Φ

ανταστείτε ότι βρίσκεστε με άλλα τρία διαφορετικοί τρόποι αντιμετώπισης της ίδιας στρε-
άτομα μέσα σε έναν ανελκυστήρα ο οποίος
ανεβαίνει με ταχύτητα, όταν ξαφνικά μια
διακοπή ρεύματος τον κάνει να σταματήσει σαρά-
ντα πέντε ορόφους πάνω από το έδαφος. Τα άτομα
που βρίσκονται μαζί σας θα μπορούσαν να προσαρ-
μοστούν με διαφορετικό τρόπο σε αυτή τη δυσχε-
ρή κατάσταση. Ο ένας ίσως να έδιωχνε την ένταση,
λέγοντας αστεία. Ένας άλλος μπορεί να έκανε δυ-
σοίωνες προβλέψεις ότι «δεν θα βγούμε ποτέ από
εδώ μέσα». Ο τρίτος μπορεί να σκεφτόταν ήρεμα
πώς να διαφύγει από τον ανελκυστήρα. Αυτοί οι
σογόνας κατάστασης συμβαίνουν διότι κάθε άτομο
έχει διαφορετική προσωπικότητα. Οι διαφορές της
προσωπικότητας επηρεάζουν σημαντικά τα πρότυ-
πα προσαρμογής των ανθρώπων. Έτσι, οι θεωρίες
που έχουν ως σκοπό να εξηγήσουν την προσωπικό-
τητα μπορούν να συμβάλουν στην προσπάθειά μας
να κατανοήσουμε τις διεργασίες προσαρμογής. Στο
κεφάλαιο αυτό, σας παρουσιάζουμε διάφορες θεω-
ρίες που επιχειρούν να εξηγήσουν τη δομή και την
ανάπτυξη της προσωπικότητας. ■

2.1  Η φύση της προσωπικότητας Μαθησιακοί στόχοι

■■ Να αποσαφηνίσετε την έννοια
της προσωπικότητας και των
Για να συζητήσουμε τις θεωρίες της προσωπικότητας αποτελεσματικά, θα πρέ- γνωρισμάτων της προσωπικότητας.
πει να παρεκκλίνουμε προς στιγμή για να καταλήξουμε σε έναν ορισμό του ■■ Να περιγράψετε το μοντέλο
των πέντε παραγόντων της
όρου προσωπικότητα και να συζητήσουμε την έννοια των γνωρισμάτων της προσωπικότητας και τις σχέσεις
προσωπικότητας. μεταξύ των «Πέντε Μεγάλων
Γνωρισμάτων» και των συνεπειών
στη ζωή.
Τι είναι η προσωπικότητα;
Τι σημαίνει όταν λέτε ότι ένας φίλος έχει αισιόδοξη προσωπικότητα; Η δήλωσή
σας υποδηλώνει ότι το άτομο έχει μια αρκετά συνεπή τάση να συμπεριφέρεται
με χαρούμενο, αισιόδοξο, ενθουσιώδη τρόπο, κοιτάζοντας τη φωτεινή πλευρά
των πραγμάτων, σε μια ευρεία ποικιλία καταστάσεων. Με παρόμοιο τρόπο, αν
παρατηρήσετε ότι ένας φίλος έχει «ανοικτή» προσωπικότητα, εννοείτε ότι συ-
μπεριφέρεται σταθερά με φιλικό, ανοικτό και εξωστρεφή τρόπο σε διάφορες
περιστάσεις. Παρά το γεγονός ότι κανείς δεν είναι απολύτως συνεπής με τη
συμπεριφορά του, στον πυρήνα της έννοιας της προσωπικότητας βρίσκεται η
ποιότητα της συνέπειας σε διάφορες καταστάσεις.
Η ιδιαιτερότητα είναι επίσης κεντρικό στοιχείο της έννοιας της προσωπι-
κότητας. Ο καθένας διαθέτει γνωρίσματα που τα έχει δει σε άλλους ανθρώ-
πους, αλλά κάθε άτομο έχει το δικό του ιδιαίτερο σύνολο προσωπικών γνωρι-
σμάτων. Κάθε άτομο είναι μοναδικό. Έτσι, όπως φαίνεται από το σενάριο του
ανελκυστήρα το οποίο σας παρουσιάσαμε, η έννοια της προσωπικότητας μας
βοηθά να αντιληφθούμε γιατί δεν ενεργούν όλοι με παρόμοιο τρόπο στην ίδια
κατάσταση. Συνοπτικά, η προσωπικότητα αναφέρεται στον μοναδικό σχη-
ματισμό των σταθερών γνωρισμάτων της συμπεριφοράς ενός ατόμου. Ας
δούμε πιο προσεκτικά την έννοια των γνωρισμάτων.

Τι είναι τα γνωρίσματα της προσωπικότητας;

Όλοι κάνουν παρατηρήσεις όπως «η Melanie είναι πολύ έξυπνη» ή «ο Doug
είναι πολύ ντροπαλός για να πετύχει σε αυτή τη δουλειά» ή «θα ήθελα να είχα
αυτοπεποίθηση όπως ο Αντόνιο». Όταν προσπαθούμε να περιγράψουμε την
προσωπικότητα ενός ατόμου, το κάνουμε συνήθως αναφερόμενοι σε συγκε-
κριμένες πτυχές, που ονομάζονται γνωρίσματα. Κάθε γνώρισμα της προσω-

Θεωρίες της προσωπικότητας    81

 πικότητας είναι μια διαρκής τάση του ατόμου να συμπεριφέρεται με έναν
συγκεκριμένο τρόπο σε διάφορες καταστάσεις. Επίθετα όπως ειλικρινής,
αξιόπιστος, κυκλοθυμικός, παρορμητικός, καχύποπτος, αγχώδης, ευερέθιστος,
αυταρχικός και φιλικός περιγράφουν διαθέσεις που αντιπροσωπεύουν γνωρί-
σματα της προσωπικότητας.
Στις περισσότερες θεωρίες σχετικά με τα γνωρίσματα της προσωπι-
κότητας, υποθέτουν ότι ορισμένα γνωρίσματα είναι πιο βασικά από άλλα
(Paunonen & Hong, 2015). Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, ένας μικρός αριθμός
θεμελιωδών γνωρισμάτων καθορίζει άλλα, πιο επιφανειακά γνωρίσματα. Για
παράδειγμα, η τάση να είναι κανείς παρορμητικός, ανήσυχος, οξύθυμος, θο-
ρυβώδης, και ανυπόμονος μπορεί να προέρχεται από μια πιο βασική τάση να
είναι ευερέθιστος. Ορισμένοι θεωρητικοί έχουν αφοσιωθεί στην πρόκληση να
εντοπίσουν τα βασικά γνωρίσματα που αποτελούν τον πυρήνα της προσωπι-
κότητας. Τις τελευταίες δεκαετίες, η θεωρία με τη μεγαλύτερη επιρροή είναι
το μοντέλο των πέντε παραγόντων το οποίο ανέπτυξαν οι Robert McCrae και
Paul Costa (2008).

Το μοντέλο των πέντε παραγόντων της προσωπικότητας

Το μοντέλο των πέντε παραγόντων της προσωπικότητας που αναπτύχθηκε
από τους McCrae και Costa (2003, 2008) υποστηρίζει ότι η συντριπτική πλει-
ονότητα των γνωρισμάτων της προσωπικότητας προέρχεται από πέντε μόνο
γνωρίσματα υψηλότερης τάξης που έχουν καθιερωθεί ως «τα Πέντε Μεγάλα
Γνωρίσματα»: εξωστρέφεια, νευρωτισμός, δεκτικότητα στις εμπειρίες, προσή-
νεια και ευσυνειδησία ​​(βλ. Σχήμα 2.1). Ας ρίξουμε μια πιο προσεκτική ματιά σε
αυτά τα γνωρίσματα:
1. Εξωστρέφεια. Οι άνθρωποι που έχουν υψηλή βαθ-
μολογία στην εξωστρέφεια χαρακτηρίζονται ως ανοικτοί,
κοινωνικοί, αισιόδοξοι, φιλικοί, διεκδικητικοί και ως άτομα
που επιδιώκουν τη συναναστροφή. Επίσης, αντιμετωπί-
Νευρωτισμόσ ζουν τη ζωή από μια πιο θετική προοπτική και έχουν κίνη-
τρα να επιδιώκουν την κοινωνική επαφή, την οικειότητα
και την αλληλεξάρτηση (Wilt & Revelle, 2009).
Ευσυνειδησία Εξωστρέφεια 2. Νευρωτισμός. Οι άνθρωποι που έχουν υψηλή βαθ-
μολογία στον νευρωτισμό τείνουν να είναι ανήσυχοι,
Προσωπικότητα εχθρικοί, αμήχανοι, ανασφαλείς και ευάλωτοι. Έχουν επί-
σης την τάση να εμφανίζουν περισσότερη παρορμητικό-
τητα και συναισθηματική αστάθεια από άλλους (Widiger,
2009).
Δεκτικότητα
Προσήνεια
στισ εμπειρίεσ 3. Δεκτικότητα σε εμπειρίες. Η δεκτικότητα συνδέ-
εται με την περιέργεια, την ευελιξία, τη ζωηρή φαντασία,
τη δημιουργικότητα, την καλλιτεχνική ευαισθησία και τις
μη συμβατικές συμπεριφορές/στάσεις. Τα άτομα που έχουν
υψηλό βαθμό δεκτικότητας τείνουν να είναι ανεκτικά στην
Σχήμα 2.1 ασάφεια και έχουν λιγότερη ανάγκη να κλείνουν τα θέ-
Το μοντέλο των πέντε παραγόντων της προσωπικότητας.  Τα
μοντέλα γνωρισμάτων αναλύουν την προσωπικότητα στις βασικές ματα (McCrae & Sutin, 2009).
της διαστάσεις. Οι McCrae και Costa (1987, 1997, 2003) διατείνο- 4. Προσήνεια. Εκείνοι που έχουν υψηλή προσήνεια
νται ότι η προσωπικότητα μπορεί να περιγραφεί επαρκώς με τα
τείνουν να είναι συμπονετικοί, έμπιστοι, συνεργάσιμοι,
πέντε γνωρίσματα ανώτερης τάξης που προσδιορίζονται εδώ,
ευρύτερα γνωστά ως τα «Πέντε Μεγάλα Γνωρίσματα». μετριοπαθείς και ειλικρινείς. Οι άνθρωποι που βαθμολο-

