UNIVERSITY OF WARMIA AND MAZURY IN OLSZTYN

The Faculty of Technical Sciences

POLAND, 10-957 Olsztyn, M. Oczapowskiego 11
tel.: (48)(89) 5-23-32-40, fax: (48)(89) 5-23-32-55
URL: http://www.uwm.edu.pl/edu/sobieski/ (in Polish)

TERMODYNAMIKA

Praca i ciepło

wersja: 8 lipca 2022 Wojciech Sobieski

Olsztyn, 2013-2022
 Ogólna definicja pracy

Praca – sposób przekazywania energii; w fizyce wielkość skalarna

definiowana jako iloczyn skalarny wektora siły i wektora przemieszczenia.

dL x1 x2 Praca = siła × przesunięcie

F⃗ [ N⋅m ]=[ J ]
dL=F⋅dx
x2
dx x
L1−2=∫ F dx
x1
podłoże ciało

Dżul – jednostka pracy; jest to praca wykonana przez siłę o wartości 1 [N]
przy przesunięciu punktu przyłożenia siły o 1 [m] w kierunku
równoległym do kierunku działania siły.
2
 Rodzaje pracy

Rodzaje pracy:

● praca związana ze zmianą objętości:

● praca bezwzględna – wewnętrzna i zewnętrzna

● praca względna (użyteczna, wtłoczenia) – wewnętrzna i zewnętrzna

● praca związana ze zmianą ciśnienia:

● praca techniczna

lub:

● praca objętościowa
(związana ze zmianą objętości)
● praca nieobjętościowa
(bez zmiany objętości,
np. praca ładunków elektrycznych)
3
 Praca bezwzględna

Praca bezwzględna – praca przekazywana z układu termodynamicznego

do otoczenia, przy czym na zewnątrz układu panuje próżnia.

dL
A 1 2
dL=F⋅dx p F⃗
p 0=0
dL= p(V )⋅A⋅dx dx
dL= p(V )⋅dV p 0=0

V2 F =[ p(V )− p 0 ]⋅A A⋅dx=dV

L1−2=∫ p(V )dV
V1 p – ciśnienie bezwzględne
V – objętość całkowita 4
 Praca bezwzględna

V2
praca jednostkowa

L1−2=∫ p(V )dV

p
V1 l 1−2=
m [ ]
L1−2 J
kg
p1 1 V2
p= p (V ) ∫ ( )
l 1−2= p
V V
d
m m
V
L1−2 1

V2

l 1−2=∫ p(v) dv
p2 2 V1
objętość właściwa

V
p0 różniczkowa postać pracy
V1 V2
dV
wykres pracy
dl= p⋅dv
5
 Praca względna

Praca względna (użyteczna, wtłoczenia) – praca przekazywana z układu

termodynamicznego do otoczenia, przy czym na zewnątrz układu nie
panuje próżnia.
dL
A 1 2
dLu=F⋅dx p F⃗
p 0≠0
dLu=[ p(V )− p0 ]⋅A⋅dx dx
dLu=[ p(V )− p0 ]⋅dV p 0≠0

V2 F =[ p(V )− p 0 ]⋅A
Lu 1−2=∫ [ p(V )− p 0 ]⋅dV
V1
A⋅dx=dV
6
 Praca względna

V2
p
p1 1
Lu 1−2=∫ [ p(V )− p 0 ]⋅dV p= p (V )
V1
V2 V2 Lu 1−2
Lu 1−2=∫ p(V )⋅dV −∫ p0 dV
V1 V1 p2 p 2
0
V
V1 V2
dV
V2 wykres pracy

Lu 1−2=∫ p(V )⋅dV − p0⋅(V 2−V 1)

V1
7
 Wykres pracy

Wykres pracy – wykres przedstawiający zmiany ciśnienia i objętości w

przemianie termodynamicznej. Nazwa pochodzi stąd, że pole pod krzywą
przemiany równe jest pracy przemiany.

p 1
praca przemiany (w tym przypadku absolutna)

V 8
 Praca przy stałym ciśnieniu

V2 p
L1−2=∫ p(V )dV
V1
V2
1 2
p=const L1−2= p ∫ dV p
V1
V2 L1−2
L1−2 = p ∣ V1
V
L1−2= p V 2− p V 1 V1 V2

L1−2= p(V 2−V 1)

L1−2= p Δ V 1−2 dL= p dV (*)

9
 Praca wewnętrzna i zewnętrzna

Praca wewnętrzna – maksymalna praca możliwa do wykonania przez

układ termodynamiczny.

