relativamente฀ desorganizado,฀ [e]฀ o฀ grupo฀ correspondente฀ ten฀ unha฀
consciencia฀ nebulosa฀ de฀ si฀ mesmo฀ en฀ canto฀ tal฀ grupo”฀ (Monteagudo฀ 1999:฀ 35).
 Consideracións฀sobre฀os฀primeiros฀textos฀escritos฀en฀galego฀na฀Idade฀Media
55
ANA฀ISABEL฀BOULLÓN฀AGRELO

versas฀ formas.฀ Hai,฀ por฀ un฀ lado,฀ unha฀ situación฀ común฀ ó฀ longo฀ do฀ século฀ XIII:฀
Desde฀principios฀del฀siglo฀XIII฀comienza฀la฀escrituración฀en฀romance฀que,฀inicialmente,฀
en฀ algunos฀ scriptores,฀ sólo฀ se฀ extiende฀ al฀ ‘relleno’฀ del฀ formulario฀ latino,฀ es฀ decir,฀ a฀
la฀ reseña฀ de฀ los฀ intervinientes,฀ a฀ la฀ descripción฀ de฀ la฀ cosa฀ vendida,฀ a฀ la฀ reseña฀ de฀
las฀estipulaciones,฀etc.,฀demostrando฀así฀la฀existencia฀de฀‘formularios฀de฀trabajo’฀que฀
tendrían฀ a฀ la฀ vista฀ en฀ la฀ labor฀ escrituradora,฀ y฀ cuyas฀ fórmulas฀ perpetúa฀ el฀ scriptor฀
durante฀ años฀ (Bono฀ 1989:฀ 493).

Non฀ se฀ trata฀ nestes฀ casos฀ estritamente฀ de฀ mestura฀ de฀ linguas,฀ pois฀ está฀ cla-฀
ramente฀ delimitado฀ onde฀ comeza฀ unha฀ e฀ onde฀ comeza฀ outra฀ variedade,฀ e,฀ se฀ ben฀
os฀ rexistramos฀ no฀ período฀ cronolóxico฀ que฀ tratamos12,฀ podemos฀ constatar฀ este฀
tipo฀de฀pervivencias฀formularias฀durante฀toda฀a฀Idade฀Media,฀en฀maior฀ou฀menor฀
medida.฀ Aquí฀ refírome฀ máis฀ ben฀ a฀ esoutros฀ dos฀ que฀ resulta฀ difícil฀ desde฀ unha฀
perspectiva฀ actual฀ adscribi-la฀ súa฀ lingua฀ por฀ presentaren฀ moitos฀ trazos฀ latinos฀ ou฀
de฀ romances฀ hoxe฀ identificados฀ como฀ linguas฀ distintas.฀ Habería฀ que฀ preguntarse฀
ata฀ que฀ punto฀ estes฀ documentos฀ son฀ textos฀ definitivos฀ ou฀ se฀ trata฀ de฀ borradores,฀
dada฀ a฀ existencia฀ deses฀ “formularios฀ de฀ traballo”฀ ós฀ que฀ alude฀ Bono,฀ e฀ dos฀ que฀
temos฀ constancia:฀ Martins฀ (2001:฀ 35)฀ tirou฀ á฀ luz฀ un฀ “estilo฀ de฀ escribir”฀ datado฀
en฀ torno฀ a฀ 1276฀ e฀ que,฀ se฀ ben฀ aínda฀ ten฀ as฀ fórmulas฀ en฀ latín,฀ dá฀ as฀ instrucións฀
en฀ romance:฀ “Quando฀ enuiardes฀ karta฀ a฀ outro฀ abbade฀ …฀ dezede:฀ …”.฀ Estes฀ stilii฀
notariae฀ axudan฀ a฀ explica-lo฀ mantemento฀ do฀ ton฀ arcaizante฀ de฀ moitas฀ fórmulas,฀
a฀ presenza฀ do฀ latín฀ nalgunhas฀ das฀ partes฀ do฀ documento฀ e฀ tamén฀ poderían฀ incidir฀
na฀uniformidade฀gráfica฀que฀nalgunha฀medida฀(e฀malia฀un฀lóxico฀heterografismo)฀
presentan฀ os฀ primeiros฀ documentos฀ galegos,฀ a฀ pesar฀ da฀ distancia฀ xeográfica฀ entre฀
eles฀e฀a฀súa฀aparente฀desconexión.฀Por฀outro฀lado,฀había฀dobres฀versións฀dun฀mes-
mo฀documento,฀como฀as฀do฀testamento฀de฀Pedro฀Fáfez,฀unha฀máis฀romanceada฀e฀
outra฀ máis฀ alatinada,฀ de฀ 1210,฀ que฀ foron฀ editadas฀ por฀ Martins฀ (1999:฀ 522,฀ 523,฀
2001:฀ 54,฀ 55)฀ e฀ obxecto฀ dun฀ estudio฀ máis฀ pormenorizado฀ por฀ Emiliano฀ (2003).฀
A฀existencia฀destes฀textos฀bota฀luz฀sobre฀o฀proceso฀de฀elaboración฀dos฀documento฀
e฀ a฀ súa฀ relación฀ coa฀ lingua฀ empregada:฀
um฀ tipo฀ de฀ escrita฀ romanceado,฀ não฀ condicionado฀ por฀ um฀ formulário฀ rígido,฀ per-
mitiria฀ ao฀ escriba฀ anotar฀ mais฀ rapidamente฀ e฀ mais฀ fielmente฀ os฀ designios฀ do฀ autor฀
moral฀ que฀ um฀ tipo฀ de฀ escrita฀ mais฀ alatinado฀ …,฀ [o฀ que]฀ implica฀ a฀ existência฀ de฀
uma฀ tradição฀ de฀ romanceamento฀ gráfico฀ bem฀ enraizada฀ e฀ transmitida฀ ao฀ longo฀ de฀
gerações฀ de฀ notários฀ e฀ escribas฀ (Emiliano฀ 2003:฀ 232).

12฀ ฀ Tal฀ coma฀ os฀ textos฀ de฀ 1233-febreiro-4,฀ 1239-xuño-22,฀ 1240-decembro-3,฀ 1244-xaneiro,฀ 1255-agosto-23฀
(vid.฀ Boullón฀ 2004).
 AS฀TEBRAS฀ALUMEADAS
56
Estudos฀filolóxicos฀ofrecidos฀en฀homenaxe฀a฀Ramón฀Lorenzo

3.1.฀ O฀ romance฀ no฀ latín

Nesa฀ situación฀ de฀ transición฀ estaría,฀ amais฀ de฀ varios฀ dos฀ textos฀ publicados฀
por฀ Martins฀ (2001:฀ 51-59)฀ o฀ máis฀ antigo,฀ de฀ 1227,฀ editado฀ por฀ López฀ (1916)฀
e฀ actualmente฀ perdido13.฀ O฀ protocolo฀ e฀ o฀ escatocolo฀ están฀ en฀ latín฀ (con฀ frases฀
romanceadas:฀ meu฀ quinon฀ et฀ mia฀ vos),฀ e฀ unicamente฀ está฀ en฀ romance฀ o฀ corpo฀ do฀
documento;฀ cómpre฀ ter฀ en฀ conta฀ que฀ o฀ texto฀ adoitaba฀ ser฀ lido฀ en฀ voz฀ alta฀ ante฀
as฀ testemuñas,฀ partícipes฀ e฀ afectados฀ polo฀ acto฀ xurídico;฀ por฀ tanto,฀ é฀ onde฀ máis฀
interese฀ hai฀ de฀ que฀ sexa฀ ben฀ comprendido:฀
Eo฀ Abade฀ de฀ Samóos฀ facio฀ tibi฀ guarimento฀ pro฀ esto฀ 1ª฀ saia฀ de฀ aras฀ et฀ uno฀ sorame฀
polo฀ ano฀ et฀ panos฀ de฀ lino฀ e฀ sapatos฀ quantos฀ le฀ bastem,฀ et฀ quando฀ quiser฀ guarir฀ no฀
Monesteiro฀ auer฀ rasón฀ de฀ 1ª฀ scudeiro฀ o฀ meior,฀ et฀ quando฀ quiser฀ guarir฀ en฀ terra฀
[mea?]฀ de฀ Samóos,฀ qual฀ guarimento฀ ouuer฀ o฀ for฀ atale฀ daren฀ quanto฀ le฀ auonde,฀ et฀
esta฀ indo฀ por฀ don฀ Juliano฀ Ouuensal.

Despois฀ da฀ data฀ figura฀ outro฀ anaco฀ en฀ romance฀ con฀ características฀ latinas:฀
Ego฀ Marina฀ Martis,฀ uxor฀ Cipriaes฀ supra฀ dicto,฀ quito฀ uos฀ ipsa฀ hereditate฀ que฀ me฀
destes฀ in฀ Uilaleo฀ pola฀ que฀ me฀ destes฀ in฀ Carualedo฀ per฀ istos฀ omes฀ presentes฀ de฀ suso฀
dictos.

