1

2 3
 Mục lụcsommaire
Commissariat général / Chỉ đạo chung : Emmanuel Cerise (Co-directeur de l’IMV, architecte-chercheur / Đồng giám
đốc IMV, kiến trúc sư-nhà nghiên cứu), Laurent Pandolfi (Chargé de mission Asie-Océan Indien à l’UAIE-Île-de-France,
urbaniste / Phụ trách khu vực Châu Á-Ấn Độ Dương, Sở Ngoại vụ và Hợp tác châu Âu Vùng Île-de-France, nhà quy hoạch)
Commissariat scientifique / Chỉ đạo khoa học : Đinh Trọng Hiếu (Ethnologue retraité du CNRS /
Nhà nghiên cứu dân tộc học tại CNRS đã nghỉ hưu), Emmanuel Poisson (Historien à l’Université Paris-Diderot /
Nhà sử học tại Đại học tổng hợp Paris-Diderot) Lời giới thiệu / Introduction générale. 9
Commanditaire / Tổ chức thực hiện : Conseil régional d’Île-de-France / Hội đồng Vùng Île-de-France,
Comité populaire de Hanoi / Ủy ban nhân dân Thành phố Hà Nội
Thể thức trình bày / Présentation 18

Mise en œuvre / Thực hiện : Institut des métiers de la ville (IMV) / Dự án hợp tác Phát triển đô thị Hà Nội –
Albert Kahn (1860-1940) / Albert Kahn (1860-1940) 20
Île-de-France (IMV), Institut français de Hanoi / Trung tâm Văn hóa Pháp tại Hà Nội
Financement / Tài trợ kinh phí : Conseil régional d’Île-de-France / Hội đồng Vùng Île-de-France, Institut français - Phần mở đầu về kỹ thuật : Phiên bản hình màu, 22
Année croisée France-Vietnam / Trung tâm Văn hóa Pháp tại Hà Nội – Chương trình Năm giao lưu Pháp-Việt, một sản phẩm sáng tạo và khắt khe
Musée Albert Kahn / Bảo tàng Albert Kahn Préambule technique : L’autochrome,
Auteurs / Các tác giả : Đinh Trọng Hiếu, Ronan Guinée, Guillaume Maylander, Emmanuel Poisson un produit innovant et exigeant
Scénographie / Dàn dựng : IMV - tpa I&A., JSC
Création graphique / Thiết kế đồ họa : IMV Léon Busy, nhà nhiếp ảnh phục vụ Kho Lưu trữ Toàn cầu 30
Tirages et infographie / In ấn và thực hiện đồ họa : Noi Pictures Léon Busy, photographe au service des Archives de la Planète
Lumière / Ánh sáng : Thierry Castiaux
Menuiserie / Gia công đồ gỗ : Thanh phong indetra Co., ltd Một vài điểm mốc về tiểu sử Léon Busy (1874-1951) 52
Léon Busy (1874-1951), quelques repères biographiques
Numérisation des plaques autochromes / Số hóa các phiên bản hình màu :
Ronan Guinée, Technicien de laboratoire, Musée départemental Albert Kahn
Phiên bản hình màu và đời sống thường ngày : 54
Crédits photographiques / Nguồn tư liệu hình ảnh : © Musée départemental Albert-Kahn / © Bảo tàng Albert-Kahn
những ngành nghề và xã hội.
Traduction / Chuyển ngữ : Đinh Trọng Hiếu, Trương Quốc Toàn Les autochromes en couleurs et la vie au quotidien :
Partenaires institutionnels / Các cơ quan đối tác métiers et société
Musée départemental Albert Kahn / Bảo tàng Albert-Kahn
Université Paris-Diderot - Sphère / Đại học tổng hợp Paris Diderot - Sphère
So sánh bốn bức hình về trang phục phụ nữ. 116
Comparaison des 4 autochromes sur l’habillement féminin
Institut français de Hanoi / Trung tâm Văn hóa Pháp tại Hà Nội
Bối cảnh tự nhiên và tín ngưỡng 120
Environnement naturel et croyances
L’Institut des Métiers de la Ville est un bureau de coopé- Dự án hợp tác Phát triển đô thị Hà Nội – Ile-de-France (IMV) là
ration décentralisée entre la Région Île-de-France et le một cơ quan hợp tác cấp địa phương giữa Hội đồng Vùng Île-
Comité Populaire de Hanoi, créé en 2001. Son action de-France và Ủy ban nhân dân Thành phố Hà Nội, được thành Môi trường tự nhiên và bối cảnh do con người biến đổi 182
est fondée sur l’apport d’expertises et le partage d’ex- lập năm 2001. IMV hoạt động trên cơ sở hỗ trợ tư vấn và chia Environnement naturel et milieu anthropisé au Viêt Nam.
périences, entre professionnels, sur des sujets liés au sẻ kinh nghiệm giữa các nhà chuyên môn về nhiều chủ đề khác
développement de Hanoi. //www.imv-hanoi.com nhau liên quan đến sự phát triển của Hà Nội. Tài liệu tham khảo / Bibliographie 186

4 Musée Albert Kahn 5

 Lời Tựa Préface
Nhân dịp 25 năm thiết lập quan
hệ hợp tác, Hội đồng Vùng Île-de-France và Ủy ban
nhân dân Thành phố Hà Nội rất hân hạnh được phối
hợp với nhau thêm một lần nữa để kỷ niệm tình hữu
nghị và quan hệ Pháp – Việt. Vì vậy, trong khuôn khổ
Năm Pháp tại Việt Nam, chúng tôi rất vui mừng giới
thiệu với công chúng Việt Nam và Pháp một cuộc
triển lãm ảnh đặc biệt, thành quả của sự phối hợp
với Bảo tàng Albert Kahn ở Boulogne-Billancourt
(Pháp) và Trung tâm văn hóa Pháp.
Cuộc triển lãm này giới thiệu hàng loạt bức hình màu
về mảnh đất và con người Hà Nội cách đây đúng 100
năm. Việc sử dụng màu sắc khiến người xem bị thu
hút và chìm đắm vào một Hà Nội thuần khiết của
những năm đầu thế kỷ 20. Không còn sự khác biệt
với thực tế vẫn thường thấy trên những bức hình đen
trắng được chụp tại Việt Nam thời kỳ đó. Những con
phố buôn bán trong khu phố cổ Hà Nội hiện ra với vẻ
đẹp trọn vẹn và sự sống động như đã từng được tôn
vinh trong các tác phẩm của các họa sĩ Việt Nam. Sự
chú ý được tập trung nhiều vào trang phục và phong
cảnh xung quanh các nhân vật để tăng thêm hiệu
ứng trong mỗi bức hình.
6 7
Chất lượng thẩm mỹ và hình ảnh như được nhân
thêm lên nhờ những giá trị lớn về lịch sử và nhân
chủng học. Đó chính là toàn bộ giá trị của cuộc triển
lãm này. Với nỗ lực tuyển chọn kỹ lưỡng và phân tích
khoa học một cách tỉ mỉ từng bức hình và các nội dung
chú thích, hai nhà nghiên cứu Đinh Trọng Hiếu và
Emmanuel Poisson đã thành công trong việc làm
nổi bật các yếu tố chủ đạo về văn hóa và lịch sử Việt
Nam.
Tập sách ảnh có lời bình này cho phép kéo dài và làm
phong phú hơn nội dung triển lãm. Đó cũng là một
bằng chứng quý giá về các mối liên hệ về con người
và văn hóa đã hình thành giữa Việt Nam và Pháp
trong suốt chiều dài lịch sử ; những mối liên hệ mà
Vùng Île-de-France và Thành phố Hà Nội đang tiếp
tục cùng nhau nỗ lực gìn giữ và duy trì lâu bền.
Nguyễn Thế Thảo
Chủ tịch Ủy ban nhân dân Thành phố Hà Nội
Jean-Paul HUCHON
Chủ tịch Hội đồng Vùng Île-de-France
A l’occasion des 25 ans de leur
coopération, la Région Île-de-France et le Comité
populaire de Hà Nội ont le plaisir de s’associer, une
fois de plus, pour célébrer l’amitié et les relations
franco-vietnamiennes. Nous sommes donc heureux,
dans le cadre des Années croisées France-Vietnam,
de pouvoir présenter aux publics vietnamiens et
français une exposition photographique inédite,
fruit d’un partenariat avec le musée Albert Kahn de
Boulogne-Billancourt et l’Institut français.
Cette exposition présente une série de clichés qui
donne à voir des photographies en couleur de Hà
Nội et de ses habitants il y a cent ans. L’utilisation de
la couleur saisit le spectateur, et le plonge, sans filtre,
dans le Hà Nội du début du vingtième siècle. Elle
annule la distance avec la réalité vietnamienne de
l’époque que créent les clichés en noir et blanc. Les
vieilles rues commerçantes de Hà Nội apparaissent
ainsi dans toute leur beauté et leur mouvement, tant
célébrés par les peintres vietnamiens. L’attention
portée aux tenues vestimentaires et aux paysages,
dans lesquels s’inscrivent les personnages, en
renforce l’effet.
Cette qualité esthétique et visuelle se double d’une
grande richesse historique et anthropologique.
C’est tout l’intérêt de cette exposition. Đinh Trọng
Hiếu et Emmanuel Poisson ont réussi, par un
judicieux travail de sélection doublée d’une analyse
scientifique minutieuse des images et des légendes,
à faire ressortir des éléments forts de la culture et de
l’histoire vietnamiennes.
Le catalogue commenté permet de prolonger
et d’enrichir l’exposition. Il est aussi un précieux
témoignage des liens humains et culturels créés
entre le Vietnam et la France tout au long de l’histoire
; liens que la Région Île-de-France et la Ville de Hà Nội
travaillent, ensemble, à entretenir et renouveler.
Jean-Paul HUCHON
Président du Conseil Régional d’Île-de-France.
Nguyen The Thao
Président du Comité Populaire de la Ville de Hà Nội

Nhân dịp « Năm Việt Nam-Pháp » một cuộc
triển lãm hình ảnh xưa được tổ chức tại Hà Nội, và
tiếp theo là ở Paris. Những hình ảnh màu này được
quản tại Bảo tàng Albert Kahn, trong Kho Lưu trữ
Toàn Cầu. Lợi ích đầu tiên của công việc này là đưa
trả lại đông đảo mọi người những bức ảnh chụp
cách đây một thế kỷ về họ. Còn gì chính đáng hơn
việc giới thiệu hình ảnh của người Việt Nam cho
người Việt Nam, cho dù đấy là những hình ảnh xa
xưa, mặc dù mọi điều kiện xã hội và chính trị đều đã
đổi thay ? Có cần phải nhấn mạnh thêm rằng : đây
là bổn phận đầu tiên của những người làm công tác
Introduction générale nghiên cứu xã hội, nhân văn ?
