શ્વસનતનતંત્ર

(Respiratory System)
પ્રસતસ્તાવનસ્તાવ
આપણુ ં શરીર રોજબરોજ જ જુદી જુદી ક્રિયિયાઓ કરકરે છ છે ત છેન છે મિયાટકરે ગરમરમી અન છે શકશતનરમી જરૂર
પડતરમી હોય છ છે. આ ગરમરમી અન છે શકશત ખોરિયાકમિયાંનિયા પોષક દ્રરવયો અન છે ઓકશ ઓક્સિજનનરમી દહનપ્રક્રિયિયા કકરે
વિઘટનનરમી પ્રક્રિયિયા ા દિયારિયા પ્રિયાા પ્રાપત ્રાપ્ત થિયાય છ છે. આ ઓકશ ઓક્સિજન આપણ છે શિયા ઓક્સિમિયાં જે હિિયા લઈએ છીએ ત છે
રશતકણોમિયાં ઓગળીન છે શરીરન છે પ્રિયાા પ્રાપત ્રાપ્ત થિયાય છ છે. ઓક્સિિયા્રાપ્ત થ છે ઓક્સિિયા્રાપ્ત થ છે ઉતપન્ન ્રાપ્ત થય છેલ કિયાબકાર્બન ડિયાયોશ ઓક્સિિયાઈડ પણ
ુ નરમી આપ-લ છે અન છે ત છેનિયા ા દિયારિયા કોષોમિયાં
શરીરનરમી બહિયાર ફેકિિયાનરમી જરૂર ઊભરમી ્રાપ્ત થિયાય છ છે. આમ, િિયાયઓ
ુ છે બહિયાર કિયાઢિિયાનરમી
ખોરિયાકનું મંદદહન કરી ગરમરમી અન છે શકશત ઉતપન્ન કરિિયાનરમી ત છેમજ નકિયામિયા િિયાયન
ઓક્સિમગ્ર પ્રક્રિયિયાન છે શ ઓક્સિન કહકરે છ છે.

શ ઓક્સિનતંત્રમિયાં ભિયાગ લ છેતિયા અિયિોમિયાં નિયાક, ગળુંં, સિરતંત્ર, શિયા ઓક્સિનળી, શિયા ઓક્સિિિયાકહનરમી, ફકરેફ ઓક્સિિયાં અન છે
ઉદરપટલનો ઓક્સિમિયાિ છેશ ્રાપ્ત થિયાય છ છે.
નસ્તાકવ
 નિયાક એ શ ઓક્સિનતંત્રનો શરૂઆતનો
અિયિ છ છે. ત છેનો ઘણોખરો ભિયાગ
કોમલિયાકસ્રાપ્ત થ (કકરિયાકાર્બ)નો બન છેલો છ છે.
ઉપરનો ભિયાગ નિયાકનિયા હિયાડકિયાં (Nasal
bones) િડકરે બન છે છ છે. નિયાકનરમી મધયમિયાં
િોમર નિયામનિયા હિયાડકિયા્રાપ્ત થરમી ઊભો પડદો
બન છે છ છે. આ પડદિયા્રાપ્ત થરમી નિયાકનિયાં બ છે વછદ્રો
બન છે છ છે. દરકરેક વછદ્ર ન ઓક્સિકોરિયા તરીકકરે
ઓળખિયાય છ છે. નિયાકનરમી અંદરનરમી બિયાજુએ આંતરતિરિયાન ુ આિરણ આિ છેલ ું છ છે. આંતરતિરિયા ઉપર
‘વ ઓક્સિલલયિયા’ નિયામનરમી ઝરમીણરમી રૂંિિયાટી અન છે િિયાળ આિ છેલ હોય છ છે . જયિયારકરે આપણ છે નિયાક િિયાટકરે શિયા ઓક્સિ લઈએ છીએ
ુ અન છે નુક ઓક્સિિયાનકિયારક પદિયા્રાપ્ત થ્થો ત છેમિયાં ભરિયાઈ જાય છ છે અન છે ફકરેફ ઓક્સિિયામિયાં
તયિયારકરે હિિયામિયાંનો કરરો, રજકણ, જંતઓ
જતિયાં અટકકરે છ છે. નિયાકનરમી આંતરતિરિયામિયાં આિ છેલરમી રશતિિયાકહનરમીનરમી ઉઉષણતિયાન છે લરમીલીધ છે હિિયા જયિયારકરે નિયાકમિયાં્રાપ્ત થરમી
પ ઓક્સિિયાર ્રાપ્ત થિયાય છ છે તયિયારકરે ગરમ ્રાપ્ત થિયાય છ છે જે્રાપ્ત થરમી ઠંડી હિિયા્રાપ્ત થરમી ્રાપ્ત થતિયા નુક ઓક્સિિયાન્રાપ્ત થરમી બરરમી શકિયાય છ છે . મોં િડકરે શિયા ઓક્સિ
લ છેિિયા્રાપ્ત થરમી હિિયા શુદ્ધ ્રાપ્ત થતરમી ન્રાપ્ત થરમી ત છેમ જ ઠંડી હિિયા ફકરેફ ઓક્સિિયાંમિયાં જિિયા્રાપ્ત થરમી શરદી, ગળિયાનો ઓક્સિોજો જેિરમી બરમીમિયારીઓ
લિયાગ ુ પડી શકકરે છ છે. નિયાકનિયા પોલિયાણમિયાં ત્રણ શંખિયાકાવત હિયાડકિયાં આિ છેલિયાં છ છે. ત છેનિયા છ છેક ઉપરનિયા હિયાડકિયાનરમી
ુ િયા છ છેડિયા આિ છેલિયા છ છે . નિયાક
નરમીર છે આિ છેલરમી આંતરતિરિયા હકરેઠળ ગંલીધનું જિયાન કરિયાિનિયાર ગંલીધગ્રિયાહી જિયાનતંતન
િિયાટકરે શિયા ઓક્સિ લરમીલીધ છેલરમી હિિયા ગળિયામિયાં આિ છે છ છે.