Praca zewnętrzna – praca wewnętrzna pomniejszona o straty tarcia.

dL z =dL−dL f dL
dL z

dL z - praca zewnętrzna

dL - praca bezwzględna lub względna

dL f - praca strat tarcia dL f =dQ f

dQ f - ciepło wygenerowane poprzez tarcie 10
 Ciepło

ciepło

sposób miara miara energii

przekazywania energii termicznej potrzebnej do
energii ciała przemiany fazowej

energia cieplna

11
 Ciepło

Ciepło może być rozumiane jest jako ta część energii wewnętrznej, która
przekazywana jest między cząsteczkami i/lub atomami w oparciu o
mikroskopowy mechanizm zderzeń. Aby nastąpił przepływ ciepła między
dwoma punktami przestrzeni muszą zostać spełnione dwa warunki:

● materia między punktami musi być ciągła,

● między punktami musi istnieć różnica temperatur.

Q Q

przepływ ciepła między dwoma ciałami przepływ ciepła wewnątrz jednego ciała
12
 Ciepło

Ciepło może być rozumiane jako ilość energii termicznej zgromadzonej

przez ciało. W praktyce rozważa się najczęściej zmiany ilości tego ciepła.

T1
T2
Q c=c (T 1 )

Q1−2 =m∫ c (T )dT =m⋅c∣ ⋅(T 2−T 1 )

T2
T1
T1
T2
Q c=c (T 2 )
funkcja zmian ciepła właściwego

c∣
T2
T1 - pojemność cieplna właściwa dla danego zakresu temperatur
[ ][
J
kg⋅K
J
kg⋅̊ C ]
13
 Ciepło

T2

Q 1−2 =m ∫ c(T ) dT =m⋅c ∣ T ⋅(T 2−T 1)

T2
1
T1

c c T2
c=c(T ) c∣T
2 1
2
c2
Q1−2
c1
1 1
T T
T1 T2 T1 T2
dT
Q1−2
14
 Ciepło

Ciepło może być rozumiane jako ilość energii potrzebna do zmiany stanu
skupienia ciała (jest to tzw. ciepło utajone).

m - masa substancji [ kg ]
Δ Q=m⋅r s r s - ciepło topnienia lub
[ ][ ]
J kJ
ciepło parowania
(ogólnie ciepło przemiany
fazowej) w danej temperaturze kg kg

nie ma różnicy temperatur,

bo przemiany fazowe są izotermiczne

15
 Ciepło utajone

Ciepło utajone – ciepło przemiany fazowej.

1
T= Q
m⋅c
T jest to równanie liniowe

y=a⋅x

ciepło
Q
przemiany
16
 Ciepło właściwe

Ciepło właściwe – ciepło potrzebne do zwiększenia temperatury

substancji o masie 1 [kg] o jeden kelwin (lub stopień Celsjusza).

c - ciepło właściwe substancji

[ ][ ]
J
kg⋅K
J
kg⋅˚ C

1 ΔQ m - masa substancji [ kg ]
c= ⋅
m ΔT
T - temperatura bezwzględna [K ] [˚ C ]
Q - ciepło [J ]

Dla płynów ściśliwych rozróżnia się ciepło właściwe przy stałym ciśnieniu
oraz ciepło właściwe przy stałej objętości.
17
 Ciepło właściwe molowe

Ciepło właściwe molowe – ciepło potrzebne do zwiększenia

temperatury 1 [mola] substancji o jeden kelwin (lub stopień Celsjusza).

C - ciepło właściwe molowe [ J

mol⋅K ][ J
mol⋅˚ C ]
1 ΔQ n - liczba moli substancji [ mol ]
C= ⋅
n ΔT
T - temperatura bezwzględna [K ] [˚ C ]
Q - ciepło [J ]

C=c⋅M - związek między ciepłem właściwym a ciepłem właściwym molowym

(M – masa molowa)
18
 Wykładnik adiabaty

Ciepło właściwe przy stałym ciśnieniu jest zawsze nieco większe niż ciepło
właściwe przy stałej objętości – różnica wynika z faktu, że podczas
objętościowej ekspansji czynnika (koniecznej do zachowania stałego
ciśnienia), musi być wykonana dodatkowa praca na powiększenie układu.

