Untitled

ÌßÌÌßÄ ÑßÈÄ ÎÐÄÓÁÀÄÈ
ÃÛËÛÍÚ
Âß
ÃßËßÌ
ÈÊÈÍÚÈ ÙÈÑÑß
“ØßÐÃ-ÃßÐÁ”
ÁÀÊÛ-2005
downloaded from KitabYurdu.org

Áó êèòàá “Ìÿììÿä Ñÿèä Îðäóáàäè. ßñÿðëÿðè. Ñÿêêèç úèëääÿ. VII, VIII úèëäëÿð”
(Áàêû, Àçÿðíÿøð, 1966, 1967) íÿøðëÿðè ÿñàñûíäà òÿêðàð íÿøðÿ ùàçûðëàíìûøäûð
894.3613 - dc 21
AZE
Îðäóáàäè Ìÿììÿä Ñÿèä. Ãûëûíú âÿ ãÿëÿì. Èêèíúè ùèññÿ. Áàêû,
“Øÿðã-Ãÿðá”, 2005, 416 ñÿù.
Èúòèìàè ùàäèñÿëÿðèí ñîí äÿðÿúÿ ìàðàãëû òÿñâèð îëóíäóüó “Ãûëûíú âÿ

ãÿëÿì” ðîìàíû Ìÿììÿä Ñÿèä Îðäóáàäè éàðàäûúûëûüûíà õàñ ìàúÿðà÷ûëûã öñëó-
áóíäà éàçûëìûøäûð. ßñÿðäÿ Íèçàìè Ýÿíúÿâèíèí ñóðÿòè ìÿðêÿçè éåð òóòñà äà,
ìöÿëëèô áóíóíëà êèôàéÿòëÿíìÿéÿðÿê äàùè øàèðèí éàøàäûüû äþâðöí ùÿðòÿðÿôëè
ìÿíçÿðÿñèíè úàíëàíäûðìàüà ÷àëûøìûø, õàëã ùÿéàòûíûí ýåíèø ëþâùÿëÿðèíè éàðàò-
ìûøäûð. Áóíà ýþðÿäèð êè, ðîìàí áàø ãÿùðÿìàíûíûí àäû èëÿ äåéèë, ÿñÿðèí ùÿéàò
ìàòåðèàëûíäà ìöùöì éåð òóòàí èêè àìèëèí — õàëãûí ôèçèêè âÿ ìÿíÿâè ãöââÿñèíèí
ðÿìçè îëàðàã “Ãûëûíú âÿ ãÿëÿì” àäëàíäûðûëìûøäûð.
Çÿíýèí ñóðÿòëÿð ãàëåðåéàñû èëÿ äèããÿòè úÿëá åëÿéÿí ðîìàíäà èëê ñÿòèðëÿðäÿí
îõóúóéà õîø ýÿëÿí úÿùÿò ìöÿëëèôèí þçöíÿ ìÿõñóñ áèð ìÿùÿááÿòëÿ ãÿùðÿìàí-
ëàðûí äöøäöéö âÿçèééÿòè òÿñâèð åòìÿñèäèð. Áöòöí ÿùâàëàò âÿ øÿõñèééÿòëÿðè,
ìöðÿêêÿá ùàäèñÿëÿðè ýÿðýèí ñöæåò õÿòòè ÿòðàôûíäà áèðëÿøäèðÿí, îõóíàãëû âÿ
éûüúàì ãóðóëóøëó “Ãûëûíú âÿ ãÿëÿì”, øöáùÿñèç, Îðäóáàäè éàðàäûúûëûüûíäà
ìöùöì éåð òóòàí, Íèçàìè âÿ äþâðöíö þéðÿíìÿéÿ áþéöê ùÿâÿñ îéàäàí ãèé-
ìÿòëè òàðèõè ðîìàíäûð.
ISBN 9952-418-82-2
© “ØßÐÃ-ÃßÐÁ”, 2005

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ïðåçèäåíòè
ÈËÙÀÌ ßËÈÉÅÂÈÍ
“Àçÿðáàéúàí äèëèíäÿ ëàòûí ãðàôèêàñû
èëÿ êöòëÿâè íÿøðëÿðèí ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñè ùàããûíäà”
12 éàíâàð 2004-úö èë òàðèõëè ñÿðÿíúàìû
èëÿ íÿøð îëóíóð âÿ þëêÿ êèòàáõàíàëàðûíà
ùÿäèééÿ åäèëèð

ÀÒÀÁßÉ ÌßÙßÌÌßÄ Âß ÑßÁÀ ÕÀÍÛÌ
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäàí Ùÿìÿäàíà ãàéûòäûüû

çàìàí, Àòàáÿé ìÿìëÿêÿòëÿðèíè ùÿäÿëÿéÿí òÿùëöêÿëÿð ãèñìÿí àçàëìûø-
äû; ÷öíêè Àòàáÿé ìÿìëÿêÿòëÿðè ö÷öí áþéöê áèð ãîðõó òÿøêèë åäÿí Ñÿëà-
ùÿääèí Åééóáè àðòûã ÿùëè-Ñÿëèá ìöùàðèáÿñèíÿ ùàçûðëàíûðäû âÿ áóíà ýþðÿ
äÿ Áàüäàä õÿëèôÿñèíèí äÿâÿòèíè ðÿää åòìÿê ìÿúáóðèééÿòèíäÿ èäè. Òÿçÿ
õÿëèôÿ Íÿñðÿääèíáèëëàù öìèäñèçëèéÿ äöøäöéö ö÷öí éåíÿ äÿ àòàáÿéëÿðèí
êþìÿéèíÿ ñûüûíìàüà ìÿúáóð îëìóøäó. Áàüäàä èëÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä
àðàñûíäàêû ÿëàãÿ áó âÿçèééÿòäÿ èêÿí Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä Ùÿìÿäàíäà
áàøãà áèð òÿøêèëàòûí ìþâúóä îëäóüóíó ùèññ åäèð âÿ òÿøêèëàòû èôøà åòìÿê
ö÷öí ùå÷ áèð èø ýþðÿ áèëìèð, õÿéàíÿòèí èçèíè ÿëÿ êå÷èðÿ áèëìèðäè.
Ùöñàìÿääèíèí òåç-òåç Ãÿòèáÿ èëÿ ýþðöøìÿñè, Ñóëòàí Òîüðóë1 èëÿ Ùö-
ñàìÿääèíèí ñÿìèìè ÿëàãÿñè, åéíè çàìàíäà Çÿùèð Áÿëõè èëÿ Êÿìàëÿääèí
øàèðèí Òîüðóë ñàðàéûíäà áþéöê âÿ ýåíèø åùñàíëàðà íàèë îëìàñû Ùÿ-
ìÿäàíäà àòàáÿéëèéÿ ãàðøû òÿçÿ áèð õÿéàíÿò ùàçûðëàíäûüûíà ÿñàñ âåðèðäè.
Àòàáÿé, Çÿùèð Áÿëõèíèí ÿúíÿáè íöìàéÿíäÿñè îëäóüóíó âÿ îíóí
õàðÿçìøàùëàðëà ÿëàãÿäÿ îëäóüóíó, Êÿìàëÿääèíèí èñÿ Ôàðñ âÿ Êèðìàí
èñòèãëàëûíû áÿðïà éîëóíäà ÷àëûøäûüûíû áèëìÿìèø äåéèëäè. Ëàêèí Àòàáÿé,
Òîüðóëóí áóíëàðëà îëàí ÿëàãÿñèíÿ ìöÿééÿí áèð ìöíäÿðèúÿ âåðÿ áèë-
ìèðäè. Àòàáÿéè Ãÿòèáÿíèí òåç-òåç Áàüäàäà ýåòìÿñè âÿ Ùöñàìÿääèíè äÿ
áÿðàáÿð ýþòöðìÿñè äàùà äà äÿðèíäÿí äöøöíäöðöðäö. Î, Ãÿòèáÿíèí òÿçÿ
áèð ìàúÿðà òþðÿòìÿê èñòÿìÿñèíÿ èíàíûðäû. Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä Ùÿìÿ-
äàíäà áàøëàíàí áó ìàúÿðàíûí Úàíïîëàä êÿíäèíäÿêè ñóè-ãÿñä èëÿ ÿëà-
ãÿäàð îëäóüóíó äà çÿíí åäèðäè. Ëàêèí èøè ùàðàäàí áàøëàìàã, ÿââÿëúÿ
êèìèí ùàããûíäà òÿùãèãàò àïàðìàüû ãÿðàðà àëà áèëìèðäè.
_________________
1
Ò î ü ð ó ë — Àðñëàíûí îüëó èäè, Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí âÿ Ãûçûë Àðñëàíûí þýåé
ãàðäàøû èäè. Ìÿìëÿêÿòèí ïàäøàùû Òîüðóë èäè, Àòàáÿé èñÿ þýåé ãàðäàøûíûí Àòàáÿéè
öíâàíû èëÿ ìÿìëÿêÿòè èäàðÿ åäèðäè. Ùÿãèãÿòäÿ èñÿ ìÿìëÿêÿò Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí âÿ
Ãûçûë Àðñëàíûí ÿëèíäÿ èäè.
7

Íÿùàéÿò, Àòàáÿé èøÿ þç åâèíèí è÷èíäÿí áàøëàìàüà ãÿðàð âåðäè. Î,
Ãÿòèáÿéÿ éàõûí îëàí úàðèéÿëÿðè éîõëàìàüà âÿ ñàðàéäàêû ñèðëÿðäÿí
ñîðóøìàüà áàøëàäû. ßââÿëúÿ íÿçÿðèíäÿ Ñÿáà õàíûìû òóòìóøäó; ÷öíêè î,
Ãÿòèáÿ èëÿ ÿí éàõûí îëàí úàðèéÿëÿðäÿí èäè. Åéíè çàìàíäà Ñÿáà õàíûìûí
þçö äÿ Àòàáÿéëÿ òåç-òåç ýþðöøìÿéè, ùÿòòà ëàçûì îëìàäûüû çàìàí áåëÿ
àäè áèð èøè áÿùàíÿ åäÿðÿê, Àòàáÿéèí îòàüûíà ñîõóëìàüû ñåâèðäè. Áóíó
Àòàáÿéèí þçö äÿ ùèññ åäèðäè.
Àõøàì ñààò ñÿêêèçäÿ Ñÿáà õàíûì àäÿòè öçðÿ, Àòàáÿéèí îüëóíó àòà-
ñûíûí ýþðöøöíÿ ýÿòèðìèøäè. Ëàêèí Ñÿáà õàíûìûí áó ýåúÿêè ýÿëèøèíäÿ Àòà-
áÿéèí äèããÿòèíè úÿëá åäÿúÿê ãÿäÿð áèð ôþâãÿëàäÿëèê âàðäû. Àòàáÿé Ñÿáà
õàíûìäà ýþðäöéö áó ýåúÿêè ôþâãÿëàäÿëèéè Ãÿòèáÿäÿ ýþðÿ áèëìÿìèøäè.
Àòàáÿé Ñÿáà õàíûìûí ùÿð áèð ùÿðÿêÿòèíè äèããÿò-íÿçÿðèíÿ àëìûøäû.
Õöñóñÿí Ñÿáàíûí ñÿñèíäÿ âÿ ñþùáÿòèíäÿêè çÿðèôëèê Àòàáÿéèí î ýþçÿë
ãàäûíû Ãÿòèáÿäÿ éîõ èäè.
Ñÿáà õàíûì áöòöí ìàúÿðà âÿ ôèòíÿíè þç øÿõñèíäÿ ìÿðêÿçëÿøäèðäè-
éèíÿ áàõìàéàðàã, îíóí çàùèðè ýþçÿëëèéè òÿáèÿòèí ìþúöçÿëÿðèíäÿí èäè.
Îíóí ÿí ýþçÿë âÿ ñåâèìëè õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí áèðèñè, çàùèðè ýþðöíöøöí-
äÿ îëàí ìÿùúóáëóüó, ùÿéàëûëûüû âÿ óòàíúàãëûüû èäè. Èíñàí ãÿëáèíè àëäàò-
ìàã âÿ ãÿëáè ýþçëÿðÿ òàáå åòìÿê ñÿíÿòèíäÿ Ñÿáà õàíûìäàí ìàùèð áèð
ñÿíÿòêàð éîõ èäè.
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä Ñÿáà õàíûìû ýþðäöéö çàìàí þç ãÿëáèíäÿ:
“Äöíéàíûí àäÿòè áóíàäûð, úàðèéÿëèéÿ ëàéèã îëìàéàíëàð ìÿëÿêÿäèð —
ìÿëÿêÿëèéÿ éàðàøàíëàð èñÿ úàðèéÿäèðëÿð”, — äåéèðäè.
Àòàáÿé ÷îõäàí áÿðè ýþçÿë úàðèéÿíè “øÿðÿôÿ íàèë åòìÿê” èñòÿéèðäè.
Àíúàã úàðèéÿ þçöíÿ ìÿõñóñ äåéèë, Ãÿòèáÿíèí ìàëû îëäóüóíäàí þç ôèê-
ðèíè ùÿéàòà êå÷èðÿ áèëìèðäè. Ëàêèí Ãÿòèáÿíèí Áàüäàä ñÿôÿðèíäÿ îëäóüó
Àòàáÿéÿ ÿëâåðèøëè áèð ôöðñÿò ãàçàíäûðäû; î, àõøàì éåìÿéèíäÿ Ñÿáàíûí
èøòèðàê åòìÿñèíÿ ÿìð âåðäè. Ñÿáà õàíûì Àòàáÿéèí îüëóíó îòàüûíà àïà-
ðûá ýåúÿ ñààò îíäà êàìàí÷àñûíû äà ýþòöðöá Àòàáÿéèí îòàüûíà ýèðäè.
Àòàáÿé éàðûìñÿðõîø èäè. Î, Ñÿáà õàíûìûí ÿëèíäÿ êàìàí÷àíû ýþðÿð-
êÿí: “Îòóð ýþçÿë úàðèéÿ, îòóð, ñÿñèíè åøèòìÿê èñòÿéèðÿì” — äåäè.
Ñÿáà îòóðäó, êàìàí÷àíûí ñèìëÿðèíè äöçÿëòìÿéÿ áàøëàäû. Îíóí ýþç-
ëÿðè Àòàáÿéäÿ èäè. Àòàáÿéèí îíà âóðóëäóüóíó ýþðöðêÿí ãÿëáèíäÿ øàä-
ëàíûð, Àòàáÿéäÿí áþéöê âÿ ýåíèø èñòèôàäÿ åäÿúÿéèíÿ ÿìèí îëóðäó.
Ñÿáà õàíûì øåðëÿðèíè þçöíÿ âÿ Àòàáÿéÿ ùÿñð åäÿðÿê îõóäó:
Òèêÿí áó ëÿáëÿðÿ ýþç, áàüðûíû êàáàá èñòÿð,

Íÿ äèëäÿ ñÿáð, ôÿðàüÿò, íÿ ýþçäÿ õàá èñòÿð.
8

Äóðóá êÿìèíäÿ ýþçöì, êèðïèéèì, ãàøûì, çöëôöì,
Áö äÿðäö ÿëáèð îëóá; ÷öíêè èíãèëàá èñòÿð.
Ãàøûì òóòóá ñÿôè-ìöæýàíûì öçðÿ ÿéðè ãûëûíú,
Íåúÿ êè, øàù áàõàð ëÿøêÿðÿ, ùåñàá èñòÿð.
Òóòàíäà òÿð öçöìö, ýöë öçöìäÿ øÿáíÿìòÿê
Ýþðÿí áó øÿáíÿìè íÿ ýöë, íÿ äÿ ýöëàá èñòÿð.
Ñÿáà õàíûì ÷àëûá-îõóéóð, Àòàáÿé èñÿ ïèéàëÿíè áèð-áèðèíèí óúóíà áÿíä

åäèðäè. Ñÿáà õàíûì Àòàáÿéèí ýþçëÿðèíÿ áàõûá äöøöíöðäö: Àòàáÿé îíó
øÿðÿôëÿíäèðìÿéÿ ùàçûðëàíûðäû. Ëàêèí Ñÿáà õàíûì áèðèíúè ýþðöøäÿ Àòàáÿéÿ
òÿñëèì îëìàéàðàã þçöíöí àäè áèð úàðèéÿ îëìàäûüûíû ýþñòÿðìÿê èñòÿéèðäè.
Àòàáÿé îíóí ÿëèíäÿí òóòóá ãîëëàðû àðàñûíà ÷ÿêäèéè çàìàí Ñÿáà
õàíûì:
— Ùþêìäàð, þçöíöçö ÿëÿ àëûí, ìÿí ÿëàùÿçðÿòèí ùöçóðóíà áóíäàí
þòðö ýÿëìÿìèøÿì. Ìÿí áàøãàñûíûí ìàëûéàì, Àòàáÿéèí þç ýþçÿë úàðè-
éÿëÿðè ÷îõäóð. Ìÿëÿêÿ ìÿíè ßáöë-Öëàäàí àëäûüû çàìàí áó ýöëö äÿð-
äèðìÿìÿê ö÷öí ìÿíÿ ãÿòè áèð ÿìð âåðìèøäèð.
Àòàáÿé Ñÿáà õàíûìà ñóàë âåðäè:
— Ìÿëÿêÿ ñÿíè áèð áàøãàñû ö÷öíìö ñàõëàìûøäûð?
Ñÿáà õàíûì óòàíàðàã éàâàøäàí äåäè:
— Áÿëêÿ äÿ.
— Ñÿí àíúàã áèð ùþêìäàðà ëàéèãñÿí, áèð ùþêìäàðà äà ãèñìÿò îë-
ìàëûñàí.
— Äîüðóäóð, ùþêìäàð! Áèð ùþêìäàðû ðàçû ñàëìàã ö÷öí áèð ìÿëÿ-
êÿéÿ õàèí ÷ûõìàã ëàçûìäûð. Ìÿíñÿ áóíó èñòÿìèðÿì. Õàíûì áó ùöäóäó
êå÷ìÿê ö÷öí ìÿíÿ èúàçÿ âåðìÿìèøäèð. Ìÿí áèð ùþêìäàðûí àèëÿñèíäÿ
éàøàäûüûì ö÷öí, íàìóñëó âÿ ñÿäàãÿòëè îëìàëûéàì. Ðèúà åäèðÿì, ÿëà-
ùÿçðÿò ìÿíè õàíûìûí éàíûíäà óòàíìàüà ìÿúáóð åòìÿñèí.
— Ñÿí, äîüðóäàíìû õàíûìû ñåâèðñÿí, éàèíêè îíäàí ãîðõóðñàí?!
— Áó úÿùÿòëÿðèí èêèñè äÿ âàðäûð. ßââÿëà, î ìÿíè ïóë ìöãàáèëèíäÿ àë-
ìûøäûð, èêèíúèñè äÿ, î þç áþéöê åùñàí âÿ ìöêàôàòëàðû èëÿ áó ñåâýèíè
ãàçàíìûøäûð.
— Ìÿíèì åùñàíëàðûì äàùà áþéöê, ìöêàôàòûì èñÿ äàùà ýåíèøäèð.
— Ìÿí ùÿãèð úàðèéÿ äÿ àíúàã þçöìö áóíóíëà áÿõòèéàð ùåñàá åäèðÿì.
— Èêè éöç ãûçûë ýþçëÿðèí ö÷öí.
— Èíñàí éàëíûç ýþçëÿðäÿí èáàðÿòìè?
— Èêè éöç ãûçûë äà àë éàíàãëàðûí ö÷öí.
9

— ßúÿáà, Àòàáÿé òÿðÿôèíäÿí áó ãÿäÿð ãûçüûí ñåâèëÿí úàðèéÿ éàëíûç
ñåâèìëè ýþçëÿðÿ âÿ àë éàíàüàìû ìàëèêäèð?
— ×öíêè ìÿí íÿ ãÿäÿð äöøöíäöìñÿ, íàð ýöëöíöí éàðïàüûíäàí äàùà
ãûðìûçû âÿ òÿáèÿòèí éàðàòäûüû ùÿð øèðèíëèêäÿí ëÿççÿòëè îëàí äîäàãëàðûíû
ãèéìÿò åäÿ áèëìÿäèì.
Ñÿáà õàíûì ýöëöìñöíÿðÿê ñîðóøäó:
— ßúÿáà, ùþêìäàð òÿðèôëÿäèéè äîäàãëàðûí áó ãÿäÿð ëÿççÿòëè îëäó-
üóíó ùàðàäàí áèëèð? Áÿëêÿ äÿ, ÿëàùÿçðÿò þç ìöãàéèñÿñèíäÿ ñÿùâ åäèð?
— Ýÿòèð ôèêðèìè éîõëàéàã.
Àòàáÿé áó ñþçö äåäèêäÿí ñîíðà îíóí ÿëèíäÿí òóòóá, þçöíÿ òÿðÿô
÷ÿêäè, äîäàãëàðûíäàí þïöá áóðàõäû âÿ îíó ãîëëàðû àðàñûíà àëìàã èñòÿð-
êÿí Ñÿáà õàíûì äàðòûíûá ÷ûõäû âÿ:
— Áó ãÿäÿð êèôàéÿòäèð. Áó äà ñèçèí ìöãàéèñÿíèç ö÷öí èäè, — äåäè.
Àòàáÿé èñÿ îíó áèð äàùà þïÿðÿê:
— Áó äîäàãëàðûí ö÷öí äÿ áåø éöç ãûçûë! — äåäè.
Ñÿáà õàíûì ñàêèò îòóðóá áàõûðäû; î, Àòàáÿéèí òÿáèè ùàëûíäàí ÷ûõ-
äûüûíû âÿ îíóí ãàäûíà îëàí åùòèðàñûíûí úîøäóüóíó éîõëàìàã èñòÿéèðäè.
Ñÿáà õàíûì Àòàáÿéëÿ îëàí àëâåðèíè áèòèðìÿê èñòÿäèéè ö÷öí êàìàí÷àíû
ýþòöðöá áèð íå÷ÿ ãÿçÿë îõóäó:
Òàìàì îëóá áó ïÿðèðóäÿ ùöñíöçèáàëûã.

Ãàøûìäà ãÿìçÿëÿð îéíàð, ýþçöìäÿ øÿùëàëûã.
Ãîïàð ãèéàìÿòè ñÿðâèí ýèðÿì ýöëöñòàíÿ,
Èíàíìà ñÿðâ, ñÿíóáÿðäÿ âàð áó ðÿíàëûã.
Ëÿáèìÿ ãþí÷ÿ áàõûá ïÿðäÿäÿí ÷ûõàðäàð öç,
À÷àð áàøûíû åäÿð ýöëøÿí è÷ðÿ ðöñâàëûã.
Ùÿäèñè — Ëåéëèéö Ìÿúíóíè åéëÿäèì áÿðáàä,
Íÿ îíäà âàðäû úöíóíëóã, íÿ áóíëà Ëåéëàëûã.
Íÿ ùÿääè âàð ìÿùè-Êÿíàí, ìÿíèì ãóëàìûì îëà,
Íÿ àáðóäÿ Çöëåéõà åäÿð çöëåéõàëûã.
Ñÿáà õàíûì êàìàí÷àíû éåðÿ ãîéäóüó çàìàí Àòàáÿé áèð äàùà îíóí
äîäàãëàðûíäàí þïÿðÿê:
— Ñÿíèí áó ãÿçÿëèí ö÷öí äÿ èêè éöç ãûçûë! — äåäè âÿ ÿëèíè îíóí äþø-
ëÿðèíäÿ ýÿçäèðìÿê èñòÿðêÿí, Ñÿáà õàíûì ãûð÷ûíûá:
— Áàüáàíûí èúàçÿñè îëìàäàí íàð äÿðìÿê âÿ áàüáàíûí èíòèçàìûíû
ïîçìàã éàðàìàç, — äåäè.
10

— Áàüáàíûí ãàïûëàðû à÷ìàñû ö÷öí äÿ áåø éöç ãûçûë! — äåéÿðÿê îíóí
êþéíÿéèíèí ãûçûë äöéìÿëÿðèíè áèð-áèð à÷äû.
Ñÿáà õàíûì Àòàáÿéèí áàðìàãëàðûíäàêû òèòðÿêëèéè ýþðöá ñîí ñþçö
äåìÿê âàõòûíûí éåòèøäèéèíè ùèññ åòäè âÿ íàçëàíàðàã ñîðóøäó:
— ßëàùÿçðÿò ùÿãèð úàðèéÿíèí þçöíö ãèéìÿòëÿíäèðìèðìè? ßúÿáà, áèð
ãûç éàëíûç ãàø, ýþç, äîäàã âÿ äþøëÿðäÿíìè èáàðÿòäèð?!
Àòàáÿé îíó áÿðê-áÿðê ãîëëàðû àðàñûíäà òóòäóüó çàìàí:
— Ãàñûìàáàä êÿíäèíè äÿ ñÿíÿ áàüûøëàäûì, — äåäè.
Àòàáÿé Ñÿáà õàíûìû áóðàõìàäû, îíó ñÿùÿðÿ ãÿäÿð þç éàíûíäà
ñàõëàäû.
Î, áèðèíúè ìÿãñÿäèíÿ íàèë îëäóãäàí ñîíðà, èêèíúè ÿñàñ ìÿãñÿäèíÿ
êå÷ÿðÿê äåäè:
— Ìÿí ýþçÿë ãûçû ìÿëÿêÿíèí ÿëèíäÿí àëûá þç èõòèéàðûìà êå÷èðÿ áè-
ëÿðäèì. Ëàêèí ìÿí ìÿùÿááÿòëè úàðèéÿíèí ìÿëÿêÿíèí éàíûíäà îëìàñûíû
èñòÿéèðÿì; ñÿí àíúàã îðàäà ãàëìàãëà ìÿíÿ õèäìÿò åäÿ áèëÿðñÿí.
Ñÿáà õàíûì ñà÷ëàðûíû ñàùìàíà ñàëäûüû âÿ öñò-áàøûíû äöçÿëòäèéè ùàëäà
ñîðóøäó:
— Ìÿí áóíóíëà ÿëàùÿçðÿòÿ íÿ êèìè áèð õèäìÿò ýþñòÿðìÿëèéÿì?
— Ñÿí ìÿíèì àèëÿìèí áàðÿñèíäÿ þéðÿíäèéèíè ìÿíÿ õÿáÿð âåðìÿëèñÿí.
— Êå÷ìèøäÿ îëàíëàðûìû? Ýÿëÿúÿêäÿêèëÿðèìè?
— Ùÿð èêèñèíè.
Ñÿáà õàíûì áèð àç ôèêðÿ ýåòäè. Î ùÿì Àòàáÿéè ÿëäÿ ñàõëàìàã, ùÿì
äÿ ìÿëÿêÿíè èòèðìÿìÿê èñòÿéèðäè. Åéíè çàìàíäà ìÿëÿêÿíèí èíòèãàìûí-
äàí äà ãîðõóðäó. Áóíà ýþðÿ äÿ ñöêóòà ãÿðã îëìóøäó.
Àòàáÿé Ñÿáà õàíûìûí íÿëÿð äöøöíäöéöíö äÿðùàë ùèññ åòäè âÿ áóíà
ýþðÿ äÿ Ñÿáà õàíûìà âÿäÿ âåðäèéè ãûçûëëàðûí ýÿòèðèëìÿñèíè ÿìð åòäè.
Ãûçûë êèñÿñè Ñÿáà õàíûìûí ãàðøûñûíà ãîéóëäóüó çàìàí, úàðèéÿ ãîðõó âÿ
òÿðÿääöäëÿðè óíóòäó âÿ ãîëóíó Àòàáÿéèí áîéíóíà ñàëûá äåäè:
— ßëàùÿçðÿò, äöíéàíûí èøè áåëÿäèð, âàõò îëóð êè, èíñàíûí þçö ñåâèð,
éàëâàðûð, éàõàðûð, ëàêèí îíó ñåâìèðëÿð. Åëÿ çàìàí äà îëóð êè, èíñàí ñåâ-
ìèð, éàëâàðûøëàðû, ùÿäèééÿëÿðè âÿ ìöêàôàòëàðû íÿçÿðÿ àëìàéàðàã, “Ñåâ-
ìèðÿì” äåéèð âÿ àøèãëÿðèíè òÿùãèðëÿðëÿ ðÿää åäèð. Ùÿð êÿñèí âÿ ùÿð ãûçûí
ùÿéàòûíäà áó ùàäèñÿíè ýþðìÿê îëàð. Î, ùÿéàòûíûí ýþçÿë ýöíëÿðèíè áèð
øàèðèí åøãèíäÿ êå÷èðòäè. Ëàêèí øàèð: “ñåâìèðÿì” äåéÿðÿê, îíó ðÿää åòäè
âÿ îíóí ýÿíú ãÿëáèíè éàðàëàäû.
Íÿùàéÿò, îíó áèð ãÿùðÿìàí ñåâäè, îíóí åøãèíäÿ ýåúÿ-ýöíäöçöíö
èòèðäè. Ìÿëÿêÿíèí àòàñû äà áó ýÿíúèí ñåâýèñèíÿ ðÿää úàâàáû âåðìÿäè.
11

Ìÿëÿêÿíè áó ñåâýèéÿ ìÿúáóð åòìÿê èñòÿäèëÿð. Àíúàã èãáàë âÿ ãèñìÿò
áó ñåâýèíèí äÿ öçöíÿ ýöëìÿäè. Àòàáÿéèí Ýÿíúÿ ñÿôÿðè áó ñåâýèíèí
öçÿðèíÿ öìèäñèçëèéèí ãÿìëè õÿòòèíè ÷ÿêäè.
Àòàáÿé Ñÿáà õàíûìûí ñþùáÿòèíÿ ÷îõ äèããÿòëÿ ãóëàã âåðÿíäÿí
ñîíðà ñîðóøäó:
— Ñîí ñåâýèíèí êèìèí òÿðÿôèíäÿí àðàëûüà ñöðöëäöéöíö áèëìÿäèì.
— Ñîí ñåâýè Ùöñàìÿääèíèí ñåâýèñè èäè. Ùöñàìÿääèí îíó äÿëèúÿñèíÿ
ñåâèðäè. Ìÿëÿêÿíèí àòà-àíàñû äà áóíà ðàçû èäè. Íèøàí ãîéóëàúàã èäè,
ëàêèí ãûçûí øàèðè ñåâìÿñè èçäèâàúûí áàø òóòìàñûíà ÿíýÿë òþðÿòäè. Èãáàë
áåëÿ áèð éîë ýþñòÿðìèøäè: ãûç øàèðè ñåâìÿñÿéäè, ìÿëÿêÿ ÿëà ùÿçðÿòÿ éîõ,
Ùöñàìÿääèíÿ ãèñìÿò îëàúàãäû, àíúàã áó ãÿäÿð.
— Ìÿíÿ äîüðóñóíó ñþéëÿ, ìÿíèì ìÿëÿêÿì èíäèäÿìè øàèðè ñåâèð?
— Õåéð, ñåâìèð; ñèçè ÿìèí åäèðÿì, ùàçûðäà ìÿëÿêÿ øàèðäÿí èíòèãàì
àëìàã ö÷öí ôöðñÿò àõòàðìàãäàäûð.
— Î èíäè äÿ Ùöñàìÿääèíè ñåâèðìè?
— Î íÿ îíäà, íÿ äÿ èíäè îíó ñåâìèð.
— Ùöñàìÿääèí éåíÿ äÿ îíó ñåâèðìè?
Ñÿáà õàíûì ñàêèò îëóá äàíûøìàäû. Àòàáÿé îíà òÿðÿô äþíöá ùÿéÿ-
úàíëà ñîðóøäó:
— Íÿ ö÷öí ñàêèò îëäóí? Ìÿíè ìàðàãëàíäûðàí àíúàã áó íþãòÿäèð.
— Ìÿí áó áàðÿäÿ íÿ äåéÿ áèëÿðÿì?! Ãÿëáëÿðè îõóìàã ÷îõ ÷ÿòèíäèð.
Íÿ ìÿëÿêÿ, íÿ äÿ Ùöñàìÿääèí àäè àäàìëàð äåéèë. ßúÿáà, áèð ùþêìäà-
ðûí ìÿëÿêÿñè, éàõóä áèð ùþêìäàðûí ñÿðêÿðäÿñè áèð-áèðèíè ñåâäèéè çàìàí
þç úàðèéÿñèíÿ ñåçäèðÿúÿê ãÿäÿð ñàäÿäèë îëà áèëÿðìè?
Ëàêèí ñåâýè ìÿñÿëÿñè äÿ ãÿëáäÿí ñèëèíÿúÿê áèð ìÿñÿëÿ äåéèë. Äöí-
éàäà ùÿð øåéè éóìàã ìöìêöíäöð, ëàêèí åøãè éóìàã, öðÿêäÿí òÿìèçëÿ-
ìÿê îëìàç.
Ñÿáà õàíûì áó ñþçäÿí ñîíðà Àòàáÿéèí áàðìàüûíäàêû ÿãèã öçöéöí
éàçûëû ãàøûíû ýþñòÿðèá äåäè:
— ßëàùÿçðÿòèí öçöéöíöí ãàøûíäàêû éàçûëàðû éóìàã ìöìêöíäöðìö?
— Õåéð, ìöìêöí äåéèë, îíó ìÿùâ åòìÿê ö÷öí ñûíäûðìàã ëàçûìäûð.
— ßëàùÿçðÿò, öðÿêäÿ ñåâýè äÿ åëÿäèð. Îíó ìÿùâ åòìÿê ö÷öí èíñàíû
þëäöðìÿê âÿ ãÿëáè ïàð÷àëàìàã ëàçûìäûð.
— Äåìÿê êè, Ùöñàìÿääèí ìÿíèì ìÿëÿêÿìè éåíÿ äÿ ñåâèð, åëÿìè?
— Ìÿí áó áàðÿäÿ ùå÷ áèð ñþç äåéÿ áèëìÿðÿì. Ùöñàìÿääèíèí ìÿ-
ëÿêÿ èëÿ ÿëàãÿñèíÿ ìöÿééÿí ìöíäÿðèúÿ âåðìÿê áàðÿñèíäÿ äöøöíìÿ-
ìèøÿì; ÷öíêè ÿëàùÿçðÿò þç êÿíèçèíÿ áó áàðÿäÿ òàïøûðûã âåðìÿìèøäè.
12

— Ìÿí èíäè ñÿíÿ áó òàïøûðûüû âåðèðÿì.
— Áó òàïøûðûãäàí ìÿíè þëöì úÿçàñû ýþçëÿìèðìè?! Ìÿëÿêÿ áó èøäÿí
õÿáÿð òóòäóüó çàìàí ìÿíè åäàì åòäèðÿðñÿ, êèì îíà ìàíå îëà áèëÿð?!
ßââÿëà, î ìÿëÿêÿäèð, èêèíúèñè äÿ ìÿí îíóí ìàëûéàì. Ùÿðýàù ìÿíè
ìÿùâ åäÿðñÿ, þç ìàëûíû ìÿùâ åòìèø îëóð.
— Ìÿí îüëóì Ãöòëöüöí úàíûíà àíä è÷èðÿì, ñÿíè ìöùàôèçÿ åäÿ-
úÿéÿì. Ìÿëÿêÿ ñÿíèí ýþçöíö äÿ ïöôëÿéÿ áèëìÿç. Ñÿíè Ãàñûìàáàä ìà-
ëèêàíÿñèíÿ êþ÷öðÿð âÿ áèð ìÿëÿêÿ êèìè éàøàäàðàì.
Èíäè äÿ ìÿëÿêÿíèí êèìëÿðëÿ ÿëàãÿäÿ îëäóüó, ñàðàéà êèìëÿðèí ýåäèá-
ýÿëìÿñè áàðÿäÿ äàíûø.
— Ìÿëÿêÿíèí ÿëàãÿäÿ îëäóüó àäàìëàð ö÷ íÿôÿðäÿí èáàðÿòäèð. Îí-
ëàðäàí áèðèñè Çÿùèðÿääèí Áÿëõè, äèýÿðè Êÿìàëÿääèí øàèðäèð.
Ñÿáà õàíûì ñàêèò îòóðóá ö÷öíúö àäàìûí àäûíû ÷ÿêìÿê èñòÿìÿäè.
Áóíóí ö÷öí Àòàáÿé îíäàí ñîðóøäó:
— Ìÿí èíäè èêè øåéè þéðÿíìÿê èñòÿéèðÿì. Îíëàðû ìÿíÿ äàíûøà áèëÿð-
ñÿíìè?
— Áèëäèéèì ãÿäÿð.
— ßââÿëà, áèëìÿê èñòÿðÿì êè, ìÿëÿêÿíèí Çÿùèðÿääèí âÿ Êÿìàëÿä-
äèíëÿ îëàí ÿëàãÿñèíè íÿ èñÿ èñáàò åòìÿê îëàð?
— Îíëàð Ùÿìÿäàíäà âÿ Áàüäàääà éàøàäûãëàðû çàìàí ùÿð áèð ìÿñà-
ðèôëÿðèíè ìÿëÿêÿ ýþíäÿðèð. Ùÿòòà, ÿëàùÿçðÿò Àçÿðáàéúàí ñÿôÿðèíäÿ îë-
äóüó çàìàí, îíëàð áèð íå÷ÿ äÿôÿ ìÿëÿêÿíèí ñàðàéûíà ýÿëìèøäèëÿð.
Ìÿëÿêÿ ö÷ êÿðÿ ßáóäÿúúàíÿíèí ãÿáðèíè çèéàðÿò ö÷öí Ìàøàí êÿí-
äèíÿ ýåòäèéè çàìàí éóõàðûäà àäëàðû ÷ÿêèëÿí àäàìëàð äà çèéàðÿòäÿ èøòèðàê
åòìèøëÿð.
Àòàáÿé áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà äÿðèí ôèêðÿ ýåòäè, ùÿéÿúàí âÿ àúûüûíäàí
÷ûëäûðìàã äÿðÿúÿñèíÿ ýÿëäè. Î, áó ñþùáÿòëÿðëÿ éàâàø-éàâàø Ùÿìÿäàíà
áàøëàíìûø ýèçëè ìàúÿðàéà èç à÷ìàüà áàøëàéûð âÿ òèòðÿéèðäè.
Î, Ñÿáà õàíûìà áèð ñóàë äàùà âåðäè:
— Èíäè ö÷öíúö àäàìû ìÿíÿ òàíûòìàëûñàí.
— Ãîðõóðàì, ÿëàùÿçðÿò, î úÿñàðÿòè åäÿ áèëìÿéÿúÿéÿì.
— Ìÿí ñÿíÿ áó áàðÿäÿ àíä è÷ìÿäèììè?
Ñÿáà õàíûì þçöíö ÿëÿ àëàðàã úÿñàðÿòëÿ äåäè:
— Ìÿëÿêÿíèí ìöíàñèáÿòäÿ îëäóüó ö÷öíúö àäàì ñèçèí þýåé ãàðäà-
øûíûç Ñóëòàí Òîüðóëäóð.
— Òîüðóë?
— Áÿëè, Òîüðóë!
13

— Áóíà ìÿí èíàíà áèëìÿðÿì. Ùÿðýàù áàøãà õÿáÿðëÿðèí äÿ áó ðÿíý
âÿ áó ìöíäÿðèúÿäÿäèðñÿ, îíëàðà äà èíàíà áèëìÿðÿì.
Ñÿáà õàíûì þç åòèäàëûíû èòèðìÿäè. Êàìàí÷àíû ýþòöðöá áàøûíäàêû
ñÿäÿô ãöááÿíè ÷ûõàðòäû, îíóí è÷ÿðèñèíäÿí êè÷èê áèð ìÿêòóá ÷ûõàðûá
Àòàáÿéÿ óçàòäû âÿ ñîðóøäó:
— ßëàùÿçðÿò áó êàüûçà èíàíà áèëÿðìè?
Àòàáÿé êàüûçû àëûá îõóäó:
“Ìþùòÿðÿì Ìÿëÿêÿ! Îüëóì Ìÿëèêøàùûí éåðèíÿ îüëóíóç Ãöòëöüöí

âÿëèÿùä åëàí åäèëÿúÿéèíÿ ñþç âåðèðÿì. Áó âÿäÿëÿð ìþùòÿðÿì
Ìÿëÿêÿíèí àðçóëàðûíà úàâàá âåðÿ áèëÿðìè?
Òîüðóë”
Àòàáÿé Ñÿáà õàíûìà ñóàë âåðäè:

— Áó ìÿêòóáó íÿ ö÷öí ýþòöðöá ñàõëàìûøäûí?
— Àòàáÿé ùÿçðÿòëÿðèíÿ òÿãäèì åòìÿê ö÷öí. ×öíêè áó õàíÿäàíûí
íåìÿòëÿðè èëÿ áÿñëÿíèðÿì.
Àòàáÿé:
— ×îõ ðàçûéàì, ýþçÿë ãûç. Àíúàã áó õèäìÿòèí ìöêàôàòûíû àëäûüûí
çàìàí ñÿíè íÿ ãÿäÿð ñåâäèéèìè éÿãèí åäÿúÿêñÿí, — äåäè âÿ ìÿêòóáó
úèáèíÿ ãîéäó.
Àðàëûüû ñöêóò áöðöìöøäö. Èêèñè äÿ äàíûøìûðäû. Àòàáÿé ùÿð áèð øåéè
þéðÿíìèø êèìè èäè. Î, Úàíïîëàä êÿíäèíäÿêè ñóè-ãÿñäèí ìöíäÿðèúÿñèíè
äÿ áó ýåúÿêè ñþùáÿòäÿí òÿéèí åòäè. Áó ñóè-ãÿñäëÿ íÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí,
íÿ äÿ Ãûçûë Àðñëàíûí ÿëàãÿäàð îëìàäûüûíû àíëàäû âÿ áàøûíû ôèêèðëè áèð
ñóðÿòäÿ ãàëäûðûá Ñÿáà õàíûìà ñóàë âåðäè:
— Ñÿí áó õèäìÿòè äàâàì åòäèðìÿê èñòÿéèðñÿíìè?
— Ìàäàì êè, áàøëàìûøàì, àõûðà éåòèðìÿê ëàçûìäûð.
— Îíëàðûí ùàìûñû Áàüäàääàäûð. Òîüðóë äà Áàüäàäà ýåòìèøäèð. Ñÿí
ñàáàùäàí åòèáàðÿí Áàüäàäà ýåòìÿëèñÿí.
— Ìÿëÿêÿ ìÿíèì íÿ ö÷öí ýÿëäèéèìè ñîðóøìàçìû?
— Ñþéëÿðñÿí êè, Ãöòëöü àíàñûç éàøàìàã èñòÿìÿäè. ßëàùÿçðÿò óøàüûí
Áàüäàäà ýþíäÿðèëìÿñèíè ÿìð âåðäè.
Ñÿáà õàíûì ðàçûëûã âåðäè, Àòàáÿéèí îòàüûíäàí ÷ûõûá ýåäÿðêÿí áèð
ñóàë äà âåðäè:
— Àòàáÿé ùÿçðÿòëÿðè Àçÿðáàéúàíäàêû îüëàíëàðûíû ñåâèðìè?
14

— Ðóùóì êèìè ñåâèðÿì.
— Èíäè êè, áåëÿäèð, îíëàðûí ãåéäèíÿ ãàë, îíëàðû ìÿùâ åòìÿê ö÷öí äÿ
ìÿëÿêÿíèç ùàçûðëûã àïàðûð, — äåéèá îòàãäàí ÷ûõäû.
Ñÿáà õàíûì ÷ûõûá ýåäÿíäÿí ñîíðà Àòàáÿé óçóí ñààòëàð îòóðóá äöøö-
íöð âÿ áóðàõäûüû ñÿùâëÿðäÿí óòàíûðäû. Õöñóñÿí î, àçÿðáàéúàíëûëàð öçÿðèíÿ
åòäèéè ñÿôÿðëÿðèí ñèéàñè ñÿùâ îëäóüóíó ùèññ åäÿðÿê, þç-þçöíÿ íèôðÿò åäèðäè.
Àòàáÿé Ãûçûë Àðñëàíûí íÿ ãÿäÿð äîüðó õÿòò-ùÿðÿêÿò ýþòöðäöéöíö
áèð äàùà òÿñäèã åäÿðÿê, îíà ãàðøû áÿñëÿäèéè ôèêèðëÿðèí ùàìûñûíû ãÿëáèí-
äÿí àòäû. Äÿðùàë ìèðçÿñèíè ÷àüûðûá, Ãûçûë Àðñëàíà ìÿêòóá ýþíäÿðäè âÿ
éàçäûüû êè÷èê áèð ìÿêòóáó äà òÿúèëè ÷àïàð âàñèòÿñè èëÿ Ïöñÿðàí êÿíäèíÿ,
Ýþçÿëÿ ýþíäÿðäè:
“Ýþçÿëèì Ýþçÿë! Óøàãëàðäàí ìöòÿâÿúúåù îë, îíëàðà ãàðøû ñóè-ãÿñä
ùàçûðëàíûáäûð.
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä”
ÁÀÜÄÀÄ
Ýÿíúÿíèí ùàêèìè Ãûçûë Àðñëàíäàí àëäûüû ìÿêòóáó áþéöê øàèð Íèçà-

ìèéÿ ýþñòÿðèá äåäè:
— ßëàùÿçðÿòèí õàùèøè áóäóð êè, õÿëèôÿ Íÿñðÿääèíáèëëàùûí úöëóñ
ýöíöíö òÿáðèê åòìÿê ö÷öí Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäàí Áàüäàäà ýåäÿí
íöìàéÿíäÿëÿðèí ðÿùáÿðëèéèíè þç þùäÿíèçÿ ýþòöðÿñèíèç.
Íèçàìè áó äÿâÿòè ãÿáóë åòìÿäè, áóíà äà áèð íå÷ÿ ñÿáÿá âàð èäè.
ßââÿëà, î, Áàüäàäà ýåòäèéè çàìàí õÿëèôÿíèí úöëóñ ýöíöíäÿ èøòèðàê
åòìÿëè, áèð øàèð êèìè õÿëèôÿíè ìÿäù åòìÿëè èäè. Øàèð áóíóí ÿëåéùèíÿ èäè.
Èêèíúèñè äÿ, Íèçàìè Áàüäàäà ýåòäèéè çàìàí Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäëÿ
ãàðøû-ãàðøûéà ýÿëìÿëè èäè. Ýÿíúÿ ùàäèñÿñèíäÿí ñîíðà Íèçàìè îíóí
öçöíö ýþðìÿê èñòÿìèðäè.
Ö÷öíúö ñÿáÿá äÿ, îíóí Õàãàíè èëÿ áÿðàáÿð Ùèúàç âÿ Èðàò ñÿéàùÿ-
òèíÿ ùàçûðëàíìàñû èäè.
Ùÿìèí áó ñÿáÿáëÿðÿ ýþðÿ Íèçàìè Ãûçûë Àðñëàíà ýþíäÿðäèéè ìÿê-
òóáóíäà: “×îõ õÿñòÿéÿì, õÿëèôÿíèí úöëóñóíäà èøòèðàê åäÿ áèëìÿéÿúÿ-
éÿì” — äåéÿðÿê éàõàñûíû ãóðòàðäû. Íöìàéÿíäÿëÿð èíòèõàá îëóíäóüó
çàìàí Ôÿõðÿääèí äÿ íöìàéÿíäÿ ùåéÿòèíèí ñÿäðè ñå÷èëäè.
15

Íèçàìè Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäàí ýþíäÿðèëÿúÿê íöìàéÿíäÿëÿðèí ñèéà-
ùûñûíû íÿçÿðäÿí êå÷èðäèéè çàìàí, âàõòû èëÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàí öñéàíûíäà
èøòèðàê åäÿíëÿðèí ùàìûñûíûí àäëàðûíû ñèéàùûäà ýþðöá øöáùÿëÿíäè. Î,
Ôÿõðÿääèíè éàíûíà ÷àüûðûá áó ìÿñÿëÿíè îíà ãàíäûðûá äåäè:
— Áàüäàäà ýþíäÿðèëÿí ùåéÿò öçâëÿðèíèí ùàìûñû Àçÿðáàéúàí öñéàíûíäà
èøòèðàê åäÿíëÿðèí ðÿùáÿð ñèìàëàðûäûð. Ìÿí ãîðõóðàì êè, Àòàáÿé Ìÿ-
ùÿììÿä áó áÿùàíÿ èëÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäàí ýåäÿíëÿðè ùÿáñÿ àëäûðûá
åäàì åòäèðñèí. Áóíà ýþðÿ äÿ Òÿáðèçÿ Ãûçûë Àðñëàíà òÿúèëè ÷àïàð âàñèòÿñè èëÿ
ìÿêòóá ýþíäÿðìÿê ëàçûìäûð. Ìÿí áèëèðÿì, ñÿí þç Äèëøàäûíû àõòàðìàã
ö÷öí Áàüäàäà ýåòìÿéÿ òÿëÿñèðñÿí. Ëàêèí èøè åòèáàðëû ýþðìÿê ëàçûìäûð.
×îõ ýþòöð-ãîé åòäèëÿð. Íÿùàéÿò, ìÿêòóá ýþíäÿðìÿéè ãÿðàðà àë-
äûëàð. Ìÿêòóá ýþíäÿðèëäè, ñÿêêèç ýöíäÿí ñîíðà ìÿêòóáóí úàâàáûíû
ýÿòèðäèëÿð. Ãûçûë Àðñëàí ýþíäÿðèëÿí ìÿêòóáà âåðäèéè úàâàáûíäà éàçûðäû:
“Ìÿêòóáäà ýþñòÿðäèéèíèç úÿùÿòëÿð áàðÿñèíäÿ äöøöíìÿê éåðñèçäèð.
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí ýþñòÿðèøèíÿ ýþðÿ úöëóñ ýöíöíö òÿáðèê ö÷öí ýåäÿí-
ëÿð âàõòû èëÿ õÿëèôÿ ÿëåéùèíÿ öñéàí åäÿí øÿõñèééÿòëÿðäÿí ñå÷èëìÿëèäèð.
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä áóíóíëà òÿçÿ õÿëèôÿéÿ ýþñòÿðìÿê èñòÿéèð êè, þëêÿëÿð-
äÿ õÿëèôÿ ÿëåéùèíÿ ùå÷ áèð äöøìÿí ùÿðÿêÿò éîõäóð, ùÿòòà âàõòû èëÿ öñéàí
òÿøêèë åäÿíëÿðèí ùàìûñû áó ýöí òÿçÿ õÿëèôÿíèí úöëóñ ýöíöíö òÿáðèê åòìÿê
ö÷öí Áàüäàäà éûüûëûðëàð. Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäàí Áàüäàäà ýåäÿíëÿðÿ áåëÿ
áèð ìÿñëÿùÿò ýþðöðÿì êè, îíëàð Áàüäàäà ýåòìÿê ö÷öí Ùÿìÿäàíäàí êå÷èá
ýåòìÿñèíëÿð. Îíëàð áó óçóí éîë òÿðèãèëÿ âàõòûíäà Áàüäàäà éåòèøÿ áèëìÿç-
ëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ Òÿáðèçÿ ýÿëèá Áèñöòóí âÿ îðàäàí äà Êèðìàíøàù âàñèòÿñè
èëÿ Áàüäàäà ýåòìÿëèäèðëÿð. Ýåäÿíëÿð þçëÿðè èëÿ áÿðàáÿð éàõøû àòëàð
ýþòöðñöíëÿð. Òÿçÿ õÿëèôÿ éàõøû àòëàðûí ìàðàãëûñûäûð”.
Ìÿêòóá àëûíäûãäàí ñîíðà Ôÿõðÿääèí ñåâèíäè. Î, ñàáèã õÿëèôÿ Ìöñ-
òÿðøèäáèëëàùûí ñàðàéûíà ýþíäÿðèëÿí ãûçëàðû Áàüäàääà òàïà áèëÿúÿéèíÿ âÿ
Äèëøàäûí ìöãÿääÿðàòû èëÿ òàíûø îëàúàüûíà èíàíûðäû.
Ùåéÿò òÿúèëè ñóðÿòäÿ Áàüäàäà ùÿðÿêÿò åòäè. Ôÿõðÿääèí ýåúÿ-ýöí-
äöç àðàì îëìàäàí àò ñöðöð âÿ ìöìêöí ãÿäÿð òåç Áàüäàäà éåòèøìÿéÿ
òÿëÿñèðäè. Èêè ìÿíçèëè áèð ýöíäÿ ýåäèðäèëÿð. Áó ãÿðàðëà Òÿáðèçäÿí ùÿðÿ-
êÿò åòäèêëÿðèíèí äîããóçóíúó ýöíö Äÿúëÿ ÷àéû ñàùèëëÿðèíÿ éàõûíëàøäûëàð.
Ìóñà èáí-Úÿôÿðèí ìÿãáÿðÿñèíè çèéàðÿò ö÷öí Äÿúëÿ ÷àéû êÿíàðûíà
äöøäöêëÿðè çàìàí, õÿëèôÿíèí èñòèãáàëà ýþíäÿðäèéè íöìàéÿíäÿëÿð
Àçÿðáàéúàíäàí ýÿëÿí ùåéÿòè ãÿáóë åòäè.
Àçÿðáàéúàí ùåéÿòèíè áþéöê áèð òÿíòÿíÿ èëÿ Ùàðóíÿððÿøèäèí îüëó
ßìèí ö÷öí òèêäèðäèéè ßìèí ãÿñðèíÿ ýÿòèðäèëÿð.
16

ßìèí ãÿñðèíäÿ õÿëèôÿ òÿðÿôèíäÿí òÿéèí åäèëÿí ãûçûë êÿìÿðëè ãóëàì-
ëàð, çöìðöä âÿ éàãóò õàëõàëëû úàðèéÿëÿð âÿ çÿðèíÿëÿðÿ áöðöíìöø êÿíèçëÿð
Àçÿðáàéúàí ùåéÿòèíÿ õèäìÿò åäèðäè.
Õÿëèôÿíèí úöëóñ ýöíö îéóíúàüûíäà èøòèðàê åòìÿê ö÷öí ùÿð òÿðÿôäÿí
ùåéÿòëÿð ýÿëìèøäè. Áàüäàä øÿùÿðè àðû ïÿòÿéè êèìè ãàéíàøûðäû. Úöëóñ ýö-
íöíäÿ èøòèðàê åòìÿê ö÷öí õÿëèôÿ íöôóçó àëòûíäà îëàí þëêÿëÿðèí ùþêì-
äàðëàðû äà þç ìöùàôèçÿ ãîøóíëàðû èëÿ áÿðàáÿð Áàüäàäà ýÿëìèøäèëÿð.
Áóíà ýþðÿ äÿ Áàüäàä øÿùÿðè áèð îðäó ãÿðàðýàùû øÿêëèíÿ ýèðìèøäè.
Ëàêèí òÿçÿ õÿëèôÿ Áàüäàäà ýÿëÿí íöìàéÿíäÿëÿðèí ùàìûñûíäàí àðòûã
Àçÿðáàéúàí ùåéÿòèíÿ äèããÿò âåðèðäè. Îíëàðûí èñòèðàùÿòè ö÷öí ùÿð íÿ
òÿëÿá îëóíóðñà âàõòûíäà äöçÿëìèøäè. Òÿáèèäèð êè, õÿëèôÿ áó ùþðìÿòè ýþñ-
òÿðìÿê ö÷öí ìÿúáóðèééÿò ùèññ åäèðäè: ÷öíêè ÕÛÛ ÿñðèí éàðûñûíäàí áàø-
ëàéàðàã Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðè õÿëèôÿíèí ñèéàñè íöôóçóíó þç ÿëëÿðèíÿ
àëìûø âÿ õÿëèôÿíè þçëÿðèíäÿí àñûëû îëàí áèð îéóíúàã øÿêëèíÿ ñàëìûøäûëàð.
Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðè þç òÿëÿáëÿðèíè ùå÷ áèð ìàíåÿ ùèññ åòìÿäÿí
õÿëèôÿéÿ ãÿáóë åòäèðÿ áèëÿðäèëÿð.
Àçÿðáàéúàí ùåéÿòè èêèíúè ýöí ñÿùÿð éåìÿéèíè éåäèêäÿí ñîíðà, õÿëè-
ôÿíèí íöìàéÿíäÿñè Àñÿô, ßìèí ãÿñðèíÿ ýÿëÿðÿê îíëàðûí êåôèíè ñîðóøäó
âÿ õÿëèôÿíèí ñàëàìûíû éåòèðäè.
Àñÿô ùåéÿòèí ñÿäðè Ôÿõðÿääèíÿ ìöðàúèÿò åäÿðÿê:
— Õÿëèôÿíèí òàïøûðûüûíà ýþðÿ Àçÿðáàéúàí ùåéÿòè Áàüäàääà îëäóüó
çàìàí îíëàðûí õèäìÿòèíäÿ îëìàëûéàì. Áàüäàäû ýÿçäèðìÿê, õÿëèôÿ
ãÿñðëÿðè èëÿ òàíûø åòìÿê âÿ ñàèðëÿðè òàìàìèëÿ ìÿíèì âÿçèôÿìäèð, — äåäè.
Àñÿôèí áó ñþçëÿðèíäÿí ùàìûäàí àðòûã Ôÿõðÿääèí øàäëàíûðäû. Î ùÿð øåé-
äÿí ÿââÿë Áàüäàä øÿùÿðèíè ýÿçìÿê, ùå÷ îëìàçñà, Àçÿðáàéúàíäàí Áàü-
äàäà ýÿòèðèëÿí ãûçëàðäàí áèðèñèíÿ òÿñàäöô åäèá Äèëøàäû ñîðóøìàã èñòÿéèðäè.
Àçÿðáàéúàí ùåéÿòè àòëû îëàðàã øÿùÿðè ýÿçèðäè. ×öíêè î çàìàíêû
äöíéàíûí ÿí áþéöê ïàéòàõòûíû ïèéàäà ýÿçìÿê èìêàí õàðèúèíäÿ èäè.
Àñÿô ÿí ÿââÿë îíëàðû Áàüäàä øÿùÿðèíèí Ìÿíñóð íàì ùèññÿñèíÿ ýÿ-
òèðäè. Õÿëèôÿ Ìÿíñóð òÿðÿôèíäÿí áèðèíúè îëàðàã áèíà åäèëÿí áó øÿùÿð äÿ-
éèðìè øÿêëèíäÿ èäè. Õÿëèôÿ áó øÿùÿðè áèíà åòäèêäÿí ñîíðà øÿùÿðèí ÿí
îðòàñûíäà þçö ö÷öí áþéöê áèð ñàðàé òèêäèðèá àäûíû “Àëòóí ãÿñð”1 ãîéäó.
Àñÿô ùåéÿòÿ ìöðàúèÿòëÿ:
— Ùàçûðäà ãàðøûñûíäà äóðäóüóìóç ãÿñð ùàìàí Àëòóí-ãÿñðäèð, —
äåäè. — Èíäè àòëàðäàí äöøöá ãÿñðèí è÷ÿðèñèíÿ òàìàøà åäÿ áèëÿðñèíèç.
_________________
1
Àëòóí ñàðàéûí àäû ÿðÿáúÿ “Ãÿñðöççþùÿá” èäè.
17

Ùåéÿò öçâëÿðè àòëàðäàí äöøöá ïèéàäà îëäóëàð. Ïèëëÿêÿíëÿðäÿí éóõàðû
ãàëõûá ìèëéîíëàðúà ãûçûë ãèéìÿòèíÿ áàøà ýÿëìèø ãÿñðèí è÷ÿðèñèíè ýÿç-
äèëÿð. Ôÿõðÿääèí ôèêðèí ÿùàòÿ åäÿ áèëìÿéÿúÿéè áèð ñÿíÿòêàðëûãëà äöçÿ-
ëÿí áó ãÿñðè ýÿçäèéè çàìàí ãèéìÿòëè äàøëàð, ãûçûë âÿ ýöìöøëÿðëÿ èøëÿíìèø
ìöçàéèãÿëÿðè1, ìÿðìÿð ñöòóíëàðû, õàëû-ýÿáÿëÿðè, ãóø ãàíàäëàðûíû âÿ ñ.
ýþðöíúÿ ãÿëáèíäÿ þç-þçöíÿ:
“Àíúàã èíäè áèëäèì êè, ÿðÿáëÿð áèçÿ ýÿòèðäèêëÿðè äèíèí ÿâÿçèíÿ áèç-
äÿí íÿëÿð àëûá ýÿòèðìèøëÿð”, — äåéèðäè.
Àñÿô, îíëàðû ùåéðÿò âÿ òÿÿúúöá è÷ÿðèñèíäÿ Àëòóí-ãÿñðäÿí ÷ûõàðòäû.
Îíëàð àòëàíûá äÿéèðìè ãàëàäàí õàðèúÿ ÷ûõäûëàð. Àñÿô áàøãà áèð ãÿñðèí
ãàðøûñûíäà àòûíûí áàøûíû ÷ÿêèá äåäè:
— Õÿëèôÿ Ìÿíñóð þç ìþâãåéèíè ìþùêÿì åòäèêäÿí ñîíðà, áèð àç
ÿââÿë çèéàðÿò åòäèéèíèç Àëòóí-ãÿñðäÿ éåðëÿøÿ áèëìÿäè, î, ãàëà è÷ÿðèñèí-
äÿí õàðèúÿ ÷ûõìàüû ãÿðàðà àëàðàã áó ýþðäöéöíöç ãÿñðè òèêäèðäè. Ùÿìèí
áó ãÿñð Áàüäàääà òèêèëÿí ãÿñðëÿðèí ùàìûñûíäàí áþéöê âÿ ùàìûñûíäàí
äà çÿíýèíäèð.
Ìÿíñóð õÿëèôÿ ãÿñðèí àäûíû “Ãÿñðè-Õöëä”, éÿíè úÿííÿò ãÿñðè ãîé-
äó. Áÿíè Àááàñ õÿëèôÿëÿðèíèí ùàìûñû íþâáÿòëÿ áó ãÿñðäÿ éàøàìûøëàð.
Ùàçûðäà îëäóüóìóç ìÿùÿëëÿ Áàüäàäûí ÿí ìÿøùóð Ðÿñàôÿ ìÿùÿëëÿñè-
äèð. Ýþðäöéöíöç ìÿñúèä äÿ Ìÿíñóðóí áèíà åòäèðäèéè, äöíéàíûí ÿí
áþéöê âÿ çÿíýèí ìÿñúèäëÿðèíäÿíäèð. Ùÿìèí ýþðäöéöíöç Ãÿñðè-Õöëä,
ìÿðùóì õÿëèôÿìèç ÿìèðÿëìþìèíèí Ìöñòÿðøèäáèëëàùûí éàøàäûüû ãÿñðäèð.
Õÿëèôÿ áó ãÿñðäÿ âÿôàò åòäè, ùàçûðäà àèëÿñè äÿ áóðàäà éàøàìàãäàäûð.
Òÿÿññöô åäèðÿì êè, áó ýþçÿë ãÿñðèí è÷ÿðèñèíÿ ýèðìÿê ìöìêöí îë-
ìàéàúàãäûð. Ùÿð ùàëäà ãÿñðèí õàðèúè ýþðöíöøö âÿ äàõèëè çÿíýèíëèéè
èíñàí ö÷öí áþéöê áèð ãÿíàÿò âåðìÿêäÿäèð.
Ôÿõðÿääèí Ìöñòÿðøèäáèëëàùûí àèëÿñè éàøàäûüû Õöëä ãÿñðèíè ýþðäöéö
çàìàí Äèëøàäû ýþðìöø ãÿäÿð ñåâèíäè. Îíóí ôèêðèíÿ ýþðÿ, Äèëøàäû
ùÿìèí áó ãÿñðäÿ ýþðÿ áèëÿúÿêäè. Ôÿõðÿääèí þç ãÿëáèíäÿ ùÿð îëóðñà îë-
ñóí, àõøàì áó ãÿñðèí ÿòðàôûíà ãàéûäàúàüûíû âÿ ñàðàéà ýåäèá-ýÿëÿíëÿðè
þéðÿíÿúÿéèíè ãÿðàðà àëäû.
Àòëàðû ìèíèá ñàðàéäàí àéðûëäûëàð. Áèð ãÿäÿð ýÿçäèêäÿí ñîíðà Àñÿô
àòûíûí áàøûíû ÷ÿêèá äóðäó âÿ äåäè:
— Áóðàäà ö÷ ìÿøùóð ãÿñðè çèéàðÿò åäÿúÿêñèíèç. Áó ýþðäöéöíöç
ãÿñðè Ùàðóíÿððÿøèä õÿëèôÿ þç ãàäûíû Çöáåéäÿ ö÷öí òèêäèðìèøäèð. Ãÿñðèí
_________________
1
Ì ö ç à é è ã — íÿãø äåìÿêäèð (ìîçàèêà).
18

àäû “Ãÿñð-Çöáåéäÿäèð”. Áó ãÿñð Áàüäàä ãÿñðëÿðèíèí ÿí êè÷èéè, ëàêèí
çèíÿò âÿ çÿíýèíëèê úÿùÿòúÿ ÿí áþéöéöäöð.
Àñÿô àòûíû ìÿùìèçëÿéèá áþéöê áèð ãÿñðèí ãàðøûñûíäà äóðäó âÿ
ñàðàéû òÿðèô åòìÿéÿ áàøëàäû:
— Áó ãÿñð Ùàðóíÿððÿøèäèí âÿçèðè Úÿôÿðèí ãÿñðèäèð. Ùàðóíÿððÿøèä
äþâðö Øÿðãäÿ Áÿðìÿêè òàéôàñûíà ìÿíñóá îëàí áó âÿçèðäÿí ùþðìÿòëè,
çÿíýèí âÿ ýþçÿë àäàì éîõ èäè. Ñèç ùÿìèí ãÿñðäÿ íàùàð éåìÿéèíÿ äÿâÿò
îëóíóáñóíóç. Áóðàäà ùÿì òàðèõè éàçûëàðà âÿ òàðèõè øåéëÿðÿ òàìàøà åäÿð,
ùÿì äÿ íàùàð éåéÿíäÿí ñîíðà èñòèðàùÿò åäÿðñèíèç.
Àñÿô âÿ Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿëÿðè àòëàðäàí ïèéàäà îëóá Úÿôÿð
ãÿñðèíÿ ÷ûõäûëàð. Îíëàð èïÿê õàë÷àëàð äþøÿíìèø àéíàëû ïèëëÿêÿíëÿðäÿí
éóõàðû ÷ûõûá, ÿëâàí ðÿíýëè êÿùðÿáàëàðëà äþøÿíìèø âÿ ãûçûë àâèçÿëÿðëÿ
áÿçÿíìèø áþéöê ñàëîíà ýèðäèëÿð.
Àñÿô îíëàðû ñàëîíäàí êå÷èðèá êè÷èê áèð îòàüà ýÿòèðäè, ÷ÿð÷èâÿëÿðè
éàøûë çöìðöäëÿ èøëÿíìèø èêè ïÿíúÿðÿíèí ãàðøûñûíäà äóðóá äàíûøäû:
— Äÿúëÿ ÷àéûíûí î áèðè òÿðÿôèíäÿ ýþðäöéöíöç çèíÿòëè ñàðàé
Ùàðóíÿððÿøèä õÿëèôÿíèí áàúûñû ìÿøùóð ßááàñÿíèí ãÿñðèäèð. Ùÿðýàù
ìàðàãëàíûðñûíûçñà, áó èêè ãÿñðèí òàðèõè ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèì.
Àçÿðáàéúàí ùåéÿòèíèí íöìàéÿíäÿëÿðè áèð ñÿñëÿ Àñÿôèí ìÿëóìàò
âåðìÿñèíè ðèúà åòäèëÿð. Àñÿô ìÿëóìàò âåðìÿéÿ áàøëàéàðàã äåäè:
— Ùàðóíÿððÿøèä õÿëèôÿíèí ñåâäèéè èêè àäàì âàð èäè. Îíëàðäàí áèðèñè
âÿçèð Úÿôÿð, î áèðèñè èñÿ áàúûñû ßááàñÿ èäè. ßááàñÿ þç âàõòûíäà Øÿðãèí ÿí
ìÿøùóð ýþçÿëè èäè. Ùàðóíÿððÿøèä îíó ÿðÿ âåðìÿéÿ ãûñãàíûðäû. Î, ýöíöí
áèðèíäÿ Úÿôÿðè éàíûíà ÷àüûðûá äåäè êè: “Ìÿí èñòÿéèðÿì êè, ñåâäèéèì
àäàìëàðûí èêèñè äÿ áèðëèêäÿ ìÿíèì éàíûìäà îëñóí. Áóíà ýþðÿ äÿ ñÿíèíëÿ
áàúûì ßááàñÿíè úàìàë ñèüÿñè îõóòäóðóá åâëÿíäèðìÿê èñòÿéèðÿì. Ëàêèí
ñÿí îíà ÿë âóðìàìàã ö÷öí ìÿíèì áàøûìà àíä è÷ìÿëèñÿí”.
Úÿôÿð Ùàðóíóí òÿêëèôèíè ãÿáóë åäèá åâëÿíäè. Åâëÿíÿíäÿí ñîíðà
ãÿñðè òèêäèðäè. Î äàèìà ùÿìèí äóðäóüóíóç ïÿíúÿðÿäÿí áàõûá ßááàñÿ
èëÿ ñþùáÿò åäÿð âÿ ýþðöø ö÷öí âÿäÿëÿøÿðäèëÿð. Íÿùàéÿò, ýöíëÿðèí áè-
ðèíäÿ Ùàðóíÿððÿøèä õÿáÿð òóòóð êè, áàúûñû âÿçèð Úÿôÿðäÿí èêè îüëàí äîü-
ìóøäóð. Áóíà ýþðÿ äÿ ýåúÿ ãóëàìû Ìÿñðóðó ýþíäÿðèá, Úÿôÿð íàìàç
ãûëäûüû ùàëäà áàøûíû êÿñäèðèá ìåéèòèíè äÿ éàíäûðäû.
Èíäè äÿ äþíöá ñîë òÿðÿôäÿ âóðóëàí éàçûëàðû îõóéóí.
Àñÿô áóíó äåäèêäÿí ñîíðà ùåéÿò íöìàéÿíäÿëÿðè äþíöá äèâàðà áàõ-
äûëàð, äÿðè öçÿðèíäÿ áèð éàçû ýþðäöëÿð. Éàçû êóôè õÿòòè èäè, áóíà ýþðÿ äÿ
Àñÿôèí þçö îõóäó:
19

“Ùàðóíÿððÿøèäèí äÿôòÿðõàíàñûíäàêû ùàãã-ùåñàá äÿôòÿðè éîõëàíäûüû
çàìàí áåëÿ áèð ùåñàáà òÿñàäöô åäèëìèøäè: “Õÿëèôÿíèí ðÿúÿá àéûíûí
äþðäöíäÿ âåðäèéè ôÿðìàíà ýþðÿ ùÿøÿìÿòëè âÿçèð Úÿôÿðÿ äþðä éöç ìèí
ãûçûë äèíàðëûã õÿëÿò âåðèëìèøäèð. Âÿçèð Úÿôÿðèí ìåéèòèíè éàíäûðìàã ö÷öí
áèð äèíàðëûã îäóí àëûíìûøäûð”.
Àñÿô Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿëÿðèíè áó îòàãäàí ÷ûõàðûá áàøãà áèð
îòàüà àïàðäû. Îòàãäà ãàíëû áèð õàë÷à âàð èäè. Õàë÷àíûí öçÿðèíäÿ úàíà-
ìàç à÷ûëìûøäû. Àñÿô õàë÷àíû ùåéÿò íöìàéÿíäÿëÿðèíÿ ýþñòÿðèá äèâàðäàêû
éàçûëàðû îõóäó:
“Úÿôÿð øàì íàìàçû ãûëäûüû çàìàí Ùàðóíÿððÿøèäèí ãóëàìû Ìÿñðóð
õÿëèôÿíèí ôÿðìàíûíû ýÿòèðìèø âÿ ùÿìèí õàë÷àíûí öçÿðèíäÿ âÿçèðèí
áàøûíû êÿñìèøäèð”.
***
Íàùàð éåìÿéèíè éåäèêäÿí ñîíðà éåíÿ äÿ àòëàðû ìèíèá áèðëèêäÿ ßìèí

ãÿñðèíÿ ýÿëèá ùÿð êÿñ þç îòàüûíà ÷ÿêèëèá èñòèðàùÿòëÿ ìÿøüóë îëäó. Ëàêèí
Ôÿõðÿääèíèí ýþçöíÿ éóõó ýèðìÿäè. Î, Äèëøàäû ñîðàãëàøìàã ö÷öí õÿëèôÿ
Ìöñòÿðøèäáèëëàùûí àèëÿñèíèí éàøàäûüû Õöëä ãÿñðèíÿ òÿðÿô ýåòìÿê
èñòÿéèðäè.
ÄÖÐÐßÒÖËÁÀÜÄÀÄ1
Ôÿõðÿääèí Õöëä ãÿñðèíèí éàíûíà ýåòìÿê ö÷öí ßìèí ãÿñðèíäÿí

àøàüû äöøäö. Àõøàì ãàðàíëûüû èäè. Ùàíñû òÿðÿôÿ ýåäÿúÿéèíè áèëìèðäè.
Áàüäàääà éàøàäûüûíûí èêèíúè ýåúÿñè èäè. Ùå÷ éåðè òàíûìûðäû. Ãÿñðèí ãÿðá
òÿðÿôèíäÿêè ìåéäàí÷àäà éöçëÿðúÿ àü óçóíãóëàãëàðûí äóðäóüóíó
ýþðöðäö. Óçóíãóëàãëàðûí ùÿð áèðèñèíèí éàíûíäà áèð íÿôÿð ãàðà ãóë äóð-
ìóøäó. Ùÿð êÿñ ùàíñû òÿðÿôÿ ýåòìÿê èñòÿéèðñÿ, îíëàðäàí áèðèñèíè êèðàéÿ
åäèá ìèíèá ýåäèðäè.
Ôÿõðÿääèí ãàðà ãóëëàðäàí áèðèñèíÿ éàíàøàðàã ñîðóøäó:
— Îüëàí, ìÿíè Õöëä ãÿñðèíèí éàíûíà àïàðà áèëÿðñÿíìè?
Ýÿíú ãàðà ãóë ÿðÿáúÿ áÿçè ñþçëÿð ôûðëàòäû èñÿ äÿ, Ôÿõðÿääèí áèð øåé
àíëàìàäû. Äóðóá ôèêèðëè-ôèêèðëè áàõûðäû. Íÿùàéÿò, ãàðà ãóë ñÿðíèøèíèí
ÿðÿáúÿ àíëàìàäûüûíû ùèññ åäÿðÿê ôàðñúà äàíûøûá äåäè:
_________________
1
Áàüäàäûí äöððö.
20

— Ùÿðýàù úÿíàá àüà Áàüäàäûí êö÷ÿëÿðèíè ýÿçìÿê èñòÿéèðñÿ, óçóí-
ãóëàã èñÿ ýåòìÿñè ëàçûìäûð; ÷öíêè áóðàäàí Ãÿñð-Õöëäöí éàíûíà ýåò-
ìÿê ö÷öí Ðÿñàôÿ, Ìÿõðÿì âÿ Øÿìàñèééÿ ìÿùÿëëÿëÿðèíè äîëàíûá ýåò-
ìÿëèäèð. Áó ùÿì àüà ö÷öí óçàã îëàð, ùÿì äÿ áàùà îòóðàð. Àüàì ùÿðýàù
Õöëä ãÿñðèíÿ ýåòìÿê èñòÿéèðñÿ, ùàìàí áóðàäàí øÿðãÿ òÿðÿô äþíöá äöç-
äîüðó äàø äþøÿìÿ èëÿ Äÿúëÿ ÷àéûíûí êÿíàðûíà äöøìÿëèäèð. Îðàäà êè÷èê
ñÿéàùÿò éåëêÿíëÿðè âàðäûð. Îíëàðäà îòóðàðñûíûç. Ùÿì Äÿúëÿíèí ýåúÿ
ñÿéàùÿòèíè êå÷èðÿð, ùÿì äÿ êè, Äÿúëÿíèí ñîë ñàùèëèíäÿêè Õöëä ãÿñðèíèí
ãàáàüûíäà äöøÿðñèíèç.
Ôÿõðÿääèí ãàðà ãóëà òÿøÿêêöð åäèá, ÷àéûí êÿíàðûíà äöøìÿéÿ áàøëàäû.
Äÿúëÿ ñàùèëèíÿ äöøöá ÷àéûí öçÿðèíäÿêè ìèíëÿðúÿ ñÿéàùÿò éåëêÿíëÿðèíè
ýþðöá ùåéðÿòÿ äöøäö âÿ þçöíöí äàèìà òÿêðàð åòäèéè øåðè áèð äàùà îõóäó:
ßëÿññÿáàùö Íèøàáóð, õöôòÿíö Áàüäàä,

Íÿìàçö äèýÿðè Ìÿðâ, íàìàçö øàìö Ùåðàò1.
Ãàáàãäà äóðàí ýÿìè÷è éåëêÿíè èðÿëè ñöðäö, òàõòàíû ýþòöðöá ãîéäó

âÿ Ôÿõðÿääèíè éåëêÿíèí è÷ÿðèñèíÿ àëäû.Éåëêÿí õóðìà éàðïàãëàðûíäàí
òîõóíìóø âÿ ãûð èëÿ ìþùêÿìëÿíìèø äÿéèðìè áèð éåëêÿí èäè. Éåëêÿíèí
äþðä òÿðÿôèíäÿ âóðóëàí íàçèê äèðÿêëÿðäÿí èøûãëû ôàíàðëàð àñûëìûøäû. Äÿ-
éèðìè éåëêÿíèí îðòàñûíäà áèð äÿéèðìè ìèç äÿ ãîéóëìóøäó. Ìèçèí ÿòðà-
ôûíäà éåääè-ñÿêêèç íÿôÿð ýÿíú âÿ áèð íå÷ÿ äÿ îõóéóá-÷àëàí ãûç îòóð-
ìóøäó. Ìèçèí öñòöíäÿ ùÿð úöðÿ øÿðàá âÿ øÿðàáûí þçöíÿ ìÿõñóñ ÿëâàí
ìÿçÿëÿð âÿ éåìÿê ãîéóëìóøäó.
Ôÿõðÿääèí ÿòðàôûíäà ýåäÿí éåëêÿíëÿðÿ íÿçÿð ñàëäûüû çàìàí îíëàðûí
ùàìûñûíäà þçöíöí îòóðäóüó éåëêÿíäÿ ýþðäöêëÿðèíè ýþðäö.
Éåëêÿíäÿ îòóðàíëàðäàí áÿçèëÿðè ÿðÿá, áÿçèëÿðè äÿ ôàðñ äèëèíäÿ äàíû-
øûðäûëàð. Îíëàðäàí áèðèñè ïèéàëÿñèíè äîëäóðóá Ôÿõðÿääèíÿ ìöðàúèÿò åäÿ-
ðÿê äåäè:
— Áÿðàäÿðè-ÿçèç, ùÿìðàùè êîí2.
Ñÿðíèøèí áó ñþçëÿðè äåäèêäÿí ñîíðà áèð ïèéàëÿ øÿðàá äîëäóðóá Ôÿõ-
ðÿääèíèí ãàðøûñûíà ãîéäó. Îõóéóá-÷àëàí ãûçëàð äà ãàðøûëàðûíäà ãîéóëàí
ïèéàëÿëÿðè ýþòöðöá Ôÿõðÿääèíèí ýþçö ãàðøûñûíäà ôûðëàäûá è÷äèêäÿ, Ôÿõ-
_________________
1
Íèøàáóð øÿùÿðèíèí ñÿùÿðè, Áàüäàäûí ýåúÿñè; Ìÿðâèí ýöíîðòà âàõòû, Ùåðàòûí øàì
âàõòû îëäóãúà ñÿôàëûäûð.
2
ßçèç ãàðäàø, éîëäàøëûã åò.
21

ðÿääèí äÿ ïèéàëÿíè äîäàãëàðûíà àïàðûá ìèçèí öñòöíÿ ãîéäó. Éåëêÿíäÿ
îòóðàíëàðäàí áèðèñè îõóéàí ãûçà ìöðàúèÿò åäÿðÿê ôàðñúà:
— Ùÿéàò õàíûì, øÿðàá ìÿúëèñè íÿüìÿ âÿ ìóñèãè òÿëÿá åäèð, —
äåéÿðÿê áó øåðè îõóäó:
ßñáè êè, ñÿôàðÿø íÿ äÿùè ìèíÿõóðÿä àá,

Àäÿì íÿ êÿì ÿç ÿñá, íÿ ìåé êÿìòÿð ÿç àáÿñò1.
Ùÿéàò õàíûì ýàù ôàðñúà, ýàù äà ÿðÿáúÿ îõóéóðäó, ÷öíêè éåëêÿíäÿ

ÿðÿáëÿð îëäóüó êèìè ôàðñëàð äà âàð èäè. Éåëêÿí ÷àé éóõàðû î ãÿäÿð äÿ
áþéöê ñöðÿòëÿ ýåòìèðäè, ÷öíêè Èðàã ýåúÿñèíèí õÿôèô ðóçèýàðëàðû áàäâàíûí
ìöãàâèìÿòèíè ñûíäûðà áèëìèðäè. ×àéûí ùÿð èêè òÿðÿôèíäÿ áþéöê áèíàëàð,
óúà ñàðàéëàð, ìþùòÿøÿì ãÿñðëÿð ñàëûíäûüû ö÷öí áóíëàðûí àðàñû èëÿ ýåäÿí
éåêÿí ñàíêè áèð õèéàáàíäà ýåäèðäè. Ñàðàéëàðûí, ãÿñðëÿðèí ïÿíúÿðÿëÿðèí-
äÿí Äÿúëÿ ÷àéûíà äöøÿí èøûãëàð Øÿðãèí øÿâÿäÿí òöíä ðÿíýëè ãàðàíëûüû-
íûí êþéíÿéèíè úûðà áèëìèðäè.
×àé éóõàðû áàõûëäûüû çàìàí ñóéóí öçÿðèíäÿ ùåéðÿòâåðèúè áèð ìÿí-
çÿðÿ à÷ûëûðäû. Èðàã ýåúÿñèíèí çöëìÿòèíÿ áöðöíìöø ìàâè ñóëàðäà óëäóç-
ëàðûí èøûüûíû ýþðÿí ùÿð áèð êÿñ ñóéóí öçÿðèíÿ àü ýöëëÿðëÿ òîõóíìóø áèð
õàë÷à ñÿðèëäèéèíè çÿíí åäèðäè.
Éåëêÿí éóõàðû òÿðÿôÿ öçäöêúÿ Ôÿõðÿääèí äÿ îðàäàêûëàðäàí ñîðó-
øóðäó:
— Áóðàñû ùàðàäûð? Õöëä ãÿñðèíÿ éàõûíäûðìû?
— Õåéð, ÿçèç ãàðäàøûì, éàõûí äåéèë. ßí àçû áèð-èêè ñààò éîë ýåòìÿê
ëàçûìäûð, — äåéÿ úàâàá âåðèðäèëÿð.
Éåëêÿíäÿ îòóðàíëàðäàí áèðèñè õàíÿíäÿ ãûçà ìöðàúèÿòëÿ:
— Ùÿéàòûì Ùÿéàò, ÿðÿáúÿ îõóäóüóí øåèðëÿðäÿí àëäûüûì íÿøÿëÿð îë-
äóãúà áþéöêäöð. Ðèúà åäèðÿì, ìÿíè øàäëàíäûðìàã ö÷öí áèð àç Áàüäàäû
áèð-áèðèíÿ âóðàí Äèëøàääàí îõó!
Ôÿõðÿääèí áó ñþçö åøèäÿðêÿí ãóëàãëàðûíà èíàíà áèëìÿäè. Î þçöíö
éóõó àëÿìèíäÿ ùèññ åòäè. Î äèêñèíäè âÿ þç-þçöíÿ: — “Áÿëêÿ äÿ Äèëøàä
éîëóíó àçìûø, áÿëêÿ äÿ øÿùâÿòëÿð äöíéàñû îëàí õÿëèôÿëÿð Áàüäàäû îíóí
ÿõëàãûíû ïîçìóø, áóíóí ö÷öí äÿ îíóí àäû øÿðàá ñöôðÿëÿðèíèí áàøûíäà
÷ÿêèëèð” — äåéÿ äöøöíäö. Ñîíðà äà î: — “Áÿëêÿ äÿ áóíëàð ìÿíèì Àçÿð-
_________________
1
Àò àòëûüû èëÿ ñó è÷äèéè çàìàí ôûøãûðûã ÷àëìàñàí ñó è÷ìÿç, àäàì àòäàí ÿñêèê äåéèë,
øÿðàá äà ñóäàí àøàüû äåéèë.
22

áàéúàíäàí Äèëøàäûí äàëûíúà ýÿëäèéèìè ùèññ åäÿðÿê, ìÿíÿ ýöëöðëÿð.
Áÿëêÿ äÿ áóíëàð õÿëèôÿíèí õÿôèééÿëÿðèäèð, áÿëêÿ äÿ áóíëàð ìÿíè ßìèí
ãÿñðèíäÿí áóðà ãÿäÿð òÿãèá åäèðìèøëÿð”, — äåéèðäè.
Ôÿõðÿääèí áó ãÿäÿð ÿçèúè ôèêèðëÿðèí òÿñèðèíäÿ ãûâðûëäûüû çàìàí
îõóéàí ãûç äà Äèëøàäà éàçûëìûø ãÿçÿëëÿðè îõóìàüà áàøëàäû:
Àñèìàí ýÿð çè ýèðèáàí ãÿìÿð àâöðäÿ áèðóí,

ßç ýèðèáàíö òö, õóðøèä ñÿð àâöðäÿ áèðóí.
Áÿ òÿìàøàéè õÿòö-äèëáÿðè-Äèëøàä êöíóí,
Äèëÿì þç ðþâçÿíÿéè-äèäÿ ñÿð àâöðäÿ áèðóí1.
Îõóéóá ÷àëäûëàð. Éåíÿ äÿ øÿðàá ïèéàëÿëÿðè äîëäóðóëäó. Áó äÿôÿ

Ôÿõðÿääèí ùå÷ áèð òÿêëèô àëìàäàí ïèéàëÿñèíè ÿëèíÿ àëûá éåëêÿíäÿêèëÿðÿ
òÿðÿô äþíäö.
— Ñèçèí øÿðÿôèíèçÿ è÷èðÿì, — äåäè âÿ ïèéàëÿíè äþâð åòäèðäè, éåëêÿí-
äÿêèëÿð äÿ è÷äèëÿð.
Ñþùáÿòëÿð ýåíèø øÿêèë àëäûüû çàìàí Ôÿõðÿääèí îõóéàí ãûçà ñóàë
âåðäè:
— Øåðèíèçäÿ àäûíû ÷ÿêäèéèíèç Äèëøàä êèìäèð?
— Äèëøàä ãûðõ íÿôÿð ýþçÿë ãûçëàðûí áèðèíúèñèäèð. Îíó Àçÿðáàéúàíäàí
õÿëèôÿéÿ ùÿäèééÿ ýþíäÿðìèøäèëÿð. Î, Áàüäàäà ýÿëäèéè âàõò õÿëèôÿ
õÿñòÿ èäè, îíó þç îüëóíà áàüûøëàäû.
— Ùàçûðäà Äèëøàä äèðèäèðìè?
— Àëëàùûí ýþçÿë ìÿëàèêÿñèíÿ þëö èñíàäû âåðìÿê úàéèçäèðìè? — äåäè.
Áèð ãÿäÿð éîë ýåäÿíäÿí ñîíðà, éåëêÿí áèð êþðïöíöí ãàáàüûíäà äà-
éàíäû, éåëêÿí ñàùèáè ùþðìÿòëÿ:
— Áèçèì àüàìûç áóðàäà áöøìÿëèäèð. Áó ïèëëÿêÿíëÿðäÿí ãàëõûá Õöëä
ãÿñðèíèí ãàáàüûíà ÷ûõàúàãñûíûç, — äåäèêäÿ Ôÿõðÿääèí îíäàí ñîðóøäó:
— Éåëêÿíèí êèðàéÿñè íå÷ÿäèð?
— Ãûðõ äèíàðäûð.
— Øÿðàáûí ãèéìÿòè íå÷ÿäèð?
— Øÿðàá äà, îõóéàíëàðûí ùàããû äà áóðà äàõèëäèð.
— Ñèç ìÿíè áóðàäà ýþçëÿéÿ áèëÿðñèíèçìè?
_________________
1
ßýÿð ýþéëÿð þç éàõàñûíäàí àéû ÷ûõàðûá ýþñòÿðÿ áèëÿðñÿ, ñÿíèí éàõàíäàí ýöíÿø
áàøûíû ÷ûõàðûá, äöíéàéà áàõàð. Äèëøàäûí äèëáÿð ÷þùðÿñèíÿ òàìàøà åòìÿê ö÷öí ãÿëáèì
ýþçöìöí ïÿíúÿðÿñèíäÿí äûøàðû ÷ûõûáäûð.
23

— Èêè ñààòà êèìè ýþçëÿéÿ áèëÿðÿì.
— Áÿëêÿ ìÿí òåç ãàéûòäûì. Áàøãàñûíû ýþòöðìÿéèí.
Ôÿõðÿääèí áóíó äåéèá, éåëêÿíäÿí äöøöá ïèëëÿêÿíëÿðäÿí éóõàðû
ãàëõäû. Î òÿðÿô áó òÿðÿôè ýþçäÿí êå÷èðÿíäÿí ñîíðà Õöëä ãÿñðèíèí ãàáà-
üûíäàêû ìåéäàíû òàíûäû âÿ î òÿðÿô áó òÿðÿôèíäÿ èêè íÿôÿð ñèëàùëû ãàðà ãóë
äóðàí ãàïûíûí Ãÿñð-Õöëäöí ãàïûñû îëäóüóíó òÿéèí åòäè.
Ôÿõðÿääèí ãàïûéà éàíàøìàã ö÷öí ùå÷ áèð áÿùàíÿ ÿëäÿ åäÿ áèëìèðäè.
Î, ãÿëáèíäÿ äöøöíöð âÿ ãàðà ãóëëàðäàí Äèëøàäûí áóðàäà îëóá-îëìàäûüûíû
ñîðóøìàã èñòÿéèðäè. Ëàêèí áóíà úÿñàðÿò åòìèðäè, ÷öíêè áóðàñû õÿëèôÿ ãà-
ïûñûäûð, ãàðà ãóëëàðà éàíàøìàã âÿ Äèëøàäû õÿáÿð àëìàã áÿçè øöáùÿëÿðÿ
ñÿáÿá îëà áèëÿðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Ôÿõðÿääèí ýþçëÿðèíè ãÿñðèí ãàïûñûíà
çèëëÿéèá äóðìóøäó, îðàäàí êèìëÿðèí ÷ûõäûüûíû òÿãèá åäèðäè.
Âàõò êå÷èðäè, éåëêÿíèí äÿ îíó ýþçëÿìÿéÿðÿê ýåòìÿñèíäÿí ãîðõóð-
äó; ÷öíêè éåëêÿí ýåòäèéè çàìàí î, ßìèí ãÿñðèíÿ ãàéûäà áèëìÿéÿúÿêäè.
Õöñóñÿí, Ôÿõðÿääèí, éóáàíäûüû òÿãäèðäÿ Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿëÿðè-
íèí äÿ íèýàðàí ãàëàúàãëàðûíû âÿ áÿçè ëàçûìè éåðëÿðÿ ìöðàúèÿò åäÿúÿêëÿ-
ðèíè õÿéàëûíà ýÿòèðèá ðàùàòñûç îëóðäó.
Ýþçöíö ñàðàéûí ãàïûñûíäàí ÷ÿêìèðäè. Íÿùàéÿò, ãàïûäà äóðàí ãàðà
ãóëëàðûí øöáùÿñèíè ãàçàíäûðìàìàã ö÷öí, î òÿðÿô áó òÿðÿôÿ äîëàíûðäû.
Îíóí ôèêðèíúÿ, Äèëøàä ãàïûäàí ìåéäàíà ÷ûõàúàã, éàõóä áèð òÿðÿôÿ
ýåòìèøñÿ, ãàéûäûá ñàðàéà ýÿëÿúÿê, ùå÷ îëìàçñà ñàðàéûí ìåéäàíà áàõàí
ýåíèø ïÿíúÿðÿëÿðèíäÿí áàõûá Ôÿõðÿääèíè ýþðÿðêÿí þçöíö ïÿíúÿðÿäÿí
òóëëàéûá îíóí ãóúàüûíà äöøÿúÿêäè. Ëàêèí ýåúÿ ÷îõ ãàðàíëûã èäè. Äèëøàä
ïÿíúÿðÿäÿí áàõñà áåëÿ, îíó òàíûéà áèëìÿéÿúÿêäè; ÷öíêè Èðàã ýåúÿñè èðã
ôÿðãè îëìàäàí ùÿð áèð êÿñÿ ãàðà ãóëëàðûí äîíóíó ýåéäèðìèø êèìè èäè.
Ëàêèí Ôÿõðÿääèí éåíÿ äÿ ãÿëáèíäÿ ñàðàéäàí ùÿð êÿñ äûøàðû ÷ûõàðñà-
÷ûõñûí, îíó òÿãèá åòìÿéè âÿ Äèëøàä ùàããûíäà ìÿëóìàò ñîðóøìàüû
ãÿðàðà àëìûøäû.
Ùÿð åùòèìàëà ãàðøû åùòèéàò åäÿðÿê, ãàïûäàí ÷îõ óçàãäà äóðìóøäó.
×îõ ñîíðà ñàðàéûí ãàïûñû à÷ûëäû, îðàäàí èêè íÿôÿð ãàäûí äûøàðû ÷ûõûá,
ö÷öíúö ãàäûíû éîëà ñàëäûëàð, ñîíðà éåíÿ äÿ ãàïûëàðû áàüëàéûá ýåòäèëÿð.
Ö÷öíúö ãàäûí Ôÿõðÿääèíèí áöòöí âàðëûüûíû òèòðÿòäè âÿ î, ãÿëáèíäÿ:
“ßúÿáà, áó ìÿíèì ñåâýèëèì Äèëøàääûðìû?!” — äåéÿðÿê þçöíÿ ñóàë âåðäè.
Ñóàëûí úàâàáûíû éåíÿ äÿ þçö âåðèá ãÿëáèíäÿ äåäè: — “Éîõ, î äåéèë, ìÿíèì
ñåâýèëèìèí áîéó äàùà óúàäûð, âöúóäó äàùà áþéöê òÿíàñöáÿ ìàëèêäèð”.
Ãàäûí ñàðàé ìåéäàíûíäà äþøÿíìèø ãûðìûçû äàøëàðûí öçÿðèíäÿ ýåò-
äèéè çàìàí, òîïóãëàðûíà áàüëàäûüû õàëõàëëàðûí àëòóí âÿ êè÷èê çÿíýëÿðè
24

ñÿñëÿíèðäè. Ôÿõðÿääèí îíó òÿãèá åäÿðÿê ùàíñû òÿðÿôÿ ýåòìÿê èñòÿäèéèíÿ
áàõûðäû. Íÿùàéÿò, ãàäûí áèðäÿí-áèðÿ èñòèãàìÿòèíè äÿéèøèá, öçö àøàüû,
Äÿúëÿ ñàùèëèíÿ òÿðÿô ýåòìÿéÿ áàøëàäû. Ôÿõðÿääèí áóíà ùÿääèíäÿí àðòûã
ñåâèíäè.
Ãàäûí îëäóãúà âöãàðëû âÿ åòèíàñûç áèð ñóðÿòäÿ ýåäèð âÿ Ôÿõðÿääèíèí
îíó òÿãèá åäèá-åòìÿìÿñèíÿ äèããÿò âåðìèðäè.
Ãàäûí ÷àéûí êÿíàðûíäàêû êþðïöéÿ äöøäö, îðàäà áèð éåëêÿí äóðäó-
üóíó ýþðöá ýÿìè÷èéÿ ìöðàúèÿò åòäè:
— Ìÿíè Ùÿðáèééÿ ìÿùÿëëÿñèíÿ àïàðà áèëÿðñÿíìè? — äåäèêäÿ, éåë-
êÿí÷è:
— Õåéð, áàøãà àäàìû ýþçëÿéèðÿì, — äåäè.
Ãàäûí éåíÿ äÿ:
— Àðòûã ïàðà âåðÿðÿì, — äåäè.
— Ýþçëÿäèéèì çàòûí ïàðàñû äàùà àðòûãäûð. Áàøãàñûíû ýþòöðÿ áèëìÿ-
ðÿì. Ùÿëÿëèê îíó ýþçëÿéÿúÿéÿì.
Áó ñþùáÿòäÿ Ôÿõðÿääèí éåëêÿí÷èéÿ éàíàøäû âÿ éåëêÿí÷è îíó ýþðöð-
êÿí, ãàäûíà ìöðàúèÿòëÿ Ôÿõðÿääèíè ýþñòÿðèá ÿëàâÿ åòäè:
— Áóäóð, àüàíûí þçö ýÿëäè.
Ãàäûí Ôÿõðÿääèíè ýþðäöéö çàìàí îíà éàõûíëàøûá ñîðóøäó:
— Ìþùòÿðÿì úÿíàá ìÿíè äÿ Ùÿðáèééÿ ìÿùÿëëÿñèíÿ ãÿäÿð ýþòöð-
ìÿéÿ èúàçÿ âåðÿðìè?
— Ìÿíèì ùå÷ åòèðàçûì éîõäóð.
Ýÿìè÷è Ôÿõðÿääèíäÿí áó ñþçö åøèäÿðêÿí äåäè:
— Ýþðöíöð êè, ìÿíèì ìþùòÿðÿì àüàì Áàüäàäà òÿçÿ ýÿëèáäèð. Áèç
õàíûìû ùå÷ áèð âÿúùëÿ ýþòöðÿ áèëìÿðèê, ÷öíêè õàíûì éàøàäûüû Ùÿðáèééÿ
ìÿùÿëëÿñè èëÿ àüàíûí ýåòìÿê èñòÿäèéè ìÿùÿëëÿíèí àðàñû áèð íå÷ÿ ñààòëûã
éîëäóð. Ñèçèí ýåòìÿê èñòÿäèéèíèç ßìèí ãÿñðè, øÿùÿðèí øÿðã òÿðÿôèíäÿ âÿ
Ìÿõðÿì ìÿùÿëëÿñèíèí úÿíóá òÿðÿôèíäÿäèð. Õàíûìûí ýåòìÿê èñòÿäèéè
Ùÿðáèééÿ ìÿùÿëëÿñèíÿ ýÿëäèêäÿ, î äà éóõàðûäà, øÿùÿðèí ãÿðá ùèññÿñè
èëÿ “Áÿíäÿôðóø”1 áàçàðûíûí àðàñûíäàäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ õàíûìû áÿðàáÿð
ýþòöðìÿê ìöìêöí îëìàéàúàãäûð.
Ãàäûí ÷îõ ñàêèò äóðóá áàõûð âÿ äöøöíöðäö; ÷öíêè êþðïöäÿ áàøãà
éåëêÿí éîõ èäè. Ôÿõðÿääèí èñÿ áó ãàäûíû ÿëèíäÿí áóðàõà áèëìÿéÿúÿêäè. Îíà
áþéöê öìèäëÿð áÿñëÿéèðäè. Áóíóí ö÷öí äÿ ýÿìè÷èíè ðàçû åëÿìÿê ëàçûì
ýÿëèðäè. Ôÿõðÿääèí áóíóí ö÷öí äÿ ýÿìè÷èéÿ áåëÿ áèð ìÿñëÿùÿò âåðäè:
_________________
1
Á ÿ í ä ÿ ô ð ó ø á à ç à ð û — ãóë, êÿíèç, úàðèéÿ ñàòûëàí áàçàð èäè.
25

— Ùÿðýàù ñèçèí ö÷öí àüûð äåéèëñÿ, õàíûìû àïàðûá Ùÿðáèééÿ ìÿùÿë-
ëÿñèíÿ ãîéàíäàí ñîíðà ãàéûäûá ßìèí ãÿñðèíÿ òÿðÿô ýåäÿðèê. Õàíûìû
áóðàäà áóðàõûá ýåòìÿê íÿçàêÿòñèçëèê îëàð. Íÿ ãÿäÿð êèðàéÿ ëàçûìñà,
ìÿð àðòûãëûüûíúà þùäÿñèíäÿí ýÿëÿðÿì.
Ôÿõðÿääèíèí áó ñþçöíäÿí ñîíðà ýÿìè÷è:
— Èíäè êè, àüà åòèðàç åòìèð, äàùà ìÿíèì íÿ ñþçöì îëà áèëÿð?! — äåäè.
Âÿ òàõòàíû ýþòöðöá êþðïöéÿ óçàòäû. Ôÿõðÿääèí èñÿ ãàäûíà òÿðÿô äþíÿðÿê:
— Õàíûì áóéóðà áèëÿð, — äåéÿðÿê ãàäûíûí ãîëóíäàí òóòóá éåëêÿíÿ
÷ûõàðòäû. Éåëêÿíäÿ îõóéóá-÷àëàíëàðäàí áàøãà ùå÷ áèð êÿñ éîõ èäè. Øÿ-
ðàá ñöôðÿñè äÿ þç ãàéäàñûíúà äöçÿëäèëìèøäè. Øÿðàáà ëàçûì îëàí ùÿð úöð
ìÿçÿ âÿ ÿëâàí éåìÿêëÿð ñöôðÿéÿ äöçöëìöøäö.
Éåëêÿí øÿùÿðèí ãÿðá ùèññÿñèíÿ òÿðÿô ýåäèðäè. ×àéûí öçÿðèíäÿ áèðúÿ
äÿíÿ äÿ éåëêÿí éîõ èäè, ÷öíêè øÿùÿðèí áó òÿðÿôëÿðè óçàã îëäóüó ö÷öí,
ñÿéàùÿò÷èëÿð ìÿðêÿçäÿ ýÿçìÿéÿ ñåâèíèðäèëÿð.
Îõóéóá-÷àëàíëàð éàâàø-éàâàø êàìàí÷à âÿ óäó ùàçûðëàéûá ÷àëìàüà
áàøëàäûëàð. Áèð ãÿäÿð ÿðÿáúÿ ÷àëûá-îõóäóëàð. Ëàêèí Ôÿõðÿääèíè íÿ ìó-
ñèãè, íÿ äÿ íÿüìÿ äöøäöéö ôèêèðëÿðäÿí àéûðà áèëìèðäè. Î àíúàã Äèëøàäû
äöøöíöðäö.
Ôÿõðÿääèí îõóéàí ãûçà òÿðÿô äþíÿðÿê òÿðèôëÿéèúè áèð ñóðÿòäÿ äåäè:
— Ñèçèí áèð-èêè ñààò áóíäàí ãàáàã îõóäóüóíóç ãÿçÿë íÿ ãÿäÿð õî-
øóìà ýÿëèð âÿ íÿ ãÿäÿð äÿ ðóù îõøàéûúû èäè. Ìÿí Áàüäàä ýåúÿñè âÿ
Äÿúëÿ ñÿéàùÿòèíäÿí àëäûüûì òÿñèðëÿðè õàòûðëàéàðêÿí, ñèç ùàìàí ãÿçÿëè-
íèçëÿ ýÿëèá ìÿíèì ýþçöìöí ãàðøûñûíäà äóðàúàãñûíûç.
Îõóéàí ãûçûí ðóùó éöêñÿëäè âÿ Ôÿõðÿääèíÿ òÿøÿêêöð åäÿðÿê äåäè:
— Âåðäèéèíèç ãèéìÿò àüàíûí þç àëèúÿíàáëûüû èëÿ ÿëàãÿäàðäûð. Ëàêèí
ñèçèí õîøóíóçà ýÿëÿí ùàíñû áèð ãÿçÿë îëäóüóíó õàòûðëàéà áèëìèðÿì.
— Ñèç áèð ãûçäàí îõóéóðäóíóç.
— Ãÿðÿíôèëäÿíìè?
— Õåéð.
— Òàùèðÿäÿíìè?
— Õåéð, î äà äåéèëäè.
Ñþùáÿòÿ ýÿìè÷è ìöäàõèëÿ åäÿðÿê:
— Éÿãèí êè, áèçèì àüàìûç Äèëøàäûí ãÿçÿëèíè ñåâìèøäèð, — äåäèêäÿ,
Ôÿõðÿääèí äÿ:
— Áÿëè, ìÿí ùàìàí ãÿçÿëè äåìÿê èñòÿéèðäèì.
Ãûçëàð îõóéóá-÷àëìàüà áàøëàäûëàð. Ôÿõðÿääèíèí òÿãèá åòäèéè íà-
ìÿëóì ãàäûí äà öçöíö à÷äû âÿ à÷àí êèìè Ôÿõðÿääèíÿ ñóàë âåðäè:
26

— Ìþùòÿðÿì àüàìûç Äèëøàäûí êèì îëäóüóíó áèëèðìè?
Ôÿõðÿääèí áèëìÿéÿí âÿ òàíûìàéàí áèð àäàì êèìè ÷èéèíëÿðèíè äàðòûá
äåäè:
— Ùàðàäàí òàíûéûðàì?! Èêè ñààò áóíäàí ÿââÿë àäûíû åøèòäèì, ìàðàã-
ëàíäûì, ýþçÿë âÿ íÿúèá îëäóüóíà èìàí åòäèì; ÷öíêè ãàäûíûí ýþçÿëëèéèíè
ùàìûäàí ÿââÿë øàèðëÿð ùèññ åäèðëÿð. Î, ÿùÿìèééÿòëè áèð ãàäûí îëìàñàéäû,
Áàüäàä êèìè áèð éåðäÿ äèëëÿðÿ äöøìÿçäè.
Ãàäûí ýöëÿðÿê úàâàá âåðäè:
— Òÿáèÿòè øàèðèí çþâãö èëÿ þë÷ìÿê îëìàç. Èíñàí àú îëäóüó çàìàí
àðïà ÷þðÿéèíè áàë ùàâàñû éåðèíÿ éåéÿð.
Ôÿõðÿääèí ãàäûíûí áó ñþçöíÿ åòèðàç åòìÿäè. Ëàêèí ãàäûí áèð àí áåëÿ
îíäàí ýþçöíö ýþòöðìöðäö. Î, òàíûø áèð àäàìà áàõàí êèìè áàõûðäû,
ñàíêè Ôÿõðÿääèíè òàíûø îëäóüó áèð àäàìà áÿíçÿäèðäè. Ôÿõðÿääèí áó áà-
õûøëàðäàí ùå÷ äÿ øöáùÿëÿíìèðäè. Î ãÿëáèíäÿ: “Ãàäûí Áàüäàä ãàäûíûäûð.
À÷ûãäûð, åéø-íóø è÷ÿðèñèíäÿ áþéöìöø áèð ãàäûíäûð. Ýþçÿëëèéè âÿ ëèáàñû-
íûíûí çÿíýèíëèéè, ãóëàãëàðûíäàêû ãèéìÿòëè êóøâàðÿñè, òîïóãëàðûíäàêû
çöìðöä õàëõàëëàð, áàðìàãëàðûíäàêû ãèéìÿòëè äàøëàð þçöíöí êöáàð îëäó-
üóíó õÿáÿð âåðèð. Ýþçöì èëÿ ýþðìöøÿì êè, õÿëèôÿíèí ñàðàéûíäàí ÷ûõ-
ìûøäûð. Õÿëèôÿ ñàðàéûíà äåýèá-ýÿëÿí àäàìëàð äà õÿëèôÿéÿ ëàéèã àèëÿäÿí
îëìàëûäûð” — äåéÿ äöøöíöðäö.
Ôÿõðÿääèí áó ôèêèðëÿ øÿðàáû ýþòöðöá ïèéàëÿëÿðè äîëäóðäó âÿ íàìÿ-
ëóì õàíûìà òÿêëèô åäèá äåäè:
— ßçèç âÿ ìþùòÿðÿì õàíûì áó ãÿðèáèí ýåúÿñèíè øÿðÿôëÿíäèðìÿéÿ
òÿíÿççöë åäÿðìè?
Ãàäûí õÿôèôúÿñèíÿ òÿáÿññöì åäÿðÿê ñîðóøäó:
— ßúÿáà, ñèç ãÿðèáìèñèíèç?
— Áÿëè, ãÿðèáÿì.
— Ùàðàäàíñûíûç?!
— Ôÿðüàíÿäÿí ýÿëìèøÿì.
— Áóðàäà ÷îõìó ãàëàúàãñûíûç?
— Äåìÿê îëìàç, ùÿð øåé èãáàëûìäàí àñûëûäûð. Ìöñàèäÿ ÿëäÿ åäÿð-
ñÿì, áÿëêÿ ùÿìèøÿëèê áóðàäà ãàëäûì.
— Ìÿí äÿ ãÿðèáëÿðè ñåâèðÿì, ùÿòòà ãÿëáÿí ñåâèðÿì! ×öíêè ãÿðèá-
ëÿðèí äàääûüû àúûëûãëàðû ìÿí þçöì äÿ äàäìûøàì. Ìþùòÿðÿì àüàìûçû
ùèññ åäèðÿì. Ýåúÿëÿðè ãÿðèáëÿð ö÷öí ÷îõ ÿçèééÿòäèð. Ãöðáÿòèí àúûëûãëàðû
ùÿð âàõòäàí àðòûã ýåúÿëÿð ùèññ îëóíóð. Áöòöí áóíëàðû íÿçÿðÿ àëàðàã
ìþùòÿðÿì àüàìûçëà îëàí áó ãûñà ìöñàôèðÿòäÿ îíóí âàõòûíûí õîø êå÷-
ìÿñèíÿ ÷àëûøàðàì.
27

Ãàäûí áóíëàðû äåäèêäÿí ñîíðà, ïèéàëÿíè ýþòöðöá äîäàãëàðûíà àïàð-
ìàã èñòÿðêÿí, éåíÿ äÿ ãàéòàðûá ìèçèí öñòöíÿ ãîéäó âÿ öçð èñòÿéÿí
àäàìëàðûí âÿçèééÿòèíÿ äöøÿðÿê äåäè:
— Áèç ïèéàëÿëÿðè ãàëäûðìàäàí ÿââÿë ëàçûìè áèð âÿçèôÿíè óíóòäóã.
Áèðèñè èëÿ òàíûø îëìàäàí ïèéàëÿ-ïèéàëÿéÿ âóðìàã ùÿì ÿäÿáñèçëèê, ùÿì
äÿ íÿçàêÿòñèçëèêäèð. Áó, áàüäàäëû áèð ãàäûí ö÷öí éàðàìàç. Èíäè ýÿëèíèç
òàíûø îëàã.
Ãàäûí áó ñþçëÿðè äåäèêäÿí ñîíðà ÿëèíè Ôÿõðÿääèíÿ òÿðÿô óçàäûá —
Äöððÿòöëáàüäàä, — äåäè.
Ôÿõðÿääèí îíóí ÿëèíè ñûõäûüû çàìàí — Þìÿðõàí Ôÿðüàíÿâè, — äåäè.
Îíëàð ãàäûíëà áèðëèêäÿ ïèéàëÿíè ãàëäûðûá è÷äèëÿð. Ïèéàëÿëÿðè äîëäóðóá
è÷ìÿéèí ôàñèëÿñè î ãÿäÿð äÿ óçóí ÷ÿêìèðäè. Ùÿì Ôÿõðÿääèí, ùÿì äÿ
ãàäûí îõóéóá-÷àëàí ãàäûíëàðà íÿüìÿëÿð, àùÿíýëÿð âÿ ìóñèãè ïàð÷àëàðû
ñèôàðèø âåðèðäèëÿð.
Ôÿõðÿääèí ãàäûíà ÷îõ äÿðèí áèð äèããÿòëÿ áàõûðäû. Îíóí ñà÷ëàðû Áàü-
äàä ýåúÿñè ãÿäÿð ãàðà, ÷þùðÿñè èñÿ Èðàãûí ñÿùÿð öôöãëÿðè ãÿäÿð ãûðìûçû
èäè. Îíóí ýþçÿë, àüëû-ãûðìûçûëû ÷þùðÿñèíèí èøûüû çÿèô éàíìàãäà îëàí øàì-
ëàðûí èøûüûíû óíóòäóðóðäó. Î ýþçÿë èäè. Éàøû îòóç áåø-ãûðõ àðàëàðûíäà îëà
áèëÿðäè. Î áàøûíäàêû þðòöñöíö ýþòöðìöøäö. Ýåúÿíèí øûëòàã ðóçèýàðû îíóí
ñà÷ëàðûíû ñöíáöë àðüàúû êèìè î òÿðÿô áó òÿðÿôÿ ãàòëàéûð âÿ äàëüàëàíäûðûðäû.
Éåëêÿí÷è äÿ áó ýåúÿêè ñÿðíèøèíëÿðëÿ ìàðàãëàíûðäû, ìÿãñÿäÿ âÿ
ìÿíçèëÿ ýåú éåòèøìÿê ö÷öí éåëêÿíè ÷îõ éàâàø-éàâàø ñöðöðäö. Éåëêÿí
õÿëèôÿëÿð âÿ âÿëèÿùäëÿð ñàðàéûíûí òàì îðòàñû èëÿ ýåäèðäè. Ñÿñ-ñÿìèð éîõ
èäè. Àíúàã éåëêÿíèí áóðíó Äÿúëÿíèí ýþáÿéèíè þïìÿê ö÷öí ìàâè
ãóìàøû éûðòäûüû çàìàí áèð õûøûëòû åøèäèëèðäè. Ãàäûí è÷äèéè ïèéàëÿëÿðèí
òÿñèðèíäÿíìè, éàõóä þç äÿðóíè äöøöíúÿëÿðèíèí ñþâãèíäÿíìè ðóçèýàðäàí
ãàøëàðû öçÿðèíÿ äöøìöø ãàðà òåëëÿðèíè êÿíàðà àòàðàã Äÿúëÿ ÷àéûíà áàõûá:
— Áàõ ýþð ìÿíèì àüàì íÿ ãÿäÿð õîøáÿõò áèð ýåúÿéÿ ìàëèêäèð!
Óëäóçóí øÿôÿãëÿðè Äÿúëÿ ÷àéûíäà ÷èìèð. Àüàìûçûí éåëêÿíè èñÿ ñÿìà
ïÿðèëÿðèíèí ÿëëÿðè öçÿðèíäÿ ýåäèð.
Ôÿõðÿääèí äÿ ãàäûíûí úàâàáûíäà äåäè:
— Áàõûíûç, ýåúÿìèç íÿ ãÿäÿð øÿðÿôëè áèð ýåúÿäèð! Óëäóçëàð éåëêÿíè-
ìèçäÿ ýåäÿí àéáÿíèçëè ãàäûíû ýþðöá îíó ñàëàìëàìàã ö÷öí éåëêÿíèìè-
çèí ÿòðàôûíäà àõûðëàð, — äåäèêäÿ, Ôÿõðÿääèíèí ñþçëÿðèíäÿí âÿ òÿøáåùëÿ-
ðèíäÿí ðàçû ãàëàí ãàäûí áèð äàùà ñà÷ëàðûíû ÷þùðÿñèíäÿí êÿíàðà àòàðàã:
— Îíñóç äà ýåúÿìèç ãàðàíëûãäûð. Ðóçèýàð èñÿ ãàðà áóëóäëàðû
îéíàäàðàã, àéûí öçÿðèíÿ ïÿðäÿ ñàëìàã èñòÿéèð, — äåäè.
28

Éåëêÿíäÿêè øàäëûüûí íÿøÿñè þë÷öëìÿç ãÿäÿð áþéöê èäè. Îõóéàíëàð
âÿ ÷àëàíëàð èíäèéÿ ãÿäÿð òÿñàäöô åòäèêëÿðè ñÿðíèøèíëÿð è÷ÿðèñèíäÿ áó
ýåúÿ òÿñàäöô åòäèêëÿðè ñÿðíèøèíëÿð ãÿäÿð õîøäèë, õîøêöé âÿ ÿäÿáëè ñÿð-
íèøèí ýþðìÿäèêëÿðèíè äåäèêëÿðè êèìè, éåëêÿí÷è äÿ:
— Àüà èúàçÿ âåðñÿéäè, Áàüäàääà îëäóüó çàìàíäà éåëêÿíè îíóí
ñÿðÿíúàìûíà âåðÿðäèì, ìÿìíóíèééÿòëÿ îíà õèäìÿò åäÿðäèì, — äåäè.
Øÿùÿðèí áó ùèññÿñè îëäóãúà èøûã èäè. Ïÿíúÿðÿëÿðäÿí äöøÿí èøûãëàð
Ôÿõðÿääèíÿ Äöððÿòöëáàüäàäà ëàçûìûíúà áàõìàã ö÷öí èìêàí éàðàäûðäû.
Ãàäûí äà Ôÿõðÿääèíÿ áàõûð, ëàêèí îíà ùèññ åòäèðìÿêñèçèí áàõûð âÿ
øöáùÿñèíè îéàíäûðìàã èñòÿìèðäè.
Éåëêÿí úèñðÿ1 éàõûíëàøäû. Ïÿíúÿðÿëÿðäÿí âÿ ñÿðâ àüàúëàðûíûí äàëû-
ñûíäàí éåëêÿí öçÿðèíÿ äöøÿí èøûãëàð íÿòèúÿñèíäÿ øÿðàáëà äîëó ïèéàëÿëÿð-
äÿ ÿëâàí éàðïàãëàðûí øÿêëè ðÿãñ åäèð âÿ øÿðàáà òÿçÿ áèð ðÿíý áÿõø åäèðäè.
Éåëêÿí ìþùòÿøÿì ñàðàéëàðûí áàü÷àëàðû ãàðøûñûíäàí êå÷äèéè çàìàí,
ÿòèð ãîõóëàðû Äÿúëÿ ÷àéûíäà ñÿéàùÿò åäÿí ñÿðíèøèíëÿðèí äèìàüûíû îõøà-
éûðäû. Ýÿìè úèñðèí àëòûíäàí öçöá êå÷äè, Áàüäàäûí “Øÿùÿð-Ìÿíñóð”
äåéèëÿí ùèññÿñèíÿ éàõûíëàøìàüà áàøëàäûëàð. Ãàäûí äà àðòûã áàø þðòöñöíö
ùàçûðëàéûð âÿ ñà÷ëàðûíû ñàùìàíà ñàëûðäû.
Ôÿõðÿääèí ãàäûíäàí ýþçëÿäèéè ìÿãñÿäè ÿëäÿ åäÿ áèëìÿäèéè ö÷öí
êÿäÿðëÿíèðäè. Åéíè çàìàíäà, Ôÿõðÿääèí, áó ýþçÿë âÿ ìóíèñ ãàäûíëà
âàõò êå÷èðìÿéèí íÿ ãÿäÿð ãèéìÿòëè îëäóüóíó ãåéä åäèðäè. Ôÿõðÿääèí
ãÿëáèíäÿ “Áàüäàääà îëäóüóì çàìàí áó ãàäûíëà òåç-òåç ýþðöøìÿëè-
éÿì” — äåéèð âÿ þç àðçóñóíó ãàäûíà áèëäèðìÿê ö÷öí úÿñàðÿòèíè äèëèíäÿ
ìÿðêÿçëÿøäèðìÿéÿ ÷àëûøûðäû.
Íÿùàéÿò, ãàäûíà òÿðÿô äþíöá ñþçöíö äåäè:
— Ìþùòÿðÿì õàíûì ëöòôÿí áó ýåúÿêè Äÿúëÿ ñÿéàùÿòèíè òÿêðàð åòìÿê
ö÷öí ñþç âåðÿ áèëÿðìè? Ìÿí áèð äàùà áó ñÿàäÿòÿ íàèë îëà áèëÿúÿéÿììè?
Ãàäûí äà èíúÿ áèð òÿáÿññöìëÿ úàâàá âåðäè:
— Ìÿíèì áó ñÿéàùÿòäÿ èøòèðàêûì ìþùòÿðÿì àüàìûçû ìÿìíóí áó-
ðàõäûìû?
— Óíóäóëìàç áèð òÿñèð áóðàõäû.
— Åëÿ èñÿ åòèðàç åòìèðÿì.
— ßçèç âÿ ýþçÿë õàíûìëà áÿðàáÿð Áàüäàä ýåúÿñèíäÿ Äÿúëÿ ñÿéàùÿ-
òèíÿ ÷ûõìàãäàí íÿøÿëè áèð ùÿéàò âàðäûðìû?
— Åëÿ èñÿ ñàáàù çþùð çàìàíû ìÿíè Ðÿñàôÿ úàìåñèíèí ãàðøûñûíäà
ýþçëÿéèí.
Ãàäûí áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà âèäàëàøûá éåëêÿíäÿí êþðïöéÿ ÷ûõäû.
_________________
1
Ú è ñ ð — êþðïö äåìÿêäèð.
29

ÄÈËßÍ×È ÕßËÈÔßËßÐ
Ýöíîðòà àçàíû âàõòûíà î ãÿäÿð ãàëìûðäû. Ôÿõðÿääèí Ðÿñàôÿ úàìåñèíèí
ãàïûñûíû êÿñèá äóðìóøäó. Áàüäàä õàëãû ýöíîðòà íàìàçûíà ùàçûðëàíìàã
ö÷öí Ðÿñàôÿ úàìåñèíèí ùÿéÿòèíäÿ äÿñòÿìàç àëûðêÿí úàìåíèí ãàïûñûíû
êîðëàð âÿ äèëÿí÷èëÿð êÿñìèøäè. Äèâàðëàðûí äèáè, ñÿêèëÿð âÿ ùîâóçëàðûí êÿ-
íàðû êîðëàð âÿ äèëÿí÷èëÿð òÿðÿôèíäÿí èøüàë îëóíìóøäó. Êîðëàð âÿ äèëÿí÷èëÿð
áèð-áèðëÿðèíè äöìñöêëÿéÿðÿê êÿíàðà àòûð âÿ èðÿëè ñîõóëóðäóëàð. Úàìåíèí
ãàïûñûíà éàõûí îëìàã ö÷öí äèëÿí÷èëÿð áèð-áèðèíè äþéöðäöëÿð.
Ôÿõðÿääèí ùÿð øåéè óíóäàðàã, áó ìÿíçÿðÿ èëÿ ìÿøüóë èäè. Äèëÿí÷è-
ëÿðäÿí áèðèñèíèí îëäóãúà çÿèô áèð êîðó âóðóá éåðÿ éûõäûüûíû ýþðöíúÿ î,
òÿáèè ùàëûíäàí ÷ûõäû, èðÿëè ýÿëèá êîðó äèëÿí÷èíèí ÿëèíäÿí õèëàñ åäèá îâ-
úóíà áèð ãÿäÿð ýöìöø ïàðà òþêäö. Êîð áàðìàãëàðûíû ñöðòöá ïàðàëàðûí íÿ
êèìè ïàðà îëäóüóíó éîõëàäû âÿ ñîíðà äà äóà åäÿðÿê äåäè:
— Ýåò, åé ìþìèí, ñÿí êè, þç êþùíÿ õÿëèôÿí Ìöòòÿãèáèëëàùû éàäûíà
ñàëäûí, õóäàâÿíäè-àëÿì ñÿíè ýþçñöç ãîéóá çÿëèë åòìÿñèí.
Ôÿõðÿääèí êîðóí áó äóàñûíû åøèäÿðêÿí áöòöí âàðëûüû òèòðÿäè, êîðà áèð
äàùà áàõàðàã, þç-þçöíÿ äåäè:
“Ñöáùàíàëëàù, áó íÿ äåìÿêäèð?! Íåúÿ éÿíè êþùíÿ õÿëèôÿí Ìöòòÿ-
ãèáèëëàù! ßúÿáà, áó êîð äèëÿí÷è õÿëèôÿëÿðèí öçÿðèíÿ ýöëöðìö? Éàõóä àäû
÷ÿêèëÿí õÿëèôÿ çàëûì îëäóüó ö÷öíäöð êè, àäûíû êîð äèëÿí÷èëÿðèí áèðèñèíÿ
òàõûá ýöëöðëÿð?
Úàìààò éàâàø-éàâàø ìÿñúèäÿ éûüûøûðäû. Õàëã áàøãà äèëÿí÷èëÿðÿ î
ãÿäÿð äÿ ÿùÿìèééÿò âåðìèðäè, àíúàã ö÷ íÿôÿð êîð äèëÿí÷èéÿ êèôàéÿò
ãÿäÿð åùñàí âåðèëäè.
Îíëàð èñÿ éåíÿ äÿ äóà åäÿðÿê:
— Ýåò, åé ìþìèí, ñÿí êè, þç êþùíÿ õÿëèôÿíè óíóòìàäûí, õóäàâÿíäè-
àëÿì ñÿíè äöíéàäà âÿ àõèðÿòäÿ óíóòìàñûí! — äåéèðäèëÿð.
Àðòûã Ôÿõðÿääèí ùÿð øåéè óíóäóá éàëíûç êîð äèëÿí÷èëÿð èëÿ ìÿøüóë èäè.
Êîðëàð èñÿ ùÿð êÿñäÿí ïóë àëäûüû çàìàí áàðìàüû èëÿ ïóëóí ñèêêÿñèíè
éîõëàéûá ýöìöøö ýöìöø îëàí êèñÿéÿ, ìèñè èñÿ ìèñ ïóëëàð îëàí êèñÿéÿ ñàëûðäû.
Ôÿõðÿääèíèí ãóëàüû òàíûø áèð ñÿñ åøèòäè:
— Ìÿíèì àüàì, òÿÿúúöá åòìÿ! Âàõòû èëÿ ìèíëÿðúÿ ìþùòàúëàðà åùñàí
åäÿí, áèð çàìàí áöòöí Øÿðã þëêÿëÿðèíèí ìöãÿääÿñ âÿ ìöãòÿäèð õÿëèôÿñè
îëàí øÿõñëÿð áó ýöí Ðÿñàôÿ úàìåñèíèí ãàïûñûíäà äóðóá äèëÿíÿ äÿ áèëÿð.
Áó ñÿñ ñàíêè Ôÿõðÿääèíèí ðóùóíó ãûäûãëàäû. Î, òÿëÿñèê äþíöá ñÿñ
ýÿëÿí òÿðÿôÿ áàõûá éàíûíäà àõøàì éåëêÿíäÿ òàíûø îëäóüó ãàäûíû, éÿíè
Äöððÿòöëáàüäàäû ýþðäöêäÿ:
30

— Ñàëàì ÿëåéêöì, ìþùòÿðÿì õàíûì, — äåéÿðÿê òÿçèì åòäè.
Ãàäûí îíóí ñàëàìûíû àëàðàã ñîðóøäó:
— Ìÿíèì àüàì, ÷îõäàíìû áóðàäàñàí?
— Ýöíîðòà àçàíû äåéèëìÿìèøäÿí áóðàäàéàì.
— Ýþðöíöð êè, ñÿíè áó áÿäáÿõò õÿëèôÿëÿðèí àúûíàúàãëû âÿçèééÿòëÿðè
ìÿøüóë åòìèøäèð.
— Áåëÿäèð, øÿðÿôëè õàíûì. Õÿëèôÿëÿðèí ìÿñúèä ãàïûëàðûíäà äèëÿíìÿ-
ñèíÿ èíàíìàã îëóðìó?! ßúÿáà, áöòöí èñëàì äöíéàñûíûí ñÿðâÿòèíè þçöí-
äÿ úÿìëÿøäèðÿí Áàüäàä, ö÷ íÿôÿð êîð îëìóø õÿëèôÿíèäÿìè éàøàäà
áèëìèð?! ßúÿáà, ùÿéàòäàêû õÿëèôÿëÿð áó ãÿäÿð úÿëàë âÿ äÿáäÿáÿéÿ
ìàëèê îëäóãëàðû ùàëäà, õÿëèôÿ íàìûíû ëÿêÿëÿéÿ áèëÿúÿê áó âÿçèééÿòèí
ãàðøûñûíû àëà áèëìèðìè?
Ãàäûí áèð àù ÷ÿêÿðÿê äàíûøäû:
— Äöíéà áåëÿäèð, ìÿíèì àüàì! Ñÿíèí ñàü òÿðÿôèíäÿ äàøûí öñòöíäÿ
îòóðàí êîð, õÿëèôÿ Ãàùèðöáèëëàùäûð. Îíäàí áèð àç àøàüûäà îòóðàí äèëÿí÷è
èñÿ áÿäáÿõò õÿëèôÿ Ìöñòÿêôèáèëëàùäûð. Úàìåíèí ãàïûñûíäà îòóðàí ãîúà
âÿ çÿèô áÿäáÿõò èñÿ Øÿðãèí ÿí ñåâäèéè õÿëèôÿñè Ìöòòÿãèáèëëàùäûð.
Ìÿíèì àüàì! Áàüäàä õàëãû îëäóãúà âÿôàñûçäûð. Îíëàð ö÷ íÿôÿð
õÿëèôÿíè äÿ éàøàòìàã èñòÿìÿäèëÿð. Áó áÿäáÿõòëÿð þç îüëàíëàðû, ãàðäàø-
ëàðû âÿ ÿìèëÿðè òÿðÿôèíäÿí ýþçëÿðèíÿ ìèë ÷ÿêèëèá ñàðàéûíäàí, ìàëèêàíÿ-
ñèíäÿí áàéûðà àòûëàí õÿëèôÿëÿðäèð. Áàøûíû éóõàðûéà ãàëäûðûá Õöëä ãÿñðèíÿ
âÿ Àëòóí ãÿñðÿ äèããÿòëÿ áàõ. Ñÿíèí ýþðäöéöí áó êîðëàð, âàõòèëÿ ùÿìèí
áó ãÿñðëÿðäÿ éàøàìûø âÿ äöíéà ìÿñÿëÿëÿðèíè ùÿëë åäèðìèøëÿð. Èíäè èñÿ
úàìåëÿðèí ãàïûñûíäà äóðóá äèëÿíèðëÿð1.
Ãàäûí áó ñþçëÿðè äåäèêäÿí ñîíðà øèääÿòëÿ àüëàäû, Ôÿõðÿääèí èñÿ
ãàäûíûí áó ãÿäÿð àëèúÿíàáëûüûíû ýþðöíúÿ òÿÿúúöá åòäè.
Ãàäûí Ôÿõðÿääèíäÿí àéðûëûá ìÿñúèäèí ñÿêèñèíÿ éàõûí îòóðàí Ìöò-
òÿãèáèëëàùûí éàíûíà ýåòäè âÿ îíóí éàíûíäà äèç ÷þêÿðÿê êîðóí ÿëèíäÿí
þïäö âÿ ýÿòèðäèéè åùñàíëàðû îíóí ãóúàüûíà áóðàõäû.
Êîð õÿëèôÿ îíó äóàëàéûá:
— Äöððÿ, ñÿíè ýþðöì ùÿéàòûí àúûëûãëàðûíû äàäìàéàñàí, ñÿí êè, þç êå÷-
ìèø àüàíû óíóòìàäûí, Àëëàù ñÿíè ùÿð èêè äöíéàäà óíóòìàñûí, — äåéèðäè.
Ãàäûí áèð äàùà îíóí ÿëèíè þïäö âÿ ñîíðà äà èêè íÿôÿð êîð õÿëèôÿéÿ
äÿ åùñàí âåðèá àüëàéà-àüëàéà àéðûëäû âÿ Ôÿõðÿääèíèí éàíûíà ýÿëÿðÿê
öçð èñòÿéèúè áèð ùàëäà äåäè:
_________________
1
“ßáöëôÿäà”íûí éàçäûüûíà ýþðÿ Áàüäàä ìÿñúèäëÿðèíèí ãàïûñûíäà äóðóá äèëÿí÷èëèê
åäÿí êîð õÿëèôÿëÿð äèëÿí÷èëèêäÿí áþéöê ñÿðâÿò éûüìûøäûëàð.
31

— Ìþùòÿðÿì àüà ìÿíè ÿôâ åòñèí. Ñèçè þç åâèìÿ àõøàì àéðûëäûüûìûç
çàìàí ãîíàã ÷àüûðìàëû èäèì, ëàêèí áó ýöí úöìÿ ýöíö îëäóüó ö÷öí
õÿëèôÿ ùÿçðÿòëÿðèíè çèéàðÿò åòìÿê ö÷öí Ðÿñàôÿ úàìåñèíèí ãàðøûñûíà
ýÿëìÿê, ñèçè äÿ áÿðàáÿð ýþòöðöá ãîíàã àïàðìàüû ãÿðàðà àëìûøäûì. Èíäè
èñÿ áóéóðóí àõøàìäàêû òàíûøëûüû ìþùêÿì åòìÿê ö÷öí áèð ïàð÷à äóç-
÷þðÿê éåéÿê.
Ôÿõðÿääèí áó ñþçëÿðäÿí ãÿëáÿí ñåâèíñÿ äÿ, çàùèðäÿ ãàäûíäàí öçð
èñòÿéÿðÿê:
— Ìþùòÿðÿì âÿ ÿçèç õàíûìûí ÿçèééÿòèíÿ ðàçû îëà áèëìÿðÿì,
äåäèêäÿ, ãàäûí:
— Çÿíí åäèðÿì êè, ìÿíè òÿùãèð åòìÿçñÿí. Ìÿí éîëäàí þòÿí áèð
ãàäûí äåéèëÿì, ñÿíèí øÿðàáûíû è÷äèêäÿí ñîíðà óíóäóá ýåòìÿê íÿçàêÿò-
ñèçëèêäèð. Ïèéàëÿ àðêàäàøèëÿ éîë éîëäàøûíû óíóòìàã ùÿð êÿñèí èøè äåéèë-
äèð. Ðèúà åäèðÿì ùå÷ áèð öçð âÿ áÿùàíÿ ýÿòèðìÿäÿí ãàáàüûìà äöøöá
éîëà áàøëàéûí, — äåäè.
Îíëàð áèðëèêäÿ Äÿúëÿ ÷àéû êÿíàðûíà äöøìÿéÿ áàøëàäûëàð. Ôÿõðÿääèí
áó ÿñðàðÿíýèç ãàäûíëà áÿðàáÿð ýåòäèéèíè âÿ èãáàëûíû îíóí ÿëèíÿ òàïøûð-
äûüûíû ãÿëáèíäÿ òÿíãèä åäÿðÿê äåéèðäè: “Ìÿí þç ùÿðÿêÿòèìëÿ Íèçàìè-
íèí òàïøûðûãëàðû ÿëåéùèíÿ ùÿðÿêÿò åäèðÿì. Ìÿíÿ Áàüäàäà éîëà äöøäö-
éöì çàìàí Áàüäàäûí úàäóëàð âÿ ìàúÿðà÷ûëàð, ùèéëÿýÿðëÿð Áàüäàäû
îëäóüóíó äåìèøäè. Ìÿíñÿ áèð ýöí ÿââÿë òàíûø îëäóüóì áèð ãàäûíûí ãàð-
øûñûíà äöøöá òàíûìàäûüûì áèð òÿðÿôÿ ýåäèðÿì”.
Ãàäûí Ôÿõðÿääèíèí ãÿäÿìëÿðèíäÿêè òÿðÿääöäëÿðè ýþðöíúÿ áàøûíû
ãàëäûðûá Ôÿõðÿääèíèí öçöíÿ áàõäû:
— Ñèç þç èãáàëûíûçû ìÿíèì âèúäàíûìà òàïøûðà áèëÿðñèíèç. Ìÿí òàíûø îë-
ìàüû âÿ äîñò îëìàüû, ãÿðèáëÿðëÿ îòóðóá-äóðìàüû ñåâÿí áèð ãàäûíàì. Ìÿ-
íèì ùÿð èøèìäÿ áèð ñÿìèìèééÿò âàðäûð. Áó ñÿìèìèééÿòÿ èíàíà áèëÿðñèíèç.
Îíëàð äàíûøà-äàíûøà Äÿúëÿ ÷àéûíûí êÿíàðûíà åíäèëÿð. Ãàäûí
éåëêÿíÿ îòóðóá:
— Ùÿðáèééÿ ìÿùÿëëÿñèíÿ àïàð! — äåäè.
Ãàäûí þðòöñöíö ýþçöíäÿí òàìàìèëÿ àòìûøäû. Ôÿõðÿääèí þç ãàðøû-
ñûíäà òÿáèÿòèí áó áÿçÿêëè ýÿëèíèíè ýþðöíúÿ ùÿð øåéè óíóòäó. Î, ýþçëÿ-
ðèíÿ èíàíìûðäû. Áó ãÿäÿð ýþçÿë âÿ ðÿíà áèð ãàäûíûí áèð ýþðöø íÿòèúÿñèí-
äÿ òàíûìàäûüû àäàìëàðëà ÿëàãÿéÿ ýèðìÿñèíÿ ùå÷ âÿúùëÿ ùàãã âÿ ñÿëà-
ùèééÿò ãàçàíäûðà áèëìèðäè. Ôÿõðÿääèí äàèìà ýþç ãàïàãëàðûíû ãàëäûðûá
ãàäûíûí ÷þùðÿñèíÿ ðàñò ýÿëèðäè, ÷öíêè ãàäûí ùå÷ âÿúùëÿ ýþçëÿðèíè Ôÿõ-
ðÿääèíèí öçöíäÿí ýþòöðÿ áèëìèðäè.
32

Áó âÿçèééÿòèí þçö äÿ Ôÿõðÿääèíè øöáùÿëÿð è÷ÿðèñèíÿ àòûðäû; ÷öíêè
Áàüäàääà äóë ãàäûíëàð âÿ þç ÿðëÿðèíäÿí èíòèãàì àëìàã èñòÿéÿí çà-
äÿýàí ãàäûíëàðûí ýþðöá-èñòÿäèêëÿðè àäàìëàðëà òàíûø îëàðàã åâëÿðèíÿ
äÿâÿò åòìÿñèíè Ôÿõðÿääèí ùÿëÿ Ýÿíúÿäÿ èêÿí åøèòìèøäè.
Ýþçÿë ãàäûíëàðûí çÿíýèí àäàìëàðû àëäàäàðàã åâèíÿ àïàðìàñû âÿ
ãàðÿò åòäèðèá þëäöðìÿñè Áàüäàääà òåç-òåç áàø âåðÿí ùàäèñÿëÿðäÿí èäè.
Ôÿõðÿääèí ùå÷ áèð øåé åäÿ áèëìÿçäè. Éåëêÿíè ñàõëàòäûðûá äöøÿ áèë-
ìÿçäè. Î, áèð òÿùëöêÿ ùèññ åòñÿ áåëÿ, ãîðõàãëûüû þç ãÿùðÿìàíëûüûíà
ëàéèã áèëìèðäè. Î, ãÿëáèíäÿ éåíÿ äÿ þç-þçöíÿ äåéèðäè: “Ùÿð íÿ îëóðñà
îëñóí, ùÿéàòûìäà áèðèíúè äÿôÿ òÿñàäöô åòäèéèì áó ìþúöçÿéÿ òàìàøà
åäÿúÿéÿì. Áàüäàä áöòöí èñëàì äöíéàñûíûí ñÿðâÿòèíè þçöíäÿ ìÿðêÿç-
ëÿøäèðìèøñÿ, áó ñÿðâÿòè ìÿíèìñÿìÿê ö÷öí áöòöí äöíéàíûí ìàúÿðà÷û-
ëàðû áó øÿùÿðÿ éûüûëìûø÷à, åéíè çàìàíäà äöíéàíûí ÿí ìÿøùóð ýþçÿëëÿðè
äÿ áó ñÿðâÿòèí ÿòðàôûíà éûüûøìûøäûð.
Ãàðøûìäà îòóðàí áó ãàäûíëà áèð ñààò ñþùáÿò åòìÿê éöçèëëèê ùÿéàòû
éàøàìàãäàí äàùà ãèéìÿòëèäèð. Áó áèð ùàäèñÿäèð. Áó úöðÿ ùàäèñÿëÿðèí
çÿíýèí õàòèðÿëÿðè èíñàí éàøàäûãúà éàøàéà áèëÿð. Ùÿëÿ áó ãàäûíûí ìóíèñ
âÿ ìöòÿâàçå áèð ãàäûí îëìàñû äà èíñàíûí ìÿùÿááÿòèíè úîøäóðóð. Ýþç-
ëÿðèíäÿí áèð øöáùÿ îõóíóðñà äà, ÷þùðÿñèíäÿ ùå÷ áèð õÿéàíÿòèí èçèíè
ýþðÿ áèëìèðÿì”.
Ôÿõðÿääèí áó ãÿäÿð ãàðìà-ãàðûøûã ôèêèðëÿðèí è÷ÿðèñèíäÿ öçäöéö çà-
ìàí ãàäûí äà îíó àéàüûíäàí áàøûíà âÿ áàøûíäàí àéàüûíà ãÿäÿð þë÷öá-
áè÷èðäè. Î éåíÿ äÿ ñàíêè âàõòèëÿ áèð êÿðÿ ýþðäöéö, èíäè äÿ óíóòäóüó áèð
àäàìû ýþðöá êèìëèéèíè òÿéèí åòìÿéÿ ÷àëûøûðäû.
Íàìàçà ýÿëÿí ìèíëÿðúÿ ìöñÿëìàíûí êîð åäèëìèø õÿëèôÿëÿðÿ ÿùÿ-
ìèééÿò âåðìÿäèéè ùàëäà, ãàäûíûí îíëàðûí éàíûíäà äèç ÷þêöá ÿëëÿðèíè þï-
ìÿñè äÿ, ãàäûíûí áþéöê áèð ñèððèí ãàéíàüû îëäóüóíà äÿëàëÿò åäèðäè.
Ãàäûí ñàíêè Ôÿõðÿääèíèí ùÿìèí áó ìþâçó öçÿðèíäÿ äöøöíäöéöíö
ùèññ åäÿðÿê äåéèðäè:
— Ìÿíèì ùþðìÿòëè àüàì, ñèç îëäóãúà ùàãëûñûíûç. Ðÿñàôÿ ìÿñúèäèíèí
ãàðøûñûíäà ýþðäöéöíöç ìÿíçÿðÿäÿí ùåéðÿò åòìÿìÿê ãàáèë äåéèëäèð.
Ãàäûí Ðÿñàôÿ úàìåñèíèí ãàðøûñûíäàí Ùÿðáèééÿ ìÿùÿëëÿñèíÿ ãÿäÿð
õÿëèôÿëÿðèí ùÿéàòûíäàí âÿ Áàüäàä õàëãûíûí âÿôàñûçëûüûíäàí äàíûøäû.
Îíëàð éåëêÿíäÿí êþðïöéÿ äöøöá, ãûðìûçû êÿðïèúäÿí äöçÿëìèø ýåíèø
ïèëëÿêÿíëÿðäÿí Ùÿðáèééÿ ìÿùÿëëÿñèíÿ ÷ûõäûëàð. Îíëàð éöêñÿê âÿ òÿíòÿ-
íÿëè áèð ãÿñðèí ãàðøûñûíäà äàéàíäûëàð. Ãàäûí ãàïûíûí áöðöíú òîõìàüûíû
33

áèð êÿðÿ áÿðêäÿí, áèð êÿðÿ éàâàøäàí âóðäó. Ýþçÿë âÿ ýÿíú áèð úàðèéÿ
ãàïûíû à÷àðàã áàøû èëÿ òÿçèì åòäè. Ôÿõðÿääèí âÿ ãàäûí ïèëëÿêÿíëÿðäÿí
÷ûõûá àâèçÿëÿðëÿ áÿçÿíìèø áèð ãöááÿíèí àëòûíà äàõèë îëäóëàð. Áóðà ãÿñ-
ðèí ùÿéÿòèíè êö÷ÿ ãàïûñû èëÿ áèð-áèðèíÿ âÿñë åäÿí äÿùëèçäÿí èáàðÿò èäè.
Ôÿõðÿääèí êö÷ÿ äÿùëèçèíäÿí êå÷èá ùÿéÿòÿ äàõèë îëäóüó çàìàí,
þçöíö áàøãà áèð àëÿìäÿ ùèññ åòäè. Ùÿéÿòèí òàì îðòàñûíäà äàøäàí
òèêèëìèø äÿéèðìè áèð èìàðÿò ýþðäö. Áèíàíûí äþðä òÿðÿôè ìÿðìÿð
áàëêîíäàí èáàðÿò èäè. Áàëêîíóí äþøÿìÿñè êÿùðÿáà äàøëàðû, òàâàíëàðû èñÿ
ÿëâàí ãÿíäèëëÿð, àâèçÿëÿð âÿ ÷èë÷ûðàãëàð èëÿ áÿçÿíìèøäè.
Äÿéèðìè áèíàíûí ÿòðàôûíäàêû õèéàáàí ãûðìûçû ÿãèã äàøëàðû èëÿ
øàùìàò òàõòàñû øÿêëèíäÿ äþøÿäèëìèøäè. ßòðàô ýåíèø ýöëêàðëûã èäè. Ýöëöí
àðõàñûíäà äÿéèðìè áèð ùîâóç âàð èäè êè, áèíà áó ùîâóçóí è÷ÿðèñèíäÿ
ãàéûðûëäûüû ö÷öí áèð àäà øÿêëèíè àëìûøäû. Ýåíèø âÿ óçóí ùîâóçäà
ñÿéàùÿò ö÷öí êè÷èê ãàéûãëàð öçöðäö. Ùîâóçäàêû ôèãóðëàðûí ìöõòÿëèô
ÿçàëàðûíäàí ôûøãûðàí ôÿââàðÿëÿð Áàüäàä ýöíäöçöíÿ ìÿõñóñ ùÿðàðÿòèí
ìöãàâèìÿòèíè ãûðàðàã, ùÿéÿòè áàùàð íÿñèìè èëÿ áÿðàáÿð ýÿëÿí øÿáíÿì-
ëÿðëÿ äîëäóðóðäó.
Ùîâóçäàí î áèðè òÿðÿôÿ ñûðà èëÿ ëèìîí, ïîðòàüàë, íàðûíú âÿ íàð àüàú-
ëàðû ÿêèëìèøäè. Ôÿõðÿääèí ùÿéÿòäÿ äîëàíäûüû çàìàí äèìàüûíà ðÿíýáÿ-
ðÿíý ýöëëÿðèí ÿòèðëÿðè èëÿ áÿðàáÿð ëèìîí âÿ ïîðòàüàë ãîõóëàðû äà ýÿëèðäè.
Ëèìîí àüàúëàðûíûí àðõàñûíäà Áàüäàä ñÿìàñûíà áàø ÷ÿêìèø ñÿðâ
àüàúëàðû áîéíóíó ðóçèýàðà ÿéìÿéÿí ãÿùðÿìàíëàð êèìè ñÿô ÷ÿêèá
äàéàíìûøäû. Áóíëàð ãÿñðèí àë÷àã ùàñàðûíûí äèáèíäÿ áèòäèêëÿðè ö÷öí
ãÿñðèí ùÿéÿòèíè ñÿðèíëÿòìÿê âÿçèôÿñèíè áèòèðèðäè.
Ôÿõðÿääèí ñàíêè éóõó ýþðöðäö. Î, ùÿéÿòè ãàäûíëà áÿðàáÿð ýÿçäèéè
çàìàí áåëÿ äöøöíöðäö:
“Áó ãàäûí Áàüäàä ÿéàíëàðû âÿ éàõóä õÿëèôÿçàäÿëÿðèíäÿí áèðèñèíèí
úàðèéÿñèäèð. Áèëÿêñ, àäè áèð ãàäûí áó ãÿäÿð áþéöê âÿ øàùàíÿ ñàðàéà
ìàëèê îëà áèëìÿç. Áèëìèðÿì, ãàäûí þç àüàñûíäàí èúàçÿ àëìàäàí ìÿíèì
êèìè éàáàí÷û áèð àäàìû ãîíàã ýÿòèðìÿê ñÿëàùèééÿòèíÿ ìàëèêäèðìè?
Ôÿõðÿääèí Áàüäàä ùàããûíäà åøèòäèêëÿðè õöñóñèééÿòëÿðäÿí äàùà
áèðèñèíè õàòûðëàäû âÿ þç-þçöíÿ äåäè:
“Îëìàéà ìÿí äóë áèð ãàäûíûí øÿùâÿòèíÿ àëÿò îëìàã ö÷öí àëäàíûá áó
åâÿ ýÿòèðèëäèì? ßúÿáà, ìÿí Áàüäàäûí èéðÿíú õöñóñèééÿòëÿðèíäÿí õÿ-
áÿðäàð îëäóüóì áèð ùàëäà íÿ ö÷öí äÿ áó ãàäûíûí òÿëÿñèíÿ äöøäöì?
ßúÿáà, áó úàðèéÿ ìÿíè ÿðÿ ýåäÿ áèëìÿéÿí äóë õàíûìû èëÿ òàíûø åòìÿê
34

ö÷öíìö áó åâÿ ýÿòèðäè?! Ìÿí ùå÷ âàõò áó àë÷àãëûüû ãÿáóë åäÿ áèë-
ìÿðÿì”1.
Ôÿõðÿääèí áó äöøöíúÿëÿðèí òÿñèðè àëòûíäà îëàðàã ÿëèíè øèð ùåéêÿëèíèí
áàøûíà ãîéàðàã äàéàíäû âÿ ãàäûíà ìöðàúèÿòëÿ äåäè:
— Çÿíí åäèðÿì êè, áó ãÿäÿð áÿñäèð, èíäè õàíûì èúàçÿ âåðñèí, ìÿí
ýåòìÿëèéÿì. Éîëäàøëàðûì áóðà ýÿëäèéèìäÿí õÿáÿðäàð äåéèëäèð.
Ôÿõðÿääèí áó ñþçëÿðè äåäèêäÿ ãàäûí ùåéðÿò âÿ òÿÿúúöáëÿ îíóí
öçöíÿ áàõàðàã ñîðóøäó:
— Ìÿíèì àüàì, áó íÿ äåìÿêäèð?! Áèçèì äóç-÷þðÿê êÿñäèéèìèç
áóíäàí èáàðÿòìè èäè?! Áèð ãàäûíûí åâèíÿ ýÿëèá îíóí áèð ïèéàëÿ øÿðáÿòèíè
è÷ìÿäÿí ÷ûõûá ýåòìÿéèí íÿ ãÿäÿð àúû áèð òÿùãèð îëäóüóíó òÿñÿââöð
åäèðñèíèçìè?!
Ôÿõðÿääèí éåíÿ äÿ èíàä ýþñòÿðÿðÿê äåäè:
— Çÿíí åäèðÿì êè, òàíûøëûüû áþéöê òàðèõÿ ìàëèê îëìàéàí âÿ áèð-
áèðèíè àç òàíûéàí àäàìëàðûí áèð-áèðèíÿ àðòûã çÿùìÿò âåðìÿñè úàéèç
äåéèëäèð.
Ãàäûí áóíà åòèðàç åäÿðÿê:
— Ìÿíèì àüàì, ÿáÿñ éåðÿ ñèç áåëÿ äöøöíöðñöíöç, òàíûøëûãëàðûí
ùàìûñû ÿââÿëúÿ áó úöð áàøëàíûð, — äåäè. Ôÿõðÿääèí äÿ:
— Ýþñòÿðäèéèíèç ìÿùÿááÿòëÿðäÿí ðàçûéàì, áóíäàí àðòûüûíà ëàéèã
äåéèëÿì, — äåäèêäÿ, ãàäûí àüëàäû âÿ îíóí ýþçöíäÿí äöøÿí áèð ãÿòðÿ
éàø Ôÿõðÿääèíèí àëîâëàíìàãäà îëàí úöðáÿúöð ôèêèðëÿðèíè ñþíäöðäö. Î,
ãàäûíûí ãÿëáèíè ÿëÿ ýÿòèðìÿê ö÷öí:
— Ìÿí ýåòìÿê ö÷öí òÿëÿñìÿêäÿ ýþçÿë õàíûìû òÿùãèð åòìÿê
èñòÿìÿäèì. Áöòöí áóíëàð ñèçèí ðàùàòûíûçû ïîçìàìàã ö÷öí èäè, — äåäè.
Îíëàð ùÿéÿòè äîëàøûá áàëêîíà ÷ûõäûãëàðû çàìàí, úàðèéÿëÿð éåìÿê
ñöôðÿñè äöçÿëäèðäè. Áàëêîíóí ÿòðàôûíà íàçèê èïÿêäÿí ïÿðäÿ ÷ÿêèëìèøäè.
Áàëêîíóí èêè òÿðÿôèíäÿ äóðàí õèäìÿò÷èëÿð áàëêîíóí òàâàíûíäàí àñûëìûø
áþéöê éåëïàçÿéÿ ùÿðÿêÿò âåðèð âÿ áóðàäà áàùàð íÿñèìèíèí ñÿðèíëèêëÿ-
ðèíè éàðàäûðäû. Ýþçÿë úàðèéÿëÿð, áóçäà ñÿðèíëÿøìèø ÿëâàí øÿðáÿò âÿ ãèé-
ìÿòëè øÿðàáëàðû ñöôðÿéÿ äöçöðäö. Äþðä íÿôÿð ýþçÿë êÿíèç ÿëâàí éåìÿê-
ëÿð ýÿòèðèá ãàäûíà âÿ Ôÿõðÿääèíÿ òÿãäèì åäèðäè.
______________
1
Øÿðã ùþêìäàðëàðûíûí ðóùóíäà èíäèéÿ ãÿäÿð äàâàì åäÿí áåëÿ áèð àäÿò âàðäûð.
Îíëàð ãàäûíëàðûíäà þçëÿðèíÿ ãàðøû áèð õÿéàíÿò ùèññ åòäèêëÿðè çàìàí, îíëàðûí ÿðÿ
ýåòìÿëÿðèíÿ ìàíå îëìàã ö÷öí îíëàðà òàëàã âåðìÿçëÿð, îíëàðà áèð èìàðÿò âåðÿð âÿ
õÿðúëÿðèíè òÿìèí åäÿðëÿð. Áåëÿ ãàäûíëàð þç úàðèéÿëÿðè âàñèòÿñèëÿ éàä êèøèëÿðè àëäàäûá
òàíûø îëàðëàð.
35

Áó äÿáäÿáÿ éåíÿ äÿ Ôÿõðÿääèíè äöøöíäöðäö, îíà þçöíöí àäè àäà-
ìûí åâèíäÿ îëìàäûüûíû õàòûðëàòäû. Ôÿõðÿääèí ãÿëáèíäÿ ýþòöð-ãîé åäèá
“òóòàã êè, áó ãàäûíûí ìÿíÿ íèñáÿò èëòèôàòû áèð ñÿìèìèééÿòèí íÿòèúÿñèäèð.
Ìÿí áó ñÿìèìèééÿòè íÿ èëÿ ãàðøûëàéà áèëÿðÿì?! Äöíéà ìàëûíà, ãûçûëà âÿ
ãèéìÿòëè äàøëàðà åùòèéàúû îëìàéàí áèð ãàäûíûí ãÿëáèíè íÿ êèìè áèð
ìöêàôàòëà ÿëÿ ýÿòèðìÿê îëàð?” — äåéèð âÿ ñîíðà äà áåëÿ áèð ãÿðàðà ýÿëèðäè:
“Ñÿùÿð Áàüäàä áàçàðûíû ýÿçèá áó õàíûì ö÷öí ÿíòèãÿ áèð ùÿäèééÿ
àëìàã ëàçûì èäè. Ùÿðýàù ãàäûíûí ìÿíÿ îëàí áó ùþðìÿòè áèð ìÿùÿááÿòèí
íÿòèúÿñèäèðñÿ, áóíóí ö÷öí î ìÿíÿ ùÿð úöðÿ êþìÿéè âåðÿ áèëÿð, ìÿí äÿ
áóðàäà Äèëøàäû áó ãàäûíûí âàñèòÿñèëÿ òàïûá ýþðöøÿ áèëÿðÿì”.
Ãàäûí Ôÿõðÿääèíèí ñöôðÿ áàøûíäà äà äöøöíäöéöíö ùèññ åäÿðÿê
êÿíàðäà äóðàí úàðèéÿíè ñÿñëÿéÿðÿê:
— Òåééèáÿ, äóðìà, ñÿí äÿ, Ìöÿëëà äà óäó, êàìàí÷àíû âÿ äÿôè ýþòö-
ðöá áóðà ýÿëèí, — äåäè. Áèð íå÷ÿ äÿãèãÿäÿí ñîíðà, ãûçëàð äÿô, óä âÿ êà-
ìàí÷à èëÿ ýÿëèá îòóðäóëàð. Ãàäûíûí þçö óäó ÿëèíÿ ýþòöðöá ïÿðäÿëÿðèíè
äöçÿëòäè âÿ Ôÿõðÿääèíÿ ìöðàúèÿòëÿ äåäè:
— Äöíÿí ýåúÿ áèçèì ö÷öí éåëêÿíäÿêè ãûç Äèëøàääàí îõóäó, ïèñ äÿ
îõóìàäû. Ìÿí Ùÿéàòû òàíûéûðàì, î, Áàüäàä îõóéàíëàðûíûí ÿí éàõøûñû-
äûð. Èíäè äÿ ìÿí àüà ö÷öí Äèëøàääàí îõóéàúàüàì, — äåäè âÿ óäóí èïÿê
ñèìëÿðèíè òÿðïÿòäè.
Áåáèíÿì ÿç íÿôÿñè àí úÿìàëö çèáàðà,

Äèýÿð íÿçÿð íÿ ýöøàéÿì áåùèøòè ùöðàðà.
×ö òàðö ÷ÿíý çè ÷ÿíýö ãàìÿò øþäÿì ëàüÿð
ßçîí êÿøÿì ÷ö êàìàí÷à õöðóøè áèúàðà.
×ö íåé ôÿãàí áåíöìàéåì ÷ö óä íàëÿ êîíÿì,
Áàéÿä àâÿðÿì àí òÿëþòö äèëàðàðà1.
Ôÿõðÿääèí Àçÿðáàéúàíäà îëäóüó çàìàí âÿ Äèëøàäà íèøàíëàíäûüû

çàìàí îíóí áó ãÿäÿð ìÿøùóð ýþçÿë îëäóüóíó, ùÿòòà Øÿðã ýþçÿëëÿðèíèí
ìÿðêÿçè ñàéûëàí Áàüäàä øÿùÿðèíèí äèããÿòèíè úÿëá åäÿúÿéèíè áèëìèðäè.
Äèëøàäûí ýþçÿëëèéèíÿ éöçëÿðúÿ ãÿçÿëëÿð âÿ ðöáàèëÿð ùÿñð åäèëäèéèíè åøè-
_________________
1
Áèð àí î ýþçÿë úàìàëû ýþðÿðñÿì, áèð äàùà úÿííÿòèí ùöðèëÿðèíÿ áàõìàðàì, ñÿíèí
ãÿìèíäÿí òàðûí òåëëÿðè êèìè àðûãëàäûì, îíóí ö÷öí äÿ êàìàí÷à êèìè éåðñèç ôÿðãàíëàðûìû
åøèäèðñÿí. Ñÿíèí êþíöë öçÿí ÷þùðÿíè õàòûðëàðêÿí íåé êèìè ôÿüàí åäèð âÿ óä êèìè
ñûçëàðàì.
36

äÿðêÿí, áèð äàùà ãÿëáèíäÿ èíëÿäè, åëÿ áèð ãèéìÿòëè úàâàùèðèí áèð äàùà
þçöíÿ ãàéûòìàéàúàüûíû éÿãèí åòäèéèíäÿí ñîéóã-ñîéóã àùëàð ÷ÿêäè.
Íàùàð éåìÿéè áèòäè, Ôÿõðÿääèí ãàëõûá ýåòìÿê èñòÿðêÿí ãàäûí åòèðàç
åäÿðÿê:
— Éîõ, ìÿíèì àüàì, ýöíöí áó çàìàíû Áàüäàääà äûøàðû ÷ûõûëìàç,
àõøàì ñÿðèíëÿðè äöøöíúÿéÿ ãÿäÿð áóðàäà èñòèðàùÿò åòìÿëèñèíèç, — äåäè.
Úàðèéÿëÿðäÿí áèðèñè ãàáàüà äöøöá Ôÿõðÿääèíè çÿíýèí áèð îòàüà ýÿ-
òèðäè. Ëàêèí Ôÿõðÿääèíè éóõó àïàðìûðäû. Î, îòàüûí çÿíýèíëèéèíÿ áàõûð,
äöøöíöð, áó ìöÿììàëû ãàäûíûí êèìëèéè áàðÿñèíäÿ ôèêðÿ ýåäèðäè.
Ôÿõðÿääèíèí øöáùÿëÿðèíè úÿëá åäÿí ÿí áàøëûúà ñÿáÿá, ãàäûíûí îíà
äèããÿòëÿ áàõìàñû âÿ áàõàðêÿí ãÿìëè-ãÿìëè äöøöíìÿñè èäè.
Ôÿõðÿääèí áó ôèêèðëÿ äÿ ãÿòè îëàðàã äåäè:
“Éÿãèí êè, î ìÿíè áèð àäàìà îõøàòìûøäûð”.
“ÉÀËÀÍ×Û ÄÈËØÀÄ”
Àçÿðáàéúàí ùåéÿòèíèí öçâëÿðè ñÿùÿð éåìÿéèíè ßìèí ãÿñðèíäÿ éå-
éÿíäÿí ñîíðà, Áàüäàä øÿùÿðèíè ýÿçìÿê ö÷öí ùàçûðëàøûðäû. Ãóëàìëàð-
äàí áèðèñè ýÿëèá Ôÿõðÿääèíÿ áàø åíäèðèá äåäè:
— Áèçèì ìþùòÿðÿì àüàìûçû áèð íÿôÿð ãàäûí ãàïûäà äóðóá ýþçëÿéèð.
Ãóëàì ýåòäè. Ôÿõðÿääèí òÿëÿñèê ýåéèíäè. Îíóí ôèêðèíúÿ, îíó ãàïûéà
÷àüûðàí ùÿìèí òàíûø îëäóüó ãàäûí èäè. Ëàêèí Ôÿõðÿääèí ãàïûéà ÷ûõäûüû
çàìàí, Ñÿáà õàíûìûí ãàïûäà äóðäóüóíó ýþðäö, òÿÿúúöá åòäè. Ñÿáà
õàíûì èðÿëè ýÿëèá ñàëàì âåðäè âÿ àüëàäû.
Ôÿõðÿääèí îíóí ñàëàìûíû àëàðàã ñóàë âåðäè:
— Íÿ ö÷öí àüëàäûí? Ñÿíÿ áèð ìöñèáÿòìè öç âåðìèøäèð?
— Èêè ýöí èäè êè, ñÿíè àõòàðûðäûì, òàïà áèëìèðäèì. Èíäè èñÿ ñåâèíäèéèì
ö÷öí àüëàéûðàì.
— Ñÿí Áàüäàäà íÿ ö÷öí ýÿëäèí?
— Ìÿëÿêÿ íå÷ÿ ìöääÿòäèð êè, Áàüäàääàäûð. Âÿëèÿùä Ùÿìÿäàíäà
ìÿíèì éàíûìäà ãàëìûøäû, àíàñûç éàøàéà áèëìÿäè, Àòàáÿéèí ÿìðè èëÿ
îíó ýþòöðöá Áàüäàäà ýÿòèðäèì. Áó ýöíëÿðäÿ ìÿí äÿ, ìÿëÿêÿ äÿ Ùÿ-
ìÿäàíà ãàéûòìàüà ùàçûðëàíûðûã.
— Õÿëèôÿíèí úöëóñ ýöíöíäÿ èøòèðàê åòìÿê ìÿëÿêÿ ö÷öí ìàðàãëû
äåéèëìèäèð?
— Ìàðàãëû îëñà äà ÿëàùÿçðÿò ãàéûòìàñûíà ÿìð âåðìèøäèð, ÷öíêè Àòà-
áÿéèí þçö úöëóñ ýöíöíäÿ èøòèðàê åòìÿê ö÷öí Áàüäàäà ýÿëìÿëèäèð.
37

Òÿÿáèèäèð êè, ìÿí áóíëàðû äåìÿê ö÷öí ñÿíèí éàíûíà ýÿëìÿìèøÿì,
ìÿãñÿäèì ñÿíè ýþðìÿê èäè, êþùíÿ òàíûøëûüûìûçûí õàòèðÿñè áóíó ìÿíäÿí
òÿëÿá åäèðäè, åéíè çàìàíäà ñÿíÿ áèð õèäìÿò åòìÿê äÿ èñòÿéèðÿì.
Ùÿðýàù ñÿíèí Äèëøàä ùàããûíäàêû ìÿùÿááÿòèí áàãèäèðñÿ, î çàìàí ñèçè
ýþðöøäöðìÿê ö÷öí êþìÿê åäÿ áèëÿðÿì.
Ôÿõðÿääèí Ñÿáà õàíûìûí íÿ ãÿäÿð ìàúÿðà÷û âÿ éàëàí÷û îëäóüóíó
éÿãèí åòñÿ äÿ, éåíÿ Äèëøàäûí àäûíû åøèäÿðêÿí ùÿð áèð øåéè óíóòäó âÿ
Ñÿáà õàíûìûí ÿëèíè ñûõàðàã:
— Ýþçÿë Ñÿáà, — äåäè, — ñÿí ìÿíè áó õèäìÿòèíëÿ ìèííÿòäàð åäèðñÿí.
Ñþéëÿ Ñÿáà, ñþéëÿ, ùàçûðäà Äèëøàä ùàðàäàäûð?
Ñÿáà õàíûì î òÿðÿô áó òÿðÿôÿ áàõàðàã éàâàøäàí äåäè:
— Þçöí äöøöí, ùàðàäà îëà áèëÿð? Âÿôàò åòìèø õÿëèôÿíèí ñàðàéûíäàäûð.
— Ñÿáà õàíûì! Ñÿí íÿ ãÿäÿð ìÿðùÿìÿòëè áèð ãûçñàí. Íå÷ÿ ýöíäöð
êè, ùÿð ýöí Õöëä ñàðàéûíûí ãàïûñûíû êÿñèá äóðìàãäàéàì, ëàêèí îðàäà
Äèëøàääàí áèð èç òàïà áèëìÿìèøÿì. ßúÿáà, î áèð ñààò äà îëñà ñàðàéäàí
äûøàðû ÷ûõìûðìû?
— ßëáÿòòÿ, î ìÿùáóñ äåéèëäèð. Î èñòÿäèéè çàìàí ùÿð áèð òÿðÿôÿ ýåäÿ
áèëÿð. Ëàêèí ìÿëÿêÿ ñèçèí Áàüäàääà îëäóüóíóçó åøèäÿðÿê î ãûçûí ãÿñð-
äÿí êÿíàðà ÷ûõìàñûíû ãàäàüàí åòìèøäèð.
— Îíäà áÿñ íåúÿ îëñóí?
— Äöíéàäà ìöìêöí îëìàéàí ùå÷ áèð èø éîõäóð. Ìÿí ùÿð íÿ îëóðñà
îëñóí, ñèçèí ýþðöøöíöçö äöçÿëäÿ áèëÿðÿì. Ñÿí Äèëøàäà áèð ìÿêòóá
éàõûá ìÿíÿ âåðìÿëèñÿí, ÷öíêè ìÿêòóá îëìàäàí Äèëøàä ñÿíèí Áàüäàäà
ýÿëäèéèíÿ èíàíà áèëìÿç. Ìÿêòóáó àïàðàíäàí ñîíðà âàõò òÿéèí åäÿðèê.
Ìÿëÿêÿ ãÿñðäÿí ÷ûõûá øÿùÿðÿ ýåòäèéè çàìàí Äèëøàäû ñàðàéäàí ñÿíèí
ýþðöøöíÿ ýÿòèðÿ áèëÿðÿì. Àììà áóíó ñÿíÿ äåìÿê èñòÿéèðÿì êè, Äèë-
øàäû ýþðñÿí òàíûìàéàúàãñàí. Î ãÿäÿð ýþçÿëëÿøìèø, î ãÿäÿð òÿðáèéÿëÿí-
ìèøäèð êè, ùàçûðäà Áàüäàä ýþçÿëëÿðèíèí è÷ÿðèñèíäÿ áèðèíúè ýþçÿë ñàéûëûð.
Éàçûã ãûç ìÿíèì Áàüäàäà ýÿëäèéèìè ýþðöá î ãÿäÿð ñåâèíäè êè, òÿñÿâ-
âöðÿ ýÿòèðÿ áèëìèðÿì. Ýåúÿ-ýöíäöç áèð îòàãäàéûã, ñÿùÿðÿ êèìè äÿðä-
ëÿøèðèê, ÷öíêè áèçèì èêèìèç äÿ áÿäáÿõò îëäóã. Ãûçûí àüçû, äèëè âÿ ôèêðè
àíúàã Ôÿõðÿääèíäèð.
Ôÿõðÿääèí ãûçûí àüûð âÿçèééÿò êå÷èðäèéèíè åøèäÿðêÿí, íÿ åäÿúÿéèíè
âÿ ãûçà íÿ êèìè âàñèòÿëÿðëÿ íèúàò âåðÿúÿéèíè áèëìèðäè. Î, ùÿéÿúàíëû áèð
èôàäÿ èëÿ ÿëèíè-ÿëèíÿ âóðóá:
— Áèëìèðÿì î ùÿéàñûç Ãÿòèáÿ áÿäáÿõò ãûçäàí íÿ èñòÿéèð? Îíóí
ýîðáàýîð àòàñûíûí ãûçûí ñÿàäÿòèíè ÿëèíäÿí àëäûüû áÿñ îëìàäûìû? Ãûçû
38

âÿòÿíèíäÿí, ìÿìëÿêÿòèíäÿí àïàðûá Áàüäàä ñàðàéëàðûíà ýþíäÿðäèéè
êèôàéÿò äåéèëäèìè? ßúÿáà, éàçûã ãûçà ÿñèðëèêäÿäÿìè ðàùàòëûã âåðìÿê
èñòÿìèð? Ùå÷ áèëìèðÿì ìÿí þç èíòèãàìûìû î ùÿéàñûç ãàäûíäàí íÿ
âàñèòÿ èëÿ àëàúàüàì.
Ñÿáà õàíûì îíó ñàêèò åäÿðÿê:
— Áó úöð ñþçëÿðèí éåðè äåéèë. Ñÿí áó ñþçëÿðè ùåé êÿñèí éàíûíäà äà-
íûøìà. Ñÿí áèëèðñÿí êè, äöøìÿíèí ÷îõäóð. Õöñóñÿí Ùöñàìÿääèí èëÿ
îëàí äöøìÿíëèéèíè óíóòìàìàëûñàí. Áóðà Áàüäàääûð, áóðàäà ùÿð úöð
ýèçëèí èøëÿð îëà áèëÿð. Ñÿíäÿí ðèúà åäèðÿì, òàíûìàäûüûí éåðëÿðÿ ýåòìÿ.
Ìÿí áèð ñþçö áèëìÿñÿì äàíûøìàðàì. Áóðàäà ýþçÿë ãàäûíëàð, ìèíëÿðúÿ
ãûçûë äèíàð ãèéìÿòèíÿ àëûíìûø âÿ ìèñëè ýþðöíìÿìèø úàðèéÿëÿð âàðäûð.
Îíëàð ñÿíè àëäàäûá øÿùÿðèí òàíûíìàç áèð ýóøÿñèíÿ ÷ÿêèá ùÿéàòäàí ìÿù-
ðóì åäÿ áèëÿðëÿð.
Ñÿáà õàíûì Ôÿõðÿääèíè þç ñÿäàãÿòèíÿ èíàíäûðäû. Áóíà ýþðÿ äÿ
Ôÿõðÿääèí Äèëøàäà ìÿêòóá éàçûá Áàüäàääà îëäóüóíó áèëäèðìÿê ãÿðà-
ðûíà ýÿëäè.
Ñÿáà õàíûì ìÿêòóáó Ôÿõðÿääèíäÿí àëìàã ö÷öí ßìèí ãÿñðèíèí ãà-
ïûñûíäà äóðóá ýþçëÿéèðäè. Ôÿõðÿääèí ìÿêòóáó ÷îõ ãûñà éàçäû, ÷öíêè
Ñÿáà õàíûì óçóí ìÿêòóá éàçìàìàñûíû òàïøûðìûøäû.
Ôÿõðÿääèíèí éàçäûüû ìÿêòóáóí ìÿçìóíó áóíäàí èáàðÿò èäè:
“Ìÿíèì ðóùóì Äèëøàä!

Áàüäàääàéàì, ñÿíèíëÿ òåçëèêëÿ ýþðöøÿúÿéÿì.
Ôÿõðÿääèí”.
Ñÿáà õàíûì ìÿêòóáó àëûá éîëà äöøäöéö çàìàí Ôÿõðÿääèíäÿí

ñîðóøäó:
— Ñÿí ýöíöí íÿ âàõòûíû áóðàäà îëóðñàí?
— Ñÿùÿðëÿð, áèð äÿ íàùàð éåìÿéèíäÿí ñîíðà.
— Áÿëêÿ äÿ ñàáàù ýåúÿ ñÿíè ýþðöø ö÷öí ýÿëèá àïàðäûì.
Ôÿõðÿääèí Ñÿáà õàíûìà òÿøÿêêöð åòäè âÿ èéèðìè ãûçûë äà îâúóíà
áàñäû. Ñÿáà õàíûì ïóëëàðû àëûá úèáèíÿ ãîéàíäàí ñîíðà:
— Ìÿýÿð ìÿí áó õèäìÿòè ïóë ö÷öí áèòèðìÿê èñòÿéèðäèì? — äåéÿðÿê
àéðûëäû.
...Ãÿòèáÿ Õöëä ãÿñðèíäÿ îòóðóá Ñÿáà õàíûìûí éîëóíó ýþçëÿéèðäè. Î
ãÿëáèíäÿ: — “Àòàìûí ãàòèëèíè áóðàäà ìÿùâ åòìÿñÿì, ùå÷ áèð éåðäÿ
39

ìÿùâ åäÿ áèëìÿéÿúÿéÿì. Áó úöð èøëÿðè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí Áàüäàä-
äàí ÿëâåðèøëè áèð éåð òàïà áèëìÿðÿì. Îíó ÿúÿë äîëàíäûðûá áó øÿùÿðÿ
ýÿòèðìèøäèð” — äåéèðäè.
Ãÿòèáÿ áó ôèêèðëÿ ýÿçèíèð âÿ òåç-òåç Ñÿáà õàíûìûí ýÿëèá-ýÿëìÿìÿ-
ñèíè ñîðóøóðäó. Íÿùàéÿò, úàðèéÿëÿðäÿí áèðèñè Ñÿáà õàíûìûí ãàéûäûá ýÿë-
äèéèíè õÿáÿð âåðäè. Ãÿòèáÿ îíóí òÿúèëè ñóðÿòäÿ îòàüà ýþíäÿðèëìÿñèíè
ÿìð åòäè.
Ñÿáà õàíûì è÷ÿðè ýèðäèéè çàìàí îíóí ýþçëÿðèíäÿ áþéöê áèð ãÿëÿáÿ-
íèí øàäëûüû îõóíóðäó. Ãÿòèáÿ Ñÿáà õàíûìûí äàíûøìàñûíà èìêàí âåðìÿ-
éÿðÿê ñîðóøäó:
— Äå ýþðöì, Ñÿáà, íÿ õÿáÿð ýÿòèðäèí?
Ñÿáà õàíûì úàâàáûíäà:
— Õàíûì äöøöíäöéöíö îíóí äöøìÿíè äöøöíöðìöø.
— Äå ýþðöì, î íÿ äöøöíöð?
— Î íå÷ÿ ýöíäöð êè, Õöëä ãÿñðèíèí ÿòðàôûíäà ãàðîâóë ÷ÿêèá ìÿëÿ-
êÿíèí äûøàðû ÷ûõìàñûíû ýþçëÿéèðìèø.
— Îíóí ìÿíèìëÿ íÿ èøè âàðäûð?
— Î, ìÿëÿêÿíè îüóðëàòäûðûá ìÿùâ åòìÿê èñòÿéèð. Î, êå÷ÿí ýåúÿ
ãÿñðèí ãàïûñûíäà èìèø. Ñàáàù ýåúÿ äÿ áóðàäà îëàúàãäûð.
— Îíóí þçö äÿ áó ìÿãñÿääÿ îëäóüóíó ñÿíÿ ñþéëÿäèìè?
— Îíóí àëäûüû ìÿëóìàòà ýþðÿ ñèç Áàüäàäà ýÿëÿí êèìè Äèëøàäû
ùÿáñÿ àëäûðìûøñûíûç. Áóíóí ö÷öí äÿ ñèçäÿí èíòèãàì àëìàüà ÷àëûøûð.
Ãÿòèáÿ áèð àç äöøöíäöêäÿí ñîíðà éàâàøäàí äåäè:
— Áàõûá ýþðöì êèì êèìäÿí èíòèãàì àëà áèëÿúÿêäèð.
Ñÿáà õàíûì äóðóá Ãÿòèáÿíèí ÿëèíÿ áàõûðäû. Î áó õèäìÿòèíÿ ýþðÿ
Ãÿòèáÿäÿí ìöêàôàò ýþçëÿéèðäè. Ãÿòèáÿ ôèêðÿ úóììóøäó, ìöêàôàò âåð-
ìÿê ìÿñÿëÿñèíè õÿéàëûíà áåëÿ ýÿòèðìèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Ñÿáà õàíûì:
— Ìÿíèì úàíûì äà ìÿëÿêÿéÿ ãóðáàíäûð. Áó õèäìÿòè àíúàã ìÿëÿ-
êÿíèí õàòèðÿñè ö÷öí áèòèðäèì. Îíóí ãÿùðÿìàíëûüûíà áàõìàéàðàã ýÿòèðèá
òîðà ñàëàúàüàì.
Ãÿòèáÿ áàøûíû ãàëäûðûá Ñÿáà õàíûìûí öçöíÿ áàõûá òÿáÿññöìëÿ äåäè:
— Àé òàìàùêàð øåéòàí, ñÿíèí íÿ äåäèéèíè áèëèðÿì. Ñÿí ïóëñóç âÿ
ìöêàôàòñûç ïåéüÿìáÿðÿ ñàëàâàò ÷åâèðìÿçñÿí. Àë, ñÿíÿ áèð àç ìöêàôàò
âåðèì. Áþéöê ìöêàôàòû èñÿ ìÿãñÿäèì ùÿéàòà êå÷ÿíäÿí ñîíðà.
Ãÿòèáÿ áóíó äåéÿðÿê Ñÿáà õàíûìà éöç ãûçûë âåðäè. Ñÿáà õàíûì èñÿ
ãûçûëëàðû úèáèíÿ ñàëäûüû çàìàí ãÿëáèíäÿ: “Áó àëûø-âåðèø éàìàí îëìàäû”, —
äåäè âÿ Ãÿòèáÿéÿ ìöðàúèÿòëÿ:
40

— Èíäè èñÿ áèð íå÷ÿ êÿëìÿäÿí èáàðÿò ìÿêòóá éàçìàëûñàí.
Ãÿòèáÿ ñîðóøäó:
— Íÿ êèìè áèð ìÿêòóá?!
— Äèëøàäûí òÿðÿôèíäÿí Ôÿõðÿääèíÿ áåëÿ áèð ìÿêòóá éàç:
“Ìÿíèì ðóùóì! Áàüäàääà îëäóüóí çàìàí, åøãèíëÿ áöòöí âàðëûüûíû
ãóðáàí åòìÿéÿ ùàçûð îëàí ÿñèðèíè óíóòìà, òåç-òåç ýþðöøÿ ýÿë”.
Ãÿòèáÿ ãÿëÿìè ýþòöðöá Ñÿáà õàíûìûí äåäèêëÿðèíè éàçäû âÿ èìçàñûíû
àòûá Ñÿáà õàíûìà âåðäè âÿ Ùöñàìÿääèíëÿ ýþðöøöá ìÿñÿëÿíè îíà äå-
ìÿê ö÷öí áàøãà áèð îòàüà êå÷äè. Ñÿáà õàíûì èñÿ Ãÿòèáÿäÿí àëäûüû
êàüûçûí àøàüûñûíû êÿñèá èìçàíû ýþòöðäö âÿ ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëÿðÿê äåäè:
— Áó âÿñèãÿ äÿ éàìàí âÿñèãÿ äåéèë! Áó ìÿêòóáóí Ãÿòèáÿ òÿðÿôèí-
äÿí Ùöñàìÿääèíÿ éàçûëäûüûíà êèì èíàíìàç? ßúÿáà, Àòàáÿé þç ãàäû-
íûíûí õÿòòèíè òàíûìûðìû?! Éàìàí îëìàäû, áó àëûø-âåðèø ãàçàíúëû àëûø-
âåðèøäèð. Ãÿòèáÿíèí Ùöñàìÿääèí èëÿ ÿëàãÿäÿ îëìàñûíû ñöáóò åòìÿê
ö÷öí áóíäàí äà ìþùêÿì áèð âÿñèãÿ îëà áèëìÿç.
Ñÿáà õàíûì ýåòäè. Áèð àç ñîíðà Ãÿòèáÿ èëÿ Ùöñàìÿääèí áèðëèêäÿ
îòàüà ýèðäèëÿð. Ãÿòèáÿ ïÿíúÿðÿíèí àðàñûíäà îòóðóá ÷îõ åùòèéàòëû áèð
âÿçèééÿò àëìàãëà äåäè:
— Î äà áèç äöøöíäöéöìöçö äöøöíöðìöø.
Ùöñàìÿääèí òÿÿúúöáëÿ ñîðóøäó:
— Íåúÿ éÿíè “î äà áèç äöøöíäöéöìöçö äöøöíöðìöø?”.
— Åëÿ áó ñààò Ñÿáà õàíûì îíóí éàíûíäàí ýÿëäè. Èêè ýåúÿ èìèø êè, î
ìÿíè þëäöðìÿê ö÷öí Õöëä ãÿñðèíèí éàíûíäà äîëàíûðìûø.
— Î áóíó áàúàðìàç, áóðàñû Áàüäàääûð. Ëàêèí áèç áàúàðàðûã.
— Ñÿáà õàíûì îíó ìöÿééÿí áèð âàõòäà ñàðàéûí ãàïûñûíà ýÿòèðÿúÿê-
äèð. Îíóí øÿððèíè áèðäÿôÿëèê áàøäàí åëÿìÿê ëàçûìäûð.
Ùöñàìÿääèí ôèêðÿ ýåòäè. Óçóí äÿãèãÿëÿð äöøöíäö. Î, Ãÿòèáÿíèí
òÿêëèôèíè áèð íþâ ùÿëë åäÿ áèëìèðäè. Õöëä ãÿñðèíèí ãàðøûñûíäà Ôÿõðÿääèíè
òóòóá ìÿùâ åòìÿéè èìêàí õàðèúèíäÿ áèð èø ùåñàá åäèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ
î, Ãÿòèáÿéÿ áåëÿ áèð ìÿñëÿùÿò ýþðäö:
— Õöëä ãÿñðèíèí ãàðøûñûíäà Ôÿõðÿääèí êèìè àäàìû òóòóá ìÿùâ åò-
ìÿê îëìàç. ßââÿëà, î áèð, èêè, áÿëêÿ äÿ äàùà ÷îõ àäàìà úàí âåðìÿç.
Èêèíúèñè äÿ, î, Àçÿðáàéúàí ùåéÿòèíèí ñÿäðèäèð, îíó áóðàäà — ãÿñðèí
ãàáàüûíäà þëäöðÿê òÿçÿ õÿëèôÿíèí äÿ õîøóíà ýÿëìÿç. Ìÿíèì ôèêðèìúÿ,
òàìàìèëÿ áàøãà áèð òÿðòèáàò òàïìàëûéûã. Áóðàñû Áàüäàääûð, áóðàäà úöð-
áÿúöð ìàúÿðà÷ûëàð âàðäûð. Ìèíëÿðúÿ õÿëâÿòõàíàëàð, ìåéõàíàëàð âÿ êåô
éåðëÿðè ìþâúóääóð. Ôÿõðÿääèíè î éåðëÿðèí áèðèñèíÿ àïàðûá çÿùÿðëÿìÿê
41

âÿ þëäöðìÿê ëàçûìäûð. Ìÿíèì áóðàäà òàíûäûüûì àäàìëàð ÷îõäóð. Åëÿ
áèð éåðè ìÿí äöçÿëäÿ áèëÿðÿì, Ñÿáà õàíûì èñÿ îíó àëäàäûá ùÿìÿí éåðÿ
ýÿòèðìÿëèäèð.
Ãÿòèáÿíèí ðÿíýè ýöë êèìè à÷ûëäû âÿ î, øàä áèð ÷þùðÿ èëÿ:
— Ìöìêöíäöð, — äåäè, — î, Äèëøàäëà ýþðöøìÿê ö÷öí ùÿð áèð éåðÿ
ýåäÿ áèëÿð. Ñÿáà õàíûì áóíó ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí ìÿíèì úàíûìà àíä
è÷ìèøäèð.
— Ìÿí äÿ áó áàðÿäÿ ìÿëÿêÿéÿ ñþç âåðèðÿì. Ëàêèí ñÿáðèí äÿ áèð
äÿðÿúÿñè âàðäûð. Ìÿëÿêÿéÿ éàëâàðûðàì, Áàüäàääàéûã, ùÿð áèð øåéÿ
èìêàí âàðäûð. Ðèúà åäèðÿì, ìÿëÿêÿ ìÿíèì øàäëûüûìû òÿõèðÿ ñàëìàñûí.
— Ìÿí èñòÿéèðÿì ñÿí éàñëàð, êÿäÿðëÿð, ìàòÿìëÿð è÷èíäÿ ÷ûðïûíàí áèð
ãàäûíà äåéèë, øàä áèð öðÿêëÿ çÿíýèíëèêëÿðÿ áöðöíÿí áèð ãàäûíà ñàùèáëÿ-
íÿñÿí. Ìÿí ùÿéàòûìûçûí êÿäÿðëÿ äåéèë, áàéðàìëà áàøëàíìàñûíû èñòÿéè-
ðÿì. Ñÿí áèð ìàòÿì ùåéêÿëèíè äåéèë, öðÿéèíÿ øàäëûã âÿ ùÿéàòûíà áÿçÿê
âåðÿí áèð øàäëûüûí ìöúÿññÿìÿñèíè ãîëëàðûíûí àðàñûíà àëàñàí.
Ãÿòèáÿ áóíó äåéÿðÿê áèðèíúè äÿôÿ ãîëëàðûíû à÷ûá Ùöñàìÿääèíèí
áîéíóíà ñàëäû âÿ äîäàãëàðûíû îíà òÿðÿô óçàòäû. Éåíÿ äÿ äîäàãëàðûíû
îíóí äîäàãëàðûíäàí ýöúëÿ ãîïàðäûüû çàìàí:
— Äàëûñû ñîíðà, — äåäè. — Ñÿí Ôÿõðÿääèíèí áàøûíû ýÿòèðìÿéè ìÿíÿ
áîðúëóñàí.
— Î âÿçèôÿíè áó éàõûí ýöíëÿðäÿ áèòèðÿúÿéÿì.
— Ñÿí Ýþçÿëèí îüëàíëàðûíûí þëäöðöëìÿñèíè ìÿíÿ âÿäÿ âåðìèøäèí.
— Ìÿëÿêÿ Áàüäàääàí Ùÿìÿäàíà ãàéûäàíà ãÿäÿð áó âÿçèôÿíè
áèòìèø ýþðÿúÿêäèð. Àçÿðáàéúàíà áó áàðÿäÿ èíàíûëìûø àäàìëàðûìû ýþí-
äÿðìèøÿì.
Ãÿòèáÿ îíóí äîäàãëàðûíäàí áèð äàùà þïäö âÿ ÷îõ åùòèéàòëà äåäè:
— Ìöùöì ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðèñè äÿ Ñÿáàíûí ìÿñÿëÿñèäèð.
— Ñÿáàíûí ùàíñû ìÿñÿëÿñè?
— Ìÿí åëÿ áèëèðÿì êè, îíóí Áàüäàäà ýÿëìÿñè ñÿáÿáñèç äåéèëäèð.
Òîüðóë, Çàùèð Áÿëõè âÿ Êÿìàëÿääèí áóðàäà ìÿíèì éàíûìäà îëäóüó
çàìàí Ñÿáà õàíûìûí ïÿðäÿ äàëûñûíäà ýèçëÿíäèéè âÿ äàíûøäûãëàðûìûçû
åøèòäèéèíè ñþéëÿäèëÿð.
Ùöñàìÿääèí åòèðàç åäÿðÿê:
— Îëà áèëìÿç, — äåäèêäÿ, Ãÿòèáÿ:
— Áóíó ìÿíÿ õàëàì Àëèéåéè Öëéà õàíûì äåäè. Î áèçèì Òîüðóë èëÿ
îëàí äàíûøûãëàðûìûçû Àòàáÿéÿ õÿáÿð âåðÿðñÿ, áèç íÿ êèìè öçð ýÿòèðÿ
áèëÿðèê?.. Èíòèùàð åòìÿêäÿí áàøãà áèð ÷àðÿ âàðäûðìû? Ìÿí ÷îõäàíäûð
42

Ñÿáàäàí øöáùÿëÿíèðÿì. Òîüðóëóí ìÿíÿ éàçäûüû ìÿêòóáó èòèðÿíäÿí
ñîíðà áó ãûçà ùå÷ äÿ ãÿëáèì ãûçìûð. Ùÿð ùàëäà áóíó ìÿùâ åòìÿê ëà-
çûìäûð. Áþéöê ñèðëÿðäÿí õÿáÿðäàð îëàí öðÿêëÿðèí ùÿðÿêÿòèíè äàéàíäûð-
ìàã ëàçûìäûð.
Ùöñàìÿääèí Ãÿòèáÿíèí ñþçëÿðèíÿ ãÿòè úàâàá âåðìÿäè, ÷öíêè î,
Ñÿáà õàíûìû þç ðóùó ãÿäÿð ñåâèðäè. Î ùå÷ áèð âÿúùëÿ Ñÿáà õàíûìûí
ìÿùâèíÿ ðàçû îëà áèëìÿéÿúÿêäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Ùöñàìÿääèí Ãÿòèáÿíè
ðàçû ñàëìàã ö÷öí äåäè:
— Ìÿëÿêÿ áó èøè ìÿíÿ òàïøûðìàëûäûð. Î êèìè ãàäûíëàðûí ðóùó èëÿ
ìÿí ùÿð êÿñäÿí àðòûã òàíûøàì. Ìÿëÿêÿ áèëìÿëèäèð êè, Ñÿáà ùå÷ áèð âàõò
ìÿíè ñàòìàç. Î ìÿíè ãÿëáÿí ñåâèð. Ùå÷ âàõò ìÿíèì ìÿùâèìÿ ðàçû
îëìàç. Ùÿðýàù ìÿëÿêÿ ãûñãàíìàçñà, ìÿí Ñÿáà õàíûìûí àüçûíû àðàìàã
ö÷öí îíà éàõûíëàøàðàì.
Ãÿòèáÿ ñàõòà áèð åòèðàç áàõûøû ýþñòÿðìÿêëÿ:
— Ñÿí ìÿíè éåíÿ äÿ çÿùÿðëÿìÿêìè èñòÿéèðñÿí?! — äåäèêäÿ,
Ùöñàìÿääèí:
— Àëëàù åòìÿñèí! Ìÿí ìÿëÿêÿíè áó ãîðõóäàí àçàä åòìÿê ö÷öí î
úöð ÿúëàô ãàäûíà éàõûíëàøìàã ÿçàáûíà ãàòëàøàúàüàì — äåäè.
Ãÿòèáÿ àüëàìàã èñòÿäè, ñàõòà áèð ñÿñëÿ éàâàøäàí:
— Éàõûíëàø, ëàêèí... èúàçÿ âåðìèðÿì, — äåäè.
***
Ôÿõðÿääèí Ñÿáà õàíûìûí îíà âåðäèéè íÿñèùÿòëÿðè óíóòìàã èñòÿìèð-

äè. Áóíà ýþðÿ äÿ éåëêÿíäÿ òàíûø îëäóüó ãàäûíûí ýþðöøöíÿ ýåòìÿê ôèê-
ðèíè äÿéèøìÿê èñòÿéèðäè. Åéíè çàìàíäà, ãîíàãëàíäûüû âÿ ùÿòòà åâèíäÿ
éàòûá èñòèðàùÿò åòäèéè âÿ îëìàçûí ùþðìÿòëÿð ýþðäöéö ãàäûíû óíóòìàã âÿ
ìöêàôàòñûç ãîéìàüû þç âèúäàíûíà ñûüûøäûðà áèëìèðäè. Î òåç-òåç þç øöá-
ùÿëÿðèíÿ ãàëèá ýÿëìÿê ö÷öí ãÿëáèíäÿ “î ìÿíÿ áèð øåé åòìÿê èñòÿñÿéäè,
áèðèíúè ýöí îíóí åâèíäÿ èñòèðàùÿò åòäèéèì çàìàí åäÿ áèëÿðäè. Î ãàäûíûí
ùÿðÿêÿòëÿðè äÿ, áàõûøû äà áèð õÿéàíÿòÿ ãàèë îëìàäûüûíû ýþñòÿðèðäè”, —
äåéèð âÿ äöøöíöðäö.
Ôÿõðÿääèí ñîíðà äà: “Ìÿíèì äàùà áó êèìè ãàäûíëàðà íÿ åùòèéàúûì
âàðäûð?” — äåéÿ äöøöíöðäö. — “Ìàäàì êè, Äèëøàäûí éåðèíè þéðÿíäèì,
áèð ùàëäà êè, Ñÿáà õàíûì áèçè ýþðöøäöðìÿéè þùäÿñèíÿ ýþòöðöð, äàùà
ìÿíèì î ãàäûíëà íÿ èøèì âàðäûð? Ìÿí êè, Áàüäàäà ñÿéàùÿò ö÷öí
ýÿëìÿäèì!”.
43

Ëàêèí Ôÿõðÿääèí íÿ äàíûøûðñà äàíûøñûí, éåíÿ äÿ ãàäûíûí ìÿðùÿ-
ìÿòëÿðè, ùþðìÿòëÿðè, áàõûø âÿ äàíûøûãëàðû îíóí ýþçëÿðèíäÿ âÿ ãóëàãëà-
ðûíäà òÿúÿññöì åäèð âÿ ñÿñëÿíèðäè. Áó õàòèðÿ âÿ áó ñÿñëÿð îíó ãàäûíûí
ýþðöøöíÿ ýåòìÿê ôèêèðëÿðè öçÿðèíäÿ ìþùêÿì-ìþùêÿì áàüëàéûá
ñàõëàéûðäû.
Ôÿõðÿääèí ßìèí ãÿñðèíäÿí äûøàðû ÷ûõäûüû çàìàí ãàïûäà áèð àç äà
äóðóá, èêè êþíöëëö àäàìëàð êèìè äöøöíäö âÿ ñîíðà äà ãàäûíà áèð øåé
ùÿäèééÿ àëìàã ãÿðàðûíà ýÿëäè. Î, Áàüäàäûí ÿí çÿíýèí ìàüàçàëàðûíû,
òèìúÿ1 âÿ áàçàðëàðûíû äîëàøäû. Òÿñàäöôè îëàðàã êàðâàíñàðàëàðûí áèðèñèíäÿ
áèð éÿùóäè òàúèðèíÿ ðàñò ýÿëäè, ÿí ãèéìÿòëè áèð õàë÷à ÿëÿ êå÷èðäè. Õàë÷à
Ôÿðãàíÿäÿ òîõóíìóø, îëäóãúà çÿðèô âÿ íÿôèñ èïÿêäÿí èäè. Õàë÷àíûí
öçÿðèíäÿ Äöððÿòöëáàüäàäûí ùþðìÿò áÿñëÿäèéè, Ðÿñàôÿ ìÿñúèäèíèí
ãàðøûñûíäà ñàèëëèê åäÿí êîð õÿëèôÿ Ìöòòÿãèáèëëàùûí ñóðÿòè ÷îõ ñÿíÿòêàð
áèð ñóðÿòäÿ òîõóíìóøäó. Õàë÷àéà áàõûëäûüû çàìàí õÿëèôÿíèí õàë÷à
öçÿðèíäÿ îòóðäóüó âÿ íàìàçäàí ñîíðà ÿëëÿðèíè âÿ ýþç ãàïàãëàðûíû ýþéÿ
ãàëäûðûá Àëëàùà éàëâàðäûüû ýþðöíöðäö. Äèðè èíñàíäàí ôÿðã åäèëìÿéÿí áó
õàë÷à Ôÿõðÿääèíèí äèããÿò âÿ íÿçÿðèíè úÿëá åòäè. Î þç-þçöíÿ: “Äöððÿ-
òöëáàüäàä ö÷öí áóíäàí äÿéÿðëè áèð ùÿäèééÿ îëà áèëìÿç”, — äåéÿ õàë÷àíû
àüûð áèð ãèéìÿòÿ àëäû. Ôÿõðÿääèí õàë÷àíû àëàíäàí ñîíðà òàúèð Ôÿõðÿä-
äèíÿ áèð ãàäûí õÿëÿòèíè äÿ ýþñòÿðäè. Õÿëÿò ×èíäÿ äöçÿëìèø ÿí çÿíýèí
õÿëÿòëÿðäÿí èäè. Òàúèðèí èääèàñûíà ýþðÿ, î ýöíÿ ãÿäÿð Áàüäàäà áó ãÿäÿð
èíúÿ õÿëÿò ýÿëìÿìèøäè.
Ôÿõðÿääèí õÿëÿòÿ áàõäûüû çàìàí ãÿëáèíäÿ: “Ùÿð íÿ ãèéìÿòÿ
îëóðñà, áó õÿëÿòè äÿ ùàìàí ùþðìÿòëè ãàäûí ö÷öí ùÿäèééÿ àëàúàüàì”, —
äåéÿ õÿëÿòè àëäû. Ôÿõðÿääèí õÿëÿòèí öçÿðèíäÿêè éàçûëàðû îõóòäóðäóüó
çàìàí øàäëûüûíäàí òèòðÿäè, õÿëÿòèí éàëíûç íÿôèñ âÿ èíúÿ îëìàñèëÿ äåéèë,
îíóí òàðèõè áèð èðñ îëäóüó èëÿ äÿ ìàðàãëàíäû.
Õÿëÿòèí ùÿð èêè òÿðÿôäÿí äþøëÿðèíäÿ èïÿêëÿ òèêèëìèø áåëÿ áèð éàçû âàð
èäè:
“×èí ìÿëÿêÿñèíäÿí áèðèíúè õÿëèôÿíèí ãàäûíû ùÿøÿìÿòëè Öììè
Ðÿìàí ùÿçðÿòëÿðèíÿ ùÿäèééÿäèð”.
Ëàêèí õÿëÿòèí óçóí òàðèõÿ ìàëèê îëäóüóíà áàõìàéàðàã ÷îõ åù-
òèéàòëà ñàõëàíäûüû ýþðöíöðäö, îëäóãúà òÿçÿ èäè.
Ôÿõðÿääèí èñëàì òàðèõè ö÷öí áó ãÿäÿð ÿùÿìèééÿòè îëàí èðñè âÿ íÿôèñ
õàë÷àíû ýþòöðöá ýåòìÿê èñòÿðêÿí òàúèð îíà íÿôèñ áèð ýöëäàí äà òÿêëèô
_________________
1
Ò è ì ú ÿ — ïàñàæ äåìÿêäèð.
44

åòäè. Ôÿõðÿääèí åòèðàç åòìÿäè. Éÿùóäè òàúèðè êè÷èê áèð ñàíäûã÷àíû à÷ûá,
ïàìáûüà ñàðûíìûø áèð ýöëäàí ÷ûõàðòäû. Ýöëäàíûí öçÿðèíäÿ Áàüäàä
ùÿéàòûíûí úöðáÿúöð òàáëîëàðû âàð èäè. Õöñóñÿí ýöëäàíäà ìÿøùóð õÿëèôÿ
Ùàðóíÿððÿøèäèí ãàäûíû Çöáåéäÿ õàòóí èëÿ îëàí ìöàøèãÿñèíäÿí ÷îõ
íÿôèñ áèð ìÿíçÿðÿ âàð èäè. Îðàäà ýþçÿë áèð áàü÷à òÿñâèð åäèëìèøäè.
Áþéöê ñÿðâ àüàúëàðûíûí àðàñûíäàêû ýåíèø ùîâóçäà óúà ôÿââàðÿëÿð àòûð,
õÿëèôÿíèí ñåâèá åâëÿíìÿê èñòÿäèéè Çöáåéäÿ èñÿ ùîâóçäà ÷èìèð,
Ùàðóíÿððÿøèä äÿ áþéöê áèð àüàúûí áóäàãëàðû àðàñûíäà ýèçëÿíèá îíà
òàìàøà åäèðäè.
Ôÿõðÿääèí ýöëäàíû äà êÿìàëè-ìÿìíóíèééÿòëÿ àëäû. Ñþâäà áèòäèê-
äÿí ñîíðà Áàüäàä òàúèðëÿðè ùÿð òÿðÿôäÿí õÿáÿðäàð îëóá êàðâàíñàðàéà
òþêöëäöëÿð. Øåéëÿðè íÿçÿðäÿí êå÷èðäèêëÿðè çàìàí Ôÿõðÿääèíÿ ìöðà-
úèÿòëÿ, âåðäèéè ãèéìÿòèí öçÿðèíÿ áèð î ãÿäÿð äÿ ÿëàâÿ åòäèëÿð. Ëàêèí
Ôÿõðÿääèí — “ñàòìàã ö÷öí àëìàìûøàì” — äåéÿðÿê, îíëàðû ðÿää åòäè âÿ
áèð íÿôÿð ùàìáàë ÷àüûðûá øåéëÿðè éåëêÿíÿ ýÿòèðäè âÿ ùàìáàë èëÿ áÿðàáÿð
Ùÿðáèééÿ ìÿùÿëëÿñèíÿ éîëà äöøäö.
Íàùàð çàìàíûíà àç ãàëûðäû. Áóíóí ö÷öí Ôÿõðÿääèí è÷ÿðè ýèðìÿêäÿí
óòàíûðäû. Î, ãÿëáèíäÿ äöøöíöðäö: “Ãàäûí ìÿíèì íàùàð âàõòû ýÿëäèéèìÿ
ýöëÿúÿê âÿ ãÿëáèíäÿ — éÿãèí êè, íàùàð åëÿìÿê ö÷öí ýÿëìèøäèð, — äåéÿ-
úÿêäèð. Áÿëêÿ äÿ ùàçûðëûüû éîõäóð, ãÿôèëäÿí ýèðÿí ãîíàã åâ ñàùèáèíèí
õÿúàëÿò ÷ÿêìÿñèíÿ ñÿáÿá îëà áèëÿð”.
Î ãàéûäà áèëìÿéÿúÿêäè, ùàìáàë äà ùÿäèééÿëÿð ÿëèíäÿ äóðóá
ýþçëÿéèðäè. Ôÿõðÿääèí ìÿúáóðÿí ãàïûíûí àñëàí áàøûíäàí èáàðÿò îëàí
áöðöíú ÷àõ÷àõûíû ãîðõà-ãîðõà âóðäó. Áèð àçäàí ñîíðà ãàäûíûí úàðèéÿñè
Òåééèáÿ ãàïûíû à÷ûá Ôÿõðÿääèíè ýþðäöéö çàìàí:
— Ìÿíèì àüàì, áó ñààò, — äåéÿðÿê ïèëëÿêÿíëÿðäÿí éóõàðû ãàëõäû.
Áèð äÿãèãÿ êå÷ìÿäÿí ãàäûíûí þçö øàä áèð ÷þùðÿ èëÿ Ôÿõðÿääèíè
ãàðøûëàäû:
— Áó ñààòäà ñèçè äöøöíöðäöì. Ùÿð áèð àðçóìà áóýöíêö êèìè àñàí-
ëûãëà íàèë îëñàéäûì, äàùà íÿ äÿðäèì îëà áèëÿðäè, — äåéÿðÿê Ôÿõðÿääèíèí
ÿëèíäÿí òóòóá ïèëëÿêÿíëÿðäÿí ãàëäûðäû. Úàðèéÿëÿð ùàìáàë ýÿòèðäèéè ùÿ-
äèééÿëÿðè àëûá îíëàðûí äàëûíúà äÿùëèçÿ ýèðäèëÿð. Ôÿõðÿääèí èñÿ ùÿäèééÿ-
ëÿðè õàíûìà ýþñòÿðèá:
— Ìþùòÿðÿì õàíûìäàí ÷îõ ðèúà åäèðÿì ìÿíèì áó êè÷èê ùÿäèééÿ-
ëÿðèìè ãÿáóë åòñèí, — äåäè.
Òåééèáÿ áèðèíúè îëàðàã ýöëäàíûí öçÿðèíäÿí þðòöíö ýþòöðäö. Ãàäûí
ýöëäàíà áàõàðêÿí ùåéðÿòÿ äöøäö, áó ãÿäÿð çÿíýèí âÿ çÿðèô áèð ýöëäàíûí
45

þçöíÿ ùÿäèééÿ ýÿòèðèëäèéèíÿ èíàíìàäû. Òÿõìèíÿí éàðûì ñààòäàí àðòûã
ýöëäàíà òàìàøà åòäè, îíóí öçÿðèíäÿêè òàáëîëàðûí íÿëèéèíè âÿ êèìëèéèíè
þéðÿíäè.
Ãàäûí Ôÿõðÿääèíÿ òÿøÿêêöð åäÿðÿê äåäè:
— Áåëÿ íàäèð áèð ùÿäèééÿ Áàüäàä ñàðàéëàðûíûí ùå÷ áèðèñèíäÿ éîõäóð.
Áèëìèðÿì, àüàíûí ýÿòèðäèéè áó ãÿäÿð çÿíýèí áèð ùÿäèééÿíè ãÿáóë
åòìÿéÿ ñÿëàùèééÿòèì âàðäûðìû?!
Ôÿõðÿääèí ãàäûíûí úàâàáûíäà:
— Õàíûìûí äÿðÿúÿñè áóíäàí äà óúàäûð. Ùàããûìäà ýþñòÿðèëÿí ùþð-
ìÿò âÿ íÿçàêÿòèí ãèéìÿòè éöçëÿðúÿ áó êèìè ùÿäèééÿëÿðäÿí ãèéìÿòëèäèð.
Òàíûøëûüûìûç äàâàì åäÿðñÿ, áó áþéöê áîðúóí àëòûíäàí ÷ûõàúàüàì, —
äåäè.
Áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà úàðèéÿëÿðäÿí Ìöÿëëà õàë÷àíû à÷ûá ýþñòÿðäè.
Ãàäûí õàë÷àíûí öçÿðèíäÿ õÿëèôÿ Ìöòòÿãèáèëëàùû ýþðöíúÿ òèòðÿäè âÿ:
— Àù, ìÿíèì àüàì! — äåéÿðÿê õàë÷àíû ãóúàãëàäû âÿ äÿùøÿòëÿ
àüëàäû. Ôÿõðÿääèí îíó ñàêèò åäÿðÿê:
— Õàë÷àíûí ñèçÿ áó ãÿäÿð ôÿíà òÿñèð åòäèéèíè áèëñÿéäèì, îíó ñèçÿ
ýþñòÿðìÿçäèì, — äåäèêäÿ, ãàäûí èêè ÿëëÿðèëÿ Ôÿõðÿääèíèí ÿëèíè ñûõàðàã:
— Ùàøà, ìÿíèì àüàì, ùàøà! Ñèç ìÿíè áó õàë÷à èëÿ þç ýÿíúëèéèìÿ ãàé-
òàðäûíûç. Õÿëèôÿ äàèìà õàë÷àäà îëäóüó êèìè ìÿíèì íÿçÿðèìäÿ úàíëàíäû.
Ñÿíèí áó ùÿäèééÿíëÿ ìÿí áèð äàùà Áàüäàäûí ìÿøùóð ãàäûíû îëàúàüàì,
ìÿíèì åâèì áÿäáÿõò õÿëèôÿ òÿðÿôäàðëàðûíûí çèéàðÿòýàùû îëàúàãäûð.
Áó ñþùáÿòëÿðäÿí ñîíðà Òåééèáÿ ×èí õÿëÿòèíè à÷ûá õàíûìà íèøàí
âåðäè; õàíûì èñÿ ñåâèíÿðÿê:
— Ìÿí ÷îõäàí áÿðè áåëÿ íÿôèñ áèð õÿëÿòèí àðçóñóíó ÷ÿêèðäèì, —
äåéÿ õÿëÿòè ýþòöðöá îòàüûíà ÷ÿêèëäè, áèð àçäàí ñîíðà õÿëÿò ÿéíèíäÿ áàë-
êîíà ÷ûõàðàã, Ôÿõðÿääèíÿ éàíàøäû âÿ ÿëèíè îíóí ÷èéíèíÿ ãîéóá äåäè:
— Ñàíêè ìÿíèì þç áîéóìà áè÷èëìèøäèð. Ñèçèí ìÿíÿ áó ãÿäÿð ãèé-
ìÿò âåðäèéèíèçè áèëìèðäèì. Ñèçèí áóðàäàí ýåäÿúÿéèíèç äÿ ìÿíèì ö÷öí
áèð äÿðä îëàúàãäûð, — äåäèêäÿ, Ôÿõðÿääèí äÿ:
— Ìÿí ùÿëÿ óçóí ìöääÿò áóðàäàéàì. Ýåäÿíäÿí ñîíðà äà èñòÿ-
äèéèíèç çàìàí ùöçóðóíóçäà îëìàüà ñþç âåðèðÿì, — äåäèêäÿ, ãàäûí áèð
àù ÷ÿêÿðÿê:
— Êèøèëÿðèí áèð åéáè îðàñûíäàäûð êè, ãàäûíëàðäàí àéðûëäûãëàðû çàìàí
þç öðÿêëÿðèíè äÿ áÿðàáÿð ýþòöðöá ýåäèðëÿð. ×öíêè îíëàð öðÿêëÿðèíè áàøãà
áèð ãàäûíà âåðìÿéè àäÿò åòìèøëÿð, — äåéÿðÿê ýöëäö.
46

Ôÿõðÿääèí äÿ ýöëÿðÿê:
— Ùÿðýàù ãàäûíû äà þç öðÿêëÿðèëÿ áÿðàáÿð ýþòöðöá ýåòñÿëÿð íåúÿ
îëàð? — äåäèéè çàìàí ãàäûí äà:
— Î çàìàí ùÿð êèøèíèí éöç íÿôÿð ãàäûíäàí èáàðÿò áèð ùÿðÿìõàíà
ñàõëàìàñû ëàçûì ýÿëÿðäè.
— Åëÿëÿðè àçäûðìû?
Ãàäûí áèð àç äöøöíäöêäÿí ñîíðà ôèêèðëè áèð ñóðÿòäÿ äåäè:
— Áàüäàäûí èãáàë äþâðöíö ñþíäöðÿí âÿ õÿëèôÿëÿðèí ÿõëàãûíû ïîçàí
äà áó îëìàäûìû?! Áöòöí äöíéàíûí ýþçÿë ãàäûíëàðû Áàüäàäà ýÿòèðèëäè.
Áöòöí äöíéàíûí ãûçûëëàðû Áàüäàäà àõûá ýÿëäè. Ùàìûñû äà ãàäûíëàðà,
ùÿðÿìëÿðÿ, åéø-èøðÿòÿ ñÿðô îëóíäó. Èíäèñÿ õèëàôÿòÿ ÿéëÿøÿíëÿðèí ùþêì-
ðàíëûã åäÿúÿéè ìöääÿò î ãÿäÿð ãûñàëìûøäûð êè, áèð ãàäûíûí ùàìèëÿ
îëàðàã äîüìàñûíà äà êèôàéÿò âåðìèð. Õÿëèôÿ Ìÿñòÿêôèáèëëàù õèëàôÿòèí-
äÿí åíäèðèëÿíäÿí ñîíðà èéèðìè ñÿêêèç ãàäûíû áèð èëäÿ äîüìóøäó. Ýÿë áó
ìÿùÿááÿòëÿðè áèð òÿðÿôÿ áóðàõûá, áèð àç äà äöíéàíû óíóäàã, — äåéÿðÿê
Òåééèáÿíè ñÿñëÿäè âÿ äåäè:
— Òåééèáÿ, ñöôðÿíè à÷ûí, øÿðàá ýÿòèðèí, ñÿí äÿ, Ìöÿëëà äà ýÿëèá îòó-
ðóí, ÿçèç ãîíàüû ìÿøüóë åäèí, ÷öíêè ìÿí þç ñþùáÿòëÿðèìëÿ îíó êÿäÿð-
ëÿíäèðäèì.
Ñöôðÿ ãàðàíëûã äöøÿíÿ ãÿäÿð äàâàì åòäè. Áàüäàä ýåúÿñèíèí ãàðà
ñà÷ëû ãûçû ãàðà èïÿê ÿáàñûíû öñòöíÿ ñàëäûüû çàìàí, ãàäûí äà ãàðà ñà÷ëàðû
ýþçöíöí öñòöíäÿí êÿíàðà àòàðàã Ôÿõðÿääèíè äÿðèí íÿçÿðëÿðëÿ ñöçöðäö.
Ãàäûíûí ãàðøûñûíäà èéèðìè áåø éàøëû âÿ êèøèëèéÿ ìÿõñóñ õöñóñèééÿòëÿðèí
ùàìûñûíû ìÿíèìñÿìèø ýþçÿë, éàðàøûãëû, ÿäÿáëè, ìÿëóìàòëû âÿ ìÿäÿíè
áèð ýÿíú îòóðìóøäó.
Áàüäàä ìöùèòèíäÿ áþéöìöø, ÿñðèíèí èíúÿñÿíÿò ñàùÿñèíäÿ ÿí
éöêñÿêëèêëÿðè ÿëäÿ åòìèø, áèð øàèð ãÿëáè êèìè ùÿññàñ ãÿëáÿ ìàëèê îëàí áó
ãàäûí, Ôÿõðÿääèí êèìè âöãàðëû âÿ çÿíýèí áèð ýÿíúè ñåâìÿéÿ áèëÿð-
äèìè?! Ùÿëÿ Ôÿõðÿääèíèí Áàüäàääà áÿðàáÿðè îëìàéàí áèð ãàäûíà, áèð
ýþçÿëÿ áàõìàìàñû äà, ãàäûíûí Ôÿõðÿääèíÿ îëàí ìåéë âÿ ìàðàüûíû úîø-
äóðóðäó, ÷öíêè Ôÿõðÿääèí þç ìÿãñÿäèíè óäóçìàìàã ö÷öí ãàäûíà ãàðøû
åùòèéàòëû âÿ åòèíàñûç äàâðàíûðäû. Ôÿõðÿääèíèí ôèêðèíúÿ, ãàäûíà þç ñåâýè
ùèññëÿðèíè äóéäóðñàéäû, ãàäûí îíó áàøãàëàðûíà ãûñãàíàúàã âÿ Äèëøàäûí
òàïûëìàñû èøèíÿ ÿíýÿë òþðÿäÿ áèëÿúÿêäè.
Äöððÿòöëáàüäàä úàðèéÿñè Òåééèáÿíè ñÿñëÿäè:
47

— Òåééèáÿ, ñÿí äÿ, Ìöÿëëà äà, Áÿøàðÿò äÿ ùàçûðëàíûí, ìÿí áó ýåúÿíè
àüàíûí õèäìÿòèíÿ âÿ Äÿúëÿíèí ñÿéàùÿòèíÿ ñÿðô åäÿúÿéÿì, — äåäè.
Ãàðàíëûã ùÿð òÿðÿôè áöðöìöøäö. Ôÿõðÿääèíëÿ õàíûì âÿ ö÷ íÿôÿð äÿ
úàðèéÿ Äÿúëÿ ÷àéûíûí êÿíàðûíà äöøäöëÿð. Ýÿìèëÿðäÿí ÿí áèðèíúè ñèíèôëè
îëàí áèð ýÿìèíè ÷àüûðäûëàð. Ýÿìè êþðïöéÿ éàíàøûðêÿí ãàäûí:
— Áèçäÿí áàøãà ùå÷ áèð êÿñè ýþòöðìÿéÿúÿêñÿí, — äåäèêäÿ, ÿðÿá:
— Èòàÿòèìèç âàð, — äåéÿðÿê òàõòàíû ãîéäó.
Úàðèéÿëÿð éàíëàðûíúà ýþòöðäöêëÿðè ùàçûðëûüû éåëêÿí ýÿìèñèíèí êè÷èê
ìèçè öçÿðèíÿ äþøÿäèëÿð. Ãàäûí áàø þðòöñöíö ýþòöðöá úàðèéÿñèíÿ
âåðÿíäÿí ñîíðà ñÿéàùÿòÿ ëàçûì îëàí áöòöí âàñèòÿëÿðè ñàùìàíà ñàëìàüà
áàøëàäû âÿ Ôÿõðÿääèíÿ òÿðÿô äþíöá:
— Ìÿíèì àüàì! Àëëàùà àíä îëñóí îí áåø èëäÿí áÿðè ñÿéàùÿò ìÿã-
ñÿäèëÿ áèð äÿôÿ äÿ îëñà ýÿìèéÿ îòóðìàìûøàì. Áÿäáÿõòëèéèìèí òàðèõè îí
áåø èëÿ ÷àòûð. Ùÿëÿëèê î òàðèõè ñèçÿ äàíûøìàéàúàüàì, ÷öíêè èíñàí íÿ
ãÿäÿð äàø öðÿêëè îëóðñà îëñóí éåíÿ äÿ ìÿíèì áÿäáÿõòëèéèì òàðèõèíäÿí
êÿäÿðëÿíÿ áèëÿð. Ùÿðýàù äîñòëóüóìóç äàâàì åäÿðñÿ, áàøûìà ýÿëÿí
ùàäèñÿ ùàããûíäà ñèçÿ äàíûøàðàì. Ùÿëÿëèê Áàüäàä ýåúÿñèíèí Äÿúëÿ ñÿ-
éàùÿòè ö÷öí ùÿð íÿ ëàçûìñà éåðèíÿ éåòèðÿúÿéÿì. Îí áåø èëäÿí áÿðè Äöð-
ðÿòöëáàüäàäûí ñÿñèíè åøèòìÿéÿí Áàüäàä øÿùÿðè, áó ýåúÿ ÿçèç ãîíàüûí
øÿðÿôèíÿ äöçÿëÿí ñÿéàùÿòèí ñÿáÿáèíÿ ùàìàí ñÿñè åøèäÿúÿêäèð.
Äÿúëÿíèí ñóéó ïÿíúÿðÿëÿðäÿí äöøÿí ÿëâàí øàìëàðûí øÿôÿãè àëòûíäà
áàëûã áåëè êèìè ïàðëàéûðäû. ßëâàí ðÿíýÿ ÷àëàí äàëüàëàðûí öñòöíäÿ öçÿí
éåëêÿíëÿð, àü ãàíàäëû êÿëÿáÿêëÿð êèìè òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ ýåäèðäè. Ùÿð
éåëêÿíäÿí áèð ñÿñ, ùÿð ýÿìèäÿí áèð íÿüìÿ åøèäèëèðäè. Ãàäûí ïèéàëÿëÿðè
äîëäóðìóøäó. Î, òÿáÿññöìëÿ Ôÿõðÿääèíÿ ìöðàúèÿò åäÿðÿê äåäè:
— Óäóí ïÿðäÿëÿðè éåðèíäÿäèð. Èíäè äÿ ðóùóí ïÿðäÿëÿðèíè êþêëÿìÿê
ëàçûìäûð. ×öíêè áàðìàãëàð àíúàã ðóùóí ìÿíÿâè ñþâãö àëòûíäà îëàðàã
ïÿðäÿëÿðè äàíûøäûðà áèëÿð. Ìÿíèì àüàì! Ìÿí ìóñèãè äÿðñè êå÷ìèøÿì.
Áàøãà ìóñèãè÷èëÿðè áèëìèðÿì, ìÿí þç ôèêðèìè âÿ þç äöøöíúÿìè ñþé-
ëÿéèðÿì. Áó äåéÿúÿéèìè ìÿêòÿáäÿ êå÷ìÿìèøÿì, ëàêèí áèëèðÿì êè, óäó
ñÿñëÿíäèðÿí èïÿê òåëëÿðèí áèð óúó äà ìóñèãè÷èíèí ãÿëáèíäÿäèð. Ãÿëáèìëÿ
óäóí òåëëÿðè àðàñûíäàêû ðàáèòÿ êÿñèëÿðñÿ, óäóí òåëëÿðè äàíûøìàç, äàíûøñà
äà åøèäèúèëÿðÿ çþâã âåðÿ áèëìÿç.
Áèð íå÷ÿ ïèéàëÿ è÷äèêäÿí ñîíðà ãàäûí óäó äàíûøäûðìàüà áàøëàäû âÿ
îõóäó:
48

Áÿðàùè Äÿúëÿ øÿáÿì ðóçè ðþâøÿíÿñò èì øÿá,
Çè ðÿíýè áàäÿ ìöðàäÿì ìöçÿééÿíÿñò èì øÿá1.
Áèð àíäà Äÿúëÿ öçÿðèíäÿêè éåëêÿíëÿðäÿí ýÿëÿí íÿüìÿ ñÿñëÿðè

êÿñèëäè, éåëêÿíëÿðèí ùàìûñû Äöððÿòöëáàüäàäûí ýÿìèñèíèí ñàüûíäà, ñî-
ëóíäà âÿ àðõàñûíäà ýåäèðäè. Éåëêÿíëÿðèí áóðíóíà òîõóíàí ñóéóí õûøûë-
òûñûíäàí áàøãà áèð ñÿñ åøèäèëìèðäè. Ñàðàéëàðûí, ãÿñðëÿðèí ïÿíúÿðÿëÿðèí-
äÿí ìèíëÿðúÿ áàø ÷ûõûá Äÿúëÿéÿ áàõûðäû.
Ãàäûí áèð äàùà øÿðàá ïèéàëÿñèíè äîëäóðóá Ôÿõðÿääèíÿ âåðäè âÿ:
— Àë è÷, ìÿíèì àüàì! Áèð íå÷ÿ êÿëìÿ äÿ ÿðÿáëÿð ö÷öí îõóéàúà-
üàì, êèì áèëèð, áÿëêÿ áó ýåúÿêè Äÿúëÿ ñÿéàùÿòè ñîí ñÿéàùÿòèìäèð, —
äåäè âÿ óäó ÷àëìàüà áàøëàäû:
Âÿ íÿùðöí ìöøðöãöí ëîâíö

Êÿÿí ñÿäéàùö ùîããàíóí
Âÿ ìÿøóãóí áèçèøàäöí
Êÿÿí éåéíàùö çÿáéàíöí2.
Ãàäûí áó øåðè îõóéóá óäó éåðÿ ãîéàíäàí ñîíðà, ãîúà ýÿìè÷è

ãàäûíà òÿðÿô öçöí ÷åâèðèá:
— Àíä îëñóí êÿáÿíèí Àëëàùûíà, ñèçèí ñÿñèíèçèí ìÿëàùÿòè àíúàã
Äöððÿòöëáàüäàääà îëà áèëÿð. Çàëèìëÿð îíó Áàüäàä õàëãûíûí ÿëèíäÿí àë-
äûëàð, — äåäè âÿ àüëàìàã èñòÿðêÿí áîüàçû ãÿùÿðëÿíäè. Ôÿõðÿääèí ýÿìè-
÷èéÿ ñóàë âåðäè:
— Íÿ ö÷öí îíó Áàüäàä õàëãûíûí ÿëèíäÿí àëäûëàð?
Ýÿìè÷è îüëóíó ñöêàíûí áàøûíäà ãîéóá ìèçÿ éàõûíëàøäû âÿ ñþùáÿòÿ
áàøëàäû:
— Îíëàð áèð äÿñòÿ ãûç èäè, Ðåéäÿí õÿëèôÿ Ìöòòÿãèáèëëàù ö÷öí ùÿäèé-
éÿ ýþíäÿðèëìèøäèëÿð. Îíëàðûí è÷èíäÿ êè÷èê éàøëû îëàí Äöððÿ àäëû áèð ãûç
âàð èìèø. Î ÷îõ ÿäÿáëè, êàìàëëû, ãàáèëèééÿòëè âÿ ýþçÿë ãûç èìèø. Õÿëèôÿ
ãûçû áó úöð ãàáèëèééÿòäÿ ýþðÿíäÿí ñîíðà Áàüäàääà ìÿøùóð ãóë, êÿíèç
_________________
1
Äÿúëÿäÿ êå÷ÿí áó ýåúÿì ýöíäöç ãÿäÿð èøûãäûð.
Áàäÿíèí ðÿíýèíäÿí ìóðàäûì âÿ ìÿãñÿäèì çèíÿò àëìûøäûð.
2
Áóõàüû âÿ éàãóò áîüàçû øÿôÿãëÿíèð,
Èêè äþøëÿðè ùàããà êèìèäèð,
Ìÿøóãÿíèí þçö çèøàä ÿùëèäèð,
Ýþçëÿðè èñÿ àùó ýþçëÿðèíÿ áÿíçÿéèð.
49

âÿ úàðèéÿ ñàòàí Ôÿíùàñûí îüëàíëàðûíà ìöðàúèÿò åäèá, ãûçûí ãàáèëèééÿòèíè
éîõëàìàüû ÿìð åòäè. Ôÿíùàñûí îüëàíëàðûíäàí Ùàðóí áó èøäÿ ÷îõ ìàùèð
áèð àäàì èäè. Î, ãûçûí õàñèééÿòè âÿ ãàáèëèééÿòè èëÿ òàíûø îëàíäàí ñîíðà,
ýÿëèá õÿëèôÿéÿ äåìèøäè êè, áó ãûçûí ìóñèãè âÿ íÿüìÿ ö÷öí ÷îõ áþéöê
ãàáèëèééÿòè âàðäûð. Ùÿëÿëèê Áàüäàä îõóéàíëàðûíûí àðàñûíäà îíóí ñÿñèíèí
áÿðàáÿðè ýþðöëìÿìèøäèð.
Áóíóí ö÷öí õÿëèôÿ ãûçû, ÷àëûá-îõóìàã þéðÿíìÿê ö÷öí, Ôÿíùàñûí
òÿðáèéÿõàíàñûíà òàïøûðìûøäû.
Ãûç Ôÿíùàñûí òÿðáèéÿõàíàñûíà âåðèëäèéè çàìàí îí äþðä éàøû âàð
èìèø. Ãûç äþðä èëèí è÷ÿðèñèíäÿ Áàüäàäûí ÿí ìÿøùóð îõóéóá-÷àëàí áèð
ãûçû îëóð. Î ÷îõ ýþçÿë èìèø, îíóí öçöíÿ áàõàí áèð äàùà ýþçöíö îíóí
öçöíäÿí ýþòöðìÿê èñòÿìÿçäè. Íÿ áàøûíûçû àüðûäûì, Ùàðóí ãûçû ÷îõ ãèé-
ìÿòëè ëèáàñëàð âÿ äàø-ãàøëà áÿçÿéèá õÿëèôÿíèí ñàðàéûíà àïàðûð. Ùàðóí
ãûçû òÿðáèéÿõàíàäàí ýþòöðöá õÿëèôÿíèí ùöçóðóíà ýåäÿí çàìàí úàðè-
éÿëÿðèí ùàìûñû áèð-áèðèëÿ ïû÷ûëäàøûá äåéèðëÿð êè:
“Ùåéô îëñóí áó ýþçÿë ãûçà, áó ýåúÿ î ãîúà õÿëèôÿíèí ãîéíóíäà îëà-
úàãäûð. Õÿëèôÿ ùå÷ âàõò áó ýþçÿëëèêäÿ ãûçû þç ÿëèíäÿí áóðàõìàç”.
Áóíóí ö÷öí äÿ äåéèëÿíëÿðÿ ýþðÿ, ãûç õÿëèôÿíèí ùöçóðóíà àïàðûëäûüû
çàìàí ãîðõóñóíäàí ãÿëáè ÷ûðïûíûðìûø. Ãûçû õÿëèôÿíèí ùöçóðóíà àïàðàí
ýöí ôèòð áàéðàìû èìèø. Õÿëèôÿ Áàüäàä ÿéàíëàðû âÿ øàùçàäÿëÿðè ö÷öí áþ-
éöê áàéðàì çèéàôÿòè äöçëÿòìèø èìèø. Çèéàôÿòÿ Áàüäàäûí ìÿøùóð îõó-
éóá-÷àëàíëàðûíäàí áèð ÷îõëàðû äÿâÿò åäèëìèø èìèø.
Õÿëèôÿíèí íÿäèìè ßáöëäàð ìÿêòÿá ãóðòàðàí ãûçûí ýÿòèðèëäèéèíè õÿ-
áÿð âåðèð. Õÿëèôÿ ãûçûí ùöçóðà ýÿòèðèëìÿñèíÿ ÿìð âåðèð. Ìÿúëèñäÿ îëàí-
ëàð ìóñèãèíèí âÿ îõóéàí ãûçëàðûí ñÿñèíè óíóäóá àíúàã î ãûçûí ýþçÿëëè-
éèíÿ áàõûðìûøëàð. Ìÿúëèñ ÿùëèíèí ùàìûñû áèð-áèðëÿðèíÿ äþíöá:
“Èíäèéÿ ãÿäÿð ùÿëÿ Áàüäàä øÿùÿðè áåëÿ ýþçÿë ýþðìÿìèøäèð” —
äåéÿðÿê, áèð-áèðèíèí ãóëàüûíà ïû÷ûëäàéûðìûø. Õÿëèôÿ ãûçû ýþðÿðêÿí:
“Ñöáùàíàëëàù, áó íåúÿ áèð õàðèãÿäèð” — äåìèø âÿ ãûçäàí ñîðóøìóøäó:
— Ñÿíèí àäûí íÿäèð?
Ãûç äåìèøäè êè, àäûì — Äöððÿäèð.
Õÿëèôÿ èðÿëè ýÿëèá äåìèøäè êè:
— Þç àäûíû éàðûì÷ûã äåìÿ! Ñÿíèí àäûí Äöððÿòöëáàüäàääûð.
Õÿëèôÿ èúàçÿ âåðäèêäÿí ñîíðà ãûç îòóðóð. Õÿëèôÿ îíà ÿìð åäèð êè, þç
þéðÿíäèêëÿðèíè ÷àëûá-îõóñóí.
Ãûç åëÿ îõóéóá, åëÿ ÷àëìûøäû êè, õÿëèôÿ âÿ õÿëèôÿ ìÿúëèñèíäÿêèëÿð
þçöíö óíóòìóøäó.
50

Õÿëèôÿ ãàëõûá îíóí àëíûíäàí þïìöø âÿ äåìèø êè, ñÿíè àçàä åòäèì.
Ñÿí úàðèéÿ îëìàãäàíñà, ìóñèãè ìöÿëëèìëèéèíäÿ îëìàëûñàí, ñÿí îðàäà
ùàìûäàí àðòûã ôàéäà âåðÿ áèëÿðñÿí. Ñîíðà äà õÿëèôÿ îíà áþéöê áèð ãÿñð,
ìàë âÿ äþâëÿò áàüûøëàìûøäû. Õÿëèôÿ îíà ùÿìèøÿ äåéèðìèø êè, “ãûçûì,
ìÿíèì ö÷öí áèð àç îõó!”.
Ãûç îíóí åùñàíëàðûíûí áÿðÿêÿòèíäÿí Áàüäàä øÿùÿðèíèí ÿí âàðëû
ãûçëàðûíäàí èäè. Áàüäàääà îíóí ñÿñèíè åøèòìÿê ö÷öí ìèíëÿðúÿ äèðùÿì
ãûçûë õÿðúëÿéÿíëÿð âàð èäè. Ëàêèí îíó áÿäáÿõò åòäèëÿð. Î, ýþçÿë áèð
ýÿíúÿ íèøàíëàíìûøäû. Ýÿíú îëäóãúà èýèä âÿ âàðëû áèð ýÿíú èäè. Áöòöí
Áàüäàä ýÿíúëÿðè îíà ùÿñÿä àïàðûðäû. Íÿùàéÿò, Ãàùèðöáèëëàù õÿëèôÿíèí
ãàðäàøû îüëóíóí òàïøûðûüû èëÿ ùàìàí îüëàíû àëäàäûá Ìÿäàèí õÿðàáÿëÿ-
ðèíè ýþðìÿê ö÷öí ñÿéàùÿòÿ àïàðäûëàð âÿ îðàäà îíó áîüóá Äÿúëÿéÿ
àòäûëàð, þëöñö äÿ òàïûëìàäû. Î çàìàíäàí áÿðè ùàìàí ãûçûí ñÿñèíè åøèäÿí
îëìàéûáäûð. Áó ýåúÿ õàíûì îõóäóãäà, ìÿí î áÿäáÿõò ãûçûí ñÿñèíè
õàòûðëàäûì. Àù, Áàüäàä áèð äàùà åëÿ îõóéàí ýþðÿúÿêäèðìè?..
Ãîúà ñþçöíö áèòèðäèêäÿ Ôÿõðÿääèí ãàäûíà ñóàë âåðäè:
— Ãîúàíûí äåäèêëÿðè äîüðóäóðìó?
— Òàìàìèëÿ äîüðóäóð. ßëàâÿéÿ åùòèéàú éîõäóð. Áó äàñòàíû
Áàüäàääà åøèòìÿéÿí éîõäóð.
— ßúÿáà, ùàìàí Äöððÿòöëáàüäàä ñèçñèíèçìè?
— Áÿëè, î áÿäáÿõò ñÿíèí ãàðøûíäà îòóðìóøäóð. Ñÿí åëÿ áèëìÿ êè,
ìÿí øàäëûüûìäàí îõóäóì. Áó ýåúÿêè Äÿúëÿ ñÿéàùÿòèíè áÿäáÿõò ÿðèìèí
õàòèðÿñèíÿ äöçÿëòìèøäèì, ÷öíêè ÿçèç ãîíàã òàìàìèëÿ ìÿíèì ìÿùâ
îëàí ÿðèìÿ áÿíçÿéèð. Îíà ýþðÿ äÿ ìÿí áèð íå÷ÿ ñààòëûã êå÷ìèøëÿðÿ
ãàéûòìàã èñòÿäèì.
Ôÿõðÿääèí ãàäûíà ñóàë âåðäè:
— ßðèíèç ÿðÿáìè èäè?
— Õåéð, íÿ ÿðÿá, íÿ äÿ ôàðñ èäè. Î, Àðàíäàí Áàüäàäà ùÿðáè õèäìÿò
ö÷öí ýÿëìèø áèð ýÿíú èäè.
— Àäû õàòèðèíèçäÿäèðìè?
— ßëáÿòòÿ õàòèðèìäÿäèð. Îíó ùå÷ óíóòìàã îëóðìó? Áÿäáÿõòèí àäû
Ñÿäðÿääèí èäè.
Ôÿõðÿääèí àüëàäû âÿ ãàäûíûí àëíûíäàí þïÿðÿê:
— Î ìÿíèì ãàðäàøûì èäè, î ìÿíèì áþéöê ãàðäàøûì ãÿùðÿìàí Ñÿä-
ðÿääèí èäè, — äåäè.
Ãàäûí ùåéðÿòëÿ îíóí öçöíÿ áàõàðàã:
— ßúÿáà, ñÿí Ôÿðüàíÿëè Þìÿð õàí äåéèëìèñÿí?
— Õåéð, ìÿí àçÿðáàéúàíëû Ôÿõðÿääèíÿì.
51

— Ôÿõðÿääèí?
— Áÿëè, Ôÿõðÿääèí.
— Îíóí þçö ìÿíÿ Ôÿõðÿääèí àäûíäà êè÷èê ãàðäàøû âÿ Ñÿíóáÿð
àäûíäà àíàñû îëäóüóíó ñþéëÿìèøäè.
Ôÿõðÿääèí áèð äàùà àüëàéàðàã:
— Áÿëè, éàçûã ãàäûí èíäè äÿ îíóí éîëóíó ýþçëÿéèð, — äåäè.
Áèðëèêäÿ åâÿ ãàéûòäûëàð. Ôÿõðÿääèí îíà þç ãÿëáèíè à÷äû âÿ íÿ ö÷öí
ýÿëäèéèíè ñþéëÿäè.
Ãàäûí èñÿ áèð àç ôèêèðëÿøäèêäÿí ñîíðà:
— Ñöñÿí õàíûì õÿëèôÿíèí åâèíäÿäèð. Ìÿí îíà òÿðáèéÿ âåðèðÿì. Äèë-
øàä èñÿ äèýÿð ãûçëàðëà áÿðàáÿð Ôÿíùàñûí òÿðáèéÿõàíàñûíäàäûð. Ñöñÿíëÿ
ýþðöøìÿê ìöìêöíäöð. Ëàêèí Äèëøàä îëàí éåðÿ ýåòìÿê ö÷öí òÿçÿ õÿëè-
ôÿíèí èúàçÿñè ëàçûìäûð; ÷öíêè îðàäàêû úàðèéÿëÿðèí ùàìûñû õÿëèôÿëÿðÿ âÿ
øàùçàäÿëÿðÿ ìÿõñóñäóð.
Ôÿõðÿääèí ôèêðÿ ýåòìèøäè. Äàùà äàíûøìûðäû. Íÿùàéÿò, ãàäûí ñöêóòó
ïîçàðàã éàâàøäàí äåäè:
— Ñÿíèí áèð ãÿäÿð åùòèéàòëû îëìàüûí ëàçûìäûð. Ìÿí èêè ýöí áóíäàí
ÿââÿë õÿëèôÿ ñàðàéûíäà åøèòäèéèì õÿáÿðèí ìÿíàñûíû àíúàã èíäè àíëàéà
áèëäèì. Ñÿí Äèëøàäû àõòàðìàã ö÷öí Õöëä ãÿñðèíÿ ýåòìèøäèíìè?
— Áÿëè, ýåòìèøäèì.
— Ñÿíèí þëÿí õÿëèôÿíèí íÿâÿñè Ãÿòèáÿ õàòóíëà íÿ êèìè ùàãã-
ùåñàáûí âàðäûð?
— Ìÿíèì îíóíëà ùå÷ áèð èøèì éîõäóð.
— Ñÿíäÿí äÿ áàøãà áèð àçÿðáàéúàíëû Áàüäàäà ýÿëìèøäèðìè?
— Áþéöê áèð ùåéÿò ýÿëìèøäèð. Ùåéÿòèí ñÿäðè äÿ ìÿíÿì.
— Èíäè ìÿñÿëÿ àéäûíäûð. Ìÿí ñàðàéäà îëàðêÿí õÿëèôÿíèí êè÷èê ãûçû
Àëèéåéè Öëéà ìÿíÿ ïû÷ûëäàäû êè, ýóéà Àçÿðáàéúàí ùåéÿòèíèí ñÿäðè Õöëä
ãÿñðèíèí ÿòðàôûíäà äîëàøûð, Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí ãàäûíû Ãÿòèáÿ õàòóíó
þëäöðìÿê èñòÿéèð, áóíà ýþðÿ äÿ ñÿíäÿí ÷îõ ðèúà åäèðÿì êè, î òÿðÿôëÿðäÿ
äîëàíìà! Äå ýþðöì îíëàð ñÿíèí éàíûíà êèìè ýþíäÿðìèøëÿð?
— Îíóí úàðèéÿñè ýÿëèá, ìÿíè Äèëøàäëà ýþðöøäöðìÿê ö÷öí òÿøÿááöñ
åòäèéèíè õÿáÿð âåðäè.
— Ñÿí ÿìèí îë êè, îíëàð ñÿíè ìÿùâ åòìÿê èñòÿéèðëÿð. Áó ñèððè áèð
êèìñÿéÿ à÷ìà, ÷öíêè ìÿíè ñàðàéûí ñèðëÿðèíè ñàòìàãäà ìöòòÿùèì åäÿ
áèëÿðëÿð. Ëàêèí éàíûíà ýÿëÿí ãàäûíäàí ãîðõ, îíóí òÿêëèô åòäèéè éåðëÿðÿ
àéàã áàñìà! Îíëàð ùÿð íÿ äåéèðñÿ éàëàíäûð. Äèëøàä ñàðàéäà äåéèëäèð.
Áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà Ôÿõðÿääèí Ñÿáà õàíûìûí áèð äàùà îíó àëäàò-
äûüûíû éÿãèí åòäè âÿ ãàäûíà òÿøÿêêöð åòäè.
52

ÍÈÇÀÌÈÉß ÑÓÈ-ÃßÑÄ
Ôÿõðÿääèí ßìèí ãÿñðèíèí ïèëëÿêÿíëÿðèíäÿí êö÷ÿéÿ äöøäöéö

çàìàí, Ñÿáà õàíûìûí ãàïûäà î òÿðÿô áó òÿðÿôÿ äîëàíäûüûíû âÿ òåç-òåç
ßìèí ãÿñðèíèí ãàïûñûíà áàõäûüûíû ýþðäö.
Î, äÿðùàë Ñÿáà õàíûìûí íÿ ö÷öí ýÿëäèéèíè àíëàäû âÿ ýöëÿð öçëÿ îíà
éàíàøàðàã:
— Ìÿíèì ñÿìèìè äîñòóì, øöáùÿñèçäèð êè, øàä õÿáÿðëÿ ýÿëìèøäèð, —
äåäèêäÿ, Ñÿáà õàíûì äà:
— Ìÿí þìðöìäÿ ùå÷ áèð êÿñÿ ãÿìýèí âÿ êÿäÿðëè õÿáÿðëÿð âåðìÿê
èñòÿìÿðÿì. Øöêöð îëñóí êè, áþéöê çÿùìÿòäÿí ñîíðà ñÿíè ìÿãñÿäÿ íàèë
åòäèì. Áó àõøàì Äèëøàäû Äÿúëÿ ñÿéàùÿòè àäûíà ñàðàéäàí ÷ûõàðàúàüàì.
Ñÿí äÿ Õöëä ãÿñðèíèí ãàðøûñûíäà ìÿíè ýþçëÿðñÿí. Äèëøàäû Ìóõòàëÿ õà-
òóíóí åâèíÿ àïàðàíäàí ñîíðà, ýÿëèá áóðàäàí ñÿíè ýþðöøÿ àïàðàúàüàì.
— Ìóõòàëÿ êèìäèð?
— Ìóõòàëÿ äÿëàëëûã åäÿí áèð ãàäûíäûð. Åâè äÿ ÷îõ óçàãäà äåéèë. Øÿ-
ìàñèééÿ ìÿùÿëëÿñèíäÿäèð. Þçö äÿ áèçèì ö÷öí ÷îõ áàùà îòóðìàéàúàã-
äûð. Èéèðìè ãûçûë Ìóõòàëÿ õàòóíà âåðìÿëèéèê, èéèðìè ãûçûë äà ñàðàéûí
ãàïû÷ûëàðûíà âåðèá àüûçëàðûíû éóììàã ëàçûìäûð. Äèëøàäëà ãóðó ñöôðÿäÿ
ýþðöøìÿìÿê ö÷öí äÿ áÿçè øåéëÿð àëìàã ëàçûìäûð. Îíóí ö÷öí äÿ ùå÷
îëìàñà èéèðìè ãûçûë âåðìÿëèñÿí. Ìÿíèì çÿùìÿòèì èñÿ ñÿíÿ ãóðáàíäûð.
Îíóí ö÷öí ùå÷ áèð øåé èñòÿìèðÿì.
Ôÿõðÿääèí Äöððÿòöëáàüäàäûí äåäèêëÿðèíè õàòûðëàäû. Ñÿáà õàíûìûí
îíó úÿëëàä ÿëèíÿ âåðìÿéÿ ùàçûðëàíäûüûíû éÿãèí åòäè âÿ þçöíö àëäûðìà-
éàðàã ýöëÿð âÿ ðàçû áèð ÷þùðÿ èëÿ äåäè:
— Ìÿí ñÿíèí êèìè ñÿìèìè áèð äîñò ÿëÿ ýÿòèðäèéèì ö÷öí þçöìö ùÿä-
äèíäÿí àðòûã õîøáÿõò ùåñàá åäèðÿì. Áèëèðñÿí, Ñÿáà õàíûì, ùàçûðäà ìÿí
ñÿíèí ýþçÿëëèéèíëÿ, ñÿíèí áàúàðûã âÿ ÿäÿáèíëÿ Äèëøàääà îëàí õöñóñèé-
éÿòëÿðè ìöãàéèñÿ åäèðÿì. Áàõûá ýþðöðÿì êè, Äèëøàä êèìè ãûçëàð ñÿíèí
áèð äûðíàüûí áåëÿ îëà áèëìÿç. Áóíóí ö÷öí äÿ ìÿí ãÿëáèìè Äèëøàäûí
ÿëèíäÿí àëàðàã ñÿíèí ÿëèíÿ òàïøûðûðàì. Ìÿí àðòûã Äèëøàäû ýþðìÿéÿ âÿ
îíóíëà ÿââÿëêè ñåâýèëÿðè äàâàì åòäèðìÿéÿ ìàðàãëû äåéèëÿì. Ñÿí áèëèð-
äèí êè, âàõòèëÿ ìÿí ñÿíè ñåâèðäèì.
Ñÿáà ôèêèðëè áèð ñóðÿòäÿ äåäè:
— Íÿ ö÷öí äÿ áèëìèðäèì.
— Èíäè íåúÿ, ãÿëáèíäÿ ùàìàí ñåâýèëÿðäÿí àç äà îëñà ãàëûðìû?
— Ñÿíèí ñÿìèìèééÿòèíÿ èíàíñàéäûì, ìÿí àíúàã ñÿíèí îëàðäûì.
53

— Ìÿíäÿí áèð ñÿìèìèééÿòñèçëèê ýþðäöíìö?
— Ñÿí áèð çàìàí ìÿíè òàìàìèëÿ àòäûí.
— Éåíÿ äÿ áóíà ñÿí þçöí ñÿáÿá îëäóí. Èíäè èñÿ òÿêëèô åäèðÿì, ñþçöí
íÿäèð?
Ñÿáà õàíûì Ôÿõðÿääèíèí îíó áèð ñåâýè èëÿ ãàðøûëàéàúàüûíà ùå÷ äÿ
èíàíìûðäû. Îíóí ö÷öí áó òÿêëèô îëäóãúà ÿëâåðèøëè èäè. ×öíêè î, Àòàáÿé
Ìÿùÿììÿäëÿ Ãÿòèáÿ àðàñûíäà éàðàòäûüû ãîðõóëó ìàúÿðàäàí ìöâÿôôÿ-
ãèééÿòëÿ ãóðòàðà áèëÿúÿéèíÿ ÿìèí äåéèëäè. Àðòûã î, Ãÿòèáÿíèí áöòöí
ñèðëÿðèíè Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäÿ âåðìèøäè. Ùÿòòà Ãÿòèáÿíè àëäàäûá Äèë-
øàäûí äèëèíäÿí Ôÿõðÿääèíÿ éàçûëàí:
“Ìÿíèì ðóùóì! Áàüäàäà îëäóüóí çàìàí åøãèíëÿ áöòöí âàðëûüûíû
ãóðáàí åòìÿéÿ ùàçûð îëàí ÿñèðèíè óíóòìà, òåç-òåç ýþðöøÿ ýÿë!” ìÿç-
ìóíëó ìÿêòóáó äà Àòàáÿéÿ ýþíäÿðèá ìÿêòóáóí Ãÿòèáÿ òÿðÿôèíäÿí
Òîüðóëà éàçûëäûüûíû áèëäèðìèøäè. Ñÿáà õàíûì áàøëàäûüû îéóíóí ìöñáÿò
íÿòèúÿ âåðÿúÿéèíÿ öìèä áÿñëÿìèðäè. Î ùÿð úöð îëóðñà îëñóí, þçöíö íö-
ôóçëó áèð àäàìû áàüëàéàðàã ïàéòàõòäàí ãà÷ìàüû äöøöíöðäö. Ñÿáà õà-
íûì áèëèðäè êè, Ôÿõðÿääèí îíó ìöäàôèÿ åòäèéè òÿãäèðäÿ, î, Àçÿðáàéúàí-
äà àçàä éàøàéà áèëÿðäè, îíó íÿ Ãÿòèáÿ, íÿ äÿ áàøãàëàðû úÿçàëàíäûðà
áèëìÿçäè.
Ñÿáà õàíûì àðòûã Ôÿõðÿääèíèí ìÿùâ åäèëìÿñè ùàããûíäà äåéèë,
éàøàìàñû áàðÿñèíäÿ äöøöíöðäö. Î, áó äöøöíúÿëÿðèí òÿñèðèíäÿ îëàðàã
áàøûíû ãàëäûðûá Ôÿõðÿääèíèí öçöíÿ áàõäû âÿ óòàíà-óòàíà äåäè:
— Ñþçöì ñþçäöð. Ìÿíèì ñåâýèëèì, ñþçëÿðèíäÿí áöòöí ýÿíúëèê õàòè-
ðÿëÿðèì úàíëàíäû. Ëàêèí ñÿíäÿí áèð ðèúàì âàðäûð. Þçöíö Ãÿòèáÿäÿí
ýþçëÿ. Î ñÿíè ìÿùâ åòìÿê èñòÿéèð. ×öíêè î, àòàñûíûí þëäöðöëìÿñè ñÿáÿ-
áèíè ñÿíäÿ âÿ Íèçàìèäÿ ýþðöð. Ùöñàìÿääèí áó áàðÿäÿ Ãÿòèáÿäÿí
áþéöê òàïøûðûã àëìûøäûð. Ùöñàìÿääèí ñÿíè äÿ, Àòàáÿéèí îüëàíëàðûíû äà,
øàèð Íèçàìèíè äÿ þëäöðìÿéè þç þùäÿñèíÿ ýþòöðìöøäöð. Çÿíí åäèðÿì êè,
Íèçàìèíè þëäöðìÿê ö÷öí èêè ýöí áóíäàí ÿââÿëêè ìöøàâèðÿäÿ ãÿðàð
÷ûõàðûëäû.
— Ùàíñû ìöøàâèðÿäÿ? Áó ìöøàâèðÿ ùàðàäà ÷àüûðûëìûøäû?
— Ìöøàâèðÿíè Ãÿòèáÿ õàòóí Ìöñòÿðøèäáèëëàùûí ñàðàéûíäà ÷àüûðìûøäû.
— Ìöøàâèðÿäÿ êèì èøòèðàê åäèðäè?
— Èøòèðàê åäÿíëÿð: Çÿùèð Áÿëõè, øàèð Êÿìàëÿääèí âÿ Ñóëòàí Òîüðóë
èäè. Îðàäà ñÿíè âÿ Íèçàìèíè ãÿòë åòäèðìÿê ãÿðàðûíû ÷ûõàðòäûëàð. Ñÿíè
áóðàäà, Íèçàìèíè èñÿ Ýÿíúÿäÿ þëäöðÿúÿêëÿð.
— Íÿ âàñèòÿ èëÿ þëäöðÿúÿêëÿðèíè áèëìÿäèíìè?
54

— Òîüðóë òÿðÿôèíäÿí Ýÿíúÿéÿ ö÷ íÿôÿð àäàì ýåäÿúÿêäèð. Øàèðÿ
Òîüðóëóí ìÿêòóáóíó àïàðûá “Õîñðîâ âÿ Øèðèí” äàñòàíûíû éàçìàñûíû
ðèúà åäÿúÿêëÿð. Îíëàðûí ýþñòÿðèøè íÿòèúÿñèíäÿ ìöÿééÿí àäàìëàð Íèçà-
ìèíè þç åâèíäÿ þëäöðÿúÿêëÿð.
— Ýÿíúÿéÿ ìÿêòóá àïàðàíëàðûí àäûíû áèëèðñÿíìè?
— Áèëèðÿì.
— Êèìëÿðäèð?
—Òîüðóëóí ìÿêòóáóíó àïàðàíëàðäàí áèðèñè îíóí õöñóñè êàòèáè
ßáöëãÿäèð, èêèíúèñè õàñ ãóëàìëàðäàí Úÿìàä, ö÷öíúöñö èñÿ Ìöëùèìäèð.
— Îíëàð éîëà äöøäöëÿðìè?
— Õåéð, ùÿëÿëèê áóðàäàäûðëàð. Áÿëêÿ ñàáàù éîëà äöøäöëÿð. Òîüðóëóí
ìÿêòóáóíó äöçÿëòìÿê Çÿùèð Áÿëõè âÿ Êÿìàëÿääèíÿ òàïøûðûëìûøäûð.
Ìöÿééÿí áèð çàìàí þçöíöçö ìöùàôèçÿ åäÿ áèëñÿéäèíèç, ñîíðà Ãÿòè-
áÿíèí èíòèãàìëàðûíäàí ÿìèí îëà áèëÿðäèíèç; ÷öíêè Ãÿòèáÿíèí Àòàáÿé
éàíûíäà îëàí ÿââÿëêè ìþâãåéè ãàëìàìûøäûð. Î ñàðñûëìàã öçðÿäèð.
Ãîðõìàéûí, îíóí âàðëûüûíû ÷åéíÿìÿéÿ áàøëàìûøàì. Ñÿí êè, ìÿíèì
ãöäðÿòèìè áèëèðñÿí. Ëàêèí áèð ùàäèñÿ áàø âåðäèéè òÿãäèðäÿ ìÿíè ìö-
äàôèÿéÿ ñþç âåðìÿëèñÿí.
— ßìèí îëà áèëÿðñÿí. Àçÿðáàéúàíäà ùå÷ êÿñ ñÿíèí ýþçöíö ïöôëÿéÿ
áèëìÿç. Ëàêèí ñÿí ìÿíèìëÿ ñûõ âÿ ñÿìèìè ÿëàãÿäÿ îëìàëûñàí. Î
ùèéëÿýÿð ãàäûíà àëäàíìàìàëûñàí. Îíóí ýþðäöéö èøëÿðèí ùàìûñû áèçèì
âÿ Âÿòÿíèìèçèí çÿðÿðèíÿäèð.
×îõ äàíûøäûãäàí ñîíðà Ñÿáà õàíûì ìÿùçóí áèð ñóðÿòäÿ Ôÿõ-
ðÿääèíèí ÿëèíè ñûõàðàã:
— Òÿÿññöô êè, áèç ñàáàù ñÿùÿð ñààò ñÿêêèçäÿ Áàüäàääàí ýåäèðèê;
÷öíêè Àòàáÿé áèð ýöí ÿââÿë Ùÿìÿäàíäàí Áàüäàäà ùÿðÿêÿò åòìèøäèð.
— Çÿùèð Áÿëõè âÿ Òîüðóë äà ýåäÿúÿêäèðìè?
— Áóðàäà àíúàã Ùöñàìÿääèí ãàëàúàãäûð. Ñÿí îíäàí àéûã îë. Î,
éàëíûç ñÿíèí áàøûíû Ãÿòèáÿéÿ àïàðäûüû çàìàí îíó áèð ãàäûí êèìè ìÿ-
íèìñÿéÿúÿêäèð.
Ôÿõðÿääèí ñóè-ãÿñäè òÿúèëè ãàñèäëÿ Ýÿíúÿéÿ õÿáÿð âåðìÿê ö÷öí
Ñÿáà õàíûìäàí àéðûëäû âÿ âèäàëàøàðêÿí:
— ßìèí îë, ñÿíè Àçÿðáàéúàíà àïàðàúàüàì, — äåäè.
Ôÿõðÿääèí ìÿêòóáó éàçìàã ö÷öí ßìèí ãÿñðèíÿ ãàéûäûá îòàüûí ãà-
ïûñûíû áàüëàäû. Ìÿêòóáó éàçìàüà áàøëàäû:
“Ìþùòÿðÿì âÿ ÿçèç äîñòóì, áþéöê øàèðèì! Áó ýöí áåø ýöíäöð êè,
Áàüäàääàéàì. Ìÿí èíäèêè Áàüäàäû ýþðäöéöì çàìàí èãáàë äþâðöíäÿ
55

áóðàäà íÿ ãèéàìÿòëÿð îëäóüóíó òÿñÿââöðöìÿ ýÿòèðäèì. Ìÿí áóðàäàêû
ãÿñðëÿðè, ñàðàéëàðû âÿ êàøàíÿëÿðè ýþðäöéöì âàõò èñëàì äöíéàñûíûí éîõ-
ñóë âÿ äèëÿí÷è ùàëûíäà éàøàìàñûíûí ñÿáÿáèíè þéðÿíäèì âÿ áèçÿ äèí
âåðÿí õÿëèôÿëÿð ïàéòàõòûíäà áþéöê áèð äèíñèçëèê ùþêì ñöðäöéöíÿ èíàí-
äûì. Õÿëèôÿëÿð òÿê þçëÿðè ö÷öí äåéèë, ñåâèìëè úàðèéÿëÿðè ö÷öí áåëÿ
øàùàíÿ ñàðàéëàð, ãÿñðëÿð òèêäèðìèøëÿð.
Ñÿíÿ éàçìàã ö÷öí î ãÿäÿð ìÿñÿëÿëÿð âàðäûð êè, áóðàäà îòóðóá áèð
êèòàá éàçìàã îëàð. Ùÿëÿëèê Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí þçö Áàüäàäà ýÿëìÿ-
ìèøäèð. Ìÿëÿêÿñè áóðàäàäûð. Ìÿëÿêÿ Çÿùèð Áÿëõè, Êÿìàëÿääèí âÿ
Ùöñàìÿääèíè áàøûíà éûüûá áÿçè ñóè-ãÿñäëÿð ùàçûðëàéûð. Áó äÿñòÿ áÿä-
áÿõò Òîüðóëó äà ÿëëÿðèíäÿ àëÿò åäèáäèð. Ìÿí ñÿíèí âÿñèééÿòëÿðèíè óíó-
äàðàã éåíÿ äÿ àë÷àã Ñÿáà õàíûìà èíàíäûì. Î ìÿíè Äèëøàäëà ýþðöøäöð-
ìÿê áÿùàíÿñèëÿ þëöìÿ àïàðìàüà ýÿëìèøäè, ëàêèí èãáàë ìÿíè ÿõëàãñûçûí
ÿëèíäÿí ãóðòàðäû. Íÿòèúÿäÿ ìÿí îíó àëäàòäûì. Î, áþéöê áèð ñóè-ãÿñäèí
ìöíäÿðèúÿñèíè ìÿíèì ÿëèìÿ òàïøûðäû. Ìÿíè þëäöðìÿéè Ùöñàìÿääèíÿ
âÿ Ñÿáà õàíûìà ùÿâàëÿ åòìèøëÿð èìèø.
Ñÿíè þëäöðìÿéè èñÿ Òîüðóëóí êàòèáè ßáöëãÿäèðÿ, îíóí õàñ ãóëàìû
Úÿìàäà âÿ Ìöëùèìÿ òàïøûðìûøëàð. Îíëàð ñÿíÿ Òîüðóëóí ìÿêòóáóíó
ýÿòèðÿúÿêëÿð. Ìÿêòóáäà, Òîüðóë ñÿíäÿí “Õîñðîâ âÿ Øèðèí” äàñòàíûíû
éàçìàüû õàùèø åäÿúÿêäèð. Îíëàð ñÿíè þëäöðìÿê ö÷öí áàøãàëàðûíû äà
ýÿòèðÿúÿêëÿð. Ðèúà åäèðÿì, ñàéìàçëûã åòìÿ. ßëàÿääèí ö÷öí äÿ ìÿêòóá
ýþíäÿðäèì.
Áàüäàä, Ôÿõðÿääèí”.
ÕßËÈÔßÍÈÍ ÃÛÇËÀÐÛ
Áó ýöí Äöððÿòöëáàüäàä þç ãàéíû Ôÿõðÿääèíèí øÿðÿôèíÿ áèð çèéàôÿò

òÿøêèë åòìèøäè. Çèéàôÿòäÿ þëìöø õÿëèôÿ Ìöñòÿðøèäáèëëàùûí ãûçëàðû, úàðèéÿ-
ëÿðè, Áàüäàäûí ìóñèãè âÿ èíúÿñÿíÿò õàäèìëÿðè âÿ ñàèðëÿðè èøòèðàê åäèðäè.
Ýöíîðòà àçàíûíäàí áèð ñààò êå÷ìèø Äöððÿòöëáàüäàäûí ãÿñðèíèí ãàð-
øûñûíäà õÿëèôÿ Ìöñòÿðøèäáèëëàùûí ãûçëàðû âÿ èéèðìè úàðèéÿñèíè ýÿòèðÿí
èïÿê þðòöêëö òàõò-ðÿâàíëàð äàéàíäû.
Éàøûë àòëàñ äîí ýåéèíìèø âÿ àëûíëàðûíà éàøûë èïÿê ÷àëìà ÷àëìûø ýþçÿë
ãûçëàð òîâóç ãóøó êèìè ÷è÷ÿêëè õèéàáàíëàðû ýÿçèð âÿ ãÿùãÿùÿ èëÿ
ýöëöðäöëÿð. Ýÿíúÿäÿí ãûðõ áèð ãûçëà áÿðàáÿð ßìèð Èíàíú òÿðÿôèíäÿí õÿ-
56

ëèôÿéÿ ùÿäèééÿ ýþíäÿðèëÿí Ñöñÿí äÿ õÿëèôÿíèí ãûçëàðû èëÿ áÿðàáÿð Äöððÿ-
òöëáàüäàäûí çèéàôÿòèíÿ ýÿëìèøäè. Îíà âàõò èêÿí, Ôÿõðÿääèí çèéàôÿòÿ ýÿë-
äèéè çàìàí òàíûø îëäóüóíó áèëäèðìÿìÿñè òàïøûðûëìûøäû. ×öíêè õÿëèôÿíèí
ãûçëàðû Ôÿõðÿääèíèí Äèëøàäû àðàìàã ö÷öí ýÿëäèéèíè áèëìÿìÿëè èäèëÿð.
Õÿëèôÿíèí ãûçû Àëèéåéè Öëéà Äöððÿòöëáàüäàäà ìöðàúèÿò åäÿðÿê:
— Ìöÿëëèìÿ áèçè þç ãàéíû èëÿ òàíûø åòìÿê èñòÿìèðìè? — äåäèêäÿ,
Äöððÿòöëáàüäàä ãûçëàðûí ãîëóíäàí òóòóá áàëêîíà ÷ûõàðäû. Ôÿõðÿääèí
ìöÿëëèìëÿð âÿ ìóñèãè õàäèìëÿðè èëÿ øèðèí ñþùáÿò åäèð âÿ Áàüäàä
õàëãûíûí àäÿò âÿ ÿíÿíÿëÿðè ùàããûíäà ìÿëóìàò éûüûðäû.
Ôÿõðÿääèí éàøûë èïÿê ïàëòàð ýåéìèø ãûçëàðû ýþðäöéö çàìàí, õÿëèôÿ
ãûçëàðû îëäóüóíó éÿãèí åòäè. ×öíêè ðÿñìè çèéàôÿòëÿðäÿ ÿááàñèëÿðèí
åðêÿêëÿðè ãàðà, ãàäûíëàðû èñÿ éàøûë ïàëòàð ýåéìÿéè àäÿò åòìèøäèëÿð.
Äöððÿòöëáàüäàä Ôÿõðÿääèíèí ãîëóíäàí òóòàðàã ãûçëàðà:
— Ìþùòÿðÿì ãàéíûì Ôÿõðÿääèíëÿ òàíûø îëóí, — äåäè.
Õÿëèôÿíèí ãûçû Àëèéåéè Öëéà Ôÿõðÿääèíëÿ òàíûø îëàíäàí ñîíðà Äöð-
ðÿòöëáàüäàäà òÿðÿô äþíäö:
— Ãàéíûì ýÿëèá äåìÿñÿéäèí, ìÿí àüàíû ýþðÿí êèìè, ðÿùìÿòëèê
Ñÿäðÿääèíèí ýÿëäèéèíè çÿíí åäÿúÿêäèì.
Äöððÿòöëáàüäàä äà úàâàáûíäà:
— Ìÿí þçöì äÿ ìþùòÿðÿì ãàéíûìû ýþðäöéöì çàìàí åëÿ çÿíí
åòäèì. Ùàçûðäà ìþùòÿðÿì Ôÿõðÿääèíèí ýÿëìÿñè èëÿ þçöìö Áàüäàäûí ÿí
õîøáÿõò ãàäûíû ùåñàá åäèðÿì, ùÿòòà ãàéíàíàì äà ñàü èìèø, — äåäè âÿ
õÿëèôÿíèí ãûçëàðûíûí ãîëóíäàí òóòàðàã ÿëàâÿ åòäè:
— Èíäè äÿ ýÿëèí ñèçÿ ãàéíûìûí ìÿíèì ö÷öí ýÿòèðäèéè ùÿäèééÿëÿðè
íèøàí âåðèì.
Î, ãîíàãëàðû âÿ õÿëèôÿíèí ãûçëàðûíû ùÿäèééÿëÿð ãîéóëàí îòàüà ýÿ-
òèðäè. Õÿëèôÿíèí ãûçû Àëèéåéè Öëéà îòàüà ýèðÿí êèìè ýåðè ãàéûäûá åâ ñàùè-
áèíÿ äåäè:
— Ãîé ãîúà íàìàçû ãûëûá ãóðòàðñûí, ðàùàòñûç åòìÿ!
Ãàäûí ýöëöìñÿéÿðÿê úàâàá âåðäè:
— Îòàãäà íàìàç ãûëàí éîõäóð, ýþðäöéöí õÿëèôÿ Ìöòòÿãèáèëëàùûí
õàë÷àäà òîõóíìóø øÿêëèäèð.
Áó ñþçäÿí ñîíðà ãîíàãëàðûí ùàìûñû òÿÿúúöá åòäè. È÷ÿðè ýèðìÿê ö÷öí
òÿëÿñèðäèëÿð. Áèð àíäà ùàìûñû õàë÷àíûí ÿòðàôûíà éûüûëìûøäû. Õàë÷àéà
áàõàíëàðûí ùÿðÿñè îíà áèð úöð ãèéìÿò ãîéóðäó. Íÿùàéÿò, Äöððÿòöëáàü-
äàäûí þçö õàë÷àíûí ãèéìÿòèíè òÿéèí åäÿðÿê äåäè:
— Õàë÷àíûí ÿñàñ ãèéìÿòè îðàñûíäàäûð êè, îíó ìÿíÿ ãàéíûì àëìûøäûð.
57

Áó ñîí ãèéìÿòè ãîíàãëàðûí ùàìûñû òÿñäèã åòäè.
Õàë÷à îëàí îòàãäàí ÷ûõàðàã áþéöê ÷èíè ýöëäàí ãîéóëàí îòàüà ýèð-
äèëÿð. Ãîíàãëàð áèð àüûçäàí: — Êå÷ìèøäÿêè Áàüäàä ãÿñðëÿðèíèí è÷ öçöíö
àíúàã áó ÿíòèãÿ òàðèõè ýöëäàíûí öçÿðèíäÿí îõóìàã êèôàéÿòäèð, — äåäèëÿð.
Ñîíðà Äöððÿòöëáàüäàä ãàäûíëàðû áàøãà áèð îòàüà ýÿòèðèá ×èíäÿ,
ßáóáÿêð õÿëèôÿíèí ãàäûíû Öììè-Ðÿìàí ö÷öí òîõóíìóø âÿ ×èí ìÿëÿ-
êÿñè òÿðÿôèíäÿí ùÿäèééÿ ýþíäÿðèëìèø õÿëÿòè ýþñòÿðäè âÿ ñîíðà îíó
ÿéíèíÿ ýåéäè.
Õÿëèôÿíèí ãûçû çÿíýèí õÿëÿòèí äþøëÿðèíäÿêè éàçûíû îõóéàíäàí ñîíðà
Äöððÿòöëáàüäàäûí öçöíäÿí þïÿðÿê:
— Ùàçûðäà ìÿíèì ìöÿëëèìÿì èñëàì äöíéàñûíûí ÿí çÿíýèí áèð
ãàäûíûäûð. Õàë÷à âÿ ýöëäàí íÿ ãÿäÿð íÿôèñ, íÿ ãÿäÿð ãèéìÿòëèäèðñÿ, þç
éåðèíäÿ, ëàêèí ×èí õÿëÿòèíèí Èñëàì òàðèõè ö÷öí ìöãÿääÿñ áèð èðñ îëàðàã
áþéöê âÿ ÿùàòÿåäèëìÿç áèð ãèéìÿòè âàðäûð.
Ãîíàãëàðûí ùàìûñû ãèéìÿòëè øåéëÿðèí ÿòðàôûíäà ìÿøüóë èäè. Îíëàðûí
ùÿð áèðèñè ýöëäàí ùàããûíäà þç ôèêðèíè äåéèðäè. Ôÿõðÿääèí ùàìûäàí àð-
õàäà äóðóá ãîíàãëàðûí ñþçëÿðèíè åøèäèðäè. Áóíà ýþðÿ Ñöñÿí Ôÿõðÿääèíÿ
éàíàøûá éàâàøäàí ñîðóøäó:
— Áèçè Áàüäàäûí áÿçÿêëè ãÿôÿñëÿðèíäÿí ãóðòàðà áèëÿúÿêñÿíìè?
Áèëìèðÿì, Äèëøàäû ýþðÿ áèëÿúÿêñÿíìè? ×öíêè îíóí éàíûíà ýåòìÿê ÷îõ
÷ÿòèíäèð. Îíóí èøè ýåúÿ-ýöíäöç àüëàìàãäûð.
Ôÿõðÿääèí éàâàøäàí äåäè:
— Ñöñÿí, ÿìèí îë! Ñèçè áóðàäàí àïàðìàìûø Àçÿðáàéúàíà ãàéûòìà-
éàúàüàì. Åùòèéàòëû îë, ìÿíèì ìÿãñÿäèìè ùå÷ áèð êÿñÿ áèëäèðìÿ.
Àëèéåéè Öëéà ùÿäèééÿëÿðÿ ÷îõ äèããÿòëÿ áàõäûãäàí ñîíðà áèð äàùà
Ôÿõðÿääèíèí éàíûíà ýÿëèá Äöððÿòöëáàüäàäà ýþñòÿðäèéè ìåùðèáàíëûã
ñÿáÿáèíÿ ðàçûëûã åòäè âÿ ùÿäèééÿëÿðè òÿðèôëÿäè.
Õÿëèôÿíèí ãûçëàðûíûí íÿçÿðè àíúàã Ôÿõðÿääèíèí öçöíäÿ èäè. Ôÿõðÿä-
äèí ÿðÿáúÿ òÿìèç äàíûøà áèëìÿäèéè ö÷öí ìöòÿðúèì âàñèòÿñèëÿ äàíûøìàã
ìÿúáóðèééÿòèíäÿ èäè. Ëàêèí õÿëèôÿíèí êè÷èê ãûçû Ìöòÿððà õàíûì, Ôÿõ-
ðÿääèíëÿ ôàðñúà ÷îõ àçàä äàíûøìàüà áàøëàäû âÿ:
— Äöððÿíè àïàðìàã ö÷öíìö ýÿëäèíèç? — äåäèêäÿ, Ôÿõðÿääèí äÿ:
— Îðàñû õàíûìûí þç ìàðàüûíäàí àñûëûäûð, — äåäè.
Õàíûì èñÿ:
— Ìÿíèì ìÿãñÿäèì ãàéûíëàðûìû âÿ ãàéíàíàìû Áàüäàäà ýÿòèð-
ìÿêäèð. Ùÿðýàù áóíà ìöâÿôôÿã îëà áèëìÿñÿì, þçöì îíëàðûí çèéàðÿòèíÿ
ýåäÿúÿéÿì, — äåäè.
58