É฀ semellante฀ o฀ texto฀ datado฀ contra฀ 1234-1236฀ (Martínez฀ Salazar฀ 1911:฀

1-4).฀ Trátase฀ da฀ transcrición฀ das฀ testemuñas฀ que฀ declaran฀ sobre฀ unhas฀ posesións฀
disputadas฀ polo฀ mosteiro฀ de฀ Sobrado฀ e฀ un฀ particular,฀ Martín฀ de฀ Boén.฀ Comeza฀
en฀ latín,฀ pero฀ as฀ declaracións฀ teñen฀ moitos฀ trazos฀ romances:฀
ipsos฀ homes฀ bonos฀ inuiaron฀ rogar฀ pro฀ suo฀ uizino฀ Iohanes฀ Diat฀ et฀ pro฀ suo.฀ fuste.฀
ipsos฀ homines฀ qui฀ uenissent฀ responder.฀ et฀ inaltero฀ die.฀ fuerunt฀ respondere.฀ ante฀
iudice฀ Froilla฀ Infante.฀ et฀ Petrus฀ Froylle฀ alcahaide.฀ insua฀ casa฀ de฀ iude.฀ et฀ ipsos฀ ho-
mines฀ dixerunt‘.฀ scilicet฀ Martinus฀ de฀ Boen‘.฀ per฀ se฀ et฀ per฀ suso฀ heredes‘.฀ qui฀ quanto฀
fazi‘.฀ quiu฀ faziam฀ insua฀ hereditate.฀ et฀ fratre฀ Petrus฀ dixit‘.฀ qui฀ ipsa฀ hereditate฀ era฀ de฀
Surdíís.฀ et฀ istas฀ uoces฀ fuerunt฀ tenudas฀ ante฀ iudices฀ …฀ et฀ ipso฀ concilio‘.฀ possuerunt฀
aplacere฀ de฀ ambas฀ partes‘.

Esta฀ indefinición14฀ repítese฀ noutros฀ documentos฀ desta฀ época,฀ coma฀ o฀ de฀

1251-novembro-27฀(que฀xa฀fora฀descrito฀por฀A.฀López฀(1916)฀como฀“mezcla฀curiosa฀

13฀ ฀ Foi฀ datado฀ polo฀ seu฀ primeiro฀ editor฀ en฀ 1229,฀ pero,฀ segundo฀ a฀ data฀ (“era฀ mª.฀ ccª.฀ lª.฀ xª.฀ vª.,฀ octo฀ días฀ por฀
andaren฀Febrario”),฀parece฀ter฀razón฀a฀emenda฀de฀Fernández฀Villamil฀(1943:฀115),฀que฀o฀sitúa฀en฀1227.฀Xa฀
Atanasio฀López฀(1916:฀89-90)฀o฀consideraba฀o฀máis฀antigo฀que฀se฀coñece฀en฀galego฀e,฀desde฀logo,฀ata฀hoxe฀
non฀ se฀ localizou฀ ningún฀ anterior.
14฀ ฀ Sintaxe฀romance,฀uso฀de฀grafemas฀exclusivos฀do฀romance฀como฀o฀<z>฀en฀uizino,฀faziam,฀léxico฀latino฀xunto฀
con฀ palabras฀ plenamente฀ romances฀ –homes,฀ inuiaron,฀ alcahaide,฀ pron.฀ át.฀ u,฀ patronímico฀ Diat,฀ topónimo฀
Surdíis-,฀ou฀terminacións฀verbais฀latinas฀fronte฀ás฀romances:฀uenissent,฀fuerunt฀(2),฀respondere,฀dixerunt,฀scilicet,฀
dixit,฀ possuerunt,฀ aplacere฀ /฀ inuiaron,฀ rogar,฀ responder,฀ fazia¤,฀ faziam,฀ era.
 Consideracións฀sobre฀os฀primeiros฀textos฀escritos฀en฀galego฀na฀Idade฀Media
57
ANA฀ISABEL฀BOULLÓN฀AGRELO

de฀gallego฀y฀latín”),฀o฀de฀1253-xuño-2,฀ou฀o฀de฀1255฀[E฀de฀tod’esto฀que฀le฀da฀darle฀
quinta฀ Melendo฀ Roderici฀ uel฀ uxori฀ sue฀ e฀ a฀ tod’ome฀ que฀ ficar฀ en฀ sua฀ uoz].฀

3.2.฀ Os฀ textos฀ de฀ fronteira

3.2.1.฀ Por฀ outro฀ lado,฀ a฀ difusividade฀ ou฀ borrosidade฀ non฀ se฀ dá฀ só฀ entre฀ o฀
latín฀ e฀ o฀ romance฀ senón฀ tamén฀ entre฀ as฀ variedades฀ que฀ logo฀ se฀ irían฀ conforman-
do฀ como฀ linguas฀ diferenciadas฀ nas฀ zonas฀ de฀ confluencia฀ das฀ distintas฀ isoglosas15.฀
Consérvanse,฀ por฀ exemplo,฀ uns฀ fragmentos฀ do฀ Forum฀ iudicum16,฀ datados฀ contra฀
o฀ primeiro฀ tercio฀ do฀ s.฀ XIII,฀ que฀ inclúen฀ a฀ versión฀ latina฀ coa฀ tradución฀ romance฀
ó฀ lado,฀ con฀ características฀ lingüísticas฀ galegas฀ e฀ castelás฀ ou฀ leonesas.฀ Aínda฀ máis฀
tardía฀é฀unha฀versión฀do฀Foro฀Real฀de฀Afonso฀X฀e฀mais฀das฀Flores฀de฀dereito17,฀que฀
presentan฀ o฀ mesmo฀ tipo฀ de฀ riscos฀ galego-leoneses,฀ e฀ que฀ están฀ datados฀ no฀ final฀
do฀ XIII฀ ou฀ principios฀ do฀ XIV.฀ Son฀ tamén฀ coñecidos฀ os฀ foros฀ de฀ Castelo฀ Rodrigo,฀
editados฀ por฀ Lindley฀ Cintra฀ (1959),฀ significativamente฀ subtitulados฀ Contribuição฀
para฀ o฀ estudo฀ do฀ leonês฀ e฀ do฀ galego-português฀ do฀ século฀ XIII.
3.2.2.฀ Nalgúns฀ dos฀ textos฀ do฀ noso฀ corpus฀ atopamos฀ tamén฀ trazos฀ lingüís-
ticos฀ orientais.฀ Tal฀ é฀ o฀ caso฀ do฀ coñecido฀ como฀ Tombo฀ das฀ viñas฀ de฀ Ribadavia,฀ o฀
segundo฀máis฀antigo฀do฀noso฀corpus,฀que฀foi฀datado฀entre฀1188฀e฀123018.฀Amais฀
da฀ dificultade฀ que฀ presenta฀ un฀ texto฀ que฀ non฀ ten฀ explicitada฀ a฀ data฀ nin฀ o฀ nota-
rio,฀o฀romance฀presenta฀trazos฀galegos฀e฀mais฀asturleoneses.฀Reproducimos฀algúns฀
fragmentos19:฀
Esta฀ ye฀ la฀ renembrancia฀ de฀ la฀ enquisa฀ que฀ sacó฀ Johán฀ Peláez฀ e฀ Pedro฀ Domíngez฀
/฀ omes*฀ del฀ rrey฀ don฀ Alfonso฀ en฀ Rribadauia฀ e฀ pusieron฀ consigo฀ por฀ viga/rios฀ que฀
uisen฀ e฀ que฀ odissen฀ elo฀ que฀ dezían฀ elas฀ enquisas฀ e฀ elos฀ que฀ faziamos฀ nós฀ /฀ a฀ Pedro฀
Martiz฀ Paan฀ et฀ a฀ Ffernán฀ Núnez./฀ (…).

15฀ ฀ Refírome฀ á฀ fronteira฀ do฀ leste;฀ no฀ sur,฀ a฀ fronteira฀ gráfica฀ marcada฀ pola฀ representación฀ das฀ palatais฀ polos฀
dígrafos฀ <lh>฀ e฀ <nh>฀ non฀ se฀ ฀ xeneralizaríase฀ ata฀ a฀ década฀ 1265-1275,฀ pola฀ chancelería฀ de฀ Afonso฀ III.
16฀ ฀ Correspondentes฀ó฀Libro฀II,฀títulos฀5º฀e฀6º,฀Libro฀IV,฀título฀1º฀e฀Libro฀VII,฀título฀1º,฀2º฀e฀5º.฀Foi฀publicado฀
por฀ López฀ Ferreiro฀ (1895:฀ 699-710).฀ Lorenzo฀ (2000:฀ 401)฀ considera฀ que฀ é฀ romance฀ leonés.
17฀ ฀ Da฀ versión฀ do฀ Foro฀ Real฀ só฀ se฀ conserva฀ un฀ folio,฀ no฀ Arquivo฀ Provincial฀ de฀ León,฀ da฀ III฀ Partida:฀ tít.฀ 18,฀
leis฀ 94,฀ 95,฀ 96.฀ As฀ Flores฀ é฀ unha฀ tradución฀ da฀ castelá฀ Flores฀ de฀ Derecho,฀ feita฀ por฀ Jacobo฀ de฀ las฀ Leyes฀ entre฀
1235฀ e฀ 1252;฀ consérvase฀ unha฀ parte฀ do฀ libro฀ I.฀ Estes฀ textos฀ foron฀ publicado฀ por฀ Pensado฀ (1974-75).
18฀ ฀ Así฀ Cambón฀ 1957:฀ nº฀ 224,฀ e฀ Gallego฀ 1986:฀ 160;฀ trátase฀ do฀ período฀ do฀ reinado฀ de฀ Afonso฀ IX,฀ o฀ rei฀
mencionado฀ no฀ texto฀ (véxanse฀ máis฀ datos฀ en฀ Boullón฀ 2004:฀ 24-25).
19฀ ฀ A฀lectura฀é฀de฀Luz฀Méndez฀Fernández,฀que฀está฀a฀utilizar฀este฀texto฀como฀base฀da฀súa฀tese฀de฀doutoramento,฀
e฀ que฀ me฀ permitiu฀ amablemente฀ reproducir฀ estas฀ liñas.
*฀ ฀ Leva฀ trazo.
 AS฀TEBRAS฀ALUMEADAS
58
Estudos฀filolóxicos฀ofrecidos฀en฀homenaxe฀a฀Ramón฀Lorenzo

Don฀ Alfonso฀ Pérez,฀ jurado฀ e฀ preguntado฀ dixo:฀ da฀ rrúa฀ de฀ San฀ Martino฀ de฀ alende฀
a฀ ponte฀ /฀ Antaltares฀ á฀ una฀ casa,฀ asta฀ morte฀ de฀ Martín฀ Suáriz฀ et฀ de฀ su฀ muyer฀ et฀ de฀
sos฀ fios฀ …/฀ (…).
Sueyro฀Martiz*฀et฀Steuan฀Martiz฀tenen฀quatro฀leiras฀de฀Melón.฀/฀Suero฀Martiz฀ten฀tres฀
leiras฀ del฀ Sepulcro;฀ Pedro฀ Payán฀ ten฀ tres฀ ley/ras฀ de฀ Cellanoua฀ e฀ tres฀ de฀ Aziueyro.

