3η ΕΠΟ 41 2022-23

Πρόγραμμα Σπουδών ΕΠΟ ΘΕ 41 Κοινωνική Θεωρία και Νεωτερικότητα

Ακαδημαϊκό έτος 2021-22
3η Γραπτή Εργασία

Εξετάστε τη θεωρία της επικοινωνιακής δράσης του Jürgen Habermas, εκπροσώπου

της Σχολής της Φρανκφούρτης, και περιγράψτε τον τρόπο που αυτή επιχειρεί να
ανατρέψει τις παθολογίες της νεωτερικής κοινωνίας, ώστε να υπερασπιστεί το
«πρόγραμμα του Διαφωτισμού» για μια δημοκρατική κοινωνία που επιδιώκει την
αλληλοαναγνώριση, την πολιτική συμφιλίωση και τη νομιμοποιημένη λογοδοσία

Έξυπνα και Εύκολα!

www.arnos.gr info@arnos.gr
 3η ΕΠΟ 41 2022-23

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Εισαγωγή

Η κριτική του Χάμπερμας στην σχολή της Φρανκφούρτης

Επικοινωνιακή δράση και βιόκοσμος

Η έννοια της επικοινωνιακής δράσης στον Χάμπερμας

Η έννοια της δημόσιας σφαίρας και η σχέση της με τον βιόκοσμο

Κριτική στις απόψεις του Χάμπερμας

Σύνοψη

Έξυπνα και Εύκολα!

www.arnos.gr info@arnos.gr
 3η ΕΠΟ 41 2022-23

Εισαγωγή

Στην παρούσα εργασία βασικό ζητούμενο είναι να εστιάσουμε στην θεωρητική

προσέγγιση του Χάμπερμας αναφορικά με την θεωρία της επικοινωνιακής δράσης
αλλά και με την εν γένει κριτική που ασκεί στην σχολή της Φρανκφούρτης εστιάζοντας
κυρίως στον πεσιμισμό της συγκεκριμένης σχολής. Εν συνεχεία θα εστιάσουμε στο
φαινόμενο της αποικιοποίησης όπως αυτή δρομολογείται στα πλαίσια του βιόκοσμου.
Εν συνεχεία θα αναφερθούμε στην θεωρία της δημόσιας σφαίρας στα πλαίσια της
οποίας ο Χάμπερμας υποστηρίζει ότι μπορεί να υπάρξει μία επικράτεια ισότιμης
διαβούλευσης και δημοκρατικού διαλόγου. Στο τέλος της εργασίας θα
σταχυολογηθούν οι βασικές κριτικές που ασκούνται στις θεωρητικές προσεγγίσεις του
Χάμπερμας.

Σημαντικό είναι εδώ να επισημανθεί πως στην παρούσα εργασία βασικό μέλημα
αποτελεί να αποπειραθούμε να κατανοήσουμε στην σχέση που δομείται μεταξύ της
δημόσιας σφαίρας και της θεωρίας της επικοινωνιακής δράσης πού στη σκέψη του
Χάμπερμας αποτελούν δύο βασικούς πυλώνες δια μέσω των οποίων είναι δυνατόν να
αποφευχθεί η αποικιοποίηση του βιόκοσμου από την καπιταλιστική ορθολογικότητα.
Σε αυτό το πλαίσιο θα αποπειραθούμε να ιχνηλατήσουμε εκείνες τις διαδικασίες δια
μέσω των οποίων η ίδια η κίνηση των ανθρώπων και η ανθρώπινη δράση, και
συνεπαγόμενα οι άνθρωποι διαμέσου της επικοινωνίας, είναι σε θέση να
δημιουργήσουν μία επικράτεια ελευθερίας και χειραφέτησης η οποία να αντίκειται
προς τις βασικές κανονιστικές διαδικασίες όπως αυτές τίθενται από τον ανελαστικό
πλαίσιο της καπιταλιστικής ορθολογικότητας. Σε αυτό ακριβώς το σημείο είναι που
ασκείται και η κριτική στην σκέψη του Χάμπερμας καθώς θεωρείται από τους
επικριτές του, πως αφενός εξιδανικεύει την δημόσια σφαίρα και αφετέρου
αντιμετωπίζει τα υποκείμενα ως απλούς δέκτες της επικοινωνιακής ισχύος της
καθεστηκυίας τάξης, μη προσδίδοντας την αναγκαία σημασία στον πολυσύνθετο
χαρακτήρα των νεωτερικών κοινωνιών.

