ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΦΥΣΙΚΗ Δ. ΣΚΑΡΛΑΤΟΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ

ΤΜΗΜΑ ΦΥΣΙΚΗΣ – ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΦΥΣΙΚΗ
ΔΙΔΑΣΚΩΝ: Δ. ΣΚΑΡΛΑΤΟΣ, ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ
ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΦΥΣΙΚΗ

ΔΙΔΑΣΚΩΝ Δ. ΣΚΑΡΛΑΤΟΣ, ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ
Ι. Τι είναι Κλασσική και τι Σύγχρονη Φυσική

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΙΙ. Οι ανεπάρκειες της Κλασσικής Φυσικής στην περιγραφή του μικρόκοσμου που οδήγησαν στην ανάδειξη της
Παλαιάς Κβαντικής Θεωρίας
(α) Ο κυματοσωματιδιακός δυϊσμός του φωτός και η έννοια του φωτονίου (ακτινοβολία του μέλανος σώματος,
φωτοηλεκτρικό φαινόμενο, φαινόμενο Compton). Κομβικά πειράματα και ερμηνείες τους
(β) Πρώιμα ατομικά μοντέλλα. Ατομικά φάσματα και το ατομικό πρότυπο του Bohr. Το πείραμα Franck-Hertz
(γ) Ο κυματοσωματιδιακός δυϊσμός. Η έννοια της σταθεράς του Planck και οι κανόνες κβάντωσης Bohr-Wilson-
Sommerfeld
(δ) Οι ανεπάρκειες της παλαιάς Κβαντικής Θεωρίας
ΙΙΙ. Βασικές αρχές της (νεώτερης) Κβαντομηχανικής
(α) Η εξίσωση του Schroedinger. Η έννοια της κυματοσυνάρτησης
(β) Εφαρμογές σε απλά μονοδιάστατα παραδείγματα
(γ) Εισαγωγή σε απλά τριδιάστατα προβλήματα και η ανάδειξη του εκφυλισμού
(δ) Ποιοτική ανάδειξη των αρχών της Κβαντομηχανικής και του προβλήματος της μετρητικής διαδικασίας
ΙV. Ποιοτική περιγραφή των μονοηλεκτρονιακών ατόμων στα πλαίσια της Κβαντομηχανικής. Σύγκριση με τη
θεωρία Bohr. Η ανάδειξη του σπιν. Εισαγωγή στη σύνθεση στροφορμών
V. Ποιοτική περιγραφή των πολυηλεκτρονιακών ατόμων. Ο περιοδικός πίνακας των στοιχείων
VΙ. Ποιοτική εισαγωγή στη μοριακή δομή
VII. Πρακτικές εφαρμογές της σύγχρονης Κβαντομηχανικής
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Το μάθημα διδάσκεται σε εισαγωγικό προπτυχιακό επίπεδο. Υπάρχουν , όμως, και λιγοστά εδάφια που αγγίζουν
το μέσο προπτυχιακό επίπεδο.
Βασικά συγγράμματα:
1) "Modern Physics", Kenneth S. Krane, 3rd edition, John Wiley &Sons, 2012 (στα αγγλικά). Θα κυκλοφορήσει
μετάφραση στα Ελληνικά από τον οίκο Broken Hill.
2) «Σύγχρονη Φυσική» , R. A. Serway, C. J. Moses, C. Moyer, 1989, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
Συμπληρωματική βιβλιογραφία εισαγωγικού προπτυχιακού επιπέδου:
3) “Concepts of Modern Physics”, A.Beiser, 6th Edition, McGraw-Hill Companies, Inc., 2003 (στα αγγλικά).
4) "Fundamental University Physics- Vol.3 Quantum and Statistical Physics", M. Alonso-E.J.Finn, 1rst edition,
Addison Wesley, 1968 (στα αγγλικά).
Συμπληρωματική βιβλιογραφία εισαγωγικού προς μέσου προπτυχιακού επιπέδου:
1) «Κβαντομηχανική Ι», Στέφανος Τραχανάς, 2005, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης. Σε υψηλότερο επίπεδο
από τα προηγούμενα. Ποιοτική ανάλυση σε βάθος. Συνιστώνται οι σελίδες 1-106 που καλύπτουν την παλαιά
κβαντική θεωρία
2) «Εισαγωγή στην Σύγχρονη Φυσική», Πανεπιστημιακές σημειώσεις Α. Ζδέτση. Μέρος των σημειώσεων, οι
οποίες περιλαμβάνουν και ευρεία βιβλιογραφία διαφόρων επιπέδων, έχει αναρτηθεί στην ιστοσελίδα του
μαθήματος.
Συμπληρωματική βιβλιογραφία μέσου προπτυχιακού επιπέδου:
1)«Θεμελιώδης Σύγχρονη Φυσική», R.M.Eisberg, (μετάφραση της αγγλικής έκδοσης του 1961), Εκδόσεις
Γ.Α.Πνευματικού.
2) " Quantum Physics of Atoms, Molecules, Solids, Nuclei and Particles", 2nd edition, John Wiley &Sons, 1985
(στα αγγλικά). Αποτελεί ουσιαστικά ανανεωμένη ματιά του προηγούμενου.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Κλασική και Σύγχρονη Φυσική
Ι. ΤΑ ΕΠΙΤΕΥΓΜΑΤΑ ΤΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΕΩΣ ΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ
Κλασική Φυσική
Κλασική Μηχανική Κλασική Θεωρία πεδίων Μελέτη συστήματος

Κίνηση υλικού σώματος Εξαγωγή εκφράσεων και πολλών σωματιδίων
(τροχιά) υπό την επίδραση νόμων των θεμελιωδών Α) Θερμοδυναμική
γνωστής δύναμης δυνάμεων
Β) Κλασική Στατιστική
Μηχανική

Ι) Κλασική Μηχανική
Πρότυπο: Υλικό σημείο (όλη η μάζα του συγκεντρωμένη σε ένα σημείο ή αδιάφορη η
κατανομή μάζας στόν όγκο του σώματος)→μηχανική στερεού σώματος, μηχαν. κύματα ,
συνεχή μέσα (ρευστά)
Sir Isaac Newton Joseph-Louis comte de Lagrange Sir William Rowan Hamilton
(1643-1727) (Giuseppe Luigi Lagrangi) (1736 –1813) (1805 –1865)
Αλγεβρική
αντιμετώπιση
Διανυσματική
αντιμετώπιση
2 L  K  U  f(p j ,q j ,t) H   p jq j  L  f(p j,q j,t)
dr
 F  ma  m 
j
dt 2
L d  L  dp j  H  dq j  H 
  0   
 q j  dt  p j 
,
dp q j dt  q j  dt
    
dt
Ανεξάρτητα από την αντιμετώπιση, στα πλαίσια της Κλασικής Μηχανικής:

(α) Ένα υλικό σώμα διαγράφει μια καλώς καθορισμένη τροχιά και είναι δυνατόν να
υπολογίσουμε με ακρίβεια την θέση και την ορμή του σε κάθε χρονική στιγμή.
(β) Όλα τα φυσικά μεγέθη του προβλήματος (ενέργεια, ορμή, στροφορμή κλπ)
παίρνουν όλες τις δυνατές τιμές στο επιτρεπόμενο διάστημα.
p2
E  U(x), Umin  E   (συνεχής)
2m
Y
m
O X

ΙΙ) Κλασική Θεωρία Πεδίων

Πεδίο δυνάμεων: «Κατάλληλα διαμορφωμένος» χώρος από την παρουσία ενός σώματος
(πηγή του πεδίου) με μια συγκεκριμένη ιδιότητα (μάζα, ηλεκτρικό φορτίο), έτσι ώστε σε
ένα άλλο σώμα (υπόθεμα) με την ίδια ιδιότητα, που φέρεται στον χώρο αυτό, να ασκείται
αυτομάτως δύναμη.
Όρια της εμβέλειας του πεδίου
Υπόθεμα
[Σημειακό φορτίο |q| << |Q|
ή υλικό σημείο μάζας m << M]
Πηγή του πεδίου
[Φορτισμένο σώμα με φορτίο Q ή σώμα μάζας M]
Α. Βαρυτικό πεδίο: Ελκτική αλληλεπίδραση μεταξύ υλικών σημείων ή σωμάτων με μάζα.

Sir Isaac Newton Συντηρητική. Υπακούει στην αρχή της επαλληλίας.
(1643-1727)
Mm F M1m MNm
FG ˆ g=
r, FG 2
ˆ
r1  ....  G 2
rˆN
2
r m r1 rN
Μικροσκοπική αιτία: Άγνωστη ?

Β. Ηλεκτρομαγνητικό πεδίο:
●Ηλεκτροστατική: Ελκτική ή απωστική αλληλεπίδραση μεταξύ σημειακών φορτίων ή
φορτισμένων σωμάτων. Συντηρητική. Υπακούει στην αρχή της επαλληλίας.
Πρότυπο: Σημειακό φορτίο (όλο το φορτίο του συγκεντρωμένο σε ένα σημείο ή αδιάφορη
η κατανομή φορτίου στόν όγκο του σώματος)→ αλληλεπίδραση μεταξύ φορτισμένων
σωμάτων
Carl Friedrich Gauss
Charles Augustin de Coulomb Μικροσκοπική αιτία:
(1777 – 1855)
(1736 – 1806)
Ανταλλαγή φωτονίων
q1
R q3
q2 r1 r3
r2
O Qin
 E dA 
Qq 1 Qq
F  K e 2 rˆ  rˆ
4πε r ε 0 r 0
2
r
A
F
E=
q
● Μαγνητοστατική: Ελκτική ή απωστική αλληλεπίδραση μεταξύ ρευματοφόρων αγωγών
και φυσικών μαγνητών. Μη συντηρητική. Υπακούει στην αρχή της επαλληλίας.
Μικροσκοπική αιτία: Αλληλεπίδραση μεταξύ κινούμενων σημειακών φορτίων
Πρότυπο: Δεν υπάρχουν μαγνητικά μονόπολα. Κινούμενο σημειακό φορτίο σε μαγνητικό
πεδίο.
Jean-Baptiste Biot Félix Savart André-Marie Ampère Carl Friedrich Gauss
(1774-1862) (1791-1841) (1775 –1836) (1777 – 1855)
 0I d  r
Bd 0I  B dA  0
4  r 2
B A
C
●Ηλεκτρομαγνητισμός:
(α) Ηλεκτρομαγνητική επαγωγή. (β) Χρονομεταβαλλόμενο ηλεκτρικό
Χρονομεταβαλλόμενο μαγνητικό πεδίο → Χρονομεταβαλλόμενο
πεδίο→ Χρονομεταβαλλόμενο ηλεκτρικό μαγνητικό πεδίο
πεδίο. James Clerk Maxwell
Michael Faraday (1831 –1879)
(1791 –1867)
Qin   m B
 E dA  0
E
0 Ed   E  
A
C
t t
 B dA  0   B  0
A
dE E
 B d   0 I   0 0
C
dt
   B   0 J   0 0
t
ΙΙΙ. Μελέτη συστήματος πολλών σωματιδίων
Α) Θερμοδυναμική [Μακροσκοπική περιγραφή (P,V,T,Q,S)]

Πρότυπο: Το κλασικό ιδανικό αέριο (σύστημα σωματιδίων ή μορίων που δεν
αλληλεπιδρούν μεταξύ τους)
(1ος Νόμος: Αρχή διατήρησηςτης ενέργειας) Q W
U0→U
dU  Q  dWext  Q  dW 
Wext
 Q  pdV
(2ος Νόμος: Η κατεύθυνση των φυσικών διεργασιών)
dQ
dS  (εντροπία: Μέτρο της αταξίας ενός συστήματος)
T
Σε ένα απομονωμένο σύστημα, σε διεργασίες κατά τις οποίες ανταλλάσσεται θερμότητα
μεταξύ των συστατικών του υποσυστημάτων, η ολική εντροπία του συστήματος
παραμένει σταθερή εάν οι διεργασίες είναι αντιστρεπτές ή αυξάνεται εάν οι διεργασίες
είναι μη αντιστρεπτές
S  0
B) Κλασική Στατιστική Μηχανική (Μικροσκοπική περιγραφή-Μικροκαταστάσεις)

Πρότυπο: Το κλασικό ιδανικό αέριο (σύστημα σωματιδίων ή μορίων που δεν
αλληλεπιδρούν μεταξύ τους)
3
Ludwig Boltzmann Josiah Willard Gibbs
(1844 –1906) (1839 –1903) 2
1
3
2
S  kB ln W 1
3
2
1
James Clerk Maxwell
κλπ
(1831 –1879)
W Μικροκαταστάσεις

►Κάθε σωματίδιο καθορίζεται από 6 px
συντεταγμένες: (x, y, z, px, py, pz)
►Χώρος φάσεων: 6-διάστατος χώρος.
py
(α) Κάθε σωματίδιο σε μια δεδομένη χρονική pz
στιγμή παρίσταται ως σημείο αυτού του χώρου.
(β) Σε κάθε στοιχειώδη «κυψελίδα» του χώρου x
αυτού με όγκο dυ κάθε χρονική στιγμή υπάρχουν
dN σωματίδια. d  dxdydzdp x dp y dp z y
(γ) Στην κατάσταση θερμοδυναμικής ισορροπίας
ο αριθμός των σωματιδίων σε κάθε κυψελίδα
z
παραμένει σταθερός παρά το ότι έχουμε διαρκή
μετακίνησή τους από μια κυψελίδα σε άλλη.
►Κατανομή Maxwell-Boltzmann 
dN  p2
[ποσοστό μορίων που βρίσκονται σε μια  Ae kB T
d   U(r)
κυψελίδα με x→x+dx, y→y+dy, z→z+dz, N 2m
px →px+dpx, py →py+dpy, pz →pz+dpz]


►Αντίστοιχη πιθανότητα ανά μονάδα όγκου:

P  Ae kBT

 1 1 
         P e kB T
Pd 1 A e kB T
d 1 A Και τελικά:
 

► Αφού η πιθανότητα ανά μονάδα όγκου του χώρου των φάσεων ένα σωματίδιο του συστήματος
να έχει ενέργεια στο διάστημα ε →ε+dε είναι:
 
1   p2
P e kB T
όπου   e kB T
d και   U(r)
 2m
η μέση ενέργειά του θα είναι :

1 
   Pd   e kB T
d

Όμως :
 1
  
   
e d   e d, όπου =
kBT
Επομένως :
1  

    e
kB T
  dpx dp y dpz dxdydz
Εάν το σύστημα έχει Ν σωματίδια:
E  N
Εφαρμογή : Η μέση ενέργεια του κλασικού ιδανικού αερίου Θεωρούμε ιδανικό αέριο σε δοχείο
όγκου V που βρίσκεται σε επαφή με δεξαμενή σταθερής θερμοκρασίας T, όπως στο σχήμα. Στο ιδα-
νικό αέριο τα μόρια δεν αλληλεπιδρούν μεταξύ τους και έτσι για καθένα από αυτά θα έχουμε ότι:
2
p2 px 2 py p2
    z
2m 2m 2m 2m
T
Επομένως: V



p2


 p x 2  p y 2  pz 2 
  e kB T
d   e 2m
d   e 2m
d 
3
           
p y 2 3
px 2  pz 2
 2m   2m  2
  dxdydz   e 2m
dp x    e 2m
dp y    e 2m
dp z   V    V  

 

  
 
     
   
1  3 3 «Σε κάθε βαθμό ελευθερίας που συμμετέχει με το
Τελικά:    kBT τετράγωνό του στην έκφραση της ενέργειας
  2 2 αντιστοιχεί μια μέση θερμική ενέργεια ίση με ½ kΒT»
(Θεώρημα ισοκατανομής της ενέργειας)

3 
 e u du 
2
Εάν το άέριο έχει Ν μόρια: E  Nk B T 

2 
ΙΙ. ΜΗΧΑΝΙΚΑ ΚΥΜΑΤΑ

Μηχανικά κύματα: διαταραχές ενός μέσου που μεταφέρουν μόνο ενέργεια και ορμή (όχι
ύλη)
►Κυματική εξίσωση:  2 y ( x, t ) 1  2 y ( x, t )
 2
x 2  t 2
Παράγοντας ελαστικότητας

Παράγοντας αδράνειας
Τ 
m

 L
t
Αρμονικά κύματα: y( x, t )  A sin k ( x  t )

2
Θέτοντας: x  x 
k
2 2
y( x  , t )  A sin k ( x   t ) 
k k
 A sin  k ( x  t )  2   A sin k ( x  t )  y( x, t )
2 Στο διάγραμμα y-x η κυματομορφή
►Μήκος κύματος:  επαναλαμβάνεται διαρκώς κατά ένα
k μήκος κύματος
2 Αριθμός μηκών κύματος σε

►Κυματάριθμος: k  διάστημα 2π

2
Ισοδύναμα: y ( x, t )  A sin ( x  t )  A sin(kx  t )

2 2 ►Περίοδος: Ο χρόνος κατά
►Κυκλική συχνότητα:   k   2 f 
 T τον οποίο επαναλαμβάνεται
  2 f   η διαταραχή    T
►Φασική ταχύτητα:  p    f  p
k 2 2 T
Ενέργεια μηχανικών κυμάτων:

► Ένταση I ενός κύματος: Ορίζεται ως η ενέργεια που μεταφέρεται ανά μονάδα
χρόνου διαμέσου μιας μοναδιαίας επιφάνειας κάθετης στη διεύθυνση διάδοσης του
κύματος
● Εάν u είναι η μέση πυκνότητα ενέργειας του κύματος (μέση ενέργεια ανά μονάδα
όγκου του μέσου μέσα στο οποίο διαδίδεται το κύμα ) [J/m3] τότε:
m J J W
I  u [  
s m3 m 2 s m 2
]
● Εάν το μέσο διάδοσης έχει μια σταθερή διατομή Α, τότε η ολική μέση ενέργεια που
μεταφέρεται ανά μονάδα χρόνου διαμέσου της διατομής Α θα είναι:
 dE 
   IA  uA W 
 dt ave
Είναι η ισχύς που απαιτείται για να διατηρείται το κύμα. Είναι ουσιαστικά ο ρυθμός
ενέργειας που πρέπει να παρέχεται διαρκώς στο ένα άκρο του μέσου για να συντηρεί
έναν συνεχή συρμό κυμάτων κατά μήκος του.

Ανάκλαση μηχανικών κυμάτων: πραγματοποιείται όταν το μέσο παρουσιάζει

ασυνέχειες…..
4η
η η
1 3 Περίπτωση
Περίπτωση Περίπτωση
2η
Περίπτωση
Συμβολή μηχανικών κυμάτων:

ενισχυτική
καταστροφική
Τα γραμμικά κύματα
(Α<<λ) υπακούουν στην
αρχή της επαλληλίας: Σε
κάθε σημείο του μέσου η
κυματοσυνάρτηση είναι
το αλγεβρικό άθροισμα
των επιμέρους
κυματοσυναρτήσεων
των κυμάτων που
συμβάλλουν. Δυο τέτοια
οδεύοντα κύματα
μπορούν να διέλθουν το
ένα μέσα από το άλλο
χωρίς να αλλάξουν.
Στάσιμα κύματα: Έστω δύο κύματα ίδιου πλάτους και συχνότητας που οδεύουν σε
αντίθετες κατευθύνσεις
y1 ( x, t )  A sin(kx  t ), y2 ( x, t )  A sin(kx  t )
Πλάτος
Η συμβολή τους θα δώσει:
y ( x, t )  y1 ( x, t )  y2 ( x, t )  A sin(kx  t )  A sin(kx  t )   2 A sin kx  cos t
Στάσιμο κύμα. Δεν είναι έκφραση οδεύοντος κύματος γιατί
δεν περιέχει τον όρο sin(kx t )
Ταλάντωση
►Κόμβοι (Πλάτος=0):
sin kx  0  kx  0,  , 2 ,3 ....  λ/4
2
x  0,  , 2 ,3 .... 

 3 n
x  0, ,  , ..... , n  1, 2,3....
2 2 2 λ/2
►Κοιλίες (Πλάτος=maximum) :
 3 5  3 5 n
sin kx  1  kx  , , ....  x  , , .... , n  1,3,5...
2 2 2 4 4 4 4
Εφαρμογή (Πακτωμένη χορδή στα δύο άκρα της): Οριακές συνθήκες:
α) y(0, t )  0
(Ικανοποιείται αυτόματα)
β) y ( L, t )  0  sin kL  0
 kn L  n , n  1, 2,3.....
Ισοδύναμα:
2
L  n 
n
2L
n  , n  1, 2,3.....
Κανονικοί τρόποι ταλάντωσης της χορδής n
  n T
fn  n  , n  1, 2,3.....
n 2L 2L 
Κβάντωση της συχνότητας
ΙΙΙ. ΣΥΝΟΨΗ
► Η Κλασική Φυσική ερμηνεύει πληθώρα φαινομένων του Μακρόκοσμου στηριζόμενη σε
πολύ λίγους βασικούς νόμους, οι οποίοι θεωρούνταν ότι αβίαστα επεκτείνονται και στον
Μικρόκοσμο……
► Στην Κλασική Φυσική:
Α) Υπάρχουν δύο διακριτές «οντότητες»: τα σωματίδια και τα κύματα
Β) Μπορούμε να προβλέψουμε με ακρίβεια και ταυτόχρονα τη θέση και την ορμή τους
Γ) Οι βασικές ποσότητες (θέση, ορμή, ενέργεια) παίρνουν συνεχείς τιμές
Δ) Το μετρητικό όργανο δεν επηρεάζει την τιμή του μετρούμενου μεγέθους
► Δίκαια στο τέλος του 19ου αιώνα οι φυσικοί αισθάνονταν περήφανοι…….
William Thomson, Lord Kelvin
(1824 -1907) "There is nothing new to be discovered in
physics now. All that remains is more and more
precise measurement."
Albert Abraham Michelson
(1852 -1931)
«Μεγάλη μπουκιά φάε, μεγάλη κουβέντα μην πείς»

(σοφή ελληνική παροιμία)
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι: ΚΥΜΑΤΟΠΑΚΕΤΑ
Κύματα διαμορφωμένου πλάτους προκύπτουν από τη σύνθεση κυμάτων ίσου πλάτους
και διαφορετικών αλλά πολύ κοντινών συχνοτήτων [ k (ή)  k (ή) ]
y1 ( x, t )  A sin(kx  t ), y2 ( x, t )  A sin  (k  k ) x  (   )t 
 k    k  
y ( x, t )  y1 ( x, t )  y2 ( x, t )  2 A cos  x  t  sin (k  ) x  (  )t 
 2 2   2 2 
k 
Όμως: k  k,   
2 2
Επομένως:
 k  
y ( x, t )  2 A cos  x  t  sin(kx  t )
 2 2 
Διαμορφωμένο πλάτος
Κύμα με διαμορφωμένο πλάτος

y1 ( x, t )  A cos(kx  t ),
y2 ( x, t )  A cos  (k  k ) x  (   )t  , k (ή )  k (ή )
 k    k  
y ( x, t )  y1 ( x, t )  y2 ( x, t )  2 A cos  x  t  cos (k  ) x  (  )t  
 2 2   2 2 
 k  
 2 A cos  x  t  cos( kx  t )
 2 2 
1800 εκτός
Συνιστώντα κύματα Σε φάση
φάσεως
g
p
Αυξάνοντας τον αριθμό των αρμονικών κυμάτων με πολύ κοντινούς κυματαριθμούς ή μήκη κύματος
είναι δυνατόν να κατασκευάσουμε ένα χωρικά περιορισμένο κύμα διαμορφωμένου πλάτους που
ονομάζεται κυματοπακέτο ή κυματόδεμα. Όσο αυξάνεται ο αριθμός των συντιθέμενων αρμονικών
κυμάτων, τόσο πιο εντοπισμένο χωρικά είναι το κυματοπακέτο.
Αρμονικά κύματα κοντινού k ή λ

Kυματοπακέτο

► Το κυματοπακέτο «ταξιδεύει» με την λεγόμενη ταχύτητα ομάδας:
 d d d ( p k ) d d
g   Επίσης: g   p  k p p   p
k dk dk dk dk d
► Η σχέση   f (k ) σε ένα μέσο χαρακτηρίζει τη διάδοση των κυματοπακέτων σε αυτό
και ονομάζεται «σχέση διασποράς».
Α) Εάν π.χ    k τότε η φασική ταχύτητα όλων των συνιστώντων κυμάτων θα είναι σταθερή
(ανεξάρτητη του κυματαριθμού) και ίση με
 k
p       ή
k k
Σε αυτά τα (μη διασκορπιστικά) μέσα, όπου η φασική ταχύτητα δεν εξαρτάται από τον
κυματαριθμό, το σχήμα του παραμένει αναλλοίωτο καθώς αυτό διαδίδεται. Στην περίπτωση αυτή
θα έχουμε και ότι:
g   p
Β) Εάν π.χ    k , η φασική ταχύτητα κάθε συνιστώντος κύματος θα είναι διαφορετική και θα
2
εξαρτάται από τον κυματαριθμό του ή το μήκος κύματός του:

 k2
p    k
k k
Σε αυτά τα (διασκορπιστικά) μέσα, όπου η φασική ταχύτητα εξαρτάται από τον κυματαριθμό, το
σχήμα του αλλοιώνεται καθώς αυτό διαδίδεται, αφού κάθε συνιστόν κύμα «ταξιδεύει» με
διαφορετική ταχύτητα στο μέσο. Στην περίπτωση αυτή θα έχουμε ότι:
g   p

Μπορούμε να έχουμε δημιουργία κυματοδέματος από επαλληλία περισσότερων των δύο
αρμονικών κυμάτων, τα οποία μπορεί να έχουν και διαφορετικά πλάτη. Στη γενικότερη αυτή
περίπτωση μπορούμε να γράψουμε ότι:
 
y ( x, t )   Ai cos(ki x  it )  Re  Ai ei ( ki x it ) 
i  i 
► Στην πράξη επιλέγουμε έναν κεντρικό κυματαριθμό k0 και οι υπόλοιποι επιλέγονται σε ένα
συμμετρικό ως προς αυτόν διάστημα 2Δk.
k k
k k
k0

2 2
Εάν οι επιλεγόμενοι κυματαριθμοί (ή μήκη κύματος ή κυκλικές συχνότητες) είναι πολύ κοντινοί, τα
παραπάνω αθροίσματα αντικαθίστανται με τα αντίστοιχα ολοκληρώματα:
k0 k
k0 k 
y ( x, t )   A(k ) cos  kx   (k )t dk  Re   A(k )e 
i kx  ( k ) t 
dk 
k0 k  k0 k 
Ο παράγοντας Α(k) του ολοκληρώματος διαμορφώνει και το
είδος της περιβάλλουσας του κυματοδέματος.
Προκειμένου το κυματόδεμα να έχει σαφή χωρική
 0, k0  k  k  k0  k
έκταση θα πρέπει στην πράξη να ισχύει ότι: A(k)  
 0, αλλού
► Την χρονική στιγμή t=0 γίνεται η σύνθεση του κυματοδέματος , όπου:
k0 k
k0 k

y ( x, 0)  y0 ( x)   A(k ) cos  kx dk  Re   A(k )e dk 
ikx
k0 k k0 k 

► Οι παραπάνω σχέσεις μπορούν να γραφούν ισοδύναμα (Αφού Α=0 έκτός του διαστήματος
2Δk) ως:


y ( x, 0)  y0 ( x)   A(k ) cos  kx dk  Re   A(k )eikx dk 
  

 
y ( x, t )   A(k ) cos  kx   (k )t dk  Re   A(k )e 
i kx  ( k ) t 
dk 
  

Εφαρμογή : Σχηματισμός Γκαουσιανού (Gaussian) κυματοδέματος
 k  k0 2

Έστω ότι: A(k )  A0e 2( k )2
Κανονική κατανομή
 
 k  k0  2
y ( x, 0)  y0 ( x)   A0e 2( k )2
cos  kx dk 


k k  k0

 k 2

y0 ( x)   Ae 0
2( k )2
cos  k x  cos  k0 x   sin  k x  sin  k0 x  dk  

 k 2

 A0 cos  k0 x   e 2( k )2
cos  k x dk  

y( x, 0)  y0 ( x)
x 2 ( k )2

 A0 2 ke 2
cos(k0 x)
k0
Χρονική εξέλιξη («άπλωμα») γκαουσιανού κυματοπακέτου σε διασκορπιστικό μέσο:
y(x0,t)
y(x,t)

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ II: Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΣΤΕΡΕΑΣ ΓΩΝΙΑΣ

● Για την κατανόηση της έννοιας της στερεάς γωνίας είναι χρήσιμο να ξεκινήσουμε από το ακόλουθο διδιάστατο
πρόβλημα που εικονίζεται στο σχήμα. Έστω ότι επιθυμούμε να προβάλουμε ένα στοιχειώδες μήκος Δr σε
περιφέρεια κύκλου ακτίνας R. Η προβολή του θα είναι ένα στοιχειώδες τόξο για το οποίο θα ισχύει ότι:
Δs=RΔθ
Κατά συνέπεια, η προβολή του στην περιφέρεια κύκλου καθορίζεται αποκλειστικά από την γωνία
Δθ=Δs/R, η οποία μετράται σε ακτίνια
[Εάν το στοιχειώδες μήκος και το αντίστοιχο τόξο είναι απειροστά μικρά μπορούμε εκ του ασφαλούς να
θεωρήσουμε το τρίγωνο ΑΒΓ ως ορθογώνιο και κατά συνέπεια θα έχομε ότι: ds=rdθ=drcosψ]
Y
Δr
Α
R ψ Γ
Δs r
900
Δθ Β
X
● Η έννοια της στερεάς γωνίας υπεισέρχεται όταν θέλουμε να επεκτείνουμε το πρόβλημα στην προβολή μίας
στοιχειώδους επιφάνειας dA σε επιφάνεια σφαίρας ακτίνας R, όπως εικονίζεται στο ακόλουθο σχήμα.
dA
n̂
γ n̂
r̂
dΑ
R
Z
dΑ’
θ
dΑ’’
R’
r̂
dΩ
O
Y
φ
Επιφάνεια Σφαίρας
Ακτίνας R’
X

Η επιφάνεια dΑ αναπαριστάται από ένα κάθετο σε αυτή διάνυσμα με μέτρο όσο το εμβαδόν της σύμφωνα
με τη σχέση:
d   d nˆ
όπου n̂ το μοναδιαίο κάθετο στην επιφάνεια διάνυσμα.
Η προβολή της επιφάνειας dΑ στην επιφάνεια σφαίρας ακτίνας R θα είναι:
d  '  d  rˆ  d (nˆ rˆ)  d  cos   R 2 sin  d d
Η προβολή της επιφάνειας dΑ στην επιφάνεια ομόκεντρης σφαίρας ακτίνας R΄ θα είναι κατά τον ίδιο τρόπο:
d  ''  R '2 sin  d d
Παρατηρούμε ότι και οι δύο προβολές αποτελούν βάσεις κώνων με κορυφή την αρχή των αξόνων και συνευθειακά
ύψη.
Η στοιχειώδης στερεά γωνία ορίζεται ως το αδιάστατο μέγεθος:
dA ' d  ''
d   2  sin  d d
R2 R'
και αντιπροσωπεύει την βάση του κώνου που αντιστοιχεί στην προβολή της επιφάνειας σε σφαίρα με ακτίνα
το μοναδιαίο διάνυσμα r̂ μέσα από την οποία «φαίνονται» και οι προβολές dA και dA’. Ισχύει δε ότι :

 ά
d  
 ά
sin  d d  4
 ί   ί 
R R
Γενικώτερα η στερεά γωνία ορίζεται ως: A
 
R2
όπου ΔΑ το τμήμα επιφανείας μίας σφαιρικής επιφάνειας ακτίνας R και είναι ένα αδιάστατο μέγεθος που μετράται
σε στερακτίνια (steradians ή συντομογραφικά sterads).
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ III: Η ΕΙΔΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑΣ

► Αποτελεί την ολοκλήρωση της Κλασικής Μηχανικής στις υψηλές ταχύτητες (της
τάξεως της ταχύτητας του φωτός). ΔΕΝ διακυρήττει ότι όλα είναι σχετικά ! Αντιθέτως
απαιτεί ένα φαινόμενο να είναι συμβατά παρατηρήσιμο από όλους τους αδρανειακούς
παρατηρητές του.
► Στηρίζεται στο ότι: (α) Η ταχύτητα του φωτός είναι ανεξάρτητη από τον παρατηρητή,
αποτελώντας μια παγκόσμια σταθερά και (β) Η ταχύτητα του φωτός είναι η μεγαλύτερη
που μπορεί να αναπτύξει στη Φύση ένα σώμα στο κενό. Hendrik Antoon Lorentz
Galileo Galilei
(1853 –1928)
(1564 –1642) Υ Υ’
P ( x, y , z )
( x, y, z) x  ut
x =
1  u 2 / c2
r r y  y, z   z
Χ t   t  ux / c
2
r =r  ut Ο
R Ο’ u Χ’ 1  u 2 / c2
 =  u 3
    u  (1  u / c )
2 2 2
Ζ Ζ’   ,  
t  t 1  u / c 2
(1  u / c 2 )3
Albert Einstein Για να διατηρείται η ορμή σε όλα τα m0
(1879 – 1955) συστήματα αναφοράς:
p=
1  2 / c2
m0 Μάζα ηρεμίας
Σχετικιστική μάζα: m=
1  2 / c2
m0 c 2
Επίσης: K=  m0c 2
1  2 / c2
Ενέργεια ηρεμίας
2
m0 c
E =K  E0  K  m0c 2   mc 2
1  2 / c2
Εάν το σωματίδιο έχει και δυναμική ενέργεια: E =K  U  m0 c 2  mc 2
c2 Ακραία σχετικιστικό σωμάτιο:
Παράλληλα: = p
E
E=  m c    cp 
0
2 2 2
E =cp
ΕΝΟΤΗΤΑ 1
Ο κυματοσωματιδιακός δυϊσμός του
φωτός

Ι. ΤΟ ΦΩΣ ΩΣ ΗΛΕΚΤΡΟΜΑΓΝΗΤΙΚΟ ΚΥΜΑ
Ηλεκτρομαγνητικά κύματα στο κενό ή τον αέρα: ΄Εστω στο κενό ή τον αέρα, όπου δεν
υπάρχουν άλλες πηγές (ρ=0 και J=0), χρονομεταβαλλόμενο ηλεκτρικό πεδίο της
μορφής: ˆ ˆ ˆ ˆ
E ( x, t )  0i  E y ( x, t ) j  0k  E0 sin(kx  t ) j
Αποδεικνύεται ότι:
B( x, t )  B0 sin(kx  t )kˆ
1 m
και ότι:
E
B0  0  B( x, t ) 
E ( x, t ) c  3 108
c c  0 0 s
Υ
c
Ζ
Ισοδύναμα, έστω στο κενό ή τον αέρα, όπου δεν υπάρχουν άλλες πηγές (ρ=0 και J=0),
χωρο-χρονομεταβαλλόμενα ηλεκτρικά πεδία της μορφής:
E (t )  0iˆ  E y (t ) ˆj  0kˆ B(t )  0iˆ  0 ˆj  Bz (t )kˆ
Τότε αποδεικνύεται ότι:
E y , Bz  f ( x, t )  E , B  f ( x, t )
και ότι:
 2 E ( x, t )  2 E ( x, t )  2 B ( x , t )  2 B ( x, t ) Τα δύο πεδία διαδίδονται

  0 0   0 0 ως εγκάρσια κύματα
x 2 t 2 x 2 t 2
1 m
 c  3 108
 0 0 s

Ένταση ηλεκτρομαγνητικού κύματος: Γνωρίζουμε ότι οι πυκνότητες ενέργειας (ενέργεια
ανά μονάδα όγκου) του ηλεκτρικού και του μαγνητικού πεδίου είναι:
1 1 2
uE   0 E 2 , uB  B [J/m3 ]
2 2 0
Στην περίπτωση ΗΜ κύματος οι παραπάνω εκφράσεις δηλώνουν στιγμιαίες τιμές.
Η συνολική πυκνότητα ενέργειας (στιγμιαία τιμή) ενός ΗΜ κύματος θα είναι:
E
1 1 2 B 1
u  uE  uB   0 E 
3
2
B  c
 u  2  E 2
  E 2 [J/m ]
2 0
1 0 0
2 c 2
 0 0
Επομένως, η στιγμιαία ένταση του ΗΜ κύματος (η ενέργεια που διαπερνά μια μοναδιαία
επιφάνεια κάθετη στη διεύθυνση διάδοσης του κύματος στη μονάδα του χρόνου) είναι:
I  cu  c 0 E 2 [W/m2 ]
Για ένα αρμονικό ΗΜ κύμα η μέση ένταση σε χρόνο μιας περιόδου θα είναι:
T
1 1
I ave  c 0 E0  sin 2 (kx  t )dt  c 0 E0 2
2
[W/m2 ]
T 0 2
1
2
Το διάνυσμα Poynting:
S
1
0
 E  B  c   E  B
2
0
● Διεύθυνση και φορά αυτή της διάδοσης του κύματος
● S 
1
0
 E  B   c   E  B   c E
2
0 0
2
I [W/m2 ]
● Ενέργεια του κύματος που διαπερνά την επιφάνεια στη μονάδα του χρόνου:
P   S dA W
Υ A
Τομή επιφάνειας Α
κάθετης στη διεύθυνση
E dA διάδοσης
S
Χ
B
Ζ
Παραγωγή ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων: Παράγονται από ταλαντούμενα ηλεκτρικά

δίπολα στα οποία βασίζεται η λειτουργία των κεραιών.
+q
Heinrich Rudolf Hertz
p (1857 –1894)
-q
Το φάσμα της ηλεκτρομαγνητικής

ακτινοβολίας:
1.Ραδιοκύματα. (λ: λίγα km – 0,3m) (f: λίγα Hz –
109Hz). Σε αυτά ανήκουν τα κύματα ραδιοφωνίας και
τηλεόρασης. Παράγονται από ηλεκτρονικές διατάξεις
(ταλαντωτές).
2. Μικροκύματα. (λ: 0,3m-10-3m) (f: 109Hz-3x1011Hz).
(UHF). Σε αυτά στηρίζονται τα radar. Παράγονται από
ηλεκτρονικές διατάξεις (γεννήτριες μικροκυμάτων).
3. Υπέρυθρο. (λ: 10-3m-7,8x10-7m) (f: 3x1011Hz-
4x1014Hz).
Απομακρυσμένο (λ: 10-3m - 3x10-5m)
Μέσο (λ: 3x10-5m - 3x10-6m)
Εγγύς (λ: 3x10-6m - 7,8x10-7m)
Παράγεται από μόρια και θερμά σώματα.
4. Ορατό. (λ: 7,8x10-7m - 3,8x10-7m) (f: 4x1014Hz-
8x1014Hz). Παράγεται από άτομα και μόρια.
5. Υπεριώδες. (λ: 3,8x10-7m - 6x10-10m) (f: 8x1014Hz-
3x1017Hz). Παράγεται από άτομα και μόρια και σε
ηλεκτρικές εκκενώσεις.
6. Ακτίνες Χ. (λ: 10-9m- 6x10-12m) (f: 3x1017Hz-
5x1019Hz). Παράγονται από τα ισχυρά δέσμια
ηλεκτρόνια των ατόμων.
7. Ακτίνες Γ. (λ: 10-10m - 10-14m) (f: 3x1018Hz-
3x1022Hz). Παράγονται από τους ατομικούς πυρήνες.
ΙI. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΘΕΡΜΙΚΗΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ

(ΤΟΥ ΜΕΛΑΝΟΣ ΣΩΜΑΤΟΣ)-1900
IΙ.1 Θερμική ακτινοβολία και η έννοια του μέλανος σώματος:
► Με τον όρο «θερμική ακτινοβολία» εννοούμε την ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία που εκπέμπουν
όλα τα θερμά (σε Τ>0Κ) σώματα λόγω της θερμοκρασίας τους.
● Η θερμική ακτινοβολία εκπέμπεται λόγω της ταλάντωσης των δομικών λίθων των υλικών
(ταλαντούμενα μόρια που δρουν σαν ταλαντούμενα δίπολα)
● Η θερμική ακτινοβολία εμφανίζει ένα συνεχές φάσμα συχνοτήτων (ή μηκών κύματος) που δεν
εξαρτάται από τη φύση του υλικού ή της επιφάνειάς του, αλλά μόνο από τη θερμοκρασία του.
► Όμως, ταυτόχρονα, τα σώματα απορροφούν και ανακλούν ακτινοβολία από το περιβάλλον
(θερμικής ή άλλης μορφής). Έτσι η ακτινοβολία που προέρχεται από την επιφάνειά τους είναι
μίγμα της θερμικής ακτινοβολίας που τα ίδια εκπέμπουν και της ακτινοβολίας από το
περιβάλλον την οποία ανακλούν.
● Τυχόν εξαρτήσεις που παρατηρούνται πειραματικά

συναρτήσει της φύσης και της επιφάνειας του θερμού
Ακτινοβολία
σώματος οφείλονται αποκλειστικά στο ποσοστό της
περιβάλλοντος
ανακλώμενης ακτινοβολίας που περιέχει το φάσμα που Τ>0Κ
μετράμε.
Θερμική ακτινοβολία
► Στις συνήθεις θερμοκρασίες (Τ=300Κ-320Κ) ολόκληρο το φάσμα της θερμικά εκπεμπόμενης ΗΜ
ακτινοβολίας από την πλειοψηφία των σωμάτων βρίσκεται στο βαθύ υπέρυθρο, και επομένως δεν
είναι ορατή. Κατά συνέπεια τα θερμά σώματα (σε συνήθεις έως αρκετά υψηλές θερμοκρασίες) δεν
είναι ορατά λόγω της ακτινοβολίας που εκπέμπουν, αλλά λόγω αυτής που ανακλούν από την
επιφάνειά τους (ετερόφωτα σώματα).
► Καθώς η θερμοκρασία του σώματος αυξάνεται, το μεγαλύτερο μέρος του εκπεμπόμενου
φάσματος μετατοπίζεται σε ύψηλότερες συχνότητες (μικρότερα μήκη κύματος) και τα σώματα
αρχίζουν να γίνονται ορατά ως αμυδρά κόκκινα.
Σε ακόμα υψηλότερες θερμοκρασίες φαίνονται πλέον έντονα κόκκινα.
Σε πάρα πολύ υψηλές θερμοκρασίες τα σώματα εμφανίζουν ένα λαμπρό μπλέ-άσπρο χρώμα (άνω
όριο του ορατού φάσματος).
► Ένα θερμό σώμα έρχεται σε θερμική ισορροπία με το περιβάλλον του
ακόμα και χωρίς να ανταλλάσσει θερμότητα μαζί του. Αρκεί η απώλεια ενέργειας λόγω εκπομπής
της θερμικής ακτινοβολίας του. Αρχικά ο ρυθμός εκπομπής είναι μεγαλύτερος από τον ρυθμό
απορρόφησης ακτινοβολίας. Θερμική ισορροπία επέρχεται όταν οι δύο ρυθμοί εξισωθούν.