3.2.3.฀Mención฀á฀parte฀merecen฀os฀documentos฀transcritos฀no฀Tumbo฀Viejo฀
de฀ San฀ Pedro฀ de฀ Montes฀ (Quintana฀ Prieto฀ 1971).฀ Foi฀ confeccionado฀ nos฀ séculos฀
XIII฀ e฀ XIV;฀ recolle฀ documentación฀ da฀ zona฀ do฀ Bierzo,฀ e฀ xa฀ Sarmiento฀ reparara฀ nel,฀
deixando฀ esta฀ nota:฀ “Es฀ del฀ siglo฀ XIII,฀ pero฀ tiene฀ escrituras฀ añadidas.฀ Contiene฀
muchas฀ escrituras฀ en฀ lengua฀ vulgar,฀ casi฀ todo฀ gallego฀ del฀ siglo฀ XIII”฀ (Viaje฀ a฀ Galicia฀
(1745),฀ ed.฀ de฀ Pensado,฀ Univ.฀ de฀ Salamanca฀ 1975,฀ pp.฀ 170-173,฀ apud฀ Pensado฀
1999:฀ 249).฀ Sen฀ embargo,฀ o฀ comentario฀ de฀ Pensado฀ parece฀ implicar฀ que฀ non฀
concorda฀ co฀ monxe฀ bieito,฀ e,฀ aínda฀ que฀ non฀ o฀ explicita,฀ parece฀ asumir฀ que฀ se฀
trata฀ da฀ variedade฀ occidental฀ do฀ asturiano:฀
Por฀entonces฀no฀se฀había฀ni฀siquiera฀ideado฀una฀distinción฀lingüística฀entre฀el฀leonés฀
occidental฀ y฀ el฀ gallego;฀ y฀ eso฀ que฀ el฀ monje฀ benedictino฀ es฀ el฀ primero฀ en฀ tener฀ una฀
conciencia฀ lingüística฀ del฀ leonés฀ como฀ unidad฀ dialectal฀ (Pensado฀ 1999:฀ 249).

O฀ mesmo฀ parecen฀ asumir฀ os฀ autores฀ do฀ Repertorio฀ bibliográfico฀ de฀ fuentes฀
documentales฀ del฀ dominio฀ lingüístico฀ asturiano-leonés,฀ cando฀ din฀ que฀ están฀ “escritos฀
en฀ latín,฀ en฀ asturiano฀ y฀ en฀ castellano”฀ (Cano฀ 1996:฀ 223).฀ Sen฀ embargo,฀ a฀ lingua฀
dos฀ documentos฀ presenta฀ características฀ fronteirizas:฀ sucédense฀ os฀ textos฀ en฀ latín฀
con฀ outros฀ con฀ base฀ lingüística฀ astur-leonesa,฀ castelá฀ ou฀ galega.฀
O฀ mosteiro฀ localízase฀ entre฀ Vilafranca฀ do฀ Bierzo฀ e฀ Ponferrada,฀ en฀ plena฀
fronteira฀lingüística฀do฀que฀hoxe฀se฀considera฀galego฀asturiano฀e฀leonés฀occidental.฀
A฀ colección฀ é฀ un฀ tumbo฀ elaborado฀ posteriormente฀ por฀ un฀ copista฀ que฀ redacta฀ as฀
rexestas฀ nun฀ romance฀ con฀ trazos฀ asturianos,฀ algúns฀ propios฀ da฀ súa฀ variante฀ occi-
dental฀(Como฀Elvira฀Gonzalez฀con฀soos฀fiyos฀vendieron฀quanto฀avían฀en฀Vilacideira฀al฀
monesterio,฀ nº฀ 298,฀ Como฀ donna฀ Marina฀ con฀ sou฀ marido฀ don฀ Alfonso฀ vendirun฀ sou฀
heredamento฀ en฀ san฀ Pedro฀ de฀ Trones฀ a฀ sant฀ Pedro฀ de฀ Montes฀ nº฀ 316)฀ ou฀ casteláns฀
(División฀ de฀ términos฀ que฀ hizo฀ el฀ abad฀ don฀ Juan฀ Fernández฀ con฀ el฀ de฀ Peñalba,฀ nº฀
308).฀ O฀ autor฀ da฀ copia,฀ segundo฀ informa฀ Quintana฀ Prieto,฀ foi฀ o฀ abade฀ Marcos฀
Pérez,฀ que฀ comezou฀ o฀ seu฀ mandato฀ en฀ 1286;฀ aínda฀ que฀ era฀ bo฀ calígrafo,฀ non฀
tiña฀ coñecementos฀ de฀ paleografía฀ nin฀ de฀ latín,฀ de฀ maneira฀ que฀ “a฀ la฀ destacada฀
decadencia฀ del฀ latín,฀ se฀ unieron฀ aquí฀ la฀ ignorancia฀ y฀ la฀ impericia฀ del฀ copista,฀
resultando฀ de฀ todo฀ ello฀ unos฀ textos฀ lamentablemente฀ defectuosos฀ y฀ deficientes”฀
(Quintana฀ Prieto฀ 1971:฀ 78).฀ De฀ maneira฀ que฀ hai฀ que฀ ter฀ en฀ conta฀ isto฀ tamén฀ á฀
 Consideracións฀sobre฀os฀primeiros฀textos฀escritos฀en฀galego฀na฀Idade฀Media
59
ANA฀ISABEL฀BOULLÓN฀AGRELO

hora฀ de฀ analizar฀ estes฀ documentos.฀ Os฀ que฀ nós฀ seleccionamos฀ teñen฀ unha฀ base฀
claramente฀ galega:฀
Saban฀ todos฀ omes฀ que฀ eu฀ Elvira฀ Gonzalez฀ con฀ meos฀ fillos,฀ don฀ Laurenzo฀ e฀ don฀
Gutierre,฀ vendemos฀ quanta฀ herdade฀ nos฀ avemos฀ alende฀ el฀ rio฀ de฀ Sil฀ en฀ Vila฀ cidera,฀
con฀ quanta฀ outra฀ que฀ nos฀ pertenece฀ eno฀ Faveyro฀ assi฀ de฀ nosso฀ padrimonio,฀ como฀
de฀ avolorio…฀ (a.฀ 1243,฀ doc.฀ 298).฀

Sen฀ embargo,฀ neste฀ texto฀ en฀ concreto฀ hai฀ tamén฀ trazos฀ lingüísticos฀ non฀
galegos฀ (ditongación:฀ quisier,฀ palatalización฀ do฀ grupo฀ -ct-:฀ peche,฀ e฀ outros),฀ locali-
zados฀onda฀as฀cláusulas฀penais฀e฀mais฀na฀indicación฀da฀data฀(os฀lugares฀onde฀máis฀
resistente฀ é฀ o฀ latín,฀ curiosamente),฀ o฀ que฀ podería฀ indicar฀ que฀ se฀ deben฀ á฀ man฀ do฀
copista฀do฀tombo.฀Vexamos฀outro฀exemplo฀onde฀conviven฀formas฀galegas฀coas฀do฀
asturiano฀ occidental:฀
Saban฀todos฀ommes฀que฀eu฀don฀Johan,฀abbade฀de฀Sant฀Pedro฀de฀Montes,฀con฀todo฀
el฀convento฀del฀monesterio,฀facemos฀carta฀a฀ti฀Pelay฀Estevanez฀e฀a฀tua฀muller฀Marina฀
Perez฀desse฀solo฀que฀fu฀de฀Migael฀Franco฀e฀da฀sua฀muller฀donna฀Maria,฀e฀damovoslla฀
a฀foro฀de฀dos฀soldos฀cada฀anno฀al฀sant฀Martinu,฀e฀este฀solo฀damovoslo฀con฀todo฀sou฀
direyto฀ asi฀ como฀ lo฀ tovieron฀ aquellos฀ que฀ lo฀ tovieron฀ ante.฀ …฀ e฀ nullo฀ omme฀ non฀
vollo฀contrariar฀e฀vos฀probar฀el฀solo,฀e฀seer฀nosos฀vassallos฀e฀facernos฀servicio,฀e฀non฀
vos฀ buscaren฀ de฀ mays฀ erga฀ amor฀ de฀ vos฀ (a.฀ 1247,฀ doc.฀ 301)20.

