Ostrosłup prawidłowy czworokątny opisany na kuli

Wprowadzenie
Przeczytaj
Aplet
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Ostrosłup prawidłowy czworokątny opisany na kuli

Źródło: Adam Birke on Unsplash, domena publiczna.

Piramidy w Gizie to jeden z siedmiu cudów świata. Ukryte w nich skarby rozbudzają
wyobraźnie wielu podróżników i historyków. Każda z nich to ostrosłup prawidłowy
o podstawie kwadratu. W tym materiale w ostrosłupie prawidłowym czworokątnym
ukryjemy figurę obrotową o idealnym kształcie, czyli kulę …

Zagadnienia dotyczące ostrosłupa opisanego na kuli wykraczają poza podstawę

programową, ale są jej uzupełnieniem.
Źródło: Morhaf Kamal Aljanee, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.

Twoje cele

Wykorzystasz wiadomości o okręgach wpisanych w trójkąty do obliczeń promieni

kul wpisanych w ostrosłupy czworokątne.
Zastosujesz wzory na pole powierzchni i objętość brył.
Przeczytaj

Kula jest wpisana w ostrosłup prawidłowy czworokątny wtedy, gdy jest ona styczna do
podstawy tego ostrosłupa oraz wszystkich jego ścian.

Trójkąt będący przekrojem przechodzącym przez wysokość ostrosłupa oraz środki dwóch
przeciwległych krawędzi podstawy ostrosłupa, jest opisany na okręgu o promieniu r i jest
trójkątem równoramiennym, w szczególnym przypadku może być trójkątem
równobocznym.

Przykład 1

Wysokość ostrosłupa prawidłowego czworokątnego jest równa 12, a krawędź podstawy

10.

Obliczymy objętość kuli wpisanej w ten ostrosłup.

Wykonajmy odpowiedni rysunek.

Do obliczenia promienia kuli potrzebujemy pola i obwodu trójkąta EFS.
Korzystając z twierdzenia Pitagorasa w trójkącie FOS obliczymy długość odcinka FS:
FS|
|
2
=|SO| 2
+| FO| 2

FS|
|
2
= 122 + 52

FS|
|
2
= 169

FS| = 13
|

Zatem p= 1
2
(10 + 2 ⋅ 13) = 18 oraz PEFS = 1
2
⋅ 10 ⋅ 12 = 60.

Stąd r= PEFS = 60
= 10
. Ostatecznie objętość kuli  V = 4
π( 10 3
) = 4000
π.
p 18 3 3 3 81

Przykład 2

Dany jest ostrosłup prawidłowy czworokątny o krawędzi podstawy . Przekrój a

płaszczyzną zawierającą wysokość tego ostrosłupa i przechodząca przez środki
przeciwległych krawędzi podstawy jest trójkątem równobocznym. Obliczymy promień
kuli wpisanej w ten ostrosłup.

Wykonajmy odpowiedni rysunek.

Ponieważ trójkąt EFS jest równoboczny, to promień okręgu wpisanego w ten trójkąt
stanowi 1 a√3 a√3
wysokości tego trójkąta. Stąd r = 13 ⋅ 2 = 6 .
3

Przykład 3

Dany jest ostrosłup prawidłowy czworokątny, którego wszystkie krawędzie są tej samej
a
długości równej . Obliczymy promień kuli wpisanej w ten ostrosłup.

Wykonajmy odpowiedni rysunek.

Odcinek SO r
jest wysokością tego ostrosłupa oraz  jest promieniem kuli wpisanej w ten
ostrosłup. Zauważmy, że ściany boczne ostrosłupa są trójkątami równobocznymi. Stąd
EFS jest trójkątem równoramiennym o podstawie a i ramionach długości a√2 3 .
trójkąt
Promień kuli wpisanej w ostrosłup jest promieniem okręgu wpisanego w trójkąt EFS .

Jego długość obliczymy ze wzoru r= PEFS , gdzie p oznacza połowę obwodu trójkąta
p
EFS.
Korzystając z twierdzenia Pitagorasa w trójkącie FOS obliczymy długość wysokości
trójkąta EFS .

|SO|2 + |EO|2 = |SE|2

2
|SO|2 + ( 12 a)2 = ( a√2 3 )
|SO|2 = 21 a2
√2
|SO| = 2 a
P
Stąd FES = √2 a2 .
4
a(√3+1)
Połowa obwodu trójkąta EFS jest równa p = 12 (2 ⋅ a√2 3 + a) = 2 .

a2 √2 a(√6−√2)
Zatem r= PEFS
p = 4 ⋅ a(√23+1) = 4 .