ગળવ
નિયાક િિયાટકરે શિયા ઓક્સિમિયાં લરમીલીધ છેલરમી હિિયા હળિયામિયાં ્રાપ્ત થઈન છે જ શિયા ઓક્સિનળીમિયાં પ્રિ છેશ છે છ છે. આમ, ગળુંં
શિયા ઓક્સિનળીનિયા પ્રિ છેશા દિયાર તરીકકરે િતરીકે વર્તે છ છે. ગળિયાનરમી નરમીર છેનરમી બિયાજુએ શિયા ઓક્સિનળી અન છે પિયાછળનિયા ભિયાગમિયાં
અન્નનળી આિ છેલરમી છ છે.
સવરયનતંત્રવ
 સિરયંત્ર એ ગળિયાનિયા નરમીર છેનિયા
ભિયાગમિયાં અન છે શિયા ઓક્સિનળીનિયા ઉપરનિયા
ભિયાગમિયાં ઢિયાંકણસિરૂપ છે આિ છેલરમી એક
વત્રકોણિયાકિયાર પ છેટી છ છે. ત છે સનિયાય ુ અન છે
કકરિયાકાર્બનો બન છેલો અિયિ છ છે.
સિરયંત્રનરમી ઉપરનરમી બિયાજુએ ‘v’
આકિયારનો જજહિિયા (Epiglottis) નિયામનો
એક નિયાનો પડદો શિયા ઓક્સિનળીન છે બંલીધ
કરી દકરે છ છે. ત છે્રાપ્ત થરમી ખોરિયાક શિયા ઓક્સિનળીમિયાં
પ્રિ છેશરમી શકતો ન્રાપ્ત થરમી. સિરયંત્ર
ુ રમી અિસ્રાપ્ત થિયામિયાં રહકરે છ છે. ત છે અિિયાજ ઉતપન્ન કરનિયાર અિયિ છ છે. ત છેમિયાં આિ છેલ
ઓક્સિિયામિયાનય રીત છે અ્રાપ્ત થકાર્બખલ
સિરતંત ુઓનિયા કંપન્રાપ્ત થરમી અિિયાજ ઉતપન્ન કરકરે છ છે.

શ્વસ્તાસનળનળી (Trachea):

સ્સ્તાનવ સિરયંત્રનરમી નરમીર છેનિયા ભિયાગ્રાપ્ત થરમી શરૂ ્રાપ્ત થઈ છિયાતરમીનિયા પોલિયાણમિયાં , અન્નનળીનરમી આગળનિયા
ભિયાગમિયાં આિ છેલરમી છ છે.
કદવ લંબિયાઈ 10 ્રાપ્ત થરમી 12 ઓક્સિ છેમરમી અન છે પહોળિયાઈ 2.5 ઓક્સિ છેમરમી જેટલરમી હોય છ છે.
ુ
શિયા ઓક્સિનળી સનિયાયઓ અન છે ‘વ ઓક્સિલલયિયા’ યુશત આંતરતિરિયાનરમી બન છેલરમી છ છે. ત છેનરમી ફરત છે ‘C’ આકિયારનિયા
15 ્રાપ્ત થરમી 20 કકરિયાકાર્બનરમી કડીઓ આિ છેલરમી છ છે. આ કડીઓ એિરમી રીત છે ગોઠિિયાય છેલરમી હોય છ છે . જે્રાપ્ત થરમી શિયા ઓક્સિનળીનો
ુ ય રહકરે છ છે. કકરિયાકાર્બન છે લરમીલીધ છે શિયા ઓક્સિનળી
આગળનો ભિયાગ ઓક્સિંપ કણકાર્બ કકરિયાકાર્બમય બન છે અન છે પિયાછળનો ભિયાગ સનિયાયમ
હંમ છેશિયા ખુલ્લરમી રહકરે છ છે. ઓક્સિહકરેલિયાઈ્રાપ્ત થરમી ત કટી કકરે દબિયાઈ જતરમી ન્રાપ્ત થરમી. શિયા ઓક્સિનળીનરમી આંતરતિરિયામિયાં આિ છેલરમી
સ કક્મગ્રંવ્રાપ્ત થઓમિયાં્રાપ્ત થરમી ઝરતો ો સિયાિ ત છેન છે ભરમીનરમી અન છે રરમીકણરમી રિયાખ છે છ છે. આ્રાપ્ત થરમી શિયા ઓક્સિનળીમિયાં આિ છેલિયાં રજકણો
ફકરેફ ઓક્સિિયાંમિયાં જતિયાં અટકી જાય છ છે. વ ઓક્સિલલયિયા નિયામનિયા કકરેશતંત ુઓ આ રજકણોન છે બહિયારનરમી કદશિયામિયાં લીધકકરેલ છે છ છે.
શિયા ઓક્સિનળીનિયા મુખય બ છે ફિયાંટિયા પડકરે છ છે. દરકરેક ફિયાંટો ડિયાબિયા અન છે જમણિયા ફકરેફ ઓક્સિિયામિયાં જાય છ છે. આ ફિયાંટો
શિયા ઓક્સિિિયાકહનરમી તરીકકરે ઓળખિયાય છ છે.