V =const. p=const.

QV Qp

cp - ciepło właściwe przy stałym ciśnieniu

wykładnik adiabaty - κ=
cV - ciepło właściwe przy stałej objętości
19
 Wykładnik adiabaty

Znając ciepło właściwe można obliczyć jednostkową energię wewnętrzną

lub też, w przypadku gazów doskonałych, entalpię właściwą. Temperaturę
czasami definiuje się jako miarę stopnia nagrzania ciał – tu widać dlaczego.

V =const. p=const.

QV Qp

u=c V⋅T h=c p⋅T

20
 Równanie Mayera

Podczas obliczania ciepła trzeba zawsze zwrócić uwagę, przy jakiej

przemianie się to odbywa – istnieją tylko dwie opcje:

V =const. p=const.

QV Qp

dQ V =m⋅c V⋅dT dQ p=m⋅c p⋅dT

dQ V =n⋅C V⋅dT dQ p =n⋅C p⋅dT

21
 Równanie Mayera

Różnica pomiędzy oboma układami jest taka, że przy stałym ciśnieniu

wykonywana jest dodatkowo praca (lub inaczej: praca równa się różnicy
ciepła większego, czyli przy stałym ciśnieniu, i mniejszego, czyli przy stałej
objętości):

V =const. p=const.

QV Qp

dL=dQ p−dQ V =n⋅C p⋅dT −n⋅C V⋅dT gdzie: dL= p dV (*)

22
 Równanie Mayera

Różnica pomiędzy oboma układami jest taka, że przy stałym ciśnieniu

wykonywana jest dodatkowo praca (lub inaczej: praca równa się różnicy
ciepła większego, czyli przy stałym ciśnieniu, i mniejszego, czyli przy stałej
objętości):

p=const
p V =n R u T p dV =n R u dT

n⋅C p⋅dT −n⋅C V⋅dT =n R u dT dL=n R u dT

C p−C V =R u

23
Wpływ budowy atomowej na pojemność cieplną

Ciepło właściwe (pojemność cieplna) zależy od budowy atomu

Cp CV κ

5 3 5
gazy jednoatomowe (He, Ar) ⋅Ru ⋅Ru =1.67
2 2 3
7 5 7
gazy dwuatomowe (O2, N2) ⋅Ru ⋅Ru =1.4
2 2 5
9 7 9
gazy wieloatomowe (CH4, H2O) ⋅Ru ⋅Ru =1.286
2 2 7

związek między ciepłem

właściwym molowym a C p c p⋅M c p
uniwersalną stałą gazową κ= = =
C V cV⋅M c V
24
 Modele ciepła właściwego

Modele ciepła właściwego:

T2
c ∣ =c p =const.
p T1
● wartość stała T2
(np. gazy doskonałe) cV ∣ T =cV =const.
1

T2
c ∣ =c p (T )
p T1
● funkcja temperatury T2
(gazy półdoskonałe) c V ∣ T =cV (T )
1

T2
c ∣ =c p (T , p)
p T1
● funkcja temperatury i ciśnienia T2
(gazy rzeczywiste) c V ∣ =cV (T , p)
T1
25
 Ciepło właściwe jako wartość stała

Ciała stałe c Ciecze c Gazy cp

[J/(kgK)] [J/(kgK)] [J/(kgK)]
Aluminium 896 Alkohol etylowy 2 380 Amoniak 2 140
(glin)
Cyna (Sn) 220 Benzyna 2 090 Azot (N) 1 050
Cynk (Zn) 380 Eter 2 350 Dwutlenek 846
węgla
Lód 2 100 Gliceryna 2 430 Hel (He) 5 200
Miedz (Cu) 380 Nafta 2 200 Metan 2 370
Mosiądz 400 Olej 1 885 Para wodna 2 200
hydrauliczny (nieco powyżej
(Hydrol) 100 [°C])
Nikiel (Ni) 460 Rtęć (Hg) 130 Powietrze 1 000
Ołów (Pb) 130 Woda 4 186 Tlen (O) 916
Srebro (Ag) 250 Wodór (H) 14 300
Szkło 840
Złoto (Au) 129
Żelazo (Fe) 460
26
Ciepło właściwe jako funkcja temperatury
T [C] c [J/(kgK)]