►Για να μπορέσουμε να μελετήσουμε με ασφάλεια την εκπεμπόμενη θερμική ακτινοβολία από ένα
σώμα , αυτό θα πρέπει να απορροφά όλη την προσπίπτουσα ακτινοβολία και να μην ανακλά τίποτα
από αυτήν.
● Ένα τέτοιο σώμα, αφού δεν ανακλά τίποτα και η θερμική του ακτινοβολία σε συνήθεις
θερμοκρασίες βρίσκεται στην περιοχή του υπερύθρου, θα φαίνεται μαύρο. Γα το λόγο αυτό
ονομάζεται και μέλαν σώμα.
● Ένα μέλαν σώμα θα είναι ορατό (ως αυτόφωτο) μόνο σε πάρα πολύ υψηλές θερμοκρασίες.
►Η θερμική ακτινοβολία ενός μέλανος σώματος παρουσιάζει τα εξής βασικά χαρακτηριστικά:
α) Εξαρτάται μόνο από τη θερμοκρασία του
β) Είναι ομογενής (δηλαδή εκπέμπεται ακριβώς η ίδια από οποιοδήποτε τμήμα του)
γ) Είναι ισότροπη (δηλαδή εκπέμπεται η ίδια ακριβώς σε κάθε κατεύθυνση)
► Αφού ένα μέλαν σώμα απορροφά όλα τα μήκη κύματος της ακτινοβολίας που προσπίπτει επάνω
του, θα μπορεί και να εκπέμπει θεωρητικά θερμική ακτινοβολία σε άπειρα μήκη κύματος.
Στην πραγματικότητα ένα σώμα με τις παραπάνω ιδιότητες είναι ιδεατό και δεν υπάρχει στη φύση.
Υπάρχουν, όμως, ικανοποιητικές προσεγγίσεις μελανών σωμάτων:
Καυτά κάρβουνα Σίδερο στο αμόνι Αστέρες (Ήλιος)

IΙ.2 Βασικά μεγέθη και νόμοι της ακτινοβολίας του μέλανος σώματος:
► Ορίζουμε ως «αφετική ικανότητα» ενός μέλανος σώματος το πηλίκο της ισοτροπικά
εκπεμπόμενης ισχύος της θερμικής HM ακτινοβολίας του δια την επιφάνειά του.
P [W/m2 ]

A
Όμως ένα μέλαν σώμα εκπέμπει ένα συνεχές φάσμα συχνοτήτων ή μηκών κύματος που εξαρτάται
από τη θερμοκρασία του. Επομένως…
► Ορίζουμε τη «φασματική κατανομή της αφετικής ικανότητας» ενός μέλανος σώματος ρ(f,T) ή
ρ(λ,T) [σε σταθερή Τ ρΤ(f) ή ρΤ(λ)] ως την εκπεμπόμενη ισχύ ανά μονάδα επιφανείας και
συχνότητας (ή μήκους κύματος ) έτσι ώστε:
εκπεμπόμενη ισχύς ανά μονάδα εκπεμπόμενη ισχύς ανά μονάδα
επιφανείας και συχνότητας [W/m2Hz] επιφανείας και μήκους κύματος [W/m2 m]
d  T ( f )df d  T ( )d 
εκπεμπόμενη ισχύς ανά μονάδα εκπεμπόμενη ισχύς ανά μονάδα

επιφανείας σε συχνότητες f→f+df επιφανείας σε μήκη κύματος λ→λ+dλ
[W/m2] [W/m2]
Επομένως σε δεδομένη Τ:
 
   T ( f )df   T ( )d  [W/m2 ]
0 0
 
P  A T ( f )df  A T ( )d  [W]
0 0
Παρατήρηση 1: Η εκπεμπόμενη ισχύς σε μήκη κύματος μικρότερα ή ίσα του λ1 είναι

1
P  A  T ( )d 
0
Παρατήρηση 2: Η εκπεμπόμενη ισχύς σε μήκη κύματος μεταξύ των λ1 και λ2 είναι
2
P  A  T ( )d 
1
Γενική Παρατήρηση: Στη διεθνή βιβλιογραφία εισαγωγικού προπτυχιακού επιπέδου η αφετική
ικανότητα του μέλανος σώματος και η φασματική κατανομή της δηλώνονται και ως «ένταση της
εκπεμπόμενης ακτινοβολίας» και «φασματική κατανομή της έντασης της εκπεμπόμενης
ακτινοβολίας». Πράγματι το α έχει διαστάσεις έντασης [W/m2]. Όμως, η αφετική ικανότητα συνδέεται
με την ικανότητα εκπομπής μιας επιφάνειας, ενώ η ένταση της ΗΜ ακτινοβολίας συνδέεται με την
πρόσπτωσή της σε μια επιφάνεια κάθετη στη διεύθυνση διαδόσεως του κύματος. Στα βιβλία η
χρήση του όρου «ένταση» για τη συγκεκριμένη περίπτωση είναι καταχρηστική!
Τέσσερις νόμοι διέπουν την ακτινοβολία του μέλανος σώματος:
1. Νόμος της παγκοσμιότητας του φάσματος.
Η καμπύλη της φασματικής κατανομής της
αφετικής ικανότητας εξαρτάται μόνο από τη 
θερμοκρασία και είναι η ίδια για όλα
τα μελανά σώματα.
   T ( )d    T 4
 ( , T )
0
2. Νόμος των Stefan-Boltzmann.
 
   T ( f )df   T ( )d    T 4
0 0
  5, 67037 108 [W / m2 K 4 ]
P  A T 4 [W]
3. Νόμος μετατοπίσεως του Wien. Καθώς η θερμοκρασία 
   T ( f )df   T 4
( f ,T )
του σώματος αυξάνεται, το μέγιστο της κατανομής
ρΤ (λ) [ρΤ (f)] μετατοπίζεται σε χαμηλότερα μήκη κύματος 0
[υψηλότερες συχνότητες] κατά τρόπο ώστε:
maxT   ά  2,8978  103 [mK] f maximum
f max
  ά  5,889 1010 [HzK 1 ]
T f
4. Ασυμπτωτικός νόμος του Wien. Στις υψηλές συχνότητες (f→ ∞) η φασματική κατανομή της αφετικής
ικανότητας περιγράφεται από την εμπειρική (ασυμπτωτική) σχέση:

C2 f Wilhelm Wien
Josef Stefan  ( f , T )  C1 f e 3
,  f  
T
(1864 –1928)
(1835 –1893)
( f ,T )
IΙ.3 Απόπειρα κλασικής ερμηνείας της φασματικής κατανομής των Rayleigh-Jeans (1905)
John William Strutt,
Βήμα 1ο (Ανάπτυξη μοντέλλου για το μέλαν σώμα): Κατασκευάζουμε μια
3rd Baron Rayleigh
(1842 –1919) κοιλότητα στο εσωτερικό ενός κύβου. Η κοιλότητα επικοινωνεί με το
περιβάλλον μέσω μιας πολύ μικρής οπής με εμβαδό Α.
● Τα τοιχώματα του κύβου βρίσκονται σε θερμοκρασία Τ.
● Η άκτινοβολία του περιβάλλοντος που προσπίπτει στην οπή εισέρχεται στην
κοιλότητα, όπου υφιστάμενη πολλαπλές ανακλάσεις απορροφάται από τα
τοιχώματα. Είναι πρακτικά αδύνατο να εξέλθει πάλι από την οπή.
● Τα θερμαινόμενα τοιχώματα γεμίζουν την κοιλότητα με θερμική Η/Μ
ακτινοβολία. Μέρος της εξέρχεται μέσω της οπής στο περιβάλλον.
ΤΟ ΜΕΛΑΝ ΣΩΜΑ ΕΙΝΑΙ Η ΟΠΗ
Sir James Hopwood Jeans
(1877 – 1946)
Ακτινοβολία του Έξοδος θερμικής ακτινοβολίας
περιβάλλοντος της κοιλότητας
Α Α

► Αρχικά, λόγω της θερμοκρασίας των τοιχωμάτων , οι δομικοί τους λίθοι ταλαντώνονται και
γεμίζουν την κοιλότητα με Η/Μ ακτινοβολία. Με τη σειρά της η Η/Μ ακτινοβολία μεταβιβάζει μέρος
της ενέργειάς της στα τοιχώματα κοκ. Κάποια στιγμή επέρχεται θερμική ισορροπία ακτινοβολίας -
ύλης των τοιχωμάτων (ακτινοβολία και ταλαντούμενοι δομικοί λίθοι συντονίζονται) όταν εξισωθούν
αυτές οι ενεργειακές ανταλλαγές.
E
► Στην κατάσταση ισορροπίας η πυκνότητα ενέργειας της Η/Μ ακτινοβολίας u [J/m3 ]
στην κοιλότητα αποκτά σταθερή τιμή. V
► Το μέγεθος που ενδιαφέρει είναι η φασματική κατανομή της πυκνότητας ενέργειας της Η/Μ
ακτινοβολίας στην κοιλότητα u(f,Τ).
Σε δεδομένη θερμoκρασία: Ενέργεια ανά μονάδα όγκου
και συχνότητας [J/m3 Hz]
du  uT ( f )df
Ενέργεια ανά μονάδα όγκου

σε συχνότητες f→f+df [J/m3]
 Αριθμός στασίμων κυμάτων σε συχνότητες f  f  df 

du   
 V 
(ενέργεια στασίμου κύματος)  df
Βήμα 2ο (Υπολογισμός μέσης θερμικής ενέργειας στασίμου Η/Μ κύματος στην κοιλότητα):
Η προέλευση της ακτινοβολίας μέσα στην κοιλότητα είναι οι ταλαντώσεις των δομικών λίθων των
τοιχωμάτων. Στην κατάσταση θερμικής ισορροπίας η συχνότητες των στασίμων κυμάτων και των
ταλαντούμενων δομικών λίθων θα είναι ίσες. Επομένως:
Κάθε στάσιμο κύμα → μικροσκοπικός μονοδιάστατος κλασικός αρμονικός ταλαντωτής
Με χρήση της κατανομής Boltzmann:   k BT

Απόδειξη: Διαπραγματευόμαστε κατά Boltzmann ένα σύνολο ανεξάρτητων (μη αλληλεπιδρώντων)
κλασικών αρμονικών ταλαντωτών που ταλαντώνονται λόγω της θερμοκρασίας.Για καθέναν από
αυτούς θα έχουμε:
p2 1 2
  x 
1
2m 2 k BT
    p     x  2 m 2
2 2
m 1
   e dpdx    e 2 m dp   e 2 dx  
 
 2
      
     
C
1    1  C  1
        2    k BT
    C    

Βήμα 3ο (Υπολογισμός του πλήθους στασίμων κυμάτων στο διάστημα f→f+df στην
κοιλότητα):
Συνθήκες ανάπτυξης στασίμων κυμάτων 3
Vk  (k x )(k y )(k z )  
στην κοιλότητα: V kz  nz L
k x L  nx , nx  1, 2,3..... σφαίρα
k y L  ny , ny  1, 2,3..... k y  ny

L

k z L  nz , nz  1, 2,3..... k x  nx
L
Επινοούμε τον χώρο των κυματαριθμών.

 
2
k  k  k    (n 2x  n y2  n 2z ) (σφαίρα)
2
x
2
y
2
z
L
Πλήθος στασίμων κυμάτων στο διάστημα k→k+dk:
1 2 k 2 dk
(4 k dk )  2 V
2
8 Vk  Σε κάθε στοιχειώδη όγκο Vk αντιστοιχούν

Πλήθος στασίμων κυμάτων στο διάστημα f→f+df: δύο στάσιμα κύματα με το ίδιο k:
8 V 2  2 f 
f df   ύ k= 
c 3  c 
Βήμα 4ο [Υπολογισμός του u(f,T)]:
1 8 V 2 8 2 J
du  3
f k BTdf  u ( f , T )  3 f k BT [ 3
]
V c c m Hz
8 J
Ισοδύναμα: u ( , T )  k BT [ ]
 4 3
mm
Βήμα 5ο (Σύνδεση με τη φασματική κατανομή της αφετικής ικανότητας):
c W
 ( f , T )  u( f , T ) [ ]
4 m 2 Hz
c W
 ( , T )  u (  , T ) [
m2m
]
4
(H απόδειξη πίσω)

● Μέσα σε χρονικό διάστημα τ, μόνο η ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία που βρίσκεται στο ημισφαίριο
ακτίνας R με κέντρο την οπή θα μπορέσει να φτάσει εκεί προκειμένου να εκπεμφθεί. Από την
ενέργεια που βρίσκεται σε έναν στοιχειώδη όγκο dV αυτού του ημισφαιρίου, μόνο το ποσοστό που
κατευθύνεται στην οπή θα μπορέσει να εκπεμφθεί.
● Έστω u η πυκνότητα ενέργειας μέσα στην κοιλότητα. Σε κάθε όγκο dV του ημισφαιρίου θα έχουμε
ενέργεια udV. Δεδομένου ότι η ακτινοβολία εκπέμπεται ισοτροπικά και ομογενώς, το ποσοστό αυτής
που θα μπορέσει να εκπεμφθεί από την οπή θα είναι:
 cos 
d 2  cos 
udV  udV r  udV
4 4 4 r 2
● Επομένως, η ολική ενέργεια που εκπέμπεται
από το ημισφαίριο θα είναι:
R  2
 cos 
E    u dV 
0 0 0
4 r 2
R  2
u cos  2 u
4 0 0
0 r 2
 r sin  drd  d   R
4 E c
● Άρα η αφετική ικανότητα της οπής θα είναι:    u
 4 c
● Άρα η ίδια σχέση θα συνδέει και τις αντίστοιχες φασματικές κατανομές:  ( f , T )  u( f , T )
4
Βήμα 6ο (Τύπος των Rayleigh - Jeans): 2 c
 ( , T )  k BT [ W
2 2 W 4 2
]
 ( f , T )  2 f k BT [ 2
] mm
c m Hz
( f ,T ) ∞ όταν λ→0
∞ όταν f→∞
 ( , T )
Νόμος Rayleigh-Jeans
Πείραμα
Καλή συμφωνία μόνο στις

πολύ χαμηλές συχνότητες
Καλή συμφωνία μόνο στα
Η σύγκριση με τα πειραματικά δεδομένα είναι πολύ μεγάλα μήκη κύματος
απογοητευτική, ιδιαίτερα για ένα τόσο σύνθετο πρόβλημα
που επιστρατεύει γνώση από ολόκληρη σχεδόν την
Κλασική Φυσική!!!!
IΙ.4 Η κβαντική ερμηνεία του Planck (1900)
( f ,T )
Max Karl Ernst Ludwig Planck

(1858 –1947) 8 f 2 hf
u( f , T )  3 hf
c
e k BT
1
2 h f3
 ( f ,T )  2 hf [
W
]
c 2
m Hz
e k BT
1
 ( , T )
h  6, 62 1034 [Js]
«Έξι χρόνια πάλευα με το
πρόβλημα της θερμικής ισορροπίας
(Σταθερά του Planck)
ύλης και ακτινοβολίας χωρίς 23
επιτυχία.Ήξερα ότι αυτό το
πρόβλημα είχε θεμελιώδη σημασία
k B  1, 38  10 [J/K]
για τη φυσική. Ήξερα τον τύπο που
αναπαράγει την ενεργειακή 2 hc 2 1
κατανομή του φάσματος. Μια  ( , T )  W
θεωρητική ερμηνεία έπρεπε να
βρεθεί με κάθε κόστος, οσοδήποτε  5 hc
 k BT m 2
m
[
]
υψηλό» e 1
Όμως:
Rayleigh – Jeans (1905) Planck (1900)
8 f 2 J 8 f 2 hf J
u ( f , T )  3 k BT [ 3 ]
m Hz
u( f , T )  3 hf
[
m3 Hz
]
c c
e k BT
1 ?

?????
?
Μέση ενέργεια μικροσκοπικού αρμονικού hf
ταλαντωτή hf 
1   
 e k BT
 

hf
   
p2 1 2 1 e
  x
k BT
(συνεχής)
2m 2   khfT 
2 hf

3 hf

 hf  e B  e B  e BT  ..... 
k T k
  
  
C  
   e dpdx  CkBT 
k BT
 
 
Η ενέργεια μικροσκοπικού αρμονικού ταλαντωτή
1    είναι κβαντισμένη !!!!!!   nhf , n  1, 2,3,....
      k BT
    Το ίδιο ισχύει και για την ενέργεια της Η/Μ
ακτινοβολίας !!!!!!!!!
hf hf 
hf

hf
 
hf

2 hf
   khfT 
2 hf

3 hf

hf
 hf
e k BT
 hfe k BT
1  e
k BT
e k BT
 .....  hf e B  e B  e B .....
k T k T

   
e k BT
1 1  e k BT

1
  z n  1  z  z 2  ....... (Ισχύει για |z|<1. Ικανοποιείται αυτό εδώ?)
1  z n 0
Αντίστροφα, δεχόμενοι εξαρχής ότι:
hf 2 hf 3hf 
   1
 e k BT
e k BT
e k BT
 ....   e n hf ,  =
n 1 k BT
Μπορούμε (με λίγο κόπο και γνώση σειρών) να δείξουμε ότι:
1    hf
   Μέση ενέργεια μικροσκοπικού αρμονικού
   
hf
ταλαντωτή
e k BT
1
ΙΙΙ. ΤΟ ΦΩΤΟΗΛΕΚΤΡΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ

(α) Περιγραφή του φαινομένου: Με τον όρο «φωτοηλεκτρικό φαινόμενο χαρακτηρίζουμε την
εκπομπή ηλεκτρονίων από ένα μέταλλο που προκαλείται από την πρόσπτωση ηλεκτρομαγνητικής
ακτινοβολίας (φωτεινής- στο ορατό ή υπεριώδους) στην επιφάνειά του.
● Στα μέταλλα, ακόμα και σε θερμοκρασία περιβάλλοντος, τα χαλαρότερα συνεδεδεμένα στα άτομα
ηλεκτρόνια έχουν πρακτικά αποσπαστεί από αυτά και κινούνται χαοτικάμέσα στον όγκο του
μετάλλου.Τα άτομα των μετάλλων, από τα οποία έχουν αποσπασθεί ηλεκτρόνια, έχουν χάσει την
ηλεκτρική τους ουδετερότητα και έχουν μετατραπεί σε θετικά ιόντα.
● Τα ελεύθερα ηλεκτρόνια των αγωγών κινούνται τυχαία και άτακτα στον όγκο τους
«συγκρουόμενα» παράλληλα με τα ιόντα του αγωγού και αλλάζοντας διαρκώς κατεύθυνση κίνησης.
Λόγω των διαδοχικών αυτών κρούσεων μπορούμε να πούμε ότι πρακτικά σε κάθε χρονική στιγμή
είναι δυνατόν να βρούμε ένα αποσπασμένο ηλεκτρόνιο δίπλα σε ένα ιόν. Κατά συνέπεια,
οποιονδήποτε στοιχειώδη όγκο Δυ του στερεού αγωγού και να αποκόψουμε θα τον βρούμε
πρακτικά ηλεκτρικά ουδέτερο. Ο αγωγός εμφανίζει, όπως λέμε, τόσο ολική όσο και τοπική ηλεκτρική
ουδετερότητα
Πυρήνες
Ηλεκτρόνια
Δυ
Νa+

● Η προσπίπτουσα ακτινοβολία παρέχει ενέργεια στα ελεύθερα ηλεκτρόνια του μετάλλου, τα οποία
εκπέμπονται στο περιβάλλον. Επειδή σε κάθε χρονική στιγμή μπορούμε να βρούμε ένα ελεύθερο
ηλεκτρόνιο στη «γειτονιά» ενός ιόντος, θεωρούμε πρακτικά ότι η προσπίπτουσα ακτινοβολία
αποσπά το ηλεκτρόνιο αυτό από το άτομο.
● Είναι προφανές ότι πιο εύκολα αποσπώνται από το μέταλλο τα ηλεκτρόνια των επιφανειακών
ατόμων.
● Για να μπορέσει να ξεφύγει ένα ηλεκτρόνιο από το μέταλλο θα πρέπει να υπερβεί έναν ενεργειακό
φραγμό (το ελκτικό δυναμικό των ιόντων του κρυστάλλου) που ονομάζεται έργο εξόδου (w ή ) και
είναι χαρακτηριστικός για κάθε μέταλλο.
● Τα εκπεμπόμενα από το μέταλλο ηλεκτρόνια ονομάζονται και «φωτοηλεκτρόνια».
Μέταλλο
(β) Πειραματική μελέτη του φαινομένου και προβλήματα ερμηνείας του:
Ακτινοβολία εντάσεως I και συχνότητας f
Μέταλλο (Εκπομπός) Συλλέκτης
Κενό
Φωτοηλεκτρικό
ρεύμα
+ - ΔV<0
- + ΔV>0
● Παράμετροι του πειράματος: I, f , ΔV ΔV=V Συλλέκτη - V Εκπομπού
● Μεταβάλλοντας την ΔV μελετούμε το φωτοηλεκτρικό ρεύμα.

Για ΔV>0 το φαινόμενο διευκολύνεται. Για ΔV<0 το φαινόμενο παρεμποδίζεται.
● Για τιμή ΔV= ΔVS (τάση αποκοπής)<0 δεν παρατηρούμε φωτοηλεκτρικό ρεύμα και μπορούμε
να υπολογίσουμε την μέγιστη τιμή της κινητικής ενέργειας των φωτοηλεκτρονίων:
1
K max  me 2 max  qe VS
2
Φωτοηλεκτρικό
1. Η ένταση του φωτοηλεκτρικού ρεύματος i
ρεύμα
αυξάνεται ανάλογα με την ένταση της προσπίπτουσας
i
Η/Μ ακτινοβολίας.
Ερμηνεύεται με την κλασική ηλεκτρομαγνητική θεωρία.
I  c E 0
2
Fe   qe E
Aύξηση της έντασης σημαίνει αύξηση της δύναμης που
υφίσταται το ηλεκτρόνιο, και αύξηση του ρυθμού εξαγωγής ΔVS
των φωτοηλεκτρονίων και επομένως του ρεύματος i.
2. Η μέγιστη κινητική ενέργεια των φωτοηλεκτρονίων
δεν εξαρτάται από την ένταση, αλλά από τη συχνότητα
της προσπίπτουσας Η/Μ ακτινοβολίας. ΔV
Δεν ερμηνεύεται με την κλασική ηλεκτρομαγνητική θεωρία
κατά την οποία η ένταση, και όχι η συχνότητα, παίζει πρωτεύοντα
ρόλο στις ενεργειακές ανταλλαγές ακτινοβολίας-ύλης.
3. Δεν παρατηρείται φωτοηλεκτρικό φαινόμενο για τιμές
συχνότητας της προσπίπτουσας Η/Μ ακτινοβολίας κάτω
από μια χαρακτηριστική τιμή για κάθε μέταλλο
(συχνότητα αποκοπής-cutoff frequency fc). Αυτό συμβαίνει
ανεξάρτητα από την ένταση της Η/Μ ακτινοβολίας.
Δεν ερμηνεύεται με την κλασική ηλεκτρομαγνητική θεωρία fc
κατά την οποία, αφού η ένταση παίζει πρωτεύοντα
ρόλο, δεν προβλέπεται συχνότητα αποκοπής.
4. Το φωτοηλεκτρικό ρεύμα εμφανίζεται πρακτικά ταυτόχρονα με την πρόσπτωση της Η/Μ
ακτινοβολίας στο μέταλλο (χρόνος απόκρισης του μετάλλου ~10-9 s).
Εντελώς ασύμβατο με την κλασική ηλεκτρομαγνητική θεωρία. Με βάση αυτή η μεταβίβαση
ενέργειας από το ηλεκτρομαγνητικό κύμα στο ηλεκτρόνιο θα γίνει σταδιακά (κατά π.χ. περιόδους)
και αναγκαστικά θα πρέπει να μεσολαβήσει κάποιο ικανό διάστημα μέχρι να εμφανιστεί
φωτοηλεκτρικό ρεύμα.
Εδώ το φαινόμενο λαμβάνει χώρα με ταχύτατη (σχεδόν αστραπιαία) μεταβίβαση ενέργειας από το
κύμα στο ηλεκτρόνιο.
Το φωτοηλεκτρικό φαινόμενο δεν ερμηνεύεται στα πλαίσια της κλασικής

Ηλεκτρομαγνητικής Θεωρίας.

(γ) Ερμηνεία του φαινομένου με την υπόθεση της κβάντωσης της Η/Μ ακτινοβολίας από
τον Einstein (1905):
Η Η/Μ ακτινοβολία αποτελείται από κβάντα ενέργειας ε=hf (φωτόνια), όπου h η σταθερά
του Planck και f η συχνότητα της ακτινοβολίας.
1 Φωτοηλεκτρική Εξίσωση
Ενέργεια προσπίπτοντος hf    me 2 του Einstein
φωτονίου 2
Ένα μέρος της καταναλίσκεται Το υπόλοιπο μετατρέπεται σε

στην υπερνίκηση του έργου κινητική ενέργεια του φωτοηλεκτρονίου
εξόδου
Παρατήρηση: Τι συμβαίνει εάν hf  hf 0   ;
hf0   hf  
Kmax  hf  hf0  hf  
K 0
Το ηλεκτρόνιο εξάγεται από το Το ηλεκτρόνιο εξάγεται από το

μέταλλο και θεωρητικά κάθεται μέταλλο και αποκτά τη μέγιστη
ακίνητο στο περιβάλλον. κινητική του ενέργεια.

Με βάση αυτή την εικόνα το φωτοηλεκτρικό φαινόμενο ερμηνεύεται πλήρως:
(i) Αύξηση της έντασης I συνεπάγεται πρακτικά αύξηση ροής φωτονίων και αύξηση του ρυθμού
παραγωγής φωτοηλεκτρονίων.
(ii) Προβλέπεται εξάρτηση του Κ απευθείας από τη συχνότητα της Η/Μ ακτινοβολίας.
(iii) Προβλέπεται η ύπαρξη συχνότητας αποκοπής. Πράγματι, για να λάβει χώρα φωτοηλεκτρικό
φαινόμενο θα πρέπει:
hf  
Επομένως: 
fc 
h
(iv) Η εξαγωγή φωτοηλεκτρονίων από το μέταλλο γίνεται ταυτόχρονα με την πτώση της Η/Μ
ακτινοβολίας μέσω της αστραπιαίας απορρόφησης από το ηλεκτρόνιο όλης της ενέργειας hf ενός
φωτονίου
Ένα κβάντο Η/Μ ακτινοβολίας (φωτόνιο) δίνει όλη του την ενέργεια μόνο σε ένα ηλεκτρόνιο του
μετάλλου.
ΑΥΤΟ ΘΥΜΙΖΕΙ ΑΛΛΗΛΕΠΙΔΡΑΣΗ ΜΕΤΑΞΥ ΣΩΜΑΤΙΔΙΩΝ ΚΑΙ ΑΝΑΔΕΙΚΝΥΕΙ

ΔΕΙΛΑ-ΔΕΙΛΑ ΟΤΙ ΤΟ ΦΩΣ ΕΧΕΙ ΚΑΙ ΣΩΜΑΤΙΔΙΑΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ
Σημαντική παρατήρηση: Πως αλληλεπιδρά το φωτόνιο με το ηλεκτρόνιο;
● Tο φωτόνιο δεν παύει να είναι παράλληλα ένα Η/Μ κύμα, το οποίο αλληλεπιδρά με το ηλεκτρόνιο
μέσω του ηλεκτρικού του πεδίου που πάντα το συνοδεύει…..
● Απλά η δράση του φωτονίου και η μεταφορά ενέργειας στο ηλεκτρόνιο δεν γίνεται σταδιακά ,
αλλά «αστραπιαία» με «διαμιάς» απορρόφηση όλης της ενέργειας του προσπίπτοντος φωτονίου
από το ηλεκτρόνιο…..
[βλ. εξαιρετική ανάλυση Στ. Τραχανά στο βιβλίο «Στοιχειώδης Κβαντική Φυσική», σελ.13
ΠΕΚ, 2012]
Το φως έχει ταυτόχρονα κυματικά και σωματιδιακά χαρακτηριστικά. Τα

τελευταία δεν εθίγησαν από τον Einstein κατά την ερμηνεία του
φωτοηλεκτρικού φαινομένου
Τα εμφάνισε δειλά-δειλά σε μια μεταγενέστερη εργασία του το 1916….

Tέλος:
1
K max  me 2 max  hf    qe VS  hf  
2
Προσδιορισμός σταθεράς του Planck Robert A. Millikan

(1868 –1953)
qe VS Μέταλλο 2
Μέταλλο 1
Δεδομένα για το Νάτριο
Κλίση=h
fc 2 f c1
2
1
IV. ΚΥΜΑΤΟΣΩΜΑΤΙΔΙΑΚΟΣ ΔΥΪΣΜΟΣ ΤΟΥ ΦΩΤΟΣ - ΦΩΤΟΝΙΑ

► Ο Einstein επανήλθε στην έννοια του φωτονίου το 1916 εντάσσοντάς το σταδιακά
(αλλά όχι κραυγαλέα) ως σωμάτιο στα πλαίσια της Ειδικής Θεωρίας Σχετικότητας, την οποία ο ίδιος
είχε παρουσιάσει σχεδόν ταυτόχρονα με την ερμηνεία του φωτοηλεκτρικού φαινομένου το 1905.
► Το φωτόνιο (κβάντο ενέργειας της Η/Μ ακτινοβολίας) κινείται με την ταχύτητα του φωτός c.
Κατά συνέπεια είναι ένα «ακραίως σχετικιστικό σωμάτιο», που εάν θέλουμε να του αποδώσουμε
παράλληλα αυτήν την ιδιότητα, θα πρέπει να δεχτούμε βάσει της έκφρασης
m0 =m 1   2 / c 2
ότι έχει μηδενική μάζα ηρεμίας m0 ph  0
► Παράλληλα, με βάση τη σχέση
 m0c2    cp 
2 2
E=
η ενέργειά του θα είναι:
E ph =cp ph
► Επομένως:
E ph hf h το φωτόνιο είναι φορέας
p ph    και ορμής !!!!
c c 
► Όμως: 2 2
  2 f , k
και έτσι:
T 
h
E ph =hf    E ph  
2 
h
 1, 05 1034 Js
h h 2
p ph    p ph  k
 2 / k
► Αφού το φωτόνιο έχει ορμή θα πρέπει να έχει και αδρανειακή μάζα [η μάζα ενός σώματος που
εμφανίζεται στον θεμελιώδη νόμο της δυναμικής F  min (d  / dt )]:
2 2
p ph hf
miph  
c c2
Έχει μάζα όταν κινείται (που αυτό κάνει).
Στην ακραία σχετικιστική περιοχή που κινείται, όλη η μάζα του είναι ενέργεια και ορμή!!!!
● Ως γνωστόν, για όλα τα σώματα η αδρανειακή τους μάζα ισούται με πολύ μεγάλη ακρίβεια με τη
βαρυτική τους μάζα [η μάζα ενός σώματος που εμφανίζεται στον νόμο της παγκόσμιας έλξης]. Άρα
και για το φωτόνιο αναμένεται:
hf
miph  mgph  m ph 
c2
Κατά συνέπεια το φωτόνιο πρέπει να «αντιλαμβάνεται» την βαρυτική έλξη. Πράγματι πολύ ελκυστικά
φαινόμενα αποδεικνύουν την αντίληψη του βαρυτικού πεδίου από το φωτόνιο επιβεβαιώνοντας ότι
η βαρυτική του μάζα έχει την παραπάνω τιμή……..
Φαινόμενο 1 (Το πείραμα του Pound): Στην κορυφή κτηρίου H=50m μια πηγή εκπέμπει
Η/Μ ακτινοβολία προς το έδαφος σε συχνότητα
Εκπομπός σε συχνότητα f f. Στο έδαφος ένας ανιχνευτής ανιχνεύει
συχνότητα f ’. Εάν οι παραπάνω συλλογισμοί
είναι σωστοί, η αρχή διατήρησης της ενέργειας
επιβάλλει:
hf
E A  EB  hf  m ph gH  hf   0  hf  2
gH  hf  
c
gH f f   f gH
f   f (1  2
)    2  5, 4 1015 !!!!
c f f c
Ο ανιχνευτής Αύξηση συχνότητας!!!
ανιχνεύει συχνότητα Και όμως τέτοιες διαφορές μετρήθηκαν από τον
f’>f Pound το 1960 !!!!
Άρα σωστά η βαρυτική μάζα του φωτονίου θεωρείται
Επιφάνεια Γής hf
c2
Φαινόμενο 2 (Βαρυτική μετατόπιση προς το ερυθρό):
Ένας αστέρας θεωρείται μέλαν σώμα. Εάν η
θερμοκρασία του είναι πολύ υψηλή, εκπέμπει
Η/Μ ακτινοβολία στο ιώδες του ορατού
φάσματος. Καθώς η ακτινοβολία απομακρύνεται
από αυτόν, αλλάζει συχνότητα και μετατοπίζεται
f f’ προς το ερυθρό. Αυτό οφείλεται στο ότι τα
εκπεμπόμενα φωτόνια υφίστανται προοδευτικά
ασθενέστερη βαρυτική έλξη από τον αστέρα….:
E R  E r  
∞ S
M S m ph
Αστέρας μάζας Ms hf  G  hf   0 
και ακτίνας Rs r r  RS
M S hf
hf  G 2
 hf   0 
RS c
GM S
f f  f GM S f   f (1  )
  Μείωση συχνότητας!!!
RS c 2
f f RS c 2
Φαινόμενο 3 (Βαρυτική σκέδαση του φωτός από τον Ήλιο):
Το φώς ενός αστέρα καθώς οδεύει προς τη

Γή μπορεί να σκεδαστεί από την
καμπύλωση του χώρου που βάσει της
Γενικής Θεωρίας Σχετικότητας προκαλεί η
ύπαρξη του Ήλιου.
Έτσι δημιουργείται στη Γή παραπλανητική
εικόνα για τη θέση του αστέρα…..

V. ΤΟ ΦAINOMENO COMPTON (1922)

► Ορίζεται ως το φαινόμενο της σκέδασης ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας υψηλής συχνότητας ή
ισοδύναμα μικρού μήκους κύματος (ακτίνες Χ ή γ ) από χαλαρά δέσμια σε άτομα ηλεκτρόνια που
συνοδεύεται από αύξηση του μήκους κύματός της. Η αύξηση του μήκους κύματός της είναι ανάλογη
της γωνίας σκέδασης θ.
Το φαινόμενο κατέδειξε για πρώτη φορά το ότι τα φωτόνια μεταφέρουν ορμή
Arthur H. Compton
(1892 –1962)
Ηλεκτρόνιο
Κίνηση
Ηλεκτρονίου
f
Το φαινόμενο δεν ερμηνεύεται κλασικά.

Σύμφωνα με την κλασική Ηλεκτρομαγνητική
Θεωρία το ηλεκτρόνιο τίθεται σε ταλάντωση από
το ηλεκτρικό πεδίο του προσπίπτοντος κύματος f
και αναμένεται να εκπέμψει ένα δευτερογενές
ηλεκτρομαγνητικό κύμα ακριβώς με την ίδια
συχνότητα !
► Λεπτομέρεις του πειράματος:
Ένταση Σκεδαζόμενης Ακτινοβολίας

Στόχος
Άνθρακα
(Γραφίτη)
Πηγή ακτίνων
Χ Ανιχνευτής
Κορυφή που οφείλεται σε σκέδαση από

ισχυρά δέσμια ηλεκτρόνια του στόχου.
Σε αυτά σκεδάζεται η ακτινοβολία χωρίς
απώλεια ενέργειας. Ισοδυναμεί με το
κύμα να πέφτει σε όλο το άτομο…
Κορυφή που οφείλεται σε σκέδαση
από σχεδόν ελεύθερα (χαλαρά
δέσμια) ηλεκτρόνια στα άτομα του
στόχου. Αναδεικνύεται όσο αυξάνεται
η γωνία θ.
► Κβαντική ερμηνεία: Σκέδαση φωτονίου από ηλεκτρόνιο
Ανακρούον
E ph =hf pe  0 pe ηλεκτρόνιο
Προσπίπτον
hf 2 Ee = pe 2 c 2  m02e c 4
φωτόνιο
p ph  Ee =m0 e c
c
f ,
Διατήρηση ενέργειας:
hf  m0 e c 2  hf   pe 2c 2  m02ec 4 Σκεδαζόμενο E ph =hf 

φωτόνιο
Διατήρηση ορμής (x-άξονας): hf 
hf hf 
f ,   pph 
0 cos   pe cos  (1) c
c c
Διατήρηση ορμής (y-άξονας): h
       (1  cos  )
hf  m0 e c
00   sin   pe sin  (2)
c Μήκος κύματος Compton του ηλεκτρονίου
hf hf 
(1)  pe cos    cos 
c c
hf 
(2)  pe sin   sin 
c
Υψώνουμε στο τετράγωνο και προσθέτουμε τις παραπάνω.
hf hf  hf  h 2 f 2 h 2 f  2 2h 2
2 2
   
pe   
2
cos     sin    2  2  2 ff  cos  
 c c   c  c c c
pe 2 c 2  h 2  f 2  f 2  2 ff  cos   (3)
Από την σχέση της διατήρησης της ενέργειας έχουμε ότι:
hf  m0 e c 2  hf   pe2c 2  m02e c 4  h  f  f    m0 ec 2  pe2c 2  m02ec 4 

 h  f  f    m0 e c 2   pe2c 2  m02ec 4 (4)
2

Αντικαθιστούμε στην (4) την (3) και έχουμε ότι:
 h  f  f    m0e c   h 2  f 2  f 2  2 ff  cos    m02ec 4 

2 2
2h  f  f   m0 e c 2  2h 2 ff   2h 2 ff  cos  
h
f  f 2
ff  1  cos    ΜΕ ff 
 
m0 e c
1 1 h
2 
  1  cos   
f  f m0 e c
h
       1  cos  
m0 e c
Παρατήρηση 1: Στην διαπραγμάτευση που προηγήθηκε το ηλεκτρόνιο του ατόμου θεωρήθηκε
πρακτικά ακίνητο, παρά το ότι γνωρίζουμε ότι τα ηλεκτρόνια κινούνται γύρω από τον πυρήνα.
Οι ενέργειες , όμως, των φωτονίων των ακτίνων Χ ή γ είναι τόσο μεγάλες (της τάξεως των keV)
που πρακτικά θεωρούμε ότι προσπίπτουν σε ακίνητο ηλεκτρόνιο……..
 C h
Παρατήρηση 2:  (1  cos  ), C  2, 4 102 
  m0 e c
  max  2C
● Το φαινόμενο γίνεται σημαντικό όταν η ενέργεια του πρωτογενούς φωτονίου είναι
συγκρίσιμη με ή μεγαλύτερη από την ενέργεια ηρεμίας του ηλεκτρονίου. Αυτό εξαρτάται
από τη συχνότητα του προσπίπτοντος φωτονίου που συνδέεται με τη μάζα κίνησής του
με τη σχέση:
hf
m ph 
c2
hf («ελαφριά» φωτόνια) το φωτόνιο αναπηδά στο ηλεκτρόνιο χωρίς
Εάν m 0e ( C ) απώλεια ενέργειας και αλλαγή συχνότητας
c2
hf («βαριά» φωτόνια) το φωτόνιο μεταβιβάζει μέρος της ενέργειάς του
Εάν  m0 e (  C ) στο ηλεκτρόνιο
c2
● Το φαινόμενο είναι, επομένως, αμελητέο κατά την πρόσπτωση ορατού φωτός (επαληθεύστε το).
VΙ. ΤΕΛΙΚΑ ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΦΩΣ;
Εμπεδοκλής Λεύκιππος Δημόκριτος Sir Isaac Newton
(490-430 π.Χ) (5ος αιώνας π.Χ) (460-370 π.Χ) (1643-1727)
Συμφωνεί
(Γεωμετρική
Οπτική)
Σωματίδια
Thomas Young Christiaan Huygens
Albert Einstein James Clerk Maxwell
(1773 –1829) (1629 – 1695)
(1879 – 1955) (1831 –1879)
Και τα δύο Ηλεκτρομαγνητικό Κύμα Κύμα (Κυματική Οπτική)

Διαβάστε την εξαιρετική ανάλυση στο βιβλίο του Αρ. Ζδέτση
«Εισαγωγή στη Σύγχρονη Φυσική», Σελ.109-117
►Στις πολύ χαμηλές συχνότητες (μεγάλα μήκη κύματος της Η/Μ ακτινοβολίας – π.χ. Ραδιοκύματα)
έχουμε πολύ μικρές ενέργειες φωτονίων που πρακτικά δεν είναι ανιχνεύσιμα. Εδώ το μήκος
κύματος είναι της τάξεως του μέτρου!!! Δεν υπάρχει τέτοιας διάστασης σωμάτιο…….
►Στις πολύ υψηλεςς συχνότητες (μικρά μήκη κύματος της Η/Μ ακτινοβολίας – π.χ. ακτίνες Χ και γ)
έχουμε πολύ μεγάλες ενέργειες φωτονίων που ανιχνεύονται σαν ανεξάρτητα σωμάτια. Παράλληλα
τα μήκη κύματος είναι σε διαστάσεις που δικαιολογούν σωμάτια….
►Στις ενδιάμεσες συχνότητες συνυπάρχουν και τα δύο χαρακτηριστικά ;;;
►Ή τελικά

ΕΝΟΤΗΤΑ 2
Ατομική δομή και το πρότυπο του Bohr
Ι. Η ΑΤΟΜΙΚΗ ΥΠΟΘΕΣΗ
Λεύκιππος Δημόκριτος Sir Isaac Newton
(5ος αιώνας π.Χ) (460-370 π.Χ) John Dalton (1766-1844)
(1643-1727)
Η ύλη αποτελείται από μικρούς Θιασώτης της

και αδιαίρετους δομικούς λίθους, ατομικής υπόθεσης
τα άτομα (α-τέμνω).
1. Τα στοιχεία αποτελούνται από εξαιρετικά μικρά σωματίδια που
«Συμβατικά (νόμῳ) υπάρχει το ονομάζονται άτομα.
2. Τα άτομα ενός συγκεκριμένου στοιχείου είναι ίδια σε μέγεθος,
γλυκό, συμβατικά το πικρό,
μάζα, και άλλες ιδιότητες. Τα άτομα διαφορετικών στοιχείων διαφέρουν
συμβατικά το θερμό, συμβατικά το σε μέγεθος, μάζα, και άλλες ιδιότητες.
ψυχρό, συμβατικά το χρώμα· στην 3. Τα άτομα δεν μπορούν να υποδιαιρεθούν, να δημιουργηθούν ή να
πραγματικότητα υπάρχουν μόνο τα καταστραφούν.
άτομα και το κενό.» 4. Άτομα διαφορετικών στοιχείων συνδυάζονται σε απλές ακέραιες
ΔΗΜΟΚΡΙΤΟΣ αναλογίες για να σχηματίσουν χημικές ενώσεις.
5. Στις χημικές αντιδράσεις, τα άτομα συνδυάζονται, διαχωρίζονται, ή
αναδιατάσσονται.
Sir Joseph John Thomson

(1856 –1940)
Προκαλώντας ηλεκτρικές εκκενώσεις σε αέριο υπό χαμηλή πίεση

ανακαλύπτει ότι αυτό εκπέμπει φορτισμένα σωματίδια με μάζα
πολύ μικρότερη από τη μάζα του ατόμου του υδρογόνου….
Το 1897 πραγματοποιώντας Τα σωματίδια αυτά όταν διέρχονται από ηλεκτρικό πεδίο
πειράματα με καθοδικές ακτίνες εκτρέπονται και κτυπούν στο σημείο D.
ανακαλύπτει το ηλεκτρόνιο και το Όταν διέρχονται μόνο από μαγνητικό πεδίο εκτρέπονται και
προτείνει ως συστατικό του κτυπύν στο σημείο Ε.
ατόμου…… Όταν διέρχονται από κατάλληλα επιλεγμένα ηλεκτρικό και
μαγνητικό πεδίο είναι δυνατόν να μην εκτραπούν και να
κτυπήσουν στο σημείο F.
Συγκεκριμένα μέτρησε τον λόγο qe/me

Το ατομικό πρότυπο του J.J.Thomson (1904): Το άτομο αποτελείται από έναν σφαιρικό θετικά
φορτισμένο «ζελέ» επάνω στον οποίο είναι «κολλημένα» τα ηλεκτρόνια
(όπως οι σταφίδες στο σταφιδόψωμο).
● Το άτομο είναι ως σύνολο ηλεκτρικά ουδέτερο
● Το άτομο έχει Ζ ηλεκτρόνια και συνολικό αρνητικό φορτίο Ζqe ίσο με το θετικό φορτίο του «ζελέ»
● Η μάζα του «ζελέ» καθορίζει και τη μάζα του ατόμου. Τα ηλεκτρόνια δεν συνειδφέρουν σημαντικά
στη μάζα του ατόμου.

