Podręcznik Badania Gleby

Seria podręczników PHYWE J.
Mayer
Podręcznik
Badania gleby
PHYWE – Seria podręczników
Nr zamówienia: 30836.01
1. Wydanie
Wszelkie prawa, łącznie z prawami do tłumaczeń, dodruków i reprodukcji fotomechanicznej –
całości lub części materiału – zastrzeżone.
Desktop-Publishing: Hildegard Richard DTP, 37115 Duderstadt
© PHYWE SYSTEME GMBH – D-37070 Gottingen

Spis treści
I PODSTAWY GLEBOZNAWSTWA 22 Cząsteczki próchnicowe
1 Czym jest gleba? Doświadczenie 7: Ocena zawartości próchnicy
2 Gleba składa się z różnych składników Doświadczenie 8: Analiza formy próchnicy
3 Powstawanie gleby 23 Woda / Powietrze
4 Gleby ułożone są warstwowo Doświadczenie 9: Ocena wilgotności gleby
5 Gleba posiada różnorakie właściwości Doświadczenie 10: Badanie pojemności wodnej
Doświadczenie 11: Badanie przepuszczalności
II GLEBA JAKO CZYNNIK wody
ŚRODOWISKOWY W LESIE Doświadczenie 12: Ustalenie użytecznego
6 Gleba w ekosystemie leśnym nawadniania
7 Zbiorowiska roślinne i gleba 24 Struktura gleby
8 Gleba jako środowisko życia dla zwierząt Doświadczenie 13: Pomiar gęstości gleby
Doświadczenie 14: Określanie stabilności
III CZYNNIKI KSZTAŁTUJĄCE ŻYZNOŚĆ gruzełkowatej / pulchności gleby
GLEBY 25 Kwasowość
9 Żyzność gleby Doświadczenie 15: Pomiar wartości pH
10 Ocena gleby i wartość gleby Doświadczenie 16: Pomiar zawartości wapnia
11 Plan nawożenia i uprawa ziemi 26 Składniki odżywcze
12 Rodzaj gleby, próchnica i gospodarka wodna Doświadczenie 17: Pomiar zawartości azotanów
13 Wartość pH i nawożenie wapnem w glebie
14 Nawożenie azotem Doświadczenie 18: Pomiar zawartości azotanów
15 Pulchność gleby i zwierzęta ziemne w warzywach
27 Fauna glebowa
IV ZMIANY I OBCIĄŻENIA GLEBY Doświadczenie 19: Wykrywanie zwierząt
16 Zbijanie się gleby glebowych
17 Zbytnie nawożenie gleby 28 Pobieranie próbek gleby
18 Zakwaszenie gleby Doświadczenie 20: Pobieranie próbek gleby
V BADANIA GLEBY W TERENIE VI ANEKS

19 Ogólny opis lokacji 29 Zawartość zestawu do analiz gleby
20 Profil gleby 30 Wykorzystanie komputera w badaniach
Doświadczenie 1: Określanie warstw gleby gleboznawczych
Doświadczenie 2: Określanie typu gleby 31 Bibliografia
Doświadczenie 3: Określanie stopnia
sprawności gleby
21 Składniki mineralne
Doświadczenie 4: Ocena kamienistości
Doświadczenie 5: Ustalanie szkieletu gleby -
zawartości drobnych cząsteczek
Doświadczenie 6: Określanie rodzaju gleby
PHYWE – seria publikacji • Podręcznik • Badania gleby •  PHYWE SYSTEME GMBH • 37070 Gottingen, Germany
HB
I. Podstawy gleboznawstwa
I
1. Czym jest gleba? Definicję zawierającą najwięcej aspektów gleby podaje

Jeśli zapytalibyśmy specjalistów z odpowiednich nauk Schroeder (1984):
zajmujących się glebą - biologów, geologów,
geografów czy gleboznawców, o definicję słowa gleba,
to prawdopodobnie otrzymalibyśmy kilka zupełnie
różnych odpowiedzi. Odzwierciedlałyby one z - „Gleba stanowi przekształcany przez wodę,
pewnością punkt widzenia danej dziedziny nauki. powietrze i organizmy żywe, powstały pod
Mogłyby one brzmieć w sposób następujący: wpływem czynników środowiska na powierzchni
Ziemi i rozwijający się z czasem produkt przemian
- „Gleba jest istotnym elementem ekosystemów substancji mineralnych i organicznych o własnej
lądowych, stanowiącym środowisko życiowe organizacji morfologicznej, będący w stanie służyć
roślin wyższych i wielu zwierząt”. za środowisko życia roślinom wyższym oraz
- „Gleba jest substratem, dostarczającym zwierzętom i człowiekowi”.
organizmom powietrza, wody i składników
odżywczych”.
- „Gleba jest zamieszkałą warstwą lądowej
powierzchni Ziemi, położoną pomiędzy materią Na rys. 1.1 zgromadzone zostały możliwe tematy i
niezamieszkałą (tzw. litosferą) a powietrzem treści reprezentujące różne aspekty tematu ‘Gleba’, a
(atmosferą)”. zawarte w jej wyczerpującej definicji.
- „Gleba jest produktem przekształcenia litosfery
(skały)pod wpływem atmosfery (powietrza),
hydrosfery (wody) i biosfery (organizmów
żywych)”.
Rys. 1.1: Podział strukturalny zakresu wiedzy na temat gleby

Temat Dyscypliny Treść
Gleba powstaje z różnych składników Morfologia gleby próchnica, rodzaj gleby, struktura gleby
Gleba się rozwija Geneza powstania gleby wietrzenie, powstawanie gleby, kształtowanie
się gleby
Gleba posiada strukturę: Morfologia gleby warstwy gleby, profil gleby, typ gleby
istnieją różne gleby Systematyka gleby
Gleba posiada różne właściwości Fizyka gleby struktura, gęstość, kwasowość, pojemność
Chemia gleby buforowa
Gleba jest czynnikiem środowiskowym Geobotanika substancje odżywcze, gospodarka wodna,
dla roślin odczyn gleby
Gleba jest środowiskiem życia dla Biologia gleby edafon, łańcuch pokarmowy
organizmów żywych
Gleba spełnia różne funkcje w Ekologia gleby funkcja produkcyjna, funkcja regulacyjna,
ekosystemie funkcja środowiskowa
Gleby kształtują krajobraz Geografia gleby zespoły glebowe, regiony glebowe
Gleba ma znaczenie dla człowieka Wykorzystanie gleby wykorzystanie gleby, obciążenie gleby,
Ochrona gleby ochrona gleby
HB
I
2. Gleba składa się z różnych składników gleby. Duże znaczenie ma w szczególności wielkość
Gleba nie jest - w odróżnieniu od minerałów, roślin czy ziarna substancji mineralnych, ich skład chemiczny
zwierząt - wyraźnie określonym elementem natury. oraz ich wiek.
Jest ona raczej „złożonym składnikiem środowiska”, Mineralna składowa gleby ma ścisły związek ze skałą
który składa się z: macierzystą, nie jest z nią jednak identyczna,
ponieważ minerały ulegają przemianom chemicznym a
1. substancji mineralnych (skał, minerałów), po części są tworzone na nowo.
2. składników mineralnych (obumarłych części roślin,
zdechłych zwierząt, próchnicy), Rodzaj gleby
3. wody oraz Minerały posiadają w zależności od materiału wyjścio-
4. powietrza. wego i stopnia zwietrzenia różną wielkość ziarna.
Zgodnie z definicją ziarno o wielkości 2-0,06 mm jest
Ponadto w glebie żyją niezliczone organizmy żywe określane jako piasek, 0,06-0,002 jako ił pyłowy, zaś
(mikroorganizmy, grzyby, zwierzęta), które jednak nie ziarna mniejsze niż 0,002 mm jako ił koloidalny (glina).
są zaliczane do składników gleby (Rys. 2.1). W glebach naturalnych zawsze występuje mieszanka
ziaren o różnej wielkości. Względnie wyrównaną mie-
2.1 Składniki mineralne szankę ziaren o różnej wielkości określamy mianem
Mineralne składniki gleby stanowią większą część gleby gliniastej. Mieszankę różnych wielkości ziaren
stałej substancji gleby (wyjątkiem są gleby torfowe substancji mineralnej, tzn. udział w niej piasku, iłu py-
bagien). Substancja ta jako wielkość niemalże łowego i iłu koloidalnego określamy jako rodzaj gleby,
niezmienna wpływa na wszystkie właściwości gleby a ziarnistość gleby lub budowę makroskopową gleby.
co za tym idzie również na potencjalne wykorzystanie
Rys. 2.1.: Skład gleby (na podstawie: Schroeder, 1984, zmodyfikowane)
HB
I
Prawie wszystkie fizyczne i chemiczne właściwości 2.2 Składniki organiczne

gleby mineralnej są określane przez udział i Organiczna substancja glebowa, składająca się w
rozmieszczenie ziaren o różnej wielkości, a więc przez większej części z próchnicy, tworzy wraz z mineralną
rodzaj gleby. Właściwości te to między innymi substancją glebową stałą substancję glebową.
magazynowanie wody i składników odżywczych oraz Obydwie one podlegają podobnym procesom rozkładu
ich dostępność, pęcznienie i kurczenie się gleby, i odbudowy i tworzą wspólnie kompleks ilasto -
tworzenie struktury oraz możliwość uprawy. Tabela 2.2 próchniczny, stanowiący właściwą strukturę gleby
daje wgląd w ważne właściwości gleby w zależności (porównaj rys. 3.2).
od jej rodzaju. Organiczna substancja w glebach mineralnych składa
Z tabeli wynika, iż gleby o wyrównanych proporcjach się przeciętnie z: 85% martwej substancji organicznej
udziału ziaren o różnej wielkości posiadają korzystne (= próchnica), 10% korzeni roślin, 5% edafonu (fauny i
właściwości (np. gleba gliniasta). Korzystne flory glebowej). Większy materiał roślinny, taki jak kłą-
właściwości mają z kolei odzwierciedlenie w większych cza i większe korzenie roślin (średnica powyżej 2 cm),
plonach. oraz wyższe, żyjące w glebie kręgowce nie są zwycza-
jowo zaliczane do organicznej substancji glebowej.
Rys. 2.2: Rodzaj gleby a jej właściwości

Właściwości Gleby piaszczyste Gleby gliniaste
Cząsteczki gleby przeważnie większe niż 0,1 mm przeważnie mniejsze niż 0,01 mm
Wielkość porów duża mała
Zawartość powietrza w vol% 30-40 0-15
Przewiewność gleby intensywna słaba
CO2 - zawartość powietrza w glebie w 0,14 0,27
vol% na głębokości 15 cm
Pojemność wodna słaba wysoka
Przepuszczalność wodna dobra słaba
Zdolność zatrzymywania soli odżyw- niska wysoka
czych
Nagrzewanie dobre słabe
Przepuszczalność dla przerastają- dobra słaba
cych glebę korzeni
Trudność uprawy łatwa trudna
1)
Gleby gliniaste zajmują pozycję pośrednią pomiędzy glebami piaszczystymi a glebami ilastymi
HB
I
Próchnica (humus) usunąć z gleby przez osuszanie w temperaturze

0
Mianem humusu (łac. = wilgotna, urodzajna gleba) 105 C. Pozostająca po tego rodzaju osuszaniu w gle-
określa się roślinne i zwierzęce pozostałości bie woda krystaliczna minerałów jest przyporząd-
shumifikowane i wzbogacone w glebie. Nadaje on kowywana do stałej materii glebowej
glebie charakterystyczną ciemną barwę. Podobnie jak (Scheffer/Schachtchabel 1979). Woda glebowa jest
w przypadku mineralnej substancji glebowej, tak i w uzupełniana przez opady, wody gruntowe oraz kon-
przypadku humusu, można wyróżnić jego różne densację z atmosfery. Jeśli w wyniku opadów dostar-
profile, formy i rodzaje. czana jest większa ilość wody niż gleba jest w stanie
W zależności od funkcji, jakie różne substancje przyjąć, jej pozostała część spływa jako wody po-
próchniczne pełnią w glebie, wyróżniamy następujące wierzchniowe (patrz rys. 2.3).
rodzaje humusu: substancje łątwo rozkładalne dla Woda glebowa może tylko częściowo poruszać się
drobnoustrojów tworzą próchnicę słodką, która w wolno w przestworach glebowych. Duża jej część
większości ulega mineralizacji a dzięki temu podlega wiązaniu z materią gleby (stałą substancją
przyczynia się do dostarczania substancji odżywczych. glebową). Ponieważ rodzaj wiązania określa
Substancje trudno rozkładalne dla drobnoustrojów zachowanie pewnych ilości wody, wody glebowe są
tworzą próchnicę trwałą. Jego działanie w glebie poddawane często podziałowi ze względu na rodzaj
polega na wiązaniu wody, adsorpcji składników tych wiązań.
odżywczych oraz służeniu jako materiał budulcowy. Woda wsiąkająca to ta część wody, która nie jest
zatrzymywana przez glebę przez co trafia do
2.3 Woda i powietrze glebowe głębszych warstw ziemi.
Obok stałych składników gleby, minerałów i próchnicy, Woda utrzymywana to ta część wody, która zostaje
gleba jest zbudowana z systemu przestworów utrzymana w przestworach glebowych wbrew sile
powietrznych, wypełnionego wodą i powietrzem. Woda ciężkości. Woda utrzymywana zostaje zatrzymana
i powietrze glebowe mają duży wpływ na niemal albo jako woda adsorpcyjna na powierzchni stałych
wszystkie procesy zachodzące w glebie. W cząsteczek gleby albo jako woda kapilarna w
szczególności woda glebowa wpływa bezpośrednio na przestworach i kapilarach gleby.
wzrost roślin w danej lokacji. Woda gruntowa i stagnująca to ta część wody
Woda glebowa jest jednym z warunków, aby gleba wsiąkającej która gromadzi się w warstwach
była zamieszkana i mogła spełniać swe wielorakie nieprzepuszczalnych dla wody (patrz rys. 2.3).
funkcje we wzroście roślin. Magazynowanie wody w Obecność powietrza glebowego jest warunkiem oddy-
glebie jest jednak z drugiej strony uzależnione od jej chania korzeni roślin i żyjących w glebie organizmów.
składników mineralnych i organicznych (humus). Jako Skład powietrza glebowego różni się od powietrza
woda glebowa rozumiany jest udział wody jaką można atmosferycznego. W wyniku procesów
Rys. 2.3.: Schemat rozłożenia wód glebowych(za Schilke 1992)
HB
I
oddychania w glebie zmienia się procentowy udział 3. Gleba podlega rozwojowi

gazów - więcej jest CO2 a mniej O2.Takiemu innemu Gleby mają zazwyczaj za sobą długą historię rozwoju,
składowi powietrza glebowego przeciwdziała wymiana prowadzącą do zróżnicowania materii glebowej (patrz
gazowa przez dyfuzję, czyli tzw. oddychanie gleby. Ma rys 3.1).
to znaczenie dla roślin o tyle, iż przy zawartości tlenu Mineralną materię pierwotną dla powstania gleby sta-
niższej niż 10% należy się liczyć z zachamowanym nowi zbita lub luźna skała, która mogła zostać odłożo-
wzrostem roślin (Scheffer/Schachtschabel 1979). Stąd na przez lodowiec, wodę lub wiatr. W wyniku fizycznej
też niezbędna jest dobra wentylacja gleby. erozji skała jest rozdrabniana - mogą np. powstawać
pęknięcia w wyniku silnych wahań temperatury; wsią-
Pod względem związku gospodarki wodnej i kająca i zamrażana woda rozsadza następnie szczeli-
powietrznej obowiązują następujące zasady: ny w skale krusząc ją. Dodatkowo dochodzi do erozji
- Woda i powietrze glebowe wypełniają wspólnie chemicznej, kiedy np. rozpuszczony w wodzie kwas
przestwory glebowe, a więc przestrzenie pomiędzy węglowy powoduje zmiany chemiczne w skale. Na
stałymi składnikami gleby (minerały, próchnica). koniec następuje erozja biologiczna w wyniku działania
- Woda i powietrze glebowe wypierają się wzajemnie roślin, zwierząt i mikroorganizmów, np. poprzez wy-
z tych przestworów, tak iż zawartość powietrza mieszanie gleby lub wydalenie produktów przemiany
spada im wyższa jest zawartość wody w danej materii. W ten sposób inicjowane są kolejne fizyczne i
glebie i na odwrót. chemiczne procesy erozyjne. W wyniku erozji ze skał
- Woda glebowa znajduje się zazwyczaj w małych uwalniają się jony, służące roślinom jako substancje
przestworach, podczas gdy powietrze glebowe w odżywcze. Po obumarciu roślin są one rozkładane
dużych porach gleby. przez zwierzęta, grzyby i bakterie; z produktów rozkła-
- System przestworów (liczba i wielkość porów) jest du obumarłych roślin, mikroorganizmów i zdechłych
zależny od rodzaju gleby (piasek, ił pyłowy, ił zwierząt powstaje próchnica (humus), produkt prze-
koloidalny), zawartości próchnicy oraz struktury miany materii organicznej.
gruzełkowatej gleby.
Rys. 3.1.: Powstawanie gleby i warstwy gleby (za Schilke 1992)
HB
I
Część próchnicy zostaje rozłożona na sole mineralne, warunki gnicia i humifikacji nie są optymalne np. w
które mogą zostać pobrane przez rośliny. W wyniku wyniku braku wody, nadmiaru wody, braku powietrza,
erozji i skał i osiedleniu się na nich organizmów niskiej temperatury, kwaśnego odczynu gleby, słabo
żywych produkujących i rozkładających materiał reagującego materiału wyjściowego, to proces rozkła-
organiczny w zamkniętym procesie powstaje i rozwija du zostaje opóźniony a wzbogacone zostają poten-
się dalej gleba. cjalnie przekształcalne substancje organiczne.
Rozwój gleby nie polega jednak jedynie na procesach
rozkładu ale również na procesach odbudowy 3.1 Czynniki powstawania gleby
(porównaj rys. 3.2). Najważniejszymi tworami Rozwój gleby zależy w dużej mierze od struktury
powstającymi w tych procesach są minerały ilaste i gleby, składników mineralnych oraz ziarnistości gleby.
substancje humusowe. Tak więc luźne osady erodują łatwiej niż skały zbite,
Minerały ilaste powstają w procesie erozji łyszczyków i przez co odpowiednie gleby są głębsze.
glinokrzemianów, będących głównymi budulcami Klimat (przeciętny przebieg erozji) oddziałuje na roz-
granitu. Delikatne zespoły warstw miki składają się z wój gleby bezpośrednio poprzez temperaturę i opady
krzemionki wzgl. z wodorotlenku glinu i są ściśle ze jak i pośrednio poprzez wpływ na roślinność. Energia
sobą związane jonami potasu. Podczas erozji zespoły słoneczna jako czynnik klimatyczny stanowi najpotęż-
warstw są oddzielane od siebie a jony potasu są niejszą siłę napędową rozwoju gleby. Rzeźba terenu
podmieniane cząsteczkami wody. Warstwy są (wysokość położenia, ukształtowanie powierzchni,
wówczas połączone ze sobą dość luźno. W wolnych ekspozycja na działanie słońca) modyfikują rozwój
przestrzeniach oprócz cząsteczek wody wiązane są gleby, gdyż wpływają na działanie siły ciążenia, klima-
także kationy soli. Kationy te przyczyniają się do tu, skał, wody, organizmów żywych oraz człowieka.
bogactwa substancji odżywczych w glebach ilastych. Miejscowy mikroklimat różni się zwłaszcza w przypad-
+
Mogą one np. zostać wyparte przez jony H , poczym ku północnych i południowych zboczy wzgórz. Na sto-
zostają pobrane przez korzenie roślin. Minerały ilaste kach północnych z reguły temperatury powietrza i gle-
posiadają średnicę < 0,002 mm. Pęcznieją one po by, wartości natężenia oświetlenia i parowania są niż-
dodaniu wody. Własność ta jest odpowiedzialna za sze niż na stokach południowych. W wyniku tego gleby
plastyczność oraz pojemność wodną iłów koloidalnych są silniej i głębiej nasączone a często sięgają głębiej
(glin). niż na stokach południowych, ale jednocześnie inten-
Powstawanie próchnicy następuje w wyniku rozkładu sywność erozji z powodu niższych temperatur jest
pierwotnych organicznych substancji wyjściowych słabsza. Oprócz wód opadowych na rozwój określo-
przez organizmy glebowe. Następuje przy tym albo nych gleb wpływ mają również wody gruntowe oraz
rozkład aż do cząsteczkowych lub jonowych produk- wody płynące i stojące. Jeśli chodzi o roślinność i fau-
tów końcowych albo przekształcenie wzgl. synteza do nę glebową, dla rozwoju gleby znaczenie ma fakt, że
nowych wtórnych substancji humusowych. Proces dana roślinność wraz z wyściółką dostarcza różnego
rozkładu następuje na drodze hydrolizy i utleniania, organicznego materiału wyjściowego. Prócz tego ro-
mechanicznego rozdrabniania i rozkładu przez mikro- ślinność pobiera z gleby wodę i składniki odżywcze,
organizmy. Syntezę wtórnych substancji humusowych tworzy płaszcz ochronny na powierzchni gleb i wydzie-
określamy mianem humifikacji. Jeśli la kwasy organiczne oraz
Rys. 3.2: Procesy powstawania gleby (wg Schrödera 1984, zmienione)