0 4240
5 4228
10 4215

[ ]
15 4211
J
20 4207
c
25 4207 kg⋅K
30 4203 4220
35 4203
40 4203
45 4203 4200
50 4203
55 4203
4180 T [˚ C ]
60 4207
65 4211
70 4215 20 40 60 80 100
75 4215
80 4219
85 4224
90 4228 Ciepło właściwe wody w funkcji temperatury.
95 4228
27
100 4232
 Średnie ciepło właściwe

Obliczanie średniego ciepła właściwego:

● dla małych różnic temperatur można wyznaczyć średnią arytmetyczną

ciepła właściwego

T2 c (T2)+ c(T1)
c∣ =
T1
2
c=c(T )

Lokalne uśrednienie
T dla małych zmian temperatury
T1 T2

28
 Średnie ciepło właściwe

Obliczanie średniego ciepła właściwego:

● dla dużych różnic temperatur należy wyznaczyć tzw. średnie ciepło

właściwe, odpowiednie dla danego zakresu temperatur

T2
Q1−2
Q1−2=∫ c(T )dT =m⋅c∣ ⋅(T 2 −T 1)
T2 T2
c∣ =
T1
T1
T1
m⋅(T 2 −T 1 )

T2 q 1−2
lub na wielkościach jednostkowych c∣ =
T1
T 2−T 1

29
 Średnie ciepło właściwe

Funkcja ogólna ciepła właściwego

2 3
c(T )=a 1 +a 2⋅T +a 3⋅T +a 4⋅T

T - temperatura (najczęściej bezwzględna)

ai - stałe charakterystyczne dla danej substancji

Przykładowo – funkcja dla powietrza (w zakresie od 273 do 1800 [K]):

( ) ( )
2 3
T T T
c p (T )=0.97+0.0679⋅ +0.1658⋅ −0.0679⋅
1000 1000 1000
30
 Średnie ciepło właściwe

● odniesienie do temperatury bezwzględnej

T2 2 3
c(T )=a 1 +a 2⋅T +a 3⋅T +a 4⋅T
q 1−2
∫ c(T )
T2 T
c∣ =
T1 = 1

T 2−T 1 T 2 −T 1
T0 T1 T2
● odniesienie do temperatury względnej

T2 T1

q0−2−q0−1 T
∫ c(T )−∫ c(T )
T2 T0
c∣ =
T1 = 0

T 2−T 1 T 2−T 1
cd.

31
 Średnie ciepło właściwe

T2 T1
T c | T ⋅(T 2−T 0 )−c | T ⋅(T 1 −T 0)
c|T =
2 0 0

1
T 2−T 1
T0 - temperatura odniesienia
T2 T1
T c | 0 ⋅T 2−c | 0 ⋅T 1
Jeżeli temperatura odniesienia T 0=[0 ̊ C ] , to: c|T =
2

1
T 2−T 1

T1
c| 0
T2
c |0 - ciepło właściwe w temperaturze T2
T1
c| 0
- ciepło właściwe w temperaturze T1

T0 T2
c |0
32
 Średnie ciepło właściwe – przykład

Dana jest funkcja CV(T). Obliczyć średnie ciepło T

właściwe molowe dla zakresu temperatur od 20 do 300 C V | 200=32+0.021⋅T
stopni Celsjusza
T - temperatura względna [̊ C ]
20
T 1 =20 C V | 200 =32+0.021⋅20=32.42

T 2 =300 300
C | =32+0.021⋅300=38.30
V 200
[ kJ
kmol⋅K ]
T 0 =200 T2 T1
c | ⋅(T 2 −T 0)−c | ⋅(T 1 −T 0 )
T2 T0 T0
c| =
T1
T 2 −T 1

C |
300
V 20 =
38.30⋅(300−200)−32.42⋅(20−200)
300−20
=34.52 [ kJ
kmol⋅K 33 ]
 Zasada Bilansu Cieplnego

Zasada Bilansu Cieplnego – szczególna postać Zasady Zachowania

Energii, w której bilansuje się wyłącznie ciepło.

izolowana granica
ni nj
układu termodynamicznego
∑ Δ Qi =∑ Δ Q j
i=1 j=1

Qi - ciepło dostarczone do układu przez i-ty element układu

Qj - ciepło odebrane w układzie przez j-ty element układu
ni - liczba elementów układu termodynamicznego dostarczających ciepło
[J ]
nj - liczba elementów układu termodynamicznego odbierających ciepło
34
 Składniki bilansu ciepła

