ÒÎÏÎÍÈÌÈß.

Åòíîíèìèÿ, åòíîãðàôèÿ, àðõåîëîãèÿ

ÍÈÊÎËÎÂÀ, Ìàðãàðèòà (Âèäèí, Áúëãàðèÿ)

ÍÀÇÂÀÍÈß ÍÀ ÒÐÀÄÈÖÈÎÍÍÈ ÏÐÈ×ÅÑÊÈ

È ÇÀÁÐÀÆÄÀÍÈß
 ÁÚËÃÀÐÑÊÈß ÍÀÐÎÄÅÍ ÊÎÑÒÞÌ

Denominations of traditional hair-styles and

ways of using head-scarves in Bulgarian folk costumes
Linguistic and ethnographic comparative analysis of denominations of traditional
Bulgarian female head-scarves and hair-styles — ñîêàé, êàèöà, ïàà and ñêàïà (ñêåïà/
øêåïè) reveals their meanings and their belonging to three groups of languages: Iranian
— ñîêàé, meaning ‘horn’, ‘hornlike’, ‘putting the headscarf on a horn’, Ugric — êàèöà
‘hair on the head’, ‘a plait of hair’; Turkic — ïàà ‘tie’, ‘connection’, ‘thread’ and ñêàïà/
ñêåïà/øêåïè ‘wrapping’, ‘case’, ‘container for hair/plaits’.
The results of the conducted analysis coincide with the data of archeological studies
of the ethnogenesis of ancient Bulgarians according to which their composition com-
prises three ethnolinguistic groups — Iranian, Ugric and Turkic
Keywords: folk costume, ritual requisite, Iranian, Turkic, Proto-Bulgarian, Ugrians

Ñâàòáàòà å âúðõîâèÿò ìîìåíò â ñîöèàëèçàöèÿòà íà ëè÷íîñòòà â

òðàäèöèîííîòî îáùåñòâî. Òÿ ðåàëèçèðà ïðåõîäà íà æåíàòà îò äåòñêèÿ £
ñòàòóñ â ñòàòóñà íà ðàæäàùà æåíà è àêòèâíîòî £ âêëþ÷âàíå â ñîöèàë-
íàòà è èêîíîìè÷åñêàòà äåéíîñò íà îáùíîñòòà. Ïîðàäè êîíñåðâàòèâíèÿ
£ õàðàêòåð òðàäèöèîííàòà ñâàòáà å ñúõðàíèëà ìíîãî àðõè÷íè îáðåäíè
äåéñòâèÿ è îáðåäåí ðåêâèçèò, îòðàçÿâàùè ñòàðèííè ìèòîëîãè÷íè ïðåäñ-
òàâè è âÿðâàíèÿ. Ïðîìÿíàòà íà ïðè÷åñêàòà è çàáóëâàíåòî íà íåâåñòàòà
å åäèí îò íàé-ñúùíîñòíèòå ìîìåíòè â ñâàòáàòà. Íàçâàíèÿòà íà åëåìåí-
òèòå íà çàáðàæäàíèÿòà ìîãàò äà äàäàò èíôîðìàöèÿ çà òåçè ïðåäñòàâè è

494
 ÍÈÊÎËÎÂÀ, Ìàðãàðèòà. Íàçâàíèÿ íà òðàäèöèîííè ïðè÷åñêè è çàáðàæäàíèÿ...

âÿðâàíèÿ è çà åçèêà íà òåõíèòå íîñèòåëè, ÿâÿâàéêè ñå âàæåí èçòî÷íèê

íà èíôîðìàöèÿ çà êóëòóðàòà è èñòîðèÿòà íà íàðîäà.

1. Ñîêàé
Æåíñêîòî ñâàòáåíî çàáðàæäàíå ñîêàé å èçâåñòíî ñúñ ñëåäíèòå ðàç-
íîâèäíîñòè: ãàáðîâñêè ñîêàé, ëîâåøêè ñîêàé, òúðíîâñêè èëè êèëèôàðñêè
ñîêàé è ìàêåäîíñêè ñîêàé. Ðàçëè÷èÿòà ìåæäó òÿõ ñå äúëæàò íà âèäà íà
òâúðäàòà ïîäëîæêà, êîÿòî ñå ïðèêðåïÿ êúì ãëàâàòà ÷ðåç ïîäáðàäíèê.
Ïîäëîæêàòà íà ãàáðîâñêèÿ è ëîâåøêèÿ ñîêàé å åëèïñîâèäíà äúñêà
ñ äúëæèíà 28—30 ñì è øèðèíà 8—9 ñì, êîÿòî, ïîñòàâåíà â êà÷óëêà, ñå
ïðèêðåïÿ âåðòèêàëíî îòçàä íà ãëàâàòà ñ ëåê íàêëîí íàïðåä è, ïîêðèòà ñ
äúëãà áÿëà èâè÷íà êúðïà ìåñàë, îôîðìÿ âèñîêî åäíîðîãî çàáðàæäàíå.
Òîçè ñîêàé ñå ñðåùà â Ãàáðîâñêî, Äðÿíîâñêî, Òðåâíåíñêî, Åëåíñêî, Òðî-
ÿíñêî, Ëîâåøêî1.
Ïðè òúðíîâñêèÿ èëè êèëèôàðñêèÿ ñîêàé ó÷àñòâàò ñúùèòå êîíñò-
ðóêòèâíè åëåìåíòè, íî ñà ïîäðåäåíè ïî äðóã íà÷èí, êàòî íå îôîðìÿò
åäíîðîãî çàáðàæäàíå.
Ìàêåäîíñêèÿò ñîêàé ñúùî å îôîðìåí êàòî åäíîðîãî çàáðàæäàíå.
Åäíîðîãîòî èçâèøåíèå íàä ãëàâàòà ñå ïîëó÷àâà îò îñòðèÿ âðúõ íà ñú-
øèòàòà â ãîðíèÿ êðàé êàòî êà÷óëêà èâèöà ïëàò, áîãàòî èçâåçàíà ïðå-
äèìíî ñ ÷åðâåíè êîíöè, ñ äúëæèíà 70—80 ñì èëè 100—120 ñì è øèðèíà
20—25 ñì èëè 30—50 ñì, êîÿòî ñå ïîêðèâà îòãîðå ñ óáðóñ — áÿëà èâè÷íà
êúðïà ñ âåçìî â äâàòà êðàÿ. Ìàêåäîíñêèÿò ñîêàé å íîñåí îò îìúæåíèòå
æåíè â Áèòîëñêî, Ïðèëåïñêî, Êðóøåâñêî, Ðåñåíñêî, Îõðèäñêî, Ñòðóæ-
êî, Òåòîâñêî2.
Çà èçÿñíÿâàíå ïðîèçõîäà íà áúëãàðñêèÿ ñîêàé è íåãîâîòî íàçâàíèå
äîïðèíàñÿò ïàðàëåëèòå ñ åäíîðîãè æåíñêè çàáðàæäàíèÿ è òåõíèòå íàç-
âàíèÿ ó íÿêîè íàðîäè â Ïîâîëæèåòî è Ñðåäíà Àçèÿ. Õàðàêòåðíà îñîáå-
íîñò íà òåçè çàáðàæäàíèÿ å âèñîêàòà (25—30 ñì, „äâå ïåäè”) êîíóñîâèä-
íà øàïêà îò äúðâåñíà, áðåçîâà êîðà, îáøèâàíà ñ ÷åðâåíà òúêàí, êîÿòî
å ïîñòàâÿíà âúðõó ñúáðàíàòà íà òåìåòî è ñïëèòàíà â ïëèòêà êîñà, îôîð-
ìÿíà êàòî ðîã÷å íà òåìåòî èëè íàä ÷åëîòî. Øàïêàòà å óêðàñÿâàíà ñ
øåâèöà, ìúíèñòà, âèñóëêè îò ìîíåòè èëè îáøèâàíà ïëúòíî ñ ìîíåòè è
ïîêðèâàíà îòãîðå ñ êúðïè. Òàêèâà ñà æåíñêèòå çàáðàæäàíèÿ ó ôèíîå-