Từ sưu tập phiên bản hình màu1, do Léon Busy chụp,
ở « Bắc kỳ »2 thời Pháp thuộc (nhất là khoảng giữa
1914-1915), chúng tôi đã chọn lựa tất cả những bản
Lời giới thiệu thấy là hữu ích cho việc nghiên cứu Việt học, mà
không loại trừ cả tiêu chuẩn thẩm mỹ. Đương nhiên,
ưu tiên dành cho những phiên bản ghi lại đời sống
vật chất và tinh thần của người Việt thời bấy giờ.
Thoạt đầu, ngót 200 phiên bản hình màu được lọc
ra, với vài bản chụp đen trắng, cộng thêm 10 đoản
phim đen trắng, từ một sưu tập khoảng 1500 hình
đã được số hóa, và được trình bày trên máy vi tính.
Thảo luận gắt gao nhiều lần, vì gặp những khó khăn
kỹ thuật, chúng tôi đã giảm con số ấy xuống 120
phiên bản, để cuối cùng rút xuống thành 60. Vì thế,
dám xin quý vị nhận cho rằng : đây thật là tinh hoa
1. Từ « autochrome », dịch cho sát nghĩa, phải gọi là “phiên bản tự
nhiễm sắc”, song để cho dễ hiểu, chúng tôi sẽ dùng cụm từ “phiên
bản hình màu”, và xin lưu ý quý vị rằng đấy là những phiên bản
kính, thường thường khổ 9 x 12 cm, có màu như những dương
bản hình màu thịnh hành nửa cuối thế kỷ XX.
2. Những tên gọi, trừ phi là trích dẫn của tác giả thời trước, đều
được chuyển thành cách gọi hiện hành, kể cả những nơi chốn như
“Baie d’Along” (tức là Vịnh Hạ Long, tiếng Pháp hiện nay là Baie de
8 Đinh Trọng Hiếu et Emmanuel Poisson Hạ Long).
L’année France-Vietnam est l’occasion de
présenter à Hà Nội puis à Paris une exposition de
photographies anciennes conservées au Musée Al-
bert Kahn et relevant des Archives de la Planète. L’in-
térêt premier de cette manifestation est de restituer
à la population vietnamienne des images prises il y a
un siècle. Quoi de plus naturel et de plus légitime que
de montrer, aux Vietnamiens d’aujourd’hui, des pho-
tographies, les leurs, d’antan, même si les conditions
socio-politiques ont changé ? Est-il besoin de préciser
qu’une telle restitution constitue l’un des premiers
soucis d’un chercheur en sciences humaines ?
De ce fonds d’autochromes, faites par Léon Busy, au
« Tonkin », à l’époque de la colonisation française (de
1914 à 1915 notamment), nous avons extrait toute
image susceptible d’intéresser les études vietna-
miennes. Ne sont exclues de nos critères ni la dimen-
sion esthétisante des photographies, ni la portée de
témoignage visuel sur la vie matérielle, et/ou cultu-
relle au Việt Nam à cette période. Un premier choix
d’environ 200 plaques autochromes (en couleurs),
plus quelques plaques en noir et blanc, ainsi que 10
courts métrages en noir et blanc, sur un total d’envi-
ron 1500 vues numérisées, présentées sur ordinateur,
a résulté de ce travail. Non sans d’âpres discussions,
le corpus a dû par la suite être réduit à 120 puis à 60
autochromes, et ce pour des raisons techniques. C’est
dire que vous avez, devant vous, la quintessence d’un
choix réfléchi, raisonné. Sans doute certaines vues
ont été l’objet de publications antérieures, notam-
ment dans l’ouvrage Villages et villageois au Tonkin
(1986) auquel nous rendons hommage. Cependant,
9
 của những tiêu bản, phải đắn đo, gạn lọc, mới chọn
xong. Một vài phiên bản đã được sử dụng trước đây,
đặc biệt trong tập sách Làng mạc và dân làng ở Bắc
kỳ (1986) mà chúng tôi xin trân trọng nhắc tới. Tuy
nhiên, khi biên soạn vựng tập cho lần triển lãm này,
chúng tôi đã nhân đấy tìm cách trình bày mới mẻ,
và đổi hẳn lời bình luận, không những chỉnh đốn
lại một số sai sót, bổ sung những khiếm khuyết, mà
còn phân tích kỹ lưỡng theo phương pháp mới :
nhiều hình ảnh mới đã đành, mà thể thức, cách nhìn
cũng mới. Ấy cũng nhờ những bước tiến đáng kể
của ngành Việt học, với những đóng góp nghiên
cứu chuyên đề, nhờ vậy mà thư mục tham khảo có
thể vươn từ những sách xa xưa được tái bản, của
Hocquard (1892), của Henri Oger (1909), v.v., cho
đến những tác phẩm mới xuất bản gần đây, như của
Phan Cẩm Thượng (2011).
Tiếp theo, chúng tôi đã mất nhiều ngày tháng vào
việc tìm kiếm lai lịch những hình chụp, và đã khó
khăn tìm đọc những tư liệu lưu trữ, để xem xét thời
điểm, địa điểm, gốc gác những nơi chốn cũng như
nhân vật. Đành rằng, thoạt nghe Jean Bruhnes,
người điều hành Kho Lưu trữ Toàn Cầu, căn dặn
nhân viên đi chụp ảnh quay phim, có vẻ kỹ càng
lắm : « Phải làm một phiếu riêng /.../ trên ấy ghi rõ :
1) ngày tháng, và đôi khi cả giờ giấc để xem chức
năng của ánh sáng ; 2) nơi chốn (tên làng hoặc tên
nơi, hoặc tên vùng, tỷ như « gần Moukden ») ; 3) đề
tài (không nên ngại ghi rõ ý nào đã khiến bạn chọn
đề tài này, cho dù sau này sẽ không giải thích như
thế, dù sao cái ấn tượng đầu tiên vẫn nên ghi lại »3.
Nhưng ngay lần đầu gửi phiên bản hình màu, Léon
Busy chỉ kèm theo một bản sắp xếp theo ý riêng của
ông về đề tài ảnh chụp. Bản sắp xếp này chưa được
3. Hervé, Flore, 1995. « Kho Lưu trữ Toàn cầu, 1909-1931 ». Trong :
Bouloch, Nathalie (và cộng sự), Albert Kahn, thực chất của một giấc
10 mơ không tưởng. Boulogne : Bảo tàng Albert Kahn: 187-200.
la rédaction du catalogue a été pour nous l’occasion
de renouveler la présentation et le commentaire des
autochromes, de rectifier certaines erreurs et de com-
bler quelques lacunes : non nova, sed nove, non seu-
lement des images nouvelles, mais analysées sous un
jour nouveau. Entre temps, les études vietnamiennes
ont connu nombre d’avancées et nos références vont
des auteurs anciens (Dr Hocquard, 1892 ; Henri Oger,
1909) aux plus récents (Phan Cẩm Thượng, 2011).
S’en suivirent de longs mois consacrés à l’identifica-
tion des clichés, grâce au difficile dépouillement d’ar-
chives. Il s’agissait de retrouver la localisation précise,
dans l’espace et dans le temps, des lieux et des gens.
Certes, Jean Brunhes, maître d’œuvre des Archives
de la Planète, avait demandé à ses opérateurs, « pour
tout cliché soit ordinaire, soit autochrome, soit ciné-
matographique », de « faire une fiche indépendante
[…] portant avec exactitude les trois indications sui-
vantes : 1) la date (jour et mois, et s’il y a lieu, pour cer-
tains effets de lumière, l’heure) ; 2) le lieu (indication
du nom de village ou du point en question et aussi
indication de la région, par exemple : « environs de
Moukden »)1 ; 3) le sujet (ne pas craindre de dévelop-
per l’idée qui vous a fait choisir tel ou tel sujet, même
si votre interprétation est plus tard regardée comme
inexacte, il sera très utile que vous ayez noté votre
impression première) ». Dès son premier dépôt de
plaques à Boulogne, Busy joignit à la méthodologie
du géographe un plan propre à lui pour le classement
thématique de ses clichés, dont l’analyse reste à faire
et non à accepter tel que. Il ressort pourtant de cette
démarche que le photographe n’a pas pleinement sa-
tisfait aux consignes très précises qu’avait formulées
le scientifique pour l’identification des autochromes.
1. Hervé, Flore, 1995. « Les Archives de la Planètes, 1909-1931 ». In :
Boulouch, Nathalie (et al.), Albert Kahn, réalités d’une utopie. Boulo-
gne : musée Albert Kahn : 187-200.
phân tích kỹ càng, nên không thể cứ thế chấp nhận.
Xử sự như vậy nên nhà nhiếp ảnh đương nhiên bất
chấp những phép tắc khoa học được đưa ra để nhận
diện một bức hình. Một phiên bản, hoặc một đoản
phim, mà không được chú thích kỹ lưỡng, sẽ mất đi
một phần giá trị. Ít nhất, qua việc này, nên nhớ : khi
tìm đọc ghi chú do Léon Busy để lại, chỉ thấy được
đôi dòng không những ngắn ngủi, mà còn khá
phỏng chừng4.
Nếu ta có thể xắp xếp những phiên bản trong tuyển
tập này vào ba thể loại mà giáo sư Bruhnes đã vạch
ra làm chỉ thị thao tác cho những nhiếp ảnh viên5,
thì ngược lại, nhìn chung toàn sưu tập của Léon
Busy, sẽ thấy nhiều hình ảnh trùng lập nhau, thậm
chí đen ngòm không thấy gì6. Chóng lắm, Léon Busy
đã có một thái độ biệt lập : công việc ông làm trong
khuôn khổ của Kho Lưu trữ Toàn Cầu chỉ là một việc
song song với những công tác chính quy khác ở Bắc
4. Thí dụ, về đoản phim nhan là « Lễ hội Phật giáo Làm-Chay »
(AI12889) và về những ghi chú không gian khác nhau, nhân viên
Bảo tàng Albert Kahn đã chú thích như sau : « Có hai thời điểm, hai
nơi chốn khác nhau. Phải chăng là cùng một dịp lễ ? Mồng 7 tháng
8 hay mồng 7 tháng 9 ? ». Tập ảnh Bắc kỳ, « Chú thích mô tả ».
5. Bruhnes ra chỉ thị thao tác như sau: những hình ảnh phải được
tập trung vào 3 nhóm. « Nhóm thứ nhất: Những sự việc trong
khu vực đất đai không sản xuất : a) nhà b) đường; Nhóm thứ hai:
Những sự việc chinh phục thực vật và thú vật: c) thú vật được
thuần dưỡng; d) đồng ruộng et vườn tược; Nhóm thứ ba: Những
sự việc kinh té phá hoại: e) những hủy hoại thực vật và thú vật, f )
những khai thác khoáng vật ». Đây là cách phân loại trong sách
Những nguyên tắc Địa lý nhân văn nước Pháp (1912) đưa ra cách
nhìn của nhà địa lý Bruhnes. Ông cho rằng những sinh hoạt của
con người thường để lại dấu vết trên mặt đất có thể « thấy được
bằng mắt, hiện ra rõ ràng, và đo đạc được ». Những sinh hoạt này
đáp lại nhu cầu cơ bản của con người: có nơi trú ngụ để nghỉ ngơi,
để ăn, để mặc. Quan điểm này bị môn đệ của Vidal de la Blache
công kích, tuy nhiên cách suy nghĩ như vậy, nhấn mạnh vào khía
cạnh văn hóa và lịch sử trên dấu vết vật chất con người, sau này
vẫn còn tác dụng vào tư duy của nhóm nghiên cứu Sử biên niên
(Ecole des annales).