શ્વસ્તાસવસ્તાહનળીનીનીઓ (Bronchi) :
શિયા ઓક્સિનળીનિયા બ છે મુખય ફિયાંટો શિયા ઓક્સિિિયાકહનરમીરૂપ છે ફકરેફ ઓક્સિિયામિયાં પ્રિ છેશ છે છ છે. દરકરેક શિયા ઓક્સિિિયાકહનરમીમિયાં્રાપ્ત થરમી બરમીજા
ફિયાંટિયાઓ નરમીકળ છે છ છે અન છે ત છેનરમી શિયાખિયા-પ્રશિયાખિયાઓ ા દિયારિયા ફકરેફ ઓક્સિિયામિયાં ઊંડકરે સુલીધરમી ફકરેલિયાય છ છે. શિયા ઓક્સિિિયાકહનરમીનિયા
ુ િયાકહનરમી
ફિયાંટિયાઓન છે સ કક્મ શિયા ઓક્સિિિયાકહનરમીઓ કહકરે છ છે. સ કક્મ શિયા ઓક્સિિિયાકહનરમીનિયા અવતસ કક્મ ફિયાંટિયા પડકરે છ છે જે િિયાયિ
તરકરેક ઓળખિયાય છ છે. શિયા ઓક્સિિિયાકહનરમીનરમી રરનિયા શિયા ઓક્સિનળી જેિરમી જ હોય છ છે. પરંત ુ ત છેમિયાં આિ છેલ કકરિયાકાર્બ ‘O’
ુ િયાકહનરમીન છે છ છેડકરે ગોળિયાકિયાર પિયાતળિયા આિરણનરમી બન છેલરમી હિિયાનરમી ્રાપ્ત થ છેલરમીઓ
આકિયારનિયા હોય છ છે. િિયાયિ
ઝૂમખિયાસિરૂપ છે આિ છેલરમી હોય છ છે. ત છેન છે િિયાયકુ ોષો કહકરે છ છે. શિયા ઓક્સિમિયાં લરમીલીધ છેલરમી હિિયા ફકરેફ ઓક્સિિયામિયાં ઊંડકરે સુલીધ જાય
તયિયારકરે િિયાયકુ ોષો ફૂલ છે છ છે.
ફેફસસ્તાનતં(Lung):
સ્સ્તાનવછિયાતરમીનિયા પોલિયાણમં બંન છે બિયાજુએ એક એક એમ બ છે ફકરેફ ઓક્સિિયાં આિ છેલિયાં છ છે.
આકસ્તારવ લગભગ શંકુ આકિયારનિયા
 જમણિયા ફકરેફ ઓક્સિિયાનરમી ઉપરનરમીર છેનરમી લંબિયાઈ ડિયાબિયા ફકરેફ ઓક્સિિયા કરતિયાં ઓછી દકરેખિયાય છ છે. કિયારણ કકરે જમણિયા
ફકરેફ ઓક્સિિયાનરમી નરમીર છેનરમી બિયાજુએ યકાત આિ છેલ ું છ છે. ડિયાબિયા ફકરેફ ઓક્સિિયાનિયા બ છે ભિયાગ પડકરે છ છે જયિયાર જમણિયા ફકરેફ ઓક્સિિયાનિયા ત્રણ
ભિયાગ બપડકરે છ છે. ફકરેફ ઓક્સિિયાંનરમી આ ઓક્સિપિયા ઓક્સિ દા દસતરીય આિરણ આિ છેલ ું છ છે. ત છેન છે ા પ્રાપલરુ િયા કહકરે છ છે. અંદરનું ા પ્રાપલરુ િયા
િરમી ઓક્સિરલ ા પ્રાપલરુ િયા અન છે બહિયારનું પરિયાઈટલ ા પ્રાપલરુ િયા તરીકકરે ઓળખિયાય છ છે.
ા પ્રાપલરુ િયાનિયાં બંન છે આિરણ િચર છે આિ છેલરમી ા પ્રાપલરુ લ કકરેવિટીમિયાં એક પ્રકિયારનું પ્રિિયાહી આિ છેલું હોય છ છે.
આ પ્રિિયાહીન છે લરમીલીધ છે શિયા ઓક્સિોચછિિયા ઓક્સિનરમી પ્રક્રિયિયા િખત છે ફકરેફ ઓક્સિિયાં અન છે પરિયાઈટલ ા પ્રાપલરુ િયા િચર છે ઘષકાર્બણ ્રાપ્ત થત ું ન્રાપ્ત થરમી.
ફકરેફ ઓક્સિિયાંનો છ છેદ લઈ જોિિયામિયાં આિ છે તો ત છે િિયાદળી જેિિયાં કસ્રાપ્ત થવતસ્રાપ્ત થિયાપક, વછદ્રિયાળું અન છે કિયાળિયાશપડતિયાં ભ કરિયા
રંગનિયાં હોય છ છે. ફકરેફ ઓક્સિિયાંમિયાં કરોડોનરમી ઓક્સિંખયિયામિયાં િિયાયકુ ોષો આિ છેલિયા છ છે. િિયાયકુ ોષોનરમી આ ઓક્સિપિયા ઓક્સિ ફુા પ્રાપફુ ઓક્સિ
લીધમનરમીનરમી સ કક્મ કકરેશિિયાકહનરમીનિયાં જાળિયાં આિ છેલિયાં હોય છ છે. િિયાયકુ ોષો અન છે કકરેશિિયાકહનરમીનરમી દીિિયાલો અવત
પિયાતળી અન છે કસ્રાપ્ત થવતસ્રાપ્ત થિયાપક હોિિયા્રાપ્ત થરમી ત છેમિયાં્રાપ્ત થરમી ઓકશ ઓક્સિજન, કિયાબકાર્બન ડિયાયોશ ઓક્સિિયાઈડ અન છે પિયાણરમીનરમી િરિયાળનરમી
આપ-લ છે ્રાપ્ત થઈ શકકરે છ છે.
