KOLONIALE GESCHIEDENIS IN 20 NATUURHISTORISCHE OBJECTEN
Dondersteen werd
mensenwerk
Ze waren het product van een blikseminslag, dachten verzamelaars tot vier
eeuwen geleden over curieuze stenen voorwerpen in hun collecties. Nu weten
we dat het werktuigen zijn van vroege mensen. Dat nieuwe inzicht is te danken
aan vondsten uit de Nieuwe Wereld.
AUTEUR CAROLINE FERNANDES CAROMANO
ot in de zeventiende eeuw
T werden stenen werktuigen
uit de Europese prehisto-
rie beschouwd als
voorwerpen uit de natuur.
Mineralogische verzamelaars noemden
ze ‘donderstenen’ of ‘donderkeilen’
– ceraunia –, omdat men dacht dat ze
ontstonden door de bliksem. Tegen-
woordig zien we ze vooral terug in
etnologische en archeologische musea,
als vertegenwoordigers van de vroegste
door de mens gemaakte werktuigen.
Dat heeft alles te maken met de
ontdekking van hun oorsprong in de
Nieuwe Wereld.
Tijdens de gewelddadige kolonisatie
van de Nieuwe Wereld ging de
exploitatie van mensen en hulpbron-
nen hand in hand met expedities van
‘Wie waren de oeroude
Europese volken die deze
stenen instrumenten
produceerden?’
42 WONDERKAMER EDITIE 01 / JUNI 2020
natuurwetenschappers waarbij
planten, dieren en voorwerpen werden
verzameld en getransporteerd naar
Europa. In die verzamelingen zaten
ook stenen werktuigen, die, wegge-
haald uit hun culturele context, de
natuur- en menswetenschappen in de
Oude Wereld op een ander spoor
brachten.
Onderzoekers die in aanraking
kwamen met de stenen bijlen en
pijlpunten uit de Nieuwe Wereld en
met verslagen over de manier waarop
inheemse volken deze voorwerpen
gebruikten, begonnen vragen te stellen
bij de oorsprong van de ceraunia. De
gelijkenissen in vorm tussen de
voorwerpen uit de Nieuwe Wereld en
de veronderstelde donderstenen uit
Europa brachten de stukken in de late
zestiende eeuw onder de aandacht van
natuuronderzoekers. Een van hen was
Michele Mercati, die in de zestiende
eeuw werkte met de Europese minera-
logische verzamelingen én de Nieuwe
Wereld-collecties van het Vaticaan; hij
opperde dat de voorwerpen door de
mens waren gemaakt. Maar pas tegen
het einde van de zeventiende eeuw
begonnen Europese onderzoekers en
antiquairs de menselijke oorsprong
van de donderstenen te accepteren,
met dank aan Robert Plots onderzoek
in het Ashmolean Museum in Oxford.
Deze ontdekking had een grote
impact op de ontwikkeling van de
archeologie in de achttiende eeuw. Ze
riep de vraag op wie die oeroude
Europese volken waren geweest die de
stenen instrumenten hadden geprodu-
ceerd, en wanneer dit gebeurd zou
zijn. Die vragen leidden tot nieuwe
interpretaties van de historische
tijdlijn van de mens, die tot dan toe
ondergeschikt was aan de bijbelse
geschriften.
Stenen werktuigen werden vanaf dat
moment behandeld als archieven van
de menselijke evolutie. In een poging
de menselijke technologische ontwikke-
ling chronologisch in te delen, formu-
leerde de Deense archeoloog Christian
Jürgensen Thomsen in de negentiende
eeuw het drieperiode-systeem van
steentijd, bronstijd en ijzertijd.
De nieuwe classificatie van de stenen
ging gelijk op met de ontwikkeling van
musea. Stenen werktuigen uit Europa
en de Nieuwe Wereld werden een van
de meest geliefde objecten in weten-
schappelijke verzamelingen.
Het stenen voorwerp dat we hier zien,

een bijl, was onderdeel van een
collectie van Braziliaanse inheemse
voorwerpen, waar ook fluiten, bogen,
pijlen en ratels tussen zaten. De
verzameling was af komstig van de
adellijke Braziliaanse wetenschapper
en verzamelaar Amelia de Cavalcanti
en werd in 1889 gekocht door het
Museum Volkenkunde in Leiden. Deze
was daarvoor al geëxposeerd op de
eerste Braziliaanse Antropologische
Tentoonstelling in 1882, een van de
belangrijkste wetenschappelijke
gebeurtenissen in het Brazilië van de
negentiende eeuw. Later was de
collectie ook te zien in het Braziliaans
paviljoen van de wereldtentoonstelling
in Parijs, in 1889.
Bijlen konden onderling erg
verschillen. Hun uiterlijk hing af van
grondstoffen en van de toegepaste
technieken, die weer af hankelijk
waren van praktische factoren zoals
het gewenste type steel, en esthetische
en sociaal-culturele waarden.
Deze bijl is 140 mm lang, 70 mm
breed en 45 mm dik, en heeft een
opvallend brede hals. Waarschijnlijk
werd de bijl door middel van touw en
kleefmateriaal aan een houten steel
vastgemaakt. De krassen zijn het
gevolg van het polijsten, om het instru-
ment af te werken. Kleine kerfjes en
schilfers aan de rand laten zien dat de
bijl daadwerkelijk gebruikt is. Ook is
nog een oud etiket te zien en – in
witte inkt – het huidige inventaris-
nummer van het museum. Samen
vertellen deze kenmerken het verhaal
van de bijl, van productie en gebruik
tot zijn plaatsing in het museum.
De nieuwe interpretatie van de
stenen bijlen als culturele objecten
leidde ertoe dat vele ervan verhuisden
van de natuurhistorische musea en
geologische kabinetten naar de
antropologische en archeologische
musea die in de negentiende eeuw
werden opgericht. Andere bleven
achter. Misschien is dat maar goed
ook, omdat de denkbeelden rondom
stenen werktuigen of ceraunia sterk
BRAZILIAANSE BIJL
Vuistbijl met krassen, een oud etiket en
het huidige inventarisnummer. Nationaal
Museum van Wereldculturen, coll. nr.
RV-1184-6. Foto: Caroline Fernandes
Caromano.
verbonden zijn met vroeg geologisch
denken. De aanwezigheid van stenen
bijlen in de verschillende musea laat
zien dat de verschillende interpretaties
van het voorwerp nog steeds naast
elkaar bestaan: de bijl als natuurhisto-
rische ceraunia, als menselijk gereed-
schap, maar ook – op sommige
plekken nog steeds – als product van
de bliksem.
Caroline Fernandes Caromano is onafhankelijk
onderzoeker.
Lees meer
Voor wie meer wil weten: M.R. Goodrum,
‘Questioning thunderstones and arrowheads:
the problem of recognizing and interpreting
stone artefacts in the seventeenth century’,
in: Early Science and Medicine 13 (2008),
482-508; R.C.M. Santos, ‘Undocumented
objects: the collection Cavalcanti at Museum
Volkenkunde, Leiden’, in: Museum History
Journal 12 (2019), 7-28.
EDITIE 01 / JUNI 2020 WONDERKAMER 43