Ìóñèãè÷èëÿð âÿ õàíÿíäÿëÿð îõóéóá-÷àëìàüà áàøëàäûëàð, ùàìû áàë-
êîíà ãàéûòäû. Ñöôðÿäÿ ãûçàðäûëìûø ãóøëàð, áàëûãëàð, äöéöäÿí ùàçûðëàíìûø
úöðáÿúöð éåìÿêëÿð, Áàüäàäà ìÿõñóñ äàäëûëàð, ùàëâàëàð âÿ ñàèðëÿðè âàð
èäè. Áóçëó øÿðáÿò, èñêÿíúÿáè ãîíàãëàðûí ñåâèìëè è÷êèëÿðè èäè.
Õÿëèôÿíèí ãûçëàðû Àëèéåéè Öëéà âÿ Ìöòÿððà õàíûìëàð Äöððÿòöëáàü-
äàäà éàëâàðûá äåéèðäèëÿð:
— Ðèúà åäèðèê, ìþùòÿðÿì àüàìûçû áÿðàáÿð ýþòöðöá Õöëä ãÿñðèíÿ
ýÿòèðèí.
Ùàìûäàí ñîíðà Ìöòÿððà õàíûì Ôÿõðÿääèíÿ éàíàøûá ñîðóøäó:
— Èíäè äåéèí ýþðöì, òÿçÿ õÿëèôÿíèí úöëóñó ìöíàñèáÿòèëÿ òÿøêèë åäè-
ëÿí êóé âÿ ÷þâêàí ðÿñìèíäÿ èøòèðàê åäÿúÿêñèíèçìè?
Ôÿõðÿääèí:
— Ìÿíèì áó èøëÿ î ãÿäÿð äÿ òàíûøëûüûì éîõäóð. Êèì áèëèð, áÿëêÿ äÿ
èøòèðàê åòäèì, — äåäèêäÿ, ãûç äà úàâàáûíäà:
— Ñèçèí ìÿðùóì ãàðäàøûíûç êóé âÿ ÷þâêàí îéóíóíäà ãàëèá ýÿëäèéè
ö÷öí Äöððÿòöëáàüäàä îíó ñåâìèøäè. Äöððÿòöëáàüäàä ãÿùðÿìàíëàðû
ñåâäèéè ö÷öí ãàðäàøûíûçà ÿðÿ ýåòäè.
Õÿëèôÿíèí ãûçû áó ñþçëÿðè äåäèêäÿí ñîíðà ýþçëÿðèíè éåðÿ äèêèá
óòàíà-óàòàíà ÿëàâÿ åòäè:
— Áèëìèðÿì ñèç äÿ ãàëèá ýÿëÿ áèëÿúÿêñèíèçìè? ×öíêè ìÿí äÿ ãÿù-
ðÿìàíëàðû ñåâèðÿì.
— Åéáè íÿäèð... Ùÿðýàù õÿëèôÿ èúàçÿ âåðÿðñÿ, ìÿí äÿ þç éåðèìèçèí
ãàéäàñûíúà áèð íå÷ÿ òîï âÿ ÷þâêàí àòàðàì.
Õÿëèôÿíèí áþéöê ãûçû Àëèéåéè Öëéà ñþùáÿòÿ ìöäàõèëÿ åäÿðÿê äåäè:
— Ëàêèí åùòèéàòëû îëìàëûñûíûç. Òöðêöñòàíëûëàð êóé âÿ ÷þâêàí èøèíäÿ
ùÿð éåðèí õàëãûíäàí ñÿíÿòêàðäûðëàð. Áó èøäÿ Òöðêöñòàí àòëàðûíûí äà ÿùÿ-
ìèééÿòè âàðäûð.
Äöððÿòöëáàüäàä ñþçÿ ìöäàõèëÿ åäÿðÿê:
— Ðÿùìÿòëèê Ñÿäðÿääèí þç ýÿòèðäèéè àòû èëÿ èêè èë òàìàì êóé âÿ ÷þâ-
êàí ìåéäàíûíû ÿëÿ àëà áèëäè. Íÿäÿíñÿ ðÿùìÿòëèê áÿäáÿõò îëäóãäàí
ñîíðà, àò äà õÿñòÿëÿíèá þëäö.
Ôÿõðÿääèí úàâàáûíäà äåäè:
— Ùàìàí àòûí íÿñëèíäÿí äàùà èýèä áèð àò þçöìëÿ áÿðàáÿð ýÿòèðìèøÿì.
×àëûá-îõóéàíëàðà ÷îõ àç âàõò âåðèëèðäè. Ùÿð êÿñ áó ýöí Äöððÿòöë-
áàüäàäûí îõóéàúàüûíà èíàíûðäû; ÷öíêè î þç ãàéíû Ôÿõðÿääèíèí øÿðÿôèíÿ
âåðèëÿí áó çèéàôÿòÿ îëäóãúà ÿùÿìèééÿò âåðèðäè.
59

Äöððÿ þç ÷àëàí úàðèéÿëÿðèíè ÷àüûðûá îõóìàüà áàøëàäû. Ñöñÿí èñÿ ôöðñÿòè
ÿëäÿ åäèá Ôÿõðÿääèíèí éàíûíäà îòóðäó. Ôÿõðÿääèí îíà éàâàøäàí äåéèðäè:
— Ñàáàù, éàèíêè î áèðèñè ýöí Äèëøàäûí éàøàäûüû éåðÿ ñÿéàùÿò ö÷öí
ýåäÿúÿéÿì. Íÿòèúÿíè Äöððÿòöëáàüäàäûí âàñèòÿñè èëÿ ñÿíÿ õÿáÿð âåðÿ-
ðÿì. Ìÿíÿ äåéèëÿñè ùÿð íÿ ñþçöí îëñà, îíà äåéÿ áèëÿðñÿí. Ëàêèí ùå÷ áèð
êÿñÿ ùèññ åòäèðìÿäÿí ùàçûðëàíìàëûñàí. Ùÿð íÿ îëóðñà îëñóí, ñèçÿ áóðà-
äàí íèúàò âåðÿúÿéÿì.
Ñöñÿí áó ñþçëÿðè åøèäÿíäÿí ñîíðà áèð àù ÷ÿêÿðÿê:
— ßìèð Èíàíú îðàäà áèçÿ äèíú ùÿéàò âåðÿúÿêäèðìè? — äåäèêäÿ, Ôÿõ-
ðÿääèí:
— ßìèð Èíàíúû äà, îíóí âÿçèðè Òîõòàìûøû äà äàðà ÷ÿêäèê. Ãûçëàðûí,
êÿíèçëÿðèí çèíäàíû îëàí ñàðàéûí äà äàøûíû äàø öñòÿ ãîéìàäûã.
ÃÀÄÛÍËÀÐ Âß ÃÛÇËÀÐ ÄÖÍÉÀÑÛ

Ñÿùÿð ñààò 7-äÿ õÿëèôÿíèí íöìàéÿíäÿñè Àñÿô Àçÿðáàéúàíäàí
ýÿëÿí ùåéÿò èëÿ áÿðàáÿð êÿíèçëÿð âÿ úàðèéÿëÿðèí òÿðáèéÿñè èëÿ ìÿøüóë
îëàí âÿ åéíè çàìàíäà êÿíèçëÿð âÿ úàðèéÿëÿð ñàòìàãëà ìÿøùóð îëàí
Ôÿíùàñ ìöÿññèñÿñèíÿ éîëà äöøäöëÿð. Ôÿíùàñûí ìöÿññèñÿñè “Áÿíäÿôðóø”
áàçàðûíûí øÿðã òÿðÿôèíäÿ äöøÿí êè÷èê áèð øÿùÿðäÿí èáàðÿò èäè.
Ãàïûíû âóðäóëàð. Ôÿíùàñ ìöÿññèñÿñèíèí õèäìÿò÷èëÿðèíäÿí Ùÿééàí
ãàïûéà ýÿëäè. Àñÿô õÿëèôÿíèí ôÿðìàíûíû ýþñòÿðèá ñÿéàùÿò÷èëÿð ýÿëäèéèíè
õÿáÿð âåðäè. Ôÿíùàñûí íÿâÿñè Ìÿðùÿø úöááÿñèíèí ÿòÿêëÿðèíè éåðëÿ
ñöðöéÿ-ñöðöéÿ ãàïûéà ýÿëäè, ôÿðìàíà âÿ ôÿðìàí ýÿòèðÿíëÿðÿ áàø ÿéèá
ãîíàãëàðû è÷ÿðè áóðàõäû.
Ãîíàãëàð ýåíèø âÿ ÿëâàí ýöëëÿð ÿêèëìèø ùÿéÿòèí àõûðûíà ãÿäÿð ýå-
äÿíäÿí ñîíðà ãÿñðèí áþéðöíäÿêè áþéöê áèð ãàïûäàí è÷ÿðè ýèðäèëÿð. Áóðà
ãóë âÿ êÿíèçëÿðèí öìóìè ýþñòÿðèø éåðè èäè.
Áóðà ýåíèø, äÿéèðìè âÿ öñòöþðòöëö áèð ìåéäàí÷à øÿêëèíäÿ èäè.
Äÿéèðìè áèíàíûí ùÿð òÿðÿôè êè÷èê îòàãëàðäàí èáàðÿò èäè êè, áóíëàðûí ñàéû-
ùåñàáû éîõ èäè. Ôÿíùàñ ìöÿññèñÿñèíèí ìöäèðè ñÿéàùÿò÷èëÿðÿ áó ìåé-
äàí÷à âÿ ÿòðàôûíäàêû îòàãëàð ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðÿðÿê äåéèðäè:
— Áóðàíû Ðÿøèä õÿëèôÿíèí âàõòûíäà ðÿùìÿòëèê Ôÿíùàñ òèêäèðìèøäèð.
Áóðàíûí àäûíà î çàìàíëàð “Ãàäûíëàð âÿ ãûçëàð äöíéàñû” äåéèðëÿðìèø.
ßí àäè çàìàíëàðäà áóðàäà èéèðìè ìèíÿ ãÿäÿð êÿíèçëÿð, úàðèéÿëÿð âÿ
ãóëàìëàð áÿñëÿíèð âÿ ñàòûø ö÷öí òÿðáèéÿ îëóíóðìóø. Ùàçûðäà èñÿ éåääè-
ñÿêêèç ìèíäÿí àðòûã êÿíèç, ãóë âÿ úàðèéÿñè éîõäóð. Èíäè áóéóðóá îòàã-
60

ëàðû âÿ úàðèéÿëÿðè òàìàøà åäÿ áèëÿðñèíèç, — äåäè âÿ ñÿéàùÿò÷èëÿðèí ãàðøû-
ñûíà äöøäö.
Ìåéäàí÷àíûí ÿòðàôûíäà úàðèéÿëÿðÿ, êÿíèçëÿðÿ âÿ óøàã èêÿí ïóë èëÿ
àëûíàí ãóëëàðà òÿðáèéÿ âåðìÿê âÿ èõòèñàñ þéðÿòìÿê ö÷öí ìöÿññèñÿäÿí
ìààø àëàí ö÷ éöçÿ ãÿäÿð ìöõòÿëèô èõòèñàñ ñàùèáè äöçöëöá ñÿéàùÿò÷èëÿðè
ñàëàìëàéûðäû.
Ìåéäàí÷àíû ýåäèá áàøà ÷ûõàíäàí ñîíðà áèðèíúè ùöúðÿéÿ äàõèë îë-
äóëàð. Áóðàäà áèð äÿñòÿ àü èðãäÿí ãûç âàð èäè, éàøëàðû ÷îõ àç èäè. ßí ÷îõ
éàøäà îëàíëàðû îí éàøäàí àðòûã îëìàçäû. Áó ãûçëàð òÿãðèáÿí òàìàìèëÿ
÷ûëïàã èäè. Îíëàðûí þíëÿðèíÿ òóòäóãëàðû áèð ïàð÷à áåçäÿí áàøãà ùå÷ áèð
ëèáàñëàðû éîõ èäè.
Îíëàðûí ñÿéàùÿò÷èëÿðäÿí ãîðõìàñû, äÿùøÿò âÿ ùÿéÿúàí ýþñòÿðìÿñè
ñÿùðà õàëãëàðûíäàí îëäóãëàðûíû ýþñòÿðèðäè. Ãûâðûì ñà÷ëàðûíûí áèð-áèðèíÿ
ãàðûøìàñû ñà÷ëàðûíûí äàðàã ýþðìÿäèêëÿðèíè áèëäèðèðäè. Ëàêèí áó ãûçëàðûí
÷þùðÿëÿðèíäÿ òÿáèè áèð ýþçÿëëèê îõóíóðäó. Öçëÿðèíèí àü âÿ ãûðìûçûëûüû,
òÿð âÿ òÿçÿëèéè áó áÿäáÿõò ýÿíúëÿðèí òàìàìèëÿ ñàüëàì îëäóãëàðûíû ýþñ-
òÿðèðäè. Ýþçëÿðèíèí ýþðöíöøö èñÿ ìöõòÿëèô èäè; áÿçèñè ãàðà ìöøê ðÿíýèí-
äÿ, áÿçèñè ìàâè, áÿçèñè äÿ àëàýþçëö èäè. Ñà÷ëàðûíûí ðÿíýè äÿ ýþçëÿðèíèí
ðÿíýè èëÿ ùÿìàùÿíý èäè.
Ãàïû à÷ûëàðêÿí, îíëàð ñÿéàùÿò÷èëÿðè ýþðäöëÿð. Âÿùøè àùóëàð îâ÷óíó
ýþðÿí êèìè ùöðêöøìÿéÿ áàøëàäûëàð. Îíëàðûí ìÿñóì ýþçëÿðèíäÿí ãîðõó
ñöçöëöá òþêöëöðäö. Îíëàð ãà÷ìàã ö÷öí éåð àõòàðûðäûëàð. Íÿùàéÿò, ñÿéà-
ùÿò÷èëÿðèí ýþçëÿðèíÿ ýþðöíìÿìÿê ö÷öí áèðè äèýÿðèíèí àðõàñûíäà ýèçëÿí-
ìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Áÿçèëÿðè èñÿ öçëÿðèíÿ áàõûëûðêÿí, ýþçëÿðèíè ãàïàéûðäûëàð.
Ôÿõðÿääèí áó ìÿíçÿðÿíè ýþðÿðêÿí òÿÿúúöá åòäè. Ìöÿññèñÿ ìöäèðè-
íèí öçöíÿ äÿðèí áèð äèããÿòëÿ áàõäû. Ìöäèð äÿðùàë î áàõûøûí ìÿíàñûíû
àíëàäû âÿ äåäè:
— Ìÿíèì àüàì, áó âÿùøèëÿðè ýþðöðêÿí òÿÿúúöá åòìÿéèí. Ñèçèí õÿ-
ëèôÿ ñàðàéëàðûíäà òÿñàäöô åòäèéèíèç ãÿøÿíý êÿíèçëÿð, îõóéàí ãûçëàð âÿ
õÿëèôÿíèí äèããÿòèíè úÿëá åäÿí íàäèð âÿ ýþçÿë úàðèéÿëÿð, ýþçÿë ñÿñëÿðèëÿ
Áàüäàä äöíéàñûíû ñèëêÿëÿòäèðÿíëÿðèí ùàìûñû ÿââÿëúÿ áó ùöúðÿäÿ ýþð-
äöéöíöç âÿùøèëÿð êèìè èäè. Îíëàðûí ùàìûñû ÿââÿëúÿ áó ùöúðÿéÿ ýèð-
ìÿéÿ ìÿúáóð èäèëÿð. Ìÿí ñèçè ãÿñäÿí áó îòàüà ÿââÿëúÿ ýÿòèðäèì êè, ñèç
Áàüäàääà ýþðäöéöíöç ýþçÿëëÿðèí, îõóéóá-÷àëàíëàðûí öçÿðèíäÿ íÿ
ãÿäÿð çÿùìÿò ÷ÿêèëäèéèíè òÿéèí åäÿ áèëÿñèíèç.
Ñèç áó ìÿíçÿðÿíè íÿçÿðÿ àëäûüûíûç çàìàí, êÿíèçëÿðèí âÿ áöòöí
Øÿðãäÿ øþùðÿò ãàçàíàí ýþçÿëëÿðèí èáòèäàè ùÿéàòûíû þéðÿíÿ áèëÿðñèíèç.
61

Áóíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿí åëÿ ãàáèëèééÿòëè âÿ ýþçÿë êÿíèçëÿð ÷ûõà áèëÿúÿêäèð
êè, Áàüäàä áàçàðûíäà îí ìèí äèðùÿì ãûçûë ãèéìÿòèíÿ ñàòûëàúàãäûð.
Ùÿìèí áó úöð âÿùøèëÿðèí è÷ÿðèñèíäÿí âàõòèëÿ ìÿðùóì Ôÿíùàñ Ôÿðè-
äÿ êèìè äöíéà ýþçÿëèíè ùàçûðëàéûá Áàüäàä ñàðàéëàðûíà áóðàõìûøäû1. Ôÿ-
ðèäÿíèí þçö äÿ ÿââÿëúÿ áóíëàð êèìè âÿùøè èäè. Ñèçèí ôèêðèíèçúÿ, âàõòèëÿ
áöòöí Áàüäàäûí ðóùóíó éûüûá þç ÿëèíäÿ ñàõëàéàí Äöððÿòöëáàüäàä àíà-
ñûíäàí î øÿêèëäÿìè, î ãàáèëèééÿòäÿìè äîüóëìóøäó? Äöððÿòöëáàüäàäûí
þçö äÿ ÿââÿëúÿ ùÿìèí âÿùøèëÿð êèìè îëìóø âÿ áó ùöúðÿäÿ éàøàìûøäûð.
Ôÿõðÿääèí ìöÿññèñÿ ìöäèðèíÿ ñóàë âåðäè:
— Áóíëàðû íÿ âàñèòÿ èëÿ ÿëÿ ýÿòèðèðñèíèç?
— Ãóë âÿ êÿíèç àëâåð÷èëÿðè Òöðêöñòàíû, Ðóìó âÿ ñàèð âèëàéÿòëÿðè
äîëàíûð, ÷îõ ÿçèééÿòëÿð ÷ÿêèð, ùÿòòà áÿçÿí þëöìëÿ äÿ öç-öçÿ äóðóð,
íÿùàéÿò, áóíëàðû ÿëÿ ýÿòèðèðëÿð.
— Áóíëàðû íÿ âàñèòÿ èëÿ àèëÿëÿðèíäÿí àëûðëàð?
— Áÿçèëÿðèíè ìöùàðèáÿ çàìàíû ÿñèð ýþòöðöá ñàòûðëàð, áÿçèëÿðèíè àòà-
àíàëàðûíäàí àç áèð ïàðà ìöãàáèëèíÿ àëûðëàð. Âåðýè ùåñàáûíà àëûíàíëàð äà
âàðäûð.
Ôÿõðÿääèí íèôðÿòåäèúè áèð ùàëäà ñóàë âåðäè:
— Ìÿýÿð áóíëàðû àòà-àíàëàðûíäàí àéûðìàüû ýöíàù áèëìèðñèíèçìè?
Áóíëàðû óøàã èêÿí ãöðáÿò âèëàéÿòëÿðÿ ñöðìÿêäÿí óòàíìûðëàðìû?
Ìöÿññèñÿ ìöäèðè áó ñóàëà ýöëÿ-ýöëÿ úàâàá âåðäè:
— Ìÿíèì àüàì, íÿ ö÷öí äÿ óòàíñûíëàð. Áèð ùàëäà êè, áóíëàð ö÷öí
ñÿàäÿòëè âÿ ðàùàò ýÿëÿúÿê äöçÿëòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð, íÿ ö÷öí äÿ óòàíìàã!..
×öíêè áó áÿäáÿõòëÿðè çèëëÿò âÿ ÿçèééÿòèí âÿ âÿùøèëèéèí ÿëèíäÿí àëûá
øÿùÿðÿ ýÿòèðèðëÿð, ìÿäÿíè èíñàíëàð àðàñûíà ýèðìÿéÿ ùàçûðëàéûðëàð. Îíëàð
áóðàäà ðàùàòëûüà âÿ àñàéèøÿ ÷àòûðëàð, àäàì îëóðëàð. Áÿçÿí îíëàðûí íàèë
îëäóüó ðàùÿò âÿ ñÿàäÿòÿ Áàüäàäûí øàùçàäÿëÿðè âÿ ÿéàíëàðû áåëÿ íàèë îëà
áèëìèðëÿð. Ùÿðýàù îíëàðûí ýþçÿëëèêëÿðè èëÿ áÿðàáÿð ñÿñëÿðè äÿ îëóðñà,
ñÿàäÿòèí ÿí óúà äÿðÿúÿñèíÿ ÷àòà áèëèðëÿð. Áåëÿëÿðè àíúàã ÿëëè íÿôÿðäÿí
áèðèñè îëà áèëÿð. Ìóñèãè èõòèðà÷ûñû, øàèðëÿð âÿ áàøãàëàðû äà áó âÿùøè ùåñàá
åòäèêëÿðèíèçèí úÿðýÿëÿðèíäÿí ÷ûõûð. Áóðàäà ãûçëàðûí èõòèñàñ ãàáèëèééÿò-
ëÿðè éîõëàíûð, ëàéèã îëäóãëàðû èõòèñàñëàðà òÿùêèì îëóíóðëàð. Èíäè áóíëàðûí
àðàñûíäà ùàçûðëàäûüûìûç ùÿð úöð êÿíèçëÿðè ýþðÿúÿêñèíèç.
Ìöäèðèí áó ñþçëÿðèíäÿí ñîíðà Ôÿõðÿääèí äÿðèí äöøöíúÿëÿðÿ äàëà-
ðàã þç-þçöíÿ:
_________________
1
Ô ÿ ð è ä ÿ Ðÿøèä äþâðö âÿçèðëÿðèíäÿí Ôÿçëèí ñåâýèëè úàðèéÿñè èäè.
62

“Õóäàâÿíäà, áèç ýþð íåúÿ áèð ÿñðäÿ éàøàéûðûã êè, áÿäáÿõò èíñàíëàð
ñÿàäÿò äöíéàñûíà ÿñèðëèéèí è÷ÿðèñèíäÿ ÿçèëÿ-ÿçèëÿ àïàðûëûð” — äåéèðäè.
Ìöÿññèñÿ ìöäèðè ñÿéàùÿò÷èëÿðè áàøãà áèð ùöúðÿéÿ ýÿòèðèá ãàïûíû
à÷äû. Îðàäà ãàðà ðÿíýëè, ãûâðûì òöêëö âÿ äîäàãëàðû ñåâèðèê óøàãëàð âàð
èäè. Áóíëàð çÿíúèëÿðäÿí âÿ àôðèêàëûëàðäàí èáàðÿò èäè. Áóíëàð ÿââÿëèíúè
ùöúðÿäÿêè óøàãëàðäàí äàùà âÿùøè èäèëÿð. Ìöäèð ñÿéàùÿò÷èëÿðèí áóðàäàí
äà òåç ÷ûõìàã èñòÿäèêëÿðèíè äÿðùàë ùèññ åòäè âÿ äåäè:
— Áóíëàðû ãóë àëàíëàð ÷îõ ìöõòÿñÿð áèð ãèéìÿòÿ àëûðëàð, éàõóä äà
áèéàáàíëàðäàí þçëÿðè îâëàéûá ýÿòèðèðëÿð. Áèç áóíëàðû àëûá àë÷àã èøëÿðÿ
þéðÿäÿðèê. ×þë èøëÿðè, ùÿéÿò÷èëèê, ìåùòÿðëèê, òþâëÿ÷èëèê âÿ àü êÿíèçëÿðÿ
õèäìÿò åëÿìÿê êèìè õèäìÿòëÿðè þéðÿäèá ñîíðà ñàòàðûã.
Ìöäèð ñÿéàùÿò÷èëÿðè ö÷öíúö îòàüà ýÿòèðäè.
— Áó îòàãäàêûëàð áÿðáÿðèëÿðäèð. Áó ãûçëàðû ãóë âÿ êÿíèç àëàíëàð
Àôðèêàäàí àëûá Áàüäàäà ýÿòèðèðëÿð. Ìÿëóìóíóç îëìàëûäûð êè, áóíëàðûí
ÿêñÿðèééÿòè úÿðèìÿ, âåðýè âÿ ùÿðá òÿìèíàòû ìöãàáèëèíäÿ àëûíàí ãûçëàð-
äûð; ÷öíêè ãÿáèëÿëÿð áèð-áèðèíè ìÿüëóá åòäèéè çàìàí ÿëÿ êå÷èðäèêëÿðè
ãûçëàðû âÿ îüëàíëàðû ñàòûðëàð.
Áàøãà áèð îòàãäà Êè÷èê Àñèéàäàí ýÿòèðèëÿí ãûçëàð òîïëàíìûø èäè.
Áóíëàðû ýþðìÿê Ôÿõðÿääèíèí õîøóíà ýÿëìÿäèéèíäÿí òåç ÷ûõûá áàøãà
îòàüûí ãàïûñûíäà äàéàíäû.
Ìöäèð îíëàðû öìóìè áèð îòàüà ýÿòèðÿðÿê äåäè:
— Áóíëàð áÿçÿê÷èëèê, ëÿëÿëèê, àøïàçëûã, äÿðçèëèê þéðÿíìèø ãûçëàðäûð.
Áàüäàä õàëãûíûí áèð ÷îõó áóðàäàêû ãûçëàðäàí àëûá þçëÿðè ö÷öí ãàäûíëûüà
ãÿáóë åäèðëÿð. Îëäóãúà òÿðáèéÿëè âÿ íàìóñëàðû äöçýöí ãûçëàðäûð.
Áàøãà áèð îòàüà ýèðäèëÿð. Ìöäèð èçàùàò âåðÿðÿê äåäè:
— Áó ãûçëàð ìÿçùÿêÿ÷èëèê âÿ íÿäèìëèê þéðÿíìèø ãûçëàðäûð. Áóíëàð
þëöëÿðè ýöëäöðìÿéÿ ãàäèðäèðëÿð. Áàüäàä êöáàðëàðûíûí ùÿðÿìõàíàëàðûíäà
ìöòëÿã ìÿçùÿêÿ÷è ãûçëàðäàí îëìàëûäûð. Áóíëàðûí ãèéìÿòëÿðè äÿ áþéöêäöð.
Ôÿõðÿääèí îíëàðûí öçöíäÿ ìÿçùÿêÿ÷èëèéÿ âÿ íÿäèìëèéÿ äàèð áà-
õûøëàð îõóéóðäó. Àñÿô ñÿéàùÿò÷èëÿðèí éîðóëäóüóíó ùèññ åäÿðÿê:
— Úàâàí âÿ ýþçÿë êÿíèçëÿð îëàí îòàãëàðû ýþñòÿðèí, — äåäè.
Áóíà ýþðÿ äÿ ìöäèð áèð íå÷ÿ îòàã êå÷äèêäÿí ñîíðà áèð îòàüûí ãàïû-
ñûíû à÷äûðûá:
— Áóéóðóí, — äåäè.
Ñÿéàùÿò÷èëÿð è÷ÿðè ýèðäèëÿð. Áó îòàãäàêûëàð îí áåø éàøûíäàí èéèðìè
éàøûíà ãÿäÿð îëàí éåòèøìèø ãûçëàð èäè. Ëàêèí îíëàð ÿââÿëêè îòàãäà îëàí-
ëàð êèìè ãîðõìóðäóëàð. Þçëÿðèíè øÿí âÿ ìÿñðóð ýþñòÿðìÿéÿ ÷àëûøûðäûëàð.
63

Îíëàð áîéóíëàðûíäà ãèéìÿòëè áîéóíáàüûëàðû, ãóëàãëàðûíäà çöìðöä
ñûðüàëàð äàøûéûð âÿ ñÿéàùÿò÷èëÿðèí äèããÿò-íÿçÿðèíè úÿëá åäèðäèëÿð.
Ôÿõðÿääèí íÿ ãÿäÿð ýþç ýÿçäèðäèñÿ äÿ Äèëøàäû îðàäà ýþðìÿäè.
Îòàãäàí ÷ûõìàüà òÿëÿñèðäè. Ãûçëàðûí ñÿéàùÿò÷èëÿðäÿí óòàíûá ãûçàðìàñû
äà ýþçÿëëèêëÿðèíÿ áàøãà áèð ýþçÿëëèê ÿëàâÿ åäèðäè.
Ôÿõðÿääèíèí íÿçÿðèíè ýþçÿë âÿ øóõ áèð ãûç úÿëá åòäè. Áó ãûçûí ôèòíÿëè
âÿ ÿñðàðÿíýèç ýþçëÿðè âàð èäè. Ùàìàí ãûç áöòöí ñÿéàùÿò÷èëÿðèí ãÿëáèíè
þçöíÿ ìÿôòóí åòìèøäè.
Ôÿõðÿääèí ãûçû ôàðñúà ÷àüûðäû, ëàêèí ãûç úàâàá âåðìÿäè, óòàíäûüûí-
äàí ãîëóíó öçöíÿ ùàéèë åòäè, ìöäèð èñÿ èçàùàò âåðèá äåäè:
— Áó ãûçëàð ñàòûëìàã ö÷öí äåéèë, õÿëèôÿ ö÷öí ýþíäÿðèëÿí ãûçëàðäûð êè,
áóðàäà òÿðáèéÿ âåðèðèê. Ùàìàí ñèç ñÿñëÿäèéèíèç ãûç íÿ ÿðÿá, íÿ äÿ ôàðñ
äèëëÿðèíè áèëèð, éàâàø-éàâàø þéðÿäèðèê, ÷öíêè ãûç àçÿðáàéúàíëûäûð.
Ôÿõðÿääèí äàùà äàíûøìàäû, ãÿëáèíäÿ ìÿãñÿäèíÿ éàõûíëàøäûüûíû
êÿñäèðèá äóðäó. Ìöäèð çèéàðÿò÷èëÿðÿ òÿðÿô äþíÿðÿê:
— Èíäè ñèçÿ åëÿ ýþçÿëëÿð ýþñòÿðÿúÿéÿì êè, ÿââÿë ýþðäöêëÿðèíèçè òàìà-
ìèëÿ óíóäàúàãñûíûç, — äåéÿ ãàïûíû à÷ûá ñÿéàùÿò÷èëÿðè è÷ÿðè áóðàõäû âÿ:
— Áó êÿíèçëÿð Áÿñðÿ, Êóôÿ âÿ Øàìäàí ýÿòèðèëÿí êÿíèçëÿðäèð. Áóí-
ëàðûí øèðèí ëÿùúÿëÿðè, äóçëó äàíûøûãëàðû, ìöòÿíàñèá ÿíäàìëàðû âÿ àëûúû,
õóìàð âÿ ìÿðüóá ýþçëÿðè âàðäûð.
Ôÿõðÿääèí, þíöíäÿ úÿííÿò ãàïûñû à÷ûëäûüûíû ùèññ åòäè. Ãûçëàðäàí
áÿçèëÿðè ãûñà ãàìÿòëè, áÿçèëÿðè àðûã, áÿçèëÿðè êþê èäè. Ëàêèí ùàìûñû þç
éåðèíäÿ ýþçÿë âÿ ñåâèìëè èäè. Ãûçëàð Øàì âÿ Áàüäàäûí ÿí íÿôèñ èïÿêëÿ-
ðèíäÿí ïàëòàð ýåéìèøäèëÿð.
Ñîíðà ìöäèð ñÿéàùÿò÷èëÿðÿ òÿðèôëÿéÿ-òÿðèôëÿéÿ äåäè:
— Ñèçÿ åëÿ ýþçÿë âÿ êþê áèð êÿíèç ýþñòÿðÿúÿéÿì êè, áàøûíäàí áþéöê
áèð êóçÿ ñó òþêñÿí áÿäÿíèíèí áèð òÿðÿôèíè èñëàòìàç. Áó ãûç ýþçÿëëèê òàðè-
õèíäÿ ìÿøùóð îëàí Òÿëùÿíèí ãûçû Àèøÿíè ùÿì êþêëöêäÿ, ùÿì äÿ ýþçÿë-
ëèêäÿ êå÷ìèøäèð1.
Ìöäèð ñÿéàùÿò÷èëÿðè Áóìè êÿíèçëÿðèí îòàüûíà ýÿòèðäè.
— Ýþðöíöð êè, àüàëàðû éîðäóì, èíäè áèð àç äèíúèíèçè àëìàã ö÷öí øåèð
îõóéàí âÿ ìóñèãè ÷àëàí êÿíèçëÿð îëàí îòàüà áóéóðóí, — äåäè âÿ çÿíýèí
õàëûëàðëà äþøÿíìèø áþéöê áèð îòàüûí ãàïûñûíû à÷äûðäû. Îòàãäà ÿòðàôëàðäà
éóìøàã áàëûøëàðäàí èáàðÿò áàüëàìàëàð ãîéóëóá, áàüëàìàëàðûí ãàðøûñûí-
_________________
1
Ò ÿ ë ù ÿ Ìÿùÿììÿäèí éàõûí ñþùáÿò÷èëÿðèíäÿí èäè. Ìÿùÿììÿä îíó áåùèøòÿ
ýåäÿúÿéèíÿ èíàíäûðìûøäû; îíóí ãûçû Àèøÿ Ìÿùÿììÿä äþâðöíöí ýþçÿëëÿðèíäÿí èäè.
64

äà ìÿõìÿð þðòöëö éóìøàã äþøÿêëÿðèí öñòöíäÿ, òöêëÿðè ìöøêäÿí äàùà
ãàðà îëàí ÿí ýþçÿë ãûçëàð îòóðìóøäó.
Ãûçëàð àëûíëàðûíà çÿðëÿ òèêèëìèø éàøûë âÿ ñà÷àãëû äÿñìàëëàð áàüëàìûø,
äÿñìàëëàðûí ñà÷àãëàðûíäàí ãûðìûçû éàãóò äÿíÿëÿðè àñûëìûøäû.
Îíëàð ñà÷ëàðûíà çèíÿò âåðìÿêëÿ áÿðàáÿð, þçëÿðèíè Øÿðãèí ÿí
ãèéìÿòëè ÿòèðëÿðèëÿ ÿòèðëÿìèøäèëÿð.
Áó ãûçëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ ÿí ýþçÿëè ãàðàýþçëö áèð ãûç èäè. Î, öçöíö
÷åâèðÿíäÿ áóõàüûíûí àëòû ýöíÿø êèìè èøûãëàíûðäû. Ãûçûí î òÿðÿô áó òÿðÿ-
ôèíäÿ èêè áàøãà ãûç äà îòóðìóøäó. Áóíëàðûí ùàìûñûíûí ëèáàñû áèð ãèéìÿò-
äÿ, áèð ÿíäàçÿäÿ âÿ áèð þë÷öäÿ èäè. Ìöäèð àðàëûãäà îòóðàí ãûçû ñÿñëÿäè:
— Ãàëõ, õÿëèôÿíèí ãîíàãëàðûíà ñàëàì âåð, — äåéèíúÿ, ãûç ãàëõäû,
ëàêèí êþê îëäóüó ö÷öí ÷îõ ÷ÿòèíëèêëÿ àéàüà ãàëõäû. Àéàüà ãàëõäûüû
çàìàí éàøûë èïÿê äîíóíóí ÿòÿêëÿðè àéàüûíà äîëàøûðäû.
Ìöäèð Ôÿõðÿääèíÿ ìöðàúèÿò åäèá äåäè:
— Ãóðáàí îëóì, áó ãûçû äàíûøäûðûí, ÷îõ õîøëÿùúÿ ãûçäûð.
Ôÿõðÿääèí îíà ðÿñì-òÿàðèô ýþñòÿðèíúÿ, ãûç äà îíà ñÿôà ýÿëäèí åòäè.
Ôÿõðÿääèí ãûçûí ùàðàëû îëäóüóíó ñîðóøäóãäà, ìöäèð:
— Áÿñðÿäÿ áþéöìöøäöð, ëàêèí ÿñëÿí ýöðúöñòàíëûäûð. Áóíó óøàã èêÿí
àëìûøûã. ßââÿëúÿ ùàìàí ùöúðÿäÿ ýþðäöéöíöç óøàãëàð êèìè èäè, ëàêèí
ùóøéàð, ãàáèëèééÿòëè ãûç îëäóüóíó ýþðäöéöìöç ö÷öí Áÿñðÿéÿ ýþíäÿðäèê.
Îðàäà Ãóðàí, ÿäÿáèééàò âÿ øåèð þéðÿíäè, ñîíðà îíó ìÿíèì éàíûìà ýÿòèð-
äèëÿð. Ñÿñèíèí õîøëóüóíäàí âÿ ëÿùúÿñèíèí øèðèíëèéèíäÿí ùåéðÿòëÿíäèê.
Ùàçûðäà áóíóí ìóñèãè åëìèíäÿêè ìÿùàðÿòè áöòöí Áàüäàä îõóéàí-
ëàðûíûí àðàñûíäà ìÿøùóðäóð.
Ôÿõðÿääèí ìöäèðÿ áèð äàùà ñóàë âåðäè:
— Îíóí þçöíöí äåäèéè øåðëÿðèíäÿí ùàçûðäà âàðäûðìû?
— Âàðäûð. Àëíûíà ÷àëäûüû èïÿéèí öñòöíÿ çÿðëÿ òèêäèéè þç øåðëÿðèäèð.
Ãûçûí àëíûíà áàõäûãäà èïÿê ÷àëìàíûí öñòöíäÿ ÿðÿáúÿ áó øåðëÿðè
ýþðäöëÿð:
Ëåéñÿ ùöñíöëõÿçàá, çèíà ëÿêôè,

Ùöñíè êÿôà çèíà ëèêöëëè õÿçàá1.
Ôÿõðÿääèí áó øåèðäÿí ùÿääÿí àðòûã õîøëàíäû âÿ ìöäèðÿ äåäè:

— Àôÿðèí îëñóí áó ÷àëìàíû èõòèðà åäÿí âÿ áó øåðè éàçàí ãûçà!
_______________
1
Ñÿíÿ áÿçÿê ëàçûì äåéèë. Ñÿíèí þç ýþçÿëëèéèí ñÿíèí ö÷öí çèíÿòäèð.
65

Ìöäèð äåäè êè:
— ×àëìà ãûçûí þç èõòèðàñû äåéèë. Áóíó Ðÿøèä õÿëèôÿíèí áàúûñû Àëèéÿ
õàíûì èõòèðà åòìèøäèð1. Çèíÿò äöíéàäà àíúàã ãàäûíëàðà ìèííÿòäàðäûð.
Ãûçëàð áó çàìàí äèâàðûí äèáèíÿ ÷ÿêèëèá þç ýþçÿëëèêëÿðèíè àéíàäà
éîõëàéûðäûëàð.
Ìöäèð ãûçëàðû òÿðèô åäèá äåäè:
— Âàõòèëÿ ßìèðÿëìþìèíèí Ðÿøèä õÿëèôÿ áó úöð ãûçëàðûí áèðèñèíè éöç
ìèí äèíàðà àëûðäû.
Ìöäèð îòàãëàðûíûí áèð ÷îõóíóí ùàããûíäà ãàïûíû à÷ìàäàí ìÿëóìàò
âåðèá êå÷èðäè. Ôÿõðÿääèí èñÿ áóíëàðûí ùå÷ áèðèñèíÿ ÿùÿìèééÿò âåðìèðäè.
Î àíúàã Äèëøàäû àõòàðûðäû. Íÿùàéÿò, ìöäèð éåíÿ ñþçÿ áàøëàéûá äåäè:
— Éàõûí çàìàíäà Áàüäàä äöíéàñûíà ìÿøùóð îõóéàí, åéíè çàìàíäà
ìèñëè ýþðöëìÿéÿí áèð ýþçÿë ãÿäÿì ãîéàúàãäûð. Î ãûç, Ìþùòÿääèíèí
òÿðáèéÿ ö÷öí áóðà ýþíäÿðäèéè Äèëøàä àäëû áèð ãûçäûð.
Ôÿõðÿääèí Äèëøàäà ðàñò ýÿëìÿê èñòÿìÿäè, ÷öíêè î, Äèëøàäûí þçöíö
ÿëÿ àëà áèëìÿéÿúÿéèíè âÿ àüëàìàãëà ñèðëÿðè à÷àúàüûíû éÿãèí åäèðäè.
Áóíà ýþðÿ äÿ Äèëøàäëà ýþðöøìÿêäÿí âàç êå÷äè.
Ìöÿññèñÿ ìöäèðè ýþçÿë áèð áàü÷àëûãäà ñÿéàùÿò÷èëÿð ö÷öí éåìÿê âÿ
øÿðáÿò ùàçûðëàìûøäû, ÷öíêè íàùàðûí âàõòû êå÷èðäè, ßìèí ãÿñðèíÿ ãàéûò-
ìàã èñÿ ÷îõ óçóí ÷ÿêÿúÿêäè. Ñÿéàùÿò÷èëÿð ìöÿññèñÿ ìöäèðèíèí âåðäèéè
çèéàôÿòäÿí îëäóãúà ìÿìíóí ãàëäûëàð, ÷öíêè îíëàð âàõòëàðûíû ýþçÿë
êÿíèçëÿð, îõóéàíëàð âÿ ÷àëàíëàð èëÿ êå÷èðäèëÿð.
ÚÖËÓÑ ÝÖÍÖ
Ôÿõðÿääèí õÿëèôÿíèí úöëóñ ýöíö ìöíàñèáÿòè èëÿ òÿøêèë åòäèéè çèéà-

ôÿòÿ äàõèë îëäóüó âàõò, ùþêìäàðëàðûí îòóðäóüó êöðñöëÿðÿ íÿ ãÿäÿð ýþç
ýÿçäèðñÿ äÿ, Òîüðóëó îðàäà ýþðÿ áèëìÿäè. Òîüðóë Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä
Áàüäàäà äàõèë îëìàäàí ãàáàã, õÿëèôÿíèí úöëóñ ýöíöíö ýþçëÿìÿéÿðÿê
Áàüäàääàí ÷ûõìûøäû.
Çèéàôÿò ýåíèø âÿ áþéöê áèð áàëêîíäà äöçÿëäèëìèøäè. Îíóí áþéöê-
ëöéöíö ãûñà áèð úöìëÿ èëÿ òÿñâèð åòìÿê ö÷öí “áó áàøäà îòóðàí àäàìëàð
î áèðè áàøäà îòóðàíëàðûí êèì îëäóüóíó òàíûéà áèëìèðäè”, — äåìÿê ëàçûì
_______________
1
Õÿëèôÿíèí áàúûñûíûí àëíû ÷îõ óúà èäè, ýþçÿëëèéèíÿ çÿðÿð âåðèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ î,
àëíûíà ÷àëìà áàüëàðäû.
66

ýÿëèðäè. Áàëêîíóí éóõàðû áàøûíäàêû áèð ãÿäÿð éåð áîø èäè, áóðà “ùÿðèì”1
äåéèðäèëÿð. Áàëêîíóí áàø òÿðÿôèíäÿ îëàí çÿíýèíëèê âÿ îðà äþøÿíÿí ãèé-
ìÿòëè õàë÷àëàð, ãûçûë èëÿ èøëÿíìèø âÿ ôèë ñöìöéöíäÿí ãàéûðûëìûø òàõò, áó-
ðàäà õÿëèôÿíèí îòóðàúàüûíû àíëàäûðäû. Òàõò ÷îõ äà óúà äåéèëäè, éàëíûç èêè
àë÷àã ïèëëÿ èëÿ îíà ÷ûõìàã ìöìêöí èäè. Òàõòûí ÿòðàôûíäà ÿí çÿðèô âÿ
ãèéìÿòëè êöðñöëÿð ãîéóëìóøäó. Ñÿíäÿëëÿðèí ùàìûñûíà éóìøàã âÿ ìÿõ-
ìÿð áàëûøëàð îëäóãúà ìöíòÿçÿì áèð ñóðÿòäÿ ãîéóëìóøäó. Áàëêîíäàêû
ôÿðøëÿðèí öçÿðèíäÿ “ÿäèì”2 àäëàíàí óçóí áèð ñöôðÿ à÷ûëìûøäû. Ñöôðÿíèí
î áèðè òÿðÿôèíäÿ èïÿêäÿí òîõóíìóø áàøãà áèð ñöôðÿ äÿ âàð èäè. Ñöôðÿíèí
öçÿðèíäÿ òöíêëÿð, áöëëóð âÿ ãûçûë ãàáëàð, è÷è áóçëó øÿðáÿòëÿ äîëó ðÿòëëÿð3
ãîéóëìóøäó. Ñöôðÿäÿêè ùàëâàëàð, ìöðÿááÿëÿð âÿ ñàèð éåìÿêëÿð òÿñâèðèí
õàðèúèíäÿ èäè. Áàëêîíóí ôÿçàñûíû ÿòèðëè øÿðáÿòëÿðèí, çÿôÿðàíëû éåìÿê-
ëÿðèí ãîõóñó äîëäóðìóøäó.
Õÿëèôÿ, ÿòðàôûíäà ùþêìäàðëàð, áàëêîíà äàõèë îëäó. Áàëêîíäàêû áåø
ìèí íÿôÿðèí áàøû áèðäÿí ÿéèëäè.
Ùþêìäàðëàð õÿëèôÿíè òàõòûí ãàðøûñûíà ãÿäÿð ìöøàéèÿò åòäèëÿð. Îíóí
áèð ãîëóíäàí Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä, î áèðè ãîëóíäàí Ñÿëàùÿääèí ßééóáè
éàïûøûá òàõòûí öñòöíÿ ãàëäûðäûëàð.
Õÿëèôÿ òàõòûí öñòöíäÿ îòóðäóüó çàìàí áàëêîíó ýþçäÿí êå÷èðäè.
Õÿëèôÿ áàéðàüû àëòûíäà îëàðàã Øÿðãè èäàðÿ åäÿí èéèðìè ñÿêêèç ùþêìäàðûí
ÿëëÿðèíè äþøëÿðèíÿ ãîéóá ùöçóðóíäà äóðäóãëàðûíû ýþðäö. Áèð íå÷ÿ äÿãè-
ãÿäÿí ñîíðà õÿëèôÿ ñàüà âÿ ñîëà èøàðÿ âåðäè. Ãîíàãëàð éåðÿ îòóðäóëàð.
Ñîíðà äà õÿëèôÿ òàõòûí ñàü âÿ ñîëóíà èøàðÿ åäÿðÿê — ÿéëÿøèí, — äåéÿí
êèìè, îí äþðä ùþêìäàð òàõòûí ñàüûíäà, îí äþðä ùþêìäàð èñÿ òàõòûí ñî-
ëóíäà ãîéóëìóø áÿçÿêëè âÿ ãèéìÿòëè êöðñöëÿðèí öçÿðèíäÿ îòóðäó.
ßââÿëúÿ ÿúíÿáè ìÿìëÿêÿòëÿðäÿí ýÿëÿí ùþêìäàð íöìàéÿíäÿëÿðè
õÿëèôÿíèí úöëóñ ýöíöíö òÿáðèê åòäèëÿð. Õÿëèôÿ îíëàðûí ùÿð áèðèñèíÿ òÿê-
òÿê úàâàá âåðèá îíëàð ö÷öí Àëëàù äÿðýàùûíäàí ñÿàäÿò âÿ äþâëÿò ðèúà
_______________
1
Áþéöê àäàìëàð îòóðàí éåðèí ÿòðàôûíû áîø áóðàõìàã ëàçûì èäè. Áîø éåðÿ àíúàã
õÿëèôÿíèí âÿ éàõóä ùþêìäàðûí èëòèôàò ýþñòÿðäèéè àäàìëàð äÿâÿò åäèëèðäè.
2
ß ä è ì — Éÿìÿí ìÿìëÿêÿòèíäÿ äöçÿëÿí éóìøàã áèð ýþíäöð. Îíó ãàéûðàí
çàìàí ýåúÿíèí àéàçûíäà éåðÿ ñÿðÿðëÿð. Îíó àíúàã Ñöùåéë óëäóçóíóí øÿôÿãè éóìøàëäàð.
Áó ýþíäÿí ùþêìäàð ñàðàéëàðûíäà èøëÿíìÿê ö÷öí ýþçÿë ñöôðÿëÿð äöçÿëäÿðäèëÿð.
3
Ð ÿ ò ë — áþéöê çèéàôÿòëÿðäÿ ñöôðÿéÿ ãîéóëàí áèð è÷êè âÿ éàõóä øÿðáÿò ãàáûíà
äåéèëèð. Ìèñäÿí, áÿçÿí äÿ àëòóíäàí âÿ áöëëóðäàí îëóð, øÿðáÿòè âÿ éà è÷êèíè îíóí è÷èíÿ
òþêöðëÿð. Ñàãèëÿð îðàäàí ïèéàëÿëÿðè äîëäóðóá ìÿúëèñÿ ïàéëàéûðëàð.
67

åäÿúÿéèíè âÿ äóàñûíû îíëàðûí áàðÿñèíäÿ øàìèë åäÿúÿéèíè âÿäÿ âåðäè.
Ãûñà áèð õöòáÿ îõóíäóãäàí ñîíðà, ìöñÿëìàí îëìàéàí íöìàéÿíäÿëÿð
ãàëõûá þçëÿðè ö÷öí ùàçûðëàíìûø ñàëîíà êå÷äèëÿð. ×öíêè ïåéüÿìáÿðèí
õÿëèôÿëÿðÿ áóðàõäûüû ìöãÿääÿñ ìèðàñ ìÿúëèñÿ ýÿòèðèëÿúÿéèíäÿí ìöñÿë-
ìàí îëìàéàíëàðûí ìÿúëèñäÿ îòóðìàñû éàðàìàçäû. Áèð àç êå÷ÿíäÿí
ñîíðà ãàáàãúà Áàüäàä ãàçûñû, îíóí äàëûíúà äà ðóùàíèëÿð çèéàôÿò ìÿúëè-
ñèíÿ äàõèë îëäóëàð. Áöòöí ãîíàãëàð, ùþêìäàðëàð, ùÿòòà õÿëèôÿíèí þçö äÿ
àéàüà ãàëõäû. Úöëóñ ðÿñìè áàøëàíäû. Áàüäàä ãàçûñû ÿëèíäÿêè àü èïÿê
áîü÷àíû òàõòûí ãàðøûñûíäà ñÿðèëìèø õàë÷àíûí öçÿðèíÿ ãîéóá à÷äû.
Ãàçû ÿââÿëúÿ ïåéüÿìáÿðèí ÿììàìÿñèíè ýþòöðöá õÿëèôÿíèí áàøûíà
ãîéäó. Çèéàôÿò ìÿúëèñèíäÿêèëÿð áèð ñÿñëÿ ïåéüÿìáÿðÿ ñàëàâàò ýþíäÿð-
äèëÿð.
Ãàçû ÿëèíè áîü÷àéà àïàðûá ÿí àäè áèð ãûëûíú ýþòöðöá õÿëèôÿíèí áåëèíÿ
áàüëàäû âÿ öçöíö ìÿúëèñÿ ÷åâèðèá:
— Èííà ôÿòÿùíà ëÿêÿ ôÿòùÿí ìöáèíà, — äåäè. Ìÿúëèñäÿêèëÿð èñÿ ïåé-
üÿìáÿðÿ áèð äàùà ñàëàâàò ýþíäÿðäèëÿð. Ãàçû áîü÷àäàí ïåéüÿìáÿðèí
ÿáàñûíû äà ÷ûõàðûá õÿëèôÿíèí ÷èéíèíÿ ñàëäû. Éåíÿ äÿ ñàëàâàò ñÿñëÿðè
óúàëäû.
Ãàçû áîü÷àäàí ïåéüÿìáÿðèí ÿáàñûíû äà ÷ûõàðûá õÿëèôÿíèí ÷èéíèíÿ
ñàëäû. Éåíÿ äÿ ñàëàâàò ñÿñëÿðè óúàëäû.
Ãàçû, Ìÿùÿììÿäèí ÿãèã öçöéöíö ýþòöðöá õÿëèôÿíèí áàðìàüûíà
òàõäû âÿ ñîíðà êè÷èê áèð ãóòóíóí è÷ÿðèñèíäÿí ïåéüÿìáÿðèí òÿñáåùèíè
ýþòöðöá þïäö âÿ õÿëèôÿéÿ âåðäè.
Õÿëèôÿ ÿëëÿðèíè ýþé òÿðÿôèíÿ ãàëäûðûá äóà îõóäó âÿ Àëëàùà øöêöð
åòäè, ñîíðà ïåéüÿìáÿðÿ ñàëàâàò ýþíäÿðèá õÿëèôÿëèéèíè ãÿáóë åäèá ìö-
ñÿëìàí õàëãûíû ñöëù âÿ ìöñàëèìàò è÷ÿðèñèíäÿ éàøàäàúàüûíà âÿ èñëàìûí
ãàíóíëàðû äàèðÿñèíäÿ èø ýþðÿúÿéèíÿ àíä è÷äè.
Áó àíäà èéèðìè ñÿêêèç ùþêìäàðûí áàøû áèðäÿí õÿëèôÿíèí þíöíäÿ
ÿéèëäè, îíëàð äà õÿëèôÿíèí ýþñòÿðäèéè éîë èëÿ ðÿôòàð åäèá, èñëàì
ìÿìëÿêÿòëÿðèíè èñëàì äèíè ÿìðëÿðè ÿñàñûíäà èäàðÿ åäÿúÿêëÿðèíÿ àíä
è÷äèëÿð.
Õÿëèôÿ òàõòûíäàí åíèá ýåòìÿê èñòÿéÿðêÿí, ùþêìäàðëàð äà îíó ìö-
øàéèÿò åäÿðÿê ìÿúëèñäÿí ýåòäèëÿð. Ãîíàãëàð îòóðäóëàð. Ùþêìäàðëàð ñöô-
ðÿäÿ èøòèðàê åòìÿê ö÷öí áàëêîíà ãàéûòìàäûëàð. Ìÿúëèñäÿí áèðèñè óúà
ñÿñëÿ “áèñìèëëàù!” — äåéÿí êèìè éåíÿ äÿ áåø ìèí áàø áèðäÿí ñöôðÿéÿ
ÿéèëäè. Éöçëÿðúÿ ýþçÿë úàðèéÿ ÿëëÿðèíäÿ ÿëâàí éåìÿêëÿð äîëó õîí÷àëàð
è÷ÿðè äàõèë îëäó, éåìÿê-è÷ìÿê ñåë-ñó êèìè ñöôðÿíèí öçÿðèíÿ òþêöëäö.
68

Ôÿõðÿääèí àíúàã áó ìÿíçÿðÿíè ýþðÿíäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàí
õàëãûíûí íÿ ñÿáÿáÿ àú ãàëäûüûíû òÿéèí åòäè. Èéèðìè ñÿêêèç ùþêóìÿòèí
àíúàã áèð íÿôÿðè èäàðÿ åòìÿê ö÷öí ãàðÿò îëóíäóüóíó òÿéèí åëÿäè.
Éåäèëÿð, è÷äèëÿð, éåíÿ äÿ ñöôðÿ áàøûíäàí áèðèñè “ÿëùÿìäöëèëëàù!” —
äåéèíúÿ ãîíàãëàð àüûð íÿôÿñ àëà-àëà áàøëàðûíû ñöôðÿäÿí éóõàðû ãàëäûð-
äûëàð. Õîí÷àëàð ýþòöðöëäö, éöçëÿðúÿ ãûç, ÿëëÿðèíäÿ ãûçûë àôòàáà-ëÿéÿíëÿð
áàëêîíà äàõèë îëäóëàð. Òÿàì äóàñû îõóíäó. ßëëÿð éóéóëäó. Îíäàí äà
ñîíðà òÿôðèù1 ñàëîíóíà êå÷äèëÿð.
Ìöñÿëìàí îëìàéàí ãîíàãëàð äà áóðàäà èøòèðàê åäèðäèëÿð. Ñàëîíóí
éóõàðû ùèññÿñèíäÿ òàõò âÿ òàõòûí éàíûíäà ñÿíäÿëëÿð ãîéóëäóüóíäàí
õÿëèôÿíèí þçöíöí äÿ, ùþêìäàðëàðûíûí äà áó ìÿúëèñäÿ èøòèðàê åäÿúÿéè
áÿëëè èäè.
Õÿëèôÿ âÿ ùþêìäàðëàð äàõèë îëäóëàð. Õÿëèôÿíè áó äÿôÿ Õàðÿçì øàùû
èëÿ Ùèíäèñòàí åë÷èñè òàõòà ãàëäûðäû. Áèð íå÷ÿ ñàíèéÿ êå÷ÿíäÿí ñîíðà
ñàëîíà èíäèéÿ ãÿäÿð Ôÿõðÿääèíèí ýþðìÿäèéè èêè ýþçÿë ãûç äàõèë îëäó.
Ãûçëàðûí èêèñè äÿ áèð-áèðèíÿ îõøàéûðäû. Ãûçëàðûí ãþâñè ãàøëàðû âÿ ñåùèðëè
ýþçëÿðè ãàðàëûðäû. Îíëàð ÿëëÿðèíäÿ äÿâÿ ãóøóíóí ãàíàäëàðûíäàí èïÿêëÿ
èøëÿíìèø éåëïèê îëàðàã, õÿëèôÿíèí òàõòûíà òÿðÿô èðÿëèëÿéèðäèëÿð. Îíëàð
òàõòûí äàëûñûíäà ãîéóëàí àë÷àã êöðñöëÿðèí öñòöíäÿ äóðóá õÿëèôÿéÿ
éåëïèê ÷ÿêìÿéÿ áàøëàäûëàð. Ãûçëàð ùÿðäÿíáèð ÿëëÿðèíäÿêè èïÿê äÿñìàë
èëÿ äÿ õÿëèôÿíèí öçöíöí òÿðèíè ñèëèðäèëÿð. Î ÷îõ òÿðëÿéèðäè, øÿðàá è÷äèéè
÷þùðÿñèíäÿí áÿëëè èäè.
Ñàëîíäà îòóðàíëàðûí ùàìûñû áó ãûçëàðûí ýþçÿëëèéèíÿ ùåéðàí ãàëìûøäû.
Áó ãûçëàðûí ùÿð èêèñè õÿëèôÿíèí ìÿøóãÿëÿðè èäè.
Áèð àçäàí ñîíðà ìÿúëèñÿ áèð äÿñòÿ ýþçÿë ãûç äàõèë îëóá, åë÷èëÿðèí âÿ
ùþêìäàðëàðûí áàøûíà éåëïèê ÷ÿêìÿéÿ âÿ òÿðëÿðèíè ñèëìÿéÿ áàøëàäûëàð.
Ôÿõðÿääèí ôèêèð äÿðéàñûíà ãÿðã îëìóøäó. Î, áó ãÿäÿð øþùðÿòïÿðÿñò
âÿ êÿíèçïÿðÿñò õÿëèôÿíèí ïàéòàõòûíäàí ãûçëàðû íÿ úöðÿ ãóðòàðà áèëÿúÿéè
áàðÿñèíäÿ äöøöíöðäö. Ùÿð ùàëäà î, õÿëèôÿéÿ áó òÿêëèôè åòìÿêäÿí ùÿì
ãîðõóð, ùÿì äÿ õÿúàëÿò ÷ÿêèðäè. Õöñóñÿí Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä äÿ
áóðàäà îëäóüóíäàí Ôÿõðÿääèí ìÿñÿëÿíè à÷ìàüà úÿñàðÿò åòìèðäè.
Éöçëÿðúÿ çÿôÿðàí ðÿíýèíäÿ ïàëòàð ýåéìèø îéóí÷ó óøàã úöðáÿúöð
îéóíëàð ÷ûõàðûá õàëãû ýöëäöðöðäöñÿ äÿ, áó îéóíëàð Ôÿõðÿääèíè çÿððÿ
ãÿäÿð ìÿøüóë åòìèðäè. Íÿùàéÿò, ìÿçùÿêÿ ìÿúëèñè Ôÿõðÿääèíèí ôèêèðëÿðè
_________________
1
Áàüäàä õÿëèôÿëÿðèíèí ñàðàéëàðûíäàêû òÿôðèù ñàëîíó — ìÿçùÿêÿ÷èëÿð âÿ îéóí÷óëàð
ñÿùíÿñè äåìÿê èäè.
69

âÿ êÿäÿðëÿðè àëòûíäà áèòäè. Àçÿðáàéúàí ùåéÿòèíèí öçâëÿðè ãàëõûá ýåòìÿê
èñòÿäèêäÿ, Àòàáÿéèí õöñóñè ïèøõèäìÿòè ýÿëèá Àòàáÿéèí íöìàéÿíäÿëÿðè
ùöçóðà èñòÿäèéèíè õÿáÿð âåðäè.
Àòàáÿé ö÷öí õÿëèôÿíèí ãÿñðèíäÿ ìÿíçèë ùàçûðëàíìûøäû.
Àòàáÿé ùåéÿò öçâëÿðèíè ÷îõ ìÿùÿááÿòëÿ ãÿáóë åòäè. Õöñóñÿí Ôÿõ-
ðÿääèíèí ÿëèíè ñûõûá äåäè:
— Èíäè êè, çÿùìÿò ÷ÿêèá Àçÿðáàéúàíäàí Áàüäàäà ýÿëìèñèíèç,
áóðàäà áèð éàõøû àä ãîéóá ýåòìÿéèíèç ìÿñëÿùÿòäèð. Ñàáàù àä ãàçàíìàã
ýöíöäöð. Õÿëèôÿíèí ùöçóðóíäà ÷þâêàí âÿ òîï îéóíó òÿøêèë åäèëÿúÿêäèð.
Àçÿðáàéúàíëûëàð äà îðàäà èøòèðàê åòìÿëèäèðëÿð.
Ùåéÿò öçâëÿðèíèí ùàìûñû ýþçöíö äþéöðäö, ëàêèí Ôÿõðÿääèí áåëÿ áèð
ôöðñÿòè ÷îõäàí àõòàðûðäû; î, àíúàã áó âàñèòÿ èëÿ õÿëèôÿéÿ éàíàøà áèëÿ-
úÿéèíÿ öìèä áÿñëÿéèðäè. Ôÿõðÿääèí Äöððÿòöëáàüäàäûí ãîíàãëûüûíäà
õÿëèôÿ Ìöñòÿðøèäáèëëàùûí ãûçëàðû Ìöòÿððà âÿ Àëèéÿ õàíûìëàðà ÷þâêàí
îéóíóíäà èøòèðàê åäÿúÿéèíÿ ñþç âåðìèøäè.
Áóíà ýþðÿ äÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäÿ òÿçèì åäÿðÿê:
— Ùÿðýàù Àòàáÿé ùÿçðÿòëÿðè èúàçÿ âåðÿðñÿ, ìÿí èøòèðàê åäÿðÿì, —
äåäè.
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä Ôÿõðÿääèíèí áó ñþçöíäÿí øàäëàíäû âÿ:
— Åëÿ èñÿ ìÿí ñÿíèí àäûíû éàçäûðàðàì. Àììà áèëìèðÿì òàíûø îëìà-
éàí áèð àòëà îéóíà ÷ûõà áèëÿúÿêñÿíìè? — äåäèêäÿ, Ôÿõðÿääèí:
— Þçöìëÿ áÿðàáÿð ýþçÿë Ãàðàáàü àòëàðû ýÿòèðìèøèê, ìÿí þç àòûìëà
èøòèðàê åäÿðÿì, — äåäè. Àòàáÿéÿ áàø åíäèðèá îòàãäàí ÷ûõìàã èñòÿéÿíäÿ
Àòàáÿé îíäàí ñîðóøäó:
— Àò, Êöð ãûðàüûíäà ýþðäöéöì àòäûðìû?
— Áÿëè, ùàìàí àòäûð.
— Ëàêèí îíó äà áèëìÿëèñÿí êè, òÿçÿ õÿëèôÿ àò ìàðàãëûñûäûð. Àòûí
õîøóíà ýÿëñÿ, îíó ñÿíäÿí àëà äà áèëÿð.
ÒÎÏ Âß ×ÞÂÊÀÍ
Ìåéäàí Áàüäàäûí õàëãûíà êèôàéÿò åäÿúÿê ãÿäÿð áþéöê èäè. Ãàáàã

úÿðýÿëÿðäÿ ÿìèðëÿð, âÿçèðëÿð, ÿéàíëàð âÿ êöáàð àèëÿëÿð éåðëÿøìèøäè.
Åë÷èëÿð âÿ ùåéÿò íöìàéÿíäÿëÿðè ö÷öí áàøãà éåðëÿð òÿõñèñ åäèëìèøäè.
Ùþêìäàðëàð ö÷öí, õÿëèôÿ ö÷öí óúà áèð éåðäÿ ùàçûðëàíìûø òàõòûí ÿòðà-
ôûíäà ìöÿééÿí êöðñöëÿð ãîéóëìóøäó.
70

Ìåéäàíûí ÿòðàôûíà ÷ÿêèëÿí èïè ìöäàôèÿ åòìÿê âÿ ìåéäàíà àäàì
áóðàõìàìàã ö÷öí õÿëèôÿíèí õöñóñè àëàéëàðû ãûëûíú ÿëëÿðèíäÿ äóðìóø-
äóëàð. Ìåéäàíûí áèð òÿðÿôèíäÿ îéóíäà èøòèðàê åäÿíëÿð àòëàðû éåäÿêëÿ-
ðèíäÿ äóðìóøäó. Ôÿõðÿääèí áóíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ èäè. Ùÿð êÿñ õÿëèôÿíèí
ýÿëìÿñèíè ýþçëÿéèðäè.
Õÿëèôÿ ìåéäàíûí áèð òÿðÿôèíäÿ ãóðóëóìóø éàøûë àòëàñ ÷àäûðäàí
ùþêìäàðëàð èëÿ áÿðàáÿð ÷ûõûá, ùàçûðëàíìûø òàõòà éàíàøäû, ùþêìäàðëàð äà
þç éåðëÿðèíäÿ ãÿðàð òóòäóëàð.
Íÿùàéÿò, õÿëèôÿíèí èøàðÿñè èëÿ áþéöê ìåéäàíûí äþðä òÿðÿôèíäÿ
øåéïóð ñÿñëÿðè åøèäèëäè.
Áó ñÿñëÿð îéóíóí áàøëàíìàñû ö÷öí õÿëèôÿ òÿðÿôèíäÿí èúàçÿ âåðèë-
äèéèíè åëàí åäèíúÿ, èêè éöç íÿôÿðäÿí èáàðÿò ãÿùðÿìàí àòûí áåëèíÿ àòûëäû.
ßââÿëúÿ õÿëèôÿíèí õàñÿ àëàéûíûí ñÿðêÿðäÿñè Öáåéäÿò èáí Ùÿìðà èëäûðûì
êèìè áèðäÿí-áèðÿ ìåéäàíà øûüûäû. Î, ÿéíèíÿ äàð âÿ ãûñà áèð ïàëòàð ýåé-
ìèøäè. Îíóí ëèáàñû éàøûë îëäóüóíäàí îéóíóí õÿëèôÿ òÿðÿôèíäÿí à÷ûë-
ìàñûíà èøàðÿ èäè. Öáåéäÿòèí ìèíäèéè ÿðÿá àòûíûí äûðíàãëàðûíû ýþðìÿê
ìöìêöí äåéèëäè. Öáåéäÿò áþéöê ìåéäàíû áèð àíäà äîëàíäû, ñîíðà
ìåéäàíûí îðòàñûíà øûüûéàðàã òîïó ýþéÿ àòäû âÿ ÷þâêàíëà áèð íå÷ÿ äÿôÿ
âóðóá ùàâàäà ôûðëàäûíúà Èðàíäàí ýÿëÿí ùåéÿòèí íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí
Äèâáÿíä ìåéäàíà àò ñàëäû âÿ áèð ÷þâêàíëà òîïó Öáåéäÿòèí ÿëèíäÿí
ãàïûá ÷þâêàíûí áóðíóíäà ôûðëàòìàüà áàøëàäû. Áó çàìàí òîïà ñàùèáëÿí-
ìÿê ö÷öí èøòèðàê÷ûëàðûí ùàìûñû ìåéäàíà àò ñàëäû. Ùàâàäà ýþðöíÿí ÷þâ-
êàíëàð îéóí ìåéäàíûíäà áèðäÿí-áèðÿ ìåøÿëÿð ýþéÿðäèéèíè õàòûðëàäûðäû.
Áèð àíäà áó ìåøÿ ýþðöíìÿç îëäó, éöçëÿðúÿ àò äûðíàãëàðûíäàí ãàë-
õàí òîç òÿáÿãÿëÿðèíèí àëòûíäà ìöñàáèãÿ ýåäèðäè. Òîïó áèð-áèðèíèí ÿëèí-
äÿí ãàïìàã ö÷öí éöçëÿðúÿ ïÿùëÿâàí ìåéäàíäà ãèéàìÿò ãîïàðìûøäû.
Ãàðà ïàëòàð ýåéìèø áèð ÿðÿá àòëûñû òîïó ìÿíèìñÿéÿðÿê áöòöí àòëûëàðà
ìåéäàí îõóìàüà áàøëàäû. Òîïó îíóí ÿëèíäÿí àëàí îëìàäû. Ùàíñû àòëû,
ùàíñû áèð òÿðÿôÿ äþíÿðñÿ äþíñöí éåíÿ äÿ àðòûã áèð àòà ìèíìèø ãàðà
ïàëòàðëû ÿðÿáè þçöíäÿí èðÿëèäÿ ýþðöðäö.
Ùàâàäà îéíàìàãäà îëàí òîïó ìÿíèìñÿìÿê èñòÿéÿí éöçëÿðúÿ àò
àüçûíû à÷àðàã ñàüà, ñîëà, úÿíóáà âÿ øèìàëà ãà÷ûðäûñà äà, ÿðÿá òîïó ÷þâ-
êàíûí óúóíäà ôûðëàäûð âÿ áèð êÿñÿ áóðàõìûðäû.
Ôÿõðÿääèí êÿíàðäàí äóðóá áàõûðäû; éåðèíäÿí ùÿðÿêÿò åòìÿìèøäè.
Îíóí áèð éåðäÿ òàõûëûá äóðìàñû Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäè ùÿääèíäÿí àðòûã
ÿñÿáèëÿøäèðèðäè. Îíóí ôèêðèíÿ ýþðÿ, Ôÿõðÿääèí áó ãÿäÿð áþéöê âÿ äÿù-
øÿòëè ùÿíýàìÿíè áèðèíúè äÿôÿ ýþðäöéö ö÷öí ãîðõìóøäó. Áóíà ýþðÿ äÿ
îéóíäà èøòèðàê åòìÿéÿ úÿñàðÿò åòìèðäè.
71

Íÿùàéÿò, ÷îõ âóðóøìàäàí ñîíðà áèð íÿôÿð Èðàí àòëûñû òîïó ÿðÿáèí
ÿëèíäÿí àëûá ýþéäÿ ôûðëàòìàüà âÿ ùÿð òÿðÿôÿ ìåéäàí îõóìàüà áàøëàäû.
ßðÿá éîðóëìóøäó, ÷ÿêèëèá áèð òÿðÿôäÿ äàéàíûá áàõûðäû. Ìåéäàí îí
äÿãèãÿéÿ ãÿäÿð èðàíëû ãÿùðÿìàíûí ÿëèíäÿ ãàëäû. Õöñóñÿí îíóí àòûíûí
úÿñàðÿò âÿ òÿðáèéÿñè îéóíäà èøòèðàê åäÿíëÿðèí ùàìûñûíû ùåéðÿòäÿ ãîé-
ìóøäó.
Àòëàðûí âÿçèééÿòè äÿùøÿòëè áèð øÿêèë àëìûøäû, îíëàð íÿ ðÿíýäÿ îëóðñà
îëñóí, àü êèôÿ áöðöíìöøäöëÿð. Áèð íå÷ÿ äÿôÿ òîï âÿ ÷þâêàí îéóíëà-
ðûíäà èøòèðàê åäÿí àòëàðûí ýþçëÿðè äÿ ýþéäÿêè òîïó ýöäöð âÿ òîï îéíàéàí
òÿðÿôÿ ñû÷ðàéûðäûëàð.
Òåç-òåç àò äÿéèøÿíëÿð âàð èäè. Ùÿð ãÿùðÿìàíûí ãóëó ìåéäàíûí
àðõàñûíäà àüàñû ö÷öí åùòèéàò àòëàð ñàõëàìûøäû, ëàêèí èðàíëû ãÿùðÿìàíûí
àòû éîðóëìàã áèëìèðäè. Ñàùèáè ÷þâêàíëà áóðíóíà âóðäóüó çàìàí ÿæäàùà
êèìè àüçûíû à÷ûá ìÿãñÿäÿ äîüðó øûüûéûðäû.
Õÿëèôÿ èðàíëûíûí ìèíäèéè àòûí úÿñàðÿòèíè ýþðäöêäÿ ãÿëáèíäÿ: “Áó àò
õÿëèôÿéÿ ëàéèãäèð”, — äåéèðäè.
Ãÿëÿáÿíèí ìþùöðö èðàíëû ïÿùëÿâàíûí àëíûíà áàñûëìàã ÿðÿôÿñèíäÿ
èêÿí, áèð íÿôÿð àðûã ùèíäèñòàíëû àòûíû ìÿùìèçëÿéèá èðÿëè ñîõóëäó, áèð
àíäà òîïó èðàíëû ãÿùðÿìàíûí ÿëèíäÿí àëäû âÿ áèð àíäà äà òîïó ÷þâêàíûí
óúóíà àëàðàã õÿëèôÿíèí îòóðäóüó êöðñöíöí ãàáàüûíà ãÿäÿð ýÿòèðäè.
Ìåéäàíäàí “ÿùñÿí, ÿùñÿí” ñÿñëÿðè åøèäèëìÿéÿ áàøëàäû. Òîïóí àëòûíäà
àíúàã ùèíäèñòàíëûíûí àòûíû ýþðìÿê îëóðäó. Òîï ùàâàäà ùàíñû òÿðÿôÿ
ó÷óðñà ó÷ñóí, éåíÿ äÿ îíóí ÷þâêàíûíûí óúóíó þïìÿéÿ ìÿúáóð èäè.
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä âÿçèééÿòè áåëÿ ýþðöðêÿí ãÿëáèíäÿ Ôÿõðÿääèíÿ
àúûãëàíûá äåéèðäè: “Ãîðõàãëàð, àúèçëÿð, àíúàã þç åâëÿðèíäÿ öñéàí åòìÿéè
þéðÿíìèøëÿð. Áåëÿ áèð ýöíäÿ þçëÿðèíè íèøàí âåðèá àä ãàçàíìàüû áàúàð-
ìàäûëàð. Áó ãÿäÿð òÿùãèð âÿ ðöñâàé÷ûëûã îëàðìû? Õÿëèôÿíèí úöëóñ
ðÿñìèíäÿ Úàùàí ïÿùëÿâàí Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí èäàðÿ åòäèéè þëêÿäÿí
áèð íÿôÿð äÿ îëñà þçöíö ýþñòÿðÿ áèëìÿäè”.
Ôÿõðÿääèí äÿ þç-þçöíÿ äåéèðäè: “Íÿ ãÿäÿð êè, òóðàíëûëàð îéóíäà
èøòèðàê åòìÿìèøäèð, ìÿí éåðèìäÿí ùÿðÿêÿò åòìÿéÿúÿéÿì. Ìÿí
õÿëèôÿíèí ãûçû Àëèéåéè Öëéà õàíûìà ýþñòÿðÿúÿéÿì êè, äöíéàäà Òóðàí
ñþçö éàëàíäûð. Òöðê õàëãûíûí íàìèíÿ áèð ìÿìëÿêÿò âàðñà, î äà —
Àçÿðáàéúàíäûð. Ýÿðÿê õÿëèôÿíèí ãûçû Ìöòÿððà õàíûì áèëñèí êè, òóðàíëûëàð
ýÿëèá ÷þâêàí âÿ òîï îéóíóíó ìÿíäÿí þéðÿíìÿëèäèð”.
Òóðàíëûëàð äà áåëÿ äöøöíöðäöëÿð. Îíëàð äà äåéèðäèëÿð êè, îéóí òó-
ðàíëûëàðûí ãÿëÿáÿñè èëÿ ãóðòàðìàëûäûð. Îíëàð äà áóíóí ö÷öí îéóíóí àõû-
ðûíäà èøÿ áàøëàìàüû ãÿðàðà àëìûøëàð.
72

Ùèíäèñòàí ãÿùðÿìàíû õàðÿçìëèëÿðè, ñèñòàíëàðû, Õîðàñàí âÿ Áÿëõäÿí
ýÿëÿíëÿðè òàìàìèëÿ éîðóá àðàëûãäàí ÷ûõàðòäû.
Òóðàíëûëàð éåðëÿðèíäÿí ñåë êèìè ùÿðÿêÿò åòäèëÿð. Îíëàð áèð àíäà
ìåéäàíû ùèíäèñòàíëûëàðûí ÿëèíäÿí àëäûëàð. Ùÿð òÿðÿôäÿí: — ìÿðùÿáà
òóðàíëûëàð! ßùñÿí òóðàíëûëàð! Àôÿðèí òóðàíëûëàð! — ñÿñè ìåéäàíû àüçûíà
àëäû. Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä èñÿ Ôÿõðÿääèíèí èøòèðàê åäÿúÿéèíäÿí
òàìàìèëÿ öìèäèíè êÿñìèøäè. Õöñóñÿí àçÿðáàéúàíëûëàðûí îéóíäà èøòèðàê
åòìÿìÿñè õÿëèôÿíèí ãÿëáèíäÿ äÿ øöáùÿ îéàíäûðà áèëÿðäè. Àòàáÿé Ìÿ-
ùÿììÿä áóíóí ö÷öí äÿ ðàùàòñûç îëóð âÿ îòóðäóüó éåðèíäÿ èëàí êèìè
ãûâðûëûðäû. Áöòöí ìåéäàí ñàíêè îíóí áàøûíà äîëàíûðäû.
Ôÿõðÿääèíèí ãàðäàøû ãàäûíû Äöððÿòöëáàüäàä äà õÿëèôÿíèí ãûçëàðû èëÿ
áÿðàáÿð þç ãàéíûíûí ãÿëÿáÿñèíè ýþçëÿéèðäè. Î, Ôÿõðÿääèíèí èøòèðàê
åòìÿäèéèíè ýþðöíúÿ óòàíäûüûíäàí õÿëèôÿíèí ãûçëàðûíûí öçöíÿ áàõà áèë-
ìèðäè, ÷öíêè íå÷ÿ ýöíäÿí áÿðè: “Àçÿðáàéúàíëûëàðûí úÿñàðÿò âÿ ãÿùðÿ-
ìàíëûüû áöòöí Øÿðãäÿ ìÿøùóðäóð. Îíëàðûí Àòàáÿéëÿðèíÿ ÿáÿñ éåðÿ
“Úàùàí ïÿùëÿâàí” ëÿãÿáè âåðèëìÿìèøäèð, — äåéÿ õÿëèôÿíèí ãûçëàðûíà
òÿðèô åòìèøäè.
Ëàêèí Ôÿõðÿääèíèí ùåéêÿë êèìè ãóðóéóá äóðìàñûíû ýþðöíúÿ, î
õÿúàëÿòèíäÿí ùþíêöð-ùþíêöð àüëàéûðäû.
Òóðàíëûëàð ìåéäàíûí òîçóíó ýþéÿ ÷ûõàðìûøäû. Òîï ãàëûí òîç òÿáÿãÿ-
ëÿðèíèí öçÿðèíäÿ ôûðëàíûðäû. Áó ãÿäÿð éöêñÿê áèð ãÿëÿáÿíè ýþðöíúÿ éåíÿ
äÿ “ÿùñÿí òóðàíëûëàð!” ñÿñè óúàëäû. Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä èñÿ éàâàøäàí:
— Ùþêìäàð îëñàí äà àúèç, áàúàðûãñûç áèð õàëãûí éîõ, ãÿùðÿìàí áèð
õàëãûí ùþêìäàðû îëìàëûñàí! — äåéÿ Ôÿõðÿääèíÿ ëÿíÿò îõóéóðäó.
Õÿëèôÿ ÷îõ ìàðàãëàíûðäû. Öìóìèééÿòëÿ õÿëèôÿëÿð áó îéóíà ÷îõ ùÿðèñ
èäèëÿð. Áó îéóíäà ìÿùàðÿò ýþñòÿðÿíëÿð õÿëèôÿëÿðèí ÿí áþéöê ìöêàôàòûíà
íàèë îëóðäó1. Áóíà ýþðÿ äÿ õÿëèôÿ òóðàíëûëàðûí áó ãÿùðÿìàíëûüûíû ýþðäöéö
çàìàí îíëàðà âåðÿúÿéè ìöêàôàòûí ìèãäàðû ùàããûíäà äöøöíöðäö.
Ìåéäàíûí ÿòðàôûíäà äóðóá òóðàíëûëàðûí ãÿùðÿìàíëûüûíà ÿùñÿí
äåéÿí ìèíëÿðúÿ àäàìûí äèããÿò-íÿçÿðèíè áèðäÿí-áèðÿ ìåéäàíà øûüûéàí
òÿê áèð àòëû þçöíÿ úÿëá åòäè.
Ôÿõðÿääèíèí ìèíäèéè ÿáëÿü Ãàðàáàü àòû ÿââÿëúÿ èëàí êèìè áèð éåðÿ
éûüûëàðàã, ñîíðà äà èëäûðûì øûüûéàí êèìè ÿë-àéàüûíû à÷ûá ìåéäàíû ÿùà-
òÿñèíÿ àëìûøäû. Ìåéäàíäà òàìàøàéà äóðàí õàëãû ÷îõ äà áþéöê úöññÿñè
îëìàéàí áèð àòûí öñòöíäÿ èéèðìè áåø éàøëàðûíäà, óúàáîéëó, ýþçÿë áèð
ýÿíúè ýþðöíúÿ áöòöí äèããÿòëÿðèíè ýþçëÿðèíÿ úÿëá åäÿðÿê îíà áàõûðäû.
_______________
1
Èáí Øèðÿú òàðèõè, úèëä 5.
73

Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä ÿáëÿü àòû ìåéäàíäà ýþðäöéö çàìàí áöòöí
êÿäÿðëÿðèíè óíóòäó âÿ Ôÿõðÿääèí ùàããûíäà äöøöíäöêëÿðèíè áàøûíäàí
àòàðàã áèð àíäà ãÿëáè èêè èë ÿââÿë Êöð ãûðàüûíäàêû ýåúÿ ìöùàðèáÿñèíÿ
ãàéûòäû, î çàìàí óíóäóëìàç áèð èýèäëèê ýþñòÿðÿí ãÿùðÿìàí Ôÿõðÿääèíè
Áàüäàäûí îéóí ìåéäàíûíäà ýþðäö.
Àòàáÿé àíúàã Ôÿõðÿääèíèí ÿëèíäÿêè ÷þâêàíà âÿ ùàâàäà îéíàéàí
òîïà áàõûðäû. Òîïó ùå÷ âÿúùëÿ Ôÿõðÿääèíèí ÷þâêàíûíäàí ãóðòàðìàã
ìöìêöí äåéèëäè. Òóðàíëûëàð áöòöí ãöââÿëÿðèíè ìåéäàíà ñöðñÿ äÿ,
Ãàðàáàü àòûíûí þíöíÿ êå÷ìÿéè áàúàðìûðäûëàð.
Àðàáèð Ôÿõðÿääèíèí ñÿñè åøèäèëèðäè; î, Ãàðàáàü àòûíû ñÿñëÿéÿðÿê:
— Àëàúà, ñàüà äþí!
— Àëàúà, ñîëà äþí!
— Àëàúà, ýåðèéÿ ÷ÿêèë!
— Àëàúà, èðÿëè éöðö! — äåéèðäè.
ßáëÿü àò ìåéäàíäà òîïëà áÿðàáÿð ôûðëàíûðäû. Ôÿõðÿääèíëÿ òóðàíëûëà-
ðûí âóðóøìàëàðû áèð ñààòäàí àðòûã ÷ÿêäè. Àòëàðûí ùàìûñû ùÿðÿêÿòäÿí äöø-
ìöøäö. ßáëÿü àò ðÿããàñÿ êèìè ôûðëàíàðàã õÿëèôÿíèí íÿçÿðèíè úÿëá åäèðäè,
î ùå÷ äÿ þç ùÿðÿêÿò âÿ ãöââÿòèíè èòèðìÿìèøäè.
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä éàíûíäàêû ùþêìäàðëàðà òÿðÿô äþíöá òåç-òåç
äåéèðäè:
— Àçÿðáàéúàíëûäûð. Ìÿíèì þëêÿìèí ãÿùðÿìàíëàðûíäàíäûð. Áóíëàðûí
òàðèõè øþùðÿòëÿðè âàðäûð. Áóíëàð Ìèäèéà ãÿùðÿìàíëàðûíûí òàðèõè èðñèíÿ
ìàëèêäèðëÿð.
Áó áèðè òÿðÿôäÿí äÿ Äöððÿòöëáàüäàä þç ãàéíûíûí áó ãÿäÿð áþéöê
ãÿùðÿìàíëûüûíû ýþðÿðêÿí ñåâèíèð âÿ ùþíêöð-ùþíêöð àüëàéûðäû.
Õÿëèôÿ Ìöñòÿðøèäáèëëàùûí ãûçëàðû èñÿ éàíûíäàêû êöáàð ãàäûíëàðà
òÿðÿô äþíöá òåç-òåç òÿêðàð åäèðäèëÿð:
— Áèçèì ÿí éàõøû òàíûøûìûçäûð. Áèð ñöôðÿäÿ éåìÿê éåìèøèê.
Òîïó Ôÿõðÿääèíèí ÷þâêàíûíäàí ãóðòàðàí îëìàäû. Òóðàíëûëàð éîðó-
ëóá àðàëûãäàí ÷ÿêèëìèøäèëÿð. Ôÿõðÿääèí èñÿ òîïó ùàâàäà ÿëèíäÿ ñàõëà-
ìàãëà ìöáàðèç ýþçëÿéèðäè. ßáëÿü àòûí áóðíóíóí ôûñûëòûñû äÿìèð÷è êöðÿñè
êèìè ñÿñëÿíèðäè.
Ãÿòè éöðöø áàøëàíûðäû. ×þâêàí-òîï îéóíóíóí ãàéäàñûíà ýþðÿ îéó-
íóí ñîíóíäà ìåéäàíà öìóìè ùöúóì áàøëàíìàëû èäè. Áó ùöúóìäà òîï
ùÿð êÿñèí ÿëèíäÿ ãàëûðñà, ãÿëÿáÿ îíóí àäûíà éàçûëìàëû èäè.
Ôÿõðÿääèí ùöúóìà áàøëàíäûüûíû ýþðöíúÿ, òîïó ùàâàéà òóëëàéàðàã
Àëàúàíû ìÿçìèçëÿäè. Éöçëÿðúÿ àò àüçûíû êþùöë êèìè ôûíõûðà-ôûíõûðà
74

Ãàðàáàü àòûíûí öçÿðèíÿ úóììóøäó. Áó âóðóøìàäà òîç òÿáÿãÿëÿðèíèí
àëòûíäà íÿëÿð îëäóüóíäàí êèìñÿíèí õÿáÿðè éîõ èäè. Àíúàã ùÿðäÿíáèð
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí âÿ Äöððÿòöëáàüäàäûí ñÿñëÿðè åøèäèëèðäè:
— Àëàúà, ñàüà!
— Àëàúà, ñîëà!
— Àëàúà, èðÿëè!
— Àëàúà, ýåðèéÿ äþí!
Ñîí ãÿëÿáÿ ãàçàíìàã ö÷öí áàøëàíìûø âóðóøìà éàðûì ñààòäàí àðòûã
÷ÿêäè. Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä ãÿëáèíäÿ ñîðóøóðäó: “Ýþðÿñÿí, òîç òÿáÿãÿ-
ëÿðèíèí àëòûíäà âóðóøàí àçÿðáàéúàíëû ãÿùðÿìàíû íÿ èøäÿäèð?”.
Áó ñþçëÿðè õÿëèôÿíèí ãûçëàðû âÿ Ôÿõðÿääèíèí ãàðäàøû ãàäûíû äà òÿêðàð
åäèðäè. Øåéïóð ñÿñëÿðè äþðä òÿðÿôäÿí åøèäèëäè, îéóí áèòäè. Ëàêèí òîç
òÿáÿãÿëÿðè þç ãàëûíëûüûíäà äàâàì åäèð, ùÿð êÿñ îòóðäóüó éåðèíäÿí
ãàëõûá òîïóí êèìèí ÿëèíäÿ ãàëìàñûíûí èíòèçàðûíû ÷ÿêèðäè.
Àòëûëàð ìåéäàíäàí ÷ÿêèëäè, ôàðàüàò áàøëàíäûüû çàìàí Ôÿõðÿääèí,
àäÿò öçðÿ, þç ÿáëÿü àòûíû õÿëèôÿ îòóðàí òàõòûí ãàðøûñûíà ñöðöá, ÿëèíäÿ
òîïó õÿëèôÿíèí òàõòûíûí àéàüûíà àòûá òÿçèì åòìÿéÿ òÿëÿñèðäè. Àòàáÿé
Ìÿùÿììÿä òîïó Ôÿõðÿääèíèí ÿëèíäÿ ýþðäöéö çàìàí áèèõòèéàð àüçûí-
äàí áó ñþçëÿð ÷ûõäû:
“Äöíéàäà Òóðàí éîõäóð, àíúàã áèð Àçÿðáàéúàí âàðäûð” — äåäè.
Ôÿõðÿääèí èéèðìè éåääè ùþêìäàðûí ùÿñÿä âÿ ùÿñÿòèíÿ ñÿáÿá îëàí
òîïó õÿëèôÿéÿ òÿãäèì åòìÿê ö÷öí àòûíäàí ïèéàäà îëäó. Òîï èëÿ ÷þâêàíû
õÿëèôÿíèí òàõòûíûí éàíûíäà éåðÿ ãîéàðàã òÿçèì åòäè.
Õÿëèôÿ èñÿ:
— Þçöíÿ äÿ, àòûíà äà ÿùñÿí! — äåäèêäÿ, Ôÿõðÿääèí ÿáëÿü àòûí úèëî-
âóíäàí òóòóá èðÿëè ÷ÿêäè âÿ:
— Àòû Àçÿðáàéúàíäàí õÿëèôÿ ö÷öí ùÿäèééÿ ýÿòèðìèøèê. Àòû èìòàùàí-
äàí ÷ûõàðìàã ö÷öí ÷þâêàí âÿ òîï îéóíóíäà èøòèðàê åòäèì, — äåäè.
Õÿëèôÿ øàä áèð ñóðÿòäÿ:
— Áó ãÿëÿáÿ âÿ áó àòà ìöêàôàò îëàðàã Àçÿðáàéúàí ãÿùðÿìàíû íÿ
èñòÿéèð èñòÿñèí, — äåäèêäÿ, Ôÿõðÿääèí áèð äàùà òÿçèì åäèá äåäè:
— Àçÿðáàéúàíëû íþêÿðèíèç Àçÿðáàéúàíäàí Áàüäàäà ýÿòèðèëÿí ãûçëà-
ðûí âÿòÿíëÿðèíÿ ãàéòàðûëìàñûíû ðèúà åäèð.
Õÿëèôÿ òÿÿúúöáëÿ ñîðóøäó:
— Î ùàíñû ãûçëàðäûð?!
— Ìöñòÿðøèäáèëëàù ö÷öí ýþíäÿðèëÿí ãûðõ íÿôÿð ãûçäûð.
Õÿëèôÿ Àñÿôè ÷àüûðûá ÿìð âåðäè:
75

— Áó ýöíöí þçöíäÿ Àçÿðáàéúàíäàí ýÿòèðèëÿí ãûçëàðûí Àçÿðáàé-
úàíäàí ýÿëÿí ùåéÿòèí èõòèéàðûíà âåðìÿëèñÿí.
Ôÿõðÿääèí õÿëèôÿéÿ áèð äàùà áàø åíäèðèá ãàéûòäûüû çàìàí, Àòàáÿé
Ìÿùÿììÿä èðÿëè ýÿëèá îíóí àëíûíäàí þïäö:
— Ìÿí Ôÿõðÿääèíëÿ ôÿõð åäèðÿì! — äåéÿðÿê îíà áèð ãÿäÿð áàõäû,
éåíÿ äÿ Ôÿõðÿääèíèí ÷þùðÿñèíäÿ Ýþçÿëèí ýþçÿë ÷þùðÿñèíäÿêè íèøà-
íÿëÿðè ýþðöá ôèêðè Úàíïîëàä êÿíäèíÿ — Ïöñÿðàí êÿíäèíÿ ãàéûòäû.
Ôÿõðÿääèí Äöððÿòöëáàüäàä âÿ õÿëèôÿíèí ãûçëàðû èëÿ áÿðàáÿð éåëêÿíÿ
ìèíèá Ùÿðáèééÿ ìÿùÿëëÿñèíÿ ýåòìÿê ö÷öí Äÿúëÿ ÷àéûíûí ñàùèëèíÿ òÿðÿô
ýåòäèêëÿðè çàìàí, Ôÿõðÿääèíèí ãÿäÿìëÿðèíÿ ùÿð áèð òÿðÿôäÿí ýöë äÿñ-
òÿëÿðè àòûðäûëàð.
Áàüäàä õàëãû êö÷ÿëÿðÿ òþêöëöá Àçÿðáàéúàí ãÿùðÿìàíûíû ýþðìÿéÿ
òÿëÿñèðäè. Õàëã Äÿúëÿ ñàùèëèíÿ ãÿäÿð Ôÿõðÿääèíè ýöëëÿð âÿ àôÿðèíëÿðëÿ
ìöøàéèÿò åòäè. Îíëàð õÿëèôÿéÿ ìÿõñóñ ýÿìèéÿ îòóðóá ýþçäÿí èòèíúÿéÿ
ãÿäÿð, ãûçëàð âÿ ýÿíúëÿð Ôÿõðÿääèíè ñàëàìëàéûðäûëàð.
Áó ùàäèñÿäÿí ö÷ ñààò êå÷ìÿìèøäè. Ôÿõðÿääèí èëëÿðäÿí áÿðè ýþðìÿ-
äèéè, ùÿñðÿòèíäÿ îëäóüó âÿ óüðóíäà îëìàçûí ÿçèééÿòëÿðÿ äþçäöéö Äèë-
øàäëà áÿðàáÿð Äöððÿòöëáàüäàäûí áàëêîíóíäà îòóðìóøäó. Îíëàð Áàüäàä
àõøàìûíà ìÿõñóñ ñÿðèíëèêäÿ àçàä íÿôÿñ àëûð âÿ Èðàã ðóçèýàðû äà Äèëøà-
äûí ãàðà ñà÷ëàðûíû Ôÿõðÿääèíèí ÷èéèíëÿðèíÿ äàüûäûðäû.
Ýöíÿø àðàëûüû õÿëâÿò åòìÿê ö÷öí öçöíö Ìÿäàèí õÿðàáÿëÿðèíÿ òÿðÿô
÷åâèðèá Êÿñðà ãÿñðèíèí äàëûñûíäà ýèçëÿíìÿéÿ ýåäèðäè.
Äèëøàä ãîëëàðûíû à÷ûá Ôÿõðÿääèíèí áîéíóíà ñàëäûüû çàìàí, îíóí äî-
äàãëàðû áèð èñòèëèê ùèññ åòäè. Ôÿõðÿääèí èñÿ îíóí äîäàãëàðûíäàí áó
ñþçëÿðè åøèòäè:
— Äöíéàäà àçàäëûãäàí äà áþéöê áèð íåìÿò âàðäûðìû?
ÃÛËÛÍÚ Âß ÃßËßÌ
Øèìàëè Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí òàðèõè áóýöíêö áàéðàì êèìè áàéðàìû

÷îõ àç ýþðìöøäö. Ãÿùðÿìàí Ôÿõðÿääèí Áàüäàä ñÿôÿðèíäÿí ãÿëÿáÿ-
ëÿðëÿ ãàéûäûðäû. Î, Áàüäàäà ýåòäèéè çàìàí èéèðìè íÿôÿðëÿ ýåòìèøäè.
Ýÿíúÿéÿ ãàéûòäûüû çàìàí îíó ìèíëÿðúÿ àòëû ìöøàéèÿò åäèðäè.
Ôÿõðÿääèíèí ãàôèëÿñè Àðàç ÷àéûíäàí Øèìàëè Àçÿðáàéúàíà êå÷äèéè
çàìàí îíóí àòûíûí àéàãëàðû àëòûíäà éöçëÿðúÿ ãóðáàí êÿñèëäè. Àòëàðûí
éàëëàðû âÿ éÿùÿðëÿðèíèí ãàøû ÿëâàí ÷è÷ÿêëÿðëÿ áÿçÿíìèøäè. Ãûçëàðû ÿñèð-
76

ëèêäÿí ãàéûäàí àèëÿëÿð Ôÿõðÿääèíèí ãàôèëÿñèíè ãàðøûëàìàã ö÷öí Àðàç
÷àéûíûí êÿíàðûíà ãÿäÿð ýÿëìèøäèëÿð. Ãûëûíú âÿ ãÿëÿì ñàéÿñèíäÿ éàðà-
äûëàí áó àçàäëûã Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäà áèð áàéðàì ùÿðÿêÿòè øÿêëèíÿ ýèð-
ìèøäè. Ãûçëàð, ýÿëèíëÿð, ýÿíúëÿð ýåúÿ-ýöíäöçö éàòìàéàðàã, éîëëàð öçÿ-
ðèíäÿ äàéàíûá ãÿùðÿìàíûí ýÿëèá êå÷ìÿñèíè ýþçëÿéèðäèëÿð. ßñèðëèêäÿí
ãóðòàðûá ýÿëÿí ãûçëàðûí òàõò-ðÿâàíëàðû öçÿðèíäÿ: “Éàøàñûí ÿñèðëÿðÿ íèúàò
âåðÿí Àçÿðáàéúàí ãÿùðÿìàíû!” — ñþçëÿðè èïÿê òåëëÿð èëÿ éàçûëìûøäû.
Äèëøàä îòóðàí òàõò-ðÿâàí Ôÿõðÿääèíèí äîñòëàðû âÿ ãîùóìëàðû òÿðÿ-
ôèíäÿí ÿùàòÿ îëóíìóøäó.
Ýÿíúÿ øÿùÿðèíèí õàëãû áþéöêäÿí êè÷èéÿ ãÿäÿð Ýÿíúÿ ÷àéûíûí êÿ-
íàðûíäà èäè. Íèçàìè Ìÿùñÿòè õàíûì, Ðÿíà âÿ Ìÿùÿììÿäëÿ áÿðàáÿð
÷àéûí êÿíàðûíäà ãóðóëàí ÷àäûðäà îòóðóá ãàôèëÿíè ýþçëÿéèðäè. Äÿñòÿ ÷àéû
áó òÿðÿôÿ êå÷äè. Ôÿõðÿääèí Íèçàìè âÿ Ìÿùñÿòè õàíûìû ýþðÿí êèìè àòûí-
äàí ïèéàäà îëäó, ÿââÿëúÿ Ìÿùñÿòè õàíûìûí ÿëèíäÿí þïäö, ñîíðà Íèçà-
ìèíèí Ìÿùÿììÿäèíè þïäö, Ðÿíàíûí ÿëèíè ñûõäû âÿ Íèçàìè èëÿ äîäàã-
äîäàüà ãîéóá þïöøÿðêÿí, Ìÿùñÿòè õàíûì øàä áèð ÷þùðÿ èëÿ: — Ãûëûíúëà
ãÿëÿì þïöøäö! — äåäè, — ìÿí áèð äàùà ýÿíúëÿøäèì, áó ãàëèá áàéðàì
ìÿíÿ òÿçÿ ãöââÿò âÿ òÿçÿ ùÿéàò âåðäè. Ìÿí éåíÿ äÿ éàøàéàúàüàì,
éåíÿ äÿ øåèð éàçàúàüàì. Õàëãûíû ãàëèá ýþðÿí áèð øàèðèí øåèð éàçìàìàñû
ìöìêöíäöðìö?
Ùÿð òÿðÿôäÿí ìóñèãè âÿ “Éàøàñûí ãàëèá!” ñÿñëÿðè åøèäèëèðäè. Ìóñèãè
âÿ “Éàøàñûí” ñÿñëÿðè áèðäÿí-áèðÿ äàéàíäû. Ùàìûíûí ýþçëÿðè Íèçàìèéÿ
òÿðÿô ÷åâðèëìèøäè. Õàëã îíóí áó ãÿëÿáÿ ùàããûíäà íÿ äåéÿúÿéèíèí èíòè-
çàðûíû ÷ÿêèðäè.
Íèçàìè óúà áèð äàøûí öñòöíäÿ äóðìóøäó. Î, öçöíö ìèíëÿðúÿ èñòèã-
áàë÷ûéà ÷åâèðèá äåäè:
— Àçÿðáàéúàí õàëãû! Çöëì âÿ ùàãñûçëûüûí éûõà áèëìÿäèéè áèð øåé
âàðñà, î äà øÿõñèí ãÿùðÿìàíëûüûäûð. Çöëì âÿ ùàãñûçëûã áèð ÷îõëàðûíûí
ìèëëè ÿçÿìÿòèíè ñàðñûäûðñà äà, åéíè çàìàíäà ãÿùðÿìàíëàðûí äà ìöáà-
ðèçÿ ñèëàùûíû èòèëÿøäèðèð, îíëàðûí ñèíèðëÿðèíè áÿðêèäèð âÿ ãÿëáèíäÿ äöøìÿ-
íÿ ãàðøû áàðûøìàç áèð ôèêèð äîüóðóð.
Äöíéàäà úàíëû âÿ úàíñûç ùÿð øåé þëöìÿ ìÿùêóìäóð. Ëàêèí áèð õàë-
ãûí òàðèõè âÿ ìèëëè ÿçÿìÿòè ÷öðöìÿç âÿ ìÿùâåäèëìÿç áèð úàâàùèðäèð.
Úàâàùèð ùå÷ áèð çàìàí ÷öðöìÿç, î, òîðïàüûí àëòûíäà äà, öñòöíäÿ äÿ îëñà
úàâàùèðäèð. Èñòèëà÷ûëàðûí âÿ ìöñòÿìëÿêÿ÷èëÿðèí áèçè àë÷àëòìàã èñòÿìÿñè
âÿ áèçè Øÿðãèí õÿðèòÿñèíäÿí ñèëìÿê òÿøÿááöñëÿðèíÿ ÷îõ äà òÿÿúúöá åò-
ìÿìÿëèéèê. Àíúàã áóíëàðäàí äàùà àë÷àã, þç õàëãûíûí éöêñÿêëèéèíè
77

èíêàð åäÿíëÿð âÿ îíóí áþéöêëöéöíÿ åòèíà åòìÿéÿíëÿðäèð. Áó ôèêèðäÿ
àäàìëàðûí äöøìÿíëèéè õàðèúè äöøìÿíëÿðäÿí äàùà ãîðõóëóäóð.
Àçÿðáàéúàí áàøëàäûüû öñéàíëàðäà ãàëèá ýÿëèðäè, áÿçÿí ìÿüëóá äà
îëóðäó, ëàêèí áóíëàðûí ùå÷ áèðèñè ýÿëÿúÿê ãàáèëèééÿòäÿí öìèäëÿðè êÿñ-
ìÿéÿ èúàçÿ âåðìèð. Àçÿðáàéúàíëûëàð ùÿëÿ èñëàìèééÿòäÿí äàùà ÿââÿë
àçàäëûã ñåâÿí áèð õàëã îëìóø, þç àçàäëûã éîëëàðûíäà áèòÿí ìàíåÿëÿðè
ìÿùâ åòìÿêäÿ ìÿøùóð îëìóøäóð.
Àçÿðáàéúàí õàëãû þç ìÿäÿíè âÿ ìèëëè òàðèõèíè ùå÷ áèð êÿñÿ âÿ ùå÷
áèð ãöââÿéÿ òÿñëèì åòìÿìèø, éåíÿ äÿ åòìÿéÿúÿêäèð.
Áóýöíêö áàéðàìäà áèçèì ýÿëÿúÿéÿ îëàí èíàìûìûç áèð äàùà áÿð-
êèäè. Áó ãÿëÿáÿíèí èëùàìû ìÿíÿ òÿçÿ-òÿçÿ ìþâçóëàð áàüûøëàäû.
Ìÿí õàëãëàðûí ãÿùðÿìàíëûã òàðèõèíè øåðèìëÿ éàðàòìàã ö÷öí áó ýöí
ïàéòàõòûìûçà ãàéûäàí ãàëèá ãÿùðÿìàíûìûçäàí òÿçÿ ãöââÿëÿð, òÿçÿ
ìöíäÿðèúÿëÿð àëäûì.
Ãÿùðÿìàíëûã áèð õàëãûí ìÿäÿíè âÿ ñèéàñè ñÿâèééÿñèíèí ãèéìÿòëè
ìÿùñóëóäóð. Ãÿùðÿìàíëàð éåòèøäèðìÿéÿí áèð õàëã ùå÷ áèð âàõò
áîéíóíó ÿúíÿáè áîéóíäóðóüóíóí àëòûíäàí ÷ûõàðà áèëìÿç.
Áó ýöí øÿùâÿòïÿðÿñò õÿëèôÿëÿðèí ñàðàéëàðûíäàí, ùÿãàðÿò âÿ ùàãñûç-
ëûüûí ãóúàüûíäàí àëûíàí ãûçëàðûí àèëÿëÿðèíÿ ãàéûòìàñû áèð ãÿùðÿìàíëûüûí
âÿ áèð ìèëëè ÿçÿìÿòèí íÿòèúÿñèíäÿäèð. Ìÿí ÿìèíÿì êè, áó ýöí ãàðøû-
ìûçäà äóðàí ýÿíú äÿñòÿëÿðèí è÷ÿðèñèíäÿí ýÿëÿúÿêäÿ éöçëÿðúÿ Ôÿõðÿä-
äèíëÿð ìåéäàíà ýÿëÿúÿêäèð.
Ìÿùñÿòè õàíûì Äèëøàä îòóðàí òàõò-ðÿâàíà îòóðäó. Íèçàìè èëÿ Ôÿõ-
ðÿääèí äÿ àòëàíûá ãàëèá äÿñòÿëÿðèíèí ãàðøûñûíäà øÿùÿðÿ äàõèë îëäóëàð.
Äÿñòÿ ÿââÿëúÿ Ýÿíúÿ õÿòèáèíèí äàüûëìûø åâèíèí ãàðøûñûíäàí êå÷èá,
Ìÿëèêøàù ìåéäàíûíà äàõèë îëäó, îðàäàí áèð áàø ßìèð Èíàíúûí ñàáèã
ñàðàéûíûí ãàðøûñûíäà äàéàíäû.
Äèëøàä áàøûíû òàõò-ðÿâàíàäàí ÷ûõàðûá ßìèðèí ñàðàéûíà áàõäûüû
çàìàí, ñàðàéûí éåðèíäÿ éàíìûø ñöòóíëàð, áèð-áèðè öçÿðèíÿ ãàëàíìûø ùèñëè
äàø âÿ êÿðïèúëÿðäÿí áàøãà áèð øåé ýþðìÿäè. Î àüëàäû âÿ áàøûíû Ìÿùñÿòè
õàíûìûí ÷èéíèíÿ ãîéàðàã:
— Àíúàã èíäè àçàäëûüûìà èíàíäûì, — äåäèêäÿ, Ìÿùñÿòè õàíûì äà
Ýÿíúÿ ÷àéûíûí êÿíàðûíäà äåäèéè ñþçö áèð äàùà òÿêðàð åòäè:
— Ãûëûíú âÿ ãÿëÿì!
78

ÊÞØÊ-ÁÀÜÈ-ÌÖßÇÇßÌ1
Ãÿòèáÿíèí Áàüäàääà íÿ êèìè èøëÿðëÿ ìÿøüóë îëäóüóíó, Çÿùèð Áÿëõè

âÿ Êÿìàëÿääèíëÿ ÷ûõàðäûüû ãÿðàðëàðûíû Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä Ñÿáà
õàíûìûí âàñèòÿñèëÿ þéðÿíìèøäè. Ãÿòèáÿíèí Ôÿõðÿääèíÿ ãàðøû ùàçûðëàäûüû
ñóè-ãÿñä âÿ Ýþçÿëèí îüëàíëàðûíûí åäàìû ö÷öí åòäèéè òÿøÿááöñëÿð Àòà-
áÿé Ìÿùÿììÿä ö÷öí ÿââÿëäÿí àõûðà ãÿäÿð ìÿëóì èäè.
Ùÿëÿ Íèçàìèíèí åäàìû ö÷öí Áàüäàääàí àäàìëàð ýþíäÿðèëìÿñè
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäè òÿáèè ùàëûíäàí ÷ûõàðìûøäû; ÷öíêè Íèçàìè êèìè áèð
øàèðèí þëäöðöëìÿñè, Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäà èêèíúè áèð öñéàíûí äîüóëìà-
ñûíà ñÿáÿá îëà áèëÿðäè. Áóíóí ö÷öí äÿ Àòàáÿé Ùÿìÿäàíäàí õÿëèôÿíèí
úöëóñóíäà èøòèðàê åòìÿê ö÷öí Áàüäàäà ùÿðÿêÿò åòäèéè çàìàí Ãÿòèáÿéÿ
ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáóíäà:
“Áàüäàääàí ùÿðÿêÿò åòäèéèíèç çàìàí Ùÿìÿäàíà ýåòìÿéèí ìÿñ-
ëÿùÿò äåéèë, øÿùÿðèí èêè ôÿðñÿíýëèéèíäÿ îëàí Êþøê-áàüè-ìöÿççÿìäÿ
ãàëìàëûñàí. Îðàíûí ùàâàñû îüëóí ö÷öí äÿ ÿëâåðèøëèäèð” — äåéÿ ÿìð
âåðìèøäè.
Àòàáÿé âåðäèéè ÿìð öçÿðèíÿ Ãÿòèáÿ õàòóí ìÿúáóðè îëàðàã Êþøê-
áàüè-ìöÿççÿìäÿ äöøöá ãàëìûøäû. Î äöøöíöðäö êè, Àòàáÿé Áàüäàääàí
ãàéûòäûüû çàìàí Êþøê-áàüè-ìöÿççÿìäÿ äöøÿúÿê âÿ Ãÿòèáÿ èëÿ ýþðö-
øÿúÿêäèð. Ëàêèí Àòàáÿéèí Áàüäàääàí ãàéûäûá áèðáàø Ùÿìÿäàíà ýåò-
ìÿñè, ìÿñÿëÿíèí úèääè îëäóüóíó ýþñòÿðìèø âÿ Ãÿòèáÿíèí ùÿéÿúàíûíà
ñÿáÿá îëìóøäó.
Ãÿòèáÿíèí ïàéòàõòäàí õÿáÿðè éîõ èäè, áó ùàäèñÿíèí íÿòèúÿñèíäÿí
ãîðõóðäó. Î, Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí íÿ èø ýþðäöéö âÿ íÿ äöøöíäöéöíö
þéðÿíìÿëè èäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Ñÿáà õàíûìû Ùÿìÿäàíà ýþíäÿðìÿéè äö-
øöíöðäö.
Î, áó èøëÿðÿ Ñÿáà õàíûìûí ñÿáÿá îëäóüóíó áèëìèðäè, î éåíÿ äÿ Ñÿáà
õàíûìûí ñÿíÿòêàðëûüûíà èíàíûð âÿ îíäàí èñòèôàäÿ åòìÿéè äöøöíöðäö.
Ãÿòèáÿ Ñÿáà õàíûìû éàíûíà ÷àüûðûá áèð ìÿëÿêÿ êèìè äåéèë, ìÿùÿááÿòëè
áèð áàúû êèìè äåäè:
— Ìÿíèì ìóíèñèì, ñÿíèí òÿõèðñèç îëàðàã Ùÿìÿäàíà ýåòìÿéèí
ëàçûìäûð.
_________________
1
Ê þ ø ê - á à ü è - ì ö ÿ ç ç ÿ ì — Ùÿìÿäàíûí èêè êèëîìåòðëèéèíäÿ Ôÿðèâÿð íàùèéÿ-
ñèíäÿäèð. Ùÿìÿäàí, Åãáàòàí àäëàíäûüû çàìàí áó áàü Ìèäèéà ùþêìäàðëàðû òÿðÿôèíäÿí
ñàëûíìûøäûð.
79

— Íÿ ö÷öí?
— Àòàáÿéèí íÿ èø ýþðäöéöíäÿí õÿáÿðèì éîõäóð.
— Àòàáÿé ìÿíèì íÿ ö÷öí Ùÿìÿäàíà ãàéûòäûüûìû ñîðóøìàçìû?
— Ñÿí éàëíûç ýåòìÿìÿëèñÿí. Ãöòëöüö þçöíëÿ áÿðàáÿð ýþòöðìÿëèñÿí.
“Óøàã àòàñûíû ýþðìÿê èñòÿäè” — äåéÿðÿê áÿùàíÿ ýÿòèðÿ áèëÿðñÿí.
— Áèëìèðÿì áó âÿçèôÿíè áèòèðÿ áèëÿðÿììè?
— ßúÿáà, èíäèéÿ ãÿäÿð ñÿíèí èôà åòäèéèí âÿçèôÿëÿð áóíäàí àñàí
âÿçèôÿëÿð èäèìè?
Ñÿáà õàíûì ñàêèò îëóá îòóðìóøäó. Ùå÷ áèð ñþç äàíûøìûðäû. Ëàêèí
Ãÿòèáÿ îíóí íÿëÿð äöøöíäöéöíö ÷îõ ýþçÿë áèëèðäè: î, ìöêàôàò àëìàäàí
áó èøÿ ýåòìÿê èñòÿìèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Ãÿòèáÿ ÿëèíè àòûá êè÷èê úÿáÿäÿí
áèð øÿääÿ èðè äÿíÿëè èíúè ÷ûõàðûá Ñÿáà õàíûìûí áîéíóíà ñàëàðàã:
— Áóíó Áàüäàääà ñÿíèí àäûíà àëìûøàì, — äåäè.
Ñÿáà õàíûì ÷îõ íàðàçû ñóðÿòäÿ:
— Àëëàù ìÿëÿêÿíèí êþëýÿñèíè ìÿíèì áàøûìûí öñòöíäÿí ÿñêèê
åëÿìÿñèí, — äåäè.
Ãÿòèáÿ îíóí íàðàçû áàõûøëàðûíû ýþðäöéö çàìàí:
— Ñÿíÿ éöç äÿíÿ äÿ ãûçûë âåðÿúÿéÿì, àíúàã Ùÿìÿäàíäàí éàõøû
õÿáÿðëÿ ãàéûòñàí, áóíóí ìèãäàðûíû áåø éöç ãûçûëà ãàëäûðàúàüàì, — äåäè
âÿ éöç ãûçûëû Ñÿáà õàíûìûí îâúóíà ñàéäû.
Ñÿáà õàíûì àäÿòè öçðÿ âÿçèôÿñèíäÿí ÷ÿòèíëèê ùèññ åäÿí àäàìëàð
êèìè áîéíóíó ÷èéíèíÿ ãîéàðàã:
— ßëàúûì íÿäèð... Ìÿýÿð ìÿí ìÿëÿêÿéÿ ìöêàôàò ö÷öíìö õèäìÿò
åëÿìÿëèéÿì? Àëëàù åëÿìÿñèí ìÿí î ùÿéàäà ãûç îëóì... ßúÿáà, èíäèéÿ
ãÿäÿð ìÿëÿêÿ ìÿíèì ñÿäàãÿòèìÿ èíàíìàìûøäûðìû?
Ãÿòèáÿ ôèêèð äÿðéàñûíà ãÿðã îëìóøäó, àúûüûíäàí äèøè-äèøèíè êÿñèðäè,
ãÿëáèíäÿ Ñÿáà õàíûìà àúûãëàíàðàã: “Ôàùèøÿíèí áèðèñè, ñÿí äàèìà
ìÿíèì äöøäöéöì ÷ÿòèíëèêëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèá ìÿíè ãàðÿò åäèðñÿí,
áàøûì àéûëàí êèìè ñÿíèí äÿðèíè äàáàíûíäàí ñîéäóðìàñàì, ßìèð
Èíàíúûí ãûçû Ãÿòèáÿ äåéèëÿì. Ñÿí åëÿ áèëìÿ êè, òÿäáèðëè, áàúàðûãëûñàí.
Éöç ñÿíèí êèìè òÿäáèðëèëÿðÿ äÿðñ âåðÿðÿì. Ñÿíè ìÿíÿ öñòöí ýÿòèðÿí áèð
øåé âàðñà, î äà ñÿíèí ôàùèøÿëèéèíäèð. Íÿ åäèì, ìÿí áóíó áàúàðìûðàì”
äåéèðäè.
Ñÿáà õàíûì äà áàøûíû àøàüû ñàëàðàã, ãÿëáèíäÿ Ãÿòèáÿéÿ ýöëöð âÿ
äåéèðäè:
“Ñÿíè åëÿ òÿëÿéÿ ñàëìàìûøàì êè, áèð äÿ ìÿíèì ÿëèìäÿí ãóðòàðà áèëÿ-
ñÿí. Ñÿíèí åâèí îíäà éûõûëäû êè, ö÷ ìèí äèðùÿì ïóë âåðèá ìÿíè ßáöë-
80

Öëàíûí ãàäûíûíäàí àëäûí. Þç ÿëèíëÿ þç áÿëàíû ãàçàíäûí. Ñÿíäÿí àõìàã,
ñÿíäÿí äÿ àüûëñûç êèìäèð?! Þç ñèðëÿðèíèí ùàìûñûíû ìÿíÿ òàïøûðàíäàí
ñîíðà äàùà íÿéèí ãàëäû? Ìÿí çÿíýèí âÿ êöáàð àèëÿëÿðäÿí ÷ûõàí ãûçëàðûí
áèðèñèíè äÿ àüûëëû ýþðìÿäèì. Íàüûë÷ûëàð éàëàí äåìèð êè... Ïàäøàù ãûçëàðûíûí
íàõûð÷ûëàðû âÿ êå÷ÿëëÿðè ñåâìÿñèíÿ êèì èíàíìàç! Áó áàø, áó ýþçëÿ þçöíö
àüûëëû äà ùåñàá åäèð! Ñÿíèí öñò-áàøûíäàêû áó äàø-ãàøûí ùàìûñûíû ÿëèíäÿí
÷ûõàðìàñàì, Ñÿáà õàíûì äåéèëÿì! Àòàíû ãàðÿò åòìèøÿì, þçöíö
òàëàéûðàì, ÿðèí Àòàáÿéè äÿ ÿëèíäÿí àëûá ñîéìàüà áàøëàìûøàì”.
— Îëñóí!
Ñÿáà õàíûì äà îíóí ôèêðèíè äÿðùàë îâëàéàðàã úàâàá âåðäè:
— Îëñóí ýþðÿê!
...Ñÿùÿð òåçäÿí òàõò-ðÿâàí Êþøê-áàüè-ìöÿççÿìèí ãàïûñûíäà äóð-
ìóøäó. Ñÿáà õàíûìëà Ãöòëöüö ïàéòàõòà àïàðìàã ö÷öí áèð äÿñòÿ àòëû ãà-
ïûäà äóðóá Ãÿòèáÿíèí ÿìðèíè ýþçëÿéèðäè. Íÿùàéÿò, Ãÿòèáÿ õàíûì îüëó
èëÿ áÿðàáÿð áàüûí ãàïûñûíäàí ÷ûõäû, îüëóíóí öçöíäÿí þïÿðÿê òàõò-ðÿ-
âàíà ãàëäûðäû. Ñÿáà õàíûì äà òàõò-ðÿâàíà îòóðóá, Ùÿìÿäàíà éîëà
äöøäö.
Ñÿáà õàíûìûí òàõò-ðÿâàíû àõøàì ýöíáàòàí çàìàíû Àòàáÿé ñàðà-
éûíûí ãàðøûñûíäà äàéàíäûüû çàìàí, Ñÿáà õàíûì ñàðàéûí ãàïûñûíäà áþéöê
áèð ãÿëÿáÿëèê ýþðäö âÿ áèð ùàäèñÿ áàø âåðäèéèíè òÿéèí åòäè. Áèð àç ñîíðà
ñàðàéäàí Àòàáÿéèí ãóëàìëàðû èêè íÿôÿð àäàì ÷ûõàðäûëàð. Ñÿáà õàíûì
éàõøû äèããÿò âåðäèêäÿ îíëàðûí Çÿùèð Áÿëõè èëÿ Êÿìàëÿääèí îëäóüóíó
ýþðäö. Ñÿáà áóíäàí ñåâèíäè. Î, Áàüäàääàí Àòàáÿéÿ ýþíäÿðèëÿí ýèçëèí
ìÿêòóáëàðûí éåðèíÿ äöøäöéöíö âÿ Àòàáÿéèí ìÿêòóáëàðà èíàíäûüûíû
òÿéèí åòäè.
Ñÿáà õàíûì ÷îõ ëàçûìè âÿ ÿëâåðèøëè áèð çàìàíäà Ùÿìÿäàíà ýÿë-
äèéèíÿ èíàíäû. Î, ìÿêòóáäà éàçà áèëìÿäèéè ñþçëÿðè äèëè èëÿ äåìÿê ö÷öí
èìêàí éàðàäûëäûüûíà ñåâèíäè.
Çÿùèð Áÿëõè èëÿ Êÿìàëÿääèíèí ùÿáñÿ ýþíäÿðèëìÿñè Ùöñàìÿääèíèí
äÿ áþéöê òÿùëöêÿ ãàðøûñûíäà äóðäóüóíó ýþñòÿðèðäè, ëàêèí Ñÿáà õàíûì
ùÿð ùàëäà Ùöñàìÿääèíè Àòàáÿéèí áû÷àüû àëòûíà âåðìÿê èñòÿìèðäè; ÷öíêè
î, þçöíöí Ôÿõðÿääèí òÿðÿôèíäÿí àëäàäûëäûüûíû âÿ Ôÿõðÿääèíèí Áàüäàä-
äàí Äèëøàäëà áÿðàáÿð Àçÿðáàéúàíà ýåòäèéèíè åøèòìèøäè.
Î, Áàüäàääà Ôÿõðÿääèíëÿ ýþðöøäöéö çàìàí, Ôÿõðÿääèí àðòûã Äèë-
øàäû óíóòäóüóíó, Ñÿáà õàíûìû ñåâäèéèíè âÿ îíà åâëÿíÿúÿéèíè Ñÿáà
õàíûìà áèëäèðìèøäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Ùöñàìÿääèíèí ùÿéàò ñÿùíÿñèíäÿí
ýþòöðöëÿúÿéèíÿ ùå÷ äÿ òÿÿññöô åòìèðäè. Ëàêèí Ôÿõðÿääèíèí îíà ùèéëÿ
81

ýÿëäèéèíè âÿ îíóí ñèðëÿðèíè àëäûüûíû ýþðÿíäÿí ñîíðà, Ñÿáà õàíûìûí ãÿëáè
éåíÿ äÿ Ùöñàìÿääèíèí ìÿùÿááÿòè öçÿðèíÿ ãàéûòìûøäû.
Î, Àòàáÿéëÿ áèðèíúè ýþðöøöíäÿ Ùöñàìÿääèíè ìöäàôèÿ åòìÿê ö÷öí
çÿìèíÿ ùàçûðëàìàüû ãÿðàðà àëìûøäû.
Àõøàì øàìëàð éàíäûüû çàìàí Àòàáÿéèí õàñ ãóëàìû ýÿëèá Ñÿáà
õàíûìû Àòàáÿéèí ùöçóðóíà ÷àüûðäû.
Ñÿáà õàíûì ñàðàéà ýèðÿí êèìè, îòàüûíûí ãàïûñûíû à÷ûá èêè ñààòäàí
áÿðè áÿçÿíèð âÿ Àòàáÿéèí íÿçÿðèíè úÿëá åòìÿê ö÷öí íÿ ãÿäÿð çèíÿòè
âàðñà öñòöíÿ òþêöðäö. Öçÿðèíÿ î ãÿäÿð äàø-ãàø òþêìöøäö êè, ýöçýöíöí
ãàáàüûíäà äóðäóüó çàìàí þçöíöí áåëÿ øÿôÿãäÿí ýþçëÿðè ãàìàøûðäû.
Áàüäàääàí ýÿòèðäèéè ÿí ãèéìÿòëè ÿòèðëÿðëÿ âöúóäóíó ÷èìäèðìèøäè. Î
ýåéèíèá ýöçýöéÿ áàõûëäûüû çàìàí, áàõûøëàðûíûí íþâöíö éîõëàéûð âÿ
ùàíñû áàõûøäà äàùà äèëðöáà ýþðöíÿúÿéèíè ýþçäÿí êå÷èðèðäè.
Íÿùàéÿò, î áèð äàùà þç ÿíäàìûíà áàõäûãäàí ñîíðà äåäè: “×îõ
ýþçÿëëÿð âàðäûð êè, öçöíÿ áàõäûüû çàìàí ñÿíèí íÿçÿðèíè úÿëá åòìÿê
ÿâÿçèíÿ þçöíäÿí ðÿää åäèð âÿ êèøèíèí ãàäûíà îëàí ñåâýè àëîâëàðûíû
ñþíäöðöð. Ëàêèí ìÿí åëÿ äåéèëÿì, ìÿí ùÿì ýþçÿëÿì, ùÿì äÿ ñåùðêàð
áèð ãûçàì. Ìÿíèì ãàðøûìäàí øèêàð ãà÷à áèëìÿç. Ìÿí ùÿì ýþçÿë âÿ
èíúÿ áèð ãûçàì, ùÿì äÿ êèøèëÿðèí õÿñòÿëèéèíè òÿéèí åäÿ áèëÿí ìÿùàðÿòëè
áèð òÿáèáÿì. Ìÿí ùàíñû êèøèíèí ùàíñû ãàäûíû ñåâÿ áèëÿúÿéèíè âÿ êèøèíèí
ãàäûíäàí íÿ èñòÿäèéèíè áèëèðÿì. Ìÿí áèëèðÿì êè, áèð ãàäûí éàëíûç þç ýþ-
çÿëëèéè èëÿ êèøèíèí ãÿëáèíÿ ùàêèì îëà áèëìÿç. Ãàäûíëàðûí õàñèééÿòè ìöõ-
òÿëèô âÿ áèðè äèýÿðèíÿ áÿíçÿìÿç îëäóüó êèìè, êèøèëÿðèí ñåâýèëÿðè äÿ ìöõ-
òÿëèôäèð. ßúÿáà, ýþçÿë âÿ áÿçÿí ãÿùðÿìàí êèøèëÿðèí ÷èðêèí ãàäûíëàðà
åâëÿíìÿñè ùàìàí ìöõòÿëèô ñåâýè õöñóñèééÿòëÿðèíèí íÿòèúÿñè äåéèë-
ìèäèð? Ìÿí ùÿì ýþçÿë ãàäûíàì, ùÿì äÿ òàúèð áàúàðûãëû, òàúèð áèëèêëè,
òÿäáèðëè, àüûëëû áèð àëûø-âåðèø÷èéÿì. Ìÿí ñàäÿ òàúèð äåéèëÿì, ìÿí ìöø-
òÿðèíèí íÿ êèìè ìàòàùà ìàðàãëû îëäóüóíó ýþçëÿðèíäÿí îõóéàí áèð
ðóùèééàò÷ûéàì.
Ìÿí áèëèðÿì êè, ùÿð êèøè ö÷öí ùÿð øåé ëàçûì äåéèë. Ùÿðýàù øàèðëÿð
ãàäûíëà òÿáèè ýþçÿëëèéè ñåâèðñÿ, áÿçÿéÿ âÿ çèíÿòÿ ìþùòàú îëìàéàí òÿáèè
ýþçÿëëèê àíúàã ìÿíäÿäèð.
Ãàäûíëàðëà öç-öçÿ ýÿëäèéè çàìàí þç áèëèéèíè ýþñòÿðìÿê èñòÿéÿí àõ-
ìàã êèøèëÿð, ôÿëñÿôÿäÿí ñþùáÿò à÷ìàã èñòÿðñÿ, ìÿí äÿ þçöìö áèð ôèëî-
ñîô êèìè íöìàéèø åòäèðÿ áèëÿðÿì.
Ãàðøûìà, ãûçà íàçëàíìàã èñòÿéÿí íàøû ýÿíúëÿð ÷ûõàðñà, ìÿí äÿ øûë-
òàã÷û ãûçëàð êèìè îíëàðûí ðóùóíó ÿñèð ýþòöðìÿéè áàúàðàðàì.
82

Ãàäûíûí çèíÿò âÿ ëèáàñûíà àëäàíàí êèøèëÿð ö÷öí ùå÷ áèð ãàäûíà ìöì-
êöí îëìàéàí çÿíýèí ëèáàñëàðûì, äàøûì âÿ ãàøûì âàðäûð.
Àòàáÿé èñÿ ÿí ýþçÿë, ùÿì äÿ çÿíýèí ãàäûíû ñåâèð. Îíóíëà íÿ úöð äà-
íûøìàã ëàçûì îëäóüóíó îíóí ìÿëÿêÿñè áàúàðìûðñà, ìÿí áàúàðà áèëÿðÿì.
Ùþêìäàð ñàðàéëàðûíûí úàðèéÿëÿðè îëìàñàéäû, ùþêìäàðëàð áèð ýöí äÿ
îëñà þç ìÿëÿêÿëÿðè èëÿ éàøàéà áèëìÿçäèëÿð. Ùÿãèãè ãàäûí ìÿíÿì, ìÿ-
ëÿêÿ èñÿ áèð îéóíúàãäûð”.
Ñÿáà õàíûì þç-þçöíÿ áó ñþçëÿðè äàíûøàíäàí ñîíðà Àòàáÿéèí îüëó-
íóí îòàüûíà ýÿëèá îíó Àòàáÿéèí éàíûíà ýþòöðäö.
Àòàáÿé Ñÿáà õàíûìû âÿ îüëóíó ýþðäöéö çàìàí áèð ãÿäÿð äöøöíäö,
÷öíêè îüëóíóí âÿçèééÿòè îíó ðàùàòñûç åäèðäè. Î, óøàüû ýþðäöéö çàìàí
éåíÿ äÿ Ãÿòèáÿíèí èíàäëû, ýèçëè âÿ àúûãëû ÷þùðÿñè ýÿëèá îíóí ýþçöíöí
ãàðøûñûíäà äóðäó. Óøàüûí öçöíÿ íÿ ãÿäÿð áàõäûñà, îíäà þçöíäÿí ùå÷
áèð íèøàí ýþðìÿäè âÿ þç-þçöíÿ: “Î áó óøàüû äà áÿäáÿõò åòäè, óøàüû
ñåâìÿê èñòÿðêÿí, î éåíÿ äÿ ýÿëèá ýþçöìöí ãàðøûñûíäà äóðóð” — äåäè âÿ
ãîëëàðûíû òÿðÿääöäëÿ óçàäûá óøàüûí áîéíóíà ñàëìàã èñòÿðêÿí, óøàã
îíóí åòèíàñûçëûüûíû àíëàéàðàã ýåðè ÷ÿêèëäè.
Àòàáÿé óøàüûí áó ãÿäÿð êÿñêèí àúûüûíû ýþðöíúÿ éåíÿ äÿ þç-þçöíÿ:
“Áó ìÿíèì ÷ûðàüûìû éàíäûðìàéàúàãäûð. Ìÿìëÿêÿò áóíóí ÿëèíäÿí
ôÿëàêÿòëÿðÿ äöøÿúÿêäèð” — äåéÿðÿê, Ñÿáà õàíûìà ìöðàúèÿò åòäè:
— Àïàð îüëóì ðàùàò îëñóí, ýþðöíöð êè, ÷îõ éîðüóíäóð, þçöíñÿ ãàéû-
äûá ùöçóðóìà ýÿë, — äåäè.
Ñÿáà õàíûì ãàéûäûá Àòàáÿéèí îòàüûíà ýèðäèéè çàìàí Àòàáÿé ùÿð
øåéäÿí ÿââÿë îíó ñóàë âåðäè:
— Ñÿí ìÿíèì áàøûìà àíä è÷ÿðÿê áèð ùÿãèãÿòè ìÿíÿ ñþéëÿéÿ áèëÿð-
ñÿíìè?
— Àíä è÷ìÿäÿí äÿ ñþéëÿéÿ áèëÿðÿì. Òÿáèÿò ìÿíèì äèëèìäÿ éàëàí
äàíûøìàã ãàáèëèééÿòè éàðàòìàìûøäûð. Áóíóí ö÷öí ìÿí áÿäáÿõòÿì,
÷öíêè ùàçûðäà áèð ÷îõëàðû éàëàí äåìÿêëÿ áàøûíû äîëàíäûðûð.
— Ñÿí äîüðó äàíûøäûüûí ö÷öí, úàðèéÿëÿðèí è÷ÿðèñèíäÿí àíúàã ñÿíè èí-
òèõàá åòäèì. Ñÿí ùÿì ýþçÿë, ùÿì äÿ ùÿãèãÿòè ñåâÿí âÿ Àòàáÿéèí
íàìóñóíà ãèéìÿò ãîéà áèëÿí áèð úàðèéÿñÿí. Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿíèì øÿðÿô
âÿ ìÿùÿááÿòèì àíúàã ñÿíÿ ìÿõñóñ îëàúàãäûð. Èíäè ÿñèë ìÿñÿëÿéÿ
êå÷ÿê. Ìÿí áèð íå÷ÿ ìÿñÿëÿíè àéäûíëàøäûðìàã ö÷öí ñÿíè Ùÿìÿäàíà
÷àüûðàúàãäûì, ëàêèí íÿ âàñèòÿ âÿ íÿ áÿùàíÿ èëÿ ÷àüûðìàã ùàããûíäà
äöøöíöðäöì.
83

— Ìÿíèì þçöì äÿ ÿëàùÿçðÿòè çèéàðÿò åòìÿéè äöøöíöðäöì. Íÿùà-
éÿò, îüëóíóçó ýþðöøÿ ýÿòèðìÿê áÿùàíÿñè èëÿ ìÿëÿêÿíè ðàçû ñàëäûì. Íÿ-
äÿíñÿ ìÿëÿêÿ ìÿíè ùå÷ áóðàõìàã èñòÿìèðäè.
Ñÿáà õàíûì áóíó äåéÿðêÿí ýþçëÿðè éàøëà äîëäó, î àüëàéà-àüëàéà:
— Áèëìèðÿì, ÿëàùÿçðÿòèí ìÿíè Êþøê-áàüè-ìöÿççÿìäÿ ùÿáñÿ àë-
ìàñûíûí ñÿáÿáè íÿäèð?! — äåäèêäÿ, Àòàáÿé îíóí ñà÷ëàðûíû ñûüàëëàéàðàã:
— Áóíëàðûí ùàìûñû ìöâÿããÿòè ùàëëàðäûð. Ñÿí òåçëèêëÿ ìÿíèì ñàðàéû-
ìûí ãèéìÿòëè áèð ãÿíäèëè êèìè øþùðÿò ãàçàíàúàãñàí, — äåäè âÿ ñîíðà äà
ÿëàâÿ åòäè:
— Ñÿíèí ìÿíÿ Áàüäàääàí ýþíäÿðäèéèí ìÿêòóáó äîüðóäàí äà
Ãÿòèáÿ Òîüðóëàìû éàçìûøäû?
— Áÿëè, Òîüðóëà éàçìûøäû.
— Éàõøû ôèêèðëÿø, áÿëêÿ Ùöñàìÿääèíÿ éàçìûøäû?
— Ìÿëÿêÿíèí þç ãÿëáèíè Ùöñàìÿääèíÿ ìÿêòóá âàñèòÿñèëÿ áèëäèðìÿ-
ñèíÿ ùå÷ áèð åùòèéàú éîõ èäè. ×öíêè Ùöñàìÿääèí äÿ, ìÿëÿêÿ äÿ Õöëä
ãÿñðèíäÿ èäè, ìÿëÿêÿ îíó ùÿð ñààò ýþðÿ áèëÿð âÿ ùÿð ñààò äà äàíûøà
áèëÿðäè. Ëàêèí ìÿí Àòàáÿé ùÿçðÿòëÿðèíÿ äåìÿê èñòÿéèðÿì êè, î þç ìÿ-
ëÿêÿñèíè áó ãÿäÿð àë÷àëòìàñûí. Äîüðóäóð, Ùöñàìÿääèí ìÿëÿêÿíè ãûçëû-
üûíäà ñåâèðäè, ëàêèí ìÿëÿêÿíèí íÿ ãûçëûüûíäà, íÿ äÿ ìÿëÿêÿëèéèíäÿ
Ùöñàìÿääèíè ñåâìÿñèíÿ èíàíà áèëìèðÿì. Áèð äÿ êè, Ùöñàìÿääèí êèìäèð
âÿ îíóí íÿ êèìè áèð ýÿëÿúÿéè âàðäûð? Òîüðóë èñÿ áèð ùþêìäàð îüëóäóð.
Áÿëêÿ äÿ ìÿëÿêÿ þç îüëóíóí ýÿëÿúÿéèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí Òîüðóëó
àëäàäûð. Ìÿí áóíà èíàíûðàì. Äîüðóäóð, ñèçÿ ýþíäÿðäèéèì ìÿêòóáó
ìÿëÿêÿíèí þç ÿëèëÿ éàçäûüûíû ýþðìöøÿì, ëàêèí ìÿëÿêÿíèí Òîüðóë èëÿ
áèð éåðäÿ îëäóüóíó âÿ ÿëàùÿçðÿòèí íàìóñóíó ëÿêÿäàð åòäèéèíè ýþðìÿ-
ìèøÿì. ×öíêè ìÿëÿêÿ íåúÿ êè, Ùÿìÿäàíäà, åëÿ äÿ Áàüäàääà îëäóüó
çàìàí, ìÿíèì ýþçöìäÿí êÿíàðà ýåòìÿìèøäèð. Î äàèìà ìÿíèì
éàíûìäà îëìóøäóð.
— Ñÿí ìÿëÿêÿäÿí ìÿêòóáó àëûá Òîüðóëà ýþñòÿðìÿäèíìè?
— Ýþñòÿðèá ýåðèéÿ àëäûì, õàíûìûí áó úöð ÿìð âåðäèéèíè ñþéëÿäèì.
— Ñÿí ìÿëÿêÿíèí ìÿêòóáóíó Òîüðóëà ýþñòÿðäèéèí çàìàí îíäà íÿ
êèìè âÿçèééÿò ýþðäöí?
— Ðÿíýè àüàðäû âÿ ôèêðÿ ýåòäè.
— Úàâàá éàçûá âåðìÿäèìè?
— Î áàðÿäÿ ùå÷ áèð ñþç äàíûøìàäû.
— Îíëàðûí éûüûíúàãëàðûíäà íÿ åøèäèá, íÿ ýþðäöí? Òîüðóë íÿ äà-
íûøûðäû?
84

— Òîüðóë ùå÷ áèð ñþç äàíûøìûðäû, îíóí ÿâÿçèíäÿí àíúàã Çÿùèð Áÿëõè
âÿ Êÿìàëÿääèí äàíûøûðäû.
— Íèçàìèíè þëäöðìÿê ìÿñÿëÿñèíè êèì ÿââÿëúÿ àðàëûüà àòäû?
— Áóíó àðàëûüà àòàí éåíÿ äÿ Çÿùèð Áÿëõè èäè. Ìÿêòóáó äà îíëàð
éàçäûëàð, Òîüðóë èñÿ àíúàã èìçà åòäè. Ñèçèí Àçÿðáàéúàíäàêû îüëàíëàðû-
íûçû þëäöðìÿê ö÷öí ýþíäÿðèëÿí àäàì áàðÿñèíäÿ äÿ òÿùãèãàò àïàðäûì.
Îíëàðû äà ýþíäÿðÿíëÿð Çÿùèð Áÿëõè âÿ Êÿìàëÿääèíäèð. Ùöñàìÿääèíèí
áó úèíàéÿòäÿí õÿáÿðè éîõäóð. Ëàêèí îíóí Òîüðóëà ùþðìÿò áÿñëÿäèéèíè
áèëèðÿì.
— Ìÿëÿêÿíèí áó úèíàéÿòèí òÿøêèëèíäÿí õÿáÿðè éîõäóðìó?
— Ìÿí äåñÿì êè, “õÿáÿðè éîõäóð”, ìÿíÿ êèì èíàíà áèëÿð? Ìÿëÿêÿ
áèð ãàäûíäûð, þçö äÿ áèð ßìèðèí ãûçûäûð. Áèð êÿíäëè ãûçûíäàí äîüóëàí îü-
ëàíëàðûí òàõò-òàúà øÿðèê îëìàñûíà ñîéóããàíëû áèð ñóðÿòäÿ áàõà áèëÿðìè?
Áèð ùàëÿòäÿ êè, ÿëàùÿçðÿò îíà åâëÿíäèéè çàìàí áàøãà áèð ãàäûíà åâëÿí-
ìÿìÿñè ö÷öí ñþç âåðìèøäè. Áó áàðÿäÿ ÿëàùÿçðÿò èúàçÿ âåðñÿéäè, ìÿí
ìÿëÿêÿíèí ùàãëû îëäóüóíà ùþêì âåðÿðäèì.
— Áóíëàðûí ùàìûñû êå÷ÿíäÿí ñîíðà, èêè ýöí áóðàäà ãàëûá éåíÿ äÿ
Êþøê-áàüè-ìöÿççÿìÿ ãàéûäàðñàí, ìÿëÿêÿíèí êèìëÿð èëÿ ÿëàãÿ
ñàõëàäûüûíû òåç-òåç õÿáÿð âåðÿðñÿí.
Ñÿáà õàíûì áó ñþçëÿðè äèíëÿäèêäÿí ñîíðà óòàíà-óòàíà äåäè:
— ßëàùÿçðÿò éåíÿ äÿ úàðèéÿñèíè øÿðÿôèíäÿí ìÿùðóì åòìÿêìè
èñòÿéèð?
— Ìÿí áèð äÿôÿ äåäèì, éåíÿ äÿ äåéèðÿì, ìÿíèì øÿðÿôèìÿ àíúàã
ñÿí ëàéèãñÿí.
Ñÿùÿð Ñÿáà õàíûì Àòàáÿéèí îòàüûíäàí ÷ûõäûüû çàìàí ìöêàôàò àëäû-
üû âÿ áàðìàüûíà òàõäûüû ãèéìÿòëè öçöéÿ ÷îõ äèããÿòëÿ áàõûð âÿ ñåâèíèðäè.
***
Àòàáÿé Ñÿáà õàíûìà “Ùÿìÿäàíäà èêè ýöí ãàëìàëûñàí” äåìÿñèíÿ

áàõìàéàðàã, îíó îí ýöí òàìàì éàíûíäàí êÿíàðà áóðàõìàéàðàã, ýåúÿ-
ýöíäöç áèð éåðäÿ âàõò êå÷èðäè. Íÿùàéÿò, Ñÿáà õàíûì ÿëèíÿ ãàçàíúëû
âÿñèãÿëÿð ñàëäûüû ö÷öí, ìÿëÿêÿíèí éàíûíà ýåòìÿéÿ âÿ ùàìàí âÿñèãÿëÿð
èëÿ áÿðàáÿð åøèòäèéè õÿáÿðëÿðè ìÿëÿêÿéÿ ñàòìàüà òÿëÿñèðäè.
85

***
Ùÿìÿäàí øÿùÿðè áÿçÿíìèøäè. Ýþçÿë þç îüëàíëàðû èëÿ áÿðàáÿð òÿí-

òÿíÿ èëÿ ïàéòàõòà äàõèë îëìóøäó.
Áó õÿáÿðè Ãÿòèáÿéÿ éåòèðìÿê ö÷öí Ñÿáà õàíûì ñÿùÿð òåçäÿí Ãöò-
ëöüö ýþòöðöá Êþøê-áàüè-ìöÿççÿìÿ éîëà äöøäö. Ãÿòèáÿ îíóí Ùÿìÿ-
äàíäà áó ãÿäÿð òÿõèð åòìÿñèíäÿí øöáùÿëÿíèðäè, ÷öíêè Ñÿáàíûí íàìó-
ñóíà èíàíìûðäû. Ãÿòèáÿíèí ôèêðèíúÿ, Ñÿáà õàíûì Àòàáÿéëÿ îëàí áèðèíúè
ýþðöøöíäÿ þçöíö äÿ, ãÿëáèíäÿ îëàí ñèðëÿðèíè äÿ ñàòà áèëÿðäè.
Ñÿáà õàíûìûí òàõò-ðÿâàíû áàüûí ãàïûñûíäà äàéàíäûüû çàìàí Ãÿòèáÿ
îüëóíà ÿùÿìèééÿò âåðìÿéÿðÿê:
— Ñÿáà õàíûì, þçöìö ÷îõ ôÿíà ùèññ åäèðÿì, Ãöòëöüö ëÿëÿñèíÿ
òàïøûð, ìÿíèì îòàüûìà ýÿë, — äåäè âÿ îòàüûíà ýåòäè.
Ñÿáà õàíûì Ãÿòèáÿíèí òÿøâèø âÿ ùÿéÿúàíûíû ýþðÿí çàìàí ãÿë-
áèíäÿ: “Àíàìûí ãÿáðèíÿ àíä îëñóí, áó äÿôÿ ÿëèìäÿêèëÿðè ñÿíÿ óúóç
ñàòìàéàúàüàì. Ñÿí ìÿíèì ÿñèðèìñÿí, èíäè ìÿí èñòÿäèéèì çàìàí ñÿíè
ìÿùâ åäÿ áèëÿðÿì” — äåéèðäè.
Ãÿòèáÿíèí èçòèðàá âÿ ùÿéÿúàíû ùÿääèíäÿí àøìûøäû. Ñÿáà õàíûìûí
éóáàíäûüûíû ýþðöá èêèíúè äÿôÿ äàëûíúà àäàì ýþíäÿðäè.
Ñÿáà õàíûì Ãÿòèáÿíèí éàíûíà ýÿëäèéè âàõò áàøûíû ÿëëÿðè àðàñûíà àëûá
îòóðäó. Îíóí áó âÿçèééÿòè Ãÿòèáÿíèí ãÿëáèíäÿêè ãîðõóëàðû äàùà äà
àðòûðäû. Ãÿòèáÿ ñÿáèðñèç áèð ñóðÿòäÿ îíó ñóàë âåðäè:
— Íÿ ö÷öí äàíûøìûðñàí? Ìÿíèì ãÿëáèìèí ïàðòëàìàñûíûìû èñòÿ-
éèðñÿí? Ìÿí ñÿíè íÿ ö÷öí ïàéòàõòà ýþíäÿðìèøäèì?
Ãÿòèáÿíèí áó ñóàëûíäàí ñîíðà Ñÿáà õàíûì áàøûíû ãàëäûðûá äàíûøäû:
— Ðèúà åäèðÿì, ìÿíÿ ðÿùì åäèí, ìÿíè àëäûüûíûç ãèéìÿòèí ö÷ áÿðà-
áÿðèíè àëûá àçàä åäèí. Ãîéóí ìÿí ýåäèá êö÷ÿëÿðäÿ äèëÿí÷èëèê åäèì,
ìÿí äÿ éàçûã áèð ãûçàì, ìÿí äÿ éàøàìàã èñòÿéèðÿì.
Ãÿòèáÿíèí èçòèðàá âÿ ùÿéÿúàíû äàùà äà àðòäû, Ñÿáàäà ãîðõóëó áèð
õÿáÿð îëäóüóíó ùèññ åäÿðÿê òèòðÿäè âÿ ñîðóøäó:
— Ìÿíèì ðóùóì, ìÿíèì ñèðð éîëäàøûì, ñÿíÿ íÿ ôÿëàêÿò öç âåðìèøäèð?
— Íÿ îëàúàãäûð? Ìÿí áàøäàí àéàüà ôÿëàêÿò è÷èíäÿ äåéèëÿììè?
— Äå ýþðöì, àõûð íÿ ôÿëàêÿò öç âåðìèø?
— Íÿ åäèì? Èêè ãûëûíúûí àðàñûíäàéàì. Áèð òÿðÿôäÿí ìÿëÿêÿéÿ öðÿ-
éèì éàíûð, î áèðè òÿðÿôäÿí äÿ Àòàáÿéèí ãÿçÿáèíäÿí ãîðõóðàì. Î áó ýöí
ìÿíè ÷óâàëà ñàëûá ùîâóçà àòäûðìàã èñòÿñÿ, êèì ýÿëèá ìÿíè îíóí ÿëèí-
äÿí àëàúàãäûð? Éàëâàðûðàì, ìÿíè àçàä åäèí!
86

Ãÿòèáÿ éàëâàðûúû áèð âÿçèééÿòëÿ äåäè:
— ßúÿáà, ñÿíäÿìè ìÿíè ãöðáÿò âèëàéÿòäÿ òÿê áóðàõûá ýåòìÿê èñòÿ-
éèðñÿí?
— ×àðÿì íÿäèð? Àòàáÿé ñîðóøóð êè, îíëàð Áàüäàääà íÿ èøëÿ ìÿøüóë
èäèëÿð. Ùÿðýàù äîüðóñóíó äåñÿì, ìÿëÿêÿíè ìÿùâ åòìèø îëàðàì, éàëàí
äåñÿì, áèð ìÿìëÿêÿòèí ùþêìäàðûíû àëäàòìûø îëóðàì. Éàëàíûí íÿòèúÿ-
ñèíè äÿ êè, ìÿëÿêÿíèí þçö éàõøû áèëèð. Èíäè þçöíöç äåéèí ýþðöì ÷àðÿì
íÿäèð? Îíóí ö÷öí äÿ äåéèðÿì ìÿíè àçàä åäèí, ÷ûõûá úÿùÿííÿì îëóá
áèð òÿðÿôÿ ýåäèì. Àòàáÿéèí ýþçö íÿ ìÿíè ýþðñöí, íÿ äÿ áÿçè õÿáÿðëÿðè
ñîðóøñóí.
Ãÿòèáÿíèí ãûðìûçû éàíàãëàðû ãîðõóñóíäàí ïàìáûã êèìè àüàðäû.
Ìÿüðóð Ãÿòèáÿ Ñÿáà õàíûìûí þíöíäÿ ÿí àúèç áèð ïèøèê øÿêëèíÿ äöøÿðÿê
éàëòàãëàíìàüà áàøëàäû:
— Ñÿí áèëèðñÿí êè, ñÿí îëìàñàí áó áÿäáÿõò Ãÿòèáÿ ìÿùâ îëàð. Íÿ
ö÷öí áàøëàäûüûí èøè àõûðà ãÿäÿð àïàðìàã èñòÿìèðñÿí? Ñÿí åëÿ áèëèðñÿí
êè, áó éàõøûëûãëàð ìÿíèì éàäûìäàí ÷ûõàúàãäûð?
— Ìÿí èñòÿéèðÿì êè, áóíäàí ñîíðà ìÿëÿêÿ ìÿíèìëÿ áèð òàíûø âÿ áèð
äîñò êèìè ðÿôòàð åòñèí, î çàìàí ìÿí äÿ þç êþìÿéèìè ÿñèðýÿìÿðÿì.
Ùàçûðäà ñèç ìÿëÿêÿñèíèç, ìÿí ñèçèí úàðèéÿíèçÿì. Áóéóðóí, íÿ õèäìÿòèíèç
âàðñà, éåðèíÿ éåòèðèì. Ëàêèí þëöì àéàüûíà þç àéàüûìëà ýåäÿ áèëìÿðÿì.
— Ñÿí åëÿ áèëèðñÿí êè, ñÿíè àçàä åòìÿê èñòÿìÿäèéèì äöíéà ìàëû
ö÷öíäöð? Ñÿíèí ö÷öí âåðäèéèì ö÷ ìèí äèðùÿìèí öñòöíÿ ö÷ ìèí äèðùÿì
äÿ ãîéóá ñÿíè àçàä åäÿðÿì. Ëàêèí ñÿíñèç éàøàìàüûì ìöìêöí äåéèë.
Ñÿí ìÿíè áóðàõûá ýåòìÿìÿéÿ ñþç âåðñÿí, áó ñààò ñÿíè àçàä åäÿðÿì.
— Ñÿíèí áàøûíà àíä è÷èðÿì. Þëäöðñÿëÿð äÿ, ìåéèòèì ìþùòÿðÿì
ìÿëÿêÿäÿí àéðûëìàéàúàãäûð.
Ãÿòèáÿ áó ñþçäÿí ñîíðà ãÿëÿìäàíû à÷ûá ãÿëÿìè ÷ûõàðäû âÿ òóìàð-
äàí áèð ïàð÷à êàüûç êÿñèá:
“Ìÿí, Ãÿòèáÿ ßìèð Èíàíúûí ãûçû þç úàðèéÿì Ñÿáà õàíûìû ìÿíÿ
îëàí ñÿìèìè õèäìÿòëÿðèíÿ ìöêàôàò îëàðàã àçàä åäèðÿì” — éàçäû, Ñÿáà
õàíûìà âåðèá öçöíäÿí þïäö âÿ ÿëàâÿ îëàðàã ñîðóøäó:
— Èíäè äå ýþðöì, Àòàáÿéèí ôèêðè íÿäèð?
— Àòàáÿéèí ôèêðè ãîðõóëó ôèêèðäèð. Ìÿí èíàíûðàì êè, Òîüðóëóí
éàíûíäà Àòàáÿéèí àäàìû âàðäûð.
— Íÿäÿí áèëäèí?
— Ìÿëÿêÿíèí Áàüäàääà Òîüðóëà éàçäûüû âÿ ìÿíèì âàñèòÿìëÿ
ýþíäÿðäèéè ìÿêòóá Àòàáÿéèí ÿëèíäÿäèð.
87

Ãÿòèáÿ áó ñþçö åøèäÿðêÿí ÿëèíè äèçëÿðèíÿ ÷àëûá:
— Ìÿùâ îëäóì, — äåäè, — ñÿí î ìÿêòóáó ýþðäöíìö?
— ßëáÿòòÿ êè, ýþðäöì! Àòàáÿé ìÿêòóáó ýþñòÿðÿí êèìè ìÿíè ñþéäö
âÿ “õàèí úàðèéÿ, Áàüäàäà ìÿíèì ãàäûíûìäàí Òîüðóëà ìÿêòóá àïàðìàã
ö÷öíìö ýåòìèøäèí?” — äåäè.
— Ñÿí íÿ úàâàá âåðäèí?
— Þçöíöç äöøöíöí, íÿ úàâàá âåðÿ áèëÿðäèì?
— Ìÿíÿ ðÿùìèí ýÿëñèí, Ñÿáà! Àòàáÿéè áàøäàí ÷ûõàðìàã, îíóí øöá-
ùÿëÿðèíè äàüûòìàã ö÷öí ôèêèðëÿøìÿëèñÿí. Íÿ èñòÿéèðñÿí èñòÿ, ìÿíè áó
ðöñâàé÷ûëûãäàí ãóðòàð!
— Ìÿí íÿ åäÿ áèëÿðÿì? Ìÿëÿêÿíèí þç õÿòòè èëÿ éàçäûüû ìÿêòóá
Àòàáÿéèí ÿëèíäÿäèð.
— Ñÿí áàúàðàðñàí, þùäÿíÿ ýþòöðäöéöí èøè éåðáÿéåð åòìÿéÿ ãàáèë-
ñÿí. Ùÿð íÿ èñòÿéèðñÿí èñòÿ!
— Þëöì ö÷öí áèð áèíà òèêäèðìÿê èñòÿéèðÿì, éåòèì ãûçàì, ìÿíèì äÿ
áèð ÷ûðàã éàíäûðàí åâèì îëñóí.
— Ñÿíÿ ìèí ãûçûë âåðÿðÿì. Ðàçû ãàëàðñàíìû?
— ×îõ ýþçÿë, áóíó ñèç þçöíöç âåðèðñèíèç. Áÿñ Òîüðóë íÿ âåðÿúÿêäèð?
Ñèç åëÿ áèëèðñèíèç êè, Àòàáÿé îíóí ýþçëÿðèíÿ ìèë ÷ÿêäèðìÿéÿúÿêäèð?
Ãÿòèáÿ áèð äàùà äèçëÿðèíÿ âóðàðàã:
— Õóäàâÿíäà, íÿ áþéöê ôÿëàêÿò! — äåäè âÿ ÿëàâÿ åòäè: — Ùÿðýàù áó
èøè þç éîëóíà ãîéñàí, ìÿí Òîüðóëóí òÿðÿôèíäÿí äÿ ìèí ãûçûë ñÿíÿ âåð-
ìÿéÿ ñþç âåðèðÿì.
Ñÿáà õàíûì äàùà äàíûøìàäû, ñàêèò äóðäó. Ãÿòèáÿ îíóí ðàçû ãàëäû-
üûíû ùèññ åäÿðÿê, àéàüà ãàëõäû âÿ ñàíäûüû à÷ûá ìèí ãûçûë Ñÿáà õàíûìûí
îâúóíà ñàéäû âÿ äåäè:
— Òîüðóë ñÿíÿ ìèí ãûçûë âåðìÿçñÿ, îíó ìÿí þçöì âåðÿðÿì. Ñÿí
ìÿíÿ èíàíûðñàíìû?
— Èíàíûðàì.
— Èíäè êè, èíàíûðñàí, äå ýþðöì, ìÿêòóá ìÿñÿëÿñèíè íÿ úöð äöçÿëäÿ-
úÿêñÿí?
Ñÿáà õàíûì ãûçûëëàðû ýþòöðöá þç îòàüûíà àïàðäû âÿ ýÿëèá îòóðàíäàí
ñîíðà äåäè:
— Øöáùÿñèç êè, ìÿëÿêÿ ùÿìèøÿëèê Êþøê-áàüè-ìöÿççÿìäÿ ãàëìà-
éàúàãäûð. Ñèçèí áóðàäà ãàëìàüûíûçûí ìöÿééÿí ñÿáÿáè âàðäû.
Ãÿòèáÿ òÿëÿñèê ñîðóøäó:
88

— Íÿ êèìè ñÿáÿáè îëà áèëÿðäè? Ìÿíèì áóðàäà ãàëìàüûìà ùÿáñ åäèë-
ìÿêäÿí áàøãà áèð ìÿíà âåðìÿê ìöìêöíäöðìö?
— Ñèç ùÿáñäÿ äåéèëñèíèç. Áóðàäà ãàëäûüûíûçûí ñÿáÿáèíè åøèäèí! Ýþçÿë
þç îüëàíëàðû èëÿ áÿðàáÿð ïàéòàõòà ýÿëÿúÿêäèð. Àòàáÿé ñèçèí Ýþçÿë èëÿ
ãàðøû-ãàðøûéà ýÿëÿúÿéèíèçè èñòÿìÿìèøäèð, âÿññàëàì, øöä òàìàì, ñèçèí
áóðàäà ñàõëàíìàüûíûçûí ñÿáÿáè áóäóð.
— Ñÿí Ýþçÿëè ýþðäöíìö?
— Íåúÿ êè, ýþðìÿäèì...
— Îíóí Ýþçÿë àäëàíäûüû ýþçÿëëèéèíäÿäèðìè?
— Äöíéàäà àäûíà ëàéèã èíñàíà òÿñàäöô åäèëèáäèðìè?
— Îüëàíëàðûíû äà ýþðäöíìö?
— Ýþðäöì, éàøëàðûíà áàõìàéàðàã, ÷îõ áþéöê ýþðöíöðäöëÿð.
— Ìèíäèêëÿðè òàõò-ðÿâàíëàð òÿíòÿíÿëèìè èäè?
— Òàõò-ðÿâàí éîõ èäè. Ýþçÿë äÿ, îüëàíëàðû äà àò öñòöíäÿ èäèëÿð.
— Àòàáÿé ñàðàéûíäàìû äöøäö?
— Õåéð, î, Àòàáÿéäÿí ÷îõäàí àéðûëìûøäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ áàøãà
éåðäÿ ìÿíçèë åòäè.
— Àòàáÿé îíó èñòèãáàë åòäèìè?
— Åòäè.
— Î, îüëàíëàðûíû þïäöìö?
— Þïäö, ëàêèí óøàãëàð îíó òàíûìûðäûëàð.
— Ýþðöíöð êè, î ãàäûí àüûëëû ãàäûíäûð. Àòàáÿé ìÿíèì áàðÿìäÿ íÿ
äàíûøûðäû?
— ßëèíäÿ åëÿ áèð ìÿêòóá îëàí êèøè ãàäûíû ùàããûíäà íÿ äàíûøà áèëÿð?
— Áèëìèðÿì, ñÿí ìÿíÿ êþìÿê åäÿ áèëÿúÿêñÿíìè?
— Åäÿ áèëÿúÿéÿì. Øöáùÿñèç êè, ÿëàùÿçðÿò ñèçè Ùÿìÿäàíà ÷àüûðà-
úàãäûð. Î, ìÿêòóáó ñèçÿ ýþñòÿðèá áó ìÿêòóáó éàçûá-éàçìàäûüûíûçû
ñîðóøàúàãäûð. Î çàìàí äåéÿðñèíèç êè, áÿëè, ìÿí éàçìûøàì, ëàêèí Òîü-
ðóëà éàçìàìûøàì. Ìÿêòóáó Ôÿõðÿääèíÿ éàçûá ñàðàéà ýÿòèðìÿê âÿ
ìÿùâ åòìÿê èñòÿéèðäèì. Áóíó áàúàðà áèëÿðñèíèçìè?
— Áàúàðàðàì. Ëàêèí Àòàáÿé ìÿêòóáóí Òîüðóëóí ÿëèíÿ íÿ âàñèòÿ èëÿ
äöøäöéöíö ñîðóøàðñà, íÿ äåéÿðÿì?
— Î çàìàí äåéÿðñèíèç êè, Ñÿáà õàíûì Òîüðóëà âåðèëÿúÿê ìÿêòóáó
Ôÿõðÿääèíÿ, Ôÿõðÿääèíÿ âåðèëÿúÿê ìÿêòóáó èñÿ éàíëûø îëàðàã Òîüðóëà
âåðìèøäèð.
Áóíäàí ñîíðàñûíû ìÿíÿ òàïøûðûí. Ëàêèí áóíó äåìÿëèéÿì êè, Ùöñà-
ìÿääèí äÿ ìÿíè ìöêàôàòëàíäûðìàëûäûð. ×öíêè îíóí áàðÿñèíäÿ îëàí
89

øöáùÿëÿðè äÿ äàüûòìûøàì. Áó âÿçèôÿíè äÿ ìÿëÿêÿíèí õàòèðè ö÷öí èôà
åòìèøÿì. Àòàáÿé ùÿääèíäÿí àðòûã ãûñãàíûðäû.
Ãÿòèáÿ áó ñþçäÿí ñîíðà ãàëõûá îíóí àüçûíäàí þïäö âÿ ñîðóøäó:
— Çÿùèð Áÿëõè âÿ Êÿìàëÿääèíè ýþðöá ìÿíèì ñèôàðèøëÿðèìè éåòèðÿ
áèëäèíìè?
— Ýþðÿ áèëäèì, ëàêèí ñèôàðèøèíèçè éåòèðÿ áèëìÿäèì, ÷öíêè ìÿí Àòà-
áÿé ñàðàéûíûí ãàáàüûíà éåòèøäèéèì çàìàí îíëàðû Àòàáÿéèí éàíûíäàí
÷ûõàðûá ùÿáñõàíàéà àïàðûðäûëàð.
— Ùÿáñõàíàéà?
— Áÿëè, îíëàðû ùÿáñ åòäèëÿð.
Ãÿòèáÿ áèð àç ôèêðÿ ýåòäèêäÿí ñîíðà éåíÿ äÿ:
— Äàðìàäàüûí äàüûëäûã! — äåäè âÿ ôèêðÿ ýåòäè.
Ýåúÿ êå÷ìèøäè, Ñÿáà õàíûì:
— Ýåúÿíèç õåéðÿ ãàëñûí! — äåéèá éàòìàüà ýåòäè.
Ãÿòèáÿ èñÿ þç éàòàüûíà ÷ÿêèëÿðÿê, Ùÿìÿäàíäà Ýþçÿëèí îüëàíëàðûíûí
øÿðÿôèíÿ âåðèëÿí çèéàôÿòè úöðáÿúöð øÿêèëëÿðäÿ õÿéàëûíà ýÿòèðèð, îíóí
è÷ÿðèñèíè ýèçëè áèð ãûñãàíúëûüûí àúûëàðû äîüðàéûðäû. Îíóí éóõóñó áèð òèêàí
îëóá ýþç áÿáÿêëÿðèíè äåøèðäè. Éóìøàã ãó òöêöíäÿí äöçÿëäèëìèø àòëàñ
äþøÿê áèð ÷àõìàã äàøûíà äþíÿðÿê îíóí áÿäÿíèíè úûðìàãëàéûðäû. Áàøû
öñòöíäÿ éàíàí øàìëàðûí ùÿð áèðèñè áèð èëàí øÿêëè àëûá îíóí éîðüàí-äþøÿ-
éèíÿ àòûëìàã èñòÿéèðäè.
Éàòà áèëìÿäè, éàòàüûíäàí ãàëõûá õÿëÿòè öñòöíÿ ñàëäû, îòàüûí ãàáà-
üûíäàêû ýöëëÿðèí äèáèíäÿ îòóðäó. Ëàêèí áó äà îíó òÿñêèí åòìèðäè.
ßòðàôûíäàêû òîïà ãûçûë ýöëëÿðÿ áàõäûüû çàìàí áèð ýÿíúèí ìÿçàðû
öçÿðèíÿ ãîéóëàí ÿêëèëèí ãÿìëè òÿñèðèíè àëûðäû: ÿëâàí ÷è÷ÿêëè õèéàáàíëàð
ìÿùâ îëàí áèð õàëãûí éàäèýàðû êèìè ãàëàí êþùíÿ ãÿáèðèñòàíëàðäàí äàùà
ãîðõóëó âÿ ùöçíàâÿð èäè.
Àúûüûíäàí ãûçàðìûø ýþçëÿðè èëÿ ùîâóçäàí ùàâàéà ãàëõàí ôÿââàðÿ-
ëÿðèí ùîâóçà òþêöëÿí ãÿòðÿëÿðèíÿ áàõäûüû çàìàí, ýþéäÿí éåðÿ ãàíëû éà-
üûøëàð éàüäûüûíû ùèññ åäèðäè. Óëäóçëàðûí øÿôÿãèíè ùîâóçóí ýöçýöñöíäÿ
ýþðöíúÿ Éåð êöðÿñèíèí äàüûëäûüûíû âÿ óëäóçëàðûí ñóéà ñÿïèëäèéèíè çÿíí
åäèðäè. Ôÿçàíûí ïÿíúÿðÿñèíäÿí áàøûíû ÷ûõàðûá áàõàí îí äþðä ýåúÿëèê àé
äà îíó óäìàã ö÷öí àüçûíû à÷àí áèð ÿæäàùàéà áÿíçÿéèðäè. Àðàáèð ÷èíàð
àüàúûíäà îõóéàðàã “ùàã-ùàã” äåéÿí ãóøóí ñÿñè äÿ îíó ìÿøüóë åäèðäè.
Î “ùàã-ùàã” ñÿñèíè åøèòäèéè çàìàí äåéèðäè: “Äöíéàäà ùàãã éîõäóð,
ùÿãèãÿò éîõäóð, îíëàðûí éåðèíäÿ àëäàòìàëàð, øÿêÿðÿ áöðöíìöø çÿùÿðëÿð
âàðäûð”. Èíñàíà ùÿãèãè íÿøÿíè âåðÿí, öðÿêëÿðèí äàèìè ÷ûðïûíòûñûíû äàéàí-
90

äûðàí, âàðëûãäàí éîðüóíëóã âÿ öìèäñèçëèê äóéàí öðÿêëÿðäÿí èëëÿðèí,
ÿñðëÿðèí êèíëè òîçëàðûíû ñèëÿí âÿ àðçóëàðû íÿòèúÿëÿíäèðÿí àíúàã èíòèãàìäûð.
Ìÿíèì áþéöê äöøìÿíèì þç áÿõòèìäèð. Äöøìÿíèìèí áèðèñèíäÿí
èíòèãàì àëà áèëìÿäèéèì ùàëäà, èãáàëûì ãàðøûìà áàøãà áèð äöøìÿí
÷ûõàðäû. Ëàêèí ÿââÿëêè äöøìÿí ñîíðàêû äöøìÿíèìäÿí äàùà áþéöêäöð.
×öíêè áèðèíúèñèíè ñåâèðäèì, èêèíúèñè èñÿ ìÿíè ñåâäè. Èêèíúèñèíè ìÿùâ åò-
ìÿê áèðèíúèñèíè ìÿùâ åòìÿêäÿí äàùà àñàíäûð. Éàëàíäûð, ñåâýèäÿ äÿ
ùÿãèãÿò éîõäóð. Î ìÿíè ñåâèðäè, àíä è÷ìèøäè, ñþç âåðìèøäè, ìÿíäÿí
áàøãàñûíà åâëÿíìÿéÿúÿêäè; ÷öíêè î, éàøúà ìÿíäÿí áþéöê èäè.
Ñåâýèëÿðèí íÿ êèìè áèð úþâùÿð âÿ íÿëèéè ìÿëóì îëìàéàí áèð ìàääÿ
îëäóüóíó áèð ôÿëñÿôÿ øÿêëèíÿ ñàëûá ãûçëàðûí øöóðóíà éåðèäÿí àëèìëÿð íÿ
ãÿäÿð àë÷àã èìèø...
“Äöíéàäà ñÿáÿáñèç áèð øåé éîõäóð” — äåéÿíëÿð íÿ ãÿäÿð äîüðó÷ó,
íÿ ãÿäÿð àëèúÿíàá øÿõñëÿð èìèø.
Î, ýþçÿëëèéÿ ïÿðÿñòèø åòñÿéäè, éîõñóëëàð àðàñûíäà ìÿíäÿí äàùà ýþ-
çÿëëÿðè âàð èäè. Ëàêèí î, õÿëèôÿ èëÿ ãîùóì îëìàã âÿ áó âàñèòÿ èëÿ ìÿì-
ëÿêÿòèíè ýåíèøëÿíäèðìÿê èñòÿìèøäè. Ìÿíñÿ îíóí ìÿãñÿäèíèí àëÿòè êÿñèë-
ìÿëè èäèì. Î ìÿíèì èçäèâàúûìëà áèð òÿðÿôäÿí ìÿìëÿêÿòëÿðÿ ñàùèáëÿíäè,
î áèðè òÿðÿôäÿí äÿ ýÿëÿúÿéèíäÿí ùÿéàò âÿ èãáàë öìèäëÿðè áÿñëÿéÿí áèð
ãûçû þç øÿùâÿòèíÿ ãóðáàí âåðäè. Õÿëèôÿ þëäö, îíóí ìÿíÿ îëàí ñåâýèñè äÿ
þëäö. Èíäè èñÿ îíà òÿçÿ-òÿçÿ ãóðáàíëàð ëàçûìäûð, þçö äÿ óúóç ãóðáàíëàð.
Ëàêèí ìÿí þçöìö îíóí ãèéìÿòëÿíäèðäèéè êèìè ãèéìÿòëÿíäèðìÿéÿúÿ-
éÿì. Î ìÿíèì ùÿéàòûìû ÿëèìäÿí àëìûøäûð, áóíà äà þç ùÿéàòû èëÿ úàâàá
âåðìÿëèäèð. Î àíúàã ìÿíè ìÿùâ åòäè, ìÿíñÿ áöòöí Åëäÿíèç õàíÿäàíûíû
ìÿùâ åäÿúÿéÿì. Îíóí íÿñëèíè êÿñìÿéÿ ÷àëûøàúàüàì. Ìÿíèì ö÷öí
ãèéìÿòëè îëàí àíúàã îüëóìäóð. ×öíêè îíóí éàðûñû ìÿíèì þç ãàíûì-
äàíäûð. Àíà ìÿùÿááÿòèíè öðÿêäÿí ñèëÿ áèëÿúÿê áèð äÿðìàí îëñàéäû, ìÿí
áó ðöñâàé÷û âÿ àëäàäûúû õàíÿäàíäàí áèð íÿôÿð íÿôÿñ ÷ÿêÿí áåëÿ äèðè áó-
ðàõìàçäûì. Ëàêèí óøàã ìÿíÿ îõøàéûð, î ìÿíèìäèð. Ìÿíèì îëäóüó ö÷öí
àòà ìÿùÿááÿòèíäÿí ìÿùðóìäóð. Âàõòèëÿ äîäàãëàðûìäàí þïÿðêÿí: “Î
äîäàãëàð ìÿíèì ùÿéàò áóëàüûìäûð” äåéÿí àëäàäûúû äîäàãëàð áèð äÿôÿ äÿ
îëñà ìÿíèì îüëóìóí äîäàãëàðûíäàí þïìÿìèøäèð.
Ìÿíèì äîäàãëàðûìà õÿéàíÿòëÿ äÿéÿí äîäàãëàðûí áàøãà äîäàãëàðäà
ýÿçäèéèíè ýþðäöéöì çàìàí íÿ éàëâàðìàã, íÿ äÿ ùÿãèãÿòÿ ñûüûíìàã
ëàçûì äåéèë. Áåëÿ ÷ÿòèíëèéèí ÿëàúû àíúàã èíòèãàìäûð.
Ãàäûí áÿäÿíèíèí áàøãà áèð êèøèéÿ ñàòûëìàñû èøèíÿ èðç, íàìóñ âÿ
ãåéðÿòèí ñàòûëìàñû êèìè áàõàíëàð õàëãûí ÿí àíëàìàç âÿ ýåðèäÿ ãàëàí
91

ùèññÿñèäèð. ×öíêè ñàòûëàí øåé áèð ïàð÷à ÿòäÿí èáàðÿò îëìàéûá, ùÿð øåéäÿí
òÿìèç îëàí àèëÿâè âèúäàíäàí èáàðÿòäèð. Ìöòÿãàáèë ñåâýèíèí þçö äÿ ùÿìèí
âèúäàíäàí ñöçöëöá òþêöëÿí úþâùÿðäÿí èáàðÿòäèð. Äöíéàäà èðç, íàìóñ âÿ
øÿðÿô àäëàíàí øåé âàðñà, î äà àíúàã úþâùÿðäèð. Äåìÿê êè, ìöòÿãàáèë ñåâýè
ìÿíè ñàòàí àäàìäà éîõ èäè. Î, ñàòûúû èäè. ßââÿëúÿ î ìÿíè ñàòäû, ìÿíèì
ö÷öí äÿ éîë à÷äû. ßúÿáà, îíóí ìÿíè ãûñãàíìàüà íÿ ùàããû âàðäûð?
Ìÿí áàøãàñûíûí ãîëëàðû àðàñûíà ýèðèá éàòìàäûì, îíóí ãàäûíû îëà-îëà
áàøãàñûíà ÿðÿ ýåòìÿäèì. Áàøãàñûíäàí èêè îüëàí äà äîüóðìàäûì, îíóí
ìÿíÿ õàèí äåìÿéÿ ùàããû âàðäûðìû?
Î ùÿì åâëÿíäè, ùÿì äÿ ìÿíèì àòàìûí ãàòèëëÿðèíè ìöäàôèÿ åòäè. Õÿëè-
ôÿíèí ãàðøûñûíäà Ôÿõðÿääèíèí àëíûíäàí þïäö. Ìÿíèì ãÿëáèìè éàðàëàäû.
Ìÿíèì àòàìûí öçÿðèíÿ öñéàíëàð òÿøêèë åäÿí Íèçàìèíè äèðè ãîéäó. Î
ùàçûðäà þç îüëó âÿ þç ãàäûíû èëÿ îòóðóá øåèð éàçûð. Ùàëáóêè Àòàáÿé ìÿíèì
ÿëèìè ÿëèíÿ àëäûüû çàìàí Íèçàìèíè ìÿùâ åäÿúÿéèíÿ ñþç âåðìèøäè”.
Ãÿòèáÿ áóíëàðû äöøöíäöéö çàìàí ôèêðè áèð äàùà êå÷ìèøëÿðÿ ãàéûòäû.
Îíóí íÿçÿðèíäÿ Àòàáÿéëÿ áèðèíúè äÿôÿ ýþðöøäöéö ýöí âÿ òîé ýåúÿñèíèí
ÿñàñ äÿãèãÿëÿðè úàíëàíäû. Îíó ãûñãàíúëûüûí èñòè òÿðëÿðè ÷èìäèðìÿéÿ áàø-
ëàäû âÿ øèääÿòëÿ äèêñèíäè. Ñàíêè îíóí ãàðøûñûíäà ýÿíú Àòàáÿé äóðìóøäó,
ñàíêè î, áèðèíúè äÿôÿ Ãÿòèáÿíèí äîäàãëàðûíû äîäàãëàðûíà éàõûíëàøäûðûðäû.
Ãÿòèáÿ áó äöøöíúÿ èëÿ äÿ äåäè: “Àòàáÿé, ñÿí áó äîäàãëàðà àíä
è÷ìÿëèñÿí, î øàèð ìÿùâ åäèëìÿëèäèð”.
Ãÿòèáÿ áó ñþçëÿðè äèëèíäÿ òÿêðàð åòäèéè çàìàí ñàíêè ãóëàãëàðû äà áó
ñþçëÿðè åøèäèðäè:
“Ãÿòèáÿ, áó äîäàãëàðà àíä è÷èðÿì, ìÿí î øàèðè ìÿùâ åäÿúÿéÿì”.
Ãÿòèáÿ êå÷ìèøèí ãîéíóíà ýèðìèøäè, Àòàáÿéÿ íàçëàíûðäû, Àòàáÿé èñÿ
áèð êàñà äîëóñó íàäèð èíúèëÿðè Ãÿòèáÿíèí äþøëÿðèíÿ ñÿïÿðÿê:
“Ãÿòèáÿíèí èíúèëÿðäÿí èíúÿ îëàí âöúóäó èíúèëÿðèí øÿôÿãèíÿ ãàëèá
ýÿëèð” — äåéèðäè.
Ãÿòèáÿ áó ôèêèðëÿðèí òÿñèðè èëÿ ãîëëàðûíû ãàëäûðûá ýÿíú Àòàáÿéè þç áàü-
ðûíà áàñìàã èñòÿðêÿí, ãîëëàðû þç äþøöíÿ äöøäö âÿ äèêñèíÿðÿê: “Éîõ, —
äåäè, — àðòûã î ìÿíèì äåéèë, îíóí ãîëëàðû èíäè áàøãàñûíûí áîéíóíäàäûð.
Î èíúèëÿð àðòûã áàøãàñûíûí äþøëÿðèíÿ ñÿïèëèð, åéíè çàìàíäà îíóí
äîäàãëàðû äà áàøãàñûíûí äîäàãëàðûíà éàõûíëàøàðàã âåðäèéè âÿäÿëÿðÿ àíä
è÷èð; ÷öíêè êèøèëÿðèí àäÿòè ñþç âåðèá àíä è÷ìÿê âÿ àíäûíû ñûíäûðìàãäûð.
Ãàäûí èñÿ àúûëàð è÷èíäÿ ãûâðûëìàã âÿ áàøãàñûíûí ãîéíóíà àòûëàí
êèøèíè ÿëÿ ýÿòèðìÿê ö÷öí ÷àëûøìàã, öìèäñèçëèêëÿð è÷èíäÿ âÿðÿìëÿìÿê,
èíòèùàð åòìÿêäÿí áàøãà áèð øåé áàúàðìûð. Ëàêèí ìÿí î ãàäûíëàðäàí äå-
92

éèëÿì, âÿðÿìëÿíìÿéÿúÿéÿì; ÷öíêè âÿðÿìëè ãàäûíäà èíòèãàì àëìàã
ãöââÿòè ãàëìàç. Ìÿí èíòèùàð åòìÿéÿúÿéÿì, ÷öíêè ìÿí àúèç ãàäûíëàð-
äàí äåéèëÿì, èíòèùàð àúèçëÿð ö÷öíäöð. Î ìÿíè ñàòäû, áóíóíëà äà ìÿíè
ìÿíÿâè ñóðÿòäÿ þëäöðäö. Ìÿí î ìÿíÿâèééàòû áàøãà áèð êèøèäÿí ÿëÿ
ýÿòèðìÿêëÿ äÿ éàøàéà áèëÿðÿì. Ìÿí èíäè îíà îëàí ñåâýèìè, îíà ãàðøû
äîüàí èíòèãàì äóéüóëàðûíà äÿéèøäèì”.
Ãÿòèáÿ éåðèíäÿí ãàëõàðêÿí þçöíö ÷îõ àüûð ùèññ åòäè. Î áöòöí þì-
ðöíäÿ áèðèíúè äÿôÿ èäè êè, áåëÿ áèð àüûðëûüû ùèññ åäèðäè. Âöúóäó òèòðÿäè,
“ÿúÿáà, ìÿí ãîúàëäûììû?” — äåéÿðÿê îòàüà ýèðäè, ýöçýöíöí ãàáàüûíà
êå÷èá þç ÷þùðÿñèíÿ áàõäû âÿ þç-þçöíÿ: “Ýþçëÿðèì ùàìàí ãàðàëûüûíäà
âÿ þç àúûãëû áàõûøëàðûíäà äàâàì åäèð. Ñà÷ëàðûì äà ùàìàí, ãàøëàðûì äà
ùàìàí. Áÿñ ýþç ãàïàãëàðûíûí ÿòðàôûíäàêû ìàâè ðÿíý íÿäèð?! Ýÿíú èêÿí
î íèøàíÿëÿð ýþçëÿðèìèí ÿòðàôûíäà éîõ èäè. Áÿñ î íÿäÿíäèð?”.
Ãÿòèáÿ áó ñóàëûíà þçö úàâàá âåðäè:
“Ýåúÿëÿð éàòìàìàãäàí. Ñÿùÿðÿ ãÿäÿð ïÿíúÿðÿäÿí ôÿçàéà áàõàðàã
óëäóçëàðû ñàéìàãäàíäûð.
Ìÿí áèð èëèí è÷ÿðèñèíäÿ ôÿçàäà öçÿí óëäóçëàðûí ùàìûñû èëÿ òàíûø îë-
äóì. Ìÿíèì ýþç ãàïàãëàðûì ãàðàëìàñûí äà, íÿ åòñèí? Áó ýþçëÿð ñÿùÿ-
ðÿ ãÿäÿð ìèíëÿðúÿ óëäóçëàðû þç ãÿðàðýàùûíà þòöðìÿêëÿ ìÿøüóëäóð. Áó
ýþçëÿð ö÷ éöç ýåúÿäèð êè, àéû òÿãèá åòìÿêëÿ ßëâÿíä äàüûíûí àðõàëàðûíà
éîëà ñàëûð. Áó ýþçëÿð áèð èëäÿí áÿðèäèð êè, ýåúÿëÿðè áÿíàòöííÿø1 óëäóçëàðû
èëÿ áÿðàáÿð ìÿùâ îëàí ýÿíúëèéèí ãèéìÿòëè ýöíëÿðèíÿ àüëàéûð”.
Ãÿòèáÿ áèð àù ÷ÿêÿðÿê þç ÿíäàìûíà áèð äàùà áàõäû.
“Áîéóì, áóõóíóì þç éåðèíäÿ, ùÿëÿëèê ãîúàëûüà áîéóí ÿéìÿìè-
øÿì”, — äåéÿðÿê úàðèéÿñèíè ÷àüûðäû âÿ:
— Øàì ñöôðÿñèíè äöçÿëäèí, Ùöñàìÿääèíè ùöçóðóìà ÷àüûðûí! — äåäè.
Ãÿòèáÿíèí øàì ñöôðÿñè Ìàøàíðóä ÷àéûíà áàõàí áèð áàëêîíäà äöçÿë-
äèëìèøäè. Äÿìàâÿíä âÿ ßëâÿíä äàüëàðûíäàí ãîïàí ðóçèýàð Ôÿðèâÿð
íàùèéÿñèíèí ÷è÷ÿê ãîõóëàðûíû Ãÿòèáÿíèí áàëêîíóíà ýÿòèðèðäè. Ãÿòèáÿ
ñà÷ëàðûíû à÷ûá ÷èéíèíÿ òþêìöøäö, Ùöñàìÿääèíè ýþçëÿéèðäè. Ùöñàìÿä-
äèí ýÿëäè, ñàëàì âåðèá äóðäó. Ãÿòèáÿíèí ñà÷ëàðûíäàí ãàëõàí ÿòèð ãîõó-
ëàðû Ùöñàìÿääèíäÿ Ãÿòèáÿéÿ ãàðøû òÿçÿ áèð çþâã îéàíäûðäû. Î èíäèéÿ
ãÿäÿð Ãÿòèáÿíè áó ëèáàñäà, áó ýþçÿëëèêäÿ ýþðìÿìèøäè.
_________________
1
Á ÿ í à ò ö í í ÿ ø — ÿðÿáúÿ úÿíàçÿíèí êÿíàðûíà äöçöëöá àüëàéàí ãûçëàðà äåéèëèð.
ßðÿáëÿð Øèìàë èëÿ Øÿðã àðàñûíäà úÿíàçÿ øÿêëèíäÿ óçàíìûø áèð ñûðà óëäóçëàðûí ÿòðàôûíäà
äöçöëÿí óëäóçëàðà “áÿíàòöííÿø”, éÿíè úÿíàçÿ öñòöíäÿ àüëàéàí ãûçëàð àäûíû âåðìèøëÿð.
93

Ãÿòèáÿíèí ýåéäèéè íàçèê èïÿê êþéíÿêäÿí äþøëÿðèíèí éàðûñû ýþðöíöð
âÿ øàìëàðûí èøûüûíäà øÿôÿãëÿíèðäè. Î, èíúÿ âÿ àü ÿëëÿðè èëÿ äèçëÿðèíè ãó-
úàãëàéûá îòóðìóøäó. Áàðìàãëàðûíäàêû öçöêëÿð âÿ äþøëÿðèíäÿêè àëìàç
áîéóíáàüûëàð ùàìûñûíäàí àðòûã Ùöñàìÿääèíèí íÿçÿðèíè úÿëá åäèðäè.
Ãÿòèáÿ îíà þç éàíûíäà éåð ýþñòÿðäè âÿ:
— Áóðàäà îòóð, Ùöñàìÿääèí! — äåäè. — Äÿðä ñþéëÿìÿê âÿ ñèðð
âåðìÿê ö÷öí ñÿíäÿí áàøãà áèð àäàì ãàëìàäû. Áó ýåúÿíèí íÿ êèìè áèð
ýåúÿ îëäóüóíó áèëèðñÿíìè? Áó ýåúÿ Àòàáÿé þç ãàäûíû âÿ þç îüëàíëàðû
èëÿ Àòàáÿé ñàðàéûíäà çèéàôÿò äöçÿëòìèøäèð. Áèç äÿ áó ýåúÿ ìöùöì áèð
ùàäèñÿíèí çÿìèíÿñèíè ãîéìàëûéûã. Ëàêèí ñÿí îíó áèëìÿëèñÿí êè, Àòàáÿé
áèçèì ñèðëÿðèìèçè ÿëÿ àëìûøäûð. Î áèçäÿí áÿäýöìàíäûð. Îíäà øöáùÿëÿð
âÿ ãûñãàíúëûãëàð ùÿääèíäÿí àðòûãäûð. Àíúàã ñÿí áóíäàí ùå÷ áèð âàõò
òÿêàí éåìÿìÿëèñÿí. Áèçèì Àòàáÿéÿ äöøìÿí îëäóüóìóçó áèëñÿëÿð,
ìèíëÿðúÿ ùÿìôèêèð òàïà áèëÿðèê. Àòàáÿé Ùÿìÿäàíäà Çÿùèð Áÿëõè âÿ
Êÿìàëÿääèíè ùÿáñÿ àëäûðìûøäûð. Áóíëàðûí ùàìûñû Àòàáÿéèí áèçÿ ãàðøû
áàøëàìàã èñòÿäèéè ùöúóìëàðûí çÿìèíÿñèäèð. Áèç äÿ âàõò èêÿí ùÿéàòà
êå÷èðìÿê èñòÿäèéèìèç ùàäèñÿíèí çÿìèíÿñèíè ãîéìàëûéûã.
Ùöñàìÿääèí Ãÿòèáÿíèí íÿ äåìÿê èñòÿäèéèíè äÿðùàë àíëàäû, áóíñóç
äà î, Ãÿòèáÿíèí Àòàáÿé Ìÿùÿììÿääÿí èíòèãàì àëìàã ôèêèðëÿðèíÿ
ùöñí-ðÿüáÿò áÿñëÿéèðäè.
Áèð àç Ùöñàìÿääèí Ãÿòèáÿéÿ, áèð àç äà Ãÿòèáÿ Ùöñàìÿääèíÿ éà-
õûíëàøìûøäû. Ðóçèýàð Ãÿòèáÿíèí ñà÷ëàðûíû Ùöñàìÿääèíèí ÷èéíèíÿ ñÿïèð-
êÿí Ùöñàìÿääèí äÿ îíóí ãóëàüûíäàêû ñûðüàäà “À. âÿ Ì.”1 ùÿðôëÿðèíè
îõóéóðäó.
Ùöñàìÿääèí äîäàãëàðûíû óçàäûá îíóí àü çàíáàüûí éàðïàüûíà áÿí-
çÿéÿí ãóëàãëàðûíäàí þïÿðêÿí ïû÷ûëäàäû:
— Ìÿëÿêÿíèí áöòöí ôèêèðëÿðèíÿ øÿðèê îëóðàì. Îíà áöòöí âàðëûüûìëà
êþìÿê åäÿúÿéÿì.
Ãÿòèáÿ äÿ áóíóí úàâàáûíäà:
— Î äîäàãëàð ìÿíèì îüëóì Ãöòëöüöí âÿëèÿùäëèéÿ òÿéèí åäèëìÿñèíÿ
âÿ Àòàáÿéäÿí èíòèãàì àëìàüà àíä è÷ìÿëèäèð, — äåäèêäÿ, Ùöñàìÿääèí
äÿ îíóí ãóëàüûíà éîõ, äîäàãëàðûíà ïû÷ûëäàéàðàã:
— Áó äîäàãëàðà àíä è÷èðÿì! — äåäè.
_________________
1
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä Øÿðãäÿ ÿí áþéöê çöìðöäëÿðäÿí äöçÿëäèëìèø ñûðüàëàðû
Ãÿòèáÿéÿ éàäèýàð âåðìèøäè.
94

Ãÿòèáÿ áèð íå÷ÿ ñàíèéÿäÿí ñîíðà äîäàãëàðûíû îíóí äîäàãëàðûíäàí
àëäûüû âÿ Ùöñàìÿääèíèí ãîëëàðû àðàñûíäàí êÿíàðà ñû÷ðàäûüû çàìàí: —
Ìÿí î ãîëëàðûí àðàñûíà àíúàã Àòàáÿéèí ãîëëàðûíäàí ùÿìèøÿëèê àçàä
åäèëäèêäÿí ñîíðà ýèðÿ áèëÿúÿéÿì, — äåäè, ñîíðà äà áèð àù ÷ÿêÿðÿê:
— Àù, êèøèëÿðèí áàüëàäûüû ÿùä-ïåéìàíûí äàâàìû, ãàäûíëàðûí ãîëëàðû
àðàñûíäàí ÷ûõûíúàéà ãÿäÿðäèð.
Ùöñàìÿääèí ãÿòè îëàðàã úàâàá âåðäè:
— Àòàáÿé ìÿùâ åäèëÿúÿêäèð. Ñèçÿ ñþç âåðèðÿì!
XII ßÑÐÈÍ ÉÀÐÛÑÛÍÄÀ ÀÇßÐÁÀÉÚÀÍ
XII ÿñðèí 2-úè éàðûñûíäà õÿëèôÿ áàéðàüû àëòûíäà ùþêóìÿò ñöðÿí

ùþêìäàðëàðûí ÿí ãöââÿòëèñè Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðè èäè. Àçÿðáàéúàí
ùþêóìÿòè ö÷öí éåýàíÿ áèð ðÿãèá âàðñà, î äà Õàðÿçìøàùëàð èäè. ßëàÿä-
äèí Òÿêèø Õàðÿçì ùþêóìÿòèíèí áàøûíà êå÷äèéè çàìàí áó ìöáàðèçÿ
äàùà äà ýöúëÿíäè. Ñóëòàí Òÿêèø ùÿð íÿ îëóðñà îëñóí, õÿëèôÿéÿ òÿñèð
éåòèðìÿê ö÷öí Áàüäàäà éîë à÷ìàëû èäè. Ëàêèí Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿ-
ðèíèí úîüðàôè ìþâãåéè Ñóëòàí Òÿêèøèí áó àðçóëàðûíà èìêàí âåðìèðäè.
Àçÿðáàéúàí, Ðåé âÿ Èðàãûí, ùÿì÷èíèí úîüðàôè âÿ ñòðàòåæè öñòöíëöéöí
àòàáÿéëÿð ÿëèíäÿ îëìàñû îíëàðà Áàüäàäû äàèìà þç íöôóçëàðû àëòûíäà
ñàõëàìàüà êþìÿê åäèðäè.
Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðè èñòÿäèêëÿðè çàìàí Áàüäàäû èøüàë åäÿð âÿ þç
äåäèêëÿðèíè õÿëèôÿéÿ äèêòÿ åäÿ áèëÿðäèëÿð.
Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðè Áàüäàä öçÿðèíäÿ ãàçàíäûãëàðû íöôóç ñàéÿ-
ñèíäÿ èñòÿäèêëÿðè çàìàí õÿëèôÿíè ìþâãåéèíäÿí äöøöðÿð âÿ éåðèíÿ áàø-
ãàñûíû òÿéèí åäÿ áèëÿðäèëÿð. Ñÿëàùÿääèí ßééóáèíèí ÿùëñÿëèá ìöùàðèáÿñè
èëÿ ìÿøüóë îëìàñû, õÿëèôÿíèí èõòèéàðûíû òàìàìèëÿ Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿ-
ðèíèí ÿëèíÿ òàïøûðìûøäû.
Õÿëèôÿíèí þçö ö÷öí äÿ Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðèíÿ ñûüûíìàã ÿëâåðèøëè
èäè. ×öíêè ßëàöääþâëÿíèí âàõòèëÿ õÿëèôÿëÿðÿ ãàðøû ãîéäóüó òÿùãèðëÿð
õÿëèôÿëÿðèí ãöââÿòëè áèð ùþêóìÿòÿ èñòèíàä åòìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäó.1
_________________
1
Àëè-Áöâÿéùà õàíÿäàíûíäàí îëàí ßëàöääþâëÿ õÿëèôÿëÿðëÿ áàðûøà áèëìÿäèéèíäÿí
àç áèð ãîøóí èëÿ Áàüäàäû èøüàë åòìèø âÿ õÿëèôÿíè ùÿáñÿ àëäûðìûøäû. Î, Áàüäàä ðóùàíè-
ëÿðèíè ùöçóðóíà ÷àüûðûá õÿëèôÿíèí õÿçèíÿ ïóëóíó èñðàô õÿðú åòäèéèíè èñáàò åòìèø âÿ õÿëè-
ôÿíè ìåéäàíäà àüàúà áàüëàòäûðûá àüëàéà-àüëàéà äþéäöðìöøäöð (Ðþâçÿòöññÿôà, úèëä 3).
95

Áóíà ýþðÿ äÿ Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðè èðàãëûëàðûí ýåíèø ñèéàñè èíòðè-
ãàëàðûíà áàõìàéàðàã, ïàéòàõòû Ùÿìÿäàíäàí Òÿáðèçÿ êþ÷öðìÿê èñòÿ-
ìèðäèëÿð. ×öíêè ïàéòàõòûí Ùÿìÿäàíäàí êþ÷öðöëìÿñè Áàüäàäûí ãàïû-
ñûíû ãîíøó ùþêóìÿòëÿðèí öçöíÿ à÷ìàã äåìÿê èäè.
Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðèíèí ìÿìëÿêÿòè øèìàë, úÿíóá, ãÿðá âÿ öìó-
ìèééÿòëÿ Îðòà Àñèéà ìÿìëÿêÿòëÿðèíè èäàðÿ åäÿí ùþêìäàðëàðûí, Áàüäàä
âÿ Ùèíäèñòàí èëÿ ÿëàãÿéÿ ýèðìÿñèíÿ ìàíåÿ òþðÿäèðäè. Àòàáÿéëÿð éàëíûç
ñèéàñè íöôóç äåéèë, Øÿðãèí èãòèñàäè à÷àðëàðûíû äà ÿëèíäÿ ñàõëàìûøäûëàð.
Îíëàð èñòÿäèêëÿðè ìÿìëÿêÿòèí òèúàðÿò éîëëàðûíû áàüëàéûð âÿ èãòèñàäè òÿù-
ëöêÿ éàðàäà áèëèðäèëÿð.
Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðè ñÿëúóãèëÿðèí òÿãèá åòäèéè ñèéàñÿòè òÿãèá åäèð-
äèëÿð. Ñÿëúóãèëÿðèí òóòäóüó ñèéàñè õÿòò-ùÿðÿêÿò åéíè èëÿ êþùíÿ ìèäè-
éàëûëàðûí ýåòäèéè éîë èäè. Ìèäèéà ùþêìäàðëàðû àñîðèëÿðè âÿ ýÿëäàíèëÿðè
øèìàë âÿ øÿðã ìÿìëÿêÿòëÿðèíÿ áóðàõìàìàã ö÷öí Ùÿìÿäàí (Åêáàòàí)
ãàïûëàðûíû ÿëëÿðèíäÿ ñàõëàäûãëàðû êèìè, ñÿëúóãèëÿð äÿ øèìàë-øÿðã ùþêì-
äàðëàðûíû úÿíóáà áóðàõìàìàã ö÷öí Áàüäàäûí ãàïûñû ñàéûëàí Ùÿìÿäàíû
ïàéòàõò ãÿðàð âåðìèøäèëÿð.
Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðè Ìèäèéà ùþêìäàðû Àñòèéàãûí âàõòèëÿ åëàìëàð,
ýÿëäàíèëÿð, àñîðèëÿð, ùàìîðàáèëÿðÿ ãàðøû îéíàäûüû ðîëó Ãàðàõàòàé, Òöð-
êöñòàí, Õàðÿçì âÿ ñàèð ìÿìëÿêÿòëÿðÿ ãàðøû îéíàìàãäà èäèëÿð. Áöòöí áó
ñÿáÿáëÿð Àòàáÿé ïàéòàõòûíûí Òÿáðèçÿ êþ÷öðöëìÿìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäó.
Ùÿìÿäàíû Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðèíèí ÿëèíäÿí àëìàã ö÷öí áàøëàíàí
ãàíëû ìöùàðèáÿëÿð àçÿðáàéúàíëûëàðûí ãÿùðÿìàíëûãëàðû íÿòèúÿñèíäÿ àòà-
áÿéëÿðèí ãÿëÿáÿñèëÿ ãóðòàðìûøäû.
Èòòèôàã åòìèø Îðòà Àñèéà âÿ Õàðÿçì ùþêóìÿòëÿðè Àçÿðáàéúàí àòà-
áÿéëÿðèíè Àçÿðáàéúàí äàõèëèíäÿ äþéìÿéÿ ãÿðàð âåðäèëÿðñÿ äÿ, Àçÿð-
áàéúàí õàëãûíûí ãûëûíúëàðûíà ðàñò ýÿëèá ãàéûòìàüà ìÿúáóð îëäóëàð.
Ñÿëúóã øàùçàäÿëÿðèíèí ÿúíÿáèëÿð ÿëèíäÿ àëÿò îëìàñû íÿòèúÿñèíäÿ äÿ,
Àçÿðáàéúàí äàõèëèíäÿ ñèéàñè èíòðèãàëàð éàðàäûëûð âÿ ãèéàìëàð áàø âåðèðäè.
Íèçàìè äþâðöíäÿ Àçÿðáàéúàíäà ÿúíÿáè úàñóñëàð àðòìûøäû. Áóíëàð
ùþêóìÿò èäàðÿëÿðè âÿ ïàäøàù ñàðàéëàðûíû òàìàìèëÿ þç ÿëëÿðèíÿ àëàðàã,
éåðëè ìÿäÿíèééÿòèí ÷öðöìÿñèíÿ, éåðëè äèë âÿ éåðëè ÿäÿáèééàòûí ÿúíÿáè
äèëè âÿ ÿúíÿáè íöôóçóíà òÿñëèì îëìàñûíà ÷àëûøûðäûëàð.
Ãÿòèáÿíèí þç ÿðèíÿ ãàðøû äöçÿëòäèéè ñóè-ãÿñä áó úöð ãàðûøûã âÿ òÿù-
ëöêÿëè áèð çàìàíà òÿñàäöô åäèðäè.
Àòàáÿé ìÿìëÿêÿòëÿðè ìöùàðèáÿ ÿðÿôÿñèíäÿ èäè. Èðàãäà èñòèãëàëèééÿò
ôèêèðëÿðè ýåòäèêúÿ úàíëàíûðäû. Èðàíäà Åëäÿíèç õàíÿäàíûíà ãàðøû îéàíàí
ùÿðÿêàò, áàøãà áèð õàíÿäàí òÿøêèëèíÿ èìêàí éàðàòìàüà ÷àëûøûðäû.
96

Èñòÿð èðàíëûëàð, èñòÿðñÿ èðàãëûëàð Ãûçûë Àðñëàí âÿ Àòàáÿé Ìÿùÿì-
ìÿäèí òÿäáèð âÿ ãÿùðÿìàíëûüûíà ãàðøû þçëÿðèíäÿ ãöââÿò ùèññ åòìèðäèëÿð.
Áóíóí ö÷öí äÿ ìÿìëÿêÿòäÿ Òîüðóëóí éåíèäÿí òàõòà ÷ûõàðûëìàñû ìÿ-
ñÿëÿñè ãàëäûðûëìûøäû. Èðàã âÿ Èðàí çèéàëûëàðû òàìàìèëÿ áó ÿúíÿáè ôèêèð-
ëÿðèí ÿòðàôûíà éûüûëìûøäûëàð. Õöñóñÿí Õàðÿçìøàùûí úàñóñó Çÿùèð Áÿëõè
Òîüðóëóí òàõòà îòóðìàñû ö÷öí ÿëèíäÿí ýÿëäèéè ãÿäÿð ÷àëûøûð âÿ Ñóëòàí
Òÿêèøèí òÿðÿôèíäÿí áóðàõûëàí ìàääè éàðäûìëà òÿðÿôäàðëàðûíà ìöêàôàò
âÿ õÿëÿò ïàéëàéûðäû.
Çÿùèð Áÿëõè âÿ Êÿìàëÿääèí ùÿáñÿ àëûíäûãäàí ñîíðà Àòàáÿé Ìÿ-
ùÿììÿä Òîüðóëó Ýÿíúÿäÿí Ùÿìÿäàíà ÷àüûðûá ýþçëÿðèíÿ ìèë ÷ÿêäèð-
ìÿéè ãÿðàðà àëûíúà, Ãÿòèáÿ áóíó Ñÿáà õàíûìûí âàñèòÿñèëÿ õÿáÿð àëäû âÿ
äÿðùàë Ýÿíúÿéÿ òÿúèëè ãàñèä ýþíäÿðÿðÿê ìÿñÿëÿíè àíëàòäû.
Òîüðóë ýåúÿ èêÿí ö÷ íÿôÿð èíàíûëìûø àäàì èëÿ Ýÿíúÿäÿí ýèçëèíúÿ
ùÿðÿêÿò åäèá, Õàðÿçìøàùëàð ìÿìëÿêÿòèíÿ ãà÷äû.
Òîüðóëóí Ýÿíúÿäÿí ãà÷ìàñûíäàí îíóí ÿúíÿáè íöôóçóíà äöøäöéö,
Àçÿðáàéúàíûí Èðàã, Õàðÿçì âÿ Èðàí àðàñûíäà ïàéëàíìàñû òÿðÿôäàðû
îëäóüó èôøà åäèëäè. Ëàêèí Òîüðóë Ýÿíúÿäÿí ãà÷ìàãëà êèôàéÿòëÿíìÿéÿ-
ðÿê, Èðàã âÿòÿíïÿðâÿðëÿðè èëÿ éàçûøìàãäà âÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä
ùþêóìÿòèíÿ ãàðøû ìàúÿðà äöçÿëòìÿêäÿ äàâàì åòäè.
***
Ìÿùêÿìÿ ãóðóëäó. Àòàáÿéèí îüëàíëàðûíû þëäöðìÿê ö÷öí ýåäÿí èêè

íÿôÿð âÿ Íèçàìèíè þëäöðìÿê ö÷öí ýþíäÿðèëÿí ö÷ íÿôÿð ìöùàêèìÿ
ö÷öí ùÿáñõàíàäàí ÷ûõàðûëûá ìÿùêÿìÿ îòàüûíà ýÿòèðèëäè.
Çÿùèð Áÿëõè èëÿ Êÿìàëÿääèí ùÿáñõàíàäàí ãà÷ûðûëìûøäû. Áóíà ýþðÿ
äÿ Ùÿìÿäàí ãàçûñûíûí ðÿùáÿðëèéè èëÿ àïàðûëàí ìöùàêèìÿäÿ áöòöí ýö-
íàùëàð Çÿùèð Áÿëõè âÿ Êÿìàëÿääèíèí þùäÿñèíäÿ ãàëäû. Íèçàìèéÿ ñóè-
ãÿñä åòìÿê âÿ Àòàáÿéèí îüëàíëàðûíû þëäöðìÿê ö÷öí ýþíäÿðèëÿíëÿðèí
ùàìûñû ìÿñóëèééÿòè Ãÿòèáÿíèí âÿ Çÿùèð Áÿëõèíèí þùäÿñèíÿ ãîéóá áèð
ñÿñëÿ äåäèëÿð:
— Áèçè ýþíäÿðÿí Çÿùèð Áÿëõèäèð. Ïóë âÿä åäÿí èñÿ Àòàáÿéèí
ìÿëÿêÿñèäèð.
Ìÿùêÿìÿíèí ãÿðàðûíà ýþðÿ úèíàéÿòè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí ýåäÿí-
ëÿð åäàì åäèëìÿëè èäè. Ëàêèí Íèçàìèíèí Àòàáÿéÿ ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáó
îõóíäóãäàí ñîíðà, ö÷ íÿôÿð ìöãÿññèðèí Àòàáÿé ìÿìëÿêÿòëÿðèíäÿí
õàðèú åäèëìÿñè ãÿðàðû ÷ûõàðûëäû. Íèçàìè ìÿêòóáäà éàçìûøäû:
97

“Ùþêìäàðè-ìöÿççÿì!
Ìÿíèì ùÿéàòûìà ñóè-ãÿñä åòìÿê èñòÿäèêëÿðè çÿíí åäèëÿí ìöãÿñ-
ñèðëÿðèí àçàä åäèëìÿñèíè ðèúà åäèðÿì. Îíëàðûí ìÿíèì èëÿ ùå÷ áèð äöø-
ìÿí÷èëèéè éîõäóð. Íÿ ìÿí îíëàðû òàíûéûðàì, íÿ äÿ îíëàð ìÿíè. Ùÿðýàù
Àòàáÿé ÿäàëÿòëÿ èø ýþðìÿê èñòÿéèðñÿ, îíëàðû áó úèíàéÿòÿ ìÿúáóð
åäÿíëÿðè úÿçàëàíäûðñûí!
Ýÿíúÿ, Èëéàñ”
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí ñîí ãÿðàðû, Ãÿòèáÿíè ïàéòàõòäàí óçàãëàøäûð-

ìàã âÿ Òîüðóëó Õàðÿçìäÿí Àçÿðáàéúàíà ÷àüûðûá ÿúíÿáè èíòðèãàñûíà
íÿùàéÿò âåðìÿêäÿí èáàðÿò èäè. Ãÿòèáÿíè ïàéòàõòäàí ÷ûõàðìàã ö÷öí
äöøöíöëÿí òÿäáèð îíóí îüëó Ãöòëöü Èíàíúû Ðåé ùàêèìè òÿéèí åòìÿê âÿ
àíàñû èëÿ áèðëèêäÿ Ðåé ìÿìëÿêÿòèíÿ êþ÷öðìÿê ãÿðàðû èäè.
Ãÿòèáÿ ÿââÿëúÿ áó ãÿðàðà ðàçû îëäó, ëàêèí îüëó êþ÷öá ýåäÿíäÿí
ñîíðà “ïàéòàõòû áóðàõûá ýåòìÿéÿúÿéÿì” — äåéÿ ÿââÿëêè ñþçöíäÿí
áîéóí ãà÷ûðäû.
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä Òîüðóëóí Õàðÿçìäÿí ÷àüûðûëìàñû ìÿñÿëÿñèíè
Ãûçûë Àðñëàíà òàïøûðìûøäû, ÷öíêè Òîüðóë Ãûçûë Àðñëàíûí ñþçöíÿ èíàíûðäû.
Ãûçûë Àðñëàí Òîüðóëà ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáäà éàçûðäû:
“ßçèç ãàðäàøûì!
Ñÿíÿ ÷îõ ýþçÿëúÿ ìÿëóìäóð êè, ùàçûðêû ùþêìäàðëûã àòàìûç Åëäÿ-
íèçèí ãûëûíúû âÿ ðÿùìÿòëèê àíàìûç Òöðêàí õàòóíóí òÿäáèðëÿðè ñàéÿñèíäÿ
äöçÿëìèøäèð. Áåëÿ áèð çÿùìÿòëÿ äöçÿëÿí ùþêìäàðëûüû ÿúíÿáèëÿðèí
àéàãëàðû àëòûíà âåðìÿê áèç Åëäÿíèç îüëàíëàðû ö÷öí òàðèõè áèð ëÿêÿ îëóá
ãàëàð. Ñÿíèí áèëìÿéÿðÿê Çÿùèð Áÿëõè âÿ ñàèð áó êèìè ÿúíÿáè íöìàéÿí-
äÿëÿðè èëÿ îëàí äîñòëóüóí þç âÿòÿíèíÿ ãàðøû áàüûøëàíìàç áèð õÿòàäûð.
Ñÿíèí ÿúíÿáè ìÿìëÿêÿòëÿðÿ ïÿíàù àïàðìàüûíà ùå÷ áèð ñÿáÿá éîõäóð.
Ñÿíèíëÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä àðàñûíäà îëàí èõòèëàôûí ìÿíáÿéè áèçèì
ö÷öìöçÿ äÿ ìÿëóìäóð. Áóíó Àòàáÿé ùÿçðÿòëÿðè ëàçûìûíúà òÿéèí åëÿ-
ìèøäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿêòóáóìó àëàí êèìè Òÿáðèçÿ ýÿëìÿëèñÿí. Ñÿí
áèëèðñÿí êè, ðÿùìÿòëèê àíàìûç Òöðêàí õàòóí ìÿíè ñèçèí ùàìûíûçäàí
àðòûã ñåâèðäè. Ìÿí ñÿíè ùèìàéÿ åäÿúÿéèì ö÷öí îíóí ãÿáðèíÿ àíä
è÷èðÿì. Ýÿë Òÿáðèçÿ, ìÿíèìëÿ áÿðàáÿð ïàéòàõòà ýåäÿê. Ñÿí îðàäà àíä
è÷ÿðñÿí, Àòàáÿé äÿ ñÿíèí òîõóíóëìàçëûüûíû òÿìèí åäÿð.
ßçèç âÿ ñÿìèìè ãàðäàøûí Ãûçûë Àðñëàí”

98

Ìÿêòóá ýþíäÿðèëÿíäÿí èéèðìè ýöí ñîíðà Òîüðóë Òÿáðèçÿ ãàéûòäû.
Áèð íå÷ÿ ýöí èñòèðàùÿò åòäèêäÿí ñîíðà Ãûçûë Àðñëàíëà áÿðàáÿð Ùÿìÿ-
äàíà éîëà äöøäöëÿð. Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä ãàðäàøëàðû ö÷öí áþéöê áèð
èñòèãáàë òÿíòÿíÿñè äöçÿëòäè. Òîüðóë þç ñàðàéûíà ýåòìÿéÿðÿê, Ãûçûë Àðñ-
ëàíëà áÿðàáÿð Àòàáÿé ñàðàéûíäà ìÿíçèë åòäè. Ãÿòèáÿ Ãûçûë Àðñëàíûí
Òîüðóë ùàããûíäàêû ùÿðÿêÿòèíÿ öðÿêäÿí ñåâèíèðäè. ×öíêè Òîüðóë ìÿùâ
åäèëÿíäÿí ñîíðà Ãûçûë Àðñëàí ðÿãèáñèç ãàëàúàã èäè. Ãÿòèáÿ Àòàáÿé Ìÿ-
ùÿììÿäè ìÿùâ åäÿíäÿí ñîíðà Òîüðóëó Àçÿðáàéúàí òàõòûíà ÷ûõàðìàã
âÿ þç îüëóíó âÿëèÿùä òÿéèí åòäèðìÿê èñòÿéèðäè. Ëàêèí Ãûçûë Àðñëàí ùå÷
áèð âÿúùëÿ Ãÿòèáÿíèí îüëóíóí Àçÿðáàéúàí âÿëèÿùäè îëìàñûíà èìêàí
âåðìÿéÿúÿêäè; ÷öíêè î, Àòàáÿéèí îüëó ßáóáÿêðè Òÿáðèç ñàðàéûíà
ýÿòèðèá ùþêóìÿò èøëÿðè èëÿ òàíûø åäèð âÿ ýÿëÿúÿê ö÷öí ùàçûðëàéûðäû.
Ãÿòèáÿíè äÿ ðàùàòñûç åäÿí áó èäè. Îíóí áöòöí öìèäëÿðè Òîüðóëà èäè.
×öíêè Òîüðóë èëÿ ùÿð úöð ñàçèøÿ ýèðìÿê ìöìêöí èäè.
Àèëÿ áèð ñöôðÿíèí áàøûíà éûüûøìûøäû. Îíëàð Ãÿòèáÿíè ýþçëÿéèðäèëÿð.
Ãÿòèáÿ îòàüà äàõèë îëàí êèìè Òîüðóë âÿ Ãûçûë Àðñëàí àéàüà ãàëõûá òÿçèì
åòäèëÿð. Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä äÿ îíëàðà ãîøóëóá Ãÿòèáÿíè ýþðöðêÿí
àéàüà ãàëõäû, îí èëäÿí áÿðè éåðèíÿ éåòèðìÿäèéè âÿçèôÿñèíè èôà åòäè.
Ñöôðÿéÿ îòóðäóëàð, éåìÿéÿ áàøëàìàäàí ÿââÿë ñþùáÿòÿ áàøëàäûëàð.
Ãûçûë Àðñëàí ñþçö áó úöð áàøëàäû:
— Áþéöê-áþéöê ìÿìëÿêÿòëÿðèí íå÷ÿ éöç ìèíëÿðúÿ õàëãëàðû þç ìö-
ãÿääÿðàòûíû áó ñöôðÿíèí áàøûíäà îòóðàíëàðûí ÿëèíÿ òàïøûðìûøäûð. Ìèëëÿò-
ëÿðèí àðàñûíäà ÷ûõàí ùÿð úöð èõòèëàôû àíúàã áó ñöôðÿíèí áàøûíäà îòóðàíëàð
ùÿëë åòìÿëèäèðëÿð. ßúÿáà, áó ñöôðÿíèí áàøûíäà îòóðàíëàðûí àðàñûíäà èõòè-
ëàô ÷ûõàðñà, êèìëÿð ùÿëë åòìÿëèäèðëÿð? Ìÿìëÿêÿòèí ÿòðàôûíäàêû äöøìÿí-
ëÿðìè? Ëàêèí ìÿí åëÿ çÿíí åäèðÿì êè, àðàëûãäà åëÿ äÿ äÿðèí áèð èõòèëàô
éîõäóð êè, áàøãàëàðûíûí ùÿëë åòìÿñèíÿ åùòèéàú ùèññ åäèëñèí. ßââÿëúÿ
ãàðäàøûìûç Òîüðóëäàí áàøëàéàã: îíóí íàðàçûëûüû íÿäÿíäèð? Îíóí ïàä-
øàùëûüû ÿëèíäÿí àëûíìûøäûðìû? Î áóíó íÿ èëÿ èñáàò åäÿ áèëÿð? ßúÿáà,
ãàðäàøûìûçûí þçö Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäè êÿôèë1 òÿéèí åòìÿìèøäèðìè?
Áÿëè, åòìèøäèð. Ùÿðýàù Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä ìÿìëÿêÿòè äàüûòìûø âÿ
óäóçìóøñà, î çàìàí éåíÿ äÿ Åëäÿíèç îüëàíëàðû áó ñöôðÿíèí áàøûíäà
éûüûøàí êèìè áèð éåðÿ éûüûøûá äåéÿð êè, ãàðäàø Ìÿùÿììÿä, èíäè êè,
ìÿìëÿêÿòè èäàðÿ åäÿ áèëìèðñÿí, èø áàøûíäàí ÷ÿêèë âÿ ùÿðýàù î áó òÿêëèôè
ãÿáóë åòìÿçñÿ, áèç ìÿúáóðè âàñèòÿëÿðÿ äÿ ìöðàúèÿò åäÿ áèëÿðèê.
_________________
1
Ê ÿ ô è ë — ãÿééóì äåìÿêäèð.
99

Ëàêèí Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä ñÿíèí òÿðÿôèíäÿí âÿêèë åäèëÿíäÿí áÿðè
ìÿìëÿêÿòèí ùöäóäëàðûíû Êèðìàíà ãÿäÿð ýåíèøëÿíäèðìèøäèð. Êöð ÷àéûí-
äàí áàøëàéûá Äÿúëÿ âÿ Ôÿðàò ÷àéû ñàùèëëÿðèíÿ ãÿäÿð áèçèì íöôóçóìóçóí
àëòûíà êå÷ìèøäèð. Áàüäàä õÿëèôÿëÿðè áèçèì íöôóçóìóç àëòûíäà éàøàäûüû
áèð çàìàíäà, Àçÿðáàéúàí õàëãû êèìè òàðèõè âÿ áþéöê áèð õàëã Åëäÿíèç
îüëàíëàðûíû þç äîüìà ùþêìäàðû êèìè òàíûäûüû áèð çàìàíäà, ãàðäàøûìûç
Òîüðóëóí íàðàçûëûüû íÿäÿíäèð?
Ìÿí ñÿíèí ãàðäàøûí äåéèëÿììè? Èñòÿéèðñÿí ýÿë Òÿáðèçäÿ îòóð, ìÿí
ýåäèá Ýÿíúÿäÿ îòóðàðàì. Éàõóä äà ñÿí ýåäèá Ýÿíúÿäÿ îòóð. Áþéöê
ãàðäàøûìûç Àòàáÿé äÿ ñàðàé ñþùáÿòëÿðè âÿ úàðèéÿ ìàúÿðàëàðûíà ÿùÿ-
ìèééÿò âåðìÿìÿëèäèð.
Äöøìÿíëÿð ñÿðùÿäëÿðäÿ áèçÿ ùå÷ áèð øåé åäÿ áèëìÿçëÿð. Îíëàð
ìÿìëÿêÿòè è÷ÿðèäÿí ÷öðöòìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Áóíà ýþðÿ äÿ áèç øÿõñè ìÿí-
ôÿÿòëÿðè áèð òÿðÿôÿ áóðàõûá öìóììÿìëÿêÿòèí ãåéäèíÿ ãàëìàëûéûã.
Ãûçûë Àðñëàí Òîüðóë ùàããûíäà äàíûøàíäàí ñîíðà, Ãÿòèáÿíèí ìÿñÿ-
ëÿñèíÿ êå÷ÿðÿê äåäè:
— Ãàðäàøûì Àòàáÿéèí Àçÿðáàéúàíäàí áèð ãûç àëìàñû ìÿñÿëÿñèíÿ
ìÿí òàìàìèëÿ áàøãà áèð íÿçÿðëÿ áàõûðàì, áó èçäèâàúûí ñèéàñè áèð ìöí-
äÿðèúÿñè âàðäûð. Íÿ ìÿí, íÿ ãàðäàøëàðûì, íÿ äÿ ãàðäàøûì Àòàáÿéèí ìÿ-
ëÿêÿñè àçÿðáàéúàíëû äåéèëèê. Ãàðäàøûìûí Ýþçÿë õàíûìà åâëÿíìÿñè,
íÿñëèìèçèí Àçÿðáàéúàí íÿñëèíÿ ãàðûøìàñû äåìÿêäèð. Áó èçäèâàúëà Åë-
äÿíèç íÿñëè àçÿðáàéúàíëûëàøûð. Õàëã áèçèì þâëàäûìûçû þç äîüìà âÿòÿí-
äàøû âÿ þç äîüìà ùþêìäàðû êèìè òàíûéàúàãäûð. Ëàêèí áó î äåìÿê
äåéèëäèð êè, ìÿëÿêÿíèí ìàëèê îëäóüó ùþðìÿò âÿ åùòèðàì Ýþçÿë õàíûìà
éåòèøèð. Ìÿëÿêÿ éåíÿ äÿ ìÿëÿêÿäèð. Ýþçÿë õàíûìûí îüëàíëàðû äà îíóí
îüëàíëàðûäûð. Þâëàäûìûç íÿ ãÿäÿð ÷îõ îëóðñà, ìÿìëÿêÿòèìèç äÿ î ãÿäÿð
èíàíûëìûø àäàìëàðûí èäàðÿñè àëòûíà êå÷ÿð. Ìÿìëÿêÿòëÿðäÿ áàøãàëàðûíû èø
áàøûíà ÷ûõàðìàãäàíñà, þâëàäûìûçû ùþêìäàð òÿéèí åòñÿê éàõøû îëìàçìû?
Ìÿí åëÿ çÿíí åäèðÿì êè, áóíëàðûí ùàìûñû ìöøòÿðÿê èø øÿðàèòè îëìà-
ìàñûíûí íÿòèúÿñèíäÿ äîüàí àíëàøûëìàçëûãäûð. Áèç áó ñöôðÿíèí áàøûíäà
àíä è÷ìÿëèéèê. Ìÿìëÿêÿòèí ùàçûðêû âÿçèééÿòè èø áèðëèéè âÿ ôèêèð áèðëèéèíè
òÿëÿá åäèð.
ßââÿëúÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä àíä è÷äè:
— Ìÿí Åëäÿíèçèí âÿ Òöðêàí õàòóíóí ðóùóíà àíä è÷èá äåéèðÿì:
“Ìÿí ùå÷ áèð çàìàí þç ãàðäàøëàðûìà ãàðøû õàèí ôèêèðëÿðäÿ áóëóí-
ìàéàúàüàì. Ìÿí þçöìÿ òàïøûðûëàí âÿçèôÿíè ãàðäàøëàðûìûí ìÿñëÿùÿò
âÿ êþìÿêëÿðè äàõèëèíäÿ èôà åäÿúÿéÿì!”
100

Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä àíä è÷äèêäÿí ñîíðà Òîüðóë ÿëèíè ñöôðÿéÿ ãî-
éóá àíä è÷äè:
— “Ìÿí Åëäÿíèç âÿ àíàì Òöðêàí õàòóíóí ðóùóíà àíä è÷èðÿì. Ìÿí
ùå÷ áèð çàìàí ìÿìëÿêÿòÿ âÿ ãàðäàøëàðûìà ãàðøû õàèí ùÿðÿêÿòäÿ áóëóí-
ìàéàúàüàì. Ìÿí ùå÷ áèð âàõò ÿúíÿáè ìöäàõèëÿñèíÿ èìêàí âåðìÿéÿ-
úÿéÿì. Ìÿí ùå÷ áèð âàõò ãàðäàøëûã íàìóñóíà õÿëÿë éåòèøìÿñèíÿ ðàçû
îëìàéàúàüàì!”.
Áóíëàðäàí ñîíðà Ãÿòèáÿ ÿëèíè ñöôðÿéÿ ãîéóá àíä è÷äè:
— “Ìÿí Åëäÿíèç õàíÿäàíûíûí äàâàìû ö÷öí ÿëèìäÿí ýÿëäèéè ãÿäÿð
÷àëûøàúàüàì. Åëäÿíèç þâëàäûíäàí òþðÿìèø íÿñëè þç íÿñëèì âÿ þç þâ-
ëàäûì êèìè ñåâÿúÿéÿì. Ìÿí áó õàíÿäàíûí øÿðÿô âÿ ÿçÿìÿòèíè ëÿêÿäàð
åäÿ áèëÿúÿê ùå÷ áèð òÿøÿááöñäÿ áóëóíìàéàúàüàì!”
Ùàìûäàí ñîíðà Ãûçûë Àðñëàí ÿëèíè ñöôðÿéÿ ãîéóá àíä è÷äè âÿ:
— ”Ìÿìëÿêÿòèí íöôóçóíó ìþùêÿì åòìÿê, Åëäÿíèç õàíÿäàíûíû äà-
âàì åòäèðìÿê, ìÿìëÿêÿòèí ùöäóäóíó ýåíèøëÿíäèðìÿê ö÷öí áöòöí
âàðëûüûìëà ÷àëûøìàüà àíä è÷èðÿì!” — äåäè.
Àíä ãóðòàðäûãäàí ñîíðà úàðèéÿëÿð è÷ÿðè ýèðèá ñöôðÿéÿ éåìÿê
âåðäèëÿð.
ÞËÖÌ ÃßÐÀÐÛ
Àòàáÿé Áàüäàäà ÷àüûðûëìûøäû. Ãÿòèáÿ áó ôöðñÿòäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê

ýåúÿëÿðèí áèðèíäÿ Òîüðóëó éàíûíà ÷àüûðäû âÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí
ãàáà ùÿðÿêÿòëÿðèíäÿí øèêàéÿòëÿíÿðÿê äåäè:
— Ñèç ìÿíèì íÿ ãÿäÿð ãîùóìúóë îëäóüóìó áèëìÿìèø äåéèëñèíèç.
Ëàêèí ãàðäàøûíûç ìÿíèì îüëóìóí ãàðøûñûíà òÿçÿ âàðèñëÿð ãîéìàüà
òÿëÿñäè. Ýåäèá áèð êÿíäëè ãûçûíà åâëÿíäè. Ìÿíèì ÿçÿìÿò âÿ øÿðÿôèìè
òÿùãèð åòäè. Íÿùàéÿò, îüëóìó ìÿíäÿí àéûðûá Ðåéÿ ùþêìäàð ýþíäÿðäè,
÷öíêè ìÿíè ïàéòàõòäàí óçàãëàøäûðìàã ëàçûì èäè. Áó ýöí ìÿí þç úàíûìû
ýþòöðöá áóðàäàí ýåäÿ áèëÿðÿì, ëàêèí ñèçèí ùÿéàòûíûçû îíóí âèúäàíûíà
òàïøûðìàüà úÿñàðÿò åòìèðÿì. Îíóí ñöôðÿ áàøûíäà àíä è÷ìÿñèíÿ èíàí-
ìàéûí, î þç íÿôñèíäÿí þòðö áöòöí Åëäÿíèç õàíÿäàíûíû ìÿùâ åäÿ áèëÿð.
Õöñóñÿí î ñîí âàõòëàð îëäóãúà ÿñÿáèëÿøìèøäèð. Ãàí òþêìÿê, ýþç ÷ûõàð-
ìàã ö÷öí áèð áÿùàíÿ àõòàðûð. ×ûõûëìàç âÿçèééÿòäÿéÿì. Îíó ñåâèðÿì,
ëàêèí ìÿìëÿêÿòè âÿ õàíÿäàíûí øÿðÿôèíè äÿ ñåâìÿê ëàçûìäûð.
101

Î, ùþêóìÿò áàøûíäàí þç ðàçûëûüû èëÿ ÷ÿêèëñÿéäè, ìÿí ìÿëÿêÿëèêäÿí
ÿë ÷ÿêèá, ñàäÿ âÿ àäè áèð ãàäûí êèìè éàøàìàüà ðàçû îëàðäûì. Ìÿìëÿêÿò
áèð àç äà îíóí ÿëèíäÿ ãàëàðñà, ìÿùâ åäèëÿúÿéè øöáùÿñèçäèð. Îíóí ãîíøó
ùþêóìÿòëÿðëÿ îëàí ðÿôòàðû îëäóãúà äöøìÿíúÿñèíÿäèð. Ùàçûðäà Àòàáÿé
ìÿìëÿêÿòëÿðèíèí áèð òÿê ìöòòÿôèãè âÿ äîñòó éîõäóð. ßòðàôû äöøìÿí
ÿùàòÿ åäèáäèð. Ùàçûðäà îä è÷èíäÿ éàøàìàãäàéûã. Àòàáÿé èñÿ þç èíà-
äûíäà äàâàì åäèð. Ëàêèí áèç áóíà ñîéóããàíëûëûãëà áàõà áèëìÿðèê. Ñèçè
áóíóí ö÷öí éàíûìà ÷àüûðìûøàì. Ñèç ÿòðàôûíûçû òÿìèçëÿìÿëè èäèíèç.
Áàüäàääà ñèçÿ éàçäûüûì ìÿêòóá îíóí ÿëèíÿ êå÷ìèøäèð. Î áèçèì áöòöí
òÿøÿááöñëÿðèìèçäÿí õÿáÿð òóòóáäóð. Íèçàìèíè ìÿùâ åòìÿê âÿ Ýþçÿëèí
îüëàíëàðûíû þëäöðìÿê èñòÿäèéèìèçè áèëìèøäèð.
Ãÿòèáÿíèí áó ìþâçó öçÿðèíäÿ ãóðóëìóø ñþùáÿòëÿðè þëöì âÿ êîð
îëìàã òÿùëöêÿñè ãàðøûñûíäà äóðàí Òîüðóëóí äöøöíúÿëÿðèíÿ òàìàìèëÿ
óéüóí ýÿëèðäè. Ëàêèí î, îëäóãúà åùòèéàòëû ùÿðÿêÿò åäèðäè. Óçóí äÿãè-
ãÿëÿð äàíûøìàéàðàã, àíúàã Ãÿòèáÿíèí ÿëèíè òóòóá þïÿðêÿí:
— Äîüðó äåéèðñÿí, àüûëëû âÿ íÿúèá ìÿëÿêÿ, — äåäèêäÿ, Ãÿòèáÿ äÿ áèð
àù ÷ÿêÿðÿê:
— Àù, áó ÿë ñèçèí êèìè àäèë, íÿúèá âÿ ÿäÿáëè áèð ùþêìäàðûí ÿëèíäÿ
îëñàéäû! — äåäè.
Òîüðóë èñÿ áèð äàùà îíóí ÿëèíè þïÿðÿê:
— Î èõòèéàð íÿúèá ìÿëÿêÿíèí þçöíäÿí àñûëûäûð, — äåäè.
Ãÿòèáÿ äÿ:
— Éîõ, î ìÿíäÿí àñûëû äåéèë. Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä ñàü èêÿí ñèçèí áó-
éóðäóãëàðûíûç áèð õÿéàë øÿêëèíäÿ ãàëìàëûäûð, — äåäèêäÿ, éåíÿ äÿ Òîüðóë:
— Äåäèêëÿðèìè àðçó øÿêëèíäÿí ÷ûõàðûá ùÿéàò øÿêëèíÿ ñàëìàã éåíÿ äÿ
ìÿëÿêÿíèí þçöíäÿí àñûëûäûð. Ëàêèí áèëìèðÿì ìÿëÿêÿéÿ èíàíìàã îëàðìû?
Áó ñþçäÿ Ãÿòèáÿ äîäàãëàðûíû Òîüðóëà òÿðÿô óçàäàðàã:
— Áó äîäàãëàðû þç ñÿäàãÿòèìäÿ ìþùêÿì äóðàúàüûì ö÷öí ýÿëÿúÿê
ùþêìäàðûí éàíûíäà ýèðîâ ãîéóðàì, — äåäèêäÿ, Òîüðóë îíóí äîäàã-
ëàðûíäàí þïäö âÿ Ãÿòèáÿíè ãîëëàðû àðàñûíà àëìàã èñòÿðêÿí, Ãÿòèáÿ îíó
ðÿää åäÿðÿê:
— Ùÿëÿëèê áó ãÿäÿð. Ñîíðàñû èñÿ ÿùäÿ âÿôà åäÿíäÿí ñîíðà, — äåäè.
Òîüðóë àðòûã Ãÿòèáÿéÿ èíàíìûøäû, ãÿëáèíè îíà òàìàìèëÿ à÷ìàüà
ãÿðàð âåðäè âÿ äåäè:
— Ýþçÿë ìÿëÿêÿ, ñèçèí àüûëëû ôèêèðëÿðèíèç ö÷öí ÷îõäàí áÿðè çÿìèíÿ
ùàçûðäûð. Èðàãëûëàð òàìàìèëÿ áó ôèêèðëÿðèí òÿðÿôèíäÿäèðëÿð. Õàðÿçìøàù
Òÿêèø õàí äà þç îðäóñó èëÿ ìÿëÿêÿíèí ôèêðèíè ìöäàôèÿ åäÿúÿêäèð.
102

Ñèçèí îüëóíóçóí ìÿñÿëÿñèíÿ ýÿëÿíäÿ, î äà ñèçèí èñòÿäèéèíèç êèìè
ùÿëë åäèëÿúÿêäèð. Ñèçèí îüëóíóç Ñóëòàí Òîüðóëóí âÿëèÿùäèäèð. Áóíà ðàçû
ãàëûðñûíûçìû?
— Ìÿñÿëÿ áóíóíëà áèòìèð. Íèçàìè âÿ Ôÿõðÿääèí ìÿùâ åäèëÿúÿêäèð.
Àòàìûí ãÿòëèíäÿ èøòèðàê åäÿíëÿðèí ùàìûñû âÿ ùÿì÷èíèí Ýþçÿëèí îüëàí-
ëàðû ßáóáÿêð âÿ Þçáÿê åäàì åäèëìÿëèäèð. Ñîíðà, Ùöñàìÿääèíÿ ÿìèðö-
ëöìÿðàëûã ìÿíñÿáè âåðìÿê ëàçûìäûð.
— Áèëìèðÿì, Ùöñàìÿääèíÿ èíàíìàã ìöìêöíäöðìö?
— Ùöñàìÿääèí áèçèìêèäèð. Î, Ñóëòàí Òîüðóëà ñÿäàãÿòëÿ õèäìÿò
åòìÿéÿ ùàçûðëàíìûøäûð.
— Ñèçÿ èíàíûðàì, ìÿëÿêÿ. Ëàêèí áèð àç åùòèéàòëû îëìàëûñûíûç.
— Ñóëòàí Òîüðóë ÿñàñ âÿçèôÿíè ìÿëÿêÿéÿ òàïøûðà áèëÿð. Ëàêèí Ñóëòàí
òàõòà îòóðäóüó çàìàí ìÿëÿêÿëèê àäû Ãÿòèáÿéÿ ìÿõñóñ îëìàëûäûð. Ñóë-
òàí áóíà þç âèúäàíû èëÿ ñþç âåðÿ áèëÿðìè?
Ñþùáÿò áóðàäà áèòäè, ÷öíêè Ùöñàìÿääèíèí Ãÿòèáÿíèí ýþðöøöíÿ ýÿë-
äèéèíè õÿáÿð âåðäèëÿð. Òîüðóë âèäàëàøûá áèð ãàïûäàí äûøàðû ÷ûõäûüû çà-
ìàí, î áèðè ãàïûäàí äà Ùöñàìÿääèí è÷ÿðè ýèðäè.
Ùöñàìÿääèí ãàøãàáàüûíû òóðøóòìóøäó. Î, Ãÿòèáÿ èëÿ Òîüðóëóí ÿëà-
ãÿñèíäÿí øöáùÿëÿíèð âÿ ãûñãàíûðäû.
Ãÿòèáÿ áóíó äÿðùàë ùèññ åòäè âÿ íàçëàíàðàã äåäè:
— Ãàéäàñû áåëÿäèð. Êèøèëÿð ãàäûíûí ñåâýèñèíè ùèññ åäÿðñÿ, ãàäûíëûüû
ÿâÿç åäÿð, òåç-òåç êöñÿð âÿ øûëòàãëûã åòìÿéÿ áàøëàð. Áèëìèðÿì, ìÿíèì
äîñòóì íÿ çàìàí àüëûíû áàøûíà éûüûá þçöíö ìöñòÿãèë áèð êèøè êèìè àïàð-
ìàüà áàøëàéàúàãäûð? Ìÿí áóðàäà ùþêìäàðëûã âÿ õàíÿäàí ìÿñÿëÿñèíè
ùÿëë åäèðÿì, áóðàäà ñÿíèí ö÷öí òÿçÿ äöíéà, òÿçÿ ìÿíñÿá éàðàäûðàì,
ñÿí èñÿ éàëíûç øöáùÿëÿðëÿ âÿ ãûñãàíúëûãëà îéíàéûðñàí.
Ùöñàìÿääèí ôèêèðëè áàøûíû ãàëäûðûá äåäè:
— Ìÿí ìÿëÿêÿíèí Òîüðóë èëÿ îëàí ÿëàãÿñèíäÿí õÿáÿð òóòìàñàéäûì,
îíà èíàíà áèëÿðäèì.
— Ìÿíèì îíóíëà íÿ ÿëàãÿì îëà áèëÿð?
— Îíó ìÿëÿêÿíèí þçö ÷îõ éàõøû áèëèð.
Ùöñàìÿääèí áóíó äåéÿðÿê äàùà äàíûøìàäû. Î, äîüðóäàí äà, Ãÿòè-
áÿíèí Òîüðóë èëÿ îëàí ÿëàãÿñèíè áèëèðäè. ×öíêè îíóí Áàüäàääà Òîüðóëà
éàçäûüû âÿ Ñÿáà õàíûìëà ýþíäÿðäèéè ñåâýè âÿ ìÿùÿááÿò ìÿêòóáëàðûíû
Ñÿáà õàíûì ÿââÿëúÿ Ùöñàìÿääèíÿ ýþñòÿðèá ìöêàôàò àëìûø, ñîíðà Òîü-
ðóëà íèøàí âåðèá ìöêàôàòà íàèë îëìóø, ñîíðà èñÿ Ùÿìÿäàíäà Àòàáÿéÿ
ýþñòÿðèá Ãàñûìàáàä êÿíäèíèí ãÿáàëÿñèíè ÿëÿ ýÿòèðìèøäè.
103

Ëàêèí Ãÿòèáÿíè Ùöñàìÿääèíèí øöáùÿëÿðè ùå÷ äÿ äöøöíäöðìöðäö.
×öíêè î, êèøèëÿðèí íÿëèéèíè, êèøèëÿðèí þçöíäÿí äàùà éàõøû þéðÿíìèøäè.
Êèøèëÿð íÿ ãÿäÿð êèíëè, ãûñãàíú âÿ øöáùÿëè îëóðñà îëñóí, îíëàðû èêè éöí-
ýöë âàñèòÿ ñàêèò åäÿ áèëÿðäè. Îíëàðäàí áèðèñè ãàäûíûí ýþç éàøëàðû, èêèíúèñè
äÿ ãàäûí äîäàãëàðû èäè.
Ùöñàìÿääèí, Ãÿòèáÿíèí öçöíÿ áàõäûüû çàìàí îíóí ýþçëÿðèíäÿí
àõàí äàìúûëàðûí èïÿê äîíó öçÿðèíÿ òþêöëöá ïàð÷àëàíäûüûíû ýþðäö. Áèð
ãÿòðÿ ýþç éàøû Ùöñàìÿääèíèí ãÿëáèíäÿêè úÿùÿííÿì àòÿøèíäÿí äàùà
ãûçüûí àëîâëàðû äÿðùàë ñþíäöðäö. Î èðÿëè ýÿëèá èêè ÿëëÿðèíè Ãÿòèáÿéÿ
òÿðÿô óçàòäû âÿ éàëâàðûúû áèð ùàëäà äåäè:
— Ìÿëÿêÿ, ðèúà åäèðÿì, þçöíöçö ÿëÿ àëûí, ìÿí ñèçè ýåúÿíèí áó âàõ-
òûíäà àüëàòìàã ö÷öí ýÿëìÿäèì. Ìÿíÿ ðÿùì åäèí, ìÿí áó âÿçèééÿòè
ýþðÿ áèëìÿðÿì:
Ãÿòèáÿ òóòãóí áèð ñÿñëÿ äàíûøäû:
— Ñÿíèí áó ùÿðÿêÿòëÿðèí ìÿíè ìÿùâ åäÿúÿêäèð. Ìÿí áèëìèðÿì
ùàíñû áèð äÿðäè ÷ÿêèì. Ñÿí ìÿíÿ ôèêèðëÿðèìäÿ éàðäûì âåðìÿê ÿâÿçèíÿ,
ðóùóìó çÿùÿðëÿéèðñÿí. Ñÿí ìÿíè Òîüðóë êèìè áèð àüûëñûçà ñàòûëàúàã
ãÿäÿð ùÿãèðìè ñàíäûí? ßúÿáà, ñÿí ìÿíèì îíóíëà íÿ êèìè ìÿãñÿäëÿ
éàõûíëûã åòäèéèìè áèëìèðñÿíìè? Ýÿë îòóð. Áó ýåúÿ áàøãà ìþâçó áàðÿ-
ñèíäÿ äàíûøàúàüàì.
Ùöñàìÿääèí îòóðäó. Ãÿòèáÿ ÿëèíè îíóí ÷èéíèíÿ ãîéóá àíä è÷äè:
— Ñÿíèí áó âàðëûüûíà àíä è÷èðÿì. Òîüðóë áèçèì ñåâýèìèçèí ìöâÿô-
ôÿãèééÿòè éîëóíäà áèð îéóíúàãäûð, — äåäè âÿ äîäàãëàðûíû Ùöñàìÿääèíÿ
óçàòäûüû çàìàí ñîðóøäó:
— Áó äîäàãëàðûí ñàùèáèíÿ ñàùèáëÿíìÿê èñòÿéèðñÿíìè?
— Èñòÿéèðÿì, ìÿëÿêÿ! Áó àðçóëàð ýÿíúëèéèí èëê àðçóëàðûäûð, — äåéÿ
úàâàá âåðäè âÿ îíó ãîëëàðû àðàñûíà àëìàã èñòÿðêÿí áó ñÿñè åøèòäè:
— Àòàáÿé þëäöðöëÿíäÿí ñîíðà!..
ÀÒÀÁßÉ ÌßÙßÌÌßÄ ÞËÄÖÐÖËÄÖ
Õàðÿçìøàùëàðëà îëàí ÿëàãÿ ýåò-ýåäÿ ýÿðýèíëÿøèðäè. Îíëàðûí ãîíøó-

ëàðëà èòòèôàã áàüëàìàñû, àòàáÿéëèéèí ÿòðàôûíäà ãöââÿ ùàçûðëàìàëàðû,
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí ðàùàòñûçëûüûíà ñÿáÿá îëìóøäó. Äþðä àéäàí áÿðè
104

Ãàðàõÿòàéè, Õàðÿçì âÿ Õîðàñàí òÿðÿôëÿðèíè äîëàøûá ìÿìëÿêÿòèí
âÿçèééÿòè èëÿ òàíûø îëìàãäà èäè.
Ãûø ÷îõ ñîéóã êå÷èðäè. Àòàáÿé ñÿôÿðäÿí ãàéûòäûüû çàìàí þçöíö
éàõøû ùèññ åòìèðäè. Ùÿêèìëÿðèí äåäèéèíÿ ýþðÿ Àòàáÿéèí úèéÿðëÿðè
ñîéóãëàìûøäû.
Õÿñòÿëèê èêè ùÿôòÿäÿí áÿðèäèð êè, äàâàì åäèðäè. Íàõîøóí ùàëû éàõøû
äåéèëäè. Õÿñòÿíèí âåðäèéè ÿìðÿ áèíàÿí õÿñòÿëÿíäèéèíè ýèçëÿäèðäèëÿð,
÷öíêè Àòàáÿéèí õÿñòÿ éàòäûüû øàéèÿëÿðè ìÿìëÿêÿòÿ éàéûëäûüû âàõò, áèð
÷îõ éåðëÿðäÿ öñéàí âÿ ãèéàìëàð áàøëàéûðäû. Õöñóñÿí õÿñòÿëèê õÿáÿðëÿðè
ìÿìëÿêÿòèí õàðèúèíäÿ ôÿíà òÿñèð áàüûøëàéûð âÿ àòàáÿéëÿð þëêÿñèíÿ ãàðøû
ÿëàãÿëÿð äÿéèøèðäè.
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä Êè÷èê Áóüàíû éàíûíà ÷àüûðûá äåäè:
— Ýþðöíöð, áó õÿñòÿëèê ÷îõ óçóí ÷ÿêÿúÿêäèð. Ìÿíèì èøëÿðÿ áàø
÷ÿêÿ áèëìÿéÿúÿéèì, Òîüðóëóí êþùíÿ ôèêèðëÿðèíèí òÿçÿëÿíìÿñèíÿ ñÿáÿá
îëà áèëÿð. Áó áàðÿäÿ åùòèéàòëû îëìàëûñàí. Òÿúèëè ñóðÿòäÿ Òÿáðèçÿ ÷àïàð
ýþíäÿðèá ãàðäàøûì Ãûçûë Àðñëàíû Ùÿìÿäàíà ÷àüûðìàëûñàí; ÷öíêè ìÿí
èðàãëûëàðûí ôèêðèíè éàõøû ýþðìöðÿì. Âÿçèðëÿðè ìÿíèì éàíûìà ÷àüûðûí,
õÿëèôÿ èëÿ ìöíàñèáÿò ìÿñÿëÿñèíè áèð äàùà àéäûíëàøäûðìàã ëàçûìäûð. Ñèçÿ
áó ýöíäÿí åòèáàðÿí ãÿòè ÿìð âåðèðÿì, áèð íÿôÿð äÿ îëñà ìÿìëÿêÿòèìèç-
äÿí êå÷èá Áàüäàäà ýåòìÿê èñòÿéÿí Õàðÿçì òàúèðèíè áóðàõìàéûí, ÷öíêè
îíëàðûí áèð ÷îõó òàúèð ëèáàñûíà ýèðìèø úàñóñëàðäûð.
Àòàáÿé Êè÷èê Áóüàéà áèð ÷îõ òàïøûðûãëàð âåðäè, ëàêèí îíëàðûí ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿñè ìöìêöí äåéèëäè. ×öíêè Ãÿòèáÿ âÿ Ùöñàìÿääèí Ùÿìÿ-
äàíûí ÿòðàôûíà ìöÿééÿí àäàìëàð òÿéèí åòìèøäè. Ùÿìÿäàíäàí Òÿáðèçÿ
âÿ Áàüäàäà ýåäÿíëÿðèí ùàìûñû àõòàðûëûð âÿ ùÿáñÿ àëûíûðäû. Áóüà òÿðÿ-
ôèíäÿí Òÿáðèçÿ Ãûçûë Àðñëàíà ìÿêòóá àïàðàí ãàñèä éîëäà òóòóëóá Ùö-
ñàìÿääèíèí àäàìëàðû òÿðÿôèíäÿí þëäöðöëäö.
Àòàáÿé âÿçèðëÿðèíè éàíûíà ÷àüûðñà äà, Ãÿòèáÿ: “Õÿñòÿíè ðàùàòñûç
åòìÿéèí” — äåéÿ, ùå÷ áèð êÿñè ñàðàéà áóðàõìûðäû.
Àòàáÿéèí ùÿêèìè áèð äàùà ýÿëèá õÿñòÿëèéè éîõëàäû âÿ òÿúèëè ñóðÿòäÿ
ãàí ýþòöðöëìÿñèíè ÿìð åòäè. Ãÿòèáÿ Àòàáÿéèí éàòàüûíûí éàíûíû êÿñèá
îòóðìóøäó. Äÿëëÿê ýÿëèá ãàí ýþòöðäö. Ãàí ýþòöðÿíäÿí èêè ñààò ñîíðà
Ãÿòèáÿ àüëàéà-àüëàéà Àòàáÿéèí îòàüûíäàí ÷ûõäû. ßéàíëàð, âÿçèðëÿð
Àòàáÿéèí ñÿùùÿòèíè ñîðóøìàã ö÷öí áþéöê ñàëîíà éûüûøìûøäûëàð. Ãÿòèáÿ
îíëàðà ìöðàúèÿò åäÿðÿê:
— Ãûçûë Àðñëàí èøèíè èøëÿäè. Àòàáÿéèíèç þëäö, — äåäèêäÿ, ùÿêèì òÿÿú-
úöá åäÿðÿê òÿëÿñèê è÷ÿðè ýèðäè; ÷öíêè î, èêè ñààò ÿââÿë Àòàáÿéèí öðÿéèíè
105

âÿ íÿáçèíè àäè ùàëûíäà ýþðìöøäö, îíäà þëöì íèøàíÿëÿðè éîõ èäè. Ùÿêèì
ìåéèòè éîõëàäûüû çàìàí îíóí éàøûë ðÿíý àëäûüûíû ýþðöíúÿ, âÿçèðëÿðÿ
ìöðàúèÿò åäÿðÿê:
— Äÿëëÿéè òåç òàïûá ýÿòèðèí! Àòàáÿéäÿí çÿùÿðëÿíìèø öëýöúëÿ ãàí
ýþòöðöëìöøäöð! — äåäè.
Ëàêèí ùÿêèì, äÿëëÿéèí öçöíö ýþðöá îíó èñòèíòàã åòìÿéè áàúàðìàäû,
÷öíêè ñèðð à÷ûëìàñûí äåéÿ Ãÿòèáÿíèí òàïøûðûüû èëÿ äÿëëÿê ñàðàé ãàïûñûíà
ýÿòèðèëìÿäÿí åäàì åäèëìèøäè.
Ãûçûë Àðñëàí þëöìäÿí õÿáÿð òóòìàäàí, èðàãëûëàðûí âÿ Õàðÿçìøàùûí
Àòàáÿé ïàéòàõòû ÿòðàôûíäà éûüûøìûø úàñóñëàðû èøÿ áàøëàäû âÿ þç íàìè-
çÿäëÿðè îëàí Òîüðóëó òàõòà ãîéìàã ö÷öí ùàçûðëûã ýþðäöëÿð. Îíëàð
äÿðùàë Íÿñèðÿääèíáèëëàù õÿëèôÿíèí éàíûíà áèð ùåéÿò ýþíäÿðäèëÿð. Àòà-
áÿé Ìÿùÿììÿäèí þëöìöíö îíà õÿáÿð âåðäèëÿð âÿ åéíè çàìàíäà Òîü-
ðóëóí òàõòà îòóðìàñûíû ðèúà åòäèëÿð.
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí þëöì õÿáÿðè Áàüäàä ñàðàéëàðûíûí áàéðàìûíà
âÿ øàäëûüûíà ñÿáÿá îëäó. Õÿëèôÿ, éàõàñûíûí Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí ÿëèí-
äÿí ãóðòàðìàñèëÿ ôÿãèðëÿðÿ åùñàí ïàéëàäû. Íÿùàéÿò, Òîüðóëà áèð õÿëÿò
ýþíäÿðìÿêëÿ îíóí øàùëûüûíû òÿñäèã åëÿäè.
Úÿíàçÿ ãàëõàíäàí áåø ýöí ñîíðàéà ãÿäÿð Ùÿìÿäàíäàí êÿíàðà áèð
ãóø ó÷à áèëìÿäè âÿ õàðèúÿ õÿáÿð àïàðìàüà èìêàí âåðèëìÿäè. Íÿùàéÿò,
Ùÿìÿäàíà òîïëàíìûø ÿúíÿáè úàñóñëàðû Òîüðóëó òàõòà ÷ûõàðûá áàøûíà òàú
ãîéäóëàð.
Ãÿòèáÿ èñÿ Ùöñàìÿääèí âÿ Òîüðóëó éàíûíà ÷àüûðûá Áàüäàä âÿ Õà-
ðÿçì ãîøóíëàðûíû ýþòöðöá Àçÿðáàéúàíà ùöúóì åäèëìÿñè âÿ Ãûçûë Àðñ-
ëàíû ùÿáñ åòìÿêëÿ éåðèíÿ áàøãà áèðèñèíèí òÿéèí åäèëìÿñèíè òÿêëèô åòäè.
Áó òÿêëèôÿ áèðèíúè îëàðàã Òîüðóë åòèðàç åäÿðÿê:
— Áó èø éàðàìàç, — äåäè. — Ãûçûë Àðñëàíû ùÿáñÿ àëìàã ö÷öí áöòöí
Øèìàëè Àçÿðáàéúàíû ùÿáñÿ àëìàã ëàçûìäûð. ×öíêè Àòàáÿéèí ñàüëûüûíäà
äà Øèìàëè Àçÿðáàéúàí õàëãû àíúàã Ãûçûë Àðñëàíû òàíûéûðäû.
Ãÿòèáÿ Òîüðóëóí ñîí ñþçëÿðèíÿ úàâàá îëàðàã:
— Ùå÷ îëìàçñà Ãûçûë Àðñëàí ùÿáñ åäèëìÿëèäèð, ÷öíêè î ñàü ãàëäûãúà,
Òÿáðèçäÿ àçàä ùþêóìÿò ñöðäöêúÿ, Øèìàëè Àçÿðáàéúàí ìÿðêÿçè òàíû-
ìàéàúàãäûð. Ùÿð íÿ îëóðñà îëñóí, Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäàí ãûðõ-ÿëëè
íÿôÿð ùÿáñÿ àëûíìàëû âÿ úÿçàëàíäûðûëìàëûäûð; ÷öíêè Íèçàìèëÿð, Ôÿõðÿä-
äèíëÿð ãàëäûãúà, áèçèì Øèìàëè Àçÿðáàéúàíû èòàÿò àëòûíà ýÿòèðÿ áèëÿúÿéè-
ìèç ìöìêöí îëìàéàúàãäûð.
Òîüðóë éåíÿ äÿ åòèðàç åòäè:
106

— Íèçàìèëÿð âÿ Ôÿõðÿääèíëÿð äàèìà Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí ñèéàñÿ-
òèíÿ ãàðøû ìöáàðèçÿ àïàðûðäûëàð. Ìÿí åëÿ áèëèðÿì êè, áèç ìÿìëÿêÿòè
ÿäàëÿò âÿ ãàíóí äàõèëèíäÿ èäàðÿ åäÿ áèëñÿê, Øèìàëè Àçÿðáàéúàí õàëãû
ùå÷ áèð âàõò þç ùþêóìÿòèíèí ÿëåéùèíÿ îëìàç. Ôÿõðÿääèíëÿðÿ ýÿëäèêäÿ,
î êèìè àäàìëàð áèð çàìàí áèçÿ ýöíÿø âÿ ñó êèìè ëàçûì îëàúàãëàð.
Òîüðóëóí ôèêèðëÿðèíè Ùöñàìÿääèí äÿ òÿñäèã åäÿðÿê Ãÿòèáÿéÿ äåäè:
— Ôÿõðÿääèí âÿ Íèçàìè èëÿ îëàí äöøìÿíëèéèíèç àðòûã þç ÿùÿìèééÿ-
òèíè èòèðìèøäèð. Ñèéàñÿò áÿçÿí àòà âÿ îüóë ãàíûíäàí ñÿðôíÿçÿð åòìÿéè äÿ
ìÿñëÿùÿò ýþðöð. Ñèçèí ìÿðùóì àòàíûçûí ãàòèëè Ôÿõðÿääèí äåéèë, áöòöí
Øèìàëè Àçÿðáàéúàí õàëãûäûð, áó áèð, èêèíúèñè, áèç Àòàáÿéäÿí ñîíðà Øè-
ìàëè Àçÿðáàéúàí õàëãûíà âÿ îíóí ñåâèìëèñè îëàí Ãûçûë Àðñëàíà ãàðøû
äöøìÿí ùÿðÿêÿòÿ áàøëàñàã, ÿëåéùèìèçÿ ÷åâðèëÿí øàéèÿëÿðè òÿñäèã åòìèø
îëàúàüûã. Ùÿð øåé þç âàõòûíäà ëàçûìäûð. Ùÿð øåé ÿëâåðèøëè ôöðñÿò òÿëÿá
åäèð. Ñèç áèð àé ÿââÿë ÿëàùÿçðÿò Òîüðóëóí òàõòà îòóðà áèëÿúÿéèíè ôèêðè-
íèçÿ ýÿòèðÿ áèëìÿçäèíèç. Ëàêèí ôöðñÿò ÿëÿ êå÷äèéè çàìàí ÿëàùÿçðÿòè
Àçÿðáàéúàí âÿ Èðàã òàõòûíäà ýþðìÿêäÿéèê.
Íèçàìèéÿ ýÿëäèêäÿ, ìÿí îíó ýÿíúëèêäÿí òàíûéûðàì. Î, ùå÷ áèð
çàìàí ìÿìëÿêÿòèí ñÿàäÿòè ÿëåéùèíÿ îëìàìûøäûð. Ñèçèíëÿ îíóí àðàñûíäà
ìþâúóä îëàí äöøìÿíëèê àíúàã áèð ñåâýè íÿòèúÿñèíäÿ èäè. Áóðàäà
Íèçàìè ùàãëû èäè, ÷öíêè Íèçàìè ñèçÿ ñåâýè åëàí åòìÿìèøäè. Ñåâýèíè ñèç
åëàí åòìèøäèíèç. Ãÿáóë åäèá-åòìÿìÿê èõòèéàðû îíäà èäè.
Áóíëàð êå÷èáäèð, ùàçûðäà Ãûçûë Àðñëàíà áèð ìÿêòóá ýþíäÿðÿðÿê ãàð-
äàøûíûí þëöìöíö îíà áèëäèðÿê. Îíó Ùÿìÿäàíà úàüûðûá ùþðìÿò ýþñòÿð-
ìÿê âÿ ÿëàùÿçðÿòèí òàú-òàõòûíà ñÿäàãÿò ýþñòÿðìÿñè ö÷öí òÿìèíàò
àëìàã ëàçûìäûð.
Áó ãÿðàð ãÿáóë îëóíäó. Ãûçûë Àðñëàíà ìÿêòóá ýþíäÿðìÿê èøè þëÿí
Àòàáÿéèí ãàäûíû îëìàã ìöíàñèáÿòèëÿ Ãÿòèáÿ õàòóíà òàïøûðûëäû. Ãÿòèáÿ
ìÿêòóáó äöçÿëòäèêäÿí ñîíðà Òîüðóëà âÿ Ùöñàìÿääèíÿ îõóäó:
“Ùÿøÿìÿòìààá!
Àèëÿìèçÿ öç âåðÿí áþéöê âÿ áÿäáÿõò ôàúèÿíè ñèçÿ áèëäèðìÿéÿ ìÿú-
áóð îëäóì. Äöøìÿíëÿð áþéöê ãàðäàøûíûç Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäè áèçèì
ÿëèìèçäÿí àëäûëàð. Î õÿñòÿëÿíìèøäè, õÿñòÿëèéè î ãÿäÿð äÿ àüûð õÿñòÿëèê
äåéèëäè. Ùÿêèì ãàí ýþòöðöëìÿñèíè ìÿñëÿùÿò ýþðäö, äÿëëÿê ÷àüûðûá õÿñ-
òÿäÿí ãàí ýþòöðöëìÿñèíÿ ÿìð åòäèê. Ëàêèí äöøìÿíèí ÿë àëòûíäàí èøëÿ-
ìÿñè áèçÿ ìÿëóì äåéèëäè. Ãàí ýþòöðöëÿíäÿí èêè ñààò ñîíðà õÿñòÿíèí
ùàëû äÿéèøäè. Àðòûã äàíûøà áèëìÿäè, àíúàã Òîüðóëóí òàõòà îòóðìàñûíû âÿ
ñèçèí þç éåðèíèçäÿ ìþùêÿì äóðìàüûíûçû äåéèá äöíéàäàí ýåòäè.
107

Ùÿêèìëÿðèí òÿéèí åòäèéèíÿ ýþðÿ äÿëëÿéèí öëýöúö çÿùÿðëè öëýöú èäè.
Áóíà ýþðÿ äÿ ãàòèë äÿðùàë åäàì îëóíäó. Ãàðäàøûíûçûí áàøûíà ýÿëÿí áó
ôÿëàêÿò áöòöí õàíÿäàíûìûçûí áàøûíà ýÿëÿí áèð ôÿëàêÿòäèð. Áó ìöñèáÿòäÿ
úÿíàá Àëëàù äÿðýàùûíäàí ñèçÿ ñÿáèð, òÿñêèíëèê äèëÿìÿêäÿéÿì. ßëáÿòòÿ,
ñèç äöíéà ýþðìöø âÿ àãèë èíñàíñûíûç. Þëöì ùàìû ö÷öí âàðäûð. Ëàêèí
Àòàáÿéÿ ãàðøû äöçÿëÿí áó ñóè-ãÿñä áèð øÿõñèí ùÿéàòûíà äåéèë, áöòöí
ìÿìëÿêÿòèí ÿëåéùèíÿ äöçÿëÿí áèð ñóè-ãÿñä èäè. Áó ìöíàñèáÿòëÿ êÿìÿ-
ðèíèçè ìþùêÿì áàüëàìàëû âÿ ìÿìëÿêÿòèí ìöùöì áèð ùèññÿñèíè èäàðÿ
åòäèéèíèç ö÷öí åùòèéàòëû îëìàëûñûíûç. Ùÿøÿìÿòìààáà áóíó äà õàòûðëàò-
ìàã èñòÿéèðÿì êè, àðàëûãäà áÿçè øàéèÿëÿð ýÿçìÿêäÿäèð. Äöøìÿíëÿðèìèç
áó ãàíûí èçèíè èòèðìÿê ö÷öí ñèçèí äÿ àäûíûçû ÷ÿêèðëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ ñèçèí
Ùÿìÿäàíà òÿøðèô ýÿòèðìÿéèíèç âÿ ÿëàùÿçðÿò Òîüðóë èëÿ ýþðöøöá, îíóí
òàõò-òàúûíà ýÿëÿúÿêäÿ ñÿäàãÿò ýþñòÿðÿúÿéèíèçÿ äàèð òÿìèíàò âåðìÿ-
éèíèç ëàçûìäûð. Àíúàã èêè ãàðäàøûí ùþêóìÿòè ìÿùÿááÿò âÿ ñÿäàãÿòëÿ
èäàðÿ åòìÿñè íÿòèúÿñèíäÿ, áÿäáÿõò îëàí ãàðäàøûíûçûí äöøìÿíëÿðèíè âÿ
áó þëöìöí áàèñëÿðèíè çàùèðÿ ÷ûõàðìàã ìöìêöí îëàúàãäûð. Õÿëèôÿäÿí
ýÿëÿí ôÿðìàí âÿ Èðàã õàëãûíûí ìöòòÿôèã èðàäÿñè íÿòèúÿñèíäÿ ÿëàùÿçðÿò
Òîüðóëó Àçÿðáàéúàí òàõòûíà ÿéëÿøäèðäèëÿð. Ñèç äÿ áó áàðÿäÿ Úÿíóáè âÿ
Øèìàëè Àçÿðáàéúàí õàëãûíû õÿáÿðäàð åòìÿëè âÿ ÿëàùÿçðÿòÿ îëàí èòàÿò-
ëÿðèíè òÿìèí åòìÿéÿ ÷àëûøìàëûñûíûç. ßëàùÿçðÿòèí ðÿñìÿí úöëóñ åäÿúÿéè
ýöíäÿ èøòèðàê ö÷öí Àçÿðáàéúàíäàí íöìàéÿíäÿëÿð ýÿëìÿñèíÿ ëöòôÿí
äèããÿò âåðÿñèíèç.
Ùÿìÿäàí, Ãÿòèáÿ õàòóí”
Ìÿêòóáó Ùöñàìÿääèí âÿ Òîüðóë ùÿääèíäÿí àðòûã áÿéÿíäèëÿð.

