SAPAGKAT ANG PILOSOPIYA AY GINAGAWA
Roque J. Ferriols, S.J.
Pagtanong at Paggawa
Sapagkat nagsisimula tayo ng kurso ng pilosopiya, marahil gusto mong
tanungin: ano kaya ang pilosopiya? Lalong mabuting gawin muna bago pag-
usapan kung ano. Sapagkat ang pilosopiya ay ginagawa. Natututo tayong
lumakad sa paglakad, magbisikleta sa pamimisikleta, lumangoy sa
paglalangoy, magmaneho ng kotse sa pagmamaneho ng kotse. Ganyan din sa
pamimilosopiya. Sa lahat nito ay maari tayong tulungan ng isang kaibigan na
mamilosopiya, magmaneho, lumangoy, magbisikleta, at pati lumakad. At
marahil sasabihin natin na tinuruan niya tayong magbisikleta, atbp.
At ano kay ang iniisip ko kapag aking sinasabi na tinuruan akong
magbisikleta ng isang kaibigan? Sa palagay ko’y aking naaalala kung
papaanong pinangatawanan niyang paligiran ako ng isang kalagayan upang
ako’y matauhan na ako ri’y maaring magbisikleta. At pinamumulat niya sa
akin na, upang maisagawa ko itong pagka-maaring ito ay kailangan kong
magsipag at magtiyaga… at kaya kong magsipag at magtiyaga. Tinuruan
akong magbisikleta ng isang kaibigan. Ang ibig sabihin: Sa kanyang
pagpapakita, pagtawag ng pansin, pagsusubaybay, pagbibigay-loob,
pagmamakulit… nagisnan ko na nasa aking sariling pagpasya kung isasagawa
ko itong pagka-maaring ito o hindi. Pinasya kong isagawa. At niloob kong
tupdin ng buong sipag at tiyaga. At sa wakas nagbibisikleta na ako.
At hawig diyan ang masasabi ukol sa maneho, langoy, lakad, at pati sa
pilosopiya.
Instrumento sa Paggawa ang Kataga
Habang tinuturuan ako ng aking kaibigan, paminsan-minsan siyang
nagsasalita. Nagbibitiw siya ng mga kataga. Hindi siya nagkakabit-kabit ng
mga kataga upang bumuo, halimbawa, ng isang matunog na diskurso uko sa:
Ano ba ang magbisikleta? Kung ganyan ang ginawa niya, hindi pa sana ako
makabisikleta ngayon. Pero marunong sana akong magdiskurso ukol sa
pamimiskleta. Ang mga salita ng nagtuturo ay mga instrumento sa paggawa.
Nakikilalang wasto ang mga salita kapag ang tinuturuan ay
nakapagbibisikleta na.
Ayaw Nilang Lumundag pero, para sa Kanila, Marunong na Sila
May mga taong gusto raw matutong lumangoy. Nakasuot panlangoy na
sila at sama-sama silang nakatayo sa tabi ng swimingpul. May notbuk at
bolpen ang bawat isa. Nagsasalita ang guro.
“Una sa lahat,” aniya, “magsanay ka munang magtampisaw sa
tubig. Tapus, huwag huminga pero idilat ang mata at pagpasailalim ng
tubig. Tapus bastat’t dumapa. Huwag matakot. Lulutang ka. Tapus,
matutong gumalaw ng paa. Matutong gumalaw ng kamay. Matutong
huminga. At paulit-ulit na pagsikapan at pagtiyagaan ang praktis.”
Habang siya’y nagsasalita, masipag nilang sinusulat ang lahat ng sinasabi
niya.
“At ngayon,” patuloy niya, “eto ang swimingpul. Oras nang magsimula.
Lundagin mo beybe!”
Walang lumundag, pero sulat ng sulat pa rin sila.
“Hoy, sa tubig na kayo! Walang kabuluhan ang sulat-sulat ninyo kung
hindi ninyo ginagawa!”
Wala pa rin lumundag. Sulat pa rin sila ng sulat.
“Hoy! Gising! Hindi ba ninyo nakikita na nag-aaksaya lamang tayo ng
panahon?”
