3.

DİNAMİK DA DEVRELERİ
http://kayit.etu.edu.tr/rapor/web/inde
x.php/Arasinav

1
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ

Bu derse kadar devre analizlerimizde

 zaman ve

 Elektrik enerjisini depolayan Endüktans ve Kapasitör gibi devre elemanları

yer almadı.

Endüktans, kapasitör ve direnç gibi devre elemanları içeren elektrik devrelerinde

enerji, devre elemanları arasında zaman içerisinde yer değiştirir.

2
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ
Endüktans
Şekil (a) da silindirik bir malzeme üzerine tel sarılarak meydana getirilen bir
endüktans gösterilmektedir. Bu telden akım geçirilirse magnetik enerji depolanır.
Endüktansın akım-gerilim ilişkisi Faraday’ın Endüktans Yasası ile belirlenir ve
aşağıdaki gibi ifade edilir :

vL = +LdiL/ dt
t
iL = iL(0) + (1/L) ∫ vLdt
i
0 +
Burda L, bobinin boyutlarına, malzemesinin v
-
cinsine ve sarım sayısına göre değişen sabit
bir değerdir ve endüktans olarak tanımlanır.
(b)

Endüktansın birimi volt-saniye/amper veya Endüktans Devre Sembolü

Henry (H)’dir.
3
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ
Endüktans’da depolanan enerji :

t=0 anında boş olan bir endüktansda depolanan elektrik enerjisi endüktansa
giren gücün entegrali alınarak bulunabilir :
t t
Wm = ∫PL.dt = ∫vL.iL.dt iL
0 0
iL +
= ∫iL [LdiL/dt] .dt vL
0
iL -
= ∫iL.L.diL
0
= (1/2) L.iL2

Entegral sabiti başlangıçta depolanan enerjinin sıfır olması nedeniyle sıfırdır.

Yukardaki ilişki ve enerjinin sakınımı prensibi nedeniyle “bir endüktansta akım

süreklilik gösterir” . Yani endüktansda i(t+) = i(t-)
4
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ
Soru : V gerilim kaynağı ideal ve boş bir L endüktansına t = 0 anında şekildeki gibi
bir anahtar üzerinden uygulandığında t >0 daki akımı bulunuz :

Cevap : Anahtar kapanmadan hemen önce,

iL(0-) = 0 ,
vL
ve dolayısı ile anahtar kapandıktan hemen sonra,
iL(0+) = 0,

Faraday’ın Endüktans Yasası →vL=+LdiL/dt nedeniyle

t
iL(t) = iL(0) + 1/L ∫ vL(t')dt
0
t
İL(t) = 0 + 1/L ∫ Vdt
0
iL(t) = (V/L) t
5
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ
Boş bir Endüktans herhangi bir aktif devreye t=0 anında bağlandığında :

1. i(0-)=0 olduğundan i (0+) = 0 olur ve t = 0+ anında →açık devre gibi davranır.

+ iL (0) = 0
+ +

V V V
t=0 _
_

2. t→∞ anında, devre kararlı duruma (zamanla değişmez) gelir_ :

Dolayısı ile

diL/ dt = 0

vL = + LdiL/ dt = 0 ;

kısa devre gibi davranır.

6
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ
Şarj edilmiş bir Endüktans herhangi bir devreye t=0 anında bağlandığında :

1. i(0-)= i(0+) olması gerekeceğinden, t = 0+ anında → şarj olduğu akımı ayni yönde
veren bir akım kaynağı gibi davranır.

7
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ
Endüktansların seri ve paralel bağlanması :

Seri Bağlama :

Yandaki şekilde KVY uygularsak

v = v1 + v2

= L1di /dt + L2di /dt = (L1 + L2) di/dt

= Leq(di/dt)

Leq = L1 + L2

Dolayısı ile

v1 = L1 .(di /dt)

= L1 .(v/Leq) = v. (L1 ./Leq)

8
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ

Soru : Şayet v= 10V, L1 = 18mH and L2 = 2mH ise, her bir endüktansın uçları
arasındaki v1 ve v2 gerilimleri ne kadardır ?