Η κριτική του Χάμπερμας στην σχολή της Φρανκφούρτης

Έξυπνα και Εύκολα!

www.arnos.gr info@arnos.gr
 3η ΕΠΟ 41 2022-23

Ο Χάμπερμας συγκριτικά με την σχολή της Φρανκφούρτης διατηρεί μία αισιόδοξη

προσέγγιση αναφορικά με την αξία και την σημασία της νεωτερικότητας και του
διαφωτισμού χωρίς να παραγνωρίζει φυσικά το ζήτημα της καπιταλιστικής κυριαρχίας
και τα προβλήματα που προκύπτουν, δεδομένου ότι ο εργαλειακός λόγος της
κυριαρχίας επικρατεί έναντι των προσπαθειών χειραφέτησης των κυριαρχούμενων
κοινωνικών τάξεων. Στα πλαίσια λοιπόν αυτής της κριτικής που ασκεί ο Χάμπερμας
στην σχολή της Φρανκφούρτης την ψέγει επιπλέον για την εμμονή της στην
πρωτοκαθεδρία του Λόγου και της θεωρίας έναντι της υποκειμενικής βούλησης,
γεγονός που αποτελεί για τον Χάμπερμας βασική αιτία της υποδούλωσης των
υποκειμένων στην επικράτεια της καπιταλιστικής ορθολογικότητας. (Φωτόπουλος,
2010, 332-333)

Ωστόσο επισημαίνει πως είναι εξαιρετικά σημαντικό να διασωθεί ο Διαφωτισμός και

τα αιτήματα που αυτός εξέφρασε στα πλαίσια της επικράτησης ενός ορθού λόγου ο
οποίος θα δρομολογείται ελεύθερα στον δημόσιο χώρο. Πρόκειται ουσιαστικά εδώ για
την θεωρητική προσέγγιση του διανοητή, αναφορικά με την θεωρία της
επικοινωνιακής δράσης την οποία θα εξετάσουμε εκτενώς τις επόμενες ενότητες όπου
στα πλαίσια της οποίας ο Χάμπερμας, υποστηρίζει πώς μπορεί να ευοδωθεί ο σκοπός
μιας αυθεντικής δημοκρατικής κοινωνίας . (Φωτόπουλος, 2010, 332-333)

Σε αυτό το πλαίσιο ο Χάμπερμας υποστηρίζει πώς απέναντι στο λόγο της κυριαρχίας
μπορεί να αναδυθεί μία επικοινωνιακή ορθολογικότητα η οποία θα προωθεί την
απρόσκοπτη επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων δημιουργώντας τις προϋποθέσεις για
την σφυρηλάτηση μιας δημοκρατικής κοινωνίας η οποία θα αντιστοιχεί προς τα
απελευθερωτικά προτάγματα του διαφωτισμού. (Φωτόπουλος, 2010, 332-333)

Επικοινωνιακή δράση και βιόκοσμος

Ο Χάμπερμας μελετώντας την κοινωνική εξέλιξη επεσήμανε πως ο καπιταλιστικός

ορθολογισμός επικράτησε με τρόπο σχεδόν συντριπτικό δημιουργώντας ουσιαστικά
μία κοινωνική επικράτεια στα πλαίσια της οποίας επιβάλλονται οι αξίες και οι κανόνες
του αστικού υποδείγματος εξουσίας. Επρόκειτο λοιπόν εδώ για μία λειτουργία
Έξυπνα και Εύκολα!
www.arnos.gr info@arnos.gr
 3η ΕΠΟ 41 2022-23

αποικιοποίησης στα πλαίσια της οποίας ο εργαλειακός λόγος ή αλλιώς ο συστημικός

λόγος του καθεστώτος ηγεμόνευσε έναντι του βιομένου κόσμου δημιουργώντας μία
αφόρητη κατάσταση (Φωτόπουλος, 2010, 337).

Ουσιαστικά λοιπόν ο Χάμπερμας επιχειρεί έναν διαχωρισμό ανάμεσα στον συστημικό

κόσμο όπως αυτός εκφράζεται από τον λόγο του καθεστώτος και στον μη συστημικό
κόσμο στα πλαίσια του οποίου συντελείται και πραγματοποιείται η επικοινωνιακή
δράση των ανθρώπων (Elliot, 2021, 258-259) . Ο λεγόμενος βιόκοσμος στα πλαίσια
της σκέψης του Χάμπερμας συνιστά μία αστείρευτη πηγή κοινωνικών πρακτικών
πεποιθήσεων αντιλήψεων και στάσεων ζωής στα πλαίσια ενός συλλογικού κεκτημένου
δημιουργώντας μία κοινότητα ανθρώπων με κοινές καταβολές και κοινές προσδοκίες.
(Φωτόπουλος, 2010, 342)

