Professional Documents
Culture Documents
Tahıl Deposu Depo Yanal Basınçları
Tahıl Deposu Depo Yanal Basınçları
Dergisi, 2006,21(1):132-139
J. of Fac. of Agric., OMU, 2006,21(1):132-139
ÖZET: Taneli ürünlerin oluşturacağı yatay ve düşey basınçların hesaplanmasında varsayımlar ürünün yarı akışkan sıvı
özelliğine sahip olduğu esasına dayanır. Bu nedenle depolamada büyük oranda etkili olan ürün şev karakteristiklerinin
bilinmesi gerekir. Bu çalışmada, ürün birim hacim ağırlığı, ürün içsel sürtünme açıları ve ürün ile malzeme yüzeyi arasındaki
statik sürtünme katsayıları gibi şev karakteristiklerinin oluşan yatay ve düşey basınç üzerine etkisi tartışılmıştır.
Anahtar Kelimeler: Taneli ürün, şev karakteristikleri, depolama yükü
1. GİRİŞ ise yatay basınçta 500 kg/m2’ lik bir artışa yol açtığı
Tarım işletmelerinde işletmenin üretim yapısına saptanmıştır.
bağlı olarak bir takım ürün (bitkisel veya hayvansal) Ürün depolama yapılarının yük etkisiyle
koruma ve depolama yapılarına gereksinim duyulur. projelendirilmesinde tarihsel olarak önceleri sadece
Bu yapıların kendilerinden beklenilen işlevleri yerine ürünün oluşturduğu hidrostatik basınç dikkate
getirebilmeleri yapıların mühendislik biliminin ilkeleri alınırken günümüzde malzeme teknolojisindeki
doğrultusunda projelenmesi ile olasıdır. gelişmelere bağlı olarak ürün şev karakteristikleri
Taneli ürünler katı, sıvı ve gaz formunu öncelik kazanmıştır (Moya ve ark., 2002).
bünyelerinde barındırdıkları için depolama koşulları Bu çalışmada taneli ürünlere ilişkin şev
büyük oranda temel fiziksel ve mekanik özelliklerine karakteristikleri literatür çalışması kapsamında gözden
bağlıdır. Bu bağlamda bu ürünlerin yeterli düzeyde geçirilerek ürün şev karakteristiklerinin (birim hacim
muhafazaları için mühendislik uygulamaları açısından ağırlığı, içsel sürtünme açısı, statik sürtünme
önemli temel fiziksel özelliklerinin ve bu fiziksel katsayısı) depolama yükleri üzerine olası etkileri
özellikler arasındaki ilişkilerin bilinmesi gerekir üzerinde durulmuştur.
(Horabik ve Molenda, 1988).
Taneli ürünlerdeki deformasyon ve parçalanmalar 2. TANELİ ÜRÜNLERDE ÜRÜN ŞEV
bu ürünlerin biyolojik orijinli olmaları nedeniyle KARAKTERİSTİKLERİ
mekanik özelliklerini büyük oranda etkileyen nem Taneli ürünlerin oluşturacağı yatay ve düşey
içeriğine bağlıdır. Bu konuda yapılan deneysel basınçların hesaplanmasında varsayımlar ürünün yarı
çalışmalar göstermiştir ki depo yüzeyi ile tane akışkan sıvı özelliğine sahip olduğu esasına dayanır.
arasındaki temas yüzeyi arttıkça ürünlerdeki Bu açıdan oluşan basıncın saptanması için ürüne ait
deformasyon oranı da artmaktadır. Bu durum üzerinde karakteristik özellikler olan ürün içsel sürtünme
de en etkili faktör ürün nem kapsamıdır (Horabik ve açısının, ürün ile malzeme yüzeyi arasındaki statik
Molenda, 1988). sürtünme katsayısının ve ürün hacim ağırlığının
Depolanan taneli ürünlerde nem kapsamındaki bilinmesi gerekir. Bu açıdan taneli ürünler için önem
kontrolsüz artışlar ürün hacim ağırlığını artırdığından arz eden temel fiziksel özellikler nem kapsamı, taneler
depo yan yüzeylerine gelen yanal basınçları da arttırır. arası içsel sürtünme açısı, tane ile depo malzemesi
Bu bağlamda Anonymous (1983), taneli ürün nem arasındaki statik sürtünme katsayısı ve hacim
kapsamında %4’lük bir artışın proje yanal basıncı ağırlığıdır (Anonymous, 1992).