Ìÿêòóáó àïàðìàã âÿ Ãûçûë Àðñëàíà òÿçèéÿò âåðìÿê ö÷öí áèð ùåéÿò
òÿøêèë åäèá ýþíäÿðäèëÿð. Ëàêèí áó ìÿêòóáó ýþíäÿðäèêäÿí ñîíðà éåíÿ
äÿ Ãûçûë Àðñëàí ÿëåéùèíÿ äöçÿëÿí áþùòàí âÿ øàéèÿëÿðèí àðàñû êÿñèëìÿäè.
Ãÿòèáÿíèí òÿëÿáèíÿ ýþðÿ Òîüðóë Ùÿìÿäàíäà ìÿñóë èøëÿðäÿ îëàí àçÿð-
áàéúàíëûëàðû Àòàáÿéèí ãÿòëèíäÿ èøòèðàê åòìÿëÿðè èëÿ òþùìÿòëÿíäèðèá
ùÿáñÿ àëäûðûð âÿ Ãûçûë Àðñëàíûí ýÿëÿúÿêäÿ òàú-òàõòäàí ìÿùðóì åäèë-
ìÿñè ö÷öí çÿìèíÿ ùàçûðëàéûðäû.
Ãûçûë Àðñëàí Ãÿòèáÿíèí ìÿêòóáóíó àëìàäàí ãàáàã Àòàáÿéèí
ãÿôèëäÿí þëìÿñè õÿáÿðèíè åøèòìèøäè. Ùàäèñÿíèí ÿñàñ ìöíäÿðèúÿñè Ãûçûë
Àðñëàí ö÷öí àéäûí èäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Ùÿìÿäàíà ýåòìÿéÿ òÿëÿñìÿäè âÿ
Ãÿòèáÿíèí ìÿêòóáóíóí úàâàáûíäà éàçäû:
108

“Ìþùòÿðÿì ìÿëÿêÿ! Õàíÿäàíûìûçà öç âåðÿí ìöñèáÿòèí àüûðëûüûíû
ìÿëÿêÿíèí ùèññ åòäèéè ãÿäÿð ùèññ åäèðÿì. Áó áàðÿäÿ ñèçÿ øÿõñÿí
áÿéàí-òÿçèéÿò åòìÿéèì ëàçûì ýÿëèðñÿ äÿ, ìÿðùóì Àòàáÿéèí þëöì
õÿáÿðè ìöíàñèáÿòèëÿ ìÿìëÿêÿòäÿ áàø âåðÿí áÿçè äåäè-ãîäóëàð, Ùÿìÿ-
äàíà ýÿëìÿéèìÿ èìêàí âåðìÿäè. Ùÿëÿëèê Òÿáðèçäÿí àéðûëìàã ÿëàùÿç-
ðÿòèí ùþêóìÿòè ö÷öí ìÿñëÿùÿò äåéèëäèð. Áóíó Òîüðóë ùÿçðÿòëÿðèíÿ ñþé-
ëÿìÿéèíèçè ðèúà åäèðÿì”.
Ìÿêòóá ÷îõ ãûñà âÿ åòèíàñûç éàçûëìûøäû. Ãûçûë Àðñëàí Òîüðóëóí

úöëóñ ýöíöíö òÿáðèê åòìÿê ö÷öí Àçÿðáàéúàíäàí áèð íÿôÿð äÿ îëñà ýþí-
äÿðìÿäè. ×öíêè Àçÿðáàéúàíäà Òîüðóëóí áèð ÿúíÿáè íöìàéÿíäÿñè
îëäóüóíà äàèð ýåíèø øàéèÿëÿð ýÿçèðäè. Ãûçûë Àðñëàí Ùÿìÿäàíäà îéíàíû-
ëàí îéóíëàðûí õàðèúèëÿðèí òÿñèðè àëòûíäà éàðàäûëäûüûíû áåø áàðìàüû êèìè
áèëèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿìëÿêÿòèí õèëàñû ö÷öí Úÿíóáè âÿ Øèìàëè Àçÿð-
áàéúàíäà úèääè ùàçûðëûã ýþðìÿéÿ áàøëàìûøäû.
Ãûçûë Àðñëàí áó ùàçûðëûãëà ïàéòàõòà òÿñèð éåòèðìÿê âÿ Òîüðóëó ãîð-
õóòìàãëà ÿúíÿáèëÿðèí ùèìàéÿñèíäÿí àéûðìàüû äöøöíöðäö. Õöñóñÿí
îíóí ÿëåéùèíÿ øàéèÿ áóðàõûëìàñû âÿ íÿòèúÿäÿ Ùÿìÿäàíäà îëàí àçÿð-
áàéúàíëûëàðûí Ãûçûë Àðñëàí òÿðÿôäàðëûüû èëÿ òþùìÿòëÿíäèðèëèá ùÿáñÿ àëûí-
ìàñû Ãûçûë Àðñëàíûí ìÿíëèéèíÿ îëäóãúà ôÿíà òÿñèð áàüûøëàìûøäû.
ßââÿëúÿ Ãûçûë Àðñëàí Úÿíóáè âÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí ìÿðêÿçëÿ
îëàí ÿëàãÿñèíè òàìàìèëÿ ãûðäû. Àçÿðáàéúàí àðòûã ïàéòàõò îëàðàã Òÿáðèç
øÿùÿðèíè âÿ áèð ùþêìäàð êèìè Ãûçûë Àðñëàíû òàíûäû.
Òîüðóë áó âÿçèééÿòè ýþðäöéö çàìàí òÿøâèøÿ äöøäö. Çèðà Àçÿðáàé-
úàí îëìàäàí Àçÿðáàéúàí Àòàáÿéè íàìèíÿ òÿøêèë åäèëìèø áó ñÿëòÿíÿò, î
ãÿäÿð äÿ óçóí éàøàéà áèëìÿéÿúÿêäè. Ëàêèí Òîüðóë Ãûçûë Àðñëàíëà
àíëàøìàã ÿâÿçèíÿ, Àçÿðáàéúàíäà íöôóçà ìàëèê îëàí òÿê-òÿê àäàìëàðëà
àíëàøìàã âÿ ÿëàãÿéÿ ýèðìÿéè äöøöíäö. ßââÿëúÿ Ôÿõðÿääèíÿ áåëÿ áèð
ìÿêòóá ýþíäÿðäè:
“Ìþùòÿðÿì Ôÿõðÿääèí!
Õóäàâÿíäè-àëÿìèí êþìÿéè, ïåéüÿìáÿðè-çèøÿíèìèçèí ìÿðùÿìÿòè,
õÿëèôÿéè-ðóù-çÿìèíèí ìöáàðÿê èðàäÿñè íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí
ñÿëòÿíÿòè þç ùÿãèãè âàðèñèíèí ÿëèíÿ éåòèøäè. Ùàçûðäà Àçÿðáàéúàíäà
éàøàéàí áöòöí ñàäèã òÿáÿÿëÿðèí þùäÿñèíÿ ìöãÿääÿñ áèð âÿçèôÿ äöøöð
êè, î äà ùþêìäàðëà áèðëèêäÿ ÿë-ÿëÿ âåðèá ìÿìëÿêÿò õàëãûíûí ñÿàäÿòèíÿ
÷àëûøìàãäàí èáàðÿòäèð.
109

Ñèçèí íÿñëèíèç þç ãÿùðÿìàíëûüû âÿ ùþêóìÿò ãàíóíëàðûíà ñàäèã
ãàëìàñèëÿ ìÿøùóðäóð. Áóíà ýþðÿ äÿ ñèçÿ þç éàíûìäà ìÿñóë áèð õèäìÿò
âåðìÿê âÿ ñèçèíëÿ áèðëèêäÿ õàëãûí ñÿàäÿòè óüðóíäà ÷àëûøìàüû ãÿðàðà
àëìûøàì. Ñèçèí ùÿéàòûíûçû òÿìèí åòìÿê ö÷öí áèð ùþêìäàð êèìè ñþç
âåðèðÿì. Ìÿêòóáóí úàâàáûíû ìÿêòóáó ýÿòèðÿí ãàñèäëÿ ýþíäÿðèí.
Òîüðóë”
Òîüðóë Ôÿõðÿääèíÿ ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáëà áÿðàáÿð áþéöê øàèð
Íèçàìèéÿ ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáóíäà éàçûðäû:
“Ìþùòÿðÿì øàèð!
Ñèçÿ ñÿìèìè ñàëàì ýþíäÿðìÿêëÿ þçöìö õîøáÿõò ùåñàá åäèðÿì.
Áöòöí øàä âÿ ìÿñðóð äÿãèãÿëÿðèìè ñèçè õàòûðëàìàã âÿ ñèçèí ôèëîñîôàíÿ
ÿñÿðëÿðèíèçè îõóìàãëà êå÷èðìèøÿì. Õóäàâÿíäè-àëÿì øàùèääèð êè, Øèðâàí
õàãàíû ßáöë Ìöçÿôôÿðèí ñèçèí éàçäûüûíûç “Ëåéëè âÿ Ìÿúíóí” äàñòàíûíà
ÿùÿìèééÿò âåðìÿéèá, ñèçè ìöêàôàòëàíäûðìàìàñû ìÿíèì õàãàíà ãàðøû
îëàí ìÿùÿááÿòèìèí àçàëìàñûíà ñÿáÿá îëäó. Áþéöê øàèð áóíóíëà ðóùäàí
äöøìÿìÿëèäèð, ÷öíêè ùþêìäàðëàðûí êå÷èðäèéè äÿãèãÿëÿðèí ùàìûñû áèð
ðÿíý âÿ áèð ìöíäÿðèúÿäÿ îëà áèëìÿç. Ùþêìäàðëàðûí øàäëûüû âÿ
ãÿìýèíëèéè ìÿìëÿêÿòèí âÿçèééÿòèíäÿí âÿ ùàäèñÿëÿðèí ìöíäÿðèúÿñèíäÿí
àñûëûäûð. Îëà äà áèëÿð êè, õàãàíûí áèð ùàäèñÿ íÿòèúÿñèíäÿ êÿäÿðëÿíäèéè
äÿãèãÿëÿðäÿ, éàçäûüûíûç ãèéìÿòëè ÿñÿðèíèçè îíà òÿãäèì åòìèøñèíèç.
Ìÿí ÷îõ àðçó åäÿðäèì êè, áþéöê øàèð ìÿíèì ö÷öí “Ôÿðùàä âÿ
Øèðèí” äàñòàíûíû íÿçìÿ ÷ÿêÿéäè. Äàñòàí éàçìàã âÿ õàëãëàðûí ãÿùðÿ-
ìàíëûã òàðèõèíè èíàíäûðûúû áèð ñóðÿòäÿ âåðìÿê ö÷öí àíúàã ñèçèí ñÿíÿ-
òèíèçèí ãöââÿòè ÷àòàð. Áþéöê øàèðè, þçöíöí òÿñÿââöð åäÿ áèëìÿäèéè áèð
ñóðÿòäÿ ìöêàôàòëàíäûðìàüà àíä è÷èðÿì.
Òîüðóë”
Íèçàìè Òîüðóëóí ìÿêòóáóíó àëàíäàí áèð íå÷ÿ ýöí ñîíðà Ãûçûë

Àðñëàíäàí äà áèð ìÿêòóá àëäû. Øàèð ùÿääèíäÿí àðòûã ñåâèíäè, ÷öíêè Ãûçûë
Àðñëàíûí éàçäûüû ìÿêòóáëàð, ùå÷ áèð çàìàí øÿõñè âÿ àäè ìþâçóëàð öçÿ-
ðèíäÿ ãóðóëìàçäû. Î, åëìè âÿ ñèéàñè èøëÿð ö÷öí øàèðëÿ ìÿêòóáëàøàðäû.
Ãûçûë Àðñëàí ìÿêòóáóíäà éàçûðäû:
“Áèð íå÷ÿ ìöääÿòäèð êè, áþéöê øàèðëÿ éàçûøìàãäàí ìÿùðóì îëìó-
øàì. Ñèç áèëèðñèíèç êè, ìÿí ãàäûíëàð ùàããûíäà òàìàìèëÿ áàøãà áèð
ôèêèðäÿ èäèì. Ùÿðýàù éàäûíûçäàí ÷ûõìàìûøäûðñà, êå÷ÿí ïàéûç ýþíäÿð-
110

äèéèì ìÿêòóáëàðûí áèðèñèíäÿ Ôèðäîâñè øàèðèí ãàäûíëàð ùàããûíäà ôèêðèíÿ
åòèðàç éàçìûøäûì. Äîüðóñó, ìÿí Ôèðäîâñèíèí “Çÿíö ÿæäàùà ùÿð äö äÿð
õàê áåù; úàùàí ïàê ÿç èí ùÿð äö íàïàê áåù”1 êèìè øåðëÿðèíè î çàìàí ùå÷
áèð âÿúùëÿ ùÿçì åäÿ áèëìèðäèì. Áóíà ýþðÿ äÿ ñèç ùàìàí ìÿêòóáóí úà-
âàáûíäà: “Ìÿí ñèçèí áó ôèêðèíèçèí ÿëåéùèíÿéÿì. ßñÿðëÿðèìäÿ ãàäûíëàð-
äàí ãÿùðÿìàíëàð, ùþêóìÿòè èäàðÿ åäÿ áèëÿúÿê èãòèäàðëû ñèìàëàð éàðàäû-
ðàì” — äåéÿ ãàäûíûí úÿìèééÿòäÿêè âÿçèôÿëÿðèíäÿí ýåíèø áèð ñóðÿòäÿ
áÿùñ åòìèøäèíèç. Î çàìàí ìÿí ñèçèíëÿ áó áàðÿäÿ ýåíèø ìöáàùèñÿ à÷-
ìàã èñòÿìÿäèì. Ìÿí î çàìàí äöøöíäöì êè, áèð øàèðèí, áèð éàçû÷ûíûí
øöóðóíà áàøãàñûíûí ôèêðèíè éåðëÿøäèðìÿê õàì õÿéàëëàðäàíäûð.
Ëàêèí Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí þëöìö ìÿñÿëÿñè ìÿíè éåíÿ äÿ
ÿââÿëêè ôèêðèìèí öçÿðèíÿ ãàéòàðäû. Çÿíí åäèðÿì áó ãÿòëèí òÿøêèë åäèë-
ìÿñè òàðèõèíè ëàçûìûíúà þéðÿíäèéèíèç çàìàí òàìàìèëÿ ìÿíèì ôèêðèìèí
öçÿðèíÿ ãàéûäàúàãñûíûç.
Ãÿòèáÿíè áèçèì ùàíñû áèðèìèç òàíûìûðäûã?! Ùÿòòà ìÿíèì áÿäáÿõò
ãàðäàøûì Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä äÿ åâëÿíäèéè ýöíäÿí îíó òàíûìàüà áàø-
ëàìûøäû. Ëàêèí áèç êèøèëÿð, äàèìà ãàäûíëàðûí ñåâýè âÿ ýþçÿëëèê ïÿðäÿñè
àëòûíäà ýèçëÿäèëìèø òÿëÿñèíÿ âÿ òèëñèìèíÿ äöøöðöê. Ùÿòòà áÿçÿí áóíó
áèëÿ-áèëÿ àëäàíûðûã. Ùÿðýàù øàèðèí ãÿëáèíÿ òîõóíìàçñà, ìÿí áèð ùÿãè-
ãÿòè ñþéëÿìÿê èñòÿðäèì. Çÿíí åäèðÿì êè, øàèðëÿðèí ùÿãèãÿòäÿí àúûüû
ýÿëìÿç. Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, Ãÿòèáÿ õàòóí ãûçëûã çàìàíû øàèðÿ ñåâýè åëàí
åòäèéè çàìàí, øàèð áàøãàñûíûí òèëñèìèíÿ äöøìöø îëìàñàéäû, Àòàáÿé Ìÿ-
ùÿììÿäèí äöøäöéö òèëñèìÿ äöøÿúÿêäè. Þçöíöç òÿñÿââöð åäèí, êèøèëÿðèí
âàðëûüûíäà ùÿãèãÿòè ãàäûíûí çàùèðè ýþðöíöøöíäÿí àðàìàã õàñèééÿòè
éîõäóðìó?
Ìþùòÿðÿì øàèð! Éàõøû áèð äöøöíöí, ýþðöí ñèçèí ãÿùðÿìàí âÿ ùþêó-
ìÿò èäàðÿ÷èñè ñèìàñûíäà áÿçÿéèá áèçÿ òÿãäèì åòäèéèíèç ãàäûí áèçèì
áàøûìûçà íÿ ôÿëàêÿò ýÿòèðäè!
Ãÿòèáÿ þç øÿõñè èíàäû íÿòèúÿñèíäÿ áèð õàíÿäàíû òàìàìèëÿ ìÿùâ
åòìÿê îéóíëàðûíà áàøëàìûøäûð. Î, áèð òÿðÿôäÿí Áàüäàä èëÿ Àòàáÿé Ìÿ-
ùÿììÿäèí ÿëåéùèíÿ ñàçèø äöçÿëòìèø, î áèðè òÿðÿôäÿí äÿ Õàðÿçìøàù
Òÿêèø õàíëà áèð ìöãàâèëÿ äöçÿëòìèøäèð. Î, Òîüðóë èëÿ ðàçûëàøàðàã, Àòà-
áÿé Ìÿùÿììÿäè þëäöðìÿê âÿ Òîüðóëó òàõòà îòóðòìàüû þùäÿñèíÿ
ýþòöðìöø èìèø. Áóíóí ìöãàáèëèíäÿ èñÿ Òîüðóë îíà åâëÿíÿúÿê âÿ ùà-
_________________
1
Ãàäûíëà ÿæäàùàíûí ùÿð èêèñèíèí òîðïàã àëòûíäà îëìàñû âÿ áó äöíéàíûí ùàìàí ùÿð
èêè íàïàêäàí òÿìèçëÿíìÿñè éàõøûäûð.
111

çûðäà Ðåé ùàêèìè îëàí Ãöòëöü Èíàíúû âÿëèÿùä åëàí åäÿúÿêäè. Ãÿòèáÿ
ìÿìëÿêÿòè áþëöøäöðìÿê ö÷öí Èðàã âÿòÿíïÿðâÿëÿðè èëÿ äÿ ÿëàãÿéÿ
ýèðìèø âÿ ïàéòàõòûí Ùÿìÿäàíäàí êþ÷öðöëìÿñèíÿ èìêàí éàðàòìûøäûð.
Ìþùòÿðÿì øàèð áèëìÿëèäèð êè, áó ãàäûíûí ýÿëÿúÿéè Àçÿðáàéúàí ö÷öí
÷îõ ãîðõóëóäóð. Òîüðóë âàõòèëÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäÿ ýöçÿøòÿ ýåòäèéè
âÿðàñÿò ùàããûíû èíäè äÿ Ãÿòèáÿéÿ ýöçÿøòÿ ýåòìèøäèð.
Ùàçûðäà áó ôÿëàêÿòèí íÿòèúÿñèíäÿ Àçÿðáàéúàí ÿí ãîðõóëó ýöíëÿð
êå÷èðìÿêäÿäèð. Îíëàð ãàïûëàðû à÷ûá äöøìÿíëÿðè áó ìÿìëÿêÿòèí è÷ÿ-
ðèñèíÿ áóðàõìàã èñòÿéèðëÿð. Áó ýöíëÿð ïàéòàõòà ýåäèðÿì, Òîüðóë âÿ
Ãÿòèáÿ ìÿíè ïàéòàõòà äÿâÿò åëÿìèøäèð. Ýåäèðÿì, ëàêèí Òîüðóëóí ÿëèíè
þïìÿê ö÷öí éîõ. Ìÿíèì áöòöí ñÿé âÿ òÿëàøûì Ãÿòèáÿíè ïàéòàõòäàí
óçàãëàøäûðìàãäàí èáàðÿò îëàúàãäûð. Ùÿðýàù áèð àç òÿõèð åòñÿì, ìÿì-
ëÿêÿò õàðÿçìëèëÿðëÿ èðàãëûëàðûí àðàñûíäà òÿãñèì îëóíàúàãäûð. Ñèçÿ èêèíúè
ìÿêòóáóìó Ùÿìÿäàíäàí éàçàúàüàì. Ùÿìÿäàíäàí ìÿíÿ õÿáÿð
âåðèëäèéèíÿ ýþðÿ Òîüðóë ñèçÿ ìÿêòóá ýþíäÿðèá “Ôÿðùàä âÿ Øèðèí” äàñ-
òàíûíû éàçìàüû òÿêëèô åòìèøäèð. Ëàêèí î, ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáóíäà àçÿð-
áàéúàíëûëàðëà ÿëàãÿéÿ ýèðìÿéè äöøöíìöøäöð. Áèëÿêñ, îíäà “Ôÿðùàä âÿ
Øèðèí” äàñòàíûíà ãèéìÿò ãîéà áèëÿúÿê ãÿäÿð áÿäèè çþâã éîõäóð. Ëàêèí
ùàìàí ÿñÿðè éàçìàüûíûçû òþâñèéÿ åäèðÿì. Î ÿñÿð ñèçèí éàðàäûúûëûüûíûçäà
ÿí áèðèíúè ÿñÿð îëà áèëÿð; ÷öíêè ñèçèí òÿáèÿòèíèçäÿ ñåâýè âÿ íÿñèùÿò ìþâ-
çóëàðû ö÷öí èíêàðåäèëìÿç áèð õöñóñèééÿò âàðäûð.
Ùàçûðäà áàøûì åëÿ ãàðûøûãäûð êè, åëìè âÿ áÿäèè ìþâçóëàðà âàõò àéûð-
ìàüû áàúàðìûðàì. Ëàêèí Òîüðóëóí ñèôàðèø âåðäèéè “Ôÿðùàä âÿ Øèðèí”
äàñòàíû ùàããûíäà áèð íå÷ÿ ñþç éàçàúàüàì. Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, äàñòàíûí
ñÿðëþâùÿñèíè “Ôÿðùàä âÿ Øèðèí” äåéèë, “Õîñðîâ âÿ Øèðèí” ãîéìàã ëà-
çûìäûð. ×öíêè Ôÿðùàä-Øèðèí ìþâçóñó î ãÿäÿð äÿ ýåíèø áèð ìþâçó
äåéèëäèð. Çÿííèìÿ ýþðÿ, Õîñðîâ-Øèðèí ìþâçóñó äàùà ýåíèø ìþâçóäóð.
Áóðàäà úÿáùÿ î ãÿäÿð ýåíèøäèð êè, øàèðèí òÿáè èñòÿäèéè ãÿäÿð àò îéíàäà
áèëÿð. Õöñóñÿí ñèç áóíó áàøãà äàñòàíëàðûíûçäà äà ýþñòÿðÿ áèëìèøñèíèç.
“Õîñðîâ âÿ Øèðèí” äàñòàíûíäà ìÿìëÿêÿòäàðëûã âÿ ðÿèééÿòïÿðâÿðëèê
ö÷öí ëàçûì îëàí ìþâçóëàðûí ùàìûñûíû éåðëÿøäèðÿ áèëÿðñèíèç. Îðàäà
ùþêìäàðëàðûí çöëìöíäÿí, çöëìöí íÿòèúÿëÿðèíäÿí âÿ ñàèðëÿðäÿí èñòÿäè-
éèíèç ãÿäÿð éàçà áèëÿðñèíèç. Åéíè çàìàíäà, ñÿìèìè ñåâýèíè Õîñðîâäà
äåéèë, áÿäáÿõò Ôÿðùàääà ýþñòÿðÿ áèëÿðñèíèç. Øöáùÿñèç êè, áóíëàð ìÿíèì
þç äöøöíúÿìäèð. Øàèðÿ ùå÷ áèð ýþñòÿðèø âåðìÿê õÿéàëûíäà äåéèëÿì.
Øàèð ÷îõ éàõøû áèëèð êè, ìÿí ùå÷ áèð çàìàí øÿõñè èøëÿðèìäÿí þòðö
ñèçÿ çÿùìÿò âåðìÿìèøÿì. Ëàêèí áó ìÿêòóáäà ìÿìëÿêÿò âÿ âÿòÿí
íàìóñóíó íÿçÿðäÿ òóòàðàã ñèçÿ çÿùìÿò âåðìÿê èñòÿéèðÿì.
112

Àçÿðáàéúàíëûëàð ìÿíèì Ùÿìÿäàí ñÿôÿðèìäÿ èøòèðàê åòìÿëèäèð. Áè-
ëÿêñ, èðàãëûëàð âÿ õàðÿçìëèëÿð áèçè ÿí éàõûí áèð çàìàíäà Áàüäàä ãàïû-
ëàðûíäàí âÿ Àçÿðáàéúàíûí òàðèõè ïàéòàõòûíäàí ãîâàúàãëàð. Ñèç áèëèðñèíèç
êè, áèç Èðàã âÿ Ùÿìÿäàíû èòèðìÿêëÿ Àçÿðáàéúàíû ìöñòÿãèë éàøàäà áèë-
ìÿðèê. Áó áèçèì ö÷öí ñèéàñè âÿ èãòèñàäè áèð þëöì äåìÿêäèð. ßââÿëà,
Ùÿìÿäàí Àçÿðáàéúàíäûð. Îíëàð äèë åòèáàðèëÿ äÿ áèçèìäèð. Èêèíúèñè äÿ,
áèç Áàüäàä ãàïûñûíäàí ÷ÿêèëÿðñÿê, î çàìàí Àçÿðáàéúàí øèìàë âÿ
úÿíóá òèúàðÿòèíèí âàñèòÿ ìÿðêÿçè îëìàã ÿùÿìèééÿòèíè èòèðÿúÿêäèð. Ìÿ-
íèì Ùÿìÿäàíà àçÿðáàéúàíëûëàðûí ãöââÿòèëÿ ýåòìÿéèì ëàçûìäûð. Áó
ãöââÿò éàíûìäà îëäóüó çàìàí ìöâÿôôÿãèééÿò ãàçàíà áèëÿðÿì. Áèëÿêñ
îíëàð ìÿíè ùÿáñÿ àëäûðà áèëÿð, ìÿùâ åäÿð, êîð äà åäÿðëÿð. Ðèúà åäèðÿì,
ñèç áóíó Ôÿõðÿääèíÿ àíëàäûí...
Òÿáðèç, Ãûçûë Àðñëàí”
ÀËÄÀÍÛØ
Ìöòòÿôèãëÿð þç ìöâÿôôÿãèééÿòëÿðèíè áþëöøäöðìÿê ö÷öí áàðûøà áèë-
ìÿäèëÿð. Ãÿòèáÿ Ùöñàìÿääèíÿ, Òîüðóë èñÿ Ãÿòèáÿéÿ âåðäèéè âÿäÿëÿðÿ
ÿìÿë åäÿ áèëìÿäè. Òîüðóë þç ñàðàéûíà ÷ÿêèëèá ùþêóìÿò èøëÿðè èëÿ ìÿø-
üóë èäè. Ãÿòèáÿ îíóíëà ýþðöøìÿéÿ èìêàí òàïà áèëìèðäè. Òîüðóë áöòöí
ãöââÿòèëÿ Ãÿòèáÿíèí ýþçöíÿ ýþðöíìÿìÿê âÿ þç èðàäÿñèíè îíóí òÿñè-
ðèíäÿí ãóðòàðìàüà ÷àëûøûðäû. Òîüðóë ùå÷ áèð âàõò Ãÿòèáÿíèí íÿñèùÿò-
ëÿðèíè åøèòìÿê âÿ îíà ÿìÿë åòìÿê èñòÿìèðäè. Òîüðóë íÿ ãÿäÿð ñÿðõîø âÿ
ÿééàø áèð ùþêìäàð îëóðñà îëñóí, åéíè çàìàíäà ìÿìëÿêÿòèíÿ åòäèéè õÿ-
éàíÿòè ìöÿééÿí ÷ÿð÷èâÿäÿí êÿíàðà ÷ûõàðìàã õÿéàëûíäà äåéèëäè.
Òîüðóë þç àèëÿñèíè Ùÿìÿäàíà êþ÷öðìöø, îüëó Ìÿëèêøàùû âÿëèÿùä åòìèø
âÿ Ãÿòèáÿéÿ åâëÿíìÿêëÿ îíóí îüëó Ãöòëöüö âÿëèÿùä åëàí åäÿúÿéèíÿ
äàèð âåðäèéè ÿùä-ïåéìàíû òàìàìèëÿ óíóòìóøäó.
Ãÿòèáÿ íÿ ãÿäÿð ÷àëûøäû èñÿ Òîüðóëó àçàä áèð éåðäÿ ýþðöá ñþçëÿðèíè
äåéÿ áèëìÿäè. Íÿùàéÿò, î õÿñòÿëÿíäèéè ö÷öí, Òîüðóëà áåëÿ áèð ìÿêòóá
ýþíäÿðäè:
“ßëàùÿçðÿò! Àüûð ñóðÿòäÿ õÿñòÿëÿíìèøÿì. Áÿçè èøëÿðèìäÿí þòðö
ÿëàùÿçðÿòè ýþðìÿê èñòÿðäèì.
Ãÿòèáÿ õàòóí”
113

Òîüðóë äîüðóäàí äà îíó õÿñòÿ ùåñàá åäÿðÿê, Àòàáÿé ñàðàéûíà
ýÿëäè. Ëàêèí ñàðàéà ýÿëÿíäÿí ñîíðà, îíóí úèñìàíè õÿñòÿëèéÿ éîõ, ñèéàñè
õÿñòÿëèéÿ òóòóëäóüóíó ýþðäö.
Ãÿòèáÿ Òîüðóëó ýþðäöéö çàìàí øèääÿòëÿ àüëàäû, ëàêèí ýþç éàøëà-
ðûíûí Òîüðóëà òÿñèð åòìÿäèéèíè, îíäàí òÿñêèí, òÿñÿëëè âÿ íÿâàçèøëÿð
åøèòìÿäèéèíè ýþðöíúÿ äàùà àüëàìàäû. Ýþç éàøû áèð ñèëàù îëàðàã Òîüðóëà
ÿñÿð åòìÿäèéèíäÿí áöòöí êèí âÿ èíàäûíû ýþçëÿðèíÿ éûüûá Òîüðóëó ñöçäö:
— Ìÿíèì ýþçëÿðèìèí è÷èíÿ éàõøû áàõ, — äåäè, — ýþðöíöð êè, ñÿí ìÿíè
éåíÿ äÿ ëàçûìûíúà òàíûìàäûí. Áèð ãàäûí ñÿíè òàõòà îòóðòìàüû áàúàðàðñà,
òàõòäàí äöøöðìÿéè äÿ áàúàðàð. Ñÿí áó ñþçëÿðè äàèìà ãóëàüûíäà ñàõëà.
Ìÿí îëìàñàéäûì, ñÿí éåíÿ äÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí ÿëèíÿ ýþç äèêÿ-
úÿêäèí. Ñÿíè ÿëàùÿçðÿò ìÿðòÿáÿñèíÿ ÷ûõàðàí ìÿí îëäóì. Áèëÿêñ, ñÿí
éåíÿ äÿ ùàìàí ñÿôèë âÿ ùàìàí ñÿðõîø èäèí.
Íàíêîð! Ñÿí áó äîäàãëàðà àíä è÷ìÿìèøäèíìè? Ñÿí ìÿíèì îüëó-
ìóí âÿëèÿùä åëàí åäèëÿúÿéèíè âÿäÿ âåðìÿìèøäèíìè? Ìÿí ñÿíèí ö÷öí
íÿëÿð åòìÿäèì... Ìÿí îëìàñàéäûì, ñÿíè õÿëèôÿ Íÿñèðÿääèíáèëëàùûí ãà-
ïûñûíäàí è÷ÿðè áóðàõàðäûëàðìû? Ìÿí îëìàñàéäûì, Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä
ñÿíèí ýþçëÿðèíÿ ìèë ÷ÿêäèðìÿìèøäèìè? Î ýþçëÿð ìÿíÿ ìèííÿòäàðäûð.
Ñÿí ùå÷ óòàíìàéàðàã, éåíÿ äÿ ìÿíèì ýþçëÿðèìÿ áàõûðñàí.
Ìÿíèì ìöêàôàò âåðäèéèì çàìàí ÿëèì ÷îõ à÷ûãäûð. Ëàêèí ìöêàôàòû
ýåðè àëäûüûì çàìàíäà äà ùÿääèíäÿí àðòûã õÿñèñÿì. Ñÿí, Áÿùðàì øàùëà,
Õàðÿçìøàùëàð âÿ èðàãëûëàð èëÿ áàüëàäûüûìûç ìöãàâèëÿéÿ ÿìÿë åòìÿëè-
ñÿí. Îíëàðà âåðèëÿí âÿäÿ éåðèíÿ éåòèðèëìÿëèäèð. Äîäàãëàðûìà è÷äèéèí
àíäà ÿìÿë îëóíìàñûíû òÿëÿá åäèðÿì.
Òîüðóë ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëÿðÿê, Ãÿòèáÿéÿ úàâàá âåðäè:
— Ñÿðõîøëóãäà äàíûøûëàí ñþçëÿðè àéûã èêÿí õÿéàëà ýÿòèðìÿéèí þçö äÿ
áèð ñÿðõîøëóãäóð. Áèð äÿôÿ ñÿí ìÿíèì, áèð äÿôÿ äÿ ìÿí ñÿíèí äîäàã-
ëàðûíäàí þïäöì. Ýþçÿë ãàäûí, ãûçüûí øÿùâÿò âÿ ãûðìûçû øÿðàáûí ãàðøû-
ñûíäà âåðèëÿí âÿäÿëÿðèí íÿ êèìè áèð åòèáàðû îëà áèëÿð? Îíäà ìÿí ñÿôèë
èäèì, èíäè èñÿ ÿëàùÿçðÿòÿì. Îíäà ñÿí ìþùòÿøÿì áèð ìÿëÿêÿ èäèí, èíäè
èñÿ àëäàíìûø âÿ ÿðèíè þëäöðìöø áèð ãàäûíñàí. Ùÿì äÿ éàëàí÷ûñàí. Ñÿí
õàòûðëà, ýþð ìÿí ñÿíè ñîí äÿôÿ þïäöéöì çàìàí íÿ äåìèøäèí?
— Ìÿí ñÿíÿ ùå÷ áèð ñþç äåìÿìèøäèì.
— ßúÿáà, ñÿí áó ãÿäÿð éöíýöë áèð ãÿðàðû éàäûíäàí ÷ûõàðäûüûí ùàëäà,
ìÿí î ãÿäÿð áþéöê âÿäëÿðè óíóòìàüà ùàãëû äåéèëÿììè?
— Ìÿí âåðäèéèì âÿäÿëÿðè ùå÷ áèð çàìàí óíóòìàðàì.
114

— Ñÿí ìÿíèì ãîëëàðûìûí àðàñûíäàí ñû÷ðàéûá ÷ûõäûüûí çàìàí “äàëûñû
ñîíðà” äåìÿìèøäèíìè?
— Äåìèøäèì.
— Ùÿëÿ î “ñîíðà”íûí âàõòû ýÿëìÿìèøäèðìè?
— Õåéð, ùÿëÿëèê ýÿëìÿìèøäèð. ßúÿáà, þç ÿðèìè þëäöðöá ñÿíè òàõòà
ÿéëÿøäèðìÿéèì êèôàéÿò îëìàäûìû?
— Òàõòà ÿéëÿøìÿê êèôàéÿò äåéèë, òàõòû þçöìÿ òÿùêèì åòìÿê ö÷öí
éåíÿ äÿ ÷àëûøìàã ëàçûìäûð. Ãûçûë Àðñëàí ùÿëÿ äèðèäèð. Áó ýöí ìÿí ñÿ-
íèíëÿ èçäèâàú åäÿð âÿ îüëóíó Àçÿðáàéúàí âÿëèÿùäè åëàí åäÿðñÿì, ñàáàù
õàëã Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí ãàíûíûí ìÿñóëèééÿòèíè ìÿíèì þùäÿìäÿ
ãîéóá áó ìÿìëÿêÿòäÿí ñöðýöí åäÿð. Î çàìàí ñÿíèí ìÿíÿ âåðäèéèí
òàõò-òàúûí þìðö ÷îõ àç îëàð.
Ñÿíÿ ñóàë âåðèðÿì: áèç áó òåçëèêëÿ åâëÿíÿðñÿê, áó òåçëèêëÿ ñÿíèí îü-
ëóíó âÿëèÿùä åëàí åäÿðñÿê, Ãûçûë Àðñëàí áóíà íÿ êèìè áèð íÿçÿðëÿ áàõà
áèëÿð? Áèçèì áó èçäèâàúûìûç Ãûçûë Àðñëàíà ãàðøû áèð èòòèôàã êèìè òÿáèð
åäèëìÿçìè? Ñÿí áó òÿëÿñìÿêëÿ Øÿðãäÿ èêèíúè áèð ðöñâàé÷ûëûüà ñÿáÿá
îëà áèëÿðñÿí. Ñÿí ùå÷ áèð âàõò ìÿíÿ ìèííÿò ãîéìà. Ùÿðýàù ìÿí áó
òàõò-òàúà ñàùèáëÿíäèìñÿ, þç ùÿãèãè èðñèìÿ ñàùèáëÿíäèì. Ñÿí “Òîüðóëà
òàõò-òàú âåðäèì” — äåéÿ ìÿüðóð îëìà! Ñÿí áèð õàíÿäàíûí áàø÷ûñûíû
ìÿùâ åòäèí. Ìÿí ñÿíèí ìÿìëÿêÿò äöøìÿíëÿðèíÿ âåðäèéèí âÿäÿëÿðÿ
âÿôà åäÿ áèëìÿéÿúÿéÿì. Òóòàã êè, Ôàðñ âÿ Êèðìàíû Áÿùðàì øàùà âåð-
äèê, áèð ñààòëûüà ñÿíèí ñþçöíÿ áàõûá Õîðàñàí âÿ Ìÿðâè Õàðÿçìøàùëà-
ðûíà ýöçÿøòÿ ýåòäèê, Ìîñèë, Ùÿìÿäàí âÿ Áàüäàä ãàïûëàðûíà ãÿäÿð èðàã-
ëûëàðà áàüûøëàäûã. Î çàìàí áó òàõò-òàúû ùàðàäà ãóðìàëûéûã?
Ãÿòèáÿ ùå÷ äöøöíìÿäÿí:
— Àçÿðáàéúàíäà! — äåäè.
— Àçÿðáàéúàí áèçèì äåéèë. Îðàäà Ãûçûë Àðñëàí êèìè ùþêìäàð âàðäûð.
Î áèð äÿôÿ “àòëàíûí!”, — äåñÿ, Àçÿðáàéúàíäàí éöç ìèí àòëû ñÿôÿðÿ ÷ûõàð.
Ìÿí èíêàð åòìèðÿì. Ñÿí ãàðäàøûìû þëäöðäöí, îíó áèçèì ÿëèìèçäÿí
àëäûí. Éåðèíäÿ èñÿ Òîüðóëóí îòóðìàñûíà ñÿáÿá îëäóí. Ëàêèí îíó áèë êè,
Òîüðóë ùå÷ áèð çàìàí Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä îëà áèëìÿúÿéÿêäèð. Ìÿí îíó
þç éåðèìäÿ ãîéäóüóì çàìàí îíóí ìÿìëÿêÿò ö÷öí äÿéÿðëè áèð ùþêì-
äàð îëäóüóíó íÿçÿðÿ àëìûøäûì. Ëàêèí èêè øåé ìÿíè îíóíëà äîñòàíÿ
éàøàìàüà ãîéìàäû: áèðè ùÿñÿä, èêèíúèñè èñÿ, áó ìÿìëÿêÿòèí äöøìÿíëÿðè.
Èíäè þçöí éàõøû ìöëàùèçÿ åò, ñÿíèí þçöí î äöøìÿíëÿðèí úÿðýÿñèíäÿ
äåéèëñÿíìè? Ñÿíèí ìÿìëÿêÿòÿ âóðäóüóí çÿðáÿíè íÿ èðàãëûëàð, íÿ äÿ
õàðÿçìëèëÿð âóðà áèëìÿçäè. Ìÿí ñÿíäÿí ÷îõ ðèúà åäèðÿì êè, ìÿíèì
115

òàõò-òàúà éåòèøìÿéèìÿ êþìÿê åòäèéèíè õàòûðëàòäûüûí çàìàí ãàðäàøûìû
þëäöðäöéöíö òåç-òåç õàòûðëàòìà. Áó, áèçèì äîñòëóüóìóçóí ïîçóëìà-
ñûíà ñÿáÿá îëà áèëÿð, ÷öíêè î ìÿíèì ÿçèç ãàðäàøûì âÿ àíàìûí îüëó èäè.
Áèç áó ìÿìëÿêÿòè îíóí ãûëûíúûíûí ñàéÿñèíäÿ ÿëÿ ýÿòèðìèøäèê.
Ãÿòèáÿ Òîüðóëóí äàíûøäûãëàðûíà ÷îõ áþéöê ÿùÿìèééÿò âåðäè, ÷öíêè
áó ñþçëÿðëÿ Òîüðóëóí îíó òÿùäèä åòäèéèíè àíëàéûðäû. Î áó òÿùäèääÿí
òÿêàí éåäè, ÷öíêè Òîüðóë îíó ãàðäàøûíûí ãÿòëèíäÿ òþùìÿòëÿíäèðèá ìÿùâ
åòäèðÿ äÿ áèëÿðäè.
Ëàêèí Ãÿòèáÿ îíóí: “Ìÿíèì ãàðäàøûìû þëäöðäöéöíö òåç-òåç õàòûð-
ëàòìà, áó áèçèì äîñòëóüóìóçóí ïîçóëìàñûíà ñÿáÿá îëà áèëÿð, ÷öíêè î
ìÿíèì ãàðäàøûì âÿ àíàìûí îüëó èäè” — äåìÿñèíè úàâàáñûç ãîéà áèë-
ìÿäè âÿ èñòåùçà èëÿ:
— ßëàùÿçðÿò çÿùÿðëè öëýöúö ùàçûð åòäèéè çàìàí Àòàáÿéèí ãàðäàøû âÿ
àíàñûíûí îüëó îëäóüóíó äöøöíìÿëè èäè, — äåäè.
Ãÿòèáÿíèí áó ñþçöíäÿí ñîíðà Òîüðóë ñþùáÿòèí àùÿíý âÿ ìöíäÿðè-
úÿñèíè òàìàìèëÿ äÿéèøäè:
— ßââÿëà, áó úèíàéÿò ñÿíèí âÿ éà ìÿíèì òÿðÿôèìäÿí áàø âåðñÿ äÿ,
áèð õÿéàíÿòäèð. ×öíêè áèç áóíóíëà íÿ øÿõñè, íÿ äÿ öìóìè âÿçèééÿòè
äÿéèøäèðÿ áèëìÿçäèê. Ëàêèí õÿéàíÿò ùÿéàòà êå÷ÿíäÿí ñîíðà áèçèì áèð-
áèðèìèçè òÿãñèðëÿíäèðìÿéèìèç ùÿð èêèìèçèí ìÿùâèíÿ ñÿáÿá îëà áèëÿð.
Ãÿòèáÿ îíóí ñþçöíö éàðûì÷ûã ãîéàðàã:
— Áóíóí ö÷öí âÿäÿëÿðÿ âÿôà îëóíìàëûäûð, — äåäèêäÿ, Òîüðóë úàâà-
áûíäà:
— Áó àíúàã, âÿçèééÿò òàìàìèëÿ òÿìèí åäèëÿíäÿí ñîíðà ìöìêöí-
äöð, — äåäè.
— ßúÿáà, ñÿíèí ÿëàùÿçðÿòëèê ìÿðòÿáÿñèíÿ éåòèøäèéèí, âÿçèééÿòèí
òÿìèí îëóíìàñû êèìè ìÿíà åäèëìÿéèðìè?
— Õåéð, åäèëìèð, ÷öíêè ùÿëÿëèê Ãûçûë Àðñëàíûí íÿ äöøöíäöéö ìÿëóì
äåéèëäèð. Ùÿð øåé áó âÿçèééÿò àéäûíëàøàíäàí ñîíðà áÿëëè îëàúàãäûð. Âÿ-
äÿëÿðèì éåðèíäÿ ãàëûð, ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí ÿëâåðèøëè áèð çàìàí ýþç-
ëÿìÿëèéèê. Î äîäàãëàðà àíä è÷ìèøÿì, éåíÿ äÿ è÷èðÿì.
Òîüðóë áóíó äåéÿðÿê, äîäàãëàðûíû Ãÿòèáÿíèí äîäàãëàðûíà äàéàäû,
ëàêèí ùÿð èêè äîäàã áèð-áèðèíè àëäàòìàã èñòÿäèéèíè áèëèðäè. Î äîäàãëàð
áèð-áèðèíäÿí àéðûëäûüû çàìàí òèòðÿéèðäè, î òèòðÿéèøëÿð áèð ìÿíà âÿ áèð
ìöíäÿðèúÿ äàøûéûðäû. Î äîäàãëàðûí èêèñè äÿ áó ñþçö äåéèðäè: “Íÿ ãÿäÿð
êè, ñÿí ñàüñàí, ìÿí äèðè ãàëà áèëìÿéÿúÿéÿì”.
116

***
Ãÿòèáÿ Òîüðóë èëÿ ìöíàñèáÿòÿíè àéäûí åëÿäèêäÿí ñîíðà þçöíöí òà-

ìàìèëÿ àëäàíäûüûíû âÿ áþéöê ñÿùâ áóðàõäûüûíû àíëàäû. Î, áàøãàëàðûíû
þç ìÿãñÿäèíÿ àëÿò åòìÿê èñòÿðêÿí, þçöíöí óúóç áèð àëÿò îëäóüóíó ùèññ
åäÿðÿê ùþíêöð-ùþíêöð àüëàäû. Ëàêèí ýåú èäè. Î áèð äàùà Àòàáÿé Ìÿ-
ùÿììÿäè äèðèëäÿ áèëìÿéÿúÿê èäè. Áèð äàùà áþéöê áèð ïàäøàùëûüûí ìÿ-
ëÿêÿëèê øÿðÿôèíè ìÿíèìñÿìÿéè áàúàðìàéàúàãäû. Îíóí èñòèíàä åäÿúÿéè
áèð êèìñÿ ãàëìàìûøäû. Îíóí öìèäè èêè íÿôÿðÿ èäè: îíëàðäàí áèðèñè Ùö-
ñàìÿääèí, î áèðèñè äÿ àçàä åòäèéè úàðèéÿñè Ñÿáà õàíûì èäè. Ëàêèí Ùöñà-
ìÿääèí îíäàí êöñìöø, Ñÿáà õàíûì èñÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí îíà áà-
üûøëàäûüû Ãàñûìàáàä ìàëèêàíÿñèíäÿ îòóðóá þçö ö÷öí ñàðàé òèêäèðìÿêëÿ
ìÿøüóë èäè. Ùöñàìÿääèí òàìàìèëÿ Òîüðóë òÿðÿôèíÿ êå÷ìèøäè. Òîüðóëóí
ñèëàùëû ãöââÿëÿðè òàìàìèëÿ Ùöñàìÿääèíèí ÿëèíäÿ èäè. Ãÿòèáÿíèí îíà
òÿêðàð-òÿêðàð: “Àíúàã Àòàáÿéè þëäöðÿíäÿí ñîíðà ìÿíè þç ãîëëàðûíûí
àðàñûíäà ýþðÿúÿêñÿí” — äåéÿ âåðäèéè âÿäÿëÿð éàëàí ÷ûõìûøäû. Îíóí
Òîüðóëà ÿðÿ ýåòìÿê èñòÿäèéèíè áèëäèéè çàìàíäàí áÿðè Ùöñàìÿääèí
Ãÿòèáÿäÿí êÿíàð ÷ÿêèëìèø âÿ îíà ãàðøû èíòèãàì ùèññëÿðè áÿñëÿìÿéÿ
áàøëàìûøäû.
Ãÿòèáÿ âÿçèééÿòè äöøöíäöéö çàìàí, Ùöñàìÿääèíÿ ýþñòÿðäèéè åòè-
íàñûçëûüû þçö ö÷öí èêèíúè âÿ áþéöê áèð ñÿùâ ùåñàá åäèðäè. Î äöøöíöðêÿí
ùÿëÿ ãûçëûã âàõòûíäà Ùöñàìÿääèíèí äåäèéè áèð úöìëÿíè õàòûðëàäû:
“Ñÿí ìÿíèì îëìàñàí äà, ùå÷ áèð êÿñèí îëìàéàúàãñàí!” Áó ñþçëÿð
Ãÿòèáÿíèí ãóëàüûíäà áèð äàùà úèíýèëäÿäè. Î, Ùöñàìÿääèíëÿ ýþðöøìÿê
ö÷öí âàñèòÿ àðàìàüà áàøëàäû. Ëàêèí Ùöñàìÿääèí Òîüðóëóí øöáùÿëÿðèíè
îéàíäûðìàìàã ö÷öí Ãÿòèáÿ èëÿ ýþðöøìÿê âÿ îíóí äÿâÿòëÿðèíè ãÿáóë
åòìÿêäÿí áîéóí ãà÷ûðûðäû.
Ýöíöí áèðèíäÿ Ãÿòèáÿíèí ýþçÿò÷è ãîéäóüó úàðèéÿ Ùöñàìÿääèíèí
Àòàáÿé áàüûíäà ýÿçäèéèíè õÿáÿð âåðäè. Ãÿòèáÿ äÿðùàë ýåéèíèá áàüà
äöøäö. Ùöñàìÿääèí ãîúà áàüáàíëà äàíûøûá îíäàí ñîðóøäó:
— Ìÿëÿêÿ áàüûí ñÿéàùÿòèíÿ òåç-òåç ýÿëèðìè?
— Àòàáÿé þëäöéö ýöíäÿí áÿðè îíó áàüäà ýþðìÿìèøÿì. Îíäà áàü
ñÿéàùÿòèíÿ ÷ûõàúàã áèð øàäëûã ãàëäûìû?
Áó çàìàí Ãÿòèáÿ ýÿëèá ùîâóçóí êÿíàðûíäà äàéàíìûøäû, ñóäà öç-
ìÿêäÿ îëàí ÿëâàí áàëûãëàðà áàõûðäû. Ùöñàìÿääèí ýåðè äþíÿðêÿí ìöòëÿã
Ãÿòèáÿéÿ òÿñàäöô åòìÿëè èäè, ÷öíêè ÷ûõûá ýåòìÿê ö÷öí Ãÿòèáÿ äóðàí
éåðäÿí áàøãà éåð éîõ èäè.
117

Ùöñàìÿääèí ãîúà áàüáàíà áèð íå÷ÿ ýöìöø ïóë âåðèá ýåòìÿê èñòÿð-
êÿí, Ãÿòèáÿíè úàðèéÿëÿðëÿ áèðëèêäÿ ýþðöá áàø åíäèðäè âÿ ñàëàì âåðäè.
Ãÿòèáÿ áàøûíû ãÿìýèí áèð ñóðÿòäÿ ãàëäûðûá Ùöñàìÿääèíÿ áàõäû âÿ:
— ßëåéêÿññàëàì, — äåäè, — ëàêèí îíó áèëìÿëèñÿí êè, ýèçëÿíìÿêëÿ
âèúäàíäàêû ëÿêÿëÿð òÿìèçëÿíìÿç, ëÿêÿëÿðè òÿìèçëÿéÿ áèëÿúÿê áèð ìàääÿ
âàðñà, î äà ñÿäàãÿò âÿ ÿùäÿ âÿôà åòìÿêäÿí èáàðÿòäèð.
Ãÿòèáÿíèí áó ñþçöíäÿ úàðèéÿëÿð ýåòäè, Ãÿòèáÿ èñÿ ñþçöíäÿ äàâàì
åëÿäè:
— Áèð ãÿùðÿìàí âèúäàíûíà ìàëèê îëà áèëìÿäèíñÿ, ùå÷ îëìàñà áèð
ãàäûí âèúäàíûíà ìàëèê îëàéäûí. Ñÿí äÿ, ñÿíèí ïàäøàùûí äà, ìöøòÿðÿê
èúðà åòäèéèíèç õÿéàíÿòèí ìÿñóëèééÿòèíè áèð ãàäûíûí þùäÿñèíäÿ ãîéìàã-
ìû èñòÿéèðñèíèç? Ìÿí áó ýöí èñòÿðñÿì, ñàáàùûí þçöíäÿ î ãûëûíúû ñÿíèí
áåëèíäÿí à÷äûðà áèëÿðÿì. Ñÿí íÿ îëäóüóíó þçöí äÿ áèëèðñÿí. Òîüðóëó
ïàäøàù åëÿéÿí, ñÿíè äÿ îðäó ñÿðêÿðäÿñè åäÿí ùÿìèí áó ãàäûíäûð. Áó
ãàäûí î ãÿäÿð äÿ éàçûã áèð ãàäûí äåéèëäèð êè, ñÿí âÿ Òîüðóë êèìè àúèçëÿð
þç õîøáÿõòëèéèíè îíóí áÿäáÿõòëèéè öçÿðèíäÿ ãóðñóíëàð. ßðèìèí ãàòèëëÿðè!
Ãÿòèáÿ öçöíö ÷åâèðèá ýåòìÿê èñòÿðêÿí Ùöñàìÿääèí îíó òèòðÿê áèð
ñÿñëÿ ñÿñëÿäè:
— Ìÿëÿêÿ, ðèúà åäèðÿì äàéàíûí, — äåäè.
Ãÿòèáÿ äàéàíäû âÿ ñóàë âåðäè:
— Ìÿëÿêÿíè ìÿëÿêÿëèêäÿí ñàëäûüûíûç áÿñ îëìàäûìû? Èíäè äàùà
ìÿíäÿí íÿ èñòÿéèðñèíèç? Î ïàäøàù, ñÿí äÿ ñÿðêÿðäÿ. Áÿñèíèç äåéèëìè?
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä þëìöøäöð, Ãûçûë Àðñëàí êè, þëìÿìèøäèð!
Ùöñàìÿääèí éåíÿ äÿ éàëâàðûúû áèð âÿçèééÿò àëûá äåäè:
— Ìÿíèì ýþçÿë âÿ ìÿðèôÿòëè ìÿëÿêÿì, ñèçèí áó ãÿäÿð àúûãëàíìà-
üûíûçûí ñÿáÿáè íÿäèð? Îíó ìÿíÿ äåéÿ áèëìÿçìèñèíèç? Ùöñàìÿääèí íÿ
çàìàí ìÿëÿêÿíèí ñÿðÿíúàìûíäà îëìàìûøäûð? Ìÿí äàèìà ìÿëÿêÿíèí
áóéðóãëàðûíû þçöì ö÷öí ãàíóí ùåñàá åòìÿìèøÿììè?
— Ùÿðýàù ñþçëÿðèí äîüðóäóðñà, íÿ ö÷öí ìÿíèì éàíûìäàí àéàüûíû
÷ÿêäèí? ßúÿáà, ñÿí ìÿíèì ÿëèìäÿí þïìÿê ö÷öí áöòöí ýåúÿëÿðè éàë-
âàðûá-éàõàðàí Ùöñàìÿääèí äåéèëäèíìè?
— Ìàäàì êè, ìÿëÿêÿ Òîüðóëà ÿðÿ ýåòìÿéÿ ùàçûðëàøûð, î çàìàí
ìÿíèì ìÿëÿêÿéÿ éàõûí ýÿëìÿéèì ïàäøàùûí øÿðÿô âÿ íàìóñóíà òÿúà-
âöç åòìÿê äåéèëäèðìè?
Ãÿòèáÿ ýöëÿðÿê úàâàá âåðäè:
— Áèð ïàäøàùû þëäöðäöí, ùÿéàòûíà òÿúàâöç åòäèí, èíäèñÿ ìÿíèì
ÿëèìäÿ îéóíúàã îëàí áèð àúèçèí øÿðÿô âÿ íàìóñóíó íÿçÿðÿ àëûðñàí?
118

Áó ñþçëÿðè Ãÿòèáÿ ñàðàéà äþíäöéö çàìàí äåéèð, Ùöñàìÿääèí èñÿ
îíóíëà áÿðàáÿð ýåäèðäè. Î, ñàðàéûí ãàïûñûíäà äàéàíäûüû âàõò Ãÿòèáÿ
îíà ÿìð åòäè:
— È÷ÿðè áóéóðóí, ìþùòÿðÿì ñÿðêÿðäÿ, ñèçèíëÿ áèð ãÿäÿð èøèì âàðäûð.
Îíëàð áèðëèêäÿ ïèëëÿêÿíëÿðäÿí éóõàðû ãàëõäûëàð. Ãÿòèáÿ îíó ñàëîíäà
áóðàõûá îòàüûíà êå÷äè. Ùöñàìÿääèí ñàëîíäà î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ äîëàøà-
ðàã äöøöíöð âÿ þç-þçöíÿ äåéèðäè: “Éàøû ãûðõà éåòèøäè, ùÿéàòû èéèðìè
èëäÿí áÿðè ùàäèñÿëÿð, ùèéëÿëÿð, ìàúÿðàëàð è÷ÿðèñèíäÿ êå÷èð, áöòöí ôèêðè
úèíàéÿòëÿðäÿí èáàðÿò îëàí áó ãàäûí éåíÿ äÿ äÿéèøìÿäè, ÷þùðÿñèíäÿ îëàí
ýÿíúëèê íèøàíÿëÿðè ÷ÿêèëìÿäè. Ìÿüðóð áàõûøëàðû ùÿëÿ ñþíìÿìèøäèð. Îíà
áàõäûüûì çàìàí, îíóí ñÿñèíè åøèòäèéèì çàìàí ìÿí éåíÿ äÿ àëäàíûðàì.
×öíêè êèøèíèí èëê ñåâýèñèíäÿ òÿáèè áèð èíàä âàðäûð. Î, áèðèíúè ñåâýèñèíè
ùå÷ áèð çàìàí óíóäà áèëìÿç. Ñÿáà õàíûì áóíäàí äàùà äèëáÿð, äàùà
ýþçÿëäèð. Ëàêèí î ìÿíèì ãîëëàðûì àðàñûíäà îëäóüó çàìàí, éåíÿ äÿ
ìÿí Ãÿòèáÿíè ãóúàãëàäûüûìû ùèññ åäèðÿì. ×öíêè ìÿíèì ãàíûìûí è÷ÿ-
ðèñèíäÿ ýÿçÿí âÿ öðÿéèìèí ùÿðÿêÿòèíÿ ñÿáÿá îëàí ãöââÿò, îíóí ñåâ-
ýèñèíèí éàðàòäûüû ãöââÿòäèð”.
Ãÿòèáÿ ñàëîíà äàõèë îëäó. Ëèáàñûíû äÿéèøìèøäè. Î, áèðèíúè äÿôÿ áó
ëèáàñäà Ùöñàìÿääèíÿ ýþðöíìöøäö. Áóíà ýþðÿ Ùöñàìÿääèí äÿ äàèìà
Ãÿòèáÿíè õàòûðëàäûüû çàìàí áó ëèáàñäà õàòûðëàéûðäû.
Ãÿòèáÿ ýÿëèá îòóðäó, Ùöñàìÿääèíÿ ÿìð âåðäè:
— Ýÿë îòóð, — äåäè, — ñÿí ÿáÿñ éåðÿ ìÿíèì Òîüðóëà ÿðÿ ýåòìÿéèì
áàðÿñèíäÿ äöøöíöðñÿí. ßúÿáà, ñÿí ìÿíè òàíûäûüûí ùàëäà, Òîüðóë êèìè
áèð ñÿôèëÿ ÿðÿ ýåäÿúÿéèìÿ èíàíûðñàíìû? Ñÿí íÿ ö÷öí þç ÿââÿëêè ôèêðèíè
áóðàõäûí?.. Ìÿíÿ, ãûç èêÿí äåäèéèí éàäûíäàí ÷ûõäûìû?
— Ìÿí ìÿëÿêÿéÿ ìèíëÿðúÿ ñþç äåìèøÿì. Îíëàðûí ùàìûñûíû õÿéàëäà
ñàõëàìàã îëóðìó? Áèçèì åøãíàìÿ éàçûëñàéäû, áþéöê áèð êèòàá îëìàç-
äûìû?
— Ýÿíúÿäÿ ìÿíÿ ñîí äÿôÿ àúûãëàíäûüûí éàäûíäà äåéèëìè?
Ùöñàìÿääèí áèð ãÿäÿð äöøöíÿðÿê:
— Ùàðàäà? Íÿ âàõò?
— Ìÿí Ìÿùñÿòè õàíûìû èñòèãáàë åòìÿê ö÷öí òàõò-ðÿâàíäà ýåäèðäèì.
Ñÿí äÿ àòûíû ìÿíèì òàõò-ðÿâàíûìûí éàíûíúà ñöðöðäöí, õàòûðëàäûíìû?
— Áÿëè, õàòûðëàäûì, ëàêèí íÿ äåäèéèìè õàòûðûìà ýÿòèðÿ áèëìèðÿì.
— Ìÿí î ýöí ñÿíèí ñåâýè òÿêëèôëÿðèíè ðÿää åòäèì. Ñÿí àúûãëàíûá:
“Ñÿí ìÿíèì îëìàñàí äà, ùå÷ áèð êÿñèí îëìàéàúàãñàí!” — äåäèí.
119

Ùöñàìÿääèí ùàìàí ýöíö õàòûðëàéàðàã ýöëäö âÿ ôèêðÿ ýÿòèðäè.
Ýÿíúëèéèí ÿëâàí òàáëîëàðû éåíÿ äÿ þç úÿçáåäèúè ïÿðäÿñèíè Ùöñàìÿä-
äèíèí ãàðøûñûíäà à÷äû:
... Ýÿíúÿ ÷àéûíûí àëòûíäàí Õàíÿýàù êÿíäèíÿ ãÿäÿð áöòöí éîëëàð ÿë-
âàí èïÿê þðòöêëö òàõò-ðÿâàíëàðëà äîëìóøäó. Ãÿòèáÿíèí ÷þùðÿñè ìàâè
èïÿê ïÿðäÿíèí äàëûíäàí ýöíÿø êèìè ïàðëàðêÿí, Ùöñàìÿääèí àòûíû ìÿù-
ìèçëÿéèá òàõò-ðÿâàíà éàíàøäû, Ãÿòèáÿ èñÿ íàçëàíàðàã ñîðóøäó:
— Ìþùòÿðÿì Ùöñàìÿääèí, ìÿíèì ôèêðèìè ñîðóøìàã ö÷öíìö
ýÿëäèí?
Ùöñàìÿääèíè èéèðìè èë ÿââÿë åøèòäèéè ñÿñ áèð äàùà äèêñèíäèðäè. Ãàéû-
äûá Ãÿòèáÿíèí öçöíÿ áàõàðêÿí, éåíÿ äÿ Ãÿòèáÿíèí ùàìàí äÿéèøìÿç âÿ
ñîëìàç Ãÿòèáÿ îëäóüóíó âÿ ñåâýèñèíèí äÿ ùàìàí èéèðìè èë ÿââÿëêè úîø-
ãóí ñåâýè îëäóüóíó ýþðäö. Ùöñàìÿääèí ãÿëáèíè áó ùèéëÿýÿð âÿ ìÿê-
êàðÿ ãàäûíûí ÿëèíäÿí äàðòûá àëìàã ö÷öí ÷îõ ÷àëûøäû, ëàêèí ãÿëá éåíÿ äÿ
èíàä ýþñòÿðìÿéÿ áàøëàäû. Àüëû âÿ øöóðó èëÿ öðÿéèíè áàðûøäûðà áèëìÿéÿ-
ðÿê, ãîëëàðûíû à÷ûá Ãÿòèáÿéÿ òÿðÿô ãîøäó âÿ þçöíöí õÿáÿðè îëìàäàí
áåëÿ àüçûíäàí áó ñþçëÿð ÷ûõäû:
— ×ûõàúàã éîëó éîõäóð. Ãÿëáèì ìÿíèì äàëûìúà ýåòìèð, ñàíêè î,
áàøãàñûíûí èðàäÿñè èëÿ ÷ûðïûíûð, ñàíêè òÿáèÿòèìäÿ áàøãà áèð òÿáèÿò ùà-
êèìäèð. Ìÿí èíäè áèëèðÿì êè, ñåâýè èëÿ àçàäëûã áèð éåðäÿ éàøàéà áèëìÿç.
Ùöñàìÿääèí áóíëàðû äîäàãëàðûíäàí ïöñêöðöá àðàëûüà òþêÿíäÿí
ñîíðà, Ãÿòèáÿéÿ òÿðÿô äþíöá ìÿùçóí áèð ùàëäà:
— Áÿëè, ýþçÿë ìÿëÿêÿ, î çàìàí äåäèêëÿðèìè õàòûðëàéûðàì, — äåäè.
Ãÿòèáÿ èñÿ îíóí äîäàãëàðûíäàí þïÿðÿê:
— Èíäè èñÿ ìÿí ñÿíèí î çàìàí äåäèêëÿðèíè äÿéèøÿðÿê áàøãà úöð äåìÿê
èñòÿéèðÿì, èúàçÿ âåðèðñÿíìè? — äåäèêäÿ, Ùöñàìÿääèí äÿ îíó þïÿðÿê:
— Î èõòèéàð ñåâèìëè ìÿëÿêÿíèí þçöíäÿäèð, — äåéÿ úàâàá âåðäè.
Ãÿòèáÿ þçöíÿ ìÿõñóñ ýþç éàøëàðûíäàí áèð-èêè äàìúû áóðàõàðàã àíä
è÷äè:
— Ùöñàìÿääèí, ìÿí ñÿíèí âÿ îüëóìóí úàíûíà àíä è÷èðÿì: ìÿí ùå÷
êÿñèí îëìàéàúàüàì, àíúàã ñÿíèí îëàúàã âÿ ñÿíèí ö÷öí éàøàéàúàüàì.
Ãÿòèáÿ áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿí ñîíðà Ùöñàìÿääèíèí áîéíóíäàí
àñûëàðàã äîäàãëàðûíäàí þïäö. Ëàêèí áóíóíëà Ãÿòèáÿ êèôàéÿòëÿíìÿäè,
îíó áèð ãÿäÿð äÿ ãîðõóòìàã èñòÿäè âÿ éàâàøäàí:
— Áèëèðñÿíìè ìÿíèì ÿçèçèì, — äåäè, — áèçèì Òîüðóëó òàõò-òàúà
éåòèøäèðìÿê ö÷öí ÷ÿêäèéèìèç çÿùìÿòëÿð ìöñáÿò íÿòèúÿ âåðìÿéÿúÿê-
äèð. Î ùÿëÿ èíäèäÿí áèçÿ õÿéàíÿò åòìÿéÿ áàøëàäû. Áó ñààò î èñòÿðñÿ,
120

áèçèì èêèìèçè äÿ ìÿùâ åäÿ áèëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ åùòèéàòû ÿëäÿí áóðàõ-
ìàã ëàçûì äåéèë. Áèç îíóí Àòàáÿéèí ãÿòëèíÿ ñÿáÿá îëäóüóíó éåðè
ýÿëäèêúÿ þçöíÿ õàòûðëàòìàëûéûã. Î, ôèë õàñèééÿòëè áèð àäàìäûð. Áèð íÿôÿð
îíóí áåëèíäÿ îòóðóá ÷ÿêèú èëÿ áàøûíà âóðìàçñà, î þç àäè éåðèøèíè èòèðÿ
áèëÿð. Ãîøóíóí àðàñûíäà îíóí ÿëåéùèíÿ òÿáëèüàò àïàðìàã ëàçûìäûð. Áèç
ÿñàñ òÿáëèüàòûìûçû îíóí íöôóçó ÿëåéùèíÿ ÷åâèðìÿëèéèê. Íöôóçëó àäàìà
äèç ÷þêäöðìÿê ÷ÿòèíäèð. Áèçèì õîøáÿõòëèéèìèçèí áàø òóòìàñû áèð íå÷ÿ
äÿãèãÿíèí èøèäèð. Ëàêèí î õîøáÿõòëèéè äàâàì åòäèðìÿê áàðÿñèíäÿ äö-
øöíìÿëèéèê. Ñÿí îíó áèë êè, ìÿíèì Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäÿ òÿñëèì åòäè-
éèì øåéëÿð àðàñûíäà ãÿëáèì éîõ èäè. Îíó ñàõëàìûøàì, îíó ñÿíÿ òÿñëèì
åäÿúÿéÿì, îíà ñÿíäÿí äÿ ëàéèã àäàì ýþðìöðÿì.
ßçèç äîñòóì, ùÿéàòäà ñû÷ðàìàã ãîðõóëó áèð úÿñàðÿòäèð. Ìÿðòÿáÿëÿð
òÿäðèúè áèð ñóðÿòäÿ ãàçàíûëûð. Ìÿí þç ùÿéàòûìäà áó ùÿãèãÿòè èíäè-èíäè
àíëàìàüà áàøëàäûì. Óúàëìàüà òÿëÿñìÿêëÿ àë÷àãëûüà òÿëÿñìÿê áèð
ìÿíà âÿ áèð ìöíäÿðèúÿäÿäèð. Ñÿíÿ áèð äàùà òàïøûðûðàì, Òîüðóë áèçè
éàõàëàìàäàí, áèç îíó éàõàëàìàëû âÿ òÿñëèì åòäèðìÿëèéèê.
Ùöñàìÿääèí àíúàã ãûñà âÿ ãÿòè îëàðàã:
— Ìÿëÿêÿíèí áöòöí äåäèêëÿðè ìÿíèì ö÷öí ãàíóíäóð, — ñþéëÿäè.
ÄÞÍÖØ
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä þëÿíäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò òÿøêèëàòû

áþéöê áèð ãîðõó àëòûíà äöøäö. Ãÿòèáÿíèí Õàðÿçìøàùëàðëà îëàí ñàçèøè
íÿòèúÿñèíäÿ Ðåé ìÿìëÿêÿòè Õàðÿçìøàùëàðà, Èðàã ìÿìëÿêÿòè èñÿ
èðàãëûëàðà êå÷èðäè. Ðåé âåðèëäèêäÿí ñîíðà Èðàã ìÿñÿëÿñèíäÿí áÿùñ åòìÿê
ëàçûì ýÿëìèðäè. ×öíêè Ðåé õàðÿçìëèëÿð òÿðÿôèíäÿí àëûíäûãäàí ñîíðà
Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí ìöùöì áèð ùèññÿñè äÿ Ùÿìÿäàíëà áÿðàáÿð
Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëèéèíäÿí àéðûëûðäû. Ãûçûë Àðñëàí áó ãîðõóíó áèðèíúè
ýöíäÿí ùèññ åäèðäè. Áóíóí ö÷öí øèìàëè àçÿðáàéúàíëûëàðà ìöðàúèÿò åäèá
êþìÿê èñòÿìèøäè.
Ôÿõðÿääèí éåíÿ äÿ ÿââÿëêè ôèêðèíè ìåéäàíà ñöðìöøäö. Î, Àðàç
÷àéûíû ñÿðùÿä òÿéèí åäèá íÿ Ãûçûë Àðñëàí, íÿ äÿ áàøãàëàðûíû Øèìàëè
Àçÿðáàéúàí òîðïàüûíà áóðàõìàã èñòÿìèðäè.
Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí ýÿíú âÿ çèéàëû ãöââÿëÿðèíäÿí áèð ÷îõó áèð
ôèêðèí öçÿðèíäÿ äàéàíìûøäû.
121

Âÿçèééÿò ýåòäèêúÿ ýÿðýèíëÿøèðäè. Ñèéàñè âÿçèééÿòäÿí õÿáÿðäàð îëàí
ùÿð áèð êÿñ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí áàøëû-áàøûíà áóðàõûëìàñû èøèíÿ ñèéàñè
âÿ òàðèõè áèð õÿéàíÿò êèìè áàõûðäû.
Õàëã Ñÿëúóã úàìåñèíÿ éûüûøìûøäû. Áöòöí õàëãûí äèëèíäÿ:
“Ãûçûë Àðñëàíà êþìÿê âåðìÿéÿúÿéèê, Àðàç ÷àéû ñÿðùÿäèìèçäèð.
Îíó ãàíûìûçëà, úàíûìûçëà ìöäàôèÿ åäÿúÿéèê” — ñþçëÿðè èäè. Ôÿõðÿääèí
ìÿñúèääÿ àéàã öñòöíäÿ äóðóá áó ôèêðèí ÿëåéùèíÿ äàíûøàíëàðû ýþçäÿí
êå÷èðèð âÿ þç ôèêðèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñèíÿ èìêàí éàðàäûðäû.
Ôÿõðÿääèíèí áó ôèêðèíè òÿíãèä åäÿíëÿðèí áàøûíäà îíóí þç ñèëàù
éîëäàøû ßëàÿääèí äóðóðäó. Áóíà ýþðÿ äÿ èêè çèää ôèêðè ìöäàôèÿ åäÿí
éîëäàøëàðûí àðàñûíäà ãàíëû âóðóøìàëàð áàø âåðìÿñè åùòèìàëû äà âàð èäè.
×öíêè ùÿð èêè äÿñòÿíèí ñèëàùëû òÿðÿôäàðû Ìÿëèêøàù ìåéäàíûíà éûüûëûá þç
ðÿùáÿðëÿðèíèí ãÿðàðûíû ýþçëÿéèðäè.
Ôÿõðÿääèí ñåâèíèðäè, ÷öíêè Íèçàìè õÿñòÿ îëäóüó ö÷öí ìÿñúèäÿ
ýÿëìÿìèøäè. ßââÿëà, ìÿñúèääÿêèëÿðèí ÿêñÿðèééÿòëÿ Íèçàìèéÿ ùþðìÿò
áÿñëÿäèéè âÿ îíóí ôèêðèíèí ÿëåéùèíÿ ÷ûõûøäà áóëóíìàéàúàüû áÿëëè èäè.
Èêèíúèñè äÿ, Ôÿõðÿääèíèí øÿõñÿí Íèçàìèíèí ìÿñëÿùÿòëÿðèíäÿí áîéóí
ãà÷ûðà áèëìÿéÿúÿéè ùàìû ö÷öí àéäûí èäè.
Ôÿõðÿääèíèí äÿñòÿñè ãàëèá ýÿëìÿê ÿðÿôÿñèíäÿ èäè. Ôÿõðÿääèí íÿ
ãÿäÿð ìöìêöíñÿ ãÿðàðûí òåç ÷ûõàðûëìàñûíà òÿëÿñèðäè; ÷öíêè î, Íèçàìè-
íèí õàëãûí èðàäÿñè ÿëåéùèíÿ ýåäÿ áèëìÿéÿúÿéèíè äÿ áèëèðäè.
Áþéöê âÿ ïàðëàã áèð ìÿøÿëèí èøûüû ãàðàíëûüûí ãàëûí êþéíÿéèíè éàðàí
êèìè, õàëãûí ãàëûí äÿñòÿëÿðè äÿ éàðûëäû, ñàíêè îíëàð ìÿñúèäÿ äàõèë îëàí
ìþùòÿðÿì áèð øÿõñèééÿòÿ éîë à÷ìàüà òÿëÿñèðäèëÿð. Áèð àíäà õàëãûí íÿ-
çÿðè áèð íþãòÿéÿ ÷åâðèëäè. Ùÿð êÿñ Íèçàìèíèí ýÿëäèéèíè ýþðöá ñåâèíäè.
Íèçàìèíèí áèð ãîëóíäàí îüëó Ìÿùÿììÿä, î áèðè ãîëóíäàí ßëàÿääèí
òóòóá ìèíáÿðèí éàíûíà ýÿòèðèðäè. Ôÿõðÿääèí Íèçàìèíè ýþðäöéö çàìàí
áöòöí öìèäëÿðè ãûðûëäû. ×öíêè Íèçàìèíèí àéðûëìà ôèêðèíÿ äöøìÿí îëäó-
üóíó áèëèðäè. Ãûçûë Àðñëàí ìÿêòóá ýþíäÿðäèéè ýöíäÿí áÿðè Íèçàìè òÿê-
áàøûíàëûüûí ÿëåéùèíÿ èäè. Î, àòàáÿéëèëèéèí, îëäóüó êèìè ìöäàôèÿ îëóí-
ìàñû òÿðÿôäàðû èäè. Íèçàìè áèð ãÿäÿð îòóðóá äèíúèíè àëäû, ÷ûüûð-áàüûð âÿ
ãûøãûðòûëàðäàí èáàðÿò îëàí áó ýóðóëòóëó éûüûíúàüà áþéöê áèð ïÿðäÿíèí
øÿêèëëÿðè êèìè ñÿññèç-ñÿìèðñèç áàõûðäû. Íÿùàéÿò, Íèçàìè äèíúèíè àëàí-
äàí ñîíðà àéàüà ãàëõäû, ìèíëÿðúÿ àäàìûí ýþç ãàïàãëàðû ãàëõäû, êèðïèê-
ëÿðè ñöíýö êèìè ùàâàéà äèêÿëäè.
Î, ñþçöíö áåëÿ áàøëàäû:
122

— Ìÿí õÿñòÿ èäèì, ñèçèí áó éûüûíúàüûíûçûí òàðèõè âÿ ñèéàñè ÿùÿìèé-
éÿòèíè õàòûðëàäûüûì ö÷öí õÿñòÿëèéè óíóòäóì.
Ìÿìëÿêÿò âÿ õàëã ìÿñÿëÿëÿðèíè ùÿëë åòìÿê, øàùìàò îéíàìàã êèìè
äÿðèí âÿ äèããÿòëè áèð äöøöíúÿ òÿëÿá åäèð. Îéóí áèð ìöùàðèáÿäèð. Ñÿùâ
îëàðàã áèð íþãòÿíè äöøìÿíÿ óäóçäóíñà, éàëíûç áèð úÿáùÿíè äåéèë, áöòöí
áèð ìÿìëÿêÿòè óäóçäóí äåìÿêäèð. Áóíóí ö÷öí äÿ ìÿí õÿñòÿëèê éàòà-
üûíäàí ãàëõûá ñèçèí áó éûüûíúàüûíûçà ýÿëìÿéÿ ìÿúáóð îëäóì. Ìÿí áèð
øàèð îëäóüóìà áàõìàéàðàã øàùìàò òàõòàñûíäàí àç-÷îõ áàøûì ÷ûõûð.
Ôÿõðÿääèí ìÿíèì ìÿêòÿá éîëäàøûìäûð. Ùÿì äÿ óøàãëûã âÿ ýÿíúëèê
äîñòóìäóð. Ìÿí îíó ñåâäèéèì ãÿäÿð, î äà ìÿíè ñåâèð. Ìÿí äÿ, î äà
áó ñåâýèíè èøäÿ ýþñòÿðìèøèê. Äîüðóäóð, áèçèì ýþòöðäöéöìöç éîë àéðû-
äûð, î ãûëûíúû ýþòöðäö, ìÿíñÿ ãÿëÿìè ýþòöðäöì. Ëàêèí ìÿíèì äîñòóì
åëÿ áèëìÿñèí êè, ìÿíèì ãûëûíú âÿ ñèéàñÿò èøëÿðèíäÿí áàøûì ÷ûõìûð.
Àéðûëûã âÿ òÿêáàøûíàëûã éîëó þëöì âÿ ôÿëàêÿò éîëóäóð. Áó ýöí áèç
Øèìàëè Àçÿðáàéúàíû Úÿíóáäàí àéûðìàã èñòÿðñÿê, äöøìÿíëÿðèìèç áèçÿ
þç èñòÿäèéèìèç ãÿäÿð ìöêàôàò âåðÿ áèëÿð. Îíëàðûí èñòÿäèéè äÿ áóäóð.
ßúÿáà, âÿçèééÿò áó ìÿðêÿçäÿ äóðäóüó çàìàí ìÿíèì äîñòóì Ôÿõðÿä-
äèí íÿ êèìè áèð íþãòÿéÿ èñòèíàä åäèð? Ìÿí îíóí ôèêðèíè áèëìÿê èñòÿðäèì.
Íèçàìè áóíëàðû äåéÿðÿê ñàêèò îëäó. Î, Ôÿõðÿääèíäÿí úàâàá
ýþçëÿéèðäè. Õàëãûí ýþçëÿðè áèð äàùà Ôÿõðÿääèíèí àüçûíà äèêèëäè.
Ôÿõðÿääèí ãàëõûá äàíûøäû:
— Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðè àäëàðûíû Àçÿðáàéúàí Àòàáÿéè ãîéñàëàð äà,
îíëàð éåíÿ äÿ èñòèëà÷ûëàðäûð, — äåäè.
Ìÿñúèäèí áèð ùèññÿñèíäÿí:
— Äîüðóäóð, — ñÿñëÿðè åøèäèëäè.
Íèçàìè áó ñÿñëÿðè åøèòäèéè çàìàí ýöëöìñÿéÿðÿê:
— Áèç ìÿìëÿêÿòè íÿ Ãûçûë Àðñëàí, íÿ äÿ Òîüðóë ö÷öí ìöäàôèÿ åò-
ìèðèê. Áèç îíó, Àçÿðáàéúàíûí áöòöíëöéö âÿ òîõóíóëìàçëûüû ö÷öí ìö-
äàôèÿ åòìÿëèéèê. Ãûçûë Àðñëàíûí ÿúíÿáè èñòèëàñûíà ãàðøû áàøëàäûüû ìöáà-
ðèçÿ éóõàðûäàêû ôèêðèìèçÿ òàìàìèëÿ ìöâàôèãäèð. Áèçèì êþìÿéèìèç îë-
ìàäàí Ãûçûë Àðñëàí Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíè ßìèð Èíàíú ãûçû Ãÿòèáÿíèí
ìàúÿðàñûíäàí õèëàñ åäÿ áèëìÿéÿúÿêäèð. Áèçèì ýþçöìöç áàõà-áàõà
ìÿìëÿêÿòèìèçè ùÿððàú1 åäèá ÿúíÿáèëÿðÿ ñàòûðëàð. Ôÿõðÿääèí áèëìÿëèäèð
êè, éàëíûç ìÿìëÿêÿòèí áèð ïàð÷àñû äåéèë, áöòöí ìÿìëÿêÿò ùàìàí ñàòûøà
äàõèëäèð.
_________________
1
Ù ÿ ð ð à ú — áèð ìàëû àðàëûüà òþêöá òîðã èëÿ ñàòìàã äåìÿêäèð.
123

Ôÿõðÿääèí éåíÿ äÿ Íèçàìèéÿ úàâàá âåðÿðÿê äåäè:
— Àòàáÿéëÿð áó ýöí çÿèôëÿìèøëÿð. Áèç îíëàðûí áþéöê îðäó èëÿ Àçÿð-
áàéúàíà ùöúóì åòäèêëÿðèíè ýþðìöøöê. Ìÿíèì ìþùòÿðÿì äîñòóìóí
þçö äÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí ãàíëû òåøòèíèí ãàðøûñûíäà îòóðìóøäóð.
Îíóí Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä òÿðÿôèíäÿí éàíäûðûëàí êèòàáõàíàñûíûí êöëëÿ-
ðèíè êöëÿêëÿð èíäè áåëÿ ôÿçàäà ýÿçäèðìÿêäÿäèð. Îíëàðûí áàøûíû ÿçìÿê
ö÷öí áóíäàí äà ÿëâåðèøëè ôöðñÿò ÿëÿ äöøìÿç. Áèð àç ñîíðà îíëàð ýöúëÿ-
íÿðñÿ, éåíÿ äÿ áèçÿ èêèíúè öçëÿðèíè ýþñòÿðÿúÿêëÿð.
Áèç èëàíûí äèë ÷ûõàðûá ýþñòÿðìÿñèíè éàëâàðìàã êèìè ìÿíà åòìÿìÿ-
ëèéèê. Èëàí èíñàíëàðû åùòèéàòñûçëûüà ñþâã åòìÿê ö÷öí þçöíö àúèç ýþñòÿðèð.
Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, áèç Åëäÿíèç îüëàíëàðûíûí áó âóðóøìàëàðûíà ãàðûøìà-
ìàëûéûã. Ãîéóí îíëàð áèð-áèðèíè ñþéñöí, áèðèñè àðàëûãäà ìÿùâ îëóðñà,
èêèíúèñèíè äÿ áèç äþéöá ñèéàñÿò ñÿùíÿñèíäÿí ãîâà áèëÿðèê. Îíäàí ñîíðà
ùÿð êÿñ ùþêóìÿò áàøûíà êå÷ÿúÿêñÿ êå÷ñèí, éåíÿ äÿ î, Åëäÿíèç îüëàí-
ëàðûíäàí çàëûì îëìàéàúàãäûð.
Ôÿõðÿääèíèí ñþçëÿðè ìÿñúèääÿ áþéöê òÿñèð áàüûøëàäû. Ùÿòòà ßëàÿä-
äèíèí äÿñòÿñèíäÿí äÿ: “Áåëÿäèð, äîüðó äåéèð” ñÿñëÿðè åøèäèëäè.
Íèçàìè âÿçèééÿòèí úèääè îëäóüóíó òÿéèí åòäè, ìÿñúèääÿ ôèêðè äþíöø
éàðàòìàüûí ÷ÿòèí îëäóüóíó ùèññ åëÿäè âÿ öçöíö ìÿñúèä õàëãûíà òóòóá
äåäè:
— Áèçèì ìÿìëÿêÿòèìèçè Åëäÿíèç îüëàíëàðûíûí ÿëèíäÿí àëìàã ö÷öí
ýÿëÿíëÿðèí Åëäÿíèç îüëàíëàðû èëÿ ùå÷ áèð øÿõñè äöøìÿí÷èëèêëÿðè éîõäóð.
Ìÿí ñèçÿ ñþç âåðèðÿì êè, îíëàð áó ìÿìëÿêÿòè èøüàë åäÿðêÿí Åëäÿíèç
îüëàíëàðûíû ÿñèð ýþòöðÿðëÿðñÿ, îíëàðà ùþðìÿòäÿí áàøãà ùå÷ áèð øåé åò-
ìÿçëÿð. ×öíêè îíëàðûí ìÿãñÿäëÿðè áèçèì áó çÿíýèí ìÿìëÿêÿòèìèçè
èøüàë åòìÿêäèð.
Ìÿí áèëñÿéäèì êè, Åëäÿíèç îüëàíëàðû áèð-áèðèíè ìÿùâ åäÿíÿ ãÿäÿð
áèçèì ìÿìëÿêÿòèìèç òîõóíóëìàìûø ãàëàúàãäûð, î çàìàí Ôÿõðÿääèíèí
ôèêðèíè áèðèíúè íþâáÿäÿ ìÿí þçöì èìçà åäÿðäèì. Ëàêèí áóíà åòèáàðûì
éîõäóð. Äöøìÿíëÿð äàõèëè ìöùàðèáÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèá ìÿìëÿêÿòè þç
àðàëàðûíäà áþëöøäöðÿúÿêäèð.
Ôÿõðÿääèí áèð äàùà öçöíö õàëãà ÷åâèðèá äåäè:
— Ìÿí ñèçÿ ñþç âåðèðÿì êè, äöøìÿí Øèìàëè Àçÿðáàéúàí òîðïàüûíà
àéàã áàñà áèëìÿéÿúÿêäèð. Áèçèì ãûëûíú òóòàí ÿëëÿðèìèç øèë îëìàìûøäûð.
Íèçàìè åòèäàëûíû ïîçìàéàðàã úàâàá âåðäè:
— Ìÿí Ôÿõðÿääèíÿ ìÿñëÿùÿò ýþðöðÿì êè, Øèìàëè âÿ Úÿíóáè Àçÿð-
áàéúàí ñþçöíö áèð äÿôÿëèê ôèêðèíäÿí ÷ûõàðñûí. Áèçäÿ éàëíûç Àçÿðáàéúàí
124

ñþçö âàðäûð. Áóíëàð áèð-áèðèñèç ùå÷ áèð çàìàí éàøàéà áèëìÿç. Ùÿð íÿ
îëóðñà îëñóí, êèìèí èäàðÿñèíäÿ áóëóíóðñà áóëóíñóí, áèç Àçÿðáàéúàíûí
òàðèõè âÿ ìèëëè ùöäóäëàðûíû ÿëèìèçäÿí áóðàõìàéàúàüûã. Áó éîëëà ýåäÿí
ìöáàðèçÿ òÿëÿá åäÿðñÿ, ìÿí äÿ ãÿëÿìè áèð òÿðÿôÿ áóðàõûá ãûëûíú ýþòö-
ðÿúÿéÿì. Áÿëêÿ äÿ ìÿíèì éîëäàøûì ãûëûíú äàøûìàãäàí éîðóëìóøäóð.
Ãîé î, Ýÿíúÿäÿ ãàëûá áèð àç äèíúÿëñèí.
Áèçèì ùàçûðêû ùöäóäëàðûìûç äàõèëèíäÿ îëàí òîðïàãëàðû òÿùëèë åäÿ áè-
ëÿúÿê ãöââÿòëè áèð àëèì äöíéàéà ýÿëÿðñÿ, ñèç î çàìàí ýþðÿúÿêñèíèç êè,
Ãàôãàç äàüëàðûíäàí Ùÿìÿäàíà âÿ Ãàïëàíêóùà ãÿäÿð áöòöí òîðïàãëàð
ìèäèéàëû ñöìöéöíäÿí èáàðÿòäèð. Áèç ùàìàí òîðïàãäàí äîüóëìóøóã. Î
òîðïàã áèçèì òàðèõè áàáàëàðûìûçûí ìÿçàðûäûð. Ùàìàí òîðïàã áèçèì
íàìóñóìóçäóð. Áèç ùå÷ áèð çàìàí ìèäèéàëûëàðûí äþøö öçÿðèíäÿ äöø-
ìÿí àòëûëàðûíûí ýÿçìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿéÿúÿéèê. Áèð ìÿìëÿêÿòè èêè
àäëà ñÿñëÿéÿíëÿð áó ìÿìëÿêÿòèí äîñòó äåéèëäèð. Éà úÿíóáëà áèðëèêäÿ
éàøàìàëû, éàèíêè îíëàðëà áèðëèêäÿ ìÿùâ îëìàëûéûã. Õàëãûíäà èòòèôàã îëàí
áèð ìÿìëÿêÿòè ùå÷ áèð äöøìÿí ìÿíèìñÿéÿ áèëìÿç. Áó ýöí áèçèì Ãûçûë
Àðñëàíëà áÿðàáÿð Ùÿìÿäàí âÿ Èðàã ùöäóäëàðûíà ýåäÿúÿê îðäóìóç
Ãûçûë Àðñëàíûí êþìÿéèíÿ äåéèë, Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí ñÿðùÿäëÿðèíè
äöøìÿíèí öçöíÿ áàüëàìàã ö÷öí ýåäèð.
Ìÿñúèääÿêèëÿðèí ôèêðè äÿéèøäè, õàëã áèð-áèðèëÿ ïû÷ûëäàøìàüà âÿ “øàèð
äîüðó äåéèð” ñþçëÿðèíè òÿêðàð åòìÿéÿ áàøëàäû.
Ôÿõðÿääèí âÿçèééÿòè áåëÿ ýþðäöéö çàìàí Íèçàìèéÿ áèð ñóàë äà âåðäè:
— Ãûçûë Àðñëàí Òîüðóëà ãàëèá ýÿëäèéè çàìàí áèç íÿ êèìè ãàçàíú ÿëäÿ
åäÿðèê?
Íèçàìè Ôÿõðÿääèíèí ôèêðÿí òÿðê-ñèëàù åäèëäèéèíè ýþðäöêäÿ, þç ôèê-
ðèíè èçàù åäÿðÿê äåäè:
— Ãàçàíú ÿëäÿ åòìÿê, ùàçûðêû ùàäèñÿëÿðäÿí èñòèôàäÿ åòìÿéè áàúàð-
ìàãäàí àñûëûäûð.
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí þëäöðöëìÿñè Øÿðãäÿ áþéöê áèð ùàäèñÿäèð. Áó
ùàäèñÿéÿ ùÿð äþâëÿò âÿ ùÿð áèð ìÿìëÿêÿò èñòèôàäÿ ö÷öí þç ìþâçóñóíó
âåðìÿêäÿäèð. Ùÿìèí ùàäèñÿéÿ èðàãëûëàð áèð úöð, ðåéëèëÿð áàøãà úöð, Áàü-
äàä õàëãû èñÿ òàìàìèëÿ ÿëàùèääÿ ìþâçó âåðìÿêäÿäèð. Åéíè çàìàíäà
îíëàðûí âåðäèêëÿðè áó ìþâçóëàðûí ùàìûñû Àçÿðáàéúàí äþâëÿòèíèí ÿëåé-
ùèíÿäèð. ×öíêè ùàçûðäà Éàõûí Øÿðãäÿ Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëèéè ÿí áþéöê
áèð ìþâãå èøüàë åäèð.
Ñèçèí ýþðäöéöíöç êèìè, áó ùàäèñÿéÿ õàðÿçìëèëÿð äÿ þç ìþâçóñóíó
âåðÿðÿê áèçèì ìÿìëÿêÿòèìèçèí âöúóäóíäàí áþéöê áèð ïàð÷à ãîïàðìàüà
125

÷àëûøûðëàð. Îíëàð áèçèì ñÿëòÿíÿòèìèçèí ìåéèòè öçÿðèíäÿí êå÷èá Áàüäàäà éîë
à÷ìàã èñòÿéèðëÿð. Îíëàð Úÿíóáè òèúàðÿò áàçàðëàðûíû âÿ Ùèíäèñòàí éîëëàðûíû
áèçèì ÿëèìèçäÿí àëìàüà ÷àëûøûðëàð. Áóíà ýþðÿ äÿ øèìàëè àçÿðáàéúàíëûëàð
Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäàêû ãàðäàøëàðû èëÿ ìþùêÿì èòòèôàãà ýèðèá Áàüäàä
ãàïûëàðûíû âÿ Ùèíäèñòàí éîëëàðûíû þç öçöíÿ à÷ûã ñàõëàìàüà ÷àëûøìàëûäûðëàð.
Ãûçûë Àðñëàíûí ãàëèá ýÿëìÿñèíäÿí ÿëäÿ åäÿúÿéèìèç ãàçàíú áóíäàí
èáàðÿò îëìàëûäûð.
Áèçèì áó ìÿãñÿäëÿðèìèçèí ùÿéàòà êå÷ìÿñèíÿ ùÿð êÿñ êþìÿê âå-
ðÿðñÿ, áèç îíà êþìÿê âåðìÿëèéèê. Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ìèëëè âàðëûüû
ùàçûðäà áóíó òÿëÿá åäèð. Ìÿí ùå÷ áèð çàìàí Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí
áþéöê âàðëûüûíû Àðàç ÷àéû èëÿ Êöð ÷àéû àðàñûíäàêû äàð áèð ÷ÿð÷èâÿéÿ
ñîõìàã èñòÿéÿíëÿðÿ âÿòÿíïÿðÿñò äåìÿéÿúÿéÿì.
Àòàáÿéëÿð äÿéÿðñèçäèð. Àòàáÿéëÿð ðÿèééÿòïÿðâÿð äåéèëäèð. Ëàêèí
ìÿìëÿêÿòè ÿúíÿáèëÿð ÿëèíÿ òàïøûðìàãëà îíëàðû úÿçàëàíäûðìàã ìöáàðèçÿ
öñóëó äåéèë.
Ýÿëèí äÿ áèç àüûë âÿ ñèéàñÿò íþãòåéè-íÿçÿðè èëÿ äàíûøàã. Ùÿð ùàëäà
ôàðñëàðûí ùèìàéÿñèíÿ êå÷èá ìöñòÿìëÿêÿ ùÿéàòû êå÷èðìÿêäÿíñÿ, àòà-
áÿéëÿðèí èäàðÿñèíäÿ ìöñòÿãèë éàøàìàã äàùà éàõøûäûð. ×öíêè îíëàð äà,
áèç äÿ áèð äèëäÿ äàíûøûðûã.
Áóíà ýþðÿ äÿ Ãûçûë Àðñëàíûí ÷àüûðûøûíà áèðèíúè íþâáÿäÿ ìÿí ñÿñ
âåðèðÿì. Ãîé ìÿíèì éîëäàøûì Ôÿõðÿääèí þç òÿðÿôäàðëàðû èëÿ áÿðàáÿð
Ýÿíúÿäÿ îòóðñóí.
Íèçàìè áó ñþçëÿðè äåäèêäÿí ñîíðà îòóðäó. Ìÿñúèääÿí ñÿñ-êöé
ãàëõäû. Ôÿõðÿääèí àéàüà äóðóá ñÿñëÿíäè:
— Äàéàíûí! Ìÿí ÷îõ çàìàí ñÿùâ åòìèøÿì. Ëàêèí ùå÷ êÿñ äåéÿ
áèëìÿç êè, Ôÿõðÿääèí þç ñÿùâèíäÿ èíàä ýþñòÿðèáäèð.
Ôÿõðÿääèí áó ñþçö äåäèêäÿí ñîíðà ãûëûíúûíû ÷ÿêèá ñÿñëÿíäè:
— Ñÿôÿðáÿðëèê!
Íèçàìè ìÿñúèääÿí äûøàðû ÷ûõäûüû çàìàí Ìÿëèêøàù ìåéäàíûíäàêûëàð
áèð-áèðèíè þïöð âÿ ñÿôÿðáÿðëèê åëàí îëóíìàñû ö÷öí øàäëûã åäèðäèëÿð.
ÃÎÐÕÓ
Áèð òÿðÿôäÿí Ãûçûë Àðñëàíûí åòèíàñûçëûüû âÿ îíóí Ùÿìÿäàíà ýÿëìÿ-

ìÿñè, î áèðè òÿðÿôäÿí äÿ Ãÿòèáÿíèí áàøëàäûüû òÿçÿ îéóíëàð Òîüðóëóí
ìþâãåéèíè ãîðõó àëòûíäà ãîéìóøäó.
126

Ñèçäÿù1 ýöíö Ùÿìÿäàíäà îëàí ãîøóíóí Òîüðóë ñàðàéû ãàðøûñûíà
ýÿëèá ÿëàùÿçðÿòè ñàëàìëàìàã èñòÿìÿìÿñè ìÿñÿëÿíèí íÿ ãÿäÿð ãîðõóëó
îëäóüóíó òàì ÷ûëïàãëûüû èëÿ ìåéäàíà ãîéìóø îëäó.
Ñèçäÿù ýöíö ö÷öí ëàçûì îëàí ùÿð áèð øåé ùàçûðëàíìûøäû. Ðÿñì-
êå÷èä áèòÿíäÿí ñîíðà Òîüðóëóí ñàðàéûíäà áþéöê çèéàôÿò âåðèëÿúÿêäè.
Ñÿùÿð ñààò îí áèðäÿ ÿéàíëàð, âÿçèðëÿð ÿëàùÿçðÿòëÿ áÿðàáÿð ñàðàéûí
ìåéäàíà áàõàí óúà áàëêîíóíà ÷ûõûá ãîøóíëàðûí ðÿñì-êå÷èäèíÿ òàìàøà
åòìÿê èñòÿéèðäèëÿð. Ëàêèí ìåéäàíäà ãîøóí éîõ èäè, îðàäàêûëàð éàëíûç
ÿëàùÿçðÿòèí ãóëàìëàðû âÿ áèð äÿ ñöïöðýÿ÷èëÿð èäè. Ñààò 12 îëäó, ãîøóíóí
ýÿëìÿñèíäÿí õÿáÿð îëìàäû. Òîüðóëóí ùÿì ãîðõóñóíäàí, ùÿì äÿ àúû-
üûíäàí öðÿéè ïàðòëàìàã èñòÿéèðäè. Î, áó ùàäèñÿíèí òÿñàäöôè áèð ùàäèñÿ
îëìàäûüûíû äÿðùàë ùèññ åòäè, þç ãÿëáèíäÿ Ãÿòèáÿíè åäàì åòäèðÿúÿéèíè âÿ
ìöìêöí îëàí êèìè Ùöñàìÿääèíè ãîøóí ñÿðêÿðäÿëèéèíäÿí óçàãëàøäûð-
ìàüû ãÿðàðà àëäû. Òîüðóë ðÿñì-êå÷èäèí áàø òóòìàìàñûíû ýþðöíúÿ, þç
ïèøõèäìÿòèíè Ùöñàìÿääèíèí éàíûíà ýþíäÿðèá ùöçóðóíà òÿëÿá åòäè.
Ëàêèí Ùöñàìÿääèí áó ÿìðè íÿçÿðÿ àëìàéàðàã ýÿëìÿäè. Àíúàã áèð
êè÷èê ìÿêòóá ýþíäÿðèá ýÿëìÿìÿñèíèí ñÿáÿáèíè èçàù åòäè:
“Ùàçûðäà ãîøóíóí è÷èíäÿí êÿíàðà ÷ûõìàüûì ÿëàùÿçðÿòèí ìþâãåéè
ö÷öí áþéöê áèð òÿùëöêÿ òþðÿäÿ áèëÿð, áóíóí ö÷öí äÿ ýÿëÿ áèëìÿäèì. Áó
ìÿíèì òÿðÿôèìäÿí úÿñàðÿò îëñà äà, ÿëàùÿçðÿò íþêÿðëÿðèíè ÿôâ åòìÿëèäèð”
— äåéÿ Òîüðóëà úàâàá âåðäè. Ðÿñì-êå÷èäÿ ýÿëÿíëÿð áàëêîíäàí äöøöá
Òîüðóëóí çèéàôÿò ñàëîíóíà éûüûøäûëàð. Ëàêèí çèéàôÿò Òîüðóëñóç êå÷äè. Î
þç åâèíäÿ ãàïàíàðàã áèð ùÿôòÿ äûøàðû ÷ûõìàäû. Íÿùàéÿò, Òîüðóë èðàã-
ëûëàðäàí èáàðÿò áèð äÿñòÿ ãîøóí òÿøêèë åòìÿê âÿ Ùöñàìÿääèíèí ÿëèíäÿ
îëàí ãîøóíó òÿðê-ñèëàù åòäèðìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäè. Ëàêèí Òîüðóëóí áó
ãÿðàðûíà Õàðÿçìøàùëàðûíûí úàñóñó Çÿùèð Áÿëõè ðàçûëûã âåðìÿäè. Î,
Òîüðóëà ìöðàúèÿò åäèá:
— ßëàùÿçðÿò åëÿ áèð òÿäáèð ýþðìÿëèäèð êè, î òÿäáèðëÿ ùÿì Ãûçûë
Àðñëàí, ùÿì äÿ Ùöñàìÿääèíèí áàøëàäûüû ôèòíÿëÿðÿ úàâàá âåðèëñèí.
Èðàãëûëàðäà áó èêè ôèòíÿíèí ãàðøûñûíäà äóðà áèëÿúÿê ãöââÿ éîõäóð. Éàõøû
îëàðäû êè, ÿëàùÿçðÿò Ñóëòàí Òÿêèøÿ ìöðàúèÿò åäèá îíäàí êþìÿê èñòÿñèí, —
äåäèêäÿ, Òîüðóë Çÿùèð Áÿëõèíèí úàâàáûíäà:
_________________
1
Ñ è ç ä ÿ ù — 13 äåìÿêäèð. Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðèíèí àäÿòèíúÿ íîâðóç áàéðàìûí-
äàí 13 ýöí êå÷ÿíäÿ ìÿìëÿêÿòèí ÿéàíëàðû âÿ âÿçèðëÿðèëÿ áèðëèêäÿ ãîøóí ðÿñì-êå÷èäèíè
ãÿáóë åäèðëÿð.
127

— Äåäèêëÿðèíèçèí ùàìûñû äîüðóäóð. Ëàêèí Õàðÿçì ãîøóíóíó ìÿì-
ëÿêÿò è÷ÿðèñèíÿ áóðàõìàã ìÿíèì âÿçèééÿòèìè äàùà äà àüûðëàøäûðàð.
Ùàçûðäà ìÿíè Àòàáÿéèí ãÿòëèíäÿ òþùìÿòëÿíäèðèðëÿð. ßúíÿáè ùèìàéÿñèíÿ
ýèðìÿêëÿ äÿ, ìÿìëÿêÿò õàèíè àäëàíäûðà áèëÿðëÿð. Áó ýöí áèð íÿôÿð þçýÿ
ùþêóìÿòèí ãîøóíó ìÿìëÿêÿòèí äàõèëèíÿ àéàã áàñàðñà, áó èêè òþùìÿò
áîéíóìäà ãàëàúàãäûð. Éàõøû îëàðäû êè, úÿíàá Çÿùèð Ãÿòèáÿ èëÿ äàíû-
øàéäû, ùÿðýàù Ãÿòèáÿ èñòÿðñÿ, áó ôèòíÿëÿð þç-þçöíÿ ìÿùâ îëóá ýåäÿð.
Çÿùèð Áÿëõè áóíà ùå÷ äÿ åòèðàç åòìÿäè. ×öíêè î, Ãÿòèáÿíèí Õàðÿçì-
øàù òÿðÿôäàðû îëäóüóíà èíàíûðäû. Ãÿòèáÿ èëÿ îíóí îüëó Ãöòëöü Èíàíúûí
Ðåéäÿ ùþêóìÿò ñöðÿúÿéè áàðÿñèíäÿ äàíûøûëûá ãÿðàð ÷ûõàðûëìûøäû. Àëûí-
ìûø ãÿðàðà ýþðÿ Ðåé Àòàáÿé ìÿìëÿêÿòëÿðèíäÿí àéðûëûá Õàðÿçìøàùëàð
èõòèéàðûíà êå÷ÿúÿê, Ãöòëöü Èíàíú îðàäà ÿìèðöëìÿðàëûã ëÿãÿáèëÿ ùþêó-
ìÿò ñöðÿúÿêäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Çÿùèð Áÿëõè Ãÿòèáÿ èëÿ Òîüðóëó áàðûøäûð-
ìàã ìÿñÿëÿñèíÿ åòèðàç åòìÿäè. Ãÿòèáÿ Ùÿìÿäàíäà äåéèëäè, î þçöíö
àðàëûãäà àëîâëàíàí ôèòíÿëÿðäÿí êÿíàðäà ýþñòÿðìÿê ö÷öí áèð íå÷ÿ
ýöíäÿí áÿðè “Åëäÿíèç Ðöáàòû” àäëû ìàëèêàíÿñèíÿ êþ÷ìöøäö.
Î êþ÷ÿíäÿí ñîíðà ãîøóí: “Àòàáÿéèí ãàòèëèíè áèçÿ âåðèí” — äåéÿ
Òîüðóëà òÿëÿáàò âåðèðäè.
Çÿùèð Áÿëõè áöòöí áó òÿäáèðëÿðëÿ ðàçûëàøñà áåëÿ, ãîøóíóí Òîüðóë
ÿëåéùèíÿ ãèéàì åòìÿñèëÿ ðàçûëàøà áèëìèðäè. ×öíêè áó ãèéàì Òîüðóë,
Çÿùèð Áÿëõè âÿ Ùöñàìÿääèí àðàñûíäà ãÿðàðà àëûíìûø õÿòò-ùÿðÿêÿòÿ
äàõèë äåéèëäè. Áóíëàðûí ÿñàñ ìÿãñÿäëÿðè Òîüðóëóíó ìþâãåéèíè ìþùêÿì
åòìÿêäÿí èáàðÿò îëìàëû èäè. Ëàêèí Çÿùèð Áÿëõè Ãÿòèáÿ èëÿ Òîüðóë àðà-
ñûíäà áàø âåðÿí íàðàçûëûüûí ÿñàñ ñÿáÿáèíè áèëìèðäè. Îíóí ö÷öí áöòöí
èøëÿð ìÿëóì îëñà áåëÿ, Òîüðóë èëÿ Ãÿòèáÿ àðàñûíäà áàøëàíàí ýèçëèí ìö-
ãàâèëÿíàìÿ ìÿëóì äåéèëäè. Òîüðóëóí Ãÿòèáÿéÿ åâëÿíìÿéÿ ñþç âåð-
ìÿñè âÿ îíóí îüëóíó âÿëèÿùä òÿéèí åëÿìÿñè ìÿñÿëÿñèíè áèð Ãÿòèáÿ, áèð
äÿ Òîüðóë áèëèðäè. Ëàêèí Òîüðóëäàí öìèäèíè êÿñäèêäÿí ñîíðà, Ãÿòèáÿ
õàðÿçìëèëÿðëÿ ìöãàâèëÿ áàüëàéûá Ðåé ìÿìëÿêÿòèíè îíëàðà âåðìÿê âÿ
îüëóíóí “ÿìèðëÿð ÿìèðè” ëÿãÿáèëÿ ùþêóìÿò ñöðÿúÿéèíè òÿìèí åëÿìèøäè.
Áóíäàí äà Çÿùèð Áÿëõè âÿ Ùöñàìÿääèíèí õÿáÿðè éîõ èäè.
Çÿùèð Áÿëõè Ãÿòèáÿéÿ áåëÿ áèð ìÿêòóá éàçäû:
“Ìþùòÿðÿì ìÿëÿêÿ! Áåëÿ ìöùöì áèð çàìàíäà ìÿëÿêÿíèí ïàé-
òàõòäàí êÿíàðà ÷ûõìàñû àðàëûãäà àëîâëàíàí ôèòíÿëÿðèí áèð äàùà àðòìàñûíà
ñÿáÿá îëóð. Ãîøóíóí ÿëàùÿçðÿòÿ èòàÿò åòìÿìÿñè îíóí ìþâãåéèíè ëàõ-
ëàäûð. Ùàëáóêè áèçèì ìÿëÿêÿ èëÿ îëàí äàíûøûüûìûçäà, ÿëàùÿçðÿòèí ñÿë-
òÿíÿòèíè ìþùêÿì åòìÿéè ãÿðàðà àëìûøäûã.
128

Äàíûøûãëàðäà ãîøóíóí öñéàí åòìÿñè ãÿðàðû éîõ èäè. Þçáàøûíà îëàí
áó ùÿðÿêÿò ìþùòÿðÿì ìÿëÿêÿíèí äöøöíäöéö òÿäáèðëÿðèí ùàìûñûíû ïîçà
áèëÿð. ßëàùÿçðÿò öñéàí÷û ãîøóíëàðû ñàêèò åòìÿê âÿ îíëàðû òÿðê-ñèëàù åò-
äèðìÿê ö÷öí èðàãëûëàðäàí èáàðÿò áèð îðäó äöçÿëìÿñèíÿ ÿìð âåðìèøäèð.
Ëàêèí áó îðäóíóí äöçÿëìÿñè áèçèì ö÷öí éàõøû íÿòèúÿ âåðìÿçäè. ßâ-
âÿëà, áó îðäóíóí öñéàí÷û ãîøóíëàðà ãàëèá ýÿëÿ áèëìÿñè äÿ øöáùÿëè áèð
ìÿñÿëÿäèð. Ñîíðà, èêè ãîøóí àðàñûíäà âóðóøìà ÷ûõñà, íÿòèúÿäÿ Ãûçûë
Àðñëàí ãàçàíàúàãäûð. Î, èøÿ ìöäàõèëÿ åòäèéè çàìàí îüëóíóçóí ýÿëÿ-
úÿéè ùàããûíäà ñèçèíëÿ áàüëàäûüûìûç ìöãàâèëÿ äÿ þç ýöúöíö èòèðÿ áèëÿð.
Áöòöí áó éàçäûãëàðûìû íÿçÿðÿ àëàðàã ìÿëÿêÿ ùÿçðÿòëÿðè òåçëèêäÿ
áèëàòÿõèð ïàéòàõòà êþ÷ìÿëèäèð. ×öíêè öëéàùÿçðÿòèí Ùÿìÿäàíäàí êþ÷öá
ýåòìÿñè Àòàáÿéèí ãÿòëèíÿ äàèð áóðàõûëàí øàéèÿëÿðèí ìÿñóëèééÿòèíè ÿëà-
ùÿçðÿòèí þùäÿñèíäÿ ãîéóð. Ùÿìÿäàí õàëãû ñèçèí êþ÷ìÿéèíèçè, ÿðèíèçèí
ãàòèëèíè ýþðìÿê èñòÿìÿäèéèíèç êèìè ìÿíà åäèð. Ùàëáóêè áó ìÿñÿëÿäÿ
ñèçèí þçöíöç äàùà éàõûíäàí èøòèðàê åòìèøñèíèç”.
Ìÿêòóá Çÿùèð Áÿëõèíèí ÿí åòèìàäëû îëàí ãóëàìû Áÿñèðÿ òàïøûðûëäû.

Áÿñèð ýåúÿ èêÿí Ùÿìÿäàíäàí Åëäÿíèç Ðöáàòûíà òÿðÿô éîëà äöøäö. Ëà-
êèí î, Åëäÿíèç Ðöáàòûíà ýåäÿðêÿí Ùöñàìÿääèíèí àäàìëàðû òÿðÿôèíäÿí
òóòóëóá àõòàðûëäû âÿ ìÿêòóá àëûíàíäàí ñîíðà áóðàõûëäû. Ùöñàìÿääèí
Çÿùèðèí éàçäûüû ìÿêòóáó ÿëÿ ýÿòèðìÿäÿí ÿââÿë Òîüðóëóí Ãÿòèáÿéÿ
ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáó äà ÿëÿ ýÿòèðìèøäè.
Òîüðóë Ãÿòèáÿéÿ éàçäûüû ìÿêòóáóíäà äåéèðäè:
“ßçèç âÿ ìþùòÿðÿì ìÿëÿêÿ ïàéòàõòäàí íÿ ãÿäÿð óçàã îëóðñà îëñóí,

éåíÿ äÿ ìÿí îíóí äîäàãëàðûíû þç äîäàãëàðûìäà ùèññ åäèð âÿ íÿøÿ èëÿ
éàøàéûðàì. Ëàêèí òÿÿññöô åäèðÿì êè, Ùöñàìÿääèíèí õàèí ùÿðÿêÿòè áèçèì
ìÿëÿêÿ èëÿ îëàí èçäèâàú ôèêèðëÿðèìèçèí òÿõèðÿ äöøìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóð.
Ìþùòÿðÿì ìÿëÿêÿì ïàéòàõòà ãàéûòñàéäû, Ùöñàìÿääèí ùàããûíäà
ãÿòè áèð ãÿðàðà ýÿëÿðäèê”.
Ùöñàìÿääèí áó ìÿêòóáó ÿëÿ êå÷èðÿíäÿí ñîíðà, Ãÿòèáÿíèí èêè úÿá-

ùÿäÿ ÷àëûøäûüûíû àíëàäû. Ãÿòèáÿíèí îíà âåðäèéè äîäàãëàðûí âÿ þçöíÿ
âåðäèéè èçäèâàú âÿäÿñèíèí Òîüðóëà äà âåðèëäèéèíè àíëàäû. Ãÿòèáÿíèí Ðåé
ìÿìëÿêÿòèíè Ñóëòàí Òÿêèøÿ áàüûøëàìàñû îíó ùå÷ äÿ òÿÿúúöáëÿíäèð-
ìÿäè; ÷öíêè ÿúíÿáè êþìÿéè èëÿ ùþêóìÿò òÿáÿääöëàòû éàðàòìàüûí áó
êèìè ãóðáàíëàð òÿëÿá åäÿúÿéè øöáùÿñèç èäè.
129

Òîüðóë Ãÿòèáÿéÿ ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáëàðäàí úàâàá ýÿëìÿäèéèíè
ýþðöíúÿ Çÿùèð Áÿëõèíè áèð äàùà ùöçóðóíà ÷àüûðûá, þç ôèêðèíè îíà õÿáÿð
âåðäè:
— Ãÿòèáÿ íÿ ñèçèí, íÿ äÿ ìÿíèì ìÿêòóáóìà úàâàá âåðìÿäè. Áóíà
ýþðÿ äÿ ìÿí îíóí áàðÿñèíäÿ èêè ãÿðàð ÷ûõàðìûøàì. Ãÿðàðûí áèðèñè éà
îíóíëà åâëÿíÿðÿê îüëóíó âÿëèÿùä òÿéèí åòìÿê, éàõóä ýåúÿëÿðèí áèðèíäÿ
îíó ãÿòë åòäèðìÿêäÿí èáàðÿòäèð.
Çÿùèð Áÿëõè áèðèíúè ôèêðÿ åòèðàç åäÿðÿê äåäè:
— Îíà åâëÿíìÿéè ÿëàùÿçðÿò ö÷öí ÷îõ çÿðÿðëè ùåñàá åäèðÿì. Î
çàìàí áöòöí ìÿìëÿêÿò ÿùàëèñè äåéÿ áèëÿð êè: “ßëàùÿçðÿò Òîüðóë Ãÿòè-
áÿéÿ åâëÿíìÿê ö÷öí þç ãàðäàøû Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäè ãÿòë åòäèðäè”.
Îíóí þçöíö ãÿòë åòäèðìÿê, åâëÿíìÿêäÿí äàùà ôàéäàëûäûð. Ëàêèí áó
äà ãîøóí àðàñûíäà áàøëàíìûø ãèéàìû àðòûðà áèëÿð. ßí ôàéäàëû âÿ ÿëâåðèøëè
÷àðÿ, ùÿëÿëèê îíóíëà ìöâÿããÿòè îëàðàã áàðûøìàãäàí èáàðÿòäèð. Áàðûøûã
îíóí ùÿéàòûíû ùÿìèøÿëèê òÿìèí åëÿìÿê êèìè ìÿíà åäèëìÿìÿëèäèð.
×öíêè îíóí òÿáèÿòè ùå÷ áèð ýöçÿøòèí ìöãàáèëèíäÿ ðàçû ãàëà áèëÿúÿê áèð
òÿáèÿò äåéèëäèð. Îíà þëöì ëàçûìäûð. Ëàêèí ùàçûðäà äèðèëèéè þëäöðöëìÿ-
ñèíäÿí äàùà ÿëâåðèøëèäèð.
Òîüðóë Çÿùèð Áÿëõèéÿ áèð ñóàë äàùà âåðäè:
— Ùöñàìÿääèí ùàããûíäà ôèêðèíèç íÿäèð?
— Ãîøóí àðàñûíäà ìþâúóä îëàí ãèéàì Ùöñàìÿääèí òÿðÿôèíäÿí äö-
çÿëìèø îëñà áåëÿ, éåíÿ äÿ áó îíóí þç ôèêðè äåéèë. Éàõøû àõòàðìûø
îëóðñàã, éåíÿ äÿ ãèéàìûí ÿñàñ êþêöíö Ãÿòèáÿäÿí òàïìûø îëàðûã. Áóíà
ýþðÿ äÿ Ãÿòèáÿ èëÿ áàðûøìàã ùÿð øåéäÿí ÿââÿë ëàçûìäûð. Ùöñàìÿääèí
êèìè àäàìëàð îíóí ôèêðèíèí èúðà÷ûëàðûäûð.
Òîüðóë èêèíúè ñóàëû âåðäè:
— Áèëìèðÿì î áàðûøàðìû? Îíóí õÿéàëû ñÿëòÿíÿòèí âÿëèÿùäëèéèíè îüëó
ö÷öí, ìÿëÿêÿëèê àäûíû èñÿ þçö ö÷öí òÿìèí åëÿìÿêäèð.
Çÿùèð Áÿëõè ýöëäö:
— Ãàäûí íÿ ãÿäÿð òåç àëäàäûðñà, î ãÿäÿð äÿ òåç àëäàíûð. Ñèç îíëàðûí
ùÿãèãÿòëÿ éîõ, âÿäÿëÿðëÿ äàùà ÷îõ ìàðàãëàíäûãëàðûíû áèëìèðñèíèçìè?
Ãàäûí öðÿéè øèðèí âÿäÿëÿðè ñåâÿí ýöëöíú áèð ìàääÿäèð. Ëàêèí âÿäÿëÿð
èíàíäûðûúû âÿäÿëÿð îëìàëûäûð. ×öíêè îíëàð ãÿëèáÿ ñàëûíìàìûø ùÿãèãÿò-
ëÿðäÿí àðòûã ãÿëèáÿ ñàëûíìûø éàëàíëàðà äàùà òåç èíàíûðëàð. Áèð äÿ áóðàñûíû
áèëìÿê ëàçûìäûð êè, õàëã ùÿãèãÿò åøèòìÿéÿ àäÿò åòìÿäèéèíäÿí, îíó åøè-
äÿðêÿí ýöëöð âÿ øöóðóíà éåðëÿøäèðìÿéè áàúàðìûð. Ëàêèí îíëàðûí ãóëàã-
ëàðû éàëàíëàðû ùÿð àí âÿ ùÿð äÿãèãÿ åøèòìÿêäÿäèð âÿ áóíà þéðÿíìèøäèð.
130

Áèç áóíó Àòàáÿéèí ãÿòëèíäÿí ñîíðà, áóðàõäûüûìûç øàéèÿëÿðäÿ òÿúðöáÿ-
äÿí êå÷èðìÿäèêìè? Áóíà ýþðÿ äÿ ñèçèí Ãÿòèáÿ èëÿ îëàí ðÿôòàðûíûç
äöøöíúÿëè áèð ùþêìäàðûí ðÿôòàðû äåéèëäè. Ùÿëÿëèê Ãûçûë Àðñëàíëà ÿëà-
ãÿíèç ìÿëóì îëìàäàí Ãÿòèáÿíèí ïàéòàõòäàí ýåòìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿ-
ìÿëè èäèíèç. Î ÷îõ ôèòíÿêàðäûð. Î áóðàäàí ýåòìÿêëÿ õàëãà ñÿíèí ùÿðÿ-
êÿòëÿðèíäÿí ðàçû ãàëìàäûüûíû áèëäèðìÿê èñòÿäè. Åéíè çàìàíäà ñÿíÿ äÿ
áèëäèðìÿê èñòÿäè êè, ãîøóíóí ãèéàìû î, ïàéòàõòäà îëìàäûüû çàìàí
äöçÿëìèøäèð. Ãÿòèáÿ áó éàëàíëàðû õàëãûí ÿùâàëè-ðóùèééÿñèíè íÿçÿðÿ
àëàðàã äöçÿëòìèøäèð. Áàõûíûç, î, éàëàíëàðûíû íÿ ìÿãñÿäëÿ òîõóìóøñà,
õàëã äà îíó ùàìàí ìöíäÿðèúÿ èëÿ ãÿáóë åäèð: “Ìÿëÿêÿ ïàéòàõòäà
éàøàéà áèëìÿäè. Î þç ÿðèíèí ãàòèëèíè Àçÿðáàéúàí òàõòûíäà ýþðÿ áèëìèð.
Îíó Òîüðóë þëäöðìÿê èñòÿéèðäè, áóíà ýþðÿ äÿ ÷ûõûá Åëäÿíèç Ðöáàòûíà
ãà÷ìûøäûð” — äåéÿ ùÿð éåðäÿ äàíûøûã ýåäèð.
Ëàêèí ìÿíè áóíëàðûí ùå÷ áèðèñè ãîðõóòìóð. Ìÿíèì ôèêðèìè äàðìà-
äàüûí åäÿí Ãÿòèáÿéÿ ýþíäÿðèëÿí ìÿêòóáëàðûí áàøãà ÿëëÿðÿ äöøìÿñè
ãîðõóñóíäàí èáàðÿòäèð. Ùÿðýàù ýþíäÿðèëÿí ìÿêòóáóí îíóí ÿëèíÿ éåòèø-
ìÿñèíè âÿ îíóí åòèíàñûçëûã åäèá úàâàá âåðìÿìÿñèíè áèëñÿéäèì, ùå÷
äöøöíìÿçäèì. Ëàêèí ìÿêòóáóí áàøãà ÿëëÿðÿ äöøìÿñè îëäóãúà ãîðõóëó
áèð ùàäèñÿäèð. Áèçèì Ãÿòèáÿíè àëäàäà áèëÿúÿéèìèç äÿ áó ìÿñÿëÿäÿí
àñûëûäûð.
Òîüðóë èëÿ Çÿùèð Áÿëõè àðàñûíäà ýåäÿí óçóí-óçàäû ñþùáÿòëÿð ôàéäà
âåðìÿäè; ÷öíêè Ãÿòèáÿéÿ ìÿêòóá àïàðàí Áÿñèð ãàéûäûá Ãÿòèáÿéÿ àïà-
ðûëàí ìÿêòóáóí íàìÿëóì àäàìëàð òÿðÿôèíäÿí àëûíäûüûíû õÿáÿð âåðäè.
ÊÈØÈËßÐ
Ãÿòèáÿíèí ìÿñÿëÿäÿí õÿáÿðè éîõ èäè. Î, ãîøóíóí öñéàíûíûí Òîüðóë

öçÿðèíäÿ íÿ êèìè òÿñèð áàüûøëàäûüûíû òÿãèá åäèðäèñÿ äÿ, äöøöíäöéö íÿòè-
úÿíè ÿëäÿ åäÿ áèëìèðäè. Î, áó öñéàíû òÿøêèë åòäèéè çàìàí Òîüðóëó ãîð-
õóòìàã âÿ íÿòèúÿäÿ äÿ þç òÿêëèôëÿðèíè ãÿáóë åòäèðìÿéè äöøöíìöøäö.
Ëàêèí Òîüðóëäàí áèð õÿáÿð îëìàìàñû îíóí ÿñÿáëÿðèíÿ òîõóíìóøäó. Î,
áÿçÿí Ùöñàìÿääèíäÿí øöáùÿëÿíèð âÿ îíóí Òîüðóë òÿðÿôèíÿ êå÷äèéèíè
çÿíí åäÿðÿê ðàùàòñûç îëóðäó.
Ãÿòèáÿíèí ôèêðèíúÿ, ãîøóí öñéàí åòäèéè çàìàí Òîüðóë äÿðùàë îíà
ìÿêòóá ýþíäÿðèá ïàéòàõòà ÷àüûðàúàã, éàõóä äà îíó ïàéòàõòà ýÿòèðìÿê
ö÷öí Åëäÿíèç Ðöáàòûíà áèð ùåéÿò ýþíäÿðÿúÿêäè. Áèð íå÷ÿ äÿôÿ þçö éûüûøûá
131

ïàéòàõòà ýåòìÿê èñòÿäèñÿ äÿ, úÿñàðÿò åòìÿäè. Åùòèéàòëà ùÿðÿêÿò åòäè, ÷öíêè
ãîøóíäà òÿøêèë åòäèéè öñéàí äàéàíäûðûëûá âÿ Ùöñàìÿääèíèí Òîüðóë òÿðÿ-
ôèíÿ êå÷ìÿñè ìÿñÿëÿñè áèð ùÿãèãÿò øÿêëèíÿ êå÷äèéè çàìàí, Ãÿòèáÿíè
ïàéòàõòà ýèðÿí êèìè ùÿáñ åòìÿê î ãÿäÿð äÿ ÷ÿòèí ìÿñÿëÿ äåéèëäè.
Ãÿòèáÿ áó êèìè äöøöíúÿëÿð è÷ÿðèñèíäÿ ãûâðûëäûüû âÿ ýåúÿ-ýöíäöç
ýþçöíÿ éóõó ýåòìÿäèéè çàìàí, ïàéòàõòäàí Ùöñàìÿääèíèí ìÿêòóáóíó
àëäû. Ìÿêòóá ÷îõ äà ñÿìèìè, ìÿùÿááÿòëè âÿ ùþðìÿòëè éàçûëìàìûøäû.
Îðàäà Ùöñàìÿääèíèí áàøãà ìÿêòóáëàðûíäà îëäóüó êèìè ñåâýè âÿ ìÿ-
ùÿááÿò ñþùáÿòëÿðè éîõ èäè, ùÿòòà ìÿêòóáäà Ãÿòèáÿéÿ ýÿëÿúÿéÿ àèä öìèä
âåðÿ áèëÿúÿê ñþçëÿð äÿ éàçûëìàìûøäû. Ãûñà áèð èôàäÿ èëÿ äåéèëÿðñÿ, ìÿê-
òóá ãàäûíûíà àúûãëàíìûø áèð ÿð òÿðÿôèíäÿí éàçûëàí ìÿêòóáà áÿíçÿéèðäè.
Ãÿòèáÿ ìÿêòóáó îõóäóüó çàìàí ýþçöíÿ âÿ àüëûíà èíàíìàäû; ìÿêòóáó
ùÿéÿúàíëà éåðÿ áóðàõûá áèð äàùà ýþòöðöá îõóäó. Î ùå÷ äÿ ìÿêòóáóí
Ùöñàìÿääèí òÿðÿôèíäÿí éàçûëäûüûíà èíàíìàäû. Ìÿêòóáó ýÿòèðÿí àòëûíû
éàíûíà ÷àüûðûá ñóàë âåðäè:
— Áó ìÿêòóáó ñÿíÿ Ùöñàìÿääèíèí þçöìö âåðäè?
— Áÿëè, ùÿøÿìÿòëè ìÿëÿêÿ! Ùöñàìÿääèí ùÿçðÿòëÿðèíèí þçö øÿõñÿí
ìÿêòóáó ìÿíÿ òàïøûðäû âÿ þç ÿëèíèçÿ òàïøûðàúàüûìû ÿëàâÿ åòäè.
— Úàâàá èñòÿìÿäèìè?
— Õåéð, áàøãà ñþç äåìÿäè.
— Ýåäÿ áèëÿðñÿí.
Àòëû áàø åíäèðèá ýåäÿíäÿí ñîíðà Ãÿòèáÿ ìÿêòóáó áèð äÿ îõóäó.
“Ìþùòÿðÿì ìÿëÿêÿ! Çÿííèìúÿ, Åëäÿíèç Ðöáàòûíäà îòóðóá ïàé-

òàõòäàí ìÿêòóá âÿ ùåéÿò ýþçëÿìÿéèíèç àðòûãäûð. Äàùà éåòÿð, Ùÿìÿ-
äàíà êþ÷öá ýÿëìÿéèíèç ìÿñëÿùÿòäèð. Áèëÿêñ, ìÿí âÿçèééÿòè äÿéèøäèð-
ìÿéÿ ìÿúáóðàì. Ùÿãèãÿòÿ èíàíìàìàã íÿ ãÿäÿð èäðàêñûçëûã èñÿ, òåç
èíàíìàã äà î ãÿäÿð àõìàãëûãäûð. Ìÿíÿ ýÿëäèêäÿ, ùÿì èäðàêñûç, ùÿì
äÿ àõìàüàì. Áÿçÿí èíñàíûí ñèéàñè áèð ìÿãñÿä ö÷öí þçöíö èäðàêñûç âÿ
àõìàã ýþñòÿðìÿñè ëàçûì ýÿëèðñÿ äÿ, áó òÿúðöáÿíè ùÿð òÿñàäöôäÿ èøëÿò-
ìÿê àõìàãëûã éîõ, äÿëèëèêäèð. Áèð éàëàíû áèð ìÿìëÿêÿòèí õàëãûíà ñàò-
ìàã ìöìêöíäöð. Ëàêèí áèð øåéè èêè àäàìà ñàòìàã ìöìêöí äåéèë.
Ùÿðýàù áó ñîí äåäèéèìè ìÿëÿêÿ áàúàðûðñà, î çàìàí èêè íÿôÿðèí àë÷àã,
áèð íÿôÿðèí èñÿ ÿõëàãñûç îëìàñû ëàçûì ýÿëèð”.
Ãÿòèáÿ äèããÿòëÿ ìÿêòóáó îõóéàíäàí ñîíðà, ìÿñÿëÿíèí äÿðèíëèéèíè

âÿ Ùöñàìÿääèíèí íÿ äåäèéèíè àíëàäû. Þçöíöí Òîüðóëà ÿðÿ ýåòìÿê ìà-
132

úÿðàñûíûí Ùöñàìÿääèíÿ áÿëëè îëäóüóíó àíëàäû. Ùöñàìÿääèíèí ãûñãàí-
äûüûíû ùèññ åòäè âÿ íÿùàéÿò, ìÿêòóáóí ñîí úöìëÿñèíè òÿêðàð åòäè: “Ëàêèí
áèð øåéè èêè àäàìà ñàòìàã ìöìêöí äåéèë. Ùÿðýàù áó ñîí äåäèéèìè ìÿ-
ëÿêÿ áàúàðûðñà, î çàìàí èêè íÿôÿðèí àë÷àã âÿ áèð íÿôÿðèí èñÿ ÿõëàãñûç
îëìàñû ëàçûì ýÿëèð”.
Ãÿòèáÿ þç-þçöíÿ áÿðêäÿí ýöëÿðÿê äåäè:
— Ñàíêè áèçèì ôèëîñîôóìóç äöíéàäà ùå÷ êÿñèí ãóëàüû åøèòìÿìèø áèð
ôÿëñÿôÿ òàïìûøäûð. Ùÿëÿ èíäèéÿ ãÿäÿð î áèëìèð êè, áèð øÿùÿðèí õàëãûíà
éàëàí ñàòàíëàð áèð øåéè èêè àäàìà ñàòàí ãàäûíäàí äàùà àë÷àã, äàùà ÿõ-
ëàãñûçäûð. Áèð øåéè èêè àäàìà ñàòàíëàð þç âàðëûüûíû ñàòûðñà äà, áèð øÿùÿðÿ
éàëàí ñàòàíëàð èñÿ õàëãû ñàòûð. Ùÿëÿ èíäèéÿ ãÿäÿð áóíó Ùöñàìÿääèí àí-
ëàìàìûøäûð êè, ìÿí ùå÷ êÿñÿ ñàòûëìàìûøàì. Ëàêèí î áèëìèð êè, î þçö áèð
ãàäûíûí ãóðó âÿäÿñèíÿ âÿ þçöíöí ùåéâàíè áèð äöøöíúÿñè õàòèðèíÿ áèð
ìÿìëÿêÿòè ñàòìàã öçðÿäèð. Ìÿí ñÿí Ùöñàìÿääèíèí øÿõñèíäÿ àäè êèøè-
ëÿðè äåéèë, áèð ìÿìëÿêÿòè èäàðÿ åäÿí õàäèìëÿðè, ðÿùáÿðëÿðè áåëÿ þéðÿí-
äèì. Ñèçèí êèìèëÿðèí àüëûíû ãÿëáèðäÿí êå÷èðäèì. Ñèç þç ùåéâàíè äöøöí-
úÿíèçè òÿìèí åòìÿê, áåø äÿãèãÿëèê íÿøÿ àëìàã ö÷öí áèð ìÿìëÿêÿòè áèð
ôàùèøÿíèí ÿëèíÿ òàïøûðìàüà áåëÿ ãàáèëñèíèç.
Êèøèëÿð, êèøèëÿð, ñèç ôèëîñîô îëñàíûç äà, ñèç áèð ìÿøùóð àëèì, ñèç áèð
ïåéüÿìáÿð îëñàíûç äà, ñèç áöòöí õàëãû òÿðáèéÿ ö÷öí àñèìàíè êèòàáëàð
éàçñàíûç äà, éåíÿ äÿ î êèòàáäàêûëàð ñèçèí þçöíöç ö÷öí äåéèë. Ñèçèí ýþñ-
òÿðäèéèíèç ñÿìèìè êèøèëÿðèí øÿõñèééÿòè ùÿëÿëèê êèòàá âÿðÿãÿëÿðèíäÿí êÿ-
íàðà ÷ûõà áèëìÿìèø, ùÿëÿëèê î àñèìàíè êèøèëÿð äîüóëìàìûøäûð. Ùÿëÿëèê
ñèç Ùöñàìÿääèíëÿð, éåíÿ äÿ Ùöñàìÿääèíëÿðñèíèç. Ýöíäÿ áèðèíè ñåâèð,
ýöíäÿ áèðèíè éöêñÿëäèð, ýöíäÿ áèðèíèí áàøûíà þëêÿëÿðèí òàúûíû ãîéóð,
éöçëÿðúÿ ãàäûíû ìÿíèìñÿäèéèíèç ùàëäà áàøãàñûíû ãûñãàíûð, éöçëÿðëÿ ãà-
äûíà ñàòûëûðñûíûç. Ëàêèí ñèçäÿí áàøãàñûíà ñàòûëàí ãàäûíà ôàùèøÿ àäû âåðèð,
òàúû áàøûíäàí ýþòöðöð, ìÿðòÿáÿñèíè ÿëèíäÿí àëûð âÿ îíà éàçûðñûíûç êè:
“Ùÿðýàù ñîí äåäèéèìè ìÿëÿêÿ áàúàðûðñà, î çàìàí èêè íÿôÿðèí àë÷àã,
áèð íÿôÿðèí èñÿ ÿõëàãñûç îëìàñû ëàçûì ýÿëèð”.
Ëàêèí áèð ùÿãèãÿòè ýèçëÿäèðñèíèç, éàèíêè êèøèëèéÿ ìÿõñóñ ãöðóð, î
ùÿãèãÿòè ýþðìÿìÿê ö÷öí ñèçèí ýþçöíöçÿ ïÿðäÿ ÷ÿêèð. Ùå÷ äöøöíìöð-
ñöíöç êè, ãàäûíû ÿõëàãñûç åäÿí êèìäèð, ãàäûíëàðìû, êèøèëÿðìèäèð?
Ëàêèí ìÿí ÷îõ äà àúèç äåéèëÿì. Ùÿðýàù ìÿí î äàø ãÿëáëè øàèðè àë-
äàäà áèëìÿäèìñÿ, áó ìÿíèì àúèçëèéèìè ýþñòÿðìèð. ×öíêè øàèð ìÿíèì
ãåéä åòäèéèì àñèìàíè âÿ íöìóíÿâè êèøèëÿðäÿíäèð. Áàøãàëàðû èñÿ Ùöñà-
ìÿääèíëÿð, Ùöñàìÿääèíëÿð, éåíÿ äÿ Ùöñàìÿääèíëÿðäèð.
133

Ãÿòèáÿ áóíëàðû äåéÿðÿê ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëäö âÿ ìÿêòóáó áèð òÿðÿôÿ
àòàðàã ÿëàâÿ åòäè:
— Ýåòìÿéÿúÿéÿì, Ùÿìÿäàíà äþíìÿéÿúÿéÿì. Ñÿí Ùöñàìÿääèí
äÿ, ñÿí Òîüðóë äà ìÿíèì ùöçóðóìà ýÿëÿúÿê âÿ öçð èñòÿéÿúÿêñèíèç. Ñèçè
èêè øåé ìÿúáóð åäèá ìÿíèì ãàðøûìäà äèç ÷þêäöðÿúÿêäèð. Îíëàðäàí
áèðèñè ðÿéàñÿò âÿ òàìàùêàðëûã, èêèíúèñè èñÿ ùåéâàíè øÿùâÿòèíèç âÿ ãàäûí
äöøêöíö îëäóüóíóçäóð.
Ãÿòèáÿ áó ñþçëÿðè ãÿëáèíäÿ ýþòöð-ãîé åòäèêäÿí ñîíðà úàðèéÿëÿðÿ
ÿìð âåðäè:
— Áó ýöí øàì ñöôðÿñèíè ùîâóçóí áàøûíäà äöçÿëäÿðñèíèç!
***
Ùöñàìÿääèí Ãÿòèáÿéÿ áàø åíäèðèá äåäè:
— Ìÿí ñèçè ïàéòàõòà àïàðìàã ö÷öí þç òÿðÿôèìäÿí ýÿëìÿìèøÿì.
Ãÿòèáÿ Ùöñàìÿääèíèí íÿ äåìÿê èñòÿäèéèíè áèëäè âÿ áóíà ýþðÿ äÿ
áèð àç ñÿðò úàâàá âåðìÿêëÿ îíóí úöðÿòèíè ñûíàìàã èñòÿäè âÿ:
— Ñÿí þç òÿðÿôèíäÿí ýÿëìÿéÿ ñÿëàùèééÿòäàð äåéèëñÿí. Ìÿí ùÿëÿ î
èõòèéàðû ñÿíÿ âåðìÿìèøÿì, — äåäèêäÿ,
— Åëÿäèð êè, ìÿëÿêÿ áóéóðóð. Ìÿíè ìÿëÿêÿíè ïàéòàõòà ãàéòàðìàã
ö÷öí, ÿëàùÿçðÿò Òîüðóë ýþíäÿðìèøäèð. ×öíêè ñèç îíóí áó áàðÿäÿ éàç-
äûüû ìÿêòóáà úàâàá âåðìÿìèøäèíèç, — äåäè.
Ãÿòèáÿ äÿðùàë Òîüðóë òÿðÿôèíäÿí éàçûëàí ìÿêòóáóí Ùöñàìÿääèíèí
ÿëèíÿ äöøäöéöíö àíëàäû âÿ:
— Ìÿí îíäàí ìÿêòóá àëìàìûøàì, — äåäè, — âÿ îíà ìÿíÿ ìÿêòóá
éàçìàã ö÷öí äÿ èúàçÿ âåðìÿìèøÿì.
— Ìÿíúÿ, èúàçÿ âåðìÿäèéèíèç ö÷öíäöð êè, ìÿêòóá ìÿíèì ÿëèìÿ
äöøìöøäöð.
Ùöñàìÿääèí áóíó äåéÿðÿê ìÿêòóáó Ãÿòèáÿéÿ óçàòäû. Ãÿòèáÿ èñÿ
ìÿêòóáó îõóéóá èñòåùçà èëÿ ýöëäö. Ìÿêòóáó éåðÿ àòûá äåäè:
— Òîüðóë áó ìÿêòóáó ìÿíÿ ýþíäÿðìÿê ö÷öí éàçñàéäû, åëÿ àäàìëà
ýþíäÿðÿðäè êè, ùå÷ áèð çàìàí ñÿíèí ÿëèíÿ äöøìÿçäè. Î, áó ìÿêòóáó
ìÿùç ñÿíèí ÿëèíÿ äöøìÿê ö÷öí éàçûáäûð. Ñÿí áó ìÿêòóáó àëàíäàí
ñîíðà ãîøóíäàêû öñéàíû äàéàíäûðäûíìû?
— Íÿ ö÷öí ñîðóøóðñóíóç?
— ×öíêè Òîüðóë áó ìÿêòóáó, áèçè áèð-áèðèìèçëÿ äþéöøäöðìÿê âÿ
áóíóíëà äà ãîøóíäàêû öñéàíû ñàêèò åòìÿê ö÷öí äöçÿëòìèøäèð. Áóíà äà
134

íàèë îëäó. ×îõ òÿÿññöô åäèðÿì êè, ìÿí Ùöñàìÿääèíëÿð êèìè àâàì âÿ
ñàäÿ àäàìëàðëà èø ýþðöðÿì. Èíñàí, ãûëûíúûíûí êÿñêèíëèéè èëÿ ãÿùðÿìàí
îëà áèëìÿç. Øöóðóí êÿñêèí îëìàñû ëàçûìäûð.
Ãÿòèáÿ áó ñþçëÿðè äåäèêäÿí ñîíðà Ùöñàìÿääèíèí éàçäûüû ìÿêòóáó
ýþñòÿðèá äåäè:
— Ñÿí Ùöñàìÿääèí, áó ìÿêòóáó ìÿíÿ éàçäûüûí çàìàí âèúäàíûíëà
äàíûøìàäûíìû? Øöóðóíëà ìÿñëÿùÿòëÿøìÿäèíìè? Êèì áèëèð, áÿëêÿ îíëàð
ñÿíäÿ ùå÷ éîõäóð; “îíëàðäàí èêèñè àë÷àã, áèðèñè èñÿ ÿõëàãñûç îëìàëûäûð”.
Ñÿí îíó áèë êè, Òîüðóë àë÷àã îëìàñàéäû, áó àë÷àãëûüû åòìÿçäè. Áó
ìöáàðèçÿ öñóëó äåéèë. Ëàêèí ñÿí àë÷àã äåéèëñÿí, ñÿíÿ àë÷àã äåìÿéÿ óòà-
íûðàì; ÷öíêè ñÿí áèð ÿñýÿðñÿí. Ëàêèí àõìàãñàí, ùÿãèãÿòè éîõëàìàäàí þç
äîñòóíà áåëÿ áèð ìÿêòóá éàçàí àäàìà àíúàã ùàìàí àäû âåðìÿê îëàð.
Ãàäûíëàðûí òÿãñèðè òÿëÿñìÿêëÿðèíäÿäèð. Ìÿí ñÿíèíëÿ äîñòëóã åòäè-
éèì çàìàí òÿëÿñäèì. Îíóí ö÷öí äÿ ùàçûðäà ñÿíäÿí ìöêàôàò îëàðàã
áåëÿ áèð ìÿêòóáó àëûðàì. Ñÿíèíëÿ èøèì éîõäóð. Ëàêèí î àë÷àüû áó ôèòíÿ-
ñèíÿ ýþðÿ úÿçàëàíäûðàúàüàì. Î áèð øàù äåéèë, áèð ÷èáèí îëñà áåëÿ, ìÿíèì
ëèáàñûìà ãîíà áèëìÿç. Õÿëèôÿíèí íÿâÿñè ùÿëÿ î ãÿäÿð äÿ òÿíÿççöë
åòìÿìèøäèð êè, ùÿð éåòÿíèí äîäàüû îíóí äîäàüûíà äÿéÿ áèëñèí. Ñÿíè
ñåâäèéèì ö÷öí ìÿíÿ ÿõëàãñûç äåìÿéèí íÿçàêÿòñèçëèêäèð.
Ãÿòèáÿ áó ñþçëÿðè äåäèêäÿí ñîíðà êþéíÿéèíèí ãîëóíó ýþçëÿðèíÿ
òóòóá àüëàäû âÿ Ùöñàìÿääèíè îòàãäà ãîéóá áàøãà îòàüà êå÷äè.
Ùöñàìÿääèí àéàã öñòöíäÿ äóðóá äöøöíöðäö. Î, Ãÿòèáÿéÿ éàçäûüû
ìÿêòóáóíäàí ïåøìàí îëìóøäó. Î, Òîüðóëóí ùèéëÿ èëÿ ìÿêòóáó ãÿñäÿí
éàçûá îíóí ÿëèíÿ äöøìÿê ö÷öí ýþíäÿðìÿñèíÿ èíàíìàüà áàøëàìûøäû. Î,
ìÿëÿêÿäÿí íÿ êèìè áèð ñþçëÿ öçð èñòÿéÿúÿéè âÿ íÿ òþâð èëÿ îíóí ãÿëáèíè
àëàúàüû áàðÿñèíäÿ ôèêèðëÿøèðäè. Ìÿëÿêÿíèí ãóëàìëàðû âÿ úàðèéÿëÿðè ýÿëèá
Ùöñàìÿääèíè ùàìàìà àïàðäûëàð. Î, ùàìàìäàí ÷ûõûá ðàùàò îëàíäàí
ñîíðà, úàðèéÿ ýÿëèá áàø åíäèðäè:
— Ìÿëÿêÿ øàì ñöôðÿñèíÿ áóéóðìàüûíûçû ÿìð åäèð, — äåäè. ùöñàìÿä-
äèí éåðèíäÿí ùÿðÿêÿò åòìÿéÿ âÿ Ãÿòèáÿíèí ýþçöíÿ ýþðöíìÿéÿ úÿñàðÿò
åòìèðäè. Íÿùàéÿò, ÿäÿáñèçëèê îëìàñûí äåéÿ, éåìÿê îòàüûíà êå÷äè.
Ãÿòèáÿ ùÿëÿ ñöôðÿ îòàüûíà ýÿëìÿìèøäè. Î áèð òÿðÿôäÿ îòóðäó. Ãÿòèáÿ
è÷ÿðè ýèðÿðêÿí Ùöñàìÿääèí àéàüà ãàëõûá áàø åíäèðäè. Ãÿòèáÿ ñöôðÿéÿ
îòóðàíäàí ñîíðà, Ùöñàìÿääèíÿ ìöðàúèÿò åòäè:
— Ñÿðäàð, îòóðóí, — äåäè.
Ñöôðÿ áàøûíäà ùå÷ áèð ñþùáÿò îëìàäû, ÷öíêè Ãÿòèáÿíèí àäÿòèíÿ ýþðÿ
ñöôðÿ áàøûíäà áàøãà ñþùáÿòëÿð îëà áèëìÿçäè. Ñöôðÿäÿí ãàëõûá áàü÷àéà
135

÷ûõäûëàð. Îíëàðûí äàëûíúà úàðèéÿëÿð âÿ ãóëàìëàð äîëàíûðäû. Äàèìà
Ãÿòèáÿ þçöíö åùòèéàòëû ýþñòÿðìÿê èñòÿäèéè ö÷öí éàä êèøèëÿðëÿ ñþùáÿò
åòäèéè âÿ éàõóä áàü÷à ñÿéàùÿòèíÿ ÷ûõäûüû çàìàí úàðèéÿ âÿ ãóëàìëàðäàí
äà þçö èëÿ áÿðàáÿð ýþòöðÿðäè. Úàðèéÿ âÿ ãóëàìëàð áóíà àäÿò åòäèê-
ëÿðèíäÿí äàèìà Ãÿòèáÿíè éàä êèøè èëÿ ýþðäöêëÿðè çàìàí îíóí éàíûíäàí
àéðûëìàçäûëàð.
Ãÿòèáÿ úàðèéÿëÿðÿ âÿ ãóëàìëàðà ìöðàúèÿòëÿ:
— Øÿðáÿò îòàüûíû äþøÿìÿê ëàçûìäûð. Ìÿíè ñÿðäàðëà òÿê áóðàõûí, áèð
àçäàí ñîíðà øÿðáÿò è÷ìÿê ö÷öí ãàéûäûðûã, — äåäèêäÿ, ùàìûñû áàø åíäèðèá
ýåòäè.
Îíëàð éàëíûç ãàëäûüû çàìàí, Ãÿòèáÿíèí áèðèíúè ñþçö áóíäàí èáàðÿò
îëäó:
— Î, Çÿùèð Áÿëõèíèí ýþñòÿðèøè èëÿ áó õÿéàíÿòÿ úÿñàðÿò åòìèøäèð. Áè-
ëÿêñ, Òîüðóë þç ãàðäàøûíûí ãàäûíûíà áåëÿ áèð ìÿêòóáó ýþíäÿðìÿéÿ úÿ-
ñàðÿò åëÿìÿçäè. Ñÿí øàùèä îë, ìÿíèì ñþçöìö õàòûðûíäà ñàõëà. Òîüðóë
Çÿùèð Áÿëõèíèí ìÿñëÿùÿòëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ ìÿùâ îëàúàãäûð.
Ùöñàìÿääèí Ãÿòèáÿíèí ÿëèíäÿí òóòóá äåäè:
— Ìÿëÿêÿ, ìÿíÿ èíàí! Áó ÿëÿ àíä è÷èðÿì, ìÿí ñèçè ùå÷ âàõò Òîü-
ðóëóí éàçäûüû ìÿêòóáëà þë÷ìÿìèøÿì. Ìÿí ñèçèí íàìóñ âÿ âèúäàíûíûçà
èíàíûðàì, éàçäûüûì ìÿêòóá èñÿ ùÿð êèøèäÿ îëäóüó êèìè, ãûñãàíúëûüûí
íÿòèúÿñèäèð.
Ãÿòèáÿ Ùöñàìÿääèíèí ñîí ñþçöíö åøèòäèêäÿí ñîíðà îíäàêû ãûñ-
ãàíúëûüûí ñþíäöéöíö, øÿùâÿò âÿ ùåéâàíè äóéüóëàðûí âèúäàíè ùèññëÿðÿ
ãàëèá ýÿëäèéèíè ýþðöíúÿ, ÿñàñ ñþùáÿòëÿðÿ êå÷ÿðÿê äåäè:
— Ìÿí úÿñàðÿòëÿ äåéÿ áèëÿðÿì êè, êèøèëÿðäÿ ãÿùðÿìàíëûã õöñóñèé-
éÿòëÿðè ìþâúóääóð. Ëàêèí îíëàðäàí áèð ÷îõó þçëÿðèíäÿ òÿáèè îëàí ãÿù-
ðÿìàíëûã õöñóñèééÿòëÿðèíè ÷îõ òåç óäóçóðëàð. Êèøèëÿð þçëÿðèíè àúèçëèéÿ
äöøöðÿ áèëÿúÿê ñÿáÿáëÿðè áÿçÿí ýþðÿ áèëìèðëÿð; ÷öíêè ãûñãàíúëûã âÿ
èíàíìàã îíëàðûí ìöäàôèÿ ö÷öí ëàçûì ýÿëÿí èäðàêûíû êîðëàéûð, îíëàðûí
ãÿùðÿìàíëûã øöóðóíó çÿèôëÿäèð. Êèøèíè ãÿùðÿìàí åäÿí ñÿáÿáëÿð ãûñãàí-
ìàìàã, òåç èíàíìàìàã âÿ òÿëÿñìÿìÿêäèð. Ñÿí Ùöñàìÿääèí, ãûñãàí-
ìàñàéäûí, òåç èíàíìàñàéäûí âÿ òÿëÿñìÿñÿéäèí î úöð ìÿêòóáó ñÿíè
ñåâìÿéÿ áàøëàéàí Ãÿòèáÿ êèìè áèð ãàäûíà éàçìàçäûí. Ñàíêè ñÿí áó
ñààò ìÿíèì òàíûäûüûì âÿ óøàãëûãäàí ãÿùðÿìàíëûãëàðûíûí øàùèäè îëäó-
üóì Ùöñàìÿääèí äåéèëñÿí.
Èíäè ñÿíèí ñþçöí òÿñÿââöð åò, þç íþãñàíûíû ãàðøûíà ãîéóá ñÿíÿ òàï-
øûðûëàí âÿçèôÿ èëÿ ìöãàéèñÿ åò. Áàõ ýþð, áó õàñèééÿòëÿ ñÿí áèð ìÿìëÿ-
136

êÿòèí øÿêëèíè äÿéèøäèðìÿê âÿ ìÿìëÿêÿòèí ùþêìäàðûíû éåðèíäÿí
äÿáÿðòìÿê âÿçèôÿñèíè èôà åäÿ áèëÿðñÿíìè? Ìÿí ñÿíÿ öìèä áàüëàéûá Åë-
äÿíèç õàíÿäàíû èëÿ áàøëàäûüûì áó îéóíäàí ãàëèáèééÿò ýþçëÿéÿ áèëÿ-
ðÿììè? Áÿëêÿ äÿ ñÿí ìÿíè Åëäÿíèçëÿðÿ ãàðøû àïàðìàã èñòÿäèéèì
ìöáàðèçÿíèí ìöíäÿðèúÿñèíè ëàçûìûíúà áèëìèðñÿí? Ãîé îíó ñÿíèí ö÷öí
÷îõ àéäûí áèð ñóðÿòäÿ äàíûøûì.
Áèð ãàäûí, èñòÿð ùþêìäàð ãûçû, éàõóä àäè áèð ðÿèééÿò ãûçû, éàèíêè áèð
äèëÿí÷è ãûçû îëñóí, îíäà ÿí ãèéìÿòëè îëàí áèð úàâàùèð âàðäûð êè, î äà ãûç-
ëûã øÿðÿôè âÿ ãûçëûã íàìóñóäóð. Áó õàñèééÿò âàðëû âÿ éîõñóë ãûçëàðûíûí
ùàìûñûíà ìÿõñóñäóð. Ãûçëàð áóíó ìöÿééÿí áèð çàìàíà ãÿäÿð þç ýþç
áÿáÿêëÿðè êèìè ãîðóìàãäàäûðëàð. Ãûç îíó ùå÷ áèð úàâàùèð âÿ ùå÷ áèð
õÿçèíÿíèí ìöãàáèëèíäÿ ñàòìàç âÿ îíó àíúàã àèëÿ òÿøêèëèíèí òÿëÿá åòäèéè
âÿôà, ñÿäàãÿò, ñÿìèìèééÿò âÿ àèëÿ ìÿùÿááÿòè ìöãàáèëèíäÿ ñàòà áèëÿð.
Ìÿí Ãÿòèáÿ äÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäÿ ÿðÿ ýåòäèéèì çàìàí þç ãûçëûã
äÿéÿðìè ùàìàí éóõàðûäà ñÿíÿ ñàéäûüûì äþðä úàâàùèðèí ìöãàáèëèíäÿ
âåðìèøäèì.
Ñÿíèí þçöíÿ äÿ ìÿëóì îëäóüó öçðÿ, Àòàáÿé ìÿíèì îíà âåðäèéèì
úàâàùèðèí ãèéìÿòèíè ìÿíÿ âåðìÿäè, ìÿíè àëäàòäû, âÿäÿëÿðèíÿ âÿôà
åòìÿäè. Îíäàí àèëÿ ìÿùÿááÿòè, âÿôà, ñÿäàãÿò, ñÿìèìèééÿò ýþðìÿäèì.
Íÿùàéÿò, î, ãÿëáèíè èêè òÿðÿôÿ àéûðûá áàøãà áèð ãàäûíà åâëÿíäè. Ìÿí ãûç-
ëûã úàâàùèðèíèí ãûçûë ìöãàáèëèíäÿ ñàòûëäûüûíû ýþðöíúÿ äöøìÿíèìäÿí èíòè-
ãàì àëìàüà ùàãëû èäèì. Ìÿí óúóç ñàòûëàí ãûçëàðäàí äåéèëäèì. “Øÿðÿô âÿ
íàìóñóìóí ìöãàáèëèíäÿ éà èñòÿäèéèìè âåð, éàèíêè ùÿéàòûíëà úàâàá
âåð!” Áó ãÿðàðà ýÿëäèì, îíóí ùÿéàòûíû ÿëèíäÿí àëäûì. ×öíêè î ìÿíè
ùÿì ãûçëûüûìäàí, ùÿì äÿ ìÿíè ñåâÿí Ùöñàìÿääèíäÿí àéûðìûøäû.
Èíäè àíëàäûí êè? Ñÿí áó èíòèãàìäà èøòèðàê åòìÿëè èäèí, ÷öíêè Àòàáÿé
îëìàñàéäû, Ãÿòèáÿ Ùöñàìÿääèíëÿ áèð àèëÿ òÿøêèë åäèá õîøáÿõò
éàøàéàúàãäû. Î õîøáÿõòëèéè ñÿíèí äÿ, ìÿíèì äÿ ÿëèìäÿí àëäûëàð. Áèç äÿ
áóíà ãàðøû îíäàí èíòèãàì àëäûã. Ëàêèí èø ùÿëÿ áèòìÿìèøäèð. Ùàçûðäà áèç
ÿëèìèçè ÿëèìèçèí öñòöíÿ ãîéóá îòóðàðñàã, ìöÿééÿí áèð çàìàíäà Åëäÿ-
íèçëÿðèí áàøû àéûëàí êèìè áèçèì éàõàìûçäàí òóòóá Àòàáÿé Ìÿùÿììÿ-
äèí ãàíûíû òÿëÿá åäÿúÿêäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ îíëàðûí áàøûíû ãàðûøäûðìàã âÿ
éåðè ýÿëèðêÿí îíëàðû ìÿùâ åòìÿê ÿñàñ âÿçèôÿìèç îëìàëûäûð. Èíäè ìÿñÿëÿ
Ùöñàìÿääèí úÿíàáëàðû ö÷öí àéäûíëàøäûìû?
Ùöñàìÿääèí îíóí ÿëèíäÿí þïÿðÿê:
— Àéäûíëàøäû, ñåâèìëè âÿ ìþùòÿðÿì ìÿëÿêÿ! Ùöñàìÿääèíèí áÿäÿ-
íèíäÿ áèð ãÿòðÿ ãàí ãàëûíúàéà ãÿäÿð áó ìÿãñÿä óüðóíäà ÷àëûøàúàãäûð.
137

Ãÿòèáÿ ñîí ñþçöíäÿ:
— Òîüðóë êèìè èðàäÿñèç, çÿèô âÿ ñÿðõîø áèð ùþêìäàðûí èø áàøûíäà
ãàëìàñû áèçèì ö÷öí ÿëâåðèøëèäèð. Áÿçÿí îíó ãîðõóòìàã âÿ ÿëÿ àëìàã
ö÷öí ýþñòÿðäèéèì òÿäáèðëÿðè ùÿéàòà êå÷èðìÿëèñÿí, — äåäè âÿ äîäàãëàðûíû
Ùöñàìÿääèíÿ óçàòäû. Ùöñàìÿääèíèí äîäàãëàðû éåíÿ äÿ áó ñþçëÿðè
Ãÿòèáÿíèí äîäàãëàðûíà éàçäû:
— Áó äîäàãëàðà àíä è÷èðÿì, ìÿëÿêÿíèí áöòöí ÿìðëÿðèíÿ ÿìÿë åäÿ-
úÿéÿì!
***
Ùöñàìÿääèí Ãÿòèáÿíèí ýþñòÿðèøèíÿ áèíàÿí Åëäÿíèç Ðöáàòûíäàí

ãàéûäàí êèìè Òîüðóëà òÿãäèì îëóíäó âÿ îíà áàø åíäèðèá ñÿôÿðè ùàã-
ãûíäà ìÿëóìàò âåðäè:
— ßëàùÿçðÿòÿ ÿðç åòìÿê èñòÿéèðÿì êè, Ãÿòèáÿ õàòóí õÿñòÿ îëäóüóíà
ýþðÿ, ïàéòàõòà ãàéûòìàã ìÿñÿëÿñèíè òÿõèðÿ ñàëäû.
Òîüðóë ÷îõ äèããÿòëÿ Çÿùèð Áÿëõèíèí öçöíÿ áàõàðàã, îíóí ôèêðèíè
áèëìÿê èñòÿäè. Çÿùèð Áÿëõè èñÿ Òîüðóëà ìöðàúèÿòëÿ:
— Ãÿòèáÿ õàòóíóí Åëäÿíèç Ðöáàòûíäà áó ãÿäÿð òÿõèð åòìÿñè
øöáùÿñèç êè, ñÿáÿáñèç äåéèëäè. Ìàäàì êè, öëéàùÿçðÿò õÿñòÿäèð, î çàìàí
ÿëàùÿçðÿòèí îíó éîõëàìàüà ýåòìÿñè ëàçûìäûð, — äåäè.
Áó ñþçäÿí ñîíðà Òîüðóë Ùöñàìÿääèíèí ýåòìÿñèíÿ èúàçÿ âåðäè.
Çÿùèð Áÿëõè äÿ Òîüðóëà éàâàøäàí äåäè:
— Áèçèì áþéöê ñÿùâëÿðèìèçäÿí áèðèñè äÿ Ùöñàìÿääèíëÿ îëàí ÿëàãÿ-
ìèçäèð. Áèç, Àòàáÿéèí ãÿòëè ìÿñÿëÿñèíäÿ Ùöñàìÿääèíèí èøòèðàê åòìÿ-
ñèíÿ èìêàí âåðìÿìÿëè èäèê. Ìÿí îíóí ùàçûðêû öñéàíäà Ãÿòèáÿ èëÿ ÿëáèð
èøëÿäèéèíÿ ùå÷ äÿ øöáùÿ åòìèðÿì. Áöòöí áó ùÿðÿêÿòëÿð ñèçè ýöçÿøòÿ
ìÿúáóð åòìÿê ö÷öíäöð. Áóíëàðû íÿçÿðÿ àëàðàã Ùöñàìÿääèíè ãîðõóäóá
ÿëÿ àëìàëû, Ãÿòèáÿíè èñÿ àëäàäûá ñàêèò åòìÿëèñèíèç. Áóíëàðûí ùÿð èêèñèíè
áàúàðà áèëñÿíèç, î çàìàí ñèçè ãàðøûëàìàãäà îëàí òÿùëöêÿíèí ìöùöì áèð
ùèññÿñè þç-þçöíÿ àðàäàí ãàëäûðûëà áèëÿð.
Òîüðóë úàâàáûíäà äåäè:
— Ùöñàìÿääèíè éàíûìà ÷àüûðûá äàíûøäûðàðàì, ñàáàù èñÿ òåçäÿí Åë-
äÿíèç Ðöáàòûíà éîëà äöøÿðÿì.
Çÿùèð Áÿëõè âèäàëàøûá ýåòäè, Òîüðóë äà Ùöñàìÿääèíèí ùöçóðà ÷à-
üûðûëìàñûíà ÿìð âåðäè. Òîüðóë îòàüû äîëàøûð âÿ Ùöñàìÿääèíëÿ äàíûøìàã
èñòÿäèéè ñþçëÿðè ñå÷èá ôèêðèíèí òåëèíÿ äöçöðäö.
138

Ùöñàìÿääèí ùÿëÿ éîë ëèáàñûíû âÿ ñèëàùûíû öñòöíäÿí ÷ûõàðìàìûøäû.
Î, îòàüà ýèðÿðêÿí òÿÿúúöáëÿ Òîüðóëóí öçöíÿ áàõûðäû. Òîüðóë èñÿ îíà
òÿðÿô áàõûá äåäè:
— Îòóð, ñÿðäàð! Ùÿéàòûí ùÿð áèð ýöíö ìöõòÿëèô äöéöíëÿðäÿí âÿ ïûðò-
ëàøìûø êÿëÿôëÿðäÿí èáàðÿò îëàí áèð ñèëñèëÿéÿ áÿíçÿéèð. Èíñàí àíúàã î
äöéöíëÿðè óñòàëûãëà âÿ ìÿùàðÿòëÿ à÷à áèëìÿéè áàúàðäûüû çàìàí éàøàéà
áèëÿð. Ñÿí áèçèì þç ùÿéàòûìûçû ìèñàë ýþòöðÿ áèëÿðñÿí. Ùàçûðäà ñÿíèí âÿ
ìÿíèì ýöíëÿðèìèç îëäóãúà òÿùëöêÿëè, äîëàøûã äöéöíëÿðäÿí èáàðÿòäèð.
Áèç áó äîëàøûãëàðû âÿ áèð-áèðèíèí éàíûíà äöçöëìöø äöéöíëÿðè òåç áèð çà-
ìàíäà à÷ìàñàã âÿ ùÿéàòûìûçû äöçýöí éîëà ãîéà áèëìÿñÿê, î òÿùëöêÿ
áèçè ìÿùâ åäÿúÿêäèð.
Ñÿí Ãÿòèáÿíèí õÿñòÿëèê õÿáÿðèíè ýÿòèðäèéèí çàìàí Çÿùèð Áÿëõè áó-
ðàäà îëäóüó ö÷öí áÿçè ñþçëÿðè ñÿíÿ äåéÿ áèëìÿäèì, áóíà ýþðÿ äÿ ñÿíè
èêèíúè äÿôÿ éàíûìà ÷àüûðäûì.
Äîüðóäóð, áèç îíóíëà ñèðð àðêàäàøûéûã, ñÿí, ìÿí îíóíëà áÿðàáÿð
Øÿðãäÿ áþéöêëöéö èëÿ éåðëÿøÿ áèëìÿéÿí áèð çàòû, äàùà à÷ûüû ðÿøàäÿò âÿ
úÿñàðÿòèëÿ — “Úàùàí ïÿùëÿâàíû” àäëàíàí áèð êèøèíè þëäöðìöøöê. Ëàêèí,
áóíà áàõìàéàðàã, î éåíÿ äÿ áèçÿ éàáàí÷ûäûð. Òÿùëöêÿ éàõûíëàøäûüû âàõò
Çÿùèð Áÿëõè êèìè àäàìëàð ãà÷ûá þç âÿòÿíèíÿ ýåòìÿéè áàúàðàð. Ëàêèí ñÿí
âÿ ìÿí ãà÷ìàüà éåð òàïà áèëìÿðèê, ÷öíêè áóðà áèçèì âÿòÿíèìèçäèð.
Íÿùàéÿò, áó ãàíûí ìÿñóëèééÿòè ñÿíèí âÿ ìÿíèì áîéíóìäà ãàëàð.
Áóíà ýþðÿ äÿ ùÿéàòûí äîëàøûã îëàí ñèëñèëÿñèíè áèð äàùà ïûðòëàøûã ñàë-
ìàã äîüðó éîë äåéèëäèð. Íÿäÿíñÿ ñÿí Ùöñàìÿääèí, ñîí çàìàíëàð
þçöíö áó ãÿòëèí ìÿñóëèééÿòèíäÿí òàìàìèëÿ êÿíàðäà òóòóðñàí. Ëàêèí áó
èõòèéàð ñÿíèí þç ÿëèíäÿ äåéèëäèð. Þëöì ùàäèñÿñèíèí ñÿáÿáëÿðè àðàíûëäûüû
çàìàí, ñÿí áó áèòÿðÿôëèéè ìöäàôèÿ åäÿ áèëìÿéÿðÿê þç ùèññÿñèíÿ äöøÿí
úèíàéÿòè èãðàð åòìÿéÿ ìÿúáóð îëàúàãñàí.
Íÿ ö÷öí äÿ èøëÿð ýÿëèá áó éåðÿ ÷ûõñûí? Íÿ ö÷öí äÿ éàøàìàüà èì-
êàíû îëàí áèð áîüàçû êÿíäèðÿ êå÷èðìÿê!.. Ñÿíäÿí ñîðóøóðàì, ùàçûðäà
ãîøóíóí öñéàíûíäàí éà ñÿí, éàèíêè Ãÿòèáÿ íÿ êèìè áèð ãàçàíú ÿëäÿ
åäÿúÿêñèíèç? Ùÿðýàù ñèçèí áó ùÿðÿêÿòèíèç ìÿãñÿäèíèçÿ óéüóí áèð ñó-
ðÿòäÿ íÿòèúÿëÿíèðñÿ, ñèç Òîüðóëóí çöëìöíäÿí âÿ éàõóä þëöìöíäÿí
áàøãà áèð øåéè ýþðìÿéÿúÿêñèíèç. Î çàìàí ñÿíèí äÿ, Ãÿòèáÿíèí äÿ ìÿ-
íèì äàëûìúà äàð àüàúûíà ÷ûõìàíûç øöáùÿñèçäèð. Ñÿí íÿ ö÷öí áóíëàðû
Ãÿòèáÿéÿ àíëàòìûðñàí.
Ùöñàìÿääèí Òîüðóëà áàø åíäèðèá:
139

— ßëàùÿçðÿòèí áöòöí áóéóðäóãëàðû áèð ùÿãèãÿòäèð. Ëàêèí ìÿí Ãÿòè-
áÿ õàòóíà áó ñþçëÿðè íÿ êèìè áèð úÿñàðÿòëÿ äåéÿ áèëÿðÿì?.. Ìÿí êèìÿì
âÿ íÿ÷èéÿì? Àòàáÿéèí ãÿòëèíÿ ýÿëäèêäÿ, ìÿí ñèçèí âÿ Ãÿòèáÿ õàòóíóí
áóéóðäóãëàðûíà ÿìÿë åòìÿéÿ ìÿúáóð èäèì, ÷öíêè ìÿí áèð ÿñýÿðÿì.
Áóíà áàõìàéàðàã éåíÿ äÿ þç áîéíóìó þùäÿìÿ äöøÿí ìÿñóëèééÿòäÿí
êÿíàðà ÷ÿêìÿê èñòÿìèðÿì.
Î êè äàð àüàúûíà ÷ûõìàãäûð, î äà ÷îõ ãîðõóëó äåéèë, ÷öíêè îðà ÷îõ-
ëàðûíû ÷ûõàðìûøûã.
Ùÿð ùàëäà ãîøóíäà îëàí äåäè-ãîäóëàð àðàëûãäà ýÿçÿí øàéèÿëÿðèí
ìÿùñóëóäóð. Áóíà íÿ ìÿí, íÿ äÿ Ãÿòèáÿ õàòóí ìÿñóë äåéèëäèð.
Ùöñàìÿääèí áóíëàðû äåéÿíäÿí ñîíðà ñàêèò îëóá Òîüðóëóí íÿ êèìè
áèð âÿçèééÿò àëäûüûíà òàìàøà åäèðäè. Òîüðóë Ùöñàìÿääèíäÿí öìèäâåðèúè
áèð úàâàá àëìàäûüû ö÷öí äàéàíûá àúèç-àúèç áàõûðäû. Îíóí ÷ÿòèíëèêëÿð
ãàðøûñûíäà èíëÿäèéè íÿôÿñèíèí àüûðëûüûíäàí îõóíóðäó. Îíóí áàõûøëàðû,
äîüðóäàí äà ùÿéàòûíûí ïûðòëàøûã âÿ äîëàøûã òåëëÿðäÿí èáàðÿò îëäóüóíó
ýþñòÿðèðäè. Áóðàäà Ùöñàìÿääèí Ãÿòèáÿíèí Åëäÿíèç Ðöáàòûíäà äåäèéè
ñþçëÿðè õàòûðëàäû. Ñàíêè Ãÿòèáÿ Ùöñàìÿääèíèí éàíûíäà äóðóá: “Òîüðóë
êèìè èðàäÿñèç, çÿèô âÿ ñÿðõîø áèð ùþêìäàðûí èø áàøûíäà ãàëìàñû áèçèì
ö÷öí ÿëâåðèøëèäèð” — äåéèðäè.
Ùöñàìÿääèí áóíëàðû õàòûðëàäûãäàí ñîíðà, Òîüðóëà áèð äàùà áàø
åíäèðèá:
— ßëàùÿçðÿòèí ùþêìðàíëûüûíà ýÿëäèêäÿ, áèç îíó áèð ãÿòðÿ ãàíûìûç
ãàëûíúàéà ãÿäÿð ìöäàôèÿ åäÿúÿéèê, — äåäèêäÿ, Òîüðóë øàäëûüûíäàí
àüëàäû. Ùöñàìÿääèí èñÿ îíóí èúàçÿñèëÿ îòàãäàí ÷ûõûá ýåòäè.
***
ßëàùÿçðÿòèí Ãÿòèáÿ õàòóíó çèéàðÿò åòìÿê ö÷öí Åëäÿíèç Ðöáàòûíà

ýÿëìÿñè, Ãÿòèáÿ ñàðàéûíäà ôþâãÿëàäÿ áèð ùàçûðëûüà ñÿáÿá îëìàäû âÿ
Ãÿòèáÿ õàòóí ÿëàùÿçðÿòè ÷îõ äà ãûçüûí áèð ìÿùÿááÿòëÿ ãàðøûëàìàäû.
Íþêÿðëÿðÿ âåðèëÿí ÿìð öçðÿ ÿëàùÿçðÿò Åëäÿíèç Ðöáàòûíà äàõèë
îëóíúà êÿíäëèëÿð îíó ýöë äÿñòÿëÿðè èëÿ ãàðøûëàäû. Àòëàðû òóòäóëàð, úàðèéÿ-
ëÿð Òîüðóëó ñàðàéà àëäûëàð, ùàìàìû ùàçûðëàéûá Òîüðóëó ïöøòìàë åäèá
÷èìäèðäèëÿð, îíäàí äà ñîíðà Òîüðóë ëèáàñëàðûíû äÿéèøèá éåìÿê ñàëîíóíà
ãÿäÿð ìöøàéèÿò îëóíäó.
140

Áèð àçäàí ñîíðà Ãÿòèáÿ õàòóí äà áèð äÿñòÿ úàðèéÿíèí ìöøàéèÿòèëÿ
ñàëîíà äàõèë îëäó. Òîüðóë îíà áàø åíäèðäèéè çàìàí Ãÿòèáÿ õàòóí äà:
— ßëàùÿçðÿò õîø ýÿëèá, ñÿôàëàð ýÿòèðèá, ùÿãèð îëàí ìàëèêàíÿìèçè þç
ãÿäÿìëÿðè èëÿ ìöçÿééÿí áóéóðóáëàð. ßéëÿøèí, ÿëàùÿçðÿò! — äåäè. Òîü-
ðóë áèð äàùà ÿëèíè äþøöíÿ ãîéóá Ãÿòèáÿ õàòóíà áàø åíäèðäè âÿ ñöôðÿéÿ
îòóðäó.
Ñöôðÿ áàøûíäà àíúàã àäè ñþùáÿòëÿð äàíûøûëäû.
ßââÿëúÿ Òîüðóë:
— ßëùÿìäöëèëëàù, ìÿëÿêÿíèí ñÿùùÿòè éåðèíäÿäèð. Õÿñòÿëèéèíèçè Ùö-
ñàìÿääèíäÿí åøèòäèéèì çàìàí ÷îõ íèýàðàí ãàëäûì. Ïàéòàõòäàí àéðûëìàã
âàõòû äåéèëñÿ äÿ, ñèçèí çèéàðÿòèíèçè ùÿð øåéäÿí ÿââÿë ëàçûì áèëäèì, —
äåäèêäÿ, Ãÿòèáÿ îíà ñóàë âåðäè:
— ßúÿáà, ïàéòàõòäà áèð ùàäèñÿìè âàðäûð?
— Ãîøóí èòàÿò åòìèð. Ðÿñì-êå÷èä ýöíö áþéöê ðöñâàé÷ûëûã îëäó.
— Áÿñ Ùöñàìÿääèí íÿ èø ýþðäö? ßúÿáà, î èäàðÿ åòäèéè ãîøóíó èòàÿò
àëòûíà àëà áèëìèðìè? Î çàìàí íÿ ö÷öí âÿçèôÿíè ÿëèíäÿí áóðàõìûð?
— Îíóí òóòäóüó õÿòò-ùÿðÿêÿò îëäóãúà øöáùÿëèäèð. Çÿííèìúÿ, ìÿ-
ëÿêÿ Ùÿìÿäàíäà îëñàéäû, áó úöð èøëÿð áàø âåðìÿçäè.
— Äîüóðäóð. Ëàêèí ìÿí Ùÿìÿäàíäà ãàëà áèëìÿäèì, ÷öíêè ìÿí
äåäè-ãîäóíó ñåâÿí àäàì äåéèëÿì. Ïàéòàõòûìûç èñÿ ùàçûðäà ôèòíÿëÿð, èôòèðà
âÿ áþùòàíëàð éóâàñûäûð. Õöñóñÿí ÿëàùÿçðÿòèí þçö äÿ ìÿíèì Ùÿìÿ-
äàíäàí Åëäÿíèç Ðöáàòûíà êþ÷ìÿéèìÿ ñÿáÿá îëäó. Îðàñû àòà âÿòÿíèìÿ äÿ
éàõûíäûð. Àðàíäà äà éàøàéà áèëÿðÿì. Ãûçûë Àðñëàíëà äà àðàìûçäà åëÿ áèð
äöøìÿíëèê éîõäóð êè, ìÿíèì Àçÿðáàéúàíäà éàøàìàüûìà ìàíå îëñóí.
Òîüðóë àíúàã ãûñà îëàðàã Ãÿòèáÿ õàòóíà äåäè:
— Ùÿð øåé öëéàùÿçðÿò ìÿëÿêÿíèí ìÿðàìûíúà ùÿëë åäèëÿúÿêäèð.
Ãÿòèáÿ õàòóí Òîüðóëóí ñþçëÿðèíÿ íÿ ùÿ, íÿ äÿ éîõ úàâàáû âåðìèðäè.
×öíêè úàðèéÿëÿð òåç-òåç ñöôðÿíèí ÿòðàôûíäà äîëàøûá õþðÿê ýÿòèðèð âÿ áî-
øàëàí ãàáëàðû ýþòöðöá àïàðûðäûëàð. Ñöôðÿäÿí ñîíðà Ãÿòèáÿ èëÿ Òîüðóë âè-
äàëàøûá ùÿð áèðèñè þç éàòàüûíà ÷ÿêèëäè. Ëàêèí Ãÿòèáÿ õàòóíóí ãÿòè áèð
úàâàá âåðìÿìÿñè Òîüðóëóí ðàùàòëûüûíû ïîçóðäó, îíóí éóõóñóíó îäëó áèð
ãóì åäèá ýþçëÿðèíÿ òþêöðäö. Òîüðóëóí áó ðàùàòñûçëûüû àõøàìà ãÿäÿð,
éÿíè Ãÿòèáÿ õàòóíóí èêèíúè éóõóñóíäàí ãàëõìàñûíà ãÿäÿð äàâàì åòäè.
Ùÿãèãè âÿ ÿñàñ ñþùáÿòëÿð àõøàì øÿðáÿòè è÷èëÿí çàìàí áàøëàíàúàã èäè.
141

***
Ãÿòèáÿ Òîüðóëà àúûãëà áàõàðàã:

— Ñÿí þçöíö áèð ùþêìäàð êèìè éîõ, áèð àèëÿ áàø÷ûñû êèìè äÿ àïàðà
áèëìÿäèí. Àèëÿ áàø÷ûñû äà þçëöéöíäÿ áèð ùþêìäàðäûð. Îíóí þçöíÿ ýþðÿ
éàøàìàã âÿ àèëÿíè éàøàòìàã ö÷öí ìöÿééÿí áèð õÿòò-ùÿðÿêÿòè
îëìàëûäûð. Ñèçäÿí ñîðóøóðàì, ïàäøàùëûã òàõòûíà îòóðàíäàí áÿðè
ìÿìëÿêÿò ö÷öí ùàíñû òÿøÿááöñëÿðè åòäèíèç? Ãÿòèáÿéÿ, Ùöñàìÿääèíÿ,
Çÿùèð Áÿëõèéÿ ùÿìèøÿëèê àðõàëàíà áèëìÿçñèíèç, þçöíöçäÿ òÿøÿááöñ âÿ
àèëÿ áàø÷ûëûüûíà ìÿõñóñ éàðàðëûã îëìàëûäûð.
Õöñóñÿí ñèçäÿ îëàí àëäàäûúûëûã âÿ äîñòëàðà éàëàí ñàòìàã ñèçèí òàõò-
òàúûíûçûí çàâàëûíû éàõûíëàøäûðìàãäàäûð. Øÿõñÿí ìÿí íÿëÿðÿ öìèä îëóá
ñèçè ìöäàôèÿ åäÿ áèëÿðÿì?.. Ìÿí ñèçÿ òàõò-òàú âåðäèì, ÿâÿçèíäÿ íÿ
àëäûì? Áèð éàëàí, áèð àëäàíìàã! Ìÿíèì éåðèìäÿ ùàíñû áèð ãàäûí îëñàé-
äû, ÿëàùÿçðÿòëÿ ýþðöøìÿê âÿ äàíûøìàã èñòÿìÿçäè. Ýÿðÿê ìÿíèì ñþçö-
ìö óíóòìàéàñûíûç, ñèçè ìÿí òàõòà ÿéëÿøäèðìèøÿì, ìÿí äÿ äöøöðÿ áèëÿ-
ðÿì. Éàëíûç ñèç äåéèëñèíèç, ùþêìäàðëàðûí ùàìûñû áåëÿäèð. Îíëàðû ìöÿé-
éÿí àäàìëàð òàõòà ÷ûõàðûð, ìöÿééÿí àäàìëàð äà ãîëóíäàí òóòóá äöøö-
ðöð. Ñèçèí ùþêìäàðëûüûíûç áèð òöêäÿí àñûëûäûð. Ñàáàùûí þçöíäÿ áèð äÿñòÿ
ãîøóí ýÿëèá ñèçèí ñàðàéûíûçû èøüàë åäÿð, þçöíöçö ùÿáñÿ àëàð, þëäöðöëìöø
Àòàáÿéèí éåðèíäÿ äàð àüàúûíäàí àñäûðà áèëÿð.
Ñèç ùÿð íÿ îëóðñóíóç îëóí, ùÿð êÿñëÿ íÿ êèìè ìöàìèëÿ åäèðñèíèç
åäèí, ëàêèí ìÿí Àòàáÿéèí ãÿòëèíäÿ èøòèðàê åòäèéèìÿ áàõìàéàðàã, éåíÿ
äÿ ùàìàí ãàíûí ñàùèáèéÿì. Ñèç ùàçûðäà ãàí ñàùèáèíèí ãàðøûñûíäà îòóð-
ìóøñóíóç. Ãàí äà êèñèê ãàí äåéèë, Àòàáÿé ãàíûäûð.
Òîüðóëóí áîüàçû ãóðóìóøäó, íÿ äåéÿúÿéèíè áèëìèðäè, àíúàã áèð êÿðÿ:
— Íÿ åòìÿëè? Ùÿðýàù ìÿëÿêÿ ùÿçðÿòëÿðè þç êþìÿéèíè ÿñèðýÿéèðñÿ,
ìÿí Ùÿìÿäàíà ãàéûäàí êèìè èñòåôà âåðÿ áèëÿðÿì, ñèç äÿ ìÿìëÿêÿòè
áàøãàñûíà òàïøûðûí. Ìÿí áåëÿëèêëÿ ùþêóìÿòè èäàðÿ åäÿ áèëìÿðÿì. Ýþðö-
íöð êè, ìÿí þç äîñòëàðûìëà àíëàøà áèëìÿéÿúÿéÿì.
Ãÿòèáÿ Òîüðóëóí èíàäûíû ñûíäûðìàã ö÷öí ãÿòè îëàðàã äåäè:
— Ñèç íÿ àä ãîéóá ùþêóìÿòäÿí èñòåôà åäÿúÿêñèíèç? ßëàùÿçðÿò áèð
äÿôÿ áèëìÿëèäèð êè, îíó èñòåôà âåðìÿê ö÷öí éîõ, ùþêìäàð îëìàã ö÷öí
òàõòà ÿéëÿøäèðìèøëÿð. Ëàêèí íÿ êèìè øÿðòëÿ ùþêìäàð îëìóøñóíóçñà, î
øÿðòëÿðè éåðèíÿ éåòèðìÿëèñèíèç. Éà øÿðòëÿðÿ âÿôà åäÿúÿê âÿ éàèíêè Àòà-
áÿéèí ãàòèëè êèìè äàð àüàúûíäàí àñûëàúàãñûíûç. ×öíêè þëäöðöëÿí Àòàáÿ-
éèí îüëó âÿëèÿùä, ãàäûíû èñÿ ìÿìëÿêÿòèí ìÿëÿêÿñè îëìàëûäûð.
142

— Ìÿí þç áîéíóìà ýþòöðäöéöì âÿçèôÿäÿí áîéóí ãà÷ûðìûðàì,
ëàêèí öëéàùÿçðÿò âÿçèééÿòè äÿ íÿçÿðÿ àëìàëûäûð. Ìÿí ãàäûíûìà òàëàã
âåðÿðÿê îüëóì Ìÿëèêøàùû åäàì åòäèðÿ äÿ áèëÿðÿì. Ëàêèí áó ðöñâàé-
÷ûëûãäûð. Áóíà Ãûçûë Àðñëàí íÿ êèìè áèð íÿçÿðëÿ áàõàð?
— ßââÿëà áóäóð êè, íÿ ãàäûíû áîøàìàã, íÿ äÿ ýöíàùñûç Ìÿëèêøàùû
þëäöðìÿê âÿ éàõóä ýþçöíö ÷ûõàðûá êîð åòìÿê ëàçûì äåéèë. Áóíó ÿëà-
ùÿçðÿòäÿí ùå÷ êÿñ òÿëÿá åòìèð. Ëàêèí îüëóì Ãöòëöü Èíàíú áó òàõò-òàúûí
ùÿãèãè âàðèñèäèð. Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä ñàü ãàëñàéäû, âÿëèÿùäëèê ìÿíèì
îüëóìà éåòèøÿúÿêäè. Àòàñûíû þëäöðäöíñÿ âÿëèÿùäëèéè îüëóíà âåðìÿëè-
ñÿí. Áóíà Àòàáÿé ìÿìëÿêÿòèíäÿ éàøàéàí ìèëéîíëàðúà õàëã ðàçûëûã
ýþñòÿðèá ñÿíè òÿáðèê äÿ åäÿð.
Ãàäûíûíà ýÿëäèêäÿ, îíóí éàøàìàñû ö÷öí ýåíèø èìêàí éàðàòìàëûñàí.
Ìÿëÿêÿëèê ðöòáÿñè èñÿ àéäûíäûð. Âÿëèÿùä êèìäèðñÿ, ìÿëÿêÿ äÿ îíóí
àíàñûäûð. Ñþùáÿòèìèç áóðàäà áèòèð. Èíäè äÿ ñÿíèí éàçäûüûí ìÿêòóá ìÿ-
ñÿëÿñèíÿ êå÷ÿê. ßúÿáà, ÿëàùÿçðÿò ìÿëÿêÿéÿ ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáó áàø-
ãàëàðûíûí ÿëèíÿ äöøìÿìÿê ö÷öí åòèáàðëû áèð àäàìëà ýþíäÿðÿ áèë-
ìÿçäèìè?
Òîüðóë ñóàë âåðäè:
— Ìÿêòóá ìÿëÿêÿéÿ ÷àòìàìûøäûðìû?
— ×àòìûøäûð, àíúàã áàøãàëàðûíûí âàñèòÿñèëÿ.
— Ìÿëÿêÿ áó ùàäèñÿ èëÿ ìÿíèì âÿçèééÿòèìè òÿñÿââöð åòìÿëèäèð.
Ìÿíèì ùþêäàðëûüûì àíúàã þç ñàðàéûìûí è÷ÿðèñèíäÿäèð. Ìÿí äöøìÿí-
ëÿðëÿ ÿùàòÿ îëóíìóøàì. Òàõòà ÿéëÿøäèéèì íå÷ÿ àéëàðà âàðûð, ìÿìëÿêÿ-
òèí ùå÷ áèð òÿðÿôèíäÿí òÿáðèê ìÿêòóáó àëìàìûøàì. Áó äà ýþñòÿðèð êè,
ìþâãåéèì îëäóãúà íàìþùêÿìäèð. Øöáùÿñèç êè, ìÿí Ãûçûë Àðñëàíûí áèð
èøàðÿñèíäÿí àñûëûéàì.
Ãÿòèáÿ Òîüðóëóí áó ñþçëÿðèíÿ ýöëÿðÿê:
— ßëàùÿçðÿò ýþðöíöð êè, éåíÿ äÿ Ãÿòèáÿíè òàíûìàìûøäûð. Ìÿí áèð
ýöíöí è÷ÿðèñèíäÿ Àòàáÿéèí ãÿòëè ìÿñóëèééÿòèíè îíóí áîéíóíà áàüëàéà
áèëÿðÿì. ßëàùÿçðÿò þçö Ãûçûë Àðñëàíûí ãàðøûìäà äèç ÷þêÿúÿéèíè ýþðÿ-
úÿêäèð. Þçö äÿ òåç áèð çàìàíäà, — äåäèêäÿ, Òîüðóë äà:
— Ìÿí öëéàùÿçðÿò ìÿëÿêÿíè òàíûìàñàéäûì, îíóíëà áÿðàáÿð áåëÿ áèð
ìÿñóë èøäÿ èøòèðàê åòìÿçäèì. Ìÿëÿêÿéÿ ãÿòè ñþç âåðèðÿì, î, ïàéòàõòà
ýÿëÿíäÿí ñîíðà áöòöí ìÿãñÿäëÿðè ùÿéàòà êå÷èðèëÿúÿêäèð, — äåäè.
143

ÒÀÐÈÕÈ ÇÈÉÀÔßÒ
Áó ýöí Ýÿíúÿäÿ âåðèëÿí çèéàôÿò òàðèõè áèð çèéàôÿò èäè. Áó ýöí Ôÿõ-
ðÿääèí Àçÿðáàéúàí îðäóñó èëÿ áÿðàáÿð Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíà éîëà äöøÿ-
úÿê èäè. Áó çèéàôÿòèí èêèíúè ÿùÿìèééÿòè Áàüäàääàí Ôÿõðÿääèíèí àíà-
ñûíûí ýþðöøöíÿ ýÿëÿí Äöððÿòöëáàüäàäûí çèéàôÿòäÿ èøòèðàê åòìÿñèíäÿ èäè.
Çèéàôÿòäÿ Äöððÿòöëáàüäàäûí òÿðáèéÿ åòäèéè Ñöñÿí âÿ Ôÿíùàñûí
òÿðáèéÿõàíàñûíäà Èáðàùèì Ìöâÿññèë1 òÿðÿôèíäÿí éàçûëìûø ìóñèãè äÿðñ-
ëÿðèíè êå÷ìèø Äèëøàä õàíûì èøòèðàê åäÿúÿêäèëÿð.
Çèéàôÿòäÿ øàèð âÿ ÿäèáëÿðèí âÿ îðäó èëÿ ýåäÿíëÿðèí þçëÿðè âÿ àèëÿëÿðè
èøòèðàê åäèðäè. Ôÿõðÿääèíèí îðäóñóíó âÿ þçöíö ìöøàéèÿò åòìÿê ö÷öí
Áàüäàä ÿñèðëèéèíäÿí ãóðòàðìûø ãûçëàðûí ùàìûñû Ýÿíúÿéÿ ýÿëìèø âÿ
çèéàôÿòÿ äÿâÿò åäèëìèøäè.
Çèéàôÿò áàøëàíìàìûøäû, ñàíêè çèéàôÿòèí áàøëàíìàñû ö÷öí ìþùòÿðÿì
áèð ãîíàüûí èíòèçàðû ÷ÿêèëèðäè. Ãûçëàð âÿ ýÿëèíëÿð ÿëëÿðèíäÿ ýöë äÿñòÿëÿðè
ùàçûðëàéàðàã ýÿëÿí ãîíàãëàðà òÿãäèì åòìÿê ö÷öí ñàõëàìûøäûëàð.
Çèéàôÿò ìÿúëèñèíèí éóõàðû áàøûíäà ö÷ áîø êöðñö ãîéóëìóøäó. Áó
êöðñöëÿðè áöòöí çèéàôÿòäÿêèëÿð ýþçäÿí êå÷èðèðäè, ÷öíêè êöðñöëÿð òàðèõè
êöðñöëÿð èäè. Êöðñöëÿð ßìèð Èíàíú, îíóí ãàäûíû Ñàôèéÿ õàòóí âÿ ãûçû
Ãÿòèáÿíèí çèéàôÿò çàìàíëàðûíäà îòóðäóãëàðû êöðñöëÿðäÿí èáàðÿò èäè.
Çèéàôÿò ñàëîíóíóí áþéöê âÿ èêè òàéëû ãàïûñû áèðäÿí à÷ûëäû. Ö÷ íÿôÿð
ñàëîíà äàõèë îëäó. Îíëàðäàí áèðèñè Íèçàìè, èêèíúèñè øàèðèí ãàäûíû Ðÿíà,
ö÷öíúöñö äÿ áþéöê ñÿíÿòêàð Ìÿùñÿòè õàíûì èäè.
Øàèðëÿðè ñàëàìëàìàã ö÷öí ãûçëàð, ýÿëèíëÿð áèð-áèðèíèí äàëûíúà úÿðýÿ
èëÿ íþâáÿéÿ äóðìóøäó. ßí ãàáàãäà Äöððÿòöëáàüäàä äóðìóøäó. Î,
Íèçàìè âÿ Ìÿùñÿòè õàíûìëà ùàìûäàí àðòûã ìàðàãëàíûðäû.
Ôÿõðÿääèí èðÿëè êå÷èá Äöððÿòöëáàüäàäû øàèðëÿðÿ òÿãäèì åäÿðêÿí äåäè:
— Ðÿùìÿòëèê ãàðäàøûìûí ãàäûíûäûð. Àíàìûí ýþðöøöíÿ ýÿëìèøäèð.
Äöððÿòöëáàüäàä èðÿëè ýÿëèá ãàáàãúà Ìÿùñÿòè õàíûìûí, ñîíðà äà
Íèçàìèíèí ÿëèíè þïÿðêÿí Ôÿõðÿääèí Ðÿíàíû òàíûø åäÿðÿê:
— Áó õàíûì äà áþéöê øàèðèí ùÿéàò éîëäàøû Ðÿíà õàíûìäûð, — äåäè.
Ýþðöøäöëÿð, äàíûøäûëàð, “õîø ýÿëäèí, ñÿôà ýÿòèðäèí”äÿí ñîíðà ñîí
ýÿëÿí ãîíàãëàð êå÷èá êöðñöëÿðäÿ îòóðäóëàð. Çèéàôÿòäÿ îëàíëàð àíúàã
_________________
1
È á ð à ù è ì Ì ö â ÿ ñ ñ è ë — Ùàðöíÿððÿøèä äþâðöíäÿ Øÿðãäÿ ÿí áþéöê áèð ìóñèãè
ìÿêòÿáè òÿøêèë åòìèøäè. Áàüäàäà ýÿëÿí âÿ õÿëèôÿ ñàðàéëàðûíà ñàòûëàí úàðèéÿëÿðèí ÿí
ýþðêÿìëèñè Èáðàùèìèí ìÿêòÿáèíäÿ äÿðñ êå÷èðäè (Úàìèöë-ÿüàíè).
144

Ìÿùñÿòè õàíûìà áàõûðäûëàð. Îíóí òÿìèç âÿ êàüûç êèìè àüàðìûø ñà÷ëà-
ðûíäà, à÷ûã âÿ ãîúàëûãäà áåëÿ àé êèìè ïàðëàéàí àëíûíûí úèçýèëÿðèíäÿ, áö-
òöí ùÿéàòûíäà àçàä áèð ýöíÿøÿ áàõà áèëìÿéÿí ýþç áÿáÿêëÿðèíäÿ éàøà-
äûüû ãÿìëè òàðèõèí òàáëîëàðûíà òàìàøà åäèðäèëÿð. Îíóí ñàüûíäà Íèçàìè,
ñîëóíäà èñÿ Ðÿíà îòóðìóøäó. Ìÿùñÿòè õàíûì ãîúà îëäóüóíäàí ÿëàâÿ
õÿñòÿ èäè. Ëàêèí î, áó çèéàôÿòÿ ýÿëìÿéÿ áèëìÿçäè. ×öíêè î, åâäÿ îòóð-
äóüó çàìàí íÿ Íèçàìè, íÿ äÿ Ðÿíà îíó éàëíûç áóðàõûá áèð òÿðÿôÿ ýåò-
ìÿçäèëÿð.
Çèéàôÿò áàøëàíäû. Áèðèíúè íþâáÿäÿ Ñöñÿí óäó ÿëèíÿ àëàðàã ÷àëûá-
îõóìàüà áàøëàäû:
Ýöíÿøëÿðäÿ ÷èìÿí, ýöëäÿí ðÿíý àëàí,

Áàùàð ÷è÷ÿéèíäÿí ñÿôàëû ãûçëàð!
Ãàøûíäà îéíàéàí, ýþçöíäÿ ÷àëàí,
ßéðè áàõàí çàìàí, úàí àëû ãûçëàð!
Áèð úåéðàí ãà÷ìûøäûð Àðàí äàüûíäàí,

Áèð ýöëäöð äÿðèëèá þç áóäàüûíäàí,
Ùÿéàò ñóéó àõûð áàë äîäàüûíäàí,
Áàõûøëàðû ãàíëû-ãàäàëû ãûçëàð.
Ìèíà ýÿðäÿíè âàð, ñöðàùû áåëè,

Çöëôöíöí äàðàüû áàùàðûí éåëè;
Ñà÷ûíà áàüëàíìûø áèð Àðàí åëè,
Ýöíÿø ÷þùðÿñèíäÿí çèéàëû ãûçëàð.
×è÷ÿêäÿí èíúÿäèð, ñóäàí òÿìèçäèð,

Áàùàð øÿáíÿìèíäÿí äîüóëàí ãûçëàð.
Áó íåúÿ ãàø-ýþçäöð, áó íÿ áÿíèçäèð,
Åé óúà äàüëàðûí ìàðàëû ãûçëàð!
Ñöñÿí áóíëàðû îõóéàíäàí ñîíðà, äþíöá Äèëøàäà òÿðÿô áàõûá îõóäó:
Óäóíó äàíûøäûð, äàíûøñûí áöëáöë,

×ûõñûí ãîí÷àëàðûí ãóúàüûíäàí ýöë,
Èãáàë áèçÿ ýöëöð, àé ãûç ñÿí äÿ ýöë,
Åøèòñèí ñÿñèíè âÿôàëû ãûçëàð!
145

Ìÿùñÿòè õàíûì Ñöñÿíèí ñÿñèíè âÿ ñÿíÿòèíè òÿãäèð åäÿðêÿí äþíöá
Äèëøàäûí öçöíÿ áàõäû. Î, Äèëøàäûí ñÿñèíè, îíóí ìóñèãè ñÿíÿòèíäÿêè
ìÿùàðÿòèíè îëäóãúà áÿéÿíèðäè. Î äàèìà Äèëøàäû éàíûíà ÷àüûðûá îõóäóð
âÿ ìÿøüóë îëóðäó. Äèëøàä, Ìÿùñÿòè õàíûìûí áó áàõûøëàðûíäàí íÿ äåìÿê
èñòÿäèéèíè äÿðùàë ùèññ åäÿðÿê ñóàëâåðèúè áèð áàõûøëà Ôÿõðÿääèíèí öçöíÿ
áàõäû. Ôÿõðÿääèí äÿ Äèëøàäà èúàçÿ âåðèá:
— Îõó Äèëøàä, áèçèì áóíäàí øàä ýöíöìöç îëìàéàúàãäûð, — äåäè.
Äèëøàä óäó ýþòöðöá ïÿðäÿëÿðèíè äöçÿëòäè, îõóìàã èñòÿðêÿí Ìÿùñÿòè
õàíûì îíà èøàðÿ åäÿðÿê:
— Ãûçûì, ùàìàí ãÿçÿëè îõó, — äåäè. Äèëøàä ÷àëûá îõóìàüà áàøëàäû:
Ñà÷äûãúà øÿðÿð åøã îäó áèìàð òÿíèìäÿí,

Àòÿøýÿäÿëÿð äîüìàäàäûð ïèðÿùÿíèìäÿí.
Ìÿí þéëÿ ôÿëàêÿòçÿäÿ áèð áöëáöëè-çàðÿì,
Øÿðìÿíäÿ êå÷ÿð áàä-ñÿáàëÿð ÷ÿìÿíèìäÿí.
Áèð øÿì ñèôÿò ñþíäöýöì àëÿì áèëèð, àíúàã,

Ïÿðâàíÿ êþ÷ÿíäÿí áÿðè áåéòöëùÿçÿíèìäÿí.
Áèð øàèðè-áèãÿäðè-ùÿçèíÿì, ôÿãÿò þëñÿì,
Éöç òÿçêèðÿ òÿùðèð åäÿúÿêëÿð êÿôÿíèìäÿí.
Íèçàìè Ìÿùñÿòè õàíûìûí ÿëèíè þïÿðÿê äåäè:

— Áèð õàëãû ìÿùâ åòìÿê èñòÿéèðñÿíñÿ, îíóí ÿëèíäÿí ö÷ øåéè àë: äèëè-
íè, øåðèíè, ìóñèãèñèíè. Äöøìÿíëÿðèìèç áèçèì èëÿ áàøëàäûãëàðû ìöáàðèçÿíè
áóðàäàí áàøëàäûëàð. Ëàêèí õàëãûìûç þëìÿçëèéèíè áþéöê ìöáàðèçÿëÿðäÿ
òÿúðöáÿäÿí êå÷èðäè.
Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿíèì àíàì âÿ óñòàäûì éåðèíäÿ îëàí Ìÿùñÿòè õà-
íûì þçöíöí ÿáÿäè éàøàìàñûíäàí ÿìèí îëìàëûäûð; ÷öíêè ñèçèí êèìè èí-
ñàíëàðûí éàðàòäûüû úàâàùèðëÿð ÷öðöìÿç âÿ òàðèõäÿí ñèëèíìÿç úàâàùèðëÿð-
äèð. Áèð çàìàí ýÿëÿúÿêäèð êè, âàõòèëÿ Ìÿùñÿòè õàíûìëàðà íèôðÿò áÿñëÿ-
éÿíëÿðèí íÿâÿëÿðè þç áàáàëàðûíà íèôðÿò áÿñëÿéÿúÿêäèð. Ãàéäàäûð, ÿí ëÿçèç
âÿ øèðèí ìåéâÿëÿð áåëÿ þç ìþâñöìöíäÿ èíñàíëàðûí õîøóíà ýÿëìÿç.
Íèçàìè Ìÿùñÿòè õàíûìà öðÿê âÿ òÿñÿëëè âåðìÿê ö÷öí óçóí-óçàäû
äàíûøäû. Íÿùàéÿò, Äöððÿòöëáàüäàäà ìöðàúèÿò åäèá:
— Ñèç äÿ áèð-èêè øåèð îõóéóí, — äåäèêäÿ, çèéàôÿòäÿêèëÿðèí ùàìûñû
ðèúàåäèúè áèð âÿçèééÿò àëàðàã Äöððÿòöëáàüäàäà òÿðÿô áàõäûëàð. Î ùå÷ áèð
åòèðàç åòìÿäÿí îõóäó:
146

Ùÿçàð ìÿðòÿáÿ ðÿôòÿì çè Ìèñð òà Êÿíàí
Áÿ ãåéðè ÷åøìè Çöëåéõà êÿñè áÿðàù íÿáóä!1
Äöððÿòöëáàüäàä îõóéàíäàí ñîíðà Ìÿùñÿòè õàíûì Ñöñÿíè ñÿñëÿéÿ-

ðÿê äåäè:
— Ñöñÿí, óäó ýÿòèð áóðà!
Çèéàôÿòäÿ îëàíëàðûí ùàìûñû ÿëëÿðèíè éåìÿê-è÷ìÿêäÿí ÷ÿêèá Ìÿù-
ñÿòè õàíûìà áàõìàüà áàøëàäûëàð.
Ìÿùñÿòè õàíûì óäó ÿëèíÿ àëûá äåäè.
— Ñÿñèìè ñîí äÿôÿ åøèäèðñèíèç. Ñèçèíëÿ âèäàëàøûðàì. Ñèç ÿìèí îëóí
êè, ùÿéàòûì èíäè îëäóüó êèìè êå÷ñÿéäè, íÿ ãîúàëûã, íÿ äÿ õÿñòÿëèê ìÿíÿ
ãàëèá ýÿëÿ áèëìÿçäè.
Ìÿùñÿòè õàíûì áó ñþçëÿðè äåéèá ýþçöíöí éàøûíû ñèëäè âÿ áó ðöáàèíè
îõóäó:
Òÿëõÿñò ùÿìèøÿ åéøè-ÿðáàáè-ùöíÿð,
Çèí ðóéè íàìèçÿíÿä êÿñè àáè-ùöíÿð.
ßç àòÿøè-úÿùëö õàêèñàðàí ýóéà
Áÿðáàä øöäÿñò äÿð úàùàí áàáè-ùöíÿð.2
Äöíéàíû þç ñÿñè âÿ þç ìóñèãèñè èëÿ òèòðÿäÿí áþéöê ñÿíÿòêàðûí ÿëëÿðè

òèòðÿéèðäè. Î, áèð íå÷ÿ ðöáàè îõóäó. Äöððÿòöëáàüäàä àéàüà ãàëõûá:
— Áþéöê ìöÿëëèìÿ! — äåéÿðÿê, Ìÿùñÿòè õàíûìûí ÿëèíäÿí þïäö.
Ìÿùñÿòè õàíûì éîðóëìóøäó, áàøûíû Ðÿíàíûí ÷èéíèíÿ ñþéêÿéèá
îòóðìóøäó.
Áþéöê øàèð Íèçàìè çèéàôÿò ìÿúëèñèíÿ ýþç ýÿçäèðèá äàíûøäû:
— Ìÿí áèð ùÿãèãÿòè òÿêðàð åòìÿéÿ ëöçóì ýþðìöðÿì. Ìÿí áó ýöí
áèð äàùà ãàäûíûí èíúÿñÿíÿò èøëÿðèíäÿ êèøèëÿðäÿí äàùà éöêñÿêäÿ
äóðäóüóíó ýþçöìëÿ ýþðäöì. Áóðàäà þç ñÿíÿòëÿðèíè íöìàéèø åòäèðÿí
ãàäûíëàð èíúÿñÿíòèí ÿí éóõàðû äÿðÿúÿñèíè ìÿíèìñÿìèøäèð. Áóíà ÷îõ äà
òÿÿúúöá åòìÿìÿëèéèê. ×öíêè ãàäûíûí þçö äÿ òÿáèÿòèí áèð ÷îõ ìþúöçÿ-
ëÿðè úÿðýÿñèíäÿ èíúÿñÿíÿò àäëàíûð. Áóíóí ö÷öí äÿ ìÿí ùþðìÿò áÿñëÿ-
_________________
1
Ìèí êÿðÿ Ìèñèðäÿí Êÿíàíÿ ñÿôÿð åòäèì. Éîëëàðäà Çöëåéõàíûí ýþçöíäÿí áàøãà
ùå÷ áèð êÿñè ýþðìÿäèì.
2
Ùöíÿð ñàùèáëÿðèíèí ýöçÿðàíû àúû êå÷ÿð. Áó äöíéàäà ùå÷ êÿñ ùöíÿð ñóéó èëÿ öçöíö
éóìàìûøäûð. Âàõòèëÿ úàùèë îëàíëàðûí îäóíäàí äöíéàäà ùöíÿðèí ãàïûñû éàíûá äàüûë-
ìûøäûð.
147

äèéèì áþéöê Èðàí øàèðè Ôèðäîâñè èëÿ ãàäûí ìÿñÿëÿñèíäÿ áàðûøà áèëìÿäèì.
Áþéöê Ôèðäîâñè áó ìÿúëèñäÿ îëñàéäû, þçöíöí òÿðáèéÿ ãàíóíëàðû ÿëåé-
ùèíÿ éàçäûüû øåðëÿðèíè úûðûá àòàðäû. Î þç øåèðëÿðèíäÿ òÿðáèéÿíèí íÿñëè âÿ
ôèòðè îëäóüóíó èääèà åäèð âÿ äåéèðäè êè:
“Àë÷àã âÿ òÿðáèéÿñèç àèëÿäÿí äîüóëàí áèð ãûçû íÿúèá âÿ êöáàð àèëÿäÿ
áÿñëÿìèø âÿ òÿðáèéÿ åòìèø îëñàí äà, éåíÿ î þçöíö áèð ãàäûí êèìè ùèññ
åòäèéè çàìàí þç àíàñûíûí ýåòäèéè éîëó äàâàì åòäèðÿúÿêäèð”.
Ôèðäîâñè äåéèðäè êè, “ãàðà ãàðüàíûí éóìóðòàñûíû úÿííÿòäÿêè òîâó-
çóí àëòûíà ãîéàñàí, éóìóðòàäàí ÷ûõäûüû çàìàí îíó úÿííÿò ÿíúèðëÿðèíèí
äÿíÿëÿðè èëÿ áÿñëÿéÿñÿí, éåíÿ î áþéöäöêäÿ ãàðüà áàëàñû îëàúàãäûð.
Úÿííÿò òîâóçóíà èñÿ ãóðó áèð çÿùìÿò ãàëàúàãäûð”.
Ôèðäîâñè áàøãà áèð éåðäÿ éàçûð êè, “ÿýÿð éîüðóëóøó àúû îëàí áèð àüàúû
ýÿòèðèá úÿííÿò áàüûíûí òîðïàüûíäà ÿêÿñÿí, îíó úÿííÿòèí ìÿøùóð ñóéó
îëàí Êþâñÿð ÷åøìÿñèíäÿí ñóâàðàñàí, éåíÿ äÿ î, ìåéâÿ ýÿòèðäèéè çà-
ìàí ìåéâÿñè àúû îëàúàãäûð”.
Ëàêèí ùàçûðäà áèçèì ýþçöìöçöí ãàðøûñûíäà îòóðàí ãàäûíëàð î ôèêèð-
ëÿðèí ùàìûñûíû éàëàíëàäû. Áóðàäà îòóðàíëàðûí ùå÷ áèðèñè çÿíýèí, êöáàð âÿ
Ôèðäîâñèíèí íÿúèá äåäèéè àèëÿëÿðèí è÷ÿðèñèíäÿí ÷ûõàí ãûçëàð äåéèë. Ùà-
ìûñû ñÿíÿòêàð, êÿíäëè, ÷îáàí âÿ éîõñóë ãûçëàðûäûð. Áóíëàð àíúàã òÿðáèéÿ
âÿ èñòåäàäûí íÿòèúÿñèíäÿ èíúÿñÿíÿòèí áó ãÿäÿð àëè äÿðÿúÿñèíÿ ÷ûõà
áèëìèøëÿð!
Íèçàìè ñþçöíö áèòèðÿíäÿí ñîíðà ãûçëàð éåíÿ äÿ îõóéóá-÷àëäûëàð. Áó
ùàëäà ãàïû à÷ûëäû. Úþçÿë, éàíûíäà îüëàíëàðû ßáóáÿêð âÿ Þçáÿê è÷ÿðè ýèðäè.
Ôÿõðÿääèí äÿðùàë éåðèíäÿí ãàëõäû, Ýþçÿëè òàíûéàí âÿ òàíûìàéàíëàð äà
îíóí ýÿëèøèíè áèð ùàäèñÿ ùåñàá åäÿðÿê òÿÿúúöáëÿ àéàüà ãàëõäûëàð. Ýþçÿë
çèéàôÿò ñàëîíóíó äÿðèí âÿ ôèêèðëè áèð íÿçÿðëÿ ñöçäö, àüûð ãÿäÿìëÿðëÿ èðÿëè
ýåäèá áàøûíû Íèçàìè âÿ Ìÿùñÿòè õàíûìûí þíöíäÿ ÿéäè âÿ îíëàðûí ÿëèíäÿí
þïäö, ñîíðà äà îüëàíëàðûíûí ãîëóíäàí òóòóá ìÿúëèñÿ òÿãäèì åòäè:
— Ìÿìëÿêÿòèí ùöäóäëàðûíû ãîðóìàã ö÷öí ýåäÿí ãÿùðÿìàí îðäó-
íóçà ìÿíèì äÿ îüëàíëàðûìû ãÿáóë åäèí. Áóíëàð äà ùÿãèãè àçÿðáàéúàí-
ëûëàðäûð. Îüëàíëàðûì îðäóíóçóí áàøûíû àøàüû åòìÿçëÿð. Áóíëàð äà áèðÿð
ãÿùðÿìàíäûð. Ùÿòòà ñèçèí òàðèõè áèð ãÿùðÿìàíûíûçûí íÿâÿëÿðèäèð.
Ýþçÿë áó ñþçëÿðè äåäèêäÿ, Íèçàìè àéàüà ãàëõûá îüëàíëàðû þïäö.
Ôÿõðÿääèí áèð äàùà þç áàúûñû ãûçû âÿ áàúûñû íÿâÿëÿðèíè çèéàôÿòäÿêèëÿðëÿ
òàíûø åëÿäè.
Ìÿùñÿòè õàíûì ãàëõûá ýåòìÿê èñòÿðêÿí, öçöíö çèéàôÿòäÿêèëÿðÿ
òóòóá äàíûøäû:
148

— Âÿòÿíèí î òÿðÿô-áó òÿðÿôè îëìàç, îíóí ùÿð îâóú òîðïàüû, ùÿð ïàð÷à
äàøû ñåâèìëèäèð. Áèç ýÿíúëèéèìèçäÿí âÿòÿíèìèçè ñåâäèê, ëàêèí þç ñåâýè-
ëèìèçëÿ àçàä éàøàìàã èìêàíûíû ãàçàíà áèëìÿäèê. Áó ýöí Úÿíóáà ýå-
äÿí îðäóìóç ñåâèìëè âÿòÿíäÿ àçàä éàøàìàã èìêàíûíû ãàçàíìàã ö÷öí
ýåäèð. Ñàü-ñàëàìàò ýåäèá ãÿëÿáÿ èëÿ ãàéûòìàüûíûçû àðçó åäèðÿì. Éàõøû
éîëëàð, éàõøû óüóðëàð îëñóí!
ÁÀÜÄÀÄ Âß ÙßÌßÄÀÍ ÖÇßÐÈÍß
Çèéàôÿòäÿí îí ýöí êå÷èðäè. Àðàíûí ùÿð òÿðÿôèíäÿí Ýÿíúÿ àëòûíà

éûüûëìûø îðäó ùÿðÿêÿò åäÿúÿêäè. ßëëè ìèíäÿí èáàðÿò îëàí îðäó èêè ùèñ-
ñÿéÿ áþëöíöá áèðèñè Íàõ÷ûâàí, î áèðèñè äÿ Õóäàôÿðèí êþðïöñö âàñèòÿñèëÿ
Àðàç ÷àéûíû êå÷èá Òÿáðèçÿ ýåäÿúÿêäè.
Ñåéèä ßëàÿääèí èéèðìè áåø ìèí íÿôÿðëÿ Íàõ÷ûâàíà ýåäèá, îðàäàí
éûüûëàí àòëûëàðû þçö èëÿ áÿðàáÿð ýþòöðìÿê ö÷öí èêè ýöí ÿââÿë Àðàíäàí
ùÿðÿêÿò åòìèøäè. Ôÿõðÿääèí èñÿ èéèðìè áåø ìèí íÿôÿðëÿ Ãàðàáàü
ãîøóíóíó ýþòöðöá Ãàðàäàü-ßùÿð éîëó èëÿ Òÿáðèçÿ ýèðÿúÿêäè.
Îðäóíó éîëà ñàëìàã ö÷öí áöòöí Àðàí õàëãû éîëëàðûí êÿíàðûíäà äö-
çöëìöøäö. ßëëÿðèíäÿ ýöë äÿñòÿñè äóðàí ìèíëÿðúÿ ýÿëèí Ôÿõðÿääèíèí
àòûíûí ýþðöíìÿñèíè ýþçëÿéèðäè. Îðäó “Ïèðàí” ãÿáèðèñòàíûíûí éàíûíäà
äàéàíäû. Ôÿõðÿääèí àòäàí äöøöá Ýþçÿëèí îüëàíëàðû èëÿ áÿðàáÿð ïàë÷ûüû
ãóðóìàéàí áèð ãÿáðÿ éàíàøäû. Íèçàìèíèí áàøûíäà ýÿëÿí çèéàëûëàð äÿñòÿñè
äÿ ýÿëäè. Îíëàð äà àòëàðûíäàí ïèéàäà îëóá ãÿáðÿ éàíàøäûëàð. 25 ìèíëèê
îðäóíóí áàéðàãëàðû ãÿáðèí öçÿðèíÿ ÿéèëèá îíó ñàëàìëàéûðêÿí, ìèíëÿðúÿ
ýÿëèíëÿðèí ýÿòèðäèêëÿðè ýöë äÿñòÿëÿðè ãÿáðèí öçÿðèíÿ ãîéóëäó. Ôÿõðÿääèí
öçöíö îðäóéà òóòóá äàíûøäû:
— Áèç áèð ùÿôòÿ áóíäàí ãàáàã ùå÷ áèð õàëãà âÿ ùå÷ áèð ìÿìëÿêÿòÿ
ìöìêöí îëìàéàí áèð úàâàùèðè áóðàäà áàñäûðäûã. Áèçÿ áþéöê áèð ìÿ-
äÿíè èðñ áóðàõàí âÿ àäûíû äöíéà òàðèõèíäÿ éàçäûðìàüà ëàéèã îëàí áó
ìÿçàðûí ñàùèáè þìðöíäÿ áèð ýöí äÿ îëñà àçàä ùÿéàò êå÷èðÿ áèëìÿäè. Þç
ìóñèãè âÿ ñÿíÿòè èëÿ, þçöíöí äèëðöáà ñÿñèëÿ ìèíëÿðèí øàäëûüûíà ñÿáÿá
îëàí áó òàðèõè ñèìà þìðöíäÿ êÿäÿðäÿí áàøãà áèð ìöêàôàò ãàçàíà áèë-
ìÿäè. Ùàçûðäà áèç áþéöê Ìÿùñÿòèíèí ìÿçàðûíûí ãàðøûñûíäà äóðóá àíä
è÷èðèê:
“Ñÿíèí ùÿéàòûíû çÿùÿðëÿéÿí âÿ ñÿíÿ àçàä éàøàéûø èìêàíû âåðìÿ-
éÿíëÿðëÿ áèð ãÿòðÿ ãàíûìûç ãàëûíúàéà ãÿäÿð ìöáàðèçÿ àïàðàúàüûã. Ñÿíè
149

ñöðýöí åäÿíëÿðè éàëíûç Àçÿðáàéúàíäàí äåéèë, ùÿéàò äöíéàñûíäàí ñöð-
ýöí åäÿúÿéèê! Ñÿíèí äöøìÿíëÿðèíäÿí àëìàã èñòÿäèéèìèç èíòèãàì äóé-
üóëàðû áèçè ñîí ãÿëÿáÿëÿðÿ ãÿäÿð àïàðàúàãäûð. Ñÿíÿ àíä è÷èðèê! Éàõûí-
ëàðäà áó ãÿáðè áþéöê ãÿëÿáÿ õÿáÿðëÿðè èëÿ ñàëàìëàéàúàüûã! Èíàí áèçÿ,
éàíûíäà äèç ÷þêöá àíä è÷èðèê!”
Íèçàìè âÿ áöòöí ÿäèáëÿð Ìÿùñÿòè õàíûìûí ãÿáðèíèí þíöíäÿ äèç
÷þêäöëÿð, áàéðàãëàð áèð äàùà áàø åíäèðäè. Ñîíðà Íèçàìè èëÿ Ôÿõðÿääèí
þïöøöá âèäàëàøäû. Îðäó ùÿðÿêÿò åòäè.
Ôÿõðÿääèí ãÿáðÿ áàõäûüû çàìàí ñàíêè ñîí êÿðÿ çèéàôÿòäÿ åøèòäèéè
ñÿñè áèð äàùà ãÿáèðäÿí åøèäèðäè:
Òÿëõÿñò ùÿìèøÿ åéøè-ÿðáàáè-ùöíÿð,
Çèí ðóéè íàìèçÿíÿä êÿñè àáè-ùöíÿð.
ßç àòÿøè-úÿùëè õàêñàðàí ýóéà
Áÿðáàä øöäÿñò äÿð úàùàí áàáè-ùöíÿð.
Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäàí Òÿáðèçÿ ýåäÿí îðäóíó èñòèãáàë åòìÿê ö÷öí

Ãûçûë Àðñëàí Òÿáðèç ÿéàíëàðû âÿ Òÿáðèç àëèìëÿðè èëÿ áÿðàáÿð Àúû ÷àéûíûí
êÿíàðûíà ãÿäÿð ýÿëìèøäè. Îðäó èêè òÿðÿôäÿí Àúû ÷àéûíà éàíàøûðäû. Íàõ-
÷ûâàí éîëó èëÿ ýÿëÿí ÿëëèìèíëèê îðäó Ñîôèéàíäàí, Ãàðàäàü-ßùÿð éîëó
èëÿ ýÿëÿí èéèðìèìèíëèê áèð îðäó èñÿ Òÿáðèçèí øÿðã òÿðÿôèíäÿí ýÿëèá ÷àéà
éàíàøûðäû. Ãûçûë Àðñëàí èïÿêäÿí ãóðóëìóø ÷àäûðûí ãàïûñûíäà ãîéóëìóø
ãûçûë êöðñöíöí öñòöíäÿ îòóðóá ßëàÿääèí âÿ Ôÿõðÿääèíèí ðÿùáÿðëèéè
àëòûíäà ýÿëÿí îðäóëàðû ýþçäÿí êå÷èðäèéè çàìàí âÿçèðè Øÿìñÿääèíÿ òÿðÿô
äþíÿðÿê:
— Ãûçûë Àðñëàíû ìÿüëóá åòìÿê îëìàç! Èäàðÿ åòäèéèìèç ìÿìëÿêÿòèí
õàëãû éåíèëìÿç âÿ ìÿüëóáåäèëìÿç áèð õàëãäûð! — äåäè.
Ýÿíúÿ âÿ Øàìàõû èïÿêëÿðèíäÿí äöçÿëìèø áàéðàãëàð éàõûíëàøäû. Ãûçûë
Àðñëàí ùÿéÿúàí âÿ øàäëûüûíäàí àéàüà ãàëõäû. Î, ñÿðêÿðäÿíèí áàéðàãëàð
àëòûíäà ýÿëäèéèíè ùèññ åäÿðÿê, Ôÿõðÿääèíè ýþðìÿéÿ òÿëÿñäè. Î,
Ôÿõðÿääèíèí Àòàáÿéëÿ îëàí ìöùàðèáÿëÿðäÿ ýþñòÿðäèéè ãÿùðÿìàíëûüû åøèò-
ìèøäè. Îíóíëà ìÿêòóáëàøìûøäû, ëàêèí áó ýöí îíó áèðèíúè êÿðÿ ýþðÿúÿêäè.
Áàéðàãäàðëàð ãûðìûçû èïÿê ÷àäûðûí áàøûíäàêû ãûçûë ãöááÿíè ýþðÿí
çàìàí, ùþêìäàðûí ÷àäûðû îëäóüóíó àíëàéàðàã áàéðàãëàðû ÿéèá Ãûçûë
Àðñëàíû ñàëàìëàäûëàð. Áàéðàãäàðëàðûí äàëûíúà ýåäÿí øåéïóð÷óëàð ãîøóíà
“Ùàçûð îë!” — èøàðÿñè âåðèíúÿ, ãûðõ ìèí ãûëûíú áèð êÿðÿ ãûíûíäàí ÷ûõäû.
Ýöíÿøèí èøûüûíäàí øÿôÿãëÿíÿí ãûëûíúëàð ãûðõ ìèí èëäûðûìûí áèðäÿí øûüû-
äûüûíû àíäûðäû.
150

Ãûçûë Àðñëàí Ôÿõðÿääèíè ñàëàìëàäûüû çàìàí ßáóáÿêð âÿ Þçáÿê
àòëàðûíäàí ïèéàäà îëóá Ãûçûë Àðñëàíûí ãàðøûñûíäà äèç ÷þêöá éåðè þï-
äöëÿð. Ôÿõðÿääèí èñÿ îíëàðû òÿãäèì åäÿðÿê:
— Ìÿðùóì Àòàáÿéèí îüëàíëàðû ßáóáÿêð âÿ Þçáÿêäèð, — äåäèêäÿ,
Ãûçûë Àðñëàí îíëàðû ãàëäûðûá áàüðûíà áàñäû âÿ ùþíêöð-ùþíêöð àüëàäû,
âÿçèðèíÿ äþíÿðÿê:
— Ãàðäàøûì äèðèäèð, þëìÿìèøäèð! — äåäè.
Îðäó êå÷äè. Áöòöí øÿùÿð, áàçàð-äöêàíëàðû áàüëàéûá êö÷ÿëÿðÿ ÷ûõ-
ìûøäû. Ãàðäàøëàðûí ãàðäàøëàðû èñòèãáàë åòìÿê ö÷öí äöçÿëòäèêëÿðè òÿíòÿ-
íÿíèí áÿðàáÿðèíè èíäèéÿ ãÿäÿð Òÿáðèç øÿùÿðè ýþðìÿìèøäè. Øàäëàíàíëàð,
ýöëÿíëÿð, ýöë àòàíëàð, ùÿòòà ñåâèíäèéèíäÿí àüëàéàíëàð äà âàð èäè. Ñàðàé-
ëàðäà, åâëÿðäÿ, êàðâàíñàðàëàðäà âÿ éàõûí êÿíäëÿðäÿ ãîøóí ÿëèíäÿí
òÿðïÿíìÿê ìöìêöí äåéèëäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Ãûçûë Àðñëàí Òÿáðèçäÿí òåç
áèð ñóðÿòäÿ Ùÿìÿäàí òÿðÿôèíÿ êþ÷ âåðìÿéè ãÿðàðà àëìûøäû. Ãûçûë
Àðñëàí Òÿáðèçäÿí ùÿðÿêÿò åòìÿäÿí ÿââÿë ýåíèø áèð ìöøàâèðÿ ìÿúëèñè
òÿøêèë åòäèðäè.
Ìöøàâèðÿäÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäàí ßëàÿääèí âÿ Ôÿõðÿääèí èøòèðàê
åäèðäè. Ãûçûë Àðñëàí ìöøàâèðÿäÿ õÿòò-ùÿðÿêÿò ìÿñÿëÿñèíè ãîéìóøäó.
Î, ìöøàâèðÿäÿ èøòèðàê åäÿíëÿðëÿ ñþùáÿò åòäèéè çàìàí áèðèíúè íþâáÿäÿ
âÿçèééÿò ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèá äåäè:
— Ùàçûðäà áèçèì ãàðøûìûçäà èêè úÿáùÿ âàðäûð. Îíëàðäàí áèðèñè ñÿð-
ùÿäëÿðèìèçäÿ ýåäÿí ìöáàðèçÿ úÿáùÿñèäèð. Èêèíúèñè äÿ äöøìÿíèí äà-
õèëäÿ áèçÿ ãàðøû äöçÿëòäèéè úÿáùÿäèð. Äöøìÿí äàõèëäÿ Òîüðóëó òàìàì-
èëÿ þç ÿëèíÿ àëìûøäûð. Äåìÿê îëàð êè, ïàéòàõòûìûç òàìàìèëÿ äöøìÿíèí
ÿëèíÿ êå÷ìèøäèð. Ùàçûðäà ìÿìëÿêÿòè äÿ, ìÿìëÿêÿòèí ùþêìäàðû îëàí
Òîüðóëó äà õàðèúè äöøìÿíëÿðèí äàõèëèìèçäÿ èøëÿéÿí õÿôèééÿëÿðè, úàñóñ-
ëàðû èäàðÿ åäèð. Áèð òÿðÿôäÿí Ãÿòèáÿ õàòóí, î áèðè òÿðÿôäÿí äÿ Çÿùèð
Áÿëõè Òîüðóëóí ðóùóíà ýèðèá ìÿìëÿêÿòè ïàéëàøäûðìàã èñòÿéèðëÿð. Áóíà
ýþðÿ äÿ äàõèëäÿêè äöøìÿíëÿðëÿ ìöáàðèçÿéÿ áàøëàìàäàí ÿââÿë ñÿðùÿä-
ëÿðè áÿðêèòìÿê ëàçûìäûð. Ñÿðùÿäëÿðäÿí êþùíÿ ãîøóíëàðû ýþòöðöá éåðëÿ-
ðèíÿ òÿçÿ âÿ èíàíäûüûìûç äÿñòÿëÿðäÿí òÿéèí åòìÿëèéèê. Êþùíÿ ñÿðùÿä
ãîøóíëàðûíûí ðóùó, ÿúíÿáè òÿáëèüàòûíûí íÿòèúÿñèíäÿ òàìàìèëÿ çÿùÿðëÿí-
ìèøäèð. Ìÿí åëÿ ìÿñëÿùÿò ýþðöðÿì êè, Õàðÿçì âÿ Èðàã ñÿðùÿäëÿðèíÿ
Àçÿðáàéúàí ãîøóíëàðûíû ýþíäÿðìÿê ëàçûìäûð, áèç àíúàã þçöìöçÿ
èíàíà áèëÿðèê.
Ö÷öíúöñö äÿ ýöúëö áèð îðäó èëÿ Ùÿìÿäàíà ýèðìÿê âÿ ÿúíÿáè
öíñöðëÿðè ïàéòàõòäàí òÿìèçëÿìÿê ëàçûìäûð.
151

Ôÿõðÿääèí Ãûçûë Àðñëàíû äèããÿòëÿ äèíëÿéèðäè. Ëàêèí Ãûçûë Àðñëàí
Ôÿõðÿääèíèí ìöøàâèðÿäÿí ýþçëÿäèéè ÿñàñ ìÿñÿëÿéÿ êå÷ìÿéÿðÿê Òîü-
ðóëóí òàõòûíäàí äöøöðöëìÿñè èøèíäÿí áèð êÿëìÿ îëñà äà äàíûøìàäû. Áóíà
ýþðÿ äÿ Ôÿõðÿääèí Ãûçûë Àðñëàíà ñóàë âåðäè:
— ßëàùÿçðÿò, Òîüðóëóí ìöãÿääÿðàòû áàðÿñèíäÿ ôèêðèíèç íÿäèð?
— Ìÿíúÿ, Òîüðóëó þç òàõòûíäà ãîéìàã âÿ îíà ãÿòè òàïøûðûã âåðìÿê
ëàçûìäûð. Þçöíÿ âåðèëÿí òàïøûðûã âÿ ñÿëàùèééÿò äàèðÿñèíäÿ îíäàí èø
òÿëÿá åòìÿëèéèê. Ñèç éàõøû áèëèðñèíèç êè, ìÿìëÿêÿòèí èäàðÿñè èøèíäÿ ïàä-
øàùûí øÿõñèíäÿ ÷îõ àç èø âàðäûð. Áèç áàøëûúà îëàðàã îíóí ìÿìëÿêÿò èøèíè
òàïøûðäûüû àäàìëàðûí ñèìàñûíû âÿ èø ö÷öí äÿéÿðëè îëóá-îëìàìàñûíû þé-
ðÿíìÿëèéèê. Òîüðóëóí þçö ìþùêÿì èðàäÿéÿ ìàëèê áèð ùþêìäàð îëñàéäû,
îíóí ÿòðàôûíäà îëàíëàðûí äÿéÿðñèçëèéè ìÿíè ùå÷ äÿ äöøöíäöðìÿçäè.
Öìóìèééÿòëÿ, Øÿðã ùþêìäàðëàðûíûí ÿòðàôûíäàêû èø÷èëÿðèí äÿéÿðñèçëèéè
ùþêìäàðëàðûí þçöíöí äÿéÿðñèçëèéèíäÿí äîüóð.
Áÿçÿí Òîüðóë êèìè äÿéÿðñèç ùþêìäàðëàð äÿéÿðëè èø÷èëÿðè èäàðÿ
åòìÿéèí ÷ÿòèí îëäóüóíó ùèññ åäèíúÿ, þç ÿòðàôûíà äÿéÿðñèç âÿ øöóðñóç
àäàìëàðû úÿëá åäèðëÿð. Áÿçÿí äÿ ùþêìäàðûí äÿéÿðñèçëèéè äÿéÿðëè âÿçèð-
ëÿðè äÿ äÿéÿðñèçëèéÿ ìÿúáóð åäèð.
Ìÿí äöíéàäà ùÿð øåéäÿí àðòûã éàëòàã àäàìëàðäàí èéðÿíèðÿì. ×öíêè
îíëàð äÿéÿðñèç ïàäøàùûí ðóùóíó àëäàäûðëàð. Îíëàð Òîüðóë êèìè úàùèë âÿ
èðàäÿñèç áèð ùþêìäàðû òÿðèô åäÿ-åäÿ èíàíäûðûðëàð. Ùþêìäàð äîüðóäàí äà
þçöíöí õàðèãöëàäÿ áèð øÿõñèééÿò îëäóüóíà èíàíûð. Ìàäàì êè, ùþêì-
äàðûí þçö éàëòàã àõòàðûð, î çàìàí éàëòàãëàðû òÿãñèðëÿíäèðìÿéÿ ùàããûìûç
âàðäûðìû? Ìÿìëÿêÿòèí ÿí ãîðõóëó äöøìÿíëÿðè ïàäøàùûí øÿõñèééÿòèíè
áþéöäÿí âÿ îíó þçö ùàããûíäà èøòèáàùà ñàëàí àäàìëàðäûð. Éàëòàãëàðû
ùàçûðëàéàí ñàðàéëàð âÿ ùþêìäàðëàðäûð. Îíëàð þç ñÿíÿòëÿðèíè àíúàã ñà-
ðàéëàðäà èêìàëà éåòèðèðëÿð. Éàëòàãëàð ùþêìäàðûí àüçûíäàí ÷ûõàí ùÿð áèð
àäè ñþçö Ãóðàí àéÿñè êèìè âÿ àñèìàíè ñþçëÿð êèìè òÿáèð åäÿðÿê îíóí
þçöíÿ ñàòûðëàð. ßúíÿáè äöøìÿíëÿð ö÷öí ïàäøàùûí þçö éîõ, îíóí éàíûí-
äàêûëàð ëàçûìäûð. Îíëàð ïàäøàùûí ÿòðàôûíäàêûëàðû ÿëÿ àëìàüà ÷àëûøûðëàð.
Áèçèì áÿäáÿõòëèéèìèç áóðàñûíäàäûð êè, Òîüðóëóí éàíûíäàêûëàðûí ùàìû-
ñûíû äöøìÿíëÿð òÿéèí åëÿìèøäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ áèç Òîüðóëóí ÿòðàôûíû
éîõëàäûüûìûç çàìàí î ãÿäÿð äÿ ÷ÿòèíëèê ÷ÿêìÿéÿúÿéèê, ÷öíêè éàõøûíû
éàìàíäàí àéûðìàüûìûç ëàçûì ýÿëìÿéÿúÿêäèð.
Áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà ßëàÿääèí Ãûçûë Àðñëàíà ñóàë âåðäè:
152

— Ãöòëöü Èíàíúûí Ðåé ùþêóìÿòèíäÿ ãàëûá-ãàëìàìàñûíà äàèð ôèê-
ðèíèç íÿäèð?
— Ùàçûðäà îíó èø áàøûíäàí ýþòöðìÿê àðàëûãäà ýÿçÿí äåäè-ãîäóëàðûí
ýåíèøëÿíìÿñèíÿ ñÿáÿá îëà áèëÿð. Åéíè çàìàíäà, îíà, Ãÿòèáÿíèí òÿñèðèíÿ
äöøÿðÿê õàðÿçìëèëÿðëÿ àëûø-âåðèøÿ ýèðìÿéÿ èìêàí âåðìÿéÿúÿéèê.
Ìöøàâèðÿ áèòäè. Áèð ýöí ñîíðà ãîøóí èêè õÿòò èëÿ Ùÿìÿäàí âÿ Èðàãà
èðÿëèëÿìÿéÿ áàøëàäû. Îíëàðäàí áèðèñè Òÿáðèç Ãÿçâèí õÿòòèëÿ Ùÿìÿäàíà,
î áèðè ùèññÿ èñÿ Áèñöòóí òÿðÿôëÿðèíÿ èðÿëèëÿéÿúÿêäè.
Èêè òÿðÿôäÿí ùöúóì åäÿí îðäó Áèñöòóíäà áèðëÿøÿúÿê, Êèðìàíøàù âÿ
Ñÿðïóë òÿðèãèëÿ Áàüäàäû ìöùàñèðÿ ö÷öí ýåäÿúÿêäè; ÷öíêè Áàüäàä õÿëè-
ôÿñè Íÿñèðÿääèíáèëëàùûí þçö äÿ èðàãëûëàðû áàøûíà éûüûá Òîüðóëóí Áàüäàä
ãàïûñû îëàí Ùÿìÿäàíäàí êþ÷öðöëìÿñè ö÷öí ùàçûðëûã àïàðûðäû.
***
Ãûçûë Àðñëàí éàíûíäàêû îðäóäàí èéèðìè ìèí íÿôÿð àéûðûá Ùÿìÿäàí

øÿùÿðèíè èøüàë åòìÿê ö÷öí ýåäèðäè. Òîüðóë Ãûçûë Àðñëàíûí Ùÿìÿäàíà
éàõûíëàøäûüûíû ýþðöíúÿ, îíóí ãîøóíëà áÿðàáÿð Ùÿìÿäàíà ýèðìÿìÿñè
ö÷öí áèð ùåéÿò ýþíäÿðäè. ßìðíàìÿ ìÿêòóáóíäà äåéèëèðäè:
“Ïàéòàõòûí âÿçèééÿòè ñÿíÿ ìÿëóì äåéèëäèð. Íå÷ÿ ìöääÿòäèð êè, ãî-
øóíóí àðàñûíäà öñéàí äàâàì åäèð. Àçÿðáàéúàí ãîøóíó ïàéòàõòà éàõûí-
ëàøäûüû çàìàí, èêè ãîøóí àðàñûíäà òîããóøìà áàø âåðìÿñè åùòèìàëû âàðäûð.
Ñÿí ìÿíèì èðàãëûëàðëà áàüëàäûüûì ìöãàâèëÿäÿí õÿáÿðñèç äåéèëñÿí.
Õÿëèôÿíèí ìÿñëÿùÿòè èëÿ áàüëàíàí ìöãàâèëÿäÿ Èðàãäà âÿ Ùÿìÿäàíäà
àíúàã Èðàã ãîøóíëàðûíûí ãàëìàñû øÿðò ãîéóëìóøäóð. Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿí
Àçÿðáàéúàí ãîøóíóíóí Ùÿìÿäàíà, Áàüäàäà âÿ Èðàã-ßðÿáÿ éàõûíëàø-
ìàñûíà èúàçÿ âåðìèðÿì.
Ïàéòàõòäàí èúàçÿñèç áó ãÿäÿð ãîøóíó ñÿôÿðáÿðëèéÿ àëûá áó òÿðÿôëÿðÿ
ýÿòèðìÿìÿëè èäèí. Ñÿíèí áó ùÿðÿêÿòèí ãîíøó ùþêóìÿòëÿðëÿ îëàí äîñòëóã
ÿëàãÿìèçÿ ôÿíà áèð ñóðÿòäÿ òÿñèð åäÿ áèëÿð.
Ìÿêòóáó àëàí êèìè ãîøóíëàðû ýåðèéÿ ãàéòàðûá Àçÿðáàéúàíûí èøëÿðè
ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðìÿê ö÷öí ùöçóðóìà ýÿëÿðñÿí. Ñÿíÿ ãÿòè ÿìð
âåðèðÿì: ýþíäÿðäèéè ãîøóí Áèñöòóíäàí î òÿðÿô êå÷ìÿìÿëèäèð.
153

Õÿëèôÿ Íÿñèðÿääèíáèëëàùäàí àëäûüûìûç ýþñòÿðèøÿ ýþðÿ Êèðìàíøàù,
Õàíÿãèíÿ, Ìàùöäÿøò, Øÿùðÿáàí âÿ Ãûçûë Ðöáàò òÿðÿôëÿðè Äàðöññÿëàì1
äàèðÿñèíÿ äàõèëäèð. Áó éåðëÿð õÿëèôÿíèí þç ùèìàéÿñèíäÿ îëäóüó ö÷öí
àéàã áàñûëìàçäûð”.
Ãûçûë Àðñëàí Òîüðóëóí ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáà ÿùÿìèééÿò âåðìÿäè,
îõóéóá ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëäö âÿ âÿçèðè Øÿìñÿääèíÿ ìöðàúèÿò åäèá:
— ßëàùÿçðÿò èúàçÿ âåðìèð, — äåäè âÿ ãîøóíóí ùÿðÿêÿò åòìÿñèíÿ ÿìð
âåðäè. Îðäó Ùÿìÿäàíà äàõèë îëäó. Àçÿðáàéúàí ãîøóíó øÿùÿðè ìöùà-
ñèðÿéÿ àëûá áèð ùÿôòÿéÿ ãÿäÿð ÷àäûðëàðäà îòóðäó. Íÿùàéÿò, Ãûçûë Àðñëàí
ãîøóíóí Áèñöòóíà ÷àòäûüûíû âÿ Èðàã èëÿ Ùÿìÿäàíûí ÿëàãÿñèíè êÿñäèéèíè
õÿáÿð àëûíúà þç ñÿðêÿðäÿëÿðè âÿ âÿçèðëÿðè èëÿ áÿðàáÿð Ùÿìÿäàíà ýèðäè.
Ãÿòèáÿíèí ýþíäÿðäèéè ìàòÿì ùåéÿòè Ãûçûë Àðñëàíû øÿùÿðèí êÿíà-
ðûíäà ãàðøûëàäû âÿ Ãÿòèáÿíèí ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáó âåðäè. Ìÿêòóáäà áó
ñþçëÿð éàçûëìûøäû:
“Ìÿðùóì ãàðäàøûíûç ö÷öí áèð ùþêìäàðà ëàéèã òÿçèéÿ ñàõëàìàã
ìöìêöí îëìàìûøäû. Ùþêìäàðûí ýÿëäèéèíè åøèäèá ìÿðùóìóí òÿçèéÿñèíè
òÿçÿëÿäèì. Áóíà ýþðÿ äÿ Àòàáÿé ñàðàéûíà òÿøðèô ýÿòèðèá òÿçèéÿäÿ èøòèðàê
åäÿíëÿðèí áàøñàüëûüûíû ãÿáóë åäÿñèíèç”.
Ãûçûë Àðñëàíûí Àòàáÿé ñàðàéûíà ýåòäèéè êö÷ÿëÿðèí ùÿð òÿðÿôè Àçÿð-
áàéúàí ãîøóíëàðû òÿðÿôèíäÿí ÿùàòÿ åäèëìèøäè. Òîüðóëóí òàïøûðûüûíà ýþðÿ
Ùÿìÿäàí ÿéàí âÿ àëèìëÿðèíäÿí áèð íÿôÿð äÿ îëñà Ãûçûë Àðñëàíûí èñòèã-
áàëûíäà èøòèðàê åòìÿäè. Ùÿòòà ãîøóí âÿ ãîøóí ðÿùáÿðëÿðè äÿ èñòèãáàë
åäÿí äÿñòÿëÿðèí è÷ÿðèñèíäÿ ýþðöíìÿäè. Ãûçûë Àðñëàíû èñòèãáàë åäÿíëÿð
ñÿìèìè âÿòÿíïÿðâÿðëÿð âÿ ìÿìëÿêÿòèí íèúàò éîëóíó Ãûçûë Àðñëàí
òÿðÿôäàðëûüûíäà ýþðÿíëÿð èäè.
Êö÷ÿëÿðäÿí: “Éàøàñûí Ãûçûë Àðñëàí! Éàøàñûí Àçÿðáàéúàí!” ñÿñëÿ-
ðèíäÿí áàøãà áèð ñÿñ åøèäèëìèðäè. Ñàðàéûí ãàðøûñûíà éûüûëàíëàð èøäÿí
ãîâóëàí, íàùàã úÿðèìÿ åäèëÿí, ìöëêö âÿ åâè àëûíàí, òèúàðÿò âÿ äöêàíû
Èðàã ãîøóíëàðû òÿðÿôèíäÿí ãàðÿò åäèëÿí àçÿðáàéúàíëûëàðäàí èáàðÿò èäè.
Àòàáÿé ìåéäàíûíà éûüûëàí áó ãÿäÿð õàëã Ãûçûë Àðñëàíû ýþðöíúÿ áèð
äàùà “Éàøàñûí Àçÿðáàéúàí ùþêìäàðû!” — äåéÿ ãûøãûðäû. Ãûçûë Àðñëàí âÿ
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí îüëó ýÿíú ßáóáÿêð àòëàðûíäàí ïèéàäà îëóá Àòà-
áÿé ñàðàéûíà äàõèë îëäóëàð. Îíëàðû éöçëÿðúÿ ãóëàì âÿ úàðèéÿëÿð èñòèãáàë
_________________
1
Ä à ð ö ñ ñ ÿ ë à ì — Áàüäàäûí àäûäûð.
154

åäèá áþéöê ñàëîíà ýÿòèðäèëÿð. Ãÿòèáÿ õàòóí áàøûíäàí àéàüûíà ãÿäÿð
ãàðà ìàòÿì ëèáàñûíäà Ãûçûë Àðñëàíû ãàðøûëàäû âÿ:
— Õîø ýÿëèá ñÿôà ýÿòèðäèí, ùþêìäàð! — äåéÿðÿê àüëàäû. Ãûçûë Àðñëàí
èñÿ îíóí ÿëèíè þïÿðêÿí:
— Ìÿëÿêÿäÿí öçð èñòÿéèðÿì. Àòàáÿéèí ôàúèàíÿ þëöìö áàðÿñèíäÿ
ìÿêòóá àëäûüûì çàìàí òÿçèéÿíèçäÿ èøòèðàê åäÿ áèëìÿäèì. ×öíêè ôà-
úèàíÿ þëöìöí õÿáÿðè ìÿìëÿêÿò äàõèëèíäÿ ðàùàòñûçëûüà ñÿáÿá îëìóøäó.
Ùàçûðäà ìÿëÿêÿéÿ áÿéàíè-òÿçèéÿò âåðìÿê âÿ îíóí ñÿùùÿòèíè ñîðóøìàã
ö÷öí ýÿëäèì.
Áó ñþçäÿí ñîíðà Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí îüëó ßáóáÿêð èðÿëè êå÷èá
þýåé àíàñûíûí ÿëèíè þïìÿê èñòÿðêÿí, Ãÿòèáÿíèí ùåéðÿòëè ýþçëÿðè þç
ãàðøûñûíäà ñàíêè Àòàáÿéèí äóðäóüóíó ýþðöá äèêñèíäè. Ãûçûë Àðñëàí îíó
Ãÿòèáÿéÿ òÿãäèì åäèá:
— Áó ñèçèí îüëóíóçäóð. Àíàñûíà áÿéàíè-òÿçèéÿò âåðìÿê ö÷öí ýÿë-
ìèøäèð, — äåäèêäÿ, Ãÿòèáÿ äÿ:
— Îüëóì! — äåéÿðÿê îíó áàüðûíà áàñûá þïäö âÿ àüëàäû.
Àòàáÿé ñàðàéûíûí éöçëÿðúÿ ãóëàì âÿ úàðèéÿëÿðè èêè ñààòäàí áÿðè
Ãûçûë Àðñëàí âÿ ßáóáÿêðè ðàùàò åòìÿê âÿ ÷èìäèðìÿêëÿ ìÿøüóë îëäó.
Íÿùàéÿò, îíëàð Ãÿòèáÿ õàòóíóí äöçÿëòäèéè øàì ñöôðÿñèíèí áàøûíà äÿâÿò
îëóíäóëàð. Ãÿòèáÿíèí þçö øàì ñöôðÿñèíäÿ èøòèðàê åòìÿäè, ÷öíêè ãàäûíëà
êèøèëÿðèí áèð ñöôðÿäÿ îòóðìàñû àäÿò äåéèëäè.
Ãûçûë Àðñëàí éåìÿê ñöôðÿñèíäÿí ãàëõìàã èñòÿðêÿí Ôÿõðÿääèí äàõèë
îëóá øÿùÿðèí âÿçèééÿòè áàðÿñèíäÿ ìÿëóìàò âåðäè:
— Ùöñàìÿääèí ùÿáñÿ àëûíìûøäûð. Ãîøóí òàìàìèëÿ òÿðê-ñèëàù åäè-
ëèáäèð. ßëàùÿçðÿò Òîüðóëóí âÿçèðëÿðèíèí ùàìûñû þç åâëÿðèíäÿ ùÿáñÿ
àëûíìûøäûð. ßëàùÿçðÿòèí ñàðàé ãàðîâóëëàðû òÿðê-ñèëàù åäèëÿðÿê, éåðëÿðèíÿ
Àçÿðáàéúàí ãîøóíëàðûíäàí òÿéèí åäèëìèøäèð. ×àäûðëàðäà éåðëÿøÿ áèëìÿ-
éÿí ãîøóíëàð øÿùÿðÿ äàõèë îëóá êàðâàíñàðàëàðäà âÿ áþéöê åâëÿðäÿ éåð-
ëÿøìèøäèð. Ãîøóíà éåìÿê âåðìÿê ö÷öí õöñóñè äöêàíëàð ýþñòÿðèëìèøäèð.
Øÿùÿðèí ÿìíèééÿòèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí ýÿçìÿ ãîøóí äÿñòÿëÿðè ÷ûõàðû-
ëûáäûð. Çÿùèð Áÿëõè âÿ Êÿìàëÿääèíè èíäèéÿ ãÿäÿð ÿëÿ êå÷èðìÿê ìöì-
êöí îëìàìûøäûð. Îíëàðûí áèð ùÿôòÿ ÿââÿë Ùÿìÿäàíäàí ãà÷äûãëàðûíû
ñþéëÿéèðëÿð.
Ôÿõðÿääèí ìÿðóçÿñèíè áèòèðÿíäÿí ñîíðà Ãûçûë Àðñëàí ÿëàâÿ ÿìðëÿð
âåðèá äåäè:
155

— Ùÿð íÿ äåéèðÿìñÿ, éàäûíäàí ÷ûõìàìàã ö÷öí äÿôòÿðèíÿ éàç! Áó
ñààò Ùÿìÿäàí øÿùÿðèíèí ãàçûñûíû âÿ õÿòèáè ùÿáñÿ àëäûð. Àçÿðáàéúàí
îðäóñóíóí èñòèãáàëûíà ÷ûõìàéàí øÿùÿð ÿéàíëàðû âÿ øÿùÿð öëÿìàñûíûí
ñèéàùûñûíû òóòóá áèð íÿôÿðèíÿ ãÿäÿð ùÿáñÿ àëäûð! Ùÿìÿäàí ãàëàñûíû
Àçÿðáàéúàí ãîøóíóíóí öçöíÿ à÷ìàã èñòÿìÿéÿí ãÿëÿáÿéèíè äàðâàçà-
íûí ãàáàüûíäà àñäûð âÿ ýöíàùûíû éàçäûðûá äþøöíÿ éàïûøäûð. Äöêàíëàðûíû
à÷ìàéûá øÿùÿðÿ áàùàëûã ñàëìàã èñòÿéÿíëÿðèí ùàìûñûíû ùÿáñÿ àë âÿ ìàë-
ëàðûíû, åâëÿðèíè ãàðÿò åòäèð. Ùÿìÿäàí øÿùÿðèíäÿí áèð íÿôÿð äÿ îëñà
êÿíàðà àäàì áóðàõìàéûí. Ñàáàùäàí åòèáàðÿí ùþêóìÿò èäàðÿëÿðèíäÿ
ìÿñóë èøëÿðäÿ ÷àëûøàíëàðûí ñèéàùûñûíû òóòóá, êèìëèéèíè òÿéèí åäèí. Áöòöí
äåäèêëÿðèìè ùÿéàòà êå÷èðÿíäÿí ñîíðà éàçûëû îëàðàã ÿëàùÿçðÿò Òîüðóëà
áåëÿ õÿáÿð âåðÿðñèíèç:
“ßëàùÿçðÿòèí ùþêìðàíëûüûíû ìöäàôèÿ âÿ îíóí òàõò-òàúûíû ìþùêÿì

åòìÿê ìÿãñÿäèëÿ àøàüûäàêû òÿäáèðëÿðè ùÿéàòà êå÷èðäèê. ßëàùÿçðÿòèí áó
áàðÿäÿ ÿëàâÿ ôÿðìàíëàðûíû ýþçëÿéèðèê.
Ùÿìÿäàí øÿùÿðè ãîøóíóíóí ôþâãÿëàäÿ ìöùàôèçÿ ðÿèñè Ôÿõðÿääèí”
Ôÿõðÿääèí áàø åíäèðèá ýåòìÿê èñòÿäèêäÿ, Ãûçûë Àðñëàí îíó

äàéàíäûðûá:
— Áöòöí øÿùÿðÿ åëàí âåðäèðÿðñÿí, êö÷ÿëÿðÿ úàð÷û ñàëäûðûá ÿùàëèéÿ
áèëäèðÿðñÿí: úöìÿ ýöíöíäÿí áàøëàéàðàã ìÿðùóì Àòàáÿéèí òÿçèéÿñè
ñàõëàíìàëûäûð. Îí ýöí òàìàì øÿùÿðèí áöòöí ôÿãèðëÿðèíÿ åùñàí âåðìÿê
ëàçûìäûð. Áóíëàðûí ùàìûñûíû ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí ýþðöëÿí èøëÿð
áàðÿñèíäÿ ñàáàù àõøàì ìÿðóçÿíè åøèäÿúÿéÿì.
Ôÿõðÿääèí áàø åíäèðèá ýåòäè. Ãûçûë Àðñëàí äà òÿê îòóðóá Íèçàìèéÿ
ìÿêòóá éàçìàüà áàøëàäû:
Òÿáðèçäÿí ÷ûõäûüûì èéèðìè áèð ýöíäöð. Áóíóí îí äþðä ýöíöíö
éîëäà îëìóøàì. Ùàâàëàðûí èñòèëèéè ãîøóíóí ñöðÿòëè ùÿðÿêÿòèíÿ ìàíå
îëäó. Áèëÿêñ áèç Òÿáðèçäÿí Ùÿìÿäàíà 9 ýöíÿ ýÿëìÿëè èäèê. Ìÿí þçöì
àíúàã ðÿúÿáèí éåääèñèíäÿ Ùÿìÿäàíà ýÿëìèøÿì, áèð ùÿôòÿäèð êè, øÿùÿ-
ðèí êÿíàðûíäà îòóðóá øÿùÿðÿ ýèðìèø Àçÿðáàéúàí ãîøóíó èëÿ øÿùÿð õàë-
ãûíûí íÿ úöð ðÿôòàð åòäèéèíè þéðÿíèðäèì. Òÿñàäöô åòäèéèì ìàðàãëû ùàäè-
156

ñÿëÿðäÿí áèðèñè Ùÿìÿäàí öëÿìà âÿ Ùÿìÿäàí ðóùàíèëÿðèíèí Àçÿðáàé-
úàí îðäóñóíà ãàðøû àëäûüû äöøìÿíàíÿ âÿçèééÿòäÿí èáàðÿòäèð.
Øöáùÿñèçäèð êè, ìÿí øÿùÿðè èøüàë åäÿí ãîøóíà, öëÿìàéà, ðóùàíèëÿðÿ
òîõóíóëìàìàñû âÿ åùòèðàì ýþñòÿðèëìÿñè áàðÿñèíäÿ õöñóñè òàïøûðûã
âåðìèøäèì. Ëàêèí áèð ùÿôòÿäÿí áÿðè øÿùÿðèí âÿçèééÿòèíÿ äàèð ÿëäÿ åòäè-
éèì ìÿëóìàòäà, ðóùàíèëÿðèí ìÿñúèäëÿðäÿ ÿëåéùèìèçÿ òÿáëèüàò àïàðäûã-
ëàðû õÿáÿð âåðèëèð. Õöñóñÿí ãàçû âÿ õÿòèáèí ìèíáÿðëÿðäÿí ÿùàëèéÿ:
“Áÿëà äÿíèçëÿðèíèí ëÿïÿëÿðè ýÿëèð” — äåéÿ áèçèì ýÿëìÿéèìèçëÿ ÿùàëèíè
ãîðõóéà ñàëìàñû ìÿíè äöøöíäöðöð. Áóíà ýþðÿ äÿ ñèçèí ìÿíÿ òþâñèéÿ
åòäèéèíèç “Ìÿìóíóí õöëàñÿëÿðè” àäëû ÿñÿðè à÷ûá ìÿøüóë îëäóì.
Äîüðóäàí äà, Øÿðãäÿ (Èñëàì Øÿðãèíäÿ) âöúóäà ýÿëÿí èõòèëàôëàðûí ÿñàñ
ìÿíáÿéè äèí ãàíóíëàðû èëÿ ùþêóìÿò ãàíóíëàðûíûí ãîùóì îëìàñûíäàäûð.
Áóíà ýþðÿäèð êè, áèð ÷îõ òÿñàäöôëÿðäÿ ðóùàíèëÿð áèëàâàñèòÿ ùþêóìÿò
ãàíóíëàðûíûí èúðàéà êå÷ìÿñè èøèíäÿ èøòèðàê åäèð âÿ ùÿòòà ùþêóìÿò
êèøèëÿðèíÿ òÿñèð ýþñòÿðìÿéè äÿ áàúàðûðëàð. Ìÿìóíóí õöëàñÿëÿðèíèí ÿñàñ
éåðè äÿ áó íþãòÿäÿí èáàðÿòäèð.
Ëàêèí, ùàçûðäà áèç ìÿñÿëÿíè à÷ûã ãîéà áèëìÿäèéèìèç êèìè, Ìÿìóí
äà þç õöëàñÿëÿðèíäÿ ñþçöíö à÷ûã äåéÿ áèëìÿìèøäèð. Ìÿí áåëÿ áèð
åòèãàäà ýÿëìèøÿì êè, õöëàñÿäÿ Ìÿìóíóí ùÿäÿô åòäèéè íþãòÿ Ãóðàíäàí
èáàðÿòäèð. Î äåìÿê èñòÿìèøäèð êè, ùþêóìÿòè ÿñðè ãàíóíëàð, éÿíè ìöùèò
âÿ øÿðàèòäÿí àëûíàí òÿúðöáÿëÿð ÿñàñûíäà ãîéóëà áèëÿúÿê ãàíóíëàðëà
èäàðÿ åòìÿê ëàçûìäûð. Àíúàã áó éîëó ÿñàñ òóòìàãëà Ãóðàíûí âÿ ðóùà-
íèëÿðèí íöôóçóíó ìÿñúèäëÿðèí ÷ÿð÷èâÿñèíäÿ áàüëàéûá ñàõëàìàã ìöì-
êöí îëàðäû. Ùÿìÿäàí öëÿìàñûíûí ìÿíÿ ãàðøû àëäûüû äöøìÿíàíÿ âÿçèé-
éÿò äÿ ýþñòÿðèð êè, ìÿìëÿêÿòèí àëèìëÿðè âÿ ðóùàíèëÿðè ö÷öí ìþùêÿì âÿ
èðàäÿëè ùþêìäàð ÿëâåðèøëè äåéèëäèð. Îíëàð ö÷öí çÿèô ùþêìäàðëàð ýÿðÿêäèð
êè, ùþêóìÿò èøëÿðèíÿ àñàí áèð ñóðÿòäÿ ìöäàõèëÿ åäÿ áèëñèíëÿð.
Áèëìèðÿì, Ìÿìóíóí õöëàñÿëÿðèíäÿ îëàí ÿñàñ íþãòÿëÿðäÿí áèðèñè
îëàí Ãóðàí òÿðúöìÿëÿðè ìÿñÿëÿñèíÿ äèããÿò âåðäèíèçìè éà éîõ?
Ìÿìóíóí áöòöí òÿüéèð âÿ òÿðúöìÿëÿðèíè ìöãàéèñÿ åòäèðìÿêäÿí
ìÿãñÿäè ùÿð áèð ðóùàíèíèí âÿ ùÿð áèð òÿüéèð÷èíèí Ãóðàíû þç øÿõñè ìÿã-
ñÿäèíÿ óéüóí áèð ñóðÿòäÿ òÿüéèð åòìÿñè ìàúÿðàñûíû ìåéäàíà ÷ûõàðìàã
èñòÿìÿñè ìÿãñÿäèíäÿí èáàðÿò èìèø. Ìÿíúÿ, áèç áóíà íàèë îëà áèëñÿéäèê,
áþéöê áèð èø ýþðìöø îëàðäûã.
Áèç îíäà õàëãà ýþñòÿðÿ áèëÿðäèê êè, äîüðóäàí äà, Ãóðàíëà ùþêóìÿòè
éîõ, àíúàã äèíè èäàðÿ åòìÿê ëàçûìäûð. Ðóùàíèëÿðèí àâàì õàëãû þç òÿðÿô-
157

ëÿðèíÿ ÷ÿêÿ áèëìÿñè âÿ îíëàðû Ãóðàíûí ãàðà úèëäèíÿ òÿùêèì åäèá ñàõëàéà
áèëìÿñè ñÿáÿáëÿðèíèí áàøëûúàñû ïåéüÿìáÿðÿ õàðèãöëàäÿ ñèôÿòëÿð âåð-
ìÿëÿðèíäÿí èáàðÿòäèð. Ìÿí ùÿëÿ Òÿáðèçäÿ èêÿí Ìÿùÿììÿäèí ìåðàúûíà
äàèð éàçäûüûíûç ÿñÿðè àëäûì. Îíó þçöìëÿ áÿðàáÿð ýþòöðìöøäöì. Éîëäà
äèããÿòëÿ îõóäóì. Áÿäèè úÿùÿòëÿðè îëäóãúà õîøóìà ýÿëäè. Ñîíðà ÿñÿðëÿ
áÿðàáÿð ýþíäÿðäèéèíèç ìÿêòóáäà ìÿíÿ áèð ñóàë âåðèá ñîðóøóðñóíóç:
“Ùþêìäàð, éàç ýþðöì áó ìåðàúíàìÿíè éàçìàãäà ìÿí íÿ êèìè áèð
ìÿãñÿäè òÿãèá åòìèøÿì?!”
ßëáÿòòÿ, ÿñàñ ìÿãñÿäèíèç î ãÿäÿð äÿ àéäûí äåéèë. Ëàêèí áóíäàí äà
àéäûí éàçìàüûíûçû ìÿñëÿùÿò ýþðìÿçäèì. ×öíêè ùÿëÿ ÷îõ òåçäèð.
Èíäè ñèçèí ìåðàúíàìÿíè éàçìàãäàí ÿñàñ ìÿãñÿäèíèçÿ êå÷ÿê. Ñèç
÷îõ ñÿíÿòêàðúàñûíà éàçäûüûíûç áó ìåðàúíàìÿäÿ Ìÿùÿììÿäèí ìåðàúû
ìÿñÿëÿñèíè ðÿää åäèðñèíèç âÿ îðàäà ýþñòÿðèðñèíèç êè: “Ìÿùÿììÿä ýþé-
ëÿðÿ, ìÿëÿêóò àëÿìèíÿ ýåòìÿäè, îíóí ôèêðè î ãÿäÿð ñöðÿòëè âÿ èòè èäè êè,
î éåðèíäÿ îòóðäóüó çàìàí îíóí ôèêðèíèí àòû éóõàðû àëÿìëÿðè ñåéð åäÿ
áèëäè. Òÿáèèäèð êè, áó ôèêèð ãèñìÿí ïåéüÿìáÿðÿ âåðèëÿí õàðèãöëàäÿëèéè
àçàëäûð.
Àíúàã áó éîë èëÿ ùÿãèãÿòÿ ÷àòìàã îëàð. Ðóùàíèëÿð Ãóðàíûí ùÿéàòè
ìÿñÿëÿëÿðäÿ îëàí èáòèäàèëèéèíè ýèçëÿòìÿê èñòÿäèêëÿðè ö÷öí îíó àíëàøûë-
ìàç áèð øÿêëÿ ñàëìàüà âÿ îíóí àäè öíñöðëÿðèíÿ áåëÿ õàðèãöëàäÿëèê âåð-
ìÿéÿ ÷àëûøûðëàð. Ñèçÿ äåìÿê èñòÿéèðÿì êè, Øÿðã ðóùàíèëÿðè áó ñèëàùû þç
ÿëëÿðèíäÿí ÷îõ àñàíëûãëà áóðàõìàéàúàãëàð. Äîüðóñó, áó èøèí ýÿëÿúÿêäÿ
äàùà äà äÿðèíëÿøìÿñè âÿ èñëàì äöíéàñûíû ôÿëàêÿòëÿðÿ ñàëìàñûíäàí ãîð-
õóðàì. Ùàçûðäà Ùÿìÿäàí ðóùàíèëÿðèíè ùÿáñÿ àëäûðìûøàì. Ñèç áèëèðñèíèç
êè, áóðàñû Øÿðã ìþâùóìàòûíû èäàðÿ åäÿí Áàüäàä õÿëèôÿñèíèí ãóëàüûíûí
äèáèäèð. Î, èøÿ ìöäàõèëÿ åäÿúÿêäèð. Ëàêèí ìÿí þç èøèìè þçöì èñòÿäèéèì
êèìè àïàðàúàüàì, ñèëàùëû ãöââÿì îëäóãúà ýöúëöäöð.
Íÿòèúÿíè èñÿ éàçàðàì.
Ùÿìÿäàí, 7 ðÿúÿá, Ãûçûë Àðñëàí”
***
Ãûçûë Àðñëàí Òîüðóëóí ýþðöøöíÿ ýåòìÿäè âÿ îíó áèð ùþêìäàð ùå-

ñàáûíà ãîéóá ÿëèíè þïìÿê èñòÿìÿäè. Áóíà ëöçóì äà éîõ èäè. ×öíêè
Àòàáÿéÿ òÿçèéÿ ñàõëàíäûüû ö÷öí Òîüðóë òÿçèéÿ ìÿúëèñèíÿ ýÿëìÿëè âÿ
Ãûçûë Àðñëàíëà îðàäà ýþðöøìÿëè èäè.
158

Òÿçèéÿíèí áèðèíúè ýöíö Òîüðóë þç îüëó Ìÿëèêøàù èëÿ áÿðàáÿð òÿçèéÿ
ìÿúëèñèíÿ ýÿëÿúÿéèíè õÿáÿð âåðäè. Î, ìÿúëèñÿ äàõèë îëäóüó çàìàí Ãûçûë
Àðñëàí äà òÿçèéÿ ìÿúëèñèíäÿ îëàíëàðëà áÿðàáÿð àéàüà ãàëõäû. Òîüðóë
ÿëèíè îíà þïäöðìÿê ö÷öí ùàçûðëàíäûüû çàìàí Ãûçûë Àðñëàí þçöíö áèë-
ìÿìÿçëèéÿ âóðóá îíóí îüëó Ìÿëèêøàùû ãóúàãëàéûá þïäö âÿ þç éàíûíäà
ÿéëÿøäèðäè.
Òîüðóë òÿùãèð îëóíäóüóíó ùå÷ áèð êÿñÿ ñåçäèðìÿäÿí êå÷èá éóõàðû
áàøäà îòóðäó âÿ Àòàáÿéèí îüëó ßáóáÿêðè éàíûíà ÷àüûðûá þïäö âÿ êåôèíè
ñîðóøäó.
Òîüðóë òÿçèéÿ ìÿúëèñèíäÿ ÷îõ îòóðà áèëìÿäè. ßââÿëà, òÿùãèð îëóí-
ìóøäó. Èêèíúè äÿ, ìÿúëèñäÿ þçöíÿ ìöãàáèë àäàìëàð ýþðìÿäè. Ìÿúëèñäÿ
îëàíëàð òàìàìèëÿ Àçÿðáàéúàí ãîíøó ñÿðêÿðäÿëÿðè, áèð äÿ Ùÿìÿäàíäà
îëàí àçÿðáàéúàíëûëàðäû. Áóíà ýþðÿ äÿ ãàëõûá ýåòäè1.
Áó ùàäèñÿ Ãûçûë Àðñëàíëà Òîüðóë àðàñûíäàêû à÷ûãëûüû áèð äàùà ýåíèø-
ëÿíäèðäè.
Òÿçèéÿ ýöíëÿðè áèòìÿäÿí Ãûçûë Àðñëàí èøÿ áàøëàäû.
Áèðèíúè íþâáÿäÿ Áàüäàä õÿòèáè èëÿ Áàüäàä ãàçûñûíû âÿ ãÿçàâÿòõàíà
öçâëÿðèíè Ùÿìÿäàíäàí Áàüäàäà ñöðýöí åòäèðäè âÿ éåðëÿðèíÿ áàøãàëà-
ðûíû òÿéèí åòäè. Òÿçÿ òÿéèí åäèëÿí ãàçûëàðà àíúàã äèí âÿ ìÿñúèä èøëÿðè èëÿ
ìÿøüóë îëìàëàðû âÿ ùþêóìÿò èøëÿðèíÿ ìöäàõèëÿ åòìÿìÿëÿðè òàïøûðûëäû.
Èêèíúè òÿøÿááöñ Òîüðóëóí ãàðÿò÷è âÿçèðëÿðèíèí ìÿñÿëÿñèíè ùÿëë
åòìÿêäÿí èáàðÿò èäè. Îíëàðûí áöòöí ñÿðâÿòëÿðè, ìàëèêàíÿëÿðè âÿ åâ øåé-
ëÿðè õÿçèíÿ ùåñàáûíà àëûíäû, þçëÿðè èñÿ ùÿáñÿ àëûíûá Øèìàëè Àçÿðáàéúàí-
äàêû ßëÿíúèã ãàëàñûíà ýþíäÿðèëäè2.
Ö÷öíúö òÿøÿááöñ äÿ õÿçèíÿäÿ îëàí ãèéìÿòëè øåéëÿðèí éîõëàíûëìàñû
èäè. Éîõëàìà çàìàíû Òîüðóëóí õÿçèíÿäÿí èñðàô õÿðúëÿäèéè âÿ ãèéìÿòëè
øåéëÿðè ìÿíèìñÿäèéè ìåéäàíà ÷ûõäû. Ãûçûë Àðñëàíûí ãÿðàðûíà ýþðÿ
èñðàôëàð âÿ ãèéìÿòëè øåéëÿðèí ùàìûñû õÿçèíÿéÿ ãàéòàðûëäû.
Äþðäöíúö òÿøÿááöñ, ùþêóìÿò èäàðÿëÿðèíèí éîõëàíìàñû èäè. Éîõ-
ëàìà çàìàíû èäàðÿ èø÷èëÿðèíèí ÿêñÿðèééÿòëÿ ÿðÿáëÿð âÿ ôàðñëàðäàí èáàðÿò
îëäóüó ìåéäàíà ÷ûõäû. Áóíëàðûí ùàìûñû Áàüäàä âÿ ôàðñ âèëàéÿòëÿðèíÿ
ñöðýöí åäèëÿðÿê éåðëÿðèíÿ àçÿðáàéúàíëûëàð òÿéèí îëóíäó.
_________________
1
“Ðþâçÿòöññÿôà” òàðèõè.
2
ß ë ÿ í ú è ã ã à ë à ñ û — Ùàçûðäà Úóëôà èëÿ Íàõ÷ûâàí øÿùÿðè àðàñûíäàêû ßëÿíúÿ ÷àéäà
õàðàáà áèð ãàëàäûð.
159