6. Đấy là trường hợp loạt phiên bản từ số A10316 đến A10339 (24
tấm) chụp các phụ nữ trong tư thế na ná nhau, hoặc những ảnh
đen thui về hang động ở Hạ Long. Tính sơ qua, chỉ riêng về đề tài
Hạ Long, đã thấy 84 phiên bản, vượt xa những đề tài khác.
Une image, voire un film, dépourvue de légende,
perd ainsi une partie de sa valeur. Le moins que l’on
puisse dire est que le chercheur reste sur sa faim à la
simple lecture des légendes d’époque qui, en bien
des cas, frappent par leur caractère lapidaire et ap-
proximatif 2.
Si les autochromes de notre corpus peuvent être aisé-
ment ventilées dans les trois catégories correspon-
dant aux directives de prises de vue que Brunhes avait
données à ses opérateurs3, il n’en est pas de même
de bon nombre d’autres plaques, souvent répétitives
voire illisibles4. Il s’avère que, très vite, Léon Busy allait
adopter une attitude assez indépendante : son em-
ploi aux Archives de la Planète, qu’il occupe parallèle-
ment à ses fonctions officielles au Tonkin, lui a permis
de multiplier, sans restriction aucune, ses prises de
vues, et ce, malgré le coût de plus en plus lourd des
2. Ainsi, à propos du court-métrage « Cérémonie bouddhique du
Làm-Chay » (AI12889), et de ses dates différentes, voir la remarque
du personnel d’Albert Kahn : « Il y a deux moments, deux endroits
différents. S’agit-il de la même cérémonie? 7 août-7 septembre
1921? ». Album Tonkin, « Description remarque ».
3. Bruhnes demandait à ses opérateurs de ventiler leurs prises de
vue selon 3 groupes : « 1er groupe : faits d’occupation improducti-
ve du sol : a) maisons b) chemins ; 2e groupe : faits de conquête vé-
gétale et animale : c) animaux domestiques ; d) champs et jardins ;
3e groupe : faits d’économie destructive : e) dévastations végé-
tales et animales f ) exploitations minérales ». Cette classification
déployée dans les Principes de géographie humaine de la Frances
(1912) procède de la conception brunhienne de la géographie : les
faits humains se traduisent sur la surface du sol « d’une manière
visible, matérielle, mesurable » et correspondent à la satisfaction
des trois besoins fondamentaux de l’espèce humaine : la nécessité
de s’abriter pour dormir, de se nourrir, de se vêtir. Critiquée par les
disciples de Vidal de la Blache, une telle approche, qui privilégie
les œuvres matérielles de l’homme dans leur dimension culturelle
et historique, irriguera néanmoins la réflexion des historiens de
l’École des annales.
4. C’est le cas des autochromes A10316 à A10339 (soit 24 plaques),
entre autres, ou des autochromes relatives aux grottes de la baie
de Hạ Long, trop sombres. Une estimation rapide fait ressortir 84
plaques sur ce lieu, soit infiniment plus que sur n’importe quel
autre sujet. 11
 kỳ, nhưng công việc ấy giúp ông tha hồ sử dụng
phiên bản hình màu, mặc dù giá cả của những thứ
này càng ngày càng cao, và trong khi « Thế chiến
1914-1918 » khởi đầu khiến một số trang thiết bị trở
nên khan hiếm7. Tuy nhiên, chuyện này sẽ chỉ thuộc
phạm vi « mâu thuẫn nội bộ » giữa một nhân viên
và ban điều hành Kho Lưu trữ Toàn Cầu đã không
mấy chặt chẽ, nếu chúng ta không bắt gặp những
chú thích khá lạ kỳ, được ghi lại trong phần « thuyết
minh biên bản sưu tập » tại viện Bảo tàng Albert
Kahn. Chẳng hạn, một người chụp ảnh lão thành
như Léon Busy mà viết : « [Bức hình này] cùng một
địa điểm, chụp ngược sáng » trong khi ai nấy thấy
ánh sáng chiếu từ đằng trước, chênh chếch một bên
(A7626). Một người đã từng sống nhiều năm ở Bắc
Việt như thế mà nhìn cây gạo hóa thành « cây đa
to » (A6707). Lần lượt, chúng tôi đã điểm ra những
sơ sót ấy, không vì ác ý với ông, mà vì tính chính xác
khoa học, tránh những sai lầm cứ thế phổ biến. Tỷ
dụ, ông ghi chú : « Những người bán câu đối » bên lề
bức hình chụp một nhà nho đang cặm cụi viết chữ
thánh hiền (A5541). Ông ghi « Hàng quán cà-phê
giữa cánh đồng » mà không chua thêm gì khác (xem
ảnh A6653), trong khi đây là túp lều hàng quán đặc
thù của nông thôn xưa ! « Đồ chơi trẻ em bằng màng
ruột bò... » chỉ là đồ chơi làm bằng giấy dầu (A7371,
A7374, A7375), v.v.
Thử hỏi : thế thì những hình ảnh do Léon Busy chụp
còn giá trị gì ? - Vẫn còn ! Đầu tiên là giá trị khoa học
không thể chối cãi được, nhưng chỉ giới hạn vào một
7. Xem chú thích số 8, trang 35.
8. Rất nhiều hình ông chụp về phụ nữ (người Việt, hoặc những
người lai Nhật) có những kiểu dáng không tự nhiên, hoặc lộ ra thái
độ vô lễ đối với họ. Đấy là vấn đề, không những chỉ vì số lượng :
cách đứng khoèo chân của một phụ nữ Việt Nam (A10316), hình
chụp khỏa thân bên Vịnh Hạ Long (A10370), hình chụp một thiếu
nữ mặc yếm đang lè lưỡi để thấy vết quết trầu (A36005) trong
cả những bức hình đen trắng, v.v., đấy là thái độ bất nhã hay vì
12 nghiệp vụ « dân tộc học » ?
plaques autochromes, alors même que débutaient
les restrictions dues à la guerre de 1914-19185. Néan-
moins ceci n’aurait relevé que d’une contradiction in-
terne entre la direction des Archives de la Planète, as-
sez laxiste, et l’un de ses opérateurs et n’aurait pas eu
d’incidence sur notre travail, si certaines annotations
étranges de Léon Busy, consignées dans les « légen-
des d’inventaire », au musée Albert Kahn, n’étaient
apparues. Entre autres exemples : ce photographe
chevronné mentionnait un « contre-jour » à propos
d’un cliché sur lequel on distingue nettement un
éclairage de face et légèrement latéral (A7626). Cet
habitué de la terre tonkinoise désignait comme un
« grand banian » un arbre qui, de toute évidence, était
plutôt un faux-kapokier (A6707). Nous avons signalé,
au fur et à mesure de nos commentaires les menues
erreurs de Léon Busy, non par malveillance mais par
souci d’exactitude : les « Marchands de sentences »
(A5541) sont en fait un lettré traçant sa calligraphie ;
l’autochrome « Un café-restaurant en pleine campa-
gne » (A6653) est dépourvue de commentaire ; les
« Jouets d’enfants en baudruche... » (A7371, A7374,
A7375) sont en réalité en papier huilé, etc.
Dès lors, quelle valeur accorder aux photographies
faites par Léon Busy ? En premier lieu, un intérêt scien-
tifique indéniable, mais pour une partie restreinte de
6
sa production . Ensuite, l’aspect contradictoire du
témoignage « involontaire » de ses images. Polytech-
nicien, Léon Busy aurait pu expliciter ses clichés, leur
intérêt multiple, — il en avait les moyens intellectuels
5. Voir à ce propos la note n°8, page 35.
6. Ses trop nombreux clichés de femmes (Vietnamiennes, métis-
ses japonaises), dans des attitudes composées, et parfois irres-
pectueuses, posent problème, non seulement au point de vue
du nombre. Pire, il faisait souvent prendre des poses bizarres aux
jeunes congaïes (A10316), parfois nues (A10370), voire leur faisait
tirer la langue pour montrer l’effet de la chique du bétel (A36005),
même quand le cliché est en noir-blanc : inélégance ou souci
d’« ethnographe » ?
số ảnh, trong cả loạt sản phẩm của ông8. Sau nữa là
vì chúng nêu rõ tính trái ngược trong chứng từ ông
để lại, có vẻ như « ngoài ý muốn », thậm chí ngẫu
nhiên. Tốt nghiệp trường Bách khoa, lẽ ra ông thừa
khả năng trí tuệ để ghi rõ đề tài ảnh ông chụp, nói lên
cái súc tích của chúng. Ngược lại, chúng ta chỉ đọc
được vài lời khô khan, thiếu sót, thậm chí sai. Về sau,
ông sẽ làm việc với cơ quan tuyên truyền bằng hình
ảnh ở Đông Dương9, nhưng chúng tôi không ưu tiên
trách ông chuyện này, vì thấy rõ cái « trái khoáy » :
thay vì đi quảng cáo cho « công lao soi sáng » của
chế độ thực dân Pháp, thì những hình ảnh đẹp nhất
của ông lại tình cờ giúp chúng ta thấy một đất nước
Việt Nam bình tĩnh, đầy khoảng cách với tình trạng
một xứ bị trị. Người lão nông ngồi hưởng thú nhàn
giữa sân phơi thóc, đang mãn nguyện với thành
quả nhờ đôi bàn tay của chính mình, chứ không vì
bổng lộc từ đâu ban xuống (A5277). Hàng cổ thụ um
tùm, cũng như những con đường đất ven làng đang
khoe vẻ đẹp, không cần nhờ bọn chủ đồn điền đến
giúp khai hoang. Mỗi cụ già đều có dáng vẻ của hiền
nhân, và khuôn mặt của trẻ thơ đầy tươi sáng, khác
với mặt bọn nô lệ. Ngay ông lão hành khất mù, đang
chắp tay vái khách xin độ nhật, (mà phải ngưng sựng
để nhà nhiếp ảnh có thể chụp khỏi bị rung) : trông
người sao giống một vị La hán ! Vì những lý do như
thế mà chúng tôi, một nhà nghiên cứu sử, một người
làm nghề dân tộc học, hai người phỉ sức chú thích
những hình ảnh này, vừa chú thích vừa thận trọng,
quan sát thật kỹ lưỡng, đắn đo suy xét, và dựa vào tư
liệu cả cũ lẫn mới để cân nhắc. Cảnh quan hiện ra, súc
tích. Những bức chân dung, những cảnh sinh hoạt do
Léon Busy chụp, vụt sống dậy, lần đầu tiên với ánh
sáng màu sắc như trong thực tế, một thực tế tuy đã
quá vãng mà vẫn luôn đầy hứng khởi. Ấy là niềm vui
9. Dưới sự điều khiển của cựu công sứ Eckert.
—, au lieu de se contenter d’un commentaire laco-
nique, incomplet, peu précis, voire erroné. Plus tard,
il va travailler pour la propagande en images en In-
dochine7 , ce dont nous ne lui faisons pas d’emblée
grief : paradoxalement, ses plus beaux clichés n’ont
pas fixé des aspects de l’« œuvre civilisatrice » de la
colonisation française, ils nous donnent à voir un Việt
Nam dont les occupations restent sereines et, de tou-
te façon, étrangères à sa situation de pays colonisé. La
plénitude que goûte un vieux paysan assis au milieu
de sa récolte de paddy est le prix du labeur acquis
de ses propres mains (A5277), et non due à quelque
prébende. Les grands et vénérables arbres, de même
que des chemins de terre alentours des villages, n’ont
pas attendu l’arrivée des planteurs pour dévoiler leur
beauté. Les vieillards ont des allures de sages, et la
jeunesse souvent a ce visage d’éveil que n’ont pas
les esclaves. Même le mendiant dans son geste d’im-
ploration profonde (et figée pour les commodités de
l’autochromie) a des allures d’arhat en prière ! Notre
passion d’historien et d’ethnologue dans le commen-
taire des autochromes ne nous a pas pour autant
dispensé d’une observation attentive et lucide, ainsi
que de l’éclairage d’une documentation renouvelée.
