Proces glebotwórczy

Wprowadzenie
Przeczytaj
Animacja 3D
Sprawdź się
Dla nauczyciela
 Proces glebotwórczy

Źródło: StockSnap, [online], dostępny w internecie: www.pixabay.com, Pixabay License,

h ps://pixabay.com/pl/service/terms/#license.

Dlaczego w różnych miejscach na Ziemi występują gleby, które różnią się wyglądem,
właściwościami fizycznymi i chemicznymi oraz żyznością? Wpływ na to mają czynniki
glebotwórcze, które sprawiają, że powierzchniowa warstwa zwietrzeliny skalnej
przekształca się w glebę, ale także zależne od ich współdziałania procesy glebotwórcze,
które prowadzą do uformowania profilu glebowego i ukształtowania fizycznych
i chemicznych właściwości gleby.

Twoje cele

Dowiesz się, czym jest proces glebotwórczy.

Określisz  zależność pomiędzy czynnikami glebotwórczymi a procesami
glebotwórczymi.
Wyjaśnisz budowę profilu oraz właściwości gleb powstałych w wyniku różnych
procesów glebotwórczych.
Określisz na podstawie budowy profilu glebowego ogólny przebieg procesu
glebotwórczego.
Przeczytaj

Gleba to powierzchniowa warstwa skorupy ziemskiej o grubości do 200 cm, powstała ze

zwietrzeliny różnych skał macierzystych, ale także skał luźnych i skał organicznych pod
wpływem czynników glebotwórczych, do których zalicza się m.in. skałę macierzystą, rzeźbę
terenu, klimat, wody, organizmy żywe i działalność człowieka. Podlega ona stałym
przemianom w trakcie procesów glebotwórczych.

Proces glebotwórczy to zespół procesów fizycznych, chemicznych, biochemicznych

i biologicznych zachodzących w wierzchniej warstwie zwietrzeliny, skały luźnej albo skały
organicznej pod wpływem czynników glebotwórczych. Obejmuje on przemiany  mineralnej
części gleby, przemiany materii organicznej, a także przemieszczanie się składników
mineralnych i organicznych oraz ich wytrącanie w obrębie profilu glebowego. Do
najważniejszych cząstkowych procesów, które składają się na proces glebotwórczy należą:

wietrzenie prowadzące do rozdrobnienia litej skały i powstania na jej powierzchni

zwietrzeliny, która staje się skałą macierzystą gleb,
tlenowy lub beztlenowy rozkład szczątków organicznych (humifikacja, mineralizacja)
i akumulowanie próchnicy będącej głównym zbiornikiem wody i składników
pokarmowych w formie dostępnej dla roślin; grunty pozbawione próchnicy (nawet jeżeli
porasta je szczątkowa roślinność) klasyfikowane są jako grunty bezglebowe,
przemiany chemiczne i biochemiczne minerałów prowadzące m.in. do ich
rozpuszczania i uwolnienia zawartych w nich składników chemicznych, dzięki czemu
stają się one dostępne dla roślin i mogą przemieszczać się w profilu glebowym,
procesy redukcji lub utleniania oraz wytrącania z roztworu glebowego związków
organicznych i mineralnych, np. związków próchniczno‐ilasto‐żelazistych
i węglanowych tworzących w glebie przewarstwienia i konkrecje,
powstawanie wtórnych minerałów ilastych decydujących razem z próchnicą
o możliwości akumulacji w glebie niezbędnych roślinom substancji pokarmowych,
przemieszczanie z wodami opadowymi przesiąkającymi w głąb gleby, cząstek
mineralnych i próchnicy powodujące zubożenie poziomów powierzchniowych w te
substancje.

Proces glebotwórczy powoduje więc przekształcanie skały macierzystej w glebę określonego

typu oraz dalszy jej rozwój. Od przebiegu procesu glebotwórczego zależą: budowa profilu
gleby, w tym układ i grubość poziomów glebowych oraz jej właściwości fizyczne i chemiczne
wpływające na funkcję produkcyjną, życiową i sanitarną gleby.
Profile gleb
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/
Grafiki w panelach bocznych:
1. By Bijltjespad - Own work, CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0 (zmodyfikowane), [online], dostępny
w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=32057251
2., 3., 4. Domena publiczna.