Dito, may bumaling sa guro: “Bakit ka ba nagagalit? Hindi mo ba nakikita
na mahalaga sa amin ang lahat ng sinasabi mo? Eto.” At pinakita niya ang
kanyang notbuk. Naroroon ang buong talumpati ng guro mula sa unang
salitang hanggan sa huli... hanggan sa “Hoy! Gising! Hindi ba ninyo nakikita na
nag-aaksaya lamang tayo ng panahon?”
Nagsimula silang lahat na magsiuwi. Yamot at galit. “Biruin mo,
pinagalitan pa tayo!”
Pero natutuwa pa rin sila. Masasabi ng bawat isa na kompleto ang
kanyang notbuk. Naisulat nila ang bawat sinabi ng guro. Kaya’t inaakala
nilang natuto na sila. Ayaw nilang lumundag pero, para sa kanila, e
marunong na sila!
1/6
 E Kasi Bata
Nagkataon na nagsusulat ako sa bahay ng isang kaibigan na marami ang
anak. May maliliit na batang naglalaro sa kapaligiran. Guguhit-guhit sila ng
krayola sa papel.
“Marunong ba kayong kumopya ng bulaklak?” tanong ko.
“Oo,” tugon nila. Pumitas ako ng isang bulaklak sa hardin.
“Tingnan ninyo kung madodrowing ninyo ito.”
Iyong bulaklak ay may kumpol na mali-liit na ga-palito sa gitna, kulay lila,
matindi, naaabayan ng dalawang dahon, lunti sa kaliwa, lunti sa kanan.
Masipag na yumuko ang mga bata sa kanilang papel. Mamaya’y tumuwid sila
at nagmalaking itinaas ang mga drowing. Maraming bulaklak ang kanilang
iginuhit. Bawat bulaklak ay may gintnag mabilog na matindi ang kulay, bawat
gitnang mabilog ay napapligiran ng malalaking talutot na matindi rin ang
kulay. Sari-sari ang mga kulay. Maganda! Pero hindi nila kinopya ang pinitas
sa hardin.
“Hindi ninyo kinopya ito,” sabi ko.
“Bulaklak ang mga ito,” anila.
Nangyari yata na sa klase ng drowing ay natutunan na nila ang isang
patakaran sa pagguhit sa bulaklak. Kapag narirnig nilang “drowing” at
“bulaklak”, otomatik nang kikilus ang kamay. Gitnang mabilog, malalaking
talutot. Hindi na sila titingin sa bulaklak na iniaalok sa kanila. Hindi na sila
gagawa ayon sa nakikita.
Iba naman ang nangyari isang umaga. Naglalakad akong nagbabasa ng
brebyaryo. Iyong daan ay tumatawid sa kabukiran. Kaaararo lamang ng
masaganang putik ng tag-ulan. Sariwa ang sikat ng araw sa likod ko at
nakikita kong umuuna sa akin ang aking mahabang anino. Nakarinig ako ng
maliksing takbo, at sumipot ang isang maikling aninong umaabay sa anino
ko. May kumalabit sa akin.
“Ano iyon?” tinuturo ng bata ang kanyang anino.
“Ewan,” wika ko.
Itinaas niya at kinaway ang kanang kamay. “Tingnan mo. Gumagalaw!”
aniya
“Oo.”
“Bakit?”
“Ewan.”
Masusi siyang titingin-tingin noong biglang lumiko ang daan at nahulog
sa putik ang aming anino. Nagsimula siyang tumakbo ng sulong-balik-sulong-
balik-sulong-balik habang palingon-lingon niyang pinagmamasdan ang
kanyang anino.
“O. Sumusunod.” Noong kuwan napagmasdan niyang na sa putik ang
anino. “Napuputikan ba?”
“Ewan.”
“Bumaba ka. Tingnan mo.”
“Ikaw na lang.”
Kapag hindi nababara sa otomatik na patakaran ang bata, buhay na
buhay ang kanyang katutubong pananabik matuto. At tingin siya nang
tingin. Tanong nang tanong. At ang tanong ay nagiging bukal ng pagtingin –
masusing pagtingin.
Pagtingin
Tingin tayo nang tingin. Kailangan lamang nating dumilat at marami
tayong makikita. At ang pagtingin ay isang gawain na ako lamang ang
makagagawa, kung ako nga ang makakakita. Kahit na napanuod na ng aking
matalik na kaibigan ang isang sine, kailangan ko pa rin panuorin… kung ako
nga ang gustong makakita. Kahit na gaano kadikit ang aming pagkabuklod,
hindi siya maaring tumingin sa isang paraan na ako ang nakakakita. Kung ako
ang makakakita, ako lamang ang makatitingin.