9
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ
Endüktansları Paralel Bağlama :
KAY : iL = i1 +i2 , bu ifadenin türevini alalım, iL
diL/dt = di1/dt + di2/dt ......... (1)

Faraday yasası → v = Ldi/dt , bunu (1) de kullanalım,

diL/dt = (vL/ L1) + (vL/ L2) = (1/L1 + 1/ L2 ) vL i2 i1

vL
L2 L1
1/Leq = 1/L1 + 1/ L2 → diL/dt = vL/ Leq → vL= Leq (diL/dt)

Burda Leq = L1 ve L2 endüktanslarının Eşdeğer endüktansıdır.

t t
iL = (1/Leq) ∫ vLdt → ∫ vLdt = iL .Leq
0 0
t
*Endüktansların başlangıçta
i1 = (1/L1) ∫ vLdt → i1 = (1/L1) (iL .Leq )= iL (Leq /L1) boş oldukları varsayılmıştır
0 10
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ
Kapasitörler
Yükler birbirinden ayrılınca elektrostatik kuvvetler ve elektrostatik enerji ortaya
çıkar.

Kapasitör, eşit miktarda (+) ve (-) yükü, aralarında

d mesafesi bulunan iki eşit ve paralel yüzeyde (A
m2) tutan bir devre elemanıdır.

• Kapasitörün plakaları üzerinde tutulan eşit fakat

ters işaretli (+ ve – ) yük miktarı q, ve

• iki plaka arasındaki gerilim vc

ise, kapasitans,

C = q / vc

dir.
11
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİg20
Akımın tanımından hareketle :

ic = dq/dt = d [Cvc] /dt

ic = Cdvc/ dt

Kapasitans birimi coulomb/volt veya farad (F)’dır.

C = εA / d = keε0A / d

burda

ε = aradaki dielektrik malzemenin permitivitesi

ke = dielektrik malzemenin göreceli permitivitesi
ε0 = boşluğun permitivitesi = 8.854 x 10-12F/m dir.
12
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ
Kapasitör’de depolanan enerji
Yüklerin ayırımı kapasitörde (bastırılmış bir yaydaki gibi) elektrostatik enerji
birikimine neden olur.

t=0 anında boş olan bir kapasitörde depolanan elektrik enerjisi kapasitöre giren
gücün entegrali alınarak bulunabilir :
t vc
We = ∫ Pc .dt = ∫vc . [Cdvc/dt] . dt
0 0
vc
= ∫ vc .C.dvc
0
= (1/2) C.vc2
Entegral sabiti başlangıçta depolanan enerjinin sıfır olması nedeniyle sıfırdır.

Yukardaki ilişki ve enerjinin sakınımı prensibi nedeniyle “bir kapasitörde voltaj

süreklilik gösterir” . Yani kapasitörde v(t+) = v(t-)
13
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ
Boş bir kapasitör herhangi bir devreye t=0 da bağlandığında :

1. vc(0-)= 0 olduğundan vc(0+)= 0 olur ve t = 0+ anında →kısa devre gibi davranır.

V vC(0) = 0
t=0

2. t→∞ anında, yani devre kararlı duruma (zamanla değişmez) geldiğinde :

ic = Cdvc/ dt = 0 olacağından açık

devre gibi davranır

14
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ
Şarj edilmiş bir kapasitör herhangi bir devreye t=0 da bağlandığında :

1. vc(0-)= vc(0+) olması gerekeceğinden, t = 0+ anında →şarj olduğu gerilimi ayni

yönde veren bir gerilim kaynağı gibi davranır.

