9-10.

Οπτική Μικροκυμάτων Ι & ΙΙ

Σελίδα
1. Σκοπός των ασκήσεων ............................................................................................ 1

2. Στοιχεία θεωρίας ..................................................................................................... 1

2.1 Δημιουργία, διάδοση και ανίχνευση μικροκυμάτων............................................... 1

2.2 Διάθλαση μικροκυμάτων ........................................................................................ 2

2.3 Πόλωση μικροκυμάτων........................................................................................... 3

2.4 Συμβολή μικροκυμάτων & προσδιορισμός του μήκους κύματός τους .................. 4
2.4.1 Συμβολή δύο τρεχόντων κυμάτων: Συμβολόμετρο Michelson ........................................... 4
2.4.2 Συμβολή πολλαπλών δεσμών: Συμβολόμετρο Fabry-Perot ............................................... 5

2.5 Περίθλαση μικροκυμάτων σε κρυστάλλους ........................................................... 6

2.5.1 Κρυσταλλικά συστήματα και επίπεδα ................................................................................. 6
2.5.2 Περίθλαση Bragg............................................................................................................... 8

3. Πειραματική διάταξη.............................................................................................. 9

4. Πειραματική διαδικασία & ανάλυση μετρήσεων .............................................. 10

4.1 Γραμμική κατανομή έντασης μικροκυμάτων ....................................................... 10

4.2 Γωνιακή κατανομή έντασης μικροκυμάτων ......................................................... 11

4.3 Διάθλαση μικροκυμάτων: Προσδιορισμός δείκτη διάθλασης στυρίνης ............. 11

4.4 Μελέτη πόλωσης μικροκυμάτων χωρίς μεταλλικό πολωτή ................................ 12

4.5 Μελέτη πόλωσης μικροκυμάτων με μεταλλικό πολωτή...................................... 13

4.6 Προσδιορισμός μήκους κύματος μικροκυμάτων με συμβολόμετρο Michelson . 13

4.7 Προσδιορισμός μήκους κύματος μικροκυμάτων με συμβολόμετρο Fabry-Perot14

4.8 Περίθλαση μικροκυμάτων σε κρυστάλλους ........................................................ 14

5. Βιβλιογραφία.......................................................................................................... 16
 Οπτική Μικροκυμάτων Ι & ΙΙ

1. Σκοπός των ασκήσεων.

Στα πειράματα αυτών των ασκήσεων θα ασχοληθείτε πάλι με ηλεκτρομαγνητικά κύματα αλλά στην
μικροκυματική περιοχή. Η γνωριμία σας με τις πηγές και ανιχνευτές μικροκυμάτων του εργαστηρί-
ου θα ξεκινήσει με το χαρακτηρισμό τους όσον αφορά τη διάδοση, γωνιακή κατανομή και πόλωσή
τους. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον όσον αφορά τη πόλωση έχει η χρήση μεταλλικού διχροϊκού πολωτή.
Τέτοιου είδους πολωτές έχετε ξανασυναντήσει στις ασκήσεις της πόλωσης του φωτός (πολωτικά
φύλλα Polaroid) αλλά εδώ, λόγω του μεγάλου, μακροσκοπικού, μήκους κύματος των μικροκυμά-
των ο αντίστοιχος πολωτής έχει και αυτό μακροσκοπικές διαστάσεις, οπότε η αρχή λειτουργίας του
μπορεί να γίνει ευκολότερα κατανοητή. Στη συνέχεια θα μελετηθεί η διάθλαση των μικροκυμάτων
και θα βρεθεί ο δείκτης διάθλασης της στυρίνης. Τέλος, πάλι επωφελούμενοι του μεγάλου μήκους
κύματος των μικροκυμάτων, θα εξοικειωθείτε με τα κλασικά συμβολόμετρα Michelson και Fabry-
Perot των οποίων η χρήση με ορατό φως 1 είναι κάπως απαιτητικότερη, καθώς και με τη περίθλαση
Bragg από “κρυσταλλική” δομή. Αυτό το τελευταίο πείραμα θα σας φέρει σε επαφή με κλασσικές
μεθόδους χαρακτηρισμού κρυσταλλικών υλικών ως προς τα κρυσταλλογραφικά τους επίπεδα, μέ-
θοδοι που τυπικά εφαρμόζονται με τη χρήση ακτίνων Χ.

2. Στοιχεία θεωρίας.

2.1 Δημιουργία, διάδοση και ανίχνευση μικροκυμάτων.

Τα μικροκύματα (ΜΚ) είναι ηλεκτρομαγνητικά κύματα (ΗΜ) όπως και το φως αλλά με
μήκος κύματος 0.1 cm < λ < 30 cm, με αντίστοιχες συχνότητες 109 Hz < ν < 1011 Hz και ταχύτητα
μετάδοσης στο κενό (ή και κατά πολύ καλή προσέγγιση και στον αέρα) cο =3×108 m/s. Γενικά τα
μικροκύματα έχουν μεγάλη διαπερατότητα σε κτήρια, νερό και αέρα και αξιοποιούνται για τη με-
ταφορά πληροφορίας στις τηλεπικοινωνίες (ραδιοφωνία, ασύρματη και κινητή τηλεφωνία, δορυφο-
ρική τηλεπικοινωνία, Radar και αστρονομία). Τα μικροκύματα μεταφέρονται με ορθογώνιους με-
ταλλικούς κυματοδηγούς που έχουν πολύ μικρές απώλειες. Η γραμμική και γωνιακή κατανομή της
έντασης της δέσμης I=F(R) και I=F(θ) αντίστοιχα εξαρτάται από τον τρόπο που εξέρχεται το ΗΜ
κύμα από το κυματοδηγό. Η ανοικτή οπή ενός κυματοδηγού εκπέμπει ως κεραία με περιορισμένη
κατευθυντικότητα ενώ η προθήκη μεταλλικής χοάνης μεγιστοποιεί την κατευθυντικότητα τους
(σχήμα 1(γ)).
I Rβ I Rβ I Rβ
β=-2 -1>β>-2 -1>β>-2

(γ)
(α) (β)
Σχήμα 1.
Η ακτινοβολούμενη ένταση ιδανικής σημειακής πηγής ΗΜ κυμάτων (σχήμα 1(α)) που εκπέμπει
προς όλες τις κατευθύνσεις ομοιόμορφα και σε ισότροπο μέσο διάδοσης, χωρίς απώλειες, ακολου-
θεί το νόμο του αντίστροφου τετραγώνου

1
Η μελέτη των συμβολομέτρων Michelson και Fabry-Perot με ορατό φως μπορεί να πραγματοποιηθεί στο μάθημα επι-
λογής των Εργαστηρίων Σύγχρονης Φυσικής.

Οπτική Μικροκυμάτων Ι & ΙΙ 1/16

 C
I R   E 
2
(1)
R2
όπου Ε είναι το ηλεκτρικό πεδίο, R η απόσταση του εκάστοτε σημείου από τη πηγή και C μια στα-
θερά. Η απόκλιση λοιπόν από την αναμενόμενη εξάρτηση ΙR-2 είναι ένδειξη ότι τουλάχιστον μία
από τις παραπάνω παραδοχές ή υποθέσεις δεν ισχύει. Πράγματι, οι πομποί και οι δέκτες μικροκυ-
μάτων αποτελούνται συνήθως από κρυσταλλοδιόδους ορθογώνιου σχήματος που περιβάλλονται
από κατάλληλη κοιλότητα συντονισμού και εμφανίζουν μη-γραμμική αντίσταση. Ο συγκεκριμένος
πομπός του εργαστηρίου εκπέμπει μονοχρωματική (σύμφωνη) ΗΜ ακτινοβολία, με μήκος κύματος
λ= 2.86 cm και συχνότητα 10.525 GHz. Η ακτινοβολία παρουσιάζει έντονη κατευθυντικότητα λό-
γο της ύπαρξης κυματοδηγού-χοάνης (σχήμα 1(γ)). Σε σχετικά μικρές αποστάσεις τα εκπεμπόμενα
ΗΜ κύματα μπορούν να χαρακτηριστούν ως σφαιρικά, ενώ σε μεγάλες αποστάσεις ως σχεδόν επί-
πεδα. Προσεγγιστικά, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι η δέσμη προέρχεται από σημειακή πηγή, της
οποίας όμως το ενεργό κέντρο τοποθετείται στο εσωτερικό της χοάνης και σε απόσταση ~5 cm από
το άκρο εξόδου της.
Είναι αξιοσημείωτο ότι λόγω της μη-γραμμικής απόκρισης του δέκτη, το σήμα του, έστω
Μ, για χαμηλές εντάσεις ΜΚ (μικρά πλάτη Ε) είναι ανάλογο της έντασης της ακτινοβολίας Ι
Μ  Ι, για μικρά πλάτη Ε (2α)
ενώ στην αντίθετη περίπτωση επέρχεται κορεσμός και είναι χονδρικά ανάλογη της έντασης του η-
λεκτρικού πεδίου Ε,
Μ  Ι1/2, για μεγάλα πλάτη Ε. (2β)
Τα παραπάνω έχουν ως αποτέλεσμα το σήμα λήψης να μην ακολουθεί επακριβώς το νόμο του α-
ντίστροφου τετραγώνου (1) (ακόμη και όταν αυτός ισχύει) αλλά ένα νόμο της μορφής Μ  Rβ, β<0
όπου το β αποκλίνει από τη τιμή β=–2 για την ιδανική πηγή, συνήθως δε βρίσκεται μεταξύ των ο-
ρίων 1≤|β|≤2. Μάλιστα η τιμή του β μπορεί να αλλάζει με την απόσταση. Για το λόγο αυτό ενδεί-
κνυται οι μετρήσεις σας να πραγματοποιούνται σε σχετικά μεγάλες αποστάσεις R μεταξύ πομπού
και δέκτη.