Ο βιόκοσμος ωστόσο δεν είναι δυνατόν να παραμείνει ανέγγιχτος από την ισχύ και τη
δύναμή της καπιταλιστικής ορθολογικότητας η οποία εκφράζεται μέσα από
συγκεκριμένες δομές και διαδικασίες όπως είναι το κράτος, η γραφειοκρατία και η
αγορά οι οποίες εμφιλοχωρούν στην επικράτειά του βιόκοσμου και τον στρέφουν στην
κατεύθυνση της ενσωμάτωσης προς το κανονιστικό πλαίσιο της καταληκτικής
ορθολογικότητας (Elliot,2021,259-261). Αυτό συμβαίνει γιατί η καπιταλιστική
ορθολογικότητα σε επίπεδο λόγων και πρακτικών, είναι συγκριτικά περισσότερο
ισχυρή από τις διαδικασίες του βιόκοσμου δημιουργώντας μία διαδικασία
αποικιοποίησης αυτού, λειτουργώντας ταυτόχρονα ως τροχοπέδη για την ελεύθερη
διάδραση των ανθρώπων (Φωτόπουλος, 2010 337-338). Η αποικιοποίηση του
βιόκοσμου αποτελεί για το Χάμπερμας την μεγαλύτερη απειλή που προκύπτει εκ της
νεωτερικότητας και ακριβώς για αυτό δίνει ιδιαίτερη σημασία στην αντιμετώπιση
αυτής της απειλής, καθώς αν αυτή η απειλή αντιμετωπιστεί τότε δυνητικά θα καταστεί
εφικτή η ελεύθερη έκφραση των ανθρώπων στα πλαίσια μιας δημοκρατικής κοινωνίας.
(Elliot, 2021,260-262)

Η έννοια της επικοινωνιακής δράσης στον Χάμπερμας

Ο Χάμπερμας εκκινώντας από την παραδοχή πως η κριτική θεωρητική σκέψη οφείλει
να προτάσσει την χειραφέτηση και την απελευθέρωση από τις συστημικές δομές
Έξυπνα και Εύκολα!
www.arnos.gr info@arnos.gr
 3η ΕΠΟ 41 2022-23

θεωρεί ότι η επικοινωνιακή δράση δεν είναι τίποτα άλλο παρά η ικανότητα των
ανθρώπων να είναι σε θέση να επικοινωνούν χωρίς προσχώματα μεταξύ τους ακόμη
και σε σύγκρουση με το κανονιστικό χαρακτήρα της συστημικής ορθολογικότητας
(Craib, 2001, 345).

Σε αυτό το πλαίσιο ο Χάμπερμας δίνει ιδιαίτερη σημασία στην επικοινωνιακή δράση

η οποία εμφορείται από μία αντίληψη οικουμενικής ηθικής στα πλαίσια της οποίας οι
άνθρωποι απελευθερωμένοι από τις κανονιστικές δικλείδες ασφαλείας της
καπιταλιστικής ορθολογικότητας θα είναι σε θέση να σφυρηλατήσουν στην πράξη, τις
συνθήκες ενός δημοκρατικού μοντέλου διακυβέρνησης. Το μοντέλο της δημοκρατικής
κοινωνίας το οποίο προτείνει και προτάσσει ο Χάμπερμας αφορά στη δυνατότητα, όλα
τα μέλη της κοινωνίας να έχουνε ανεμπόδιστη πρόσβαση στον ορθό λόγο και να
συμμετέχουν ισότιμα στην λήψη των αποφάσεων. Σε αυτό το πλαίσιο λοιπόν, στην
θεωρητική προσέγγιση του Χάμπερμας η επικοινωνιακή δράση αποτελεί το μέσο αλλά
ταυτόχρονα και την προϋπόθεση για την ανάδυση μιας ελεύθερης ανθρώπινης
δραστηριότητας στην υπηρεσία της οποίας ευρίσκεται η θεωρία και ορθός λόγος και
όχι το ανάστροφο. Εδώ ακριβώς έγκειται και η βασική διαφοροποίηση του Χάμπερμας
από τους Αντόρνο και Χορκχάιμερ αλλά κι από τη μεταμοντέρνα θετική σκέψη καθώς
ο Χάμπερμας θεωρεί πώς η θεωρία αποτελεί το μέσον για την πραγματοποίηση της
ανθρώπινης ελευθερίας όπου η τελευταία καθορίζει σε τελική ανάλυση την δομή και
την λειτουργία της θεωρίας.