Áåøèíúè òÿøÿááöñ äÿ Òîüðóë ö÷öí òÿçÿ âÿçèðëÿð òÿéèíè èäè. Áó èøÿ
áàøëàíûëäû âÿ îíëàðà ùþêóìÿò èøëÿðèíè íÿ úöð àïàðàúàãëàðû ö÷öí âàõò
èêÿí ùàçûðëàíìûø ýþñòÿðèøëÿð âÿ äÿñòöðöëÿìÿë âåðèëäè.
Àëòûíúû òÿøÿááöñ, âÿëèÿùäëèê ìÿñÿëÿñèíäÿí èáàðÿò èäè. Ãûçûë Àðñëàí
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí îüëó ßáóáÿêðÿ áèð äÿñòÿ ãîøóí âåðèá äåäè:
— Ñÿí ìÿíèì êþìÿê÷èì âÿ âÿëèÿùäèìñÿí. Ñÿí áó ãîøóíëà Òÿáðèçÿ
ýåäèá Àçÿðáàéúàíû èäàðÿ åäÿúÿêñÿí. Øÿìñÿääèí ìÿíèì âÿçèðèìäèð.
Îíóí ìÿñëÿùÿòëÿðèíè äàèìà åøèò. Ýÿíúëÿðäÿ ôÿàëèééÿò âàðäûð. Ãîúàëàðäà
èñÿ òÿäáèð âÿ ùÿéàò òÿúðöáÿñè âàðäûð. Ìöêàôàò âåðäèéèí øÿõñèééÿòëÿðèí
äÿéÿðèíè éîõëà; úÿçà âåðäèéèí çàìàí áÿøÿðè ìöíàñèáÿòëÿðè óíóòìà,
ýöíàùû òÿðÿçèíèí áèð ýþçöíÿ, úÿçàíû äà áàøãà ýþçöíÿ ãîéóá þë÷, àðòûã-
ÿñêèê îëìàìàñûíà èìêàí âåðìÿ, îíëàðû ýöíàùëàðûíà ýþðÿ úÿçàëàíäûð.
Ìÿùêÿìÿëÿðäÿ õàëã àíúàã ùþêóìÿòè ýþðìÿëèäèð. Ðóùàíèëÿðè âÿ ãàçû-
ëàðû àíúàã ìÿñúèäëÿðäÿ âÿ ãÿçàâÿòõàíàëàðäà ýþðìÿëèäèð. Äèí âÿ ìÿç-
ùÿáÿ ãàðøû ÷ûõàíëàðûí ìöùàêèìÿëÿðè çàìàíû ãÿçàâÿò ìÿùêÿìÿëÿðèíäÿ
ùþêóìÿòèí ãÿòè ñÿñÿ ìàëèê îëàí íöìàéÿíäÿñè îëìàëûäûð.
Áàúàðñàí, êÿíäëèíèí õûðìàíûíäàí ãóøëàðûí áåëÿ òîõóì îüóðëà-
ìàñûíà èìêàí âåðìÿ. Ìöëêÿäàðëàðûí ÿøàð ãàíóíóíó àéàãëàìàñûíà
èìêàí âåðìÿìÿëèñÿí. Þçöíö î ãÿäÿð àäèë ýþñòÿðìÿëèñÿí êè, äóë ãàäûí-
ëàð áåëÿ äÿðäèíè ñÿíÿ äåìÿê ö÷öí ýÿëñèíëÿð. Õàëãäàí ùå÷ áèð âàõò ýèç-
ëÿíìÿ, ÷öíêè ùþêìäàð õàëãûí è÷ÿðèñèíäÿ îëäóüó çàìàí íöôóçëàíûð.
Õàëãûí áþéöê-êè÷èéèíÿ ùþðìÿò ãîé. Ðÿèééÿòèí âàðëûñû äà, éîõñóëó äà
ðÿèééÿòäèð. Îíëàðûí ùàìûñûíû áèð ýþçäÿ ýþðìÿëèñÿí.
Øàèðëÿð, ÿäèáëÿð âÿ àëèìëÿðèí ñþùáÿòëÿðèíè ãÿíèìÿò áèë. Öìóìè
ìÿúëèñëÿðäÿ ëàçûì îëìàéàí ñþçëÿðè äàíûøìà, ÷öíêè ùþêìäàðûí äàíûø-
äûüû ñþçëÿð ãàíóíäóð.
Êå÷ìèø òàðèõè îõó, êå÷ìèø øàèðëÿð âÿ ÿäèáëÿðèí ÿñÿðëÿðèíäÿí áàúàð-
äûãúà ÿëÿ ýÿòèðèá òàíûø îë, ÷öíêè îíëàðûí ñþçëÿðè éàøàäûãëàðû ÿñðèí
õàëãûíûí èðàäÿëÿðè ÿñàñûíäà ãóðóëìóøäóð.
Ñÿíè ìÿäù åäÿíëÿðÿ ìöêàôàò âåðìÿ. Ñÿíèí ðÿèééÿòïÿðâÿð îëìà-
äûüûíû, ðÿèééÿòè âÿçèðëÿð âÿ ùþêìäàðëàðûí êåô-ìàéÿøàñûíà áóðàõäûüûíû
íÿñèùÿò âÿ òÿíãèä éîëó èëÿ ýþñòÿðÿíëÿðÿ ìöêàôàò âåð. Áàúàðäûãúà äöíéà
èøëÿðè èëÿ ìÿøüóë îë, àõèðÿò èøëÿðèëÿ ìÿøüóë îëàíëàðà ìàíåÿ òþðÿòìÿ,
÷öíêè áó ìÿñÿëÿäÿ ñÿíè äèíäÿí õàðèú ùåñàá åäÿ áèëÿðëÿð. Áèçèì ãîðõóëó
ìÿñÿëÿìèç áóíäàí èáàðÿòäèð.
Ãûçûë Àðñëàí ßáóáÿêðÿ áó íÿñèùÿòëÿðè âåðÿíäÿí ñîíðà Òÿáðèçÿ
ýþíäÿðäè.
160

ÃßÒÈÁßÍÈÍ ÑÖÐÝÖÍ ÅÄÈËÌßÑÈ
Ãûçûë Àðñëàí úèääè èøëÿðÿ áàøëàäûüû çàìàí Ãÿòèáÿ áèðèíúè îëàðàã åòè-
ðàçà áàøëàäû, Òîüðóë èñÿ ùå÷ áèð ñþç äàíûøìûðäû, ÷öíêè áàøûíäà îëàíëàðûí
ùàìûñû ñàðàéäàí âÿ Ùÿìÿäàíäàí óçàãëàøäûðûëìûøäû.
Ãûçûë Àðñëàíûí âåðäèéè ÿìð öçÿðèíäÿ Ôÿõðÿääèí ïàéòàõòûí ìöäàôèÿ
ãîøóíóíà ðÿèñ òÿéèí îëóíäó. Ãÿòèáÿ áóíóíëà Ôÿõðÿääèíèí Ùÿìÿäàíäà
ùÿìèøÿëèê îòóðàúàüûíû ýþðöðêÿí àúûãëàíäû âÿ Ãûçûë Àðñëàíà áåëÿ áèð
ìÿêòóá ýþíäÿðäè:
“Ìþùòÿðÿì ùþêìäàð!
Ñèçèí þçöíöçÿ áÿëëèäèð êè, Ôÿõðÿääèí ìÿíèì àòàìûí ãàòèëèäèð. Îíó
ùÿìèøÿëèê Ùÿìÿäàíäà ýþðìÿê ìÿíèì ö÷öí îëäóãúà àüûðäûð. Çÿíí
åäèðÿì êè, ùþêìäàð ìÿíèì áó àðçóìó éåðèíÿ éåòèðìÿêäÿ òÿõèð âÿ
òÿðÿääöä åòìÿéÿúÿêäèð”.
Ãûçûë Àðñëàí Ãÿòèáÿíèí ãûñà ìÿêòóáóíà ÷îõ óçóí áèð úàâàá éàçäû.
“Ùþðìÿòëè ìÿëÿêÿ!
Ìÿìëÿêÿò èøëÿðèíèí äîüðó áèð ùÿðÿêÿòëÿ èäàðÿ îëóíìàñû ö÷öí òÿê-
òÿê øÿõñëÿðèí àðçó âÿ ìÿíàôåéè ùå÷ áèð âàõò íÿçÿðÿ àëûíìàìàëûäûð.
Ùÿðýàù ìþùòÿðÿì ìÿëÿêÿ ö÷öí àòàñûíûí ãàòèëèíè ýþðìÿê ÷ÿòèíäèðñÿ,
ìÿíèì ö÷öí äÿ ãàðäàøûìûí ãÿòëèíäÿ èøòèðàê åäÿíëÿðè ýþðìÿê ÷ÿòèíäèð.
Ëàêèí ìÿìëÿêÿòèí äöøäöéö áóýöíêö âÿçèééÿò øÿõñè ìÿñÿëÿëÿðëÿ ìÿø-
üóë îëìàüû ñèçÿ äÿ, ìÿíÿ äÿ òþâñèéÿ åòìèð. Ñèçÿ ìÿëóìäóð êè, 15 ýöí
áóíäàí ÿââÿëÿ ãÿäÿð Ùÿìÿäàíäà Åëäÿíèç õàíÿäàíû ùþêìðàíëûüûíäàí
áèð ÿñÿð áåëÿ éîõ èäè; ùþêóìÿò ÿðÿá-ôàðñ íöìàéÿíäÿëÿðèíèí âÿ Õàðÿ-
çìøàù úàñóñëàðûíûí ÿëèíäÿ èäè. Áó ýöí ìÿí ùþêóìÿòè éàáàí÷ûëàðûí ÿëèí-
äÿí àëûá þç ùÿãèãè âàðèñëÿðèíèí ÿëèíÿ òàïøûðûðàì. Áó òÿøÿááöñëÿðÿ ðàçû
îëìàéàíëàð áèçèì ìÿìëÿêÿòèí äöøìÿíèäèð. Ìÿí äÿ áåëÿëÿðè èëÿ ìöáà-
ðèçÿ àïàðìàã ö÷öí ýÿëìèøÿì. Ìþùòÿðÿì ìÿëÿêÿíèí øÿõñè ùÿéàò ìÿñÿ-
ëÿñèíÿ ýÿëäèêäÿ, áó áàðÿäÿ ãÿðàð ÷ûõàðûëìûøäûð.
Îüëóíóç Ãöòëöü Èíàíúûí ùþêóìÿò èøëÿðèíäÿ òÿúðöáÿñèçëèéè ñèçèí
êèìè àüûëëû âÿ òÿäáèðëè áèð ãàäûíûí êþìÿéèíè òÿëÿá åäèð. Ñèç îíà éàõûí-
äàí êþìÿê âåðìÿëèñèíèç. Áèð ùàëäà êè, îíóí èäàðÿ åòäèéè ìÿìëÿêÿòèí
äöøìÿíëÿðè îëäóãúà ùÿðèñ âÿ ãîðõóëóäóð, îüëóíóçóí õÿòðèíÿ ñèç þç
áàúàðûã âÿ òÿäáèðèíèçëÿ îíà êþìÿê åòìÿëèñèíèç. Áóíëàðû íÿçÿðÿ àëàðàã
161

ðÿúÿá àéûíûí 29-äà Ðåé ìÿìëÿêÿòèíÿ 15 ìèí íÿôÿðäÿí èáàðÿò áèð îðäó
ýþíäÿðèðÿì. Ìÿëÿêÿíèí þçö äÿ ùàçûðëûã ýþðöá îðäó èëÿ áÿðÿáÿð Ùÿìÿ-
äàíäàí Ðåé ìÿìëÿêÿòèíÿ ýåòìÿëèäèð”.
Ãûçûë Àðñëàí òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðèëÿí áó ìÿêòóá Ãÿòèáÿíèí äöíéàñûíû

äÿéèøäè. Î ùå÷ áèð âàõò þçöíöí Ùÿìÿäàíäàí ñöðýöí åäèëÿúÿéèíÿ èíàí-
ìûðäû. Ãàëìàã ö÷öí ÷àðÿ, êþìÿê èñòÿìÿê ö÷öí àäàì òàïà áèëìèðäè.
Ùöñàìÿääèí ùÿáñõàíàäà, Çÿùèð Áÿëõè âÿ Êÿìàëÿääèí ãà÷ìûø, Òîüðóë
èñÿ ùÿðÿìõàíàñûíà ãàïàíìûøäû. Òîüðóëóí éàíûíà ýåòìÿê ìöìêöí
äåéèëäè. Îíóí ãàïûñûíûí êåøèê÷è âÿ ãàðîâóëëàðû òàìàìèëÿ àçÿðáàéúàí-
ëûëàðäàí èáàðÿò èäè. Òîüðóë þçö èñÿ Ãÿòèáÿíèí ýþðöøöíÿ ýåäÿ áèëìèðäè,
÷öíêè Ãûçûë Àðñëàí Àòàáÿé ñàðàéûíäà ìÿíçèë åòìèøäè.
Íÿùàéÿò, Ãÿòèáÿ éåíÿ äÿ êþùíÿ äîñòó Ñÿáà õàíûìû õàòûðëàäû. Î,
òÿúèëè ñóðÿòäÿ Ãàñûìàáàä êÿíäèíÿ àäàì ýþíäÿðèá, Ñÿáà õàíûìû ñàðàéà
÷àüûðäû. Áóíñóç äà Ñÿáà õàíûì ñàðàéà ãàéûòìàã ö÷öí áèð âàñèòÿ àõòà-
ðûðäû. Áèð ýöí ñîíðà Ñÿáà õàíûì ýÿëäè.
Ãÿòèáÿ îíóí ýÿëèøèíäÿí ñåâèíäè âÿ þç äÿðäèíè à÷ûá îíà äàíûøäû.
Îíóí äöøäöéö âÿçèééÿò Ñÿáà õàíûìû ùÿääèíäÿí àðòûã äöøöíäöðäö,
Ñÿáà õàíûìûí áöòöí öìèäëÿðè ãûðûëäû, ÷öíêè Ãÿòèáÿ Ùÿìÿäàíäàí êþ÷öá
ýåòäèéè âàõò, î þç ýÿëèð ìÿíáÿëÿðèíäÿí ìÿùðóì åäèëÿúÿêäè. Ùàëáóêè
îíóí ïóëà ùÿääèíäÿí àðòûã åùòèéàúû âàð èäè. ßëèíäÿ ùÿð íÿéè âàðñà,
Ãàñûìàáàä êÿíäèíäÿ òèêäèðäèéè ñàðàéûíà õÿðúëÿìèøäè. Ëàêèí ùÿëÿëèê
ñàðàéûí çèðçÿìèëÿðèíè òèêäèðèá áèòèðìÿìèøäè. Î, öìèä åäèðäè êè, Òîüðóë
âÿ Ãÿòèáÿäÿí ÿëäÿ åäÿúÿéè ìöêàôàò èëÿ ñàðàéû òèêäèðèá ãóðòàðà áèëÿ-
úÿêäèð. Èíäèñÿ áèð òÿðÿôäÿí Ãÿòèáÿ ýåäèð, î áèðè òÿðÿôäÿí äÿ Ôÿõðÿääèí
Ùÿìÿäàí øÿùÿðèíèí ìöùàôèçÿ ãîøóíóíóí ðÿèñè òÿéèí îëóíìóøäóð; îíóí
Ùÿìÿäàíäà ãàëìàñû ö÷öí ùå÷ áèð âÿúùëÿ èìêàí áóðàõìàéàúàãäûð.
Íÿùàéÿò, Ñÿáà õàíûì áàøûíû ãàëäûðûá Ãÿòèáÿéÿ áàõäû âÿ äåäè:
— Ìÿëÿêÿéÿ äÿ éàçûüûì ýÿëèð, þçöì äÿ ãîðõóðàì, ÷öíêè áèð äàùà
Ôÿõðÿääèíÿ òÿñàäöô åäÿðñÿì, î ìÿíè áàøëû-áàøûíà áóðàõìàç. Áó èøäÿí
þëöì ãîõóñó ýÿëèð. Ðèúà åäèðÿì ìþùòÿðÿì ìÿëÿêÿ áó âÿçèôÿäÿí ìÿíè
àçàä áóðàõñûí.
Ãÿòèáÿ éàëâàðäû:
— Éàõøû ýöíöìäÿ êþìÿê åòìèñÿí, éàìàí ýöíöìäÿ äÿ êþìÿê åò!
— äåäè.
— Ãîðõóðàì. Èíäè íÿ êèìè áèð çàìàí îëäóüóíó áèëèðñèíèçìè? Ìÿí
ùÿëÿ Ãàñûìàáàä êÿíäèíäÿí äÿ ÷ûõûá, áèð òÿðÿôÿ ãà÷ìàã èñòÿéèðäèì. Ñèç
162

ìÿíèì Ôÿõðÿääèíëÿ îëàí äöøìÿíëèéèìè éàõøû áèëèðñèíèç. Ìÿí îíó Áàü-
äàääà þëöìÿ àïàðìàã èñòÿéèðäèì î, áóíëàðûí ùàìûñûíû àíëàìûøäûð.
— Ùå÷ îëìàñà ìÿíèì áèð ìÿêòóáóìó Òîüðóëà àïàðûá úàâàáûíû
ýÿòèð. Áóðàäà ùå÷ áèð ãîðõó éîõäóð. Öçö þðòöëö ãàäûíñàí, êèì ñÿíèí
Òîüðóë ñàðàéûíà ýåòìÿéèíÿ ìàíå îëàúàãäûð?
Ñÿáà õàíûì Ãÿòèáÿéÿ ãÿòè ñþç äåìÿäè, àíúàã:
— Åéáè éîõäóð, ãîéóí áèð àç ôèêèðëÿøèì. Ñàáàù ìÿëÿêÿéÿ õÿáÿð
âåðÿðÿì, — äåäèêäÿ, Ãÿòèáÿ:
— Ñàáàùà ãîéà áèëìÿðÿì, ýåúäèð. Îðäó Ðåé ñÿìòèíÿ êå÷ìÿê ÿðÿ-
ôÿñèíäÿäèð, — äåäè.
Ñÿáà õàíûì áó âÿçèôÿíè áèòèðìÿê ö÷öí áåø éöç ãûçûëà ðàçû îëäó.
Ãÿòèáÿ ìÿêòóáó éàçäû:
“ßëàùÿçðÿò!
Íå÷ÿ ýöíëÿðäè êè, ÿëàùÿçðÿòèí âöúóäóíóí ñÿùùÿòè âÿ ñÿëàìÿòëèéè
áàðÿñèíäÿ áèð ìÿëóìàò ÿëäÿ åäÿ áèëìÿìèøÿì. Ëàêèí ùÿð íÿ îëóðñà
îëñóí, âÿçèééÿòèí öìóìè ìöíäÿðèúÿñè ìÿíèì ö÷öí àéäûíäûð. Ñèçÿ áèð
øåéè áèëäèðìÿê èñòÿðäèì: ùÿøÿìÿòëè Ãûçûë Àðñëàíûí ÿìð âÿ ìÿñëÿùÿòèíÿ
ýþðÿ áó ýöíëÿðäÿ ìÿí Ðåé ìÿìëÿêÿòèíÿ ýåòìÿëèéÿì. Áó áàðÿäÿ ÿëà-
ùÿçðÿòèí ôèêðèíè áèëìÿê èñòÿðäèì. Åëÿ áèëèðÿì êè, ÿëàùÿçðÿò èñòÿñÿéäè, ìÿí
áó ñÿôÿðè òÿõèðÿ ñàëà áèëÿðäèì. ×öíêè ìÿíèì ïàéòàõòäàí óçàãëàøìàüûì
þçöì ö÷öí äÿ, ÿëàùÿçðÿò ö÷öí äÿ ÿëâåðèøëè äåéèë. Ùÿðýàù ÿëàùÿçðÿò áó
áàðÿäÿ áèð èø ýþðÿ áèëñÿéäè, ìÿí ùàçûðêû âÿçèééÿòèí àëòûíäàí ãàëèá ÷ûõà
áèëÿðäèì”.
Ãÿòèáÿ ìÿêòóáóí úàâàáûíû áþéöê èíòèçàðëà ýþçëÿéèðäè. Àõøàì ãà-
ðàíëûã äöøäöéö çàìàí Ñÿáà õàíûì ìÿêòóáóí úàâàáûíû ýÿòèðäè.
Ëàêèí úàâàá ýÿëìÿäÿí ãàáàã, Ãûçûë Àðñëàíûí íöìàéÿíäÿñè Ãÿòèáÿ
õàòóíóí éàíûíà ýåäèá ñÿôÿð ùàçûðëûüûíûí áèòäèéèíè õÿáÿð âåðìèøäè. Èø-
èøäÿí êå÷äèéèíÿ áàõìàéàðàã, Ãÿòèáÿ ìÿêòóáó à÷ûá îõóäó. Òîüðóë éàçûðäû:
“Ìþùòÿðÿì ìÿëÿêÿ!
Ùÿøÿìÿòëè ùþêìäàð Ãûçûë Àðñëàíûí ìÿëÿêÿ ùàããûíäà ÷ûõàðäûüû
ãÿðàð, ìÿëÿêÿíèí þçö ö÷öí äÿ, ìÿìëÿêÿò ö÷öí äÿ, ùÿòòà ñèçèí îüëóíóç
Ãöòëöü Èíàíúûí ýÿëÿúÿéè ö÷öí äÿ ìÿñëÿùÿòäèð. Ñèç þçöíöç áèëèðñèíèç êè,
áó âÿçèééÿò è÷ÿðèñèíäÿ ñèçèí áèð ìÿëÿêÿ êèìè Ùÿìÿäàíäà éàøàìàüûíûç
èìêàí õàðèúèíäÿäèð. Áó ñÿôÿðäÿí ìÿëÿêÿ ö÷öí ñÿàäÿò ãèñìÿòè âÿ ñàëà-
ìàòëûã äèëÿéèðÿì!”.
163

Ãÿòèáÿ ìÿêòóáó îõóéóá öçÿðèíÿ òöïöðäö:
— Òôó! ßúëàôûí áèðèñè, ñÿí åëÿ áèëèðñÿí êè, ìÿí Ðåé ìÿìëÿêÿòèíÿ
ýåòäèéèì çàìàí ñÿíèí éàõàí ìÿíèì ÿëèìäÿí ãóðòàðàúàãäûð? Ñèçèí íÿñ-
ëèíèçè ìÿíäÿí áàøãà ùå÷ áèð ãöââÿ Éåð öçöíäÿí ñèëÿ áèëìÿéÿúÿêäèð!
ÙÖÑÀÌßÄÄÈÍÈÍ ÙßÁÑÕÀÍÀÄÀÍ ÃÀ×ÌÀÑÛ
— Áó èøëÿð äÿéèøÿúÿêäèð. Ñÿí áèëèðñÿí êè, áó äþâðàí äàèìà áèð íÿôÿ-

ðèí àðçóñó èëÿ äîëàíìàéàúàãäûð. Áàéðàì åäèëÿí åâëÿðèí áèð ýöí éàñà
áàòìàñû äà òÿáèèäèð.
Ñÿí áèëèðñÿí êè, áó äöíéà áèð òîïäóð, î ùÿð ýöí áèð ùþêìäàðûí
÷þâêàíûíûí áàøûíäà îéíàéûð. Ôÿëÿéèí ÷ÿðõè ùÿðëÿíèð, îíäàí àñûëû îëàí
èíñàíëàðûí áèð ýöí ãàëõûá, áèð ýöí äÿ äöøìÿñè áÿëëèäèð. Áó ýþðäöéöí
äöíéà áèð ýöçýöäöð. Áóðàäà ùÿð êÿñ íþâáÿòëÿ þç ÷þùðÿñèíè ýþðìÿéÿ
ìÿúáóðäóð.
Ãûçûë Àðñëàí ùÿëÿëèê ðóçèýàðûí òîïóíó ÷þâêàíûí áóðíóíà àëûá îéíà-
äûð; ùÿëÿëèê î, áàéðàì åòìÿêäÿäèð. Ôÿëÿéèí ÷ÿðõè îíó éóõàðû ìÿðòÿáÿ-
ëÿðÿ ãàëäûðìûøäûð. Î, äöíéàíûí ýöçýöñöíäÿ àíúàã þçöíö ýþðöð. Ëàêèí
ìÿí ñÿíÿ ñþç âåðèðÿì êè, î áèð ýöí áó ãóìàðäà óäóçàúàãäûð. Îíóí
áàøëàäûüû îéóí ÷îõ ãîðõóëó îéóíäóð. Áó îéóíó îíäàí áþéöêëÿðè àïàðà
áèëìÿìèøäèð. Î, Ìÿìóí õÿëèôÿäÿí àðòûã äåéèëäèð. Ãàçûëàðû, ðóùàíèëÿðè,
ÿéàíëàðû âÿ âÿçèðëÿðè ùÿáñÿ àëûð, ñöðýöíÿ ýþíäÿðèð. Õÿëèôÿ òÿðÿôèíäÿí
òÿñäèã åäèëÿí ïàäøàùû õàíÿíèøèí åäèð. Áó äåäèêëÿðèìè ùÿð êÿñ îíà
áàüûøëàðñà-áàüûøëàñûí, ëàêèí õÿëèôÿ áó ýöíàùû áàüûøëàìàéàúàãäûð.
Áó ñþçëÿðèí ùàìûñûíû Ãÿòèáÿ õàòóí Ñÿáà õàíûìà äåéèðäè. Ñÿáà
õàíûì áàøûíû àøàüû ñàëûá Ãÿòèáÿ õàòóíóí äåäèêëÿðèíè þç ãÿëáèíäÿ ýþòöð-
ãîé åäèðäè. Ãÿòèáÿ èñÿ îíà áèð ñóàë âåðäè:
— ßúÿáà, äåäèêëÿðèìèí ùàìûñû äîüðó äåéèëäèðìè?
Ñÿáà õàíûì ýþçöíöí áèðèñè èëÿ ÷èéíèíèí áèðèñèíÿ ùÿðÿêÿò âåðèá:
— Äîüðó îëìàñûíà äîüðóäóð, ëàêèí áó äîüðóëóã áèçè âÿçèééÿòèí
àüûðëûüû àëòûíäàí ÷ûõàðà áèëìÿç, — äåäè.
— Ìÿíèì äÿ èñòÿäèéèì îäóð êè, ñÿí áó ñþçëÿðèí äîüðóëóüóíà
èíàíàñàí âÿ àíëàéàñàí êè, èíñàíëàðûí äÿéÿðè àíúàã àüûð âÿ ãîðõóëó
çàìàíëàðäà áÿëëè îëóð. Àüûð ÷ÿêèúëÿðèí àëòûíäà àíúàã ìþùêÿì äÿìèðëÿð
äàâàì åäÿ áèëÿð. ßçèëèá ìÿùâ îëàíëàð àíúàã ÷öðöêëÿð âÿ äÿéÿðñèçëÿð-
äèð. Ùàçûðäà Ãûçûë Àðñëàí ùÿáñÿ àëûíàíëàðû úÿçàëàíäûðìàüà âÿ åäàì
164

åòäèðìÿéÿ áàøëàéûá. Ñÿí åëÿ ýöìàí åòìÿ êè, Ùöñàìÿääèí àçàúûã áèð
úÿçàäàí ñîíðà Ãûçûë Àðñëàíûí ÿëèíäÿí ãóðòàðà áèëÿúÿêäèð. Îíó åäàì
úÿçàñû ýþçëÿéèð, þçö äÿ åäàì åäèëÿúÿêäèð! Áóðàäà ìÿíè ãîðõóäàñû áèð
òÿùëöêÿ éîõäóð. Ëàêèí ñÿí Ùöñàìÿääèíè òàíûéûðñàí, îíäà ÷îõ ìþùêÿì-
ëèê éîõäóð. Î, àçàúûã áèð èøýÿíúÿ íÿòèúÿñèíäÿ áèçèì áöòöí ñèðëÿðèìèçè
Ãûçûë Àðñëàíà âåðÿúÿêäèð. Çÿùèð Áÿëõè âÿ Êÿìàëÿääèí àðàäàí ÷ûõäû.
Îíëàðäàí íèýàðàí äåéèëÿì, ëàêèí Ùöñàìÿääèíè ùÿáñõàíàäà ãîéìàã,
áèçèì ö÷öí áþéöê òÿùëöêÿäèð.
Ñÿí åëÿ áèëìÿ êè, î ìÿíè Ðåé ìÿìëÿêÿòèíÿ ýþíäÿðìÿêëÿ èøëÿðè
áèòèðìèø îëóð. Îíóí þçö ìÿíè Ðåéäÿí ÷àüûðìàüà ìÿúáóð îëàúàãäûð.
Èíäèëèê Ùöñàìÿääèíèí èñòèíòàãû áàøëàíìàäàí ùÿáñõàíàäàí àçàä åäèë-
ìÿñè ëàçûìäûð. Îíäàí ñîíðà ùÿð øåé ìÿíèì þùäÿìÿäèð.
Ãÿòèáÿíèí áó ñþçëÿðèíäÿí Ñÿáà õàíûì ýöëöìñöíäö: Ãÿòèáÿ èñÿ:
— Íÿ îëäó? Ñþçëÿðèì áåéíèíÿ áàòìàäûìû? — äåéÿ ñîðóøäóãäà, Ñÿáà
õàíûì äà:
— Áèëìèðÿì, áèç Ùöñàìÿääèíè íÿ êèìè âàñèòÿëÿðëÿ ùÿáñõàíàäàí
ãóðòàðà áèëÿðèê...
— Ùÿáñõàíàíûí ãàïûñûíäà äóðàí êèøèëÿðäèðìè?
— Áÿëè, êèøèëÿðäèð.
— Èíäè êè, îíëàð êèøèëÿðäèð, ñÿí äÿ ýþçÿë áèð ãàäûíñàí, ñÿí þç èøèíè
äöç ãóðà áèëñÿí, ùÿð øåéè áàúàðà áèëÿðñÿí. Ãûñàñûíû äåéèðÿì: òÿùëöêÿíè
áèð òÿðÿôÿ àòàã, áèç àçàä îëà-îëà Ùöñàìÿääèíè áîéíóíó Ôÿõðÿääèíèí
ñàáóíëàíìûø èïèíÿ êå÷èðìÿê òàðèõè áèð õÿéàíÿòäèð. Áó ëÿêÿ ùÿìèøÿëèê
áèçèì áîéíóìóçäà ãàëàð. Ýåò, éàõøû äöøöí, ìÿí âÿ ñÿí áóðàäà èêÿí
Ùöñàìÿääèíè ãà÷ûðòìàã ëàçûìäûð. Ñÿíè äÿ þçöìëÿ áÿðàáÿð Ðåé
ìÿìëÿêÿòèíÿ àïàðàúàüàì, ñîíðà òåçëèêëÿ ñÿíèíëÿ áÿðàáÿð Ùÿìÿäàíà
ãàéûäàúàüàì. Ñÿíèí áó õèäìÿòëÿðèí íÿ ìÿíèì, íÿ äÿ Ùöñàìÿääèíèí
éàíûíäà èòìÿç. Áèç éàëíûç Ùöñàìÿääèíè ãóðòàðìàã äåéèë, áóíóíëà
Ôÿõðÿääèíÿ áþéöê áèð ñèëëÿ âóðàúàüûã. Ãûçûë Àðñëàí îíóí äÿéÿðñèçëèéèíè
âÿ åùòèéàòñûçëûüûíû ýþðöíúÿ éåðèíÿ áàøãàñûíû äÿ òÿéèí åäÿ áèëÿð. Î êè
ãàëäû ñÿíèí ìöêàôàòëàíìàüûíà, áó áàðÿäÿ ìÿíÿ ÿìèí îëà áèëÿðñÿí.
***
Úöìÿ àõøàìû îëäóüóíà ýþðÿ ùÿáñõàíàíûí ãàïûñûíäà äóðàí ãàäûíëà-

ðûí ñàéû áèð àç äà àðòìûøäû. Øÿðãäÿ ùÿð úöìÿ àõøàìû ìÿùáóñëàðà åùñàí
ýÿòèðìÿê àäÿò èäè.
165

Ùàìûäàí ñîíðà ãàðà þðòö ñàëìûø áèð ãàäûí äà ãàïûäà äóðàí ãàðîâóëà
éàíàøûá ýÿòèðäèéè åùñàíëàðûí ìÿùáóñëàðà âåðèëìÿñèíè ðèúà åòäè. Ãàðîâóë
åùñàíû àëûá è÷ÿðèäÿ äóðàí êåøèê÷èëÿðè ñÿñëÿäè; îíëàð äÿðùàë ýÿëèá ãàäûíûí
ýÿòèðäèéè åùñàíëàðû ìÿùáóñëàðà ïàéëàìàã ö÷öí àïàðäûëàð.
Ãàäûí åùñàí ýÿòèðäèéè ãàáëàðû ýåðè àëìàã ö÷öí ãàðîâóëóí éàíûíäà
äóðóá ýþçëÿéèðäè. Ãàðîâóë ÿëèíäÿ íèçÿ î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ ýåäèðäè. Î,
ãàäûíà éàõûíëàøäûüû çàìàí ãàäûí îíà ñóàë âåðäè:
— Ùÿð ýöí åùñàí ýÿòèðìÿê ìöìêöíäöðìö?
— Íÿ ö÷öí äÿ ìöìêöí äåéèë? Åùñàí ñàùèáèíèí ìÿðùÿìÿòèíäÿí
àñûëûäûð.
Ãàäûí ãàðîâóë èëÿ äàíûøäûüû çàìàí öçöíöí áèð òÿðÿôè à÷ûëäû, ãàðîâóë
ýþðìÿê âÿ äèããÿò âåðìÿê èñòÿðêÿí, ãàäûí öçöíö ñöðÿòëÿ þðòäö. Ãàðîâóë
èñÿ íèçÿñèíÿ äàéàíûá äóðäó, ãàäûí àðòûã öçöíö ýþñòÿðìÿäè. Ãàäûí äàùà
ýÿçìÿê èñòÿìèðäè. È÷ÿðèäÿí ãàáëàð ýÿòèðèëÿíÿ ãÿäÿð ãàðîâóë äóðóá ÷îõ
äèããÿòëÿ ãàäûíà áàõûðäû. È÷ÿðèäÿí ãàáëàðû ýÿòèðäèëÿð, ãàäûí ãàáëàðû ñöô-
ðÿéÿ áàüëàéûá ýþòöðìÿê èñòÿðêÿí ãàðîâóë îíà ñóàë âåðäè:
— Ìÿðùÿìÿòëè õàíûì éåíÿ äÿ åùñàí ýÿòèðÿúÿêäèðìè?
— Áÿëêÿ äÿ ýÿòèðäèì.
— Ìöìêöíñÿ òåç-òåç ýÿòèðèí, áóðàäà åëÿ ìÿùáóñëàð âàðäûð êè, ùå÷
áèð êÿñè éîõäóð. Îíëàð àíúàã åùñàíëàðëà éàøàéûðëàð.
— Ìÿùáóñëàðûíûç ÷îõäóðìó?
— ×îõäóð, ëàêèí éàâàø-éàâàø àçàëûð.
— Éîõñà îíëàðû àçàä åäèðëÿð?
— Õåéð, áóðàäà ñàõëàíûëàíëàð àçàä åäèëìÿëè àäàìëàð äåéèë, îíëàðûí
áèð ùèññÿñè ñöðýöí åäèëèð, áèð ùèññÿñè äÿ åäàì îëóíóð.
Ãàäûí áèð àç äöøöíÿíäÿí ñîíðà:
— ßëáÿòòÿ, áåëÿëÿðèíÿ åùñàí ýÿòèðìÿê ëàçûìäûð. Ìÿí éåíÿ äÿ ñàáàù
áó âàõò áóðàäà îëàúàüàì. ßúÿáà, ìÿùáóñëàðà ýÿòèðèëÿí åùñàíû àíúàã
ñèç úÿíàáìû ãÿáóë åòìÿëèäèð?
— Õåéð, ùÿð êÿñ ãÿáóë åäÿð. Ëàêèí èñòÿéèðÿì êè, õàíûì ýÿòèðäèéè åù-
ñàíûí ñàâàáûíäà ìÿí þçöì äÿ èøòèðàê åäèì.
— Õóäàâÿíäè, ýþð íÿ ãÿäÿð àëèúÿíàá àäàìëàð âàð èìèø! Ùÿð êÿñ ñèçèí
ãÿäÿð àëèúÿíàá âÿ íÿúèá îëñàéäû, áèð äàùà ùÿáñõàíàëàðà åùòèéàú ãàëàðäûìû?!
— Åëÿäèð, ìþùòÿðÿì õàíûì. Áóðàäà åëÿ èýèäëÿð éàòûð êè, àäëàðûíû
÷ÿêÿí áåëÿ éîõäóð. ßëëÿðèíÿ ùÿð êÿñ äöøöáñÿ ùÿáñÿ àëûáëàð. Ùÿáñõàíà
õèäìÿò÷èëÿðèíèí ïåøÿñè èï ñàáóíëàìàã âÿ ýöíàùñûç àäàìëàðûí áîüàçûíà
êå÷èðìÿê îëóáäóð.
166

— Áÿñ ñèçèí îíëàðà ðÿùìèíèç ýÿëèðìè?
— Íÿ ö÷öí äÿ ýÿëìèð. Ëàêèí ÿëèìèçäÿí íÿ ýÿëÿð?
— Ñèçèí ÿëèíèçäÿí ÷îõ øåé ýÿëÿð!..
Ãàäûí àðòûã äàíûøìàäû. Ýåäÿðêÿí ãàðîâóëóí îâúóíà áèð ãûçûë ãîéóá,
õåéèð-äóà âåðèá àéðûëäû.
Åùñàí ýÿòèðìÿê äàâàì åäèðäè. Ãàäûí áÿçÿí åùñàíû ýöíäÿ èêè êÿðÿ,
ñÿùÿð âÿ àõøàì ýÿòèðèðäè. Ãàðîâóëëàð èñÿ îíó êö÷ÿäÿ êöëÿêäÿ âÿ éàüûø
àëòûíäà ñàõëàòäûðìàéàðàã; è÷ÿðè ýèðìÿñèíÿ èúàçÿ âåðèðäèëÿð. Áÿçÿí ìÿù-
áóñëàð ùÿéÿòÿ ÷ûõäûãëàðû çàìàí ãàðîâóëëàð ãàäûíû îíëàðà ýþñòÿðèá:
— Ñèçèí ãåéäèíèçÿ ãàëàí âÿ ñèçÿ åùñàí ýÿòèðÿí áó ìþùòÿðÿì ãàäûí-
äûð, — äåéèðäèëÿð.
Ãàäûí èñÿ þç íþâáÿñèíäÿ ìÿùáóñëàðû ýþðäöéö çàìàí îíëàðà õåéèð-
äóà âåðèð âÿ íèúàò òàïìàëàðû ö÷öí Àëëàùà éàëâàðûðäû.
Ãàäûí éàëíûç äóñòàãëàðà äåéèë, áÿçÿí ö÷ íÿôÿð ãàðîâóë ö÷öí äÿ éå-
ìÿê ýÿòèðèðäè. Éåìÿêäÿí ÿëàâÿ, ùÿð äÿôÿ ùÿáñõàíàéà ýÿëäèéè çàìàí,
ãàðîâóëëàðûí äà ùÿð áèðèñèíÿ áèð ãûçûë ùÿäèééÿ âåðèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ î,
ùÿáñõàíà ìöäèðèíèí îòàüûíà ãÿäÿð éîë òàïìûøäû. Ñîí ýöíëÿð î, åùñàí
ýÿòèðäèéè çàìàí ùÿáñõàíà ìöäèðèíèí îòàüûíäà îòóðóá ýþçëÿéèðäè.
Ìöäèð åùñàí÷û âÿ ñÿõàâÿòëè ãàäûíëà ùÿääèíäÿí àðòûã ìàðàãëàíûðäû.
Î ùÿì ýþçÿë, ùÿì äÿ çÿíýèí èäè. Àõøàìëàðûí áèðèíäÿ ìöäèð ãàäûíà
áåëÿ áèð ñóàë âåðäè:
— Íÿ ö÷öí ùÿð äÿôÿ ñèç þçöíöç åùñàí ýÿòèðèðñèíèç? Åâèíèçäÿ áó
âÿçèôÿíè èôà åäÿ áèëÿúÿê áèð êèøè éîõäóðìó?
— ßââÿëà, åâèìèçäÿ êèøè òàéôàñû éîõäóð, èêèíúè äÿ åùñàíäàí àëûíà-
úàã ñàâàáû øÿõñÿí þçöì ìÿíèìñÿìÿê èñòÿéèðÿì.
— ßúÿáà, ÿðèíèç éîõäóðìó?
— ßðèì âàð èäè. Î, Áàüäàääà áþéöê áèð âÿçèôÿ ñàùèáè èäè. Ùÿðáè
õèäìÿòäÿ èäè. Íÿùàéÿò, õÿëèôÿ îíó âÿòÿíïÿðâÿðëèêäÿ òþùìÿòëÿíäèðäè,
ùÿáñÿ àëäûðäû. Ùÿáñõàíàäà õÿñòÿëèêäÿí þëäöéöíö ñþéëÿäèëÿð. Ëàêèí
àëûíàí ìÿëóìàòà ýþðÿ îðàäà çÿùÿðëÿìèøäèëÿð. Àðòûã ùå÷ áèð êÿñèìèç
ãàëìàäû. Áèð ãàéûíàíàì âàð, î äà áó ýöíëÿðäÿ þëÿñèäèð. Î ÷îõ ãîúàäûð.
Ìÿíèì ìÿùáóñëàðà åùñàí åòäèéèìèí ÿñàñ ñÿáÿáëÿðèíäÿí áèðèñè äÿ úàâàí
âÿ áÿäáÿõò ÿðèìèí ùÿáñõàíàäà þëìÿñèäèð. Î áþéöê áèð ñÿðâÿò ãîéóá
ýåòìèøäèð. Ùÿìèí ñÿðâÿòè ìÿùáóñëàðà ñÿðô åäÿúÿéèìÿ àíä è÷ìèøÿì.
Ãàäûí áóíëàðû äàíûøàðàã àüëàäû âÿ äÿðùàë äÿñìàëûíû ÷ûõàðûá ýþ-
çöíöí éàøûíû ñèëìÿê èñòÿðêÿí, öçöíöí áèð òÿðÿôèíè éåíÿ äÿ ìöäèðÿ
ýþñòÿðäè.
167

Ìöäèð àðòûã îíóí áèð àôÿò âÿ áèð äèëðöáà îëäóüóíó òàìàìèëÿ òÿéèí
åòäè âÿ þç-þçöíÿ “ÿðè éîõäóð, ýþçÿëäèð, ùÿì äÿ çÿíýèíäèð. Áó ãÿäÿð
ìþùòÿðÿì, ñÿõàâÿòëè, àüûëëû áèð ãàäûíà åâëÿíìÿê íÿ ãÿäÿð õîøáÿõò-
ëèêäèð” — äåäè. Ãàäûí ùÿð äÿôÿ äóðóá ýåòìÿê èñòÿðêÿí, ìöäèð îíà áàøãà
áèð ñóàë âåðèá äàéàíäûðûðäû. Íÿùàéÿò, ãàäûí:
— Ãàðàíëûã äöøöð. Ãàéûíàíàì èíòèçàðäàäûð. Î, ìÿíäÿí íèýàðàí ãàëàð.
Áèð äÿ áóäóð êè, ùÿáñõàíà ìöäèðèíèí îòàüûíäà ÷îõ îòóðìàã óéüóíñóç-
äóð. Áóíóí ö÷öí ñèçè äÿ ðàùàòñûç åòìèø îëàðàì. Áÿëêÿ áóðàäà ñèçäÿí äÿ
éóõàðû âÿçèôÿ äàøûéàíëàð âàðäûð. Ìÿíèì ñÿáÿáèìÿ öçöíöçÿ ñþç ýÿëÿ-
úÿéèíè âÿ ìÿçÿììÿò àëàúàüûíûçû èñòÿìèðÿì, — äåäèêäÿ, ìöäèð ãàäûíûí
áó ñþçöíÿ åòèðàç åäÿðÿê:
— Î áàðÿäÿ äöøöíìÿéèí, áóðàäà ìÿíäÿí éóõàðû âÿçèôÿ äàøûéàí ùå÷
êÿñ éîõäóð. Ùÿáñõàíà ìÿíèì èõòèéàðûìäàäûð. Óúà âÿçèôÿäÿ îëàíëàðûí
þçëÿðè áóðà ýÿëìÿç, àíúàã àäàìëàðû ýÿëèá áèçÿ ÿìð ýÿòèðèðëÿð, — äåäè.
— Íÿ ö÷öí ÿìðëÿð ýÿòèðèðëÿð?
— Ñöðýöíÿ ýþíäÿðèëÿíëÿðè âÿ åäàì åäèëÿíëÿðè àïàðìàã ö÷öí ÿìð
ýÿòèðèðëÿð.
— ßìðëÿðè âåðÿí êèìäèð?
— ßìðëÿðè âåðÿí Ùÿìÿäàí øÿùÿðè ìöùàôèçÿñè ãîøóíëàðûíûí ðÿèñè
Ôÿõðÿääèí àäëû áèð àäàìäûð.
— Îíóí ùå÷ áèð ðÿùìè, èíñàôû éîõäóðìó?
— Éîõäóð. Áàøãàëàðûíû åäàì åäèð åòñèí, ñþçöìöç éîõäóð, áèçèì þç
éåðëÿðèìèçè äÿ ìÿùâ åäèð. Î åëÿ ãÿùðÿìàíëàðû ìÿùâ åäèð êè, áèð äàùà
ìÿìëÿêÿòèìèç î úöð àäàìëàðû éåòèðÿ áèëìÿç.
— Ñèç ùàíñû ìÿìëÿêÿòäÿíñèíèç?
— Áèç Àçÿðáàéúàí òÿðÿôèíäÿí ýÿëìèøèê.
— Äåìÿê êè, ñèç äÿ ìÿíèì êèìè ãöðáÿò âèëàéÿòäÿíñèíèç?
— ßúÿáà, ñèç áóðàëû äåéèëñèíèçìè?
— Õåéð, ìÿí áóðàëû äåéèëÿì. Ìÿí äÿ ãöðáÿò âèëàéÿòëÿðäÿí
ýÿëìèøÿì. ßðèìè àõòàðìàã ö÷öí Áàüäàäà ýåòìèøäèì, ãàéûíàíàì äà
ìÿíèìëÿ áÿðàáÿð èäè. Îíóí þçöíö äåéèë, þëöì õÿáÿðèíè òàïäûã, èíäè èñÿ
îíó áóðàäà áóðàõûá ãàðäàøûìû àõòàðìàã ö÷öí ýåäèðÿì.
— Ãàðäàøûíûç ùàðàäàäûð?
— Ðåéäÿ îëäóüóíó õÿáÿð âåðÿí âàðäûð. Áÿçèëÿðè äåéèðëÿð êè, î,
Õàðÿçì ìÿìëÿêÿòè ùöäóäóíäàäûð. Áó éàõûíëàðäà àëûíàí õÿáÿðÿ ýþðÿ
î, Ñÿëàùÿääèí ßééóáóíóí îðäóñó èëÿ áÿðàáÿð Ãöäñ øÿùÿðèíèí àëòûíäà
ìöùàðèáÿ åäèð. Ùÿð ùàëäà ùàíñû áèð òÿðÿôÿ ýåäÿúÿéèìè âÿ îíó ùàðàäà
àõòàðàúàüûìû þçöì äÿ áèëìèðÿì.
168

— Ãàðäàøûíûçûí àäû íÿäèð?
— Ãàðäàøûìûí àäû Ùöñàìÿääèíäèð.
Ìöäèð Ùöñàìÿääèí àäûíû åøèòäèéè çàìàí äóðóõäó, ãàäûíûí öçöíÿ
òÿÿúúöáëÿ áàõäû, äÿðèí áèð ôèêðÿ úóìäó âÿ þç-þçöíÿ: “Ñèç Àëëàù, òÿñà-
äöôÿ áàõûí!” — äåäè.
Ãàäûí àüëàéûðäû, ñàíêè ùÿéÿúàíûíäàí ÷þùðÿñèíè à÷äûüûíû óíóòìóø-
äó. Ìöäèð äÿ þç íþâáÿñèíäÿ îíóí ýþçÿë âÿ àëäàäûúû ÷þùðÿñèíè ýþðäöéö
çàìàí, ùÿð áèð òÿùëöêÿíè, ùÿð áèð ó÷óðóìó õÿéàëûíäàí ñèëìèøäè. Î, ãàäûíà
éàõøûëûã åòìÿê âÿ íÿòèúÿäÿ îíóí ìÿùÿááÿòèíè ãàçàíìàã õöëéàëàðûíû
äàøûéûðäû. Íÿùàéÿò, ìöäèð ôèêèðëè áàõûøûíû ãàëäûðûá ãàäûíà áàõäû âÿ îíóí
àüëàäûüûíû ýþðöá äåäè:
— Ñèçè áàøà äöøöðÿì, ýþçÿë âÿ ìþùòÿðÿì õàíûì, ãàäûí ö÷öí ãàðäàø
ìÿùÿááÿòè ÿð ìÿùÿááÿòèíäÿí äàùà àðòûã âÿ äàùà ãèéìÿòëèäèð. ×öíêè
þçöìöç äÿ ãàðäàø îëìóøóã, þçöìöç äÿ áàúû ìÿùÿááÿòèíè äàäìûøûã.
Ìÿí åëÿ çÿíí åäèðÿì êè, áàúûëàð ãàðäàøûí óüðóíäà ùÿð úöð ôÿäàêàðëûüà
ãàðøû ýöçÿøòÿ ýåäÿ áèëÿðëÿð.
Ãàäûí ýþçëÿðèíè ñèëÿðÿê:
— Åëÿäèð, äîüðó äåéèðñèíèç, ìÿí áèð êÿðÿ Ùöñàìÿääèíè ýþðìÿê
ö÷öí þç âàðëûüûìû ôÿäà åäÿ áèëÿðÿì. Áóíà àíä è÷ìèøÿì. Ìÿí ÿðèìäÿí
ñîíðà áèð äàùà ÿðÿ ýåòìÿìÿê ö÷öí àíä è÷ìèøäèì, ëàêèí ãàðäàøûìûí
õÿáÿðñèç éîõ îëäóüóíó åøèäÿíäÿí ñîíðà àíäûìû äÿéèøäèì.
Ãàäûí áó ñþçëÿðè äåäèêäÿí ñîíðà óòàíûá, áàøûíû àøàüû ñàëäû. Ìöäèð
èñÿ îíà ñóàë âåðäè:
— Ìþùòÿðÿì õàíûì àíäûíû íÿ ö÷öí äÿéèøäè? Îíó ìÿíÿ ñþéëÿéÿ
áèëìÿçñèíèçìè?
— Íÿ ö÷öí ñþéëÿéÿ áèëìÿéèì? Ùÿð êÿñ ìÿíèì ãàðäàøûìû ìÿíÿ
âåðñÿ, ìÿí îíóí èçäèâàú òÿêëèôèíè ðÿää åòìÿéÿúÿéÿì.
Ìöäèð ö÷öí áó òÿêëèô îëäóãúà àüûð èäè. Î, Ùöñàìÿääèíè ãàäûíà
ãàéòàðà áèëìÿéÿúÿêäè. Åéíè çàìàíäà, ãàäûíà ãàðäàøûíûí ùÿáñõàíàäà
îëäóüóíó äà õÿáÿð âåðìÿêäÿí ãîðõóðäó, áàúû ö÷öí áó ãÿäÿð ãàðà
õÿáÿðè åøèòìÿéèí íÿ ãÿäÿð àüûð îëäóüóíó ìöäèðèí þçö äÿ ùèññ åäèðäè.
Ëàêèí ìöäèð òÿñàäöô åòäèéè áó ýþçÿë ãàäûíûí àðçóëàðûíà êþìÿê åòìÿéè
äÿ áàúàðìûðäû. Áóíà ýþðÿ äÿ ãàäûíû ÿââÿëúÿ áó õÿáÿðèí àüûðëûüûíà þéðÿò-
ìÿê âÿ îíà õÿáÿð âåðÿúÿéè ùàäèñÿíèí òÿñèðèíè àçàëòìàüà ÷àëûøàðàã äåäè:
— Ùàçûðäà äöíéà î ãÿäÿð ãàðûøûãäûð êè, ùàäèñÿëÿð ùå÷ áèð çàìàí
áàúû-ãàðäàø àðàñûíäà îëàí ìÿùÿááÿòëÿ ùåñàáëàøìûð, êèì áèëèð, ãàðäà-
øûíûçû ùàðàäà òàïàúàãñûíûç. Áÿëêÿ äÿ î áèð õÿñòÿõàíàäàäûð, áÿëêÿ äÿ
169

ñöðýöíäÿäèð, éàõóä äà áèð ùÿáñõàíà áóúàüûíäà éàòûð. Íÿ åäÿúÿêñÿí?!
Ãÿçàéà òÿüéèð âåðìÿéè êèìèí èìêàíû âàðäûð? Ãÿçàâö-ãÿäÿðèí àüûðëû-
üûíû áèç ÷ÿêìÿñÿê áÿñ êèì ÷ÿêÿúÿêäèð? Ìÿíúÿ áó ìÿñÿëÿíèí ùÿëëèíè
èãáàëûí þç èõòèéàðûíà áóðàõìàã äàùà ÿëâåðèøëèäèð. Éàõóä äà îíó àõòàð-
ìàã âÿ òàïìàã ö÷öí ýåòäèêúÿ îíóí ùÿáñäÿ îëäóüóíó ýþçöíöçÿ àëûí.
— Ùÿð ùàëäà íÿ îëóðñà îëñóí, áèð êÿðÿ îíóí öçöíö ýþðìÿê âÿ
ñàëàìàò îëäóüóíó éÿãèí åòìÿê ìÿíèì ö÷öí êèôàéÿòäèð.
— ßúÿáà, ìÿí ãàðäàøûíûçû ýþñòÿðñÿì, þç àíäûíûçà âÿôà åäÿ áèëÿð-
ñèíèçìè?
— Àíäû éåðèíÿ éåòèðìÿê ö÷öí øÿðàèò ìþâúóä îëóðñà, íÿ ìàíåÿ
âàðäûð?
— Ìÿí äÿ ãÿðèáÿì, àèëÿì äÿ éîõäóð. Þçöì äÿ ÷îõ íÿúèá àèëÿäÿ
äîüóëìóøàì...
— Ñèçèí àëèúÿíàáëûüûíûç íÿúèá àèëÿäÿí îëäóüóíóçó ýþñòÿðèð.
— Ñèç ÿùäèíèçÿ âÿôà åäÿúÿéèíèçÿ àíä è÷ÿ áèëÿðñèíèçìè?
— Ãàðäàøûìûí úàíûíà àíä è÷èðÿì!
— Ëàêèí ñèçäÿí áèð ðèúàì âàðäûð: ãàðäàøûíûçû ýþðäöéöíöç çàìàí
ùÿéÿúàí êå÷èðìÿìÿëè âÿ ãûøãûðìàìàëûñûíûç! Ùÿðýàù áó ñèðð éàíûíûçäà
ãàëàðñà, áóíó áèð êèìñÿéÿ áèëäèðìÿñÿíèç, ùÿð ýöí àõøàì áó çàìàí ãàð-
äàøûíûçû áóðàäà ýþðÿ áèëÿðñèíèç.
— Ìÿíèìëÿ çàðàôàòìû åäèðñèíèç?!
— Úèääè äåéèðÿì, áóðàäà áèð íÿôÿð Ùöñàìÿääèí âàðäûð.
— Îíóí íèøàíÿëÿðèíäÿí áèðèñèíè ìÿíÿ äåéÿ áèëÿðñèíèçìè?
— ×þùðÿñèíäÿ áþéöê áèð õàëû âàðäûð.
Ãàäûí àüëàäû:
— Îäóð, àíàìûí îüëóäóð. Ñåâýèëè ãàðäàøûìäûð.
Ìöäèð:
— Ðèúà åäèðÿì, þçöíöçö ÿëÿ àëûí, — äåéÿðÿê ãàäûíû îòàãäà áóðàõûá
ýåòäè. Ãàäûí îòóðóá äöøöíöðäö. Þç “ãàðäàøûíû” ùÿáñõàíàäàí ãóðòàð-
ìàã ö÷öí ìöäèðèí ùÿéàòû áàðÿñèíäÿ ýþòöð-ãîé åäèðäè. Áåø äÿãèãÿ êå÷-
ìÿäÿí ãàïû à÷ûëäû. Ùöñàìÿääèí îòàüà ýèðäè, ãàäûí îíó ýþðäöéö çàìàí
öçÿðèíÿ àòûëûá áîéíóíó ãóúàãëàäû âÿ:
— ßçèç ãàðäàøûì! — äåéÿ îíóí öçöíäÿí þïìÿê èñòÿðêÿí ãóëàüûíà
ïû÷ûëäàäû: — Ìöäèðè áîüóá ëèáàñëàðûíû ýåéìÿëèñÿí!
Ìöäèð ãàéûäûá è÷ÿðè ýèðäè âÿ ãàäûíà ìöðàúèÿòëÿ:
— Ñèçèí ãàðäàøûíûç áó úÿíàáäûðìû?
Ãàäûí àüëàéà-àüëàéà:
170

— Áóäóð, ìÿíèì áÿäáÿõò ãàðäàøûì áóäóð! — äåäèêäÿ Ùöñàìÿääèí
ìöäèðÿ éàíàøàðàã:
— Áàúûìûí âÿ ìÿíèì ùàããûìûçäà åòäèéèíèç áó àëèúÿíàáëûüà ãàðøû
òÿøÿêêöð åäèðÿì, — äåéÿðÿê îíóí ÿëèíè-ÿëèíÿ àëäû âÿ î áèðè ÿëè èëÿ
ìöäèðèí áîüàçûíäàí òóòóá áîüìàüà áàøëàäû. Ãàäûí ìöäèðèí ìöãàâèìÿò
ýþñòÿðäèéèíè ýþðöá, äÿðùàë ãàëõûá ìöäèðèí úàí åâèíäÿí òóòóá ÿçäè âÿ
Ùöñàìÿääèí îíó áîüóá èøèíè áèòèðäè. Ùöñàìÿääèí ìöäèðèí ïàëòàðûíû
ýåéäè, ãàïûíû áàüëàéûá, à÷àðûíû ýþðöðäö; Ùöñàìÿääèí ãàäûí èëÿ êö÷ÿéÿ
÷ûõàðêÿí, éàâàøäàí ãàðîâóëà ìöðàúèÿò åäÿðÿê:
— Ìÿí áó õàíûìû éîëà ñàëûá ãàéûäûðàì. Ýåúÿ êå÷ìèøäèð. ßáó-
Äÿúúàíÿ ìÿùÿëëÿñèíÿ ýåòìÿñè ãîðõóëóäóð, — äåäè.
***
Àé, Èñìàéûëûí ìÿãáÿðÿñè öçÿðèíäÿêè ìèíàðÿíèí äàëûñûíà êå÷èá

öçöíö êèðøàíëàìàüà áàøëàäûüû çàìàí Ùöñàìÿääèí âÿ Ñÿáà õàíûìûí
ùàçûðëàòäûðäûüû àòû ìèíèá Õàðÿçì ìÿìëÿêÿòèíÿ äîüðó ãà÷ûðäû. Ãÿòèáÿ
õàòóí Ùöñàìÿääèíèí ùÿáñõàíàäàí ãà÷ûðûëìàñû èøèíè þçö ö÷öí áþéöê áèð
ìöâÿôôÿãèééÿò ñàéûðäû. Äîüðóäàí äà áó ùàäèñÿ Ôÿõðÿääèíèí Ùÿìÿ-
äàíäàêû íöôóçóíà áþéöê áèð çÿðáÿ îëäó. Áóíà ýþðÿ äÿ Ãÿòèáÿ õàòóí
Ñÿáà õàíûìû èñòÿäèéè ãÿäÿð ìöêàôàòëàíäûðäû. Ôÿõðÿääèí èñÿ Ãûçûë Àðñ-
ëàíäàí éöíýöë áèð ìÿçÿììÿò àëàíäàí ñîíðà Ùöñàìÿääèíè ãà÷ûðàí
ãàäûíû àõòàðìàüà áàøëàäû. Î, ùÿáñõàíà ãàðîâóëëàðûíû ÷àüûðûá ñîðóøäó:
— Ãàäûí ùàããûíäà íÿ äåéÿ áèëÿðñèíèç? Î ýåúÿ ãàïûäà ýÿçÿí ãàðîâóë
êèì èäè?
Ãàðîâóëóí êèì îëäóüóíó òÿéèí åòäèëÿð. Ãàðîâóëóí âåðäèéè ìÿëóìàò
áóíäàí èáàðÿò èäè: “Áîéó áÿñòÿ áèð ãàäûí èäè. Ùÿð ýöí áèð êÿðÿ âÿ
ùÿðäÿíáèð ýöíäÿ èêè êÿðÿ ìÿùáóñëàðà åùñàí ýÿòèðèðäè. ×îõ ìþìèí
ãàäûí èäè. Äèëèíäÿí Àëëàùûí âÿ ìöãÿääÿñëÿðèí àäû ÿñêèê îëìàçäû.
Îëäóãúà ýþçÿë èäè. Öçöíö áèð êÿðÿ ýþðäöì, ëàêèí òåç ýèçëÿòäè. ßëèíè
óçàäûá åùñàíû âåðäèéè çàìàí áàðìàãëàðûíäà ö÷ ãèéìÿòëè öçöê îëäóüóíó
ýþðäöì. Áàøûíäà ãàïà èïÿêäÿí ÷àðøàáû âàð èäè. ×àðøàáûí êÿíàðûíäà
éàøûë èïÿêëÿ òèêèëìèø ùàøèéÿëÿð âàð èäè. Àéàããàáûëàðûíûí öñòö ýöìöø
ñàïëàðëà òèêèëìèøäè. Ñÿñè ÷îõ çÿèô âÿ ùÿçèíàâÿð èäè. Î ÷îõ òåç-òåç àüëà-
éûðäû. Ñÿõàâÿòèíèí ìöãàáèëèíè èíäèéÿ ãÿäÿð ýþðìÿìèøÿì. Àäÿòè, ðàñ-
òûíà êå÷ÿí éîõñóëëàðà ïóë ïàéëàìàã èäè”.
Ôÿõðÿääèí áèð àç äöøöíöá éàíûíäàêû àäàìà ìöðàúèÿò åòäè âÿ:
171

— Åøèòäèéèí ÿëàìÿòëÿðè éàçûá ýþòöð, áó íèøàíÿëÿðäÿ ùàíñû áèð ãàäûí
ýþðìöø îëñàíûç òóòóá ìÿíèì éàíûìà ýÿòèðèí! — äåäè.
Ôÿõðÿääèí ùÿìèí ãàäûíûí Ñÿáà õàíûì îëäóüóíà ùå÷ äÿ øöáùÿ
åòìèðäè, ëàêèí îíó Ãÿòèáÿ õàòóíóí ñàðàéûíäàí ÷ûõàðûá ùÿáñÿ àëäûðìàã
ìöìêöí äåéèëäè. Áóíà Ãûçûë Àðñëàí äà ðàçûëûã âåðìèðäè, ÷öíêè áó úèíà-
éÿòè Ñÿáà õàíûìûí áîéíóíà èñáàò åòìÿê, Ãÿòèáÿ õàòóíóí äà áó úèíà-
éÿòäÿ èøòèðàê åëÿäèéèíè èôøà åòìÿê äåìÿê èäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Ãûçûë Àðñëàí
Ñÿáà õàíûìûí ñàðàéäàí äèøàðû ÷ûõäûüû çàìàí ùå÷ êÿñÿ áèëäèðìÿäÿí
ùÿáñÿ àëûíìàñûíû âÿ åäàì åäèëìÿñèíè òàïøûðìûøäû.
Áöòöí ýöíö Ôÿõðÿääèíèí õÿôèééÿëÿðè ñàðàé ÿòðàôûíäà ýÿçèá ùÿìèí
ÿëàìÿòëÿðè äàøûéàí ãàäûíûí èíòèçàðûíû ÷ÿêèðäèëÿð. Ñÿáà õàíûì áóíëàðûí
ùàìûñûíû àíëàéûðäû. Ôÿõðÿääèí âÿ Ãûçûë Àðñëàíûí îíó ùÿáñÿ àëäûðìàã
ö÷öí âåðäèéè ãÿðàðëàðû áèëèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ î þç ìÿùàðÿò âÿ úÿñàðÿòèíè
áèð äàùà Ôÿõðÿääèíÿ âÿ Ãûçûë Àðñëàíà ýþñòÿðìÿê ãÿðàðûíà ýÿëìèøäè.
Ôÿõðÿääèíèí Àòàáÿé ñàðàéû ÿòðàôûíäà ãîéäóüó ýþçÿò÷è õÿôèééÿëÿð ùå÷
áèð ìöâÿôôÿãèééÿò ÿëäÿ åäÿ áèëìèðäèëÿð. Ùÿáñõàíà ãàðîâóëëàðûíûí ýþñ-
òÿðäèéè ÿëàìÿòëÿðè äàøûéàí ãàäûí ýþçÿ ýþðöíìÿéèðäè. Ñàðàéäàí ÷ûõàí
êÿíèçëÿð âÿ úàðèéÿëÿð òÿãèá åäèëèðäèñÿ äÿ, îíëàðûí ùå÷ áèðèñèíäÿ ýþñòÿ-
ðèëÿí ÿëàìÿòëÿðè òàïà áèëìèðäèëÿð. Ëàêèí Ñÿáà õàíûì ñàðàéäà ãàïàíûá
îòóðìàìûøäû, î ùÿð ýöí ñàðàéäàí äèøàðû ÷ûõàðàã Ôÿõðÿääèíèí éàøàäûüû
åâèí ÿòðàôûíäà äîëàøûð âÿ Ôÿõðÿääèíèí éàøàäûüû îòàüà ýèðìÿê ö÷öí
âàñèòÿ àõòàðûðäû. Î, Ùÿìÿäàíäàí Ðåé ìÿìëÿêÿòèíÿ êþ÷öá ýåäÿíÿ
ãÿäÿð ìÿëÿêÿíèí äöøìÿíè îëàí Ôÿõðÿääèíÿ áþéöê áèð çÿðáÿ âóðìàã
âÿ áóíà ìöãàáèë áþéöê áèð ìöêàôàò àëìàã èñòÿéèðäè.
Ýöíîðòà çàìàíû àçàí÷û Èñìàéûë ìÿãáÿðÿñèíèí êàøè ìèíàðÿñèíäÿ
“Àëëàùó ÿêáÿð” ñþçöíö äåäèéè çàìàí, Ñÿáà õàíûì Ôÿõðÿääèíèí ãàïû-
ñûíäàí ãàðà ÷àðøàáà áöðöíìöø áèð ãàäûíûí:
— Àëëàùó ÿêáÿð êÿáèðÿí êÿáèðà, — äåéÿ ÷ûõûá ýåòäèéèíè ýþðäö. Ãàäûí
ÿëèíäÿ áþéöê áèð áàüëû àïàðûðäû. Ñÿáà õàíûì ÷îõ äèããÿòëÿ áàõàíäàí
ñîíðà ãàäûíûí ÿëèíäÿêè áàüëûíûí ÷èðêëè ïàëòàð îëäóüóíó òÿéèí åòäè.
Øöáùÿñèç êè, ïàëòàðëàð Ôÿõðÿääèíèí ïàëòàðëàðû èäè.
Ñÿáà õàíûì ãàäûíà éàõûíëàøûá ñàëàì âåðäè âÿ ñîðóøäó:
— Âàõòûíûç îëñàéäû, ñèçè õàíûìûí éàíûíà àïàðàðäûì. Õàíûì ÷îõäàí
áÿðè ñÿëèãÿëè ïàëòàðéóéàí àõòàðûð.
Ãàäûí Ñÿáà õàíûìûí úàâàáûíäà:
— Áó ýöí âÿ ñàáàù âàõòûì îëìàéàúàãäûð. ×öíêè úÿíàá Ôÿõðÿääèí
ïàëòàðëàðûíûí òÿëÿñèê éóéóëìàñûíû òàïøûðìûøäûð.
172

— Ñèç îíóí ïàëòàðëàðûíû íÿ âàõò þçöíÿ ýÿòèðìÿëèñèíèç?
— Âàõò òÿéèí åòìÿéèáëÿð. Áèðèñè ýöí âÿ éà äàùà î áèðèñè ýöí.
— Áÿñ ìÿí ñèçè ùàðàäà ýþðöì?
— Ñèç ùàðàäà èñòÿñÿíèç, ìÿí îðàäà ýÿëèá ñèçè ýþçëÿðÿì.
— Äàùà áèðèñè ýöí úöìÿ àõøàìûäûð, ñèç ßáó-Äÿúúàíÿ ìÿãáÿðÿñèíÿ
çèéàðÿòÿ ýÿëÿðñèíèçìè?
— Áó íÿ ñþçäöð? Ùÿìÿäàíäà éàøàéûá ïåéüÿìáÿðèí ÿñùàáÿñèíèí
çèéàðÿòèíÿ ýåòìÿìÿê ãàáèëäèðìè?
— Ýöíöí íÿ âàõòû?
— Ìÿí çþùð íàìàçûíû îðàäà ãûëàúàüàì.
— Åëÿ èñÿ îðàäà ýþðöøÿðèê.
Áó ùàäèñÿäÿí èêè ýöí êå÷ìèøäè. Ôÿõðÿääèí ïÿíúÿðÿäÿ îòóðóá úÿá-
áÿõàíà ìåéäàí÷àñûíà áàõûð âÿ þç-þçöíÿ äåéèðäè: “Ãîøóí âÿ ùþêóìÿò
ìÿíèì ÿëèìäÿ îëóðêÿí, ÿõëàãñûç áèð ãàäûí ùÿáñõàíàéà ýèðñèí, ìöäèðè
þëäöðñöí, Ùöñàìÿääèí êèìè ìÿìëÿêÿò õàèíèíè ãà÷ûðñûí?! Äàùà ìÿí íÿ
ö÷öí àäûìû Ôÿõðÿääèí ãîéìóøàì!”. Î, ÿëèíè ÷ÿíÿñèíèí àëòûíà ñþéêÿéèá
úÿááÿõàíà ìåéäàíûíäàí ýÿëèá êå÷ÿí êèøèëÿðÿ âÿ ãàäûíëàðà áàõûðäû.
Áèðäÿí Ñÿáà õàíûìûí êå÷äèéèíè ýþðöá, äèããÿòëÿ îíà áàõäû, ùÿáñõàíà
ãàðîâóëëàðûíûí ýþñòÿðäèéè ÿëàìÿòëÿðèí ùàìûñûíû îíäà ýþðäö, ñåâèíäèéèí-
äÿí äÿëè êèìè éåðèíäÿí ñû÷ðàäû; Ñÿáà õàíûìû òóòìàã ö÷öí ïèëëÿêÿíëÿð-
äÿí ãàïûéà äöøäö. Áàøãà àäàì ýþðìÿéÿðÿê ãàïûäà äóðàí ãàðîâóëëàðû
ñÿñëÿäè:
— Äàëûìúà ýÿëèí, — äåäè. — Îíëàð ãàïûäàí àéðûëìàã èñòÿðêÿí ïàëòàð-
éóéàí ãàäûí ãàïûéà éàíàøàðàã:
— Ìþùòÿðÿì àüàì, ïàëòàðû ýÿòèðìèøÿì, — äåäèêäÿ Ôÿõðÿääèí áèð
êÿëìÿ èëÿ:
— Àïàð îòàüà, ãàéûäûðàì! — äåéÿ ãàðîâóëëàðëà áÿðàáÿð Ñÿáà õàíûìû
òÿãèá åòäè.
Ñÿáà õàíûì òàìàì áèð ñöðÿòëÿ ýåäèðäè. Ôÿõðÿääèí äÿ áóíó èñòÿ-
éèðäè, ÷öíêè îíó øÿùÿðèí ìÿðêÿçèíäÿ òóòìàüûí óéüóíñóç îëäóüóíó
äöøöíöðäö.
Ãàäûí äàááàüõàíà äÿðÿñè ìÿùÿëëÿñèíÿ äþíÿðêÿí, Ôÿõðÿääèí îíó
ñÿñëÿäè:
— Äàéàí ôàùèøÿ!
Ùÿìèí ãàäûí ãàéûäûá òÿÿúúöáëÿ Ôÿõðÿääèíÿ áàõäû âÿ òÿùãèðåäèúè
ñþçëÿðëÿ îíóí úàâàáûíû âåðäè âÿ þç éîëóíà äàâàì åòäè. Ôÿõðÿääèí áèð
äàùà îíó ñÿñëÿéÿðÿê:
173

— Ñÿíè ñÿñëÿéèðÿì. ßõëàãñûçûí áèðèñè, — äåäè. — Áèð äÿ ìÿíèì ÿëèì-
äÿí ãóðòàðàúàãñàíìû?!
Ãàäûí ÿëèíè éåðÿ àòàðàã äàø ýþòöðöá, àòìàã èñòÿðêÿí Ôÿõðÿääèí îíóí
ÿëèíÿ áàõäû, äîüðóäàí äà ùÿáñõàíà ãàðîâóëó ýþñòÿðäèéè êèìè áàðìàã-
ëàðûíäà ö÷ äÿíÿ ãèéìÿòëè öçöê îëäóüóíó ýþðúÿê ãàðîâóëëàðà ìöðà-
úèÿòëÿ:
— Òóòóí, þçöäöð, — äåäèêäÿ ãàðîâóëëàð ãàäûíû éàõàëàäûëàð. Ãàäûí èñÿ
äàðòûíûá îíëàðûí ÿëèíäÿí ãóðòàðìàã èñòÿðêÿí, ÷àðøàáû áàøûíäàí äöøäö.
Ôÿõðÿääèí îíà ÷îõ äèããÿòëÿ áàõàðêÿí, ðÿíýè ãà÷äû, ÷öíêè ãàäûí Ñÿáà
õàíûì äåéèëäè. Î, òÿõìèíÿí ãûðõ, éà ãûðõ áåø éàøëàðûíäà ÷îïóð âÿ áèð
ýþçö êîð ãàäûí èäè.
Ôÿõðÿääèí éàëâàðûúû áèð ñóðÿòäÿ ãàäûíà ìöðàúèÿòëÿ äåäè:
— Ìÿíè áàüûøëàéûí, ðèúà åäèðÿì áóíó þçöíöç ö÷öí áèð òÿúàâöç ùåñàá
åòìÿéèí. Àõòàðäûüûìûç úàíèäÿ îëàí ÿëàìÿòëÿðèí ùàìûñû ñèçèí çàùèðè ýþðö-
íöøöíöçäÿ âàðäûð.
Ãàäûí áó ñþçëÿðäÿí òÿñÿëëè òàïìàäû, ùþíêöð-ùþíêöð àüëàéàðàã äå-
éèðäè:
— Òàõòûí òàáóòà äþíñöí, áåëÿ ïàäøàù! Ñÿíèí ïàéòàõòûíäà ãàäûíëàðû
ýöíöí ýöíîðòàñûíäà êö÷ÿëÿðäÿ òÿùãèð åäèð âÿ ôàùèøÿ àäëàíäûðûðëàð. — Ãàäûí
îíëàðûí éàõàñûíäàí ÿë ÷ÿêìÿäè. — Ñèçè áóðàõìàéàúàüàì, ýÿðÿê áó ñààòäà
ãàçûíûí éàíûíà ýåäÿñèíèç, îðàäà ìÿíèì ôàùèøÿëèéèìè èñáàò åëÿéÿñèíèç.
Ôÿõðÿääèí éöç êÿðÿ öçð èñòÿäè, éàëâàðäû; íÿùàéÿò, ãàäûí îíëàðà
ëÿíÿò âÿ íèôðÿò îõóéà-îõóéà àéðûëûá ýåòäè.
Ôÿõðÿääèí òÿðèíè ñèëÿ-ñèëÿ åâÿ ãàéûòäû. Åâäÿ ãÿðèáÿ áèð àëÿì ýþðäö.
Ýåéäèéè ëèáàñëàðûí ùå÷ áèðèñèíè îðàäà ýþðìÿäè; áàüëû ñàíäûã à÷ûëìûøäû,
ãèéìÿòëè øåéëÿðè âÿ áöòöí ëàçûìè âÿñèãÿëÿð ýþòöðöëìöøäö. Ïÿíúÿðÿíèí
àðàñûíäà áèð áàüëû ãîéóëìóøäó, òÿëÿñèê áèð ùàëäà áàüëûíû à÷ûá, áèð äÿñò
ãàäûí ëèáàñû ãîéóëäóüóíó ýþðäö. Îíó òÿð áàñäû, è÷ÿðè ýèðÿí ãàäûíûí
ïàëòàðéóéàí ãàäûí îëìàäûüûíû éÿãèí åòäè. Î, ãàðîâóëëàðà ãûøãûðäû:
— Äàéàíìàéûí, ùÿìèí ãàäûíû òÿãèá åäèá ìÿíèì éàíûìà ýÿòèðèí. Î
áèçè àëäàäûá åâäÿí óçàãëàøäûðìàã ö÷öí Ñÿáà õàíûìûí ëèáàñëàðûíû
ýåéìèø âÿ ÷àðøàáûíû þðòìöø èìèø.
Ãàðîâóëëàð ãàäûíû òÿãèá åòäèëÿð, ëàêèí îíó òàïà áèëìÿäèëÿð. Ãàðà
÷àðøàáà áöðöíìöø éöçëÿðëÿ ãàäûíà òÿñàäöô åòäèëÿð. Àíúàã éàðûì ñààò
ÿââÿë ýþðäöêëÿðè ÿëàìÿòëÿðè ùå÷ áèð ãàäûíäà ýþðÿ áèëìÿäèëÿð.
Ãàðîâóëëàð ýåäÿíäÿí ñîíðà Ôÿõðÿääèí áèð äàùà ãàäûí ïàëòàðëàðûíà
áàõäû, îðàäà áèð ìÿêòóá ãîéóëäóüóíó ýþðäö âÿ ýþòöðöá îõóäó:
174

“Áöòöí éåìÿê øåéëÿðèíè çÿùÿðëÿéèá ñÿíè ìÿùâ åäÿ áèëÿðäèì. Ëàêèí
ñÿíèí êèìè èíñàíëàðû ýöíàùñûç ìÿùâ åòìÿéèí òÿðÿôäàðû äåéèëÿì. Áó
ùàäèñÿ ñÿíèí ö÷öí õÿáÿðäàðëûãäûð. Ùÿðýàù Ùÿìÿäàíäàí ÷ûõûá ýåòìÿ-
ñÿí, èêèíúè êÿðÿ ñÿíè þëöì úÿçàñû èëÿ úÿçàëàíäûðàúàüàì. Ùÿëÿ èðàãëûëàð
î ãÿäÿð àë÷àëìàìûøäûð êè, áèð íÿôÿð àçÿðáàéúàíëû Áàüäàäûí ãóëàüûíûí
äèáèíäÿ àüàëûã åòñèí”.
Ôÿõðÿääèí ìÿêòóáó îõóéóá éåðÿ ãîéäó âÿ äÿðèíäÿí ôèêðÿ ýåòäè.

Áó òÿùãèðèí àüûðëûüû àëòûíäà ãÿëáÿí èíëÿìÿéÿ áàøëàäû. Î þç-þçöíÿ: “Áó
ãàäûí ùèéëÿñèäèð. Èðàãëûëàð ìÿíèì ãàðøûìà ãûëûíúëà ÷ûõàðäûëàð, îíëàð ùå÷
áèð çàìàí ìÿíèì åâèìäÿí ïàëòàðëàðûìû àïàðûá, éåðèíÿ ãàäûí ïàëòàðëàðû
ãîéìàçäûëàð. Èðàãëûëàð ìÿíè ÷îõ ýþçÿë òàíûéûð, îíëàð ìÿíè ìöùàðèáÿ
ìåéäàíëàðûíäà ýþðöáëÿð. Îíëàð ìÿíèì áó ïàëòàðà ëàéèã îëìàäûüûìû
ùàìûäàí éàõøû áèëèðëÿð. Áó èø Ãÿòèáÿíèí âÿ Ñÿáà õàíûìûí èøèäèð” — äåäè
âÿ ãàðîâóëëàðû éàíûíà ÷àüûðûá òàïøûðäû:
— Áó ùàäèñÿíè ùå÷ áèð éåðäÿ äàíûøìàéûí, áó òàìàìèëÿ ýèçëèíäÿ ãàë-
ìàëûäûð!
ÈÑËÀÙÀÒ Âß ÍßÒÈÚßËßÐ
Ãûçûë Àðñëàí èñëàùàòû áèðèíúè íþâáÿäÿ ïàéòàõäàí áàøëàäû. Î, ùþêó-

ìÿò ãàíóíëàðûíû íÿçÿðäÿí êå÷èðìÿéÿ áàøëàäû. ×öíêè áöòöí êÿñèðëÿðèí
öñóë-èäàðÿäÿí äîüäóüóíó áèëèðäè. Î, áàúàðäûãúà ùþêóìÿò ãàíóíëàðûíûí
èúðàèééÿ èøëÿðèíè ãÿçàâÿòõàíàëàðäàí àëûá ùþêóìÿò èäàðÿñèíÿ òàïøûðìàüà
÷àëûøûðäû. Ùþêóìÿò ìÿùêÿìÿëÿðè òÿøêèëèíÿ áàøëàäûüû çàìàí ðóùàíèëÿð
àðàñûíäà áþéöê äåäè-ãîäó áàøëàíäû.
Ãûçûë Àðñëàí òîðïàã âåðýèñè èøëÿðèíè òàìàìèëÿ äÿéèøäèðìÿê ö÷öí
ýåíèø áèð êîìèñéîí òÿøêèë åòäè. ×öíêè âåðýè ãàíóíëàðû îëäóãúà èáòèäàè
èäè. Áó ãàíóíëàð, ÿðÿáëÿðèí âàõòûíäà ãîéóëìóø ãàíóíëàð èäè êè, áóíóí
âàñèòÿñèëÿ äÿ êÿíäëèëÿð òÿïÿñèíäÿí äûðíàüûíà ãÿäÿð ñîéóëóðäó. Íÿòè-
úÿäÿ êÿíä òÿñÿððöôàòû äàüûëûð, êÿíäëè òîðïàüû áóðàõûá øÿùÿðëÿðÿ ãà÷ûðäû1.
Ãûçûë Àðñëàí äåéèðäè êè, òîðïàãäà ÷àëûøàíëàð ìöëêÿäàðëàðûí ùèìàéÿ-
ñèíäÿ äåéèë, ùþêóìÿòèí ùèìàéÿñèíäÿ éàøàìàëûäûð. Ùÿð ùàëäà áó òÿøÿá-
__________
1
Èðàíäà âÿ Òöðêèéÿäÿ ùÿëÿ äÿ òîðïàã âåðýèñè ÿðÿáëÿðèí ãîéäóüó ãàíóíëàðëà àëûíûð.
×öíêè ìöëêÿäàð ö÷öí áó ÿëâåðèøëèäèð (Ìöÿëëèô).
175

áöñ êÿíäëèëÿðèí àçàä íÿôÿñ àëìàñûíà âÿ êÿíä ìÿùñóëóíóí àðòìàñûíà
ñÿáÿá îëà áèëÿð.
Ãûçûë Àðñëàíûí âåðäèéè ôÿðìàíäà äåéèëèðäè:
“Áóíäàí ñîíðà âåðýèëÿð òÿéèí åäèëäèéè çàìàí, êÿíäëèíèí èõòèéàðûíäà
îëàí òîðïàüûí ìèãäàðû èëÿ äåéèë, îíóí òîðïàãäàí ýþòöðäöéö ìÿùñóëóí
ìèãäàðû èëÿ þë÷öëìÿëèäèð”.
Ãûçûë Àðñëàíûí ôèêðèíè ìÿøüóë åäÿí ñÿáÿáëÿðäÿí áèðèñè äÿ úÿçà âÿ
úÿðèìÿ ãàíóíëàðû èäè. Î áó áàðÿäÿ âåðäèéè ôÿðìàíûíäà äåéèðäè:
“Áóíäàí ñîíðà úÿçà âÿ úÿðèìÿ èøëÿðè ùþêóìÿò ìÿùêÿìÿñèíäÿ
òÿéèí åäèëìÿëèäèð. Ìöëêè âÿ ñèéàñè èøëÿð ùþêóìÿòÿ àèä ìÿñÿëÿ îëäóüóí-
äàí ãÿçàâÿò áó èøÿ ãàðûøìàìàëûäûð. Äèíè èøëÿðäÿí þòðö ìöùàêèìÿ îëó-
íàíëàðûí ùàìûñû ãÿçàâÿòõàíà íöìàéÿíäÿëÿðèíèí èøòèðàêû èëÿ ùþêóìÿò
ìÿùêÿìÿñè òÿðÿôèíäÿí úÿçàëàíàúàã âÿ úÿðèìÿëÿíÿúÿêäèð”.
Ãûçûë Àðñëàíûí áó ôÿðìàíû ðóùàíèëÿðèí âÿ ãàçûëàðûí ýåíèø ùÿéÿúà-
íûíà ñÿáÿá îëäó, ÷öíêè áóíóíëà ùþêóìÿò ðóùàíèëÿðèí ýÿëèðëÿðèíèí ãàðøû-
ñûíû êÿñèðäè.
Ãûçûë Àðñëàí òÿðèãÿò âÿ ìÿçùÿá èøëÿðèíÿ äàèð âåðäèéè ôÿðìàíûíäà
äåéèðäè:
“Òÿðèãÿò âÿ ìÿçùÿá ìöáàðèçÿëÿðèíäÿ Ãóðàíûí áèð ñèëàù êèìè èøëÿ-
äÿíëÿðè ñèéàñè ìöãÿññèðëÿð êèìè úÿçàëàíäûðìàã ëàçûìäûð. Òÿðèãÿò âÿ
ìÿçùÿáëÿðèí ýåíèøëÿíìÿñè ö÷öí Ãóðàíäàí ñöáóò àõòàðàíëàð èñëàì äöø-
ìÿíè êèìè òÿãèá åäèëÿúÿêäèð. Øèÿ-ñöííè ìöáàùèñÿëÿðè áàø âåðäèéè çàìàí
þëêÿëÿðèí õàëãû ö÷öí òÿçÿ úÿçà ãàíóíëàðû òÿòáèã îëóíàúàãäûð. Ìèíáÿð-
ëÿðäÿ ìÿçùÿá âÿ òÿðèãÿò ìÿñÿëÿëÿðèíè òÿáëèü åäÿí âàèçëÿðèí âÿ õÿòèá-
ëÿðèí ìèíáÿðÿ ÷ûõìàã èõòèéàðû ÿëèíäÿí àëûíàúàãäûð. Òÿðèãÿò âÿ ìÿçùÿá
ìöáàðèçÿëÿðèíè ãûçûøäûðàíëàð ùþêóìÿòèí äàõèëè äöøìÿíè ùåñàá îëóíäóüó
ö÷öí åäàì åäèëìÿëèäèð. ×öíêè èñëàìûí áèðëèéèíè ïîçìàã âÿ ìÿìëÿêÿòèí
äàõèëè àñàéèøèíè ïîçìàã ìÿãñÿäèëÿ õàðèúäÿí ýÿëÿí áöòöí õÿôèééÿ âÿ
ìàúÿðà÷ûëàð ìÿçùÿáÿ âÿ òÿðèãÿòÿ èñòèíàä åäèð, Ãóðàíäàí þçö ö÷öí
êþìÿê÷è àéÿëÿð äÿ òàïûðëàð”1.
Ëàêèí Ãûçûë Àðñëàí áó èñëàùàòûíäà Ìÿìóí õÿëèôÿíèí ÛÕ ÿñðèí áèðèíúè
éàðûñûíäà ðàñò ýÿëäèéè ÷ÿòèíëèêëÿðÿ ðàñò ýÿëäè. Áóíà ýþðÿ äÿ î, âÿçèðè
Øÿìñÿääèíÿ éàçäûüû ìÿêòóáóíäà äåéèðäè:
“Øÿðã ìÿìëÿêÿòëÿðèíèí ìÿäÿíè áèð ìÿìëÿêÿò øÿêëèíÿ ñàëûíìàñû
ö÷öí ãöââÿòëè áèð ùþêóìÿòèí ìþâúóä îëìàñû êèôàéÿò äåéèë, ìÿìëÿêÿò-
__________
1
Ãûçûë Àðñëàí Èñôàùàíäà áàø âåðìèø ñöííè-øèÿ ìöùàðèáÿëÿðèíè ãûëûíú ýöúöíÿ éàòûð-
ìûøäûð.
176

äÿ ãöââÿòëè âÿ áàúàðûãëû èñëàùàò÷ûëàðûí ìþâúóä îëìàñû äà ëàçûìäûð.
Ìÿñÿëÿëÿð éàëíûç ãûëûíú ýöúö èëÿ ùÿëë îëóíìàìàëûäûð. Ãóðàíûí ùþêóìÿò
ãàíóíëàðû èëÿ áèð éåðäÿ éàøàéà áèëìÿéÿúÿéèíè õàëãûí øöóðóíà éåðèòìÿê
ö÷öí åëìè éîëëàð ëàçûìäûð. Áèç áóýöíêö ýöíäÿ èñëàùàò èøëÿðèíÿ áàøëàäû-
üûìûç çàìàí ùÿð àääûìäà Ãóðàíëà ãàðøû-ãàðøûéà ýÿëèðèê.
Âåðýèëÿð, òîðïàã ìÿñÿëÿëÿðè, ãàí âÿ òÿäèééÿ èøëÿðèíèí ëÿüâè ìÿñÿëÿ-
ëÿðèíè ãîéäóüóìóç çàìàí, ðóùàíèëÿðèí úèääè ìöãàâèìÿòèíÿ ðàñò ýÿëäèê,
÷öíêè ãîéäóüóìóç èñëàùàò òàìàìèëÿ ðóùàíèëÿðèí çÿðÿðèíÿäèð, îíëàðûí
ùöãóãóíó àçàëäûð, õöñóñÿí ìÿùêÿìÿëÿð òÿøêèëèíÿ îíëàð ùå÷ âÿúùëÿ ðàçû
îëà áèëìèðëÿð. ×öíêè áóíóíëà ðöøâÿòèí ãàïûñû îíëàðûí öçöíÿ áàüëàíûð.
Ùàçûðäà Áàüäàä âÿ Ùÿìÿäÿí ðóùàíèëÿðè ìÿíèì ãîéäóüóì èñëàùàòû
éûõìàã ö÷öí ñèëàù îëàðàã àíúàã Ãóðàíû ÿëëÿðèíÿ ýþòöðìöøëÿð.
Áèçèì áÿäáÿõòëèéèìèç áóðàñûíäàäûð êè, àâàì õàëã ùàçûðêû ôÿëàêÿòèí
äèíäÿí, Ãóðàíäàí âÿ òÿðèãÿòäÿí äîüäóüóíó áèëìèð. Áóíà ýþðÿ äÿ îíëàð
áèçèì èñëàùàò èøëÿðèìèçÿ äèíÿ ãàðøû áèð öñéàí êèìè áàõûð; ðóùàíèëÿð áóíà
èñòèíàä åäèá õàëãûí àðàñûíäà äåäè-ãîäóëàð éàðàäûð, ùÿòòà áó êèìè äåäè-
ãîäóëàðû ãîøóíóí àðàñûíäà äà ýåíèøëÿíäèðèðëÿð”.
Ãûçûë Àðñëàíûí èñëàùàòà áàøëàäûüû ýöíäÿí åòèáàðÿí Ùÿìÿäàíäàí âÿ
ñÿëòÿíÿòèí òÿùò-èäàðÿñèíäÿ îëàí áöòöí øÿùÿðëÿðäÿí ðóùàíèëÿð, ãàçûëàð
Áàüäàä õÿëèôÿñèíÿ ÿðèçÿ âåðèá áó èñëàùàòûí Ãóðàí, õÿëèôÿ âÿ ÿðÿá ãöôóçó
ÿëåéùèíÿ ÷åâðèëìÿñèíè ýþñòÿðèðäèëÿð.
Ãûçûë Àðñëàí áóíëàðûí ùå÷ áèðèñèíÿ ÿùÿìèééÿò âåðìÿäè. Î, ãóðàí-
ëàðûí òÿðúöìÿëÿðèíè ùÿð òÿðÿôäÿí éûüäûðûá ìöãàéèñÿ åòäèðèð âÿ áóíóíëà
äà èñëàìèééÿòäÿ òÿôðèãÿ âÿ àíëàøûëìàçëûüûí Ãóðàíäàí òþðÿäèéèíè èñáàò
åòìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Ëàêèí Ãûçûë Àðñëàí áó òÿøÿááöñëÿðèí ùå÷ áèðèñèíäÿ
ìöâÿôôÿã îëà áèëìèðäè. ×öíêè ðóùàíèëÿðäÿí áèð íÿôÿð äÿ îëñà îíóí òÿðÿ-
ôèíäÿ äóðìóðäó. Îíëàðûí ùàìûñû áó òÿøÿááöñöí, áàøëûúà îëàðàã, ðóùàíè-
ëÿð ÿëåéùèíÿ äöçÿëäèéèíè áèëèðäèëÿð.
Õàëã è÷ÿðèñèíäÿ äÿ áó èñëàùàòà ìöñáÿò áèð òÿøÿááöñ êèìè áàõàíëàð
éîõ èäè, îíëàð äà áó òÿøÿááöñÿ áèð äèíñèçëèéèí áàøëàíüûúû êèìè áàõûðäûëàð.
Ãûçûë Àðñëàíûí ÿñàñ ñÿùâè òÿëÿñìÿñèíäÿí èáàðÿò èäè. Ãûçûë Àðñëàíûí ÿñàñ
ñÿùâè òÿëÿñìÿñèíäÿí èáàðÿò èäè. Þç èñëàùàò ôèêèðëÿðèíè òÿäðèúè îëàðàã
ùÿéàòà êå÷èðìÿê ÿâÿçèíÿ, ìèí èëëèê ãàíóíëàðû î áèðäÿí-áèðÿ ëÿüâ åòìÿê
èñòÿéèðäè. Î, äèí èëÿ ãÿáóë åäèëÿí àäÿòëÿðèí ãóðó áèð ôÿðìàíëà ëÿüâ åäèëÿ
áèëìÿéÿúÿéèíè íÿçÿðÿ àëìûðäû. Î, áó ýþçÿë âÿ ìöáàðÿê òÿøÿááöñëÿðè
òÿäðèúè ñóðÿòäÿ ùÿéàòà êå÷èðìÿê èñòÿéèðäè, áÿëêÿ äÿ ìöâÿôôÿã îëàð âÿ
Øÿðãèí ìöùöì áèð ùèññÿñèíäÿ òÿçÿ âÿ ìÿäÿíè ùÿéàò éàðàäà áèëÿðäè.
177

Îíóí áþéöê ñÿùâëÿðèíäÿí áèðèñè äÿ èñëàùàòû õÿëèôÿ Ìÿìóíóí áàøëà-
äûüû õÿòò èëÿ èðÿëè àïàðìàã èñòÿìÿñè èäè. ßââÿëúÿ Ãóðàíûí ùàçûðêû ùÿéàòà
éàðàéûá-éàðàìàäûüû ôèêðèíè ìåéäàíà àòäû. Áó ôèêèð ÿñàñÿí äîüðó áèð
ôèêèð èäè, ÷öíêè áöòöí ìþâùóìàò, äîüðóäàí äà, Ãóðàíà ÿñàñëàíûð âÿ
îðàäà þçö ö÷öí êþìÿê÷è öíñöðëÿð òàïûðäû. Ëàêèí Ãûçûë Àðñëàíûí éàøàäûüû
ÿñðèí àâàì õàëãûíûí ìÿäÿñè ùå÷ áèð âàõò áó áèøèðèëìÿìèø âÿ ÷èé ìÿñÿ-
ëÿíè ùÿçì åäÿ áèëìÿçäè. Ãûçûë Àðñëàí ùàìûäàí ÿââÿë Ãóðàíà èñòèíàä
åäÿí òÿê-òÿê áöäÿòëÿð âÿ àäÿòëÿðëÿ ìöáàðèçÿ àïàðñàéäû, î çàìàí áèðè î
áèðèñèíÿ äöøìÿí îëàí òÿðèãÿò ðÿùáÿðëÿðè úÿðýÿñèíäÿ äÿ þçöíÿ äÿéÿðëè
êþìÿê÷èëÿð òàïà áèëÿðäè. Èø áó õÿòëÿ àïàðûëäûüû çàìàí Ãóðàí äà þç-
þçöíÿ âÿ òÿäðèúè îëàðàã þç íöôóçóíó èòèðÿúÿêäè. ×öíêè Ãóðàí ùå÷ áèð
çàìàí áöäÿòñèç âÿ ìþâùóìàòñûç éàøàéà áèëìÿçäè. Îíó éàøàäàí ÿñàñ
âàñèòÿ, îíà ìöõòÿëèô ìÿíàëàð òàõìàã, îíó àíëàøûëìàç áèð øÿêëÿ ñàë-
ìàãëà àñèìàíè äîí ýåéäèðìÿêäÿí èáàðÿò èäè.
Èñëàì ðóùàíèëÿðè Ãóðàíûí áèð òàðèõ êèìè, éàõóä áèð õàëãûí ùÿéàò äàñ-
òàíû êèìè ãÿáóë åäèëÿ áèëìÿéÿúÿéèíè áèëèðäèëÿð. Îíóí ìÿäÿíè áèð õàëãû
éàøàäàúàã ãÿäÿð ÿñàñ ãàíóíëàðû îëìàäûüû äà àéäûí èäè; ÷öíêè Ãóðàí
èáòèäàè õàëã ö÷öí õÿòò-ùÿðÿêÿòè ýþñòÿðÿí ìöâÿããÿòè áèð ãàíóííàìÿäÿí
èáàðÿò èäè.
Áó êèìè èáòèäàè ãàíóíó éàøàòìàã ö÷öí îíó àíëàøûëìàç áèð âÿçèé-
éÿòÿ ñàëìàã, áóíóíëà äà îíóí ìÿíà âÿ ìöíäÿðèúÿ úÿùÿòúÿ çÿíýèí-
ëèéèíè ýþñòÿðìÿê ëàçûì èäè. Áöäÿò, ìþâùóìàò âÿ èñëàìäàêû òÿôðèãÿ,
òÿðèãÿò âÿ ìÿçùÿá ìöáàðèçÿëÿðè äÿ áóðàäàí äîüóðäó. Ãûçûë Àðñëàí èñëà-
ùàòû àøàüûäàí áàøëàéûá éóõàðû ÷ûõìàã èñòÿäèéè çàìàí ìöâÿôôÿã îëà
áèëÿúÿêäè. Ëàêèí î, áèðêÿðÿëèê çÿðáÿíè ÿñàñà âóðìàã èñòÿäèéè ö÷öí ìö-
âÿôôÿã îëà áèëìÿäè.
Ãûçûë Àðñëàíûí èñëàùàòûíà ãàðøû ÷ûõàí ðóùàíèëÿðèí õÿëèôÿéÿ ýþíäÿð-
äèêëÿðè ìÿêòóáëàðäà: “Àçÿðáàéúàí Øÿðãÿ äèíñèçëèê âåðèð” ñþçëÿðè ìöõ-
òÿëèô øÿêèëëÿðäÿ éàçûëûðäû.
Íÿùàéÿò, èñëàùàò òÿøÿááöñëÿðèíÿ áèð êöôð òÿøêèëàòû êèìè áàõûëûðäû. Áó
ùÿðÿêÿòäÿí Ãûçûë Àðñëàíûí äöøìÿíëÿðè èñòèôàäÿ åòìÿéÿ áàøëàäûëàð. Ðóùà-
íèëÿð ãîíøó ùþêóìÿòëÿðÿ ãà÷ûá îðàäà Ãûçûë Àðñëàí ÿëåéùèíÿ ñèéàñè òÿø-
êèëàò äöçÿëòäèëÿð. Ãîíøó ùþêóìÿòëÿð Àòàáÿéëÿð þëêÿëÿðè èøèíÿ ìöäàõèëÿ
åòìÿê ö÷öí “äèí ùàìèëÿðèíÿ” ìàääè âÿ ìÿíÿâè êþìÿêäÿ áóëóíäóëàð.
Ãûçûë Àðñëàíûí èñëàùàò òÿøÿááöñëÿðèíÿ ãàðøû òÿçÿ äèí ôÿëñÿôÿëÿðè
äöçÿëäèëäè. Ãóðàíäàí èíäèéÿ ãÿäÿð åøèäèëìÿéÿí âÿñèãÿëÿð òàïûëäû, òÿçÿ
òÿôñèðëÿð éàçûëäû, õàðèãÿëè âÿ ôþâãÿëàäÿ òÿáèðëÿð éàðàäûëäû.
178

Ãûçûë Àðñëàí èñëàùàòûíûí èíêèøàô åäÿ áèëìÿìÿñèíèí ÿñàñ ñÿáÿáëÿðèí-
äÿí áèðèñè äÿ ùþêóìÿò öñóë-èäàðÿñèíèí ìöòëÿãèééÿò ìàùèééÿòè äàøûìà-
ñûíäàí èáàðÿò èäè. Áàáÿê öñéàíûíûí ùàããûíäàêû òÿíãèäè õöëàñÿëÿðè íÿçÿðÿ
àëìàéàðàã Áàáÿêèí ýþòöðäöéö õÿòò-ùÿðÿêÿòèí ÿí äîüðó âÿ ôàéäàëû áèð
éîë îëäóüóíó òÿñäèã åòìÿê ëàçûìäûð. ×öíêè èñëàì äèíè äàøûéàí âÿ
ìöòëÿãèééÿò öñóë-èäàðÿñè èëÿ èäàðÿ îëóíàí Øÿðã ìÿìëÿêÿòëÿðèíèí ùÿð
ùàíñû áèðèñèíäÿ èñëàùàò áàøëàìàã ëàçûì ýÿëèðñÿ, àíúàã Áàáÿêèí éîëóíó
òÿãèá åòìÿêëÿ ãàëèá ýÿëìÿê îëàð. Øöáùÿñèç êè, Áàáÿê äèí èëÿ ùþêóìÿò
öñóë-èäàðÿñèíèí àéðûëìàç ãàðäàø îëäóüóíó òÿéèí åòäèéè ö÷öí ñèëàùûíû
ùÿì äèí, ùÿì äÿ ùþêóìÿò ÿëåéùèíÿ ÷åâèðìèøäè. Áàáÿê ÷îõ ýþçÿëúÿ-
ñèíÿ áèëèðäè êè, ùþêóìÿò öñóë-èäàðÿñèíè éûõìàäàí äèíè éûõìàã ìöìêöí
îëìàéàúàãäûð.
Ëàêèí Ãûçûë Àðñëàí ãûëûíúû ýþòöðöá þç ãûë÷àñûíà âóðìàã èñòÿìÿçäè.
Î, äîüðó áèð éîë èëÿ ýåòìÿê èñòÿñÿéäè, ùþêóìÿò öñóë-èäàðÿñèíè ÿñàñûí-
äàí äàüûòìàëû èäè. Áóíó ÛÕ ÿñðèí èñëàùàò÷ûñû Ìþìèí õÿëèôÿ áàúàðìàäûüû
êèìè ÕÛÛ ÿñðèí Ãûçûë Àðñëàíû äà áàúàðà áèëìÿçäè. Ìöùàôèçÿêàðëûã éàëíûç
áóíëàðà ìÿõñóñ äåéèëäèð. Òàðèõ âÿ òÿúðöáÿ ýþñòÿðìèøäèð êè, èñëàùàò éàðàò-
ìàã èñòÿéÿí ùþêìäàðëàðûí ùàìûñû öñóë-èäàðÿíèí äÿéèøäèðèëìÿñè ìÿñÿ-
ëÿñèíÿ éåòèøÿðêÿí, þç ôÿàëèééÿòèíè äàéàíäûðìàüà áàøëàìûøäûð. Áàáÿê èñÿ
äèí èëÿ ùþêóìÿò èäàðÿñèíè áèðëèêäÿ äþéìÿéè þçö ö÷öí ÿñàñ øöàð ãÿðàð
âåðìèøäè.
***
Õÿëèôÿ Íÿñèðÿääèíáèëëàù Ãûçûë Àðñëàíûí Àòàáÿé ìÿìëÿêÿòëÿðèíäÿ

áàøëàäûüû èñëàùàòû ñîéóããàíëûëûãëà ãàðøûëàéà áèëìÿäè. Î, Ãûçûë Àðñëàíà
áó ìÿçìóíäà áèð ìÿêòóá ýþíäÿðìèøäè:
“Ìþùòÿðÿì ùþêìäàð!
ßëàùÿçðÿò Òîüðóëóí ùàêèìèééÿòè Àçÿðáàéúàí, Èðàã, Ôàðñ âÿ Ðåé
ìÿìëÿêÿòëÿðè öçÿðèíäÿ òÿñäèã îëóíìóøäóð. Áó ìÿìëÿêÿòëÿðäÿ ùÿð úöð
òÿøÿááöñ âÿ èñëàùàòà áàøëàìàã èøëÿðè îíóí ßìèðÿëìþìèíèí òÿðÿôèíäÿí
ÿëäÿ åòäèéè ñÿëàùèééÿòèí è÷ÿðèñèíÿ äàõèëäèð.
Ñèçèí Ùÿìÿäàí âÿ Èðàãè-ßðÿá ùöäóäëàðûíà ãîøóí ýÿòèðäèéèíèçè âÿ
áàøëàäûüûíûç èñëàùàòû, äèíÿ âÿ õÿëèôÿéÿ ãàðøû áàøëàíìûø áèð öñéàí êèìè
ìÿíà åäèðèê. Áó õÿéàíÿòèíèç íÿòèúÿñèíäÿ ñèç Åëäÿíèç õàíÿäàíû òÿðÿôèí-
äÿí ñàùèáëÿíäèéèíèç âàðèñëèê ùàããûíäàí ìÿùðóì åäèëÿ áèëÿðñèíèç. Ùÿ-
ìÿäàí âÿ ñàèð éåðëÿðèí ãÿçàâÿòõàíàëàðûíäà äÿéèøèêëèê éàðàòìàã âÿ þç
179

èñòÿäèéèíèç àäàìëàðû ãàçèëèéÿ òÿéèí åòìÿê ùþêóìÿòèí âÿçèôÿñè äåéèëäèð.
Áó ùÿðÿêÿòÿ ýþðÿ ñèçè èñëàì äèíèíäÿí õàðèú åëàí åäèá, õÿëèôÿ ìÿìëÿ-
êÿòèíäÿí ÷ûõûá èñëàì îëìàéàí þëêÿëÿðäÿ éàøàìàüûíûçû ÿìð åäèðÿì.
Ùÿìÿäàí ÿéàí âÿ ðóùàíèëÿðèíèí ìàëëàðûíû ìöñàäèðÿ åòäèéèíèçè åøèò-
äèì. Èñëàì äèíè õàëãûí ùàëàë ìàëûíûí ìöñàäèðÿ åäèëìÿñèíÿ ùå÷ áèð âÿúùëÿ
ðàçû îëà áèëìÿç. Áó ìÿêòóáó àëàí êèìè Àëëàù áÿíäÿëÿðèíèí ìàëëàðûíû
þçëÿðèíÿ ãàéòàðìàëûñûíûç.
Ùÿáñ îëóíàíëàðûí àçàä åäèëìÿñèíè, ñöðýöíÿ ýþíäÿðèëÿíëÿðèí âÿòÿí-
ëÿðèíÿ ãàéòàðûëìàñûíû ÿìð åäèðÿì.
Þç äèëèíÿ, þç âÿòÿíëÿðèíÿ, þç ïàäøàùëàðûíà ñàäèã ãàëäûãëàðû ö÷öí
ñÿíèí òÿðÿôèíäÿí äàðà ÷ÿêèëÿíëÿðèí ãàí áàùàëàðûíû þç âàðèñëÿðèíÿ ãàéòàð-
ìàëûñûíûç. Õÿçèíÿ èøëÿðèíÿ ìöäàõèëÿ åòìÿê áåéòöëìàëà ãàðøû áèð õÿéà-
íÿòäèð. Õÿëèôÿ áåéòöëìàëûí ìöùàôèçÿ îëóíìàñû èøèíè ÿí àäèë âÿ ìþìèí
àäàìëàðà, éÿíè ìÿìëÿêÿòèí ïàäøàùûíà òàïøûðìûøäûð. Ïàäøàù õÿëèôÿíèí,
õÿëèôÿ èñÿ ïåéüÿìáÿðèí âÿ óúà îëàí Àëëàùûí ùèìàéÿñèíäÿäèð. Ïàäøàùà
òàïøûðûëàí ùöãóãóí òîõóíóëìàçëûüûíû Ãóðàí-øÿðèô òÿìèí åòìÿêäÿäèð.
Áó ìÿêòóáó àëàíäàí áèð ùÿôòÿéÿ ãÿäÿð þç ãîøóíóíó ïàäøàùà òÿñëèì
âåðèá èñëàì ìÿìëÿêÿòëÿðèíäÿí õàðèú îëìàëûñûíûç! Áó ôÿðìàíûí ÿêñèíÿ
ùÿðÿêÿòäÿ îëñàíûç, Áàüäàä ãîøóíóíó Ùÿìÿäàí öñòöíÿ ýþíäÿðèá, ñÿíè
âÿ òÿðÿôäàðëàðûíû ùÿáñ åòäèðÿúÿê âÿ áèð äèí äöøìÿíè êèìè åäàì åòäèðÿ-
úÿéÿì.
Õÿëèôÿ Íÿñèðÿääèíáèëëàù
Áàüäàä, 10 øÿáàí”
Õÿëèôÿíèí ìÿêòóáóíó îí íÿôÿðäÿí èáàðÿò áèð ùåéÿò ýÿòèðìèøäè. Ãûçûë

Àðñëàí ìÿêòóáó îõóéóá éåðÿ ãîéàíäàí ñîíðà Ôÿõðÿääèíÿ ìöðàúèÿò
åäèá äåäè:
— Ìÿí åëÿ áèëèðÿì êè, áó ìàúÿðàäà Òîüðóëóí èøòèðàêû éîõäóð. Áó-
ðàäà ðóùàíèëÿðèí, Ãÿòèáÿíèí âÿ ìÿìëÿêÿòè áþëöøäöðìÿê ö÷öí îíà éàð-
äûì ýþñòÿðÿí ÿúíÿáè ùþêóìÿòëÿðèí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí áàðìàüû îëìà-
ìûø äåéèëäèð.
Õÿëèôÿ áó ãÿäÿð ãàáà ìÿêòóáó ýþíäÿðìÿñÿéäè, áÿëêÿ äÿ ìÿí Áàü-
äàäû èøüàë åòìÿê ìÿãñÿäèíäÿí âàç êå÷ÿ áèëÿðäèì. Ëàêèí áó ìÿêòóáóí
öçÿðèíäÿí êå÷ìÿê õÿëèôÿíèí úÿñàðÿò âÿ ãàáàëûüûíû áèð äàùà àðòûðà áèëÿð.
Àðòûã õÿëèôÿéÿ þç ìþâãåéèíè òàíûòìàã ëàçûìäûð. Ùÿëÿëèê î, ùàçûðäà íÿ
êèìè áèð ÿùÿìèééÿòÿ ìàëèê îëäóüóíó áèëìèð, î áèëìèð êè, ìÿí ýöíäÿ
180

äþðä êÿðÿ õÿëèôÿíè ìþâãåéèíäÿí äöøöðöá éåðèíÿ áàøãàñûíû òÿéèí åäÿ
áèëÿðÿì.
Îíóí ìÿêòóáóíóí úàâàáû áàðÿñèíäÿ òÿëÿñìÿê ëàçûì äåéèë, áèð ãÿäÿð
äöøöíìÿê âÿ ùàçûðäà ìÿêòóáó ýÿòèðÿí ùåéÿòÿ òÿíòÿíÿëè áèð çèéàôÿò
âåðìÿê ëàçûìäûð. Ùÿìÿäàíäà âÿ íàùèéÿëÿðäÿ äóðàí ãîøóíëàðûí ðÿñì-
êå÷èäèíè äöçÿëòìÿëè âÿ ìÿìëÿêÿòèí ñèëàùëû ãöââÿëÿðèíè ùåéÿò öçâëÿ-
ðèíèí íÿçÿðèíäÿ íöìàéèø åòäèðìÿëèñÿí.
Ãûçûë Àðñëàíûí ÿìðèíè àëûíúà øÿùÿðäÿí ÷îõ êÿíàðäà îëàí Àòàáÿé
áàüûíäà òÿíòÿíÿëè áèð çèéàôÿò òÿøêèë åäèëäè.
Õÿëèôÿíèí ìÿêòóáóíó ýÿòèðÿí ùåéÿòè çèéàôÿòÿ ìöøàéèÿò åòìÿê ö÷öí
Ôÿõðÿääèíèí ðÿéàñÿòè àëòûíäà áèð äÿñòÿ Àçÿðáàéúàí ãîøóíó òÿéèí åäèë-
ìèøäè. Ùÿìÿäàíäàí Àòàáÿé áàüûíà ãÿäÿð óçóí éîëóí ùÿð èêè òÿðÿôè
Àçÿðáàéúàí ãîøóíóí ÿëèíäÿ èäè.
Ùåéÿò öçâëÿðè äÿìèð âÿ ïîëàä ñèëàùëàðäàí äöçÿëìèø ùàñàðûí è÷ÿðèñè
èëÿ êå÷èá Àòàáÿé áàüûíà ýåäèðäè. Îíëàð þìöðëÿðèíäÿ áèðèíúè êÿðÿ èäè êè,
áó ãÿäÿð ìöíòÿçÿì âÿ ìþùòÿøÿì áèð îðäóíó ýþðöðäöëÿð. Îíëàð áó
îðäóíó ýþðäöêëÿðè çàìàí áèð-áèðëÿðèíèí ãóëàüûíà ïû÷ûëäàéûá: “Áó ãîøóí
õÿëèôÿ ïàéòàõòûíû áèð çàìàíäà èøüàë åäÿ áèëÿð, éÿãèí êè, õÿëèôÿíèí áóí-
äàí õÿáÿðè éîõäóð” — äåéèðäèëÿð.
Çèéàôÿòèí ñàáàùû ùåéÿò öçâëÿðèíè ýÿçäèðèá Ìèäèéà äþâðöíäÿí ãàëàí
êþùíÿ ùàñàðû âÿ ùþêóìÿò áèíàëàðûíû ýþñòÿðäèëÿð. Ö÷öíúö ýöí îíëàðûí
ùàìûñûíà ãèéìÿòëè ùÿäèééÿëÿð âåðèá Áàüäàäà éîëà ñàëäûëàð.
***
Ãûçûë Àðñëàíäàí õÿëèôÿéÿ ìÿêòóá àïàðàí ùåéÿòè Èðàãûí ùÿää-ùåñàáà

ýÿëìÿéÿí àòëûëàðû èñòèãáàë åäèðäè. Õöñóñÿí ùåéÿò Õöëä ãÿñðèíèí ãàðøû-
ñûíà éåòèøäèéè çàìàí îðàäà ïîëàä ýåéèìëè áèð ÷îõ ãîøóí äÿñòÿëÿðè ýþð-
äöëÿð.
Ìåéäàíäà áþéöê ðÿñì-êå÷èä âåðèëäè, ÷öíêè õÿëèôÿ Ãûçûë Àðñëàí
òÿðÿôèíäÿí ýÿëÿí áó ùåéÿòÿ þç ñÿðâÿò âÿ ÿçÿìÿòèíè ýþñòÿðìÿê èñòÿ-
éèðäè.
Ùåéÿò ïîëàä ùàñàðëàðû éàðàðàã, Õöëä ãÿñðèíèí ãàïûñûíà éåòèøäè. Îíëàð
àü ìÿðìÿð äþøÿíìèø ïèëëÿêÿíëÿðäÿí éóõàðû ÷ûõûá ýåòìÿê èñòÿðêÿí,
ãàïû÷û éóõàðû ÷ûõûá ùàúèáäÿí èúàçÿ èñòÿäè, áèð àçäàí ñîíðà ùàúèá ýÿëèá
ùåéÿòè ãàðøûëàäû âÿ ãàáàãúà Ãûçûë Àðñëàíûí âÿçèðè Øÿìñÿääèí, îíóí
äàëûíúà äà öçâëÿð ãÿñðÿ äàõèë îëäóëàð.
181

Ùåéÿòèí áèðèíúè äÿôÿ äàõèë îëäóüó äàëàíûí äþøÿìÿñè ãûçûë ìèëëÿðëÿ
áèð-áèðèíÿ éàïûøäûðûëìûø ãûðìûçû ìÿðìÿð èäè. Äàëàíûí éóõàðûñûíäà áî-
éóíëàðûíà ãûçûë çÿíúèð âóðóëìóø ö÷ äÿùøÿòëè êþïÿê ñàõëàíìûøäû. Êþïöê-
ëÿðèí ùÿð áèðèñèíè áèð íå÷ÿ ãàðà ãóë òóòóá ñàõëàìûøäû. Êþïöêëÿðèí ùÿð
áèðèñè, áþéöêëöêäÿ áèð øèð ãÿäÿð äÿùøÿòëè èäè.
Ùåéÿò êþïÿêëÿðèí éàíûíäàí êå÷äè. Îíëàð äàëàíäàí áèð íå÷ÿ ïèëëÿ
äàùà éóõàðû ÷ûõûá áèð ùÿøòèéÿ1 äàõèë îëäóëàð. Ùÿøòèíèí äþðä òÿðÿôèíäÿ
äöçöëÿí ãóëàìëàð ãàëõûá ùåéÿòÿ òÿçèì åòäè. Ùÿøòèäÿí áþéöê áèð ñàëîíà
äàõèë îëäóëàð. Ñàëîí ÿí íÿôèñ âÿ ãèéìÿòëè õàë÷àëàðëà äþøÿíìèøäè. Ôÿðø-
ëÿðèí öçÿðèíÿ èíúÿ áèð ñóðÿòäÿ èøëÿíìèø ïÿëÿíý âÿ ñàèð éûðòûúû ùåéâàí-
ëàðûí äÿðèñè ñàëûíìûøäû.
Ùåéÿò öçâëÿðè áó ñàëîíäà áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ äóðóá ñàëîíóí äèâàðëà-
ðûíäà éàçûëàí øåèðëÿðÿ âÿ òàâàíäàêû íÿãøëÿðÿ òàìàøà åòäèëÿð. Àäÿò öçðÿ
ùåéÿò öçâëÿðèíÿ èêèíúè èúàçÿ âåðèëìÿëè èäè. Ùàúèá ýÿëèá èïÿê âÿ ãûçûë
ñàïëàðëà òèêèëìèø áþéöê ïÿðäÿíè áèð ÿëè èëÿ à÷äû. Áàø åíäèðÿðÿê:
— Áóéóðóí! — äåäè.
Ùåéÿò ýåíèø áèð åéâàíà äàõèë îëäó. Åéâàíûí ñöòóíëàðû ñóìàã
äàøûíäàí èäè. Äèâàðëàðûíà ãûçûë ñóéó èëÿ íÿôèñ áèð ñóðÿòäÿ ñÿùðà âÿ äÿíèç
ùåéâàíëàðûíûí øÿêëè íÿãø åäèëìèøäè. Øÿêèëëÿðèí àðàñûíäà èáðÿòâåðèúè âÿ
ùèêìÿòëè øåèðëÿð éàçûëìûøäû. Åéâàíûí ùÿð éåðèíÿ ñàðû èïÿê ôÿðøëÿð äþøÿí-
ìèøäè. Áóðàäà Íóøèðÿâàí ïàäøàùûí ñàðàéûíûí øÿêëè ÷ÿêèëìèøäè. Ôÿðøèí
öñòöíäÿêè íÿãøëÿð: ãóøëàð, áàëûãëàð, ùåéâàíëàðûí øÿêèëëÿðè ãûçûë âÿ èïÿê
ñàïëàðëà òèêèëìèøäè.
Õÿëèôÿíèí ñàðàéûíäà ñàëûíìûø áèð ôÿðø ùåéÿò öçâëÿðèíèí äèããÿò-
íÿçÿðèíè úÿëá åòäè; îíëàð áó ñàëîíäà äóðäóãëàðû çàìàí áèð ÷è÷ÿêëèê, áèð
áîñòàí âÿ áèð ùåéâàíõàíà òàìàøàñûíäà äóðäóãëàðûíû ùèññ åäèðäèëÿð.
Îíëàð ôÿðøèí öçÿðèíäÿ éåðèäèêëÿðè âàõò õèéàáàíëàðäàí àõàí ÷àéëàðûí âÿ
áóëàãëàðûí öçÿðèíäÿí êå÷èá ýåòäèêëÿðèíè äöøöíöðäöëÿð. Åéâàíûí òàâàíû
ö÷ áþéöê ãöááÿäÿí èáàðÿò èäè êè, áóíëàðûí ùÿð áèðèñè áåø ñöòóí öçÿðèíäÿ
ãóðóëìóøäó. Ãöááÿëÿðèí ùÿð áèðèñèíäÿ Êÿñðÿ ãÿñðèíÿ äàèð áèð ìÿíçÿðÿ
÷ÿêèëìèøäè. Åéâàíûí àðõàñûíäà ×èí èïÿéèíäÿí áèð ïÿðäÿ àñûëìûøäû, áó-
íóíëà äà åéâàí èêè ùèññÿéÿ àéðûëûðäû. Õÿëèôÿíèí îòóðäóüó ùèññÿ áàøãàëàðû
îòóðàí ùèññÿäÿí àéðû èäè.
Ïÿðäÿäÿí êÿíàð, îëäóãúà ãèéìÿòëè êöðñöëÿð ãîéóëìóøäó. Úÿðýÿ èëÿ
äöçöëÿí áó êöðñöëÿðèí êèìëÿðÿ ìÿõñóñ îëäóüó, êöðñöëÿðèí äàëûíäà âóðó-
ëàí èïëÿðèí öçÿðèíÿ éàçûëìûøäû. Âÿçèðëÿð, åë÷èëÿð ö÷öí äÿ àéðû-àéðû êöð-
__________
1
Ù ÿ ø ò è ñ ÿ ê ê è ç — ãàïû à÷ûëàí äÿùëèçÿ äåéèëèð.
182

ñöëÿð âàð èäè. Ëàêèí êöðñöëÿðèí áèð ÷îõó áîø èäè. Õöñóñÿí áÿíè-ùàøèì-
ëÿðÿ1 ìÿõñóñ êöðñöëÿðäÿ áèð íÿôÿð äÿ îëñà îòóðàí éîõ èäè.
Éàíûíäà éàñòûã âÿ áàëûø ãîéóëàí êöðñöëÿð èñÿ ÿìèðëÿðèí âÿ ñÿðêÿð-
äÿëÿðèí éåðëÿðè èäè.
Çÿðèô áàø þðòöëÿðè ýåéìèø áèð íå÷ÿ ÿìèð âÿ ñÿðêÿðäÿ îòóðóá ñþùáÿò
åäÿðêÿí, Àçÿðáàéúàí ùåéÿòè äàõèë îëóá ýþñòÿðèëÿí êöðñöëÿðèí öçÿðèíäÿ
éåð òóòäó. ßìèðëÿð, ñÿðêÿðäÿëÿð èñÿ îíëàðà ÿùÿìèééÿò âåðìÿéÿðÿê þç
ñþùáÿòëÿðèíäÿ äàâàì åäèðäèëÿð.
Ùåéÿò îòóðóá õÿëèôÿíèí ãÿáóë ñààòûíûí èíòèçàðûíû ÷ÿêèðäè. Íÿùàéÿò,
ùàúèá ïÿðäÿíè ãàëäûðûá Ãûçûë Àðñëàí òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðèëÿí ùåéÿòè õÿëè-
ôÿíèí ùöçóðóíà ÷àüûðäû. Õÿëèôÿ éóìøàã áàëûøëàðëà äöçÿëìèø çèíÿòëè áèð
òàõòûí öñòöíäÿ áàðäàø ãóðóá îòóðìóøäó; òàõòûí èêè òÿðÿôèíäÿ õÿëèôÿíèí
èêè íÿôÿð ñåâèìëè êÿíèçè äóðóá õÿëèôÿéÿ éåëïèê ÷ÿêèðäè. Áóíëàðûí àðõà-
ñûíäà èñÿ ÷èéèíëÿðèíäÿ ãûëûíú èêè íÿôÿð ÿñýÿð äàéàíìûøäû. Õÿëèôÿ, àäÿòè
öçðÿ, åë÷èëÿðè ãÿáóë åòìÿéÿ ìÿõñóñ ïàëòàðëàðûíû ýåéìèøäè. Áàøûíà ãîé-
äóüó ÷îõ çÿðèô âÿ öñòöíÿ éàøûë èïÿê ñàðûíìûø ïàïàüûí éàíëàðûíà õÿç
òóòóëìóøäó. Éàøûë ñàðûüûí öñòöíäÿí áèð íå÷ÿ òÿñáåù èíúèëÿð âÿ úàâàùèð-
ëÿð ñàëûíìûøäû. Áàø þðòöñöíöí ãàðøûñûíà àëìàç, éàãóò âÿ èíúèëÿðäÿí äö-
çöëìöø áèð úûããà òàõûëìûøäû. Áóíà ýþðÿ äÿ õÿëèôÿéÿ òÿðÿô áàõûëäûüû
çàìàí áàøûíäà áèð òîâóç ãóøó îòóðäóüó çÿíí îëóíóðäó. Úûããàíûí îðòà-
ñûíäà ãóø éóìóðòàñû áþéöêëöéöíäÿ ö÷ ìÿøùóð âÿ ãèéìÿòëè äàø ïàðëà-
éûðäû. Õÿëèôÿ öñòöíÿ ãàðà ÿáà ñàëìûøäû. Ëàêèí îòóðóø âÿ áàõûøû ùÿääèí-
äÿí àðòûã ãîðõóëó âÿ äÿùøÿòëè èäè. Îíóí ñèìàñûíäàí åäàì úÿçàñû ÿìðèíè
âåðìÿê ö÷öí äöøöíäöéö çÿíí îëóíóðäó.
Ùåéÿò öçâëÿðè äàõèë îëóðêÿí, ùåéÿòèí ñÿäðè Øÿìñÿääèí áàø åíäèðèá
äåäè:
— Õÿëèôåéè-ðóéè-çÿìèí âÿ ßìèðÿëìþìèíèí ùÿçðÿòëÿðèíÿ ñàëàì!
Õÿëèôÿ èñÿ:
— ßëåéêöìÿññàëàì! Ñèçÿ îëñóí Àëëàùûí ðÿùìÿò âÿ áÿðÿêÿòè, — äåéÿ
úàâàá âåðäè âÿ îòóðìàã ö÷öí îíëàðà èúàçÿ âåðäè. Ùåéÿò öçâëÿðè áèð äàùà
áàø åíäèðèá îòóðäóëàð. Ñîíðà Øÿìñÿääèí èêèíúè äÿôÿ àéàüà ãàëõûá, áàø
åíäèðäè âÿ Ãûçûë Àðñëàíûí ìÿêòóáóíó õÿëèôÿéÿ òÿãäèì åëÿäè.
“Áó ìÿêòóá Àçÿðáàéúàí ùþêìäàðû âÿ Åëäÿíèç Øÿìñÿääèíèí îüëó
Ãûçûë Àðñëàíûí òÿðÿôèíäÿí ßìèðÿëìþìèíèí õÿëèôåéè-ðóéè-çÿìèí-ÿí Íÿñ-
ðÿääèíáèëëàù ùÿçðÿòëÿðèíÿ éàçûëûð.
__________
1
Á ÿ í è - ù à ø è ì — ñåéèäëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Ùàðóí õÿëèôÿíèí âàõòûíäà Áÿíè-ùàøèì
ñþçöíöí ÿâÿçèíÿ øàùçàäÿ âÿ ßøðÿô ñþçö èøëÿíèðäè (Ìÿñóäè, 2-úè úèëä, ñÿù. 127).
183

Õÿëèôÿ ùÿçðÿòëÿðèíèí ìÿêòóáóíó àëûá ìÿçìóíó èëÿ òàíûø îëäóì.
Áóíà ýþðÿ äÿ ÿðç åäèðÿì êè, íÿ Òîüðóëó, íÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäè, íÿ
äÿ áèçèì àòàìûç Åëäÿíèçè ùþêóìÿò áàøûíà õÿëèôÿëÿð òÿéèí åòìÿìèøäèð.
Åëäÿíèç õàíÿäàíûíûí ùþêóìÿò áàøûíà ÷ûõàðàí þç ãûëûíúëàðû âÿ èíäè-
éÿ ãÿäÿð éàøàäàí Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ãÿùðÿìàíëûüûäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ
áèç ÿëèìèçäÿ îëàí ìÿìëÿêÿòè þçöìöç èñòÿäèéèìèç êèìè èäàðÿ åòìÿê
ñÿëàùèééÿòèíÿ ìàëèê îëìàëûéûã. Áèç, Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ùÿéàò íÿ ñÿà-
äÿòè ùÿð íÿéè òÿëÿá åäèðñÿ, ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí ùå÷ áèð êÿñäÿí èúàçÿ
èñòÿìÿéÿúÿéèê!
Ìÿíèì õÿëèôÿäÿí, èúàçÿñèç Ùÿìÿäàíà ãîøóí ýÿòèðäèéèì Àçÿðáàé-
úàí õàëãûíûí ìèëëè òÿëÿáëÿðèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öíäöð. Àçÿðáàéúàí-
ëûëàð ùå÷ áèð çàìàí þç òàðèõè ïàéòàõòûíûí âÿ î ïàéòàõòäà îòóðàí Òîüðóëóí
áåø-îí íÿôÿð ÿúíÿáè íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ÿëèíäÿ àëÿò îëìàñûíà ñîéóã-
ãàíëûëûãëà áàõà áèëìÿçäè. Ãîøóí Àçÿðáàéúàíûí òàðèõè âÿ ìèëëè ùöäóä-
ëàðûíû ãîðóìàã ö÷öí Àðàç âÿ Êöð ÷àéëàðûíû êå÷èá ýÿëìèøäèð.
Ìÿêòóáäà ìÿíèì ùþêìäàðëûã ùöãóãóíäàí ìÿùðóì îëäóüóìó
éàçûðñûíûç. Ëàêèí õÿëèôÿ ùÿçðÿòëÿðè áèëìÿëèäèð êè, ùþêìäàðëûã ö÷öí âàðèñ-
ëèéèí ùå÷ áèð ÿùÿìèééÿòè éîõäóð. Ùþêìäàðû òÿéèí åäÿí õàëãûí îíà áÿñ-
ëÿäèéè ùöñí-ðÿüáÿòè âÿ þçöíöí øöóð âÿ ãöââÿòèäèð. Áóíëàðûí ùàìûñûíû
ÿëäÿ åòìèøÿì. Áó ýöí ÿìð åäÿðñÿì, õÿëèôÿ áþéöê áèð ìÿìëÿêÿòèí
õàëãûíû àò öñòöíäÿ ýþðÿ áèëÿð. Ùàçûðäà àðõàìäà éöç ìèíäÿí àðòûã ãÿù-
ðÿìàí áèð îðäó äóðìàãäàäûð.
Ìÿí áó ýöí èðàäÿ ñàäèð åäÿðñÿì, Øÿðãäÿ òÿçÿ áèð õèëàôÿò òÿøêèë åäÿð
âÿ áàøûíà þç èñòÿäèéèì çàòû òÿéèí åäÿ áèëÿðÿì.
Ùÿìÿäàí ãàçûñûíû ñöðýöí åòìÿêäÿ ùàãëûéàì, ÷öíêè áèð ìÿìëÿêÿò-
äÿ èêè ïàäøàù éàðàìàç! Ìÿí Åëäÿíèç þâëàäûíûí ùþêóìÿò ñöðäöéö áèð
ìÿìëÿêÿòäÿ ãàçûëàðûí âÿ ðóùàíèëÿðèí èêèíúè áèð ùþêóìÿò òÿøêèë åòìÿ-
ñèíÿ âÿ ùþêóìÿò èøëÿðèíÿ ìöäàõèëÿ åëÿìÿëÿðèíÿ èìêàí âåðìÿéÿúÿéÿì.
Ìÿíèì ñèéàñÿòèì áåëÿäèð: ìÿìëÿêÿòèí âÿ õàëãûí òÿëÿáëÿðèíè éåðèíÿ
éåòèðìÿê ö÷öí òþðÿéÿ áèëÿúÿê ùÿð áèð ìÿñóëèééÿò ìÿíèì áîéíóìäàäûð.
Áèç ùþêóìÿò èøèíäÿ, ãàçûëàð, ðóùàíèëÿð èñÿ ìÿñúèäëÿðäÿ, ìÿäðÿñÿëÿðäÿ
îòóðìàëûäûðëàð. Ùþêóìÿò èøè ùþêóìÿò ÿëèíäÿ ìÿðêÿçëÿøìÿëèäèð.
Õÿëèôÿ ùÿçðÿòëÿðèíèí ìÿêòóáóíäà, ìÿíèì äèíäÿí ÷ûõûá êàôèð îëäó-
üóì ö÷öí èñëàì îëìàéàí áèð ìÿìëÿêÿòÿ ýåòìÿéèìÿ ôÿðìàí âåðèëèð.
Áóíà úàâàá îëàðàã ßìèðÿëìþìèíèí ùÿçðÿòëÿðèíÿ éàçûðàì: èñëàì îëìà-
éàí, èñëàì äèíèíè àéàüû àëòûíà àëûá òàïäàëàéàí, äèíè þç ìÿãñÿäè ö÷öí
àëÿò åäÿí, èñëàì äèíè äàøûéàí õàëãûí èðç âÿ íàìóñóíà òÿúàâöç åëÿéÿí
184

áèð ìÿìëÿêÿò àõòàðûá ýåòìÿê èñòÿðñÿì, î çàìàí éåíÿ äÿ õÿëèôÿ ùÿçðÿò-
ëÿðèíèí îòóðäóüó Áàüäàä øÿùÿðèíÿ ýÿëìÿéÿ ìÿúáóð îëàúàüàì. ×öíêè
èñëàì þëêÿëÿðèíè ìÿùâ åòìÿêäÿ îëàí áöòöí ôÿëàêÿòèí õÿëèôÿ ïàéòàõ-
òûíäàí ýÿëäèéèíè éÿãèí åòìèøÿì.
Ñîíðà, õÿëèôÿ ùÿçðÿòëÿðè Ùÿìÿäàí ÿéàí âÿ ðóùàíèëÿðèíäÿí ìöñà-
äèðÿ åäèëÿí ìàëëàðûí ñàùèáëÿðèíÿ ãàéòàðûëìàñûíû ÿìð åäèð. Ýóéà èñëàì
äèíè ùå÷ áèð çàìàí ìöñÿëìàíûí ùàëàë ìàëûíûí ìöñàäèðÿ åäèëìÿñèíÿ
èúàçÿ âåðìèðìèø. ßìèðÿëìþìèíèí ùÿçðÿòëÿðèíÿ áèëäèðìÿê ëàçûìäûð êè,
ìÿíèì îíëàðäàí ìöñàäèðÿ åòäèéèì ìàëëàð îíëàðûí ìöñÿëìàí õàëãûíäàí
ãàðÿò åòäèéè âÿ úöðáÿúöð ùèéëÿëÿðëÿ ÿëÿ ýÿòèðäèéè ìàëëàðäûð. Õÿëèôÿ ùÿç-
ðÿòëÿðè áèëìÿëèäèð êè, ìèëéîíëàðëà ìöñÿëìàí ìàëûíûí áåø íÿôÿð ðóùà-
íèíèí úèáèíäÿ ìÿðêÿçëÿøìÿñè èñëàì äèíèíèí ýþñòÿðäèéè âÿ éîë âåðäèéè
ãàíóí äåéèëäèð.
Ùÿðýàù õÿëèôÿ ùÿçðÿòëÿðè ãàðÿò÷èëÿðè ìöäàôèÿ åäèðñÿ, î çàìàí õÿëè-
ôÿíèí áèçÿ êàôèð äåìÿéÿ ùàããû éîõäóð!
Äàðà ÷ÿêäèéèì àäàìëàðûí ãàí áàùàëàðûíûí âåðèëìÿñèíÿ ÿìð åäèð-
ñèíèç. Õàëãû ñîéìàãäà, ùþêóìÿò ÿëèíäÿ àëÿò åäèá, ìÿìëÿêÿòè ÿúíÿáè
ùèìàéÿñèíÿ âåðìÿêäÿ òÿãñèðëÿíÿíëÿðè ìÿùâ åòìÿê ÿñàñ âÿçèôÿìèçäèð.
Áó úöð àäàìëàð, îíëàðû ìöäàôèÿ åäÿí õÿëèôÿíèí ïàéòàõòûíà ãà÷ñà äà,
ßìèðÿëìþìèíèí òàõòûíûí àëòûíäà ýèçëÿíñÿ, äÿ, þçöì øÿõñÿí Áàüäàäà
ýÿëèá, îíëàðû ÷ûõàðàúàã, äàð àüàúûíà ÷ÿêäèðÿúÿéÿì.
Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿí ßìèðÿëìþìèíèí ùÿçðÿòëÿðèíäÿí ðèúà åäèðÿì;
Ùÿìÿäàíäà áþéöê ñèéàñè úèíàéÿòëÿðëÿ ìÿøüóë îëàí ùþêóìÿò äÿôòÿð-
äàðûíû âÿ Òîüðóëóí äÿðáàð âÿçèðèíè âÿ áóíëàðäàí áàøãà äà 18 íÿôÿð
ìÿìëÿêÿò õàèíèí òÿúèëè ñóðÿòäÿ Ùÿìÿäàíà ãàéòàðûëìàñûíà ÿìð âåðñèí,
áèëÿêñ, ìÿí þç ãîøóíóìëà Áàüäàäà ýèðèá îíëàðû Õöëä ãÿñðèíèí ãàáàüûíà
äàðà ÷ÿêäèðÿúÿéÿì.
Ìÿíèì õÿçèíÿ èøëÿðèíÿ ìöäàõèëÿ åòäèéèìè áþéòöëìàëà ãàðøû áèð
õÿéàíÿò ùåñàá åäèðñèíèç. Ìÿí åëÿ çÿíí åäèðÿì êè, áåéòöëìàëà õÿéàíÿò
âÿ èñðàô èøëÿðèíèí ùàìûñû éåíÿ äÿ õÿëèôÿ ìÿðêÿçëèéèíäÿí ýþéÿðìÿê-
äÿäèð. ßëàöääþâëÿíèí Áàüäàäà ýèðèá õÿëèôÿ Ìöñòÿíèáèëëàùû èñðàð åòìÿñè
ö÷òöíäÿ àüàúà áàüëàéûá äþéäöðìÿñè õÿëèôÿ ùÿçðÿòëÿðè ö÷öí áèð äÿðñ
îëìàëûäûð. Ùÿðýàù áó ýöí Ãûçûë Àðñëàí Áàüäàäà ýèðèá áåéòöëìàëû ýþç-
äÿí êå÷èðÿðñÿ, õÿëèôÿ Íÿñèðÿääèíáèëëàù äà þçöíö õàëã èðàäÿñèíèí ãàì-
÷ûëàðû àëòûíäà ýþðÿ áèëÿð.
ßìèðÿëìþìèíèí ùÿçðÿòëÿðè éàçûð êè, “ïàäøàùûí ÿëèíÿ òàïøûðûëàí
èõòèéàð òîõóíóëìàçäûð”. Ëàêèí õÿëèôÿ ùÿçðÿòëÿðè áóðàäà õàëãûí ùöãó-
185

ãóíóí âÿ õàëãûí èðç-íàìóñóíóí òîõóíóëìàçëûüûíû ùå÷ äÿ íÿçÿðÿ àëìà-
ìûøäûð.
Õÿëèôÿ éàçûð êè, “ïàäøàù õÿëèôÿíèí, õÿëèôÿ èñÿ ïåéüÿìáÿð-çèøÿíèí
âÿ óúà îëàí Àëëàùûí ùèìàéÿñèíäÿäèð. Ëàêèí õÿëèôÿ ùå÷ âàõò õàòèðèíÿ
ýÿòèðìèð êè, áèð ìÿìëÿêÿòèí õàëãû âÿ ìÿìëÿêÿòèí þçö êèìè
ùèìàéÿñèíäÿäèð.
Áóíëàðûí ùàìûñû èëÿ áÿðàáÿð õÿëèôÿéÿÿðç åòìÿê èñòÿéèðÿì: ìÿíèì
áþéöê ãîøóíëà Ùÿìÿäàí øÿùÿðèíÿ ýÿëìÿêäÿí ìÿãñÿäèì ãàðäàøûì
Òîüðóëóí ñÿëòÿíÿòèíè ÿëèíäÿí àëìàã äåéèëäèð. Áèëÿêñ ìÿí îíóí
ñÿëòÿíÿòèíè õàðèúè äöøìÿíëÿðäÿí ìöäàôèÿ åòìÿê âÿ îíóí ÿòðàôûíäàêû
ìÿìëÿêÿò äöøìÿíëÿðèíè òÿìèçëÿìÿê âÿ îíó áèð ìöñòÿãèë ùþêìäàð
âÿçèééÿòèíÿ ýÿòèðìÿê ö÷öí Ùÿìÿäàíà ýÿëìèøÿì.
Õÿëèôÿ ùÿçðÿòëÿðè ìÿêòóáóíóí ñîíóíäà éàçûð êè, “Áèð ùÿôòÿíèí
è÷ÿðèñèíäÿ þç ãîøóíóíó ìÿìëÿêÿòèí ïàäøàùûíà òÿñëèì âåðèá ïàéòàõòû
áóðàõìàç èñÿí Áàüäàääàí Ùÿìÿäàíà ãîøóí äÿñòÿëÿðè ýþíäÿðèá ñÿíè
âÿ òÿðÿôäàðëàðûíû ùÿáñ åòäèðìÿéÿ ìÿúáóð îëàúàüàì”.
Áóíà ýþðÿ äÿ õÿëèôÿ ùÿçðÿòëÿðèíè ÿìèí åäèðÿì êè, îíóí Áàüäàä
ãîøóíóíó ÿáÿñ éåðÿ Ùÿìÿäàíà ýþíäÿðìÿñè ëàçûì äåéèë, ìÿíèì þçöì
ãîøóíóì èëÿ Áàüäàäà ýÿëèðÿì, îðàäà õÿëèôÿ èëÿ ìÿìÿëÿêÿòèìÿ àèä áÿçè
ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë åäÿúÿê âÿ ìöãÿññèðëÿðè àëûá úÿçàëàíäûðàúàüàì.
Ãûçûë Àðñëàí”.
Õÿëèôÿ ìÿêòóáó îõóéàíäàí ñîíðà ùàúèáè éàíûíà ÷àüûðûá ÿìð âåðäè:

— Ãûçûë Àðñëàí òÿðÿôèíäÿí ìÿêòóá ýÿòèðÿí ùåéÿòè ùÿáñÿ àëûí!
Ùåéÿò öçâëÿðè áó ñþçö åøèäÿðêÿí àéàüà ãàëõäû âÿ Øÿìñÿääèí õÿëè-
ôÿéÿ áàø åíäèðèá?
— Ãûçûë Àðñëàí õÿëèôÿ ùÿçðÿòëÿðèíèí ìÿêòóáóíó ýÿòèðÿí ùåéÿòè
õÿëÿòëÿð âÿ ãèéìÿòëè ùÿäèééÿëÿðäÿ éîëà ñàëìûøäû, — äåäè âÿ ùàúèáèí
ãàðøûñûíà äöøöá õÿëèôÿíèí ùöçóðóíäàí ÷ûõäû.
Ùåéÿò öçâëÿðè ýåäÿíäÿí ñîíðà õÿëèôÿ ÿìèðëÿðè âÿ ñÿðêÿðäÿëÿðè ÷à-
üûðûá ÿìð âåðäè:
— Ùÿìÿäàí öçÿðèíÿ ùöúóì åòìÿê ëàçûìäûð. Ãîøóíóí òÿúèëè ñóðÿòäÿ
ñÿôÿðÿ ÷ûõìàñûíà ÿìð åäèðÿì!
Õÿëèôÿ áó ÿìðèíäÿ ãÿëÿáÿíèí òÿìèí åäèëäèéèíè çÿíí åäèðäè, ÷öíêè
èðàãëûëàð, ðåéëèëÿð âÿ Õàðÿçìøàùëàð Ãûçûë Àðñëàí ÿëåéùèíÿ ãàëõìàã ö÷öí
õÿëèôÿéÿ ñþç âåðìèøäèëÿð.
186

ÄßÚËß ÑÀÙÈËÈÍÄß
Ãûçûë Àðñëàí ýþíäÿðäèéè ùåéÿòèí õÿëèôÿ éàíûíäà ãàéûòìàñûíû

ýþçëÿìÿäè, ÷öíêè î, ùåéÿòèí ìöñáÿò áèð íÿòèúÿ èëÿ ãàéûòìàéàúàüûíû ÿâ-
âÿëäÿí áèëèðäè. Î, áèðèíúè íþâáÿäÿ Áàüäàäà ýåòìÿê ö÷öí ìÿìëÿêÿòèí
ùöäóäëàðûíû áÿðêèòäè, ùÿòòà ìÿìëÿêÿòèí øèìàë ùöäóäëàðû îëàí Øèðâàí
ñÿðùÿäëÿðèíè ìþùêÿì åòìÿê ö÷öí Àðàí ùàêèìèíÿ ìöÿééÿí ýþñòÿðèøëÿð
ýþíäÿðäè. ×öíêè, äàèìà ìÿìëÿêÿòäÿ áèð ùàäèñÿ çöùóð åòäèéè çàìàí,
Øèðâàí ùöäóäëàðûíäà ðàùàòñûçëûã áàø âåðèðäè.
Ãîøóí ðàìàçàí àéû ÷ûõàíäàí ñîíðà Ùÿìÿäàíäàí Áàüäàäà äîüðó
ùÿðÿêÿò åòäè. Éÿãóáÿ, Øÿùðèáàí, Ãûçûë Ðöáàò øÿùÿðëÿðèíäÿ áàø âåðÿí
êè÷èê âóðóøìàëàðû íÿçÿðÿ àëìàéàðàã Àçÿðáàéúàí àòëûëàðû þç ùÿðÿêÿòèíè
äàéàíäûðìûðäû.
Ëàêèí Àçÿðáàéúàí àòëûëàðû Ìöñåéèá øÿùÿðèíäÿí Ôÿðàò ñàùèëëÿðèíÿ
åíäèéè çàìàí õÿëèôÿíèí ÿñàñ îðäóñó èëÿ öç-öçÿ ýÿëäè. ßðÿá âÿ èðàãëû-
ëàðäàí èáàðÿò îëàí áó äÿìèð ýåéèìëè îðäó äþðä ýöíöí ìöääÿòèíäÿ
Àçÿðáàéúàí îðäóñóíóí ãàðøûñûíû êÿñèá èðÿëè ùÿðÿêÿò åòìÿëÿðèíÿ èìêàí
âåðìÿäè. Îíëàðà íÿ ãûëûíú, íÿ äÿ íèçÿ ÿñÿð åòìèðäè. Íÿùàéÿò, äþðä ýöí-
äÿí ñîíðà Ôÿõðÿääèíèí ðÿéàñÿòè àëòûíäà îëàí Øèìàëè Àçÿðáàéúàí îðäóñó
ìöùàðèáÿ úÿáùÿñèíÿ ýÿëäè. Äÿìèð ýåéèìëè îðäóéà ãàðøû ìöùàðèáÿ åäÿí
àçÿðáàéúàíëûëàð àüûð âÿ óçóí ÿìóäëàðëà1 ñèëàùëàíìûøäûëàð.
Ìöùàðèáÿ ýöí ÷ûõàíäàí ÿââÿë áàøëàíäû. ßìóä âóðóøìàñû èøÿ äöø-
äöéö çàìàí ìèíëÿðëÿ ãî÷óí áèð-áèðèëÿ êÿëëÿ-êÿëëÿéÿ âóðäóüó ùèññ îëó-
íóðäó.
ßìóäëàðûí øàããûëòûëàðû àðàñûíäà ÿðÿá âÿ èðàãëûëàðûí èíèëòèëÿðè äÿ
åøèäèëèðäè. Ãûëûíú âÿ íèçÿëÿðèí ÿñÿð åòìÿäèéè äÿìèð ýåéèìëÿð âÿ ïîëàä
äÿáèëãÿëÿð àüûð ÿìóä çÿðáÿëÿðèíèí àëòûíäà ÿçèëÿðÿê áÿäÿíëÿðÿ éåðèéèðäè.
Áåø ñààòà ãÿäÿð äàâàì åäÿí ìöùàðèáÿ íÿòèúÿñèíäÿ Áàüäàä îðäóñóíóí
áþéöê áèð ùèññÿñè ÿçèëèá ìÿùâ îëäó, ñàü ãàëàíëàð èñÿ ãà÷ìàüà áàø-
ëàäûëàð. Ëàêèí îíëàðûí ãà÷ûá ãóðòàðàúàã éîëëàðû êÿñèëìèøäè, îíëàð Ôÿðàò
öçÿðèíäÿí ÷ÿêèëìèø Úèñðè-Ìöñåéèá2 àäëû êþðïöäÿí î òÿðÿôÿ êå÷ìÿê
èñòÿéèðäèëÿð. Ëàêèí êþðïöíö âàõò èêÿí Àçÿðáàéúàí ãîøóíó äàüûòìûøäû.
Áóíà ýþðÿ äÿ Áàüäàä ãîøóíó þçöíö Ôÿðàò ÷àéûíà àòûá úàíûíû ãóðòàð-
__________
1
ß ì ó ä — ïîëàä òîïïóçëàðäàí èáàðÿòäèð. ßìóäóí ýöúö àüûðëûüûíäàí âÿ îíó
äàøûéàíëàðûí ãöââÿòèíäÿí àñûëûäûð.
2
Ú è ñ ð è - Ì ö ñ å é á — Ìöñåéèá êþðïöñö äåìÿêäèð.
187

ìàüà òÿëÿñèðäè. Îäóð êè, àüûð äÿìèð ýåéèìëÿðè èëÿ ÷àéû êå÷ÿ áèëìÿéÿí
ìèíëÿðëÿ ïèéàäà Ôÿðàò ÷àéûíäà áîüóëóðäó.
Àçÿðáàéúàí îðäóñó èêè ýöí Ìöñåéèáäÿ ãàëûá þç ùàçûðëûüûíû áèòèðäè
âÿ Áàüäàäà òÿðÿô éöðöøÿ áàøëàäû.
Àçÿðáàéúàí ãîøóíó Ìóñèë òÿðÿôèíäÿí ùöúóì åäÿí îðäó èëÿ áèðëÿ-
øÿðÿê Áàüäàäà éåðèäèêëÿðè çàìàí Äöúåéë øÿùÿðè àëòûíäà õÿëèôÿíèí ÿñàñ
ãöââÿëÿðè èëÿ öç-öçÿ ýÿëäè. Òöðêëÿðäÿí òÿøêèë åäèëìèø áó îðäó õÿëèôÿíèí
ÿí èíàíäûüû âÿ ñûíàíìûø îðäóñóíäàí èáàðÿò èäè. Áó îðäóíóí ÿñàñ ìÿã-
ñÿäè Àçÿðáàéúàí îðäóñóíó Áàüäàäûí øÿðãèíäÿêè õàðàáàëàðà ãÿäÿð áó-
ðàõìàã, Äöúåéë ÿòðàôûíäàêû áþéöê ñÿùðàäà áèð ìåéäàí ìöùàðèáÿñè
âåðìÿêëÿ ìÿùâ åòìÿêäÿí èáàðÿò èäè. Áó ìÿãñÿäëÿ õÿëèôÿ îðäóñóíóí
ñÿðêÿðäÿñè áèðèíúè ìöùàðèáÿäÿ Ñàìèðèééÿ øÿùÿðè ãàðøûñûíäàêû Äÿúëÿ
êþðïöñöíö äàüûòìàã âÿ Ãûçûë Àðñëàí îðäóñóíóí éîëóíó êÿñìÿéÿ ÿìð
âåðìèøäè. Äÿúëÿ ÷àéûíûí öñòöíäÿí ñàëûíìûø Ñàìèðèééÿ êþðïöñöíö ÿëäÿ
åòìÿê ö÷öí áàøëàíàí ãàíëû ìöùàðèáÿëÿð èêè ýöí äàâàì åòäè.
Áàüäàä îðäóñó êþðïöíö ÿëäÿ åòìÿêëÿ ìÿøüóë îëäóüó çàìàí Àçÿð-
áàéúàí àòëûëàðû úÿáùÿíè éàðûá àòëàðûíû áèð áàø Êàçèìåéèí ãÿñÿáÿñèíÿ
äîüðó ìÿùìèçëÿäèëÿð. Áàüäàä ãîøóíó Êàçèìåéèí èëÿ Áàüäàä àðàñûí-
äàêû êè÷èê âÿ äàð áèð ìÿñàôÿäÿ éåðëÿøìèøäè. Ìöùàðèáÿ, ãàíëû áèð âÿçèé-
éÿò àëìûøäû. Èðàãëûëàð âÿ òöðêëÿðäÿí èáàðÿò îëàí õÿëèôÿ îðäóñó Àçÿðáàéúàí
îðäóñóíó øÿùÿðÿ áóðàõìàìàã ö÷öí þëöì-äèðèì ìöùàðèáÿñè àïàðûðäû.
Äþðäöíúö ýöí õÿëèôÿ ãîøóíó øÿùÿðèí ãÿðá òÿðÿôèíè àçÿðáàéúàíëûëàðà
òÿñëèì åäÿðÿê Äÿúëÿ ÷àéûíûí øÿðã òÿðÿôèíÿ ÷ÿêèëäè. Ñàìèðèééÿäÿí Äÿú-
ëÿíèí øÿðã ñàùèëè èëÿ èðÿëèëÿéÿí îðäó ñöðÿòëÿ Áàüäàäà ýåäÿðÿê, ÷ÿêèë-
ìÿêäÿ îëàí Áàüäàä îðäóñóíóí êþðïöëÿðè äàüûòìàñûíà èìêàí âåðìÿäè.
Ðÿñàôÿ úàìåèíäÿêè àçàí÷û àõøàì àçàíûíû âåðèá “ùÿééÿ ÿëÿññàëàò”
êÿëìÿëÿðèíè äåäèéè çàìàí Àçÿðáàéúàí àòëûëàðûíûí äûðíàãëàðû äà
Øÿìñèéÿ, Ìÿõðÿì âÿ Ðÿñàôÿ êö÷ÿëÿðèíèí äàøëàðû öçÿðèíäÿ ÷ûðïûíûð âÿ
ãûüûëúûì ñà÷ûðäû.
Àõøàì ÿçàíû áèòèðèá ãàðàíëûã äöøäöéö çàìàí 50 ìèíäÿí èáàðÿò
Àçÿðáàéúàí îðäóñóíóí àòëàðû áàøûíû Äÿúëÿ ÷àéûíà ñàëûá ñó è÷èðäè.
***
Áàüäàä àëûíàíäàí áåø ýöí ñîíðà Áàüäàä ãîøóíóíóí òÿðêñèëàù åäèë-

ìÿñè èøè ãóðòàðìûøäû. Õÿëèôÿ îðäóñóíäàí àëûíàí 20 ìèí àò, 40 ìèí äÿâÿ,
10 ìèí ÷àäûð âÿ 40 ìèí íÿôÿð ö÷öí ùÿðáè ñèëàù âÿ ñàèð øåéëÿð äÿâÿëÿðÿ
188

éöêëÿíèá Àçÿðáàéúàíà éîëà ñàëûíûðäû. Õÿëèôÿ, Ãûçûë Àðñëàíûí Áàüäàäà
ýÿëäèéè õÿáÿðèíè àëàí ýöíö òÿúèëè ñóðÿòäÿ áèð èñòèãáàë ùåéÿòè äöçÿëäèá
Éÿãóáÿ øÿùÿðèíÿ ýþíäÿðäè. Ãûçûë Àðñëàí èñÿ Éÿãóáÿ øÿùÿðèíÿ éåòèøäèéè
çàìàí èñòèãáàë ùåéÿòèíèí ñÿäðèíÿ áåëÿ áèð úàâàá âåðäè:
“Áó ñÿéàùÿòäÿí ìÿãñÿäèì, Äÿúëÿ ÷àéûíû ýþðìÿê âÿ Êÿðáÿëàäà
Ùöñåéíèí, Êóôÿäÿ èñÿ ßëèíèí òöðáÿñèíè çèéàðÿò åòìÿêäÿí èáàðÿòäèð.
Ãàéûäàí çàìàí áÿëêÿ Ìÿäàèí õÿðàáÿëÿðèíè òàìàøà åëÿìÿê ö÷öí Áàü-
äàäà ýèðäèì. Õÿëèôÿíèí áþéöê âÿ ýåíèø ìÿùÿááÿòèíäÿí îëäóãúà ìÿì-
íóí ãàëäûì”.
Ãûçûë Àðñëàí Èðàãäàêû òöðáÿëÿðè çèéàðÿò åäÿíäÿí ñîíðà Áàüäàäà
ãàéûòäû, êþùíÿ Áàüäàäûí ãÿðá òÿðÿôèíäÿ ãóðóëàí ÷àäûðûíà åíäè. Áàüäàä
õàëãû ãàëèá ùþêìäàðû ýþðìÿê ö÷öí áöòöí âàõòûíû Äÿúëÿ ÷àéû êÿíàðûíäà
êå÷èðèðäè.
Õÿëèôÿ èêèíúè äÿôÿ ùåéÿò ýþíäÿðèá Ãûçûë Àðñëàíûí Õöëä ãÿñðèíÿ
êþ÷ìÿñèíè òÿêëèô åòäè. Ãûçûë Àðñëàí áó äÿôÿ õÿëèôÿéÿ âåðäèéè úàâàáûíäà:
“Õÿëèôÿ ïàéòàõòûíà äöøìÿí êèìè ýèðìÿéèí õÿëèôÿíèí øÿõñèíÿ ãîéó-
ëàí áèð ùþðìÿòñèçëèêäèð. Ìÿí Áàüäàäà àíúàã ñöëù øÿðòëÿðè ãÿáóë åäè-
ëÿíäÿí ñîíðà ýèðèá áèð äîñò êèìè õÿëèôåéè-çÿìèíèí ÿëèíè þïÿúÿéÿì”
— äåìèøäè.
Ãûçûë Àðñëàíûí áó úàâàáûíäàí ñîíðà õÿëèôÿ þç íöìàéÿíäÿëÿðèíè
ýþíäÿðèá Ãûçûë Àðñëàíûí âÿ øÿðàèòëÿ ñöëù åòìÿê èñòÿäèéèíè ñîðóøäó.
Âÿçèð Øÿìñÿääèí Ãûçûë Àðñëàíûí ñöëù òÿêëèôëÿðèíè éàçûëû ñóðÿòäÿ
õÿëèôÿíèí íöìàéÿíäÿñèíÿ òÿãäèì åòäèéè çàìàí äåäè:
— Áó òÿêëèô îíäàí þòðö éàçûëû ñóðÿòäÿ âåðèëèð êè, õÿëèôÿ ùÿçðÿòëÿðè
ö÷öí òÿêëèôëÿðèí àðòûðûëûá-ÿñêèëìÿç âÿ äÿéèøèëìÿç îëäóüó àéäûí îëñóí.
Òÿêëèôëÿð ãÿáóë åäèëìÿäèéè òÿãäèðäÿ õÿëèôÿ ìÿðêÿçè Áàüäàääàí Ùÿìÿ-
äàíà êþ÷öðöëÿúÿêäèð.
Íöìàéÿíäÿëÿð ñöëù òÿêëèôëÿðèíè ýþòöðöá õÿëèôÿíèí éàíûíà àïàðäûëàð,
áèð ýöí ñîíðà õÿëèôÿ òÿðÿôèíäÿí èìçà åäèëìèø ñöëù ìöãàâèëÿíàìÿñèíè
ýÿòèðèá Ãûçûë Àðñëàíà òàïøûðäûëàð.
Ñöëù òÿêëèôëÿðè áóíëàðäàí èáàðÿò èäè:
Á è ð è í ú è — Õÿëèôÿ Àçÿðáàéúàí îðäóñóíóí ìÿñàðèôèíè áåéòöëìàë-
äàí äåéèë, þç øÿõñè ÿìëàêûíäàí þäÿìÿëèäèð. Ìÿñàðèôè õÿëèôÿíèí âÿ Ãûçûë
Àðñëàíûí àäàìëàðûíäàí èáàðÿò áèð ùåéÿò òÿéèí åòìÿëèäèð.
È ê è í ú è — Õÿëèôÿ ãîøóíó èëÿ ýåäÿí ìöùàðèáÿëÿðäÿ þëäöðöëÿí àçÿð-
áàéúàíëûëàðûí àèëÿñè òÿìèí îëóíìàëûäûð. Àëûíàúàã òÿìèíàòûí ìèãäàðûíû
Ãûçûë Àðñëàíûí ùÿðáè íöìàéÿíäÿëÿðè ìöÿééÿí åäÿúÿêäèð.
189

Ö ÷ ö í ú ö — Õÿëèôÿ ñàðàé âÿ øÿùÿðèí ìöäàôèÿñè ö÷öí áåø ìèí
íÿôÿðäÿí àðòûã îëìàìàã øÿðòèëÿ ãîøóí ñàõëàéàúàãäûð. Áóíóí ÿâÿçèíäÿ
Àçÿðáàéúàí ùþêìäàðû ùÿð ùàíñû áèð ùþêóìÿò òÿðÿôèíäÿí õÿëèôÿéÿ ãàðøû
ùöúóì áàøëàíûðñà, îíó áöòöí âàðëûüû èëÿ ìöäàôèÿ åòìÿéè þçöíÿ áîðú
áèëìÿëèäèð...
À ë ò û í ú û — Õÿëèôÿ Àçÿðáàéúàí ìÿìëÿêÿòè ö÷öí ãîéóëàí âåðýè
ãàíóíëàðûíû ëÿüâ åòìÿëèäèð.
É å ä ä è í ú è — Õÿëèôÿ íöôóçóíóí ÿúíÿáè äþâëÿòëÿðÿ ãàðøû ìöäàôèÿ-
ñèíè ëàçûìûíúà òÿøêèë åòìÿê ö÷öí õÿëèôÿ ùÿð èë Ãûçûë Àðñëàíà èêè éöç ìèí
äèðùÿì ãûçûë âåðìÿéè þùäÿñèíÿ ýþòöðöð.
Ñ ÿ ê ê è ç è í ú è — Õÿëèôÿ Àòàáÿé ìÿìëÿêÿòëÿðèíÿ ãàçûëàð, ðóùíè
ðÿèñëÿðè, õÿëèôÿ íöìàéÿíäÿëÿðè ýþíäÿðìÿê ùöãóãóíäàí ÿë ÷ÿêèð.
Ä î ã ã ó ç ó í ú ó — Õÿëèôÿ îðäóëàðûíûí Àçÿðáàéúàí ìÿìëÿêÿòëÿðèíÿ
îëàí ìöõòÿëèô ùöúóìëàðû íÿòèúÿñèíäÿ ìÿìëÿêÿòäÿí Áàüäàäà àïàðûëàí
àñàð-ÿòèãÿ âÿ òàðèõè êèòàáëàð Àçÿðáàéúàíà ãàéòàðûëìàëûäûð.
Î í ó í ú ó — Ñîí ùàäèñÿëÿð ÿñíàñûíäà Áàüäàääàí òÿáèä åäèëÿí
àçÿðáàéúàíëûëàð éåðëÿðèíÿ ãàéòàðûëìàëû âÿ çÿðÿðëÿðè þäÿíèëìÿëèäèð.
Î í á è ð è í ú è — Õÿëèôÿ ìÿìëÿêÿòëÿðèíäÿ éàøàéàí àçÿðáàéúàíëûëà-
ðûí áÿðàáÿð ùöãóãäà éàøàìàñû òÿìèí îëóíìàëûäûð.
Î í è ê è í ú è — Àçÿðáàéúàíäà Áÿíè Àááàñ øàùçàäÿëÿðè, ãîøóí ñÿð-
êÿðäÿëÿðè, ÿìèðëÿðè âÿ ùàêèìëÿðèíèí ÿñðëÿðäÿí áÿðè ÿëäÿ åòäèéè ñóëàð,
ìåøÿëÿð, ìàëèêàíÿëÿð, òîðïàãëàð âÿ áèíàëàð òàìàìèëÿ Àçÿðáàéúàí õàë-
ãûíà ãàéòàðûëìàëûäûð. Áó ìàääÿéÿ ÿðÿá èñòèëàñû çàìàíûíäàí áÿðè âàðèñ-
ëÿðäÿí âàðèñëÿðÿ êå÷ÿí òîðïàãëàð êÿíäëÿð, ìåøÿëÿð âÿ ñàèðëÿðè äÿ äà-
õèëäèð.
Î í ö ÷ ö í ú ö — Õÿëèôÿ áàøãà ùþêìäàðëàðûí ìÿìëÿêÿòèíäÿ îëäóüó
êèìè, Àçÿðáàéúàíäà äà ùþêóìÿò ãóðóëóøó èøëÿðèíÿ ìöäàõèëÿ åòìÿéÿ-
úÿêäèð.
Î í ä þ ð ä ö í ú ö — Àçÿðáàéúàíäà òÿòáèã åäèëÿúÿê ùÿð áèð ãàíóí
Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòèíèí þçöíÿ àèä ìÿñÿëÿëÿð îëìàëûäûð.
Î í á å ø è í ú è — Õÿëèôÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäà îëàí òÿáëèüàòûíû
äàéàíäûðìàëûäûð.
Î í à ë ò û í ú û — Øèðâàí øàùëàðû èëÿ Àçÿðáàéúàí àðàñûíäà ÷ûõàí èõòèëàô
çàìàíû õÿëèôÿ áèòÿðÿô ãàëìàëûäûð.
Î í é å ä ä è í ú è — Õÿëèôÿ, Ãûçûë Àðñëàíäàí ãà÷ûá õÿëèôÿ ïàéòàõòûíäà
éàøàéàí îí ñÿêêèç íÿôÿð õÿéàíÿòêàðû òÿúèëè ñóðÿòäÿ ùÿáñ åòäèðèá Ãûçûë
Àðñëàíà òàïøûðìàëûäûð.
190

Î í ñ ÿ ê ê è ç è í ú è — Ìöõòÿëèô ùàäèñÿëÿð çàìàíû Áàüäàäà ÿñèð âÿ
ùÿäèééÿ ñèôÿòèëÿ ýþíäÿðèëÿí êèøèëÿð âÿ ãàäûíëàð áèð íÿôÿðèíÿ ãÿäÿð Àçÿð-
áàéúàíà ãàéòàðûëìàëûäûð.
Î í ä î ã ã ó ç ó í ú ó — Áóíëàðûí ÿâÿçèíäÿ õÿëèôÿíèí àäûíûí õöòáÿ-
ëÿðäÿ îõóíìàñûíû âÿ õÿëèôÿ íöôóçóíóí òàíûíìàñûíû Ãûçûë Àðñëàí þùäÿ-
ñèíÿ ýþòöðöð.
È é è ð ì è í ú è — Áó ìöãàâèëÿíè Òîüðóë âÿ õÿëèôÿ èìçà åòìÿëèäèð.
Ìöãàâèëÿíè Òîüðóëóí èìçà åòìÿñè ö÷öí Ùÿìÿäàí øÿùÿðèíÿ ýþí-
äÿðäèëÿð.
Ìöãàâèëÿíèí èìçà åäèëìÿñèíè ýþçëÿìÿäèëÿð. Ãûçûë Àðñëàíûí ÿìðèíÿ
ýþðÿ õÿëèôÿíèí éàøàäûüû Õöëä ãÿñðèíèí ãàðøûñûíäà îí ñÿêêèç äàð àüàúû
ãóðóëäó. Ãûçûë Àðñëàíûí ÿëèíäÿí ãà÷ûá õÿëèôÿéÿ ïÿíàù ýÿòèðìèø îí ñÿê-
êèç íÿôÿð úàñóñ âÿ ìàúÿðà÷û äàð àüàúûíà ãàëäûðûëäû.
Ñàíêè áó ýöí õÿëèôÿëÿð Áàüäàäû þç ÿñðëèê éóõóñóíäàí àéûëûð âÿ
õÿëèôÿëÿðèíèí áó ãÿäÿð çÿèôëÿäèéèíè âÿ àë÷àëäûüûíû ùèññ åäèðäè.
Âàõòèëÿ ßáó Öáåéäÿ, Áÿêð èáí ßáäöëëàù, ßáäöëðÿùìàí èáí Ðÿáèÿ
âÿ Ñöðàãÿò èáí ßìèðëÿðèí Áÿðäÿ âÿ Ýÿíúÿ ìåéäàíëàðûíäà ãóðäóãëàðû
äàð àüàúëàðûíûí èíäè äÿ Õöëä ãÿñðè ãàðøûñûíäà ãóðóëäóüóíà ýþðÿ Áàü-
äàä, êå÷ìèøëÿðèíÿ ìàòÿì òóòìàüà áàøëàéûðäû. Ùàêèì ÿðÿáëÿðèí ìÿù-
êóìëàð òÿðÿôèíäÿí äàðà ÷ÿêèëäèéè Áàüäàäûí ÿðÿá ÿùàëèñè è÷ÿðèñèíäÿ
óíóäóëìàç áèð éàñ éàðàòäû. Õöëä ãÿñðè ìåéäàíûíûí ÿòðàô êö÷ÿëÿðè ìèí-
ëÿðëÿ ÿùàëè òÿðÿôèíäÿí òóòóëìóøäó. Ëàêèí Àçÿðáàéúàí ãîøóíó ùÿð òÿðÿôè
êÿñèá ìåéäàíà ùå÷ áèð êÿñè áóðàõìûðäû. ßðÿá ìèëëè òÿÿññöáëÿðèíè äàøû-
éàí ãîúàëàð ùÿð òÿðÿôäÿ õÿëèôÿ Ìÿíñóð âÿ Ùàðöíÿððÿøèä ñàðàéëàðûíûí
ãàðøûñûíäà äèç ÷þêöá àüëàéûð âÿ äåéèðäèëÿð:
“Ãàéòàð áèçèì ÿçÿìÿòëè âÿ ãàëèá ýöíëÿðèìèçè!”
Ëàêèí ãÿñðëÿðèí ùå÷ áèðèñèíäÿí áó ñÿñëÿðÿ ñÿñ âåðÿí éîõ èäè. ßðÿá
õÿëèôÿëèéèíèí äöíéàíû þç òÿñèðè àëòûíà àëàí ÿçÿìÿòè Áÿíè Àááàñ
õÿëèôÿëÿðèíèí ãöäðÿòëè âÿ øþùðÿòëè ýöíëÿðè, ýþçÿë úàðèéÿëÿðèí, ÿñèð ãûç âÿ
ìÿùêóì ýÿëèíëÿðèí ãóúàüûíäà åéø-èøðÿòèí, ñÿôàùÿò âÿ èñðàôûí íÿøÿëè
ãóúàüûíäà ÷öðöéöá ýåòìèøäè.
Ãûçûë Àðñëàíûí ÿìðè ùÿéàòà êå÷äèéè âÿ úèíàéÿòêàðëàð äàð àüàúûíà
ãàëäûðûëäûüû çàìàí, ìèíëÿðëÿ Àçÿðáàéúàí àòëûñû áèð äÿôÿ ãûëûíúûíû ãûíûí-
äàí ÷ûõàðäû. Õÿëèôÿ ãÿñðèíäÿêèëÿð äöøäöêëÿðè ùÿãàðÿòèí áó ìöäùèø ìÿí-
çÿðÿñèíè ýþðìÿìÿê ö÷öí ãÿñðèí ýåíèø ïÿíúÿðÿëÿðèíèí èïÿê þðòöëÿðèíè
ñàëäûëàð. Ñàíêè ïÿðäÿëÿðèí ñàëûíìàñû õÿëèôÿëÿð äþâðö ñÿùíÿñèíèí ñîí
ïÿðäÿñè èäè. Õÿëèôÿëèê òàðèõèíèí ñîí âÿðÿãè ÷åâðèëäèéè çàìàí, Ãûçûë
Àðñëàí õÿëèôÿäÿí êè÷èê áèð ìÿêòóá àëäû.
191

Ìÿêòóáäà éàçûëûðäû:
“Ùþêìäàðäàí ðèúà åäèðÿì êè, úèíàéÿòêàðëàðûí ìåéèòëÿðèíèí äàð àüà-
úûíäà ãàëìàñûíà èìêàí âåðìÿñèí. Áó ùàäèñÿ ìÿíèì àèëÿìèí ãîðõìà-
ñûíà ñÿáÿá îëóð. Áàüäàä õàëãûíûí ýþçö ãàðøûñûíäà ìåéèòëÿðèí ö÷ ýöí äàð
àüàúûíäà ãàëìàñû ÿðÿá òÿÿññöáöíöí áèð äàùà úîøìàñûíà ñÿáÿá îëà áèëÿð.
Õàëãûí áó ùÿðÿêÿòè áèçèì äîñòàíÿ ÿëàãÿìèçè äÿ õÿëÿëäàð åäÿ áèëÿð.
Ðèúà åäèðÿì áó áàðÿäÿ òÿúèëè ñÿðÿíúàì âåðÿñèíèç”.
Ãûçûë Àðñëàí õÿëèôÿíèí ìÿêòóáóíó àëàí êèìè äàð àüàúëàðûíûí ýþòö-

ðöëìÿñèíÿ ÿìð âåðäè. Õöëä ãÿñðèíèí ïÿðäÿëÿðè äÿ ùÿìèí ýöí ãàëäûðûëäû.
Ìöãàâèëÿ Ùÿìÿäàíäà èìçàëàíûá ýÿòèðèëäè. Ãûçûë Àðñëàíûí íöìà-
éÿíäÿëÿðè èëÿ õÿëèôÿíèí íöìàéÿíäÿëÿðè ö÷ ýöíöí ìöääÿòèíäÿ ìöãàâèëÿ
øÿðòëÿðèíèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí áàøëàäûãëàðû èøëÿðèíè ãóðòàðäûëàð. Áóí-
äàí ñîíðà õÿëèôÿ Ãûçûë Àðñëàíà èêèíúè áèð ìÿêòóá ýþíäÿðäè. Î, éàçûðäû:
“Ùþêìäàð áèçè ñÿðÿôðàç åòìÿê ö÷öí øÿùÿðÿ êþ÷ìÿëèäèð. ßìèí ãÿñðè

ùþêìäàð ö÷öí ùàçûðëàíìûøäûð”.
Ãûçûë Àðñëàí áó ìÿêòóáó àëàíäàí áèð ýöí ñîíðà áþéöê áèð òÿíòÿíÿ
èëÿ ßìèí ãÿñðèíÿ êþ÷äö. Òàì áó ýöíëÿðäÿ Ãûçûë Àðñëàí Íèçàìè âÿ
Õàãàíèíèí Ùåúàç âÿ Èðàãåéí ñÿéàùÿòèíäÿí ãàéûäûá Áàüäàäà ýÿëÿúÿê-
ëÿðèíè åøèòäè. Áó õÿáÿð Ãûçûë Àðñëàí ö÷öí èêèíúè áèð ãÿëÿáÿíè òÿøêèë åòäè1.
ÌßÄÀÈÍ ÕßÐÀÁßËßÐÈÍÄß
Áþéöê øàèðëÿðè èñòèãáàë åòìÿê ö÷öí Ãûçûë Àðñëàí õöñóñè ÿìð

âåðìèøäè. Ôÿõðÿääèí áó ÿìðè àëàð-àëìàç éöç íÿôÿð Àçÿðáàéúàí àòëûñû
ýþòöðöá Ñÿð-ñÿð ìÿíçèëèíÿ ãÿäÿð ýåòäè. Øàèðëÿðè áþéöê áèð òÿíòÿíÿ èëÿ
Áàüäàäà äàõèë åäèá Ãûçûë Àðñëàíûí éàøàäûüû ßìèð ãÿñðèíäÿ äöøöðäöëÿð.
Ñàðàéäà øàèðëÿðèí øÿðÿôèíÿ áþéöê áèð çèéàôÿò òÿøêèë åäèëäè. Çèéàôÿòäÿ
Ãûçûë Àðñëàíûí âÿçèðëÿðè, ãîøóí ñÿðêÿðäÿëÿðè âÿ Áàüäàääà îëàí àçÿð-
áàéúàíëûëàð èøòèðàê åòäèëÿð.
__________
1
Ùèíäèñòàíûí Áîìáåé øÿùÿðèíäÿ Ìöçÿôôÿðè ìÿòáÿÿñèíäÿ, ùèúðÿòèí 1328-úè èëèíäÿ
÷àï åäèëìèø Íèçàìè òÿðúöìåéè-ùàëûíûí 3-úö ñÿùèôÿñèíäÿ éàçûëäûüûíà ýþðÿ Íèçàìè Õà-
ãàíè èëÿ áÿðàáÿð Ùåúàç âÿ Èðàãåéí ñÿéàùÿòèíÿ ýåòìèøäèð. Îðàäà Õàãàíèíèí “Òþùôÿòöë-
Èðàãåéí” àäëû ÿñÿðèíè Íèçàìè èëÿ áÿðàáÿð ñÿéàùÿò åòäèéè çàìàí éàçäûüû ãåéä îëóíìóøäóð.
192

Ãûçûë Àðñëàí øàèðëÿðëÿ áÿðàáÿð êþùíÿ àñàðëàðû, êèòàáõàíàëàðû, õÿëè-
ôÿëÿðèí ãÿñðëÿðèíè çèéàðÿò åòäè.
Îí áèð ýöíäÿí ñîíðà Ãûçûë Àðñëàíëà øàèðëÿð õÿëèôÿíèí ýÿìèñèíÿ îòó-
ðóá Êÿñðà ãÿñðèíÿ, Ìÿäàèí õÿðàáÿëÿðèíÿ áàõìàã ö÷öí éîëà äöøäöëÿð.
Ãûçûë Àðñëàí Êÿñðà ãÿñðèíÿ ÷îõ äèããÿòëÿ áàõäû, áèð àù ÷ÿêÿðÿê
Íèçàìè òÿðÿôÿ áàõûá áó øåèðè îõóäó:
Úÿçàéè õåéðè ÿìÿë áèí êè ðóçèýàð ùÿíóç

Õÿðàá ìè íÿêöíÿä áàðèýàùö Êÿñðàðà1.
Ãûçûë Àðñëàí áó øåèðè îõóéàíäàí ñîíðà ÿëàâÿ åäÿðÿê äåäè:

— Ìÿí ÿðÿá õàëãûíà äöøìÿí äåéèëÿì. Ëàêèí îíëàðûí, õàëãëàðûí ìÿ-
äÿíèééÿòèíÿ îëàí âÿùøèúÿñèíÿ òÿúàâöçëÿðè ìÿíäÿ î õàëãûí ðÿùáÿðëÿðèíÿ
ãàðøû ñèëèíìÿç áèð íèôðÿò îéàíäûðìûøäûð. Îíëàð õàëãëàðûí ìÿäÿíèééÿòèíè
éûõäûëàð, ÿâÿçèíäÿ èñÿ îíëàðà äèí âÿ ìÿçùÿá âåðäèëÿð.
Íèçàìè Ãûçûë Àðñëàíûí úàâàáûíäà ýöëöìñÿéÿðÿê äåäè:
— Îíëàðûí äèí âÿ ìÿçùÿáäÿí áàøãà íÿëÿðè âàð èäè êè?!
Ãûçûë Àðñëàíëà Íèçàìè áó ñþùáÿòëÿðäÿ èêÿí Õàãàíèíè ýþðìÿäèëÿð.
Îíëàð Ìÿäàèí ãÿñðèíÿ ãàéûòäûãëàðû çàìàí Õàãàíèíè îðàäà ýþðäöëÿð. Î,
ãÿëÿìäàíû ãÿñðèí ãûðûã êÿðïèúëÿðè öçÿðèíÿ ãîéóá, Ìÿäàèí õÿðàáÿëÿðèíè
äèããÿòëÿ íÿçÿðäÿí êå÷èðèð âÿ äöøöíöðäö.
Íèçàìè Ãûçûë Àðñëàíû äàéàíäûðäû:
— Äàéàí ùþêìäàð! Îíà ìàíå îëìàéàã, øàèð éàçäûüû çàìàí îíóí
ôèêðè áàøãà àëÿìëÿðäÿ ýÿçèð, åëÿ áèð çàìàíäà øàèðÿ éàõûíëàøìàã, îíó
ãàëèá èêÿí ìÿüëóá åòìÿê äåìÿêäèð.
Îíëàð ãàéûäûá áèð äàùà äîëàøäûëàð, Õàãàíè èñÿ îòóðóá ùÿð ãûðûã äàøû
áèð ùþêìäàðûí ÿñÿðèíè îõóéàí õÿðàáÿëÿðÿ áàõûðäû. Î, áèð ñààòäàí àðòûã
îòóðìàäû, øåðèíè éàçûá áèòèðäè. Î, éåðèíäÿí ãàëõûá äîíóíóí ÿòÿêëÿðèíè
Êÿñðà ãÿñðèíèí òîçëàðûíäàí òÿìèçëÿäèéè çàìàí, Ãûçûë Àðñëàíûí õèäìÿò-
÷èñè ýÿëèá îíó ÷àüûðäû. Íàùàð âàõòû èäè. Ãûçûë Àðñëàí ö÷öí Ìÿäàèí õÿðà-
áÿëÿðèíäÿ íàùàð éåìÿéè ùàçûðëàíìûøäû.
Íàùàð éåìÿéèíäÿí ñîíðà áèð äàùà Ìÿäàèí õÿðàáÿëÿðèíè ýÿçäèëÿð,
ñîíðà äà Áàüäàäà ãàéûòìàã ö÷öí ýÿìèéÿ îòóðäóëàð.
Ýÿìè éîëà äöøäöéö âàõò Íèçàìè Õàãàíèéÿ ìöðàúèÿò åäèá äåäè:
— ßôçÿëÿääèí, éàçäûüûíû òàìàìëàäûíìû?
__________
1
Äöíéàäà éàõøû èøèí ìöêàôàòû îëàðàã èíäèéÿ ãÿäÿð ðóçèýàð Êÿñðàíûí ãÿñðèíè õàðàá
åòìÿìèøäèð.
193

— Áÿëè, òàìàìëàäûì.
— Îõóéà áèëÿðñÿíìè?
Ãûçûë Àðñëàí äà ìàðàãëàíäû âÿ ðèúàåäèúè áèð ñóðÿòäÿ Õàãàíèéÿ äåäè:
— Ðèúà åäèðÿì î øåðè áèðèíúè îëàðàã ìÿíèì ö÷öí îõóéóí. Ãîé
òàðèõäÿ “Õàãàíè Ìÿäàèí õÿðàáÿëÿðèíÿ éàçäûüû øåðèíè áèðèíúè äÿôÿ Ãûçûë
Àðñëàí ö÷öí îõóìóøäóð” — äåéÿ éàçñûíëàð. ×öíêè ìÿí ÿñðèìäÿ åëÿ áèð
èñëàùàò éàðàäà áèëìÿäèì êè, àäûì òàðèõäÿ éàøàéà áèëñèí. Íÿ ùÿéàòûì, íÿ
äÿ äöøìÿíëÿðèì òàðèõäÿ éàõøû àä ãîéìàã ö÷öí ìÿíÿ èìêàí âåðìÿäè.
Ôèêðèìäÿ îëàíëàðûí éöçäÿí áèðèñèíè ùÿéàòà êå÷èðÿ áèëñÿéäèì, þçöìö
äöíéàíûí ÿí òàðèõè áèð àäàìû ùåñàá åäÿðäèì. Ùÿëÿëèê èêè áþéöê çàòûí
äîñòëóüóíó ãàçàíìàã øÿðÿôèíÿ íàèë îëìóøàì, áÿëêÿ áóíëàðëà äöíéàäà
ìÿíèì àäûìû ÷ÿêñèíëÿð.
Ãûçûë Àðñëàí áóíó äåéÿðÿê, ìÿùçóí áèð âÿçèééÿò àëäû, éåíÿ äÿ öçöíö
Ìÿäàéèí õÿðàáÿëÿðèíÿ ÷åâèðèá áàõìàüà áàøëàäû. Íèçàìè, Ãûçûë Àðñëàíûí
ùÿéàòäà áÿäáèíëÿøäèéèíè ýþðöá Õàãàíèéÿ ìöðàúèÿò åäèá éàâàøäàí äåäè:
— Øåðèíè îõó! Ùþêìäàðû êÿäÿðëÿðèí ïÿíúÿñèíäÿí ãóðòàð.
Õàãàíè øåèðèíè îõóäó:
Ùàí åé äåëå èáðÿò áèí ÿç äèäå íÿçÿð êîí ùàí,
Åéâàíè-Ìÿäàéèíðà àéèíåéè-èáðÿò äàí.
Éåê ðÿù çåðåùè Äÿúëÿ ìÿíçåë áå-Ìÿäàéèí êîí,
ßç äèäÿ äþâöì Äÿúëå áÿð õàêè-Ìÿäàéèí ðàí.
. . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .. . .. . . . . . . . .
Äÿíäàíåéè ùåð ãÿñðè ïÿíäè äÿùÿäÿò íîâ-íîâ
Ïÿíä þç ñÿðè äÿíäàíå áåøíîâ çè áîíå äÿíäàí.
Ýöéÿä êè, òî ÿç Õàêè, ìà õàêå-òîèì ÿêíóí.
Êàìå äî ñå áÿð ìà íåù, ÿøêè äî-ñå ùÿì áåôøàí.1
ßñÿð ÷îõ òÿôñèëëè éàçûëìûøäû. Ãûçûë Àðñëàí ÷îõ ðàçû ãàëäû. Íèçàìè èñÿ:
— Áó ÿñÿð ßôçÿëÿääèíèí øàù ÿñÿðèäèð. Ýÿëÿúÿêäÿ áó øåèð ìèñëèíÿ
éöçëÿðúÿ íÿçèðÿëÿð éàçûëàúàãäûð. Ëàêèí îíëàðûí ùå÷ áèðèñè ìöâÿôôÿã îëà
áèëìÿéÿúÿêäèð.
__________
1
Àýàù îë, åé èáðÿòëè êþíëöì, äÿðèí áèð íÿçÿðëÿ éàõøû áàõ!
Ìÿäàéèí ãÿñðèíè èáðÿò àéèíÿñè áèë.
Áèð äÿôÿ äÿ Äÿúëÿ éîëó èëÿ Ìÿäàéèíÿ ýåò,
Ëàêèí ýþçëÿðèíäÿí èêèíúè áèð Äÿúëÿíè Ìÿäàéèí òîðïàüûíà áîøàëò!
Ùÿð ãÿñðèí äèø-äèø îëàí ùàñàðëàðû ñÿíÿ éåíè-éåíè íÿñèùÿòëÿð âåðÿðëÿð.
Ùÿéàòè íÿñèùÿòëÿðè îíóí ñþêöê òÿìÿëèíäÿí åøèò.
Î äåéèð êè, ñÿí äÿ òîðïàãäàíñàí, ëàêèí èíäè áèç ñÿíèí àéàüûíûí òîðïàüûéûã,
Áèçèì öçÿðèìèçäÿ áèð-èêè àääûì éåðè, àíúàã áèð-èêè äàìëà ýþç éàøû äà ñÿï.
194

Ãûçûë Àðñëàí èñÿ ôèêèðëè áèð ñóðÿòäÿ Õàãàíèéÿ âÿ Íèçàìèéÿ áàõûá
äåäè:
— Ìÿí áóíóí ö÷öí Øèðâàí øàùëûüûíûí äöøìÿíèéÿì. ×öíêè îíëàð
Õàãàíè âÿ ßáöë Öëà êèìè øàèðëÿðèí äèëëÿðèíè ÿëëÿðèíäÿí àëäûëàð, éåðëè
äèëäÿ ÿäÿáèééàò éàðàäûëìàñûíà èìêàí âåðìÿäèëÿð! Ùàçûðêû øåðèí áþéöê
ãèéìÿòè éåðëè äèëäÿ éàçûëìàñûíäàäûð.
Ãûçûë Àðñëàí õÿëèôÿäÿí àëûíàí ãèéìÿòëè äàøëàð, ãûçûë âÿ ýöìöøëÿ
Òîüðóëóí õÿçèíÿñèíè äîëäóðäó. Ìÿìëÿêÿòèí äàõèëèíäÿí ÿúíÿáè íöìà-
éÿíäÿëÿðèíè ñöðýöí åòäè âÿ Òîüðóëà áèð ìÿêòóá ýþíäÿðäè:
“Ùàçûðäà ìÿìëÿêÿòèí ùöäóäëàðû òàíûëìûø ãîøóíëàðûí ìöäàôèÿñè àëòûí-

äàäûð. Äöøìÿí ãîðõóñó ùèññ åäèëìèð. Äöøìÿí ñÿðùÿäëÿðäÿí âÿ ìÿìëÿ-
êÿòèí äàõèëèíäÿí ãîâäóã, ùþêóìÿòè õÿëèôÿíèí âÿ õÿëèôÿ áàéðàüû àëòûíäà
èøëÿéÿíëÿðèí íöôóçó àëòûíäàí ãóðòàðäûã. Ùàçûðäà ìÿìëÿêÿòèìèçäÿ òÿçÿ
ùÿéàò éàðàòìàã ö÷öí áþéöê èìêàíëàð âàðäûð. Ùþêìäàð áó èìêàíëàðäàí
èñòèôàäÿ åòìÿëèäèð. Õÿçèíÿíè ãûçûë âÿ ãèéìÿòëè äàøëàðëà äîëäóðìóøàì.
Îíëàðûí ùàìûñû áèçèì ìÿìëÿêÿòèìèçäÿí àõûá èñðàô÷û õÿëèôÿëÿðèí õÿçè-
íÿñèíÿ òþêöëìöøäö. Ùþêìäàð ÷àëûøìàëûäûð êè, áèð äàùà î ãûçûëëàð âÿ
ùÿää-ùåñàáà ýÿëìÿéÿí ñÿðâÿòèìèç áàøãà éåðëÿðÿ àõûá ýåòìÿñèí. Ùþêì-
äàð ÷àëûøìàëûäûð êè, ðóùàíèëÿðèí âÿ ãàçûëàðûí ÿëèíäÿí àëäûüûìûç ùöãóã áèð
äàùà îíëàðà ãàéòàðìàëûñàí. Ùþêìäàð áèð äàùà ÿòðàôûíäà ÿúíÿáè íöìà-
éÿíäÿëÿðèíèí éåðëÿøìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿìÿëèäèð. Áèð ãÿäÿð åùòèéàòëû
îëìàã ëàçûìäûð. Ìÿìëÿêÿò èøëÿðèíè øÿõñè èøëÿðäÿí àéûðìàã âÿ ðÿèééÿòèí
ãåéäèíÿ ãàëìàã, þëêÿíèí àáàäëûüûíà ÷àëûøìàã áèðèíúè âÿçèôÿìèçäèð. Õàë-
ãûí ýþçöíöí à÷ûëìàñûíà ÷àëûøìàëûéûã. Øöóðó êîð îëàí ðÿèééÿòëÿ ìÿäÿ-
íèééÿò ãóðìàã ìöìêöí îëìàç. Ìÿêòÿáëÿð, ìÿäðÿñÿëÿð à÷äûð. Ìöÿëëèì-
ëÿðèí õàëãà íÿ þéðÿòäèêëÿðè èëÿ òàíûø îëìàã ùÿð øåéäÿí ÿââÿë ëàçûìäûð.
Ìÿñúèäëÿðèìèç ÷îõäóð. Ðóùàíèëÿðèí áàøûíû ìÿøüóë åòìÿê ö÷öí
ìÿñúèäëÿðÿ ìöÿééÿí êÿíäëÿð âÿ ìàëèêàíÿëÿð òÿõñèñ åäèëìÿëèäèð. Ãîé
îíëàðûí áàøû éåìÿêëÿ ìÿøüóë îëñóí. Áåëÿ îëóðñà, îíëàð ùþêóìÿò èøëÿ-
ðèíÿ ìöäàõèëÿ åòìÿéÿ âàõò òàïìàçëàð.
Ìÿìëÿêÿòäÿ çèéàëû ãöââÿëÿðèí äîüóëìàñûíà ÷àëûø, ÷öíêè ðóùàíè-
ëÿðèí éàðàäà áèëÿúÿêëÿðè àäÿò âÿ áèäÿòëÿðè àíúàã çèéàëûëàð âÿ àëèìëÿð
âàñèòÿñèëÿ ëÿüâ åòìÿê ìöìêöíäöð.
Ìÿìëÿêÿòèí âÿ õàëãûí âÿçèééÿòèíè áèëàâàñèòÿ äåéèë, áèëàâàñèòÿ þé-
ðÿíìÿê ëàçûìäûð. Ùþêóìÿòèí òàõûë àíáàðëàðûíû ýþç áÿáÿéè êèìè ãîðó-
ìàã ëàçûìäûð. Ìÿìëÿêÿòè ãûòëûüà äöøöðÿíëÿðëÿ, àúëûã íÿòèúÿñèíäÿ õàëã
195

öñéàíû éàðàäàíëàðëà ìöáàðèçÿ ö÷öí ùÿð øÿùÿðäÿ òàõûë àíáàðëàðû ñàõ-
ëàìàã ëàçûìäûð. Ýþçÿò÷èëÿðè âÿ õàëã ùÿéàòûíûí ìöäàôèÿ÷èëÿðèíè òåç-òåç
ýþçäÿí êå÷èðìÿê ëàçûìäûð. Õàëã áèçÿ àðõàëàíûá ýåúÿëÿðè åâèíäÿ ðàùàò
éàòäûüû çàìàí áèç éàòìàìàëûéûã. Ùþêóìÿò ãàíóíëàðûíû åëÿ áèð øÿêëÿ
ñàëìàã ëàçûìäûð êè, ðÿèééÿò ÿñèðëèê, ìÿúáóðèééÿò âÿ ìÿùêóìëóã ùèññ
åòìÿñèí. Ùþêìäàðëûüûí ÿí ÿñàñ âÿ ëàçûìè úÿùÿòëÿðèíäÿí áèðèñè äÿ þç
äîñòóíó òàíûìàñûíäàí èáàðÿòäèð.
Ðÿèééÿòèíÿ î ãÿäÿð àäèë âÿ ìåùðèáàí îëìàëûñàí êè, ÿòðàôûíäà úàñóñ,
õÿôèééÿ âÿ éà õÿáÿð÷èëÿð ñàõëàìàüà åùòèéàú ãàëìàñûí. Õàëãûí ìèëëè
ñèìàñûíû äÿéèøäèðÿ áèëÿúÿê ùÿð áèð òÿøÿááöñÿ ãàðøû àìàíñûç ìöáàðèçÿ
à÷ìàëûñàí. Áóíà ýþðÿ äÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíû âàùèä áèð õàëã øÿêëèíäÿí
÷ûõàðìàã ö÷öí îíëàðû ãÿáèëÿëÿð âÿ èðãëÿðÿ àéûðàí òàðèõ÷èëÿðëÿ áèð äöø-
ìÿí êèìè ðÿôòàð åòìÿê ëàçûìäûð.
Éåðëè äèëèí èíêèøàôûíà ÷àëûø, ÷öíêè ìèëëè âàðëûã âàùèä äèë âàñèòÿñèëÿ
ìþùêÿì îëà áèëÿð. Ìÿìëÿêÿò äàõèëèíäÿ éàøàéàí âÿ àçÿðáàéúàíëû îëìà-
éàí ìèëëÿòëÿðëÿ ðÿôòàð âÿ ùÿðÿêÿòèíè öìóìè ùþêóìÿò ãàíóíó äàèðÿ-
ñèíäÿ ãóðìàëûñàí. Ðÿèééÿòèí þýåé âÿ äîüìàñû îëìàìàëûäûð.
Èñðàôäàí âÿ õÿñèñëèêäÿí ãà÷ìàëûñàí. Ìÿìëÿêÿò èøëÿðèíäÿ âÿçèðëÿ-
ðèíäÿí ìÿñëÿùÿò àëìàãëà êèôàéÿòëÿíìÿ, îíëàðà ìÿñëÿùÿò âåðìÿéÿ âÿ
èøëÿðèíè éîõëàìàüà ÷àëûø. Äèí èøëÿðèíÿ ìÿøüóë îëäóüóí çàìàí äöíéà
èøëÿðèíè éàäûíäàí ÷ûõàðìà, ÷öíêè äöíéàäà éàøàìàã ö÷öí îíó àáàä
åòìÿëè âÿ éàøàéûø øÿðàèòèíè ýþçÿëëÿøäèðìÿëèñÿí. Ôÿõðÿääèíè âÿ ßëàÿä-
äèíè ãîøóíëà áÿðàáÿð Ùÿìÿäàíäà ãîéóá ýåäèðÿì. Îíëàð áó ìÿìëÿ-
êÿòèí äîñòóäóð, îíëàðà èíàíìàìàã ìÿíÿ èíàíìàìàã êèìèäèð”.
Ãûçûë Àðñëàí áó âÿñèééÿòëÿðè éàçûëû îëàðàã Òîüðóëà âåðÿíäÿí ñîíðà
Õàãàíè âÿ Íèçàìè èëÿ áÿðàáÿð Òÿáðèçÿ òÿðÿô éîëà äöøäö. Ëàêèí Ãûçûë
Àðñëàíûí Áàüäàääàí ãàéûäàí ãàëèá îðäóñó ìóñèãè âÿ øàäëûãëà ãàðøûëàí-
ìûðäû, ÷öíêè Ãûçûë Àðñëàí Ùÿìÿäàíäàí ÷ûõäûüû ýöí ìÿùÿððÿì àéû äàõèë
îëìóøäó; áóíà ýþðÿ äÿ Ùÿìÿäàíäàí Òÿáðèçÿ ãÿäÿð îëàí îí ýöíëöê
éîëó òÿçèéÿ ñÿñëÿðè âÿ ìàòÿì ñÿäàëàðû è÷ÿðèñèíäÿ êå÷èá ýåäèðäèëÿð! Ãûçûë
Àðñëàí Ãÿçâèí õàëãûíûí “Âà Ùöñåéí!” ãûøãûðûüûíû ýþðöíúÿ, éàâàøäàí
Íèçàìèéÿ ìöðàúèÿò åäèá äåäè:
— Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí “Ùöñåéí òÿçèéÿñè” éåðèíÿ Áàáÿêèí þëäöðöë-
äöéöíö ìàòÿì åëàí åòäèêëÿðèíè ýþðñÿéäèì, î çàìàí þçöìöí ùÿãèãè
àçÿðáàéúàíëû îëäóüóìëà ôÿõð åäÿðäèì.
Áàüäàä öçÿðèíÿ îëàí ñîí ñÿôÿðèì ýþñòÿðäè êè, àçÿðáàéúàíëûëàð Ìè-
äèéà äþâðöíäÿêè ãÿùðÿìàíëûüûíû èòèðìÿìèøäèð. Îíëàð áóíó Ìöñåéèáäÿ
196

âÿ Áàüäàä ãàïûëàðûíäà ýåäÿí ãàíëû ìöùàðèáÿëÿðäÿ èñáàò åòäèëÿð. Àçÿð-
áàéúàíëûëàð Ìèäèéà äþâðöíäÿ îëäóüó êèìè, áèð äàùà àñîðèëÿð âÿ ýÿëäà-
íèëÿð âÿòÿíèíäÿ ãûëûíú ïàðëàòäûëàð. Ñèçè ÿìèí åäèðÿì êè, ìÿí áó õàëãûí
êþìÿéè èëÿ Àçÿðáàéúàíûí Ìèäèéà äþâðöíäÿêè ùöäóäëàðûíû àëûíìàç áèð
ãàëà øÿêëèíÿ ãîéà áèëÿðÿì. Ëàêèí ìÿìëÿêÿòèí äöøìÿíëÿðè èðñè ãÿùðÿ-
ìàíëûüû ÷öðöòìÿê âÿ áó ãÿùðÿìàíëûüû äàøûéàí õàëãû þçöíöí êþëÿñè
ãàéûðìàã ö÷öí Àçÿðáàéúàíà ñèðàéÿòåäèúè áèð õÿñòÿëèê ñàëûáäûð êè, î äà
ìþâùóìàò, ìþâùóìàò, éåíÿ äÿ ìþâùóìàòäàí èáàðÿòäèð. Áó ìþâùó-
ìàòûí ÿí áþéöéö ùÿìèí “Ùöñåéí òÿçèéÿñèäèð”. Àçÿðáàéúàí çèéàëûëàðû
áóíóíëà ìöáàðèçÿ àïàðìàëûäûð.
Ãûçûë Àðñëàí Ùÿìÿäàíäàí Òÿáðèçÿ ãÿäÿð Íèçàìèäÿí þçöíöí áàø-
ëàäûüû èñëàùàò ùàããûíäà áèð ÷îõ ìÿñëÿùÿòëÿð àëäû.
Íèçàìèíèí îíà âåðäèéè ÿñàñ ìÿñëÿùÿò áóíäàí èáàðÿò èäè:
“Ùþêìäàðûí òÿëÿñìÿñè ëàçûì äåéèë. Áþéöê èøëÿð ùàçûðëûã âÿ òÿäðè-
úèëèê òÿëÿá åäèð. Ìþâùóìàò âÿ áöäÿò ùàíñû éîëëàðëà ýÿëìèøäèðñÿ, ùÿìèí
éîëëàðëà äà îíó ìÿùâ åòìÿê ëàçûìäûð. Ùå÷ áèð êÿñÿ “äèíèíè àò” äåìÿê
îëìàç. Èíñàíëàðû áöäÿò âÿ äèíèí ìÿøüóëèééÿòèíäÿí àéûðìàã ö÷öí îíëàðà
áàøãà ìÿøüóëèééÿò âåðìÿê ëàçûìäûð. Î ìÿøüóëèééÿò ìÿäÿíè ìÿøüó-
ëèééÿòëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Èíäèéÿ ãÿäÿð ÿðÿáëÿð âÿ èðàíëûëàð áó éîëóí ãàð-
øûñûíû àëìûøëàð, ëàêèí èíäè áèçèì ö÷öí ùå÷ áèð ìàíåÿ éîõäóð. Õöñóñÿí
ÿëàùÿçðÿòèí õÿëèôÿ èëÿ áàüëàäûüû ñîí ìöãàâèëÿ ìþâùóìàò èëÿ ìöáàðèçÿ
ö÷öí áþéöê èìêàíëàð éàðàäûð.
Àçÿðáàéúàíëûëàðûí ãÿùðÿìàíëûüûíà èíàíûðàì. Ëàêèí áó ãÿùðÿìàí-
ëûüû åëì âÿ ìÿðèôÿòëÿ òàúëàíäûðìàã ëàçûìäûð”.
Ãûçûë Àðñëàí Íèçàìèíèí úàâàáûíäà:
— Ôèêèðëÿðèíèç äîüðó ôèêèðëÿðäèð, — äåäè.
***
Òÿáðèç õàëãû Áàüäàä ñÿôÿðèíäÿí çÿôÿðëÿ ãàéûäàí ùþêìäàðû
Âàñìèíú øÿùÿðèíÿ ãÿäÿð èñòèãáàë åòìèøäè. Àëûíàí ÿìð öçÿðèíÿ ßáóáÿêð
èáí Ìÿùÿììÿä áþéöê øàèðëÿð ö÷öí “Ãûçûë ñó”1 ìÿùÿëëÿñèíäÿ òÿíòÿíÿëè
áèð áèíà ùàçûð åòäèðìèøäè.
Òÿáðèç ÿäèá âÿ øàèðëÿðè Íèçàìè âÿ Õàãàíèíèí Òÿáðèçÿ ýÿëìÿñèíè
áþéöê ìèëëè áèð áàéðàì êèìè ãàðøûëàäû.
__________
1
“ Ã û ç û ë ñ ó ” ì ÿ ù ÿ ë ë ÿ ñ è — Èðàí èñòèëàñûíäàí ñîíðà ôàðñúàéà ÷åâðèëèá “Ñöðõàá”
àäëàíäûðûëìûøäûð.
197

Øèìàëè Àçÿðáàéúàí îðäóñóíóí ñîí äÿñòÿëÿðè Ýÿíúÿéÿ ãàéûòìàã
èñòÿäèéè çàìàí, Õàãàíè èëÿ Íèçàìè Ãûçûë Àðñëàíà ìöðàúèÿòëÿ Àðàí òÿðÿ-
ôèíÿ ãàéûòìàã ö÷öí èúàçÿ èñòÿäèëÿð. Ãûçûë Àðñëàí áó òÿêëèôäÿí ðàçû ãàë-
ìàéàðàã äåäè:
— Ìÿí ÷îõ òÿÿññöô åäèðÿì êè, ïÿðÿñòèø åòäèéèì èêè áþéöê çàò
ìÿíäÿí àéðûëìàã èñòÿéèð. Òÿáðèçäÿ ãàëûá, ìÿìëÿêÿòèí èäàðÿñè èøëÿðèíäÿ
ìÿíÿ êþìÿê åäèí, ñèçèí ìÿñëÿùÿòëÿðèíèç ìÿíèì ö÷öí îëäóãúà
ãèéìÿòëèäèð. Ìÿíèì ÿäèáëÿðÿ, øàèðëÿðÿ âÿ àëèìëÿðÿ ãîéäóüóì ãèéìÿò
ñèçÿ ýèçëèí äåéèëäèð. Ýþðöðñöíöç êè, “Ãûçûë ñó”1 ìÿùÿëëÿñèíè øàèðëÿð,
ÿäèáëÿð, àëèìëÿð âÿ ôèëîñîôëàð ìÿùÿëëÿñèíÿ äþíäÿðìèøÿì. Ñèçèí ö÷öí
ùÿð íÿ ëàçûì èñÿ ùàçûð åòäèðÿðÿì, àèëÿíèçè Òÿáðèçÿ ýÿòèðìÿê ö÷öí ðàùÿò-
ëÿðèíè òÿìèí åäÿðÿì. Õöñóñÿí Õàãàíè úÿíàáëàðûíûí Øèðâàí øàùëûüûíà
ãàéûòìàñû äà éàõøû äåéèë, îíà ýþðÿ äÿ Òÿáðèçäÿ ãàëìàñûíû ìÿñëÿùÿò
ýþðöðÿì.
Õàãàíè Òÿáðèçäÿ ãàëìàüà ðàçûëûã âåðäè, ëàêèí Íèçàìè:
— Ùþêìäàð ùÿçðÿòëÿðè þçö áèëèð êè, ìÿí Ýÿíúÿíè ñåâèðÿì, — äåäè.
— Ìÿí ýÿíúëèéèìè îðàäà êå÷èðìèøÿì. Îðàäà äà ãîúàëìàã èñòÿéèðÿì.
Ìÿí î òîðïàüûí ìÿùñóëóéàì, áóíà ýþðÿ äÿ àðàíëûëàðëà áèðëèêäÿ éàøà-
ìàã èñòÿéèðÿì. Îðàäà éàëíûç ìÿíèì àèëÿì äåéèë, ìèíëÿðúÿ äîñòëàðûì
âÿ øåðèìèí ìàðàãëûëàðû âàðäûð. Îíëàðäàí àéðûëìàã, ùÿð øåéäÿí àéðûë-
ìàãäûð. Ìÿí î ùÿéàòû âÿ îðàäàêû êàñûá åâèìè ñåâèðÿì. Îðàäà éàðàäûë-
ìûøàì, îðàäà äà éàðàäûðàì. Ìÿí âÿòÿíèìäÿêè þëöëÿðäÿí âÿ äèðèëÿðäÿí
äÿ àéðûëìàã èñòÿìèðÿì, ìÿí Ìÿùñÿòè õàíûìëà áèð ãÿáðÿ éàòìàüû
èñòÿéèðÿì. Ùþêìäàð ìÿíè áóðàõñûí, ýåäèá Ýÿíúÿäÿ þç ïàäøàùëûüûìû
ñöðöì.
Ãûçûë Àðñëàí éåðèíäÿí ãàëõûá Íèçàìèíèí ÿëèíäÿí âÿ àëíûíäàí
þïÿðÿê:
— Ñÿí äèðèëèéèíäÿ äÿ, þëÿíäÿí ñîíðà äà ïàäøàùñàí, ïàäøàùëàðû áèð
þëêÿ òàúëàíäûðûðñà, ñÿí áöòöí þëêÿëÿðè þç ÿñÿðëÿðèíëÿ òàúëàíäûðûðñàí,
— äåäè âÿ þç òàõòûíû ýþñòÿðèá:
— Ìèíëÿðëÿ áåëÿ òàõòëàð, áþéöê øàèðèí áèð ìèñðàñûíà áÿðàáÿð îëà áèë-
ìÿç. Ýåäèí, ðàçûëûã âåðèðÿì, ëàêèí ãÿëáÿí äÿðèí áèð êÿäÿð ùèññ åäèðÿì,
— äåäè âÿ Øÿìñÿääèíè ÷àüûðûá ÿìð âåðäè:
__________
1
Ãûçûë Àðñëàíûí âÿ îíäàí ñîíðà ßáóáÿêðèí ùþêìäàðëûüû çàìàíûíäà Øÿðãèí áöòöí
àëèìëÿðè, øàèð âÿ ÿäèáëÿðè Òÿáðèçÿ éûüûøìûøäû. Ùàçûðäà Òÿáðèçèí “Ãûçûëñó” àäëû ìÿùÿë-
ëÿñèíèí ãÿáèðèñòàíûíäà éöçëÿðúÿ øàèð âÿ àëèìèí ìÿãáÿðÿñè âàðäûð.
198

— Áþéöê Íèçàìèíè Àðàíà éîëà ñàëìàã âÿ øàèðèí ðàùàòûíû òÿìèí
åòìÿê ö÷öí ùÿð íÿ ëàçûì èñÿ ùàçûð åòäèðèí, øèìàëà ãàéûäàí îðäó ùèññÿ-
ëÿðè èëÿ øàèð äÿ éîëà äöøìÿëèäèð.
Ö÷ ýöíäÿí ñîíðà áàøûíûí öçÿðèíäÿ çÿôÿð áàéðàãëàðû ÿñÿí áèð òàõò-
ðÿâàí ýåäèðäè. Òÿáðèç éàçû÷ûëàðû, Òÿáðèç øàèðëÿðè Õàãàíè èëÿ áèðëèêäÿ
Íèçàìèíè éîëà ñàëìàã ö÷öí Àúû ÷àéà ãÿäÿð ïèéàäà ýÿëèá îðàäà âèäàëàø-
äûëàð. Õàãàíè Íèçàìèíèí ãîëóíäàí òóòóá òàõò-ðÿâàíà ãàëäûðäû, þïöøäö-
ëÿð, àüëàäûëàð. Îðäó êþðïöíöí øèìàëûíäàí øÿðãÿ äîüðó äþíöá Ãàðàäàü
éîëóíà àøûíúàéà ãÿäÿð Õàãàíè äóðóá Íèçàìèíèí äàëûíúà áàõûðäû, ñàíêè
îíó ãÿëáèíäÿí ñÿñëÿéèá äåéèðäè:
— ßúÿáà, ìÿí ñÿíè áèð äàùà ýþðìÿéÿúÿéÿììè?!
ÈÍÀÄ
ßëàÿääèí âÿ Ôÿõðÿääèíäÿí Ãûçûë Àðñëàíà ýÿëÿí áèð ìÿêòóáäà Òîü-

ðóëóí Ãûçûë Àðñëàíûí âåðäèéè ýþñòÿðèøëÿðèí ÿëåéùèíÿ ùÿðÿêÿò åòäèéè éàçû-
ëûðäû:
“ßëàùÿçðÿòèí ÿìðèíÿ ýþðÿ Ùöñàìÿääèí Ùÿìÿäàíà ýÿëèá òÿúèëè ñó-
ðÿòäÿ Ðåé øÿùÿðèíÿ ýþíäÿðèëäè. Çÿùèð Áÿëõè âÿ Êÿìàëÿääèí áèð ùÿôòÿ-
äÿí áÿðèäèð êè, Ùÿìÿäàíà ýÿëèá Ñÿëúóã ñàðàéûíäà éåðëÿøèáëÿð. ßëàÿääèí
Ñóëòàí Òÿêèøèí íöìàéÿíäÿëÿðè ÿëàùÿçðÿò òÿðÿôèíäÿí èêè äÿôÿ ãÿáóë
åäèëìèøäèð. Ùÿìÿäàí ãàçûñû âÿ õÿòèáèí Áàüäàääàí Ùÿìÿäàíà ýÿëìÿñè
ýþçëÿíèð. Ñöðýöí åäèëìèø àäàìëàðûí áèð ÷îõó ÿëàùÿçðÿò òÿðÿôèíäÿí
âåðèëÿí èúàçÿ èëÿ Ùÿìÿäàíà êþ÷öðöëöð. Øÿùÿðäÿ íàäèíú àäàìëàðûí ñàéû
÷îõàëûð.
Ùÿøÿìÿòìààá ùÿçðÿòëÿðèíÿ õÿáÿð âåðèëìÿñè ëàçûì ýÿëÿí ìÿñÿëÿ-
ëÿðäÿí áèðèñè äÿ ÿëàùÿçðÿòèí Àçÿðáàéúàí ãîøóíëàðûíà ìÿñàðèô âåðìÿ-
ìÿñèíäÿí èáàðÿòäèð. Áó áàðÿäÿ Ùÿøÿìÿòìààáûí ÿìðèíè ýþçëÿéèðèê.
ßëàùÿçðÿòèí ÿìðèíÿ ýþðÿ òÿçÿ ãîøóí äÿñòÿëÿðè äöçÿëèð. Ãîøóíóí
ðÿùáÿðëÿðè êå÷ìèøäÿ Ùÿøÿìÿòìààá òÿðÿôèíäÿí òÿðê-ñèëàù åäèëìèø ðÿèñ-
ëÿðäèð.
Àðàëûãäà ýÿçÿí øàèéÿëÿðÿ ýþðÿ Ùÿìÿäàíäà îëàí Àçÿðáàéúàí ãî-
øóíëàðûíû ìÿìëÿêÿòèí áàøãà òÿðÿôëÿðèíÿ ýþíäÿðìÿê èñòÿéèðëÿð. Àëûíàí
õÿáÿðëÿðÿ ýþðÿ Ãÿòèáÿ õàòóíóí Ùÿìÿäàíà ýÿòèðèëìÿñè ìöíàñèáÿòèëÿ
Àòàáÿé ñàðàéûíû òÿìèð åòäèðèðëÿð. Áó ýöí Ùÿøÿìÿòìààáûí Ðåé ìÿìëÿ-
êÿòèíÿ ýþíäÿðäèéè äÿñòÿëÿðèíèí áèðèíúè ùèññÿñè Ùÿìÿäàíà ãàéûòäû. Ãî-
199

øóíóí íÿ ñÿáÿáÿ ýåðè ãàéòàðûëìàñû ìÿëóì äåéèë. Ùÿëÿëèê ÿëàùÿçðÿò áó
ãîøóíóí íÿ âÿçèôÿ èôà åäÿúÿéè ùàããûíäà áèð ÿìð ñàäèð åòìÿìèøäèð. Áó
áàðÿäÿ Ùÿøÿìÿòìààáûí ÿìðèíÿ ìöíòÿçèðèê.
Èêè ýöí ÿââÿë Ùÿìÿäàíà Áàüäàääàí îí íÿôÿðäÿí èáàðÿò áèð ùåéÿò
ýÿëìèøäè. Îíëàð áóðàäà áèð ýöí ãàëàíäàí ñîíðà Àçÿðáàéúàí òÿðÿôëÿðèíÿ
éîëà äöøäöëÿð. Ùÿð ùàëäà ÿëàùÿçðÿòèí ìÿìëÿêÿòè èäàðÿ åòìÿê
áàðÿñèíäÿêè ùÿðÿêÿòè øöáùÿëèäèð. Ïàéòàõòäà êèìëèéè ìÿëóì îëìàéàí
àäàìëàð ùÿääèíäÿí àðòûãäûð.
ßëàùÿçðÿòèí ñàðàéûíà ãàðîâóë òÿéèí åäèëìèø àçÿðáàéúàíëûëàð òÿçÿ-
äÿí ìÿíèì ñÿðÿíúàìûìà ýþíäÿðèëèá, éåðëÿðèíÿ Èðàã ãîøóíëàðû òÿéèí
åäèëäè. Èøäÿí ãîâóëìóø âÿçèðëÿð òÿçÿäÿí ÿëàùÿçðÿò òÿðÿôèíäÿí èøÿ ýþòö-
ðöëìöøäöð.
ßëàùÿçðÿòÿ âåðèëÿí ìÿðóçÿ ìÿêòóáëàðûíûí ùå÷ áèðèñèíÿ úàâàá àëìû-
ðûã, øÿùÿðèí ìöùàôèçÿñè âÿ ãÿëÿáÿéèëèê âÿçèôÿñè ìÿíèì èõòèéàðûìäà
îëäóüóíà áàõìàéàðàã Ùÿøÿìÿòìààá òÿðÿôèíäÿí äàðà ÷ÿêèëìèø øÿùÿð
ìöùàôèçÿñè ðÿèñèíèí ãàðäàøû áó èøÿ òÿéèí îëóíìóøäóð. Áóíà ýþðÿ äÿ
òÿêëèôèíèç ìöÿééÿí åäèëìÿëèäèð”.
Ãûçûë Àðñëàí Ôÿõðÿääèí âÿ ßëàÿääèíèí ìÿêòóáóíó àëàí êèìè Òîü-
ðóëóí âÿ Ãÿòèáÿíèí èíàäëàðûíäà äàâàì åòäèêëÿðèíè òÿéèí åòäè âÿ Ãÿòèáÿ
õàòóíà áåëÿ áèð ìÿêòóá éàçäû:
Úÿíàá ùàããûí èíàéÿò âÿ ìÿðùÿìÿò ñàéÿñèíäÿ ñàëàìàò éàøàäûüûíûçû
åøèäèá ùÿääèíäÿí àðòûã øàäëàíäûì. Áàüäàä ñÿôÿðèìèç ùàããûíäà ñèçÿ òÿô-
ñèëÿí éàçìûøäûì. Î áàðÿäÿ áèð äàùà éàçìàã èñòÿìèðÿì. Ëàêèí áó ýöí-
ëÿð ïàéòàõòäàí ýÿëÿí õÿáÿðëÿð ìÿíè îëäóãúà ðàùàòñûç åäèð. ßëàùÿçðÿò
éåíÿ äÿ ìÿìëÿêÿòèí äîñòó îëìàéàí áèð ÷îõ øÿõñèééÿòëÿðè èø áàøûíà
ýÿòèðìÿêëÿ, Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ãàíû èëÿ ÿëäÿ åòäèéèìèç ãÿëÿáÿíè
óäóçìàüà ÷àëûøûð. Î, Ùÿìÿäàíäà îëàí Àçÿðáàéúàí ãîøóíëàðûíûí âÿçè-
ôÿëÿðèíè àçàëäûð, õàèí âÿçèðëÿðè èø áàøûíà ýÿòèðèð, ùÿòòà ìÿìëÿêÿòèí äöø-
ìÿíëÿðè îëàí ãîíøó ùþêóìÿòëÿð èëÿ äÿ ÿëàãÿéÿ ýèðèð.
Òÿáðèçÿ ýÿëÿí õÿáÿðëÿðÿ ýþðÿ ìÿëÿêÿíèí äÿ Ùÿìÿäàíûíà ýåòìÿê
õÿéàëû âàð èìèø. “Ìÿëÿêÿ ùÿçðÿòëÿðè áèð äàùà Ùÿìÿäàíäàí ÷ûõìàüà
ìÿúáóð îëìàñûí” — äåéÿ ìÿí ìÿñëÿùÿò ýþðìöðÿì. ßëàùÿçðÿòèí ùÿðÿ-
êÿòëÿðè ìÿíèì áèð äàùà Ùÿìÿäàíû èøüàë åòìÿéèìÿ ñÿáÿá îëàúàãäûð.
Ðåé ìÿìëÿêÿòèíèí èäàðÿñè áàðÿñèíäÿ öìèä åòìÿäèéèì õÿáÿðëÿðè
åøèäèðÿì. Ìÿí ùå÷ âàõò ìÿìëÿêÿòèí ìöùöì áèð ùèññÿñèíèí ÿúíÿáè
200

ùèìàéÿñèíÿ êå÷ìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿéÿúÿéÿì. Íÿ ãÿäÿð Ãûçûë Àðñëàí
ñàüäûð, Àòàáÿé ìÿìëÿêÿòèíÿ ÿúíÿáè ÿëè óçàäûëà áèëìÿç. Ìÿí þëñÿì äÿ
àçÿðáàéúàíëûëàð ìÿíèì ìÿãñÿäèìè òÿãèá åäÿúÿêäèð. Ìÿí ãàðäàøûì
îüëó Ãöòëöüöí èýèäëèéèíÿ èíàíûðàì. Ùÿðýàù îíà òÿñèð éåòèðÿúÿê õàèí
ÿëëÿð âàðäûðñà, îíó ìöäàôèÿ åäÿí ãûëûíúëàð äà éîõ äåéèë. Ìÿí
ÿëàùÿçðÿòèí Ðåé ìÿìëÿêÿòèíèí èäàðÿñè ùàããûíäàêû ôèêðèíè áèëìèðÿì,
ìÿëÿêÿéÿ þç øÿõñè ôèêðèìè éàçûðàì. Ìÿí ùå÷ âàõò íÿ ìÿëÿêÿíèí îüëó-
íóí, íÿ äÿ ÿëàùÿçðÿòèí Ðåé áàðÿñèíäÿ áàøãà áèð ùþêóìÿòëÿ áàüëàäûüû
ìöãàâèëÿíè òàíûìàéàúàüàì”.
***
Ùöñàìÿääèí Õàðÿçìäÿí Ùÿìÿäàíà ãàéûäàí êèìè ÿëàùÿçðÿò
Òîüðóë òÿðÿôèíäÿí ãÿáóë îëóíäó âÿ Ãÿòèáÿéÿ ìÿêòóá àïàðìàã ö÷öí
Ðåé øÿùÿðèíÿ éîëà äöøäö.
Ãöòëöü Èíàíú êþùíÿ äîñòóíó ÷îõ ùþðìÿòëÿ ãÿáóë åòäè. Îíà çèéàôÿò
âÿ õÿëÿò âåðÿíäÿí ñîíðà, Ãÿòèáÿ èëÿ ýþðöøìÿê ö÷öí Øèìðàí éàéëàñûíà
éîëà ñàëäû.
Ãÿòèáÿ òÿê èäè. Î ÷îõ êÿäÿðëè èäè. Î, Ðåé øÿùÿðèíÿ ýþíäÿðèëÿíäÿí
ñîíðà áöñáöòöí äÿéèøìèøäè. ßñÿáëÿðè ïîçóëìóøäó, èøñèçëèê îíó õÿñòÿ-
ëÿíäèðìèøäè. Ãûçëûüûíäàí áÿðè ìàúÿðà âÿ èíòðèãàëàðà àäÿò åòìèø áó ãàäûí
ñèéàñÿòÿ, èíòðèãà âÿ èõòèëàôà ãîøóëìàäàí éàøàéà áèëìèðäè. Î, Ãûçûë Àðñ-
ëàí òÿðÿôèíäÿí Ðåé øÿùÿðèíÿ ñöðýöí åäèëäèéèíèí áèðèíúè àéûíäà Ñÿáà
õàíûìûí úàðèéÿëÿðëÿ íþêÿðëÿð àðàñûíäà äöçÿëòäèéè äþéöøìÿ âÿ èõòèëàô-
ëàðëà âàõòûíû êå÷èðèðäè. Íÿùàéÿò, áó ìÿøüóëèééÿò äÿ îíóí ö÷öí óçóí
÷ÿêìÿäè, èêè úàðèéÿ þçöíö ñóéà àòûá áîüàíäàí, áèðèñè äÿ þçöíö çÿùÿð-
ëÿäèêäÿí âÿ áèð íþêÿð èñÿ Ñÿáàíûí äåäèéè öçðÿ úàðèéÿëÿðëÿ ÿëàãÿäÿ
îëìàñèëÿ òþùìÿòëÿíèá äþéäöðöëäöêäÿí ñîíðà Ãÿòèáÿ äàùà äà ÿñÿáèëÿøèá
Ñÿáàíû þç éàíûíäàí ãîâäó.
Ýöí áàòûðäû, î, éåðèíäÿí áèð õÿñòÿ êèìè ãàëõûá ýöçýöíöí ãàðøûñûíà
ýÿëäè. Óçóí äÿãèãÿëÿð ýöçýöíöí ãàðøûñûíäà äóðóá áöòöí âàðëûüûíû ýþç-
äÿí êå÷èðäè, ëàêèí î þçöíöí òàìàìèëÿ äÿéèøäèéèíè ùèññ åòìÿäè, ÷öíêè î,
ùÿð ýöí ýöçýöéÿ áàõäûüû çàìàí:
“Éåíÿ äÿ äöíÿíêèéÿì, ÷þùðÿìäÿ, ÿíäàìûìäà ùå÷ áèð äÿéèøèêëèê
éîõäóð” — äåìÿéè àäÿò åòìèøäè. Éåíÿ äÿ ùÿìèí ñþçö äåäè.
Äîüðó äåéèðäè. Î, äöíÿíêè èäè, ëàêèí “äöíÿíêè” ñþçö òÿêðàð åäèëÿ-
åäèëÿ 20 èëÿ âàðìûøäû. Îíóí Íèçàìè øåðèíè ÿçáÿðëÿäèéè ýöíäÿí, äîüðó-
201

äàí äà, èéèðìè èë êå÷èðäè. Î, äàèìà ýöçýöéÿ áàõûá þç ýþçÿëëèéèíè òÿãäèð
åòäèéè çàìàí Íèçàìèíèí áó øåèðèíè îõóéàðäû:
“Î ýþçÿë, èíúÿ ñåâýèëÿðäÿí øÿí,
Áèð ÷è÷ÿêäèð äîüóëäó øÿáíÿìäÿí”.
Ãÿòèáÿ ýöçýöíöí ãàðøûñûíäà äóðóá áó øåðè áèð äàùà îõóäó âÿ þç-

þçöíÿ äåäè:
— Î äàø öðÿêëè øàèð áèð øåðè ìÿíèì ö÷öí éàçìàñà áåëÿ, ìÿí äàèìà
þçöìö ùÿìèí øåðèí êÿëìÿëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ ýþðöðäöì. Ìÿí ùå÷ âàõò
ãîúàëìàéàúàãäûì. ×öíêè ìÿí ñåâÿ áèëÿðäèì, ùÿì äÿ êè, ýþçÿëëèéèì
ñîëìàç áèð ýþçÿëëèê èäè. Ëàêèí î øàèð ìÿíèì ýþçÿëëèéèìÿ ãàðøû ñóè-ãÿñä
åòäè. Î áóíóíëà êèôàéÿòëÿíìÿäè, ìÿíèì áÿäáÿõòëèéèìäÿ äÿ èøòèðàê åòäè,
ìÿíèì äöøìÿíëÿðèì èëÿ äîñòëóüà áàøëàäû. Àòàìûí ãàòèëëÿðè äÿ îíóí
äîñòëàðûíûí úÿðýÿñèíäÿ èäè. Ëàêèí ìÿíèì ýþçÿëëèéèì ùÿëÿ òÿñëèì îëìà-
ìûøäûð. Ýþçÿëëèéèì îíà ãàðøû áèð ÷îõëàðûíûí äöøìÿí ùèññëÿðèíè úîøäóðà
áèëÿð. Áèðèñèíÿ þç ìÿðòÿáÿì ö÷öí ÿðÿ ýåòäèì, î áèðèñèíÿ äÿ îüëóìóí
ýÿëÿúÿéè ö÷öí ÿðÿ ýåòìÿëèéÿì. Êèì áèëèð, áÿëêÿ áàøãàñûíà äà ýåäÿ-
úÿéÿì. Ëàêèí áóíëàðûí ùå÷ áèðèñè ÿð äåéèë, ìÿí äÿ îíëàðà ãàäûí äåéè-
ëÿì. Áó äöíéàäà àëäàäàíëàð âÿ àëäàíàíëàð ùÿäñèçäèð. Ìÿí äÿ îíëàðûí
áèðèñèéÿì. Àõûðäà êèìëÿð ãàëèá ýÿëÿúÿêäèð?! Éàëàí÷û ñåâýèëèéÿ ÿñèð
îëàíëàð ìÿüëóá, áàøãàëàðûíû þç ñåâýèëÿðèíÿ èíàíäûðàíëàð èñÿ ãàëèá ýÿëÿ-
úÿêäèð.
Ãÿòèáÿ áóíëàðû äåäèêäÿí ñîíðà áèð äàùà ýöçýöéÿ áàõäû âÿ éàâàøäàí
äåäè:
— Áèëìèðÿì, ìÿí áó éàøûìäà âÿ ñîëìàüà áàøëàéàí ýþçÿëëèéèìëÿ áèð
ãÿëáÿ ýèðìÿéè áàúàðà áèëÿúÿéÿììè? Î ìÿíÿ èíàíûá þç ìÿüðóð áàøûíû
äèçèìèí öñòöíÿ ãîéàúàãäûðìû? Ìÿí î çàìàí îíó ìÿùâ åäÿð âÿ îíóí
äîñòëóüó èëÿ ôÿõð åäÿí âÿ îíà þéöä âåðÿí øàèðè äÿ îíóí äàëûíúà éîõëóüà
òÿðÿô ýþíäÿðÿðäèì.
Ãàïû à÷ûëäû, úàðèéÿ ýÿëèá:
— Áèð íÿôÿð ìöñàôèð ìÿëÿêÿ ùÿçðÿòëÿðèíè ýþðìÿê èñòÿéèð, — äåäè.
Ãÿòèáÿ ýöçýöäÿí àðàëàíûá:
— Áóéóðñóí! — äåäè âÿ þç-þçöíÿ äàíûøäû: “Àù, åé ìÿíèì ìÿíôóð
áÿõòèì, ñÿí áèð äÿôÿ äÿ ìÿí äöøöíäöéöì êèìè äöøöíñÿéäèí! Ñÿíÿ
àéëàðúà éàëâàðûðàì, ëàêèí éåíÿ äÿ ìÿíèì ÿìÿë âÿ àðçóëàðûìûí ÿëåéùèíÿ
ýåäèðñÿí. ßúÿáà áÿäáÿõò áèð ãàäûíû ýöëäöðìÿê âÿ êÿäÿðëè áèð ãÿëáè
ñåâèíäèðìÿê ñÿíèí ö÷öí àüûðäûðìû? ×ÿòèíäèðìè? Ñÿí ìÿíÿ íÿ Ùöñà-
202

ìÿääèíäÿí áèð õÿáÿð, íÿ äÿ Òîüðóëäàí áèð ìÿêòóá ãàçàíäûðà áèë-
ìÿäèíìè? Ñÿí ìÿíè òàìàìèëÿ ìÿùâ åòìÿêìè èñòÿéèðñÿí?”.
Áó ñþçäÿ Ùöñàìÿääèí è÷ÿðè ýèðèá ñàëàì âåðäè âÿ ìÿëÿêÿíèí àéàã-
ëàðûíäàí þïìÿê ö÷öí äèç ÷þêäö. Ãÿòèáÿ èñÿ îíóí ãîëóíäàí òóòóá ãàë-
äûðäû âÿ äåäè:
— Ãàëõ, ìÿíèì ðóùóì, ãàëõ! Ãàëõ äîñòóì, ãàëõ! Ñÿíè áóðà ýÿòèðÿí
ìÿíèì èãáàëûìäûð. Áÿõòèì ìÿíÿ ýÿëÿúÿéèí ãàëèáèééÿò õÿáÿðèíè âåðäè.
Ãÿòèáÿ áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà þçöíö Ùöñàìÿääèíèí ãóúàüûíà àòäû,
äîäàãëàðûíû îíóí äîäàãëàðûíà äàéàäûãäàí ñîíðà éåíÿ äÿ ùÿìèøÿ îëäó-
üó êèìè:
— Äàëûñû ñîíðà, äåäèêëÿðèì ùÿéàòà êå÷äèêäÿí ñîíðà, — äåäè âÿ Ùöñà-
ìÿääèíèí ÿëèíäÿí éàïûøûá þç éàíûíäàêû ñÿíäÿëèí öçÿðèíäÿ îòóðòäó, ñóàë
âåðäè:
— Ìÿíèì ðóùóì, ñÿíè ùÿáñõàíàäàí êèì ãóðòàðäû?
— Ìÿíè ìÿëÿêÿíèí ÿìðè âÿ Ñÿáà õàíûìûí êþìÿéè ãóðòàðäû.
— Ùÿìÿäàíäàí äàíûø ýþðöì íÿ âàðäûð? Îíëàð þç ìÿëÿêÿñèíè óíóò-
äóìó?
— Õåéð, ìÿëÿêÿ ùÿçðÿòëÿðè. Ñèçèí äîñòëàðûíûçûí ùàìûñû Ùÿìÿäàíà
ýÿëèáäèð. Îíëàð þç ìþùòÿøÿì ìÿëÿêÿñèíèí éîëóíó ýþçëÿéèðëÿð.
— Äîüðóäàí äà éîëóìó ýþçëÿéèðëÿðìè?
— Áÿëè, éîëóíóçó ýþçëÿéèðëÿð. Àòàáÿé ãÿñðèíèí òÿìèðèíÿ áàøëàíûáäûð.
Ãÿòèáÿ áó ñþçäÿ äîäàãëàðûíû áèð äàùà Ùöñàìÿääèíÿ óçàäàðàã
ñîðóøäó:
— Ñÿí áóíó äîüðóìó äåéèðñÿí?
— Àòàíûçûí ðóùóíà àíä è÷èðÿì! ßëàùÿçðÿòèí ìÿêòóáóíó ýÿòèðìèøÿì.
Ùöñàìÿääèí áóíó äåéÿðÿê, Òîüðóëóí ìÿêòóáóíó Ãÿòèáÿéÿ âåðäè.
Ëàêèí Ãÿòèáÿ ñåâèíäèéèíäÿí îõóéà áèëìèðäè, ùÿðôëÿð îíóí ýþçöíäÿí
ãà÷ûðäû, öðÿéèíèí ÷ûðïûíòûñû ýþç áÿáÿêëÿðèíèí ùÿðÿêÿòèíÿ ñÿáÿá îëóðäó.
Íÿùàéÿò, ÿëëÿðè òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ ìÿêòóáó Ùöñàìÿääèíÿ óçàäàðàã:
— Àë îõó, ìÿíèì ðóùóì, àë îõó, — äåäèêäÿ Ùöñàìÿääèí ìÿêòóáó
àëûá îõóìàüà áàøëàäû:
Çàìàíûí ùàäèñÿëÿðè áèð-áèðèíè òÿãèá åäèð. Ùÿéàòûìûçûí ãèéìÿòëè
ýöíëÿðè ðóçèýàðûí äÿéèðìàíûíäà äàðòûëàí äÿí êèìè òîç îëóá ýåäèð.
Ãàðäàøûìûí ÿãëÿ âÿ ñèéàñÿòÿ óéüóí îëìàéàí ùÿðÿêÿòëÿðè éàëíûç äöø-
ìÿíëÿðèí äåéèë, äîñòëàðûìûçûí äà ùÿéàòûíà ôÿíà òÿñèð åäèð. Î, òÿçÿ äöíéà
203

éàðàòìàã èñòÿäèéè èñëàùàò èëÿ êþùíÿ äöíéàíû äà äàüûòäû. Äöíéà ãóðìàã
èøèíäÿ áàúàðûüû îëàí àäàìëàðû ñöðýöíÿ, ùÿáñõàíàéà àëûð âÿ äàð àüàúûíà
ãàëäûðûð.
Ìÿëÿêÿíèí Ùÿìÿäàíäàí ýåòìÿñè ìÿíèì ö÷öí ÷îõ àüûð èäè, ëàêèí
ìÿíè òÿñêèí åäÿúÿê áèð úÿùÿò âàð èäè; î äà ìÿëÿêÿíèí Ùÿìÿäàíäà ÿñÿí
êöëÿêëè ýöíëÿðè ýþðìÿìÿñè èäè. Ëàêèí î ýöíëÿð äàùà éîõäóð. Éåíÿ äÿ
ìÿí èøè þç ñàùèáëÿðèíèí ÿëèíÿ òàïøûðìàüà áàøëàìûøàì. Çÿùèð Áÿëõè âÿ
Êÿìàëÿääèí úÿíàáëàðû äà ïàéòàõòäàäûð. Àçÿðáàéúàíäàí Ùÿìÿäàíà
ýÿòèðèëÿí íàäèíú ãîøóíëàðûí éàâàø-éàâàø ãóëàãëàðû áóðóëóð. Èðàãëûëàðäàí
èáàðÿò ÷îõ ãöââÿòëè ãîøóí äÿñòÿëÿðè äöçÿëòìèøèê. Ùÿð èø þç éåðèíäÿäèð.
Îëìàéàí áèð èø âàðñà, î äà ìÿëÿêÿ ùÿçðÿòëÿðèíèí Ùÿìÿäàíäà îëìàìà-
ñûäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ Ùöñàìÿääèíè Õàðÿçìäÿí ÷àüûðûá ìÿëÿêÿíè
ïàéòàõòà ýÿòèðìÿê ö÷öí Ðåéÿ ýþíäÿðäèì. Áó áàðÿäÿ èõòèéàð ìÿëÿêÿíèí
þçöíäÿäèð. Àòàáÿé ãÿñðè òÿìèðäÿí ãóðòàðûá ìÿëÿêÿíèí òÿøðèô ýÿòèð-
ìÿñèíè ýþçëÿéèð”.
Ãÿòèáÿ ìÿêòóáó àëûá ýþçëÿðèíÿ ñöðòäö âÿ ùÿéÿúàíëà ãàëõûá îòàüûí
î òÿðÿô-áó òÿðÿôèíè äîëàøäû, Ùöñàìÿääèí èñÿ îòóðóá þç ùÿðÿêÿòèíèí
àãèáÿòèíè äöøöíöðäö. Î, ìÿëÿêÿíèí ïàéòàõòà ýåòìÿñèíäÿí ðàçû ãàëûðäûñà
äà, îíóí Òîüðóë èëÿ áàðûøìàñûíäàí ùå÷ äÿ ðàçû äåéèëäè. ×öíêè ìÿëÿêÿ-
íèí ïàéòàõòû âÿ ìÿëÿêÿëèéè ÿëÿ àëìàã èñòÿäèéèíè áèëèðäè, áó èñÿ àíúàã
ìÿëÿêÿíèí Òîüðóëà ÿðÿ ýåòìÿñè èëÿ ìöìêöí èäè.
Ùöñàìÿääèí áóíëàðû äöøöíäöéö äÿãèãÿëÿðäÿ Ãÿòèáÿ äÿ åâè äîëàø-
äûüû ùàëäà ôèêèðëÿøèðäè: “ßââÿëúÿ ìÿíÿ Òîüðóë ëàçûìäûð. Îíó èñòÿäèéèì
çàìàí àðàäàí ãàëäûðà áèëÿðÿì. Î ùÿì ãîðõàãäûð, ùÿì äÿ òåç àëäàíûð,
Ùöñàìÿääèí èñÿ ãîðõìàç áèð àäàì îëñà áåëÿ àõìàãäûð, ñåâýèñè áàøûíûí
áÿëàñûäûð. Î, ùÿëÿ èíäè äÿ ìÿíÿ áàõäûüû çàìàí Ýÿíúÿäÿêè Ãÿòèáÿíè
äöøöíöð. Ùàëáóêè ìÿíèì èéèðìè éàøûíäà îüëóì áèð ìÿìëÿêÿòèí ùþêì-
äàðûäûð. Ùöñàìÿääèíÿ ýÿëÿíäÿ àäè áèð ãîøóí ñÿðäàðûäûð. Ëàêèí ùàçûðäà
î ìÿíèì ÿëèìäÿ îéóíúàãäûð. Î åëÿ õÿéàë åäèð êè, áèð ìÿìëÿêÿòèí
ìÿëÿêÿñè âÿ áèð ùþêìäàðûí ÿçÿìÿòëè àíàñû îíà ÿðÿ ýåäÿúÿê âÿ îíóíëà
ñîéóíóá áèð éîðüàí-äþøÿéÿ ýèðÿúÿêäèð”.
Ãÿòèáÿ áóíëàðû äöøöíöðêÿí, þçö äÿ ùèññ åòìÿäÿí ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëäö.
Áó ýöëöø Ùöñàìÿääèíèí ñöêóòóíó ïîçäó, ÷öíêè Ùöñàìÿääèí äÿ åéíè
äÿãèãÿëÿðäÿ äöøöíöð âÿ þç-þçöíÿ äåéèðäè:
“Èíäè ìÿí íÿéÿì?! ßëèìäÿ ãîøóí éîõ, âÿçèôÿ éîõ, áèð ìÿìëÿêÿòèí
ùàêèìè äåéèëÿì. Ãÿòèáÿ ìÿíèì ùàíñû áèð ìÿðòÿáÿìÿ àëäàíûá ìÿíÿ ÿðÿ
ýÿëìÿéÿ ðàçû îëàúàãäûð? Ùàçûðäà îíóí ãàïûñûíäà éöçëÿðëÿ ìÿíèì êèìè
204

íþêÿðëÿðè âÿ îíóí îüëóíóí ÿëè àëòûíäà ìèíëÿðëÿ ñÿúäÿ åäÿí Ùöñàìÿä-
äèíëÿðè âàðäûð: Ùàçûðäà áàøãàëàðûíà ñÿàäÿò ãàçàíäûðìàã ö÷öí àëÿò âÿçè-
ôÿñè áèòèðìÿêäÿéÿì. Ãÿòèáÿ ãÿëáèíäÿ ìÿíèì öñòöìÿ ýöëöð”.
Ãÿòèáÿ äÿ åéíè èëÿ áóíëàðû äöøöíÿðÿê áèð äàùà ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëäö âÿ
éåíÿ äÿ Ùÿìÿäàíà íÿ çàìàí âÿ íÿ ãàéäà èëÿ ùÿðÿêÿò åòìÿñè öçÿðèíäÿ
äöøöíìÿéÿ áàøëàäû.
Ùöñàìÿääèíè óçóí èëëÿðèí òÿùãèðëÿðè éàõàëàäû, î àéàã öñòöíäÿ
äóðäóüó çàìàí áþéöê ýöçýöäÿ þç áîé-áóõóíóíà áàõäû, óòàíäûüûíäàí
òÿðëÿäè, áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ äÿðèí äöøöíúÿéÿ ãÿðã îëäó âÿ þçöíÿ íèôðÿò
åäÿðÿê äåäè:
“Áàõ ìÿí íÿ èäèì... Ùàçûðäà íÿ îëìóøàì?! Ìÿíèì ñåâýèì, àõìàã-
úàñûíà ñåâýèì ìÿíè ùàðà ýÿòèðèá ÷ûõàðäû... Ùàçûðäà Ãÿòèáÿ êèìäèð? Ìÿí,
ÿðèíè þëäöðÿí áèð ãàäûíû íÿ ö÷öí ñåâÿéäèì? Ìÿí Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä
êèìè áèð ùþêìäàðà ñÿäàãÿò ýþñòÿðìÿéÿí áèð ãàäûíäàí íÿ ýþçëÿéèðÿì?!
Ýþçëÿéÿúÿéèì áèð øåé âàðñà, î äà òÿçÿ úèíàéÿòëÿð, áàøãàëàðû ÿëåéùèíÿ
äöçÿëÿí ñóè-ãÿñäëÿð, éåíÿ äÿ ìÿìëÿêÿòÿ ãàðøû õÿéàíÿòëÿð éàðàòìàã...
Ìöêàôàòûì íÿäèð? Õàëãûí ëÿíÿòè, âèúäàíûìûí ÿçèééÿòè!
Ìÿí áóíóí ö÷öí Òîüðóëó, Ãûçûë Àðñëàíû äà ìÿùâ åòìÿëèéÿì... íÿ
ö÷öí? Àäè áèð ãàäûí, ñÿäàãÿòñèç áèð ãàäûí ö÷öí. Î äîäàãëàð, ìÿíäÿí
áàøãàñûíûí äîäàãëàðûíà èúàçÿ âåðÿí äîäàãëàð ö÷öí... “Äàëûñû ñîíðà”...
áó íÿ äåìÿêäèð? Àëäàòìàã, úèíàéÿòëÿðè äÿðèíëÿøäèðìÿê, äàùà àüûð
àë÷àãëûüà éîë âåðìÿê!
Ùöñàìÿääèí áóíëàðû äöøöíÿðÿê òèòðÿäè âÿ ãÿëáèíäÿ äåäè:
“Éîõ. Ìÿí äàùà áóíäàí àðòûã àë÷àëìàéàúàüàì, ìÿí ÷îõ äà áàúà-
ðûãñûç àäàì äåéèëÿì, îíóí ìÿíèì ÿëèìèí àëòûíäà ñèðëÿðè âàðäûð, ìÿí
èñòÿäèéèì çàìàí îíó ìÿùâ åòäèðÿ áèëÿðÿì”.
Ùöñàìÿääèí áóíëàðû äöøöíäöéö çàìàí éåíÿ äÿ Ãÿòèáÿéÿ òàìàøà
åäèðäè. Ýÿíúëèê îíóí íÿçÿðèíäÿ úèëâÿëÿíèð, îíó éåíÿ äÿ Ãÿòèáÿíèí
àéàãëàðûíà òÿðÿô ñöðöêëÿéèð âÿ ùÿãàðÿòèí ÷óõóðëàðûíà äîüðó úÿçá åäèðäè.
Áóíà ýþðÿ äÿ Ùöñàìÿääèí áöòöí ãöñóðëàðû ñåâýèäÿ ýþðöð âÿ îíà ëÿíÿò
åäÿðÿê äåéèðäè:
“Ñÿíÿ ëÿíÿò îëñóí. Ñÿí ãÿùðÿìàíëàðû çÿíúèðëÿéèá áèð âèúäàíñûçûí,
áèð àëäàäûúûíûí äèçè àëòûíà âåðèðñÿí. Úèíàéÿòëÿðè äîüàí, èíñàíëàðû ùàãñûç-
ëûüûí äàð àüàúëàðûíäà áîüàí äÿ ñÿíñÿí. Äèíÿ, ïåéüÿìáÿðÿ, Àëëàùà áàø
ÿéìÿéÿíëÿð áåëÿ àíúàã ñÿíèí þíöíäÿ äèç ÷þêöðëÿð.
Èíñàíëàðûí ðàùàò ùÿéàòûíà çÿùÿðëÿð àøûëàéàí, èíòèãàìëàð, èíòèùàðëàð
éàðàäàí ñÿíñÿí.
205

Èíñàíëàðûí öðÿéèíèí ãàíûíäàí äîüóëóðñàí, áóíà ýþðÿ äÿ ãàí òþê-
äöðìÿéè, èíñàí þëäöðìÿéè, áèðèíè î áèðèñèíèí öçÿðèíÿ ýöëäöðìÿéè ñåâèð-
ñÿí. Äöíéàäà ñÿíèí ñåâäèéèí áèð øåé âàðñà, î äà èíñàíëàðûí øÿðÿôñèçëèéè,
àë÷àëìàñû, éàëâàðìàñû âÿ øöóðëàðûíûí êîðëóüóäóð.
Ñÿí ÿí áþéöê àëèìëÿðèí áàøûíû ÿí àäè áèð ãàäûíûí àéàüû àëòûíäà òàï-
äàéûðñàí. Ñÿíÿ øåéòàí ðóùó àäû âåðÿíëÿð éàëàí äåìèðëÿð êè...
Ñÿí áþéöê áèð ìÿìëÿêÿòè èäàðÿ åäÿí ùþêìäàðëàðûí èäàðÿñèíè àäè áèð
ãàäûíûí èðàäÿñèíÿ áàüëàéûð âÿ ñÿí áèð õàëãûí ìöãÿääÿðàòûíû áèð ãàäûíûí
ñàõòà ýöëöøëÿðèíÿ ñàòûðñàí. Ñÿí ãóðó âÿ ìóðäàð øÿùâÿòäÿí áàøãà ùå÷ áèð
øåé äåéèëñÿí. Áèð-áèðèíÿ çèää îëàí èíñàíëàðû áàðûøäûðàí äà ñÿíñÿí, äþ-
éöøäöðöá àéûðàí äà ñÿíñÿí.
Ñÿíñÿí áåø äÿãèãÿëèê íÿøÿëÿðèí íÿòèúÿñèíäÿ èíñàíëàðû ÿáÿäè ôÿëà-
êÿòÿ äöøöðÿí, ùÿéàòûí ñîíóíà ãÿäÿð èíëÿäÿí. Ñÿíÿ ãûëûíú, éàëâàðìàã,
äèí âÿ âèúäàí ãàëèá ýÿëÿ áèëìèð.
Ñÿí àíúàã þëöìëÿ, þçö äÿ øÿðÿôñèç þëöìëÿ èíñàíûí éàõàñûíû áóðà-
õûðñàí...”
Ãÿòèáÿ áèðäÿí-áèðÿ äþíöá Ùöñàìÿääèíÿ áàõäû âÿ îíäà áèð äþíöø
éàðàäûëäûüûíû äÿðùàë ùèññ åòäè. Îíà éàõûíëàøàðàã:
— Ìÿíèì ðóùóì! — äåäè. — Éîðóëäóüóíó ùèññ åäèðÿì, ìÿíúÿ óçóí-
óçàäû éîëëàðû ïèéàäà ýåòìÿê, éåìÿìÿê, è÷ìÿìÿê, éóìøàã éîðüàí-
äþøÿêäÿ äåéèë, òèêàíëàð âÿ äàøëàð öñòöíäÿ éàòìàã èíñàíû éîðà áèëìÿç.
Ëàêèí ðóùóí éîðüóíëóüó äöøöíúÿ âÿ öìèäñèçëèéèí éîðüóíëóüó îëäóãúà
àüûð âÿ ÿçèééÿòëèäèð. Ìÿí ñÿíäÿí àéðûëûá Ðåé øÿùÿðèíÿ ýÿëäèéèì ýöí-
äÿí áÿðè ñàéäûüûì àüûðëûãëàðûí éîðüóíëóüó ãàðøûñûíäà ÿçèëìÿêäÿéÿì.
Ìÿíèì ö÷öí àíúàã áèð öìèä ãàëìûøäû. Ñÿí áèëèðñÿí êè èíòèùàðëà öìèäèí
àðàñûíäàêû ìÿñàôÿ èêè äîäàã àðàñûíäàêû ìÿñàôÿäÿí äàùà ãûñàäûð. Ëàêèí
ìÿí öìèäñèçëèéÿ èìêàí âåðìÿìÿéÿ ÷àëûøûðäûì. Öìèäñèçëèê ãàëèá ýÿë-
ìÿê èñòÿðêÿí, àíúàã ñÿíè äöøöíöð, áóíóíëà äà öìèäëÿðèìè ìþùêÿì
åäèðäèì. Àíúàã î äöøöíúÿëÿð íÿòèúÿñèíäÿäèð êè, áó ýöí ñÿí ìÿíè þç
ãàðøûíäà âÿ þç ñÿðÿíúàìûíäà ýþðöðñÿí. Ãÿòèáÿ áóíëàðû äåéÿðÿê
ãîëëàðûíû à÷ûá Ùöñàìÿääèíèí áîéíóíà ñàëäû âÿ äîäàãëàðûíäàí þïäöéö
çàìàí: — Àíúàã áó äîäàãëàð âàñèòÿñèëÿ ñÿíèí ìÿùÿááÿòèí ìÿíèì
ãàíûìà äàõèë îëà áèëèð. Éàëíûç áó äîëàãëàðûí âàñèòÿñèëÿ èêè ñåâýè áèð-
áèðèíÿ àøûëàíûð. Íÿùàéÿò, áóíóíëà äà ãàéíàéûá áèð-áèðèíÿ ãàðûøûð, áó-
íóíëà äà íÿáçëÿðèí âóðóøó âÿ öðÿêëÿðèí ÷ûðïûíòûñû áèðëÿøèð âÿ áèð úàí èêè
áÿäÿíäÿ éåð òóòäóüó çàìàí, ñåâýèëÿð ýþçëÿíèëÿí íÿòèúÿëÿðè âåðìÿéÿ
áàøëàéûð. Ìÿíèì ðóùóì! Ýåò-ýåäÿ ñÿíÿ þéðÿíèð âÿ ñåâýèëÿðèíè ãàíûìà
206

áóðàõûðàì. Ìÿí åëÿ çÿíí åäèðÿì êè, íÿáçëÿðèìèçèí âóðüóëàðû äà
áÿðàáÿðëÿøèð. — Ãÿòèáÿ áóíó äåéÿðÿê áèðèíúè äÿôÿ þç àü áèëÿêëÿðèíè
Ùöñàìÿääèíèí ÿëèíÿ âåðäè. — Áàõ, íÿáçèí âóðóøóíà, ÿëèíè âåð ìÿíÿ,
ãÿëáèí ÷ûðïûíòûñûíû äà íÿáçëÿðèí âóðüóñó èëÿ þë÷ÿ áèëÿðñÿí.
Ùöñàìÿääèí Ãÿòèáÿíèí àü âÿ èíúè áèëÿéèíäÿí òóòäóüó çàìàí ùÿð
áèð øåéè óíóòìóøäó. Îí äÿãèãÿ ÿââÿë áàø âåðÿí äþíöøäÿí áèð ÿñÿð áåëÿ
ãàëìàìûøäû, èíäè èñÿ î þç ãÿëáèíäÿ äöøöíöð âÿ äåéèðäè:
“Äöíéàäà ìÿíäÿí õîøáÿõò áèð èíñàí ùàðàäà òàïûëàð?.. Áþéöê áèð
ìÿìëÿêÿòèí ìÿëÿêÿñè ÿëèíè, äîäàãëàðûíû ìÿíèì ñÿðÿíúàìûìà âåðìèø-
äèð. Ñåâýè áåëÿ øåéäèð. Äîüðóäóð, ñåâýè éàëíûç ñåâýèíè àõòàðûð. Ñåâýèíèí
þíöíäÿ ìÿðòÿáÿíèí, äÿðÿúÿíèí, ìÿíñÿá âÿ ðöòáÿíèí, òàú-òàõòûí ÿùÿ-
ìèééÿòè îëà áèëìÿç. ßúÿáà, Ãÿòèáÿ ãûçëûüûíäà éîõñóë áèð øàèðè ñåâìÿ-
äèìè? Øàèðäÿí þòðö áöòöí âàðëûüûíû ôÿäà åòìÿéÿ ùàçûð äåéèëäèìè? Ùå÷
âàõò, ìÿíèì ÿââÿëêè ôèêèðëÿðèì äîüðó äåéèëäèð. Îíóí ìÿíè ñåâìÿñèíäÿ
ùå÷ äÿ òÿÿúúöá åòìÿëè áèð øåé éîõäóð. Ñåâýèíèí õàñèééÿòè áåëÿäèð.
Ïàäøàù áèð íàõûð÷û ãûçûíû äà ñåâÿð, éàèíêè ïàäøàùûí ãûçû êå÷ÿë áèð ýÿ-
äÿéÿ àøèã îëà áèëÿð. Ñåâýèíèí áó õöñóñèééÿòè äÿ àë÷àëìàã äåéèëäèðìè?
Ùàëáóêè ìÿí íÿ êå÷ÿë áèð ýÿäÿéÿì, íÿ äÿ êè, íàõûð÷ûéàì. Ìÿíèì
ãûëûíúëàðûìûí øÿôÿãè ùÿëÿ äÿ àðàíëûëàðûí ýþçëÿðèíè ãàìàøäûðìàãäàäûð.
ßúÿáà, Ãÿòèáÿ ìÿíèì ãÿùðÿìàíëûãëàðûìû áèëìèðìè?!
Ãÿòèáÿ ÿëèíè Ùöñàìÿääèíèí ÿëèíäÿí ÷ÿêèá äåäè:
— Ýåò, ðàùàò îë. Ìÿí äÿ áèð àç ðàùàò îëóì, ÿñàñ ñþùáÿòëÿð àõøàì
éåìÿéèíäÿ!
“ÌßËßÊß”
Ìÿëÿêÿíèí òàõò-ðÿâàíû Ùÿìÿäàíûí Òÿáðèç ãàïûñûíà éåòèøäèéè
çàìàí Ãÿòèáÿ òàõò-ðÿâàíûí èïÿê ïÿðäÿñèíè ãàëäûðûá äàðâàçà áàøûíà
áàõäû âÿ èïÿê ïàð÷àíûí öçÿðèíÿ éàçûëìûø áó ñþçëÿðè îõóäó:
“Òîüðóë ïàéòàõòû þç ñåâýèëè ìÿëÿêÿñèíè ñàëàìëàéûð”.
Øÿùÿð ÷ûðàãáàí èäè. Òîüðóë òÿðÿôèíäÿí äöçÿëäèëìèø Èðàã ãîøóí äÿñ-
òÿëÿðè ìÿëÿêÿíèí òàõò-ðÿâàíû êå÷ÿí éîëëàðûí ÿòðàôûíäà äöçöëìöøäö.
Çÿùèð Áÿëõè âÿ Êÿìàëÿääèíèí îòóðäóüó òàõò-ðÿâàí ìÿëÿêÿíèí òàõò-
ðÿâàíûíûí äàëûíúà ýÿëèðäè. Ùöñàìÿääèí èñÿ áèð äÿñòÿ Ðåé àòëûëàðû èëÿ
ìÿëÿêÿíèí òàõò-ðÿâàíûíû Ðåéäÿí Ùÿìÿäàíà ãÿäÿð ìöøàéèÿò åäèðäè.
Àòàáÿé ãÿñðèíèí ÿòðàôûíà éûüûëàí ìèíëÿðúÿ Òîüðóë òÿðÿôäàðëàðû áèð
àüûçäàí “Éàøàñûí ìÿëÿêÿ!” äåéÿ ãûøãûðûðäûëàð.
207

Ìÿëÿêÿ ïàéòàõòà äàõèë îëàíäàí áèð ùÿôòÿ ñîíðà Ñóëòàí Òîüðóë ìÿëÿ-
êÿíè çèéàðÿò åòìÿê ö÷öí Àòàáÿé ñàðàéûíà ýÿëäè. Òîüðóë ìÿëÿêÿíèí
ñþçö ùàðàäàí áàøëàéàúàüûíû áèëäèéè ö÷öí, åéíè ìþâçóäàí ñþùáÿòÿ áàø-
ëàäû âÿ äåäè:
— Ìÿëÿêÿíèí ïàéòàõòäàí óçàãëàøäûðûëìàñû ùàìûäàí àðòûã ìÿíÿ òÿñèð
åäèðäè. Àéðûëûãëàðûí òÿñèðèíäÿ éàçäûüûì ðöáàèëÿðäÿí áèðèñèíè ìÿëÿêÿ
ö÷öí îõóéàúàüàì.
Äèðóç ÷èíàí âèñàëè úàíÿôðóçè
Èìðóç ÷èíèí ôÿðàãö àëÿì ñóçè.
ßôñóñ êè áÿð äÿôòÿðè þìðÿì ÿééàì,
Àí ðóçè ÷èíèí íóâèñÿä èíðà ðóçè.1
Ãÿòèáÿ áó ðöáàèíè åøèäÿíäÿí ñîíðà Òîüðóëà ÷îõ äèããÿòëÿ áàõàðàã,

áàøûíà ùÿðÿêÿò âåðìÿêëÿ äåäè:
— Áèð ìÿãñÿäè èôàäÿ åòìÿéÿí øåèð, øåèð äåéèëäèð. Ñåâýè ùèññëÿðèíè
áÿäèè øÿêèëäÿ âåðìÿê èñòÿéÿí øàèðëÿð äÿ éàíûëûðëàð. ×öíêè ñåâýèíèí
þçöíäÿ øåèðäÿí äàùà éöêñÿê áèð áÿäèèëèê âàðäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ øàèðëÿð
“ñåâýèéÿ áÿäèèëèê âåðèðÿì” — äåéÿðÿê, îíó òÿùðèô åäèðëÿð. ßëàùÿçðÿò
ìÿíè áàüûøëàñûí, îíóí ðöáàèñèíÿ äèããÿòëÿ ãóëàã àñäûì. Áÿçÿí ùÿãèãè
áèð ìþâçó ÿñàñûíäà îëìàéàí øåèðëÿð âÿ îíäà áÿäèèëèê êèìè èôàäÿ åäèëÿí
öíñöð éàëàíëàðäàí, òîõóìàëàðäàí, ãåéðè-òÿáèèëèêäÿí, áàøãà òÿáèðëÿ äå-
ñÿê, ðèéàäàí âÿ ñàõòàêàðëûãäàí èáàðÿò ãàëûð; ÷öíêè øàèð ìþâçó éîõñóë-
ëóüóíó îáðàçëàð âÿ ãàôèéÿëÿð àëòûíäà ýèçëÿìÿéÿ ÷àëûøûð. ßëàùÿçðÿòÿ ÿðç
åòìÿê èñòÿéèðÿì êè, áó éîë, ñÿíÿòêàðëûã éîëó äåéèëäèð. ßëàùÿçðÿò åëÿ
áèëìÿñèí êè, îíóí ìÿíÿ áÿñëÿäèéè ñåâýèëÿðèíè ìÿí èíêàð åòìÿê èñòÿäèì.
Ìÿíèì ÿñàñ ìÿãñÿäèì, îíóí ðöáàèñèíäÿêè ìÿãñÿäñèçëèéè ýþñòÿðìÿêäèð.
Áèçèì ùàçûðêû çàìàíûìûçäà ìÿãñÿäè øåðÿ, éàõóä øåðè ìÿãñÿäÿ
òÿòáèã åòìÿéè áàúàðìàüûí þçö äÿ ìÿñÿëÿíè ùÿëë åòìèð. ×öíêè áèçèì
ìÿãñÿä âÿ âÿçèôÿëÿðèìèç î ãÿäÿð áþéöêäöð êè, îíó ÿëàùÿçðÿòèí áèð
ðöáàèñèíäÿ èôàäÿ åòìÿê ùå÷ áèð êÿñÿ ãÿíàÿò âåðìÿç. Ìàäàì êè, ÿëà-
ùÿçðÿòëÿ îëàí ñåâýèìèç áèð ìÿìëÿêÿòèí ìöãÿääÿðàòû èëÿ ÿëàãÿäàðäûð, î
çàìàí ãàôèéÿ âÿ íþãòÿ ëàçûì äåéèë, ÿëàùÿçðÿò ñåâýèñèíè ñþçäÿ éîõ, ñþç
âÿ êÿëìÿ éûüûíòûëàðûíäàí èáàðÿò øåèðäÿ éîõ, èøäÿ âÿ ùÿãèãÿòäÿ ýþñ-
òÿðìÿëèäèð.
__________
1
Äöíÿí âöñàëûíëà ìÿíÿ úàí âåðäèéèí ùàëäà, áó ýöí àéðûëûüûíëà äöíéàëàðû éàíäû-
ðûðñàí. Òÿÿññöôëÿð îëñóí êè, ÿééàì, þìðöíöí äÿôòÿðèíÿ î ýöíëÿðè äÿ, áó ýöíëÿð êèìè
ãåéä åòìèøäèð (“Ðþâçÿòöñ-ñÿôà”).
208

Òîüðóë Ãÿòèáÿíèí áó ñþçëÿðèíè åøèäÿíäÿí ñîíðà, ðöáàèëÿðèíèí ýåðè-
ñèíè îõóìàäû, êàüûçû áöêöá úèáèíÿ ãîéäó âÿ ýöëöìñÿéÿðÿê äåäè:
— Çÿííèìúÿ, ÿçÿìÿòëè ìÿëÿêÿ þç ôèêðèíäÿ ãèñìÿí éàíûëûð, ÷öíêè
ãûñà áèð øåèð óçóí áèð ìÿãñÿäèí õöëàñÿñèäèð. Ìÿí äþðä ìèñðàëûã øå-
ðèìäÿ, óçóí çàìàíëàð ìÿëÿêÿíè äöøöíÿðÿê, êå÷èðäèéèì àúû èçòèðàáëàðûí
èôàäÿñèíè âåðÿ áèëìèøÿì.
ßúÿáà, ìÿí áó ìèñðàëàðûìäà ùèúðàí ýöíëÿðèíèí äÿùøÿòëè øÿêëèíè
÷ÿêÿ áèëìÿìèøÿììè? ßúÿáà, ìÿëÿêÿ áó øåèðäÿ ñåâýè âÿ èçòèðàáëà äîëó
îëàí áèð ãÿëáèí ùÿéÿúàíëàðûíû îõóéà áèëìèðìè?
Ãÿòèáÿ áó ñþçëÿðÿ éåíÿ äÿ åòèðàç åäÿðÿê äåäè:
— Áèçèì ìÿñÿëÿìèçè âÿ ùèúðàí êÿëìÿëÿðèíèí úöðáÿúöð áîéàëàðäà
âåðèëìÿñè, íÿ äÿ èçòèðàáûí äÿùøÿòëè áèð ãèéàôÿäÿ òÿñÿââöð åäèëìÿñè ùÿëë
åòìèð. Ìÿìëÿêÿò âÿ ñåâýè ìÿñÿëÿëÿðè äöøöíúÿ, ñàêèòëèê, ñîéóããàíëûëûã
âÿ ùèññèééàòäàí óçàãëàøìàüû òÿëÿá åäèð. Øåèð èñÿ õþðÿêäÿí ñîíðà éåéè-
ëÿúÿê áèð ìåéâÿäÿí èáàðÿòäèð. Ìÿãñÿääÿ ñàçèø âÿ ðàçûëàøìà îëäóüó
çàìàí ñåâýèíè øåèð îëìàäàí äà ùÿéàòà êå÷èðìÿê ìöìêöíäöð.
Ìàäàì êè, íå÷ÿ èëäÿí áÿðè àðàëûãäà ñöðöêëÿíÿí èõòèëàôëàðû ùÿëë
åòìÿê ìöìêöí îëìàìûøäûð, î çàìàí äåìÿê îëàð êè, ÿëàùÿçðÿòèí þç
øåðèíäÿ èôàäÿ åòäèéè ñåâýè ñþçëÿðèíäÿ äÿ ñÿìèìèëèê éîõäóð. ×öíêè ñåâýè
áöòöí ìÿãñÿäëÿðè ùÿéàòà êå÷èðÿ áèëÿúÿê éåýàíÿ áèð âàñèòÿäèð. Øåèð èñÿ
ñàõòàëûüû þðòìÿê, ìöâÿããÿòè áèð ãÿíàÿò éàðàòìàã, âàõòû óçàíäûðìàã âÿ
áàøû ýèúÿëëÿíäèðìÿê ö÷öí äàùà ÿëâåðèøëèäèð. Ìÿí ÿëàùÿçðÿòäÿí ðèúà
åäÿðäèì êè, î, øåðè àíúàã òÿáèÿòèí òÿñâèðèíäÿ, ùÿéàòû áÿäèè øÿêèëäÿ
âåðìÿê èøëÿðèíäÿ âÿ òÿáèÿòèí éàðàòäûüû úàíñûç øåéëÿðÿ ìÿíà âÿ òÿøáèù
òàõìàã ñàùÿëÿðèíäÿ èøëÿòñèí. Ñåâýè ìÿñÿëÿëÿðèíè øåèðÿ òàïøûðìàã îëìàç.
×öíêè ñåâýèíèí òÿëÿáàòû î ãÿäÿð áþéöêäöð êè, îíó øåèð äåéèë, éàëíûç èøëÿ
âÿ ôÿäàêûðëûãëà þäÿìÿê îëàð.
Òîüðóë éåíÿ äÿ ìÿëÿêÿéÿ âåðäèéè úàâàáûíäà:
— Ìöùöì ìÿñÿëÿëÿð ùÿëëèíäÿí ýþçëÿíèëÿúÿê ìöâÿôôÿãèééÿò òÿäðè-
úèëèêäÿí àñûëûäûð, — äåäèêäÿ Ãÿòèáÿ äÿ:
— Ëàêèí, éàëíûç ñåâýèäÿ äåéèë, ñöðöíäöðöúöëöê áöòöí ìÿñÿëÿëÿðäÿ
ìöâÿôôÿãèééÿòè âÿ ùÿãèãèëèéè óäóçà áèëÿð, — äåäè.
Òîüðóë úàâàá âåðìÿäè, äöøöíìÿéÿ áàøëàäû. Ãÿòèáÿ èñÿ ñöêóòó
ïîçàðàã äåäè:
— Ñåâýè ýÿíúëèéèí ìÿùñóëóäóð. Òÿäðèúèëèê âÿ ñöðöíäöðöúöëöê èñÿ
ãîúàëûüà éàõûíëàøìàã äåìÿêäèð. Ëàêèí ñåâýè áóíóí ÿëåéùèíÿäèð, ÷öíêè
î, ãîúàëûüà òÿëÿñÿí áèð ãÿëáäÿ éàøàìàã èñòÿìÿç. Î, èñòèãàìÿòèíè äÿéè-
øèð, øÿêëèíè áàøãà áèð ýöçýöäÿ ýþðìÿê èñòÿð, áàøãàñûíûí èãáàëûíà áàü-
209