Procesy Substancja mineralna Substancja organiczna
Procesy rozkładu
Procesy budowy
Powstałe materiały
Produkt końcowy
HB
I
czynniki kompleksotwórcze, mające wpływ na procesy ; charakteryzuje się on rosnącym wietrzeniem skał.
erozyjne. Człowiek wpływa bezpośrednio poprzez wy- Dzięki uwalnianym przy tym tlenkom żelaza gleba
korzystanie gleby jak i pośrednio przez zmianę klima- uzyskuje swą typową czerwonawo-brunatną barwę,
tu, rzeźby terenu, zawartości skał, roślinności i nawod- przez co poziom ten nazywany jest również poziomem
nienia. W wyniku rolniczego wykorzystania gleby brunatnienia. Na samej górze położony jest poziom
zwiększa się ilość wód wsiąkających, wzrasta erozja i mineralnej wierzchniej warstwy gleby, nazywany rów-
silnie zmienia się górna warstwa gleby. nież glebą macierzystą lub warstwą orną (poziom A).
Jest on gęsto zamieszkały i przerośnięty korzeniami
3.2 Procesy rozwoju gleby jak również dzięki próchnicy wyraźnie ciemniej zabar-
W erozji udział biorą procesy fizyczne, chemiczne i wiony niż niższe poziomy. W lokacjach naturalnych
biologiczne. Nawodnienie i temperatura sterują zasad- (np. lasy) położony jest na nim organiczny poziom
niczo rodzajem i szybkością wietrzenia, prowadzącego wierzchni (poziom H, L lub O) złożonyz mniej lub bar-
do zróżnicowania profilu. Wietrzenie oparte na roz- dziej rozłożonego materiału organicznego (np. ściółka,
puszczaniu chemicznym oznacza neutralizację kwa- próchnica, torf). Poza tym można rozróżnić inne, nie
sów, przy czym przy niecałkowitym buforowaniu wy- tak często występujące poziomy jak poziom G (pozo-
stępuje zakwaszenie, pozbawienie gleby zasad oraz stający pod wpływem wód gruntowych) lub poziom R
uwolnienie (toksycznych) jonów glinu. Zamulenie i (powstały w wyniku działalności ludzkiej).
zbrunatnienie prowadzą do powstawania tworów mine- W przypadku gleb wykorzystywanych pod uprawę taki
ralnych z minerałów ilastych i tlenków żelaza, co po- wyraźny podział poziomów nie jest już możliwy, gdyż
woduje przekształcenie wyjściowych skał w gliniastą, w wyniku prac ornych poziom dolny zostaje
brunatno zabarwioną glebę. Rozkład i humifikacja sub- wymieszany z poziomem górnym. Z tego względu dla
stancji organicznych trafiających do gleby, prowadzi do gleb uprawianych rolniczodefiniuje się tzw. poziom Ap
uwalniania jonów substancji odżywczych; tylko niewiel- (p - od pługu).
ka ich część jest odkładana w postaci próchnicy trwa-
łej. Jako przemieszczanie iłu (lessowienie) określamy 4.2 Typy gleb
przemieszczanie w dół składników frakcji ilastej z gór- Poziomy gleby mogą występować z różną ostrością, w
nych do dolnych partii gleby. Prowadzi to do pono- różnej kombinacji i kolejności - razem tworzą one
wnego rozmieszczenia rezerw składników odżywczych przekrój glebowy danej gleby. Gleby o takim samym
i w górnej warstwie gleby może prowadzić do załama- przekroju glebowym odzwierciedlają ten sam stan
nia się struktury gleby, zaś w warstwie dolnej do rozwoju i są przez to zaliczane do jednego,
zaczopowania małych przestworów. Mianem bielico- genetycznie określonego typu gleby. Podobnie jak
wania określamy skierowane w dół przemieszczanie systematyka biologiczna istnieje również systematyka
się rozpuszczonych substancji organicznych, często typów gleb. W zależności od skały pierwotnej,
wraz z glinem i żelazem. Prowadzi to do ponownego ukształtowania terenu i klimatu, organizmów żywych w
rozmieszczenia składników odżywczych, w szczegól- i na glebie jak również od czasu działania czynników
ności Fe, Mn, Cu i P. glebotwórczych mamy w danej lokacji do czynienia z
Zmiana rozmieszczenia rozpuszczonego żelaza i man- określonym typem gleby:
ganu przez podnoszący się poziom wód gruntowych
nazywana jest glejowaceniem, zaś ten sam proces z Gleby rankerowe / surowe (Ah-C): gleby rankerowe
udziałem wód stagnujących nosi nazwę pseudoglejo- wykazują obecność próchnicznego poziomu Ah,
wacenia. Uwalnianie jonów metali następuje - drogą położonego na zbitej, każdorazowo rozdrobnionej na
redukcji - w przypadku braku tlenu i prowadzi do głębokości 30 cm, bezwęglanowej skale stałej. Gleby
powstawania plam rdzy lub konkrecji. Prowadzi to do rankerowe są glebami słabo rozwiniętymi na podłożu
wzbogacenia substancji odżywczych Fe, Mn, Cu, P i skał krzemianowych i można je spotkać na wystawach
Mo w warstwie utleniania. zboczy.
4. Gleby wykazują różne warstwy Rędziny (Ah-C): rędzina posiada często próchniczny,
Ze względu na rozwój gleby nie posiada ona czarny lub brunatno-czarny, bogato uszkielecony,
jednakowej struktury na całej głębokości. Rozwój gleby ziarnisty poziom Ah położony na jasnej skale
rozpoczyna się z reguły na powierzchni skały i postę- węglanowej. Posiada ona zwykle płytkie podglebie,
puje z biegiem czasu w głąb. Powstają przy tym pokła- przy czym głębokość poziomu Ah zależy od zawartości
dy, różniące się właściwościami i określane są mianem iłu koloidalnego w skale wapiennej. Rędzina jest
poziomów (warstw) gleby. Poziomy są w swej struktu- cenioną glebą uprawną
rze od góry pyliste zaś na dole zbite aż do litej skały.
Powstały one w trakcie tworzenia się gleby i odzwier- Czarnoziem (Ah-Ahc-C): gleba o potężnym poziomie
ciedlają historię rozwoju danej gleby. Ah z próchnicą właściwą i optymalną strukturą ziarni-
stości przede wszystkim na podłożu lessowym. Czar-
4.1 Poziomy gleby noziemy powstają w klimacie kontynentalnym o dłu-
Położona najniżej warstwa to poziom skalny (poziom gich, mroźnych zimach i suchych gorących latach (wa-
C); charakteryzuje się on obecnością mniej lub runki klimatyczne w północnych Niemczech przed 10
bardziej zmienionej skały pierwotnej. Ponad nim 000 lat), przez co hamowany jest rozkład substancji
znajduje się poziom mineralnego podglebia (poziom B) organicznych). Czarnoziemy spotkać można w okręgu
HB
I
magdeburskim oraz w okolicach Hildesheim i Erfurtu. Gęstość gleby:

Są one glebami o najwyższej potencjalnej urodzaj- Gęstość gleby podaje stosunek jej masy do jej
ności, dzięki korzystnej gospodarce wodnej, objętości. W przypadku mineralnej substancji glebowej
obojętnemu odczynowi, wysokiej zawartości zasad, ale wynosi ona ok. 2,65; w przypadku substancji
powoli płynącej rezerwie wód wsiąkających. organicznej ok. 1,4. Konsystencja gleby charakteryzuje
stopień zbicia cząsteczek gleby. Ma ona znaczenie
Gleby brunatne (Ah-Bv-C): Gleby brunatne wykazują głównie dla przepuszczalności dla korzeni roślin oraz
obecność próchnicznego poziomu A, przechodzącego dla uprawy ziemi.
w brunatno zabarwiony poziom Bv (v - zwietrzały,
zbrunatniały); pod nim znajduje się poziom C. Temperatura gleby:
Pochodzą one w wyniku postępującego wietrzenia Temperatura gleby, jako miara energii cieplnej, jaką
krzemianów (zamulenia i zbrunatnienia) od gleb zawiera gleba, ma znaczenie dla niemal wszystkich
rankerowych i pararędzin. procesów chemicznych i biologicznych zachodzących
w glebie.
Gleby parabrunatne (Ah-AI-Bt-C): Gleby parabrunatne
wykazują obecność charakterystycznego poziomu AI (l Zabarwienie gleby:
= lessowy, wymyty), wymytego z iłu gliniastego, oraz Zabarwienie gleby jest ważną cechą diagnostyczną
poziomu Bt (t = ił koloidalny), do którego nastąpiło danej gleby, zawierającą informacje na temat
przemieszczenie gliny. Wraz z przemieszczeniem gliny zawartości próchnicy, związków żelaza i tlenu.
następuje utrata składników odżywczych i zmniejsza
się stabilność struktury. Na poziomie Bt może Współczynnik pH gleby:
dochodzić do spiętrzania wody. Gleby brunatne Zawartość kwasów, mierzona pod postacią wartości
rozwijają się z reguły z pararędzin i gleb brunatnych pH, jest jedną z chemicznych własności gleby. Ma ona
znaczenie o tyle, iż gleba przy lekko kwaśnym lub
Bielice (np. Ol-Of-Ah-Ae-Bh-Bs-C); bielice wykazują neutralnym pH (pH 6-7) wykazuje najlepsze
obecność dużego, ubogiego w azot, kwaśnego właściwości fizyko-chemiczne i biologiczne dla roślin i
poziomu próchnicznego. Poziom Ae (poziom organizmów glebowych.
bielicowy) jest ubogi w żelazo, glinę, zasady i składniki Kwasy, warunkujące pH gleby, są po części tworzone
odżywcze. Poziom B może przy dużym wzbogaceniu w glebie, a po części trafiają do gleby z kwaśnych
żelazem zamienić się w gęsty i twardy orsztyn. Bielice deszczy i innych źródeł antropogennych.
występują przede wszystkim w północnych Niemczech
jak i w wyższych partiach gór. Ich powstawaniu Wewnątrzglebowe źródła kwasów:
sprzyjają ubogie w krzemiany, zasady i składniki - Kwas węglowy, w wyniku oddychania mikroorga-
odżywcze skały oraz rośliny dostarczające próchnicy nizmów, korzeni roślin i zwierząt glebowych,
surowej. Bielice rozwijają się w przeważającej - kwasy huminowy to rodzina różnych, bardzo
większości z gleb rankerowych, brunatnych i skomplikowanych kwasów, powstających podczas
parabrunatnych. przemiany substancji organicznych w humus,
- kwas azotowy, tworzony w obiegu azotu przy
Gleby glejowate (Ah-Go-Gr): Gleby glejowate rozkładzie i przemianach substancji organicznych,
podlegają wpływowi wód gruntowych. Za nietkniętym oraz
przez wody gruntowe poziomem Ah następuje rdzawy - jony wodorowe, wydalane podczas pobierania
poziom Go (o = utlenianie) a pod nim stale wilgotny, składników odżywczych przez korzenie roślin.
bladoszary do szarozielonego lub niebieskoczarnego
poziom Gr (r = redukcja). Gleby glejowate stanowią Antropogenne źródła kwasów:
typowe miejsce pod pastwiska. - kwas siarkowy, kwas azotowy i kwas węglowy w
wyniku opadów kwaśnego deszczu oraz
- kwas azotowy, powstający w glebie z
5. Gleba posiada różne właściwości kwasorodnych nawozów ( amonu, gnojowicy).
Ze względu na specyficzne składniki, skład oraz układ
warstw gleba charakteryzuje się różnymi Z powodu wewnątrzglebowych źródeł kwasów oraz
właściwościami fizycznymi i chemicznymi. faktu, że nawet nieobciążony deszcz jest lekko kwaśny
Odpowiednio do różnych właściwości gleby wykazują (pH), należy stopniowe zakwaszanie gleb uznać za
charakterystyczne zachowanie wobec wpływów naturalny proces rozwoju gleby w klimacie środkowo-
środowiska oraz planu użytkowania. Najważniejsze europejskim. Ten trwający tysiące lat proces został
fizyczne własności gleby to jej gęstość, konsystencja, wielokrotnie przyspieszony przez antropogenne źródła
temperatura i zabarwienie. kwasów.
HB
II. GLEBA JAKO CZYNNIK ŚRODOWISKOWY W LESIE
II
6. Gleba w ekosystemie leśnym roślin czynniki środowiskowe są zależne przede

Występowanie i wpływ biocenoz na ekosystem, taki wszystkim od dostępnej przestrzeni dla korzeni, go-
jak na przykład las, zależy od wielu czynników spodarki wodnej, powietrznej i temperaturowej oraz od
środowiskowych, całościowo opisywanych mianem zasobów substancji odżywczych.
siedliska. Gleba obok klimatu i rzeźby terenu należy do Ze względu na przystosowanie organizmów (roślin) do
abiotycznych czynników środowiskowych. Gleba ich otoczenia istnieje mniej lub bardziej ścisły związek
spełnia w ekosystemie wiele ważnych funkcji: jest między zbiorowiskiem roślinnym a glebą. W
siedliskiem dla grzybów, reguluje gospodarkę wodną, gospodarce leśnej dąży się do hodowli gatunków
jest magazynem i miejscem przemian składników drzew zgodnych z danym siedliskiem, tzn.
pokarmowych, jest filtrem i buforem dla substancji przystosowanych do życia w danym siedlisku. Dzięki
szkodliwych oraz stanowi przestrzeń życiową dla badaniom gospodarki wodnej (doświadczenie 9-12) jak
organizmów glebowych. Funkcje te można opisać i pH gleby (doświadczenie 15) można stwierdzić
jakościowo i ująć w liczbach przy pomocy odnośnych zależności pomiędzy czynnikiem środowiskowym -
procedur badawczych. glebą a występującymi w danym siedlisku
zbiorowiskami leśnymi drzew liściastych, wzgl.
sprawdzić „przystosowanie środowiskowe” najczęściej
7. Zbiorowisko roślinne a gleba występujących gatunków drzew (patrz rys. 7.1).
7.2 Ocena siedliska za pomocą wskaźników

7.1 Wymagania co do siedliska lasów liściastych Ze sposobu, w jaki zbiorowiska roślinne są zależne od
Gleby stanowią siedliska roślin wyższych. Ukorzeniają określonych czynników środowiskowych, można w
się one w glebie i pobierają z niej tlen do oddychania drugą stronę z ich występowania wyciągnąć wnioski
korzeniowego, wodę dla turgoru, transpiracji i fotosyn- dotyczące warunków środowiskowych. Doskonałą
tezy, oraz mineralne składniki odżywcze do produkcji możliwość oceny siedliska oferują wskaźniki ELLEN-
substancji organicznych. Istotne dla wzrostu BERGA. Chodzi tutaj o liczbowe, skrócone, in-
Rys. 7.1: Ekogram środkowoeuropejskich zbiorowisk roślinnych lasów liściastych
HB
II
formacje na temat zależności pomiędzy roślinami a 2 pośredni pomiędzy 1 a 3

abiotycznymi czynnikami środowiska. 3 wskaźnik kwasowości, przeważnie na glebach
W celu zbadania zależności pomiędzy czynnikami kwaśnych ale pojawia się aż po obszar gleb
glebowymi a roślinami wskaźnikowymi porównamy obojętnych
gospodarkę wodną (doświadczenia 9 - 10), wartość pH 4 pośredni pomiędzy 3 a 5
(doświadczenie 15) oraz zawartość azotanów 5 wskaźnik umiarkowanej kwasowości, rzadki na
(doświadczenie 17) z wartościami wskaźnikowymi glebach silnie kwaśnych oraz obojętnych po
roślinności (wilgotność gleby F, odczyn gleby R, zasadowe
zaopatrzenie gleby w azot N). Wartości te można 6 pośredni pomiędzy 5 a 7
znaleźć w odpowiedniej literaturze (np. Hofmeister 7 wskaźnik lekkiej kwasowości po lekką
1990). Sensowne wydaje się być porównanie dwóch zasadowość, nigdy na glebach silnie kwaśnych
do trzech stanowisk leśnych, różniących się od siebie 8 pośredni pomiędzy 7 a 9, tzn. najczęściej
roślinnością i warunkami glebowymi. wskazujący na wapno
W celu oceny roślinności uwzględnia się ekologiczne 9 wskaźnik zasadowości i wapienności, zawsze na
zachowanie poszczególnych gatunków względem glebach bogatych w wapno
czynników środowiskowych wilgotności (F), odczynu
gleby (R), oraz zaopatrzenia w azot (N) w N= wskaźnik azotu
dziewięciostopniowej skali i porównuje się je z 1 wskazujący stanowiska najuboższe w azot
mierzonymi wartościami dla danej gleby. 2 pośredni pomiędzy 1 a 3
3 częstszy na stanowiskach ubogich w azot niż na
umiarkowanie bogatych po bogate
Tabela 7.2: Wyjaśnienie oznaczeń dla wartości 4 pośredni pomiędzy 3 a 5
wskaźnikowych 5 stanowiska umiarkowanie bogate w azot, rzadszy
na stanowiskach ubogich i bogatych
F = wskaźnik wilgotności 6 pośredni pomiędzy 5 a 7
1 wskaźnik wysokiego osuszenia; na często 7 częstszy na stanowiskach bogatych w azot niż na
wysychających stanowiskach nadający się dla ubogich po umiarkowane
organizmów żywych i ograniczony do gleb 8 wyraźny wskaźnik azotu
suchych 9 skoncentrowany na stanowiskach nadmiernie
2 pośredni pomiędzy 1 a 3 bogatych w azot (rośliny występujące w miejscach
3 wskaźnik osuszenia, występujący częściej na składowania nawozu bydlęcego, wskaźnik
glebach suchych niż na świeżych; nie występuje zanieczyszczenia)
na glebach wilgotnych
4 pośredni pomiędzy 3 a 5
5 wskaźnik świeżości; przeważnie na glebach 8. Gleba jako środowisko życia zwierząt
średnio wilgotnych; nie występuje na glebach
mokrych i często wysychających
6 pośredni pomiędzy 5 a 7 8.1 Mnogość gatunków zwierząt glebowych
7 wskaźnik wilgotności; przeważnie na dobrze Pozornie „nieożywiona” gleba jest w rzeczywistości
nawilżonych ale nie mokrych glebach wypełniona wieloma różnorodnymi organizmami,
8 pośredni pomiędzy 7 a 9 nazywanymi wspólnie edafonem. Większość
9 wskaźnik mokrości; przeważnie na często organizmów glebowych żyje w najwyżej położonej
mokrych (słabo napowietrzonych) glebach kilkucentymetrowej warstwie gleby. Można tutaj
10 wskaźnik zmiennego nawodnienia, roślina wodna, rozróżnić florę i faunę glebową, tę zaś z kolei podzielić
znosząca dłuższy czas bez niej ze względu na wielkość na megafaunę, makrofaunę,
R = wskaźnik odczynu mezofaunę i mikrofaunę (porównaj rys. 8.1).
1 wskaźnik wysokiej kwasowości, nigdy nie
występujący na glebach lekko kwaśnych po
zasadowe
Rys. 8.1: Klasy wielkości organizmów glebowych