Toute la richesse de ces paysages, ces portraits, ces
scènes fixées par Léon Busy sur la vie quotidienne,
s’est peu à peu dévoilée. Une découverte d’autant
plus exaltante que pour la première fois ces images
s’habillent de lumières et de couleurs telles qu’elles
apparaissaient dans la réalité. C’est un plaisir que de
vous faire découvrir, avec nous, cette beauté et cette
profusion.
Certes, Léon Busy a eu d’illustres devanciers : Char-
les-Edouard Hocquard, Pierre Dieulefils, et surtout
7. Avec, à sa direction, l’ex-résident supérieur Eckert. 13
 thích chúng tôi muốn chia sẻ cùng quý vị.
Trên thực tế, đã có những nhà nhiếp ảnh đi trước
Léon Busy ở Việt Nam : Charles-Edouard Hocquard,
Pierre Dieulefils, và nhất là Firmin-André Salles,
người đã có những bức ảnh « chụp nhanh », vì kính
phim ông dùng nhạy hơn kính phim khi Hocquard
mới đến Bắc kỳ (1884). Hocquard, bác sĩ quân y còn
là nhà nhiếp ảnh nghiệp dư, ông với Salles dùng
kính ảnh tuy độ nhạy khác nhau, nhưng vẫn phải
đứng chờ sau máy. Ảnh hai người này chụp, do vậy,
không phải là thứ ảnh chụp lén, nhưng cả hai không
bắt ai phải uốn éo trước ống kính, cả hai đều có thái
độ thật kính trọng đối với người được chụp ảnh. Đấy
là một thái độ chúng ta nên để ý. Tuy thế, nhưng
Léon Busy là người đầu tiên đã ghi lại hình màu, nhờ
phát minh của anh em gia đình Lumière. Phiên bản
của Léon Busy buộc ta chú ý vì trình độ mỹ thuật
cao. Ông chọn vị trí cẩn thận, khung rất đúng cỡ, tìm
tư thế cho nhân vật, dùng ánh sáng thật khéo léo,
cho nên ảnh của ông gần giống một tác phẩm nghệ
thuật, báo hiệu cho những thành tựu hội họa sau
này của các Trường Mỹ thuật vào thập niên 1930.
Nhưng không phải vì thế mà ông đã ghi lại một
đất nước Việt Nam sơ cứng, nệ cổ, bằng cớ là ông
đi chụp những nhân vật thời thượng và những loại
kiến trúc hỗn tạp (A35994). Mặt khác, màu sắc khiến
bức hình của ông có một tầm cỡ khác, không kém
quan trọng. Đó là tính chính xác. Nó giúp chúng ta
biết áo quần màu gì. Đồ chơi của trẻ em, dù tầm
thường thế nào, cũng khoe sắc óng ánh. Cây cối đến
mùa ra hoa cũng mang vẻ khác nhau... Phiên bản
hình màu do Léon Busy chụp 30 năm sau khi miền
Bắc Việt Nam bị đánh chiếm, cho ta thấy cái không
gian Hà Nội và vùng lân cận, lúc ấy còn chưa bị chế
14
Firmin-André Salles dont les vues « instantanées »
ont été rendues possibles grâce aux améliorations
techniques des plaques photographiques, beaucoup
plus sensibles qu’à l’époque de la conquête du Ton-
kin (1884), avec Hocquard, médecin militaire et pho-
tographe à ses heures perdues. Hocquard et Salles
utilisaient des plaques qui nécessitaient également
une pose, elles seront plus rapides pour Salles certes,
mais ni l’un ni l’autre n’avaient « dérobé » leurs pho-
tographies. En outre, ils ne faisaient pas « poser » leurs
modèles, et adoptaient une attitude respectueuse à
leur égard, ce qui, à nos yeux, est de la plus grande
importance. Toutefois Busy est le premier à réaliser
des vues en couleurs grâce à la découverte des frères
Lumière. Ses photographies frappent par leur qualité
esthétique. Un véritable travail de cadrage, de pose,
un savant usage des jeux de lumières font de lui un
créateur. Certains de ses clichés sont de véritables
œuvres d’art et annoncent les futurs travaux des
Ecoles d’Art vers 1930. Pour autant son travail n’a pas
pour visée de restituer un Việt Nam éternel, figé, tra-
ditionnel. En témoigne son intérêt pour les nouvelles
élites et pour certaines formes d’architecture hybride
(A35994). En outre, la couleur donne à cette icono-
graphie une autre dimension, non moins importan-
te : la précision. Ainsi, connaît-on les coloris des vê-
tements, le chatoiement de simples jouets d’enfant,
voire les teintes des arbres à la saison des fleurs... Les
autochromes de Léon Busy dévoilent, plus de trente
ans après la conquête du Tonkin, un espace formé de
Hà Nội et ses territoires, qui n’a pas encore connu les
bouleversements dus à la colonisation française, aux
guerres dévastatrices, aux changements socio-politi-
ques qui s’ensuivirent, ou tout simplement et surtout
à l’urbanisation. Faute de cette jonction par l’image,
độ thực dân Pháp làm hoàn toàn xáo trộn, hoặc bị
tàn phá do chiến tranh, với bao biến đổi chính trị,
xã hội, có khi giản đơn chỉ vì đã canh tân trong quy
hoạch đô thị hóa. Thiếu sự tiếp giáp nhau bằng hình
ảnh, rất nhiều khả năng thế hệ hiện đại, dù là người
Việt hay người Pháp, sẽ hoàn toàn xa lạ với cái không
gian ấy. Đóng góp của Léon Busy càng đáng quý
bởi vì, cho đến đầu thế kỷ XX, Việt Nam vốn không
nhiều dữ kiện hình ảnh về đời sống thường ngày và
về môi trường, mặc dù đã có những nhà nhiếp ảnh
đến trước Léon Busy, nhưng tư liệu họ để lại chưa
được sử dụng và khai thác đúng mức.
Tóm tắt tiểu sử Léon Busy sẽ có mặt trong vựng tập
này, nhờ công sưu tầm của ông Guillaume Maylan-
der, nhân viên sưu tầm tư liệu và hình ảnh. Chúng
tôi cũng đã mời ông Ronan Guinée viết một bài
chuyên khảo về hiện tượng « tự nhiễm sắc » và việc
sử dụng phiên bản kính để chụp ảnh màu. Ông Ro-
nan Guinée, nhân viên Bảo tàng Albert Kahn, chính
là chuyên gia số hóa các phiên bản để chúng ta được
xem trong vựng tập và trong cuộc triển lãm này.
Tuy nhiên, sẽ có khiếm khuyết lớn nếu, trong lời tựa,
chúng tôi không nhắc đến người đã có sáng kiến lập ra
Kho Lưu trữ Toàn cầu : Albert Kahn (1860-1940). Nhờ
Albert Kahn mà những phiên bản hình màu này đến
với chúng ta trong một sắc thái đặc biệt, với cái sáng
tươi của một tư duy đầy ảo vọng, thường gọi là « không
tưởng » (utopie), bằng không đấy sẽ chỉ là những hình
ảnh khéo chụp, với ánh sáng khéo, với màu sắc khéo,
khéo sắp đặt, khéo chiếm hữu. Một người như Albert
Kahn đáng để chúng ta biết đến. Như đã thấy, thật
may mắn khi những chứng từ của Léon Busy thường
thường « ngoài ý muốn », vì thế chúng trung thực hơn
cet espace risquait de devenir totalement étranger
aux Vietnamiens et aux Français de nos jours. La
contribution de Busy est d’autant plus précieuse que
le Việt Nam est resté jusqu’au début du XXe siècle
pauvre en représentations iconographiques sur la vie
quotidienne et l’environnement, ce, malgré l’apport
des premiers photographes, dont les travaux n’ont
pas encore été valorisés ou exploités à leur juste me-
sure.
Une biographie de Léon Busy, due aux recherches de
Guillaume Maylander, documentaliste-iconographe,
est incluse dans notre Catalogue. De même, Ronan
Guinée, collaborateur du Musée Albert Kahn, a écrit
un article technique sur l’apport de l’autochromie.
Néanmoins, notre dette sera vraiment incomplète si
l’initiateur du projet des Archives de la Planète était
absent de ce texte : Albert Kahn (1860-1940), celui
sans qui ces autochromes n’auraient pu voir le jour,
ou nous seraient parvenu par un autre canal, sous un
autre angle, sans cette utopie rayonnante, qui déjà
procède d’une autre lumière que le simple éclairage,
et dont les couleurs ne sont obscurcies par aucune
velléité prédatrice. C’est cela aussi l’importance et la
place d’Albert Kahn au Việt Nam. Il est bon que le té-
moignage du photographe Léon Busy ait été involon-
taire, presque « malgré lui », dirons-nous. Albert Kahn,
en revanche, œuvre sciemment pour le bien, avec hu-
milité peut-être comme il sied au personnage, effacé,
8
mais en pleine connaissance de cause .
D’Albert Kahn banquier, qui réussissait en bourse, la
postérité gardera le souvenir d’un homme désinté-
ressé, que préoccupait le sort du monde. Le 10 Février
8. Le lecteur trouvera une biographie d’Albert Kahn sur le site du
Musée qui porte son nom http://albert-kahn.hauts-de-seine.net/
albert-kahn/biographie/ 15
 là ý đồ thật. Còn Albert Kahn, ông lại làm những việc
tốt đẹp một cách cố ý, tuy rất khiêm nhường, hợp với
cung cách của ông, ít phô trương mà thực tình10.