ઉદરપટલ અ્વસ્તા ઉરોદરપટલ (Diaphragar) :
ઉદરપટલ એ છિયાતરમી અન છે પ છેટનિયા પોલિયાણન છે છૂટું પિયાડતિયા સનિયાયન
ુ ો પડદો છ છે. ત છેનો આકિયાર ઘુમમટ
જેિો છ છે. ઘુમમટ જેિો ઉપ ઓક્સિ છેલો ભિયાગ છિયાતરમીનરમી પિયાં ઓક્સિળીઓન છે અડીન છે આિ છેલો છ છે. શિયા ઓક્સિોચછિિયા ઓક્સિનરમી ક્રિયિયા
દરવમયિયાન ઉદરપટલ પોતિયાનો આકિયાર બદલરમી ઉપરનરમીર છે ્રાપ્ત થિયાય છ છે ત છે્રાપ્ત થરમી છિયાતરમીનિયા પોલિયાણમં િલીધઘટ ્રાપ્ત થઈ
શકકરે અન છે ફકરેફ ઓક્સિિયાંન ું ઓક્સિંકોરન-પ્ર ઓક્સિરણ ઓક્સિરળતિયા્રાપ્ત થરમી ્રાપ્ત થઈ શકકરે છ છે.

શ્વસ્તાસોચોચ્છવસ્તાસનીની પ્રપ્રક પ્રક્રિયસ્તા (Mechanics of Respiration):

ુ
શિયા ઓક્સિોચછિિયા ઓક્સિનરમી પ્રક્રિયિયામિયાં ઉદરપટલ, પિયાં ઓક્સિળીઓ અન છે પિયાં ઓક્સિળીઓનિયા સનિયાયઓ અગતયનો ભિયાગ
ભજિ છે છ છે. શિયા ઓક્સિમિયાં હિિયા લ છેતરમી િખત છે નરમીર છે મુજબનરમી ક્રિયિયાઓ ા દિયારિયા છિયાતરમીન ું પોલિયાણ િલીધ છે છ છેવ
(1) ઉદરપટલ ઓક્સિંકોરિયાય છ છે. ત છેનો મધયભિયાગ નરમીર છેનરમી તરફ ખખેંરિયાય છ છે. ત છે્રાપ્ત થરમી છિયાતરમીન ું પોલિયાણ
ઉપર નરમીર છેનરમી કદશિયામિયાં િલીધ છે છ છે. ઉદરપટલ નરમીર છેનરમી તરફ ખખેંરિયાિિયા્રાપ્ત થરમી લગભગ 500 ml જેટલરમી હિિયા
ઓક્સિમિયાિરમી શકિયાય છ છે.
(2) ત છે જ ઓક્સિમય છે નરમીર છેનરમી પિયાં ઓક્સિળીઓ ઉપરનરમી અન છે બહિયારનરમી તરફ ખખેંરિયાય છ છે . ત છે્રાપ્ત થરમી છિયાતરમીન ું
પોલિયાણ આગળપિયાછળ અન છે ડિયાબરમીજમણરમી તરફ પણ િલીધ છે છ છે.
ુ
(3) પિયાં ઓક્સિળીઓનિયા સનિયાયઓ ઓક્સિંકોરન ા દિયારિયા ઉપરનરમી પિયાં ઓક્સિળીઓન છે આગળનરમી અન છે ઉપરનરમી તરફ
ખખેંર છે છ છે.
આમ, બલીધરમી કદશિયામિયાં છિયાતરમીન ું પોલિયાણ મોટું ્રાપ્ત થિિયા્રાપ્ત થરમી ફકરેફ ઓક્સિિયાં ઉપર દબિયાણ ઘટકરે છ છે અન છે ફકરેફ ઓક્સિિયાં
વિસતરણ પિયામ છે છ છે. ફકરેફ ઓક્સિિયાં િિયાયકુ ોષોમિયાં રહકરેલરમી હિિયાન ું દબિયાણ ઘટકરે છ છે અન છે બહિયારનરમી હિિયા ફકરેફ ઓક્સિિયાંમિયાં ખખેંરિયાય
છ છે. આ ક્રિયિયાન છે શિયા ઓક્સિ લ છેિિયાનરમી ક્રિયિયા કહકરે છ છે. હિિયા જયિયારકરે િિયાયકુ ોષોમિયાં હોય તયિયારકરે ત છેમિયાં િિયાયઓ
ુ નરમી આપ-લ છે
ા દિયારિયા લોહીમિયાંનો કિયાબકાર્બન ડિયાયોશ ઓક્સિિયાઈડ િિયાયકુ ોષોમિયાં ભળ છે છ છે. આ દરવમયિયાન ઉદરપટલ અન છે પિયાં ઓક્સિળીઓ
પોતિયાનરમી મ કળકસ્રાપ્ત થવતમિયાં આિતિયાં છિયાતરમીનિયા વપિંજરિયાનો વિસતિયાર ઘટકરે છ છે અન છે ફકરેફકરે ઓક્સિિયાં ઉપર દબિયાણ િલીધ છે છ છે.
પકરણિયામ છે ફકરેફ ઓક્સિિયાં ઓક્સિંકોરિયાય છ છે અન છે િિયાયકુ ોષોમિયાં રહકરેલરમી હિિયા બહિયાર નરમીકળી જાય છ છે . આ રીત છે હિિયા બહિયાર
નરમીકળિિયાનરમી ક્રિયિયાન છે ઉચછિિયા ઓક્સિનરમી ક્રિયિયા કહકરે છ છે. શિયા ઓક્સિ અન છે ઉચછિિયા ઓક્સિનરમી આ ક્રિયિયા ઓક્સિમયિયાંતરકરે રિયાલ્યિયા કરકરે
છ છે. ત છેમિયાં શિયા ઓક્સિ-આરિયામ-ઉચછિિયા ઓક્સિનિયા ત્રણ તબકિયા જોિિયા મળ છે છ છે.