É฀ rechamante฀ a฀ persistencia฀ do฀ pronome฀ eu,฀ mesmo฀ alternando฀ con฀ yo,฀

forma฀ documentada฀ no฀ asturleonés฀ occidental฀ desde฀ 1213฀ (Lapesa฀ 1998:฀ 56),฀ e฀
con฀ you,฀ a฀ dominante฀ no฀ occidente฀ leonés฀ actualmente:฀
Sabuda฀ cosa฀ sea฀ a฀ quantos฀ esta฀ carta฀ viren฀ e฀ oyren฀ que฀ eu฀ Pero฀ Monniz,฀ Juiz฀ de฀
Valdeorres,฀ me฀ quito฀ de฀ una฀ terra฀ de฀ Bobagnos,฀ e฀ de฀ outra฀ de฀ Sant฀ Cristovalo,฀ …฀
Quitome฀ yo฀ agora฀ daquellas฀ tierras฀ e฀ de฀ la฀ vinna฀ ya฀ dictas฀ al฀ monesterio฀ por฀ lo฀
ganado฀ que฀ filley฀ a฀ Martin฀ Fernandez฀ (a.฀ 1256,฀ nº฀ 333).
Saban฀ e฀ los฀ que฀ son฀ e฀ los฀ que฀ an฀ de฀ venir฀ que฀ eu฀ don฀ Crimente฀ fago฀ ouffiarta฀ por฀
mia฀ alma฀ a฀ Sant฀ Pedro฀ de฀ Montes.฀ …฀ E฀ doulles฀ a฀ mio฀ fillo฀ Johan฀ Crimente฀ que฀
lo฀ metan฀ enna฀ Orden฀ pora฀ servicio฀ de฀ Deus.…฀ Esto฀ per฀ tale฀ preyto฀ que฀ eu฀ non฀
possa฀ vender฀ nen฀ donar,฀ nen฀ empennar,฀ nen฀ enalenar.฀ Outrosi฀ digo฀ por฀ mio฀ fillo฀
Johan฀ Crimente฀ de฀ quanto฀ lle฀ pertenesce฀ en฀ que฀ sou฀ derecho21฀ aya,฀ tenello฀ you฀ en฀

20฀ ฀ Comentámo-las฀formas฀en฀cursiva,฀que฀coidamos฀son฀máis฀significativas:฀฀fu฀é฀forma฀castelá,฀pois฀as฀formas฀
medievais฀do฀occidente฀asturleonés฀son฀foe,฀foy,฀e฀ata฀fue฀(Lapesa฀1998:฀68).฀O฀posesivo฀sou,฀conservado฀aínda฀
hoxe฀ no฀ ast.฀ occidental,฀ tamén฀ se฀ documenta฀ nos฀ textos฀ medievais฀ galegos.฀ A฀ partícula฀ erga,฀ do฀ lat.฀ e‹RGA,฀
CO฀ SIGNIfiCADO฀ M ED.฀ ‘SENÓN,฀ A฀ NON฀ SER,฀ EXCEP TO’,฀ ERA฀ CONSIDERADA฀ P ROP IA฀ DO฀ GALEGO฀ E฀ DO฀ P ORTUGUÉS฀ M EDIEVAL,฀
AÍNDA฀ QUE฀ ULTIM AM ENTE฀ PENSADO,฀ DADO฀ QUE฀ SE฀ DOCUM ENTAB A฀ EN฀ TEXTOS฀ DE฀ OVIEDO,฀ XA฀ NON฀ O฀ CONSIDERAB A฀ UN฀
GALEGUISM O,฀ P OR฀ A฀ SÚA฀ ÁREA฀ P ENETRAR฀ TAM ÉN฀ NO฀ ASTURLEONÉS฀ OCCIDENTAL;฀ A฀ NON฀ DITONGACIÓN,฀ ESTRAÑA฀ Ó฀ ASTURIANO,฀
EXP LICARÍASE฀ P OR฀ SER฀ P ARTÍCULA฀ SUSCEP TIB LE฀ DE฀ SER฀ TÓNICA฀ OU฀ ÁTONA,฀ CON฀ XENERALIZACIÓN฀ P OSTERIOR฀ DO฀ RESULTADO฀
ÁTONO฀ (PENSADO฀ 1999:฀ 259).
21฀ ฀ EN฀ AST.฀ M ED.฀ O฀ GRUP O฀ KT฀ P RESENTA฀ VOCALIZACIÓN฀it฀durante฀o฀xiii฀e฀principios฀do฀xiv,฀pero฀o฀resultado฀ch,฀que฀
xa฀abunda฀no฀xiii,฀xeneralizouse฀pronto,฀o฀que฀“no฀revela฀influencia฀castellana,฀ya฀que฀la฀ch฀parece฀autóctona฀
en฀ León”฀ (Lapesa฀ 1998:฀ 50).
 AS฀TEBRAS฀ALUMEADAS
60
Estudos฀filolóxicos฀ofrecidos฀en฀homenaxe฀a฀Ramón฀Lorenzo

mia฀ vida฀ e฀ non฀ vender,฀ nen฀ no฀ dar,฀ nen฀ no฀ sopenar,฀ e฀ post฀ de฀ mia฀ morte,฀ ficar฀ a฀
Johan฀ Crimente฀ todo฀ livre฀ (a.฀ 1245,฀ nº฀ 300).

E฀ isto฀ ocorre฀ incluso฀ en฀ textos฀ con฀ trazos฀ máis฀ claramente฀ asturianos:฀
Saban฀ todos฀ ommes฀ que฀ eu,฀ Rodrigo฀ Rodriguez,฀ de฀ Pumares,฀ vendo฀ a฀ vos฀ don฀
Fernando,฀ abade฀ de฀ Sant฀ Pedro฀ de฀ Montes,฀ e฀ todo฀ vestro฀ convento฀ quanto฀ ey฀ en฀
Pumares,฀ …฀ el฀ solo฀ de฀ Maria฀ Martinez฀ de฀ la฀ Lama฀ entregamientre,฀ assi฀ como฀ ella฀
tien฀ e฀ la฀ terra฀ del฀ solo฀ de฀ Pelay฀ Rodriguez.฀ …฀ e,฀ a฀ vosa฀ morte,฀ ficar฀ al฀ monesterio฀
livre฀ e฀ desembargada฀ e฀ qualla฀ axarmos฀ recebir฀ con฀ fruchos฀ ou฀ sin฀ fruchos฀ (a.฀ 1255,฀
nº฀ 322).฀

Pensado,฀no฀seu฀comentario฀léxico฀a฀este฀Tumbo฀(1999:฀249-250),฀laiábase฀
de฀ que฀ a฀ súa฀ publicación฀ non฀ suscitase฀ o฀ interese฀ que฀ merecía฀ por฀ parte฀ dos฀ lin-
güísticas.฀Sería฀necesario฀facer฀un฀estudo฀en฀profundidade฀para฀determina-lo฀estado฀
do฀romance฀nesa฀área฀fronteiriza,฀e฀comprobar฀ata฀que฀punto฀eses฀trazos฀lingüísticos฀
corresponden฀ á฀ realidade฀ lingüística,฀ ós฀ hábitos฀ escriturarios฀ do฀ copista,฀ a฀ dispo-
sicións฀ dos฀ abades฀ que฀ encargaban฀ as฀ cartas,฀ ós฀ protagonistas฀ dos฀ actos฀ xurídicos,฀
ou฀ a฀ outras฀ variables.฀ A฀ partir฀ dunha฀ análise฀ máis฀ somera,฀ incluímos฀ dentro฀ do฀
noso฀ corpus฀ 12฀ documentos฀ deste฀Tumbo,฀ pero฀ non฀ deixamos฀ de฀ ter฀ en฀ conta฀ as฀
reservas฀ anteditas฀ sobre฀ a฀ dificultade฀ de฀ adscribir฀ lingüísticamente฀ uns฀ textos฀ que฀
presentan฀ tanta฀ complexidade฀ desde฀ a฀ nosa฀ perspectiva฀ moderna.
3.2.4.฀Desta฀zona฀fronteiriza฀co฀dominio฀asturleonés฀hai฀outros฀dous฀mosteiros฀
que฀ tamén฀ produciron฀ documentación฀ en฀ galego.฀ Trátase฀ do฀ de฀ santa฀ María฀ de฀
Carracedo฀ (Martínez฀ Martínez฀ 1997),฀ situado฀ un฀ pouco฀ ó฀ noroeste฀ de฀Vilafranca฀
do฀Bierzo,฀e฀de฀san฀Martín฀de฀Castañeda.฀Aínda฀que฀son฀de฀épocas฀moi฀similares,฀
presentan฀ menos฀ hibridación฀ lingüística.฀
Eu฀ Garcia฀ Gonzalvez,฀ escudeyro฀ de฀ Cubelos,฀ jacendo฀ en฀ as฀ Torres฀ de฀ Leon,฀ envie฀
pa฀ don฀ Fernando,฀ abade฀ de฀ Carracedo฀ e฀ outorgue฀ a฀ el,฀ e฀ al฀ convento฀ toda฀ quanta฀
herdade฀ eu฀ hay฀ en฀ Fon฀ Basaylaa,฀ e฀ en฀ Cella,฀ e฀ en฀ Parada,฀ e฀ en฀ Villaboa,฀ e฀ en฀ Cu-
bellos,฀ e฀ en฀Vao,฀ e฀ en฀ Feoylledo,฀ e฀ en฀ todos฀ los฀ outros฀ lugares฀ u฀ quier฀ en฀ o฀ mundo฀
que฀ eu฀ herdade฀ haya.฀ Quantas฀ heu฀ hey฀ dou,฀ e฀ otorgo฀ a฀ o฀ monesteyro฀ de฀ Carracedo฀
por฀ mia฀ alma;฀ se฀ heu฀ fiar฀ antes฀ que฀ saya฀ desta฀ prision,฀ e฀ poys฀ que฀ ellos฀ souberen฀
que฀ heu฀ soy฀ fiado,฀ andenviar฀ por฀ mi,฀ e฀ levarme฀ para฀ sepultarme฀ a฀ o฀ monesteyro฀ de฀
Carracedo฀ (a.1251,฀ nº฀ 466).