Η έννοια της δημόσιας σφαίρας και η σχέση της με τον βιόκοσμο

Η σημασία της δημόσιας σφαίρας είναι εξαιρετικά σημαντική στη σκέψη του
Χάμπερμας καθώς θεωρεί πως ο ορίζοντας μιας αυθεντικής δημοκρατικής κοινωνίας
μπορεί να επιτευχθεί μόνο μέσω της καταπολέμησης οποιουδήποτε αποκλεισμού
εκείνων των κοινωνικών ομάδων, που δεν έχουνε πρόσβαση στους θεσμούς και δεν
είναι σε θέση να επηρεάσουν τα κέντρα των αποφάσεων. Εξάλλου ο διανοητής
υποστηρίζει πως στη σύγχρονη καπιταλιστική κοινωνία επιχειρείται με μέσο τον
ορθολογισμό η χειραγώγηση της κοινής γνώμης, και εν συνεχεία η αδρανοποίηση και
συσσωμάτωση των πολιτών στην επικράτεια του κυρίαρχου λόγου, όπου οι άνθρωποι
γίνονται έρμαια των αποφάσεων της εκάστοτε εξουσίας. Με αυτόν τον τρόπο
Έξυπνα και Εύκολα!
www.arnos.gr info@arnos.gr
 3η ΕΠΟ 41 2022-23

καταστρατηγείται ο χαρακτήρας της δημόσιας σφαίρας καθώς τα υποκείμενα και εν

γένει οι πολίτες ουσιαστικά δεν έχουν καμία δυνατότητα παρέμβασης στα κέντρα
λήψης αποφάσεων και ο δημόσιος διάλογος δεν είναι παρά μία τυπική διαδικασία η
οποία σε καμία περίπτωση δεν επηρεάζει τις προειλημμένες αποφάσεις των θεσμών
και του κράτους(Craib, 2011, 347). Σε αυτό το πλαίσιο λοιπόν σύμφωνα με το
Χάμπερμας αποτελεί αμετάκλητη αναγκαιότητα να επαναθεμελιωθεί εκ νέου ο
δημόσιος χώρος και η δημόσια σφαίρα όπου ελεύθερη επικοινωνία μεταξύ των
υποκειμένων θα ηγεμονεύσει έναντι του καθεστωτικού εργαλειακού λόγου. Ο
Χάμπερμας διαβλέπει μία προσδοκία και μία ελπίδα στα νέα κοινωνικά κινήματα τα
οποία θα είναι σε θέση δυνητικά να επαναφέρουν στην επικαιρότητα τα
απελευθερωτικά προτάγματα του διαφωτισμού, και να διεκδικήσουν ένα μοντέλο
αυθεντικής Δημοκρατίας. (Φωτόπουλος 2010, 340-343)

Κριτική στις απόψεις του Χάμπερμας

Η κριτική που ασκείται στις θεωρητικές προσεγγίσεις του Χάμπερμας δρομολογείται

σε δύο βασικά επίπεδα. Το πρώτο επίπεδο αφορά στην κριτική που του γίνεται περί
εξιδανίκευσης της δημόσιας σφαίρας του 18ου αιώνα καθώς φαίνεται να μην αξιολογεί
το γεγονός οπότε ότι από το συγκεκριμένο τύπο δημόσιας σφαίρας αποκλείονται πολύ
μεγάλες κοινωνικές ομάδες όπως ήταν σημαντικά κομμάτια της εργατικής τάξης αλλά
και οι γυναίκες. Ουσιαστικά ο Χάμπερμας αγνοώντας τα συγκεκριμένα δεδομένα
εκφράζει μία αισιοδοξία ότι παρόλο ότι υπήρξαν αποκλεισμοί στα πλαίσια της
νεωτερικότητας, αρκετά μέλη της κοινωνίας κατάφεραν να άρουν στην πράξη αυτούς
τους αποκλεισμούς δημιουργώντας αντίρροπες δομές απέναντι στην ανελαστικότητα
της κρατικής εξουσίας (Elliot,2021,264-266). Παράλληλα σημαντική κριτική του
ασκείται αναφορικά με τη θεωρητική προσέγγιση της δημόσιας σφαίρας στην οποία ο
Χάμπερμας δίνει εξαιρετική σημασία ενώ δείχνει να αγνοεί την σημασία που έχουν τα
κοινωνικά κινήματα τα οποία είχαν εμφανιστεί κατά τον 18ο αιώνα δημιουργώντας μία
διαδικασία κοινωνικής χειραφέτησης. Ταυτόχρονα ο Χάμπερμας δεν αξιολόγησέ ότι η
δημόσια σφαίρα αφορά κυρίως στις ανώτερες κοινωνικές τάξεις και αποκλείει
ευρύτατες κοινωνικές μάζες. Ταυτόχρονα ο Χάμπερμας αντιμετωπίζει την κοινωνία
και ειδικότερα τα υποκείμενα στα πλαίσια μιας εργαλειακής αντίληψης όπου οι
άνθρωποι είναι απλά δέκτες των μηνυμάτων και των πληροφοριών ενώ στην
Έξυπνα και Εύκολα!
www.arnos.gr info@arnos.gr
 3η ΕΠΟ 41 2022-23