Przykład 4

Dany jest ostrosłup prawidłowy czworokątny o krawędzi podstawy . Przekrój a

płaszczyzną zawierającą wysokość tego ostrosłupa i przechodząca przez środki
przeciwległych krawędzi podstawy jest trójkątem prostokątnym. Obliczymy pole
powierzchni kuli wpisanej w ten ostrosłup.

Wykonajmy odpowiedni rysunek.

 Zauważmy, że trójkątEFS jest trójkątem prostokątnym i równoramiennym
a
o przeciwprostokątnej długości . Zatem przyprostokątne tego trójkąta mają długość
a√2 .
2
|SE|+|FS|−|EF | 2⋅ a√2 2 −a a(√2−1)
Stąd promień okręgu wpisanego w ten trójkąt r= 2 = 2 = 2 .

a2 (3−2√2)
Zatem pole powierzchni kuli P = 4πr2 = 4π 4 = πa2 (3 − 2√2).

Słownik
ostrosłup prawidłowy czworokątny

ostrosłup prosty, który ma w podstawie kwadrat. Ostrosłup prawidłowy czworokątny ma

cztery identyczne ściany boczne, które są trójkątami równoramiennymi

promień okręgu wpisanego w trójkąt prostokątny o przyprostokątnych

a i b i przeciwprostokątnej c

promień okręgu wpisanego w trójkąt prostokątny o przyprostokątnych a i b

c
i przeciwprostokątnej wyraża się wzorem r= a+b−c .
2
promień okręgu wpisanego w trójkąt równoboczny o boku a

a
promień okręgu wpisanego w trójkąt równoboczny o boku , wyraża się wzorem
r= a√3
6
promień okręgu wpisanego w dowolny trójkąt

promień okręgu wpisanego w dowolny trójkąt wyraża się wzorem r = PΔ , gdzie P -

p Δ
pole trójkąta, p – połowa obwodu tego trójkąta
Aplet

Polecenie 1

Zapoznaj się z poniższym apletem, na którym przedstawiono ostrosłup prawidłowy

czworokątny opisany na kuli. Za pomocą myszy obracasz ostrosłup, a za pomocą suwaków
zmienisz jego wymiary.

Zasób interaktywny dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DzNrDX0LA

Polecenie 2

Narysuj w zeszycie przekrój płaszczyzną zawierającą wysokość ostrosłupa i przechodzącą

przez środki przeciwległych krawędzi podstawy. Zaznacz wysokość ostrosłupa, środek kuli,
promień kuli oraz kąt nachylenia ściany bocznej do płaszczyzny podstawy.

Polecenie 3

Narysuj w zeszycie przekrój płaszczyzną zawierającą wysokość ostrosłupa i przechodzącą

przez przekątną podstawy. Zaznacz wysokość ostrosłupa, środek kuli, promień kuli oraz kąt
nachylenia krawędzi bocznej do płaszczyzny podstawy.
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸

Rysunek przedstawia powierzchnię ostrosłupa prawidłowego czworokątnego i kulę wpisaną

w ten ostrosłup.

Który z poniższych rysunków przedstawia przekrój tych brył płaszczyzną przechodzącą przez:

1. Wysokości przeciwległych ścian ostrosłupa

 2. Przeciwległe krawędzie boczne ostrosłupa

3. Środek kuli i równoległą do podstawy ostrosłupa

4. Krawędź podstawy i środki rozłącznych z nią krawędzi bocznych ostrosłupa

5. Punkty styczności kuli do ścian bocznych ostrosłupa

Uzupełnij tabelę:

1, 2, 3, 4, 5, C

Numer zdania Rysunek

5
Ćwiczenie 2 輸

Ostrosłup prawidłowy czworokątny, którego wszystkie krawędzie są długości a przecięto

płaszczyzną zawierającą wysokość ostrosłupa i przekątną podstawy.

Podaj długości następujących odcinków:

|AS | =
|CS | =
|AC | =
|SO| =

√2
2 a a√2 a a
Ćwiczenie 3 輸

Środek kuli wpisanej w ostrosłup prawidłowy czworokątny:

 Leży zawsze w połowie wysokości tego ostrosłupa

Leży na wysokości ostrosłupa, ale długość promienia kuli uzależniona jest od


wymiarów ostrosłupa

1
 Leży zawsze w 3 wysokości tego ostrosłupa
Ćwiczenie 4 醙

W ostrosłup prawidłowy czworokątny o wysokości 30  cm i kącie nachylenia ściany bocznej

do płaszczyzny podstawy α = 60°, wpisano kulę. Oblicz pole powierzchni i objętość tej kuli.
Uzupełnij tekst, tak aby otrzymać rozwiązanie zadania

Uzupełnij rozwiązanie zadania.