2.2 Διάθλαση μικροκυμάτων.

Το φαινόμενο της διάθλασης

έχει μελετηθεί ήδη για το φως στην
άσκηση της Ανάκλασης & Διάθλασης Α
nα nα
του Φωτός. Εδώ θα σημειώσουμε α-
πλώς ότι ο νόμος του Snell ισχύει το θδ
θπ
ίδιο καλά και στη μικροκυματική πε- Πομπός
ριοχή και ότι μπορούμε εύκολα να με- θπ=Α ε
τρήσουμε το δείκτη διάθλασης διαφό-
ρων υλικών (τα οποία μάλιστα μπορεί nυ
να είναι αδιαφανή για το ορατό φως) Δέκτης
στη φασματική περιοχή των μικροκυ- Σχήμα 2.
μάτων. Παρουσιάζουμε εδώ την συ-
γκεκριμένη μέθοδο που θα χρησιμοποιήσετε στα πειράματά σας. Έστω λοιπόν ότι nα και nυ είναι οι
δείκτες διάθλασης του αέρα και του υλικού του πρίσματος θλαστικής γωνίας Α του σχήματος 2.
Έστω επίσης ότι το πρίσμα είναι ορθογώνιο και ότι τα μικροκύματα προσπίπτουν κάθετα στη μία
από τις πλευρές του (μηδενική γωνία πρόσπτωσης). Σύμφωνα με το νόμο της διάθλασης η πορεία
τους δεν θα μεταβληθεί κατά την είσοδο στο πρίσμα. Θα διαθλαστούν όμως κατά την έξοδό τους
από αυτό, δηλαδή στην μεσεπιφάνεια υλικού-αέρα στην υποτείνουσα του πρίσματος. Όπως μπορεί
να αποδειχθεί γεωμετρικά πολύ εύκολα, η γωνία πρόσπτωσης στην επιφάνεια αυτή θα είναι ίση με
τη θλαστική γωνία Α, δηλαδή θπ=Α. Η γωνία διάθλασης δίνεται από το νόμο του Snell, nυsinθπ =
nasinθδ. Επειδή όμως θδ = θπ + ε = Α + ε (σχήμα 2), όπου ε η γωνία εκτροπής (όχι η ελάχιστη) και
χρησιμοποιώντας το γεγονός ότι na≈1 τελικά έχουμε,

Οπτική Μικροκυμάτων Ι & ΙΙ 2/16

 sin     sin A   
n   . ( 3)
sin    sin A 
Συνεπώς, μπορούμε να βρούμε το δείκτη διάθλασης του υλικού του πρίσματος εάν είναι γνωστές η
θλαστική γωνία Α και η γωνία εκτροπής ε για τη συγκεκριμένη γεωμετρία εισόδου των μικροκυμά-
των στο πρίσμα.

2.3 Πόλωση μικροκυμάτων.

Η ακτινοβολία που εκπέμπεται από τους πομπούς που περιγράφηκαν παραπάνω είναι
γραμμικά πολωμένη (βλέπε ασκήσεις Πόλωσης του Φωτός Ι & ΙΙ) κατά τη διεύθυνση του άξονα
της κρυσταλοδιόδου του πομπού ενώ οι (πανομοιότυπες) κρυσταλλοδίοδοι λήψης ενεργοποιούνται
μόνο από την συνιστώσα του προσπίπτοντος ηλεκτρικού πεδίου του ΗΜ κύματος που είναι παράλ-
ληλη με τον άξονά τους. Για το λόγο αυτό τόσο ο πομπός όσο και ο δέκτης λειτουργούν και ως
γραμμικοί πολωτές. Υποθέστε ότι ο δέκτης βρίσκεται ακριβώς απέναντι από τον πομπό. Εάν ο άξο-
νας της κρυσταλοδιόδου του δέκτη είναι στραμμένος σε σχέση με αυτόν του πομπού κατά γωνία θ
τότε ισχύει ο νόμος του Malus, Ι=Ιοcos2θ, όπου Ιο η ένταση των μικροκυμάτων που προσπίπτουν
στον δέκτη. Η συμπεριφορά του σήματος Μ από τη γωνία θ όμως θα εξαρτηθεί επιπλέον από το
εάν ισχύει η σχέση (2α) (οπότε Μ  cos2θ) ή η σχέση (2β) (οπότε Μ  |cosθ|). Τη συμπεριφορά αυ-
τή θα τη διερευνήσετε πειραματικά.
Σε ένα άλλο πείραμα που αφορά τη πόλωση θα
Ε
χρησιμοποιήσετε το μεταλλικό πολωτή τους σχήμα- Άξονας διέλευσης
τος 3. Αποτελείται από μεταλλικό φύλλο που φέρει
παράλληλα ανοίγματα σε σχήμα μακρόστενων ορ-
θογώνιων λωρίδων. Το ηλεκτρικό πεδίο προσπίπτο- Ε Εο
ντος ΗΜ κύματος θέτει σε ταλάντωση τα ελεύθερα
ηλεκτρόνια του μετάλλου. Αυτά ταλαντώνονται ε- θ
λεύθερα κατά τη διεύθυνση των λωρίδων απορρο-
φώντας την ΗΜ ενέργεια. Κάθετα στη διεύθυνση
αυτή όμως η ταλάντωσή τους περιορίζεται από το
μικρό πάχος των λωρίδων, οπότε και η απορρόφη- Ε║ Σχήμα 3.
ση ΗΜ ενέργειας είναι αμελητέα. Συνεπώς έχουμε
επιλεκτική απορρόφηση της ακτινοβολίας ανάλογα με τη διεύθυνση του επιπέδου πόλωσης του
προσπίπτοντος κύματος, δηλαδή το φαινόμενο του διχροϊσμού. Για προσπίπτον κύμα του οποίου
το επίπεδο πόλωσης σχηματίζει γωνία θ με τον άξονα διέλευσης του πολωτή (ο οποίος είναι κάθε-
τος στη διεύθυνση των λωρίδων) αναλύουμε το διάνυσμα του ηλεκτρικού πεδίου σε δύο συνι-
στώσες, μία παράλληλη Ε║ και μία κάθετη Ε στις λωρίδες. Η παράλληλη συνιστώσα απορροφάται
εξ’ ολοκλήρου ενώ η κάθετη ελάχιστα. Η ένταση μετά το πολωτή δίνεται και εδώ από το νόμο του
Malus, Ι=Ιοcos2θ. Σημειώνουμε ακόμη ότι η απόσταση μεταξύ των λωρίδων και το πλάτος τους
πρέπει να είναι μικρότερο του μήκους κύματος για την αποφυγή φαινομένων περίθλασης. Η λει-
τουργία του πολωτή αυτού είναι εντελώς ανάλογη με αυτή των πολωτικών φύλλων Polaroid για το
ορατό φως, μόνο που εκεί το ρόλο των λωρίδων αναλαμβάνουν αλυσίδες πολυμερών.
Στα πειράματα θα τοποθετήσετε τον παραπάνω
μεταλλικό πολωτή μεταξύ του πομπού και του δέκτη. Το Π1 Π2 Π3
σύστημα αυτό ισοδυναμεί με σύστημα τριών γραμμικών
πολωτών (σχήμα 4) με το οποίο έχετε ήδη εξοικειωθεί Π Δ
από τις ασκήσεις Πόλωσης του Φωτός Ι & ΙΙ. Σε αυτές ΜΚ ΜΚ
κρατήσατε ακίνητους τους δύο πρώτους πολωτές και πε- θ θ
ριστρέψατε το τρίτο (αναλυτή). Εδώ θα εργαστείτε κά-
Σχήμα 4.
πως διαφορετικά, δηλαδή θα περιστρέφετε ταυτόχρονα
και προς την ίδια κατεύθυνση και γωνία τόσο το πομπό όσο και το δέκτη (εντελώς ισοδύναμο είναι
να περιστρέφεται μόνο ο μεταλλικός πολωτής με ακίνητους τους πομπό και δέκτη αλλά η πειραμα-

Οπτική Μικροκυμάτων Ι & ΙΙ 3/16

τική διάταξη δεν το επιτρέπει). Η γωνία θ στο σχήμα 4 σχηματίζεται από τους (παράλληλους) άξο-
νες διέλευσης του πομπού και δέκτη και τον άξονα του μεταλλικού πολωτή. Μπορεί εύκολα να α-
ποδειχθεί με διπλή εφαρμογή του νόμου του Malus ότι η ένταση στο δέκτη γράφεται,
Ι  cos4θ. (4)
Το σήμα Μ του δέκτη λοιπόν θα είναι είτε ανάλογο του cos4θ (εάν ισχύει η (2α)) είτε ανάλογο του
cos2θ (εάν ισχύει η (2β)). Θα διερευνήσετε πειραματικά και αυτή τη συμπεριφορά.