Ernest Rutherford Johannes Wilhelm "Hans" Geiger Sir Ernest Marsden
(1871 –1937) (1889 –1970)
(1882 –1945)
● Η ραδιενέργεια είχε προ πολλού ανακαλυφθεί (1894). Τα προϊόντα της (όπως τα σωμάτια α)
μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για πειράματα βασικής έρευνας της ατομικής δομής.
● Ο Rutherford πιστοποιεί ότι τα σωμάτια α είναι θετικά φορτισμένα με καθαρό θετικό φορτίο +2|qe|.
Σήμερα γνωρίζουμε ότι είναι πυρήνες του στοιχείου Ήλιον (Helium).
● Η ομάδα του (Geiger-Marsden) πραγματοποιεί πειράματα βομβαρδισμού λεπτών (στα όρια του
τσιγαρόχαρτου) φύλλων χρυσού με σωμάτια α ενέργειας της τάξεως των MeV το 1910……
Σκέδαση σωματιδίων α σε «άτομο Thomson» Πείραμα Geiger-Marsden
Τα σωμάτια διαπερνούν τον «ζελέ»
Οπισθοσκέδαση ορισμένων σωματιδίων
Το θετικό φορτίο του ατόμου είναι συγκεντρωμένο σε ένα μικρό κεντρικό σύμπλεγμα
(πυρήνας)

Το «πλανητικό» πρότυπο του E. Rutherford (1911):
● Το άτομο είναι ως σύνολο ηλεκτρικά ουδέτερο.

● Το άτομο αποτελείται από ένα κεντρικό θετικά φορτισμένο σύμπλεγμα-τον πυρήνα- όπου είναι
συγκεντρωμένο όλο το θετικό φορτίο του.
● Γύρω από τον πυρήνα περιστρέφονται σε ελλειπτικές τροχιές όλα τα ηλεκτρόνια του ατόμου,
όπως οι πλανήτες του ηλιακού μας συστήματος γύρω από τον ήλιο. Η κεντρομόλος δύναμη για την
περιστροφή τους είναι η δύναμη Coulomb.
● Το θετικό φορτίο του πυρήνα είναι ίσο κατά απόλυτη τιμή με το συνολικό αρνητικό φορτίο των Ζ
ηλεκτρονίων του ατόμου.
●Το 1911 ο van den Broek προτείνει ότι η θέση των στοιχείων στον τότε γνωστό Περιοδικό Πίνακα
(ατομικός αριθμός) ισούται με το φορτίο του ατομικού πυρήνα (το οποίο είναι κβαντισμένο).
● Tο 1913 Η παραπάνω υπόθεση επιβεβαιώνεται πειραματικά από τον Henry Moseley το 1913 με
τη μελέτη των φασμάτων των ακτίνων X. Henry Gwyn Jeffreys Moseley
Antonius Johannes van den Broek (1887 – 1915)
(1870-1926)
● Tο 1919 ο Rutherford ανακοινώνει την ανακάλυψη του πρωτονίου ως πυρήνα του ατόμου του
Υδρογόνου και παράλληλα το ότι οι πυρήνες άλλων στοιχείων (π.χ. Άζωτο) αποτελούνται από
πυρήνες υδρογόνου (πρωτόνια).

Robert A. Millikan
(1868 –1953)
Πραγματοποιώντας σειρά συστηματικών πειραμάτων (το γνωστό

πείραμα των φορτισμένων σταγόνων λαδιού) μεταξύ 1909-1913
υπολογίζει το φορτίο του ηλεκτρονίου.
Sir James Chadwick
● Tο 1932 ο Chadwick ανακαλύπτει το νετρόνιο
ως συστατικό του ατομικού πυρήνα. Είναι χονδρικά (1891 –1974)
ο συνεκτικός κρίκος των ομόσημα φορτισμένων πρωτονίων
του πυρήνα.
Η εικόνα συμπληρώνεται
Έκταση του ατόμου Πυρήνας
10 -10 m
Θετικά πρωτόνια
Ουδέτερα νετρόνια
Αρνητικά ηλεκτρόνια
Ατομικός Αριθμός Ζ: πλήθος πρωτονίων του πυρήνα= πλήθος των

ηλεκτρονίων γύρω από τον πυρήνα.
Μαζικός Αριθμός Α: πλήθος πρωτονίων του πυρήνα + πλήθος των
νετρονίων του πυρήνα.
Φορτίο πυρήνα: +Ζ|qe|
O Έκταση του πυρήνα
10 -14 m Συνολικό φορτίο ηλεκτρονίων: Zqe = -Ζ|qe|

IΙ. Η ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΠΛΑΝΗΤΙΚΟΥ ΜΟΝΤΕΛΛΟΥ ΤΟΥ ΑΤΟΜΟΥ

(α) Προβλήματα ευστάθειας
Ένα περιστρεφόμενο ηλεκτρόνιο γύρω από τον

πυρήνα είναι ένα επιταχυνόμενο ηλεκτρόνιο.
Σύμφωνα με την κλασική Ηλεκτρομαγνητική
Θεωρία, ένα επιταχυνόμενο φορτίο ακτινοβολεί
Η/Μ ακτινοβολία.
Κατά συνέπεια το ηλεκτρόνιο ακτινοβολώντας
διαρκώς θα έχανε ενέργεια και τελικά θα
«έπεφτε» επάνω στον πυρήνα…..
(β) Προβλήματα ερμηνείας των ατομικών φασμάτων
Φάσμα: Οι συνιστώσες της Η/Μ ακτινοβολίας (συχνότητες ή μήκη κύματος) που εκπέμπει
ή απορροφά ένα σώμα.
● Αποδίδεται συνήθως ως η καμπύλη της έντασης (W/m2 ) (διάκριτο) ή της φασματικής κατανομής
της έντασης (ένταση ανά μονάδα συχνότητας ή μήκους κύματος) (συνεχές) συναρτήσει της
συχνότητας ή του μήκους κύματος της ακτινοβολίας που εκπέμπει ή απορροφά ένα σώμα.
Νόμοι του Kirchhoff: (α) Το φάσμα του φωτός που
εκπέμπει ένα στερεό ή υγρό ή πυκνό αέριο Gustav Robert
όταν διεγείρεται (π.χ. θερμαίνεται) είναι συνεχές. Kirchhoff
(1824 – 1887)
Θερμή πηγή φωτός

(π.χ μέλαν σώμα) Πρίσμα
Συνεχές φάσμα

(β) Το φάσμα του φωτός που εκπέμπει ένα θερμό αραιό αέριο είναι γραμμικό, και αποτελείται από
φασματικές γραμμές που αντιστοιχούν σε συγκεκριμένα μήκη κύματος.
Θερμό αραιό
αέριο
Πρίσμα
Γραμμικό φάσμα εκπομπής του αερίου
(γ) Ένα θερμό σώμα το οποίο περιβάλλεται από ένα αέριο χαμηλότερης θερμοκρασίας, παράγει
ένα σχεδόν συνεχές φάσμα, το οποίο παρουσιάζει μερικά κενά που αντιστοιχούν στα μήκη κύματος
του φάσματος εκπομπής του αερίου.
Ψυχρό
Θερμή πηγή φωτός
(π.χ μέλαν σώμα)
αέριο
Πρίσμα
Γραμμικό φάσμα απορρόφησης του αερίου
Τα στοιχεία εκπέμπουν μόνο τις συχνότητες (τα μήκη κύματος) που απορροφούν.
Τα φάσματα εκπομπής αποτελούν το «αποτύπωμα» ή το DNA κάθε στοιχείου….
Θερμό αραιό αέριο Φάσμα εκπομπής

Πρίσμα
Ψυχρό αέριο Φάσμα απορρόφησης
Παρά ταύτα, σε πολλές περιπτώσεις το φάσμα εκπομπής δεν συμπίπτει πλήρως με το

φάσμα απορρόφησης ως προς το πλήθος των εμφανιζόμενων φασματικών γραμμών. Τα
φάσματα απορρόφησης είναι πολλές φορές υποσύνολα των φασμάτων εκπομπής. Όταν ,
όμως ταυτίζονται σε πλήθος φασματικών γραμμών, τότε αυτές αντιστοιχούν στα ίδια μήκη
κύματος και συχνότητες…

● Οι εργασίες των:
Johann Jakob Balmer Johannes Robert Rydberg Walther Ritz
(1825 – 1898) (1854 – 1919) (1878 – 1909)
oδήγησαν στη διατύπωση της συνδυαστικής αρχής σύμφωνα με την οποία:

«Για πολλές γραμμές σ΄ ένα γραμμικό φάσμα εκπομπής, το αντίστροφο μήκος κύματός τους
ισούται με το άθροισμα ή την διαφορά των αντιστρόφων μηκών κύματος δύο άλλων
γραμμών του ιδίου φάσματος»
Ισοδύναμα:
κάθε συχνότητα του φάσματος μπορεί να γραφεί σαν άθροισμα ή διαφορά δύο άλλων
συχνοτήτων του ιδίου φάσματος
Η αρχική διατύπωση της συνδυαστικής αρχής ήταν η εξής:
Το φάσμα κάθε στοιχείου χαρακτηρίζεται πλήρως από μια ακολουθία φασματικών όρων f1,
f2, f3,…fn….τέτοιων ώστε : κάθε φασματική γραμμή μπορεί να γραφεί ως διαφορά δύο
φασματικών όρων.
Παρατήρηση 1: Το μήκος κάθε κατακόρυφης γραμμής ισούται πάντα με το άθροισμα ή
τη διαφορά του μήκους δύο άλλων και αντιπροσωπεύει πάντα μια παρατηρούμενη
συχνότητα.
Παρατήρηση 2: Υπάρχουν και διαφορές fm-fn οι οποίες δεν εμφανίζονται στο φάσμα
(υποκρίπτονται κανόνες επιλογής που υπονοούν επιτρεπόμενες και μη επιτρεπόμενες
περιπτώσεις)
Παρατηρούμενες φασματικές
f45=f4-f5
f34=f3-f4 f35=f3-f5 Φασματικοί όροι

(δεν περιλαμβάνονται οι
ίδιοι στις παρατηρούμενες
φασματικές συχνότητες)
συχνότητες
f35=f3-f5 =(f3-f4)+(f4-f5)=
=f34+f45

Το φάσμα του Υδρογόνου: Ως το απλούστερο στοιχείο, το φάσμα εκπομπής του ατόμου του
Υδρογόνου μελετήθηκε εξαντλητικά.
● Για το άτομο του υδρογόνου τα παραπάνω συμπυκνώνονται στους ακόλουθους δύο ισοδύναμους
εμπειρικούς τύπους:
1  1 1  m  1, 2,3, 4,.....
 RH  2  2  
  m n  n  m  1, m  2, m  3,.....
RH  1, 09677576  107 m 1   ά Rydberg
 1 1  m  1, 2,3, 4,.....
f  cRH  2  2  
 m n  n  m  1, m  2, m  3,..... λ(nm) Hδ / Ba-δ
cRH  3, 29 1015 s 1 Hγ / Ba-γ
Hα / Ba-α
● Για m=2 και n = 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, ∞
Όριο της σειράς
Hβ / Ba-β
έχουμε τη σειρά Balmer (ορατό-υπεριώδες)
1  1 1   1 1 
 RH  2  2  , f  cRH  2  2 
 2 n  2 n 
486,1
434,1
410,2
656,3
364,6
● Για m=1 και n = 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, ∞ 1 1 1  1 1 
 RH  2  2  , f  cRH  2  2 
έχουμε τη σειρά Lyman (υπεριώδες)  1 n  1 n 
● Για m=3 και n = 4, 5, 6, 7, 8, 9, ∞ 1 1 1  1 1 
 RH  2  2  , f  cRH  2  2 
έχουμε τη σειρά Paschen (υπέρυθρο)  3 n  3 n 
● Για m=4 και n = 5, 6, 7, 8, 9, ∞ 1  1 1   1 1 
έχουμε τη σειρά Brackett (υπέρυθρο)  RH  2  2  , f  cRH  2  2 
 4 n  4 n 
● Για m=5 και n = 6, 7, 8, 9, ∞ 1 1 1  1 1 
έχουμε τη σειρά Pfund (υπέρυθρο)  RH  2  2  , f  cRH  2  2 
 5 n  5 n 
● Για m=6 και n = 7, 8, 9, ∞ 1 1 1  1 1 
έχουμε τη σειρά Humphreys  RH  2  2  , f  cRH  2  2 
 6 n  6 n 

Φάσματα άλλων στοιχείων: Πολύ πιο πολύπλοκα από αυτό του υδρογόνου.
Ισχύει όμως και εδώ η συνδυαστική αρχή.
● Σε αρκετές περιπτώσεις μπορούν να

βρεθούν προσεγγιστικοί εμπειρικοί τύποι ανάλογοι με αυτούς
για το άτομο του Υδρογόνου.
● Για τα αλκαλικά μέταλλα Li, Na, K, κ.τ.λ. έχουν
βρεθεί εμπειρικοί τύποι με τη γενική μορφή :
1  1 1  m  1, 2,3, 4,.....
 R  2 
  (m   ) (n  b)  n  m  1, m  2, m  3,.....
2
 1 1  m  1, 2,3, 4,.....
f  cR   2 
 (m   ) (n  b)  n  m  1, m  2, m  3,.....
2
Στις παραπάνω σχέσεις, τα α και b είναι εμπειρικές σταθερές για κάθε στοιχείο και για κάθε
δεδομένη φασματική σειρά.
Η σταθερά R είναι η σταθερά του Rydberg για το εν λόγω στοιχείο, η οποία ελάχιστα διαφέρει από
την σταθερά του Rydberg για το υδρογόνο RH . Εντούτοις, υπάρχει μια πολύ μικρή αύξηση της
τιμής της R καθώς αυξάνεται το ατομικό βάρος του στοιχείου.
IΙI. ΤΟ ΑΤΟΜΙΚΟ ΠΡΟΤΥΠΟ ΤΟΥ BOHR (1913)

Το ατομικό πρότυπο του Bohr διατυπώθηκε το 1913. Αφορά στην περίπτωση
μονοηλεκτρονικών ατόμων με ατομικό αριθμό Ζ. Αυτά είναι (α) Το άτομο του υδρογόνου (Ζ =
1 ) ή (β) απλά, διπλά, τριπλά ιονισμένα άτομα με ένα ηλεκτρόνιο [He+ (Ζ = 2), απλά
ιονισμένο], [Li++ (Ζ = 3), διπλά ιονισμένο], [Be+++ (Ζ = 4), τριπλά ιονισμένο] κλπ.
Στηρίζεται δε σε τέσσερις θεμελιώδεις παραδοχές.
Παραδοχή (Αξίωμα) 1.Το ηλεκτρόνιο σε ένα μονοηλεκτρονιακό άτομο κινείται σε κυκλικές τροχιές
με κέντρο τον πυρήνα, που θεωρείται ακίνητος, υπό την επίδραση της ελκτικής δυνάμεως Coulomb
που υφίσταται από αυτόν. Η δύναμη Coulomb που υφίσταται από
τον πυρήνα δρά σαν κεντρομόλος δύναμη. me
 Niels Bohr
(1885 –1962)
1 ( Zq p ) qe me 2
 
4 0 r2 r
Zq p 
1 Zqe2 me 2
 (1)  Z qe
4 0 r 2 r
Ke
Παραδοχή (Αξίωμα) 2. Μόνο ορισμένες τροχιές είναι ευσταθείς. Κινούμενο σε αυτές το ηλεκτρόνιο
δεν ακτινοβολεί, και η ενέργειά του είναι σταθερή. Οι τροχιές αυτές ονομάζονται στάσιμες. Η
συνήθης κλασική μηχανική μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την περιγραφή της κίνησης του
ηλεκτρονίου σε αυτές.
Παραδοχή (Αξίωμα) 3. Οι επιτρεπόμενες τροχιές είναι αυτές για τις οποίες η τροχιακή στροφορμή
του ηλεκτρονίου είναι ακέραιο πολλαπλάσιο της ποσότητας :
h
L  me r  n  n , n  1, 2,3,........ (2)
2
Συνδυάζοντας τις (1) και (2) παίρνουμε ότι:
2 2
rn  n  4 0
2
n 2 , n  1, 2,3,.... (3)
ZK e me qe2 Zme qe2
Οι ακτίνες των επιτρεπομένων τροχιών στα μονοηλεκτρονιακά άτομα είναι ακέραια πολλαπλάσια
της ακτίνας της 1ης επιτρεπόμενης τροχιάς (n=1) του ατόμου του Υδρογόνου (Z=1) που είναι
γνωστή ως ακτίνα Bohr:
2 2 o
 0  r1 ( Z  1)   4 0  0,53 108 cm  0,53A
K e me qe2 me qe2
1
rn   0 n 2 , n  1, 2,3,....
Z
Επίσης:
ZK e qe2 1 Zqe2 1 1 1 Zqe2

n   , n  1, 2,3,.... (4) K (rn )  men  K e
2
(5)
n 4 0 n 2 2 rn
Σε κάθε επιτρεπόμενη τροχιά το ηλεκτρόνιο βρίσκεται στο δυναμικό του πυρήνα:
( Zq p ) 1 ( Zq p )
V (rn )  K e 
rn 4 0 rn
και έχει δυναμική ενέργεια:
( Zq p ) 1 ( Zq p ) ZK e qe2
U (rn )   qe K e   qe  U (rn )    2 K (rn ) (6)
rn 4 0 rn rn
Σε κάθε επιτρεπόμενη τροχιά το ηλεκτρόνιο θα έχει ολική ενέργεια:
1 ZK e qe2 Z 2 K e2 me qe4 Z 2 K e2 2 2 me qe4
En  K (rn )  U (rn )    En    
2 rn 2 2 n2 h2 n2
Z 2 me qe4 13, 6 Αρνητική (αντικατοπτρίζει την
  2 2 2   2 Z 2 eV , n  1, 2,3,... (7)
8 0 h n n έλξη από τον πυρήνα)
Κβάντωση της ενέργειας του ηλεκτρονίου ….

►Για το άτομο του Υδρογόνου (Ζ=1): rn  0 n2 , n  1, 2,3,....
13, 6
En   eV , n  1, 2,3,...
n2
n3
(r3 )
n2
(r2 )
 qe
n  1 (r1 ) qe
Ένα αδιατάρακτο άτομο βρίσκεται πάντα στην κατάσταση ελάχιστης ενέργειάς του
(θεμελιώδης κατάσταση).
● Εάν το ηλεκτρόνιό του προσλάβει με κάποιο τρόπο ενέργεια μεταπίπτει σε μια από τις
επιτρεπόμενες καταστάσεις υψηλότερης ενέργειας (διεγερμένη κατάσταση), ανάλογα με την
προσλαμβανόμενη ενέργεια. Η διαδικασία ονομάζεται διέγερση του ηλεκτρονίου , ή διέγερση
ολόκληρου του ατόμου.
● Το ηλεκτρόνιο παραμένει για πολύ λίγο χρόνο στη διεγερμένη αυτή κατάσταση. Το άτομο επιθυμεί
να βρεθεί σε κατάσταση ελάχιστης ενέργειας. Έτσι, μετά την πάροδο της διαταραχής, το ηλεκτρόνιο
μεταπίτει σε κατάσταση χαμηλότερης ενέργειας. Η διαδικασία ονομάζεται αποδιέγερση του
ηλεκτρονίου ή αποδιέγερση του ατόμου.
Παραδοχή (Αξίωμα) 4. Ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία εκπέμπεται από το άτομο μόνο κατά τη
μετάβαση του ηλεκτρονίου του από μια στάθμη υψηλότερης [αρχικής Εi (i=initial)]
σε μία στάθμη χαμηλότερης [τελικής Εf (f=final)] ενέργειας. Η ακτινοβολία εκπέμπεται με τη μορφή
ενός φωτονίου συχνότητας που δίδεται από την αρχή διατήρησης της ενέργειας:
hf  Ei - E f
Ei
Ef
Φωτόνιο (f,λ) Γραμμή στο φάσμα
εκπομπής (f,λ)
Έτσι λαμβάνεται το φάσμα εκπομπής του ατόμου

● Ισοδύναμα, ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία (φωτόνιο) απορροφάται από το ηλεκτρόνιο του ατόμου

συνοδευόμενη από μετάβασή του από μια επιτρεπόμενη στάθμη χαμηλότερης [αρχικής Εi
(i=initial)] σε μία στάθμη υψηλότερης [τελικής Εf (f=final)] ενέργειας. Η συχνότητα της
απορροφούμενης ακτινοβολίας υπολογίζεται από την αρχή διατήρησης της ενέργειας :
hf  E f  Ei  Ei - E f
Ef
Φωτόνιο (f,λ)
Ei Σκοτεινή γραμμή στο
φάσμα απορρόφησης (f,λ)
Έτσι λαμβάνεται το φάσμα απορρόφησης του ατόμου
Λευκό φως Μη απορροφούμενα λ
Απορροφούμενο λ
Η ηλεκτρομαγνητική
ακτινοβολία που απορροφάται
Το απορροφούμενο
επανεκπέμπεται !
φως επανεκπέμπεται σε
Το ηλεκτρόνιο παραμένει σε
όλες τις κατευθύνσεις
διεγερμένη κατάσταση για χρόνο
~10-8 s
Για το άτομο του Υδρογόνου (Ζ=1): Στάθμη κενού
(Φάσμα εκπομπής)
-0,54eV
-0,85eV
n  2  n  1: f 
 E2  E1   -1,51eV
h -3,4eV
mq  14
1 
 e e
  (  ) 
8 h  22
0
2 3
12 
me qe4  1 1  Όριο σειράς
f    
8 0 2 h3  12 22 
Κύρια Γραμμή
me qe4 me qe4
cR   R 
8 0 2 h3 8c 0 2 h3 -13,6eV
(αγνοήθηκε η κίνηση του πυρήνα)
n  3 n  2: f
 E  E2  
 3
me qe4  1 1  me qe4  1 1 
h 8 0 2 h3   32  ( 22 )   f  8 2 h3  22  32 
0
Για το άτομο του Υδρογόνου (Ζ=1): (Φάσμα απορρόφησης) Στο άτομο του υδρογόνου
(αλλά και στα άλλα μονοηλεκτρονιακά ή μη άτομα) το φάσμα απορρόφησης δεν είναι το ίδιο με το
φάσμα εκπομπής, υπό την έννοια ότι κάθε φασματική σειρά του φάσματος εκπομπής δεν
συναντάται απαραίτητα και στο φάσμα απορρόφησης.Συγκεκριμμένα στο Ύδρογόνο μόνο η σειρά
Lyman εμφανίζεται (εννοείται ακριβώς στις ίδιες συχνότητες και μήκη κύματος) και στα δύο φάσματα.
Η ερμηνεία είναι η εξής:
Για να εμφανιστεί π.χ. η σειρά Balmer στο φάσμα απορρόφησης (ni=2, nf = 3,4…), θα πρέπει το
ηλεκτρόνιο , ευρισκόμενο στην επιτρεπόμενη ενεργειακή στάθμη n=2, να απορροφήσει ικανό ποσό
ενέργειας (τουλάχιστον 1,89eV) για να μεταβεί σε μία από τις επιτρεπόμενες στάθμες n=3,4…
Θα πρέπει,δηλαδή, να είναι ήδη διεγερμένο
στη στάθμη n=2 !!!
Όμως οι διεγερμένες καταστάσεις, όπως
είπαμε, είναι ιδιαίτερα βραχύβιες (~10-8 s)
και το ηλεκτρόνιο μεταπίπτει αστραπιαία
στη θεμελιώδη του κατάσταση.
Άρα δεν μπορεί πρακτικά να παρατηρηθεί Μη απορροφούμενα λ
π.χ η μετάβαση n=2→n=3 στο φάσμα
απορρόφησης.
Αντιθέτως, το άτομο «περνάει σχεδόν όλο
τον χρόνο του» στη θεμελιώδη κατάστασή
του n=1. Επομένως παρατηρείται η
μετάβασή του, κατά την απορρόφηση ενέργειας
-10,2 eV ή12,9eV κλπ- στις στάθμες n=2,3 κλπ
και η σειρά Lyman εμφανίζεται στο φάσμα απορρόφησης.
► Παρατήρηση 1: Στην διαπραγμάτευση που προηγήθηκε ο πυρήνας θεωρήθηκε ακίνητος.
Στην πραγματικότητα πυρήνας και ηλεκτρόνιο περιστρέφονται με την ίδια γωνιακή ταχύτητα περί το
κοινό κέντρο μάζας τους.
Πυρήνας
(Μ, vπ)
(Μ→∞
Κέντρο μάζας
Άξονας ΚΜ vπ =0)
(me, v)
● Ως μια διόρθωση μπορούμε (λόγω της πολύ μεγαλύτερης μάζας του) να εξακολουθύμε να
θεωρούμε τον πυρήνα ακίνητο (με πρακτικά άπειρη μάζα)
mM
και το ηλεκτρόνιο να περιστρέφεται περί αυτόν με μάζα ίση  e
με την ανηγμένη μάζα του συστήματος. me  M
● Στο άτομο του υδρογόνου (Z=1 και M=mp):
Θεωρώντας τον πυρήνα ακίνητο παίρνουμε ότι: Θέτοντας me→μ=0,99946 me
me qe4  qe4
R   1, 0973732 107 m1  1, 0967774 107 m1  RH
8c 0 h
2 3 8c 0 h
2 3

► Παρατήρηση 2 (Πιθανές σχετικιστικές διορθώσεις): Το εάν είναι απαραίτητο να
διαπραγματευτούμε την κίνηση του ηλεκτρονίου γύρω από τον πυρήνα σχετικιστικά, μας το δίνει η
σύγκριση της ταχύτητάς του με αυτήν του φωτός. Συγκεκριμμένα έχουμε ότι:
ZK e qe2 1 ZK e qe2 1 c K e qe2 1 Z

n   Z c c
n nc c n n
Η αδιάστατη ποσότητα:
K e qe2 1
 
c 137
ονομάζεται «σταθερά λεπτής υφής»
Έτσι θα έχουμε:
Z c
n 
n 137
Παρατηρούμε ότι οι ταχύτητες του ηλεκτρονίου για το άτομο του Υδρογόνου και για ελαφριά ιόντα
(με μικρό Ζ) είναι πολύ μικρότερες από την ταχύτητα του φωτός και απομένως ορθά δεν
ακολουθήθηκε σχετικιστική διαπραγμάτευση. Μόνο για πολύ βαριά ιόντα (Ζ>80) απαιτούνται
σχετικιστικές διορθώσεις που οδηγούν σε μικρή, αλλά ανιχνεύσιμη, διαφορά στις ενεργειακές τους
στάθμες.
► Παρατήρηση 3 (Ιονισμός του ατόμου και Ενέργεια Ιονισμού): Εάν από ένα
μονοηλεκτρονιακό άτομο αποσπαστεί το μοναδικό του ηλεκτρόνιο , αυτό μετατρέπεται σε ένα
θετικό ιόν με θετικό φορτίο ίσο με το φορτίο του πυρήνα του. Η διαδικασία αυτή ονομάζεται ιονισμός
του ατόμου.
Το ηλεκτρόνιο μπορεί να αποσπαστεί από το άτομο προσλαμβάνοντας ενέργεια π.χ. από την
απορρόφηση ενός φωτονίου.
Για ένα μονοηλεκτρονιακό άτομο που βρίσκεται (ως συνήθως) στη θεμελιώδη κατάστασή του
ορίζουμε ως Ενέργεια Ιονισμού την ελάχιστη ενέργεια που απαιτείται για να αποσπαστεί το
ηλεκτρόνιό του από αυτό και να βρεθεί ακίνητο στο περιβάλλον (με ενέργεια Ε=0).
Συνεχές Φάσμα Ε>0

n=∞ Ε=0
Eion  E  E1  0
n=1 Ε1<0

Διάγραμμα Ενέργειας- απόστασης (Ε-r)
●Οριζόντιος άξονας: Απόσταση από τον πυρήνα (που θεωρείται στη θέση 0)
● Κάθετος άξονας: Ολική ενέργεια του ηλεκτρονίου (<0 όταν είναι δέσμιο)
● Ταυτόχρονα παριστούμε γραφικά τη δυναμική ενέργεια του
ηλεκτρονίου ως ένα «πηγάδι» που το κρατάει δέσμιο.
►Για το άτομο του Υδρογόνου (Ζ=1): E   13, 6 eV , n  1, 2,3,... rn  0 n2 , n  1, 2,3,....

n 2
n
Η στάθμη κενού είναι η στάθμη μηδενικής δυναμικής και μηδενικής ολικής ενέργειας. Εάν
βρεθεί εδώ το ηλεκτρόνιο, θα έχει ξεφύγει από το άτομο και θα βρίσκεται ακίνητο (Κ=0) στο
περιβάλλον.
K e qe2
U (r )  
r
Η ακτίνα του πηγαδιού
δυναμικής ενέργειας που αντιστοιχεί U (rn )  2K (rn )
σε Εn
Η ακτίνα της τροχιάς

(πάντα η μισή της rπ)
Αποδιέγερση
Διέγερση U (r ) U (r )
hf  E2  E1 hf  E1  E2
Έργο
Ιονισμού
Ιονισμός Πρόσληψη
(η ελάχιστη
13,6eV U (r ) ηλεκτρονίου
ενέργεια U (r )
για να ξεφύγει
από το
άτομο το ηλεκτρόνιο) hf  E  E1 hf  E1  E

Το άτομο του υδρογόνου, εάν είναι
αδιατάρακτο, βρίσκεται στην κατάσταση
ελάχιστης ενέργειάς του Ε1=-13,6eV
(θεμελιώδης).
Εάν πάρει ενέργεια από εξωτερικό αίτιο
θα μεταβεί σε μία από τις επιτρεπόμενες
ενεργειακές στάθμες υψηλότερης
ενέργειας.
Εδώ εικονίζεται ο προσδιορισμός της
κινητικής και δυναμικής ενέργειας του
ηλεκτρονίου στην στάθμη με n=2
ενέργειας Ε2= -3,4eV και ακτίνας r2=4r1.
Ιονισμός του ατόμου του Υδρογόνου.

Το ηλεκτρόνιο έχει προσλάβει τόση
ενέργεια από εξωτερικό αίτιο που
εγκαταλείπει το άτομο και βρίσκεται
ελεύθερο στο περιβάλλον
με μη μηδενική ταχύτητα (επάνω
από τη στάθμη κενού).
Εκεί το ενεργειακό του φάσμα
είναι συνεχές…….
Εδώ το ελεύθερο ηλεκτρόνιο βρίσκεται
σε απόσταση r από τον πυρήνα.
IV. ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ BOHR

Α) Η θεωρία του Bohr στηρίζεται στην ανάπτυξη μιας ημικλασικής (ή ημικβαντικής) αντιμετώπισης
της κίνησης ενός ηλεκτρονίου σε ένα μονοηλεκτρονιακό άτομα ατομικού αριθμού Ζ. Συγκεκριμένα:
● Δέχεται την ύπαρξη καλώς καθορισμένης (συγκεκριμένα κυκλικής) τροχιάς του ηλεκτρονίου που
οφείλεται στην δράση της δυνάμεως Coulomb ως κεντρομόλου (κλασική αντιμετώπιση).
● Εισάγει (εντελώς αξιωματικά) για πρώτη φορά την ιδέα των επιτρεπόμενων (στάσιμων) τροχιών
συγκεκριμένης ακτίνας στις οποίες όταν κινείται το ηλεκτρόνιο δεν ακτινοβολεί και δεν χάνει
ενέργεια. Αυτές είναι και οι μόνες επιτρεπόμενες για το ηλεκτρόνιο. Οι ακτίνες των τροχιών
εξάγονται με την ισχυρή (αξιωματική) παραδοχή της κβαντωμένης στροφορμής του ηλεκτρονίου
όταν κινείται σε αυτές (καθαρά κβαντική αντιμετώπιση).
● Η κίνηση του ηλεκτρονίου στις επιτρεπόμενες τροχιές περιγράφεται πλήρως από την συνήθη
κλασική μηχανική ως κίνηση απλού υλικού σημείου (κλασική αντιμετώπιση).
● Ο συνδυασμός των παραπάνω οδηγεί εντελώς φυσιολογικά σε αποδοχή επιτρεπόμενων
ενεργειών για το ηλεκτρόνιο, οι οποίες είναι ακέραια πολαπλάσια μιας ελάχιστης τιμής που
αντιστοιχεί στην κατάσταση ελάχιστης ενέργειας (θεμελιώδης κατάσταση) του ατόμου (καθαρά
κβαντικό αποτέλεσμα). Σε αυτήν βρίσκεται το άτομο τον περισσότερο χρόνο της ζωής του.
Z 2 me qe4
En   2 2 2
8 0 h n

Β) Το σκεπτικό του Bohr ακολούθησε ουσιαστικά ανάστροφη πορεία από αυτήν που για
διδακτικούς λόγους παρουσιάστηκε. Τίποτα δεν έγινε εντελώς «εξ επιφοιτήσεως»….
● Στηρίχθηκε στην συνδυαστική αρχή των Balmer-Rydberg-Ritz για τα φάσματα εκπομπής του
Υδρογόνου που σχεδόν «μιλούσε από μόνη της»…
 1 1  m  1, 2,3, 4,.....
f  ( ά)  2  2  
 m n  n  m  1, m  2, m  3,.....
● Σε αυτή ενσωμάτωσε (ενστερνιζόμενός την πλήρως) την υπόθεση των φωτονίων του Einstein
πολλαπλασιάζοντας την παραπάνω σχέση με h. Έτσι πήρε ότι:
 1 1  m  1, 2,3, 4,.....
hf  ( ά)  2  2  
 m n  n  m  1, m  2, m  3,.....
Ενέργεια φωτονίου
μιας φασματικής γραμμής
Διαφορά ενεργειών. Προφανώς μεταξύ δύο καταστάσεων του ηλεκτρονίου.
Προφανής η κβάντωση της ενέργειας και το ότι η σταθερά του Planck «μπαίνει στο παιχνίδι».
● Ο δρόμος προς τις επιτρεπόμενες τροχιές:
2
Ο συνδυασμός r  4 0 έχει διαστάσεις μήκους…
me qe2
[βλ. εξαιρετική ανάλυση του Σ. Τραχανά στο «Κβαντομηχανική Ι», σελ.67-69, ΠΕΚ (2005)]
Γ) Η θεωρία του Bohr εφαρμόζεται ως έχει μόνο:
1) Στο ουδέτερο άτομο του υδρογόνου.
2) Στα ιονισμένα άτομα He+ (Ζ=2), Li++ (Ζ=3), Be+++ (Ζ=4) κλπ
όπου:
α) Ερμηνεύει απόλυτα ικανοποιητικά τα γραμμικά φάσματα εκπομπής
β) Εκτιμά με μεγάλη ακρίβεια τα έργα ιονισμού που αποτελούν χαρακτηριστικές ποσότητες κάθε
ατόμου.
γ) Εκτιμά με μεγάλη ακρίβεια την «έκταση» των ατόμων αυτών στη θεμελιώδη κατάστασή τους
(μέσω της ακτίνας r1) σε διαστάσεις του Å(10-10 m). Αυτό οφείλεται καθαρά στην «εμπλοκή» της
σταθεράς του Planck στην έκφραση της θεμελιώδους ακτίνας.
Πράγματι, σε μία καθαρά κλασική αντιμετώπιση (όπου θα έλειπε η σταθερά του Planck) ο
μόνοςσυνδυασμός θεμελιωδών σταθερών με διαστάσεις απόστασης είναι ο:
qe2
r1  ( ά )
me c 2
που δίνει αποτέλεσμα r1  1013 cm  1015 m!!!!!!!
Η σταθερά του Planck παίζει καθοριστικό ρόλο γενικά στον μικρόκοσμο !!!!