Procesy wietrzenia fizycznego, chemicznego i biologicznego są początkowym etapem

powstawania gleby. Powodują one bowiem przekształcanie litej skały w rozdrobnioną
zwietrzelinę o odmiennych właściwościach fizycznych, a często także chemicznych. Staje
się ona skałą macierzystą tworzącej się gleby i umożliwia zaistnienie procesów
glebotwórczych. W przypadku skał sypkich, niespojonych (np. piasków wydmowych lub
rzecznych) albo skał organicznych (torfów) znaczenie procesów wietrzenia jest jednak dużo
mniejsze, bo struktura utworów umożliwia wkroczenie roślinności bez uprzedniego
znaczącego przekształcenia podłoża.

Na powierzchni zwietrzeliny, która zawiera drobne ziarna skalne oraz różnej wielkości
kamienie i żwir, rozwijają się mało wymagające organizmy - mchy i porosty. Czerpią one
składniki pokarmowe z opadu suchego i mokrego oraz zatrzymują wodę. Wydzielają także
słabe kwasy organiczne, które ułatwiają rozkruszanie skał (wietrzenie biologiczne).
Mchy i porosty naskalne
Źródło: By Ross from hamilton on, Canada - Lichen, CC BY 2.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by/2.0, [online], dostępny w
internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=81256369.

Na tak przygotowane podłoże wkraczają gatunki roślin, których nasiona przenosi wiatr - są
to różne gatunki roślin zielnych, głównie traw. Rozdrobniona wietrzelina ułatwia ich
zakorzenianie w podłożu. Z rozkładu ich szczątków w procesie humifikacji tworzy się
cienka warstwa próchnicy. Tak powstaje gleba inicjalna, nazywana też glebą początkowego
stadium rozwoju.

Gleba inicjalna – początkowy etap rozwoju gleby nazwietrzelinie skalnej

Źródło: By Kostas Kokkinopoulos - Praca własna, CC BY-SA 4.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/4.0, [online],
dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=49484517.
Gleba inicjalna – początkowy etap rozwoju gleby na wydmie
Źródło: CC BY-SA 3.0, h p://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/, [online], dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=34613.

Z czasem na powstającą glebę wkraczają krzewy, a później drzewa, które chronią tworzącą
się glebę przed erozją i zwiększają jej pojemność wodną. Produkują one większą niż trawy
ilość biomasy, dzięki czemu przyczyniają się do dalszego zwiększenia zawartości próchnicy -
w wyniku rozkładu ich szczątków przez bakterie i grzyby, tworzy się na powierzchni gleby
grubszy poziom próchniczny. Równolegle z powstawaniem próchnicy glebowej zachodzą
przemiany skały macierzystej. Polegają one m.in. na rozdrabnianiu ziaren skalnych,
powstawaniu nowych związków chemicznych i przemieszczaniu z wodami opadowymi
w głąb profilu składników chemicznych oraz drobnych cząstek mineralnych i organicznych,
wskutek czego zaczynają formować się głębsze poziomy glebowe – powstaje gleba młoda.

W końcowym etapie rozwoju gleby na jej powierzchni rozwijają się gatunki roślin których
wymagania siedliskowe są zgodne z cechami gleby (w większości przypadków są to
zbiorowiska leśne lub trawiaste). Postępujący proces glebotwórczy doprowadza do
wykształcenia w pełni rozwiniętej gleby – powstaje gleba dojrzała o wykształconych w pełni
poziomach glebowych i utrwalonych właściwościach fizycznych i chemicznych ściśle
powiązanych z zachodzącym procesem glebotwórczym. 
Gleba dojrzała z rozwiniętymi poziomami glebowymi
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Proces tworzenia się gleb jest niezwykle powolny. Do wytworzenia 1 cm gleby w warunkach
naturalnych potrzeba 100‐500 lat. Oznacza to, że 20 cm warstwa gleby powstaje przeciętnie
w trakcie 2000‐10 000 lat. Znacznie dłużej trwa wytworzenie pełnego profilu glebowego.
Tak długi okres wynika m.in. z faktu, że procesy glebotwórcze są modyfikowane przez
procesy zewnętrzne. Równolegle zachodzi bowiem niszczenie gleby od powierzchni
wskutek erozji i jej pogłębianie dzięki procesom wietrzenia. Jeżeli przeważa erozja gleby, są
zawsze młode o słabo wykształconym profilu, jeśli natomiast przeważa akumulacja
produktów wietrzenia, powstają gleby o pełnym, dobrze wykształconym profilu.