Oo. Maari mo akong tulungan tumingin. Maari mong sabihin, “Tingnan
mo, plat ang goma ng Pajero.” Hindi ko nakita kanina. Pero ngayon, salamat
sa iyo’y nakikita ko na. O baka meron akong nakitang hindi mo napansin.
“Tumingin ka sa pagitan ng dalawang sanga ng mangga; may kumpl na
tatlo ang bunga.” Hindi mo nakita kanina. Ngayo’y tumingin ka. Pero sa lahat
nito, ikaw lamang ang maaring tumingin kung ikaw nga ang makakakita. Ako
lamang ang maaring tumingin kung ako nga ang makakakita.
2/6
 At tumingin nga tayo palibhasa’y tigib ang daigdig sa mga nagpapakita,
nagpapamasid. Parang sinasabi ng bawat nilalang, “Tingnan mo, pagmasdan
mo ako.” At sabik tayong tumutugon sa kanilang tawag.
At kung may magtatanong, “Ano ba ang tumingin, ang makakita?” Hindi
natin masasabi talaga kung ano. Ang buod ng karansan ay alam lamang ng
taong dumilat at tumingin at nakakita. Hindi niya masasabi, pero talaga
niyang nalalaman at talaga niyang nagagawa. At kung may magtatanong,
“Papaano mong mapapatunay na kaya mong makakita’t tumingin?” Ang
masasagot lamang natin (kung hindi bulag ang nagtatanong) ay, “Dumilat
ka!”
Pag-Uunawa
May uring pag-uunawa na maihahambing sa pagtingin. Halimbawa,
sinasabi natin na 2 + 2 = 4 sapagkat nakikita natin na ganyan nga ang angkop
na pag-iisip. Nakikita natin, sa umuunawang pagtingin, ang pagka-dalawa ng
dalawa at ang pagka-apat ng dalawang dalawa. Kung may tatanggi diyan,
wala tayo talagang masasabi. Pero hindi rin natin maipakakaila (kung
mananatiling tayong tapat sa katotohanan) na hindi siya talagang nag-
iisip. Sapagkat sa isang kilus ng ating pag-uunawa na hawig sa kilus ng
matang tumitingin, kitang-kita natin na 2 + 2 = 4.
May nagsasalita. Bigla siyang nagbiro. May kislap na lumiwanag sa ating
pag-uunawa at tumawa tayong lahat. Sa biro, meron tayong talagang
nakikita, talagang nauunawaan. Sa tawa, kusang nanginginig ang katawan,
sapagkat pinasabog ng kislap ang pag-uunawa. At kung mag nagbiro at hindi
ko nahuli iyong kislap, wala akong nakitang katatawanan at hindi tunay na
tawa ang aking ibinubuga.
2 + 2 at kislap ng biro. Dalawang halimbawa na hindi gaanong mahirap
makita at maunawaan. Marami ang mga ibang posibleng halimbawa. At ang
kapansin-pansin sa mga tinutukoy na halimbawa ay: Na kaya kong
umunawa. Na kung titingin lamang ako, ako’y makakaunawa. Maaring
makaunawa ako sa isang sandali ng pagtingin. O maaring mangyari na
makakaunawa lamang ako pagkatapos ng mahabang panahon ng pagsikap
makakita, at makakita ng malalim at buo. Pero sa lahat, may kilus ang pag-
uunawa. Tinatablan ng pag-uunawa ang inuunawa. Kailangang tumingin ng
isip.
Isa pang kapansin-pansin sa mga tinutukoy na halimbawa ay na kaya ko
ngang umunawa. Pero ako lamang ang maaring umunawa kung ako nga ang
makakaunawa. Kahit na mahigpit na magkadikit kita sa pagkakaibigan, hindi
mo kayang umunawa sa isang paraan na pagkatapos, ako ang
nakaunawa. Ako lamang ang makapagpapairal sa aking pag-uunawa kung
nais kong umunawa. Ikaw lamang maaring umunawa kung ikaw nga ang
uunawa.