Megafauna Makrofauna Mezofauna Mikrofauna
(> 20 mm) (2 - 20 mm) (0,2-2 mm) (< 0,2 mm)
ssaki szczecionogi wrotki jednokomórkowce
gady ślimaki niesporczaki ameby
płazy pająki nicienie
dżdżownice równonogi roztocza
dwuparce skoczogony
chrząszcze / i ich larwy pseudoskorpiony
larwy muchówek
skorki
HB
II
Według kategorii systematycznych można rozróżnić w 8.2 Rozkład ściółki roślinnej przez zwierzęta gle-
glebie bakterie, grzyby, glony i zwierzęta. Wśród tych bowe
ostatnich: pierwotniaki, nicienie, pierścienice, mięczaki Z pewnością najważniejszą funkcją organizmów
i stawonogi. Oprócz drobnych organizmów (edafonu), glebowych w ekosystemie jest rozkład i
żyją w glebie także większe zwierzęta takie jak krety i remineralizacja substancji organicznej a przez to
myszy, a prócz nich jeszcze liczniejsze, przywrócenie składników mineralnych do łańcucha
wykorzystujące glebę do przezimowania (ropucha pokarmowego. W sensie ekologicznym edafon należy
zwyczajna, jaszczurki, padalce, borsuki), jako do destruentów i reducentów (saprofagów).
schronienie dla potomstwa (króliki, lisy), jako miejsce Pierwotni reducenci tacy jak dżdżownice, równonogi,
magazynowania pożywienia (chomiki, wiewiórkowate), roztocza, dwuparce, skoczogony, larwy różnych
lub po prostu do spania. Żyjące w glebie całkowicie lub muchówek pożerają obumarłe części roślin.
okresowo kręgowce (płazy, gady, ssaki) nie są Odchodami tych zwierząt żywią się bakterie i grzyby.
zwyczajowo zaliczane do edafonu. Inne bakterie i grzyby wpływają też bezpośrednio na
rozkład obumarłych roślin. W łańcuchu procesów
Organizmy glebowe są w różnoraki sposób rozkładu powstają ostatecznie substancje
dopasowane do swego środowiska życia - swą małocząsteczkowe wzgl. jony, ponownie pobierane z
wielkością do wąskich przestworów pomiędzy gleby przez korzenie roślin. Chmara drapieżnych
cząsteczkami gleby, swoim zapotrzebowaniem na organizmów glebowych stanowi zakończenie tego
pokarm do rozkładu materiału organicznego, swoimi złożonego łańcucha pokarmowego. Rodzaj
zdolnościami percepcji do ciemności i wilgoci. organizmów glebowych można stwierdzić
bezpośrednio na stanowisku (doświadczenie 19).
Dżdżownice: Dżdżownicy przypada wśród organizmów Działanie reducentów jest z ich strony zależne od
glebowych szczególne znaczenie. Przyczynia się ona czynników glebowych, np. od wysokości temperatury i
nie tylko do rozkładu substancji organicznych, ale od wilgotności, od rodzaju materiału roślinnego, od pH
również do wymieszania i powstawania struktury gleby, itp. Przykładowo proces rozkładu igła świerku
gruzełkowatej; wciąga ona resztki roślinne w głąb trwa kilka lat, podczas gdy liście większości drzew
gleby a tworzonymi przez siebie korytarzami liściastych rozkładają się już po roku. Na roli o
przyczynia się do napowietrzenia i odwodnienia. optymalnym pH, dobrym napowietrzeniu i
Według reguły rolniczej masa dżdżownic wystarczającej gospodarce wodnej rozkład następuje
przypadających na hektar użytku zielonego odpowiada w ciągu zaledwie kilku miesięcy.
mniej więcej masie trzech sztuk bydła pasącego się na
tej samej powierzchni. Liczba dżdżownic zależy od Przyspieszająco działają:
ilości obumarłych części roślin. wysokie temperatury, stały dostęp O2, wysoki poziom
N w ściółce, łatwo rozkładalne związki C.
Skoczogony: Skoczogony należą do owadów
bezskrzydłych. Są one małe (0,25-10 mm) i żyją w Hamująco działają:
warstwie ściółkowej lub w przestworach głębszych niskie temperatury, brak O2, niski poziom N w ściółce,
warstw gleby. Większość gatunków posiada na ciężko rozkładalne związki węgla (np. lignina,
odwłoku widełki skoczne. W stanie spoczynku są one garbniki).
są złożone w przód pod brzuchem, w przypadku
zaniepokojenia wystrzelają w tył, powodując że owad Związki pomiędzy procesami rozkładu, znajdujące
odskakuje. Skoczogony żywią się glonami , bakteriami odzwierciedlenie w przekroju gleby (doświadczenie 1),
i nitkami grzybni oraz resztkami ekskrementów. Duże gospodarce wodnej (doświadczenie 7), oraz formie
gatunki skoczogonów wygryzają okienka i korytarzyki próchnicy (doświadczenie 8), i organizmach
w tkance liści. glebowych (doświadczenie 20), oraz czynnikach
glebowych takich jak: pojemność wodna
Roztocza: Roztocza należące do pajęczaków są w (doświadczenie 10), gęstość gleby (doświadczenie
zależności od gatunku reducentami pierwszego rzędu, 13), pH gleby (doświadczenie 15), dają się łatwo
drugiego rzędu lub drapieżnikami. Roztocza rogate stwierdzić na drodze odpowiednich pomiarów.
żyją w bogatych w próchnicę glebach wierzchnich, w
mchach poduszkowych i rozkładających się pniakach.
Niektóre gatunki roztoczy rogatych nadgryzają jako
pierwotni reducenci liście, inne pełnią funkcję wtórnych
reducentów glonów, porostów i nitek grzybni. Roztocza
drapieżne żyją w lub na powierzchni warstwy ściółki i
polują tam na małe organizmy.
HB
II
Miejsce na notatki
HB
III. Czynniki urodzajności gleby
III
9. Urodzajność gleby Te warunkujące urodzajność właściwości gleby od-

„Zdolność gleby do służenia jako środowisko życia dla znaczają się różną stabilnością wzgl. labilnością (Ta-
roślin i do produkowania plonów, nazywana jest bela 9.1). Ziarnistość (rodzaj gleby) jest dość stabilną
plennością, urodzajnością lub produktywnością” właściwością gleby, mogącą jednak ponosić w wyniku
(Schroeder, 1984). Jest ona uwarunkowana całością erozji straty, które mogą być uzupełnione tylko warun-
fizycznych, mineralogicznych, chemicznych i kowo przez związki powstałe w wyniku wietrzenia.
biologicznych właściwości gleby. Odczyn gleby (mierzony jako wartość pH) odznacza
Najważniejsze wielkości pomiarowe Urodzajności się średnią stabilnością. Naturalnemu i powodowane-
gleby to trwałość wysokości plonów / nakładu środków, mu wykorzystaniem gleby zakwaszeniu można prze-
niskie wahania uzyskiwanych plonów, niezależność od ciwdziałać nawapnianiem. Dość labilnymi własnościa-
pogody, jakość plonów, szerokie spektrum uprawy, mi gleby są jej struktura i biologiczna aktywność (patrz
buforowanie emisji. Te parametry urodzajności gleby tab. 9.1).
są warunkowane przez liczne właściwości gleby, np.:
- ziarnistość będąca pod wpływem gospodarki
wodnej, powietrznej i substancji odżywczych, jak Ze stabilności / labilności właściwości gleby można
również uprawność i przenikalność dla korzeni wyciągnąć wniosek, że urodzajność gleby nie jest
roślin, trwałym czynnikiem środowiskowym, lecz musi być
- wielkość bogatej w substancje odżywcze warstwy stale odnawiana jako kompleks mniej lub bardziej
gleby, stabilnych / labilnych właściwości gleby. Celem
- stopień kwasowości (wartość pH) jako wskaźnik każdego ogrodniczego i rolniczego zagospodarowania
stopnia zwapnienia, możliwej czynności gleby i gleby musi być zatem wykorzystanie a jednocześnie
dostępności licznych substancji odżywczych, utrzymanie i podwyższanie urodzajności gleby.
- zawartość przyswajalnych substancji odżywczych i
ich rezerw,
- zdolność do utrzymywania substancji odżywczych Urodzajność gleby stanowi więc pewne ramy dla
(zdolność sorpcyjna), do luźnego magazynowania, oczekiwanych plonów; w tych ramach człowiek ma
przyswajalnych substancji odżywczych, jednak duże pole do popisu jeśli chodzi o
buforowania zapobiegającemu nadwyżkom, optymalizację plonów przy pomocy określonych
ochrony przed wymywaniem, kroków.
- zawartość próchnicy z wpływem na życie glebowe, Działalność rolnika jest ukierunkowana na to, aby na
zdolność utrzymywania wody i substancji dostępnej sobie glebie otrzymać możliwie wysokie
odżywczych, zawartość substancji odżywczych i plony, wykorzystując możliwie wszystkie
strukturę gleby, nieregulowalne czynniki środowiskowe i wpływając
- korzystna struktura gleby (luźna, gruzełkowata), pozytywnie na plony poprzez czynniki dające się
- biologiczna aktywność gleby, regulować.
- brak obcych substancji (lub ich szkodliwych ilości),
nosicieli chorób i szkodników.
Tab.: 9.1 Stabilność właściwości gleby warunkujących jej urodzajność
Właściwości Stabilność Strata Zysk

Rodzaj gleby Erozja (wietrzenie)
Głębokość Erozja, zbijanie się gleby melioracja

przerastania gleby
przez korzenie roślin
Kwasowość gleby jałowienie, wymywanie, nawapnianie
emisje
Magazynowanie / plon, wymywanie, nawożenie
dostarczanie mineralizacja
substancji
odżywczych
Zawartość próchnicy erozja płodozmian
Struktura zbijanie się gleby melioracja
Aktywność substancje szkodliwe

biologiczna
HB
III
10. Ocena gleby i współczynnik gleby 2. Gleby lessowe (Le) lub gleby polodowcowe powsta-
Ilościowa ocena gleb wykorzystywanych ogrodniczo i łe w wyniku transportu materiału glebowego wraz z
rolniczo pod względem ich potencjalnej urodzajności wiatrem. Do gleb polodowcowych należą wydmy
może zostać dokonana poprzez tzw. ramy bonitacji piaszczyste i gleby lessowe wzgl. czarne ziemie.
gleby. Podstawą jest opublikowane w 1934 roku
„Prawo o szacowaniu gleb uprawnych” (uzupełnione w 3. Gleby aluwialne (Al) powstały w wyniku transportu i
1965). Jest ono podstawą opodatkowania rolnictwa, odkładania produktów wietrzenia przez wodę. Płynąca
sensownego planowania wykorzystania użytków woda unosi skruszone skały i sortuje je w swym biegu
rolnych, wycen i odszkodowań. wg wielkości i ciężaru. Tak więc większe kamienie
Oszacowania gleby dokonywali wyznaczeni z urzędu znajdują się w górnym biegu strumienia lub rzeki
rzeczoznawcy wg względnie prostego klucza oceny, podczas gdy delikatniejszy materiał, taki jak żwir, piach
który np. przy glebach uprawnych z rodzaju gleby, i drobne cząsteczki (ił pylasty) z reguły przemieszcza
stopnia rozwoju i pochodzenia gleby daje określony się dalej w dół rzeki. Przy spadku prędkości prądów
współczynnik glebowy (Rys. 10.4). Współczynniki następuje tutaj dalsze sortowanie. W biegu średnim
glebowe są to każdorazowo relatywne wartości więcej można znaleźć żwiru i piachu, zaś w biegu
liczbowe, przedstawiające stosunek potencjalnej dolnym przede wszystkim drobny piach, ił pylasty a
urodzajności danej gleby do najbardziej urodzajnej także cząsteczki próchnicy. Dlatego też w średnich
gleby (czarnoziem z okolic Magdeburga, który ma biegach rzek i strumieni znajdują się ubogie w
wartość równą 100). próchnicę i glinę, mało urodzajne gleby piaszczyste,
zaś w biegach dolnych urodzajne mady i marsze.
10.1 Rodzaj gleby
Rodzaj gleby niesie informację na temat rozkładu w 4. W przypadku gleb zwietrzelinowych (V) lub
glebie ziaren różnej wielkości, tzn. zawartość w niej pierwotnych produkty wietrzenia skał nie były
piasku, iłu pyłowego i gliny. Dany skład określa z kolei transportowane dalej. Gleby pierwotne są zatem
gospodarkę wodną i substancjami odżywczymi w położone na swych skałach macierzystych. Typową
glebie a przez to jej urodzajność (patrz tab. 10.1). cechę takich gleb stanowią więc mniej lub bardziej
kanciaste okruchy skały macierzystej różnego stopnia
1. Gleby dyluwialne (D) lub gleby lodowcowe powstałe zwietrzenia w górnych partiach gleby. Gleby pierwotne
poprzez odkładanie materiału w epoce lodowcowej są więc stosunkowo mocno kamieniste a co za tym
(poza lessami). Typowymi glebami lodowcowymi są idzie trudne w uprawie. Warstwa orna jest często
gleby morenowe (w przypadku moren podstawowych płytka (30-40 cm). Gleby skaliste (Vg) są silnie
nazywane także glinami wapnistymi) jak również piaski kamienistymi glebami zwietrzelinowymi.
pokrywowe i dolinne w dolinach prarzek.
Rys. 10.1: Współczynnik glebowy w zależności od rodzaju gleby
Rodzaj gleby Skrót Współczynnik glebowy Średnia wartość

współczynnika
glebowego
Piach S 7-44 23
Piach półgliniasty Sl 11-53 30 Gleby piaszczyste
Piach gliniasty lS 12-71 39
silnie piaszczysta glina SL 16-81 48

piaszczysta glina sL 18-92 55 Gleby gliniaste
glina L 19-100 61
glina ilasta LT 17-91 55 Gleby ilaste

ił T 14-74 44
1)
w zależności od sposobu powstania i stopnia rozwoju gleby
2)
podaje informację dot. jakości gleby, najlepsza gleba = 100
3)
średnia wartość ze sposobu powstania i 7 stopni rozwoju gleby
HB
III
10.3 Stan rozwoju gleby postępującą degradację gleby, jak i wymywanie wzgl.
Stan rozwoju gleby, zawiera informację na temat przemieszczanie składników odżywczych.
stopnia zaawansowania, jaki gleba osiągnęła w swym
rozwoju od gleby surowej poprzez stopień swej 10.4 Realizacja zadania oceny gleby
najwyższej produktywności aż do wytworzenia bielicy. Najpierw następuje opis gleby pod względem jej ro-
Rozróżniamy przy tym 7 stopni rozwoju, przy czym dzaju, genezy i stopnia rozwoju. Rodzaj gleby (rozkład
stopień 1 stanowi stan najkorzystniejszy, i oznacza ziarnistości) jest ustalany poczynając od poziomu A
albo najsłabszy rozwój lub najsilniejsze zubożenie. (warstwy ornej) aż do głębokości, mającej znaczenie
Stopnie rozwoju można przedstawić za pomocą tzw. dla wzrostu roślin. Dla celów edukacyjnych najprostsze
półobiegu Görza (patrz Doświadczenie 3). Pokazuje jest ustalenie rodzaju gleby na poziomie B
on po lewej stopnie rozwoju od surowej skały; po (Doświadczenie 6). Sam rodzaj gleby wystarcza już do
prawej znajdują się stopnie starzenia się gleby aż do prostego oszacowania gleby (por. Rys. 10.1), jeśli
pierwotnej gleby wrzosowiskowej; zenit półobiegu pozostałe dwa czynniki uśrednimy. Do ustalenia
odpowiada optymalnemu stopniowi rozwoju gleby. dokładnego współczynnika glebowego wg ram
Stopnie rozwoju pozwalają rozpoznać powstanie i bonitacji gleby, należy ustalić stopień rozwoju gleby
stopniowy przyrost poziomu próchnicznego (poziomu (Doświadczenie 3) oraz sposób jej powstania
A), a szerzej sięgające coraz głębiej procesy korzystając z tabel geologicznych. Przy pomocy tych
glebotwórcze (poziom B) oraz ukorzenienie a w końcu trzech parametrów można ustalić na podstawie ram
powolnie bonitacji gleby współczynnik glebowy.
Rys. 10.4: Ramy bonitacji gleby
Stopień rozwoju
Rodzaj gleby Geneza 1 2 3 4 5 6 7
S D 41-34 33-27 26-21 20-16 15-12 11-7
piach Al 44-37 36-30 29-24 23-19 18-14 13-9
Sl
(S/lS) D 51-43 42-35 34-28 27-22 21-17 16-11
piach półgli- Al 53-46 45-38 37-31 30-24 23-19 18-13
niasty V 49-43 42-36 35-29 28-23 22-18 17-12
lS D 68-60 59-51 50-44 43-37 36-30 29-23 22-16
piach gliniasty Le 71-63 62-54 53-46 45-39 38-32 31-25 24-18
Al 71-63 62-54 53-46 45-39 38-32 31-25 24-18
V 57-51 50-44 43-37 36-30 29-24 23-17
Vg 47-41 40-34 33-27 26-20 19-12
SL D 75-68 67-60 59-52 51-45 44-38 37-31 30-23
(lS/sL) Le 81-73 72-64 63-55 54-47 46-40 39-33 32-25
piach silnie Al 80-72 71-63 62-55 54-47 46-40 39-33 32-25
gliniasty V 75-68 67-60 59-52 51-44 43-37 36-30 29-22
Vg 55-48 47-40 39-32 31-24 23-16
sL D 84-76 75-68 67-60 59-53 52-46 45-39 38-30
glina Le 92-83 82-74 73-65 64-56 55-48 47-41 40-32
piaszczysta Al 90-81 80-72 71-64 63-56 55-48 47-41 40-32
V 85-77 76-68 67-59 58-51 50-44 43-36 35-27
Vg 64-55 54-45 44-36 35-27 26-18
L D 90-82 81-74 73-66 65-58 57-50 49-43 42-34
glina Le 100-92 91-83 82-74 73-65 64-56 55-46 45-36
Al 100-92 89-80 79-71 70-62 61-54 53-45 44-35
V 91-83 82-74 73-65 64-56 55-47 46-39 38-30
Vg 70-61 60-51 50-41 40-30 29-19
LT D 87-79 78-70 69-62 61-54 53-46 45-38 37-28
ciężka glina Al 91-83 82-74 73-65 64-57 56-49 48-40 39-29
V 87-79 78-70 69-61 60-52 51-43 42-34 33-24
Vg 67-58 57-48 47-38 37-28 27-17
T D 71-64 63-56 55-48 49-41 39-30 29-18
ił Al 74-66 65-58 57-50 44-36 40-31 30-18
V 71-63 62-54 53-45 47-40 35-26 23-14
Vg 59-51 50-42 41-33 32-24 25-14
Mo 54-46 45-37 36-29 28-22 21-16 15-10
torf
HB
III
11. Plan nawożenia i uprawy roli glebowego odpowiednie doświadczenie (pierwsza

W przypadku gleb wykorzystywanych dla potrzeb szpalta), zawartego w rozdziale 5; ustalone wartości
rolniczych i ogrodniczych zazwyczaj w regularnych można wprowadzić do arkusza roboczego. W drugiej
odstępach czasu dokonuje się badania szpalcie znajdują się każdorazowo wskazówki dot.
najważniejszych czynników glebowych, aby umożliwić oceny uzyskanych wartości pod względem urodzajno-
zaplanowanie koniecznej uprawy i nawożenia na ści; odpowiednie tabele i wyjaśnienia zostały zawarte
nadchodzący rok, wzgl. na lata następne. Badania z w kolejnych rozdziałach. Poza tym w tychże rozdzia-
reguły są przeprowadzane na wiosnę i oferują je łach podano każdorazowo wskazówki na temat odpo-
instytucje państwowe lub firmy prywatne. Można je wiedniej obróbki i nawożenia, które można nanieść w
jednak również przy użyciu dość prostych środków trzeciej szpalcie.
przeprowadzić samemu:
Schemat roboczy dla takiego badania gleby (patrz
arkusz roboczy) prezentuje dla każdego czynnika
HB
III
Arkusz roboczy: Badanie i zagospodarowanie gleby
Badanie: Ocena: Środki:
Rodzaj gleby Tabela: Obróbka gleby,

(doświadczenie 6) właściwości gleby środki poprawiające jakość gleby
średni współczynnik
glebowy
Zawartość próchnicy Tabela:

(doświadczenie 7) ocena próchnicy Gospodarka próchnicą
pH gleby Tabela: Nawożenie wapnem

(doświadczenie 15) docelowe pH
Zawartość wapnia Tabela:

(doświadczenie 16) docelowa zawartość
wapnia
Zawartość azotu Tabela: Nawożenie azotem

(doświadczenie 17) zapotrzebowanie na
azot
Pulchność gleby Gospodarka wodna i Nawożenie, obróbka

(doświadczenie 14) powietrzna
Gęstość gleby Gospodarka wodna i Obróbka gleby,

(doświadczenie 13) powietrzna gospodarka próchnicą
Organizmy glebowe Ocena jakościowa gospodarka próchnicą,

(doświadczenie 19) obróbka gleby
HB
III
12. Rodzaj gleby, próchnica i gospodarka wodna podobnych drobnych składników (np. próchnicy). Moż-
na to zrobić używając bentonitu (glinokrzemianu wtór-
12.1 Rodzaj gleby nego. Wystarcza przy tym raz w roku, najlepiej na
2
Rodzaj gleby jest czynnikiem, mającym decydujący wiosnę, dodać do gleby 150 g/m i lekko zaorać uży-
wpływ na urodzajność gleby. Prócz tego wpływa on - tek. To samo i inne pozytywne efekty osiągniemy roz-
obok oceny próchnicy - na docelowe pH danej gleby rzucając kompost. Kompostu możemy do takich gleb
(doświadczenie 6). dostarczać w dowolnej ilości, pod warunkiem że nie
jest on wilgotny i nazbyt kwaśny. Ponadto zalecane
Ocena rodzajów gleby jest w przypadku gleb lekkich pokrycie gleby roślinami
Gleba piaszczysta składa się głównie z ziaren kwarcu uprawianymi na nawóz zielony lub ściółką, ponieważ
(SiO2), należących do najszybciej wietrzejących zapobiega to wysychaniu gleby.
minerałów. W glebę piaszczystą o relatywnie dużych
przestworach woda opadowa wsiąka bardzo szybko. Gleby gliniaste są w idealnym przypadku
Zawartość soli mineralnych w glebach piaszczystych bezproblemowo uprawiane i stanowią idealne
jest niska, tak że w normalnych warunkach nie stanowiska dla każdego rodzaju działalności agrarnej.
wykorzystuje się ich pod uprawy. Przy zawartości Jeśli chodzi o poprawę urodzajności to zależy ona od
drobnych cząstek w glebie sięgającej 20% mówimy o tego, czy średnia gleba jest bardziej piaszczysta czy
piaskach gliniastych wzgl. glinie piaszczystej. Na nich ilasta. W każdym z tych przypadków należy podjąć
można uprawiać mało wymagające rośliny takie jak kroki odpowiednie dla danej gleby w osłabionej formie.
żyto, owies, ziemniaki, marchew i szparagi. Podwyższenie ilości organizmów glebowych drogą
W przypadku gleb gliniastych zawartość iłu leży ochronnej obróbki gleby, poprzez pokrycie gleby i
pomiędzy 20 a 50%. Zdolność utrzymywania soli dostarczanie kompostu zawsze przynosi korzystne
mineralnych i wody przez te gleby jest korzystna. skutki.
Gleby gliniaste należą do najbardziej urodzajnych.
Pszenica, buraki cukrowe, rzepak osiągają na nich Gleby ilaste charakteryzują się wysokim udziałem iłu
najwyższe plony. lub gliny. Podczas gdy glebom piaszczystym brakuje
Gleby ilaste mają zawartość iłu powyżej 50%. Wąskie drobnych cząsteczek iłu, w glebach ciężkich występuje
przestwory pomiędzy małymi cząsteczkami iłu szybko brakdużych cząstek piachu. Wynika z tego, że chcąc
się zatykają po opadach deszczu, tak iż gleby te dokonać poprawy gleby ciężkiej pod względem
szybko się zamulają. Dzięki nawapnieniu i nawozom cząsteczek mineralnych należy postępować dokładnie
organicznym można poprawić strukturę gruzełkowatą odwrotnie niż w przypadku gleb lekkich. Oznacza to,
gleby ilastej. Gleba ilasta z tak poprawioną strukturą że jakość gleb ciężkich można poprawić dodając do
gruzełkowatą może szybciej przyjmować wodę i lepiej nich piachu. Należy przy tym wykorzystać ziarnistość
ją przechowywać. Posiada ona wyższą zawartość rzędu 0/3, łatwo dostępny wszędzie jako piach
powietrza i jest łatwiej przerastana przez korzenie. budowlany. Substancje próchnicze wszelkiego
Takie gleby ilaste dają największe plony w przypadku rodzaju, tzn. rośliny uprawiane na nawóz zielony,
zbóż. nawozy organiczne, nawóz koński z dużą zawartością
siana, kompost, nawóz bydlęcy z dużym udziałem
Środki poprawy rodzaju gleby siana i inne formy nawozu odzwierzęcego mogą na
W przypadku gleb piaszczystych poprawa polega na glebach ciężkich zdecydowanie poprawić strukturę
dostarczeniu do gleby drobnych minerałów ilastych lub gleby.
Rys. 12.1: Środki poprawy urodzajności gleb
Gleba Gleby piaszczyste Gleby gliniaste Gleby ilaste
Środki uprawy dostarczanie kompostu w zależności od zawartości dostarczanie piachu

dostarczanie bentonitu piachu / iłu dostarczanie kompostu
pokrycie powierzchni gleby wspieranie działalności
nawożenie nawozem dżdżownic
zielonym uprawa międzyplonowa
HB
III
12.2 Gospodarka wodna na wystarczające nawodnienie. Nawadnianie musi

Woda glebowa i powietrze glebowe są w dużej mierze następować regularnie, ponieważ gleba piaszczysta
zależne od rodzaju gleby oraz od zawartości próchnicy nie może magazynować wody. W przypadku gleb ila-
(patrz następny rozdział). Wpływają one na niemal stych należy unikać zagęszczania gleby poprzez za-
wszystkie procesy w glebie, a przez to również na deptywanie grządek.
urodzajność: woda glebowa pokrywa zapotrzebowanie
na wodę roślin, woda glebowa rozpuszcza i 12.3 Gospodarka próchnicą
transportuje substancje odżywcze (te mogą być Próchnica wpływa pozytywnie na glebę w różnoraki
pobierane przez rośliny wyłącznie w postaci roztworu, sposób i dlatego też jest wymiernie odpowiedzialna za
woda glebowa bierze udział w wietrzeniu gleby a przez urodzajność gleby (doświadczenie 7):
to do uwalniania substancji odżywczych, woda - próchnica poprawia strukturę gleby, i to
glebowa jest podstawą życia w glebie co z kolei bezpośrednio, rozluźniając gleby ciężkie; pośrednio
warunkuje powstawanie próchnicy, powietrze glebowe zaś stanowiąc pożywienie dla organizmów
jest warunkiem oddychania korzeni roślin i glebowych, swoją działalnością rozluźniających
najmniejszych organizmów. W celu uzupełnienia i glebę.
uwyraźnienia znaczenia rodzaju gleby można określić - próchnica poprawia napowietrzenie gleby. Z
jej gospodarkę wodną (doświadczenie 10/11). powodu poprawionej struktury gruzełkowej gleba
uzyskuje powiększone przestwory, co powoduje
Ocena gospodarki wodnej i powietrznej poprawę w dostarczaniu tlenu.
Gleby piaszczyste posiadają zasadniczo duże - próchnica poprawia gospodarkę wodną gleby. Z
(wypełnione powietrzem) przestwory, skłaniają się jednej strony gdyż utrzymuje wodę jak gąbka, co
zatem do niedoborów wody. Gleby ilaste posiadają z jest szczególnie ważne dla gleb piaszczystych; z
reguły małe (wypełnione wodą) pory, przez co brakuje drugiej strony dzięki rozluźnieniu gleby powoduje
w nich powietrza. Pod względem pozytywnej wystarczające przesiąkanie wody i zapobiega przez
gospodarki wodnej i powietrznej optymalny jest więc to utrzymywaniu się nadmiernej wilgoci. Jest to
wyrównany stosunek małych i dużych przestworów. szczególnie ważne dla gleb ilastych.
Powoduje to na wyrównany stosunek ilości wody i - próchnica zwiększa temperaturę gleby, ponieważ
powietrza w systemie przestworów danej gleby. Taki dzięki swej ciemnej barwie lepiej absorbuje energię
zrównoważony system porów oferują gleby gliniaste, słoneczną. Gleba dzięki temu szybciej się
podczas gdy gleby piaszczyste mają skłonność do nagrzewa, co ma znaczenie szczególnie na
suchości, zaś gleby ilaste do ustawicznej silnej wilgoci. wiosnę.
Zdolność magazynowania wody w glebie można - próchnica dostarcza substancji odżywczych,
również ocenić na podstawie rodzaju gleby i ponieważ tzw. próchnica słodka jest przez
zawartości w niej próchnicy. Parametry te mogą organizmy glebowe rozkładana na substancje
również posłużyć do sprawdzenia zmierzonych odżywcze.
wartości (patrz tab. 12.2). - próchnica jest w stanie magazynować substancje
odżywcze wchłaniane w razie potrzeby przez
Środki poprawy gospodarki wodnej i powietrznej rośliny. Ma to znaczenie głównie w przypadku gleb
Gospodarka wodna i powietrzna jest w istotny sposób o niskiej zawartości iłu.
zależna od rodzaju gleby (piach, ił pyłowy, ił), zawar-
tości próchnicy oraz od struktury gruzełkowej gleby. Ta Ocena zawartości próchnicy
ostatnia jest ze swej strony zależna od działalności Gleba wykorzystywana rolniczo lub ogrodniczo
organizmów glebowych, w szczególności dżdżownic. powinna wykazywać obecność co najmniej 2-4%
Dlatego też w celu poprawy gospodarki wodnej i po- próchnicy. Wyższe wartości są jeszcze korzystniejsze.
wietrznej można podjąć opisane tam kroki. Ponadto w Dopiero ekstremalne wartości (ok. 15%) wskazują na
przypadku gleb piaszczystych należy zwrócić uwagę spowolniony rozkład próchnicy ze względu na
niekorzystne właściwości gleby (wilgoć, kwasowość).
Tab. 12.2: Zdolność magazynowania wody różnych gleb w procentach objętościowych (za: Brucker, 1988)
gleby lekkopiaszczyste gleby gliniaste

lub piaszczyste
uboga w próchnicę 5% 20%
próchniczna 11% 25%
bogata w próchnicę 25% 38%

bardzo bogata w próchnicę
HB
III
Środki poprawy zawartości próchnicy gleboznawstwa wykrystalizowały się następujące

- całoroczne pokrycie wegetacyjne (uprawa między- ustandaryzowane metody określania pH gleby:
plonowa),
- zaorywanie resztek plonów (kompostowanie - pomiar pH w H2O (pH H2O)
powierzchniowe), - pomiar pH w 1 N lub 0,1 m roztworu KCl (pH KCl)
- nawożenie nawozem zielonym, - pomiar pH w 0,1 m roztworu CaCl2 (pH CaCl2)
- dostarczanie nawozów organicznych (kompost itp.).
Sedno sprawy w przypadku gospodarki glebowej Ponieważ każda z tych procedur daje w wyniku różne
dążącej do odbudowy humusu polega jednak na tym, wartości pH, obok pH należy podać także
że samo dostarczanie substancji organicznej długo nie każdorazowo rodzaj użytego roztworu). Pomiar pH
przynosi pożądanego efektu. Dopiero kiedy wraz z (H2O) daje wyniki o ok. 0,5 wyższe (tzn. niższą
substancją organiczną w glebie zostaną uaktywnione koncentrację jonów wodoru) niż pozostałe metody,
odpowiednie mikroorganizmy próchnicotwórcze, ponieważ wynik ten obejmuje tylko uwolnione,
dojdzie do powstania warstwy próchniczej. zdysocjowane jony wodoru. Pomiar pH (KCl, CaCl2)
daje wyniki o 0,1do 0,4 niższe (tzn. wyższą
13.1 Wartość pH i nawożenie wapnem koncentrację jonów wodoru) niż pomiar H2O, ponieważ
Kwasowość gleby jest wyrażana współczynnikiem pH; w wyniku dodania soli (KCl lub CaCl2) z wymienników
podaje on zawartość jonów wodoru w cieczy (tutaj w uwalniane są kationy kwasów, takie jak jony Al. czy też
+
roztworze glebowym). jony H , które trafiają do roztworu glebowego. W
Obojętna do lekko kwaśnej wartości pH gleby (pH 6 do Niemczech zwyczajowo wykorzystuje się pomiar
7): metodą CaCl2.
- wpływa korzystnie na aktywność biologiczną gleby
a przez to na przekształcanie próchnicy, Ocena pH gleby
- poprawia rozpuszczalność substancji odżywczych, Zjednoczenie Niemieckich Instytucji Badań Rolniczych
- zapobiega uwalnianiu trujących jonów glinu (VDLUFA) podaje następujące wytyczne dot. wartości
- oraz korzystnie wpływa na rozwój roślin, gdyż pH, do jakich należy dążyć w przypadku uprawnych
większość roślin uprawnych najlepiej rośnie przy gleb mineralnych (do 4% humusu) (patrz rys. 13.1).
pH obojętnym po lekko kwaśne. Jeśli mierzona wartość pH gleby znajduje się w
przedziale optymalnego pH, to konieczne jest jedynie
Pomiar pH gleby (doświadczenie 15) nawapnianie utrzymujące ten stan (patrz kolejny
Wartość pH jest jedynym chemicznym parametrem rozdział). Jeśli mierzona wartość pH leży wyraźnie
gleby, który wystarczająco dokładnie można określić poniżej optymalnej, to konieczne jest dodatkowe
przy użyciu dość prostych środków.. Jednakże w nawapnienie.
wyniku poboru próbek (naruszenia struktury) i dodania Do orientacji służy docelowe pH danego typu gleby.
roztworu (nawilżenia, naruszenia składu soli i odtlenie-
nia) w roztworze glebowym mogą nastąpić dość Środki poprawy wartości pH
znaczne zmiany wartości pH. Dlatego też przyjęte W przypadku zbyt niskiego pH można podjąć
procedury określają właściwie nie rzeczywistą wartość następujące kroki:
pH (o ile w ogóle można ją określić), a raczej opartą na - nawapnianie gleby (patrz następny rozdział)
konwencji, powtarzalną wartość pomiarową. W ramach - użycie obojętnych lub zasadowych nawozów (azot)
- użycie na kompost nisko kwaśnej ściółki.
Rys. 13.1: Docelowe pH (CaCl2) gleb mineralnych (do 4% próchnicy)
Rodzaj gleby rola uprawna użytek zielony

pH docelowe pH optymalne pH docelowe pH optymalne
Piach (S) 5,5 5,3 - 5,7 5,0 4,8 - 5,2
piach gliniasty (lS) 6,0 5,8 - 6,2 5,5 5,3 - 5,7
glina piaszczysta (sL) 6,5 6,3 - 6,7 6,0 5,8 - 6,2
glina, ił (L, T) 7,0 6,9 - 7,2 6,2 6,0 - 6,5
HB
III
13.2 Poprawa jakości gleby wapnem - wapno reguluje wartość pH gleby; wapno neutrali-
Naturalna zawartość wapna w danej glebie jest zuje kwasy glebowe i dba o zachowanie korzystnej
określana przez jej skałę macierzystą. Niektóre gleby wartości pH gleby. Dodanie wapna zwiększa rów-
są z natury ubogie w wapień, inne są zubożone w nież wartość pH gleby.
wapno w swych górnych warstwach (doświadczenie - wapno poprawia strukturę gleby: jony wapna wiążą
16). To ostatnie zjawisko wynika przede wszystkim z cząsteczki iłu i próchnicy w większe gruzełki. W ten
naturalnego i wywoływanego przez człowieka sposób zwiększa się ilość większych przestworów
zakwaszenia gleb wzgl. w wyniku intensywnego powietrznych. Zwiększa się stabilność porów i
wykorzystania gleby. Z tej przyczyny gleby odporność gleby na zniekształcenia. To wpływa
wykorzystywane pod uprawę są regularnie korzystnie na zmniejszenie erozji gleby, na
nawapniane. Rozróżniamy przy tym dwie formy gospodarkę wodną i powietrzną, na wzrost korzeni,
nawożenia wapnem: wapnowanie zachowawcze więc także na pobór substancji odżywczych przez
(profilaktyczne) oraz wapnowanie zdrowotnego w celu rośliny.
usunięcia szkodliwej kwasoty gleby. - wapno wpływa korzystnie na życie w glebie:
W przypadku wapnowania zachowawczego chodzi o regulowanie gospodarki wodnej, powietrznej a
uzupełnienie rocznych strat wapna w glebie. W tym pośrednio także cieplnej jak również pH glebowego
celu podaje się odpowiadającą utracie wapna, przez wapno wpływa korzystnie na aktywność
profilaktyczną, relatywnie małą roczną dawkę wapna mikroorganizmów i zwierząt glebowych. Dzięki
2
wynoszącą 2 do 5 dt/ha CaO (=50g/m CaO). temu dochodzi do intensyfikacji tzw. żywej
Jeśli ustalając zapotrzebowanie na wapno uzyskamy przebudowy ( aglutynacji cząsteczek gleby przez
wyższą dawkę, to mówimy wówczas o jednorazowym organizmy glebowe) oraz procesu powstawania
wapnowaniu uzdrawiającym lub melioracyjnym. W próchnicy.
przypadku wapnowania zdrowotnego chodzi o
możliwie szybką zmianę silnie zakwaszonej gleby w Zapotrzebowanie na wapno i zalecenia dotyczące
kierunku neutralnej wartości pH (= 7). Może to być nawożenia
konieczne w przypadku zakładania ogrodu lub długo W zależności od rodzaju gleby i mierzonej wartości pH
zaniedbanego wapnowania. gleba jest przydzielana do jednej z klas
zapotrzebowania na wapno poniższej tabeli: jeśli glebę
Wapno jest przede wszystkim nawozem glebowym. określono jako piaszczystą glinę (sL) i zmierzono pH
Jego korzystne działanie na wzrost roślin polega 5,8 to znaczy to, ze gleba wykazuje zapotrzebowanie
głównie na poprawie chemicznych, fizycznych i na wapno (patrz rys. 13.2).
biologicznych właściwości gleby. Działanie wapna jako Po ustaleniu odpowiedniej klasy zapotrzebowania na
substancji odżywczej roślin ma jednak znikome wapno, z kolejnej tabeli (rys. 13.3) można odczytać
znaczenie. potrzebną ilość nawozu wapiennego.
Rys. 13.2: Klasy zapotrzebowania na wapno
Rodzaj gleby silne zapotrzebowanie na zapotrzebowanie na wapno zaopatrzenie w wapno w

wapno normie
gleby lekkie (S, uS) pH poniżej 4,9 pH 5,0 - 5,7 pH powyżej 5,7
gleby średnie (LS, sL, U) pH poniżej 5,5 pH 5,6 - 6,3 pH powyżej 6,3
gleby ciężkie (L, T, tU) pH poniżej 5,7 pH 5,8 - 6,9 pH powyżej 6,9
2
Rys. 13.3: Zalecenia dot. nawożenia w kg CaO/100 m (= dt CaO/ha)
Rodzaj gleby silne zapotrzebowanie na zapotrzebowanie na wapno zaopatrzenie w wapno w

wapno normie
gleby lekkie (S, uS) 5 - 10 kg rocznie 3 - 5 kg rocznie 3 - 5 kg co dwa lata