Do najważniejszych procesów glebotwórczych należą: proces bielicowania, przemywania

(płowienia), brunatnienia, ferralityzacji (lateryzacji), akumulacji próchnicy, glejowy, bagienny,
murszenia i wiele innych o znaczeniu lokalnym.

Wybrane procesy glebotwórcze

 Proces bielicowania (bielicowanie)

Warunki środowiska: utwory piaszczyste o dużej przepuszczalności,

niskiej zasobności w składniki mineralne, w tym niedostatku wapnia
i kwaśnym odczynie, porośnięte lasami iglastymi, z głęboko zalegającym
zwierciadłem wód podziemnych.

Przebieg procesu: wymywanie z górnego poziomu gleby substancji

organicznej i niektórych produktów rozkładu minerałów glebowych,
głównie tlenków i wodorotlenków glinu i żelaza, krzemionki, fosforu,
gleba manganu i in., przemieszczanie ich w głąb i wytrącanie w środkowej
bielicowa części profilu; w wyniku procesu bielicowania wykształcają się jasnoszary
poziom wymywania (eluwialny) i rdzawobrunatny poziom wzbogacenia
(wmycia, iluwialny).

Proces brunatnienia (brunatnienie)

Warunki środowiska: utwory o małej przepuszczalności (np. gliniaste),

dużej zasobności w składniki mineralne i obojętnym odczynie,
porośnięte lasami liściastymi, z głęboko zalegającym zwierciadłem wód
podziemnych.

Przebieg procesu: stopniowy rozpad minerałów i uwalnianie zawartego

w nich żelaza, którego związki pokrywają ziarna glebowe
gleba rdzawobrunatną otoczką; w wyniku procesu wykształca się
brunatna brunatnobrązowy poziom wzbogacenia (zwany też poziomem
brunatnienia).

Proces przemywania (płowienie, lessiważ)

Warunki środowiska: średnio przepuszczalne, słabokwaśne, mało

zasobne w składniki mineralne utwory piaszczyste i pylaste, porośnięte
lasami mieszanymi, z głęboko zalegającym zwierciadłem wód
podziemnych.

Przebieg procesu: wymywanie z górnego poziomów gleby drobnych

części mineralnych (ilastych) i przemieszczenie ich w głąb profilu;
gleba płowa
w wyniku procesu wykształca się beżowy (płowy) poziom wymywania iłu
i leżący pod nim jasnobrązowy poziom wzbogacenia (wmycia iłu).
 Proces darniowy (czarnoziemny)

Warunki środowiska: utwory pyłowe (np. lessy) o bardzo dobrych

warunkach wodno‐powietrznych, dużej zasobności w składniki
mineralne i obojętnym odczynie, porośnięte zbiorowiskami trawiastymi,
stepowymi, z głęboko zalegającym zwierciadłem wód podziemnych.

Przebieg procesu: proces akumulacji próchnicy bogatej w związki

wapnia i magnezu, wytworzonej przy udziale roślinności stepowej;
czarnoziem
poziom próchniczny sięga do kilkudziesięciu cm, pod nim zalega mało
zmieniona skała macierzysta.

Proces akumulacji próchnicy na osadach rzecznych

Warunki środowiska: doliny rzeczne wypełnione mineralnymi

i organicznymi osadami (namułami) nanoszonymi przez wody rzeczne
w czasie wylewów, porośnięte roślinnością łęgową, z płytko zalegającym
zwierciadłem wód podziemnych.

Przebieg procesu: akumulacja próchnicy na warstwowanych osadach

mada rzecznych o zróżnicowanych właściwościach fizycznych i chemicznych;
rzeczna w profilu widoczne naprzemianległe jasne i ciemne warstewki
odpowiadające kolejnym wylewom rzeki.

Proces akumulacji próchnicy na zwietrzelinie skał wapiennych

Warunki środowiska: skały wapienne (wapienie, dolomity, margle, gipsy

i in.) o obojętnym lub alkalicznym odczynie i dużej zasobności w składniki
mineralne, porośnięte lasami liściastymi, z głęboko zalegającym
zwierciadłem wód podziemnych.

