„Melancholia" Jacka Malczewskiego to dzieło kluczowe zarówno w twórczości artysty (uznawane nawet za jego

"manifest", zwrot artysty w kierunku symbolizmu), jak i dla sztuki polskiej tamtego czasu, wpisujące się zarazem w
pewne tradycje malarstwa europejskiego. Pełny tytuł dzieła brzmi: „Melancholia. Prolog. Widzenie. Wiek ostatni w
Polsce”. Obraz został stworzony w latach 1890-1894. Mimo licznych interpretacji wśród historyków sztuki panuje zgodne
przekonanie, że obraz nie został dotąd zinterpretowany w sposób wyczerpujący.

Dzieło Malczewskiego wpisuje się w bogatą tradycję obrazowania historii narodowej, której specjalne znaczenie w
sztuce polskiej nadał Jan Matejko. Podobnie jak jego mistrz, Malczewski kreuje historiozoficzną wizję, z tą różnicą, że w
miejsce rekonstrukcji historycznych realiów epoki pojawia się oniryczna przestrzeń sytuująca się na granicy
rzeczywistości. Korowód postaci, wśród których rozpoznajemy kosynierów i powstańców, przypomina cały wiek
narodowej niewoli, ponawianych zbrojnych zrywów zakończonych klęską. Na twarzach niektórych maluje się
zawziętość, chęć walki z losem. Inni zdają się godzić na swoją klęskę i padają na ziemię bez sprzeciwu. Wreszcie
niektórych sen/śmierć morzy, nim są w stanie dostrzec porażkę. Jest zarazem czytelnym odniesieniem do snu czy apatii,
w której pogrążył się naród, nie tylko przez oniryczną atmosferę i zaludniające pracownię artysty zjawy, ale przede
wszystkim przez stojącą w oknie, czarną postać tytułowej Melancholii. Wśród rekwizytów dominuje uzbrojenie, kosy
osadzone na sztorc, bagnety, szable i strzelby, niektórzy zamiast oręża trzymają skrzypce, książki, klepsydry i pędzle.

Melancholia jawi się w tym obrazie jako stan umysłowości narodu polskiego po utracie niepodległości. Stale
podsycane poczucie straty zdominowało myśli i działania, aż przerodziło się w stan chroniczny, niebezpieczny dla
zbiorowości, zagrażający jej tożsamości. Zapewne dlatego w obrazie Jacka Malczewskiego atmosferze apatii i bezwoli
towarzyszy poczucie siły i mocy twórczej, a nawet nawoływanie do aktywnego działania. Uosabia je między innymi
postać malarza przed sztalugą ukazanego w dynamicznym i spontanicznym akcie kreacji. Ponadto zarysowana została
wizja przyszłości, symbolizowana przez świetlisty pejzaż za oknem, oddzielony przez stojącą na granicy dwóch
rzeczywistości postać Melancholii, której wzrok skierowany jest właśnie w odległą przestrzeń. Gęstej, dusznej
atmosferze pracowni i chaosowi korowodu postaci przeciwstawiona została żywotność, witalność sił natury.

"Melancholia" może też być odczytywana jako alegoria procesu twórczego. Stan melancholii jest nieodłącznym
aspektem osobowości twórczej.
Na autotematyczny wymiar obrazu kieruje uwagę miejsce przedstawionej akcji - pracownia artysty. Na płótnie
przedstawiono dwóch malarzy. Siedzący przy sztaludze zdaje się nie dostrzegać korowodu wizyjnych postaci, które
powołuje do życia. Drugi widoczny jest przy prawej krawędzi płótna, obok stolika z malarskimi przyborami, w dłoniach
dzierży paletę i pędzel. Nierozważnie dał się porwać biegnącemu tłumowi. Pod jego naporem stracił nawet równowagę.
Namalowany został w chwili upadku, który wydaje się być już nieunikniony.

Od XIX stulecia artysta raczej kreuje niż rekonstruuje rzeczywistość, a dokonuje tego w przestrzeni, która jest już w tym
czasie wyjęta z praw zewnętrznego świata, czyli w pracowni. To może tłumaczyć zjawiskowy, oniryczny charakter
przedstawienia Malczewskiego, gdzie tłum zjaw wypadających spod pędzla malarza trudno ograniczyć do zbioru
symboli, zwyczajowych nośników kodowanych znaczeń.

Na obrazie dominuje chaos. Sama idea korowodu stapiających się postaci jest silnie obecna w sztuce tego czasu.
Korowód symbolizuje tu też obrazową siłę wizji artysty. Niespójna i dwudzielna kompozycja obrazu podkreśla ekspresję
wielowątkowego przekazu.

Dzieło Jacka Malczewskiego poza wymiarem patriotyczno-martyrologicznym interpretować można także w szerszym,
ponadnarodowym kontekście. Prezentować może ono symboliczne przedstawienie zmagań człowieka z
przeciwnościami, które stoją na jego drodze, a które utrudniają, lub też uniemożliwiają mu osiągnięcie upragnionego
celu. W tym kontekście podkreślić należy analogię między trzema uwiecznionymi pokoleniami a wiekiem zobrazowanych
postaci układającym się również w triadę: młodzieńcy, dojrzali mężczyźni i starcy. Mamy wśród nich przedstawicieli wsi,
inteligencji, duchowieństwa, a nawet artystów, malarzy i muzyków. „Melancholia” staje się zatem symbolicznym
przedstawieniem Vanitas doczesnego świata i nieuchronnego przemijania.
Związek z „Weselem” Wyspiańskiego

Motyw tanecznego korowodu widoczny jest zarówno u Malczewskiego, jak i u Wyspiańskiego.

Chocholi taniec, który oznacza marazm, to symbol niemocy, utraconych szans, beznadziei, rozpaczy. Chocholi taniec to
kręcenie się w kółko bez możliwości wyrwania się z kręgu, symbol podporządkowania i uległości.
Taneczny korowód u Malczewskiego przedstawia bierne społeczeństwo polskie, zniewolone.

Tytułowa Melancholia może być odpowiednikiem chochoła - to on niweczy plany narodowowyzwoleńcze i jest sprawcą
niekończącego się tańca uczestników wesela - tak i tutaj wszystkie postaci zależne są od melancholii.

W obu dziełach występują postacie nierealistyczne, będące na granicy dwóch światów – Wernyhora, Chochoł… -
Melancholia.

Obraz jest alegorią do sytuacji w Polsce. Z jednej strony chłopi chcą działać, ale brak im opanowania, dojrzałości i zgody z
inteligencją, która by im przewodziła.
Tak samo „Wesele” to dramat krytycznie oceniający społeczeństwo. Aby odnieść zwycięstwo, obie strony konfliktu
muszą zrozumieć swoją winę, dostrzec wady, wtedy uda nam sie przerwać ten "chocholi taniec" i wywalczymy
niepodległość. W swoich dziełach obaj artyści piętnują społeczeństwo winne zniewoleniu narodu. Pokazują
dezorganizację i brak aktywności.