gleby średnie (LS, sL) 10 - 20 kg rocznie 5 - 10 kg rocznie 6 - 12 kg co trzy lata
gleby ciężkie (L, T) 20 - 40 kg rocznie 10 - 20 kg rocznie 15 - 20 kg co cztery lata
HB
III
Wapno w jakiej postaci dla jakiej gleby? Otrzymują Państwo teraz ilość czystego wapna (CaO),
Wapno nie jest równe wapnu! Istnieje wiele jego jakie należy dostarczyć do gleby. Ponieważ jednak
rodzajów: wapno palone, wapno hutnicze, wapno algo- dostępne w handlu nawozy nie składają się w 100% z
we itd. Ważnym kryterium przy wyborze odpowiednie- wapna, konieczne jest dodatkowe przeliczenie. W tym
go nawozu wapiennego jest różna szybkość działania celu na sprzedawanych nawozach wapiennych podaje
wapna w glebie. się z reguły „bazę odniesieniową dla działania wapna
Dla lekkich, ubogich w ił gleb należy wybierać wapno w % CaO). Po zdecydowaniu się na określoną postać
działające powoli: węglan wapniowy, węglan wapnio- nawozu, należy umieścić jego wartość w równaniu.
wo-magnezowy, wapno hutnicze, wapno konwertoro-
we.
Wraz ze zwiększającą się zawartością iłu, a więc przy
glebach średnich i ciężkich można wykorzystać wapno
działające szybko: wapno palone, wapno gaszone, Realizacja nawożenia wapnem
wapno nawozowe i wapno karbonacyjne. Nawozy wapienne mogą, jeśli pozwala na to pogoda i
Pod względem działania neutralizującego wymienione uprawa, być rozsypywane na glebie w ciągu całego
nawozy wapienne różnią się od siebie długoterminowo roku. Najlepsze działanie wapna uzyskujemy poprzez
tylko nieznacznie. Przy wyborze nawozu wapiennego intensywne wymieszanie go z glebą. Szybkie i równo-
należy koniecznie uwzględnić pozostałe składniki gle- mierne rozłożenie jest konieczne szczególnie w przy-
by. padku wapna palonego i gaszonego. Czasowy odstęp
pomiędzy nawożeniem wapnem i azotem należy
Ustalanie ilości wapna utrzymać zawsze wówczas, gdy azot jest podawany
Jeśli ustaliliśmy już zapotrzebowanie na wapno i zale- pod postacią soli amonowych. To samo odnosi się do
caną ilość nawozu, to należy jeszcze obliczyć rzeczy- obornika i gnojowicy. Przy wyższych wartościach pH i
wiście potrzebną ilość wapna. Jest ona zależna od dobrym zaopatrzeniu w wodę mogą również występo-
grubości warstwy ornej oraz od rodzaju nawozu wa- wać znaczne ubytki azotu. Korzystny okres odstępu
piennego. ustalono na 14 dni, jeśli w międzyczasie nie nastąpi
Podawane przez laboratoria badawcze lub w tabelach woranie wapna w glebę. Jeśli wapno zostanie worane
zapotrzebowanie na wapno odnosi się zawsze do gru- w glebę, to nawożenie azotem może nastąpić bezpo-
bości warstwy ornej wynoszącej 20 cm. Jeśli jest ona średnio po nawożeniu wapnem.
głębsza, to wartość tabelaryczną należy przeliczyć na
rzeczywistą grubość warstwy ornej.
Rys. 13.4: Ustalanie ilości wapna (przykład dla próchnicy sięgającej na głębokość 30 cm i nawożenia węglanem
wapniowym)
Ustalanie ilości wapna
Zapotrzebowanie Rzeczywista grubość Zapotrzebowanie na

na wapno dla warstwy ornej względem wapno dla warstwy
warstwy ornej 20 warstwy ornej = 20 cm ornej o rzeczywistej
cm grubości
5 kg
........................... 1,5
....................................... 7,5
................................
x 1,2
100 kg CaO jest 120 kg wapna palonego Zapotrzebowanie na
zawarta w: (80-90% CaO) wapno dla wybranego
nawozu w kg/m 2
x 1,6 160 kg wapna nawozow
7,5 (60-65% CaO)
...........................
x 2,0 200 kg węglanu wapnia 15 kg
...................................
(85-95% CaCO3)
HB
III
14. Nawożenie azotem Wartość żądana na wiosnę

Azot jest często ograniczającym składnikiem (= ilość N potrzebna dla uzyskania najwyższych plo-
odżywczym, który ponadto przy uprawie roślin jest nów): 120 kg N/ha
odbierany z obiegu substancji odżywczych w formie minus zasoby N min
plonów roślin zawierających azot. Dlatego też w (mierzone w lutym na głębokości gleby 0-60 cm):
ogrodach azot musi być dostarczany do gleby w formie -70 kg n/ha
organicznej lub mineralnej. Azot w formie azotanu
(NO3) nie jest wiązany z wymiennikami glebowymi potrzebny nawóz wiosenny N 50 kg N/ha
(utrwalanie) przez co jest łatwo wymywany. Stąd też
występuje często w wodzie pitnej jako niepożądane Jeśli potrzebne 50 kg N/ha zostanie uzupełnione
zanieczyszczenie. Ponadto azotan w (zbyt) wysokim nawozem, to gleba zostaje dopełniona do 120 kg N/ha
stężeniu może być pobierany przez rośliny, nie i osiąga tym samym żądaną wartość zawartości N,
przeszedłszy w formę organiczną (aminokwasy). zapewniającą najwyższe plony szpinaku.
Wówczas występuje w odpowiednich artykułach Badana jest warstwa gleby osiągalna dla korzeni
spożywczych jako szkodliwy dla zdrowia azotan. roślin, której głębokość jest zależna od gatunku roślin
Celem i zadaniem wszelkich praktycznych zaleceń na oraz gleby. Na glebach głębokich warstwa ta sięga 0-
temat nawożenia jest zatem konieczność dostarczenia 90 cm, na płytkich do 60 cm lub mniej. Przyjęto przy
przyswajalnego dla roślin azotu w potrzebnej ilości i w tym podział profilu gleby na frakcje o grubości 30 cm.
wymaganym do tego czasie, w taki sposób, aby z Osobne badanie umożliwia ocenę tego, jak
jednej strony możliwie maksymalnie wykorzystać rozmieszczone są zasoby N w glebie, np.
potencjał roślin uprawnych, a z drugiej strony aby powierzchniowo czy głęboko i podaje dokładniejsze
uniknąć zagrażającej zdrowiu i zanieczyszczającej wielkości, gdyż zawartość azotu nie jest jednolita na
środowisko zawartości azotanów w produktach całej głębokości gleby.
spożywczych. Dotyczy to niezależnie od postaci Dla celów siewu wzgl. sadzenia wystarcza w
praktycznie wszystkich nawozów zawierających azot, przypadku wszystkich upraw badanie warstwy ornej
w tym także nawozów organicznych. (0-30 cm). Dopiero później, po osiągnięciu przez
korzenie danych roślin drugiej wzgl. trzeciej warstwy
Określanie zapotrzebowania na nawóz azotowy gleby, konieczny staje się głębszy odwiert. Te dwie
(doświadczenie 17) wzgl. trzy warstwy gleby - próbki (0-30 cm, 30-60 cm i
Aby produkować ekonomicznie korzystne i zarazem 60-90 cm) należy oddzielić od siebie i umieścić w
zdrowe produkty spożywcze, należy określić osobnych, oznaczonych pojemnikach. Próbki należy
zapotrzebowanie roślin na nawóz azotowy w pobrać wzgl. dokonać pomiaru tuż przed pierwszym
zależności od gleby. Podczas gdy w przeszłości przy nawożeniem N, na początku okresu wegetacji,
nawożeniu orientowano się głównie wg ilości azotu najpóźniej w marcu.
pobieranej przez daną roślinę, tak dzisiaj konieczne
nawożenie jest szacowane metodą N min (N min = Uproszczona metoda N min: Zazwyczaj pobór
skrót dla zmi-neralizowanego azotu), w której próbek przez odwiert z pierwszej (0-30 cm) i drugiej
dodatkowo uwzględnia się ilość azotu znajdującego (30-60 cm) warstwy nie sprawia większych trudności.
się w glebie. Problematyczne jest jednak z reguły pobieranie próbek
Metodę N min można w uproszczony sposób opisać z trzeciej warstwy (60-90 cm). Jeśli przy niektórych
wzorem: roślinach (np. burakach, kapuście brukselskiej,
kapuście) musi być zbadana trzecia warstwa (60-90
nawóz N (kg/ha) = zapotrzebowanie na N rośliny cm), to doświadczenia pokazały, że w takim wypadku
- N min obecny w glebie można skorzystać z reguły z procedury uproszczonej:
1. Badanie 1. warstwy (0-30 cm): a (kg N/ha)
Zasada metody N min zostanie wyjaśniona na 2. Badanie 2. warstwy (30-60 cm): b (kg N/ha)
podstawie przykładu z wykorzystaniem szpinaku:
3. Suma: (a + b) = c (kg N/ha)
Rys. 14.1: Głębokość ukorzenienia / Głębokość i pobór próbek

30 cm groch sałata głowiasta rzodkiewka sałata lodowa
60 cm kalafior kapusta włoska kalarepa seler
fasola truskawki ziemniaki pomidory
Broccoli szpinak wiosenny por kapusta biała (wczesna)
kapusta chińska jarmuż buraki czerwone cebula
90 cm jabłoń kukurydza kapusta brukselska kapusta biała (jesienna)
zboże szparagi
HB
III
Jeśli dodamy wartość N min pierwszej i drugiej Realizacja nawożenia azotem

warstwy (= c) i podwoimy tę wartość (= 2c), to Dla celowego nawożenia azotem, tzn.
otrzymamy w przybliżeniu potencjał N min we odpowiadającego zapotrzebowaniu roślin dawkowania
wszystkich trzech warstwach (0-90 cm). Ta należy pamiętać o następujących czynnikach:
uproszczona procedura broniła się dotychczas w 1. Wysokość zapotrzebowania na nawóz
praktyce. Zakres błędu jest z reguły mniejszy niż ± 30 2. Postać nawozu
kg N/ha. 3. Ilość nawozu (w zależności od zapotrzebowania i
postaci nawozu)
Zapotrzebowanie na azot roślin uprawnych 4. Punkt czasowy i rozkład czasowy nawożenia.
Zapotrzebowanie na azot danej rośliny uprawnej musi
zostać pobrane z odpowiednich tabel rolniczych.
Podane ilości azotu (wartości żądane) obowiązują dla Wysokość zapotrzebowania na nawóz wylicza się z
gleb „pustych”. Należy zatem uwzględnić zasoby N różnicy zapotrzebowania na N rośliny a zasobami N w
min. glebie. Postać nawozu należy wybrać uwzględniając
Podane wartości należy również ewentualnie dopaso- wpływ jej kwasowości na pH gleby, tzn., jeśli pH już
wać do miejscowych warunków. Wielkościami leży w zakresie kwaśnym, to nie należy używać
wpływającymi są przykładowo na polach: zaopatrzenie żadnych nawozów dodatkowo zakwaszających (patrz
w próchnicę, odległość między roślinami, czas trwania rys. 14.3).
uprawy, rodzaj gleby i oczekiwane plony (patrz rys.
14.2).
Rys. 14.2: Zapotrzebowanie na azot roślin uprawnych
Rodzaj warzywa Zapotrzebowanie na N Rodzaj warzywa Zapotrzebowanie na N

(kg/ha) (kg/ha)
jabłoń 80 pietruszka 160
kalafior 140 por 140
fasola karłowa 100 rzodkiewka 50
cykoria 80 rzodkiew 200
kapusta chińska 180 rabarbar 200
kapary 120 kapusta brukselska 180
groch 30 czerwone buraki 160
roszpunka 50 seler 180
jarmuż 120 skorzonera 160
ogórki 150 szczypior 200
ziemniaki 150 szparagi 100
koper włoski 180 szpinak 120
sałata główkowa 300 pomidory 150
kalarepa 180 kapusta biała 120
sałata głowiasta 70 kapusta włoska 120
dynia 100 cukinia 200
czosnek 180 cebula 180
marchew 160 kukurydza słodka 150
Rys. 14.3.: Działanie zakwaszające nawozów azotowych
bardzo silnie / silnie kwaśny: siarczan amonowy utrata 3 kg CaO na kg N

saletra amonowa z siarczanem utrata 2 kg CaO na kg N
amonu
umiarkowanie kwaśny: mocznik utrata 1 kg CaO na kg N
saletra amonowa, utrata 1 kg CaO na kg N
amoniak utrata 1 kg CaO na kg N
obojętny / słabo kwaśny: saletrzak utrata 0,4 kg CaO na kg N
zasadowy: saletra wapniowa zysk 1 kg CaO na kg N
azotniak zysk 1,7 kg CaO na kg N
HB
III
Ilość nawozu wylicza się w zależności od zapotrze- mają Państwo rzeczywiście potrzebną ilość nawozu.
bowania na nawóz i wybranej postaci nawozu. Ponie- Jeśli posiadają Państwo nawóz działający dłużej niż 1
waż różne formy nawozu nie składają się w 100% z rok, to muszą Państwo przeliczyć ilość nawozu raz
azotu a niektóre z nich nie w 100% działają w ciągu 1 jeszcze. Przeliczenia dokonujemy wg poniższego
roku, zapotrzebowanie na azot (odnoszące się do schematu.
czystego azotu) trzeba przeliczyć na potrzebną ilość W przypadku czasowego rozkładu nawożenia, można
danego nawozu azotowego. W tym celu należy zapo- się kierować następującą zasadą: na początku
trzebowanie na nawóz N (różnica zapotrzebowania na wegetacji ok. 1/3 do 1/2 całkowitej ilości nawozu, zaś
N rośliny a zasobami N w glebie) oraz zawartość N w pozostałą ilość można podzielić na 1-3 nawożenia w
wybranym nawozie wprowadzić do równania. Otrzy- trakcie okresu wegetacji.
Rys. 14.4: Obliczanie ilości nawozu azotowego (Przykład: szpinak)
Obliczanie ilości nawozu azotowego
1. Nmin - zasoby 1. warstwy (0-30 cm): a 15

.................. kg N/ha
2. Nmin - zasoby 2. warstwy (30-60 cm): b 15

.................. kg N/ha
3. Nmin - zasoby 3. warstwy (60-90 cm): c 30

.................. kg N/ha
Nmin - zasoby (0-90 cm) (a + b + c) = 60

.................. kg N/ha
wartość żądana na wiosnę = 120

.................. kg N/ha
zapotrzebowanie na nawóz N = 60
.................. kg N/ha
(wartość żądana - zasoby)
Zapotrzebowanie 100% Ilość nawozu w

na nawóz N Zawartość N w nawozie kg/ha (=g/10m )
2
60
............................... 5
............................... 300
............................
Ilość nawozu N w 100% Potrzebna ilość

kg/ha (=g/10m )
2
działanie w ciągu 1 roku nawozu w kg/ha
2
(=g/10m )
(%)
300 ...........................
600
............................... ...............................
2 ..
HB
III
15. Pulchność gleby i zwierzęta glebowe Środki poprawy pulchności gleby

- pH gleby powinno się znajdować w zakresie
obojętnym wzgl. odpowiadać docelowemu pH
gleby.
15.1 Pulchność gleby - organizmy glebowe muszą być stale zaopatrywane
„Pulchność gleby” jest starym terminem rolniczym i w wystarczającą ilością substancji organicznej
oznacza zdrową, urodzajną glebę, żywą i wykazującą (masa korzeniowa, kompost, nawóz zielony,
optymalną strukturę gruzełkową. Pulchność gleby nie spulchnianie).
jest jej stałą własnością, lecz stanem, w jakim gleba - gleba powinna posiadać odpowiedni udział iłu (w
znajduje się w swej największej gotowości pod przypadku gleb piaszczystych należy dodawać iłu
względem swych wielorakich funkcji. Pulchność gleby do kompostu)
musi być stale podtrzymywana poprzez odpowiednie - obróbka gleby powinna być przemyślana pod
kroki. Pulchność tę można najlepiej ocenić na względem biologicznym. Nie wolno niszczyć i
podstawie stworzonej przez organizmy stabilnej hamować lecz wspierać życie w glebie.
struktury gruzełkowej. Znaczenie pulchności dla
urodzajności gleby: 15.2 Organizmy glebowe i urodzajność gleby
- struktura gruzełkowa warunkuje zrównoważony Organizmy glebowe, edafon, mają znaczny udział w
stosunek dużych (wypełnionych powietrzem) i kształtowaniu urodzajności gleby. Wprowadzają one
małych (wypełnionych wodą) przestworów a przez substancje odżywcze z powrotem do obiegu, dokonują
to dobrą gospodarkę wodną i powietrzną, przemieszania gleby, wspierają gospodarkę wodną i
- struktura gruzełkowa zapobiega zamulaniu gleby, powietrzną i biorą udział w procesach glebotwórczych.
- stabilne gruzełki gleby zmniejszają zmywanie Edafon sam jest jednak uzależniony od gleby jako
urodzajnej gleby (erozji), środowiska życia.
- luźna struktura gruzełkowa wpływa korzystnie na
bogate życie glebowe, Środki wspierania organizmów glebowych
- luźna struktura glebowa ułatwia korzeniom roślin W celu wspierania urodzajności należy podjąć
wrastanie w glebę, co powoduje lepsze odpowiednie kroki celem zapewnienia korzystnych
zaopatrzenie roślin w substancje odżywcze. warunków życia dla organizmów glebowych (rys.
15.1).
Rys. 15.1: Wpływ środków uprawy na czynniki środowiskowe
Czynniki środowiskowe Środki uprawy
- luźna struktura gleby, - ostrożna (ochronna) obróbka gleby
- substancja organiczna jako pokarm, - dostarczanie materiału organicznego
- dobre zaopatrzenie w powietrze i wodę, - pokrycie gleby ściółką,