As฀formas฀subliñadas฀poden฀considerarse฀castelanismos฀ou฀asturleonesismos22.฀
Habería฀ que฀ determinar฀ se฀ se฀ trata฀ de฀ interferencias฀ do฀ copista฀ do฀ cartulario฀

22฀ ฀ O฀perfecto฀alterna฀no฀ast.฀occidental฀entre฀ey฀e฀e,฀aínda฀que฀na฀fala฀o฀resultado,฀aínda฀hoxe,฀é฀ei:฀“debió฀de฀
ser฀ considerado฀ como฀ dialectalismo฀ excesivamente฀ vulgar,฀ y฀ a฀ ello฀ hemos฀ de฀ atribuir฀ su฀ desaparición฀ en฀ el฀
lenguaje฀escrito”฀(Lapesa฀1998:฀13).฀Algo฀semellante฀ocorre฀co฀ditongo฀ou฀<฀au:฀as฀formas฀con฀ou฀subsisten฀
nos฀ documentos฀ ata฀ principios฀ do฀ XIV฀ (Lapesa฀ 1998:฀ 17).
 Consideracións฀sobre฀os฀primeiros฀textos฀escritos฀en฀galego฀na฀Idade฀Media
61
ANA฀ISABEL฀BOULLÓN฀AGRELO

(Fernando฀ Juárez,฀ un฀ monxe฀ do฀ propio฀ mosteiro,฀ que฀ fixo฀ a฀ copia฀ en฀ 1792),฀ ou฀
se฀ constaban฀ tamén฀ nos฀ documentos฀ orixinais,฀ asinados฀ por฀ “Johan฀ Rodriguiz,฀
notario฀ e฀ jurado฀ do฀ conceylo฀ de฀ León”,฀ responsable฀ doutro฀ documento฀ en฀ galego฀
onde฀ aparecen฀ as฀ voces฀ castelás฀ fijo,฀ castiello23.฀
3.2.5.฀Os฀documentos฀de฀san฀Martín฀de฀Castañeda฀(Rodríguez฀González฀1970),฀
situado฀máis฀ó฀sur,฀na฀terra฀de฀Seabra฀(actual฀Sanabria)฀son฀pergamiños฀orixinais,฀
polo฀ que฀ en฀ principio฀ non฀ deberían฀ presentar฀ este฀ tipo฀ de฀ interferencias:฀
eu฀ domna฀ Eluira฀ de฀ Prada฀ fazo฀ oferta฀ &฀ dou฀ por฀ mia฀ alma฀ &฀ de฀ meus฀ irmanos฀ al฀
monesteiro฀ de฀ san฀ Martino฀ de฀ Castaneira฀ dous฀ casales฀ que฀ ey฀ en฀ san฀ Lourenzo฀ &฀
con฀ quanto฀ me฀ hi฀ pertenesçe฀ parti฀ do฀ igrisiario฀ &฀ una฀ cabana฀ que฀ ey฀ en฀ Iiares฀ &฀
…฀ Esta฀ mando฀ fazo฀ en฀ mia฀ uida฀ &฀ con฀ salude฀ estando฀ que฀ la฀ aia฀ el฀ monesteiro฀
deuan฀ dito฀ a฀ iuro฀ &฀ a฀ mano฀ para฀ sempre฀ &฀ nunca฀ seia฀ esta฀ manda฀ deffeita฀ &฀
per฀ tal฀ preito฀ que฀ la฀ tengamus฀ eu฀ &฀ meu฀ marido฀ don฀ Pedro฀ en฀ nossa฀ uida฀ de฀ sua฀
mano฀ de฀ monasterio฀ &฀ darmoles฀ cad’anno฀ en฀ concencia฀de฀ cada฀ casal฀ un฀ quarteiro฀
de฀ centeno฀ &฀ a฀ nossa฀ morte฀ seer฀ todo฀ liure฀ peral฀ monesteiro฀ pois฀ nossa฀ daren฀ ha฀
encomenda฀desta฀erdade฀a฀un฀destos฀meus฀filos฀que฀ey฀de฀don฀Pedro฀al฀que฀la฀melor฀
parar฀ se฀ per฀ auentura฀ nosso฀ filo฀ ou฀ algun฀ ome฀ de฀ nossa฀ parte฀ este฀ meu฀ feito฀ britar฀
quiser฀ seia฀ maldito฀ &฀ escomungado฀ &฀ peite฀ CCC฀ mrs฀ al฀ rei฀ &฀ todauia฀ estia฀ este฀
meu฀ feito฀ (a.฀ 1251,฀ nº฀ 197).

As฀formas฀con฀conservación฀de฀-n-฀(irmanos,฀mano,฀centeno)฀poden฀explicarse฀
por฀arcaísmo฀gráfico;฀habería฀que฀comprobar฀que฀non฀se฀trata฀de฀desenvolvementos฀
do฀ editor฀ moderno฀ (pois฀ en฀ ocasións฀ desenvolven฀ o฀ trazo฀ superior฀ como฀ un฀ -n-฀
intervocálico).฀ O฀ g฀ do฀ presente฀ de฀ subx.฀ tengamos฀ é฀ un฀ trazo฀ asturiano.

4.฀Tipoloxía฀ documental
Outra฀ perspectiva฀ que฀ hai฀ que฀ atender฀ é฀ o฀ que฀ contempla฀ as฀ condicións฀
pragmáticas฀ da฀ produción฀ e฀ da฀ recepción฀ dos฀ textos.฀ Segundo฀ elas,฀ Koch฀ (1993)฀
establece฀unha฀clasificación฀que,฀recoñecendo฀a฀comunidade฀das฀tradicións฀discur-
sivas฀que฀en฀toda฀a฀Romania฀acompañan฀o฀paso฀á฀escrita฀(o฀mesmo฀tipo฀de฀textos,฀
os฀ mesmos฀ xéneros฀ literarios฀ e฀ non฀ literarios),฀ se฀ basea฀ na฀ distancia฀ comunicativa฀
que฀ os฀ textos฀ presentan฀ en฀ cada฀ situación.
4.1.฀ Entre฀ os฀ grupos฀ que฀ establece,฀ considera฀ en฀ primeiro฀ lugar฀ os฀ enun-
ciados฀de฀tipo฀inmediato,฀que฀soamente฀sufriron฀unha฀transcodificación฀do฀plano฀

23฀ ฀ A฀ditongación฀do฀e‹฀ dáse฀no฀asturleonés฀occidental฀(onde฀alternan฀as฀grafías฀e฀e฀ie),฀pero฀o฀resultado฀de฀l j฀é฀

regularmente฀unha฀palatal,฀representada฀coas฀grafías฀<ll>,฀e,฀minoritariamente,฀<l>,฀<lli>฀e฀ata,฀moi฀raramente,฀
<lh>.฀O฀yeísmo฀representado฀coa฀grafía฀<y>฀só฀é฀documentado฀por฀Lapesa฀nun฀doc.฀do฀xiv,฀pero฀si฀aparece฀
bastante฀ en฀ san฀ Pedro฀ de฀ Montes.฀ As฀ formas฀ castelás฀ como฀ fijo฀ só฀ as฀ documenta฀ na฀ segunda฀ metade฀ do฀
xv.
 AS฀TEBRAS฀ALUMEADAS
62
Estudos฀filolóxicos฀ofrecidos฀en฀homenaxe฀a฀Ramón฀Lorenzo

fónico฀ ó฀ gráfico:฀ sería฀ testemuños฀ de฀ oralidade฀ posta฀ por฀ escrito.฀ Neste฀ grupo,฀ o฀
paso฀da฀lingua฀vulgar฀ó฀código฀gráfico฀non฀implica฀cambio฀de฀concepción฀esencial.฀
Koch฀ cita฀ tipos฀ de฀ textos฀ moi฀ específicos฀ (probas฀ de฀ pluma,฀ graffitti,฀ declaracións฀
de฀ testemuñas…),฀ de฀ má฀ perdurabilidade.฀Tamén฀ son฀ mostras฀ do฀ afloramento฀ da฀
oralidade฀ as฀ pegadas฀ romances฀ que฀ se฀ comezan฀ a฀ transparentar฀ nos฀ textos฀ galegos฀
desde฀ o฀ século฀ VIII:฀ no฀ seu฀ pormenorizado฀ traballo฀ sobre฀ a฀ presenza฀ do฀ galego฀
nos฀ documentos฀ medievais฀ escritos฀ en฀ latín,฀ Lorenzo฀ (2003)฀ testemuña฀ desde฀ o฀
ano฀ 785฀ o฀ uso฀ do฀ futuro฀ de฀ subxuntivo,฀ forma฀ romance฀ inexistente฀ en฀ latín:฀
“si฀qui฀stamen฀…฀contra฀hanc฀scripturam฀ad฀irrumpendum฀venerit฀vel฀venire฀cona-
verit฀ …฀ quecumque฀ persona฀ fuerit,฀ nec฀ vocem฀ habeat฀ nec฀ licentiam”฀ (785฀ Samos:฀
Lucas,฀ 1986,฀ 298)”฀ (Lorenzo฀ 2003:฀ 164)