2.4 Συμβολή μικροκυμάτων & προσδιορισμός του μήκους κύματός τους.

2.4.1 Συμβολή δύο τρεχόντων κυμάτων: Συμβολόμετρο Michelson.

Θεωρήστε δύο σύμφωνα, επίπεδα και μονοχρωματικά ηλεκτρομαγνητικά κύματα ίδιας συ-
χνότητας με παράλληλα επίπεδα πόλωσης (εάν τα επίπεδα πόλωσης είναι κάθετα μεταξύ τους τα
κύματα δεν μπορούν να συμβάλλουν). Τα ηλεκτρικά πεδία των κυμάτων γράφονται,
Ei  Eio cos i  t  , i=1, 2 (5)
όπου οι φάσεις ψi είναι ανεξάρτητες του χρόνου αλλά εξαρτώνται από τις χωρικές συντεταγμένες
 
(πχ ψi= k i  r ). Έστω ότι σε κάποιο σημείο του χώρου τα δύο κύματα συνυπάρχουν. Αποδεικνύεται
τότε ότι η ένταση του συνολικού πεδίου γράφεται ως
I 12  I 1  I 2  2I 1  I 2  cos 
1/ 2
(6)
2
όπου Ιi  |Εio| και Δφ η διαφορά φάσης των δύο κυμάτων η οποία, λόγω της ίδιας συχνότητάς
τους, είναι ίση με ψ2-ψ1 και συνεπώς και αυτή ανεξάρτητη του χρόνου. Αν και εδώ υποθέσαμε επί-
πεδα κύματα η σχέση (6) ισχύει για οποιοδήποτε τύπο κυμάτων. Προβλέπει δε μέγιστη ένταση (ε-
νισχυτική συμβολή)
I max  I 1  I 2  2I 1  I 2  για Δφ = 2nπ, n=0,1,2,…
1/ 2
(7α)
και ελάχιστη ένταση (αποσβεστική συμβολή)
I min  I 1  I 2  2I 1  I 2  για Δφ =(2n+1)π, n=0,1,2,…
1/ 2
(7β)
Εάν οι επιμέρους εντάσεις είναι ίσες (Ι1=Ι2=Ιο) τότε έχουμε Ιmax = 4Ιο και Ιmin = 0. Η εισαγωγή δια-
φοράς φάσης μεταξύ των δύο κυμάτων μπορεί να γίνει με διάφορους τρόπους π.χ. μέσω της διαφο-
ράς γεωμετρικού δρόμου ή τη παρεμβολή διαφανών υλικών στη διαδρομή του ενός από τα δύο κύ-
ματα (διαφορά οπτικού δρόμου) ή απλώς και μόνο μέσω της διαφορετικής κατεύθυνσης διάδοσης
των κυμάτων.
Ένα παράδειγμα εισαγωγής διαφοράς φάσης μέσω της διαφοράς γεωμετρικού δρόμου α-
ποτελεί η διπλή σχισμή (συμβολόμετρο Young) που χρησιμοποιήσατε στην άσκηση της Συμβολής
& Περίθλασης του Φωτός Ι & ΙΙ. Στη περίπτωση αυτή το πεπερασμένο εύρος των σχισμών είχε ως
αποτέλεσμα την εμφάνιση και του παράγοντα περίθλασης και την παρατήρηση του συνδυασμού
συμβολής-περίθλασης. Εδώ θα γνωρίσετε έναν άλλο τύπο συμβολομέτρου του οποίου οι κροσσοί
είναι αποτέλεσμα μόνο της συμβολής. Πρόκειται για το συμβολόμετρο Michelson που φαίνεται στο
σχήμα 5. Η δέσμη των μικροκυμάτων του πομπού προσπίπτει στο διαχωριστή δέσμης (ή ημιανα-
κλαστήρα) δ όπου χωρίζεται σε δύο περίπου ίσα μέρη. Το ένα μέρος διαδίδεται προς το επίπεδο
κάτοπτρο Μ1, προσπίπτει κάθετα σε αυτό, ανακλάται και επιστρέφει στο διαχωριστή. Συνεπώς,
διανύει απόσταση 2l1 (σχήμα 5). Το άλλο μέρος διαδίδεται προς το κάτοπτρο Μ2 και φτάνει στο
διαχωριστή έχοντας διανύσει απόσταση 2l2. Μέρος των κυμάτων που επέστρεψαν οδεύουν προς το
δέκτη, διανύοντας κάποια κοινή απόσταση. Είναι φανερό ότι η διαφορά γεωμετρικού δρόμου είναι
ίση με
Δlγ=2|l2- l1|. (8α)
Εάν το πείραμα εκτελείται στο κενό ή στον αέρα τότε η διαφορά γεωμετρικού δρόμου συμπίπτει με
τη διαφορά οπτικού δρόμου
Δlo=2na|l2- l1|. (8β)
Στη γενικότερη περίπτωση η διαφορά φάσης που οφείλεται στη διαφορά Δlo γράφεται,

Οπτική Μικροκυμάτων Ι & ΙΙ 4/16

 2l o
  . (9)
λ
Εάν λοιπόν κρατήσουμε ακίνητο το ένα κάτο- M2
πτρο και μετακινήσουμε το άλλο (το Μ1 στο
σχήμα 5), ο δέκτης θα καταγράψει διαδοχικά nα
μέγιστα και ελάχιστα. Οι θέσεις του Μ1 μεταξύ l2
δύο διαδοχικών μεγίστων απέχουν απόσταση M1
λ/2 (αντίστοιχα και για τα ελάχιστα). Μπορού-
με να χρησιμοποιήσουμε τα παραπάνω για να
Π
μετρήσουμε το μήκος κύματος των μικροκυμά-
των. Έστω ότι όταν το κάτοπτρο Μ1 βρίσκεται δ
l1 x
αρχικά σε απόσταση l1 παρατηρούμε μέγιστο
στο δέκτη. Στη συνέχεια το μετακινούμε κατά
απόσταση x, τέτοια ώστε στο δέκτη να παρα-
τηρούμε πάλι μέγιστο. Οι διαφορές φάσεων
στις δύο αυτές θέσεις γράφονται (θεωρώντας Σχήμα 5. Δ
l2>l1)
2 2l 2  l1 
 l1   2n1 (10α)
λ
2 2l 2  l1  x 
 l1  x   2n 2 (10β)
λ
όπου οι ακέραιοι n1,2 μας είναι άγνωστοι. Αφαιρώντας τις σχέσεις (10α,β) κατά μέλη έχουμε:
2 2l 2  l1  l 2  l1  x  2x
 2n 2  n1  →  n2  n1   n
λ λ
οπότε
2x
λ . (11)
n
Το μήκος κύματος λοιπόν προσδιορίζεται από τη μέτρηση της απόστασης x κατά την οποία μετακι-
νήθηκε το κάτοπτρο και του αριθμού εμφάνισης μέγιστων ενδείξεων στο δέκτη κατά τη μετακίνη-
ση αυτή, n = n2 - n1.

2.4.2 Συμβολή πολλαπλών δεσμών: Συμβολόμετρο Fabry-Perot.