- korzystne temperatury,
- obojętna wartość pH - wapnowanie
- wykluczenie zanieczyszczeń - wykluczenie substancji szkodliwych (np. pestycydów)
HB
IV. Modyfikacje i obciążenia gleby
IV
Modyfikacje gleby następują poprzez przekształcanie i Sole oprócz procesów naturalnych w obszarach brze-
utrwalenie gleby, na drodze obróbki i zagęszczania gowych trafiają do gleby poprzez nawozy nieorganicz-
gleby jak również poprzez wymywanie materiału ne, opady, pyły, a w szczególności z soli nawierzch-
glebowego. Obciążenia gleby następują w wyniku niowych obszarów przyulicznych. Zwiększone stężenia
modyfikacji gleby jak i w wyniku obciążeń soli prowadzą do zmiany własności gleby i mają nieko-
substancjami. Obciążenie substancjami obejmuje rzystny wpływ na organizmy glebowe i rośliny. Pod-
nawożenie, kontaminację gleby i magazynowanie czas gdy stale rosnąca rezygnacja z soli nawierzch-
odpadków. niowych powoduje odciążenie gleb miejskich, obciąże-
W ramach modyfikacji gleb przeformowanie gleby i nie solami w pobliżu autostrad utrzymuje się niemal na
zamknięcie powierzchni gleby są procesami, uzależ- stałym poziomie.
nionymi głównie od działalności osiedleńczej czło- Zanieczyszczenia organiczne są wprowadzane do
wieka. Przeformowanie gleby, tzn. zdejmowanie i gleby jako środki ochrony roślin, jako herbicydy,
nanoszenie gleby ma miejsce przy pracach budo- fungicydy i insektycydy, lub pośrednio podczas uprawy
wlanych i przy uzyskiwaniu minerałów. Zamknięcie zbiorowisk roślinnych. Szacuje się, że ponad 50%
powierzchni gleby polega na pokryciu gleby herbicydów trafia do gleby bezpośrednio i pośrednio.
substancjami nieprzepuszczalnymi dla wody takimi jak Pestycydy są wiązane przez wymienniki glebowe i
asfalt, beton czy budynki. W obszarach śródmiejskich ulegają wzbogaceniu w glebie i organizmach
za-mkniętą powierzchnię posiada 90% całej glebowych. Dżdżownice są przykładowo do dziś
powierzchni gleb. Taki rodzaj wykorzystania gleb jest obciążone tak silnie DDT jak gleba. Oprócz tego przez
również określany mianem wykorzystania powietrze trafiają do gleby zanieczyszczenia
powierzchniowego, wykorzystania lądowego lub organiczne takie jak chlorowane węglowodory, czy
obumarcia gleby. dioksyny. Część zanieczyszczeń organicznych może
Kontaminacje gleby następują w wyniku działania zostać z różną szybkością rozłożona przez organizmy
pyłów z elektrowni i przemysłu, kwaśnych deszczów, glebowe.
metali ciężkich, soli rozproszonych, pestycydów,
związków organicznych i substancji radioaktywnych.
Te szkodliwe substancje są magazynowane w glebie i 16. Zagęszczanie gleby
ulegają tam wzbogaceniu. Prócz tego są one Obróbka i zagęszczanie gleby (doświadczenie 13) są
pobierane przez rośliny - szczególnie jeśli zostanie obciążeniami występującymi w rolnictwie. Powodują
przekroczona pojemność magazynowa gleby - i w ten one początkowo zmiany w strukturze gleby a wyniku
sposób trafiają do obiegu pokarmowego. Część tych tego, mają niekorzystny wpływ na gospodarkę wód
substancji szkodliwych jest wymywana do wód glebowych i powietrza (doświadczenie 11). Poza tym
gruntowych i do wody pitnej. Obciążalność gleby przez naruszane jest środowisko życia organizmów
zanieczyszczenia jest w istocie zależna od jej glebowych (doświadczenie 19).
możliwości filtrujących i buforowych opartych na W wyniku zamknięcia powierzchni gleby nawierzchnią
wymiennikach glebowych, tzn. od zawartości oraz zagęszczenia gleby i intensywnej uprawy roli,
minerałów ilastych i próchnicy, jak również od ich gleba jest poddawana wzmocnionej erozji, tzn.
aktywności biologicznej. Istotnymi substancjami wymywaniu gleb: żyzny materiał glebowy jest
obciążającymi glebę są metale ciężkie, sole, kwasy, wymywany przez wodę i znoszony przez wiatry.
substancje radioaktywne jak również szkodliwe Zasięg rocznego stepowienia i skrasowienia poprzez
substancje organiczne, takie jak: biocydy, erozję jest obliczany globalnie na 3-4 miliony
węglowodory i dioksyny. hektarów. Środki ochrony gleb przed erozją obejmują
Metale ciężkie jako zanieczyszczenia powietrza, osady sadzenie zagajników, całoroczną okrywę gleby oraz
ściekowe i kompost jak również jako składnik ochronną obróbkę gleby.
pestycydów trafiają do gleby, gdzie są magazynowane Cechą szczególną gleb w ekosystemach miejskich i
przez wymienniki glebowe. Ponieważ nie mogą one tym co je przede wszystkim różni od gleb naturalnych
zostać rozłożone, ich stężenie w glebie stopniowo jest to, iż powstanie gleby, jej rozwój, i wytworzenie
rośnie. Część metali ciężkich trafia stale poprzez funkcji glebowych znajdują się pod istotnym wpływem
rośliny, zwierzęta i człowieka do łańcucha człowieka. Zmiany specyficzne dla miast następują
pokarmowego. Po wyczerpaniu pojemności wraz ze zwiększającą się aktywnością osiedleńczą,
magazynowej gleby, metale ciężkie ze zdwojoną siłą przede wszystkim na drodze przemieszczania,
zaczynają przenikać do wód glebowych. Trafiają teraz nanoszenia i wymywania materiału glebowego (środki
w wysokich stężeniach do obiegu pokarmu i do budowlane), poprzez zagęszczanie i zamykanie
gospodarki wodnej, co prowadzi do zanieczyszczenia powierzchni gleb, poprzez kontaminację z odpadkami i
pożywienia i wody pitnej. Dodatkowo zmagazynowane zanieczyszczeniami. Przez to gleby miejskie wykazują
w wymiennikach metale ciężkie mogą zostać często gęstszą strukturę (doświadczenie 13), niższą
ponownie uruchomione, jeśli do gleby dostanie się zawartość próchnicy (doświadczenie 7), niższą
pewna ilość kwasu np. poprzez nawóz lub kwaśny pojemność wodną (doświadczenie 10) i
deszcz. Jeśli osiągnięte zostanie określone stężenie przepuszczalność dla wody (doświadczenie 11),
metali ciężkich, obieg ten załamuje się zatruwając słabszą aktywność biologiczną (doświadczenie 19)
glebę, rośliny, zwierzęta i człowieka. oraz większą zawartość zanieczyszczeń.
HB
IV
17. Przenawożenie gleby pasowania rozporządzeń o wodzie pitnej do polityki

Występowanie zwiększonych stężeń azotanów w wo- EU należy się liczyć z ustaleniem wartości granicznej
dach glebowych i artykułach spożywczych śledzono 50 mg azotanów / l wody. Rozporządzenia na temat
uważnie w ciągu ostatnich lat w dyskusjach na temat pożywienia ustala 250 mg / kg żywej wagi np. sałaty i
ochrony środowiska. O ile nie znamy żadnego bezpo- marchwii jako granicę dla niemowląt i dzieci (doświad-
średniego szkodliwego wpływu azotanów na człowieka czenie 18).
(efekty pierwotne), to możliwe są efekty wtórne w po-
stani powstawania z azotanów azotynów w żołądku
oraz jelitach, co u niemowląt może prowadzić do wa- Ocena
runkowanej azotanami sinicy (anemii metahemoglobi- Podział warzyw pod względem przeciętnej zawartości
nowej). Możliwe są również efekty trzeciorzędne, takie azotanów (mg/kg świeżej substancji; patrz Scharpf i
jak powstawanie związków nitrozowych, które są czę- Wehrmann 1984 i 1991 - rys. 21.1).
ściowo rakotwórcze. W przypadku zamierzanego do-
Rys. 21.1.: Podział gatunków warzyw wg ich zawartości azotanów (wg AID)
Zawartość azotanów wysoka średnia niska
1000-4000 mg/kg 500-1000 mg/kg 0-500 mg/kg
Warzywa liściowe Sałata główkowa, koper
włoski, sałata polna,
szpinak, boćwina
Warzywa główkowe kapusta zielona, kapusta Kalafior, kalarepa kapusta brukselska
biała, kapusta włoska,
kapusta chińska
Warzywa korzeniowe buraki czerwone, Seler, marchew ziemniaki
rzodkiewka, brukiew
Warzywa cebulowe czosnek czosnek
Warzywa owocowe cukinie zielona fasola, ogórki,

pomidory, papryka
Źródło: von Koerber, Karl, Th. Männle, C. Leitzmann: Pełnowartościowe odżywianie, wyd. 7 1993, Haug, Heidelberg, s. 168
Zawartość azotanów W świeżej substancji Gatunek
bardzo niska 250 mg/kg fasola, groch, pomidory
niska 500 mg/kg Kalafior, ogórek
średnia 1000 mg/kg kapusta, marchew
wysoka 2000 mg/kg por, rabarbar
bardzo wysoka > 2000 mg/kg buraki czerwone, sałata, szpinak
HB
IV
Wytyczne
Ważnym czynnikiem wpływającym na zawartość Zakres buforowania pH
azotanów w warzywach, jest wysokość podaży azotu,
gdyż wraz ze wzrostem nawożenia azotowego więcej węglan wapniowy 6,2-8,3
azotanów jest pobieranych i magazynowanych przez
rośliny. Dotyczy to w równym stopniu nawozów krzemiany 5,0-6,2
organicznych i nieorganicznych. W celu zmniejszenia
zawartości azotanów w warzywach konieczne jest wymienniki 4,2-5,0
zatem dobrze wyważone nawożenie azotem, tzn.: glin 3,8-4,2
- zgodne z zapotrzebowaniem nawożenie metodą N-
min, glin / żelazo 3,2-3,8
- mniejsze dawki nawozu rozłożone na poszczególne
okresy wegetacji, żelazo 2,8-3,2
- działające powoli nawozy organiczne (np. kompost)
- nawożenie w powiązaniu z pozostałymi czynnikami Bufor wapniowy neutralizuje kwasy poprzez reakcję z
wzrostu (woda, światło), wapniem (węglan wapnia); powstaje przy tym pH
- uprawa roślin ubogich w azotany lub usuwanie rzędu 8,3-6,2. W rolnictwie bufor ten jest każdorazowo
bogatych w azotany grubych nerwów, odnawiany drogą wapnowania. Jeśli wapno zostało
- kontrola zawartości azotanów za pomocą pręcików
wyczerpane - lub jak w przypadku gleb ubogich w
testowych.
wapń jest nieobecne, to pH spada poniżej 6,2. Kwasy
są wówczas neutralizowane przez bufor krzemianowy
do wartości pH równej 5,0; jony wodoru są pobierane
do siatki krystalicznej minerałów krzemianowych
Rys. 21.2: Zalecenia (Z), wartości graniczne (G) i
uwalniając przy tym substancje odżywcze takie jak
wytyczne (W) w problematyce azotanów
-
potas. W tym obszarze buforowania panują korzystne
Pobór azotanów WHO-Z. 220 mg NO3 warunki dla roślin i organizmów glebowych. Za
u dorosłych wyjątkiem gleb wapiennych formacją panującą wśród
-
Woda pitna ZG-G. 50 mg NO3 /l gleb środkowoeuropejskich byłby obszar buforowania
-
Woda pitna ZG-W. 25 mg NO3 /l krzemianowego, gdyby naturalna równowaga glebowo
Pożywienie - chemiczna nie została zakłócona kwasami
-
dietetyczne RFN-G. 250 mg NO3 /l dostarczanymi przez człowieka.
-
Szpinak RFN-W. 2000 mg NO3 /l Ze względu na obciążenie kwasowe wiele gleb
-
Polna sałata RFN-W. 2500 mg NO3 /l znajduje się jednak w systemie buforowania
sałata wymiennikami (pH 5,0-4,2), gdzie jony wodoru
główkowa, wiązane są z wymiennikami (minerały ilaste i
rzodkiewka, substancje próchnicze) uwalniając jednocześnie
-
czerwone RFN-W. 3000 mg NO3 /l substancje odżywcze (np. Ca, Mg)i pozwalając im
buraki, rzepa spłynąć do głębszych warstw gleby. Dlatego też w tym
obszarze buforowym w wyniku zakwaszenia gleby
następuje oprócz zanieczyszczenia kwasowego także
brak substancji odżywczych. Jeśli ten system
18. Zakwaszenie gleby buforujący również zostanie wyczerpany poprzez stałe
Zakwaszenie gleby jest w warunkach europejskich, ze dostawy kwasów, to przy pH poniżej 4,2 z minerałów
względu na opady naturalnie lekko kwaśnej wody glebowych uwalniane są jony glinu i żelaza. Większość
deszczowej, naturalnym procesem rozwojowym gleb. gleb leśnych znajduje się już w obszarze buforowym
Proces ten jest jednakże w dość znaczny sposób glinu (pH 4,2-3,8). Ponieważ uwolnione jony glinu są
przyspieszany przez człowieka. Przez to zakwaszenie silną trucizną komórkową, na tych glebach występują
gleby jest zaliczane do antropogennych zmian utraty powierzchni leśnej.
środowiska (doświadczenie 15). Jeśli porównamy pojemność buforową gleb, tzn. ilość
jonów wodoru, jaka może zostać zneutralizowana
przez dane substancje buforujące, z obecną ilością
Ocena pH gleby kwasów trafiających do gleby, że niemal wszystkie
Oceny pH należy dokonywać na tle danego systemu gleby bezwapienne zostaną zakwaszone aż po obszar
buforowania gleby. Gleby dysponują różnymi uwalniania glinu. Skutkiem będzie utrata substancji
systemami buforującymi da kwasów, działającymi w odżywczych, zagrożenie mikroorganizmów i korzeni
różnych przedziałach pH: roślin i rozległe szkody w lasach, jak również zagroże-
nie wód gruntowych przez trujące jony.
HB
IV
Miejsce na notatki
HB
V. Badania gleby w terenie
V
0. Ogólny opis stanowiska
1. Profil gleby
• Poziomy gleby
• Typ gleby
• Stan rozwoju gleby
2. Substancje mineralne
• zawartość skał
• zawartość drobnej ziemi
• rodzaj gleby
3. Substancje próchniczne
• zawartość próchnicy
• forma próchnicy
4. Woda / powietrze
• wilgotność gleby
• pojemność wodna
• przepuszczalność dla wody
• ilość wody do wykorzystania
5. Struktura gleby
• gęstość gleby
• stabilność gruzełkowa / pulchność
6. Kwasowość
• wartość pH
• zawartość wapnia
7. Substancje odżywcze
• zawartość azotanów w glebie
• zawartość azotanów w warzywach
8. Życie glebowe
• organizmy glebowe
9. Pobór próbek gleby
HB
V
Narzędzia i materiały
Badanie gleby Zestawy do pracy Proste urządzenia Urządzenia zewnętrzne
grupowej (dla 6 osób)
Ogólne • wanienka • waga • 6 arkuszy papieru i pisaki
• szufelka • butelka z wodą 500 ml • pojemnik na wodę
• łyżka • cylinder pomiarowy (100 • torba na odpadki
• 2 torebki plastikowe, ml)
zamykane • butelka CaCl2 (500 ml)
Profil gleby
- poziomy gleby • taśma pomiarowa (2 m) • szpadel, młoteczek
- typ gleby plastikowy, nóż, kilof
- stopień rozwoju
Substancje
mineralne
- zawartość skał •-
- zawartość drobnej • wanienka, siatka • waga
ziemi druciana
- rodzaj gleby •- • woda
Substancje
próchniczne
- zawartość próchnicy •-
- forma próchnicy • lejek, filtr, wieczko • 3 zakraplacze / amoniak
szklane, pojemnik (2%-owy)
250 ml
Woda / powietrze
- wilgotność gleby •- • puszka metalowa, zegar
- pojemność wodna • pojemnik, lejek, filtr •-
- przepuszczalność • pojemnik, lejek, filtr • cylinder pomiarowy • młotek, deska
wody
Struktura gleby
- gęstość gleby • 1 czujnik pomiarowy do
gęstości gleby
- forma struktury / • szalka Petriego • 1 dynamometr
stabilność • 1 butelka z wodą
Kwasowość
- wartość pH • pręciki do pomiaru • waga, CaCl2
pH z tabelą barw,
filtr, pojemnik (250
ml), łyżka
- zawartość wapnia • szalka Petriego
• 3 zakraplacze z HCl
Glebowe substancje
odżywcze
- azotany • wskaźnik azotanu z • waga
tabelą barw,
pojemnik, filtr, łyżka
Życie glebowe
- organizmy glebowe • ekshaustor zbiorczy, • naczynie do
pędzelek, wieczko przechowywania fauny
szklane, lupa, glebowej
wanienka
HB
V
Protokół glebowy
Data: Miejsce Rzeźba:
Pochyłość:
Roślinność:
cm Szkic profilu Poziom Typ gleby: ........................................

20 Stan rozwoju: ........................................
10 Kamienie /
10 drobna ziemia: ........................................

Zawartość próchnicy: ............................
20
Postać próchnicy: ...................................
30
Pojemność wodna: ................................
40
Przepuszczalność
50
dla wody: ......................................
60
Gęstość gleby: ......................................
70 Stabilność gruzełkowa: .........................
80 wartość pH: ......................................
90 Zawartość wapna: ...................................
100 Zawartość azotanów: ..............................
Rośliny Organizmy glebowe
• •
• •
• •
• •
• •
• •
• •
• •
• •
• •
• •
• •
HB
V
Ogólny opis stanowiska
Przed właściwym pobraniem próbki należy najpierw zgromadzić najważniejsze dane ogólne takie jak
położenie, roślinność, rzeźba terenu, pochyłość.
Roślinność: Rozróżniamy następujące formy roślinności wzgl. użytków:
pola uprawne, pastwiska, kultury specjalne (np. ogrody), ugory, inne użytki (np. parki, powierzchnie
zielone), lasy, puszcze, nieużytki
Rzeźba terenu:
1. Równina
2. Menisk
3. Zbocze wypukłe
4. Zbocze wklęsłe
5. Bruzda i niecka
Rzeźba terenu ma wpływ na zawartość wody w glebie a przez to również na zaopatrzenie w powietrze.
Zawartość wody (2 < 3 = 1 < 4 <)
Nachylenie:
Oszacowanie nachylenia:
proste, lekko nachylone, średnio nachylone, silnie nachylone, strome
Ocena: Silne nachylenie na nasłonecznionych stokach zwiększa temperaturę gleby, w przypadku silnie
nachylonych stoczy zacienionych mamy do czynienia z dokładnym tego przeciwieństwem.
HB
V
Doświadczenie 1: Określanie warstw gleby
Metoda: Każda gleba jest podzielona na różne warstwy, które można łatwo rozpoznać ze względu na
różny kolor, inną zawartość próchnicy i minerałów i inne cechy.
Materiały: (ew. wiertło glebowe, młotek, szpadel), szufelka ręczna, taśma pomiarowa
Realizacja: Warstwy gleby można obserwować na krawędzi załamania gleby, na wykopie (wykonanym
szpadlem lub łopatą) lub na próbce gleby pobranej wiertłem. Proszę sprawdzić które z opisanych poniżej
warstw są obecne i naszkicować je na arkuszu papieru.
O Osady organiczne na glebie stałej (poza torfem)

OL warstwa ściółkowa; niemal nienaruszone resztki roślin
OF warstwa fermentacyjna, rozkładające się resztki roślin, struktury roślinne jeszcze dobrze
rozpoznawalne
OH warstwa humusowa, drobnoziarnista próchnica bez widocznej struktury
A Najwyższa mineralna warstwa gleby

Ah ciemno zabarwiony, próchniczny poziom
Al poprzez zamulenie poziom zubożony w ił, częściowo jaśniejszy
Ae warstwa bledsza w wyniku bielicowania, najczęściej jasnoszara
Aa warstwa przytorfowa (15-30% substancji organicznych)
B Zbrunatniały poziom pod poziomem A

Bv warstwa zbrunatniała w wyniku wietrzenia minerałów, jaśniejsza niż poziom A
Bt wzbogacona iłem z poziomu A (w glebach piaszczystych często warstwa wstęgowa)
C Skała macierzysta powstałej gleby (podglebie)