W bilansach ciepła bierze się zazwyczaj pod uwagę ciepło zmieniające

temperaturę poszczególnych elementów układu (ciepło nagrzewania) oraz
ciepło przemian fazowych.
m - masa ciała [ kg ]
Δ Q=m⋅c⋅(T 2 −T 1) c - ciepło właściwe ciała
[ ][ ]
J
kg⋅K
J
kg⋅˚ C
T 1 - początkowa temperatura procesu [K ]
Δ Q=m⋅r s T 2 - końcowa temperatura procesu [K ]
r s - ciepło topnienia lub ciepło

nie ma różnicy temperatur,

parowania (ogólnie ciepło
przemiany fazowej)
w danej temperaturze
[ ]
J
kg
bo przemiany fazowe są izotermiczne
35
Badania akumulacji ciepła

Stanowiska do badania akumulacji ciepła. 36

 Kalorymetr (budowa i działanie)

Kalorymetr „szkolny”
4

1 – naczynie zewnętrzne (izolujące)

2 – naczynie wewnętrzne
3 – termometr
4 – mieszadło
5 – podstawka z termoizolującego materiału
37
 Przykład bilansu kalorymetrycznego

T4 Δ Q s =Δ Q c +Δ Qk +Δ Q t
ms , T 2
V
mk , T 1 T 2 >T 1
T3
mc , T 1

ΔQ s =ms⋅c s⋅( T 2−T 3 ) - ciepło oddane przez wrzucone do cieczy gorące ciało stałe

ΔQ c =mc⋅c c⋅( T 3−T 1 ) - ciepło pobrane z ciała stałego przez ciecz

ΔQ k =mk⋅c k⋅(T 3−T 1) - ciepło pobrane z ciała stałego przez kalorymetr

ΔQ t =V⋅R⋅( T 3−T 4 ) - ciepło pobrane z ciała stałego przez termometr

38
 Przykład bilansu kalorymetrycznego

T4 s - ciało stałe
c - ciecz
k - kalorymetr
ms , T 2
V Δ Q t ≈0
mk , T 1
T3
mc , T 1

ms⋅c s⋅(T 2 −T 3 )=mc⋅c c⋅( T 3−T 1 )+mk⋅c k⋅(T 3−T 1 )

(mc⋅c c +mk⋅c k )⋅(T 3 −T 1) ms⋅c s⋅(T 2 −T 3 )−mk⋅c k⋅(T 3 −T 1)

c s= cc =
ms⋅(T 2−T 3) m c⋅(T 3 −T 1 )
39
 Problem temperatur granicznych

Aby poprawić jakość pomiaru, początkową i końcową temperaturę procesu

można określić metodą ekstrapolacyjną (nie byłoby takiej potrzeby, gdyby
kalorymetr izolował w sposób doskonały).

T [̊ C ]

Tk

dodatkowe
punkty
pomiarowe
linie ekstrapolacyjne

Tp t [s]
40
Przykład bilansu kalorymetrycznego

Przykłady błędnego
sposobu rozwiązywania zadań
– proszę tak nie robić!

Takie zapisy ujawniają brak znajomości

podstawowych zasad matematyki!

41
Przykład bilansu kalorymetrycznego

Przykłady rażących błędów związanych

z nieznajomością podstaw matematyki.

42
 Podsumowanie

Zagadnienia:

Ogólna definicja pracy, rodzaje pracy, praca bezwzględna, praca względna,

wykres pracy, praca przy stałym ciśnieniu, praca wewnętrzna i zewnętrzna,
ciepło, ciepło utajone, ciepło właściwe, ciepło właściwe molowe, wykładnik
adiabaty, równanie Mayera, wpływ budowy atomowej na pojemność
cieplną, modele ciepła właściwego, średnie ciepło właściwe, Zasada Bilansu
Cieplnego, składniki bilansu ciepła, kalorymetr, przykład bilansu
kalorymetrycznego, problem temperatur granicznych.

43
UNIVERSITY OF WARMIA AND MAZURY IN OLSZTYN
The Faculty of Technical Sciences
POLAND, 10-957 Olsztyn, M. Oczapowskiego 11
tel.: (48)(89) 5-23-32-40, fax: (48)(89) 5-23-32-55
URL: http://www.uwm.edu.pl/edu/sobieski/ (in Polish)

Dziękuję za uwagę

Wojciech Sobieski

Olsztyn, 2013-2022
44