Θεωρήστε τη διάταξη του σχή-

ματος 6. Η δέσμη μικροκυμάτων του δ1 δ2
πομπού συναντά τον ημιανακλαστήρα
δ1 και ένα μέρος της τον διαπερνά Π Δ
συνεχίζοντας τη πορεία του προς ένα
δεύτερο πανομοιότυπο ημιανακλαστήρα Σχήμα 6.
δ2. Στο σημείο αυτό η δέσμη διαχωρίζε- d x
ται πάλι σε δύο μέρη, όπου το ένα οδεύ-
ει προς το δέκτη και το άλλο επιστρέφει στον δ1. Στο χώρο μεταξύ των δύο ημιανακλαστήρων έ-
χουμε διαδοχικές μερικές ανακλάσεις ενώ ένα μέρος της εκάστοτε προσπίπτουσας δέσμης περνά
έξω από το χώρο αυτό, οδεύοντας είτε προς τον πομπό είτε προς το δέκτη. Η συνολικά ανακλώμενη
και συνολικά διερχόμενη δέσμη αποτελούνται λοιπόν από ένα μεγάλο αριθμό τρεχόντων κυμάτων
που συμβάλουν. Ας επικεντρώσουμε τη προσοχή μας στη διερχόμενη δέσμη που ανιχνεύεται από
το δέκτη. Σε αυτή, κύματα που προέρχονται από διαδοχικές διελεύσεις από τον ημιανακλαστήρα δ2
έχουν διαφορά γεωμετρικού δρόμου ίση με το διπλάσιο της απόστασης d μεταξύ των ημιανακλα-
στήρων (στο σχήμα 6 για να γίνουν κατανοητά τα παραπάνω οι ανακλώμενες και διερχόμενες δέ-
σμες έχουν σχεδιαστεί υπό γωνία, θα θεωρήσουμε όμως εδώ ότι η γωνία αυτή είναι μηδενική). Εί-
ναι δηλαδή η διαφορά ενός «πήγαινε-έλα». Όπως και πριν, εάν το πείραμα εκτελείται στο κενό ή

Οπτική Μικροκυμάτων Ι & ΙΙ 5/16

στον αέρα τότε η διαφορά γεωμετρικού δρόμου συμπίπτει με τη διαφορά οπτικού δρόμου 2nad. Συ-
νεπώς, η διαφορά φάσης μεταξύ δύο διαδοχικά διερχόμενων δεσμών είναι ίση με
2 2n d 
  . (12)
λ
Για να βρούμε την ένταση της συνολικής διερχόμενης δέσμης πρέπει να αθροίσουμε τις συνεισφο-
ρές των επιμέρους κυμάτων, λαμβάνοντας υπ’ όψη τις μεταξύ τους διαφορές φάσης και τα διαφο-
ρετικά πλάτη τους (όσο μεγαλύτερος ο αριθμός ανακλάσεων που έχει υποστεί μία δέσμη πριν από
την έξοδο, τόσο μικρότερο το πλάτος της αφού η ανάκλαση είναι μερική). Αποδεικνύεται ότι η έ-
νταση αυτή γράφεται ως εξής (σχέση Airy),
1
I  I max (13)
1  Fsin 2 /2 
ενώ υπάρχει και αντίστοιχη σχέση για την συνολικά ανακλώμενη δέσμη. Ο παράγοντας F ονομάζε-
ται “παράγοντας λεπτότητας (finesse)” και εξαρτάται από το ποσοστό ανακλαστικότητας των δ1 και
δ2. Όσο μεγαλύτερη η τιμή του ποσοστού αυτού τόσο μεγαλύτερος ο F και τόσο οξύτεροι οι κροσ-
σοί συμβολής που παρατηρούμε. Εάν,

Δφ = 2nπ, n=0,1,2,…, παρατηρούμε μέγιστα έντασης Ι=Ιmax (14α)

ενώ εάν
Δφ =(2n+1)π, n=0,1,2,…, παρατηρούμε ελάχιστα έντασης Ι=Ιmax/(1+ F). (14β)

Η διάταξη του σχήματος 6 ονομάζεται συμβολόμετρο Fabry-Perot. Γενικά, η συμβολή πολλαπλών

δεσμών μπορεί να μελετηθεί είτε με την συνολικά ανακλώμενη δέσμη είτε με τη συνολικά διερχό-
μενη, που, αξίζει να σημειωθεί, αποτελούνται από τρέχοντα κύματα. Αντίθετα, στο χώρο μεταξύ
των δύο ημιανακλαστήρων δημιουργούνται στάσιμα κύματα που προέρχονται από τη συνύπαρξη-
συμβολή κυμάτων που οδεύουν προς αντίθετες κατευθύνσεις (ιδέ Στοιχεία Θεωρίας της άσκησης
Ακουστικής Υπερήχων).
Μπορούμε και με αυτό το συμβολόμετρο να μετρήσουμε το μήκος κύματος των μικροκυ-
μάτων. Έστω λοιπόν ότι όταν οι ημιανακλαστήρες απέχουν απόσταση d παρατηρούμε μέγιστο στο
δέκτη. Στη συνέχεια μετακινούμε τον δ2 κατά απόσταση x, τέτοια ώστε στο δέκτη να παρατηρούμε
πάλι μέγιστο. Οι διαφορές φάσεων στις δύο αυτές θέσεις γράφονται
2 2d
 d   2n1 (15α)
λ
2 2d  x 
 d  x   2n 2 (15β)
λ
όπου και πάλι οι ακέραιοι n1,2 μας είναι άγνωστοι. Αφαιρώντας τις σχέσεις (15α,β) κατά μέλη κα-
ταλήγουμε στη σχέση (11) όπως και στο συμβολόμετρο Michelson.

2.5 Περίθλαση μικροκυμάτων σε κρυστάλλους.

2.5.1 Κρυσταλλικά συστήματα και επίπεδα.

Τα μικροκύματα είναι διεισδυτικά σε στέρεα σώματα και μπορούν να χρησιμοποιηθούν

για τη παρατήρηση περίθλασης από τρισδιάστατα κρυσταλλικά (κρυσταλλογραφικά) πλέγματα
των οποίων οι διαστάσεις είναι συγκρίσιμες με το μήκος κύματός τους (με το ίδιο τρόπο που οι α-
κτίνες Χ χρησιμοποιούνται για το χαρακτηρισμό κρυσταλλικών δομών διαστάσεων μερικών Å).
Για την καλύτερη κατανόηση των σχετικών πειραμάτων που θα εκτελέσετε, θα δοθεί εδώ μια περι-
ληπτική ανασκόπηση των κρυσταλλικών συστημάτων. Οι κρυσταλλικές δομές είναι πλέγματα ατό-
μων με περιοδικές διατάξεις. Η μικρότερη μονάδα του πλέγματος λέγεται Μοναδιαία ή Θεμελιώδης
Κυψελίδα που επαναλαμβάνεται περιοδικά για να δημιουργήσει τον κρύσταλλο. Στην κρυσταλλο-
γραφία υπάρχουν 7 διαφορετικοί τύποι μοναδιαίων κυψελίδων που δίδουν ισάριθμα κρυσταλλο-
γραφικά συστήματα και 14 περιπτώσεις κρυσταλλικών πλεγμάτων. Κάθε κρυσταλλογραφικό σύ-

Οπτική Μικροκυμάτων Ι & ΙΙ 6/16

στημα προσδιορίζεται από: (i) τα σταθερά μήκη των πλευρών της z
μοναδιαίας κυψελίδας a, b, c σε αντιστοίχους κρυσταλλογραφι- c
κούς άξονες Οx, Οy, Οz. (ii) τις σταθερές γωνίες α, β, γ που σχη-
ματίζουν οι άξονες αυτοί μεταξύ τους. Να σημειωθεί ότι το σύ-
στημα κρυσταλλογραφικών αξόνων Oxyz δεν πρέπει να συγχέεται α
με το σύστημα καρτεσιανών συντεταγμένων. Στο σχήμα 7, που β
Ο x
αναφέρεται στο λεγόμενο τετραγωνικό πλέγμα (a=bc και
ο
α=β=γ=90 ), τα δύο συστήματα απλώς τυχαίνει να συμπίπτουν. b γ a
y
Τέλος, η επανάληψη της μοναδιαίας κυψελίδας μπορεί να πραγ- Σχήμα 7.
ματοποιηθεί με διάφορους τρόπους, όπως περιστροφή (rotation),
κατοπτρισμό (reflection), στροφοκατοπτρισμό (reflection-rotation) και αναστροφή (inversion).
Η θέση και ο προσανατολισμός ενός κρυσταλλογραφικού επιπέδου διερχόμενου από συ-
γκεκριμένα σημεία του κρυστάλλου προσδιορίζεται από τα σημεία τομής του με τους τρεις κρυ-
σταλλογραφικούς άξονες. Για το χαρακτηρισμό του επιπέδου χρησιμοποιούνται οι λεγόμενοι δεί-
κτες Miller που είναι τρεις ακέραιοι αριθμοί h, k και l. Ο συμβολισμός (hkl) αναφέρεται σε επί-
πεδο που τέμνει τη μοναδιαία κυψελίδα στα σημεία a/h, b/k και c/l στους άξονες Ox, Oy και Oz
αντίστοιχα. Εάν το επίπεδο δεν τέμνει κάποιο άξονα (ή τον «τέμνει» στο άπειρο), ο αντίστοιχος δεί-
κτης Miller είναι 0. Στο δισδιάστατο σχήμα 8 απεικονίζονται έξι ομάδες κρυσταλλικών επιπέδων
για το λεγόμενο κυβικό πλέγμα (a = b = c και α = β = γ = 90ο) το οποίο θα χρησιμοποιήσετε στη
παρούσα άσκηση.
100 (1) 110 (2) 210 (3) 310 (4) Σχήμα 8.
d210
d100 d310
d110

d120
120 (5)

