Uitgelicht

De materie achter
het materiaal
De Münster domschat is een van
de meest bijzondere schatten van
Europa. Voor de voorwerpen zijn
de meest kostbare materialen
gebruikt: goud, zilver, glinsterende
edelstenen. Ze symboliseren niet
alleen de rijkdom van de kerk, maar
verwijzen ook naar het Hemels
Jeruzalem. Deze ‘stad van God’
zou volgens de Bijbel (Openbaring
21-22) zijn opgebouw uit de meest
waardevolle grondstoffen zoals
goud, jaspis, saffier, smaragd,
amethyst en parel. Voor sommige
kostbaarheden uit de domschat
zijn echter minder voor de hand
liggende materialen gebruikt.
Wie verwacht een reliekhouder
vervaardigd van kokosnoot? Wat
is de herkomst en de betekenis
van de gekozen materialen?

12 Catharijne 2019.1
 Bergkristal in de voet van het reliekkruis, Münster, ca. 1100-1120, Ruw bergkristal, foto J.J. Harrison
Münster, Domschatzkammer, E.5, foto Stephan Kube

Mathilde van
den Bosch
onderzoeks-
stagiaire middel-
eeuwse kunst
D e materialen die zijn gebruikt voor de voor-
werpen in de Münster domschat zijn naast
imponerend, exotisch en kostbaar ook bete-
kenisvol. In de middeleeuwen werden er allerlei
‘magische’ krachten of symbolische betekenissen
benadrukken. Gelovigen meenden dat God in staat
was om kristal weer tot dauw te doen terugkeren
als hij zijn stem uit de hemel liet klinken. Kristal
werd geassocieerd met de koude harten van de
ongelovigen die zouden ontdooien na het accepteren
aan verbonden, die meewogen in de waardering. van het christendom. Bergkristal wordt overal ter
wereld gevonden, vooral in diepe bergspleten. De
GOUD voet van het reliekkruis komt uit Iran en was oor-
Een voorbeeld is goud: zeldzaam, duur en waarde- spronkelijk gemaakt als schaakstuk. De verwerking
vast. Goud is het meest gebruikte materiaal voor van dit speelstuk in het reliekkruis laat zien dat
kunstvoorwerpen in middeleeuwse schatten. Het Münster in een internationale netwerk opereerde
goud kwam voornamelijk uit Europese landen zoals en banden had met verre oorden.
Roemenië, Zweden, Servië en Frankrijk. Het edel-
metaal heeft de eigenschap om licht te vangen en te IVOOR
weerkaatsen. Daardoor werkt het heel theatraal in In de Münster domschat zijn verschillende objecten
een met kaarsen verlichte kathedraal. Tegelijkertijd die gemaakt zijn van ivoor. Ivoor was in de middel-
was het gebruik van goud in de kerk problematisch, eeuwen een populair materiaal. Het is afkomstig
omdat de boodschap van Christus behelst dat wereld- van de slagtanden van een olifant, nijlpaard, mam-
lijke rijkdommen er niet toe doen. Deze ambivalentie moet, walrus of narwal. Olifantenivoor was in de
zorgde in de middeleeuwen voor veel ophef en middeleeuwen in Europa nauwelijks voorhanden.
discussie. Om kerken met goud te kunnen versieren Daarom liep in de vroege middeleeuwen de handel
redeneerde men dat het wereldse en hemelse goud voornamelijk via Soedan, Egypte, Syrië en Cyprus.
niet met elkaar te vergelijken zijn. Gebruik van goud Rond de achtste eeuw kwam de beschikbaarheid
in kerken werd gerechtvaardigd doordat het een van ivoor in Europa tot een abrupt einde doordat
verbeelding van het Hemels Jeruzalem op aarde was. grote delen van deze gebieden in islamistische han-
Het edelmetaal toont de glans van het goddelijke. den kwamen. In de eeuwen erna was walrusivoor >
BERGKRISTAL
De Münster domschat bevat een gouden reliekkruis
< Met goud beslagen versierd met de mooiste edelstenen en parels (afb.
reliekhoofd van de p. 4). Het kruis is een van de oudste objecten uit de
apostel Paulus schat. De voet is van bergkristal, een lichtdoorlatend
(detail), Münster materiaal. Al sinds de oudheid was er een wijdver-
ca. 1060, Münster, breide opvatting in het westen dat bergkristal gestold
Domschatzkammer, water of ijs was, versteend in de loop van een lang-
E.2, foto Stephan durig natuurlijk proces. Deze ontstaansgeschiedenis
Kube werd door de kerk gebruikt om de kracht van God te Goudklompje, foto Cephas