Przebieg procesu: proces akumulacji próchnicy bogatej w związki

wapnia i magnezu, na zwietrzelinie skał wapiennych; w zależności od
stadium rozwoju gleby i właściwości fizycznochemicznych skały
rędzina
macierzystej poziom próchniczny sięga do kilkudziesięciu centymetrów
głębokości, a bezpośrednio pod nim zalega zwietrzelina skalna.
 Proces ferralityzacji (lateryzacja)

Warunki środowiska: skały zbudowanych z minerałów

glinokrzemianowych, zawierające związki żelaza, glinu i krzemu,
występujące w strefie klimatu wilgotnego i gorącego (klimat równikowy
i podrównikowy) oraz bujnej roślinności lasów równikowych.

Przebieg procesu: proces wietrzenia chemicznego (hydroliza) skał

glinokrzemianowych następujący w warunkach wysokich opadów
i wysokiej temperatury; polega na tworzeniu pokryw zbudowanych
gleba
z tlenków i wodorotlenków żelaza i glinu oraz odprowadzeniu
ferralitowa
krzemionki poza profil glebowy. Szybki rozkład materii organicznej
(laterytowa)
sprawia, że poziom próchniczy jest niewielki.

Proces glejowy

Warunki środowiska: obniżenia terenu lub podnóża stoków

o nadmiernym, długotrwałym uwilgotnieniu spowodowanym płytkim
zaleganiem zwierciadła wód podziemnych, zwiększonymi opadami lub
spływem powierzchniowym, z utworami o małej przepuszczalności lub
płytko podesłane utworami nieprzepuszczalnymi.

Przebieg procesu: procesy redukcji różnych mineralnych związków (np.

żelaza, manganu) w warunkach beztlenowych i odkładanie na
gleba powierzchni słabo rozłożonej substancji organicznej; w wyniku procesu
glejowa wykształca się szaroniebieski lub zielonkawy poziom glejowy, który
w zależności od czynnika wywołującego deficyt tlenu i procesy redukcji,
może występować w dolnej (podtopienie przez wody gruntowe) lub
w górnej (podtopienie przez wody opadowe) części profilu.

Proces bagienny

Warunki środowiska: obniżenia terenu o ograniczonym odpływie wód,

zasilane wodami opadowymi (torfowiska wysokie), gruntowymi lub
długotrwałymi zalewami wód rzecznych (torfowiska niskie i przejściowe)
z roślinnością bagienną (turzyce, trzciny, lasy i zarośla olchowe).

Przebieg procesu: gromadzenie i humifikacja szczątków roślinnych pod

wpłyem bakterii i grzybów w warunkach nadmiernego uwilgotnienia
i ograniczonego dostępu tlenu; w wyniku procesu wykształcają się
gleba
kolejne poziomy bagienne o różnym stopniu rozkładu szczątków
torfowa
organicznych.
 Proces murszenia

Warunki środowiska: Obniżenia terenu, w których nagromadziły się

zhumifikowane szczątki roślinne, (torfowiska niskie, wysokie
i przejściowe), w których występują wahania poziomu wód gruntowych
albo ich trwałe obniżenie spowodowane czynnikami naturalnymi lub
antropogenicznymi (np. melioracje odwadniające).

Przebieg procesu: fizyczne i chemiczne przemiany substancji

organicznej polegające na jej mineralizacji, zachodzące w warunkach
gleba
zwiększonego dostępu tlenu przy współudziale bakterii i grzybów;
murszynowa
podlegają mu odwodnione warstwy gleb organicznych (torfowych,
mułowych, gytiowych).

Źródło: Grafiki:
1. By U. Burkhardt - Own work, CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0, [online], dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=15364210
2. By U. Burkhardt - Own work, CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0, [online], dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=14574523
3. By Plogeo - Own work, CC BY-SA 4.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/4.0, [online], dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=38618216
4. By Oryginalnym przesyłającym był Michaila vnuk z ukraińskiej Wikipedii - Praca własna oryginalnego przesyłającego, CC BY-SA
3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0, [online], dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?
curid=24550054
5. By Cezary Kabała (Kolekcja Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu), CC BY-SA 4.0
h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/4.0/legalcode.pl, [online], dostępny w internecie: h ps://azon.e-
science.pl/zasoby/mada-wlasciwa,754/
6. By Yak z niemieckiej Wikipedii, CC BY-SA 2.0 de, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/2.0/de/deed.en, [online], dostępny
w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=9785164
7. Public Domain, [online], dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=87036
8. By Plogeo - Own work, CC BY-SA 4.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/4.0, [online], dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=44232167
9. Public Domain, [online], dostępny w internecie: h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=16471.