230 (6)

d230
y
z x

Η αρίθμηση των επιπέδων στις παρενθέσεις αναφέρεται στην αντίστοιχη αρίθμηση του πίνακα 1
όπου συνοψίζονται τα στοιχεία τους. Τα μήκη τομών είναι κατάλληλα πολλαπλασιασμένα ώστε να
εμφανίζονται ως ελάχιστοι ακέραιοι.
Πίνακας 1.
Κυβικό πλέγμα: a = b = c, α = β = γ = 90ο
Μήκη τομών Δείκτες
Α/Α Miller
a b c
1 1 ∞ ∞ 1 0 0
2 1 1 ∞ 1 1 0
3 1 2 ∞ 2 1 0
4 1 3 ∞ 3 1 0
5 2 1 ∞ 1 2 0
6 3 2 ∞ 2 3 0

Οπτική Μικροκυμάτων Ι & ΙΙ 7/16

Τέλος, ο συναφής συμβολισμός {hkl} αναφέρεται στις οικογένειες παράλληλων μεταξύ τους επι-
πέδων. Σημαντική παράμετρος των οικογενειών {hkl} είναι η κάθετη ή ελάχιστη απόσταση μεταξύ
γειτονικών κρυσταλλικών επιπέδων (hkl), dhkl, που δίνεται από τη σχέση,
1
d hkl  . (17)
2
h k2 l2
 
a2 b2 c2
Είναι εύκολο να διαπιστώσετε ότι για το κυβικό πλέγμα και το κρυσταλλικό επίπεδο (100) έχουμε
d100=a ενώ για το επίπεδο (110) βρίσκουμε ότι d110=a/ 2 .

2.5.2 Περίθλαση Bragg.

Όταν ένα μονοχρωματικό ΗΜ κύμα διέρχεται από ένα κρυσταλλικό πλέγμα και το μήκος
κύματός του είναι συγκρίσιμο με τις αποστάσεις του πλέγματος a, b και c, παρατηρείται έντονη πε-
ρίθλαση της ακτινοβολίας σε συγκεκριμένες κατευθύνσεις. Η πρώτη παρατήρηση έγινε με ακτίνες
Χ από τους πατέρα και γιο Bragg (βραβείο Nobel 1915) το 1913, που υποστήριξαν ότι τα κρυσταλ-
λικά επίπεδα (hkl) ανακλούν την ΗΜ ακτινοβολία ως επίπεδα κάτοπτρα και ότι τα επιμέρους ανα-
κλώμενα κύματα μπορούν να συμβάλλουν ενισχυτικά μόνο σε αυτές τις κατευθύνσεις. Το φαινόμε-
νο αυτό ονομάσθηκε ανάκλαση ή περίθλαση Bragg.
Σχήμα 9.
Δl= 2d hkl sin  Bragg
hkl

φ φ

θBragg θBragg
d100

Έστω λοιπόν ότι παράλληλη, μονοχρωματική δέσμη ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων προ-

σπίπτει στον κρύσταλλο υπό συγκεκριμένη γωνία πρόσπτωσης φ (σχήμα 9). Για ιστορικούς λόγους
η λεγόμενη γωνία Bragg, θBragg, ορίζεται ως η συμπληρωματική της γωνίας πρόσπτωσης
θBragg = 90ο – φ (18)
Για κάθε συγκεκριμένο κρυσταλλικό επίπεδο ενισχυτική συμβολή μεταξύ των ανακλώμενων κυμά-
των θα έχουμε για συγκεκριμένες μόνο γωνίες για τις οποίες η διαφορά δρόμου Δl μεταξύ δύο δια-
δοχικά ανακλώμενων κυμάτων θα είναι ακέραιο πολλαπλάσιο του μήκους κύματος. Συνεπώς, με τη
βοήθεια του σχήματος 9, η συνθήκη Bragg γράφεται,
2d hkl sin Bragg
hkl
,m  mλ , m = 0,1,2... . (19)
Στην άσκηση αυτή θα διερευνήσετε τη περίθλαση Bragg από τα δύο επίπεδα (100) και (110) του
κυβικού πλέγματος. Για το πλέγμα που θα χρησιμοποιήσετε ισχύει a=b=c=3.85 cm, και από την
(17) βρίσκουμε d100 = 3.85 cm και d110 = 2.72 cm. Για το επίπεδο (100) έχουμε,
λ
sin Bragg
100
,1    Bragg
100
,1 =21.7
ο
2d 100
και
λ
sin Bragg
100
,2  2   Bragg
100 ο
,2 =47.8 .
2d 100

Οπτική Μικροκυμάτων Ι & ΙΙ 8/16

Για m>2, sin Bragg
100
,m  1 και συνεπώς μεγαλύτερες τάξεις δεν υφίστανται. Τέλος για το επίπεδο

(110) έχουμε,
λ
sin Bragg
110
,1    Bragg
110
,1 =31.6
ο
2d 110
και για τον ίδιο λόγο όπως και παραπάνω δεν έχουμε τάξεις περίθλασης για m>1.

3. Πειραματική διάταξη.
Πριν ξεκινήσετε οποιοδήποτε πείραμα πρέπει να λάβετε υπ’ όψη σας τα ακόλουθα:
 Δεν πρέπει να εκτίθεστε απευθείας στα μικροκύματα καθώς η ισχύς τους(~15 mW) μπορεί
να είναι επικίνδυνη και ιδιαίτερα εάν υπάρχουν ιατρικές ηλεκτρονικές συσκευές (βηματο-
δότες). Φοιτητές με αυτού του είδους τις συσκευές πρέπει να ειδοποιήσουν τον διδάσκοντα.
 Σε όλες τις μετρήσεις πρέπει να αποφεύγετε τις μετακινήσεις που δεν είναι απαραίτητες για
την ελαχιστοποίηση των ανακλάσεων.
 Μεταξύ πομπού και δέκτη δημιουργούνται στάσιμα κύματα λόγω ανακλάσεων (ιδέ Στοι-
χεία Θεωρίας της άσκησης Ακουστικής Υπερήχων). Πρέπει να μεριμνήσετε ώστε η παρου-
σία τους να μην επηρεάσει τις μετρήσεις σας (στα πειράματα που επηρεάζονται περισσότε-
ρο θα υπάρχει παρακάτω ειδική υπενθύμιση).

Στο σχήμα (10α) φαίνεται ο πομπός και στο (10β) ο δέκτης των μικροκυμάτων. Αποτε-
λούνται από την μεταλλική χοάνη, που κατευθύνει την δέσμη μικροκυμάτων, και από το «σώμα»
που περιέχει τις κρυσταλλοδιόδους και τα ηλεκτρονικά. Η ευαισθησία του δέκτη μπορεί να μετα-
βάλλεται μέσω περιστροφικού επιλογέα και η ένδειξή του διαβάζεται στο ενσωματωμένο γαλβανό-
μετρο. Χρειάζεται προσοχή στην ανάγνωση της ένδειξης που πρέπει να πολλαπλασιαστεί με την
κλίμακα της μέτρησης (πχ ένδειξη 1 mΑ στην κλίμακα 30 είναι 1 mΑ(×30) = 30 mΑ). Σε κάθε πεί-
ραμα η εκάστοτε κλίμακα πρέπει να επιλέγεται ανάλογα με το μέγεθος του σήματος.
Γαλβανόμετρο
(α) Πομπός
Επιλογέας ευαισθησίας

Πολλαπλασιαστής κλίμακας

Σχήμα 10. (β) Δέκτης

Γωνιακός μεταφορέας με
ενσωματωμένη κλίμακα

Σχήμα 11.

Οπτική Μικροκυμάτων Ι & ΙΙ 9/16

 Λόγο της συγκεκριμένης γεωμετρίας της χοάνης, το ενεργό σημείο παραγωγής και ανί-
χνευσης των μικροκυμάτων δεν βρίσκεται στις κρυσταλλοδιόδους, αλλά στο εσωτερικό της χοάνης
και σε απόσταση ~5 cm από το άκρο εξόδου της. Πομπός και δέκτης μπορούν να περιστρέφονται
γύρω από οριζόντιο άξονα συμμετρίας. Η γωνία περιστροφής διαβάζεται από τη κλίμακα του εν-
σωματωμένου γωνιακού μεταφορέα. Η κρυσταλλοδίοδος του πομπού εκπέμπει γραμμικά πολωμένα
κύματα με το επίπεδο πόλωσης να είναι κατακόρυφο όταν η ένδειξη στη κλίμακα γωνιών είναι ίση
με 0ο/360ο μοίρες. Αντίστοιχες παρατηρήσεις ισχύουν και για το δέκτη.
Οι πομπός, δέκτης και τα άλλα στοιχεία της διάταξης τοποθετούνται σε ειδική ράγα που
αποτελείται από δύο στελέχη ενωμένα με γωνιομετρικό κύκλο. Τα δύο στελέχη λοιπόν μπορούν να
περιστρέφονται το ένα σε σχέση με το άλλο γύρω από κατακόρυφο άξονα (σχήμα 11). Περισσότε-
ρες πληροφορίες θα δίνονται στο εκάστοτε παρακάτω πείραμα.