495
 ÒÎÏÎÍÈÌÈß. Åòíîíèìèÿ, åòíîãðàôèÿ, àðõåîëîãèÿ

çè÷íèòå íàðîäè ìîðäâèíè — ïàíãî, óäìóðòè — àéøîí, ìàðèéöè — øóðêà è

øûìàêø. Îñîáåíî áëèçêî äî ìàêåäîíñêèÿ ñîêàé å çàáðàæäàíåòî
øûìàêø, îòáåëÿçàíî îòäàâíà â áúëãàðñêàòà íàóêà3. Íàçâàíèåòî øóðêà
ïðîèçëèçà îò ìàð. øóð ‘ðîã‘. Ñïîðåä Ã. À. Ñåïååâ â ìèíàëîòî òî å çâó-
÷àëî êàòî øóðãàé èëè øóðêàé, êîåòî áóêâàëíî îçíà÷àâà ‘êàòî ðîã‘, ‘âúâ
âèä íà ðîã‘, ‘ðîãîîáðàçåí‘, à òåðìèíîëîãèÿòà íà îðíàìåíòèòå íà øåâè-
öàòà âúðõó ãîðíàòà ÷àñò íà øûìàêø „ïîä÷åðòàâà òðàêòîâêàòà ìó êàòî
ðîã”4. Îò äðóãèòå íàðîäè â Ïîâîëæèåòî òâúðäà êîíóñîîáðàçíà øàïêà å
îòáåëÿçàíà ó êàçàíñêèòå òàòàðè, ïîòîìöè íà âîëæêèòå áúëãàðè5.
 Ñðåäíà Àçèÿ ó êàçàõèòå ñâàòáåíàòà øàïêà ñàóêåëå å âèñîê (70 ñì)
êîíóñ îò ïëúñò, îáøèò ñ ÷åðâåíà òúêàí, óêðàñÿâàí ñ ìúíèñòà, êîðàëè,
ñêúïîöåííè êàìúíè, ñðåáúðíè ïëàñòèíè, çëàòíè ìîíåòè. Êúì âúðõà å
çàêà÷âàíà ãîëÿìà áÿëà íàìåòêà, îáãðúùàùà öÿëàòà ôèãóðà íà æåíà-
òà6. È ó êèðãèçèòå ñâàòáåíàòà øàïêà øöê²ëö å ñ êîíóñîâèäíà ôîðìà,
óêðàñåíà ñ êîðàëè, ñðåáúðíè ïëàñòèíêè, ïåðëè è øåâèöà7. Ó êàðàêàëïà-
öèòå æåíñêàòà øàïêà å øëåìîâèäíà è ñå íàðè÷à ñ±óêåëå, ñà¢êåëå8. Æåí-
ñêà ñâàòáåíà øàïêà øîâêåëå ñà èìàëè è òóðêìåíèòå-÷îâäîðè9. Ñ êîíó-
ñîîáðàçíà ôîðìà îò äúðâåñíà êîðà, êàðòîí èëè ïëàò, îáâèòà â ÷åðâåíà
òúêàí å æåíñêàòà ñâàòáåíà øàïêà ñ âèñî÷èíà 50 — 60 ñì ó êàâêàçêèòå
íîãàéöè10.
Èçñëåäîâàòåëèòå íà íàðîäíîòî îáëåêëî íà òåçè íàðîäè ñâúðçâàò
æåíñêàòà âèñîêà êîíóñîâèäíà øàïêà ñ êóëòóðàòà íà ñêèòèòå, ïðèíàäëå-
æàùè êúì îãðîìíèÿ èðàíîåçè÷åí åòíè÷åñêè ìàñèâ, ïðîñòèðàù ñå îò ïðè-
÷åðíîìîðñêèòå ñòåïè äî Àëòàé. Èðàíîåçè÷íè ïëåìåíà — ñêèòè, ñàðìàòè,
àëàíè, ñàêè, ìàñàãåòè, ñà ó÷àñòâàëè â åòíîãåíåçèñà íà þæíèòå ôèíîå-
çè÷íè íàðîäè â Ïîâîëæèåòî è òþðêîåçè÷íèòå íàðîäè â Ñðåäíà Àçèÿ,
îñòàâÿéêè ñëåäè â òÿõíàòà ìàòåðèàëíà è äóõîâíà êóëòóðà11. Àðåàëúò
íà ñêèòñêîòî îáëåêëî ñå ïðîñòèðàë îò Äóíàâ äî Ïðåäíà è Ñðåäíà Àçèÿ12.
Âèñîêàòà æåíñêà êîíóñîîáðàçíà øàïêà ïðåäñòàâëÿâà åäèí îò ÷åòèðèòå
âèäà øàïêè, çàñâèäåòåëñòâàíè àðõåîëîãè÷åñêè ó ñêèòèòå. Òÿ áèëà íàê-
ëîíåíà íàïðåä, ïîíÿêîãà óêðàñåíà âúðõó ïðåäíàòà ÷àñò ñ öåëè òðèúãúë-
íè èëè òðàïåöîâèäíè ïëàñòèíè ñ èçîáðàæåíèÿ îò êóëòîâ õàðàêòåð èëè ñ
ïî-ìàëêè çëàòíè ïëàñòèíêè. Îòãîðå áèëî íàìÿòàíî ïîêðèâàëî, êîåòî
çàêðèâàëî øàïêàòà è ïàäàëî âúðõó ðàìåíåòå è ãúðáà, äîñòèãàéêè äî
ïîÿñà è êèòêèòå íà ðúöåòå13. Íàé-äîáðå å çàïàçåíà òðèúãúëíàòà çëàòíà

496
 ÍÈÊÎËÎÂÀ, Ìàðãàðèòà. Íàçâàíèÿ íà òðàäèöèîííè ïðè÷åñêè è çàáðàæäàíèÿ...

ïëàñòèíà îò òàêàâà øàïêà â æåíñêî ïîãðåáåíèå îò ìîãèëàòà Êàðàãîäå-

óàøõ, Êóáàíñêà îáëàñò, äàòèðàíà îò IV â. ïð. í.å. Èçñëåäîâàòåëèòå âèæ-
äàò â èçîáðàçåíàòà âúðõó íåÿ æåíñêà ôèãóðà ñ âèñîêà êîíè÷åñêà øàïêà
Âåëèêàòà áîãèíÿ ìàéêà14. Òåçè øàïêè áèëè íîñåíè îò çíàòíè ñêèòñêè
æåíè, êîèòî èçïúëíÿâàëè æðå÷åñêè ôóíêöèè âúâ âðúçêà ñ êóëòà êúì
òàçè áîãèíÿ15.
Áúëãàðñêèòå ñîêàè, âèñîêèòå æåíñêè çàáðàæäàíèÿ ó ïîñî÷åíèòå íà-
ðîäè è âèñîêàòà øàïêà íà ñêèòñêàòà áîãèíÿ èìàò îáëèêà íà ðîã, êîéòî ó
ñúâðåìåííèòå íàðîäè ïðåäñòàâëÿâà êîíóñîîáðàçåí êàëúô ïðåäèìíî îò
äúðâåñíà êîðà èëè åëèïñîâèäíà äúñêà, êîÿòî âñúùíîñò å äåãðàäèðàë â
ïëîñêîñòíà ôîðìà äúðâåñåí ðîã-êîíóñ. Â íåãî íÿêîãà å áèëà ïîñòàâÿíà
îôîðìåíàòà êàòî ðîã êîñà íà ðàæäàùàòà æåíà — æåíàòà-ìàéêà, çà äà
ñêðèå è ñòèìóëèðà ïëîäîíîñåùàòà åíåðãèÿ è ñèëà íà êîñàòà, ñèìâîëèçè-
ðàíà îò ðîãà16.
Íàçâàíèåòî ñîêàé ñå ñáëèæàâà ñ íàçâàíèÿòà íà ïîñî÷åíèòå âèñîêè
åäíîðîãè çàáðàæäàíèÿ ó ñúâðåìåííèòå òþðêîåçè÷íè íàðîäè â Ñðåäíà
Àçèÿ: êàçàõ. ñàóêåëå, êàðàêàëï. ñ±¢êåëå, ñà¢êåëå, êèðã. ø¸ê¸ë¸/øöê²ëö,
òóðêì. øîâêåëå. Òåçè íàçâàíèÿ ïðåäñòàâÿò ïðîìåíåíàòà òàäæèêñêà
(èðàíñêà) äóìà øîõ-êóëîõ, â êîÿòî ñúñòàâêàòà êóëîõ, øèðîêî ðàçïðîñò-
ðàíåíà ó èðàíîåçè÷íèòå íàðîäè, îçíà÷àâà ‘øàïêà‘17, à òàäæ. øîõ îçíà-
÷àâà ‘ðîã‘18.  ïåðñèéñêè åçèê øàõ îçíà÷àâà ‘ðîã‘19, à â îñåòèíñêè åçèê,
íàñëåäèë åçèêà íà ñêèòè è àëàíè, ñû, ñûêúà îçíà÷àâà ‘ðîã‘20.  êàðàêàë-
ïàêñêè è óçáåêñêè åçèöè å çàïàçåíà èðàíñêàòà äóìà çà ‘ðîã‘ — ñúîòâåòíî
øàê è øîõ, êîÿòî ñå èçïîëçâà ïàðàëåëíî ñ òþðêñêàòà ìóéèç ‘ðîã‘21.
Ñëåäîâàòåëíî è â íàçâàíèåòî íà ïðåäñòàâèòåëíîòî áúëãàðñêî æåíñêî
çàáðàæäàíå ñîêàé ñúñòàâêàòà ñîê- îçíà÷àâà ‘ðîã‘ è ïðèíàäëåæè íà íÿ-
êîé îò èðàíñêèòå åçèöè. Íàçâàíèåòî ñîêàé îçíà÷àâà çàêîíîìåðíî åäíî-
ðîãàòà ôîðìà íà çàáðàæäàíåòî, êàêòî è äðóãèòå çàïàçåíè èðàíîåçè÷íè
íàçâàíèÿ íà òîâà çàáðàæäàíå ó òþðêèçèðàíèòå èðàíñêè íàðîäè â Ñðåä-
íà Àçèÿ, êàêòî è ïðåâåäåíîòî íàçâàíèå øóðêà (øóðãàé, øóðêàé) ‘êàòî
ðîã‘, ‘âúâ âèä íà ðîã‘, ‘ðîãîîáðàçåí‘ îò ìàð. øóð ‘ðîã‘.
Êàòî ñå èìà ïðåäâèä èðàíîåçè÷íàòà è èðàíñêàòà åòíî-êóëòóðíà
àòðèáóöèÿ íà æåíñêîòî çàáðàæäàíå ñîêàé, ñëåäâà òî äà áúäå îòíåñåíî
êúì äðåâíèòå èðàíîåçè÷íè áúëãàðè, îòñåäíàëè â àðåàëèòå íà íåãîâîòî
ðàçïðîñòðàíåíèå è áèòóâàíå — ãëàâíèòå öåíòðîâå íà ñðåäíîâåêîâíà Áúë-

497
 ÒÎÏÎÍÈÌÈß. Åòíîíèìèÿ, åòíîãðàôèÿ, àðõåîëîãèÿ

ãàðèÿ (Òúðíîâñêî, Ãàáðîâñêî, Ëîâåøêî, Òðåâíåíñêî, Äðÿíîâñêî, Åëåíñ-

êî, Òðîÿíñêî) è Ìàêåäîíèÿ (Áèòîëñêî, Ïðèëåïñêî, Êðóøåâñêî, Ðåñåíñêî,
Îõðèäñêî, Ñòðóæêî, Òåòîâñêî). Åäíîðîãè çàáðàæäàíèÿ îò òèïà íà ãàá-
ðîâñêî-ëîâåøêèÿ ñîêàé, íî ñúñ çàáðàâåíî âå÷å íàçâàíèå, ñà êà÷óëúò â
Êàðíîáàòñêî, ðàçëè÷íèòå òúðïîøè â Òðàêèÿ è äðóãè ñõîäíè åäíîðîãè çàá-
ðàæäàíèÿ â òåðèòîðèè èçâúí äíåøíèòå ãðàíèöè íà Áúëãàðèÿ.
 ïðåäèøíèòå äåñåòèëåòèÿ, êîãàòî ãîñïîäñòâàøå òþðêñêàòà òåî-
ðèÿ çà ïðàáúëãàðèòå, ñìÿòàõìå, ÷å çàáðàæäàíåòî è íåãîâîòî íàçâàíèå
ïðèíàäëåæàò íà åäíà îò åòíè÷åñêòå ñúñòàâêè — èðàíñêàòà, íà ïðàáúëãà-
ðèòå. Èñòîðè÷åñêèòå ñú÷èíåíèÿ îò ïîñëåäíèòå ãîäèíè îáà÷å äîêàçâàò,
÷å ñàìèòå áúëãàðè ñà ïðèíàäëåæàëè êúì èðàíîåçè÷íèòå íàðîäè.