Về Albert Kahn, chủ ngân hàng, người đã thành công
trong cách mua bán chứng khoán, hậu thế lại ghi
nhớ như một nhân vật vô vụ lợi, luôn luôn nặng ưu
tư về số phận của thế giới mai sau. Mồng 10 tháng
Hai 1887, ông viết gửi triết gia Henri Bergson11 một
bức thư « cầu cứu tinh thần »12 : « Về chuyện kinh
doanh tôi khá thành công, nhưng thưa ông, đấy lại
không phải sở nguyện của tôi [...] ». Lịch sử không
chứng minh cho cách nhìn của ông là đúng, vì quá
lý tưởng (trong khi chiến tranh lại còn nhiều nguyên
do khác), nhưng khó mà phủ nhận được tấm lòng
ông trung thực. Albert Kahn, người thành công
trong kinh doanh tài chính, cũng là người đem tiền
của đầu tư vào chuyện mong cứu vãn hoà bình thế
giới và mong cứu vãn di sản văn hóa của nhân loại.
Ông chọn con đường mang sắc thái duy lý : giúp
cho nhân loại hiểu biết nhau hơn (khi ấy, sẽ hết
chiến tranh), bằng cách cấp những « học bổng vòng
quanh thế giới » cho các nhà giáo. Những vị này
phải đi khám phá một vùng đất tùy họ lựa chọn, mọi
kinh phí do ông tài trợ, sau đấy họ sẽ đối chiếu kinh
nghiệm với những nhà trí thức lừng danh. Một số
những người được học bổng như thế, thuộc nhiều
quốc tịch khác nhau, sau này đã cùng ngồi để toan
tính lập Hội đồng các Quốc gia13, xem vậy thì những
ý đồ « không tưởng » cũng đã đem đến vài kết quả
hay hay. Còn ý đồ khác của ông là thành lập một Kho
10. Độc giả có thể tìm đọc trên Mạng tiểu sử của Albert Kahn,
xin vào trạm của viện Bảo tàng mang tên ông Quán ăn giữa cánh
đồng : http://albert-kahn.hauts-de-seine.net/albert-kahn/biogra-
phie/
11. Năm 1922, Bergson trở thành chủ tịch của Ủy ban Quốc tế
Hợp tác Trí tuệ (CIC) tiền thân của UNESCO sau này.
12. Đây là cách gọi của chúng tôi.
16 13. Tức là SDN (« Société des Nations ») tiền thân của Liên Hiệp
Quốc.
1887, il écrivait au philosophe Henri Bergson9 une let-
tre de sollicitation spirituelle10 : « Cela va assez bien
en ce qui concerne les affaires mais, vous le savez, ce
n’est pas mon idéal (...) ». Si l’histoire a donné tort à
certaines vues idéalistes d’Albert Kahn, il ne saurait
pour autant être question de minimiser la force de
ses convictions. Donc, Albert Kahn financier ayant
bien réussi, investissait ses biens dans l’œuvre de sau-
vegarde de la paix et du patrimoine culturel du mon-
de. Il pensait y arriver d’une manière intellectualiste,
d’une part en favorisant la compréhension mutuelle
entre les peuples, en offrant des « bourses autour du
monde » à de futurs enseignants. Ceux-ci devaient
aller à la découverte d’une région de leur choix, tous
frais assumés par notre banquier, puis confronter
leurs expériences avec des sommités intellectuelles
de l’époque ; certains d’entre eux, souvent de na-
tionalité étrangère, constitueront les premiers fon-
dateurs de la Société des Nations, l’utopie ayant fait
son chemin... D’autre part, conscient que son époque
sera celle d’une mutation accélérée des sociétés tra-
ditionnelles, il va créer les Archives de la Planète pour
sauvegarder, sous forme de photographies, en noir et
blanc, en couleurs (plaques autochromes), et de films,
les différents us et coutumes des peuples du monde.
Le krach boursier de 1929 sera fatal à sa fortune, sans
qu’Albert Kahn ait le temps d’assurer la pérennité de
ses fondations. L’homme meurt, ruiné, à 80 ans. Mais
il nous plaît de croire que son idée demeure, et que sa
vision d’un monde en paix grâce à la compréhension
réciproque lui survivra. L’essentiel est là.
Que le cadre offert par les Archives de la Planète ait
permis à Léon Busy de satisfaire sa passion d’auto-
9. En 1922, Bergson deviendra président de la Commission In-
ternationale de Coopération Intellectuelle (CICI), à l’origine de
l’UNESCO, (sources : site du musée Albert Kahn).
10. L’expression est de notre cru.
Lưu trữ Toàn cầu, hầu cứu vãn những tập tục dân
gian toàn thế giới, bằng hình ảnh đen trắng, bằng
hình màu (dùng phiên bản tự nhiễm sắc), và bằng
băng phim. Vì ông quan niệm rằng thời cuộc bấy giờ
đang chuyển biến rất nhanh, khiến những xã hội cổ
truyền sẽ mai một. Nhưng khủng hoảng tiền tệ năm
1929 đã làm ông phá sản khi ông chưa kịp trang bị
kinh tài cho những tổ chức đã lập ra. Sạt nghiệp, ông
mất đi vào tuổi 80. Tuy vậy, những ước mơ một thế
giới hoà bình, nơi ấy con người hiểu biết lẫn nhau và
tôn trọng nhau, vẫn là những ý đẹp, không lỗi thời.
Đấy là điều chính.
Còn nếu như khuôn khổ của Kho Lưu trữ Toàn cầu đã
giúp Léon Busy toại nguyện sở thích chụp ảnh màu
(để chỉ nhắc đến khía cạnh nghề nghiệp ấy thôi),
thiết tưởng việc này cũng chẳng làm vẩn đục được
cái lý tưởng kia. Giới thiệu 60 phiên bản hình màu do
Léon Busy chụp, đa phần vào thời gian ông cộng tác
với Kho Lưu trữ Toàn cầu, chúng tôi muốn cùng nhớ
lại cái sáng kiến đẹp đẽ của Albert Kahn. Rút cuộc,
nếu chúng ta kiểm điểm kỹ những di tích Léon Busy
đã chụp ảnh, những sinh hoạt thường ngày ông đã
ghi lại, sẽ thấy : rất ít sự kiện đã vĩnh viễn mất đi. Đền
đài, di tích vẫn còn đó, những phố phường Hà Nội
còn đó, trừ những địa điểm không được ghi chú rõ
ràng ! Về phần những cảnh sinh hoạt, cũng thế, kể cả
những tập tục, tín ngưỡng, tưởng đã đi vào dĩ vãng.
Giá trị ảnh màu của ông thực ra không phải là vì đã
ghi lại những gì không còn nữa trong di sản văn hóa,
mà chính là đã chứng minh cho một sự tiếp nối hiển
nhiên, sau một thế kỷ đầy xáo trộn, của không biết
bao nhiêu sắc thái rất Việt Nam.
chromiste (pour ne parler que de cela) n’obscurcit
en rien cet idéal. En présentant ces 60 autochromes,
effectuées par Léon Busy, en majorité quand il était
au service des Archives de la Planète, ayons à l’esprit
cette belle initiative d’Albert Kahn. Au demeurant,
l’examen des monuments sur ses autochromes, ainsi
que les nombreuses activités humaines que Busy a
fixées sur ses plaques, tend à montrer que rien ou
presque n’a totalement disparu : presque tous les édi-
fices cités (et les rues) ont survécu, sauf ceux dont on
n’a pu trouver la trace, faute de précisions suffisantes.
De même, la plupart des scènes de la vie, idem pour
les pratiques religieuses... La valeur des autochromes
de Léon Busy ne réside pas tant dans la sauvegarde
d’un patrimoine voué à une disparition certaine que
dans la mise en évidence, sur la terre vietnamienne,
un siècle plus tard, de la permanence de bon nombre
de pratiques.
C’est dans cet esprit que nous vous invitons à regar-
der ces belles images, d’un œil neuf.
Trong tinh thần ấy, dám xin quý vị ngắm xem những
bức ảnh này, với một cái nhìn mới mẻ.
17
 Thể thức trình bày Mỗi phiên bản hình màu đều kèm theo một bài
bình luận khá đầy đủ, bằng tiếng Việt và bằng tiếng Pháp, dài ngắn như nhau, ngoại trừ một vài chú thích. Cũng
thế, tên gọi mỗi phiên bản đều được ghi bằng hai thứ tiếng. Để truy tìm tên gốc mà nhà nhiếp ảnh thoạt đầu đã ghi
(tức là ghi chú của Léon Busy), chúng tôi cũng chép lại y nguyên « thuyết minh biên bản sưu tập », cùng ngày tháng
và số kiểm kê.
Présentation Chaque autochrome sera accompagnée d’un substantiel
commentaire en français et en vietnamien, d’une rigoureuse parité, à l’exception de quelques notes. De la même
manière, une légende sera rédigée dans ces deux langues. Pour pouvoir reconnaître le titre (ou la légende) d’origine,
indiqué par le photographe, en l’occurrence Léon Busy, nous mentionnons également la « légende d’inventaire »
dans sa graphie d’origine, avec indication de la date et du numéro d’inventaire.

18 19
 Albert Kahn sinh năm 1860 tại vùng Alsace
trong một gia đình tương đối khá giả. Khi chuyển đến
sống ở Paris năm 16 tuổi, Kahn đã nhanh chóng tìm
được việc làm tại ngân hàng của anh em nhà Goud-
chaux. Vừa kiếm sống, Kahn vừa tiếp tục con đường
học vấn với gia sư là nhà triết học Henri Bergson. Quan
hệ thầy trò của họ đã nhanh chóng chuyển thành tình
bạn thân thiết và lâu bền, điều này thấy rõ qua thư từ
trao đổi với nhau. Albert Kahn nổi bật nhờ tài năng
trong lĩnh vực ngân hàng : từ năm 1889 đến 1893, ông
đã gây dựng gia sản của mình qua việc đầu cơ vào
các mỏ vàng và kim cương ở Nam Phi. Năm 1898, ông
thành lập ngân hàng riêng để kinh doanh lấy tên là «
ngân hàng Kahn ». Tài sản của ngân hàng và của Kahn
tăng rất nhanh khiến ông gây dựng được uy tín lớn ở
Pháp cũng như ở nước ngoài. Là một con người chín
chắn, một doanh nhân thành đạt, trong giai đoạn 1898
– 1931, ông đã dành cả phần đời còn lại và cơ nghiệp
của mình cho sự nghiệp tìm kiếm hòa bình cho nhân
loại. Để đạt được điều đó, Albert Kahn thành lập nhiều
tổ chức với mục đích tạo thuận lợi cho sự hiểu biết lẫn
nhau giữa các dân tộc và hợp tác quốc tế, trong đó có
« Kho Lưu trữ Toàn cầu » với nhiệm vụ ghi lại bằng ảnh
chụp màu và phim đen trắng mọi góc độ trong cuộc
sống của nhiều nền văn hóa khác nhau. Với tham vọng
đó, ông đã giao phó vai trò giám đốc khoa học của
dự án cho nhà địa lý Jean Bruhnes (1869-1930), người
sáng lập ngành địa lý nhân văn ở Pháp.