ઓક્સિિયામિયાનય રીત છે પુખતિયનિયા તંદુરસત મિયાણ ઓક્સિમિયાં શ ઓક્સિનક્રિયિયાનો દર પ્રવત વમવનટકરે 16 ્રાપ્ત થરમી 18 નો હોય
છ છે જે આરિયામ અન છે ઊંઘ દરવમયિયાન ઘટકરે છ છે . નિયાનિયાં બિયાળકોનિયા શિયા ઓક્સિોચછિિયા ઓક્સિ ઝડપરમી હોય છ છે. ક ઓક્સિરત કકરે
રમતગમત પછી કકરે ભિયારકરે શ્રમ કયિયાકાર્બ પછી શિયા ઓક્સિોચછિિયા ઓક્સિ ઝડપરમી બન છે છ છે. ફકરેફ ઓક્સિિયાંનરમી ક્ષમતિયા ઘટી જાય ત છેિિયા
દમ કકરે નય કમોવનયિયા જેિિયા રોગોમિયાં શ ઓક્સિનક્રિયિયા છીછરી અન છે ઝડપરમી જોિિયા મળ છે છ છે . શિયા ઓક્સિોચછિિયા ઓક્સિનરમી ક્રિયિયાન ું
ઓક્સિંરિયાલન લંબમજજામિયાં આિ છેલિયા શ ઓક્સિનકકરેનદ્ર ા દિયારિયા ્રાપ્ત થિયાય છ છે.
લોહીનું ઓકશ ઓક્સિકરણવ
લોહીનિયા ઓકશ ઓક્સિકરણનરમી પ્રક્રિયિયામિયાં ઓકશ ઓક્સિજન અન છે કિયાબકાર્બન ડિયાયોશ ઓક્સિિયાઈડનું રવયવતકરણ
(Diffusion) અગતયનો ભિયાગ ભજિ છે છ છે. રવયવતકરણ એટલ છે િિયાય ુ અ્રાપ્ત થિિયા પ્રિિયાહીનું દબિયાણ િલીધિયારકરે
દબિયાણ્રાપ્ત થરમી ઓછિયા દબિયાણિિયાળિયા ભિયાગ તરફ િહકરેવ.ું જયિયારકરે શિયા ઓક્સિમિયાં શુદ્ધ હિિયા લ છેિિયામિયાં આિ છે તયિયારકરે િિયાયકુ ોષો
ુ નરમી આપ-લ છે ્રાપ્ત થિયાય છ છે.
અન છે કકરેશિિયાકહનરમીનરમી દીિિયાલો િચર છે નરમીર છે મુજબ િિયાયઓ
વસ્તાયકુ ોષો (હવસ્તા) કેશવસ્તાપ્રકહનીની (લોહનળી)

O2

CO2
પસ્તાણીનીનીની વરસ્તાળ
બીનીજનતં નકસ્તામસ્તાનતં દ્રરવયો
ુ નું પ્રમિયાણ ફકરેરફિયાર પિયામ છે છ છે.
ઉપરનરમી રવયવતકરણનરમી પ્રક્રિયિયાન છે શિયા ઓક્સિમિયાં લરમીલીધ છેલરમી હિિયામિયાં િિયાયઓ
શ્વસ્તાસમસ્તાનતં લીનીધીલીની હવસ્તા ઉચોચ્છવસ્તાસમસ્તાનતં કસ્તાઢેલીની હવસ્તા
79 %
નિયાઈટોજન 79 %
(ભિયાગ લ છેતો ન્રાપ્ત થરમી)
ઓકશ ઓક્સિજન 20.96 % 16.5 %
CO2 0.04 % 4.5 %
પિયાણરમીનરમી િરિયાળ ઓછી િલીધિયારકરે

કોષજળન નતંુ શ્વસનવ

શિયા ઓક્સિોચછિિયા ઓક્સિનરમી ક્રિયિયા દરવમયિયાન લોહીમિયાં ભળ છેલો ઓકશ ઓક્સિજન ઓકશ ઓક્સિકહમોિહિમોગલોલબન સિરૂપ છે
શ્રરમીરનિયા વિવિલીધ કોષો સુલીધરમી પહોંર છે છ છે. અહં ઓકશ ઓક્સિજન કહમોિહિમોગલોલબનમિયાં્રાપ્ત થરમી છૂટો પડકરે છ છે અન છે
રયિયાપરયનરમી ક્રિયિયામિયાં ભિયાગ લ છે છ છે. આ ક્રિયિયા દરવમયિયાન ઓકશ ઓક્સિજનનું િહિમોગલકુ ોઝ અન છે રરબરમીનિયા ત છેજાબ
ઓક્સિિયા્રાપ્ત થ છે દહન ્રાપ્ત થિયાય છ છે. પકરણિયામ છે ગરમરમી અન છે શકશત ઉતપન્ન ્રાપ્ત થિયાય છ છે. ઓક્સિિયા્રાપ્ત થ છે ઓક્સિિયા્રાપ્ત થ છે કિયાબકાર્બન ડિયાયોશ ઓક્સિિયાઈડ અન છે
પિયાણરમીનરમી િરિયાળ ત્રાપ્ત થિયા અનય કરરો ઉતપન્ન ્રાપ્ત થિયાય છ છે. આ કરરો અન છે કિયાબકાર્બન ડિયાયોશ ઓક્સિિયાઈડ લોહીમિયાં
ભળિિયાનરમી અન છે ઓકશ ઓક્સિજન િપરિયાઈ જિિયાનરમી જે ક્રિયિયા ્રાપ્ત થિયાય છ છે . ત છેન છે પ છેશરમીજાળ અ્રાપ્ત થિિયા કોષજાળનું શ ઓક્સિન
(Tissue Respiration) કહકરે છ છે. કોષજાળનિયા શન ઓક્સિ દરમયિયાન શિયા ઓક્સિોચછિિયા ઓક્સિનરમી પ્રક્રિયિયા કરતિયાં ઊલટી
પ્રક્રિયિયા ્રાપ્ત થિયાય છ છે.