De฀maneira฀regular฀van฀aparecendo฀non฀só฀voces฀romances฀(tanto฀no฀léxico฀
común฀como,฀e฀moi฀especialmente,฀en฀topónimos฀e฀antropónimos),฀senón฀tamén฀
características฀sintácticas฀(uso฀das฀preposicións,฀falta฀de฀concordancia฀casual),฀grá-
fico-fonéticas฀(que฀atestan฀a฀aparición฀das฀novas฀consoantes,฀palatais฀e฀africadas,฀a฀
lenición฀ do฀ /b/฀ latino,฀ a฀ sonorización฀ das฀ oclusivas฀ xordas฀ intervocálicas,฀ a฀ caída฀
do฀ –n-฀ intervocálico฀ e฀ moitos฀ outros)฀ e฀ morfolóxicas.฀ Entre฀ moitas฀ destas฀ cabe฀
destaca-la฀ aparición฀ dos฀ sufixos฀ patronímicos,฀ que฀ aparecen฀ regularmente฀ desde฀
o฀ séc.฀ IX฀ en฀ copias,฀ e฀ desde฀ o฀ X฀ en฀ documentos฀ orixinais฀ (vid.฀ Boullón฀ 1995:฀
452,฀1999:฀49).฀Esta฀era,฀como฀viamos,฀unha฀das฀características฀do฀texto฀de฀1175฀
publicado฀ por฀ Martins,฀ xunto฀ con฀ algunhas฀ das฀ anteditas.฀
4.2.฀O฀segundo฀grupo฀dos฀establecidos฀por฀Koch฀refírese฀a฀listas฀de฀obxectos฀
nunha฀doazón,฀nun฀testamento,฀inventarios,฀etc.฀Está฀en฀estreita฀relación฀co฀grupo฀
anterior,฀pero฀constitúen฀un฀tipo฀particular฀de฀documentos,฀mentres฀que฀as฀carac-
terísticas฀ anteriores฀ podían฀ aparecer฀ en฀ calquera฀ tipo฀ de฀ textos.฀ Aquí฀ situaríanse฀
unha฀ boa฀ parte฀ dos฀ textos฀ publicados฀ por฀ Martins,฀ chamados฀ noticias,฀ fintos,฀ e฀
tamén฀as฀relacións฀de฀bens฀estipuladas฀nas฀mandas฀ou฀testamentos24,฀maila฀Noticia฀
de฀Torto.฀ No฀ noso฀ corpus฀ atopamos฀ tamén฀ algúns฀ documentos฀ encadrables฀ aquí:฀
dúas฀ enquisas฀ (o฀ xa฀ mencionado฀ Tumbo฀ das฀ viñas฀ de฀ Ribadavia฀ e฀ unha฀ Probanza฀

24฀ ฀ A฀ noticia฀ de฀ fiadores฀ de฀ Pelagio฀ Romeu,฀ a.฀ 1175฀ (Martins฀ 2001:฀ 51),฀ a฀ anotación฀ das฀ despesas฀ de฀ Pedro฀
Parada,฀ a.1175฀ (Martins฀ 2001:฀ 51-52),฀ a฀ noticia฀ de฀ haber฀ do฀ abade฀ Petro,฀ 2ª฀ metade฀ do฀ s.฀ XII฀ (Martins฀
2001:฀ 53-54),฀ o฀ borrador฀ do฀ testamento฀ de฀ Petrus฀ Fáfiz,฀ a.1210฀ (Martins฀ 2001:฀ 54),฀ o฀ finto฀ dos฀ casais฀ de฀
Lixó฀ propiedade฀ do฀ mosteiro฀ de฀ Pedroso,฀ a.[1224-1226]฀ (Martins฀ 2001:฀ 55-56),฀ a฀ noticia฀ de฀ débedas฀ de฀
Pedro฀ Fafiaz฀ e฀ maila฀ nota฀ do฀ pagamento฀ destas฀ débedas,฀ a.1234฀ (Martins฀ 2001:฀ 56-58),฀ noticia฀ de฀ manda฀
de฀Margarida฀García,฀1ª฀metade฀do฀XIII฀(Martins฀2001:฀59).฀Tamén฀estaría฀neste฀grupo฀a฀manda฀de฀Pedro฀
Viegas,฀ a.1184,฀ que฀ publica฀ Souto฀ Cabo฀ (2003:฀ 378-9).
 Consideracións฀sobre฀os฀primeiros฀textos฀escritos฀en฀galego฀na฀Idade฀Media
63
ANA฀ISABEL฀BOULLÓN฀AGRELO

de฀ 1255-setembro-23,฀ do฀ mosteiro฀ de฀ Melón)฀ e฀ unha฀ lista฀ de฀ gastos฀ na฀ festa฀ de฀
san฀ Xoán,฀ procedente฀ do฀ mosteiro฀ de฀ Caaveiro,฀ datada฀ entre฀ 1242-1252.
4.3.฀Pero฀a฀maior฀parte฀dos฀nosos฀textos฀corresponden฀ó฀terceiro฀dos฀grupos฀
de฀ Koch,฀ que฀ supoñen฀ un฀ cambio฀ conceptual฀ con฀ respecto฀ ós฀ tipos฀ anteriores,฀ e฀
que฀ se฀ refire฀ á฀ escrituralidade฀ con฀ destino฀ oral:฀ son฀ enunciados฀ postos฀ por฀ escrito฀
só฀ para฀ ser฀ pronunciados฀ publicamente฀ en฀ voz฀ alta.฀ Aquí฀ estarían฀ os฀ documentos฀
privados฀formais฀enteiramente฀redactados฀en฀romance,฀xunto฀cos฀xéneros฀literarios฀
que฀ non฀ resultan฀ da฀ transcodificación฀ a฀ partir฀ do฀ latín,฀ senón฀ que฀ foron฀ conci-
bidos฀ en฀ romance฀ (como฀ a฀ nosa฀ lírica฀ profana฀ ou฀ as฀ Cantigas฀ de฀ santa฀ María).฀
Paralelamente,฀ a฀ súa฀ adscrición฀ lingüística฀ xa฀ non฀ resulta฀ confusa.
Os฀ que฀ temos฀ no฀ noso฀ corpus฀ son฀ todos฀ de฀ carácter฀ privado,฀ e฀ a฀ maioría฀
fan฀referencia฀a฀diferentes฀actos฀xurídicos฀que฀mostran฀a฀formación฀do฀patrimonio฀
dos฀ mosteiros25.฀ Así,฀ as฀ doazóns,฀ compravendas,฀ permutas฀ e฀ foros฀ constitúen฀ o฀
73,5%฀ do฀ total.฀ Hai฀ outros฀ de฀ carácter฀ variado:฀ preitos,฀ sentenzas,฀ testamentos,฀
acordos,฀ quitacións฀ (renuncia฀ a฀ reclamar฀ determinados฀ dereitos),฀ peñores,฀ as฀ xa฀
citadas฀enquisas,฀un฀pacto฀de฀benfeitoría,฀a฀confirmación฀dun฀pacto฀de฀prioridade฀
para฀ a฀ compra฀ de฀ propiedades,฀ a฀ concesión฀ dun฀ aniversario,฀ unha฀ acta฀ notarial฀ e฀
unha฀ lista.

Tipo de documentos

outros 5
enquisa 2
peñor 2
quitación 3
acordo 3
testamento 4
sentenza 4
preito 6
permuta 9
foro 15
compravenda
doazón 21
37

25฀ Igualmente฀ se฀ situaría฀ aquí฀ a฀ carta฀ de฀ venda฀ feita฀ por฀ Giraldo฀ Mendez฀ a฀ Martin฀ Michaelez฀ e฀ a฀ sua฀ muller฀
Mariña฀ Suarez,฀ do฀ a.1236,฀ editada฀ por฀ Martins฀ 1999:฀ 525-6.
 AS฀TEBRAS฀ALUMEADAS
64
Estudos฀filolóxicos฀ofrecidos฀en฀homenaxe฀a฀Ramón฀Lorenzo

Cabo
A฀ xeneralización฀ dos฀ romances฀ na฀ documentación฀ non฀ literaria฀ deuse฀ na฀
Península฀ a฀ partir฀ da฀ segunda฀ metade฀ do฀ século฀ XIII.฀ Desde฀ principios฀ do฀ século,฀
non฀obstante,฀van฀aparecendo฀testemuños฀esporádicos฀que฀mostran฀a฀forza฀crecente฀
dos฀ romances.฀ Ademais,฀ para฀ o฀ caso฀ do฀ galego,฀ estas฀ mostras,฀ xurdidas฀ en฀ luga-
res฀ e฀ datas฀ diferentes,฀ mostran฀ unha฀ certa฀ uniformidade฀ na฀ scripta฀ que฀ permiten฀
supoñe-lo฀ coñecemento฀ dunha฀ tradición฀ que฀ puido฀ proceder฀ non฀ só฀ de฀ estilos฀ de฀
escribir,฀ senón฀ tamén฀ da฀ literatura,฀ dado฀ que฀ o฀ cultivo฀ da฀ poesía,฀ que฀ se฀ difun-
día฀ por฀ escrito,฀ data฀ de฀ finais฀ do฀ XII.฀ A฀ reforma฀ do฀ notariado,฀ que฀ comezou฀ en฀
Boloña฀ e฀ se฀ estendeu฀ por฀ toda฀ Europa,฀ testemúñase฀ nas฀ escolas฀ episcopais฀ galegas฀
desde฀ o฀ XII,฀ pero฀ sería฀ a฀ reforma฀ lexislativa฀ do฀ rei฀ Afonso฀ X,฀ pese฀ á฀ presumible฀
resistencia฀ por฀ parte฀ do฀ estamento฀ máis฀ culto,฀ afeito฀ ó฀ latín,฀ a฀ que฀ acabaría฀ por฀
preteri-lo฀ latín฀ e฀ darlle฀ a฀ preeminencia฀ definitiva฀ ós฀ romances฀ en฀ todo฀ tipo฀ de฀
documentación.฀ A฀ eclosión฀ do฀ romance฀ partiu฀ de฀ mosteiros฀ situados฀ por฀ toda฀ a฀
xeografía฀ galega,฀ maiormente฀ na฀ metade฀ oriental,฀ e฀ acabaríase฀ de฀ consumar฀ no฀
último฀ terzo฀ do฀ século฀ XIII.