20
Albert Kahn (1860-1940)
Albert Kahn est né en 1860 en Alsace d’une fa-
mille relativement aisée. À son arrivée à Paris, à l’âge de
16 ans, Kahn trouve rapidement un poste d’employé à la
banque des frères Goudchaux. Tout en gagnant sa vie,
il reprend ses études avec le philosophe Henri Bergson.
Leurs rapports de précepteur à élève se transformeront
rapidement en une amitié forte et durable, dont témoi-
gne leur correspondance. Albert Kahn se signale par ses
talents de banquier : de 1889 à 1893 il bâtit une fortune
en spéculant sur les mines d’or et de diamants d’Afrique
du Sud. En 1898, il fonde sa propre banque d’affaires,
la « banque Kahn ». Le patrimoine de l’établissement
et celui de Kahn augmentent considérablement et le
financier jouit d’une excellente réputation en France et
à l’étranger. L’homme mûr, le banquier qui a réussi, va
consacrer sa vie et sa fortune, entre 1898 et 1931, à la
recherche de la paix universelle. Pour cela, Albert Kahn Albert Kahn
crée de nombreuses institutions destinées à favoriser la
compréhension entre les peuples et la coopération in- « J’ai beaucoup voyagé, j’ai beaucoup lu et j’ai connu tous les grands hommes de mon époque (…) ;
ternationale, dont « les Archives de la Planète » qui ont ce que j’ai cherché, c’était le chemin de la vie et les principes de fonctionnement ; or, plus j’ai avancé
pour mission de recenser en photographies couleur et dans la vie et plus j’ai vu la hardiesse et l’extrême difficulté de cette tâche. (...) Essayer de tâcher d’y
films noir et blanc les aspects de la vie dans les cultures arriver, reste le plus noble devoir de l’homme. » Albert Kahn – 1938
humaines. L’ambition du projet l’amène à confier sa di-
« Tôi đã đi rất nhiều, đọc rất nhiều và quen biết tất cả những vĩ nhân cùng thời với tôi (…) ; điều mà
rection scientifique au géographe Jean Brunhes (1869-
tôi tìm kiếm, đó là con đường của cuộc sống và các nguyên tắc vận hành; vậy mà khi tôi càng tiến xa
1930), l’initiateur en France de la géographie humaine.
trong cuộc đời này tôi lại càng thấy sự liều lĩnh và khó khăn tột cùng của nhiệm vụ đó. (...) Cố gắng nỗ
lực để tới đích, đó là nhiệm vụ cao cả nhất của con người. » Albert Kahn – 1938
21

Các bức ảnh được tái hiện ở đây đều là tông
màu thật. Trong giai đoạn từ năm 1914 đến 1921,
theo đặt hàng của Albert Kahn, nhà nhiếp ảnh Léon
Préambule technique Busy đã chụp hàng loạt bức hình màu theo phương
pháp chụp trên kính màu tại Đông Dương và nhiều
L’autochrome, nơi khác. Được giới thiệu lần đầu từ năm 1904 và bắt
đầu được thương phẩm hóa kể từ năm 1907, sản
phẩm sáng tạo phiên bản hình màu này của Pháp
un produit innovant et
ngay lập tức đã chiếm lĩnh thị trường. Nhờ đạt hiệu
quả cao cả về mặt kỹ thuật và thương mại, phiên bản
hình màu mở ra một phương pháp mới rất mong đợi :
exigeant
thu nhận và tái hiện các gam màu mà mắt người nhìn
thấy được trong khi kỹ thuật chụp đen trắng không
thể hiện được. Phiên bản hình màu tuy không phải là
kỹ thuật chụp ảnh đầu tiên được thương phẩm hóa,
song đã khởi nguồn cho hàng loạt dòng sản phẩm
cạnh tranh khác sau đó, ít nhất là ở Pháp, đồng thời
Phần mở đầu về kỹ thuật tạo ra cuộc cách mạng đầu tiên trong hàng loạt cuộc
cách mạng về kỹ thuật chụp ảnh màu .
1
Phiên bản hình màu, Trên thị trường khi đó vẫn phổ biến kỹ thuật chụp
ảnh đen trắng bởi kỹ thuật này thành công thực sự,
gây uy tín cho cha đẻ của nó, Louis Lumière, và mang
một sản phẩm sáng tạo và
lại thành công kinh tế cho Công ty của Antoine Lu-
mière và các con của ông.
Ảnh màu khi đó thể hiện tính hiện đại, tính chân
khắt khe 1. Hai cuộc cách mạng khác trong lĩnh vực nhiếp ảnh màu là sử
dụng phim tổng hợp trừ do hai hãng Agfa và Kodak đưa ra thị
trường và đã chiếm lĩnh suốt giai đoạn sau Thế chiến thứ hai,
sau đó đến thời kỳ ảnh kỹ thuật số từ đầu thế kỷ XXI. Ảnh kính
màu nhanh chóng bị cạnh tranh ở Pháp bởi hai dòng sản phẩm
là Omnicolore (Jougla, 1907) và Dioptichrome (Dufay – Guillemi-
not, 1909). Léon Busy đã thử nghiệm cả hai loại này. Một số bản
chụp vẫn còn được lưu giữ trong bộ sưu tập Busy tại Bảo tàng
Albert-Kahn. Nhưng những bản chụp đó rất hiếm. Điều này chứng
tỏ rằng phiên bản hình màu vẫn được ưa chuộng nhờ sự tinh tế
22
22 Ronan Guinée của cấu trúc ngẫu nhiên, các gam màu và tính ưu việt.
Les photographies ici reproduites sont en
couleurs véritables. Léon Busy réalise pour Albert
Kahn de 1914 à 1921 un ensemble conséquent de
plaques en couleurs sur procédé autochrome, en
Indochine et ailleurs. Annoncé dès 1904 et vendu à
partir de juin 1907, ce produit français innovant s’im-
pose d’emblée. Viable tant sur le plan technique que
commercial, il amorce une nouvelle pratique atten-
due : capter et reproduire les couleurs que l’œil voit
et que la photographie en noir ne fait que fuir. L’auto-
chrome, si elle n’est pas le premier procédé commer-
cialisé, draine avec elle – ou tout du moins en France
après elle – un ensemble d’autres produits concur-
rents ; elle inaugure la première des révolutions de la
1
photographie en couleurs .
Si le marché reste de niche dans une pratique mas-
sive de la photographie en N&B, le succès est réel ;
il est de prestige pour son auteur, Louis Lumière, et
économique pour la Société anonyme Antoine Lu-
mière et ses fils.
La photographie en couleurs est alors la modernité,
la véracité, un outil incomparable pour les sciences,
la pédagogie et l’expression artistique. Pendant plus
de vingt ans, l’autochrome est le socle, avec le ciné-
matographe, des Archives de la planète (AdlP), fon-
dation iconographique initiée par Kahn. La produc-
1. Les deux autres révolutions de la photographie en couleurs sont
les films soustractifs commercialisés par Agfa et Kodak, qui s’im-
posent après la seconde guerre mondiale, puis le numérique au
début du XXIe siècle. L’autochrome se voit vite concurrencée en
France par l’Omnicolore (Jougla, 1907) et la Dioptichrome (Dufay
– Guilleminot, 1909). Léon Busy les expérimente. Quelques pla-
ques existent dans la collection Busy déposée au musée Albert-
Kahn. Elles restent rares : l’autochrome remporte l’adhésion pour
la finesse de sa trame aléatoire, ses couleurs, sa supériorité. 23
 thực, một công cụ vô song đối với khoa học, sư phạm
và biểu đạt nghệ thuật. Trong suốt hơn 20 năm, cùng
với phim điện ảnh, phiên bản hình màu là nền tảng
của Kho Lưu trữ Toàn cầu (AdlP), cơ sở lưu trữ hình
ảnh do Kahn khởi xướng. Các bức phiên bản hình
màu được thực hiện trong suốt thời gian tiến hành
dự án (1909 – 1931) và theo kỹ thuật chụp của Busy
(1910 – 1922) : nếu Kahn là người chấp nhận sử dụng
kỹ thuật này với niềm tin tưởng tuyệt đối thì Busy là
người có niềm đam mê với nhiếp ảnh và mong muốn
vinh danh các nhà tài trợ của mình.
Kỹ thuật nhiếp ảnh và phương pháp dùng phiên
bản hình màu Khi đó, ảnh chụp được thể hiện trên
bản kính. Thị trường chất liệu ảnh, giấy in ảnh và các
sản phẩm nhiếp ảnh mới ra đời, chỉ bắt đầu từ cuối
những năm 1880 với việc phát minh ra một loại nhũ
tương kết hợp giữa gelatin và muối bạc để lưu giữ
hình ảnh, từ đó cho phép chuẩn bị trước và một quá
trình sản xuất hàng loạt. Kinh doanh phát triển, các
hãng sản xuất được thành lập – trong đó có công ty
Lumière – và đội ngũ nhiếp ảnh gia được mở rộng ra
với những người chụp nghiệp dư đã thông thạo và
cả những người chơi nghiệp dư thông thường.
Các tấm ảnh màu xuất hiện vào thời điểm bước sang
thế kỷ XX nhờ những tiến bộ trong các lĩnh vực hóa
học và chất tạo màu, nhờ sự mở rộng dần phổ màu
hiển thị được của các nhũ tương đen trắng. Để chụp
được ảnh màu phải thu nhận được các gam màu và
có khả năng tái hiện chúng.
Có hai trở ngại vẫn tồn tại : những thách thức về
công nghiệp là làm thế nào để sản xuất được các
chất nền tương thích với thiết bị vật tư hiện có, khá
24
tion de ces plaques de verre couvre toute la durée du
projet (1909 – 1931) et la pratique connue de Busy
(1910 – 1922) : le premier l’adopte dans une confian-
ce jamais remise en cause, le second par plaisir ama-
teur puis pour honorer ses commanditaires.
La pratique de la photographie et l’autochrome
La photographie est alors sur plaque de verre. Le
marché des plaques, papiers et produits photogra-
phiques est récent, il date de la fin des années 1880
avec la mise au point d’une émulsion de gélatine et
de sels d’argent qui se conserve, permettant la pré-
paration à l’avance et une production de masse. Le
commerce se développe, des industries naissent –
dont la société Lumière – et la base des photogra-
phes s’élargit, s’ouvrant aux amateurs éclairés puis
aux amateurs tout court.
Les plaques en couleurs apparaissent au tournant
du XXe siècle grâce aux progrès dans les domaines
de la chimie et des colorants, grâce à l’extension pro-
gressive de la vision des couleurs des émulsions N&B.
Pour faire de la photographie en couleurs, il faut voir
les couleurs et pouvoir les restituer.