શ્વસનક્ષમતસ્તા (Vital Capacity):
ખ કબ ઊંડો શિયા ઓક્સિ લઈ મહત્તમ પ્રયતનપ કિકાર્બક ફકરેફ ઓક્સિિયાંમિયાં રહીલ હિિયાન છે બહિયાર કિયાઢિિયાનરમી ક્ષમતિયાન છે
લરત્તલીધિયારણશકશત કહકરે છ છે. ઓક્સિિયામિયાનય રીત છે લરત્તલીધિયારણશકશત પુખતિયનિયા તંદુરસત મનુઉષયમિયાં 4.5 Litre
(4500 ઘ. ઓક્સિ છે.મરમી.) જેટલરમી હોય છ છે.
લરત્તલીધિયારણશકશતનરમી મિયાત્રિયા ઉંમર , જાવત અન છે રવયકશતનિયા કદ ઉપર આલીધિયાર રિયાખ છે છ છે . પ્રિયાદકરેવશક
તફિયાિત પણ જોિિયા મળ છે છ છે. ત છેનરમી ઓક્સિિયાદી ગણતરી રવયકશતનરમી ઊંરિયાઈ પર્રાપ્ત થરમી મ છેળિરમી શકિયાય છ છે . આ
ક્ષમતિયા પુરુષમિયાં ઊંરિયાઈ ( ઓક્સિ છે.મરમી.) X 20 ml અન છે સરમીઓમિયાં ઊંરિયાઈ ( ઓક્સિ છેમરમી) x 16 ml જેટલરમી હોય છ છે.
યુરોપનિયા લોકોમિયાં આ ક્ષમતિયા અનુ્રિમ છે પુરુષો અન છે સરમીઓમિયાં 25ml અન છે 20 ml જેટલરમી હોય છ છે.
ઉંમર ઓક્સિિયા્રાપ્ત થ છે લરત્તલીધિયારણશકશતમિયાં ઘટિયાડો ્રાપ્ત થિયાય છ. બ છેઠિયાડું મિયાણ ઓક્સિો કરતિયાં રવયિયાયિયામિરમીરોનરમી લરત્તલીધિયારણશકશત
30 ્રાપ્ત થરમી 40 ટકિયા જેટલરમી િલીધ હોય છ છે. સ કત છેલરમી અિસ્રાપ્ત થિયામિયાં ઓછી હોય છ છે. ફકરેફ ઓક્સિિયાંમિયાં ઓક્સિોજો, છિયાતરમીનો
આકિયાર, દમ, ક્ષય, ફકરેફ ઓક્સિિયાંન ું કકરેન ઓક્સિર ફકરેફ ઓક્સિિયાંઓમિયાં પરુ જેિરમી કસ્રાપ્ત થવતમિયાં લરત્તલીધિયારણશકશત સિિયાભિયાવિક રીત છે જ
ઘટકરે છ છે.
રવયસ્તાયસ્તામનીની શ્વસનતનતંત્ર પર ્તીની અસરોવ
મધયમ પ્રકિયારનરમી ક ઓક્સિરતો દરવમયિયાન ફકરેફ ઓક્સિિયામિયાં ઓકશ ઓક્સિજનનું પ્રમિયાણ લોહીમિયાં શોષિયાઈ શકતિયા
ઓકશ ઓક્સિજન જેટલું જ હોય છ છે. જેમ જેમ કિયામનો ભિયાર િલીધતો જાય ત છેમ ત છેમ ફકરેફ ઓક્સિિયાંમિયાં તો ઓકશ ઓક્સિજનનું
પ્રમિયાણ િલીધત ું જાય છ છે પણ ત છેટલિયા પ્રમિયાણમિયાં ઓકશ ઓક્સિજન શોષિયાઈ શકતો ન્રાપ્ત થરમી. આ બતિયાિ છે છ છે કકરે જેટલિયા
પ્રમિયાણમિયાં પ્રિયાણિિયાય ુ શિયા ઓક્સિમિયાં લ છેિિયાય છ છે ત છેટલિયા પ્રમિયાણમિયાં હૃદયમિયાં્રાપ્ત થરમી િધુ મિયાત્રિયામિયાં લોહી બહિયાર ફેકિયાત ું
ન્રાપ્ત થરમી. ક ઓક્સિરત દરવમયિયાન શરૂઆતમિયાં શિયા ઓક્સિોચછિિયા ઓક્સિનરમી પ્રક્રિયિયા ઘણરમી ઝડપરમી અન છે છીછરી બનરમી જાય છ છે.