15
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ
Kapasitörlerin seri ve paralel bağlanması
Seri Bağlama :

KVL’e göre,
t t t
v(t) = v1 + v2 = (1/C1) ∫i.dt + (1/C2) ∫i.dt = (1/C1 +1/C2)∫i.dt
0 0 0
t
1/Ceq = 1/C1 + 1/C2 → ∫i.dt = v(t).Ceq
0
t
v1 = (1/C1) ∫i.dt = v(t).Ceq /C1
0
Paralel Bağlama :

Paralel bağlı kapasatörlerin eşdeğer kapasitans değerinin de

Ceq = C1 + C2
olacağı benzer şekilde gösterilir.
16
3. DİNAMİK DA DEVRELERİ07/06/21

3.1. RL VE RC DEVRELERİNİN

BİRİNCİ-DERECE GEÇİŞ TEPKELERİ

17
3. DİNAMİK DA DEVRELERİ27.01.2022
RL VE RC DEVRELERİNİN BİRİNCİ-DERECE GEÇİŞ TEPKELERİ :
Bir adet enerji depolama elemanlı devrelere birinci-derece geçiş (transient)
devreleri adı verilir. Bu devrelerde R,L ve R,C gerilim ve akımları birinci derece
differansiyel denklemlerle ifade edilir.

Yukardaki devrede olduğu gibi, bu devreler anahtar kapanmadan önce ve

kapandıktan sonra iki farklı kararlı durumdadır.

Devre bu iki durum arasında bir geçiş süreci yaşar.

Bu süre çok kısadır ve geçiş süreci (transient) olarak bilinir.

18
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ
Bu tip devreler iki kategoride incelenir :

1. Step tepkesi; Bir gerilim veya akım kaynağının RL / RC devrelerine aniden bağlanması
halinde oluşan tepke

2. Naturel Tepke; RL / RC devrelerinin bağlı olduğu kaynaktan aniden çıkartıldığı zaman

oluşan tepke

Naturel Tepkenin iki devre formu : (a) RL devresi. (b) RC devresi.

19
3. DİNAMİK DA DEVRELERİ27.01.2022
Seri RL Devresinin Step tepkesi

t = 0 anında anahtar kapatıldıktan sonra KVL :

VL + VR + (-Vs) = O  VS 
-R  i - dt
VS - Ri dt  R   di  -R
=

di = di = dt

→
L di/dt + Ri = Vs ................ t > 0 →
L L  VS   L 
i - 
 R 
t t
İki tarafında entegrali alınırsa, ∫di / [i-(Vs/R)] = ∫(-R/L)dt y = logb(x) is
0 0
t equivalent to x = by
ln[i(t) – Vs/R] |= (-R/L)t
0
ln[[i(t) – Vs/R] / [I0 – (Vs/R]] = (-R/L)t

[i(t) – Vs/R] / [I0 – (Vs/R] = e (- R/L)t veya

i(t) = Vs/R + [I0 – (Vs/R] e (-R/L)t

20
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ

i(t) = Vs/R + [I0 – (Vs/R] e (-R/L)t

i(t) = i∞ + (i0 - i∞) e-t/T

burda,

 i∞ son (kararlı durum) akım değeri (t →∞ )

 i0 başlangıç durumu akımı (t = 0+)

 ‫ = זּ‬Zaman sabiti = L/R.

21
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ
Endüktansın başlangıç enerjisi sıfır olacağından, I0 sıfırdır ve dolayısı ile

i(t) = Vs/R – (Vs/R) e (-R/L)t → i(t) = i∞ - i∞ e-t/T

v = L di/dt = L(-R/L)(- Vs/R) e –(R/L)t = Vs e –(R/L)t,

22
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ06.10.2021
i(t) = Vs/R – (Vs/R) e (-t/T)

di/dt = Akımın değişme hızı = (-1/T)(- Vs/R) e (-t/T) = (1/T)(Vs/R) e (-t/T)

t = 0 da, di/dt = (1/T)(Vs/R)

t=0 ‘da çizilecek teğetin son akım değerini kestiği noktada zaman ekseni T zaman
sabitini verecektir.

t > 5t,olduğunda, akım son değerinin

% 99’una ulaşmış demektir.