Słownik
poziom glebowy (poziom genetyczny gleby)

warstwa mineralna, organiczna lub organiczno‐mineralna znajdująca się w obrębie profilu

glebowego, mniej więcej równoległa do powierzchni gleby, wykształcona i przekształcana
pod wpływem czynników i procesów glebotwórczych; poszczególne poziomy różnią się
barwą, zawartością próchnicy, składem mineralogicznym i chemicznym, strukturą
i innymi cechami; rodzaj, układ i właściwości poziomów w profilu glebowym jest cechą
poszczególnych typów gleb

profil glebowy
pionowy przekrój przez glebę, odsłaniający jej budowę - rodzaj, miąższość i wzajemny
układ poziomów glebowych; profile glebowe mogą być: całkowite, kiedy na całej
głębokości profilu, nie mniejszej niż 1,5 m, występuje materiał mineralny z tej samej skały
macierzystej lub niecałkowite, utworzone ze skał macierzystych, których miąższość jest
mniejsza niż 1,5 m

składniki gleby

składnikami gleby są cząstki stałe, mineralne i organiczne (tzw. substrat glebowy), roztwór
glebowy (woda zawierająca składniki mineralne) i powietrze glebowe
Animacja 3D

Polecenie 1

Określ, jakie przemiany podłoża następują w czasie działania procesu glebotwórczego.

Polecenie 2

Określ, jaki wpływ ma roślinność na przebieg procesu glebotwórczego.

Film dostępny na portalu epodreczniki.pl

Źródło: reż. Englishsquare.pl Sp. z o.o., CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0/.

Film nawiązujący do treści materiału

Sprawdź się

Ćwiczenie 1 輸

Bielicowanie gleb polega na rozkładzie minerałów i wymywaniu z górnych części gleby w głąb
profilu niektórych produktów rozkładu minerałów glebowych, głównie tlenków
i wodorotlenków glinu, żelaza, manganu i innych, przemieszczaniu ich w dół i wytrącaniu
w środkowej części profilu. Uszereguj chronologicznie podane etapy tego procesu">

Bielicowanie gleb polega na rozkładzie minerałów i wymywaniu z górnych części gleby w głąb
profilu niektórych produktów rozkładu minerałów glebowych, głównie tlenków
i wodorotlenków glinu, żelaza, manganu i innych, przemieszczaniu ich w dół i wytrącaniu
w środkowej części profilu. Uszereguj chronologicznie podane etapy tego procesu

Rozkład minerałów.
Zakwaszenie gleby.
Rozkład ściółki leśnej.
Powstanie poziomów wymycia i wzbogacenia.
Wymywanie produktów rozkładu z wodami opadowymi.
Wytrącanie związków chemicznych w środkowej części profilu.
Powstawanie kwasów organicznych.
Rozwój roślinności iglastej.

Ćwiczenie 2 輸

Wskaż prawidłową odpowiedź.

Procesy glebotwórcze zachodzą najszybciej w klimacie:">

Wskaż prawidłową odpowiedź.

Procesy glebotwórcze zachodzą najszybciej w klimacie:

Suchym i gorącym.
Umiarkowanym.
Wilgotnym i gorącym.
Suchym i zimnym.
Ćwiczenie 3 輸

Źródło: Grafiki:
1. By U. Burkhardt - Own work, CC BY-SA 3.0, h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/3.0, [online], dostępny w internecie:
h ps://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=14574523
2. By Cezary Kabała (Kolekcja Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu), CC BY-SA 4.0
h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/4.0/legalcode.pl, [online], dostępny w internecie: h ps://azon.e-
science.pl/zasoby/mada-wlasciwa,754/
3. By Cezary Kabała (Kolekcja Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu), CC BY-SA 4.0
h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/4.0/legalcode.pl, [online], dostępny w internecie: h ps://azon.e-
science.pl/zasoby/gleba-glejowa,1254/.