πραγματικότητα η κοινωνική διαδικασία μεταβολισμού είναι εξαιρετικά πιο

πολυδιάστατη και συνθέτη. (Elliot,2021,272-276)

Σύνοψη

Στην παρούσα εργασία βασικό διακύβευμα αποτέλεσε να αναλυθεί η θετική σκέψη του
Χάμπερμας αναφορικά με μία σειρά από ζητήματα τα οποία σχετίζονται με την κριτική
που άσκησε ο διανοητής στη σχολή της Φρανκφούρτης προσπαθώντας να αναδείξει
την προτεραιότητα της ανθρώπινης επικοινωνίας έναντι της θεωρίας. Παράλληλα
αναλύθηκε η θεωρητική προσέγγιση της επικοινωνιακής δράσης όπου ο Χάμπερμας
την θεωρεί ως το αντίπαλο δέος απέναντι στην αποικιοποίηση του βιόκοσμου από την
καπιταλιστική ορθολογικότητα μέσω θεσμικών συστημάτων.

Επιπλέον δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στην έννοια της δημόσιας σφαίρας η οποία για το
Χάμπερμας αποτελεί το αντίπαλο δέος απέναντι στην αποικιοποίηση καθώς στο
πλαίσιο της δημόσιας σφαίρας μπορεί να υπάρξει απρόσκοπτη επικοινωνία μεταξύ των
ανθρώπων και δημοκρατικός διάλογος ο οποίος δυνητικά μπορεί να οδηγήσει σε ένα
μοντέλο ακόμα και σε διεθνικό επίπεδο αυθεντικής δημοκρατίας. Τέλος έγινε ειδική
μνεία στην κριτική που ασκήθηκε στις θέσεις του Χάμπερμας, όπου συγκεκριμένη
κριτική εστιάζει στο γεγονός, ότι ο Χάμπερμας εξιδανικεύει τη δημόσια σφαίρα
θεωρώντας ότι αυτή είναι αμόλυντη από την καπιταλιστική ορθολογικότητα και από
τα θεσμικά καπιταλιστικά συστήματα, αγνοώντας πως και εντός της δημόσιας σφαίρας
υπάρχουν σημαντικές κοινωνικές ομάδες οι οποίες βιώνουν τον αποκλεισμό και την
περιθωριοποίηση.

Βιβλιογραφία

Έξυπνα και Εύκολα!

www.arnos.gr info@arnos.gr
 3η ΕΠΟ 41 2022-23

Elliott, A. (2021) Σύγχρονη Κοινωνική Θεωρία: μια Εισαγωγή, μτφ. Κ. Γούλα, Αθήνα:
Πεδίο (κεφ. 7).

Φωτόπουλος, Ν. (2010). «Από τον Μονοδιάστατο Άνθρωπο στην Αποικιοποίηση του

Βιοκόσμου: Χέρμπερτ Μαρκούζε και Γιούργκεν Χάμπερμας απέναντι στη
Νεωτερικότητα» (κεφ. 12), στο Σ. Κονιόρδος (επιμ.), Κοινωνική Σκέψη και
Νεωτερικότητα, Αθήνα: Gutenberg.

Craib, I. (2011). Σύγχρονη Κοινωνική Θεωρία: από τον Πάρσονς στον Χάμπερμας,
μτφ. Π. Λέκκας Αθήνα: Τόπος, κεφ. 11 και 12.

Ιακώβου, Β. (2010). «Η Κριτική Θεωρία και η Νεωτερικότητα» (κεφ. 12), στο Σ.

Κονιόρδος (επιμ.), Κοινωνική Σκέψη και Νεωτερικότητα, Αθήνα: Gutenberg.

Wellmer, A. (1989). Λόγος, Ουτοπία και Διαλεκτική του Διαφωτισμού, μτφ. Γ.

Λυκιαρδόπουλος, Αθήνα: Έρασμος, κεφ. IV, V.

Έξυπνα και Εύκολα!

www.arnos.gr info@arnos.gr
 3η ΕΠΟ 41 2022-23

Έξυπνα και Εύκολα!

www.arnos.gr info@arnos.gr