üzerinde %10’ luk bir artışa neden olacağını ileri
sürmektedir. Bu durum Horabik ve Molenda (2000), 2.1. Birim Hacim Ağırlığı
tarafından oluşturulan çapı 61 cm, yüksekliği 75 cm Biyolojik malzemelerde yanal ve düşey basıncın
olan buğday depolu model bir siloda, deneysel olarak belirlenmesinde gerekli olan parametrelerden birisi
da gözlenmiştir. Yapılan çalışmada silindirik depodaki birim hacim ağırlığıdır. Birim hacim ağırlığı
yanal basıncın lineer olarak nem kapsamındaki genellikle nem artışı ile birlikte artmaktadır. Fakat
yükselmeye bağlı olarak arttığı gözlenmiştir. Bu bazı durumlarda nem artışı ile azalabilmektedir.
bağlamda nem içeriğindeki %0.2 lik artış yatay Bunun nedeni ise nem içeriğinin artışı ile birlikte
basınçta 250 kg/m2’ lik bir artışa, %1.8’lik bir artışın ürünün hacmi ve ağırlığının değişmesidir. Fakat
T. Öztürk, H. Kibar
üründeki hacimsel artışın ağırlık artışından fazla Ürün nem içeriğine bağlı olarak içsel sürtünme
olduğu durumlarda birim hacim ağırlığı azalmaktadır. açısının artması depo duvarlarına gelecek olası
Buna neden olan faktör ürünün fizyolojik yapısıdır. basınçları da artırdığından malzemeye bağlı olarak
Bu durum Konak ve ark., (2002) tarafından bezelye depo birim maliyetlerini de artırmaktadır.
tohumlarında %5.2 ve %16.5 nem içeriklerine Çizelge 2’de verilen içsel sürtünme açısı değerleri
deneysel olarak gözlenmiştir. Yapılan çalışmada %5.2 irdelendiğinde bazı ürünlerde nem içeriğinin artışı ile
nem içeriğinde birim hacim ağırlığı 800 kg/m3 olurken içsel sürtünme açısının azaldığı görülmektedir. İçsel
%16.5 nem içeriğinde ise 741.4 kg/m3 olarak sürtünme açısı genel olarak nem içeriğine bağlı olarak
saptanmıştır. Bu bağlamda çeşitli taneli ürünlerin artış gösterirken bazı ürünlerde bazı nem içerikleri için
birim hacim ağırlıkları Çizelge 1’ de verilmiştir azalma göstermesi büyük oranda deney koşullarındaki
(Anonymous, 2004). homojenliğin bozulmasına bağlıdır. Deney
Çizelge 1’den de görüldüğü gibi ürünün nem homojenliğini bozan koşullar ise deney numunelerinin
içeriği arttıkça birim hacim ağırlığı artmakta veya (her deney için) homojen olmaması (numunelerin
azalmaktadır. Bu durumun yansıması da depo küresel ve köşeli olması, deformasyonlar) ile numune
duvarına olan basıncın artması veya azalması şeklinde iç koşullarının tam olarak denetlenememesine
etki etmektedir. Ürün depolama yapılarında yanal bağlıdır.
proje basıncının artması malzeme kalınlığını
artırdığından, depo inşa maliyeti de artmaktadır. Çizelge 2.Çeşitli taneli ürünler için farklı nem
içeriklerinde içsel sürtünme açıları (Horabik
Çizelge 1. Taneli ürünlerin birim hacim ağırlıkları ve Rusinek., 2002)
(Anonymous, 2004) Nem İçeriği φ
Nem Birim Hacim Ürün Cinsi
(%) (derece)
Ürün Cinsi İçeriği Ağırlığı
(%) (kg/m³) 10 27.8 ± 0.4
Buğday 10 720 12.5 28.5 ± 0.5
14 770 15
Arpa 31.2 ± 0.3
Arpa 10 660 17.5
14 770 20 30.6 ± 1.0
Mısır (tane) 14 720 33.2 ± 0.5
Mısır (un) 13 510-640 10 25.7 ± 0.3
Pirinç (işlenmiş) 13 770 12.5 26.2 ± 0.4
15
Pirinç (işlenmemiş) 13 320 Buğday 27.0 ± 0.5
Çavdar 14 720 17.5
20 33.0 ± 1.0
Yulaf 12 400
14 560 35.5 ± 0.5