Bibliografía
Bono,฀ José฀ (1989):฀ “La฀ práctica฀ notarial฀ del฀ reino฀ de฀ Castilla฀ en฀ el฀ siglo฀ XIII.฀
Continuidad฀e฀innovación”,฀en฀Notariado฀público฀y฀documento฀privado,฀de฀los฀
orígenes฀al฀siglo฀XIV:฀actas฀del฀VII฀Congreso฀Internacional฀de฀Diplomacía,฀Valencia฀
1986.฀ Valencia:฀ Conselleria฀ de฀ Cultura,฀ Educació฀ i฀ Ciència,฀ 481-506.
Boullón฀ Agrelo,฀ Ana฀ Isabel฀ (1995):฀ “Cronoloxía฀ e฀ variación฀ das฀ fórmulas฀ patro-
nímicas฀ na฀ Galicia฀ altomedieval”,฀ Verba฀ 22,฀ 455-481.
Boullón฀Agrelo,฀Ana฀Isabel฀(1999):฀Antroponimia฀medieval฀galega฀(séculos฀VIII-XII).฀
Tübingen:฀ Niemeyer.
Boullón฀ Agrelo,฀ Ana฀ Isabel฀ ฀ (2004):฀ “Catálogo฀ dos฀ documentos฀ éditos฀ en฀ galego฀
anteriores฀ a฀ 1260”,฀ Cadernos฀ de฀ lingua฀ 26,฀ 5-46.
Cano,฀ Ana฀ Mª฀ et฀ alii฀ (1996):฀ Repertorio฀ bibliográfico฀ de฀ fuentes฀ documentales฀ del฀
dominio฀lingüístico฀asturiano-leonés฀en฀la฀Edad฀Media.฀[Oviedo]:฀Serviciu฀de฀
Publicaciones฀ del฀ Principáu฀ d’Asturies.
Castro,฀ Ivo฀ (1991):฀ Curso฀ de฀ história฀ da฀ Língua฀ Portuguesa.฀ Lisboa:฀ Universidade฀
aberta.฀
 Consideracións฀sobre฀os฀primeiros฀textos฀escritos฀en฀galego฀na฀Idade฀Media
65
ANA฀ISABEL฀BOULLÓN฀AGRELO

Castro,฀ Ivo฀ (2001):฀ “Breve฀ Sumário฀ da฀ História฀ da฀ Língua฀ Portuguesa”,฀ História฀
da฀Língua฀Portuguesa.฀In฀http://www.instituto-camoes.pt/cvc/hlp/brevesum/
portantigo.html).
Díaz฀ y฀ Díaz,฀ Manuel฀ C.฀ (1975):฀ “La฀ Escuela฀ Episcopal฀ de฀ Santiago฀ en฀ los฀ siglos฀
XI-XIII”,฀ Liceo฀ Franciscano฀ 28,฀ 183-188.

Emiliano,฀António฀(2001):฀“Sobre฀a฀questão฀d’«os฀mais฀antigos฀textos฀escritos฀em฀
português»”,฀en฀Ivo฀Castro฀/฀Inês฀Duarte฀(eds.):฀Razões฀e฀emoção:฀Miscelânea฀
de฀estudos฀oferecida฀a฀Maria฀Helena฀Mateus฀pela฀sua฀jubilação.฀Lisboa:฀FLUL฀
(http://www.fl.ul.pt/dlgr/mateus/mateus.htm).฀Publicación฀en฀papel:฀Razões฀e฀
emoção:฀ miscelânea฀ de฀ estudos฀ em฀ homenagem฀ a฀ Maria฀ Helena฀ Mira฀ Mateus.฀
2฀ vols.฀ Lisboa:฀ Imprensa฀ Nacional-Casa฀ da฀ Moeda,฀ 2003.
Emiliano,฀António฀(2003):฀“Observações฀sobre฀a฀«produção฀primitiva฀portuguesa»฀
a฀ propósito฀ de฀ dois฀ testemunhos฀ do฀Testamento฀ de฀ Pedro฀ Fafes฀ de฀ 1210”,฀
Verba฀ 30,฀ 203-236.
Frank,฀Barbara฀/฀Jörg฀Hartmann฀(1997):฀Inventaire฀systématique฀des฀premiers฀docu-
ments฀ des฀ langues฀ romanes.฀Tübingen:฀ Gunter฀ Narr฀ Verlag,฀ vol.฀ I.
García฀Arias,฀Xosé฀Lluis฀(1995):฀“Las฀«scriptae»฀asturianas฀y฀leonesas”,฀en฀Lexikon฀der฀
Romanistischen฀ Linguistik,฀ vol.฀ II,2,฀Tübingen:฀ Max฀ Niemeyer,฀ 649-678.
Koch,฀ Peter฀ (1993):฀ “Pour฀ une฀ typologie฀ conceptionnelle฀ et฀ mediale฀ des฀ plus฀
anciens฀documents/monuments฀des฀langues฀romanes”,฀en฀María฀Selig฀/฀Bar-
bara฀ Frank฀ /฀ Jörg฀ Hartmann฀ (eds.):฀ Le฀ passage฀ à฀ l’écrit฀ des฀ langues฀ romanes.฀
Tübingen:฀ Gunter฀ Narr.฀
Hilty,฀ Gerold฀ (1995):฀ “Las฀ «scriptae»฀ aragonesas฀ y฀ navarras”,฀ en฀ Lexikon฀ der฀ Ro-
manistischen฀ Linguistik,฀ vol.฀ II,2,฀Tübingen:฀ Max฀ Niemeyer,฀ 512-527.
Lapesa,฀ Rafael฀ (1998):฀ El฀ dialecto฀ asturiano฀ occidental฀ en฀ la฀ Edad฀ Media.฀ Sevilla:฀
Universidad฀ de฀ Sevilla.
Lorenzo,฀ Ramón฀ (2000):฀ “Prosa฀ medieval”,฀ en฀ Galicia.฀ Tomo฀ XXX.฀ Literatura.฀ A฀
Coruña:฀ Hércules,฀ 364-429.
Lorenzo,฀ Ramón฀ (2003):฀ “El฀ gallego฀ en฀ los฀ documentos฀ medievales฀ escritos฀ en฀
latín”,฀ en฀ Hermógenes฀ Perdiguero฀Villarreal฀ (ed.):฀ Lengua฀ romance฀ en฀ textos฀
latinos฀ de฀ la฀ Edad฀ Media.฀ Sobre฀ los฀ orígenes฀ del฀ castellano฀ escrito.฀ Burgos:฀
Universidad฀ /฀ Instituto฀ de฀ la฀ Lengua฀ Castellano฀ y฀ Leonés,฀ 161-192.
 AS฀TEBRAS฀ALUMEADAS
66
Estudos฀filolóxicos฀ofrecidos฀en฀homenaxe฀a฀Ramón฀Lorenzo

Lorenzo,฀ Ramón฀ (2005):฀ “Emerxencia฀ e฀ decacencia฀ do฀ galego฀ escrito”,฀ en฀ R.฀ Ál-
varez฀/฀F.฀Fernández฀Rei฀/฀A.฀Santamarina฀(eds.):฀A฀Lingua฀Galega:฀Historia฀
e฀ Actualidade.฀ Actas฀ do฀ I฀ Congreso฀ Internacional.฀ Santiago฀ de฀ Coompostela,฀
16-20฀ setembro฀ 1996.฀ Santiago฀ de฀ Compostela:฀ Instituto฀ de฀ Lingua฀ Galega฀
/฀ Consello฀ da฀ Cultura฀ Galega,฀ vol.฀ III,฀ 27-154.
Lucas฀ Álvarez,฀ Manuel฀ (1989):฀ “El฀ notariado฀ en฀ Galicia฀ hasta฀ el฀ año฀ 1300฀ (una฀
aproximación)”,฀en฀Notariado฀público฀y฀documento฀privado,฀de฀los฀orígenes฀al฀
siglo฀ XIV:฀ actas฀ del฀VII฀ Congreso฀ Internacional฀ de฀ Diplomacía,฀ Valencia฀ 1986.฀
Valencia:฀ Conselleria฀ de฀ Cultura,฀ Educació฀ i฀ Ciència,฀ 331-480.
Macdonald,฀ Robert฀ A.฀ (1997):฀ “El฀ cambio฀ del฀ latín฀ al฀ romance฀ en฀ la฀ cancillería฀
Real฀ de฀ Castilla”,฀ Anuario฀ de฀ Estudios฀ Medievales฀ 27/1,฀ 381-414.
Martins,฀Ana฀Maria฀(1999):฀“Ainda฀«os฀mais฀antigos฀textos฀escritos฀em฀português»“,฀
en฀Isabel฀Hub฀Faria฀(org.):฀Lindley฀Cintra.฀Homenagem฀ao฀Homem,฀ao฀Mestre฀
e฀ ao฀ Cidadão.฀ Lisboa:฀ Ed.฀ Cosmos฀ /฀ Faculdade฀ de฀ Letras฀ da฀ Universidade฀
de฀ Lisboa,฀ 491-534.
Martins,฀ Ana฀ Maria฀ (2001):฀ “Emergência฀ e฀ generalização฀ do฀ português฀ escrito.฀
De฀ D.฀ Afonso฀ Henriques฀ a฀ D.฀ Dinis”,฀ en฀ M.฀ Helena฀ Mira฀ Mateus฀ (org.):฀
Caminhos฀do฀português.฀Exposição฀Comemorativa฀do฀Ano฀Europeu฀das฀Línguas.฀
Catálogo.฀ Lisboa:฀ Biblioteca฀ Nacional,฀ 23-71.
Martins,฀Ana฀Maria฀(2004):฀“A฀emergência฀do฀português฀escrito฀na฀segunda฀metade฀
do฀século฀ XII”,฀en฀Rosario฀Álvarez฀/฀Antón฀Santamarina฀(eds.):฀(Dis)cursos฀da฀
escrita.฀ Estudos฀ de฀ filoloxía฀ galega฀ ofrecidos฀ en฀ memoria฀ de฀ Fernando฀ R.฀ Tato฀
Plaza.฀ A฀ Coruña:฀ Fundación฀ Pedro฀ Barrié฀ de฀ la฀ Maza,฀ 491-526.
Monteagudo,฀ Henrique฀ (1999):฀ Historia฀ social฀ da฀ lingua฀ galega.฀ Vigo:฀ Galaxia.
Monteagudo,฀Henrique฀(2004):฀“O฀Camiño,฀as฀linguas฀e฀a฀emerxencia฀do฀galego”,฀
Grial฀ 161,฀ 52-61.
Nadal,฀Josep฀M.฀/฀Modest฀Prats฀(1982):฀Història฀de฀la฀llengua฀catalana.฀Barcelona:฀
Edicions฀ 62.
Pensado฀ Tomé,฀ José฀ Luis฀ (1999):฀ “El฀ léxico฀ hispánico฀ occidental฀ en฀ el฀ “Tumbo฀
Viejo”฀ de฀ San฀ Pedro฀ de฀ Montes”,฀ Estudios฀ asturianos.฀ Uviéu:฀ Academida฀
de฀ la฀ Llingua฀ Asturiana,฀ pp.฀ 249-279.฀ Publicado฀ previamente฀ en฀Verba฀ 10฀
(1983),฀ 43-77.
 Consideracións฀sobre฀os฀primeiros฀textos฀escritos฀en฀galego฀na฀Idade฀Media
67
ANA฀ISABEL฀BOULLÓN฀AGRELO