Ang maaring mangyari ay na makipagtulungan tayo upang makaunawa
ang bawat isa. Maari tayong maging guro sa isa’t-isa. Ang guro mong tunay
ang lumikha ng kapaligiran upang maging posible na ikaw ang makakita sa
totoo. Ang marunong magturo ay nagbibigay ng inspirasyon. Inuudyukan
kang patalasin ang paningin ng iyong isip, kung kaya’t tatablan ng iyong
tingin ang tinuturo ng kanyang daliri.
Pag-Uunawa: Inihambing sa Pagtingin
Mababakasan natin sa paggamit ng wika, na bukal sa taong ihambing ang
pag-uunawa sa pagtingin. Madalas, ni hindi natin pansin na gumagamit tayo
ng ganitong paghahambing. “Hindi ko makita kung bakit sila tawa nang
tawa.” “Ang labo ng kanyang sinasabi.” “Walang nakakakita sa katuturan ng
iyong mga pag-aargumento.” “Magpakita ka nga ng dahilan kung bakit tama
ang ginagawa niya.” O maaring mangyari na biglang nagkablakawt habang
may nagbibigay ng talumpati. At kung itinuloy pa rin niya, at kung malinaw
siyang maglahad, sasabihin natin, “Maliwanag ang kanyang talumpati,” kahit
na ang dilim-dilim habang siya’y nagsasalita.
Tingin ng Mata at ng Isip
Pinagmuni-munihan natin kung papaanong timitingin ang mata at
umuunawa ang isip. Ating pinagmasdan kung papaanong magkahawig ang
galaw ng dalawa; kaya’t hindi natin maiwasang ihambing ang isa sa isa;
ihambing, halimbawa ang tingin ng mata sa unawa ng isip; o ihambing ang
liwanag na naggagaling sa araw, sa liwanang ng isip na tumatalab sa
3/6
nadarama. Hiwalay nating tinalakay ang isip at ang mata. Isang patakaran ito
ng isip-tao. Hinihiwalay ang nagkakaisa at iniisa-isa ang hiniwalay upang
kahimanawari’y luminaw ang pag-uunawa. Tamang patakaran ito, sapagkat
ganyan ang kailangan ng isip-tao. Madalas makasusuri lamang tayo sa
pamamagitan ng pag-iisa-isa. Ngunit, kapag nagawa na ito, kailangang
alalahanin uli, at muling pagmasdan, na ang hiniwalay ay nagkakaisa. Kung
minsan, nalilimutan natin gawin ito. Ang dapat sanang pansamantala ay
ginagawa nating palagian. Nalilimutan natin, halimbawa, na hindi mata ang
tumitingin. Ikaw ang tumitingin at ako. Baka hindi na natin mapansin na
hindi isip ang umuunawa, kundi ikawang nag-iisip at umuunawa, at ako.
Kung minsan, maaring gumalaw na lamang ang ating pagmumuni-muni
sa idea ng pagtingin ng mata at sa idea ng pagtingin ng isip. Kaya maaring
may magsabi na nakikita ng kanyang mata na nag-iiskeyting si Petra, pero
nakikita naman ng kanyang isip na magaling ang iskeyting ni Petra. Para
bagang ang importante ay tapatan ang hiwalay na idea ng hiwalay ding idea.
Nalilimutan na ang idea ay labi lamang ng pakikisalamuha sa talagang
nangyayari. At na ang importante ay hindi paglahad ng magagandang
pagtatapatan ng mga idea. Ang ganyang paglalahad ay madalas nagiging
otomatik na patakaran na nakakabara sa wastong pag-uunawa. Ang
importante ay pairalin ang pakikisalamuha sa talagang nangyayari.
Kung palulundagin ko ang aking malay tao sa buong nararanasan,
makikita ko, bilang isang buong nagpapamasid, na nag-iiskeyting si Petra. Na
alam ko na iskeyting ang nakikita kong ginagawa niya, ay kaalaman at pag-
uunawa. Kung sakaling ngayong lamang ako nakakita ng iskeyting, baka ako
malito, at tatanungin ko, “Ano iyon?” Tanong ng pag-uunawang gustong
makaunawa. At kung sakaling pumikit ako, hindi ko malalaman na magaling
ang iskeyting ni Petra. Pero sa dilat na pagtanaw, mauunawaan ko ang
kanyang galing. Ang liwanag ng pag-uunawa ay tumatalab sa nakikita ng
mata. Liwanag ng pag-uunawa ang pagmumuni-muni sa “ano” at “papaano”
at “meron ba”. Ang kumikulus ay hindi dalawang bagay (mata at isip) na
sabay gumagawa ng dalawang bagay (tingin at unawa). Ang gumaganap ay
isang buong tao (ikaw o/at ako o/at kung sino pa) na may maraming
komplikadong kilus, ngunit lahat ay nagkakaisa at bumubuo sa isang
simpleng gawain: saluhin ang nagpapamasid na talagang totoo.