ëàíìàã èñòÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ ÿëàùÿçðÿò øåðè âÿ òÿäðèúèëèéè áèð òÿðÿôÿ
ãîéìàëû âÿ ñöðöíäöðöúöëöê îéóíëàðûíäàí ÿë ÷ÿêìÿëèäèð.
Ìÿí à÷ûüûíû äåéèðÿì. Ìÿí ùàäèñÿëÿðèí äÿéèðìàíûíäà äàðòûëìûø áèð
ãàäûíàì, ìÿíèì ö÷öí ùÿéàòûí àíëàøûëà áèëìÿéÿúÿê ùå÷ áèð úÿùÿòè
éîõäóð. Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿí ÿëàùÿçðÿòÿ ãàçàíäûðìàã èñòÿäèéèì áó øÿðÿôè
áèð áàøãàñûíà ãàçàíäûðìàã ìÿúáóðèééÿòèíäÿ äÿ ãàëà áèëÿðÿì.
ßëàùÿçðÿò þç òàõò-òàúûíûí áó øÿðÿôèíÿ ìèííÿòäàð îëäóüóíó áèð äÿôÿ
óíóòìàìàëûäûð. Ìÿí ùå÷ áèð çàìàí þç ìÿãñÿäèìÿ íàèë îëìàäàí ÿëà-
ùÿçðÿòèí ßëàÿääèí Òÿêèøëÿ îëàí ñàçèøèíè òÿñäèã åòìÿéÿúÿê âÿ îíóí
ùÿéàòà êå÷ìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿéÿúÿéÿì. Ìÿíèì îüëóìóí èãáàëû
ßëàÿääèí Òÿêèøëÿ äöçÿëìèø ñàçèøäÿí éîõ, ÿëàùÿçðÿòëÿ äöçÿëòìÿê èñòÿ-
äèéèìèç ÿëàãÿäÿí àñûëûäûð.
Ìÿí îüëóìóí ýÿëÿúÿéèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí ñèçèíëÿ äöçÿëòìÿê
èñòÿäèéèì ÿëàãÿíè Ãûçûë Àðñëàíëà äöçÿëäÿ áèëÿðÿì. ßëàùÿçðÿò ìÿíèì
þçöíÿ íèñáÿò ñåâýè ùèññëÿðèìÿ ÷îõ äà àðõàëàíìàìàëûäûð, ÷öíêè ñåâýèíèí
þçö ìöñòÿãèë áèð ìÿãñÿä äåéèë, îíà èñòèãàìÿò âÿ ìþùêÿìëèê âåðÿ
áèëÿúÿê áàøãà-áàøãà ñÿáÿáëÿð äÿ âàðäûð. Áó ñÿáÿáëÿðèí è÷ÿðèñèíäÿ
ùÿéàò øÿðàèòè, èñòèãáàëûí òÿìèíè ìÿñÿëÿëÿðè, ìÿðòÿáÿ âÿ èíàíìàã êèìè
ÿñàñ èøëÿð äÿ âàðäûð. ßëàùÿçðÿò ùàçûðäà ñåâýèíèí ÿñàñ âÿ ùÿãèãè áèð
ìöúÿññÿìÿñè îëäóüóíó ìÿíÿ èíàíäûðà áèëñÿ, î éåíÿ äÿ òàì äåéèëäèð.
×öíêè áèçèì ñþùáÿòèìèçèí ÿñàñûíû áèð ãàäûíëà áèð êèøèíèí ñåâýèñè äåéèë,
áèð ìÿìëÿêÿòèí âÿ áèð òàõò-òàúûí ìÿñÿëÿñè òÿøêèë åäèð.
Ñóëòàí Òîüðóë Ãÿòèáÿéÿ ãàíàÿòâåðèúè áèð úàâàá òàïìàã óüðóíäà
äöøöíöð âÿ ÷ûðïûíûðäû. ×öíêè Ñóëòàí Òîüðóë Ãÿòèáÿíèí òÿêëèôëÿðèíèí ùå÷
áèðèñèíè ãÿáóë åäÿ áèëìÿéÿúÿêäè. Î, þç îüëó Ìÿëèêøàùû òàú-òàõòäàí
ìÿùðóì åòìÿêëÿ âÿëèÿùäëèéè Ãÿòèáÿíèí îüëó Ãöòëöüÿ âåðìÿê èñòÿ-
ìèðäè. Î, þç ãàäûíûíû ìÿëÿêÿëèêäÿí õàðèú åäèá Ãÿòèáÿíè ìÿëÿêÿ åëàí
åòìÿéè äÿ áàúàðìûðäû. Ãÿòèáÿ èñÿ àíúàã áóíëàðûí öçÿðèíäÿ ìöáàðèçÿ
àïàðûðäû. Áóíà ýþðÿ äÿ Òîüðóë Ãÿòèáÿíè ÿëÿ àëìàã ö÷öí áàøãà âàñèòÿëÿð
àõòàðûðäû, ðöáàèëÿð îõóéóð âÿ ñåâýè ùèññëÿðèíè åëàí åäèðäè. Î éàëâàðûð âÿ
äåéèðäè:
— Ýþçÿë, âÿôàëû ìÿëÿêÿ! Ìÿí ñÿíèí îüëóíó âÿëèÿùä åëàí åäÿ
áèëÿðÿì, áóðàñ õàëãûí àðàñûíäà ùå÷ áèð øöáùÿéÿ ñÿáÿá îëà áèëìÿç.
×öíêè ñÿíèí îüëóí Ãöòëöü, ðÿùìÿòëèê ãàðäàøûìûí âÿëèÿùäè èäè.
Ãÿòèáÿ Òîüðóëóí “ðÿùìÿòëèê ãàðäàøûìûí” ñþçöíÿ ýöëäö âÿ:
— Ãàðäàøûíû Àëëàùûí ðÿùìÿòèíÿ ýþíäÿðäèéèí ö÷öí äÿ îíóí îüëóíó
âÿëèÿùä, ãàäûíûíû èñÿ ìÿëÿêÿ åëàí åòìÿëèñÿí, — äåäèêäÿ Òîüðóë äà
úàâàáûíäà:
210

— Áöòöí ÷ÿòèíëèêëÿð äÿ ùÿìèí ìÿëÿêÿëèéèí öçÿðèíäÿäèð, — äåäè.
Ãÿòèáÿ áóíà àúûãëû áèð ñóàë âåðäè:
— Áóðàäà íÿ êèìè áèð ÷ÿòèíëèê âàðäûð?
— Ìÿí áó ýöí ìÿëÿêÿéÿ åâëÿíÿðñÿì, ñàáàù äöøìÿíëÿðèì ùÿð
éåðäÿ: “Ãàäûíûíû àëìàã ö÷öí ãàðäàøûíû þëäöðäö” — äåéÿ äöøöíÿúÿêëÿð,
ìÿíè áöòöí Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ àáûðäàí ñàëàúàãëàð. Î çàìàí Ãûçûë Àðñëàí
áèçÿ íÿ äåéÿð? Áèçèì åâëÿíìÿéèìèçëÿ îíóí ÿëèíÿ áÿùàíÿ äöøìÿçìè?
Ãÿòèáÿ êèíàéÿ èëÿ äåäè:
— Îüóë þëäöðìÿê, ãàðäàøûí âÿ àòàíûí ýþçëÿðèíÿ ìèë ÷ÿêäèðìÿê,
ýóéà êè, ùþêìäàðëàðûí àðàñûíäà ÷îõ íàäèð áàø âåðÿí èøëÿðäÿí èìèø! Ñÿí
ìÿíÿ éàõøû áàõ, þçöí äÿ éàõøû äöøöí, ùàçûðäà ìÿíÿ áàõìàãäà îëàí
øöáùÿëè ýþçëÿðèí ìÿíÿ ìèííÿòäàð äåéèëäèðìè? Ìÿí îëìàñàéäûì, î
ýþçëÿðÿ ìèë ÷ÿêèëìÿéÿúÿêäèìè? Ñèçèí ùþêìäàðëûã òàðèõèíèç ãàíëû
ëÿêÿëÿðäÿí èáàðÿò äåéèëìè? Õàëã ÷îõ ñþç äåéÿ áèëÿð, ëàêèí ÿëàùÿçðÿò äÿ
þç ìÿëÿêÿñèíèí ìÿñëÿùÿòèíè íÿçÿðÿ àëìàëûäûð. Áó ùþêóìÿòè ÿëàùÿçðÿòÿ
ìÿí âåðìèøÿì. Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿí äåéÿí îëìàëûäûð, ìÿí òàõòà ãîé-
äóüóì çàòû òàõòûíäàí äöøöðÿ äÿ áèëÿðÿì. ßëàùÿçðÿò ñàáàùäàí åòèáàðÿí
þç àèëÿñèíè “Ñàâÿ” øÿùÿðèíäÿêè ìàëèêàíÿñèíÿ êþ÷öðìÿëèäèð. Àèëÿ êþ-
÷ÿíäÿí ñîíðà, òÿçÿ àèëÿ âÿ òÿçÿ õàíÿäàí âàðèñëèéè ìÿñÿëÿñèíè ðÿñìèé-
éÿòÿ ñàëìàëûäûð.
Òîüðóë Ãÿòèáÿíèí ñþçöíö éàðûäà êÿñèá äåäè:
— Ìÿëÿêÿíèí ùàçûðêû òàõò-òàúäà ìöùöì ðîë îéíàäûüûíû èíêàð åòìè-
ðÿì. Ëàêèí ìÿëÿêÿ ìÿíèì ìöñòÿãèë èø àïàðìàüûì ö÷öí äÿ èìêàí
éàðàòìàëûäûð. ßúÿáà, ìÿí þç âÿçèôÿìè àíëàìûðàììû? Ìÿëÿêÿíèí þçö,
Ãûçûë Àðñëàíûí âÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ìÿíÿ ãàðøû àëäûãëàðû äöøìÿí
âÿçèééÿòäÿí õÿáÿðäàð äåéèëäèðìè?
Ìÿëÿêÿíèí þçö ýþðöð êè, áóýöíêö âÿçèééÿòëÿ áÿçè àðçóëàðû ùÿéàòà
êå÷èðìÿê äöøöíúÿñèçëèêäèð. Áó òÿøÿááöñö ùÿéàòà êå÷èðìÿê äöøìÿíèí
ìöäàõèëÿñèíè áèð äàùà ýöúëÿíäèðÿ áèëÿð.
Ùÿðýàù àçÿðáàéúàíëûëàðûí âÿ Ãûçûë Àðñëàíûí òÿçéèãèíäÿí ãóðòàðìàã
ö÷öí áó ýöí ÷àðÿ òàïà áèëÿðñÿì, áèç ñàáàù áó ìÿñÿëÿíè ùÿéàòà êå÷èðÿ
áèëÿðèê. Ìÿíúÿ àèëÿíè äÿ áóðàäàí Ñàâÿ øÿùÿðèíÿ êþ÷öðìÿê ëàçûì äåéèë,
áÿäáÿõò àèëÿìèí áó ìÿñÿëÿéÿ ìàíå îëà áèëÿúÿê ãÿäÿð ãöäðÿòè éîõäóð.
Áó ìÿñÿëÿíèí ìöùàêèìÿñèíè ìÿëÿêÿíèí þç âèúäàíûíà òàïøûðûðàì. Ãûçûë
Àðñëàí áèçèì áó èçäèâàúûìûçà ñîéóããàíëûëûãëà áàõà áèëÿðìè?
Ãÿòèáÿ éåíÿ äÿ Òîüðóëóí äåäèêëÿðèíÿ åòèðàç åòäè:
— Áèç Ãûçûë Àðñëàíû ÿìðè-âàãå ãàðøûñûíäà ãîéàðûã.
211

— Èíàíà áèëìèðÿì, — äåéÿ Òîüðóë ôèêèðëè áèð ùàëäà úàâàá âåðäè.
— Îíñóç äà ìÿíèì ìþâãåéèì ìþùêÿì äåéèëäèð.
— Ãöââÿòëè áèð îðäó èäàðÿ åäÿ áèëìÿéÿí áèð ìÿìëÿêÿòè, äöøöíúÿëè
âÿ øöóðëó áèð áàø äàùà éàõøû èäàðÿ åäÿ áèëÿð. Ùàçûðäà Ãûçûë Àðñëàíû âÿ
Àçÿðáàéúàí ìÿìëÿêÿòèíè ñûõûøäûðìàã ö÷öí ÿí ÿëâåðèøëè áèð çàìàíäûð.
— Ìÿëÿêÿíèí äåäèéèíÿ øÿðèê äåéèëÿì. Àòàáÿé ìÿìëÿêÿòëÿðè áó ýöí
îëäóüó êèìè, ùå÷ áèð çàìàí ÿìíèééÿò âÿ àñàéèø è÷ÿðèñèíäÿ îëìàìûø. Íÿ
äàõèëäÿ öñéàí âàð, íÿ äÿ õàðèúäÿí ùöúóì. ×öíêè ãîíøó ùþêóìÿòëÿðèí
ùàìûñû èëÿ äîñòëóã ìöãàâèëÿñè áàüëàíûáäûð. Âÿçèééÿò ùÿð òÿðÿôäÿ Ãûçûë
Àðñëàíûí ëåùèíÿäèð.
Ãÿòèáÿ ýöëäö:
— Ñöëù âÿ äîñòëóã ìöãàâèëÿëÿðè ãÿòè ìöùàðèáÿëÿð ö÷öí âàõò ãàçàí-
ìàã ìÿãñÿäèíè äàøûéûð. Ñöëù ìöãàâèëÿñèíÿ ãîë ÷ÿêÿí äþâëÿò ìÿíèì
áèðèíúè èøàðÿìäÿ Ãûçûë Àðñëàíûí ñÿðùÿäèíè êå÷ÿúÿêäèð. Ìÿí áó ýöíöí
þçöíäÿ ñÿðùÿäè à÷ûá Õàðÿçì îðäóñóíó ìÿìëÿêÿòèí äàõèëèíÿ ýÿòèðÿ
áèëÿðÿì. Ìÿí èñòÿñÿì, èêè ùÿôòÿäÿí ñîíðà Áàüäàä îðäóñó éåíÿ äÿ
Ùÿìÿäàí ãàïûëàðûíû äþéÿ áèëÿð. Ìÿí èñòÿñÿì, øèðâàíëûëàðû âÿ Ýöðúöñ-
òàíû Àðàí öñòöíÿ ãàëäûðà áèëÿðÿì. Ìÿí èñòÿäèéèì çàìàí, Ãûçûë Àðñëàí
áöòöí Øèìàëè Àçÿðáàéúàíû, Ðåé, Èðàã âÿ Èðàíû èòèðÿ áèëÿð.
Áÿùðàì øàù Ôàðñ ùöäóäóíó êå÷ìÿê ö÷öí ÿëâåðèøëè áèð çàìàí
àõòàðûð. ßëàùÿçðÿò ùå÷ äÿ äöøöíìÿñèí. Ìÿíèì îüëóìóí áàøûíäà îëàí
îðäó áåø ýöíöí è÷ÿðèñèíäÿ äÿ Ðåéäÿí ùöúóì åäèá Ãÿçâèí øÿùÿðèíè
èøüàë åäÿð âÿ Òÿáðèçëÿ Ùÿìÿäàíûí ÿëàãÿñèíè êÿñÿð. Áóíäàí äà ÿëâåðèøëè
áèð çàìàí îëà áèëÿðìè?
— Øöáùÿñèç, ëàêèí ìÿëÿêÿíèí áó äåäèêëÿðèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ëà-
çûìäûð.
— Îíëàðûí ùàìûñû ìÿíèì þùäÿìÿ. Ùöñàìÿääèíÿ Ðåéäÿ îðäó äö-
çÿëòìÿéè òàïøûðìûøàì. Î, áóðàäàí ãàéûäàí êèìè èøÿ áàøëàéàúàãäûð. Øèð-
âàíëà, Áàüäàäëà äàíûøûã àïàðûëìàãäàäûð. Èíäè ãÿëáèíèç ñàêèò îëäóìó?
Òîüðóë óçóí-óçàäû ñþùáÿòëÿðäÿí ñîíðà éåíÿ äÿ ãÿòè áèð ñþç äåéÿ
áèëìÿäè. Ëàêèí ìÿëÿêÿíè àúûãëàíäûðìàìàã ö÷öí:
— Ìÿí áóíëàðûí ùàìûñûíäàí ãÿëáÿí ðàçû ãàëûðàì — äåéÿ ñàõòà áèð
ãÿòèëèê ýþñòÿðäè. — Áó ôèêèðëÿðèí ùàìûñû ùÿéàòà êå÷ÿíäÿí ñîíðà, ìþù-
òÿðÿì ìÿëÿêÿ èçäèâàúà ðèçà âåðÿðñÿ, ìÿíèì ùå÷ äÿ åòèðàçûì éîõäóð.
Ìÿí ìÿëÿêÿéÿ ãÿòè ñþç âåðèðÿì.
— Áèçèì èçäèâàúûìûçûí øàäëûã áàéðàìû Ãûçûë Àðñëàíûí òÿçèéÿñè èëÿ áèð
ýöíäÿ áàøëàíìàëûäûð.
212

ÍßÑÈÙßÒ
Òîüðóëóí õÿéàíÿòè âÿ èäàðÿñèçëèéè éåíÿ äÿ Éàõûí Øÿðãäÿ áþéöê áèð

ðàùàòñûçëûüûí çÿìèíÿñèíè ãîéóðäó. Ùþêóìÿò úÿíóá, úÿíóá-ãÿðá âÿ
úÿíóá-øÿðã òÿðÿôëÿðèíäÿ éàøàéàí ãîíøó ùþêóìÿòëÿðëÿ áàüëàíìûø ìö-
ãàâèëÿëÿðè ïîçìàüà âÿ òàíûìàìàüà áàøëàìûøäû.
Ùöäóäëàðûí ìöäàôèÿ åäèëìÿñè òÿäáèðëÿðèíäÿí áèðèñè äÿ Øèìàëè
Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ðóùóíó âÿ îíëàðûí Òîüðóëóí ñèéàñÿòèíÿ òÿðÿôäàð
îëóá-îëìàìàëàðûíû þéðÿíìÿêäÿí èáàðÿò èäè. Áóíóí ö÷öí äÿ Ãûçûë
Àðñëàí ãàðäàøû îüëó ßáóáÿêðè Øèìàëè Àçÿðáàéúàí ñÿéàùÿòèíÿ ýþí-
äÿðìèøäè. ×öíêè àçÿðáàéúàíëûëàð Ãûçûë Àðñëàí òÿðÿôèíäÿí âÿëèÿùäëèéÿ
íàìèçÿä åäèëìèø áó ýÿíúè ùÿääèíäÿí àðòûã ñåâèðäèëÿð. Áèðèíúè îëàðàã
îíóí âÿëèÿùä òÿéèí åäèëìÿñèíè Àçÿðáàéúàí õàëãû òÿñäèã åëÿìèøäè.
Àçÿðáàéúàíëûëàð Òîüðóëóí Ãÿòèáÿ èëÿ îëàí ÿëàãÿñèíè âÿ îíëàðûí
ÿúíÿáè íöìàéÿíäÿëÿðè êèìè ùþêóìÿò ñöðìÿëÿðèíè áèëäèêëÿðè ö÷öí Ãûçûë
Àðñëàíûí ÿòðàôûíäà ñûõ áèð ñóðÿòäÿ òîïëàíìûøäûëàð. Õöñóñÿí Ôÿõðÿääèíèí
âÿ Ñåéèä ßëàÿääèíèí Ãûçûë Àðñëàíëà ñûõ ÿëàãÿäàð îëìàëàðû äà àçÿðáàé-
úàíëûëàðû Òîüðóë ÿëåéùèíÿ ãàëäûðìûøäû. Áó ñÿáÿáëÿðÿ ýþðÿäèð êè, Ãÿòè-
áÿíèí îüëó Ãöòëöüöí âÿëèÿùä òÿéèí åäèëìÿê àðçóëàðû öìèäñèçëèéÿ äöøöð
âÿ îíëàðûí ÿúíÿáè ùþêóìÿòëÿðèí òÿñèðè àëòûíà ýèðìÿñèíÿ ñÿáÿá îëóðäó.
Ùþêóìÿòèí èäàðÿ èøëÿðèíäÿ áþéöê ðîë îéíàéàí Øèìàëè Àçÿðáàéúàí
çèéàëûëàðû Òîüðóëóí äîñòëóã ìÿêòóáëàðûíà áàõìàéàðàã éåíÿ äÿ ìÿì-
ëÿêÿòèí íèúàòûíû Òîüðóëäà äåéèë, Ãûçûë Àðñëàíäà àðàìàüà áàøëàìûøäû.
Áóíà ýþðÿ ýÿíú âÿëèÿùäèí Øèìàëè Àçÿðáàéúàí ñÿéàùÿòèíÿ ýåòìÿê õÿ-
áÿðè Øèìàëè Àçÿðáàéúàí øÿùÿðëÿðèíäÿ áþéöê áèð øàäëûãëà ãàðøûëàíäû.
Àçÿðáàéúàíäà ñåâèíú âÿ øàäëûüà ñÿáÿá îëàí áó õÿáÿð Ùÿìÿäàíäà
áþéöê áèð êèí âÿ êÿäÿðëÿ ãàðøûëàíäû. Ãÿòèáÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí ãÿòè ñÿñÿ
ìàëèê îëäóüóíó áèëèðäè, îíëàðûí òÿçÿ âÿëèÿùäè ãöââÿò âÿ ãûëûíúëà ìö-
äàôèÿ åäÿ áèëÿúÿêëÿðèíÿ ÿìèí èäè. Î, îüëóíóí âÿëèÿùä îëìàã àðçóëàðûíà
àíúàã ñàòûëìàã âÿ ìÿìëÿêÿòèí áèð ïàð÷àñûíû ñàòìàãëà íàèë îëìàüû
äöøöíöðäö. Åéíè áèð ïàð÷àñûíû ñàòìàãëà íàèë îëìàüû äöøöíöðäö. Åéíè
çàìàíäà Òîüðóë äà ßáóáÿêðèí âÿëèÿùä òÿéèí îëóíäóüóíó åøèäÿðêÿí þç
âÿëèÿùäè Ìÿëèêøàùûí ýÿëÿúÿéè ùàããûíäà ãîðõóéà äöøìöøäö.
Ùÿìÿäàí èëÿ Áàüäàä, Ùÿìÿäàí èëÿ Èðàí, Õàðÿçì, Ðåé âÿ Ôàðñ
ÿéàëÿòëÿðè àðàñûíäà øèääÿòëè äàíûøûãëàð âÿ àëûø-âåðèøëÿð ýåäèðäè. Òîüðóë
îüëóíóí âÿëèÿùä òÿéèí îëóíìàñû ö÷öí ýöçÿøòÿ ýåòäèéè êèìè, åéíè çà-
ìàíäà Ãÿòèáÿ äÿ þçöíöí ìÿëÿêÿ âÿ îüëóíóí âÿëèÿùä òÿéèí îëóí-
213

ìàñûíà ìöãàáèë ìÿìëÿêÿòèí ãîøóíëàðûíà âÿäÿëÿð âåðèð âÿ ñàçèøëÿð
äöçÿëäèðäè.
Ãÿòèáÿíèí áèð àéàüû Áàüäàääà, î áèðè àéàüû Ùÿìÿäàíäà èäè. Áàüäàä
õÿëèôÿñè Ãûçûë Àðñëàíûí òÿéèí åòäèéè âÿëèÿùäè òàíûìàéàúàüû áàðÿñèíäÿ
Ãÿòèáÿéÿ úèääè ñþç âåðìèøäè. Ãûçûë Àðñëàíûí áàüëàäûüû ìöãàâèëÿëÿðè
ïîçìàã âÿ ìÿìëÿêÿòëÿðäÿí ñèëèíìèø õÿëèôÿ íöôóçóíó éåíèäÿí áÿðïà
åòìÿê ö÷öí Òîüðóë èëÿ Ãÿòèáÿíèí éàðàòäûüû ìàúÿðàëàð îëäóãúà ìÿí-
ôÿÿòëè âÿ ÿëâåðèøëè èäè. Õÿëèôÿ éåíÿ äÿ Àòàáÿéëÿð ìÿìëÿêÿòèíäÿ âÿòÿí-
äàø ùÿðáè éàðàòìàã ôèêðèíè äàøûéûðäû. Áåëÿ áèð ãàðûøûã çàìàíäà Ãûçûë
Àðñëàí þçöíö èòèðìÿéÿðÿê áèðèíúè íþâáÿäÿ Àçÿðáàéúàíû áó ùàäèñÿ
ÿòðàôûíäà ñÿôÿðáÿð åòìÿéè äöøöíöðäö. ×öíêè âÿçèééÿòèí àëòûíäàí ÷ûõ-
ìàã ö÷öí ñèëàùëû ãöââÿ èø ýþðÿúÿêäè. Áó ãöââÿ èñÿ, éàëíûç Àçÿðáàé-
úàíäà ìþâúóä èäè. Èðàã, ßðÿá, Ðåé ãîøóíëàðûíäàí ìöðÿêêÿá äöøìÿí
îðäóëàðûíà ãàðøû àíúàã Àçÿðáàéúàíäà ìþâúóä îëàí îðäóíó ãîéìàã
ìöìêöí èäè.
Ýÿíú âÿëèÿùä Àðàç ÷àéû êÿíàðûíäàí Ýÿíúÿéÿ ãÿäÿð éàçäûüû õàòè-
ðàòûíäà ãåéä åäèðäè:
“Èíñàí, àíúàã áóðàäà, þç äîüìà âÿòÿíèíäÿ éàøàäûüûíû ùèññ åäèð.
Õàëã áèð äèë, áèð àðçó äàøûéàí õàëãäûð. Êÿíäëèëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã çèéà-
ëûëàðûíà ãÿäÿð áèð ñþç äåéèð: “Àçÿðáàéúàíûí èñòèãëàëèééÿò ìÿñÿëÿñè ùÿéàò
ìÿñÿëÿìèçäèð”. Õàëã äöøöíúÿëè âÿ øöóðëóäóð. Äöøìÿíèíÿ ãàðøû êèíëè,
èíàäëû, äîñòëàðûíà ãàðøû îëäóãúà ìåùðèáàí âÿ ñÿìèìèäèðëÿð.
Õàëãûí ÿêñÿðèééÿòè ÿêèí÷èäèð, çÿùìÿò ñåâÿí õàëãäûð. Øèìàëè Àçÿð-
áàéúàíäà òÿñèðëÿíäèéèì ÿñàñ úÿùÿòëÿðäÿí áèðèñè äÿ õàëãûí äàèìà ùÿð
åùòèìàëà ãàðøû ùàçûð îëìàñûíäàí èáàðÿòäèð. Äöçëÿðäÿ, òàðëàëàðäà ÿêèí-
÷èëèê èøè èëÿ ìÿøüóë îëàí ùÿð áèð êÿíäëèíèí àòû éÿùÿðëè áèð ùàëäà òàðëàíûí
êÿíàðûíäàêû àüàúà áàüëàíûá äóðìóøäóð. Àõøàìëàðû ÿêèí÷èëÿðèí òàðëàäàí
ãàéûòäûüûíû ýþðäöéöì çàìàí àòëû ãîøóí äÿñòÿëÿðèíèí ìöùàðèáÿäÿí ãà-
éûòäûüûíû ùèññ åäèðäèì. Îõ, êàìàí, ãûëûíú âÿ íèçÿëÿð èøëÿòìÿêäÿ ñÿíÿò-
êàð îëàí áó õàëã, ÿêèí âÿ òîðïàã èøëÿðèíäÿ äÿ ñÿíÿòêàðäûð. Òàðëàëàðû,
áàü-áàü÷àëàðû ìÿìëÿêÿòèí áàøãà òÿðÿôëÿðèíÿ íèñáÿò îëäóãúà ìöíòÿçÿì
âÿ ñÿôàëûäûð.
Äèããÿò-íÿçÿðèìè úÿëá åäÿí úÿùÿòëÿðäÿí áèðèñè äÿ ìÿìëÿêÿòäÿ
ìþâúóä îëàí çèéàëû àäàìëàðäûð. Áóíëàðûí íÿ êèìè áèð øÿðàèòäÿ éàðàäûë-
äûüûíû òÿéèí åòìÿê öçÿðèíäÿ äÿðèíäÿí äöøöíìÿê ëàçûìäûð.
Ìÿí, Àðàç ÷àéûíäàí Ýÿíúÿ øÿùÿðèíÿ ýèðèíúÿéÿ ãÿäÿð åùñàíûìû
âåðìÿê ö÷öí áèð íÿôÿð äÿ îëñà äèëÿí÷è ýþðìÿäèì. Õàëã àúýþç õàëã
214

äåéèë, ùàìûñûíäàí áèð ãöðóð âÿ áèð ÿçÿìÿò ýþðäöì. Áó õàëãûí ìÿùÿá-
áÿòèíè ãàçàíäûüûìûç áèçèì ö÷öí áþéöê áèð ãÿëÿáÿäèð”.
Âÿëèÿùä Ýÿíúÿéÿ ýÿëäèéèíèí èêèíúè ýöíö Ãûçûë Àðñëàíûí âåðäèéè
ìÿêòóáó äà ýþòöðöá áþéöê øàèð Íèçàìèíèí çèéàðÿòèíÿ ýåòäè. Ýÿíú
âÿëèÿùä øàèðèí øåèðëÿð âÿ åëìëÿð õÿçèíÿñèíäÿí èáàðÿò ïàë÷ûãëà ñóâàíìûø
îòàüûíà ýèðäèéè çàìàí áèð àí ôèêðÿ ýåòäè âÿ äÿðùàë øàèðèí:
“Äÿôèíÿëÿð, õÿðàáÿëÿðäÿ éàøàìàëûäûð!” — äåäèéèíè õàòûðëàäû âÿ áà-
øûíû ÿéèá áþéöê øàèðèí ÿëèíäÿí þïÿðêÿí, øàèð äÿ îíóí àëíûíäàí þïÿðÿê
þç éàíûíäà ÿéëÿøäèðäè. Âÿëèÿùäè ãîíàãëàìàã ö÷öí åâäÿ îëàí éåìÿêëÿð
àðàëûüà ýÿòèðèëäè. Âÿëèÿùä øàèðëÿ áèð ñöôðÿéÿ îòóðóá íàùàð éåìÿéèíè
éåäè. Î þç õàòèðàòûíäà áó ñöôðÿíè òÿñâèð åòäèéè çàìàí éàçûðäû:
“Áó ñöôðÿíèí ÿñàñ ãèéìÿòè îðàñûíäà èäè êè, âÿëèÿùäèí ãîíàã
åäèëìÿñè ö÷öí ôþâãÿëàäÿ ùå÷ áèð øåé éîõ èäè. Ìÿí øàèðèí åâèíÿ õÿáÿð
âåðìÿäÿí ýåòìèøäèì, ÷öíêè îíà èçàôè õÿðú âåðìÿê èñòÿìÿìèøäèì. ßñàñ
ôèêðèì îíà èçàôè õÿðú âåðìÿê èñòÿìÿìèøäèì. ßñàñ ôèêðèì îíóí ùÿéàò âÿ
ìÿèøÿòèëÿ òàíûø îëìàã èäè. Áóíà ýþðÿ äÿ ùÿì ãÿôèëäÿí, ùÿì äÿ íàùàð
âàõòû îíóí çèéàðÿòèíÿ ýåòäèì. Áó ñöôðÿäÿí ìÿíÿ íÿñèá îëóí ãèñìÿò ùå÷
áèð ìÿìëÿêÿòèí âÿëèÿùäèíÿ ãèñìÿò îëà áèëìÿìèøäèð. Áþéöê øàèð èêè
âÿëèÿùäè éåäèðäè. Î ìÿíè îüëó Ìÿùÿììÿäëÿ òàíûø åòäèéè çàìàí äåäè:
— Äöíéà áåëÿäèð, áó ñÿàäÿò àíúàã ìÿíÿ íÿñèá îëäó, áþéöê áèð ìÿì-
ëÿêÿòèí âÿëèÿùäè, éîõñóë áèð øàèðèí âÿëèÿùäè èëÿ áÿðàáÿð éîõñóë âÿ ùÿãèð
áèð ñöôðÿíèí ÿòðàôûíäà îòóðóá íàùàð éåìÿéè éåéèð.
×þðÿéèí àðïà èëÿ ãàðûøûã áóüäà ÷þðÿéè îëäóüóíó ùèññ åòäèì, ëàêèí
îëäóãúà ëÿççÿòëè èäè. Ìÿí èíäèéÿ ãÿäÿð î ëÿççÿòäÿ ÷þðÿê éåäèéèìè
õàòûðëàéà áèëìèðÿì.
Òîéóã áèøèðèëìèøäè. Òîéóüó þçö ïàð÷àëàéûá áèð ãûë÷àñûíû ìÿíèì
éàíûìà, áèð ãûë÷àñûíû îüëó Ìÿùÿììÿäèí éàíûíà ãîéäó. Ùÿð øåéäÿí
àðòûã ðåéùàí òîõóìó òþêöëìöø ñÿðèí øÿðáÿòèíè õîøëàäûì”.
Íàùàð éåìÿéè áèòÿíäÿí ñîíðà Íèçàìè Ãûçûë Àðñëàí òÿðÿôèíäÿí
âÿëèÿùä âàñèòÿñèëÿ ýþíäÿðèëÿí ìÿêòóáó à÷ûá îõóìàüà áàøëàäû:
Ìÿìëÿêÿòèí ùöäóäëàðûíäàí ýÿëÿí õÿáÿðëÿðè åøèòäèéèì çàìàí ùÿð
äÿôÿ ñèçèí ìÿíÿ Òÿáðèçäÿ äåäèéèíèç ñþçëÿðè õàòûðëàéûðàì: ñöëù ìöãà-
âèëÿëÿðèíèí ýöúö ãûëûíúëàðûí èòèëÿíìÿñè ãóðòàðàíà ãÿäÿðäèð.
Ùàçûðäà áèçèì Áàüäàä õÿëèôÿñè âÿ Õàðÿçìøàùëàðëà áàüëàäûüûìûç
ñöëù ìöãàâèëÿëÿðèíèí ìöðÿêêÿáè ãóðóìàéûáäûð. Ýþðöíöð êè, ìþùòÿðÿì
215

øàèð ãåéä åòäèéè êèìè, îíëàðûí ùÿð èêèñè ãûëûíúëàðûíû èòèëÿéèá ãóðòàðûáëàð.
Îíëàð þç áÿõòëÿðèíè áèð äàùà ñûíàìàã ö÷öí ãûëûíúëàðûíû ãûíûíäàí ÷ûõàð-
ìàã èñòÿéèðëÿð.
Äöøìÿíèí áó úÿñàðÿòè ìÿíè ùå÷ äÿ ÿñÿáèëÿøäèðÿ áèëìÿç. ×öíêè
îíëàð áó ìÿìëÿêÿòèí äöøìÿíèäèð. Îíëàð ìöãàâèëÿëÿðÿ ÿìÿë åòìÿìÿéÿ
ùàãëûäûðëàð. Îíëàð áó ìöãàâèëÿëÿðè áèð ìÿúáóðèééÿò òÿñèðèíäÿ èìçà
åòäèêëÿðè ö÷öí, ôöðñÿò ÿëÿ êå÷äèéè çàìàí ïîçà äà áèëÿðëÿð. Áóðàñû î
ãÿäÿð äÿ òÿÿúúöáëö äåéèëäèð. Ìÿíèì ÿñÿáèëÿøìÿéèìÿ ñÿáÿá îëàí ÿñàñ
úÿùÿò Òîüðóëóí ùÿðÿêÿòëÿðèäèð.
Òîüðóë þç èñòèãëàëèééÿòèíè ÿúíÿáè ùèìàéÿñèíèí ÿñàñûíäà ãóðìàã
èñòÿéèð. Î, ùå÷ áèð âàõò ÿúíÿáè ùèìàéÿñèíäÿ ãàçàíûëàí èñòèãëàëûí ÿñèðëèê-
äÿí èáàðÿò îëäóüóíó àíëàìûð. Îíóí áþéöê ñÿùâè áóðàñûíäàäûð êè, þçöíö
ùèìàéÿ åäÿí õàëãûí ãöââÿñèíÿ èíàíìàã èñòÿìèð. Î, ãàçàíìàã èñòÿäèéè
èñòèãëàëûí ÿáÿäè ÿñèðëèê îëäóüóíó àíëàìûð. Øàèðèí áàøûíà àíä è÷èðÿì, ùå÷
âàõò îíóí ÷ûõàðäûüû èõòèëàô ìÿíè ãîðõóòìóð.
Ìÿí ãîíøóëàðëà áàüëàäûüûì ñöëù ìöãàâèëÿíàìÿëÿðèíè ãîéíóìà
ãîéñàì äà, ãûëûíúûìû ãûíûíà ãîéìàìûøàì. Ëàêèí ìöùàðèáÿëÿð õàëãûí
èãòèñàäè âÿçèééÿòèíÿ þëöì çÿðáÿñè âóðà áèëÿð. Ìÿíè ãîðõóäàí äà áóäóð.
Øàèðëÿ áèðëèêäÿ êå÷èðäèéèìèç ýöíëÿð Àçÿðáàéúàíäà ìþâúóä îëàí
éöêñÿê ìÿäÿíèééÿòè òÿùêèì ö÷öí òÿäáèðëÿð äöøöíöðäöê. Ëàêèí Òîü-
ðóëóí ìÿìëÿêÿòèìèçÿ ãàðøû ùàçûðëàäûüû òÿçÿ òÿùëöêÿ õàëãûí èãòèñàäè
âÿçèééÿòèíÿ âÿ ìÿäÿíèééÿòèí ýåíèøëÿíìÿñè âàñèòÿëÿðèíÿ ôÿíà òÿñèð åäÿ
áèëÿð.
Óúà ìÿäÿíèééÿò éöêñÿê èãòèñàääàí àñûëûäûð. Ìÿìëÿêÿòèí áèð íå÷ÿ
éåðÿ áþëöíìÿê òÿùëöêÿñè âàðäûð. Éåíÿ äÿ õàëãû òîðïàüûíäàí, òàðëàñûí-
äàí, êÿñáêàðûíäàí àéûðìàã ëàçûì ýÿëÿúÿêäèð.
Ëàêèí Òîüðóë, åëÿúÿ äÿ îíóí ùÿìôèêðè îëàí Ãÿòèáÿ áàøëàäûãëàðû áó
ãàíëû îéóíëàðäàí ùå÷ áèð øåé ãàçàíà áèëìÿéÿúÿêëÿð.
Ìÿí ïàéòàõòû çÿðÿðëè öíñöðëÿðäÿí òÿìèçëÿäèéèì çàìàí, Ãÿòèáÿíè
äÿ îüëóíóí éàíûíà, Ðåé øÿùÿðèíÿ ýþíäÿðìèøäèì. Ùöñàìÿääèí áèð
ìÿìëÿêÿò õàèíè êèìè ãûëûíúûìûí àëòûíäàí ãà÷ûá Õàðÿçìøàùëàðà ñûüûí-
ìûøäû. Òîüðóë îíó Ùÿìÿäàíà ÷àüûðìûø âÿ áþéöê áèð âÿêàëÿòëÿ Ãÿòè-
áÿíè Ùÿìÿäàíà ýÿòèðìÿê ö÷öí Ðåé øÿùÿðèíÿ ýþíäÿðìèøäèð. Ùàçûðäà
Ãÿòèáÿ Ùÿìÿäàíäàäûð. Ùöñàìÿääèí Òîüðóëóí òàïøûðûüû èëÿ Ðåé òÿðÿô-
ëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàíà ãàðøû ãöââÿòëè áèð îðäó äöçÿëäèð. Îíëàðûí ÿñàñ
ìÿãñÿäè, Ùÿìÿäàí èëÿ Àçÿðáàéúàí òÿðÿôëÿðèíè áèòèøäèðÿí íþãòÿëÿðè,
õöñóñè îëàðàã Ãÿçâèí øÿùÿðè âÿ äàèðÿñèíè èøüàë åòìÿêäèð.
216

Òîüðóë, õÿëèôÿíèí ôèêðèíè áèëìÿê ìÿãñÿäè èëÿ Ãÿòèáÿíè èêè äÿôÿ
õÿëèôÿíèí éàíûíà ýþíäÿðìèø. Ùå÷ øöáùÿ éîõäóð êè, õÿëèôÿ áó ôèêèðëÿðè
òÿáðèê åäÿúÿêäèð. ×öíêè, Ãÿòèáÿ èëÿ Òîüðóëóí îéíàäûãëàðû áó îéóíëàð
õÿëèôÿ èëÿ áèçèì àðàìûçäà áàüëàíìûø Áàüäàä ìöãàâèëÿñèíè àëò-öñò åäÿ-
úÿêäèð.
Áó ùàäèñÿëÿð, ãàëèá ýÿëäèéèì çàìàí áèçèì òÿðÿôèìèçäÿí ìÿüëóá
åäèëìèø õÿëèôÿ íöôóçóíó áÿðïà åäÿ áèëÿúÿêäèð.
Ìþùòÿðÿì øàèð, áèçÿ ãàðøû äöçÿëÿí èòòèôàã îëäóãúà áþéöêäöð. Áóíà
ãàðøû áþéöê ùàçûðëûã ëàçûìäûð. Âÿëèÿùäè áóíóí ö÷öí äÿ Àçÿðáàéúàíà
ýþíäÿðäèì. Ñèçèíëÿ ýþðöøìÿê ö÷öí îíà õöñóñè òàïøûðûãëàð âåðìèøÿì. Î
ýÿíúäèð. Ëàêèí øöóðëó âÿ ôÿðàñÿòëèäèð. Îíóí ýÿëÿúÿéèíÿ áþéöê öìèäëÿð
áÿñëÿéèðÿì. Çÿíí åäèðÿì, î, þçöíÿ âåðèëÿí âÿëèÿùäëèê øÿðÿôèíè ìÿíèì-
ñÿìèøäèð. Î áó ìþâãåéÿ îëäóãúà ñÿëàùèééÿòëèäèð. Ùþêóìÿò èäàðÿ÷èëèéè
íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí àüûëëû âÿ äÿéÿðëè ôèêèðëÿðè âàðäûð.
Àçÿðáàéúàí õàëãû àðàñûíäà áó ýÿíúèí íöôóçóíó ìöäàôèÿ åòìÿê
ëàçûìäûð. ×öíêè íÿ Òîüðóëóí îüëó Ìÿëèêøàù, íÿ äÿ Ãÿòèáÿíèí îüëó
Ãöòëöü âÿëèÿùäëèê ìÿãàìûíà ëàéèã äåéèëëÿð.
Çÿíí åäèðÿì êè, áó ãÿäÿð êèôàéÿòäèð. Áóíóíëà ìÿíèì ìÿãñÿäèìè
òÿéèí åäÿ áèëÿðñèíèç. Ìÿìëÿêÿòè òÿùëöêÿäÿí ãóðòàðìàã ëàçûìäûð. Ðèúà
åäèðÿì ýÿíú âÿëèÿùääÿí ìÿùÿááÿò âÿ ìÿñëÿùÿòèíèçè ÿñèðýÿìÿéèí.
Õöñóñÿí î, áþéöê øàèðèí éàðàäûúûëûüû èëÿ ùÿääèíäÿí àðòûã ìàðàãëàíûð.
Ñîí ðèúàì áóäóð êè, Òîüðóëà ãàðøû áàøëàäûüûì ùàçûðëûüûí ÿñàñ ìÿç-
ìóíóíó Àçÿðáàéúàí õàëãû àðàñûíäà èíòèøàð åòäèðÿñèíèç. Ãîé Àçÿð-
áàéúàí õàëãû åëÿ áèëìÿñèí êè, Ãûçûë Àðñëàí áó ìöáàðèçÿäÿ Òîüðóëóí
òàõò-òàúûíû ÿëèíäÿí àëìàüà ÷àëûøûð. Ìÿí ìÿñóëèééÿòè þç öçÿðèìäÿí
ýþòöðìÿê ö÷öí, Ãÿòèáÿ Ðåéäÿ îëäóüó çàìàí îíà áèð ìÿêòóá äà ýþí-
äÿðèá íÿñèùÿò åòäèì. Ëàêèí îíëàð ìÿíèì ìÿêòóáóìà úàâàá âåðìÿäèëÿð,
÷öíêè îíëàð áàøëàäûãëàðû ìöáàðèçÿäÿ ãÿëÿáÿíè òÿìèí îëóíìóø ùåñàá
åäèðäèëÿð. Ùàçûðäà Òîüðóëóí þçöíÿ äÿ áèð õÿáÿðäàðëûã ìÿêòóáó ýþíäÿ-
ðèðÿì. Ëàêèí ôàéäà âåðìÿéÿúÿéèíÿ ÿìèíÿì”.
Íèçàìè ìÿêòóáó îõóéóá áèòèðÿíäÿí ñîíðà áèð àç ôèêðÿ ýåòäè, âÿëè-

ÿùäèí þçö äÿ ñàêèò-ñàêèò äöøöíöðäö. Î, Íèçàìèíèí ìÿêòóáäàí íÿ êèìè
áèð òÿñèð àëäûüû âÿ íÿ úàâàá âåðÿúÿéè èëÿ ìàðàãëàíäû. Íÿùàéÿò, Íèçàìè
áàøûíà ùÿðÿêÿò âåðèá:
— Åëÿäèð, âÿçèééÿò ãîðõóëóäóð, — äåäè. — Ìÿí ùþêìäàðëà Òÿáðèçäÿ
äàíûøäûüûì çàìàí áóýöíêö âÿçèééÿòëÿð ùàããûíäà äåìèøäèì. Ìÿìëÿ-
217

êÿò úöðáÿúöð õàëãëàð âÿ ìöõòÿëèô ìèëëÿòëÿðäÿí òÿøêèë åäèëìèøäèð. Àòàáÿé
ìÿìëÿêÿòëÿðèíäÿ éàøàéàí òöðê îëìàéàí áèð ÷îõ ìèëëÿòëÿð âàðäûð êè,
îíëàð äöíÿíÿ ãÿäÿð áó ìÿìëÿêÿòäÿ ùàêèì ñàéûëûðäûëàð. Ùàçûðäà îíëàðûí
þçëÿðèíè éåðëè òöðêëÿðëÿ áÿðàáÿð áèð ùöãóãäà ýþðÿ áèëìÿëÿðè îëäóãúà
÷ÿòèíäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ Àòàáÿéëÿð äþâëÿòè îíëàðëà ÷îõ åùòèéàòëû áèð
ñóðÿòäÿ éîëà ýåòìÿëè èäè, îíëàðûí ìèëëè àäÿò âÿ ìèëëè ÿíÿíÿëÿðè äàõèëèíäÿ
îëìàã øÿðòè èëÿ àçàäëûãëàðûíû òÿìèí åòìÿëè èäè. ×öíêè ìÿìëÿêÿò äàõè-
ëèíäÿ éàøàéàí íàðàçûëàð, ñÿðùÿä õàðèúèíäÿ îëàí äöøìÿíëÿðèí ìöòòÿôèã-
ëÿðèäèð.
Ëàêèí, áóíà áàõìàéàðàã, îíëàðûí èòòèôàãûíû ïîçìàã ëàçûìäûð. Áó äà
ö÷ éîë èëÿ ìöìêöíäöð. Áèðèíúè, õàðèúäÿêèëÿðè äþéìÿê, èêèíúèñè,
äàõèëäÿêèëÿðÿ àçàä éàøàéûø âåðìÿêëÿ áàðûøìàã, ö÷öíúöñö èñÿ, èíàä
ýþñòÿðÿíëÿðè úÿçàëàíäûðìàã âÿ ìÿìëÿêÿòäÿí ñöðýöí åòìÿêäÿí
èáàðÿòäèð.
Áèç àçÿðáàéúàíëûëàð áèðèíúè ìÿñÿëÿäÿ ñèçèí ùþêóìÿòèíèçÿ êþìÿê
âåðÿ áèëÿðèê. Àçÿðáàéúàí õàëãû ùå÷ áèð âàõò õàðèúäÿí ýÿëÿí ùöúóìëàðà
àðõà ÷åâèðìÿìèø, éåíÿ äÿ ÷åâèðìÿéÿúÿêäèð. Ëàçûì îëóðñà, ñèëàùëà òàíûø
îëìàéàí àäàìëàðûìûç äà ñèëàùëà îéíàéà áèëÿð.
Íèçàìè âÿëèÿùäÿ áó ñþçëÿðè äåäèêäÿí ñîíðà áó øåðè îõóäó:
“×ö áàøÿä íþâáÿòè øÿìøèð áàçè

Õÿòèáàíðà äÿùÿä øÿìøèð ãàçè”.1
— ßëáÿòòÿ, éàòìàã ëàçûì äåéèë, ìàäàì êè, èø áàøûíäàñàí âÿ þùäÿíÿ

áþéöê áèð âÿçèôÿ ýþòöðìöñÿí, îíó éåðèíÿ éåòèðìÿëèñÿí. Äöøìÿí
ïóñãóäà äóðäóüó ùàëäà, ñÿðõîøëàðà ìÿõñóñ éóõóíó àòìàã ëàçûìäûð.
Þçöíÿ èø òàïøûðûëìûø àäàìëàðûí éàòìàñû õÿéàíÿòäèð. ×öíêè èø òàïøûðàíëàð
ïàäøàùûí éàòìàäûüûíà èíàíûá éàòìûøëàð.
Êÿäÿðëÿðè âÿ ãÿìëÿðè àéàüûí àëòûíà àëûá éöêñÿëìÿëè âÿ îðàäàí
ýÿëÿúÿéÿ áàõìàëûñàí. Þçöíö ùå÷ áèð çàìàí ãöââÿòëè ùåñàá åòìÿ, ÷öíêè
ñÿí ùÿëÿëèê äöøìÿíèí ãöââÿòèíè áèëìèðñÿí.
Øÿðÿô âÿ ÿçÿìÿò ñÿíèí ìÿðòÿáÿíäÿ äåéèë. Áóíóíëà ñÿíè ùå÷ áèð êÿñ
òàíûìàç. Àüëûí îëìàçñà, êèì ñÿíè òàíûéà áèëÿð?
Áèð ÷îõ ùþêìäàðëàð âàðäûð êè, îíëàð ìÿìëÿêÿòèí äöøìÿíëÿðè èëÿ
ìöáàðèçÿ àïàðûðëàð, ëàêèí àüëûí äöøìÿíè èëÿ äîñòëóã åäèðëÿð. Àüëûí äöø-
__________
1
ßýÿð íþâáÿò ãûëûíú îéíàòìàüà ÷àòàðñà, ìöùàðèáÿíèí ñÿðêÿðäÿñè õÿòèáëÿðè äÿ
ñèëàùëàíäûðà áèëÿð.
218

ìÿíè øÿðàáäûð. Äîüðóäóð, øÿðàá äöíéàíûí äÿðäèíè, ãÿìèíè àïàðûð, åéíè
çàìàíäà äöíéàíûí þçöíö äÿ èíñàíûí ÿëèíäÿí àëà áèëÿð.
Àüûëëû àäàìëàð þç ëèáàñûíû ýöíÿøèí òåøòèíäÿ éàõàëàìàëûäûð. Äöíéàäà
êèøè ö÷öí ÿí ùÿãèãè ëèáàñ äîüðóëóãäàí èáàðÿòäèð. Èíñàíûí, òÿðÿçèíèí
ýþçëÿðè êèìè áÿðàáÿð âÿ äöç îëìàñû êèôàéÿò äåéèë, ãÿëáèí äîüðóëóüóíó
òÿðÿçèéÿ ãîéìàã ëàçûìäûð. Ìÿìëÿêÿò èøèíÿ ÿíýÿë òþðÿòìÿê ö÷öí
äöøöíÿí áàøëàðû âóðìàã ëàçûìäûð. Êþùíÿëìèø àüàúûí áàøûíû âóðìàñàí,
òÿçÿ ýþéÿðÿí ýÿíú àüàúëàðà áþéöìÿê èìêàíû âåðìÿç.
×åøìÿëÿðèí êå÷äèéè éîëëàð òÿìèçëÿíìÿçñÿ, òîðïàüûí áÿáÿéèíäÿí
ñÿðèí ñóëàð äîüà áèëìÿç. Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿìëÿêÿòèí òÿçÿëèéèíÿ ìàíå
îëàí êþùíÿ ôèêèðëÿðè ñèëìÿê ëàçûìäûð.
Ãûëûíúûí èòè îëìàëûäûð, ëàêèí åùñàí âåðäèéèí äèðùÿìëÿðèí øÿôÿãè
ãûëûíúëàðûí øÿôÿãèíäÿí äÿ ïàðëàã îëìàëûäûð.
Ùþêìäàðûí âöúóäó, òÿáèëèí è÷ÿðèñè êèìè åéèáëÿðäÿí áîø îëìàëûäûð.
Ïàäøàù äöøìÿíè àúèç ñàéìàäûüû êèìè, àðñëàí öðÿêëè îëóá ìÿòáÿõ ïèøè-
éèíäÿí ãîðõìàìàëûäûð. Ùþêìäàð òÿëã1 äàøû êèìè úÿùÿííÿì îäóíà
òÿñëèì îëìàìàëûäûð.
Ùþêìäàð òÿíáÿë âÿ çÿèô îëìàìàëûäûð. Ùþêìäàð ìÿðòÿáÿ âÿ
öñòöíëöéö øÿõñÿí þçö ö÷öí éîõ, õàëãû ö÷öí ãàçàíìàëûäûð.
Äöíéàíû ìÿçÿììÿò åòìÿéÿ ùàããûìûç éîõäóð, îíó ùÿð êÿñ þç
øÿõñè ìÿíôÿÿòè ö÷öí èñòèôàäÿ åòäè. Äöíéà ùå÷ áèð êÿñÿ éàìàíëûã åòìÿç.
Ëàêèí áèçèì þçöìöç îíó ÿéðè éîëëàðà òÿðÿô äàðòûá àïàðûðûã.
Ôèðóçÿ ðÿíýëè ýöíáÿäèí àëòû íÿ ãÿäÿð ýåíèø îëóðñà îëñóí, ýåíèø
ôèêèðëÿðè èíêèøàô åòäèðìÿê ö÷öí îðàñû éåíÿ äÿ äàðûñãàëäûð.
Ùþêìäàð î ãÿäÿð ùÿññàñ âÿ àéûã îëìàëûäûð êè, èíñàíëàðûí âÿôàëû
îëóá-îëìàìàñûíû ïàë÷ûüûíûí ãîõóñóíäàí àíëàìàëûäûð.
Ïàäøàù ìÿðèôÿòè àäàìëàðäàí, àäàìëàðû èñÿ äöíéàäàí àéûðìàüà
èìêàí âåðìÿìÿëèäèð.
Íèçàìè äàíûøäûãúà âÿëèÿùäèí êàòèáè äÿ éàçûðäû. Íÿñèùÿòëÿð áèòÿíäÿí
ñîíðà, ýÿíú âÿëèÿùä øàèðèí ÿëèíè þïäö âÿ äåäè:
— Ìÿíèì äàùà áþéöê áèð àðçóì âàðäûð. Ìþùòÿðÿì øàèð ìÿñëÿùÿò
ýþðöðñÿ, ìÿíèì ö÷öí Èñêÿíäÿðíàìÿ äàñòàíûíû éàçñûí. ×öíêè Èñêÿí-
äÿðèí òàðèõèíäÿ õàëãëàðûí ãÿùðÿìàíëûüûíû ýþñòÿðìÿê ö÷öí äàùà áþéöê
èìêàíëàð âàðäûð. Îðàäà ìþùòÿðÿì øàèð õàëãëàðû áèð äàùà àéàüà ãàëäûðûá
ùÿéàò ìöáàðèçÿñè úÿáùÿñèíÿ àòà áèëÿð.
__________
1
Ò ÿ ë ã — îääà éàíìàéàí ìÿäÿí äàøûäûð.
219

Áèç Òÿáðèçäÿ ìþùòÿðÿì øàèðèí Õîñðîâ âÿ Øèðèí äàñòàíûíû íÿçìÿ
÷ÿêäèéèíè åøèòäèéèìèç çàìàí ùÿääèíäÿí àðòûã øàäëàíäûã. Ùàçûðäà õàë-
ãûìûçûí áó êèìè ÿäÿáèééàòà îëàí åùòèéàúû ÷þðÿê âÿ ñó ãÿäÿð ÿùÿ-
ìèééÿòëèäèð. Õàëãûìûçû ìÿçùÿá âÿ òÿðèãÿò ìöáàùèñÿëÿðèíäÿí àéûðìàã
ö÷öí áó êèìè ÿñÿðëÿðèí äÿ áþéöê òÿñèðè îëà áèëÿð. ×öíêè õàëãûí àðàñûíäà
ìÿøüóëåäèúè ÿäÿáèééàò éîõäóð. ×öíêè õàëãûí àðàñûíäà ìÿøüóëåäèúè
ÿäÿáèééàò éîõäóð. Îíëàð èøñèç âàõòëàðûíû ìÿçùÿá âÿ òÿðèãÿò ìöáàùè-
ñÿëÿðèíÿ âÿ ìöðèäáàçëûüà ñÿðô åäèðëÿð.
Ñèçèí éàçàúàüûíûç äàñòàíëàðäàí èñÿ õàëãûìûç ùÿì áÿäèè çþâã àëàð,
ùÿì äÿ õàëãëàðûí ãÿùðÿìàíëûã òàðèõèíè þéðÿíÿð.
Áþéöê øàèð Íèçàìè âÿëèÿùäèí ñþçëÿðèíè åøèäÿíäÿí ñîíðà îíóí àüûëëû
âÿ äÿðèí ôèêèðëè áèð ýÿíú îëäóüóíó áèð äàùà òÿñäèã åäÿðÿê:
— Ôèêðèí äîüðó ôèêèðäèð, — âÿëèÿùäèí àëíûíäàí þïÿðÿê äåäè — õàë-
ãûìûçûí øöóðóíó éàëíûç ìÿçùÿá âÿ òÿðèãÿò ìöáàùèñÿëÿðè èëÿ äåéèë,
õàëãëàðûí ùÿéàò âÿ ñèéàñÿò òàðèõèíè òÿùðèô åäèá ÿôñàíÿ øÿêëèíÿ ñàëìàã
âàñèòÿñè èëÿ äÿ êîðëàìûøëàð. Ìÿí Òóñóí áþéöê øàèðè óñòàä ßáäöëãàñûìà
ùÿääèíäÿí àðòûã ùþðìÿò áÿñëÿéèðÿì, ëàêèí î, þçöíöí áþéöê ÿñÿðèíäÿ
íÿ ãÿäÿð äÿðèí áèð ñÿíÿòêàðëûã ýþñòÿðìèøñÿ äÿ, õàëãëàðûí òàðèõèíè ýÿëÿ-
úÿê õàëãûí íÿçÿðèíÿ ÷àòäûðìàã èøèíäÿ áþéöê ñÿùâëÿð áóðàõìûøäûð. Î,
òàðèõ âÿ òàðèõ÷èëÿðèí ãÿáóë åäÿ áèëìÿéÿúÿéè ùÿð íÿ ÿôñàíÿ âÿ ÿñàòèð âàðñà,
þç ÿñÿðèíäÿ éåð âåðìèøäèð1. Ëàêèí Òóñ øàèðè Ôèðäîâñèäÿí ñîíðà òàðèõè äàñ-
òàí éàçàíëàð áó éîëó äàâàì åòäèðìÿìÿëèäèð. Òàðèõ ÿñÿðè éàçàí øàèð ùå÷
áèð çàìàí øöóðóí ãÿáóë åòìÿéÿúÿéè ìÿñÿëÿëÿðÿ èìêàí âåðìÿìÿëèäèð.
Ìÿñÿëÿí, ïåéüÿìáÿðèí ìåðàú2 ìÿñÿëÿëÿðèíè ìÿíçóìÿ øÿêëèíäÿ âåð-
ìÿê èñòÿéÿí áèð ÷îõ øàèðëÿð äÿ áó ìÿñÿëÿíè áèð íÿôÿð äèí àëèìè êèìè
ìÿíà åòìèøäèð. Îíëàð, ôèêðè ìåðàúëà úèñìàíè ìåðàúûí ôÿðãèíè ãîéà áèëìÿ-
äèêëÿðèíäÿí øàèð îëäóãëàðûíà áàõìàéûá ñàäÿ áèð ìîëëà ãÿäÿð äÿ èðÿëèéÿ
ýåäÿ áèëìÿìèøëÿð. Õàëãûí ùÿãèãè òàðèõè ÿôñàíÿëÿð âÿ ÿñàòèðëÿðèí äóìàí-
ëàðû è÷ÿðèñèíäÿ èòèá ýåòìèø, ùÿð øåé øöáùÿëÿðèí ïàëòàðûíà áöðöíìöøäöð.
Èñêÿíäÿðèí ùÿéàò ÷åøìÿñè àõòàðìàã ö÷öí çöëìÿòÿ ýåòäèéèíè ëàçûìè
ãÿäÿð ìÿíà åäÿ áèëìÿéÿíëÿð, ÿôñàíÿ÷èëèéèí ÷óõóðëàðûíäà áàòûá ãàëìûøëàð.
__________
1
Íèçàìèíèí “Øÿðÿôíàìÿ”ñèíäÿí.
2
Ì å ð à ú — ýþéëÿðÿ ãàëõìàã äåìÿêäèð. Äèíè øÿðùëÿðäÿ Ìÿùÿììÿäèí ýþéëÿðÿ
úèñìàíè áèð ñóðÿòäÿ ó÷óá ýåòäèéèíè âÿ úÿííÿòäÿí ýþíäÿðèëÿí àòëàðà ìèíäèéèíè éàçûðëàð.
Íèçàìè èñÿ þç äàñòàíëàðûíäà áó ìÿñÿëÿíè òàìàìèëÿ áàøãà áèð ìÿíàäà, áàøãà áèð øÿêèëäÿ
âåðìèøäèð. Î, Ìÿùÿììÿäèí úèñìàíè äåéèë, óçàãýþðÿí ôèêèðëÿðè âàñèòÿñèëÿ óúà àëÿìëÿðè
ñÿéàùÿò åòäèéèíè éàçûð.
220

Èñêÿíäÿð çöëìÿòèí è÷ÿðèñèíäÿ èòèá-áàòìûø, ùÿãèãè ùÿéàòûí éîëëàðûíû
àðàìûø âÿ òàðèõÿ ÿáÿäè éàøàéûø èìêàíû ãàçàíäûðìàã ö÷öí ÷àëûøûá-÷àïà-
ëàìûø, åéíè çàìàíäà áóíà íàèë îëà áèëìÿìèøñÿ, áóíà èíàíìàã î ãÿäÿð
äÿ ÷ÿòèí äåéèëäèð.
Áóíà ýþðÿ äÿ ýÿíú âÿëèÿùä ö÷öí éàçàúàüûì äàñòàíäà Èñêÿíäÿðÿ
ÿáÿäè ùÿéàò ñóéóíó è÷èðÿúÿéÿì. Ìÿí Èñêÿíäÿðÿ ÿáÿäè éàøàìàã ö÷öí
áàøãà áèð éîë ýþñòÿðÿúÿéÿì1. ×öíêè èíñàíëàðû òàðèõ, òàðèõè èñÿ ùÿéàòà
òÿñëèì îëìàéàí ñàüëàì ôèêèðëè òàðèõ÷èëÿð, éàçû÷ûëàð âÿ øàèðëÿð éàøàò-
ìàëûäûð.
Ìþùòÿðÿì ÿìèíèçèí éàçäûüû ìÿêòóáóí úàâàáûíà ýÿëÿíäÿ, îíà
úàâàá éàçàúàüàì. Ùÿëÿëèê áóíó äåìÿëèéÿì êè, Àçÿðáàéúàí õàëãû þç
ìèëëè ùöäóäëàðûíûí ìöäàôèÿ îëóíìàñû ö÷öí ùÿð áèð ôÿäàêàðëûüà ùàçûðäûð.
Ãûçûë Àðñëàí áóíà ÿìèí îëà áèëÿð.
ÄÞÐÄ ÌßÊÒÓÁ
Ôÿðèâÿð êöëÿêëÿðè, ýåúÿíèí ãàðàíëûüûíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê ÷è÷ÿêëÿðëÿ

þïöøäöéö çàìàí, ùàã ãóøó äà ÷èíàðëàðûí øàõÿëÿðèíäÿ øèðèí éóõóéà
äàëàí ìèíëÿðúÿ ãóøëàðûí íèííèñèíè îõóéóðäó.
Ìàøàí äÿðÿëÿðèíäÿí øàããûëòû èëÿ àõûá, Ìàøàí äöçëÿðèíè äîëäóðàí
Ìàøàíðóä ÷àéû óëäóçëàðûí øÿôÿãèíè ÷èìäèðìÿê ö÷öí ýåíèø ùþâçÿëÿð
òÿøêèë åäèðäè.
Ôÿõðÿääèí úÿíóáà áàõàí àðòûðìàäà îòóðóá ßáó-Äÿúúàíÿ ìèíàðÿñè
áàøûíäà éàíàí ôÿíÿðèí ñûñãà èøûãëàðûíà áàõûá äöøöíöðäö.
Âÿçèééÿò îëäóãúà àüûð èäè. Áèð òÿðÿôäÿí Ãûçûë Àðñëàí “Ïàéòàõòû
áóðàõìàìàëûñàí, ãîøóíóíóí ìÿñàðèôè Òîüðóë òÿðÿôèíäÿí âåðèëìÿçñÿ,
Òÿáðèçäÿí ýþíäÿðèëÿúÿêäèð. Èøñèçëèéè òÿùãèð ùåñàá åòìÿ! Áó èøñèçëèê
áþéöê áèð èøèí çÿìèíÿñèíè ãîéóð”, — äåéÿðÿê éàçûðäû. Ëàêèí Ùÿìÿ-
äàíäà îòóðìàã âÿ Òîüðóë òÿðÿôèíäÿí ýþñòÿðèëÿúÿê åòèíàñûçëûüà òÿùÿì-
ìöë åòìÿê äÿ ìöìêöí äåéèëäè.
Ùÿëÿ Ãÿòèáÿ õàòóí Ùÿìÿäàíà ýÿëÿíäÿí ñîíðà Òîüðóëóí Ôÿõðÿä-
äèíëÿ îëàí ÿëàãÿñè òàìàìèëÿ äÿéèøìèø âÿ äþçöëìÿç áèð øÿêèë àëìûøäû.
Ãÿòèáÿ þç ôèêðèíäÿ èôðàò äÿðÿúÿñèíÿ ÷àòìûøäû. Î, Ôÿõðÿääèíäÿí àòàñûíûí
ãàíûíû òÿëÿá åòìÿéÿ ùàçûðëàøûðäû.
__________
1
“Øÿðÿôíàìÿ”äÿí.
221

Ôÿõðÿääèíèí ÿëäÿ åòäèéè ýèçëèí õÿáÿðëÿðÿ ýþðÿ Òîüðóëóí þçö äÿ
Ãÿòèáÿ õàòóíóí áó ôèêðèíÿ ðàçûëûã âåðìèøäèð. Ëàêèí áó õÿéàíÿòè ùÿéàòà
êå÷èðìÿê èøèíè Èðàã ãîøóíóí ïàéòàõòà ýÿëìÿñè âÿ Àçÿðáàéúàí ãîøó-
íóíóí òÿðê-ñèëàù åäèëìÿñèíÿ ãÿäÿð òÿõèðÿ ñàëìûøäûëàð. Ôÿõðÿääèí áó
òÿùëöêÿíèí éàõûíëàøäûüûíû ùèññ åäèðäè. ×öíêè ïàéòàõòûí þçöíäÿ äÿ èðàãëû
âÿ èðàíëûëàðäàí äöçÿëÿí îðäóíóí ìèãäàðû, Àçÿðáàéúàí ãîøóí äÿñòÿ-
ëÿðèíèí ìèãäàðûíû êå÷èðäè.
Ôÿõðÿääèí àðòûðìàäàêû áàüëàìàéà ñþéêÿíèá âÿçèééÿòè äöøöíäöéö
çàìàí ãÿëáèíäÿ äåéèðäè: “Òîüðóë âÿ Ãÿòèáÿ ìÿíè áèð ýèðîâ êèìè áóðàäà
ñàõëàéûðëàð, îíëàð ìÿíè ìöÿééÿí áèð ìÿãñÿä ö÷öí ñàõëàíìûø ãóðáàí
êèìè áÿñëÿéèðëÿð. Ìÿí áèð ãÿùðÿìàí îëäóüóì ùàëäà àë÷àã áèð ãàäûíûí
èíòèãàì äóéüóëàðû ãàðøûñûíäà äóðóá, áû÷àã èíòèçàðûíäà äóðàí ãîéóí êèìè
ýþçëÿðèìè äþéöðÿì. Ýþçÿë áèð ìÿãñÿä óüðóíäà þëìÿê î ãÿäÿð äÿ ãîð-
õóëó äåéèë; ëàêèí áó þëöì øÿðÿôñèçëèê âÿ àúèçëèêäèð. Ñàáàùäàí åòèáàðÿí
Ãûçûë Àðñëàíà ìÿêòóá ýþíäÿðèá âÿçèôÿìäÿí áîéóí ãà÷ûðàúàüàì. Ìÿí,
Òîüðóë êèìè ñÿðõîøëàðûí, Ãÿòèáÿ êèìè ÿõëàãñûçëàðûí ÿëèíäÿí þëìÿê
øÿðÿôñèçëèéèíè ãÿáóë åòìÿéÿúÿéÿì”.
Õèäìÿò÷èëÿð ýÿëèá øàì éåìÿéè ñöôðÿñèíè äþøÿäèëÿð, àììà Ôÿõ-
ðÿääèíèí éåìÿéÿ ìåéëè éîõ èäè. Ëàêèí Ñåéèä ßëàÿääèíèí ýÿëìÿñè, îíóí
ãÿëáèíäÿ îëàí êÿäÿðëÿðè äàüûòäû, øàì éåìÿéèíÿ áàøëàäûëàð. Áèð î ãÿäÿð
êå÷ìÿìèøäè, õèäìÿò÷è ýÿëèá áèð äèëÿí÷èíèí ãàïûäà äóðäóüóíó õÿáÿð
âåðäè, Ôÿõðÿääèí:
— Ùÿð íÿ èñòÿéèðñÿ âåðèá ðàçû ñàëûí, — äåäèêäÿ õèäìÿò÷è:
— Ùÿð øåéè âåðäèê, ëàêèí î ñèçèí þçöíöçö ýþðìÿê èñòÿéèð, — äåäè.
Ôÿõðÿääèí ÷îõ òÿÿúúöáëÿ:
— Ãàäûíäûðìû? — äåéÿ ñîðóøäó.
ßëàÿääèí èñÿ:
— Áó äèëÿí÷è ùàìàí ùàðàìçàäÿ Ñÿáà õàíûì îëìàñûíìû? — äåéÿðÿê
Ôÿõðÿääèíÿ ìöðàúèÿò åòäè.
— Ñÿáà õàíûì îëñàéäû, íÿ äÿðäèì âàð èäè, îíó áó ñààòëà ìÿùâ
åäÿðäèì, — äåéÿðÿê õèäìÿò÷èéÿ ÿìð âåðäè:
— Áóðàõûí ýÿëñèí!
Äèëÿí÷è è÷ÿðè ýèðèá áàø åíäèðäè âÿ ÷þùðÿñèíè à÷ûá áèð Ôÿõðÿääèíÿ, áèð
äÿ ßëàÿääèíÿ áàõìàüà áàøëàäû. ×þùðÿñèíäÿ áèð éîðüóíëóã âÿ çÿèôëèê
ùèññ îëóíóðäó. Ôÿõðÿääèí îíà áèð àí äÿðèí íÿçÿðëÿð àòäû, ýþçÿë äèëÿí-
÷èíèí ÷þùðÿñè òàíûø ÷þùðÿ èäè. Î, äèëÿí÷èíè òàíûéûðäû, ëàêèí îíó ùàðàäà
ýþðäöéöíö òÿéèí åäÿ áèëìèðäè. Ãàäûíûí ÷þùðÿñè éîðüóí îëäóüó êèìè,
222

Ôÿõðÿääèí äÿ ôèêðÿí âÿ ðóùÿí éîðüóí èäè. Çàìàí ùàäèñÿëÿðè âÿ þçöíöí
äöøäöéö ÷ûõûëìàç âÿçèééÿò îíó éîðìóøäó.
Äèëÿí÷è ãÿùðÿìàí Ôÿõðÿääèíèí ÷ÿòèíëèê ÷ÿêäèéèíè ýþðöíúÿ ÷àðøà-
áûíû àòàðàã äàíûøäû:
— Ìÿíèì ìþùòÿðÿì àüàì, ñÿíèí ùöçóðóíäà äóðàí ßôèôÿäèð. Ìÿýÿð
þç ñÿìèìè úàðèéÿíè òàíûìûðñàíìû?
Ôÿõðÿääèí ßôèôÿíèí ñÿñèíè åøèäÿí êèìè íÿçÿðèíäÿ Áàüäàä áèð äàùà
úèëâÿëÿíäè. Äöððÿòöëáàüäàäûí åéâàíûíäà âåðèëÿí íàùàð çèéàôÿòèíè õàòûð-
ëàäû, ñàíêè éåíÿ äÿ ßôèôÿ àü èïÿê äîíà áöðöíöá Ôÿõðÿääèíèí éàíûíäà
äóðìóøäó. ßôèôÿ îíóí òÿðèíè ñèëìÿê ö÷öí éåëïèê ÷ÿêèðäè. Ôÿõðÿääèí áó
ôèêðèí è÷ÿèñèíäÿ öçäöéö çàìàí, ñàíêè éåíÿ äÿ òîâóç ãàíàäûíäàí òîõóí-
ìóø éåëïèéèí ñÿðèíëèéè îíóí àëíûíà òîõóíóðäó.
Ôÿõðÿääèí ßôèôÿíè áó âÿçèééÿòäÿ ýþðöðêÿí äÿëè áèð ùÿðÿêÿòëÿ éå-
ðèíäÿí ãàëõäû âÿ:
— Ñþéëÿ ßôèôÿ, áó íÿ ãÿìýèí áèð âÿçèééÿòäèð? Äöððÿíèí áàøûíà áèð
ôÿëàêÿòìè ýÿëäè? — äåéÿ ãûøãûðìàã èñòÿðêÿí ßôèôÿ ÿëè èëÿ èøàðÿ åäèá:
— Îòóðóí, ìÿíèì àüàì, — éàâàøäàí äåäè. — Õàíûìûí áàøûíà ùå÷ áèð
ôÿëàêÿò ýÿëìÿìèøäèð. Õàíûì éàçäûüû ìöùöì âÿ ýèçëè ìÿêòóáó ñèçÿ
éåòèðìÿê ö÷öí ìÿíèì áó âÿçèééÿòÿ äöøìÿéèì òÿëÿá îëóíóðäó.
ßôèôÿ áó ñþçäÿí ñîíðà ìÿêòóáó ÷ûõàðûá Ôÿõðÿääèíÿ óçàòäû. Ôÿõ-
ðÿääèí èñÿ õèäìÿò÷èëÿðè âÿ úàðèéÿëÿðè ÷àüûðûá ÿìð âåðäè:
— Òÿçÿ ãîíàüû ÷èìäèðèí âÿ ðàùÿòëèéèíè òÿìèí åäèí, äåäè âÿ ìÿêòóáó
à÷ûá îõóäó:
“Ìÿíèì ðóùóìóí éàðûñû, ìÿíèì ñîí öìèäèì Ôÿõðÿääèí!
Áó ýöí õÿëèôÿ Ìöñòÿðøèäáèëëàùûí ãûçûíûí âàñèòÿñèëÿ àëäûüûì áèð
õÿáÿð ìÿíè ùÿääèíäÿí àðòûã ðàùàòñûç åòäè. Áó õÿáÿðè ñÿíÿ éåòèðìÿê
ö÷öí ßôèôÿíè ýþíäÿðìÿêäÿí áàøãà áèð ÷àðÿ òàïà áèëìÿäèì. Áó ñèððè
áàøãàëàðûíà åòèáàð åäÿ áèëìÿçäèì. Ãÿòèáÿ õàòóí íå÷ÿ ýöíäÿí áÿðè Áàü-
äàääàäûð. Þç áàáàñûíûí àèëÿñèíäÿ ìÿíçèë åòìèøäèð. Áþéöê íÿíÿñèíÿ
áÿðàáÿð èêè äÿôÿ õÿëèôÿ Íÿñèðÿääèíáèëëàùûí ùöçóðóíà ãÿáóë åäèëìèøëÿð.
Ìÿí Ãÿòèáÿíèí ñÿíÿ äöøìÿí îëäóüóíó áèëèðäèì. Áóíäàí ÿëàâÿ,
ñÿíèí âÿòÿíèí îëàí Àçÿðáàéúàí ÿëåéùèíÿ äöçÿëÿúÿê ùÿð áèð ñóè-ãÿñäè
ñÿíèí ùÿéàòûíà äöçÿëÿí áèð ñóè-ãÿñä êèìè ùåñàá åäèðÿì. Ìÿí Ãÿòèáÿ-
íèí Áàüäàäà íÿ ö÷öí ýÿëäèéèíè þéðÿíìÿéÿ ÷àëûøûðäûì. Áó ýÿëèøèí
ìÿãñÿäè îëäóãúà ýèçëèíäÿ ñàõëàíûðäû. Ëàêèí õÿëèôÿíèí ãûçû Àëèåéè-Öëéà
Ãÿòèáÿíèí Áàüäàäà íÿ ö÷öí ýÿëäèéèíè ýèçëèíúÿ õÿáÿð âåðäè âÿ ùÿð éîë
èëÿ îëóðñà îëñóí, áó õÿáÿðèí ñÿíÿ éåòèðèëìÿñèíè òàïøûðäû. Î ãûç îëäóãúà
223

ìåùðèáàí âÿ ìÿùÿááÿòëè ãûçäûð, ñèçèí ãÿùðÿìàíëûüûíûçûí ñÿìèìè àøèã-
ëÿðèíäÿíäèð. Î ùå÷ áèð âàõò ñÿíèí ìÿùâ îëìàüûíû èñòÿìèð.
Ñÿíè þëäöðìÿê ö÷öí áóðàäà ùàçûðëûã àïàðûëûð. Ãÿòèáÿ éåíÿ äÿ Ñÿáà
õàíûìû Áàüäàäà ÷àüûðûáäûð, úèíàéÿò îíóí âàñèòÿñèëÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿ-
úÿêäèð.
Ôÿõðÿääèí! Ðèúà åäèðÿì Ùÿìÿäàíäà îòóðìà, ÷ûõûá Àçÿðáàéúàíà
ýåò. Àíàí éàçûãäûð, î ùÿëÿ èíäè äÿ Ñÿäðÿääèí ö÷öí àüëàéûð. Ãîé ñÿíèí
ìöñèáÿòèí äÿ î ìöñèáÿòèí öñòöíÿ ÿëàâÿ åäèëìÿñèí. Ìÿíÿ äÿ ðÿùìèí
ýÿëñèí, ñèçäÿí áàøãà öìèäèì éîõäóð. Áàøûíà áèð ôÿëàêÿò ýÿëèðñÿ, ìÿíèì
ö÷öí äÿ, àíàí ö÷öí äÿ èíòèùàðäûð.
Ñÿí áèëèðñÿí êè, äöíéàíû øàäëàíäûðàí Áàüäàä ìÿíè àüëàäûð. Åéø-
èøðÿò øÿùÿðèíäÿ óíóäóëìàç áèð ìàòÿìèí àüûðëûüûíû ÷ÿêèðÿì.
Ñÿí áèëèðñÿí êè, øèðèíëèêëÿðëÿ äîëó îëàí ïèéàëÿëÿðäÿí çÿùÿðëÿð
è÷ìÿêäÿéÿì. Úÿííÿò è÷ÿðèñèíäÿ úÿùÿííÿì ÿçàáû ÷ÿêèðÿì. Èãáàë ìÿíè
úÿçàëàíäûðäû. Ñÿíèí áàøûíà ýÿëÿí ôÿëàêÿò áó úÿçàíû áèð äàùà àðòûðà áèëÿð.
Ñÿíÿ éàëâàðûðàì, Ôÿõðÿääèí, ìÿêòóáó àëàí êèìè ÷ûõûá Àçÿðáàéúàíà
ýåò!
Áàüäàä — Äöððÿ”.
Ìÿêòóá îõóíóá ãóðòàðàíäàí áèð àç ñîíðà, ßôèôÿ ëèáàñëàðûíû äÿéèøèá

àðòûðìàéà ÷ûõäû. Ôÿõðÿääèí îíó øàì ñöôðÿñèíÿ ÿéëÿøäèðäè. Øàì éåìÿéè
áèòÿíäÿí ñîíðà Äöððÿòöëáàüäàäûí éàçäûüû ìÿêòóáó òÿúèëè ãàñèä âàñè-
òÿñèëÿ Òÿáðèçÿ, Ãûçûë Àðñëàíà ýþíäÿðäèëÿð.
***
ßôèôÿ èêè ùÿôòÿäÿí áÿðè Ùÿìÿäàíäà éàøàéûðäû. Ôÿõðÿääèí Ãûçûë

Àðñëàíà ýþíäÿðäèéè ãàñèäèí ãàéûòìàñû âÿ Ãûçûë Àðñëàíûí íÿ êèìè úàâàá
ýþíäÿðäèéèíè ýþçëÿéèðäè. Ãûçûë Àðñëàí ýþíäÿðäèéè úàâàáûíäà éàçûðäû:
“Òîüðóë âÿ Ãÿòèáÿíèí ìàúÿðàëàðû äàâàì åòäèéè ìöääÿòäÿ, ñèç äÿ
Áàüäàä èëÿ Ùÿìÿäàí âÿ Ùÿìÿäàíëà Ðåé âÿ Ìÿðâ øÿùÿðëÿðè àðàñûíäà
ýèçëèí áèð úÿìèééÿòèí èøèíè òÿøêèë åòìÿëèñèíèç. Áàüäàääàí Òîüðóëà,
Òîüðóëäàí èñÿ Áàüäàäà ýþíäÿðèëÿí ãàñèäëÿðèí ùàìûñûíû éîëëàðäà òóòóá
àïàðäûãëàðû ìÿêòóáëàðû àëìàëûñûíûç.
Ùÿìÿäàíëà Õàðÿçìøàùëàð àðàñûíäà ýåäÿí äàíûøûãëàðû þéðÿíìÿê
ö÷öí ãàñèäëÿðè ÿëäÿ åòìÿê ëàçûìäûð.
224

Ùÿð íÿ ãèéìÿòÿ îëóðñà îëñóí, Ùÿìÿäàí øÿùÿðèíè þç àäàìëàðûíûçëà
íÿçàðÿò àëòûíà àëûí. Ýÿëÿúÿê ìöáàðèçÿëÿðäÿêè ãÿëÿáÿ äöøìÿíè ëàçû-
ìûíúà þéðÿíìÿêäÿí àñûëûäûð”.
ßëàÿääèíëÿ áÿðàáÿð ýåäÿí àäàìëàð Áàüäàäà áþéöê äÿñòÿ èëÿ äåéèë,

èêè-èêè, ö÷-ö÷ ýåòìÿëè èäè. Ôÿõðÿääèí ßëàÿääèíè éîëó ñàëäûüû çàìàí:
— Ìÿíèì Ãàòèáÿäÿí ùå÷ áèð ãîðõóì éîõäóð. Ëàêèí ñèçè ßáöë Öëàíûí
ñàáèã úàðèéÿñè Ñÿáà õàíûì ÷îõ àñàíëûãëà èôøà åäÿ áèëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ
áèðèíúè íþâáÿäÿ ùÿð íÿ éîë èëÿ îëóðñà îëñóí î ùàðàìçàäÿíè ìÿùâ åòäèð-
ìÿëèñÿí. Îíóí áèçÿ âóðäóüó çÿðáÿëÿð ùÿð áèð çÿðáÿäÿí àüûðäûð. Î ÷îõ
àë÷àãäûð, ùÿì äÿ ýþçÿëäèð âÿ àëäàäûúû äèëè âàðäûð. Áó áàðÿäÿ àäàìëàðûíà
åùòèéàòëû îëìàëàðûíû òàïøûðìàëûñàí, îíëàð þçëÿðèíè èôøà åäÿ áèëÿðëÿð.
Ìÿíèì õèäìÿò÷èì ßñÿäè éàíûíúà ýþòöð, î, Ñÿáà õàíûìû ÷îõ éàõøû
òàíûéûð. Ñÿáàíû àðàäàí ãàëäûðìàéûíúà Áàüäàääà èøÿ áàøëàìàüûíûç
îëäóãúà ãîðõóëóäóð; î ãàäûí ÷îõ øåéòàíäûð!
***
...Áèð ùÿôòÿäÿí áÿðè Ñåéèä ßëàÿääèíèí àäàìëàðû õÿëèôÿ Ìöñòÿðøèä-

áèëëàùûí ñàðàéû ãàðøûñûíäà ýÿçèá ñàðàéà ýèðÿíëÿðè âÿ ñàðàéäàí ÷ûõàíëàðû
þéðÿíèðäèëÿð. Ñÿêêèçèíúè ýöí ñàðàé ãàïûñûíäàí áàøûíà ãàðà èïÿê ÿáà
ñàëìûø áèð ãàäûí äèøàðû ÷ûõäû. Ãàäûí ãàïûäàí ÷ûõäûüû âÿ úàðèéÿëÿð èëÿ
âèäàëàøäûüû çàìàí Ôÿõðÿääèíèí õèäìÿò÷èñè ßñÿä ãàäûíûí Ñÿáà õàíûì
îëäóüóíó äÿðùàë ùèññ åòäè âÿ êÿíàðäà äàéàíìûø ßôèôÿéÿ òåç èøàðÿ âåðäè:
— Þçöäöð, Ñÿáà õàíûìäûð! — äåäè.
ßôèôÿ, Ñÿáà õàíûìû ÷îõ åùòèéàòëà òÿãèá åäèðäè. ßôèôÿ Ñÿáà õàíûìà
àíúàã Äÿúëÿ ÷àéûíûí êÿíàðûíäà éåòèøÿ áèëäè. Ñÿáà õàíûì äóðóá éåëêÿí
ýþçëÿéèðäè. ßôèôÿ îíóí ùàðà ýåòìÿê èñòÿäèéèíäÿí õÿáÿðäàð äåéèëäè.
Íÿùàéÿò, éåëêÿíëÿðäÿí áèðèñè ñàùèëÿ éàõûíëàøäûüû çàìàí Ñÿáà õàíûì
éåëêÿí÷èéÿ éàíàøàðàã:
— Ìÿíè ÿúíÿáè ìÿìëÿêÿòëÿðèíäÿí ýÿëÿí òàúèðëÿðèí àëâåð åòäèéè
áàçàð òÿðÿôèíÿ àïàðà áèëÿðñÿíìè? — äåéÿ ñóàë âåðäè.
Éåëêÿí÷è èñÿ áèð àç äöøöíÿðÿê:
— Áàçàðëàð øÿùÿðèí ãÿðá òÿðÿôèíäÿäèð. Îíëàðûí ùàìûñûíäà äà ÿúíÿáè
òàúèðëÿðè àëûø-âåðèø åäèð. Áèçèì ìþùòÿðÿì õàíûì ùàíñû áàçàðà ýåòìÿê
èñòÿéèð?
225

Ñÿáà õàíûì éåëêÿí÷èéÿ úàâàá âåðÿ áèëìÿéÿðÿê äèëèíè ÷åéíÿìÿéÿ
áàøëàðêÿí ßôèôÿ äÿðùàë ñþùáÿòÿ ìöäàõèëÿ åäÿðÿê ñîðóøäó:
— Ìþùòÿðÿì õàíûìûìûç íÿ àëìàã èñòÿäèéèíè áóéóðñàéäû, î çàìàí
ùàíñû áàçàðà ýåòìÿê èñòÿäèéèíè òÿéèí åòìÿê ìöìêöí èäè.
Ñÿáà õàíûì áó ñþçäÿí ñîíðà òÿëÿñèê:
— Çèíÿò øåéëÿðè ñàòûëàí áàçàðà, èíúè, ìÿðúàí ýÿòèðÿí òàúèðëÿðèí àëûø-
âåðèø åòäèéè áàçàðà ýåòìÿê èñòÿéèðÿì, — äåäè.
— Äåìÿê êè, ìþùòÿðÿì õàíûìûìûç ßäÿí âÿ Íÿúä òÿðÿôëÿðèíäÿí
ýÿëÿí òàúèðëÿðèí áàçàðûíà ýåòìÿê èñòÿéèð. Åëÿ èñÿ ìÿíèì þçöì äÿ î
òÿðÿôëÿðÿ ýåäèðÿì. Õàíûì øÿùÿðèí ãÿðá òÿðÿôèíÿ äîüðó Êåðõ ìÿùÿëëÿ-
ñèíÿ ýåòìÿëèäèð.
Ñÿáà õàíûì ßôèôÿéÿ ìåùðèáàíúàñûíà áèð ðàçûëûã âåðäè, ÿëèíäÿí òóòóá
éåëêÿíÿ ÷ûõàðäû âÿ øÿùÿðèí ãÿðá òÿðÿôèíÿ éîë áàøëàäûëàð.
Ñÿáà õàíûì ãàäûíëà îëàí áó òàíûøëûüûíäàí ñåâèíèðäè. ×öíêè ßôèôÿ
ùÿì ÿðÿá, ùÿì äÿ ôàðñ âÿ òöðê äèëëÿðèíäÿ äàíûøà áèëèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ
ßôèôÿ Ñÿáà õàíûì äöøöíäöéö àëâåðäÿ îíà áþéöê éàðäûì ýþñòÿðÿ áè-
ëÿðäè. ×öíêè èíúè âÿ ìÿðúàí ñàòàí òàúèðëÿðëÿ áàçàðëûã åòìÿê ö÷öí óçóí
äÿãèãÿëÿð ÷ÿíÿ âóðìàã ëàçûì èäè, Ñÿáà õàíûì èñÿ ÿðÿáúÿ äàíûøà áèë-
ìèðäè.
Éåëêÿíäÿ ýåòäèêëÿðè çàìàí Ñÿáà õàíûì ßôèôÿíè þçöíöí äàøûäûüû
ìÿãñÿäëÿ òàíûø åäèá-åòìÿìÿê öñòöíäÿ äöøöíöðäö. Î, áó ñþùáÿò ö÷öí
áèð ýèðèø àõòàðûðäû. Åéíè çàìàíäà äöøöíäöéö ìÿãñÿäèíäÿí ÿëäÿ åäÿ
áèëÿúÿéè ãàçàíúäàí áèð ïàé äà ßôèôÿ âåðìÿéè ãÿðàðëàøäûðûðäû.
Ñÿáà õàíûìûí áó ñÿôÿðäÿí ýþçëÿäèéè ãàçàíú àç ãàçàíú äåéèëäè.
Ãÿòèáÿ õàòóí Òîüðóëà ÿðÿ ýåòìÿéÿ ùàçûðëàøûðäû. Îíóí ö÷öí áèð ìÿì-
ëÿêÿòèí ìÿëÿêÿñèíÿ ëàéèã èíúèëÿð, ìÿðúàíëàð âÿ ãèéìÿòëè äàøëàð ëàçûì
èäè. Î, Òîüðóëóí éàíûíà áèðèíúè äÿôÿ ýèðäèéè çàìàí øàùàíÿ áèð òÿíòÿíÿ
èëÿ ýèðìÿéÿ ùàçûðëàíûðäû. Áóíà ýþðÿ äÿ Áàüäàäà þçÿ èëÿ áÿðàáÿð áèð ÷îõ
ãûçûë âÿ ýöìöø ýÿòèðìèøäè.
Ñÿáà õàíûì Ãÿòèáÿíèí èíúè, ìÿðúàí âÿ äàø-ãàøëà ìàðàãëàíäûüûíû
ùèññ åòäèéèíäÿí âàõò èêÿí òàúèðëÿðëÿ ýþðöøöá ðàçûëàøìàã âÿ àíëàøìàã
èñòÿéèðäè. Î, áó àëûø-âåðèøäÿ ùÿì òàúèðëÿðäÿí, ùÿì äÿ Ãàòèáÿíèí þçöí-
äÿí ôàèç àëìàüû äöøöíöðäö. Áó ìÿãñÿäëÿðè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí
áèðèíúè íþâáÿäÿ ùÿì ÿðÿá äèëèíè, ùÿì äÿ òàúèð äèëèíè áèëìÿê ëàçûì èäè.
Ñÿáà õàíûì ßôèôÿéÿ ñóàë âåðäè:
— Ìþùòÿðÿì õàíûì áóðàäàí ùàðà ýåòìÿê èñòÿéèð?
— Ìÿí Êåðõ ìÿùÿëëÿñèíÿ ýåäèðÿì.
226

— Ñèç èíúè âÿ ìÿðúàí ñàòûëàí áàçàðà ýåäÿúÿêñèíèçìè?
— Ñèç îðà ýåòìÿê èñòÿéèðñèíèçìè?
— Áÿëè, ìÿí èíúè âÿ ìÿðúàí áàçàðûíà ýåäèá ãèéìÿòëÿðè þéðÿíìÿ-
ëèéÿì.
— Íÿ åéáè âàðäûð? Ùÿðýàù ìþùòÿðÿì õàíûì ö÷öí áåëÿ áèð õèäìÿò
ëàçûìñà, ìÿí ùàìàí áàçàðû âÿ ùàìàí òàúèðëÿðè ýþñòÿðÿ áèëÿðÿì.
— ×îõ ðàçûéàì, çÿùìÿò ùàããûíûç ìÿíèì éàíûìäà èòìÿç.
— Çÿùìÿò ùàããû îëìàñà äà ìÿí áó âÿçèôÿíè áèòèðÿ áèëÿðÿì. Ìàäàì
êè, õàíûìûí õåéèð èøè âàðäûð, ùàìàí õåéèð èøäÿ èøòèðàê åòìÿê ëàçûìäûð.
ßôèôÿ áóíëàðû äåéÿíäÿí ñîíðà Ñÿáà õàíûìà ñóàë âåðäè:
— Éÿãèí êè, éàõûíëàðäà õàíûìûí òîéó áàøëàíàúàãäûð. Áåëÿ äåéèëìè?
— Ìÿíèì þç òîéóì éîõ, ìþùòÿðÿì õàíûìûì ö÷öí òîé áàøëàíàúàã-
äûð. Áó ùàçûðëûã îíäàí þòðöäöð. ßëâåðèøëè áèð ñþâäà äöçÿëäÿðñÿê, ñèçèí
ö÷öí äÿ, ìÿíèì ö÷öí äÿ äÿéÿðëè áèð ïàé äöøÿð. Ëàêèí òàúèðëÿðÿ éàíàø-
ìàüûí òÿùÿðèíè áèëìÿê ëàçûìäûð.
Ñÿáà õàíûìûí ìÿãñÿäè àéäûíëàøäû, ßôèôÿ îíóí íÿ åòìÿê èñòÿäèéèíè
ìöÿééÿí åòäè âÿ Ñÿáà õàíûìû òÿìèíåäèúè áèð øèâÿ èëÿ äåäè:
— Ìÿí õàíûìû àíëàéûðàì. Áóíó òàúèðëÿðèí þçö äÿ áèëèð. Áàüäàääà
áåëÿ áèð àäÿò âàðäûð: òàúèðèí éàíûíà âàðëû ìöøòÿðè àïàðàí ùÿð áèð øÿõñ
òàúèðäÿí ìöÿééÿí ôàèç àëìàëûäûð. ßëáÿòòÿ áó ìÿñÿëÿíè òàúèðëÿðëÿ àéäûí-
ëàøäûðìàã âÿ ôàèçèí ãèéìÿòèíè òÿéèí åëÿìÿê ëàçûìäûð. Ìÿíèì ìþùòÿ-
ðÿì õàíûìûì îíó äà áèëìÿëèäèð êè, ôàèçèí ìèãäàðû äà àëûø-âåðèøèí ÷îõ âÿ
àç îëìàñûíäàí àñûëûäûð. Áó áàðÿäÿ ìÿíèì òÿúðöáÿì âàðäûð. Äöøöí-
ìÿéÿ ýÿëìÿç, ìÿí áó áàðÿäÿ õàíûìà êþìÿê åäÿðÿì.
Ñÿáà õàíûì ßôèôÿíèí ñþùáÿòëÿðèíäÿí ñåâèíäè, ÷öíêè áó ñþùáÿòëÿð
òàìàìèëÿ Ñÿáà õàíûìûí ìÿãñÿäëÿðèíÿ óéüóí èäè. Î, ÿëèíè ßôèôÿíèí ÷èé-
íèíÿ ãîéàðàã:
— Áó òÿñàäöô áèð õîøáÿõòëèéèí à÷àðû îëàúàãäûð, ÷öíêè ìÿíèì òàúèðèí
éàíûíà àïàðàúàüûì ìöøòÿðè ôþâãÿëàäÿ áèð ìöøòÿðèäèð. Ìöøòÿðè îëäóãúà
çÿíýèíäèð. Ëàêèí ìÿí îíà ëàéèã îëàí øåéëÿðè òàïà áèëìÿéÿúÿéèìäÿí
ãîðõóðàì. ×öíêè, ùÿð àäè øåéëÿð îíóí õîøóíà ýåòìÿç. Íàäèð øåéëÿð ÿëÿ
äöøÿðñÿ, îíäàí èñòÿäèéèíè àëà áèëÿðñÿí.
ßôèôÿ ýöëÿðÿê îíóí ñþçëÿðèíÿ åòèðàç åòäè:
— Ýþðöíöð êè, ñÿí Áàüäàäû éàõøû òàíûìûðñàí, — äåäè, — áóðàñû õÿëè-
ôÿëÿð Áàüäàäûäûð. Âàõòèëÿ äöíéàíûí ÿí çÿíýèí âÿ ÿí äÿ íàäèð øåéëÿðè
àõûá áó øÿùÿðÿ ýÿëìèøäèð. Þëÿí õÿëèôÿëÿðäÿí þâëàäà ìèðàñ ãàëàí çÿí-
ýèíëèêëÿðèí ùÿääè-ùåñàáû éîõäóð. Áóðàäà ùÿð ñèíôÿ âÿ ùÿð òÿáÿãÿéÿ
227

ëàéèã øåéëÿð ÿëäÿ åòìÿê ìöìêöíäöð. Ùàçûðäà áèç ýåäèá òàúèðëÿðèí
ÿëëÿðèíäÿ îëàí øåéëÿðÿ áàõàðûã, ãèéìÿòèíè âÿ êåéôèééÿòèíè éîõëàðûã,
ùÿðýàù øåéëÿð âÿ ãèéìÿò ìÿãñÿäÿ ìöâàôèã îëóðñà, áàçàðëûã åòìÿê ìÿ-
íèì þùäÿìÿ!
Ñÿáà õàíûì ñåâèíèðäè, áó äÿôÿ Ãÿòèáÿäÿí ãàçàíàúàüû ïàðà èëÿ
Ãàñûìàáàä êÿíäèíäÿ òèêäèðäèéè ñàðàéû áèòèðÿ áèëÿúÿéèíÿ öìèä åäèð âÿ
ñåâèíèðäè.
Îíëàð éåëêÿíäÿí áÿðàáÿð äöøöá áèð áàø Áÿíäÿôöðóø1 áàçàðûíà, îðà-
äàí äà ÿúíÿáè òàúèðëÿðèíèí èíúè, ìÿðúàí âÿ ãèéìÿòëè øåéëÿð ñàòäûãëàðû
áàçàðà ÷ûõäûëàð. Îíëàð áöòöí ýöíö áàçàðëàðû äîëàøäûëàð, ëàêèí Ñóëòàí
Òîüðóëà ÿðÿ ýåòìÿéÿ ùàçûðëàíàí âÿ èêèíúè äÿôÿ ìÿëÿêÿ îëìàã èñòÿéÿí
Ãÿòèáÿéÿ ëàéèã ùå÷ áèð øåé òàïà áèëìÿäèëÿð. Ñÿáà õàíûì êÿäÿðëÿíäè,
áþéöê áèð ãàçàíúäàí ìÿùðóì îëäóüóíó ýþðöíúÿ ÷ûëäûðìàã äÿðÿúÿñèíÿ
ýÿëäè, ÷îõ äà éîðóëìóøäó, àú èäè, äÿëè êèìè íÿ åòäèéèíè âÿ äàíûøäûüûíû
áèëìèðäè. Áàçàðû àõûðà ÷ûõàðàã äÿéÿðëè áèð øåé òàïìàéûíúà:
— Ìÿíäÿ î áÿõò ùàðàäàíäû êè? — äåäè.
ßôèôÿ îíóí ùÿéÿúàí âÿ öìèäñèçëèéèíè óíóòäóðìàã ö÷öí íÿñèùÿò âÿ
òÿñÿëëè âåðèá äåéèðäè:
— Õàíûì ùå÷ äÿ ðóùäàí äöøìÿñèí, òÿçÿ òàúèðëÿð ýÿëÿí ýöíëÿðè áèë-
ìÿê ëàçûìäûð, òàúèðëÿð ùÿð ýöí ýÿëìèð, ëàêèí ñèçèí õàíûìûíûçà ëàéèã äÿ-
éÿðëè ìàëëàðû àíúàã éåðëè òàúèðëÿðäÿ òàïìàã îëàð. Ìÿí áó àõøàì éåðëè
òàúèðëÿðèí åâëÿðèíÿ ýåäÿðÿì, ñàáàù ñèçè îíëàðûí éàíûíà àïàðàðàì. Áàçà-
ðûí õàñèééÿòè áåëÿäèð, òàúèðëÿð ýÿëÿí êèìè éåðëè òàúèðëÿð îíëàðûí ìàëëàðûíû
àëûá ñîíðà òàïûëìàäûüû çàìàí éóõàðû ãèéìÿòÿ ñàòûðëàð. Áÿçÿí êÿíàðäàí
ýÿëÿí òàúèðëÿðèí þçö äÿ ÿââÿëúÿ ìàëûí éàõøûñûíû ìöøòÿðèéÿ ýþñòÿðìÿç-
ëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ áèç èñòÿäèéèìèç ìàëëàðû åâëÿðäÿ ÿëÿ ýÿòèðÿ áèëÿðñÿê,
ôàèç äàùà ÿëâåðèøëè îëà áèëÿð. Ëàêèí áèëìèðÿì, áó àëûø-âåðèø áèòäèéè
çàìàí õàíûìûíûç äà áóíäà èøòèðàê åäÿúÿêäèðìè?
Ñÿáà õàíûì ýöëÿðÿê:
— Ñèç ìÿíèì õàíûìûìû íÿ ùåñàá åäèðñèíèç? Î ùå÷ áèð çàìàí òàúèð
ãàïûñûíà ýåäèá þçöíö àë÷àòìàç. ßúÿáà, ñèç êöáàð õàíûìëàðûí àäÿòèíè
áèëìèðñèíèçìè?! Áèð äÿ áóäóð êè, îíóí øÿõñÿí èøòèðàê åòäèéè àëâåðäÿ
áèçèì íÿ êèìè ãàçàíúûìûç îëà áèëÿð? Çÿííèìúÿ, î ìÿíÿ åòèáàð åäÿð,
áþéöê ìÿíôÿÿò èñÿ ìàëëàðûí ÿëâåðèøëè ãèéìÿòëÿ ÿëäÿ åäèëìÿñèíäÿí àñû-
ëûäûð. Áóíó äà íÿçÿðÿ àëìàëûñûíûç êè, êöáàð ãàäûíëàð ñåâäèéè âÿ ýþçëÿðè
__________
1
ßñèð ñàòûëàí áàçàð.
228

òóòäóüó øåéèí ãèéìÿòè öçÿðèíäÿ áàçàðëûã åòìÿçëÿð. ×öíêè îíëàð áóíó
þçëÿðè ö÷öí áèð ùÿãàðÿò ùåñàá åäÿðëÿð.
ßôèôÿ îíó äèíëÿäèêäÿí ñîíðà:
— ßìèí îëà áèëÿðñèíèç — äåäè. — Áàüäàäû èôëàñ åäÿí òàúèðëÿð, øàùçà-
äÿëÿð, õÿëèôÿ àèëÿëÿðè ìèíëÿðúÿäèð, ãèéìÿòëè øåéëÿð äÿ áóíëàðûí ÿëèí-
äÿäèð. Áèç ùÿì éàõøû, ùÿì äÿ ãèéìÿòè ÿëâåðèøëè îëàí íàäèð øåéëÿð ÿëÿ
ýÿòèðÿ áèëÿðèê. Áèçèì åâëÿðäÿí èíúè, ìÿðúàí àëìàüûìûç áàçàð òàúèðèíäÿí
àëìàãäàí äàùà ìÿñëÿùÿòäèð. Ìÿí öìèä åäèðÿì, ìÿíèì ìþùòÿðÿì
õàíûìûì áó àëâåðäÿ þçö èñòÿäèéè ãÿäÿð ãàçàíú ÿëäÿ åäÿ áèëÿúÿêäèð.
Áó ñþùáÿòëÿðäÿí ñîíðà Ñÿáà õàíûì ñåâèíäè âÿ ßôèôÿéÿ õåéèð-äóà
âåðäè. Ñîíðà äà ñàáàùêû ýþðöø ìÿùÿëëèíè òÿéèí åäèá àéðûëìàã èñòÿäèëÿð.
Ëàêèí Ñÿáà õàíûì ßôèôÿíè áóðàõìàã èñòÿìÿéÿðÿê äþíÿ-äþíÿ òàïøûðûá
äåéèðäè:
— Ðèúà åäèðÿì áó ñèðð þç éàíûìûçäà ãàëñûí. Ö÷öíúö àäàì áèçèì
ñèððèìèçäÿí õÿáÿð òóòìàìàëûäûð.
***
Ñÿáà õàíûìûí èòìÿñè âÿ íå÷ÿ ýöíäÿí áÿðè ñàðàéà ãàéûòìàìàñû

Ãÿòèáÿ õàíûìûí âàðëûüûíû äÿéèøäèðìèøäè. Ìöñòÿðøèäáèëëàùûí ñàðàéûíäà
îíóí èòäèéèíè ìöõòÿëèô òÿáèðëÿðëÿ ìÿíà åäèðäèëÿð. Îíóí éöç ìèí ãûçûë
äèíàð ýþòöðöá ãà÷ìàñûíû ñþéëÿéÿíëÿð, îüðóëàð ÿëèíÿ äöøöá ñîéóëäóüó,
áîüóëóá Äÿúëÿ ÷àéûíà àòûëäûüûíû äåéÿíëÿð âÿ ñàèðëÿð âàð èäè. Ëàêèí Ãÿòè-
áÿíèí þçö îíóí òàìàùêàðëûüûíû áèëèðäè, äåéèëÿí ñþçëÿðèí ùå÷ áèðèñèíÿ
èíàíìûðäû.
Ñÿáà õàíûì èòÿíäÿí áèð ùÿôòÿ ñîíðà, Ãÿòèáÿ õàòóíóí Òîüðóëà éàç-
äûüû âÿ ãàñèääÿí éîëäà àëûíìûø òÿÿúúöáëö ìÿêòóáóíäà ãåéä åäèëèðäè:
“ßëàùÿçðÿò! Áàüäàäà ýÿëäèéèìèí èêèíúè ýöíö õÿëèôÿ Íÿñèðÿääèíáèë-
ëàù èëÿ ýþðöøìÿéÿ ìöâÿôôÿã îëäóì. Õÿëèôÿ ùÿçðÿòëÿðè ìÿíÿ áèð ùþêì-
äàðà ëàéèã ùþðìÿò ýþñòÿðäè.
ßìèðÿëìþìèí áèçèì èçäèâàú åäÿúÿéèìèçäÿí õÿáÿðäàð èäè, áóíà
ýþðÿ äÿ î ìÿíè ÿëàùÿçðÿò Òîüðóëóí ìÿëÿêÿñè êèìè ãÿáóë åòäè. Ùÿð ùàëäà
ýþñòÿðèëÿí ùþðìÿòèí ïàäøàùëàðà ýþñòÿðèëÿí ðÿñì-ãÿáóëäàí ùå÷ äÿ ôÿðãè
éîõ èäè.
ßëàùÿçðÿòèí ìÿêòóáóíó õÿëèôÿéÿ âåðäèì, õÿëèôÿ ìÿêòóáóí ìÿç-
ìóíóíäàí îëäóãúà ðàçû ãàëäû âÿ ÿëàùÿçðÿò ö÷öí úÿíàá Àëëàù-òààëàíûí
âÿ ïåéüÿìáÿð-çèøÿíèí êþìÿê âÿ ùèìàéÿñèíè äèëÿäè. ßìèðÿëìþìèí
229

ÿëàùÿçðÿòèí òÿêëèô åòäèéè ìÿñÿëÿëÿðè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí ùå÷ áèð
øÿðàèò òÿëÿá åòìÿäè. Õÿëèôÿ ùÿçðÿòëÿðè Àòàáÿé ìÿìëÿêÿòëÿðè öçÿðèíäÿêè
êþùíÿ ùèìàéÿ âÿ êþùíÿ íöôóçóíóí áÿðïà åäèëìÿñèíè òÿëÿá åäèð. Çÿíí
åäèðÿì êè, ÿëàùÿçðÿò ßìèðÿëìþìèíèí áó ùàãëû òÿëÿáèíÿ ùå÷ áèð âÿúùëÿ
åòèðàç åòìÿç, ÷öíêè õÿëèôÿéÿ éàçäûüûíûç ìÿêòóáóí þçöíäÿ áóíà äàèð
èøàðÿòëÿð âàð èäè. Õÿëèôÿ, ßëàÿääèí Òÿêøèí Àòàáÿé ìÿìëÿêÿòëÿðèíÿ
ãîøóí ýþíäÿðìÿñèíÿ åòèðàç åòìèð. Îüëóì Ãöòëöü Èíàíú âÿëèÿùä åëàí
îëóíàíäàí ñîíðà Ðåé ìÿìëÿêÿòèíèí Õàðÿçìøàùëàð ìÿìëÿêÿòèíÿ ãîøóë-
ìàñûíà äà îíóí åòèðàçû éîõäóð. Õÿëèôÿ, Ãûçûë Àðñëàíûí ìÿùâ åäèëìÿñè
íÿòèúÿñèíäÿ Àðàí âÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí Øèðâàíà èëùàã îëóíìàñû èëÿ
äÿ ðàçûëàøûð. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí, Ôàðñ âÿ ãèñìÿí Èðàã ìÿìëÿêÿòëÿðèíèí
ÿëàùÿçðÿòèí ÿëèíäÿ ãàëìàñûíà ÿìð ñàäèð åäÿúÿéèíÿ ñþç âåðèð.
Õÿëèôÿ îüëóì Ãöòëöüöí éóõàðûäà ýþñòÿðèëÿí ìÿìëÿêÿòëÿðèí âàðèñè
îëäóüóíó ãÿëáÿí òÿñäèã åòäè. Áó áàðÿäÿ ÿëàùÿçðÿòèí þçö äÿ ÿìèí îëà
áèëÿð. Õÿëèôÿ ùÿçðÿòëÿðè, Ãûçûë Àðñëàíûí Ùÿìÿäàíà ùöúóì åòäèéè òÿã-
äèðäÿ Áàüäàä îðäóñóíóí êþìÿéÿ ýþíäÿðèëÿúÿéèíè þùäÿñèíÿ ýþòöðäö.
Õÿëèôÿ ùÿçðÿòëÿðè Ùöñàìÿääèíèí Ðåéäÿ ãîøóí ùàçûðëàìàñû âÿ áèð ùàäèñÿ
òÿãäèðèíäÿ Ãÿçâèí øÿùÿðèíè èøüàë åäèá Ùÿìÿäàíëà Àçÿðáàéúàíûí ÿëà-
ãÿñèíè êÿñìÿê òÿøÿááöñöíö áÿéÿíäè âÿ òÿãäèð åòäè.
Áó ýöçÿøòëÿðèí ìöãàáèëèíäÿ ßìèðÿëìþìèíèí Ãûçûë Àðñëàíëà áàü-
ëàíìûø ÿùäíàìÿíèí ýåðè ãàéòàðûëìàñûíû òÿëÿá åäèð.
Çÿíí åäèðÿì êè, ÿëàùÿçðÿò áóíà åòèðàç åòìÿç, ÷öíêè þóðàä öìóìè
ìÿíôÿÿò íÿçÿðÿ àëûíìûøäûð.
Õÿëèôÿ, ÿëàùÿçðÿòèí ìÿëÿêÿñèíÿ ãèéìÿòëè áèð áîéóíáàüû ùÿäèééÿ
âåðäè. Áó áàðÿäÿ ÿëàùÿçðÿòè òÿáðèê åäèðÿì. Áóíëàðû éàçàíäàí ñîíðà ÿëà-
ùÿçðÿòÿ êÿäÿðëè áèð ùàäèñÿíèí õÿáÿðèíè âåðìÿéÿ ìÿúáóðàì. Ìÿí Áàü-
äàääà îëäóüóì ýöíëÿðäÿí èñòèôàäÿ åäèá ÿëàùÿçðÿòèí ñàðàéûíà ëàéèã áÿçè
ãèéìÿòëè øåéëÿð ÿëäÿ åòìÿéè äöøöíöðäöì. ßëàùÿçðÿòÿ áàüûøëàìàã ö÷öí
êÿíèçëÿð âÿ, úàðèéÿëÿð àëìàüû äöøöíöðäöì. Þçöì ö÷öí äÿ áèð ãÿäÿð
èíúè, ìÿðúàí âÿ ãèéìÿòëè äàøëàð àëìàã èñòÿéèðäèì. Áöòöí áó èøëÿðè ìÿíèì
ñàáèã úàðèéÿì Ñÿáà õàíûìà òàïøûðìûøäûì. ×öíêè îíóí þçö äÿ áó õèä-
ìÿòëÿðè áèòèðìÿê ö÷öí ùÿâÿñëÿíèðäè. Ëàêèí ýþðöíöð êè, ìÿí èëëÿðäÿí áÿðè
åòèìàä åòäèéèì áèð ãàäûíû ëàçûìûíúà òàíûìàìûøäûì. Ìÿí îíà ãûçëûã çàìà-
íûìäàí áÿðè àäÿò åòìèøäèì. Äîüðóäóð, î òàìàùêàðäû, ëàêèí îüðó äåéèëäè.
Íÿùàéÿò, î, èíúè âÿ ãèéìÿòëè øåéëÿð àëìàã ö÷öí âåðäèéèì 100 ìèí
äèíàð ãûçûëû äà ýþòöðöá ýèçëÿíäè. Ðèúà åäèðÿì îíóí àõòàðûëìàñû ö÷öí
òÿäáèðëÿð ýþðÿñèíèç. Ðèúà åäèðÿì òÿúèëè ñóðÿòäÿ 3 éöç ìèí äèíàð ãûçûë
230

ýþíäÿðÿñèíèç. Áóðàäà ïóëñóç ãàëìûøàì. Ïóë ýþíäÿðäèéèíèç àäàìëà
éóõàðûäà ýþñòÿðäèéèì ìöãàâèëÿíè äÿ ýþíäÿðèí.
Ìÿí õÿëèôÿ èëÿ äàíûøûëàúàã áöòöí ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë åòìÿäÿí Ùÿìÿ-
äàíà ãàéûäà áèëìÿéÿúÿéÿì”.
Ìÿêòóá Ôÿõðÿääèíèí ÿëèíÿ äöøÿíäÿí ñîíðà î þç àäàìëàðû èëÿ ìÿñ-
ëÿùÿòëÿøäè. Áÿçèëÿðè ìÿêòóáóí åéíèëÿ Ãûçûë Àðñëàíà ýþíäÿðèëìÿñèíè
ìÿñëÿùÿò ýþðäö. Ëàêèí Ôÿõðÿääèí áóíà åòèðàç åòäè:
— Ìÿêòóáóí ìÿçìóíóíó Ãûçûë Àðñëàíà ýþíäÿðìÿê ëàçûìäûð. ßñèë
ìÿêòóáó èñÿ éåíÿ äÿ Òîüðóëà ýþíäÿðìÿê ëàçûìäûð. Ìÿêòóáó Òîüðóëà
ýþíäÿðÿðñÿê, î éåíÿ äÿ Ãÿòèáÿéÿ úàâàá âåðÿð. Áÿëêÿ ìöãàâèëÿíè äÿ
Áàüäàä õÿëèôÿñèíÿ ýþíäÿðÿð. Î çàìàí áèç éåíÿ äÿ îíóí ãàñèäèíè éîëäà
òóòäóðóá ìöãàâèëÿíè äÿ, ìÿêòóáó äà, ùÿòòà ýþíäÿðäèéè ïàðàíû äà ÿëäÿ
åäÿ áèëÿðèê.
Áó ôèêèðëÿ ðàçûëàøäûëàð. Ìÿñÿëÿëÿð áèòèíúÿéÿ ãÿäÿð ãàñèäèí ùÿáñäÿ
ñàõëàíìàñûíû ÿëàâÿ åòäèëÿð.
***
Òîüðóë þçöíö ÷ûõûëìàç áèð âÿçèééÿòäÿ ùèññ åäèðäè. Áèð òÿðÿôäÿí

Ñÿáà õàíûì Ãÿòèáÿíèí éöç ìèí äèíàð ãûçûëûíû ýþòöðöá ýèçëÿòìèøäè, î áèðè
òÿðÿôäÿí äÿ Ãÿòèáÿéÿ ýþíäÿðèëÿí ö÷ éöç ìèí äèíàð ãûçûë äà áèð ìÿêòóá
èëÿ áÿðàáÿð ãàñèäèí ÿëèíäÿí àëûíìûøäû.
Áóíëàðûí ùàìûñûíäàí ñîíðà, ãàñèä âàñèòÿñèëÿ ýþíäÿðèëÿí ìöãàâè-
ëÿíàìÿ äÿ, ìÿêòóá âÿ ïóëëàðëà áÿðàáÿð “îüðóëàðûí” ÿëèíÿ äöøìöøäö.
ßëáÿòòÿ, î, ïóëëàð ùàããûíäà ÷îõ àç äöøöíöðäö. Ëàêèí ìöãàâèëÿíàìÿ
ÿëäÿ îëìàäàí õÿëèôÿ èëÿ áàøëàìàã èñòÿäèêëÿðè ðàçûëàøìà ùÿéàòà êå÷ÿ
áèëìÿéÿúÿêäè. Òîüðóëó ãîðõóäàí ÿí ÿñàñ úÿùÿò îüóðëàíàí ìöãàâèëÿíèí
Ãûçûë Àðñëàíûí ÿëèíÿ äöøìÿñè ãîðõóñóíäàí èáàðÿò èäè.
Ìÿêòóáëàðûí âÿ ìöãàâèëÿíàìÿíèí îüðóëàð ÿëèíÿ äöøìÿñè áÿëëè îëàí
êèìè Òîüðóë òÿúèëè ãàñèä ýþíäÿðèá Ãÿòèáÿíè Áàüäàääàí Ùÿìÿäàíà
÷àüûðäû. Îíëàð Çÿùèð Áÿëõè âÿ Êÿìàëÿääèíëÿ ýåíèø ìöøàâèðÿäÿí ñîíðà
Ãÿòèáÿíè èêèíúè äÿôÿ õÿëèôÿíèí éàíûíà ýþíäÿðìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäèëÿð.
Çÿùèð Áÿëõèíèí ìÿñëÿùÿòèíÿ ýþðÿ Òîüðóë Ãûçûë Àðñëàíëà áàüëàíìûø
ìöãàâèëÿíèí ëÿüâèíè åëàí åäÿúÿê âÿ áó áàðÿäÿ ñàäèð åëÿäèéè ôÿðìàíûí
áèð ñóðÿòèíè õÿëèôÿéÿ ýþíäÿðÿúÿêäè.
Òîüðóë áó ôèêðè áÿéÿíäè. Êàòèáèí ÷àüûðûëìàñûíà ÿìð âåðäè. Ëàêèí
êàòèá ôÿðìàíû éàçûá áèòèðÿ áèëìÿäè, ÷öíêè Ãûçûë Àðñëàí òÿðÿôèíäÿí ýþí-
231

äÿðèëÿí ãàñèä è÷ÿðè äàõèë îëóá, Ãûçûë Àðñëàí òÿðÿôèíäÿí éàçûëìûø ìÿê-
òóáó Òîüðóëà âåðäè.
Òîüðóë þçöíö èòèðäè, ÷öíêè Ãûçûë Àðñëàí ìÿêòóáóí ñÿðëþâùÿñèíäÿ
“ßëàùÿçðÿò” êÿëìÿñèíè éàçìàìûøäû. Ìÿêòóáóí ñÿðëþâùÿñè áèð ïàð÷à
òÿùãèðäÿí èáàðÿò èäè.
“Òîüðóë! Áó ìÿêòóáà úàâàá âåðñÿí äÿ, âåðìÿñÿí äÿ ìÿíèì ö÷öí

ùå÷ äÿ ôÿðãè éîõäóð. ×öíêè ìÿí ñÿíèíëÿ ìÿêòóáëàøìàã ôèêðèíäÿ
äåéèëÿì. Áó ìÿêòóáó éàçìàãäàí ìÿãñÿä ñÿíèí óíóòäóüóí áèð ÷îõ
ìÿñÿëÿëÿðè õàòûðëàòìàã ö÷öíäöð.
Ñÿí îíó áèëìÿëèñÿí êè, Àçÿðáàéúàí õàëãû ñÿíèí ùþêìäàðëûüûíû òÿñ-
äèã åòäèéè çàìàí ìÿìëÿêÿòè èñòÿäèéèí àäàìëàðà ñàòìàã èõòèéàðûíû ñÿíÿ
âåðìÿìèøäèð. Ñÿí ìÿìëÿêÿòèí ùöäóäëàðûíû ãîðóìàëû âÿ äàõèëäÿ õàëãûí
ðàùàò âÿ ñÿàäÿòèíè òÿìèí åòìÿëè èäèí.
Ëàêèí ñÿí áó âÿçèôÿéÿ õÿéàíÿò åäèðñÿí, þç ðÿôòàðûíëà òàïøûðûãëàðû
ïîçóðñàí. Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ãàíëàðû âÿ ãóðáàíëàðû íÿòèúÿñèíäÿ ãàçà-
íûëàí ãÿëÿáÿëÿðè óíóäóð, îíëàðûí èñòèãëàëûíû ÿúíÿáèëÿðèí àéàãëàðû àëòûíà
âåðèð, ÿðÿá íöôóçó àëòûíäàí òÿçÿ-òÿçÿ ãóðòàðìàã èñòÿéÿí õàëãûí áîé-
íóíà ÿðÿá ÿñèðëèéè çÿíúèðèíè ùàçûðëàéûðñàí. Ñÿí Àçÿðáàéúàí äàõèëèíäÿ
ìöñòÿãèë áèð ïàäøàù êèìè éîõ, áèð ÿúíÿáè íöìàéÿíäÿñè êèìè ùþêì-
äàðëûã åòìÿê õÿéàëûíäàñàí. Áóíó ñÿí ñåâñÿí äÿ, Àçÿðáàéúàí õàëãû
ñåâìèð. Îíëàðà ñÿíèí êèìè ñàòãûí âÿ ùÿãèð ïàäøàù ëàçûì äåéèë.
Ìÿí áó ýöíäÿí åòèáàðÿí Úÿíóáè âÿ Øèìàëè Àçÿðáàéúàí õàëãû òÿðÿ-
ôèíäÿí ñÿíÿ õÿáÿð âåðèðÿì: ìÿìëÿêÿò ñÿíè þç ãàíóíè ùþêìäàðû êèìè
áèëìÿéÿúÿê âÿ áàüëàäûüûí ìöãàâèëÿëÿðè Àçÿðáàéúàí õàëãû òàïìàéà-
úàãäûð. Õÿçèíÿíè èñòÿäèéèí àäàìëàðà ïàéëàìà, îíëàðûí ùÿð áèð äèíàðûíà
úàâàá âåðìÿëèñÿí”.
Òîüðóë áó ìÿêòóáó îõóéàíäàí ñîíðà ùóøäàí ýåòäè. Äÿðùàë ùÿêèì-

áàøûíû ÷àüûðäûëàð. Îíó àéûëòäûëàð, ýþçöíö à÷àí êèìè Çÿùèð Áÿëõèéÿ ìö-
ðàúèÿò åäèá àúûãëû áèð ñóðÿòäÿ äåäè:
— Àëëàù ñèçè ùå÷ áèð çàìàí äöç éîëà äÿëàëÿò åòìÿñèí, ìÿíè éîëóì-
äàí àçäûðäûíûç. Äåéèí ýþðöì, ùàçûðäà ìÿíèì ÷àðÿì íÿäèð?
Çÿùèð Áÿëõè ùå÷ äÿ þçöíö èòèðìÿäè:
— Áóðàäà ãîðõóéà ñÿáÿá îëàúàã áèð øåé éîõäóð. Ùàäèñÿíèí ãîðõó-
ñóíó àçàëòìàã ö÷öí áó ñààò ìÿêòóáóí ñóðÿòèíè ÷ûõàðûá õÿëèôÿéÿ ýþí-
äÿðìÿê ëàçûìäûð. Ñèç ùþêìäàðñûíûç. Áó ãÿäÿð áþéöê ùÿéÿúàíûíûçà éåð
232

éîõäóð. Íÿ îëìóøäóð êè?! Ãûçûë Àðñëàíûí ñèçèíëÿ îëàí äöøìÿíëèéè áó
ìÿêòóá îëìàäàí äà àéäûíäûð. Ìÿí áó ñààò ìÿñÿëÿíè òÿúèëè ãàñèäëÿðèí
âàñèòÿñèëÿ Ñóëòàí Òÿêèøÿ õÿáÿð âåðÿðÿì. Ðåé òÿðÿôëÿðèíÿ äÿ ãàñèä âÿ
ìÿêòóá éîëà ñàëàðûã, îíëàð Ðåé ãîøóíó èëÿ Ãÿçâèíÿ ùöúóì åäÿðëÿð. Áèç
ìÿñÿëÿíè ÷îõ òåç áèð çàìàíäà ùÿëë åäÿ áèëÿðèê. Áóíóíëà äà áèç Ãûçûë
Àðñëàíà þç àðçóëàðûíû ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí èìêàí áóðàõìàðûã.
Òîüðóë ãèñìÿí ñàêèò îëäó. Ðåé âÿ Õàðÿçìÿ òÿúèëè ãàñèäëÿð ýþíäÿ-
ðèëäè âÿ ìÿêòóáóí ñóðÿòèíè ÷ûõàðûá õÿëèôÿéÿ ýþíäÿðìÿê ö÷öí êàòèáÿ
õöñóñè ÿìðëÿð âåðèëäè.
Ãÿòèáÿ âÿçèééÿòèí ãîðõóëó îëäóüóíó äÿðùàë ùèññ åòäè âÿ ùå÷ áèð ñþç
äåìÿäÿí Òîüðóëóí éàíûíäàí ãàëõûá Àòàáÿé ñàðàéûíà ýåòäè. Î àðòûã
Òîüðóë èëÿ îéóí îéíàìàüûí ôàéäàëû áèð íÿòèúÿ âåðìÿéÿúÿéèíè àíëàäû,
ìàúÿðàíûí àòûíû Ãûçûë Àðñëàíà äîüðó ìÿùìèçëÿìÿéè ãÿðàðà àëäû. ×öíêè
áàøãà ÷àðÿ ÷îõ èäè.
Áóíà ýþðÿ äÿ Ãûçûë Àðñëàíëà ÿëàãÿéÿ ýèðìÿê âÿ îíóíëà ìÿêòóáëàø-
ìàã èñòÿäè. Ýåúÿíè ñÿùÿðÿ ãÿäÿð éàòìàäû, éàçàúàüû ìÿêòóáóí ìöíäÿ-
ðèúÿñè áàðÿñèíäÿ óçóí-óçàäû äöøöíäö.
Î, ìÿêòóáóíó áó ñþçëÿðëÿ áàøëàäû:
“Áþéöê âÿ ÿçÿìÿòëè ùþêìäàð!

Åëäÿíèç õàíÿäàíûíû þëöì òÿùëöêÿñèíäÿí ãóðòàðìàã ö÷öí éåýàíÿ
öìèäèìèç ñèçÿ ãàëìûøäûð. Òîüðóë àðòûã ùþêóìÿò èøëÿðèíäÿêè äÿéÿðñèç-
ëèéèíè âÿ ùÿääèíäÿí àðòûã çÿèôëèê âÿ èðàäÿñèçëèéèíè ýþñòÿðäè. Ìÿí îíóí
þç áÿäáÿõòëèéè ùàããûíäà äöøöíìöðÿì, ìÿíè ðàùàòñûç åäÿí áþéöê áèð
õàíÿäàí âÿ ýåíèø áèð ìÿìëÿêÿòèí áÿäáÿõòëèê ãàðøûñûíäà äóðìàñûäûð.
Ìÿíèì ñèçäÿí èúàçÿñèç Ðåéäÿí Ùÿìÿäàíà ýÿëìÿéèìèí èêè ìöùöì
ñÿáÿáè âàðäûð.
ßââÿëà, Òîüðóë ìÿíèì Ðåéäÿí Ùÿìÿäàíà ýÿëìÿéèìè ãÿòè áèð
ñóðÿòäÿ òÿëÿá åäèðäè. Ìÿí ùå÷ áèð âàõò îíóí áó ãÿäÿð äÿéÿðñèç âÿ ùþ-
êóìÿò èøëÿðèíÿ îëàí åòèáàðñûçëûüûíû áèëìèðäèì. Áóíà ýþðÿ äÿ Ðåéäÿí
Ùÿìÿäàíà ýÿëìÿê òÿëÿáèíäÿí áîéóí ãà÷ûðà áèëìÿäèì.
Ùÿìÿäàíà ãàéûòäûüûìûí èêèíúè ñÿáÿáè, îüëóìóí þçáàøûíà ùÿðÿ-
êÿòëÿðè èäè. Ìÿí îíóí àüûëñûç ùÿðÿêÿòëÿðèíÿ ñîéóããàíëû áàõà áèëìèðäèì.
×öíêè ìÿí ãàäûí îëñàì äà, éåíÿ äÿ ìÿíäÿ áèð êèøè èíàäû âàðäûð.
Ùÿðýàù èíäèéÿ ãÿäÿð áÿçè ñþçëÿðè ÿëàùÿçðÿò ùþêìäàðà äåéÿ áèëìÿìè-
øÿìñÿ äÿ, áó ýöí îíëàðû ýèçëÿòìÿéèì ìÿìëÿêÿòÿ ãàðøû áþéöê áèð õÿ-
éàíÿò îëà áèëÿð. Ìÿí Òîüðóëó ÷îõ éàõøû òàíûäûì. Î, ãàðäàøûíûí ãàòèëèäèð,
233

åéíè çàìàíäà ìÿíÿ èçäèâàú òÿêëèôèíè äÿ åäèð. Ìÿí ÷îõäàí áÿðèäèð êè,
áó ìÿúáóðè èçäèâàúäàí áîéóí ãà÷ûðìàã ö÷öí îíóíëà ìöáàðèçÿ àïà-
ðûðàì. Ëàêèí ìÿí îíóí ÿñèðèéÿì, ìÿíÿ äèíúëèê âåðìèð. Îíóí áó éåðñèç
òÿêëèôèíäÿí áîéóí ãà÷ûðà áèëìÿúÿéÿúÿì. ×öíêè ìÿí îíóí íöôóçó
àëòûíäàéàì, îíóí ÿñèðëèéèíäÿéÿì.
Áóíà ýþðÿ äÿ ùþêìäàð ìÿíè áó ñûõûúû ìÿíýÿíÿíèí àëòûíäàí ãóðòàð-
ìàëûäûð. Ìÿíèì ö÷öí Àçÿðáàéúàíûí áèð êÿíäèíäÿ îòóðìàã ö÷öí èìêàí
éàðàäûëñàéäû, Ùÿìÿäàíûí Àòàáÿé ñàðàéûíäà éàøàìàüûìäàí äàùà ýþçÿë
îëàðäû. Ìÿí àíúàã î çàìàí Òîüðóëóí éåðñèç òÿêëèôèíè ðÿää åäÿ áèëÿðäèì.
Ùþêìäàð! Éàõøû äöøöíöí, ìÿí îíó ýþðÿ áèëìèðÿì, ÷öíêè î ìÿíèì
îüëóìóí àòàñûíûí ãàòèëèäèð. Òîüðóë ìÿíè áó èçäèâàúà ìÿúáóð åäÿðñÿ,
ãóðòàðìàã ö÷öí éåýàíÿ áèð éîë âàðäûð êè, î äà èíòèùàð åòìÿêäÿí
èáàðÿòäèð. Öìèä åäèðÿì êè, áþéöê ùþêìäàð Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí ùþð-
ìÿò âÿ øÿðÿôèíè íÿçÿðÿ àëàðàã, îíóí ãàäûíûíû áó øÿðÿôñèçëèêäÿí ãóðòà-
ðàúàã âÿ ìÿíèì éûüûëûá Àçÿðáàéúàíäà éàøàìàüûìà èìêàí éàðàäà-
úàãäûð. Ùàçûðäà ìÿíèì Ùÿìÿäàíäàí áèð òÿðÿôÿ ùÿðÿêÿò åòìÿéèì ö÷öí
ùå÷ áèð ìàääè èìêàí éîõäóð. Ñÿáà õàíûì àäëû áèð úàðèéÿ ÿëèìäÿ îëàí
áöòöí ïóëëàðûìû îüóðëàéûá ýèçëÿíèáäèð.
Ïàéòàõòäà âÿçèééÿò ýåò-ýåäÿ ôÿíàëàøûð. Ùþêìäàðûí òÿéèí åòäèéè
ñàõëîâ1 äÿñòÿëÿðè áèð èø ýþðìöð”.
ÄÖØÖÍÚßËßÐ
ßáóáÿêð èáí Ìÿùÿììÿä Ýÿíúÿäÿ áèð íå÷ÿ àé îòóðäó, áó

ìöääÿòäÿ Øèðâàí âÿ Ýöðúöñòàí ùþêóìÿòëÿðè èëÿ ìþùêÿì áèð äîñòëóã
ìöãàâèëÿñè áàüëàíäû. Øèðâàí øàùû ßáöëìöçÿôôÿð Øÿðãäÿ áàøëàíìàãäà
îëàí ãàíëû ùàäèñÿëÿðäÿ èøòèðàê åòìÿìÿê ö÷öí, Ýöðúöñòàí ùþêìäàðûíû äà
Ãûçûë Àðñëàíëà áàüëàíàí äîñòëóã ìöãàâèëÿñèíäÿ èøòèðàêà úÿëá åòäè.
Øèðâàí ùþêóìÿòèíèí áó àüûëëû ðÿôòàðû Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäà, úÿíóáäàí
âÿ úÿíóá-ãÿðáäÿí ùöúóì åäÿí äöøìÿíëÿðÿ ãàðøû áþéöê áèð ãöââÿò
òÿøêèëèíÿ èìêàí éàðàòäû.
Ãûçûë Àðñëàí ùöäóäëàðäàí éàõøû õÿáÿðëÿð àëà áèëìèðäè. Ãàðûøûãëûã
áàøëàéûðäû. Áóíà ýþðÿ äÿ Ýÿíúÿéÿ ýþíäÿðèëÿí ôÿðìàíäà Øèìàëè Àçÿð-
áàéúàíäà äöçÿëÿí îðäóíóí òÿúèëè áèð ñóðÿòäÿ úÿíóáà ùÿðÿêÿò åòìÿñè
ýþñòÿðèëèðäè.
__________
1
Ñ à õ ë î â — ãàðíèçîí äåìÿêäèð.
234

Ñöëù âÿ äîñòëóã ìöãàâèëÿñè áàüëàíàíäàí áèð ùÿôòÿ ñîíðà, ßáóáÿêð
Àçÿðáàéúàí îðäóñóíà ùÿðÿêÿò ÿìðè âåðäè âÿ ÿëëè ìèíëèê îðäó ÷àäûðëàðû
âÿ áàøãà ùàçûðëûãëàðû èëÿ áÿðàáÿð Ýÿíúÿäÿí Àðàç ÷àéû ñàùèëèíÿ ùÿðÿêÿò
åòäè. Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí ùÿð òÿðÿôèíäÿí Ýÿíúÿéÿ ýÿëìèø çèéàëûëàð,
áàøãà Íèçàìè îëìàã öçðÿ Àçÿðáàéúàíûí ãûëûíú íèøàíëû áàéðàüûíû ßáó-
áÿêðÿ òÿñëèì åòäèêëÿðè çàìàí, äàìëàðäàí âÿ àðòûðìàëàðäàí àòûëàí ìèí-
ëÿðúÿ ýöë äÿñòÿëÿðè âÿëèÿùäèí àòûíûí äûðíàüûíà ñÿïèëèðäè.
ßáóáÿêð Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí ìèëëè áàéðàüûíû ÿëèíÿ àëäûüû çàìàí
àíä è÷ÿðÿê äåäè:
“Áó áàéðàüûí òàðèõè øÿðÿôèíè áèð äàùà óúàëòìàüà âÿ áó áàéðàüû
ìÿíÿ òàïøûðàí õàëãà ñàäèã ãàëàúàüûìà, áöòöí þìðöì áîéó ùÿãèãè áèð
Àçÿðáàéúàí âÿòÿíäàøëûüû íàìóñó äàøûéàúàüûìà, Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí
èñòèãëàë âÿ øÿðÿôèíè ìöäàôèÿ éîëóíäà äöøìÿíÿ àðõà ÷åâèðìÿéÿúÿéèìÿ
àíä è÷èðÿì”.
Âÿëèÿùä áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿí ñîíðà, áèð äàùà àòûíäàí åíäè, ðóùàíè-
ëÿðèí âÿ çèéàëûëàðûí ÿëëÿðèíè þïäö. Ñîíðà äà Íèçàìè îíóí àëíûíäàí þïÿ-
ðÿê äàíûøäû:
— Ýÿíú âÿëèÿùä áó ñÿôÿðèíäÿ ãÿëÿáÿéÿ ÿìèí îëà áèëÿð. Îíóí
äàëûíúà ýåäÿí àòëûëàðûí ãûëûíúëàðû ùå÷ áèð çàìàí ãÿëÿáÿ ÿëäÿ åòìÿäÿí
ãûíûíà ãîéóëìàìûøäûð.
***
Îðäó ÷îõ ñöðÿòëÿ ùÿðÿêÿò åäèðäè. Îðäóíóí ñóðñàò1 ÷àäûðëàðûíû äàøû-

éàí ìèíëÿðúÿ ãàòûð âÿ äÿâÿ êàðâàíëàðû ýåúÿ âÿ ýöíäöç Òÿáðèç øÿùÿðèíÿ
äîüðó éöðöéöðäö. ßðóñÿê âÿ ìÿíúÿíèã2 äàøûéàí àðàáàëàð Ãàðàäàüûí
àøûëìàç ýÿäèêëÿðèíäÿí èýèäëÿðèí ÷èéíèíäÿ ÷ûõàðûëûðäû.
Øèìàëè Àçÿðáàéúàí îðäóñó Àðàç êþðïöñöíäÿí Ãàðàäàü òîðïàüûíà
àéàã ãîéäóüó çàìàí èíñàíûí òÿñÿââöðöíÿ ýÿëìÿéÿí áèð òÿíòÿíÿ èëÿ
ãàðøûëàíäû. ßëëè ìèíëèê áèð îðäóíó éåäèðìÿê ö÷öí úÿíóáè àçÿðáàéúàí-
ëûëàð îðäóíóí äöøÿúÿéè ùÿð áèð ìÿíçèë áàøûíäà éåìÿê ùàçûðëûüû ýþðìöø-
äö. Îðäó éåìÿê ö÷öí, èñòèðàùÿò ö÷öí ìÿíçèë áàøûíäà äöøäöéö çàìàí,
ìèíëÿðúÿ Àçÿðáàéúàí ýÿíúëÿðè âÿ ýÿëèí-ãûçëàðû ãÿùðÿìàíëàðûí àòëàðûíû
òóòóð, ýÿçäèðèð, òÿðèíè ñîéóäóð, éåì òþêöð âÿ ðàùàò åäèðäè.
__________
1
Ñ ó ð ñ à ò — äàâà ëÿâàçèìàòû äåìÿêäèð.
2
ß ð ó ñ ÿ ê âÿ ì ÿ í ú ÿ í è ã — äàø àòàí ìàêèíÿëÿðäèð.
235

Úÿíóáëóëàð øèìàëäàí ýÿëÿíëÿðè ìóñèãè èëÿ, îõóìàã âÿ ÷àëìàã èëÿ
úÿáùÿéÿ éîëà ñàëûðäû, ãàäûíëàð èñÿ èýèäëÿðèí àòëàðûíûí òÿðêèíäÿí àñûëàí
õóðúóíëàðà éåìÿê ãîéäóãëàðû çàìàí: “Ãîëëàðûíà âÿ ãÿëáèíÿ ãöââÿò
îëñóí!” äåéèðäèëÿð.
Àðàç ÷àéû êÿíàðûíäàí Òÿáðèçèí Àúû÷àéûí êÿíàðûíà ãÿäÿð îëàí ö÷
ýöíëöê éîëóí ÿòðàôûíäàêû êÿíäëÿðäÿ ýåúÿëÿðè àò êèøíÿìÿëÿðè âÿ çÿíý
ñÿñëÿðèíäÿí ãóëàã òóòóëóðäó. Òÿáðèç àëòûíäà ãóðóëàí îðäó ãÿðàðýàùûíûí
áþéöêëöéö Òÿáðèç øÿùÿðèíäÿí áèð íå÷ÿ ãàò áþéöê èäè, ÷öíêè Úÿíóáè
Àçÿðáàéúàí îðäóñó äà þç ÷àäûðëàðûíû Àúû÷àé êÿíàðûíäà ãóðìóøäó.
Ëàêèí äöøìÿíèí ãöââÿñè äÿ áþéöê áèð ãöââÿ èäè. Ñóëòàí Òÿêèøèí
ÿëëè ìèíëèê îðäóñó Õàðÿçì ñÿðùÿäèíè êå÷ìèøäè. Õÿëèôÿ þçö äÿ Áàüäàä
ñÿðùÿäèíè êå÷èá Ùÿìÿäàí öçÿðèíÿ éöðöìÿêäÿ èäè. Ãÿòèáÿíèí îüëó
Ãöòëöü Èíàíú èéèðìè ìèíäÿí èáàðÿò Ðåé îðäóñó èëÿ áÿðàáÿð Ðåéäÿí
Ãÿçâèíÿ ùöúóì åäèð âÿ Òÿáðèçëÿ Ùÿìÿäàíûí ÿëàãÿñèíè êÿñìÿéÿ ÷à-
ëûøûðäû.
Àòàáÿé ìÿìëÿêÿòëÿðè ãîðõó àëòûíäà èäè. Ëàêèí Ãûçûë Àðñëàí þçöíö
øàøûðìàìûøäû. Î, Ùÿìÿäàíäà îëàí Àçÿðáàéúàí îðäóñóíóí ñÿðêÿðäÿñè
Ôÿõðÿääèí âÿ Ñåéèä ßëàÿääèíÿ òÿúèëè âÿ ýèçëèí áèð ÿìðíàìÿ ýþí-
äÿðìèøäè:
“Áó ìÿêòóáó àëàí êèìè, ãÿôèëäÿí Èðàã âÿ Èðàí ãîøóí äÿñòÿëÿðè éåð-
ëÿøÿí áèíàëàðû ìöùàñèðÿéÿ àëûá òÿðê-ñèëàù åòäèðÿðñèíèç. Òîüðóëóí áöòöí
òÿðÿôäàðëàðûíû ÿââÿëäÿ òóòäóüóìóç ñèéàùû öçðÿ ùÿáñ åòäèðÿðñèíèç. Áó
ÿìðëÿðè áèð ýåúÿíèí è÷ÿðèñèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðìÿëèñèíèç.
Ïàéòàõòû òÿìèçëÿäèêäÿí ñîíðà ÿëèíèçäÿ îëàí ñèëàùëû ãöââÿëÿðè ö÷
ùèññÿéÿ àéûðàðñûíûç, îíëàðäàí áèð ùèññÿñèíè ßñÿäàáàä âÿ ßëâÿíä äàüû
êå÷èäëÿðèíäÿ, Ýöðúöñòàí ñÿðùÿäè îëàí Ñÿùíÿ âÿ Øÿáäèç òÿðÿôëÿðèíäÿ
éåðëÿøäèðèá Áàüäàä îðäóñóíóí Ùÿìÿäàíà äîüðó áàøëàäûüû ùÿðÿêÿòè
äàéàíäûðìàëûñûíûç.
Ãîøóíóí èêèíúè ùèññÿñèíè ßáÿð òÿðÿôëÿðèíäÿ éåðëÿøäèðèá, Ðåé îðäó-
ñóíóí Ãÿçâèíäÿí ãàéûäàúàã éîëëàðûíû ãîðõó àëòûíäà ñàõëàìàëûñûíûç.
Ö÷öíúö ùèññÿ Ùÿìÿäàíûí ìöäàôèÿñèíäÿ äóðóá, äàõèëè ãèéàìëàðà
èìêàí âåðìÿìÿëèäèð”.
Ãûçûë Àðñëàí Õàðÿçìøàùûí îðäóñóíó ìÿìëÿêÿòäÿí ÷ûõàðìàã ö÷öí

Áóñòàì, Úàúÿðì âÿ Íèøàáóð òÿðÿôëÿðèíÿ ÿëëè ìèíäÿí èáàðÿò ãöââÿòëè áèð
îðäó ýþíäÿðÿíäÿí ñîíðà âÿëèÿùäè Òÿáðèçäÿ áóðàõûá ýöúëö áèð ãîøóíëà
236

Ùÿìÿäàíà äîüðó èðÿëèëÿìÿéÿ áàøëàäû. Ãûçûë Àðñëàí Ãÿçâèíÿ éåòèøìÿ-
äÿí ÿââÿë Ùÿìÿäàíäàí Ôÿõðÿääèíèí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà ýÿëÿí áåø ìèíëèê
Àçÿðáàéúàí àòëûñû, Ùöñàìÿääèí âÿ Ãöòëöüöí èéèðìè ìèíëèê îðäóñóíó
äàðìàäàüûí åäèá Ãÿçâèí øÿùÿðèíè èøüàë åòìèøäè. Òîüðóë Ãÿçâèí øÿùÿðè-
íèí àçÿðáàéúàíëûëàð òÿðÿôèíäÿí èøüàë îëóíäóüóíó åøèäÿí êèìè Çÿùèð
Áÿëõè âÿ áèð íå÷ÿ éàõûí àäàìëàðû èëÿ áÿðàáÿð Ñàâÿ øÿùÿðèíÿ ÷ÿêèëäè.
Ãÿòèáÿ èñÿ òàõò-ðÿâàíà îòóðóá Ãûçûë Àðñëàíûí èñòèãáàëûíà ÷ûõäû. Ãûçûë
Àðñëàí áþéöê áèð òÿíòÿíÿ èëÿ øÿùÿðÿ äàõèë îëóá Àòàáÿé ãÿñðèíäÿ äöøäö.
Òîüðóëóí áöòöí äþâëÿòè âÿ ÿìëàêû ìöñàäèðÿ îëóíäó, äþâëÿòÿ ìÿõñóñ
õÿçèíÿ âÿ ãèéìÿòëè øåéëÿð èñÿ Òÿáðèçÿ êþ÷öðöëäö...
Ãûçûë Àðñëàí Ùÿìÿäàíà éåòèøäèéèíèí ö÷öíúö ýöíö Õàðÿçì îðäó-
ñóíóí Úàúÿðì àëòûíäà ÿçèëèá ýåðè ÷ÿêèëäèéè õÿáÿðèíè àëäû. Áàüäàä ãî-
øóíëàðû èñÿ Ùàðóíàáàä àëòûíäà Àçÿðáàéúàí ãîøóí äÿñòÿëÿðèíÿ òÿñàäöô
åäÿí êèìè Áàüäàäà ÷ÿêèëìÿéÿ áàøëàìûøäû.
Ãûçûë Àðñëàí ùöäóäëàðäàí ÿìèí îëäóãäàí ñîíðà Ôÿõðÿääèí òÿðÿôèí-
äÿí ùÿáñÿ àëûíàíëàðûí ìöùàêèìÿñèíÿ áàøëàäû. Âàõòèëÿ Ãûçûë Àðñëàí
òÿðÿôèíäÿí ñöðýöí åäèëÿí âÿ ñîíðà Òîüðóëóí äÿâÿòèëÿ Ùÿìÿäàíà ãàéû-
äàí ìöãÿññèðëÿð ùþêìäàðûí ùöçóðóíà ýÿòèðèëäèéè çàìàí ùþêìäàð àúûã-
ëàíàðàã äåäè:
— Ñèç éåíÿ äÿ ìÿíèì Ùÿìÿäàíà ùöúóì åòìÿéèìÿ ñÿáÿá îëäóíóç.
Ëàêèí áó äÿôÿ ñèçè ÿââÿëêè êåôèíèçÿ áóðàõìàéàúàüàì. Ñèçèí õÿéàíÿ-
òèíèçèí íÿòèúÿñèíäÿ Áàüäàä, Ãÿçâèí âÿ Úàúÿðì àëòûíäà ìèíëÿðúÿ èíñàí
ãàíû òþêöëäö. Ñèç î ãàíëàðûí ùàìûñûíà ìÿñóëñóíóç. Ñèç Ùÿìÿäàí àëèì
âÿ ÿéàíëàðû êàüûç ìþùöðëÿéèá Õàðÿçìøàùà ýþíäÿðìÿêëÿ ìÿìëÿêÿòè
ñàòìàã èñòÿéèðäèíèç. Ñèç àëèìëÿð âÿ ðóùàíèëÿð èñëàì øÿðÿôèíè àéàãëàð
àëòûíäà òàïäàìàãäàñûíûç. Ñèçÿ ìÿìëÿêÿò ùàããûíäà ïàäøàùëàðëà ìöçà-
êèðÿ àïàðìàüà êèì èõòèéàð âåðìèøäè?
Àë÷àã, éàëòàã âÿ óçóíÿòÿê ìóðäàðëàð! Äöíéàíû éàëíûç ñèçäÿí òÿìèç-
ëÿäèêäÿí ñîíðà, òÿçÿäÿí ãóðìàã ìöìêöí îëàúàãäûð. Ñèçÿ ìÿðùÿìÿò
åòìÿê — èíñàíëàðà çöëì åòìÿêäèð. Èñëàìûí ùÿéàòûíû, ÿãèäÿñèíè, ôèêðèíè,
øöóðóíó áèð ãàðûí éåìÿê ö÷öí çÿùÿðëÿäèíèç.
Ãûçûë Àðñëàí áóíëàðû äåéÿíäÿí ñîíðà õèäìÿò÷èëÿðÿ:
— Áóíëàð ö÷öí ãûðõ áåø äàð àüàúû ãóðóëñóí! — äåéÿ ÿìð âåðäè.
Ìöãÿññèðëÿðè àïàðäûëàð.
Àõøàì èäè, ìöãÿññèðëÿð äàð àüàúûíûí àëòûíà ýÿòèðèëäèéè çàìàí Ùÿ-
ìÿäàí øÿùÿðè áèð-áèðèíÿ äÿéìèøäè. Ìöãÿññèðëÿðè ãóðòàðìàã ö÷öí ÷óâàë-
ëàð äîëóñó ãûçûë âÿ ãèéìÿòëè øåéëÿð Àòàáÿé ñàðàéûíûí ãàðøûñûíà äöçöë-
237

ìöøäö. Ëàêèí ìöãÿññèðëÿðè àëòóí ýöúöíÿ ãóðòàðìàã èñòÿéÿíëÿð ìö-
ãÿññèðëÿðäÿí ãàáàã äàð àüàúûíà ãàëäûðûëäû.
Ùÿìÿäàí øÿùÿðè ìöùàñèðÿ àëòûíäà èäè. Øÿùÿðäÿí ùå÷ áèð êÿñèí
êÿíàðà ÷ûõìàñûíà èìêàí âåðèëìèðäè.
Õÿëèôÿ òÿðÿôèíäÿí Òîüðóë ñàðàéûíà ýþíäÿðèëÿí íöìàéÿíäÿëÿð ãîâóë-
ìóø âÿ éåíÿ äÿ Òîüðóë òÿðÿôèíäÿí ÷àüûðûëìûø âÿçèðëÿðèí áèð ùèññÿñè äàðà
÷ÿêèëäè, áèð ùèññÿñè äÿ Àçÿðáàéúàí ãàëàëàðûíûí ùÿáñõàíàëàðûíà ýþíäÿðèëäè.
***
Ãûçûë Àðñëàí Ùÿìÿäàíäà ýþðöëÿúÿê èøëÿðÿ ÿíúàì âåðÿíäÿí ñîíðà

áèð äàùà Áàüäàäà ýèðäè. ßëäÿ îëàí âÿñèãÿëÿðëÿ ñîí ìöùàðèáÿëÿðèí
ìÿñóëèééÿòèíè õÿëèôÿíèí öçÿðèíÿ ñàëäû. Õÿëèôÿíèí ãîøóíó áèð äàùà òÿðê-
ñèëàù åäèëäè âÿ çÿðÿðëÿðè þäÿíäèêäÿí ñîíðà, áèð äàùà Àòàáÿé ìÿìëÿ-
êÿòëÿðèíÿ õÿéàíÿò åòìÿìÿê ö÷öí Ãóðàíà àíä è÷äè.
Ãûçûë Àðñëàí Áàüäàääàí Ùÿìÿäàíà ãàéûòäûüû çàìàí éîëäà õÿñòÿ-
ëÿíìèøäè. Î, Ùÿìÿäàíäà ãàëäûüû áåø ýöíöí ìöääÿòèíäÿ éàíûíà ùå÷ áèð
êÿñè ãÿáóë åòìèðäè. Ãÿòèáÿ õàòóí èñÿ áó ôöðñÿòäÿí èñòèôàäÿ åäèá Ãûçûë
Àðñëàíà éàíàøìàã âÿ þç ýöíàùëàðûíûí úÿçàñûíû ãèñìÿí éöíýöëëÿòìÿê
èñòÿéèðäè. Î, éàõûí ýöíëÿðäÿ þç ìÿñÿëÿñèíè ùÿëë åòìÿëè èäè. ×öíêè Ãûçûë
Àðñëàíûí Ãÿòèáÿ ùàããûíäà âåðäèéè ãÿðàðû ìÿëóì äåéèëäè. Ãÿòèáÿ ãîð-
õóðäó. Î, îòàüûíäà éàëíûç ãàëäûüû çàìàíëàð åòäèéè úèíàéÿòëÿðè áèð-áèð
õàòûðëàéûð âÿ òèòðÿéèðäè.
Ýàù çÿùÿðëÿíìèø Àòàáÿéèí éàøûë ðÿíý àëìûø ìåéèòè, çÿùÿðèí òÿñè-
ðèíäÿí ãàðàëìûø ÷þùðÿñè ýÿëèá îíóí ýþçöíöí ãàáàüûíäà ùÿðÿêÿò åäèð,
ýàù äà ìÿìëÿêÿòèí ÿúíÿáèëÿðÿ ñàòûëìàñû ö÷öí ãîéäóüó èìçàëàðû ýþçëÿ-
ðèíäÿ òÿúÿññöì åäèðäè. Î íÿ ãÿäÿð äöøöíöðäöñÿ äÿ, Àòàáÿé Ìÿùÿì-
ìÿäèí âàõòûíäàí áó ýöíÿ ãÿäÿð éàõøû áèð èø ýþðäöéöíö õÿéàëûíà ýÿòèðÿ
áèëìèðäè.
Áóíà ýþðÿ äÿ î, áÿçÿí þç-þçöíö ìöùàêèìÿ åäÿðÿê äåéèðäè: “Ãûçûë
Àðñëàí ìÿíè ùàíñû èøèì ö÷öí áàüûøëàéà áèëÿð? Î ìÿíè äàðà ÷ÿêäèðÿð,
çèíäàíëàðäà áîüäóðàðñà, ùàãëûäûð. Ìÿí îíóí ãàðäàøûíû þëäöðäöì, Åëäÿ-
íèç õàíÿäàíûíû ìÿùâ åòäèì, ìÿìëÿêÿòèí áó ãÿäÿð ôÿëàêÿòèíÿ ñÿáÿá
îëäóì. Íÿëÿð, íÿëÿð åòìÿäèì? Ùàçûðäà áöòöí Øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ ìÿí-
äÿí áÿäáÿõò áèð ãàäûí îëà áèëÿðìè? Î øàèð ìÿíÿ íÿ åòìèøäè? Ìÿí îíóí
áàøûíà íÿ êèìè ôÿëàêÿòëÿð ýÿòèðìÿäèì?! Ìÿí îíóí áèð äöíéàäàí ãèé-
ìÿòëè îëàí êèòàáõàíàñûíû íÿ ö÷öí éàíäûðäûì? Íÿ ö÷öí îíóí ñåâýèëèñèíè
238

ìÿùâ åòìÿê èñòÿéèðäèì? Ìÿí ÿââÿëëÿðè íÿ èäèì? Èíäè íÿéÿì? Íÿ ö÷öí
ìÿí Àòàáÿéè ìÿùâ åòäèì? Íÿ ö÷öí ìÿí îíó áèð êÿíäëè ãûçûíà ãûñ-
ãàíäûì? Ùàëáóêè ìÿí ìÿëÿêÿ, îüëóì èñÿ Åëäÿíèç õàíÿäàíûíûí âàðèñè
èäè. Î äà ìÿíèì àüûëñûç ùÿðÿêÿòëÿðèì íÿòèúÿñèíäÿ áó ìÿìëÿêÿòèí äöø-
ìÿíëÿðèíÿ ãîøóëäó.
Ìÿíäÿ íÿ ãàëäû? Ýöíàùëàðûìû áàüûøëàòäûðìàã ö÷öí íÿ êèìè èìêàí-
ëàðûì âàðäûð? Ùå÷ áèð øåé! Úÿçàäàí ãóðòàðìàã ö÷öí ãàäûíëûã âÿ
ýþçÿëëèêäÿí áàøãà ùå÷ áèð øåéÿ ìàëèê äåéèëÿì. Ëàêèí ãàäûíëûã âèúäà-
íûíû, ãàäûíëûã øÿðÿôèíè äÿ èòèðìèøÿì. ×öíêè ãîëëàðûì âÿ äîäàãëàðûì
ýöíäÿ áèðèíèí ñÿðÿíúàìûíäà îëóáäóð. Íÿ ö÷öí? Ìÿí áèð ùþêìäàðûí
ìÿëÿêÿñè êèìè íàìóñëà éàøàñàéäûì, Ùöñàìÿääèí êèìèëÿð ìÿíèì íÿéè-
ìÿ ëàçûì èäè? Îíó äà þç áàøëàäûüûì õÿéàíÿòäÿ èøòèðàê ö÷öí äîüðó
éîëóíäàí àéûðäûì, î äà áó ìÿìëÿêÿòèí äöøìÿíè êÿñèëäè, Àòàáÿéèí
ãÿòëèíäÿ èøòèðàê åòäè, áóíóí ÿâÿçèíäÿ íÿ ãàçàíäû? Áèð ìÿëÿêÿíèí éîõ,
ãàòèë áèð ôàùèøÿíèí äîäàãëàðûíäàí áàøãà áèð øåé ãàçàíìàäû.
Òîüðóë êèìè ñÿðõîø, çÿèô, èðàäÿñèç áèð ùþêìäàðû ñÿôèë âÿ ðÿçèë áèð
âÿçèééÿòÿ ñàëàí ìÿí îëìàäûììû?! Îíó âåðäèéèì íÿñèùÿòëÿðëÿ þç àíà-
áèð ãàðäàøûíûí ãÿòëèíäÿ èøòèðàê åòäèðÿí ìÿí îëìàäûììû?! Ãûçûë Àðñëàí
íÿ ö÷öí ìÿíè áàüûøëàñûí? Î íÿ ö÷öí ìÿíè äèðè ãîéñóí?..”.
Ãÿòèáÿ áóíëàðû äöøöíÿíäÿí ñîíðà ÷îõ øèääÿòëÿ àüëàäû. Öìèäñèçëèê
îíóí íèúàò éîëëàðûíû ãàïàìûøäû. ×îõ àüëàäû, ýþç éàøëàðû äþøëÿðèíè èñëàò-
äûüû çàìàí ãÿëáèíäÿêè éàíûãëàð äà ãèñìÿí ñþíäö, éåíÿ äÿ äöøöíìÿéÿ
áàøëàäû:
“Ìÿí ùÿëÿ î ãÿäÿð ãîúàëìàìûøàì, ýÿíúëèêäÿí î ãÿäÿð äÿ óçàãäà
äåéèëÿì. Ãàäûí ãûðõ èêè éàøëàðûíäà éåíÿ äÿ ãàäûíäûð. Ýþçÿëëèê èñÿ ùÿëÿ
ñþíìÿìèøäèð. Ìÿí áó ýþçÿëëèê âàñèòÿñèëÿ èãáàëûìû áèð äàùà èìòàùàí
åäÿúÿéÿì. Ãûçûë Àðñëàí äà Ùöñàìÿääèí âÿ Òîüðóë êèìè áèð êèøèäèð.
Áÿëêÿ äÿ êèøèëèê øöóðó îíó ìÿíèì ãÿëÿìëÿðèìÿ àòàð. Áÿëêÿ äÿ î ìÿíèì
ýþçëÿðèìÿ áàõàðêÿí ãÿëáèíäÿêèëÿðè óíóäàð. Áÿëêÿ äÿ ìÿíèì áîé-
áóõóíóìà áàõäûüû çàìàí òÿáèÿòèí ìÿíäÿ éàðàòäûüû ìþúöçÿëÿðÿ ñóè-
ãÿñä åòìÿê ôèêðèíäÿí äàøûíàð. Áÿëêÿ äÿ î ìÿíèì ãàðà ñà÷ëàðûìû ýþð-
äöéö çàìàí áîüàçûìà êå÷èðìÿê èñòÿäèéè ñàáóíëàíìûø êÿíäèðè õÿéà-
ëûíäàí àòàð. Áÿëêÿ äÿ ìÿí ýöíàùëàðûìû þç øèøìàí äþøëÿðèìèí êþëýÿ-
ñèíäÿ ýèçëÿäÿ áèëÿðÿì. Áÿëêÿ äÿ ìÿíèì ñåâèëÿúÿê äîäàãëàðûì îíóí
äîäàãëàðûíäàí ÷ûõàúàã úÿçà ÿìðëÿðèíè óíóòäóðàð”.
Ãÿòèáÿ áó ôèêèðëÿðèí íöôóçóíà èñòèíàä åòäè âÿ Ãûçûë Àðñëàíûí ñÿù-
ùÿòèíè ñîðóøìàã áÿùàíÿñèëÿ îíóí îòàüûíà ýèðìÿéè ãÿðàðà àëäû.
239

Ãÿòèáÿ áó úöð äöøöíöðäö:
“Êèøèëÿðèí éàíûíà ýåäèëÿúÿê ãàïû îòàüûí ùàíñû áèð òÿðÿôèíäÿ îëóðñà
îëñóí, éåíÿ äÿ ýöçýöíöí âÿ áÿçÿê áöñàòûíûí éàíûíäàí êå÷ÿðÿê îíëàðà
éàíàøìàã ëàçûìäûð. Ñÿíÿòêàðëàð áîéàëàðû ÿáÿñ éåðÿ éàðàòìàìûøëàð, ùÿð
áèð øåéè áîéàëàðûí àëòûíäà ýèçëÿòìÿê ìöìêöíäöð. Ìÿí äÿ þç
ýöíàùëàðûìû çèíÿò âÿ áîéàëàðûí àëòûíäà ýèçëÿäÿ áèëÿðÿì. Êèøèëÿð òÿáèè
øåéëÿðè î ãÿäÿð äÿ áÿéÿíìÿçëÿð. Îíëàð ãàäûíûí ãÿëáè èëÿ éîõ, øÿêëè èëÿ
ìàðàãëàíûð, öìóìèééÿòëÿ îíëàð øÿêèëïÿðÿñòäèðëÿð. Ýþçÿëëèéè, ùÿòòà áî-
éàëû ýþçÿëëèéè ñåâèðëÿð”.
Ãÿòèáÿ ÿëèíè-ÿëèíÿ ÷àëûá úàðèéÿëÿðè ñÿñëÿéÿðÿê îíëàðà áåëÿ áèð ÿìð
âåðäè:
— Ìÿíèì ãèéìÿòëè çèíÿòëÿðèìè ýÿòèðèí, áÿçÿê øåéëÿðèíè ùàçûð åäèí!
Úàðèéÿëÿð äÿðùàë áÿçÿê áöñàòûíû äþøÿäèëÿð.
ßââÿëúÿ Ãÿòèáÿíèí ñà÷ëàðûíû Ùåéäÿðàáàääàí ýÿòèðèëìèø ãèéìÿòëè
ÿòèðëÿðëÿ éóäóëàð. Ñîíðà ÷þùðÿñèíè Áàüäàä âÿ Õîðàñàíûí àü ìÿðìÿð
ðÿíýëè êèðøàíëàðû èëÿ êèðøàíëàäûëàð. Èñôàùàí ãûçûë ýöëöíäÿí àëûíìûø ðÿíýëÿ
éàíàãëàðûíû áÿçÿäèëÿð. Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäëÿ ýþðöøäöéö çàìàí òàõäûüû
çèíÿòëÿðè öñòöíÿ òþêäöëÿð. ×èí âÿ Òöðêöñòàí èïÿêëÿðèíäÿí äöçÿëìèø
ëèáàñëàðû ýåéèíäèðäèëÿð. Çöìðöä âÿ àëìàç õàëõàëëàðû òîïóãëàðûíà áàü-
ëàäûëàð.
Ãÿòèáÿ òîâóç ãóøóíóí ýþçÿëëèéèíè ìÿíèìñÿéÿíäÿí ñîíðà ãàëõûá
ýöçýöíöí ãàáàüûíà ýÿëäè, éöçëÿðúÿ øàìëàðûí èøûüûíäà þç ÷þùðÿñèíè âÿ
ÿíäàìûíû, çèíÿòëÿðèíè ýþçäÿí êå÷èðäè âÿ þç-þçöíÿ éàâàøäàí äåäè:
“Ñàíêè ìÿí éåíÿ äÿ î ãèéìÿòëè, åéíè çàìàíäà ÷îõ óúóç ãèéìÿò åòäè-
éèì ýÿíúëèéÿ ãàéûòäûì”.
Î, áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿí ñîíðà ãàïûéà äîüðó áèð-èêè ãÿäÿì ýþòöðöá
äèøàðû ÷ûõìàã èñòÿäè, ëàêèí äàéàíäû, ÷îõ äöøöíäö, Ãûçûë Àðñëàíûí éàíûíà
ýåòìÿéÿ úÿñàðÿò åòìÿäè.
“Áÿëêÿ äÿ ùþêìäàð ìÿíè ðÿää åòäè. Áÿëêÿ äÿ áó ýþçÿëëèê îíóí
àúûüûíû ñþíäöðìÿäè, î çàìàí ìÿíèì áó ùÿðÿêÿòèì þçöì ö÷öí áèð
ùÿãàðÿò òÿøêèë åòìÿçìè?” — äåéÿðÿê äàéàíäû. Ëàêèí áèð àçäàí ñîíðà
éåíÿ äÿ:
“Êèøèëÿð óçóí èñòèãáàëû ãûñà íÿøÿéÿ ñàòìàüà þéðÿíèáëÿð”, äåéÿðÿê
þçöíö ÿëÿ àëäû âÿ ãÿëáèíäÿ äåäè:
“Ùþêìäàð ìþùêÿì âÿ äÿìèð áèð èðàäÿéÿ ìàëèê îëñà áåëÿ, àéëàðäàí
áÿðèäèð êè, ãàäûíëàðûí ùöçóð âÿ ñþùáÿòèíäÿí ìÿùðóìäóð. Ùàçûðäà îíóí
âàðëûüûíäà ãàäûíà, ùÿòòà ýþçÿë ãàäûíà ãàðøû úèääè âÿ èíàäêàð áèð òÿëÿá
240

ìþâúóä îëìàëûäûð. Ãàäûíà îëàí òÿëÿá åëÿ êÿñêèí áèð òÿëÿáäèð êè, îíóí
èíàäûíû ùå÷ áèð èðàäÿ âÿ øöóð ñûíäûðà áèëìÿç. Ìÿí äÿ ýþçÿë áèð ãàäûíàì,
ùÿì äÿ ýåúÿäèð. Àüûëëû ãàäûíëàð èñÿ êèøèëÿðèí ýþðöøöíÿ àíúàã ýåúÿ
âàõòûíäà ýåòìÿëèäèð, ÷öíêè ýåúÿëÿð ãàäûíëàðûí áÿçÿêëÿðè òÿáèè ýþðöíöð,
ùÿì äÿ êèøèëÿðèí ãàäûíà îëàí ìàðàüû àíúàã ýåúÿ çàìàíû àëîâëàíìàüà
áàøëàð. ×öíêè øàìëàðûí èøûüûíäà ýöíÿøèí èøûüû êèìè èôøàåäèúè õàñèééÿò
éîõäóð. Áÿçÿêëÿð þðòÿ áèëìÿäèéè úèçýèëÿðè, ãîúàëûüûí ìÿíôóð èçëÿðèíè
òÿøêèë åäÿí ãûðûøûãëàðû, ÿí ÿëà êèðøàíëàð âÿ áîéàëàð þðòÿ áèëìÿçñÿ äÿ,
øàìëàðûí èøûüû ëàçûìûíúà þðòÿ áèëÿð”.
Ãÿòèáÿ áó äöøöíúÿëÿðäÿí ñîíðà áèð äàùà ýöçýöíöí ãàðøûñûíäà äî-
ëàíäû, þçöíÿ áèð äàùà äèããÿòëÿ áàõàðàã ãàïûäàí ÷ûõäû. Ãûçûë Àðñëàíûí
éàòàã îòàüûíà ìÿõñóñ êè÷èê äÿùëèçÿ áþéöê öðÿê ÷ûðïûíòûëàðû èëÿ ýèðäè,
ëàêèí ïÿðäÿíè ãàëäûðûá îòàüà ýèðìÿéÿ úÿñàðÿò åòìèðäè. Ïÿðäÿíèí äàëûíäà
äóðóá äöøöíöð âÿ þç-þçöíÿ äåéèðäè:
“Áóíó êèì áàúàðàð? Ýåúÿíèí áó çàìàíû, õÿëâÿò îòàãäà éàøàéàí áèð
êèøèíèí îòàüûíà ýèðìÿê êèìèí èøèäèð? Áó ãÿäÿð êöñòàõëûüà êöáàð áèð
ãàäûí, ùÿòòà áèð ìÿìëÿêÿòèí ìÿëÿêÿëèê øÿðÿôèíè äàøûéàí áèð ãàäûí
èìêàí âåðÿ áèëÿðìè? Ýåúÿíèí áó âàõòûíäà ãûðõ èêè éàøëàðûíäà áèð ãàäû-
íûí áÿçÿíèá-äöçÿíèá êèøèíèí éàòàã îòàüûíà ýèðìÿñèíäÿ íÿ êèìè áèð
ìÿíà îëà áèëÿð? Î ìÿíèì ùàããûìäà íÿëÿð äöøöíìÿç? Ëàêèí áèëìèðÿì
î ìÿíè ìÿí èñòÿäèéèì êèìè ãÿáóë åäÿúÿêäèðìè? Î ìÿíèì èëëÿð óçóíó
èðòèêàá åòäèéèì úèíàéÿòëÿðèí ýöíàùûíû áåø äÿãèãÿëèê áèð íÿøÿ èëÿ ñèëìÿéè
áàúàðàúàãäûðìû? Çÿíí åòìèðÿì, î ãàäûíëàðà þéðÿíìÿìèøäèð. Î, ãàäûí
âöñàëûíûí òèðéÿêèíÿ àäÿò åòìÿìèøäèð. Ëàêèí ÷ÿòèíëèê áèðèíúè ýþðöøÿ ãÿ-
äÿðäèð. Ìöÿééÿí áèð ìÿãñÿäëÿ êèøèëÿðÿ éàíàøàí èøâÿêàð ãàäûí ÿí ìþù-
êÿì èðàäÿëè øÿõñëÿðÿ áåëÿ ñåâýèíèí çÿùÿðèíè àøûëàéà áèëÿð. Ñåâýè ëÿêÿñè
ñèëèíìÿç ëÿêÿëÿðäÿíäèð. Î êèìè ëÿêÿëÿðè äàøûéàí àäàìëàð ùÿãàðÿòäÿí,
àë÷àëìàäàí äà ÿíäèøÿ åòìÿçëÿð. Î êèìèëÿðè èøâÿêàð âÿ ýþçÿë ãàäûíûí áèð
øöáùÿëè ýåúÿñèíÿ ýÿäÿúÿéèí ìèíëÿðúÿ èøûãëû ýöíëÿðèíè ãóðáàí âåðÿ
áèëÿðëÿð”.
Ãÿòèáÿ áóíëàðû äåéèá îòàüûí ïÿðäÿñèíè ãàëäûðäû âÿ ñàêèò ãÿäÿìëÿðëÿ
Ãûçûë Àðñëàíûí éàòàüûíà äîüðó èðÿëèëÿäè. Ãûçûë Àðñëàí èíñàí íÿôÿñèíèí
ùÿíèðòèñèíè ùèññ åòäèéè çàìàí ÿëèíäÿêè êèòàáû áèð òÿðÿôÿ áóðàõûá Ãÿòè-
áÿéÿ íÿçÿð ñàëäû. Øÿðãèí áöòöí çèíÿò âÿ çÿíýèíëèéèíè ìÿíèìñÿìèø úàíëû
áèð ñÿðýèíèí èðÿëèëÿäèéèíè ýþðäö âÿ äÿðùàë Ãÿòèáÿíèí ãÿëáèíè îõóäó.
Ãÿòèáÿ äöøöíúÿëÿðèíäÿ ìöâÿôôÿãèééÿò ãàçàíà áèëìÿéÿúÿêäè,
÷öíêè Ãÿòèáÿ îòàüà ýèðäèéè çàìàí Ãûçûë Àðñëàíûí îõóäóüó êèòàá ãàäûí-
241

ëàðûí ëåùèíÿ äåéèë, ÿëåéùèíÿ èäè. Î, “×àùàð äÿðâèø” ðîìàíûíû éîõëàäûüû
çàìàí “Ðþâøÿíäöõò” ùåêàéÿñèíè îõóéóðäó1.
Ãûçûë Àðñëàí Ãÿòèáÿíè ýþðäöéö çàìàí ñàíêè Ìåéìÿí ãàëàñû
ùþêìäàðûíûí ãûçû Ðþâøÿíäöõò îíóí éàòàüûíà äîüðó ýÿëèð âÿ àòàñûíûí
ãÿòëèíÿ ìöêàôàò îëàðàã ñÿðêÿðäÿíèí ãîëëàðû àðàñûíà àòûëìàã èñòÿéèðäè.
Ãûçûë Àñðëàí áó ôèêèðëÿðèí äÿùøÿòëè òÿñèðèëÿ êèòàáû áèð òÿðÿôÿ áóðàõûá
ãàëõìàã èñòÿðêÿí, Ãÿòèáÿ ÿëèíè îíóí ÷èéíèíÿ ãîéóá äåäè:
— Ðàùàòñûç îëìàéûí, ùþêìäàð! Ñèç õÿñòÿñèíèç. Öçðöíöç ìÿãáóë
öçðäöð. Ñèçè ðàùàòñûç åòìÿê èñòÿìèðäèì, ëàêèí ðàùàò îëà áèëìÿäèì, ùþ-
êìäàðûí áåëÿ ìöùöì áèð çàìàíäà õÿñòÿëÿíìÿñè âÿçèééÿòäÿí õÿáÿðäàð
îëàí áèð àäàìû äöøöíäöðìÿéÿ áèëìÿçäè.
Ãûçûë Àðñëàí àúûüûíû ýèçëÿäÿðÿê:
— Ìÿëÿêÿäÿí ÷îõ ðàçûéàì, — äåäèêäÿ, Ãÿòèáÿ äÿ:
— Ìÿëÿêÿëèê ìÿíè õîøáÿõò åäÿ áèëìÿäè. Ëàêèí ìÿí áÿäáÿõò îëäó-
üóìà áàõìàéàðàã, ùþêìäàðûí õîøáÿõò âÿ ãàëèá ùÿéàò êå÷èðìÿñèíè àðçó
åäèðÿì.
— Ìÿëÿêÿíè õîøáÿõò åòìÿê áèð øÿõñèí èøèäèð, ëàêèí ìÿìëÿêÿòè õîø-
áÿõò åòìÿê ö÷öí óçóí ìöääÿò, ùÿòòà öìóìè áèð ãöââÿòëÿ èøëÿìÿê
ëàçûìäûð, ÷öíêè ìÿìëÿêÿòèí äöøìÿíè îëäóãúà áþéöêäöð.
Ãÿòèáÿ áèð àù ÷ÿêÿðÿê:
— Äîüðóäóð, ùþêìäàð! — äåäè. — Ìÿíèì õîøáÿõòëèéèìèí áèð øÿõñèí
ÿëèíäÿ îëäóüó èíêàðåäèëìÿç áèð ùÿãèãÿòäèð. Ëàêèí ãÿëáèí òÿëÿáëÿðè
òÿìèí åäèëìÿäÿí õîøáÿõòëèéèí áàø òóòàúàüû äà øöáùÿëèäèð.
Ãûçûë Àðñëàí ýþç ãàïàãëàðûíû ãàïàéûá Ãÿòèáÿíèí íÿ äåìÿê èñòÿäèéè
áàðÿñèíäÿ äöøöíöð âÿ îíà íÿ êèìè úàâàá âåðìÿéè ùàçûðëàéûðäû. Ãÿòèáÿ
ùþêìäàðûí òÿðÿääöä è÷ÿðèñèíäÿ öçäöéöíö äóéóíúà úÿñàðÿòèíè òîïëàéûá
äîäàãëàðûíû ùþêìäàðûí äîäàãëàðûíà éàõûíëàøäûðûá:
— Éÿãèí êè, ùþêìäàð ùÿçðÿòëÿðèíèí ùÿðàðÿòè îëäóãúà êÿñêèíäèð!
— äåäè.
__________
1
“×àùàð äÿðâèø” ðîìàíû Èðàíäà éàçûëìûøäûð. Ðîìàí îõóíóø åòèáàðèëÿ “Ìèí áèð
ýåúÿ” ðîìàíûíäàí äàùà ìàðàãëûäûð. Ðîìàí äþðä äÿðâèøèí ñÿðýöçÿøòèäèð. Áóíóí ö÷öí
“×àùàð äÿðâèø” àäëàíìûøäûð. Ðîìàí òÿðáèéÿ âÿ ÿõëàã úÿùÿòúÿ ìÿíôè ìöíäÿðèúÿ äàøû-
äûüû ö÷öí, Ãûçûë Àðñëàí îíóí îõóíìàñûíû ãàäàüàí åòìèøäè. Ãÿòèáÿ Ãûçûë Àðñëàíûí îòà-
üûíà ýèðäèéè çàìàí Ãûçûë Àðñëàí “Ðþâøÿíäöõò” ùåêàéÿñèíè îõóéóðäó. Ðþâøÿíäöõò áèð
ùþêìäàðûí ãûçû èäè, ùþêìäàðûí äöøìÿíè ãàëàéà ùöúóì åòäèéè çàìàí äöøìÿí ñÿðêÿð-
äÿñèíè ñåâÿí Ðþâøÿíäöõò ãàëàíûí ãàïûñûíû à÷äûðûá îíó è÷ÿðè áóðàõìûø, àòàñûíû ñåâýèñèíÿ
ãóðáàí âåðìèøäè.
242

Ëàêèí Ãÿòèáÿ áó òÿøÿááöñöíäÿí ýþçëÿäèéè ãàëèáèééÿòè ãàçàíà
áèëìÿäè, áèëÿêñ, à÷ûã áèð òÿùãèð àëäû. ×öíêè ùþêìäàð ÷þùðÿñèíäÿ èíñàí
íÿôÿñèíèí èñòèëèéèíè ùèññ åäÿð-åòìÿç, Ãÿòèáÿíèí ôèêðèíè àíëàäû âÿ ÿëèíè
÷þùðÿñèíÿ ùàéèë åòäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Ãÿòèáÿ ùþêìäàðûí äîäàãëàðû ÿâÿ-
çèíÿ ÿëèíäÿí þïäö.
Ãûçûë Àðñëàí Ãÿòèáÿíèí òÿùãèð îëäóüóíó ùèññ åäÿðêÿí:
— Åëÿäèð, ìÿëÿêÿ! Ùÿðàðÿòèì îëäóãúà êÿñêèíäèð. Ìÿí äÿ õÿñòÿéÿì,
ìÿìëÿêÿò äÿ õÿñòÿäèð. Áèðèíúè õÿñòÿéÿ éîõ, èêèíúè õÿñòÿéÿ êþìÿê
ëàçûìäûð.
— Ìÿí èêèíúè õÿñòÿíèí òÿäàâèñèíäÿ èøòèðàê åòìÿêäÿí þòðö áèðèíúè
õÿñòÿ èëÿ äàíûøìàã ö÷öí ýÿëìèøäèì.
Ãûçûë Àðñëàí Ãÿòèáÿíèí îíó éîëóõìàã âÿ ñÿùùÿòèíè ñîðóøìàã ö÷öí
äåéèë, Òîüðóë èëÿ îéíàäûüû îéóíëàðû îéíàìàã ìÿãñÿäèëÿ ýÿëäèéèíè áèëèðäè.
Áóíñóç äà Ãÿòèáÿíèí ìÿñÿëÿñè Ãûçûë Àðñëàíû äöøöíäöðöðäö. Îíó åäàì
åòäèðìÿê âÿ éàèíêè ùÿáñÿ àëäûðìàã ìöìêöí äåéèëäè. ßââÿëà, îíóí
îüëó Ðåé ùàêèìè èäè, èêèíúè, î, Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí ãàäûíû èäè. Ãûçûë
Àðñëàí îíó ñöðýöí åòìÿê äÿ èñòÿìèðäè, ÷öíêè ñöðýöíäÿ îëäóüó çàìàí
ìÿìëÿêÿòèí äöøìÿíëÿðè èëÿ äàùà àçàä, äàùà àñàí áèð ñóðÿòäÿ ýþðöøöð
âÿ ìàúÿðà ùàçûðëàéûðäû. Áóíà ýþðÿ äÿ Ãûçûë Àðñëàí îíó þç ýþçö þíöíäÿ
áóëóíäóðìàüû ãÿðàðà àëìûøäû êè, áó äà îíóí Òÿáðèçÿ êþ÷öðöëìÿñèëÿ
ìöìêöí èäè.
Ãûçûë Àðñëàí áóíëàðû äöøöíäöéö äÿãèãÿëÿðäÿ Ãÿòèáÿ äÿ åéíè ôèêðèí
ÿòðàôûíäà äöøöíöðäö:
“Î ìÿíè þëäöðÿ áèëìÿç. Ùÿáñäÿ ñàõëàéà áèëìÿç, ñöðýöí åòìÿêäÿí
äÿ ìöñáÿò áèð íÿòèúÿ ÿëäÿ åäÿ áèëìÿçäè. Ñþç éîõäóð êè, ïàéòàõòäà
éàøàìàüûìà ðàçû îëìàéàúàãäûð. Áóíóí ö÷öí éåýàíÿ áèð ÷àðÿ âàðñà, î
äà ìÿíè Òÿáðèçÿ êþ÷öðìÿêäÿí èáàðÿò îëàúàãäûð.
Ùÿðýàù ìÿíèì áó äöøöíúÿëÿðèì äîüðóëóðñà, î çàìàí ùþêìäàðûí
éàõàñû áó ãàäûíûí ÿëèíäÿí ãóðòàðìàç, î áó ýöí öçöíö òóòìàüû áàúà-
ðûðñà, éàðûí áàúàðìàç. Êèøèëÿð áåëÿäèð, îíëàðûí ãàäûíà òÿëÿáàò ùèññ åòäèê-
ëÿðè àíëàðû òÿéèí åòìÿéè áàúàðìàã ëàçûìäûð. Îíëàðäà áó òÿëÿáàò äîüóë-
äóüó çàìàí øöóðëàðû êöòëÿøèð, î çàìàí ãàäûíûí ãîúàëûüûíû, ÷èðêèíëèéèíè,
ùÿòòà ÿõëàãñûç îëäóüóíó áåëÿ õÿéàëëàðûíà ýÿòèðÿ áèëìÿçëÿð”.
Ãûçûë Àðñëàí ñöêóòó ïîçàðàã:
— Ìÿí ìþùòÿðÿì ìÿëÿêÿ ùàããûíäà òàìàìèëÿ áàøãà úöðÿ
äöøöíöðÿì. Áó íå÷ÿ èëèí ìöääÿòèíäÿ ìÿëÿêÿíèí éàøàéûø òÿðçèíäÿí
àëäûüûì òÿúðöáÿëÿð ìÿíÿ áèð ùÿãèãÿòè àíëàòäû êè, î äà áóíäàí èáàðÿòäèð:
243

Èíäèéÿ ãÿäÿð ìÿëÿêÿíèí íÿ êèìè áèð âÿçèééÿò è÷ÿðèñèíäÿ éàøà-
ìàñèëÿ íÿ Òîüðóë, íÿ äÿ ìÿíèì þçöì ìÿøüóë îëìàìûøûã. Ìÿëÿêÿíèí
öçÿðèíäÿ ìöÿééÿí íÿçàðÿò âÿ ùèìàéÿò îëìàìûøäûð. Àðàëûãäà ìþâúóä
îëàí áöòöí àíëàøûëìàçëûã, ùÿòòà áèð ïàðà èõòèëàôëàð äà ùèìàéÿñèçëèê
íÿòèúÿñèíäÿ éàðàäûëìûøäûð. Ìÿìëÿêÿòèí äöøìÿíëÿðè ìÿëÿêÿíèí áàøëû-
áàøûíà áóðàõûëìàñûíäàí èñòèôàäÿ åòìèøäèð. Ùÿòòà, Òîüðóëóí þçö äÿ
ìÿëÿêÿíèí ãåéðè-èõòèéàðè âÿ ìÿúáóðèééÿò äàõèëèíäÿ áóðàõäûüû ñÿùâëÿ-
ðèíäÿí èñòèôàäÿ åòìÿê èñòÿìèøäèð.
Ãûçûë Àðñëàí áóíëàðû à÷ûã-à÷ûüûíà äåéÿíäÿí ñîíðà Ãÿòèáÿéÿ ñóàë
âåðäè:
— Ìþùòÿðÿì ìÿëÿêÿ, áó ñþéëÿäèêëÿðèì äîüðó äåéèëìè?
Ãÿòèáÿ áèð äàùà èãáàëûíû ñûíàìàã èñòÿäè âÿ àüëàéàðàã:
— Áåëÿäèð, ÿëàùÿçðÿò! — äåìÿêëÿ þçöíö ùþêìäàðûí öçÿðèíÿ àòäû âÿ
áèð äàùà òóòãóí ñÿñëÿ:
— Áåëÿäèð! — äåäè âÿ äþøëÿðèíè ùþêìäàðûí äþøëÿðèíÿ ñþéêÿäè,
ãîëëàðûíû à÷ìàãëà îíó áÿðê-áÿðê ãóúàãëàäû.
Ëàêèí î, áó ñîí òÿøÿááöñöíäÿ äÿ ìöâÿôôÿã îëà áèëìÿäè. Ãûçûë Àðñ-
ëàí ñîéóããàíëû áèð ùàëäà îíóí ãîëëàðûíäàí òóòóá éàòàãäàí óçàãëàøäû âÿ:
— Ìÿëÿêÿíèí þçöíö ÿëÿ àëìàñûíû ìÿñëÿùÿò ýþðöðÿì. Ñèçè Òÿáðèçÿ
êþ÷öðÿúÿéÿì. Î çàìàí áó ñàùÿäÿ äÿ äàíûøìàã ìöìêöíäöð.
Ãÿòèáÿ ìÿüëóáëàðà ìÿõñóñ áèð ÷þùðÿ èëÿ Ãûçûë Àðñëàíà áàõàðàã
ñîðóøäó:
— Ìÿí ùþêìäàðûí âåðäèéè áó âÿäÿëÿðÿ èíàíà áèëÿðÿììè?
— Èíàíà áèëÿðñèíèç. Ùÿð øåé Òÿáðèçäÿ.
Ãÿòèáÿ áó ñþçëÿðè åøèäÿíäÿí ñîíðà éåíÿ äÿ ãàëõûá ýåòìÿäè, î Ãûçûë
Àðñëàíäàí òÿìèíàò àëìàã âÿ ýÿëÿúÿéèí çÿìèíÿñèíè ãîéìàã ö÷öí þç
ãàäûíëûüûíû, þç ýþçÿëëèéèíè íöìàéèø åòäèðäè. Ëàêèí åòäèéè íöìàéèøëÿðèí
ùàìûñûíäà þçöíö ìÿüëóáëàð úÿðýÿñèíäÿ ýþðäö. Íÿùàéÿò, ôèêðèíè à÷ûã-
à÷ûüûíà äåäè. Ãûçûë Àðñëàí äà ÿââÿëêè ñþçöíö òÿêðàð åòìÿêëÿ:
— Ùÿð øåé Òÿáðèçäÿ, — äåéÿ úàâàá âåðäè.
Ãÿòèáÿ áèð äàùà à÷ûã äàíûøäû:
— Ìÿí ùþêìäàðëà áÿðàáÿð ìÿìëÿêÿòèí èãáàëûíäà èøòèðàê åòìÿê
èñòÿéèðÿì.
Ãûçûë Àðñëàí éåíÿ äÿ:
— Áó áàðÿäÿ Òÿáðèçäÿ äàíûøàðûã, — äåäè.
Ãÿòèáÿ ñÿùÿðÿ ãÿäÿð Ãûçûë Àðñëàíû ðàùàòñûç åòäèéèíÿ áàõìàéàðàã,
þç ãÿëáèíè ðàùàò åäÿ áèëìÿäè. Î àüëàéà-àüëàéà ïÿðäÿíè ãàëäûðûá äÿùëèçÿ
244

÷ûõäûüû çàìàí úàðèéÿëÿð âÿ õèäìÿò÷èëÿð äÿ äÿùëèçäÿ äóðóá Ãÿòèáÿíèí
ùþêìäàðûí îòàüûíäàí íÿ çàìàí âÿ íÿ âÿçèééÿòäÿ ÷ûõàúàüûíû ýþçëÿ-
éèðäèëÿð. Ãÿòèáÿ ýþç éàøû èëÿ îíëàðà ìöðàúèÿò åäèá:
— Ùþêìäàðûí ñÿùùÿòè éåðèíäÿ äåéèëäè, áóíà ýþðÿ äÿ éàíûíäàí àéðûëà
áèëìÿäèì, — äåéèá, êå÷èá ýåòäè.
Áó ùàäèñÿäÿí ö÷ ýöí êå÷ÿíäÿí ñîíðà Ãÿòèáÿíèí ãàôèëÿñè Àòàáÿé
ñàðàéûíû òÿðê åäÿðÿê Ùÿìÿäàíûí Òÿáðèç äàðâàçàñûíäàí ÷ûõûðäû, Ãÿòèáÿ
ñàíêè Ãûçûë Àðñëàíëà áàø òóòàúàã èçäèâàúûí òîé îòàüûíà ýåäèðäè.1
Ãÿòèáÿíèí Òÿáðèçÿ ýÿòèðèëìÿñè õàðÿçìøàùëàðëà îëàí ÿëàãÿíèí
äÿéèøìÿñèíÿ âÿ Ðåéäÿí ìÿðêÿçè ùþêóìÿòÿ ãàðøû àïàðûëàí ìöáàðèçÿíèí
äàéàíäûðûëìàñûíà ñÿáÿá îëäó. Ëàêèí àçÿðáàéúàíëûëàð Ãÿòèáÿíèí Àçÿð-
áàéúàíà ýÿòèðèëìÿñè âÿ Òÿáðèç ñàðàéëàðûíäàí áèðèñèíäÿ éåðëÿøäèðèëìÿñè
èøèíÿ ñîéóããàíëûëûãëà áàõà áèëìÿäèëÿð. Ãûçûë Àðñëàíû éàõûíäàí òàíû-
éàíëàð îíóí Ãÿòèáÿ èëÿ åâëÿíÿúÿéè ùàããûíäà áóðàõûëàí øàéèÿëÿðèí ùå÷
áèðèñèíÿ èíàíìûðäû. Ãÿòèáÿ èñÿ Òÿáðèçÿ éûüûøäûüû ýöíäÿí áÿðè þçöíö
Ãûçûë Àðñëàíûí ìÿëÿêÿñè êèìè àïàðûð âÿ áó èçäèâàúûí òåçëèêëÿ áàø
òóòàúàüûíà èíàíûðäû. Î, îüëó Ãöòëöü Èíàíúà éàçäûüû ìÿêòóáóíäà äà áó
ôèêèðëÿðè èôàäÿ åäèðäè. Î, ìÿêòóáäà äåéèðäè:
“Áèð ìÿìëÿêÿòè èäàðÿ åòìÿê èøèíèí ìöâÿôôÿãèééÿòè, âÿçèééÿòè òÿéèí
åòìÿêäÿí àñûëûäûð. Áèç èãáàëûìûçû Òîüðóëóí èãáàëûíà áàüëàìàãäàí ùå÷
áèð ìöñáÿò íÿòèúÿ ÿëäÿ åäÿ áèëìÿäèê. Ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, Òîüðóëóí
ìÿñÿëÿñè ùÿëÿëèê ùÿëë åäèëìèø áèð ìÿñÿëÿäèð.
Ùàçûðäà ùÿì èãáàë, ùÿì äÿ ìÿìëÿêÿò õàëãûíûí ðÿüáÿòè Ãûçûë Àðñ-
ëàíûí òÿðÿôèíäÿäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ ÿìèíÿ ãàðøû ÿëèíäÿ ñèëàù îëàðàã ìöùà-
ðèáÿéÿ ÷ûõìàüûí âàõòû êå÷ìèøäèð.
Áèçèì èãáàëûìûç Ãûçûë Àðñëàíûí èãáàëû èëÿ áèð éåðäÿ àøûëàíìàã ÿðÿ-
ôÿñèíäÿäèð. Áó áèðëÿøìÿ ñÿíè íÿ àúûãëàíäûðñûí, íÿ äÿ ùåéðÿòÿ ýÿòèðñèí.
×öíêè áó, èêè íÿôÿðèí àðçóñóíó òÿéèí åòìÿê äåéèëäèð. Õàíÿäàíûìûçûí
äàâàì âÿ ìþùêÿìëèéè áóíó òÿãàçà åäèð. Ãàí òþêìÿê èõòèëàôû áèð äàùà
äÿðèíëÿøäèðÿð. Ìÿêòóáó àëàí êèìè, ìöùàðèáÿ âÿ ìöáàðèçÿ ÿòðàôûíäà
ýþðäöéöí ùàçûðëûãëàðûí ùàìûñûíäàí ÿë ÷ÿêèá Òÿáðèçÿ ýÿëìÿê ñÿôÿðèíÿ
ùàçûðëàíìàëûñàí.
Ùþêìäàð ñÿíÿ äÿ âÿ ãÿùðÿìàí Ùöñàìÿääèí úÿíàáëàðûíà äà ÿì-
íèééÿò ÿòà áóéóðìóøäóð. Ñèçèí ùÿð èêèíèç ö÷öí ÿìíèééÿòíàìÿ ýþíäÿðèð
âÿ éîëóíóçó ýþçëÿéèðÿì”.
__________
1
“Ðþâçÿòöññÿôà òàðèõè”, 3-úö úèëä (ìöÿëëèôè Ìÿùÿììÿä Õàâÿíä).
245

Áó ìÿêòóá ýþíäÿðèëÿíäÿí îí áåø ýöí ñîíðà òÿúèëè ãàñèä ýÿëèá
Ãöòëöü Èíàíúûí Ùöñàìÿääèíëÿ áÿðàáÿð Òÿáðèçÿ éàõûíëàøäûüûíû õÿáÿð
âåðäè. Áó õÿáÿð ýÿëÿí êèìè Ãûçûë Àðñëàí áþéöê âÿ òÿíòÿíÿëè áèð èñòèãáàë
ìÿðàñèìèíèí äöçÿëìÿñèíÿ ÿìð âåðäè.
Ùöñàìÿääèíëÿ Ãöòëöü Èíàíú Ãûçûë Àðñëàíûí ùöçóðóíà äàõèë îëäóã-
ëàðû çàìàí Ãÿòèáÿ äÿ Ãûçûë ïàéÿëè áèð êöðñöíöí öñòöíäÿ îòóðìóøäó.
Îíëàðûí ùÿð èêèñè ÿââÿëúÿ Ãÿòèáÿíèí, ñîíðà äà Ãûçûë Àðñëàíûí ÿëèíè
þïäöëÿð.
Ùöñàìÿääèí Ãÿòèáÿíèí ÿëèíè þïäöéö çàìàí êå÷ìèøèí ìöðÿêêÿá
õàòèðÿëÿðè éåíÿ äÿ îíó äàíûøäûðûá äåéèðäè:
“Âàõòèëÿ áó ÿõëàãñûç ãàäûí ìÿíèìëÿ èçäèâàú àðçóñóíäà îëäóüó âÿ
ìÿíèì ùÿñðÿòèìëÿ éàøàäûüûíû òÿêðàð-òÿêðàð äåéÿðÿê àíä è÷èðäè. Î,
öçöíö âÿ äîäàãëàðûíû äÿôÿëÿðëÿ ìÿíÿ þïäöðäöéöíÿ áàõìàéàðàã, èíäè
äÿ ìÿíÿ ÿëèíè þïäöðöð, ùå÷ äÿ óòàíûá-ãûçàðìûð. Î äîäàãëàð íÿ åòìÿäè?
Ãàøûäà äóðàí áó èëàí êèìëÿðè çÿùÿðëÿìÿäè? ßðèíè åäàì åòäèðäè, Òîüðóëó
òàõòûíäàí ñöðýöíëÿðÿ ýþíäÿðäè. Èíäè äÿ Åëäÿíèç õàíÿäàíûíû êîð ãîéìàã
ö÷öí Ãûçûë Àðñëàíà íÿôÿñ ñàëìûøäûð. Ëàêèí î ìÿíèì ÿëèìäÿí éàõàñûíû
ãóðòàðà áèëìÿéÿúÿêäèð. Îíó ìÿùâ åäÿúÿéÿì, î ìÿíèì éàíûìäà äà
ìÿñóëäóð. Îíóí øåéòàíúàñûíà ñåâýèñè èéèðìè èëäÿí áÿðè ìÿíèì ýÿíú-
ëèéèìè ÷åéíÿìèøäèð. Ìÿí áèð ãÿùðÿìàí îëäóüóì ùàëäà, êèìëÿðÿ õèäìÿò
åòäèéèìè þçöì äÿ áèëìèðÿì”.
Ùöñàìÿääèí áó ôèêèðëÿðäÿí ñîíðà èëàí êèìè àúûüûíäàí ãûñãàíàðàã
áèð äàùà ãÿëáèíäÿ äåäè:
“Øàèðëÿð íÿ ãÿäÿð ùÿññàñ øÿõñèééÿò èìèø!.. Íèçàìè áó èëàíû áèðèíúè
ýþðöøäÿ òàíûäû. Î, áóíóí ãÿëáèíè íÿ òåç îõóéà áèëäè? Ãîé Ãÿòèáÿ
øàäëàíìàñûí, ãîé î Ãûçûë Àðñëàíäàí íèúàò ýþçëÿìÿñèí, ìÿí éåíÿ äÿ
Òîüðóëó ùþêóìÿò áàøûíà êå÷èðÿúÿéÿì. Ãîé Ãûçûë Àðñëàí äöíéàëàðà
ÿéèëìÿéÿí ìÿüðóð áàøûíû ÿúëàô âÿ âÿôàñûç áèð ãàäûíûí ãàðøûñûíäà ÿéñèí,
ëàêèí îíó äà áèëñèí êè, áó ãàäûíà ÿéèëÿí áàø, áèð ýöí òîðïàãäàí ãàëõìà-
éàúàãäûð. Áóíà Ãÿòèáÿ äåéÿðëÿð, î áó õàíÿäàíû ìÿùâ åòìÿìèø ñàêèò
îëìàéàúàãäûð. Áóíóí þçöíö èñÿ éàëíûç ìÿí ìÿùâ åäÿ áèëÿúÿéÿì”.
Ãÿòèáÿ äÿ ùöçóðóíäà äóðàí àüûëñûç âÿ ñåâýè ÿñèðè îëàí ãÿùðÿìàíà
áàõûð âÿ äöøöíöðäö:
“Ãÿùðÿìàíëûã ìåéäàíûíûí ñÿíÿòêàðû îëñàí äà, ãàäûí ãÿëáèíè þéðÿí-
ìÿê èøèíäÿ ìÿêòÿáëè áèð óøàã ãÿäÿð ñàâàäñûçñàí. Ñÿí ìÿíèì ÿëèìäÿí
ãóðòàðà áèëìÿçñÿí. Ôèëîñîôëàð, ñèéàñÿò÷èëÿð âÿ ÿäèáëÿð ìåéäàíûíäà àò
246

ñöðÿí Ãûçûë Àðñëàíëàð ìÿíèì ìöÿììàëàðûìû ùÿëë åäÿ áèëìÿäèéè ùàëäà,
ñÿíèí êèìè àâàì, àíúàã áèð ãûëûíú èëÿ áèð äÿ ùåéâàíû ãöââÿòÿ ìàëèê îëàí
áèð àäàì íÿ åäÿ áèëÿúÿêäèð? Ñÿí ìÿíèì áèð úöò äîäàüûìà ñàùèáëÿíìÿê
ö÷öí áèð ùþêìäàðûí ãÿòëèíäÿ èøòèðàê åòäèí. Áó äîäàãëàðû áèð äàùà ñÿíÿ
âåðÿðñÿì, éàíûìäà îòóðàí èêèíúè ùþêìäàðû äà þëäöðÿúÿêñÿí, ëàêèí
éåíÿ äÿ ìÿí ñÿíèí îëìàéàúàüàì. ×öíêè ìÿí ýþçÿëëèéè, ãÿùðÿìàíëûüû
éîõ, ìÿãñÿäè ñåâèðÿì. Î ìÿãñÿä èñÿ Òîüðóëäà âÿ Ãûçûë Àðñëàíäàäûð.
Ñÿíÿ ýÿëäèêäÿ, áó ìÿãñÿäè ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí áèð âàñèòÿñÿí”.
***
Òÿíòÿíÿëè çèéàôÿòäÿ Òÿáðèçèí ÿí ñÿíÿòêàð ÷àëàíëàðû âÿ îõóéàíëàðû
èøòèðàê åäèðäè. Ëàêèí Ùöñàìÿääèíèí ãÿëáè þçöíäÿ äåéèëäè. Îíó òÿùãèðèí
âÿ ãûñãàíúëûüûí àüûðëûãëàðû ÿçèðäè. Î ùÿì àúûãëàíûð, ùÿì äÿ åòäèêëÿðèí-
äÿí óòàíûð âÿ õÿúàëÿò ÷ÿêèðäè.
— Íÿ ö÷öí ìÿí Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä êèìè áèð êèøèíè èêè çÿùÿðëè
äîäàãëàðûí ñÿáÿáèíÿ çÿùÿðëÿòäèì? — äåéÿðÿê ãÿëáèíäÿ áåëÿ áèð àíä
è÷èðäè: “Ìÿí áó ôàùèøÿíèí äîäàãëàðûíà çÿùÿð è÷èðìÿñÿì, ðàùàò îëà áèë-
ìÿéÿúÿéÿì”.
Ãÿòèáÿ ùàçûðêû âÿçèééÿòäÿí íàðàçû äåéèëäè. Î áåëÿ äöøöíöðäö:
— Ìÿí áèð ãàòèë îëñàì, äÿéÿðñèç àäàìëàðûí ãàòèëèéÿì. Ìÿìëÿêÿòèíè,
âÿòÿíèíè áèð ãàäûíûí äîäàãëàðûíà ãóðáàí âåðÿ áèëÿíëÿðè þëäöðìÿê ìÿì-
ëÿêÿòÿ âÿ õàëãà ãàðøû áèð õÿéàíÿò ùåñàá åäèëìÿìÿëèäèð.
Ìÿìëÿêÿòèí áÿäáÿõòëèéè áóðàñûíäàäûð êè, îíóí èäàðÿñè ùÿð ÿñðäÿ áèð
àúèçèí, éàõóä áèð øÿùâÿòïÿðÿñòèí ÿëèíäÿ îëìóøäóð.
Èéèðìè èêè èëäèð êè, áþéöê áèð õàíÿäàíû îéóíúàã åäèá ÿëèìäÿ îéíàäû-
ðàì. Èíòèãàì èíòèãàì öñòöíäÿí àëûðàì. Éåíÿ äÿ àëàúàüàì, ÷öíêè Àòàáÿé
Ìÿùÿììÿä ìÿíÿ âåðäèéè ãÿëáèíè àëûá, áàøãàñûíà âåðäè. Î, þç ýþçÿëè
èëÿ íÿøÿëÿíäèéè ýåúÿëÿð ìÿí äèçëÿðèìè ãóúàãëàéûá àüëàéûðäûì.
Ùàçûðäà ìÿíèì éàíûìäà îòóðàí ùþêìäàð äà ìÿíèì ìÿãñÿäèìè áó
ýöí-ñàáàù òÿõèðÿ ñàëûð, ëàêèí î áóíó äàâàì åòäèðÿ áèëìÿéÿúÿêäèð. ×öíêè
àðòûã þëöì îíà ÷îõ éàõûíäûð”.
Ìóñèãè ÷àëûíûð, ðÿããàñÿëÿð ðÿãñ åäèðäè. Çèéàôÿòäÿ ùÿð øåé âÿ ùÿð êÿñ
âàð èäè. Ýþðöíìÿéÿí øåé ñÿìèìèééÿò, èøòèðàê åòìÿéÿíëÿð èñÿ àçÿðáàé-
úàíëûëàð èäè. Ãÿòèáÿ Òÿáðèçÿ ýÿëäèéè ýöíäÿí âÿëèÿùä Àçÿðáàéúàí ñÿéà-
ùÿòè áÿùàíÿñèëÿ Òÿáðèçäÿí ÷ûõìûøäû, Ãöòëöü Èíàíúûí ýÿëìÿñè ìöíà-
ñèáÿòèëÿ âåðèëÿúÿê çèéàôÿòÿ äÿâÿò îëóíäóüóíà áàõìàéàðàã çèéàôÿòÿ
247

ýÿëìÿìèøäè, ÷öíêè î, Ãÿòèáÿíè ýþðìÿê èñòÿìèðäè. Àòàáÿé Ìÿùÿììÿ-
äèí ãÿôèëäÿí áàø âåðÿí þëöìö ùàããûíäà áóðàõûëàí øàéèÿëÿð âÿëèÿùäèí
Ãÿòèáÿéÿ îëàí åòèìàäûíû ãûðìûøäû.
Ãûçûë Àðñëàí Ãÿòèáÿ ùàããûíäàêû ôèêèðëÿðèíè âÿëèÿùäÿ èçàù åòñÿ áåëÿ,
î éåíÿ äÿ áó ôèêèðëÿð èëÿ ùåñàáëàøìàã èñòÿìèðäè.
Çèéàôÿò äþðä ýöí äàâàì åòäè. Ëàêèí Ãÿòèáÿ ìàúÿðàñûç îòóðìàüû
áàúàðìûðäû. Î, Ùöñàìÿääèíäÿí äÿ öìèäèíè êÿñìÿìèøäè, îíó ëàçûì
îëäóüó çàìàí Ãûçûë Àðñëàíà ãàðøû èñòèôàäÿ åòìÿéÿ ùàçûðëàøûðäû. Ãûçûë
Àðñëàí Ãöòëöü Èíàíúû âÿëèÿùä òÿéèí åòìÿç âÿ èçäèâàú ìÿñÿëÿñèíÿ
ÿíúàì âåðìÿçñÿ, Ãÿòèáÿ îíó Ùöñàìÿääèíèí âàñèòÿñè èëÿ ìÿùâ åòìÿéè
ãÿðàðà àëìûøäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ Ùöñàìÿääèíèí Òÿáðèçÿ ýÿëäèéèíèí áå-
øèíúè ýöíö Ùöñàìÿääèíè þç ùöçóðóíà äÿâÿò åëÿäè.
Ùöñàìÿääèí þç ìÿíçèë åòäèéè áèíàäàí ÷ûõûá Ãÿòèáÿíèí éàíûíà
ýåäÿðêÿí, îíà äåìÿê èñòÿäèéè ñþçëÿðè ÿçáÿðëÿéèðäè:
“Àäû ìÿëÿêÿ îëàí áèð ãàäûíäà âÿôà âÿ ìöðöââÿò îëìàçìû? Ñÿí íÿ
ö÷öí ìÿíèì ùÿéàòûìëà îéíàéûðñàí? Ñÿíè þç ñåâäèéèí îüëóíà àíä âåðè-
ðÿì, ìÿíèì éàõàìäàí ÿë ÷ÿê. Íÿ ö÷öí ìÿíè áó ãÿäÿð òàðèõè úèíàéÿò-
ëÿðÿ úÿëá åäèðñÿí? Ìÿí áöòöí þìðöìäÿ ñÿíÿ âÿ ñÿíèí ÿúäàäûíà, àòà âÿ
àíàíà ãàðøû áèð ùþðìÿòñèçëèê åòìèøÿììè? Ìÿíè ùàíñû áèð ýöíàùûì
ñÿáÿáèíÿ úÿçàëàíäûðûðñàí?”.
Ùöñàìÿääèí áó ñþçëÿðè òÿêðàð-òÿêðàð ÿçáÿðëÿéÿ-ÿçáÿðëÿéÿ Ãÿòè-
áÿíèí îòàüûíà äàõèë îëäó.
Ãÿòèáÿ èñÿ Ùöñàìÿääèíèí äàëûíúà úàðèéÿñèíè ýþíäÿðäèêäÿí ñîíðà,
Ùöñàìÿääèíëÿ áèðèíúè ýþðöøöíäÿ, éÿíè, ãûçëûã âàõòûíäà ýåéäèéè ëèáàñ-
ëàðû ýåéèá, îòàãäà î òÿðÿô-áó òÿðÿôÿ ýÿçèðäè.
Ùöñàìÿääèí Ãÿòèáÿíè ýþðäöéö àíäà äåìÿê èñòÿäèéè ñþçëÿðè òàìà-
ìèëÿ óíóòäó âÿ ãÿëáè äÿðùàë êå÷ìèøëÿðÿ âÿ ýÿíúëèéÿ ãàéûòäû. Ñàíêè îíóí
ãàðøûñûíäà 42 éàøëû Ãÿòèáÿ éîõ, èéèðìè éàøëàðûíäà ýÿíú âÿ éåòèøìèø áèð
ãûç äóðìóøäó.
Ùöñàìÿääèí áàø åíäèðèá äóðäó, Ãÿòèáÿ èñÿ ãàðà âÿ ìÿùçóí áàõûøëû
ýþçëÿðèíè îíà òÿðÿô ÷åâèðèá:
— Îòóð, îòóð ìÿíèì ðóùóì! — äåäè.
Ùöñàìÿääèí “ìÿíèì ðóùóì” êÿëìÿñèíäÿí äèêñèíäè âÿ òÿêàí éåäè.
Î, Ãÿòèáÿ èëÿ Ùÿìÿäàíäà, Ìóðàäáÿé äÿðÿñèíäÿ Êþøêáàüè-ìöÿççÿì-
äÿ âÿ Åëäÿíèç Ðöáàòûíäà êå÷èðäèéè íÿøÿëè ýåúÿëÿðè áèð äàùà õàòûðûíà
ýÿòèðäè. Äàíûøìûðäû, àéàã öñòöíäÿ äóðóá Ãÿòèáÿíèí ÷þùðÿñèíÿ áàõûðäû,
ñàíêè îíóí ÷þùðÿñèíäÿí áèð óòàíúàãëûã äóéóëóðäó. Ãÿòèáÿíèí ÷þùðÿñè þç
248

àðçó âÿ ÿìÿëèíäÿí ìÿùðóì îëàí ãûçûí ÷þùðÿñèíÿ áÿíçÿéèðäè. Ùöñà-
ìÿääèí þç ãÿëáèíäÿ äåéèðäè:
“Ùå÷ øöáùÿ éîõäóð êè, áó ñààò Ãÿòèáÿäÿ ìÿíèì ëåùèìÿ îëàðàã ãÿòè
áèð äþíöø ÿìÿëÿ ýÿëìèøäèð. Î, óòàíûð, ÷þùðÿñèíäÿí ùÿéà òÿðè òþêöëöð.
Ýþçÿë ãàäûíûí óòàíàí âÿ òÿðëÿéÿí ÷þùðÿñèíÿ áàõìàãäà äà ãÿðèáÿ áèð
àëÿì âàðäûð. Èíàäëûäûð, ùèéëÿýÿðäèð, èøâÿêàðäûð, èðàäÿëèäèð, ëàêèí ãàäûí-
äûð. Ùÿð øåéäÿí ñîíðà îíëàðäà êèøèéÿ òÿñëèì îëìàã õöñóñèééÿòè âàðäûð.
Ãÿòèáÿ áó òÿçÿ ðîëóíó ÷îõ áþéöê áèð ñÿíÿòêàðëûãëà îéíàéûðäû. Î,
îòàüû ùÿéÿúàíëà äîëàøäûüû çàìàí áàùàð áóëóäó êèìè äîëìóøäó, éàâàø-
éàâàø ãàðà áóëóä êèìè ñóéà äîëàí ýþç áÿáÿêëÿðèíäÿí ãûçûë ýöëäÿí äàùà
èíúÿ îëàí éàíàãëàðûíà øÿáíÿì äàìúûëàéûðäû. Î äàìúûëàðûí ùÿð áèðèñè
Ùöñàìÿääèíèí ãÿëáèíäÿ àëîâëàíìàüà áàøëàéàí èíòèãàì îäëàðûíû ñþí-
äöðöðäö. Àðòûã Ùöñàìÿääèíèí îíà éàçûüû ýÿëèð âÿ þç ãÿëáèíäÿ äåéèðäè:
“Áÿäáÿõò, éàçûã ãàäûí! Þìðöíäÿ õîø áèð ýöí ýþðìÿäè. Áöòöí
ýÿíúëèéè ùÿãàðÿòëÿð, èõòèëàô âÿ êÿäÿðëÿð è÷ÿðèñèíäÿ ìÿùâ îëäó. Øàèðè
ñåâäè, ðÿää îëóíäó, òÿùãèð îëóíäó. Èñòÿìÿäèéè áèð àäàìà ÿðÿ âåðäèëÿð,
ãûçëûã øÿðÿôèíè àëàðàã ýþçäÿí ñàëäû, áàøãàñûíà åâëÿíäè. Èíäè íÿ åòñèí?
Êèìè äèíëÿñèí? Êèìÿ èíàíñûí? Èíäè ùÿð êÿñ áóíó þç ìÿãñÿäè ö÷öí
èñòèôàäÿ åòìÿéÿ ÷àëûøûð.
Éàçûã ãàäûíëàð! Èõòèéàðëàðû þç ÿëëÿðèíäÿ äåéèë. Ùÿð êÿñèí ñÿðâÿòè âàð,
ãöââÿòè âÿ øèðèí äèëè âàðñà áóíëàðû àëäàäûð, ìÿúáóð åäèð, íÿùàéÿò, áèð
ÿñèð êèìè ãîéíóíà ñàëûð, ñåâýèñèíÿ, èñòèãëàëûíà þëöì çÿðáÿñè âóðóð.
Éàçûã ãàäûí! Ñÿíèí øÿõñè øÿðÿôèí, ìÿíëèéèí âÿ èñòèãëàëèééÿòèí éîõäóð.
Ñÿíèí àðçóí éîõäóð. Ñÿí êèøèíèí àðçó âÿ ÿìÿëëÿðèíÿ áîéóí ÿéìÿëèñÿí.
Àüëà, éàçûã ãàäûí, àüëà! ×öíêè ñÿí àíúàã áó èõòèéàðà ìàëèêñÿí!
Éàçûã Ãÿòèáÿ! Òîüðóëäàí éàõàíû ãóðòàðàí êèìè, Ãûçûë Àðñëàíûí ïÿí-
úÿñèíÿ äöøäöí. Ýþçÿëñÿí, íÿ åäÿúÿêñÿí? Áÿçÿí ýþçÿëëèê äÿ ãàäûíûí
õîøáÿõòëèê âÿ àçàäëûüûíû ÿëèíäÿí àëûð.
Ùÿðýàù ñÿí Ãÿòèáÿ, Ãûçûë Àðñëàíäàí éàõà ãóðòàðìàüû àðçó åäèðñÿí,
ìÿí ñÿíÿ êþìÿê åäÿðÿì, ÷öíêè áèð çàëûìû ìÿùâ åòìÿê ùÿð áèð âèúäà-
íûí ìöãÿääÿñ âÿçèôÿñèäèð”.
Ãÿòèáÿ éàõûíà ýÿëèá ÿëèíè Ùöñàìÿääèíèí ÷èéíèíÿ ãîéàðàã ìÿùçóí
áèð ñóðÿòäÿ äåäè:
— Ìÿíèì ðóùóì! Áèçè áèð-áèðèìèçäÿí àéûðäûëàð. Ìÿí àúèç áèð ãàäûí
îëäóüóì ö÷öí áóíà ãàðøû íÿ åäÿ áèëÿðäèì?.. Ëàêèí ñÿí èñòÿñÿí áó
àéðûëûã î ãÿäÿð äÿ óçóí ÷ÿêìÿç. Ìÿíèì ðóùóì! Ãûçûë Àðñëàíûí ìÿíè
Ùÿìÿäàíäàí Òÿáðèçÿ íÿ ìÿãñÿäëÿ ýÿòèðäèéèíè áèëìÿìèø äåéèëñÿí.
249

Ëàêèí ìÿí ñÿíèí íàìóñ âÿ øÿðÿôèíè ñàòàí ãàäûíëàðäàí äåéèëÿì. Îíóí
ãàðøûñûíäà áþéöê îðäóëàð áàø åíäèðèð, òÿê áèð Ãÿòèáÿ îíóí ÿìðëÿðèíÿ
òÿñëèì îëìàéà áèëÿðäèìè?
Ñÿíÿ àíä è÷èðÿì, ÿìèí îë. Î ìÿíè þç ãîëëàðû àðàñûíäà ýþðìÿéÿ-
úÿêäèð. Ñÿí ìÿíèì Ãûçûë Àðñëàíëà Òÿáðèçÿ ýÿëäèéèìè þç øÿðÿôèíÿ ùÿãà-
ðÿò ùåñàá åäèá ìÿíè àòñàí äà, ìÿí éåíÿ äÿ ñÿíè àòìàéàúàüàì. Èíàí
ìÿíÿ, ñÿíèí äåäèéèí ñþç õÿéàëûìäàí ÷ûõìàìûøäûð: ìÿí ñÿíèí îëìàñàì
äà, ùå÷ êÿñèí äÿ îëìàéàúàüàì! Ùÿéàò áåëÿäèð, ìÿíèì ðóùóì! Ñÿí
ìÿíèì ùÿéàòûìû ÿââÿëèíäÿí àõûðûíà ãÿäÿð áèëèðñÿí. Ìÿíèì áÿäáÿõò-
ëèéèì î øàèðè ñåâäèéèì ýöíäÿí áàøëàíäû. Î ýöíäÿí áàøëàéàðàã ìÿí
òÿùãèð îëóíóðàì. Ñÿí áèëèðñÿí êè, ìÿí Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäÿ þç ãûçëûã
úÿâàùèðèìè âåðäèì, ëàêèí î ìÿíè òÿùãèð åòäè, ìÿíèì öñòöìÿ åâëÿíäè.
Îíóí ãàðäàøû Òîüðóë èñÿ ìÿíÿ ñàùèáëÿíìÿê ö÷öí áàøûìà íÿëÿð ýÿòèð-
ìÿäè?! Éàõàìû îíóí ÿëèíäÿí ãóðòàðìàìûø îíóí ãàðäàøûíûí ÿëèíÿ äöø-
äöì. Ùÿðýàù ñÿí áóíëàðû þçöíÿ ãàðøû ìÿíèì òÿðÿôèìäÿí áàø âåðìèø áèð
õÿéàíÿò ùåñàá åäèðñÿíñÿ, ìÿí ñÿíè òÿãñèðëÿíäèðìèðÿì. ×öíêè ñÿí êèøè-
ñÿí, ùÿì äÿ áèð ãÿùðÿìàíñàí, ñÿí ãûñãàíìàëûñàí, ÿëáÿòòÿ ñåâýè îëàí
éåðäÿ ãûñãàíìàã äà îëàúàãäûð. Ìÿí åëÿ çÿíí åäèðÿì, ìÿíÿ ñÿíèí êèìè
áèð àäàìûí êþìÿéè îëìàäàí áó ôÿëàêÿòäÿí ãóðòàðà áèëìÿéÿúÿéÿì.
Ùöñàìÿääèí áèð àç äöøöíÿðÿê:
— Äîüðó äåéèðñÿí, ìÿëÿêÿ! — äåäè.
Ãÿòèáÿ èñÿ éåíÿ äÿ Ùöñàìÿääèíèí ãÿëáèíäÿêè ëÿêÿëÿðè ýþçöíöí
éàøû èëÿ ñèëèá òÿìèçëÿìÿéÿ áàøëàäû, íÿùàéÿò, Ùöñàìÿääèí:
— Àüëàìà ìÿëÿêÿ! Ùöñàìÿääèí ñèçèí ùÿð áèð ÿìðèíèçè éåðèíÿ
éåòèðìÿéÿ ùàçûðäûð. Åéáè éîõäóð, ìÿí ñèçèí ñÿàäÿòèíèç óüðóíäà èãáà-
ëûìû áèð äàùà ñûíàðàì. Öìèä åäèðÿì êè, ñèç ìÿíèì õèäìÿòëÿðèìè óíóò-
ìàçñûíûç. Ìÿí äÿ ñèçèí êèìè áèð áÿäáÿõòÿì. Ìÿí äÿ èéèðìè áåø èëäÿí
áÿðè áèð àðçóíóí ÿñèðèéÿì. Êèì áèëèð, áÿëêÿ äÿ áèçèì ãèñìÿòèìèç áåëÿ
èìèø.
Ãÿòèáÿ îíà éàõûíëàøäû âÿ éàâàøäàí äåäè:
— Ñÿí îíà èíàí êè, Ãûçûë Àðñëàí ìÿíÿ éàõûíëàøäûãúà þëöìÿ éàõûí-
ëàøûð. Èíäè áèç ùÿð áèð òÿøÿááöñö ùÿéàòà êå÷èðÿ áèëÿðèê. Àíúàã ôöðñÿòè
ýþçëÿìÿê ëàçûìäûð. Ìÿíèì ðóùóì, áó äîäàãëàð ñÿíèíäèð.
Ãÿòèáÿ áóíó äåäèêäÿí ñîíðà äîäàãëàðûíû Ùöñàìÿääèíÿ óçàòäû.
Ùöñàìÿääèí èñÿ ãîëëàðûíû à÷ûá Ãÿòèáÿíè ãóúàãëàðêÿí áó ñþçëÿðè åøèòäè:
— Äàëûñû ñîíðà...
250

ÊßÙÐÀÍ ÃÀËÀÑÛ1
Ãûçûë Àðñëàí Ãÿòèáÿíè Òÿáðèçÿ êþ÷öðÿíäÿí ñîíðà Ùÿìÿäàíäà áåëÿ

áèð øàéèÿ ýÿçèðäè:
Ãûçûë Àðñëàíûí Ãÿòèáÿíè Òÿáðèçÿ êþ÷öðöá Òÿáðèç ñàðàéëàðûíäà
éåðëÿøäèðìÿñèíÿ Ùÿìÿäàíäà îëàí Àçÿðáàéúàí ãîøóíó âÿ ãîøóíóí
ñÿðêÿðäÿëÿðè Ôÿõðÿääèí âÿ Ñåéèä ßëàÿääèí ìöñáÿò íÿçÿðëÿ áàõìàéûð.
Îíëàð Òîüðóëó Ñàâÿ øÿùÿðèíäÿí Ùÿìÿäàíà ÷àüûðûá þç òàõòûíà ÿéëÿø-
äèðìÿê èñòÿéèðëÿð.
Áó õÿáÿðëÿð Ñàâÿ øÿùÿðèíäÿ îòóðóá Ãûçûë Àðñëàíà ãàðøû òÿçÿ ãöâ-
âÿëÿð ùàçûðëàìàãäà îëàí Òîüðóëóí äà ãóëàüûíà ÷àòìûøäû. Î áó õÿáÿðëÿðè
þçö ö÷öí Àëëàù òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðèëÿí áèð ìöâÿôôÿãèééÿò êèìè ñàíûðäû.
Íÿùàéÿò, áó øàéèÿëÿð Òîüðóëúà áèð ùÿãèãÿò øÿêëèíÿ ýèðäè. Î, Ôÿõðÿääèí
âÿ Ñåéèä ßëàÿääèíäÿí áó ìÿçìóíäà ÷îõ óçóí áèð ìÿêòóá àëäû:
“ßëàùÿçðÿòà2.
Ñèçÿ ìÿëóìäóð êè, áèç þç ìÿðòÿáÿìèçè óúàëòìàã ö÷öí ÷àëûøìûðäûã.
Áèçèì áöòöí ñÿé âÿ òÿëàøûìûç áó õàíÿäàíûí òàõò-òàúûíû ãîðóìàã âÿ
îíóí øàí-øþùðÿòèíè óúàëòìàã ö÷öí èäè.
Áèç èéèðìè èëäÿí áÿðè áþéöê îðäóëàðûí ðÿùáÿðëèéèíäÿ îëäóüóìóçà
áàõìàéàðàã äàèìà þçöìöçö ìÿìëÿêÿòèí àäè áèð ÿñýÿðè êèìè àïàð-
ìûøûã. Áèç ÿñýÿðëèêäÿ ÷àëûøûá, áó ñÿíÿòëÿ ïÿðâÿðèø òàïìûøûã. Ùå÷ øöáùÿ
éîõäóð êè, ñîí çàìàíëàð áèçèì Ãûçûë Àðñëàí îðäóñóíäà ÷àëûøìàüûìûç
íÿòèúÿñèíäÿ ÿëàùÿçðÿòèí õàòèð-øÿðÿôëÿðèíÿ êÿäÿð âàðèä åòìèøäèð. Áóíà
ýþðÿäèð êè, ÿëàùÿçðÿò Ùÿìÿäàíäà îëäóüó çàìàí áó ùÿãèð íþêÿðëÿðèíÿ
èëòèôàò íÿçÿðèëÿ áàõìàã èñòÿìÿìèøäè.
Áèçèì èêèìèç øàùàíÿ íÿçÿðèíèçäÿí ìÿùðóì îëäóüóìóç ö÷öí,
âÿçèôÿìèçäÿí äÿ ýþòöðöëìöøäöê. Áóíëàðû íÿçÿðÿ àëìàã èñòÿìèðèê.
×öíêè ñîí ùàäèñÿëÿð ñÿìèìè íþêÿðëÿðèíèç ö÷öí èáðÿò äÿðñè îëäó; ÷öíêè
ùàçûðäà áèç, ìÿìëÿêÿò âÿ õàíÿäàí óüðóíäà ÷ÿêèëÿí çÿùìÿòëÿðèí òàìà-
ìèëÿ ùÿäÿð ýåòäèéèíè ýþðöðöê.
ßëàùÿçðÿòèí þçöíÿ ìÿëóì îëäóüó öçðÿ, Ãûçûë Àðñëàíûí Ãÿòèáÿéÿ
åâëÿíìÿê øàéèÿëÿðè ùÿãèãÿò øÿêëèíÿ êå÷ìÿéÿ áàøëàéûð. Áó ùàäèñÿ éàë-
íûç èêè íÿôÿð ÿñýÿðèí äåéèë, åéíè çàìàíäà áöòöí Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí
__________
1
Ê ÿ ù ð à í — Àçÿðáàéúàíäà ìÿøùóð áèð ãàëà èäè.
2
ß ë à ù ÿ ç ð ÿ ò à — áèçèì ÿëàùÿçðÿòèìèç
251

íèôðÿòèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð. ×öíêè Ãÿòèáÿíèí êèì îëäóüó ÿëàùÿçðÿòèí
þçöíÿ ìÿëóì îëäóüó êèìè, áöòöí ìÿìëÿêÿòèí õàëãûíà äà ìÿëóìäóð.
Áèç ñÿìèìè íþêÿðëÿð ÿëàùÿçðÿòèí òàõò-òàúûíà àíä è÷èðèê êè, áèçäÿ
ùå÷ áèð ðèéàêàðëûã éîõäóð. Áèç ñèçè Ùÿìÿäàíäà îëàí Àçÿðáàéúàí ãî-
øóíëàðû áàðÿñèíäÿ ÿìèí åäèðèê. Ãûçûë Àðñëàí ÿââÿëêè éîëóíó äàâàì
åòäèðñÿéäè, áèç ùå÷ áèð çàìàí îíóí ÿòÿéèíè áóðàõìàçäûã. Ëàêèí îíóí
Ãÿòèáÿ èëÿ îëàí ÿëàãÿñè ýþñòÿðäè êè, î, àðòûã þç ùÿãèãè éîëóíó àçäûðäû. Î,
áó ùÿðÿêÿòèëÿ ìÿìëÿêÿòè ó÷óðóìà äîüðó ñöðöêëÿéÿ áèëÿð.
Ãûçûë Àðñëàí áèçèì ãûëûíúëàðûìûç, ãàíëàðûìûç íÿòèúÿñèíäÿ ãàçàíûëàí
ãÿëÿáÿëÿðè èêèöçëö áèð ãàäûíà óäóçäó. Áó ñÿáÿáëÿðÿ ýþðÿ ÿëàùÿçðÿòèí
íþêÿðëÿðè äÿ þç éîëóíó äÿéèøäè. Ùÿðýàù ÿëàùÿçðÿò Ùÿìÿäàí øÿùÿðèíÿ
ãàéûòìàã âÿ þç òàõò-òàúûíà ñàùèá îëìàã èñòÿéèðñÿ, áèç úàíûìûç âÿ ãàíû-
ìûçëà îíà êþìÿê åòìÿéÿ ùàçûðûã. ßëàùÿçðÿò ÷îõ ýþçÿëúÿñèíÿ áèëèð êè,
àçÿðáàéúàíëûëàðûí ãûëûíúëàðû ùÿð êèìèí àðõàñûíäà ïàðëàñà, ãÿëÿáÿ äÿ
îíóí þíöíäÿ áàø åíäèðÿúÿêäèð.
Ùàçûðäà ïàéòàõò áèçèì ÿëèìèçäÿäèð, îíóí Òÿáðèç øÿùÿðè èëÿ ùå÷ áèð
ÿëàãÿñè éîõäóð.
Ãûçûë Àðñëàí òÿðÿôèíäÿí òÿéèí åäèëÿí àëè ìÿíñÿáëè àäàìëàðû âÿ îíóí
âÿçèðè Øÿìñÿääèíè ÿñèð ýþòöðöá ùÿáñõàíàéà àòìûøûã. Ùÿð øåé ùàçûðäàð.
ßëàùÿçðÿòèí òÿøðèôèíèí èíòèçàðûíäàéûã. Ùàçûðäà Ùÿìÿäàí øÿùÿðè þç
ñÿëàùèééÿòëè âÿ áþéöê ùþêìäàðûíû ñàõëàìàã ö÷öí áàøûíà ÿéìÿêäÿäèð.
ßëàùÿçðÿò òÿøðèô ýÿòèðÿúÿéè ýöíö âàõò èêÿí áèëäèðìÿëèäèð. Èñòèãáàë
òÿíòÿíÿñè ö÷öí ëàçûì îëàí ùàçûðëûãëàð áèòìÿêäÿäèð.
Ñèçÿ Ùÿìÿäàíäà îëàí ìèíëÿðúÿ ôÿäàêàð íþêÿðëÿðèíèçèí ñàëàìûíû
ýþíäÿðèðèê.
Ôÿõðÿääèí
ßëàÿääèí!”
Áó ìÿêòóá Òîüðóëà ýþíäÿðèëÿíäÿí ñîíðà Ùÿìÿäàíäà ùÿáñëÿð áàø-

ëàíäû. Ãûçûë Àðñëàíëà ÿëàãÿäÿ îëàíëàðûí ùàìûñû ùÿáñ îëóíäó. Ãîøóí áþ-
éöêëÿðè øÿùÿðè ýÿçèá ìöÿééÿí ñèéàùûëàð öçðÿ éöçëÿðúÿ àäàìëàðû åâèí-
äÿí ÷ûõàðûá ùÿáñõàíàëàðà äîëäóðóðäó. Ãûçûë Àðñëàíûí âÿçèðè Øÿìñÿääèí,
éàøàäûüû åâäÿ ùÿáñÿ àëûíàðàã ÿòðàôûíà áèð äÿñòÿ ýþçÿò÷è ãîéóëäó.
Ãûçûë Àðñëàíûí äöøìÿíëÿðè òîé-áàéðàì åäèðäè. Áàüëàðäàí, áàü÷à-
ëàðäàí âÿ åâëÿðäÿí ìóñèãè, õàíÿíäÿ ñÿñëÿðè óúàëûðäû. Åéíè çàìàíäà,
Ãûçûë Àðñëàí òÿðÿôèíäÿí àñûëàíëàð ö÷öí äÿ òÿçèéÿ ñàõëàíûðäû. Ìóñèãè
252

íÿüìÿëÿðè èëÿ áÿðàáÿð êö÷ÿëÿðäÿ Ãóðàí àéÿëÿðè âÿ ôàòåùÿ ñÿñëÿðè äÿ
åøèòìÿê îëóðäó.
Òÿçèéÿäÿí ÷ûõàíëàð ÿëëÿðèíÿ ùÿíà éàõûá ãûçàðòìûøäû. Îíëàð êö-
÷ÿëÿðäÿ áèð-áèðëÿðèíè ýþðäöéö çàìàí ýþðöøöð, þïöøöð âÿ òÿáðèê åäèð-
äèëÿð.
Áàçàðëàð âÿ ìåéäàíëàðäàêû õàëãûí äàíûøûãëàðû áèð ìþâçó âÿ áèð
ìÿçìóíäà èäè:
— Õóäàâÿíä-àëÿìèí áàðìàüû éîõäóð êè, èíñàíûí ýþçöíÿ ñîõñóí. Áó
ìþúöçÿäèð. Õóäàâÿíä-àëÿì îíóí íþêÿðëÿðèíè þç öñòöíÿ ãàëäûðäû.
— Åéáè íÿäèð. Ãûçûë Àðñëàíûí äàðà ÷ÿêäèðäèéè ãûðõ áåø àäàìûí ÿâÿ-
çèíÿ äþðä éöçöíö äàð àüàúûíà ãàëäûðàúàüûã. Ãîéóí ùÿëÿ ÿëàùÿçðÿò òÿøðèô
ýÿòèðñèí! Áóíëàðû úÿçà âåðìÿê ëàçûì îëäóüóíó þçö áèëÿð.
— Þçöì äàð àüàúëàðûíû ñàéäûì. Éöçÿ ãÿäÿð äàð àüàúû ãóðóìóøäóð.
— Ùÿëÿ î àçäûð. Ýþðÿðñÿí íÿ ãèéàìÿò îëàúàãäûð!..
— Åëÿäèð. Ìÿíúÿ úÿçàëàíìàëû àäàìëàðûí ñàéû ìèíäÿí àðòûãäûð.
— Àôÿðèí Ôÿõðÿääèíÿ. Ãÿùðÿìàíäûð. Èñëàì äèíèíèí êÿñêèí ãûëûíúû-
äûð. Ùÿìÿäàí õàëãûíûí èíòèãàìûíû àëûð.
— Ãûçûë Àðñëàíû Ãûçûë Àðñëàí åëÿéÿí áóíëàð äåéèëäèìè?
Áó ìþâçóëó ñþùáÿòëÿð ïàéòàõòäà áèð ùÿôòÿäÿí áÿðè äàâàì åäèðäè.
Ãûçûë Àðñëàíûí úÿçàñûíäàí ãà÷àíëàð äÿñòÿ-äÿñòÿ øÿùÿðÿ ãàéûäûðäû, øÿùÿ-
ðèí óçàã ùèññÿëÿðèíäÿ ýèçëÿíÿíëÿð þç åâëÿðèíÿ ýÿëèðäè. Òîüðóëóí ÿéàí âÿ
âÿçèðëÿðèíäÿí ñàü ãàëàíëàðû øÿùÿðÿ ýÿëèð âÿ þç èøèíÿ áàøëàéûðäû.
Ôÿõðÿääèí âÿ ßëàÿääèíèí èìçàñû èëÿ øÿùÿðÿ áåëÿ áèð áÿéàííàìÿ
áóðàõûëìûøäû:
“Ùÿìÿäàí õàëãû!
Õóäàâÿíä-àëÿìèí êþìÿéè âÿ õÿëèôÿéè-ðóè-çÿìèíèí ìÿíÿâè
íöôóçó ñàéÿñèíäÿ ìÿìëÿêÿò éåíÿ äÿ þç ùÿãèãè ñàùèáèíèí ÿëèíÿ ÷àòäû.
Øÿùÿðäÿ àñàéèø âÿ ÿìíèééÿòè ïîçìàã âÿ èñòÿäèéè àäàìëàð öçÿðèíäÿ
øÿõñè ìöùàêèìÿ ãóðìàã èñòÿéÿíëÿð îëäóüó éåðèíäÿ úÿçàëàíàúàãäûð.
Ìöãÿññèðëÿðèí úÿçàëàíìàñû ÿëàùÿçðÿòèí ôÿðìàíû èëÿ õöñóñè áèð ìöùà-
êèìÿ ùåéÿòè òÿðÿôèíäÿí ùÿéàòà êå÷èðèëÿúÿêäèð”.
Áó áÿéàííàìÿäÿí ñîíðà ìÿñúèä âÿ ìèíáÿðëÿðäÿ Ãûçûë Àðñëàí âÿ

îíóí òÿðÿôäàðëàðûíà ëÿíÿò îõóéóðäóëàð. Úàìåëÿðäÿí “àìèí-àìèí” ñÿñ-
ëÿðè ùÿð ñààò âÿ ùÿð äÿãèãÿ åøèäèëèðäè.
253

Âàèçëÿð âÿ õàòèáëÿð ìèíáÿëÿðäÿ Òîüðóëóí àäûíà õöòáÿ îõóäóãëàðà
çàìàí éåíÿ äÿ “ÿññóëòàíöë àäèë âÿ áàçèë” äåéÿ-äåéÿ äóà åäèðäèëÿð1.
Êö÷ÿ äèëÿí÷èëÿðè äÿ ÿùàëèäÿí åùñàí èñòÿäèéè çàìàí îíëàðû Òîüðóëóí
úàíûíà àíä âåðèðäèëÿð.
Òîüðóë ñàðàéû òîâóç ãóøó êèìè áÿçÿíìèøäè. Õèäìÿò÷èëÿð, êÿíèçëÿð,
úàðèéÿëÿð ùàìûñû þç éåðèíäÿ èäè. Ðÿããàñÿëÿð, ìöòðöáëÿð, ñàãèëÿð ùàìûñû
ùàçûð èäè.
Ìöòðöáëÿð òÿçÿ êÿìÿð÷èíëÿð ýåéèð, ñàãèëÿð ïèéàëÿëÿðè ùàçûðëàéûð,
ðÿããàñÿëÿð çèíÿòëÿðèíè öñòëÿðèíÿ òþêöðäöëÿð. Èñôàùàíûí éàøûë èïÿêëÿ ñàðûë-
ìûø øÿðàá øèøÿëÿðè à÷ûëûá ðÿòëëÿðÿ2 òþêöëöð, úàðèéÿëÿð èñÿ ñà÷ëàðûíû Ðåé-
äÿí ýþíäÿðèëìèø éàñÿìÿí ÿòèðëÿðèíäÿ ÷èìäèðèðäèëÿð. Ùþêìäàðûí õöñóñè
úàðèéÿñè Ìöñÿôôà õàíûì áÿäÿíèíè ñöä è÷ÿðèñèíäÿ éûõàéûðäû.
Ïàäøàùûí íÿäèìëÿðè, ìÿçùÿêÿ÷èëÿðè îíó ÿéëÿíäèðìÿê ö÷öí ýöëìÿëè
íþìðÿëÿð ùàçûðëàéûð âÿ ìÿøã åäèðäèëÿð.
Òîüðóëóí ñåâäèéè úöúÿëÿðè òàïìàã ìöìêöí äåéèëäè. Òîüðóë ãà÷äûüû
ýöíäÿí îíëàð äà íàìÿëóì áèð òÿðÿôÿ ãà÷ìûøäû. Íÿùàéÿò, îíëàðûí øÿùÿð
ÿòðàôûíäàêû ãîøà ùàìàìëàðûí êöëäàíûíäà ýåúÿëÿäèêëÿðè ìÿëóì îëäó,
îíëàðû äà òàïûá ýÿòèðäèëÿð.
Òîüðóëóí õàíÿíäÿëÿðè ùþêìäàðûí øÿùâÿò âÿ íÿøÿñèíè úîøäóðà áèëÿ-
úÿê òÿçÿ ãÿçÿë âÿ ðöáàèëÿð þéðÿíèðäèëÿð. Ñàðàéà ìÿõñóñ îëàí ùÿð øåé
ýÿòèðèëèá éåðèíÿ ãîéóëìóøäó, éàëíûç ôèë ñöìöéöíäöí äöçÿëìèø âÿ úàâà-
ùèðàòëà áÿçÿíìèø ãûçûë ïàéÿëè òàõò éåðèíäÿ äåéèëäè, ÷öíêè îíó Ãûçûë
Àðñëàí Òÿáðèçÿ ýþíäÿðìèøäè. Áóíà ýþðÿ äÿ òÿúèëè îëàðàã ÿëàùÿçðÿò ö÷öí
òÿçÿ áèð òàõò ùàçûð åäèëìèøäè.
ßëàùÿçðÿòèí ãàôèëÿñèíè Ùÿìÿäàíûí ñÿêêèç ìèë ìÿñàôÿñèíäÿ îëàí
Ôÿõðàáàä ÷ÿìÿíèíäÿ ãàðøûëàäûëàð. Ãàôèëÿ áó óçóí ìÿñàôÿíè Àçÿðáàé-
úàí àòëûëàðû òÿðÿôèíäÿí äöçÿëìèø ïîëàä ùàñàðûí è÷ÿðèñèíäÿí êå÷èá, ñàëà-
âàò âÿ ñàëàì ñÿñëÿðèíèí òÿðÿííöìëÿðè àëòûíäà èðÿëèëÿéèðäè.
ßëàùÿçðÿòèí îòóðäóüó òàõò-ðÿâàíûí ÿòðàôûíäà ìèíëÿðúÿ õÿòèáëÿð
ðóùàíèëÿð âÿ ÿéàíëàð ïèéàäà ýåäèðäè.
Àõøàì ãàðàíëûã äöøäöéö çàìàí Òîüðóë þç îüëó Ìÿëèêøàù èëÿ áÿðà-
áÿð, àéëàðäàí áÿðè àéðûëäûüû ñàðàéûíà äàõèë îëäó. Ùàìûäàí ÿââÿë Ôÿõðÿä-
äèí âÿ Ñåéèä ßëàÿääèí Òîüðóëà òÿãäèì îëóíäó. Ôÿõðÿääèí áàø åíäèðèá
ïàéòàõòûí âÿçèééÿòè ùàããûíäà áåëÿ ìÿëóìàò âåðäè:
__________
1
ßäàëÿòëè, ñÿõàâÿòëè âÿ ùÿäèééÿâåðèúè ïàäøàù.
2
Ð ÿ ò ë — áþéöê âàçàäûð. Áþéöê çèéàôÿòëÿðäÿ è÷èíÿ øÿðàá òþêöëöð, ñàãèëÿð èñÿ
îðàäàí ïèéàëÿëÿðè äîëäóðóá ìÿúëèñÿ âåðèðëÿð.
254

— ßëàùÿçðÿòèí äöøìÿíëÿðè ñèéàùû öçðÿ ùÿáñÿ àëûíìûøäûð. Ãûçûë
Àðñëàíûí âÿçèðè Øÿìñÿääèí þç åâèíäÿ ùÿáñÿ àëûíìûøäûð. ßùàëèíèí èíòè-
ãàì ùèññëÿðè úîøäóüóíäàí îíó åâèíäÿí ÷ûõàðûá ùÿáñõàíàéà àïàðìàã
ìöìêöí îëìàäû. ßëàùÿçðÿòèí òÿðÿôäàðëàðû òàìàìèëÿ øÿùÿðÿ ãàéûäûáäûð.
Îíëàðûí ùàìûñû þç ñàáèã âÿçèôÿëÿðèíÿ òÿéèí îëóíìóø âÿ ðàùÿòëÿðè òÿìèí
åäèëìèøäèð. Øÿùÿð òàìàìèëÿ àñàéèø âÿ ÿìíèééÿò è÷èíäÿäèð. Àçÿðáàéúàí
ãîøóíó ÿëàùÿçðÿòÿ ýþñòÿðÿúÿéè ñÿäàãÿò ö÷öí àíä è÷ìÿéÿ ùàçûðäûð.
Îíëàðûí ùàìûñû ñèëàù áàøûíäàäûð. ßëàùÿçðÿòèí ÿìðèíÿ ìöíòÿçèðäèð.
Òîüðóë ñàíêè éóõó ýþðöðäö. Ãûçûë Àðñëàíà áèð ÷îõ ãÿëÿáÿëÿð ãàçàí-
äûðàí èêè ìÿøùóð ãÿùðÿìàí îíóí ùöçóðóíäà äóðóá þç ñÿäàãÿòèíè åëàí
åäèðäè. Øöáùÿñèç êè, î øàäëûüûíäàí þçöíö ÿëÿ àëà áèëìÿéÿúÿê âÿ àüëà-
éàúàã èäè. Òîüðóë ÷îõ éîðüóí èäè, áó éîðüóíëóã îíà òÿçÿ ÿìðëÿð âåðìÿê
ö÷öí èìêàí âåðìèðäè. Áó ñÿáÿáäÿí äÿ ÷îõ ãûñà úöìëÿëÿðëÿ áÿçè ýþñòÿ-
ðèøëÿð âåðèá äåäè:
— Ùÿáñÿ àëûíàíëàðû äèããÿòëÿ ìöùàôèçÿ åäÿðñèíèç. Ìÿí îíëàðûí ñèéà-
ùûñûíû ýþçäÿí êå÷èðÿíäÿí ñîíðà úÿçàëàíìàëàðû ö÷öí ÿìð ñàäèð åäÿúÿ-
éÿì. Ñàáàù ýöíîðòà çàìàíû ö÷öí ðÿñì-êå÷èä òÿéèí åäÿðñèíèç. Ãîøóíóí
âÿ ÿéàíëàðûí àíäûíû ãÿáóë åäÿúÿéÿì.
Ðÿñì-êå÷èä áèòÿíäÿí ñîíðà Ãûçûë Àðñëàíûí âÿçèðè Øÿìñÿääèíè ðÿñì-
êå÷èä ìåéäàíûíà ýÿòèðèá õàëãûí ýþçöíöí ãàáàüûíäà äàðà ÷ÿêäèðÿðñèíèç.
Èíäè ýåäÿ áèëÿðñèíèç, õèäìÿòèíèçäÿí ìÿìíóí âÿ ìÿùçóç îëäóì.
Ôÿõðÿääèí âÿ Ñåéèä ßëàÿääèí áàø åíäèðèá Òîüðóëóí äèâàíõàíà
îòàüûíäàí ÷ûõäûëàð.
***
Ýöí ÷ûõàíäàí ñààò 12-éÿ ãÿäÿð Ãàðàáàü âÿ Àðàíûí ãàøãà àòëàðûíà

ìèíìèø àçÿðáàéúàíëûëàð, þç ãûøëàðûíäàí ÷ûõûá àòëàðûíû Àòàáÿé ìåéäà-
íûíà òÿðÿô ìÿùìèçëÿéèðäèëÿð. ßéèíëÿðèíÿ äÿìèð ýåéèì ýåéìèø ñÿðêÿð-
äÿëÿð þç äÿñòÿëÿðè èëÿ áÿðàáÿð êö÷ÿëÿðÿ ÷ûõìûøäûëàð. Ëàêèí Àçÿðáàéúàí
ãîøóí äÿñòÿëÿðè áÿíäëÿðè êÿñèá ùå÷ áèð êÿñè Àòàáÿé ìåéäàíûíà áóðàõ-
ìûðäûëàð. Òîüðóë òÿðÿôäàðëàðû îëàí ÿéàíëàð, çèéàëûëàð âÿ ðóùàíèëÿð ö÷öí
ðÿñì-êå÷èä ìåéäàíûíûí áèð òÿðÿôèíäÿ õöñóñè éåðëÿð ùàçûðëàíìûøäû.
Ìåéäàíûí ùÿð òÿðÿôè Àçÿðáàéúàí ãîøóíóíóí ÿëèíäÿ èäè. Ùÿòòà ÿòðàô
êö÷ÿëÿðäÿí áåëÿ áèð êèìñÿíèí êå÷èá-ýåòìÿñèíÿ èìêàí âåðèëìÿìèøäè.
Òîüðóë ñàðàéûíäàí Àòàáÿé ìåéäàíûíà ãÿäÿð ýÿëÿí óçóí êö÷ÿëÿðèí
ùÿð òÿðÿôèíäÿ èêè äÿñòÿ Àçÿðáàéúàí ãîøóíó ùàñàð ÷ÿêìèøäè.
255

Òîüðóëóí þç îüëó âÿ âÿëèÿùäè Ìÿëèêøàù èëÿ áÿðàáÿð ñàðàé
ãàïûñûíäàí ÷ûõàðàã ðÿñì-êå÷èä ìåéäàíûíà ýÿëìÿê èñòÿäèéèíè òÿáèëëÿð
âÿ êÿðÿíàéëàð ÿùàëèéÿ õÿáÿð âåðäè. Áèð àíäà èéèðìè ìèíäÿí àðòûã Àçÿð-
áàéúàí ãîøóíó ãûëûíúëàðûíû ÷ÿêèá ÷èéíèíÿ ãîéäó.
ßëàùÿçðÿò âàëàùÿçðÿò âÿëèÿùä èëÿ áÿðàáÿð ðÿñì-êå÷èä ìåéäàíûíà
äàõèë îëàí êèìè ìåéäàíäàí ñàëàì âÿ éàøàñûí ñÿñëÿðè óúàëäû. Ôÿõðÿä-
äèíëÿ ßëàÿääèí ãàáàãäà, äàëëàðûíúà äà ãîøóí ñÿðêÿðäÿëÿðè àòëàðûíû
ìÿùìèçëÿéèá ãûëûíúëàðûíû ãûíëàðûíäàí ÷ûõàðäûëàð âÿ ñÿäàãÿò àíäû è÷ìÿê
ìÿãñÿäèëÿ ÿëàùÿçðÿòÿ éàõûíëàøäûëàð. Àòëûëàð ÿëàùÿçðÿòè àðàëûüà àëàíäàí
ñîíðà Ôÿõðÿääèí àòûíû èðÿëè ìÿùìèçëÿéÿðÿê îíó ÷èéíèíäÿí éàðàëàäû âÿ
îüëó Ìÿëèêøàù èëÿ áÿðàáÿð ÿñèð ýþòöðäö1.
Áó ùàäèñÿ áàø âåðÿíäÿí áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ ñîíðà Òîüðóë òÿðÿôäàðû
îëàí ÿéàí, çèéàëû âÿ ðóùàíèëÿðèí ãîëëàðû áàüëàíûá Àòàáÿé ñàðàéûíûí çèð-
çÿìèëÿðèíÿ ñöðöëìöøäö. Øÿùÿðèí Àòàáÿé ìåéäàíûíäà íÿëÿð îëäóüóí-
äàí õÿáÿð éîõ èäè. Àõøàì ãàðàíëûüû äöøäöéö çàìàí, ùÿáñõàíàëàðûí
ãàïûñûíû à÷äûëàð, ìöÿééÿí áèð ìÿãñÿäè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí ùÿáñÿ
àëûíàí Ãûçûë Àðñëàí òÿðÿôäàðëàðû àçàä îëóíäó.
Òîüðóë òÿðÿôäàðëàðû ïàéòàõòäàí òàìàìèëÿ òÿìèçëÿíäè, ÿââÿëêè
ùÿáñäÿí ãóðòàðûá ýèçëÿíÿíëÿð áó äÿôÿ ñîí íÿôÿðèíÿäÿê ÿëÿ êå÷èðèëèá
ùÿáñÿ àëûíäû. Åéíè çàìàíäà Òîüðóëóí éàðàñûíû ñàüàëòìàã ö÷öí ùÿêèì-
ëÿð äÿâÿò îëóíäó. Áó ùàäèñÿäÿí áèð ñààò ñîíðà Ãûçûë Àðñëàíûí âÿçèðè
Øÿìñÿääèí òÿúèëè ÷àïàðëà Òÿáðèçÿ áåëÿ áèð ìÿêòóá ýþíäÿðäè:
“ßëàùÿçðÿò!
Ýþñòÿðèøëÿðèíèçÿ ÿìÿë åäèëäè. Ôÿõðÿääèí âÿ ßëàÿääèí ùàäèñÿíè ÷îõ
ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ òÿøêèë åòäèëÿð.
Òîüðóëóí éàðàñû î ãÿäÿð äÿ àüûð äåéèë, ìöàëèúÿñèíÿ áàøëàíìûøäûð.
Îüëó Ìÿëèêøàù èëÿ áÿðàáÿð Òîüðóë ñàðàéûíäà ùÿáñ îëóíìóøäóð. ßëà-
ùÿçðÿòèí ìöùàêèìÿñèíäÿí ãà÷àíëàð ñîí íÿôÿðèíÿ ãÿäÿð ÿëÿ êå÷èðèë-
ìèøäèð. Ùÿáñäÿ îëàíëàðûí ñàéû áåø éöç íÿôÿðäÿí àðòûãäûð. Ïàéòàõòäà
ñàêèòëèêäèð. ßëàùÿçðÿòèí ÿìðèíÿ ìöíòÿçèðèê”.
Ãûçûë Àðñëàí Øÿìñÿääèíèí ìÿêòóáóíó àëàí êèìè òÿúèëè ñóðÿòäÿ Øèìàëè

Àçÿðáàéúàíà ãàñèä ýþíäÿðèá âÿëèÿùäè Òÿáðèçÿ ÷àüûðäû âÿ áèð ùÿôòÿäÿí
ñîíðà ùàçûðëûã ýþðöá àç áèð ìèãäàð ãîøóíëà Ùÿìÿäàíà òÿðÿô éîëà äöøäö.
__________
1
“Ðþâçÿòöññÿôà”, 3-úö úèëä.
256

Âàõò èêÿí âåðèëÿí ÿìðÿ ýþðÿ ìÿìëÿêÿòèí ùÿð òÿðÿôèíäÿí Ùÿìÿ-
äàíà íöìàéÿíäÿëÿð äÿâÿò åäèëìèøäè.
Ãûçûë Àðñëàí Ùÿìÿäàíà ýÿëÿíäÿí áèð ýöí ñîíðà ìÿìëÿêÿòÿ òÿçÿ
ïàäøàù òÿéèí åòìÿê ö÷öí ìöøàâèðÿ èúëàñ ÷àüûðûëäû. Ãûçûë Àñðëàí ìöøàâè-
ðÿäÿ ÷ûõûøäà áóëóíàðàã äåäè:
“Ìÿí þç ïàéòàõòûìû Òÿáðèçäÿí Ùÿìÿäàíà êþ÷öðìÿéÿúÿéÿì. Áó
òÿøÿááöñ ìÿìëÿêÿòèí ýÿëÿúÿéè ö÷öí îëäóãúà çÿðÿðëèäèð. ×öíêè ùþêó-
ìÿòèìèç Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòèäèð. Ëàêèí Ùÿìÿäàíûí ÿùÿìèééÿòè äÿ
íÿçÿðäÿí êÿíàð òóòóëìàìàëûäûð. ×öíêè áóðàñû Áàüäàäûí ãàïûñûäûð. Áóíà
ýþðÿ äÿ ìÿí ïàäøàùëûüà Ñöëåéìàí øàùûí îüëó Ñÿíúÿðè òÿêëèô åäèðÿì”.
Ìöøàâèðÿäÿ èøòèðàê åäÿíëÿðèí ùàìûñû áó òÿêëèôÿ åòèðàç åòäè, îíëàð áèð
ñÿñëÿ ïàäøàùëûüà Ãûçûë Àðñëàíûí òÿéèí åäèëìÿñèíè òÿêëèô åëÿäèëÿð1.
Õÿëèôÿäÿí ýÿëÿí íöìàéÿíäÿëÿð äÿ Ãûçûë Àðñëàíûí ïàäøàùëûüû ãÿáóë
åòìÿñèíè òÿêëèô åäèðäèëÿð. Áó ôèêðè èðàãëûëàð äà òÿãäèð åäèðäè, ÷öíêè îíëàð
Ãûçûë Àðñëàíû, î, Òÿáðèçäÿ îëäóãúà ìÿùâ åäÿ áèëìÿéÿúÿêäèëÿð. Îíó
äàèìà àçÿðáàéúàíëûëàð ìöäàôèÿ åäÿúÿê âÿ ãàëèá ÷ûõàðàúàãäûëàð. Áóíà
ýþðÿ äÿ õÿëèôÿ îíó Áàüäàäûí ãàïûñûíà ýÿòèðìÿéè âÿ ëàçûìè âàõòûíäà
åäàì åòäèðìÿéè äöøöðäö.
Õÿëèôÿ, Ãÿòèáÿíèí Ãûçûë Àðñëàí ÿëåéùèíÿ äöçÿëòìÿê èñòÿäèéè òÿçÿ
ìàúÿðàíû áèëìÿìèø äåéèëäè. Ãûçûë Àðñëàí äà ìÿñÿëÿíèí áó òÿðÿôèíè ÷îõ
àéäûí áèð ñóðÿòäÿ àíëàéûðäû. Ëàêèí áóíà áàõìàéàðàã ÿêñÿðèééÿòèí ãÿðà-
ðûíäàí áîéóí ãà÷ûðìàã èñòÿìÿäè âÿ Àçÿðáàéúàí, Èðàã, Ôàðñ âÿ Ðåé òàõò-
òàúûíû ãÿáóë åòäè.
Ìÿìëÿêÿòëÿðÿ ãàñèäëÿð, ôÿðìàíëàð ýþíäÿðèëèá Ãûçûë Àðñëàíûí ïàä-
øàùëûüû õÿáÿð âåðèëäè. Ãûçûë Àðñëàí èêè ýöíäÿí ñîíðà ãàðäàøû Òîüðóëà
éîëóõìàã ö÷öí Òîüðóë ñàðàéûíà ýåòäè. Ãûçûë Àðñëàí Òîüðóëóí îòàüûíà
ýèðäèéè çàìàí Òîüðóë ïÿíúÿðÿíèí àðàñûíäà îòóðóá îüëó Ìÿëèêøàùà
Íèçàìè øåðèíèí ìÿçìóíóíó îõóéóá äåéèðäè:
“Ãàëõ, áó ýöíëÿðÿ âèäà åëÿ, äöíéà áèð òÿëÿäèð, î ñÿíèí ÿòÿêëÿðèíÿ
èëèøìèøäèð. Áàúàðäûãúà áó òÿëÿíè þçöíäÿí ðÿää åòìÿéÿ ÷àëûø. Þçöí ö÷öí
åëÿ áèð ìÿìëÿêÿò äöçÿëò êè, ùàçûðäà éàøàäûüûí ìÿìëÿêÿòäÿí ðàùàò âÿ
éàõøû îëñóí. ×àëûøûá áèð éàõøû ùöúðÿ òàïûá ãàïûñûíû à÷. Ïÿùðèçêàð öðÿêëÿð
áó ãàðà òîðïàãäàí íÿ ö÷öí äóðóëìóø âÿ òÿìèç ñó àõòàðûðëàð...
Öñòöíäÿí àüûð ýåéèìè àò! Éöíýöë ïàëòàð ýåéèí, ÷öíêè éöíýöë ëèáàñ
ýåéÿíëÿð ìÿíçèë áàøûíà äàùà òåç ÷àòà áèëÿðëÿð.
__________
1
“Ùÿáèáöññèéÿð òàðèõè”
257

Ìàäàì êè, ñÿí áèð ïàð÷à òÿëÿäÿí èáàðÿò îëàí äöíéàéà áàüëûñàí, î
çàìàí ãóéóéà äöøìÿìÿê ö÷öí àéûã îëìàëûñàí.
Áó äöíéà áèð-áèðèíÿ áàüëàíìûø îëàí ìèì ùÿðôèíÿ áÿíçÿð, áóíó èêè
òÿðÿôÿ áþëìÿê éàðàìàç. Áóðàäà ãÿäÿì ãîéäóüóí éåðè þéðÿíìÿëèñÿí.
Áèð èø ýþðìÿê õÿéàëûí âàðñà, ãÿäÿìëÿðèíè òàíûäûüûí éåðëÿðÿ ãîé!
Ìÿíúÿ áó ñåë éóìóø îòàüà ÿëàâÿ áèð ãàïû à÷ìàã ëàçûìäûð. Î çàìàí
ëàçûìè âàõòäà ÷ûõûá ãà÷ìàã î ãÿäÿð ÷ÿòèí îëìàç.
Èíñàí ýÿðÿê òöëêöäÿí äÿ äÿðñ àëñûí. Î, þç ùåéâàíëûüû èëÿ ùå÷ áèð
çàìàí áèð äåøèéè îëàí éóâàäà éàøàìàç, îíóí éóâàñûíäà èêè äåøèê îëìà-
ëûäûð. Î, êþïÿéèí ñÿñèíè åøèäÿíäÿí áÿðè äàèìà èêè äåøèêëè éóâàäà éàøàéàð.
Èø ýþðìÿê íÿçÿð ñàùèáëÿðèíÿ éàðàøûð. Õÿáÿðñèçëÿðèí, ðóçèýàðûí òþ-
ðÿòäèéè ùàäèñÿëÿðäÿí íÿ ãÿìè îëà áèëÿð?! Áèð äàùà ñÿðõîø îëóá éàòìà,
÷öíêè ñÿíèí ïóñãóíäà äóðàíëàð âàðäûð. Áó ðóçèýàð ñÿíèí ãàòû äöøìÿ-
íèäèð. Îíóí äîñòëóüóíäàí ÿë ÷ÿê! Áó éîëäà ìÿíÿìëèê åäÿí ùÿð êÿñ
ñÿíèí âÿ ìÿíèì ÿëåéùèìÿ éîë âóðàíëûã âÿçèôÿëÿðèíè áèòèðèð”.
Òîüðóë Ãûçûë Àðñëàíû ýþðÿí êèìè êàüûçû ÿëèíäÿí éåðÿ áóðàõûá, àúûãëà
Ãûçûë Àðñëàíà áàõûá äåäè:
— Èíäè öðÿéèí òÿñêèíëèê òàïäûìû? Áöòöí þìðöìäÿ ìÿíÿ ðàùàòëûã
âåðìÿäèéèí áÿñ îëìàäûìû? Èíäè ìÿíè íþêÿðëÿðèí âàñèòÿñèëÿ òÿùãèð åòäè-
ðèá ùÿáñÿ àëäûðäûí.
Ãûçûë Àðñëàí äà Òîüðóëóí úàâàáûíäà:
— Ãàðäàøûì, éàõøû äöøöí, áèð òÿê ñÿíèí ÿñèðëèéèí ìèëéîíëàðúà õàëãûí
àçàäëûüûäûð, — äåäèêäÿ, Òîüðóë îíóí öçöíÿ èñòåùçà èëÿ áàõàðàã ÿëàâÿ
åòäè:
— Ìÿí ÿñèðëèê èëÿ ãóðòàðäûì, ëàêèí ñÿí þëöì èëÿ ãóðòàðàúàãñàí. ×öí-
êè ñÿí þëöìÿ åâëÿíìÿê ö÷öí ùàçûðëàíûðñàí.
— Ñÿí áó ôèêèðëÿðè áàøûíäàí ùÿìèøÿëèê ÷ûõàð! Ìÿí îíà åâëÿíìÿéÿ-
úÿéÿì. Ìÿí áèð ôèòíÿ÷èíè, áèð äÿ àâàì âÿ éàçûüû áèð-áèðèíäÿí àéûðìàã
ö÷öí Ãÿòèáÿíè Òÿáðèçÿ àïàðìûøàì. Èíäè, äå ýþðöì, íÿéÿ åùòèéàúûí âàðäûð?
— Ìÿíèì åùòèéàúûìû òÿìèí åäÿí øåéëÿðèí ùàìûñû ñÿíèí þçöíÿ ëà-
çûìäûð.
— Ïàäøàùëûã ñÿíÿ ùàðàìäûð, ÷öíêè ñÿí õàëãû âÿ ìÿìëÿêÿòè èäàðÿ åäÿ
áèëìÿäèí. Éàõøû ÷îáàí äåéèëñÿí, ãîéóíëàðû ãóðäëàðûí àðàñûíäà ïàéëàø-
äûðìàüà áàøëàäûí, ãàïûíû à÷ûá îüðóëàðû è÷ÿðè áóðàõäûí. Þç éàøàäûüûí åâè
ãîíøóëàðà áàüûøëàìàã èñòÿäèí. Èíÿéè þçýÿéÿ ñàüäûðìàüû äöøöíäöí. Áóíà
ýþðÿ äÿ ñÿíè ÷îáàíëûãäàí, áàüáàíëûãäàí âÿ õàíÿ ñàùèáëèéèíäÿí ýþòöð-
äöëÿð.
258

— Áóíëàðûí ùàìûñûíû áèð òÿðÿôÿ ãîé, ìÿíÿ òÿíÿ âóðìà, áó éÿùÿðèí
öñòöíäÿ ÷îõ ïÿùëÿâàíëàð îòóðóáäóð. Ëàêèí ùàçûðäà íÿ àò âàð, íÿ äÿ
ïÿùëÿâàí ãàëûð. Ñÿí äÿ áó éÿùÿðèí öñòöíäÿ áèð àç îòóð. Ëàêèí òåçëèêëÿ
äöøÿúÿêñÿí. Áóíëàðûí ùàìûñû êå÷èá ýåäÿð, ñÿí äÿ êå÷èá ýåäÿúÿêñÿí.
Ëàêèí íÿ ãÿäÿð êè, ùþêóìÿò ñÿíèí ÿëèíäÿäèð, ìÿíèì àèëÿìèí ðàùàòûíû
ïîçìà, îíëàðûí ùå÷ áèð òÿãñèðè éîõäóð.
Ãûçûë Àðñëàí îíóí öçöíäÿí þïäö:
— Àíàìûí îüëó, î áàðÿäÿ ùå÷ äÿ äöøöíìÿ. Ñÿíèí àèëÿí Åëäÿíèç
õàíÿäàíûíûí àèëÿñèíèí ìþùòÿðÿì íÿôÿðëÿðèäèð. Îíëàðûí ðàùàòûíû àíúàã
ñÿíèí þçöí ïîçóðäóí. Ñÿíèíëÿ ñîí äÿôÿ ýþðöøìÿê ö÷öí ýÿëäèì. Ñÿí
ìÿíèì àíàìûí îüëóñàí, åëÿ äöøöíìÿ êè, ìÿí ïàäøàùëûã ö÷öí ñÿíè
èíúèòäèì. Áöòöí þìðöìäÿ ñÿíè áó ýöíäÿ ýþðìÿêäÿí äÿ àüûð âÿ àúû
äÿãèãÿëÿð îëìàìûøäûð. Ëàêèí áóíà ìÿúáóð èäèì. Ùàçûðäà ñÿíè âÿ îüëóí
Ìÿëèêøàùû Êÿùðàí ãàëàñûíà êþ÷öðìÿéÿ ÿìð âåðìèøÿì1. Ðàùàòëûüûíûçûí
òÿìèí îëóíìàñû ö÷öí îðàäà ùÿð áèð ùàçûðëûã ýþðöëìöøäöð. Èíäè äå ýþðöì
éàðàí íåúÿäèð?
Òîüðóë ãÿìýèí âÿ öìèäñèç áèð âÿçèééÿòëÿ úàâàá âåðäè:
— Éàðàëàð ñàüàëàð, ñàüàëìàéàí éàðàëàð áàøãà éàðàäûð.
— Î ôèêèðëÿðèí ùàìûñûíû áèð òÿðÿôÿ áóðàõûá þç ðàùàòëûüûíà ÷àëûø, ñÿíèí
âÿ ìÿíèì éåýàíÿ áèð âÿçèôÿìèç âàðäûð êè, î äà áóíäàí èáàðÿòäèð:
Ãîé Àçÿðáàéúàí õàëãû ýÿëÿúÿêäÿ áèçè ñàòãûíëûãäà òþùìÿòëÿíäèð-
ìÿñèí. Ãîé õàëã äåìÿñèí êè, Åëäÿíèç õàíÿäàíû áèçè ùÿì þçö ñîéäó,
ùÿì äÿ áàøãàëàðûíà ñîéäóðäó. Ñÿí ýÿëÿúÿéèí áó ëÿíÿòëÿðèíè ãàçàíäûí.
Åëÿ áèëìÿ êè, ñÿíèí áó òàðèõè áÿäáÿõòëèéèí ìÿíè àúûøäûðìûð.
Ìÿí ñÿíè úÿçàëàíäûðìàäûüûì ö÷öí òàðèõè áèð õÿéàíÿò åäèðÿì, ÷öíêè
ñÿíè õàëãûí ìöùàêèìÿñèíÿ âåðìÿëè èäèì. Ñÿí þç ýöíàùëàðûíû õàòûðëàéûá
îíëàðû âèúäàí òÿðÿçèñèíÿ ãîéñàéäûí, þç ÿëèíëÿ êÿíäèðè ýþòöðöá þç
áîüàçûíà ñàëàðäûí. Ñÿí øþùðÿò âÿ ìÿðòÿáÿ ÿñèðè îëàí ÿõëàãñûç áèð
ãàäûíëà áèðëÿøèá þç ãàðäàøûíû, Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä êèìè Øÿðãèí ìÿøùóð
áèð øÿõñèééÿòèíè þëäöðäöí. Åëäÿíèçèí éóðäóíó êîð ãîéäóí, ìÿíèì áåëè-
ìè ñûíäûðäûí.
Áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà Òîüðóë ùå÷ áèð ñþç äåìÿäè, áàøûíû àøàüû ñàëûá
àüëàäû. Ãûçûë Àðñëàí äà àéàüà ãàëõûá ãàáàãúà Òîüðóëóí, ñîíðà äà
Ìÿëèêøàùûí öçöíäÿí þïöá îòàãäàí ÷ûõäû2.
__________
1
Ìóñòîôè Ãÿçâèíè
2
259