2. ʈèöà
Æåíñêîòî çàáðàæäàíå êˆèöà å ïðåäñòàâåíî â íÿêîëêî ðàçíîâèäíîñ-
òè.  Ñðåäíà Çàïàäíà Áúëãàèðÿ òî å ïîëóñôåðè÷íà øàïêà îò âåçàíà
ïðåäèìíî ñ ÷åðâåíè âúëíåíè êîíöè èâèöà êîíîïåíà òúêàí (øèð. 13 ñì),
íàáðàíà íà ãúñòè äèïëè, ñ èëè áåç ïèñêþë îò ÷åðâåíè êîíöè íà âúðõà.
Êúì çàäíàòà £ ÷àñò å ïðèêðåïåíà ìàõðàìà — äâîéíà èâèöà îò áÿëî êîíî-
ïåíî ïëàòíî (øèð. 10 ñì) ñ âåçàíè ðàñòèòåëíè ìîòèâè, äúëãà äî êðàÿ íà
ïîëèòå íà ãîðíàòà äðåõà. Òàçè êˆèöà å ñâàòáåíî è íîñåíî è ñëåä ñâàòáà-
òà æåíñêî çàáðàæäàíå â Ñîôèéñêî, Ïåðíèøêî, Òðúíñêî, Ãîäå÷êî, Äóï-
íèøêî, Ñàìîêîâñêî, Áåëîãðàä÷èøêî22.  Ïëåâåíñêî êˆèöà èëè êàé÷èëî
ñå íàðè÷à ïëàòíåíàòà øàï÷èöà, êîÿòî ïðèáèðà êîñàòà íà æåíàòà è ñå
íîñè ïðåç öåëèÿ æèâîò, à â ñâàòáåíîòî çàáðàæäàíå âúðõó íåÿ ñå ïîñòàâÿ
ñâàòáåíèÿò âåíåö — ïðèøèòè â ðåäîâå âúðõó âèñîêà îðåîëîïîäîáíà ïîä-
ëîæêà ìîíåòè, ìúíèñòà, ðàçíîöâåòíè âúëíåíè ïèñêþëè èëè ìåòàëåí âå-
íåö23. Òîâà ñâàòáåíî çàáðàæäàíå å ìíîãî ñõîäíî ñúñ ñâàòáåíîòî çàá-
ðàæäàíå â Ñîôèéñêî, êúäåòî ãîëåìèÿò âåíåö ñå ïîñòàâÿ âúðõó ïîëóñ-
ôåðè÷íà øàïêà îò êîíîïåíî ïëàòíî, îáøèòà ñ òóðñêè ñðåáúðíè ìîíå-
òè24. Â Ðàçãðàäñêî íåâåñòèòå âúðõó „òúðïîøà”, ïðèáèðàù êîñèòå, ïîñ-
òàâÿëè „êà÷óë” — øàï÷èöà ñ ïðèøèòè äðåáíè ìîíåòè, êàòî íàä ÷åëîòî
ïîñòàâÿëè è „êˆèöà” — òðè ïèðèí÷åíè ÷àñòè ñ ðàñòèòåëíè îðíàìåíòè25.
Âúâ Âèäèíñêî êˆèöà ñå íàðè÷à îùå è ñâàòáåíàòà øàïêà ñ øëåìîâèäíà
ôîðìà ñ íàóøíèöè (íàáóçíèöè) ñ ëåíòîâà êîíñòðóêöèÿ — êîíöåíòðè÷íî

498
 ÍÈÊÎËÎÂÀ, Ìàðãàðèòà. Íàçâàíèÿ íà òðàäèöèîííè ïðè÷åñêè è çàáðàæäàíèÿ...

ïîäðåäåíè è çàøèòè òåñíè èâèöè òúêàí èëè ñïèðàëíî íàâèò ïîÿñ èëè
ãàéòàí, îáøèâàíè îò âúíøíàòà ñòðàíà ñ ãúñòè ðåäîâå ìîíåòè26.
Çàáðàæäàíåòî êˆèöà å èçâåñòíî è ó äðóãè ñúâðåìåííè íàðîäè íà
Áàëêàíñêèÿ ïîëóîñòðîâ. ʈèöàòà â îáëàñòòà Îëò â Òðàíñèëâàíèÿ (Ðó-
ìúíèÿ) å ñúõðàíåíà â ïúëåí êîìïëåêò. Òÿ ñå ñúñòîè îò äâå êˆèöè: caiþa
de pãr — äîëíàòà øàï÷èöà, ïîêðèâàùà íåïîñðåäñòâåíî êîñàòà, è caiþa —
øàïêà, ïîêðèòà ñ ÷åðâåíè ïëàñòèíêè, ñ íàóøíèöè îò äâåòå ñòðàíè è ëåí-
òà îòçàä âúðõó ãúðáà. Îòãîðå äâåòå êˆèöè ñà ïîêðèâàíè ñ „ïîìåñåëíèê”
— áÿëà èâè÷íà êúðïà27. Ìàõðàìàòà êúì êˆèöàòà â Ñðåäíà Çàïàäíà
Áúëãàðèÿ è ëåíòàòà âúðõó ãúðáà íà ðóìúíñêàòà êˆèöà ñà ðóäèìåíòè íà
öèëèíäðè÷åí êàëúô, â êîéòî íÿêîãà ñà áèëè ïîñòàâÿíè è ñêðèâàíè ïëèò-
êèòå íà îìúæåíàòà æåíà, ïðåâúðíàë ñå âïîñëåäñòâèå â äåêîðàòèâåí
åëåìåíò, ïîñòàâÿí âúðõó ïëèòêèòå, íàðè÷àí îáèêíîâåíî „êîñè÷íèê”. Á.
Öîíåâ îïðåäåëÿ äóìàòà êˆèöà â ðóìúíñêèÿ åçèê êàòî áúëãàðñêà çàåì-
êà. Îñâåí ôîðìà êˆèöà òîé ïðèâåæäà è ôîðìàòà êˆèö ñ ïîÿñíåíèåòî
‘äåòñêà øàïêà‘, ‘âåçàíà øàï÷èöà (çà äåöà è æåíè)‘28. Äóìàòà „ïîìåñåë-
íèê” ïîäòâúðæäàâà áúëãàðñêàòà ïðèíàäëåæíîñò íà çàáðàæäàíåòî, çà-
ùîòî „ìåñàë” ñå íàðè÷àò ãîëåìèòå èâè÷íè êúðïè, èçïîëçâàíè â ñâàòáå-
íèòå çàáðàæäàíèÿ íà ìíîãî ìåñòà â Áúëãàðèÿ.
 Áúëãàðñêè åòèìîëîãè÷åí ðå÷íèê äóìàòà êàèöà ñå ñâúðçâà ñ ãë.
êàÿ ñå, çàùîòî çàáðàæäàíåòî å áèëî çíàê çà ïîêîðíîñòòà íà æåíàòà ñëåä
îìúæâàíåòî29.
Íàçâàíèåòî êˆèöà ìîæå äà áúäå ñâúðçàíî ñ äð.-óãîð. ÊÀIÇ [êàèö]
‘êîñà, êè÷óð êîñà, ïëèòêà íà ãëàâàòà‘, çàïàçåíà â ñúâðåìåííèòå óãîðñêè
åçèöè: óíã. ÍÀI ‘êîñà íà ãëàâàòà‘, â ìàíñè è õàíòè ñúñ çíà÷åíèÿ ‘êîñà íà
ãëàâàòà‘, ‘ïëèòêà‘, ‘ìúæåñòâåí‘30. Ñðåä óãîðñêèòå ïëåìåíà áèëà ðàçï-
ðîñòðàíåíà ìúæêà ïðè÷åñêà ñúñ çàïëåòåíè îòçàä íÿêîëêî ïëèòêè31.
Äð.-óãîð. ÊÀIÇ [êàèö] ‘êîñà, êè÷óð êîñà, ïëèòêà íà ãëàâàòà‘ å ïðå-
ìèíàëî âúðõó ñàìîòî çàáðàæäàíå, â êîåòî ñà ñêðèâàëè êîñèòå èëè ïëèò-
êàòà/ïëèòêèòå íà îìúæåíàòà æåíà. Ìîæå áè áúëã. äóìà êîñè÷íèê å íàé-
òî÷íèÿò ïðåâîä íà äð.-óãîð. ÊÀIÇ [êàèö]. Òàçè àðõàè÷íà ôîðìà å çàïà-
çåíà êàòî áúëãàðñêà çàåìêà â ðóìúíñêèÿ åçèê, êàêòî ïîñî÷âà Á. Öîíåâ.
Âúâ Âèäèíñêî ñå ñðåùà ëè÷íî èìå Êàé÷î è ôàìèëíî èìå Êàéöàíîâ, à
âúâ Âðà÷àíñêî äóìàòà êàé÷èëî îçíà÷àâà ‘íåõðàíèìàéêî‘, ‘õàéìàíà‘. Ä.
Ìàðèíîâ îòáåëÿçâà çà Ñåâåðîçàïàäíà Áúëãàðèÿ, ÷å „îíçè ìîìúê èëè