Δ) Η θεωρία του Bohr αποτυγχάνει εφαρμοζόμενη σε ουδέτερα (μη ιονισμένα) πολυηλεκτρονιακά
άτομα με Ζ>1. Ο ίδιος ο Bohr απέφυγε να παρουσιάσει αποτελέσματα για τα He, Li, Be.
Παρουσίασε αποτελέσματα μόνο για τα ιόντα τους με ένα εναπομείναν ηλεκτρόνιο…
● Παρά ταύτα, στις πρωτότυπες εργασίες του (τα αποτελέσματα των οποίων δεν μπορούν να
παρουσιαστούν πλήρως στα πλαίσια ενός εισαγωγικού μαθήματος) φαίνεται να είχε συλλάβει
πλήρως το ότι τα ηλεκτρόνια των πολυηλεκτρονιακών ατόμων διευθετούνται με κάποιον τρόπο σε
τροχιές συγκεκριμένης ενέργειας (δεν βρίσκονται όλα στην ίδια τροχιά) στη θεμελιώδη κατάσταση
του ατόμου. Συνέλαβε , δηλαδή, μια εικόνα κοντά στην σημερινά αποδεκτή, κατά την οποία στη
θεμελιώδη τους κατάσταση, τα άτομα προκύπτουν από διευθέτηση των ηλεκτρονίων τους σε
συγκεκριμένες τροχιές καθορισμένης ενέργειας, καθεμία από τις οποίες μπορεί να δεχθεί
συγκεκριμμένο αριθμό ηλεκτρονίων.
● Σε μία τέτοια διαμόρφωση είναι προφανές το ότι τα

πιο απομακρυσμένα από τον πυρήνα ηλεκτρόνια δεν θα
υφίστανται την έλξη του πλήρους πυρηνικού φορτίου Ζ|qe|,
αφού πλέον αυτός θα «θωρακίζεται» από τα περιστρεφόμενα
ηλεκτρόνια των «εσωτερικών τροχιών» του ατόμου.
Κατά συνέπεια η αντικατάσταση που θα μπορούσε να γίνει
είναι ότι τα ηλεκτρόνια κάθε τροχιάς «βλέπουν» έναν φαινόμενο
ατομικό αριθμό Ζeff που είναι συνάρτηση του n, και πρέπει
να προσδιοριστεί κατάλληλα.
Ε) Το βασικό, όμως, επίτευγμα της θεωρίας του Bohr που διατηρήθηκε ακέραιο στη συνέχεια
υπήρξε η συσχέτιση της σταθερότητας του ατομου (και επομένως της ύλης) με την κβάντωση της
ενέργειας των ηλεκτρονίων σε αυτό κατά το σχήμα:
Κβάντωση ενέργειας Σταθερότητα
Πράγματι, εάν δεν υπήρχε η παραδοχή της κβάντωσης και των στάσιμων τροχιών, το άτομο θα
«κατέρρεε»:
α) Γιατί το ηλεκτρόνιο θα ακτινοβολούσε χάνοντας ενέργεια…
β) Το άτομο θα ήταν «έρμαιο» ακόμα και μίας συνήθους θερμικής διαταραχής σε θερμοκρασία
δωματίου (300Κ) όπου το στοιχειώδες ποσό θερμικής ενέργειας είναι kBT=0,026eV. Εάν το
ηλεκτρόνιο είχε συνεχές ενεργειακό φάσμα, το άτομο θα άλλαζε μορφολογία διαρκώς συναρτήσει
της θερμοκρασίας. Πολλώ μάλλον κατά τη διάρκεια κρούσεων μεταξύ ατόμων που παράγουν
θερμότητα, και οι οποίες ως γνωστόν, αφήνουν το άτομο αναλλοίωτο σε χαμηλές θερμοκρασίες.
Το άτομο του υδρογόνου απαιτεί ενέργεια τουλάχιστον 10,2eV για να μεταβεί από τη θεμελιώδη
στην πρώτη διεγερμένη του κατάσταση…..
[βλ. εξαιρετική ανάλυση του Σ. Τραχανά στο «Κβαντομηχανική Ι», σελ.26, ΠΕΚ (2005)]
ΣΤ) Η μεγάλη εκκρεμότητα που αφήνει, όμως, η θεωρία του Bohr είναι η έννοια του
«κβαντικού άλματος» του ηλεκτρονίου από μία τροχιά σε άλλη κατά το οποίο και μόνο ακτινοβολεί..
α) Ενώ δεχόμαστε Κλασική Δυναμική, η ύπαρξη στάσιμων τροχιών αξιωματικά απορρίπτει την
Κλασική Ηλεκτροδυναμική. Το ηλεκτρόνιο κινείται κλασικά αλλά δεν ακτινοβολεί κλασικά !!!!
β) Κατά τη μετάβαση από μία στάσιμη τροχιά σε άλλη χαμηλότερης ενέργειας το ηλεκτρόνιο
ακτινοβολεί ένα φωτόνιο. Τι είδους κίνηση κάνει στο μεσοδιάστημα; Προφανώς μη περιοδική…
Αλλά τότε το εκπεμπόμενο φάσμα θα ήταν συνεχές και όχι γραμμικό !!!
V. ΤΟ ΠΕΙΡΑΜΑ FRANCK-HERTZ (1914)

► Επιβεβαίωσε την κβάντωση της ενέργειας των ατόμων.
Τα επιταχυνόμενα e πρέπει να έχουν μια
Gustav Ludwig Hertz
ελάχιστη ενέργεια για να διεγείρουν άτομα.
(1887 –1975)
Νήμα εκπομπής ηλεκτρονίων
Πλέγμα 1 Πλέγμα 2 James Franck

(1882 – 1964)
14,7V
Θέρμανση Ατμοί Συλλογή ηλεκτρονίων 4,9eV

(ρεύμα) 9,8V
4,9eV
Κρούση e και Γραμμή

Γρήγορη ατόμων Hg 254 nm 4,9V
απομάκρυνση στο φάσμα
εκπομπής
του Hg
4,9eV
Διαφορά δυναμικού Αποκοπή ηλεκτρονίων
επιτάχυνσης ηκλεκτρονίων πολύ χαμηλής ενέργειας (θόρυβος)
ΕΝΟΤΗΤΑ 3
Σύνοψη της Παλαιάς (Πρώϊμης)
Κβαντικής Θεωρίας: Οι κανόνες
κβάντωσης Wilson-Sommerfeld και η
Αρχή της Αντιστοιχίας
I. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
Έως το 1916 τα προβλήματα που αναδείκνυαν τις ανεπάρκειες της Κλασικής Φυσικής
στην περιγραφή του Μικρόκοσμου συνοψίζονταν:
(α) Στην φύση της Η/Μ ακτινοβολίας που αλληλεπιδρά με την ύλη (θερμική ακτινοβολία
μέλανος σώματος που οφείλεται σε ταλαντώσεις δομικών λίθων της επιφάνειάς του,
πρόσπτωση Η/Μ ακτινοβολίας σε μέταλλα).
Αναδείχθηκε μέσω των εργασιών των Planck και Einstein η κβάντωση της ενέργειας της
Η/Μ ακτινοβολίας μέσω της εισαγωγής της έννοιας του φωτονίου ως κβάντου ενέργειας
hf. O Einstein συμπλήρωσε την εικόνα του ως σωματίου το 1916.
(β) Στην ερμηνεία της ευστάθεας των ατόμων και των ατομικών φασμάτων. Η θεωρία του
Bohr εισήγαγε την κβάντωση της στροφορμής και της ενέργειας των ηλεκτρονίων που
περιστρέφονται σε ευσταθείς κυκλικές τροχιές γύρω από τους ατομικούς πυρήνες.
Και τα δύο φαινόμενα ανάγονται σε περιοδικές κινήσεις ΄στον μικρόκοσμο. Οι
μικροσκοπικοί ταλαντωτές παράγουν Η/Μ ακτινοβολία κβαντισμένης ενέργειας. Η
περιστροφή του ηλεκτρονίου γύρω από τον πυρήνα είναι επίσης περιοδική.
Το 1916 οι Wilson και Sommerfeld δουλεύοντας ανεξάρτητα προσπάθησαν να

συμπεριλάβουν όλα αυτά τα φαινόμενα υπό κοινή φορμαλιστική βάση.

II . ΓΕΝΙΚΕΥΜΕΝΕΣ ΣΥΝΕΤΑΓΜΕΝΕΣ ΚΑΙ ΦΑΣΙΚΑ ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ
(α) Γενικευμένες συντεταγμένες:

Υ
Έστω ένα σύστημα δύο σωματιδίων που κινείται στο

m1 ( x1 , y1 )
επίπεδο υπό την επίδραση αμοιβαίας αλληλεπίδρασης.
Ο προσδιορισμός της θέσης και των δύο απαιτεί τη m2 ( x2 , y2 )
γνώση 4 συντεταγμένων. r1
r2
Ο
Χ
Εάν τα δύο σωματίδια είναι συνδεδεμένα με άκαμπτη
ελαφρά ράβδο μήκους ℓ υποχρεούμενα να κινούνται
και να περιστρέφονται ως σύνολο, τότε οι
Υ m2 ( x2 , y2 )
απαιτούμενες συντεταγμένες μειώνονται γιατί δεν είναι
ανεξάρτητες μεταξύ τους.
x2  x1  cos  
y2  y1  sin  m1 ( x1 , y1 )
Ο
Άρα απαιτούνται τρείς συντεταγμένες (x1, y1, θ) . Χ
Έστω ένα σωματίδιο που κινείται στον χώρο πό την Ζ

επίδραση δύναμης. Ο προσδιορισμός της θέσης του m( x, y, z)
απαιτεί τη γνώση 3 συντεταγμένων.
r
Ο
Υ
Ζ
Χ
θ
Εάν το σωματίδιο είναι υποχρεωμένο να κινείται σε
R
επιφάνεια σφαίρας ακτίνας R, τότε οι απαιτούμενες
συντεταγμένες είναι 2 (θ, φ).
Ο
Υ
φ
Τα παραπάνω παραδείγματα είναι κινήσεις που
υπόκεινται σε δεσμούς και απαιτούν μικρότερο
πλήθος συντεταγμένων όταν οι περιορισμοί στην Χ
κίνηση μπορούν να εκφραστούν συναρτήσει των
συντεταγμένων θέσεως των σωματιδίων και του
χρόνου (ολόνομοι δεσμοί).
Οι ανεξάρτητες παράμετροι που απαιτούνται για να προσδιοριστεί πλήρως η θέση ενός υλικού
σημείου ή ενός συστήματος υλικών σημείων ονομάζονται γενικευμένες συντεταγμένες και
συμβολίζονται ως :
q1 , q2 ,...., qN
Οι ορμές που σχετίζονται με τις γενικευμένες συντεταγμένες (συζηγείς ορμές) συμβολίζονται ως:
pq
Οι γενικευμένες συντεταγμένες δεν έχουν εν γένει διαστάσεις μήκους, ούτε οι γενικευμένες συζηγείς
ορμές διαστάσεις ορμής.
(β) Μηχανική κατά Hamilton και φασικά διαγράμματα: Στην Εισαγωγή αναφέρθηκε ένας
εναλλακτικός (καθαρά αλγεβρικός) τρόπος διαπραγμάτευσης της Μηχανικής που στηρίζεται σε μία
συνάρτηση των γενικευμένων συντεταγμένων και των συζηγών ορμών τους που ονομάζεται
Χαμιλτονιανή (Hamiltonian) του συστήματος:
H  f (q1 , q2 ,...., qN , p1 , p2 ,... pN ) pi  pqi

Π.χ.  x  px    p  L
 
  qi   pqi
qi  y  p y  pqi 
  p  L  Lz

 
 z  pz  dpqi H dqi H
Οι εξισώσεις κίνησης είναι τότε:
 , 
dt qi dt pqi
Στην ιδιαίτερη περίπτωση όπου οι σχέσεις μεταξύ γενικευμένων και καρτεσιανών
συντεταγμένων του προβλήματος δεν περιέχουν το χρόνο:
H (q1 , q2 ,...., qN , p1 , p2 ,... pN )  U(q1, q2 ,...., qN )  K(q1, q2 ,...., qN , p1, p2 ,... pN )

Αφού πλέον η περιγραφή γίνεται συναρτήσει γενικευμένων συντεταγμένων και συζηγών
ορμών αναδεικνύεται η ανάγκη παρουσίασης της τροχιάς σε έναν χώρο (p,q) που λέγεται
φασικός χώρος. Τα αντίστοιχα διαγράμματα ονομάζονται φασικά διαγράμματα.
IIΙ. ΚΑΝΟΝEΣ ΚΒΑΝΤΩΣΗΣ WILSON-SOMMERFELD (1916)
Προσπαθώντας να βάλουν κάτω από το ίδιο φορμαλιστικό πλαίσιο την κβάντωση της ενέργειας του
αρμονικού ταλαντωτή κατά Planck και της ενέργειας των ηλεκτρονίων στα άτομα κατά Bohr, και
παρατηρώντας ότι και οι δύο περιπτώσεις αφορούν σε περιοδικές κινήσεις, οι Wilson και
Sommerfeld διατύπωσαν (ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλο) το 1916 τον εξής γενικό κανόνα:
Για κάθε φυσικό σύστημα του οποίου οι γενικευμένες συντεταγμένες είναι περιοδικές
συναρτήσεις του χρόνου, υπάρχει μία συνθήκη κβάντωσης για κάθε μία από τις
συντεταγμένες αυτές που είναι η
 pq dq  nq h, nq  0,1, 2,3,.....
Ισοδύναμα: Επιτρέπονται μόνο εκείνες οι περιοδικές τροχιές για τις οποίες το
Παραπάνω ολοκλήρωμα είναι ακέραιο πολλαπλάσιο της σταθεράς του Planck.
Το ολοκλήρωμα είναι κλειστό στον φασικό χώρο (φασικό διάγραμμα) σε μία περίοδο της
συντεταγμένης q.
Η παραπάνω εξίσωση αποτελεί την κεντρική εξίσωση της Πρώϊμης Κβαντικής Θεωρίας.
Αντικαταστάθηκε από την εξίσωση του Schrödinger στη Σύγχρονη Κβαντική Θεωρία.
Η σταθερά του Planck αντιπροσωπεύει εμβαδό στον φασικό χώρο !!!
Οι κανόνες εισάγουν έναν κβαντικό αριθμό nq ανά γενικευμένη συντεταγμένη και συζηγή
ορμή που εμφανίζεται σε ένα μικροσκοπικό σύστημα που εκτελεί περιοδική κίνηση.
Αυτοί μεταφέρονται στην έκφραση της ενέργειας όπως θα δούμε σε εφαρμογές που
ακολουθούν.
IV. Η ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΑΣ (1923)
Η αρχή της αντιστοιχίας διατυπώθηκε από τον Bohr το 1923 και συμπληρώνει το πλαίσιο της
Πρώϊμης (ή Παλαιάς) Κβαντικής Θεωρίας. Σύμφωνα με αυτή:
Τα αποτελέσματα της κβαντικής διαπραγμάτευσης ενός μικροσκοπικού

συστήματος μεταπίπτουν σε αυτά της αντίστοιχης κλασικής διαπραγμάτευσης
(α) Για πολύ μεγάλες μάζες (m→∞) [Βρισκόμαστε στον Μακρόκοσμο]
(β) Για πολύ μεγάλες τιμές των κβαντικών αριθμών (n→∞)
(γ) Όταν η σταθερά του Planck τείνει στο μηδέν (h →0)
Η τελευταία απαίτηση θα γίνει αντιληπτή μέσω παραδειγμάτων που αναδεικνύουν το

περιεχόμενο της σταθεράς του Planck (αντιπροσωπεύει εμβαδό στον φασικό χώρο και
άρα μπορεί να μηδενιστεί).

V. ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ
ΕΓΙΝΑΝ ΣΤΟ ΜΑΘΗΜΑ

Γενική Παρατήρηση: Σε κάποιες από τις εφαρμογές προηγήθηκαν οι κανόνες

κβάντωσης Wilson-Sommerfeld προβλέπουν μηδενική ενέργεια της θεμελιώδους
κατάστασης του φυσικού συστήματος. Αυτό έρχεται καταρχήν σε αντίθεση με το
αποτέλεσμα του Planck.
Αυτή η θεμελιώδης διαφορά θα αναλυθεί στα επόμενα…..

V. ΤΟ ΑΤΟΜΙΚΟ ΠΡΟΤΥΠΟ ΤΟΥ SOMMERFELD 1916 (ΕΦΑΡΜΟΓΗ)

Σαν μία εφαρμογή στους κανόνες κβάντωσης που διατύπωσε, ο Sommerfeld το 1916 παρουσίασε
το δικό του ατομικό πρότυπο για τα μονοηλεκτρονιακά άτομα επαναφέρονρας στο προσκήνιο τις
ελλειπτικές τροχιές του ηλεκτρονίου που είχε προτείνει ο Rutherford (πλανητικό πρότυπο). Ο
πυρήνας δεν είναι στο κέντρο της έλλειψης. Εδώ η απόσταση ηλεκτρονίου –πυρήνα είναι
μεταβλητή και έχουμε δύο γενικευμένες συντεταγμένες.
v
q   , pq  p  L
me
q  r, pq  pr
Zq p 
 dr   d ˆ
v =   rˆ   r 
 Z qe
 dt   dt 
dr d
pr  me L  me r 2
dt dt
1  dr   d   ZK e qe2
2 2
1 ZK e qe2
E  K  U  me v 
2
 E  me     r   
2 r 2  dt   dt   r
pr2 L2 ZK e qe2  ZK e qe2 L2 

E    pr   2me  E   2 
(1)
2me 2me r 2 r  r 2me r 
2 To “0” εξαιρείται γιατί
 Ld  n h  L  d  n h  L  n , n  1, 2,3...., (2) θα είχαμε ευθεία
τροχιά που θα
0
διέρχονταν από τον
rmax
 ZK e qe2 L2  πυρήνα
 pr dr  nr h  2  2me  E 
 r
 2 
2me r 
dr nr h 
rmin
 Zqe2 me  Zq 2
me
2   L   nr h  e
 L  nr , nr  0,1, 2,3,......, (3)
 4 2 E  4 0 2 E
 0 
Από (2) και (3) έχουμε:
Zqe2 me
  nr  n   n , n  1, 2,3.......(4)
4 0 2 E
Bohr!!
Από (3) και (4) έχουμε:
Z 2 me qe4 Z 2 me qe4
En    , nr  n  n  1, 2,3.......(5)
 4 0  2  nr  n   4 0 
2 2 2 2 2 2
2n

Στα σημεία Α(r=rmin) και Β (r=rmax) θα έχουμε ότι dr/dt=0 και pr=0. Επομένως από την
(1) έχουμε:
ZK e qe2 L2 Zqe2 L2
E  0r 
2
r 0
r 2me r 2
4 0 E 2me E
Το άθροισμα των ριζών της είναι:
Zqe2
rmin  rmax   2a (6)
4 0 E
Επομένως από (5) και (6): Για Ζ=1 συμπίπτει με τη γνωστή
ακτίνα Bohr στο άτομο του H…
4 0 2
     0 (7) (μεγάλος ημιάξονας της έλλειψης)
2 2
a 2
nr  n = nr  n 0 =n 2
Zme qe
Επίσης αποδεικνύεται ότι ο μικρός ημιάξονας της έλλειψης είναι:
n n
ba a  (8)
nr  n n
Στο πρόβλημα εμφανίζονται δύο κβαντικοί αριθμοί. Ο αριθμός n λέγεται κύριος κβαντικός αριθμός
και καθορίζει την ενέργεια και τον μεγάλο ημιάξονα της τροχιάς.
Ο αριθμός nθ ονομάζεται αζιμουθιακός κβαντικός αριθμός κβαντικός αριθμός και καθορίζει τη
στροφορμή και τον μικρό ημιάξονα της έλλειψης.
Ο αζιμουθιακός κβαντικός αριθμός για κάθε τιμή του n παίρνει τις τιμές nθ = 1,2, …, n.
Η τροχιά που αντιστοιχεί στην μεγαλύτερη δυνατή
τιμή του αζιμουθιακού κβαντικού αριθμού, n 1
για δεδομένη τιμή του κύριου κβαντικού
αριθμού, είναι κύκλος. n  1
n  1
n  1
Παρατηρούμε ότι σε κάθε τιμή της ενέργειας
(καθορίζεται από το n) αντιστοιχούν n  2
περισσότερες της μίας τροχιές που αντιστοιχούν n2
σε διαφορετική στροφορμή. Το φαινόμενο αυτό
καλείται εκφυλισμός. n  1, 2
n  1
n3
n  2
n  3
n  1, 2, 3
ΕΝΟΤΗΤΑ 4
Η γέννεση της σύγχρονης
Κβαντομηχανικής
(Aρχή κυματοσωματιδιακού δυϊσμού-Εξίσωση
Schrödinger-Στατιστική ερμηνεία της
κυματοσυνάρτησης- Αρχή της αβεβαιότητας)
Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
►Οι κανόνες κβάντωσης Wilson-Sommerfeld έβαλαν «κάτω από την ίδια σκέπη» την κβάντωση
της ενέργειας του μικροσκοπικού αρμονικού ταλαντωτή και του ηλεκτρονίου ενός
μονοηλεκτρονιακού ατόμου. Η κβάντωση αναδύθηκε σαν μία «ιδιοτροπία» των περιοδικών
κλασικών κινήσεων μικροσκοπικών συστημάτων και αντιμετωπίστηκε εντελώς κλασικά. Οι κανόνες
κβάντωσης Wilson-Sommerfeld διατήρησαν έτσι προσωρινά την «ηρεμία» στη Φυσική των
αρχών του 20ου αιώνα.
► Στο μεταξύ η άποψη του Einstein για την κβάντωση της ενέργειας της Η/Μ ακτινοβολίας με την
εισαγωγή της έννοιας του φωτονίου δεν έτυχε αρχικά κάποιας γενικής αποδοχής. Το θέμα δεν εθίγει
από τους Wilson-Sommerfeld. Οι κανόνες τους ερμήνευαν την ακτινοβολία του μέλανο σώματος
περιοριζόμενοι στους μικροσκοπικούς ταλαντωτές των τοιχωμάτων της κοιλότητας που παρήγαγαν
στο εσωτερικό της στάσιμα Η/Μ κύματα.
► Το 1922 επιδεικνύεται το φαινόμενο Compton και η άποψη του Einstein κερδίζει έδαφος. Θα
τύχει δε της προσοχής ενός πρώην ιστορικού που αρχίζει εκέινη την εποχή να ασχολείται με τη
Φυσική: Του Louis de Broglie…..
► O de Broglie θα δεχθεί αβίαστα την άποψη του Einstein, αλλά παράλληλα θα δεχθεί ότι η Φύση
δεν μπορεί να κάνει εξαιρέσεις. Ο κυματοσωματιδιακός δυϊσμός δεν μπορεί να αποτελεί μία
ιδιαιτερότητα μόνο του φωτός. Αφού η Η/Μ ακτινοβολία εκδηλώνει κυματική και σωματιδιακή
συμπεριφορά, αυτό θα πρέπει να ισχύει και για κάθε μικροσκοπικό σωματίδιο που θα πρέπει να
εκδηλώνει τόσο σωματιδιακή όσο και κυματική συμπεριφορά…..

ΙΙ. ΑΡΧΗ ΤΟΥ ΚΥΜΑΤΟΣΩΜΑΤΙΔΙΑΚΟΥ ΔΥΪΣΜΟΥ (1924)

Louis de Broglie ►Κάθε υλικό σωματίδιο μάζας m που κινείται με ταχύτητα  εκδηλώνει
(1892–1987) σωματιδιακή και κυματιτική συμπεριφορά. Με την κίνησή του είναι
συνδεδεμένο ένα κύμα (υλικό κύμα) με μήκος κύματος και συχνότητα:
h h (Μήκος κύματος E
  de Broglie του σωματιδίου)
f 
p m h
Κατά συνέπεια για τα σωματίδια θα ισχύουν και οι σχέσεις που ισχύουν
για τα φωτόνια:
h
E  p k   1, 05 1034 Js
2
Παρατήρηση 1: Η αρχή αυτή διατυπώθηκε αρχικά χωρίς κανένα πειραματικό δεδομένο.
Παρατήρηση 2: Η φύση των υλικών κυμάτωνπαραμένει προς το παρόν αδιευκρίνιστη. Ο de Broglie

θεώρησε πως τα υλικά κύματα συνοδεύουν τα σωμάτια και τα καθοδηγούν (πιλοτάρουν) στην
κίνησή τους γι’ αυτό και ονομάσθηκαν και «πιλοτικά κύματα» (pilot waves).
Παρατήρηση 3: Για μακροσκοπικά σώματα (m→∞) η κυματική φύση εξασθενεί και έχουμε αμιγώς
κλασική συμπεριφορά υλικού σώματος (λ→0).
► Επομένως για ένα μη σχετικιστικό ελεύθερο σωματίδιο (που έχει μόνο κινητική ενέργεια) θα
έχουμε ότι : 2 h
EK
p
 p  2mE και κατά συνέπεια:    h
2m p 2mE
► Για ένα μη σχετικιστικό σωματίδιο που έχει και δυναμική ενέργεια θα έχουμε ότι :
p2 h
E  U  p  2m  E  U  και κατά συνέπεια: 
2m 2m  E  U 
► Για ένα σχετικιστικό ελεύθερο σωματίδιο θα έχουμε ότι :
 m c    cp 
2 2 1
E 2   m0c 2 
2
 p
2
E= 0
c
hc
και : 
E  m0 c
2
 
2 2

ΙΙΙ. ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΦΥΣΙΚΩΝ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ

Εφαρμογή 1 (Σωματίδιο σε απειρόβαθο πηγάδι δυναμικής ενέργειας): Το σωμάτιο είναι
περιορισμένο μέσα στα όρια του πηγαδιού και συγκρούεται ελαστικά στα τοιχώματά του έχοντας
διαρκώς όρμή σταθερού μέτρου.
Τα αντίστοιχα υλικά κύματα (προσπίπτον και ανακλώμενο) θα έχουν τη μορφή:
y1 ( x, t )  A sin(kx  t )
y2 ( x, t )  A sin(kx  t )
Η συμβολή τους στην περιοχή
(0,L) θα δώσει:
y ( x, t )  y1 ( x, t )  y2 ( x, t ) 
A sin(kx  t )  A sin(kx  t ) 
 2 A sin kx  cos t Στάσιμο κύμα !!!!
Το συνολικό στάσιμο κύμα θα πρέπει να ικανοποιεί τα ακόλουθες οριακές συνθήκες:
α) y(0, t )  0 (Ικανοποιείται αυτόματα για κάθε k και λ)
β) y( L, t )  0  sin kL  0  kL  n , n  1, 2,3..... Η τιμή n=0 δεν έχει νόημα.

Θα σήμαινε απλά ότι L=0
2 2 L
Ισοδύναμα: L  n    , n  1, 2,3..... (δεν έχουμε πηγάδι) ή k=0 (δεν
 n έχουμε κυματοσωματιδιακό
Επομένως: δυϊσμό) !!!!
h
nh p2 n2 h2
p  και: E  En  , n  1, 2,3,.....
 2L 2m 8mL 2
Θεμελιώδης 1η Διεγερμένη 2η Διεγερμένη

Παρατηρήσεις:
(α) Βρίσκουμε το ίδιο αποτέλεσμα με τη διαπραγμάτευση κατά Wilson-Sommerfeld.
(β) Η μόνη διαφορά είναι ότι οι κανόνες κβάντωσης Wilson-Sommerfeld δεν εξαιρούν
την τιμή n=0. Στην σχεδόν κλασική διαπραγμάτευση του προβλήματος δεν υπάρχει λόγος που να
αποκλείει η θεμελιώδης κατάσταση του σωματιδίου να αντιστοιχεί σε ενέργεια μηδέν.
Ο κυματοσωματιδιακός δυϊσμός συνιστά μία διαφορετικής φιλοσοφίας διαπραγμάτευση του
θέματος.
(γ) Παρατηρούμε μία ιδιαίτερη εξάρτηση της ενέργειας από το εύρος του πηγαδιού. Όσο μειώνεται
το L (δηλαδή όσο το σωματίδιο εντοπίζεται περισσότερο σε μία περιοχή του χώρου) , τόσο η
ενέργειά του όσο και η συχνότητα του συνδεδεμένου με αυτό υλικού κύματος αυξάνονται.
Εκκρεμές ερώτημα: Τι επιβάλλει , όμως, μία τέτοιου είδους κίνηση του σωματιδίου;
Δεν υπάρχει κάποιος προφανής μηχανισμός.
Είναι επίσης αυτονόητο ότι η αιτία θα συνδέεται με τη φύση του υλικού κύματος που
συνδέεται με το σωματίδιο…
ΑΡΑ, ΤΕΛΙΚΑ, ΤΙ ΕΙΔΟΥΣ ΚΥΜΑ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΥΛΙΚΟ ΚΥΜΑ;
Εφαρμογή 2 (Τα μονοηλεκτρονιακά άτομα του Bohr): Το ερώτημα είναι πώς συνδυάζεται η
θεωρία του Bohr με την αρχή του κυματοσωματιδιακού δυϊσμού.
►Το ηλεκτρόνιο ενός μονοηλεκτρονιακού ατόμου, κινούμενο σε μία επιτρεπόμενη κυκλική τροχιά,
θα πρέπει να συμπεριφέρεται ταυτόχρονα και ως κύμα με μήκος κύματος de Broglie:
h

p
► Αφού το ηλεκτρόνιο είναι περιορισμένο
στην κυκλική του τροχιά, το υλικό κύμα που το
συνοδεύει θα είναι προφανώς στάσιμο.
► Οι δύο εικόνες συνδυάζονται μόνο εάν δεχθούμε
ότι το μήκος της επιτρεπόμενης κυκλικής τροχιάς
«χωράει» ακέραια πολλαπλάσια του μήκους Κατασκευή της
κύματος de Broglie του ηλεκτρονίου. Δηλαδή: πρώτης
επιτρεπόμενης
h h τροχιάς για n=1.
2 r  n  2 r  n  2 r  n  To μήκος της
p me ισoδυναμεί με ένα
h h μήκος κύματος
me r  n Ln , n  1, 2,3, 4... de Broglie.
2 2
Τροχιά ηλεκτρονίου
Πρoκύπτει έτσι αβίαστα η ανάγκη κβάντωσης
της στροφορμής, όπως την πρότεινε ο Bohr !!!! Υλικό κύμα του ηλεκτρονίου

► Σε αντίθετη περίπτωση ( το μήκος της τροχιάς να «χωράει» μη ακέραια πολλαπλάσια
του μήκους κύματος de Broglie) έχουμε καταστροφική συμβολή.
Παραδεκτή εικόνα (2πr=nλ)
n=4 n=7
n=2
Μη παραδεκτή εικόνα (2πr≠nλ)

► Το άτομο του υδρογόνου: Ελεύθερο ηλεκτρόνιο
Διεγερμένες
Θεμελιώδης

Συμπέρασμα: Από όλες τις δυνατές τροχιές, αυτές που επιτρέπονται είναι αυτές που
επιζούν της καταστροφικής συμβολής, επειδή τα υλικά τους κύματα συμβάλουν
ενισχυτικά.
Εκκρεμές ερώτημα: Τι επιβάλλει , όμως, μία τέτοιου είδους κίνηση του ηλεκτρονίου;
Δεν υπάρχει κάποιος προφανής μηχανισμός. Η μόνη δύναμη που υφίσταται είναι η
δύναμη Coulomb του πυρήνα που δρά σαν κεντρομόλος….
Είναι επίσης αυτονόητο ότι η αιτία θα συνδέεται με τη φύση του υλικού κύματος που
συνδέεται με το σωματίδιο…
ΑΡΑ, ΤΕΛΙΚΑ, ΤΙ ΕΙΔΟΥΣ ΚΥΜΑ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΥΛΙΚΟ ΚΥΜΑ ΠΟΥ ΣΥΝΟΔΕΥΕΙ ΤΟ
ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΟ;
Εφαρμογή 3 (Το ελεύθερο μη σχετικιστικό σωματίδιο): Ας θεωρήσουμε ένα σωματίδιο μάζας
m που κινείται ελεύθερο στον χώρο με ταχύτητα  χωρίς περιορισμούς ή την άσκηση κάποιας
δύναμης επάνω του. Τι μορφή θα έχει το υλικό κύμα που το συνοδεύει;
► Θα μπορούσε να είναι ένα τυπικό οδεύον κύμα της παρακάτω μορφής;;
y( x, t )  A sin(kx  t )
► Ασφαλώς όχι (!!) γιατί:
(α) Ένα τυπικό οδεύον κύμα της παραπάνω μορφής ταξιδεύει
με τη φασική του ταχύτητα:

p 
k
Γνωρίζουμε, όμως, ότι ένα οδεύον κύμα δεν μεταφέρει ύλη,
αλλά μόνο ορμή και ενέργεια. Επομένως η φασική του ταχύτητα
δεν αντιπροσωπεύει κάποια ταχύτητα υλικού σημείου.  m,  
(β) Επιπλέον:
2
2
 p
p
E    2m p2 m2 2 
2m   p         2 p !!!!
 k m 2m  2m  2
2 2
p  m  k 
► Το σωματίδιο θα αντιπροσωπεύεται ρεαλιστικότερα από

ένα κυματόδεμα (κυματοπακέτο) γιατί: m

(α) Ένα κυματόδεμα είναι χωρικά εντοπισμένο και
ταιριάζει καλύτερα ως συνοδό υλικό κύμα ενός
υλικού σωματιδίου.
(β) Επιπλέον:
g  
p 2

E   d
2m    g  
dk
p  m  k  p
2 pdp pdp pmd

2 m m m pd p
         g   !!!!
md md md md m
Η ταχύτητα του σωματιδίου ισούται με την ταχύτητα ομάδας με την οποία οδεύει ολόκληρο
το κυματόδεμα (η περιβάλλουσά του). Οι συνισστώσες του κυματοδέματος κινούνται με τη
φασική τους ταχύτητα….
► Στην πράξη ένα υλικό κυματόδεμα συντίθεται, ως

γνωστόν, από υπέρθεση αρμονικών κυμάτων με
κυματαριθμούς πολύ κοντινούς σε έναν κεντρικό
κυματαριθμό k0 .
Αφού οι κυματαριθμοί βρίσκονται σε ένα πολύ στενό

διάστημα μπορούμε να αναπτύξουμε τη σχέση δια-
σποράς ω(k) σε σειρά ως προς το k0:
 d 
 ( k )   ( k0 )  ( k  k0 )    ....
 dk k  k0
Αγνοώντας όρους ανώτερης τάξης έχουμε ότι:
d (k )  d 
g   
dk  dk k k0
Η σχέση διασποράς για το ελεύθερο σωμάτιο είναι: g
k2
 (k )  p
2m
Άρα:
 d  k
g     0
 dk k  k0 m
Η φασική ταχύτητα κάθε συνιστώσας του κυματοδέματος θα είναι:
  k
p     i
 k  k  k 2m
i
► Το κέντρο του κυματοδέματος x0 κινείται με την ταχύτητα ομάδας. Κάθε συνιστώσα του κινείται
με διαφορετική φασική ταχύτητα . Κατά συνέπεια μετά το σχηματισμό του υλικού κυματοδέματος ,
και καθώς αυτό ταξιδεύει στο χώρο «απλώνει» (διασπορά).
Εκκρεμές ερώτημα: Τι επιβάλλει , όμως, μία τέτοιου είδους αναπαράσταση με

κυματόδεμα για ένα ελέυθερο σωμάτιο;
Τι αντιπροσωπεύουν οι συνιστώσες του υλικού κυματοδέματος;
Τι αντιπροσωπεύει η διασπορά του καθώς διαδίδεται;
ΑΡΑ, ΤΕΛΙΚΑ, ΤΙ ΕΙΔΟΥΣ ΚΥΜΑΤΟΔΕΜΑ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΥΛΙΚΟ ΚΥΜΑΤΟΔΕΜΑ ΠΟΥ
ΣΥΝΟΔΕΥΕΙ ΤΟ ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΣΩΜΑΤΙΟ;
ΙV. Η ΕΞΙΣΩΣΗ ΤΟΥ SCHRÖDINGER (1926)

► Η κυματοσυνάρτηση του υλικού κύματος που συνδέεται με υλικό σωματίδιο σύμφωνα με την
υπόθεση de Broglie συμβολίζεται ως:
( x, t )
► Ένα ελεύθερο σωματίδιο που συνοδεύεται από ένα υλικό κύμα δεν μπορεί παρά να διαδίδεται
ως ένα κυματόδεμα. Θα ισχύει δε ότι:

 i kx  ( k ) t 
 ( x, t )  

A(k) e dk
Όμως:
p2 
E    k 2 k 2
2m   
2 m 2m
p  m  k 

Και επομένως:
 k2 
 i  kx - t
 A(k)e
 2 m 
 ( x, t )  dk

Ποια κυματική εξίσωση ικανοποιεί η παραπάνω κυματοσυνάρτηση;;;

Erwin Schrödinger
Θα έχουμε ότι:
(1887 –1961)
 k2 

 ( x, t ) i i  kx - t
 A(k)e
 2 m 
 k 2
dk (α)
t 2m 
 k2 

 ( x, t ) i  kx - t
 i  kA(k)e 
2 m 
dk
x 
 k2   k2 
 
  ( x, t ) 2
2 i  kx - t i  kx - t
 i  k 2 A(k)e 
dk    k 2 A(k)e
2 m   2 m 
dk (β)
x 2
 
Από (α) και (β) παίρνουμε: Κλασική κυματική εξίσωση
 ( x, t ) i  2  ( x, t )  ( x, t ) 2
 2  ( x, t )  2 y ( x, t ) 2  y ( x, t )
2
 i  
t 2m x 2 t 2m x 2 t 2
x 2
Γραμμική με σταθερούς
Ελεύθερη εξίσωση του Schrödinger
πραγματικούς συντελεστές
Γραμμική με σταθερούς μιγαδικούς συντελεστές
πραγματικές λύσεις
μιγαδικές λύσεις
► Εάν το σωματίδιο υφίσταται την επίδραση κάποιας (συντηρητικής) δύναμης έχοντας δυναμική
ενέργεια U(x) η εξίσωση του Schrödinger παίρνει, εντελώς διαισθητικά, τη μορφή:
 ( x, t ) 2
 2  ( x, t )
i   U ( x )  ( x, t )
t 2m x 2
► Στις τρείς διαστάσεις θα έχουμε ότι:
 (r , t ) 2
2 2 2
i   2  (r , t )  U (r ) (r , t )   2 2 2
2
t 2m x y z
Θεμελιώδες ερώτημα: Τι είδους κύμα αντιπροσωπεύουν οι μιγαδικές λύσεις της εξίσωσης

του Schrödinger ;;;
Πρώτη απάντηση: Σίγουρα όχι ένα «κλασικό μηχανικό» κύμα ή κυματόδεμα…..

V. ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΕΠΙΒΕΒΑΙΩΣΗ ΤΗΣ ΥΠΟΘΕΣΗΣ de Broglie

►Εάν μπορούμε να παρεμβάλουμε στο δρόμο των υλικών κυμάτων «εμπόδια» με συγκρίσιμες
διαστάσεις ή μεγαλύτερα εμπόδια με σχισμές ή οπές της ιδίας περίπου τάξης μεγέθους με το μήκος
κύματος, θα παρατηρήσουμε φαινόμενα συμβολής ή /και περίθλασης;
► Η απάντηση είναι καταφατική, όπως έδειξαν:
(β) Τό πείραμα του J.P.Thomson (1927)
(β) Το πείραμα των Davisson-Germer (1927) G. P. Thomson
(γ) Πειράματα σχισμών με ηλεκτρόνια (δεκαετία του 1960) (1892-1975)
Α. Το πείραμα του J.P.Thomson (1927):
Ηλεκτρόνια Αποτελέσματα για

50keV τον Χρυσό….
Εικόνα περίθλασης
(κυματικό φαινόμενο)
Πηγή
Λεπτό φύλλο Φωτογραφική πλάκα

Μετάλλου (1μm)
Β. Το πείραμα των Davisson-Germer (1927): Πρόσπτωση ηλεκτρονίων ενέργειας 35-75 eV
κάθετα στην επιφάνεια (πολύ)κρυσταλλικού Ni.
Clinton Davisson Lester Germer

(1881 –1958) (1896 –1971)
Γυάλινος
κώδωνας κενού
Διαφορά
δυναμικού ΔV
Νήμα εκπομπής
ηλεκτρονίων
φ=500 ΔV=54V
Ανιχνευτής
Στόχος
Ni
φ
Στις
500 μέγιστη ένταση συλλεγόμενου Για ενέργεια 54eV μέγιστη ένταση
«ρεύματος» για ενέργεια 54eV συλλεγόμενου «ρεύματος» για φ=500
Για ενέργεια 54eV μέγιστη ένταση
Σκεδαζόμενη ένταση (τυχαίες μονάδες)
συλλεγόμενου «ρεύματος» για φ=500

Ανακλώμενες
Προσπίπτουσα δέσμες που
δέσμη συμβάλλουν
ενισχυτικά
Για Ε=54eV το μήκος κύματος de Broglie των Ενισχυτική συμβολή έχουμε όταν η διαφορά του
ηλεκτρονίων είναι: οπτικού δρόμου των δεσμών που συμβάλλουν
0 12, 4 12, 4 είναι ακέραιο πολλαπλάσιο του μήκους κύματος:
e (A)    1, 68 d sin   ne
Ee (eV ) 54
Εδώ d=2,15 και επομένως:
0 0
d sin   (2,15 A) sin(50 )  1, 65 A !!!!!!
0
Σαφές κυματικό φαινόμενο….

Γ. Περίθλαση φωτός και ηλεκτρονίων μέσα από λεπτή σχισμή:
Φως συγκεκριμμένου μήκους κύματος λ
Άνοιγμα σχισμής α συγκρίσιμο με το λ
Καταστροφική συμβολή για: αsinθ=mλ, m=±1, ±2…
 
2
 I0
 sin( 2 ) 
I  I0 
 
 
 2 
2
  sin

Ηλεκτρόνια συγκεκριμμένης ενέργειας Φωτογραφικό φίλμ Καταγραφή

και μήκους κύματος de Broglie λe ηλεκτρονίων
Άνοιγμα σχισμής α συγκρίσιμο με το λe
Δέσμη ηλεκτρονίων
Σχισμή
Εικόνα περίθλασης (κυματικό φαινόμενο) !!!!

Δ. Το πείραμα της διπλής σχισμής για φως και ηλεκτρόνια:
Φως συγκεκριμμένου μήκους κύματος λ, άνοιγμα σχισμής α συγκρίσιμο με το λ,
απόσταση μεταξύ σχισμών d
Περίθλαση
απλής σχισμής
Δομή Συμβολής Περιβάλλουσα Περίθλασης
Καθορίζεται από το α Συμβολή δύο

σχισμών
 
2

sin( ) 
  d sin    2
I  I 0 cos    
   
Καθορίζεται από το d  2 
Ηλεκτρόνια συγκεκριμμένης ενέργειας

και μήκους κύματος de Broglie λe
Άνοιγμα σχισμών α συγκρίσιμο με το λe
Απόσταση μεταξύ σχισμών d
1ος τρόπος εκτέλεσης: Με ανιχνευτή ηλεκτρονίων
Δομή περίθλασης
Δέσμη ηλεκτρονίων (κυματικό φαινόμενο)
!!!!
d
Καταγραφές/
min
2ος τρόπος εκτέλεσης: Με πρόσπτωση των ηλεκτρονίων σε φωτογραφικό φίλμ
Πρόσπτωση Πρόσπτωση Πρόσπτωση

Φωτογραφικό φίλμ Εικόνα 28 1000 10.000
Περίθλασης ηλεκτρονίων ηλεκτρονίων ηλεκτρονίων
Δέσμη Σχισμή 1
Σχισμή 2
Το γράφημα είναι συνάρτηση του χρόνου έκθεσης του φιλμ στη

δέσμη, που με τη σειρά του εξαρτάται από το πλήθος των
ηλεκτρονίων που προσπίπτουν
Εικόνα περίθλασης (κυματικό φαινόμενο) !!!!