4. Πειραματική διαδικασία & ανάλυση μετρήσεων.

Από τα πειράματα που ακολουθούν οι παράγραφοι 4.1-4.5 αναφέρονται στις εργαστηρια-
κές ασκήσεις της Οπτικής Μικροκυμάτων Ι ενώ οι 4.6-4.8 στις εργαστηριακές ασκήσεις της Οπτι-
κής Μικροκυμάτων ΙΙ.

4.1 Γραμμική κατανομή μικροκυμάτων.

Σε αυτό το πείραμα θα καταγρα- Πομπός

φεί η ένδειξη του δέκτη ως συ-
νάρτηση της απόστασης πομπού-
δέκτη. Καθώς μεταβάλλεται η α-
Rενεργό
πόσταση αυτή θα παρατηρήσετε
αυξομείωση του πλάτους του δέ- R
5 cm
κτη λόγω ανακλάσεων και επακό-
λουθης δημιουργίας στασίμων
κυμάτων. Για το λόγο αυτό φρο- Δέκτης
ντίστε ώστε όλες οι μετρήσεις σας
να πραγματοποιηθούν σε αποστά-
σεις που αντιστοιχούν σε μέγιστες
ενδείξεις (όχι απαραίτητα ίσες με- 5 cm
Σχήμα 12.
ταξύ τους). Επίσης, για να αποφύ-
γετε όσο το δυνατόν κορεσμό του
δέκτη (σχέση (2β)) επιλέξτε σχετικά μεγάλες αποστάσεις. Η πειραματική διάταξη δίδεται στο σχή-
μα 12. Ακολουθήστε τα εξής βήματα:
1. Επιλέξτε κάποια απόσταση πομπού-δέκτη R (έξοδοι χοανών) που αντιστοιχεί σε τοπικά μέγιστη
ένδειξη του δέκτη (λόγω στασίμων κυμάτων).
2. Μετρήστε την ένδειξη Μ του δέκτη.
3. Επαναλάβατε τα βήματα 1-2 για αρκετές αποστάσεις Ri (imax~9). Συγκεντρώστε τις μετρήσεις Ri
και Μi σε πίνακα.
4. Κατά την ανάλυση των μετρήσεων στο σπίτι αναπτύξτε τον πίνακα ώστε, εκτός από τις τιμές Ri
και Μi, να περιέχει και τις τιμές Ri,ενεργό = Ri+ 5 + 5 = Ri + 10 cm. Κατασκευάστε τη γραφική πα-
ράσταση Μi = F(Ri,ενεργό) (log-log-χαρτί) που αναμένουμε να είναι ευθεία της μορφής ΜRβ, β<0.
Προσδιορίστε τη κλίση β της ευθείας αυτής. Συγκρίνετε της κλίση που βρήκατε με την τιμή που
αντιστοιχεί σε σφαιρικό κύμα βσ = –2 και σχολιάστε το αποτελέσματά σας λαμβάνοντας υπ’ όψη
τις σχέσεις (2α,β).

Οπτική Μικροκυμάτων Ι & ΙΙ 10/16

4.2 Γωνιακή κατανομή μικροκυμάτων.

Σε αυτό το πείραμα θα μελετηθεί η γωνιακή κατανομή της δέσμης των μικροκυμάτων. Η

πειραματική διάταξη απεικονίζεται στο σχήμα 13. Η έξοδος της χοάνης του πομπού πρέπει να το-
ποθετηθεί στο κέντρο του γωνιομετρικού κύκλου. Λόγω της δημιουργίας στασίμων κυμάτων πρέ-
πει και εδώ οι μετρήσεις σας να πραγματοποιηθούν σε γωνίες του στελέχους της ράγας του δέκτη
ως προς αυτό του πομπού που αντιστοιχούν σε μέγιστες ενδείξεις. Ακολουθήστε τα εξής βήματα:
1. Με τον πομπό τοποθετημένο σε γωνία θ=0ο τοποθετήστε τον δέκτη στην μέγιστη δυνατή από-
σταση από αυτόν.
2. Επιλέξτε κάποια γωνία θ στην περιοχή -70ο<θ
<+70ο που αντιστοιχεί σε τοπικά μέγιστη ένδειξη του Πομπός Κέντρο
δέκτη. περιστροφής
3. Μετρήστε την ένδειξη Μ του δέκτη.
4. Επαναλάβατε τα βήματα 1-2 με γωνίες θi που δια- Δέκτης
φέρουν κατά 5ο. Συγκεντρώστε τις μετρήσεις θi και Μi
σε πίνακα.
5. Κατά την ανάλυση των μετρήσεων στο σπίτι κατα-
σκευάστε τη γραφική παράσταση Μi = F(θi) (πολικό-
χαρτί που θα προμηθευτείτε από το εργαστήριο). Σχήμα 13.
Εκτιμήστε το γωνιακό εύρος της δέσμης (όπου η έν- θ
δειξη εκατέρωθεν της γωνίας θ=0ο έχει μειωθεί στο
μισό του μεγίστου). Σχολιάστε τη καμπύλη.

4.3 Διάθλαση Μικροκυμάτων: Προσδιορισμός δείκτη διάθλασης στυρίνης.

Εδώ θα προσδιορίσετε το δείκτη διάθλασης της στυρίνης (αναμενόμενη τιμή nσ=1.30)

χρησιμοποιώντας ένα ορθογώνιο πρίσμα, κατασκευασμένο από φελιζόλ με δείκτη διάθλασης
nφελιζόλ≈1, που το γεμίζετε με κόκκους στυρίνης. Θα χρησιμοποιήσετε τη μεθοδολογία που αναπτύ-
χθηκε στα στοιχεία θεωρίας (ιδέ 2.2). Πριν τοποθετήσετε στυρίνη πρέπει να βεβαιωθείτε για τα ε-
ξής: (ι) Το πρίσμα πρέπει να είναι τοποθετημένο στην περιστρεφόμενη τράπεζα κατά τέτοιο τρόπο
ώστε το κέντρο περιστροφής του συστήματος να συμπίπτει με το μέσον της υποτείνουσας, στην
εσωτερική επιφάνεια του πρίσματος (σχήμα 14(β)). (ιι) Η προσπίπτουσα δέσμη μικροκυμάτων εί-
ναι κάθετη στην μια ορθογώνια πλευρά του πρίσματος. Για να το επιτύχετε, φέρετε σε επαφή τη
χοάνη του πομπού με αυτή τη πλευρά (σχήμα 14(γ)). Αφού βρείτε το σημείο, καρφιτσώστε το
πρίσμα στη βάση. (ιιι) Σε αυτή τη θέση, και για να βρείτε τη θλαστική γωνία του πρίσματος, περι-
στρέψτε το στέλεχος της ράγας του δέκτη ώστε αυτός να έλθει σε επαφή με την υποτείνουσα (σχή-
μα 14(γ)).
Πομπός
Κέντρο
περιστροφής
κέντρο
90ο περιστροφής

Α Δ Α
Π
ε
περιστρεφόμενη ε nσ
τράπεζα

περιστρεφόμενη
τράπεζα
Σχήμα 14. Δέκτης
(α) (β) (γ)

Οπτική Μικροκυμάτων Ι & ΙΙ 11/16

Η γωνία κατά την οποία περιστράφηκε ο δέκτης είναι ίση με Α (δικαιολογήστε το) και μπορεί να
διαβαστεί στο γωνιομετρικό κύκλο. Εναλλακτικά (ή επιπρόσθετα), χαράξτε το αποτύπωμα του πρί-
σματος σε ένα χαρτί και μετρείστε την Α με μοιρογνωμόνιο. Τώρα γεμίστε το πρίσμα με στυρίνη
και ακολουθήστε τα εξής βήματα.
1. Απομακρύνετε τον πομπό και το δέκτη από το πρίσμα και σε μεγάλη σχετικά απόσταση (σχήμα
14(α)). Φέρτε το δέκτη απέναντι από το πομπό (μηδενική μεταξύ τους γωνία).
2. Από αυτή τη θέση, περιστρέψτε αργά το στέλεχος της ράγας του δέκτη προς την κατεύθυνση που
αναμένετε τη διαθλώμενη δέσμη μέχρι να έχετε μέγιστη ένδειξη. Καταγράψτε τη γωνία στροφής
γωνιομετρικό κύκλο. Η γωνία αυτή είναι η θλαστική γωνία ε.
3. Επαναλάβατε το βήμα 2 αρκετές φορές (τουλάχιστον τρεις φορές για κάθε μέλος της ομάδας).
Συγκεντρώστε σε πίνακα τις τιμές εi και τη θλαστική γωνία Α.
4. Κατά την ανάλυση των μετρήσεων στο σπίτι, βρείτε τη μέση τιμή της γωνίας εκτροπής και το
σφάλμα της ε  σ ε  . Βρείτε και τη γωνία ε  A και εφαρμόστε τη σχέση (3) για να υπολογίστε το
δείκτη διάθλασης της στυρίνης και το σφάλμα του. Βρείτε και την απόκλιση από την αναμενόμενη
τιμή που δόθηκε παραπάνω. Σχολιάστε τα αποτελέσματά σας.

