Rekultywacja terenów pogórniczych

Wprowadzenie
Przeczytaj
Film edukacyjny
Audiobook
Dla nauczyciela
 Rekultywacja terenów pogórniczych

Źródło: domena publiczna, dostępny w internecie: Obraz Nico Franz z Pixabay.

Eksploatacja górnicza wiąże się z licznymi przekształceniami danego obszaru – aby

prowadzić wydobycie, konieczne są np. odwodnienia terenu, a po kopalniach
odkrywkowych pozostają hałdy. Proces odnowy takich obszarów bez pomocy człowieka
mógłby trwać bardzo długo, dlatego elementem gospodarowania przestrzennego jest
rekultywacja, której skutkiem jest przywrócenie walorów i najczęściej nadanie nowego
przeznaczenia terenom przekształconym przez eksploatację górniczą.

Twoje cele

Wyjaśnisz, czym jest rekultywacja.

Wskażesz przykłady rekultywacji w Polsce.
Wskażesz kierunki rekultywacji terenów pogórniczych.
Przeczytaj

Nawet gdy eksploatacja złóż czy działalność zakładów przemysłowych zostaje zakończona,
pozostawia w przestrzeni mniej lub bardziej trwały ślad. Przykładem mogą być opuszczone
fabryki, które po pewnym czasie zostają na nowo zagospodarowane, otrzymują nowe
funkcje, inne niż przemysłowe czy produkcyjne i zazwyczaj służą społeczności lokalnej
i turystom. Takie przekształcenia to rewitalizacja terenów poprzemysłowych. Na pewno
kojarzysz centrum handlowe Manufaktura w Łodzi lub Stary Browar w Poznaniu – to
właśnie przykłady rewitalizacji zakończonej sukcesem.


Manufaktura w Łodzi
Źródło: domena publiczna, dostępny w internecie: Obraz Przemysław Bednarek z Pixabay.

Po odpowiednich pracach technicznych i przystosowaniu obiektów do nowych potrzeb,

pełnią one nowe funkcje – handlowe, rozrywkowe, kulturowe. Mamy tu jednak do
czynienia z budynkami związanymi z działalnością przemysłową. Jak przebiega proces
rekultywacji związanej z działalnością wydobywczą?

Rekultywacja
Co jeśli działalność wydobywcza jest już zakończona, ale trwale zmieniła środowisko
przyrodnicze? Wtedy zachodzi potrzeba rekultywacji takich terenów. Jest to – podobnie
jak rewitalizacja – nowy sposób zagospodarowania terenów i zmiana jego funkcji, jednak
w rekultywacji kluczową sprawą jest to, że zachodzi ona na terenach niezabudowanych.
Wg. definicji rekultywacja:

oznacza zmianę dotychczasowej funkcji na cele rolnicze, leśne, komunalne,

rekreacyjne.

Warunki lokalne oraz stopień zniszczenia terenu często decydują o przeznaczeniu obszaru
po rekultywacji. Przeznaczenie ogólnie określa kierunki rekultywacji.

Kierunek rolny: przeznaczony dla terenów, które można wykorzystać do uprawy zbóż,

roślin pastewnych lub na pastwiska. Są to z zasady płaskie obszary umożliwiające spływ
wód opadowych oraz o dobrych warunkach edaficznych i właściwościach
fizyko‐chemicznych gleb na danym obszarze.

Kierunek leśny: obejmuje obszary w pobliżu terenów leśnych lub z dużymi skupiskami

roślin.

Kierunek rekreacyjny: obejmuje tereny płaskie oraz wyniesione lub zagłębione

względem obszarów sąsiednich. Kierunek ten częściej występuje na terenach
zurbanizowanych.

Kierunek budowlany: przeznaczony dla terenów płaskich. Buduje się na nich lekkie

konstrukcje, zabudowę przemysłową i inne, oczywiście po zapewnieniu odpowiednich
warunków fizycznych i chemicznych gruntu.