Nagigisnan ng Buong Tao ang Buong Daigdig
Hindi lamang pagtingin ang nakasangkot. Halimbawa, ang nangingilatis
kung tunay na alahas ang isang bato, ay hindi lamang sinsilip ang liwanag na
tumatalab sa batong iyon, kundi kinakagat rin ang bato upang matikman at
madama sa dulo ng dila kung ano ang katotohanan ukol sa batong
iyon. Natitikman sa mismong alak, ng nangingilatis sa alak, ang lugar at taon
na pinanggalingan ng alak. Natitikman at naaamoy ng namumulot-pukyutan
sa mismong pulot, ang mga bulaklak na pinagkunan ng mga bubuyog. Kapag
hinihipo ng bulag ang pisngi ng kakilalang kaharap niya, nadarama niya kung
sino iyon. Ang buong pag-uunawa ng tao ay sumasa-pandama; ang buong
katipunan ng pandama ay sumasa-pag-uunawa. Kaya’t nagigisnan ng buong
tao ang buong daigdig.
Nagigisnan ng buong tao ang buong daigdig. Hindi sapat na sabihin
ito. Kailangan matauhan ka. Danasin mo.
Pati ang hindi nakakakita ay nakakaunawa sa isang paraan na
maihahambing rin sa pagtingin. Mababasa natin sa talambuhay ni Helen
Keller na noong tatlong taon pa lamang siya’y nagkasakit siya nang malubha,
nabulag at naging bingi. Bata siyang malungkot at masungit. Madalas
nagluluko at nagdadadabog. Noong kuwan pumasok si Miss Sullivan sa
kanyang buhay. Ginawang posible ng gurong ito, na matauhan si Helen na
meron siyang kakayahan na dumama at umunawa sa daigdig.
Isa sa mga itinuro kay Helen ay magsalita sa pamamagitan ng mga hudyat
na “sinusulat” ng daliri sa palad ng kamay. Isang araw, ibig ituro sa kanya ng
guro ang palad ng katagang “tubig”. Inilapit sa kanya ang isang tasang may
tubig. Tapus isinulat sa kanyang palad: “tasa”… pinahipo ang tasa… “tubig”…
pinahipo ang tubig. Nagluluko si Helen noong araw na iyon at palagi niyang
binabaliktad ang dalawa. Sa wakas sumuko na ang guro para sa araw na
iyon, at pinasyang mamamasyal sila. Noong nakalabas na sila ng bahay,
nalanghap ni Helen ang kakaibang hangin. Narinig niyang may nagdidilig sa
hardin. Biglang hinila ng guro ang palad ni Helen, sinulat ang “tubig”, at saka
4/6
itinapat sa umaagos na tubig. Sabi ni Helen na nadama niya ang tubig,
malmig at lumulundag; sariwa, masaya, malaya. Sa sandaling iyon, tumalab
sa kanya kung ano ang tubig, at nadama niya paghalina ng daigdig. Sa
palagay ko, ito ay isang pag-uunawa na maihahambing sa pagtingin. Ginulat
siya ng guro at natauhan siya na siya ang maaring umunawa. Kaya rin ng
bulag na makita ang kayamanan ng daigdig. Nagisnan ni Helen, sa kanyang
buong katauhan, ang buong daigdig.
Sinipi mula sa Papel ng Isang Estudyante
Sa pagsusulit na ginanap noong 1 Hulyo 1996, may mahalagang sinulat sa
kanyang papel si Michael Ali Domingo Figueroa. Minabuting loob niyang
pahintulutan na sipiin ko sa ating pagmumuni-muni:
“Anim na taong gulang si Jep Jep at tinanggal ang kanyang mata dahil sa
kanser. Nakilala namin siya nang dumalo ang pamilya nila sa konsiyerto
namin (Bukas Palad Music Ministry) sa Mary the Queen Church.