Dolayısı ile akım ve gerilim, t > 5t

olduğunda pratik olarak son değerlerine
ulaşmış gibi kabul edilebilir.
23
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ
• Akım, anahtar kapanmadan önce t = (0-) de sıfırdır.

• Anahtar kapanır kapanmaz, t = (0+) anında → i (0+) = 0 olur, yani endüktans açık
devre haline gelecek ve akım geçmeyecektir.

• Endüktans, akımın bu sıfır değerinden t = ∞ daki son değerine (Vs/R), t zaman

sabitine bağlı olarak yavaş veya hızlı gelmesini sağlar.

• Akımın bu son değeri endüktansın kısa devre olması halinde akacak akımdır.

• L/R büyük ise geçiş süreci uzun olacaktır.

24
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ
Paralel RL Devrelerinin Naturel tepkesi ;

Anahtar uzun bir süre kapalı kaldıktan sonra t = 0 anında açılıyor.

Dolayısı ile t(0-)’da endüktans kısa devredir .

iL(0-) = iL(0+) = Is

t ≥ 0 için KVL : Ldi/dt + Ri = 0 → di/i = -(R/L)dt

İki tarafın da entegralini alırsak,

i(t) (t)
∫ di/i = - R/L ∫dt → ln [i(t)/i(0)] = -(R/L)t → i(t) = i(0) e -(R/L)t → i(t) = I0 e -(R/L)t
i(t0) t0

25
t<0 t≥0
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ

t = Zaman sabiti = L/R

i(t) = I0 e-t/ ‫זּ‬

Türevini alırsak, di/dt = (- I0) . (1/t) e-t/t ;

t =0 için di/dt = (- I0)/t

t=0 ‘da çizilecek teğetin son akım değerini kestiği

noktada zaman ekseni t zaman sabitini verecektir.

t≥0
26
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ
RL ve RC devrelerinin birinci-derece geçiş tepkeleri için GENEL
ÇÖZÜMLEME ŞEKLİ:
Birinci derece geçiş tepkeli devrelerde akım ve gerilim

dx/dt + x/‫ = זּ‬K

formatındaki bir türevsel denklemin çözümü ile elde edilir. Bu denklemde

t→∞, dx/dt = 0 ve x∞= K‫זּ‬ dir.

dx/ dt = -x/‫ זּ‬+ K = -(x-K.‫)זּ‬/ ‫ = זּ‬-(x-x∞) / ‫זּ‬

dx/ (x-x∞) = (-1/‫)זּ‬dt

x(t) t
∫dx /(x-x∞) = ∫(-1/‫)זּ‬dt → ln [(xt-x∞)/ (x0-x∞)] = (-1/‫)זּ‬t
0 0
(xt-x∞ )/ (x0 -x∞) = e –t/ ‫זּ‬

x(t) = x∞ + [x0 –x∞] e –t/ ‫זּ‬

27
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ
Seri RC devresinin step tepkesi :

Şekildeki i akımını bulalım :

Anahtar kapalı iken KVY : -Vs + vR + vc = 0 .

Bu denklemde vR = Ri koyup türev alınırsa : 0 + d(Ri)/dt + dvC/dt = 0, burdan

(R)di/dt + i/C = 0 → (RC)di/dt + i = 0

T = Zaman sabiti = RC

i(t) = i∞ + (i0 - i∞) e-t/T

i∞ = 0,

i0 = Vs/ R

i(t) = (Vs/ R) e-t/T

28
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ
i(t) = (Vs/ R) e-t/t

t=0 için di/dt = (-Vs/R)/t ;

t=0 ‘da çizilecek teğetin son akım değerini kestiği noktada zaman ekseni t zaman
sabitini verecektir.