4.4 Μελέτη πόλωσης μικροκυμάτων χωρίς μεταλλικό πολωτή.

Σε αυτό το πείραμα
μελετάται η απόκριση του δέ- Πομπός σε
κτη στην πολωμένη δέσμη μι- γωνία θ=0
κροκυμάτων του πομπού. Η
διάταξη φαίνεται στο σχήμα περιστροφή
15. Για την αποφυγή σύγχυσης Δέκτη (γωνία θ)
με το συμβολισμό του πειρά-
ματος της γωνιακής κατανο-
μής, η γωνία στροφής του δέ-
κτη θα συμβολίζεται με το μη-
πλάγιο σύμβολο θ. Τοποθετή- Ενσωματωμένος γωνιακός
στε στην ευθεία τα δύο στελέ- Σχήμα 15. μεταφορέας
χη της ράγας. Ο πομπός και ο
δέκτης πρέπει να απέχουν αρκετά (>0.6 m) ώστε να αποφευχθεί κατά το δυνατόν κορεσμός του δέκτη.
Η γωνία περιστροφής της κρυσταλοδιόδου του δέκτη (της οποίας η διεύθυνση ορίζει τον άξονα
διέλευσής της εάν θεωρήσουμε το δέκτη ως πολωτή-αναλυτή) μεταβάλλεται και διαβάζεται από
τον ενσωματωμένο γωνιακό μεταφορέα. Μέσω του αντίστοιχου μεταφορέα του πομπού, θέτουμε
τον τελευταίο σε σταθερή γωνία θ=0 (πόλωση εξερχόμενων μικροκυμάτων κατακόρυφη).
Ακολουθήστε τα εξής βήματα:
1. Επιλέξτε κάποια γωνία περιστροφής στη περιοχή -100ο≤θ≤100ο και μετρήστε την ένδειξη Μ του
δέκτη.
2. Επαναλάβατε τη διαδικασία 1 με βήμα Δθ =10ο. Συγκεντρώστε τις μετρήσεις θi και Μi σε πίνα-
κα.
4. Κατά την ανάλυση των μετρήσεων στο σπίτι αναπτύξτε τον πίνακα ώστε, εκτός από τις τιμές θi
και Μi, να περιέχει και τις τιμές Μi/Μmax και |cos(θi)|. Κατασκευάστε τις γραφικές παραστάσεις
Μi/Μmax=F(θi) (mm-χαρτί) και Μi/Μmax=F(|cos(θi)|) (log-log-χαρτί). Σχολιάστε τη πρώτη καμπύ-
λη. Όσο για τη δεύτερη, υποθέτοντας σχέση της μορφής Μ[|cos(θ)|]β, βρείτε τη κλίση β. Προσέξ-
τε ότι πιθανόν το διάγραμμα να περιέχει τμήματα διαφορετικών κλίσεων. Εάν αυτό ισχύει βρείτε
όλες τις επιμέρους κλίσεις. Συγκρίνετε τη κλίση (ή κλίσεις) που βρήκατε με τις αναμενόμενες τιμές
που δίδονται στα στοιχεία θεωρίας (ιδέ 2.3) για αυτή τη περίπτωση και σχολιάστε το αποτελέσματά
σας λαμβάνοντας υπ’ όψη τις σχέσεις (2α,β).

Οπτική Μικροκυμάτων Ι & ΙΙ 12/16

4.5 Μελέτη πόλωσης μικροκυμάτων με μεταλλικό πολωτή.

Εδώ θα προστεθεί και ο με- περιστροφή άξονας

ταλλικός πολωτής στη προηγούμενη Πομπού (γωνία θ)
διέλευσης Σχήμα 16.
διάταξη (σχήμα 16). Καθώς η περι-
στροφή του μεταλλικού πολωτή είναι
δύσκολη, για πρακτικούς λόγους αυ-
τός θα παραμείνει ακίνητος και οι με-
περιστροφή
τρήσεις θα γίνουν με τη περιστροφή
Δέκτη (γωνία θ)
πομπού και δέκτη κατά την ίδια γω-
νία και ίδια γωνιακή κατεύθυνση
κάθε φορά. Εκτός αυτής της ιδιαιτε-
ρότητας θα ακολουθήστε τα βήματα
του προηγούμενου πειράματος 4.4.
Καλό θα είναι επίσης οι μετρήσεις σας
να επεκταθούν στη περιοχή γωνιών -120ο≤θ≤120ο. Συγκεντρώστε τις μετρήσεις θi και Μi σε πίνα-
κα. Κατά την ανάλυση των μετρήσεων στο σπίτι αναπτύξτε τον πίνακα ώστε, εκτός από τις τιμές θi
και Μi, να περιέχει και τις τιμές Μi/Μmax και |cos(θi)|. Κατασκευάστε τις γραφικές παραστάσεις
Μi/Μmax=F(θi) (mm-χαρτί) και Μi/Μmax=F(|cos(θi)|) (log-log-χαρτί). Σχολιάστε τη πρώτη καμπύ-
λη και σε σχέση με την αντίστοιχη του προηγούμενου πειράματος. Όσο για τη δεύτερη, υποθέτο-
ντας σχέση της μορφής Μ[|cos(θ)|]β, βρείτε τη κλίση β. Προσέξτε ότι πιθανόν το διάγραμμα να
περιέχει πάλι τμήματα διαφορετικών κλίσεων. Εάν αυτό ισχύει βρείτε όλες τις επιμέρους κλίσεις.
Συγκρίνετε τη κλίση (ή κλίσεις) που βρήκατε με τις αναμενόμενες τιμές που δίδονται στα στοιχεία
θεωρίας (ιδέ 2.3) για αυτή τη περίπτωση και σχολιάστε το αποτελέσματά σας λαμβάνοντας υπ’ όψη
τις σχέσεις (2α,β).

4.6 Προσδιορισμός μήκους κύματος μικροκυμάτων με συμβολόμετρο Michelson.

Για την μέτρηση του μήκους ln1+n

κύματος με το συμβολόμετρο Michel- ln1 Π
son δημιουργήστε με κατάλληλα στοι-
χεία και βάσεις τη διάταξη του σχήμα- ΜΑ1 ΗΑ
τος 17 με τον πομπό και τον δέκτη να
έχουν το ίδιο, κατακόρυφο, επίπεδο
πόλωσης. Θα χρησιμοποιηθούν δύο
μεταλλικοί ανακλαστήρες ΜΑ1,2 και ΜΑ2
ένας ημιανακλαστήρας. Ο ανακλα-
στήρας ΜΑ2 παραμένει σταθερός ενώ Δ
ο ΜΑ1 μετακινείται αργά για τον ε-
ντοπισμό των μεγίστων ενδείξεων στο Σχήμα 17.
δέκτη. Θα εφαρμόσετε τη μεθοδολογία
που αναπτύχθηκε στο θεωρητικό μέρος (2.4.1). Ο προσδιορισμός του μήκους κύματος θα πραγμα-
τοποιηθεί γραφικά. Ακολουθήστε τα παρακάτω βήματα:
1. Μετακινήστε τον ανακλαστήρα ΜΑ1 σε κάποια θέση όπου παρατηρείτε μέγιστο στο δέκτη. Ση-
μειώστε αυτή την αρχική θέση lαρχική = ln1 , όπου n1 άγνωστος ακέραιος.
2. Μετακινήστε από αυτή τη θέση τον ΜΑ1 αργά ώστε να παρατηρήσετε n=2 μέγιστες ενδείξεις (όχι
απαραίτητα ίσες μεταξύ τους). Σημειώστε την απόσταση ln1+2.
3. Μετακινήστε από αυτή τη θέση ln1+2 τον ΜΑ1 ώστε να παρατηρήσετε ακόμη 2 μέγιστες ενδείξεις
και σημειώστε τη νέα θέση ln1+4. Επαναλάβετε για n=6, 8, 10… (συνολικά ~10 μετρήσεις). Συγκε-
ντρώστε τις μετρήσεις ln1, n, ln1+n σε πίνακα.