499
 ÒÎÏÎÍÈÌÈß. Åòíîíèìèÿ, åòíîãðàôèÿ, àðõåîëîãèÿ

ìúæ, êîéòî å èìàë íàé-äúëúã ïåð÷èí, ñìÿòàë ñå çà íàé-þíà÷åí. Òîÿ

ïåð÷èí íèêîãà íå å ðÿçàí, íî îñòàâÿí å áèë äà ðàñòå òîëêîâà, êîëêîòî
ìîæå äà ïîðàñòå êîñàòà íà ÷îâåêà, è âñÿêîãà ñå âèæäàë èçïîä êàïàòà è
âèñÿë íàäîëó”32. Ìåæäó îïðåäåëåíèåòî „íàé-þíà÷åí” çà ìúæ ñ íàé-äúëãà
ïëèòêà è çíà÷åíèÿòà „íåõðàíèìàéêî” è „õàéìàíà” íà äèàë. äóìà êàé÷èëî
èìà âðúçêà, ðàçêðèâàùà ñå â åäíî îò çíà÷åíèÿòà íà äóìàòà þíàê ‘ìëàä
è áóåí ìúæ‘ — ñðâ. çíà÷åíèåòî ‘ìúæåñòâåí‘ ñúñ ñúùèÿ êîðåí ÍÀI â
óãîðñêèòå åçèöè. Âåðîÿòíî íÿêîãà îïðåäåëåíèåòî êàé÷èëî å îçíà÷àâàëî
‘þíà÷åí‘, ‘ìúæåñòâåí‘, íî ïîñòåïåííî çíà÷åíèåòî å èçáëåäíÿëî ñ èç-
÷åçâàíåòî íà òàçè ìúæêà ïðè÷åñêà.
Óãîðñêàòà äóìà êˆèö ìîæå äà ñå ñâúðæå ñ óãîðñêèÿ åòíè÷åñêè åëå-
ìåíò íà ñðåäíîâåêîâíèòå áúëãàðè33 è ñ ïå÷åíåãèòå, êîèòî ñå çàñåëâàò â
Ñðåäíà Ñåâåðíà è Ñðåäíà Çàïàäíà Áúëãàðèÿ â ñðåäàòà íà ÕI â.34, êúäå-
òî ñå íàìèðàò öåíòðîâåòå íà áèòóâàíå íà çàáðàæäàíåòî. Ìåñòíîòî íà-
ñåëåíèå â Ñîôèéñêî è ñúñåäíèòå ðàéîíè ñå íàðè÷à øîïè. Òîâà íàçâàíèå
å ìíîãî áëèçêî äî íàçâàíèÿòà íà äâå îò ïå÷åíåæêèòå ïëåìåíà ÷îïîí è
õîïîí. Â ÕI â. õîïîí îáèòàâà ðàéîí, ñúñåäåí ñ Áúëãàðèÿ íà ñåâåðîèçòîê.
 ñðåäàòà íà ÕI â. ïå÷åíåãèòå ïîä óäàðèòå íà îãóçèòå ñå çàñåëâàò â
áúëãàðñêè òåðèòîðèè35.  åòíîãåíåçèñà íà ïå÷åíåãèòå, ÷èÿòî åòíè÷åñêà
îñíîâà ñà ñàêî-ìàñàãåòñêèòå ïëåìåíà, çíà÷èòåëíà ðîëÿ ñà èãðàëè è óãîð-
ñêè åëåìåíòè — ïëåìåíàòà îò Óðàë36. Î. Ïðèöàê èçâåæäà òåõíèÿ åòíî-
ãåíåçèñ íàïðàâî îò òîõàðèòå, êîèòî îáèòàâàëè ðàéîíà ìåæäó Àðàëñêî
ìîðå è ñðåäíîòî òå÷åíèå íà ð. Ñúð-Äàðÿ, êúäåòî ñå å íàìèðàë òåõíèÿò
öåíòúð äî äíåøíèÿ ãð. Òàøêåíò. Òîé ãè èäåíòèôèöèðà ñ êàíãàðèòå —
‘îáèòàòåëèòå íà ãðàäîâå‘ (îò òîõàð. êàíê ‘êàìúê‘). Ñëåä âîéíàòà ñ îãó-
çèòå òå íàïóñíàëè ðîäíèòå ñè ìåñòà è ñå çàñåëèëè íà òåðèòîðèè ìåæäó
ðåêèòå Óðàë-Åìáà è Âîëãà (îíåçè, êîèòî îñòàíàëè â ðîäíèòå ñè ìåñòà,
áèëè òþðêèçèðàíè). Ñëåä òîâà òå ïðîäúëæèëè íà çàïàä, çà äà ñå îêàæàò
â Õ â. èçòî÷íè ñúñåäè íà áúëãàðèòå íà Äóíàâ. Ñïîðåä Î. Ïðèöàê ïå÷å-
íåæêàòà ïðîâèíöèÿ Giazichopon, çàåìàùà òåðèòîðèèòå â äîëíèòå òå÷å-
íèÿ íà ðåêèòå Ñåðåò, Ïðóò è Äíåñòúð, å áèëà ñúñåä íà Äóíàâñêà Áúëãà-
ðèÿ. Åçèêúò íà òåçè ïå÷åíåãè ñè îñòàâàë òîõàðñêè, ñìåñåí ñ óãîðñêè
åëåìåíòè37. Êàòî íàðîä, èçëÿçúë îò Ñðåäíà Àçèÿ, êúäåòî îáèòàâàëè è
ïðåäöèòå íà áúëãàðèòå, òå íàâÿðíî ñà èìàëè ñõîäíè ñ áúëãàðèòå åëå-
ìåíòè íà îáëåêëîòî, êàêòî è æåíñêà ÷åðâåíà øàïêà. Óãîðñêîòî íàñåëå-

500
 ÍÈÊÎËÎÂÀ, Ìàðãàðèòà. Íàçâàíèÿ íà òðàäèöèîííè ïðè÷åñêè è çàáðàæäàíèÿ...

íèå, êîåòî ñå å ñëÿëî ñ ïå÷åíåãèòå-òîõàðè (èëè ñàêî-ìàñàãåòè) âåðîÿòíî

å âúçïðèåëî íÿêîè åëåìåíòè îò îáëåêëîòî íà ïðèøúëöèòå, ïðåâåæäàé-
êè íàçâàíèÿòà íà íÿêîè îò òÿõ íà ñâîÿ åçèê. Òàêà áè áèëî âúçìîæíî äà
ñå îáÿñíè óãîðñêàòà äóìà êˆèö è êˆèöà êàòî íàçâàíèå íà ñðåäíîàçèàòñ-
êàòà æåíñêà ÷åðâåíà øàïêà ñ ïîêîñíèê. Íèå íå óñïÿõìå äà îòêðèåì
òàêîâà æåíñêî çàáðàæäàíå ó íàðîäèòå õàíòè è ìàíñè ñïîðåä äîñòúïíàòà
íè ëèòåðàòóðà â Áúëãàðèÿ.

3. ψà
Æåíñêàòà ïðè÷åñêà ïˆà å äîêóìåíòèðàíà îò íàñ â ñ. Âèíàðîâî è ãð.
Äóíàâöè, Âèäèíñêà îáëàñò ïðåç 1978 ã. è 1979 ã.
 ãð. Äóíàâöè ïˆà (ñúù. èìå, æ. ð., ÷ë. ïˆàòà) ñå íàðè÷à êè÷óðúò
îò äîïúëíèòåëíà áóéíà ðàç÷åñàíà êîñà ñ äúëæèíà åäíà ïåäÿ è îáùà
øèðèíà äâå ïåäè, êîéòî âïëèòàëè èëè çàêà÷âàëè â äîëíèÿ êðàé íà èñòèí-
ñêàòà ïëèòêà íà îìúæåíàòà æåíà ñëåä ñâàòáàòà. Â èçãîâîðà íà äóìàòà
ñëåä íà÷àëíèÿ çâóê Ï ñå ïðîèçíàñÿ äúëúã íåðàç÷ëåíåí çâóê À, êîéòî
íèå ãðàôè÷åñêè ïðåäàâàìå ñ äâå áóêâè ÀÀ: ÏÀÀ. È â ñ. Âèíàðîâî ïðè-
÷åñêàòà å èçâåñòíà ñ íàçâàíèåòî ïˆà. Ïðè÷åñêàòà áèëà íîñåíà îò îìú-
æåíèòå æåíè ñëåä ñâàòáàòà. Òÿ ïðåäñòàâëÿâà ïëèòêà îò äîïúëíèòåëíà
êîñà èëè îò ðàçíîöâåòíè âúëíåíè êîíöè, èìàùà äúëæèíàòà íà èñòèíñêà-
òà ïëèòêà è ñ äåáåëèíà êîëêîòî æåíñêà ðúêà ïðè êèòêàòà. Â äîëíèÿ £
êðàé ñå âïëèòà äîïúëíèòåëíà êîñà ñ øèðèíà äâå ïåäè, êàòî ÷àñò îò íåÿ
îñòàâà íåñïëåòåíà, ðàç÷åñàíà, à ñ äðóãàòà ÷àñò ñå èçïëèòàò ñåäåì — îñåì
òúíêè ïëèò÷èöè, ñúåäèíåíè ñ íàíèç îò ìúíèñòà, êàòî ìåæäó âñåêè äâå
ïëèò÷èöè ñå íàíèçâàò ïî äâå ìúíèñòà, à ìåæäó òÿõ — ïî åäíî êîï÷å.
Ïëèò÷èöèòå ñà ðàçïîëîæåíè âúðõó ðàç÷åñàíàòà êîñà. ψàòà ñå çàêà÷âà
âúðõó èñòèíñêàòà ïëèòêà íà îìúæåíàòà æåíà è ÿ ïîêðèâà. Çàáðàäêà
ïîêðèâàëà ïëèòêàòà, êàòî îñòàâÿëà äà ñå âèæäàò ðàç÷åñàíàòà êîñà, ïëèò-
÷èöèòå è ñâúðçâàùèÿ ãè ìúíèñòåí íàíèç. Îñâåí òàçè óêðàñà êúì ïëèò-
÷èöèòå ïðèêðåïÿëè è ïî åäíà ìîíåòà â ãîðíèÿ èì êðàé.
Ñõîäíè ÷åðòè ñ âèäèíñêàòà ïˆà â íà÷èíà íà îôîðìÿíå — ñâúðçâàíå
íà ìíîæåñòâî ïëèòêè â åäíî ñ ìúíèñòåíè è ìîíåòíè íàíèçè, à òàêà ñúùî
è áëèçîñò â íàçâàíèåòî ïîêàçâà ìîìèíñêàòà è æåíñêàòà ïðè÷åñêà áàéíè-
öà â Ñðåäíèòå è Èçòî÷íè Ðîäîïè.  Ñìîëÿíñêî ïëèòêèòå ñà „âçàèìíîï-