醙
Ćwiczenie 4

Fotografie przedstawiają etap początkowy (profil A) i końcowy (profil B) pewnego procesu

glebotwórczego. Wykonaj następujące polecenia:

- nazwij proces glebotwórczy,

- scharakteryzuj go,

- określ warunki, przy jakich zachodzi.

Profil A

Profil B

Źródło: By Cezary Kabała (Kolekcja Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu), CC BY-SA 4.0

h ps://crea vecommons.org/licenses/by-sa/4.0/legalcode.pl, [online], dostępny w internecie: h ps://azon.e-science.pl/.
Ćwiczenie 5 醙

Wskaż prawidłowe odpowiedzi.

Układ poziomów glebowych w glebie glejowej zależy od:">

Wskaż prawidłowe odpowiedzi.

Układ poziomów glebowych w glebie glejowej zależy od:

Głębokości występowania skały macierzystej.

Wymywania z górnego poziomu substancji organicznych i chemicznych.
Okresowego lub trwałego podtopienia gleby.
Nawożenia mineralnego.

Ćwiczenie 6 醙

Oceń, czy podane stwierdzenia są prawdziwe czy fałszywe.">

Oceń, czy podane stwierdzenia są prawdziwe czy fałszywe.

Stwierdzenie Prawda Fałsz

Bardzo rozdrobniona □ □
zwietrzelina skalna jest
nazywana glebą.

Proces glebotwórczy □ □
rozpoczyna się od
wietrzenia (fizycznego
i chemicznego) skał
podłoża.

Wszystkie procesy □ □
glebotwórcze przebiegają
w ten sam sposób.

W wyniku procesu □ □
akumulacji próchnicy
powstają żyzne gleby.
Ćwiczenie 7 難

Uzupełnij tekst.">

Uzupełnij tekst.

Przez procesy .......................... rozumie się całokształt zjawisk fizycznych, chemicznych

i .......................... zachodzących w ................................ warstwach skorupy ziemskiej pod
wpływem kontaktu z biosferą, atmosferą i hydrosferą, w wyniku których powstają ............. (…)
Istota procesu .............................. polega na stopniowym, w trakcie jego trwania, przetwarzaniu
i przystosowywaniu pierwotnie martwego substratu mineralnego do stanu urodzajności. Wtedy
można mówić o powstaniu ............, zdolnej spełniać wymagania .................. roślin.
Tadeusz Zawadzki (red.), 1999, Gleboznawstwo, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i leśne,
Warszawa, s. 31.
Ćwiczenie 8 難

Podane określenia przyporządkuj do odpowiednich procesów glebotwórczych.">

Podane określenia przyporządkuj do odpowiednich procesów glebotwórczych.

klimat wilgotny, gorący, wymywanie, duża przepuszczalność, minerały glinokrzemianowe,

poziom wzbogacenia, warunki beztlenowe, utwory gliniaste, wietrzenie chemiczne, uwalnianie
żelaza,, mała przepuszczalność, procesy redukcji, nadmierne uwilgotnienie, brunatnobrązowy
poziom, wymywanie krzemionki, utwory piaszczyste, szaroniebieski poziom

Proces glejowy

Proces brunatnienia

Proces bielicowy

Proces bagienny
Dla nauczyciela

SCENARIUSZ LEKCJI

Imię i nazwisko autora: Ewa Malinowska

Przedmiot: geografia

Temat zajęć: Procesy glebotwórcze

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum i technikum, zakres podstawowy, klasa I

Podstawa programowa

Cele kształcenia – wymagania ogólne

I. Wiedza geograficzna.

1. Poznawanie terminologii geograficznej.

3. Poznanie zróżnicowania środowiska geograficznego, głównych zjawisk i procesów

geograficznych oraz ich uwarunkowań i konsekwencji.

II. Umiejętności i stosowanie wiedzy w praktyce.

3. Identyfikowanie    relacji    między    poszczególnymi    elementami środowiska

geograficznego (przyrodniczego, społeczno‐gospodarczego i kulturowego).

4. Formułowanie   twierdzeń   o   podstawowych   prawidłowościach dotyczących

funkcjonowania środowiska geograficznego.

III. Kształtowanie postaw.

1. Rozwijanie zainteresowań geograficznych, budzenie ciekawości świata.

2. Docenianie znaczenia wiedzy geograficznej w poznawaniu i kształtowaniu przestrzeni

geograficznej.