ÅØÃÍÀÌß
“Î ìÿíèì ðÿùìÿòëèê àòàìûí ñÿðêÿðäÿñèäèð, îíóí þç àüàñûíà íÿ

ãÿäÿð äÿðèí áèð ñÿäàãÿò áÿñëÿìÿñèíè áöòöí Àçÿðáàéúàí õàëãû áèëèð.
Ùöñàìÿääèíèí àäû ÷ÿêèëÿí çàìàí Àðàç öñéàí÷ûëàðû òÿñëèìèí ãàïûñûíû
àõòàðàðäû. Î, áèð èëèí ìöääÿòèíäÿ äîããóç öñéàí áîüìóøäó. Ìÿí Àòà-
áÿé ñàðàéûíû àíúàã îíà ÿìèí îëà áèëÿðÿì”.
Ãÿòèáÿ áó êèìè ñþçëÿðè ùÿð ýöí òÿêðàð åäèðäè, ëàêèí Ãûçûë Àðñëàí
îíëàðûí ùå÷ áèðèñèíÿ ÿùÿìèééÿò âåðìèðäè. Î, ùå÷ áèð çàìàí Ùöñàìÿä-
äèíè Ãÿòèáÿíèí òÿëÿá åòäèéè ìÿðòÿáÿéÿ ãàëäûðìàã èñòÿìèðäè. ×öíêè
Ùöñàìÿääèíè íÿ þçö ñåâèð, íÿ äÿ Àçÿðáàéúàí õàëãû ñåâèðäè.
Àçÿðáàéúàí õàëãû Ùöñàìÿääèíÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí ãàòèëè êèìè
áàõûð âÿ îíóí ùþêóìÿò èøëÿðèíäÿ èøòèðàê åòìÿñèíÿ åòèðàç åäèðäè. ×öíêè
Ùöñàìÿääèí äöøìÿí îðäóñó èëÿ áÿðàáÿð áèð íå÷ÿ äÿôÿ Àçÿðáàéúàí
öçÿðèíÿ ùöúóì åòìèøäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Ãÿòèáÿ áó ìÿñÿëÿíè àðàëûüà
àòäûüû çàìàí Ãûçûë Àðñëàí:
— Ìÿìëÿêÿò õàëãûí èðàäÿñèëÿ èäàðÿ îëóíìàëûäûð, — äåéèðäè.
Ýöíëÿðèí áèðèíäÿ Ãÿòèáÿ áó òÿëÿáàòû áèð äàùà àðàëûüà àòäûüû çàìàí
Ãûçûë Àðñëàí ãÿòè ñóðÿòäÿ ðÿää úàâàáû âåðèá äåäè:
— Ìÿìëÿêÿòèí, õàëãûí ñÿàäÿòè ùÿð íÿéè òÿëÿá åäèðñÿ îíó äà ùÿéàòà
êå÷èðÿúÿéÿì, ùþêìäàðëûüûí ãàíóíó íÿéè òÿëÿá åäèðñÿ, îíà õàëãû äà,
þçöìö äÿ, ñèçè äÿ èòàÿò åòìÿéÿ ìÿúáóð åäÿúÿéÿì.
Ìÿí ùå÷ áèð çàìàí Ôÿõðÿääèí êèìè áèð ãÿùðÿìàíû èøäÿí ýþòöðöá
éåðèíÿ Ùöñàìÿääèíè òÿéèí åäÿ áèëìÿðÿì. Áó õÿéàíÿòè ùå÷ áèð çàìàí
ùÿéàòà êå÷èðÿ áèëìÿéÿúÿéÿì. Ñèç áèëèðñèíèç êè, ìÿìëÿêÿòè Òîüðóëóí
éàðàòäûüû òÿùëöêÿäÿí ãóðòàðàí Ôÿõðÿääèíäèð. Ñèç áèëèðñèíèç êè, Ôÿõðÿä-
äèíëÿð îëìàñàéäû, Ùöñàìÿääèíëÿð ÷îõäàí áÿðè áó ìÿìëÿêÿòè ñàòìûøäû.
Áó òàõò âÿ áó òàúû èíäèéÿ ãÿäÿð Åëäÿíèç õàíÿäàíû ÿëèíäÿ ñàõëàò-
äûðàí Ôÿõðÿääèíäèð âÿ îíóí ìÿíñóá îëäóüó áþéöê õàëãäûð. Áèç àçÿð-
áàéúàíëûëàðûí ìÿùÿááÿò âÿ ñÿäàãÿòëÿðè ñàéÿñèíäÿ Èðàã, Ðåé âÿ Ôàðñ
ìÿìëÿêÿòëÿðèíè èäàðÿ åäèðèê. Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿíèì éàíûìäà Ôÿõðÿääèí
ÿëåéùèíÿ äàíûøìàã ö÷öí ùå÷ áèð êÿñÿ èúàçÿ âåðìèðÿì.
Ãûçûë Àðñëàíûí ãÿòè åòèðàçûíà áàõìàéàðàã, Ãÿòèáÿ éåíÿ äÿ þç
òÿëÿáèíäÿ äàâàì åäèá äåéèðäè:
— Ìÿí ùå÷ áèð çàìàí àòàìûí ãàòèëè èëÿ áèð éåðäÿ, áèð ìÿìëÿêÿòäÿ
âÿ áèð øÿùÿðäÿ éàøàéà áèëìÿðÿì!
Ãûçûë Àðñëàí Ãÿòèáÿíèí úàâàáûíäà:
260

— Íÿ åòìÿê îëàð? Áó ùþêóìÿò èøèäèð. Ìÿúáóðè îëàðàã ìÿí äÿ
ãàðäàøûìûí ãàòèëëÿðè èëÿ öç-öçÿ îòóðìàãäàéàì, — äåäèéè çàìàí Ãÿòèáÿ
äàùà áèð ñþç äåìÿäè, î àðòûã àëäàíäûüûíû âÿ Ãûçûë Àðñëàíûí îíà åâëÿí-
ìÿéÿúÿéèíè éÿãèí åòäè. Íÿùàéÿò, Ãûçûë Àðñëàíûí âÿëèÿùä òÿéèí åòäèéè
ßáóáÿêðè âÿ Ãûçûë Àðñëàíûí þçöíö ìÿùâ åòìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäè. ×öíêè
áóíëàðûí ùÿð èêèñè ìÿùâ îëìàäàí îíóí îüëó Ãöòëöü Èíàíúûí ùþêìäàð-
ëûüà éåòèøÿ áèëÿúÿéè ìöìêöí äåéèëäè.
Áóíà ýþðÿ äÿ î, ýÿíú âÿëèÿùäÿ ìÿùÿááÿò âÿ ùþðìÿò ýþñòÿðìÿéÿ
áàøëàäû âÿ þç êè÷èê áàúûñû Òÿëèÿíè áó ìÿãñÿä ÿòðàôûíäà èñòèôàäÿ åòìÿéÿ
ãÿðàð âåðäè. ×öíêè î, ýÿíú âÿëèÿùäèí ýþçÿë Òÿëèÿ èëÿ ìàðàãëàíäûüûíû áè-
ëèðäè.
Ãÿòèáÿ âÿëèÿùä éàøàéàí ñàðàéäà éàøàäûüû ö÷öí îíóí êè÷èê áàúûñû
âÿëèÿùä èëÿ ÷îõ òåç-òåç ýþðöøöðäö. Áóíäàí áàøãà Ãÿòèáÿ þçöíö ýÿíú
âÿëèÿùäÿ áèð äîüìà àíà êèìè òàíûòìàüà âÿ îíó ñåâìÿéÿ áàøëàìûøäû. Î
äàèìà ýÿíú âÿëèÿùäèí öçöíäÿí þïÿðÿê:
— Àüûëëû, ôÿðàñÿòëè îüëóì, ýÿëÿúÿêäÿ òàú-òàõòûí ìþùêÿì îëìàñû âÿ
Åëäÿíèç õàíÿäàíûíûí ñÿíèí øÿõñèíäÿ äàâàì åòìÿñè ö÷öí àíàí áöòöí
âàðëûüû èëÿ ÷àëûøàúàãäûð — äåéèðäè. Ìÿìëÿêÿòèí ùöäóäëàðûíäà áàø âåðìèø
òÿùëöêÿëÿðèí òÿñâèéÿ îëóíìàñû ö÷öí õàíÿäàíûìûçûí áöòöí öçâëÿðèíèí
ÿëáèð èøëÿìÿñè ëàçûì ýÿëèðäè. Ìÿíèì Ùÿìÿäàíäàí Òÿáðèçÿ éûüûøìà-
üûìûí ñÿáÿáè áóäóð. Áÿäáÿõò àíàí àðòûã þç øÿõñè çþâãëÿðèíè òÿìèí
åòìÿê ö÷öí éîõ, õàëãûí âÿ õàíÿäàíûìûçûí øÿðÿôèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí
éàøàìàãäàäûð.
Ãÿòèáÿ Òÿáðèçäÿ éàøàäûüû çàìàí âàõòûíûí áèð ÷îõóíó âÿëèÿùäèí
ðàùÿòèíè òÿìèí èøëÿðèíÿ ñÿðô åäèðäè. Ùÿð ñààò îíóí ñÿùùÿòèíè ñîðóøóð,
ñàðàéûíûí èíòèçàìûíû éîõëàéûð, õèäìÿò÷èëÿðèí êèìëèéè âÿ òÿìèçëèéèíè íÿ-
çÿðäÿí êå÷èðèð, îíóí éåìÿêëÿðèíèí êåéôèééÿòèíè òÿôòèø åäèð âÿ îüëóíóí
ãåéäèíÿ ãàëàí áèð àíà êèìè ùÿðÿêÿò åäèðäè.
Áó ãÿðàðëà Ãÿòèáÿ, âÿëèÿùäè þç ìÿùÿááÿòèíÿ èíàíäûðìûøäû, îüóëëóã
âÿ àíàëûã ìöíàñèáÿòèíè áÿðïà åäÿ áèëìèøäè.
Òÿëèÿ èñÿ äàèìà ýÿíú ßáóáÿêðè ýþðäöéö çàìàí ðÿíýè ãûçàðûð, óòàíûð
âÿ ýþçöíöí ýóøÿñè èëÿ îíà áàõûðäû. Òÿëèÿ áèð ÷îõ òÿñàäöôëÿðäÿ ßáóáÿê-
ðèí îíà äèããÿò âåðèá-âåðìÿäèéèíè äÿ þéðÿíìÿéÿ ÷àëûøûðäû. Áó ùàäèñÿ
Ãÿòèáÿíè äÿ ìàðàãëàíäûðûðäû. Èêè ýÿíúèí áèð-áèðèíÿ äàùà ñûõû îëàðàã
éàõûíëàøìàñû Ãÿòèáÿ ö÷öí ÿñàñ ìÿãñÿäè òÿøêèë åäèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ
ßáóáÿêð èëÿ Òÿëèÿ áèð éåðäÿ îëäóüó çàìàí Ãÿòèáÿ áèð èøè áÿùàíÿ
åäÿðÿê, îòàãäàí ÷ûõûð âÿ îíëàðû éàëãûç áóðàõìàüà òÿëÿñèðäè.
261

Ýöíöí áèðèíäÿ Òÿëèÿ èëÿ âÿëèÿùä âÿ Ãÿòèáÿ áèð éåðäÿ èäè. Ãÿòèáÿ
ùÿìèøÿêè àäÿò öçðÿ îíëàðû áèð éåðäÿ áóðàõûá ÷ûõäû. Îíëàð éàðûì ñààòà
ãÿäÿð ñàêèò îòóðóá ãàëäûëàð, áèð-áèðèíÿ äåéÿúÿêëÿðè ñþçëÿðè ÷þùðÿëÿðèíèí
ðÿíýèíäÿí, ãàøëàðûíûí ÷àòûøìàñûíäàí, äîäàãëàðûíûí òèòðÿéèøèíäÿí, ýþç
áÿáÿêëÿðèíèí áèð ìÿðêÿçäÿ ãÿðàð òóòà áèëìÿìÿñèíäÿí, áîéóí äàìàð-
ëàðûíûí ùÿðÿêÿòèíäÿí âÿ öðÿê ÷ûðïûíòûëàðûíäàí îõóìàã îëóðäó.
Ùÿð èêèñè ñþùáÿò ö÷öí ìþâçó äåéèë, çÿìèíÿ àõòàðûðäû, ÷öíêè îíëàð
áó ýöíÿ ãÿäÿð áèð êÿëìÿ äÿ îëñà äàíûøìàìûøäûëàð. Áèð-áèðëÿðèíÿ äåéÿ-
úÿêëÿðè ñþçëÿðè àéëàðäàí áÿðè ÿçáÿðëÿìèøäèëÿð. Îðòàëûüà àòûëàúàã àðçóëàð
áþéöê ùÿúìëè áèð åøãíàìÿíè òÿøêèë åäèðäè. Îíëàð áó êèòàáûí ùàíñû âÿðÿ-
ãèíäÿí îõóìàüû òÿéèí åòìÿê öçÿðèíäÿ äöøöíöðäöëÿð.
Òÿëèÿ èøñèç îòóðìóøäó, ëàêèí âÿëèÿùä èøñèç äåéèëäè. Î, þçöíÿ éàðàðëû
áèð êàìàí ñå÷ìÿê ö÷öí ãàðøûñûíà áèð ÷îõ êàìàí òþêäöðìöøäö. Îíëàðû
áèð-áèð ñûíàãäàí êå÷èðìÿêäÿ èäè. Ëàêèí êàìàíëàðûí ùå÷ áèðèñè îíóí
ãîëóíóí ãöââÿòëè ãàðøûñûíäà äàâàì åòìÿéÿðÿê ÿéèëèð âÿ ãûðûëûðäû. Î,
÷îõ ãöââÿòëè áèð ýÿíú èäè, àòàñû Úàùàí ïÿùëÿâàí âÿ àíàñû Ýþçÿëäÿí
ìÿíèìñÿäèéè ïÿùëÿâàíëûã ìèðàñû îíó ýÿíú èêÿí øþùðÿòëÿíäèðìèøäè.
Áóíà ýþðÿ äÿ îíëàðúà êàìàíû ÿéèá, ñûíäûðûá áèð òÿðÿôÿ áóðàõûðäû.
Òÿëèÿ áó ìÿíçÿðÿíè éîõëàäûüû çàìàí áèðäÿð-áèðÿ ñþùáÿò ö÷öí
çÿìèíÿ ÿëäÿ åäÿðÿê ñîðóøäó:
— Äåéèí ýþðöì, ñèç ùÿð áèð êàìàíû ñûíäûðà áèëÿðñèíèçìè?
Áó ñóàë âÿëèÿùä ö÷öí ýþçëÿíèëìÿç áèð ùàäèñÿ êèìè èäè, î áó ñóàëäàí
øàäëàíäû, ÷öíêè áóíóíëà î, àéëàðäàí áÿðè áàøëàìàã èñòÿäèéè ñþùáÿòëÿð
ö÷öí ýèðèø òÿøêèë åäèðäè. Áó ãÿäÿð ñåâèíúëè ñóàëäàí ñîíðà Òÿëèÿíèí
ãûçàðìûø ÷þùðÿñèíÿ áàõûá úàâàá âåðäè:
— Áÿëè, ìÿí ùÿð áèð êàìàíû ñûíäûðà áèëÿðÿì. Ëàêèí ùÿëÿëèê ìÿíèì
ñûíäûðà áèëìÿäèéèì áàøãà áèð êàìàí âàðäûð êè, àéëàðäàí áÿðè îíóí
ÿòðàôûíäà äöøöíöðÿì.
— Ñèç îíó ñûíäûðà áèëìÿéÿúÿéèíèçè éÿãèí áèëèðñèíèçìè?
— Îíó ìÿíèì þçöì äÿ áèëèðÿì, ùÿòòà áàøãàëàðû äà áèëèð.
Òÿëèÿ áèð àç äöøöíÿðÿê ñîðóøäó:
— ßúÿáà, áóíó ùÿð áèð êÿñ áèëäèéè ùàëäà, ìÿí äÿ ö÷öí áèëìèðÿì?
ßáóáÿêð áó ñóàëûí úàâàáûíäà:
— Áàëàúà õàíûìûí þçö ãöââÿòëè êàìàíà ìàëèê îëäóüó ùàëäà íÿ ö÷öí
äÿ áèëìÿñèí? — äåäè.
Òÿëèÿíèí ÷þùðÿñè ãûçûë ýöë éàðïàüû êèìè ãûçàðäû. Áó ñþç îíà ÷îõ
ãÿðèáÿ ýÿëäè. Î, áó ìöÿììàäàí èáàðÿò îëàí ñþçöí à÷àðûíû òàïà áèëìÿê
262

öçÿðèíäÿ ÷îõ äöøöíäö âÿ ñóàëâåðèúè áèð íÿçÿðëÿ âÿëèÿùäèí öçöíÿ áàõûá
ñîðóøäó:
Ìàëèê îëäóüóì ùàíñû áèð êàìàíäàí äàíûøûðñûíûç? Îíó à÷ûã äåéÿ
áèëìÿçñèíèçìè?
— Ãÿëáèíèçè îõóéà áèëñÿéäèì, îíóí íÿ êèìè áèð êàìàí îëäóüóíó
äåéÿ áèëÿðäèì.
— Ùÿðýàù ìÿí ãÿëáèìäÿ îëàíëàðû þçöì ñèçÿ îõóéàðñàì, ñèç î
êàìàíû ìÿíèì ö÷öí èçàù åäÿ áèëÿðñèíèçìè?
— Ìÿí î êàìàíû ñèçÿ èçàù åäÿðñÿì, áàøãàñûíà õÿáÿð âåðìÿçñèíèç êè?
— Ùÿðýàù ñþùáÿò áèð øÿõñèééÿòÿ àèääèðñÿ, îíó áàøãàñûíà õÿáÿð âåð-
ìÿéèí íÿ ìÿíàñû âàðäûð?
— Áàúûíûçà äàíûøìàçñûíûç êè?
— ßëáÿòòÿ êè, äàíûøìàðàì.
Òÿëèÿ áó ñþçö äåéÿíäÿí ñîíðà áàøûíû àøàüû äèêèá äàùà äàíûøìàäû,
âÿëèÿùä èñÿ ñöêóòó ïîçóá ñîðóøäó:
— Áàøãàñûíà õÿáÿð âåðìÿéÿúÿéèí ö÷öí àíä è÷ÿ áèëÿðñÿíìè?
— Ìÿí íÿéÿ àíä è÷èì êè, âÿëèÿùä èíàíñûí?
— Ñåâäèéèí ÿçèç áèð øåéÿ àíä è÷!
— Ñåâäèéèí øåéëÿð ÷îõäóð, ùàíñû áèðèñèíÿ àíä è÷èì?
— Ñåâäèéèì øåéëÿðè ãÿëáèíèí òÿðÿçèñèíäÿ þë÷, ùàíñû áèðèñè àüûð âÿ
ãèéìÿòëèäèðñÿ îíà äà àíä è÷!
— Ñèç äåäèéèíèç öñóë ÷îõ óçóí ÷ÿêÿð, ÷öíêè èíñàíëàðûí ñåâäèéè øåéëÿð
þçëÿðèíèí àðçóëàðû ãÿäÿð ùÿäñèçäèð. Õöñóñÿí ýÿíúëèéèí àðçóëàðû ýþéäÿêè
óëäóçëàð ãÿäÿð ñàéûëìàç âÿ þë÷öéÿ éåðëÿøìÿçäèð. Åëÿ áèðèñè ñèçèí
þçöíöç, áóíó áàúàðà áèëÿðñèíèçìè?
— Ìÿí áóíó áàúàðà áèëÿðÿì. Ìÿí áèð àíäà áóíó òÿéèí åäÿðÿì,
÷öíêè ÷îõ ñûõû âÿ ñÿìèìè ñåâäèéèì øåéëÿð áèðèíúè úÿðýÿäÿ äóðóð.
Ùàçûðäà Òÿëèÿ õàíûì þç ñåâäèéè øåéëÿðè áèð-áèð ñàéìûø îëñàéäû, ìÿí
äÿðùàë ùàíñû áèð øåéè ãÿëáÿí ñåâäèéèíè îíà õÿáÿð âåðÿðäèì. Ùÿðýàù
êè÷èê õàíûì áóíà èíàíìûðñà, ñåâäèêëÿðèíè ñàéìàüà áàøëàñûí.
Òÿëèÿ:
— ×îõ ýþçÿë, äèíëÿéèí ñåâäèêëÿðèìè ñàéûì. Áàúûìû ÷îõ ñåâèðÿì.
×öíêè ìÿí àòàìäàí ñîíðà äîüóëìóøàì, êþðïÿ èêÿí àíàì äà þëìöø-
äöð, ìÿíè áàúûì áþéöäöá òÿðáèéÿ åòäèðìèøäèð. Î ùÿì áàúûìäûð, ùÿì äÿ
ìÿíÿ àíàëûã åòìèøäèð.
Áóíäàí ñîíðà Ãûçûë Àðñëàíû ñåâèðÿì, î áèçèì âÿëèéöë íåìÿòèìèçäèð.
Ãöòëöü Èíàíúû äà ñåâèðÿì, î äà äöíéàäà ìÿíèì áàúûìûí éåýàíÿ öìè-
äèäèð. Áèð äÿ êè...
263

Òÿëèÿ ñþçöíö éàðûì÷ûã ãîéäó, óòàíäû, ÿëëÿðèíè äèçëÿðè öñòöíÿ ãîéóá
ñàêèò-ñàêèò áàõäû, àðàáèð ýþç ãàïàãëàðûíû ãàëäûðûá ýþçöíöí ýóøÿñèëÿ
âÿëèÿùäÿ íÿçÿð ñàëäû. Ùå÷ øöáùÿ éîõäó êè, î, âÿëèÿùäè ñåâäèéèíè äåìÿê
èñòÿéèðäè, ëàêèí áóíà úÿñàðÿò åòìèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ âÿëèÿùä îíà ñóàë
âåðäè:
— Ùàìàí î, “áèð äÿ” äåäèéèí ñþçöí êþëýÿñèíäÿ ýèçëÿíÿí àäà àíä
è÷ÿ áèëÿðñÿíìè?
— Àíä è÷ÿ áèëÿðÿì.
— Áàúûíà õÿáÿð âåðìÿéÿúÿéèí ö÷öí ùàìàí àäà àíä è÷ñÿí, ìÿí äÿ
ñÿíèí áèëìÿäèéèí âÿ ìÿíèì äÿ ñûíäûðà áèëìÿéÿúÿéèì êàìàíûí íÿ êèìè
áèð êàìàí îëäóüóíó ñÿíÿ äåéÿ áèëÿðÿì.
— Ñèçèí úàíûíûçà àíä è÷èðÿì êè, ìÿí áàúûìà õÿáÿð âåðìÿéÿúÿéÿì.
Èíäè äåéèí ýþðöì, î ãöââÿòëè ãîëëàðûí ýöúö äöøìÿéÿí ùàíñû áèð êàìàíäûð.
Âÿëèÿùä áèð àç äöøöíÿðÿê:
— Ýþçÿë Òÿëèÿ, äöíéàäà áó ãîëëàðûí ãöââÿòè ÷àòìàéàúàã áèð êàìàí
âàðñà, î äà ñÿíèí ãþâñè áèð êàìàíà áÿíçÿéÿí ãàøëàðûíäûð, — äåäè.
Âÿëèÿùäèí áó ñþçëÿðèíäÿí, Òÿëèÿ áèð äàùà ãàøëàðûíû äàðòàðàã ßáó-
áÿêðèí öçöíÿ ÿéðè-ÿéðè áàõäû, ÷öíêè î, âÿëèÿùääÿí áåëÿ áèð ñþçö èëê
äÿôÿ èäè êè, åøèäèðäè. Õöñóñÿí Ãÿòèáÿíèí âÿëèÿùäÿ òåç-òåç “îüëóì”
äåìÿñè äÿ Òÿëèÿíèí âÿëèÿùäèí äåäèéè ñþçäÿí ñÿêñÿíìÿñèíÿ ñÿáÿá îëäó.
Ùÿì äÿ Ãÿòèáÿ îíóí àíàñû ñàéûëäûüû ö÷öí Òÿëèÿ äÿ îíóí õàëàñû ùåñàá
îëóíóðäó êè, áóíóíëà äà áàúû îüëóíäàí åøã-ìÿùÿááÿòÿ äàèð åøèäèëÿí
ñþçëÿð áèð ýÿíú õàëàíû ùåéðÿòÿ ýÿòèðìÿéÿ áèëìÿçäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Òÿëèÿ
óòàíàðàã ãàëõûá îòàãäàí ÷ûõìàã èñòÿäè, ëàêèí î áóíà úÿñàðÿò åòìèðäè, î,
âÿëèÿùäè òÿê áóðàõûá íöìàéèøêàðàíÿ áèð ñóðÿòäÿ ýåòìÿéèí íÿçàêÿò-
ñèçëèê îëäóüóíó çÿíí åäèðäè. Òÿðÿääöäëÿð è÷ÿðèñèíäÿ èäè, ãàëõûá ýåòñèíìè?
Îòóðñóíìó? Áó áàðÿäÿ áèð ãÿðàðà ýÿëÿ áèëìèðäè. Âÿëèÿùäÿ ýÿëäèêäÿ
ýþçÿë ãûçûí ùÿéà òÿðëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ öçäöéöíö ýþðöíúÿ ùÿéÿúàíà äöø-
ìöøäö, Òÿëèÿéÿ åëàí-åøã åòäèéèíäÿí ïåøèìàí îëìóøäó, ëàêèí áó ùÿéÿ-
úàíû ñåçäèðìÿéÿðÿê, êàìàíëàðû éåðäÿí ýþòöðöá þç ýöúöíö ñûíàéûð âÿ
àðà-ñûðà ýþçöíöí óúó èëÿ Òÿëèÿéÿ áàõûðäû. Òÿëèÿ äÿ òÿðÿääöäëÿð è÷ÿðè-
ñèíäÿ îëäóüóíà áàõìàéàðàã âÿëèÿùäÿ ýþç ãîéóðäó. Àðòûã î, ÿí àäè áèð
êàìàíû áåëÿ ÿéèá ñûíäûðà áèëìèðäè. Îíóí ãîëëàðûíûí ìöãàâèìÿòè þíöíäÿ
àäè êàìàíëàðû éîõ, Òÿëèÿíèí êàìàí ãàøëàðûíû ùèññ åäÿðÿê, òèòðÿéèð âÿ
òÿñëèì îëóðäó.
Òÿëèÿ áèðäÿí-áèðÿ ãàëõäû âÿ ÷ûõûá ýåòìÿê èñòÿðêÿí âÿëèÿùä òèòðÿê âÿ
éàëâàðûúû áèð ñÿñëÿ îíó ùàéëàäû.
264

— Êè÷èê õàíûì äàéàí! Ìÿíèìëÿ áÿðàáÿð áèð îòàãäà îëìàüû èñòÿ-
ìèðñÿíñÿ, îíäà îòóð, ìÿí ÷ûõûá ýåäÿ áèëÿðÿì.
Âÿëèÿùä áó ñþçö äåäèêäÿí ñîíðà éîðüóí áèð áàõûøëà ÿëèíäÿêè êàìàíû
ýþçäÿí êå÷èðèá éåðÿ àòäû, ïàïàüûíû ýþòöðöá îòàãäàí ÷ûõìàã èñòÿðêÿí
Òÿëèÿ îíó ñÿñëÿäè:
— Äàéàí, âÿëèÿùä, äàéàí!
Âÿëèÿùä îíà éàõûíëàøàðàã:
— Ýþçÿë ãûç, ñÿíèí áó íàðàçû áàõûøëàðûí ìÿíèì áóðàäàí ýåòìÿéèìè
òþâñèéÿ åäèð. Áèçèì èêèìèçäÿí áèðèìèç áó îòàãäàí ÷ûõìàëûéûã, — äåäèêäÿ,
Òÿëèÿ îíóí ÿëèíäÿí òóòàðàã éàëâàðäû:
— Éîõ, ðèúà åäèðÿì, äàéàíûí! Áóðàäàí ãÿôèëäÿí ÷ûõûá ýåòìÿéèíèç,
áàúûìäà øöáùÿëÿð îéàíäûðà áèëÿð.
— Áèð êÿñÿ äåìÿéÿúÿéèí ö÷öí àíä è÷äèéèíè óíóòìàäûí êè?
— Ñÿí àíäà èíàíûðñàíìû?
— ßëáÿòòÿ, ùÿð àíäà âÿ ùÿð êÿñèí àíäûíà èíàíìàã îëìàç, ÷öíêè
áÿçÿí àíäëàð éàëàíëàðû äîüðóëòìàã, áÿçÿí äÿ ùÿãèãÿòè ïÿðäÿëÿìÿê
ìÿãñÿäëÿðèíÿ õèäìÿò åäèð.
— Ñÿí þçöí íåúÿ, ùÿãèãÿòè ïÿðäÿëÿìÿê ìÿãñÿäèëÿ àíä è÷ÿíëÿðè
ñåâèðñÿíìè?
— Õåéð ýþçÿë ãûç, ìÿí ùÿãèãÿòè ïÿðäÿëÿìÿê ö÷öí àíä è÷ÿíëÿðè ñåâÿ
áèëìÿðÿì.
— Áÿñ íÿ ö÷öí ùÿãèãÿòè ýèçëÿìÿê ö÷öí áèð ãûçû àíä è÷ìÿéÿ ìÿúáóð
åäèðñèíèç? Þçö äÿ áèð ìÿìëÿêÿòèí âÿëèÿùäèíÿìè?
Ñþùáÿò ÷îõ óçóí ÷ÿêäè, âÿëèÿùä þíöíäÿêè êàìàíëàðû áèð íå÷ÿ äÿôÿ
ñûíàìûøäû, Òÿëèÿéÿ ýÿëäèêäÿ þç ãÿëáèíäÿ: — “Ýåäèììè, îòóðóììó?”
ñþçëÿðèíè ÿçáÿðëÿéèðäè, ÷þùðÿñèíèí ðÿíýè òåç-òåç äÿéèøèð, âöúóäó èñÿ
êöëÿê ãàðøûñûíäà ýÿíú ñÿðâ àüàúû êèìè òèòðÿìÿêäÿ èäè. ×öíêè î, áèðèíúè
äÿôÿ èäè êè, ýÿíú áèð îüëàíëà ãàðøû-ãàðøûéà ýÿëÿðÿê áåëÿ áèð ìþâçó
öçÿðèíäÿ äàíûøûðäû. Áóíà ýþðÿ äÿ î, ùàçûðû âÿ êå÷ìèøè òàìàìèëÿ óíóò-
ìóøäó, î, àíúàã ýÿëÿúÿéèí óúñóç-áóúàãñûç îëàí ñÿùðàëàðûíäà éîðòóðäó.
Ãÿòèáÿ ãÿôèëäÿí îòàüà äàõèë îëäó, Òÿëèÿ þçöíö ÿëÿ àëìàã èñòÿðêÿí
áàúàðìàäû, ãîðõóñóíäàíìû, óòàíäûüûíäàíìû ùÿéÿúàíû áèð äàùà àðòäû.
Ãÿòèáÿ Òÿëèÿíèí öçöíÿ äèããÿòëÿ áàõûðäû, îíóí áöòöí ýþðöíöøö ôèêðèíäÿ
áèð äÿéèøèêëèê éàðàäûëäûüûíû îõóéóðäó. Âÿëèÿùäèí ÷þùðÿñèíäÿ äÿ åéíè
ìöíäÿðèúÿíè îõóìàã ìöìêöí èäè.
Òÿëèÿ ãóïãóðó ãóðóéóá àéàã öñòöíäÿ äóðìóøäó, âÿëèÿùä èñÿ Ãÿòè-
áÿéÿ ìöðàúèÿòëÿ:
265

— Ìÿëÿêÿ, ìÿí ìÿøã ìåéäàíûíà ýåòìÿëèéÿì, — äåéÿðÿê îòàãäàí
÷ûõäû.
Òÿëèÿ îëäóüó éåðèíäÿ áóçëàéûá äóðìóøäó. Ãÿòèáÿíèí íÿ äåéÿúÿ-
éèíÿ ìöíòÿçèð èäè. Íÿùàéÿò, Ãÿòèáÿ Òÿëèÿíèí éàõûíëûüûíà ýÿëèá ñà÷ëàðûíû
îõøàäû âÿ äåäè:
— Äöíéàíûí ùÿð èøè áåëÿäèð. Ùÿéàòûí áàøëàíüûúûíäà äàèìà áèð ÷ÿòèí-
ëèê âàðäûð. Áÿçÿí î ÷ÿòèíëèêëÿð ÷îõ óçóí áèð ìöääÿò äàâàì åäèð. Ëàêèí
òÿçÿ ùÿéàò ãóðìàã èñòÿéÿíëÿð, ÷ÿòèíëèéè ÷îõ òåç âÿ àñàíëûãëà ðÿää åòìÿê
ö÷öí ñÿíÿòêàð îëìàëûäûð. Ãûçëàð äà, îüëàíëàð äà þç ùÿéàòûíû ãóðìàã
èøèíäÿ ìàùèð áèð ñÿíÿòêàð îëìàëûäûðëàð.
Ùÿð èø âÿ ùÿð øåé áåëÿäèð. Ñÿíÿ âÿñèééÿò åäèðÿì: àüûëëû àäàìëàð
ãÿëÿáÿíè èøèí àõûðûíäà éîõ, áàøëàíüûúûíäà ÿëäÿ åòìÿëèäèð. Ãÿëÿáÿëÿð
ÿââÿëúÿ òÿìèí åäèëìÿäÿí áèð ìöùàðèáÿíè áàøëàìàã âÿ éàèíêè áþéöê
áèð ÿñÿðè éàðàòìàüà áàøëàìàã àüûëñûçëûãäûð.
Ñåâýè äÿ, òÿçÿ àèëÿ ãóðìàã èøè äÿ áóðà äàõèëäèð. Îíëàðû ìþùêÿì áèð
ÿñàñ öçÿðèíäÿ ãóðìàüà ÷àëûøìàã ëàçûìäûð. Ñåâýè âÿ ìÿùÿááÿò áèíà-
ñûíûí äàâàìû îíóí ìþùêÿì áèð òÿìÿë öçÿðèíäÿ ãóðóëìàñûíäàí àñûëûäûð,
÷öíêè áóíó ìÿí þç ùÿéàòûìäà äà òÿúðöáÿäÿí êå÷èðìèøÿì.
Áèð ãûçûí ñÿàäÿòèíè éàëíûç þç ýþçÿëëèéè òÿìèí åäÿ áèëìÿç. Êèøè ýþç-
ëÿðè î ãÿäÿð øöóðñóç, î ãÿäÿð äÿëèäèð êè, î, äöíéàíûí íàäèð áèð ýþçÿëèíè
ÿí ÷èðêèí áèð ãàäûíëà ÿâÿç åäÿ áèëÿð. Áÿçÿí áàúàðûãëû ÷èðêèí áàúàðûãñûç
ýþçÿëäÿí äàùà õîøáÿõò éàøàéà áèëÿð.
Ýþçÿë áàúûì! Êèøèëÿðëÿ ùÿéàò ãóðìàã ö÷öí øàùìàò òàõòàñûíûí
ãÿùðÿìàíû îëìàã ëàçûì ýÿëèð. Ùÿéàò âÿ àèëÿ ñÿíÿòêàðû îëìàéàí áèð
ãûçûí ýþçÿëëèéè áèð ïàð÷à êàüûç âÿ éàõóä áèð àðøûí êÿòàí öçÿðèíäÿ ÷ÿêè-
ëÿí ðÿñìäÿí ùå÷ äÿ ôÿðãëè äåéèëäèð.
Ãûç ýþçÿë îëìàãëà áÿðàáÿð áèð îâ÷ó ãÿäÿð äÿ ùÿññàñ îëìàëûäûð.
Êèøèëÿðèí ãàäûíëàð ùàããûíäàêû äöøöíúÿñè áèð áàùàð êÿëÿáÿéèíèí øöóðóí-
äàí ÷îõ äà èðÿëè ýåäÿ áèëìÿìèøäèð. Êÿëÿáÿê áèð ÷è÷ÿéèí öçÿðèíäÿ äàéàí-
ìàüà àäÿò åòìÿäèéè êèìè, êèøèëÿð äÿ áèð ãàäûíûí åøãèíäÿ âÿ áèð ãûçûí
ñåâýèñèíäÿ ÿáÿäè îëàðàã äóðìàüû ñåâìÿçëÿð, ÷öíêè àäÿò âÿ òÿáèÿòëÿðè
áóíóí ÿëåéùèíÿäèð. Ìÿí éåíÿ äÿ áóíëàðû þç ùÿéàòûìäà òÿúðöáÿäÿí êå-
÷èðäèì.
Ãûçëàðûí âÿ ãàäûíëàðûí áèðèíúè âÿçèôÿñè êèøèíè þéðÿíìÿêäÿí èáà-
ðÿòäèð. Îíóí çþâãöíöí ãàäûíäàí íÿ òÿëÿá åòäèéèíè, ýþçÿëëèêäÿ íÿéè âÿ
íÿ êèìè õöñóñèééÿòëÿðè ñåâäèéèíè òÿéèí åòìÿê ëàçûìäûð. Îíëàð êèøè
îëñàëàð äà õàñèééÿòëÿðè áèð øûëòàã÷û ãûçäàí äàùà ãàáàäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ
266

îíëàðû áèð åâ ãóøó êèìè ÿùëèééÿòÿ àëìàüû âÿ ùÿéàòà þéðÿòìÿéè áàúàð-
ìàëûéûã. ßñàñ ìÿñÿëÿ êèøèíèí ìÿíÿìëèéèíè ñûíäûðìàüû áàúàðìàãäàäûð,
÷öíêè ùÿéàòûí äîüðó éîë èëÿ ýåòìÿñèíÿ ìàíåÿ òþðÿäÿí ÿñàñ úÿùÿò
êèøèíèí âÿ ãàäûíûí èíàäûíäàí èáàðÿòäèð. Áóíó äà ìÿí þç ùÿéàòûìäà
òÿúðöáÿäÿí êå÷èðäèì. Ìÿíèì ÿðèìäÿ ùþêìäàðëûüûí ãÿòèééÿòè, ìÿíäÿ
èñÿ ãûçëûüûí áàðûøìàç áèð èíàäû âàð èäè, ùàìàí èíàä áó ýöíÿ ãÿäÿð
ìÿíèì ùÿéàòûìû ÷åéíÿìÿêäÿäèð.
Êèøèíèí õàñèééÿòèíè, áàõûøûíû âÿ äöøöíúÿñèíè äÿéèøìÿê ëàçûìäûð.
Îíà äåäèéèíè äåéèë, ñÿí þç ñåâäèéèíè éåäèðìÿëèñÿí.
Ìÿí ùÿéàòûìäà ñÿùâ åòäèì. Ëàêèí èíäè-èíäè äöøöíöðÿì êè, ãàäûí,
éÿíè áàúàðûãëû ãàäûí, êèøèñèíÿ êèøèíèí ëèáàñû êèìè äåéèë, êèøèíèí áÿäÿ-
íèíèí äÿðèñè êèìè ñàðûëìàëû âÿ àøûëàíìàëûäûð. Êèøèíè þéðÿòìÿê ö÷öí íÿ
ãÿäÿð âàõò ñÿðô åòìÿê ëàçûìäûðñà, èêè î ãÿäÿð äÿ êèøèíè þéðÿíìÿê
ëàçûìäûð.
Ãûçëàð ýÿíúëÿðèí ôèêðèíÿ þç ðÿíýèíè âÿ þç áîéàñûíû àøûëàíìàëûäûð.
Îíëàð ñåâäèêëÿðè çàìàí áèð êþðïÿ ãÿäÿð øöóðñóçäóðëàð. Êþðïÿëèêäÿ èñÿ
èíñàíà ùÿð áèð øåéè þéðÿòìÿê ìöìêöíäöð. Ñåâýè èíñàí ôèêðèíè äÿéèøìÿê
ö÷öí ÿí ìàùèð áèð ìöÿëëèì êèìèäèð. Òÿÿññöôëÿð îëñóí êè, ìÿí áóíó
ýÿíúëèê ôÿñëèíèí ñîíóíäà òÿéèí åäÿ áèëäèì.
Àèëÿ ãóðóëóøóíóí äÿðñ êèòàáëàðûíû ãàäûíûí þçö éàçìàëûäûð. Ìÿí èíäè
àíëàéûðàì êè, ãàäûíëàð êèøèëÿðè þç áèëäèêëÿðè, þç èñòÿäèêëÿðè ãÿäÿð ãóðà
áèëäèêëÿðè, þç èñòÿäèêëÿðè ãÿäÿð ãóðà áèëäèêäÿí ñîíðà õîøáÿõò ùÿéàò ãóðà
áèëÿúÿêäèëÿð.
Èíäè äÿ ñÿíÿ ñåâýèäÿí áèð àç äåìÿëèéÿì êè, àüûëëû ãûçûí øöóðóíäà
ìÿãñÿä ñåâýèäÿí äàùà èðÿëèäÿ ýåòìÿëèäèð. Ñåâýèíèí þçö ìöñòÿãèë áèð
øåé äåéèë, î ìöÿééÿí ìÿãñÿäè òàìàìëàìàã ö÷öí áèð âàñèòÿäèð. Ìÿíèì
íÿ äåäèéèìè àíëà, ìöÿééÿí áèð ìÿãñÿäè ÿëäÿ åòìÿê âÿ ìöÿééÿí áèð
àðçóéà íàèë îëìàã ö÷öí áèð êèøè èëÿ ñåâýèñèç äÿ éàøàìàã ìöìêöíäöð.
Ìÿíèì þçöì äÿ áó áàõûøëà ÿðÿ ýåòäèì, ëàêèí êèøèíèí âàðëûüûíû áèëìÿê
èøèíäÿ ñàâàäñûç îëäóüóì ö÷öí íÿ ñåâýèäÿí, íÿ äÿ ìÿãñÿääÿí èñòèôàäÿ
åäÿ áèëìÿäèì, ìÿí ãûçëûã çàìàíûíäà ñåâýè èëÿ ìÿãñÿäèí áèð-áèðèñèíè
ÿâÿç åäÿ áèëÿúÿéèíè àíëàìàäûì.
Ñåâýè èíñàíû áèð-áèðèíÿ áèòèøäèðÿ áèëÿúÿê ãûñà áèð äþâð ö÷öí ëàçûì-
äûð. Î ùå÷ áèð çàìàí ùÿìèøÿëèê îëìàìûøäûð.
Ñåâýèíè ùÿìèøÿëèê äàøûìàã èääèàñûíäà îëàíëàð àäÿòëÿ ñåâýèéÿ ôÿðã
ãîéìàéàíëàðäûð. ×öíêè ñåâýè åëÿ òÿùÿììöë åäèëìÿéÿúÿê áèð øåéäèð êè,
èíñàí àíúàã ýÿíúëèéèí ñÿðõîøëóüó äþâðöíäÿ îíà òÿùÿììöë åäÿ áèëÿð.
267

Ýÿíúëèéèí ñÿðõîø ýöíëÿðèíè õàòûðëàäûüûì çàìàí þçöì äÿ î òàðèõÿ
ýöëöðÿì. Ìÿí èíäè-èíäè áèëèðÿì êè, ìÿãñÿäñèç ñåâýè êþðïÿ ñåâýèäèð. Î
êèìè ñåâýèëÿðäÿí ãà÷ìàã ëàçûìäûð.
Òÿëèÿ ö÷öí áó ñþùáÿòëÿðèí ùàìûñû éàáàí÷û èäè. Îíóí ãûçëûã
äöøöíúÿñè Ãÿòèáÿíèí äåäèéè ôÿëñÿôÿëÿðäÿí ÷îõ óçàã èäè, ÷öíêè ýÿíúëèéèí
þçöíÿ ìÿõñóñ áèð ôÿëñÿôÿñè âàðäûð êè, î äà éàøëûëàðûí ìÿäÿñè âÿ øöóðó
ö÷öí éàáàí÷ûäûð.
Áóíà ýþðÿ äÿ Ãÿòèáÿíèí îðòàëûüà òþêäöéö ôèêèðëÿð Òÿëèÿíè ùåéðÿòÿ
ñàëìàüû áàúàðìàçäû. Ãÿòèáÿ äàíûøäûãúà Òÿëèÿ äÿ ôèêèðëè íÿçÿðëÿðëÿ Ãÿòè-
áÿíèí öçöíÿ áàõûðäû, Ãÿòèáÿ áóíó äÿðùàë ùèññ åòäè âÿ þç ôèêðèíè èçàù
åòìÿéÿ áàøëàäû:
— Áèðäÿôÿëèê èãáàëûìûçû áóíëàðûí èãáàëûíà àøûëàìûøûã, áó õàíÿäàíûí
áèð ÿëäÿ îëìàñû éàõøûäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ âÿëèÿùäèí ñÿíèíëÿ îëàí éàõûí
òàíûøëûüûíà ìöÿééÿí áèð øÿêèë âåðìÿëèñÿí.
Ùÿéàòäà éàíûëìàìàã ö÷öí îíóí ñÿíÿ ãàðøû àëäûüû ýöíäÿëèê âÿçèé-
éÿò âÿ åòäèéè ñþùáÿòëÿð áàðÿñèíäÿ ìÿíÿ õÿáÿð âåðìÿëèñÿí... Áþéöê
áàúûíàì, äåéÿ, óòàíìà. Ñÿíè êþðïÿëèêäÿí ìÿí òÿðáèéÿ åòìèøÿì. Áóíà
ýþðÿ äÿ àèëÿ ñàùèáè îëàíà ãÿäÿð ãåéäèíÿ ãàëìàã ìÿíèì âÿçèôÿìäèð.
Èíäè ìÿíÿ äå ýþðöì âÿëèÿùä èëÿ íÿ êèìè ìÿñÿëÿëÿð áàðÿñèíäÿ äàíû-
øûðäûíûç?
Òÿëèÿ úàâàá âåðÿ áèëìÿäè. Î, áèðèíúè àíäûíû ñûíäûðìàéàúàüûíà ãÿðàð
âåðìèøäè, ëàêèí Ãÿòèáÿíèí ñóàëûíû úàâàáñûç ãîéìàìàã ö÷öí:
— Âÿëèÿùä èëÿ ùå÷ áèð ìÿñÿëÿ áàðÿñèíäÿ äàíûøìûðäûã, — äåäè.
Ãÿòèáÿ Òÿëèÿäÿ áèð ñèðð ýèçëÿíäèéèíè äÿðùàë àíëàäû âÿ áó ñèððè áàø-
ãàñûíà õÿáÿð âåðìÿìÿê ö÷öí âÿëèÿùäÿ ñþç âåðäèéèíè ùèññ åòäè. Ëàêèí
áóíà àúûüû ýÿëìÿäè, ÷öíêè Òÿëèÿíèí âÿëèÿùä èëÿ òàíûø îëóá âÿ àíëàøìàñû
Ãÿòèáÿíè òÿìèí åäèðäè. Ãÿòèáÿ áó ÿëàãÿíèí áàøëàíìàñûíû þç ìÿãñÿäèíÿ
óéüóí áèëèðäè.
Ãÿòèáÿ ãÿëáèíäÿ äàíûøûð âÿ äåéèðäè:
“Áó ñþùáÿòëÿðè áèð ñåâýè èëÿ íÿòèúÿëÿíäèðìÿê ìÿíèì ÿëèìäÿí ÷îõ
äà ÷ÿòèí äåéèëäèð”.
Ãÿòèáÿ áèð äàùà Òÿëèÿéÿ ìöðàúèÿò åëàí åòäè:
— Ñåâìÿê åéèá äåéèë, èõòèéàðû âàõòûíäàí ÿââÿë ÿëäÿí áóðàõìàã
åéèáäèð. Ìÿí îíà ýþç ãîéìóøàì, î ñÿíè ñåâèð, áó ìÿùÿááÿòëÿð þýåé
àíàéà îëàí îüóëëóã ìÿùÿááÿòè äåéèë, î ìÿùÿááÿòëÿð ñÿíÿ éàõûíëàøìàã
ö÷öí éàõûí áèð éîë àðàìàãäàí èáàðÿòäèð. Àüëûíû áàøûíäà òîïëà, îíó òóòóá
áàüëàéàí áèð àíà ìÿùÿááÿòè éîõ, ñÿíèí ãàðà âÿ ãûâðûì ñà÷ëàðûíäûð. Î
268

ñÿíèí ìÿùáóñóíäóð, ñÿí þç ÿñèðèíëÿ íÿ êèìè ðÿôòàð åòìÿéè áàúàð-
ìàëûñàí.
Ñÿíÿ ãÿòè îëàðàã òàïøûðûðàì, îíó áèð íå÷ÿ àé áó âÿçèééÿòäÿ ñàõëà-
ìàã ëàçûìäûð. Áó ìöääÿòäÿ àëäûüûí òÿúðöáÿëÿð ýÿëÿúÿêäÿ ñÿíèí ö÷öí
ÿñàñ áèð ùÿðÿêÿò õÿòòè òÿøêèë åäÿúÿêäèð.
Ãÿòèáÿ áóíëàðû ñàäàëàäûãúà, Òÿëèÿ äÿ ãÿëáèíäÿ âÿëèÿùäèí äåäèéè:
“Ýþçÿë Òÿëèÿ! Äöíéàäà áó ãîëëàðûí ãöââÿòè ÷àòìàéàúàã áèð êàìàí
âàðñà, î äà ñÿíèí ãþâñè áèð êàìàíà áÿíçÿéÿí ãàøëàðûíäûð” úöìëÿñèíè
ÿçáÿðëÿéèð âÿ ñàêèò-ñàêèò áàõûðäû. Î, éåíÿ äÿ ãÿëáèíäÿ þç-þçöíÿ ñóàë
âåðèðäè:
“ßúÿáà, áó úöìëÿíèí è÷ÿðèñèíäÿ áèð ñåâýè èôàäÿñè âàðäûðìû? Ùÿðýàù
âàðäûðñà, áó ìÿíèì ö÷öí áÿñäèð. Ëàêèí áèëìèðÿì, íÿ ö÷öí î, þç ñåâ-
ýèñèíè ýèçëÿòìÿéÿ ÷àëûøûð? Íÿ ö÷öí áàúûìà õÿáÿð âåðìÿìÿê ö÷öí ìÿíè
àíä è÷ìÿéÿ ìÿúáóð åäèð?”
Òÿëèÿ ãÿëáèíäÿ áèð ÷îõ äÿãèãÿëÿð ýþòöð-ãîé åäÿíäÿí ñîíðà ÿëàâÿ
åòäè:
“Î íÿ ôèêèðäÿ îëóðñà îëñóí, ëàêèí ìÿí áàúûìûí äåäèêëÿðèíÿ ÿìÿë
åäÿ áèëìÿéÿúÿéÿì. Îíóí ôèêèðëÿðè õîøóìà ýÿëìèð, îíóí íÿñèùÿòëÿðè
ñàüëàì ôèêèðëÿðäÿí äîüìóø íÿñèùÿòëÿð äåéèë. Ùÿðýàù âÿëèÿùäèí ìÿíè
ñåâäèéèíè áèëñÿéäèì, áàúûìûí âåðäèéè íÿñèùÿòëÿðèí ùàìûñûíû áèð òÿðÿôÿ
àòûá þçöì èñòÿäèéèì êèìè òàìàìèëÿ áàøãà áèð ãàäûí îëìàüà ÷àëûøàðäûì.
Ùÿòòà áöòöí äöøöíäöêëÿðèìè âÿëèÿùä èëÿ ìÿñëÿùÿòëÿøÿðäèì.
Ìÿí îíó þçöìäÿí ðàçû ñàëìàã ö÷öí ùÿð èøè áàúàðàðäûì, íÿ èíàä, íÿ
äÿ øûëòàãëûüà éîë âåðìÿçäèì.
***
Îíëàð áèð-áèðèíè ñåâèð. Áóíà ùàãëûäûðëàð. Âÿëèÿùäèí äÿ, Òÿëèÿíèí äÿ

åâëÿíìÿê âàõòëàðûäûð. Áóíëàðû áèðëÿøäèðìÿê âÿ éàèíêè áèð-áèðëÿðèíäÿí
àéûðìàã ëàçûìäûð. Ùÿðýàù ùþêìäàð þç ãàðäàøû îüëóíóí Èíàíú àèëÿñèí-
äÿí ãûç àëìàñûíà ðàçûëûã âåðèðñÿ, ìÿí äÿ áóíäàí ãÿëáÿí ðàçû ãàëàðäûì.
×öíêè áó èêè ýÿíúèí ñåâýèëÿðè îëäóãúà ñàô âÿ ñÿìèìèäèð. Çÿíí åäèðÿì
êè, ùþêìäàðûí þçö äÿ áó ñåâýèäÿí õÿáÿðäàðäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ ÿëàùÿç-
ðÿòèí ôèêðèíè áèëìÿê èñòÿðäèì.
Ùÿðýàù áó èø áàø òóòìàéàúàã áèð èøäèðñÿ, î çàìàí ãûçû àéûðûá
Áàüäàäà ýþíäÿðìÿê ëàçûìäûð. ×öíêè èêèñèíèí áèð éåðäÿ éàøàìàñû àäÿòÿ
óéüóí äåéèëäèð.
269

Ãûçûë Àðñëàí Ãÿòèáÿíè äèíëÿéÿðÿê áèð àç ôèêðÿ ýåòäè. Î, Ãÿòèáÿíèí
áó ôèêðèí êþëýÿñèíäÿ äöçÿëòìÿê èñòÿäèéè õÿéàíÿòäÿí õÿáÿðäàð äåéèëäè.
Áóíà ýþðÿ Ãûçûë Àðñëàí áó èçäèâàúûí áàø òóòìàñûíû áèð íå÷ÿ ñÿáÿá-
ëÿðäÿí ÿëâåðèøëè áèëèðäè. ßââÿëà, âÿëèÿùä Ãÿòèáÿíèí áàúûñûíà åâëÿíäèéè
çàìàí, Ãÿòèáÿ þç îüëó Ãöòëöüö âÿëèÿùä òÿéèí åòìÿê àðçóëàðûíäàí
äàøûíà áèëÿðäè.
Èêèíúè ñÿáÿá äàùà ìöùöì èäè. ×öíêè Ãÿòèáÿ éåíèäÿí Åëäÿíèç àèëÿ-
ñèíÿ àøûëàíäûüû ö÷öí þçöíöí Ãûçûë Àðñëàíà ÿðÿ ýåòìÿê àðçóëàðûíäàí
äàøûíà áèëÿðäè. ×öíêè Ãÿòèáÿ ùÿëÿëèê áó àüûëñûç ôèêðèíäÿí äàøûíìà-
ìûøäû, éåðè ýÿëäèêúÿ éåíÿ äÿ þç àðçóëàðûíû ìåéäàíà ñöðöäö.
Ãûçûë Àðñëàíû áó èçäèâàúäàí ðàçû ñàëàúàã ö÷öíúö ñÿáÿá Òÿëèÿíèí
àüûëëû, ÿäÿáëè, åëìëè âÿ ùÿääèíäÿí àðòûã ýþçÿë îëìàñû èäè.
Ãûçûë Àðñëàí Òÿëèÿíèí õàñèééÿò âÿ òÿðáèéÿúÿ Ãÿòèáÿéÿ áÿíçÿìÿ-
ìÿñèíäÿí îëäóãúà ðàçû èäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Ãÿòèáÿíèí ôèêðèíÿ úàâàá âåðÿ-
ðÿê äåäè:
— Ìÿí ãàäûíëàðûí ðóùóíó âÿ îíëàðûí ñåâýèëÿðèíèí ìöíäÿðÿúÿñèíè
þéðÿíìÿê èøèíäÿ ÷îõ ñàâàäñûçàì. Ðÿùìÿòëèê ãàðäàøûì äåéÿðäè êè:
“Ãàäûíûí ðóùóíó þéðÿíìÿê ö÷öí àíúàã ãàäûí ðóùó äàøûìàã ëàçûìäûð”.
Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿëÿêÿíèí þçö éåðè ýÿëèðêÿí Òÿëèÿ õàíûìûí þçö èëÿ äàíûø-
ìàëûäûð. Îíóí ñåâýèñèíèí ìàùèééÿòè âÿ ìöíäÿðÿúÿñèíè þéðÿíìÿëèäèð.
×öíêè ìÿíè áèð ìÿñÿëÿ ÷îõ ãîðõóëóäóð. Áèð éåðäÿ áþéöìöø îüëàíëà
ãàçûí àèëÿ ãóðóëóøó áÿçÿí ùÿìèøÿëèê îëà áèëìèð, áåëÿëÿðè ÷îõ òåç àéðû-
ëûðëàð. Âÿëèÿùä èëÿ Òÿëèÿ äÿ ÷îõäàí áÿðè áèð éåðäÿ éàøàéûðëàð. Áèëìèðÿì
ìÿëÿêÿíèí þçö áó úÿùÿòëÿðè íÿçÿðÿ àëìûøäûðìû? Ñèç ãûçû ÷îõ äèããÿòëÿ
äàíûøäûðìàëûñûíûç, ìÿí þçöì äÿ âÿëèÿùäèí ôèêðèíè þéðÿíìÿëèéÿì.
Ãÿòèáÿ Ãûçûë Àðñëàíûí áó òÿêëèôèëÿ ðàçûëàøäû. Òÿëèÿíè ÷àüûðûá äàíûø-
äûðìàã ö÷öí Ãûçûë Àðñëàíà ñþç âåðäè âÿ Òÿëèÿíè ýþðìÿê ö÷öí ýåòäè.
Ãûçûë Àðñëàí äà îòóðóá áó ìÿñÿëÿ öçÿðèíäÿ ôèêèðëÿøèðäè, ùÿì äÿ âÿëè-
ÿùäè ýþçëÿéèðäè. ×öíêè âÿëèÿùä Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí âÿçèééÿòè áàðÿ-
ñèíäÿ ìÿëóìàò ìÿðóçÿñè âåðìÿê ö÷öí ùþêìäàðûí ùöçóðóíà ýÿëìÿëè
èäè. Âÿëèÿùä Àçÿðáàéúàíäàí ãàéûäàíäàí áÿðè ìÿìëÿêÿòèí âÿçèééÿòè
ùàããûíäà þç ôèêðèíè òÿôñèëÿí äàíûøìàìûøäû.
Áèð àçäàí ñîíðà âÿëèÿùä ýÿëäè, òÿçèì åäèá Ãûçûë Àðñëàíûí ÿëèíè þïäö
âÿ ýåðè ÷ÿêèëäè. Ãûçûë Àðñëàí ôèêèðëè áèð ñóðÿòäÿ âÿëèÿùäèí öçöíÿ áàõûá:
— Îüëóì, ýÿë îòóð! — äåäè.
Âÿëèÿùä ýÿëèá þçöíÿ ìÿõñóñ éåðèíäÿ îòóðäó, ùþêìäàðûí ÿìðèíè
ýþçëÿäè. Ãûçûë Àðñëàí âÿëèÿùäÿ âåðìÿê èñòÿäèéè ñóàëëàðû éàçûá ãàðøûñûíà
270

ãîéìóøäó. Âÿëèÿùä ÷îõ ùÿéÿúàíëû èäè, ÷öíêè î áèðèíúè äÿôÿ ìÿðóçÿ
åòäèéè ö÷öí ãÿëáè ÷ûðïûíûð âÿ óòàíûðäû, î, ñþçëÿðèíè ùàðàäàí áàøëàéûá,
ùàðàäà áèòèðÿúÿéèíè òÿéèí åäÿ áèëìèðäè. Íÿùàéÿò, ÷îõ öðÿê äþéöíòöñöí-
äÿí ñîíðà Ãûçûë Àðñëàí âÿëèÿùäÿ ñóàë âåðäè.
— Øèðâàí øàùëûüû èëÿ îëàí ÿëàãÿ âÿ âÿçèééÿò ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðÿ
áèëÿðñÿíìè?
— Øèðâàí øàùëûüû ìÿñÿëÿñè ìöðÿêêÿá áèð ìÿñÿëÿäèð. Øèðâàí øàùëûüûíû
Àðàíäàí àéðû îëàðàã áèð ùþêóìÿò êèìè éàøàòìàã àðàëûãäà ìþâúóä îëàí
èõòèëàôû äÿðèíëÿøäèðìÿê äåìÿêäèð. Øèðâàí, Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí áèð
ùèññÿñèäèð. Ëàêèí õàëãûí àäÿò âÿ ÿíÿíÿñè Àðàí õàëãûíûí àäÿò âÿ ÿíÿíÿ-
ñèíäÿí ôÿðãëèäèð. ×öíêè îðàäà ùÿì êþùíÿ Èðàíûí, ùÿì äÿ ÿðÿá ùþêì-
ðàíëûüûíûí ãàëûãëàðû âàðäûð.
Øèðâàí — Àçÿðáàéúàíäûð. Áóðà áàøãà àä âåðìÿê ñÿùâäèð. Øèðâàí
øàùëûüûíûí ùþêóìÿò ãóðóëóøóíäàêû âÿðàñÿò ìÿñÿëÿñè ëÿüâ îëóíäóüó
çàìàí Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí ìÿðêÿçèíè Øèðâàíà êþ÷öðìÿê âÿ îðàíû
Àçÿðáàéúàí ïàéòàõòû àäëàíäûðìàã ìöìêöíäöð.
Ãûçûë Àðñëàí âÿëèÿùäèí âåðäèéè úàâàáäàí øàäëàíäû, àéàüà ãàëõûá
îíóí àëíûíäàí þïäö âÿ:
— Åëÿäèð îüëóì! Ôèêðèí äîüðóäóð, — äåäè âÿ ÿëàâÿ îëàðàã ñîðóøäó:
— Øèìàëè Àçÿðáàéúàíëà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí ÿëàãÿñè áàðÿñèíäÿ íÿ
äåéÿ áèëÿðñÿí?
— Øöáùÿñèçäèð êè, áèð õàëãû èêè èäàðÿ àëòûíäà éàøàòìàã ñÿùâäèð.
ßëàùÿçðÿò, Øèìàëè Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíà
àõìàñû ö÷öí ýåíèø áèð àðõ à÷ìàëûäûð. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí ìÿäÿíèé-
éÿòè úÿíóáäàí ýÿëÿí áèð ìÿäÿíèééÿò äåéèëäèð. Ùþêìäàð ÷îõ ýþçÿë áèëèð
êè, áó ôèêèð ÿðÿá âÿ ôàðñ íöôóçó òÿñèðèíèí ìÿùñóëóäóð. Øèìàëè Àçÿðáàé-
úàíëà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí èäàðÿñèíè áèðëÿøäèðìÿê Øèìàëè Àçÿðáàé-
úàíûí ìÿäÿíèééÿòèíè Úÿíóáà àõûòìàã ö÷öí àðçó åäèëÿí àðõû ÷ÿêìÿê
äåìÿêäèð. Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäà áöòöí ìöñáÿò õöñóñèééÿòëÿðëÿ áÿðàáÿð
ìþùêÿì áèð ùÿéàò ãóðóëóøó äà ìþâúóääóð. Êÿíäëèñè ÷àëûøãàíäûð. Øÿ-
ùÿðëèñè òÿøêèëàò÷ûäûð. Àëèìëÿðèíèí, øàèðëÿðèíèí ùàããûíäà äàíûøìàã èñòÿ-
ìèðÿì, ÷öíêè ÿëàùÿçðÿòèí þçö îíëàðëà éàõûíäàí òàíûøäûð.
— Åëäÿíèç õàíÿäàíûíà íèñáÿò ÿëàãÿëÿðè íÿ ìÿðêÿçäÿäèð?
— Õàëã öñéàí÷û õàëãäûð. Ùàãñûçëûüà ãàðøû áîéóí ÿéìÿéÿí õàëãäûð.
Ìèëëè ãöðóð îíëàðäà äàùà àðòûãäûð. Éàëàí÷ûëûã âÿ éàëòàãëûëûã îíëàðûí
äöøìÿí òóòäóüó èøëÿðäÿí áèðèñèäèð. Þçëÿðè ÷îõ öçöýöëÿð âÿ ìåùðèáàí-
äûðëàð.
271

Îíëàð áèçèì õàíÿäàí öçâëÿðèíäÿí äîüðóëóã âÿ äîüìàëûã
ýþçëÿéèðëÿð. Áèçèì õàíÿäàí áó úÿùÿòëÿðè äèããÿòè-íÿçÿðèíÿ àëìàëûäûð.
Ùÿëÿëèê îíëàð, Îðòà Àñèéàäàí ýÿëÿí âÿ õÿëèôÿ õèäìÿòèíÿ äàõèë îëóá
Àçÿðáàéúàí õàëãûíû ãàðÿò âÿ òàëàí åäÿí òöðêëöéö óíóäà áèëìÿìèøëÿðäèð.
Áóíà ýþðÿ äÿ îíëàð áèçèì ñèìàìûçäà Àçÿðáàéúàí òöðêëöéöíö ýþðìÿ-
ëèäèð. Ëàêèí ñÿëúóã ùþêìäàðëàðû, ùÿòòà, Ñÿëúÿðèí þçö äÿ Àçÿðáàéúàí
õàëãûíà Àçÿðáàéúàí òöðêëöéöíöí äîüìà ñèìàñûíû ýþñòÿðÿ áèëìÿìèøäèð.
Ùÿð ùàëäà îíëàðäà ùþêóìÿò ÿëåéùäàðëûüû ýþðÿ áèëìÿäèì, íàðàçû-
ëûãëàð éåðëè ùàêèìëÿðèí ùàãñûçëûüûíäàí äîüóð, øÿõñè ìÿñÿëÿëÿðäÿí äîüàí
íàðàçûëûãëàð äà âàðäûð.
Ãûçûë Àðñëàí âÿëèÿùäèí íÿ äåäèéèíè àíëàäû, Ãÿòèáÿíèí Ùÿìÿäàíäàí
Òÿáðèçÿ êþ÷öðöëìÿñè ÿòðàôûíäà èíòèøàð åäÿí øàéèÿëÿðèí òÿñèðñèç ãàëìàäû-
üûíû áèëèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ âÿùèÿùäÿ ñóàë âåðäè:
— Ìÿëÿêÿíèí íÿ ìÿãñÿäëÿ Àçÿðáàéúàíà êþ÷öðöëìÿñè áàðÿñèíäÿ
Íèçàìèéÿ èçàùàò âåðìÿäèíìè?
— Èçàùàò âåðäèì, øöáùÿñèçäèð êè, Íèçàìè êèìè áèð øÿõñÿ øàéèÿëÿð
ùàããûíäà èçàùàò âåðìÿê àðòûãäûð. Ìÿí îíóíëà ýþðöøäöéöì çàìàí,
îíóí þçö äÿ øàéèÿëÿðÿ èíàíìàäûüûíû ñþéëÿäè.
— Íèçàìè èëÿ òÿôñèëÿí ýþðöøÿ áèëäèíìè?
— Ýþðöøÿ áèëäèì, ùå÷ áèð êÿñÿ íÿñèá îëìàéàí áèð ñÿàäÿò àíúàã ìÿíÿ
íÿñèá îëäó. Ìÿí øàèðÿ õÿáÿð âåðìÿêñèçèí îíóí ýþðöøöíÿ ýåòäèì, ìÿèøÿò
âÿ ùÿéàòû èëÿ òàíûø îëìàã ìÿãñÿäèëÿ íàùàð éåìÿéè çàìàíûíäà çèéàðÿòèíÿ
ýåòìÿéè ãÿðàðà àëìûøäûì. Áóíà ýþðÿ äÿ áþéöê øàèðëÿ áèð ñöôðÿäÿ íàùàð
éåìÿéÿè éåäèì. Ìÿêòóáóíóçó îíà âåðäèì, îõóäó âÿ ìÿíÿ íÿñèùÿòëÿð
âåðäè, äåäèêëÿðèíè éàçäûðûá ÿëàùÿçðÿòÿ îõóìàã ö÷öí ýÿòèðìèøÿì.
— Ìÿíèì ùàããûìäà ôèêðèíè à÷ûã ñþéëÿìÿäèìè?
— Ìÿêòóáóíóçó îõóäóãúà, ýöëöìñÿéèðäè, áÿçÿí äÿ ãàøëàðûíû ÷àòûø-
äûðûá äöøöíöðäö.
— Ìÿíèì ùàããûìäà áàøãà úöð äöøöíÿ áèëìÿç, ÷öíêè î ìÿíèì øÿõ-
ñèééÿòèìè ÷îõ éàõøû òàíûéûð.
— ßëàùÿçðÿò èúàçÿ âåðñÿéäè, øàèðëÿ òåç-òåç ýþðöøìÿê ö÷öí Øèìàëè
Àçÿðáàéúàíäà éàøàðäûì. Îíóíëà ýþðöøìÿê âÿ íÿñèùÿòëÿðèíè åøèòìÿê
ìÿíèì ö÷öí áèð ùÿéàò äÿðñèäèð.
— Ñÿíèí Àçÿðáàéúàíà ýåòìÿéèí ëàçûì äåéèë, ÷àëûøûá øàèðè áóðà ýÿòèð-
ìÿê ëàçûìäûð.
— Î ìöìêöí äåéèë, ìÿí îíóí ùÿãèð âÿ éîõñóë åâèíÿ áàõäûüûì
çàìàí î ìÿíÿ äåäè êè: “Äöíéàíûí òöêÿíìÿç õÿçèíÿñèíè áóðàäà éàðà-
272

äûðàì”. Î äåéèðäè êè: “Ìÿíèì Àðàíäàí ÷ûõûá ýåòìÿéèì âÿòÿíäàøëàðûìû
òÿùãèð åòìÿê êèìèäèð”.
— Òîðïàã èøëÿðè íÿ âÿçèééÿòäÿäèð?
— Ùþêóìÿò òîðïàãëàðû òÿçÿäÿí áþëöøäöðìÿëèäèð, ÷öíêè ìöëêÿäàðëàð
êÿíäëèíè ùþêóìÿòèí áàéðàüû àëòûíäà ãàðÿò åäèð, ùàëáóêè êÿíäëèäÿí
àëûíàí âåðýèäÿí áèð äèíàð äà îëñà äþâëÿò õÿçèíÿñèíÿ òþêöëìöð.
— Ñÿí áó ôèêðè áàøãàñûíà äàíûøìà, áó ìÿñÿëÿ îëäóãúà ãîðõóëó ìÿñÿ-
ëÿäèð. Áó áàðÿäÿ ðÿùìÿòëèê àòàíëà äà äàíûøìûøäûì. Ìÿíèì äÿ ôèêðèì áåëÿ
èäè. Ëàêèí èíäè òàìàìèëÿ áàøãà ôèêèðäÿéÿì. Ñÿí áèëèðñÿí êè, òîðïàã ãóðó-
ëóøóíóí ùàçûðêû øÿêëè äþâëÿò ãóðóëóøóíóí áóýöíêö øÿêëè èëÿ ÿëàãÿäàðäûð.
Òîðïàã ãóðóëóøó èøëÿðèíè äÿéèøìÿê èñòÿñÿê, ùþêóìÿò âÿ äþâëÿò
öñóë-èäàðÿñèíè äÿéèøìÿëèéèê.
Äþâëÿò ãóðóëóøó áåëÿäèð, ìÿìëÿêÿòäÿ ãîéóëìóø ãàíóíëàðûí ùàìûñû
çÿíúèðèí ùÿëãÿñè êèìè áèð-áèðèíÿ áÿíä îëóáäóð. Î çÿíúèðèí ÿñàñ ùÿëãÿñè
ùþêìäàðäàí èáàðÿòäèð. Çÿíúèðÿ ùÿðÿêÿò âåðÿí áèçèê. Áó ìÿñÿëÿíè áóðàõ.
Äå ýþðöì Øèìàëè Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ÿñàñ åùòèéàúû íÿäÿí èáàðÿòäèð?
— ßñàñ åùòèéàú ìþâùóìàòû òÿïèêëÿéèá ìÿìëÿêÿòäÿí ãîâìàãäàí
èáàðÿòäèð. Ìþâùóìàò ÷îõ ýåíèø ãÿäÿìëÿð èëÿ õàëãûí è÷ÿðèñèíÿ ýèðèð.
Ìÿí Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäà îëäóüóì çàìàí ìþâùóìàò èøëÿðè èëÿ òàíûø
îëìàã èñòÿäèì, øåéõëÿð âÿ òÿðèãÿò ðÿùáÿðëÿðè èëÿ éàõûíäàí òàíûø îëäóì.
Íÿ äåäèêëÿðèíè âÿ ÿñàñ õÿòò-ùÿðÿêÿòëÿðèíè þéðÿíäèì.
Òÿðèãÿò âÿ áèäÿòëÿðèí ìÿõÿç âÿ ìÿíáÿëÿðèíè þéðÿíäèéèì çàìàí
áóíëàðûí Àçÿðáàéúàíäà äöçÿëìÿäèéèíè âÿ ìöÿééÿí áèð ñèéàñÿòèí íÿòè-
úÿñè îëàðàã Àçÿðáàéúàíà ýÿòèðèëìÿñèíè ãÿðàðà àëäûì. Òÿðèãÿòëÿð âÿ
áèäÿòëÿðèí Èðàíäàí, Èðàãäàí âÿ Îðòà Àñèéàäàí Àçÿðáàéúàíà ýÿòèðèëäèéè
øöáùÿñèçäèð. ×öíêè áèð ÷îõ òÿðèãÿòëÿð âàðäûð êè, èíäèéÿ ãÿäÿð Àçÿðáàé-
úàíäà âÿòÿíäàøëûã ùöãóãóíó ãàçàíà áèëìÿìèøäèð. Ùþêìäàð áó ãîðõóëó
ùàäèñÿíèí þíöíö àëìàëûäûð. ×öíêè òÿðèãÿò âÿ ìöðèäáàçëûã èøëÿðè õàëãûí
èòòèôàãûíû ïîçìàã ö÷öí ÿí áèðèíúè âàñèòÿäèð.
Áèëìèðÿì, áÿëêÿ äÿ áèçäÿí ÿââÿë áó ìÿìëÿêÿòëÿðè èäàðÿ åäÿíëÿð
òÿðèãÿò âÿ ìÿçùÿá ìöáàùèñÿëÿðèíè ýåíèøëÿíäèðìÿêäÿ ñèéàñè áèð ìÿãñÿä
äàøûìûøëàð. Ëàêèí ùàçûðäà áó ùàäèñÿ ÷îõ ãîðõóëó áèð ùàäèñÿäèð. ×öíêè
áèð-áèðèíÿ òÿðèãÿò âÿ ôèêèðúÿ äöøìÿí îëàí õàëãû öìóì áèð ôèêðèí ÿòðà-
ôûíäà áèðëÿøäèðìÿê ÷îõ ÷ÿòèíäèð.
Ìÿí åëÿ áèð ãÿðàðà ýÿëäèì êè, òÿðèãÿòëÿðèí ïÿðäÿñè àëòûíäà àõèðÿò
ôèêèðëÿðè äåéèë, äöíéàäà äàõèëè ìöáàðèçÿëÿð, ùÿðú-ìÿðúëèêëÿð, äöøìÿí-
÷èëèêëÿð éàðàòìàã ôèêðè ýèçëÿíìèøäèð.
273

Ãûçûë Àðñëàí ùåéðÿò âÿ òÿÿúúöáëÿ ýþçëÿðèíè âÿëèÿùäèí àüçûíà äèðÿ-
éèá îíó åøèäèð âÿ ãÿëáèíäÿ:
“Ôèêðèìäÿ éàíûëìàäûì, âÿëèÿùä ìÿìëÿêÿòäÿ îëàí õÿñòÿëèêëÿðèí
ùàðàäàí ýÿëäèéèíè ìÿíèì äöøöíäöéöì êèìè äöøöíÿ áèëèð. Õÿñòÿëèéè
òÿéèí åäèð, ëàêèí ÿñàñ ìÿñÿëÿ õÿñòÿëèêäÿ äåéèë, ÷ÿòèíëèê îíóí äÿðìàíûíû
òàïìàã èøèíäÿäèð. Î áàðÿäÿ ñèëàùûìûç èòè äåéèë, ôèêðèìèçèí äöøìÿíëÿ-
ðèíèí ñàéû äîñòëàðûìûçûí ñàéûíäàí áèð íå÷ÿ ãàò àðòûãäûð”.
Ãûçûë Àðñëàí áàøûíà ùÿðÿêÿò âåðèá:
— Ñÿíèí äöøöíúÿëÿðèí, òÿðèãÿòëÿð ùàããûíäàêû ìÿíàëû òÿùëèëëÿðèí
ìÿíè øàäëàíäûðûð. Õàëã þç-þçöíÿ äöøìÿí îëìàñàéäû, ìÿí ìþâùóìàò
âÿ òÿðèãÿòèí êþêöíÿ èòè áèð ãûëûíú âóðàðäûì.
Ñÿíèí ôèêðèí äîüðó ôèêèðäèð. Áèçäÿí ÿââÿëêèëÿð ùþêóìÿòè éàøàòìàã
èøèíäÿ ìþâùóìàò âÿ òÿðèãÿò ìöáàðèçÿëÿðèíè ÿñàñ áèð âàñèòÿ áèëìèøëÿð.
Îüëóì, ñÿí öñéàí òàðèõëÿðèíè éàõøû þéðÿí, îíëàðûí ùàìûñûíäà äèí, ìþâ-
ùóìàò âÿ òÿðèãÿò ÿëåéùèíÿ ìöÿééÿí öíñöðëÿð òàïà áèëÿðñÿí. Áó õÿñòÿ-
ëèéè áèçäÿí äàùà ÿââÿë òÿéèí åòìèøëÿð, ëàêèí îíëàð äà áó çÿùÿðëè úàíàâàðà
ãàëèá ýÿëÿ áèëìÿìèøëÿð.
Ãûçûë Àðñëàí áóíëàðû äåéÿíäÿí ñîíðà ÷îõ êÿäÿðëÿíäè, áàøûíû àøàüû
ñàëûá áèð àç äöøöíäö, ñîíðà äà éàâàøäàí äåäè:
— Áöòöí ýöíàùëàð áèçäÿäèð. Äöíéàëàðûí ëÿíÿòèíè þç áîéíóíäà
ýÿçäèðÿí áèç ùþêìäàðëàð, ùþêìäàð ñàðàéëàðûíû èøûãëàíäûðàí ýöíÿø
àâàìëûã äöíéàñûíûí ãàðàíëûüû è÷ÿðèñèíäÿí ñàôëàíûá ÷ûõìàëûäûð. Áèç íÿ
ö÷öí äÿ î äöíéàíû èøûãëàíäûðàã? ×öíêè àâàìëûã äöíéàñû èøûãëàíäûüû
çàìàí ñàðàéëàðà ãàðàíëûã ÷þêÿúÿêäèð. — Ãûçûë Àðñëàí âÿëèÿùäÿ ñóàë
âåðäè: — Ýöðúöñòàíëà îëàí ÿëàãÿìèç íÿ âÿçèééÿòäÿäèð?
— ßëàãÿìèç äîñòàíÿäèð. Áóíà äàùà äà ìþùêÿì åòìÿê ëàçûìäûð.
Ýöðúöñòàíûí ìþâãåéè áèçèì î ìÿìëÿêÿòÿ ùþðìÿò áÿñëÿìÿê âÿ
äîñòàíÿ ÿëàãÿäÿ îëìàüûìûçû òÿëÿá åäèð. Íÿäÿíñÿ êå÷ìèø ùþêìäàðëàð
áóíó íÿçÿðÿ àëìàìûøäûð. Áèç Ýöðúöñòàíû ãîøóí âÿ ãûëûíúëà éîõ, þç
ùþðìÿò âÿ ìÿùÿááÿòèìèçëÿ ÿëäÿ åäÿ áèëÿðèê. Îíëàð Àçÿðáàéúàí õàë-
ãûíûí ÿí ãÿäèì ãîíøóñóäóð. Áó èêè õàëãà áèð-áèðèíÿ íèñáÿò, äÿðèí áèð
ñåâýè ùèññ åòäèì. Ìÿí åëÿ áèëèðÿì êè, Ýöðúöñòàí õàëãû áèð ùàäèñÿ òÿã-
äèðèíäÿ àçÿðáàéúàíëûëàðû àðõàäàí âóðìàã èñòÿìÿçëÿð. Ëàêèí êå÷ìèøäÿ
áó èêè õàëãû ñöíè ñóðÿòäÿ áèð-áèðèíÿ ãàðøû ãîéóáëàð.
Ýöðúöñòàíëà Øèðâàí àðàñûíäà ìþâúóä îëàí èòòèôàã áóíà áþéöê áèð
ñöáóòäóð. Áó èòòèôàã áèçèì ö÷öí äÿ ôàéäàëûäûð.
274

Ãûçûë Àðñëàí ýöëäö:
— Áåëÿäèð, äöíéàíûí èøè áåëÿäèð, îüëóì! — äåäè. — Ùþêìäàð þç ðÿèé-
éÿòèíè, ðÿèééÿòèí ñÿàäÿòè íþãòåéè-íÿçÿðèíäÿí áÿñëÿìÿëèäèð. Ëàêèí áèç-
äÿí ÿââÿë ýÿëèá ùþêóìÿò ñöðÿíëÿð äÿ, áèçèì þçöìöç äÿ áóíóí ÿêñèíè
ùÿéàòà êå÷èðìèøèê. Ùþêóìÿòëÿð, ðÿèééÿòëÿðè þç ñÿàäÿòè óüðóíäà èñòèôàäÿ
åòìÿê ö÷öí áÿñëÿéèðëÿð. Îíëàðûí äöøöíúÿñèíÿ ýþðÿ ãîéóíëàðà èíñàô âÿ
âèúäàíëà éàíàøìàã, áÿøÿðèééÿòè ÿòñèç ãîéìàã äåìÿêäèð. Îíëàð äåìèø-
äèð êè, ãîéóíëàðà õèäìÿò åòìÿê âÿ îíëàðû êþêÿëòìÿê ãîéóíëàðà ñÿàäÿò
âåðìÿê ö÷öí äåéèë, ÿò éåìÿéÿ þéðÿíÿíëÿðè òÿìèí åòìÿê ö÷öíäöð.
Ùþêìäàðëàð ðÿèééÿòëÿðèíÿ áó íþãòåéè-íÿçÿðäÿí éàíàøûáëàð. Áó
öñóëó òÿðñèíÿ ÷åâèðìÿê ö÷öí óçóí ìöääÿò ÷àëûøìàã ëàçûìäûð. Îüëóì,
áó àðçóëàðäàí äöø! Ñÿíèí íÿ ôèêèðëÿøäèéèíè ÷îõ ýþçÿë áèëèðÿì. Àòàí
ðÿùìÿòëèê äÿ ìÿíèì áó ôèêèðëÿðèìè äàèìà òÿíãèä åäÿðäè. Ëàêèí ìÿí
ñÿíè òÿíãèä åòìèðÿì, áèëÿêñ, áó ôèêðèíè òÿáðèê åäèðÿì. Îüëóì, äöøöí-
úÿëÿðèí ìöãÿääÿñ âÿ ïàê äöøöíúÿëÿðäèð. Òÿÿññöô îëñóí êè, ùàçûðêû
âÿçèééÿòëÿ îíóí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ùàðàìäûð.
Âÿëèÿùä äàùà äàíûøìàäû. Äóðóá Ãûçûë Àðñëàíûí ìÿðóçÿñèíÿ ãàðøû
íÿ êèìè úàâàá âåðÿúÿéèíè ýþçëÿéèðäè.
Ãûçûë Àðñëàíûí âåðäèéè úàâàá îíó òÿìèí åòìÿäè. Ãûçûë Àðñëàí ðÿèé-
éÿòëÿ ìöëêÿäàðûí ÿëàãÿñè áàðÿñèíäÿ äåéèðäè.
— Ðÿèééÿòèí âàðëàíìàñûíà ÷àëûø, ÷öíêè àú âÿ ÷ûëïàã ðÿèééÿòäÿí áèð
øåé àëìàã îëìàç. Áåëÿ äåéèëìè?
Ãûçûë Àðñëàí âÿëèÿùäèí ñöêóòóíó ýþðöíúÿ áèð äàùà ñóàë âåðäè:
— Äåäèéèì êèìè äåéèëìè?
— Áåëÿäèð, ëàêèí ðÿèééÿòè âàðëàíìàüà ãîéàí êèìëÿðäèð? Ìöëêÿäàðëàð
îíóí ñîí êþéíÿéèíÿ ãÿäÿð àëäûüû áèð çàìàíäà êÿíäëèíè íÿ âàñèòÿ èëÿ
âàðëàíäûðà áèëÿðñÿí?
— Êÿíäëèíèí èõòèéàðûíû ìöëêÿäàðûí ÿëèíÿ âåðìÿê îëàð, ëàêèí ùþêì-
äàð ìöëêÿäàðûí èõòèéàðûíû þç ÿëèíÿ àëìàüû áàúàðìàëûäûð. Ñîí âÿñèééÿ-
òèì áóäóð êè, ðÿèééÿòè áèðèíúè íþâáÿäÿ õàðèúè ñîéüóí÷óëàðäàí ãîðóìàã
ëàçûìäûð. Äàõèëäÿêè ñîéüóí÷óëàðû ñîéìàã î ãÿäÿð äÿ ÷ÿòèíëèê òÿëÿá
åòìÿç.
Âÿëèÿùä áó ôèêèðëÿðèí ùå÷ áèðèñèíäÿí ðàçû ãàëìàäû, Ãûçûë Àðñëàí èñÿ
ñþùáÿòèí ìöíäÿðèúÿñèíè äÿéèøèá äåäè:
— Ìÿí âÿëèÿùäè áàøãà áèð ìÿñÿëÿäÿí þòðö éàíûìà ÷àüûðìûøäûì.
Òÿëèÿíèí ìÿñÿëÿñè ìÿíè ìàðàãëàíäûðûð. Àðàëûãäà ñÿìèìèééÿò âÿ ñåâýè
ùèññëÿðè âàðäûðñà, ìÿí ñÿíèí ôèêðèíëÿ ðàçûëàøà áèëÿðÿì. Áó ìÿñÿëÿ ñÿíèí
275

þç øÿõñèééÿòèíÿ àèä ìÿñÿëÿäèð. Áèçèì äåäèêëÿðèìèç èñÿ ñÿíè ùÿéàòäàí
àëûíàí òÿúðöáÿëÿðëÿ òàíûø åòìÿê ìÿãñÿäèíè äàøûìàãäàäûð.
Âÿëèÿùä éåðèíäÿí ãàëõûá Ãûçûë Àðñëàíà òÿçèì åòäè.
Ãûçûë Àðñëàí äà:
— Îüëóì, ýåäÿ áèëÿðñÿí! — äåéÿíäÿí ñîíðà âÿëèÿùä áèðäàùà òÿçèì
åäÿðÿê, îòàãäàí ÷ûõäû.
ÊÖÐ ×ÀÉÛ ÊßÍÀÐÛÍÄÀ
Ãûçûë Àðñëàí Êöð ÷àéû êÿíàðûíäàí Íèçàìèéÿ éàçäûüû ìÿêòóáóíäà

áóíëàðû ãåéä åäèðäè:
“Ìþùòÿðÿì øàèðèí Òÿáðèçÿ ýÿëìÿñèíè áèð íå÷ÿ äÿôÿ àðçó åòìèøäèì.
Âÿëèÿùä Ýÿíúÿ ñÿéàùÿòèíÿ ýåòäèéè çàìàíäà äà îíà áó áàðÿäÿ òàïøûðûã
âåðìèøäèì, íÿäÿíñÿ øàèð áó òÿêëèôëÿðèí ùàìûñûíà úàâàá îëàðàã Ýÿí-
úÿäÿí àéðûëìàã èñòÿìÿäèéèíè áèëäèðìèøäè. Íÿùàéÿò, ìÿí øàèðèí çèéà-
ðÿòèíÿ ýÿëìÿéè ãÿðàðà àëäûì. Âÿëèÿùä ñèçèí çèéàðÿòèíèçäÿí óíóäóëìàç
õàòèðÿëÿðëÿ Òÿáðèçÿ ãàéûòäû, öìèä åäèðÿì ìÿíèì áóíäàí ñîíðà ýþðÿ-
úÿéèì èøëÿð âÿ ùÿéàòà êå÷èðäèéèì èñëàùàò äà ìþùòÿðÿì øàèðäÿ òàðèõè
õàòèðÿëÿð éàðàäàúàãäûð. Øöêöð îëñóí êè, ùàçûðäà èõòèéàð ÿëèìèçÿ êå÷-
ìèøäèð. Ëàêèí Òîüðóëóí áóðàõäûüû õÿðàáÿëèêëÿðè èñëàù åòìÿê ö÷öí ÷îõ
çàìàí èøëÿìÿê ëàçûì ýÿëÿúÿêäèð.
Ìÿìëÿêÿòèí èäàðÿëÿðè äöøìÿíëÿðäÿí òÿìèçëÿíìèø, ñèçèíëÿ áèðëèêëÿ
äàíûøäûüûìûç èñëàùàòà áàøëàìàã ö÷öí ÿëèìèçäÿ èìêàí âàðäûð. Ñèçèí
ôèêèðëÿðèíèçè ùÿéàòà êå÷èðÿúÿéÿì. Áó ñÿôÿðèìäÿ ñèçèí àðçó åòäèéèíèç
ñöëù ìöãàâèëÿñèíè Øèðâàíëà áàüëàéûá ãóðòàðìàã öìèäèíäÿéÿì.
Ôèêèðëÿðèíèçè ìÿìëÿêÿòèí èäàðÿñè èøèíäÿ ðÿùáÿð òóòàúàüàì. Ñèçèíëÿ
ìÿñëÿùÿòëÿøìÿê ö÷öí òÿçÿ ôèêèðëÿðèì äÿ âàðäûð. Ìÿí öìèä åäèðÿì êè,
õàëãûí ùÿéàòûíäà äÿéèøèêëèê éàðàòìàã ìöìêöí îëàúàãäûð. Ìÿí îòóç
ýöíëöê áèð ñÿôÿðäÿí øàèðèí çèéàðÿòèíÿ ýÿëìèøÿì. Öìèä åäèðÿì êè, ìþù-
òÿðÿì øàèð äÿ, îòóç ôÿðñÿíý éîëäàí ìÿíèì ýþðöøöìÿ ýÿëìÿéè ÿñèð-
æÿìÿéÿúÿêäèð”.
Íèçàìè Ãûçûë Àðñëàíäàí ìÿêòóá àëäûüû äÿãèãÿëÿðäÿ “Õîñðîâ âÿ
Øèðèí” ÿñÿðèíèí ñîí áåéòëÿðèíè éàçûá áèòèðèðäè:
Çèùÿð ÿãëè-ìöáàðÿê áàäÿì àìÿä

Òÿðèãö-ÿãë âàùèä éàäÿì àìÿä,
276

Øèêàéÿò êöíÿéè ìèýÿðäÿì ÿç áàõò,
Êè äÿð áàçó êÿìàíè äàøòÿì ñÿõò.
Áÿñè òèðö êÿìàí ÿôêÿíäÿ áóäÿì,
Íÿ øöä áÿð ùèú êàüÿç êàçèìöäÿì.
Øèêàéÿò ÷öíêè, áÿðäàðÿä õöðóøè
Íÿ ìàíÿä áèáÿùà ýþùÿð ôèðóøè.1
Ãûçûë Àðñëàíûí ìÿêòóáó Íèçàìèíè ðàçû ñàëìàìûøäû. ×öíêè î, Íèçà-

ìèéÿ âåðäèéè âÿäÿëÿðèí âÿ Íèçàìèäÿí àëäûüû íÿñèùÿòëÿðèí áèð ôàèçèíÿ äÿ
îëñà ÿìÿë åòìÿìèøäè. Áóíà ýþðÿ äÿ î, òàõò-ðÿâàíäà îòóðóá Ãûçûë Àðñ-
ëàíûí îðäó ãÿðàðýàùûíà ýåòäèéè çàìàí þç-þçöíÿ äöøöíöá äåéèðäè:
“Èíñàí äöíéàíû þéðÿíèð, àëèì èêÿí ñàâàäñûç îëóð. Ùþêìäàðëàð äà-
íûøäûüû çàìàí ùÿãèãÿòè äåéèë, ìÿêàí âÿ çàìàíû íÿçÿðÿ àëûðëàð. Ïàäøà-
ùûí âèúäàíûíà èíàíìà, î, ñÿíèí êþìÿéèíëÿ ÿëäÿ åòäèéè ñèëàùûíû ñÿíèí þç
áàøûíäà äà èìòàùàí åäÿ áèëÿð. Ïàäøàùûí äèëèíäÿí òåç-òåç åøèòäèéèìèç
âèúäàí âÿ ñÿäàãÿò êÿëìÿëÿðè äÿ èíñàí ãÿëáèíè øèêàð åòìÿê ö÷öí áèð òÿëÿ
âÿçèôÿñèíè èôà åäèð.
Èíñàíëàðûí áÿäáÿõòëèéè áóðàñûíäàäûð êè, îíëàð áèð-áèðèíè þéðÿíäèêëÿðè
çàìàí îíëàðûí ãÿëáèíäÿêè õàèí ìÿãñÿäëÿðè îõóéà áèëìèðëÿð. Îíëàð
ëèñàíûí ãóðàøäûðäûüû àñèìàíè êÿëìÿëÿðÿ àëäàíûðëàð. Ìèëéîíëàðû áèð íÿôÿð
ïàäøàùà áàø ÿéäèðÿí ñÿáÿá áèð îëñàéäû, îíóíëà ìöáàðèçÿ àïàðìàã î
ãÿäÿð äÿ ÷ÿòèí îëìàçäû. Ëàêèí ïàäøàùûí ìþâãåéèíè ìþùêÿì åäÿí
ñÿáÿáëÿðèí ñàéû îíóí èúðà åòäèéè øàãñûçëûüûí ñàéûíäàí äàùà àðòûãäûð.
Ïàäøàù àúèçëÿðè ÿñèðëèêäÿ ñàõëàìàã ö÷öí ãöââÿòëèëÿðäÿí þçö ö÷öí
áèð éàëòàã îðäóñó äöçÿëòìèøäèð. Àâàìëàð, äöøöíúÿñèçëÿð, ìþâùóìàò-
÷ûëàð ïàäøàùëûã êÿëìÿñèíèí èëàùè áèð êÿëìÿ ýþðöíìÿñè éîëóíäà áþéöê
áèð âÿçèôÿ áèòèðèðëÿð”.
Íèçàìèíèí ôèêðè áó êèìè äöøöíúÿëÿðèí àüûðëûüû è÷ÿðèñèíäÿ éîðóëóð,
àðà-ñûðà òàõò-ðÿâàíûí ïÿðäÿñèíè ãàëäûðûá Êöð ãûðàüûíûí çÿíýèí òÿáèÿòèíÿ
áàõäûãúà äèíúÿëèð âÿ éåíÿ äÿ Ãûçûë Àðñëàí ùàããûíäà äöøöíöá äåéèðäè:
__________
1
Áèð ÷îõ ÿãèëëÿð áó ÿñðè áàøëàäûüûì çàìàí ìÿíè òÿáðèê åäèðäè.
Éàëíûç ÿñèë ÿãëèí éîëóíó äàâàì åòäèðìÿéè õàòûðëàäûì.
Èãáàëäàí øèêàéÿòëÿð åäèðäèì.
ßëèìäÿ èñÿ ìþùêÿì âÿ ñûíìàç áèð êàìàíûì âàð èäè.
Êàìàíäàí áèð ÷îõ îõëàð àòìûøäûì.
Ùÿð áèð êàüûçäà ñûíàäûìñà ìöìêöí îëìàäû.
×öíêè øèêàéÿò ùÿéÿúàíû ñþíäöðÿð.
Âÿ úàâàùèðôöðóøëóã ãèéìÿòñèç ãàëìàç.
277

“Áÿçÿí ùÿéàòà âÿ äöíéàéà éåíè øÿêèë âåðìÿê èñòÿéÿí äàùèëÿðèí
ôèêèðëÿðè äÿ ìèíëÿðúÿ ôèðãÿ âÿ òÿáÿãÿëÿðÿ àéðûëìûø õàëãûí ãàðìàãàðûøûã
ôèêèðëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ èòèá ýåäèð.
Ïàäøàù! Ñÿíäÿ íÿ âàðäûð?! Àäè ñÿíÿòêàðëàðûí äöçÿëòäèéè òàõò-òàú.
Ëàêèí ñÿí ùÿð òàõòûí êþëýÿñèíäÿ äóðàí òàáóòó ýþðÿ áèëìèðñÿí!..
Ýåíèø ñàðàéëàðûí èøûã ïÿíúÿðÿñèíäÿí äöíéàéà áàõäûüûí çàìàí
øþùðÿò âÿ õóäïÿñÿíäëèê êþëýÿëÿðè ñÿíèí ýþçëÿðèíÿ ïÿðäÿ ÷ÿêèð, ñÿí
éöçëÿðúÿ ñÿíèí êèìè ùþêìäàðëàðûí éàòäûüû ãÿáèðèñòàíëàðû ýþðÿ áèë-
ìèðñÿí!
Ñÿí áèð éûüûí éàëòàãëàðà, ðèéàêàðëàðà àðõàëàíäûüûí òÿãäèðäÿ ñÿíÿ
ãàðøû íèôðÿò áÿñëÿéÿí éöç ìèíëÿðè ýþðìöðñÿí. Äöíéàäà ïàäøàùëûüûí
òàõòûíäàí äà ÷öðöê âÿ äàâàìñûç øåé éîõäóð. Áÿëêÿ äÿ áèð ýöí õàëã ìÿí
äöøöíÿí êèìè äöøöíäö, áÿëêÿ äÿ áèð ýöí ñÿíèí àëäàäûúû îëäóüóí âÿ
ÿùäÿ âÿôà åòìÿäèéèí àøêàðà ÷ûõäû. Îíäà íÿ åäÿ áèëÿðñÿí? Ñÿíè ùàìàí
òàõòäàí ÷ÿêèá éåðÿ ñàëàðëàð. Áó ÷îõ àñàíäûð. Ëàêèí ñÿíèí à÷äûüûí õÿðà-
áÿëÿðè äöçÿëòìÿê îëäóãúà ÷ÿòèíäèð.
Ùàçûðäà ãîëòóüóìà âóðóá ùÿäèééÿ ýÿòèðäèéèì “Õîñðîâ âÿ Øèðèí”
àäëû ÿñÿðèìäÿ ñÿíÿ âÿ ñÿíäÿí ãàáàãêûëàðà äåìÿê èñòÿäèéèì ñþçëÿðèí
ùàìûñûíû éàçìûøàì. Áó ñþçëÿðè ùÿì þçöì äåéèðÿì, ùÿì äÿ õàëãûí
äåìÿñèíÿ èìêàí éàðàäûðàì”.
Øàèðèí òàõò-ðÿâàíû îðäóíóí ãóðäóüó ÷àäûðëàðûí àðàñûíäàí êå÷èá ýå-
äèðäè. Íèçàìèíèí ýÿëäèéèíè Ãûçûë Àðñëàíà õÿáÿð âåðäèëÿð. Î, áó çàìàíäà
èøðÿò ìÿúëèñè ãóðóá åéø-èøðÿòÿ ìÿøüóë èäè. Îíóí áþéöê áèð ÷àäûðäà òÿø-
êèë åòäèéè áþéöê çèéàôÿòèí øÿêëè äÿðùàë äÿéèøäè. ßââÿëúÿ Øÿìñÿääèíÿ
ÿìð âåðäè:
— ßéàíëàðû âÿ ãîøóí ñÿðêÿðäÿëÿðèíè ýþòöðöá áþéöê øàèð ö÷öí òÿíòÿ-
íÿëè áèð èñòèãáàë ìÿðàñèìè äöçÿëäèí, — äåäè âÿ ñîíðà õèäìÿò÷èëÿðèíÿ
ÿëàâÿ áèð ôÿðìàí âåðäè:
— ×àäûðû áîøàëäûí. Ñàãèëÿð, ìöòðöáëÿð ýåòñèí, ìÿúëèñäÿ éàëíûç ÷àëàí-
ëàð âÿ îõóéàíëàð ãàëñûí. Çÿìàíÿíèí ùÿéàò ñóéóíó ïàéëàéàí áèð øàèð
ýÿëäèéè çàìàí öçöì ñóéóíóí ãèéìÿòè ãàëìàäû. Îíóí ñþùáÿòëÿðè ìóñèãè
íÿüìÿëÿðèíäÿí äèëíÿâàç âÿ ñåâèìëèäèð. Î ùÿãèãè çàùèäÿ ìÿõñóñ áèð
ìÿúëèñ äöçÿëäèí. Î çàùèääèð, ëàêèí éóí ÿáà âÿ éóí áàø þðòöñöíö äàøûéàí
çàùèäëÿðäÿí äåéèë”.1
__________
1
Ãûçûë Àðñëàí äåìèøäè êè, Íèçàìèíèí çàùèäëèéèíè ðèéàçÿò÷è âÿ òÿðêèäöíéà çàùèäëÿð
êèìè ìÿíà åòìÿìÿëèäèð.
278

Íèçàìè ÷àäûðà äàõèë îëäóüó çàìàí, Ãûçûë Àðñëàíà áàø åíäèðèá ñàëàì
âåðìÿéÿ ìàúàë òàïìàäû, ÷öíêè Ãûçûë Àðñëàí îíó ÷àäûðûí ãàïûñûíäà ãàð-
øûëàéûá ñàëàì âåðäè âÿ ÿëèíäÿí òóòóá þç éàíûíäà ÿéëÿøäèðäè.
Áèðèíúè îëàðàã äþâëÿò âÿ ùþêóìÿòÿ àèä ìÿñÿëÿëÿðäÿí äàíûøäûëàð2.
Ñîíðà äà øàèð éîëäà ýÿëèðêÿí äöøöíäöéö íÿñèùÿòëÿðÿ áàøëàäû.
Øàèðèí íÿñèùÿòëÿðèíÿ ãàðøû Ãûçûë Àðñëàí òåç-òåç:
“Äîüðóäóð, ùÿãèãÿòäèð. Òÿñäèã åäèðÿì, ùÿéàòà êå÷èðìÿê ëàçûìäûð.
ßùñÿí, àôÿðèí, áåëÿäèð êè, âàð! Ñèçè ÿìèí åäèðÿì, áàøãà úöð îëà áèëìÿç.
Ãîíøóëàðëà äîñòàíÿ éàøàìàã áàðÿñèíäÿêè ôèêðèíèçÿ ãÿëáÿí òÿðÿôäàðàì.
Éåðëè ùàêèìëÿðèí ùöãóãóíó ìÿùäóä åòìÿê ôèêðèíè òÿãäèð åäèðÿì. Ìÿí
àíúàã Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí äîñòëóüóíà àðõàëàíûðàì. Åëÿäèð, õàëãûí ìÿíÿ
ãàðøû îëàí ÿëàãÿñèíäÿ ñÿìèìè áèð äîñòëóã ùèññ îëóíóð.
Øàèð ÿìèí îëìàëûäûð. Âåðäèéèì âÿäÿëÿð òÿäðèúè ñóðÿòäÿ ùÿéàòà êå÷è-
ðèëÿúÿêäèð!” — äåéèðäè.
Ãûçûë Àðñëàí Ãÿòèáÿíèí Òÿáðèçÿ êþ÷öðöëìÿñè ñÿáÿáëÿðèíÿ êå÷ÿðÿê
äåäè:
— Ãÿòèáÿíèí Àçÿðáàéúàíà êþ÷öðöëìÿñè ìÿìëÿêÿòèí áþéöê áèð
ùèññÿñèíè òÿùëöêÿäÿí ãóðòàðäû.
Íèçàìè ýöëöìñÿéÿðÿê:
— Ìÿìëÿêÿòèí áèð ùèññÿñèíè òÿùëöêÿäÿí ãóðòàðìàã ö÷öí ùþêìäàðûí
øÿõñè ùÿéàòûíû òÿùëöêÿéÿ éàõûíëàøäûðìàã äà ñàäÿëèêäèð.
Ãûçûë Àðñëàí äà áó ñþçÿ ýöëäÿ âÿ äåäè:
— Ýÿëÿúÿéèí øÿêëè ùàäèñÿëÿðèí øÿêëèíäÿí àñûëûäûð.
— Ùþêóìÿò âÿ äþâëÿò ôÿëñÿôÿ èëÿ èäàðÿ îëóíà áèëìÿç. Ùàäèñÿëÿð
ýÿëÿúÿéÿ þç øÿêëèíè âåðÿ áèëìÿêäÿí ÿââÿë ùþêìäàðëàð ùàäèñÿëÿðÿ þç
äöøöíäöéö øÿêëè âåðìÿéÿ ÷àëûøìàëûäûð. Ôÿëñÿôÿ õöëàñÿëÿðèíè êèòàáëàðäà
îëäóüóìóç çàìàí õîøóìóçà ýÿëèð. Ëàêèí îíó èíñàíëàðûí ùÿéàòûíäà ýþð-
äöéöìöç âàõò, ùÿéàòëà óéüóí îëìàäûüûíû éÿãèí åäèðèê; ÷öíêè ùÿéàòäàí
àëûíìàéàí ôÿëñÿôÿëÿð ùå÷ áèð çàìàí áèð õàëãûí ùÿéàòûíäà òÿòáèã åäèëÿ
áèëìÿç.
Ùþêìäàðûí áèð ñààòäàí áÿðè äàíûøäûüû ôÿëñÿôè ìÿñÿëÿëÿð ãèñìÿí
õàëãûí ùÿéàòû ö÷öí çÿðÿðëè, áÿçÿí äÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ìöìêöí îëìà-
éàí ìÿñÿëÿëÿðäÿí èáàðÿòäèð. Õàëãûí ùÿéàò âÿ äöøöíúÿñèíè éåðëè ùþêì-
äàðëàðäàí þéðÿíìÿêëÿ ùÿéàò ôÿëñÿôÿëÿðè éàðàòìàã îëìàç. Ùþêìäàð
áèëàâàñèòÿ õàëãû þéðÿíìÿëèäèð. ×öíêè ùþêìäàðû ÿùàòÿ åäÿíëÿð ö÷öí
__________
2
“Õîñðîâ âÿ Øèðèí”, ñÿù. 192.
279

ÿùàëèíèí ùÿéàòû ùàããûíäà îíà äîüðó õÿáÿð âåðìÿê ÿëâåðèøëè äåéèë. Ñàðàé
õàëãûíûí ÿñàñ âÿçèôÿñè ñàðàéäà ãàïàíûá ãàëìûø ùþêìäàðû àëäàòìàãäûð.
Îíëàð ïàäøàù ñàðàéûíûí ãàðøûñûíà ýÿëèá àúëûãäàí ôÿðéàä åäÿí õàëãûí
ôÿðéàäûíû åøèòäèéè çàìàí äàèìà:
“Øöêöðëÿð îëñóí, ìÿìëÿêÿò áîëëóãäóð âÿ óúóçëóãäóð, ðÿèééÿò
ñàðàéûí ãàðøûñûíà éûüûëûá ÿëàùÿçðÿòèí þìöð âÿ äþâëÿòèíÿ äóà åäèðëÿð”
— äåìÿêäÿäèðëÿð.
Ãûçûë Àðñëàí Íèçàìèíèí äåäèêëÿðèíè òÿñäèã åòäè, ëàêèí íÿñèùÿòëÿðèí
þç ùÿäÿôèíÿ ÿñàáÿò åòìÿäèéè àéäûí èäè. Ãûçûë Àðñëàí ñÿðùÿäëÿðäÿêè
ìöâÿããÿòè äèíúëèêäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê Àçÿðáàéúàí èñëàùàòû ùàããûíäà
âåðäèéè âÿäÿëÿðè ùÿéàòà êå÷èðìÿêäÿí áîéóí ãà÷ûðûðäû. Áóíà ýþðÿ äÿ
Íèçàìè Àòàáÿé ìÿìëÿêÿòëÿðèíèí ýÿëÿúÿêäÿ äöøÿúÿéè âÿçèééÿò áàðÿ-
ñèíäÿ èçàùàò âåðèá äåäè:
— Ùþêìäàðûí èäàðÿ åòäèéè ìÿìëÿêÿò, òàðèõè äöøìÿíëÿð òÿðÿôèíäÿí
ÿùàòÿ îëóíìóøäóð. Èðàíëûëàðäà, Èðàã âÿ ðåéëèëÿðäÿ âÿòÿíïÿðâÿðëèê ðóùó
èíêèøàô åòìÿêäÿäèð.
Õÿëèôÿëÿðèí ÿçÿìÿò âÿ øþùðÿòè ñþíöð. Áþéöê ÿðÿá ñÿëòÿíÿòè äàüûëûð. Èñ-
òèãëàëèééÿòè àëûíìûø õàëãëàð àéàüà ãàëõûð, ýèçëèíäÿ âÿ àøêàðäà ìÿìëÿêÿò-
ëÿðèí ñÿðùÿäëÿðèíè äÿéèøìÿê ö÷öí ìèíëÿðúÿ ÿëëÿð èøëÿìÿêäÿäèð. Ùàìàí
ÿëëÿðäÿí áèð ÷îõó Àçÿðáàéúàíû ùÿäÿô åòìèøäèð. Ìÿìëÿêÿò äàõèëèíäÿ îëàí
ÿúíÿáè íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ñàéû ùþêìäàðûí îðäóñóíäàí áèð ãàò àðòûãäûð.
Èðàíëûëàðëà èðàãëûëàð þç êþùíÿ âÿçèééÿòëÿðèíè áÿðïà åòìÿê ö÷öí
ñèëàùà ñàðûëìàüû áàúàðìàçëàð, ÷öíêè îíëàðäà Àçÿðáàéúàí ñèëàùûíà ãàðøû
ãîéóëàúàã ãöââÿò éîõäóð, ùþêìäàð áóíëàðû íÿçÿðÿ àëàðàã Àçÿðáàéúàí
ñèëàùûíà ùþðìÿò áÿñëÿìÿëèäèð.
Ãûçûë Àðñëàí éåíÿ äÿ:
“Äîüðóäóð, ùÿãèãÿòäèð. Áàøãà úöð îëà äà áèëìÿç” — ñþçëÿðèíè òåç-
òåç òÿêðàð åäèðäè. Íÿùàéÿò, ñþùáÿòèí ñîíóíäà Íèçàìè ýÿòèðäèéè ÿñÿðè
èïÿê áàüëûíûí è÷ÿðèñèíäÿí ÷ûõàðûá Ãûçûë Àðñëàíà òÿãäèì åòäè âÿ äåäè:
— Áó ÿñÿðè “Ôÿðùàä âÿ Øèðèí” ñÿðëþâùÿñè àëòûíäà éàçìàëû èäèì, ëàêèí
Ôÿðùàäûí ñÿíÿò âÿ åøãèíÿ äàèð éàçäûüûì ÿñÿðäÿ ñèéàñÿò âÿ úàùàíäàðëûüà
äàèð ôèêèðëÿðèìè èíêèøàô åòäèðÿ áèëìÿçäèì. Áóíà ýþðÿ äÿ ÿñÿðèìÿ “Õîñ-
ðîâ âÿ Øèðèí” ñÿðëþâùÿñè âåðèá Õîñðîâëàðûí ýåäÿúÿéè éîëëàðû òÿéèí
åòìÿéÿ ÷àëûøäûì. Ìÿãñÿäèì åøãíàìÿ éàçìàã äåéèëäè, áèëÿêñ, Øèðèíè
áóíäàí äà àðòûã áÿçÿéÿðÿê äöíéàíûí ÿí ìÿøùóð áèð ýÿëèíèí äÿðÿúÿñèíÿ
÷àòäûðàðäûì. Ìÿãñÿäèì çèíÿòëÿðäÿí äàíûøìàã îëñàéäû, äöíéàíûí ìèí-
ëÿðúÿ éîíóëìàìûø úàâàùèðëÿðèíè áó ñÿùèôÿëÿðÿ äöçÿðäèì. ßñàñ ìÿãñÿ-
280

äèì íÿñèùÿò èäè. Áèëìèðÿì, áó ôèêðèìäÿ èñòÿäèéèì ãÿäÿð ìöâÿôôÿã îëà
áèëìèøÿììè?
Ãûçûë Àðñëàí ÿñÿðè áèð ãÿäÿð ýþçäÿí êå÷èðäèêäÿí ñîíðà:
— Áó ãóðó áèð åøãíàìÿ äåéèë, ìÿíçóì áèð ñèéàñÿòíàìÿäèð. Íèçà-
ìöëìöëêöí éàçäûüû “Ñèéàñÿòíàìÿ” òàðèõ, Íèçàìèíèí íÿçìÿ ÷ÿêäèéè
ñèéàñÿòíàìÿñè èñÿ áèð ÿõëàã äÿðñèäèð.
Ãûçûë Àðñëàí óçóí âÿ ìÿíàëû úöìëÿëÿðëÿ áþéöê øàèðèí éàçäûüû ÿñÿðè
òÿðèôëÿäè. Ëàêèí áóíà ìöãàáèë øàèðÿ ìöêàôàò âåðäèéè Ùÿìóäöíéàí
êÿíäè îëäóãúà ùÿãèð âÿ äÿéÿðñèç áèð ìöêàôàò èäè.
Íèçàìèíèí ìöêàôàò àëäûüû êÿíäèí íÿùàéÿò äÿðÿúÿäÿ äÿéÿðñèç îëäó-
üóíó êèòàáà éàçûëìûø õàòèìÿäÿí äÿ àíëàìàã îëóð. Ùå÷ øöáùÿ éîõäóð êè,
êèòàá Ãûçûë Àðñëàíà âåðèëäèéè çàìàí áó õàòèìÿ êèòàáà äàõèë îëà áèë-
ìÿçäè; ÷öíêè ìöêàôàò âåðèëìÿäÿí ÿââÿë ìöêàôàòûí äÿéÿðè ùàããûíäà
éàçìàã éåðñèç îëàðäû.
Øàèð, Ãûçûë Àñðëàíûí éàíûíäàí ãàéûäàíäàí ñîíðà ìöêàôàò áàðÿñèíäÿ
èíòèøàð åäÿí äåäè-ãîäóëàðûí ÿëåéùèíÿ éàçûðäû:
“Ìÿíÿ ùÿñÿä àïàðàíëàð äåéèðëÿð êè, Ãûçûë Àðñëàí Íèçàìèéÿ õÿðàáÿ
áèð êÿíä ùÿäèééÿ âåðìèøäèð. Êÿíäèí áþéöêëöéö äàðûñãàë áèð êöðÿéÿ
áÿíçÿéèð, áþéöêëöéö éàðûì ôÿðñÿíýèí äþðääÿ áèðèäèð. Êÿíäèí ìÿäàõèëè
ìÿõàðèúèíäÿí àçäûð”.
Ìÿíñÿ ùÿñÿä àïàðàíëàðà áåëÿ áèð úàâàá âåðèðÿì:
“Âåðèëÿí íåìÿòè òÿãäèð åòìÿìÿê éàðàìàç. Ìÿíÿ âåðèëÿí êÿíä
ãóðó çÿìèëÿðäÿí èáàðÿòäèðñÿ, ìÿíèì ùÿð áèð ìèñðà øåðèìäÿ éöçëÿðúÿ
úÿííÿò áàü÷àëàðû ýþðÿ áèëÿðñÿí. ßýÿð ïàäøàùûí ìÿíÿ âåðäèéè êÿíäèí
ñöíáöëëÿðè äÿíäÿí ìÿùðóìäóðñà, ìÿí þç øåèðëÿðèìäÿ ñàëõûì-ñàëõûì
úàâàùèð äàíÿëÿðè éàðàäûðàì.
ßýÿð ïàäøàùûí ìÿíÿ âåðäèéè êÿíä Ôÿðàò ÷àéûíûí ñóëàðûíäàí ñóâàðû-
ëûðñà, ìÿíèì ñþçëÿðèìäÿ äèðèëèê ñóéó âàðäûð. Áèð õàëâàð ñÿäÿôäÿí áèðúÿ
äàíÿ äöðð ãèéìÿòëèäèð. Áèð äàìúû äöðð, òóôàíëàðûí éàðàòäûüû úîøãóí ñåë-
ëÿðäÿí äàùà äÿéÿðëèäèð.
Þçöìöí ýåúÿ-ýöíäöç ÷àëûøûá éàðàòäûüûì ñÿðâÿò ïàäøàùûí âåðäèéè
êÿíääÿí äàùà ãèéìÿòëèäèð”.
***
Ãÿòèáÿ Ùÿìÿäàíà ýÿëäèéèíèí áèðèíúè ýöíöíäÿí áàøëàéàðàã áþéöê

áèð õÿéàíÿòèí çÿìèíÿñèíè ãîéìàüà áàøëàäû. Éàç ôÿñëèíèí ñîí ýöíëÿðè
281

èäè, ßêáàòàí1 ôÿçàñûíà ìÿõñóñ êèíëè òÿáèÿòèí ãÿçÿáè úîøìàüà áàøëà-
ìûøäû.
Àõøàì äåéèëäè, ëàêèí ýöíÿø êèíëÿð, ôèòíÿëÿð, ìàúÿðà âÿ ôÿñàäëàð
éóâàñû îëàí áó øÿùÿðè èøûãäàí ìÿùðóì åòìÿê ö÷öí ßëâÿíä äàüûíûí
àðõàñûíäà äóðóá äöøöíöðäö.
Ùÿìÿäàí øÿùÿðè, ùÿð òÿðÿôèíäÿí ñó òþêöëÿí ãàðà áèð ÷àäûðûí àëòûíäà
òèòðÿéÿðÿê òÿáèÿòèí àúûãëû ìöùàêèìÿñèíÿ ìöíòÿçèð èäè. Ìöùàêèìÿ,
øÿùÿðè òèòðÿäÿí õàðèãöëàäÿ ýóðóëòóëàð èëÿ áàøëàäû. Ýþçëÿðè âÿ äöøöí-
úÿëÿðè ùåéðÿòÿ äöøöðÿí èëäûðûìëàð Ýöëåéí2 ãàëàñûíûí õÿðàáÿ äèâàðëàðûí-
äàí àòÿøÿ òóòóðäó.
Ìöùàêèìÿ áàøëàíäû, òÿáèÿòèí îðäóëàðû ùöúóìà êå÷äè. Äîëó äàíÿëÿðè
ýþéäÿ ïàðòëàéàí ìèíëÿðúÿ ìÿðìèëÿðèí ïàð÷àëàðû êèìè øÿùÿðèí öçÿðèíÿ
òþêöëöðäö.
Ýóðóëòóëàð äàâàì åäèðäè, ëàêèí áó ýóðóëòó éàëíûç ùàâàíûí ýóðóëòóñó
äåéèëäè, ßëâÿíä äàüû äÿðÿëÿðèíäÿí ãîïóá Ùÿìÿäàí öçÿðèíÿ ùöúóì
åäÿí ñåëëÿðèí ýóðóëòóñó èäè.
Ãàðàíëûã èäè. Òÿáèÿòèí ãÿùð-ãÿçÿáè äàâàì åäèðäè, ùÿð êÿñ óøàãëà-
ðûíû ýþòöðöá øÿùÿðèí ìÿðêÿçèíäÿêè òÿïÿëÿðÿ ãà÷ûðäû. Êþøêè-áàüè ìöÿç-
çÿìèí ýþçÿë áàü÷àëàðû ñåëëÿðèí ãîéíóíà ýèðäèéè, ùÿìÿäàíëû ßáöë Öëàíûí
òàðèõè òöðáÿñè ïàë÷ûã ñåëëÿðè öçÿðèíäÿ áèð ãàéûã êèìè öçäöéö çàìàí
Ìàøàíðóä ÷àéû äà Ãÿòèáÿíèí êèíëè ãÿëáè êèìè ãàáàðìàüà áàøëàäû âÿ áèð
àíäà òÿáèÿòèí ïàë÷ûãäàí èáàðÿò îëàí éîðüàíûíû Ôÿðèâàð áàüëàðûíûí öñòöíÿ
÷ÿêäè.
Ãàñûìàáàäûí ÷è÷ÿêëè òàðëàëàðûíûí éåðèíäÿ äöçÿëÿí äÿðéàäà çèéàðÿò÷è
ãóøëàðûí ìåéèòëÿðè öçöðäö.
Òàðèõäÿ ìÿøùóð Íÿââàð ÷ÿìÿíèíèí ùÿéàòûíà õàòèìÿ ÷ÿêäèéè çàìàí,
öôöãëÿð äÿ éàâàø-éàâàø èøûãëàíûðäû. Ãîðóíìàã ö÷öí òÿïÿëÿðÿ ÷ÿêèëÿí
õàëã þç åâëÿðèíÿ ãàéûòäûãëàðû çàìàí Àòàáÿé ñàðàéûíûí àéíàáÿíä àðòûð-
ìàñûíäàí áèð ãûøãûðòû åøèäèëäè. Áèð àíäà øÿùÿðèí éàõûí ìÿùÿëëÿëÿðèíäÿí
ýÿëÿí õàëã ñàðàé ãàðøûñûíà òîïëàíäû, ëàêèí íÿ ùàäèñÿ öç âåðäèéèíäÿí âÿ
åøèäèëÿí ãûøãûðòûíûí ñÿáÿáëÿðèíäÿí êèìñÿíèí õÿáÿðè éîõ èäè. Àíúàã
ñèëàùëû ãîøóíëàð âÿ ñàðàé ãàðîâóëëàðû î òÿðÿô áó òÿðÿôÿ ãà÷ûðäûëàð.
Àòàáÿé ñàðàéûíûí íàçèðè Ùöñàìÿääèí âÿ ñàðàé êåøèê÷è áàø÷ûñû
ßáöòòàð äÿðùàë àðòûðìàéà ÷ûõäûëàð âÿ Ãÿòèáÿ õàòóíóí Ñÿôà õàíûì àäëû
__________
1
ß ê á à ò à í — Ùÿìÿäàíûí êþùíÿ àäûäûð.
2
Ý ö ë å é í ã ÿ ë ÿ ñ è — ìèäèéàëûëàð òÿðÿôèíäÿí ãàéðûëìûø êþùíÿ ãàëàäûð.
282

ñåâèìëè úàðèéÿñèíèí éûõûëäûüûíû ýþðäöëÿð. Ùàðàäàíñà àðòûðìàéà àòûëàí îõ,
Ñÿôàíûí ñàü áþéðöíäÿí äÿéèá ñîë áþéðöíäÿí ÷ûõìûøäû. Ýöíàùñûç úàðèéÿ
ìÿùâ îëìóøäó. Ãÿòèáÿ ìåéèòèí öñòöíÿ ýÿëìÿìèøäè, ëàêèí ñàðàéäà
îëàíëàðûí ùàìûñû àðòûðìàäà èäè. Íÿùàéÿò, áèð íå÷ÿ äÿãèãÿäÿí ñîíðà
Ðöáàáÿ àäëû úàðèéÿ àðòûðìàéà ÷ûõûá ãûøãûðäû:
— Êþìÿê åäèí! Ãÿòèáÿ õàòóí þçöíäÿí ýåòäè:
Ùöñàìÿääèí äÿðùàë àðòûðìàäàí ãàéûäûá Ãÿòèáÿíèí îòàüûíà ýèðäè. Î,
è÷ÿðè ýèðìÿäÿí ÿââÿë ñàðàé ùÿêèìè ëàçûì îëàí âÿçèôÿñèíè áèòèðèá
îòàãäàí ÷ûõûðäû, î, Ùöñàìÿääèíè ýþðäöéö çàìàí:
— Ìÿëÿêÿ ãîðõìóøäóð. Áó ùàäèñÿ îíóí ÿñÿáëÿðèíÿ ÷îõ ôÿíà òÿñèð
áàüûøëàìûøäûð, îíà ðàùÿòëèê âåðìÿê ëàçûìäûð. Êÿíèçëÿðèí âÿ úàðèéÿëÿðèí
àüëàìàñûíà âÿ ìÿëÿêÿíè ðàùàòñûç åòìÿëÿðèíÿ èìêàí âåðìÿéèí, — äåéÿ-
ðÿê ýåòäè.
Ùöñàìÿääèí èñÿ ùÿêèìèí äåäèêëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðÿíäÿí éàðûì ñààò
ñîíðà, õèäìÿò÷èëÿð òÿëÿñèê ýÿëèá ìöãÿññèðèí òóòóëäóüóíó õÿáÿð âåðäè-
ëÿð. Ãàòèë Èðàã ãîøóí äÿñòÿëÿðèíäÿí àòëàðà áàõàí áèð òþéëÿ÷è èìèø!
Ùöñàìÿääèí îíóí ýÿòèðèëìÿñèíÿ ÿìð âåðäè. Îíó ìåéèòèí éàíûíà
ýÿòèðäèëÿð, Ùöñàìÿääèí îíà ÷îõ ñîéóããàíëûëûãëà ñóàë âåðäè:
— Àë÷àã âÿ ðÿùìñèç, áó ýöíàùñûç úàðèéÿíè íÿ ö÷öí ìÿùâ åòäèí?
Ùàíñû áèð òÿãñèð ñÿáÿáèíÿ áóíóí ýÿíú ùÿéàòûíà ñóè-ãÿñä åòäèí?
Ãàòèë éåðäÿ óçàíàí úàðèéÿíèí ìåéèòèíÿ ÷îõ äèããÿòëÿ áàõàíäàí ñîíðà
ùåéðÿòëÿ äåäè:
— Ìÿí úàðèéÿ þëäöðìÿìèøÿì. Ìÿí þç àüàìûí òàïøûðûüûíà ýþðÿ
ìÿëÿêÿíè þëäöðìÿê èñòÿéèðäèì.
— Àäûí íÿäèð?
— Àäûí Ìÿíñóðäóð.
— Íÿ èø ñàùèáèñÿí?
— Èðàã ãîøóíóíäàí àòëàðà áàõàí áèð òþâëÿ÷èéÿì.
Ùöñàìÿääèí òÿÿúúöáëÿíÿðÿê:
— Ùÿéàñûçëûüà áèð áàõûí, ìþùòÿøÿì áèð ìÿëÿêÿíèí ùÿéàòûíû áèð
òþâëÿ÷èéÿ òàïøûðûðëàð. Áó úöð àë÷àã âÿ ðÿùìñèç àäàìëàðà áèð äÿãèãÿ îëñà
äà ùÿéàò ùàðàìäàð. Áóíäàí ñîíðà êèìÿ èíàíàã? Ìÿëÿêÿíèí ñöôðÿñèíèí
õûðäàëàðû èëÿ àüàëûã åäÿíëÿð úÿñàðÿò åäèá ìÿëÿêÿíè þëäöðìÿê èñòÿéèðëÿð.
Îíëàð áó ýöí ìÿëÿêÿíè, ñàáàù äà ÿëàùÿçðÿòèí þçöíö þëäöðìÿê èñòÿéÿ-
úÿêëÿð.
Õóäàâÿíä-àëÿìÿ ÷îõ øöêöð îëñóí êè, ìÿëÿêÿ òÿùëöêÿäÿí õèëàñ
îëäó.
283

Ùöñàìÿääèí Çÿùèð Áÿëõèíè ÷àüûðìàã ö÷öí àäàì ýþíäÿðäè.
Áèð àçäàí ñîíðà Çÿùèð Áÿëõè âÿ Ãûçûë Àðñëàíûí âÿçèðëÿðè âÿ ÿéàíëàðû
Àòàáÿé ñàðàéûíà éûüûøäûëàð, ìöãÿññèðè èñòèíàä åòìÿéÿ áàøëàäûëàð.
Çÿùèð Áÿëõè ìöãÿññèðÿ ñóàë âåðäè:
— Áó úèíàéÿòè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí íÿ ãÿäÿð ìöêàôàò àëäûí?
— Éöç ãûçûë äèðùÿì àëäûì.
Ìöãÿññèð áóíó äåéÿðÿê úèáèíäÿí éöç ãûçûëû áèð êèñÿíèí è÷èíäÿí
÷ûõàðûá éåðÿ ãîéäó.
Ùöñàìÿääèí îíà ñóàë âåðäè:
— Ñÿí áó ãûçûëëàð îëìàäàí äà ùÿìèí úèíàéÿòè ùÿéàòà êå÷èðÿ áèëÿð-
äèíìè?
— Áÿëè, êå÷èðÿ áèëÿðäèì. ×öíêè áóíó ìÿíÿ àüàì ÿìð åäèðäè.
— Àüàí êèìäèð?
— Àüàì Àçÿðáàéúàí ãîøóí äÿñòÿëÿðèíèí ñÿðêÿðäÿñè Ôÿõðÿääèíäèð.
— Ñÿí Ôÿõðÿääèíè ÷îõäàíìû òàíûéûðñàí?
— Ìÿí ùÿëÿ ýÿíú îëäóüóì çàìàí îíëàðûí ãàïûñûíäà áþéöìöøÿì.
Çÿùèð Áÿëõè âÿ Ùöñàìÿääèí âÿçèðëÿðÿ âÿ ÿéàíëàðà ìöðàúèÿòëÿ:
— Çÿííèìèçúÿ, áó ãÿäÿð êèôàéÿòäèð. Ìàäàì êè, ìöãÿññèðèí þçö
ýöíàùûíû áîéíóíà ýþòöðöð âÿ ÿñàñ ìÿãñÿäè äÿ áèçÿ íèøàí âåðäè, áó
úèíàéÿò ùàããûíäà þç ãÿðàðûìûçû âåðìÿëèéèê.
ßéàíëàðäàí âÿ âÿçèðëÿðäÿí áèð íå÷ÿñè áó ôèêðÿ åòèðàç åäÿðÿê äåäèëÿð:
— Ìàäàì êè, ìöãÿññèð þç ýöíàùûíû áîéíóíà àëûð, î çàìàí Ãûçûë
Àðñëàí ùÿçðÿòëÿðè ñÿôÿðäÿí ýÿëèíúÿéÿ ãÿäÿð ìöãÿññèðèí áàðÿñèíäÿ áèð
ãÿðàð ÷ûõàðìàã îëìàç. Ìöãÿññèð Åëäÿíèç àèëÿñèíÿ ñóè-ãÿñä åòìèøäèð,
ãÿðàðû àíúàã ïàäøàùûí þçö ÷ûõàðìàëûäûð.
Ãÿòèáÿ, Ùöñàìÿääèí âÿ Çÿùèð Áÿëõè áó òÿêëèôÿ ðàçûëûã âåðìÿäèëÿð,
õöñóñÿí Ãÿòèáÿ:
— Ìÿíèì ñåâýèëè úàðèéÿì Ñÿôàíûí ìåéèòè áàñäûðûëìàìûø ìöãÿññèð
þç úÿçàñûíà ñàòäûðûëìàëûäûð, — äåäè.
Ñåéèä ßëàÿääèí äÿ áó ìöùàêèìÿäÿ èøòèðàê åäèðäè. Î, áó èøäÿ Ôÿõ-
ðÿääèíèí áàðìàüû îëìàäûüûíû ÷îõ ýþçÿë áèëèðäè, ëàêèí þçöíöí àçÿðáàé-
úàíëû âÿ Ôÿõðÿääèíëÿ äÿ éàõûí äîñò îëäóüóíà ýþðÿ áèð êÿëìÿ äÿ äàíûø-
ìàäû âÿ Ôÿõðÿääèíè ìöäàôèÿ åäÿ áèëìÿäè. Åéíè çàìàíäà, áó ùàäèñÿíèí
éåíÿ äÿ Ãÿòèáÿ âÿ Ùöñàìÿääèí òÿðÿôèíäÿí òÿøêèë åäèëäèéèíÿ øöáùÿ
åòìèðäè. Î, áó àüûð âÿçèééÿòèí àëòûíäàí íÿ êèìè òÿäáèðëÿ ÷ûõà áèëìÿñè
áàðÿñèíäÿ äöøöíöðäö. Éàëíûç Ôÿõðÿääèíè ìöäàôèÿ åòìÿêëÿ äåéèë, Ãûçûë
Àðñëàí ÿòðàôûíäà ôûðëàíàí ìÿëÿêÿíèí áàðÿñèíäÿ äÿ äöøöíöðäö. Áó ùàäè-
284

ñÿëÿðèí ÿñàñ êþêö àçÿðáàéúàíëûëàðû ïàéòàõòäàí óçàãëàøäûðìàã âÿ Ãûçûë
Àðñëàíû òÿêëÿìÿê ìÿãñÿäëÿðè öçÿðèíäÿ ãóðóëìóøäó.
Ñåéèä ßëàÿääèí ìÿñÿëÿíè þç íþêÿðè âàñèòÿñèëÿ Ôÿõðÿääèíÿ õÿáÿð
âåðäè, ÷öíêè áèð ñààò òÿõèð åòìÿê ùàäèñÿíè óäóçìàã äåìÿê èäè.
Ãÿòèáÿ þç ÿðè Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäè þëäöðäöéö çàìàíäà äà áó
îéóíó îéíàìûø âÿ Àòàáÿéÿ çÿùÿðëè íåøòÿð âóðàí áÿðáÿðè þëäöðìöø âÿ
ùàäèñÿíèí èôøà åäèëìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿìèøäè. Èíäè äÿ î, Ìÿíñóðó
åäàì åòäèðìÿêëÿ Ôÿõðÿääèíèí þç-þçöíö òÿìèçëÿéÿ áèëìÿñèíÿ èìêàí
âåðìÿìÿê èñòÿéèðäè.
Ùàäèñÿäÿí éàðûì ñààò êå÷ìÿäÿí Àòàáÿé ñàðàéûíû Àçÿðáàéúàí ãî-
øóíëàðû ìöùàñèðÿ åòäè. Çÿùèð Áÿëõè âÿ Ùöñàìÿääèí ùÿáñÿ àëûíäûëàð.
Ãÿòèáÿéÿ ñóè-ãÿñä åäÿí Ìÿíñóð äà Ãûçûë Àðñëàí ýÿëèíúÿéÿ ãÿäÿð
õöñóñè áèð ùÿáñõàíàäà ñàõëàíäû.
Ãÿòèáÿ Çÿùèð Áÿëõè âÿ Ùöñàìÿääèíèí ùÿáñÿ àëûíäûüû âÿ ìöãÿññèðèí
åäàìûíà èìêàí âåðèëìÿäèéèíè åøèäÿðêÿí ãîðõóéà äöøäö âÿ âÿçèééÿò-
äÿí ãóðòàðìàã ö÷öí Ùÿìÿäàíäàí ÷ûõûá Ðåé øÿùÿðèíÿ — îüëó Ãöòëöü
Èíàíúûí éàíûíà ýåòìÿéè ãÿðàðà àëäû. Î, “ùÿéàòûìû ìöùàôèçÿ åòìÿê ö÷öí
ãà÷ûðàì” — äåéÿ Ãûçûë Àðñëàíû èíàíäûðìàüû äöøöíöðäö.
Ëàêèí Ôÿõðÿääèí îíà ýþíäÿðäèéè ñèôàðèøäÿ:
“Ìÿëÿêÿíèí Ùÿìÿäàíäàí ýåòìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿéÿúÿéÿì.
×öíêè ÿëàùÿçðÿò ýÿëÿíäÿí ñîíðà áàøëàíàúàã ìöùàêèìÿäÿ ìÿëÿêÿíèí
þçö äÿ èøòèðàê åòìÿëèäèð.
Áó ùàäèñÿ ìÿíèì ÿëåéùèìÿ äöçÿëÿí áþùòàí âÿ èôòèðàëàðà ñîí ãîé-
ìàã ö÷öí éåýàíÿ áèð âàñèòÿäèð. Áó ìöùàêèìÿäÿ éàëíûç ìÿíèì ÿëåéùè-
ìÿ äöçÿëÿí áþùòàíëàð äåéèë, Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí ãÿòë åäèëìÿñè èøëÿðè
äÿ èôøà åäèëÿúÿêäèð”.
Ãÿòèáÿíèí òþðÿòäèéè ñîí ôèòíÿëÿð èðàãëûëàðûí ÿëèíäÿ àçÿðáàéúàíëûëàðà
ãàðøû áþéöê áèð ñèëàù éåðèíÿ èøëÿíìÿéÿ áàøëàäû. Èðàãëûëàð, ÿðÿá èìïå-
ðàòîðëóüóíó äàüûòìàã ö÷öí Ùöñåéíèí ãÿòëèíè ÿëëÿðèíäÿ áÿùàíÿ åòäèêëÿðè
êèìè, Ãÿòèáÿíèí äÿ áó ôèòíÿñèíè àçÿðáàéúàíëûëàðà ãàðøû ñèëàù éåðèíÿ
èøëÿòìÿéÿ áàøëàäûëàð. ×öíêè îíëàð áèëèðäè êè, àçÿðáàéúàíëûëàð Ãûçûë Àðñ-
ëàíûí àðõàñûíäà äóðäóãúà, èðàãëûëàð þç ìÿãñÿäëÿðèíÿ íàèë îëà áèëìÿéÿ-
úÿêäèð. Áóíà ýþðÿ Ãÿòèáÿíèí áó ìàúÿðàñû èðàãëûëàð ö÷öí ùÿääèíäÿí
àðòûã ÿëâåðèøëè èäè. Ãûçûë Àðñëàí áó ìàúÿðàéà èíàíìàñà áåëÿ, éåíÿ äÿ
àçÿðáàéúàíëûëàðû ïàéòàõòäà ñàõëàìàüû áàúàðìàéàúàãäû. ×öíêè àçÿðáàé-
úàíëûëàð àíúàã Ôÿõðÿääèí âÿ Ñåéèä ßëàÿääèíèí ñÿáÿáèíÿ èëëÿð óçóíó
Ùÿìÿäàíäà ãàëûá Ãûçûë Àðñëàíà õèäìÿò åäèðäèëÿð.
285

Áöòöí Ùÿìÿäàí õàëãû Ãûçûë Àðñëàíûí áó ùàäèñÿéÿ ãàðøû íÿ êèìè áèð
âÿçèééÿò àëàúàüû èëÿ ìàðàãëàíûðäû. Íÿùàéÿò, ùàäèñÿäÿí èéèðìè áèð ýöí
êå÷ÿíäÿí ñîíðà Ãûçûë Àðñëàí ñÿôÿðäÿí ãàéûäûá Ùÿìÿäàíà ýÿëäè.
***
Ãûçûë Àðñëàíûí Ôÿõðÿääèíÿ âåðäèéè áèðèíúè ñóàë áóíäàí èáàðÿò èäè:
— Ñÿíÿ Çÿùèð Áÿëõè âÿ Ùöñàìÿääèíè ùÿáñÿ àëìàã ö÷öí êèì èõòèéàð
âåðìèøäè?
Ôÿõðÿääèí, ÿëàùÿçðÿòèí áó øèääÿòëè ñóàëûíäàí ùå÷ äÿ þçöíö èòèð-
ìÿäè, úàâàáû ÷îõ òÿõèðñèç áó ñóðÿòäÿ âåðèá äåäè:
— Ìÿðùóì Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí ãÿòëèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëÿí ìàúÿ-
ðàíûí òÿêðàð îëóíìàìàñû ö÷öí áåëÿ äÿ ëàçûì èäè. Îíëàð áó úèíàéÿòè
ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ ãóðòàðìàã ö÷öí þç úèíàéÿòëÿðèíèí ãóðáàíû îëàí Ìÿí-
ñóðó ñèç ïàéòàõòà ãàéûòìàìûøäàí ÿââÿë åäàì åòìÿê èñòÿéèðäèëÿð. Ìÿíñÿ
áóíà èìêàí âåðìÿäèì.
— Ìÿëÿêÿíè íÿ ö÷öí ùÿáñÿ àëäûðäûí? Îíóíëà ìöäàðà åòìÿéè ñÿíÿ
òàïøûðìàìûøäûììû?
— Ìÿëÿêÿíè ùå÷ áèð êÿñ ùÿáñÿ àëìàìûøäûð. Éàëíûç îíóí Ùÿìÿ-
äàíäàí ÷ûõûá ýåòìÿñèíÿ èìêàí âåðèëìÿìèø, ÷öíêè î, áóíóíëà ïàéòàõäà
öñéàí áàøëàäûüûíû âÿ áóðàäà éàøàìàüûí èìêàí õàðèúèíäÿ îëäóüóíó ýþñ-
òÿðìÿê èñòÿéèðäè.
Ùàçûðäà ÿëàùÿçðÿò òÿøðèô ýÿòèðìèøäèð, ìÿí ìöãÿññèðèí ìöùàêèìÿ âÿ
èñòèíòàã åäèëìÿñèíè òÿëÿá åäèðÿì. ×öíêè áó ùàäèñÿ àçÿðáàéúàíëûëàð
ÿëåéùèíÿ äöçÿëìèøäèð.
Ãûçûë Àðñëàí éåíÿ äÿ àúûãëû áèð ñóðÿòäÿ ñîðóøäó:
— Ìöãÿññèð äåéèð êè, ìÿíè áó úèíàéÿòÿ ìÿúáóð åäÿí Ôÿõðÿääèíäèð.
Ñÿí áó èòòèùàìû þç öçÿðèíäÿí íÿ êèìè áèð ñöáóòëà ýþòöðÿ áèëÿúÿêñÿí?
Ôÿõðÿääèí éåíÿ äÿ ÿëàùÿçðÿòèí øèääÿòëè úöìëÿëÿðèíäÿí òÿñèðëÿíìÿ-
éÿðÿê äåäè:
— ßëàùÿçðÿòèí ìÿíÿ èíàíìàìàñû ö÷öí ùå÷ áèð ÿñàñ éîõäóð. Ñèçÿ
ìÿëóìäóð êè, ìÿí äàèìà ìÿìëÿêÿòèí äöøìÿíëÿðè èëÿ ìöáàðèçÿ åòìè-
øÿì. Ùàçûðêû ìàúÿðàíû òþðÿäÿí äöøìÿíëÿð, éàëíûç ìÿíèì äåéèë, áó
ìÿìëÿêÿòèí äöøìÿíèäèðëÿð. Îíëàð ìÿíè áó ìÿìëÿêÿòè ñåâäèéèì ö÷öí
ñåâìèðëÿð. Áó ýöí ÿëàùÿçðÿò ìÿíè èøèìäÿí êÿíàð åäèá Àçÿðáàéúàíà
ýþíäÿðìèø îëóðñà, äöøìÿíëÿðèì ìÿíè õàòûðëàìàã áåëÿ èñòÿìÿçëÿð.
Ùàìàí úèíàéÿòêàð Ìÿíñóð ìÿíè òàíûìûð, ìÿí äÿ îíó òàíûìûðàì.
ßëàùÿçðÿò áó ñþçëÿðèìÿ èíàíìûðñà, ñÿðêÿðäÿëÿðäÿí áèð íå÷ÿñèíè ùöçó-
286

ðóíà ÷àüûðñûí, ùÿðýàù úèíàéÿòêàð ìÿíè òàíûéà áèëÿðñÿ, äöøìÿíëÿðèìèí
äåäèêëÿðèíèí ùàìûñû äîüðóäóð, î çàìàí ùþêìäàð ìÿíè úÿçàëàíäûðìàüà
ùàãëûäûð.
Ãûçûë Àðñëàí áó ñþçäÿí ñîíðà áèð àç äöøöíäö, ñîíðà ñÿðêÿðäÿëÿðäÿí
áèð íå÷ÿ íÿôÿðèí ýÿòèðèëìÿñèíÿ ÿìð âåðäè.
Éàðûì ñààòäàí ñîíðà îí áåø íÿôÿð ñÿðêÿðäÿ ùàçûð îëäó. Ùöñàìÿä-
äèí äÿ áóíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ èäè. Ãûçûë Àðñëàíûí ÿìðèíÿ áèíàÿí úèíàéÿòêàðû
çèíäàíäàí ÷ûõàðûá ýÿòèðäèëÿð. Ãûçûë Àðñëàí úèíàéÿòêàðà äèããÿòëÿ áàõàí-
äàí ñîíðà õèäìÿò÷èëÿðÿ ÿìð åòäè:
— Ìöãÿññèðèí áîéíóíäàí âÿ àéàãëàðûíäàí çÿíúèðè à÷ûí!
Ìöãÿññèðèí áîéíóíóí âÿ àéàãëàðûíûí çÿíúèðèíè à÷äûëàð. Ãûçûë Àðñëàí
îíà ñóàë âåðäè:
— Ñÿíè áó úèíàéÿòÿ ìÿúáóð åäÿí áóðàäà äóðàíëàðûí ùàíñû áèðèñèäèð?
Ìÿíñóð ÿëàùÿçðÿòèí áó ñóàëûíäàí ñîíðà ìÿúëèñäÿ äóðàíëàðû äèããÿòëÿ
ýþçäÿí êå÷èðÿíäÿí ñîíðà ýÿëèá Ùöñàìÿääèíèí éàíûíäà äóðäó âÿ áàð-
ìàüû èëÿ ýþñòÿðäè:
— Ìÿí àíúàã áó àäàìû òàíûéûðàì, ìÿíè áó úèíàéÿòÿ ìÿúáóð åäÿí
ùÿìèí áó àäàìäûð!
Ãûçûë Àðñëàí áèð ñóàë äàùà âåðäè:
— Ñÿí Ôÿõðÿääèíè òàíûéûðñàíìû?
— Íåúÿ êè, òàíûìûðàì. Òàíûìàñàéäûì áó úèíàéÿòè ùÿéàòà êå÷èðÿð-
äèììè?
— Ôÿõðÿääèíè ýþñòÿðÿ áèëÿðñÿíìè?
— Ôÿõðÿääèí ùÿìèí áóíóí þçö äåéèëäèðìè?
— Áó Ôÿõðÿääèí äåéèë, Ùöñàìÿääèíäèð.
— Ùÿð êèìäèðñÿ áèëìèðÿì, àíúàã áó àäàì þçöíöí Ôÿõðÿääèí îëäó-
üóíó ìÿíÿ äåìèøäè.
— Áó úèíàéÿò ö÷öí íÿ ãÿäÿð ìöêàôàò àëìûøäûí?
—Éöç ãûçûë ìöêàôàò àëìûøäûì.
— Ñÿí þç ùÿéàòûíû éöç ãûçûëàìû ñàòìûøäûí?
— Õåéð, áó úÿíàá ìÿíèì ñàü ãàëàúàüûìà ñþç âåðìèøäè.
— Ñÿí, êèìè þëäöðìÿê èñòÿéèðäèí?
— Êèìñÿíè þëäöðìÿê ö÷öí ìÿíÿ ùå÷ áèð ýþñòÿðèø âåðèëìÿìèøäè.
Åéâàíäà ùÿð êÿñ îëóðñà îëñóí, ìÿí îõ àòûá îíó þëäöðìÿëè èäèì.
Ãûçûë Àðñëàí Ìÿíñóðà áèð ñóàë äà âåðäè:
— Ñÿí Ùöñàìÿääèíè âÿ éàèíêè Ôÿõðÿääèíè áóíäàí ãàáàã òàíûéûð-
äûíìû?
— Ìÿí ùå÷ êÿñè òàíûìûðäûì.
287

— Ñÿí þç âåðäèéèí áÿéàíàòäà ùÿëÿ ýÿíúëèéèíäÿ Ôÿõðÿääèíèí éà-
íûíäà ãàëäûüûíû äåìÿìèøñÿíìè?
— Áÿëè, äåìèøÿì.
— Äåìÿê êè, áóíëàðû éàëàíäàí äåìèøñÿí, áåëÿäèðìè?
— Ìÿí éàëàíäàí ùå÷ áèð ñþç äåìÿìèøÿì, àüà íÿ úöð òàïøûðûã
âåðìèøäèñÿ, åëÿ äÿ äåìèøÿì. Áåëÿ îëìàëû èäè, ÷öíêè áóíóí ìöãàáèëèíäÿ
éöç ãûçûë äèíàð àëìûøäûì.
— Ñÿí ùàðà îõ àòäûüûíû áèëèðäèíìè?
— Õåéð, áèëìèðäèì. Àíúàã àüà áèð åéâàíû ìÿíÿ ýþñòÿðèá äåìèøäè:
áóðàéà áèð îõ àòàúàãñàí, ùÿð êÿñÿ îëóðñà îëñóí.
— Áóðàíûí Àçÿðáàéúàí ìÿëÿêÿñèíèí åâè îëäóüóíó áèëìèðäèíìè?
— Õåéð, áèëìèðäèì. Áèëñÿéäèì áó úÿñàðÿòè åòìÿçäèì.
— ßúÿáà, ñÿí ãîøóí äÿñòÿëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ õèäìÿò åòäèéèí áó ãÿäÿð
óçóí áèð çàìàíäà ìÿëÿêÿíèí éàøàäûüû Àòàáÿé ñàðàéûíû òàíûìûðäûíìû?
Ìÿíñóð áó ñóàëà ýöëöìñÿéÿðÿê úàâàá âåðäè:
— Ìÿí ùå÷ áèð ãîøóí äÿñòÿñèíäÿ èøòèðàê åòìÿìèøÿì, Ùÿìÿäàí øÿ-
ùÿðèíè áèðèíúè äÿôÿäèð êè, ýþðöðÿì. Ìÿí éåääè àéäûð êè, áóðàäà ùÿáñäÿ
èäèì. Ìÿí ßñÿäàáàä èëÿ Ùÿìÿäàí àðàñûíäà éîë âóðàí äÿñòÿëÿðèí áàø-
÷ûñû èäèì, ìÿíè ùÿáñÿ àëûá Ùÿìÿäàíà ýþíäÿðìèøäèëÿð. Ìÿíèì åäàì
åäèëìÿéèìÿ ôèòâà âåðèëìèøäè. Áó àüà ìÿíè ùÿáñäÿí ÷ûõàðòäû âÿ áó âÿçè-
ôÿíè òàïøûðûá äåäè: ñÿíÿ éöç ãûçûë âåðÿúÿéÿì, þçöí äÿ þëöìäÿí õèëàñ
îëàúàãñàí.
— Ñÿíÿ áó âÿçèôÿíè ùàðàäà òàïøûðäûëàð?
— Áó àüà ìÿíè þç åâèíÿ àïàðìûøäû.
— Ñÿí î åâè ýþðñÿí òàíûéà áèëÿðñÿíìè?
— Áÿëè, òàíûéà áèëÿðÿì.
Ãûçûë Àðñëàí Ùöñàìÿääèíÿ ìöðàúèÿò åäèá ñîðóøäó:
— Ñÿíèí áó áàðÿäÿ úàâàáûí íÿäèð?
— Úèíàéÿòêàðûí ýþñòÿðäèêëÿðèíèí ùàìûñû éàëàíäûð. Áó äåäèêëÿðèíèí
ùàìûñûíû îíà ùÿáñõàíàäà þéðÿòìèøëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ ÿââÿëêè èñòèíòàã
çàìàíû âåðäèéè áÿéàíàòûíû äÿéèøäèðèáäèð.
Ãûçûë Àðñëàí Ùöñàìÿääèíèí áó úàâàáûíäàí ñîíðà äà Ìÿíñóðà ñóàë
âåðäè:
— Ñÿí áóíóí åâèíäÿ ýþðäöéöí øåéëÿðäÿí áèð íå÷ÿñèíè ñàéà áèëÿð-
ñÿíìè?
— Áÿëè, áèð ÷îõóíó ñàéà áèëÿðÿì. Áóíóí áèð ãîúà õèäìÿò÷èñè âàðäûð,
÷îïóðäóð, ìÿíúÿ áèð ýþçö äÿ êîðäóð. Äÿùëèçäÿí è÷ÿðè ýèðÿí çàìàí ñîë
288

âÿ ñàü òÿðÿôäÿ äÿðèëÿðèíÿ ñàìàí äîëäóðóëìóø èêè äÿùøÿòëè øèð äóð-
ìóøäóð. Ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíäà àñûëàí ãÿôÿñèí è÷ÿðèñèíäÿ áîç ðÿíýëè áèð
ãóãó ãóøó âàðäûð. Ìÿí è÷ÿðè ýèðäèéèì çàìàí ãóø ãûøãûðûá “áöôÿðìà,
áöôÿðìà” äåéèðäè1.
Ãûçûë Àðñëàí áó ñþùáÿòäÿí ñîíðà Ùöñàìÿääèíÿ ìöðàúèÿò åòäè:
— Ìÿíñóðóí äåäèéè øåéëÿð ñÿíèí åâèíäÿ âàðäûðìû?
— Áÿëè, âàðäûð. Ëàêèí áó øåéëÿðè úèíàéÿòêàðûí þçö ýþðìÿìèøäèð, áóíó
ìÿíèì äöøìÿíëÿðèì îíà þéðÿòìèøäèð, ÷öíêè äöøìÿíëÿðèì ìÿíèì åâèìè
áèð äÿôÿ äåéèë, éöç äÿôÿ ýþðìöøäöð.
Ãûçûë Àðñëàí úèíàéÿòêàðà áèð ñóàë äà âåðäè.
— Áó ñþçëÿðÿ ãàðøû ñÿíèí úàâàáûí íÿäèð?
Ìÿíñóð ýöëöìñÿéÿðÿê:
— Úàâàá îäóð êè, äåìèøÿì. Áóíóí åâèíäÿ ÿíôèéÿäàí äà âàðäûð, îíóí
öñòöíäÿ ëÿë âÿ úàâàùèðàòäàí äöçÿëìèø ÷ûëïàã áèð ãàäûí øÿêëè âàðäûð.
Ùöñàìÿääèí òÿëÿñèê úàâàá âåðäè:
— Éàëàí äåéèð, ìÿíäÿ áåëÿ áèð øåé éîõäóð.
Ìÿíñóð ñþçÿ ìöäàõèëÿ åäÿðÿê:
— Àüà äîüðó äåéèð, èíäè ùàìàí øåé àüàíûí åâèíäÿ éîõäóð. Àüà áàøãà
îòàüà êå÷èá ìÿíèì ö÷öí ñàíäûãäàí éöç ãûçûë äèðùÿì ýÿòèðìÿéÿ ýåäÿí
çàìàí ìÿí ùàìàí ãûçûë ÿíôèéÿäàíû ÷àëûá úèáèìÿ ãîéäóì.
Ãûçûë Àðñëàíûí áó ñþùáÿòäÿí àúûüû ñþíäö âÿ ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëäö,
éåíÿ äÿ:
— Ùàçûðäà ùàìàí ÿíôèéÿäàí ùàðàäàäûð? — äåéÿ ñîðóøäó.
— Ùàçûðäà éàíûìäàäûð, ÿëàùÿçðÿòÿ òÿãäèì åäÿ áèëÿðÿì.
— ßúÿáà, îíó ùÿáñõàíàäà íÿ êèìè áèð âàñèòÿ èëÿ þç éàíûíäà ñàõëàéà
áèëäèí?
— Ìÿíè ùÿáñõàíà ìöäèðèíèí îòàüûíà òÿôòèø åòìÿê ö÷öí àïàðàíäà
äÿðùàë ÿíôèéÿäàíû ÷ûõàðûá ìöäèðèí òàõ÷àäà ãîéäóüó ÿììàìÿñèíèí àë-
òûíäà ýèçëÿòäèì. Ìÿíÿ “ñîéóí!” äåéÿ ÿìð åòäèéè çàìàí ÿììàìÿìè âÿ
ëèáàñûìû ìöäèðèí ÿììàìÿñèíèí éàíûíà ãîéäóì. Ìÿíè äèããÿòëÿ àõòàð-
äûëàð. Ùå÷ áèð øåé òàïà áèëìÿäèêëÿðèíäÿí ýåéèíìÿéèìÿ ÿìð âåðäèëÿð,
ìÿí ëèáàñëàðûìû ýåéèíäèì, ÿíôèéÿäàíû éåíÿ äÿ ìöäèðèí ÿììàìÿñèíèí
àëòûíäàí ÷àëûá úèáèìÿ ãîéäóì.
— Ùàçûðäà ÿíôèéÿäàí ùàðàäàäûð?
— Éàíûíäàäûð.
__________
1
Áóéóðóí, áóéóðóí.
289

Ìÿíñóð áóíó äåéÿðÿê, ÿëèíè ãîéíóíà àòäû âÿ ÿíôèéÿäàíû ÷ûõàðûá
Ãûçûë Àðñëàíûí éàíûíà ãîéäó. Ãûçûë Àðñëàí ÿíôèéÿäàíû ýþòöðöá áàõäûüû
çàìàí ðÿíýè àüàðäû, ÷öíêè ÿíôèéÿäàí îíóí ãàðäàøû Àòàáÿé Ìÿùÿììÿ-
äèí ÿíôèéÿäàíû èäè. Îíó âàõòèëÿ õÿëèôÿ Ìöñòÿðøèäáèëëàù Àòàáÿé Ìÿùÿì-
ìÿäÿ áàüûøëàíìûøäû. Îíóí íÿ âàñèòÿëÿð èëÿ Ùöñàìÿääèíèí ÿëèíÿ äöø-
äöéö Ãûçûë Àðñëàíû äöøöíäöðöðäö. Î, Ùöñàìÿääèíÿ ñóàë âåðäè:
— Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäÿ ìÿõñóñ îëàí áó íàäèð øåé ñÿíèí ÿëèíÿ íÿ
âàñèòÿ èëÿ äöøìöøäöð?
Ùöñàìÿääèí áó ñóàëûí úàâàáû áàðÿñèíäÿ óçóí ñàíèéÿëÿð äöøöíäö,
÷öíêè î ñóàëûí úàâàáûíû âåðìÿê ÷îõ ÷ÿòèí èäè, î, ùå÷ áèð çàìàí áó ÿíòèãÿ
øåéèí Ãÿòèáÿ õàòóí òÿðÿôèíäÿí þçöíÿ ùÿäèééÿ âåðèëäèéèíè ñþéëÿéÿ áèë-
ìÿçäè.
Áóíà ýþðÿ äÿ áàøûíû ãàëäûðûá úàâàá âåðäè:
— ßíôèéÿäàí ùàçûðäà Ìÿíñóðóí ÿëèíÿ íÿ âàñèòÿ èëÿ äöøìöøäöðñÿ,
ìÿíèì ÿëèìÿ äÿ ùàìàí âàñèòÿ èëÿ äöøìöøäö.
Ãûçûë Àðñëàí Ôÿõðÿääèíÿ ìöðàúèÿòëÿ:
— Ñÿí ýåäÿ áèëÿðñÿí, — äåäèêäÿ, Ôÿõðÿääèí:
— Ìÿí úàíèëÿðèí úÿçàëàíìàñûíû òÿëÿá åäèðÿì, — äåäè.
Áóíà äà Ãûçûë Àðñëàí àúûãëû áèð ñóðÿòäÿ úàâàá âåðäè:
— Ôöçóëëóã åòìÿ! Ïàäøàùà òÿëÿáàò âåðìÿê ö÷öí ùå÷ áèð êÿñ ñÿíÿ
èõòèéàð âåðìÿìèøäèð, — äåäè.
***
Ùöñàìÿääèí âÿ Çÿùèð Áÿëõèíèí ùÿáñÿ àëûíäûüûíäàí áèð ùÿôòÿ êå÷èðäè.
Ùÿáñÿ àëûíàíëàð ùàããûíäà Ãûçûë Àðñëàíûí íÿ ãÿðàðà ýÿëÿúÿéè ìÿëóì
äåéèëäè. Õàëãà áó áàðÿäÿ ìÿëóì îëàí áèð ìÿñÿëÿ âàðñà, î äà àçÿð-
áàéúàíëûëàðûí ùÿáñÿ àëûíàíëàðû úÿçàëàíäûðìàã òÿëÿáèíäÿí âÿ Ãÿòèáÿ
õàòóíóí äà, Ùöñàìÿääèí âÿ Çÿùèð Áÿëõèíèí àçàä åäèëìÿñèíè òÿëÿá åëÿ-
ìÿñèíäÿí èáàðÿò èäè.
Àçÿðáàéúàíëûëàð ñîí ùàäèñÿäÿ Ôÿõðÿääèíè ìöäàôèÿ åòìÿêëÿ Ãûçûë
Àðñëàíà áåëÿ áèð ìÿêòóá éàçìûøäûëàð:
“ßëàùÿçðÿòèí þçöíÿ ìÿëóìäóð êè, ùþêóìÿòèí Àçÿðáàéúàí ùþêó-

ìÿòè îëìàñûíà áàõìàéàðàã, àçÿðáàéúàíëûëàð þçöíö éàáàí÷û áèð ìÿìëÿ-
êÿòäÿ ùèññ åäèðëÿð. Õöñóñÿí ñîí ùàäèñÿëÿð ïàéòàõòäà îëàí àçÿðáàéúàí-
ëûëàðûí íöôóçóíó áèð äàùà àçàëòìûøäûð. Àçÿðáàéúàíëûëàðà ãàðøû òÿøêèë
åäèëÿí ñîí õÿéàíÿò òÿøêèëàò÷ûëàðûíûí úÿçàñûç áóðàõûëìàñû, ÿëàùÿçðÿòèí
290

àçÿðáàéúàíëûëàðà îëàí åòèìàäûíûí àçàëìàñûíû èñáàò åäèð. Áöòöí áóíëàð,
àçÿðáàéúàíëûëàðûí ïàéòàõòäà éàøàéà áèëìÿìÿñè ö÷öí ýåíèø áèð ìÿúáó-
ðèééÿò éàðàäûð. ßëàùÿçðÿòÿ ìÿëóìäóð êè, ìöãÿññèðëÿðèí áó ýöíÿ ãÿäÿð
úÿçàëàíäûðûëìàìàñû õàëã àðàñûíäà îíëàðûí ìöãÿññèð îëìàäûüû êèìè ìÿíà
åäèëèð âÿ ìÿñóëèééÿòè àçÿðáàéúàíëûëàðûí þùäÿñèíäÿ ãîéóð. Áóíà ýþðÿ äÿ
ÿëàùÿçðÿò àçÿðáàéúàíëûëàðûí ïàéòàõòû áóðàõìàñû èøèíè ùàãëû ùåñàá åòìÿëè
âÿ áóíëàðûí þùäÿñèíäÿ îëàí âÿçèôÿëÿðÿ àäàìëàð òÿéèí åòìÿëèäèð”.
Áó ìÿçìóíäà òÿëÿáàòà éàëíûç øèìàëè àçÿðáàéúàíëûëàð äåéèë, áóíà
úÿíóáè àçÿðáàéúàíëûëàð äà ãîøóëìóøäó. Ìÿêòóáäà éöçëÿðúÿ ñÿðêÿðäÿ-
íèí èìçàñû âàð èäè.
Àçÿðáàéúàíëûëàðûí òÿëÿáàòèëÿ áÿðàáÿð Ãÿòèáÿ õàòóí äà Ãûçûë Àðñëàíà
þç òÿëÿáëÿðèíè âåðìèøäè. Î þç òÿëÿáèíäÿ äåéèðäè:
“ßëàùÿçðÿò! Ìÿíèì àòàìûí ãàòèëëÿðèíÿ îëàí ùþðìÿòèí ìÿíè òÿùãèð
åòìÿêäÿí áàøãà áèð øåé äåéèëäèð. Àçÿðáàéúàíëûëàðûí äöçÿëòäèêëÿðè ñîí
ñóè-ãÿñäèí úÿçàñûç áóðàõûëìàñû ìÿíè îëäóãúà øöáùÿëÿíäèðäè. Áó
ùàäèñÿíèí ÿëàùÿçðÿòèí áóðàäà îëìàäûüû çàìàí áàø âåðäèéè äÿ áóíóí
ìöÿééÿí áèð òàïøûðûüûí íÿòèúÿñè îëäóüó çåùíèééÿòèíè âåðèð. ßëàùÿçðÿòèí
Ôÿõðÿääèí âÿ Ñåéèä ßëàÿääèíè úÿçàñûç áóðàõìàñû ìÿëÿêÿéÿ ãàðøû
äöçÿëÿí ñóè-ãÿñääÿ èøòèðàê åòìÿñèíè ýþñòÿðèð. Ìÿí áó òÿùëöêÿíè ùèññ
åòäèéèì ö÷öí äÿ, áèð íå÷ÿ äÿôÿ ïàéòàõòäàí ÷ûõûá ýåòìÿê èñòÿìèøÿì.
Ëàêèí ñîí ùàäèñÿëÿð äàùà à÷ûã ýþñòÿðèð êè, ìÿíèì ïàéòàõòäà ãàëìàüûì,
ùÿéàòûì âÿ þâëàäûì ö÷öí áþéöê áèð òÿùëöêÿäèð.
ßëàùÿçðÿò ìöãÿññèðëÿðè úÿçàëàíäûðìàüû áèð íå÷ÿ äÿôÿ âÿä åòìèø-
äèðñÿ äÿ, áèð íÿòèúÿñè ÷ûõìàìûøäûð.
Ùÿëÿ òÿãñèðëÿðè îëìàéàíëàðûí ùÿáñäÿ ñàõëàíûëìàñû äà ìÿíèì
øöáùÿëÿðèìè àðòûðìàãäàäûð.
Ùöñàìÿääèí ìÿíèì àòàìûí ÿí éàõûí âÿ åòèìàä åòäèéè áèð àäàìäûð.
Îíóí ãûëûíúûíûí ñàéÿñèíäÿ äèêáàø Àçÿðáàéúàí èëëÿð óçóíó Àòàáÿéëÿðÿ
áîéóí ÿéìÿéÿ ìÿúáóð îëìóøäó. Ùàçûðäà îíóí áèð ìàúÿðà íÿòèúÿñèíäÿ
òÿùãèð îëóíóá ùÿáñÿ àëûíìàñû, áèçèì àèëÿìèçèí òÿùãèð îëóíìàñû êèìèäèð.
Åëÿ äÿ Çÿùèð Áÿëõè ùÿçðÿòëÿðè, þç òÿäáèð âÿ ìÿñëÿùÿòëÿðè ñàéÿñèíäÿ
áèçèì ùþêóìÿòèìèçÿ àç õèäìÿò åòìÿìèøäèð. ßëàùÿçðÿòÿ ñîí ñèôàðè-
øèìäèð. Áóíäàí ñîíðà êþ÷öá ùÿéàòûìûí ñîí àéëàðûíû Ðåé ìÿìëÿêÿòèíäÿ
êå÷èðìÿéÿ ãÿðàð âåðìèøÿì, àòàìûí ãàòèëëÿðè ùþêì ñöðÿí áèð ìÿìëÿ-
êÿòäÿ éàøàìàãäàíñà, ãöðáÿò áèð ìÿìëÿêÿòäÿ ôÿãèð âÿ éîõñóë ùÿéàò
êå÷èðìÿéèì ìÿñëÿùÿòäèð”.
Ãûçûë Àðñëàí þç éàíëûø ñèéàñÿòè íÿòèúÿñèíäÿ ÷ûõûëìàç âÿçèééÿòäÿ
ãàëìûøäû. Î, àçÿðáàéúàíëûëàðû èòèðìÿê èñòÿìèðäè, åéíè çàìàíäà Ãÿòèáÿ-
291

íèí ïàéòàõòäàí êþ÷öá Ðåé òÿðÿôëÿðèíÿ ýåòìÿñèíÿ äÿ ðàçû îëà áèëìèðäè,
÷öíêè îíóí òÿçÿ ôèòíÿëÿð òþðÿòìÿñèíäÿí ãîðõóðäó.
Èðàãäà âÿ Õîðàñàí ùöäóäëàðûíäà úèääè öñéàíëàð áàøëàìûøäû.
Ãûçûë Àðñëàí íÿ ãÿäÿð ÷àëûøäûñà äà, Àçÿðáàéúàí ãîøóíóíóí ïàéòàõòû
áóðàõìàã ôèêèðëÿðèíÿ ìàíå îëà áèëìÿäè.
Ãÿòèáÿíèí äöçÿëòäèéè éåíè ìàúÿðàäàí áèð àé êå÷ÿíäÿí ñîíðà Ñåéèä
ßëàÿääèíëÿ Ôÿõðÿääèíèí ÿòðàôûíäà éûüûëàí Úÿíóáè âÿ Øèìàëè Àçÿðáàé-
úàí îðäóñó òàìàìèëÿ ÷ÿêèëèá ýåòìèøäè.
Ãûçûë Àðñëàíûí ÿòðàôûíäà àíúàã îíóí äöøìÿíëÿðè ãàëìûøäû. Ùöñà-
ìÿääèí ùÿáñäÿí áóðàõûëìàìûøäû. Áóíà áàõìàéàðàã î, Ãûçûë Àðñëàí
ÿëåéùèíÿ äöçÿëÿúÿê ñóè-ãÿñäèí áàø÷ûñû îëìàãäà äàâàì åäèðäè. Ãÿòèáÿ-
íèí êåôè èñòÿäèéè çàìàí Ùöñàìÿääèíè Àòàáÿé ñàðàéûíà äÿâÿò åäèð, éåíÿ
äÿ ùÿáñõàíàéà ãàéòàðûðäû. Äþâëÿò òÿáÿääöëàòû ö÷öí ýþðöëÿúÿê ùàçûðëûã
ýèçëèíäÿ éîõ, òàìàìèëÿ àøêàðäà àïàðûëûðäû. Ìöãÿññèðëÿðè úÿçàëàíäûðìàã
âÿ ýþçëÿíèëÿúÿê ùàäèñÿëÿðèí ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí Ãûçûë Àðñëàíûí èñòè-
ôàäÿ åäÿ áèëÿúÿéè áèð íþãòÿ éîõ èäè.
Ãîúà âÿçèð Øÿìñÿääèí âÿçèééÿòèí àüûðëûüûíû ùèññ åäèðäè, ëàêèí Ãûçûë
Àðñëàí îíóí ôèêðè èëÿ ùåñàáëàøìàäûüûíäàí òÿùëöêÿ ýåò-ýåäÿ äÿðèíëÿ-
øèðäè.
Ùÿëÿ àçÿðáàéúàíëûëàð êþ÷öá ýåòìÿäÿí ãàáàã Øÿìñÿääèí Ãûçûë
Àðñëàíûí éàíûíà ýÿëÿðÿê âÿçèééÿò ùàããûíäà ìÿëóìàò âåðèá äåéèðäè:
— Äþâëÿò òÿáÿääöëàòû éàðàäûëìàñû èøèíäÿ ùÿì Ùöñàìÿääèí, åëÿ äÿ
Ãÿòèáÿ õàòóíóí þçö úèääè ñóðÿòäÿ èøòèðàê åäèð. Áèð òÿðÿôäÿí Áàüäàä, î
áèðè òÿðÿôäÿí äÿ Êÿùðàí ãàëàñûíäà ùÿáñäÿ îòóðàí Òîüðóë èëÿ éàçûøûðëàð.
Òîüðóëóí òÿçÿäÿí ñÿëòÿíÿò áàøûíà ýÿòèðèëìÿñè ö÷öí õÿëèôÿíèí äÿ ðàçûëûüû
àëûíìûøäûð. Òîüðóë Ãöòëöü Èíàíúûí âÿëèÿùäëèéèíè åëàí åòìÿêëÿ ïàéòàõòà
ýÿòèðèëìÿñèíÿ ðàçûëûã âåðìèøäèð. Ùàäèñÿíèí ãàðøûñûíû àëìàã âÿ èíäèäÿí
èøÿ áàøëàìàã ëàçûìäûð.
Ãûçûë Àðñëàí âÿçèðÿ ñóàë âåðäè:
— Ñÿíèí áó äåäèêëÿðèíÿ åòèáàð åòìÿê ìöìêöíäöðìö?
Øÿìñÿääèí ÿëèíè ãîéíóíà óçàäûá, áèð íå÷ÿ ìÿêòóá ÷ûõàðûá Ãûçûë
Àðñëàíà âåðäè. Ãûçûë Àðñëàí Ãÿòèáÿíèí Òîüðóëà éàçäûüû ìÿêòóáó îõó-
äóãäàí ñîíðà:
— Áèëìèðÿì, ìÿìëÿêÿòè áó øåéòàí íÿñëèíèí1 ôèòíÿ âÿ ôÿñàäûíäàí
íåúÿ ãóðòàðàúàüàì, — äåäè.
__________
1
Ø å é ò à í í ÿ ñ ë è — õÿëèôÿ íÿñëèíÿ èøàðÿäèð.
292

Øÿìñÿääèí Ãûçûë Àðñëàíûí áó ñþçëÿðèíäÿí ñîíðà äà þç ôèêðèíè äåäè:
— Äîüðóäóð, ìÿí ãîúàëìûøàì, ëàêèí ôèêèðëÿðèì ãîúàëìàìûøäûð.
Ìÿí ÿëàùÿçðÿòè òÿùëöêÿäÿí ãóðòàðìàã èñòÿéèðÿì. ßëàùÿçðÿòÿ ùþêóìÿò
áàøûíà êå÷äèéè çàìàí äåäèéèì ñþçëÿðèìè áèð äàùà òÿêðàð åäèðÿì, ùÿðýàù
ÿëàùÿçðÿò ñîí äåäèêëÿðèìè ãÿáóë åòìÿçñÿ, î çàìàí äöøìÿíèí ùàçûðëà-
äûüû òÿùëöêÿ éàõûíëàøìûø îëàúàãäûð.
Ãûçûë Àðñëàí ùþâñÿëÿñè òÿíý îëìóø áèð ùàëäà ñîðóøäó:
— À÷ûã ñþéëÿ, Øÿìñÿääèí, ìÿí íÿ åòìÿëèéÿì?
— Áó ñààòäà áèð ôÿðìàí ýþíäÿðèá Ðåéäÿí Ãöòëöü Èíàíúûí Òÿáðèçÿ
ýÿëìÿñèíè òÿëÿá åäÿðñÿí. Þçöí äÿ ñàáàùäàí åòèáàðÿí Òÿáðèçÿ êþ÷öá
ýåòìÿëè âÿ Ãÿòèáÿ õàòóíó äà áóðàäàí ÷ûõàðûá Òÿáðèçÿ àïàðìàëûñàí.
×öíêè îíóí òÿçÿ òÿøÿááöñëÿðèíÿ èìêàí âåðìÿìÿê ö÷öí íÿçàðÿò àëòûíäà
ñàõëàìàã ëàçûìäûð.
Áàüäàä âÿ Õàðÿçì ùöäóäëàðûíà ãöââÿòëè ìöäàôèÿ äÿñòÿëÿðè ýþí-
äÿðìÿê ëàçûìäûð. Ãöòëöü Èíàíú Ãÿçâèíäÿí êå÷èá Òÿáðèçÿ ýÿëäèêäÿí
ñîíðà, Ôÿõðÿääèíè ýöúëö áèð ãîøóíëà Ðåé ìÿìëÿêÿòèíÿ ýþíäÿðìÿê âÿ
ùþêóìÿò èøëÿðèíè ÿëèíÿ àëìàã ö÷öí îíà ñÿëàùèééÿò âåðìÿê ëàçûìäûð.
Ðåé èøüàë îëóíàíäàí âÿ ùöäóäëàð ìþùêÿì åäèëÿíäÿí ñîíðà Ãöòëöü
Èíàíúëà Ãÿòèáÿíè Òÿáðèçäÿ, Ùöñàìÿääèíè èñÿ Ùÿìÿäàíäà åäàì åòäèð-
ìÿëèñÿí. Òîüðóë èëÿ îüëó Ìÿëèêøàùà ýÿëäèêäÿ îíëàðûí ìÿñÿëÿñè ÿëàùÿç-
ðÿòèí ãÿëáèíäÿêè ãöââÿòäÿí âÿ úàùàíäàðëûüûí òÿëÿáàòûíäàí àñûëûäûð.
Ãûçûë Àðñëàí ñóàë âåðäè:
— Îíëàðû äà åäàì åòìÿêìè?
— Áÿëè! Âÿçèééÿò áóíó òÿëÿá åäèð. ßëàùÿçðÿò îíó áèëìÿëèäèð êè,
àçÿðáàéúàíëûëàðûí åòèìàäûíû èòèðìÿê — Àòàáÿé ìÿìëÿêÿòèíè èòèðìÿê
äåìÿêäèð. ßëàùÿçðÿò, äöøìÿí éàëíûç ùþêìäàðûí øÿõñèééÿòè ìÿñÿëÿñèíè
éîõ, õàíÿäàí ìÿñÿëÿñèíè ãîéìóøäóð.
Ãûçûë Àðñëàí íÿñèùÿòâåðèúè áèð ñóðÿòäÿ äåäè:
— Âÿçèð, ìÿí ñÿíÿ áèð äÿôÿ äåìèøÿì, éåíÿ äÿ òÿêðàð åäèðÿì: ñÿí
äàèìà èíñàíëàðû þëäöðìÿê öçÿðèíäÿ éîõ, îíëàðû áèð èíñàí êèìè éàøàò-
ìàã, îíëàðû ùÿéàò âÿ âÿçèééÿò èëÿ áàðûøäûðìàã öçÿðèíäÿ äöøöí! — äåäèê-
äÿ Øÿìñÿääèí åòèðàç åòäè:
— Ñèç áþéöê Íèçàìèíèí òþâñèéÿëÿðèíè óíóòìàéûí. Ôÿëñÿôÿ èëÿ ìÿì-
ëÿêÿò èäàðÿ îëóíìàç. ßäàëÿòëÿ úÿçàíûí ùàðàäà èøëÿäèëìÿñèíè áèëìÿê
ëàçûìäûð. Ñÿëòÿíÿò âÿ öñòöíëöê ôèêèðëÿðèíÿ ñàòûëàí áèð öðÿêëÿ áàðûøìàã
ôèêðè ÷îõ éåðñèç âÿ óøàãúàñûíà ôèêèðäèð. Ñÿëòÿíÿò òÿëÿáèíäÿ îëàí áèð
àäàìëà áàðûøìàã ö÷öí ñÿëòÿíÿòè îíà âåðìÿê ëàçûìäûð.
293

Ñÿíèí ïàéòàõòûí Àçÿðáàéúàíûí ñîí ùöäóäóíäàäûð. Åéíè çàìàíäà
àçÿðáàéúàíëûëàðûí äöøìÿíëèéèíè ãàçàíìàüà ÷àëûøûðñàí. Ùÿðýàù áó êèìè
ñÿùâè ùÿéàòà êå÷èðìèø îëñàí, î çàìàí ÿñàñ ìÿìëÿêÿòè èòèðÿúÿê âÿ ìöñ-
òÿìëÿêÿ ãîøóíëàðûíà àðõàëàíûá Àçÿðáàéúàíû èòàÿò àëòûíà àëìàüà ìÿúáóð
îëàúàãñàí. Ëàêèí áóíà âàõò òàïà áèëìÿéÿúÿêñÿí. ×öíêè ÿëäÿ îëàí ìÿëó-
ìàòà ýþðÿ äöøìÿí þç ùàçûðëûüûíû áèòèðìèøäèð. À÷ûüûíû äåéèðÿì, äöøìÿí
ùþêìäàðûí ùÿéàò ìÿñÿëÿñèíè äÿ ùÿëë åäÿ áèëÿð.
Ãûçûë Àðñëàí àúûãëàíäû:
— Ñÿí áó ýöí ìÿíèì ìÿòàíÿòèìè ñûíäûðìàã âÿ ìÿíè ãîðõóòìàã
ö÷öí ýÿëäèí. Ñÿí ìÿíè òàðèõèí ëÿíÿòëÿðè ãàðøûñûíäà ãîéìàüûìû äöøö-
íöðñÿí? Ñÿí ìÿíè, ãàðäàøûìûí ãàäûíûíû, ãàðäàøûìûí îüëóíó åäàì åòäèð-
ìÿêëÿìè õîøáÿõò åòìÿê èñòÿéèðñÿí?!
Ñÿí ìÿíè àë÷àãëûüà, ðÿùìñèçëèéÿ, úÿëëàäëûüà òÿðüèá åòäèéèí ö÷öí,
ìÿí äÿ ñÿíÿ þç íèôðÿòèìè áèëäèðèðÿì. Äóð ìÿíèì éàíûìäàí ýåò, áèð äÿ
ìÿíÿ áó úöð íÿñèùÿòëÿðè âåðìÿ! Þçöí ãîúàëäûüûí êèìè, ôèêèðëÿðèí äÿ
ãîúàëìûøäûð. Ñàáàùäàí åòèáàðÿí âÿçèðëèê èøëÿðèíè Ìöçÿôôÿð úÿíàáëàðûíà
òàïøûðìàëûñàí.
ÞËÖÌ
Àçÿðáàéúàí ãîøóíóíóí ñîí äÿñòÿëÿðè Ùÿìÿäàíû áóðàõûá ýåäÿí

ýöíö, Ãûçûë Àðñëàíûí ãîúà âÿçèðè Øÿìñÿääèí èáí Ìÿùÿììÿä äÿ âÿçèð-
ëèê èøëÿðèíè Ìöçÿôôÿðÿ òÿùâèë âåðèá áèòèðìèøäè.
Îðäó Òÿáðèç äàðâàçàñûíäàí ÷ûõûá øèìàëà éîëà äöøäöéö àíäà,
Øÿìñÿääèíèí òàõò-ðÿâàíû äà Áàüäàä äàðâàçàñûíäàí ÷ûõûá úÿíóáà äîüðó
ýåäèðäè, ÷öíêè î, Ãûçûë Àðñëàíûí ÿìðèíÿ áèíàÿí Àòàáÿé ìÿìëÿêÿòèíèí
õàðèúèíÿ ÷ûõìàëû âÿ ùÿéàòûíûí ñîí èëëÿðèíè Íÿúÿô øÿùÿðèíäÿ ßëèíèí òöð-
áÿñè ÿòðàôûíäà êå÷èðìÿëè èäè.
Øÿìñÿääèí òàõò-ðÿâàíûíûí ïÿðäÿñèíè ãàëäûðûá çÿíúèð ùÿëãÿñè êèìè
áèð-áèðèíèí äàëûíúà Øèìàëà äîüðó ýåäÿí Àçÿðáàéúàí àòëûëàðûíû ýþðöíúÿ,
ùþíêöð-ùþíêöð àüëàäû âÿ îüëó Ñöëåéìàíà ìöðàúèÿòëÿ:
— Ãûçûë Àðñëàí þëäö. Î àðòûã éîõäóð. Àçÿðáàéúàí õàëãû èêè ìèí èëäÿí
çèéàäÿ ùþêóìÿò ñöðäöêëÿðè ïàéòàõòû èòèðäè, — äåéÿðÿê áèð äàùà àüëàäû âÿ
òàõò-ðÿâàíûí ïÿðäÿñèíè ñàëäû.
Ùöñàìÿääèí âÿ Çÿùèð Áÿëõè ùÿáñõàíàäàí áóðàõûëäûëàð. Áóíóíëà äà
Ãûçûë Àðñëàí èõòèëàôûí ùÿëë îëóíäóüóíó, äåäè-ãîäóëàðûí áèòäèéèíè çÿíí
åäÿðÿê ñåâèíèðäè. Ëàêèí Ãÿòèáÿ, àçÿðáàéúàíëûëàðûí ïàéòàõòäàí ÷ûõàðûë-
294

ìàñû, Øÿìñÿääèí âÿçèðèí Íÿúÿô øÿùÿðèíÿ ñöðýöí åäèëìÿñè âÿ åéíè
çàìàíäà Ùöñàìÿääèí âÿ Çÿùèð Áÿëõèíèí ùÿáñõàíàäàí àçàä îëóíìàñû
èëÿ þç òÿëÿáëÿðèíè áèòèðäè, îíóí ÿñàñ áèð òÿëÿáè äÿ âàð èäè. Î, îüëóíóí
âÿëèÿùä åëàí îëóíìàñûíû òÿëÿá åäèðäè. Ãÿòèáÿ áó ìÿãñÿäëÿ Ãûçûë Àðñëà-
íûí éàíûíà ýÿëèá ðÿñìè-òÿàðèôäÿí âÿ ùþêìäàðûí ñÿùùÿòèíè õÿáÿð àëäûã-
äàí ñîíðà äåäè:
— Àëëàù-òààëàéà ÷îõ øöêöð îëñóí êè, èíäèéÿ ãÿäÿð ìÿìëÿêÿòèí
áàøûíà ôÿëàêÿò ýÿòèðÿí ôèòíÿ âÿ ôÿñàä÷ûëàð ðÿää îëóá ýåòäèëÿð. Èíäè ùÿð
áèð èõòèëàô ùÿëë îëóíäó, äåäè-ãîäóëàð êÿñèëäè. Ùàçûðäà ÿëàùÿçðÿòèí ìÿì-
ëÿêÿòè èñòÿäèéè êèìè èäàðÿ åòìÿñèíÿ áþéöê âÿ ýåíèø èìêàíëàð âàðäûð.
Ëàêèí ùÿëë îëóíìàìûø ìöùöì áèð ìÿñÿëÿìèç ãàëûð.
Ãûçûë Àðñëàí ýþçëÿðèíè ãûéûá ñóàë âåðäè:
— Ùàíñû ìÿñÿëÿìèç ùÿëë åäèëìÿìèø ãàëûð?
— Ìÿíèì îüëóìóí ìÿñÿëÿñè.
— Ùàíñû ìÿñÿëÿñè?
— Îíóí âàðèñëèê ìÿñÿëÿñè.
— Ñÿíèí îüëóí ìÿìëÿêÿòèí ÿí áþéöê áèð ùèññÿñèíè èäàðÿ åäèð. Ðåé
ìÿìëÿêÿòè áèð ïàäøàùûí ñàùèá îëà áèëÿúÿéè ÿðàçèäÿí áèð íå÷ÿ ãàò àðòûã-
äûð. Ìÿí çÿíí åäèðÿì êè, îíà áó êèôàéÿò åäÿð, ìÿëÿêÿíèí áó ìÿñÿëÿíè
áèð äàùà ãàëäûðìàñû éåðñèçäèð.
Ãÿòèáÿ áó ôèêðÿ åòèðàç åòäè. Î, Ãûçûë Àðñëàíûí òÿêëÿíäèéèíè çÿíí
åäÿðÿê áó àüûð òÿêëèôÿ ðàçû îëà áèëÿúÿéèíÿ èíàíûðäû.
— Çÿíí åäèðÿì êè, ÿëàùÿçðÿò, ìÿíèì îüëóì âÿëèÿùäëèê ìÿðòÿáÿñèíè
ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí ñÿëàùèééÿòëèäèð, ÷öíêè î, Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí áþéöê
îüëóäóð. Ìÿíñóá îëäóüó àèëÿ äÿ íÿúèáäèð. ßëàùÿçðÿò þçö áèëèð êè, î,
Èíàíú àèëÿñèíÿ ìÿíñóáäóð. Àíà òÿðÿôèíäÿí äÿ Áàüäàä õÿëèôÿëÿðèíèí
àèëÿñèíÿ áàüëûäûð. Îíóí ñÿëàùèééÿòëè îëäóüó áèð ìÿðòÿáÿíè Àòàáÿéèí
êÿíäëè ãûçûíäàí äîüóëàí îüëóíà âåðìÿê èíêàðåäèëìÿç áèð ùàãñûçëûãäûð.
Áèð ùàëÿòäÿ êè, ìÿíèì îüëóì ùàçûðäà ùþêóìÿòè èäàðÿ åòìÿê èøèíäÿ áèð
ùþêìäàð ãÿäÿð ìöãòÿäèðäèð.
Áóíóíëà ìÿí îüëóìóí ùþêìäàð òÿéèí îëóíìàñû ìÿñÿëÿñèíè ìåé-
äàíà àòìûðàì, ÷öíêè ÿëàùÿçðÿò Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäè ÿâÿç åòäèéè ö÷öí
îüëóìóí àòàñû ñàéûëûð, áóíà ýþðÿ ùþêìäàðëûüû ÿëàùÿçðÿòÿ áóðàõìàã èñòÿ-
ñÿí äÿ âÿëèÿùäëèéè ßáóáÿêðÿ áóðàõìàã èñòÿìÿéÿúÿéÿì. Ìÿí áóíó
áöòöí õàëãûí èðàäÿ âÿ èñòÿéè íàìèíÿ òÿëÿá åäèðÿì.
Ãûçûë Àðñëàí íÿ úöð úàâàá âåðÿúÿéèíè øàøûðìûøäû, ÷öíêè î, Ãÿòèáÿíèí
àüçûíäàí ÷ûõàí áó ñþçëÿðèí ÿúíÿáè ãàçàíûíäà áèøäèéèíè áèëèðäè.
295

Ãûçûë Àðñëàí ôèêðÿ úóìäó. Øÿìñÿääèí âÿçèðèí âÿ Ôÿõðÿääèíèí äåäèê-
ëÿðèíè õàòûðëàéûð âÿ ãÿëáèíäÿ îíëàðà ùàãã ãàçàíäûðûðäû. Ëàêèí ýåú èäè.
Àðòûã ùþêìäàð þç àðõàñûíû, þç ñÿìèìè ìÿñëÿùÿò÷èëÿðèíè èòèðìèøäè. Î,
äöøìÿíëÿð òÿðÿôèíäÿí ÿùàòÿ îëóíäóüóíó ùèññ åäèð âÿ þçöíöí òÿêëèéèíÿ
ãÿëáÿí àüëàéûðäû.
Ãûçûë Àðñëàí êÿäÿðëè áèð ñóðÿòäÿ áàøûíû ãàëäûðûá Ãÿòèáÿíèí öçöíÿ
áàõäûüû çàìàí, Ãÿòèáÿíèí äÿ òÿëÿáåäèúè ýþçëÿðëÿ îíà áàõäûüûíû ýþðöá
äåäè:
— Ìÿëÿêÿ âÿçèééÿòëÿ ùåñàáëàøìàëûäûð.
— Ùþêìäàð äà âÿçèééÿòëÿ ùåñàáëàøìàëûäûð. ×öíêè âÿçèééÿò âåðäè-
éèì òÿëÿáëÿðèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè ö÷öí îëäóãúà ÿëâåðèøëèäèð.
— Âÿçèééÿòè áöñáöòöí ÿêñèíÿ ìÿíà åäèðñèíèç. Ìÿëÿêÿ ÷îõ éàõøû áèëèð
êè, îíóíëà Àçÿðáàéúàí õàëãû àðàñûíäà áàðûøìàñû ìöìêöí îëìàéàí áèð
äöøìÿíëèê âàðäûð. Îíëàð ùå÷ áèð âàõò ñèçèí àèëÿíèí àäûíû ÷ÿêìÿê èñòÿ-
ìèðëÿð.
Ùàçûðäà ßáóáÿêðè âÿëèÿùäëèêäÿí õàðèú åäèá éåðèíÿ ñÿíèí îüëóíó
òÿéèí åòìÿê, èêèíúè áèð öñéàíà ñÿáÿá îëà áèëÿð. Ãÿòèáÿ õàòóí áèð ìÿñÿ-
ëÿíè äÿ óíóòìàìàëûäûð. Áèç Àçÿðáàéúàíäà ùþêìäàðëûã åäèðèê. Àçÿð-
áàéúàíëûëàðëà ÿëàãÿíè áóíäàí äà àðòûã ýÿðýèíëÿøäèðìÿê õàíÿäàíûìûç
ö÷öí çèéàíëûäûð.
Ãÿòèáÿ áóíëàðà åòèðàç åòäè:
— Èíäè àðòûã Àçÿðáàéúàí éîõäóð. Îíëàð ÷ÿêèëèá ýåòäèëÿð. Ùþêìäàð
àðòûã îíëàðà àðõà âåðìÿìÿëèäèð. Ùÿìÿäàíûí äþðä òÿðÿôè áèçèì äîñòëàðû-
ìûçûí ÿëèíäÿäèð. Èðàãëûëàð, ðåéëèëÿð, õàðÿçìëèëÿð Ùÿìÿäàíû öçöê ãàøû
êèìè àðàëûüà àëûáäûð. Îíëàðûí ùàìûñû ìÿíèì îüëóìóí ùàããûíû òÿëÿá åäèð.
Çÿíí åäèðÿì êè, ùþêìäàð þç ýÿëÿúÿéèíè òÿìèí åòìÿê ö÷öí ìÿíèì
îüëóìóí âàðèñëèéèíè áÿðïà åòìÿëèäèð.
Ãûçûë Àðñëàí àúûãëàíäû. Åòèäàëûíû ìöùàôèçÿ åäÿ áèëìÿäè, Ãÿòèáÿíèí
òÿùäèäëÿðèíè þç ùþêìäàðëûã ãöðóðóíà ñûüûøäûðà áèëìÿéÿðÿê äåäè:
— Ìÿíè ùÿäÿëÿìÿê ñÿíèí øÿõñè úÿñàðÿòèí äåéèë, ñÿíèí àòàí äà, îüëóí
äà, þçöí äÿ äàèìà ÿúíÿáèëÿðäÿí àëäûüûíûç òÿñèðëÿ éàøàìàã èñòÿìèøñèíèç.
Ìÿëÿêÿ áèð äàùà ìÿìëÿêÿòè èäàðÿ åòìÿê èøèíäÿ ìÿíÿ ìÿñëÿùÿò âåð-
ìÿñèí. Ìÿí ìÿìëÿêÿòè þç áèëäèéèì êèìè èäàðÿ åäÿúÿéÿì. Áó úöð ìÿñ-
ëÿùÿòëÿð ìÿëÿêÿíèí ùþðìÿò âÿ ãèéìÿòèíè àçàëäà áèëÿð. Ìÿëÿêÿ þçöíÿ
âåðèëÿí ùþðìÿò âÿ ìÿðòÿáÿäÿí ñóè-èñòèôàäÿ åòìÿìÿëèäèð. Ùÿð èøèí èôðàòû,
âÿçèééÿòè äÿéèøÿ áèëÿð. Ñèç ìÿìëÿêÿò õàëãûíûí ñèçÿ ãàðøû áÿñëÿäèéè
íèôðÿòèí ãàëûíëàøìàñûíà ÷àëûøìàéûí, îíñóç äà ìÿëÿêÿíèí áîéíóíäà àüûð
296

úèíàéÿòèí ìÿñóëèééÿòè âàðäûð. Ùÿëÿ îüëóíóçóí ÿúíÿáè ùþêóìÿòëÿðëÿ
ÿëàãÿéÿ ýèðèá ìÿìëÿêÿòÿ ãàðøû ñóè-ãÿñä ùàçûðëàäûüûíû õàòûðûíûçäàí
÷ûõàðìàìàëûñûíûç. Ìÿí áó ýöíäÿí åòèáàðÿí ñÿí ìÿëÿêÿíè äÿ, îüëóíó
äà âÿòÿíäàøëûã ùöãóãóíäàí ìÿùðóì åäÿ áèëÿðÿì. Ëàêèí õàëã ñÿíè
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí ãàäûíû, îüëóíó èñÿ îíóí îüëóäóð — äåéÿ ÷àüûð-
äûüûíäàí ìÿí ñèçÿ òîõóíìàìûøàì.
Èéèðìè èëäÿí áÿðèäèð, áó ìÿìëÿêÿòè áèð-áèðèíÿ âóðäóí, ëàêèí áèð
äÿôÿ îíó áèëìÿëèñÿí êè, ÿúíÿáè ùèìàéÿñèíÿ ñûüûíàí, ùå÷ áèð çàìàí
õîøáÿõò îëà áèëìÿç. Ýåò áóðàäàí, áèð äàùà ìÿíäÿí áó úöð àðçóëàðû òÿëÿá
åòìÿ. Áèð ìÿìëÿêÿòè áèð ãàäûíûí àðçóëàðûíà ãóðáàí åòìÿê îëìàç.
Ìÿìëÿêÿò õàëãûíûí áèð ôàèçè ñèçÿ ùöñí-ðÿüáÿò áÿñëÿñÿéäè, ìÿí áöòöí
òÿëÿáëÿðèíèçÿ ÿìÿë åäÿðäèì. Ìÿí íÿ åäèì êè, ñèç þç ðÿôòàðûíûçëà õàëãûí
ìÿùÿááÿòèíè èòèðìèñèíèç.
Ãÿòèáÿ äàùà äàíûøìàäû, ÷öíêè Ãûçûë Àðñëàíäàí åøèòäèéè ñþçëÿðèí ãÿòè
îëäóüóíó áèëèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Ãûçûë Àðñëàíûí îòàüûíäàí ÷ûõûá ýåòäè.
***
Ùöñàìÿääèí Ãÿòèáÿíèí îòàüûíà ýèðäèéè çàìàí îíó ùÿääèíäÿí àðòûã

ãÿìýèí ýþðäö âÿ ñàëàì âåðèá äóðäó. Ãÿòèáÿ ìÿùçóí áèð òþâð àëàðàã:
— Ýÿë, îòóð, ìÿíèì ðóùóì! — äåäè. Ùöñàìÿääèí ýÿëèá îòóðäó âÿ
òÿúèëè áèð òÿðçëÿ ñóàë âåðäè:
— ßúÿáà, ìÿëÿêÿíèí áó ãÿäÿð êÿäÿðëè ýþðöíäöéöíöí ñÿáÿáè íÿäèð?
Ãÿòèáÿ ãàðà ýþçëÿðèíè Ùöñàìÿääèíÿ ÷åâèðèá:
— Áó êÿäÿðèí ñÿáÿáè ñÿíñÿí! — äåäèêäÿ, Ùöñàìÿääèí ýöëÿðÿê
ñîðóøäó:
— Ìÿíìè?
— Áÿëè, ñÿí! Ñÿí èíäèéÿ ãÿäÿð áèçèì ýÿëÿúÿéèìèçèí éîëóíäà ýþéÿ-
ðÿí àúû òèêàíû ãîïàðûá àòìàüû áàúàðìàäûí.
— Ìÿí àíëàìàäûì.
— ×îõ ýþçÿë àíëàéûðñàí, ëàêèí ìÿíè áèð äàùà éàëâàðòìàã èñòÿéèðñÿí.
— Äîüðóäàí äà, ìÿëÿêÿíèí íÿ äåìÿê èñòÿäèéè ìÿíèì ö÷öí àéäûí
äåéèë.
— Ìÿí äåéèðÿì êè, Ãûçûë Àðñëàí àðàäàí ãàëäûðûëìàìûø áèç õîøáÿõò
îëà áèëìÿéÿúÿéèê. Áóíóí ö÷öí äÿ ìÿí ÷àëûøûá îíóí ìÿùâ åäèëìÿñè
ö÷öí ëàçû ìîëàí âàñèòÿëÿðè ùàçûðëàäûì. Îíóí ÿãèëëè âÿçèðèíè ñöðýöíÿ
ýþíäÿðäèì, îíóí àðõàñû âÿ èñòèíàäýàùû îëàí Ôÿõðÿääèí âÿ ßëàÿääèíëÿðè
297

ïàéòàõòäàí ãà÷ûðäûì, îíóí ïàäøàùëûã òàõòûíû ìþùêÿì ÿëëÿðäÿ ñàõëàéàí
Àçÿðáàéúàí ãîøóíóíóí ïàéòàõòû áóðàõìàñûíà ñÿáÿá îëäóì, õÿëèôÿíè
âÿ ãîíøó ùþêóìÿòëÿðè áó èòòèôàãà úÿëá åòäèì, íÿùàéÿò, Ãûçûë Àðñëàíû
òÿêëÿäèì. Èíäè èñÿ ìÿñÿëÿíèí ùÿëëè ñÿíèí ãûëûíúûíà ùÿâàëÿ îëóíóð. Áóíà
ñþçöí íÿäèð? Áèçèì õîøáÿõòëèéèìèçè ýåðè àòàí ñÿáÿáëÿðäÿí áèðèñè äÿ,
àíúàã Ãûçûë Àðñëàíûí äèðè ãàëìàñûíäàí èáàðÿòäèð. Î íÿ ãÿäÿð ñàüäûðñà
áèçèì èçäèâàúûìûç áàø òóòà áèëìÿéÿúÿêäèð.
Ùöñàìÿääèí ôèêðÿ ýåòäè, ÷öíêè Ãÿòèáÿíèí òÿêëèô åòäèéè áó úèíàéÿò
äàùà àüûð úèíàéÿò èäè, ÷öíêè Ãûçûë Àðñëàí ãÿòë îëäóíäóüó çàìàí ìÿì-
ëÿêÿòèí òàìàìèëÿ äàüûëà áèëÿúÿéè åùòèìàëû âàð èäè. Åéíè çàìàíäà î,
Ãÿòèáÿíè ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí áàøëàäûüû èøëÿðè äÿ òàìàìëàìàüà ìÿúáóð èäè.
Î, áàøûíû ãàëäûðûá:
— Ìÿëÿêÿ, ãîðõóðàì! — äåäè.
— Ñÿíèí ãîðõàã îëäóüóíó ÿââÿëäÿí áèëñÿéäèì, ñÿíèíëÿ áó ãÿäÿð
ìÿñóëèééÿòëè èøëÿðäÿ èøòèðàê åòìÿçäèì. ×öíêè ãîðõàãëûã ùÿð áèð òÿù-
ëöêÿíè òþðÿäÿ áèëÿð.
— Ìÿëÿêÿ áÿëêÿ äÿ ìÿíè àíëàìàäûüû ö÷öí áó ñþçëÿðè äåéèð. Ìÿíèì
ãîðõóì Ãûçûë Àðñëàíû þëäöðìÿêäÿí äåéèë, ìÿìëÿêÿòè þëöìÿ ìÿùêóì
åòìÿêäÿíäèð. Áèç Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäè ìÿùâ åòäèéèìèç çàìàí, Ãûçûë
Àðñëàíûí ìÿìëÿêÿòè èäàðÿ åäÿ áèëÿúÿéèíÿ èíàíûðäûã. Ùàçûðäà Ãûçûë Àðñ-
ëàí þëäöðöëÿðñÿ ìÿìëÿêÿòè êèì èäàðÿ åäÿ áèëÿúÿêäèð? Ýÿíú âÿ òÿúðö-
áÿñèç âÿëèÿùä ÿòðàôû äöøìÿíëÿðäÿí èáàðÿò îëàí áèð ìÿìëÿêÿòè íÿ êèìè
áèð ãöââÿ èëÿ èäàðÿ åäÿ áèëÿð?
— Ìÿìëÿêÿò ñàùèáñèç äåéèë, áó ýöí Ãûçûë Àðñëàí àðàäàí ãàëäûðûëàðñà,
ñàáàù ñÿí Ùöñàìÿääèí, àç áèð ìèãäàð ãîøóíëà Êÿùðàí ãàëàñûíà ýåäÿð,
îðàäà ùÿáñ åäèëÿí Òîüðóëó àçàä åäèá Ùÿìÿäàíà ýÿòèðÿðñÿí, áèç îíó
áóðàäà ïàäøàùëûã òàõòûíà ÿéëÿøäèðÿðèê1.
Ùöñàìÿääèí ÷îõ à÷ûã äàíûøäû:
— Áó ãÿäÿð ìöðÿêêÿá îëàí ìÿñÿëÿëÿð àñàíëûãëà ùÿëë åäèëÿúÿê
ìÿñÿëÿëÿðäÿí äåéèëäèð. Ìÿí ìÿëÿêÿíèí Òîüðóëà ÿðÿ ýåòìÿê èñòÿäèéèíè
áèëèðäèì. Ëàêèí ìÿëÿêÿ áó èçäèâàúëà þç àðçóëàðûíà íàèë îëà áèëìÿéÿ-
úÿêäè. ×öíêè Òîüðóë þç äîüìà îüëó Ìÿëèêøàùû âÿðÿñÿëèêäÿí ìÿùðóì
åäèá ìÿëÿêÿíèí îüëó Ãöòëöüö âÿëèÿùä òÿéèí åòìÿéÿúÿêäè.
Ãûçûë Àðñëàíûí Ùÿìÿäàíà ùöúóìó âÿ Òîüðóëó ùÿáñÿ àëäûðìàñû áó
ìÿñÿëÿíè ùÿëë åòäè. Ìÿí áèëèðäèì êè, ìÿëÿêÿ Òîüðóëäàí ýþçëÿäèéè àðçó-
__________
1
298

ëàðû Ãûçûë Àðñëàíäàí äà ýþçëÿéèðäè, ëàêèí ìÿëÿêÿ áó àðçóëàðûíà äà íàèë
ëäà áèëìÿäè. ×öíêè Ãûçûë Àðñëàí ìÿëÿêÿéÿ åâëÿíìÿê ö÷öí Àçÿðáàéúàí
õàëãûíûí ñåâäèéè âÿëèÿùäè êÿíàð åäèá ìÿëÿêÿíèí îüëóíó âÿëèÿùä òÿéèí
åäÿ áèëìÿçäè.
Ùàçûðäà Ãûçûë Àðñëàí þëäöðöëñÿ áåëÿ, ñèç éåíÿ äÿ Òîüðóë èëÿ ÿââÿëêè
îéóíëàðû îéíàìàüà áàøëàéàúàãñûíûç. Ìÿíñÿ èêè ùþêìäàðûí ãÿòëèíèí
ìÿñóëèééÿòèíè áîéíóìäà äàøûìàëû îëàúàüàì. Òàðèõèí âÿ õàëãûí ùàãëû
îëàðàã âåðäèéè ëÿíÿòëÿðè ãàçàíàúàüàì. Éàõøû îëàðäû êè, ìÿëÿêÿ ìÿíèì
éàõàìû áóðàõàéäû. Ìÿí èíäè-èíäè áèëèðÿì êè, ìÿíèì ýÿíúëèéèì ùÿéàòà
êå÷èðèëìÿç áèð àðçóíóí òÿïèêëÿðè àëòûíäà ÿçèëèá ìÿùâ åäèëìèøäèð. Ãûðõ
áåø éàøûíà ÷àòäûì, ìÿãñÿäèìÿ ÷àòà áèëìÿäèì, ýåíèø áèð ìÿìëÿêÿòäÿ
äîüóëäóüóì ùàëäà âÿòÿíäàøëûã ùàããûìû èòèðäèì. Èíäè ìÿí ùàðà ýåäÿ
áèëÿðÿì? Ãûëûíúûìû ýþòöðöá ùàíñû áèð ìÿìëÿêÿòÿ ýåäÿðñÿì, éåíÿ äÿ
ìÿíè þç âÿòÿíèìÿ ãàðøû õÿéàíÿòÿ ìÿúáóð åäÿúÿêëÿð, ÷öíêè áó âÿçèé-
éÿòè ìÿí þçöì ãàçàíìûøàì, ÷öíêè ìÿëÿêÿ ìÿíè þç ñåâýèñèíÿ èíàí-
äûðìûøäû. Àíúàã ìÿí ñåâýèëÿðèí áó ãÿäÿð àëäàäûúû âÿ áîéàëû îëäóüóíó
áèëìèðäèì.
Ùöñàìÿääèí èñòÿäèéè ãÿäÿð äàíûøäû. Ãÿòèáÿ îíó ñàêèò-ñàêèò äèíëÿ-
éèðäè. Ùöñàìÿääèí ñàêèò îëàíäàí ñîíðà Ãÿòèáÿ äàíûøàðàã äåäè:
— Àðçóéà, ùÿòòà ÷ÿòèí àðçóëàðà äà íàèë îëìàã ö÷öí ÿñàñ âàñèòÿ âÿ-
çèééÿòè þéðÿíìÿêäèð. Õîøáÿõòëèéèí ãàïûñûíû à÷ìàã ö÷öí ýþçöà÷ûã îë-
ìàãëà áÿðàáÿð ñÿáèðëè âÿ ìÿòàíÿòëè îëìàã äà ëàçûìäûð.
Ìÿí ñÿíèí äöøöíäöéöí êèìè ðÿôòàð åòñÿéäèì, ñÿíèí äåäèéèí êèìè
òÿëÿñìèø îëñàéäûì, èêèìèç äÿ ìÿùâ îëà áèëÿðäèê. Ìÿí èêè ïàäøàùûí
ýþçöíöí ãàðøûñûíäà þç ÿðèìèí ãàòèëèíÿ ÿðÿ ýåòñÿéäèì, îíëàð áó ùàäè-
ñÿéÿ íÿ êèìè áèð íÿçÿðëÿ áàõà áèëÿðäè? Áèç åëÿ áèð èçäèâàúäàí ðöñâàé-
÷ûëûã âÿ þëöìäÿí áàøãà áèð íÿòèúÿ ÿëäÿ åäÿ áèëÿðäèêìè? Ñÿíÿ ñóàë âåðè-
ðÿì, ìÿíÿ úàâàá âåðìÿëèñÿí...
Ìÿí àäè áèð ãàäûí îëñàéäûì, áó áàðÿäÿ äöøöíìÿéÿ ùå÷ áèð ëöçöì
éîõ èäè. Íÿùàéÿò, ñÿí ìÿíèì êèì îëäóüóìó íÿçÿðäÿ òóòìàëûñàí, éà
éîõ? Áóýöíêö âÿçèééÿòèí øÿêëèíè äÿéèøìÿäÿí õîøáÿõòëèê ìÿñÿëÿñèíè
ìåéäàíà àòìàã õÿéàëïÿðÿñòëèêäèð, ùèññèééàòïÿðâÿðëèêäèð, áóíëàðûí ùå÷
áèðèñèíäÿí õîøáÿõòëèê óììàã îëìàç.
Ñåâýèìèí àëäàäûúû âÿ áîéàëû îëäóüóíà èøàðÿ åäèðñÿí. Áèð ìÿìëÿ-
êÿòèí ìÿëÿêÿñè þç äîäàãëàðûíû âÿ þç ãÿëáèíè áèð àäàìûí ñÿðÿíúàìûíà
âåðÿðñÿ, îíóí ñåâýèñèíÿ áîéàëû âÿ àëäàäûúû ñåâýè àäûíû âåðìÿê, ñåâýèéÿ
ãàðøû íàíêîðëóã âÿ õÿéàíÿò äåéèëäèðìè?
299

Àüûëëû àäàìëàð ñåâýèäÿí õîøáÿõòëèê ãàçàíìàüà ÷àëûøìàëûäûð, ëàêèí
ñÿí ðöñâàé÷ûëûã âÿ òÿùëöêÿ ãàçàíìàüà ÷àëûøûðñàí. Äå ýþðöì íÿñèùÿòëÿ-
ðèìè òÿñäèã åäèðñÿíìè?
Ùöñàìÿääèí éàâàøäàí:
— Òÿñäèã åäèðÿì, ìÿëÿêÿ, — äåäè.
Ùöñàìÿääèí Ãÿòèáÿíèí îòàüûíäàí ÷ûõäûãäà ýåúÿäÿí ÷îõ êå÷ìèøäè,
Ãÿòèáÿ îíóíëà âèäàëàøäûüû çàìàí:
— Ìÿíèì ðóùóì! Õîøáÿõòëèéÿ ýåäÿí éîëóí ÷îõ ùèññÿñèíè ýåòìèøèê,
éîðóëìà, áó éîëó äà ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ ýåòìÿê ëàçûìäûð! — äåäèêäÿ
Ùöñàìÿääèí áèð äàùà îíó ãîëëàðû àðàñûíà àëûá ñûõäû âÿ äîäàãëàðûíäàí
þïÿðÿê:
— Áó éîëó àõûðà ãÿäÿð äàâàì åòäèðÿúÿéÿì, ìÿëÿêÿ áó ñþçöìÿ
èíàíà áèëÿð, — äåäè âÿ ãàïûíû þðòöá ÷ûõäû.
***
Ãûçûë Àðñëàíûí äöçÿëòäèéè Èðàã âÿ Ðåéäÿí ýÿëìèø ãîíàãëàðûí
ùåéðÿòèíÿ ñÿáÿá îëìóøäó. Îíëàð ùå÷ áèð çàìàí Ãûçûë Àðñëàíû áó ýöíäÿ
îëäóüó êèìè øàä ýþðìÿìèøäèëÿð. Î, ùÿð ïèéàëÿíè ÿëèíÿ àëäûüû çàìàí áèð
øåèð îõóéóðäó, åéíè çàìàíäà þçö ö÷öí òÿêèéåéè-êÿëàì åòäèéè:
“Åé ÿúÿë òåç ýÿë, áó äèðèëèê ìÿíè ùÿëàê åäèð” ñþçëÿðè äÿ îíóí ãÿë-
áèíäÿ ùàêèì îëàí êÿäÿðëÿðèí íÿ ãÿäÿð êÿñêèí îëäóüóíó áèëäèðèðäè.
Íÿùàéÿò, î, ÿëèíè óçàäûá ãàðøûñûíäà ãîéóëàí ýöëäàíäàí áèð ýöë
ãîïàðûá, ýöëÿ áàõàðàã áó ðöáàèíè îõóäó:
Åé ýöë òö íèøàòè ïàäèøàùàí áóäè,
Àðàìè-äèëè ùÿçàð äÿñòàí áóäè,
Áàèí ùÿìÿ õóáèéî ëÿòàôÿò êè òîðàñò
Àõèð íÿ áÿçèðè-ïàéè ìÿñòàí áóäè.1
Ãûçûë Àðñëàí áó ðöáàèíè îõóéàíäàí ñîíðà åéâàíûí ãàðøûñûíäàêû áàü-

÷àéà áàõàðàã äàíûøûðäû:
— Ùå÷ áèð øåéäÿ øàäëûã ùèññ åäÿ áèëìèðÿì. Ìÿí èíäè-èíäè äöøöíö-
ðÿì êè, øÿðàá äà, ýþçÿëëèê ñþùáÿòè äÿ, ýöëëÿðèí âÿ ÷è÷ÿêëÿðèí òàìàøàñû
äà, èíñàíäà áèð øàäëûüà ñÿáÿá îëà áèëìÿçìèø, ÷öíêè áó ñàéäûãëàðûìûí
__________
1
Åé ýöë, ñÿí ïàäøàùëàðûí øàäëûüûíà ñÿáÿá îëäóüóí, áöëáöëëÿðèí ãÿëáèíèí àðàìû êÿ-
ñèëäèéèí, áó ãÿäÿð ýþçÿëëèê âÿ ëÿòàôÿòÿ ìàëèê îëäóüóí ùàëäà, íÿùàéÿò, ñÿðõîøëàðûí àéàã-
ëàðû àëòûíà äöøìÿìÿëè èäèí.
300

íÿøÿñèíè äÿ èíñàí þçöíäÿ ìþâúóä îëàí áèð øàäëûãëà äóéà áèëÿð. Øàä âÿ
áàéðàì íÿøÿñèíè äàøûéàí áèð ãÿëáÿ ìàòÿì ýèðÿ áèëìÿäèéè êèìè, ìà-
òÿìëè áèð ãÿëáÿ äÿ áàéðàì íÿøÿëÿðè éîë òàïà áèëìÿçìèø. Ãûçûë ýöëöí
÷þùðÿñè äÿ áèð àòÿø îëóá ìÿíèì âàðëûüûìû éàíäûðìàã èñòÿéèð, áÿíþâøÿ-
ëÿð ñàíêè áþéöê áèð ìàòÿìèí ãàðà ïÿðäÿñèíÿ áöðöíìöøäöð. Éàñÿìÿíëÿð
òàáóòóí öçÿðèíÿ äþøÿíìèø áèð àíàíûí ñà÷ëàðûíû òÿìñèë åäèð. Áöëáöëöí
ñÿñè äÿ àíàñûíû êþðïÿëèêäÿ èòèðìèø áèð óøàüûí èíèëòèñè ãÿäÿð ãÿìýèí âÿ
êÿäÿðëèäèð.
Ñþéöäëÿðèí áèð-áèðèíÿ ãàðûøìûø âÿ áàøûíû àøàüû äèêìèø øàõÿëÿðè äÿ
Ëåéëèñèíäÿí àéðûëìûø Ìÿúíóíóí ñà÷ëàðûíû òÿãëèä åäèð.
Íÿðýèçèí ýþç áÿáÿéèíäÿ äÿ þëöì àéàüûíäà äóðàí áèð õÿñòÿíèí ùÿñ-
ðÿòëè áàõûøëàðû äóéóëóð.
Êÿëÿáÿêëÿðèí òèòðÿê ãàíàäëàðû ãÿðã îëìàüà áàøëàéàí ùÿéàò éåëêÿ-
íèíèí ñîí äÿãèãÿëÿðèíè îõóéóð.
Çàíáàã ýöëöíöí àüçû äà ùÿéàòû óäìàã ö÷öí àüçûíû à÷àí áèð ÿæäàùà
ãÿäÿð äÿùøÿòëè âÿ ãîðõóëóäóð.
Öôöãëÿðäÿ ýþðöíÿí ãöðóá øÿôÿãëÿðè áèð ýöíÿøèí ñþíäöéöíö õÿáÿð
âåðèð.
Àõøàì êöëÿêëÿðè ãàðøûñûíäà ó÷óá ýåäÿí éàðïàãëàð ùÿéàòëà âèäàëà-
øàðàã éîõëóüà ýåäÿí áèð áÿõòèí âÿçèééÿòèíè òÿñäèã åäèð.
Ùàâàéà éöêñÿëÿí ôÿââàðÿ áèð ìÿãòóëóí êþêñöíäÿí ôûøãûðàí ãàíëàð
ãÿäÿð ùåéðÿòâåðèúèäèð.
Ùîâóçëàðäà öçÿí þðäÿêëÿð äÿ “þëöì-þëöì” äåéÿ ãûøãûðìàãäàäûðëàð.
Òîðïàãëàðûí öçÿðèíÿ ñÿðèëìèø ÿëâàí ýöëëÿðèí ýþðöíöøö ãàíëû áèð
éàòàüûí ýþðöøöíö ãÿäÿð êÿäÿðÿíýèçäèð.
Ãûçûë Àðñëàíûí èøðÿò ìÿúëèñè ýåúÿ ñààò èêèéÿ ãÿäÿð äàâàì åòäè.
Ãîíàãëàð ýåäÿíäÿí ñîíðà úàðèéÿëÿð ùþêìäàðû ýþòöðöá þç îòàüûíà ýÿòèð-
äèëÿð. Ëàêèí ýöíäöç ñààò îí èêèäÿí ýåúÿ ñààò èêèéÿ ãÿäÿð äàâàì åäÿí
èøðÿò ìÿúëèñè ùþêìäàðûí öçÿðèíÿ ùöúóì åòìèø êÿäÿðëÿðè äàüûòìàüà ìö-
âÿôôÿã îëà áèëìÿìèøäè, î, éàòàã îòàüûíà ýèðäèéè çàìàí áèð àù ÷ÿêÿðÿê:
— Áó ýåúÿ íÿ ãÿäÿð êÿäÿðëè âÿ ãîðõóëó áèð ýåúÿäèð! — äåäè.
Î, éåðèíèí è÷ÿðèñèíäÿ óçàíûá äöøöíöð âÿ þç ñÿùâèíèí íÿòèúÿñè îëàðàã
äöøäöéö éàëãûçëûãäàí øèêàéÿòëÿíèðäè. ßòðàôûíäà äöøìÿíëÿðäÿí áàøãà
êèìñÿíè ýþðìÿéèðäè, ñÿðùÿäëÿðäÿí ýÿëÿí õÿáÿðëÿð äÿ îíó ðàùàòñûç
åäèðäè, ïàéòàõò èñÿ ùàäèñÿëÿð âÿ ìàúÿðàëàð éóâàñûíà äþíìöøäö. Î, áèð
äàùà ýþçëÿðèíè éóìóá àù ÷ÿêäè âÿ: “Åé ÿúÿë, òåç ýÿë, áó äèðèëèê ìÿíè
ùÿëàê åòäè” — äåäèêäÿ ãóëàüû áèð ñÿñ åøèòäè:
301

— “Ùþêìäàð, ÿúÿë ñèçèí ùöçóðóíóçäàäûð, èúàçÿ âåðèí âÿçèôÿñèíÿ
áàøëàñûí!”.
Ãûçûë Àðñëàí áó ñÿñè åøèäÿðêÿí äèêñèíèá ýþçöíö à÷äû, þç ãàðøûñûíäà
Ùöñàìÿääèíè ýþðäö, ùå÷ áèð ñþç äåìÿäè. Îíóí íÿ ö÷öí ýÿëäèéèíè äÿð-
ùàë ùèññ åòäè âÿ:
— Âÿçèôÿíè áèòèð! — äåäèêäÿ Ùöñàìÿääèí ãûëûíúûíû áåø äÿôÿ îíóí
öçÿðèíÿ åíäèðäè.
***
Àòàáÿé ñàðàéûíà âÿ Ãûçûë Àðñëàí ñàðàéûíà ãàðà ÷ÿêèëìèøäè. Ãÿòèáÿ

ñà÷ëàðûíû Ãûçûë Àðñëàíûí òàáóòó öçÿðèíÿ òþêöá àüëàéûðäû; åéíè çàìàíäà
Àòàáÿé ìåéäàíûíäà ãûðõ äàð àüàúû úÿðýÿ èëÿ ãóðóëäó.
Ïàéòàõòäà õàëã àðàñûíäà éàéûëìûø øàéèÿëÿðÿ ýþðÿ Ôÿõðÿääèí âÿ
ßëàÿääèíëÿðèí ýþñòÿðèøëÿðèíÿ ýþðÿ Ùÿìÿäàíäà éàøàéàí àçÿðáàéúàíëûëàð
Ãûçûë Àðñëàíû ýåúÿ þç ñàðàéûíäà þëäöðìöøëÿð.
Îòóç äîããóç íÿôÿð ýöíàùñûç àçÿðáàéúàíëû, Ãûçûë Àðñëàí ñàðàéûíûí
õèäìÿò÷èëÿðèíäÿí äÿ áèð íÿôÿð äàðà ÷ÿêèëÿíäÿí ñîíðà Ãÿòèáÿ Ùöñà-
ìÿääèíè þç éàíûíà ÷àüûðäû âÿ òàïøûðûã âåðäè:
— Ñÿí áó ñààò éöç íÿôÿð àòëû èëÿ áÿðàáÿð Êÿùðàí ãàëàñûíà ýåòìÿëèñÿí.
— Íÿ ö÷öí? Ãûçûë Àðñëàíûí þëöì õÿáÿðèíè Òîüðóëà éåòèðìÿê ö÷öí-
ìö? — äåéÿ òÿÿúúöáëÿ ñîðóøäó.
— Áó ùàäèñÿíè õÿáÿð âåðìÿê, åéíè çàìàíäà ÿëàùÿçðÿòè ùÿáñõà-
íàäàí àçàä åäèá áþéöê áèð åùòèðàìëà ïàéòàõòà äàõèë åòìÿê ëàçûìäûð.
— Çÿíí åäèðÿì êè, áóíóíëà äà ñèçèí Òîüðóë èëÿ îëàí èçäèâàúûíûçà
èìêàí éàðàòìàã ëàçûìäûð, — äåéÿ Ùöñàìÿääèí èñòåùçà èëÿ ýöëäö.
— Ìÿí åëÿ áèëèðÿì êè, èêè ùþêìäàðû þëäöðìÿéè áàúàðàí áèð çàò,
óçàãýþðöúö ñèéàñè äöøöíúÿëè áèð çàò îëìàëûäûð. Ñÿí áèëèðñÿí êè, Òîüðóëäà
ùþêóìÿò âÿ äþâëÿò èäàðÿ åäÿ áèëÿúÿê øöóð éîõäóð. Ëàêèí ìÿìëÿêÿòèí
áàøûíäà äÿéÿðëè îëñóí, äÿéÿðñèç îëñóí, áèð íÿôÿðèí äóðìàñû ëàçûìäûð. Áó
õàëã íÿ ñÿíèí, íÿ äÿ ìÿíèì îüëóìóí òàõòà îòóðìàñûíû òÿñäèã åòìÿê
èñòÿìÿç. Ëàêèí Òîüðóë áó ìÿìëÿêÿòèí ùÿãèãè âàðèñèäèð. Áèç îíóí âàñè-
òÿñèëÿ ùÿð èøè ýþðÿ áèëÿð, îíóí ýþçö ãàðøûñûíäà äà åâëÿíÿ áèëÿðèê.
Ùöñàìÿääèí, ñÿíÿ àíä è÷èðÿì! Ìÿí îíóí ãàäûíû îëìàéàúàüàì,
îíóíëà ìÿíèì àðàìäà ýåäÿí èçäèâàú ìöçàêèðÿëÿðèíèí ùàìûñû îéóíäóð,
ìÿí îíó àëäàäûðäûì, î äà âàõò ãàçàíìàã ö÷öí ìÿíè àëäàäûð âÿ ñöðöí-
302

äöðöðäö. Àüûëëû îë, Òîüðóë òàõòà îòóðìàäàí òàáóòà ýèðÿ áèëìÿéÿúÿêäèð.
Îíó äà áèëìÿëèñÿí êè, áóíäàí ñîíðàêû âÿçèôÿëÿð ìÿíèì þç þùäÿì-
äÿäèð. Òîüðóëó áóðàäà, ßáóáÿêðè èñÿ Òÿáðèçäÿ ìÿùâ åòäèðÿúÿéÿì.
Ãÿòèáÿ áóíëàðû äàíûøäûüû çàìàí Ùöñàìÿääèí äÿ þç õÿéàíÿòèíèí
òàðèõèíè ÿçáÿðëÿéèð âÿ Ãÿòèáÿíèí ìàúÿðàñû íÿòèúÿñèíäÿ ìÿùâ îëàí
ýöíàùñûçëàðûí ìèãäàðûíû ñàéûðäû.
Ùöñàìÿääèí èêè ùþêìäàð, àëòìûø íÿôÿð äÿ ñûðô ýöíàùñûç àäàìûí
åäàì îëóíìàñû ìÿñóëèééÿòèíè äàøûéûðäû. Áóíëàðûí ìöãàáèëèíäÿ èñÿ ôÿãÿò
áåø äÿôÿ Ãÿòèáÿíèí äîäàãëàðûíäàí þïÿ áèëìèøäè. Àðòûã î éîðüóí èäè,
öìèäñèçëèê þçöíöí áöòöí ÷ûëïàãëûüû èëÿ îíà ýþðöíìÿéÿ áàøëàìûøäû.
Ãÿòèáÿ îíóí ýþçëÿðèíÿ áàõäûüû çàìàí îíäà ãåéðè-àäè áèð äöøöíúÿ
äîüäóüóíó äÿðùàë ùèññ åäÿðÿê ãîðõäó âÿ ãÿëáèíäÿ: “Èêè ùþêìäàðû
ìÿùâ åäÿ áèëÿí, áèð Ãÿòèáÿíè äÿ ùÿéàòäàí àéûðà áèëÿð” — äåéÿðÿê òèòðÿäè
âÿ äöøöíäö:
“Ìÿí èñòÿñÿì áó ñààòûí þçöíäÿ Ùöñàìÿääèíè Ãûçûë Àðñëàíûí ãÿò-
ëèíäÿ òþùìÿòëÿíäèðèá åäàì åòäèðÿ áèëÿðÿì, ëàêèí Ùöñàìÿääèí ýÿëÿúÿê-
äÿ éåíÿ äÿ ìÿíÿ ëàçûìäûð. Î, àðòûã âèúäàíûíû óäóçìóø áèð àäàìäûð. Î
þç íèúàòûíû, õÿéàíÿòè äàâàì åòäèðìÿêäÿ àðàìàãäàäûð. Áó òÿáèè ùàëäûð,
÷öíêè ìÿí îíó áó õÿéàíÿòÿ àëûøäûðìûøàì. Ìÿí áó èøÿ áàøãàñûíû ùàçûð-
ëàéà áèëìÿéÿúÿéÿì, ÷öíêè ýÿíúëèê óçàãëàðäà ãàëìûø, ýþçÿëëèê èñÿ äàüûí
àðõàñûíà ÷ÿêèëÿí ýöíÿøèí ñîí çèéàëàðû ãÿäÿð áèð þìðÿ ìàëèêäèð. Áóíäàí
ñîíðà ùå÷ áèð àüûëñûç ýÿíúëèêäÿí óçàãëàøàí áèð ãàäûíû ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí
ÿëèíè ãàíà áàòûðìàç”.
Ãÿòèáÿ ùÿìèí ôèêèðëÿðäÿí ñîíðà Ùöñàìÿääèíÿ òÿðÿô ýÿëèá ÿëèíè
îíóí ÷èéíèíÿ ãîéàðàã äåäè:
— ßçèç äîñòóì, ìÿí èêè ìÿñÿëÿíè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí ÷àëûøûðàì.
Îíëàðäàí áèðèñè îüëóìóí âÿëèÿùäëèéèíè òÿñäèã åòäèðìÿê, èêèíúèñè äÿ
ñÿíèíëÿ ãóðìàã èñòÿäèéèì àèëÿ ùÿéàòûíû ìàíåÿñèç éàøàòìàãäàí
èáàðÿòäèð. Ìàíåÿëÿðèí ÷ÿòèíè âÿ ãîðõóëóñó àðàäàí ãàëäûðûëäû. Òîüðóëóí
ìþâãåéè ñàáóíóí êþïöéö ãÿäÿð äÿ ìþùêÿì äåéèëäèð. Ëàêèí î áèçÿ
ëàçûìäûð. Öìóìè òÿùëöêÿíè éàëíûç îíó òàõòà ÿéëÿøäèðìÿêëÿ àðàäàí ãàë-
äûðà áèëÿðèê. Ñÿí ýþðöðñÿí êè, Ãûçûë Àðñëàíûí òàáóòó àðàëûãäàí ãàëäûðûë-
ìàäàí èðàãëûëàð ìÿìëÿêÿòè áþëöøäöðìÿê ö÷öí ëàéèùÿ äöçÿëäèðäèëÿð.
Ìÿìëÿêÿò áàøãàëàðûíûí ÿëèíÿ êå÷ÿðñÿ, ñÿí Ùöñàìÿääèíèí âÿ ìÿí
Ãÿòèáÿíèí íÿ êèìè áèð ÿùÿìèééÿòè îëà áèëÿð?
Áèçèì ùÿð èêèìèçè áèð õàèí âÿ áèð ãàòèë êèìè úÿçàëàíäûðàð âÿ ðöñâàé
åäÿðëÿð. Áèç þç àðçóëàðûìûçû èêè íÿôÿð àäè àäàì êèìè äåéèë, èêè íÿôÿð
303

ùþêìðàí êèìè ùÿéàòà êå÷èðìÿëèéèê. Áóíóí ö÷öí äÿ Òîüðóëóí òÿúèëè
ñóðÿòäÿ Ùÿìÿäàíà ÷àüûðûëìàñû ëàçûìäûð. ×öíêè áèçèì èãáàëûìûç îíóí
èãáàëûíà áàüëûäûð. Áó ìÿìëÿêÿòè àíúàã îíóí âàñèòÿñèëÿ þç ÿëèìèçÿ
êå÷èðÿ áèëÿðèê. Ñÿíÿ ìöùöì áèð ìÿñÿëÿíè äÿ õàòûðëàäûðàì. Àðòûã øÿõñè
ìÿñÿëÿëÿðè èðÿëè ÷ÿêìÿéèí âàõòû äåéèë, áèç áóíóíëà ùÿð áèð øåéè óäóçà
áèëÿðèê. ßââÿëúÿ ìÿìëÿêÿòè þç ÿëèìèçäÿ òÿùêèì åòìÿëèéèê, ñîíðà äà
èçäèâàú ìÿñÿëÿñèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿëèéèê. Ñÿí Ùöñàìÿääèí àäè áèð ãÿù-
ðÿìàíñàí, ñÿíèí êèìèëÿð ÷îõäóð, ñÿíèí øÿðÿô âÿ øþùðÿòèí áèð ìÿìëÿ-
êÿòèí ìÿëÿêÿñèíÿ åâëÿíìÿêäÿí àñûëûäûð.
Ùöñàìÿääèí ãÿëáèíäÿ Ãÿòèáÿíèí äåäèêëÿðè èëÿ éöç ôàèç ðàçûëàøäû, î
áó ìÿñÿëÿëÿðèí Òîüðóë èëÿ áèòÿúÿéèíÿ èíàíäû, åéíè çàìàíäà éåíÿ äÿ:
“Éîëóí éàðûñûíäàí ãàéûäûá ãà÷ìàã äà àüûëñûçëûãäûð. Ìÿí àðòûã ÿëèìè
ãàíà áîéàìûøàì” — äåéÿ äöøöíöðäö. Áó ôèêðèí òÿñèðè èëÿ äÿ Ãÿòèáÿéÿ äåäè:
— Åéáè íÿäèð? Ìÿëÿêÿ äåäèéè êèìè îëñóí. Ëàêèí ñÿáðèí äÿ áèð èíòè-
ùàñû îëìàëûäûð. Àíúàã ìÿëÿêÿ äÿ îíó áèëìÿëèäèð êè, ìÿí áó ùÿéàòûí
øÿêëèíè äÿéèøìÿéè äÿ áàúàðà áèëÿðÿì.
Ãÿòèáÿ éåíÿ äÿ íÿñèùÿòâåðèúè áèð âÿçèééÿò àëûá:
— Ñÿí þç öçÿðèíäÿ îëàí òàðèõè ëÿêÿëÿðè àíúàã ìÿíèì ðàçûëûüûìû ÿëäÿ
åòìÿê âÿ äåäèêëÿðèìè ùÿéàòà êå÷èðìÿêëÿ þç öçÿðèíäÿí òÿìèçëÿéÿ
áèëÿúÿêñÿí, — äåäèêäÿ, Ùöñàìÿääèí äÿ:
— Ìÿí áöòöí ùÿéàòûìû ìöùàðèáÿëÿðäÿ êå÷èðäèì. Öçÿðèìäÿ îëàí
ëÿêÿëÿðè áèð ãàäûíûí ðèçàñûíû ÿëäÿ åòìÿêëÿ éîõ, òÿçÿ ãàíëàð èëÿ òÿìèçëÿ-
ìÿê ìöìêöíäöð, — äåäè.
Ãÿòèáÿ îíóí ñþçöíäÿí þëöì òÿùäèäèíè àíëàäû âÿ úàâàáûíäà:
— Èêè ïàäøàùûí ìÿñÿëÿñèíè ùÿëë åäÿ áèëÿí ãàäûí, àäè áèð øÿõñèí
ìÿñÿëÿñèíè äÿ ùÿëë åäÿ áèëÿð, — äåäè.
— Ñèç àäè áèð àäàìëà èø òóòìàéûðñûíûç. Áèð äÿ áÿçÿí àäè àäàìëàð äà
ôþâãÿëàäÿ ùàäèñÿëÿð éàðàòìàüû áàúàðûðëàð.
— Åòèðàô åäèðÿì. Ñÿí äàíûøäûüûí ìÿñóëèééÿòèí áèð ùèññÿñè äÿ ìÿíèì
þùäÿìäÿäèð. Òÿðÿçèíèí áèð ýþçöíäÿ ñÿí, èêèíúè ýþçöíäÿ èñÿ ìÿí äóð-
ìóøàì, áèçèì èêèìèçäÿí áèðèìèç ìöâàçèíÿòè èòèðìèø îëóðñàã, èêèìèç äÿ
ìÿùâ îëàðûã. Þëìÿê âÿ þëäöðìÿê äöøöíúÿëÿðè èìêàíñûçëûãäàí äîüóð.
Ìÿí ñÿíÿ äèðèëèê éîëóíó ýþñòÿðäèéèì çàìàí ñÿíèí þëöá âÿ þëäöðìÿê
ùàããûíäàêû äöøöíúÿí éåðñèçäèð.
Ìÿí çÿíí åäèðÿì êè, ñÿíèí áèòèðäèéèí âÿçèôÿëÿð áèð øöóðñóçëóüóí íÿòè-
úÿñè äåéèë. Ìàäàì êè, áó âÿçèôÿëÿðè áèð ìÿãñÿäëÿ ÿñàñëàíäûðìûøñàí, î çà-
ìàí âÿçèôÿíè òàìàìëàìàã èøèíäÿ éàáàí÷û ôèêèðëÿðÿ èìêàí âåðìÿìÿëèñÿí.
304

Ìÿí ñÿíèí àðàëûüà ñöðäöéöí øÿõñè àðçóëàðà áó ñààòûí þçöíäÿ úàâàá
âåðÿ áèëÿðÿì. Î áèð íå÷ÿ äÿãèãÿíèí èøèäèð. Ëàêèí ìÿí ñÿíèí âèúäàí âÿ
øÿðÿôèíè ëÿêÿëÿíäèðìÿìÿê ö÷öí áóíó èñòÿìèðÿì. Ìÿí èñòÿéèðÿì êè,
ñÿí ìÿíÿ áèð ôàùèøÿ êèìè äåéèë, þç ÿðèíÿ ñàäèã, øÿðÿôëè, íàìóñëó áèð
ãàäûí êèìè ñàùèáëÿíÿñÿí.
Ìÿí ñÿíèí áÿçè õûðäà òÿëÿáëÿðèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿêëÿ ñÿíÿ þç ñåâ-
ýèìè âÿ ìÿùÿááÿòèìè áèëäèðìÿê èñòÿìèøÿì. Ñÿí áèëèðñÿí êè, ìÿí Àòàáÿé
Ìÿùÿììÿäè ñåâìèðäèì, îíóíëà óçóí èëëÿð éàøàäûüûì çàìàí àíúàã áèð
óøàã àíàñû îëäóì. ×öíêè î ìÿíè ñåâýèìäÿí àéûðìûøäû, î ìÿíè ñÿíèí
ÿëèíäÿí àëàðàã ñàùèáëÿíìèøäè. Ìÿí øàèðäÿí ñîíðà ñÿíè èíòèõàá åòìèø-
äèì, ëàêèí î, ìÿíèì àðçóëàðûìà ìàíåÿ òþðÿòäè, áóíóí ö÷öí äÿ îíäàí
èíòèãàì àëäûì. Ëàêèí áó èíòèãàì áèð øÿõñèí ùÿéàòûíäà äåéèë, áèð õàíÿ-
äàíûí øÿõñèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðèëìÿëèäèð. Äå ýþðöì, ñÿí áó èøäÿ àõûðà ãÿäÿð
èøòèðàê åäÿúÿêñÿíìè?
— Èøòèðàê åäÿúÿéÿì, — äåäèêäÿ, Ãÿòèáÿ îíóí áîéíóíó ãóúàãëàéàðàã
äîäàãëàðûíäàí þïäö âÿ ÿââÿëêè ñþçëÿðèíè òÿêðàð åäÿðÿê:
— Áèð àç äà ñÿáð åò, ìÿíèì ðóùóì, äàëûñû ñîíðà! — äåäè.
***
Òîüðóë Ùÿìÿäàíà ýÿëÿí êèìè Ãÿòèáÿ Àòàáÿé ñàðàéûíû òÿçèéÿ

ìÿúëèñèíÿ ÷åâèðìèøäè. Î, Òîüðóë èëÿ ýþðöøìÿéÿ òÿëÿñèðäè, áèðèíúè äÿôÿ
àíúàã òÿçèéÿ áÿùàíÿñèëÿ ýþðöøÿ áèëÿúÿêäè. ×öíêè Òîüðóë Ùÿìÿäàíà
ýÿëÿí ýöíäÿí áÿðè íÿ Ãÿòèáÿíè éàíûíà ÷àüûðìûø, íÿ äÿ îíóí ýþðöøöíÿ
ýåòìèøäè. ×öíêè Òîüðóë Ãÿòèáÿ èëÿ éàõûíëàøìàüûí àçÿðáàéúàíëûëàðäàí
óçàãëàøìàã äåìÿê îëäóüóíó ÷îõ àéäûí áèð ñóðÿòäÿ áèëèðäè. Áóíà ýþðÿ
äÿ î, Ãÿòèáÿíèí ýþçöíÿ ýþðöíìÿê èñòÿìèðäè.
Ëàêèí Ãûçûë Àðñëàíûí òÿçèéÿñè Òîüðóë èëÿ Ãÿòèáÿíèí ýþðöøöíÿ ñÿáÿá
îëäó. Ãÿòèáÿíèí ãàðøûñûíäà äóðàí òÿçÿ ìÿñÿëÿ îëäóãúà ìöðÿêêÿá áèð
ìÿñÿëÿ èäè. Î, Òîüðóë èëÿ ùÿëë åäèëÿúÿê áó ìÿñÿëÿëÿð ùàããûíäà áåëÿ áèð
ëàéèùÿ ùàçûðëàìûøäû:
Òîüðóëà ÿðÿ ýåäÿúÿê, îüëóíó âÿëèÿùä, þçöíö èñÿ ìÿëÿêÿ åëàí åòäè-
ðÿúÿê èäè. Þç áàúûñû Òÿëèÿ âàñèòÿñèëÿ ßáóáÿêð èáí Ìÿùÿììÿäè Òÿá-
ðèçäÿ çÿùÿðëÿéÿúÿê, ñîíðà äà Ùöñàìÿääèí âàñèòÿñèëÿ Òîüðóëó ìÿùâ
åäÿúÿê âÿ îüëóíó ïàäøàù åëàí åäÿúÿêäè.
Áó òÿäáèðëÿðèí ùÿð ö÷öíö ùÿéàòà êå÷èðìÿê ÷ÿòèí èäè.
305

ßââÿëà, Òîüðóë îíó àëäàäûð âÿ îíà åâëÿíìÿê èñòÿìèðäè, ÷öíêè î,
ùå÷ âÿúùëÿ îüëó Ìÿëèêøàùûí âàðèñëèéèíè Ãöòëöü èëÿ ÿâÿç åòìÿê èñòÿ-
ìèðäè.
Èêèíúèñè, Òÿëèÿíèí ßáóáÿêðè çÿùÿðëÿéÿ áèëÿúÿéè øöáùÿëè èäè. ×öíêè
Òÿëèÿ èëÿ ßáóáÿêðèí ìÿêòóáëàøìàñû îíëàðûí àðàñûíäà áèð ñåâýè ìþâúóä
îëäóüóíó ýþñòÿðèðäè.
Ö÷öíúöñö, àçÿðáàéúàíëûëàðûí ßáóáÿêðäÿí áàøãà áèðèñèíè âÿëèÿùä
òàíûìàã èñòÿìÿìÿñèíäÿí èáàðÿò èäè.
Òîüðóë, Ãÿòèáÿíèí Ãûçûë Àðñëàíà òÿçèéÿ ñàõëàäûüûíû åøèäÿðÿê úàðè-
éÿñè Úàäóíó1 àõøàì ñààò ñÿêêèçäÿ Àòàáÿé ñàðàéûíà ýþíäÿðèá áàø ñàüëû-
üûíà ýÿëÿúÿéèíè õÿáÿð âåðìèøäè.
Àõøàì ñààò ñÿêêèçäÿ Òîüðóë Ãÿòèáÿíèí îòàüûíà äàõèë îëäóüó çàìàí,
îíó áàøûíäàí àéàüûíà ãÿäÿð ãàðà èïÿéÿ áöðöíìöø ýþðäö. Ãÿòèáÿ îíó
ãàðøûëàäû âÿ àüëàéàðàã:
— ßëàùÿçðÿò! Áÿäáÿõò âÿ ìÿðùóì ãàðäàøûíûçûí òÿðÿôèíäÿí áàøûíûç
ñàü îëñóí. Äöøìÿí þç èøèíè èøëÿäè. Íÿ åòìÿê? Áèçèì õàíÿäàíûí èãáàëû
áåëÿ ìÿñëÿùÿò ýþðìöøäöð.
Òîüðóë Ãÿòèáÿéÿ òÿñÿëëè âåðèá äåäè:
— Ìöñèáÿòèìèç îëäóãúà áþéöêäöð. ßúÿáà, ãàòèëëÿð ùÿáñÿ àëûíìûø-
äûðìû?
— Áÿëè, àëûíìûøäûð. Ùàìàí ýöí åäàì åòäèðäèì.
Òîüðóë äÿðùàë ìÿñÿëÿíè àíëàäû. ×öíêè Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí ãÿò-
ëèíäÿ äÿ Ãÿòèáÿ äÿëëÿéè äÿðùàë ãÿòë åòäèðèá, úèíàéÿòèí èôøà åäèëìÿñèíÿ
èìêàí âåðìÿìèøäè.
Òîüðóë Ãÿòèáÿéÿ ñóàë âåðäè:
— Ãàðäàøûìû þëäöðÿíëÿð êèì èäè?
— Àçÿðáàéúàíëûëàð èäè.
— Îíëàðûí áó úèíàéÿòè èøëÿìÿëÿðèíèí ñÿáÿáè íÿ èäè?
— Îíëàðû áó úèíàéÿòÿ ìÿúáóð åäÿí Ôÿõðÿääèí âÿ ßëàÿääèíäèð...
Îíëàð ßáóáÿêðè ùþêóìÿò áàøûíà êå÷èðìÿê èñòÿéèðëÿð. Ãàòèëëÿð áóíëàðûí
ùàìûñûíû áîéóíëàðûíà ýþòöðäöëÿð.
Òîüðóë áó þëöìöí ìöíäÿðèúÿñèíè ÷îõ ýþçÿë áèëèðäè. Ëàêèí Ãÿòèáÿíè
àéûã ñàëìàìàã ö÷öí Ãÿòèáÿéÿ éàâàøäàí äåäè:
— Åëÿ èñÿ ßáóáÿêðèí áàðÿñèíäÿ äöøöíìÿê ëàçûìäûð. Çÿííèìúÿ, îíó
ïàéòàõòà ÷àüûðûá áóðàäà ìÿùâ åòìÿê ëàçûìäûð.
__________
1
Ú à ä ó — Òîüðóëóí ÿí ñåâèìëè úàðèéÿñè èäè. Î, ÷îõ ýþçÿë îëäóüó ö÷öí Òîüðóë îíà
úàäó àäû âåðìèøäè.
306

Ãÿòèáÿ áóíà åòèðàç åäÿðÿê:
— Áó ôèêèð èëÿ ðàçûëàøà áèëìÿðÿì. ßââÿëà, î áèçÿ èíàíûá Ùÿìÿäàíà
ýÿëìÿç, áóíà àçÿðáàéúàíëûëàð äà èìêàí âåðìÿçëÿð. ×àðÿñè áèðäèð: Òîüðóë
ùÿçðÿòëÿðè ßáóáÿêðèí âÿëèÿùäëèéèíè òÿñäèã åòìÿëèäèð.
Òîüðóë òÿÿúúöáëö áèð ñóàë âåðäè:
— Îíóí âÿëèÿùäëèéèíè òÿñäèã åòìÿêìè?
— Áÿëè, òÿñäèã åòìÿê. Áó òÿäáèð àçÿðáàéúàíëûëàðûí áèçèì ÿëåéùèìèçÿ
îëàí ùÿð áèð òÿøÿááöñöíÿ ñîí ãîéàð. Õàëãûí ÿôêàðû ñàêèò îëàð. Ìÿí
ùàìàí ôÿðìàíû ýþòöðöá Àçÿðáàéúàíà ýåäÿðÿì. Îðàäà Ãûçûë Àðñëàíûí
òÿçèéÿñèíè ñàõëàäûüûì çàìàí Àçÿðáàéúàí çèéàëûëàðû èëÿ ýþðöøöá îíëàðûí
ôèêðèíè þéðÿíÿðÿì. Åéíè çàìàíäà þçöìëÿ áÿðàáÿð Àçÿðáàéúàíà ýþòö-
ðÿúÿéèì Òÿëèÿíèí âàñèòÿñèëÿ ßáóáÿêðèí þëöìöíÿ çÿìèíÿ ùàçûðëàéà
áèëÿðÿì. Áóðàñû ÷îõ äà ÷ÿòèí äåéèë. Òÿäáèðè ùÿéàòà êå÷èðÿíäÿí ñîíðà,
ñàðàé úàðèéÿëÿðèíäÿí áèðèñèíè åäàì åòäèðÿð âÿ øÿùÿðÿ áåëÿ áèð øàéèÿ
áóðàõäûðàðàì: “Âÿëèÿùäè ñåâìèø úàðèéÿ îíó Òÿëèÿéÿ ãûñãàíàðàã çÿùÿð-
ëÿìèøäèð”.
Ãÿòèáÿ áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà Òîüðóëà ñóàë âåðäè:
— ßëàùÿçðÿò ìÿíèì áó ôèêðèìè áÿéÿíèðìè?
— Òÿãäèð âÿ òÿáðèê åäèðÿì, ìÿëÿêÿíèí áó èøëÿðäÿ îëàí òÿúðöáÿ âÿ
ìÿùàðÿòèíè áèëìÿìèø äåéèëÿì. Áó âÿçèôÿëÿð ëàéèãèëÿ ùÿéàòà êå÷ÿíäÿí
ñîíðà áàøãà ìàíåÿëÿðè àðàëûãäàí ýþòöðìÿê ÷îõ ÷ÿòèí äåéèë. ×öíêè
ßáóáÿêð àðàëûãäàí ýþòöðöëÿíäÿí ñîíðà àçÿðáàéúàíëûëàð öìèäñèçëèéÿ
äöøÿúÿêëÿð, ÷öíêè îíëàðûí âÿëèÿùä íàìèçÿäëèéèíÿ áàøãà àäàìëàðû éîõ-
äóð. Î çàìàí ñÿíèí îüëóí ùå÷ áèð ìàíåÿ ýþðìÿäÿí âÿëèÿùäèí ìÿðòÿ-
áÿñèíè èøüàë åäÿð. Ìÿí äÿ ùàäèñÿëÿðäÿí éîðóëìóøàì, ñÿùùÿòèì ïîçó-
ëóáäóð, ìÿëÿêÿ èëÿ áÿðàáÿð èñòèðàùÿòÿ áàøëàðûã, âÿëèÿùäëèéè Ãöòëöü Èíàíú,
ùþêìäàðëûüû èñÿ îüëóì Ìÿëèêøàùà òàïøûðàðûã.
Ãÿòèáÿ Òîüðóëóí áó ñþçëÿðèíäÿí ñåâèíäè, áöòöí ìÿñÿëÿëÿðè áèòìèø
ùåñàá åòäè âÿ ñîí ñóàëûíû âåðäè:
— Áÿñ ìÿíèì þç ìÿñÿëÿì íåúÿ îëñóí?
— Ìÿëÿêÿíèí ìÿñÿëÿñè áèçèì øÿõñèééÿòèìèçÿ äàèð ìÿñÿëÿëÿðäÿíäèð.
Ãûçûë Àðñëàíûí òÿçèéÿñèíè áàøà âåðÿíäÿí ñîíðà, éåíÿ äÿ ïàéòàõòà
ãàéûäàðñûíûç. Î çàìàí âÿëèÿùä ßáóáÿêð äÿ àðàëûãäàí ýþòöðöëìöø îëàð.
Áóðàäà ñèçèí ìÿëÿêÿëèê âÿ îüëóíóçóí âÿëèÿùäëèéèíè åëàí åäÿðèê.
Òîüðóëóí áó éàüëû ñþçëÿðèíäÿí ñåâèíÿí Ãÿòèáÿ ùþíêöð-ùþíêöð
àüëàäû, ýþçëÿðèíäÿ îéíàìàüà áàøëàéàí øàäëûã áóëóäëàðûíûí èëê äàìúûëàðû
äöøìÿéÿ áàøëàéàðàã àüëàéà-àüëàéà äåäè:
307

— Ìÿí áó ýöíëÿðè áþéöê áèð èíòèçàðëà ýþçëÿéèðäèì. Ìÿí àíúàã
ÿëàùÿçðÿòèí êþëýÿñèíè þç öçÿðèìäÿ ýþðäöéöì çàìàí þçöìö õîøáÿõò
ùåñàá åäÿ áèëÿúÿéÿì.
Òîüðóë èñÿ áóíóí úàâàáûíäà:
— Ýþçÿë âÿ ìþùòÿðÿì ìÿëÿêÿ, äåäèêëÿðèìèí ñÿìèìè îëäóüóíà
èíàíà áèëÿð, — äåéÿðÿê âèäàëàøäû.
ÑÅÂÝÈ Âß ÇßÙßÐ
Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí ìÿëÿêÿñè Ãÿòèáÿíèí Òÿáðèçÿ ýÿëìÿê õÿáÿðè

Àçÿðáàéúàí ùþêóìÿòè äàèðÿëÿðèíäÿ î ãÿäÿð äÿ ñÿìèìè ãàðøûëàíìàäû.
Ëàêèí ßáóáÿêð ðÿñìè îëàðàã Ãûçûë Àðñëàí ñàðàéûíäà ëàçûìè ùàçûðëûã
ýþðöëìÿñèíÿ ÿìð âåðìèøäè. Èñòèãáàë ìÿðàñèìè èñÿ äöçÿëäèëìÿìèøäè.
Ãÿòèáÿ áóíó ùå÷ áèð âàõò õÿéàëûíà ýÿòèðìèðäè, î, þçöíöí Òÿáðèç àëòûíäà
ÿéàí âÿ ðóùàíèëÿð òÿðÿôèíäÿí ãàðøûëàíàúàüûíà èíàíûðäû. Ëàêèí î, Âàñìûíú
øÿùÿðèíÿ éåòèøäèéè çàìàí þçöíöí àðçóëàðûíäàí áèð ÿñÿð ãàëìàäûüûíû
ýþðäö. Áèð íÿôÿð äÿ îëñà èñòèãáàëà ÷ûõàí éîõ èäè. Áóíà ýþðÿ äÿ îíóí
ãàôèëÿñè Âàñìûíúäà áèð ýöí ãàëìàã âÿ ìÿëÿêÿíèí øÿùÿðÿ éàõûíëàø-
äûüûíû âÿëèÿùäÿ õÿáÿð âåðìÿê ãÿðàðûíà ýÿëìèøäè. Áèð ýöí ÿâÿçèíÿ Âàñ-
ìûíúäà èêè ýöí îòóðäóëàð, ëàêèí èñòèãáàëà ÷ûõàí îëìàäû. Íÿùàéÿò, îíëàð
øÿùÿðÿ ýåúÿ âàõòûíäà ýèðìÿê ö÷öí Âàñìûíú øÿùÿðèíäÿí ÷îõ òÿõèðëÿ
÷ûõäûëàð âÿ ýåúÿäÿí ÷îõ êå÷ìèø øÿùÿðÿ ýèðäèëÿð.
Ãÿòèáÿíèí ãàôèëÿñèíè Ãûçûë Àðñëàíûí ñàðàéûíûí ãàðøûñûíà ãÿäÿð êö÷ÿ
äèëÿí÷èëÿðè èëÿ áàçàð ãàðîâóë÷óëàðû ìöøàéèÿò åòäè.
Òÿáðèç õàëãûíûí Ãÿòèáÿéÿ ãàðøû ãîéäóüó áó åòèíàñûçëûã Àçÿðáàéúàí
õàëãûíûí îíà áÿñëÿäèéè áþéöê áèð íèôðÿòèí êè÷èê íöìóíÿñè èäè.
Ãÿòèáÿ, Ãûçûë Àðñëàí ñàðàéûíûí ãàðøûñûíà éåòèøÿíÿ ãÿäÿð áàøûíû òàõò-
ðÿâàíûí ïÿíúÿðÿñèíäÿí ÷ûõàðûá êö÷ÿéÿ áàõìàã èñòÿìèðäè, ÷öíêè î, êö÷ÿ
óøàãëàðûíûí ãûøãûðòûñûíû åøèòäèêúÿ ÿñÿáèëÿøèðäè. Î, Òÿáðèçÿ ýÿëìÿéèíäÿí
òàìàìèëÿ ïåøìàí îëìóøäó, ãàíû ãàðàëìûøäû, þç-þçöíö ñþéöðäö. Î,
þçöíöí íÿ ãÿäÿð àë÷àëäûüûíû ùèññ åäèð âÿ äöøöíöðäö.
Òàõò-ðÿâàí Ãûçûë Àðñëàí ñàðàéûíûí ãàðøûñûíà éåòèøäèéè çàìàí âÿëè-
ÿùäèí þçö âÿ áèð äÿñòÿ ñàðàé õèäìÿò÷èëÿðè îíó ãàðøûëàäûëàð.
Î, Ãûçûë Àðñëàí ñàðàéûíà ìàòÿì ëèáàñûíäà ýèðäè, âÿëèÿùäè ãóúàã-
ëàéûá þïäö âÿ àüëàéà-àüëàéà:
— ßçèç îüëóì! ßìèí òÿðÿôèíäÿí áàøûí ñàü îëñóí! — äåäè. — Áèçèì
ãÿëáèìèçÿ èêèíúè éàðàíû âóðäóëàð. Áó éàðàëàð ñàüàëìàç éàðàäûð. Õàíÿ-
308

äàíûìûçû ìÿùâ åòìÿê ö÷öí äöøìÿíëÿðèìèç ùÿð úöð àë÷àãëûãëàðà ùàçûðäûð.
Îüëóì! Áóíäàí ñîíðà þç ùÿéàòûíû ãîðóìàëûñàí.
Âÿëèÿùä þýåé àíàñûíûí áó ñþçëÿðèíäÿí ùÿääèíäÿí àðòûã êÿäÿðëÿíäè,
ëàêèí Ãÿòèáÿíèí éàíûíäà îíóí êè÷èê áàúûñû Òÿëèÿíè ýþðäöéö çàìàí îíäà
ÿñêè ñåâýèëÿð áèð äàùà úîøäó.
Ãÿòèáÿ Òÿáðèçÿ ýÿëäèéèíèí áèðèíúè ýöíö Ãûçûë Àðñëàíûí òÿçèéÿñèíè
åëàí åòäè. Ãóëïëó ãàçàíëàð àñûëäû, éåääè ýöí, éåääè ýåúÿ Òÿáðèç ìÿñúèä-
ëÿðèíäÿ ôÿãèðëÿðÿ âÿ äèëÿí÷èëÿðÿ éåìÿê âåðèëäè. Ñåéèäëÿðÿ, ìîëëàëàðà âÿ
ìöúòÿùèäëÿðÿ åùñàíëàð âÿ ùÿäèééÿëÿð ýþíäÿðèëäè. Î, Òÿáðèçÿ ýÿëäèéèíèí
îíóíúó ýöíö Òÿáðèç ÿéàí âÿ ðóùàíèëÿðèíäÿí áèð ùèññÿñèíè ùÿäèééÿëÿð
âÿ åùñàíëàð íÿòèúÿñèíäÿ ÿòðàôûíà éûüà áèëäè âÿ áþéöê áèð ìÿúëèñ òÿðòèá
åòäè.
Âÿëèÿùäèí êàòèáè, Òîüðóë òÿðÿôèíäÿí ýþíäÿðèëÿí ôÿðìàíû ìÿúëèñäÿ
îõóäó:
“Àçÿðáàéúàí, Èðàã, Ðåé âÿ Èðàíûí ùþêìäàðû Ìÿëèê Òîüðóë ßáóáÿêð
èáí Ìÿùÿììÿä èáí Åëäÿíèçèí âÿëèÿùäëèéèíè òÿñäèã åäèð âÿ îíà áèð
øàùàíÿ õÿëÿò ýþíäÿðèð”.
Êàòèá ôÿðìàíû îõóéàíäàí ñîíðà ãèéìÿòëè áèð õÿëÿò ýÿòèðèá âÿëèÿùäèí
÷èéíèíÿ ñàëäûëàð.
Ãÿòèáÿíèí áó ñàäÿ âÿ óúóç òÿäáèðëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ Òîüðóë ö÷öí ýåíèø
âÿ ôàéäàëû áèð ìþâãå ãàçàíûëäû. Àçÿðáàéúàíëûëàð Òîüðóëóí ßáóáÿêðèí
âÿëèÿùäëèéèíÿ äàèð ýþíäÿðäèéè ôÿðìàíû áþéöê áèð øàäëûãëà ãàðøûëàäûëàð
âÿ Òîüðóëóí òàõòà úöëóñ åòäèéè ýöíö òÿáðèê åòìÿê ö÷öí íöìàéÿíäÿëÿð
ýþíäÿðäèëÿð.
Ãÿòèáÿ áó ìöâÿôôÿãèééÿòè ÿëäÿ åäÿíäÿí ñîíðà èêèíúè âÿçèôÿñèíÿ
áàøëàäû. Î, Òÿëèÿ èëÿ âÿëèÿùäèí àðàñûíäà ìþâúóä îëàí ñåâýèéÿ þç ìÿç-
ìóíóíó âåðìÿê èñòÿäè. Ëàêèí Òÿëèÿéÿ áó ôèêðè áèðäÿí-áèðÿ èçàù åòìÿê
èñòÿìèðäè.
Òÿëèÿ ýöíöí áèðèíäÿ Ãÿòèáÿíèí îòàüûíà ýèðäèéè çàìàí Ãÿòèáÿíèí
ùþíêöð-ùþíêöð àüëàäûüûíû ýþðöíúÿ ùåéðÿòëÿíäè âÿ Ãÿòèáÿíèí ãàðøû-
ñûíäà àòàñû ßìèð Èíàíúûí ïàëòàðëàðûíû ýþðäö. Òÿëèÿ äÿ ëèáàñûí ÿòðàôûíäà
îòóðóá Ãÿòèáÿ èëÿ áÿðàáÿð áèð ãÿäÿð àüëàäû. Ñàêèò îëäóëàð, íÿùàéÿò,
Ãÿòèáÿ ÿëèíè Òÿëèÿíèí ñà÷ëàðûíäà ýÿçäèðÿðÿê äåäè:
— Áÿäáÿõò ãûç, ñÿí þç àòàíûí íÿ êèìè ìåùðèáàí âÿ ìÿùÿááÿòëè áèð
çàò îëäóüóíó áèëìèðñÿí, ÷öíêè î, ìÿùâ åäèëÿí çàìàí ñÿí êþðïÿ èäèí.
Àòàíû àñäûëàð, éàçûã àíàìûç äà êÿäÿðèíäÿí õÿñòÿëÿíèá þëäö.
Òÿëèÿ áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà:
309

— Ñÿíèí ÿëèíäÿ èõòèéàð îëäóüó çàìàí àòàìûí ãàòèëëÿðèíäÿí èíòèãàì
àëìàüû áàúàðìàäûíìû?
— Èíòèãàì àëûðàì, éåíÿ äÿ àëàúàüàì, ÿñàñ ìÿãñÿäÿ íàèë îëìàã
ö÷öí ùþêóìÿòè ÿëÿ àëìàã ëàçûìäûð. Àòàíûí èíòèãàìûíû àëìàãäàí þòðö
ñÿíèí áàúûí îüëó Ãöòëöüöí ùþêóìÿò áàøûíà êå÷ìÿñèíÿ ÷àëûøìàëûñàí.
Ñÿí áó èíòèãàìëàðà òÿðÿôäàð äåéèëñÿíìè? ßúÿáà, ñÿí àòàíûí ãàòèëëÿ-
ðèíäÿí èíòèãàì àëìàüà òÿðÿôäàð äåéèëñÿíìè? Ñÿí áàúûí îüëóíóí Àçÿð-
áàéúàí òàõòûíà îòóðìàñûíà òÿðÿôäàð äåéèëñÿíìè?
— Àù, áàúûì, ìÿí íÿ÷èéÿì? Ìÿíèì ÿëèìäÿí íÿ ýÿëÿð? — äåéÿ
Òÿëèÿ úàâàá âåðäè.
— Èãáàëûìûç áó èìêàíû ñÿíèí ÿëèíÿ òàïøûðìûøäûð.
Òÿëèÿ áó ñþçäÿ ùåéðÿòëè áàõûøëà Ãÿòèáÿíèí öçöíÿ áàõàðàã ñîðóøäó:
— Ìÿíèì ÿëèìÿìè?
— Áÿëè, éåòèì áàúûì, ñÿíèí ÿëèíÿ. Áèëìèðÿì ñÿí àòàíûí èíòèãàìûíû
àëìàüà ãàáèëñÿíìè?
— ßëèìäÿí ýÿëÿíëÿðè ÿñèðýÿìÿéÿúÿéÿì.
— Âÿëèÿùä èëÿ îëàí ÿëàãÿí íÿ éîëäàäûð?
Òÿëèÿ úàâàá âåðìÿäè. Ãÿòèáÿäÿí óòàíûá áàøûíû àøàüû ñàëäû, ÿëëÿðèíÿ
áàõìàüà áàøëàäû. Íÿùàéÿò, Ãÿòèáÿ áèð äÿ ñóàë âåðäè:
— Âÿëèÿùä èëÿ îëàí ÿëàãÿí áàðÿñèíäÿ ñîðóøäóì.
— Î ìÿíè ãÿëáÿí ñåâèð.
— Ñÿí äÿ îíó ñåâèðñÿíìè?
— Áàúûì ìÿíÿ èõòèéàð âåðìÿäÿí, î úÿñàðÿòè åäÿ áèëÿðÿììè?
— Ìÿí ùå÷ âàõò î èõòèéàðû ñÿíÿ âåðìÿéÿúÿéÿì, îíëàð ñåâìÿëè àäàì-
ëàð äåéèë. Îíëàðûí ñåâýèëÿðè éàëàí ñåâýèäèð. Îíëàðû áó ùþêóìÿòÿ òÿñäèã
åäÿíëÿð áèçèì àòàìûçûí ãàòèëëÿðèäèð. Îíëàð þçö äÿ áèçèì äöøìÿíèìèçäèð.
Âÿëèÿùäèí àòàñû ÿââÿëúÿ ìÿíèì àéàãëàðûìà äöøöðäö, òàúûíû ìÿíèì
ãÿäÿìëÿðèìÿ àòûð âÿ òàõòûíû ìÿíèìëÿ ãèéìÿòëÿíäèðìÿê èñòÿéèðäè. Ëàêèí
îíóí ìÿùÿááÿòè ìÿíèì áèð óøàã àíàñû îëäóüóì ýöíÿ ãÿäÿð äàâàì
åòìÿäè, âÿëèÿùäèí àíàñûíû ìÿíèì áàøûìà àëäû. Áèç áóíëàðû ìÿùâ åäèá
áèòèðìÿäÿí àòàìûçûí ãàòèëëÿðèíäÿí èíòèãàì àëà áèëìÿéÿúÿéèê. Ùàçûðäà
âÿëèÿùäèí òóòäóüó ìþâãå ñÿíèí áàúûí îüëóíóí ÿëèíäÿí àëûíìûøäûð.
Òÿëèÿ äöøöíÿðÿê öìèäñèç áèð âÿçèééÿò àëìàãëà ñóàë âåðäè:
— Î, þç ìþâãåéèíè ìÿíèì áàúûì îüëóíà ýöçÿøòÿ ýåäÿ áèëÿðìè?
— Ùå÷ êÿñ þç ìþâãåéèíè áàøãàñûíà òÿðê åòìÿç. Éöêñÿê ìþâãåëÿðè
ìÿúáóðèééÿò íÿòèúÿñèíäÿ ÿëäÿ åäèðëÿð. Ìÿí áó âÿçèôÿíè þç äîüìà
áàúûìà òàïøûðìàã èñòÿéèðÿì.
310