Οπτική Μικροκυμάτων Ι & ΙΙ 13/16

4. Κατά την εργασία στο σπίτι αναπτύξτε τον πίνακα ώστε, εκτός από τις τιμές n, ln1+n να περιέχει
και τις τιμές Δln= ln1+n - ln1 (για n=0 προφανώς Δl0 =0). Κατασκευάστε γραφική παράσταση Δln=
F(n) (mm-χαρτί) που από τη σχέση (11) αναμένουμε να είναι ευθεία με σημείο οδηγό το (0,0) και
κλίση κ ίση με το μισό του μήκους κύματος κ=λ/2. Βρείτε τη κλίση και το σφάλμα της. Βρείτε και
το μήκος κύματος και το σφάλμα του καθώς και τη απόκλιση από την αναμενόμενη τιμή που δίνε-
ται στο θεωρητικό μέρος (2.1). Από τη θεμελιώδη εξίσωση της κυματικής c=νλ και τη συχνότητα
των μικροκυμάτων, που επίσης δίδεται στο ίδιο θεωρητικό μέρος, βρείτε κα τη ταχύτητα c των μι-
κροκυμάτων στο αέρα. Βρείτε τέλος και την απόκλιση από την αναμενόμενη τιμή c≈cο=3×108
m/sec και σχολιάστε τα αποτελέσματα.

4.7 Προσδιορισμός μήκους κύματος μικροκυμάτων με συμβολόμετρο Fabry-Perot.

Στο πείραμα αυτό θα

προσδιορίσετε πάλι το μήκος κύμα- Π
τος και τη ταχύτητα των μικροκυ- lαρχική
μάτων αλλά με συμβολόμετρο
Fabry-Perot αυτή τη φορά. Επίσης ΗΑ1
l+n
δεν θα χρησιμοποιήσετε γραφική
μέθοδο αλλά θα προσδιορίσετε τα ΗΑ2
παραπάνω μεγέθη υπολογιστικά. Η
διάταξη φαίνεται στο σχήμα 18 και Δ
τα κύρια στοιχεία της είναι οι δύο
ημιανακλαστήρες ΗΑ1,2. Πομπός
και δέκτης βρίσκονται στην ίδια
ευθεία και έχουν το ίδιο, κατακό- Σχήμα 18.
ρυφο, επίπεδο πόλωσης. Ο ημιανα-
κλαστήρας ΗΑ1 παραμένει σταθερός ενώ ο ΗΑ2 μετακινείται αργά για τον εντοπισμό των μεγί-
στων ενδείξεων στο δέκτη.
Ακολουθήστε τα παρακάτω βήματα:
1. Μετακινήστε τον ΗΑ2 σε κάποια απόσταση lαρχική από τον ΗΑ1 ώστε να παρατηρήσετε μέγιστη
ένδειξη στο δέκτη. Σημειώστε την απόσταση αυτή.
2. Μετακινήστε από αυτή τη θέση τον ΗΑ2 αργά ώστε να παρατηρήσετε n μέγιστα όπου n προεπι-
λεγμένος ακέραιος (n~5). Σημειώστε αυτή την απόσταση, έστω l+n.
3. Ξεκινήστε από μία άλλη αρχική θέση lαρχική,i (την οποία πρέπει να σημειώσετε) διαφορετική
από την πρώτη όπου όμως πάλι το σήμα του δέκτη είναι μέγιστο. Μετακινήστε από αυτή τη θέ-
ση τον ΗΑ2 αργά ώστε να παρατηρήσετε n μέγιστα και σημειώστε τη νέα απόσταση l+n,i.
Επαναλάβατε τη διαδικασία για (imax~10) φορές. Συγκεντρώστε τις μετρήσεις lαρχική,i, l+n,i και τον
ακέραιο n σε πίνακα.
4. Κατά την εργασία στο σπίτι αναπτύξτε τον πίνακα ώστε, εκτός από τις τιμές lαρχική,i, l+n,i να πε-
ριέχει και τις τιμές Δln,i= l+n,i - lαρχική,i. Από τις διαφορές αυτές υπολογίστε τη μέση τιμή και το
σφάλμα Δln  σ(Δln). Μέσω της σχέσης (11) υπολογίστε και τη μέση τιμή και το σφάλμα του μή-
κους κύματος λ  σ(λ) καθώς και τη απόκλιση από την αναμενόμενη τιμή. Βρείτε κα τη πειραμτική
τιμή της ταχύτητας c των μικροκυμάτων στο αέρα. Βρείτε τέλος και την απόκλιση από την αναμε-
νόμενη τιμή c≈cο=3×108 m/sec και σχολιάστε τα αποτελέσματα. Συγκρίνετε τις δύο μεθόδους
προσδιορισμού του μήκους κύματος.

4.8 Περίθλαση μικροκυμάτων σε κρυστάλλους.

Στο πείραμα αυτό θα προσδιορίσετε τις γωνίες Bragg κυβικού πλέγματος (επίπεδα (100)
και (110)) αποτελούμενου από μεταλλικές σφαίρες διαμέτρου 12.65 mm, ενσωματωμένες σε κύβο

Οπτική Μικροκυμάτων Ι & ΙΙ 14/16

από φελιζόλ. Τα σχετικά αριθμητικά δεδομένα αναφέρονται στο θεωρητικό μέρος (2.5). Το κυβικό
πλέγμα τοποθετείται στην περιστρεφόμενη τράπεζα μεταξύ του πομπού και του δέκτη (σχήμα 19).

Π κέντρο περιστροφής
θBragg

(α)
Περιστρεφόμενη
τράπεζα

Γωνιομετρικός
δίσκος
ω=2θBragg
Δ

(β) Π Δ

(100)
θBragg
(γ) Π
θBragg

ω= 2θBragg
Γωνία πρόσπτωσης φ
(επίπεδο (100))
φ
Σχήμα 19. Δ

Ακολουθήστε τα εξής βήματα:

1. Ευθυγραμμίστε πομπό, κρύσταλλο και δέκτη όπως φαίνεται στο σχήμα 19(β). Θέστε τον δέκτη
στην μικρότερη δυνατή ευαισθησία (x30).
2. Περιστρέψτε τη περιστρεφόμενη τράπεζα με το κρύσταλλο κατά γωνία θBragg στη περιοχή
0ο≤θBragg≤55ο. Περιστρέψτε το στέλεχος της ράγας με το δέκτη κατά γωνία ω=2θBragg (σχήμα
19(γ)). Ο λόγος που μετακινούμε κατά γωνία ω φαίνεται στο σχήμα σε συνδυασμό με τη σχέση
(18). Σημειώστε την ένδειξη του δέκτη Μ.
3. Επαναλάβατε το παραπάνω διαδικασία για αρκετές γωνίες θBragg,i και καταγράψτε τις ενδείξεις
Μi. Τα βήματα ΔθBragg εξαρτώνται από τις διακυμάνσεις της ένδειξης του δέκτη. Εάν αυτή μετα-
βάλλεται έντονα ίσως απαιτηθεί και το μικρότερο δυνατό βήμα ΔθBragg=1ο. Συγκεντρώστε τις με-
τρήσεις θBragg,i, Μi σε πίνακα.
4. Κατά την εργασία στο σπίτι κατασκευάστε γραφική παράσταση Μi = F(θBragg,i) (mm-χαρτί) και
χαράξτε ομαλή καμπύλη που περνά από τα πειραματικά σημεία. Εντοπίστε τις γωνίες Bragg όπου
Οπτική Μικροκυμάτων Ι & ΙΙ 15/16
εμφανίζονται μέγιστα στο γράφημα και συγκρίνετε τις με τις θεωρητικά αναμενόμενες τιμές τους
(επίπεδο (100), m=1,2 και επίπεδο (110) m=1) που αναφέρονται στο θεωρητικό μέρος (2.5). Υπο-
λογίστε από τις πειραματικές γωνίες Bragg και τη σταθερά του πλέγματος a. Σχολιάστε τα αποτε-
λέσματά σας.

5. Βιβλιογραφία.
[1] D. Halliday& R. Resnick, Φυσική, Τόμος Β (1976).
[2] Γ. Ασημέλλης, Μαθήματα Οπτικής, Σύγχρονη Γνώση (2008).
[3] E. Hecht, Optics, Addison-Wesley, MA, Second Edition (1987).
[4] Α. Χριστοδουλλίδης, Εργαστηριακά Πειράματα Φυσικής 3, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων (2005).
(αντίτυπα υπάρχουν στο αναγνωστήριο).
[5] A. M. Portis & H. D Young, Microwave Optics, Berkley Physics Laboratory, 2nd edition
McGraw-Hill Co., New York (1971).
[6] C. Kittel, Εισαγωγή στη Φυσική Στερεάς Κατάστασης, 5η έκδοση (Γ. Πνευματικού, Αθήνα)
(1979).

Οπτική Μικροκυμάτων Ι & ΙΙ 16/16