Rekultywacja terenów pogórniczych

Obowiązek rekultywacji obszarów przekształconych w wyniku działalności wydobywczej,
która stała się przyczyną utraty ich wartości użytkowej, wynika z ustawy Prawo geologiczne
i górnicze.

Rekultywacji poddawane są nie tylko tereny po wydobyciu – są to również gleby czy

zbiorniki wodne, które często w wyniku działalności przemysłowej zostają zanieczyszczone
np. metalami ciężkimi.

Państwowy Instytut Geologiczny wyróżnia 3 fazy rekultywacji.

1. Rekultywacja przygotowawcza obejmuje wszelkie opracowania dokumentacji

technicznej, kosztorysy oraz szczegółowe rozpoznanie nieużytku i ustalenie kierunku
rekultywacji i zagospodarowania.
2. Rekultywacja techniczna (podstawowa) obejmuje najczęściej tereny po eksploatacji
odkrywkowej, składowaniu odpadów przemysłowych i komunalnych. Polega na
następujących pracach:

odbudowie sieci komunikacyjnej,

 niwelowaniu powierzchni terenu oraz łagodzeniu stromych skarp, zboczy,
uporządkowaniu rzeźby spągu wyrobiska,
polepszeniu stosunków wodnych i zmniejszeniu erozji wodnej,
regulacji cieków wodnych, budowie kanałów, rowów odwadniających oraz budowie
zbiorników wodnych, w niektórych przypadkach polega na nawodnieniu,
odtworzeniu gleb metodami technicznymi,
poprawie stateczności stoków,
poprawie fizyko‐chemicznych właściwości gleb oraz na izolacji gruntu.

Ciekawostka

Izolacja polega na przykryciu gruntu warstwą materiału użyźniającego, której grubość

zależy od zamierzonego kierunku zagospodarowanego obszaru. Do tak przygotowanego
podłoża wprowadza się rośliny przez siew lub zasadzanie.

3. Rekultywacja biologiczna obejmuje:

obudowę biologiczną zboczy, zwałów i skarp wyrobisk w celu zabezpieczenia ich

stateczności oraz zapobiegania procesom erozji, poprzez nasadzenia traw i krzewów
o rozbudowanych systemach korzeniowych.
odbudowę gleb metodami agrotechnicznymi.

Rekultywacja terenów górniczych – przykłady

Konkretne przykłady rekultywacji terenów pogórniczych w literaturze często są
grupowane ze względu na rodzaj wydobywanego surowca. Wymienione poniżej przykłady
uwzględniają ten podział.

Górnictwo skalne

W Polsce istnieje ponad 5000 czynnych kopalń o znacznej powierzchni użytkowej. Zmiany

gospodarcze (zrównoważony rozwój) i polityczne, a często także nieopłacalność
funkcjonowania kopalń ze względu na znikome wydobycie, są powodem ich zamykania.

Kopalnia Piasku „Szczakowa”

W tej kopalni prowadzone jest wydobycie piasków i żwirów. Wydobycie prowadzone jest na
bardzo dużą skalę, nic więc dziwnego, że kopalnia od ponad 50 lat jest liderem na polskim
rynku w dostarczaniu piasków kwarcowych (posadzkowych, formierskich, budowlanych).
Po zakończeniu eksploatacji odkrywka prawdopodobnie zostanie zalana wodą
i przeobrażona w sztuczny zbiornik wodny.
 
Pole kopalni Siersza – aktywna część kopalni
Źródło: P. Štefek, licencja: CC BY 3.0, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org.

Największy problem rekultywacji terenów po wydobyciu piasku to ustalenie przeznaczenia

tego obszaru. Wybór ten uzależniony jest głównie od warunków przyrodniczych
i techniczno‐ekonomicznych.

Górnictwo siarki

Kopalnia Siarki „Machów”

Panorama zalewu Machów – zbiornik wykorzystywany głównie przez turystów

Źródło: domena publiczna, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org.