VI. Η ΣΤΑΤΙΣΤΙΚΗ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΚΥΜΑΤΟΣΥΝΑΡΤΗΣΗΣ

ΚΑΙ Η ΑΡΣΗ ΤΗΣ ΑΝΤΙΦΑΣΗΣ ΣΩΜΑΤΙΔΙΟ-ΚΥΜΑ (1926)
Max Born ► Η κυματοσυνάρτηση ενός σωματιδίου δεν αντιπροσωπεύει ένα φυσικά
(1882 – 1970) παρατηρήσιμο κλασικό κύμα, αλλά ένα «κύμα πιθανότητας».
► Το τετράγωνο του μέτρου της κυματοσυνάρτησης δίνει την πυκνότητα

πιθανότητας (πιθανότητα ανά μονάδα μήκους ή όγκου) να βρούμε το
σωματίδιο σε μία περιοχή του χώρου.
P ( x , t )   ( x , t )  * ( x , t )   ( x, t )
2
P(r , t )   (r , t ) * (r , t )   (r , t )
2
► Η ποσότητα
  ( x, t ) dx
2
είναι η πιθανότητα να βρεθεί το σωματίδιο που περιγάφεται από την κυματοσυνάρτηση Ψ , κατά τη
χρονική στιγμή t, στο διάστημα x→x+dx
► Η ποσότητα
   (r , t ) dxdydz
2
είναι η πιθανότητα να βρεθεί το σωματίδιο που περιγάφεται από την κυματοσυνάρτηση Ψ , κατά τη
χρονική στιγμή t, στο διάστημα x→x+dx , y→y+dy , z→z+dz
Πειράματα διπλής σχισμής
(α) Κλασικά μακροσκοπικά σώματα (μικρές μπάλες):
1 n( x)
P( x)  Ανοικτή η 1
n  Ανοικτή η 2
P12 ( x)  P1 ( x)  P2 ( x) μπάλες
Σχισμές Πέτασμα
Ανοικτή
η
Κινητός 1
Δn
ΔΑ
Και οι
δύο
σχισμές
Πηγή ανοικτές
n
μπάλες Ανοικτή
σε χρόνο t η
2
Τοίχος Πέτασμα
(β) Φώς: Παίρνουμε τη γνωστή εικόνα περίθλασης όταν και οι δύο σχισμές είναι ανοικτές.
Διαφορετική εικόνα από ότι στην περίπτωση των κλασικών σφαιριδίων.
Η ένταση είναι το μέγεθος –κλειδί. (α) Εάν η σχισμή1 είναι ανοικτή το μέγιστο της (στιγμιαίας)
έντασης Ι1 της Η/Μ ακτινοβολίας λαμβάνεται σχεδόν απέναντι από τη σχισμή 1. (β) Εάν η σχισμή 2
είναι ανοικτή το μέγιστο της έντασης Ι1 της Η/Μ ακτινοβολίας λαμβάνεται σχεδόν απέναντι από τη
σχισμή 2. 2 1
I1 ( x, t )  c 0 E1  I1  c 0 E01
2
2 Και οι
Ανοικτή
η δύο
1 σχισμές
Κινητός ανοικτές
Πηγή
Ανοικτή
η
2 I12 ( x, t )  I1 ( x, t )  I 2 ( x, t )
2 1
I 2 ( x, t )  c 0 E2  I 2  c 0 E02 2
2
(γ) Εάν είναι ανοικτές και οι δύο σχισμές σε κάθε σημείο του πετάσματος θα έχουμε συμβολή από
τις δύο ήλεκτρικά πεδία.
E1  Re E01ei1  
 2
  E  E  E  I  c E  E  I1  I 2
E2  Re E02e 
i2 12 1 2 12 0 1 2

E  E 
2
I12  c 0 1 2  c 0 E12  c 0 E2 2  2c 0 E1 E2
 I1  I 2  2 I1 I 2 cos  ( x)
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ (Εάν θεωρήσουμε ότι το φώς αποτελείται από φωτόνια): Έστω Ν το
πλήθος των φωτονίων που προσπίπτει στο πέτασμα ανά μονάδα επιφανείας και
χρόνου. Τότε η ένταση μίας δέσμης των φωτονίων γράφεται ως
I  Nhf
Στο πέτασμα παρατηρούμε κατανομή προσπιπτόντων φωτονίων. Η εικόνα περίθλασης
στην περίπτωση των δύο ανοικτών σχισμών σημαίνει απλά ότι δεν μπορούμε να
προσδιορίσουμε από ποια σχισμή πέρασε ένα φωτόνιο που προσπίπτει στο πέτασμα.
► (Αρ. Ζδέτση «Εισαγωγή στη Σύγχρονη Φυσική», Σελ.109-117) Βλέπουμε τώρα πως η ένταση Ι
είναι η ποσότητα - κλειδί που αποτελεί τον συνδετικό κρίκο ανάμεσα στις δύο διαφορετικές
περιγραφές της ηλεκτρομαγνητικής ακτινοβολίας επειδή έχει ακριβές νόημα και έκφραση τόσο
στην σωματιδιακή (φωτόνια) όσο και στην κυματική (ηλεκτρομαγνητικά κύματα) περιγραφή.
Συγκρίνοντας τις σχέσεις
2
I  c 0 E I  Nhf
βλέπουμε πως το τετράγωνο του μέτρου του στιγμιαίου ηλεκτρικού πεδίου Ε σε κάποιο σημείο του
πετάσματος είναι ανάλογο του πλήθους Ν των φωτονίων που φτάνουν στο πέτασμα ανά μονάδα
χρόνου και ανά μονάδα επιφανείας. Αυτή η παρατήρηση φαίνεται να επιβεβαιώνει την υπόθεση ότι
οι κυματικές ιδιότητες είναι συνυφασμένες με ένα μεγάλο πλήθος σωματιδίων, όπως αρχικά
υποψιάστηκε ο Einstein.
► (Αρ. Ζδέτση «Εισαγωγή στη Σύγχρονη Φυσική», Σελ.109-117) Από την
κατασκευή της μια φωτογραφική πλάκα αποτελείται από λεπτότατους κόκκους
φωτοευαίσθητου υλικού, οι οποίοι ενεργοποιούνται με την πρόσπτωση των
φωτονίων. Στον συνολικό (συνήθως πάρα πολύ μικρό) χρόνο που το φιλμ
εκτίθεται στην ακτινοβολία της δέσμης ενεργοποιούνται μόνο οι κόκκοι στους
οποίους έχει επιδράσει τουλάχιστον ένα φωτόνιο. Όπου δεν έχει προσπέσει
κανένα φωτόνιο θα υπάρχει μαύρη περιοχή στην τελική φωτογραφία. Έτσι η
κατανομή της φωτεινότητας στην τελική φωτογραφία είναι ανάλογος του αριθμού
των φωτονίων που προσπίπτουν σε κάθε σημείο της πλάκας μέσα στον (πολύ
μικρό) χρόνο εκθέσεως του φιλμ.

(γ) Σωματίδια του μικρόκοσμου (ηλεκτρόνια): Από ποια σχισμή περνούν τα ηλεκτρόνια ;
P12 ( x)  P1 ( x)  P2 ( x)  1   2
2 2
P1 ( x)  1
2
P12 ( x)  1   2  1   2  2 1  2 cos  ( x) 
2 2 2
P2 ( x)   2
2
 P1 ( x)  P2 ( x)  2 P1 ( x) P2 ( x) cos  ( x)
1
2
Κινητός P12 ( x)  1   2
2
Ανιχνευτής Ανοικτή
η
1
Και οι
1
δύο
σχισμές
d ανοικτές
2 Ανοικτή
η
2
2
2
P1 ( x)  P2 ( x)  1   2
2 2
Ανεξάρτητες καταγραφές / s Συνολικές καταγραφές / s

► Το παραπάνω αποτέλεσμα δεν συμβιβάζεται με την διαισθητικά προφανή λογική πρόταση
«το ηλεκτρόνιο ή περνάει από τη σχισμή 1 ή από τη σχισμή 2»
η οποία επιβάλλει
P12 ( x)  P1 ( x)  P2 ( x)  1   2
2 2
► Επομένως θα πρέπει να δεχθούμε:

(α) Ηλεκτρόνια ανιχνεύονται στο πέτασμα χωρίς να περάσουν από καμία σχισμή !!
Αυτό είναι πρακτικά αδύνατον λόγω του τοίχου….
(β) Ηλεκτρόνια ανιχνεύονται στο πέτασμα έχοντας περάσει το καθένα και από τις δύο σχισμές !!!
Αδύνατον γιατί προϋποθέτει:
(i) Ότι τα ηλεκτρόνια κόβονται στη μέση…
(ii) Ότι τα ηλεκτρόνια εκτελούν πολύπλοκη παλινδρομική κίνηση περνώντας αρχικά από τη σχισμή
1 και επιστρέφοντας πίσω περνούν μετά από τη σχισμή 2….
Μάλλον το τελικό αποτέλεσμα υποδηλώνει ότι δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε από ποιά
σχισμή περνάει το ηλεκτρόνιο με τον ανιχνευτή στο πέτασμα !!!!
Η εικόνα περίθλασης απεικονίζει την τυχαιότητα στη μελέτη του μικρόκοσμου…..
Τα σωμάτια είναι πάντα σωμάτια. Η πιθανότητα κατανομής τους στον χώρο, η

οποία αναδεικνύεται σε κυρίαρχη ιδιότητα λόγω της αδυναμίας μας να
καθορίσουμε με πλήρη ακρίβεια (χωρίς αβεβαιότητες) τις ιδιότητες τους,
διέπεται από κυματική συμπεριφορά.
► Τροποποίηση του πειράματος: Toποθέτηση ανιχνευτή ακριβώς μετά τις σχισμές .

Τώρα μπορούμε να καθορίσουμε το Εάν προσδιορίσουμε πειραματικά από ποια
ποσοστό των ηλεκτρονίων τα οποία σχισμή πέρασε κάθε ηλεκτρόνιο, τότε:
πέρασαν από την οπή 2 και, εφόσον P12 ( x)  P1 ( x)  P2 ( x)  1   2
2 2
γνωρίζουμε το (σταθερό) ολικό πλήθος των

ηλεκτρονίων, των ηλεκτρονίων τα οποία Η εικόνα περίθλασης εξαλείφεται…..
πέρασαν από την οπή 1. Ίδιο αποτέλεσμα με τις μακροσκοπικές
μπάλες….
(φωτεινή
πηγή) Και οι δύο
σχισμές
ανοικτές
Συμπέρασμα 1: H προσπάθεια μέτρησης επηρέασε τα ηλεκτρόνια αλλάζοντας τη συμπεριφορά

τους.
Συμπέρασμα 2 (γενικό συμπέρασμα στην Κβαντομηχανική): Εάν ένα αποτέλεσμα μπορεί να

πραγματοποιηθεί κατά Ν τρόπους στον καθένα από τους οποίους αντιστοιχεί μία κυματοσυνάρτηση
Ψ1, Ψ2, …ΨΝ τότε:
(α) Εάν προσδιορίσουμε πειραματικά με ποιόν από τους τρόπους πραγματοποιείται το αποτέλεσμα
, η πιθανότητα να προκύψει το αποτέλεσμα αυτό είναι ανάλογη της ποσότητας
 1   2  ....  N
2 2 2
και δεν εμφανίζονται φαινόμενα συμβολής/περίθλασης.

(α) Εάν αυτός ο πειραματικός προσδιορισμός δεν γίνεται τότε η πιθανότητα να προκύψει το
αποτέλεσμα είναι ανάλογη της ποσότητας
 1   2  .... N
2
και εμφανίζονται φαινόμενα συμβολής/περίθλασης.

VII. H ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΑΒΕΒΑΙΟΤΗΤΑΣ (1927)

Werner Heisenberg ► Είναι αδύνατον να μετρήσουμε ταυτόχρονα και με απόλυτη ακρίβεια
(1901 –1976) την ορμή και τη θέση ενός σωματιδίου.
► Το γινόμενο της αβεβαιότητας στη μέτρηση της θέσης επί την
αβεβαιότητα στη μέτρηση της ορμής δεν μπορεί να είναι μικρότερο από
μια συγκεκριμένη ποσότητα. Συγκεκριμένα:
 px  x  
2
 p   y   2
y
 pz  z  
2
Αυτό υποδηλώνει ότι εάν προσπαθήσουμε να προσδιορίσουμε με μεγάλη ακρίβεια την ορμή ή την
ενέργεια ενός σωματιδίου (ελαχιστοποιώντας το Δp), θα αυξηθεί η απροσδιοριστία στη μέτρηση της
θέσης του (Δx) και αντιστρόφως.
Ένα σωματίδιο αντιστέκεται στον εντοπισμό του αυξάνοντας την ενέργειά του !!!!
px px
px

2
x x x
Τροχιά κλασικού σωματιδίου Τροχιά κβαντικού σωματιδίου
στον χώρο των φάσεων στον χώρο των φάσεων

► Η αρχή της αβεβαιότητας εκφράζει ουσιαστικά την επίδραση της μετρητικής διαδικασίας στην
κατάσταση ενός μικροσκοπικού σωματιδίου (κάτι που δεν συμβαίνει στον Μακρόκοσμο).
Ιδεατό πείραμα του Bohr: Έστω ότι επιθυμούμε να προσδιορίσουμε τη θέση ενός σωματιδίου με
ένα υποθετικό μικροσκόπιο κατάλληλης διακριτικής ικανότητας. Για να το δούμε, όμως, πρέπει να
το φωτίσουμε. Το προσπίπτον φωτόνιο , όμως, θα συγκρουστεί με το σωμάτιο αλλάζοντας την
ορμή του. Έτσι προσδιορίζοντας με σχετική ακρίβεια τη θέση του, αυξάνεται η αβεβαιότητα στη
μέτρηση της ορμής του.
Παρατηρητής
Προσπίπτον
φωτόνιο Σκεδαζόμενο
φωτόνιο
Πραγματική
ορμή του
σωματίδιου Αλλαγή
στην ορμή του
σωματίδιου
Υ Υ
 pph sin  pph sin 
Μικροσκόπιο
θ θ pph
Χ
Το σκεδαζόμενο φωτόνιο διέρχεται από τον φακό και
ανιχνεύεται όταν η γωνία σκέδασής του κυμαίνεται
μεταξύ ±θ. Τα αντίστοιχα όρια ορμής του στον άξoνα Χ
κυμαίνονται σε εύρος:
h
pph  h
θ θ Σκεδαζόμενο
 px ( ph )  2 pph sin   2 sin 
Προσπίπτον 
φωτόνιο φωτόνιο
Αυτή η ορμή μεταβιβάζεται στο ηλεκτρόνιο
για το οποίο θα έχουμε:
h p x ( e ) Χ h
p ph  px ( e )  2 sin 
0 x
Σκεδαζόμενο

Η διακριτική ικανότητα του μικροσκοπίου είναι:
ηλεκτρόνιο

x 
Αρχικά ακίνητο
sin 
ηλεκτρόνιο Για το ηλεκτρόνιο:  px e  x e  2h
Το πείραμα περίθλασης ηλεκτρονίων από απλή σχισμή και η αρχή της αβεβαιότητας:
Φωτογραφικό φίλμ
Εικόνα
Δέσμη ηλεκτρονίων περίθλασης
h
p Πρώτο ελάχιστο
p y  0  2 p y Πλειοψηφία
ανιχνευόμενων
y   ηλεκτρονίων
y   Πρώτο ελάχιστο
Σχισμή
Μετά τη διέλευση από τη σχισμή , η
Υ αβεβαιότητα στη θέση του κάθε ηλεκτρονίου
θα είναι:
y  
Χ Παράλληλα:
h
p y  2 p sin 1  2 sin 1

 h h
Όμως: sin 1  Άρα: p y  2 2
  
Τελικά:  p   y   2 h   2h
y
Επάνοδος στο τροποποιημένο πείραμα της διπλής σχισμής για ηλεκτρόνια:
Φωτογραφικό φίλμ Εικόνα
Περίθλασης
Υ Υ Όταν προσδιορίζουμε με
μεγάλη ακρίβεια τη θέση ενός
ηλεκτρονίου μετά τη διέλευσή
του από τη σχισμή, αυξάνεται η
αβεβαιότητα στον
1
Δέσμη προσδιορισμό της ορμής του.
ηλεκτρονίων Αυτό οδηγεί στην καταστροφή
d θ
θ της εικόνας περίθλασης.
2
(φωτεινή
πηγή) Ανιχνευτής
ηλεκτρονίων Και οι δύο
Καταγραφές/min σχισμές
ανοικτές
d Προσπαθώντας να ελαττώσουμε την αβεβαιότητα στη θέση του ηλεκτρονίου (αμέσως
y  μετά την διέλευσή του από μια σχισμή), ώστε να προσδιορίσουμε από ποια σχισμή
2 πέρασε, αυξάνουμε τόσο πολύ την αβεβαιότητα στη γωνία θ, ώστε αυτή η
p y  p sin   p αβεβαιότητα να γίνεται συγκρίσιμη ή μεγαλύτερη από τις χαρακτηριστικές γωνίες θmin
και θmax, οι οποίες αντιστοιχούν στην θέση του πρώτου ελάχιστου και του πρώτου
 p y  p (μετά το κεντρικό) μεγίστου της εικόνας συμβολής . Προφανώς μια τέτοια κατάσταση
(όπου η αβεβαιότητα στην γωνιακή θέση των μεγίστων και ελαχίστων είναι
μεγαλύτερη από τις ίδιες τις τιμές των χαρακτηριστικών γωνιακών θέσεων) αντιστοιχεί
σε απώλεια της εικόνας συμβολής.
Το ελεύθερο σωμάτιο και η αρχή της αβεβαιότητας:
► Στα πλαίσια της υπόθεσης de Broglie , έχουμε πεί ότι αποκλείεται ένα ελεύθερο σωμάτιο να
αναπαριστάται από ένα επίπεδο υλικό (μηχανικό) κύμα.
► Στα πλαίσια της στατιστικής ερμηνείας της κυματοσυνάρτησης σε συνδυασμό με την αρχή της
αβεβαιότητας ένα επίπεδο κύμα πιθανότητας με κυματοσυνάρτηση Ψ μπορεί να αναπαριστά ένα
ελέυθερο σωμάτιο καθοριμένης ενέργειας και ορμής , αλλα πρακτικά άπειρης αβεβαιότητας ως
προς τον προσδιορισμό της θέσης του (μπορεί να βρίσκεται οπουδήποτε στο χώρο). Εδώ θα
έχουμε ότι:
 ( x, t )  * ( x, t )   ( x, t )  A2
2
i kx - t 
 ( x, t )  A e 
 i
 px - Et  Σταθερή πυκνότητα πιθανότητας. Το
E     ( x , t )  A e σωματίδιο έχι την ίδια πιθανότητα να
p k  βρεθεί οπουδήποτε στη διεύθυνση x
 (άπειρη αβεβαιότητα θέσης).
Re{( x, t )}  ( x, t )
2
A2
► Ένα ελεύθερο σωμάτιο με σχετικά μικρή αβεβαιότητα ως προς τη θέση του Δx αναπαριστάται με
ένα κυματόδεμα κυματοσυνάρτησης:

i kx -  ( k ) t 
 ( x, t )   A(k)e

dk
Στην περίπτωση αυτή έχουμε μεγάλη αβεβαιότητα

στον προσδιορισμό της ορμής του και επομένως της
ενέργειάς του. Κατά συνέπεια η αναπαράσταση με
κυματόδεμα είναι η απόλυτα ενδεδειγμένη ,
καθώς ένα κυματόδεμα συντίθεται παρακτικά
από άπειρα επίπεδα κύματα πολύ κοντινών
κυματαριθμών (και κατά συνέπεια ενεργειών) ,
γεγονός που σημαίνει μεγάλη αβεβαιότητα στον
σαφή προσδιορισμό της ενέργειάς του.
g
p

● Σχέση αβεβαιότητας χρόνου -ενέργειας: Η αβεβαιότητα στη μέτρηση της ενέργειας ΔΕ ενός
κβαντικού συστήματος που πραγματοποιείται σε χρόνο Δt είναι τέτοια ώστε:
 E  t  
2
Όσο πιο αργά μεταβάλλεται ένα κβαντικό φυσικό σύστημα, τόσο ακριβέστερα προσδιορίζεται η
ενέργειά του. Αντιστρόφως , όσσο πιό γρήγορος είναι ο ρυθμός μεταβολής του, τόσο μεγαλύτερη
είναι η αβεβαιότητα στη μέτρηση της ενέργειάς του.
Χαρακτηριστική εφαρμογή αποτελούν τα Διεγερμένη με χρόνο ζωής τ~10-8 s και

φάσματα εκπομπής των ατόμων , οι φασματικές αβεβαιότητα ενέργειας ΔΕ
γραμμές των οποίων εμφανίζουν ένα
στοιχειώδες πλάτος. Αυτό οφείλεται στον πολύ
μικρό χρόνο ζωής των διεγερμένων
καταστάσεων των ατόμων που οδηγεί σε
αβεβαιότητα στον προσδιορισμό της ενέργειάς
τους μέσω της εκπομπής φωτονίου.
Θεμελιώδης με χρόνο ζωής τ=∞ και

απόλυτα προσδιοριζόμενη ενέργεια
ΕΝΟΤΗΤΑ 5
Επίλυση της εξίσωσης Schrödinger σε
απλά κβαντικά συστήματα
ΜΕΡΟΣ Α

► Κάθε φυσικά πραγματοποιήσιμη φυσική κατάσταση ενός (μονοσωματιδιακού) κβαντικού
συστήματος περιγράφεται από μια κυματοσυνάρτηση Ψ(r,t) . Η κυματοσυνάρτηση περιέχει όλες τις
φυσικά ελέγξιμες πληροφορίες για την εξεταζόμενη κατάσταση του συστήματος.
Η κυματοσυνάρτηση Ψ(r,t) εκφράζει ένα κύμα πιθανότητας. Το τετράγωνο του μέτρου της είναι η
πυκνότητα πιθανότητας να βρεθεί το σωματίδιο σε μία περιοχή του χώρου.
P ( x , t )   ( x, t )  * ( x, t )   ( x, t )
2
μία διάσταση Πιθανότητα να βρεθεί το

( x, t )   ( x, t ) dx
2
σωματίδιο σε διάστημα dx.
P(r , t )   (r , t ) * (r , t )   (r , t )
2
τρείς διαστάσεις Πιθανότητα να βρεθεί το

(r , t )   (r , t ) dxdydz
2
σωματίδιο σε όγκο dxdydz.
► Αφού το τετράγωνο του μέτρου της κυματοσυνάρτησης εκφράζει πυκνότητα πιθανότητας, θα

πρέπει όπως λέμε να είναι τετραγωνικά ολοκληρώσιμη. Δηλαδή:

  ( x, t ) dx  1 μία διάσταση
2

  
  (r , t ) dxdydz  1 τρείς διαστάσεις

2
  
b
► Πιθανότητα εύρεσης σωματιδίου σε συγκεκριμένο διάστημα [a,b]: ( x, t )    ( x, t ) dx
2
► Πιθανότητα εύρεσης σωματιδίου σε συγκεκριμένο όγκο

b d f
[a,b]x [c,d]x [e,f]:
( x, t )      ( x, t ) dxdydz
2
a c e
► Μέση τιμή της θέσης και αβεβαιότητα θέσης:.
   
 x   x  ( x, t )  r     r  (r , t )
2 2
dx dxdydz
   
μία διάσταση τρείς διαστάσεις


 f ( x)   f ( x)  ( x, t ) dx
2
Για ένα μέγεθος που είναι συνάρτηση της θέσης f(x) θα ισχύει:


Άρα:  x  x  ( x, t ) dx
2 2 2

Και επομένως:  x    x2    x 2

► Η χρονική εξέλιξη της κατάστασης ενός μονοσωματιδιακού συστήματος δίνεται από την επίλυση
της εξίσωσης του Schrödinger:
 ( x, t ) 2
 2  ( x, t ) μία διάσταση
i   U ( x )  ( x, t )
t 2m x 2
 (r , t ) 2
i   2  (r , t )  U (r ) (r , t )
t 2m
τρείς διαστάσεις
 2
 2
2
  2 2 2
2
x y z
ΙΙ. Η ΕΞΙΣΩΣΗ Schrödinger ΓΙΑ ΣΩΜΑΤΙΟ ΚΑΘΟΡΙΣΜΕΝΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ.

► Το ελεύθερο σωμάτιο καθορισμένης ενέργειας περιγράφεται από επίπεδο κύμα πιθανότητας.
i
 px - Et 
 ( x, t )  A e
Στην περίπτωση αυτή
 ( x, t ) i i
 px - Et  i  ( x, t )
 ( E ) A e   E  ( x, t )  i  E  ( x, t )
t t
και η εξίσωση Schrödinger παίρνει την μορφή:
 2  ( x, t )
2
εξίσωση Schrödinger για ελέυθερο σωμάτιο καθορισμένης
  E  ( x, t )
2m x 2 ενέργειας Ε (κινητική μόνο)
► Στην περίπτωση που το σωμάτιο κινείται σε πεδίο δυναμικής ενέργειας U(x) θα έχουμε ότι:
 2  ( x, t )
2
  U ( x )  ( x, t )  E  ( x, t )
2m x 2
εξίσωση Schrödinger για σωμάτιο που βίσκεται υπό την επίδραση συντηρητικής δύναμης
και έχει καθορισμένη ενέργεια Ε (κινητική και δυναμική)

ΙΙΙ. ΕΠΙΛΥΣΗ ΤΗΣ ΕΞΙΣΩΣΗΣ Schrödinger ΓΙΑ ΣΩΜΑΤΙΟ ΚΑΘΟΡΙΣΜΕΝΗΣ

ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ - ΣΤΑΣΙΜΕΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ
► Θα έχουμε ότι:
 2  ( x, t )
2
 ( x, t )
  U ( x )  ( x , t )  i  E  ( x, t )
2m x 2
t
► Λύση χωριζομένων μεταβλητών: ( x, t )   ( x) (t )
i
d (t )  Et
(χρονική εξέλιξη κυματοσυνάρτησης)
i  ( x)  E ( x) (t )   (t )  e
dt
2
d 2 ( x)
  (t )  U ( x) ( x) (t )  E ( x) (t ) 
2m dx 2
d 2 ( x) 2m (χρονικά ανεξάρτητη εξίσωση Schrödinger
 2  E  U ( x) ( x)  0 Δίνει το χωρικό κομάτι της κυματοσυνάρτησης
dx 2 και την ενέργεια του σωματιδίου)
► Γενική λύση (μιγαδική):

i
 ( x, t )   ( x) (t )   ( x)e
 Et
 ( x)  ( x,0)
ΣΥΝΟΨΗ
 ( x, t ) 2
 2  ( x, t ) Εξίσωση Schrödinger. Ισχύει για
i   U ( x )  ( x, t ) κάθε μονοσωματιδιακό σύστημα.
t 2m x 2
 i
 px - Et 
  ( x , t )  A e

 2  ( x, t )
2
Ειδική περίπτωση σωματιδίου
  U ( x )  ( x, t )  E  ( x, t ) καθορισμένης ενέργειας.
2m x 2
Λύση χωριζομένων μεταβλητών. ( x, t )   ( x) (t )
d 2 ( x) 2m 
2  
 E  U ( x )  ( x )  0 
dx 2  i

i
 Et   ( x, t )   ( x) (t )   ( x)e
Et
 (t )  e 
 ( x)   ( x, 0)
► Πυκνότητα πιθανότητας:
i i
 Et Et
P ( x )   ( x , t )  ( x, t )   ( x ) e  ( x )e   ( x)
* 2
(ανεξάρτητη του χρόνου)
Οι καταστάσεις καθορισμένης ενέργειας του σωματιδίου ονομάζονται στάσιμες, όχι γιατί δεν
εξελίσσονται χρονικά, αλλά γιατί η πιθανότητα να βρούμε το σωματίδιο σε μία περιοχή του χώρου
δεν αλλάζει με το χρόνο.

 x   x  ( x) dx
2
► Μέση τιμή της θέσης:


► Αβεβαιότητα θέσης:
 x    x    x  , όπου  x   x 2  ( x) dx
2 2 2 2

► Ιδιότητες της ψ(x):
(α) Πρέπει να είναι μονότιμη παντού (αφού το τεράγωνο του μέτρου της εκφράζει πυκνότητα
πιθανότητας)
(β) Πρέπει τόσο η ψ(x) όσο και η πρώτη της παράγωγος να είναι παντού συνεχείς (για να ορίζεται η
δεύτερη παράγωγος), εκτός ίσως από σημεία που η δυναμική ενέργεια παρουσιάζει άπειρη
ασυνέχεια.

(γ) Πρέπει να είναι τεραγωνικά ολοκληρώσιμη, δηλαδή:
  ( x) dx  1 ή  ()  0
2

► Σε ένα πεδίο δυναμικής ενέργειας U ( x)
όπως του σχήματος:
(α) Για –U0<Ε<0 έχουμε τις δέσμιες
καταστάσεις του σωματιδίου. Εδώ
το σωματίδιο δεν μπορεί να διαφύγει
και η πιθανότητα να βρεθεί εκτός των ορίων
του πηγαδιού είναι μηδενική. Άρα εδώ θα πρέπει
 ()  0
και οι λύσεις θα είναι τεραγωνικά ολοκληρώσιμες. Αυτό επιβάλλει
διάκριτο ενεργειακό φάσμα για το σωματίδιο.
(β) Για Ε>0 έχουμε τη σκέδαση του σωματιδίου από το πεδίο.
Το σωματίδιο, ανάλογα με την ενέργειά του μπορεί να διέλθει ή να U 0
ανακλαστεί. Εδώ το ενεργειακό φάσμα του σωματιδίου είναι
συνεχές. Το σωματίδιο μπορεί να βρεθεί παντού στο διάστημα U ( x)
–∞<x<+ ∞. Οι κυματοσυναρτήσεις στην περίπτωση αυτή
δεν είναι τετραγωνικά ολοκληρώσιμες. U0
► Σε ένα πεδίο δυναμικής ενέργειας όπως του σχήματος:

(α) Για Ε>U0 έχουμε τη σκέδαση του σωματιδίου από το πεδίο.
Το σωματίδιο, ανάλογα με την ενέργειά του μπορεί να διέλθει
ή να ανακλαστεί.
(β) Για Ε<U0 έχουμε είτε τη σκέδαση του σωματιδίου από
το πεδίο ή τη διέλευσή του μέσα από τον φραγμό δυναμικής ενέργειας. Η
διέλευση εξαρτάται από την ενέργεια του σωματιδίου και το εύρος του φραγμού.
Ονομάζεται φαινόμενο σήραγγος και συνιστά
Καθαρά κβαντική συμπεριφορά χωρίς κλασικό ανάλογο.
Και στις δύο περιπτώσεις το ενεργειακό φάσμα του σωματιδίου είναι συνεχές.
ΙV. ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΕΠΑΛΛΗΛΙΑΣ

►Η εξίσωση του Schrödinger είναι μιγαδική , γραμμική και ομογενής και επομένως θα δέχεται ως
λύσεις και έναν γραμμικό συνδυασμό (επαλληλία) λύσεών της της μορφής:
  
i
 ( x, t )   cn  n ( x, t )   cn n ( x)e
En t
cn   ό   έ
n 1 n 1
όπου οι κυματοσυναρτήσεις ψn(x) αποτελούν λύσεις της χρονικά ανεξάρτητης εξίσωσης

Schrödinger.
► Μια τέτοια κατάσταση ενός μονοσωματιδιακού κβαντικού συστήματος δεν είναι κατάσταση
καθορισμένης ενέργειας (στάσιμη κατάσταση). Εδώ η πυκνότητα πιθανότητας εμφανίζει χρονική
εξάρτηση. Π.χ για τον γραμμικό συνδυασμό
i i
 E1t  E2t
 ( x, t )  c1 1 ( x)e  c2 2 ( x)e
 
i
E1t 
i
E2t  * i
E1t
i
E2t 
P( x, t )   ( x, t ) ( x, t )   c1 1 ( x)e
*
 c2 2 ( x)e  c1 1 ( x)e  c  2 ( x)e
*
2 
  
i i
 E1  E2 t  E2  E1 t
 c1  1 ( x)  c2  2 ( x)  c c e  c1c2 e
2 2 2 2 * *
1 2
► Αποδεικνύεται ότι οι πιθανότητα το σύστημα να βρεθεί στην κατάσταση που περιγράφεται από
την κυματοσυνάρτηση ψn(x) με ενέργεια Εn δίδεται από την έκφραση:
n  cn
2
► ….και ότι μπορούμε να υπολογίσουμε τη μέση ενέργεια του συστήματος και την απροσδιοριστία
της από τις εκφράσεις:
 E  c1 E1  c2 E2  .....
2 2
 E 2  c1 E12  c2 E2 2  .....
2 2
 E    E 2    E 2
► Καταστάσεις επαλληλίας μπορούν να προκύψουν σε ένα μονοσωματιδιακό κβαντικό σύστημα

εάν π.χ διαταραχθεί παροδικά από ένα εξωτερικό αίτιο.

ΕΝΟΤΗΤΑ 5
ΜΕΡΟΣ Β
V. ΕΦΑΡΜΟΓΗ 1: ΤΟ ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΣΩΜΑΤΙΟ

(α) Το ελεύθερο σωμάτιο καθορισμένης ενέργειας: p2 
E   2mE
2m   k 
p  k 
●Χρονικά ανεξάρτητη εξίσωση Schrödinger για U(x)=0:
d 2 2m d 2 2mE
 E   0   k 2
  0, k 
dx 2 2
dx 2
● Χαρακτηριστικό πολυώνυμο: r  k  0  r  ik
2 2
2mE
● Λύση:  ( x)  Aeikx  Beikx , k 
● Χρονοεξαρτημένη κυματοσυνάρτηση:
iE

  Aeikx  Be ikx  e it  Aei kx t   Be i kx t 
t
 ( x, t )   Ae  Be
ikx  ikx
 e
Επίπεδο κύμα που Επίπεδο κύμα που

οδεύει προς τα δεξιά οδεύει προς τα αριστερά

● Για κύμα που οδεύει προς τα δεξιά Β=0 και επομένως:
i  kx t 
 ( x, t )  Ae  A cos  kx  t   i sin  kx  t  
● Πυκνότητα πιθανότητας: P( x, t )  ( x, t )* ( x, t )  A2

Χρονικά σταθερή πυκνότητα πιθανότητας (στάσιμη κατάσταση). Ανεξάρτητη και από τη θέση. Το
σωματίδιο έχει την ίδια πιθανότητα να βρεθεί οπουδήποτε στη διεύθυνση x (άπειρη αβεβαιότητα
θέσης).
Re{( x,0)}
 ( x, 0)
2
A2
(β) Το ελεύθερο σωμάτιο πεπερασμένης αβεβαιότητας θέσης και ορμής (ενέργειας):
●Μπορεί να περιγραφεί μόνο με κυματόδεμα της μορφής:

 i kx  ( k ) t 
 ( x, t )   A(k) e dk
p2  
E   k2
2m    
2m
p k    k2 
 i  kx  t
 A(k)e  2 m 
 ( x, t )  dk

Το είδος του κυματοδέματος εξαρτάται από τον παράγοντα διαμόρφωσης Α(k).
Σε κάθε περίπτωση θα αποδειχθεί μαθηματικά «άπλωμα» του κυματοπακέτου συναρτήσει
του χρόνου. Η διαπραγμάτευση για γκαουσιανό κυματόδεμα (μόνο για φιλομαθείς
εθελοντές) θα παρατεθεί ως Παράρτημα στο τέλος της Ενότητας 5.
Το γκαουσιανό κυματοπακέτο ενδιαφέρει ιδιαίτερα γιατί παρουσιάζει το ελάχιστο γινόμενο
αβεβαιότητας ορμής-θέσης.

VΙ. ΕΦΑΡΜΟΓΗ 2: ΣΩΜΑΤΙΟ ΣΕ ΑΠΕΙΡΟΒΑΘΟ ΠΗΓΑΔΙ ΔΥΝΑΜΙΚΗΣ

ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ-ΔΕΣΜΙΕΣ ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ
0 , 0  x  L U ( x)
U ( x)    
 ,  ύ
Το σωματίδιο μάζας m δεν μπορεί να ξεφύγει εκτός του πηγαδιού.
● Στην περιοχή I (x<0) ψ(x)=0
● Στην περιοχή IΙΙ (x>L) ψ(x)=0
● Στην περιοχή II (0<x<L) U(x)=0 και :
d 2 2m d 2 2mE
 E   0   k 2
  0, k  I II III
dx 2 2
dx 2
Χαρακτηριστικό πολυώνυμο: r  k  0  r  ik
2 2
Λύση:  ( x)  Aeikx  Beikx

0 L
Συνέχεια στο x=0: Ελαστικές κρούσεις στα τοιχώματα.
Σταθερή ταχύτητα και ορμή.
 ( x  0)  0  A  B  0  A   B
Άρα:
 ( x)  A  eikx  eikx  =2iA sin kx  A sin kx , k 
2mE

Συνέχεια στο x=L :  ( x  L)  0  A sin kL  0  kL  n  k  n , n  1, 2,3...
Άρα :
L
2mE  2 2
 2 h2
n , n  1, 2,3...  En  n 2
n 2
, n  1, 2,3...
L 2mL2 8mL2
 n 
και επομένως:  n ( x)  A sin  x  , n  1, 2,3...
 L 
Θα πρέπει επίσης:

2  n 
L L
2
  n ( x) dx  1    n ( x) dx  1  A 0  L x  dx =1  A 
2 2 2
sin
 0  L
Συνοψίζοντας: 2  n 
 n ( x)  sin  x  , n  1, 2,3...
L  L 
En  n 2  2 h2
, n  1, 2,3...
0 x L
8mL2
 n  -
i
2 En t
 n ( x, t )  sin  xe , n  1, 2,3...
L  L 
L/3 2L / 3 L/3 2L / 3
Ενέργεια
L/2 L/2
Θεμελιώδης κατάσταση Ε1>0
● Για την ενέργεια της θεμελιώδους κατάστασης του σωματιδίου
h2 h 0
E1  2

m 
0
8mL
Το αποτέλεσμα μεταπίπτει στο κλασικά προβλεπόμενο (κλασικά προβλέπεται μηδενική ελάχιστη
ενέργεια-βλ. και διαπραγμάτευση του προβλήματος με τους κανόνες Wilson/Sommerfeld) όταν h→0
ή m →∞ , σύμφωνα με την αρχή της αντιστοιχίας.
● Κβάντωση της ενέργειας και αρχή της αντιστοιχίας.

2 2
h h
 E n  E n 1  E n   n  1  n 
 8mL2 
 2n  1
2 2
 8mL2
 E n E n 1  E n  2n  1 n
   0
En En n2
Παρατηρούμε ότι η σχετική ενεργειακή διαφορά μεταξύ δύο διαδοχικών ενεργειακών σταθμών
εκμηδενίζεται πρακτικά για μεγάλες τιμές του κβαντικού αριθμού n. Το σωματίδιο στην περίπτωση
αυτή συμπεριφέρεται κλασικά (συνεχές ενεργειακό φάσμα), σύμφωνα με την αρχή της αντιστοιχίας.

● Κλασική πιθανότητα και αρχή της αντιστοιχίας. 


Η κλασική πιθανότητα εύρεσης του σωματιδίου σε ένα
διάστημα μήκους dx μέσα στο πηγάδι εξαρτάται πρακτικά
από το ποσοστό του χρόνου (2dt) που αυτό «περνάει»
μέσα στο διάστημα αυτό σε σχέση με την περίοδο κίνησής
του εντός των ορίων του πηγαδιού. Δηλαδή:
2dt 2 2 1
cl  Pcl ( x)dx   Pcl ( x)   
T T 2 L  L

(η ταχύτητα του σωματιδίου είναι σταθερή)
L L
1 L
 x cl   xPcl ( x)dx   x dx  0 dx, dt L
0 0
L 2
 x cl 
L L
1 L2  x 2  cl   x  2 cl
 x cl   x Pcl ( x)dx   x dx 
2 2 2
L 3
0 0
2 2  n 
Η αντίστοιχη κβαντική πυκνότητα πιθανότητας είναι: P ( x )   n ( x, t )  * n ( x, t )  sin  x
L  L 
L L
L L2 L2 L2
 x   xP( x)dx  ,  x   x P( x)dx  
2 2 n 
   x 2  cl
0
2 0
3 2(n ) 2
3
ΕΝΟΤΗΤΑ 5
ΜΕΡΟΣ Γ

VΙ. ΕΦΑΡΜΟΓΗ 3: Ο ΚΒΑΝΤΙΚΟΣ ΑΡΜΟΝΙΚΟΣ ΤΑΛΑΝΤΩΤΗΣ-ΔΕΣΜΙΕΣ

ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ
1 1  Κλασικά όρια κίνησης Ενέργεια
U ( x)   x 2  m 2 x 2 ,  
2 2 m 2E
●Χρονικά ανεξάρτητη εξίσωση Schrödinger :  A   1
U ( x)   x 2
m 2
2
d  2m 
2
1 
 2  E  m 2 x 2   0 
 
2
dx 2
d 2  2m m 2 2 2 
 E  2 x   0 Σταθερά κανονικοποίησης
dx 2  2 
m
1 1
x
   2   2  12 
2
n

4 2
 n ( x)      e H n   x  , n  0,1, 2,3...

   n !   
Λύση :
H n  y   (1) n e y
2  
d n e y
2
dy n
 1
E   n    , n  0,1, 2,3...
 2
1 1
 x2
  4
1
x
  4 
2
 x2 1
  
 3
 1 ( x)     2  2 xe 2  2 ( x)    2 2  4 x 2  2  e 2
4 
 0 ( x)    e 2
     
3  3hf 5  5hf
 hf E1   E2  
E0   2 2 Εικονίζονται τα όρια 2 2
2 2
ταλάντωσης
κλασικού αρμονικού A
5
ταλαντωτή m
της ίδιας ενέργειας
3
A A
m m
1
  4     x
2
1 3 1
 3 ( x)    48 2  8 2 x 2  12 2 x  e 2
   
7  7hf
E3  
2 2
9 11
A A
m m
7
A
m

● Ενέργεια της θεμελιώδους κατάστασης. Παρατηρούμε ότι η ελάχιστη ενέργεια του κβαντικού
ταλαντωτή (γνωστή και ως ενέργεια μηδενικού σημείου) είναι μη μηδενική σε πλήρη συμφωνία με
την αρχή της αβεβαιότητας.
  h 0
E0   
m 
0
2 2 m
Το αποτέλεσμα μεταπίπτει στο κλασικά προβλεπόμενο (κλασικά προβλέπεται μηδενική ελάχιστη
ενέργεια) όταν h→0 ή m →∞ , σύμφωνα με την αρχή της αντιστοιχίας.
● Κβάντωση της ενέργειας και αρχή της αντιστοιχίας.
 1 1
 E n  E n 1  E n   n  1   n      Ανεξάρτητη του n!!!
 2 2
 E n E n 1  E n  1 n 
    0
En En 1 1
(n  )  n 
2 2
Παρατηρούμε ότι η σχετική ενεργειακή διαφορά μεταξύ δύο διαδοχικών ενεργειακών σταθμών
εκμηδενίζεται πρακτικά για μεγάλες τιμές του κβαντικού αριθμού n. Ο ταλαντωτής στην περίπτωση
αυτή συμπεριφέρεται κλασικά (συνεχές ενεργειακό φάσμα), σύμφωνα με την αρχή της αντιστοιχίας.
● Κλασική πιθανότητα και αρχή της αντιστοιχίας.