Selig,฀ Maria฀ /฀ Barbara฀ Frank฀ /฀ Jörg฀ Hartmann฀ (eds.)฀ (1993):฀ Le฀ passage฀ à฀ l’écrit฀
des฀ langues฀ romanes฀Tübingen:฀ Gunter฀ Narr.฀
Souto฀ Cabo,฀ José฀ Antonio฀ (2003):฀ “Nas฀ origens฀ da฀ expressão฀ escrita฀ galego-por-
tuguesa.฀ Documentos฀ do฀ século฀ XII”,฀ Diacrítica฀ 17/1,฀ 329-385
Tato฀ Plaza,฀ Fernando฀ R.฀ (1997):฀ “¿Dous฀ documentos฀ en฀ galego฀ de฀ 1229?”,฀ en฀
Ivo฀ Castro฀ (ed.):฀ Actas฀ do฀ XII฀ Encontro฀ Nacional฀ da฀ Associação฀ Portuguesa฀ de฀
Lingüística฀ (Braga฀ –฀ Guimarães,฀ 30฀ de฀ setembro฀ a฀ 2฀ de฀ outubro฀ de฀ 1996),฀
Lisboa:฀ APL,฀ vol.฀ II,฀ pp.฀ 297-302.
Tato฀ Plaza,฀ Fernando฀ R.฀ (2005):฀ “Sobre฀ o฀ testamento฀ de฀ Estevo฀ Pérez.฀ Lectura฀
crítica฀ e฀ nova฀ proposta฀ de฀ datación”,฀ en฀ R.฀ Álvarez฀ /฀ F.฀ Fernández฀ Rei฀ /฀
A.฀ Santamarina฀ (eds.):฀ A฀ Lingua฀ Galega:฀ Historia฀ e฀ Actualidade.฀ Actas฀ do฀ I฀
Congreso฀Internacional.฀Santiago฀de฀Compostela,฀16-20฀setembro฀1996.฀Santiago฀
de฀ Compostela:฀ Instituto฀ da฀ Lingua฀ Galega฀ /฀ Consello฀ da฀ Cultura฀ Galega,฀
vol.฀ III,฀ 765-784.
Tato฀Plaza,฀Fernando฀R.฀/฀Ana฀I.฀Boullón฀Agrelo฀(2004):฀“Fontes฀para฀o฀estudo฀da฀
lingua฀medieval”,฀en฀Rosario฀Álvarez฀e฀Antón฀Santamarina฀(eds.):฀(Dis)cursos฀
da฀escrita.฀Estudos฀de฀filoloxía฀galega฀ofrecidos฀en฀memoria฀de฀Fernando฀R.฀Tato฀
Plaza.฀ Instituto฀ da฀ Lingua฀ Galega.฀ A฀ Coruña:฀ Fundación฀ Pedro฀ Barrié฀ de฀
la฀ Maza,฀ 709-770.
Tavani,฀ Giuseppe฀ (1986):฀ A฀ lírica฀ medieval฀ galego-portuguesa.฀ Trad.฀ de฀ Rosario฀
Álvarez฀ e฀ Henrique฀ Monteagudo.฀ Vigo:฀ Galaxia.
Vieira,฀ Yara฀ Frateschi฀ (1999):฀ En฀ cas฀ dona฀ Maior:฀ os฀ trovadores฀ e฀ a฀ corte฀ senhorial฀
galega฀ no฀ século฀ XIII.฀ Santiago฀ de฀ Compostela:฀ Laiovento.
Wright,฀ Roger฀ (2000):฀ El฀ tratado฀ de฀ Cabreros฀ (1206):฀ estudio฀ sociofilológico฀ de฀ una฀
reforma฀ortográfica.฀London:฀Queen฀Mary฀and฀Westfield฀College.
Fontes฀ citadas
Cambón฀ Suárez,฀ Segundo฀ (1957):฀ El฀ monasterio฀ de฀ Melón฀ (ss.฀ XII฀ y฀ XIII).฀ Tese฀ de฀
Doutoramento฀ (inédita).฀ Universidade฀ de฀ Santiago฀ de฀ Compostela
Cintra,฀ Luis฀ F.฀ Lindley฀ (1959):฀ A฀ linguagem฀ dos฀ foros฀ de฀ Castelo฀ Rodrigo:฀ seu฀ con-
fronto฀com฀a฀dos฀foros฀de฀Alfaiates,฀Castelo฀Bom,฀Castelo฀Melhor,฀Coria,฀Cáceres฀
e฀Usagre.฀Contribuição฀para฀o฀estudo฀do฀leonês฀e฀do฀galego-português฀do฀século฀
XIII.฀ Lisboa:฀ Publicações฀ do฀ Centro฀ de฀ Estudos฀ Filológicos.
 AS฀TEBRAS฀ALUMEADAS
68
Estudos฀filolóxicos฀ofrecidos฀en฀homenaxe฀a฀Ramón฀Lorenzo

Fernández-Villamil฀ Alegre,฀ Enrique฀ (1943):฀ “Documentos฀ medioevales฀ del฀ museo฀

de฀ Pontevedra.฀ Siglos฀ XII-XIII”,฀ MPontevedra฀ 2,฀ 111-120.
Gallego,฀ Olga฀ (1986):฀ “Tumbo฀ de฀ las฀ viñas฀ de฀ Ribadavia”,฀ BAu฀ 16,฀ 157-176.
López,฀ Atanasio฀ (1916):฀ Estudio฀ crítico-históricos฀ de฀ Galicia.฀ Santiago฀ de฀ Compos-
tela:฀ El฀ Eco฀ Franciscano.
López฀ Ferreiro,฀ Antonio฀ (1895):฀ Fueros฀ municipales฀ de฀ Santiago฀ y฀ su฀ tierra.฀ San-
tiago฀ de฀ Compostela:฀ Imp.฀ del฀ Seminario.฀ Edición฀ facsímil:฀ Madrid:฀ Ed.฀
Castilla,฀ 1975
Maia,฀ Clarinda฀ de฀ Azevedo฀ (1986):฀ História฀ do฀ galego-portugués.฀ Estado฀ lingüístico฀
da฀Galiza฀e฀do฀Noroeste฀de฀Portugal฀do฀século฀ XII฀ao฀século฀ XVI฀(com฀referência฀
á฀ situação฀ do฀ galego฀ moderno),฀ Coimbra:฀ I.N.I.C.
Martínez฀ Martínez,฀ Martín฀ (1997):฀ Cartulario฀ de฀ san฀ Martín฀ de฀ Carracedo.฀ Años฀
992-1500.฀ Vol.฀ I,฀ 992-1274;฀ vol.฀ II,฀ 1275-1500.฀ Ponferrada:฀ Instituto฀ de฀
Estudios฀ Bercianos฀
Martínez฀ Salazar,฀ Andrés฀ (1911):฀ Documentos฀ gallegos฀ de฀ los฀ siglos฀ XIII฀ al฀ XVI.฀ A฀
Coruña:฀ Casa฀ de฀ la฀ Misericordia.
Pensado฀Tomé,฀José฀Luis฀(1974-75):฀“Tres฀fragmentos฀jurídicos฀galaico-portugueses”,฀
CEG฀ 29,฀ 87-88-89,฀ 102-129.฀
Quintana฀ Prieto,฀ Augusto฀ (1971):฀ Tumbo฀ viejo฀ de฀ San฀ Pedro฀ de฀ Montes.฀ León:฀
Centro฀ de฀ Estudios฀ e฀ Investigación฀ “San฀ Isidoro”.
Rodríguez฀ González,฀ Ángel฀ (1970):฀ “El฀ Tumbo฀ de฀ San฀ Martín฀ de฀ Castañeda”,฀
Archivos฀ Leoneses฀ 24฀ (1970),฀ 321-379.฀ Reproducido฀ en฀ El฀ Tumbo฀ del฀ mo-
nasterio฀ de฀ San฀ Martín฀ de฀ Castañeda,฀ León,฀ 1973.