t Vs/R
t= =RC zaman sonra son haline (0) ulaşırdı.
İ Amp

t t

29
i(t) = (Vs/ R) e-t/T
1 t 1 t V s -t / t 
Kapasitör üzerindeki gerilim, v(c t) =v c0 +  i.dt =   e .dt
C 0 C 0R 
t
1 V s 
=  R  -t  e -t /τ
=V s -V s e -t /τ

C 0

=v c∞-v c∞e -t / t

Bunu şöyle de yazabiliriz : vC(t) = vC∞ + (vC0 - vC∞) e-t/t

vC(t) , batarya gerilimine (Vs ) eşit oluncaya kadar artar (şarj olur).

30
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ

Direnç üzerindeki gerilim ise şekildeki gibi vR = i.R = Vs e (-1/RC)t olacaktır.

vs

T t
31
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİb21
RL ve RC devrelerinin birinci-derece geçiş tepkeleri için GENEL
ÇÖZÜMLEME ŞEKLİ:

i(t) = i∞ + (i0 - i∞) e-t/t veya v(t) = v∞ + (v0 - v∞) e-t/t

Burda :

• i∞ akımın (v∞ gerilimin) en son alacağı değer (steady state),

• i0 akımın (v0 gerilimin) başlangıç değeridir

• t = Zaman Sabiti.

•Zaman sabitini hesaplamak için t = RC veya t = L/R ifadelerini kullan.

32
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ
İLERİ TEKNİKLER

Bir çok direnç, tek bir endüktans veya kapasitans ihtiva eden devreler eşdeğer
devre konsept’i ile analiz edilir.

Örneğin şekil a’daki devre, şekil b’deki eşdeğer devreye indirgenir.

Örneğimizde zaman sabiti ReqC’dir.

Yük

33
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ20

Başlangıç ve Son değerler

Boş bir Kapasitör veya Endüktans herhangi bir devreye bağlandığında :

t = 0 anında (t0+)

• Kapasitörler kısa devre

V vC(0) = 0
t=0

• Endüktanslar açık +
devre
V iL (0) = 0
t=0
_
gibi davranırlar.
35
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ
t→∞ anında, yani devre uzun bir peryot sonra kararlı duruma (zamanla
değişmez) geldiğinde :

– Kapasitörler açık devre

– Endüktanslar kısa devre

gibi davranırlar

36
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ
Dolu bir Kapasitör veya Endüktans bir devreye bağlandığında :

t = 0 anında (t0+) :

– kapasitörün gerilim değeri (ilk an), onu dolduran geriliminin son değerine
eşittir.

Dolayısı ile başlangıçta kapasitör bir gerilim kaynağı gibi davranır.

37
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ

– endüktansın başlangıç akım değeri (ilk an), onu dolduran akımın son
ulaştığı değere eşittir.

Dolayısı ile başlangıçta endüktans bir akım kaynağı gibi davranır.

38
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ
Örnek : Anahtar açıldığında devredeki i akımını bulunuz ?

39
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ
Çözüm :

Zaman sabiti = RC

= 1/(1/11+1/1)x 103 x 10-5

= 11000/12 x10-5

= 9.17 ms

Anahtar kapalı iken :

• kapasitör açık devredir

• 10kΩ direnç anahtar üzerinden kısa devredir.

C üzerindeki gerilim vc = 15 V olacaktır.

40
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ
Anahtar açıldığında :

Başlangıç Devresi aşağıdaki gibidir :

iki kaynak ihtiva eden dış devreye KVY uygulanırsa

i(0+)x1000 + 15 -30 = 0 → i(0+) = 15 mA. bulunur.

41
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ
Son değerleri ihtiva eden devre aşağıdadır :

Bu devrede kapasitör açık devre haline gelmiştir.

i∞ = 30 V/12 kΩ = 2.5 mA.