Η κλασική πιθανότητα εύρεσης του ταλαντωτή
σε ένα διάστημα μήκους dx μέσα στο πηγάδι
εξαρτάται πρακτικά από το ποσοστό του
χρόνου (2dt) που αυτός «περνάει» μέσα στο
διάστημα αυτό σε σχέση με την περίοδο
κίνησής του εντός των ορίων του πηγαδιού.
Δηλαδή:
2dt 2
cl  Pcl ( x)dx   Pcl ( x) 
T T ( x )
1 2 1 2E
E m  m 2 x 2   ( x)    2 x2
2 2 m
2 1
Pcl ( x)  
2 2E 2E
  2 x2   x2
 m m 2
1
 Όσο αυξάνεται το n, η κλασική
 A2  x 2 και η κβαντική πιθανότητα
τείνουν να συμπέσουν… m
● Σύγκριση με την θεωρία του Planck.
Η διαπραγμάτευση της ακτινοβολίας του μέλανος σώματος από τον Planck , οδήγησε στο ότι η
ενέργεια ενός μικροσκοπικού αρμονικού ταλαντωτή είναι κβαντισμένη σύμφωνα με τη σχέση:
En  nhf  n , n  1, 2,3... Planck

Η διαπραγμάτευση τoυ αρμονικού ταλαντωτή κατά Schrödinger οδηγεί στο αποτέλεσμα:
 1
En   n    , n  0,1, 2,3... Schrödinger
 2
Που οφείλεται η διαφορά;
Παρατηρούμε ότι το αποτέλεσμα του Planck ισοδυναμεί πρακτικά με τις διαφορές ενέργειας μεταξύ
των διεγερμένων καταστάσεων και της θεμελιώδους κατάστασης του κατά Schrödinger αρμονικού
ταλαντωτή…
Άρα το αποτέλεσμα του Planck πρέπει πρακτικά να σχετίζεται με μεταβάσεις μεταξύ καταστάσεων
αρμονικού ταλαντωτή κατά τις οποίες εκπέμπεται ηλεκτρομαγνητική ακτινοβολία (φωτόνια).
Αυτό είναι απόλυτα λογικό , δεδομένου ότι στην ουσία ο Planck μελέτησε την Η/Μ ακτινοβολία που
εκπέμπεται από ένα μέλαν σώμα.
Στο μοντέλλο του μέλανος σώματος η Η/Μ ακτινοβολία παράγεται στο εσωτερικό της κοιλότητας
από τις ταλαντώσεις των μορίων των τοιχωμάτων της.
Στον απλό κβαντικό αρμονικό ταλαντωτή, προκειμένου τα αποτελέσματα να τείνουν στα κλασικά
προβλεπόμενα με βάση την αρχή της αντιστοιχίας, επιτρέπονται μόνο μεταβάσεις μεταξύ
διαδοχικών ενεργειακών σταθμών (Δn=1) με εκπομπή ενός φωτονίου, όπως στο σχήμα (βλ.
Σ.Τραχανάς «Κβαντομηχανική Ι»).
En1  En    hf    2 f
En 2  En  2   hf    2 f

Στα ταλαντούμενα (έστω διατομικά) μόρια η κατάσταση είναι
διαφορετική.
Η δυναμική ενέργεια αλληλεπίδρασης των ατόμων που τα συγκροτούν
είναι της μορφής:
U (r )  De  e 2ar  2e  ar  (Morse)
Προσεγγίζεται ικανοποιητικά (ανάλογα με το

μόριο) από το παραβολικό δυναμικό του απλού Ενέργεια διάσπασης
αρμονικού ταλαντωτή. Οι αποκλίσεις οφείλονται
σε αναρμονικούς όρους της ταλάντωσης του
μορίου.
Όμως η αναρμονικότητα και η
Ενέργεια
απόκλιση από το παραβολικό δυναμικό

επιτρέπει μεταβάσεις με Δn>1.
Απόσταση μεταξύ πυρήνων (r)

Απόσταση ισορροπίας
ΕΝΟΤΗΤΑ 5
ΜΕΡΟΣ Δ

VΙ. ΕΦΑΡΜΟΓΗ 4: ΤΟ ΣΚΑΛΟΠΑΤΙ ΔΥΝΑΜΙΚΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ- ΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ

ΣΚΕΔΑΣΗΣ
U 0 , x  0 E U ( x) CeikII x
U ( x)   ik
Ae I x
 0, x  0
BeikI x
U0
Το σωματίδιο μάζας m προσπίπτει στο
σκαλοπάτι με ενέργεια Ε. I II
(α) Ε>U0
● Στην περιοχή I (x<0): 0 x
d 2 I 2m d 2 I 2mE
 E  I  0   k I
2
 I  0, k I 
dx 2 2
dx 2
Λύση:  I ( x)  Ae  BeikI x
ik I x
● Στην περιοχή IΙ (x>0):
d 2 II 2m d 2 II 2m  E  U 0 
2  0  II
2
 E  U   0  2
 k II
2
 II  0, k II  0
dx dx
Λύση:  II ( x )  Ce  De  ikII x Προφανώς D=0, γιατί στην περιοχή ΙΙ το σωματίδιο
ik II x
κινείται μόνο προς τα δεξιά

 k  k II
 I ( x  0)   II ( x  0)  A  B  C B  I A
  k I  k II
Συνέχεια στο x=0: d I d II 
  k I ( A  B)  k II C   2k I
dx x 0 dx x 0   C  A
 k I  k II
Άρα: k I  k II ikI x  ( x)  A 2k I eikII x
 I ( x)  Ae  A
ik I x
e
k I  k II
II
k I  k II
προσπίπτον ανακλώμενο διερχόμενο

Συντελεστής ανάκλασης:
  *I , 
2
   kI  k II   k I  k II   E  E  U 0 
2 2
1, E  U 0
2
I ,
R  2      
  *I , 
I ,   kI  k II   kI  k II   E  E  U 0 
  0, E  
4kI kII 4 E  E U0  0, E  U 0

Συντελεστής διέλευσης:   1 R   
 kI  kII     1, E  
2 2
E  E U0
(β) Ε<U0
● Στην περιοχή I (x<0): U ( x)

d  I 2m
2
I II
 2 E I  0 
dx 2 E U0
AeikI x
d 2 I 2mE De x
 k 2
  0, k   ikI x
dx 2
I I I
Be
Λύση:  I ( x)  Aeik x  Beik x
I I 0 x
● Στην περιοχή IΙ (x>0):

d 2 II 2m d 2 II
2
 2  E  U 0  II  0  2
 k II 2 II  0,
dx dx
2m  E  U 0  2m U 0  E 
k II  i  i
Λύση:  II ( x)  Ce x  De  x Προφανώς C=0, γιατί στην περιοχή ΙΙ ψΙΙ(x→∞)=0

 k  i
 I ( x  0)   II ( x  0)  A  B  D  B  I A
  k I  i
Συνέχεια στο x=0: d I d II 
  ik I ( A  B)   D   2k I
dx x 0 dx x 0   D  A
 k I  i
Άρα: k  i ikI x 2k I   x
 I ( x)  AeikI x  A I e  II ( x)  A e
k I  i k I  i
προσπίπτον ανακλώμενο Δεν αντιπροσωπεύει κύμα
R
  *I , 
I ,
2
  k  i   k I  i 
 2 I
2 2
Συντελεστής ανάκλασης:    1
  *I , 
I ,   k I  i   k I  i 
Οπότε ο συντελεστής διέλευσης θα πρέπει να είναι μηδέν 0
Ολική ανάκλαση !!!

U ( x) (α) Ε>U0
k II
K  E U0 
m
U0
kI
KE
m
U 0
U ( x)
(β) Ε<U0
U0
D
U 0
VΙ. ΕΦΑΡΜΟΓΗ 5: ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ ΣΗΡΑΓΓΟΣ
U ( x)
(α) Το ορθογώνιο φράγμα δυναμικής ενέργειας: AeikI x CeikI x
 0, x  0 E  U0 BeikI x U0

U ( x)  U 0 , 0  x  L
 0, x  L

Θεωρητικά προβλέπεται μη μηδενική E  U0
πιθανότητα διέλευσης του σωματιδίου I II III
μέσα από το φράγμα για Ε<U0 (φαινόμενο
σήραγγος). Αυτή εξαρτάται τόσο από το εύρος όσο 0
από το ύψος και του φράγματος.
L x
1
 1  U 02
  
 2m U 0  E  U0
( E )  1    sinh ( L)  ,  
2
 4  E (U 0  E ) 
 

I II III
E  U0
AIII
0 L
U 0
0 L
E / U0

(β) Φράγμα δυναμικής ενέργειας τυχαίου σχήματος:
U ( x)
Για ένα φράγμα δυναμικής ενέργειας το ύψος του οποίου
είναι συνάρτηση της θέσης μπορεί να αποδειχθεί η
προσεγγιστική έκφραση του συντελεστή διέλευσης:
 2 x2

( E )  exp   2m  U ( x)  Edx 
 
 x1 
(Προσέγγιση WKB)
Παρατηρούμε ότι όσο μικρότερη είναι η μάζα του
σωματιδίου, τόσο αυξάνεται η πιθανότητα διέλευσης από
το φράγμα.
Για m →∞ ,έχουμε Τ →0 (κλασική συμπεριφορά
του σωματιδίου
σύμφωνα με την αρχή της αντιστοιχίας)
(βλ. Σ.Τραχανάς «Κβαντομηχανική Ι»)

VΙ. ΕΦΑΡΜΟΓΗ 6: ΤΟ ΤΡΙΔΙΑΣΤΑΤΟ ΑΠΕΙΡΟΒΑΦΟ ΠΗΓΑΔΙ ΔΥΝΑΜΙΚΗΣ

ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ-ΕΚΦΥΛΙΣΜΟΣ
 0 , 0  x  L, 0  y  L, 0  z  L
U ( x, y , z )  
 ,  ύ
Το σωματίδιο μάζας m δεν μπορεί να ξεφύγει εκτός του πηγαδιού
(κιβωτίου).
Το πρόβλημα είναι τριδιάστατο. Η χρονικά ανεξάρτητη
εξίσωση Schrödinger στον χώρο εντός του πηγαδιού
(U=0) και στις τρείς διαστάσεις έχει τη μορφή:
 2 2 2  2m
 2   2 
 ( x , y , z )  E ( x, y, z )  0
 x y 2
z 
2
Αναζητούμε λύση χωριζομένων μεταβλητών:  ( x, y, z)  X ( x)Y ( y) Z ( z )

Άρα:
d 2 X ( x) d 2Y ( y ) d 2 Z ( z ) 2m
   2 EX ( x)Y ( y ) Z ( z )  0 
dx 2 dy 2 dz 2
1 d 2 X ( x) 1 d 2Y ( y ) 1 d 2Z ( z) 2mE
   k 2
 0, k 2

X ( x) dx 2 Y ( y ) dy 2 Z ( z ) dz 2 2

Το σωματίδιο μέσα στο κιβώτιο κινείται ελεύθερο και επομένως:
px2 p 2y pz2
p  2
E
2
 2 2
k 2 2
kx ky2 2 2
kz
2m   E      k 2  kx2  k y 2  kz 2
2m 2m 2m 2m
p  k 
Άρα:  d 2 X ( x)
 dx 2  k x X ( x)  0
2
 2
2
1 d X ( x) 2
1 d Y ( y) 2
1 d Z ( z)  d Y ( y)
2
 2
 2
 kx2  k y 2  kz 2  0   2
 k y 2Y ( y )  0
X ( x) dx Y ( y ) dy Z ( z ) dz  dy
Οριακές συνθήκες:  d 2Z ( z)
  kz 2 Z ( z)  0
 ( x, y, z ) x 0  0  X (0)Y ( y ) Z ( z )  0  X (0)  0  dz 2
 ( x, y, z ) x  L  0  X ( L)Y ( y ) Z ( z )  0  X ( L)  0
 ( x, y, z ) y 0  0  X ( x)Y (0) Z ( z )  0  Y (0)  0
 ( x, y, z ) y  L  0  X ( x)Y ( L) Z ( z )  0  Y ( L)  0
 ( x, y, z ) z 0  0  X ( x)Y ( y ) Z (0)  0  Z (0)  0
 ( x, y, z ) z  L  0  X ( x)Y ( y ) Z ( L)  0  Z ( L)  0
Κάθε μία από τις παραπάνω εξισώσεις μαζί με τις αντίστοιχες οριακές συνθήκες αντιπροσωπεύει
το πρόβλημα του μονοδιάστατου απειρόβαθου πηγαδιού στην αντίστοιχη διάσταση. Επομένως:
  
2  n x  
X ( x)  sin  x  , nx  1, 2,3..., 
L  k L  
 x  
  
2  n y  
Y ( y)  sin  y  , n y  1, 2,3..., 
L  L  
 ky  
  
2  nz   
Z ( z)  sin  z  , nz  1, 2,3..., 
L  k L  
 z  
0 x L
8  nx   ny   nz 
 n n n ( x, y , z )  sin  x  sin  y  sin  z , με nx , n y , nz  1, 2,3.. 0  y  L
L3  L   L   L 
x y z
0 z L
Επίσης:

2
k2 22 2
kx ky2 2 2
kz 2 2
Enx ny nz      2
(nx 2  ny 2  nz 2 ),  nx , ny , nz  1, 2,3..
2m 2m 2m 2m 2mL
Τέλος:
 nx   ny   nz   i

Enxn y nz
8 t
 n x n y n z ( x, y , z , t )  sin  x  sin  y  sin  z e ,  nx , n y , nz  1, 2,3..
L3  L   L   L 
0  x  L, 0  y  L, 0  z  L
● Η θεμελιώδης κατάσταση του σωματιδίου έχει ενέργεια που αντιστοιχεί στις τιμές
3 2 2
nx , ny , nz  1  E111 
2mL2
και περιγράφεται από την κυματοσυνάρτηση:
8      
 111 ( x, y, z )  sin  x  sin  y  sin  z 
L3 L  L  L 
● Στις διεγερμένες καταστάσεις εμφανίζεται το φαινόμενο του εκφυλισμού, όπου σε κάθε ενέργεια
αντιστοιχούν περισσότερες από μία κυματοσυναρτήσεις.
Π.χ η πρώτη διεγερμένη κατάσταση έχει ενέργεια που αντιστοιχεί στους συνδυασμούς:
6 2 2
n x  2, ny  1, nz  1 ,  nx  1, ny  2, nz  1 ,  nx  1, n y  1, nz  2   E 211,(121),(112) 
2mL2
και στις κυματοσυναρτήσεις:  211 ( x, y, z), 121 ( x, y, z), 112 ( x, y, z)

5η διεγερμένη (εξαπλά
εκφυλισμένη)
4 διεγερμένη (μη εκφυλισμένη)
η
3η διεγερμένη (τριπλά εκφυλισμένη)

2η διεγερμένη (τριπλά εκφυλισμένη)

2 2
E ( )
2mL2 1η διεγερμένη (τριπλά εκφυλισμένη)
Θεμελιώδης κατάσταση (μη εκφυλισμένη)
● Ο εκφυλισμός είναι απόρροια της

χωρικής συμμετρίας του προβλήματος
και αίρεται όταν αυτή
«σπάσει» για κάποιο λόγο.
Δεν εμφανίζεται π.χ όταν το
κιβώτιο έχει διαστάσεις L1 ,L2 ,L3.

ΕΝΟΤΗΤΑ 6
Τα Μονοηλεκτρονιακά άτομα στα πλαίσια
της σύγχρονης Κβαντομηχανικής
► Έως τώρα μελετήθηκαν δύο πρότυπα για την περιγραφή των μονοηλεκτρονιακών ατόμων:
A) Το πρότυπο του Bohr (1913) κατά το οποίο το μοναδικό
ηλεκτρόνιο του ατόμου περιστρέφεται σε κυκλικές
 me
επιτρεπόμενες τροχιές γύρω από τον πυρήνα.
Οι επιτρεπόμενες τροχιές επιβάλλονται από την
απαίτηση της κβαντισμένης στροφορμής του ηλεκτρονίου.
Zq p 
Κινούμενο σε αυτές το ηλεκτρόνιο δεν ακτινοβολεί και έτσι
εξασφαλίζεται η σταθερότητα του ατόμου. Η ενέργεια του  Z qe
είναι κβαντισμένη και καθορίζεται από έναν κβαντικό αριθμό:
me Z 2 qe4 Z 2 me qe4
En     2 2 2 , n  1, 2,3,... n 1
2(4 0 ) 2 n 2 2
8 0 h n n  1
B) Το πρότυπο του Sommerfeld (1916) κατά το οποίο το
n  1
Μοναδικό ηλεκτρόνιο του ατόμου μπορεί να περιστρέφεται n  1
τόσο σε κυκλικές όσο και σε ελειπτικές επιτρεπόμενες τροχιές n  2
γύρω από τον πυρήνα. Η ενέργεια του είναι κβαντισμένη n2
και καθορίζεται από δύο κβαντικούς αριθμούς: n  1, 2
Z 2 me qe4
En   , nr  n  n  1, 2,3.......
2  4 0   nr  n 
2 2 2 n  1
n3
n  2
όπου nθ = 1,2, …, n (ανάδειξη εκφυλισμού) n  3
n  1, 2, 3
► Στην ενότητα αυτή εστιαζόμαστε στη διαπραγμάτευση των μονοηλεκτρονιακών ατόμων στα
πλαίσια της Σύγχρονης Κβαντομηχανικής. Η διαπραγμάτευση έγινε από τον Schrödinger (1926)
ταυτόχρονα με την επίδειξη της ομώνυμης εξίσωσης.
● Και σε αυτή την διαπραγμάτευση ο πυρήνας θεωρείται πρακτικά ακίνητος με το ηλεκτρόνιο
περιστρεφόμενο γύρω από αυτόν.
● Και εδώ η δύναμη Coulomb που ασκεί ο πυρήνας στο ηλεκτρόνιο είναι η μοναδική δύναμη που
δρά σε αυτό και θεωρείται ως κεντρομόλος. Η δυναμική ενέργεια του ηλεκτρονίου θα είναι και εδώ:
1Zqe2 Ηλεκτρόνιο
U (r )  
4 0 r
● Η ουσιώδης διαφορά με τα δύο προηγούμενα
πρότυπα είναι ότι πλέον το πρόβλημα θεωρείται
τριδιάστατο, όπως φαίνεται στο Σχήμα. Η
συμμετρία του προβλήματος επιβάλλει στο
ηλεκτρόνιο να κινείται στα όρια σφαίρας
μεταβλητής ακτίνας. Η θέση του προσδιορίζεται
από τις σφαιρικές συντεταγμένες r, θ, φ.
Θέση του
πυρήνα
ΙΙ. Η ΕΞΙΣΩΣΗ Schrödinger ΓΙΑ ΤΑ ΜΟΝΟΗΛΕΚΤΡΟΝΙΑΚΑ ΑΤΟΜΑ

● Χρονικά ανεξάρτητη εξίσωση του Schrödinger : Ηλεκτρόνιο
2me
2 (x , y, z )  2 E  U (r ) (x , y, z )  0
Σε σφαιρικές συντεταγμένες:
1   2   1     1 2
  2
2
r    sin   2
r r  r  r sin      r sin  
2 2 2
Κατά συνέπεια έχουμε ότι:

Θέση του
πυρήνα
1   2   1     1 2  2me  1 Zqe2 
 2 r  2  sin     (r , ,  )  2  E   (r , ,  )  0
 r r  r  r sin      r 2 sin2   2   4 0 r 
Αναζητούμε λύσεις χωριζομένων μεταβλητών:
 (r , , )  R(r )( )( )

Επομένως:
   2 R  R     R   2 2me  1 Zqe2 
r   sin    2 E   R   0
r 2 r  r  r 2 sin      r 2 sin2   2  4 0 r 
● Διαιρώντας την παραπάνω έκφραση με το γινόμενο RΘΦ και πολλαπλασιάζοντας το αποτέλεσμα
με την ποσότητα r2sinθ, παίρνουμε μετά από αναδιάταξη των όρων ότι :
sin2  d  2 dR  sin  d  d   2me 2  1 Zqe2  1 d 2

  sin    2 r sin   E  
2
r
R dr  dr   d  d   4 0 r   d 2
● Παρατηρούμε ότι το πρώτο μέλος της παραπάνω εξίσωσης εξαρτάται μόνο από τα r και θ, ενώ το
δεύτερο μόνο από το φ. Για να είναι ίσα θα πρέπει το καθένα να ισούται με την ίδια σταθερά, έστω
mℓ 2. Κατά συνέπεια οδηγούμαστε στις ακόλουθες δύο εξισώσεις :
d 2
 m 2
d 2
1 d  2 dR  2me 2  1 Zqe2  1 d  d  m2
r   2 r E    sin  
R dr  dr   4 0 r   sin  d  d  sin2 
● Στην τελευταία εξίσωση παρατηρούμε ότι το πρώτο μέλος της εξαρτάται μόνο από το r, ενώ το
δεύτερο μόνο από το θ. Για να είναι ίσα θα πρέπει το καθένα να ισούται με την ίδια σταθερά, έστω
. (  1) .Κατά συνέπεια οδηγούμαστε στις ακόλουθες δύο εξισώσεις :
1 d  2 dR   2me  1 Zqe2  (  1) 
r  E   R  0 Ακτινική Εξίσωση
r 2 dr  dr   2  4 0 r  r 2

1 d  d   m2 
 sin     (  1)    0 Πολική Εξίσωση
sin  d  d   sin2  
d 2
 m 2
0 Αζιμουθιακή Εξίσωση
d 2
Η επίλυση των τριών παραπάνω διαφορικών εξισώσεων θα οδηγήσει στην έκφραση της
κυματοσυνάρτησης και τον υπολογισμό της ενέργειας και της στροφορμής του ηλεκτρονίου. Η
αναλυτική επίλυσή τους ξεφεύγει από τα πλαίσια του παρόντος μαθήματος και μπορεί να
αναζητηθεί σε συγγράμματα Κβαντομηχανικής. Εδώ θα περιοριστούμε στην παράθεση των
αποτελεσμάτων και το φυσικό τους περιεχόμενο.

ΙΙ. ΤΑ ΒΑΣΙΚΑ ΠΟΣΟΤΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

Α. Ενέργεια του ηλεκτρονίου. Η επίλυση της ακτινικής εξίσωσης οδηγεί στον υπολογισμό της
ενέργειας του ηλεκτρονίου:
me Z 2 qe4
En   , n  1,2,3...
2(4 0 ) 2 n 2 2
δίνοντας το ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα με τον Bohr !!!

Η ενέργεια εξαρτάται αποκλειστικά από τον κβαντικό αριθμό n (κύριος κβαντικός αριθμός)
● Παράλληλα αποδεικνύεται ότι η μέση δυναμική ενέργεια του ηλεκτρονίου δίνεται από την έκφραση:
me Z 2 qe4
 U   , n  1,2,3...
(4 0 )2 n2 2
και είναι διπλάσια της ολικής ενέργειας και κατά συνέπεια της μέσης κινητικής ενέργειας του
ηλεκτρονίου, όπως ακριβώς στο πρότυπο του Bohr.
● Επομένως το μονοδιάστατο ενεργειακό διάγραμμα Ε-r που αναλύσαμε στα πλαίσια του προτύπου
του Bohr ισχύει αυτούσιο και στην διαπραγμάτευση κατά Schrödinger.
Β. Στροφορμή του ηλεκτρονίου. Η επίλυση της ακτινικής εξίσωσης οδηγεί στον υπολογισμό και
της στροφορμής του ηλεκτρονίου. Αποδεικνύεται ότι τόσο η στροφορμή, όσο και η συνιστώσα της
στον άξονα Z είναι κβαντισμένες με μέτρο αντίστοιχα:
L (  1) Lz  m
Παρατηρούμε την εμπλοκή δύο νέων κβαντικών αριθμών.
●Για κάθε δεδομένη τιμή του κύριου κβαντικού αριθμού n ο κβαντικός αριθμός της στροφορμής
μπορεί να πάρει τις τιμές
 0,1,2,3,...........(n  1)
με φασματοσκοπικό συμβολισμό :
s(  0), p(  1), d(  2), f (  3), g(  4),h(  5), i(  6),k(  6)

●Για κάθε δεδομένη τιμή του ο μαγνητικός κβαντικός αριθμός m μπορεί να πάρει τις τιμές:
m   ,  (  1),........  2, 1,0,1,2,........,(  1),
Παρατηρούμε και εδώ την ύπαρξη εκφυλισμού που οφείλεται στη συμμετρία του προβλήματος.
Σε κάθε τιμή ενέργειας (του n) αντιστοιχούν περισσότερες από μία τιμές στροφορμής του
ηλεκτρονίου (χονδρικά «τρόπων περιστροφής του»), όπως προέβλεπε και το πρότυπο του
Sommerfeld.
● Γιατί, όμως μόνο η συνιστώσα Ζ της στροφορμής εμφανίζεται κβαντισμένη ; Γιατί δεν υπάρχουν
εκφράσεις για τις άλλες δύο συνιστώσες της στροφορμής; Η απάντηση έγκειται στο ότι η
διαπραγμάτευση είναι πλέον καθαρά κβαντική και τα αποτελέσματά της πρέπει να είναι
συμβιβαστά με την Αρχή της Αβεβαιότητας. Αυτή επιβάλλει ότι είναι δυνατός ο ταυτόχρονος
προσδιορισμός της ολικής στροφορμής και μίας από τις συνιστώσες της.
Εάν μπορούσαμε να έχουμε απόλυτο προσδιορισμό και των τριών συνιστωσών της στροφορμής
Lx, Ly, Lz τότε η ολική στροφορμή θα είχε απόλυτα καθορισμένη διεύθυνση στο χώρο με πιο
ρεαλιστική απεικόνιση αυτή του σχήματος (εδώ L= Lz , Lx= Ly=0).
Αυτό θα σήμαινε ότι το ηλεκτρόνιο περιστρέφεται γύρω από τον πυρήνα στο επίπεδο
XY και επομένως z=0. Αυτό , όμως, με βάση την Αρχή της Aβεβαιότητας, επιβάλλει
pz =∞ !!! Όμως αυτό είναι ασυμβίβαστο με την εικόνα ενός ηλεκτρονίου που έλκεται
από τον πυρήνα και είναι δέσμιο στο άτομο.
● Η πιο συμβατή απεικόνιση είναι αυτή του Σχήματος, όπου η στροφορμή δεν έχει απόλυτα
προσδιορισμένη κατεύθυνση στο χώρο, αλλά διαγράφει έναν κώνο περί τον άξονα Ζ με το
ηλεκτρόνιο μη «περιστρεφόμενο» σε σαφώς προσδιορισμένο επίπεδο. Έτσι διασφαλίζεται
πεπερασμένη αβεβαιότητα στη θέση του ηλεκτρονίου στον άξονα Ζ. Εδώ έχουμε σαφή
προσδιορισμό της συνιστώσας Lz ενώ <Lx>=<Ly>=0.
● Το γεγονός αυτό καταργεί στην διαπραγμάτευση στα πλαίσια της

Σύγχρονης Κβαντομηχανικής την έννοια της τροχιάς του ηλεκτρονίου Κίνηση του
όπως τη συναντήσαμε στα πρότυπα των Bohr και Sommerfeld. ηλεκτρονίου
Το ηλεκτρόνιο κινείται «κάπως» γύρω από τον πυρήνα και το μόνο κατά Schrödinger
που μπορούμε να κάνουμε είναι να υπολογίσουμε την πιθανότητα
να το βρούμε γύρω από αυτόν συναρτήσει της ενέργειας και της
στροφορμής του. Τροχιές του
ηλεκτρονίου
κατά Sommerfeld L (  1)
Τροχιά του
ηλεκτρονίου
κατά Bohr

●Συνοψίζοντας τα παραπάνω συγκρατούμε τις τιμές των τριών κβαντικών αριθμών για κάθε τιμή
ενέργειας του ηλεκτρονίου και το αντίστοιχο διάγραμμα της στροφορμής.
Π.χ. για την 2η διεγερμένη κατάσταση (n=3) έχουμε ότι  0,1,2
Για  2 έχουμε ότι m  2, 1,0,1,2 και το ανίστοιχο διάγραμμα της στροφορμής και της
συνιστώσας Lz αυτής εικονίζεται στο ακόλουθο Σχήμα.
L (  1)
ΙΙI. ΟΙ ΚΥΜΑΤΟΣΥΝΑΡΤΗΣΕΙΣ
Α. Ακτινικές κυματοσυναρτήσεις R(r). Προκύπτουν από την επίλυση της ακτινικής εξίσωσης και
έχουν τη μορφή (κανονικοποιημένες)
3
 2Z  (n   1)! na0  2Zr  2 1  2Zr 
Zr
Rn (r )    e   Ln  1   , 0  r  , n  1,2,3......
 na0  2n[(n  )!]  na0   na 0 
όπου α0 η γνωστή ακτίνα Bohr (0,53Ǻ) και L τα συναφή πολυώνυμα Laguerre που δίδονται από
την έκφραση: x p
Lqp (x ) 
e x
q!
d
dx q
e 
x q  p
x 
● Η μορφή τους εξαρτάται από τους κβαντικούς αριθμούς n και
Παράδειγμα -Η ακτινική κυματοσυνάρτηση για n=1 (Θεμελιώδης Κατάσταση) : Για n=1 έχουμε
ℓ=0 . Άρα αναζητούμε την R10(r).
1 1
 2Z 3 (1  0  1)!  2  Zr  2Zr 0  2Z 3 1  2  Zr  2Zr 
2 0 1  2Zr 
R10 (r )     e a0   L101        e L0 
a0 1

 a0  2[(1  0)!]   a0   a0   a0  2   a0 
e x x 1 d
3
  Z  
Zr
L (x ) 
1
0 0
e  x x 1  e x x 1e  x x 1  1 Άρα: R10 (r )  2   e a0
2
1! dx
 a0 
Παράδειγμα -Η ακτινική κυματοσυνάρτηση για n=2 : Για n=2 έχουμε ℓ=0,1 . Άρα αναζητούμε
την R20(r) και την R21(r).
3 0 3
 2Z  (2  0  1)!  2a0  2Zr  201  2Zr   Z  1  2a0 1  Zr 
Zr Zr
R20 (r )    e   L201      e L1  
 0
2a 2  2[(2  0)!]  0
2a  2a0   0
a 8  a0 
e x x 1 d
L (x ) 
1
1
1! dx
 
e  x x 2  e x x 1 2xe  x  x 2e  x   2  x
3
1 Z   Zr   2a0
Zr
2
R20 (r )    2  e
2 2  a0   a0 
3 1 3
 2Z  (2  1  1)!  2a0  2Zr  211  2Zr   Z  1  2a0 3  Zr 
Zr Zr
R21(r )    e   L211      e L0  
 0
2a 2  2[(2  1)!]  0
2a  2a0   0
a 24  a0 
e x x 3 d 0
L (x ) 
3
0
0! dx 0  
e  x x 3  e x x 1e  x x 1  1
3
1  Z   Zr   2a0
Zr
2
R21(r )     e
2 6  a0   a0 
B. Πολικές κυματοσυναρτήσεις Θ(θ). Προκύπτουν από την επίλυση της πολικής εξίσωσης και
έχουν τη μορφή (κανονικοποιημένες)
2  1 (  m )! m
 m ( )  P  cos   , 0     , m
2 (  m )!
όπου P τα συναφή πολυώνυμα Legendre που δίδονται από την έκφραση:
d m
m
P (x ) 
m 1
2 !
(1  x 2 ) 2
dx m
x2 1  
● Η μορφή τους εξαρτάται από τους κβαντικούς αριθμούς και m
Παράδειγμα -Η πολική κυματοσυνάρτηση για n=1 (Θεμελιώδης Κατάσταση) : Για n=1 έχουμε
ℓ=0 και mℓ =0 . Άρα αναζητούμε την Θ00(θ).
1
 2  0  1 (0  0 )!  0 2
1 0
00 ( )    P0  cos    P0  cos  
 2 (0  0 )!  2
0
1 2 0 d
 
0
P (x )  0
0
(1  x ) x 2
 1 1 1
2  0! 00 ( ) 
0 0
dx
Άρα:
2
Παράδειγμα -Η πολική κυματοσυνάρτηση για n=2 και ℓ=1 :Για n=2 και ℓ=1 έχουμε mℓ =0,±1 .
Εδώ αναζητούμε την την Θ10(θ) και την Θ1±1(θ) .
1
 2  1  1 (1  0 )!  0
2
6 0 6
10 ( )    P1  cos    P1  cos    cos 
 2 (1  0 )!  2 2
1 2 0 d
 
1
P10 (x )  (1  x ) x 2
 1  x  P10 (cos  )  cos 
2  1!
1
dx
6
10 ( )  cos 
2
Για n=2 και ℓ=1 και mℓ =±1 . Εδώ αναζητούμε την την Θ1±1(θ).
1
 2  1  1 (1  1)!  2
3 1
 P1  cos    P1  cos  
1
11( )  
 2 (1  1)!  2
2 1 1
1 2 2 d 1
 
1
P (x )  1
1
(1  x ) x 2
 1  (1  x 2 )2 2  P11(cos  )  sin 
2  1!
1 2
dx 2
3
11( )  sin 
2
Γ. Αζιμουθιακές κυματοσυναρτήσεις Φ(φ). Προκύπτουν από την επίλυση της αζιμουθιακής

εξίσωσης
d 2
 m 2  0  ( )  Ae im  (η φ αυξάνει αντιωρολογιακά)
d 2
● Θα πρέπει όμως
2 2
2 1
 m ( ) d  1  A  d  1  A 
2
0 0 2
Θα πρέπει επίσης:
m ( )  m (  2 )  m   έ  (0, 1, 2, 3....)
και επομένως ( αφού m ):
1 im 
m ( )  e , 0    , m  0,1,2,3,.......
2
Παράδειγμα -Η αζιμουθιακή κυματοσυνάρτηση για n=1 (Θεμελιώδης Κατάσταση) : Για n=1
έχουμε ℓ=0 και mℓ =0 . Άρα αναζητούμε την Φ0(φ).
1 1
 0 ( )  e0 
2 2
Παράδειγμα -Η αζιμουθιακή κυματοσυνάρτηση για n=2 και ℓ=1: Για n=2 και ℓ=1 έχουμε mℓ
=0,±1 . Εδώ αναζητούμε την την Φ0(φ) και την Φ±1(φ) .
1 1
 0 ( )  e0 
2 2
1 i 1 i 1 1
1( )  e  e  1( )  e  i  e  i
2 2 2 2
Δ. Η συνολική εικόνα. Η κατάσταση του ηλεκτρονίου περιγράφεται από την κυματοσυνάρτηση

που είναι λύση της χρονικά ανεξάρτητης εξίσωσης Schrödinger
Σφαιρικές Αρμονικές
 n m (r , ,  )  Rn (r ) m ( )m ( )  Rn (r )Y m ( ,  )
Ακτινικό τμήμα Γωνιακό τμήμα

Χρονικά ανεξάρτητες κυματοσυναρτήσεις
● Σε κάθε τιμή του κύριου κβαντικού αριθμού

n (=1,2,3,..) αντιστοιχεί μία καθοριμένη ενέργεια
του ηλεκτρονίου.
● Σε κάθε τιμή του κύριου κβαντικού αριθμού
n (=1,2,3,..) αντιστοιχούν n τιμές του κβαντικού
αριθμού ( 0,1,2...,n  1)
● Σε κάθε τιμή του κβαντικού αριθμού
αντιστοιχούν 2  1 τιμές του κβαντικού
αριθμού m (  ,....0,.... )
● Για κάθε τιμή του n υπάρχουν n2 δυνατές

εκφυλισμένες κυματοσυναρτήσεις του
ηλεκτρονίου αφού
n 1
 (2
0
 1)  n 2
● Οι χρονικά εξαρτημένες κυματοσυναρτήσεις θα είναι αντίστοιχα:
En En En
i t i t i t
n m (r , , , t )   n m (r , ,  )e  Rn (r ) m ( )m ( )e  Rn (r )Y m ( ,  )e
● Δεν υφίσταται έννοια τροχιάς όπως στα πρότυπα των Bohr και Sommerfeld. Το ζητούμενο είναι η
πιθανότητα εύρεσης του ηλεκτρονίου σε έναν στοιχειώδη όγκο dV=r2sinθdrdθdφ γύρω από τον
πυρήνα. Αυτή είναι:
   (r , ,  ) r 2 sin  drd d   (r , ,  ) * (r , ,  )r 2 sin  drd d 
2
 Rn (r )Rn * (r ) m ( ) m * ( )m ( )m * ( )  Rn (r )Rn * (r )Y m ( ,  )Y m * ( ,  )r 2 sin  drd d 

2
 Rn (r ) Y m ( ,  ) r 2 sin  drd d
2
Παράδειγμα -Η συνολική κυματοσυνάρτηση για n=1 (Θεμελιώδης Κατάσταση) : Για n=1

έχουμε ℓ=0 και mℓ =0 . Άρα:
3 3
Z  1  Z   a0
Zr Zr
2  1 1 2
 100 (r , ,  )  R10 (r )00 ( )0 ( )  2   e a0
   e
 a0  2 2   a0 
και επομένως:
me Z 2qe4

E1
t E1 
2(4 0 )
100 (r , ,  , t )   100 (r , ,  )e
2 2
 
3
m Z 2q 4
1  Z   a0 2(4 0 )2
e Zr
e
2 t
100 (r , ,  , t )    e e
  a0 

Παράδειγμα -Η συνολική κυματοσυνάρτηση για n=2 και ℓ=1 :

3
1  Z   Zr   2a0 6
Zr
2
1
 210 (r , ,  )  R21(r )10 ( )0 ( )     e cos 
2 6  a0   a0  2 2
3
 Z   Zr   2a0
Zr
2
1
    e cos 
4 2  0  0
a a 
E2
t
 210 (r , ,  , t )   210 (r , ,  )e
3
1  Z   Zr   2a0 3
Zr
2
1
 211(r , ,  )  R21(r )11( ) 1( )     e sin  e  i
2 6  a0   a0  2 2
3
1  Z   Zr   2a0
Zr
2
    e sin  e i
8   a0   a0 
E2
 t
 211(r , ,  , t )   211(r , ,  )e
● Η πιθανότητα να βρεθεί το ηλεκτρόνιο σε έναν όγκο [r1, r2]x[θ1, θ2]x[φ1,φ2] γύρω από τον πυρήνα
θα είναι:
r2 2 2 r2 2 2
2
   (r , , ) r sin  drd d   Rn (r ) r dr   m ( ) sin  d  m ( ) d
2 2 2
 2 2
r1 1 1 r1 1 1
P r   Rn (r )Rn * (r )r 2  Rn (r ) r 2
2
r   Rn (r )Rn * (r )r 2dr  Rn (r ) r 2dr

2
Η ακτινική πυκνότητα πιθανότητας (πιθανότητα ανά Η πολική πυκνότητα πιθανότητας (πιθανότητα ανά
μονάδα ακτίνας) και η ακτινική πιθανότητα να βρούμε μονάδα γωνίας) και η πολική πιθανότητα το ηλεκτρόνιο
το ηλεκτρόνιο σε έναν σφαιρικό φλοιό πάχους dr με να βρεθεί μεταξύ των γωνιών θ και θ+dθ
ακτίνα μεταξύ r και r + dr.
P     m ( )*m ( )   m ( )
2
    m ( )*m ( )sin  d   m ( ) sin  d

2
2
P ( )  m ( )
Η αζιμουθιακή πυκνότητα πιθανότητας (πιθανότητα
ανά μονάδα γωνίας) και η αζιμουθιακή πιθανότητα το 2
ηλεκτρόνιο να βρεθεί μεταξύ των γωνιών φ και φ+dφ. ( )  m ( ) ( )d  m ( ) d
*
m
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ: Λόγω της ιδιαίτερης μορφής των αζιμουθιακών κυματοσυναρτήσεων καταλήγουμε

στο συμπέρασμα ότι η γωνιακή πυκνότητα πιθανότητας είναι ανεξάρτητη της γωνίας φ γιατί :
2
Y m ( ,  )  Y m ( ,  )Y m * ( ,  )   m ( )*m ( )m ( )m* ( ) 
1 im 1 1
  m ( )*m ( ) e im   m ( )
2
e
2 2 2
Κατά συνέπεια η συνολική πυκνότητα πιθανότητας και η αντίστοιχη
πιθανότητα είναι ανεξάρτητες από τη γωνία φ έχοντας μόνο ακτινική και
πολική εξάρτηση.
● Η μέση ακτινική απόσταση του ηλεκτρονίου από τον πυρήνα υπολογίζεται ως εξής (ο ακριβής
υπολογισμός ξεφεύγει από τα πλαίσια του μαθήματος):
  2   2
2
   r  (r , , ) r sin  drd d   r Rn (r ) r dr  ( ) sin  d  m ( ) d 
2 2 2
 rn  2 2
m
0 0 0 0 0 0
1 1

n 2a0  1 (  1)  
  r Rn (r ) r dr 
2 2

 2
1 1  
0
Z   n 2  
Π.χ. για το άτομο του Υδρογόνου (Ζ=1) στη θεμελιώδη του κατάσταση (n=1) έχουμε  0 και έτσι:
3
 r1  a 0
σε καλή συμφωνία με το πρότυπο του Bohr. 2
Παρατηρούμε ότι η έκφραση της μέσης απόστασης παρουσιάζει ισχυρή εξάρτηση από τον κύριο
κβαντικό αριθμό n και ασθενέστερη εξάρτηση από τον . Έτσι όλες οι καταστάσεις του ηλεκτρονίου
με την ίδια τιμή του n αντιστοιχούν στην ίδια ενέργεια αλλά και σχεδόν στην ίδια μέση απόσταση
από τον πυρήνα και υπό αυτή την έννοια λέμε ότι συνιστούν έναν φλοιό με συμβολισμό:
Κ(n=1) ,L(n=2),M(n=3),N(n=4),O(n=5), P(n=6), Q(n=7)…….
Παρατήρηση: Η ακτινική πυκνότητα πιθανότητας μπορεί να μας δώσει την πιθανότερη ακτίνα του
σφαιρικού φλοιού πάχους dr μέσα στον οποίο μπορούμε να βρούμε το ηλεκτρόνιο. Δεν δίνει όμως
το σε ποιό σημείο του φλοιού έχουμε την μέγιστη πιθανότητα να το εντοπίσομε. Αυτό το δίνει η
γωνιακή πυκνότητα πιθανότητας που δίνει την γωνιακή εξάρτηση της συνολικής πυκνότητας
πιθανότητας.
● (Φασματοσκοπικός συμβολισμός των καταστάσεων του ηλεκτρονίου). Διευκολύνει έναντι
της χρήσης των κυματοσυναρτήσεων. Χρησιμοποιούνται γι’ αυτόν οι ενδείξεις που παραπέμπουν
στους κβαντικούς αριθμούς n και ℓ.
Για n=1 έχουμε ℓ=0 και mℓ =0 (θεμελιώδης κατάσταση). Σε αυτή αντιστοιχεί μια κυματοσυνάρτηση
που συμβολίζεται ως 1s.
Για n=2 έχουμε ℓ=0,1 (πρώτη διεγερμένη).
Σε αυτή αντιστοιχούν 4 κυματοσυναρτήσεις που συμβολίζονται ως:
2s (n=2, ℓ=0, mℓ = 0)
2p (n=2, ℓ=1, mℓ = -1,0,1) .
Για n=3 έχουμε ℓ=0,1,2 (δεύτερη διεγερμένη).
Σε αυτή αντιστοιχούν 9 κυματοσυναρτήσεις που
συμβολίζονται ως:
3s (n=3, ℓ=0, mℓ = 0)
3p (n=3, ℓ=1, mℓ = -1,0,1)
3d (n=3, ℓ=2, mℓ = -2,-1,0,1,2) .
Για n=4 έχουμε ℓ=0,1,2,3
(τρίτη διεγερμένη). Σε αυτή αντιστοιχούν
16 κυματοσυναρτήσεις που συμβολίζονται :
4s (n=4, ℓ=0, mℓ = 0)
4p (n=4, ℓ=1, mℓ = -1,0,1)
4d (n=4, ℓ=2, mℓ = -2,-1,0,1,2)
. 4f (n=4, ℓ=3, mℓ =-3, -2,-1,0,1,2,3)
IV. ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΟΥΣΕΣ ΜΕΤΑΒΑΣΕΙΣ

Σύμφωνα με τη θεωρία του Bohr όταν το ηλεκτρόνιο ενός μονοηλεκτρονιακού ατόμου διεγερθεί
(π.χ από την πρόσπτωση σε αυτό ενός φωτονίου) σε κατάσταση υψηλότερης ενέργειας παραμένει
σε αυτή ελάχιστο χρόνο και αποδιεγείρεται μεταπίπτοντας σε κατάσταση χαμηλότερης ενέργειας με
ταυτόχρονη εκπομπή ενός φωτονίου ενέργειας:
hf  Ei - E f
Στην προσέγγιση αυτή ,όπου δεν υπάρχει εκφυλισμός,
επιτρέπεται κατά την διέγερση/αποδιέγερση του (n=4)
ηλεκτρονίου η μετάβασή του σε οποιαδήποτε
ενεργειακή κατάσταση. (n=3)
Στα πλαίσια της καθαρά κβαντομηχανικής
διαπραγμάτευσης κατά Schrödinger , όπου (n=2)
εμφανίζεται εκφυλισμός, δεν επιτρέπεται μία
οποιαδήποτε μετάβαση. Η πρόσπτωση του φωτονίου
αποτελεί μία παροδική διαταραχή για το ηλεκτρόνιο.
Η τελική κατάσταση που αυτό θα βρεθεί είναι μία
επαλληλία επιτρεπτών καταστάσεων, μία από
Άτομο Υδρογόνου
τις οποίες είναι η πιθανότερη. Αποδεικνύεται έτσι ότι
(Ζ=1)
είναι επιτρεπτές μεταβάσεις μεταξύ καταστάσεων
Επιτρεπτές μεταβάσεις
που υπακούουν στον ακόλουθο κανόνα επιλογής:
  1, m  0, 1 (n=1)
V. ΤΟ ΑΤΟΜΟ ΤΟΥ ΥΔΡΟΓΟΝΟΥ (Ζ=1)

►Στο εδάφιο αυτό γίνεται εφαρμογή όλων όσων προηγήθηκαν στο απλούστερο μονοηλεκτρονιακό
άτομο , το άτομο του Υδρογόνου με Ζ=1.
● Η ενέργεια του ηλεκτρονίου του παίρνει τις διακριτές τιμές :
me qe4
En   , n  1,2,3...
2(4 0 ) 2 n 2 2
● Σε κάθε τιμή της ενέργειας του ηλεκτρονίου αντιστοιχούν n διαφορετικές τιμές της στροφορμής
του ηλεκτρονίου που το μέτρο της δίδεται από τη
σχέση: L 6
L 2
L (  1) ,  0,1,2,3....(n  1)
● Στο ίδιο μέτρο της στροφορμής
αντιστοιχούν 2  1 προσανατολισμοί της
όπως φαίνεται στο διπλανό Σχήμα με Lz  
βάση το ότι:
m (  ,....0,.... )
► Χαρακτηριστικές κανονικοποιημένες κυματοσυναρτήσεις του ηλεκτρονίου στο άτομο του
Υδρογόνου παρατίθενται στον επόμενο Πίνακα.