Des freins existent : les enjeux industriels sont de
proposer des plaques compatibles avec le matériel
existant, simples, ne demandant idéalement pas de
connaissance ni de savoir faire autres que ceux maî-
trisés alors par les photographes. Quelques petites
adaptations de l’ordre de la manipulation2 et un réel
2. Les adaptations liées à la pratique des plaques en couleurs sont
l’usage obligatoire d’un trépied (leur sensibilité est beaucoup plus
faible), le rajout d’un filtre lors de la prise de vue (jaune-orangé à
la lumière du jour pour l’autochrome, pour compenser son trop
grand actinisme au bleu et aux ultra-violets) et le chargement de la
plaque à l’envers dans le châssis, le verre orienté vers l’optique (la
lumière doit traverser d’abord le réseau trichrome avant d’impres-
sionner l’émulsion, et non l’inverse sinon le résultat est … N&B !).
đơn sơ và không đòi hỏi các nhiếp ảnh gia lúc đó
phải am hiểu hay làm chủ được những kỹ thuật mới.
Tuy nhiên cũng cần phải có một số điều chỉnh nhỏ
2
về thao tác và đòi hỏi người chụp phải thực sự khéo
léo. Mặc dù vậy, một nhiếp ảnh gia từ bỏ các bản
chụp kính dương đen trắng có thể hoàn toàn chuyển
sang chụp ảnh màu.
Những trở ngại chính đối với việc phổ biến rộng rãi
chụp phiên bản hình màu chính là thời gian chụp
quá lâu3, chi phí cao và khó nhân bản. Phiên bản
hình màu không có âm bản mà chỉ có một bản kính
dương trực tiếp và duy nhất.
Giải thích về mặt kỹ thuật Nguyên tắc tạo ra
những phiên bản hình màu được gọi là nguyên tắc
tổng hợp cộng màu tương đối dễ hiểu. Vào thời kỳ
đó, kỹ thuật này tạo ra sức hấp dẫn lớn nhờ sự tài tình
và hiệu quả của chất liệu được sử dụng, đó là tinh
bột khoai tây. Hình ảnh thu nhận qua lăng kính trước
hết được lọc qua một lưới lọc vi mô (trên kính ảnh
2. Những điều chỉnh có liên quan đến việc chụp phiên bản hình
màu bao gồm : việc bắt buộc sử dụng chân máy (do độ nhạy của
các phiên bản hình màu rất thấp), lắp thêm một kính lọc khi chụp
(vàng-cam để lọc ánh sáng ban ngày dành cho phiên bản hình
màu, để bù trừ quang hóa quá mạnh với ánh sáng lam và tia cực
tím) và phải lắp bản kính màu ở phần lưng của buồng chụp, mặt
kính hướng về phía ống kính (ánh sáng trước hết phải đi xuyên
qua mạng hạt màu rồi mới tác động lên nhũ tương chứ không
phải theo quy trình ngược lại, nếu không kết quả sẽ là ảnh… đen
trắng !).
3. Jean Brunhes đã viết một bài báo đăng trên nhật báo La patrie
[Tổ quốc] của vùng Québec, số ra ngày 03/12/1927 : « Muốn chụp
ảnh thường phải mất từ 1-3 giây, thì chụp ảnh màu phải mất 20
giây ; khi chụp một không gian nội thất ít ánh sáng bằng ảnh đen
trắng, phải cần đến 1 phút, còn chụp màu phải cần đến 1 giờ.Vậy
mà trong các bộ sưu tập của « Kho Lưu trữ Toàn cầu » tại trung tâm
của chúng ta ở Boulogne có rất nhiều ảnh chụp tuyệt đẹp phía
bên trong các nhà thờ, với thời gian chụp ít nhất cũng phải từ 55
đến 60 phút ». Độ nhạy sáng thấp là do độ mịn của nhũ tương đen
trắng, và do việc lắp thêm kính lọc màu mỗi lần chụp, đặc biệt là
do mạng tinh bột hút mất đến 90% ánh sáng.
tour de main doivent être toutefois acquis. Mais un
photographe rompu aux diapositives de projection
N&B est capable de pratiquer la couleur. Les princi-
paux obstacles à la diffusion de l’autochrome sont sa
lenteur3, son prix et la difficulté de sa reproduction.
L’autochrome n’a pas de négatif, c’est un positif di-
rect, une plaque unique.
Explication technique Le principe de ces premiè-
res plaques à réseau, dit additif, est relativement
compréhensible. Il séduit à l’époque tant par son in-
géniosité que pour l’efficacité de la matière utilisée,
la vulgaire pomme de terre. L’image formée par l’op-
tique est tout d’abord filtrée par un réseau microsco-
pique sélectif (pour l’autochrome des fécules bleues
violacées, vertes et rouges orangées). Ensuite elle
impressionne l’élément sensible à la lumière : l’émul-
4
sion N&B . La couleur naît du réseau de micro-filtres,
la photographie d’une image N&B. Si on observe au
microscope une autochrome, on y voit nettement le
réseau de fécules de pomme de terre dans les parties
claires ; l’argent développé se superpose et apporte
3. Jean Brunhes écrit dans un article publié au journal québécois
La patrie du 3 décembre 1927 : « Là où il faudra pour la photogra-
phie ordinaire 1-3 seconde, il faudra pour la photographie en cou-
leurs 20 secondes ; là où pour un intérieur médiocrement éclairé la
photographie en noir exige une minute, il faudra une pose d’une
heure, et nous avons en effet, dans nos collections des “Archives
de la Planète” à notre laboratoire de Boulogne, de très beaux in-
térieurs d’églises pour lesquels la pose nécessaire a été de 55 à
60 minutes ». Cette faible sensibilité s’explique par la finesse de
l’émulsion N&B, par l’ajout d’un filtre coloré lors de la prise de vue
et surtout par le réseau de fécule qui absorbe 90 % de la lumière.
4. La base de la photographie argentique en couleurs est une
émulsion N&B. Ici elle joue le rôle d’élément sensible avant dé-
veloppement et de caches modulants après développement. La
difficulté industrielle est au début du XXe siècle d’étendre sa sensi-
bilité à l’ensemble du spectre visible, d’abord vers les jaunes/verts
– on parle d’émulsion orthochromatique – puis vers les rouges –
émulsion panchromatique –. Limiter la vision de l’autochrome au
rouge orangé simplifie le problème, mais limite aussi le rendu des
couleurs. 25
 là lớp tinh bột màu xanh dương pha tím, màu lục và
đỏ cam). Sau đó hình ảnh tác động lên yếu tố nhạy
4
sáng là nhũ tương đen trắng . Màu sắc được sinh ra
từ lưới lọc, còn hình ảnh được tái hiện từ hình đen
trắng. Nếu quan sát một phiên bản hình màu dưới
kính hiển vi, người ta sẽ thấy rõ mạng lưới các hạt
tinh bột khoai tây trên các mảng sáng ; các phân tử
bạc phân bố chồng lên nhau và tạo ra những mảng
tối cần thiết cho sự chuyển đổi hình ảnh và tái hiện
các gam màu.
Ví dụ, hình ảnh bộ trang phục màu xanh lục của vị
quan này được hình thành qua lăng kính phía trước
phiên bản hình màu, xuyên qua các hạt màu xanh lục
và phơi sáng trên lớp nhũ tương phía sau mặt kính,
nhưng không thể xuyên qua các hạt màu cam và tím
(không phơi sáng). Sau khi được xử lý để tạo ra một
hình ảnh dương bản, các đám phân tử bạc được hình
thành sẽ ngăn các hạt màu cam và tím. Như vậy, khi
được chiếu sáng ngược từ phía sau, chỉ những hạt màu
xanh lục mới để cho ánh sáng xuyên qua giúp cho mắt
người nhìn thấy được màu xanh lục trên ảnh.
4. Cơ bản, nhiếp ảnh màu dựa trên một loại nhũ tương đen trắng.
Hợp chất này là yếu tố nhạy sáng trước khi rửa ảnh, rồi, sau khi rửa
ảnh, lại đóng vai trò vừa che vừa chuyển màu. Hạn chế kỹ thuật
công nghiệp ở giai đoạn đầu thế kỷ XX là mở rộng khả năng nhạy
sáng cho toàn bộ phổ màu mà mắt người nhìn được, trước hết là
các gam màu vàng/lục – được gọi là nhũ tương chính sắc – sau đó
đến các gam đỏ - tức nhũ tương toàn sắc. Hạn chế gam đỏ cam
trong phiên bản hình màu giúp đơn giản hóa vấn đề, song cũng
26 hạn chế mức độ tái hiện các màu sắc.
les opacités nécessaires aux modulations de l’image
et à la restitution des couleurs.
Par exemple, l’image du vêtement vert de ce man-
darin, formée par l’optique sur la plaque, traverse les
grains verts et insole l’émulsion située derrière, mais
ne traverse pas les grains orangés et violets (pas d’in-
solation). Après un développement inversé pour ob-
tenir une image positive, les amas d’argent formés
obstruent les grains orangés et violets. Rétro-éclai-
rés, seuls les grains verts laissent passer la lumière.
L’œil perçoit alors du vert.
1- Détail de la plaque A7253./ Chi tiết trên bức ảnh A7253.
2- Coupe schématisée de la plaque autochrome. Action de la
lumière verte sur l’émulsion selon la teinte de la fécule. / Mặt cắt
ngang phân tích một phiên bản hình màu. Tác động của ánh sáng
xanh lục trên nhũ tương theo gam màu của hạt tinh bột.
3- Vue microscopique de face, après développement. / Hình quan
sát dưới kính hiển vi sau khi đã xử lý ảnh.
Le procédé permet une infinité de modulations de
valeurs (du vert clair au vert sombre) et de couleurs
(du vert-jaune au vert-bleu dans notre exemple) dans
les limites de la sensibilité aux couleurs et du rendu
des couleurs. Dans les limites aussi de la qualité de la
pose et du développement.
5. Une note technique, sans date et non signée émise par le la-
boratoire des AdlP, stipule les conditions pour obtenir des projec-
tions parfaites. La plaque autochrome doit être « plus transparen-
te que si elle était destinée à être vue à la main ou exposée dans
un cadre éclairée par une lampe électrique. La plaque idéale doit
être à la fois transparente et vive de couleurs, elle demandera ainsi
moins d’intensité de lumière et sera par ce fait moins exposée à
être abîmée par la chaleur de la lanterne ». La note poursuit sur les
autres conditions techniques, le type de lanterne de projection,
d’éclairage et le contrôle de l’arc électrique, pour conclure sur la
puissance de 35 à 40 ampères (pour du 110 volts supposés). Ar-
chives Jean Brunhes, musée départemental Albert-Kahn, original
déposé aux Archives nationales.