Cv lekko zwietrzała, rozluźniona
Cn niezwietrzała
G poziom na który wpływ wywierają wody gruntowe
HB
V
Doświadczenie 2: Określanie typu gleby
Metoda: Na podstawie charakterystycznej kombinacji i kolejności określonych warstw gleby można

określić typ gleby.
Realizacja: Proszę porównać poziomy gleby (patrz określanie poziomów gleby) z rysunkami poniżej.
Proszę ustalić typ gleby. Ocena (rys.)
poziom A próchniczny poziom A
zwietrzała zwietrzała
skała macierzysta skała macierzysta
niezwietrzała niezwietrzała
skała macierzysta skała macierzysta
gleby surowe rędziny
próchniczny poziom A próchniczny poziom A
poziom brunatnienia
zwietrzała konkrecje wapienne

skała macierzysta
niezwietrzała skała podglebie

macierzysta lessowe
gleby czarnoziem
brunatne
ściółka
poziom wymywania poziom A
poziom bielicowania
utleniający poziom
wód gruntowych
poziom wzbogacania
redukujący poziom
skała macierzysta wód gruntowych
bielice gleje
HB
V
Doświadczenie 3: Określanie stanu rozwoju gleby
Metoda: Na podstawie kolejności warstw gleby wzgl. typu gleby można opisać stopień rozwoju gleby,
zawierający wiele cennych informacji.
Realizacja: W oparciu o warstwy, ich głębokość, kolor i pozostałe cechy gleba może zostać
przyporządkowana do jednego z siedmiu stopni rozwoju.
Ciemna najwyższa warstwa wykazuje rozwój warstwy ornej, linia przerywana stanowi obraz udziału
zwietrzałych i przekształconych gleb. Młode (po lewej 5 do 7) i stare (po prawej 5 i 7) stopnie rozwoju
oferują roślinom niewiele miejsca do ukorzenienia; młode z powodu słabego jeszcze wykształcenia
warstwy ornej, stare z powodu zagęszczeń w podglebiu. Liczby na rysunku oznaczają stany rozwoju.
HB
V
Doświadczenie 4: Ocena zawartości skał (kamienistości)
Metoda: Kamienistość gleby można oszacować za pomocą skali powierzchniowej.
Materiały: łopatka podręczna
Realizacja: Należy dokonać małego wykopu gleby (podobnie jak w doświadczeniach 1, 2, 3).
Skały widoczne na ściance przekroju są szacowane pod względem udziału objętościowego.
Analiza:
% objętości <1 1 - 10 10 - 30 30 - 50 50 - 75
skał bardzo słaba średnia silna bardzo
słaba silna
% obj. kamieni >1 1 - 10 10 - 30 30 - 50 50 - 75 < 75

kamienistość b. słaba słaba średnia silna b. silna gleby
szkieletowe
Ocena: Wysoka zawartość kamieni obniża przez swe wymagania przestrzenne udział drobnych
cząsteczek ziemi, mających znaczenie dla urodzajności gleby.
HB
V
Doświadczenie 5: Ustalanie udziału drobnych cząsteczek gleby
Metoda:
Duże znaczenie dla jakości danej gleby ma przede wszystkim udział w niej drobnych cząstek gleby
(średnica < 2mm). Będzie on wykorzystywany we wszystkich kolejnych doświadczeniach
Materiały: sito, waga
Realizacja: Jedną do dwóch szufelek ziemi umieszczamy na sicie (2 mm) i odsiewamy drobne cząstki
ziemi do szalki. Ważąc obydwie frakcje (glebę grubą / glebę drobną) możemy wyliczyć procentowy
udział gleby grubej.
Drobna ziemia będzie potrzebna do wykonania wszystkich następnych doświadczeń.
HB
V
Doświadczenie 6: Określanie rodzaju gleby
Metoda:
Ziarnistość gleby drobnej (cząstka < 2mm) tzn. rodzaj gleby - jest ustalana w terenie przy pomocy próby
palcowej. Do rozróżnienia rodzajów gleby służą przede wszystkim kryteria kształtliwości, ziarnistości,
spoistości oraz lśnienia powierzchni trących.
Materiały: woda, wiertło lub łopatka ręczna
Realizacja: Pobieramy trochę ziemi z poziomu gleby mineralnej (głębokość ok. > 30 cm), nawilżamy ją
lekko na dłoni i zgniatamy tak długo, aż połysk wilgoci zniknie. W ten sposób osiągamy „unormowaną”
wilgotność gleby. Następnie postępujemy wg klucza proceduralnego, pozwalającego ustalić
następujące kryteria rodzaju gleby (patrz arkusz 2.).
1. Kształtliwość: test, czy podczas zgniatania gleby można z niej uformować trwałe ciała (np. sztabkę
o grubości długopisu).
2. Ziarnistość: Udział ziaren, które podczas tarcia pomiędzy palcami można zidentyfikować jako
pojedyncze ziarna.
3. Spoistość / zwięzłość: opór, jaki kawałek ziemi zgnieciony pomiędzy palcami wywiera na palec,
powodując ugięcie się opuszki.
4. Lśnienie powierzchni trących: małą ilość ziemi rozcieramy pomiędzy palcami. Powierzchnia może
błyszczeć przy oglądaniu pod światło.
Źródła błędów: Określanie rodzaju gleby jest trudne przy wyższych zawartościach substancji
organicznej, ponieważ zwiększa ona kształtliwość i spoistość. Dlatego też szczególnie w przypadku
piasków w zależności od zawartości próchnicy należy zaniżyć wynik o 1 - 2 klasy ziarnistości.
HB
V
Doświadczenie 6: Określanie rodzaju gleby próbą palcową (arkusz 2: klucz)
Cechy diagnostyczne: rodzaj gleby
1. Proszę spróbować utoczyć z gleby szybko pomiędzy

dłońmi sztabkę o grubości długopisu.
a. niemożliwe: grupa piasków patrz 2
b. możliwe: grupa glin piaszczystych, glin i iłów patrz 4
2. Test spoistości pomiędzy kciukiem

a palcem wskazującym
a. niespoista: piaski patrz 3
b. spoista: piach gliniasty (lS)
3. Rozcieranie na dłoni
a. w rowkach dłoni brak
materiału ilastego: piasek (S)
b. w rowkach dłoni
widoczny materiał ilasty: piasek półgliniasty (Sl)
4. Proszę spróbować, utoczyć z próbki

sztabkę o grubości połowy długopisu
a. niemożliwe silnie piaszczysta glina (SL)
b. możliwe: piaszczysta glina, glina lub ił patrz 5
5. Zgniatamy próbkę między kciukiem i palcem

wskazującym przy uchu
a. głośny chrzęst: piaszczysta glina (sL)
b. brak lub cichy chrzęst: glina lub ił patrz 6
6. Test między zębami

a. chrzęst: ił gliniasty (LT)
b. maślana konsystencja: ił (T)
HB
V
Doświadczenie 7: Określanie zawartości próchnicy
Metoda: Zawartość próchnicy można stwierdzić opierając się na udziale koloru szarego w ogólnej
barwie wilgotnej gleby
Materiały: biały papier, woda, łopatka ręczna
Realizacja: 1 szufelkę gleby (z poziomu A) lekko nawilżamy i układamy na papierze. Udział koloru
szarego w barwie gleby szacujemy według poniższej tabeli. Łatwiejsze od niezależnego określenia jest
porównanie dwóch różnych gleb.
Analiza:
Przy takiej samej zawartości próchnicy piaski są ciemniejsze niż gleby drobnoziarniste.
Kolor Zawartość próchnicy w %
piasek glina / ił pyłowy / ił
biały < 0,2

jasnoszary < 0,2 0,2 - 1
szary 0,2 - 1 1-2
ciemnoszary 1-2 2-4
szaroczarny 2-4 4-8
czarny 4 - 15 8 - 15
Zaw. próchnicy 0 - 0,2 0,2 - 1 1-2 2-4 4-8 8 - 15 15 - 30 > 30
Opis bardzo uboga uboga w zawierająca próchniczna bogata w bardzo bogata przytorfowa torf
w próchnicę próchnicę próchnicę próchnicę w próchnicę
Ocena:
Próchnica wpływa doskonale na

• zdolność magazynowania wody i przepuszczalność wodną
• ogrzewanie gleby
• luźną strukturę glebową
• zaopatrzenie i magazynowanie substancji odżywczych
HB
V
Doświadczenie 8: Analiza postaci próchnicy
Metoda: Formę próchnicy (humusu) można ustalić poprzez wyciąg za pomocą roztworu amoniaku.
Materiały: lejek, filtr, pojemnik szklany, wieczko szklane zaskakujące
Realizacja:
- proszę spławić ok. 5 g gleby (1 łyżka) ok. 10 ml roztworu amoniaku na wieczku szklanym
- proszę odfiltrować osad glebowy w pojemniku szklanym
Na podstawie zabarwienia proszę określić postać próchnicy
Analiza:
Kolor filtratu postać próchnicy
wodnisty próchnica właściwa
żółty (jasny) forma mieszana z próchnicy właściwej i surowej (butwina)

- udział próchnicy surowej niski
żółty (ciemny) - udział próchnicy surowej wysoki
ciemnobrązowy próchnica surowa
Ocena:
Kryterium próchnica właściwa butwina próchnica surowa

rozkład ściółki ++ + (-)
spulchniacze gleby ++ + -
pH neutralne po lekko kwaśne silnie kwaśne
kwaśne
zaopatrzenie w dobre średnie słabe
substancje odżywcze
++ = bardzo wyraźne, + = wyraźne, (-) = prawie niezauważalne, - = brak
HB
V
Doświadczenie 9: Określanie wilgotności gleby
Metoda: Aktualny stopień nasycenia gleby wodą można określić szacując jej wilgotność.
Materiały: łopatka ręczna, woda
Realizacja: Odrobinę gleby bierzemy w rękę i sprawdzamy jej zachowanie przy zgniataniu, formowaniu,
nawilżaniu i rozcieraniu (patrz poniższa tabela).
Ocena:
Zgniatanie próbki Formowanie Nawilżanie próbki Rozcieranie wilgoć

(w kształt kulki) (w ciepłej dłoni)
sypka niespoista silnie ciemnieje nie jaśnieje przesuszona
sypka niespoista zauważalnie prawie nie jaśnieje sucha
ciemnieje
sypka plastyczna (poza nie ciemnieje wyraźnie jaśnieje świeża
piaskiem)
kleista odrobina wolnej nie ciemnieje wyraźnie jaśnieje wilgotna
wody wzgl. lekki
połysk
wolna woda rozpływa się, wzgl. nie ciemnieje wyraźnie jaśnieje mokra
ocieka wodą
wolna woda rozpada się nie ciemnieje wyraźnie jaśnieje bardzo mokra
HB
V
Doświadczenie 10/11: Badanie pojemności wodnej i szybkości przepływu wody
Metoda: Pojemność wodną można określić nasycając glebę wodą i mierząc ilość wody
zmagazynowanej w glebie. Prędkość przepływu wody stanowi ilość wody przepływającej w jednostce
czasu.
Urządzenia / materiały: pojemnik szklany, lejek, filtr, cylinder pomiarowy, woda, waga.
W lejku z filtrem umieszczamy ok. 30 g możliwie wysuszonej gleby.
Na tę próbkę gleby wylewamy teraz 30 ml wody. Przepływająca woda zbiera się w pojemniku szklanym.
Po przesiąknięciu wody, jeszcze raz polewamy próbkę gleby wodą która zebrała się w pojemniku
szklanym. Można to powtórzyć kilkukrotnie, aż woda zostanie całkowicie nasycona wodą.
Przy drugim lub trzecim polaniu wodą mierzymy liczbę kropel na minutę (wzgl. 4 x 15 sekund) (=
prędkość przesiąkania).
Ocena: Po całkowitym przesiąknięciu wody, na podstawie ilości pozostałej wody określamy ilość wody
pobranej przez glebę.
ilość wody pobranej przez glebę ..............(ml) ×100

Pojemność wodna (% wag.) =
ciężar gleby ..............(g)
Prędkość przepływu wody wynika bezpośrednio z ilości kropel na minutę
HB
V
Doświadczenie 12: Ustalenie wykorzystywalnej ilości wody
Metoda: Jako wykorzystywalną pojemność wodną (nWK) rozumiemy zdolność wiązania w glebie wody
z której korzystać mogą rośliny. Znajduje się ona w korelacji z rodzajem gleby, zawartością próchnicy i
gęstości magazynowania.
Realizacja:
Rodzaj gleby S Sl lS SL sL L LT T
% obj. nWK 8 11 14 18 20 20 17 13
Wartości zwiększają się w wyniku zawartości próchnicy w glebie (o %):
ubogie w zawierające próchni bogate w bardzo przytorfow torf

próchnicę próchnicę czne próchnicę bogate w e
próchnicę
w S - SL o 1 2 3 7 14 30 40 % obj.
w sL - T o 0 1 2 4 8 30 40 % obj.
Wykorzystywalną pojemność wodną należy umniejszyć o zawartość kamieni (skał - patrz

doświadczenie 4), np. przy 50 % obj. kamieni o połowę.
Mnożąc ustaloną w ten sposób pojemność wodną (nWK) w % obj. przez wielkość danego poziomu
(doświadczenie 1) otrzymujemy wykorzystywalną pojemność wodną w l/m ≈ (wzgl. mm).
Aby ustalić wykorzystywalną pojemność wodną dla całej przestrzeni ukorzenienia należy dodać
wartości dla odpowiednich (przerośniętych korzeniami) poziomów.
Ocena:
< 50 - 90 - 140 - 200 > mm

bardzo niska średnia wysoka bardzo
niska wysoka
HB
V
Doświadczenie 13: Pomiar gęstości gleby
Metoda: Stopień zagęszczenia gleby można określić sprawdzając opór przy wbijaniu ostrego
przedmiotu (miernika gęstości gleby). Dzięki pomiarowi uzyskujemy jednak tylko wielkości względne
(porównywalne).
Materiały: waga sprężynowa, miernik gęstości gleby
Realizacja: Wagę sprężynową mocujemy na mierniku gęstości. Miernik ten wciskamy w glebę
pociągając za wagę sprężynową. Dokonujemy odczytu, jaka siła jest do tego potrzebna. Należy
dokonać kilku pomiarów w różnych miejscach i wyliczyć średnią.
Ocena: Zagęszczona gleba wpływa negatywnie na gospodarkę wodną i powietrzną gleby a przez to na
wszystkie procesy biologiczne zachodzące w glebie.
HB
V
Doświadczenie 14: Pomiar stabilności gruzełkowej / pulchności
Metoda: Pulchność jest cechą gleb urodzajnych o dobrych właściwościach fizycznych, chemicznych i
biologicznych. Można ją oszacować w sposób zgrubny na podstawie stabilności gruzełków glebowych.
Materiały: woda, szalka Petriego
szalka Petriego
woda
cząstka gleby
częściowo
rozpadnięta
Realizacja:
Z głębokości ok. 10-20 cm pobieramy łyżkę gleby w jej naturalnej postaci, tzn. nie zmieniając jej
struktury (rozdrabniając, zgniatając itp.). Na szalce Petriego układamy 20 gruzełków o wielkości 2 do 5
mm i ostrożnie zatapiamy je wodą. Następnie ostrożnie obracamy szalkę wkoło przez 30 sekund,
podobnie jak podczas rozpuszczania osadów w filiżankach lub słoikach.
Na podstawie rozpadu możemy oszacować opór, jaki cząsteczki gleby stawiają zamuleniu.
Analiza:
Stan agregatów po teście stabilność gruzełkowa
brak rozpadu lub tylko na duże kawałki bardzo duża (100%)

przeważają duże kawałki duża (100%)
mniej więcej tyle samo małych i dużych kawałków średnia (50%)
tylko małe kawałki i zmętnienie niska (15%)
pełny rozpad i silne zmętnienie bardzo niska (10%)
Ocena: Duża stabilność struktury gruzełkowatej wpływa pozytywnie na gospodarkę wodną i powietrzną
i przeciwdziała erozji
HB
V
Doświadczenie 15: Pomiar odczynu gleby (wartości pH)
Metoda: Stan kwasowości gleby jest wyrażany za pomocą wartości pH; podaje ona zawartość jonów
wodoru w danej cieczy.
Urządzenia / materiały: pręciki wskaźnika pH, pojemnik szklany, filtr, roztwór CaCl2 (0,1 m)
pojemnik szklany
filtr papierowy
pręcik pomiarowy
zawiesina
strefa pomiarowa
dno
Ewentualnie należy również wcześniej zmierzyć wartość pH używanej wody (próba zerowa).
Realizacja: Jako materiał testowy wykorzystamy glebę drobnocząsteczkową. Przy jej pomocy
sporządzimy zawiesinę w stosunku 10g gleby : 25ml cieczy (roztworu CaCl2) (np. 20g/50ml). Glebę z
roztworem CaCl2 należy mocno wstrząsnąć kilka razy i pozostawić na jakiś czas do odstania.
Najwcześniej po 10 minutach w zawiesistej cieczy może się ustabilizować jako taka równowaga.
Następnie w zawiesinie gleby zanurzamy filtr, tak aby czysty roztwór zebrał się we wnętrzu filtra. W tym
czystym roztworze zmierzymy wartość pH.
Pręciki należy zanurzyć na ok. 3 minuty.
Analiza:
pH < 3,5 -4,5 -5,5 -6,5 -7,2 -8,5 > 8,5

ekstrem. silnie kwaśna lekko obojętna zasadowa silnie
kwaśna kwaśna kwaśna zasadowa
Ocena: Obojętna po lekko kwaśną wartość pH gleby (pH 6 do 7)

- pozytywnie wpływa na aktywność biologiczną gleby a więc także tworzenie próchnicy
- dobrze wpływa na rozpuszczalność substancji odżywczych
- zapobiega uwalnianiu trujących jonów glinu
- oraz wspiera wzrost roślin.
HB
V
Doświadczenie 16: Określanie zawartości wapna
Metoda: Glebę danego poziomu zalewamy HCl i obserwujemy powstawanie CO2 w formie mniej lub
bardziej widocznych pęcherzyków. Kwas solny jako silny kwas wypiera słabszy kwas węglowy z jego
soli. Kwas węglowy rozpada się na wodę oraz ulatniający się dwutlenek węgla.
Materiały: szalka Petriego, zakraplacz z 10%-owym kwasem solnym
zakraplacz
szalka
Petriego
Gleba
Realizacja: małą ilość gleby (mniej więcej 1 łyżkę) umieszczamy na szalce. Zakraplamy na nią kilka ml
rozcieńczonego kwasu solnego i obserwujemy powstawanie pęcherzyków.
Analiza:
Odczyn Zawartość wapna Opis
brak musowania poniżej 1% uboga w wapno

słabe, krótkie musowanie 1-3% lekko wapienna
wyraźne przemijające musowanie 3-5% wapienna
silne, utrzymujące się musowanie ponad 5% silnie wapienna
Ocena: Wapno reguluje wartość pH gleby

wapno polepsza strukturę gleby
wapno wspiera życie glebowe
HB
V
Doświadczenie 17: Pomiar zawartości azotanów w glebie (realizacja)
Metoda: Zawartość azotanów w glebie można zmierzyć w sposób najprostszy pręcikami

wskaźnikowymi dla azotanu, posiadającymi wskaźnik barwny, zmieniający kolor w zależności od ilości
obecnych w glebie azotanów.
Urządzenia / materiały: wiertło glebowe, szpadel lub łopatka ręczna, pojemnik szklany, filtr, pręciki
wskaźnikowe do pomiaru azotanów, woda, zegarek, waga
Pobór próbek gleby: w zależności od rodzaju roślin są one ukorzenione na różnej głębokości.
Odpowiednio do tego należy pobierać próbki gleby (do głębokości 90 cm, np. za pomocą wiertła).
Realizacja: Z każdej warstwy gleby należy odważyć 100gramową próbkę gleby i wymieszać ją mocno
ze 100 ml wody destylowanej.
Filtr należy zanurzyć w zawiesinie glebowej. Pręcik ze wskaźnikiem azotanów należy na chwilę (1 do 2
sekund) zanurzyć w filtracie we wnętrzu filtra. Jeśli zawiesina glebowa źle się filtruje, pręcik
wskaźnikowy należy na chwilę docisnąć do wilgotnej wewnętrznej ścianki filtra.
Po upływie 1 minuty zabarwienie pręcika wskaźnikowego należy porównać ze skalą barwną na puszce.
Poniższa tabela podaje zgrubną orientację w stanie zaopatrzenia gleby, w zależności od stężenia
azotanów. Dokładniejszej oceny można dokonać na podstawie indywidualnego zapotrzebowania na N
roślin. Podane w skali wartości NO3/l odpowiadają przy tym badaniu kg N / ha w danej warstwie gleby
na głębokości 30 cm.
Ocena: Wszystkie trzy warstwy zliczone razem, dają wartość w kg / ha całej gleby od 0 do 90 cm.
Wartość ta stanowi przybliżoną wielkość zasobów N min w glebie.
Stężenie azotanów (mg/l) Stan zaopatrzenia gleby
0 - 40 niski
40 - 75 średni
75 - 150 wysoki
150 i więcej zbyt duże zaopatrzenie
HB
V
Doświadczenie 18: Pomiar zawartości azotanów w owocach / warzywach
Metoda: Zawartość azotanów w napojach i artykułach spożywczych można zmierzyć w sposób

najprostszy pręcikami wskaźnikowymi dla azotanu (reakcja barwna).
Materiały: pręciki wskaźnikowe do pomiaru azotanów
Realizacja: Materiał roślinny rozcinamy za pomocą noża, pasek testowy nawilżamy na powierzchni
nacięcia (przez 1 sekundę). Po 1 sekundzie stopień przebarwienia porównujemy ze skalą barwną.
Materiał roślinny można także wycisnąć przy pomocy prasy kuchennej (np. wyciskacza do czosnku), w
celu uzyskania soku warzywnego. W przypadku materiału roślinnego o dużej zawartości azotanów
wartość dla soku należy pomnożyć przez odpowiedni współczynnik rozcieńczenia (tutaj: 10).
Analiza: odczyt następuje w mg azotanów / kg materiału roślinnego.
Ocena: Wysokie zawartości azotanów w artykułach spożywczych szkodzą zdrowiu!

