Objętość ostrosłupów

Wprowadzenie
Przeczytaj
Animacja 3D
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Objętość ostrosłupów

Źródło: Bill Kasman, dostępny w internecie: www.pixabay.com.

Wytnij z kartki siatkę dwóch ostrosłupów o tej samej podstawie i równej wysokości, ale
różnych spodkach wysokości.

Możesz wyciąć siatki zamieszczone poniżej.

Wytnij otwory w podstawach i sklej modele brył.

Źródło: GroMar, licencja: CC BY 3.0.

Do środka jednego z ostrosłupów wsyp ryż, a potem przesyp do drugiego.

Co zauważyłeś?
Miarą czego jest ryż wewnątrz ostrosłupów?
Od czego zależy, a od czego nie zależy objętość ostrosłupa?

Twoje cele
Podasz wzór na objętość ostrosłupa.
Obliczysz objętość ostrosłupa, którego podstawą jest wielokąt foremny.
Obliczysz objętość ostrosłupa, którego podstawą jest wielokąt inny, niż wielokąt
foremny.
Przeanalizujesz jak zmienia się objętość ostrosłupa przy zmianie krawędzi podstawy
lub wysokości ostrosłupa.
Przeczytaj

Znasz już wzory na objętość ostrosłupów prawidłowych:

objętość ostrosłupa prawidłowego trójkątnego o krawędzi podstawy a i wysokości H

wyraża się wzorem:

V = √123 a2H
objętość czworościanu foremnego o krawędzi a to:

V = a 12√2
3

objętość ostrosłupa prawidłowego czworokątnego o krawędzi podstawy a i wysokości

H można obliczyć ze wzoru:
V = a 3H
2

objętość ostrosłupa prawidłowego sześciokątnego o krawędzi podstawy a i wysokości

H , to:
V = √23 a2H
Przykład 1

Objętość ostrosłupa prawidłowego trójkątnego wynosi 2√3, a wysokość bryły jest równa
6. Obliczymy długość krawędzi podstawy tego ostrosłupa.

Rozwiązanie

Mamy V = 2√3.
Podstawiając do wzoru na objętość ostrosłupa prawidłowego trójkątnego otrzymujemy
√3
12 a2 ⋅ 6 = 2√3.
Czyli a2 = 4.

A zatem krawędź podstawy ma długość 2.

Przykład 2

Krawędź boczna ostrosłupa prawidłowego sześciokątnego jest nachylona do płaszczyzny

podstawy pod kątem 45° i ma długość 4. Obliczymy objętość tego ostrosłupa.

Rozwiązanie
 Zróbmy rysunek pomocniczy.

Ze wzoru na przeciwprostokątną w trójkącie prostokątnym równoramiennym mamy, że

wysokość ostrosłupa i długość połowy dłuższej przekątnej podstawy wynosi 2√2.

Czyli H = 2√ 2 i a = 2√ 2 .
Podstawiamy do wzoru na objętość ostrosłupa prawidłowego sześciokątnego:

V = √23 ⋅ (2√2)
2
⋅ 2√2 = 8√6

Ważne!

Wzór ogólny na objętość ostrosłupa to:

V= 1
3 P H
⋅ p⋅

gdzie:

Pp – oznacza pole podstawy,

H – wysokość.
Każdy z poprzednio podanych wzorów ma swoją genezę we wzorze ogólnym i powstaje
przez zastąpienie pola podstawy wzorem na pole figury będącej podstawą danego
ostrosłupa prawidłowego (w tych konkretnych przypadkach: trójkąta równobocznego,
kwadratu i sześciokąta foremnego).

Jak poradzić sobie z obliczeniem pola podstawy ostrosłupa

prawidłowego, który nie jest ostrosłupem prawidłowym
trójkątnym, czworokątnym lub sześciokątnym?
Przykład 3

Wyprowadzimy wzór na pole podstawy oraz objętość ostrosłupa prawidłowego

ośmiokątnego o krawędzi podstawy a i wysokości ostrosłupa H .
Rozwiązanie

a
Ośmiokąt foremny o boku można podzielić najdłuższymi przekątnymi na osiem
a R R
przystających trójkątów równoramiennych o podstawie , ramionach (gdzie jest
promieniem okręgu opisanego na ośmiokącie) i kącie między ramionami o mierze
360° : 8 = 45°.

Obliczmy długość R z twierdzenia cosinusów dla pojedynczego trójkąta:

a2 = R2 + R2 − 2 ⋅ R ⋅ R ⋅ cos 45°
Mamy zatem 2 ⋅ R2 − √2R2 = a2 .

Czyli R2 = a
2
= a2 (2 + √2).
2−√2 2

Pole ośmiokąta to

P = 8 ⋅ P△ = 8 ⋅ 21 ⋅ R2 ⋅ sin 45° = 4 ⋅ a22 (2 + √2) ⋅ √22 =

= a2 √2(2 + √2) = 2a2 (√2 + 1)
A zatem Pp = 2a2(√2 + 1).
Wzór na objętość ostrosłupa prawidłowego ośmiokątnego będzie więc mieć postać

2⋅(√2+1)
V= 3 ⋅ a2 ⋅ H
Ważne!

Dla każdego wielokąta foremnego o danym boku możemy postępować w podobny sposób:
R
wyznaczyć z twierdzenia cosinusów i obliczyć pole ze wzoru:

P = n ⋅ 12 ⋅ R2 ⋅ sin 360°
n
Przykład 4

Obliczymy objętość ostrosłupa prawidłowego 12–kątnego o krawędzi podstawy równej 4

i wysokości .6
Rozwiązanie

Obliczmy miarę kąta środkowego 360° : 12 = 30°. Wyznaczamy długość R z twierdzenia

cosinusów:

16 = 2 ⋅ R2 − 2 ⋅ R2 ⋅ cos 30°
Mamy 16 = (2 − √3)R2 , czyli R2 = 16 = 16(2 + √3).
2−√3
Podstawiając do wzoru na pole wielokąta foremnego mamy

Pp = 12 ⋅ 21 ⋅ 16(2 + √3) ⋅ sin 30° = 48(2 + √3).

Zatem objętość wynosi V = 31 ⋅ 48(2 + √3) ⋅ 6 = 96(2 + √3).
Uwaga!

Powyższe rozumowanie sprawdza się dla każdego ostrosłupa, którego podstawą jest
wielokąt foremny – nie musi to być ostrosłup prawidłowy.

Przykład 5

Podstawą ostrosłupa na rysunku jest wielokąt foremny, a wysokością odcinek zaznaczony

na granatowo.
Obliczymy objętość tego ostrosłupa.

Rozwiązanie

Liczymy objętość ze wzoru

V = 13 ⋅ Pp ⋅ H ,
gdzie:
Pp = 2a2(√2 + 1), ponieważ w podstawie jest ośmiokąt foremny.
Mamy wtedy V = 13 ⋅ 18(√2 + 1) ⋅ 6 = 36(√2 + 1).
Przykład 6

Dany jest ostrosłup o podstawie kwadratu, jak na rysunku.

 Krawędź FB 6
ma długość , krawędź BG
jest prostopadła do płaszczyzny podstawy i ma
8
długość . Obliczymy objętość tego ostrosłupa.

Rozwiązanie

Krawędź BG jest wysokością tego ostrosłupa.

Obliczamy objętość ze wzoru V = 31 ⋅ Pp ⋅ H .

Mamy zatem V = 13 ⋅ 62 ⋅ 8 = 96.

Wiecie już, że podstawa ostrosłupa może być dowolnym wielokątem. Obliczaliście już
objętość ostrosłupów trójkątnych i czworokątnych. Jesteśmy w stanie policzyć objętość
ostrosłupa, pod warunkiem, że możemy wyznaczyć jego pole podstawy i wysokość.

Przykład 7

Obliczymy objętość ostrosłupa, w którego podstawie znajduje się romb o boku długości 5
6
i krótszej przekątnej , jeżeli wiemy, że spodkiem wysokości ostrosłupa jest środek
ciężkości podstawy, a dłuższa krawędź boczna ma długość 4√ 5 .
Rozwiązanie

Obliczamy długość drugiej przekątnej rombu z twierdzenia Pitagorasa:

x2 + 32 = 52 , stąd oczywiście x = 4.
Cała przekątna ma więc długość 8.
Dłuższa krawędź boczna, połowa dłuższej przekątnej podstawy i wysokość ostrosłupa są
bokami tego samego trójkąta prostokątnego. Obliczymy wysokość ostrosłupa
z twierdzenia Pitagorasa.

2
Mamy zatem 42 + H 2 = (4√5) , a stąd H = 8.
Obliczamy objętość ostrosłupa

V = 13 ⋅ Pp ⋅ H = 31 ⋅ e2⋅f ⋅ H = 31 ⋅ 6⋅82 ⋅ 8 = 64.

Przykład 8

Obliczymy objętość ostrosłupa o wysokości H=6, jeżeli jego podstawą jest wielokąt jak
na rysunku (przyjmujemy, że jedna kratka to jedna jednostka).
 Rozwiązanie

Pięciokąt na rysunku można podzielić na dwa trapezy prostokątne o podstawach 5 i 7

oraz wysokości 2.