501
 ÒÎÏÎÍÈÌÈß. Åòíîíèìèÿ, åòíîãðàôèÿ, àðõåîëîãèÿ

ðîíèçàíè îò íàïðå÷íè âðúçêè â „áàéíèöà”, çà äà íå ïðåìèíàâàò ïðåç

ðàìîòî è íàäâèñâàò íàäîëó”38.  íÿêîè ñåëèùà íà Èçòî÷íèòå Ðîäîïè ñ
íàçâàíèåòî áàéíèöà, áàéíèöè ñå îçíà÷àâàò íàíèçèòå îò åäðè ìúíèñòà,
êîèòî ó÷àñòâàò â èçãðàæäàíåòî íà íàêèòà „ïëèòêà”. Òîé ñå ñúñòîè îò
ñúåäèíåíè ïîìåæäó èì õîðèçîíòàëèí ìúíèñòåíè è ìîíåòíè íàíèçè, êúì
êîèòî ñà ïðèêà÷åíè âèñóëêè ñúùî îò ìîíåòíè è ìúíèñòåíè íàíèçè. „Ïëèò-
êàòà” ñå ïðèêðåïÿ â õîðèçîíòàëíî ïîëîæåíèå êúì ìíîæåñòâîòî åñòåñò-
âåíè ïëèòêè, êàòî ãè ñúåäèíÿâà è ñêðèâà äîëíàòà èì ÷àñò. Ó ìàëîàçèéñ-
êèòå áúëãàðêè, ïðåñåëåíè â Èçòî÷íèòå Ðîäîïè, ïëèòêèòå íà äåâîéêèòå
ñå ñúåäèíÿâàò ñ „íàïëåòíèê” — óñóêàí ÷åðâåí êîíåö, îáíèçàí ñ „áàéíè-
öè” — åäðè ìúíèñòà, ñèíöè. Â êðàèùàòà ìó ñå ïîñòàâÿò „áàéíèöè” —
íàíèçàíè íà âèñóëêè ïî-åäðè ìúíèñòà è ñèíöè39. È â íåâåñòèíñêàòà ïðè-
÷åñêà îò Êîñòóðñêî ïëèòêèòå ñà ñúåäèíåíè „÷ðåç åäèí ðåä — íàíèç îò
áåëè ñòàðè ìîíåòè, æàøáîé íàðè÷àí”40. Í. Ãåðîâ ïîñî÷âà äóìèòå øàæ-
áîé è ñà÷áîé ñ îáÿñíåíèå: íàíèç îò áåëè ñòàðè ïàðè, íîñè ñå íà ïëåòåíêè-
òå íà êîñà41. Îñâåí â íà÷èíà íà îôîðìÿíå ïðè÷åñêàòà îò Êîñòóðñêî
ðàçêðèâà ñõîäñòâî ñ âèäèíñêàòà ïˆà è ðîäîïñêàòà áàéíèöà è âúâ âòîðàòà
÷àñò íà íàçâàíèåòî íà íàïðå÷íèÿ ñúåäèíèòåëåí íàíèç îò ìîíåòè — áîé, à
øàæáîé è æàøáîé ñà ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò åäíà è ñúùà äóìà.
Åçèêîâèÿò àíàëèç íà íàçâàíèÿòà ïˆà, áàéíèöà, øàæáîé è ñà÷áîé
ðàçêðèâà òÿõíàòà ñòàðèííîñò è ïðèíàäëåæíîñòòà èì êúì òþðêñêàòà ãðóïà
åçèöè.
Äóìàòà ïˆà ïðèíàäëåæè íà àðõàè÷åí òþðêñêè åçèê. Òðè ñúùåñòâå-
íè ÷åðòè ÿ îòíàñÿò êúì àðõàè÷íèÿ ïëàñò íà òþðêñêèòå åçèöè:
1. Áåççâó÷íà ñúãëàñíà Ï â íà÷àëîòî íà äóìàòà.  òàçè ïîçèöèÿ òÿ å
çàïàçåíà ñàìî â ÷óâàøêè, õàêàñêè è øîðñêè åçèê. Ñïîðåä À. Ì. Ùåðáàê
ïðàòþðêñêîòî *Ï â íà÷àëîòî íà äóìàòà ñ èçêëþ÷åíèå íà ïîñî÷åíèòå
åçèöè, êîèòî ñà ãî çàïàçèëè, ñå å îçâó÷èëî è ïðåìèíàëî â çâó÷íî èëè
ïîëóçâó÷íî Á â îñòàíàëèòå òþðêñêè åçèöè42. Íàëè÷èåòî íà Ï â íà÷àëî-
òî íà äóìàòà ñå ñìÿòà çà äîñòà àðõàè÷åí áåëåã íà åçèêà43.
2. Äúëãà ãëàñíà }. Å. Â. Ñåâîðòÿí óñòàíîâÿâà, ÷å äúëãàòà ãëàñíà Â
â òàçè äóìà å áèëà ïðèñúùà íà ïðàòþðêñêèÿ åçèê. Òîé âúçñòàíîâÿâà
ñëåäíèÿ àðõåòèï íà ãëàãîëà, îò êîéòî òÿ å áèëà îáðàçóâàíà — *ÁÀ:44 —
ñúñ çíà÷åíèÿ: 1) ñâúðçâàì, ïðèâúðçâàì, ïðåâúðçâàì, îáâúðçâàì, çà-
âúðçâàì; 2) çàêîâàâàì, ïðèêîâàâàì. Îò íåãî ñ ïîìîùòà íà äðåâíèÿ àôèêñ

502
 ÍÈÊÎËÎÂÀ, Ìàðãàðèòà. Íàçâàíèÿ íà òðàäèöèîííè ïðè÷åñêè è çàáðàæäàíèÿ...

-(á)i ~ -(á)Ê å îáðàçóâàíî ñúùåñòâèòåëíîòî èìå ÁÀ:Ã~ÁÀ:Ê ñúîá-

ðàçíî ñ ôîíåòè÷íèòå çàêîíîìåðíîñòè íà ñúîòâåòíèòå òþðêñêè åçèöè45.
À. Ì. Ùåðáàê âúçñòàíîâÿâà àðõåòèïà íà ãëàãîëà â ñëåäíèÿ âèä: *Ï}-,
ò.å. áåççâó÷íî *Ï â íà÷àëîòî íà äóìàòà è ñúùî äúëãà ãëàñíà }. Òîçè
ãëàãîë, êàêòî è äðóãè åäíîñëîæíè äóìè, À. Ì. Ùåðáàê âúçñòàíîâÿâà íà
íèâîòî íà ïðàåçèêà, îòäàëå÷åíî îò ïúðâèòå ïèñìåíè ïàìåòíèöè ñ 7—8
ñòîëåòèÿ46. À ïúðâèòå òþðêñêè ðóíè÷åñêè íàäïèñè ñå îòíàñÿò êúì IV —
VII — VIII â.47. Ñëåäîâàòåëíî âúçñòàíîâåíèÿò ãëàãîë å áèë ãîâîðåí â
íà÷àëîòî íà íàøàòà åðà. Äóìàòà ïˆà å çàïàçèëà ïðàòþðêñêîòî äúëãî }
îò åäíà òâúðäå äàëå÷íà åïîõà.  ÷óâàøêèÿ åçèê íå å çàïàçåíà äúëãà
ãëàñíà }48, êîåòî êîñâåíî ïîä÷åðòàâà àðõàè÷íîñòòà £ â ïˆà.
3. Èçïàäíàë ñóôèêñ -(á)i ~ -(á)Ê. Ì. Êàøãàðè îòáåëÿçâà, ÷å â ÕI
â. áóëãàðèòå è ñóâàðèòå (ïðåäöèòå íà ÷óâàøèòå) ñúêðàùàâàò êðàèùàòà
íà íÿêîè äóìè.  ÷óâàøêèÿ åçèê èçïàäàíåòî íà ïîñî÷åíèÿ ñóôèêñ å ñòà-
íàëî íå ïî-êúñíî îò IÕ â. ñïîðåä çàåòèòå äîòîãàâà â óíãàðñêèÿ åçèê
äóìè îò ÷óâàøêè òèï ñ èçïàäíàëè ñóôèêñè -q, -ã,-g, -k49. Óñòàîíâåíè ñà è
äðóãè, îïðåäåëåíè êàòî ïðàáúëãàðñêè, äóìè ñ òþðêñêîåçè÷åí ïðîèçõîä ñ
èçïàäíàëî êðàåñëîâíî -ê50.
Ìîæåì äà íàïðàâèì èçâîäà, ÷å íàçâàíèåòî ïˆà íà æåíñêèòå ïðè-
÷åñêè îò Âèäèíñêî îçíà÷àâà ðåçóëòàòà è ïðåäìåòà, ñ êîéòî ñå èçâúðøâà
äåéñòâèåòî „ñâúðçâàíå”, ò.å. ‘âðúçêà‘ êîñà, ‘ñâðúçêà‘ íà ïëèòêè. Ñúñ-
òàâêàòà -áàé â ðîäîïñêàòà áàéíèöà å çâó÷åí Á-âàðèàíò íà ïàà. Å. Áîåâ
êîíñòàòèðà, ÷å ãîâîðåíèÿò ïî íàøèòå çåìè ïðàáúëãàðñêè åçèê å èìàë â
íà÷àëîòî íà äóìèòå áåççâó÷íè ñúãëàñíè ñ èçêëþ÷åíèå íà Á, êîåòî å
„áèëî êîëåáëèâî ïî îòíîøåíèå íà çâó÷íîñòòà ñè, ìàêàð ÷å Á èëè ïîëóç-
âó÷íîòî Á å ïðåîáëàäàâàëî â ïðàáúëãàðñêè”51. Ùî ñå îòíàñÿ äî äèôòîí-
ãà -àé, òîé å çàñâèäåòåëñòâàí â ÷óâàøêè åçèê â ñúùàòà îñíîâà ïàé- (â
ñúñòàâà íà ïàéàâ ‘âðúâ÷èöà‘) è â òàòàðñêè åçèê -áàé52.  íàçâàíèåòî íà
ðîäîïñêàòà ïðè÷åñêà å îòðàçåíî ñðåäñòâîòî, ñ êîåòî ñà ñâúðçàíè îòäåë-
íèòå ïëèòêè — ‘ñâðúçêà‘, ‘âðúçêà‘. Ïðîèçõîäúäò è çíà÷åíèåòî íà äóìè-
òå øàæáîé è ñà÷áîé ñà óñòàíîâåíè. Òå ñà ñúñòàâåíè îò øàæ/ñà÷ ‘êîñà‘ è
áîé, âàðèàíò íà áàé/áàã/áàê ‘âðúâ‘, ‘âðúçêà‘, ò.å. ‘âðúçêà çà êîñà‘. Ñïî-
ðåä Ì. Ìîëëîâà øàæáîé å „íàâÿðíî îñòàòúê îò àñèìèëèðàíè òþðêè
(êóìàíè èëè äðóãè êúï÷àêñêè ïëåìåíà), à ñà÷áîé å âúçìîæíî ñåâåðíîî-
ãóçêè îñòàòúê”53.