-
Azotany pobierane przez dorosłych WHO-Z 220 mg NO3
-
Woda pitna EU-G 50 mg NO3
-
Woda pitna EU-W 25 mg NO3
-
Pożywienie dietetyczne RFN-G 250 mg NO3
-
Szpinak RFN-W 2000 mg NO3
-
Polna sałata RFN-W 2500 mg NO3
-
Sałata główkowa, rzodkiew, czerwone RFN-W 3000 mg NO3
buraki,
Zalecenia (Z), wartości graniczne (G) i wytyczne (W) w problematyce azotanów
HB
V
Doświadczenie 19: Stwierdzanie obecności organizmów glebowych
Metoda: „Większe” organizmy glebowe można zebrać w ściółce z liści i w wierzchniej warstwie gleby.
Materiały: ekshaustor zbiorczy, pędzelek, wieczko szklane zaskakujące, lupa, szalka
Realizacja:
1. Mniejsze organizmy można pobrać za pomocą pędzelka z włosia i umieścić nim na szalce Petriego
(z wieczkiem).
2. Najmniejsze organizmy proszę zassać ekshaustorem i również umieścić je na szalce Petriego.
3. Proszę przesiać ściółkę z liści i odsiany materiał drobnicowy również przejrzeć w poszukiwaniu
małych organizmów.
4. Proszę przyporządkować znalezione organizmy z pomocą klucza klasyfikacyjnego (następna
strona) do najbliższej grupy stworzeń i nanieść ich liczbę do tabeli wzgl. do protokołu glebowego.
Analiza:
Grupa Liczba Grupa Liczba
1. skoczogony 10. roztocza
2. mrówki 11. pseudoskorpiony
3. chrząszcze w sumie 12. dwuparce w sumie
a) biegaczowate a) Schizophyllum sabulosum
b) sprężykowate b) Glomeris marginata
c) kusakowate c) Macrosternodesmus palicola
d) ryjkowcowate d) wij drewniak
4. ślimaki inne gatunki:
5. równonogi / kulanki 13.
6. dżdżownice 14.
7. pajęczaki 15.
8. pająki 16.
HB
V
Doświadczenie 19: Klucz klasyfikacyjny organizmów glebowych
Organizmy w glebie leśnej

zwierzęta z odnóżami bez odnóży
3 pary z czułkami
odnóży 3 długie nitki ogonowe
ślimaki
z widełkami skocznymi z dużymi szczypcami
2 członowate szczecinki
na odłoku ślimaki muszlowe
bez muszli -
na odwłoku
ślimaki nagie
robakowate
szczeciogony
bez
4 pary odnóży pierścieni
nicienie
pajęczaki
odnóża bardzo długie w porównaniu z ciałem

pająki
głaszczki < 15
pseudoskorpiony
zakończone pierścieni
wyraźnymi nożycami na ciele muchówki
> 15
pierścieni
na ciele
odwłok nieczłonowaty, często bez wyraźnego

roztocza
oddzielenia
< 4 cm enchytrea
zazwyczaj
inne pajęczaki
białawe
żółtawe
zazwyczaj
czerwonawe
7 par odnóży fioletowe,
równonogi kulanki
brązowawe dżdżownice
ze zgrubie-
niem na
zwierzęta jednym z
o wielu odnóżach pierścieni
krocionogi
dwuparce
po jednej parze po dwie pary odnóży
odnóży na segment na segment
pareczniki dwuparce
np. np.
15 par co najmniej 31 par w razie zagrożenia zwija w razie zagrożenia zwija
wyrośniętych odnóży odnóży, zwija się się w zamkniętą kulkę się spiralnie
wij drewniak macrosternodesmus glomeris schizophyllum

palicola marginata sabulosum
HB
V
Doświadczenie 20: Pobór próbek gleby
Aby można było zbadać glebę dokładniej w laboratorium (szkolnym), próbki można zabrać ze
stanowiska.
Materiały: łopatka ręczna, torebki plastikowe, pisak
Realizacja: Aby wykluczyć wszelkie przypadki, jakie mogą zaistnieć podczas pobierania próbek z
jednego jedynego stanowiska, należy pobrać tzw. próbkę mieszaną, tzn. pobrać próbki w różnych
miejscach stanowiska i wymieszać je. Liczba poszczególnych próbek wynika z wielkości badanej
powierzchni:
2 2
Przy powierzchni 1 a (= 100 m pobieranych jest 10 próbek zaś przy powierzchni 20 m 5 próbek
cząstkowych mających się złożyć na próbkę mieszaną.
I. normalna II. Poletko III. Przekątna IV. Pas

przeciętna testowe poprzeczny
próbka
W zależności od badane czynnika glebowego pobieramy próbkę z warstw górnych lub dolnych gleby
Górna warstwa gleby (do ok. 30 cm) - zawartość próchnicy

- organizmy glebowe
- wartość pH, wapno
Podglebie (ok. 30 - 60 cm) - rodzaj gleby

- (wartość pH, wapno)
górne i dolne warstwy - azot

każdorazowo oddzielnie
Próbki cząstkowe górnych i dolnych warstw gleby należy zebrać w osobnych pojemnikach i
każdorazowo dobrze wymieszać. Aby otrzymać możliwie typowe próbki, zaleca się, zrezygnować z
badania obszarów przejściowych pomiędzy dwoma poziomami i ograniczyć się tylko do obszarów
charakterystycznych tych poziomów. Wszelkie osobliwości, takie jak nietypowe zabarwienie itp. należy
potraktować osobno. Następnie próbki przesiewamy przez sito, aby oddzielić większe elementy jak
kamienie i korzenie.
HB
V
Miejsce na notatki
HB
V
29. Zawartość zestawu do analiz gleby 30836.88 30. Wykorzystanie komputera w badaniach glebo-
znawczych
Badanie gleby w terenie za pomocą „Walizkowego
Opis urządzeń Nr zamów. Ilość zestawu do badań gleby PHYWE” można wesprzeć
Wanienka 150x150x65mm 33928.00 6 programem komputerowym do analizy danych. „Atlas
Pędzelek z włosia, cienki 64702.00 6 środowiska - gleba”, oprogramowanie edukacyjne
Szkło powiększające, duże 64600.00 6 przygotowane przez Instytut Filmu w Nauce i Edukacji
Szalki szklane z wieczkiem 60ml,
10 sztuk 33623.03 1
(FWU) nadaje się do tego w sposób szczególny,
Zatyczki gumowe 27/21, ponieważ w dużym zakresie jest zgodny z
z dwoma otworami 7mm 39257.02 6 doświadczeniami jakie można przeprowadzić za
Rurki szklane 8mm, l=8cm, 10szt. 36701.65 2 pomocą zestawu walizkowego Phywe.
Wężyk gumowy dj = 7mm, 1m 03985.00 6 „Atlas środowiska - gleba” oferuje komentarz do
Siatka druciana 15x15cm 33284.00 6 poboru próbek, wiele tekstów na temat
Szalki Petriego, PS, d=9cm, 20szt. 64709.03 1 najważniejszych czynników glebowych, oraz wiele
Miernik gęstości gleby, NIRO, l=58cm 64244.00 1 map geograficznych, gleboznawczych i geologicznych.
Łopatka ręczna, stalowa 40484.02 6 Dane uzyskane w trakcie badań terenowych można
Pojemnik lab. PP, wysoki, 250 ml 36013.01 6
Lejek PP, d=75mm 46895.00 6
wprowadzić do arkusza, zachować i porównywać. Jest
Butelka z zakraplaczem PE, 50ml 33920.00 6 to szczególnie pomocne przy porównaniu:
Szufelka pomiarowa 10 ml 47457.00 6
Torba zamykana PE, DINA5, 100szt. 46444.01 1 • gleb różnych ekosystemów (las kontra łąka, lub
Butelka czworokątna PE z wąską miasto)
szyjką, 500ml 47396.00 1 • gleb o różnej roślinności (las liściasty kontra gaj
Butelka czworokątna PE z szeroką iglasty)
szyjką, 500ml 47400.00 1
Cylinder pomiarowy PP, 100ml 36629.01 1
• gleb położonych wzdłuż transektu (las, brzeg lasu,
Taśma pomiarowa, kapsuła l=2m 09936.00 1 łąka, pole uprawne)
Filtr okrągły 595, d=150mm, 100szt. 47570.06 1 • gleb różnego rodzaju zagospodarowania
Dynamometr 100N 03065.07 1 (konwencjonalne kontra ekologiczne)
Waga 250g 46000.00 1 • gleb różnych typów (gleby brunatne, czarnoziemy
Wskaźnik azotanu, pręciki, 100szt. 31679.10 1 itd.)
Wskaźnik pH 2...9, 100szt. 30301.06 1 • gleb różnie położonych ( transekt wzdłuż rzeźby
Podręcznik „Badania gleby” 30836.01 1
terenu)
dodatkowo potrzebne wzgl. pożądane: • czynniki glebowe na przestrzeni lat (np. kontrola
Atlas środowiska - gleba, software 83017.00 1 nawożenia).
Roztwór amoniaku, 25%, 250ml 30933.25 1
Heksahydrat chlorku wapnia, 100g 48020.10 1 Ponadto badania terenowe (walizka Phywe) mogą
Kwas solny, 10%, 500ml 31821.50 1 zostać uzupełnione o badania laboratoryjne w szkole
Wiertło d=3cm, l=1m 64221.01 1 (Atlas środowiska - gleba). Arkusze obliczeń potrzeb-
lub nego nawozu wapiennego i azotowego, oraz symula-
Wiertło glebowe, d=13mm, l=48cm 64222.00 1
cje procesów glebowych stanowią dodatkowe, pomoc-
ne uzupełnienie.
HB
VI. Aneks
VI
31. Bibliografia Harbach, G.

AID: Badania gleboznawcze. w: Geographie heute,
Azot w wodach gruntowych i roślinach jadalnych. AID 1986, 42, s. 26-35
Nr 136/1984.
Hofmeister, H.
Bergerow, G. G. i Rodi, D. Środowisko życia Las. Berlin: Parey, 1990.
Własności różnych gleb, w UB, zeszyt 57, 1981, s. 24-
30 Hintermaier-Erhard, G.; Zech, W.
Słownik gleboznawstwa, Stuttgart: Enke, 1997.
Bergerow, G. G. i Rodi, D.; Bay, F. i Kriegelsteiner,
G.J.: Janetschek, H. (Wyd.)
Temat Uprawa. IPN - Einheitenbank, Kolonia: 1978. Ekologiczne metody terenowe. Stuttgart: Ulmer, 1982.
Bicsan, P.B. i Wurdinger, M. Jung, G.

Rodzaj gleby a jej urodzajność. w: Praxis Geographie Gleboznawstwo i ekologia w geografii - Curriculum. w:
17, 1987, 11, s. 36-42. GU 2, 1978, s. 46-53.
Blume, B. i Blume, H.P. Jung, G. i Gebhardt, H.

Terenowe badania i ocena gleb. w: Geographie heute, Uprawa rolna w zależności od gleby. w: Geographie im
1986, 42, s. 40-45 Unterricht, zeszyt 3, 1978. s. 177-186 (część I) s. 211-
217 (część II)
Blume H.P. i Friedrich F.
Kartografia gleb, ocena stanowisk i ekoplanowanie, Koch, E. i Hanisch, K.
Verh. Ges. Okologie 7 (1978) s. 145 Szybki test azotanowy dla sensownego nawożenia
azotem. w: Feld und Wald, Nr 38, 1983, s. 12-13.
Bochter R.
Gleby i badania gleb. Kolonia: Aulis, 1995. Kruckelmann, H. W.
Gleba jako ekosystem i wpływ na nią człowieka, na
Bottner, R. i Eck, V. przykładzie wpływu na poszczególne organizmy. w:
Gleba - temat prawie zapomniany. w: NiU - BU, 1975, 4, s. 65-79.
Physik/Chemie 12, 31, 1983, s. 430-439.
Kubiena, W.L.
Brauns, A. Systematyka gleb Europy, Stuttgart, 1953
Praktyczna bilogia gleb. Stuttgart: 1968.
Kuntze, H.; Roeschmann, G. i Schwertfeger, G.
Brucker, G. Gleboznawstwo. Stuttgart: Ulmer 1981.
Biologia gleby. w: UB 57, 1981, s. 2-11.
Lethmate, J.
Brucker, G., Kalusche, D. Dopływ kwasów w lasach. Badania deszczu i gleby. w:
Biologia gleby w praktyce. Podręczniki do biologii Bd. Praxis Geographie, 1986, G.
19. Heidelberg: Quelle & Meyer, 1990
Lipkow, E. i Mayer, J.:
Demgen U. i Frohauf, D. Jakie czynniki określają żyzność gleby? w: Schilke, K.
Zakwaszenie gleby i wapnowanie. w: NiU-P/C 33, (Wyd.): Ekologia agrarna: Kursmaterial fur
1985, Nr 5, s. 291-295. Sekundarstufe II. Hannover: Metzler, s.27-48, 1992.
Denter, J. Lipkow, E. i Mayer, J.:

Azotan w glebie i pożywieniu. w: Praxis Geographie Jakie zmiany w glebie niesie ze sobą rolnictwo? w:
17, 1987, 11, s. 18-21. Schilke, K. (Wyd.): Ekologia agrarna: Kursmaterial fur
Sekundarstufe II. Hannover: Metzler, s.27-48, 1992.
Gisi, U.
Ekologia gleby. Stuttgart: Thieme, 1990. Lutz, B. i Mertens, C.
Analiza gleby uprawnej pod kątem nawożenia. w: NiU-
P/C 32, 1984, Nr 10, s. 372-376
HB
VI. Aneks
VI
Lux, J. i Fabig, W. Schilke, K. (Wyd.):

Określanie wartości pH próbek gleby procedurą Ekologia agrarna: Kursmaterial fur Sekundarstufe II.
standardową. w: PdN-B, 1986, 2. Hannover: Metzler, 1992.
Lux, J. i Fabig, W. Schlichting, E.

Określanie wartości pH próbek gleby. w: PdN-Ch, 36, Wstęp do gleboznawstwa. Hamburg / Berlin: Parey,
1987, 2, s.7-9. 1964.
Mackean i Strey Schlichting/Blume/Stahr.

Doświadczenia z biologii. zeszyt 3: Gleba. Kolonia: Praktyka gleboznawcza. Berlin: Blackwell
Aulis Verlag Deubner 1977. Wissenschaft, 1995
Maschke, J. Schmidtke, K.D.

Proste doświadczenia szkolne z badań gleby. w: NiU, Rozróżniamy ił, piach i glinę. w: Geographie heute,
22, 1974, 3, s. 122-124 1986, 42, S. 16-18.
Mayer, J. Schroeder; D.
Badania gleby w ogródkach szkolnych. Kiel/Hamburg: Gleboznawstwo w punktach. Hirt-Verlag, 1978.
IPN/lfL, 1996
Schwerdtfeger, G.
Muckenhausen, E. Powstawanie próchnicy i jej znaczenie w obiegu
Gleboznawstwo i jego geologiczne, geomorfologiczne, substancji i zaopatrzeniu w sole odżywcze roślin. w:
mineralogiczne i petrologiczne podstawy. BU 1975, 4, s.45-53.
Moller, S. Steckhan, H.U.

Gleby w naszym kraju, Kosmos 1969. Ćwiczenia gleboznawcze na zajęciach biologii. w:
MNU, zeszyty 6,7,8, 1970
Pfeifer, P. i Prei, J.
Amon i azot w glebie. w: NiU-P/C 33, 1985, Nr 8, s. Stein, Chr.
296-301 Gleby na zajęciach geografii. w: Praxis Geographie 17,
1987, 11, s. 12-17
Philipp, E.
Ekologia gleby. Jednostka lekcyjna dla 9./10. klasy. Stein, Chr.
Wyd. v. Pad Zentren Berlin, 1976. Badania azotanów na stoiskach targowych. w: Praxis
Geographie 17, 1987, 11, s. 22-25.
Riedel, A.
Gleba leśna - doświadczenia i badania. w: PdN-B, Zech, W.
1981, 7, s. 216-223 Próchnica. w: NiU-P/C 33, 1985, 8, s. 274-276.
Riedel, W.
Gleboznawstwo jako okazja ekologicznie
zorientowanych zajęć. Verhandlungen der
Gesellschaft fur Okologie. Gottingen 1976, s. 603-607.
Scheffer, F. i Schachtschabel, P.
Podręcznik gleboznawstwa. Verlag F. Enke: Stuttgart
1979.
HB
VI. Aneks
VI

Podręcznik Badania Gleby

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Podręcznik Badania Gleby

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Seria podręczników PHYWE J.

© PHYWE SYSTEME GMBH – D-37070 Gottingen

V BADANIA GLEBY W TERENIE VI ANEKS

1. Czym jest gleba? Definicję zawierającą najwięcej aspektów gleby podaje

Rys. 1.1: Podział strukturalny zakresu wiedzy na temat gleby

Rys. 2.1.: Skład gleby (na podstawie: Schroeder, 1984, zmodyfikowane)

Prawie wszystkie fizyczne i chemiczne właściwości 2.2 Składniki organiczne

Rys. 2.2: Rodzaj gleby a jej właściwości

Próchnica (humus) usunąć z gleby przez osuszanie w temperaturze

Rys. 2.3.: Schemat rozłożenia wód glebowych(za Schilke 1992)

oddychania w glebie zmienia się procentowy udział 3. Gleba podlega rozwojowi

Rys. 3.1.: Powstawanie gleby i warstwy gleby (za Schilke 1992)

Rys. 3.2: Procesy powstawania gleby (wg Schrödera 1984, zmienione)

magdeburskim oraz w okolicach Hildesheim i Erfurtu. Gęstość gleby:

6. Gleba w ekosystemie leśnym roślin czynniki środowiskowe są zależne przede

7.2 Ocena siedliska za pomocą wskaźników

Rys. 7.1: Ekogram środkowoeuropejskich zbiorowisk roślinnych lasów liściastych

formacje na temat zależności pomiędzy roślinami a 2 pośredni pomiędzy 1 a 3

Rys. 8.1: Klasy wielkości organizmów glebowych

9. Urodzajność gleby Te warunkujące urodzajność właściwości gleby od-

Tab.: 9.1 Stabilność właściwości gleby warunkujących jej urodzajność

Właściwości Stabilność Strata Zysk

Głębokość Erozja, zbijanie się gleby melioracja

Struktura zbijanie się gleby melioracja

Aktywność substancje szkodliwe

Rys. 10.1: Współczynnik glebowy w zależności od rodzaju gleby

Rodzaj gleby Skrót Współczynnik glebowy Średnia wartość

silnie piaszczysta glina SL 16-81 48

glina ilasta LT 17-91 55 Gleby ilaste

Rys. 10.4: Ramy bonitacji gleby

11. Plan nawożenia i uprawy roli glebowego odpowiednie doświadczenie (pierwsza

Arkusz roboczy: Badanie i zagospodarowanie gleby

Badanie: Ocena: Środki:

Rodzaj gleby Tabela: Obróbka gleby,

Zawartość próchnicy Tabela:

pH gleby Tabela: Nawożenie wapnem

Zawartość wapnia Tabela:

Zawartość azotu Tabela: Nawożenie azotem

Pulchność gleby Gospodarka wodna i Nawożenie, obróbka

Gęstość gleby Gospodarka wodna i Obróbka gleby,

Organizmy glebowe Ocena jakościowa gospodarka próchnicą,

Rys. 12.1: Środki poprawy urodzajności gleb

Gleba Gleby piaszczyste Gleby gliniaste Gleby ilaste

Środki uprawy dostarczanie kompostu w zależności od zawartości dostarczanie piachu

12.2 Gospodarka wodna na wystarczające nawodnienie. Nawadnianie musi

gleby lekkopiaszczyste gleby gliniaste

próchniczna 11% 25%

bogata w próchnicę 25% 38%

Środki poprawy zawartości próchnicy gleboznawstwa wykrystalizowały się następujące

Rys. 13.1: Docelowe pH (CaCl2) gleb mineralnych (do 4% próchnicy)

Rodzaj gleby rola uprawna użytek zielony

piach gliniasty (lS) 6,0 5,8 - 6,2 5,5 5,3 - 5,7

glina piaszczysta (sL) 6,5 6,3 - 6,7 6,0 5,8 - 6,2

glina, ił (L, T) 7,0 6,9 - 7,2 6,2 6,0 - 6,5

Rys. 13.2: Klasy zapotrzebowania na wapno

Rodzaj gleby silne zapotrzebowanie na zapotrzebowanie na wapno zaopatrzenie w wapno w

Rodzaj gleby silne zapotrzebowanie na zapotrzebowanie na wapno zaopatrzenie w wapno w

gleby lekkie (S, uS) 5 - 10 kg rocznie 3 - 5 kg rocznie 3 - 5 kg co dwa lata

Ustalanie ilości wapna

Zapotrzebowanie Rzeczywista grubość Zapotrzebowanie na

14. Nawożenie azotem Wartość żądana na wiosnę

Rys. 14.1: Głębokość ukorzenienia / Głębokość i pobór próbek

Jeśli dodamy wartość N min pierwszej i drugiej Realizacja nawożenia azotem