Soya 13 770 10 22.1 ± 1.1
Fasulye 14 580 12.5 22.4 ± 0.9
15
Ayçiçeği 4 462 Yulaf 24.0 ± 0.5
17.5
20 434
20 23.9 ± 1.0
Pamuk 8.3 626 26.4 ± 1.7
13.7 635
Yer Fıstığı 5 795
10 26.7 ± 0.6
35 696
12.5 31.7 ± 0.5
15
Mısır 32.0 ± 1.4
17.5
2.2. İçsel Sürtünme Açısı 20 33.4 ± 0.8
Biyolojik malzemelerin içsel sürtünme açısı 33.6 ± 1.7
ürünlerin fiziksel özelliklerine ve geometrik yapılarına Soya 14 30.1 ± 0.9
bağlı olarak değişir. Biyolojik malzeme olan taneli Mercimek 12 15.5 ± 0.6
ürünlerde de tanelerin fiziksel özelliklerini etkileyen Bezelye 13 27.3 ± 0.6
önemli faktörler nem içeriği, tür, çeşit, olgunluk
durumu ve yetiştirme koşuludur. Taneli ürünlerde 2. 3. Statik Sürtünme Katsayısı
depolama yoğunluğu ve tanelerin uzaysal (konumsal) Yapı malzemeleri karşısında tanelerin sürtünme
yerleşimini etkileyen önemli faktörler ise nem içeriği, katsayısı birçok faktöre bağlıdır. Bunların en
yanal basınç ve depolama süresidir. Kurutulmuş taneli önemlileri malzeme tipi, ürünün nem içeriği, normal
ürünler genellikle kohezyonsuz ve serbest akışlı kabul (duvar yüzeyine dik) basınç, tanelerin kaymaya karşı
edilirler. Ürünün kohezyonu nem içeriği ve uzun yönelimi, hava sıcaklığı, bağıl nem ve ürünün türü ve
depolama süresi ile artar. Çeşitli taneli ürünler için çeşididir. Farklı tür tanelerin sürtünme katsayıları
içsel sürtünme açıları Çizelge 2’ de verilmiştir arasında belirgin farklar olabilir. Bu farkların
(Horabik veRusinek, 2002). sebeplerinden biri tane yüzeylerinin yapısı ve
Çizelge 2’den de görüleceği gibi tane nem içeriği pürüzsüzlüğüdür. Ayrıca tane nem içeriği de sürtünme
artışı ile ürün içsel sürtünme açısı da artmaktadır. katsayılarının farklı olmasının ana nedenlerinden
Burada taneli ürünün nem içeriğinin artış nedeni depo birisidir (Molenda ve ark., 1996).
ortam sıcaklığının azalması ve bağıl nemin artmasıdır.
133
Taneli Ürünlerde Ürün Şev Karakteristiklerine Bağlı Depolama Yükleri
Çizelge 3’ te çeşitli taneli ürünler için farklı nem ürünün nem içeriği ile ürünün fiziksel özellikleri etkili
içeriklerinde ve farklı yüzeyler için statik sürtünme olmaktadır.
katsayıları verilmiştir (Anonymous, 1983). Çizelge 3’
ten de görülebileceği gibi statik sürtünme katsayısı en 3. DEPOLAMA YÜKLERİ
fazla beton yüzeyde olmaktadır. Bunun nedeni ise Taneli ürünler muhafaza edildiği depolarda yanal
beton yüzeyin diğer yüzeylerden daha fazla pürüzlü ve düşey doğrultularda basınç oluştururlar. Bu nedenle
oluşundan kaynaklanmaktadır. Teflon plastik yüzeyde taneli ürün depolarının projelendirilmesinde ürünün
ise statik sürtünme katsayısının en az olduğu oluşturacağı yatay ve düşey basınçların
görülmektedir. Bunun sebebi teflon plastik yüzeyin hesaplanmasında çeşitli eşitlikler geliştirilmiştir.
yüzeysel pürüzlülüğünün az olmasıdır. Çizelge 3’ ten Bunlar Janssen, Reimbert ve Reimbert, Walker ve
de görüldüğü gibi Arpa’da %10.7-14.3-16.4 nem Rankine eşitlikleridir. Günümüzde yapılan
içeriklerinde beton malzemede ahşapla düzeltilmiş projelemelerde daha çok Janssen ve Rankine
yüzeyde statik sürtünme katsayıları 0.23, 0.24 ve 0.25’ eşitlikleri kullanılmaktadır (Schwab ve ark., 1994).