Catharijne 2019.1 13
 vrijwel de enige beschikbare bron van ivoor in het
westen. De meeste ivoren voorwerpen uit die periode
zijn dan ook gemaakt van walrustand. Groenland,
en op kleinere schaal IJsland en Noorwegen, voor-
zagen in de behoefte. In de middeleeuwen geloofde
men dat ringen of mesheften van walrusivoor
kramp tegengingen. Het zou het bloeden stelpen en
een spoedige genezing verzekeren. Bovendien zou
walrusivoor vergiftiging voorkomen; men meende
dat het materiaal ging zweten als het in contact
kwam met gif.
KOKOSNOOT
Wat doet exotisch materiaal als een kokosnoot in
de Münster domschat? Kokosnoten werden in de
middeleeuwen gevonden aan de kust van de Indische
en de Stille Oceaan. De kokosnoot werd in Europa
geïntroduceerd als water- of zeenoot. Met zijn harde
schil en zoete binnenkant was de vrucht gehuld in
mysterie. Men geloofde bijvoorbeeld dat de kokos-
noot gif kon filteren, net zoals het zout water om
kon zetten in zoet. Deze ‘magische kracht’ zorgde
ervoor dat kokosnoot een geliefd materiaal was voor
drinkbokalen. Dit type luxueus drinkgerei werd
soms aan een domkerk gedoneerd, waarna dom-
kanunniken er een reliekhouder van lieten maken,
zoals het exemplaar in de Münster domschat (afb.
p. 5). Deze reliekhouder herinnert duidelijk aan
exotische oorden en zal de gelovigen ongetwijfeld
hebben geïmponeerd. Het voorwerp dateert van
circa 1230, een tijd waarin kokosnoten zeker nog
niet alom bekend waren. Verschillende Europese
geleerden brachten de kokosnoot in verband met bij-
belse zaken. Zo schreef Jordanus van Séveras in de
veertiende eeuw dat ‘zowel bloem als vrucht tegelijk
geproduceerd worden […] geleidelijk groeiend tot de
twaalfde maand. Dit betekent dat er twaalf stappen
van groei te zien zijn, gelijkend aan de bijbelse Boom
des Levens.’ De observatie van Jordanus is correct,
Walrusschedel met slagtanden Ivoren detail van Baldakijnreliekhouder met
Maria, Münster, ca. 1380, Münster, Dom-
schatzkammer, E.4, foto Stephan Kube
14 Catharijne 2019.1
de kokosnoot heeft elf tot vijftien maanden nodig
om te volgroeien. Zijn vergelijking met de Boom des
Levens uit Openbaring 22:2, ‘Voortbrengende twaalf
vruchten, van maand tot maand gevende zijne
vrucht’, is dus niet uit de lucht gegrepen.
PARELS
Een ander veelvoorkomend materiaal in middel-
eeuwse domschatten is de parel. Het eerder ge-
noemde reliekkruis in de Münster domschat is
ermee bezaaid. Parels worden gevormd door week-
dieren met schelp, voornamelijk door oesters. Er
werd gedacht dat oesters in de vroege morgenuren
naar het zeeoppervlak kwamen om de dauw, de
stralen van de zon, maan en sterren op te drinken.
Hieruit zou de oester een parel vormen. De parel
wordt in het christendom gezien als een symbool
voor Christus. De twee schelpen vormden het Oude
en het Nieuwe Testament waarbinnen het heilige
zich bevindt. Met behulp van een agaat zouden
parels gemakkelijk gevonden kunnen worden. Wan-
neer een agaat aan een touw in zee gehangen werd
zou deze vanzelf richting de parel gaan. Agaat wordt
door de christenen dan ook vergeleken met Johannes
de Doper, die het volk naar Jezus leidde. Parels wer-
den als zeer waardevol beschouwd en vormden een
ultiem vertoon van rijkdom. Gedurende de middel-
eeuwen hadden vorsten in Europa zelfs het alleen-
recht op parels. Vissers die parels vonden, moesten
deze aan hun heerser afstaan.
We zien dat veel van de gebruikte luxe materialen
in de domschat een diepere betekenis kennen. Van-
wege deze ‘magische’ kracht of symboliek werden
de grondstoffen in de middeleeuwen veelvuldig
toegepast voor religieuze voorwerpen. Verbaast u
zich in de tentoonstelling dan ook niet enkel over
de pracht en praal, maar ook over de curiositeit van
de materialen in de Münster domschat. <
Beginstadium van een parel