Đất nước ( mở bài chung) vô cùng, nhất là đối với những người đi xa .
vô cùng, nhất là đối với những người đi xa . Dù chim ham trái
Thơ ca khơi dậy trong lòng tay lớp lớp những đợt sóng cuốn
trào của muôn vàn cung bậc tình cảm: Yêu đương, căm giận, xót
xa, nghẹn ngào, xao xuyến, bâng khuâng. Không những thế, thơ
ca còn khơi dậy trong ta những tư tưởng, suy nghĩ sâu sắc thúc
đẩy tình cảm đối với quê hương, đất nước. Bài thơ “Đất nước” của
nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm là một tác phẩm như thế. Có thể nói
Đất nước của Nguyễn Khoa Điềm đã sáng tạo một hình tượng đất
nước thân quen mà mới lạ trong thi ca Việt Nam... Nguyễn Khoa
Điềm đã khắc họa nên một Đất nước toàn vẹn, là sự thống nhất
của lãnh thổ và văn hóa, của lịch sử và sự sống, một Đất nước
trong không gian tinh thần của người Việt Nam.
9 Câu đầu: Khi ta …… ngày đó (ĐN có từ bao giờ)
Ngay từ những câu thơ đầu đoạn trích, Nguyễn Khoa Điềm
đã trầm ngâm, suy tư về cội nguồn, quá hình thành của Đất Nước
bằng giọng tâm tình, dịu ngọt như lời kể chuyện cổ tích:
“ Khi ta lớn lên …….. thường hay kể ”
Mở đầu đoạn thơ như một lời khẳng định "Khi ta lớn lên Đất
Nước đã có rồi", Đất Nước đã có từ rất lâu, có trước khi ta sinh ra
vì khi lớn lên nó đã có rồi. Đó cũng là một lời khẳng định chắc
nịch về sự trường tồn của đất nước qua mấy ngàn năm lịch sử
dựng nước và giữ nước. Cụm từ "ngày xửa ngày xưa" chỉ thời
gian huyền hồ, hư ảo là nhịp thời gian cổ xưa xa thẳm để mở đầu
những câu chuyện cổ. Với Nguyễn Khoa Điềm, Đất Nước có từ
rất xa xưa, trong sâu thẳm thời gian, trong kí ức tuổi thơ hồn nhiên
trong sáng của mỗi cuộc đời. Câu chuyện của Nguyễn Khoa Điềm
đã đánh thức trong người đọc những hoài niệm đẹp đẽ của một
thời đại. Đó cũng chính là đất nước được cảm nhận trong chiều
sâu tâm hồn nhân dân, văn hóa và lịch sử:
“ Đất Nước bắt đầu ……….đánh giặc”
Đó là miếng trầu gợi lên sự tích vào loại cổ nhất người Việt
"Sự tích trầu cau" từ đời vua Hùng dựng nước xa xưa, ngợi ca tình
nghĩa vợ chồng, anh em đằm thắm, sắt son đồng thời đánh thức
dậy hình ảnh miếng trầu đã trở thành biểu tượng của tình yêu,
lòng thủy chung, miếng trầu là đầu câu chuyện. Đó còn là truyền
thuyết Thánh Gióng nhổ tre đuổi giặc Ân, gợi lên vẻ đẹp khỏe
khoắn của tuổi trẻ Việt Nam kiên cường, bất khuất. Vẻ đẹp ấy
song hành với hình ảnh cây tre Việt Nam. Cây tre hiền hậu trên
mỗi làng quê. Hình ảnh tre như những phẩm chất trong cốt cách
con người Việt Nam: thật thà chất phác, thuỷ chung, yêu hoà bình,
kiên cường bất khuất trong những cuộc chiến tranh. Với cái nhìn
độc đáo của Nguyễn Khoa Điềm, Đất Nước đã nằm sâu trong tiềm
thức mỗi chúng ta, trong đời sống tâm hồn của người dân từ thế
hệ này sang thế hệ khác.
Tác giả còn nhắc đến thuần phong mỹ tục của người Việt,
câu ca dao "Tay bưng chén muối đĩa gừng/Gừng cay muối mặn
xin đừng quên nhau" như đã nhập hồn vào câu thơ Nguyễn Khoa
Điềm: “Tóc mẹ ……….. muối mặn”
Đất Nước còn là phong tục búi tóc thành cuộn sau gáy rất quen
thuộc của người phụ nữ Việt Nam từ bao đời nay. Đó là vẻ đẹp
giản dị nhưng mang một nét đẹp riêng biệt không thể lẫn lộn với
những nền văn hóa khác. Nguyễn Khoa Điềm tiếp tục gắn dòng
suy tưởng đến con người ngàn đời cư trú, lao động, chiến đấu trên
mảnh đất Việt để giữ gìn tôn tạo mảnh đất thân yêu. Ở đó đạo lí
ân nghĩa thủy chung đã trở thành truyền thống ngàn đời của dân
tộc: "Cha mẹ thương nhau bằng gừng cay muối mặn". Người ta
vẫn thường hay nói gừng càng già càng cay, muối càng lâu năm
càng mặn nghĩa là con người sống với nhau càng lâu thì tình nghĩa
càng đong đầy.