સીકન્ડ વીનીન્ડ (Second wind) :
ક નયોજનિયાનરમી ક્ષમતિયાન ું પકરણિયામ છ છે. િલીધિયારકરે પડતો
ઓક્સિ છેકનડ િરમીનડ એ આપણિયા શરીરનરમી અનુકલ
શ્રમ મિયાંગરમી લ છેતરમી ક ઓક્સિરતો કકરે રમતો જેિરમી કકરે લિયાંબિયા અંતરનરમી દોડ, મ છેરકરે્રાપ્ત થોન દોડ, નકકિયારિયાલન, હોકી,
ફૂટબોલ જેિરમી રમતો, પિકાર્બતિયારોહણ િગ છેરકરેમિયાં ્રાપ્ત થોડિયા ઓક્સિમયમિયાં જ ખ કબ ્રાપ્ત થિયાકી જિિયાય છ છે અન છે પ્રવ ાવત્ત છોડી
દકરેિિયાનરમી ઈચછિયા ્રાપ્ત થિયાય છ છે. આ બલીધિયાં ઓક્સિ છેકનડ િરમીનડ શરૂ ્રાપ્ત થતિયાં પહકરેલિયાંનિયા પ કિકાર્બલક્ષણોમિયાં – (1) શિયા ઓક્સિ લ છેિિયામિયાં
ગભરિયામણ ્રાપ્ત થિરમી (2) મિયા્રાપ્ત થિયામિયાં ઝટકિયા લિયાગિિયા (3) નિયાડીનિયા અવનયવમત અન છે ઝડપરમી લીધબકિયાર ્રાપ્ત થિિયા (4)
ુ મિયાં દુવખિયાિો ્રાપ્ત થિો (5) છિયાતરમી ઉપર ભં ઓક્સિનો અનુભિ ્રાપ્ત થિો. આ ઓક્સિમય દરવમયિયાન ઓક્સિમતલ
સનિયાયઓ ુ િયા
ખોરિરમી નિયાખતિયા શરીરતંત્રરમી-રિયા ઓક્સિિયાયલણક ફકરેરફિયારો જોિિયા મળ છે છ છે. લીધમનરમીઓનિયા લોહીમિયાં ઓકશ ઓક્સિજનનું
આંવશક દબિયાણ ઘટી જાય છ છે. કિયાબકાર્બન ડિયાયોશ ઓક્સિિયાઈડનું આંવશક દબિયાણ િલીધરમી જાય છ છે. જો નિયા ઓક્સિરમીપિયા ઓક્સિ ્રાપ્ત થયિયા
વ ઓક્સિિિયાય પ્રવ ાવત્તઓ રિયાલ ુ રિયાખિિયામિયાં આિ છે તો લીધરમીરકરે લીધરમીરકરે ઉપરોશત લક્ષણો અદાો અદૃશય ્રાપ્ત થતિયાં જાય છ છે.
રવયકશતન છે રિયાહતનરમી લિયાગણરમી ્રાપ્ત થિયાય છ છે. ત છેનરમી શિયા ઓક્સિોચછિિયા ઓક્સિનરમી ગવત વનયવમત ્રાપ્ત થિયાય છ છે. શિયા ઓક્સિોચછિિયા ઓક્સિ ઊંડો
બન છે છ છે. હિયાંફ અન છેદુવખનિયા ભિયાિો દક ર ્રાપ્ત થિયાય છ છે. મગજમિયાં સફૂવતર્તિનો અનુભિ ્રાપ્ત થિયાય છ છે. સનિયાયો જુસ ઓક્સિિયા્રાપ્ત થરમી કિયાયકાર્બ
કરતિયા ્રાપ્ત થઈ જાય છ છે. ખ કબ પર ઓક્સિ છેિો ઉતપન્ન ્રાપ્ત થિયાય છ છે. રિયા ઓક્સિિયાયલણક ફકરેરફિયારો દક ર ્રાપ્ત થિયાય છ છે અન છે ફરી પિયાછં
લીધમનરમીમિયાં ઓકશ ઓક્સિજનનું દબિયાણ િલીધ છે છ છે અન છે કિયાબકાર્બન ડિયાયોશ ઓક્સિિયાઈડનું દબિયાણ ઘટકરે છ છે. આ કસ્રાપ્ત થવતન છે ઓક્સિ છેકનડ
િરમીનડ કહકરે છ છે.
કિયામનરમી ઝડપ િલીધિયારકરે હોય ત છેમ ઓક્સિ છેકનડ િરમીનડ ઝડપરમી આિ છે છ છે . ઠંડિયા કરતિયાં ગરમ ઓરડિયામિયાં ત છે
ઝડપ્રાપ્ત થરમી આિ છે છ છે. િલીધિયારકરે કપડિયાં પહકરેયિયાયાં હોય તો ઓક્સિ છેકનડ િરમીનડ ઝડપમિયાં આિ છે છ છે. કિયાયકાર્બ કકરે ક ઓક્સિરત કરતરમી
િખત છે પંખો નિયાખિિયામિયાં આિ છે તો ઓક્સિ છેકનડ િરમીનડ રોકી શકિયાય છ છે.
ઓક્સજન નતંુ દેવનતંુ (Oxygen Debt) :
ુ મિયાં અન છે કોષોમિયાં રયિયાપરય ઘણરમી ઝડપ્રાપ્ત થરમી
ભિયારકરે શ્રમ મિયાગરમી લ છેતરમી ક ઓક્સિરતો દરવમયિયાન સનિયાયઓ
્રાપ્ત થતો હોય છ છે. ત છે મિયાટકરે િધુ મિયાત્રિયામિયાં ઓકશ ઓક્સિજનનરમી જરૂર પડકરે છ છે. આપણિયા શરીરનિયા શ ઓક્સિનતંત્ર કકરે
રુવલીધરિયાલભ ઓક્સિરણતંત્ર ા દિયારિયા ઓકશ ઓક્સિજનનરમી આ િલીધ છેલરમી મિયાગન છે તિયાતકિયાલલક લીધોરણ છે પહોંરરમી શકિયાત ું ન્રાપ્ત થરમી.