► Ακτινικές κυματοσυναρτήσεις. Δίνουν την πιθανότερη απόσταση του ηλεκτρονίου από τον
πυρήνα για κάθε τιμή της ενέργειάς του.
● Παρατηρούμε ότι για τις Φλοιός Κ
διάφορες τιμές της στροφορμής
που αντιστοιχούν στην ίδια (n=1, ℓ=0)
ενέργεια, η πιθανότερη Φλοιός L Φλοιός M
απόσταση του ηλεκτρονίου από
τον πυρήνα εξαρτάται
(n=2, ℓ=1)
πρωτίστως από (n=2, ℓ=0)
τον κύριο κβαντικό αριθμό n και (n=3, ℓ=2)
δευτερευόντως από τον ℓ. (n=3, ℓ=1)
Για κάθε τιμή του n (ενέργειας) (n=3, ℓ=0)
το ηλεκτρόνιο είναι πιθανό να
βρεθεί εντός ενός σφαιρικού
φλοιού πάχους dr, τα στενά όρια
του οποίου καθορίζονται από τα
μέγιστα που αντιστοιχούν στις
διαφορετικές τιμές του ℓ.
● Σε όλες τις περιπτώσεις η πιθανότητα είναι μηδέν για r→0. Το ηλεκτρόνιο δεν μπορεί να βρεθεί
επάνω στον πυρήνα. Άρα το άτομο είναι ευσταθές.
● Για κάθε τιμή του n η πιθανότητα εμφανίζει ένα μόνο ισχυρό μέγιστο στις περιπτώσεις που το ℓ
παίρνει τη μέγιστη τιμή του. Για τις χαμηλότερες τιμές του ℓ εμφανίζονται δευτερεύοντα μέγιστα
χωρίς, όμως, ιδιαίτερη σημασία. Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελούν οι κυματοσυναρτήσεις με ℓ =0,
όπου είναι οι μόνες που εμφανίζουν δευτερεύον μέγιστο στη γειτονιά του πυρήνα. Αυτό σημαίνει ότι
μόνο για ℓ =0 υπάρχει κάποια πιθανότητα να βρεθεί το ηλεκτρόνιο πολύ κοντά στον πυρήνα
(«διεισδυτικές κυματοσυναρτήσεις»), με την έννοια να περάσει και κάποιο χρόνο του κοντά σε
αυτόν. Μικρότερη πιθανότητα να βρεθεί κοντά στον πυρήνα θα έχει ένα ηλεκτρόνιο για ℓ =1 και
ακόμη μικρότερη για ℓ =2. Το αποτέλεσμα είναι ποιοτικά όμοιο με αυτό του προτύπου του
Sommerfeld.
● Η μέση απόσταση του ηλεκτρονίου από τον πυρήνα δίδεται για το άτομο του Υδρογόνου από την
έκφραση:
 1 (  1)  
 rn  n 2a0 1  1  
 2 n 2  
3
στη θεμελιώδη του κατάσταση (n=1) έχουμε ℓ =0 και έτσι:  r1  a0
2
Η πιθανότερη, όμως, απόσταση από τον πυρήνα στη θεμελιώδη κατάσταση θα βρεθεί από τη
μεγιστοποίηση της αντίστοιχης πυκνότητας πιθανότητας:
 4 2r 2 
dP10
0
 2
d R10 (r ) r 2  0
d  3 e 0r 
 0


 0 r
 1  p  0
dr dr dr

► Γωνιακές κυματοσυναρτήσεις. Δίνουν την πιθανότητα το ηλεκτρόνιο να βρεθεί σε ένα εύρος
γωνίας θ→θ+dθ εντός των ορίων ενός στοιχειώδους σφαιρικού φλοιού πάχους dr. Η γωνιακή
πιθανότητα και η γωνιακή πυκνότητα πιθανότητας είναι ανεξάρτητες της γωνίας φ.
P    Y m ( ,  )  Y m ( ,  )Y m * ( ,  )   m ( )*m ( )m ( )m* ( ) 

2
1 im 1 1 2
  m ( )*m ( ) e e im   m ( )
2 2 2
1
   Y m ( ,  )Y m * ( ,  )sin  d d  Y m ( ,  ) sin  d d 
2 2
 m ( ) sin  d d
2
Στο ακόλουθο Σχήμα εικονίζεται η γωνιακή πυκνότητα πιθανότητας P(θ) για ℓ=0 και ℓ=1
συναρτήσει της γωνίας θ. Για ℓ=0 εμφανίζει σφαιρική συμμετρία (όλες οι θέσεις στον στοιχειώδη
φλοιό είναι ισοπίθανες) . Για ℓ=1 και mℓ=0 το ηλεκτρόνιο εμφανίζει προτιμητέα διεύθυνση παρουσίας
κατά μήκος του άξονα z με δύο αντιδιαμετρικά σημεία μέγιστης πιθανότητας (το διάνυσμα της
στροφορμής βρίσκεται στο επίπεδο xy).
Για ℓ=1 και mℓ=±1 το ηλεκτρόνιο εμφανίζει
προτιμητέα διεύθυνση παρουσίας κοντά
στο επίπεδο xy (εδώ η στροφορμή έχει
τη μέγιστη προβολή της κατά μήκος του
άξονα z).
► Η συνολική εικόνα. Παρέχεται από τη συνολική κυματοσυνάρτηση ψ(r,θ,φ). Η ποσότητα:
2 2
Pn m   n m (r , ,  )  Rn (r ) r 2 Y m ( ,  )  f (r , )
2
είναι η πυκνότητα πιθανότητας εύρεσης του ηλεκτρονίου σε έναν στοιχειώδη όγκο  300 (t )
dV=r2sinθdrdθdφ γύρω από τον πυρήνα. Η αντίστοιχη πιθανότητα είναι:
2
n m  Rn (r ) Y m ( ,  ) r 2 sin  drd d  f (r , )
2
 100 
100 (t )
 200 (t )
 200 
 300 
Οι καταστάσεις s (σφαιρική συμμετρία)

https://www.wikiwand.com/en/Atomic_orbital

Οι καταστάσεις p (γωνιακή εξάρτηση - θ)
 210   211 
Σε καρτεσιανές Συνολική κατανομή της πιθανότητας Σε καρτεσιανές

συντεταγμένες για τις καταστάσεις του ηλεκτρονίου συντεταγμένες
με n=2 και ℓ=1 (καταστάσεις 2p).
 211(t )
n=2, ℓ=1, mℓ=0 n=2, ℓ=1, mℓ=+1 n=2, ℓ=1, mℓ=-1

Γνωστή και ως 2pz Γνωστή και ως 2px Γνωστή και ως 2py
λόγω της λόγω της λόγω της
προτιμιτέας προτιμιτέας προτιμιτέας
κατεύθυνσης κατεύθυνσης κατεύθυνσης
στον άξονα Ζ στον άξονα X στον άξονα Y
Στο ακόλουθο Σχήμα εικονίζεται η

συνολική πυκνότητα πιθανότητας
για χαρακτηριστικές καταστάσεις του
ηλεκτρονίου στο άτομο του
υδρογόνου. Παρουσιάζει σε όλες τις
περιπτώσεις συμμετρία ως προς τον
άξονα Ζ.

VI . ΜΑΓΝΗΤΙΚΗ ΔΙΠΟΛΙΚΗ ΡΟΠΗ ΤΟΥ ΜΟΝΟΗΛΕΚΤΡΟΝΙΑΚΟΥ ΑΤΟΜΟΥ

► Η κλασική εικόνα. Είναι γνωστό από τον κλασικό Ηλεκτρομαγνητισμό
ότι ένας κλειστός βρόγχος που διαρρέεται από συνεχές ρεύμα
αναπτύσσει μαγνητικό πεδίο παρόμοιο με αυτό
ενός ραβδόμορφου μαγνήτη, όπως φαίνεται στο
Σχήμα. Για το λόγο αυτό ονομάζεται και
μαγνητικό δίπολο.
Ένα χαρακτηριστό μέγεθος ενός μαγνητικού
Διπόλου είναι η μαγνητική διπολική ροπή του,
που αποτελεί ένα μέτρο του πόσο εύκολα μπορεί να
περιστραφεί αυτό σε ένα εξωτερικό μαγνητικό
πεδίο. Είναι διανυσματικό μέγεθος με διεύθυνση
Κάθετη στο επίπεδο του βρόγχου, φορά που βρίσκεται από τον
κανόνα του δεξιόστροφου χεριού και μέτρο:
  IA όπου Α το εμβαδό του βρόγχου.
Το περιστρεφόμενο ηλεκτρόνιο γύρω από τον πυρήνα ισοδυναμεί με
βρόγχο ρεύματος εντάσεως:
qe
I 
T
2 r
Παράλληλα: L  mer ,   , A  r 2
T
Συνδυάζοντας τις παραπάνω σχέσεις έχουμε για το μέτρο της μαγνητικής διπολικής ροπής
του ηλεκτρονίου:
qe LT qe  qe Γυρομαγνητικός λόγος
  IA   L 
T 2me 2me L 2me
Αφού η φορά κινήσεως του ηλεκτρονίου είναι αντίθετη της συμβατικής φοράς του ρεύματος
που αυτή δημιουργεί θα έχουμε σε διανυσματική μορφή ότι:
qe
 L
2me

► Η κβαντική εικόνα. Σύμφωνα με όσα έχουν προαναφερθεί,
η στροφορμή του ηλεκτρονίου διαγράφει τον κώνο του Σχήματος
περί τον άξονα Ζ και επομένως η μαγνητική διπολική ροπή του
ηλεκτρονίου διαγράφει και αυτή ανίστοιχο κώνο όντας αντιπαράλληλη
με τη στροφορμή του. Για να δηλώσουμε ότι η μαγνητική διπολική
ροπή του ηλεκτρονίου συνδέεται με την τροχιακή του κίνηση, της
επισυνάπτουμε τον δείκτη L, δηλαδή:
qe
L   L
2me
Αφού Lz  m θα έχουμε και ότι:
qe qe
L ,z   Lz   m  m B
2me 2me
όπου η ποσότητα μB είναι γνωστή ως μαγνητόνη Bohr (το κβάντο μαγνητικής διπολικής ροπής)
με τιμή:
qe
B   9,274  1024 J / T
2me
► Η σημασία των μαγνητικών διπολικών ροπών.
● Όπως είναι γνωστό από τον Ηλεκτρομαγνητισμό, η ηλεκτρική διπολική ροπή ενός ηλεκτρικού
διπόλου αποτελεί ένα μέτρο του πόσο εύκολα μπορεί να στραφεί ένα ηλεκτρικό δίπολο μέσα σε
ένα εξωτερικό ηλεκτρικό πεδίο και να παραλληλιστεί με τις δυναμικές γραμμές του.
Εάν το ηλεκτρικό πεδίο είναι ομογενές, η συνισταμένη δύναμη είναι μηδέν και έχουμε μόνο
περιστροφή του διπόλου, μέσω της μηχανικής ροπής ζεύγους δυνάμεων:
τ  pE
Εάν είναι ανομοιογενές έχουμε και καθαρή μετατόπιση μαζί με περιστροφή του διπόλου.
Σε κάθε περίπτωση η δυναμική ενέργεια αλληλεπίδρασης ηλεκτρικού πεδίου-διπόλου είναι:
U  p E

● Κατ’ αναλογία η μαγνητική διπολική ροπή καθορίζει τη συμπεριφορά ενός μαγνητικού διπόλου σε
εξωτερικό μαγνητικό πεδίο. Εάν το μαγνητικό πεδίο είναι ομογενές, η συνισταμένη δύναμη είναι
μηδέν και έχουμε μόνο περιστροφή του διπόλου, μέσω της μηχανικής ροπής ζεύγους δυνάμεων:
τ  μB
Εάν είναι ανομοιογενές έχουμε και καθαρή μετατόπιση μαζί με περιστροφή του διπόλου.
Σε κάθε περίπτωση η δυναμική ενέργεια αλληλεπίδρασης μαγνητικού πεδίου-διπόλου είναι:
U  μ B
VII. ΤΟ SPIN: Η ΚΑΘΑΡΑ ΚΒΑΝΤΙΚΗ ΣΤΡΟΦΟΡΜΗ – Η ΟΛΙΚΗ ΣΤΡΟΦΟΡΜΗ
ΤΟΥ ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΟΥ
(α) Το πείραμα των Stern-Gerlach (1921).
Άξονας Ζ
Δz
Σχισμή Μαγνήτης Πέτασμα

Otto Stern Walther Πηγή ατόμων
(1888 –1969) Gerlach
(1889 –1979) x
● Μονοηλεκτρονιακά άτομα που βρίσκονται σε ίσους αριθμούς στις καταστάσεις με n=2,ℓ=1,mℓ =0,
±1 διέρχονται με ταχύτητα υ μέσα από ανομοιογενές κατά τον άξονα Z μαγνητικό πεδίο και
προσπίπτουν σε πέτασμα αφήνοντας ίχνος. Η έκταση του μαγνητικού πεδίου στον άξονα Χ είναι x.
Η δυναμική ενέργεια αλληλεπίδρασης των ατόμων με το μαγνητικό πεδίο θα είναι:
U   μ B   μ L,z BZ
Άρα:
dU dBZ FZ μ dBZ 1 μL,z dBZ 2 x
FZ    μL,z αz   L,z  Δz  t , t=
dz dz mat mat dz 2 mat dz υ
Τα άτομα με mℓ =0 (μLz=0) δεν αναμένεται να εκτραπούν. Θα εκτραπούν αυτά με mℓ =+1 (μLz=-μΒ)
και mℓ = -1 (μLz=μΒ) συμμετρικά ως προς τον άξονα X. Άρα αναμένουμε τρία ίχνη στο πέτασμα. Τα
πείραμα με μονοηλεκτρονιακά άτομα στην πρώτη διεγερμένη κατάσταση δεν είναι εύκολο (ή
ρεαλιστικό) δεδομένου ότι αυτή, όπως έχουμε πεί είναι πολύ βραχύβια (10-8 sec)
● Πιο ρεαλιστικό είναι το να επαναλάβουμε το πείραμα με άτομα στην κατάσταση n=1,ℓ=0,mℓ =0.
Θα αναμένουμε 1 ίχνος στο πέτασμα.
● Πειράματα αυτού του τύπου αποδεικνύουν την κβάντωση της κατεύθυνσης της στροφορμής
στον χώρο. Τα πειραματικά αποτελέσματα όμως εμφανίζουν κάτι μη αναμενόμενο:
α) Στην ρεαλιστική περίπτωση n=1,ℓ=0, mℓ =0 σε αντίθεση με το αναμενόμενο μοναδικό ίχνος θα
παρατηρήσουμε 2 ίχνη συμμετρικά ως προς τον άξονα X !!
α) Στην υποθετική περίπτωση n=2,ℓ=1,mℓ =0, ±1 σε αντίθεση με τα αναμενόμενα τρία ίχνη θα
παρατηρούσαμε στο πέτασμα 6 ίχνη.
Γενικά, ενώ περιμένουμε περιττό αριθμό ιχνών [2ℓ+1- όσες και οι τιμές του mℓ για
κάθε ℓ] , πάντα παίρνουμε άρτιο και μάλιστα τον διπλάσιο!!
Ιστορική Σημείωση: Οι Stern-Gerlach πραγματοποίησαν το πείραμα

χρησιμοποιώντας άτομα αργύρου στη θεμελιώδη τους κατάσταση. Παρά το
ότι ο άργυρος είναι πολυηλεκτρονιακό άτομο, η τιμή του ℓ στη θεμελιώδη
του κατάσταση είναι μηδέν. Επομένως αναμένονταν ένα ίχνος. Αντ’ αυτού
παρατηρούνται δύο (Σχήμα). Τα δύο ίχνη είναι συμμετρικά ως προς τον
άξονα X και αναμένεται να απέχουν μεταξύ τους απόσταση d=2Δz. Οι
παράμετροι του πειράματος ήταν: dBz/dz = 1,4T/mm, x = 3,5 cm, v = 750
m/s. Η μάζα του ατόμου του αργύρου είναι : mAg= 1,8 × 10−25 kg. Επομένως: Εικόνα για Β≠0
d=0,16mm
Το πείραμα επαναλήφθηκε το 1927 από τους Phipps και Taylor με άτομα υδρογόνου στη
θεμελιώδη κατάσταση n=1,ℓ=0, mℓ =0 . Πάλι εμφανίστηκαν στο πέτασμα δύο ίχνη. Το αποτέλεσμα
είναι ανεξάρτητο του ατόμου.
● Το αποτέλεσμα ερμηνεύεται με δύο τρόπους:

A) Ή θα δεχθούμε την ύπαρξη και ημιακέραιων τιμών για το ℓ [π.χ εάν για n=1 ήταν δυνατό το
ℓ=1/2 τότε μπορούμε να αναμένουμε 2x(1/2) +1=2 ίχνη]. Κάτι τέτοιο όμως δεν προβλέπεται από
την επίλυση της εξίσωσης Schrödinger για τα μονοηλεκτρονιακά άτομα.
Β) Ή θα δεχθούμε ότι υπάρχει και άλλη κρυφή συνεισφορά στην στροφορμή του
ηλεκτρονίου που δεν προβλέπεται από την επίλυση της εξίσωσης Schrödinger και οδηγεί σε
ημιακέραιες τιμές της ολικής στροφορμής του.
Από πού όμως μπορεί να προέρχεται;

(β) Η εισαγωγή της ιδιοστροφορμής (spin) του ηλεκτρονίου.

Το αποτέλεσμα του πειράματος Stern-Gerlach ερμηνεύτηκε το 1925 από τους Uhlenbeck και
Goudsmit αποδίδοντας στο ηλεκτρόνιο μία ενδογενή ιδιότητα που ονομάστηκε
ιδιοπεριστροφή (spin). Η κλασική αναπαράσταση θέλει το ηλεκτρόνιο να περιστρέφεται γύρω από
τον εαυτό του, περιστρεφόμενο ταυτόχρονα γύρω από τον πυρήνα, όπως ένας πλανήτης γύρω
από τον ήλιο. Το μέτρο του spin του ηλεκτρονίου είναι:
Spin «επάνω»
1
S  s(s  1) ,s
2
Η προβολή του στον άξονα Ζ
παίρνει μόνο τις τιμές:
S z  ms
1
ms  s  
2
George Eugene Uhlenbeck
(1900 – 1988)
Samuel Abraham Goudsmit
(1902 –1978)
Κβαντικός αριθμός του spin
Μαγνητικός κβαντικός αριθμός του spin
Spin «κάτω»
● Παρατηρούμε ότι το μέτρο της ιδιοπεριστροφής του ηλεκτρονίου είναι σταθερό (σε αντίθεση με
την τροχιακή του στροφορμή), δεδομένου ότι s=1/2 :
3
S
2
Λέμε συνήθως ότι «το ηλεκτρόνιο έχει spin 1/2 ».
● Παρά το ότι το spin έχει όλα τα χαρακτηριστικά της στροφορμής, και η κλασική εικόνα βοηθά στην
απεικόνιση της συνολικής εικόνας του ηλεκτρονίου, δεν είναι δυνατόν να δεχθούμε ότι
αντιπροσωπεύει ιδιοπεριστροφή του ηλεκτρονίου γιατί:
α) Το ηλεκτρόνιο είναι σημειακό φορτίο χωρίς κατανομή φορτίου στον όγκο του. Εάν ίσχυε κάτι
τέτοιο θα αποτελούνταν από σύνολο στοιχειδών φορτίων Δq και μάζας Δm με Δq/ Δm =σταθερό.
Η περιστροφή κάθε στοιχειώδους φορτίου θα δημιουργούσε στοιχειώδη μαγνητική διπολική ροπή
q qe
S   S   S
2m 2me
Άρα: q
S   Si   e S
i 2me
Το πείραμα, όμως, δείχνει διπλάσια μαγνητική διπολική ροπή λόγω spin
(μαγνητική ανωμαλία του spin).
β) Κατά τις συγκρούσεις του με άλλα σωματίδια θα διεγείρονταν σε
καταστάσεις υψηλότερης ιδιοστροφορμής. Κάτι τέτοιο όμως δεν
παρατηρείται. Και σε αυτές τις περιπτώσεις έχουμε πάντα s=1/2.

(γ) Το spin και η Σχετικιστική Κβαντομηχανική (1929).
Ή εξίσωση Schrödinger αφορά στη διαπραγμάτευση μη σχετικιστικών
μικροσκοπικών συστημάτων. Ο Dirac το 1929 θα θεμελιώσει τη
Σχετικιστική Κβαντομηχανική συνδυάζοντας την Ειδική Θεωρία της
Σχετικότητας με την Κβαντομηχανική. Στα πλαίσια αυτής της θεμελίωσης η
εξίσωση Schrödinger αντικαθίσταται από την ομώνυμη εξίσωση Dirac
από την επίλυση της οποίας αναδύεται αβίαστα το spin ως ενδογενής
ιδιότητα των σωματιδίων χωρίς κλασικό ανάλογο.
Στα πλαίσια αυτής της διαπραγμάτευσης αναδεικνύεται ότι η
«ιδιοπεριστροφή» του ηλεκτρονίου οδηγεί σε μία επιπλέον συνιστώσα
μαγνητικής διπολικής ροπής , της μαγνητικής διπολικής ροπής του spin: Paul Adrien Maurice Dirac
(1902-1984)
qe
S   S
me
S ,z  2B mS   B
● Στην πραγματικότητα το spin είναι μία ενδογενής ιδιότητα του ηλεκτρονίου χωρίς κλασικό
ανάλογο που παίζει καθοριστικό ρόλο στην αλληλεπίδρασή του με εξωτερικά μαγνητικά πεδία.
● Spin έχουν όλα τα σωματίδια. Το πρωτόνιο έχει s=1/2. To νετρόνιο έχει επίσης s=1/2. Το φωτόνιο
έχει s=1.
● H συνολική μαγνητική διπολική ροπή του μονοηλεκτρονιακού ατόμου θα είναι:
 L  2S 
qe
  L  S    
2me
z  L ,z  S ,z   m B  2B mS   B
● Στο πείραμα Stern-Gerlach το άτομο αλληλεπιδρά με το μαγνητικό πεδίο μέσω της συνολικής
μαγνητικής διπολικής ροπής του.
Α) Για πρόσπτωση μονοηλεκτρονιακού ατόμου στη θεμελιώδη του κατάσταση (n=1) θα έχουμε ότι:
ℓ=0 και mℓ =0. Όμως mS =±1/2. Επομένως μz=± μB και αναμένουμε δύο ίχνη (κανένα κεντρικό)
στο πέτασμα αντί για ένα.
Β) Για πρόσπτωση μονοηλεκτρονιακού ατόμου στην πρώτη διεγερμένη του κατάσταση με
n=2,ℓ=1,mℓ =0, ±1 θα έχουμε ότι:
ℓ=1 και mℓ =-1,0,1. Όμως mS =±1/2. Επομένως μz=±μB , ±2μB ,0(κεντρικό),0(κεντρικό) και
αναμένουμε έξι ίχνη στο πέτασμα αντί για τρία (το κεντρικό θα ήταν διπλάσιου πάχους από αυτό
που θα παρατηρούσαμε εάν αγνοούσαμε το spin).

(δ) Η συνολική στροφορμή του ηλεκτρονίου – Σύνθεση Στροφορμών.
Το spin παρουσιάζει όλα τα χαρακτηριστικά στροφορμής (χωρίς να δεχόμαστε ως πειστική εξήγηση
κάποια ιδιοπεριστροφή του ηλεκτρονίου). Το γεγονός αυτό , όμως, μας επιτρέπει να ορίσουμε
«ολική στροφορμή» για το ηλεκτρόνιο συνθέτοντας την γνωστή τροχιακή στροφορμή του με το spin.
Αποδεικνύεται ότι η ολική στροφορμή του ηλεκτρονίου ενός μονοηλεκτρονιακού ατόμου δίνεται από
την έκφραση:
J  L S
με:
J  j ( j  1) Jz  mj
j   s,  s  1, ......  s
(Κβαντικός αριθμός της ολικής στροφορμής)
m j   j ,  (j 1),....,0,.....,(j 1), j
(Μαγνητικός κβαντικός αριθμός της ολικής στροφορμής)

Θεωρώντας κατ’ αρχήν ανεξάρτητη τροχιακή περιστροφή και «ιδιοπεριστροφή» του
ηλεκτρονίου έχουμε τα διπλανά αντιπροσωπευτικά διανυσματικά διαγράμματα με τη συνολική
στροφορμή να διαγράφει κώνο περί τον άξονα Ζ.
Π.χ. για ℓ=1 και s=1/2 θα έχουμε ότι j=3/2 και j=1/2.
●Για j=3/2 θα έχουμε:
3 3 15
J  (  1) 
2 2 2
3 1 1 3
Jz   ,  , ,
2 2 2 2
●Για j=1/2 θα έχουμε:
1 1 3
J  (  1) 
2 2 2
1 1
Jz   ,
2 2
Ενώ για την τροχιακή στροφορμή έχουμε

πάντα περιττό [2ℓ+1] αριθμό προβολών στον άξονα Ζ
για την ολική στροφορμή έχουμε πάντα άρτιο !
(ε) Εκφυλισμός λόγω spin. Η ύπαρξη του spin αυξάνει το πλήθος των εκφυλισμένων
καταστάσεων του ηλεκτρονίου σε κάθε ενέργειά του στο μονοηλεκτρονιακό άτομο.
Καταστάσεις για Συνολικές
mL ms κάθε Καταστάσεις σε φλοιό
(Κ)
(L)
(M)
Η ύπαρξη του spin δεν επηρρεάζει σημαντικά την ενέργεια του ηλεκτρονίου που
εξακολουθεί να καθορίζεται από τον κύριο κβαντικό αριθμό n.
ΕΝΟΤΗΤΑ 7
Τα Πολυ-ηλεκτρονιακά άτομα στα πλαίσια
της σύγχρονης Κβαντομηχανικής

► Μονοηλεκτρονιακό άτομο: O πυρήνας θεωρείται πρακτικά ακίνητος με το ηλεκτρόνιο γύρω
από αυτόν.
● H δύναμη Coulomb που ασκεί ο πυρήνας στο ηλεκτρόνιο είναι η μοναδική δύναμη που δρά σε
αυτό και θεωρείται ως κεντρομόλος.
Φορτίο του πυρήνα:
Q  Zq p  Z qe
Δυναμικό (Coulomb) του πυρήνα:
1 Z qe
V (r ) 
4 0 r
Δυναμική ενέργεια του ηλεκτρονίου : Θέση του
Zqe2 πυρήνα
1
U (r )  V (r )qe  V (r ) qe   Σφαιρική συμμετρία
4 0 r
● Χρονικά ανεξάρτητη Εξίσωση Schrödinger:
1   2   1     1 2  2me  1 Zqe2 
 2 r  2  sin     (r , ,  )  2  E   (r , ,  )  0
 r r  r  r sin      r 2 sin2   2   4 0 r 
● Ενέργεια του ηλεκτρονίου: me Z 2 qe4

En   , n  1,2,3...
2(4 0 ) 2 n 2 2
● Μέση Δυναμική ενέργεια του ηλεκτρονίου : me Z 2 qe4

 U   , n  1,2,3...
(4 0 )2 n2 2
Η ενέργεια εξαρτάται αποκλειστικά από τον κβαντικό αριθμό n (κύριος κβαντικός αριθμός)
● Στροφορμή του ηλεκτρονίου:
L (  1) Lz  m
Για κάθε δεδομένη τιμή του κύριου κβαντικού αριθμού n
 0,1,2,3,...........(n  1)
s(  0), p(  1), d(  2), f (  3), g(  4),h(  5), i(  6),k(  6)

Για κάθε δεδομένη τιμή του :
m   ,  (  1),........  2, 1,0,1,2,........,(  1),

● Βασικό αποτέλεσμα: ΄Υπαρξη εκφυλισμού που οφείλεται στη συμμετρία του προβλήματος.
Σε κάθε τιμή ενέργειας (του n) αντιστοιχούν περισσότερες από μία τιμές στροφορμής του
ηλεκτρονίου (χονδρικά «τρόπων περιστροφής του»).
Καταστάσεις για Συνολικές

mL ms κάθε Καταστάσεις σε φλοιό
(Κ)
Τιμές του mℓ
(L)
ms =±1/2
(M)
Η ύπαρξη του spin αυξάνει το πλήθος
των εκφυλισμένων καταστάσεων του
ηλεκτρονίου σε κάθε ενέργειά του στο
μονοηλεκτρονιακό άτομο.
● Η συνολική στροφορμή του ηλεκτρονίου – Σύνθεση Στροφορμών:
Το spin παρουσιάζει όλα τα χαρακτηριστικά στροφορμής (χωρίς να δεχόμαστε ως πειστική εξήγηση
κάποια ιδιοπεριστροφή του ηλεκτρονίου). Το γεγονός αυτό , όμως, μας επιτρέπει να ορίσουμε
«ολική στροφορμή» για το ηλεκτρόνιο συνθέτοντας την γνωστή τροχιακή στροφορμή του με το spin.
Αποδεικνύεται ότι η ολική στροφορμή του ηλεκτρονίου ενός μονοηλεκτρονιακού ατόμου δίνεται από
την έκφραση:
J  L S
με:
J  j ( j  1) Jz  mj
j   s,  s  1, ......  s
(Κβαντικός αριθμός της ολικής στροφορμής)
m j   j ,  (j 1),....,0,.....,(j 1), j
(Μαγνητικός κβαντικός αριθμός της ολικής στροφορμής)

Θεωρώντας κατ’ αρχήν ανεξάρτητη τροχιακή περιστροφή και «ιδιοπεριστροφή» του
ηλεκτρονίου έχουμε τα διπλανά αντιπροσωπευτικά διανυσματικά διαγράμματα με τη συνολική
στροφορμή να διαγράφει κώνο περί τον άξονα Ζ.
► Σε ένα Πολύ-ηλεκτρονιακό άτομο:
● Κάθε ηλεκτρόνιο υφίσταται ελκτική δύναμη Coulomb από τον πυρήνα. Παράλληλα όμως
υφίσταται και την ηλεκτροστατική άπωση από τα υπόλοιπα ηλεκτρόνια του ατόμου. Σε κάθε
περίπτωση για να συγκροτείται ένα άτομο θα πρέπει η δύναμη από τον πυρήνα να υπερισχύει.
● Κατά συνέπεια η δυναμική ενέργεια κάθε ηλεκτρονίου στο άτομο θα είναι τύπου Coulomb και
επομένως αναμένουμε η κατάσταση κάθε ηλεκτρονίου να περιγράφεται από τους κβαντικούς
αριθμούς n, ℓ, mℓ και ms και κυματοσυναρτήσεις της μορφής:
 n m (r , ,  )  Rn (r ) m ( )m ( )  Rn (r )Y m ( ,  )
● Ας θεωρήσουμε το Νάτριο (Ζ=11), το οποίο έχει συνολικά 11 ηλεκτρόνια. Βιαστικά σκεπτόμενοι,
η κατάσταση ελάχιστης ενέργειας (θεμελιώδης) του ατόμου θα πρέπει να είναι αυτή όπου και τα 11
ηλεκτρόνια βρίσκονται στον φλοιό με n=1 (K) όπως στο Σχήμα και είναι ηλεκτρόνια 1s.
Κάτι τέτοιο όμως
απαγορεύεται από την
απαγορευτική αρχή
του Pauli σύμφωνα με
την οποία σε ένα άτομο
δεν μπορεί να
Z  11 υπάρχουν δύο
ηλεκτρόνια με τους
τέσσερις κβαντικούς
αριθμούς τους ίδιους. Wolfgang Pauli (1900-1958)
● Κατά συνέπεια για το Νάτριο η διαμόρφωση της θεμελιώδους κατάστασής του θέλει τα ηλεκτρόνια
κατανεμημένα σε διαδοχικούς φλοιούς όπως στο Σχήμα.
Στον φλοιό Κ (n=1, ℓ=0, mℓ=0, ms =±1/2) τοποθετούνται 2
Μ ηλεκτρόνια με αντιπαράλληλα spin. [Κατάσταση 1s]
Στον φλοιό L
(n=2, ℓ=0, mℓ=0, ms =±1/2) [Κατάσταση 2s]
Κ (n=2, ℓ=1, mℓ=-1, ms =±1/2) [Κατάσταση 2p]
(n=2, ℓ=1, mℓ=0, ms =±1/2) [Κατάσταση 2p]
Z  11 (n=2, ℓ=1, mℓ=1, ms =±1/2) [Κατάσταση 2p]
τοποθετούνται 8 ηλεκτρόνια.
Στον φλοιό M τοποθετείται το τελευταίο ηλεκτρόνιο (n=3,

L ℓ=0) [Κατάσταση 3s].
Έτσι η διαμόρφωση της θεμελιώδους κατάστασης του
Νατρίου γράφεται:
Τα ηλεκτρόνια 1s «βλέπουν» Πλήθος ηλεκτρονίων
όλο το πυρηνικό φορτίο
(ισχυρά δέσμια)
Το εξωτερικό ηλεκτρόνιο 3s «βλέπει»
μέρος του πυρηνικού φορτίου (χαλαρά δέσμιο) αφού
1s   2s   2 p  3s 
2 2 6 1
παρεμβάλονται 10 αρνητικά φορτισμένα ηλεκτρόνια

[Φαινόμενο της Θωράκισης (Screening)] Κατάσταση
ΙΙΙ. ΤΟ ΑΤΟΜΟ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ (Ζ=2)

► Δύο ηλεκτρόνια. O πυρήνας θεωρείται πρακτικά ακίνητος με τα δύο (!) ηλεκτρόνια κάπου γύρω
από αυτόν.
● Θα πρέπει να γνωρίζουμε ταυτόχρονα την πιθανή θέση στο χώρο γύρω από τον πυρήνα και των
δύο ηλεκτρονίων !
● H λύση της ανεξάρτητης από το χρόνο εξίσωσης του Schrödinger θα είναι πλέον της μορφής:
  r1 , r2     x1 , y1 , z1 , x 2 , y2 , z2 
(α) Έστω ότι τα δύο ηλεκτρόνια δεν αλληλεπιδρούν μεταξύ τους. Τότε η κίνηση του ενός είναι
ανεξάρτητη από την ύπαρξη του άλλου, και εξαρτάται μόνο από την αλληλεπίδρασή του με τον
πυρήνα. Η εύρεση του ενός ηλεκτρονίου και του άλλου ηλεκτρονίου κάπου γύρω από τον πυρήνα
Συνιστούν ανεξάρτητα ενδεχόμενα και έτσι μπορούμε να πούμε ότι:
  r1 , r2     r1   r2  Κ 1s 2
Άρα μπορούμε να λύσουμε τις ανεξάρτητες εξισώσεις:
2me
12 1(r1 )  2 E1  U 1(r1 ) 1(r1 )  0 Z 2
2me
22 2 (r2 )  2 E2  U 2 (r2 ) 2 (r2 )  0
1 2qe2
U i (ri )   , i  1, 2 Q  2q p  2 qe
4 0 ri
που είναι εξισώσεις μονοηλεκτρονιακών ατόμων με Ζ=2 και να αθροίσουμε τις δύο
ενέργειες.
Η ολική ενέργεια του συστήματος θα είναι τότε:
13,6Z 2 13,6Z 2
  E1  E 2    , n1 και n 2  1,2,3,.....
n12 n 22
Π.χ η ενέργεια της θεμελιώδους κατάστασης θα είναι:
Πείραμα
  E1(n  1)  E2(n  1)  109eV
Η ενέργεια της πρώτης διεγερμένης κατάστασης θα είναι:
13,6Z 2 13,6Z 2
  E1(n1  1)  E 2 (n2  2)     68eV
12 22
Πλήρης αποτυχία !!
Δεν μπορεί να αγνοηθεί η αλληλεπίδραση μεταξύ των ηλεκτρονίων !!
Συνολική ενέργεια
των δύο
Πρόβλεψη
(β) Αλληλεπίδραση μεταξύ των ηλεκτρονίων.
1. Θεμελιώδης Κατάσταση:
 2
1 2qe2   2
1 2qe2  1 qe2
   2
 
 1 2 
(r , r )    2
 
 1 2
(r , r )   (r1, r2 )  E (r1, r2 )
4 0 r1  4 0 r2  4 0 r12
1 2
 2me  2me
1s 2
Αδιατάρακτο Πρόβλημα μη αλληλεπιδρώντων ηλεκτρονίων. Κ
Λύθηκε πριν και δίνει έναν όρο ενέργειας :
E1 .  109eV
«Διαταραχή» στο πρόβλημα. Κάνοντας χρήση θεωρίας διαταραχών

προσθέτει έναν όρο ενέργειας : Z 2
5 qe2
E1 .  ( 2)  34,17eV Q  Zq p  2 qe
8  4 0   0
Άρα:
E1  E1 .  E1 .  109eV  34,17eV  74,83eV
2. Διεγερμένες Καταστάσεις (Χονδρικοί Υπολογισμοί λαμβάνοντας υπόψιν τη θωράκιση):
(α) Διεγερμένη [1s]1[2s]1:

L
0
Κ 0
L
Z 2 Zeff  1
0 Qeff  Zeff q p  qe
«Bλέπει»
τον πυρήνα «θωρακισμένο»
από το πρώτο ηλεκτρόνιο.
«Bλέπει» Σαν να έχουμε
όλο το πυρηνικό φορτίο Q  Zq p  2 qe μονοηλεκτρονιακό άτομο στην
2 n=2.
13,6Z
E1    54,4eV 13,6Z eff 2
n12 E2    3,4eV
n 22
(Πείραμα -4eV)
Άρα:
E  57,8eV (Πείραμα -58,4eV)