“Matamlay raw si Jep Jep at nagsusuka buong araw dahil sa
chemotherapy niya, ngunit dumalo pa rin dahil para sa kapakanan ng mga
batang may kanser ang konsiyerto. Halus patay raw ang hitsura niya.
“Ngunit noon nagsimula ang musika, tila may nagising na kislap sa malay
ni Jep Jep. Umupo siya ng tuwid sa kanyang upuan, ngumiti, tumawa,
pumalakpak. Lalong lalo na nang awitin ang ‘Song of Creation’.
“Bagaman bulag, ginising ng tunog ng musika ang malay tao ni Jep Jep.
Naunawaan niya ang musika, at natuwa siya.
“Magmula noong hanggang namatay siya ilang buwan nang nakalipas,
bumabalik ang sigla sa madilim na mundo ni Jep Jep tuwing tutugtugin ang
mga awit ng Bukas Palad.”
Kailangan ang Paniniwala at Kailangang Kilatisin
Pero hindi natin maaring makita, madama o maranasan ang lahat-
lahat. Malaking bahagi ng ating pagharap sa mundo ay nababatay sa mga
hindi natin nakita o naranasan. Ibang tao ang nakakita o nakadanas at
naniwala tayo sa kanila. Alam kong may syudad ng Paris kahit na hindi ako
yumapak doon kailanman. Naniniwala ako sa mga bidahan ng mga taong
sanay tumawid sa mga lansangan ng syudad na iyon. Kinukuha ko ang gamot
na itinalaga ng doktor kahit na hindi ko nakikita kung angkop nga o
hindi. Basta’t naniniwala ako. Ganoon rin, naniniwala ako kagabi noong
sinabi nila sa telebisyon na, sa larawang satelayt na pinakita, iyong parteng
minarkahan ng bilog ay pinapatunay na may mangkok na laba na nabubuo sa
Pinatubo. Hindi ako marunong magbasa ng larawang-satelayt. Naniniwala
ako sa marurunong. Ganoon din, hindi ko masakyan ang eksrey, pero
naniniwala ako sa mga marunong gumawa ng interpretasyon.
Hindi natin maiwasang magtiwala sa ating kapuwa, palibhasa’y malawak
ang daigdig at makitid ang naaabot ng ating karanasan. Ngunit, kailangan
bang maging bulag sa paniniwala? Ang kabaligtaran ang kailangan:
magmatino sa paniniwala. May ilang mga pagmumuni-muni na maaring
makatulong tungo sa isang matinong pagkakatiwala.
Ang taong mapapaniwalaan ay itinuturing natin na tunay na bukal ng
kaalaman at karunungan. Kailangan na siya ay:
1) Marunong magmasid at umunawa: Halimbawa, masusi niyang
pinupuna ang mga nangyayari sa harapan ng kanyang mata; at
gumagawa lamang siya ng interpretasyon kung talaga siyang may
kakayahan, halimbawa, na bumasa sa eksrey o sa larawang-satelayt o
sa kung ano makakagaling sa isang sakit.
2) Marunong magbunyag sa kanyang nalalaman at nauunawaan: Meron
siyang arte ng pagbunyag, kaya’t naibabahagi niya ang kanyang
karanasan sa mga hindi nakadanas ng ganoon; o naibabahagi niya
ang kanyang pagka-eksperto sa mga hindi eksperto… sa antas na
ito’y posible.
3) Makatotohanan: Hindi nagsisinungaling.
Itong tatlong ito ang kailangan natin kilatisin kung ibig natin malaman
kung kapani-paniwala ang isang tao.
Hindi ko naranasan at hindi kayang unawain ang ukol sa larawang
satelayt, eksrey, gamot, Paris, atbp. Pero kaya kong danasin at unawain kung
ang nagsasalita sa akin ay mapapaniwalaan. Maari at dapat
kong tingnan, unawain, suriin kung ang taong iyon ay talagan bukal ng
5/6
kaalaman at karunungan. Talaga ba siyang marunong; makatotohanan ba
siyang nagbubunyag? Pananagutan ko ang pagkilatis.
Kaya’t ganito ang katangian ng taong matino sa kanyang pagbibigay
tiwala sa kanyang kapuwa:
1) Marunong kumilatis – sa mga bukal ng kaalaman at karunungan.
2) Marunong umunawa – sa mga ibinubunyag.