Treści nauczania:

VI. Gleby: profil glebowy, przydatność rolnicza.

Uczeń:

1) przedstawia czynniki i przebieg głównych procesów glebotwórczych, w tym

zachodzących na obszarze, na którym zlokalizowana jest szkoła.
Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje matematyczne oraz kompetencje w zakresie nauk przyrodniczych,
technologii i inżynierii,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne.

Uczeń:

dowiaduje się, czym jest proces glebotwórczy.

określa zależności pomiędzy czynnikami glebotwórczymi a procesami glebotwórczymi.
wyjaśnia budowę profilu oraz właściwości fizyczne i chemiczne gleb powstałych
w wyniku różnych procesów glebotwórczych.
określa na podstawie budowy profilu glebowego ogólny przebieg procesu
glebotwórczego.

Strategie nauczania: asocjacyjna, badawcza (problemowa)

Metody i techniki nauczania: blended learning/flipped classroom, IBSE,

eksperymentalno‐obserwacyjna.

Formy zajęć: praca w grupach.

Środki dydaktyczne: e‐materiał, komputer, projektor multimedialny, tablety, zeszyt

przedmiotowy, a w wariancie terenowym także kwasomierz polowy, ocet spirytusowy 10%,
aparat fotograficzny.

Materiały pomocnicze:

Atlas gleb leśnych, lasy.gov.pl [online, dostęp 22.04.2020]

Uggla Hjalmar, Gleboznawstwo rolnicze, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne,
Warszawa 1976.
Renata Bednarek, Zbigniew Prusinkiewicz, Urszula Pokojska, Helena Dziadowiec,
Badania ekologiczno gleboznawcze, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011.

PRZEBIEG LEKCJI (wariant terenowy)

Przed lekcją uczniowie podzieleni na grupy (liczebność grup określa nauczyciel), 

w wytypowanych w pobliżu szkoły miejscu/miejscach rozpoznają komponenty środowiska,
które mogą mieć wpływ na powstawanie gleb (formę rzeźby, typ utworów
powierzchniowych, warunki wodne, pokrycie terenu i in.) i przebieg procesu
glebotwórczego; w naturalnym lub sztucznym odsłonięciu albo w odkrywce glebowej
określają układ i grubość poziomów glebowych, ich barwę oraz prowadzą proste pomiary
(np. pomiar odczynu za pomocą kwasomierza polowego i obserwacja burzenia z octem jako
wskaźnika obecności węglanu wapnia); dokonują opisu cech komponentów środowiska
i notują wyniki pomiarów i obserwacji w zeszycie przedmiotowym, fotografują profil
glebowy; w warunkach domowych zapoznają się ze wstępem i blokiem tekstowym
e‐materiału.

Faza wprowadzająca

Przedstawienie celów lekcji.

Wprowadzenie w temat lekcji: jak powstaje gleba – pogadanka, pytania nauczyciela,
odpowiedzi uczniów.
Zgłaszanie przez uczniów niezrozumiałych (nieznanych) terminów użytych w tekście
e‐materiału – wyjaśnianie z udziałem wszystkich uczniów (nauczyciel uzupełnia treści).

Faza realizacyjna

Omówienie zasad wykonania zadania; zadaniem uczniów jest przedstawienie

i zinterpretowanie wyników obserwacji terenowych.
Przedstawienie na forum klasy wyników obserwacji i pomiarów terenowych przez
poszczególne grupy, ilustrowanych wykonanymi fotografiami.
Prezentacja uczniom animacji z e‐materiału w celu określenia przebiegu procesu
glebotwórczego.
Omówienie przez nauczyciela przykładowych relacji pomiędzy czynnikami
glebotwórczymi, procesami glebotwórczymi i właściwościami gleb.
Kilkuminutowa dyskusja w grupach, podczas której uczniowie na podstawie wyników
przeprowadzonych obserwacji i pomiarów terenowych, określają możliwy przebieg
procesu glebotwórczego, który doprowadził do wykształcenia obserwowanych
w terenie gleb.
Prezentacja na forum klasy rezultatów pracy w grupach – po zakończeniu każdej
prezentacji krótka dyskusja z udziałem wszystkich uczniów dotycząca omawianego
przypadku.
Podsumowanie prezentowanych treści mające na celu określenie ogólnych
prawidłowości wpływu czynników glebotwórczych na przebieg procesów
glebotwórczych i właściwości gleb.
Prośba nauczyciela o wykonanie kilku wskazanych ćwiczeń z e‐materiału
i przedstawienie rezultatów.