— Ìÿí íÿ åòìÿëèéÿì?
— Âÿëèÿùäè þç úàðèéÿëÿðèíäÿí ñåâÿí âàðäûðìû?
— Ùöñíèéÿ àäëû áèð úàðèéÿíèí âÿëèÿùäè ñåâäèéèíè áèëèðÿì.
— Ñÿí îíó ùàðàäàí áèëèðñÿí?
— Ìÿí äàèìà âÿëèÿùäèí îòàüûíäàí ÷ûõäûüûì çàìàí îíóí ãàïûíûí
äàëûíäà äóðóá àüëàäûüûíû ýþðöðÿì.
— ßââÿëà ñÿí îíäàí åùòèéàòëû îëìàëûñàí. Î, âÿëèÿùäÿ ãûñãàíäûüû
ö÷öí ñÿíè ìÿùâ åäÿ áèëÿð.
— Î ìÿíÿ ùå÷ áèð øåé åäÿ áèëìÿç. ×öíêè ìÿí ùå÷ áèð çàìàí âÿëè-
ÿùäëÿ áèð éåðäÿ éåéèá-è÷ìèðÿì.
— Ùÿðýàù èíäèéÿ ãÿäÿð éåéèá-è÷ìèðñÿíñÿ áóíäàí ñîíðà îíóíëà áèð-
ëèêäÿ éåéèá-è÷ìÿëèñÿí, ÷öíêè ùÿéàòà êå÷èðìÿê èñòÿäèéèìèç ìÿãñÿä áóíó
òÿëÿá åäèð.
— Íÿ êèìè ìÿãñÿä?
— Âÿëèÿùäè çÿùÿðëÿéèá ùþêìäàðëûüû Èíàíú àèëÿñèíÿ òàïøûðìàãäàí äà
ìöãÿääÿñ áèð ìÿãñÿä îëà áèëÿðìè?
Ãÿòèáÿíèí áó ñþçöíäÿí ñîíðà Òÿëèÿíèí áöòöí âàðëûüû òèòðÿäè âÿ ãûç
ãîðõäó. Ãÿòèáÿ èñÿ îíäàêû ãîðõóíóí äÿðèíëÿøìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿìÿê
ö÷öí ñþçöíö äàâàì åòäèðäè:
— Ñÿí îíà çÿùÿðè è÷èðÿí êèìè, ìÿí äÿ îíó ñåâÿí Ùöñíèéÿ àäëû
úàðèéÿíè ùÿáñÿ àëäûðûá âÿëèÿùäè çÿùÿðëÿäèéè ö÷öí åäàì åòäèðÿúÿéÿì.
Àçÿðáàéúàíëûëàð äà úàðèéÿíèí ãûñãàíúëûã òÿñèðèíäÿ âÿëèÿùäè çÿùÿðëÿäèéè
øàéèÿëÿðèíè åøèäÿúÿêäèð.
— Èíäè äå ýþðöì ñÿí ìÿíèì áó òÿäáèðèìè áÿéÿíèðñÿíìè?
Òÿëèÿ îíà éàâàøäàí úàâàá âåðäè:
— Áÿëè, áÿéÿíèðÿì, — äåäè âÿ äÿðèí áèð äöøöíúÿíèí ãîéíóíà ýèðäè.
Ãÿòèáÿ ãîéíóíäàí áàëàúà áèð øöøÿ ÷ûõàðûá:
— Èíäè êè, ôèêðèìè áÿéÿíèðñÿí, àë áó çÿùÿðè, ñàáàùäàí åòèáàðÿí èøÿ
áàøëà, — äåéÿðÿê øöøÿíè îíà óçàòäû âÿ ÿëàâÿ åòäè:
— Ñþç âåðèðñÿíìè?
— Áÿëè, ñþç âåðèðÿì!
***
— Ìÿí ùå÷ äÿ èíàíà áèëìèðÿì, ùÿðýàù ñÿíèí äåäèêëÿðèí äîüðó

îëñàéäû, èêè øåéäÿí áèðèñè îëìàëû èäè.
ßáóáÿêð Òÿëèÿíèí áó ñþçëÿðèíäÿí ñîíðà îíà ñóàë âåðäè:
311

— Äåäèéèí èêè øåé íÿäÿí èáàðÿòäèð?
— Îíó ñÿí áèëìèðñÿíìè?
— Õåéð, áèëìèðÿì.
— Ñÿí äàèìà äåéèðñÿí êè, Òÿëèÿ, ñÿíè ùå÷ áèð âàõò óíóäà áèëìèðÿì.
Ùÿðýàù áó äîüðó îëñàéäû, éà ìÿí Òÿáðèçäÿ îëìàëû èäèì, éàèíêè ñÿí
Ùÿìÿäàíäà éàøàìàëû èäèí. Áåëÿ äåéèëìèäèð?
— Ìÿí Òÿáðèçäÿ îëñà äà, äàèìà ñÿíèí ñåâýèíè þç ãÿëáèìäÿ éàøà-
äûðäûì.
— Ìÿí éàøàäûãúà î ñåâýè äÿ ñÿíèí ãÿëáèíäÿ éàøàéàúàãäûðìû?
— Ñåâýè þëìÿç øåéäèð. Î äàèìà ýÿíúäèð. Î ãîúàëìàã áèëìÿç.
— Áåëÿ äåéèë. Èíñàíëàð ùÿéàòûíûí áèð äþâðöíö ñåâýè, áàøãà áèð äþâ-
ðöíö äÿ ñåâýèíèí õàòèðÿëÿðè èëÿ áàøà âåðèá áèòèðèðëÿð. Ìÿíúÿ ÿáÿäè ãàëàí
øåé ñåâýèíèí þçö äåéèë, îíóí óíóäóëìàç õàòèðÿëÿðèäèð. Çÿííèìúÿ, âÿëèÿù-
äèí ãÿëáèíäÿ éàøàéàí, ìÿíÿ îëàí ñåâýèñè äåéèë, î ñåâýèíèí õàòèðÿëÿðèäèð.
Âÿëèÿùä ýöëäö âÿ Òÿëèÿíèí öçöíÿ äèããÿòëÿ áàõàðàã äåäè:
— Çÿííèìúÿ, áèð ýÿíúèí ñåâýèñè ùÿëÿ èíêèøàô äþâðöíö áèòèðìÿäÿí
õàòèðÿ øÿêëèíÿ äöøÿ áèëìÿç. Ñåâýè äöíéàñûíäà éàøàìàäàí, îíóí åíèø âÿ
éîõóøóíó ýþðöá, èñòè âÿ ñîéóüóíó ÷ÿêìÿäÿí ÿââÿë îíäàí õàòèðÿëÿð
àëìàã ôèêðè äîüðó ôèêèð äåéèëäèð. Ìÿíèì Òÿáðèçäÿ, ñÿíèí èñÿ Ùÿìÿ-
äàíäà îëäóüóíà ýÿëäèêäÿ, áèëìÿëèñÿí êè, ìöâÿããÿòè àéðûëûã ñåâýèíèí
èíêèøàôû ö÷öí ýåíèø áèð éîë à÷ìûø îëóð.
— Òÿáèÿò èíñàíäà ãÿëáëÿðè îõóìàã ãàáèëèééÿòèíè éàðàòìûø îëñàéäû,
äöíéàäà ñåâýè âÿ ìÿùÿááÿò ñþçëÿðè áó ãÿäÿð óçóí èôàäÿëÿðÿ ñÿáÿá
îëìàçäû.
— Ìÿí áóíó ÿêñèíÿ äöøöíöðÿì. Òÿáèÿò èíñàíëàðäà ãÿëáëÿðè îõóìàã
èìêàíûíû éàðàòñàéäû, èíñàíëàð áèð-áèðèíèí ùàããûíäà ôÿíà äöøöíìÿêäÿí
óòàíàð, áèðëèéÿ ÷àëûøàð âÿ èêèöçëöëöéÿ þéðÿíìÿçäè. Õöñóñÿí ýþçÿë Òÿëèÿ
äÿ ìÿíèì ãÿëáèìè îõóéà áèëÿðäè âÿ þçöíÿ ìÿëóì îëìàéàí ùÿãèãÿòëÿð
ùàããûíäà ìÿëóìàò ÿëäÿ åäÿðäè.
— Î ùÿãèãÿò ùàíñû ùÿãèãÿòäèð?
— Ñÿíèí èíàíäûüûí ñåâýèíèí ùÿãèãÿòëÿðèäèð.
— Ìÿí ñÿíäÿ áèð ñåâýèíèí ìþâúóä îëäóüóíà èíàíûðàì, ÷öíêè äöí-
éàäà ñåâýèñèç èíñàí îëà áèëìÿç. Âÿòÿíèíè ñåâÿí, ìèëëÿòèíè âÿ ãîùóìóíó
ñåâÿí, èíñàíëûüû ñåâÿí, åëìè, ôÿííè ñåâÿí, ìÿçëóìëàðû, ÿçèëÿíëÿðè âÿ
ñàèðÿëÿðè ñåâÿíëÿð âàðäûð. Áóíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿ ýþçÿëëèéè, øåðè, ÿäÿáèééàòû
ñåâÿíëÿð äÿ àç äåéèë. Âÿëèÿùääÿ áó ñàéäûãëàðûìäàí áèðèñè îëìàìûø äåéèë-
äèð. Ìÿíèì áèëìÿäèéèì áèð øåé âàðñà, î äà âÿëèÿùäèí áó ñàéäûãëàðûìäàí
312

ùàíñû áèðèíè ñåâìÿñèíäÿí èáàðÿòäèð. Øåðè ñåâäèéèíè áèëèðÿì, ÷öíêè ñÿíèí
ìÿøùóð øàèðëÿðè îõóäóüóíó ýþðìöøÿì.
— Äåìÿê êè, ýþçÿë Òÿëèÿ ìÿíèì ýþçÿëëèéè òÿãäèð åòäèéèìè áèëèðìèø?!
— Õåéð, ìÿí ýþçÿëëèéè äåìÿäèì, øåðè ñåâäèéèíè äåäèì.
— Îíëàðûí èêèñè äÿ áèðäèð; øåèð ýþçÿëëèê, ýþçÿëëèê äÿ øåèðäèð. Øåèðäÿ
èøëÿíÿí áÿäèèëèê êÿëìÿñèíÿ ëàçûìè ìÿíà âåðìÿê ìöìêöí îëñàéäû, îíà
àíúàã ýþçÿëëèê àäû âåðèëÿ áèëÿðäè. Ýþçÿë áèð ãûçûí ñþùáÿòèíäÿí àëûíàí
áÿäèè íÿøÿëÿðèí, áÿäèè øåèðäÿí àëûíàí íÿøÿëÿðäÿí ùå÷ äÿ ôÿðãè éîõäóð.
Ëàêèí ìÿí ýþçÿë Òÿëèÿíèí øåèð ñåâìÿäèéèíè áèëèðÿì.
— Áóíó ñÿí ùàðàäàí áèëäèí? Áó ôèêðèí äîüðó ôèêèð äåéèëäèð.
— Èêè ýþçÿë áèð-áèðèíè ñåâìÿç, ÷öíêè ñÿí äÿ ýþçÿëñÿí, øåèð äÿ ýþ-
çÿëäèð.
— Âÿëèÿùä, ìÿíÿ èíàí, ìÿí øåðè äÿ ñåâèðÿì, ùÿòòà øåðè ëàéèãèëÿ îõó-
éàíëàðû äà äîñò òóòóðàì.
Âÿëèÿùä áó ñþçäÿ Òÿëèÿéÿ ñóàë âåðäè:
— ßúÿáà, ìÿí øåðè éàõøû îõóéà áèëìèðÿììè?
— ×îõ ýþçÿë îõóéóðñàí. Ìÿí äàèìà ñÿíèí øåèð îõóìàüûíû ñåâèðÿì.
— Àíúàã øåèð îõóìàüûìû ñåâèðìÿíìè? Þçöìö ñåâìèðñÿíìè?
— Íÿ ö÷öí ñåâìèðÿì, ñåâÿ áèëÿðÿì, ëàêèí áèð øÿðòëÿ!
— Ùàíñû øÿðòëÿ?
— Ìÿíèì ñåâÿ áèëÿúÿéèì øåèðëÿðè îõóìàã, ñåâìÿäèéèì øåèðëÿðè
àòìàã øÿðòëÿðè èëÿ.
— Ñÿí áèëèðñÿí êè, ìÿí äàèìà Øÿðãèí ìÿøùóð øàèðè Íèçàìèíè îõóéó-
ðàì. ßúÿáà, áó øåèðëÿð ñÿíè ìàðàãëàíäûðìûðìû?
— Õåéð, ìàðàãëàíäûðìûð, ÷öíêè èíúÿ øåèð éàçàí ùÿð úÿùÿòúÿ èíúÿ
îëìàëûäûð. Ìÿí ùå÷ áèð çàìàí Íèçàìèíè ñåâÿ áèëìÿðÿì.
— Íÿ ö÷öí? Ñÿíèí î ìþùòÿðÿì øàèðÿ ãàðøû áÿñëÿäèéèí áó íèôðÿòèí
ñÿáÿáè íÿäèð?
— ×öíêè î, àçÿðáàéúàíëûäûð. Î ìÿíèì àòàìûí ãàòèëëÿðè éàøàéàí áèð
øÿùÿðèí øàèðèäèð.
— Íÿ ãÿäÿð éàíëûø ôèêèð! Áèëìèðÿì, áó éàíëûø ìÿëóìàòû ýþçÿë ãûçà
ùàíñû áèð èíñàôñûç õÿáÿð âåðìèøäèð. Î ìþùòÿðÿì øàèðè ùÿð êÿñ ñåâìèðñÿ
ñåâìÿñèí, ëàêèí ñÿí Òÿëèÿ îíó ñåâìÿëè âÿ îíà ùþðìÿò áÿñëÿìÿëèñÿí.
Òÿëèÿ ãàøëàðûíû äàðòàðàã ñîðóøäó:
— Ùàíñû ñÿáÿáëÿð ö÷öí?
— ×öíêè ñÿíèí ùÿéàòûí îíà ìèííÿòäàðäûð. Î, Ýÿíúÿ ùàäèñÿñèíäÿ
ñÿíè éàíüûíëàðûí è÷ÿðèñèíäÿí ÷ûõàðûá åâèíÿ àïàðìûøäû. Ñÿíèí õÿñòÿëÿí-
313

ìèø àíàíû þç åâèíäÿ ìöùàôèçÿ åäèá þëöìäÿí ãóðòàðìûøäûð. Ñÿí îíóí
ãàäûíû Ðÿíàíûí äþøëÿðèíè ÿìèá áöòöí áèð àéû îðàäà éàøàìûøñàí, ñîíðà
äà ñÿíÿ âÿ àíàíà êþìÿê âåðèá áàúûíûí éàíûíà ýþíäÿðìèøäèð. Ñÿí Òÿëèÿ,
áóíóíëà ôÿõð åòìÿëèñÿí, ÷öíêè àç áèð ìöääÿò îëñà äà, áþéöê øàèðèí øåèð
éàðàòäûüû õÿçèíÿäÿ éàøàéà áèëìèñÿí.
— Áÿñ íÿ ö÷öí ùàìàí øàèðèí àäû ÷ÿêèëäèéè çàìàí ìÿëÿêÿ àúûãëàíûð?
— Ýþçÿë ãûç, îíóí òàìàìèëÿ áàøãà áèð ìÿíàñû âàðäûð, âàõòû ýÿëÿðñÿ
îíó äà áèëÿúÿêñÿí.
Òÿëèÿ áó ñþçäÿí ñîíðà âÿëèÿùäèí éàõàñûíû áóðàõìàäû, ìÿëÿêÿíèí
Íèçàìèäÿí èíúèäèéèíèí ñÿáÿáèíè þéðÿíìÿéÿ òÿëÿñäè. Éàëâàðäû, éàõàðäû,
áèð ãÿäÿð äÿ íàçëàíàðàã âÿëèÿùäè ðàçû ñàëäû.
Âÿëèÿùä ýÿëèá Òÿëèÿíèí éàíûíäà îòóðäó âÿ Ãÿòèáÿíèí Íèçàìèéÿ
ãàðøû áÿñëÿäèéè íèôðÿòèí ñÿáÿáëÿðèíè äàíûøìàüà áàøëàäû:
— Ýþçÿë ãûç! Áèð ïèéàëÿ çÿùÿðè è÷ìÿê ìöìêöíäöð. Ëàêèí öðÿéèí
ñåâìÿäèéè áèð àäàìà ñåâýè åëàí åòìÿê ìöìêöí îëàí èøëÿðäÿí äåéèë.
Áèð ìÿùÿááÿòè ñÿðâÿò âÿ ýþçÿëëèê èëÿ äÿ ãàçàíìàã îëìàç. ×öíêè ñåâýè
âèúäàíè áèð ìÿñÿëÿäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ ñÿíè ñåâÿ áèëìÿéÿí áèð àäàìà
äöøìÿí êèìè áàõìàìàëûñàí. Åéíè çàìàíäà ñÿíèí çþâã âÿ ìàðàüûíûí
ÿëåéùèíÿ îëàðàã þçöíÿ ñåâýè åëàí åäÿí àäàìëàðû äà úÿçàëàíäûðìàüà
ùàããûí éîõäóð. Äöíéàäà ñàõòàëûüû, èêèöçëöéö, ðèéàíû âÿ ùèéëÿíè ñåâìÿ-
éÿí òÿìèç âÿ ñèìèìè áèð øåé âàðñà, î äà ñåâýèäèð. Ùàçûðäà ñÿíÿ äàíûø-
äûüûì áó ùÿãèãÿòëÿðèí ñÿáÿáè íÿäèð êè, áàúûí ìÿëÿêÿ ìþùòÿðÿì øàèð
Íèçàìèéÿ ùàãñûç îëàðàã íèôðÿò áÿñëÿéèð âÿ îíóí àäûíû åøèòìÿê èñòÿìèð.
Òÿëèÿ áó ñþùáÿòäÿí ìàðàãëàíäû, èëëÿðäÿí áÿðè îíó äöøöíäöðÿí áèð
ìöÿììàíûí à÷àðûíû òàïìàüà áàøëàéàðàã âÿëèÿùäÿ ñóàë âåðäè:
— ßúÿáà, øàèð áàúûìû ñåâèðäèìè?
— Õåéð, áàúûíûç îíó ñåâèðäè.
Òÿëèÿ áóíó åøèäÿðêÿí ôèêèðëè-ôèêèðëè éàâàøäàí äàíûøäû:
— Äåìÿê êè, øàèð áàúûìûí ñåâýèñèíè ðÿää åòìèøäèð. Î ùàãëû îëñà äà,
áàúûì äà ùàãëûäûð, ÷öíêè áèð ãûçûí ñåâýèñèíè ðÿää åòìÿê, îíó ùÿìèøÿëèê
òÿùãèð åòìÿêäèð.
Âÿëèÿùä áóíóíëà Òÿëèÿäÿ äþíöø éàðàäà áèëìÿäèéèíè ýþðöá ÿëàâÿ
åòäè:
— Øàèð ñÿíèí áàúûíûí ñåâýèñèíè ðÿää åòìÿéÿ ìÿúáóð èäè. ×öíêè ñÿíèí
áàúûí îíà ñåâýè åëàí åòìÿäÿí ÿââÿë, ùàìàí øàèð ãÿëáèíè áàøãàñûíà âåð-
ìèøäè.
— Î êèìè ñåâèðäè?
314

— Î, ñÿíè äþøëÿðèíäÿ ÿìèçäèðÿí ãàäûíû ñåâìèøäè. Èíäè þçöí áèð
òÿñÿââöð åò, ñÿíèí áàúûí áó ÿäàâÿòèíäÿ ùàãëûäûðìû?
— Ùàãëû äåéèë! — Òÿëèÿ áó ñþçö äåéÿðÿê éåíÿ äÿ ôèêðÿ ýåòäè, âÿëèÿù-
äèí äåäèéè ùÿãèãÿòëÿð îíóí ãÿëáèíäÿ úèääè áèð äþíöø éàðàòäû. Áàúûñûíûí
âÿëèÿùäè çÿùÿðëÿìÿê áàðÿñèíäÿ âåðäèéè òàïøûðûãëàð îíó ðàùàòñûç åòìÿéÿ
áàøëàäû.
Òÿëèÿ ãÿëáèíäÿ þçöíÿ ñóàë âåðäè, éåíÿ äÿ þçö þç ñóàëûíà úàâàá
âåðèðäè!
“ßúÿáà, î ìÿíè ãÿëáÿí ñåâèðìè? Øöáùÿñèç êè, ñåâèð. Î ìÿíè ñåâ-
ìÿñÿéäè, ìÿíè ýþðäöéö çàìàí áöòöí âàðëûüû èëÿ òèòðÿðäèìè? ßúÿáà,
ìÿí îíóí ðÿíýèíèí äÿéèøäèéèíè ýþðìöðÿììè? Öðÿéèíèí ÷ûðïûíòûñûíû
åøèòìèðÿììè? Áó ãÿäÿð ùÿéÿúàí âÿ ÷ûðïûíòû íÿäÿí þòðöäöð? Î ìÿíäÿí
ãîðõäóüó ö÷öí äåéèë, ìÿíè ñåâäèéè ö÷öí áó ùÿéÿúàí âÿ áó ÷ûðïûíòûëàðû
êå÷èðèð. ßúÿáà, ñÿíè áó ãÿäÿð ñåâÿí âÿ þçöí äÿ ñåâäèéèí áèð àäàìû íÿ
êèìè áèð âèúäàíëà ìÿùâ åäÿ áèëÿðñÿí? Áèð ùàëäà êè, íå÷ÿ èëäÿí áÿðè
îíäàí ñåâýè âÿ ùþðìÿòäÿí áàøãà ùå÷ áèð øåé ýþðìÿìèñÿí. Ñÿí î ñåâýè
âÿ åùòèðàìû íÿ èëÿ ãàðøûëàìàëûñàí?
Ñåâýèëÿðëÿìè? Éàèíêè ìÿùâåäèúè çÿùÿðëÿìè? ßëáÿòòÿ, ìÿí îíó
ñåâýèëÿð âÿ ùþðìÿòëÿðëÿ ãàðøûëàìàüà ìÿúáóðàì. Þçö äÿ ñåâèìëèäèð,
ãÿùðÿìàíäûð, ýþçÿëäèð, ýÿíúäèð, ìÿí öðÿéèìè áóíäàí äà áàøãà êèìëÿðÿ
âåðÿ áèëÿðÿì?!”
Âÿëèÿùä Òÿëèÿíè äöøäöéö ñöêóòóí ÿëèíäÿí õèëàñ åòìÿê ö÷öí äàíûøäû:
— Ìÿí ýþçÿë ãûçûí áó ãÿäÿð äÿðèí äöøöíúÿéÿ äàëäûüûíûí ñÿáÿáèíè
áèëñÿéäèì, îíà êþìÿê åäÿ áèëÿðäèì. ×îõ äà äöøöíìÿéÿ ýÿëìÿç,
ùÿéàòûìûçûí ýöíëÿðè î ãÿäÿð óçóí äåéèëäèð, îíó äöøöíúÿëÿðÿ, êÿäÿðÿ âÿ
éåðñèç ôèêèðëÿðÿ ãóðáàí âåðìÿê íÿ ëàçûì.
Ýþçÿë Òÿëèÿ, èíñàíû áó ãÿäÿð äöøöíìÿéÿ ìÿúáóð åäÿí éåýàíÿ áèð
øåé âàðäûðñà, î äà èìêàíñûçëûãäûð. Åéíè çàìàíäà èìêàíñûçëûüûí þçö äÿ
èíñàí ö÷öí áþéöê áèð òÿñÿëëèäèð. Ìàäàì êè, áèð àðçó, áèð ìÿãñÿäè ùÿéàòà
êå÷èðìÿêäÿ èìêàíñûçëûã âàðäûð, î çàìàí íÿ ö÷öí äöøöíìÿê? Ëàêèí åëÿ
áèð çàìàí äà îëóð êè, áèð ìÿãñÿäè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí ñÿíäÿ èìêàí
éîõäóðñà, áó èìêàí áàøãàëàðûíäà âàðäûð. Áåëÿ ùàëëàðäà äöøöíúÿ âÿ êÿ-
äÿðè äîñòëàðà äàíûøìàã âÿ îíëàðûí ñÿðÿíúàìûíäà îëàí èìêàíëàðäàí èñòè-
ôàäÿ åòìÿê ëàçûìäûð.
Áóíà ýþðÿ äÿ ñÿíäÿ áèð êÿäÿð îéàíäûüû çàìàí, êÿäÿðèíÿ ñÿáÿá
îëàí âàñèòÿëÿðè ìÿíäÿí ýèçëÿòìÿ, ìÿí ùå÷ êÿñÿ äöøìÿí äåéèëÿì, ìÿí
ùàìûíûí ñÿàäÿòèíè èñòÿéèðÿì.
315

Áó ñþçëÿð Òÿëèÿíè ôèêèðëÿðèí ïÿíúÿñèíäÿí ãóðòàðà áèëìÿäè, ÷öíêè
áàúûñûíûí òàïøûðûãëàðû èëàí êèìè îíóí ãÿëáèíÿ ñàðûëûá ñûõûðäû âÿ ùÿòòà
áàúûñûíûí îíà äåäèéè: “Ñÿí îíó ñåâìÿìÿëèñÿí” ñþçöíö õàòûðëàéûðêÿí
ãÿëáÿí èíëÿéèð âÿ àüëàéûðäû. Î òåç-òåç ýþçëÿðèí à÷ûá âÿëèÿùäÿ áàõäûüû
çàìàí, þç ãàðøûñûíäà ýöëÿðöçëö, ìÿíàëû áàõûøëàðà ìàëèê, óúàáîéëó âÿ
óúàôèêèðëè áèð ýÿíú äóðäóüóíó ýþðöðäö.
Òÿëèÿ ãÿëáèíäÿ äàíûøûð âÿ äåéèðäè:
“×îõ àüûëëû, ÷îõ äà ñàäÿäèð. Áàõûøûíäà áèð ïÿùëÿâàí áàõûøûíûí òÿñèðè
âàðäûð. Ùÿì äÿ áèð ìÿìëÿêÿòèí âÿëèÿùäèäèð. Òóòàã êè, áàúûì áóíó ñåâ-
ìÿìÿéè ìÿíÿ òàïøûðìûøäûð. ×îõ äà êè, ìÿí áàúûìà ñþç âåðìèøÿì. Äèë
èëÿ öðÿéèí àðàñûíäà áèðëèê îëñàéäû, áàúûì äà þç ãÿëáèíè à÷ûá ìÿíÿ äå-
éÿðäè. Áàúûìà ñþç âåðÿí ãÿëáèì äåéèëäè, äèëèì èäè. Ìÿíèì ãÿëáèì ùå÷
âÿúùëÿ áóíà ðàçûëûã âåðìÿìèøäè”.
Òÿëèÿ ñàêèò îòóðìóøäó, âÿëèÿùäèí äåäèêëÿðèíè úàâàáñûç áóðàõäû.
Áóíà ýþðÿ äÿ âÿëèÿùä àéàüà ãàëõûá äåäè:
— Áåëÿ àíëàéûðàì êè, ýþçÿë ãûç ìÿíèì äàíûøûãëàðûìäàí éîðóëäó,
ýåòìÿê èñòÿäèéè ö÷öí äÿ ñþçëÿðèìè úàâàáñûç áóðàõûð. Åëÿ èñÿ ìÿí ýåäè-
ðÿì. Ñÿí áóðàäà îòóð, èíäè ìÿëÿêÿ äÿ ýÿëÿúÿêäèð. Ëàêèí àõøàì éåìÿ-
éèíè áèð éåðäÿ éåìÿëèéèê.
Òÿëèÿ “àõøàì éåìÿéè” ñþçöíö åøèäÿí êèìè òèòðÿäè, ÷öíêè áàúûñûíûí
òàïøûðäûüûíû àõøàì éåìÿéèíäÿ ùÿéàòà êå÷èðìÿëè èäè.
***
Àõøàì éåìÿéèíäÿí ñîíðà Ãÿòèáÿ àúûãëàíìûøäû, ÷öíêè Òÿëèÿ îíóí

òàïøûðûãëàðûíà ÿìÿë åòìÿìèøäè. Áó ýöí ùÿð èø âÿ ùÿð øåé ùàçûðëàíìûøäû.
Ãûñãàíúëûãäàí âÿëèÿùäÿ çÿùÿð âåðìÿêäÿ òþùìÿòëÿíÿúÿê Ùöñíèéÿíè
åäàì åòäèðìÿê ö÷öí àäàìëàð äà ùàçûð åäèëìèøäè. Ùÿòòà úàðèéÿíèí èñòèí-
òàãûíäà èøòèðàê åäÿúÿê øàùèäëÿð äÿ Ãÿòèáÿíèí ñàðàéûíäà îòóðóá ùàäèñÿ-
íèí áàø âåðìÿñèíè ýþçëÿéèðäèëÿð.
Ãÿòèáÿíèí òàïøûðûüû èëÿ ùàçûðëàíìûø ùÿêèì äÿ ñàðàéà ÷àüûðûëìûøäû,
ëàêèí Òÿëèÿ òàïøûðûüû òÿõèðÿ ñàëìûøäû.
Ãÿòèáÿ èëÿ Òÿëèÿ éàòìàã ö÷öí îòàüà ýèðäèêëÿðè çàìàí Ãÿòèáÿ îíà
àúûãëà áàõûá:
— Êèøèëÿðèí éàüëû âÿ áîéàëû äèëëÿðè, çÿùÿðäÿí äàùà ãîðõóëóäóð, — äåäè.
— Õöñóñÿí îíëàð ñÿíèí êèìè àâàì âÿ áàúàðûãñûç ãûçëàðà ðàñò ýÿëèðêÿí,
316

áèð ÿæäàùàéà äþíÿð âÿ îíëàðûí öçÿðèíÿ íÿôÿñ ñàëàðëàð. Èëàí îâñóí÷óäàí
ãîðõàí êèìè, ñÿíèí êèìèëÿð äÿ êèøèëÿðè ýþðÿðêÿí áèëäèêëÿðèíèçè éàäû-
íûçäàí ÷ûõàðûðñûíûç. Êèøèëÿð ñèçèí äàëûíûçúà äöøìÿêäÿíñÿ, ñèç êèøèëÿðèí
äàëûíúà äöøöðñöíöç.
Àõìàã ãûçëàð êèøèëÿðè àíúàã àëäàíäûãëàðû çàìàí òàíûéûðëàð. Ëàêèí
àüûëëû îëàí ãàäûíëàð, êèøèëÿð îíëàðû ìÿùâ åòìÿéÿ ìàúàë òàïìàäàí ÿââÿë
îíëàð êèøèëÿðè ìÿùâ åäèðëÿð.
Ñÿí åëÿ áèëèðñÿí êè, êèøèëÿð éåðÿ ýþéäÿí íàçèë îëàí áèð ìÿëàèêÿäèð.
Ñÿí åëÿ áèëèðñÿí êè, îíëàð ñÿíè ýþçÿëëèéèí âÿ þçëÿðèíèí âèúäàíëàðû ñÿáÿ-
áèíÿ ñåâèðëÿð. Áó ôèêèðëÿð òàìàìèëÿ ñÿùâäèð. Êèøèíè ñèçÿ éàõûíëàøäûðàí
øÿùâÿòèí îíëàðûí þíöíäÿ ãîéäóüó ìÿúáóðè òÿëÿáëÿðäèð.
Ñÿí ìÿíèì áàúûìñàí, ìÿí þç áàøûìà ýÿëÿí ôÿëàêÿòèí ñÿíèí äÿ áà-
øûíà ýÿëìÿñèíè èñòÿìèðÿì. Àüëûíû áàøûíà éûü. Êèøèëÿð ñÿíè ãûçëûã øÿðÿôèí
ìÿùâ îëàí äÿãèãÿéÿ ãÿäÿð ñåâÿ áèëÿðëÿð. Îíóí àòàñû ìÿíÿ åâëÿíäèéè
çàìàí:
“Ìÿí äöíéàäà àíúàã ñÿíèí ö÷öí éàøàéàúàüàì. Ýþéäÿ Àëëàùû,
éåðäÿ èñÿ ýþçÿë ãàäûíûìû òàíûéàúàüàì” — äåéÿ ìèíëÿðúÿ ôÿëñÿôÿ
îõóéóðäó. Ëàêèí ìÿí ãûçëûüûìû îíà òÿñëèì åäÿíäÿí ñîíðà, ýþéäÿêè
Àëëàùû äà, éåðäÿêè ãàäûíûíû äà òàíûìàã èñòÿìÿäè. Î ìÿíèì ãûçëûã øÿðÿ-
ôèìè ìÿíèìñÿéÿíäÿí ñîíðà éåðäÿ áàøãà áèð ãàäûí àõòàðìàüà âÿ ãÿë-
áèíè ìÿíäÿí àëûá áàøãàñûíà òàïøûðìàüà ãÿäÿð òÿíÿççöë åòäè.
Ìÿí áó ýþçÿëëèêëÿ îíóí ãàðøûñûíäà äèç ÷þêöá àéëàð óçóíó àüëàäûì
âÿ îíó õÿéàíÿò ôèêðèíäÿí äàøûíäûðìàã èñòÿäèì. Áóíóíëà î ìÿíèì
èççÿò-íÿôñèìè, ãöðóðóìó âÿ ìÿíëèéèìè äÿ ÿëèìäÿí àëäû. Ìÿíè éàëâàð-
ìàüà, àë÷àëìàüà ìÿúáóð åòäè.
Î ìÿíè àëìàã èñòÿäèéè çàìàí òàúûíû âÿ òàõòûíû ìÿíèì ãÿäÿìëÿðèìÿ
àòûðäû, ñîíðà äà ìÿíè òàõòûí ãàðøûñûíäà äèç ÷þêäöðäö.
Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿí ñÿíÿ áèð êèòàá÷à ñþç äåìèøäèì, êèøèíèí ñåâýè àäû
âåðäèéè ùèéëÿëÿðèíÿ àëäàíìàìàüû òàïøûðìûøäûì. ×öíêè îíëàðûí ñåâýèëÿ-
ðèíèí þìðö áèð ýåúÿëèê, âåðäèêëÿðè âÿäÿëÿðèí ùÿéàòà êå÷ìÿê ìöääÿòè èñÿ
ìèí èëëèêäèð. Êèøèíèí èôòèõàð åäÿ áèëÿúÿéè áèð øåé îíóí ÷îõ ãàäûí àëäàò-
ìàñûäûð. Áóíëàð íÿ ãÿäÿð ÷îõ ãàäûí àëäàäûðñà, þçöíö î ãÿäÿð äÿ ìÿùà-
ðÿòëè âÿ ñÿíÿòêàð áèð êèøè ùåñàá åäÿðëÿð. Îíëàð ùÿðèñ âÿ éîðóëìàç êÿïÿ-
íÿêëÿðäèð. Ùÿð àíäà áèð ÷è÷ÿéèí öñòöíÿ ãîíóá îíäàí øèðÿ àëìàüû ñåâèðëÿð.
Îíëàð éûðòûúû úàíàâàð êèìè áèð ýöíäÿ éöç ùåéâàíû áîüóá ìóðäàð
åòìÿéè ñåâèðëÿð. Áóíóí àòàñû ìÿíè ýþçÿë ùÿéàòäàí ìÿùðóì åòäèéè êèìè,
317

ìÿíèì îüëóìó äà âàðèñëèêäÿí âÿ âÿëèÿùäëèêäÿí ìÿùðóì åòäè. ×öíêè
ìÿíèì áàøûìà àëäûüû ãàäûí ìÿíäÿí ýÿíú èäè, îíóí îüëóíó äà ìÿíèì
îüëóìäàí àðòûã ñåâèðäè.
Ãÿòèáÿíèí ñþùáÿòëÿðè Òÿëèÿäÿ êèøèëÿðÿ ãàðøû äÿðèí áèð íèôðÿò îéàí-
äûðäû. Î þç-þçöíÿ:
“Ùÿð íÿ îëóðñà îëñóí, áó ýöí áàúûìûí ÿìðèíè éåðèíÿ éåòèðÿúÿéÿì.
Áàúûì ìÿíäÿí ùÿð úÿùÿòúÿ àüûëëû âÿ òÿäáèðëèäèð. Îíóí êèøèëÿðè òàíûìàã
èøèíäÿ äÿ òÿúðöáÿñè àðòûãäûð. Î ìÿíèì ñåâýèëè áàúûìäûð, àíàì éåðèí-
äÿäèð, ùå÷ áèð çàìàí ìÿíè ÿéðè éîëà äÿâÿò åòìÿç. Î ìÿíèì ñÿàäÿòèìè
èñòÿéèð, âÿëèÿùäèí ñåâýèñè ìÿíè áÿäáÿõòëèéÿ ÷àüûðûð. Áàúûì ñÿàäÿòèí
ùàðàäà îëäóüóíó ìÿíäÿí äàùà éàõøû áèëèð” — äåäè âÿ âÿçèôÿñèíè áèòèð-
ìÿéÿ ãÿòè ñþç âåðäè.
Ãÿòèáÿ èñÿ Òÿëèÿéÿ áèð äàùà òàïøûðûã âåðèá äåäè:
— Ñàáàù ùÿð íÿ îëóðñà îëñóí, ýÿðÿê Òÿáðèçäÿ áþéöê áèð ùàäèñÿ
éàðàäàñàí, ñàáàù ýÿðÿê, þç ÿëèìèçëÿ Àòàáÿé ñàðàéûíäà òÿçèéÿ áöñàòû
äöçÿëäÿê. Àíúàã î òÿçèéÿäÿí ñîíðà áèçèì àèëÿìèç áàéðàì åäÿ áèëÿúÿê-
äèð. Áèç ýÿðÿê òåçëèêäÿ Ùÿìÿäàíà ãàéûäàã, ÷öíêè Òîüðóë áàøëû-áàøûíà
áóðàõûëàñû àäàì äåéèëäèð. Åøèòäèí êè?
Òÿëèÿ éåðèíèí è÷èíäÿ éàðûéóõóëó áèð ùàëäà:
— Áÿëè, åøèòäèì! — äåäè.
Ñÿùÿð ñààò äîããóçäà éåíÿ äÿ âÿëèÿùäèí úàðèéÿñè ýÿëèá Òÿëèÿíè âÿëèÿù-
äèí éàíûíà ÷àüûðäû. Òÿëèÿ îíóí ñàðàéûíà ýåòìÿê èñòÿðêÿí áåëÿ äöøöíöðäö:
“Ìÿí îíóíëà ÷îõ äàíûøìàéàúàüàì. ×öíêè î äàíûøäûüû çàìàí ìÿí
ùÿð øåéè óíóäóðàì, îíóí ñþùáÿòëÿðè î ãÿäÿð øèðèíäèð êè, ìÿãñÿä áèð
òÿðÿôäÿ ãàëûð.
Ëàêèí áèëìèðÿì, î, áó ýöí ìÿíè íàùàð éåìÿéèíÿ äÿâÿò åäÿúÿê-
äèðìè. Ìàäàì êè, î ìÿíè ñåâèð, íÿ ö÷öí äÿ äÿâÿò åòìÿñèí?”
Ãÿòèáÿ Òÿëèÿéÿ ñîí äÿôÿ òàïøûðäû:
— Èøèíäÿ ìþùêÿì îëìàëûñàí. Áèçèì ñÿàäÿòèìèç ñÿíèí éàíûíäà îëàí
õûðäàúà øöøÿíèí è÷èíäÿêè äàìúûëàðäàí àñûëûäûð. Ñÿí áó ýöí î øöøÿíèí
àüçûíû úÿñàðÿòëÿ à÷ìàëûñàí, áèëäèí êè?
— Áÿëè, áèëäèì. — Òÿëèÿ áóíó äåéÿðÿê éîëà äöøäö. Òÿëèÿ âÿëèÿùäèí
îòàüûíà ýèðäèéè çàìàí Ùöñíèéÿ îíëàðû òÿê áóðàõûá äèøàðû ÷ûõäû.
Òÿëèÿ íÿ åäÿúÿéèíè øàøûðìûøäû, äóðäóüó éåðèíäÿ áóçëàéûá ãàëìûøäû.
Î, ùÿéÿúàíëû áèð âÿçèééÿòäÿ ãîðõà-ãîðõà âÿëèÿùäèí öçöíÿ áàõûðäû.
Ùÿéàòà êå÷èðìÿê èñòÿäèéè úèíàéÿòèí äÿùøÿòè îíóí áöòöí âàðëûüûíû ÿùàòÿ
318

åòìèøäè. Áó ôèêèðëÿðèí äÿùøÿòè îíóí âàðëûüûíäà ýåòäèêúÿ ýåíèøëÿíèð âÿ
îíóí ãÿëáèíè ÷åéíÿéèðäè. Î éåíÿ äÿ ãÿëáèíäÿ:
“Éîõ, ìÿí áó úèíàéÿòè ùÿéàòà êå÷èðÿ áèëìÿéÿúÿéÿì. ×öíêè î ýö-
íàùñûçäûð. Ùå÷ îëìàçñà ìÿíè áèð äÿôÿ òÿùãèð åòìÿìèøäèð êè, îíäàí èíòè-
ãàì àëìàüûìà èìêàí âåðñèí. Òóòàã êè, êèøèëÿð àëäàäûúûäûð. Áó ùå÷ áèð çà-
ìàí ìÿíè àëäàòìàìûøäûð. Êèøèëÿð áèð êÿïÿíÿéèí õàñèééÿòèíäÿ îëñà äà, áó
áàøãà áèð êÿïÿíÿêäèð. Ìÿùÿááÿòëèäèð, ìÿøüóëåäèúèäèð, øèðèí ñþùáÿòëèäèð”.
Òÿëèÿ áó ìþâçó öçÿðèíäÿ ÷îõ óçóí äöøöíäö âÿ éåíÿ äÿ ãÿëáèíäÿ
äàíûøäû:
“Éîõ, äåéÿñÿí åëÿ ìÿí áóíó ñåâìÿéÿ áàøëàéûðàì. Áàúûìûí òàïøû-
ðûãëàðû éàäûìäàí ÷ûõìàüà áàøëàéûð. Áèëìèðÿì, ìÿí áóíó ñåâÿðñÿì, àõûðû
íåúÿ îëàúàãäûð? Áóíóí àòàñû áàúûìû àëäàäàí êèìè, þçö äÿ ìÿíè àëäà-
äàðñà, ìÿíèì ýÿëÿúÿéèì íÿ îëàð? Î çàìàí ìÿíè êèìëÿð ùèìàéÿ åäÿð?
Áàúûì áèð äàùà ìÿíè éàíûíà áóðàõìàç, ÷öíêè ìÿí îíà õÿéàíÿò åòìè-
øÿì, îíóí ñþçöíäÿí ÷ûõìûøàì”.
Âÿëèÿùä Òÿëèÿíèí îëäóüó éåðèíäÿ äîíóá ãàëäûüû âÿ ãåéðè-òÿáèè áèð
ùàëäà äöøöíäöéöíö ýþðöíúÿ îíà ñóàë âåðäè:
— Ñÿíèí íÿéè ñåâäèéèíè âÿ íÿéè äÿ ñåâìÿäèéèíè áèëñÿéäèì, ñÿíè áó
äöøöíúÿëÿðèí ÿëèíäÿí õèëàñ åäÿ áèëÿðäèì. Ýÿíúëèéèí áþéöê áèð äöøìÿíè
âàðñà, î äà õÿéàë âÿ äöøöíúÿäèð.
Òÿëèÿ áàøûíû ãàëäûðûá áèð àù ÷ÿêäè âÿ:
— Ñÿí ìÿíè áó êÿäÿðëÿðèí ïÿíúÿñèíäÿí õèëàñ åäÿ áèëìÿçñÿí. Ñàíêè
ìÿí áÿäáÿõò áó äöøöíúÿëÿð âÿ áó êÿäÿðëÿðèí è÷èíäÿ ãîâðóëìàã ö÷öí
äîüóëäóì. Ìÿí î ãÿäÿð áÿäáÿõòÿì êè, ìÿíÿ äîñò îëàíëàð, ìÿíè ñå-
âÿíëÿð äÿ, ýÿðÿê þçëÿðèíè õîøáÿõò ùåñàá åòìÿñèíëÿð. Ðèúà åäèðÿì âÿëè-
ÿùä, ñÿí ìÿíè áó êÿäÿðëÿðèí ÿëèíäÿí àëìàüà ÷àëûøìà, ìÿíè ñåâìÿéÿ
úàí àòìà, ñÿíèí ñåâýèíèí ìöíäÿðèúÿñè íÿ îëóðñà îëñóí, ìÿí îíà ëàéèã
äåéèëÿì. Ìÿíúÿ, áöòöí ãûçëàðûí èãáàëû ìÿíèì èãáàëûì êèìèäèð. Çàùèðè
ýþçÿëëèéè ÷îõ ãèéìÿòëè îëàí ãûçëàðûí ìöíäÿðèúÿñè ÷îõ óúóçäóð. Âÿëèÿùä,
ñÿí áèëèðñÿí êè, øÿõñèééÿòè ãèéìÿòëÿíäèðÿí ìöíäÿðèúÿäèð.
Âÿëèÿùä Òÿëèÿíèí ñþùáÿòëÿðèíäÿêè éåíè ìþâçó âÿ éåíè ìöíäÿðèúÿíè
ýþðöíúÿ îíóíëà áèð äàùà ìàðàãëàíäû âÿ áó ìþâçóíó äàâàì åòäèðìÿêëÿ
ãûçûí ÿñàñ ôèêðèíè ãÿëáèíäÿí ÷ÿêèá àëìàã èñòÿäè.
— Åëÿäèð, — äåäè, — èíñàíëàðà úàí âÿ ðÿíýè âåðÿí òÿáèÿòäèð. Îíà
ìöíäÿðèúÿ âåðÿí øåé èñÿ îíóí ìöùèòèäèð. Òÿáèèäèð êè, ãàäûíûí ýþçÿëëèéè
îíóí ìöíäÿðèúÿñè äåéèë, î òÿáèÿòèí ñàäÿ áèð ðÿíýèäèð. Ìöíäÿðèúÿñèç
319

øÿõñèééÿò îëà áèëìÿç, ÷öíêè èíñàíëàð ìöùèòÿ áàüëûäûð. Áÿçÿí ìöùèò âÿ
òÿðáèéÿ èíñàíûí ìöíäÿðèúÿñèíè äÿéèøèð, ùÿðýàù ìöùèò èíñàíûí èñòÿäèéè
ìöíäÿðÿúÿíè îíà âåðÿ áèëìÿçñÿ, èíñàí ìöùèòèíè äÿ äÿéèøÿ áèëÿð.
Âÿëèÿùäèí áó úöìëÿëÿðè Òÿëèÿíèí ãÿëáèíè ãûäûãëàäû. Î þç ìöùè-
òèíäÿí ìÿíôè ìöíäÿðèúÿ âÿ ìÿíôè áèð ñèìà àëäûüûíû äÿðùàë ùèññ åòäè,
ìöùèòèíèí îíó úàíèëèéÿ, ãàòèëëèéÿ ãÿäÿð ÷ûõàðäûüûíû ùèññ åäÿðÿê, âàðëûüû
ñàðñûëäû. Âÿëèÿùä èñÿ ñþçöíäÿ äàâàì åäèá äåéèðäè:
— Áÿçÿí ìöùèò ÿí ýþçÿë, ÿí ìÿðùÿìÿòëè âÿ ñåâèìëè áèð ãûçû äÿéèø-
äèðèá ÿí äÿíè, àë÷àã âÿ úàíè áèð øÿêëÿ äÿ ñàëà áèëÿð.
Òÿëèÿ áó ñîí ñþçëÿðäÿí ðàùàòñûç îëäó âÿ ãÿëáèíäÿ äåäè:
“Ùå÷ øöáùÿ éîõäóð, âÿëèÿùä ìÿíèì äÿ äöøöíäöéöìö âÿ íÿ êèìè
áèð úèíàéÿòÿ ùàçûðëàíäûüûìû áèëèð. Êèøèëÿð ãàäûíëàðûí ãÿëáèíè îõóéà áèëÿúÿê
ãÿäÿð ñÿíÿòêàðäûðëàð. Ùå÷ áèð øöáùÿ éîõäóð êè, âÿëèÿùä áàúûìûí äöøöí-
äöêëÿðèíè òàìàìèëÿ áèëèð. Èíñàí íÿ ãÿäÿð íèôðÿò åäèëÿúÿê áèð øÿõñèééÿòäèð!
Ìÿí áó ùÿéàòäàí íÿ ãÿäÿð ñÿàäÿò ýþðÿúÿéÿì êè, ùàçûðäà êå÷èð-
äèéèì àüûð äÿãèãÿëÿðèí àúûëûüûíû óíóäà áèëÿì?
Î øàèð íÿ ö÷öí ìÿíè ýþòöðöá ñàõëàäû? Íÿ ö÷öí î ìÿíè áîüóá ìÿùâ
åòìÿäè? Î ìÿíèì ýÿëÿúÿêäÿ áó ãÿäÿð àüûð âÿ àúû äÿãèãÿëÿð êå÷èðÿ-
úÿéèìè áèëñÿéäè, ìÿíè þëöìäÿí ãóðòàðìàçäû. Áÿëêÿ äÿ øàèð ìÿíè áó
ýöíöí àúûëûãëàðûíû äàäûçäûðìàã ö÷öí þëöìäÿí ãóðòàðäû”.
Òÿëèÿ áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà þçö äÿ áèëìÿäÿí:
— Àù øàèðëÿð, äåéÿñÿí ñèç ýÿëÿúÿéè áèëèðìèøñèíèç, — äåäè.
Âÿëèÿùä äÿ úàâàáûíäà:
— Äîüðó äåéèðñÿí Òÿëèÿ! — òÿñäèãåäèúè áèð âÿçèééÿòëÿ äåäè. — Áèçèì
ùèññ åäÿ áèëìÿäèéèìèç áèð ÷îõ èíúÿëèêëÿð âàðäûð êè øàèðëÿð ùèññ åäÿ áèëÿð-
ëÿð. Äîüðóäóð, îíëàð ïåéüÿìáÿð äåéèëëÿð, ëàêèí îíëàðûí êèòàáëàðû âàðäûð.
Ìÿäÿíè éàøàìàüûí éîëëàðûíû, ãàäûíëûüûí ÿçÿìÿò âÿ ãèéìÿòèíè àíúàã
áþéöê áèð øàèðèí ÿñÿðëÿðèíäÿí þéðÿíìÿê ìöìêöíäöð. Ñÿíèí ñåâìÿ-
äèéèí Íèçàìè ùàçûðäà áÿøÿðèééÿò ö÷öí òÿçÿ áèð ùÿéàò ãàíóíó âÿ òÿð-
áèéÿ, ÿõëàã ëàéèùÿëÿðè äöçÿëäèð. Ñÿí ôÿõð åò, þç áþéöêëöéö èëÿ äöíéàíûí
ãóúàüûíäà ñûüûøìàéàí áèð øàèð, âàõòèëÿ ñÿíè ãóúàüûíà àëûá ýþòöðìöøäöð.
Îíóí ýöíÿøäÿí èøûãëû îëàí êþëýÿñè àéëàðúà ñÿíèí öçÿðèíÿ äöøìöø.
ßúÿáà, áóíóíëà áåëÿ ñÿí þçöíÿ áÿäáÿõò äåìÿéÿ ùàãëûñàíìû? Ùàçûðäà
þçöíö áèð ìÿìëÿêÿòèí áàøûíäà ýþðäöéö çàìàí õîøáÿõò ùåñàá åäÿíëÿð,
î õîøáÿõòëèéè ñÿíèíëÿ òàìàìëàìàã àðçóñóíäàäûð. Äöíéàíûí ìöùöì áèð
ùèññÿñèíè ãóúàãëàìûø áèð àäàì, ñÿíèí ñà÷ëàðûíûí êþëýÿñèíÿ ìþùòàúäûð.
320

Òÿëèÿ áó ñþçëÿðÿ èíàíìàéàðàã âÿëèÿùääÿí ñîðóøäó:
— Ìÿíèììè?
— Áÿëè, ýþçÿë Òÿëèÿ! Ìÿí õîøáÿõòëèéèìè ñÿíèíëÿ òàìàìëàìàã èñòÿ-
éèðÿì.
Òÿëèÿäÿí òÿðÿääöäëö áèð ýöëöø ãîïäó. Î ãÿëáèíäÿ:
“Éàçûã èíñàíëàð! Õîøáÿõòëèéèíè þëöìäÿ àõòàðàíëàð äà âàð èìèø! Ìÿí
îíó ìÿùâ åòìÿê èñòÿðêÿí, î äà õîøáÿõòëèéèíè ìÿíèì ñà÷ëàðûìûí êþëýÿ-
ñèíäÿ àðàìàãäàäûð. Òÿáèÿò, áàõ, íÿ ãÿäÿð éàçûã èíñàíëàðû êöò âÿ ñèëàù-
ñûç éàðàòìûøäûð. ×öíêè îíëàð áèð-áèðèíè îõóéà áèëìèðëÿð”.
Âÿëèÿùäèí þçö äÿ Òÿëèÿíèí àü ìÿðìÿðäÿí äöçÿëìèø ÿíäàìûíà
áàõäûüû çàìàí áàøãà úöð äöøöíöð âÿ äåéèðäè:
“Ãûç îëäóãúà àüûëëû âÿ ñàüëàì äöøöíúÿëè áèð ãûçäûð. Ìÿíèì îíà
òÿêëèô åòäèéè ìÿñÿëÿ, áèð ýöíöí âÿ áèð àéûí ìÿñÿëÿñè äåéèë, î, èêè ýÿíúèí
þìöðëöê ùÿéàò ìÿñÿëÿñèäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ ãûçûí þçöíÿ åòäèéèì òÿêëèô
öçÿðèíäÿ ÷îõ äÿðèíäÿí äöøöíìÿñè ëàçûìäûð. ßðÿ ýåòìÿê âÿ åâëÿíìÿê
âÿçèôÿñè îëäóãúà ìÿñóëèééÿòëè âÿ àüûð áèð âÿçèôÿäèð. Èíñàí ÿââÿëúÿ þç
âèúäàí òÿðÿçèñèíäÿ áó âÿçèôÿíè þë÷ìÿëèäèð. ×öíêè áó àüûðëûüû ùÿð êÿñ
÷ÿêÿ áèëìÿç”.
Âÿëèÿùä áó ôèêèðëÿðèí òÿñèðè àëòûíäà Òÿëèÿéÿ ìöðàúèÿò åòäè:
— Äöøöí, ìÿíèì ýþçÿë äîñòóì, äöøöí! Ñÿí èêè ýÿíúèí ùÿéàò ìÿñÿ-
ëÿëÿðè öçÿðèíäÿ äöøöíöðñÿí. Ñÿùâëÿðèí âÿ õàòàëàðûí ùàìûñû äöøöíúÿ-
ñèçëèêäÿí äîüóð, áóíà ýþðÿ äÿ ñÿí ùÿéàòà êå÷èðìÿê èñòÿäèéèí ìÿñÿëÿ
öçÿðèíäÿ áèð äàùà äÿðèíäÿí ôèêèðëÿøìÿëèñÿí.
Âÿëèÿùäèí ñîí ñþçëÿðèíäÿí Òÿëèÿ òÿêàí éåäè. Ãîðõóéà äöøäö. Íàçèê
äîäàãëàðû äÿùøÿòäÿí òèòðÿìÿéÿ áàøëàäû âÿ þç-þçöíÿ:
“Ìàäàì êè, âÿëèÿùä ìÿíèì áèð úèíàéÿòÿ ùàçûðëàíäûüûìû àíëàìûøäûð,
áèð ùàëäà êè, îíóí þçö “ñÿùâëÿðèí âÿ õàòàëàðûí ùàìûñû äöøöíúÿñèçëèêäÿí
äîüóð” — äåéÿ ìÿíè õÿáÿðäàð åäèð, î çàìàí ìÿíèì áó ìÿñÿëÿ öçÿ-
ðèíäÿ äöøöíìÿéèì ëàçûì äåéèëìè? Îíóí þçö äÿ äåéèð: “Ñÿí èêè ýÿíúèí
ùÿéàò ìÿñÿëÿëÿðè öçÿðèíäÿ äöøöíöðñÿí”. ßúÿáà áó áèð ùÿãèãÿò äåéèëìè?
Ìÿí îíó çÿùÿðëÿéèá ìÿùâ åäÿúÿê, áàúûì äà ýöíàùñûç Ùöñíèéÿíè åäàì
åòäèðÿúÿêäèð. Ëàêèí ìÿí äÿ úÿçàñûç áóðàõûëìàéàúàüàì, äèðè ãàëñàì äà,
õàëãûí ëÿíÿò âÿ íèôðÿòè àëòûíäà éàøàéàúàüàì.
Áàõ, âÿëèÿùä íÿ ãÿäÿð ñàäÿ âÿ ìÿðùÿìÿòëè áèð èíñàíäûð êè, ìÿíèì
áþéöê áèð õÿéàíÿòÿ ùàçûðëàíäûüûìû áèëäèéè çàìàí, éåíÿ äÿ ìÿíè äîüðó
éîëà ãàéòàðìàã èñòÿéèð; ùàëáóêè, î èñòÿäèéè çàìàí ìÿíè ìÿùâ åòìÿéè
321

áàúàðàðäû. ßúÿáà, áèð ìÿìëÿêÿòèí âÿëèÿùäè þç õîøáÿõòëèéèíè éîõñóë âÿ
àäè áèð ãûçûí ñà÷ëàðû êþëýÿñèíäÿ àðàäûüû çàìàí, éîõñóë ãûçûí áó àëèúÿ-
íàáëûüà ãàðøû âÿçèôÿñè íÿäèð? Îíó çÿùÿðëÿìÿê âÿ ýÿíú ùÿéàòûíû ÿëèí-
äÿí àëìàãìû? Éîõ, éîõ, ìÿí áóíó áàúàðà áèëìÿéÿúÿéÿì. Ìÿí îíóí
áó ìÿðùÿìÿòèíè þç ñÿìèìè ñåâýèìëÿ ìöêàôàòëàíäûðàúàüàì. Ýÿëÿúÿê
ñÿàäÿòèí õàòèðÿñèíÿ îíó þç ýþçöìöí áÿáÿéè êèìè ãîðóéàúàüàì. Èêè
ãÿëáè áèð éåðÿ àøûëàìàã ö÷öí ùÿð íÿ ëàçûìñà ìÿí îíó ùÿéàòà êå÷èðÿ-
úÿéÿì. Áàúûìûí ìÿíÿ âÿäÿ âåðäèéè õîøáÿõòëèê èñÿ ìÿíèì ö÷öí éîõ,
îíóí þç îüëó ö÷öíäöð”.
Òÿëèÿ áóíëàðû äöøöíäöéö çàìàí þçöíö âÿëèÿùäèí éàíûíäà ýþðäö.
Äîüðóäàí äà áèð ìÿìëÿêÿòè ãóúàãëàìûø ãîëëàð Òÿëèÿíèí áîéíóíà ñàðûë-
ìûøäû, õîøáÿõòëèéèí çÿìèíÿñèíè ãîéìàã ö÷öí èêè ýþç áèð-áèðèíÿ áàõûðäû,
öðÿêëÿðèí äþéöíòö ñÿñëÿðè áèð-áèðèíÿ ãàðûøäûüû çàìàí ãÿëáèí ãàïûëàðû äà
à÷ûëìûøäû. Òÿëèÿ äîäàãëàðûíû âÿëèÿùäèí äîäàãëàðûíäàí ÷ÿêäèéè çàìàí
âÿëèÿùä áó ñþçëÿðè åøèòäè:
— Âÿëèÿùäèí äåäèêëÿðè òàìàìèëÿ áèð ùÿãèãÿòäèð. Ìÿí ùÿéàòäà ñÿùâ
åòìÿéÿúÿéÿì. Ìÿí èêè ýÿíúèí ùÿéàò ìÿñÿëÿñèíäÿ éàíëûø éîë èíòèõàá
åòìÿéÿúÿéÿì. Âÿëèÿùä, ñÿíÿ àíä è÷èðÿì!
Íàùàð éåìÿéè áèòäè, ñöôðÿäÿí ãàëõäûëàð, Ãÿòèáÿíèí ýþçëÿäèéè ùàäè-
ñÿ áàø âåðìÿäè.
***
Òÿëèÿ âÿëèÿùä ñàðàéûíäàí ÷ûõûá åâÿ ýÿëäèéè çàìàí Ãÿòèáÿ îíó êö÷ÿ
ãàïûñûíäà ãàðøûëàäû âÿ òÿëÿñèê ñîðóøäó:
— Äå ýþðöì, îíó ìÿùâ åòäèíìè? Çÿùÿð äÿðùàë òÿñèð åòäèìè?
— Õåéð, ìöìêöí îëìàäû, î ìÿñÿëÿíè òàìàìèëÿ àíëàìûøäûð.
— Àíëàìûøäûð?
— Îíóí äàíûøûãëàðû âÿ ñþùáÿòëÿðèíäÿ âåðäèéè èøàðÿëÿð äÿ áóíó àí-
ëàäûð.
— Ùàíñû èøàðÿëÿð? Ñÿí ùàðàäàí áèëäèí? Àüëûí ãà÷ûáäûðìû? Î áó ñèððè
ùàðàäàí þéðÿíÿ áèëÿð? Îíó áèð ñÿí, áèð äÿ ìÿí áèëèðÿì. Ñÿí áó ìÿñÿ-
ëÿíè îíà äåìÿäèéèí çàìàí, î áó ñèðëÿðÿ íÿ úöð éîë òàïà áèëÿð? Äàíûø
ýþðöì îíäàí íÿ åøèòäèí?
— Ìÿí îíó çÿùÿðëÿìÿê öçÿðèíäÿ äöøöíöðäöì. Î äà ìÿíèì öçöìÿ
áàõûá õÿôèôúÿ ýöëÿðÿê äåäè:
322

“Äöøöí, äöøöí, ìÿíèì ýþçÿë äîñòóì, äöøöí! Ñÿùâëÿðèí âÿ õàòàëà-
ðûí ùàìûñû äöøöíúÿñèçëèêäÿí äîüóð. Áóíà ýþðÿ äÿ ñÿí ùÿéàòà êå÷èðìÿê
èñòÿäèéèí ìÿñÿëÿ öçÿðèíäÿ áèð äàùà äÿðèíäÿí ôèêèðëÿøìÿëèñÿí. ×öíêè
ñÿí èêè ýÿíúèí ùÿéàò ìÿñÿëÿëÿðè öçÿðèíäÿ äöøöíöðñÿí.”.
Ãÿòèáÿ àúûãëàíäû âÿ:
— Ãîðõàã, àúèç ãûç, — äåéÿðÿê íÿñèùÿò âåðìÿéÿ áàøëàäû. — Ñÿí êèøè-
ëÿðÿ íÿ úöð éàíàøìàã áàðÿñèíäÿ îëäóãúà ñàâàäñûçñàí. Ñÿíäÿ òÿãñèð
éîõäóð, êèøèëÿðè þéðÿíìÿê âÿ îíëàðûí íÿáç âóðüóëàðûíû òÿéèí åòìÿê
ö÷öí áàúàðûãëû áèð òÿáèá îëìàã ëàçûì ýÿëèð. Ñÿíè áóíäàí àðòûã òÿãñèð-
ëÿíäèðìÿê îëìàç, êèøèëÿðèí ðóùóíó ðóùèééàò àëèìëÿðè áåëÿ ëàéèãèíúÿ þé-
ðÿíÿ áèëìÿìèøäèð.
Ùÿðýàù ñÿí äèëèí âÿ ùÿðÿêÿòèíëÿ îíà áèð øåé ñåçäèðìÿäèíñÿ, î ñÿíèí
ãÿëáèíÿ éîë òàïà áèëìÿçäè. Îíëàð ãÿëáè ýþçäÿí âÿ ùÿðÿêÿòäÿí þéðÿ-
íèðëÿð. Ñÿí åùòèéàòëû îëìàëûñàí, ýþçëÿðèíèí ùÿðÿêÿòèíÿ, âÿçèééÿò âÿ ÷þù-
ðÿíèí äÿéèøìÿìÿñèíÿ äèããÿò âåðìÿëèñÿí. Ùÿðýàù ñÿí þçöíö äèããÿòëè
âÿ åùòèéàòëû àïàðìûøñàíñà, ùÿð øåéäÿí ÿìèí îëà áèëÿðñÿí.
Ñÿí ùå÷ äÿ ãîðõìà. Îíëàð ãàäûíû þéðÿíìÿéÿ ÷àëûøäûãúà éåíÿ äÿ
ñàâàäñûçëûãëàðû àðòìûø îëàúàãäûð. Ñÿí ùå÷ äÿ ãîðõìà, âÿçèôÿíè éåðèíÿ
éåòèðìÿê èøèíäÿ òÿðÿääöä ýþñòÿðìÿ, áèçèì áóðàäà óçóí ìöääÿò ãàëõ-
ìàüà âàõòûìûç éîõäóð. Òÿáðèçÿ áóíóí ö÷öí äÿ ýÿëäèê.
Òÿëèÿ àüëàäû âÿ àíä è÷äè:
— Ñÿíèí úàíûíà àíä è÷èðÿì. Ìÿí îíà íÿ äèëèì, íÿ äÿ ùÿðÿêÿòèì
âàñèòÿñèëÿ ùå÷ áèð ñþç äàíûøìàìûøàì. Ëàêèí ìÿãñÿäèìè ùÿéàòà êå÷èð-
ìÿê ö÷öí òÿðÿääöä âÿ äöøöíúÿëÿðäÿí àéðûëà áèëìèðäèì.
Ãÿòèáÿ áèð äàùà àúûãëàíäû:
— Ìàäàì êè, áó âÿçèôÿíè ñÿíÿ àíàí éåðèíäÿ îëàí áàúûí òàïøûðìûøäûð,
î çàìàí ñÿíèí òÿðÿääöä ýþñòÿðìÿéÿ ùàããûí éîõ èäè. Ñÿíÿ òàïøûðûëàí áó
ñèððèí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè âÿ ýèçëèíäÿ ãàëìàñû ö÷öí þç ùÿéàòûíëà ìÿ-
ñóëñàí.
Áó ìÿãñÿäè ùÿéàòà êå÷èðìÿñÿí, ñÿíè äöíéàíûí ÿí àë÷àã áèð
àäàìûíà ÿðÿ âåðÿúÿéÿì. Ùÿðýàù ñÿí áèð ùþêìäàðûí ìÿëÿêÿñè îëìàã
àðçóñó èëÿ îíó þëäöðìÿê èñòÿìèðñÿíñÿ, éàíûëûðñàí, ÷öíêè îíó ñÿí þëäöð-
ìÿñÿí äÿ, ìÿí áàøãàñûíûí âàñèòÿñèëÿ îíó ìÿùâ åäÿúÿéÿì. Î çàìàí
ñÿí äÿ þç äèðèëèéèíÿ öìèä áÿñëÿìÿ!
Ìÿí áèëñÿì êè, ñÿíèí äîäàãëàðûí îíóí äîäàãëàðûíà äÿéìèøäèð, ñÿíè
áó ýöíöí þçöíäÿ ãóëëàðûìûí ÿí ÷èðêèíè îëàí Áàùçàäà ÿðÿ âåðÿúÿéÿì.
323

Ñÿíÿ éöç äÿôÿ äåìèøÿì, éåíÿ äÿ òÿêðàð åäèðÿì, äîäàãëàðûíû îíóí
äîäàãëàðûíäàí ãîðóìàëûñàí, ÷öíêè ÿôñóí÷óëàðûí ñàäÿ áèð íÿçÿðè èëàí
öçÿðèíäÿ íÿ òÿñèð áàüûøëàéûðñà, êèøèëÿðèí äÿ äîäàãëàðû ãûçëàðà åéíè òÿñèðè
âåðÿ áèëÿð.
Øÿðàáà þéðÿíÿí êèøèëÿðëÿ, êèøèëÿðèí äîäàãëàðûíà þéðÿíÿí ãûçëàðûí
ùå÷ äÿ ôÿðãè éîõäóð, îíëàð ùå÷ áèð çàìàí íÿ øÿðàáäàí éàõà ãóðòàðà
áèëÿð, íÿ äÿ êèøèëÿðèí äîäàãëàðûíäàí ÿë ÷ÿêÿ áèëÿðëÿð. ×öíêè áó äà áèð
úöðÿ òèðéÿêäèð.
Êèøèëÿðèí äîäàãëàðû ãûçëàðûí ãÿëáèíè äàìüàëàìûø îëóð. ßñèë ýþçÿë
îíà äåéèðÿì êè, î þç ýþçÿëëèéèíÿ ãèéìÿò âåðÿ áèëñèí âÿ îíäàí èñòèôàäÿ
åòìÿéè áàúàðñûí.
Ñÿí áèð âÿçèôÿíè áèòèðÿ áèëìÿäèéèí, þç äÿéÿðèíè àíëàìàäûüûí âÿ
ôÿàëèééÿò ñàùèáè îëìàäûüûí çàìàí, äèðè âÿ úàíëû èíñàí äåéèëñÿí. Ðÿñ-
ñàìëàð ñÿíäÿí äàùà ýþçÿë øÿêèëëÿð ÷ÿêÿ áèëÿðëÿð. Ùàçûðäà ñÿíèí ýþçÿë-
ëèéèí ðÿññàìûí ÷ÿêäèéè ýþçÿëëèêäèð. Ñÿí äèðè îëñàéäûí, þçöíÿ òàïøûðûëàí
âÿçèôÿíè ÷îõäàí áÿðè éåðèíÿ éåòèðÿ áèëìèøäèí. Ëàêèí ñÿí ìÿíÿ õÿéàíÿò
åòäèí, îíó ñåâäèéèí ö÷öí âÿçèôÿíè éåðèíÿ éåòèðÿ áèëìÿäèí. Áóíóí ö÷öí
äÿ ìÿí ñÿíè úÿçàëàíäûðàúàüàì.
Òÿëèÿ ùþíêöð-ùþíêöð àüëàéûðäû. Ëàêèí îíóí òþêäöéö ýþç éàøëàðû
Ãÿòèáÿíèí àúûüûíûí îäëàðûíû ñþíäöðÿ áèëìèðäè. Áèëÿêñ, Òÿëèÿíèí àüëà-
ìàñû Ãÿòèáÿíèí ãÿçÿá âÿ ãÿùðèíè áèð äàùà àðòûðûðäû, î ãÿëáèíäÿ:
“Íàúèíñ ãûç þç ñåâýèëèñèíè þëäöðìÿê èñòÿìÿäèéè ö÷öí îüëó þëìöø
àíà êèìè ùþíêöðòìÿ âóðóá àüëàìàãäàäûð. Ãûç óøàüûíû þçáàøûíà áóðàõ-
ñàí êÿíäèðáàçà ÿðÿ ýåòìÿê èñòÿð. Ìÿíèì ñåâýèìÿ àçàäëûã âåðìÿäèëÿð.
Ìÿí äÿ àíä è÷ìèøÿì, äöíéàäà ÿëèìäÿí ýÿëäèéè ãÿäÿð ùå÷ áèð êÿñèí
ñåâýèñèíÿ àçàäëûã âåðìÿéÿúÿéÿì. Áàúûì äà îëñà, ìÿíèì áÿäáÿõòëè-
éèìÿ ãàðøû õîøáÿõò îëìàñûíà ðàçû îëìàéàúàüàì”, — äåéèðäè.
Ãÿòèáÿíèí ãàðà ýþçëÿðèíèí áÿáÿêëÿðèíäÿí èëäûðûì øûüûéûðäû. Àúûüûí-
äàí ùÿð èêè éàíàüû êþç êèìè ãûçàðìûøäû. Î, åâè òåç-òåç äîëàøûá äàíûøûðäû:
— Ìÿíèì áàúûì, ßìèð Èíàíúûí ãûçû, àòàäàí-àíàäàí áèð äîüìà
áàúûì, ìÿíèì ýöíöìöí îüëóíó, ìÿíèì äöøìÿíèìè, ìÿíèì îüëóìóí
ðÿãèáèíè ñåâÿúÿêìèø. Òàõò-òàúûí, áèð êÿíäëè ãûçûíäàí äîüóëàí íàíÿúè-
áèí ÿëèíäÿ ãàëìàñûíà ÷àëûøàúàãìûø.
Ãÿòèáÿ áóíëàðû äåéÿíäÿí ñîíðà ýÿëèá Òÿëèÿíèí áàøû öçÿðèíäÿ äóðäó
âÿ àúûãëà ñóàë âåðäè:
— Ñÿíäÿí ñîðóøóðàì, ñÿí ùàìàí âÿçèôÿíè èôà åäÿúÿêñÿíìè?
324

Òÿëèÿ ýþçëÿðèíè ãîðõà-ãîðõà Ãÿòèáÿíèí öçöíÿ à÷àðàã:
— Áÿëè, èôà åäÿúÿéÿì. Çÿùÿð ùàäèñÿñè ñàáàù áàø âåðÿúÿêäèð, — äåäè.
***
Òÿëèÿ ãàïûíû à÷ûá âÿëèÿùäèí îòàüûíà ýèðäèéè çàìàí âÿëèÿùä ïÿíúÿ-

ðÿíèí ãàðøûñûíäà îòóðóá Íèçàìèíèí “Èñêÿíäÿðíàìÿ” ÿñÿðèíäÿí ýþí-
äÿðäèéè ïàð÷àëàðû îõóéóðäó. Âÿëèÿùä Òÿëèÿíèí ýÿëäèéèíè ýþðäöéö çàìàí
ñåâèíÿðÿê äåäè:
— Ýÿë, ýÿë, ìÿíèì äîñòóì, ýÿë ñÿíèí ö÷öí áèð íå÷ÿ øåèð îõóéà-
úàüàì, áþéöê øàèð ìÿíèì àäûìà éàçäûüû “Øÿðÿôíàìÿ” ÿñÿðèíäÿí áèð
íå÷ÿ ïàð÷à ýþíäÿðìèøäèð.
Ñÿí áó ïàð÷àëàðû åøèäÿíäÿí ñîíðà âÿòÿíèìèçäÿ íÿ ãÿäÿð ãÿùðÿìàí
ãàäûíëàð éåòèøäèðäèéèíè ýþðÿúÿêñÿí. Òÿÿññöô îëñóí êè, ñîíðàëàð Íöøàáÿ
êèìè áèð ãûç éåòèøìÿìèøäèð. Ìÿí àðçó åäÿðäèì êè, î êèìè ãÿùðÿìàí áèð
ãàäûíû êèòàá âÿðÿãëÿéÿíäÿ äåéèë, ùÿéàòäà ýþðÿ áèëÿéäèì.
— Íöøàáÿ êèìäèð?
— Íöøàáÿ âàõòèëÿ Áÿðäÿ øÿùÿðèíäÿ ïàäøàùëûã åäÿí áèð ãûç èäè.
— Ùàíñû Áÿðäÿ?.. Ùàìàí î õÿðàáÿ Áÿðäÿìè?
— Ùàìàí Áÿðäÿ. Ìàêåäîíèéàëû Èñêÿíäÿðëÿ ýþðöøÿí î ãÿùðÿìàí
ãûçûí áàðÿñèíäÿ áþéöê øàèð ãèéìÿòëè áèð äàñòàí éàçìûøäûð. Ùàçûðäà îíó
îõóéóðàì. Ýþçÿë Òÿëèÿ, êèøèëÿð Èñêÿíäÿð îëìàüû áàúàðìûðñà äà, ãûçëàð
Íöøàáÿ îëìàüà ÷àëûøìàëûäûð.
Âÿëèÿùä áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà “Øÿðÿôíàìÿ”äÿí áèð íå÷ÿ äàñòàí
îõóäó. Ñþùáÿò íàùàð âàõòûíà ãÿäÿð óçàíäû, éåíÿ Òÿëèÿ àäÿòè öçðÿ äóðóá
ýåòìÿéÿ ùàçûðëàíûðêÿí, âÿëèÿùä:
— Áóðàäà íàùàð åòìÿëèñÿí, — äåéÿðÿê, Òàëèÿíèí ýåòìÿñèíÿ ìàíå
îëäó. Íàùàð éåäèêëÿðè çàìàí øÿðáÿò ýÿòèðäèëÿð. Ïèéàëÿëÿð ùÿëÿ è÷èëìÿ-
ìèøäè. Òÿëèÿ éåíÿ äÿ òÿðÿääöä ýþñòÿðèð âÿ òèòðÿéèðäè, éåíÿ äÿ ãÿëáèíäÿ:
“Þëäöðöììö? Þëäöðìÿéÿììè?” — äåéÿðÿê ôèêèðëÿøèðäè.
Íÿùàéÿò, ãîéíóíäàêû øöøÿíè ÷ûõàðòäû, îíóí è÷èíäÿêè çÿùÿðäÿí áèð
íå÷ÿ äàìúû øÿðáÿòèí è÷èíÿ òþêöá âÿëèÿùäèí éàíûíà ãîéäó. Ëàêèí áó èøè
îëäóãúà åùòèéàòñûç ùÿéàòà êå÷èðäè, ÿëëÿðè òèòðÿäè, þçöíö øàøûðäû,
áàúàðìàäû, áóíà ýþðÿ äÿ âÿëèÿùä øÿðáÿòèí è÷èíÿ íÿ èñÿ òþêöëäöéöíö
ùèññ åäÿðÿê þçöíö àëäûðìàäû. Øÿðáÿò ïèéàëÿëÿðè éåðäÿ äóðóðäó, Òÿëèÿ
èñÿ ýþçöíö âÿëèÿùäèí ãàðøûñûíäà äóðàí ïèéàëÿéÿ òèêÿðÿê ãîðõóð, òèòðÿ-
325

éèðäè. Îíó âèúäàíû ðàùàòñûç åäèðäè. Î áó èøäÿí éåíÿ äÿ ïåøìàí îëìóø-
äó. Î þç ñåâäèéè áèð çàòûí áèð íå÷ÿ äÿãèãÿäÿí ñîíðà ìÿùâ åäèëÿúÿéèíè
äöøöíöð âÿ ÷ûëäûðìàã äÿðÿúÿñèíÿ ýÿëèðäè. Òÿëèÿ þç-þçöíÿ ñþéöð âÿ
äåéèðäè:
“Ìÿí íÿ ãÿäÿð àë÷àã âÿ úàíè áèð ãûç îëäóì. Ìÿí áó ýöíàùñûçû íÿ
ö÷öí ìÿùâ åäèðÿì? Ìÿí íÿ ö÷öí þçöìö ñåâÿí áèð ýÿíúè ùÿéàòäàí
àéûðûì?”
Âÿëèÿùä ùÿì ãûçà, ùÿì äÿ éåðäÿêè ïèéàëÿéÿ áàõûðäû. Î àðòûã øöá-
ùÿëÿíèðäè. Ñèððèí öçÿðèíäÿí ïÿðäÿíè ýþòöðìÿê ö÷öí Òÿëèÿéÿ ìöðàúèÿò
åòäè:
— Ýþçÿë ìÿëÿéèì, ìÿí áó ïèéàëÿ øÿðáÿòè ñÿíèí ñàüëûüûíà è÷ìÿ-
ëèéÿì, — äåéÿðÿê, ïèéàëÿíè ãàëäûðàðêÿí Òÿëèÿ ïèéàëÿíè îíóí ãàðøûñûíäàí
ãàïàðàã:
— Éîõ, éîõ!.. Î ïèéàëÿíè ìÿí þçöì è÷ìÿëèéÿì. Î ïèéàëÿ àíúàã
ìÿíèì ö÷öíäöð, — äåäè âÿ ïèéàëÿíè äîäàãëàðûíà óçàäûá è÷ÿðêÿí âÿëèÿùä
îíóí ÿëèíäÿí òóòóá:
— Äàéàí, ìÿñóì ãûç, äàéàí! — äåäè âÿ ïèéàëÿíè îíäàí àëäû.
Ëàêèí, çÿùÿð Òÿëèÿíèí íàçèê äîäàãëàðûíû éàíäûðìûøäû. Áèð àíäà
âÿëèÿùä ñàðàéûíäà áèð ãèéàìÿò áÿðïà îëäó. Ñàðàé õàëãû áèð-áèðèíÿ äÿéäè.
Ùÿêèì ùàçûð èäè, Ãÿòèáÿ âÿëèÿùäèí çÿùÿðëÿíäèéèíè òÿñäèã åòäèðìÿê âÿ
úàðèéÿ Ùöñíèéÿíèí îíà çÿùÿð âåðäèéèíè èñáàò åäèá åäàìûíà ÿìð âåðìÿê
ö÷öí ÷îõäàí áÿðè ùÿêèìè ùàçûð åòäèðìèøäè.
Ãÿòèáÿ âÿëèÿùä ñàðàéûíäà ùàäèñÿ áàø âåðäèéèíè åøèäÿðêÿí ñåâèíäè,
Òÿëèÿíèí òàïøûðûüû ùÿéàòà êå÷èðìÿñèíè çÿíí åòäè.
Ùÿêèì Òÿëèÿéÿ éàðäûì âåðäè. Òÿëèÿ þçöíÿ ýÿëäè âÿ âÿëèÿùäè þç áàøû
öñòöíäÿ ýþðöá øèêàéÿòåäèúè áèð âÿçèééÿòëÿ äåäè:
— Íÿ ö÷öí ìÿíÿ ðÿùì åòìÿäèí? Íÿ ö÷öí ìÿíèì ÿáÿäè ðàùàòëûüûìà
ìàíå îëäóí? Íÿ ö÷öí ìÿíèì àçàäëûüûìû àëäûí? — äåéÿðÿê àüëàðêÿí
âÿëèÿùä äÿ îíóí ñà÷ëàðûíû ñûüàëëàéàðàã éàâàøäàí äåäè:
— Àüëàìà, ìÿñÿëÿ ìÿíèì ö÷öí àéäûíäûð. Ìÿí ñÿíÿ áèð íå÷ÿ äÿôÿ
äåìèøäèì êè, èíñàíëàðà ìöíäÿðÿúÿíè âåðÿí ìöùèòäèð. Èíñàí îíó úèíàéÿò
âÿ õÿéàíÿòëÿðÿ ìÿúáóð åäÿí ìöùèòäÿí àéðûëìàëûäûð.
Òÿëèÿ àüëàéàðàã:
— Ìÿí àéðûëìàã èñòÿéèðäèì, ìÿí î ìöùèòè áèðäÿôÿëèê àòûðäûì, ëàêèí
ñÿí ìàíå îëäóí. Ìÿí þçöìö òÿùãèðëÿðäÿí âÿ òÿùãèðåäèúè ìöùèòäÿí
àéûðìàã ö÷öí þëöìö èíòèõàá åòìèøäèì. ×öíêè ìÿíèì áàøãà áèð ìöùèòäÿ
326

éåðèì éîõäóð? Äîüìà áàúûì ìÿíè áó úèíàéÿòÿ ìÿúáóð åäÿðêÿí áàø-
ãàëàðûíäàí íÿ ýþçëÿéÿ áèëÿðÿì? Ìÿí áèð úàíè âÿ õàèí îëìàã èñòÿ-
ìÿäèì. Ëàêèí áóíñóç äà î ìÿíÿ ùÿéàò âÿ éàøàéûø âåðìÿéÿúÿêäèð. Î
ìÿíè ùÿéàòûí ÿí äÿùøÿòëè âÿ ãîðõóëó øåéëÿðè èëÿ ãîðõóäóð. Îíó ýþðìÿê
âÿ îíóí ñþçëÿðèíè åøèòìÿìÿê ö÷öí þëöìöí ãóúàüûíà ýöëÿ-ýöëÿ ýå-
äèðäèì.
Âÿëèÿùä îíóí ñà÷ëàðûíû îõøàéàðàã:
— Ìöùèòè þëöìëÿ äÿéèøìÿê àúèçëèêäèð, — äåäè. — Ñÿíèí ðàùàòëûüûíû
òÿìèí åòìÿéÿ àíä è÷èðÿì. Ìÿí ñÿíèí èðàäÿí õàðèúèíäÿ ùå÷ áèð èø ýþð-
ìÿéÿúÿéÿì. Ñÿí áó ìöùèòÿ èíàíà áèëÿðñÿí. Ìÿí áöòöí âàðëûüûìû ñÿíèí
ýÿíú âÿ òÿìèç âèúäàíûíà ãóðáàí âåðñÿì éåíÿ äÿ àçäûð.
Ãÿòèáÿ âÿëèÿùä ñàðàéûíûí ãàïûñûíà éàíàøûðêÿí, ùÿêèì äÿ èøèíè ãóð-
òàðûá ñàðàéäàí ÷ûõûðäû, î, ùÿêèìè ýþðöðêÿí áþéöê ùÿéÿúàíëà ñîðóøäó:
— Ñþéëÿ ùÿêèì, ñþéëÿ! Ñþéëÿ ýþðöì îüëóìà íÿ ôÿëàêÿò öç âåðìèøäèð?
Ãÿòèáÿíèí áó ñóàëûíäàí ùÿêèì îíóí öçöíÿ äèããÿòëÿ áàõäû âÿ ýö-
ëöìñÿéÿðÿê:
— Îüëóíóçà ùå÷ áèð ôÿëàêÿò öç âåðìÿìèøäèð, — äåäè, — ùÿð íÿ ôÿëàêÿò
öç âåðìèøñÿ, éàçûã áàúûíûçà öç âåðìèøäèð.
Ùÿêèì êå÷èá ýåòäè, Ãÿòèáÿíèí ñàíêè öðÿéè äöøäö, îëäóüó éåðèíäÿ
ãóðóéóá ãàëäû. Ãàéûäûá ýåòñèíìè? Ñàðàéà äàõèë îëñóíìó? — äöøöíÿðÿê
äàéàíäû, íÿùàéÿò, è÷ÿðè ýèðìÿéè ãÿðàðà àëäû.
Ãÿòèáÿ áþéöê ùÿéÿúàíëà îòàüà äàõèë îëäó âÿ àüëàéàðàã ñîðóøäó:
— Îüëóì, ñÿíÿ íÿ ôÿëàêÿò öç âåðäè? Éàçûã Òÿëèÿéÿ íÿ ýÿëäè?
Ãÿòèáÿ áóíëàðû äåéÿðÿê, Òÿëèÿíèí éàòàüûíà éàõûíëàøìàã èñòÿðêÿí
Òÿëèÿ îíó ÿëëÿðè èëÿ ðÿää åäÿðÿê:
— Ìÿíäÿí óçàãëàø! — äåäè. — Ìÿí ñÿíè ýþðìÿìÿê ö÷öí þëöìö
èíòèõàá åäèðäèì. Ëàêèí ñÿíèí öçöíö áèð äàùà ýþðäöì. Áó äà ìÿíèì
ö÷öí áèð ÿçàáäûð. Ýåò, áèð äÿ öçöíö ýþñòÿðìÿêëÿ ìÿíè úÿçàëàíäûðìà!
Ãÿòèáÿí îíà òÿðÿô àúûãëà áàõûá ãûøãûðäû:
— Êÿñ ñÿñèíè õàèí, úèíàéÿòÿ éîë âåðäèéèí áÿñ îëìàäûìû? Þç áàúû-
íûìû ëÿêÿëÿíäèðìÿê èñòÿéèðñÿí?
Òÿëèÿ éåíÿ äÿ àüëàéûðäû, âÿëèÿùä îíà òÿñÿëëè âåðìÿêëÿ Ãÿòèáÿéÿ
òÿðÿô äþíöá:
— Ìÿëÿêÿ, ðèúà åäèðÿì, ìÿíè âÿ õÿñòÿíè ðàùàò áóðàõ! — äåäè.
Ãÿòèáÿ áàøûíû àøàüû ñàëûá îòàãäàí ÷ûõäû.
327

ÑÎÍ ÌÖÙÀÐÈÁß
Ãÿòèáÿ Òÿáðèçäÿ ìöâÿôôÿãèééÿò ãàçàíà áèëìÿäè, çÿùÿð ùàäèñÿñèí-

äÿ þç-þçöíö òàìàìèëÿ èôøà åòäè. Åéíè çàìàíäà î, Òÿáðèçäÿí Ùÿìÿ-
äàíà ãàéûäà äà áèëìÿäè. ×öíêè, Ãûçûë Àðñëàíûí ãÿòë åäèëäèéè õÿáÿðè
ãîíøó ìÿìëÿêÿòëÿðÿ éàéûëäûãäàí ñîíðà, Áàüäàä âÿ Èðàã îðäóñó
èðàíëûëàðëà áèðëÿøÿðÿê Àçÿðáàéúàíà ùöúóì åòìÿéÿ áàøëàìûøäû. Áóíà
ýþðÿ äÿ Ãÿòèáÿ Òÿáðèçäÿí ùå÷ áèð êÿñÿ õÿáÿð âåðìÿäÿí Ðåé òÿðÿô-
ëÿðèíÿ ãà÷äû.
Àçÿðáàéúàíûí âÿçèééÿòè ãîðõóëó èäè. Àçÿðáàéúàí Àòàáÿéëÿðèíÿ
ìÿõñóñ òîðïàãëàð òàìàìèëÿ õàðÿçìëèëÿð, èðàã âÿ èðàíëûëàðûí èøüàëû àë-
òûíäà èäè.
Áàüäàä õÿëèôÿñè áó ùþêóìÿòè òàìàìèëÿ Øÿðãèí õÿðèòÿñèíäÿí ñèëìÿê
èñòÿéèðäè. Àòàáÿé ìÿìëÿêÿòëÿðèíè ïàéëàøäûðìàã èøèíäÿ Ãÿòèáÿíèí îüëó
Ãöòëöü Èíàíú äà úèääè èøòèðàê åäèðäè. Òîüðóë ïàéòàõòû áóðàõûá ãà÷ìûøäû.
Èðàã âÿ Áàüäàä ãîøóíó Áàüäàäû èøüàë åòäèêäÿí ñîíðà Àçÿðáàéúàí
ñÿðùÿäëÿðèíè êå÷ìèøäè. Ãöòëöü Èíàíúûí Ðåéäÿí ýÿòèðäèéè îðäó Ãÿçâèíäÿ
ìöòòÿôèãëÿðèí ãîøóíëàðû èëÿ áèðëÿøÿúÿê âÿ Àçÿðáàéúàí ìÿñÿëÿñèíè ùÿëë
åäÿúÿêäè.
Áóíà ýþðÿ äÿ Ãÿòèáÿ àðòûã ùèéëÿ âÿ ìàúÿðà éîëó èëÿ äåéèë, àçÿðáàé-
úàíëûëàðëà îðäó âÿ ñèëàù ýöúö èëÿ äàíûøìàüà ãÿðàð âåðìèøäè. Î, Òÿáðèçÿ
ãÿëÿáÿ èëÿ ýèðÿúÿê, âÿëèÿùäè àñäûðìàãëà þç îüëóíó Àçÿðáàéúàí òàõòûíà
ÿéëÿøäèðÿúÿê èäè.
Àçÿðáàéúàí ìÿìëÿêÿòèíèí òÿùëöêÿ àëòûíäà îëäóüó õÿáÿðèíè Òÿá-
ðèçäÿí Ýÿíúÿéÿ ýÿëÿíëÿð õàëã àðàñûíà éàéìàüà áàøëàìûøäû. Ëàêèí áó
äÿôÿ Àòàáÿé ùþêóìÿòèíè ñèëàùëà ìöäàôèÿ åòìÿê ìÿñÿëÿñè Ýÿíúÿ çèéà-
ëûëàðûíûí ôèêðèíÿ áåëÿ ýÿëìèðäè. Áó õÿáÿðëÿð øàéèÿ îëóð-îëìàç, Àçÿð-
áàéúàíäà òÿçÿ áèð ôèêèð îéàíìûøäû. Î ôèêèð Øèðâàíëà ÿëàãÿéÿ ýèðìÿê âÿ
Øèìàëè Àçÿðáàéúàíû úÿíóáäàí ýÿëÿí òÿùëöêÿéÿ ãàðøû ìöäàôèÿ åòìÿê-
äÿí èáàðÿò èäè.
Áó ôèêðèí ÿëåéùèíÿ îëàí ÷îõ àç èäè. Ëàêèí áó èòòèôàã Àçÿðáàéúàí
ìÿìëÿêÿòèíèí òÿìàìèééÿòèíè òÿìèí åòìÿäèéè ö÷öí úÿíóáà êþìÿê
âåðìÿê ôèêðèíèí òÿðÿôäàðëàðû àðòûðäû.
Ùÿìèí áó ýöíëÿðäÿ Ýÿíúÿ ùàêèìèíèí úàð÷ûëàðû áàçàðäà âÿ
êö÷ÿëÿðäÿ äîëàøûá àøàüûäàêû ñþçëÿðè äåéèðäèëÿð:
“Ýÿíúÿ úàìààòû! Áèëèí âÿ àýàù îëóí! Âàëàùÿçðÿò âÿëèÿùääÿí ôÿð-
ìàí ýÿëèáäèð. Ôÿðìàí áó ýöí ýöíîðòà íàìàçûíäàí ñîíðà Ñÿëúóã úàìå-
328

ñèíäÿ îõóíàúàãäûð. Èéèðìè éàøûíäàí ãûðõ áåø éàøûíà ãÿäÿð îëàíëàð Ñÿëúóã
úàìåñèíÿ ýÿëìÿëèäèð, ùåé!”
Ýÿíúÿ ùàêèìè úàð÷ûëàðëà êèôàéÿòëÿíìÿéÿðÿê, øÿùÿðèí çèéàëûëàðûíà,
ÿéàí âÿ íöôóçëó àäàìëàðûíà õöñóñè ìÿêòóáëàð ýþíäÿðèá Ñÿëúóã úàìå-
ñèíÿ äÿâÿò åëÿìèøäè.
Ýöíîðòà éåìÿéèíäÿ ßëàÿääèí âÿ Ôÿõðÿääèí þç ãàäûíëàðû èëÿ áÿðà-
áÿð Íèçàìèíèí áàü÷àñûíäà òÿøêèë îëóíìóø ãîíàãëûüà ýÿëìèøäèëÿð. Íèçà-
ìèíèí áó ãîíàãëûüû íÿ ö÷öí òÿøêèë åòäèéèíäÿí ãîíàãëàðûí ùå÷ áèðèñè
õÿáÿðäàð äåéèëäè. Ãîíàãëûãäà èøòèðàê åäÿí ÷îõ àç èäè, ëàêèí çèéàôÿò
îëäóãúà òÿíòÿíÿëè èäè. Áóðàäà âàõòèëÿ Áàüäàä ñàðàéëàðûíà ýþíäÿðèëìèø
âÿ ùàçûðäà ßëàÿääèíèí ãàäûíû îëàí Ñöñÿí, Ôÿõðÿääèíèí ãàäûíû Äèëøàä âÿ
ñàèðëÿðè èøòèðàê åäèðäèëÿð.
Äèëøàä Ôÿõðÿääèíèí ãóëàüûíà ïû÷ûëäàéûá:
— Ãîíàãëûüûí ìöíäÿðèúÿñè ìÿëóì äåéèëäèð. Ëàêèí îëäóãúà òÿí-
òÿíÿëèäèð, — äåäè. Ðÿíà õàíûìûí ùàçûð åòäèéè éåìÿêëÿðè, ÿòèðëè øÿðáÿòëÿðè
âÿ úöðáÿúöð ìåéâÿëÿðè ãîíàãëàðûí éàíûíà äöçäöëÿð. Ãîíàãëàð ñöôðÿíèí
ÿòðàôûíà éûüûëäûüû çàìàí Íèçàìè öçöíö Ôÿõðÿääèíÿ òóòóá äåäè:
— Èíñàíëàðäà òÿáèè áèð õàñèééÿò âàðäûð. Îíëàð ýÿëÿúÿéè ÷îõ àç äöøö-
íöðëÿð. Èíñàíûí ÿñàñ õöñóñèééÿòè êå÷ìèøè õàòûðëàìàãäàí èáàðÿòäèð.
Çèéàôÿòäÿ èøòèðàê åäÿíëÿðèí ùàìûñû áþéöê øàèðèí àüçûíà áàõûðäû, îíóí
áóíóíëà íÿ äåìÿê èñòÿäèéè èëÿ ìàðàãëàíûðäû. Õöñóñÿí Ôÿõðÿääèí ãàïû-
äàí è÷ÿðè ýèðäèéè äÿãèãÿäÿí áÿðè áó çèéàôÿòèí êþëýÿñèíäÿ ìöùöì áèð
ìÿñÿëÿ äóðäóüó ùèññ åäèëèðäè. Ëàêèí øàèðèí ìÿñÿëÿíè òÿáèÿò ãàíóíëàðûí-
äàí áàøëàìàñû Ôÿõðÿääèí ö÷öí áàøãà áèð äöøöíúÿ âÿ áàøãà çåùíèééÿò
âåðèðäè.
Íèçàìè ñþçöíö ÿââÿëúÿ áàøëàäûüû ìþâçóäà äàâàì åòäèðèðäè. Îíóí
àäÿòè áåëÿ èäè, î, ìöùöì áèð ìÿñÿëÿíè ìöçàêèðÿéÿ ãîéìàã èñòÿäèéè
çàìàí ÿââÿëúÿ ìÿúëèñäÿ îëàí õàëãûí ôèêðèíè ùàìàí ìÿñÿëÿ ÿòðàôûíäà
ùàçûðëàð, ñîíðà ÿñàñ ìÿñÿëÿíèí öçÿðèíÿ êå÷ÿðäè.
Áó ýöí Íèçàìè ùàìàí ôèêèðëÿ ñþçöíö äàâàì åòäèðèá äåäè:
— Èíñàíûí ýÿëÿúÿéÿ äåéèë, êå÷ìèøÿ áó ãÿäÿð ÿùÿìèééÿò âåðìÿ-
ñèíäÿ î ãÿäÿðäÿ èíñàíû äöøöíäöðÿúÿê áèð ìöÿììà éîõäóð. Èíñàíûí
÷îúóãëóüó âÿ ýÿíúëèéè êå÷ìèøèí ãîéíóíäà áàñäûðûëäûüû ö÷öí î, äàèìà
êå÷ìèøè õàòûðëàìàëûäûð. Êå÷ìèø íÿ ãÿäÿð ôÿíà, íÿ ãÿäÿð ÿçèééÿòëè îëóð-
ñà îëñóí, éåíÿ äÿ èíñàí ãÿëáèíè óíóäà áèëÿúÿéè áèð øåé äåéèëäèð.
Ìÿí ýÿíúëèéèìè õàòûðëàðêÿí, îíóíëà áèð äàùà ãîâóøóá þïöøìÿê
èñòÿðêÿí, àíúàã ö÷ øåéäÿí òÿñÿëëè òàïà áèëèðÿì. Ñàíêè ìÿí îíëàðûí
329

âàñèòÿñè èëÿ óçàã éîëëàðû áèð àíäà ñåéð åäèð âÿ ýÿíúëèéèìè çèéàðÿò
åäèðÿì.
Îíëàðäàí áèðèñè ýþçÿë øåèðäèð. Ìÿí äàèìà ãàíûìà ýèðÿ áèëÿúÿê áèð
øåðè åøèòäèéèì çàìàí þçöìö ýÿíúëèêäÿ ýþðöð âÿ ðóùÿí éöêñÿëèð âÿ
ìÿíäÿí óçàãëàøàðàã áóëóäëàðûí àðõàñûíà ÷ÿêèëÿí ýÿíúäèéèìèí éàíûíà
ãàëõûðàì.
Ìÿíè ýÿíúëèéÿ ãàéòàðàí èêèíúè âàñèòÿ ìóñèãèäèð. Ìóñèãèíè ÿí ãîúà
áèð ñÿíÿòêàð áÿñòÿëÿìèø îëñà, îíó áèð èõòèéàð õàíÿíäÿ îõóñà áåëÿ, éåíÿ
äÿ, îíäà áèð ýÿíúëèê ìþâúóääóð. ×öíêè ãîúàëûã âÿ èõòèéàðëûã ìóñèãè âÿ
íÿüìÿ ÿòðàôûíà äîëàøà áèëìÿç, î ýþçÿë ñÿíÿò äàèìà ýÿíúäèð. Îíó ãîúà
áèð ñÿíÿòêàð éàðàòñà áåëÿ, éåíÿ äÿ ýÿíúëèê ùèññëÿðè èëÿ éàðàäà áèëìèøäèð.
Ìÿíè ýÿíúëèéèìÿ ãàéòàðàí ö÷öíúö âàñèòÿ, íàçëû ñÿùÿðèí ãîéíóíäàí
ãûðìûçû âÿ øàä áèð ÷þùðÿ èëÿ ÷ûõàí ãÿðÿíôèë ýöëöäöð.
Ùàçûðäàêû çèéàôÿò, áó áàü÷àäà âåðèëÿí èêèíúè çèéàôÿòäèð. Áèðèíúè
çèéàôÿò þëìÿç âÿ óíóäóëìàç øàèðèìèç Ìÿùñÿòèíèí ñöðýöíäÿí ãàéûòäûüû
çàìàí âåðèëìèøäè. Î çàìàí ìÿíèì þçöì äÿ, áóðàäà îòóðàíëàðûí áèð
÷îõó äà ýÿíú èäè. Éàõøû éàäûìäàäûð, Ìÿùñÿòè õàíûì ùàçûðäà Äèëøàä
õàíûì îòóðàí éåðäÿ îòóðìóøäó, õàë÷à äà ùàìàí õàë÷à, äþøÿê äÿ ùàìàí
äþøÿêäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ Ìÿùñÿòè õàíûìû õàòûðëàìàã âÿ áèçè áèð àí äà
îëñà ýÿíúëèéèí çèéàðÿòèíÿ àïàðìàã ö÷öí âÿçèôÿ Äèëøàä õàíûìà òàïøûðûëûð.
Ôÿõðÿääèí ßëàÿääèíèí ãóëàüûíà ïû÷ûëäàéûá:
— ßñàñ ìÿñÿëÿ áó äåéèë, øàèð ùàçûðëûã àïàðûð, — äåéÿ Äèëøàäà òÿðÿô
äþíöá îíóí áó òÿêëèôÿ ðàçû îëóá-îëìàìàñûíû éîõëàäû âÿ îíóí ÷þù-
ðÿñèíäÿ íàðàçûëûã ùèññ åòìÿäè. Ñöôðÿäÿ îòóðàíëàð äà “ðèúà åäèðèê, ðèúà
åäèðèê!” — äåéÿ Äèëøàä õàíûìà éàëâàðûðäû. Ðèúà åäèðèê ñþçö Äèëøàäûí
ñåâèìëè ÿðè Ôÿõðÿääèíèí àüçûíäàí äà åøèäèëèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Äèëøàä
óäó ýÿòèðìÿê ö÷öí õèäìÿò÷èíè åâÿ ýþíäÿðäè.
Çèéàôÿòäÿ îëàíëàð éåíÿ äÿ áèð-áèðëÿðèëÿ äàíûøàðàã äåéèðëÿð.
“Áó çèéàôÿò éåìÿê-è÷ìÿê, ÷àëûá-îõóìàã ö÷öí òÿøêèë åäèëìÿìèø-
äèð. Áóðàäà áàøãà ìÿñÿëÿ âàðäûð. Áó òÿêëèôëÿð èñÿ îíóí çÿìèàíÿñèäèð”.
Óäó ýÿòèðäèëÿð. Äèëøàä õàíûì óäóí ïÿðäÿëÿðèíè äöçÿëòäèéè çàìàí
Íèçàìè éåíÿ äÿ äàíûøûá äåäè:
— Àíúàã Ìÿùñÿòè õàíûìûí ðöáàèëÿðèíäÿí îõóéóí, ÷öíêè ðöáàè
éàçìàã èøè Ìÿùñÿòè õàíûìëà ãóðòàðäû1.
Äèëøàä Ìÿùñÿòè õàíûìäàí àøàüûäàêû ðöáàèëÿðè îõóäó:
__________
1
Ìÿùñÿòè õàíûìûí òÿðúöìåéè-ùàëû, ùèúðÿòèí 900-úö èëèíäÿ éàçûëìûø ÿë éàçûñû.
330

Ùÿð àá êè, ÿç äèäåéè-ãÿìíàì ÷ÿêÿä
Õóíèñò êè ÿç õÿíúÿðö-ãÿññàá ÷ÿêÿä.
Õóí ìèðÿâÿä ÿç äèëö êÿáàáÿì øÿáö ðóç,
Øÿê íèñò êè ÿç êÿáàá õóíàá ÷ÿêÿä.
Áÿð ñÿíý çÿäÿì äóø ñÿáóéè-êàøè
Ñÿðõîø áöäÿìö êè êÿðäÿì èí îâáàøè.
Áÿð ìÿí áÿ çÿáàíè-ùàë ãþôò ñÿáó,
Ìÿí ÷öí òî áóäÿì, òî íèç ùÿì ìÿí áàøè.
Ýöë áÿðñÿðè ñÿáçÿ ìèêöíÿä ðÿíàéè,
Áöëáöë çè áÿðàéè ýöë øöäÿ øåéäàéè,
Èí ùÿì ÿúÿáÿñò êè ùÿð äî ùåéðàí øöäÿíä,
Ýöë ÿç ïåéè-þìð, áöëáöë ÿç òÿíùàéè.1
Äèëøàä åëÿ áèð çþâã âÿ ìàðàãëà îõóäó êè, çèéàôÿòäÿ îëàíëàð Ìÿùñÿòè
õàíûìûí áèð äàùà ùÿéàò ñÿùíÿñèíÿ ãàéûòäûüûíû çÿíí åòäè. Çèéàôÿòäÿ
áþéöê áèð ðóù éöêñÿêëèéè âàð èäè. Íèçàìè áóíó ùèññ åäÿðÿê ÿñàñ ìÿñÿ-
ëÿéÿ éàíàøìàüà áàøëàäû:
— Ñèçè áó çèéàôÿòÿ äÿâÿò åòìÿêäÿí ìÿãñÿäèì éåäèðèá-è÷èðòìÿê
äåéèë. Áó úöð ñöôðÿëÿð ùàìûíûí åâèíäÿ ìöìêöíäöð. Ëàêèí øåèð, ìóñèãè
âÿ íÿüìÿ ùàìû ö÷öí ìöìêöí äåéèë. Äèëøàäûí âÿ Ñöñÿíèí ñÿñèíè åøèò-
ìÿê áèçè éåíÿ äÿ êå÷ìèøëÿðÿ ãàéòàðäû. Õöñóñÿí áèç áóðàäà îòóðàí õà-
íûìëàðûí ùÿéàò òàðèõèíè äÿ õàòûðëàäûã, áó òàðèõèí ãûëûíúëàð âÿ ãÿùðÿìàí-
ëûãëàð ñàéÿñèíäÿ ãóðóëäóüóíó Äèëøàäûí âÿ Ñöñÿíèí ñèìàñûíäà áèð äàùà
îõóéà áèëäèê.
Ìÿí ñèçè áó çèéàôÿòÿ ùàìàí ãÿùðÿìàíëûã òàðèõèíè õàòûðëàòìàã ö÷öí
÷àüûðìûøàì. Ùàçûðêû âÿçèééÿò éåíÿ äÿ áèçäÿí ñèëàùà ñàðûëìàüû òÿëÿá
__________
1
Éàøëû ýþçëÿðäÿí äöøÿí ùÿð áèð äàìúû ñàíêè ãÿññàáûí õÿíúÿðèíäÿí äàìàí ãàí
äàì÷ûëàðûäûð.
Ýåúÿ-ýöíäöç êàáàá êèìè éàíìàãäà îëàí ãÿëáèìäÿí ãàí äàìûð
Áó àäÿòäèð, êàáàá ãûçàðäûüû çàìàí îíäàí ãàíëû ñó äàìúûëàð.
Äöíÿí ìèíàëàíìûø áèð ýöøÿíè äàøà âóðäóì,
ßëáÿòòÿ, ìÿí ñÿðõîø îëìàñàéäûì, áåëÿ áèð ùÿðÿêÿòäÿ áóëóíìàçäûì.
Ñàíêè êóçÿ äèë à÷ûá ìÿíÿ áó ñþçëÿðè äåäè:
Ìÿí ÿââÿëúÿ ñÿíèí êèìè èäèì, ñÿí äÿ ìÿíèì êèìè îëàúàãñàí.
Ýöë àíúàã éàøûë øàõÿëÿðèí öñòöíäÿ äóðäóüó çàìàí ýþçÿëäèð.
Áöëáöë äÿ ýöëöí åøãèíäÿ ìÿúíóíëóã åäèð.
Òÿÿúúöáëöäöð êè, áóíëàðûí ùÿð èêèñè ùåéðàíäûð.
Ýöë ÷îõ éàøàìàã öçÿðèíäÿ äöøöíöð, áöëáöë äÿ ýöëöí àéðûëûüûíäàí ùåéðàíäûð.
331

åäèð, ÷öíêè äöøìÿí Àçÿðáàéúàí õàëãûíû ÿñèðëèê äþâðöíÿ ãàéòàðìàüà
ùàçûðëàíûð. ßáóáÿêð èáí Ìÿùÿììÿäèí ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáó ñèçÿ îõó-
ìàã èñòÿéèðÿì.
Ùàìû áèð àüûçäàí:
— Ðèúà åäèðèê, ðèúà åäèðèê! — äåäèêäÿ Íèçàìè ÿëèíè àòûá úèáèíäÿí áèð
ìÿêòóá ÷ûõàðûá îõóìàüà áàøëàäû:
“Áó ìÿêòóá ßáóáÿêð èáí Ìÿùÿììÿä Åëäÿíèç òÿðÿôèíäÿí áþéöê
âÿ ìþùòÿðÿì øàèð Íèçàìèéÿ éàçûëûð.
Ìþùòÿðÿì øàèð!
Àòàì Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí áèð ñÿùâè íÿòèúÿñèíäÿ äöøäöéöìöç
áÿäáÿõòëèê áþéöê áèð ôÿëàêÿòëÿ íÿòèúÿëÿíìÿéÿ áàøëàäû. Èíàíú òàéôàñûíà
éàõûíëàøìàã áèçè þç ìåùðèáàí òÿáÿÿëÿðèìèçäÿí àéûðäû, áèç õàëãûí ìÿ-
ùÿááÿòèíè èòèðäèê. Õàëãûí ìÿùÿááÿòèíäÿí ìÿùðóì îëìàã ðÿùìÿòëèê
ÿìèì Ãûçûë Àðñëàíûí äà þëöìöíÿ ñÿáÿá îëäó. Àòàì äà, ÿìèì äÿ ùþêó-
ìÿòëÿðèíè Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ãûëûíúëàðû êþëýÿñèíäÿ ãóðäóãëàðûíà áàõ-
ìàéàðàã, áó õàëãà õîð áàõäûãëàðû ö÷öí ìÿùâ îëäóëàð.
Òîüðóëóí éàíëûø ñèéàñÿòëÿðè âÿ îíóí ÿúíÿáè ùèìàéÿñèíÿ ýèðìÿê
èñòÿìÿñè, Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëèéèíèí ñöãóòóíó éàõûíëàøäûðäû. Ãàðäàøûì
Ãöòëöü Èíàíú äà þç àíàñûíûí ðÿéàñÿò âÿ öñòöíëöê õÿéàëëàðû íÿòèúÿñèíäÿ
ÿúíÿáèëÿðÿ ñàòûëìûøäûð.
Ãàðäàøûìûí õÿéàíÿòëÿðè äÿ õàíÿäàíûìûçûí ñöãóòóíó òÿëÿñäèðèð.
Ùàçûðäà Áàüäàä ãîøóíó, èðàãëûëàð âÿ èðàíëûëàðëà áèðëÿøèá ïàéòàõòû èøüàë
åòìèøäèð. Òîüðóë Ùÿìÿäàíû áóðàõûá ãà÷ìûøäûð.
Ãöòëöü Èíàíúûí Ðåéäÿí ùöúóì åäÿí îðäóñó Ãÿçâèí øÿùÿðèíÿ
éàõûíëàøìàãäàäûð. Îíëàðûí ìÿãñÿäè Ùÿìÿäàíäàí øèìàëà òÿðÿô ýÿëÿí
ìöòòÿôèã îðäóëàðëà áèðëÿøèá Òÿáðèç øÿùÿðèíè èøüàë åòìÿêäèð. Áþéöê øàèðèí
þçöíÿ ìÿëóìäóð êè, Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí úèääè êþìÿéè îëìàñà, áèç áó
÷ÿòèíëèéèí þùäÿñèíäÿí ýÿëÿ áèëìÿéÿúÿéèê.
Áó ýöíëÿð Ãÿòèáÿ õàòóíóí ìÿíÿ çÿùÿð âåðìÿê èñòÿìÿñè äÿ äöø-
ìÿíèí õàíÿäàíûìûçû òàìàìèëÿ ìÿùâ åòìÿê ãÿðàðûíà ýÿëäèéèíè ýþñòÿðèð.
Ùàçûðäà ÿëèìèçäÿ îëàí àç áèð ìèãäàð ãîøóíëà äöøìÿí îðäóëàðûíûí ãàðøû-
ñûíû àëà áèëìÿéÿúÿéèìèç àøêàðäûð. Ñèçèí êþìÿéèíèç îëìàñà, îíëàð Òÿá-
ðèçÿ ýèðÿúÿêäèð. Ùÿð ùàëäà áþéöê øàèð ýþíäÿðäèéè úàâàáëà ìÿíèì òÿêëè-
ôèìè ìöÿééÿí åòìÿëèäèð”.
ßáóáÿêðèí áó ìÿçìóíäà éàçäûüû ìÿêòóá ÷îõ óçóí èäè. Íèçàìè
àíúàã îíóí ìöÿééÿí ùèññÿëÿðèíè îõóäó. Çèéàôÿòäÿ äÿðèí áèð ñöêóò
332

ùþêì ñöðöðäö. Ùå÷ êÿñ äàíûøìûðäû. Ìÿêòóá áàðÿñèíäÿ íÿ ìÿíôè, íÿ äÿ
ìöñáÿò áèð ôèêèð ñþéëÿéÿí éîõ èäè. Íèçàìèíèí ôèêðèíè áèëìÿê ö÷öí
áèðèíúè îëàðàã ßëàÿääèí äàíûøûá äåäè:
— Øöáùÿñèç êè, Åëäÿíèç õàíÿäàíûíû éàõàëàìûø ôÿëàêÿò îëäóãúà
áþéöêäöð. Îíëàð ùàçûðêû âÿçèééÿòëÿðè èëÿ áó ÷ÿòèíëèéèí àëòûíäàí ÷ûõà
áèëìÿéÿúÿêëÿð. Áèç íÿ åäÿê? Áó ôÿëàêÿòè îíëàðûí þçëÿðè ãàçàíìûøäûð.
Áèç îíëàðû áèð íå÷ÿ êÿðÿ àüûð ôÿëàêÿòäÿí ãóðòàðäûã.
Àçÿðáàéúàíëûëàð îíëàðûí ùþêóìÿòèíè ìöäàôèÿ åòìÿê ö÷öí Õàðÿçì,
Ðåé, Èðàã âÿ Äÿúëÿ ñàùèëëÿðèíäÿ ìèíëÿðúÿ îüëóíó ãóðáàí âåðìèøäèð. Áèç
äöíéàíûí áàø ÿéäèéè õÿëèôÿëÿðè îíëàðûí ãàðøûñûíäà äèç ÷þêäöðäöê. Áó
õèäìÿòëÿðèí ìöãàáèëèíäÿ íÿ êèìè áèð ìöêàôàò àëäûã? Íÿòèúÿäÿ îíëàð
áèçè áèð ÿðÿá ãûçûíûí àðçóñóíà ãóðáàí âåðäèëÿð, áèçèì ïàéòàõòäàí óçàã-
ëàøìàüûìûçà ñÿáÿá îëäóëàð. Áóýöíêö ôÿëàêÿò, ùàìàí ñÿùâëÿðèí èñëàù
åäèëÿ áèëìÿéÿúÿê íÿòèúÿëÿðèäèð. Áèëìèðÿì, îíëàðûí áó ãÿäÿð åòèíàñûçëû-
üûíà ãàðøû áèç ßáóáÿêðèí ìÿêòóáóíà íÿ úàâàá âåðìÿëèéèê?
Ùàìû èëÿ áÿðàáÿð Íèçàìèíèí þçö äÿ ßëàÿääèíèí äåäèêëÿðèíè äèã-
ãÿòëÿ äèíëÿéèðäè. Íèçàìè éàëíûç Ôÿõðÿääèíèí äàíûøìàñûíû ýþçëÿéèðäè.
×öíêè çèéàôÿòäÿ îëàíëàðûí àðàñûíäà Åëäÿíèç àèëÿñèíèí ÿí èíàäëû äöøìÿíè
Ôÿõðÿääèí èäè.
Õöñóñÿí ñîí çàìàíëàð, Ãÿòèáÿíèí îíà ãàðøû îëìàçûí ìàúÿðàëàð, ôèò-
íÿëÿð, ùÿòòà ñóè-ãÿñäëÿð ùàçûðëàìàñû âÿ Ãûçûë Àðñëàíûí áóíà ñîéóããàí-
ëûëûãëà áàõìàñû Ôÿõðÿääèíèí Åëäÿíèç àèëÿñèíÿ îëàí äöøìÿíëèéèíè áèð
äàùà äÿðèíëÿøäèðìèøäè.
Áóíà ýþðÿ äÿ Íèçàìè ÿââÿëúÿ Ôÿõðÿääèíèí ôèêðèíè áèëìÿê èñòÿéèðäè.
Ôÿõðÿääèí ôèêèðëè áàøûíû ãàëäûðûá Íèçàìèíèí öçöíÿ áàõàðàã ýöëöì-
ñÿäè. Íèçàìè äÿðùàë áó òÿáÿññöìöí ìÿíàñûíû àíëàéàðàã îíó õÿôèô áèð
òÿáÿññöìëÿ ãàðøûëàäû. Áóíóíëà äà ýÿíúëèê éîëäàøëàðû áèð-áèðèíè àíëàäû
âÿ Ôÿõðÿääèí äàíûøàðàã äåäè:
— Ìÿí áó çèéàôÿòÿ äÿâÿò îëóíäóüóì çàìàí áóðàäà ìöùöì áèð
ìÿñÿëÿíèí ùÿëë îëóíàúàüûíû äöøöíöðäöì âÿ þçöì-þçöìÿ äåéèðäèì:
ÿúÿáà, ìÿíèì ýÿíúëèê éîëäàøûì ãàäûíëàðëà êèøèëÿðèí çèéàôÿòèíè áèð éåðäÿ
÷àüûðìàãäàí íÿ ìÿãñÿä äàøûéûð? Ìÿí àíúàã ßáóáÿêð èáí Ìÿùÿììÿä
Åëäÿíèçèí ìÿêòóáó îõóíäóãäàí ñîíðà øàèðèí ìÿãñÿäèíè àíëàäûì. Áó
çèéàôÿòäÿ èøòèðàê åäÿí ãàäûíëàðûí ÿêñÿðèééÿòè Àçÿðáàéúàí ñèëàùûíûí
ãàëèáèééÿòè íÿòèúÿñèíäÿ Áàüäàä ñàðàéëàðûíûí ÿñèðëèéèíäÿí ãóðòàðìûøäûð.
Ùàçûðäà øöóðñóç ùþêìäàðëàðûí ñÿùâëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ Áàüäàä õÿëèôÿëÿðè
éåíÿ äÿ Àçÿðáàéúàí ãûçëàðû èëÿ ÿéëÿíìÿéè äöøöíöðëÿð. Áóðàäà îòóðàí-
333

ëàð ìÿíèì ôèêðèìè áàøãà úöð ìÿíà åòìÿñèíëÿð. Ùÿðýàù èðàãëûëàð, õà-
ðÿçìëèëÿð, èðàíëûëàð øÿõñÿí àòàáÿéëÿðè ìÿùâ åòìÿê àðçóñóíäà îëñàé-
äûëàð, ìÿí Ôÿõðÿääèí, éöç íÿôÿð àòëû èëÿ áöòöí Åëäÿíèç àèëÿñèíè òóòóá
îíëàðà âåðÿðäèì, î çàìàí íÿ ãàí òþêöëÿð, íÿ äÿ þëêÿëÿð àò àéàüûíûí
àëòûíäà òàïäàëàíàðäû.
Ëàêèí îíëàð Àçÿðáàéúàíà áåø íÿôÿð ÷öðöê áàøëû âÿ äÿéÿðñèç àäàì-
ëàðû ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí ýÿëìèðëÿð. Îíëàð çÿíýèí áèð ìÿìëÿêÿòè àëìàã âÿ
ãÿùðÿìàí áèð õàëãû ÿñèð ýþòöðìÿê ö÷öí ýÿëèðëÿð.
Õöñóñÿí Ãöòëöü Èíàíúûí áó ìàúÿðàäà éàõûíäàí èøòèðàê åòìÿñè,
èõòèëàôûí ìÿíàñûíû áèçÿ ëàçûìûíúà àíëàäûð. Áó ìÿñÿëÿ áèçèì þùäÿìèçÿ
ìÿñóë áèð âÿçèôÿ ãîéóð. Ãöòëöü Èíàíú ùþêìäàðëûüû ÿëäÿ åòìÿê èñòÿ-
ìÿêëÿ áÿðàáÿð, áèçäÿí ßìèð Èíàíúûí ãàíûíû äÿ òÿëÿá åòìÿéÿ ýÿëèð,
îíëàð áèçè ùÿäÿô òóòàðàã Àçÿðáàéúàíà ýÿëèðëÿð.
Áèçè ãàäûíëàðûìûçëà áèðëèêäÿ çèéàôÿòÿ ÷àüûðàí ìþùòÿðÿì øàèð, ìöùöì
áèð ìÿñÿëÿíè íÿçÿðäÿ òóòìóøäóð. Î áèëèð êè, èýèä âÿ íàìóñëó êèøèëÿð þç
ãàäûíëàðû èøòèðàê åòäèéè ìÿúëèñäÿ ùå÷ áèð çàìàí ìöùàðèáÿ òÿêëèôèíäÿí
áîéóí ãà÷ûðìàçëàð. ×öíêè àüûëëû ãàäûíëàð ùå÷ áèð çàìàí ãîðõàã êèøèëÿðè
ñåâÿ áèëìÿçëÿð.
Ôÿõðÿääèí áó ñþçëÿðè äåéÿíäÿí ñîíðà öçöíö Äèëøàäà ÷åâèðèá äåäè:
— Äèëøàä, ñÿíÿ âÿ ñÿíèí îüëóí Ñÿäðÿääèíÿ àíä è÷èðÿì! Î óøàã
ìÿíèì áÿäáÿõò ãàðäàøûìûí àäûíû äàøûéûð, ìÿíèì îíäàí äà àðòûã ñåâäè-
éèì àäàì éîõäóð. Îíóí úàíûíà àíä è÷èðÿì, ãîðõàãëûüûí íÿ îëäóüóíó
ùèññ åòìÿðÿì. Ãîé ìÿíèì äîñòóì Íèçàìÿääèí (Íèçàìè) þç ôèêðèíè
à÷ûã äåñèí. Ùÿðýàù î, ëàçûì ýþðÿðñÿ éåíÿ äÿ Àçÿðáàéúàí èýèäëÿðèíèí
ãûëûíúëàðû ãûíûíäàí ÷ûõàúàã, éåíÿ äÿ ÿìóäëàðûìûç Áàüäàä ãàïûëàðûíû
ñûíäûðàúàã, éåíÿ äÿ Àðàí àòëàðû áàøûíû Äÿúëÿ ÷àéûíà ñàëûá êèøíÿéÿ-
êèøíÿéÿ ñó è÷ÿúÿêäèð.
Ôÿõðÿääèíèí áó ñþçöíäÿí ñîíðà ùÿð êÿñ þç ãàäûíûíà òÿðÿô äþíöá
àíä è÷èð âÿ ìöùàðèáÿéÿ ùàçûð îëäóüóíó áèëäèðèðäè.
Íèçàìè éåíÿ äÿ äàíûøàðàã:
— Ìÿí þç ôèêðèìäÿ éàíûëìàäûì, — äåäè, — Àçÿðáàéúàí õàëãûíû èäàðÿ
åäÿí ðÿùáÿðëÿðèí ãÿùðÿìàíëûã âÿ èýèäëèéèíÿ îëàí åòèìàäûì áèð äàùà
äîüðóëäó. Ìÿí äåìÿê èñòÿäèéèì ñþçëÿðè Ôÿõðÿääèí òàìàìèëÿ ñèçÿ äåäè.
Ëàêèí ìÿí áó ñþùáÿòëÿðè, ÿñàñ áèð úÿùÿòè ãåéä åòìÿêëÿ òàìàìëàìàã
èñòÿéèðÿì.
Äöøìÿíè Àçÿðáàéúàí è÷ÿðèñèíäÿ éîõ, Àçÿðáàéúàí õàðèúèíäÿ äþé-
ìÿê ëàçûìäûð. Úÿíóá-ãÿðáäÿ Ùÿìÿäàí, úÿíóáäà èñÿ Ãÿçâèí øÿùÿðè
334

áèçèì äîüìà ñÿðùÿäèìèçäèð. Áó éåðëÿðè áèçèì þç õàëãûìûç ö÷öí, ñÿðùÿä
õàðèúèíäÿ îëàí éåðëÿðè èñÿ ßáóáÿêð Íöñðÿòÿääèí ö÷öí ìöäàôèÿ åòìÿ-
ëèéèê1. ×öíêè ßáóáÿêð áèçèì áàúûìûç îüëóäóð. Îíó àçÿðáàéúàíëû ãûçû
äîüìóøäóð. Äöøìÿí ñÿðùÿäèìèçäÿí íÿ ãÿäÿð óçàãäà îëóðñà, ñÿàäÿò âÿ
ÿìíèééÿòèìèç äÿ î ãÿäÿð éàõûíûìûçäà îëàð.
Ùàðàäà àçÿðáàéúàíëû éàøàéûðñà, îðàñû áèçèì äîüìà âÿòÿíèìèçäèð.
Îíóí íàìóñó — àòà íàìóñó ãÿäÿð ìöäàôèÿ îëóíìàëûäûð.
Íèçàìèíèí òÿêëèôëÿðè áèð ñÿñëÿ ãÿáóë îëóíäó. Çèéàôÿò Äèëøàä âÿ
Ñöñÿíèí ìóñèãè âÿ íÿüìÿ ñÿñëÿðè èëÿ ãóðòàðäû.
***
Áó ýöí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíà ýåäÿí îðäóíó éîëà ñàëìàã ö÷öí àðàí-

ëûëàð àðâàäëû-êèøèëè Ýÿíúÿíèí ö÷ ôÿðñÿíý ìÿñàôÿñèíäÿ îëàí Õàíÿýàù
êÿíäè ÿòðàôûíäà éûüûøìûøäû.
Êÿíäèí äöçëÿðèíäÿ ÷àëûá-îéíàéàí ãûç âÿ ýÿëèíëÿð, îðäóéà éåìÿê
ùàçûðëàéàí ýÿíúëÿð âÿ ãîúàëàð ýåúÿäÿí áÿðè ÷àëûøûðäû. Ìèíëÿðúÿ îúàãëàð
ãóðóëóá, éöçëÿðúÿ ãîéóí êÿñèëèð, êàáàá øèøëÿðèíèí ñàéû ìöùàðèáÿéÿ
ýåäÿíëÿðèí íèçÿñèíèí ñàéûíäàí áèð íå÷ÿ ãàò àðòûã èäè.
Õàíÿýàù êÿíäèíèí ãàðøûñûíäàí êÿíäèí äþðä ôÿðñÿíý ìÿñàôÿñèíäÿ
îëàí Èñôàùàí êÿíäèíÿ ãÿäÿð îðäóíóí ÷àäûðëàðûíäàí áàøãà áèð øåé
ýþðìÿê ìöìêöí äåéèëäè. Îðäó òàìàìèëÿ ýÿëèá Õàíÿýàù âÿ Èñôàùàí
êÿíäè ÿòðàôûíäà éûüûøàíà ãÿäÿð àðàíëûëàð äà àüàúëàðûí êþëýÿñèíäÿ äöøöá
÷àëûð, îõóéóð, îéíàéûð âÿ éåéèá-è÷èðäèëÿð.
Äþðäöíúö ýöí îðäó íàùàð éåìÿéèíäÿí ñîíðà êþ÷öá Áàçàð÷óã
êÿíäè àëòûíäà ýåúÿëÿéÿúÿê èäè. ×àäûðëàðû âÿ îðäóéà ëàçûì îëàí øåéëÿðè
äàøûéàí ìèíëÿðúÿ äÿâÿ, ãàòûð êàðâàíëàðû Õàíÿýàù êÿíäèíäÿí éöêëÿíèá
Áàçàð÷óãà òÿðÿô ýåäèðäèëÿð.
Äöçëÿðäÿ éöê ùåéâàíëàðûíûí áîéíóíäàí àñûëìûø çÿíýëÿðèí àùÿíýñèç
âÿ ãàðìàãàðûøûã ñÿñèíäÿí áàøãà áèð øåé åøèäèëìèðäè.
Îðäó êþ÷ìÿéÿ ùàçûð èäè. Ëàêèí ùÿð êÿñèí ýþçö Ýÿíúÿ òÿðÿôèíäÿ èäè,
ñàíêè îíëàð ìþùòÿðÿì áèð àäàìûí èíòèçàðûíû ÷ÿêèðäèëÿð. Áèð àçäàí ñîíðà
óçàãäàí ãÿëèç òîç äóìàíëàðûíûí èíòèçàìûíû ïîçàðàã êè÷èê áèð äÿñòÿ
ýþðöíäö. Äÿðùàë Ôÿõðÿääèí âÿ ßëàÿääèí ÷àäûðëàðäàí ÷ûõûá éàõûíëàø-
ìàãäà îëàí êàðâàíû èñòèãáàë åòäèëÿð. Áó äÿñòÿ Íèçàìèäÿí, îíóí ãàäûíû
__________
1
ßáóáÿêðèí ëÿãÿáè Íöñðÿòÿääèíäèð.
335

Ðÿíà, îüëó Ìÿùÿììÿä âÿ Ýÿíúÿ çèéàëûëàðûíäàí èáàðÿò èäè. Îðäó õàëãû
àòëàíûá, òÿçÿ ýÿëÿí äÿñòÿíè ñàëàìëàìàã èñòÿéèðäè. Ýÿëÿíëÿð àòëûëàðûí
ãàëûí äÿñòÿëÿðè àðàñûíäàí êå÷èá Ôÿõðÿääèíèí ÷àäûðûíà éàíàøäûüû çàìàí,
öçÿðèíäÿ ãîøà ãûëûíú øÿêèëëè ãûðìûçû áàéðàüû ÷àäûðäàí ÷ûõàðäûëàð. Áàéðàã
÷àäûðäàí ÷ûõàðûëäûüû çàìàí øåéïóð ñÿñëÿðè óúàëäû, àòëûëàð áèð êÿðÿ ãûëûíú-
ëàðûíû ãûíûíäàí ÷ûõàðäûëàð. Ýöíÿøèí èøûüûíäà ïàðëàéàí ãûëûíúëàð Õàíÿýàù
êÿíäè äàüëàðûíäà èëäûðûì øûüûäûüûíû õàòûðëàòäû. Îðäó àíä è÷äèéè çàìàí,
Íèçàìè îðäóéà ìöðàúèÿò åäÿðÿê óúàäàí äåäè:
— Àçÿðáàéúàí õàëãû! Èýèäëÿð! Ãÿùðÿìàíëàð! Õàëãûìûçûí òàðèõè èýèä-
ëèêëÿð âÿ ãÿùðÿìàíëûãëàðëà äîëóäóð.
Âàõòèëÿ ÿðÿáëÿð âÿ ôàðñëàð áèçäÿí ùÿð áèð øåéè àëäûëàð. Ëàêèí òàðèõè
èðñäÿí èáàðÿò îëàí ìèëëè ãöðóðó âÿ òàðèõè ãÿùðÿìàíëûüû áèçèì ÿëèìèçäÿí
àëà áèëìÿäèëÿð.
Ìÿìëÿêÿòèìèçèí ìþâãåúÿ ÿùÿìèééÿòè, äöçëÿðèìèçèí çÿíýèíëèê âÿ
áÿðÿêÿòè äàèìà äöøìÿíëÿðèìèçèí èøòàùàñûíû úîøäóðìóøäóð. Ëàêèí áóíà
áàõìàéàðàã, ñèçèí áàáàëàðûíûç âàõòèëÿ Àñóðè, Ýÿëäàíè âÿ Èðàí êèìè áþéöê
äþâëÿòëÿðè äèçÿ ÷þêäöðìöø âÿ þçöíöí äöíéàäà àçàä éàøàìàã ãàáèëèé-
éÿòèíè ýþñòÿðìèøäèð. ×öíêè áèçèì ìÿìëÿêÿòèìèç ãÿùðÿìàíëàð éåòèø-
äèðìÿê èøèíäÿ áöòöí þëêÿëÿðÿ öñòöíäöð. Áèð çàìàí ñèçèí éàøàäûüûíûç
éåðëÿðäÿ Ôÿðùàä âÿ Àñòèéàãëàð êèìè ãÿùðÿìàíëàð âÿ ìÿäÿíè øÿõñèé-
éÿòëÿð éàøàìûøäûð. Áó ýöí Èðàí ìÿìëÿêÿòèíäÿ ýþðäöéöíöç ìÿäÿíèééÿò
ñèçèí áàáàëàðûíûç òÿðÿôèíäÿí äöçÿëÿí ìÿäÿíèééÿòäèð. Àçÿðáàéúàí ùå÷
áèð çàìàí ãûëûíú âÿ îðäó ýöúöíÿ òÿñëèì îëìàìûøäûð. Ñèçèí áàáàëàðûíûç
áó øÿðÿôè þç ùÿéàò òàðèõëÿðèíäÿ áöòöí äöíéàéà èñáàò åëÿìèøëÿð. Ëàêèí
äöøìÿí, Àçÿðáàéúàí õàëãû êèìè ñàðñûëìàç áèð õàëãû, áó õàëãûí èòòèôàãûíû
ïîçìàã íÿòèúÿñèíäÿ ìÿüëóá åäèá âÿ ÿñèðëèéÿ àëìûøäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ
ñèç áó òàðèõè áàéðàüûí þíöíäÿ èòòèôàãû ïîçìàìàüà âÿ ñÿðêÿðäÿëÿðèíèçèí
ÿìðëÿðèíäÿí áîéóí ãà÷ûðìàìàüà àíä è÷ìÿëèñèíèç.
Íèçàìèíèí áó ñþçöíäÿí ñîíðà îí ìèíëÿðúÿ ãûëûíú ùàâàéà ãàëõûá
éåíÿ äÿ åíäè. Íèçàìè èñÿ ñþçöíäÿ äàâàì åäèðäè:
— Äöøìÿí, òàðèõäÿ áàáàëàðûíûçûí áîéíóíà ñàëìàã èñòÿäèéè çÿíúèðè,
ñèçèí äÿ áîéíóíóçà ñàëìàã ö÷öí ýÿòèðèð. Ëàêèí ñèç áó ñÿôÿðäÿ îíëàðà
ýþñòÿðìÿëèñèíèç êè, Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí áîéíó îíëàðûí äöøöíäöêëÿðè
ãÿäÿð äöøêöí áîéóíëàðäàí äåéèë. Áó ýöí ñèç êþùíÿ âÿ òàðèõè ïàéòàõ-
òûíûç îëàí Ùÿìÿäàíû äöøìÿí ÿëèíäÿí ãóðòàðìàã ö÷öí ýåäèðñèíèç. Áèçèì
áó ìöáàðèçÿìèç íÿ Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëÿðè, íÿ äÿ îíëàðäàí ñîíðà òàõòà
îòóðàúàã øàùëàðûí õàòèðÿñèíÿ äåéèëäèð, áèç áó ìöùàðèáÿéÿ Àçÿðáàéúàí
336

õàëãûíûí ìèëëè ãöðóð âÿ ìèëëè ñÿðùÿäèíè ìöäàôèÿ åòìÿê ö÷öí ýåäèðèê. Î
íÿ ÿðÿáèí, íÿ Èðàãûí, íÿ äÿ Èðàíûí äåéèëäèð. Îðà áèçèì èäè, áèçèì äÿ
îëìóø âÿ ýÿëÿúÿêäÿ äÿ áèçèì îëàúàãäûð. Ìÿí áó áàéðàüû ñèçèí ñÿðêÿð-
äÿíèç îëàí Ôÿõðÿääèíÿ òàïøûðûðàì. Ñèç áó áàéðàüû äöøìÿí ÿëèíÿ âåðìÿ-
ìÿê âÿ îíó áàøû àøàüû åòìÿìÿê ö÷öí þç òàðèõè øÿðÿôèíèçè ùÿð àí õàòûð-
ëàìàëûñûíûç, áó áàéðàüûí ãûðìûçû ðÿíýÿ áîéàíìàñû õàëãûìûçûí þç àçàä-
ëûüû óüðóíäà òþêäöéö ãàíëàðûí òàðèõèíè îõóìàã ö÷öíäöð.
Íèçàìè áàéðàüû Ôÿõðÿääèíÿ òàïøûðäûüû çàìàí, òÿáèë âÿ øåéïóðëàðûí
ñÿñè åøèäèëäè. Íèçàìè Ôÿõðÿääèíè áèð äàùà þïäö. Áöòöí àòëûëàð ýÿëèá
áàéðàüû ñàëàìëàéûá êå÷äè, Ôÿõðÿääèí äÿ ñîí äÿôÿ Äèëøàäëà âèäàëàøûá
éîëà äöøäöéö çàìàí:
— Áèðèíúè ìÿêòóáóíó Ùÿìÿäàíäàí, èêèíúè ìÿêòóáóíó èñÿ
Áàüäàääàí ýþçëÿéèðÿì, — ñþçëÿðèíè åøèòäè.
Áó ñÿñ Äèëøàäûí ñÿñè èäè.
***
Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäàí úÿíóáà ýåäÿí îðäó, èêè äÿñòÿéÿ àéðûëìûøäû.

Áèðèíúè äÿñòÿ Ôÿõðÿääèíèí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà Íàõ÷ûâàí éîëó èëÿ, èêèíúè
äÿñòÿ èñÿ ßëàÿääèíèí áàø÷ûëûüû èëÿ Ãàðàáàü âÿ Ãàðàäàü éîëó èëÿ Òÿáðèçÿ
òÿðÿô èðÿëèëÿéèðäè.
Âÿëèÿùä Òÿáðèçäÿ Ôÿõðÿääèíèí Íàõ÷ûâàíà éàõûíëàøäûüû õÿáÿðèíè
àëàí êèìè, îðäóíó èñòèãáàë åòìÿê ö÷öí Àðàç ÷àéû êÿíàðûíà ýÿëäè. Úÿíóáè
Àçÿðáàéúàí çèéàëûëàðû, àëèìëÿð, øàèðëÿð âÿ âÿòÿíïÿðâÿðëÿðèí ùàìûñû âÿëè-
ÿùä èëÿ áÿðàáÿð Çèéàöëìöëê êþðïöñöíöí úÿíóá òÿðÿôèíäÿ äóðóá Øèìàëè
Àçÿðáàéúàí îðäóñóíó ýþçëÿéèðäèëÿð.
Êþðïöíöí úÿíóá âÿ øèìàë òÿðÿôè ÿëâàí ôÿíÿðëÿðëÿ áÿçÿíìèø, ùÿð
òÿðÿôäÿí øàëëàð, ÷è÷ÿêëÿð, ãèéìÿòëè ôÿíÿðëÿð àñûëìûøäû.
Êþðïöíöí äàø ãàïûëàðû âÿ éöç àðøûí óúàëûüûíäàêû òàüëàð ìèíëÿðúÿ
ãÿíäèëëÿðèí ÿëâàí øÿôÿãëÿðè àëòûíäà ïàðëàéûðäû.
Àðàç ÷àéûíûí úÿíóá òÿðÿôèíäÿêè óúà äàüëàð ìèíëÿðúÿ ìÿøÿëëÿðèí
øÿôÿãèíÿ áöðöíìöøäö. Ýåúÿ ñààò èêèäÿí áàøëàéàðàã Øèìàëè Àçÿðáàéúàí
îðäóñó ñåë êèìè àõûá Àðàç ÷àéûíûí êÿíàðûíà òþêöëöðäö. Äàøëàð öçÿðèíäÿ
ñÿñëÿíÿí àò äûðíàãëàðûíûí øàããûëòûñû úÿíóáäàêû ñûëäûðûì ãàéàëàðà ÿêñ
åòäèéè çàìàí, èëäûðûì øûüûéàðàã ãàéàëàðûí àõûá òþêöëäöéöíö õàòûðëàäûðäû.
Áöòöí ìöùèò àò êèøíÿìÿëÿðè, àò, äÿâÿ âÿ ãàòàð çÿíýëÿðèíèí øàããà-øàããà
àëòûíäà òèòðÿéèðäè.
337

×àäûð ìûõëàðûíà âóðóëàí òîõìàãëàðûí ñÿñè Úóëôà äàüëàðûíûí âÿ
ßëÿíúèã1 ãàëàñûíû òèòðÿäèðäè.
×àäûðëàðûí ãàðøûëàðûíäà éàíàí ìÿøÿëëÿðèí øÿôÿãëÿðè Àðàç ÷àéûíûí
äàëüàëàðûíà ðèøÿ àòûðäû. Ýöíäöç ñààò îí èêèéÿ éàõûí Àçÿðáàéúàí îðäóñó
Çèéàöëìöëê êþðïöñöíäÿí Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíà êþ÷ìÿéÿ áàøëàäû. Úÿ-
íóáäàí:
“Éàøàñûí àçÿðáàéúàíëûëàð, éàøàñûí ãàðäàøëûã, éàøàñûí ãÿùðÿìàí
Ôÿõðÿääèí!” ñÿñëÿðè áèð-áèðèíèí äàëûíúà åøèäèëèðäè. Âÿëèÿùä àòëàíûá êþð-
ïöíöí úÿíóá ãàïûñûíäà äóðìóøäó, î øèìàëäàí ýÿëÿí îðäóíóí ðÿñì-
êå÷èäèíè ãÿáóë åäèðäè. Êþðïö äàðûñãàë èäè, îðàäàí àíúàã äþðä àòëû éàí-
éàíà êå÷ÿ áèëèðäè, áóíà ýþðÿ äÿ êþðïöíö êå÷ìÿê óçóí ÷ÿêìÿñèí äåéÿ,
àòëûëàðà, àòëàðûíû ñöðÿòëÿ ñöðìÿëÿðè ÿìð åäèëìèøäè.
Ãàáàãúà Ãàðàáàü àòëûëàðû ãûëûíúëàðûíû ñûéûðûá ÷èéèíëÿðèíÿ ãîéäóëàð
âÿ âÿëèÿùäè ñàëàìëàéûá êå÷äèëÿð. Ãàðàáàüëûëàðäàí ñîíðà Øÿìêèð âÿ
Øÿìñÿääèíëèëÿð ýÿëèá êå÷äèëÿð. Ùàìûäàí ñîíðà, Àðàí îðäóñó ùÿðÿêÿò
åòäè. Èêè ãûëûíú øÿêèëëè áàéðàã Ôÿõðÿääèíèí áàøû öçÿðèíäÿ ùÿðÿêÿòÿ
áàøëàäûüû çàìàí, ñàíêè øèìàëäàí úÿíóáà èíñàí ñåëëÿðè àõûðäû.
Úÿíóáäàí, øèìàëäàí ìóñèãè ñÿñëÿðè óúàëìàüà âÿ “éàøàñûí ãÿù-
ðÿìàí Ôÿõðÿääèí!” ñÿñëÿðè åøèäèëìÿéÿ áàøëàäû.
Ôÿõðÿääèí áàéðàãëà áÿðàáÿð âÿëèÿùäèí éàíûíà éåòèøÿðêÿí àòûíäàí
äöøöá îíó ñàëàìëàìàã âÿ òîðïàüû þïìÿê èñòÿðêÿí, âÿëèÿùä äÿðùàë
àòûíäàí ïèéàäà îëóá Ôÿõðÿääèíÿ òîðïàüà äöøìÿê èìêàíûíû âåðìÿäè âÿ
îíó ÿëèíäÿí òóòóá äåäè:
— Áó ýöíäÿí åòèáàðÿí òîðïàüà äöøöá, òÿçèì åòìÿê àäÿòèíè ëÿüâ
åäèðÿì. Áó àäÿòè Èðàí øàùëàðû âÿ Ñÿëúóã ùþêìäàðëàðû õàëãûí ìèëëè
ãöðóðóíó ìÿùâ åòìÿê ö÷öí éàéûáëàð. Õöñóñÿí ãÿùðÿìàíëàðûí áàøû ùå÷
áèð çàìàí ÿéèëìÿìÿëèäèð.
Ãîøóíóí êþðïöäÿí êå÷ìÿñè äàâàì åäèðäè. Ôÿõðÿääèíèí ÿìðèíÿ
ýþðÿ Àçÿðáàéúàí áàéðàüûíû âÿëèÿùäèí áàøû öçÿðèíäÿ ñàõëàäûëàð. Áó àäÿò
îðäóíóí áàø ñÿðêÿðäÿëèéèíè âÿëèÿùäÿ ùÿâàëÿ åòìÿê äåìÿê èäè. Âÿëèÿùä
áóíà ðàçû îëìàäû âÿ:
— Øèìàëè Àçÿðáàéúàí îðäóñóíóí ñÿðêÿðäÿëèéè þç ãÿùðÿìàíûíà
ìÿõñóñäóð, — äåäè.
__________
1
Úóëôà èëÿ Íàõ÷ûâàí àðàñûíäà Øÿðãäÿí ãÿðáÿ òÿðÿô àõûá Àðàç ÷àéûíà òþêöëÿí áèð
÷àéûí øèìàë òÿðÿôèíäÿ ßëÿíúèã àäëû ìþùêÿì áèð ãàëà âàð èäè. Ùàçûðäà éåðèíäÿ áèð õÿðàáÿ
ãàëìûøäûð.
338

Îðäó àõøàì ãàðàíëûã äöøÿíÿ ãÿäÿð êþðïöäÿí êå÷äè, ñîíðà îðäóíóí
ñèëàùëàðû ãàòûðëàðà âÿ äÿâÿëÿðÿ éöêëÿíÿðÿê êþðïöäÿí êå÷ìÿéÿ áàøëàäû.
ßìóäëàð, ýöðçëÿð1 âÿ øåøïÿðëÿð, îõ âÿ êàìàí åùòèéàòû, àüûð ìÿí-
úÿíèã âÿ ÿðóñÿêëÿð,2 äÿìèð êÿðïèúëÿð,3 ãàðóðÿ4, åùòèéàò ãûëûíúëàð, íèçÿëÿð,
ìèíëÿðúÿ ïîëàä ãöááÿëè ãàëõàíëàð, ìÿüôÿðëÿð5 âÿ äÿìèð ýåéèìëÿð éöê-
ëÿíìèø äÿâÿ âÿ ãàòûðëàð êàðâàíû âÿëèÿùäèí ÷àäûðûíûí ãàáàüûíäàí êå÷äèéè
çàìàí:
— Ìÿí ãàëèá ýÿëÿúÿéÿì! — äåéÿ âÿëèÿùä ñåâèíäè.
Ôÿõðÿääèíëÿ Òÿáðèç àëòûíà ãÿäÿð èðÿëèëÿéÿí Àçÿðáàéúàí îðäóñó,
Àúû÷àé êÿíàðûíäàí ÷àäûðëàðûíû ãóðóá Ãàðàáàü éîëó èëÿ ýÿëÿí ßëàÿä-
äèíèí äÿñòÿñèíè ýþçëÿéèðäè. Áèð ýöí ñîíðà ßëàÿääèíèí äÿñòÿñè Òÿáðèçÿ
éåòèøäè, îðäó èêè ýöí ðàùàò îëàíäàí ñîíðà Òÿáðèçäÿí Ãÿçâèíÿ äîüðó
ùÿðÿêÿò åòäè.
Ôÿõðÿääèí Òÿáðèçäÿí ÿëëè ìèí àòëû ãîøóíëà ùÿðÿêÿò åòäèéè çàìàí
îíó, Òÿáðèç ÿéàí âÿ ðóùàíèëÿðè âÿëèÿùä èëÿ áèðëèêäÿ Âàñìèíú øÿùÿðèíÿ
ãÿäÿð éîëà ñàëäû. Õàëã àðàñûíäà ñþùáÿòëÿðèí ìÿçìóí âÿ ìöíäÿðèúÿñè
îëäóãúà ìöõòÿëèô èäè:
— Áó ìöùàðèáÿíèí þùäÿñèíäÿí ÿëëè ìèí ãîøóí èëÿ ýÿëÿ áèëìÿê ôèêðè
ñàäÿëèêäèð.
— Áàüäàä îðäóñóíóí ñàéû éöç ìèí íÿôÿðäÿí àðòûãäûð.
— Éàãóáà, Øÿùðèáàí, Ãûçûë Ðöáàò, Ãÿñð-Øèðèí, Ùàðóíàáàä, Êèðìàí-
øàù, ßñÿäàáàä âÿ Ýÿíýàâÿð øÿùÿðëÿðèíäÿ ãîøóí ÿëèíäÿí ùÿðÿêÿò åòìÿê
ìöìêöí äåéèë.
— Ùÿìÿäàí èëÿ Ãÿçâèí àðàñûíäà îëàí ãîøóíóí ñàéûíû Àëëàùäàí
áàøãà áèð àäàì äà áèëìÿç.
— ßëëè ìèí éàëíûç Èðàã àòëûëàðûäûð.
— Ôÿõðÿääèí ÷îõ äà þçöíÿ þéöíìÿñèí. Áàüäàä îðäóñóíóí è÷èíäÿ
ìèíëÿðúÿ Ôÿõðÿääèíëÿð âàðäûð. Áó ìöùàðèáÿäÿ Ôÿõðÿääèí áàøûíû ñûíäû-
ðàúàãäûð.
__________
1
Ý ö ð ç — ïîëàä òîïïóçäóð. Áóíó ÿí ãöââÿòëè ïÿùëÿâàíëàð èøëÿäÿðäè.
2
Ì ÿ í ú ÿ í è ã âÿ ÿ ð ó ñ ÿ ê — äöøìÿí ãàëàëàðûíû äàøëà áîìáàðäìàí åäÿúÿê áþéöê
âÿ êè÷èê äàø àòàí ìàêèíàëàð èìèø. Áåø ïóò àüûðëûüûíäà äàø àòàí ìàêèíàëàð âàð èìèø.
3
Äþéöø÷öëÿðèí àòëàðûíûí éÿùÿð ãàøûíäàí àñûëàí õóðúóíäà äÿìèð êÿðïèúëÿð îëàðìûø.
Îíëàð ùàìàí êÿðïèúëÿ äöøìÿíè âóðàðìûø.
4
Ã à ð ó ð ÿ — è÷è ìàçóòëà äîëó êóçÿëÿð èìèø. Äöøìÿí øÿùÿðèíÿ éàíüûí ñàëìàã ö÷öí
éàíäûðûá øÿùÿðÿ àòàðìûøëàð.
5
Ì ÿ ü ô ÿ ð — äÿìèðäÿí âÿ ïîëàääàí äöçÿëìèø áàø ýåéèìèäèð.
339

— Þçö äÿ ÷îõ óçàã áèð çàìàíäà éîõ, ÿí éàõûí ýöíëÿðäÿ ìÿëóì
îëàúàã.
Áàøãà ìÿçìóíäà ñþùáÿòëÿðè äÿ åøèòìÿê ìöìêöí èäè:
— Ãàðûøãàíûí ñàéû ôèëèí ñàéûíäàí àðòûãäûð. Ëàêèí ôèë áèð êÿðÿ àéàüûíû
éåðÿ ãîéàíäà éöç ìèíëÿðúÿ ãàðûøãà òÿëÿô îëóð.
— Îíà Ôÿõðÿääèí äåéÿðëÿð. Áàüäàäëûëàð îíó ÷îõ ýþçÿë òàíûéûð,
Àçÿðáàéúàí îðäóñó òàðèõäÿ ùå÷ áèð çàìàí ìÿüëóá îëìàìûøäûð.
...Àçÿðáàéúàí îðäóñóíóí ãàáàã ùèññÿëÿðè Èìàìçàäÿ Ùöñåéíÿ éåòèø-
äèêëÿðè çàìàí Èðàã âÿ Áàüäàä ãîøóíóíóí Ãÿçâèí øÿùÿðèíè èøüàë åòäèê-
ëÿðè ìÿëóì îëäó. Îðäó îðàäà äàéàíäû, âÿçèééÿòè Ôÿõðÿääèíÿ õÿáÿð
âåðìÿê ö÷öí òÿúèëè ÷àïàð ýþíäÿðäèëÿð.
Äöøìÿí îðäóñóíäàí àëûíàí ýèçëèí õÿáÿðëÿð, îíëàðûí èðÿëè ùÿðÿêÿò
åòìÿê èñòÿäèêëÿðèíè ýþñòÿðìèðäè.
Ãÿçâèí àíúàã Áàüäàä îðäóñó èøüàë åòìèøäè, îíëàðûí ÿñàñ îëàðàã èñòè-
íàä åäÿúÿêëÿðè Ðåé îðäóñó ùÿëÿëèê Ãÿçâèí àëòûíà ýÿëèá ÷àòìàìûøäû.
Ãÿòèáÿíèí þçö áèð àéäàí áÿðè Ñîëòàíèééÿ úàìåñèíäÿ ÷àäûðûíû ãóðóá
îòóðìàãäà âÿ Ðåé îðäóñóíóí òÿøêèëàòû èëÿ ìÿøüóë îëìàãäà èäè.
Àëûíàí õÿáÿðëÿðÿ ýþðÿ Ðåé îðäóñó äà Àçÿðáàéúàí îðäóñó êèìè èêè
ùèññÿéÿ àéðûëìûøäû. Îíëàðûí áèð ùèññÿñèíè Ãöòëöü Èíàíú, î áèðè ùèññÿñèíè
Ùöñàìÿääèí èäàðÿ åäèðäè. Ãÿòèáÿ Áàüäàä îðäóñó ñÿðêÿðäÿñèíÿ ýþíäÿð-
äèéè ìÿêòóáóíäà äåéèðäè:
“Ðåé ãîøóíó Ãÿçâèí àëòûíà ýÿëìÿäÿí ãàáàã ìöùàðèáÿéÿ áàøëàí-
ìàñûí, ùÿðýàù àçÿðáàéúàíëûëàð ùöúóìà êå÷ÿðñÿ, ìöäàôèÿ ùàëûíäà äóð-
ìàëûñûíûç. Àëäûüûì õÿáÿðëÿðÿ ýþðÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí ãöââÿëÿðè ÷îõ àçäûð.
Ìöùàðèáÿ éàõøû òÿäáèð öçÿðèíäÿ àïàðûëàðñà, îíëàðûí ìÿùâ åäèëìÿñè àíúàã
áèð íå÷ÿ ýöíöí èøèäèð. Ãàëèá ýÿëäèéèíèç çàìàí, Ñåéèä ßëàÿääèí âÿ Ôÿõ-
ðÿääèíè äèðè òóòìàëûñûíûç. Îíëàðû ìÿí þçöì úÿçàëàíäûðàúàüàì.
Îíëàðû äèðè òóòàíëàðûí ùÿð áèðèñè áåø ìèí äèðùÿì ãûçûë ìöêàôàò àëà-
úàãäûð”.
Ãÿòèáÿ ìÿêòóáó è÷è áîø áèð ÿñàíûí è÷èíÿ ãîéóá ãàñèäÿ âåðäè âÿ
åùòèéàòëû îëìàñûíû òàïøûðäû. Ãàñèä Íÿðúÿ êÿíäèíèí éàíûíäàí êå÷ÿðêÿí,
Ôÿõðÿääèíèí îðäóñóíäàí ýþíäÿðèëÿí êÿøôèééàò÷ûëàðäàí Äÿìèðÿ ðàñò
ýÿëäè. Êÿøôèééàò÷û ãàñèäè äàéàíäûðûá ñîðóøäó:
— Ùàðàäàí ýÿëèðñÿí?
— Ñîëòàíèééÿäÿí.
— Ùàðà ýåäèðñÿí?
— Áó íÿ ñóàëäûð? Ýþðöðñÿí êè, Ãÿçâèíÿ ýåäèðÿì.
340

— Íÿ ö÷öí ýåäèðñÿí?
— Èøèì âàðäûð, àèëÿì îðàäàäûð.
— Èðÿëè ýÿë, ñÿíè àõòàðàúàüàì.
— Ðÿää îë áóðàäàí ñÿôèëèí áèðèñè!
— Àðòûã äàíûøûã ëàçûì äåéèë. Ñîéóí, äåéèðÿì!
— Ìÿí ñÿíèí êèìè éîëâóðàíëàðû ÷îõ ýþðìöøÿì.
Áó ñþçäÿí ñîíðà Äÿìèð ãûëûíúû ãàñèäèí áàøûíà åíäèðìÿê èñòÿðêÿí,
ãàñèä àüàúû ãûëûíúûí ãàðøûñûíà âåðäè, àüàú ñûíäûüû çàìàí ìÿêòóá éåðÿ
äöøäö. Äÿìèð èñÿ ìÿêòóáó ýþòöðöá ãàñèäè ãîëëàðû áàüëû îëàðàã Ôÿõðÿä-
äèíèí éàíûíà ýÿòèðäè.
***
Ãöòëöü Èíàíúûí îðäóñó ùÿëÿëèê úÿáùÿéÿ ýÿëìÿìèøäè, ëàêèí Ùöñà-

ìÿääèí ñöáù à÷ûëàí êèìè Ðåé îðäóñóíóí ÿñàñ ùèññÿëÿðè èëÿ áÿðàáÿð úÿá-
ùÿéÿ éîëà äöøÿúÿê èäè. Ãÿòèáÿíèí ãóëàìû Ùöñàìÿääèíèí ÷àäûðûíà ýÿëèá
îíó ìÿëÿêÿíèí ÷àäûðûíà ÷àüûðäû. Ùöñàìÿääèí ÷àäûðà ýèðäèéè çàìàí Ãÿòè-
áÿíè ùÿääèíäÿí àðòûã øàä ýþðäö. Î éåíÿ äÿ áÿçÿíìèø âÿ úÿâàùèðëÿðèíè
öçÿðèíÿ òþêìöøäö. Î èðÿëè ýÿëèá ÿëèíè Ùöñàìÿääèíÿ óçàòäû:
— Ìÿíèì ñåâèìëè äîñòóì! — äåäè. — Áó ýöíëÿð ñÿíèí âÿ ìÿíèì ÷ÿê-
äèéèì èçòèðàáëàðûí ñîí ýöíëÿðèäèð. Ñÿí þçöí ÷ÿêäèéèí ÿçèééÿòëÿðè þë÷öéÿ
âóðäóüóí çàìàí, ìÿíèì íÿ ãÿäÿð èçòèðàá ÷ÿêäèéèìè òÿéèí åäÿ áèëÿð-
ñÿí. Íÿ åäÿéäèê? Þùäÿìèçäÿ îëàí âÿçèôÿ èçòèðàá òÿëÿá åäÿúÿê âÿçèôÿ
èäè. Ùöñàìÿääèí, ìÿí ãÿëáèìè ñÿíèí ãÿëáèíÿ àøûëàìàã ö÷öí èêè áþéöê
ùþêìäàðû ìÿùâ åòäèì. Ö÷öíúöñöíö èñÿ òàõò-òàúûíû áóðàõûá ãà÷ìàüà
ìÿúáóð åòìèøÿì. Èíäè èñÿ ñîí ýöíëÿðäèð, âÿçèôÿëÿðè òàìàìëàìàã âÿ àúû
èçòèðàáëàðûí øèðèí íÿòèúÿñèíè àëìàã çàìàíû éåòèøèáäèð. Ñÿí áèëèðñÿí êè, áó
ìöùàðèáÿäÿ èøòèðàê åäÿíëÿðèí ùÿð áèðèñè áèð ìÿãñÿä ö÷öí éîõ, áèð ÿìðÿ
èòàÿò åòìÿê ö÷öí ìöùàðèáÿ åäèðëÿð. Ëàêèí ñÿí ùÿì áèð ÿìð ö÷öí, ùÿì
äÿ ìöãÿääÿñ áèð ìÿãñÿäè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí ìöùàðèáÿ åòìÿëèñÿí.
Ñÿíÿ ùÿì ìÿí ÿìð åäèðÿì, ùÿì äÿ ñÿíèí ìÿíÿ îëàí ñåâýèëÿðèí ñÿíè
úÿáùÿéÿ ýþíäÿðèð. Ñÿí áó ìöùàðèáÿíè ãàçàíìàãëà ìÿíèì ãÿëáèìè
ãàçàíìûø îëàúàãñàí. Äöøìÿíÿ åíäèðäèéèí ùÿð áèð çÿðáÿ ìÿíèì
äþøöìÿ òàõàúàüûí áèð ÷è÷ÿê ãÿäÿð ãèéìÿòëè îëàúàãäûð.
Ìÿíèì äîñòóì! Ñÿí ùÿëÿ ìÿíèì ýþçöìäÿ ýÿíúñÿí. Ìÿí ÷îõ
òÿÿññöô åäèðÿì êè, ýÿíúëèéÿ ìÿõñóñ çÿíýèíëèéè ñÿíèí ÿëèíÿ òàïøûðìàüà
ìöâÿôôÿã îëà áèëìÿäèì.
341

Ùöñàìÿääèíèí ùåéâàíè äóéüóëàðû éåíÿ äÿ úîøäó, éåíÿ äÿ î, Ãÿòè-
áÿíèí áó ñþçëÿðèíè åøèäÿðêÿí, ùàçûðäà ãàðøûñûíäà äóðàí Ãÿòèáÿíè äåéèë,
ýÿíú, ýþçÿë, ñåâýèëè Ãÿòèáÿíè ýþðìÿéÿ áàøëàäû. Õÿéàë âÿ øÿùâÿò éåíÿ
äÿ îíóí ýþçëÿðèíè ïÿðäÿëÿäè, îíóí ãÿëáè éåíÿ äÿ ìöäùèø úèíàéÿòëÿðèí
öçÿðèíäÿí àòûëûá øèðèí âÿ ñåâèìëè êå÷ìèøëÿðÿ ãàéûòäû âÿ î, þç-þçöíÿ
äåäè:
“Õîø ýöíëÿðèí õàòèðÿñè äÿ áèð âöñàë ãÿäÿð ìöãÿääÿñäèð. Î àíúàã
èíäè-èíäè ãàäûíëûã éàøûíà ÷àòûð. Î, àðòûã êèøè èëÿ áèð ãûç êèìè îéíàìàüû
éîõ, îíó áèð êèøè îëàðàã ãèéìÿòëÿíäèðìÿéè áàúàðà áèëèð, áóíëàðûí ùàìû-
ñûíäàí ñîíðà, î, Øÿðãèí ìÿøùóð ãàäûíûäûð. Õàëãûí “Ùöñàìÿääèí Åëäÿíèç
õàíÿäàíûíûí áþéöê ìÿëÿêÿñèíè ãîëëàðû àðàñûíà àëìûøäûð” — äåìÿñè
ìÿíèì ö÷öí áèð øÿðÿôäèð. Î, ýþçÿë âÿ ÿéëÿíäèðèúè áèð ãàäûíäûð.
Ùöñàìÿääèí áóíëàðû äöøöíÿðêÿí øÿùâÿò îíó èðÿëèéÿ ñöðöäö, î äî-
äàãëàðûíû éåíÿ äÿ Ãÿòèáÿíèí äîäàãëàðûíäà ýþðäöéö çàìàí, ãóëàãëàðû
ùÿìèøÿêè ñþçö åøèòäè:
— Ùöñàìÿääèí, äàëûñû ñîíðà!
Î, ýåðè ÷ÿêèëèá ìÿëÿêÿéÿ òÿçèì åäÿðÿê äåäè:
— Åëÿäèð ìÿëÿêÿ! Ìÿíè áó ìöùàðèáÿéÿ úÿëá åäÿí èêè øåéäèð. Áèðè
ÿñýÿðè âÿçèôÿì, èêèíúè èñÿ ìÿëÿêÿéÿ îëàí ùþðìÿò âÿ ïÿðÿñòèøèìäèð.
Ìàäàì êè, ìÿëÿêÿ ìÿíèì ö÷öí éàøàìàãäàäûð, ìÿí äÿ îíóí ö÷öí
þëöìÿ ýåòìÿéÿ ùàçûðàì. Ìÿí ãÿëÿáÿéÿ öìèä åäèðÿì. Ùÿðýàù Ôÿõ-
ðÿääèí àçÿðáàéúàíëû îëäóüó ö÷öí þçöíö ãÿùðÿìàí ùåñàá åäèðñÿ, îíóí
ãàðøûñûíäà äóðàí çàò äà àçÿðáàéúàíëûäûð. Ôÿõðÿääèí âÿ ßëàÿääèíèí áî-
éóíëàðûíà èï ñàëûá ñöðöéÿ-ñöðöéÿ ìÿëÿêÿíèí éàíûíà ýÿòèðÿúÿéÿì.
Ãÿòèáÿ áèð äàùà îíóí áîéíóíó ãóúàãëàéûá þïäö âÿ:
— Ìÿí îíëàðû äàðà ÷ÿêäèðÿúÿéÿì. Êÿáèíèìèç äàð àüàúûíûí àëòûíäà
êÿñèëÿúÿêäèð, — äåäè âÿ äîäàãëàðûíû Ùöñàìÿääèíèí äîäàãëàðûíäàí ÷ÿ-
êÿðêÿí ÿëàâÿ åòäè. — Áèðáàø Òÿáðèç öçÿðèíÿ ùöúóì åäèá âÿëèÿùäè þëäö-
ðÿðñÿí, ñîíðà äà îíóí íèøàíëàíäûüû Òÿëèÿíèí ñà÷ëàðûíäàí òóòóá ñöðöéÿ-
ñöðöéÿ ùöçóðóìà ýÿòèðÿðñÿí. Ñîí òàïøûðûüûì áóíäàí èáàðÿòäèð.
Ëàêèí Ãÿòèáÿ þç äåäèêëÿðèíÿ èíàíìûðäû. ×öíêè î, Ôÿõðÿääèíèí ãÿù-
ðÿìàíëûüûíû âÿ öìóìèééÿòëÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí ùÿðáè äÿéÿðèíè ÷îõ ýþçÿë
áèëèðäè. Ùöñàìÿääèí âèäàëàøàðàã éîëà äöøÿíäÿí áèð ýöí ñîíðà Ãÿòè-
áÿíèí îüëó Ãöòëöü Èíàíú äà Ñîëòàíèééÿäÿ îëàí áåø ìèí àòëû èëÿ Ãÿçâèí
øÿùÿðèíÿ éîëà äöøÿúÿê èäè. Ãÿòèáÿ îüëóíóí öçöíäÿí þïÿðÿê:
— Åùòèéàòëû îë, ñÿíè ìöùàðèáÿéÿ éîõ, ìöùàðèáÿéÿ ðÿùáÿðëèê ö÷öí
ýþíäÿðèðÿì, — äåäè. — Ñÿí þëìÿéÿ äåéèë, ãîøóíëàðûíà “Âÿòÿí éîëóíäà
342

þë” äåìÿê ö÷öí ýåäèðñÿí. Ñÿðêÿðäÿëÿðèíè þéðÿí, ùÿð êÿñ íÿéè ñåâèðñÿ,
îíó äà âÿäÿ âåð. Õûðäà åùñàíëàðû õûðäàëàð ö÷öí, áþéöê åùñàíëàðû èñÿ
áþéöê àäàìëàð ö÷öí ÿñèðýÿìÿ. Àüûëëû àäàìëàðû þç éàíûíäà ñàõëà. Îíëàðû
ìöùàðèáÿéÿ áóðàõìà, ÷öíêè ÿãèëëè îëàíëàð, áó ìöùàðèáÿíèí ìÿçìó-
íóíó àíëàéàíëàð, áèçèì éîëóìóçäà þëöìÿ ýåòìÿçëÿð. Ñÿí ãÿùðÿìàí-
ñàí, ëàêèí ãàðäàøûí ßáóáÿêð äÿ ãÿùðÿìàíäûð. Àòàíûçûí ïÿùëÿâàíëûã
èðñèíèí áþéöê áèð ùèññÿñè îíóí ãèñìÿòèíÿ äöøìöøäöð. Áóíà ýþðÿ äÿ
îíóíëà ãàðøû-ãàðøûéà ýÿëìÿìÿëèñÿí.
Áó ìöùàðèáÿíèí íÿ öçÿðèíäÿ ýåòäèéèíè ïÿðäÿëÿìÿê ö÷öí ÿðÿá âÿ
èðàíëûëàðûí âÿòÿí âÿ ìèëëÿò äóéüóëàðûíû úîøäóðìàëûñàí.
Òÿáðèçÿ ýèðäèéèí çàìàí Òÿáðèç ÿéàíëàðûíà, Òÿáðèç ðóùàíèëÿðèíÿ
áàúàðäûüûí ãÿäÿð ùÿäèééÿëÿð âÿ åùñàíëàð âåð, ÷öíêè îíëàð ö÷öí ùÿäèééÿ
âÿ åùñàí ùÿð øåéäÿí — âÿòÿíäÿí, äèíäÿí äÿ ãèéìÿòëèäèð.
Àòàí äàèìà äåéÿðäè êè: “Òÿáðèçè åùñàí âÿ õÿëÿò, ðåéëèëÿðè àëäàòìàã,
Õîðàñàíû âÿäÿëÿð, Àçÿðáàéúàíû äàõèëè èõòèëàô, ôàðñ ìÿìëÿêÿòëÿðèíè èñÿ
äèí âÿ ìÿçùÿá ìöáàùèñÿëÿðè íÿòèúÿñèíäÿ þçöìÿ áàüëàäûì”.
Áóíà ýþðÿ äÿ ýèðäèéèí þëêÿëÿðäÿ àòàíûí ýåòäèéè éîë èëÿ ýåò. Õàëãûí
ÿñàñ áèð õöñóñèééÿòè âàðäûð, îíëàð áþéöê áèð ìÿìëÿêÿòè ãàðÿò åòìÿê
ö÷öí ýÿëäèéèíè ùèññ åòñÿ áåëÿ, îí íÿôÿðÿ åùñàí åòäèéèí ö÷öí ñÿíè áèð
ùàòÿì êèìè òàíûéà áèëÿðëÿð.
***
Òÿáðèç èëÿ Ãÿçâèí àðàñûíäà òÿúèëè ïî÷ò äöçÿëäèëìèøäè. Âÿëèÿùä úÿá-

ùÿíèí âÿçèééÿòèëÿ áèð ýöíöí ìöääÿòèíäÿ òàíûø îëà áèëÿðäè. Âÿëèÿùäèí
Ôÿõðÿääèíäÿí àëäûüû ñîí ìÿêòóá òÿñêèíåäèúè áèð ñóðÿòäÿ éàçûëñà áåëÿ,
éåíÿ îðàäà äöøìÿí ãöââÿñèíèí ñàéúà áèð íå÷ÿ ãàò àðòûã îëäóüó ýþñòÿ-
ðèëèðäè. Áó ìöùàðèáÿäÿ éàëíûç ÿðÿá âÿ èðàíëûëàð äåéèë, Õàðÿçìøàùûí
ãîøóíëàðû äà èøòèðàê åäèðäè. Àçÿðáàéúàí Àòàáÿéëèéèíè Øÿðã ñÿùíÿñèíäÿí
ñèëìÿê ö÷öí áþéöê áèð èòòèôàã äöçÿëìèøäè. Äöøìÿíèí ùöúóìà êå÷ìÿñè,
Ãÿçâèí ÿòðàôûíû ìþùêÿìëÿòìÿñè, îíóí áþéöê ìöùàðèáÿéÿ ùàçûðëàíäû-
üûíû ýþñòÿðèðäè.
Ãÿçâèí àëòûíäà áàø âåðÿí áó ìöùàðèáÿ Éàõûí Øÿðã òàðèõèíäÿ ìöùöì
áèð ùàäèñÿ øÿêëè àëûðäû. Áó úÿùÿòëÿðè íÿçÿðÿ àëàðàã âÿëèÿùä ùàäèñÿéÿ
éàëíûç àäè áèð ìöùàðèáÿ êèìè éîõ, õàíÿäàí âÿ ùþêóìÿò òÿäÿääöëàòû
ìÿñÿëÿñè êèìè áàõûðäû.
343

Âàõòèëÿ Ãûçûë Àðñëàí òÿðÿôèíäÿí ñöðýöí åäèëìèø ãîúà âÿçèð Øÿì-
ñÿääèí Ãûçûë Àðñëàíûí þëäöðöëäöéöíö âÿ ìÿìëÿêÿòÿ ãàðøû äöøìÿíëÿðèí
áþéöê áèð èòòèôàã äöçÿëòäèéèíè åøèäÿðÿê Òÿáðèçÿ ýÿëìèøäè.
Øÿìñÿääèí, ßëàÿääèí âÿ Ôÿõðÿääèíèí èøòèðàêû èëÿ äöçÿëÿí ìöøàâè-
ðÿäÿ Àçÿðáàéúàí îðäóñóíóí ìöäàôèÿ ùàëûíäà äóðìàéûá ùöúóìà êå÷-
ìÿñè ãÿðàðû ÷ûõàðûëìûøäû.
Ãîúà âÿçèð Ôÿõðÿääèíÿ éàçäûüû ìÿêòóáóíäà äåéèðäè:
“Ìöùàðèáÿíè ãàçàíäûðàí ÿñàñ úÿùÿòëÿðäÿí áèðèñè äÿ ðóù éöêñÿêëèéè-
äèð. Ðóù éöêñÿêëèéè, äàèìà ìöùàðèáÿ òÿøÿááöñöíö ÿëèíÿ àëàí âÿ ùöúóì
åäÿí òÿðÿôèí ÿëèíäÿ îëà áèëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ ñÿíèí ðÿùáÿðëèéèí àëòûíäà îëàí
îðäó þçöíö ìöäàôèÿéÿ éîõ, ùöúóìà ùàçûðëàìàëûäûð. ×öíêè Àçÿðáàéúàí
îðäóñóíóí òóòäóüó ùàçûðêû ìþâãå ìöäàôèÿ ö÷öí ÿëâåðèøëè äåéèëäèð.
Äöøìÿí îðäóñóíóí ùàçûðäà Ñèéàùäÿùàí âÿ Ñóíèãàí òÿðÿôëÿðèíè ÿëäÿ
åòìÿê òÿøÿááöñö, Àçÿðáàéúàí îðäóñóíó Õÿððóä âÿ ßáíÿððóä ÷àéëà-
ðûíûí àðàñûíà ñûõûøäûðûá ìÿùâ åòìÿêäÿí èáàðÿòäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ ùÿð íÿ
ãèéìÿòÿ ìàë îëóðñà îëñóí, Øÿðÿôàáàä òÿðÿôëÿðèíè èøüàë åäèá, äöøìÿíèí
àðõàñûíà êå÷ìÿê ùÿðÿêÿòèíè àñàíëàøäûðìàëûäûð.
Äöøìÿíèí úÿáùÿéÿ ñöðäöéö îðäóíóí ñàéû íÿ ãÿäÿð àðòûã îëóðñà, î
ãÿäÿð äÿ òåç ìÿüëóá îëàúàãäûð. ×öíêè Ãÿçâèíèí ùÿðá ñÿùíÿñè îëäóãúà
äàðäûð. Áþéöê áèð îðäó îéíàòìàã ö÷öí ÿëâåðèøëè äåéèë. ßñàñ äÿñòöðö-
ëÿìÿëè âÿëèÿùä ùÿçðÿòëÿðèíèí þçö ýÿòèðìÿêäÿäèð”.
Øÿìñÿääèí áó ìÿêòóáó Ôÿõðÿääèíÿ ýþíäÿðäèêäÿí ñîíðà âÿëèÿùäÿ
íÿñèùÿò âåðèá äåäè:
— Ùþêìäàðûí îðäó è÷ÿðèñèíäÿ îëìàñû ìöòëÿã ëàçûìäûð, ÷öíêè áó-
íóíëà îðäóäà ðóù éöêñÿêëèéè îéàíàð âÿ ãîøóíóí ãÿùðÿìàíëûüû àðòàð.
Åéíè çàìàíäà, ùþêìäàðûí ãûëûíúëà ìöùàðèáÿäÿ èøòèðàê åòìÿñè îð-
äóíóí ìÿüëóáèééÿòèíÿ ñÿáÿá îëà áèëÿð. ßí ãöââÿòëè áèð îðäó ùþêì-
äàðûíûí àòäàí äöøäöéöíö ýþðöðêÿí ðóùäàí äöøÿð âÿ ìöùàðèáÿ åòìÿê
èñòÿìÿç.
Áó ìöùàðèáÿ àíúàã ñÿíèí ÿëåéùèíÿäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ äöøìÿí áèðèí-
úè íþâáÿäÿ ùþêìäàðû ùÿäÿô åòìÿê èñòÿéÿúÿêäèð.
***
Òÿëèÿ âÿëèÿùäèí úÿáùÿéÿ ýåòìÿê õÿáÿðèíè áèð íå÷ÿ ýöí ÿââÿë åøèò-
ìèøäè, èíäè äÿ îíó ñÿôÿð ëèáàñûíäà ýþðäöéö ö÷öí øèääÿòëÿ àüëàäû.
344

Âÿëèÿùä îíó áó ýþç éàøëàðûíäàí ìÿí åòìÿê âÿ òÿñÿëëè âåðìÿê ö÷öí
ñà÷ëàðûíû ñûüàëëàéàðàã äåéèðäè:
— Íÿ ö÷öí àüëàéûðñàí? Áèçèì õîøáÿõòëèéèìèç ñàðàéäà ãàïàíûá ãàë-
ìàãäà äåéèë, ÷öíêè àüûð áèð ãèéìÿòÿ ìàë îëìóø áó ìÿìëÿêÿòè óúóç
ãèéìÿòÿ ñàòìàã òàðèõúÿ áþéöê ùÿãàðÿòäèð. Áèçèì õîøáÿõòëèéèìèç ÿí
éàõûí áèð çàìàíäà âÿ ÿí áþéöê áèð ãÿëÿáÿäÿí ñîíðà áàø òóòàúàãäûð.
×öíêè áöòöí õîøáÿõòëèêëÿð íàìóñ âÿ øÿðÿô öçÿðèíäÿ ãóðóëäóãäàí ñîíðà
äàâàì åäÿ áèëÿð.
Òÿëèÿ, áó ìöùàðèáÿ ìÿíèì èëÿ ñÿíèí áàúûí îüëóíóí àðàñûíäà ýåäÿí
øÿõñè áèð ìöùàðèáÿäèð. Õàëã úÿáùÿäÿ þçöíö ìÿíèì éîëóìäà ãóðáàí
âåðäèéè ñûðàäà, ìÿíèì ãîðõàãúàñûíà ñàðàéûí áèð áóúàüûíà ãûñûëûá ãàëìà-
üûì ãîðõàãëûã âÿ âèúäàíñûçëûãäûð.
Äå ýþðöì Òÿëèÿ, ñÿí ãîðõàã, ùÿãèð âÿ âèúäàíñûç áèð àäàìûí öçöíÿ
íÿ úöð áàõà áèëÿðñÿí?
Òÿëèÿ äàùà àüëàìûðäû, î, ýþç éàøëàðûíû ñèëÿðÿê äåéèðäè:
— Ñÿí áóíëàðûí ùå÷ áèðèñèíäÿí äåéèëñÿí, ìÿí äÿ áó ñÿíÿòäÿ îëàí
àäàìû ñåâìèðÿì, ëàêèí ñÿíèí ùÿéàòûíû äà áàøãàëàðûíà èíàíà áèëìèðÿì.
— Èíàí Òÿëèÿ, ìÿí éàáàí÷ûëàðûí è÷èíÿ ýåòìèðÿì, þç äîüìà õàëãûìûí
è÷ÿðèñèíÿ ýåäèðÿì. Îíëàð ìÿíè ñåâèðëÿð. Ìÿí îíëàðûí áàúûñû îüëóéàì.
Áàúûí Ãÿòèáÿíèí ìöáàðèçÿñè äÿ áó çÿìèíÿäÿ ýåäèð. ×öíêè î ìÿíèì
àíàìû áèð êÿíäëè ãûçû ùåñàá åòäèéè ö÷öí ìÿíè âÿëèÿùäëèéÿ ñÿëàùèééÿòëè
ýþðìöð. Ëàêèí Àçÿðáàéúàí õàëãû þç áàúûñû îüëóíóí ùàããûíû ìöäàôèÿ
åòìÿê ö÷öí èéèðìè áåø éàøûíäàí áàøëàéàðàã ÿëëè éàøûíà ãÿäÿð ñèëàùà
ñàðûëìûøäûð. Îíëàð ìÿíè úÿáùÿäÿ ýþçëÿéèðëÿð. Òÿëèÿ, òÿê ýåòìèðÿì, àíàì
äà Àðàíäàí ýÿëèáäèð. Î äà þç ãàðäàøëàðû âÿ ãîùóìëàðû èëÿ áÿðàáÿð úÿá-
ùÿéÿ ýåäèð.
Âÿëèÿùä áó ñþçëÿðè äàíûøäûüû çàìàí ãàïû à÷ûëäû, óúàáîéëó âÿ ãûðõ
áåø-ÿëëè éàøëàðûíäà áèð ãàäûí è÷ÿðè ýèðäè. Ãàäûí ôèêèðëè ýþçëÿðèíè à÷ûá áèð
ßáóáÿêðÿ, áèð äÿ Òÿëèÿéÿ áàõàðàã äóðäó. Âÿëèÿùä ñöêóòó ïîçàðàã:
— Òÿëèÿ, áó ìÿíèì àíàìäûð. Ýÿë ÿëèíè þï, î áèçèì õîøáÿõòëèéèìèçèí
ÿëåéùèíÿ äåéèë, î ñÿíè äÿ, ìÿíè äÿ ãÿëáÿí ñåâèð. Î ùÿì ãÿùðÿìàíäûð,
ùÿì äÿ ìåùðèáàí áèð àíàäûð.
Ãàäûí èðÿëè ýÿëèá áèð ÿëè èëÿ Òÿëèÿíèí, î áèðè ÿëè èëÿ äÿ ßáóáÿêðèí
ÿëèíäÿí òóòàðàã:
— ßìèí îëóí! — äåäè. — Ìöùàðèáÿëÿð ùÿð íÿ ìÿãñÿä öçÿðèíäÿ
ýåäèðñÿ ýåòñèí, ñîíóíäà áèð ùÿãèãÿòëÿ íÿòèúÿëÿíìèø îëóð. Íÿ ìÿíèì
þçöì ìÿëÿêÿëèê èääèàñûíäà îëìóøàì, íÿ äÿ îüëóìóí ïàäøàùëûüà éåòèø-
345

ìÿñèíè èñòÿìèøÿì. Ëàêèí Àçÿðáàéúàí þç îüëóíóí ùàããûíû ìöäàôèÿ
åòìèøäèð, éåíÿ äÿ åäèð.
Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿí Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä þëäöðöëäöéö çàìàí îüëó-
ìó äà ýþòöðöá Àçÿðáàéúàíà ãàéûòäûì. Ìÿëÿêÿëèê âÿ âàðèñëèê ìöáàðè-
çÿñèíÿ ãàðûøìàäûì. Ëàêèí ùàçûðäà Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä âÿ Ãûçûë Àðñëàí
þëäöðöëäöêäÿí ñîíðà äöøìÿí ìÿíèì îüëóìó äà ìÿùâ åòìÿéÿ ÷àëûøûð.
Ùàçûðäà ìÿí þç ãîùóìëàðûì âÿ þç åëèì áÿðàáÿð úÿáùÿéÿ ýåäèðÿì. Áó
ýåäèø îüëóìó ìöäàôèÿ åòìÿêëÿ áÿðàáÿð, Àçÿðáàéúàíûí èñòèãëàëèééÿòèíè
äÿ ìöäàôèÿ åòìÿëèäèð. Ñÿíèí îüëóìà ãàðøû îëàí ñÿäàãÿò âÿ ñåâýèíÿ èíà-
íûðàì. Ñÿí áóíó èøäÿ ýþñòÿðäèí. Ìÿí íÿ ãÿäÿð êè, ñÿíèí áàúûíû äöøìÿí
òóòóðàì, áèð î ãÿäÿð ñÿíèí äîñòóìàì. Àçÿðáàéúàíëûëàðûí äîñòïÿðÿñò
îëäóãëàðûíû áóýöíêö ùàäèñÿëÿðëÿ òÿéèí åäÿ áèëÿúÿêñÿí. Øèðâàí ùöäó-
äóíäàí áàøëàéàðàã Ãÿçâèí ùöäóäóíà ãÿäÿð îëàí óçóí éîëëàð úÿáùÿéÿ
ñóðñàò äàøûéàí êàðâàíëàð èëÿ èøüàë åäèëèáäèð.
Ãàäûí áó ñþçëÿðè äåäèêäÿí ñîíðà ãèéìÿòëè áèð öçöê ÷ûõàðûá Òÿëèÿíèí
áàðìàüûíà òàõäû âÿ äåäè:
— Áó öçöéö ñÿíèí áàðìàüûíà òàõàí Àçÿðáàéúàí ãûçû Ýþçÿëäèð. Áó
öçöê ñÿíèí íèøàí öçöéöíäöð. Òîé èñÿ ãÿëÿáÿäÿí ñîíðà.
Ãàäûí áóíëàðû äåéèá ýåòäèéè çàìàí, Òÿëèÿ îíóí äàëûíúà áàõàðàã
ñåâèíäèéèíäÿí àüëàäû âÿ:
— Äîüðóäàí äà ýþçÿëäèð. Áó àä àíúàã ñÿíèí àíàíà ëàéèãäèð, — äåäèê-
äÿ âÿëèÿùä äÿ îíóí äîäàãëàðûíäàí þïÿðÿê:
— Ñÿí äÿ ýþçÿëñÿí, ìÿíèì ðóùóì! Ùÿëÿëèê ñàëàìàò ãàë, — äåéÿðÿê,
âèäàëàøûá ýåòäè.
Òÿëèÿ èñÿ îòàüûí îðòàñûíäà äóðóá äöøöíöð âÿ þç-þçöíÿ äåéèðäè:
“Áó ìöùàðèáÿ èêè ãàðäàøûí àðàñûíäà, åéíè çàìàíäà èêè áàúûíûí àðà-
ñûíäà ýåäÿí ìöùàðèáÿäèð. Èíäè ýþðÿê èãáàë êèìèí öçöíÿ ýöëÿúÿêäèð”.
***
Âÿëèÿùäèí ðÿéàñÿòè àëòûíäà ÷àüûðûëàí ùÿðáè ìöøàâèðÿ ýåúÿ ñààò èêèäÿ

ãóðòàðäû. Ñààò ö÷äÿ Ôÿõðÿääèí Øÿìñÿääèíëè àòëûëàðûíà ÿìð âåðäè.
— Áó ýåúÿ, ñÿùÿð à÷ûëìàçäàí Øÿìñÿääèíëè àòëûñû Øÿðÿôàáàäû èøüàë
åòìÿëèäèð. Ãàðàáàü àòëûñû èñÿ Ãÿçâèíèí ö÷ ôÿðñÿíý ìÿñàôÿñèíäÿ îëàí
Ìÿêóë ÷åøìÿñèíèí ÿòðàôûíû òóòìàëûäûð.
Ýöíäöç ñààò îí èêèäÿ ýÿëÿí õÿáÿðëÿðäÿ Øÿðÿôàáàä àëòûíäà ãàíëû
ìöùàðèáÿëÿð ýåòäèéè âÿ íÿòèúÿäÿ Øÿìñÿääèíëè àòëûñûíûí Øÿðÿôàáàäû èøüàë
346

åòäèéè ñþéëÿíèðäè. Ìÿêóë ÷åøìÿñè ÿòðàôûíû ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí ùöúóì åäÿí
Ãàðàáàü àòëûëàðûíûí äöøìÿíèí áþéöê áèð ãöââÿñèíÿ ðàñò ýÿëäèéè õÿáÿðè
÷àòûíúà, Øÿìêèð àòëûëàðû Ãàðàáàü àòëûëàðûíûí êþìÿéèíÿ ýþíäÿðèëäè, íÿùà-
éÿò, Ìÿêóë ÷åøìÿñè ÿòðàôûíäà éåðëÿøÿí èðàãëûëàð þç ñèëàù âÿ ñóðñàòëàðûíû
ãîéóá ãà÷ìàüà ìÿúáóð îëäóëàð.
Èêèíúè ýöí Áàüäàä ãîøóíëàðû áþéöê äÿñòÿëÿðëÿ Ñóíèãàíäàí ùÿðÿêÿò
åäèá Øÿðÿôàáàä öçÿðèíÿ øèääÿòëè áèð ùöúóì äöçÿëòäèëÿð. Ö÷ ýöí äàâàì
åäÿí áó ìöùàðèáÿ Áàüäàä ãîøóíóíóí ìÿüëóáèééÿòè èëÿ áèòäè. Ìÿêóë
÷åøìÿñè ÿòðàôûíû ãàéòàðìàã ö÷öí âóðóøàí èðàãëûëàð èñÿ äþðä ýöíëöê ìö-
ùàðèáÿäÿ ãöââÿëÿðèíèí ìöùöì áèð ùèññÿñèíè èòèðÿíäÿí ñîíðà ýåðè ÷ÿêèë-
ìÿéÿ ìÿúáóð îëäóëàð.
Èêè ýöí ùÿð òÿðÿôäÿ ñàêèòëèê äàâàì åòäè. Ôÿõðÿääèíèí ÿëäÿ åòäèéè
ìÿëóìàòäà äöøìÿíèí ìöäàôèÿ ùàëûíà êå÷ìÿñè âÿ áóíóí ö÷öí äÿ Ãÿç-
âèí ÿòðàôûíäà èñòåùêàìëàð äöçÿëòìÿñè õÿáÿðè ýÿëäè. Äöøìÿíèí èñòåù-
êàìëàðûíû äàüûòìàã ö÷öí ýÿòèðèëìèø áåø éöç ìÿíúÿíèã, Øÿðÿôàáàä ÿòðà-
ôûíäà ãóðóëìàüà áàøëàäû. Ö÷öíúö ýöí ñÿùÿð à÷ûëàí êèìè îí áàòìàíëûã1
äàø àòàí ìÿíúÿíèãëÿð Ñèéàùäÿùÿí, Øàù âÿ Ñóíèãàí ìÿíòÿãÿëÿðèíè äþé-
ìÿéÿ áàøëàäû. Áèð ýöí, áèð ýåúÿ äàâàì åäÿí ìÿíúÿíèã ìöùàðèáÿñè
íÿòèúÿñèíäÿ äöøìÿí ñÿíýÿðëÿðè äàø òÿïÿëÿðè øÿêëèíè àëäû, ìèíëÿðúÿ ìåéèò
äàø ãûðûíòûëàðû àëòûíäà êöôòÿ êèìè ÿçèëäè.
Ãöòëöü Èíàíú âÿçèééÿòè àüûð ýþðöíúÿ, àòûíû ìèíèá Èðàã àòëûñûíà ùö-
úóì ÿìðè âåðäè. Ýöíÿø Ñÿêçÿáàä òÿïÿëÿðèíèí äàëûíäàí ÷ûõàí çàìàí, îí
ìèíëÿðúÿ ãûëûíú ãûíûíäàí ÷ûõìûøäû. Ïîëàä ýåéèìëÿðÿ áöðöíìöø èêè ñåë
ñöðÿòëÿ áèð-áèðèíÿ ãàðøû àõûðäû. Ìÿíúÿíèãëÿð ñóñìóøäó. Ôÿõðÿääèíèí
ñÿñèíäÿí áàøãà áèð ñÿñ åøèäèëìèðäè, î:
— Ãàðàáàüëûëàð èðÿëè! Øÿìñÿääèíëèëÿð ñàüà! Ýÿíúÿëèëÿð ñîëà! Ãàðàäàü-
ëûëàð ìÿðêÿçÿ! — äåéÿ ãûøãûðûð âÿ àòûíû äöøìÿí ñåëèíÿ ãàðøû ìÿùìèçëÿéèðäè.
Áåø äÿãèãÿäÿí ñîíðà ñàíêè èêè èëäûðûì áèð-áèðèíÿ òîõóíäó. Ãûëûíúëàð
ãàëõàíëàðûí ãöááÿëÿðèíÿ òîõóíóíúà ìèíëÿðúÿ èíñàíûí áàøûíäàí ãûüûë-
úûìëàð ÷ûõìàüà áàøëàìûøäû.
Àòëàð èíñàíëàðûí ìåéèòè öçÿðèíäÿí àòûëûá êå÷èðäè. Ìèíëÿðúÿ éÿùÿðëè
ãàíëàðà áîéàíìûø àòëàð ñàùèáñèç îëàðàã âóðóøìà ìÿíòÿãÿñèíäÿí àéðûëûá
äöçëÿðÿ ãà÷ûðäû.
Ãûëûíú øàããûëòûñû, àò èíèëòèñè âÿ ïÿùëÿâàíëàðûí ãûøãûðòûñûíäàí áàøãà áèð
ñÿñ åøèäèëìèðäè. Éåðëÿð ìåéèòëÿðëÿ äîëìóøäó. Àò îéíàòìàüà èìêàí ãàë-
ìàìûøäû.
__________
1
Á à ò ì à í — ö÷ êèëîäàí èáàðÿòäèð.
347

Ýöíîðòà çàìàíû Ãöòëöü Èíàíú àòûíû ìÿùìèçëÿéèá èðÿëè êå÷äè. Î,
Ôÿõðÿääèíëÿ ãàðøû-ãàðøûéà ýÿëèá îíó ñÿñëÿäè:
— Äàéàí, Ôÿõðÿääèí! Ñÿíèíëÿ äþéöøìÿê ôèêðèíäÿ äåéèëÿì. ×öíêè
áèð òÿê ñÿíè þëäöðìÿêëÿ áó ìöùàðèáÿ áèòìÿéÿúÿêäèð. Áó ìöùàðèáÿ èêè
ãàðäàøûí àðàñûíäà ýåäÿí ìöùàðèáÿäèð. Îíëàðäàí áèðèñè ìÿùâ îëìàäàí
áó ìöùàðèáÿ áèòìÿéÿúÿêäèð.
Ùÿð èêè òÿðÿô ìöùàðèáÿäÿí ÿë ÷ÿêèá Ãöòëöü Èíàíúû äèíëÿéèðäè. Àòëà-
ðûí íÿôÿñèíèí ôûñûëòûñûíäàí áàøãà áèð ñÿñ åøèäèëìèðäè.
Ãöòëöü Èíàíú ñþçöíö äàâàì åòäèðèá äåäè:
— Ãîé ßáóáÿêð þçöíö ìöäàôèÿ åòìÿê ö÷öí ìèíëÿðúÿ õàëãûí
þëöìöíÿ ÿìð âåðìÿñèí. Ãîé îíóí þçö ìÿíèì ìöùàðèáÿìÿ ÷ûõñûí.
Ãîé ãûëûíúûíû ÷ÿêèá ìÿíÿ ùöúóì åòñèí. Èêèìèç ìöùàðèáÿ åäÿê. Øÿðãèí
áöòöí ïÿùëÿâàíëàðû, ñÿðêÿðäÿëÿðè, ãÿùðÿìàíëàðû, èýèäëÿðè áóðàäàäûð. Ãîé
îíëàð þçö áèçèì àðàìûçäà ùÿêÿì îëñóíëàð. Úàùàí ïÿùëÿâàí Ìÿùÿì-
ìÿäèí ïÿùëÿâàíëûã ìèðàñû êèìèí ÿëèíÿ ÷àòìûøñà, ãîé ìÿìëÿêÿò äÿ îíóí
èõòèéàðûíäà ãàëñûí.
Ãöòëöü Èíàíú áóíó äåéÿðÿê àòûíû îéíàòäû. Ùÿð èêè òÿðÿôäÿí îíà
òàìàøà åäÿíëÿð áèð àüûçäàí:
— Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä áèð äàùà äöíéàéà ãàéûòìûøäûð, — äåéèð âÿ
îíóí áîé-áóõóíóíà òàìàøà åäèðäèëÿð.
Ôÿõðÿääèí àòûíû ìÿùìèçëÿéèá äàíûøäû:
— Áó ìöùàðèáÿíèí ùàðàäàí âÿ íÿ ö÷öí áàøëàäûüûíû áöòöí õàëãëàð
áèëèð. Áó ìöùàðèáÿ þëöìëÿðäÿí, ãàí âÿ áþùòàíäàí ëÿççÿò àëàí áèð ãàäû-
íûí ùÿéàòû êå÷ÿ áèëìÿéÿúÿê àðçóëàðûíäàí äîüìàãäàäûð. Áó èõòèëàôû
Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ãûëûíúëàðû ùÿëë åäÿúÿêäèð.
Ãöòëöü Èíàíú àòûíûí áàøûíû ÷ÿêèá äóðäó âÿ åòèäàëûíû ïîçìàéàðàã
Ôÿõðÿääèíÿ íÿñèùÿòâåðèúè áèð ùàëäà äåäè:
— Ôÿõðÿääèí! Ñÿíèí áþéöê áèð ïÿùëÿâàí îëäóüóíó áèëèðÿì. Ëàêèí
áèðèíúè êÿðÿäèð êè, ñÿíèíëÿ öç-öçÿ ýÿëèðÿì. Ñÿíäÿí áèð ÿñýÿð êèìè ðèúà
åäèðÿì, àíàìûí àäûíû ÷ÿêìÿ, ùÿðýàù ìÿí äÿ ñèçèí àíàíûçûí àäûíû ÷ÿ-
êÿðñÿì, ìöùàðèáÿ óçàíàð. Ñÿíèí áèçèì àèëÿéÿ ãàðøû îëàí áàðûøìàç äöø-
ìÿíëèéèíè áèëèðÿì. Áóíóí úÿçàñûíû ñîíðà äà âåðÿ áèëÿðÿì. Ñÿí ùÿëÿëèê
ãàéûò, ñèçè áó úÿáùÿéÿ ýþíäÿðÿíëÿðè ìÿíèì éàíûìà ýþíäÿð. Áöòöí
Àçÿðáàéúàí õàëãûíà éàëâàðûðàì: ãàðäàøëàð àðàñûíäà ýåäÿí ìöùàðèáÿéÿ
éàäëàð ãàðûøìàìàëûäûð...
Ãöòëöü Èíàíúûí áó ñþçëÿðèíè éàëíûç þç îðäóñó äåéèë, Àçÿðáàéúàí
îðäóñó äà òÿñäèã åäèðäè:
348

— Äîüðóäóð! Äîüðóäóð!
Ëàêèí âÿëèÿùäèí ÿòðàôûíäà îëàíëàð îíóí Ãöòëöü Èíàíúëà ìöùàðèáÿéÿ
÷ûõìàñûíà ðàçû äåéèëäèëÿð. Îíëàð âÿëèÿùäè ìöùàðèáÿíè ãÿáóë åòìÿêäÿí
ìÿí åäèðäèëÿð.
Âÿëèÿùäèí àíàñû Ýþçÿë ÷àäûðûí ïÿðäÿñèíè ãàëäûðûá è÷ÿðè ýèðäè âÿ
âÿëèÿùäÿ àúûãëàíàðàã äåäè:
— Íÿéè ýþçëÿéèðñÿí? Ãöòëöü Èíàíú ñÿíè ñÿñëÿéèð. Íÿ ö÷öí úàâàá
âåðìèðñÿí? Ãîðõàã âÿ àúèç áèð îüóëó ìÿí þçöì ìÿùâ åäÿðÿì. Äóð
ýåéèí! Ùàìû ñÿíè ýþçëÿéèð. Äóð, úÿáùÿéÿ ýåò, ãîé áöòöí Øÿðã äöíéàñû
áèëñèí êè, Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí ãÿùðÿìàíëûã èðñèíè áèð ÿðÿá ãûçûíûí îüëó
éîõ, áèð Àçÿðáàéúàí êÿíäëèñèíèí îüëó äàøûìàãäàäûð. Ãöòëöü ìåéäàíäà
àò îéíàäûð, ñÿí äÿ þçöíö ýþñòÿðìÿëèñÿí. Ñÿíè éàõøû òàíûéûðàì, áóíà
ýþðÿ äÿ ñÿíÿ òàïøûðûã âåðèðÿì, îíó þëäöðìÿéÿúÿêñÿí. ×öíêè ìÿí ãàð-
äàø ãàòèëè îëàí þâëàäû ñåâÿ áèëìÿðÿì.
Âÿëèÿùä àíàñûíûí ñþçëÿðèíäÿí øàäëàíäû, öçöíö ÷àäûðäàêûëàðà òóòóá
ñÿñëÿíäè:
— Õèäìÿò÷èëÿðäÿí áàøãà ùàìû ÷àäûðäàí ÷ûõñûí!
×àäûð áîøàëäû. Ïÿùëÿâàí ýåéèíìÿéÿ áàøëàäû, î éàðûì ñààòäàí ñîíðà
äÿìèð-ïîëàäà áöðöíìöø áèð ñóðÿòäÿ ÷àäûðäàí ÷ûõäû, ÷àäûðûí ãàïûñûíäà
ñàõëàíàí àòëàðûí è÷ÿðèñèíäÿí Ôÿõðÿääèíèí îíà áàüûøëàäûüû áèð ÿðÿá àòûíû
ñå÷äè.
Âÿëèÿùäèí ÷àäûðûíäàí áàøëàéàðàã, äþéöø ñÿùíÿñèíÿ ãÿäÿð îëàí óçóí
éîëóí ùÿð èêè òÿðÿôèíäÿ àíúàã Ãàðàáàü âÿ Ýÿíúÿ àòëûëàðû äóðìóøäó.
Âÿëèÿùä àòûí öñòöíÿ ãàëõäûüû çàìàí éöçëÿðúÿ òÿáèë, êÿðÿíàé âÿ
øåéïóðëàð ñÿñëÿíäè. Áó ñÿñëÿðè ùÿð èêè îðäóäà åøèäÿíëÿð âÿëèÿùäèí äþéöø
ìåéäàíûíà ýÿëäèéèíè åøèäÿðÿê ìàðàãëàíäûëàð, ùÿð àòëû èðÿëè êå÷ìÿéÿ âÿ
îíó ýþðìÿéÿ òÿëÿñèðäè.
Ãöòëöü Èíàíúëà âÿëèÿùäèí þçö äÿ áèð-áèðëÿðèíè ýþðìÿéÿ òÿëÿñèðäèëÿð.
Îíëàð ùÿì äöøìÿí, ùÿì äÿ àòàáèð ãàðäàø êèìè ýþðöøìÿêäÿí ìàðàã-
ëàíûðäûëàð. ×öíêè áóíëàðûí ùÿð èêèñè áèð-áèðèíèí ãÿùðÿìàí îëäóüóíó
åøèòìèøäè. Øàèðëÿðèí, îíëàðûí èýèäëèêëÿðè áàðÿñèíäÿ éàçäûüû äàñòàíëàðû õà-
òûðëàðêÿí, øöáùÿñèç îíëàð áèð-áèðèëÿ ìàðàãëàíìàéà áèëìÿçäèëÿð. Îðäó-
ëàðûí àðàñûíäà ýåäÿí âÿ ùÿð èêè ãÿùðÿìàíà ùÿñð åäèëÿí ñþùáÿòëÿð ÿôñàíÿ
øÿêëè àëìûøäû:
— Ãöòëöü Èíàíú øèð øèêàðûíà ÷ûõìàüû ñåâèð.
— Âÿëèÿùä ÿëèíè éàòìûø äÿâÿíèí áåëèíÿ ãîéñà, äÿâÿ ãàëõà áèëìÿç.
— Ãöòëöü Èíàíú áèð ãûëûíúëà ôèëèí áîéíóíó éåðÿ ñàëìûøäûð.
349

— Âÿëèÿùä äþðä ìèí ìÿúìÿéèíè áèð-áèðèíèí öñòöíÿ ãîéóá ìóì
êèìè éóìøàëäûð.
— Ýöìöø ñèêêÿéÿ áèð êÿðÿ áàðìàüûíû ñöðòÿí êèìè éàçûëàðûíû ñèëèð.
— ßëëÿðè äÿìèð çÿíúèðè ÷ÿêèá ãûðàúàã ãÿäÿð ãöââÿòëèäèð.
Âÿëèÿùä äþéöø ñÿùíÿñèíÿ äàõèë îëàí êèìè îíó ìöøàéèÿò åäÿí èêè
éöç Ýÿíúÿ àòëûëàðû ýåðè ÷ÿêèëäèëÿð. Áó çàìàí äþéöø ñÿùíÿñèíäÿ òÿçÿ áèð
ìÿíçÿðÿ àñûëäû. Âàõòèëÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäè ýþðÿíëÿð äþéöø ñÿùíÿ-
ñèíäÿ èêè íÿôÿð Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí ãàðøû-ãàðøûéà äóðäóüóíó ýþðöá
ùåéðÿòëÿíäèëÿð.
Ãöòëöü Èíàíúëà âÿëèÿùäèí àðàñûíäà îëàí ìÿñàôÿ èéèðìè ãÿäÿìäÿí
àðòûã äåéèëäè. Áóíà ýþðÿ äÿ èêè ãàðäàø óçóí äÿãèãÿëÿð äóðóá áèð-áèðèíÿ
áàõäûëàð. ×öíêè îíëàð äîüóëàí ýöíäÿí áó ýöíÿ ãÿäÿð ýþðöøìÿìèøäè-
ëÿð. Øöáùÿñèçäèð êè, îíëàðûí áèð-áèðèíÿ áàõûá äöøöíìÿñè, þçëÿðèíèí áè-
ðèíúè äÿôÿ äþéöø ñÿùíÿñèíäÿ ýþðöøäöêëÿðè ö÷öí èäè.
Øÿðã òàðèõèíäÿ ãàðäàøûí ãàðäàøà çÿùÿð âåðèá þëäöðìÿñè, ýþçëÿðèíÿ
ìèë ÷ÿêäèðìÿñè ùàäèñÿëÿðè î ãÿäÿð òÿÿúúöáëö ùàäèñÿ äåéèëäè, ëàêèí èêè
ãàðäàøûí ùÿðá ñÿùíÿñèíäÿ ãàðøû-ãàðøûéà äóðóá ìöùàðèáÿ åòìÿñè áèðèíúè
ùàäèñÿ èäè. Ðÿéàñÿò åøãè èëÿ ãàðäàø ìÿùÿááÿòè ãàðøû-ãàðøûéà äóðóá
äþéöøöðäö. Áóíà ýþðÿ äÿ ïÿùëÿâàíëàðûí ùÿð èêèñè àüëàéûðäû. Áó ãÿäÿð
ãîðõóëó áèð çàìàíäà ýþðöøìÿê îíëàð ö÷öí ÷îõ àüûð èäè.
Ëàêèí îíëàðûí áàðûøìàñû ìöìêöí äåéèëäè. Ùÿð çàìàíäà îëäóüó
êèìè, éåíÿ äÿ ðÿéàñÿò âÿ öñòöíëöéöí ìÿùÿááÿòè ãàðäàøëûã ìÿùÿááÿ-
òèíÿ ãàëèá ýÿëäè.
Èêè ãàðäàø áèð-áèðèíÿ áàõäûüû çàìàí èêè àíà äà äóðóá îüëàíëàðûíûí
äþéöøìÿñèíÿ áàõûðäû. Áèð òÿðÿôäÿí Ýþçÿë, î áèðè òÿðÿôäÿ èñÿ Ãÿòèáÿ óúà
áèð òÿïÿíèí öñòöíäÿ äóðóá ýþçëÿðèíè äþéöø ñÿùíÿñèíÿ òèêìèøäèëÿð.
Äþðä ãÿëáèí ÷ûðïûíìàñû øöáùÿñèç èäè, ëàêèí î ÷ûðïûíòûëàðûí ìÿçìóíó
âÿ ìöíäÿðèúÿñè áèð äåéèëäè. Áèð ãÿëá øÿðÿô, íàìóñ âÿ àíà ìÿùÿááÿòè, î
áèðè ãÿëá èñÿ ðÿéàñÿò, öñòöíëöê âÿ ìÿëÿêÿëèê àðçóëàðû èëÿ ÷ûðïûíûðäû.
Ëàêèí òÿïÿëÿðèí öñòöíäÿ äóðàí àíàëàð, îüóëëàðûíûí ñàêèò âÿçèééÿòäÿ
äóðäóãëàðûíà ÷îõ óçóí äÿãèãÿëÿð áàõìàüû áàúàðìàäûëàð. ×öíêè áèðäÿí-
áèðÿ äþéöø ñÿùíÿñèíè òîç òÿáÿãÿëÿðè þç ãàíàäëàðû àëòûíà àëäû. Ùÿð èêè
ïÿùëÿâàí äàü êèìè éåðèíäÿí òÿðïÿíäè. Ãöòëöü Èíàíú àòûíû ìÿùìèçëÿéèá
èëäûðûì ñöðÿòèëÿ äþéöø ñÿùíÿñèíè äîëàíäû âÿ êÿìÿíäè ùàëãàëàéûá ãàð-
äàøûíà òÿðÿô àòäû.
Áó ùàëäà äöøìÿí ãîøóíóíäàí: “Àôÿðèí! ßùñÿí! Ìÿðùÿáà!” ñÿñëÿðè
ùÿð òÿðÿôè áöðöäö. ×öíêè èðàãëûëëàð Øÿðãäÿ Ãöòëöüöí êÿìÿíäèíäÿí
ãóðòàðà áèëÿí áèð áàø ìþâúóä îëìàäûüûíû áèëèðäèëÿð.
350

Êÿìÿíäèí ùàëãàñû èëàí êèìè ùàâàäà ãûâðûëàðàã âÿëèÿùäèí áîéíóíà
ñàðûëìàã èñòÿðêÿí âÿëèÿùä ùàëãàíû ùàâàäà òóòäó âÿ àòûíà ãûøãûðàðàã:
“Êöðÿí àò, ýåðèéÿ äþí!” — äåäèêäÿ êöðÿí àò äÿðùàë ýåðèéÿ ñû÷ðàäû,
Ãöòëöü Èíàíü èñÿ éÿùÿðäÿí ÷ûõìàìàã ö÷öí êÿìÿíäè ÿëèíäÿí áóðàõäû.
Âÿëèÿùä äÿðùàë êÿìÿíäè éûüûá éÿùÿðèí ãàøûíà ñàëäû.
Ãöòëöü Èíàíú àúûãëàíäû âÿ ãûëûíúûíû ÷ÿêèá âÿëèÿùäèí öñòöíÿ èëäûðûì
êèìè øûüûäû. Ãöòëöü Èíàíúûí àòû âÿëèÿùäÿ éàõûíëàøìàäàí âÿëèÿùä ÿëèíè
àòûá ùåéáÿäÿí äÿìèð áèð êÿðïèú ÷ûõàðäû âÿ îíó Ãöòëöüöí ñöðÿòëÿ éöéöð-
ìÿêäÿ îëàí àòûíûí àëíûíà âóðäó. Ãöòëöü Èíàíú àòëà áÿðàáÿð éåðÿ éûõûëäû,
î òåç ãàëõûá þçöíö ÿëÿ àëûíúàéà ãÿäÿð âÿëèÿùäèí êÿìÿíäè îíóí ãîëëà-
ðûíû áÿäÿíèíÿ ñàðûäû.
Âÿëèÿùä àòûíû ìÿùìèçëÿéèá Ãöòëöüö Àçÿðáàéúàí îðäóñóíà ýþòöð-
ìÿê èñòÿðêÿí, èðàãëûëàð Ãöòëöüö àçàä åòìÿê ö÷öí öìóìè ùöúóìà áàø-
ëàäûëàð.
Áó ùöúóìà Ôÿõðÿääèí, Àðàí àòëûëàðû èëÿ úàâàá âåðäè. Ãàíëû ìöùà-
ðèáÿ ýåúÿíèí ãàòû ãàðàíëûüûíà ãÿäÿð äàâàì åòäè.
Ýåúÿéàðûñû Àçÿðáàéúàí îðäóñó áþéöê áèð ãÿëÿáÿ èëÿ Ãÿçâèí øÿùÿ-
ðèíè èøüàë åòäè.1 Èðàã âÿ Áàüäàä ãîøóíó áöòöí ãÿðàðýàùûíû âÿ ÿðçàã øåé-
ëÿðèíè, ñèëàù âÿ éöê ìàëëàðûíû áóðàõûá íèçàìñûç âÿ ïîçüóí áèð ñóðÿòäÿ
ãà÷ìûøäû.
ÒßÇß ÙÀÄÈÑßËßÐ
Øÿðãèí ãàëèá âÿ éîðóëìàç ùþêìäàðû Ñÿëàùÿääèí ßééóáèíèí þëöì

õÿáÿðè Øÿðãäÿ áþéöê äÿéèøèêëèê éàðàòäû. Ñÿðùÿäëÿð âÿ õÿðèòÿëÿð òåç-òåç
øÿêëèíè äÿéèøäè, õÿëèôÿ áàéðàüû àëòûíäà ùþêóìÿò ñöðÿí áèð ÷îõ Àòàáÿé
þçöíö ìöñòÿãèë åëàí åòäè.
Ìóñèë Àòàáÿéè Ìÿñóä, Ñÿëàùÿääèíèí þëöìöíäÿí èñòèôàäÿ åäÿðÿê,
áèð òÿðÿôäÿí Ñóðèéà, î áèðè òÿðÿôäÿí äÿ Èðàã âÿ Èðàí òÿðÿôëÿðèíÿ ãîøóí
ýþíäÿðìÿéÿ âÿ ìÿìëÿêÿòèíè Òîüðóëóí ìÿìëÿêÿòè ùåñàáûíà ýåíèøëÿí-
äèðìÿéÿ ãÿðàð âåðäè.
Ñóëòàí Ìÿñóë Ùÿððàí øÿùÿðèíäÿ ôàúèÿòÿí âÿôàò åòäèêäÿí ñîíðà, éåðèíÿ
îüëó Àðñëàí øàù êå÷ÿð-êå÷ìÿç Ñóðèéà ñÿôÿðèíäÿí ÿë ÷ÿêÿðÿê Èðàã âÿ
Àçÿðáàéúàí ìÿìëÿêÿòèíè ùÿäÿôÿ àëäû.
__________
1
“Ùÿáèáöñèéÿð” òàðèõè
351

Òîüðóëóí ÿëèíäÿ îëàí ìÿìëÿêÿòëÿðè áþëöøìÿê, õöñóñÿí Àçÿðáàé-
úàí ìÿìëÿêÿòèíè Àðñëàí øàù ìÿìëÿêÿòèíÿ èëùàã åòìÿê ö÷öí õÿëèôÿ èëÿ
Àðñëàí øàùûí òÿäáèðëè âÿçèðè Ìöúàùèääèí àðàñûíäà áèð ìöãàâèëÿ
áàüëàíäû. Áó ìöãàâèëÿéÿ ýþðÿ Àðñëàí øàù Ñÿëàùÿääèí ßééóáèíèí éåðèíè
òóòàí Ìÿëèê Àäèë èëÿ ñöëù åäÿúÿê âÿ Àðñëàí øàùûí Ñóðèéà òÿðÿôèíÿ
ùöúóì åäÿí îðäóñóíó Ùÿìÿäàí âÿ Àçÿðáàéúàí öçÿðèíÿ ýþíäÿðÿ-
úÿêäè.
Áó ìöãàâèëÿ îëäóãúà ìöâÿôôÿãèééÿòëè áèð ñóðÿòäÿ ùÿéàòà êå÷äè.
Àðñëàí øàù ãûçûíû Ìÿëèê Àäèëèí îüëóíà âåðìÿêëÿ àðàëûãäà îëàí ñÿðùÿä
èõòèëàôûíû òàìàìèëÿ ùÿëë âÿ òÿñâèéÿ åòäè.
Øÿõñÿí õÿëèôÿíèí þçö Ñóðèéà èëÿ Ìóñèë àðàñûíäà îëàí èõòèëàôûí ùÿë-
ëèíäÿ úèääè èøòèðàê åòäè. ×öíêè î, Áàüäàäûí áóðíóíóí óúóíäà áàøëàíìûø
áó èõòèëàôû þç íöôóçó ö÷öí ÿí ãîðõóëó áèð ùàäèñÿ åäèðäè. Òîüðóë ìÿì-
ëÿêÿòè ÿòðàôûíäà ÷åâðèëÿí áó ìàúÿðà Ôÿõðÿääèíè ðàùàòñûç åäèðäè. Ùÿìÿ-
äàí éåíÿ äÿ ÿúíÿáè úàñóñëàðûíûí éóâàñûíà ÷åâðèëìèøäè. Òîüðóë ùÿëÿëèê
êè, ïàéòàõòà ãàéûòìàìûøäû. Î þçöíöí áèð äàùà ïàéòàõòà áóðàõûëàúàüûíà
èíàíìûðäû, ÷öíêè àçÿðáàéúàíëûëàð ùþêóìÿò òÿáÿääöëàòû éàðàòìàã âÿ
âÿëèÿùäè ùþêìäàð åëàí åòìÿê ùàçûðëûüûíû àïàðûðäûëàð. Áó âÿçèééÿòè
íÿçÿðÿ àëàðàã Ôÿõðÿääèí Íèçàìèéÿ ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáóíäà éàçûðäû:
“Ìþùòÿðÿì äîñòóì! Áèç àçÿðáàéúàíëûëàð ÿëäÿ åòäèéèìèç ñîí ãÿëÿáÿ
íÿòèúÿñèíäÿ, Áàüäàä âÿ Ðåé ìÿñÿëÿñèíè ùÿëë åäèëìèø áèð ìÿñÿëÿ êèìè
çÿíí åòìÿëèéèê.
Õÿëèôÿ èëÿ Àðñëàí øàù àðàñûíäà áàüëàíàí ìöãàâèëÿíèí ñóðÿòèíè ÿëäÿ
åòäèéèìäÿí, îíó ìÿêòóáëà áÿðàáÿð ñèçÿ ýþíäÿðèðÿì.
Õÿëèôÿ ùàçûðäà Òîüðóëóí áèð ñèéàñÿò àäàìû êèìè ñÿùíÿäÿ äàâàì åäÿ
áèëìÿéÿúÿéèíè éÿãèí åòäèéèíäÿí, Àðñëàí øàùû ìöãòÿäèð áèð ùþêìäàð
êèìè ñèéàñÿò ñÿùíÿñèíÿ ÷ûõàðìàüà ÷àëûøûð. Õÿëèôÿ Ùÿìÿäàíäàí áàøëà-
éàðàã Øèðâàí âÿ Ýöðúöñòàí ùöäóäëàðûíà âÿ îðàäàí äà Èðàã âÿ Êèðìàíà
ãÿäÿð óçàíàí áþéöê áèð ìÿìëÿêÿòè Àðñëàí øàùûí ìÿìëÿêÿòèíÿ èëùàã
åòìÿéÿ ãÿðàð âåðìèøäèð.
Áóíëàðû íÿçÿðÿ àëàðàã ìÿí Àçÿðáàéúàí äàõèëèíäÿ ùþêóìÿò òÿáÿä-
äöëàòû éàðàòìàüû âàõòñûç ùåñàá åäèðÿì. Áèç áó ôèêðè áèð ãÿäÿð ýåðèéÿ
àòìàëûéûã, ÷öíêè Òîüðóëóí áèçèì òÿðÿôèìèçäÿí ùþêóìÿò áàøûíäàí ãîâóë-
äóüó øàéèÿëÿðèíè ÿëèíäÿ áÿùàíÿ åäÿíëÿð ùÿääèíäÿí àðòûãäûð. Ùàçûðäà
ïàéòàõòûí ïàäøàùñûç îëäóüó õÿëèôÿíèí ÿëèíÿ áþéöê áèð áÿùàíÿ âåðìèø-
äèð. Î, Ùÿìÿäàíà ýþíäÿðäèéè íöìàéÿíäÿñè âàñèòÿñèëÿ áèçÿ âåðäèéè
ñèôàðèøäÿ: “Ïàéòàõòûí ïàäøàùñûç îëìàñû Áàüäàä äàèðÿëÿðèíè äöøöíäöð-
352

ìÿéÿ áèëìÿç” — äåìÿêäÿäèð. Ìÿí áóíó íÿçÿðÿ àëàðàã Òîüðóëóí
ùÿëÿëèê ïàéòàõòà ýÿòèðèëìÿñèíè ìÿñëÿùÿò ýþðöðÿì.
Ëàêèí Øÿìñÿääèí, ïàéòàõòûí Ùÿìÿäàíäàí Òÿáðèçÿ êþ÷öðöëìÿñèíè
ìÿñëÿùÿò ýþðöð. Ìÿíúÿ áó ôèêèð îëäóãúà çÿðÿðëè áèð ôèêèðäèð. Ìÿíúÿ
Ùÿìÿäàíû èòèðìÿê, Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíû èòèðìÿêäèð.
Àðàç ÷àéûíûí àðàëûãäà ùàéèë îëìàñûíà áàõìàéàðàã, Òÿáðèç øÿùÿðèíè
Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí ùåñàá åòìÿê îëìàç, ÷öíêè, Òÿáðèç áöòöí ìÿíàñèëÿ
Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäûð.
Îäóð êè, áèç Ùÿìÿäàí øÿùÿðèíè Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí ïàéòàõòû êèìè
ìöäàôèÿ åòìÿëèéèê. Ïàéòàõòû Ùÿìÿäàíäàí Òÿáðèçÿ êþ÷öðìÿê, Ùÿìÿ-
äàíû õÿëèôÿéÿ áàüûøëàìàã êèìèäèð.
ßééóáèëÿðèí Àðñëàí øàùëà áàðûøìàñû, Ìóñèë àòàáÿéëÿðèíèí ìþâãåëÿ-
ðèíè ìþùêÿìëÿòäè. Îíëàð éàõûí áèð çàìàíäà àòëàðûíû Ìàøàíðóä1 ÷àéûíäà
ñóâàðìàã èñòÿéÿúÿêëÿð.
Ìóñèë àòàáÿéëÿðè Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíà ýèðìÿê ö÷öí ùÿð áèð øåéè
ùàçûð åòìèøëÿð. Îíëàð îðàäà úèääè èø àïàðûðëàð.
Ìþùòÿðÿì øàèð, ìÿñÿëÿíè âÿëèÿùäÿ ãàíäûðìàëûäûð. Òîüðóëó, ìöâÿã-
ãÿòè îëàðàã òàõòà ãîéìàã, âÿëèÿùäèí èøäÿí ýþòöðöëöá òàú-òàõòäàí ìÿù-
ðóì åäèëìÿñè êèìè ìÿíà åäèëìÿìÿëèäèð. Ùàçûðäà ìÿìëÿêÿòäÿ áàø âåðÿí
äåäè-ãîäóëàðû äàüûòìàã ö÷öí, Òîüðóëó ïàéòàõòà ýÿòèðìÿêäÿí áàøãà áèð
÷àðÿ îëà áèëìÿç.
Áàüäàä áèçèì ëåùèìèçÿ îëñà áåëÿ, éåíÿ äÿ îíóí íöôöçó âÿ ùèìà-
éÿñè áèçè áó òÿùëöêÿäÿí ãóðòàðà áèëìÿç.
Õÿëèôÿíèí þçö äÿ ùþêóìÿòëÿðè áèð-áèðèíèí ÿëåéùèíÿ ãàëäûðìàãëà
áàøûíû ñàõëàìàãäàäûð.
Ùàçûðäà õÿëèôÿíèí ìþâãåéè ùþêóìÿòëÿð àðàñûíäà òèúàðÿò ìàëû êèìè
ÿëäÿí-ÿëÿ ñàòûëìàãäàäûð. Áèç þç áàøûìûçûí ÷àðÿñèíè áèð àí ÿââÿë äöøö-
íöá, ìÿìëÿêÿòèí âÿçèééÿòèíè äÿéèøìÿñÿê, ýÿëÿúÿêäÿ òÿñàäöô åäÿúÿ-
éèìèç ôÿëàêÿòèí ãàðøûñûíû àëìàã ÷ÿòèí îëàúàãäûð.
Ùÿð øåéäÿí ÿââÿë Ðåé ìÿñÿëÿñèíè áèòèðìÿëèéèê. ×öíêè Àçÿðáàéúàí
ìÿìëÿêÿòèíÿ ãàðøû äöçÿëÿí ñóè-ãÿñäèí ìÿðêÿçè Ðåé ìÿìëÿêÿòèäèð.
Áóíà ýþðÿ äÿ Òîüðóëó ïàéòàõòà ýÿòèðÿíäÿí ñîíðà, îíó, Ãÿòèáÿíè Ùÿìÿ-
äàíà ýÿòèðìÿéÿ ìÿúáóð åòìÿëèéèê. Ãÿòèáÿ Ùÿìÿäàíà ýÿëÿíäÿí ñîíðà,
Ðåé ìÿñÿëÿñèíè ùÿëë åòìÿê ö÷öí Òîüðóëóí Ãòèáÿéÿ åâëÿíìÿê ôèêðèíÿ
âÿ Ãÿòèáÿíèí îüëóíà ßìèðöë-Öìÿðà âåðèëìÿñèíÿ ÿíýÿë òþðÿòìÿìÿ-
ëèéèê, ÷öíêè ùàçûðêû âÿçèééÿò áóíó òÿëÿá åäèð”.
__________
1
Ì à ø à í ð ó ä — Ùÿìÿäàíäà ìÿøùóð ÷àéäûð.
353

Íèçàìè Ôÿõðÿääèíèí ìÿêòóáóíó àëàíäàí áèð ýöí ñîíðà òÿúèëè ãà-
ñèäëÿ ýþíäÿðäèéè úàâàáûíäà äåéèðäè:
“Ìÿêòóáóíóçó îõóäóì, Øÿìñÿääèíèí ôèêðè èëÿ ðàçûëàøìûðàì. Ïàé-
òàõòû Òÿáðèçÿ êþ÷öðìÿê ëàçûì äåéèë, ÷öíêè äöøìÿíëÿðèí äÿ èñòÿäèéè
áóäóð. Éàðûì ÿñðäÿí áÿðè äàâàì åäÿí ìöáàðèçÿíèí ìöíäÿðèúÿñè äÿ
áóäóð. Òîüðóëó òàõòà ÷ûõàðìàãëà ñàðñûëìûø îëàí ñèéàñè âÿçèééÿòè äöçÿëò-
ìÿê ìöìêöí îëìàéàúàãäûð. ×öíêè ùàçûðêû ùÿðú-ìÿðúëèéè äîüóðàí
áàøëûúà ñÿáÿá Òîüðóëóí èø áàøûíäà îëìàñûäûð.
Ìÿíúÿ Òîüðóëóí Ãÿòèáÿ èëÿ áèðëÿøìÿñèíÿ àðõàëàíìàãäàíñà, ñèëàùëû
ãöââÿéÿ àðõàëàíñàíûç, äàùà éàõøû îëàðäû. Ñèç Òîüðóëó ìÿúáóð åòìÿñÿ-
íèç áåëÿ Òîüðóë þçö Ãÿòèáÿíè ïàéòàõòà ÷àüûðàúàãäûð. ×öíêè Òîüðóë îëàí
éåðäÿ âÿ Çÿùèð Áÿëõè îëàí áèð øÿùÿðäÿ Ãÿòèáÿ êèìè áèð ìàúÿðà÷ûíûí
îëìàìàñû ìöìêöí äåéèë. Íÿ ñÿíèí, íÿ äÿ Øÿìñÿääèíèí ôèêèðëÿðèíÿ ðàçû
äåéèëÿì. Ìÿìëÿêÿòè Òîüðóë êèìè áèð àõìàüà, Ãÿòèáÿ êèìè áèð úèíàéÿò-
êàðà åòèáàð åòìÿê éàðàìàç. Õàëãûí áèðëèéèíè éàðàäûí. Ìÿìëÿêÿòè ñèëàùëà
âÿ òÿäáèðëÿ ìöäàôèÿ åäèí. Àçÿðáàéúàí ãîøóíóíóí Ùÿìÿäàíäàí ÷ûõìàñû
äà éåðñèçäèð. Ùÿðýàù ãàëìàã ìöìêöí äåéèëñÿ, î çàìàí ùàäèñÿëÿðèí
ýåíèøëÿíìÿñèíÿ ÿìèí îëà áèëÿðñèíèç”.
***
Òîüðóë ïàéòàõòà ãàéûäàíäàí áèð íå÷ÿ ùÿôòÿ ñîíðà Çÿùèð Áÿëõè äÿ

Áàüäàääàí Ùÿìÿäàíà ãàéûòäû. Îíó Òîüðóëóí ÿí éàõøû àäàìëàðû Áèñö-
òóíäà èñòèãáàë åäèá ïàéòàõòà ýÿòèðäèëÿð.
Çÿùèð Áÿëõè éåíÿ äÿ áèðèíúè ýþðöøöíäÿ îðòàëûüà Ãÿòèáÿ èëÿ Òîüðóëó
áàðûøäûðìàã ìÿñÿëÿñèíè ãîéäó âÿ äåäè:
— Ìàäàì êè, àçÿðáàéúàíëûëàð ßáóáÿêðèí ùþêìäàðëûã ìÿñÿëÿñè öçÿ-
ðèíäÿ äàéàíìàã èñòÿéèðëÿð, î çàìàí ñÿí äÿ þç îüëóí Ìÿëèêøàùûí âÿëè-
ÿùäëèéè ìÿñÿëÿñèíäÿ ýöçÿøòÿ ýåòìÿëèñÿí! Ãÿòèáÿéÿ åâëÿí! Îüëó Ãöòëöü
Èíàíúû âÿëèÿùä åëàí åò. Áóíëàðûí ÿêñèíÿ ùÿðÿêÿò åòìèø îëñàí, ìÿìëÿêÿòè
òàìàìèëÿ èòèðìèø îëàúàãñàí. Äÿúëÿ ñàùèëëÿðèíäÿ Àçÿðáàéúàí âÿ Èðàã
ùþêóìÿòèíÿ ãàðøû áþéöê áèð òÿùëöêÿ ùàçûðëàíûð.
Òîüðóë, Çÿùèðèí òÿêëèôëÿðèíÿ åòèðàç åòìÿñÿ áåëÿ, îüëó Ìÿëèêøàùûí
âÿëèÿùäëèêäÿí ýþòöðöëìÿñèíÿ ãÿëáÿí ðàçû îëà áèëìÿçäè. Ëàêèí âÿçèééÿò
îíó áó èøÿ ìÿúáóð åäèðäè. ×öíêè Ðåé ìÿìëÿêÿòèíèí úîüðàôè ìþâãåéè
âÿ îíóí Àçÿðáàéúàíäàí Ùÿìÿäàíà ýåäèëÿúÿê éîëó äàèìà ãîðõó àëòûí-
äà ñàõëàìàñû, Òîüðóëó ùÿääèíäÿí àðòûã äöøöíäöðöðäö. Îäóð êè, Òîüðóë
354

Çÿùèð Áÿëõèíèí ìÿñëÿùÿòèíÿ ÿñàñëàíàðàã, Ãÿòèáÿéÿ ýþíäÿðäèéè äîñòëóã
âÿ ñåâýè ìÿêòóáóíäà éàçûðäû:
“Ñÿìèìè âÿ ÿçÿìÿòëè ìÿëÿêÿ!