Đất nước gắn bó, thân thiết như người ruột thịt và bao công
việc lao động khác: “Cái kèo, ……….sàng”
Cha ông ta xưa gắn liền với những miền quê thuần phác của nền
nông nghiệp thóc gạo với mái lá nhà tranh nên thường coi việc đặt
tên cho con cũng chỉ bằng cái tên nôm na, dân dã, có khi lấy
những bộ phận của ngôi nhà tre gỗ chính mình đang ở "cái kèo",
"cái cột". Với người VN vốn gắn bó lâu đời với nền văn minh lúa
nước, hạt gạo trở thành gia bảo vô cùng cần thiết cho cuộc sống.
Cho nên ngay khi còn là đứa trẻ mới lớn, cảm nhận về vật chất
đầu tiên phải là hạt gạo trải qua một quá trình lam lũ, kết tinh từ
mồ hôi nước mắt của người lao động, "một nắng hai sương xay,
giã, giần, sàng" phải suốt ngày bán mặt cho đất bán lưng cho trời,
dầm mưa dãi nắng nhân dân ta mới làm ra được hạt ngọc quý giá
ấy. Thấm vào trong hạt gạo bé nhỏ ấy là vị mặn mồ hôi nhọc nhằn
của người nông dân. Vì thế khi ăn hạt cơm dẻo, thơm phải nhớ
đến người làm ra nó.
Câu cuối cùng khép lại một câu khẳng định với niềm tự hào:
"Đất Nước có từ ngày đó..." “Ngày đó” là ngày nào ta không rõ
nhưng chắc chắn “ngày đó” là ngày ta có truyền thống, có phong
tục tập quán, có văn hóa mà có văn hóa nghĩa là có đất nước.
TT: Đất là nơi……muôn đời ( ĐN là gì)
Người ta đã từng có những định nghĩa trong lịch sử, trong địa
lí, trong dân tộc học. Trong văn học, từ lâu lắm rồi, người ta cũng
đi tìm câu trả lời cho câu hỏi: Đất nước là gì? Cái mới của
Nguyễn Khoa Điềm chính là đi tìm một câu trả lời của riêng mình,
của thế hệ mình. Ở đoạn thơ tiếp theo, nhà thơ liên tiếp đưa ra
những nhận định của mình: “Đất là nơi anh ……..nỗi nhớ
thầm.”
Đất nước thật giản dị và cũng thật độc đáo, thật trữ tình và có sức
hấp dẫn, lôi cuốn bạn đọc một cách mạnh mẽ. Nhưng có lẽ bài thơ
không chỉ viết cho tuổi trẻ, không chỉ cho những người yêu nhau
mà viết cho tất cả mọi người. Định nghĩa Đất Nước được kéo dài
nhưng lại kiến giải rất đơn giản, rất có lí và đầy thuyết phục. Đó là
những kiến giải trên hai trục không gian và thời gian, “thời gian
đằng đẵng, không gian mênh mông”, giữa cái thời gian và không
gian ấy hiện ra một đất nước với dáng vẻ hùng vĩ với hình ảnh
“con chim phượng hoàng bay về hòn núi bạc – con cá như ông
móng nước biển khơi”.
Đất Nước còn là nơi trở về của những tâm hồn thiết tha với quê
hương. Hình ảnh con chim phượng hoàng bay về hòn núi bạc, con
cá ngư ông móng nước biển khơi mang phong cách dân ca miền
Trung, thẫm đẫm lòng yêu quê hương cả tác giả . Đất Nước mình
bình dị, quen thuộc nhưng đôi khi cũng lớn rộng, tráng lệ và kì vĩ
tình yêu, biết quí trọng tình nghĩa và cũng thật quyết liệt trong đấu
chín ăn xa, thì cũng giật mình nhớ gốc cây đa lại về. Gia đình Việt tranh chống giặc ngoại xâm .
Nam là như thế, lúc nào cũng hướng về quê hương, hướng về cội
nguồn.