Wydobycie siarki to duże obciążenie dla środowiska naturalnego, dlatego rekultywacja

takich terenów jest szczególnie istotna. W kopalni „Machów” rekultywacja przebiega
w kierunku wykorzystania ich w celach rekreacyjnych. Proces rozpoczęto już w 1994 roku.
Wówczas zabezpieczono wyrobisko poeksploatacyjne, izolując zasiarczone wody złożowe
warstwą iłową o miąższości 25 metrów.
Słownik
rewitalizacja

kompleksowe działania mające na celu korzystne przekształcenie i odbudowę danego

obszaru w aspekcie społecznym, ekonomicznym, środowiskowym i architektonicznym

spąg

dolna granica warstwy skalnej

Film edukacyjny

Polecenie 1

Na podstawie poniższego filmu i dostępnych źródeł wiedzy wymień i opisz kierunki

rekultywacji.

Polecenie 2

Na podstawie dostępnych źródeł wiedzy wymień trzy miejsca na świecie, w których

prowadzono szeroko zakrojoną rekultywację. Opisz krótko, jakie działania zostały podjęte na
danych terenach oraz jaki jest rezultat tych prac.

Polecenie 3

Na podstawie dostępnych źródeł wiedzy opisz, w jakim miejscu na świecie powinna zostać
przeprowadzona rekultywacja i dlaczego.
 Polecenie 4

Na podstawie filmu napisz, w co mogą zostać przekształcone tereny pogórnicze w procesie

rekultywacji.

...✏

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/D16guj43M

Film nawiązujący do treści materiału

Audiobook

Polecenie 1

Na podstawie audiobooka wymień i scharakteryzuj główne kierunki rekultywacji.

...✏

Audiobook można wysłuchać pod adresem: file:///tmp/puppeteerhh4Tem.html

Rekultywacja terenów pogórniczych

Zgodnie z wytycznymi Państwowego Instytutu Geologicznego, rekultywacja terenów

wydobycia odkrywkowego obejmuje trzy etapy. Pierwszy z nich to faza
przygotowawcza. Jak sama nazwa wskazuje, służy ona przygotowaniu dokumentacji
fizyczno-geograficznej i technicznej obszaru rekultywacji, ale także opracowaniu
kosztorysu przedsięwzięcia i szczegółów całego projektu. W tym celu należy określić
cele i kierunki rekultywacji. Polega to na znalezieniu możliwie najlepszej koncepcji
zmian oraz sprawdzeniu, czy jest ona zgodna z prawem lokalnym, czyli studium
uwarunkowań i kierunków przestrzennego zagospodarowania gminy oraz z szeregiem
innych dokumentów czy wytycznych. W drugiej kolejności następuje faza techniczna.
Na tym etapie na terenie rekultywacji budowane są drogi dojazdowe, zmienia się
ukształtowanie terenu (jeśli wymaga tego projekt), a czasem nawet stosunki wodne.
Może dojść także do odkwaszania gleb. Trzeci etap ma znaczenie biologiczne. Przede
wszystkim podejmowane są w nim prace zapobiegające erozji zbocza, regulowane są
stosunki wodne i glebowe.

Jak myślisz, od czego zależy kierunek rekultywacji? Przypomnijmy, że wyróżnia się

cztery podstawowe kierunki: rolny, leśny, komunalny i wodny. Przede wszystkim w
wyborze kierunku muszą być brane pod uwagę uwarunkowania przyrodnicze, czyli:
ukształtowanie terenu, warunki klimatyczne i pogodowe, warunki hydro- i
pedologiczne, a także stopień dewastacji terenu. Poza czynnikami przyrodniczymi
dużą rolę odgrywają czynniki finansowe, to jest dostępność funduszy na realizację
projektu rekultywacji. Istotne są również czynniki techniczne. I ostatnie (ale nie
najmniej istotne) są uwarunkowania społeczne, związane z potrzebami lokalnej
społeczności. Dopiero analiza powyższych czynników pozwala określić, czy w efekcie
rekultywacji powstanie las, teren rolniczy czy może zbiornik wodny o znaczeniu
rekreacyjnym.