503
 ÒÎÏÎÍÈÌÈß. Åòíîíèìèÿ, åòíîãðàôèÿ, àðõåîëîãèÿ

 Êîñòóðñêî øàæáîé å îñòàòúê îò åçèêà íà çàñåëèëèòå ñå òàì ïðåç

Ñðåäíîâåêîâèåòî (ÕI â.) êóìàíè, ÷èéòî åòíîíèì å îòðàçåí â èìåíàòà íà
ãð. Êóìàíîâî è ñ. Êóìàíè÷åâî ïðè ãð. Êîñòóð54. Äîïóñêàìå, ÷å ñà÷áîé å
åçèêîâ îñòàòúê îò óçè, ÷èéòî åçèê îòíàñÿò êúì îãóçêàòà ãðóïà55, òúé
êàòî äóìàòà ñàøëèÿ, ñà÷ëèÿ ‘äúëãîêîñ‘ ñå ñðåùà â Ìàêåäîíèÿ56, êúäå-
òî ñúùî ñà áèëè çàñåëåíè ïå÷åíåãè è óçè ïðåç ñðåäíîâåêîâèåòî — ÕI â.57.
Äóìèòå øàæáîé è ñà÷áîé íàìèðàò áëèçêè åçèêîâè ñúîòâåòñòâèÿ è
ðàçêðèâàò àíàëîãè÷íè òðàäèöèîííè ïðàêòèêè äà ñå ñâúðçâàò ïëèòêèòå
íà îìúæåíèòå æåíè ñ íàïðå÷íè íàíèçè è óêðàøåíèÿ ó ðåäèöà ñúâðåìåí-
íè òþðêñêè íàðîäè. Ñâúðçâàùèòå íàíèçè, ëåíòè è óêðàøåíèÿ ñå íàçîâà-
âàò ñ äóìè îò òèïà íà øàæáîé, ñà÷áîé: áàøê. ñ±ñáàó/ñ±ñìàó /á ïîíÿêîãà
ñå çàìåíèÿ ñ ì/58; êàçàõ. øàøïàó, øàøáàó59; íîã. øàøáàâ60; êèðã. ÷à÷-
áîî61; êêàëï. øàøáàó62; êàðà÷.-áàëê. ÷à÷áàó63; êàçàíî-òàò. øèæáàé64;
òóðêì. ñà÷-áàãû65; òóð. ñà÷áàãú, òóð. äèàë. ñà÷á 66.
Íàçâàíèÿòà íà ïðè÷åñêèòå îò Âèäèíñêî è Ðîäîïñêàòà îáëàñò ïàà è
áàéíèöà ñúñ çíà÷åíèÿ ‘âðúçêà, ñâðúçêà, âðúâ‘ ïðèíàäëåæàò íà ñòàðèííè
òþðêñêè åçèöè íà àñèìèëèðàíî òþðêñêîåçè÷íî íàñåëåíèå. Äóìèòå ñà
ïîáúëãàðåíè — îôîðìåíè êàòî ñúùåñòâèòåëíè èìåíà îò æåíñêè ðîä ñ
÷ëåíóâàíà ôîðìà íà -òà (ïˆàòà, áàéíèöàòà), êúì òþðê. áàé å äîáàâåíà
íàñòàâêàòà çà æåíñêè ðîä -íèöà. Ïî âñÿêà âåðîÿòíîñò ïðîöåñúò å ïðîòå-
êúë ìíîãî ðàíî â åïîõàòà íà ñðåäíîâåêîâèåòî.

4. Ñêàïà, ñêåïà, øêåïè

Áúëãàðêèòå â Èçòî÷íèòå Ðîäîïè íîñåëè ñêåïà — ÷åðâåíà çà ìëàäè-
òå íåâåñòè è ÷åðíà çà âúçðàñòíèòå æåíè êúðïà, ñ êîÿòî óâèâàëè ñúáðà-
íàòà íà ðîã âúðõó òåìåòî êîñà67.  Çàïàäíèòå Ðîäîïè (ñ. Êî÷àí, Áëàãî-
åâãðàäñêî) åäíà ÷àñò îò æåíñêîòî çàáðàæäàíå ñå íàðè÷à ñêàïà68. È áúë-
ãàðêèòå â Áèòîëñêî èìàëè øêåïè — êúðïà çà ãëàâà69.
Óñòàíîâèõìå, ÷å áëèçêè íàçâàíèÿ íà çàáðàæäàíèÿ èìà ó íÿêîè òþð-
êîåçè÷íè íàðîäè â Ñðåäíà Àçèÿ: áàøêèðè — ñàñüêàï „äúëãà òÿñíà èâèöà,
îáøèòà ñ ìîíåòè, ïîêðèâàùà ïëèòêèòå îò òèëà äî ïîÿñà”70; êàçàõè —
øàøêàï „òîðáè÷êà çà ïëèòêèòå”71; êèðãèçè — ÷à÷êåï „ïëàòíåíà øàï÷è-
öà, êîÿòî ñêðèâà êîñèòå”72. Äóìèòå ñà äâóñúñòàâíè, èçãðàäåíè îò ñàñ/
øàø/÷à÷ ‘êîñà íà ãëàâàòà‘ è *êÂï ‘îáâèâêà, ÷óâàë, òîðáà, ñúä‘73.

504
 ÍÈÊÎËÎÂÀ, Ìàðãàðèòà. Íàçâàíèÿ íà òðàäèöèîííè ïðè÷åñêè è çàáðàæäàíèÿ...

Òåçè ïàðàëåëè íè äàâàò âúçìîæíîñò äà âúçñòàíîâèì áúëãàðñêèòå

ôîðìè: ñêàïà < * ñúñêÂï < * ñúñ (êàòî èìàìå ïðåäâèä ÷óâ. çóç ‘êîñà íà
ãëàâàòà‘74) + *êÂï; ñêåïà < * ñúñ + *êÂï; øêåïè < *øúø + *êÂï (êàêòî
êàçàõ. øàøêàï) ‘îáâèâêà, òîðáè÷êà çà êîñàòà, çà ïëèòêèòå‘. Äóìèòå ñà
áèëè âúçïðèåòè è àäàïòèðàíè â ñòàðîáúëãàðñêèÿ åçèê è ïîäëîæåíè íà
âúçäåéñòâèåòî íà ïðîòè÷àùèòå â íåãî çàêîíè. Ïîä âúçäåéñòâèåòî íà
çàêîíà çà èçïàäàíå íà ñëàáèòå åðîâå åðîâèÿò çâóê Ú â íà÷àëíàòà ñðè÷êà
å èç÷åçíàë ïîðàäè òîâà, ÷å óäàðåíèåòî å ïàäàëî âúðõó âòîðàòà ÷àñò íà
ñëîæíàòà äóìà -*êÂï. Òàêà ñà ñå ïîëó÷èëè ôîðìèòå ñêàïà, ñêåïà, îñìèñ-
ëåíè êàòî ñúùåñòâèòåëíè èìåíà îò æåíñêè ðîä, è øêåïè — ñúùåñòâè-
òåëíî èìå îò ñðåäåí ðîä èëè îò æåíñêè ðîä ìíîæåñòâåíî ÷èñëî. Çàêî-
íúò çà ñëàáèòå åðîâå å äåéñòâàë ïðåç Õ â.75. È òåçè íàçâàíèÿ íà çàáðàæ-
äàíèÿ ñà îñòàíàëè îò àñèìèëèðàíî òþðêñêîåçè÷íî íàñåëåíèå, âåðîÿòíî
êóìàíè, ïðåç áúëãàðñêîòî ñðåäíîâåêîâèå.
Åçèêîâèÿò àíàëèç íà íàçâàíèÿòà íà ðàçãëåäàíèòå áúëãàðñêè òðàäè-
öèîííè æåíñêè çàáðàæäàíèÿ è ïðè÷åñêè ðàçêðèâà òåõíèòå çíà÷åíèÿ è
ïðèíàäëåæíîñò êúì òðè ãðóïè åçèöè: èðàíîåçè÷íà — ñîêàé ‘ðîã‘, ‘ðîãî-
âèäåí‘, ‘(çàáðàæäàíå) íà ðîã‘; óãîðñêà — êˆèöà ‘êîñà íà ãëàâàòà‘, ‘ïëèò-
êà‘, ‘êîñè÷íèê‘; òþðêñêà — ïˆà ‘âðúçêà‘, ‘ñâðúçêà‘, ‘âðúâ‘ è ñêàïà/ñêå-
ïà/øêåïè ‘îáâèâêà‘, ‘êàëúô‘, ‘ñúä çà êîñàòà/ïëèòêèòå‘.
Ðåçóëòàòèòå îò íàøåòî èçñëåäâàíå ñúâïàäàò ñ èçâîäèòå íà àðõåî-
ëîãà Ð. Ðàøåâ çà åòíîãåíåçèñà íà áúëãàðèòå: „ïëåìåòî áúëãàðè (ïðà-
áúëãàðè) å ñúñòàâêà îò òðè åòíî-åçèêîâè ãðóïè — èðàíñêà, óãîðñêà è
òþðêñêà...” 76.