Đất Nước trường tồn trong không gian và thời gian : Thời gian
đằng đẵng, không gian mênh mông để mãi mãi là nơi dân mình Khi khẳng định ĐN của nhân dân, tác giả đã trở về với ngọn
đoàn tụ, là không gian sinh tồn của cộng đồng Việt Nam qua bao nguồn phong phú đẹp đẽ của văn hoá văn học dân gian, mà tiêu
thế hệ. Nguyễn Khoa Điềm gợi lại truyền thuyết Lạc Long Quân biểu là ca dao. Ca dao chính là diện mạo tinh thần, là nơi lưu giữ
và Âu Cơ, về truyền thuyết Hùng Vương và ngày giỗ tổ. Nhắc lại đời sống tâm hồn tình cảm của nhân dân qua bao thế hệ. NKĐ đã
Lạc Long Quân và Âu Cơ, nhắc đến ngày giỗ tổ, Nguyễn Khoa chọn ra từ kho tàng thơ ca dân gian 3 cái đẹp tiêu biểu nhất của
Điềm muốn nhắc nhở mọi người nhớ về cội nguồn của dân tộc . tâm hồn Việt: “ Dạy em…… thành gậy”
Dù bôn ba chốn nào, người dân Việt Nam cũng đều hướng về đất Ba vẻ đẹp đó chính là sự đắm say thuỷ chung trong tình yêu, sự
tổ, nhớ đến dòng giống Rồng Tiên của mình . quý trọng nghĩa tình và công sức lao động, sự kiên trì bền bỉ trong
chiến đấu. NKĐ đã vận dụng sáng tạo các chất liệu của văn hoá
Nhắc đến chuyện xưa ấy như để khẳng định, cũng là để nhắc văn học dân gian. Tác giả ko lặp lại nguyên văn 1 câu ca dao tục
nhở: “Những………maisau” ngữ nào mà chỉ lấy ý và hình ảnh từ các câu ca dao quen thuộc ấy.
Cảm hứng thơ của tác giả có vẻ phóng túng , tự do nhưng thật ra Từ đó, người đọc có thể tự liên tưởng và đồng sáng tạo với nhà
đây là một hệ thống lập luận khá rõ mà chủ yếu là tác giả thể hiện thơ.
đất nước trong ba phương diện : trong chiều rộng của không gian
lãnh thổ địa lí, trong chiều dài thăm thẳm của thời gian lịch sử,
trong bề dày của văn hóa – phong tục, lối sống tâm hồn và tính Kết bài: Nói về đất nước, Nguyễn Khoa Điềm từng tâm sự: “Đất
cách dân tộc . Ba phương diện ấy được thể hiện gắn bó thống nhất nước với các nhà thơ khác là của những huyền thoại của những
và ở bất cứ phương diện nào thì tư tưởng đất nước của nhân dân anh hùng, nhưng với tôi là của những con người vô danh, của
vẫn là tư tưởng cốt lõi , nó như một hệ qui chiếu mọi cảm xúc và nhân dân”. Có lẽ chính vì thế tư tưởng đất nước của nhân dân
suy tưởng của nhà thơ . được ông thể hiện đầy sáng tạo, mới mẻ qua đứa con tinh thần của
mình. Đó là cách để đi vào lòng người, cũng là cách nhà thơ đi
Và cụ thể hơn nữa , gần gũi hơn nữa , Đất nước ở ngay trong con đường riêng của mình không lặp lại người khác.
máu thịt của mỗi chúng ta : “Trong anh………đất nước”
Đất nước đã thấm tự nhiên vào máu thịt, đã hóa thành máu xương
của mỗi con người, vì thế sự sống của mỗi cá nhân không phải là
riêng của mỗi con người mà là của cả đất nước . Mỗi con người
đều thừa hưởng ít nhiều di sản văn hóa vật chất và tinh thần của
đất nước, phải giữ gìn và bảo vệ để làm nên đất nước muôn đời .
Từ những quan niệm như vậy về đất nước, phần sau của tác phẩm
tác giả tập trung làm nổi bật tư tưởng : Đất nước của nhân dân,
chính Nhân dân là người đã sáng tạo ra Đất nước .
Một đất nước trong tương lai triển vọng tươi sáng:
“Mai sau… mơ mộng”
Có thể thấy, ngay cả khi nói về đất nước trong quá khứ với những
cảm xúc thầm kín, NKĐ cũng không cao giọng. Trái lại, mạch thơ
tâm sự tâm tình của anh và em đã thu nạp những chi tiết rất đời
thường, rất khó thành thơ. Với một cảm nhận như vậy, không có
gì khó hiểu Khi Nguyễn Khoa Điềm nhìn thấy một phần đất nước
trong mỗi chúng ta: ĐN ko tồn tại xa xôi, mà kết tinh hoá thân
trong mỗi con người.