A zatem Pp =
(5+7)⋅2
2
⋅ 2 = 24.

Stąd objętość V = ⋅ 24 ⋅ 6 = 48.

1
3

Słownik
ostrosłup prawidłowy

ostrosłup, którego podstawą jest wielokąt foremny, a ściany boczne są przystającymi

trójkątami równoramiennymi

spodek wysokości ostrosłupa

rzut prostopadły wierzchołka ostrosłupa na płaszczyznę podstawy

środek ciężkości rombu

punkt przecięcia przekątnych rombu

Animacja 3D

Polecenie 1

Zapoznaj się z treścią animacji 3D. Przypomnij sobie wzór na objętość ostrosłupa oraz wzory
na pola wielokątów.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/Dztc9RPYz

Film nawiązujący do treści materiału dotyczącego objętości ostrosłupów.

Polecenie 2

W zadaniu w animacji 3D pojawia się ostrosłup o podstawie prostokąta. Jego pole zostało
obliczone za pomocą wzoru na pole równoległoboku. Zauważ, że trójkąt AOD jest
równoboczny. Jak inaczej można było obliczyć to pole?
Sprawdź się

Pokaż ćwiczenia: 輸醙難

Ćwiczenie 1 輸
W podstawach narysowanych ostrosłupów są kwadraty. Odcinki narysowane na różowo輸
są
wysokościami ostrosłupów. Wskaż ostrosłupy, które mają taką samą objętość.

 
Ćwiczenie 2 輸

Zaznacz wszystkie zdania prawdziwe.

Każdy ostrosłup, który ma takie samo pole podstawy i długość wysokości ma taką

samą objętość, bez względu na to, gdzie znajduje się spodek wysokości.

Jeżeli wszystkie krawędzie podstawy będącej czworokątem mają długość , a

 H
a wysokość ostrosłupa wynosi , to objętość zawsze można policzyć ze wzoru
V = a 3⋅H .
2

Jeżeli krawędź podstawy ostrosłupa prawidłowego zmniejszymy dwukrotnie,


a wysokość pozostawimy bez zmian, to objętość zmniejszy się również dwukrotnie.

Objętość ostrosłupa prawidłowego trójkątnego jest 6-krotnie mniejsza od objętości

 ostrosłupa prawidłowego sześciokątnego o tej samej krawędzi podstawy
i wysokości bryły.
Ćwiczenie 3 醙

Dany jest ostrosłup, którego podstawą jest prostokąt. Dokończ zdania przeciągając jedną
spośród odpowiedzi w wyznaczone miejsce.

Jeżeli wszystkie krawędzie podstawy zwiększymy dwukrotnie, a wysokość pozostawimy

bez zmian, to .

Jeżeli jedną parę krawędzi podstawy zwiększymy dwukrotnie, a drugą parę krawędzi
podstawy i wysokość pozostawimy bez zmian, to .

Jeżeli krawędzie podstawy pozostawimy bez zmian, a wysokość zwiększymy dwukrotnie,

to .

Jeżeli wszystkie krawędzie podstawy zwiększymy dwukrotnie, a wysokość zmniejszymy

dwukrotnie, to .

objętość zwiększy się 2 razy objętość zwiększy się 2 razy

objętość zwiększy się 4-krotnie objętość się nie zmieni

objętość zwiększy się 4-krotnie objętość się nie zmieni objętość się nie zmieni

objętość zwiększy się 2 razy objętość zwiększy się 4-krotnie

Ćwiczenie 4 醙
Ćwiczenie 5 醙

Podstawą ostrosłupa, którego siatkę widzimy na rysunku, jest trójkąt prostokątny

o przyprostokątnej 2 i przeciwprostokątnej 2√5. Krawędź ostrosłupa zaznaczona na różowo
jest prostopadła do płaszczyzny podstawy. Oblicz objętość tego ostrosłupa.

Ćwiczenie 6 醙

W podstawie ostrosłupa znajduje się dwunastokąt gwiaździsty foremny o boku 2. Spodek

wysokości ostrosłupa znajduje się w środku ciężkości. Oblicz objętość tego ostrosłupa, jeżeli
wiemy, że wysokość ostrosłupa wynosi 6.
Ćwiczenie 7 難

Podstawą ostrosłupa jest sześciokąt jak na rysunku (przyjmujemy, że jedna kratka to jedna
jednostka). Oblicz długość wysokości tego ostrosłupa, jeżeli jego objętość wynosi 4√3.
Ćwiczenie 8 難

Podstawą ostrosłupa na rysunku jest prostokąt o bokach długości 4 i 6. Spodek wysokości

ostrosłupa leży na prostej zawierającej środki krótszych krawędzi podstawy.

Wiemy, że cosinus kąta nachylenia wysokości do ściany bocznej CDE wynosi 4

5 , a krawędź
CE ma długość √29. Oblicz objętość tego ostrosłupa.
Dla nauczyciela

Autor: Magdalena Wojciechowska‐Rysiawa

Przedmiot: Matematyka

Temat: Objętość ostrosłupów

Grupa docelowa:

III etap edukacyjny, liceum lub technikum, zakres rozszerzony

Podstawa programowa:

X. Stereometria. Zakres podstawowy.

Uczeń:

3) rozpoznaje w graniastosłupach i ostrosłupach kąty między odcinkami (np. krawędziami,

krawędziami i przekątnymi) oraz kąty między ścianami, oblicza miary tych kątów;

6) oblicza objętości i pola powierzchni graniastosłupów, ostrosłupów, walca, stożka i kuli,

również z wykorzystaniem trygonometrii i poznanych twierdzeń.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii
kompetencje cyfrowe
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się

Cele operacyjne:

Uczeń:

podaje wzór na objętość ostrosłupa

oblicza objętość ostrosłupa o podstawie trójkąta, czworokąta, wielokąta foremnego
oblicza objętości ostrosłupów o nietypowych podstawach, których pola można policzyć
jako sumę pól innych wielokątów
analizuje zmianę objętości ostrosłupa przy zmianie krawędzi podstawy lub wysokości
oblicza długości odcinków w ostrosłupie o podanej objętości
porównuje objętości ostrosłupów o tej samej wysokości i różnych podstawach

Strategie nauczania:
 konstruktywizm

Metody i techniki nauczania:

burza mózgów
dyskusja

Formy pracy:

praca całą klasą

praca w parach
praca w grupach

Środki dydaktyczne:

komputer z dostępem do Internetu, głośników i tablicy interaktywnej lub projektora

materiały zawarte w e–podręczniku
arkusze papieru i flamastry dla poszczególnych grup
modele brył

Przebieg lekcji

Faza wstępna:

1. Wybrany uczeń, który wiedział o tym przed lekcją, prezentuje to, co uczniowie już
wiedzą o objętości ostrosłupów, w szczególności o objętości ostrosłupów
prawidłowych.
2. Nauczyciel formułuje kryteria sukcesu. Podkreśla, że na obecnej lekcji skupią się na
objętości ostrosłupów, które nie są prawidłowe.

Faza realizacyjna:

1. Nauczyciel prosi uczniów o rozwiązanie w parach dwóch przykładów z sekcji

„Przeczytaj” dotyczących ostrosłupów prawidłowych trójkątnych i sześciokątnych.
2. Uczniowie porównują swoje rozwiązanie z rozwiązaniem zawartym w materiałach
interaktywnych.
3. Uczniowie w parach obliczają objętość ostrosłupa prawidłowego dwunastokątnego,
a następnie porównują swoje rozwiązanie z rozwiązaniem dostępnym w materiałach.
4. Nauczyciel wraz z uczniami przeprowadza burzę mózgów dotyczącą tego, czy
położenie spodka wysokości ma istotne znaczenie dla objętości ostrosłupa.
5. Nauczyciel prezentuje uczniom animację3D dotyczącą objętości ostrosłupów.
6. Uczniowie korzystając z informacji z animacji, podzieleni na 4 grupy rozwiązują zadania
otwarte z sekcji „Sprawdź się”.
7. Przedstawiciele grup prezentują na tablicy rozwiązania zadań i omawiają je: każda
grupa po jednym zadaniu.
Faza podsumowująca:

1. Uczniowie rozwiązują ćwiczenia zamknięte z sekcji „Sprawdź się”.

2. Uczniowie wraz z nauczycielem podsumowują lekcję i porządkują wiedzę zdobytą
w trakcie jej trwania.

Praca domowa:

1. Zapoznać się ponownie z animacją i wykonać na jej podstawie polecenia z sekcji

„Animacja 3D”.
2. Jako pracę dodatkową wykonać ćwiczenia z sekcji „Sprawdź się”.

Materiały pomocnicze:

Objętość ostrosłupa

Wskazówki metodyczne:

Animacja 3D może zostać odtworzona przez ucznia w domu, posłużyć do utrwalenia

zdobytych wiadomości.