Faza podsumowująca

Podsumowanie i utrwalenie nowej wiedzy poprzez zadawanie pytań przez nauczyciela

i udzielanie odpowiedzi przez uczniów.
Ocena aktywności i przypomnienie celów zajęć.

Praca domowa:

dokończenie ćwiczeń zawartych w e‐materiale,

 zapoznanie się z pozostałymi informacjami w domu,
napisanie krótkiego tekstu dotyczącego wpływu procesów wietrzenia i humifikacji na
powstawanie i właściwości gleb w miejscu nauki/zamieszkania na podstawie obserwacji
i pomiarów terenowych uzupełnianych informacjami z e‐materiału i innych źródeł.

PRZEBIEG LEKCJI (wariant kameralny)

Faza wprowadzająca

Przedstawienie celów lekcji.

Wprowadzenie w temat lekcji: jak powstaje gleba – pogadanka, pytania nauczyciela,
odpowiedzi uczniów.
Zgłaszanie przez uczniów niezrozumiałych (nieznanych) terminów użytych w tekście
e‐materiału – wyjaśnianie z udziałem wszystkich uczniów (nauczyciel uzupełnia treści).

Faza realizacyjna

Podział uczniów na grupy (liczebność określa nauczyciel). Omówienie zasad wykonania

zadania; zadaniem uczniów jest interpretacja informacji dotyczących budowy profilu
glebowego i właściwości gleb.
Rozdanie uczniom materiałów zawierających: cechy komponentów środowiska, które
mogą mieć wpływ na powstawanie gleb (forma rzeźby, rodzaj utworów
powierzchniowych, warunki wodne, pokrycie terenu oraz wybrane właściwości;
odczyn, zawartość węglanu wapnia), a także zdjęć profili glebowych i miejsc skąd zostały
pobrane – źródłem danych może być Atlas gleb leśnych.
Prezentacja uczniom animacji z e‐materiału w celu określenia przebiegu procesu
glebotwórczego.
Omówienie przez nauczyciela przykładowych relacji pomiędzy czynnikami
glebotwórczymi, procesami glebotwórczymi i właściwościami gleb.
Kilkuminutowa dyskusja w grupach, podczas której uczniowie na podstawie
dostarczonych przez nauczyciela danych, określają możliwy przebieg procesu
glebotwórczego, który doprowadził do wykształcenia obserwowanych w terenie gleb.
Prezentacja na forum klasy rezultatów pracy w grupach – po zakończeniu każdej
prezentacji krótka dyskusja z udziałem wszystkich uczniów dotycząca omawianego
przypadku.
Podsumowanie prezentowanych treści mające na celu określenie ogólnych
prawidłowości wpływu czynników glebotwórczych na przebieg procesów
glebotwórczych i właściwości gleb.
Prośba nauczyciela o wykonanie kilku wskazanych ćwiczeń z e‐materiału
i przedstawienie rezultatów.

Faza podsumowująca
 Podsumowanie i utrwalenie nowej wiedzy poprzez zadawanie pytań przez nauczyciela
i udzielanie odpowiedzi przez uczniów.
Ocena aktywności i przypomnienie celów zajęć.

Praca domowa

Dokończenie ćwiczeń zawartych w e‐materiale.

Zapoznaniu się z pozostałymi informacjami w domu.
Napisanie krótkiego tekstu dotyczącego wpływu procesów wietrzenia i humifikacji na
powstawanie i właściwości gleb w wybranych warunkach środowiska (np. tereny
wydmowe, tereny gliniastych równin, tereny lessowe, tereny wysokogórskie, doliny
rzeczne itp.).

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium:

Animacja oraz grafiki zawarte w e‐materiałach mogą być wykorzystane podczas innych
zróżnicowanych tematycznie lekcji dotyczących powstawania gleb. Znajdą one także
zastosowanie podczas samodzielnej pracy ucznia w domu i w czasie lekcji mającej na celu
powtórzenie materiału z bloku tematycznego dotyczącego pedosfery.