Từ những cảm nghĩ trên về đất nước, tác giả đã đi đến những
suy nghĩ về trách nhiệm của mỗi cá nhân:
“ Em ơi em…. muôn đời”
TT: Những người…… sông xuôi (ĐN do ai làm ra)
Tư tưởng đó đã dẫn đến một cái nhìn mới mẻ, có chiều sâu về
địa lí, về những danh lam thắng cảnh trên khắp mọi miền đất
nước. Những núi Vọng Phu, hòn Trống Mái, những núi Bút non
Nghiên … không còn là những cảnh thú thiên nhiên nữa mà được
cảm nhận thông qua những cảnh ngộ, số phận của nhân dân, được
nhìn nhận như là những đóng góp của nhân dân, sự hóa thân của
những con người không tên tuổi : “Những người vợ nhớ chồng
còn góp cho Đất nước những núi Vọng Phu, Cặp vợ chồng yêu
nhau góp nên hòn Trống Mái”, “Người học trò thắng cảnh” . Ở
đây cảnh vật thiên nhiên qua cách nhìn của Nguyễn Khoa Điềm,
hiện lên như một phần tâm hồn, máu thịt của nhân dân . Chính
nhân dân đã tạo dựng nên đất nước, đã đặt tên, đã ghi dấu vết cuộc
đời mình lên mỗi ngọn núi , dòng sông .
NKĐ chú ý nhiều đến tên núi, tên miền mà tên gọi của chúng
trở nên gần gũi thân thương: núi Vọng Phu, hòn Trống Mái, núi
con gà, núi con cóc, núi Bút, non Nghiêng, Ông Đốc, Ông Trang,
Bà Đen, Bà Điểm. Đặc biệt, tác giả ko chỉ nhìn vào các danh
thắng ở dáng vẻ bề ngoài mà nhìn sâu hơn vào các lớp trầm tích
bên trong để phát hiện sự hoá thân của nhân dân trong từng thắng
cảnh.
Từ những hình ảnh, những cảnh vật, những hiện tượng cụ thể,
nhà thơ qui nạp thành một khái quát sâu sắc :
“Và ở đâu …… sông ta.”
Khi nhìn vào 4 nghìn năm đất nước, NKĐ nhấn mạnh đến lớp
lớp những con người giản dị và bình tâm, ko ai nhớ mặt đặt tên
nhưng họ đã làm ra đất nước. Đối với những nhà thơ, khi viết về
ĐN thì họ có thói quen nhắc đến các triều đại hoặc các vị anh hugf
đã lưu danh sử sách. Nhưng NKĐ lại muốn kể nhiều hơn về vô
vàn những con người bình dị, ko ai biết đến tuổi tên. Họ là đông
đảo nhân dân, là những người bình thường nhưng đã đóng góp
xương máu ch đất nước cho dù tên tuổi của họ ko được lưu giữ,
lưu truyền.
“Họ đã …… Đất nước”
Tư tưởng Đất nước của nhân dân đã chi phối cách nhìn của nhà
thơ khi nghĩ về lịch sử bốn nghìn năm của đất nước . Nhà thơ
không ca ngợi các triều đại, không nói đến những anh hùng được
sử sách lưu danh mà chỉ tập trung nói đến những con người vô
danh, bình thường, bình dị.
“ Họ giữ và……hái trái”
Họ sáng tạo, giữ gìn và truyền lại cho thế hệ mai sau mọi giá
trị vật chất tinh thần để cho thế hệ sau thụ hưởng các giá trị văn
hoá, văn minh, vật chất: hạt lúa, ngọn lửa, giọng điệu và ngôn ngữ
dân tộc, tên xã tên làng.
Cũng chính họ “ Có ngoại xâm….đánh bại” để tạo những chủ
quyền, xây đắp nền móng cho ngôi nhà đất nước để các thế hệ mai
sau kế thừa tinh thần yêu nước và tiếp tục dựng xây phát triển.
Mạch cảm xúc lắng tụ lại để cuối cùng dẫn tới cao trào, làm
nổi bật lên tư tưởn cốt lõi của cả bài thơ vừa bất ngờ, vừa giản dị
và độc đáo: “Để Đất nước ….. thần thoại”
Một định nghĩa giản dị, bất ngờ về Đất nước . Đất nước của ca
dao thần thoại nhưng vẫn thể hiện những phương diện quan trọng
nhất của truyền thống nhân dân, của dân tộc : Thật đắm say trong