Áåëåæêè
1 Âåëåâà, Ì. Çà ïðîèçõîäà íà áúëãàðñêèÿ ñîêàé âúç îñíîâà íà åòíîãðàôñêè

äàííè. — Èçâåñòèÿ íà Åòíîãðàôñêèÿ èíñòèòóò ñ ìóçåé, êí. VI, 1963, ñ. 159; Èëèåâà-
Ëåïàâöîâà, Å. Áúëãàðñêèÿò ñîêàé è ñîêàéíè øåâèöè. — ÑáÍÓ, êí. IV. Ñ., 1976, 6—9,
11—12.
2 Êîñòîâ, Ñò. Ë. Ñîêàè. — Èçâåñòèÿ íà Íàðîäíèÿ åòíîãðàôñêè ìóçåé (ÈÍÅÌ),

1921, êí. I, 11—12; Êîñòîâ, Ñò. Ë. Ìàêåäîíñêè óáðóñè è ñîêàè — ÈÍÅÌ, 1925, êí. I —
IV, 8 — 15; Âåëåâà, Ì., Å. Ëåïàâöîâà. Áúëãàðñêè íàðîäíè íîñèè. Ò. IV. Ñ., 1988, ò.
199à,á; ò. 203 à,á; ò. 214 à,á, 343—344, 348.

505
 ÒÎÏÎÍÈÌÈß. Åòíîíèìèÿ, åòíîãðàôèÿ, àðõåîëîãèÿ

3 Áåëèöåð, Â. Í. Íàðîäíàÿ îäåæäà ìîðäâû. Ì., 1973, ñ. 140, 147—149; Áåëèöåð,

Â. Í. Íàðîäíàÿ îäåæäà óäìóðòîâ. Ì., 1951, 60—62, ðèñ. 32; Êðþêîâà, Ò. À. Ìàòåðè-
àëüíàÿ êóëüòóðà ìàðèéöåâ ÕIÕ âåêà. Éîøêàð-Îëà, 1956, ñ. 136; Ïåòåâà, Å. Øåâè÷íè
ïàðàëåëè. — ÈÍÅÌ, 1932, 103 — 127.
4 Êðþêîâà, Ò. À. Ìàðèéñêàÿ âûøèâêà. Ë., 1951, ñ. 48; Ñåïååâ, Ã. À., ê.è.í., îò

Ìàðèéñêèÿ ÍÈÈ â ãð. Éîøêàð-Îëà — ïèñìåíî ñúîáùåíèå, 1983 ã.

5 Ãàãåí-Òîðí, Í. Æåíñêàÿ îäåæäà íàðîäîâ Ïîâîëæüÿ. ×åáîêñàðû, 1960, ñ. 183;

Âîðîáüåâ, Í. È. Êàçàíñêèå òàòàðû. Êàçàíü, 1953, 179—181.

6 Çàõàðîâà, È. Â., Ð. Ä. Õîäæàåâà. Êàçàõñêàÿ íàöèîíàëüíàÿ îäåæäà ÕIÕ —

íà÷àëà ÕÕ âåêà. Àëìà-Àòà, 1964, 110—112.

7 Ìàõîâà, Å. È. Áûò êîëõîçíèêîâ êèðãèçñêèõ ñåëåíèé Äàðõàí è ×è÷êàí. — Òðóäû

Èíñòèòóòà ýòíîãðàôèè (ÒÈÝ). Ò. ÕÕÕVII. Ì., 1958, ñ. 175.

8 Æäàíêî, Ò. À. Êàðàêàëïàêè. Õîðåçìñêîãî îàçèñà. — Àðõåîëîãè÷åñêèå è ýòíîã-

ðàôè÷åñêèå ðàáîòû Õîðåçìñêîé ýêñïåäèöèè 1945 — 1948. Ì., 1952, 552—553, ðèñ. 25.
9 Âàñèëüåâà, Ã. Ï. Ãîëîâíûå è íàêîñíûå óêðàøåíèÿ òóðêìåíîê ÕIÕ — ïåðâîé

ïîëîâèíû ÕÕ âåêà. — Â: Êîñòþì íàðîäîâ Ñðåäíåé Àçèè. Ì., 1979, ñ. 189.

10 Ãàäæèåâà, Ñ. Ø. Ìàòåðèàëüíàÿ êóëüòóðà íîãàéöåâ â ÕIÕ — íà÷àëå ÕÕ âåêà.

Ì., 1976, 145 — 147.

11 Íàðîäû Ïîâîëæüÿ è Ïðèóðàëüÿ. Ì., 1985, 6—7, 77, 111, 144; Âàñèëüåâà, Ã. Ï.

Öèò. ñú÷., 200—201; Æäàíêî, Ò. À., Î÷åðêè èñòîðè÷åñêîé ýòíîãðàôèè êàðàêàëïàêîâ.

— ÒÈÝ, íîâàÿ ñåðèÿ. Ò. IÕ, Ì. — Ë., 1950, ñ. 104.
12 Ðèêìàí, Ý. À. Îäåæäà íàðîäîâ Âîñòî÷íîé Åâðîïû â ðàííåì æåëåçíîì âåêå.

Ñêèôû, ñàðìàòû è ãåòî-äàêè. — Â: Äðåâíÿÿ îäåæäà íàðîäîâ Âîñòî÷íîé Åâðîïû. Ì.,

1986, ñ. 18.
13 Ðèêìàí, Ý. À. Öèò. ñú÷., 15—18.
14 Ðèêìàí, Ý. À. Öèò. ñú÷., ðèñ. 2 — ã, ðèñ. 4 — ã; Ãàãåí — Òîðí, Í. Öèò. ñú÷., ñ.

188; Ãîðîäöîâ, Â. À. Äàêî-ñàðìàòñêèå ðåëèãèîçíûå ýëåìåíòû â ðóññêîì íàðîäíîì

òâîð÷åñòâå. — Òðóäû Ãîñóäàðñòâåííîãî èñòîðè÷åñêîãî ìóçåÿ, âûï. I. Ì., 1926, 21—
22, ðèñ. 18.
15 Ðèêìàí, Ý. À. Öèò. ñú÷., ñ. 18.
16 Àðàílåëîâè•-Ëàçè•, I. Æåíñêî îãëàâëüå ó îáëèêó ðîãà êàî îäðàç ïðèìèòèâíå

èäåjå î ïëîäíîñòè. — Ãëàñíèê Åòíîãðàôñêîã ìóçåjà ó Áåîãðàäó, 34. Áåîãðàä, 1971, 52—72.
17 Ñóõàðåâà, Î. À. Äðåâíèå ÷åðòû â ôîðìàõ ãîëîâíûõ óáîðîâ íàðîäîâ Ñðåäíåé

Àçèè. — Â: Ñðåäíåàçèàòñêèé ýòíîãðàôè÷åñêèé ñáîðíèê. Ò. ÕÕI. Ì., 1954, ñ. 339.

18 Ðóññêî-òàäæèêñêèé ñëîâàðü. Ì., 1957, ñ. 497.
19 Ðóññêî-ïåðñèäñêèé ñëîâàðü. Ì., 1965, ñ. 801.
20 Ðóññêî-îñåòèíñêèé ñëîâàðü. Ì., 1970, ñ. 462.
21 Ðóññêî-êàðàêàëïàêñêèé ñëîâàðü. Ì., 1967, ñ. 887; Óçáåêñêî-ðóññêèé ñëîâàðü.

Ì., 1959, ñ. 545.

506
 ÍÈÊÎËÎÂÀ, Ìàðãàðèòà. Íàçâàíèÿ íà òðàäèöèîííè ïðè÷åñêè è çàáðàæäàíèÿ...

22 Âåëåâà, Ì., Å. Ëåïàâöîâà. Áúëãàðñêè íàðîäíè íîñèè. Ò. 2. Ñ., 1974, ñ. 11, 18;

Íèêîëîâà, Ì. Æåíñêîòî çàáðàæäàíå „êàèöà” âúâ Âèäèíñêî. — Áúëãàðñêà åòíîëîãèÿ,

2005, êí. 3-4, 24—25, îáð. 1.
23 Ñïàñîâà, Í. Ìîíåòíà óêðàñà íà îáëåêëîòî â Ïëåâåíñêî. — ÈÅÈÌ, êí. 3, 1971,

133 — 138.
24 Êîñòîâ, Ñò. Ë. Ñîôèéñêà íîñèÿ. — ÈÍÅÌ, 1927, êí. 1 — 4, 22 — 23.
25 Êîåâ, Èâ. Îáëåêëî è æèëèùå íà ñòàðîòî áúëãàðñêî íàñåëåíèå â Ðàçãðàäñêî.

— Èçâåñòèÿ íà ñåìèíàðà ïî ñëàâÿíñêè ôèëîëîãèè. Ñ., 1948, êí. 8 — 9, 81 — 92.

26 Íèêîëîâà, Ì. Öèò. ñú÷., 26 — 29, îáð. 3, îáð. 4.
27 Petrescu, P. Costumul popular romînesc din Transilvania ºi Banat. 1959, 20–21.
28 Öîíåâ, Á. Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêèÿ åçèê. Ò. 2. Ñ., 1984, ñ. 83.
29 Áúëãàðñêè åòèìîëîãè÷åí ðå÷íèê. Ò. 2. Ñ., 1979, ñ. 148.
30 A magyar szókeszlet finnugor elemei, II. Budapest, 1971, p. 244.
31 Àðòàìîíîâ, Ì. È. Èñòîðèÿ õàçàð. Ë., 1962, 155—156.
32 Ìàðèíîâ, Ä. Èçáðàíè ïðîèçâåäåíèÿ, Ò. 2. Ñ., 1984, ñ. 189.
33 Ðàøåâ, Ð. Ïðàáúëãàðèòå ïðåç V — VII â. Ñ., 2005, 20—22, 26—27.
34 Çëàòàðñêè, Â. Èñòîðèÿ íà áúëãàðñêàòà äúðæàâà ïðåç ñðåäíèòå âåêîâå, Ò. 2.

Ñ., 1972, 90—96, 108, 112, 209, 369.

35 Ôåäîðîâ-Äàâûäîâ, Ã. À. Êî÷åâíèêè Âîñòî÷íîé Åâðîïû ïîä âëàñòüþ çîëîòî-

îðäèíñêèõ õàíîâ. Ì., 1966, ñ. 138, 139.

36 Íàðîäû ìèðà. Ò. 1. Ì., 1962, ñ. 411.
37 Ïðèöàê, Î. Ïå÷åíåãèòå (ïðèìåð çà ñîöèàëíà è èêîíîìè÷åñêà òðàíñôîðìà-

öèÿ). — Àâèòîõîë. Èñòîðè÷åñêè ñáîðíèê, ò. 1. Ñ., 2005, 136 — 138.

38 Âåëåâà, Ì. Ìàòåðèàëè è íà÷èíè çà èçðàáîòâàíå íà îáëåêëîòî. — Â: Åòíîãðà-

ôèÿ íà Áúëãàðèÿ. Ò. II. Ñ., 1983, ñ. 245.

39Èíôîðìàöèÿ îò Ìàðèÿ Íèêîë÷îâñêà, åòíîãðàô â Èñòîðè÷åñêèÿ ìóçåé â ãð.

Êúðäæàëè. Âæ. îùå: Íèêîë÷îâñêà, Ì. Íàðîäíè íîñèè îò Èñòî÷íèòå Ðîäîïè. Ñ.,

1979, ñ. 78.
40 Øàïêàðåâ, Ê. Ñáîðíèê îò áúëãàðñêè íàðîäíè óìîòâîðåíèÿ. Ò. I. Ñ., 1968, ñ. 687.
41 Ãåðîâ, Í. Ðå÷íèê íà áúëãàðñêèÿ åçèê. Ò. V. Ñ., 1978, ñ. 121, 573.
42 Ùåðáàê, À. Ì. Ñðàâíèòåëüíàÿ ôîíåòèêà òþðêñêèõ ÿçûêîâ. Ë., 1970, ñ. 93,

163.
43 Ôåäîòîâ, Ì. Ð. ×óâàøñêèé ÿçûê â ñåìüå àëòàéñêèõ ÿçûêîâ. ×åáîêñàðû,

1980, 112—116.
44 Äâåòå òî÷êè ñëåä ãëàñíàòà îçíà÷àâàò, ÷å òÿ å äúëãà.
45 Ñåâîðòÿí, Ý. Â. Ýòèìîëîãè÷åñêèé ñëîâàðü òþðêñêèõ ÿçûêîâ. Ì., 1978, 13—16.
46 Ùåðáàê, À. Ì. Öèò. ñú÷., ñ. 193, 195.
47 Êîíîíîâ, À. Í. Ãðàììàòèêà ÿçûêà òþðêñêèõ ðóíè÷åñêèõ ïàìÿòíèêîâ — VII —

IÕ â. Ë., 1980, ñ. 22.

48 Ùåðáàê, À. Ì. Öèò. ñú÷., ñ. 18, 59, 148.
49 Ôåäîòîâ, Ì. Ð. Öèò. ñú÷., 104—106.

507
 ÒÎÏÎÍÈÌÈß. Åòíîíèìèÿ, åòíîãðàôèÿ, àðõåîëîãèÿ

50 Ñèìåîíîâ, Á. Êîêè÷å. — Áúëãàðñêè åçèê (ÁÅ), 1981, ¹ 4, 133—134; Îãëà, Îãëú

èëè Îíãúëà. — Âåêîâå, 1984, ¹ 1, 37—39.

51 Áîåâ, Å. Çà ïðåäòóðñêîòî òþðêñêî âëèÿíèå â áúëãàðñêèÿ åçèê. — ÁÅ, 1965,

¹ 1, ñ. 9, 17.
52 Ñåâîðòÿí, Ý. Â. Öèò. ñú÷., ñ. 14.
53 Ìîëëîâà, Ì. Âúðõó íÿêîè òþðêñêè äóìè â áúëãàðñêèÿ åçèê. — ÁÅ, 1977, ¹ 2,

ñ. 143.
54 Èðå÷åê, Ê. Èñòîðèÿ íà áúëãàðèòå. Ñ., 1978 ã., ñ. 242 — ïðåç 1065 ã. â Ìàêåäî-

íèÿ áèëè çàñåëåíè êóìàíè, ñ 425.

55 Áîåâ, Å. Öèò. ñú÷., ñ. 5; Áàñêàêîâ, Í. À. Òþðêñêèå ÿçûêè íàðîäîâ Ñðåäíåé

Àçèè è Êàçàõñòàíà. — Â: Íàðîäû Ñðåäíåé Àçèè è Êàçàõñòàíà. Ò. I. Ì., 1962, ñ. 118.

56 Ãåðîâ, Í. Öèò. ñú÷., Ò. VI. Ñ., 1978, ñ. 286.
57 Çëàòàðñêè, Â. Öèò. ñú÷., ñ. 209, 118—119, 209.
58 Ðóäåíêî, Ñ. È. Áàøêèðû. Ì., 1955, ñ. 187, 188.
59 Çàõàðîâà, È. Â. È Ð. Ä. Õîäæàåâà. Öèò. ñú÷., 131—132.
60 Ãàäæèåâà, Ñ. Ø. Öèò. ñú÷., ñ. 142.
61 Øèáàåâà, Þ. ß. Ìàòåðèàëû ïî îäåæäå ìóðãàáñêèõ êèðãèçîâ. — Èíñòèòóò

ýòíîãðàôèè. Êðàòêèå ñîîáùåíèÿ. ÕÕV. 1956, ñ. 36.

62 Êàðàêàëïàêñêî-ðóññêèé ñëîâàðü. Ì., 1958, ñ. 730.
63 Îòàðîâ, È. Ì. Ïðîôåññèîíàëüíàÿ ëåêñèêà êàðà÷àåâî-áàëêàðñêîãî ÿçûêà.

Íàëü÷èê, 1978, ñ. 31.

64 Ìîëëîâà, Ì. Öèò. ñú÷., ñ. 143.
65 Âàñèëüåâà, Ã. Ï. Òóðêìåíû-íîõóðëû. — Ñðåäíåàçèàòñêèé ýòíîãðàôè÷åñêèé

ñáîðíèê. ÒÈÝ. Ò. ÕÕI. Ì., 1954, 168—169.

66 Ìîëëîâà, Ì. Öèò. ñú÷., ñ. 143.
67 Âåëåâà, Ì. Áúëãàðñêàòà íàðîäíà íîñèÿ â Èçòî÷íèòå Ðîäîïè. — Â: Íàðîäíîñ-

òíà è áèòîâà îáùíîñò íà ðîäîïñêèòå áúëãàðè. Ñ., 1969, ñ. 90.

68 Èíôîðìàöèÿòà å îò Äàíèåëà Êóìáàðîâà îò ñ. Êî÷àí, 1981 ã.
69 Êúí÷îâ, Â. Èçáðàíè ïðîèçâåäåíèÿ, ò. I., Ñ., 1970, ñ. 387.
70 Áåëèöåð, Â. Í. Íàðîäíàÿ îäåæäà óäìóòðîâ. Ì., 1951, ñ. 73.
71 Çàõàðîâà, È. Â., Ð. Ä. Õîäæàåâà. Öèò. ñú÷., ñ. 104
72 Àáðàìçîí, Ñ. Ì. Êèðãèçû. Íàðîäû Ñðåäíåé Àçèè è Êàçàõñòàíà. Ò. II. — Â:

Íàðîäû ìèðà. Ì. — Ë., 1963, ñ. 247, ðèñ. 7.

73 Ùåðáàê, À. Ì. Öèò. ñú÷., ñ. 194.
74 ×óâàøñêî-ðóññêèé ñëîâàðü, Ì., 1982, ñ. 430.
75 Ìèð÷åâ, Ê. Èñòîðè÷åñêà ãðàìàòèêà íà áúëãàðñêèÿ åçèê. Ñ., 1963, 109—110.
76 Ðàøåâ, Ð. Ïðàáúëãàðèòå ïðåç V—VII â. Ñ., 2005, ñ. 27.

Ìàðãàðèòà Íèêîëîâà å åòíîãðàô îò ãð. Âèäèí, Áúëãàðèÿ;

margarita_nicolova@abv.bg

508