Poza wyżej wymienionymi czterema głównymi kierunkami rekultywacji wyróżnia się

jeszcze jeden. Jeżeli pozwalają na to lokalne uwarunkowania i projekt ma uzasadnienie
społeczne, finansowe oraz techniczne, to tereny pogórnicze mogą być przeznaczone
na budownictwo mieszkaniowe, lokalizację magazynów i centrów logistycznych,
umiejscowienie składowisk odpadów, miejsc rekreacji czy edukacji. Mogą służyć też do
stworzenia zakładów przemysłu wysokich technologii. Innym przykładem zmiany
przeznaczenia obszaru pogórniczego jest budowa elektrowni wiatrowej.
Dla nauczyciela

SCENARIUSZ LEKCJI

Imię i nazwisko autorki: Magdalena Fuhrmann

Przedmiot: geografia

Temat zajęć: Rekultywacja terenów pogórniczych

Grupa docelowa: III etap edukacyjny, liceum/technikum, zakres podstawowy, klasa II

Podstawa programowa

Cele kształcenia – wymagania ogólne

I. Wiedza geograficzna

1. Poznawanie terminologii geograficznej.

2. Zaznajomienie z różnorodnymi źródłami i metodami pozyskiwania informacji
geograficznej.
3. Poznanie zróżnicowania środowiska geograficznego, głównych zjawisk i procesów
geograficznych oraz ich uwarunkowań i konsekwencji.
4. Poznanie podstawowych relacji między elementami przestrzeni geograficznej
(przyrodniczej, społeczno‐gospodarczej i kulturowej) w skali lokalnej, regionalnej,
krajowej i globalnej.
5. Rozumienie prawidłowości w zakresie funkcjonowania środowiska geograficznego
oraz wzajemnych zależności w systemie człowiek – przyroda.
6. Rozumienie zasad racjonalnego gospodarowania zasobami przyrody i zachowania
dziedzictwa kulturowego.

II. Umiejętności i stosowanie wiedzy w praktyce

1. Korzystanie z planów, map fizycznogeograficznych i społeczno‐gospodarczych,

fotografii, zdjęć lotniczych i satelitarnych, rysunków, wykresów, danych
statystycznych, tekstów źródłowych, technologii informacyjno‐komunikacyjnych oraz
geoinformacyjnych w celu zdobywania, przetwarzania i prezentowania informacji
geograficznych.
2. Interpretowanie treści różnych map.
3. Identyfikowanie relacji między poszczególnymi elementami środowiska
geograficznego (przyrodniczego, społeczno‐gospodarczego i kulturowego).
4. Formułowanie twierdzeń o podstawowych prawidłowościach dotyczących
funkcjonowania środowiska geograficznego.
 5. Ocenianie zjawisk i procesów politycznych, społeczno‐kulturowych oraz
gospodarczych zachodzących w Polsce i w różnych regionach świata.
6. Przewidywanie skutków działalności gospodarczej człowieka w środowisku
geograficznym.
7. Krytyczne, odpowiedzialne ocenianie przemian środowiska przyrodniczego oraz
zmian społeczno‐kulturowych i gospodarczych w skali lokalnej, regionalnej, krajowej
i globalnej.
8. Wykonywanie obliczeń matematycznych z zakresu geografii fizycznej
i społeczno‐ekonomicznej w celu wnioskowania o zjawiskach i procesach
geograficznych.
9. Rozwijanie umiejętności komunikowania się i podejmowania konstruktywnej
współpracy w grupie.
10. Wykorzystywanie zdobytej wiedzy i umiejętności geograficznych w życiu codziennym
zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju.

III. Kształtowanie postaw

1. Rozwijanie zainteresowań geograficznych, budzenie ciekawości świata.

2. Docenianie znaczenia wiedzy geograficznej w poznawaniu i kształtowaniu przestrzeni
geograficznej.
3. Dostrzeganie aplikacyjnego charakteru geografii.