પકરણિયામ છે કકરેટલરમીક મિયાગ િણપુરિયાય છેલરમી રહકરે છ છે. આ િણપુરિયાય છેલરમી મિયાગન છે ઓકશ ઓક્સિજનનું દકરેવું કહકરે છ છે. ક ઓક્સિરત
દરવમયિયાન ફકરેફ ઓક્સિિયાં તરફ િધુ પ્રમિયાણમિયાં લોહી આિિિયા્રાપ્ત થરમી લોહીમિયાં ઓકશ ઓક્સિજન પ કરતિયા પ્રમિયાણમિયાં ભળી
જાય છ છે પરંત ુ સનિયાયઓ
ુ મિયાં િધુ પ્રમિયાણમિયાં લ છેલેકશટક એવ ઓક્સિડનો પ કરતિયા પ્રમિયાણમિયાં ભળી જાય છ છે. પરંત ુ
ુ મિયાં િધુ પ્રમિયાણમિયાં લ છેલેકશટક એવ ઓક્સિડનો ભરિયાિો ્રાપ્ત થિિયા્રાપ્ત થરમી અમલલીધમમ્લધર્મીયતિયા આિરમી જાય છ છે . લ છેલેકશટક
સનિયાયઓ
ુ િધુ ઓકશ ઓક્સિજન લઈ શકતિયા ન્રાપ્ત થરમી. ત છે્રાપ્ત થરમી ્રાપ્ત થિયાકનરમી લિયાગણરમી ્રાપ્ત થિયાય છ છે. જો િધુ
એવ ઓક્સિડનરમી હિયાજરીમિયાં સનિયાયઓ
પ્રમિયાણમિયાં લ છેલેકશટક એવ ઓક્સિડ ઉતપન્ન ્રાપ્ત થિયાય તો વશરિયાઓ ા દિયારિયા આખિયા શરીરમિયાં ફકરેલિયાઈ જાય છ છે. જેન છે
‘Acidosis’ કહકરે છ છે. એવ ઓક્સિડોવ ઓક્સિ ઓક્સિનરમી પકરકસ્રાપ્ત થવતમિયાં રવયકશતન છે તિયાતકિયાલલક કાવત્રમ ઓકશ ઓક્સિજન આપિો પડકરે છ છે.
ઓકશ ઓક્સિજનનું દકરેવું એક િિયાર ઉતપન્ન ્રાપ્ત થિયાય પછી પ્રવાવત્ત દરવમયિયાન આ દકરેવ ું ભરપિયાઈ ્રાપ્ત થઈ શકતું ન્રાપ્ત થરમી.
ુ ું દકરેવું પકરુ કરી શકિયાય છ છે.
ફશત આરિયામનરમી કસ્રાપ્ત થવતમિયાં ઊંડિયા શિયા ઓક્સિોચછિિયા ઓક્સિનરમી ક્રિયિયા િડકરે જ પ્રિયાણિિયાયન
પ્રિયાણિયાયિયામન છે આજે િે વૈજિયાવનક ઢબ છે એક ક ઓક્સિરત તરીકકરે સિરમીકિયારિિયામિયાં આિ છે છ છે . પ્રિયાણિયાયિયામ ા દિયારિયા
ઊંડિયા શિયા ઓક્સિોચછિિયા ઓક્સિ કરી ફકરેફ ઓક્સિિયામિયાં ઊંડકરે સુલીધરમી હિિયા પહોંરિયાડિિયાનિયા પ્રયતન કરિિયામિયાં આિ છે છ છે. હિિયાન છે લિયાંબિયા
સુમય સુલીધરમી ફકરેફ ઓક્સિિયામિયાં રોકી રિયાખિિયા્રાપ્ત થરમી ત છેમિયાં કિયાબકાર્બન ડિયાયોશ ઓક્સિિયાઈડ ભળ છે છ છે. ફકરેફ ઓક્સિિયામિયાં રહકરેલરમી હિિયામિયાં કિયાબકાર્બન
ડિયાયોશ ઓક્સિિયાઈડનું પ્રમિયાણ િલીધિિયા્રાપ્ત થરમી શ ઓક્સિનકકરેનદ્ર ઉત્ત છેજજત ્રાપ્ત થિયાય છ છે અન છે શિયા ઓક્સિોચછિિયા ઓક્સિ ા દિયારિયા અશુદ્ધ હિિયા
િલીધિયારકરે બળપ કિકાર્બક બહિયાર ફેકી શકિયાય છ છે. આમ, પ્રિયાણિયાયિયામ ્રાપ્ત થકી ફકરેફ ઓક્સિિયાંન છે ઉત્તમ ક ઓક્સિરત મળી રહકરે છ છે.
ઓક્સિિયારિયાંશવ
શ ઓક્સિનતંત્ર આપણિયા શરીરમિયાં અવત મહતિનું તંત્ર છ છે. શિયા ઓક્સિોચછિિયા ઓક્સિ વ ઓક્સિિિયાય આપણ છે ઓક્સિક્રાપ્ત થરમી ઓછિયા
ઓક્સિમય સુલીધરમી રલિયાિરમી શકીએ છીએ. શ ઓક્સિનતંત્ર ા દિયારિયા લોહીનરમી ઓકશ ઓક્સિકરણનરમી પ્રક્રિયિયા ્રાપ્ત થિયાય છ છે અન છે શુદ્ધ
લોહી ા દિયારિયા ઓકશ ઓક્સિજન શરીરનિયા કોષોન છે પહોંર છે છ છે. ઓકશ ઓક્સિજન અન છે િહિમોગલકુ ોઝનિયા દહન િડકરે જ શરીરન છે
ગરમરમી અન છે શકશત પ્રિયાા પ્રાપત ્રાપ્ત થઈ શકકરે છ છે.
સવસ્તાધયસ્તાય
1. શ ઓક્સિનતંત્રનિયા અિયિોનિયાં નિયામ દશિયાકાર્બિો. દરકરેકનિયાં કિયાય્થો જણિયાિો.
2. શિયા ઓક્સિોચછિિયા ઓક્સિનરમી પ્રક્રિયિયા ઓક્સિમજાિો.
3. શિયા ઓક્સિોચછિિયા ઓક્સિમિયાં ફકરેફ ઓક્સિિયાંન ું કિયાયકાર્બ જણિયાિો.
4. ફકરેફ ઓક્સિિયાંનરમી રરનિયા આકાવત દોરી ઓક્સિમજાિો.
5. શ ઓક્સિનતંત્ર પર રવયિયાયિયામનરમી અ ઓક્સિર જણિયાિો.

ટૂનતંકનોંધવ
ઓકશ ઓક્સિજનનું દકરેવ,ું ઓક્સિ છેકનડ િરમીનડ, શ ઓક્સિનક્ષમતિયા, લોહીનું ઓકશ ઓક્સિકરણ.