Ýöíëÿðèìèç ùàäèñÿ äîüóð. Èíñàíëàð ñàêèò, äèíú ùÿéàòû àíúàã ðþéàäà
ýþðìÿéÿ áàøëàéûðëàð. Ñàíêè èíñàíëàð áèð-áèðèíè áîüìàã âÿ áèð-áèðèíè
ãûðìàã, òàëàìàã âÿ ãàðÿò åòìÿê ö÷öí äîüóðìóøëàð. Ðÿèééÿòèìèç Àëëàùû
òàíûìàäûãëàðû êèìè, ïàäøàùû äà òàíûìàã èñòÿìÿäèëÿð. Ìÿíúÿ áó ãÿäÿð
ìöùàðèáÿëÿð, ãàí òþêìÿëÿð âÿ ìöùàúèðÿòëÿðèí ùàìûñû àñèìàíè áèð ãÿçÿ-
áèí íÿòèúÿëÿðèäèð. Ëàêèí õóäàâÿíä-àëÿì, áèçè ìÿüëóáèééÿòäÿí ñîíðà
ãàëèá ÷ûõàðäû. Àçÿðáàéúàíëûëàð ïàéòàõòû áóðàõûá ýåòäèëÿð. Îíëàð ÿêèí÷è-
äèðëÿð. ×þë èøëÿðè èëÿ ìÿøüóëäóðëàð. Âÿëèÿùäèí ùþêìäàðëûã ìÿñÿëÿñèíè
äÿ êþëýÿäÿ áóðàõûá ýåòäèëÿð. Íîâðóç áàéðàìûíûí èëàùè ýöíëÿðè éàõûíëà-
øûð. Åêáàòàíûí ìþúöçÿêàð ôÿçàñû àü ÷è÷ÿêëÿðäÿí òîõóäóüó áÿäèè þðïÿ-
éèíè Àçÿðáàéúàí ìÿëÿêÿñèíèí õîøáÿõò ÷èéíèíÿ ñàëìàã ö÷öí ìöíòÿçèðäèð.
Ùàäèñÿëÿðèí àüûðëûüû àëòûíäà ÿçèëÿí öðÿéèìèí øàäëûüûíû àíúàã áþéöê
ìÿëÿêÿíèí íîâðóç úÿøíè ñöôðÿñèíäÿ èøòèðàê åòìÿñèíäÿ àðàéàúàüàì.
Ìÿëÿêÿíèí ãàíóíó òÿëÿáëÿðèíè ùÿéàòà êå÷èðìÿê ö÷öí ùàçûðêû øÿðàèò
îëäóãúà ÿëâåðèøëèäèð.
Ýþçÿë Ãÿòèáÿíèí ìÿëÿêÿëèê áàéðàìûíû íîâðóç áàéðàìû èëÿ áèðëèêäÿ
åëàí åòìÿê èñòÿéèðÿì.
Ìÿëÿêÿíèí ùöçóðóíà ýþíäÿðèëÿí ùåéÿòÿ ýåíèø âÿêàëÿò âåðèëìèøäèð.
Øàùçàäÿ Ãöòëöü Èíàíúûí âÿëèÿùäëèê ôÿðìàíûíû ìÿëÿêÿ èëÿ áèðëèêäÿ èìçà
åòìÿëèéèê.
Òîüðóë”.
Ãÿòèáÿ Òîüðóëóí ìÿêòóáóíó à÷ûá îõóìàäàí áåëÿ îíóí ìÿçìó-

íóíó áèëèðäè, ÷öíêè Çÿùèð Áÿëõè õöñóñè ãàñèäëÿð âàñèòÿñè èëÿ ìÿñÿëÿíè
Ãÿòèáÿéÿ Òîüðóëäàí äàùà ÿââÿë õÿáÿð âåðìèøäè. Ìÿìëÿêÿòèí ýÿëÿúÿê
ùöäóäëàðû áåëÿ Ãÿòèáÿ èëÿ Çÿùèð Áÿëõè àðàñûíäà òÿéèí åäèëèá ãóðòàð-
ìûøäûð. Ñóëòàí ßëàÿääèí Òÿêèø èëÿ Ãÿòèáÿ àðàñûíäà áàüëàíàí ñàçèøëÿðÿ
ýþðÿ Ðåé ìÿìëÿêÿòè òàìàìèëÿ Ñóëòàí Òÿêèøèí èõòèéàðûíà êå÷ÿúÿê, ÿâÿ-
çèíäÿ èñÿ Ñóëòàí Òÿêèø Ãöòëöü Èíàíúûí Òîüðóë ùþêóìÿòèíèí âàðèñè îëìàã
ãÿðàðûíû òÿñäèã åäÿúÿêäè.
Ùÿëÿ Ãÿòèáÿ Ùÿìÿäàíà êå÷ìÿäÿí ÿââÿë, Ãÿòèáÿ èëÿ Çÿùèð Áÿëõè
àðàñûíäà áàøëàíìûø ìöçàêèðÿíèí ìÿçìóíó ìÿìëÿêÿòèí ùÿð òÿðÿôèíÿ
éàéûëìûøäû.
355

Áó õÿáÿðëÿð âÿëèÿùäè ùàìûäàí àðòûã ðàùàòñûç åäèðäè. Ãÿòèáÿíèí
ìÿëÿêÿ åëàí îëóíìàñû èëÿ Ãöòëöü Èíàíúûí âÿëèÿùä òÿñäèã åäèëìÿñè
ßáóáÿêðè ÷ûõûëìàç áèð âÿçèééÿòäÿ ãîéìóøäó. Áóíà ýþðÿäèð êè, ùÿëÿ
áàùàð äàõèë îëìàäàí âÿëèÿùä ãàäûíû ýÿíú Òÿëèÿíè äÿ ýþòöðöá àíàñû
Ýþçÿë èëÿ áÿðàáÿð Àçÿðáàéúàíà êþ÷ìöøäö.
Áàùàð áàéðàìûíà îí áåø ýöí ãàëìûø, Òîüðóë áöòöí þëêÿëÿðÿ äÿâÿò-
íàìÿëÿð éàçûá Òÿáðèçÿ íöìàéÿíäÿëÿð ýþíäÿðìÿëÿðèíÿ ÿìð âåðìèøäè.
Òîüðóë ìÿìëÿêÿòèí íöìàéÿíäÿëÿðè èëÿ áèðëèêäÿ, Ãÿòèáÿíè ìÿëÿêÿ åëàí
åäÿúÿê, åéíè çàìàíäà Ãöòëöüöí âÿëèÿùäëèê ôÿðìàíûíû åëàí åäÿúÿêäè.
Ãÿòèáÿ èëÿ Òîüðóë þç äîñòëàðû èëÿ áÿðàáÿð Òÿáðèçäÿ èäè. Áþéöê áàé-
ðàìûí ùàçûðëûüûíà áàøëàíìûøäû. Âÿëèÿùä ñàðàéû áÿçÿíèð, þëêÿëÿðäÿí ýÿëÿí
íöìàéÿíäÿëÿð âàõò èêÿí ùàçûðëàíìûø áèíàëàðäà éåðëÿøäèðèëèðäè.
Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäàí íöìàéÿíäÿëÿð ýÿëìÿìèøäè. Áó ùàäèñÿ Òîü-
ðóëäàí àðòûã Ãÿòèáÿíè ðàùàòñûç åäèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Ãÿòèáÿ Øèìàëè Àçÿð-
áàéúàíà òÿúèëè ãàñèä ýþíäÿðèëìÿñè âÿ íöìàéÿíäÿëÿðèí ùÿð íÿ úöð îëóðñà
îëñóí ýÿòèðèëìÿñèíè òÿëÿá åäèðäè.
Ôÿõðÿääèí Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäàí íöìàéÿíäÿëÿð ýþíäÿðèëìÿñèíÿ
òÿðÿôäàð äåéèëäè. Ëàêèí Ýÿíúÿäÿ ÷àüûðûëìûø èúëàñ áó ôèêðè òÿñäèã åòìÿäè.
×öíêè Òÿáðèçëÿ ÿëàãÿñèçëèê Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíëà Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí
ùÿìèøÿëèê îëàðàã áèð-áèðèíäÿí àéðûëìàñûíà ñÿáÿá îëà áèëÿðäè. Ëàêèí Ðåé
âÿ Ùÿìÿäàíäàí Òÿáðèçÿ áÿçè ãîøóí äÿñòÿëÿðèíèí ýÿòèðèëìÿñè, Øèìàëè
àçÿðáàéúàíëûëàðûí ÷îõ åùòèéàòëà ùÿðÿêÿò åòìÿñèíè òÿëÿá åäèðäè. Áóíà
ýþðÿ äÿ èúëàñ Òÿáðèçÿ ýåäÿí íöìàéÿíäÿëÿðèí êè÷èê àòëû äÿñòÿëÿðè òÿðÿ-
ôèíäÿí ìöøàéèÿò åäèëìÿñèíè ãÿðàðà àëìûøäû.
Òîüðóë Ýÿíúÿéÿ ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáóíäà Íèçàìè èëÿ Ôÿõðÿääèíèí
Òÿáðèçÿ íöìàéÿíäÿ ñèôÿòèëÿ ýåòìÿñèíè õöñóñè îëàðàã ãåéä åòìèøäè.
Àðàëûãäà ìþâúóä îëàí øöáùÿëÿðè äàüûòìàã ö÷öí íÿ Íèçàìè, íÿ äÿ
Ôÿõðÿääèí Òîüðóëóí äÿâÿòèíäÿí áîéóí ãà÷ûðà áèëìÿäèëÿð. Îíëàð áèð
äÿñòÿ ãîøóíëà áÿðàáÿð Òÿáðèçÿ éîëà äöøäöëÿð.
Íèçàìè èëÿ Ôÿõðÿääèíèí íöìàéÿíäÿ ñèôÿòèëÿ Òÿáðèçÿ ýÿëìÿê õÿáÿðè
Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà áþéöê âÿ òàðèõè áèð ùàäèñÿ êèìè ãàðøûëàíäû. Áàçàð
áàüëàíäû, øÿùÿð õàëãû áþéöêäÿí êè÷èéÿ ãÿäÿð Àçÿðáàéúàí ãÿùðÿìàíûíû
âÿ áþéöê øàèðè ãàðøûëàìàã ö÷öí Àúû÷àé êÿíàðûíà ÷ûõäû.
Íèçàìè âÿ Ôÿõðÿääèíÿ ýþñòÿðèëÿí áó ãÿäÿð ñÿìèìè ìöíàñèáÿò
Ãÿòèáÿíèí ÿñÿáëÿðèíÿ òîõóíñà áåëÿ, î þç åòèäàëûíû ïîçìàéàðàã, éåíÿ äÿ
Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿëÿðèíèí ðàùàòû ö÷öí ùÿð áèð âàñèòÿíèí ùàçûð åäèë-
ìÿñèíÿ äèããÿò âåðäè.
356

Òÿáðèç õàëãû çèéàëûñûíäàí, ÿéàíûíäàí áàøëàéàðàã éîõñóëëàðûíà ãÿäÿð
øàèðèí òàõò-ðÿâàíûíûí ÿòðàôûíäà ïèéàäà ýåäèðäè.
Òàõò-ðÿâàíûí ãàáàüûíúà âÿ òàõò-ðÿâàíûí äàëûíúà, Øèìàëè Àçÿðáàé-
úàí ãîøóíó âÿ Ôÿõðÿääèí Íèçàìèíè ìöøàéèÿò åäèðäè.
Øàèðèí ÿìðèíÿ ýþðÿ îíóí òàõò-ðÿâàíûíû ñöðÿíëÿð áèðáàø Ñóðõàá ìÿ-
ùÿëëÿñèíäÿêè øàèðëÿð ìÿãáÿðÿñèíÿ òÿðÿô ýåäèðäèëÿð. Õàëã âÿ ãîøóí äÿñ-
òÿëÿðè äÿ áó ÿìðÿ èòàÿò åäèá øàèðëÿð ìÿãáÿðÿñèíÿ äîüðó àõûðäû. Áþéöê
øàèð òàõò-ðÿâàíäàí äöøöá áèðáàø Àçÿðáàéúàí øàèðè Õàãàíèíèí ìÿãáÿðÿ-
ñèíÿ ýÿëäè. Àçÿðáàéúàí ãîøóí äÿñòÿëÿðè ãÿáèðèñòàíûí ÿòðàôûíäà äöçöë-
äöéö çàìàí áàéðàãëàð áàøûíû åíäèðèá øàèðèí ãÿáðèíè ñàëàìëàäû, áóíóíëà
äà Òÿáðèç õàëãû Ñóðõàá ìÿùÿëëÿñèíèí ãÿáèðèñòàíûíäà óíóäóëóá ãàëàí àäè
áèð ãÿáèðäÿ íÿ ãÿäÿð áþéöê áèð çàòûí éàòäûüûíû áèëäè.
Íèçàìè ìÿçàð äàøûíû äþéÿðÿê Õàãàíèíè ñÿñëÿäè, ýþçöíäÿí áèð
äàìúû éàø äöøÿðÿê ãÿáèð äàøûíûí äàëûíäà éàíäûðûëàí ñÿíäÿëèí1 öñòöíÿ
äöøäö. Øàèðèí ýþç éàøû àëîâóí öñòöíÿ äöøäöéö çàìàí, ãûçüûí âÿ ùÿñ-
ðÿòëè öðÿêäÿí ãîïàí áèð àù êèìè ñÿñëÿíäè, ñàíêè áóíóíëà äà ãöðáÿòäÿ
éàòàí øàèð þç ñÿìèìè äîñòóíó ñàëàìëàäû âÿ àüëàäû.
Áóíäàí ñîíðà Íèçàìè ýþçëÿðèíäÿ éàø, ãÿáðèí éàíûíäà äóðóá Õàãà-
íèíèí þëöìöíÿ ùÿñð åòäèéè óçóí áèð ãÿñèäÿñèíè îõóäó.
Ùÿìè ãþôòÿì êè Õàãàíè äðèüà êóéè ìÿí áàøÿä,
Äðèüà ìÿí øöäÿì àõèð äðèüà êóéè Õàãàíè.2
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . .
Íèçàìè Õàãàíèíèí ìÿãáÿðÿñèíäÿí ÷ûõûá áóðàäàêû àëèìëÿð, ôèëîñîô-

ëàð âÿ øàèðëÿðèí ãÿáèðëÿðèíè äÿ çèéàðÿò åòäè âÿ ñîíðà äà õàëã äÿñòÿëÿðèíèí
ìöøàéèÿòè èëÿ íöìàéÿíäÿëÿð ö÷öí ùàçûðëàíìûø áèíàéà òÿðÿô éîëà äöøäö.
Àõøàì èäè. Ãÿòèáÿ âÿçèééÿò áàðÿñèíäÿ ìÿëóìàò àëìàã ö÷öí Ùöñà-
ìÿääèíè éàíûíà ÷àüûðìûøäû. Ùöñàìÿääèí éàðûì ñààòäàí áÿðè äÿùëèçäÿ
äóðóá èúàçÿ ýþçëÿéèðäè. ×öíêè Ãÿòèáÿéÿ íîâðóç áàéðàìû ìÿðàñèìèíè
êå÷èðìÿê ö÷öí ïàëòàð òèêÿí äÿðçè ãàäûíëàð ùÿëÿëèê èøëÿðèíè ãóðòàðìàìûø-
äûëàð.
Ãàäûíëàð ÷ûõûá ýåäÿíäÿí ñîíðà Ùöñàìÿääèí äÿ èúàçÿ àëûá Ãÿòèáÿ-
íèí îòàüûíà ýèðäè. Î è÷ÿðè ýèðäèéè çàìàí Ãÿòèáÿ äÿ òÿçÿ ïàëòàðëàðû ýåéèá
ýöçýöíöí ãàðøûñûíäà äóðìóøäó.
__________
1
Ñ ÿ í ä ÿ ë — ÿòèðëè áèð àüàúäûð. Ãÿáèðèñòàíäàêû áÿçè ãîõóëàðû èòèðìÿê ö÷öí éàíäûðûëûð.
2
Ìÿí äåéèðäèì êè, þëÿíäÿí ñîíðà Õàãàíè ìÿíÿ òÿÿññöô åäÿúÿêäèð. Ëàêèí òÿÿññöô-
ëÿð îëñóí êè, èíäè ìÿí îíà òÿÿññöô åäèðÿì.
357

Ãÿòèáÿ ìÿëÿêÿëèê òàúûíû áàøûíà òàõìûøäû, òàúûí öñòöíäÿ äóðàí úèã-
ãàíûí ãóø éóìóðòàñû éåêÿëèéèíäÿ îëàí àëìàñëàðû, ãûðõ øàìëû àâèçÿëÿðèí
øÿôÿãëÿðè èëÿ éàðûøà áàøëàðêÿí, Ùöñàìÿääèíèí ôèêèðëÿðè áèð äàùà áó ôèò-
íÿêàð ãàäûíûí ýÿíúëèéèíÿ ãàéûòäû. Ãÿòèáÿ èñÿ îíà òÿðÿô èðÿëèëÿéèá:
— Èðÿëè ýÿë, ìÿíèì äîñòóì! — äåäè. — Èêèìèç äÿ éîðóëäóã. Èãáàë áèçèì
èêèìèçè äÿ úÿçàëàíäûðäû. Ëàêèí áèçèì ìÿòàíÿòèìèç áöòöí ÷ÿòèíëèêëÿðè
àðàäàí ãàëäûðà áèëäè. Ùàçûðäà áèç ãàëèáèééÿò ÿðÿôÿñèíäÿéèê. Øÿí ùÿéàòûí
èëê ýöíöíö áàéðàì åòìÿéÿ ùàçûðëàøìûøûã. Ìÿí þç ÿùäèìÿ áàãèéÿì. ßí
éàõûí ýöíëÿðäÿ ÿùäèìÿ âÿôà åäÿúÿéÿì. Ñÿí äÿ ýÿë, þç ÿùäèíäÿ ñàáèò
ãàëàúàüûí ö÷öí áó äîäàãëàðà àíä è÷...
Áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà Ãÿòèáÿ ãîëëàðûíû à÷ûá Ùöñàìÿääèíè ãóúàãëàäû,
äîäàãëàðûíû îíóí ñÿðÿíúàìûíà âåðäè.
Ùöñàìÿääèí àäÿòè öçðÿ éåíÿ äÿ Ãÿòèáÿíèí ñîí ñþçöíö åøèòìÿê
èñòÿéèðäè. Ãÿòèáÿ èñÿ äîäàãëàðûíû Ùöñàìÿääèíèí äîäàãëàðûíäàí äàðòûá
àëäûüû çàìàí äåäè:
“Ìÿíèì ñåâýèëè ñÿðêÿðäÿì, äàëûñû ñàáàù àõøàì!”.
Ãÿòèáÿíèí áó ñþçö Ùöñàìÿääèíèí ðóùóíó ãûäûãëàäû. ×öíêè îíóí
ãóëàüû äàèìà Ãÿòèáÿäÿí: “Ìÿíèì ðóùóì, äàëûñû ñîíðà” ñþçëÿðèíè åøèò-
ìèøäè. Ãÿòèáÿ äàèìà âöñàë ñþçëÿðèíè ìöÿééÿí îëìàéàí çàìàíëàðà áó-
ðàõìàüû ñåâÿðäè, èíäè èñÿ:
“Ìÿíèì ñåâýèëè ñÿðêÿðäÿì, äàëûñû ñàáàù àõøàì!” — äåìÿñè Ùöñà-
ìÿääèíèí ãÿëáèíÿ òÿñÿëëè îëäó. Åéíè çàìàíäà, Ùöñàìÿääèí áó éàõûí âÿ-
äÿíèí êþëýÿñèíäÿ áèð õÿéàíÿòèí ýèçëÿíäèéèíè éÿãèí åäèðäè. Ùöñàìÿääèí,
áó ñþçëÿ Ãÿòèáÿíèí áöòöí õÿéàíÿòëÿðÿ éåêóí âóðìàã èñòÿäèéèíè àíëàéûðäû.
Íÿùàéÿò, Ãÿòèáÿ îíóí ÿëëÿðèíè ÿëèíäÿí áóðàõûá:
— Îòóð, — äåäè, — òÿðÿääöäëÿð, ãîðõóëàð âÿ èçòèðàáëàðà éåð ãàëìàäû,
îíëàðû áóðàõ, èíäè îòóðóá õîøáÿõòëèê áàðÿñèíäÿ äöøöí! ×öíêè î, ãîëëà-
ðûíû à÷ûá áèçè þç ãóúàüûíà äÿâÿò åäèð.
Èíäè áèç ñîí âÿ áþéöê ìÿãñÿäèí þíöíäÿ äóðìóøóã. Áèçäÿí ìÿã-
ñÿäèìèçè òàìàìëàìàã ö÷öí êè÷èê áèð ôÿàëèééÿò òÿëÿá îëóíóð. Áèç ìÿã-
ñÿä óüðóíäà ÷ÿêäèéèìèç àüûðëûüûí ñîí âÿ ãÿòè ñààòëàðûíû êå÷èðìÿêäÿéèê.
Ñÿí ìÿíè éàõøû àíëà, ñîí òÿøÿááöñö ùÿéàòà êå÷èðìÿê áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ-
íèí èøèäèð.
Ùöñàìÿääèí äÿðùàë Ãÿòèáÿíèí íÿ åòìÿê èñòÿäèéèíè àíëàäû âÿ éà-
âàøäàí:
— Äîüðóäàí, ñîí òÿøÿááöñöí ùÿéàòà êå÷èðèëìÿñè áèð íå÷ÿ äÿãèãÿíèí
èøèäèð, ÷öíêè èêè áàéðàì áèð éåðäÿ îëàúàãäûð. Áèðèñè íîâðóç áàéðàìûäûð,
358

èêèíúè áàéðàì èñÿ ñèçèí Òîüðóë èëÿ îëàí òîé áàéðàìûíûçäûð. Ìîëëàëàð íèêàù
ñèüÿñèíè îõóéàúàã, ñèç äÿ ýåúÿíèí ìöÿééÿí ñààòûíäà Òîüðóëóí îòàüûíà
ýèðÿúÿêñèíèç. Áó èñÿ ñèç äåéÿí êèìè, äîüðóäàí äà, áèð íå÷ÿ äÿãèãÿíèí
èøèäèð, — äåäè âÿ èñòåùçàëû áèð ñóðÿòäÿ ýöëäö.
Ãÿòèáÿ äÿ Ùöñàìÿääèíèí áó ñþçëÿðèíäÿí ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëÿðÿê úà-
âàá âåðäè:
— Ìÿí ñÿíèí ñþçëÿðèíè ùåñàáà àëàðàã ðÿôòàð åòñÿéäèì, ñÿí ÷îõäàí
áÿðè ìÿùâ îëìóøäóì. Ìÿí ñÿíèí ñÿùâëÿðèíè áàüûøëàäûüûì êèìè, ñÿíè
áàøãàëàðûíûí ùöúóìëàðûíäàí äà õèëàñ åòäèì. Ñÿí áó ýöí éåíÿ äÿ éàíû-
ëûðñàí. Ñàáàù Òîüðóë ãÿáèðèí ãîéíóíà, ñÿí Ùöñàìÿääèí èñÿ ìÿíèì ãîé-
íóìà ýèðÿúÿêñÿí.
Áó ñþçëÿðäÿí Ùöñàìÿääèí ñåâèíäè, ëàêèí ùÿääèíäÿí àðòûã ãîðõäó.
Î, áó ñþçäÿí Ãÿòèáÿíèí ñîí úèíàéÿòèíèí íÿ ãÿäÿð àüûð îëäóüóíó ùèññ
åòäè.
Ùöñàìÿääèí þçëöéöíäÿí óçàãëàøàðàã, ôèêèðëÿðèí ãîðõóëó ñÿùíÿñèí-
äÿ ÷àïàëàìàüà áàøëàäû çàìàí, Ãÿòèáÿ äÿ îíà éàõûí áèð êöðñöäÿ îòóðóá
äåéèðäè:
— Ãóëóì Ìÿðúàí áó èøäÿí õÿáÿðäàðäûð.
— Ùàíñû èøäÿí?
— Òîüðóëóí ìÿñÿëÿñèíäÿí, ñÿíèí õîøáÿõòëèéèíè òÿìèíåäèúè ìÿñÿ-
ëÿäÿí, ñÿí ýÿðÿê áó ôèêðèìè ùÿéàòà êå÷èðÿñÿí.
— Ìÿí éàõøû àíëàìàäûì, Òîüðóëóí ùàíñû ìÿñÿëÿñèíè äåéèðñÿí?
— Ñàáàù íîâðóç ýöíöäöð, Òîüðóë áþéöê áèð çèéàôÿò òÿøêèë åäÿúÿêäèð,
áóðàäà Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿëÿðèíäÿí Íèçàìè âÿ Ôÿõðÿääèí äÿ èøòè-
ðàê åäÿúÿêäèð.
Áó áàðÿäÿ ãóëóì Ìÿðúàíà ÿìð âåðìèøÿì, î ñÿíèí ùÿð ÿìðèíè
éåðèíÿ éåòèðìÿéÿ ùàçûðäûð. Àë áó çÿùÿðè þçöíäÿ ñàõëà, Òîüðóë, Íèçàìè
âÿ Ôÿõðÿääèíèí è÷äèêëÿðè øÿðáÿò çÿùÿðëÿíìÿëèäèð.
Ãÿòèáÿ áóíëàðû äåéÿðÿê ÿëèíäÿêè çÿùÿð øöøÿñèíè Ùöñàìÿääèíÿ
óçàòäû. Ùöñàìÿääèí èñÿ ÿëè òèòðÿéÿ-òèòðÿéÿ çÿùÿð øöøÿñèíè àëäû. Ëàêèí
îíóí ãÿëáèíè áó úèíàéÿòèí äÿùøÿòè ÿæäàùà êèìè ñûõûð âÿ ÷åéíÿéèðäè.
Ùöñàìÿääèí Ãÿòèáÿíè áàøäàí-àéàüà ãÿäÿð ýþçäÿí êå÷èðèá, áó ãàäûíûí
íÿ ãÿäÿð èíàäëû âÿ äÿëè áèð ãÿëáÿ ìàëèê îëäóüóíäàí ùåéðÿòëÿíèðäè.
Î, þç-þçöíÿ äåéèðäè:
“Ìÿí áþéöê úèíàéÿòëÿðèí ìÿñóëèééÿòèíè þç þùäÿìÿ ýþòöðäöì.
Þëöìëÿðèí, ó÷óðóìëàðûí þíöíäÿ äóðäóì. Áèð ÷îõ öñéàíëàðû ãàíëàðëà áîü-
äóì, ìèíëÿðúÿ éàðàëûíûí èíèëòèëÿðèíè åøèäèá ñàðñûëìàäûì. Ìÿíè ìöùàðè-
359

áÿëÿð, ãàíëû úÿáùÿëÿð áåëÿ ãîðõóòìàäû. Ëàêèí áó ãàäûíûí ùÿéàòà êå÷èð-
äèéè âÿ áóíäàí äà ñîíðà èúàðÿéÿ ãîéìàã èñòÿäèéè úèíàéÿòëÿðèí äÿùøÿòè
ìÿíè òèòðÿäèð. Íÿ åäèì? Íÿ úàâàá âåðèì? Ö÷ ùþêìäàðû þëäöðìÿê áÿñ
îëìàäûìû?! Ôÿõðÿääèí êèìè áèð ãÿùðÿìàíû ìÿùâ åäèììè? Î, ìÿíèì
äöøìÿíèìäèð. Ëàêèí îíó ìÿùâ åòìÿê Àçÿðáàéúàíû êîð ãîéìàã êèìè-
äèð. Íèçàìèíè çÿùÿðëÿìÿêìè? Àù, áó íÿ ãÿäÿð àúû áèð ôèêèðäèð! Äöíéà-
íûí ìÿùÿááÿò âÿ ñÿìèìèééÿòè éåðëÿøÿí áèð ãÿëáè çÿùÿðëÿ ïàð÷à-
ëàéûììû? Íÿ ö÷öí? Íÿéèí õàòèðÿñèíÿ? Ìÿíèì ýÿíúëèéèìè ãóðó-ãóðó
âÿäÿëÿðèí ìÿçàðûíà äÿôí åäÿí áèð ãàäûí ö÷öíìö?”
Ùöñàìÿääèí áóíëàðû ôèêèðëÿøäèéè çàìàí Ãÿòèáÿ äÿ îòóðóá äþøöíäÿí
àñäûüû èðè èíúè äàíÿëÿðè èëÿ îéíàéûá Ùöñàìÿääèíèí úàâàáûíû ýþçëÿéèðäè.
Ãÿòèáÿ Ùöñàìÿääèíèí ãÿëáèíäÿ ùþêì ñöðÿí äÿùøÿò âÿ ùÿéÿúàíû îíóí
÷þùðÿñèíäÿí îõóéàðàã îíà ñóàë âåðäè:
— Ãÿòèáÿéÿ îëàí åøã âÿ ìÿùÿááÿòèí ñþíäöìö? Ñÿàäÿò óüðóíäà
àïàðäûüûí ìöáàðèçÿ ñÿíè èéðÿíäèðäèìè? Áèòèðäèéèí âÿçèôÿíè òàìàìëà-
ìàã ö÷öí þçöíäÿ ãöââÿò ùèññ åòìèðñÿíìè?
Ãÿùðÿìàí áèëìÿëèäèð êè, èø áàøëàìàã ÷îõ ÷ÿòèí äåéèë, îíó ìöâÿô-
ôÿãèééÿòëÿ ãóðòàðìàã ÷ÿòèíäèð. Äöøìÿíëÿ ìöáàðèçÿ åòìÿìÿê ãîðõàã-
ëûã äåéèë, ëàêèí ìöáàðèçÿíè áàøëàéûá éàðûì÷ûã ãîéìàã ãîðõàãëûãäûð.
Ùÿòòà ãÿùðÿìàíëûüà íþãñàí ýÿòèðÿúÿê õöñóñèééÿòëÿðäÿí áèðèñè äÿ, ìöáà-
ðèçÿ éîëäàøûíû ìåéäàíäà éàëíûç áóðàõûá ÷ÿêèëìÿêäèð.
Áóíëàðûí ùàìûñûíäàí ñîíðà ñÿí áèð ìÿñÿëÿíè äÿ óíóòìàìàëûñàí!
Ñÿíèí áîéíóíäà èêè ùþêìäàðûí ãÿòëè êèìè áþéöê áèð ìÿñóëèééÿò âàðäûð.
Ùÿðýàù ñÿí áó úèíàéÿòëÿðäÿ ìÿíÿ êþìÿê åòìÿñÿéäèí, áÿëêÿ äÿ ìÿí
áèð ãàäûí îëàðàã, áó ãÿäÿð áþéöê ìÿñóëèééÿòèí àëòûíà ýèðìÿêäÿí ãîð-
õàðäûì.
Ìÿí áó úèíàéÿòëÿðè ùÿéàòà êå÷èðäèéèì çàìàí ùå÷ äÿ ãîðõìóðäóì.
×öíêè áó úèíàéÿòëÿðè ùÿìèøÿëèê áèð ñÿàäÿòèí ìöæäÿñèëÿ ùÿéàòà êå÷è-
ðèðäèì. Ìÿí èñòÿéèðäèì Àçÿðáàéúàíäà ãÿùðÿìàíëûã ìþùðö Ôÿõðÿääè-
íèí àäûíà éîõ, ñÿíèí àäûíà âóðóëñóí.
Ìÿí ñÿíè áèð ãÿùðÿìàí êèìè äåéèë, áèð ìÿëÿêÿíèí ìþùòÿðÿì ÿðè
êèìè äöíéàéà òàíûòäûðìàã èñòÿéèðäèì. Ìÿí èñòÿéèðäèì êè, ìèíëÿðúÿ ôÿõ-
ðÿääèíëÿð ñÿíèí ãàðøûíäà äèç ÷þêöá ÿìðèíè ýþçëÿñèíëÿð, ÿúÿáà ñÿí íÿéè
äöøöíöðñÿí?!
Ùöñàìÿääèí áó ñþçëÿðÿ ÷îõ áþéöê ÿùÿìèééÿò âåðèðäè. ×öíêè Ãÿòèáÿ
îíó àúû òÿùäèä ãàðøûñûíäà ãîéóð, ùÿì äÿ øèðèí âÿäëÿðëÿ éöêñÿêëÿðÿ ãàë-
äûðûðäû. Áóíà ýþðÿ äÿ ãÿëáèíè ÿùàòÿ åäÿí äÿùøÿòëÿð ãèñìÿí àçàëûðäû,
360

îíóí íÿçÿðèíäÿ Ãÿòèáÿíèí âåðäèéè ùÿð áèð âÿäÿ ýþçÿë âÿ íÿøÿëè òàáëîëàð
êèìè úàíëàíûðäû. Äîüðóäàí äà Ùöñàìÿääèí áèð íå÷ÿ ýöíäÿí ñîíðà
ùÿéàòûí òàìàìèëÿ äÿéèøÿúÿéèíè çÿíí åäèðäè.
Áó ôèêèðëÿðèí òÿñèðèíäÿ äÿ Ùöñàìÿääèí úàâàá âåðäè: — Ìÿíè ùå÷ áèð
òÿùëöêÿ ãîðõóäà áèëìÿç, ìÿíè ãîðõóäàí áèð ìÿñÿëÿ âàðñà, î äà ñÿíè
Òîüðóë êèìè áèð àë÷àüûí ãîëëàðû àðàñûíäà ýþðìÿêäÿí èáàðÿòäèð. Ìÿí î
äîäàãëàðû áèð êåôëèíèí äèøëÿðè àðàñûíäà ýþðÿ áèëìÿéÿúÿéÿì, î, ìÿíèì
øÿðÿô âÿ âèúäàíûì ö÷öí áèð úÿùÿííÿì ÿçàáûäûð. Áóíà èíàí, ìÿëÿêÿ!
Ìÿí Øÿðãèí ÿí ãèéìÿòëè áèð ýöëöíö ãîõóëàìàã ö÷öí, Øÿðãèí èêè
áþéöê ùþêìäàðûíû ùÿéàò ñÿùíÿñèíäÿí ãîïàðòäûì. Ëàêèí èíäè...
Ãÿòèáÿ îíóí ñþçöíö éàðûäà êÿñÿðÿê:
— Èêè áþéöê ùþêìäàðû ìÿùâ åäÿí áèð àäàì, ö÷öíúöñöíö äÿ ìÿùâ
åäÿ áèëÿð, — äåäèêäÿ Ùöñàìÿääèí äÿ:
— Áÿëè, ìÿùâ åäÿ áèëÿðÿì. — äåäè.
Ãÿòèáÿ áèð äàùà îíóí äîäàãëàðûíäàí þïÿðÿê:
— Òîüðóëó þç ñÿàäÿòèí õàòèðÿñèíÿ ìÿùâ åäÿúÿê, Íèçàìè èëÿ Ôÿõ-
ðÿääèíè èñÿ ìÿíèì õàòèðèìÿ þëäöðÿúÿêñÿí.
***
Ýöíÿø ùÿìÿë áöðúöíÿ éàõûíëàøäûüû äÿãèãÿäÿ Ñóëòàí Òîüðóëóí ãàïû-

ñûíäà âóðóëàí êÿðÿíàéõàíà íîâðóç áàéðàìû ìÿðàñèìèíèí áàøëàíäûüûíû
õÿáÿð âåðäè. Ñÿùÿðèí ðóçèýàðû Ýöëöñòàíà ÿñäèéè çàìàí, ÷ÿìÿíëÿð äî-
íóíó äÿéèøèð âÿ ùÿìÿë áöðúöíäÿ èñÿ ýöíÿøèí ãûðìûçû ÿëÿìèíè ãàëäû-
ðûðäûëàð.
Øàäëûüûí ýÿëèíè ñà÷ëàðûíû äàðàìàãäà, áöëáöë èñÿ ýöëëÿðèí ìèíáÿðèíäÿ
îòóðóá áàùàð áöñàòûíûí øÿíëèéèíÿ ùÿñð åòäèéè áÿñòÿëÿðèíè îõóéóðäó.
Áàùàð éåëè áàüà ýèðÿí êèìè, øàõÿëÿðèí àü èïÿéÿ áöðöíìöø ýÿëèíëÿðè
èëÿ þïöøöð âÿ îíëàðû òÿáðèê åäèðäè.
×ÿìÿíèí ãûçëàðû Ñöëåéìàíè áöñàòûí öçÿðèíäÿ ðÿãñ åòìÿê ö÷öí
áöäãåéñ ýöëöíöí äàëûíúà åë÷è ýþíäÿðèðäè.
Áàùàðûí èëê ñóëòàíû ãûçûë òàõòûíûí öçÿðèíÿ úöëóñ åòäèéè çàìàí, áÿíþâ-
øÿëÿð òÿçèì ðÿñìèíè éåðèíÿ éåòèðìÿê ö÷öí áîéóíëàðûíû ÷èéèíëÿðèíÿ ãî-
éóá äóðìóøäó.
Ñöñÿí ýöëö àüçûíû à÷àðàã áàùàð ñóëòàíûíà éàçäûüû øåèðëÿðèíè îõó-
ìàüà áàøëàäû. Ñöíáöëëÿð èñÿ ñÿùÿð ðóçèýàðûíûí òÿðÿííöìëÿðè àëòûíäà ñà÷-
ëàðûíû äàëûíà òþêöá ðÿãñ åòìÿéÿ ùÿâÿñëÿíèðäè.
361

Ñÿðâ àüàúû éàç ïàëòàðûíû ýåéäèéè âÿ ÿëèíè ÿëèíèí öñòöíäÿ ãîéóá áàùàð
ñóëòàíûíûí ãàðøûñûíäà ãàìÿòèíè ÷ÿêèá äóðäóüó çàìàí, ãþí÷ÿëÿð äÿ ýöëöñ-
òàí ìÿúëèñèíèí ñàãèëÿðè êèìè ïèéàëÿëÿðè äîëäóðìàüà, éàñÿìÿíëÿð èñÿ ñà÷-
ëàðûíû öçöíÿ òþêöá ñÿðõîøëóüà áàøëàéûðäû.
Ëàëÿëÿðèí àüçûíäàí “È÷èí! Íóø îëñóí!” ñÿñëÿðè åøèäèëäèéè çàìàí,
íÿðýèç ýöëö äÿ þçöíäÿ äÿðèí áèð õóìàðëûã ùèññ åäÿðÿê áàøûíû ñöñÿíáÿ-
ðèíèí ÷èéíèíÿ ñþéêÿìèøäè.
Íîâðóç áàéðàìû ìÿðàñèìèíèí áàøëàíìàñû ö÷öí àðàëûãäà ñó èëÿ äîëó
îëàí ãûçûë òåøòÿ ñàëûíàí áàëûã ùÿëÿ àðõàñû öñòöíÿ ÷þíìÿìèøäè1. Çÿôÿðàí
öçÿðèíÿ îõóíàúàã âÿ ñîíðà ãûçûë òåøòèí ñóéóíà ãàðûøäûðûëàúàã ãûðõ éàñèí2
îõóíóá ãóðòàðìàìûøäû.
Áàø ðóùàíè çÿôÿðàí ñóéó èëÿ éàçäûüû áÿðÿêÿò äóàñûíû éàçûá áèòèð-
ìÿìèøäè3.
Íÿùàéÿò, “áàëûã àðõàñû öñòöíÿ ÷þíäö”, ãûðõ éàñèí îõóíóá ãóðòàðäû,
áÿðÿêÿò äóàñû çÿôÿðàí ñóéó èëÿ éàçûëûá áèòäè, òÿúèëè ñóðÿòäÿ êÿðÿíàéõà-
íàéà õÿáÿð âåðèëäè. Òÿáèë âÿ øåéïóð ñÿñëÿðè èëèí òÿùâèë îëäóüóíó Òÿáðèç
õàëãûíà áèëäèðäè.
Ñàëàìëûã ðÿñìè áàøëàíäû. Øÿùÿðèí ÿéàí âÿ íöúÿáàñû, ñÿðêÿðäÿëÿð âÿ
éöêñÿê âÿçèôÿäÿ îëàíëàð äÿñòÿ-äÿñòÿ ùþêóìÿò äàèðÿñèíÿ ýÿëèá Ñóëòàí
Òîüðóëó ñàëàìëàäûëàð, ñîíðà äà ïàäøàùûí âÿêèë åòäèéè ìöÿééÿí àäàìëàð
âÿ ìöÿééÿí ñèéàùû öçðÿ ñå÷èëìèø àäàìëàð íîâðóç çèéàôÿòèíè êå÷èðìÿê
ö÷öí ñàëîíà äÿâÿò îëóíäó. Ñàëîíà äàõèë îëàíëàð áèð-áèðèíèí ÿëèíè ñûõûá,
ñîíðà äà þç áàðìàãëàðûíû àëíûíà âÿ äîäàãëàðûíà ãîéàðàã:
“ßééàìöêöì Ñÿèäÿ4!” — äåéÿðÿê þçëÿðèíÿ ìÿõñóñ éåðëÿðäÿ îòó-
ðóðäóëàð.
Ñóëòàí Òîüðóëóí ñàü òÿðÿôèíäÿ Ãöòëöü Èíàíú, ñîë òÿðÿôèíäÿ èñÿ Çÿùèð
Áÿëõè îòóðìóøäó.
Òîüðóëóí èøàðÿñèëÿ Ùÿìÿäàí ãàçûñû àéàüà ãàëõûá Ñóëòàí Òîüðóëóí
Ãÿòèáÿ èëÿ èçäèâàú åäÿúÿéèíè åëàí åòäè:
__________
1
Øÿðãäÿ áåëÿ áèð äöøöíúÿ ìþâúóääóð êè, éàç äàõèë îëäóüó àíäà áàëûã àðõàñû
öñòöíÿ ÷þíöá öçöíö ýþé ñÿìòèíÿ òóòàð âÿ ãûøäàí ÷ûõäûüû ö÷öí Àëëàùûíà äóà åäÿð.
2
Ãóðàíäàêû éàñèí ñóðÿñèíè ãûðõ êÿðÿ îõóéóá ñóéà ïöôëÿìÿê, ùàìàí ñóéà çÿôÿðàí
âóðìàã íîâðóç ìÿðàñèìèíèí ÿñàñ úÿùÿòèäèð. Ùàìàí ñóéó øöøÿëÿðÿ éûüûá åâëÿðÿ ýþòö-
ðÿðëÿð. Îíó õåéèð âÿ áÿðÿêÿò ö÷öí åâèí áóúàãëàðûíà ñÿïÿðëÿð.
3
Èë òÿùâèë îëàí äÿãèãÿäÿ çÿôÿðàí ñóéó èëÿ òÿùâèë äóàñû éàçûëûð. Îíóí îðèæèíàëû áÿðÿ-
êÿò ö÷öí ïàäøàùûí õÿçèíÿñèíÿ âåðèëèð. Öçÿðèíäÿ éàçûëàí íöñõÿëÿð èñÿ íîâðóç ìÿðàñè-
ìèíäÿ èøòèðàê åäÿíëÿðÿ ïàéëàíûð, îíó ùÿð êÿñ áÿðÿêÿò ö÷öí þç êèñÿñèíäÿ ñàõëàéûð.
4
Ýöíëÿðèí õåéèðëè âÿ ñÿàäÿòëè îëñóí.
362

“Ìÿìëÿêÿò âÿ äþâëÿòèí ðèôàù âÿ ñÿàäÿòè àé èëÿ ýöíÿøèí áèðëÿøìÿ-
ñèíè òÿëÿá åäèðäè. Îäóð êè, áó ýöí ÿëàùÿçðÿò Ñóëòàí Òîüðóë èëÿ ÿëàùÿçðÿò
Ãÿòèáÿ õàòóíóí èçäèâàú áàéðàìûíû åëàí åäèðÿì” — äåéÿðÿê ìÿúëèñÿ
ìöðàúèÿò åòäè.
Ãÿòèáÿ òÿðÿôèíäÿí âÿêèë åäèëÿí Çÿùèð Áÿëõè âÿ Êÿìàëÿääèí ìÿëÿ-
êÿíèí áó èçäèâàúà ðàçûëûã âåðäèéèíè áèëäèðÿíäÿí ñîíðà, ãàçû íèêàù ñèüÿ-
ñèíè îõóäó. Áöòöí ñàëîíäàêû õàëã àéàüà ãàëõûá Ñóëòàí Òîüðóëà áàø
åíäèðèá òÿáðèê åòäèëÿð.
ßí ÿñàñ ìÿñÿëÿ Ãöòëöü Èíàíúûí âÿëèÿùä åëàí åäèëÿúÿéè ìÿñÿëÿ èäè.
Ëàêèí Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿëÿðè éóáàíäûüû ö÷öí áó èø áèð àç òÿõèðÿ
äöøìöøäö. Íÿùàéÿò, Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿëÿðè áàøäà Íèçàìè îëàðàã
ýÿëäè. Îíëàð þçëÿðèíÿ ìÿõñóñ êöðñöëÿðäÿ îòóðàíäàí ñîíðà, Çÿùèð Áÿëõè
àéàüà äóðóá Òîüðóëóí Ãöòëöüö âÿëèÿùä åëàí åòìÿñèíÿ äàèð ôÿðìàíû
îõóäó:
“Çÿâàëïÿçèð îëìàéàí ÿçèç âÿ óúà Àëëàù àäÿì ñèíôèíèí ïàë÷ûüûíû
ñÿëñàë ñóéóíäà éîüóðäó1 âÿ îíóí âöúóäóíóí àéèíÿñèíè ðóùóí òÿúÿë-
ëèéàéè èëÿ áÿçÿéèá ùÿéàò äöíéàñûíà áèð ïåéüÿìáÿð êèìè àòäûüû çàìàí,
îíà áåëÿ áèð ôÿðìàí âåðäè: ñÿí þç âÿëèÿùäèíè òàíûìàëûñàí. Îíó þçöíäÿí
ñîíðà ýÿëÿíëÿð ö÷öí âÿñè2 òÿéèí åòìÿëèñÿí.
Îíëàðà ùå÷ áèð õÿéàíÿò âÿ úèíàéÿòëÿ ìÿøüóë îëìàüû òàïøûðìàëûñàí.
Îíëàðà ýþéäÿí ýÿëÿí àñèìàíè êèòàáëàðû âÿ éÿçäàíè ùþêìëÿðè Àëëà-
ùûí áÿíäÿëÿðèíèí àðàñûíà éàéìàã ÿìðèíè âåðìÿëèñÿí.
Áóíà ýþðÿ äÿ Àäÿì ïåéüÿìáÿð: Øåéñ Èäðèñè, Èäðèñ Ìóñàíû, Ìóñà
Éóøÿè, Éóøÿ Èëéàñû, Èëéàñ ßëéÿñÿ ïåéüÿìáÿðè þçöíÿ âÿëèÿùä òÿéèí åëÿ-
äèëÿð.
Ùÿìèí áó ãàéäà èëÿ äÿ ïåéüÿìáÿðëèê âÿçèôÿñè àõûðûíúû ïåéüÿì-
áÿðèí ÿëèíÿ éåòèøäè âÿ î äà Àäÿì ïåéüÿìáÿð êèìè þçöíÿ âÿëèÿùä òÿéèí
åòäè. Áóíäàí ñîíðà äà Àëëàùûí ÿìðèíè èíñàíëàð àðàñûíäà èíòèøàð åòìÿê
âÿçèôÿñè õÿëèôÿëÿðÿ âÿ õÿëèôÿëÿðäÿí ñîíðà ùþêìäàðëàðà, ñóëòàíëàðà òàï-
øûðûëäû. Ïàäøàùëàð âÿëèÿùäëèéÿ ëàéèã îëàíëàðû þç þâëàäû âÿ ãîùóìëàðû àðà-
ñûíäàí ñå÷ìÿéÿ áàøëàäûëàð.
Ùàçûðäà áó âÿçèôÿ óúà îëàí âÿ èãòèäàðëû ñóëòàíûìûç ÿëàùÿçðÿò Òîüðó-
ëóí ÿëèíÿ ÷àòûáäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ òàúäàð ùÿçðÿòëÿðè, Àëëàùûí áÿíäÿëÿðèíè
__________
1
Ñ ÿ ë ñ à ë — èñëàì ÿñàòèðèíäÿ úÿííÿòäÿêÿè áèð ÷åøìÿíèí àäûäûð.
2
Â ÿ ñ è — âÿëèÿùä äåìÿêäèð.
363

ñöëù âÿ ñÿëàìÿòÿ äÿâÿò åòìÿê âÿ ìÿìëÿêÿòÿ ñÿàäÿò âåðìÿê ö÷öí
Åëäÿíèç õàíÿäàíûíûí ÿí øöóðëó âÿ ôÿàëèééÿòëèñè îëàí áèð çàòû âÿëèÿùäëèéÿ
òÿéèí åòìÿê ãÿðàðûíà ýÿëìèøäèð. Î çàò, ñèçèí ùöçóðóíóçäà îòóðàí Ãöò-
ëöü Èíàíú ùÿçðÿòëÿðèäèð.
Úàùàí ïÿùëÿâàí Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí áþéöê îüëó ñàéûëàí áó çàò
úàùàíäàðëûã âÿ ñóëòàíëûã ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê îëäóüóíó áèð íå÷ÿ èëäÿí
áÿðè ýþñòÿðäèéè õèäìÿòëÿðèíäÿ àëÿìÿ òàíûòìûøäûð”.
Çÿùèð Áÿëõèíèí îõóäóüó âÿëèÿùäëèê ôÿðìàíûíà ãàðøû ùå÷ áèð òÿðÿô-
äÿí åòèðàç åøèäèëìÿäè, ÷öíêè íöìàéÿíäÿëÿðäÿí áèð ÷îõó, ùÿòòà Àçÿð-
áàéúàí íöìàéÿíäÿëÿðè áåëÿ ìÿñÿëÿíè ÿââÿëäÿí áèëèðäèëÿð.
Ãöòëöü Èíàíú àéàüà ãàëõûá Ñóëòàí Òîüðóëóí òàõòûíûí ãàðøûñûíäà éåðè
þïäö, Òîüðóë èñÿ îíóí ÷èéíèíÿ çÿíýèí áèð õÿëÿò ñàëûíìàñûíà ÿìð âåðäè.
Ðÿñìè ìÿñÿëÿëÿð áèòÿíäÿí ñîíðà ìÿúëèñÿ øÿðáÿò ýÿòèðèëäè. Ñàãèëÿð
è÷ÿðè ýèðèá øÿðáÿò ïèéàëÿëÿðèíè ïàéëàìàüà áàøëàäûüû çàìàí Ùöñàìÿääèí
áèð äÿãèãÿ ñîíðà áàø âåðÿúÿê ôàúèÿ ùàããûíäà äöøöíöðäö. Î, ñîí
äÿãèãÿëÿð áèð äàùà õÿéàëûíû ýÿëÿúÿéÿ ÷åâèðèá äåéèðäè:
“Òóòàëûì êè, Òîüðóë þëäö, Àçÿðáàéúàí íöìàéÿíäÿëÿðè äÿ Íèçàìè
áàøäà îëìàã öçðÿ çÿùÿðëÿíäè, áóíóíëà ìÿí íÿ ãàçàíìûø îëàúàüàì?
Ùå÷ áèð çàìàí î ùèéëÿýÿð ãàäûí ìÿíèì îëìàéàúàãäûð. Ìÿíèì îëñà
áåëÿ îíóí äÿéÿðè íÿäèð?! Áèð çàìàí î ýÿíú èäè, îíó ñåâèðäèì, ëàêèí î
ìÿíè ñåâìèðäè, ùàëáóêè îíóí àòàñû ìÿíÿ ñþç âåðìèøäè. Î, çÿíýèí âÿ
øþùðÿòëè áèð ÿð òàïäû, ëàêèí ìÿí îíäàí èíòèãàì àëìàã ÿâÿçèíÿ, áàøãàëà-
ðûíäàí èíòèãàì àëìàã ö÷öí îíà êþìÿê âåðäèì. Îòóç èëäèð êè, ìÿí
þçöì-þçöìö àëäàäûðàì. Ùÿð ýöí áó Ãÿòèáÿ äöíÿíêè Ãÿòèáÿäèð — äåéÿ-
ðÿê íàçûíû ÷ÿêèðÿì. Àðòûã î, ÿëëè éàøûíà ÷àòìûøäûð. Ìÿí îíäàí ñÿàäÿò
ýþçëÿìÿìÿëèéÿì. ×öíêè áó ñÿàäÿò îíóí þçöíäÿ äÿ éîõäóð. Îíóí áàø-
ëàäûüû ìöáàðèçÿ áóíóíëà áèòìÿéÿúÿêäèð. Ùàçûðäà áèð íå÷ÿñèíèí ìåéèòèíè
àðàëûãäà ýþðìÿêäÿíñÿ, áèð íÿôÿðèí ìåéèòèíè ýþðìÿê äàùà éàõøûäûð.
Áÿëêÿ äÿ ìÿíèì áóðàäà îòóðàí Ôÿõðÿääèíè âÿ áþéöê øàèð Íèçàìèíè
þëöìäÿí ãóðòàðìàüûì ýöíàùëàðûìû àçàëäàð, áÿëêÿ äÿ àçÿðáàéúàíëûëàð
ìÿíèì ýöíàùëàðûìäàí êå÷ÿðëÿð. Áÿëêÿ äÿ ìÿí áó ãÿäÿð úèíàéÿòäÿí
ñîíðà Àçÿðáàéúàíäà áèð äàùà âÿòÿíäàøëûã ùöãóãó ãàçàíà áèëÿðÿì”.
Ùöñàìÿääèí áóíëàðû äöøöíäöéö çàìàí ñàãèëÿð øÿðáÿò ïèéàëÿëÿðèíè
ïàéëàéûðäûëàð. ßââÿëúÿ ïèéàëÿíè Òîüðóëà, ñîíðà âÿëèÿùäÿ, áóíäàí ñîíðà
Çÿùèð Áÿëõèéÿ âÿ ñàèðÿëÿðÿ âåðäèëÿð. Íèçàìè èëÿ Ôÿõðÿääèí ïèéàëÿíè
ÿëèíäÿ ñàõëàéûá Òîüðóëóí è÷ìÿñèíè ýþçëÿéèðäèëÿð. Ùöñàìÿääèí áó âÿçèé-
364

éÿòè ýþðöíúÿ úèíàéÿò îíóí ýþçöíäÿ áèð äàùà áöòöí äÿùøÿòèëÿ úàíëàíäû.
Î, äÿëè êèìè éåðèíäÿí ãàëõäû âÿ ãåéðè-àäè áèð ùàëäà ãûøãûðàðàã äåäè:
“Àçÿðáàéúàíëûëàð! Âÿòÿíäàøëàð! ßëèíèçäÿêè ïèéàëÿëÿðè è÷ìÿéèí, î þëöì
øÿðáÿòèäèð! ßçèç âÿòÿíäàøëàð! Øÿðáÿòè ùÿð éåðäÿ òàïìàã ìöìêöíäöð.
Ëàêèí ùÿéàò âÿ íàìóñó ùÿð éåðäÿ âÿ ùÿð êÿñäÿ àðàìàã ìöìêöí äåéèë.
Áóðàäà ìÿíè òàíûìàéàí éîõäóð. Ëàêèí òÿÿññöô îëñóí êè, ìÿíè éàõøû
òÿðÿôäÿí òàíûéàí ÷îõ àçäûð. ×öíêè ìÿí þç éîëóìó àçìûøäûì.
Ìÿí Ôÿõðÿääèíëÿ áèð úÿðýÿäÿ Àçÿðáàéúàíûí àçàäëûüû óüðóíäà àç
ãûëûíú âóðìàìûøàì. Ôÿõðÿääèí áèëèð êè, ìÿí áöòöí ìöáàðèçÿëÿðäÿ ãàáàã
úÿðýÿäÿ îëìóøàì. Áèð çàìàí èñòÿð Íèçàìèëÿð, èñòÿð Ôÿõðÿääèíëÿð ìÿíè
áèð ôÿäàêàð êèìè òàíûéûðäûëàð. Ëàêèí ìÿí Àçÿðáàéúàíûí áÿäáÿõòëèéè óü-
ðóíäà äà àç ÷àëûøìàìûøàì. Ìÿí áèð âÿòÿí õàèíè êèìè äöøìÿí îðäóëàðûíûí
ãàáàã úÿðýÿñèíäÿ ýåäèá, þç ñèëàù éîëäàøûìûí öçöíÿ ãûëûíú ÷ÿêìèøÿì.
Ëàêèí ìÿí þç õÿéàíÿòëÿðèìÿ õÿéàíÿòëÿ éîõ, òþâáÿ âÿ ïåøìàíëûãëà
íÿùàéÿò âåðìÿê èñòÿðÿì.
Áóýöíêö õÿéàíÿò áèð íÿôÿðèí ÿëåéùèíÿ éîõ, áþéöê áèð õàëãûí ÿëåé-
ùèíÿ òÿøêèë îëóíìóøäóð.
Ëàêèí Ôÿõðÿääèí áó ÷ûõûøëà ìÿíè éàëòàã ùåñàá åòìÿñèí, ìÿí îíóíëà
äöøìÿíÿì, éåðè ýÿëÿðñÿ, éåíÿ äÿ ãûëûíúëà þç èõòèëàôëû ìÿñÿëÿìèçè ùÿëë
åäÿðèê. Ëàêèí áèð ñèëàù ñÿíÿòêàðû êèìè Ôÿõðÿääèí êèìè áèð ãÿùðÿìàíûí
áèð ïèéàëÿ øÿðáÿòèëÿ ìÿùâ åäèëìÿñèíÿ ñîéóããàíëûëûãëà áàõà áèëìÿðÿì.
Áþéöê øàèðèí âÿ ÿëàùÿçðÿò Òîüðóëóí ÿëèíäÿ îëàí ïèéàëÿ äÿ çÿùÿð-
ëÿíìèøäèð.
Ìÿí ðèúà åäÿðäèì êè, âÿëèÿùäèí ÿëèíäÿêè ïèéàëÿíè ùþêìäàð âÿ
ùþêìäàðûí ÿëèíäÿêè ïèéàëÿíè èñÿ âÿëèÿùä ùÿçðÿòëÿðè íóø åòñèí”.
Çèéàôÿò ñàëîíóíäà ùÿéÿúàí áàøëàíäû. Ãöòëöü Èíàíú ÿëèíäÿêè ïèéà-
ëÿíè éåðÿ ÷ûðïäû âÿ ãàëõûá ãûëûíúûíû ãûëàôûíäàí ÷ûõàðòäû, Ùöñàìÿääèíÿ
ùöúóì åòäè. Ùöñàìÿääèí äÿ îíó ãûëûíúëà ãàðøûëàäû. Ôÿõðÿääèí äÿðùàë
ãûëûíúû ÷ÿêèá àðàëûüà ýèðäè âÿ:
— Ñàêèò îëóí! Ãûëûíú ùÿð êÿñèí áåëèíäÿ âàðäûð. Ãûëûíú èøëÿòìÿêäÿí
ÿââÿë ìÿñÿëÿíè ùÿëë åòìÿëèéèê, — äåäè.
Ãöòëöü Èíàíú âÿ Ùöñàìÿääèí ñàêèò îëäó, ÷öíêè îíëàðûí èêèñè äÿ
Ôÿõðÿääèíè ëàçûìûíúà òàíûéûðäûëàð.
Òîüðóë ÿëèíäÿ ïèéàëÿ àéàüà ãàëõäû:
— Ìÿí ùå÷ êÿñÿ ñèëàù èøëÿòìÿê èõòèéàðûíû âåðìÿìèøÿì. Çèéàôÿòè
òÿùãèã åòìÿê ëàçûìäûð. Ùöñàìÿääèíèí äåäèêëÿðè äîüðó îëóðñà, ìÿí îíóí
365

áöòöí ýöíàùëàðûíû áàüûøëàéàúàüàì, äåäèêëÿðè äîüðó ÷ûõìàçñà, îíó áó-
ðàäà åäàì åòäèðÿúÿéÿì.
Òîüðóë áóíó äåéÿíäÿí ñîíðà Ùöñàìÿääèíÿ òÿðÿô äþíöá ÿìð âåðäè:
— Ñþçöíö äàâàì åòäèð! Ëàêèí äîüðó äàíûø!
Ùöñàìÿääèí ÷îõ úÿñàðÿòëÿ äàíûøäû:
— Äîüðó äàíûøûðàì, åäàì îëóíìàãäàí äà ãîðõóì éîõäóð. Ìÿí ùÿð
úöð úÿçàéà ëàéèãÿì. Ùÿãèãÿòè áèëìÿê ö÷öí Ãÿòèáÿ õàòóíóí ãàðà ãóëó
Ìÿðúàíû áóðà ÷àüûðûí.
Ìÿðúàíû ÷àüûðäûëàð. Î, è÷ÿðè ýèðÿí êèìè ìÿñÿëÿíè àíëàäû âÿ ãîðõó-
ñóíäàí òèòðÿìÿéÿ áàøëàäû.
Òîüðóë îíà ñóàë âåðäè:
— Áó øÿðáÿòëÿðè êèì äöçÿëòìèøäèð?
— Ìÿí äöçÿëòìèøÿì.
— Áó ïèéàëÿíè è÷ÿ áèëÿðñÿíìè?
— Ùþêìäàð ÿìð åäÿðñÿ þëìÿéÿ ùàçûðàì.
— Çÿùÿðè ïèéàëÿëÿðÿ êèì ãàðûøäûðìûøäûð?
— Ìÿëÿêÿ ùÿçðÿòëÿðè Ùöñàìÿääèí ùÿçðÿòëÿðèíèí èòàÿòèíäÿ îëìàüûìû
òàïøûðìûøäû.
— Ùàíñû ïèéàëÿëÿð çÿùÿðëèäèð?
— Öñòöíäÿ áöëáöë øÿêëè îëàí ïèéàëÿëÿð ùàìûñû çÿùÿðëèäèð.
Ìÿðúàíûí áó ñþçöíäÿí ñîíðà ìÿúëèñäÿêèëÿð ïèéàëÿëÿðè éîõëàäûëàð,
áöëáöë øÿêëè îëàí ïèéàëÿëÿðèí òàìàìèëÿ Òîüðóëóí âÿ Àçÿðáàéúàí íöìà-
éÿíäÿëÿðèíèí ÿëèíäÿ îëäóüó ìåéäàíà ÷ûõäû.
Òîüðóë Ùöñàìÿääèíÿ ñóàë âåðäè:
— Áó úèíàéÿòè òÿøêèë åäÿí êèìäèð?!
— Ìÿëÿêÿäèð, îíóí îüëó Ãöëòöü Èíàíú âÿ ñèçèí ñîë òÿðÿôèíèçäÿ îòó-
ðàí Çÿùèð Áÿëõè úÿíàáëàðûäûð.
Òîüðóë ãóëàìëàðû ÷àüûðûá ÿìð âåðäè:
— Ìÿëÿêÿíè áóðà ÷àüûðûí, ãîé îíóí þçö äÿ áó ìþùòÿøÿì çèéàôÿòäÿ
èøòèðàê åòñèí.
Çÿùèð Áÿëõè ìÿñÿëÿíè ïÿðäÿëÿìÿê âÿ Ãÿòèáÿ èëÿ ýþðöøöá èôøàíûí
ãàðøûñûíû àëìàã ö÷öí ãàëõûá Òîüðóëà áàø åíäèðèá äåäè:
— Ùþêìäàð ùÿçðÿòëÿðè! Áó úèíàéÿòè àçÿðáàéúàíëûëàð äöçÿëòìèøäèð.
Îíëàð ùþêìäàðûí äîñòëàðûíû òþùìÿòëÿíäèðìÿêëÿ þç õàèí ìÿãñÿäëÿðèíÿ
íàèë îëìàã èñòÿéèðëÿð. Òÿùãèãàò àïàðìàã ëàçûìäûð. Ìÿí áó ñààòäà ìÿëÿêÿ
ùÿçðÿòëÿðèíèí ùöçóðóíà ýåäèá áó õÿéàíÿòäÿí îíó õÿáÿðäàð åäÿðÿì.
Ùöñàìÿääèí èñÿ ùå÷ øöáùÿ éîõäóð êè, àçÿðáàéúàíëûëàðà ñàòûëûáäûð.
366

Áó ñþçäÿí ñîíðà Ãöòëöü Èíàíú àúûãëà äàíûøäû:
— Ìÿí èíäè áèëäèì êè, ùþêìäàð ìÿíè òÿùãèð åòìÿê âÿ ùÿáñÿ
àëäûðìàã ö÷öí Àçÿðáàéúàíà ÷àüûðûáäûð, — äåäèêäÿ Òîüðóë äà úàâàáûíäà:
— Åòèäàëûíû ïîçìà. Ìÿí ñÿíè òÿùãèð åòìÿê âÿ ùÿáñÿ àëäûðìàã
èñòÿñÿéäèì áóðà äÿâÿò åòìÿäÿí äÿ ñÿíè ìÿùâ åäÿ áèëÿðäèì, — äåéÿðÿê
ñîíðà äà Çÿùèð Áÿëõèéÿ ìöðàúèÿòëÿ:
— Îòóðóí! Ìÿëÿêÿíèí éàíûíà ýåòìÿê ëàçûì äåéèë, áèð àçäàí ñîíðà
ìÿëÿêÿíèí þçö áóðà ýÿëÿúÿêäèð, — äåäè.
Ãÿòèáÿ õàòóí áèð äÿñòÿ êÿíèç âÿ úàðèéÿëÿðëÿ çèéàôÿò ñàëîíóíà äàõèë
îëäó. Òîüðóë àéàüà ãàëõàðàã îíó ñàëîíóí îðòàñûíäà ãàðøûëàéûá ÿëèíäÿêè
ïèéàëÿíè îíà òÿðÿô óçàäàðàã äåäè:
— Àë áó ïèéàëÿíè, ìÿíèì ìþùòÿøÿì ìÿëÿêÿì! Àë äà áèð ñààò ÿââÿë
áàøëàíàí õîøáÿõòëèéèìèçèí øÿðÿôèíÿ è÷!
Ãÿòèáÿ ïèéàëÿíè àëäû âÿ ìÿúëèñè ýþçäÿí êå÷èðÿðÿê äàíûøäû:
— Ùÿðýàù ìÿíèìëÿ áÿðàáÿð áèð ÷îõ úèíàéÿòëÿðäÿ èøòèðàê åäÿí Ùöñà-
ìÿääèí ãîðõàã ÷ûõäû èñÿ, ùÿðýàù î, ñîí âÿçèôÿñèíè áèòèðìÿêäÿ þçöíö
àúèç ùèññ åòäèñÿ, áó ùÿëÿ ìÿíèì àúèçëèéèìè ýþñòÿðìèð.
Ãÿòèáÿ áóíëàðû äàíûøàíäàí ñîíðà øÿõñÿí Òîüðóëà òÿðÿô áàõûá ñþçöíÿ
äàâàì åòäè:
— Ñÿíè ìÿùâ åäÿ áèëìÿäèéèì ìÿíè î ãÿäÿð äÿ äöøöíäöðìöð. ×öíêè
ñÿíèí àúèçëèéèí, ñÿíèí äÿéÿðñèçëèéèí áó ýöí äÿ îëìàñà, ñàáàù ñÿíè ó÷ó-
ðóìëàðà ñöðöêëÿéÿúÿêäèð. Ëàêèí ìÿíèì òÿÿññöôöìÿ ñÿáÿá îëàí ìÿñÿëÿ
áàøãà ìÿñÿëÿäèð. Ìÿí èñòÿéèðäèì êè, ùàçûðäà áó ìÿúëèñäÿ èøòèðàê åäÿí
Íèçàìèíè ìÿùâ åäèá, ãÿáðèíèí öñòöíäÿ îòóðóá ùÿéàòûì áîéó ýþç éàøû
òþêöì, ëàêèí áó ìÿíÿ ìöìêöí îëìàäû. Òÿÿññöô îëñóí êè, ÿêñèíÿ îëà-
ðàã î ìÿíèì ìåéèòèìè þç ãàðøûñûíäà ýþðìÿëè îëäó. Ôÿõðÿääèí èñÿ ìÿíèì
àòàìûí ãàòèëè èäè. Ìÿí áó èíòèãàìû äà îíäàí àëà áèëìÿäèì.
Ëàêèí áóíó äà äåìÿê èñòÿéèðÿì êè, îüëóì òÿãñèðëè äåéèë. Îíó äà áó
õÿéàíÿòëÿðäÿ èøòèðàê åòäèðÿí ìÿí þçöì èäèì.
Ãÿòèáÿ áó ñþçëÿðè äåéÿðÿê çÿùÿðëè øÿðáÿòè è÷äè âÿ ïèéàëÿíè Òîüðóëóí
òàúûíà ÷ûðïûá ñîí ñþçöíö äåäè:
— Ñÿí áó òàúû áàøûíäà ñàõëàéà áèëìÿéÿúÿêñÿí!1.
__________
1
367

ÙßÌÄÖÍÉÀÍ
Òîüðóëóí Ýÿíúÿéÿ ýÿëìÿê õÿáÿðè Ýÿíúÿ õàëãû òÿðÿôèíäÿí øàäëûãëà

ãàðøûëàíìàäû. ×öíêè îíóí àðàíëûëàðà ãàðøû áÿñëÿäèéè ìÿíôè ÿëàãÿ Àðàí
õàëãûíûí áþéöéöíäÿí êè÷èéèíÿ ãÿäÿð ùàìûéà àøêàð èäè.
Ýöðúöñòàí âÿ Øèðâàí ùþêóìÿòëÿðè èëÿ Àðàí õàëãû àðàñûíäà äîñòëóã
ìöíàñèáÿòè ìþùêÿì îëäóüó áèð çàìàíäà Òîüðóëóí áþéöê áèð ãîøóíëà
Àðàí âÿ Øèðâàí ùöäóäëàðûíà éàõûíëàøìàñû Àðàí çèéàëûëàðûíû âÿ Àðàí ñè-
éàñÿò êèøèëÿðèíè ðàùàòñûç åäèðäè.
Òîüðóëóí áó ùÿðÿêÿòè Øèðâàí âÿ Ýöðúöñòàí äþâëÿòëÿðèíèí äÿ ðàùàò-
ñûçëûüûíà ñÿáÿá îëìóøäó. Îíëàð äà ùÿð áèð åùòèìàëà ãàðøû ñÿðùÿäëÿðäÿ
ùàçûðëûüà áàøëàìûøäûëàð.
Áóíëàðû íÿçÿðÿ àëàðàã àðàíëûëàð Ýÿíúÿäÿí áèð ùåéÿò ýþíäÿðìÿê âÿ
âÿçèééÿòè Òîüðóëà àíëàòìàã ãÿðàðûíû ÷ûõàðòäûëàð. Áèð íå÷ÿ ýöí ÿââÿë
Òîüðóëóí Òÿáðèçäÿí Ýÿíúÿ ùàêèìèíÿ ýþíäÿðäèéè ìÿêòóáóíäà:
“Áèð íå÷ÿ ýöí Ïöñÿðàí êÿíäèíäÿ ãàðäàøûì Ìÿùÿììÿäèí àèëÿñèíÿ
ãîíàã îëàúàüàì” — ñþçëÿðè éàçûëìûøäû. Áóíà ýþðÿ äÿ Ýÿíúÿäÿí ýþí-
äÿðèëÿí ùåéÿò áèðáàø Ïöñÿðàí êÿíäèíÿ éîëà äöøäö. Ùåéÿò Ôÿõðÿääèíëÿ
Íèçàìè áàøäà îëìàã öçðÿ îí èêè íÿôÿðäÿí èáàðÿò èäè. Òîüðóëóí äÿñòÿ-
ëÿðè ùÿëÿ ýÿëèá ÷ûõìàìûøäû. Ùåéÿò öçâëÿðè Òîüðóëóí áó òÿõèðèíäÿí øàä-
ëàíäû, ÷öíêè Òîüðóë ýÿëèíúÿéÿ ãÿäÿð âÿëèÿùä èëÿ áÿçè ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë
åòìÿê ëàçûì èäè.
Åâäÿ Ýþçÿëèí ãîúà àòàñû Úàíïîëàääàí âÿ îíóí ãîúà ãàäûíûíäàí
áàøãà ùå÷ êÿñè ýþðìÿäèëÿð. Íèçàìè âÿ ùåéÿòèí áàøãà öçâëÿðè áóíäàí
ùåéðÿòÿ äöøäöëÿð. Ëàêèí Ôÿõðÿääèí Ïöñÿðàí êÿíäè õàëãûíûí àäÿòè èëÿ òà-
íûø îëäóüóíäàí èçàùàò âåðèá:
— Áó êÿíäèí àäÿòè áåëÿäèð. Áöòöí èø áàúàðàíëàð ñÿùÿð éåìÿéèíè éå-
éÿíäÿí ñîíðà èøÿ ÷ûõìàëûäûð.
Íèçàìè ãàäûíà ñóàë âåðäè:
— Âÿëèÿùä âÿ øàùçàäÿ Þçáÿê ùàðàäàäûð?
Ãîúà ãàäûí ýöëöìñÿéÿðÿê úàâàá âåðäè:
— Âÿëèÿùä âÿ øàùçàäÿ ñþçö áó êÿíääÿ èøëÿíìèð, áóðàäà ùÿð êÿñ
êÿíäëèäèð, ùÿð êÿñ äÿ áó òîðïàãäà ÷àëûøìàëûäûð. Íÿâÿëÿðèìèí ùÿð èêèñè
Þçáÿê äÿ, ßáóáÿêð äÿ ÷àëûøàí âÿ éîðóëìàéàí êÿíäëèëÿðäèðëÿð.
— Áÿñ Òÿëèÿ õàíûì ùàðàäàäûð?
— Òÿëèÿ äÿ, îíóí ãàéûíàíàñû Ýþçÿë äÿ èøäÿäèðëÿð.
— Äåìÿê êè, åâèí áöòöí àüûðëûüû ñèçèí öçÿðèíèçäÿäèð?
368

— Õåéð, áèçèì öçÿðèìèçäÿ ùå÷ áèð àüûðëûã éîõäóð, àëòìûø éàøûíà ÷à-
òàí êÿíäëèíèí èñòèðàùÿòäÿí áàøãà áèð ìÿøüóëèééÿòè îëà áèëìÿç. Éåìÿê-
ëÿð öìóìè ìÿòáÿõäÿ ùàçûðëàíûð, ýåéèì èñÿ áèð äÿðçèõàíàäà òèêèëèð. Ùÿð
êÿñ âÿ ùàìû áèð ôèêèðäÿ, áèð èøäÿ, áèð ãèéàôÿäÿ, áèð ïàëòàðäàäûð.
Ãàäûíûí ñþùáÿòëÿðè Íèçàìèíè ùåéðÿòÿ ñàëäû. Î, Àçÿðáàéúàíäà áåëÿ
áèð øÿí ùÿéàòà òÿñàäöô åòäèéèíäÿí ãÿëáÿí ñåâèíèðäè. Î, õàëãëàðûí ùÿéà-
òûíà ùàìûäàí àðòûã òàíûø îëäóüóíà áàõìàéàðàã, Ïöñÿðàí êÿíäèíäÿ òÿ-
ñàäöô åòäèéè ùÿéàòû ùå÷ áèð õàëãûí òàðèõèíäÿ îõóìàìûøäû.
Úàíïîëàä Íèçàìèíèí ôèêðÿ ýåòäèéèíè ýþðöá ñöêóòó ïîçäó:
— Áèçèì ùÿéàòûìûç áåëÿäèð, áþéöê øàèð! — äåéÿ òÿÿññöôåäèúè áèð âÿ-
çèééÿòëÿ ñþçöíÿ äàâàì åòäè. — Ëàêèí áó ùÿéàòû äàâàì åòäèðìÿéÿ ãîé-
ìóðëàð. Ùþêóìÿò êÿíäèìèçèí ìÿèøÿò âÿ èø øÿðàèòè ãàíóíëàðûíû ïîçóð.
×öíêè ùþêóìÿò ö÷öí õàëãûí äèíúëèéè âÿ áèðëèéè ÿëâåðèøëè äåéèë. Ùþêóìÿò
ðÿèééÿòèí íàäèíúèíè ñåâèð, ÷öíêè îíëàð úÿðèìÿíè àíúàã íàäèíú àäàìëàð-
äàí àëà áèëÿðëÿð. Áèçèì êÿíääÿ èñÿ íàäèíúëèê éîõäóð. Àäàì äþéìÿê,
àäàì þëäöðìÿê, áèðèñèíèí ìàëûíà âÿ òîðïàüûíà òÿúàâöç åòìÿê éîõäóð.
×öíêè ìàë äà, òîðïàã äà, åâëÿð äÿ, åâëÿðäÿêè øåéëÿð äÿ îðòàã ìàëûäûð.
Ùþêóìÿò áèçèì ìÿèøÿòèìèçè ïîçìàã ö÷öí áèçÿ àüûð âåðýè ãîéóð. Âåð-
ýèíè âåðèðèê, ñþçöìöç éîõäóð, ÷öíêè áèç òîðïàãäàí èñòÿäèéèìèç ãÿäÿð
ìÿùñóë àëà áèëÿðèê. È÷èìèçäÿ òÿíáÿëëÿð éîõäóð, ùÿð êÿñ þçöíÿ òàïøûðûëàí
âÿçèôÿíè éåðèíÿ éåòèðÿ áèëèð. Áèç âåðýèíè äÿ âåðÿ áèëÿðèê. Ýÿëèðèìèç þç
åùòèéàúûìûçà ÷àòûð. Ëàêèí ùþêóìÿò áèçèì åùòèéàúûìûçëà ùåñàáëàøìûð.
Ýÿëèðèí ÷îõ ìèãäàðûíû áèçäÿí úöðáÿúöð áÿùàíÿëÿð èëÿ àëûð, õàëãûìûçûí
åùòèéàúûíà ñÿðô îëóíàúàã ýÿëèðÿ äÿ òîõóíóð. Íå÷ÿ èëäèð êè, áèð ñöðö òÿí-
áÿëè éàøàòìàã ìÿúáóðèééÿòèíäÿéèê. Øÿðèÿò ìÿùêÿìÿñèíèí öçâëÿðè, âåð-
ýè éûüàí ìÿìóðëàð âÿ ñàèðëÿðè áó õàëãûí çÿùìÿòè ùåñàáûíà éàøàéûðëàð.
Ùàëáóêè áèç ùàìàí âåðýèíè àïàðûá ùþêóìÿòèí ýþñòÿðäèéè éåðäÿ òÿùâèë
âåðÿ áèëÿðèê. Øÿðèÿò ìÿùêÿìÿñèíèí ãàïûñûíû à÷àí éîõäóð. ×öíêè áèçèì
õàëãûìûçûí áóíà åùòèéàúû éîõäóð.
Ìÿùêÿìÿëÿðèí ãàïûñûíû à÷ìàã âÿ ìÿùêÿìÿ èø÷èëÿðèíÿ èø òàïìàã
ö÷öí õàëãûìûçûí ÿõëàãûíû ïîçìàã èñòÿéèðëÿð. Áó òàðèõè áèð úèíàéÿòäèð.
Ìÿí ñèçèí ÿñÿðëÿðèíèçè íÿâÿëÿðèìäÿí åøèäèðÿì, îíëàð îõóéóðëàð,
ìÿí äÿ ãóëàã àñûðàì. Êþùíÿ òàðèõëÿð èëÿ âÿ òàðèõè àäàìëàð èëÿ òàíûø îëó-
ðàì. ßñÿðëÿðèíèç îëäóãúà ãèéìÿòëèäèð, áèç îðàäà êå÷ìèøè ýþðÿ áèëèðèê,
ëàêèí îðàäà ýÿëÿúÿéèí éîëóíó ýþñòÿðìÿê èøèíÿ ÷îõ àç äèããÿò âåðèðñèíèç.
Ðèúà åäèðÿì ñèç áóðàäà áèð íå÷ÿ ýöí ãàëûí, áèçèì ùÿéàòûìûçëà éà-
õûíäàí òàíûø îëóí, ñîíðà äà áèçèì ùÿéàòûìûçû Àçÿðáàéúàí õàëãû àðàñûí-
369

äà òÿáëèü åäèí. Áèëìèðÿì, áþéöê øàèð áèçèì ðÿùáÿðèìèç ßõè Ôÿððóõ èëÿ
òàíûø îëà áèëìèøäèðìè?
Íèçàìè ßõè Ôÿððóõóí àäûíû åøèäÿðêÿí àéàüà ãàëõûá éåíÿ äÿ îòóðäó
âÿ Úàíïîëàäûí ñóàëûíà úàâàá âåðäè:
— Ìÿí îíóíëà äà, î ìþùòÿðÿì çàòûí áþéöê ôèêèðëÿðè èëÿ äÿ òàíûøàì.
— Áÿñ íÿ ö÷öí êÿíäëèëÿðèí âÿ êÿñáêàð ñàùèáëÿðèíèí ãàðäàøëàøìàñû
óüðóíäà éàçìûðñûíûç?! Ñèç áèëèðñèíèç êè, òþêöëÿí ãàíëàðû äàéàíäûðìàã
ö÷öí õàëãû ãàðäàøëàøäûðìàã âÿ áèðëÿøäèðìÿêäÿí áàøãà áèð ÷àðÿ éîõäóð.
Ñèç áèëèðñèíèç êè, èíñàíëàðû õîøáÿõò éàøàòìàã ö÷öí îíëàðû âàùèä áèð àèëÿ
øÿêëèíÿ ñàëìàã ëàçûìäûð.
Íèçàìè äÿðèí áèð àù ÷ÿêäè âÿ áèð àç ôèêèðëÿøÿíäÿí ñîíðà äåäè:
— Áåëÿ áèð ñÿðáÿñò âÿ õîøáÿõò ùÿéàòû ñåâìÿéÿí âÿ õàëãûí ãàðäàøëûã
èòòèôàãû àðçóñóíäà îëìàéàí áèð àäàì, øàèð îëà áèëìÿç! Ìÿí áó ÿãèäÿíè
ÿí áèðèíúè ñåâÿíëÿðäÿíÿì. Ìÿí ßõè Ôÿððóõóí ôèêèðëÿðè öçÿðèíäÿ áþéöê
âÿ ãèéìÿòëè ÿñÿðëÿð éàçìûøäûì, ëàêèí îíëàðû ñèçèí êöðÿêÿíèíèç Àòàáÿé
Ìÿùÿììÿä ìÿùâ åòäèðäè, îíëàðûí êöëöíö ýþéÿ ñîâóðäó. Ëàêèí ìÿíèì
ôèêèðëÿðèì éåíÿ äÿ î ÿãèäÿíèí ÿòðàôûíäà úîøóð, ìÿí éåíÿ äÿ éàçàúà-
üàì, áÿëêÿ äÿ áèð ýöí î ÿñÿðëÿðè îõóéàí òàïûëäû.
Ñþùáÿò áóðàäà éàðûì÷ûã ãàëäû, ÷öíêè íàùàð âàõòû îëäóüóíäàí êÿíä
õàëãû èøäÿí ãàéûäûðäû.
Ãûçëàðûí âÿ îüëàíëàðûí íÿüìÿëÿðè åøèäèëäèéè çàìàí åâäÿ îòóðàí ãî-
úàëàð äèøàðû ÷ûõäûëàð.
×þëäÿí èñÿ íÿüìÿ ñÿñëÿðè åøèäèëèðäè:
×àéûð ãóøëàðûíû ñÿñè ýÿëÿíäÿ,

Ñþâäàëû áöëáöëëÿð ýèðÿíäÿ êÿíäÿ,
Áóëóäëàð ýöëçàðà ÿòèð ñÿïÿíäÿ,
×ûõàð ýöë ñåéðèíÿ ñÿôàëû ãûçëàð.
Ìåùëè ýåúÿëÿðäÿ, ñÿðèí ñÿùÿðäÿ,

Ýöëëÿð éàíàüûíäàí àòàíäà ïÿðäÿ,
Áöëáöëëÿðèí ãÿëáè ýÿëÿíäÿ äÿðäÿ,
Ýöë ñåéðèíÿ ÷ûõàð ñÿôàëû ãûçëàð.
Áàüëàð áöðöíÿíäÿ àë-éàøûë þðïÿê,

Ìåøÿëÿð ýåéÿíäÿ ÷è÷ÿêäÿí êþéíÿê,
×àéäà ÷èìÿí çàìàí éàøûëáàø þðäÿê,
Ýöë ñåéðèíÿ ÷ûõàð ñÿôàëû ãûçëàð.
370

Áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ êå÷ÿíäÿí ñîíðà âÿëèÿùä, ãàðäàøû Þçáÿê âÿ àíàëàðû
Ýþçÿë èëÿ áÿðàáÿð è÷ÿðè ýèðäèëÿð. Ýþçÿë øàèðÿ òÿçèì åòäèêäÿí ñîíðà ãàð-
äàøû Ôÿõðÿääèíè þïäö. Âÿëèÿùä èëÿ Þçáÿê èñÿ Íèçàìèíèí ÿëèíè þïöá
àéàã öñòöíäÿ äóðäóëàð.
Ãîúà Úàíïîëàä îòóðìàëàðûíà èúàçÿ âåðÿíäÿí ñîíðà ùàìûäàí àøà-
üûäà îòóðäóëàð. Áèð àç êå÷ÿíäÿí ñîíðà Òÿëèÿ îòàüà ýèðèá ñàëàì âåðäè âÿ
ÿëèíäÿ ýÿòèðäèéè éåìÿê ñöôðÿñèíè éåðÿ ñÿðäè.
Éåíÿ äÿ Úàíïîëàä ñþçöíö äàâàì åòäèðèá äåäè:
— Ìþùòÿðÿì øàèð, áó ñààò ìèí åâäÿí èáàðÿò îëàí Ïöñÿðàí êÿíäèíèí
ùàíñû áèð åâèíÿ ýèðÿðñÿ, ùÿìèí áó ðÿíýäÿ áèð ñöôðÿíèí àðàëûüà ñàëûíäû-
üûíû ýþðÿ áèëÿð. Áåø ìèíäÿí èáàðÿò îëàí áó àèëÿ åéíè áèð ñààò âÿ åéíè áèð
àíäà ÿëèíè ñöôðÿéÿ óçàäûð, — äåäè.
Òÿëèÿ ñöôðÿíè éåðÿ à÷ûá ãàéûòäû, áèð àçäàí ñîíðà îíóíëà áÿðàáÿð àü
èïÿêëÿðÿ áöðöíìöø áèð äÿñòÿ ãûç è÷ÿðè ýèðèá ÿëâàí õþðÿêëÿðè, ÿòèðëè âÿ
ñÿðèí øÿðáÿòëÿðè ñöôðÿéÿ äöçäöëÿð.
Õþðÿêëÿð éåðÿ ãîéóëàíäàí ñîíðà Úàíïîëàä ñþçöíö äàâàì åòäèðäè:
— Ùÿð øåé áèðäèð, àéðûëûã éîõäóð. Áèð ôÿðã âàðñà, î äà õþðÿêëÿðèí íþ-
âöíäÿäèð, — äåäèêäÿ Íèçàìè ñîðóøäó:
— ßúÿáà, ùÿð êÿñ ö÷öí âåðèëÿí õþðÿéèí íþâö áàøãàëàðûíà âåðèëÿí
õþðÿêëÿðäÿí ôÿðãëèäèðìè?
— Ùÿð àèëÿ íÿ êèìè õþðÿê éåìÿê èñòÿéèðñÿ, àõøàìäàí þç êö÷ÿñèí-
äÿêè öìóìè ìÿòáÿõÿ õÿáÿð âåðèð. Îíà ýþðÿ äÿ éåìÿê ùàçûðëàéûðëàð.
Õÿéàíÿò ÿëè òîõóíìàéàí íåìÿòèìèç àøûá-äàøûð, þçöìöçÿ äÿ, ýÿëÿí ãî-
íàãëàðûìûçà äà êèôàéÿò åäèð.
Áó êÿíä ñàëûíàíäàí áó ýöíÿ ãÿäÿð îüóðëóã ùàäèñÿñè ýþðöíìÿéèá-
äèð. ×öíêè õàëãûí àðòûã øåéÿ åùòèéàúû éîõäóð. Ëàêèí áó ùÿéàòûí äöøìÿí-
ëÿðè ùÿääèíäÿí àðòûãäûð. Áó ùÿéàòûí ýåíèøëÿíìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿê
èñòÿìèðëÿð. ×öíêè áó ùÿéàòûí è÷ÿðèñèíäÿ òÿðáèéÿ òàïìûø õàëãû èñòèñìàð
åòìÿê ÷îõ ÷ÿòèíäèð.
Íàùàð éåìÿéèíäÿí ñîíðà ÿñàñ ñþùáÿòÿ áàøëàäûëàð. Íèçàìè ùåéÿòèí
íÿ ìÿãñÿäëÿ ýÿëäèéè áàðÿñèíäÿ äàíûøûá äåäè:
— Òîüðóëóí Ýÿíúÿ ñÿéàùÿòèíèí êþëýÿñèíäÿ áàøãà áèð õÿéàíÿò ýèç-
ëÿíìèøäèð. Îíóí áóðàäà äöøöá ãîíàã îëìàã ôèêðè áèð õÿéàíÿòèí ìÿù-
ñóëóäóð. Áóíà ýþðÿ äÿ Òîüðóë þç îðäóñó èëÿ áóðà ýÿëìÿìèøäÿí ÿââÿë,
âÿëèÿùä þç ãàðäàøû âÿ þç ãàäûíû Òÿëèÿ èëÿ áÿðàáÿð Ýÿíúÿéÿ êþ÷ìÿëèäèð.
Òîüðóë áåëÿ áèð õàèí ôèêðè äàøûñà áåëÿ, îíó Ýÿíúÿäÿ ùÿéàòà êå÷èðÿ áèë-
ìÿç. ×öíêè Ýÿíúÿ õàëãûíûí ùàìûñû âÿëèÿùäèí òÿðÿôäàðûäûð.
371

Íèçàìèíèí áó ôèêðèíè Ôÿõðÿääèí äÿ òÿñäèã åòäè. Âÿëèÿùäèí àíàñû Ýþ-
çÿë äÿ áó ìÿñëÿùÿòëÿ ðàçûëàøäû. Ùÿòòà ãîúà Úàíïîëàä äà áó áàðÿäÿ
òÿøÿêêöð åòäè.
Úàíïîëàäûí ÿìðèíÿ ýþðÿ äÿðùàë êÿíäèí ö÷ íÿôÿð àüñàããàëû ÷àüûðûë-
äû, âÿëèÿùäèí ãàðäàøû âÿ àèëÿñèëÿ áÿðàáÿð Ýÿíúÿéÿ ýåòìÿñè ö÷öí îíëà-
ðûí èúàçÿñè àëûíäû.
***
Âÿëèÿùä âÿ Òÿëèÿ êþ÷öá Ýÿíúÿéÿ ýåäÿíäÿí áèð ýöí ñîíðà Òîüðó-

ëóí Ïöñÿðàí êÿíäèíÿ éàõûíëàøäûüû õÿáÿð âåðèëäè.
Áó õÿáÿð êÿíäÿ íàùàð éåìÿéèíäÿí ñîíðà ýÿëèá ÷ûõäû. Êÿíäèí õàëãû
èøäÿí ãàéûòäûüû ö÷öí ùàìû êÿíääÿ èäè. Ôÿõðÿääèí âÿ Íèçàìè Òîüðóëó
èñòèãáàë ö÷öí éîõ, îíó èñòèãáàë åäÿí õàëãà òàìàøà åòìÿê ö÷öí åâäÿí
÷ûõûá, Ïöñÿðàí êÿíäèíèí àëòûíäà êè÷èê äöçÿ åíäèëÿð.
Ãàáàã úÿðýÿäÿ ö÷ íÿôÿð àüñàããàë äóðìóøäó. Áóíëàðûí éàíûíäà ùà-
ìûñû áèð ëèáàñ âÿ áèð ãèéàôÿ äàøûìàãäà îëàí éàøëû êèøèëÿð ñÿô ÷ÿêèá
äàéàíìûøäû. Éîëóí î áèðè òÿðÿôèíäÿ éàøëû ãàäûíëàð âÿ áóíëàðûí äàëûíúà
ýÿëèíëÿð, ãûçëàð ýÿíúëÿðëÿ áèðëèêäÿ äàéàíìûøäûëàð. Ýÿíú ãûç, ýÿíú îü-
ëàíëàð àü, éàøëûëàð èñÿ ìàâè ðÿíý ëèáàñëàð ýåéèíìèøäè.
Íèçàìè áó âÿçèééÿòè ýþðäöéö çàìàí Ôÿõðÿääèíÿ òÿðÿô äþíöá éà-
âàøäàí äåäè:
— Äöíéàíû áó êÿíäèí äàøûäûüû ãàíóíëà éàøàòìàã ìöìêöí îëñàéäû,
ñÿíèí ãûëûíúûíà åùòèéàú ãàëìàçäû. Áèç àòà-áàáàëàðûí “Ãóðä ãîéóíëà áèð
éóâàäà éàøàéàúàã” äåäèêëÿðèíÿ ÿáÿñ éåðÿ ýöëöðäöê. Èíäè áó õàëãà áàõ-
äûüûì çàìàí ùàìàí ôèêèðëÿðèí äöçýöí îëäóüóíó éÿãèí åäèðÿì. Ãàíóí
âÿ òÿðáèéÿíèí íÿòèúÿñèíäÿ ãóðäóí ãîéóíëà áÿðàáÿð éàøàìàñû ìöìêöí-
äöð. Éàõøû áàõ, áóðàäà ýþðäöéöìöç áåø ìèí íÿôÿðäÿí èáàðÿò îëàí áèð
êÿíä, áèð ëèáàñ, áèð ãàíóí, áèð ùÿéàò âÿ áèð ôèêèð äàøûäûüû ùàëäà, áóíó áö-
òöí õàëãûí, áöòöí ìÿìëÿêÿòèí ùÿéàòûíäà òÿòáèã åòìÿê îëìàçäûìû? Ìÿí
éåíÿ äÿ áþéöê óñòàäûìûç Ôèðäîâñèíè òÿíãèä åäÿúÿéÿì. Áàõ áó õàëãà,
áàõ áó ãàðäàøëàøìûø êöòëÿéÿ! Áöòöí áóíëàð áèð òÿðáèéÿíèí ìÿùñóëó äå-
éèëìè?
Ãóðä äîüóëäóüó çàìàí ãóðäëóã õàñèééÿòè èëÿ éîõ, éàëíûç ãóðäëóã
øÿêëè èëÿ äîüóëóð. Ìÿí ÿìèíÿì êè, òÿðáèéÿ íÿòèúÿñèíäÿ ãóðäëàðà ãî-
éóíëàðûí äþøöíäÿí ñöä ÿìèçäèðìÿê ìöìêöíäöð.
372

Òîâóñ ãóøóíóí òÿðáèéÿñè âÿ îíóí âöúóäóíóí èñòèëèéè èëÿ éóìóðòà-
äàí ÷ûõàí ãàðüàíûí úöúÿñè øÿêèëúÿ ãàðüà îëñà áåëÿ, ÿäÿá âÿ òÿðáèéÿ úÿ-
ùÿòúÿ òîâóñ ãóøóíóí éîëóíó òÿãèá åäÿð.
Ôèðäîâñè äåéèð êè, áèð ôàùèøÿíèí ãûçûíû íÿúèá àèëÿäÿ òÿðáèéÿ åòñÿí äÿ,
î, éåíÿ áþéöäöéö çàìàí àíàñûíûí ýåòäèéè éîëó ýåäÿúÿêäèð. Áó ôèêðèí
äöçýöí îëìàäûüûíû èìòàùàíäàí ÷ûõàðìàã ö÷öí îíó ÿêñèíÿ òÿòáèã åòìÿê
ëàçûìäûð. Ìÿñÿëÿí, ÿí íÿúèá àèëÿäÿí äîüóëàí áèð ãûçû àéûðûá áèð ôàùèøÿ-
íèí òÿðáèéÿñèíÿ âåðÿñÿí ùå÷ øöáùÿ éîõäóð êè, î áþéöäöéö çàìàí äî-
üóëäóüó íÿúèá àèëÿíèí ýåòäèéè éîëó äåéèë, òÿðáèéÿ àëäûüû ãàäûíûí éîëóíó
äàâàì åòäèðÿúÿêäèð.
Áÿøÿðèééÿòè èäàðÿ åäÿí àíúàã òÿðáèéÿäèð. Áÿëàìûç áóðàñûíäàäûð êè,
ùþêóìÿò ãàíóíëàðû òÿðòèá îëóíäóüó çàìàí, õàëãûí òÿðáèéÿ âÿ ñÿàäÿòè
íÿçÿðÿ àëûíìàìûøäûð. Áó ãàíóíëàð éàëíûç áèð ìèãäàð èäàðÿåäèúè õàëãûí
ñÿàäÿòèíè äöøöíÿðÿê òÿðòèá îëóíìóøäóð. Ñÿí áó õàëãà äèããÿò âåð, áóí-
ëàðûí ùàçûðêû ùÿéàòûíû áàøãà áèð êÿíäèí õàëãû ö÷öí äÿ ãóðìàã ìöìêöí-
äöð. Ëàêèí ãîéìàçëàð. Áó ùÿéàò âÿ áó ãóðóëóø èäàðÿåäèúè àäàìëàð ö÷öí
ÿëâåðèøëè äåéèëäèð.
Ñþùáÿò áóðàäà áèòäè. Òîüðóëóí òàõò-ðÿâàíûíûí ãàðøûñûíäà ýÿòèðèëÿí
òóü ýþðöíäöéö çàìàí, Íèçàìè âÿ Ôÿõðÿääèí êÿíäÿ ãàéûòäûëàð.
1
Òîüðóë Úàíïîëàäûí åâèíäÿ ìÿíçèë åòäè. Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí ãà-

äûíû Ýþçÿë îíó ÷îõ áþéöê áèð ùþðìÿòëÿ ãÿáóë åëÿäè.
Òîüðóë âÿëèÿùäèí âÿ ãàðäàøû Þçáÿêèí Ýÿíúÿéÿ êþ÷äöéöíö åøèäÿð-
êÿí ðÿíýè àüàðäû âÿ íàðàçû áèð ñÿñëÿ:
— Äåìÿê, îíëàð þç ÿìèëÿðèíèí èñòèãáàëûíà ÷ûõìàã èñòÿìÿìèøëÿð,
— äåäèêäÿ, Ýþçÿë äÿ úàâàáûíäà:
— ßëàùÿçðÿòèí èñòèãáàë òÿíòÿíÿñèíè Ýÿíúÿäÿ äöçÿëòìÿê ö÷öí ýåäèá-
ëÿð, — äåäè.
Òîüðóë ðàùàò îëàíäàí ñîíðà Ýÿíúÿäÿí ùåéÿò ýÿëäèéèíè îíà õÿáÿð
âåðäèëÿð. Î, àõøàì éåìÿéèíäÿí ñîíðà ùåéÿòè ãÿáóë åòìÿê ö÷öí âàõò
òÿéèí åòäè. Ëàêèí î, Ýÿíúÿäÿí ýÿëÿí ùåéÿòèí êèìëÿðäÿí èáàðÿò îëäó-
üóíó áèëìèðäè. Øöáùÿñèç êè, ùåéÿòèí áàøûíäà Íèçàìè èëÿ Ôÿõðÿääèíèí
äóðäóüóíó áèëñÿéäè, îíëàðû ãÿáóë åòìÿê èñòÿìÿçäè.
Íÿùàéÿò, ùåéÿò öçâëÿðè îòàüà ýèðäèéè çàìàí Òîüðóë äÿðùàë ìÿñÿ-
ëÿíè àíëàäû âÿ âÿëèÿùäèí Ýÿíúÿéÿ êþ÷ìÿñèíèí ñÿáÿáëÿðèíè òÿéèí åòäè.
__________
1
Ò ó ü — áàéðàüû ÿâÿç åäèð. Àò òöêöíäÿí äöçÿëäèëèð.
373

Áóíà ýþðÿ äÿ ùåéÿòè ÷îõ åòèíàñûç áèð ùàëäà ãàðøûëàäû, ùÿòòà îòóðìàëàðû
ö÷öí äÿ òÿõèðëÿ èúàçÿ âåðäè.
Ùåéÿò öçâëÿðè îòóðäó. Òîüðóë éàíûíäà îëàíëàðëà áèð ãÿäÿð ñþùáÿò åò-
äèêäÿí ñîíðà, Ôÿõðÿääèí âÿ Íèçàìèéÿ ìöðàúèÿò åäÿðÿê:
— Ìþùòÿðÿìëÿð íÿ èø ö÷öí òÿøðèô ýÿòèðèáëÿð? — äåäè.
Íèçàìè Òîüðóëóí ñóàëûíà úàâàá âåðèá äåäè:
— ßëàùÿçðÿòÿ Àðàí õàëãûíûí ñàëàì âÿ àðçóëàðûíû òÿãäèì åòìÿê ö÷öí
ýÿëìèøèê.
— Îíëàðûí àðçóëàðûíûí íÿäÿí èáàðÿò îëäóüóíó áèëìèðÿì, ñàëàìëàðû
èñÿ ñÿìèìè äåéèë. ×öíêè èñòèãáàë äÿñòÿëÿðè è÷ÿðèñèíäÿ ùåéÿò öçâëÿðèíèí
ùå÷ áèðèñèíè ýþðÿ áèëìÿäèì.
— ßëàùÿçðÿò ö÷öí èñòèãáàë òÿíòÿíÿñè Ýÿíúÿ àëòûíäà äöçÿëÿúÿêäèð.
Áèç èñÿ áàøãà áèð ìÿñÿëÿ ö÷öí ýþíäÿðèëìèøèê.
— Íÿ êèìè ìÿñÿëÿ ö÷öí?
— ßëàùÿçðÿòèí þçöíÿ ìÿëóìäóð êè, ñîí çàìàíëàð Øèðâàí øàùëûüû èëÿ
Àðàí õàëãû àðàñûíäà ñÿìèìè áèð ãàðäàøëûã ÿëàãÿñè éàðàäûëìûøäûð. Åéíè
çàìàíäà ãîíøóìóç îëàí Ýöðúöñòàíëà äà ÿëàãÿìèç äîñòàíÿäèð. ßëàùÿç-
ðÿò ÷îõ ýþçÿë áèëèð êè, áó ö÷ ìÿìëÿêÿò ùÿð úÿùÿòúÿ áèð-áèðèíÿ áàüëûäûð.
Ëàêèí ÿëàùÿçðÿòèí áþéöê áèð ãîøóíëà Øèìàëè Àçÿðáàéúàíà ýÿëìÿñè,
ãîíøóëàðûìûçûí ðàùàòñûçëûüûíà ñÿáÿá îëìóøäóð. Îíëàð áóíà ùàãëûäûðëàð
äà. Ùå÷ áèð ìöùàðèáÿ òÿùëöêÿñè ùèññ åòìÿéÿí âÿ éàèíêè ãèéàì âÿ èüòè-
øàø áàø âåðìÿéÿí áèð ìÿìëÿêÿòÿ áó ãÿäÿð ãîøóí ýÿòèðìÿê, ýèçëèí áèð
ìÿãñÿäèí íÿòèúÿñè îëà áèëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ Àðàí õàëãû þç ãîíøóëàðû èëÿ
îëàí äîñòàíÿ ãàðäàøëûã ÿëàãÿñèíè äàâàì åòäèðìÿê ö÷öí, ýÿòèðäèéèíèç
ãîøóíóí ïàéòàõòà ãàéòàðûëìàñûíû ðèúà åäèð. ×öíêè ÿëàùÿçðÿòèí õèäìÿò-
ëÿðèíè éåðèíÿ éåòèðìÿê ö÷öí Ýÿíúÿäÿ âÿ Àðàíûí áàøãà øÿùÿðëÿðèíäÿ êè-
ôàéÿò ãÿäÿð ãîøóí âàðäûð.
Òîüðóë ýöëöìñÿéÿðÿê úàâàá âåðäè:
— Ùàçûðäà Òîüðóë î ãÿäÿð àúèç äåéèëäèð êè, Àðàí õàëãû îíà òÿðêñèëàù
îëóíìàã òÿêëèôèíè åòñèí. Ìÿí åëÿ çÿíí åäèðÿì êè, áó ôèêèð áöòöí Àðàí
õàëãûíûí ôèêðè äåéèë, àíúàã áóðàäà îòóðàí ö÷-äþðä íÿôÿðèí ôèêðèäèð.
Áóíà äà ìÿíèì ÿëèìäÿ ÿñàñûì âàðäûð. Íèçàìè êèìè àäè áèð øàèðèí
ôèêðèëÿ áþéöê áèð äþâëÿò èäàðÿ îëóíà áèëìÿç. Ìÿìëÿêÿòèí áàøûíäà äó-
ðàí çàò þç ìÿìëÿêÿòèíèí ìÿñëÿùÿòèíè ÷îõ ýþçÿë áèëèð. Ìÿí ðèúà åäÿðäèì
êè, øàèð ãàðäàøûì Ãûçûë Àðñëàíà âåðäèêëÿðè ìÿñëÿùÿòëÿðè ìÿíÿ âåðìÿñèí.
Ãûçûë Àðñëàí ñèçèí ìÿñëÿùÿòèíèçèí íÿòèúÿñèíäÿ ìÿùâ îëäó.
374

Ñèçèí Ãûçûë Àðñëàíà âÿ Ãûçûë Àðñëàíûí ñèçÿ éàçäûüû ìÿêòóáëàðûí ùà-
ìûñû ìÿíèì ÿëèìäÿäèð. Îíóí áöòöí ñÿùâëÿðè áóðàñûíäà èäè êè, áèð íÿôÿð
øàèðÿ ìÿìëÿêÿò àäûíäàí äàíûøìàã èõòèéàðûíû âåðìèøäè. Ñèç ùàìàí
ìÿêòóáëàðëà îíóí ãÿáðèíè ãàçäûíûç, ìÿìëÿêÿò õàëãûíû ùþêóìÿòäÿí,
ùþêóìÿòè èñÿ ìÿìëÿêÿò õàëãûíäàí èíúèòäèíèç. Ùàããûìäà éàçäûüûíûç
òÿíãèäëÿðÿ ìöêàôàò îëàðàã ãàðäàøûì Ùÿìäöíéàí êÿíäèíè ñèçÿ áàüûøëà-
ìûøäû. Ëàêèí ìÿí îíó ñèçäÿí àëûá Êÿìàëÿääèí øàèðÿ áàüûøëàäûì. ×öíêè
ñèç î ìöêàôàòà ëàéèã äåéèëñèíèç.
Ìÿíèì àäûìà éàçäûüûíûç “Õîñðîâ âÿ Øèðèí” ÿñÿðèíè íÿ ö÷öí Ãûçûë
Àðñëàíà áàüûøëàäûíûç?! Ñèç çÿíí åäèðäèíèç êè, Òîüðóë áèðäÿôÿëèê ìÿùâ
îëóá ùÿéàò ñÿùíÿñèíäÿí ñèëèíÿúÿêäèð?!
Ñÿí, Íèçàìè, ìÿêòóáëàðûíëà âÿ ùÿìèí áó Ôÿõðÿääèí þç ãûëûíúû èëÿ
ìÿíèì áàøûìà íÿëÿð ýÿòèðìÿäèíèç! Èíäè ýåäèá Àðàíûí õàëãûíà âÿ îíëà-
ðûí ãîíøóëàðûíà õÿáÿð âåðèí âÿ äåéèí êè: Òîüðóë áó îðäóíó Àðàíûí ãî-
øóíëàðû èëÿ ìöùàðèáÿ ö÷öí éîõ, èêè íÿôÿð ö÷öí ýÿòèðìèøäèð.
Òîüðóë ñàêèò îëäó, Íèçàìè äàíûøìàã ö÷öí èúàçÿ èñòÿäè. Òîüðóë àúûãëû
áèð ñóðÿòäÿ:
— Äàíûø, ëàêèí ìÿíÿ ìÿñëÿùÿò âåðìÿ! — äåéÿðÿê èúàçÿ âåðäè.
Íèçàìè ÷îõ ñîéóããàíëû áèð ñóðÿòäÿ ñþçÿ áàøëàäû:
— Áóðàäà áèð ÷îõ ìÿñÿëÿëÿðÿ èøàðÿ îëóíäó, îíëàðà úàâàá âåðìÿê
àðòûãäûð. Ëàêèí áóíó äåìÿê èñòÿéèðÿì êè, áèçèì áóðàäà ìåéäàíà àòäû-
üûìûç ôèêèð, áóðàäà îòóðàíëàðûí ôèêðè éîõ, áöòöí Øèìàëè Àçÿðáàéúàí õàë-
ãûíûí ôèêðèäèð, ùÿðýàù áó ýöí ÿëàùÿçðÿò áó áàðÿäÿ áèçÿ úàâàá âåðìÿê
èñòÿìèðñÿ, ñàáàù Øèìàëè Àçÿðáàéúàí õàëãûíà úàâàá âåðìÿëèäèð.
ßëàùÿçðÿò — àäè áèð øàèðèí ôèêðè èëÿ áèð äþâëÿò èäàðÿ îëóíà áèëìÿç —
äåéÿðÿê ìÿíèì Ãûçûë Àðñëàíëà îëàí éàçûøìàëàðûìà òîõóíäó. Áóíà úà-
âàá îëàðàã ÿëàùÿçðÿòèí èúàçÿñè èëÿ äåìÿê èñòÿéèðÿì: Ãûçûë Àðñëàíûí
ìÿùâèíÿ ñÿáÿá îëàí ñÿáÿáëÿðè îíó ìÿùâ åäÿíëÿð áèçäÿí äàùà àéäûí
áèëèðëÿð. ßëàùÿçðÿò áóéóðäó êè, Ãûçûë Àðñëàí áèð íÿôÿð àäè øàèðÿ áèð
ìÿìëÿêÿò àäûíäàí äàíûøìàã èõòèéàðûíà âåðìÿêäÿ ñÿùâ åòìèøäè. Ëàêèí
áó ñÿùâ äåéèë, áó, õàëãû þç ìöãÿääÿðàòû áàðÿñèíäÿ äàíûøìàã ö÷öí ãà-
íóíè èõòèéàðû òàïøûðìàãäàí èáàðÿòäèð. Éàëíûç àäè áèð øàèð äåéèë, àäè áèð
êÿíäëè áåëÿ éàøàäûüû ìÿìëÿêÿòèí àäûíäàí äàíûøà áèëÿð.
ßëàùÿçðÿò Ãûçûë Àðñëàíûí ìÿíÿ ìöêàôàò âåðäèéè Ùÿìäöíéàí êÿí-
äèíÿ èøàðÿ åòäè. Ìÿí î êÿíäèí áàðÿñèíäÿêè òÿÿññöðàòûìû, “Õîñðîâ âÿ
Øèðèí” ÿñÿðèíèí àõûðûíäà òÿôñèëÿí ãåéä åòìèøÿì, áóðàäà ãûñà úöìëÿëÿðëÿ
äÿ îíó òÿêðàð åäÿúÿéÿì:
375

“Ìÿí Ùÿìäöíéàí êÿíäèíÿ ñàùèáëÿíìÿìèøÿì, îðà àéàã áåëÿ áàñ-
ìàìûøàì. Ìÿí îðàíû ùÿñóäëàðûí1 ýþñòÿðèøëÿðè èëÿ òàíûìàìûøàì...
Ìÿíèì áèð ìÿìëÿêÿòÿ éåðëÿøìÿéÿí áþéöêëöéöì áèð äÿìèð÷è êöðÿñè
áþéöêëöéöíäÿ êÿíäÿ éåðëÿøÿ áèëìÿçäè. Î êÿíääÿ éåòèøÿí áóüäà äÿíÿ-
ëÿðèíèí ìèãäàðûíúà ìÿíèì èíúèäÿí ãèéìÿòëè øåèðëÿðèì âàðäûð. Èêèíúèñè äÿ
áóäóð êè, äöíéàäà ïàäøàùëàðäàí äà éîõñóë áèð àäàì éîõäóð, îíëàðûí þç
çÿùìÿòëÿðè èëÿ ãàçàíäûüû áèð äöíéàëàðû éîõäóð. Îíëàðûí ÿëèíäÿ îëàí õàë-
ãûí ìàëûäûð. Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿí î êÿíäÿ ñàùèáëÿíìÿê èñòÿìÿäèì”.
“Õîñðîâ âÿ Øèðèí” ÿñÿðèíè Ãûçûë Àðñëàíà âåðäèéèì ö÷öí ÿëàùÿçðÿò
ìÿíè òÿíãèä åòìÿñèí. ×öíêè þçöíöç áóéóðóðñóíóç êè, ìÿí àäè áèð øàè-
ðÿì. Àäè áèð øàèðèí éàçäûüû ÿñÿð ñèçèí êèìè áþéöê áèð ùþêìäàðà ëàéèã
îëà áèëìÿçäè.
Ôÿõðÿääèíèí ãûëûíúû èëÿ Íèçàìèíèí ìÿêòóáëàðû ùàããûíäà äåéèðñèíèç:
Ñÿí Íèçàìè, ìÿêòóáëàðûíëà, ùÿìèí Ôÿõðÿääèí èñÿ þç ãûëûíúû èëÿ ìÿíèì
áàøûìà íÿëÿð ýÿòèðìÿäèíèç?!
Äîüðóäóð, áó èêè øåé ÿëàùÿçðÿòèí áöòöí òÿøÿááöñëÿðèíè äàüûòäû, ÷öí-
êè áó èêè øåé ìÿìëÿêÿòäÿ ÿúíÿáè íöôóçóíóí ýåíèøëÿíìÿñèíÿ âÿ ñÿð-
ùÿäëÿðèí äöøìÿí àéàüû àëòûíäà ãàëìàñûíà ìàíåÿ òþðÿäèðäè. ×öíêè
Íèçàìè èëÿ Ôÿõðÿääèí ìÿìëÿêÿòèí áèð íÿôÿð ìàúÿðà÷û ãàäûí, áèð íÿôÿð
äÿ ÿúíÿáè íöìàéÿíäÿñè îëàí Çÿùèð Áÿëõè âÿ åéíè çàìàíäà áóíëàðûí
ÿìðëÿðèíÿ áîéóí ÿéÿí ùþêìäàðûí ÿëèíäÿ îéóí-îéóíúàã îëìàñûíà ðàçû
îëà áèëìèðäè.
Ñîíðà ÿëàùÿçðÿò Àðàí õàëãûíà ñèôàðèø âåðèá äåéèð: “Ýåäèá Àðàí õàë-
ãûíà âÿ îíëàðûí ãîøóíëàðûíà õÿáÿð âåðèá äåéèí êè, Òîüðóë áó îðäóíó
Àðàí õàëãûíûí ãîøóíëàðû èëÿ ìöùàðèáÿ ö÷öí äåéèë, èêè íÿôÿð ö÷öí ýÿòèð-
ìèøäèð”.
Áó îðäóíóí èêè íÿôÿð ö÷öí ýÿòèðèëìÿñèíÿ èíàíûðûã. Ëàêèí î èêè íÿôÿð
Íèçàìèäÿí âÿ Ôÿõðÿääèíäÿí èáàðÿò äåéèë. ßëàùÿçðÿò þç îüëó Ìÿëèêøà-
ùûí âàðèñëèéèíè ìþùêÿì åòìÿê ö÷öí ßáóáÿêð âÿ Þçáÿêèí âöúóäóíó
àðàëûãäàí ãàëäûðìàüà ÷àëûøûð, ëàêèí Øèìàëè Àçÿðáàéúàí õàëãû ßáóáÿêðèí
âÿëèÿùäëèéèíè òÿñäèã åòìèøäèð âÿ îíó áöòöí âàðëûüû èëÿ ìöäàôèÿ åäÿ-
úÿêäèð.
Òîüðóë úàâàá âåðìÿäè, àíúàã áèð êÿëìÿ èëÿ:
— Ýåäÿ áèëÿðñèíèç, — äåäè.
__________
1
Ù ÿ ñ ó ä — ùÿñÿä àïàðàíëàð äåìÿêäèð.
376

***
Òîüðóëóí òàõò-ðÿâàíû Õàíÿýàù êÿíäèíäÿ äóðóá Ýÿíúÿäÿí èñòèãáàëà

ýÿëÿíëÿðè ýþçëÿéèðäè. Öìóìè ãàéäàäà áàõìàéàðàã, áþéöê, ùÿøÿìÿòëè
ãîíàüû èñòèãáàë åòìÿê ö÷öí íÿ áàçàð-äöêàí ãàïàíìûøäû, íÿ äÿ ìÿêòÿá
âÿ ìÿäðÿñÿëÿðäÿí òÿëÿáÿ àçàä îëóíìóøäó.
Áó ãÿðàðëà äà Ñóëòàí Òîüðóëóí Ýÿíúÿ ñÿéàùÿòèíÿ ýÿëìÿê õÿáÿðè
÷îõ ñîéóããàíëûëûãëà ãàðøûëàíäû. Ýÿíúÿ ùàêèìè þçöíö ìÿñóëèééÿòäÿí
ãóðòàðìàã ö÷öí ùþêóìÿò èäàðÿëÿðèíÿ ìÿõñóñ èø÷èëÿð âÿ áèð ãÿäÿð äÿ
ñàðàé íþêÿðëÿðè èëÿ Ñóëòàí Òîüðóëó ãàðøûëàäû.
Ñóëòàí Òîüðóë Ýÿíúÿéÿ ýÿëäèéèíèí èêèíúè ýöíö Ýÿíúÿ õàëãûíäàí
þçöíÿ áåéÿò1 àëìàã âÿ îüëó Ìÿëèêøàùûí âÿëèÿùäëèéèíè òÿñäèã åòäèðìÿê
ö÷öí õàëãû Ñóëòàí Ñÿíúÿð úàìåñèíÿ äÿâÿò åòäè. Ëàêèí áóíà ìöâÿôôÿã
îëà áèëìÿäè. Ìÿñúèäèí ãàïûñûíäàí áàõàí òàïûëìàäû. Íÿùàéÿò, î, Íèçàìè
âÿ Ôÿõðÿääèíè òÿùãèð åòäèéèíäÿí ïåøìàí îëäó âÿ áó êèìè áþéöê áèð
ñÿùâèí íÿòèúÿñèíäÿ Àðàí õàëãûíûí íèôðÿòèíÿ ñÿáÿá îëäóüóíó áèð äàùà
àíëàäû. Î þç ñÿùâèíè èñëàù åòìÿê ö÷öí áàøãà áèð ÷àðÿ äöøöíäö. Î, áàø-
ãà ùþêìäàðëàðû òÿãëèä åäÿðÿê áþéöê øàèðè çèéàðÿò åòìÿê èñòÿäè, ÷öíêè
Òîüðóë Ãûçûë Àðñëàí âÿ ñàèðëÿðèíèí Ýÿíúÿéÿ ýÿëäèêëÿðè çàìàí, ùÿð êÿñ-
äÿí ÿââÿë áþéöê Íèçàìèíè çèéàðÿò åòäèêëÿðèíè áèëèðäè.
Îäóð êè, áèð ýöí ÿââÿë þç õöñóñè êàòèáèíè áåëÿ áèð ìÿêòóáëà Íèçà-
ìèíèí åâèíÿ ýþíäÿðìèøäè:
“Áþéöê âÿ ìþùòÿðÿì øàèð!

Ìÿí Ýÿíúÿéÿ ýÿëÿí ýöí ñèçèí çèéàðÿòèíèçÿ ýÿëìÿëè èäèì. Ãàðäàøûì
Ãûçûë Àðñëàíûí ýåòäèéè éîëó äàâàì åòäèðìÿëè èäèì. Ëàêèí ñÿùùÿòèìèí
ïîçüóíëóüó âÿ ýöâÿíäèéèìèç õàëãäàí ýþðäöéöì åòèíàñûçëûã, ìÿíÿ þç
âÿçèôÿìè âàõòûíäà éåðèíÿ éåòèðìÿìÿéèìÿ ñÿáÿá îëäó. Áóíà ýþðÿ äÿ
áþéöê øàèð, êèòàáõàíàñûíà áàõìàã ö÷öí èúàçÿ âåðñÿéäè, ìÿí þçöìö òà-
ðèõè áèð øÿðÿôÿ íàèë îëìóø ùåñàá åäÿðäèì.
Ñÿìèìè äîñòóíóç Òîüðóë”.
Áó ìÿêòóáäàí áèð ýöí ñîíðà Òîüðóë øàèðèí çèéàðÿòèíÿ ýÿëäè. Òîü-

ðóëó ãàïûäà, Ôÿõðÿääèí, ßëàÿääèí, Àçÿðáàéúàíûí çèéàëû âÿ øàèðëÿðè,
íöôóçëó àäàìëàðû èñòèãáàë åòäèëÿð. Òîüðóë áó úÿìèééÿòè ýþðäöéö çàìàí
__________
1
Á å é ÿ ò — èòàÿò ö÷öí ÿùä-ïåéìàí âåðìÿêäèð.
377

ñåâèíäè, ÷öíêè ýþðìÿê èñòÿäèéè âÿ ýþðìÿéÿ ìöâàôèã îëà áèëìÿäèéè
àäàìëàðûí ùàìûñû áóðàäà èäè. Î, áóðàäà þç ìÿãñÿäèíÿ íàèë îëàúàüûíû
äöøöíöðäö.
Òîüðóë, Íèçàìè éàøàéàí îòàüà ýèðäèéè çàìàí ßáóáÿêðèí áþéöê øàè-
ðèí ñàü òÿðÿôèíäÿ, Òÿëèÿíèí èñÿ ñîë òÿðÿôèíäÿ îòóðäóüóíó ýþðäö.
Òîüðóë ýÿëèá øàèðèí ÿëèíäÿí þïÿðêÿí øàèð äÿ âÿëèÿùäÿ âÿ Òÿëèÿéÿ
ìöðàúèÿòëÿ:
— ßìèíèçèí ÿëèíäÿí þïöí! — äåéÿ òàïøûðäû.
Âÿëèÿùä âÿ Òÿëèÿ äÿðùàë àéàüà ãàëõûá Òîüðóëóí ÿëèíäÿí þïäöëÿð.
Òîüðóë âÿëèÿùäè ýþðäöéö çàìàí ñàíêè þç ãàðøûñûíäà àíàáèð ãàðäàøû Àòà-
áÿé Ìÿùÿììÿäè ýþðäö. Î, þç úèíàéÿòèíè âÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí
ãÿòëèíäÿ èøòèðàê åòäèéèíè õàòûðëàéàðàã óòàíäû âÿ âÿëèÿùäè ãóúàãëàéûá þï-
äöéö çàìàí øèääÿòëÿ àüëàäû, ñîíðà äà Òÿëèÿíèí ñà÷ëàðûíû ñûüàëëàéàðàã:
— Ìÿñóä áèð ñààòäà éàøàéûðàì. Õîøáÿõòëèéèíèçè àðçó åäèðÿì! — äåäè.
Òîüðóë þçöíäÿí þòðö ùàçûðëàíìûø êöðñöíöí öñòöíäÿ îòóðäó. Íèçà-
ìèíèí Òîüðóë èëÿ áèðèíúè ñþçö, Òîüðóëóí îüëó Ìÿëèêøàùûí âÿëèÿùäëèê
ìÿñÿëÿñèíè ùÿëë åòäè. Î ÿëèíäÿí äÿôòÿðè éåðÿ ãîéäóüó çàìàí:
— Âÿëèÿùä ö÷öí éàçäûüûì “Øÿðÿôíàìÿ”äÿí Èñêÿíäÿðèí Áÿðäÿ
ñÿôÿðèíè îõóéóðäóì, ÷öíêè âÿòÿíè éàëíûç ñåâìÿê êèôàéÿò äåéèë, îíó
áàøëûúà îëàðàã òàíûìàã ëàçûìäûð, — äåäè.
Òîüðóë èñÿ ãÿëáèíäÿ Íèçàìèíèí: — “Âÿëèÿùä ö÷öí éàçäûüûì “Øÿðÿô-
íàìÿ” ñþçöíö áèð íå÷ÿ äÿôÿ òÿêðàð åäÿðÿê þç-þçöíÿ:
“Áó ñþç áèð õàëãûí øàèðèíèí àüçûíäàí ÷ûõûð, îíóí þçö äÿ Ïöñÿðàí
êÿíäèíäÿ, “ìÿí áöòöí Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí äèëèíäÿí äàíûøûðàì” — äå-
ìèøäè.
Òîüðóë ñàêèò îòóðìóøäó, î àðòûã îüëóíóí âÿëèÿùäëèê ìÿñÿëÿñèíè
äåéèë, þçöíöí Øèìàëè Àçÿðáàéúàí õàëãû òÿðÿôèíäÿí ùþêìäàðëûüà òÿñäèã
åäèëèá-åäèëìÿìÿñè áàðÿñèíäÿ äöøöíöð âÿ øöáùÿëÿíèðäè.
Áóíà ýþðÿ äÿ þç ñÿùâëÿðè áàðÿñèíäÿ äàíûøàðàã äåéèðäè:
— Ýÿíúÿ õàëãûíûí ìÿíÿ ýþñòÿðäèéè åòèíàñûçëûã ìÿíèì þç ñÿùâëÿðè-
ìèí íÿòèúÿñèäèð. Ìÿí ùå÷ áèð çàìàí õàíÿäàíûìûçûí àçÿðáàéúàíëûëàðà
àðõàëàíìàãëà ãàëèá ÷ûõäûãëàðûíû óíóòìàìàëû èäèì.
Íèçàìè Òîüðóëóí íÿ äåìÿê èñòÿäèéèíè äÿðùàë àíëàäû âÿ úàâàáûíäà:
— ßëàùÿçðÿò ÷îõ ýþçÿë áèëèð êè, ñÿùâè àíëàìàã êèôàéÿò äåéèë, îíó
òÿêðàð åòìÿìÿê ëàçûìäûð. ×îõ òÿÿññöô îëñóí êè, ÿëàùÿçðÿò ùÿëÿ èíäèéÿ
ãÿäÿð äÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí áþéöê âàðëûüûíà èíàíà áèëìÿìèøäèð. Ñè-
çèí ÿúíÿáè ùþêóìÿòëÿðèí íöìàéÿíäÿëÿðè èëÿ éàõûí äîñòëóüóíóç âÿ îí-
378

ëàðûí òþðÿòäèêëÿðè ìàúÿðà íÿòèúÿñèíäÿ, ìÿìëÿêÿòè òÿùëöêÿéÿ ñàëäûüûíûç
Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí íàðàçûëûüûíà ñÿáÿá îëäó. Ñèç áó äîñòëóüó éåíÿ äÿ
ãàçàíà áèëÿðñèíèç. ×öíêè Àçÿðáàéúàí õàëãû ñèçè éåíÿ äÿ áèð ùþêìäàð
êèìè òàíûéûð. Ñèç Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí äîñòó îëäóüóíóçó ýþñòÿðäèêäÿí
ñîíðà, áó õàëãûí êþìÿéèíÿ ÿìèí îëà áèëÿðñèíèç. Ùÿëÿëèê áó õàëãûí ãû-
ëûíúëàðû ïàñ òóòìàìûøäûð. Õàëãäà îëàí âÿòÿíïÿðâÿðëèê ùèññëÿðè éåíÿ äÿ
úîøóð. Ëàêèí ñèç ÿúíÿáèëÿðèí òÿçéèãè íÿòèúÿñèíäÿ ìÿìëÿêÿòèí, õöñóñÿí
Ýÿíúÿ õàëãûíûí áþéöê âÿ áàðûøìàç äöøìÿíè îëàí Ãöòëöü Èíàíúû
ùÿáñäÿí áóðàõûá îíà Ðåé ùàêèìëèéèíè âåðìÿêëÿ àçÿðáàéúàíëûëàðûí êþ-
ìÿéèíäÿí ìÿùðóì îëäóíóç. Éàõûí çàìàíäà Ãöòëöü ñèçèí ÿëåéùèíèçÿ
ãàëõàúàãäûð. Î çàìàí ñèç àçÿðáàéúàíëûëàðû þç úÿðýÿíèçäÿ ýþðìÿéÿ-
úÿêñèíèç.
Ñþùáÿò ÷îõ óçóí ÷ÿêäè, ëàêèí Òîüðóëóí ñàõòà ýþç éàøëàðû âÿ þç ñÿùâ-
ëÿðèíèí èãðàðû áèð ôàéäà âåðìÿäè. Î, þç øÿðÿôèíÿ äöçÿëÿí çèéàôÿòäÿ, íÿ
éåéèá, íÿ åøèòäèéèíè áèëìèðäè, ãîðõó âÿ öìèäñèçëèê îíó ÿùàòÿñèíÿ àëìûøäû.
Àõøàìûí ãàðàíëûüû äöøÿíäÿ Òîüðóë ãàðàíëûã áèð èñòèãáàëûí äöøöíúÿ-
ëÿðè òÿñèðèíäÿ îëàðàã Íèçàìè èëÿ âèäàëàøûá ýåòäè.
ÍÀÕ×ÛÂÀÍ
Òîüðóë Ýÿíúÿäÿí ãàéûäàíäàí ñîíðà Òÿáðèçäÿ áèð àé äàéàíäû. Î áó

ìöääÿò è÷ÿðèñèíäÿ Òÿáðèç ÿéàí âÿ ðóùàíèëÿðèíÿ âåðäèéè ùÿäèééÿëÿð âÿ
ìöêàôàòëàð íÿòèúÿñèíäÿ òÿçÿ áèð ìàúÿðà äöçÿëòìÿéÿ áàøëàäû.
Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí ùÿð òÿðÿôèíäÿ, Øèìàëè àçÿðáàéúàíëûëàðûí ñè-
éàñÿòèíè òÿíãèäÿ áàøëàäûëàð. Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí êÿíäëè ãûçûíäàí äî-
üóëàí îüëó ßáóáÿêðèí Åëäÿíèç õàíÿäàíû âàðèñëèéèíÿ ñÿëàùèééÿòäàð îëà
áèëìÿäèéè áèð òÿðÿôäÿ ãàëñûí, öìóìèééÿòëÿ Åëäÿíèç õàíÿäàíûíûí ñÿëà-
ùèééÿòëè áèð õàíÿäàí îëìàäûüû ùàããûíäà òÿáëèüàòà áàøëàíäû.
Õàëã áó òÿáëèüàòûí òÿñèðèíÿ äöøìÿéÿ áèëìÿçäè. Äîüðóäàí äà ñÿëúó-
ãèëÿðèí ñîí ùþêìäàðû îëàí Òîüðóë þç çÿèôëèéè öçöíäÿí òàú-òàõòû ñÿëúó-
ãèëÿðèí êþëÿñè îëàí Åëäÿíèçÿ óäóçìóøäó. ×öíêè Òîüðóëóí àòàñû Àðñëàí
øàù1 þëäöéö çàìàí ìÿìëÿêÿòèí ùöäóäëàðû úÿíóá âÿ úÿíóá-øÿðã ãîøóí-
ëàðû òÿðÿôèíäÿí çîðëàíûð âÿ ìÿìëÿêÿòèí òÿãñèì åäèëìÿñè ìÿñÿëÿñè Áàü-
äàä õÿëèôÿñè Ìöñòÿðøèäáèëëàùûí èøòèðàêèëÿ ìöçàêèðÿ åäèëèðäè. Î çàìàí
__________
1
Òîüðóëóí àòàñû Àðñëàí øàù áàøãà, Ãûçûë Àðñëàí áàøãàäûð.
379

Òîüðóë óøàã èäè. Îíóí àíàñû Òöðêàí õàòóí òàú-òàõòûíûí çàâàëà óüðàäû-
üûíû ùèññ åäÿðÿê, ñÿðêÿðäÿëÿðèíäÿí Åëäÿíèçè éàíûíà ÷àüûðûá äåäè:
“Ñÿí áèëèðñÿí êè, ìÿí êèøè ö÷öí éîõ, ìÿìëÿêÿò ö÷öí äöøöíöðÿì.
Ìÿíèì ÿðèìèí þëöìöíäÿí áèð èëäÿí äÿ àç êå÷èð, éàëíûç Òöðêàí õàòóí
äåéèë, ÿí àäè áèð ãàäûí áåëÿ áó àç áèð çàìàíäà þç ÿðèíèí ðóùóíà ãàðøû
ÿäàëÿòñèçëèê ýþñòÿðèá ÿðÿ ýåòìÿê èñòÿìÿçäè.
Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿí äÿ ñÿíèí òÿêëèôèíÿ ãàðøû þç ôèêðèìè äåìÿê èñòÿ-
éèðÿì. Ìÿí ñÿíèí ãàäûíûí îëìàüà ðàçûëûã âåðèðÿì. Ñÿí äÿ òàú-òàõòûíû
ìÿíèì îüëóì Òîüðóë ö÷öí ìöäàôèÿ åòìÿéÿ ñþç âåðìÿëè, áó áàðÿäÿ
éàçûëû îëìàã øÿðòèëÿ ìÿíÿ òÿìèíàò âåðìÿëèñÿí”.
Òîüðóë Ýÿíúÿäÿí Òÿáðèçÿ ãàéûòäûãäàí ñîíðà àíàñû Òöðêàí õàòóíëà
Àòàáÿé Åëäÿíèç àðàñûíäà áàüëàíìûø ìöãàâèëÿíèí ñóðÿòèíè ÷ûõàðûá øÿ-
ùÿðëÿðäÿêè ùàêèìëÿðÿ, ðóùàíèëÿðÿ, âàèç âÿ õÿòèáëÿðÿ ýþíäÿðäè.
Ùÿìèí ìöãàâèëÿíèí áèð íöñõÿñè Ýÿíúÿ ùàêèìè âÿ Ýÿíúÿ õàòèáèíÿ
ýþíäÿðèëìèøäè. Òîüðóë áóíóíëà éàëíûç Úÿíóáè àçÿðáàéúàíëûëàðû äåéèë,
åéíè çàìàíäà Øèìàëè àçÿðáàéúàíëûëàðû Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí îüëó
ßáóáÿêðèí ÿòðàôûíäàí äàüûòìàüà ÷àëûøûðäû.
Ýÿíúÿ êö÷ÿëÿðèíäÿ ãûøãûðàí úàð÷ûëàð1.
“Ùàêèì ÿìð åäèð êè, øÿùÿð ÿùàëèñè Ñóëòàí Ñÿíúÿð úàìåñèíÿ éûüûø-
ñûíëàð, ùåé!” — äåéÿ ãûøãûðûðäûëàð.
Êö÷ÿëÿðäÿ úàð ÷ÿêèëäèéèíÿ áàõìàéàðàã, Ýÿíúÿ ùàêèìè åéíè çà-
ìàíäà øÿùÿðèí íöôóçëó âÿ ìÿøùóð àäàìëàðûíà ìÿêòóá ýþíäÿðèá ìÿñ-
úèäÿ äÿâÿò åòìèøäè.
Úöìÿ ýöíö èäè, ìÿñúèä àçüûíà êèìè äîëó èäè. Õÿòèá úöìÿ íàìàçûíû
úàìààòëà áÿðàáÿð ãûëàíäàí ñîíðà ìèíáÿðÿ ÷ûõäû. Î, õÿëèôÿ Íÿñèðÿääèí-
áèëëàùûí âÿ Ñóëòàí Òîüðóëóí àäûíà õöòáÿ îõóéàíäàí ñîíðà úàìààòà ìö-
ðàúèÿò åäèá äàíûøäû:
— Õóäàâÿíäè-àëÿì ùÿð ÿñðäÿ âÿ ùÿð ãÿðèíÿäÿ2 þç áÿíäÿëÿðèíè àäèë
áèð ùþêìäàðûí ÿëèíÿ ÿìàíÿò òàïøûðûð. Ùþêìäàð Àëëàùûí áÿíäÿëÿðè èëÿ
ìÿðùÿìÿò âÿ ÿäàëÿòëÿ ðÿôòàð åòìÿäèéè çàìàí, õóäàâÿíäè-àëÿì äÿ
ùþêìäàðëûüû îíäàí àëûá áèð áàøãàñûíà âåðèð. Ãÿðèíÿëÿðäÿí áÿðè ìÿìëÿ-
êÿòèìèç àäèë ùþêìäàðëàðûí ÿëèíäÿ äåéèëäè. Åëäÿíèç õàíÿäàíû þç âåðäèéè
ÿùäè ñûíäûðûá, ùå÷ äÿ ñÿëàùèééÿòäàð îëìàäûãëàðû ùàëäà, òàú-òàõòû ÿëàùÿç-
ðÿò Ñóëòàí Òîüðóëóí ÿëèíäÿí àëìûøäûëàð. Ùàëáóêè ÿëàùÿçðÿòèí àíàñû Òöð-
__________
1
Ú à ð ÷ û — ùþêóìÿòèí åëàíëàðûíû õàëãûí è÷ÿðèñèíÿ éàéàí àäàìëàðäûð.
2
Ã ÿ ð è í ÿ — 36 èëäèð.
380

êàí õàòóí Øÿìñÿääèí Åëäÿíèçÿ ÿðÿ ýåòäèéè çàìàí, Åëäÿíèç áó ñÿëòÿíÿòè
Òîüðóë âÿ îíóí þâëàäû ö÷öí ìöùàôèçÿ åäÿúÿéèíÿ ñþç âåðìèøäè.
Õÿòèá áóíëàðû äåéÿíäÿí ñîíðà ãîéíóíäàí Åëäÿíèçèí Òöðêàí õàòóíà
âåðäèéè òÿìèíàòû ÷ûõàðûá îõóìàüà áàøëàäû:
“Ìÿí, Øÿìñÿääèí Åëäÿíèç, ùöäóäó øèìàëäà Øèðâàí, úÿíóáäà Ôàðñ,
Èðàã, ãÿðáäÿ Ìóñèëäÿí èáàðÿò îëàí ùþêìäàðëûüû ÿëàùÿçðÿò Òîüðóëóí þçö
âÿ þâëàäû ö÷öí ìöùàôèçÿ åòìÿéÿ âÿ áèð Àòàáÿé îëàðàã ñÿìèìè õèäìÿò
ýþñòÿðìÿéÿ ÿùä-ïåéìàí âåðèðÿì.
Ìÿíèì þç þâëàäûì ÿëàùÿçðÿò Òîüðóëóí þçöíÿ âÿ þâëàäûíà õèäìÿò
åòìÿéÿ âÿ àòàáÿéëèê âÿçèôÿñèíè áèòèðìÿéÿ ìÿúáóðäóð”.
Õÿòèá áóíëàðû îõóéàíäàí ñîíðà ÿëàâÿ îëàðàã äåäè:
— Òÿìèíàò Øÿìñÿääèí Åëäÿíèç âÿ Òöðêàí õàòóíóí þç ÿëè èëÿ èìçà-
ëàíìûø âÿ õÿëèôåéè-ðóéè-çÿìèí Ìöñòÿðøèäáèëëàù òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã îëóí-
ìóøäóð.
Õóäàâÿíäè-àëÿìÿ ÷îõ øöêöð îëñóí êè, Àëëàùûí áÿíäÿëÿðèíèí ãÿë-
áèíäÿ ùå÷ áèð øÿêê âÿ øöáùÿ ãàëìàäû. Áó ìöùöì âÿñèãÿíèí âàñèòÿñèëÿ
Åëäÿíèç õàíÿäàíûíûí ãÿñáêàð áèð õàíÿäàí îëäóüó âÿ òàú-òàõòû áàøãàëà-
ðûíäàí îüóðëàäûüû ìöñÿëìàíëàðà ìÿëóì îëäó. Áóíà ýþðÿ äÿ èñëàìûí
øàí-øÿðÿôèíè ãàëäûðìàã ö÷öí Àëëàù òÿðÿôèíäÿí êþìÿê åäèëÿí âÿ õÿëè-
ôåéè-ðóéè-çÿìèí âÿ ÿìèðÿëìþìèíèí òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã åäèëÿí áàéðàüûí
ÿòðàôûíà, éÿíè ÿëàùÿçðÿò Òîüðóëóí âÿ îüëó Ìÿëèêøàùûí ÿòðàôûíà éûüûø-
ìàã ëàçûìäûð.
Õÿòèá ñþçöíö áèòèðäè. Úàìààòûí è÷ÿðèñèíäÿí:
“Äîüðóäóð! Äîüðóäóð! Éàëàí äåéèë êè?! — êèìè ñþçëÿð ÷îõ àç åøèäè-
ëèðäè.
Íèçàìè Ôÿõðÿääèí âÿ ßëàÿääèíëÿ áÿðàáÿð áèð òÿðÿôäÿ îòóðóá õÿòèáÿ
ãóëàã àñûðäû. Î, Ôÿõðÿääèíÿ òÿðÿô äþíöá éàâàøäàí:
— Õÿòèáÿ úàâàá âåðìÿìÿê îíóí ôèêðè âÿ ðàçûëàøìàã êèìèäèð, — äå-
éÿðÿê àéàüà ãàëõäû âÿ äàíûøäû:
— Òîüðóë áèð àç ÿââÿë Àðàíäà îëäóüó çàìàí, ùàçûðäà õÿòèáèí âà-
ñèòÿñè èëÿ äåìÿê èñòÿäèéè ñþçëÿðè äåìÿêäÿí ãîðõäó âÿ éàèíêè óòàíäû.
Õÿòèá ùÿçðÿòëÿðèíèí áèçÿ îõóäóüó òÿìèíàò âÿðÿãÿñèíèí ãóðó áèð êàüûç
îëìàãäàí áàøãà ùå÷ áèð ÿùÿìèééÿòè éîõäóð. Åëäÿíèçèí áåëÿ áèð òÿìèíàò
âåðìÿñè ùÿð êÿñ ö÷öí àéäûíäûð. Åëäÿíèç þâëàäû áó òÿìèíàòû ùå÷ áèð çà-
ìàí ïîçìàìûøëàð. Îíëàð ùå÷ áèð çàìàí þçëÿðèíè ïàäøàù åëàí åòìÿäèëÿð.
Ëàêèí îíëàð èøäÿ ýþñòÿðäèëÿð êè, áèð ùþêìäàð îëàðàã Òîüðóëäàí äàùà
àäèë, äàùà áàúàðûãëûäûðëàð.
381

Õÿòèá ùÿçðÿòëÿðè þç ñþçëÿðèíäÿ Åëäÿíèç õàíÿäàíûíû òàú-òàõò îüðóñó
àäëàíäûðäû. ßëèíÿ áàõàíäà òàú-òàõòûí þçö ÿñàñûíäàí îüóðëóã áèð øåéäèð.
×öíêè îíó ùå÷ êÿñ ñàòìàìûø âÿ ùå÷ êÿñ äÿ ïóë âåðèá îíó àëìàìûøäûð.
Òàõò âÿ òàú éàðàäûëäûüû ýöíäÿí áÿðè îíó áèð ùþêìäàð î áèðè ùþêìäàðûí
áàøûíäàí ãàïìàãäàäûð.
Õÿòèá ùÿçðÿòëÿðè îíó áèëìÿëèäèð êè, òàúûí âÿ òàõòûí þçöíäÿ ùå÷ áèð
ãèéìÿò éîõäóð, ãèéìÿò îíó äàøûìàãäà îëàí ùþêìäàðûí áàúàðûüûíäàäûð.
Ùàçûðäà Òîüðóëóí äàøûäûüû òàú ö÷öíúö êÿðÿäèð êè, îíóí áàøûíäàí ôûðëà-
íûá éåðÿ äöøöð, çÿíí åäèðÿì êè, éåíÿ äÿ äöøÿúÿêäèð. ×öíêè òàúûí àüûð-
ëûüûíû ÷ÿêÿ áèëÿí âÿ òàúûí òÿëÿáëÿðèíÿ úàâàá âåðÿ áèëÿí áàø Òîüðóëäà
éîõäóð âÿ îëà äà áèëìÿç, ÷öíêè áèç Òîüðóëó ëàçûìûíúà òàíûéûðûã.
Ùþêìäàðëàð àíúàã õàëãûí èðàäÿñèíè èôàäÿ åòäèéè çàìàí õàëãûí òÿðÿ-
ôèíäÿí òÿñäèã åäèëèðëÿð. Òîüðóë èñÿ áèð íå÷ÿ êÿðÿ òàõòà ÷ûõûá éåíÿ äÿ
äöøìöø, ëàêèí áó ìöääÿòäÿ õàëãûí èøèíÿ éàðàéà áèëÿúÿê áèð ùþêìäàð
îëäóüóíó ýþñòÿðÿ áèëìÿìèøäèð.
Õàëãûìûç ùþêìäàðû òàú-òàõòû èëÿ éîõ, èøè âÿ ÿäàëÿòè èëÿ òàíûìàëûäûð.
Íèçàìèíèí ñþçëÿðèíäÿí ñîíðà õàëã è÷ÿðèñèíäÿí:
“Äîüðó äåéèð! Äîüðó äåéèð!” — ñÿñëÿðè åøèäèëäè.
***
Ýþçÿë, âÿëèÿùäèí êÿäÿðëÿðèíè äàüûòìàã ö÷öí òÿñÿëëè âåðèá äåéèðäè:

— Àòàíäàí âÿ ÿìèíäÿí àðòûã îëà áèëìÿúÿéÿêñÿí. Îíëàðûí èêèñè äÿ
ãÿùðÿìàí âÿ áàúàðûãëû ùþêìäàðëàðäû. Ëàêèí éàõàëàðûíû âàõòñûç þëöìöí
ïÿíúÿñèíäÿí ãóðòàðà áèëìÿäèëÿð. Îíëàðûí ùÿéàòû ìöùàðèáÿëÿð, ãèéàìëàð,
öñéàíëàð è÷ÿðèñèíäÿ ñöðòöëöá ìÿùâ îëäó. Îíëàð äöíéàäà àäè áèð êÿíäëè
ãÿäÿð äÿ ðàùàòëûã ýþðìÿäèëÿð. Ñÿí ýþðöðñÿí êè, þçö ùå÷ áèð øåéäÿí èáà-
ðÿò îëàí òàõò-òàú, ÷îõ áàùà ãèéìÿòÿ ìàë îëóð. Àòàí âÿ ÿìèí áóíëàð ö÷öí
þç úàíëàðûíû âåðäèëÿð.
Âÿëèÿùä êÿäÿðëè áàøûíû ãàëäûðûá àù ÷ÿêäè âÿ àíàñûíûí öçöíäÿí þïÿðÿê:
— Áóíëàðûí ùàìûñû äîüðóäóð, — äåäè. — Ìÿíè êÿäÿðëÿíäèðÿí ÿñàñ
ìÿñÿëÿ àòàìûí âÿ ÿìèìèí áó ìÿìëÿêÿò óüðóíäà úàíëàðûíû âåðäèêëÿðè
âÿ íÿòèúÿäÿ òàú-òàõò îüðóñó àäëàíäûðûëìàëàðûäûð.
— Ñÿí Òîüðóëäàí ìààø àëàí áåø-ö÷ íÿôÿðèí äåäèêëÿðèíè äåéèë, áþéöê
áèð õàëãûí âÿ áþéöê áèð øàèðèí äåäèêëÿðèíè íÿçÿðÿ àëìàëûñàí.
Áó ùàëäà Òÿëèÿ è÷ÿðè ýèðäè. Ýþçÿë îíó êÿäÿðëÿíäèðìÿìÿê ö÷öí
ñþùáÿòè äÿéèøäè, ëàêèí îíñóç äà Òÿëèÿ êÿäÿðëè èäè. Î, õÿòèáèí Ñÿíúÿð úà-
382

ìåñèíäÿ äåäèéè ñþçëÿðè åøèòìèøäè. Ýþçÿë, Òÿëèÿíèí äîäàãëàðûíäàí þïÿ-
ðÿê äåäè:
— Ýÿíúÿ àðòûã èñòèäèð, ñèçè êÿíäÿ êþ÷öðìÿê ö÷öí ýÿëäèì, áèð-èêè àé
×îáàíãàéàäà éàøàéàðñûíûç. Ñÿí áèçèì åëèí éàéëàüûíû ýþðìÿìèñÿí.
Îðàäà áàøãà áèð ùÿéàò âàðäûð. Ùÿì äÿ òàðèõè áèð éåðäèð. Îðà áèçèì áà-
áàìûçûí òàïûëäûüû äàüäûð.
Ýþçÿë ×îáàíãàéà äàüûíûí òàðèõè ùàããûíäà óçóí-óçàäû òÿôñèëàò
âåðäè. Òÿëèÿ, äîüðóäàí äà, éàéû ×îáàíãàéà äàüûíäà êå÷èðìÿéè ãÿðàðà
àëäû. Ëàêèí âÿëèÿùä ùå÷ áèð ñþç äàíûøìûðäû, î éàëíûç äöøöíöð âÿ åâè äî-
ëàøûðäû.
Ýþçÿë, Íèçàìèíèí àèëÿñèëÿ ýþðöøìÿê ö÷öí áàøãà îòàüà êå÷äè,
âÿëèÿùä èëÿ Òÿëèÿ èñÿ ñàêèò-ñàêèò áèð-áèðèíèí öçöíÿ áàõûðäûëàð. Íÿùàéÿò,
âÿëèÿùä Òÿëèÿéÿ éàõûíëàøàðàã ñîðóøäó:
— Òÿëèÿ, ñÿí áèð êÿíäëè îüëóíó ñåâèì îíóíëà éàøàéà áèëÿðñÿíìè?
Òÿëèÿ ãàðà âÿ ùåéðÿòëè ýþçëÿðèíè âÿëèÿùäÿ òÿðÿô ÷åâèðèá ñîðóøäó:
— Î êÿíäëè îüëó êèìäèð?
— Ùàçûðäà ìÿí ÿí àäè áèð êÿíäëè îüëóéàì. Ùàçûðäà ìÿíäÿí ôÿãèð
âÿ éîõñóë áèð àäàì éîõäóð. Ìÿí ùàçûðäà àíàìûí ùèìàéÿñèíäÿ âÿ áèð
øàèðèí ãîíàãëûüûíäà éàøàìàãäàéàì.
— Ñÿí áèð ùþêìäàð îëìàñàéäûí, ñÿíè äàùà àðòûã ñåâÿ áèëÿðäèì. Ùÿð-
ýàù èíäèéÿ ãÿäÿð àíàíûçûí ùèìàéÿñèíäÿ éàøàäûãñà äà, áóíäàí ñîíðà þç
ùèìàéÿìèçäÿ éàøàéà áèëÿðèê. ßúÿáà, áèç èøëÿìèðäèêìè? Áàøãàëàðû èëÿ
áÿðàáÿð Ïöñÿðàí êÿíäèíäÿ âÿçèôÿìèçè áèòèðìèðäèêìè?! Øöêöð îëñóí,
èêèìèç äÿ ýÿíú, èêèìèç äÿ ñàüëàì áÿäÿíëèéèê. Áèçÿ ùå÷ áèð øåé ëàçûì
äåéèë. Ìÿí àíúàã ñÿíè ñåâèðÿì, áóíà ýþðÿ äÿ íÿ éîõñóëëóã, íÿ äÿ çÿù-
ìÿòèí àüûðëûüû ìÿíè ãîðõóòìàéûð. Ùÿð áèð ôèêðè áàøûíäàí àò, ãîé áó
ãåéëè-ãàëëû ìÿìëÿêÿò Òîüðóëóí þçöíÿ âÿ îüëóíà ãàëñûí.
Ùÿéÿòäÿí Íèçàìèíèí ñÿñè ýÿëäè, Òÿëèÿ î áèðè îòàüà êå÷äè. Íèçàìè
è÷ÿðè ýèðäèéè çàìàí Ýþçÿë äÿ îòàüà ýèðäè. Íèçàìè îíäàí êÿíäèí âÿçèé-
éÿòèíè âÿ ãîúà Úàíïîëàäûí ñÿùùÿòèíè õÿáÿð àëäû.
Ýþçÿë áöòöí ñóàëëàðà úàâàá âåðÿíäÿí ñîíðà íÿ ö÷öí ýÿëäèéèíè èçàù
åäÿðÿê äåäè:
— Ùàâàëàð èñòè êå÷äèéè ö÷öí óøàãëàðû âÿ ñèçèí àèëÿíèçè ×îáàíãàéàéà
êþ÷öðìÿê ö÷öí ýÿëäèì. Ìöìêöí îëñàéäû, ñèçèí þçöíöç äÿ áèð íå÷ÿ àé
î òÿðÿôäÿ âàõò êå÷èðÿðäèíèç, îðàéà ùÿð òÿðÿôäÿí øàèðëÿð âÿ àëèìëÿð ýÿëèð-
ëÿð. Ñèç äÿ áèð àç îðàäà ãàëûí.
Íèçàìè áèð àç ôèêèðëÿøèá:
383

— Èñòèäèð, ëàêèí òÿÿññöô åäèðÿì êè, óøàãëàð ýåäÿ áèëìÿéÿúÿêäèð. Îí-
ëàðûí ãàáàãäà áþéöê âÿ óçóíâàõòëû ñÿôÿðëÿðè âàðäûð, — äåäè.
Ýþçÿë äÿ, îüëó âÿëèÿùä äÿ äóðóá áàõûðäûëàð, ñÿôÿðèí íÿ êèìè áèð ñÿ-
ôÿð îëäóüó áàðÿñèíäÿ ñîðóøìàüà úöðÿò åòìèðäèëÿð. Íÿùàéÿò, éåíÿ äÿ
Íèçàìè ñöêóòó ïîçàðàã äåäè:
— Ìÿìëÿêÿòèìèçäÿ ùþêóìÿò áàøûíà êå÷ÿ áèëÿúÿê íöôóçëó âÿ
õàëãûí åòèìàä åäÿ áèëÿúÿéè øÿõñèééÿòëÿð éîõäóð. Ñöíè íöôóç âÿ ñöíè
åòèìàä âàñèòÿñè èëÿ ùþêóìÿò áàøûíà êå÷èðèëÿí àäàìëàð èäàðÿ åäÿúÿéè
õàëãûí åòèìàä âÿ ìÿùÿááÿòèíè ãàçàíà áèëìÿçëÿð. Òÿçÿ áèð õàíÿäàí
éàðàòìàã ôèêðèíÿ òÿðÿôäàð äåéèëÿì. Àçÿðáàéúàíûí ãîíøó ùöäóäëàðûíäà
îëàí ñèéàñè âÿçèééÿòèí áó ôèêðÿ èìêàí âåðìÿéÿúÿéèíè áèëèðÿì. Äàõèëè
èüòèøàøëàð âÿ Òîüðóëóí ñÿðõîøëóüó íÿòèúÿñèíäÿ éàðàäûëàí âÿçèééÿò,
Àçÿðáàéúàí àòàáÿéëèéèíè Øÿðãäÿ èêèíúè äÿðÿúÿëè áèð ùþêóìÿò äÿðÿúÿ-
ñèíÿ ýÿòèðäè. Ùàëáóêè áèç, õèëàôÿò ìÿñÿëÿñè þëäöéö çàìàí, äàùà äà äèð-
÷ÿëìÿëè èäèê.
Ëàêèí ùþêìäàðûí çÿèôëèéè âÿ îíóí áèð ãàäûí ÿëèíäÿ îéóíúàã îëìàñû,
áèçè áó ãÿäÿð ÿëâåðèøëè áèð ôöðñÿòäÿí èñòèôàäÿ åòìÿéÿ áóðàõìàäû. Ñèéàñè
âÿçèééÿòèìèç õàðàáëàøäûãúà, âàõòû èëÿ áöòöí Iÿðã ìÿìëÿêÿòëÿðèíè ùåé-
ðÿòÿ ýÿòèðÿí ìÿäÿíèééÿòèìèç äÿ, äàð áèð ÷ÿð÷èâÿ è÷ÿðèñèíÿ ñûõûëûá ñþí-
ìÿêäÿäèð.
Âÿçèééÿòèí àüûðëûüû àëòûíäà êþùíÿëÿð ÿçèëèá àðàëûãäàí ÷ûõäû. Ìöúè-
ðÿääèíëÿð, Ôÿëÿêèëÿð, ßáöëöëà âÿ Õàãàíèëÿð àðòûã éîõäóð, îíëàð áèçèì áó
ãåéëè-ãàëëû ìöùèòèìèçëÿ âèäàëàøûá ýåòäèëÿð.
Õàëãû àäè ùÿéàòûíà ãàéòàðìàã ö÷öí õàëã èëÿ áèðëèêäÿ èøëÿéÿúÿê
ìþùêÿì ÿëëÿð ëàçûìäûð. Ùÿðýàù áåëÿ áèð ÿëè þçöíäÿ ùèññ åäèðñÿíñÿ,
Àçÿðáàéúàí õàëãû ñÿíÿ êþìÿê âåðìÿéÿ ùàçûðäûð.
Õàëãûí åòèìàäûíû ñÿíèí ÿòðàôûíäà ñÿôÿðáÿðëèéÿ àëìàüà ñþç âåðèðèê.
Ñÿíèí àðõàíäà äóðàí ãûëûíúëàð, øÿðã þëêÿëÿðèíäÿ òàíûíìûø ãàëèá àäàì-
ëàðûí ÿëèíäÿäèð. Ëàêèí ãàëèáëÿðèí àðõàëàíìàñû ö÷öí ìþùêÿì âÿ ñàðñûë-
ìàç áèð ñöòóí ëàçûìäûð êè, î äà ùþêìäàðäàí èáàðÿòäèð. Ñÿíèí úöðÿò âÿ
ãÿùðÿìàíëûüûíëà òàíûøàì, ñÿí Ãûçûë Àðñëàíûí òÿðáèéÿñè èëÿ áþéöäöí,
áóíà ýþðÿ õàëãûí èðàäÿñè èëÿ èøëÿéÿ áèëÿúÿéèíÿ èíàíûðàì.
Âÿëèÿùä Íèçàìèíèí ôèêðèíè áèëÿíäÿí ñîíðà þç ôèêðèíè ÿëàâÿ åäÿðÿê
äàíûøäû:
— Ùàçûðäà úÿìèééÿò Òîüðóëóí ÿòðàôûíäàäûð, õàëã þç çÿðÿðèíÿ îëñà
áåëÿ, òÿçÿëèéè ñåâèð. Ìÿëèêøàùûí Òÿáðèçäÿ îòóðóá Ãûçûë Àðñëàíû ÿâÿç åò-
384

ìÿñè Úÿíóáè àçÿðáàéúàíëûëàð ö÷öí áèð òÿçÿëèêäèð. Áèçèì õàíÿäàíûìûçûí
þìðö áèð ÿñðÿ áåëÿ ÷àòìàäû. Çàìàíûí àçëûüûíà áàõìàéàðàã èãáàë äþâ-
ðöìöç ñþíìÿéÿ öç òóòìóøäóð.
Åëÿ çÿíí åäèðÿì êè, Òîüðóëóí ÿòðàôûíäà éûüûëìûø úÿìèééÿòè ùå÷ áèð
àùÿíðöáà þç òÿðÿôèíÿ ÷ÿêÿ áèëìÿç.
Íèçàìè ýöëöìñÿéÿðÿê íÿâàçèøêàð áèð ñóðÿòäÿ âÿëèÿùäÿ éàíàøûá:
— Þçöíö øàøûðìà, ùþêìäàðäà ìÿòàíÿòëè áèð ãÿëá îëìàëûäûð, — äåäè.
— Òîüðóëóí áÿëàñû äà îðàñûíäàäûð êè, îíóí ÿòðàôûíäà éûüûëàíëàðûí úÿðýÿ-
ñèíäÿ õàëã éîõäóð, õàëã áèçèì òÿðÿôèìèçäÿäèð. Îíóí ÿòðàôûíäàêûëàð õàë-
ãûí þçö äåéèë, õàëãûí èãáàëû öçÿðèíäÿ àëûø-âåðèø åäÿíëÿðäèð.
Ôÿõðÿääèíëÿðèí ãûëûíúëàðûíûí øÿôÿãè Éÿçäêöðä ãàëàñûíûí1 áöðúöíäÿí
Àðàç ÷àéû äàëüàëàðû öçÿðèíäÿ ÿêñ åòäèéè çàìàí, âÿëèÿùä Òîüðóëóí ÿòðà-
ôûíäàêû àëûø-âåðèø÷èëÿðè þç àéàüûíûí àëòûíäà ýþðÿúÿêäèð. Ùàçûðäà ñÿíè
òÿáðèê åäèðÿì, áó ýöí, Òîüðóëóí òÿøÿááöñëÿðèíèí ÿëåéùèíÿ îëàðàã Àðàí
õàëãû ñÿíè ùþêìäàð åëàí åòäè. Ùàçûðëûüûíû ýþð, éàõûí ýöíëÿðäÿ Íàõ÷ûâàí
øÿùÿðèíÿ ùÿðÿêÿò åäÿúÿêñÿí. Íàõ÷ûâàíëûëàð áèçèìëÿ ùÿìôèêèðäèðëÿð.
Îíëàð Åëäÿíèç õàíÿäàíûíûí äîñòëàðûäûð. Áàáàí Åëäÿíèçèí íöôóçó éåíÿ
äÿ Íàõ÷ûâàíäà ùþêì ñöðìÿêäÿäèð2. Áàáàíûí äîñòëàðû éåíÿ äÿ áàáàíà
áÿñëÿäèêëÿðè ùþðìÿòè îíóí ãÿáðèíÿ äÿ áÿñëÿéèðëÿð. Áó ñÿôÿðäÿ áþéöê
àíàí Ìþìèíÿ õàòóíóí3 ãÿáðèíè äÿ çèéàðÿò åäÿðñÿí.
Âÿëèÿùä âÿ àíàñû Ýþçÿë þç ãóëàãëàðûíà èíàíìûðäûëàð, åéíè çàìàíäà
Íèçàìèíèí ÿñëè îëìàéàí áèð ìÿñÿëÿ ùàããûíäà äàíûøìàäûüûíû äà áèëèð-
äèëÿð.
Íàùàð âàõòû èäè, Ýþçÿëèí ýÿëìÿñè ìöíàñèáÿòèëÿ êè÷èê áèð çèéàôÿò òÿð-
òèá åäèëìèøäè. Çèéàôÿòäÿ Ýþçÿëèí ãàðäàøû Ôÿõðÿääèí, Äèëøàä, ßëàÿääèí
âÿ îíóí ãàäûíû Ñöñÿí èøòèðàê åäèðäèëÿð.
Òÿëèÿ éåìÿê îòàüûíà ýèðäèéè çàìàí, Íèçàìè îíóí ñà÷ëàðûíû ñûüàëëà-
éàðàã:
— Àçÿðáàéúàí òàú-òàõòûíûí ýÿíú ìÿëÿêÿñèíè òÿáðèê åäèðÿì, — äå-
äèêäÿ çèéàôÿòäÿêèëÿð ßáóáÿêðè âÿ îíóí ãàäûíû Òÿëèÿíè òÿáðèê åòäèëÿð.
__________
1
É ÿ ç ä ê ö ð ä ã à ë à ñ û — Íàõ÷ûâàíûí úÿíóá øÿðãèíäÿ âàãå ïàë÷ûãäàí äöçÿëìèø áþ-
éöê áèð ãàëàäûð. Ãàëàíûí ñàñàíèëÿðäÿí 3-úö Éÿçäêöðä (632-651) òèêäèðìèøäèð. Ùàçûðäà
õÿðàáÿäèð.
2
Åëäÿíèç õàíÿäàíû áèðèíúè äÿôÿ ùþêóìÿòè Íàõ÷ûâàíäà ÿëëÿðèíÿ àëìûøëàð. Àòàáÿé
Åëäÿíèçèí ìÿãáÿðÿñè Íàõ÷ûâàíûí ãÿðá òÿðÿôèíäÿäèð.
3
Åëäÿíèçèí ãàäûíû Ìþìèíÿ õàòóíóí ìÿãáÿðÿñè äÿ Íàõ÷ûâàíäàäûð.
385

***
Ýöíîðòà íàìàçûíäàí ñîíðà âÿëèÿùä áèðèíúè êÿðÿ Ýÿíúÿ ìÿñúèäèíäÿ

ýþðöíäö. Î, Íèçàìè âÿ Ôÿõðÿääèíëÿ áÿðàáÿð ìèíáÿðèí ñàü òÿðÿôèíäÿ
ñàëûíìûø äþøÿêëÿðèí öñòöíäÿ îòóðäó.
Ìÿñúèäèí è÷ÿðèñèíäÿ òÿçÿ àäàìëàð, õàðèúèíäÿ èñÿ áèð ÷îõ ñèëàùëûëàð
ýþçÿ ÷àðïûðäû. Ùàêèìÿ ìÿõñóñ äþøÿéèí öñòöíäÿ áàøãà ùàêèì îòóðìóø-
äó, ùÿòòà õàòèáèí äþøÿéèíèí öñòöíäÿ äÿ áàøãà áèð õÿòèá ýþðöíöðäö.
Õàëã, Òîüðóë òÿðÿôèíäÿí Ýÿíúÿéÿ òÿéèí åäèëìèø ùàêèìëÿ áÿðàáÿð,
õÿòèáèí äÿ Ýÿíúÿäÿí ñöðýöí åäèëäèéèíè âÿ éåðëÿðèíÿ áàøãàëàðûíûí òÿéèí
îëóíäóüóíó áèëìèðäè. Íÿùàéÿò, õÿòèá ìèíáÿðÿ ÷ûõûá õöòáÿ îõóäó âÿ
õöòáÿñèíäÿ Òîüðóëóí ÿâÿçèíäÿ Úàùàí ïÿùëÿâàí Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí
îüëó ßáóáÿêð Íöñðÿòÿääèíèí àäûíû ÷ÿêäè. Ìÿñúèääÿ áèð ýóðóëòó ãîïäó.
Ðàçû ãàëàíëàð âÿ ðàçû ãàëìàéàíëàðûí ñÿñëÿðè áèð-áèðèíÿ ãàðûøìûøäû. Áÿ-
çèëÿðè îòóðäóüó éåðäÿ, áÿçèëÿðè èñÿ àéàã öñòöíäÿ îëàðàã õÿòèáÿ òÿðÿô äþ-
íöá ãûøãûðûðäû. Áó âÿçèééÿò äàâàì åòäèêúÿ âÿëèÿùäèí öðÿéè ÷ûðïûíûðäû, î,
áó ìÿñÿëÿíèí ùàçûðëàíìàìûø áèð ùàëäà õàëãà òÿãäèì îëóíäóüóíó ùèññ
åäèð âÿ áóíóí ôÿíà íÿòèúÿñèíäÿí ãîðõóðäó.
Íèçàìè áó ãàðìàãàðûøûã ñÿñëÿðèí äàâàì åòäèéè çàìàí íÿ èñÿ Ôÿõ-
ðÿääèíèí ãóëàüûíà ïû÷ûëäàäû. Áóíäàí ñîíðà Ôÿõðÿääèí ìèíáÿðèí éàíûí-
äàí àéàüà ãàëõäû, áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ àéàã öñòöíäÿ äóðóá ñÿñ ýÿëÿí âÿ
ãûøãûðûãëàð åøèäèëÿí òÿðÿôëÿðè ýþçäÿí êå÷èðäè, ãûøãûðàíëàðûí êèìëÿðäÿí
èáàðÿò îëäóüóíó þéðÿíäè âÿ ñîíðà äà ÿëèíè éóõàðû ãàëäûðûá “ñàêèò îëóí”
èøàðÿñèíè âåðäè.
Áèð àíäà ñÿñëÿð êÿñèëäè, Ôÿõðÿääèí äàíûøìàüà áàøëàäû:
— Òÿê-òÿê àäàìëàð þç èãáàëûíûí êèìëÿðèí ÿëèíäÿ îëäóüóíó éîõëà-
ìàüà ùàãëûäûð. Áó ýöí ìÿñúèääÿ ãûøãûðàíëàðû òÿíãèä åòìÿéÿ ùå÷ êÿñèí
ùàããû éîõäóð, ðàçû ãàëàí âÿ ðàçû ãàëìàéàíëàð åéíè äÿðÿúÿäÿ ùàãëûäûð-
ëàð. Ùÿãèãÿòëÿð àíúàã èõòèëàôëàðûí è÷ÿðèñèíäÿí ñöçöëöá ÷ûõàíäàí ñîíðà
ïàðëàéà áèëÿð. Ùàçûðäà òÿê-òÿê øÿõñëÿðèí ìÿñÿëÿñè äåéèë, áþéöê áèð
ìÿìëÿêÿòèí ìÿñÿëÿñè ùÿëë îëóíóð. Áóíà ýþðÿ äÿ ùå÷ áèð êÿñè ñöêóòà
ìÿúáóð åòìÿê îëìàç. ßí ÿââÿë ìÿí õÿòèá úÿíàáëàðûíûí ßáóáÿêð Íöñ-
ðÿòÿääèí ùàããûíäà îõóäóüó õöòáÿ ÿòðàôûíäà äàíûøìàã èñòÿéèðÿì.
Ùàçûðäà ùþêìäàðëûãäàí äöøöðöëìÿñèíè ãÿðàðà àëäûüûìûç Òîüðóëóí
ùÿéàò âÿ ôÿàëèééÿòè áóðàäà îòóðàíëàðûí ùå÷ áèðèñèíÿ ýèçëèí äåéèëäèð. Òîü-
ðóë èäàðÿåäèúèëèê ãàáèëèééÿòèíÿ ìàëèê îëàí áèð àäàì äåéèëäèð.
386

Îíó äàèìà Åëäÿíèç õàíÿäàíûíûí öçâëÿðè èäàðÿ åäèðäèëÿð. Ëàêèí,
åéíè çàìàíäà; î áàøãàëàðû òÿðÿôèíäÿí äÿ èäàðÿ îëóíìàãäà èäè.
Ùÿëÿ Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí äþâðöíäÿí áÿðè î, Õàðÿçìøàùûí õÿôèé-
éÿñè Çÿùèðÿääèí Áÿëõèíè âÿ Èðàí øàèðè Êÿìàëÿääèíè þç éàíûíäà ñàõëàéûá
áèçèì èãáàëûìûçû îíëàðûí ìÿñëÿùÿòè èëÿ ùÿëë åäèðäè1.
Ìÿìëÿêÿòèí öçÿðèíÿ áàøëàíàí ùöúóìëàðûí ñÿáÿáëÿðè éîõëàíäûüû
çàìàí, Òîüðóëóí äÿéÿðñèçëèéè áèð äàùà ìåéäàíà ÷ûõìûø îëóð. Òîüðóë þç
õÿéàíÿòè èëÿ áèç àçÿðáàéúàíëûëàðû áèð íå÷ÿ äÿôÿ ãàíëû ìöùàðèáÿëÿðÿ
ìÿúáóð åòìèøäèð. Áèç áöòöí ìöùàðèáÿëÿðäÿ ãàëèá ýÿëìèøèê. Ëàêèí îíóí
áèçäÿí ýèçëèí îëàðàã äöøìÿíëÿðèìèçëÿ áàøëàäûüû ìöíàñèáÿò éåíÿ äÿ áèçè
ìÿüëóá åòäèðìèø âÿ òþêöëÿí ãàíëàðûí ùÿäÿð ýåòìÿñèíÿ ñÿáÿá îëìóøäóð.
Ùàçûðäà áþéöê áèð ïàäøàùëûã äàüûëìàã öçðÿäèð. Ðåé ìÿìëÿêÿòè Õà-
ðÿçì øàùû Ñóëòàí Òÿêèøèí ÿëèíäÿäèð. Ùÿìÿäàíäà èðàãëûëàð ùþêì ñöð-
ìÿêäÿäèð. Ôàðñ þëêÿëÿðè Èðàí âÿòÿíïÿðâÿðëÿðèíèí ÿëèíÿ êå÷ìÿê öçðÿäèð.
Òîüðóëóí þçö èñÿ Òÿáðèçäÿ îòóðóá þç ìÿìëÿêÿòèíèí ÿëåéùèíÿ, áèçèì
ÿëåéùèìèçÿ òÿáëèüàò àïàðìàãëà ìÿøüóëäóð.
Áó âÿçèééÿòè íÿçÿðÿ àëàðàã ñàêèò îòóðìàüûìûç, ìÿìëÿêÿòÿ ãàðøû
òàðèõè áèð õÿéàíÿòäèð. Áóíà ýþðÿ äÿ ìÿí, þçëÿðèíè äÿéÿðëè âÿ ôÿàëèééÿò-
ëè, èäàðÿ÷è âÿ ÷àëûøãàí ýþñòÿðÿ áèëìèø Åëäÿíèç õàíÿäàíûíäàí áèð íÿôÿðèí
ùþêìäàðëûüà òÿéèí îëóíìàñûíû òÿêëèô åäèðÿì. Î, Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí
îüëó ßáóáÿêð Íöñðÿòÿääèíäèð. Âàõòèëÿ âÿëèÿùäëèéèíè òÿñäèã åòäèéèìèç
ýÿíúäèð.
Ôÿõðÿääèí áóíó äåéÿðÿê ßáóáÿêðèí ÿëèíäÿí òóòóá àéàüà ãàëäûðäû.
Áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ Ôÿõðÿääèíëÿ ßáóáÿêð àéàã öñòöíäÿ äóðäóëàð. Íÿ
“ùÿ”, íÿ äÿ “éîõ” äåéÿí âàð èäè.
Íÿùàéÿò, Íèçàìè âÿçèééÿòè äÿéèøìÿê ö÷öí àüàéà ãàëõûá ßáóáÿê-
ðèí éàíûíà ýÿëäè âÿ îíóí ÿëèíäÿí òóòóá ìÿñúèä õàëãûíà ìöðàúèÿò åòäè:
— ßââÿëúÿ òÿçÿ ùþêìäàðà ìÿíèì þçöì áåéÿò åäèðÿì! — äåäè.
Íèçàìèäÿí ñîíðà Ôÿõðÿääèí, ßëàÿääèí âÿ áàøãàëàðû ýÿëèá áåéÿò åò-
äèëÿð. Áåéÿò ìÿðàñèìè ýåúÿ ãàðàíëûã äöøÿíÿ ãÿäÿð äàâàì åòäè.
Ýåúÿ áöòöí øÿùÿð áÿçÿíìèøäè. Êö÷ÿëÿðäÿ, äàìëàðäà ìèíëÿðúÿ
ìÿøÿëëÿð éàíûðäû. Ùþêóìÿò äàèðÿñèíÿ ìÿõñóñ ìåéäàíäàí éöçëÿðúÿ ôè-
øÿíýëÿð ýþéÿ ãàëõûð âÿ òÿçÿ ùþêìäàðûí èø áàøûíà êå÷ìÿñèíè Àðàí õàë-
ãûíà åëàí åäèðäè.
________
1
387

Ùþêóìÿò äàèðÿñèíäÿ ùþêìäàðûí øÿðÿôèíÿ òÿíòÿíÿëè áèð çèéàôÿò âå-
ðèëìèøäè. Çèéàôÿòäÿ Íèçàìè äÿ èøòèðàê åäèðäè. Ýåúÿäÿí áèð íå÷ÿ ñààò
êå÷ìèø áèð äÿñòÿ ãîøóí ùþêìäàðû áþéöê øàèðèí ñàìàíëû ïàë÷ûãëà ñóâàí-
ìûø åâèíÿ ìöøàéèÿò åòäè.
***
Áèð àéäàí áÿðè Øèìàëè Àçÿðáàéúàíûí ùÿð òÿðÿôèíäÿí àõûá Íàõ÷ûâàíà

ýÿëÿí ãîøóí äÿñòÿëÿðè Éÿçäêöðä ãàëàñûíûí ÿòðàôûíäà ãóðóëàí ÷àäûðëàðäà
éåðëÿøèðäè.
Àðàç ÷àéûíûí øèìàë òÿðÿôèíäÿêè ÷ÿìÿíëÿðÿ áàõûëäûüû çàìàí, ùÿð òÿ-
ðÿôäÿ ñûðà èëÿ àü ãàíàäëû êÿïÿíÿêëÿðè õàòûðëàäàí àü ÷àäûðëàðû ýþðìÿê
îëóðäó.
Àòàáÿé ãöëëÿñèíèí áàøûíäà âóðóëàí ãûëûíú âÿ ãÿëÿì íèøàíëû áàéðàã
ÿñäèêúÿ, Åëäÿíèç ìåéäàíûíäà éûüûëàí ìèíëÿðúÿ Íàõ÷ûâàí õàëãû äà:
“Éàøàñûí Ñóëòàí Íöñðÿòÿääèí!” — äåéÿ ãûøãûðûðäû.
Åëäÿíèç ñàðàéûíûí äèøàðû äèâàðëàðû ãèéìÿòëè õàë÷àëàð, èïÿêëÿð âÿ ãó-
ìàøëàðëà áÿçÿäèëìèøäè. Ãàïûíûí áàøûíäàêû êÿðÿíàéõàíà ñÿùÿð, ýöíîðòà
âÿ àõøàìëàð Åëäÿíèç ùþêìäàðëàðûíà ìÿõñóñ àäÿò öçðÿ ÷àëûíûðäû... Ñóë-
òàíûí âÿçèðëÿðè ö÷öí õöñóñè áèíàëàð ùàçûðëàíûð, òÿìèð åäèëèðäè.
Òîüðóë, ßáóáÿêðèí ñóëòàí åëàí îëóíäóüóíó âÿ Íàõ÷ûâàíà áþéöê áèð
îðäó éûüûøäûüûíû åøèäÿðÿê ùÿéÿúàíà äöøäö. Î, þç ñÿùâèíè àíëàäû, ëàêèí
ýåú èäè. Ñÿùâëÿð èñëàù îëóíà áèëÿúÿê ñÿùâëÿðäÿí äåéèëäè. Íÿùàéÿò î, ÷îõ
ýþòöð-ãîéäàí ñîíðà Òÿáðèçäÿí Íàõ÷ûâàíà áèð ùåéÿò ýþíäÿðäè. Ùåéÿò
Çèéàöëìöëê êþðïöñöíäÿí øèìàë òÿðÿôÿ áóðàõûëìàäû. Ôÿõðÿääèí ùåéÿò
ñÿäðèíèí ìÿêòóáóíà úàâàá îëàðàã éàçûðäû:
“Ùåéÿò ãÿáóë åòìÿê âÿ ùÿð ùàíñû áèð ìÿñÿëÿ öçÿðèíäÿ ìöçàêèðÿ

àïàðìàã ö÷öí âÿêèë åäèëìÿìèøÿì”.
Áó ìÿêòóáà úàâàá îëàðàã ùåéÿòèí ýþíäÿðäèéè èêèíúè ìÿêòóáäà äå-

éèëèðäè:
“Ùÿðýàù ùÿøÿìÿòëè Ôÿõðÿääèí ìöçàêèðÿ àïàðìàüà âÿêèë åäèëìÿ-

ìèøäèðñÿ, î çàìàí áèçèì Ýÿíúÿéÿ ýåòìÿéèìèçÿ èìêàí éàðàòñûí. Áèç
ÿëàùÿçðÿò Ñóëòàí Íöñðÿòÿääèíèí þçö èëÿ áÿçè ìÿñÿëÿëÿðè ùÿëë åòìÿê èñ-
òÿéèðèê”.
388

Ëàêèí ùåéÿò áó òÿêëèôÿ äÿ ìöñáÿò áèð úàâàá àëà áèëìÿäè. Ôÿõðÿääèí
áó òÿêëèôÿ âåðäèéè úàâàáûíäà éàçûðäû:
“Ýÿíúÿéÿ ýåòìÿéÿ ëöçóì éîõäóð, ÿëàùÿçðÿò éàõûí ýöíëÿðäÿ Íàõ-
÷ûâàíà âàðèä îëàúàãäûð. Ùåéÿò ýÿëäèéè áàðÿñèíäÿ ìÿðóçÿ åäÿðèê, ùÿðýàù
èúàçÿ âåðÿðñÿ, ùåéÿòèí Íàõ÷ûâàíà ýÿëìÿñè ìöìêöíäöð”.
Ùåéÿò áó úàâàáû àëàíäàí ñîíðà éåíÿ äÿ ãàéûäûá ßëÿìäàð øÿùÿðèíÿ

ýåòäè, ëàêèí Àðàç ÷àéûíûí úÿíóá âÿ úÿíóá-øÿðã ñàùèëëÿðèíäÿ ãóðóëàí ÷à-
äûðëàðûí ñàéû ýåò-ýåäÿ àðòûðäû. Òîüðóë ùÿð åùòèìàëà ãàðøû ùàçûðëûã ýþðöð
âÿ ñèëàùëû ãöââÿ éûüûðäû. Ñóëòàí Íöñðÿääèí Íàõ÷ûâàíà ýÿëÿíäÿí èêè ýöí
ñîíðà Òîüðóë òÿðÿôèíäÿí ýÿëÿí ùåéÿòèí Çèéàöëìöëê êþðïöñöíäÿí êå÷èá
Íàõ÷ûâàíà ýÿëìÿñèíÿ èúàçÿ âåðäè.
Ùåéÿòèí Òîüðóëäàí ýÿòèðäèéè ìÿêòóáóí öñòö Ôÿõðÿääèíèí àäûíà éà-
çûëìûøäû. Áóíà ýþðÿ äÿ Íöñðÿòÿääèí Ôÿõðÿääèíè ÷àüûðûá ìÿêòóáó îíà
òàïøûðäû. Ëàêèí Ôÿõðÿääèí ìÿêòóáó îõóìàãäàí âÿ ùþêìäàðà èçàù åò-
ìÿêäÿí óòàíäû, ÷öíêè ìÿêòóá þç ìöíäÿðèúÿñè åòèáàðèëÿ áþéöê áèð îð-
äóíóí ñÿðêÿðäÿñèíÿ äåéèë, áèð íÿôÿð éîë âóðàíà âÿ ãóëäóðà éàçûëìàëû áèð
ìÿêòóá èäè.
“Ôÿõðÿääèí!
Ìÿí áèëñÿéäèì êè, Øÿðãèí èãáàëû áèð øàèðëÿ áèð Ôÿõðÿääèíèí ÿëèíäÿ
îéóíúàã îëà áèëÿúÿêäèð, ÷îõäàí áó ñÿëòÿíÿòè ñÿíèí áàúûí îüëó ßáóáÿê-
ðÿ òÿñëèì åäÿðäèì.
Ùÿðýàù ñÿí âÿ ñÿíèí ðÿùáÿðèí îëàí øàèð áó úöð äöøöíöðñöíöçñÿ,
ñÿùâ åäèðñèíèç. ×öíêè Øÿðãèí ìöãÿääÿðàòûíû Àðàíäà Ñóëòàí Ñÿíúÿð úà-
ìåñèíÿ éûüûëàí áåø-îí íÿôÿð õÿéàëïÿðâÿð äåéèë, Áàüäàä ñàðàéëàðûíäà
îòóðóá áöòöí èñëàì äöíéàñûíà ùþêì åäÿí ßìèðÿëìþìèíèí ßííÿñèðÿä-
äèíáèëëàùëàð ùÿëë åòìÿëèäèðëÿð. Áóíà ýþðÿ äÿ èñëàì äöíéàñûíäà òÿçÿ
ãàíëàðûí òþêöëìÿñèíÿ èìêàí âåðìÿìÿê ö÷öí ñÿí äÿ, ñÿíèí ðÿùáÿðèí
îëàí Øûõ Íèçàìèëÿð äÿ áó ìÿñÿëÿíè õÿëèôÿíèí ùöçóðóíäà ìöçàêèðÿéÿ
ãîéóá ùÿëë åòìÿëè èäèíèç.
Ëàêèí ñèç èñëàì ãàíóíóíà, àäÿò âÿ ÿíÿíÿéÿ ðèàéÿò åòìÿäÿí, âÿðà-
ñÿò ãàíóíëàðûíûí ÿëåéùèíÿ îëàðàã Òîüðóëóí áàøûíäàêû òàúû ãàïûá áèð
êÿíäëè ãûçûíäàí äîüóëàí ýÿíúèí áàøûíà ãîéìàã èñòÿäèíèç. Ëàêèí òàú ùÿð
áàøäà äóðìàç. Îüóðëóã òàú áèð ýöí àëòûíäàêû áàøû äà þçö èëÿ áÿðàáÿð
àïàðà áèëÿð. Ñÿí àüëûíû áàøûíà éûü! Áèð íÿôÿð óøàüû äöíéàäà þç íÿúàáÿò
âÿ ÿñàëÿòèíè òàíûòìûø îëàí Ñÿëúóã íÿâÿñèíèí ãàðøûñûíà ãîéìàãäàí óòàí.
389

Ñÿí ãÿùðÿìàíëûã àäûíû äàøûéà-äàøûéà òàíûíìûñàí, ãîúà âàõòûíäà áó
øþùðÿòè óúóç ñàòìà, ÷öíêè îíó áèð äàùà ãàçàíìàã âÿ ÿëäÿ åòìÿê ö÷öí
þìðöí êèôàéÿò åòìÿéÿúÿêäèð. Þç øþùðÿòèíè òàìàìëàìàã ö÷öí ìÿìëÿ-
êÿòëÿðèìäÿí áèðèñèíè ýþòöðöá èäàðÿ åò! Ñÿí î øàèðäÿí ÿë ÷ÿê, îíäà áèð éû-
üûí êàüûçäàí áàøãà ùå÷ áèð øåé éîõäóð. Éàõûí çàìàíäà îíóí þçöíö äÿ,
ãàðàëàäûüû êàüûçëàðëà áèðëèêäÿ éàíäûðàúàüàì. Ìÿí ñÿíÿ ÿìð åäèðÿì êè,
ýÿòèðäèéèí ãîøóíëàðû åâëÿðèíÿ ãàéòàðàñàí. Ìÿí ùå÷ âàõò ñèçèí òÿéèí åò-
äèéèíèç âàëèëÿðè òàíûìàéàúàüàì. Ùÿðýàù áó òÿëÿáëÿð éåðèíÿ éåòèðèëìÿç-
ñÿ, ìÿí þç ùöãóãóìó ãîøóí ýöúöíÿ ìöäàôèÿ åäÿúÿéÿì”.
Òîüðóëóí ýþíäÿðäèéè íöìàéÿíäÿëÿð ñàêèò-ñàêèò áàõûðäûëàð, îíëàð
ìÿêòóáóí úàâàáûíû ýþçëÿéèðäèëÿð. Ëàêèí Ôÿõðÿääèí éåíÿ äÿ:
“Úàâàáû ÿëàùÿçðÿòèí þçö âåðìÿëèäèð” — äåäè.
Ùåéÿò ñÿäðè èñÿ ùþêìäàðà ìöðàúèÿòëÿ:
— Áèç ÿëàùÿçðÿòèí ùöçóðóíäàí ìöðÿõõÿñ îëóá, ÿëàùÿçðÿò Òîüðóëóí
ùöçóðóíà íÿ êèìè áèð úàâàáëà ýåòìÿëèéèê? — äåäèêäÿ Íöñðÿòÿääèí äÿ:
— Àçÿðáàéúàí õàëãû Òîüðóë èëÿ ùÿð ùàíñû áèð ìÿñÿëÿ öçÿðèíäÿ ìö-
çàêèðÿ àïàðìàã ö÷öí ìÿíè âÿêèë åòìÿìèøäèð, — äåäè.
***
Ùåéÿòèí Òÿáðèçÿ ãàéûòäûüûíäàí îí ýöí êå÷èðäè. Òîüðóë òÿðÿôèíäÿí

ýþíäÿðèëìèø èêèíúè ùåéÿò Íàõ÷ûâàíà ýÿëäè. Ùåéÿòèí ýÿòèðäèéè èêèíúè
ìÿêòóáóí ìöíäÿðèúÿñè ÿââÿëêè ìÿêòóáà íèñáÿòÿí éóìøàã âÿ ñîéóã-
ãàíëû áèð ñóðÿòäÿ éàçûëìûøäû:
“ßçèç ãàðäàøûìûí îüëó!

Ðÿùìÿòëèê ãàðäàøûì Àòàáÿé Ìÿùÿììÿäèí áó ìÿìëÿêÿò öçÿðèíäÿ
îëäóãúà áþéöê áèð ùàããû âàð èäè. Ñÿí áèëèðñÿí êè, ìÿí îíóí ùàããûíû ùå÷
áèð âàõò èíêàð åòìÿìèøÿì. Ñÿíèí éàøûí àç äà îëñà, Åëäÿíèç õàíÿäàíû-
íûí òàðèõèíè ÷îõ éàõøû áèëèðñÿí. Åëäÿíèç îüëàíëàðûíûí ùå÷ áèðèñè ïàäøàù
îëìàìûøäûð. Îíëàð ñîí ýöíëÿðèíÿ ãÿäÿð ìÿíèì òÿðÿôèìäÿí âÿ õÿëèôÿ
òÿðÿôèíäÿí òÿñäèã åäèëìèø àòàáÿéëèê âÿçèôÿñèíè áèòèðìèøëÿð. Ìÿí ùå÷ áèð
çàìàí áó âÿçèôÿíèí Åëäÿíèç õàíÿäàíû öçâëÿðèíèí ÿëèíäÿí àëûíìàñûíà
òÿðÿôäàð îëìàìûøàì. Ùÿðýàù ãàðäàøûìûí îüëóíóí áèð íàðàçûëûüû âàðñà,
î çàìàí áöòöí àèëÿìèçèí öçâëÿðè áèð éåðÿ éûüûøûá íàðàçûëûüûí ùàãëû âÿ éà
ùàãñûç îëäóüóíó ìöçàêèðÿ åäÿ áèëÿðëÿð. Áó úöð èõòèëàôëàð ãàðäàøûìûí
ñàüëûüûíäà äà áèð íå÷ÿ êÿðÿ áàø âåðìèøäè. Áèç äÿ éûüûëûá þç àðàìûçäà
390

ùÿëë åòìèøäèê. Áöòöí èõòèëàôëàðû ðÿùìÿòëèê àíàìûç Òöðêàí õàòóí ùÿëë
åäÿðäè. Áóíóí ö÷öí äÿ ìÿí ñÿíÿ èêè òÿêëèô åäèðÿì: îíëàðäàí áèðèñè áó-
äóð êè, ìÿñÿëÿíèí ùÿëëèíè éåð öçöíöí õÿëèôÿñèíÿ âÿ ìþìèíëÿðèí ÿìèðèíÿ
òàïøûðàã. Èêèíúèñè äÿ, ñÿí ìÿíèì âÿ îüëóì Ìÿëèêøàù èëÿ áÿðàáÿð ìÿì-
ëÿêÿòèí èäàðÿñèíäÿ ñÿìèìèééÿòëÿ èøòèðàê åëÿ! Ùÿðýàù ñîí òÿêëèôÿ ðàçû-
ñàíñà, î çàìàí ñÿí Øèìàëè Àçÿðáàéúàíû, îüëóì Ìÿëèêøàù èñÿ Úÿíóáè
Àçÿðáàéúàíû èäàðÿ åòìÿëèäèð. Áó ãÿðàðûí öçÿðèíäÿ ñàäèã ãàëìàã ö÷öí
ùÿð ö÷öìöç õÿëèôÿíèí ùöçóðóíäà àíä è÷èá èìçà âåðÿðèê”.
Íöñðÿòÿääèí áó ìÿêòóáó îõóéàíäàí ñîíðà, Òîüðóëà áåëÿ áèð ìÿê-

òóá éàçäûðäû:
“Ìþùòÿðÿì ÿìè!
Ìÿìëÿêÿò àäûíäàí äàíûøìàã ö÷öí ñÿëàùèééÿòëè îëìàéàí òÿê-òÿê
àäàìëàðëà ìöçàêèðÿ àïàðà áèëìÿðÿì. ×öíêè Àçÿðáàéúàí õàëãû áó áà-
ðÿäÿ ìÿíè âÿêèë åòìÿìèøäèð”.
Òîüðóë áó úàâàáû àëàíäàí ñîíðà, ìÿñÿëÿíèí úèääè îëäóüóíó àíëàäû.

Íöñðÿòÿääèíÿ éàçäûüû ö÷öíúö ìÿêòóáóíäà áèð äàùà ýöçÿøòÿ ýåäÿðÿê
éàçûðäû:
“Àðàç ÷àéû ñÿðùÿä îëìàã öçðÿ ñÿíèí Øèìàëè Àçÿðáàéúàí ùþêìäàðû

îëäóüóíó òÿñäèã åäèðÿì”.
Ëàêèí Òîüðóëóí áó ìÿêòóáóíà äà Íöñðÿòÿääèí: “Áó áàðÿäÿ ìöçà-

êèðÿ àïàðìàüà âÿêèë åäèëìÿìèøÿì” — äåéÿ úàâàá âåðìèøäè. Ìÿêòóá âÿ
ìöçàêèðÿëÿð íÿòèúÿñèç ãàëàíäàí ñîíðà ùÿð èêè òÿðÿô ñèëàùà ñàðûëìàüà
áàøëàìûøäû.
Òîüðóëóí Øèìàëè Àçÿðáàéúàí ñÿðùÿäèíÿ éûüäûüû ãîøóí ìèãäàðúà
Ôÿõðÿääèíèí ýÿòèðäèéè îðäóäàí áèð íå÷ÿ ãàò àðòûã èäè. Áóíà ýþðÿ äÿ
Òîüðóë Àðàç ÷àéûíû êå÷èá Øèìàëè Àçÿðáàéúàíà ýèðìÿéè î ãÿäÿð äÿ ÷ÿ-
òèí áèð ìÿñÿëÿ ùåñàá åòìèðäè.
Òîüðóëóí ãîøóíó ö÷ äÿñòÿéÿ àéðûëìûøäû. Îíëàðäàí áèð äÿñòÿñè Úöëôà
êÿíäè ãàðøûñûíäàí Àðàç ÷àéûíû êå÷èá Íàõ÷ûâàíà òÿðÿô ùöúóì åäèð, èêèíúè
äÿñòÿ, Íàõ÷ûâàíûí ãÿðá òÿðÿôèíäÿí ãóðóéà ÷ûõìàüà ÷àëûøûðäû.
Òîüðóëóí ö÷öíúö îðäóñó èñÿ, Õóäà Àôÿðèí êþðïöñöíö êå÷èá Ãàðà-
áàüà ùöúóì åäèðäè. Òîüðóë îðäóëàðû ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ ÷àéû êå÷èá Íàõ-
391

÷ûâàíû ìöùàñèðÿéÿ àëìàã âÿ Íöñðÿòÿääèíè òóòóá Òîüðóëóí éàíûíà àïàð-
ìàã ÿìðèíè àëìûøäû. Ãàðàáàü òÿðÿôèíäÿí Íàõ÷ûâàíà ùöúóì åäÿí äÿñòÿ
ìöâÿôôÿãèééÿò ãàçàíäûüû çàìàí, Íàõ÷ûâàíûí ìöùàñèðÿñè áèòìèø îëà-
úàãäû. ßëàÿääèíèí ñÿðêÿðäÿëèéè àëòûíäà Ãàðàáàüà ýþíäÿðèëÿí ãîøóí áèð
àéëûã ìöùàðèáÿäÿí ñîíðà Òîüðóëóí îðäóñóíó ãîâóá êþðïöäÿí úÿíóá
òÿðÿôÿ êå÷èðìèøäè.
Úóëôàäàí êå÷ÿí Èðàã îðäóñó Íàõ÷ûâàí àëòûíà ãÿäÿð èðÿëèëÿéèá Ãûçûë
Âàíê ìîíàñòûðûíûí àëòûíäà Íöñðÿòÿääèíèí øÿõñÿí èäàðÿ åòäèéè ãîøóíëà
âóðóøóðäó.
Äþðä ýåúÿ âÿ ýöíäöç äàâàì åäÿí ìöùàðèáÿ íÿòèúÿ âåðìÿäèéè çà-
ìàí Ùöñàìÿääèí àòûíû èðÿëè ñöðöá Íöñðÿòÿääèíè ìöùàðèáÿéÿ ÷àüûðäû.
Íöñðÿòÿääèí ãîøóíäàí àéðûëûá Ùöñàìÿääèíèí ãàðøûñûíà ÷ûõäû.
Âóðóøìà éàðûì ñààòäàí àðòûã ÷ÿêäè. Ùöñàìÿääèí ãûëûíúëà Íöñðÿ-
òÿääèíè ÿëèíäÿí éàðàëàäû, ëàêèí Íöñðÿòÿääèí þçöíö øàøûðìàéàðàã ÿìóä-
ëà Ùöñàìÿääèíèí ÷èéíèíäÿí âóðóá ãîëóíó ñûíäûðäû âÿ ãà÷ìàã èñòÿðêÿí
êÿìÿíäëÿ ñàðûéûá éÿùÿðäÿí ýþòöðäö. Èðàãëûëàð íÿ ãÿäÿð ÷àëûøäûñà äà,
Ùöñàìÿääèíè Íöñðÿòÿääèíèí êÿìÿíäèíäÿí ãóðòàðà áèëìÿäèëÿð. Ñÿðêÿð-
äÿëÿðèíè ÿñèð ýþðÿí Èðàã ãîøóíó äÿðùàë ýåðè ãàéûòäû, àðàíëûëàð îíëàðûí àð-
õàñûíà äöøöá äþéÿ-äþéÿ îíëàðû Àðàç ÷àéûíà òþêäöëÿð.
Ôÿõðÿääèí ãÿðá òÿðÿôäÿí Íàõ÷ûâàí àëòûíà ãÿäÿð èðÿëèëÿìèø äöøìÿí
îðäóñóíó ãèñìÿí ãûðûá, ãèñìÿí äÿ ÿìèð ýþòöðäö.
Òîüðóëóí îðäóñó ìÿüëóá îëàðàã úÿíóáà ÷ÿêèëÿíäÿí ñîíðà äèíúëèê
áàøëàäû. Íöñðÿòÿääèí èñÿ îðäóíóí úÿíóáà ùöúóì åòìÿñè ö÷öí ùàçûðëûã
ÿìðèíè âåðäè.
***
Ùöñàìÿääèíèí åäàì åäèëìÿñè ö÷öí Ýÿíúÿäÿí ðàçûëûã ìÿêòóáó

ýÿëäèéè ýöí, Òÿáðèçäÿí äÿ Òîüðóë ýþíäÿðäèéè åë÷è Íàõ÷ûâàíà ýÿëèá
Íöñðÿòÿääèíÿ ìÿêòóá ýÿòèðìèøäè. Òîüðóë þç ìÿêòóáóíäà éàçûðäû:
“Ìÿìëÿêÿò âÿ âÿòÿí õàèíëÿðèíèí ùèéëÿñèíÿ àëäàíàðàã þç âÿëèíåìÿ-

òèíèí öçöíÿ ãûëûíú ÷ÿêäèí âÿ ìèíëÿðúÿ èíñàí ãàíûíûí òþêöëìÿñèíÿ ñÿáÿá
îëäóí.
Åøèòäèéèìÿ ýþðÿ, Ùöñàìÿääèíèí éàðàëàðû ñàüàëàíäàí ñîíðà, ùÿ-
éàòûíà ñóè-ãÿñä åòìÿê õÿéàëûíäàñàí. Ìÿí òþêäöéöí ãàíëàðû ñÿíÿ
áàüûøëàéûðàì, ëàêèí Ùöñàìÿääèíèí ùÿéàòûíû áåø éöç ìèí ãûçûë äèðùÿì
392

ìöãàáèëèíäÿ ìÿíÿ ñàò, î ìöãÿññèð äåéèë, î, þç âÿçèôÿñèíè áèòèðÿí áèð ÿñ-
ýÿðäèð”.
Íöñðÿòÿääèí éàçà áèëìèðäè, ÿëèíäÿí éàðàëû èäè, î, äàéûñû Ôÿõðÿääèíè

÷àüûðûá Òîüðóëóí ìÿêòóáóíà úàâàá éàçìàüû îíà òàïøûðäû. Ìÿêòóáäà
äåéèëèðäè:
“Ñÿí ùå÷ áèð çàìàí áèçèì ö÷öí âÿëèíåìÿò îëìàìûñàí. Áèëÿêñ, õà-
íÿäàíûìûçûí ãûëûíúëàðû ñàéÿñèíäÿ áþéöê íåìÿòëÿðÿ íàèë îëìóñàí. ×öíêè
ñÿíèí þçöí íåìÿò ÿëäÿ åäÿ áèëÿúÿê áèð äÿéÿðÿ ìàëèê äåéèëñÿí. Ìÿì-
ëÿêÿò âÿ âÿòÿíèíè ÿúíÿáèëÿðÿ ñàòìàãëà þç áàøûíû ñàõëàìàã èñòÿéÿí áèð
àäàìûí, áàøãàëàðûíà âÿòÿí õàèíè äåìÿéÿ ùàããû éîõäóð. Ùöñàìÿääèíè
áåø éöç ìèí ãûçûë äèðùÿì ìöãàáèëèíäÿ ñèçÿ âåðÿ áèëìÿéÿúÿéÿì. ×öíêè
î, ìÿìëÿêÿò âÿ âÿòÿí õàèíèäèð. Îíóí åäàì åäèëìÿñè ö÷öí Àçÿðáàéúàí
õàëãû áèð ñÿñëÿ ãÿðàð ÷ûõàðìûøäûð. Îíóí åäàì åäèëìÿñè ýöíö, ìÿëÿêÿ-
íèí Íàõ÷ûâàíà ýÿëäèéè ýöíÿ ãÿäÿð òÿõèðÿ ñàëûíìûøäûð”.
***
Òÿëèÿíèí âÿ Íöñðÿòÿääèíèí àíàñû Ýþçÿëèí òàõò-ðÿâàíû øÿùÿðèí

ìÿðêÿçèíäÿí êå÷äèéè çàìàí, Àòàáÿé ãöëëÿñèíèí ãàðøûñûíäà ìèíëÿðúÿ
ñèëàùëû âÿ ñèëàùñûç õàëãûí äóðäóüóíó ýþðäöëÿð. Îíëàð òàõò-ðÿâàíûí èïÿê
ïÿðäÿñèíè ãàëäûðûá äèøàðû áàõäûãëàðû çàìàí Ùöñàìÿääèíèí äàð àüàúûí-
äàí àñûëäûüûíû ýþðöá îíóí äþøöíäÿêè èðè õÿòëÿ éàçûëìûø ëþâùÿíè îõó-
äóëàð:
“Ùöñàìÿääèí, Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä âÿ Ãûçûë Àðñëàíûí ãÿòëèíäÿ èø-
òèðàê åòäèéè âÿ ìÿìëÿêÿòäÿ ÿúíÿáè ìöäàõèëÿñè ö÷öí èìêàí éàðàòäûüûíà
ýþðÿ, Àçÿðáàéúàí õàëãû òÿðÿôèíäÿí åäàìà ìÿùêóì åäèëìèøäèð”.
Íöñðÿòÿääèí õÿñòÿ èäè, î õÿñòÿëèê éàòàüûíäàí òÿçÿúÿ ãàëõäûüû ö÷öí
Òÿëèÿíè âÿ àíàñû Ýþçÿëè Àòàáÿé Åëäÿíèç ñàðàéûíûí ãàïûñûíäà èñòèãáàë
åäÿ áèëäè. Òÿëèÿ Íöñðÿòÿääèíè õÿñòÿ âÿ éàðàëû ýþðäöéö çàìàí àüëàìàã
èñòÿðêÿí, Ýþçÿë îíóí äîäàãëàðûíäàí þïÿðÿê:
— Þçöíö ÿëÿ àë, ìåùðèáàí ãûçûì! Áèçèì ùÿéàò òàðèõèìèçäÿ àüëàìàã
ñþçö éàçûëìàìûøäûð. Ùþêìäàðûí ÿëèíäÿêè éàðà, íàìóñ âÿ ãÿùðÿìàíëû-
üûí ñèëèíìÿç áèð ìþùöðö îëóá ãàëàúàãäûð. Õàëã ùþêìäàðûí óüðóíäà ãàí
òþêäöéö âÿ þç ùÿéàòûíû ãóðáàí âåðäèéè çàìàí, ùþêìäàðûí ñàðàéäà îòó-
ðóá þç úàíûíû ãîðóìàñû øÿðÿôñèçëèê îëàðäû, — äåäè.
393

***
Áó ýåúÿ Íàõ÷ûâàíäà èíäèéÿ ãÿäÿð ìèñëè ýþðöíìÿìèø áèð ÷ûðàãáàí-

ëûã âàð èäè. Áèð òÿðÿôäÿí Òîüðóëóí îðäóñóíà þëöì çÿðáÿñè âóðóëìóø, î
áèðè òÿðÿôäÿí ýÿíú ìÿëÿêÿ âÿ ùþêìäàðûí àíàñû Íàõ÷ûâàíà ýÿëìèøäèëÿð.
Íöñðÿòÿääèíëÿ ýÿíú ìÿëÿêÿ Åëäÿíèç ñàðàéûíûí áèð ýóøÿñèíäÿ îòóðóá ñà-
ðàéûí úÿíóáóíäàí êå÷ÿí Àðàç ÷àéûíà âÿ àéûí øÿôÿãèíäÿ ýöìöø ðÿíýëè
ëÿïÿëÿðèí áàëûã áåëè êèìè òèòðÿäèéèíÿ áàõûðäûëàð.
Ñàíêè îí äþðä ýåúÿëèê àé, öçöíäÿêè êèðøàíëàðû éóìàã ö÷öí Åäèà-
ëàüà1 ýþëöíöí ñàùèëèíÿ åíèð âÿ àü áóëóäëàðûí ãÿòèôÿñèíÿ áöðöíÿðÿê ÷èì-
ìÿéÿ ùàçûðëàíûðäû.
Ìàêó äàüëàðûíäàí ãàëõàí ðóçèýàð, Øàùáóç ãàéàëàðûíäàí ãîïàí
ñÿðèí êöëÿêëÿð, Åëäÿíèç ñàðàéûíûí áàøû öçÿðèíäÿ ÷ûðïûíàðàã ýÿíú ìÿëÿ-
êÿíèí ãàðà ñà÷ëàðûéëà ÿéëÿíìÿéÿ ÷àëûøûðäû.
Õîøáÿõò ýÿíúëÿðèí îòóðäóüó êþøêöí áàøû öçÿðèíäÿ äþâðÿ âóðóá
äàéàíàí íÿø óëäóçëàðû2 äà ãûñãàíúëûãäàí ïàðëàéàí ýþçëÿðèíè Òÿëèÿíèí
÷þùðÿñèíÿ äèðÿéèá áàõûðäû.
Ýÿíú Íöñðÿòÿääèí äîäàãëàðûíû Òÿëèÿíèí äîäàãëàðûíà óçàòäûüû
çàìàí, êöëÿêëÿð äÿ óëäóçëàðû ãûñãàíäûðìàìàã ö÷öí Òÿëèÿíèí óçóí ñà÷-
ëàðûíû ãàëäûðûá Íöñðÿòÿääèíèí ÷èéèíëÿðèíÿ òþêöð âÿ ïÿðäÿ ÷ÿêèðäè.
Áó âÿçèééÿò óçóí äÿãèãÿëÿð äàâàì åòäè. Ñîí êÿðÿ Òÿëèÿ äîäàãëà-
ðûíû ýÿíú ùþêìäàðûí äîäàãëàðûíäàí ÷ÿêäèéè çàìàí áåëÿ áèð ñÿñ åøèòäè:
“Ìÿëÿêÿ ùÿçðÿòëÿðè, øàì ñöôðÿñèíÿ áóéóðóí”. Îíëàð éåðëÿðèíäÿí
ãàëõûá àøàüû äöøìÿê èñòÿðêÿí, éåíÿ äÿ ùþêìäàð Òÿëèÿíèí äîäàãëàðûí-
äàí, ðóçèýàðëàð èñÿ ãàðà ñà÷ëàðûíäàí þïöðäö.
Òÿëèÿíèí âÿ Ýþçÿëèí Íàõ÷ûâàíà ýÿëäèéèíèí èêèíúè ýöíö ùþêìäàðûí
ÿìðèíÿ ýþðÿ áàáàñû Åëäÿíèç âÿ áþéöê íÿíÿñè Ìþìèíÿ õàòóíóí ãÿáèð-
ëÿðè öçÿðèíäÿ áèð çèéàðÿò ìÿðàñèìè äöçÿëäèëìèøäè.
Ùþêìäàð áàáàñûíûí ãÿáèð äàøûíà áèð äÿñòÿ ýöë ãîéóá äåäè:
“Àéëàðäàí áÿðè Íàõ÷ûâàíäà îòóðóá çèéàðÿòèíèçÿ ýÿëìÿäèéèìè þçö-
íöçÿ ãàðøû áèð íÿçàêÿòñèçëèê ùåñàá åòìÿéèí. Ãàëèáëÿðèí çèéàðÿòèíÿ áþ-
éöê áèð ãÿëÿáÿíèí ìöæäÿñè èëÿ ýÿëìÿê èñòÿéèðäèì. Áó ýöí Íàõ÷ûâàí
________
1
Å ä è ë à ü à ý þ ë ö — Íàõ÷ûâàíûí úÿíóá-ãÿðá òÿðÿôèíäÿ ìÿøùóð áèð ýþëäöð. Ãûøäà
Íàõ÷ûâàí ÷àéûíûí ñóéó áó ýþëÿ éûüûëûð, éàéäà Áîëãà âÿ Ãàðà úóü êÿíäëÿðè îíóíëà ñó-
âàðûëûð.
2
Í ÿ ø ó ë ä ó ç ë à ð û — îðòàëûãäà îëàí ñþíöê áèð óëäóçóí ÿòðàôûíà äþâðÿ âóðàí óë-
äóçëàðûí àäûäûð.
394

éåíÿ äÿ ñÿíèí âàðëûüûíëà ôÿõð åäèð, ñÿíèí ðÿùáÿðëèéèíëÿ âÿòÿíèíè äöø-
ìÿíäÿí òÿìèçëÿéèð. Ñÿíèí îüëàíëàðûíûí èíòèãàìûíû àëäûì, îíëàðûí ãàòèë-
ëÿðèíè äàð àüàúûíäàí àñäûì.
Àðàç ÷àéûíûí úÿíóá ñàùèëèíÿ êå÷èðÿì. Åëäÿíèçèí òàðèõè íöôóçóíó
éåíÿ äÿ Áàüäàä ãàïûëàðûíà ùàêèì åäÿúÿéÿì”.
Ýþçÿë âÿ Òÿëèÿ Åëäÿíèç âÿ Ìþìèíÿ õàòóíóí ãÿáèðëÿðè öçÿðèíÿ ýöë
ãîéóá ãàéûòäûãëàðû çàìàí, éîëóí ÿòðàôûíäà äóðàí éîõñóëëàðà ãûçûë âÿ
ýöìöø äèðùÿìëÿð âÿ äèíàðëàð åùñàí åäèðäèëÿð.
***
Ýåúÿ ÷îõ ãàðàíëûã èäè. Äàøûí äàëûíäà îòóðóá Àðàç ÷àéûíà áàõàí êå-
øèê÷è Àðàç ÷àéûíäàí áèð ãàðàëòûíûí öçöá áó òÿðÿôÿ êå÷äèéèíè ùèññ åòäè,
éåðèíäÿí ùÿðÿêÿò åòìÿéÿðÿê ýþçöíö ùÿìÿí íþãòÿéÿ çèëëÿäè. Áèð íå÷ÿ
äÿãèãÿäÿí ñîíðà ÷àéûí êÿíàðûíäàêû äàøûí äàëûíäàí áèð íÿôÿðèí ãàëõûá
øÿùÿðÿ òÿðÿô ýåòìÿê èñòÿäèéèíè ýþðäö âÿ àéàüà ãàëõûá:
— Êèìñÿí?.. Äàéàí! — äåéÿ ñÿñëÿíäè.
Íàìÿëóì àäàì äàéàíäû âÿ ùå÷ áèð ìöãàâèìÿò ýþñòÿðìÿäè, àíúàã
êåøèê÷èíèí:
— Êèìñÿí?.. Íÿ÷èñÿí?! — äåéÿ âåðäèéè ñóàëà úàâàá îëàðàã:
— Áèð äÿãèãÿ àðòûã äàíûøìàã ÿëàùÿçðÿò Íöñðÿòÿääèíÿ ãàðøû áèð õÿ-
éàíÿòäèð, ìÿíè îíóí éàíûíà àïàðûí! — äåäè.
— Ìÿí ñÿíè àíúàã áèçèì íàéèáèí éàíûíà àïàðà áèëÿðÿì.
— Ùÿð êèìèí éàíûíà àïàðûðñàí àïàð, ëàêèí éóáàíìàã ëàçûì äåéèë.
Êåøèê÷è îíó íàéèáèí éàíûíà ýÿòèðäè. Íàéèá îíóí êèì îëäóüó âÿ íÿ
ö÷öí ýÿëäèéè áàðÿñèíäÿ ñóàë âåðìÿéÿ áàøëàäû.
Íàìÿëóì àäàì ñóàë-úàâàáûí óçóí ÷ÿêÿúÿéèíè ùèññ åòäè, íàéèáäÿí
éöçáàøûéà, éöçáàøûäàí ñóëòàíà, ñóëòàíäàí ÿìèðùÿíý, ñÿðòèá, ñÿðùÿíý âÿ
ñöïÿðñàëàðà ãÿäÿð áó êèìè ñóàëëàðà úàâàá âåðìÿéÿ ìÿúáóð îëàúàüûíû
âÿ áóíà ýþðÿ äÿ íàéèáÿ ìöðàúèÿò åäèá äåäè:
— Ñóàë-úàâàáû áóðàõûí, ùÿð áèð ñóàëûí úàâàáûíû âåðìÿê îíëàðúà èí-
ñàíûí ìÿùâ îëóíìàñûíà ñÿáÿá îëà áèëÿð, âÿçèééÿò úèääèäèð. Ìÿíè ÿëà-
ùÿçðÿòèí éàíûíà ýþòöðöí.
Íàéèá ãàñèäèí ñþçöíÿ ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëäö âÿ äåäè:
— Íÿ ãÿäÿð ÿçèç ãîíàã... Ýåúÿíèí áó çàìàíû ÿëàùÿçðÿò þç ñàðàéûí-
äà îòóðóá Àðàç ÷àéûíäàí îüóðëóãúà êå÷ÿí úÿíàáûí éîëóíó ýþçëÿéèðìèø.
Åéáè éîõäóð, éîë ýÿëèáñÿí, éîðüóíñàí, áó ýåúÿíè áèçèì ãàðîâóëõàíàäà
395

ãàëûá èñòèðàùÿò åäÿðñèíèç. Ñàüëûã îëóðñà, ñàáàù ñèçèí ÿìðèíèçÿ ÿìÿë
åäÿðèê.
Ãàñèä éàëâàðìàüà áàøëàäû, ëàêèí ñþçö ãÿáóëà êå÷ìÿäè. Îíó áèð
íå÷ÿ ÿñýÿð ýþòöðöá ãàðîâóëõàíàíûí è÷ÿðè îòàüûíà àïàðìàã èñòÿäè.
Àíúàã î:
— Áó ñèçèí òÿðÿôèíèçäÿí ùþêóìÿòÿ ãàðøû áèð õÿéàíÿòäèð. Ìÿí ìö-
ùöì áèð ìÿãñÿä ö÷öí Íàõ÷ûâàíà ýþíäÿðèëìèøÿì.
Áó ñþçëÿðèí ùå÷ áèðèñè ãÿáóëà êå÷ìÿäè. Îíó ÷ÿêÿ-÷ÿêÿ àïàðûðäûëàð.
Áó ùàëäà ãàðîâóëõàíàëàðû éîõëàìàã ö÷öí ýÿëÿí Ôÿõðÿääèí äþðä íÿôÿð
éàâÿðè èëÿ áÿðàáÿð ãàðîâóëõàíàéà ýèðäè âÿ íàìÿëóì àäàìûí îòàüà
ñöðöëäöéöíö ýþðöá ñîðóøäó:
— Áó íÿ äåìÿêäèð?! Èíñàíà ãàðøû èíñàíúàñûíà ÿëàãÿíè óíóòäó-
íóçìó?!
Íàéèá áó ñóàëà ãàðøû úàâàá âåðèá äåäè:
— Àðàç ÷àéûíäàí õÿëâÿòúÿ êå÷ìèøäèð. Þçö äÿ ïàäøàùûí þçöíäÿí
áàøãà ùå÷ áèð êÿñëÿ äàíûøìàã èñòÿìèð. Ýþðöíöð êè, àüûëäàí äà áèð àçúà
éîõñóëäóð. Þçöíöí áó ñààòäà ïàäøàùûí éàíûíà àïàðûëìàñûíû òÿëÿá åäèð.
Ôÿõðÿääèí íàéèáèí öçöíÿ àúû áèð áàõûøëà áàõàðàã:
— Áóðàõûí, áóðàõûí ìÿíèì éàíûìà ýÿëñèí, — äåäè.
Íàìÿëóì àäàìû áóðàõäûëàð. Î, Ôÿõðÿääèíÿ ñóàë âåðäè:
— Ñèç êèìñèíèç?
— Ìÿí ïàäøàù îðäóñóíóí ñöïÿðñàëàðû Ôÿõðÿääèíÿì.
— Áó òÿñàäöô áèð õîøáÿõòëèêäèð, ñèçèí íàéèáëÿð ìÿíèì âàõòûìû ñóàë
âÿ úàâàáëà èòèðñÿéäèëÿð, ÿñàñ ìÿãñÿä ÿëäÿí ÷ûõàúàã èäè. Òÿáðèçäÿ âÿ-
çèééÿò ãîðõóëóäóð, ìÿíè Øÿìñÿääèí ýþíäÿðìèøäèð. ßëàùÿçðÿòèí ùöçó-
ðóíà ýåòìÿëèéÿì.
Ôÿõðÿääèí äàùà ùå÷ áèð ñþç äåìÿäè. Ãàñèäëÿ áÿðàáÿð àòëàíûá ýåúÿ
ñààò èêèäÿ Åëäÿíèç ñàðàéûíà ÷àòäûëàð. Êåøèê÷è ýåäèá Íöñðÿòÿääèíÿ Ôÿõ-
ðÿääèíèí áèð íÿôÿð íàìÿëóì àäàìëà ýÿëäèéèíè õÿáÿð âåðäè, áèð àçäàí
ñîíðà ãàéûäûá:
— ßëàùÿçðÿò ñèçèí ìöíòÿçèðèíèçäèð, — äåäè.
È÷ÿðè ýèðäèëÿð. Íöñðÿòÿääèí éàòìàìûøäû, î Òÿëèÿ ö÷öí Íèçàìèíèí
“Õîñðîâ âÿ Øèðèí” ÿñÿðèíäÿí ïàð÷àëàð îõóéóðäó.
Ôÿõðÿääèí ãàñèäè ÿëàùÿçðÿòÿ òÿãäèì åäèá:
— Ãàñèä, ìÿðùóì Ãûçûë Àðñëàíûí ãîúà âÿçèðè Øÿìñÿääèí òÿðÿôèíäÿí
ýÿëìèøäèð, — äåäè.
Íöñðÿòÿääèí êèòàáû ÿëèíäÿí éåðÿ áóðàõûá:
396

— Ìÿíèì ìþùòÿðÿì ìöÿëëèìèìèí êåôè íåúÿäèð? — äåéÿ ñîðóøäóã-
äà, ãàñèä:
— Ùÿì ÷îõ ãîúàäûð, ùÿì äÿ õÿñòÿäèð.
— Ìÿêòóá âåðìÿìèøìè?
— Áÿëè, âåðìèøäèð.
— Ùàíû áÿñ ìÿêòóá?
Ãàñèä óòàíàðàã úàâàá âåðäè:
— Ìÿêòóá êþéíÿéèìÿ éàçûëìûøäûð.
— Ýåò, ÷ûõàð ýÿòèð.
Ãàñèä, ïÿðäÿíèí äàëûíà êå÷ÿðÿê êþéíÿéè ÷ûõàðûá ýÿòèðäè, ëàêèí îðà-
äàí ùå÷ áèð øåé îõóíìóðäó. Ôÿõðÿääèí êþéíÿêäÿ éàçû ýþðìÿäèêäÿ íà-
éèáèí “àüûëäàí äà áèð àçúà éîõñóëäóð” — äåäèéè éàäûíà äöøäö, íàìÿëóì
àäàìà èíàíàðàã ïàäøàùûí éàíûíà ýÿòèðäèéèíäÿí óòàíäû âÿ îíà ñóàë âåðäè:
— Þç ÷èðê êþéíÿéèíè ïàäøàùà íèøàí âåðìÿê ö÷öíìö Àðàç ÷àéûíû
êå÷èá áóðà ýÿëìèøäèí?!
Ãàñèä áó ñóàëäàí ýöëöìñöíÿðÿê äåäè:
— ßìð åäèí ãûçàðìûø îäëà äîëó áèð ìàíãàë ýÿòèðñèíëÿð.
Ôÿõðÿääèí ýöëäö, ïàäøàù äà ãÿùãÿùÿ èëÿ ýöëäö âÿ ãàñèäÿ ñóàë âåð-
äèëÿð:
— Êþéíÿéèíèí òÿðèíè ãóðóòìàãìû èñòÿéèðñÿí?
— Ðèúà åäèðÿì, âàõòû áîøà âåðìÿéèí. Ìàíãàë ýÿòèðèëìÿñèíÿ ÿìð
âåðèí.
— Ìàíãàë ýÿòèðäèëÿð. Ãàñèä êþéíÿéè èñòèéÿ òóòäó, áèð àçäàí ñîíðà
êþéíÿéèí öñòöíäÿ ñàðû ðÿíýäÿ éàçûëàð ýþðöíìÿéÿ áàøëàäû. Ôÿõðÿääèí
âÿ ïàäøàù ùåéðÿòëÿ ñîðóøäóëàð:
— Áó íÿ äåìÿêäèð?
— Òÿáðèçäÿí êÿíàðà ÷ûõàíëàðûí ùàìûñû Òîüðóëóí òÿéèí åòäèéè ãàðî-
âóëëàð òÿðÿôèíäÿí àõòàðûëûð. Áèð ïàð÷à êàüûç øÿùÿðäÿí êÿíàðà ÷ûõàðìàã
ìöìêöí äåéèë, éîëëàðäà óçóíãóëàãëàðûí ïàëàíëàðûíûí è÷ÿðèñèíè áåëÿ ñþ-
êöá àõòàðûðëàð. Áóíà ýþðÿ äÿ Øÿìñÿääèíèí ÿìðèíÿ ýþðÿ ìÿêòóáó ñîüàí
ñóéó èëÿ êþéíÿéèìÿ éàçäûëàð. Êþéíÿê àíúàã îäà òóòóëàíäàí ñîíðà éà-
çûëàðû îõóìàã ìöìêöí îëàúàãäûð.
Ôÿõðÿääèí êþéíÿéè ÿëèíÿ àëûá ìÿêòóáó îõóìàüà áàøëàäû:
ßëàùÿçðÿò!
Òîüðóëóí Íàõ÷ûâàí àëòûíäàêû ìÿüëóáèééÿòè äîñòëàðûíûçû ùÿääèíäÿí
àðòûã ñåâèíäèðäè. Ëàêèí Òîüðóë èíäè øèìàëè àçÿðáàéúàíëûëàðûí èíòèãàìûíû
Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí õàëãûíäàí àëìàüà áàøëàìûøäûð.
397

Éàøàéûø øÿðàèòè îëäóãúà àüûðäûð. Òîüðóëóí éàðàòäûüû áó øÿðàèò àçÿð-
áàéúàíëûëàðû êþ÷öðöá éåðëÿðèíÿ èðàãëûëàðû âÿ èðàíëûëàðû êþ÷öðìÿê ìÿãñÿ-
äèíè äàøûéûð. Òîüðóë Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíû èðàíëûëàøäûðìàãëà Øèìàëè
Àçÿðáàéúàíûí ãàðøûñûíà áèð ùàñàð ÷ÿêìÿê, äàùà à÷ûüû, îíëàðû òÿêëÿìÿê
èñòÿéèð1.
Ùàçûðäà Òÿáðèçäÿ âÿ ÿòðàôûíäà áèðëÿøÿí èéèðìè ìèí Èðàã âÿ Ôàðñ ãî-
øóíëàðûíà þç àèëÿëÿðèíè Àçÿðáàéúàíà êþ÷öðìÿê ÿìðè âåðèëìèøäèð.
Òÿáðèçèí ãÿðá òÿðÿôèíäÿ éàøàéàí õàëãà, áèð àéûí ìöääÿòèíäÿ êþ÷öá
Èðàã âÿ Ôàðñ ìÿìëÿêÿòëÿðèíÿ ýåòìÿëÿðè ÿìð îëóíìóøäóð. Ëàêèí îíëàð
Òîüðóëóí áó ÿìðèíÿ èòàÿò åòìÿäèëÿð. Îíëàð Òîüðóëóí ýþíäÿðäèéè úÿçà
äÿñòÿëÿðèíè ãîâóá ìÿùÿëëÿäÿí ÷ûõàðäûëàð. Ùàçûðäà èõòèëàô áþéöê áèð öñ-
éàí øÿêëè àëìûøäûð. Ãàðà Ìÿëèê àäëû áèð íÿôÿð êÿíäëè áó öñéàíû èäàðÿ
åäèð2. Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíûí ùÿð òÿðÿôèíäÿí èýèäëÿð âÿ âÿòÿíïÿðâÿðëÿð
Ãàðà Ìÿëèêèí êþìÿéèíÿ ýÿëèðëÿð.
Ëàêèí îíëàð íÿ ãÿäÿð ãÿùðÿìàí îëñàëàð äà, ìöáàðèçÿíè óçóí ìöä-
äÿò äàâàì åòäèðÿ áèëìÿéÿúÿêëÿð. ×öíêè îíëàð ðÿùáÿðñèçäèðëÿð. Òîüðóë
ùÿëÿ Íàõ÷ûâàí öçÿðèíÿ ùöúóìà áàøëàìàçäàí ÿââÿë õàëãûí ðÿùáÿðëÿðèíè
âÿ èø áèëÿí àäàìëàðûíû ùÿáñ åòäèðìèøäèð.
Ìÿí þçöì äÿ õÿñòÿ îëäóüóì ö÷öí, åâèìäÿ ùÿáñÿ àëûíìûøàì.
Òÿáðèçÿ òÿúèëè ñóðÿòäÿ êþìÿê âåðìÿéèíèç ëàçûìäûð.
Öñéàí÷û êÿíäëÿðè äàüûòìàã ö÷öí Ùÿìÿäàíäàí áþéöê ìÿíúÿíèãëÿð
ýÿòèðèëìÿêäÿäèð.
ßëàùÿçðÿòè ÿìèí åäèðÿì, Øèìàëè Àçÿðáàéúàí àòëûëàðû Ìÿðÿíä øÿùÿðè
àëòûíäà ýþðöíÿí êèìè, òÿáðèçëèëÿð öñéàíà áàøëàéûá þç äöøìÿíëÿðèíè ãî-
âàúàãëàð. Ìÿí åëÿ çÿíí åäèðÿì êè, àçÿðáàéúàíëûëàðûí Òîüðóëà ãàðøû
àïàðàúàüû áó ìöáàðèçÿ ñîí ìöáàðèçÿ îëàúàãäûð.
ßëàùÿçðÿòèí íÿçÿðèíÿ áèð øåéè äÿ éåòèðìÿê èñòÿéèðÿì êè, î äà áóí-
äàí èáàðÿòäèð:
Èðàãäàí âÿ Ðåéäÿí àëäûüûì õÿáÿðëÿð îëäóãúà ãîðõóëóäóð... Øÿðãèí
ùàçûðêû âÿçèééÿòè Òîüðóë êèìèëÿðèí òàú-òàõòû ÿëèíäÿ ñàõëàìàñû ö÷öí ÿë-
âåðèøëè äåéèë.
__________
1
Ñÿëúóã ùþêìäàðëàðû âÿ îíëàðäàí ñîíðà Èðàíäà ùþêóìÿò áàøûíà êå÷ÿí ùþêìäàð-
ëàð äàèìà ÿùàëèíè áèð ìÿìëÿêÿòäÿí áàøãà ìÿìëÿêÿòÿ êþ÷öðìÿê ñèéàñÿòèíè òÿãèá åòìèø-
ëÿð. Øàù Àááàñ ýöðúö õàëãûíû Èñôàùàí òÿðÿôëÿðèíÿ êþ÷öðäöéö êèìè, Áöëóúèñòàí ïàéòàõòû
Êÿëàò øÿùÿðèíèí ÿùàëèñèíè äÿ Îðäóáàäûí éåääè êèëîìåòð ìÿñàôÿñèíäÿêè Êÿëàò êÿíäèíÿ
êþ÷öðìöøäö.
2
Ùàçûðäà Ãàðà Ìÿëèêèí àäûíà Òÿáðèçäÿ áþéöê áèð ìÿùÿëëÿ âàðäûð.
398

Ùàçûðäà õèëàôÿòèí áèð Àòàáÿé ãÿäÿð äÿ íöôóçó ãàëìàìûøäûð. Îíó
áóýöíêö âÿçèééÿòäÿ ñàõëàìàã ö÷öí ãöââÿòëè áèð ÿë ëàçûìäûð. Òîüðóë-
äà èñÿ åëÿ áèð ÿë éîõäóð. Õÿëèôÿ î êèìè ãöââÿòëè ÿëè Ñóëòàí ßëàÿääèí-
äÿí âÿ Õàðÿçì ïàäøàùûíäàí óììàãäàäûð. Òîüðóë ó÷óðóìà äîüðó
ñöðöêëÿíèá ýåäèð, àéûã îëìàã ëàçûìäûð êè, î, ìÿìëÿêÿòè äÿ þçö èëÿ áÿ-
ðàáÿð ó÷óðóìà àïàðìàñûí. Òÿáðèçëèëÿð ñèçè áþéöê ñÿáèðñèçëèêëÿ ýþçëÿ-
ìÿêäÿäèð.
Òÿáðèç, Øÿìñÿääèí”.
Ïàäøàù ãàñèäèí èñòèðàùÿòè ö÷öí ÿìð âåðäè. Îòàãäà áèð Ôÿõðÿääèí, áèð
äÿ ïàäøàùûí þçö èäè. Ïàäøàù Ôÿõðÿääèíÿ ñóàë âåðäè:
— Áó âÿçèôÿíè éåðèíÿ éåòèðÿ áèëÿúÿéèêìè?
— Ùÿð íÿ îëóðñà îëñóí éåðèíÿ éåòèðìÿëèéèê.
— Îðäóí ùàçûðäûðìû?
— Ùàçûðäûð, ùÿð åùòèìàëà ãàðøû ùàçûðäûð.
— Ñàáàù ýåúÿ Àðàç ÷àéûíû êå÷ìÿê ëàçûìäûð. Ëàêèí ùöúóì áàøëàíà-
úàüûíû ùå÷ áèð êÿñ áèëìÿìÿëèäèð.
Ôÿõðÿääèí:
— Áàøûì âÿ ýþçöì öñòöíäÿ! — äåéèá ïàäøàùëà âèäàëàøäû.
***
Ýåúÿ ÷îõ ãàðàíëûã èäè. Ýþç-ýþçö ýþðìöðäö. Ìàêó äàüëàðûíäà îé-

íàéàí ãàðà áóëóäëàð Ãûçûë Âàíê äÿðÿúÿñèíèí øèìàëûíäàí Àðàç ÷àéûíà
òÿðÿô éöðöéÿí àòëûëàðûí ùÿðÿêÿòèíè ïÿðäÿëÿéèðäè. Êèøíÿéÿí àòëàðûí àüûç-
ëàðû áàüëàíìûøäû. Ëàêèí áèð-áèðèíèí äàëûíúà øûüûéàí âÿ ÿòðàôû èøûãëàíäû-
ðàí èëäûðûìëàð Àðàç ÷àéû êÿíàðûíäà áàøëàíìûø áó àõûíû ÷îõ òåç áèð
çàìàíäà Òîüðóë îðäóñóíóí ýåúÿ ãàðîâóëëàðûíà õÿáÿð âåðäè.
Áèð àíäà Úóëôà áóðíóíäàí ßðÿáëÿð êÿíäèíÿ ãÿäÿð1 îòóç ôÿðñÿíý
ìÿñàôÿäÿ éåðëÿøÿí Òîüðóë îðäóñóíäàí øåéïóð ñÿñëÿðè âÿ “äöøìÿí
ýÿëèð” ãûøãûðòûëàðû åøèäèëìÿéÿ áàøëàäû. Òîüðóë îðäóñó àéàüà ãàëõäû. Áèð
àíäà Àðàç ÷àéûíûí áàøû öçÿðèíäÿ ùàêèì îëàí äàüëàðäà îä éàíäûðûëäû, ÷à-
éûí êå÷ÿúÿê éåðëÿðè ýöíäöç êèìè èøûãëàíäû. ×àéûí êÿíàðûíà éûüûëìûø
òèêàí êîëëàðûíà îä âóðäóëàð.
__________
1
ß ð ÿ á ë ÿ ð ê ÿ í ä è — ßðÿá èñòèëàñû çàìàíûíäà ÿðÿáëÿøäèðèëìèøäè.
399

×àé èøûãëàíäûüû çàìàí ìèíëÿðúÿ Ãàðàáàü âÿ Àðàí àòëûëàðûíûí áóð-
íóíäàí ñó ôûøãûðà-ôûøãûðà öçÿí àòëàðäà ÷àéûí úÿíóá ñàùèëèíÿ äîüðó öç-
äöêëÿðè ýþðöíäö.
Áèð àíäà ãèéàìÿò áàøëàäû. Ýåúÿíèí ãàðàíëûüûíäàí èñòèôàäÿ åäÿðÿê,
Ôÿõðÿääèí ÷àéûí øèìàëûíäàêû äàüëàðäà áþéöê äàøëàð àòà áèëÿúÿê äþðä
éöçÿ ãÿäÿð ìÿíúÿíèãèí éåðëÿøäèðèëìÿñèíäÿ ÿìð âåðìèøäè. Äöøìÿí úÿ-
íóáäàêû ãàéàëàðûí äàëûíäà éåðëÿøèá îõëàðû éàüûø êèìè ÷àéäàí êå÷ÿíëÿ-
ðèí öçÿðèíÿ éàüäûðûðäû. Ëàêèí äþðä éöç ìÿíúÿíÿãèí àòäûüû àüûð äàøëàð
ãàéàëàðû Òîüðóë ãîøóíëàðûíûí áàøûíà ó÷óðóðäó. Áèð íå÷ÿ äÿãèãÿíèí è÷ÿ-
ðèñèíäÿ ãàëûí òîç òÿáÿãÿëÿðè Àðàç ÷àéû èëÿ Òîüðóë ãîøóíëàðû àðàñûíà ýå-
íèø áèð ïÿðäÿ ÷ÿêäè. Ýöí ÷ûõàíäà Ôÿõðÿääèíèí îí ìèí íÿôÿðäÿí èáàðÿò
îëàí áèðèíúè äÿñòÿñè Àðàç ÷àéûíû êå÷ÿðÿê Úóëôà äöçëÿðèíäÿ éåðëÿøìèøäè.
Òîüðóë îðäóñó Úÿááÿõàíà âÿ ÷àäûðëàðûíû áóðàõûá äàüûíûã áèð ùàëäà Õîé
âÿ Òÿáðèçÿ òÿðÿô ÷ÿêèëìèøäè.
Àõøàì ñààò äþðä ðàäÿëÿðèíäÿ Íöñðÿòÿääèí áþéöê áèð äÿñòÿ èëÿ Àðàç
÷àéûíû êå÷èá ãÿðàðýàùà ýÿëäè âÿ äÿðùàë ãîøóíóí êè÷èê äÿñòÿëÿðÿ àéðûëà-
ðàã Òÿáðèçÿ äîüðó ùÿðÿêÿò åòìÿñèíÿ ÿìð âåðäè.
Úóëôà äöçöíäÿ áþéöê áèð áàéðàì íöìàéèøè ùèññ îëóíóðäó, Àçÿð-
áàéúàí ãîøóíóíóí ÷àéû êå÷äèéèíè âÿ Òÿáðèçÿ êþìÿéÿ ýåòäèéèíè åøèäÿí
âÿ áèëÿíëÿð ýöëëÿð, ÷è÷ÿêëÿð, ãóðáàíëàð âÿ ñàèð ùÿäèééÿëÿðëÿ áÿðÿáÿð
Úóëôà äöçöíÿ éûüûëìûøäûëàð.
Êÿíäëèëÿð éàðàëûëàðû ñàüàëòìàã ö÷öí þç åâëÿðèíÿ ýþòöðöð âÿ îíëàðûí
ÿâÿçèíÿ þç îüëàíëàðûíû îðäóéà âåðèðäèëÿð. Êÿíäëèëÿð Òîüðóë îðäóñóíóí
äàüûëìûø äÿñòÿëÿðèíè äàüëàðäàí, äÿðÿëÿðäÿí ãîéóí ñöðöñö êèìè òóòóá
ïàäøàùà òÿñëèì åòìÿê ö÷öí Úóëôà äöçöíÿ ýÿòèðèðäèëÿð. Ïàäøàù èñÿ îíëà-
ðûí Íàõ÷ûâàí âÿ áàøãà øÿùÿðëÿðÿ ýþíäÿðèëìÿëÿðèíÿ ÿìð âåðèðäè.
Ãîøóí éåéèá-è÷ÿíäÿí âÿ îéíàéûá øàäëûã åäÿíäÿí ñîíðà, Òÿáðèçÿ
òÿðÿô ùÿðÿêÿò åòìÿê ÿìðèíè àëäû. Ãîøóí òÿáðèçëèëÿðè ãóðòàðìàã ö÷öí èñ-
òèðàùÿò åòìÿäÿí àò ñöðöðäö. Àõøàì âàõòû Úóëôà äöçöíäÿí ùÿðÿêÿò åäÿí
îðäó, ñàáàù ýöí ÷ûõàí çàìàíû Ìÿðÿíä øÿùÿðèíè ìöùàñèðÿ åòìÿéÿ áàø-
ëàìûøäû. Ëàêèí øÿùÿðèí ìöùàñèðÿñèíÿ ëöçóì ýþðöëìÿäè, ÷öíêè Àçÿð-
áàéúàí ãîøóíóíóí øÿùÿðÿ éàõûíëàøäûüûíû åøèäÿí ìÿðÿíäëèëÿð äÿðùàë
öñéàí åäèá, Òîüðóëóí ãîøóíëàðûíû ãûðìûø âÿ ùàêèìëÿ áÿðàáÿð áèð ÷îõëà-
ðûíû ùÿáñÿ àëìûøäûëàð. Øÿùÿð õàëãû ìóñèãè âÿ øàäëûã íÿüìÿëÿðè èëÿ Àçÿð-
áàéúàí îðäóñóíó ãàðøûëàéûá ùÿáñÿ àëûíìûø ùàêèìè âÿ ÿñèðëÿðè òÿãäèì
åòäèëÿð. Ôÿõðÿääèí èñÿ îíëàðà ðàçûëûã åäèá ùàêèìèí âÿ ÿñèðëÿðèí ãÿðàð-
ýàùà ýþíäÿðèëìÿñèíÿ ÿìð âåðäè.
400

Áèð íå÷ÿ ñààò èñòèðàùÿòäÿí ñîíðà ãîøóí Òÿáðèçÿ äîüðó ùÿðÿêÿò åòäè.
Îðäó Ñîôèéàí êÿíäèíÿ ÷àòäûüû çàìàí, Òÿáðèçäÿí ãà÷àíëàð Ôÿõðÿääèíèí
éàíûíà ýÿëèá øÿùÿðäÿ äÿùøÿòëè ãûðüûíëàð äàâàì åòäèéèíè õÿáÿð âåðäèëÿð.
Ãà÷ãûíëàðûí ýþñòÿðèøèíÿ ýþðÿ Ãàðà Ìÿëèêèí öñéàí÷û äÿñòÿëÿðè òÿñëèì îë-
ìàã òÿêëèôèíè ðÿää åòäèêëÿðèíäÿí âÿ Òÿáðèç õàëãûíûí áó öñéàíà ãîøóë-
äóüóíäàí àúûãëàíìûø Òîüðóë, Òÿáðèç õàëãûíûí ãÿòë âÿ ãàðÿò îëóíìàñûíà
ÿìð âåðìèøìèø. Äþðä ýöíäÿí áÿðè Òîüðóë ãîøóíó èëÿ Òÿáðèç õàëãû àðà-
ñûíäà ãàíëû ìöùàðèáÿëÿð ýåäèðìèø.
Ôÿõðÿääèí îðäóéà èêè ñààòëûã èñòèðàùÿò âåðäè. Úóëôàäàí ùÿðÿêÿò åò-
ìèø èêèíúè âÿ ö÷öíúö äÿñòÿëÿð äÿ Ñîôèéàí êÿíäèíÿ éàíàøäû. Àõøàì ãà-
ðàíëûã äöøÿíäÿ Òÿáðèçäÿí Ñîôèéàí òÿðÿôèíÿ ýöúëö ãîøóí äÿñòÿëÿðèíèí
ùÿðÿêÿò åòäèéèíè õÿáÿð âåðäèëÿð. Éàðûì ñààò êå÷ìÿäÿí Èðàã àòëûëàðû Àë-
âåð âÿ Ñîôèéàí òÿðÿôëÿðèíäÿ ýþðöíìÿéÿ áàøëàäûëàð.
Èêè ãàëûí òîç òÿáÿãÿñè áèð-áèðèíÿ éàõûíëàøûðäû. Àíúàã Ãàðàáàü âÿ
Àðàí àòëàðûíûí øèø êèìè äóðàí ãóéðóãëàðû ýþðöíöðäö. Èýèäëÿð èñÿ îõäàí
ãîðóíìàã ö÷öí øèääÿòëÿ éöðöéÿí àòëàðûí áþéðöíÿ éàòìûøäû. Àòëàð
áóðóí-áóðóíà òîõóíìàã èñòÿäèéè çàìàí ãûëûíúëàð ãûíûíäàí ÷ûõäû.
Äþðä ñààò äàâàì åäÿí ãàíëû ìöùàðèáÿäÿ Àçÿðáàéúàí îðäóñó èðàã-
ëûëàðûí ìöãàâèìÿòèíè ñûíäûðäû.
Ôÿõðÿääèí îðäóéà âåðäèéè ÿìðèíäÿ:
“Áèðèíúè íþâáÿäÿ Òÿáðèçäÿí Ãÿçâèíÿ ýåäÿí éîëëàð ÿëäÿ åäèëìÿëè-
äèð” — äåäè.
Èðàãëûëàð äþéöøÿ-äþéöøÿ ÷ÿêèëèá Òÿáðèçÿ ýèðäèëÿð. Ýåúÿ îëäóüóíà
áàõìàéàðàã, øÿùÿðèí è÷ÿðèñèíäÿ ãûçüûí âóðóøìàëàð ýåäèðäè.
Ýöíÿø ßðêèí äàëûíäàí ÷ûõûá Òÿáðèç êö÷ÿëÿðèíäÿ òþêöëÿí ýöíàùñûç
ãóðáàíëàðû ýþçäÿí êå÷èðäèéè çàìàí, îí ýöíäÿí áÿðè Òîüðóë ãîøóíó èëÿ
äþéöøìÿêäÿ îëàí Òÿáðèç õàëãû àçàä íÿôÿñ àëûð âÿ Øèìàëäàí ýÿëÿí ãàð-
äàøëàðû èëÿ þïöøöð âÿ ñàëàìëàøûðäû.
Òîüðóëó âÿ îüëó Ìÿëèêøàùû òóòìàã ìöìêöí îëìàìûøäû, ÷öíêè Ñî-
ôèéàí àëòûíäàêû ìöùàðèáÿíè èòèðÿíäÿí ñîíðà Òîüðóë îüëó Ìÿëèêøàù èëÿ
áÿðàáÿð Ãÿçâèí òÿðÿôèíÿ ãà÷ìûøäû.
Òÿáðèç àëûíàíäàí èêè ýöí ñîíðà ïàäøàù Òÿáðèçÿ ýÿëäè. Î, áèðèíúè
íþâáÿäÿ Òÿáðèç öñéàíûíû áàøëàéàí Ãàðà Ìÿëèêè éàíûíà ÷àüûðûá õÿëÿò
âåðäè âÿ:
— Éàøàäûüûí ìÿùÿëëÿíè ñÿíèí àäûíëà àäëàíäûðûðàì! — äåäè.
401

ÒÎÜÐÓËÓÍ ÃßÒËÈ
Ñÿëúóãèëÿðèí ñîí ùþêìäàðû îëàí III Òîüðóëóí ñÿùâëÿðè öçöíäÿí,

ñÿëúóãèëÿðèí âÿ îíëàðûí àòàáÿéëÿðè îëàí Åëäÿíèç õàíÿäàíûíûí òÿäáèð âÿ
ãÿùðÿìàíëûãëàðû ñàéÿñèíäÿ äöçÿëìèø èìïåðàòîðëóã äàüûëìàüà áàøëàäû.
Ìÿìëÿêÿò ïàð÷àëàðà áþëöíäö. Òîüðóëóí àçÿðáàéúàíëûëàðëà îëàí ñîí
ìöùàðèáÿñè îíóí ùþêìðàíëûüûíà ñîí ãîéäó.
Àçÿðáàéúàí àéðûëûãäàí ñîíðà, Ðåé âÿ Èðàãäà Òîüðóëà ãàðøû óçóí-
ìöääÿòëè ìöùàðèáÿëÿð áàøëàíäû. Áèð êÿðÿ Ãÿçâèí àëòûíäà ÿçèëÿðÿê Õà-
ðÿçì øàùû Ñóëòàí Òÿêèøèí éàíûíà ãà÷ìûø Ãöòëöü Èíàíú îðàäà ÷îõ áþéöê
ùþðìÿòëÿ ãàðøûëàíäû. Ãöòëöü àç çàìàí Õàðÿçìäÿ ãàëàíäàí ñîíðà Õà-
ðÿçì îðäóñó èëÿ áÿðàáÿð Èðàãà ùöúóìà áàøëàäû.
Ãöòëöü Èíàíúûí îðäóëàðû Ùÿìÿäàí àëòûíà éûüûëäûüû çàìàí, Àçÿðáàé-
úàí îðäóñó äà ïàäøàùûí ðÿùáÿðëèéè àëòûíäà Ãÿçâèí ÿòðàôûíäà éåðëÿøèá
äóðìóøäó. ×öíêè Õàðÿçì îðäóñó III Òîüðóë èëÿ ùåñàáëàøàíäàí ñîíðà
Àçÿðáàéúàíà ñîõóëà áèëÿðäè.
Õàðÿçìøàùëà áàüëàíàí ìöãàâèëÿäÿ Õàðÿçì øàùû Ãöòëöüöí Àçÿð-
áàéúàí òàõò-òàúûíà ìàëèê îëàúàüûíû þùäÿñèíÿ ýþòöðìöøäö.
Òîüðóë èëÿ Àçÿðáàéúàí àðàñûíäà îëàí èõòèëàôà áàõìàéàðàã, àçÿðáàé-
úàíëûëàð êþùíÿ âÿ ìèëëè ùöäóäó ìöäàôèÿ åòìÿê ö÷öí Òîüðóëà êþìÿê
âåðìÿê âÿ ÿúíÿáè ùöúóìóíó äàéàíäûðìàã ìÿñÿëÿñèíè ìöçàêèðÿ åäèð-
äèëÿð. Ëàêèí Òîüðóë àçÿðáàéúàíëûëàðûí áó òÿêëèôèíè òàìàìèëÿ äöøìÿí áèð
ôèêèð ùåñàá åòäèéè ö÷öí ãÿáóë åòìÿäè. Áó òÿêëèôäÿí ñîíðà Òîüðóë äöø-
ìÿíÿ ãàðøû ãîéà áèëÿúÿéè ãöââÿòèí ìöùöì áèð ùèññÿñèíè Èðàã úÿáùÿñèí-
äÿí ýþòöðöá Àçÿðáàéúàí ñÿðùÿäèíÿ ýÿòèðäè.
Ôÿõðÿääèí ìÿìëÿêÿòèí ãîðõó àëòûíäà ãàëäûüûíû ùèññ åäÿðÿê, Òîüðó-
ëóí ÿëèíäÿ îëàí ìÿìëÿêÿòëÿðè ìöäàôèÿ åòìÿê ö÷öí ÿëèíäÿí ýÿëäèéè
ãÿäÿð ÷àëûøûðäû. Ëàêèí Òîüðóë éåíÿ äÿ þç èíàäûíäà äàâàì åäèðäè.
Íÿùàéÿò, Õàðÿçì âÿ Ðåé îðäóëàðû ùöäóäó êå÷äèéè çàìàí, Ôÿõðÿä-
äèí Òîüðóëà áåëÿ áèð ìÿêòóá ýþíäÿðäè:
“Ìÿìëÿêÿò ãîðõó àëòûíäàäûð. Õàðÿçìäÿí âÿ Ðåéäÿí öçÿðèíÿ éöðö-

éÿí îðäóëàðûí þùäÿñèíäÿí ýÿëÿ áèëìÿéÿúÿêñÿí. ×öíêè ñÿíèí ýöâÿíäè-
éèí îðäóäà áèð íÿôÿð äÿ îëñà ñÿìèìè äîñòóí éîõäóð. Äöøìÿíèí áóíà
èíàíäûüû ö÷öí äÿ ñÿíèí öçÿðèíÿ éöðöéöð. Ñÿíèí ÿëèíäÿ îëàí ìÿìëÿêÿ-
òèí äöøìÿí ÿëèíÿ êå÷ìÿñè áèð íå÷ÿ ýöíöí èøèäèð. Áèçèì ÿëèìèçäÿ îëàí
402

âÿñèãÿëÿðÿ ýþðÿ, õÿëèôÿ ßííÿñèðÿääèíáèëëàù Ñóëòàí Òÿêèøèí Ðåé âÿ Èðà-
ãûí öçÿðèíäÿ ùþêìðàíëûüûíû òÿñäèã åòìèøäèð. Èø-èøäÿí êå÷ìèøäèð. Èíàäû
áóðàõ! Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ãàíëàðû âÿ ãóðáàíëàðû áàùàñûíà àëûíìûø
ìÿìëÿêÿòëÿðèí äöøìÿí ÿëèíÿ êå÷ìÿñèíÿ ðàçû îëìà. Ñÿí áó ñåëèí ãàðøû-
ñûíäà äóðà áèëìÿéÿúÿêñÿí. Ñÿí áèçÿ èíàí, ñÿðùÿääè à÷, ãîé Àçÿðáàé-
úàí ãîøóíó ýÿëèá äöøìÿíè ìÿìëÿêÿòäÿí ãîâñóí. Áèç ùàçûðäà ñÿíèí
ÿëèíäÿ îëàí òîðïàãëàðû ñÿíèí ö÷öí ìöäàôèÿ åòìÿéÿ àíä è÷èðèê”.
Òîüðóë Ôÿõðÿääèíèí ìÿêòóáóíó àëàíäàí ñîíðà þç âÿçèðè øàèð Êÿ-

ìàëÿääèíëÿ ìÿñëÿùÿòëÿøäè. Êÿìàëÿääèí Ôÿõðÿääèíèí ìÿêòóáóíó îõó-
éóá ýöëäö âÿ:
— Àçÿðáàéúàíëûëàð áþéöê áèð ìÿìëÿêÿòè ãóðó áèð ìÿêòóáëà èøüàë åò-
ìÿê èñòÿéèðëÿð, — äåäè.
Òîüðóë Ôÿõðÿääèíÿ âåðäèéè úàâàáûíäà:
“Ìÿíèì ö÷öí øèìàëäàí ýÿëÿí äîñòëàð, øÿðãäÿí âÿ øèìàë-ãÿðáäÿí

ýÿëÿí äöøìÿíëÿðäÿí äàùà ãîðõóëóäóð” — äåéÿ éàçäû.
Íÿñèùÿòëÿð ôàéäà âåðìÿäè. Ìöùàðèáÿ áàøëàíìûøäû. Øÿùÿðëÿð áèð-áèð
äöøìÿí ÿëèíÿ êå÷èðäè. Ëàêèí Òîüðóë þç åéø-èøðÿòèíäÿ äàâàì åäèð âÿ
úÿáùÿëÿðèí ìöäàôèÿñè èëÿ ìÿøüóë îëìóðäó. Äöøìÿí îíóí, è÷èíäÿ îë-
äóüó ïàéòàõòûí ãàïûëàðûíû äþéìÿéÿ áàøëàäû.
Îí áèðèíúè ýöí íàùàð éåìÿéèíäÿí ñîíðà Òîüðóë ùÿääèíäÿí àðòûã
ñÿðõîø èäè. Éóìøàã áàëûøëàðà ñþéêÿíèá øÿðàá è÷èð âÿ ðÿããàñÿëÿðèí òèòðÿê
ýþáÿêëÿðèíÿ òàìàøà åäèðäè.
Ñÿðêÿðäÿ è÷ÿðè ýèðèá áàø åíäèðäè:
— Äöøìÿí Ðåé äàðâàçàñûíäàí øÿùÿðÿ ñîõóëäó, ìöùàðèáÿ Àòàáÿé
ìåéäàíûíûí ÿòðàôûíäà ýåäèð, — äåäè.
Ìóñèãè äàéàíäû, è÷è øÿðàáëà äîëó ïèéàëÿëÿð éåðÿ ãîéóëäó, ðÿããàñÿ-
ëÿð éåðëÿðèíäÿ áóçëàéûá äóðäó, ùþêìäàðûí òàõòûíûí àéàüûíäàêû ìÿõìÿð
äþøÿêëÿðèí öñòöíäÿ ñÿðèëèá îòóðàí úàðèéÿëÿðèí ýþç áÿáÿêëÿðè äîíäó, ùÿð
êÿñ ùþêìäàðûí àüçûíà áàõûðäû.
Íÿùàéÿò, ùþêìäàð ñÿñëÿíäè:
— Àòûìû âÿ ñèëàùëàðûìû ýÿòèðèí! — äåäè.
Ñàëîí áîøàëäû, éàðûì ñààòäàí ñîíðà ùþêìäàðûí õàñÿ àëàéû îíó òÿí-
òÿíÿ èëÿ äþéöø ìåéäàíûíà ýÿòèðäè.
403

Ãöòëöü Èíàíú àòûíû ñöðöá Òîüðóëóí ãàðøûñûíà ýÿëäè. Òîüðóë àòûíû
ìÿùìèçëÿéÿðÿê ìåéäàíû äîëàøäû. Ãöòëöüöí öçÿðèíÿ àò ñàëäû. Éÿùÿðèí
öñòöíäÿí àüûð ýöðçö ÷ûõàðûá Ãöòëöüöí áàøûíà åíäèðìÿê èñòÿðêÿí,
Ãöòëöü àòûíû ýåðè ñû÷ðàòäû. Ýöðç Òîüðóëóí þç àòûíûí ãîëóíà äÿéèá ñûíäûð-
äû, Òîüðóë àòû èëÿ áÿðàáÿð éåðÿ éûõûëäû. Òîüðóë ãîøóíóíäàí ùå÷ áèð êÿñ
èðÿëè ýåäèá îíó Ãöòëöü Èíàíúûí ÿëèíäÿí àëìàã èñòÿìÿäè. Ãöòëöü àòûíäàí
åíèá ãûëûíúûíû ÷ÿêäè.
Òîüðóë âÿçèééÿòè áåëÿ ýþðöíúÿ ñÿðõîøëóãäàí àéûëäû âÿ Ãöòëöüÿ éàë-
âàðûá äåäè:
Åé Úàùàí ïÿùëÿâàíûíûí îüëó, ìÿí áóýöíêö ýöíöí ñóëòàíûéàì.
Ìÿðùÿìÿò âàõòûäûð, ìÿíÿ àìàí âåð!
Ãöòëöü ÿëèíäÿ ãûëûíú îíóí áàøû öçÿðèíäÿ äóðäóüó çàìàí äåäè:
— Þëöì ýÿëäèéè çàìàí áþéöêëöê òÿëÿáèíäÿ îëìà! Áó ìöùàðèáÿëÿ-
ðèí ñÿáÿáè ñÿíñÿí.
Ãöòëöü Èíàíú áóíëàðû äåäèêäÿí ñîíðà îíà áèð ãûëûíú åíäèðäè. Áèð
ãûëûíúëà áþéöê áèð ñÿëòÿíÿòÿ íÿùàéÿò âåðèëäè. Ãöòëöüöí ÿìðèíÿ ýþðÿ
Òîüðóëóí ìåéèòèíè áèð äÿâÿíèí öñòöíÿ àòûá Ñóëòàí Òÿêèøèí ùöçóðóíà
ýþíäÿðäèëÿð, î èñÿ Òîüðóëóí úÿñÿäèíè äÿâÿíèí öñòöíäÿ ýþðöíúÿ ýþçëÿ-
ðèíÿ èíàíìàäû, ñÿúäÿéÿ äöøöá øöêöð åòäè. Íÿùàéÿò, Òîüðóëóí áàøûíû
êÿñäèðèá Áàüäàä õÿëèôÿñè Íÿñèðÿääèíáèëëàùà ýþíäÿðäè, ìåéèòèí þçöíö
èñÿ Áàçàð ìåéäàíûíäà äàð àüàúûíäàí àñäûðäû.
Áó âÿçèééÿòè ýþðÿí ìÿøùóð øàèð Ôàçèëè Òîüðóëóí þëöìöíÿ éàçäûüû
áèð ðöáàèñèíäÿ äåéèðäè:
Èìðóç, Øÿùà, çÿìàíåéè-äèëòÿíýèñò,

Ôèðóçåéè-äÿùð, ùÿð çÿìàí áàðÿíýèñò,
Äåé ÿäñÿðè-òþ òà áåôÿëÿê éåê êÿç áóä
Èìðóç çèñÿðè-òà áÿäÿíÿø ôÿðñÿíýèñò.1
Ìöùàðèáÿäÿ Ñóëòàí Òîüðóëóí âÿçèðè âÿ íÿäèìè Êÿìàëÿääèí øàèð äÿ

ÿñèð ýþòöðöëìöøäö. Îíó Ñóëòàí Òÿêèøèí âÿçèðè Íèçàìöëìöëê Ìÿñóäóí
éàíûíà ýÿòèðäèêäÿ Íèçàìöëìöëê äåäè:
__________
1
Ïàäøàùûì, áó ýöí äèëòÿíýëèê âÿ ãÿì-ãöññÿ çÿìàíÿñèäèð. Çÿìàíÿíèí ôèðóçÿñè ùÿð
çàìàí áàøãà áèð ðÿíý àëûð. Åé ïàäøàùûì, äöíÿí ôÿëÿêëÿ ñÿíèí áàøûíûí àðàñûíäà áèð àðøûí
ìÿñàôÿ âàð èäè, àììà áó ýöí áàøûí èëÿ áÿäÿíèí àðàñûíäà îëàí ìÿñàôÿ ôÿðñÿíýëÿð
ãÿäÿðäèð.
404

— Ñÿíèí ìÿäù åòäèéèí, ÿçÿìÿò âÿ ãöââÿòèíÿ äàèð áþéöê êèòàáëàð
éàçäûüûí ãÿùðÿìàí Òîüðóë áó èìèøìè?! Î, Ñóëòàíûí ãîøóíóíóí ãàðøû-
ñûíäà áèð ñààò äà îëñà äàâàì åäÿ áèëìÿäè1.
ÊÀÌÀÍ
Íöñðÿòÿääèí þçöíö ùÿð úÿùÿòäÿí òÿìèí îëóíìóø ùåñàá åäèðäè.

Ìÿìëÿêÿòèí ùöäóäëàðûíäà òàì áèð äèíúëèê ùþêì ñöðìÿéÿ áàøëàìûøäû.
Ãöòëöü Èíàíú Õàðÿçìøàùûí ãöââÿñè èëÿ Òîüðóëóí âöúóäóíó àðàäàí
ãàëäûðäûãäàí ñîíðà äþðä äÿôÿ Àçÿðáàéúàíà ùöúóì åòìèøäèñÿ äÿ, äþð-
äöíäÿ äÿ Ãÿçâèí âÿ Çÿíúàí àëòûíäà ÿçèëÿðÿê, íÿùàéÿò, Õàðÿçìøàù
ìÿìëÿêÿòèíÿ ãà÷ìûøäû.
Õàðÿçì øàùû Ñóëòàí Òÿêèø, ñîí çàìàíëàð Ãöòëöü Èíàíúëà áàüëàäûüû
ìöãàâèëÿéÿ ÿìÿë åòìÿéÿ áèëÿðäè2. ×öíêè ×èíýèç õàíûí çöùóðó õÿáÿðè
Îðòà âÿ Éàõûí Øÿðãè áèð-áèðèíÿ âóðìóøäó. Øÿðã ùþêóìÿòëÿðè ìÿìëÿ-
êÿòëÿðèíèí ùöäóäëàðûíû ýåíèøëÿíäèðìÿêëÿ éîõ, ìþùêÿì åòìÿêëÿ ìÿø-
üóë îëóðäóëàð. Àðòûã ìÿìëÿêÿòëÿðèí ñÿðùÿäëÿðè ùÿð àé áàøûíäà äÿéèø-
ìèðäè.
Áóíà ýþðÿ äÿ Àçÿðáàéúàí âÿ îíóí ãîøóíëàðû, ìÿìëÿêÿòëÿðèíè
áÿðïà åòìÿéÿ, õàðàáàëûãëàðû äöçÿëòìÿéÿ âÿ éûüûëìûø ìÿäÿíèééÿòè éå-
íèäÿí ãóðìàüà áàøëàìûøäûëàð.
Ùàçûðäà Íöñðÿòÿääèí þçöíö ÿí õîøáÿõò áèð ùþêìäàð ùåñàá åäèðäè.
Î õàëãû ñåâèð, õàëã äà îíó ñåâèðäè. Áöòöí Àçÿðáàéúàí õàëãû:
“Ùþêìäàðûìûç éàáàí÷û äåéèë, þç áàúûìûç îüëóäóð! — äåéÿ ôÿõð
åäèðäè. Íöñðÿòÿääèíè èêèíúè áèð õîøáÿõòëèê äÿ èñòèãáàë åäèðäè. Îíóí ýÿíú
ìÿëÿêÿñè ýþçÿë Òÿëèÿ èêèúàíëû èäè, éàõûí ýöíëÿðäÿ äîüàúàã èäè. Òÿáðèç
èñòè îëäóüóíà ýþðÿ ùþêìäàð þç àèëÿñè èëÿ Óúàí éàéëàñûíà êþ÷ìöøäö.
Àõøàì èäè, ùþêìäàð þç ýÿíú ìÿëÿêÿñè èëÿ Åëäÿíèç ãÿñðèíèí óúà
áàëêîíóíäà îòóðóá Ñÿùÿíä äàüûíäàí òþêöëÿðÿê éàøûë áàü÷àëûãëàðûí
ãîéíóíà ýèðÿí ùÿéÿúàíëû ñóëàðûí ñÿñèíè äèíëÿéèðäè. Òÿëèÿ áó çÿíýèí
ìÿíçÿðÿíè áèð íå÷ÿ äÿãèãÿ ýþçäÿí êå÷èðÿðÿê:
__________
1
2
Õÿëèôÿ Íÿñèðÿääèíèí ìÿñëÿùÿòè èëÿ áàüëàíìûø ìöãàâèëÿéÿ ýþðÿ Õàðÿçìøàù Èðàã
âÿ Ðåé ìÿìëÿêÿòèíè Õàðÿçìÿ èëùàã åäÿúÿê, ÿâÿçèíäÿ èñÿ Àçÿðáàéúàíû àëûá Ãöòëöü
Èíàíúà âåðÿúÿêäè.
405

— Òÿáèÿò íÿ ýþçÿë øåéäèð! — äåäè. — Äöíéàäà õîøáÿõò éàøàéàðàã áó
òÿáèÿòÿ áîë-áîë áàõìàãäàí äà ãèéìÿòëè áèð øåé âàðäûðìû?!
Ùþêìäàð ýÿíú ãàäûíûí úàâàáûíäà:
— Òÿáèÿòè ýþçÿëëÿøäèðÿí áèð ÷îõ øåéëÿð âàðäûð. Îíëàðûí áèðèñè äÿ ñÿí-
ñÿí, ìÿíèì ýþçÿë ãàäûíûì! Ìÿíèì õîøáÿõòëèéèìèí ãèéìÿòëè äÿãèãÿ-
ëÿðè ñÿíèí ýþçëÿðèíÿ áàõäûüûì äÿãèãÿëÿðäèð. Éàõûí ýöíëÿðäÿ ñÿí
ìÿíèì õîøáÿõò ñàðàéûìà áèð äÿñòÿ ÷è÷ÿê äÿ ÿëàâÿ åäÿúÿêñÿí. Åëäÿíèç
õàíÿäàíûíûí äàâàìû ñÿíèí ìÿíÿ ùÿäèééÿ âåðäèéèí î ÷è÷ÿêëÿ áàøëàíà-
úàãäûð.
Ùþêìäàðûí áó ñþçëÿðèíäÿí ñîíðà ýÿíú Òÿëèÿ äîäàãëàðûíû ùþêìäà-
ðûí äîäàãëàðûíà éàõûíëàøäûðìàã èñòÿðêÿí äèêñèíäè âÿ éûõûëìàã èñòÿðêÿí,
ùþêìäàð îíó òóòóá ãîëëàðû àðàñûíà àëäû.
Ýÿíú Òÿëèÿíèí áîüàçûíà ñàíúûëàí îõó ãàáàãäàí ÷ÿêèá ÷ûõàðìàã
ìöìêöí îëìàäû. Äàëäàí ÷ÿêèá ÷ûõàðäûëàð. Î äàíûøà áèëìÿäè, áèð êÿðÿ
ýþçëÿðèíè à÷ûá ùþêìäàðûí öçöíÿ áàõûá àüëàäû âÿ ýþçëÿðèíè ùÿìèøÿëèê
îëàðàã éóìäó. Ùþêìäàð áèð êÿðÿ àù ÷ÿêÿðÿê:
— Ýþðÿñÿí äöíéàäà ìÿíäÿí äÿ áÿäáÿõò áèð àäàì âàðäûðìû?!
— äåäè.
Ùþêìäàð Óúàí éàéëàñûíûí ìöùàñèðÿéÿ àëûíìàñû âÿ ùå÷ áèð êÿñèí
êÿíàðà áóðàõûëìàìàñûíà ÿìð âåðäè.
Ñàðàé áèð-áèðèíÿ äÿéìèøäè. Ùþêìäàð, Òÿëèÿíèí áàøûíû ãîëëàðû àðà-
ñûíà àëûá àüëàéûð âÿ àíúàã:
— Òÿëèÿ, áèð äàùà ýþçëÿðèíè à÷ûá ìÿíÿ áàõ! — äåéèðäè.
Ãîøóí äÿñòÿëÿðè Óúàí éàéëàñûíûí àëòûíû öñòöíÿ ÷åâèðäèëÿð, ùå÷ áèð
êÿñè ÿëÿ êå÷èðÿ áèëìÿäèëÿð.
Áèð ÷îõëàðû áó îõóí áèð äöøìÿí òÿðÿôèíäÿí àòûëäûüûíû çÿíí åäèðäè.
Îíóí òÿñàäöôè áèð îõ îëäóüóíó ãåéä åäÿíëÿð äÿ âàð èäè. Ùÿð íÿ ñÿáÿá
îëóðñà îëñóí, Òÿëèÿíèí áó ôàúèàíÿ þëöìöíö ùþêìäàð áèð àí äà îëñà
óíóäà áèëìèðäè. Î, éàëíûç úöìÿ àõøàìëàðû äåéèë, ùÿð ýöí Òÿëèÿíè õàòûð-
ëàäûüû çàìàí, Ñöðõàá ãÿáèðèñòàíûíà ýÿëèá áèð íå÷ÿ ñààò Òÿëèÿíèí ãÿáðè
éàíûíäà îòóðóá àüëàéûð âÿ äÿðäèíèí ÷ÿêèëìÿç áèð äÿðä îëäóüóíó ãÿáèð
äàøûíà äàíûøûá åâÿ ãàéûäûðäû.
Ïàéûçûí ñîéóãëàðû áàøëàìûøäû, ãàð éàüûøëà áÿðàáÿð éàüûðäû. Ùþêì-
äàð ñàðàéûí ïÿíúÿðÿñèíäÿ îòóðóá áàü÷àéà áàõûðäû. Òÿáðèçèí öôöãëÿðè
ùþêìäàðûí ãÿëáè ãÿäÿð êÿäÿðëè èäè. Éóõàðûäàí àüàúëàðûí öçÿðèíÿ äöøÿí
ùÿð äàìúû, áèð éàðïàüû ãîïàðûá éåðÿ ñàëûðäû. Ãàíàäëàðû èñëàíìûø áöëáöë-
406

ëÿð ãàðäàí âÿ éàüûøäàí ãîðóíìàã ö÷öí î áóäàãäàí áó áèðè áóäàüà
ãà÷ûðäûëàð.
Ïÿíúÿðÿíèí ãàáàüûíäàêû àüàúäà ãàëìûø ùåéâàëàð áèð ùèúðàí õÿñòÿ-
ñèíèí ÷þùðÿñè êèìè áàõàíëàðû êÿäÿðëÿíäèðèðäè.
Ùþêìäàð äàèìà ïàéûç ùàâàñûíäàí ìÿìíóí ãàëìàçäû, î áó êèìè
ùàâàëàðäà þçö ö÷öí áèð ìÿøüóëèééÿò àõòàðàðäû. Î, áèðäÿí-áèðÿ ùå÷ áèð
òÿðÿôÿ äþíìÿäÿí ñÿñëÿíäè:
— Òÿëèÿ, äóð ýÿòèð “Øÿðÿôíàìÿ”äÿí ìÿíèì ö÷öí ùèíä ãûçûíûí äàñ-
òàíûíû îõó! — äåäè âÿ Òÿëèÿíèí þëäöéöíö õàòûðëàéàðàã ùþíêöð-ùþíêöð
àüëàäû.
***
Õèäìÿò÷èëÿð ñèëàùëàíäûëàð, ùþêìäàðûí éàíûíúà ãÿáèðèñòàíà òÿðÿô

éîëà áàøëàäûëàð. Ãàðàíëûã äöøöðäö. Êö÷ÿëÿðäÿ ùå÷ áèð êÿñ éîõ èäè. Îí-
ëàð ñþéöä àüàúëàðûíûí àëòû èëÿ êå÷èá Ñöðõàá ãÿáèðèñòàíûíà ýèðäèëÿð. Ãÿáè-
ðèñòàíûí öìÿðà äÿôí åäèëÿí òÿðÿôèíÿ ýåòäèëÿð. Éåíÿ õèäìÿò÷èëÿð àäÿòëÿðè
öçðÿ êÿíàðäà äóðäóëàð, ùþêìäàð èñÿ Òÿëèÿíèí ìÿãáÿðÿñèíÿ äàõèë îëóá
îíó ñàëàìëàäû, ùÿð ýöíäÿ îëäóüó êèìè îíóí êåôèíè ñîðóøäó âÿ “ìÿíèì
êþðïÿì íåúÿäèð?” — äåéÿðÿê øèääÿòëÿ àüëàäû. Ñîíðà äà Òÿëèÿíèí ñåâäèéè
÷èíëè êÿíèçèí äàñòàíûíû îõóìàüà áàøëàäû.
Ùþêìäàð àäÿò åòäèéè íöìàéèøëÿðèí ùàìûñûíû ùÿéàòà êå÷èðäè, ñîí
àäÿò èñÿ, àüëàäûãäàí, äàíûøäûãäàí, Òÿëèÿíèí êþðïÿñèíèí êåôèíè õÿáÿð àë-
äûãäàí ñîíðà éàðûì ñààò ãÿäÿð îòóðóá ãÿáðÿ áàõìàãäàí èáàðÿò èäè.
×öíêè äàèìà Òÿëèÿ éàòäûüû çàìàí ùþêìäàð îíóí éàòàüûíûí éàíûíäà
îòóðóá îíà òàìàøà åòìÿéè ñåâÿðäè.
Ùþêìäàð ñàêèò îòóðóá ãÿáðÿ áàõûðäû, ëàêèí ýþçëÿðèíè éóììóøäó, î,
õÿéàëûíäà Òÿëèÿíèí òîðïàã àëòûíäà éàòäûüûíû ýþðöðäö. Îíóí ãóëàüû áèð
ñÿñ åøèòäè. Áó, ãàðøûäàêû ìÿãáÿðÿäÿí åøèäèëÿí áèð êèøè ñÿñè èäè, î àüëà-
éûð âÿ öçÿðèíÿ éûõûëäûüû ãÿáèð èëÿ äàíûøûðäû:
— Ñÿí ìÿíè õîøáÿõò åòìÿê ö÷öí þç ùÿéàòûíû ãóðáàí âåðäèí. Ëàêèí
ìÿí ùàçûðäà äöíéàíûí ÿí áÿäáÿõò áèð àäàìûéàì. Âàõòèëÿ ìÿí áþéöê
áèð ìÿìëÿêÿòÿ ñûüûøìûðäûì, èíäè èñÿ ýåúÿëÿìÿê ö÷öí èñòè áèð áóúàã
òàïà áèëìèðÿì. Ìåùðèáàí àíà, à÷ ãîëëàðûíû ìÿíè ãóúàãëà! Àðòûã ùÿéàò
ìÿíèì ö÷öí þëöìäÿí àúûäûð.
407

Ùþêìäàð áàøûíû ãàëäûðûá ñÿñ ýÿëÿí òÿðÿôÿ áàõäû. Ñÿñ ýÿëÿí ìÿãáÿ-
ðÿíèí ãàïûñûíäà àøàüûäàêû éàçûëàðû îõóäó:
“Ùàçà ãÿáðè Ãÿòèáÿ áèíòö ßìèð Èíàíú”.
Ùþêìäàðûí äöíéàñû äÿéèøäè, þç-þçöíÿ ñóàë âåðäè:
“ßúÿáà, Ãÿòèáÿíèí ãÿáðèíäÿ áó ñþçëÿðè êèì äàíûøà áèëÿð?! Îíóí
Ãöòëöüäÿí áàøãà áèð îüëó âàðäûðìû?”
Ùþêìäàð áóíëàðû äåäèêäÿí ñîíðà ìÿãáÿðÿéÿ òÿðÿô èðÿëèëÿäè, Ãÿòè-
áÿíèí ìÿãáÿðÿñèíÿ ýèðäè, ãÿáðèí öñòöíäÿ çÿèô, öñòö-áàøû òþêöëìöø âÿ
áàø-ýþçöíö òöê áàñìûø ÷îõ ÷èðêëè áèð àäàì ýþðäö. Î ùÿì àüëàéûð, ùÿì
äÿ ñîéóãäàí òèòðÿéèðäè. Ùþêìäàð îíà ÷îõ äèããÿòëÿ áàõäû, î áàøûíû ãàë-
äûðûá ùþêìäàðû ýþðäöéö çàìàí ùÿéÿúàíëà éåðèíäÿí ãàëõäû âÿ òèòðÿê áèð
ñÿñëÿ ñîðóøäó:
— Ìÿíè þëäöðìÿéÿìè ýÿëäèí?! — Î, ãÿòè áèð âÿçèééÿò àëàðàã äåäè:
— Áèð çàìàí ìÿí äèðèëèê ö÷öí áèð ÷îõëàðûíûí äèðèëèéèíè ÿëèíäÿí àëäûì,
èíäè èñÿ þëöì òÿëÿá åäèðÿì: þëäöð ìÿíè!
Ùþêìäàð ãàðäàøûíû òàíûäû, áàøûíû àøàüû ñàëûá éàâàøäàí:
— Ãàðäàøûìñàí, áèðèíúè êÿðÿ ìöùàðèáÿ ìåéäàíûíäà, èêèíúè êÿðÿ ãÿ-
áèðèñòàíäà ýþðöøäöê! — äåäè.
Ùþêìäàð áó ñþçëÿðè äåéèá ìÿãáÿðÿäÿí ÷ûõäû âÿ õèäìÿò÷èëÿðè
÷àüûðûá:
— Î ìÿãáÿðÿäÿ äóðàí àäàìû ýþòöðöá ñàðàéà ýÿòèðèí — äåäè âÿ
ñàðàéà ãàéûòäû. Ýåúÿ ñààò îí èêèäÿ õèäìÿò÷èíè ÷àüûðûá ìÿãáÿðÿäÿí ýÿ-
òèðèëÿí àäàìûí ùöçóðóíà ýÿòèðìÿñèíÿ ÿìð åòäè.
Ùþêìäàð äöøöíöðäö. Èëëÿðäÿí áÿðè ùþêìäàðëûã àðçóñó èëÿ áöòöí
ìÿìëÿêÿòè ðàùàòñûç åäÿí, ìèíëÿðëÿ ãàíëàðûí òþêöëìÿñèíÿ ñÿáÿá îëàí,
ùÿòòà îíóí ñåâèìëè Òÿëèÿñèíè ìÿùâ åäÿí Ãöòëöü Èíàíú îíóí ÿëèíÿ äöø-
ìöøäö. Äöøöíöðäö, îíóíëà íÿ úöð ðÿôòàð åòìÿê áàðÿñèíäÿ äöøöíöðäö.
Ãöòëöü Èíàíúû ýÿòèðäèëÿð. Ùþêìäàð îíó áàøûíäàí àéàüûíà ãÿäÿð
äèããÿòëÿ ýþçäÿí êå÷èðäè âÿ ôèêèðëè áèð òþâð àëàðàã:
— Îòóð, îòóð, ïÿùëÿâàí, àéàã öñòöíäÿ äóðìà!1 — äåäè.
Ãöòëöü Èíàíú îòóðäó, ýþçëÿðèíè ùþêìäàðûí àüçûíà äèðÿéèá íÿ äåéÿ-
úÿéèíè ýþçëÿéèðäè. Íÿùàéÿò, ùþêìäàð îíà ñóàë âåðäè:
— Íÿ ö÷öí Òÿáðèçÿ ýÿëäèí?
__________
1
Åëäÿíèç õàíÿäàíûíûí êèøèëÿðèíè ïÿùëÿâàí äåéÿ ñÿñëÿìÿê àäÿò èäè.
408

— Ðèúà åäèðÿì èñòèíòàã óçóí ÷ÿêìÿñèí, íÿòèúÿäÿ ìÿíèì úàíè âÿ
òÿãñèðêàð îëäóüóì ìåéäàíà ÷ûõàúàãäûð. ßìð åäèí ìÿíèì úÿçàìû
âåðñèíëÿð, áàøûìà ýÿëÿíëÿðè äàíûøìàüà òàãÿòèì éîõäóð, õÿñòÿéÿì,
ùÿì äÿ...
Ùþêìäàð îíóí àú îëäóüóíó àíëàäû âÿ ñóàë âåðäè:
— Àúñàíìû?
— Àúàì, íå÷ÿ ýöíäöð êè, ñóäàí áàøãà äèëèìÿ áèð øåé äÿéìÿìèøäèð.
— Íÿ ö÷öí éåìÿìèøñÿí?
— Þçöìäÿ áèð øåé éîõäó, äèëÿíìÿéè èñÿ øÿðÿôèìÿ ñûüûøäûðà áèëìÿ-
äèì. Ãîé òàðèõäÿ äåìÿñèíëÿð êè, Úàùàí ïÿùëÿâàíûí îüëó áèð ãàðûí ÷þ-
ðÿêäÿí þòðö ãàïû-ãàïû ýÿçèá äèëÿíèðäè.
Ùþêìäàð áó ñþçäÿí ñîíðà ùþíêöð-ùþíêöð àüëàäû âÿ õèäìÿò÷èéÿ
ÿìð âåðäè:
— Éåìÿê ýÿòèðèí! Øàì éåìÿéèíè áèð éåðäÿ éåìÿê èñòÿéèðì.
Ùþêìäàð Ãöòëöüö äàíûøäûðìûðäû. Îíóí òàãÿòñèç îëäóüóíó ùèññ
åäèðäè.
Éåìÿê ñöôðÿñèíè ñàëäûëàð, úàðèéÿëÿð è÷ÿðè ýèðèá õèäìÿò åòìÿéÿ áàø-
ëàäûëàð. Ùþêìäàð ÿââÿëúÿ þçö ñöôðÿíèí áàøûíà ýÿëÿðÿê Ãöòëöüö ñÿñëÿäè:
— Ñöôðÿíèí áàøûíà ýÿë. Ñÿí ùÿð íÿ îëóðñàí îë, éåíÿ äÿ Åëäÿíèç õà-
íÿäàíûíûí öçâëÿðèíäÿíñÿí. Áó ñöôðÿ ñÿíèí ö÷öí éàáàí÷û ñöôðÿñè äåéèë,
áó ìèðàñäà ñÿíèí ùàããûí âàðäûð, — äåäè.
Ãöòëöü Èíàíú ñöôðÿíèí áàøûíà ýÿëèá áèð ãÿäÿð éåäè âÿ éåíÿ äÿ ÷ÿ-
êèëèá áèð òÿðÿôäÿ îòóðäó. Ùþêìäàð ñöôðÿäÿí ÷ÿêèëäè âÿ Ãöòëöüÿ ìö-
ðàúèÿòëÿ:
— Èíäè äàíûø ýþðöì! — äåäè.
Ãöòëöü ñþùáÿòÿ áàøëàéàðàã áàøûíà ýÿëÿíëÿðè äàíûøäû:
— Õàðÿçìøàù ßëàÿääèí Òÿêèø âÿ Èðàã ìÿìëÿêÿòëÿðèíÿ ñàùèáëÿíäèê-
äÿí ñîíðà þç ìöãàâèëÿñèíÿ ÿìÿë åòìÿäè. Ìÿí ñîí äÿôÿ Ãÿçâèí àëòûí-
äà ìÿüëóá îëóá ÷ÿêèëÿíäÿí ñîíðà àúûãëàíäû âÿ äåäè: ìÿíèì Àçÿðáàé-
úàí ñÿðùÿäëÿðèíäÿ ãûðäûðìàã ö÷öí àðòûã àäàìëàðûì éîõäóð!
Ìÿíèì ñàðàéäà ãàëûá ÿëâåðèøëè áèð çàìàí ýþçëÿìÿéèìè òÿêëèô åòäè.
Éàëíûç ìÿíÿ äåéèë, öìóìèééÿòëÿ Ñóëòàí Òÿêèø ñàðàéûíäà éàøàéàíëàðà
ùþðìÿò ãîéóëìóðäó, ÷öíêè áèçèì êèìè àäàìëàðû ìöÿééÿí áèð çàìàíäà
èñòèôàäÿ åòìÿê ö÷öí ñàðàéäà éåäèðèá ñàõëàéûðäûëàð. Ëàêèí ×èíýèç õàíûí
Îðòà Àñèéàäà ýþðöíìÿñè Ñóëòàí Òÿêèøèí òÿçÿ ìÿìëÿêÿòëÿð ÿëäÿ åòìÿê
409

ôèêèðëÿðèíè äàðìàäàüûí åòäè. Çÿííèìúÿ, áóíà ýþðÿ äÿ Ñóëòàí Òÿêèø èñòè-
ôàäÿ ö÷öí ñàðàéäà ñàõëàäûüû áèð ÷îõ àäàìëàðû ñàðàéäàí ÷ûõàðûá õöñóñè
áèíàëàðäà âÿ êàðâàíñàðàëàðûí ùöúðÿëÿðèíäÿ éåðëÿøäèðäè.
Áó êèìè àäàìëàðûí éàøàìàñû ö÷öí áóðàõûëàí òÿõñèñàò ÷îõ àç èäè.
Áàøãàëàðûíà íèñáÿò ìÿíèì âÿçèééÿòèì îëäóãúà ÷ÿòèí èäè. ×öíêè ìÿíèì
ùèìàéÿìäÿ áèð ÷îõ àäàìëàð äà âàð èäè. Îíëàðû äà éàøàòìàã ëàçûì èäè.
Ñîí çàìàíëàð ñóëòàí òÿðÿôèíäÿí áèçÿ áóðàõûëàí òÿõñèñàòû êÿñäèëÿð. Éà-
øàäûüûìûç áèíàëàðûí êèðàéÿñèíè ùþêóìÿò þç þùäÿñèíäÿí àòäû. Íÿùàéÿò,
áèç þç øåéëÿðèìèçè ñàòûá éàøàìàüà ìÿúáóð îëäóã. Ìÿí áèð íå÷ÿ àéûí
è÷ÿðèñèíäÿ òàìàìèëÿ éîõñóëëàøäûì, ùèìàéÿìäÿ îëàíëàðûí äà ùÿð áèðè
äàüûëûá áèð òÿðÿôÿ ýåòäè. Ìÿí þçöì äÿ óçóí ìöääÿò î øÿùÿðäÿí áó øÿ-
ùÿðÿ êþ÷äöì. Ìÿðâäÿ, Íèøàïóðäà, Úàúÿðì âÿ Áÿñòàìäà èëëÿð óçóíó
ñÿôèë âÿ ñÿðýÿðäàí äîëàøäûì.
Íÿùàéÿò, áèð äàùà þç èãáàëûìû ñûíàìàã ö÷öí Àçÿðáàéúàíà ãàéûò-
äûì. Áþéöê îðäóëàð âÿ ìèíëÿðúÿ ìÿíúÿíèãëÿð ýöúöíÿ àëà áèëìÿäèéèì
ìÿìëÿêÿòè öçÿðèíÿ òÿê áàøûìà ýÿëìÿéÿ ãÿðàð âåðäèì.
Ñèëàù îëàðàã áèð êàìàíûì, òÿê áèðúÿ äÿíÿ äÿ îõóì ãàëìûøäû. Ñîí
öìèäèì î êàìàíà ýÿëèðäè. Îíó ñàòìàäûì, ÷öíêè î êàìàíû ðÿùìÿòëèê
àòàì þç ÿëè èëÿ ìÿíèì ÷èéíèìÿ ñàëìûøäû. Ùàìàí êàìàíëà ùàìàí îõó
ýþòöðöá Òÿáðèçÿ ýÿëäèì. Î îõó ñÿíÿ àòìàüà àíä è÷ìèøäèì. Ñÿíè Òÿá-
ðèçäÿ òàïìàäûì. Óúàí éàéëàñûíà ýÿëäèì. Ñÿíèí éàøàäûüûí ãÿñðèí ãàáà-
üûíäàêû õàðàáàäà ýåúÿëÿäèì. Ñÿíèí ùÿð àõøàì êþøêäÿ îòóðóá Ñÿùÿíä
äàüëàðûíà òàìàøà åòäèéèíè þéðÿíäèì. Êàìàíû äöçÿëäèá þçöìëÿ áÿðàáÿð
ýÿòèðäèì, ñîí îõóìó ñÿíÿ àòäûì, ëàêèí áÿäáÿõòàíÿ þç áÿäáÿõò õàëàìû
ìÿùâ åòäèì.
Ùþêìäàð îíóí ñþçöíö êÿñÿðÿê:
— Õàëàíû ìÿùâ åòäèí, åéíè çàìàíäà ìÿíè äÿ ìÿùâ åòäèí! — äåäèê-
äÿ, Ãöòëöü:
— Ñÿí äÿ ìÿíè ìÿùâ åò. Ðèúà åäèðÿì ìÿíè áó ñÿôèë ùÿéàòûí ÿëèíäÿí
ãóðòàð. Ìÿí ÷îõëàðûíû þëäöðìöøÿì, þëöìö àñàí áèëèðäèì, ëàêèí þçöìö
þëäöðìÿê ö÷öí úÿñàðÿòèì ÷àòìûð.
Ùþêìäàð áèð àç äöøöíäöêäÿí ñîíðà:
— Ñÿíè èêè ñÿáÿáÿ ýþðÿ þëäöðìÿéÿúÿéÿì, — äåäè. — ßââÿëà, ñÿíè
ùàçûðêû çàìàíäà þëäöðìÿê, ñÿíÿ éàõøûëûã åòìÿêäèð. Ñÿí áó éàõøûëûüà
ëàéèã äåéèëñÿí. Èêèíúèñè äÿ, ùþêìäàðëûã òàðèõèíäÿ àäûìûí ãàðäàø ãàòèëè
410

éàçûëìàñûíû èñòÿìèðÿì. Èíäè äå ýþðöì, ñÿíè Òÿáðèçäÿ, êèì åâèíäÿ ñàõ-
ëàéûðäû?
— Ìÿí ùå÷ êÿñèí åâèíäÿ éàøàìûðäûì, ýåúÿëÿðè ìÿãáÿðÿäÿ àíàìûí
ãÿáðèíäÿ éàøàéûðäûì.
— Êàìàíû êèìÿ òàïøûðìûñàí? Îíó ñàòäûíìû?
— Õåéð, ñàòìàìûøàì. Ìÿãáÿðÿíèí áèð áóúàüûíäà áàñäûðìûøàì.
Ùþêìäàð õèäìÿò÷èëÿðè ÷àüûðûá ÿìð âåðäè:
— Áó ñàò ýåäèá Ãÿòèáÿ õàòóíóí ìÿãáÿðÿñèíäÿ áóúàãäà òîðïàüà
áàñäûðûëìûø êàìàíû òàïûá áóðà ýÿòèðèí.
Õèäìÿò÷èëÿð ýåòäèëÿð. Ùþêìäàð Ãöòëöüÿ òÿðÿô äþíöá äåäè:
— Ñÿíè ßëÿíúèã ãàëàñûíà ýþíäÿðÿúÿéÿì. Îðàñû Ñóëòàí Òÿêèøëÿðèí
ñàðàéûíäà äàùà øÿðÿôëèäèð. ×öíêè îðàñû çèíäàí îëñà äà, þç âÿòÿíèíäèð.
Âÿòÿíèí çèíäàíû èñÿ éàáàí÷ûëàðûí ñàðàéûíäàí øÿðÿôëèäèð.
Ãöòëöü äàùà äàíûøìàäû. Áàøûíû àøàüû ñàëûá ÿëëÿðèíÿ áàõìàüà áàø-
ëàäû.
Êàìàíû ýÿòèðäèëÿð, ùþêìäàð àëûá îíóí öñòöíäÿêè éàçûíû îõóäó:
“Úàùàí ïÿùëÿâàíäàí îüëó Ãöòëöüÿ éàäèýàð. Îõ âÿ êàìàíûí ãöâ-
âÿòè ãÿëáèí ãöââÿòèíäÿí àñûëûäûð. Ìåùðèáàí îüëóì, áó êàìàíû äîñòóíà
éîõ, äöøìÿíèíÿ ãàðøû èøëÿòìÿëèñÿí”.
Ùþêìäàð êàìàíûí öçÿðèíäÿêè éàçûíû îõóéàíäàí ñîíðà Ãöòëöüÿ
ñóàë âåðäè:
— Ñÿí àòàíûí áó âÿñèééÿòèíÿ ñàäèã ãàëäûíìû?
— Õåéð, ñàäèã ãàëìàäûì. Ìÿí ùàçûðäà îíó ýÿçäèðìÿéÿ ñÿëàùèééÿò-
äàð äåéèëÿì.
1140—1225
Íöñðÿòÿääèí ßáóáÿêð þç ñåâèìëè ãàäûíû Òÿëèÿíèí þëöìöíäÿí ñîíðà

ìÿìëÿêÿòèí èäàðÿñèíè þç âÿçèðëÿðèíÿ áóðàõûá ñÿðõîøëóüà áàøëàäû. Î,
áöòöí âàõòûíû øÿðàá ñöôðÿñèíèí áàøûíäà âÿ ãàäûíûíûí ìÿãáÿðÿñèíäÿ êå-
÷èðèðäè. Áóíà ýþðÿ äÿ Àçÿðáàéúàí ìÿìëÿêÿòèíèí ùöäóäó ýåò-ýåäÿ êè-
÷èëèð âÿ äöøìÿíëÿð ùÿð ýöí áèð øÿùÿðè àëûðäûëàð.
Íöñðÿòÿääèíèí øþùðÿò âÿ ïÿùëÿâàíëûüû øÿðàá âÿ ñÿðõîøëóã ÷óõóðëà-
ðûíäà ÷öðöäöéö çàìàí, Àçÿðáàéúàí ìÿìëÿêÿòè ÿëåéùèíÿ Øÿðãäÿ òÿçÿ
411

áèð èòòèôàã äöçÿëèðäè. Ìàðàüà ùàêèìè Ãàðà Ñóíãàð âÿ ßðäÿáèë ùàêèìè
Ìöçÿôôÿðÿääèí èòòèôàã áàüëàìàãëà Àçÿðáàéúàíû èøüàë åòìÿéÿ ãÿðàð âåð-
ìèøäèëÿð. Àðòûã Íöñðÿòÿääèíè íÿ ãûëûíú, íÿ äÿ ãÿëÿì ìÿñëÿùÿòëÿðè èëÿ
ìöäàôèÿ åäÿíëÿð âàð èäè. Ôÿõðÿääèí âÿ ßëàÿääèíëÿðèí ãûëûíúëàðû ãûíûíäà
ïàñëàíäûüû êèìè, áþéöê Íèçàìè äÿ ýþçëÿðèíè ÿáÿäè îëàðàã éóììóøäó.
Àðàí âÿ Ãàðàáàü àòëàðûíûí êèøíÿìÿëÿðè åøèäèëìèðäè. Áàüäàä âÿ Õà-
ðÿçìè òèòðÿäÿí ñÿñëÿð Ýÿíúÿ ãÿáèðèñòàíûíûí òîðïàãëàðû àëòûíäà éàòûðäû1.
Ãàðà Ñóíãàðëà ßðäÿáèë ùàêèìè Ìöçÿôôÿðÿääèíèí îðäóëàðû ùöúóìà
êå÷äèéè çàìàí Íöñðÿòÿääèí Ùÿìÿäàí ùàêèìè Àéäîüìóøóí àäûíà áèð
ìÿêòóá ýþíäÿðèá îíäàí êþìÿê èñòÿäè. Ëàêèí âàõòèëÿ Åëäÿíèçèí êþëÿñè
îëàí áó çàò Àçÿðáàéúàíà êþìÿê âåðìÿê èñòÿìÿäè. Íÿùàéÿò, Íöñðÿòÿä-
äèí îíà èêèíúè áèð ìÿêòóá éàçûá éàëâàðäû:
“Ùàçûðäà éàáàí÷ûëàð ìÿíèì ìÿìëÿêÿòèìè ãàïìàüà áàøëàìûøäûð.
Áåëÿ áèð ýöíäÿ ìÿíÿ êþìÿê âåðìÿìÿê, ãÿäèì ùöãóãëàðû òàïäàìàã
äåìÿêäèð, ñèç ýÿðÿê áàáàìûí ùàããûíûçäà åòäèéè éàõøûëûãëàðûíû óíóòìà-
éàñûíûç”.
Íöñðÿòÿääèíèí áó ìÿêòóáóíäàí ñîíðà Àéäîüìóø Ìàðàüà ùàêèìè

Ãàðà Ñóíãàðà âÿ ßðäÿáèë ùàêèìè Ìöçÿôôÿðÿääèíÿ òÿùäèä ìÿêòóáëàðû
éàçäû.
ßðäÿáèë ùàêèìè Ìöçÿôôÿðÿääèí áó ìÿêòóáäàí ñîíðà ãîøóíëàðûíû
ýåðè ÷àüûðäû. Ãàðà Ñóíãàð èñÿ Àéäîüìóøóí ìÿêòóáóíó íÿçÿðÿ àëìàéà-
ðàã ùöúóìóíäà äàâàì åäèðäè.
Áóíà ýþðÿ äÿ Àéäîüìóø èëÿ ßáóáÿêð Íöñðÿòÿääèí áèðëÿøÿðÿê Ãàðà
Ñóíãàðû Ìàðàüà àëòûíäà ñûõûøäûðäûëàð. Ëàêèí Íöñðÿòÿääèí Àçÿðáàéúàíûí
êþùíÿ ùöäóäëàðûíû ÿëäÿ åäÿ áèëìÿäè. Éàëíûç Ãàðà Ñóíãàð þëäöêäÿí
ñîíðà Íöñðÿòÿääèí Ìàðàüà âÿ Ðàâàíäóçäàí áàøãà áöòöí ãàëàëàðû ÿëèíÿ
àëäû. Ëàêèí î, éåíÿ äÿ þç ñÿðõîøëóüóíäà äàâàì åäèðäè. Î, Ýöðúöñòàí
êðàëûíûí ýþçÿë ãûçûíà åâëÿíÿíäÿí ñîíðà äà ïèéàëÿíè ÿëèíÿ àëäûüû çàìàí
“Òÿëèÿ, Òÿëèÿ!” äåéÿðÿê àüëàéûðäû. Íÿùàéÿò, õÿéàë õÿñòÿëèéèíÿ òóòóëà-
ðàã þëäö âÿ éåðèíè êè÷èê ãàðäàøû Þçáÿéÿ òàïøûðäû.
Þçáÿéèí ñÿëòÿíÿò ñöðäöéö ýöíëÿð Àçÿðáàéúàíûí ÿí ãàðûøûãëûã âÿ
ùÿðú-ìÿðúëèê êå÷èðäèéè çàìàíëàðà òÿñàäöô åäèðäè. ×öíêè Þçáÿéèí ñèéà-
__________
1
Òÿõìèíÿí 1198-úè èëäÿ.
412

ñÿò ñÿùíÿñèíÿ ÷ûõäûüû çàìàíëàð, Øÿðãäÿ Úÿëàëÿääèí Õàðÿçìøàù êèìè
úàùàíýèð áèð ùþêìäàð àðàëûüà ÷ûõìûøäû. Úÿëàëÿääèí þç ìÿìëÿêÿòèíè
Îðòà Øÿðã ùåñàáûíà îëàðàã ýåíèøëÿíäèðÿ áèëìèðäè. ×öíêè ×èíýèç õàí
Îðòà Øÿðã þëêÿëÿðèíè áèð-áèðèíèí äàëûíúà èøüàë åäèðäè. Îäóð êè, Úÿëàëÿääèí
öçöíö Ýöðúöñòàí âÿ Àçÿðáàéúàíà òÿðÿô ÷åâèðìèøäè. Òÿáðèç àëûíàíäàí
ñîíðà Þçáÿê àç áèð ãöââÿòëÿ Ýÿíúÿéÿ ÷ÿêèëäè. Î àðàíëûëàðû þç ÿòðàôûíäà
ñÿôÿðáÿð åòìÿê ö÷öí Ôÿõðÿääèíèí ãÿáðèíÿ áèð äÿñòÿ ýöë ãîéàðàã:
— ßçèç äàéûì, ÿçÿìÿò âÿ áþéöêëöéöìöç ñÿíèíëÿ áÿðàáÿð òîðïàüà
áàñäûðûëäû. Àðàíëûëàðà ÿìð åò, ãîé þç áàúûëàðû îüëóíó ìöäàôèÿ åòñèíëÿð, —
äåéèðäè.
Ëàêèí Þçáÿéèí ùþêóìÿòèíè ìöäàôèÿ åòìÿê ìöìêöí äåéèëäè. ×öíêè
Úÿëàëÿääèíèí îðäóëàðû Òèôëèñè ãàðÿò åòäèêäÿí ñîíðà Àðàí òÿðÿôëÿðèíÿ ùö-
úóì åòìÿéÿ ùàçûðëàøûðäû.
Úÿëàëÿääèí Þçáÿéèí ìÿòàíÿòèíè ãûðìàã âÿ ðóùóíó äöøöðìÿê ö÷öí
éàçäûüû ìÿêòóáóíäà äåéèðäè:
“Ñÿíèí èêè éîëóí âàðäûð: îíëàðäàí áèðèñè òÿñëèì, èêèíúèñè èíòèùàðäûð.
Òÿñëèì îëìàñàí áåëÿ èíòèùàð åòìÿéÿ ìÿúáóð îëàúàãñàí, ÷öíêè ñåâèìëè
ãàäûíûí Ìåùðèúàùàí õàíûìëà åâëÿíìèøÿì. Áó ýöíëÿðäÿ îíóíëà áÿðàáÿð
Ýÿíúÿéÿ ýÿëèá òîéó ñÿíèí þç èøòèðàêûíëà áàøëàéàúàüàì”.
Áó ìÿêòóáäàí áèð íå÷ÿ ýöí ñîíðà Úÿëàëÿääèí Ýÿíúÿíè èøüàë åòäè.
Þçáÿéè ÿñèð ýþòöðäöëÿð. Úÿëàëÿääèí Ýÿíúÿéÿ ýèðäèéèíèí èêèíúè ýöíö
òÿíòÿíÿëè áèð çèéàôÿò òÿøêèë åòäèðäè âÿ Þçáÿéèí ùöçóðà ýÿòèðèëìÿñèíÿ
ÿìð âåðäè.
Çèéàôÿò ìÿúëèñèíèí éóõàðû áàøûíäà èêè òàõò ãóðóëìóøäó. Òàõòûí áèðèñèí-
äÿ Úÿëàëÿääèí, èêèíúèñèíäÿ äÿ îíóí ãàäûíû Ìåùðèúàùàí õàíûì îòóðìóøäó.
Þçáÿê þç ãàäûíû Ìåùðèúàùàí õàíûìû ýþðìÿìÿê ö÷öí áàøûíû àøàüû
ñàëìûøäû. Ùå÷ áèð òÿðÿôÿ áàõìàã èñòÿìèðäè. Îíó òàõòûí ãàðøûñûíäà àéàã
öñòöíäÿ ñàõëàìûøäûëàð. Úÿëàëÿääèí îíà ìöðàúèÿò åäÿðÿê äåäè:
— Ñÿíè àòà-áàáàíûí ýöíàùëàðû ö÷öí úÿçàëàíäûðìûðàì, àíúàã þç òÿã-
ñèðëÿðèí ö÷öí úÿçàëàíäûðàúàüàì. Ñÿí ìÿíèì àòàìûí ñàüëûüûíäà Õàðÿç-
ìèí ùèìàéÿñèíè ãÿáóë åòìèøäèí. Äå ýþðöì, ùàíñû áèð ãöñóðóì ñÿáÿáèíÿ
ùèìàéÿìäÿí ÷ûõûá öñéàí åòäèí?! Îíà ýþðÿ äÿ ìÿí áó ñààòäàí åòèáàðÿí
Åëäÿíèç õàíÿäàíû äþâðöíÿ íÿùàéÿò âåðÿúÿéÿì. Õàíÿäàíûíûçäàí ãàëàí
êþðïÿëÿðèíèçÿ ãÿäÿð ìÿùâ åäÿúÿéÿì.
413

Úÿëàëÿääèí áó ñþçëÿðäÿí ñîíðà úÿëëàäû ÷àüûðûá Þçáÿéèí áîéíóíóí
âóðóëìàñûíû ÿìð åòäè. Ëàêèí Ìåùðèúàùàí õàíûì àüëàéûá Úÿëàëÿääèíÿ
éàëâàðäû, îíó þëäöðìÿìÿñèíè ðèúà åòäè.
Úÿëàëÿääèí Ìåùðèúàùàí õàíûìûí ðèúàñûíû ãÿáóë åäÿðÿê, âÿçèðèíÿ
ÿìð âåðäè:
— Þçáÿéè þìöðëöê ßëÿíúèã ãàëàñûíà ýþíäÿðèí!..
***
ßëÿíúèã ãàëàñûíäà èêè ãîúà ÿñèð áèð-áèðèíÿ àúû ñÿðýöçÿøòëÿðèíè íÿãë

åäÿíäÿí ñîíðà, ãîúàëàðäàí áèðè ùþíêöð-ùþíêöð àüëàéàðàã:
— Áÿäáÿõò ãîúà! Ñÿíèí ãàðøûíäà îòóðàí ùÿìèí áÿäáÿõò Þçáÿêäèð,
— äåäèêäÿ î áèðè ãîúà äà ãîëëàðûíû ãàðøûñûíäàêûíûí áîéíóíà ñàëàðàã
öçöíäÿí þïäö âÿ äåäè:
— Áÿäáÿõò ãàðäàøûì! Ñÿíèí ãàðøûíäà îòóðàí äà ãàðäàøûí Ãöòëöüäöð.
Îòóç èëäÿí áÿðè úàíàâàð êèìè áó äàø ìàüàðàëàðäà éàøàìàãäàí ñà÷ëàðûì
àüàðäû.
Þçáÿêëÿ Ãöòëöü áèð äàùà ãóúàãëàøûá þïöøäöëÿð, îíëàðûí ùÿôòÿëÿðäÿí
áÿðè áèð-áèðèíÿ äàíûøäûãëàðû äàñòàí áóðàäà áèòäè.
414

ÌßÌÌßÄ ÑßÈÄ ÎÐÄÓÁÀÄÈ
ÃÛËÛÍÚ Âß ÃßËßÌ
ÈÊÈÍÚÈ ÙÈÑÑß
“ØßÐÃ-ÃßÐÁ”
ÁÀÊÛ-2005

Áóðàõûëûøà ìÿñóë: ßçèç Ýöëÿëèéåâ
Òåõíèêè ðåäàêòîð: Ðþâøÿí Àüàéåâ
Òÿðòèáàò÷û-ðÿññàì: Íÿðýèç ßëèéåâà
Êîìïéóòåð ñÿùèôÿëÿéèúèñè: Åìèë Ìÿììÿäîâ
Êîððåêòîðëàð: Ôÿðèäÿ Ñÿìÿäîâà
Éûüûëìàüà âåðèëìèøäèð 18.11.2004. ×àïà èìçàëàíìûøäûð 31.05.2005.

Ôîðìàòû 60õ90 1/16. Ôèçèêè ÷àï âÿðÿãè 26. Îôñåò ÷àï öñóëó.
Òèðàæû 25000. Ñèôàðèø 142.
Êèòàá “PROMAT” ìÿòáÿÿñèíäÿ ÷àï îëóíìóøäóð.

Untitled

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Untitled

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ÌßÌÌßÄ ÑßÈÄ ÎÐÄÓÁÀÄÈ

downloaded from KitabYurdu.org

Èúòèìàè ùàäèñÿëÿðèí ñîí äÿðÿúÿ ìàðàãëû òÿñâèð îëóíäóüó “Ãûëûíú âÿ

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

Àòàáÿé Ìÿùÿììÿä Øèìàëè Àçÿðáàéúàíäàí Ùÿìÿäàíà ãàéûòäûüû

downloaded from KitabYurdu.org

Òèêÿí áó ëÿáëÿðÿ ýþç, áàüðûíû êàáàá èñòÿð,

downloaded from KitabYurdu.org

Ñÿáà õàíûì ÷àëûá-îõóéóð, Àòàáÿé èñÿ ïèéàëÿíè áèð-áèðèíèí óúóíà áÿíä

downloaded from KitabYurdu.org

Òàìàì îëóá áó ïÿðèðóäÿ ùöñíöçèáàëûã.

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

“Ìþùòÿðÿì Ìÿëÿêÿ! Îüëóì Ìÿëèêøàùûí éåðèíÿ îüëóíóç Ãöòëöüöí

Àòàáÿé Ñÿáà õàíûìà ñóàë âåðäè:

downloaded from KitabYurdu.org

Ýÿíúÿíèí ùàêèìè Ãûçûë Àðñëàíäàí àëäûüû ìÿêòóáó áþéöê øàèð Íèçà-

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

Íàùàð éåìÿéèíè éåäèêäÿí ñîíðà éåíÿ äÿ àòëàðû ìèíèá áèðëèêäÿ ßìèí

Ôÿõðÿääèí Õöëä ãÿñðèíèí éàíûíà ýåòìÿê ö÷öí ßìèí ãÿñðèíäÿí

downloaded from KitabYurdu.org

ßëÿññÿáàùö Íèøàáóð, õöôòÿíö Áàüäàä,

Ãàáàãäà äóðàí ýÿìè÷è éåëêÿíè èðÿëè ñöðäö, òàõòàíû ýþòöðöá ãîéäó

downloaded from KitabYurdu.org

ßñáè êè, ñÿôàðÿø íÿ äÿùè ìèíÿõóðÿä àá,

Ùÿéàò õàíûì ýàù ôàðñúà, ýàù äà ÿðÿáúÿ îõóéóðäó, ÷öíêè éåëêÿíäÿ

downloaded from KitabYurdu.org

Àñèìàí ýÿð çè ýèðèáàí ãÿìÿð àâöðäÿ áèðóí,

Îõóéóá ÷àëäûëàð. Éåíÿ äÿ øÿðàá ïèéàëÿëÿðè äîëäóðóëäó. Áó äÿôÿ

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

Áåáèíÿì ÿç íÿôÿñè àí úÿìàëö çèáàðà,

Ôÿõðÿääèí Àçÿðáàéúàíäà îëäóüó çàìàí âÿ Äèëøàäà íèøàíëàíäûüû

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

“Ìÿíèì ðóùóì Äèëøàä!

Ñÿáà õàíûì ìÿêòóáó àëûá éîëà äöøäöéö çàìàí Ôÿõðÿääèíäÿí

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

Ôÿõðÿääèí Ñÿáà õàíûìûí îíà âåðäèéè íÿñèùÿòëÿðè óíóòìàã èñòÿìèð-

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org

downloaded from KitabYurdu.org