Treści nauczania

XIII. Człowiek a środowisko geograficzne – konflikty interesów: wpływ działalności

człowieka na atmosferę na przykładzie smogu, inwestycji hydrologicznych na środowisko
geograficzne, rolnictwa, górnictwa i turystyki na środowisko geograficzne, transportu na
warunki życia i degradację środowiska przyrodniczego, zagospodarowania miast i wsi na
krajobraz kulturowy, konflikt interesów człowiek – środowisko, procesy rewitalizacji
i działania proekologiczne.

Uczeń:

4. wyjaśnia wpływ górnictwa na środowisko przyrodnicze na przykładzie odkrywkowych

i głębinowych kopalni w Polsce i na świecie oraz dostrzega konieczność rekultywacji
terenów pogórniczych.

Kształtowane kompetencje kluczowe:

kompetencje w zakresie rozumienia i tworzenia informacji,

kompetencje cyfrowe,
kompetencje osobiste, społeczne i w zakresie umiejętności uczenia się.

Cele operacyjne
Uczeń:

wyjaśnia, czym jest rekultywacja,

wskazuje kierunki rekultywacji terenów pogórniczych,
wskazuje przykłady rekultywacji w Polsce.

Strategie nauczania: asocjacyjna

Metody i techniki nauczania: blended learning, IBSE, dyskusja

Formy pracy: praca indywidualna, praca w parach, praca w grupach

Środki dydaktyczne: e‐materiał, komputer, projektor multimedialny, zeszyt przedmiotowy

Materiały pomocnicze:

J. Bender, Rekultywacja terenów pogórniczych w Polsce, „Zeszyty Problemowe Postępów

Nauk Rolniczych” 1995, nr 418, s. 76–85.

M. Gilewska, K. Otremba, Wybrane aspekty rekultywacji rolniczej gruntów pogórniczych

Kopalń Węgla Brunatnego Konin i Adamów, „Inżynieria Ekologiczna” 2018, vol. 19, nr 4, s.
22–29.

PRZEBIEG LEKCJI

Faza wprowadzająca

Nauczyciel przedstawia cele lekcji.

Faza realizacyjna

Uczniowie zapoznają się z wprowadzeniem do materiału. Nauczyciel sprawdza

zrozumienie tekstu.
Uczniowie, korzystając z części „Przeczytaj” e‐materiału, wyjaśniają różnice między
rekultywacją a rewitalizacją. Wskazują kierunki rekultywacji i krótko
omawiają/przypominają fazy rekultywacji.
Uczniowie zapoznają się z audiobookiem. Nauczyciel sprawdza zrozumienie materiału.
Uczniowie we wspólnej dyskusji zastanawiają się nad możliwymi nowymi funkcjami
terenów pogórniczych. Drugim tematem dyskusji są czynniki wpływające na
rekultywację. Uczniowie rozważają także zalety i wady poszczególnych rozwiązań dla
społeczności lokalnych.
Uczniowie zapoznają się z filmem edukacyjnym. W parach zastanawiają się nad
przykładami rekultywacji (np. w sąsiedztwie zamieszkania, w miejscach, które
odwiedzili). Uczniowie na forum klasy omawiają wskazane przykłady. W przypadku, gdy
uczniowie nie potrafią wskazać przykładów, nauczyciel przedstawia przykłady
rekultywacji każdego rodzaju.
Faza podsumowująca

Przypomnienie celów lekcji.

Podsumowanie wiedzy zaprezentowanej na lekcji.
Utrwalenie najważniejszych pojęć, szczególnie tych, które sprawiały uczniom najwięcej
problemów podczas zajęć.
Ocena pracy uczniów podczas lekcji.

Praca domowa

Utrwalenie wiadomości przedstawionych na lekcji.

Przygotowanie posteru prezentującego przebieg procesu rekultywacji i jej przykłady
(praca w parach lub małych zespołach).

Wskazówki metodyczne opisujące różne zastosowania danego multimedium

Audiobook i film edukacyjny mogą być wykorzystane w ramach lekcji z cyklu Krajobrazy
Polski dotyczących krajobrazu górniczego i przemysłowego (zakres rozszerzony XIV. 1).