(β) Διεγερμένη [1s]1[2p]1:
L
1 1
Κ
L
Zeff  1
Z 2
Qeff  Zeff q p  qe
0
«Bλέπει»
«Bλέπει» από το πρώτο ηλεκτρόνιο.
όλο το πυρηνικό φορτίο Σαν να έχουμε
μονοηλεκτρονιακό άτομο στην
Q  Zq p  2 qe n=2.
13,6Z 2 13,6Z eff 2
E1    54,4eV E2    3,4eV
n12 n 22
(Πείραμα -3,4eV)
Άρα: (Πείραμα -57,8eV) Ιδια με πριν! Το πείραμα δείχνει όμως διαφορά 0,6eV. Γιατί;
Μήπως στα πολυηλεκτρονιακά άτομα η ενέργεια εξαρτάται
E  57,8eV και από το ℓ; Εάν ναι με ποιον τρόπο?
(γ) Διεγερμένη [1s]1[3d]1:
M
2 2
Κ
M
Zeff  1
Z 2
Qeff  Zeff q p  qe
0
«Bλέπει»
«Bλέπει» από το πρώτο ηλεκτρόνιο.
όλο το πυρηνικό φορτίο Σαν να έχουμε
μονοηλεκτρονιακό άτομο στην
Q  Zq p  2 qe n=3.
13,6Z 2 13,6Z eff 2
E1    54,4eV E2    1,5eV
n12 n 22
(Πείραμα -1,5eV)
Άρα: Πολύ καλή σύμπτωση με το πείραμα !
Εδώ γιατί;
E  55,9eV
Ας ξαναθυμηθούμε την ακτινική

πυκνότητα πιθανότητας (n=1, ℓ=0)
Μονοηλεκτρονιακού ατόμου.
● Διεγερμένες καταστάσεις
για το He: (n=2, ℓ=1)
To 1ο e- στην 1s θωρακίζει (n=2, ℓ=0)
(n=3, ℓ=2)
τον πυρήνα για το 2ο που μπορεί (n=3, ℓ=1)
να βρίσκεται σε άλλο φλοιό. Το 2ο (n=3, ℓ=0)
e- «βλέπει» ένα μονοηλεκτρονιακό
άτομο λόγω της θωράκισης.
Η κυματοσυνάρτηση 2s είναι
πιο «διεισδυτική» από την 2p
διαπερνώντας την θωράκιση. Άρα το
2ο e- στην 2s βλέπει για κάποιο χρονικό
διάστημα το πλήρες πυρηνικό φορτίο και Στη διεγερμένη κατάσταση [1s]1[3d]1 τo 1ο
υφίσταται ισχυρότερη έλξη από ότι εάν e- στην 1s θωρακίζει αποτελεσματικά τον
Βρίσκονταν στην κατάσταση 2p. Για το λόγο πυρήνα τον πυρήνα για το 2ο που
αυτό η διεγερμένη κατάσταση [1s]1[2s]1 βρίσκεται στην 3d (η οποία δεν έχει
έχει συνολικά χαμηλότερη μετρούμενη ενέργεια καθόλου «διεισδυτική» κυματοσυνάρτηση)
(-58,4eV) από την διεγερμένη κατάσταση [1s]1[2p]1 και ο υπολογισμός είναι ακριβής. Εάν το 2ο
(-57,8eV). Ο χονδροειδής υπολογισμός που κάναμε e- ήταν στην 3s θα είχε χαμηλότερη
δεν μπορεί να προβλέψει αυτή τη διαφορά (Άρση ενέργεια λόγω πιο διεισδυτικής
του εκφυλισμού). κυματοσυνάρτησης. (Άρση
του εκφυλισμού).
Οι χονδροειδείς υπολογισμοί που κάναμε στις

διεγερμένες λαμβάνουν υπόψιν μόνο τη θωράκιση Θωράκιση
του πυρήνα για το 2ο ηλεκτρόνιο.
Δεν λαμβάνουν υπόψιν άλλες σοβαρές
παραμέτρους, όπως τις ακριβείς ιδιότητες των Ανεξάρτητα
ηλεκτρόνια
κυματοσυναρτήσεων δύο ηλεκτρονίων και τον ρόλο
του spin.
1η, 2η Διεγερμένη
Συνολική ενέργεια Θεμελιώδης

των δύο
ηλεκτρονίων Θωράκιση
και spin

ΙΙΙ. Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΟΥ ΜΕΣΟΥ (ΕΝΕΡΓΟΥ) ΠΕΔΙΟΥ

● Οι χονδροειδείς υπολογισμοί που προηγήθηκαν δεν αποδίδουν σε πιο σύνθετα
πολυηλεκτρονιακά άτομα. Για τον υπολογισμό της συνολικής ενέργειας της θεμελιώδους
κατάστασης χρησιμοποιούμε θεωρία διαταραχών. Για τις διεγερμένες καταστάσεις χονδροειδείς
υπολογισμούς. Απαιτείται εννιαία συνολική αντιμετώπιση.
● Η γενική αντιμετώπιση ακολουθεί το εξής σκεπτικό.
(α) Αναζητείται μία συνάρτηση που δίνει την έκφραση του δυναμικού (και κατά συνέπεια της
δυναμικής ενέργειας) κάθε ηλεκτρονίου ενός πολυηλεκτρονιακού ατόμου. Αυτή πρέπει να
συνυπολογίζει την έλξη από τον πυρήνα και τις απώσεις που δέχεται από τα άλλα ηλεκτρόνια.
Ουσιαστικά να αντικατοπρίζει το φαινόμενο της θωράκισης. Με βάση αυτή κατασκευάζουμε το
μονοδιάστατο διάγραμμα Ε-r για ένα πολυηλεκτρονιακό άτομο, όπως ακριβώς κάναμε και στο
μονοηλεκτρονιακό. Φαινόμενη δυναμική ενέργεια του
(β) Η συνάρτηση αυτή είναι της γενικής μορφής: ηλεκτρονίουσυναρτήσει της
απόστασής του από τον πυρήνα.
Qeff (r ) Z eff (r ) qe Z eff (r )qe 2
Veff (r )    U eff (r ) 
4 0r 4 0r 4 0r
Φαινόμενο φορτίο του πυρήνα Φαινόμενος ατομικός αριθμός του

Φαινόμενο δυναμικό του πυρήνα
Συναρτήσει της απόστασης του πυρήνα συναρτήσει της
συναρτήσει της απόστασης του
ηλεκτρονίου από αυτόν. απόστασης του ηλεκτρονίου
ηλεκτρονίου από αυτόν.
από αυτόν.
Δεδομένου ότι ένα ηλεκτρόνιο που βρίσκεται πολύ κοντά στον πυρήνα «βλέπει» το πυρηνικό φορτίο
σχεδόν αθωράκιστο, γιατί ουσιαστικά έχει «πίσω» του τα υπόλοιπα ηλεκτρόνια, θα πρέπει:
r 0 r 0
Qeff (r )   Zq p  Z q e Z eff (r )  Z
Δεδομένου ότι το πιο απομακρυσμένο από τον πυρήνα ηλεκτρόνιο «βλέπει» το πυρηνικό φορτίο
θωρακισμένο από τα υπόλοιπα Ζ-1 ηλεκτρόνια θα πρέπει:
r 
r 
Qeff (r )   q p  qe Z eff (r )  1
Η παραπάνω προσέγγιση είναι γνωστή ως προσέγγιση μέσου πεδίου.
(γ) Χαρακτηριστικοί τύποι θωράκισης

b
Z eff (r )  1  Ιδανική για τα αλκάλια
r
Μήκος Θωράκισης (Screening Length)
r

TF
Z eff (r )  Ze Θωράκιση Thomas-Fermi

(δ) Το πηγάδι δυναμικής ενέργειας θωρακισμένου δυναμικού είναι στενότερο και «ψηλότερο» από
αυτό ενός αθωράκιστου πυρήνα.
1 Z eff qe2
U eff (r )  
4 0 r
1 Zqe2
U (r )  
4 0 r
Φελός
Z
Υγρό
Αυτό έχει σαν αποτέλεσμα την
ανύψωση των ενεργειακών σταθμών
στο πηγάδι του θωρακισμένου δυναμικού.
Μηχανικό Ανάλογο
Χαρακτηριστική Εφαρμογή: Τα Αλκάλια.

1 qe2  b
● Li (Z=3): 1s   2s 
2 1
U eff (r )   1  
4 0 r  r
Na(Z=11): 1s   2 s   2 p  3s 
2 2 6 1
1 qe2
K(Z=19): 1s   2 s   2 p  3s  3 p   4 s 
2 2 6 2 6 1

4 0 r
Rb(Z=37):
Δυναμική 1 Zqe2

Cs(Z=55): Που είναι η 3d; Ενέργεια 4 0 r
[x(-1)]
Fr(Z=87): Αθωράκιστη
b
Z eff (r )  1 
r Ακτινική απόσταση από τον πυρήνα (r)
● Χρονικά ανεξάρτητη Εξίσωση Schrödinger για κάθε ηλεκτρόνιο:

1   2   1     1 2  2m  1 qe2  b 
 2 r    sin    2
 (r , , )  2 e  E  1    (r , ,  )  0
 r r  r  r sin      r sin    4 0 r  r 
2 2 2

 n m (r , ,  )  Rn (r ) m ( )m ( )  Rn (r )Y m ( ,  )
Για το Νάτριο
qe2
En   Κατάσταση
(4 0 )2 0  n  D   
2
Εξαρτάται και από το ℓ !!!
Κβαντική Ατέλεια (Quantum Defect)
Αναμένεται άρση του εκφυλισμού που παρατηρήθηκε στα Μονοηλεκτρονιακά Άτομα !!!
Από πού προκύπτει η εξάρτηση από το ℓ; Αιτία είναι πάλι οι «διεισδυτικές» ακτινικές
κυματοσυναρτήσεις.
Ε
Στάθμη Κενού
r
Υποφλοιοί
1 qe2  b
U eff (r )   1  
4 0 r  r
Ζ=11
Φλοιοί
Το μονοδιάστατο διάγραμμα E-r για το Νάτριο

ΙV. ΤΟ ΜΟΝΤΕΛΛΟ ΤΩΝ ΦΛΟΙΩΝ

(ΓΕΝΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΠΟΛΥ-ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΑΚΩΝ ΑΤΟΜΩΝ)
1. Η ενεργειακή κατάσταση κάθε ηλεκτρονίου ενός πολυηλεκτρονικού ατόμου χαρακτηρίζεται από
τέσσερις κβαντικούς αριθμούς, τους γνωστούς μας από τα μονοηλεκτρονιακά άτομα n, ,mℓ και ms.Οι
μεταξύ τους σχέσεις είναι οι ίδιες όπως στην περίπτωση των μονοηλεκτρονικών ατόμων. Δηλαδή
σε κάθε τιμή του n αντιστοιχούν n τιμές του ℓ. Για κάθε τιμή του ℓ υπάρχουν (2ℓ +1) δυνατές τιμές του
mℓ. Ο κβαντικός αριθμός ms παίρνει πάντα τις δύο δυνατές τιμές ±1/2.
2. Ο κύριος κβαντικός αριθμός n καθορίζει και έναν ενεργειακό φλοιό (ή στοιβάδα).Ένα
πολυηλεκτρονικό άτομο μπορεί να έχει μέχρι 7 ενεργειακούς φλοιούς (στοιβάδες) που
συμβολίζονται ως :
K (n=1),L(n=2),M(n=3),N(n=4),O(n=5),P(n=6),Q(n=7)
3. Δεδομένου ότι ο παρατηρούμενος στα μονοηλεκτρονιακά άτομα εκφυλισμός αίρεται, κάθε

ενεργειακός φλοιός συνίσταται από n υποφλοιούς, όσες και οι τιμές του ℓ που αντιστοιχούν
στην τιμή του κύριου κβαντικού αριθμού που χαρακτηρίζει τον φλοιό. Οι υποφλοιοί
συμβολίζονται ως
s(ℓ =0), p(ℓ =1), d(ℓ =2), f(ℓ =3), g(ℓ =4), h(ℓ =5), i(ℓ =6), k(ℓ =7)
4. Η συμπλήρωση των φλοιών και υποφλοιών με ηλεκτρόνια στην θεμελιώδη κατάσταση ελάχιστης
ενέργειας του πολυηλεκτρονιακού ατόμου γίνεται με βάση τους ακόλουθους κανόνες:
(α) Ο μέγιστος αριθμός ηλεκτρονίων που μπορεί να έχει κάθε φλοιός (στοιβάδα) έχει ως εξής
K (2e-),L(8e-),M(18e-),N(32e-),O(32e-),P(18e-),Q(8e-)
●Ο μέγιστος αυτός αριθμός για τις τέσσερις πρώτες στοιβάδες ισούται με 4n 2.
● Το άτομο στη φυσική του κατάσταση παρουσιάζει μεγαλύτερη σταθερότητα εάν η τελευταία
στοιβάδα του έχει συνολικά (κατανεμημένα σε όλους τους υποφλοιούς) 8e-.
● Η προτελευταία στοιβάδα ενός ατόμου δεν μπορεί να έχει περισσότερα από 18e-.
(β) Απαγορευτική αρχή του Pauli.Σε ένα άτομο δεν είναι δυνατόν
να υπάρχουν δύο ηλεκτρόνια που να έχουν και τους
τέσσερις κβαντικούς αριθμούς τους ίδιους.
(γ) Ο εποικισμός των ενεργειακών σταθμών με

ηλεκτρόνια στη θεμελιώδη κατάσταση γίνεται έτσι
ώστε το άτομο να βρίσκεται στη χαμηλότερη δυνατή
συνολική του ενεργειακή κατάσταση. Πρώτα δηλαδή
συμπληρώνονται με ηλεκτρόνια οι στάθμες
χαμηλότερης ενέργειας και μετά οι υψηλότερης. Η
συμπλήρωση των υποφλοιών της θεμελιώδους
κατάστασης γίνεται με βάση το διπλανό Γενικό
Σχήμα.

Κανόνας εποικισμού των ενεργειακών σταθμών
με ηλεκτρόνια στη θεμελιώδη κατάσταση
πολυηλεκτρονιακού ατόμου. Χωρητικότητα υποφλοιών σε ηλεκτρόνια.
Το άτομο του Νέον (Ne, Z=10)
1s 2  2s 2  2 p 6
K L Πλήρως L
1 Υποφλοιός συμπληρωμένος U eff (r )
2 Υποφλοιοί
με 8 e-
Το άτομο του Πυριτίου (Si, Z=14) K
1s   2s   2 p  3s  3 p 
2 2 6 2 2
Z=10
M Ε 4 «κενές θέσεις»
L
K 2 Υποφλοιοί 2 Υποφλοιοί
1 Υποφλοιός
U eff (r )

V. Ο ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΤΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΩΝ
● Χρονολογική ανακάλυψη των στοιχείων
Dmitri Ivanovich
Mendeleev
(1834-1907)
● Οι φυσικές και χημικές ιδιότητες των στοιχείων παρουσιάζουν
περιοδικότητα με βάση τον ατομικό αριθμό Ζ.

● Η 1η σειρά (ή περίοδος) αρχίζει με το Υδρογόνο (Ζ=1, 1s1) τελειώνει με το Ήλιο (Ζ=2, 1s2). Το Ήλιο έχει
έναν πλήρως συμπληρωμένο υποφλοιό (1s) και ταυτόχρονα έναν πλήρη κύριο φλοιό (τον φλοιό Κ) και είναι
ένα εξαιρετικά σταθερό και αδρανές στοιχείο. Είναι η σειρά που ξεκινά από ασυμπλήρωτο και καταλήσει σε
πλήρως συμπληρωμένο φλοιό Κ. υποφλοιό 1s.
● Η 2η σειρά (ή περίοδος) αρχίζει με το Λίθιο (Ζ=1, 1s22s1 ) και τελειώνει με το Νέον (Ζ = 10, 1s22s22p6).
Ξεκινά με έναν πλήρως συμπληρωμένο φλοιό Κ και έναν ασυμπλήρωτο φλοιό L και καταλήγει σε δύο πλήρεις
φλοίούς Κ και L. Το Νέον είναι επίσης αδρανές αέριο.
● Η επόμενη 3η σειρά (ή περίοδος) αρχίζει με το Nάτριο (Z = 11, 1s22s22p63s1) και τελειώνει με το αδρανές
αέριο Aργόν (Ζ = 18, 1s22s22p63s23p6). Ξεκινά με πλήρης τους φλοιούς Κ και L και ασυμπλήρωτο τον M και
καταλήγει σε τρείς πλήρης φλοιούς Κ,L,M.
● Η 4η σειρά (ή περίοδος) αρχίζει με το Κάλιο και τελειώνει στο αδρανές αέριο Κρυπτόν. Στη σειρά αυτή
αναμένουμε λογικά να αρχίσει ο εποικισμός του υποφλοιού 3d. Ωστόσο, η πολύ διεισδυτική τροχιά του
ηλεκτρονίου 4s προκαλεί την εμφάνιση του επιπέδου 4s σε ελαφρώς χαμηλότερη ενέργεια από το επίπεδο 3d,
οπότε ο υποφλοιός 4s εποικίζεται πρώτος. Έτσι έχουμε τις διαμορφώσεις του Καλίου (Ζ = 19, 1s22s22p63s23p64s1)
του Ασβεστίου (Ζ = 20, 1s22s22p63s23p64s2), Σκανδίου (Z = 21, 1s22s22p63s23p64s23d1) , Ψευδαργύρου (Z = 30,
1s22s22p63s23p64s23d10) , Γάλλιο (Ζ=31, 1s22s22p63s23p64s23d104p1) και τελικά του Κρυπτόν (Ζ=36,
1s22s22p63s23p64s23d104p6 ). Σε αυτές έχουμε διείσδυση του φλοιού N στον Μ. Το Κρυπτόν έχει πλήρως
συμπληρωμένους τους φλοιούς Κ,L,M(18 e- max-3s23p63d10). Ο τελευταίος του φλοιός είναι ο N με συνολικά 8 e-
(4s24p6 ) και επομένως το Κρυπτόν είναι αδρανές στοιχείο. Στο μεσοδιάστημα υπάρχουν μερικές μικρές
αποκλίσεις, η σημαντικότερη από τις οποίες είναι αυτή του Χαλκού με Z = 29. Στην περίπτωση αυτή το
επίπεδο 3d βρίσκεται ελαφρώς χαμηλότερα από το επίπεδο 4s, και έτσι ο υποφλοιός 3d εποικίζεται πριν
τον 4s, με αποτέλεσμα τη διαμόρφωση 1s22s22p63s23p63d104s1.
● Η 5η σειρά (ή περίοδος) αρχίζει με το Ρουβίδιο (Ζ=37, 1s22s22p63s23p64s23d104p6 5s1) και τελειώνει στο
αδρανές αέριο Ξένον (Ζ=54, 1s22s22p63s23p64s23d104p6 5s24d105p6 ). Σε αυτήν εποικίζεται ο υποφλοιός 5s πριν
από τον 4d. To Ξένον έχει πλήρως συπληρωμένους τους φλοιούς Κ, L,M,N (προτελευταίος με 18 e- max) και Ο
(τελευταίος με 8 e- ).
Ένα σύμβολο σε αγκύλες [] σημαίνει ότι το άτομο έχει τη διαμόρφωση του

προηγούμενου αδρανούς αερίου συν τα πρόσθετα ηλεκτρόνια που εμφανίζονται.

Συμπλήρωση υποφλοιού s np6
ns1 Συμπλήρωση υποφλοιού p
ns2
np5
np1 np2 np3 np4
Συμπλήρωση υποφλοιού d
nd1 nd10
nf1 nf14
Τελευταίος (εξωτερικός) υποφλοιός Συμπλήρωση υποφλοιού f

που έχει ηλεκτρόνια (δεν Τα στοιχεία κάθε Ομάδας (κάθετης στήλης) έχουν κοινές ιδιότητες
αναγράφεται το πλήθος τους). Ίδιος Έχουν το ίδιο πλήθος ηλεκτρονίων στον τελευταίο υποφλοιό τους.
για όλα τα στοιχεία της αντίστοιχης
Περιόδου
● Η 6η σειρά (ή περίοδος) αρχίζει με το Καίσιο (Ζ=54, 1s22s22p63s23p64s23d104p6 5s24d105p6 ). και το Βάριο

εποικίζοντας τον υποφλοιό 6s. Οπως και στην περίπτωση των προηγούμενων περιόδων, τα επίπεδα 5d και 6s
βρίσκονται σχεδόν στην ίδια ενέργεια. Ωστόσο, υπάρχει ακόμα ένας υποφλοιός με περίπου την ίδια ενέργεια με
τους 6s και 5d – ο υποφλοιός 4f, που τώρα αρχίζει να εποικίζεται από το Λανθάνιο στο Υττέρβιο. Αυτή η σειρά
στοιχείων, που ονομάζονται λανθανίδες ή σπάνιες γαίες, συνήθως γράφεται ξεχωριστά στον περιοδικό πίνακα,
καθώς δεν έχουν εμφανιστεί άλλα στοιχεία με υποφλοιό f κάτω από τα οποία να μπορούν να γραφούν. Ο
υποφλοιός 4f έχει χωρητικότητα 14 ηλεκτρονίων, και έτσι υπάρχουν 14 στοιχεία της σειράς των λανθανιδών. Μόλις
συμπληρωθεί ο υποφλοιός 4f, επανερχόμαστε στον εποικισμό του υποφλοιού 5d, γράφοντας τα αντίστοιχα
στοιχεία σε ομάδες κάτω από τα αυτά με εποικισμένους υποφλοιούς 3d και 4d, και στη συνέχεια συμπληρώνουμε
την περίοδο με τον εποικισμό του υποφλοιού 6p, που τελειώνει με το αδρανές αέριο ραδόνιο (Z = 86).
● Η 7η σειρά (ή περίοδος) εποικίζεται παρόμοια με την προηγούμενη, με μια σειρά στοιχείων γνωστή ως ακτινίδες,
γραμμένη κάτω από τις λανθανίδες, που αντιστοιχεί στον εποικισμό του υποφλοιού 5f.

● Οι φυσικές και χημικές ιδιότητες των στοιχείων.
● Αντικατοπτρίζει το μέγεθος του ατόμου, το οποίο είναι

συνδυασμός του φορτίου του πυρήνα
που «τραβάει» τα ηλεκτρόνια προς το μέρος του
Ατομική ακτίνα (nm)
και του πλήθους των υποφλοιών που

προστίθενται για το σχηματισμό του ατόμου.
Καθώς διατρέχουμε μία Ομάδα του Περιοδικού Πίνακα
από πάνω προς τα κάτω το μέγεθος του ατόμου
Αυξάνεται γιατί η διαρκής προσθήκη υποφλοιών
υπερισχύει της έλξης του πυρήνα.
● Ονομάζεται η ελάχιστη ενέργεια που απαιτείται

να προσφερθεί στο άτομο του στοιχείου που
βρίσκεται σε αέρια κατάσταση για να αποσπαστεί
Ενέργεια ιονισμού (eV)
ένα ηλεκτρόνιο από τον τελευταίο υποφλοιό του

κατά το σχήμα:
X(αέριο) + Εion → X(αέριο) + + e-
Από αριστερά προς τα δεξιά και από κάτω προς τα

πάνω στον Περιοδικό Πίνακα η Ενέργεια Ιονισμού
αυξάνεται (ελαττώνεται η ικανότητα του στοιχείου να
αποβάλλει ηλεκτρόνια) και το στοιχείο γίνεται
λιγότερο ηλεκτροθετικό.
● Ηλεκτροσυνάφεια ή ηλεκτροσυγγένια (electron affinity) ενός στοιχείου ονομάζεται η ενέργεια που εκλύεται κατά
την πρόσληψη ενός ηλεκτρονίου από ένα ουδέτερο άτομο του στοιχείου που βρίσκεται σε αέρια κατάσταση κατά
την πρόσληψη ενός ηλεκτρονίου κατά σχήμα:
X(αέριο) + e- → X(αέριο) - + Εaff (=|qe|χ σε eV)
Όσο μεγαλύτερη είναι η ηλεκτροσυνάφεια τόσο ευκολότερα προσλαμβάνει ένα άτομο ηλεκτρόνια και τόσο
περισσότερο ηλεκτραρνητικό γίνεται. Από αριστερά προς τα δεξιά και από κάτω προς τα πάνω στον Περιοδικό
Πίνακα η Ηλεκτροσυνάφεια αυξάνεται (αυξάνεται η ικανότητα του στοιχείου να προσλαμβάνει ηλεκτρόνια) και το
στοιχείο γίνεται περισσότερο ηλεκτραρνητικό.
● Τα αδρανή αέρια καταλαμβάνουν την τελευταία στήλη (Ομάδα 0) του Περιοδικού Πίνακα. Λόγω του ότι έχουν
πλήρως συμπληρωμένους τους υποφλοιούς, τα αδρανή αέρια δεν αντιδρούν γενικά με άλλα στοιχεία για να
σχηματίσουν ενώσεις. Τα στοιχεία αυτά είναι πολύ «απρόθυμα» να χάσουν ή να προσλάβουν ηλεκτρόνια. Οι
ενέργειες ιονισμού τους είναι πολύ μεγαλύτερες από εκείνες των γειτονικών τους στοιχείων, λόγω της πρόσθετης
ενέργειας που απαιτείται για να «σπάσει» ένας πλήρης υποφλοιός.
● Τα αλογόνα (F, CI, Br, I, At) είναι τα στοιχεία της στήλης (Ομάδας 1) δίπλα στα αδρανή αέρια. Αυτά τα άτομα
στερούνται ένός ηλεκτρονίου προκειμένου να συμπληρώσουν τον εξωτερικό τους υποφλοιό και έχουν τη
διαμόρφωση np5. Ένας πλήρης υποφλοιός p αποτελεί μια πολύ σταθερή διαμόρφωση. Έτσι αυτά τα στοιχεία
εύκολα σχηματίζουν ενώσεις με άλλα άτομα που μπορούν να παράσχουν ένα ηλεκτρόνιο για να συμπληρωθεί ο p
υποφλοιός τους. Τα αλογόνα είναι συνεπώς εξαιρετικά δραστικά χημικά.
● Τα αλκάλια είναι τα στοιχεία της Ομάδας 1 του Περιοδικού Πίνακα (διαμόρφωση εξωτερικού υποφλοιού ns1). Το
μοναδικό εξωτερικό ηλεκτρόνιο s κάνει τα αλκάλια αρκετά (χημικά) δραστικά, καθώς εύκολα το «προσφέρουν» σε
μία χημική ένωση.

● Οι αλκαλικές γαίες (Ομάδα 2) είναι παρόμοια δραστικές, παρά τον πλήρη εξωτερικό υποφλοιό s. Αυτό συμβαίνει
επειδή οι κυματοσυναρτήσεις s των ηλεκτρονίων μπορούν να εκτείνονται αρκετά μακριά από τον πυρήνα, όπου τα
ηλεκτρόνια θωρακίζονται (από Z- 2 άλλα ηλεκτρόνια) από το πυρηνικό φορτίο και συνεπώς δεν είναι ισχυρά
δέσμια. (Σημειώστε ότι οι διαμορφώσεις εξωτερικών υποφλοιών ns1 και ns2 δίνουν τις μεγαλύτερες ατομικές
ακτίνες και ότι εμφανίζουν τις μικρότερες ενέργειες ιονισμού.)
ΤΜΗΜΑ ΦΥΣΙΚΗΣ , ΜΑΘΗΜΑ : Σύγχρονη Φυσική (Υποχρεωτικό 4ου Εξαμήνου),ΤΥΠΟΛΟΓΙΟ
Ι. Χρήσιμες φυσικές σταθερές
c = 3x108 m/s
1J = 6,24 x1018 eV
kB = 1,38x10-23 J/K=8,62x10-5eV/K
Ke=9x109 Nm2/Cb2
h = 6,62x10-34Js
ℏ=h/2π=1,05x10-34Js
hc=19,86x10-26Jm=12412 eVm
ΙΙ. Χρήσιμοι μαθηματικοί τύποι
Για x <<1 :
dV  r 2 sin  drd d
dA ' d  ''
d   2  sin  d d
R2 R'
1
ΙII. Χρήσιμοι τύποι της Κυματικής
 2 y( x, t ) 1  2 y( x, t )
Κυματική εξίσωση:  2
x 2  t 2
E  dE 
Πυκνότητα ενέργειας κύματος: u  | Ένταση κύματος: I  u |    IA   uA
V  dt  ave
Κυματοπακέτα:
 i ( ki x i t ) 
y( x, t )   Ai cos(ki x  it )  Re  Ae
i 
i  i 
k0 k k0 k
 0, k0  k  k  k0  k
A(k ) cos  kx   (k )t dk  A(k )e 
i kx  ( k ) t 
y( x, t )  
k0 k

k0 k
dk | A(k)  
 0, αλλού
 
y ( x, 0)  y0 ( x)   A(k ) cos  kx dk   A(k )e
ikx
dk
 
 
 A(k ) cos kx  (k )t dk   A(k )e

i kx  ( k ) t 
y( x, t )  dk
 
d (k ) d ( p k ) d p d p
g    p  k  p  
dk dk dk d
d (k )  d 
g   
dk  dk k  k0
ΙV. Χρήσιμοι τύποι της Kλασικής Στατιστικής Φυσικής

 
1  
p2
P e kB T
|     e kB T
dp x dp y dp z dxdydz |   U(r)
 2m
1  1
 | =
  kBT
V. Χρήσιμοι τύποι της Θεωρίας Σχετικότητας

1
Ταχύτητα του φωτός: c 
 0 0
m0 m0
Σχετικιστική oρμή: p = | Σχετικιστική μάζα: m=
1  2 / c2 1  2 / c2
m0c 2
Σχετικιστική κινητική ενέργεια: K =  m0c 2
1  / c 2 2
Για ελεύθερο σωμάτιο: E =  m c    cp 

0
2 2 2
m0c 2
E =K  E0  K  m0c  2
 mc 2
1  / c 2 2
2m0c 2
 K  m0c2    m0c2   K 2  2Km0c2  K 1 
2 2
pc 
K
Για σωμάτιο σε πεδίο δυνάμεως: E =K  U  m0c  mc
2 2
2
VΙ. Ηλεκτρομαγνητικά κύματα
E ( x, t )  E0 sin(kx  t ) ˆj
B( x, t )  B sin(kx  t )kˆ
0
E ( x, t ) 1
B ( x, t )  , c
c  0 0
u  0E2
I  cu  c 0 E 2
VΙΙ. Μέλαν σώμα

P
Αφετική Ικανότητα:   , d  T ( f ) df , d  T ( ) d 
A
E
Πυκνότητα Ενέργειας: u  , du  uT ( f ) df , du  uT ( )d 
V
c c
 ( f , T )  u ( f , T ) ,  ( , T )  u ( , T )
4 4
Νόμος Stefan – Boltzmann:    T ,   5, 67037  108 [W / m 2 K 4 ]
4
f max
Νόμος Wien: maxT  ά  2,8978 103 [mK] ,   ά  5,889 1010 [HzK 1 ]
T
C2 f

Ασυμπτωτικός νόμος Wien:  ( f , T )  C1 f e 3 T
,  f  
2 2 2 c
Νόμος Rayleigh-Jeans:  ( f , T )  f k BT ,  ( , T )  k BT
c2 4
2 h f3 2 hc 2 1
Νόμος Planck:  ( f , T )  ,  ( , T ) 
c2 hf
 5 hc
 k BT
e k BT
1 e 1
VIΙΙ. Φωτοηλεκτρικό φαινόμενο
1 1
Πειραματική μελέτη: K max  me 2 max  qe VS | Φωτοηλεκτρική εξίσωση του Einstein: hf    me 2
2 2

Συχνότητα αποκοπής: fc 
h pe
ΙΧ. Φαινόμενο Compton
h pe  0
       (1  cos  ) f ,
me c
h
Μήκος κύματος Compton: C  2, 4 102 
me c
3
Χ. Φάσμα του Υδρογόνου
1  1 1  m  1, 2,3, 4,.....
 RH  2  2  
  m n  n  m  1, m  2, m  3,.....
 1 1  m  1, 2,3, 4,.....
f  cRH  2  2  
 m n  n  m  1, m  2, m  3,.....
RH  1,09677576 107 m1  ά Rydberg
cRH  3, 29 1015 s 1
XΙ. Ατομικό πρότυπο του Bohr για τα Μονοηλεκτρονιακά Άτομα

h
L  me r  n  n , n  1, 2,3,........
2
2 2
1
rn  n 2  4 0 n 2 , n  1, 2,3,.... | rn   0 n2 , n  1, 2,3,....
ZK e me qe2 Zme qe2 Z
2 2 o
Ακτίνα Bohr:  0  r1 ( Z  1)   4 0  0,53  108 cm  0,53A
K e me qe2 me qe2
ZK e qe2 1 Zqe2 1
n   , n  1, 2,3,....
n 4 0 n
Z 2 K e2 me qe4 Z 2 K e2 2 2 me qe4 Z 2 me qe4 13, 6
En       2 Z 2 eV , n  1, 2,3,...
2 n 2 2 2 2
h n 8 0 h n
2 2 2
n
me qe4
R   1, 0973732 107 m1
8c 0 h
2 3
Ke qe2 1 Z c
Σχετικιστική διόρθωση – Σταθερά λεπτής υφής:    , n 
c 137 n 137
XΙΙ. Κανόνας κβάντωσης Wilson- Sommerfeld
 p dq  nh,
q n  0,1, 2,3...
XIΙΙ. Σύγχρονη Κβαντομηχανική
 ( x, t ) 2
 2  ( x, t )
i   U ( x )  ( x, t )
t 2m x 2
 (r , t ) 2
2 2 2
i   2  (r , t )  U (r ) (r , t ),  2  2  2  2
t 2m x y z
Για σωμάτιο καθορισμένης ενέργειας:
 2  ( x, t )
2
  U ( x) ( x, t )  E ( x, t )
2m x 2
2
  2  ( r , t )  U ( x)  ( r , t )  E  ( r , t )
2m

i
d 2 ( x) 2m
 2  E  U ( x) ( x)  0
Et
( x, t )   ( x)e |
dx 2
4
U ( x)
XIV. Απειρόβαθο Πηγάδι  
0 , 0  x  L
U ( x)  
 ,  ύ
2  n  I II III
 n ( x)  sin  x  , n  1, 2,3...
L  L 
 h 2 2
E n  n2 , n  1, 2,3... 0 L
8mL2
XVI. Αρμονικός Ταλαντωτής

1 1 
U ( x)   x 2  m 2 x 2 ,  
2 2 m
1 1
x
   2   2
n
 12 
2
4 2
 n ( x)      e H n   x  , n  0,1, 2,3...
    n!   
H n  y   (1) e n y2
 
d n e y
2

m
n
dy
 1
E   n    , n  0,1, 2,3...
 2
XVII. Μονοηλεκτρονιακά Άτομα στα πλαίσια της Σύγχρονης Κβαντομηχανικής
1.Κυματοσυναρτήσεις:
 n m (r , , )  Rn (r ) m ( )m ( )  Rn (r )Y m ( , )
1 d  2 dR   2me  1 Zqe2  (  1) 
r   E   R  0
r 2 dr  dr   2  4 0 r  r 2 
1 d  d   m2 
 sin     (  1)    0
sin  d  d   sin2  
d 2
 m 2  0
d 2
Πυκνότητες πιθανότητας:
2 2 1
P r   Rn (r ) r 2 , P     m ( ) ,
2 2
P ( )  m ( ) , Y m ( ,  )2   m ( )
2
2. Στροφορμή:
L (  1) Lz  m
 0,1,2,3,...........(n  1)
m   , .......,0,......,
qe qe qe qe
L   L | L ,z   Lz   m  m B | B   9,274  1024 J /T
2me 2me 2me 2me
5
3. Spin:
1
S  s(s  1) ,s
2
S z  ms
1
ms  s  
2
qe
S   S | S ,z  2BmS  B
me
4. Σύνθεση Στροφορμών:
J  L S
J  j ( j  1) Jz  mj
j   s, ..............,  s
m j   j , ........,0,......, j
qe
  L  S    
2me
L  2S  
5. Επιτρεπόμενες Μεταβάσεις:   1, m  0, 1
ΑΤΟΜΟ ΥΔΡΟΓΟΝΟΥ

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΦΥΣΙΚΗ Δ. ΣΚΑΡΛΑΤΟΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΦΥΣΙΚΗ Δ. ΣΚΑΡΛΑΤΟΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΩΝ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΤΜΗΜΑ ΦΥΣΙΚΗΣ – ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΦΥΣΙΚΗ

ΔΙΔΑΣΚΩΝ: Δ. ΣΚΑΡΛΑΤΟΣ, ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ

ΤΜΗΜΑ ΦΥΣΙΚΗΣ – ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΦΥΣΙΚΗ

Ι. Τι είναι Κλασσική και τι Σύγχρονη Φυσική

ΤΜΗΜΑ ΦΥΣΙΚΗΣ – ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΦΥΣΙΚΗ

Ι. ΤΑ ΕΠΙΤΕΥΓΜΑΤΑ ΤΗΣ ΦΥΣΙΚΗΣ ΕΩΣ ΤΑ ΤΕΛΗ ΤΟΥ 19ου ΑΙΩΝΑ

Κλασική Μηχανική Κλασική Θεωρία πεδίων Μελέτη συστήματος

ΤΜΗΜΑ ΦΥΣΙΚΗΣ – ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΦΥΣΙΚΗ

Ανεξάρτητα από την αντιμετώπιση, στα πλαίσια της Κλασικής Μηχανικής:

ΤΜΗΜΑ ΦΥΣΙΚΗΣ – ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΦΥΣΙΚΗ

ΙΙ) Κλασική Θεωρία Πεδίων

Α. Βαρυτικό πεδίο: Ελκτική αλληλεπίδραση μεταξύ υλικών σημείων ή σωμάτων με μάζα.

Μικροσκοπική αιτία: Άγνωστη ?

ΙΙΙ. Μελέτη συστήματος πολλών σωματιδίων

Α) Θερμοδυναμική [Μακροσκοπική περιγραφή (P,V,T,Q,S)]

B) Κλασική Στατιστική Μηχανική (Μικροσκοπική περιγραφή-Μικροκαταστάσεις)

ΤΜΗΜΑ ΦΥΣΙΚΗΣ – ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΦΥΣΙΚΗ

Εάν το σύστημα έχει Ν σωματίδια:

Εάν το άέριο έχει Ν μόρια: E  Nk B T 

ΙΙ. ΜΗΧΑΝΙΚΑ ΚΥΜΑΤΑ

Αρμονικά κύματα: y( x, t )  A sin k ( x  t )

2 Αριθμός μηκών κύματος σε

Ενέργεια μηχανικών κυμάτων:

ΤΜΗΜΑ ΦΥΣΙΚΗΣ – ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΦΥΣΙΚΗ

Ανάκλαση μηχανικών κυμάτων: πραγματοποιείται όταν το μέσο παρουσιάζει

Συμβολή μηχανικών κυμάτων:

«Μεγάλη μπουκιά φάε, μεγάλη κουβέντα μην πείς»

Κύμα με διαμορφωμένο πλάτος

Αρμονικά κύματα κοντινού k ή λ

ΤΜΗΜΑ ΦΥΣΙΚΗΣ – ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΦΥΣΙΚΗ

εξαρτάται από τον κυματαριθμό του ή το μήκος κύματός του:

ΤΜΗΜΑ ΦΥΣΙΚΗΣ – ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΦΥΣΙΚΗ

k0 k k0 k 

ΤΜΗΜΑ ΦΥΣΙΚΗΣ – ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΦΥΣΙΚΗ

Εφαρμογή : Σχηματισμός Γκαουσιανού (Gaussian) κυματοδέματος

ΤΜΗΜΑ ΦΥΣΙΚΗΣ – ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΦΥΣΙΚΗ

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ II: Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΣΤΕΡΕΑΣ ΓΩΝΙΑΣ

ΤΜΗΜΑ ΦΥΣΙΚΗΣ – ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΦΥΣΙΚΗ

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ III: Η ΕΙΔΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑΣ

ΤΜΗΜΑ ΦΥΣΙΚΗΣ – ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΦΥΣΙΚΗ

 2 E ( x, t )  2 E ( x, t )  2 B ( x , t )  2 B ( x, t ) Τα δύο πεδία διαδίδονται

ΤΜΗΜΑ ΦΥΣΙΚΗΣ – ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΦΥΣΙΚΗ

● Διεύθυνση και φορά αυτή της διάδοσης του κύματος

Παραγωγή ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων: Παράγονται από ταλαντούμενα ηλεκτρικά

Το φάσμα της ηλεκτρομαγνητικής

ΙI. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΘΕΡΜΙΚΗΣ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑΣ

● Τυχόν εξαρτήσεις που παρατηρούνται πειραματικά

ΤΜΗΜΑ ΦΥΣΙΚΗΣ – ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΦΥΣΙΚΗ

Καυτά κάρβουνα Σίδερο στο αμόνι Αστέρες (Ήλιος)

εκπεμπόμενη ισχύς ανά μονάδα εκπεμπόμενη ισχύς ανά μονάδα

Παρατήρηση 1: Η εκπεμπόμενη ισχύς σε μήκη κύματος μικρότερα ή ίσα του λ1 είναι

maxT   ά  2,8978  103 [mK] f maximum

ΤΜΗΜΑ ΦΥΣΙΚΗΣ – ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΦΥΣΙΚΗ

Ενέργεια ανά μονάδα όγκου

 Αριθμός στασίμων κυμάτων σε συχνότητες f  f  df 

Κάθε στάσιμο κύμα → μικροσκοπικός μονοδιάστατος κλασικός αρμονικός ταλαντωτής

Με χρήση της κατανομής Boltzmann:   k BT

Επινοούμε τον χώρο των κυματαριθμών.

8 Vk  Σε κάθε στοιχειώδη όγκο Vk αντιστοιχούν

ΤΜΗΜΑ ΦΥΣΙΚΗΣ – ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΦΥΣΙΚΗ

Καλή συμφωνία μόνο στις

Max Karl Ernst Ludwig Planck

ΙΙΙ. ΤΟ ΦΩΤΟΗΛΕΚΤΡΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ

ΤΜΗΜΑ ΦΥΣΙΚΗΣ – ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΦΥΣΙΚΗ