8.

ANALOG ELEKTRONİK ve İŞLEMSEL

YÜKSELTEÇLER

1
 8. ANALOG ELEKTRONİK

Bilgi, doğrusal bir şekilde elektrik işaretine çevrilmişse, ortaya çıkan elektrik işaret
analogdur.

Elektronik sistemlerin, cihazların ve enstrumanların önemli bir bölümü, analog

prensipler üzerine kurulmuştur.

2
 8. ANALOG ELEKTRONİK

Fiziksel bir girdi analog elektrik işaretlerine algılayıcılar (sensör) (örneğin gerinim
algılayıcıları - strain gage) yardımı ile çevrilir. Gerinim algılayıcıları, gerilme, kuvvet,
basınç ve ivmeyi göstermekte kullanılırlar.

Gerinim algılayıcıları uzamayı

paylaşacağı malzemeye yapıştırılan bir
dirençten ibarettir.

3
 9. INSTRUMANTASYON SİSTEMLERİ

Uzama ile değişen direnç (R0), köprü devresine konularak algılayıcının, gerinim
(strain) ile orantılı bir çıkış gerilimi (V) vermesi sağlanır.

4
 8. ANALOG ELEKTRONİK

YÜKSELTEÇLER (GENEL):

Sensörlerden alınan çıktılar, insan vücudundan alınan biyoelektrik sinyaller,

radyolarımıza ve cep telefonumuza ulaşan sinyaller son derece zayıf elektriksel
sinyallerdir.

Elektriksel sinyallerin istenilen derecede kuvvetlendirilmesi için yükselteç

(amplifikatör) devreleri kullanılır.

5
 8. ANALOG ELEKTRONİK

Yükselteçler akım ya da gerilim, dolayısıyla güç kazancı sağlamak amacıyla

kullanılan devrelerdir. Güç kazanımı için gerekli olan enerji yükseltecin besleme
devresinden elde edilir.

6
 8. ANALOG ELEKTRONİK

İŞLEMSEL YÜKSELTEÇLER (OPERATIONAL-AMPLIFIER) :

İşlemsel yükselteç (op amp), analog devrelerde sıklıkla kullanılan,

– negatif geri beslemeli,
– yüksek kazançlı
bir elektronik yükselteçtir.

Analog devrelerin büyük bir kısmı op amp’larla gerçekleştirilmektedir.

Bir yükselteç lazım olduğunda tasarım yapmaktansa,

– ucuzluğu,
– güvenilirliği ve
– kolay bulunurluğu
ile op amp kullanmak çok daha uygundur. Op amp’lar, analog devrelerin temel
yapı taşlarıdır.
7
 8. ANALOG ELEKTRONİK

İşlemsel yükselteçin içinde 20 kadar son derece küçük transistör ve devre elemanı
vardır. Bu devreler sadece BJT, JFET ya da MOSFET kullanılarak yapılabilir.

Günümüzde yüksek giriş

dirençleri nedeniyle JFET
işlemsel yükselteçler yaygın
olarak kullanılmaktadır.

Şekilde en çok kullanılan LM741

işlemsel yükseltecinin iç devre
şeması görülmektedir.

8
 8. ANALOG ELEKTRONİK

İşlemsel yükselteçlerin iç yapıları oldukça karmaşıktır.

Ancak bunları kullanabilmek için iç yapılarının ayrıntılarını bilmeye gerek yoktur.

İşlemsel yükselteci kullanmak için,

dış devre bağlantılarını,

temel bazı özelliklerini

ve nerede kullanılacağını bilmek yeterlidir.

9
 8. ANALOG ELEKTRONİK

8 Bacaklı DIP paket (üst görünüm) :

NC – No connection, normalde kullanılmaz
Offset null : Normalde kullanılmaz,
yaşlanma durumunda performans
yükseltmek için kullanılır.

10
 8. ANALOG ELEKTRONİK

Şekilde bir Op Amp görülmektedir. Ana özellikleri şunlardır :

• (v+ - v- ) gerilim farkı büyük bir kazançla (A = 106 ) yükseltilir.
• Yüksek kazanç nedeniyle, (v+ ve v- ) girişleri arasındaki gerilim farkı çok küçüktür (sıfır).
• Ri giriş direnci çok yüksektir ( ≈ 10 MΩ), yani akım (i+ veya i-) çekmez,
• Ro çıkış direnci ise düşüktür (10-100Ω), yani çıkış gerilimi Vout , çekilen akımla değişmez.
• Yükselteç, pozitif (+Vcc) ve negatif (-Vcc) güç kaynağı uçlarından beslenir.
• Çıkış geriliminin değeri, kaynak gerilimleri arasında değişir.

11
 8. ANALOG ELEKTRONİK

Temel Op-amp Yükselteçleri :

1. Tersleyen (Inverting) yükselteç devresi :
Bazı olumsuz kutuplama etkilerini gidermek için genellikle R2 = R1IIRF olarak seçilir.
Op Amp özellikleri nedeniyle :
 v+ = v- = 0 volt’dur
 yükselteçin giriş empedansı çok yüksek olduğundan, op amp akım çekmez
Bunun sonucunda iin = vin /R1 olur.

Burdan vout = -iinxRf

vout = - (vin / R1) x RF
(-) işaret çıkışın girişe göre terslendiğini
göstermektedir.
Dolayısı ile gerilim kazancı, Av = vout/vin = -RF/R1

12
 8. ANALOG ELEKTRONİK

Yükseltecimizi R1’i de içine alıp şekil (a) daki gibi

gösterebiliriz.
Bu durumda kaynak (vin) ve yükseltecimizin girişi
şekil (b) deki gibi olacaktır.
R0 Kaynağın (vin) çıkış direncidir (İç direnç)
(Thevenin eşdeğer direnci).

Kaynak
Yükselteç
R0 Girişi

Tersleyen
Yükselteç vin + R1
_

13
Şekil (a) Şekil (b)
 8. ANALOG ELEKTRONİK

R1 ve Rf dirençlerinin seçilmesi :

Bir gerilim yükseltecinin giriş direnci seviyesi (R1 ) önemlidir.

Giriş direnci düşük olursa kaynaktan fazla akım çekilir ve bu da

– gerilim kaynağının çıkış direnci (R0 )(iç direnci) üzerinde fazla gerilim düşmesine,
– vin geriliminin yüklenme sonucu yükselteç girişinde düşmesine
neden olur.
Kaynak
Yükselteç
R0 Girişi

Bu nedenle R1‘in mümkün olduğunca vin + R1

_
yüksek olması istenir.

14
 8. ANALOG ELEKTRONİK

Tersleyen yükseltecimizin çıkış devresi ise şekil’de gösterildiği gibi olacaktır.

Her ne kadar OpAmp’larda (R0 ) küçük ise de iin’in küçük olması çıkış geriliminin R0
üzerinde düşmemesine yardımcı olacaktır.

Dolayısı ile RF’nin büyük seçilmesi çıkış geriliminin R0 üzerinde düşerek

azalmamasına neden olacaktır.

15
 8. ANALOG ELEKTRONİK

Terslemeyen (Non-Inverting) yükselteç :

1. Op amp çok az akım çekeceğinden, R2

üzerinde herhangi bir gerilim düşmez :

v+ =vin ’dir.

2. v+ = v- olduğu için v- = vin ‘dir

3. i- = 0 olduğundan, RF ve R1 ‘den ayni akım geçer.

4. Dolayısı ile v- = vout x R1/(R1+RF)

Burdan gerilim kazancı bulunur :

vin = vout R1/(R1+RF) → Av = vout/ vin = (1+RF/R1)

R1 ve RF büyük seçilerek Op Amp çıkışından fazla akım çekilmesi ve dolayısı ile Op

amp iç direnci (çıkış empedansı - R0) üzerinde gerilim düşümü önlenmiş olur.
16
 8. ANALOG ELEKTRONİK

Tampon (Buffer) veya Gerilim İzleyici (voltage follower) :

Terslemeyen yükselteç devresinde, Av = vout / vin = +(1+RF/R1) kazanç denkleminde
R1 = ∞ yapılırsa, kazanç = +1 olan bir yükselteç elde edilir.
Bu devrenin girişi yüksek, çıkışı ise düşük empedans (direnç) seviyelerindedir. Dolayısı
ile devreler arasında empedans ayarlaması için kullanılabilir.

Yüksek empedanslı bir kaynak’dan

gelen çıkış gerilimi,
düşük empedanslı bir yüke güç
aktarırken
arada böyle bir tampon devre
kullanılabilir. İstenirse R2 tamamen
iptal edilebilir.
17
 8. ANALOG ELEKTRONİK

Toplama Yükselteçi (Summing amplifier) ;

Bir tersleyici yükselteç şekildeki gibi iki veya daha fazla giriş kabul ederek çıkışta bunların
toplamını verebilir.
v- ≈ 0 olduğu için R1 ve R2’den geçen toplam akım iin = v1/R1 + v2/R2
Dolayısı ile çıkış gerilimi bu toplam akımı RF üzerinden çekmek için kendisini ayarlayacaktır :
vout = -iinRF = -[v1xRF/R1 + v2xRF/R2]
Böylece çıkış gerilimi v1 ve v2’nin , RF/Rı ve RF/R2 oranlarında toplamı olacaktır.

18
 8. ANALOG ELEKTRONİK

Çıkartma Yükselteçi (Differencing amplifier) :

Devre lineer olduğu için süperpozisyon prensibini kullanabiliriz.
v2’nin yarattığı çıkış vout/v2 = -RF/R1 eşitliğinden hesaplanabilir.
v1 giriş sinyali ise önce gerilim bölücü ile RF/(R1+RF) bölünür ve sonra [1+(RF/R1)]
oranında yükseltilir :

vout = [v1xRF/(R1+RF)]x[1+RF/R1]= v1xRF/R1

Her iki etkiyi toplarsak :

Vout = (RF/R1 )(v1 — v2)

Yükselteç girişlerin farkını alır ve yükseltir.

19
 8. ANALOG ELEKTRONİK
Kıyaslayıcı (Comparators) :

• vin girişi Vth’dan küçük olduğunda, op amp negatif güç kaynağı değerinde (sıfır)
doyuma ulaşacaktır.

• vin girişi gerilimi Vth’ı geçince op amp hızla pozitif kaynak geriliminde (VCC) doyuma
geçer.

Bu devre analog bir girişe sayısal

bir çıkış vermektedir.
Kıyaslayıcılar
– alarm devrelerinde ,

– kontrol devrelerinde ve

– analog-to-digital çeviricilerde
kullanılabilir.
20
 8. ANALOG ELEKTRONİK

Soru ) (Cogdell, 9.39)

Aşağıda bir terslemeyen (non-inverting) yükselteç devresi görülmektedir.

a) Op amp’ın çektiği i akımı yaklaşık olarak nedir? Op amp’ın v+ ve v-

terminallerindeki gerilimler nedir? Burdan yükselteçin A = vout /vin kazancını bulunuz.

b) Devrenin giriş direnci ne kadardır ?

c) Girişteki 2R direncini iptal edersek

devrenin kazancı (vout/vin) ve giriş direnci ne
olur ?

21
 8. ANALOG ELEKTRONİK

Cevap :
a) İşemsel yükselteç akım çekmez, i = 0
Giriş tarafı düşünüldüğünde v+ = (vin /3R )x 2R = (2/3) vin
Çıkış tarafı düşünüldüğünde v- = (vout /3R) x R =( 1/3) vout
Yükselteç akım çekmediğine göre v+= v-
Dolayısı ile vout / vin =(2/3) x 3 = 2
b) Giriş direnci = 3R
c) v+ = vin = ( 1/3) vout
vout / vin =3
Giriş direnci akım çekilmediği için
çok yüksek olacaktır.

22
 8. ANALOG ELEKTRONİK

Soru : Aşağıdaki devrede V0 çıkış gerilimi hangi gerilimler arasında değişir ?

23
 8. ANALOG ELEKTRONİK

Soru : Aşağıdaki devrede V0 çıkış gerilimi hangi gerilimler arasında değişir ?

Cevap : [V0 /(200+10)] x 10 = 0.5 → V0max = 0.5x210/10 = 10.5V

[V0 /(200+10+10)] x 20 = 0.5 → V0max = 0.5x220/20 = 5.5V

24