Zauważmy, że narysowany trójkąt jest o wysokości . Zatem promień

. Stąd objętość kuli oraz pole powierzchni .

30  cm r = 10  cm V = 4
3 π ⋅ 103 = 4000
3 π [cm3 ] P = 4π102 = 400π [cm2 ]

trójkątem równobocznym

Ćwiczenie 5 醙

W ostrosłup prawidłowy czworokątny o krawędzi podstawy 4  cm i kącie nachylenia krawędzi

bocznej do płaszczyzny podstawy 60° wpisano kulę. Oblicz promień tej kuli.
Ćwiczenie 6 難

Pole przekroju ostrosłupa prawidłowego czworokątnego o podstawie ABCD, płaszczyzną

przechodzącą przez przeciwległe krawędzie boczne, wynosi 12√2. Krawędź podstawy ma
długość 6. Wykaż, że promień kuli wpisanej w ten ostrosłup jest równy 32 .

Ćwiczenie 7 難

H
W ostrosłupie prawidłowym czworokątnym wysokość jest równa , a krawędź boczna
α
tworzy z krawędzią podstawy kąt . Oblicz pole powierzchni kuli wpisanej w ten ostrosłup.

Ćwiczenie 8 難

W ostrosłupie prawidłowym czworokątnym, którego krawędź podstawy ma długość , pola a

ścian bocznych są równe polu podstawy. Oblicz odległość środka kuli wpisanej w ten
ostrosłup od ściany bocznej oraz tangens kąta jaki tworzą przeciwległe ściany boczne.
Dla nauczyciela

Autor: Małgorzata Kantor – Szczęśniak

Przedmiot: Matematyka

Temat: Ostrosłup prawidłowy czworokątny opisany na kuli

Grupa docelowa:

Szkoła ponadpodstawowa, liceum ogólnokształcące, technikum, poziom rozszerzony.

Podstawa programowa:

X. Stereometria.

Zakres podstawowy. Uczeń:

6) oblicza objętości i pola powierzchni graniastosłupów, ostrosłupów, walca, stożka i kuli,

również z wykorzystaniem trygonometrii i poznanych twierdzeń.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się,
kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii.

Cele operacyjne:

Uczeń:

stosuje wiadomości o ostrosłupach oraz o okręgach wpisanych w trójkąty,

poznaje własności kuli wpisanej w ostrosłup prawidłowy czworokątny,
stosuje wzory na pola powierzchni i objętość ostrosłupów oraz kuli,
stosuje i tworzy strategie przy rozwiązywaniu zadań, również w sytuacjach
nietypowych

Strategie nauczania:

konstruktywizm,
konektywizm.

Metody i techniki nauczania:

 rozmowa nauczająca z wykorzystaniem medium bazowego i ćwiczeń interaktywnych,
analiza pomysłów.

Formy pracy:

praca w grupach,
praca całego zespołu klasowego.

Środki dydaktyczne:

komputery z głośnikami, słuchawkami i dostępem do Internetu,

zasoby multimedialne zawarte w e‐materiale,
projektor multimedialny/ tablica interaktywna/tablica, pisak/kreda.

Przebieg lekcji

Przed lekcją:

1. Nauczyciel prosi uczniów o zapoznanie się z treściami zapisanymi w sekcji „Przeczytaj”

oraz przypomnienie wiadomości o objętości ostrosłupa, okręgu wpisanym w trójkąt
równoboczny, prostokątny i dowolny.

Faza wstępna:

1. Nauczyciel podaje temat: „Ostrosłup prawidłowy czworokątny opisany na kuli” i cele

zajęć.

Faza realizacyjna:

1. Nauczyciel oraz uczniowie analizują polecnia z części „Aplet” .

2. Nauczyciel dzieli klasę na 6 grup. Każda grupa otrzymuje do rozwiązania jedno
ćwiczenie spośród ćwiczeń 1 – 6 w części „Sprawdź się”.
3. Nauczyciel wyznacza z każdej grupy po jednym uczniu do omówienia rozwiązania
zadania na forum klasy.

Faza podsumowująca:

1. Nauczyciel omawia ewentualne problemy z rozwiązaniem ćwiczeń z sekcji „Sprawdź

się”.
2. Na koniec zajęć nauczyciel prosi uczniów o rozwinięcie zdania: „Po dzisiejszej lekcji
powinienem/ powinnam zapamiętać, że …..”

Praca domowa:

Uczniowie dobierają się w pary i  rozwiązują ćwiczenia 7 i 8 z sekcji „Sprawdź się”.

Materiały pomocnicze:
 Ostrosłup – opis bryły

Wskazówki metodyczne:

Aplet wraz z poleceniami z nim związanymi mogą posłużyć jako praca domowa.