Devreden geçen akım :

i = 2.5 + (15 - 2.5)e-t/9.17ms mA

i∞

42
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ11.10.21
Darbe (Pulse) Problemi
Darbe bir DA voltajı olarak ele alınır. Darbe başladığında DA gerilim başlar ve son
duruma ulaşılmadan kapanır.

43
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ
Şarj geçişleri : Kapasitörün başlangıçta şarjsız olduğunu kabul edeceğiz.
Gerilim 5v’a sıçradığında, kapasitör +5 V a doğru şarj olmaya başlar. I aralığı
süresince
 zaman sabiti T = RC = 0.25 µs,
 kapasitör geriliminin başlangıç değeri vc = 0 V, ve son değeri vc = +5 v olacaktır

Dolayısı ile I aralığı süresince kapasitör gerilimi ,

Vc(t) = 5 + (O - 5) e-tIO.25 µs = 5(1 - e-tIO.25 µs) V olacaktır.

44
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ
Deşarj Geçişleri

Darbenin başlamasından 0.5 µs sonra darbenin sonu geldiğinde kapasitörün

uçları arasında bir gerilim oluşmuş olacaktır.

Aralık II başlangıcında (t = 0.5µs) kapasitör üzerindeki gerilim,

5(1 - e-2) = 4.32 V olur.

45
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ
Ara II süresince, gerilim kaynağı kapalıdır ve kısa devre (0 volt) ile
gösterilmelidir.

 başlangıç kapasitör gerilimi 4.32 V

 son kapasitör gerilim değeri sıfır olacaktır,

 T = RC = 0.25 µs,

Ara II süresince kapasitör gerilimi :

Vc(t) = 0 + (4.32 - 0)e-t′/0.25 = 4.32 exp [-(t-0.5µs)/0.25 µs] V

Burda t' ara II nin başlangıcından itibaren gösterilen zamandır.

46
3. DİNAMİK DA DEVRELERİ

47
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ
Soru : Aşağıda gösterilen devredeki anahtar uzun bir süre kapalı kaldıktan
sonra t = 0 anında açılmaktadır.
a) i’ nin başlangıç (t=0+) değerini bulunuz.
b) Endüktansda depolanan başlangıç enerjisini bulunuz.
e) t > 0 için devrenin zaman sabiti nedir ?
d) t ≥ 0 için i(t)’nin sayısal ifadesi nedir ?
e) t < 0 için devrenin zaman sabiti nedir ?

48
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ
Cevap :

a) Req = 3 + 30x6/36 = 8 Ω, i = - (120/8)x(30x6/36)/6 = -15x5/6 = -12.5A

b) E = Li2/2 = 8x10-3X12.5x12.5/2 = 625 mJoule

c) T = L/R = 8x10-3/2 = 4mSec

d) i(t) = -12.5e-t/0.004 = -12.5e-250t

e) Req = 2 II [6+3 II30] =96/59Ω ; T= 59x8x(10-3/96) sec

49
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ
Question 3 (Nilsson sayfa 287/7.7) : Şekildeki devrede anahtar uzun bir süre a
konumunda kaldıktan sonra t=0 anında b konumuna getirilmiştir.
a) vc’nin başlangıç değeri nedir?
b) vc’nin son değeri nedir?
c) Son devrenin zaman sabiti nedir?
d) t>0 için Vc(t) nin zamanla değişiminin ifadesi nedir?
e) t>0 için i nın zamanla değişiminin ifadesi nedir?

50
 3. DİNAMİK DA DEVRELERİ
Answer :

a) vc(t=0) = -40x60/80 = -30V

b) vc = 90V

c) T= RC = 400000x0.5x 10-6 = 0.2s

d) vc(t) = 90 +(-30-90)e-5t = 90 -120e-5t

e) i(t) = 0 + [(90+30)/400000 -0]e-5t = 3/10000 e-5t = (300μA) e-5t

51