dir. Ancak teflon plastik yüzeyde ise 0.17, 0.13 ve Taneli ürünlerin oluşturacağı yatay basınç depo
0.11 olduğu görülmektedir. Fakat plastik yüzeylerden derinliği azaldıkça artmaktadır. Depo merkezinde
polietilen malzeme metal yüzeyli malzemelerden daha yanal basınç sıfır ve yanlara doğru gidildikçe
pürüzlü olduğundan statik sürtünme katsayı değerleri artmaktadır. Deponun tabanında ise toplam düşey
de fazladır. Örneğin Mısır’da %7.5-9.9-13.9 nem basınç değeri maksimumdur.
içeriklerinde polietilen yüzeyde ki statik sürtünme Taneli ürün depolarında yatay ve düşey basınç
katsayı değerleri 0.22, 0.27 ve 0.38 fakat metal deponun alçak veya yüksek depo oluşuna göre
yumuşak çelik yüzeyde 0.23, 0.20 ve 0.24 olduğu hesaplanır. Deponun alçak yada yüksek oluşuna
görülmektedir. depodaki ürünün yüksekliği (h) ile depo hidrolik
Çizelge 3’ te bazı statik sürtünme katsayı değerleri yarıçapı (R) karşılaştırılarak karar verilir
nem içeriği artışı ile azalabilmekte veya (Anonymous, 1983, Öztürk, 2003). Taneli ürün
artabilmektedir. Bu azalış veya artışın nedeni ürünün depolarında h<R ise alçak depo, h>R ise yüksek depo
fiziksel özelliklerinden kaynaklanmaktadır. Nem olarak kabul edilir. Taneli ürün depoları için depo
içeriklerinin artması üründe geometrik yapıyı olumsuz hidrolik yarıçap değerleri çizelge 4’ te ve depo kesit
olarak etkilediğinden deformasyona neden olup statik geometrisi ise şekil 1’ de verilmiştir.
sürtünme katsayısını artırmakta veya azaltmaktadır.
Özetle statik sürtünme katsayısının değişiminde
Çizelge 4. Taneli ürün depoları için depo hidrolik yarıçap değerleri (Anonymous, 1983, Öztürk, 2004).
Çevre Uzunluğu Hidrolik Yarıçap (R)
Kesit Şekli Alan (A)
(P)
Daire
D/2 π x D2 π xD
D
4 4
Dikdörtgen
b a xb
axb 2 x (a+b)
a 2 x ( a + b)
Kare
a
a
a2 4a
a 4
Düzenli poligon
2π
N ND 2 π π π D π
x sin x cos NxDx sin x cos
4 N N N 4 N
a D
2 Nxa 2
x cot
π a π
4 N
Nxa x cot
4 N
134
Çizelge 3. Çeşitli taneli ürünler ile depo konstrüksiyonu arasındaki statik sürtünme katsayıları (Anonymous, 1983)
135
T. Öztürk, H. Kibar
Taneli Ürünlerde Ürün Şev Karakteristiklerine Bağlı Depolama Yükleri
α
L
β Kesme
Y
düzlemi
Y
V
H
H
h
θ φ Kesme düzlemi
φ 45 +
2 Vn
φ
45 + ϕ
h
D/2 2
D
D/2
D
Alçak tahıl depolarında oluşan basınçların Bu bağlamda yüksek tahıl depolarında oluşan
saptanmasında kullanılan eşitlikler aşağıda verilmiştir; basınçların saptanmasında
• Depolanan ürün üst düzeyinin altında Y • Depolanan ürün üst düzeyinin altında Y
derinliğinde oluşan yanal duvar basıncı; derinliğinde oluşan yanal basınç;
φ γ xR − k x µ xY
L = γ xYx tan 2 45 − eşitliği, eşitliği,
2 L= x 1 − e R
µ
• Yanal proje basıncı;
• Yanal proje basıncı;
1 φ
LP = xγ xh 2 x tan 2 45 − eşitliği, γ xR e −4 x k x µ x h / R R
2 2 LP = x h+ − eşitliği,
4 x µ 4xk x µ /R 4 x k xµ
• Depolanan ürün üst düzeyinin altında Y
derinliğinde oluşan düşey basınç; • Depolanan ürün üst düzeyinin altında Y
φ derinliğinde oluşan düşey basınç;
V = µxγ xY x tan 2 45 − eşitliği,
2
VT = L P x µ
136
T. Öztürk, H. Kibar
137
Çizelge 5. Bazı taneli ürünler için ürün şev karakteristikleri ile depo proje yanal basıncı arasındaki ilişkiler
Taneli Ürünlerde Ürün Şev Karakteristiklerine Bağlı Depolama Yükleri
138
T. Öztürk, H. Kibar
139