82    Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 2
γούνται στο αντίθετο άκρο αυτής της διάστασης προσωπικότητας χαρακτη-
ρίζονται ως καχύποπτοι, ανταγωνιστικοί και επιθετικοί. Η προσήνεια συνδέ-
εται με την ενσυναίσθηση και τη διάθεση προσφοράς βοήθειας (Graziano &
Tobin, 2009).
5. Ευσυνειδησία. Οι ευσυνείδητοι άνθρωποι τείνουν να είναι επιμελείς,
πειθαρχημένοι, καλά οργανωμένοι, ακριβείς και αξιόπιστοι. Η ευσυνειδησία
συνδέεται με την ισχυρή αυτοπειθαρχία και την ικανότητα του ατόμου να
ελέγχει αποτελεσματικά τον εαυτό του (Roberts κ.ά., 2009).
Έχουν βρεθεί συσχετίσεις μεταξύ των Πέντε Μεγάλων Γνωρισμάτων και
της έκβασης ποικίλων σημαντικών ζητημάτων στη ζωή των ανθρώπων. Για πα-
ράδειγμα, οι υψηλότεροι βαθμοί στα προπτυχιακά μαθήματα σχετίζονται με
υψηλότερη ευσυνειδησία, πιθανώς επειδή οι ευσυνείδητοι φοιτητές εργάζονται
σκληρότερα (McAbee & Oswald, 2013). Πολλά από τα Πέντε Μεγάλα Γνω-
ρίσματα συνδέονται με την επαγγελματική επιτυχία (επιτυχή σταδιοδρομία).
Η εξωστρέφεια και η ευσυνειδησία είναι θετικοί παράγοντες πρόβλεψης των
επαγγελματικών επιδόσεων, ενώ η νεύρωση αποτελεί αρνητικό παράγοντα
πρόβλεψης (Miller, Burke, & Attridge, 2011. Roberts, Caspi, & Moffitt, 2003).
Η προσήνεια συνδέεται αρνητικά με το εισόδημα, ιδιαίτερα μεταξύ των αν-
δρών (Judge, Livingston, & Hurst, 2012). Η εξωστρέφεια και η δεκτικότητα σε
εμπειρίες συσχετίζονται με την επιχειρηματική δραστηριότητα (Leutner κ.ά.,
2014). Η πιθανότητα διαζυγίου μπορεί επίσης να προβλεφθεί από τα γνωρί-
σματα της προσωπικότητας διότι ο νευρωτισμός αυξάνει την πιθανότητα δια-
ζυγίου, ενώ η προσήνεια και η ευσυνειδησία τη μειώνουν (Roberts κ.ά., 2007).
Τέλος, και ίσως το πιο σημαντικό, πολλά από τα Μεγάλα Πέντε Γνωρίσματα
σχετίζονται με την υγεία και τη θνησιμότητα. Ο νευρωτισμός συνδέεται με
την αυξημένη επικράτηση των σωματικών και ψυχικών διαταραχών (Smith,
Williams, & Segerstrom, 2015), ενώ η ευσυνειδησία συσχετίζεται με το βίωμα
λιγότερων ασθενειών και τη μεγαλύτερη διάρκεια ζωής (Friedman & Kern,
2014). Πρόσφατες έρευνες δείχνουν ότι η δεκτικότητα σε εμπειρίες μπορεί επί-
σης να προωθήσει τη μακροζωία (DeYoung, 2015).
Οι υποστηρικτές του μοντέλου των πέντε παραγόντων υποστηρίζουν ότι
η προσωπικότητα μπορεί να περιγραφεί επαρκώς μετρώντας τα πέντε βασικά
γνωρίσματα που έχουν εντοπίσει. Οι τολμηροί ισχυρισμοί τους έχουν υποστη-
ριχθεί σε πολλές μελέτες, και το μοντέλο των πέντε παραγόντων έχει γίνει η
κυρίαρχη αντίληψη για τη δομή της προσωπικότητας στη σύγχρονη ψυχο-
λογία (McCrae, Gaines, & Wellington, 2013). Ωστόσο, ορισμένοι θεωρητικοί
έχουν υποστηρίξει ότι μόνο δύο ή τρία γνωρίσματα είναι απαραίτητα για να
αιτιολογηθεί το μεγαλύτερο μέρος των παραλλαγών που παρατηρούνται στην
ανθρώπινη προσωπικότητα, ενώ άλλοι υπαινίσσονται ότι απαιτούνται περισ-
σότερα από πέντε γνωρίσματα για την επαρκή περιγραφή της προσωπικότη-
τας (Saucier & Srivastava, 2015).
Η συζήτηση σχετικά με το πόσες διαστάσεις είναι απαραίτητες για την
περιγραφή της προσωπικότητας είναι πιθανό να συνεχιστεί για πολλά ακόμα
χρόνια. Όπως θα δείτε σε όλο το κεφάλαιο, η μελέτη της προσωπικότητας εί-
ναι ένας τομέας στην ψυχολογία που έχει μια μακρά ιστορία «αντιμαχόμενων
θεωριών». Θα ξεκινήσουμε την περιήγησή μας σε αυτές τις θεωρίες εξετάζο-
ντας το σημαντικό έργο του Sigmund Freud και των οπαδών του.

Θεωρίες της προσωπικότητας    83

 Μαθησιακοί στόχοι
■■ Να εξηγήσετε την άποψη
του Freud για τη δομή της
προσωπικότητας και τον ρόλο
της σύγκρουσης και του άγχους.
■■ Να προσδιορίσετε τους βασικούς
μηχανισμούς άμυνας και να
περιγράψετε την άποψη του
Freud για την ανάπτυξη.
■■ Να συνοψίσετε τις ψυχοδυναμι-
κές θεωρίες που προτάθηκαν από
τους Jung και Adler.
■■ Να αξιολογήσετε τα δυνατά
και αδύναμα σημεία της
ψυχοδυναμικής προσέγγισης
της προσωπικότητας.
Ο Sigmund Freud είναι ευρέως γνωστός
για την επινόηση της ψυχανάλυσης,
το ενδιαφέρον του για το ασυνείδητο
και την αμφιλεγόμενη έμφασή του στη
σεξουαλικότητα.
Μάθετε περισσότερα
στο Διαδίκτυο
Sigmund Freud Museum,
Βιέννη, Αυστρία
Αυτό το διαδικτυακό μουσείο, τόσο
σε αγγλική όσο και σε γερμανική
εκδοχή, προσφέρει ένα αναλυτικό
χρονολόγιο της ζωής του Freud
και εξηγήσεις για τις πιο σημα-
ντικές έννοιες της ψυχανάλυσης.
Τα κυριότερα σημεία, ωστόσο,
είναι το πλούσιο οπτικοακουστικό
διαδικτυακό υλικό, με φωτογραφί-
ες, αποσπάσματα ερασιτεχνικών
ταινιών και φωνητικές εγγραφές
του Freud.
84    Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 2
2.2  Ψυχοδυναμικές οπτικές
Οι ψυχοδυναμικές θεωρίες περιλαμβάνουν όλες τις ποικίλες θεωρίες που
προέρχονται από το έργο του Sigmund Freud που επικεντρώνεται στις νο-
ητικές δυνάμεις του ασυνειδήτου. Ο Freud ενέπνευσε πολλούς λαμπρούς με-
λετητές που ακολούθησαν τα πνευματικά του βήματα. Ορισμένοι από αυτούς
τους θιασώτες απλώς επεξεργάστηκαν και επικαιροποίησαν τη θεωρία του
Freud. Άλλοι κινήθηκαν προς νέες κατευθύνσεις και καθιέρωσαν ανεξάρτητες,
αν και σχετικές, σχολές σκέψης. Σήμερα, η ψυχοδυναμική ομπρέλα καλύπτει
μια μεγάλη γκάμα σχετικών θεωριών. Σε αυτή την ενότητα θα εξετάσουμε λε-
πτομερώς τις ιδέες του Freud και στη συνέχεια θα ρίξουμε μια σύντομη ματιά
στο έργο δύο από τους πιο σημαντικούς ακόλουθούς του, του Carl Jung και
του Alfred Adler.
Η ψυχαναλυτική θεωρία του Freud
Ο Sigmund Freud ήταν γιατρός με ειδικότητα στη νευρολογία όταν ξεκίνησε
να προσφέρει τις ιατρικές του υπηρεσίες στη Βιέννη κοντά στα τέλη του 19ου
αιώνα. Όπως και άλλοι νευρολόγοι στην εποχή του, συχνά δεχόταν για θε-
ραπεία ασθενείς που ταλαιπωρούνταν από νευρολογικά προβλήματα, όπως
παράλογους φόβους, εμμονές και αγωνίες. Τελικά, ο ίδιος αφιερώθηκε στη θε-
ραπεία ψυχικών διαταραχών χρησιμοποιώντας μια καινοτόμο διαδικασία που
ανέπτυξε, την ψυχανάλυση, και η οποία απαιτούσε μακρές προφορικές αλλη-
λεπιδράσεις στις οποίες ο Freud ερευνούσε σε βάθος τη ζωή των ασθενών. Οι
δεκαετίες εμπειρίας με τους ασθενείς τού παρείχαν μεγάλη έμπνευση για να
αναπτύξει τη θεωρία της προσωπικότητας.
Παρόλο που η θεωρία του Freud απέκτησε βαθμιαία εξέχουσα θέση, οι
περισσότεροι από τους συγχρόνους του ήταν ανήσυχοι γι’ αυτό, για τουλά-
χιστον τρεις λόγους. Πρώτον, υποστήριξε ότι η ανθρώπινη συμπεριφορά δι-
έπεται από δυνάμεις του ασυνείδητου. Αυτή η ιδέα ήταν ανησυχητική επειδή
υποδήλωνε ότι οι άνθρωποι δεν είναι κύριοι του νου τους. Δεύτερον, ισχυρί-
στηκε ότι οι παιδικές εμπειρίες καθορίζουν έντονα την προσωπικότητα των
ενηλίκων. Αυτή η έννοια προκάλεσε αναστάτωση σε πολλούς, επειδή υποδή-
λωνε ότι οι άνθρωποι δεν είναι κύριοι της μοίρας τους. Τρίτον, δήλωσε ότι οι
προσωπικότητες των ατόμων διαμορφώνονται από το πώς αντιμετωπίζουν τις
σεξουαλικές τους παρορμήσεις. Αυτός ο ισχυρισμός προσέβαλε τις συντηρητι-
κές βικτοριανές αξίες της εποχής του. Έτσι, ο Freud υπέμεινε πολλές κριτικές,
καταδίκες και τελικά τη γελοιοποίηση, ακόμη και αφότου το έργο του άρχισε
να προσελκύει πιο ευνοϊκή προσοχή. Ποιες ήταν αυτές οι ιδέες που δημιούρ-
γησαν τόσο μεγάλη διαμάχη;
Δομή της προσωπικότητας
Ο Freud (1901. 1920) διαίρεσε τη δομή της προσωπικότητας σε τρία συστατικά
μέρη: το Εκείνο, το Εγώ και το Υπερεγώ. Έβλεπε τη συμπεριφορά ενός ατόμου
ως αποτέλεσμα των αλληλεπιδράσεων μεταξύ αυτών των τριών στοιχείων.
Το Εκείνο είναι η πρωτόγονη, ενστικτώδης συνιστώσα της προσωπικό-
τητας που λειτουργεί σύμφωνα με την αρχή της ηδονής. Ο Freud αναφερό-
ταν στο Εκείνο ως τη δεξαμενή ψυχικής ενέργειας. Με αυτό εννοούσε ότι το
Εκείνο φιλοξενεί τις ακατέργαστες βιολογικές παρορμήσεις (να φάει, να κοι-
μηθεί, να αφοδεύσει, να συνουσιαστεί και ούτω καθεξής) που ενεργοποιούν
την ανθρώπινη συμπεριφορά. Το Εκείνο λειτουργεί σύμφωνα με την αρχή της
ηδονής, η οποία απαιτεί άμεση ικανοποίηση των ορμών του. Το Εκείνο εμπλέ-
κεται σε πρωτεύουσα διαδικασία σκέψης, που είναι πρωτόγονη, παράλογη,
ανορθολογική και προσανατολισμένη προς τη φαντασία.
Το Εγώ είναι το στοιχείο λήψης αποφάσεων της προσωπικότητας που
λειτουργεί σύμφωνα με την αρχή της πραγματικότητας. Το Εγώ διαμεσολα-
βεί μεταξύ του Εκείνου, με τις έντονες επιθυμίες του για άμεση ικανοποίηση,
και του εξωτερικού κοινωνικού κόσμου, με τις προσδοκίες και τους κανόνες
του σχετικά με την κατάλληλη συμπεριφορά. Το Εγώ λαμβάνει υπόψη τις κοι-
νωνικές πραγματικότητες –τις κοινωνικές νόρμες, την εθιμοτυπία, τους κα-
νόνες και τα έθιμα– προκειμένου να αποφασίσει πώς θα συμπεριφερθεί. Το
Εγώ καθοδηγείται από την αρχή της πραγματικότητας, η οποία επιδιώκει να
καθυστερήσει την ικανοποίηση των παρορμήσεων του Εκείνου μέχρι να βρε-
θούν κατάλληλες διέξοδοι και καταστάσεις. Εν ολίγοις, για να αποφύγει τα
προβλήματα, το Εγώ συχνά εξημερώνει τις αχαλίνωτες επιθυμίες του Εκείνου.
Όπως το έθεσε ο Freud, το Εγώ είναι «σαν ένας έφιππος, ο οποίος πρέπει να
ελέγχει την ανώτερη δύναμη του αλόγου» (Freud, 1923, σ. 15).
Μακροπρόθεσμα, το Εγώ θέλει να μεγιστοποιήσει την ικανοποίηση, όπως
και το Εκείνο. Ωστόσο, το Εγώ εμπλέκεται σε δευτερεύουσα διαδικασία σκέψης,
η οποία είναι σχετικά ορθολογική, ρεαλιστική και προσανατολισμένη προς
την επίλυση προβλημάτων. Έτσι, το Εγώ αγωνίζεται να αποφύγει τις αρνητικές
συνέπειες από την κοινωνία και τους εκπροσώπους της (για παράδειγμα, την
τιμωρία από τους γονείς ή τους δασκάλους) με το να συμπεριφέρεται «σω-
στά». Προσπαθεί επίσης να πετύχει μακροπρόθεσμους στόχους που μερικές
φορές απαιτούν την αναβολή της ικανοποίησης.
Ενώ το Εγώ ασχολείται με πρακτικά ζητήματα, το Υπερεγώ είναι το ηθικό
στοιχείο της προσωπικότητας που ενσωματώνει τα κοινωνικά πρότυπα σχε-
τικά με το τι αντιπροσωπεύει το σωστό και το λάθος. Όλη τους τη ζωή, αλλά
κυρίως κατά την παιδική ηλικία, τα άτομα εκπαιδεύονται σχετικά με το τι συ-
νιστά καλή και κακή συμπεριφορά. Τελικά, εσωτερικεύουν πολλά από αυτά τα
κοινωνικά πρότυπα, πράγμα που σημαίνει ότι πραγματικά αποδέχονται ορι-
σμένες ηθικές αρχές και στη συνέχεια τα ίδια τα άτομα πιέζουν τον εαυτό τους
να ανταποκριθούν σε αυτά τα πρότυπα. Το Υπερεγώ αναδύεται από το Εγώ σε
ηλικία περίπου 3 έως 5 ετών. Σε ορισμένα άτομα, το Υπερεγώ μπορεί να εγεί-
ρει παράλογες απαιτήσεις καθώς πασχίζει για την ηθική τελειότητα. Τα άτομα
αυτά βασανίζονται από υπερβολικές ενοχές.
Σύμφωνα με τον Freud, το Εκείνο, το Εγώ και το Υπερεγώ κατανέμονται
σε τρία επίπεδα επίγνωσης. Ο Freud αντιπαρέβαλε το ασυνείδητο με το συ-
νειδητό και το προσυνειδητό (βλ. Σχήμα 2.2). Το συνειδητό αποτελείται από
οτιδήποτε γνωρίζει κανείς σε ένα συγκεκριμένο χρονικό σημείο. Για παρά-
δειγμα, αυτή τη στιγμή το συνειδητό σας μπορεί να περιλαμβάνει τις τρέχου-
σες σκέψεις σας καθώς διαβάζετε αυτό το βιβλίο και μια αμυδρή επίγνωση
στο πίσω μέρος του μυαλού σας ότι τα μάτια σας κουράζονται και αρχίζετε
να πεινάτε. Το προσυνειδητό περιλαμβάνει ό,τι βρίσκεται ακριβώς κάτω από
την επιφάνεια της επίγνωσης και μπορεί εύκολα να ανακτηθεί. Ως παρα-
δείγματα θα μπορούσαν να αναφερθούν, αυτό που φάγατε για βραδινό χθες ή
μια διαφωνία που είχατε με έναν φίλο χτες. Το ασυνείδητο περιέχει σκέψεις,
αναμνήσεις και επιθυμίες που βρίσκονται πολύ κάτω από την επιφάνεια της
συνειδητής επίγνωσης, αλλά που παρ’ όλα αυτά ασκούν μεγάλη επιρροή
στη συμπεριφορά του ατόμου. Στο ασυνείδητό σας υλικό που θα μπορούσαν
να βρεθούν, για παράδειγμα, ένα ξεχασμένο τραύμα από την παιδική ηλικία ή
κρυμμένα αισθήματα εχθρότητας προς έναν γονέα.
Θεωρίες της προσωπικότητας    85
 Συνειδητό:
Επαφή με τον εξωτερικό κόσμο

Εγώ Προσυνειδητό:
Aρχή τησ πραγματικότητασ Οτιδήποτε βρίσκεται ακριβώσ κάτω
Δευτερεύουσα διαδικασία σκέψησ από την επιφάνεια τησ επίγνωσησ

Υπερεγώ
Ηθικέσ
Ασυνείδητο:
επιταγέσ
Δύσκολα προσβάσιμο· οτιδήποτε
βρίσκεται πολύ κάτω από την
Εκείνο
Αρχή τησ ηδονήσ επιφάνεια τησ συνειδητήσ επίγνωσησ
Πρωτεύουσα διαδικασία σκέψησ

Σχήμα 2.2
Το μοντέλο του Freud για τη δομή της προσωπικότητας.  Ο Freud υποστήριξε ότι οι άνθρωποι έχουν τρία
επίπεδα επίγνωσης: το συνειδητό, το προσυνειδητό και το ασυνείδητο. Για να δραματοποιήσει το μέγεθος
του ασυνειδήτου, το παρομοίαζε συχνά με το τμήμα του παγόβουνου που βρίσκεται κάτω από την επιφά-
νεια της θάλασσας. Ο Freud διαίρεσε επίσης τη δομή της προσωπικότητας σε τρία συστατικά μέρη –Εκείνο,
Εγώ και Υπερεγώ– που λειτουργούν σύμφωνα με διαφορετικές αρχές και εκδηλώνουν διαφορετικούς
τρόπους σκέψης. Στο μοντέλο του Freud, το Εκείνο είναι εντελώς ασυνείδητο, αλλά το Εγώ και το Υπερεγώ
λειτουργούν και στα τρία επίπεδα επίγνωσης.

Μηχανισμοί σύγκρουσης και άμυνας

Ο Freud θεωρούσε ότι η συμπεριφορά είναι το αποτέλεσμα μιας συνεχιζόμενης
σειράς εσωτερικών συγκρούσεων. Οι μάχες ανάμεσα στο Εκείνο, το Εγώ και το
Υπερεγώ αποτελούν ρουτίνα. Γιατί; Διότι το Εκείνο θέλει να ικανοποιήσει τις
παρορμήσεις του αμέσως, αλλά οι κανόνες της πολιτισμένης κοινωνίας συχνά
υπαγορεύουν διαφορετική συμπεριφορά. Για παράδειγμα, το Εκείνο μπορεί να
αισθάνεται την παρόρμηση να «πλακώσει στο ξύλο» κάποιον συνάδελφο που
σας εκνευρίζει συνέχεια. Η κοινωνία όμως αποδοκιμάζει αυτού του είδους τη
συμπεριφορά. Επομένως, το Εγώ σας θα προσπαθούσε να κρατήσει την πα-
ρόρμηση αυτή υπό έλεγχο, γεγονός που θα δημιουργούσε σύγκρουση μέσα
σας. Ο Freud πίστευε ότι οι εσωτερικές συγκρούσεις είναι συνηθισμένο κομ-
μάτι της ζωής των ανθρώπων. Το ακόλουθο σενάριο παρέχει μια ευφάνταστη
εικόνα του τρόπου με τον οποίο τα τρία συστατικά της προσωπικότητας αλλη-
λεπιδρούν, δημιουργώντας συνεχείς συγκρούσεις.
Φανταστείτε το ξυπνητήρι σας να κουδουνίζει ενοχλητικά καθώς σηκώνεστε
παραπατώντας για να το κλείσετε. Η ώρα είναι 7 το πρωί και πρέπει να σηκωθείτε
για να πάτε στο μάθημα της Ιστορίας. Ωστόσο, το Εκείνο (λειτουργώντας
σύμφωνα με την αρχή της ευχαρίστησης) σας προτρέπει να επιστρέψετε στην
άμεση ικανοποίηση που θα σας προσφέρει ο επιπλέον ύπνος. Το Εγώ σας
(λειτουργώντας σύμφωνα με την αρχή της πραγματικότητας) επισημαίνει ότι
χρειάζεται να πάτε στην τάξη αφού δεν έχετε τη δυνατότητα να κατανοήσετε το
βιβλίο μόνος σας. Το Εκείνο σας (με τον χαρακτηριστικό, εκτός πραγματικότητας
τρόπο του) σας διαβεβαιώνει με αυταρέσκεια ότι θα πάρετε το Α που χρειάζεστε.
Προτείνει να ξαπλώσετε και να ονειρευτείτε πόσο εντυπωσιασμένος θα
είναι ο συγκάτοικός σας. Και εκεί ακριβώς που χαλαρώνετε, το Υπερεγώ σας
86   Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 2
παρεμβαίνει στον «καυγά», προσπαθώντας να σας κάνει
να αισθανθείτε ενοχές για τα δίδακτρα που πλήρωσαν οι
γονείς σας ενώ εσείς τώρα σκέφτεστε να κάνετε κοπάνα
από το μάθημα. Ακόμη δεν έχετε σηκωθεί καν από το
κρεβάτι –και έχει ήδη στηθεί μάχη στην ψυχή σας.
Ο Freud πίστευε ότι οι συγκρούσεις που επικεντρώ-

Peter Aprahamian/Εγκυκλοπαίδεια/Corbis
νονται σε σεξουαλικές και επιθετικές παρορμήσεις είναι
ιδιαίτερα πιθανό να έχουν εκτεταμένες συνέπειες. Γιατί
τόνιζε το σεξ και την επιθετικότητα; Δύο λόγοι κυριαρ-
χούσαν στη σκέψη του. Πρώτον, πίστευε ότι το σεξ και
η επιθετικότητα υπόκεινται σε πιο πολύπλοκους και δι-
φορούμενους κοινωνικούς ελέγχους σε σχέση με άλλα
βασικά κίνητρα. Έτσι, οι άνθρωποι συχνά λαμβάνουν Η ψυχαναλυτική θεωρία του Freud βασίστηκε σε δεκαετίες
κλινικής πράξης. Θεράπευσε πάρα πολλούς ασθενείς στην
ασυνεπή μηνύματα για το τι είναι κατάλληλο. Δεύτερον, αίθουσα συμβουλευτικής που απεικονίζεται εδώ. Η αίθουσα
παρατήρησε ότι οι επιθετικές και σεξουαλικές παρορμή- περιέχει πολυάριθμα αντικείμενα από άλλους πολιτισμούς –και
σεις ματαιώνονται πιο τακτικά σε σχέση με άλλες βα- τον αυθεντικό ψυχαναλυτικό καναπέ.
σικές, βιολογικές παρορμήσεις. Σκεφτείτε το: Αν πεινά-
σετε ή διψάσετε, μπορείτε απλά να κατευθυνθείτε προς ένα κοντινό μηχάνημα
αυτόματης πώλησης ή έναν ψύκτη. Όταν όμως βλέπετε ένα ελκυστικό άτομο
που σας γεμίζει λάγνες διαθέσεις, συνήθως δεν του/της προτείνετε να βρεθείτε
σε κάποιο κοντινό καμαράκι. Ο Freud απέδιδε μεγάλη σημασία στις ανάγκες
αυτές διότι οι κοινωνικοί κανόνες συνήθως υπαγορεύουν τη ματαίωσή τους.
Οι περισσότερες ψυχικές συγκρούσεις είναι ασήμαντες και επιλύονται
γρήγορα με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Περιστασιακά, όμως, μια σύγκρουση θα
παραμείνει για μέρες, μήνες ή και χρόνια, δημιουργώντας εσωτερική ένταση.
Πράγματι, ο Freud πίστευε ότι οι παρατεινόμενες συγκρούσεις που έχουν τις
ρίζες τους στις παιδικές εμπειρίες προκαλούν τις περισσότερες διαταραχές
της προσωπικότητας. Πολύ συχνά, αυτές οι παρατεταμένες και ενοχλητικές
συγκρούσεις περιλαμβάνουν σεξουαλικές και επιθετικές παρορμήσεις που η
κοινωνία θέλει να δαμάσει. Αυτές οι συγκρούσεις συχνά αναπαράγονται εξο-
λοκλήρου στο ασυνείδητο. Παρόλο που ίσως να μη γνωρίζετε αυτές τις ασυ-
νείδητες μάχες, μπορεί να προκαλέσουν άγχος που ξεγλιστρά στην επιφάνεια
της συνειδητής επίγνωσης. Αυτό το άγχος αποδίδεται στο Εγώ σας, το οποίο
ανησυχεί μήπως το Εκείνο βγει εκτός ελέγχου και κάνει κάτι τρομερό.
Η διέγερση του άγχους είναι ένα κρίσιμο γεγονός στη θεωρία του Freud
για τη λειτουργία της προσωπικότητας (βλ. Σχήμα 2.3). Το άγχος είναι βασανι-
στικό, οπότε οι άνθρωποι προσπαθούν να απαλλαγούν από αυτό το δυσάρεστο
συναίσθημα με οποιονδήποτε τρόπο. Αυτή η προσπάθεια να αποκρούσουμε το
άγχος συχνά συνεπάγεται τη χρήση μηχανισμών άμυνας. Οι μηχανισμοί άμυ-
νας είναι ασυνείδητες, κατά κύριο λόγο, αντιδράσεις που προστατεύουν το

Σχήμα 2.3
Το μοντέλο του Freud για τη
δυναμική της προσωπικότη-
Εκείνο Εγώ τας.  Σύμφωνα με τον Freud, οι
ασυνείδητες συγκρούσεις ανάμε-
Εξάρτηση από σα στο Εκείνο, το Εγώ και το Υπε-
Ενδοψυχική μηχανισμούσ ρεγώ μερικές φορές προκαλούν
σύγκρουση Άγχοσ
άμυνασ άγχος. Αυτή η δυσφορία μπορεί
να οδηγήσει στην επίκληση των
Υπερεγώ μηχανισμών άμυνας, οι οποίοι
μπορεί προσωρινά να προσφέ-
ρουν ανακούφιση από το άγχος.

Θεωρίες της προσωπικότητας    87

 άτομο από επώδυνα συναισθήματα όπως το άγχος και οι ενοχές. Συνήθως,
είναι νοητικοί ελιγμοί που λειτουργούν μέσω της αυταπάτης. Ένα συνηθισμένο
παράδειγμα είναι η εκλογίκευση, η οποία περιλαμβάνει τη δημιουργία ψευ-
δών, αλλά εύλογων προσχημάτων για να δικαιολογηθεί η απαράδεκτη συ-
μπεριφορά. Θα κάνατε εκλογίκευση αν, αφού θα είχατε εξαπατήσει κάποιον
σε μια επιχειρηματική συναλλαγή, προσπαθούσατε να μειώσετε τις ενοχές σας
εξηγώντας ότι «όλοι το κάνουν».
Η απώθηση, «η ναυαρχίδα του ψυχαναλυτικού στόλου των αμυντικών μη-
χανισμών» (Paulhus, Fridhandler, & Hayes, 1997, σ. 545), είναι ο πιο βασικός και
συνηθισμένος αμυντικός μηχανισμός. Η απώθηση συνεπάγεται ότι οι βασανι-
στικές σκέψεις και τα αισθήματα θα παραμείνουν θαμμένα στο ασυνείδητο.
Οι άνθρωποι τείνουν να απωθούν τις επιθυμίες που τους κάνουν να αισθάνο-
νται ένοχοι, τις συγκρούσεις που τους δημιουργούν άγχος και τις αναμνήσεις
που είναι επώδυνες. Η απώθηση είναι «παρακινούμενη λήθη». Αν ξεχάσετε ένα
ραντεβού στον οδοντίατρο ή το όνομα ενός ατόμου που δεν σας αρέσει, αυτό
μπορεί να έχει προκύψει ακριβώς λόγω της απώθησης.
Στους μηχανισμούς προβολής και μετάθεσης μπορεί επίσης να παρατηρη-
θεί η αυταπάτη. Προβολή σημαίνει να αποδίδουμε τις σκέψεις, τα αισθήματα
και τα κίνητρά μας σε κάποιον άλλο. Για παράδειγμα, αν η σφοδρή επιθυμία
σας για ένα άτομο με το οποίο εργάζεστε μαζί σάς κάνει να νιώθετε ενοχές,
μπορεί να αποδώσετε οποιαδήποτε λανθάνουσα σεξουαλική ένταση μεταξύ
των δυο σας στην επιθυμία του άλλου ατόμου να σας αποπλανήσει. Μετάθεση
είναι η εκτροπή των έντονων συγκινήσεων και αισθημάτων (συνήθως του
θυμού) από την αρχική τους πηγή σε έναν υποκατάστατο στόχο. Αν το αφε-
ντικό σας στη δουλειά σας κάνει τη ζωή δύσκολη και όταν επιστρέφετε σπίτι
κοπανάτε την πόρτα, βάζετε τις φωνές στον σκύλο σας και ξεσπάτε στο έτε-
ρον ήμισυ, τότε μεταθέτετε τον θυμό σας σε άσχετους στόχους. Δυστυχώς, οι
κοινωνικοί περιορισμοί συχνά μας αναγκάζουν να συγκρατούμε τον θυμό μας
μέχρι τη στιγμή που καταλήγουμε να τον εκφράσουμε προς τους ανθρώπους
που αγαπούμε περισσότερο.
Άλλοι κυρίαρχοι μηχανισμοί άμυνας περιλαμβάνουν τον σχηματισμό αντί-
δρασης, την παλινδρόμηση και την ταύτιση. Ο σχηματισμός αντίδρασης ση-
μαίνει να συμπεριφέρεται κανείς με τρόπο που είναι ακριβώς το αντίθετο
από αυτό που πραγματικά αισθάνεται. Η ενοχή για τις σεξουαλικές επιθυμίες
οδηγεί συχνά σε σχηματισμό αντιδράσεων. Ο Freud διατύπωσε τη θεωρία ότι
πολλοί άντρες που γελοιοποιούν τους ομοφυλόφιλους αμύνονται ενάντια στις
δικές τους λανθάνουσες ομοφυλοφιλικές παρορμήσεις. Η αποκαλυπτική έν-
δειξη του σχηματισμού αντίδρασης είναι ο υπερβολικός χαρακτήρας της αντί-
θετης συμπεριφοράς (όπως η προσπάθεια να είναι κάποιος εξαιρετικά ευγενι-
κός για να καλύψει αισθήματα εχθρότητας).
Παλινδρόμηση σημαίνει επαναφορά σε ανώριμα πρότυπα συμπεριφο-
ράς. Όταν ανησυχούν για την αυτοαξία τους, ορισμένοι ενήλικες αντιδρούν
με παιδιάστικους κομπασμούς και καυχησιές (σε αντίθεση με τις διακριτικές
προσπάθειες εντυπωσιασμού των άλλων). Για παράδειγμα, ένα διευθυντικό
στέλεχος που έχει απολυθεί και δυσκολεύεται να βρει μια νέα θέση εργασίας
ενδέχεται να αρχίσει να κάνει γελοίες δηλώσεις σχετικά με τα ασύγκριτα τα-
λέντα και τα επιτεύγματά του. Η καυχησιά αυτού του είδους είναι παλίνδρομη
όταν χαρακτηρίζεται από μεγάλες υπερβολές που μπορεί οποιοσδήποτε να τις
αντιληφθεί.
Ταύτιση σημαίνει ενίσχυση της αυτοεκτίμησης, μέσω της διαμόρφωσης
μιας φανταστικής ή πραγματικής συμμαχίας με κάποιο άτομο ή ομάδα. Για πα-
ράδειγμα, οι νεαροί συχνά ταυτίζονται με ροκ σταρ, αστέρες του κινηματογρά-
88   Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 2
φου ή αθλητές, βρίσκοντας έτσι στήριγμα για την ανασφάλεια που μπορεί να
αισθάνονται σχετικά με την αυτοαξία τους. Οι ενήλικες μπορεί να γίνουν μέλη
κάποιας ιδιωτικής λέσχης ή οργάνωσης πολιτών και να ταυτιστούν με αυτές.
Επιπλέον παραδείγματα των μηχανισμών άμυνας που περιγράψαμε μπο-
ρείτε να βρείτε στο Σχήμα 2.4. Σύμφωνα με τον Freud, όλοι χρησιμοποιούν
μηχανισμούς άμυνας σε κάποιον βαθμό. Οι μηχανισμοί αυτοί γίνονται προ-
βληματικοί μόνο όταν το άτομο εξαρτάται υπερβολικά από αυτούς. Οι σπόροι
των ψυχολογικών διαταραχών φυτεύονται όταν οι άμυνες οδηγούν σε ευρεία
παραμόρφωση της πραγματικότητας. Η σύγχρονη έρευνα στηρίζει σε κάποιο
βαθμό την πεποίθηση του Freud ότι η ψυχική υγεία εξαρτάται εν μέρει από το
πόσο οι άνθρωποι βασίζονται σε μηχανισμούς άμυνας. Από μια μελέτη ασθε-
νών που υποβάλλονταν σε μακροχρόνια ψυχαναλυτική θεραπεία διαπιστώ-
θηκε ότι η μείωση της εξάρτησης από τους μηχανισμούς άμυνας σχετίζεται
με βελτίωση της λειτουργικότητας του ατόμου και μείωση των ψυχιατρικών
συμπτωμάτων (Perry & Bond, 2012).
Τις τελευταίες δεκαετίες έχει επανέλθει στο προσκήνιο το ενδιαφέρον
για έρευνες που αφορούν τους μηχανισμούς άμυνας. Σύμφωνα με εμπειρικές
μελέτες οι οποίες συμβαδίζουν με τη φροϋδική θεωρία, προέκυψε ότι (1) η
εξάρτηση από μηχανισμούς άμυνας αυξάνεται όταν το άτομο βιώνει στρες ή
νιώθει να απειλείται η αίσθηση του εαυτού του, (2) οι μηχανισμοί άμυνας λει-
τουργούν ως προστατευτική ασπίδα, προφυλάσσοντας το άτομο από επώδυνα
συναισθήματα και (3) η υπερβολική εξάρτηση από άμυνες σχετίζεται με προ-
βλήματα της ψυχικής υγείας (Cramer, 2015). Σε μια ενδιαφέρουσα ερευνητική
προσέγγιση εξετάζεται το απωθητικό στυλ αντιμετώπισης: Ανακαλύφθηκε ότι
τα άτομα με τάση απώθησης έχουν εξασθενημένη μνήμη σε σχέση με γεγο-
νότα που είναι πιθανό να πυροδοτήσουν δυσάρεστα συναισθήματα (Alston
κ.ά., 2013). Για παράδειγμα, από μια μελέτη διαπιστώθηκε ότι τα άτομα με

ΜΗΧΑΝΙΣΜΟΊ ΆΜΥΝΑΣ, ΜΕ ΠΑΡΑΔΕΊΓΜΑΤΑ

Ορισμός Παράδειγμα

Η απώθηση συνεπάγεται ότι οι βασανιστικές σκέψεις και τα αισθήματα Ένας στρατιώτης που έχει υποστεί ψυχολογικά τραύματα δεν θυμάται
θα παραμείνουν θαμμένα στο ασυνείδητο. καμιά λεπτομέρεια από τα γεγονότα που κόντεψαν να τον οδηγήσουν
στον θάνατο.

Προβολή σημαίνει να αποδίδουμε τις σκέψεις, τα αισθήματα και τα Μια γυναίκα που αντιπαθεί τον προϊστάμενό της νομίζει ότι η ίδια τον
κίνητρά μας σε κάποιον άλλο. συμπαθεί, αλλά αισθάνεται ότι εκείνος δεν τη συμπαθεί.

Μετάθεση είναι η εκτροπή των έντονων συγκινήσεων και Μετά από μια γονική επίπληξη, ένα νεαρό κορίτσι ξεσπάει τον θυμό
αισθημάτων (συνήθως του θυμού) από την αρχική τους πηγή σε έναν της στον μικρό της αδελφό.
υποκατάστατο στόχο.

Σχηματισμός αντίδρασης σημαίνει να συμπεριφέρεται κανείς με τρόπο Ένας γονέας που ασυνείδητα δυσανασχετεί με ένα παιδί του το
που είναι ακριβώς το αντίθετο από αυτό που πραγματικά αισθάνεται. κακομαθαίνει με εξωπραγματικά δώρα.

Παλινδρόμηση σημαίνει επαναφορά σε ανώριμα πρότυπα Ένας ενήλικος εκδηλώνει ένα ξέσπασμα θυμού όταν δεν περνάει το
συμπεριφοράς. δικό του.

Η εκλογίκευση περιλαμβάνει τη δημιουργία ψευδών, αλλά εύλογων Ένας φοιτητής παρακολουθεί τηλεόραση αντί να μελετά, λέγοντας ότι
προσχημάτων για να δικαιολογηθεί η απαράδεκτη συμπεριφορά. «έτσι κι αλλιώς, η επιπλέον μελέτη δεν θα πρόσφερε κάτι παραπάνω».

Ταύτιση σημαίνει ενίσχυση της αυτοεκτίμησης, μέσω της διαμόρφωσης Ένας ανασφαλής νεαρός εντάσσεται σε μια αδελφότητα για να
μιας φανταστικής ή πραγματικής συμμαχίας με κάποιο άτομο ή ομάδα. ενισχύσει την αυτοεκτίμησή του.

Σχήμα 2.4
Μηχανισμοί άμυνας.  Σύμφωνα με τον Freud, οι άνθρωποι χρησιμοποιούν ποικίλους μηχανισμούς άμυνας για να προστατευτούν από επώδυνα
συναισθήματα. Στα αριστερά φαίνονται οι ορισμοί των εφτά μηχανισμών άμυνας που χρησιμοποιούνται πιο συχνά, ενώ στη δεξιά πλευρά μπο-
ρείτε να δείτε παραδείγματα για τον καθένα τους.

Θεωρίες της προσωπικότητας    89

 τάση απώθησης ξεχνούν επιλεκτικά περισσότερες απειλητικές για τον εαυτό
τους πληροφορίες απ’ ό,τι τα υποκείμενα της ομάδας ελέγχου (Saunders,
Worth, & Fernandes, 2012). Από μια άλλη μελέτη προέκυψε ότι οι αναμνήσεις
που είχαν τα άτομα με τάση απώθησης από αρνητικά γεγονότα δεν ήταν τόσο
συγκεκριμένες ή λεπτομερείς όσο οι αναμνήσεις τους από θετικά γεγονότα
(Geraerts κ.ά., 2012). Με άλλα λόγια, η ποιότητα της μνήμης τους όσον αφορά
τις αρνητικές εμπειρίες είναι υποβαθμισμένη.
Ανάπτυξη: Ψυχοσεξουαλικά στάδια
Ο Freud προκάλεσε έκπληξη με τον ισχυρισμό του ότι τα θεμέλια της προσω-
πικότητας του ατόμου τίθενται από την τρυφερή ηλικία των 5 ετών! Για να ρίξει
φως στα κρίσιμα πρώιμα χρόνια, ο Freud διατύπωσε μια θεωρία ανάπτυξης σε
στάδια, η οποία έδινε έμφαση στον τρόπο με τον οποίο τα μικρά παιδιά ασχο-
λούνται με τις ανώριμες, αλλά ισχυρές, σεξουαλικές τους παρορμήσεις (χρη-
σιμοποίησε τον όρο σεξουαλικές με γενικό τρόπο για να αναφερθεί σε πολλές
παρορμήσεις για τη σωματική ικανοποίηση και όχι μόνο στην παρόρμηση για
συνεύρεση). Σύμφωνα με τον Freud, το επίκεντρο αυτών των σεξουαλικών πα-
ρορμήσεων μετατοπίζεται καθώς τα παιδιά προχωρούν από το ένα στάδιο στο
άλλο. Πράγματι, τα ονόματα των σταδίων (στοματικό, πρωκτικό, γεννητικό,
και ούτω καθεξής) βασίζονται στο πού εστιάζουν τα παιδιά την ερωτική τους
ενέργεια την αντίστοιχη περίοδο. Έτσι, τα ψυχοσεξουαλικά στάδια είναι εξε-
λικτικές περίοδοι με μια χαρακτηριστική σεξουαλική εστίαση, που αφήνουν
το σημάδι τους στην προσωπικότητα του ενηλίκου.
Ο Freud υποστήριξε τη θεωρία ότι κάθε ψυχοσεξουαλικό στάδιο έχει τις
δικές του μοναδικές αναπτυξιακές προκλήσεις ή επιδιώξεις, όπως περιγράφο-
νται στο Σχήμα 2.5. Ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζονται οι προκλήσεις
αυτές υποτίθεται ότι διαμορφώνει την προσωπικότητα. Η έννοια της καθήλω-
σης παίζει σημαντικό ρόλο σε αυτή τη διαδικασία. Η καθήλωση είναι η απο-
τυχία της εξέλιξης από το ένα στάδιο στο άλλο. Ουσιαστικά, η ανάπτυξη του
παιδιού καθυστερεί για κάποιο διάστημα. Η καθήλωση προκαλείται από την
υπερβολική ικανοποίηση των αναγκών σε ένα συγκεκριμένο στάδιο ή μέσω

ΤΑ ΣΤΆΔΙΑ ΨΥΧΟΣΕΞΟΥΑΛΙΚΉΣ ΑΝΆΠΤΥΞΗΣ ΚΑΤΆ FREUD

Στάδιο Ηλικίες κατά Ερωτική εστίαση Βασικές εμπειρίες
προσέγγιση

Στοματικό 0–1 Στόμα Απογαλακτισμός (από το στήθος ή το μπουκάλι)

(πιπίλισμα, δάγκωμα)

Πρωκτικό 2–3 Πρωκτός Εκπαίδευση για τη χρήση της τουαλέτας

(αποβολή ή κατακράτηση
των περιττωμάτων)

Φαλλικό 4–5 Γεννητικά όργανα Ταύτιση με πρότυπα ενήλικων ρόλων.

(αυνανισμός) αντιμετώπιση της οιδιπόδειας κρίσης

Λανθάνουσα κατάσταση 6–12 Κανένα Διεύρυνση των κοινωνικών επαφών

(σεξουαλικά απωθημένα)

Γεννητικό Εφηβεία και μετά Γεννητικά όργανα Δημιουργία στενών σχέσεων. συνεισφορά στην
(σεξουαλική οικειότητα) κοινωνία μέσω της εργασίας

Σχήμα 2.5
Τα στάδια ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης του Freud.  Ο Freud διατύπωσε τη θεωρία ότι οι άνθρωποι εξελίσσονται μέσω της σειράς των ψυχοσε-
ξουαλικών σταδίων που παρουσιάζονται εδώ συνοπτικά. Ο τρόπος χειρισμού ορισμένων βασικών εμπειριών κατά τη διάρκεια του κάθε σταδίου
θεωρείται ότι αφήνει ένα μακροχρόνιο αποτύπωμα στην προσωπικότητα του ενηλίκου.

90    Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 2
της υπερβολικής ματαίωσης αυτών των αναγκών. Είτε
έτσι είτε αλλιώς, οι καθηλώσεις που έχουν παραμείνει
από την παιδική ηλικία επηρεάζουν την προσωπικό-
τητα του ενηλίκου. Γενικά, η προσήλωση οδηγεί σε
μια υπέρμετρη έμφαση στις ψυχοσωματικές ανάγκες
οι οποίες ήταν κυρίαρχες κατά τη διάρκεια του αντί-
στοιχου σταδίου. Ο Freud περιέγραψε μια σειρά πέ-
ντε ψυχοσεξουαλικών σταδίων. Ας εξετάσουμε μερικά
από τα κυριότερα χαρακτηριστικά του κάθε σταδίου.

Πηγή εικόνας/Getty Images

Στοματικό στάδιο.  Κατά τη διάρκεια αυτού του σταδίου,
που συνήθως περιλαμβάνει το πρώτο έτος της ζωής,
η κύρια πηγή ερωτικής διέγερσης είναι το στόμα (στο
Σύμφωνα με τη φροϋδική θεωρία, οι εμπειρίες ταΐσματος του
δάγκωμα, το πιπίλισμα, το μάσημα και ούτω καθεξής). παιδιού είναι καθοριστικής σημασίας για την περαιτέρω ανάπτυξή
Ο τρόπος με τον οποίο οι φροντιστές χειρίζονται τις του. Η καθήλωση στο στοματικό στάδιο θα μπορούσε να οδηγήσει
εμπειρίες ταΐσματος του παιδιού θεωρείται ότι είναι σε υπερβολές, για παράδειγμα, στο κάπνισμα ή στο φαγητό στην
καθοριστικής σημασίας για την περαιτέρω ανάπτυξή ενήλικη ζωή.
του. Ο Freud αποδίδει μεγάλη σημασία στον τρόπο με
τον οποίο το παιδί απογαλακτίζεται από τον μαστό ή το μπουκάλι. Σύμφωνα
με τον Freud, η καθήλωση στο στοματικό στάδιο θα μπορούσε να αποτελέσει
τη βάση για την εμμονή με την κατανάλωση τροφής ή το κάπνισμα (μεταξύ
πολλών άλλων πραγμάτων) αργότερα στη ζωή.

Πρωκτικό στάδιο.  Στο δεύτερο έτος της ζωής τους, τα παιδιά υποτίθεται ότι παίρ-
νουν τη ερωτική τους απόλαυση από τις κινήσεις του εντέρου τους, μέσω είτε
της αποβολής είτε της κατακράτησης των περιττωμάτων. Το κρίσιμο γεγονός
αυτή την περίοδο είναι η εκπαίδευση για τη χρήση της τουαλέτας, που αντι-
προσωπεύει την πρώτη συστηματική προσπάθεια της κοινωνίας να ρυθμίσει
τις βιολογικές παρορμήσεις του παιδιού. Η έντονα τιμωρητική εκπαίδευση για
τη χρήση της τουαλέτας θεωρείται ότι οδηγεί σε μια ποικιλία πιθανών αποτε-
λεσμάτων. Για παράδειγμα, η υπερβολική τιμωρία μπορεί να προκαλέσει μια
λανθάνουσα αίσθηση εχθρότητας προς τον «εκπαιδευτή», που είναι συνήθως
η μητέρα. Αυτή η εχθρότητα μπορεί να γενικευτεί απέναντι στις γυναίκες συ-
νολικά. Μια άλλη πιθανότητα είναι ότι η ισχυρή εξάρτηση από τα τιμωρητι-
κά μέτρα θα μπορούσε να οδηγήσει σε συσχέτιση μεταξύ των ανησυχιών που
σχετίζονται με τα γεννητικά όργανα και του άγχους που προκαλεί η τιμωρία.
Αυτό το «γεννητικό» άγχος από την αυστηρή εκπαίδευση για τη χρήση της
τουαλέτας θα μπορούσε να εξελιχθεί σε άγχος σχετικά με τις σεξουαλικές δρα-
στηριότητες αργότερα στη ζωή.

Φαλλικό στάδιο.  Περίπου στην ηλικία των 4 ετών, τα γεννητικά όργανα απο-
τελούν το επίκεντρο της ερωτικής ενέργειας του παιδιού, σε μεγάλο βαθμό
μέσω της αυτοδιέγερσης. Σε αυτό το καίριο στάδιο, αναδύεται το οιδιπόδειο
σύμπλεγμα. Τα μικρά αγόρια αναπτύσσουν μια ερωτικά χρωματισμένη προ-
τίμηση για τη μητέρα τους. Επίσης αισθάνονται εχθρότητα προς τον πατέρα
τους, τον οποίο θεωρούν ανταγωνιστή για την αγάπη της μαμάς. Τα μικρά
κορίτσια αναπτύσσουν ιδιαίτερη προσκόλληση στον πατέρα τους. Την ίδια πε-
ρίπου περίοδο, μαθαίνουν ότι τα γεννητικά τους όργανα διαφέρουν πολύ από
αυτά των μικρών αγοριών και υποτίθεται ότι αναπτύσσουν φθόνο του πέους.
Σύμφωνα με τον Freud, τα κορίτσια αισθάνονται εχθρικά προς τη μητέρα τους
επειδή την κατηγορούν για την ανατομική τους «ανεπάρκεια». Για να συνοψί-

Θεωρίες της προσωπικότητας    91

 σουμε, στο οιδιπόδειο σύμπλεγμα τα παιδιά εκδηλώνουν επιθυμίες με ερω-
τική χροιά προς τον γονέα του άλλου φύλου, οι οποίες συνοδεύονται από
αισθήματα εχθρότητας προς τον γονέα του ίδιου φύλου. Το όνομα αυτού του
συνδρόμου προέρχεται από τον ελληνικό μύθο του Οιδίποδα, ο οποίος απομα-
κρύνθηκε ακούσια από τους γονείς του κατά τη γέννηση. Χωρίς να γνωρίζει
την ταυτότητα των αληθινών γονέων του, σκότωσε άθελά του τον πατέρα του
και παντρεύτηκε τη μητέρα του.
Σύμφωνα με τον Freud, ο τρόπος με τον οποίο οι γονείς και τα παιδιά αντι-
μετωπίζουν τις σεξουαλικές και επιθετικές συγκρούσεις, που είναι εγγενείς στο
οιδιπόδειο σύμπλεγμα, είναι υψίστης σημασίας. Το παιδί πρέπει να επιλύσει το
δίλημμα με το να παραιτηθεί από τις σεξουαλικές επιθυμίες προς τον γονέα
του άλλου φύλου και την εχθρότητα προς τον γονέα του ίδιου φύλου. Η υγιής
ψυχοσεξουαλική ανάπτυξη υποτίθεται ότι εξαρτάται από την επίλυση της οι-
διπόδειας σύγκρουσης. Γιατί; Επειδή οι συνεχιζόμενες εχθρικές σχέσεις με τον
γονέα του ίδιου φύλου μπορεί να εμποδίσουν το παιδί να ταυτιστεί επαρκώς με
αυτόν τον γονέα. Χωρίς μια τέτοια ταύτιση, η φροϋδική θεωρία προβλέπει ότι
πολλές πτυχές της ανάπτυξης του παιδιού δεν θα προχωρήσουν όπως πρέπει.

Λανθάνουσα κατάσταση και γεννητικά στάδια.  Ο Freud πίστευε ότι από την ηλικία των 6
ετών έως την εφηβεία, η σεξουαλικότητα του παιδιού καταστέλλεται –γίνεται
«λανθάνουσα». Τα σημαντικά γεγονότα κατά τη διάρκεια αυτού του σταδίου
λανθάνουσας κατάστασης επικεντρώνονται στην επέκταση των κοινωνικών
επαφών πέρα από την οικογένεια. Με την έλευση της εφηβείας, το παιδί εξε-
λίσσεται στο γενετήσιο στάδιο. Οι σεξουαλικές παρορμήσεις επανεμφανίζονται
και επικεντρώνονται στα γεννητικά όργανα για άλλη μια φορά. Σε αυτό το
σημείο η σεξουαλική ενέργεια διοχετεύεται συνήθως προς τους συνομηλίκους
του άλλου φύλου, παρά προς τον εαυτό του, όπως στο φαλλικό στάδιο.
Υποστηρίζοντας ότι τα πρώτα χρόνια διαμορφώνουν την προσωπικότητα,
ο Freud δεν εννοούσε ότι η ανάπτυξη της προσωπικότητας σταματά απότομα
στη μέση παιδική ηλικία. Ωστόσο, πίστευε ότι το θεμέλιο για την ενήλικη προ-
σωπικότητα έχει εδραιωθεί σταθερά μέχρι αυτή την ηλικία. Υποστήριζε ότι οι
μελλοντικές εξελίξεις έχουν τις ρίζες τους σε πρώιμες καθοριστικές εμπειρίες
και ότι σημαντικές συγκρούσεις στα επόμενα χρόνια είναι επαναλήψεις κρί-
σεων από την παιδική ηλικία.
Στην πραγματικότητα, ο Freud πίστευε ότι οι ασυνείδητες σεξουαλικές συ-
γκρούσεις που έχουν ρίζες στις παιδικές εμπειρίες προκαλούν τις περισσότερες
διαταραχές της προσωπικότητας. Η σταθερή του πίστη στην ψυχοσεξουαλική
προέλευση των ψυχολογικών διαταραχών τελικά οδήγησε σε σκληρές θεωρη-
τικές διαμάχες με δύο από τους πιο λαμπρούς συναδέλφους του: τον Carl Jung
και τον Alfred Adler. Και οι δύο υποστήριξαν ότι ο Freud είχε δώσει υπερβο-
λική έμφαση στη σεξουαλικότητα. Ο Freud απέρριψε με συνοπτικές διαδικα-
σίες τις ιδέες τους και οι άλλοι δύο θεωρητικοί αισθάνθηκαν υποχρεωμένοι να
ακολουθήσουν ο καθένας τον δικό του δρόμο, αναπτύσσοντας τις δικές τους
ψυχοδυναμικές θεωρίες της προσωπικότητας.

Η αναλυτική ψυχολογία του Jung

Ο Ελβετός ψυχίατρος Carl Jung ονόμασε τη νέα προσέγγισή του αναλυτική
ψυχολογία για να τη διαφοροποιήσει από την ψυχαναλυτική θεωρία του Freud.
Όπως και ο Freud, ο Jung (1921. 1933) έδωσε έμφαση στους ασυνείδητους
καθοριστικούς παράγοντες της προσωπικότητας. Ωστόσο, διατύπωσε τη θέση
ότι το ασυνείδητο αποτελείται από δύο στρώματα. Το πρώτο στρώμα, που ονο-
92   Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 2
μάζεται προσωπικό ασυνείδητο, είναι ουσιαστικά το ίδιο με την εκδοχή του Μάθετε περισσότερα
ασυνείδητου του Freud. Το προσωπικό ασυνείδητο φιλοξενεί στοιχεία από τη στο Διαδίκτυο
ζωή κάποιου που δεν βρίσκονται μέσα στη συνειδητή του επίγνωση επειδή
C. G. Jung, Analytical
έχουν απωθηθεί ή ξεχαστεί. Επιπλέον, ο Jung υποστήριξε την ύπαρξη ενός βα- Psychology, and Culture
θύτερου στρώματος το οποίο ονόμασε συλλογικό ασυνείδητο. Το συλλογικό (C. G. Jung, Αναλυτική ψυχολογία
ασυνείδητο είναι ο χώρος όπου αποθηκεύονται ίχνη της λανθάνουσας μνή- και πολιτισμός)
μης που αποτελεί κληρονομιά ολόκληρου του ανθρώπινου γένους από το Συγχρονικότητα, αρχέτυπα, συλ-
λογικό ασυνείδητο, εσωστρέφεια,
προγονικό παρελθόν.
εξωστρέφεια –αυτές και πολλές
Ο Jung ονόμασε αυτές τις προγονικές μνήμες αρχέτυπα. Δεν είναι μνήμες άλλες σημαντικές έννοιες που
πραγματικών, προσωπικών εμπειριών. Αντίθετα, τα αρχέτυπα είναι συναισθη- προέρχονται από την αναλυτική
ματικά φορτισμένες εικόνες και μορφές σκέψης που έχουν καθολική έννοια. ψυχολογία και την πολύ βαρυσή-
Αυτές οι αρχετυπικές εικόνες και ιδέες εμφανίζονται τακτικά στα όνειρα και μαντη θεωρητική σκέψη του Jung
εκδηλώνονται συχνά σε πολιτισμικό επίπεδο με τη χρήση συμβόλων στην τέ- εξετάζονται σε αυτόν τον ιστότοπο
με το ιδιαίτερα πλούσιο υλικό.
χνη, τη λογοτεχνία και τη θρησκεία. Ο Jung θεωρούσε ότι η κατανόηση των
αρχετυπικών συμβόλων τον βοηθούσε να βγάλει κάποιο νόημα από τα όνειρα
των ασθενών του.

Η ατομική ψυχολογία του Adler

Ο Alfred Adler ήταν ιδρυτικό μέλος του εσωτερικού κύκλου του Freud –της
Ψυχαναλυτικής Εταιρείας της Βιέννης. Ωστόσο, σύντομα άρχισε να αναπτύσ-
σει τη δική του θεωρία της προσωπικότητας, την οποία βάφτισε ατομική ψυ-
χολογία. Ο Adler (1917. 1927) υποστήριξε ότι η βασικότερη ανθρώπινη ορμή
δεν είναι η σεξουαλικότητα, αλλά ο αγώνας για την υπεροχή. Θεώρησε αυτού
του είδους τον αγώνα ως μια καθολική ορμή του ατόμου να προσαρμοστεί,
να βελτιωθεί και να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τις προκλήσεις της ζωής.
Επισήμανε ότι, όπως είναι κατανοητό, τα μικρά παιδιά νιώθουν αδύναμα και
αβοήθητα σε σύγκριση με τα πιο ικανά μεγαλύτερα παιδιά και τους ενήλικες.
Αυτά τα πρώιμα συναισθήματα κατωτερότητας υποτίθεται ότι παρακινούν τα
άτομα να αποκτήσουν νέες δεξιότητες και να αναπτύξουν νέα ταλέντα.
Ο Adler υποστήριζε ότι όλοι πρέπει να καταβάλουν προσπάθεια για να
ξεπεράσουν κάποια αισθήματα κατωτερότητας. Η αναπλήρωση περιλαμβά-

POWOLNY, FRANK/ Album/Newscom

νει τις προσπάθειες να ξεπεραστούν φανταστικές ή πραγματικές κατωτε-
ρότητες μέσω της ανάπτυξης των ικανοτήτων του ατόμου. Ο Adler πίστευε
ότι η αναπλήρωση είναι απόλυτα φυσιολογική. Ωστόσο, σε μερικούς ανθρώ-
πους τα αισθήματα κατωτερότητας μπορεί να γίνουν υπερβολικά, καταλήγο-
ντας σε αυτό που είναι ευρέως γνωστό σήμερα ως σύμπλεγμα κατωτερότητας
Η θεωρία του Adler έχει
–υπερβολικά αισθήματα αδυναμίας και ανεπάρκειας. Ο Adler θεωρούσε ότι χρησιμοποιηθεί για την ανάλυση της
είτε η γονική περιποίηση είτε η γονική παραμέληση (ή πραγματικές σωματι- τραγικής ζωής της μυθικής ηθοποιού
κές αναπηρίες) θα μπορούσαν να προκαλέσουν πρόβλημα κατωτερότητας. Marilyn Monroe (Ansbacher, 1970).
Κατά τη διάρκεια της παιδικής
Ο Adler εξήγησε τις διαταραχές της προσωπικότητας σημειώνοντας ότι ένα της ηλικίας, η Monroe βίωσε την
σύμπλεγμα κατωτερότητας μπορεί να διαστρεβλώσει τη φυσιολογική διαδι- αδιαφορία των γονιών της, κάτι που
κασία του αγώνα για ανωτερότητα (βλ. Σχήμα 2.6). Υποστήριζε ότι μερικοί άν- της δημιούργησε έντονα αισθήματα
θρωποι προβαίνουν σε υπεραναπλήρωση προκειμένου να αποκρύψουν, ακόμη κατωτερότητας. Αυτά την ανάγκασαν
να επιδιώκει την υπεραναπλήρωση
και από τον εαυτό τους, τα αισθήματα κατωτερότητάς τους. Αντί να προ- επιδεικνύοντας την ομορφιά της,
σπαθούν να δαμάσουν τις προκλήσεις της ζωής, οι άνθρωποι με σύμπλεγμα κάνοντας γάμους με διάσημα άτομα
κατωτερότητας προσπαθούν να αποκτήσουν κύρος (status), να κερδίσουν (Joe DiMaggio και Arthur Miller),
αφήνοντας τα κινηματογραφικά
δύναμη έναντι των άλλων και να αποκτήσουν τα «πειστήρια» της επιτυχίας
συνεργεία να περιμένουν για ώρες
(φανταχτερά ρούχα, εντυπωσιακά αυτοκίνητα ή οτιδήποτε τους φαίνεται ση- και αναζητώντας τη λατρεία των
μαντικό) σε μια απόπειρα να καλύψουν το υποκείμενο σύμπλεγμα κατωτερό- θαυμαστών της.
τητάς τους.

Θεωρίες της προσωπικότητας    93

 Αξιολόγηση των ψυχοδυναμικών
οπτικών
Σύμπλεγμα
Η ψυχοδυναμική προσέγγιση μας έδωσε μια
ανωτερό- σειρά από εκτεταμένες θεωρίες της προσωπι-
τητασ κότητας. Οι θεωρίες αυτές απέφεραν κάποιες
Ικανότητα τολμηρές νέες ιδέες για την εποχή τους. Η
ψυχοδυναμική θεωρία και έρευνα έχουν δεί-
ξει ότι (1) ασυνείδητες δυνάμεις μπορούν να
επηρεάσουν τη συμπεριφορά, (2) η εσωτερική
Υπεραναπλήρωση, σύγκρουση συχνά διαδραματίζει καίριο ρόλο
υποαναπτυγμένα στη δημιουργία ψυχολογικής δυσφορίας,
κοινωνικά ενδιαφέροντα
(3) εμπειρίες της πρώιμης παιδικής ηλι-
κίας μπορεί να ασκήσουν σημαντική επιρ-
Φυσιολογική
ροή στην προσωπικότητα του ενηλίκου, και
ανάπτυξη (4) οι άνθρωποι όντως βασίζονται σε μηχανι-
Σύμπλεγμα σμούς άμυνας για να μειώσουν την εμπειρία
κατωτε-
ρότητασ τους από δυσάρεστα συναισθήματα (Born-
Κοινωνικό stein, Denckla, & Chung, 2013. Westen, Gab-
ενδιαφέρον bard, & Ortigo, 2008).
Σε ένα πιο αρνητικό πνεύμα, οι ψυχοδυ-
ναμικοί σχηματισμοί έχουν δεχτεί κριτική για
Αναπλήρωση
Γονεϊκή αρκετούς λόγους, στους οποίους συμπεριλαμ-
Αδυναμία,
παραμέληση βάνονται και οι εξής (Crews, 2006. Kramer,
«ανημποριά» Οργανική 2006): Πρώτον, ορισμένοι επικριτές υποστη-
Παραχάιδεμα κατωτερότητα ρίζουν ότι οι ψυχοδυναμικές θεωρίες ήταν συ-
(το παιδί (ασθένεια, χνά τόσο πολύ ασαφείς ώστε δεν επέτρεπαν
«κακομαθαίνει») σωματική
αναπηρία)
μια σαφή επιστημονική δοκιμασία. Έννοιες
όπως το Υπερεγώ, το προσυνειδητό και το
συλλογικό ασυνείδητο είναι δύσκολο να με-
τρηθούν. Δεύτερον, οι επικριτές τονίζουν ότι
Σχήμα 2.6 οι ψυχοδυναμικές θεωρίες εξαρτώνται πάρα
Η άποψη του Adlers για την ανάπτυξη της προσωπικότητας.  Όπως ο Freud, ο πολύ από τις κλινικές περιπτωσιολογικές με-
Adler πίστευε ότι οι πρώιμες παιδικές εμπειρίες ασκούν καταλυτική επιρροή στην λέτες, στις οποίες είναι πάρα πολύ εύκολο για
προσωπικότητα του ενηλίκου. Ωστόσο, ο ίδιος εστίασε στις κοινωνικές αλληλεπι-
δράσεις των παιδιών αντί για το πώς χειρίζονται τα θέματα της σεξουαλικότητάς τους κλινικούς να δουν αυτό που περιμένουν
τους. Σύμφωνα με τον Adler, οι ρίζες των διαταραχών της προσωπικότητας συνή- να δουν. Οι επανεξετάσεις της κλινικής πρά-
θως βρίσκονται στην υπερβολική γονεϊκή παραμέληση ή στο παραχάιδεμα, που
μπορεί να οδηγήσουν σε υπεραναπλήρωση.
ξης του ίδιου του Freud υποδηλώνουν ότι κι
εκείνος συχνά διαστρέβλωνε τις ιστορίες των
ασθενών του για να τις κάνει να ταιριάζουν με τη θεωρία του (Esterson, 2001)
και ότι υπήρχαν σημαντικές ανισότητες μεταξύ των γραπτών του Freud και
των πραγματικών θεραπευτικών μεθόδων του (Lynn & Vaillant, 1998). Τρίτον,
αν και οι μελέτες έχουν υποστηρίξει κάποιες ιδέες από τις ψυχοδυναμικές θεω-
ρίες, το βάρος των εμπειρικών στοιχείων αντικρούει πολλές από τις κεντρικές
υποθέσεις (Wolitzky, 2006). Για παράδειγμα, γνωρίζουμε τώρα ότι η εξέλιξη
είναι ένα ταξίδι δια βίου και ότι ο Freud τόνισε υπερβολικά τη σημασία των
πρώτων πέντε ετών. Το οιδιπόδειο σύμπλεγμα δεν είναι ούτε τόσο καθολικό
ούτε τόσο σημαντικό όσο ο Freud πίστευε, και η πάλη με τη σεξουαλικότητα
δεν αποτελεί τη βασική αιτία των περισσότερων διαταραχών. Τέταρτον, πολ-
λοί επικριτές έχουν υποστηρίξει ότι οι ψυχοδυναμικές θεωρίες έχουν γενικά
προσεγγίσει την έννοια της προσωπικότητας από μια μάλλον ανδροκεντρική,
ακόμη και σεξιστική, οπτική γωνία.

94    Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 2
2.3  Συμπεριφορικές οπτικές Μαθησιακοί στόχοι
■■ Να περιγράψετε την κλασική
εξαρτημένη μάθηση του Pavlov και
Ο συμπεριφορισμός είναι ένας θεωρητικός προσανατολισμός βασισμένος τη συμβολή της στην κατανόηση
της προσωπικότητας.
στην αρχή ότι η επιστημονική ψυχολογία θα πρέπει να μελετά την παρατη-
Να αναλύσετε τους τρόπους
ρήσιμη συμπεριφορά. Ο συμπεριφορισμός υπήρξε μια μεγάλη σχολή σκέψης
■■
με τους οποίους οι αρχές
στην ψυχολογία από το 1913, όταν ο John B. Watson δημοσίευσε ένα πολύ της συντελεστικής μάθησης
σημαντικό άρθρο. Σε αυτό, υποστήριξε ότι η ψυχολογία θα πρέπει να εγκατα- του Skinner μπορούν να
εφαρμοστούν στην ανάπτυξη
λείψει την προηγούμενη εστίασή της στον νου και τις νοητικές διεργασίες και της προσωπικότητας.
να επικεντρωθεί αποκλειστικά στην εμφανή συμπεριφορά. Ο Watson υποστή- ■■ Να περιγράψετε την κοινωνική
ριξε ότι η ψυχολογία δεν μπορούσε να μελετήσει τις νοητικές διεργασίες με γνωστική θεωρία του Bandura και
επιστημονικό τρόπο διότι αυτές οι διαδικασίες είναι προσωπικές και μη προ- την έννοια της αυτοπραγμάτωσης
την οποία διατύπωσε.
σβάσιμες με την εξωτερική παρατήρηση. ■■ Να αξιολογήσετε τα δυνατά
Απορρίπτοντας πλήρως τις νοητικές διεργασίες ως κατάλληλο θέμα για και αδύνατα σημεία των
την επιστημονική μελέτη, ο Watson πήρε μια ακραία θέση που δεν κυριαρχεί συμπεριφορικών θεωριών
της προσωπικότητας.
πλέον ανάμεσα στους σύγχρονους συμπεριφοριστές. Παρ’ όλα αυτά, η επιρ-
ροή του Watson ήταν τεράστια, καθώς η ψυχολογία άλλαξε την κύρια εστίασή
της από τη μελέτη του νου στη μελέτη της συμπεριφοράς.
Οι συμπεριφοριστές έχουν δείξει ελάχιστο ενδιαφέρον για τις εσωτερι-
κές δομές της προσωπικότητας, όπως το Εκείνο, το Εγώ και το Υπερεγώ του
Freud, διότι τέτοιου είδους δομές δεν μπορούν να παρατηρηθούν. Προτιμούν
να σκέφτονται με βάση τις «τάσεις αντίδρασης», οι οποίες μπορούν να παρα-
τηρηθούν. Έτσι, οι περισσότεροι συμπεριφοριστές θεωρούν την προσωπικό-
τητα ενός ατόμου ως μια συλλογή από τάσεις αντίδρασης που συνδέονται με
διάφορες καταστάσεις ερεθίσματος. Μια συγκεκριμένη κατάσταση μπορεί να
σχετίζεται με μια σειρά από τάσεις απόκρισης που ποικίλλουν σε ισχύ, ανά-
λογα με την προηγούμενη εμπειρία του ατόμου (βλ. Σχήμα 2.7).
Παρά την έλλειψη ενδιαφέροντός τους για τη δομή της προσωπικότητας,
οι συμπεριφοριστές έχουν εστιάσει εκτενώς στην ανάπτυξη της προσωπικότη-
τας. Εξηγούν την ανάπτυξη με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο εξηγούν οτιδήποτε

Τάσεισ αντίδρασησ

Α 1 Κυκλοφορείτε, μιλώντασ στουσ άλλουσ

μόνο αν σασ προσεγγίζουν πρώτοι

Παραμένετε κοντά στα άτομα

Κατάσταση
ερεθίσματοσ
Α2 που ήδη γνωρίζετε
Ένα μεγάλο πάρτι
στο οποίο γνωρίζετε
Αποτραβιέστε ευγενικά και βολεύεστε με
λίγα, σχετικά, άτομα Α3 τη συλλογή βιβλίων του οικοδεσπότη

Α4 Φεύγετε στην πρώτη ευκαιρία

Σχήμα 2.7
Μια συμπεριφορική άποψη της προσωπικότητας.  Οι συμπεριφοριστές δεν αφιερώνουν παρά λίγη
προσοχή στη δομή της προσωπικότητας διότι δεν είναι παρατηρήσιμη. Σιωπηρά, ωστόσο, βλέπουν την
προσωπικότητα ως τη συλλογή των τάσεων αντίδρασης του ατόμου. Εδώ παρουσιάζεται μια πιθανή ιε-
ραρχία τάσεων αντίδρασης σε μια κατάσταση που περιλαμβάνει ένα συγκεκριμένο ερέθισμα. Κατά τη συ-
μπεριφορική άποψη, η προσωπικότητα αποτελείται από αναρίθμητες ιεραρχίες αντίδρασης για διάφορες
καταστάσεις.

Θεωρίες της προσωπικότητας    95


Ο Ivan Pavlov ήταν ένας Ρώσος φυσιο-
λόγος, τιμημένος με το βραβείο Νόμπελ,
ο οποίος διεξήγαγε πρωτοποριακή
έρευνα σε αυτό που έγινε γνωστό ως
κλασική εξαρτημένη μάθηση.
96    Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 2
άλλο: μέσω της μάθησης. Συγκεκριμένα, εστιάζουν στον τρόπο με τον οποίο
διαμορφώνονται οι τάσεις αντίδρασης των παιδιών μέσω της κλασικής εξαρ-
τημένης μάθησης, της συντελεστικής εξαρτημένης μάθησης και της μάθησης
μέσω παρατήρησης. Ας δούμε αυτές τις διεργασίες.
Η κλασική εξαρτημένη μάθηση του Pavlov
Τρέμουν τα γόνατά σας όταν σας ειδοποιούν στη δουλειά ότι πρέπει να πάτε
να δείτε το αφεντικό σας; Αγχώνεστε όταν βρίσκονται τριγύρω σας σημαντι-
κοί άνθρωποι; Όταν οδηγείτε, σας πιάνει χτυποκάρδι στη θέα ενός αυτοκινή-
του της αστυνομίας –ακόμη και όταν οδηγείτε κάτω από το όριο ταχύτητας;
Αν ναι, τότε έχετε πιθανώς αποκτήσει αυτές τις κοινές αποκρίσεις μέσω της
κλασικής εξαρτημένης μάθησης. Η κλασική εξαρτημένη μάθηση είναι ένας
τύπος μάθησης στον οποίο ένα ουδέτερο ερέθισμα αποκτά την ικανότητα
να προξενεί μια αντίδραση που είχε αρχικά προκληθεί από ένα άλλο ερέθι-
σμα. Αυτή η διαδικασία περιγράφηκε για πρώτη φορά το 1903 από τον Ivan
Pavlov, εξέχοντα Ρώσο φυσιολόγο, ο οποίος κέρδισε το βραβείο Νόμπελ για
την έρευνά του σχετικά με την πέψη.
Το εξαρτημένο ανακλαστικό
Ο Pavlov (Παβλόφ) (1906) μελετούσε τις πεπτικές διεργασίες σε σκύλους όταν
ανακάλυψε ότι τα σκυλιά θα μπορούσαν να εκπαιδευτούν να εκκρίνουν σάλιο
ως αντίδραση στον ήχο ενός ακούσματος. Γιατί ήταν τόσο σημαντικό το να
εκκρίνει σάλιο ο σκύλος όταν ακουγόταν ένας συγκεκριμένος τόνος; Το κλειδί
ήταν ότι το άκουσμα ξεκίνησε ως ένα ουδέτερο ερέθισμα. δηλαδή, αρχικά, δεν
παρήγαγε ως αντίδραση την έκκριση του σάλιου (άλλωστε, γιατί να το κά-
νει;). Ωστόσο, ο Pavlov κατάφερε να το αλλάξει συνδυάζοντας το άκουσμα με
ένα ερέθισμα (σκόνη κρέατος) που παρήγαγε την αντίδραση της σιελόρροιας.
Μέσω αυτής της διαδικασίας, το άκουσμα απέκτησε την ικανότητα να ενερ-
γοποιεί την αντίδραση. Αυτό που ο Pavlov απέδειξε ήταν πώς αποκτούνται τα
επίκτητα ανακλαστικά.
Σε αυτό το σημείο πρέπει να εισαγάγουμε το ειδικό λεξιλόγιο της κλασι-
κής εξαρτημένης μάθησης. Στο πείραμα του Pavlov ο δεσμός μεταξύ της σκό-
νης κρέατος και της σιελόρροιας ήταν ένας φυσικός συνειρμός που δεν δημι-
ουργήθηκε μέσω της εξαρτημένης μάθησης. Στους ανεξάρτητους δεσμούς, το
ανεξάρτητο ερέθισμα (ΑΕ) είναι ένα ερέθισμα που προκαλεί μια αντίδραση
απόκριση χωρίς προηγούμενη εξαρτημένη μάθηση. Η ανεξάρτητη αντί-
δραση (ΑΑ) είναι μια μη μαθημένη αντίδραση σε ένα ανεξάρτητο ερέθισμα η
οποία συμβαίνει χωρίς προηγούμενη εξαρτημένη μάθηση.
Αντίθετα, ο σύνδεσμος ανάμεσα στο άκουσμα και τη σιελόρροια δημι-
ουργήθηκε μέσω της εξαρτημένης μάθησης. Στους εξαρτημένους δεσμούς, το
εξαρτημένο ερέθισμα (ΕΕ) είναι ένα προηγουμένως ουδέτερο ερέθισμα που
έχει αποκτήσει την ικανότητα να προξενεί μια εξαρτημένη αντίδραση μέσω
της εξαρτημένης μάθησης. Η εξαρτημένη αντίδραση (ΕΑ) είναι μια επίκτητη
αντίδραση σε ένα εξαρτημένο ερέθισμα η οποία συμβαίνει εξαιτίας της προ-
ηγούμενης εξαρτημένης μάθησης. Σημειώστε ότι η ανεξάρτητη αντίδραση
και η εξαρτημένη αντίδραση συνεπάγονται συχνά την ίδια συμπεριφορά (αν
και μπορεί να υπάρχουν ανεπαίσθητες διαφορές). Στην αρχική επίδειξη του
Pavlov, η έκκριση σάλιου ήταν ανεξάρτητη αντίδραση όταν την προξένησε το
ΑΕ (η σκόνη κρέατος) και εξαρτημένη αντίδραση όταν την προξένησε το ΕΕ
(ο τόνος). Οι διαδικασίες που περιλαμβάνει η κλασική εξαρτημένη μάθηση πε-
ριγράφονται στο Σχήμα 2.8.