Ang hindi marunong umunawa ay hindi marunong makinabang sa mga
ibinubunyag sa kanya. At hindi rin siya maaring sumang-ayon o tumutol sa
mga ibinubunyag. Sapagkat hindi maaring sumang-ayon o tumutol ang tao,
kung hindi niya nauunawaan ang kanyang sinasang-ayonan o tinututulan.
Mga Komplikasyong: Isang Simpleng Prinsipyo
Hindi palaging simple ang pagrerelasyon ng mga bukal sa mga
naniniwala. Kung minsan parang lambat ng mga nagkandabuhul-buhol na
lubid ang mga relasyon. Halimbawa, papaano kong nalalaman na pulo ang
Luzon? Hindi ko pa nalilibot ang buong isla. May mga bahaging nakita ko ang
tabing-dagat. May mga detalyeng naririnig, nabasa at pinaniwalaan. May mga
mapa na naniwala akong wasto. Sa kasong ito, ang pagkaugnay ng mga
nakita sa mga pinaniwalaan ay angkop na angkop at hindi mapagdududahan.
Ngunit hindi palaging kasing linaw ng kasong ito ang mga pagrerelasyon
ng mga bukal ng katotohanan. Kung minsan palaging nagbabago ang mga
relasyon at nalulula tayo. Maaring manyari, halimbawa, na maging bukal ng
katotohanan ang isang taong sinungaling. Kung tuso tayo, baka mabakasan
natin ang katotohanan kapag binaligtad natin ang kanyang mga
pinagsasasabi. Ngunit, hindi iyan makukuha sa isang otomatik na
pagbabaliktad. Kailangan laging subaybayan ng masusing pangingilatis.
Madalas ay nakakalito ang mga laging nagbabagong komplikasyon,
ngunit may gabay. Matino itong simpleng prinsipyong ito: Na dalawa ang
palaging kailangan: 1) Na ang mga bukal na pinaniniwalaan ay nakakabit sa
totoo at kinakabit ako sa totoo. 2) Na kinikilatis ko at inuunawa itong mga
pagkakabit na ito.
Abstraksyo
Nakita natin na, kung minsan, sa ating pagnanais na makaunawa sa mga
detalye ng isang pangyayari, hinihiwalay natin sa ating isip ang nagkakaisa sa
talagang totoo. Ganyan ang ginawa nating noong tinalakay natin ng isa-isa
ang pagtingin ng mata at ng isip. Nakita rin natin na importanteng bumalik
palagi sa pagkakaisa at kabuoan na umiiral sa talagang totoo. Palibhasa’y
madalas gamitin itong patakaran ng paghihiwalay sa isip, ng isa at buo sa
talagang totoo, mabuting bigyan ng pangalan. Ang nakaugaliang pangalan
ay abstractio. Katagan Latin: paghihiwalay. Isusulat kong abstraksyo. Nag-
aabstraksyo tayo kapag nalilimutan natin na bukod tangi at iba ang bawat
tao, at tinutuonan lamang natin ng pansin ang pagkahawig ng lahat ng
tao. Abstraksyo rin kapag gumagawa ako ng plano at hindi ko pinupuna kung
may kinalaman ang plano sa mga bagay na pinagpaplanohan. Inaasahan ko
na sa mga susunod na pagmumuni-muni’y magiging alisto ang mambabasa
upang mahalata niya kung may nagaganap na abstraksyo, at kung ano ang
patakaran ng bawat abstraksyo. Sa ganoon, sana maging alisto siya at sana
isagawa niya, ang palaging pagbalik sa kabuoan ng talagang totoo.
Pambungad sa Metapisika
Ang bungad ng isang bahay ay pinto… binubuksan sa mga dumadaan ang
mga sekretong nakatago sa bahay. Hindi sekereto ng tahanan ang
metapisika, bagkus malalim at malawak na katotohanan na umaanyaya sa
lahat. Ang pambungad sa metapisika ay pintuan na bumubukas sa kalaliman
at kalawakan, sa kaparangan, kabundukan, kalangitan.
Noong nakapasok na siya sa pintuan
Yumapak siya
Sa malawak na lupain
Na palayo ng palayo ang mga hangganan
Sinusukuban ng langit
Na pataas ng pataas ang tuktok
Ang mga laylaya’y palayo ng palayo
Sinisikatan ng sariwang araw ang kabuoan
6/6