Phương pháp này cho phép tạo ra sự chuyển đổi liên Léon Busy, l’autochromiste excellent
tục giữa các giá trị (từ lục nhạt sang lục sẫm) và giữa Ce dernier point est important : une partie de la
các gam màu (từ lục-vàng sang lục-lam trong ví dụ qualité de l’autochrome provient de ses caractéris-
này) trong những giới hạn của mức độ nhạy màu và tiques de fabrication industrielle, une autre du pho-
tái hiện màu. Bên cạnh đó cũn có những giới hạn về tographe. Sur ce plan, Léon Busy se distingue par ses
chất lượng thời gian chụp và kỹ thuật xử lý. choix et son savoir-faire. Alors que les opérateurs de
Kahn optent pour des plaques claires faciles à proje-
Léon Busy, người chụp phiên bản hình màu xuất ter5, Léon Busy privilégie des images contrastées et
sắc Có một điểm hết sức quan trọng : chất lượng của séduisantes à l’œil.
phiên bản hình màu một phần phụ thuộc vào đặc tính
của bản kính, còn một phần phụ thuộc vào người chụp. Dans notre exemple du vert, si la densité optique de
Về điểm này, Léon Busy tạo nên được sự khác biệt nhờ l’argent est insuffisante, la lumière traverse partielle-
những lựa chọn và kinh nghiệm chụp của ông. Trong ment les grains orangés et violets, restituant visuelle-
khi các thao tác viên khác của Kahn lựa chọn những bản ment un vert désaturé. Plus une plaque est contras-
5
chụp sáng dễ rọi ảnh thì Léon Busy lại ưa thích những tée, plus ses couleurs sont saturées.
hình ảnh tương phản mạnh và cuốn hút thị giác.
1- Développement contrasté :
noir profond et vert saturé. / Xử lý tương
phản tốt : đen sâu và xanh lục bão hòa.
2- Développement peu contrasté :
noir léger et vert désaturé. / Xử lý tương
phản chưa đủ : đen nhạt và xanh lục
không bão hòa.
Trong ví dụ của chúng ta về gam màu lục, nếu mật
độ quang học của hỗn hợp bạc không đủ thì ánh La maîtrise de la chimie et du temps de pose sont
sáng sẽ đi qua một phần các hạt màu cam và tím, indispensables pour une autochrome de qualité. Sur
như vậy gam màu lục sẽ bị giảm bão hòa một phần. ce plan, Léon Busy ne cesse de s’améliorer, de com-
6
muniquer, voire de breveter . Il est porté par son ca-
5. Một thông tri kỹ thuật, không ghi ngày tháng và không có chữ ractère perfectionniste ; sa devise à la SFP n’est-elle
ký, phát đi từ xưởng ảnh của Kho Lưu trữ Toàn cầu, quy định điều
kiện để có được những tấm hình chiếu hoàn hảo. Phiên bản hình
pas « Toujours à mieux » ?
màu phải « trong hơn là khi cầm lên tay nhìn hoặc được ánh đèn
điện chiếu từ phía sau. Bức hình lý tưởng phải vừa trong vừa sống Les contraintes de l’Indochine L’autochromie n’est
động về màu sắc, do đó sẽ đòi hỏi cường độ sáng không quá lớn
và sẽ khiến sức nóng của đèn bớt làm hư hại ». Thông tri này còn 6. L’autochrome comme tous les procédés positifs possède natu-
dặn thêm về các điều kiện kỹ thuật khác, về kiểu đèn dùng để rellement une faible latitude d’exposition. Le bon contraste tient
chiếu, về mức chiếu sáng và việc kiểm soát hồ quang, cuối cùng là de la justesse du temps de pose et du premier révélateur. Léon
nên dùng công suất từ 35 đến 40 ampe (với loạt áp điện 110 volt). Busy propose jusqu’à ses solutions de développement et de me-
Lưu trữ của Jean Brunhes, Bảo tàng Albert-Kahn, bản gốc được lưu sure de la lumière, avec en point d’orgue l’Actinophote en 1911,
tại Trung tâm lưu trữ quốc gia. brevet n°422.410, commercialisé par H. Magnier à Paris. 27
 Khi bản chụp càng tương phản mạnh, các gam màu
càng đạt độ bão hòa cao.
Hiểu rõ hóa chất và kiểm soát tốt thời gian chụp là
những yếu tố tiên quyết đảm bảo một phiên bản
hình màu đạt chất lượng tốt. Về điểm này, Léon Busy
luôn không ngừng nâng cao tay nghề, công bố kỹ
thuật, thậm chí đăng ký bản quyền6. Ông luôn thể
hiện tính cách cầu toàn. Phải chăng vì vậy mà khẩu
hiệu của ông tại Hội Nhiếp ảnh gia Pháp là « Luôn tốt
hơn nữa » ?
Những yếu tố gò bó ở Đông Dương
Việc sử dụng kỹ thuật chụp phiên bản hình màu ở xứ
thuộc địa hay nói chung ở các vùng nhiệt đới không
hề dễ dàng. Phải tổ chức tốt việc chuyển thiết bị vật
tư, dù là trực tiếp mang theo từ Pháp hay theo hình
6. Phiên bản hình màu cũng như mọi quy trình làm phim dương
bản khác đều cần có thời gian phơi sáng lâu. Sự tương phản tối ưu
phụ thuộc vào mức thời gian phơi sáng mỗi lần chụp và vào lần
đầu tiên xử lý hiện hình. Léon Busy còn đề xuất cả những giải pháp
xử lý và đo sáng của chính ông, với đỉnh cao là việc sáng chế máy
Actinophote (đo nhật xạ) năm 1911, bằng sáng chế n°422.410, đã
được H. Magnier đưa ra thị trường tại Paris.
Vue microscopique d’un réseau autochrome. La dimension
des fécules varie entre 12 et 16 microns ; on en dénombre 75
millions sur une plaque 9x12 cm. Les grains verts, orangés et
violets sont organisés de manière aléatoire, rendant visuelle-
ment un fourmillement agréable, d’aspect photographique. /
Hình nhìn qua kính hiển vi một mảng hạt màu trên bản kính.
28 Kích thước mỗi hạt màu dao động từ 12 đến 16 micron ; người
pas d’un usage aisé dans la colonie, dans les pays tro-
picaux en général. L’approvisionnement doit être or-
ganisé, soit lors des voyages depuis la France, soit par
envois. Busy les effectue « sous boîtes complètement
soudées » pour éviter l’humidité lors des transports
maritimes. La température élevée, souvent supérieu-
re à 30° C, impose des précautions particulières pour
développer les autochromes (le premier révélateur
doit être à 15° C).
Il expose aussi « les très nombreuses difficultés qui
résultent, pour le photographe, de l’humidité consi-
dérable du climat, plus que de la température tou-
jours élevée ». Les appareils s’altèrent et la plaque
autochrome même vernie, « devient entièrement
verte par pénétration de l’eau dans la mosaïque en
quelques jours, et quelquefois même en une seule
7 phote). Le tableau à droite donne le temps de pose à appli-
nuit » .
Le lecteur comprendra aisément dans ces conditions
que la pratique de l’autochrome est un art exigeant.
7. La première citation de Busy est extraite de son article publié
dans Photogazette du 15 juillet 1912, la seconde d’un rapport de
séance à la SFP, p. 229, la RFCP, 1929. Busy devant ses homolo-
gues exagère sans doute si l’on juge la qualité de ses autochromes
connues, dans la collection Kahn et ailleurs. Il est vrai que la diffu-
sion par imbibition de colorants verts issus des fécules est une des
plaies de l’autochrome.
ta đếm được 75 triệu hạt trên một phiên bản hình màu khổ
9x12 cm. Các hạt màu lục, cam và tím được sắp xếp một cách
ngẫu nhiên tạo cảm giác dễ chịu khi quan sát và phù hợp với
hiệu ứng nhiếp ảnh.
© Ronan Guinée - musée départemental Albert-Kahn
© Ronan Guinée – Bảo tàng Albert-Kahn
thức gửi hàng. Busy đã phải chuyển hàng theo hình
thức « đóng vào những thùng được hàn kín » để
tránh độ ẩm trong quá trình vận chuyển theo đường
biển. Môi trường nhiệt độ cao, thường trên 30° C, đòi
hỏi phải có những chú ý hết sức đặc biệt khi xử lý các
phiên bản hình màu (thuốc hiện hình đầu tiên phải
sử dụng trong môi trường nhiệt độ 15° C).
Ngoài ra còn có « rất nhiều khó khăn đối với nhiếp
ảnh gia do độ ẩm gây ra bên cạnh yếu tố nhiệt độ
cao ». Các thiết bị chụp bị hư hại nhiều và bản kính
màu cũng dễ bị hoen và « bị chuyển sang màu lục
hoàn toàn do ngấm nước chỉ sau vài ngày, đôi khi
thậm chí chỉ sau đúng một đêm  »7. Seconde et troisième page de couverture d’un carnet person-
nel de Busy. Règles et tables des temps de pose ; calcul d’après
Bạn đọc sẽ dễ dàng nhận thấy được trong những une mesure d’actinisme lors de la prise de vue et de données
photométriques (d’où le nom choisi par Busy pour l’Actino-
điều kiện như vậy, việc dùng phiên bản để chụp ảnh
màu là một nghệ thuật vô cùng khắt khe.
quer pour une autochrome selon la lumière et le diaphragme,
7. Câu trích dẫn đầu của Busy được lấy từ bài viết đăng trên tạp de 0,2 seconde minimum à 504 minutes maximum (les deux
chí Photogazette ra ngày 15 tháng 07 năm 1912, câu thứ hai trích extrêmes sont théoriques). / Bìa 2 và 3 của một cuốn sổ cá
từ một báo cáo tại phiên họp của Hội Nhiếp ảnh gia Pháp, tr. 229,
nhân của Busy. Các quy tắc và bảng thời gian chụp, tính toán
RFCP, 1929. Trước các đồng nghiệp của mình, Busy chắc chắn đã
tuyên bố phóng đại, nếu phải so với chất lượng thật của các phiên dựa trên việc đo tính quang hóa khi chụp và các số liệu đo
bản hình màu đã thấy trong sưu tập của Kahn và ở nhiều nơi khác. sáng (từ đó Busy đã sử dụng thuật ngữ Actinophote). Bảng
Rõ ràng là việc phổ quang theo phương thức thấm màu lục từ các bên phải thể hiện thời gian chụp cần áp dụng đối với một
hạt tinh bột thật là tai hại cho chuyện chụp hình màu.
phiên bản hình màu tùy theo ánh sáng và cửa điều sáng, từ
mức tối thiểu 0,2 giấy đến mức tối đa là 504 phút (hai giá trị
cực tiểu và cực đại đều chỉ là lý thuyết).
© Collection Léon Busy - musée départemental Albert-Kahn
© Bộ sưu tập Léon Busy – Bảo tàng Albert-Kahn
Reproduction d’une boîte autochrome de 4 plaques 9x12 cm.
L’étiquette précise « Permettant l’obtention directe de la Pho-
tographie des objets avec leurs Couleurs », souligné et en
rouge. / Bản sao nhãn hiệu hộp phiên bản hình màu gồm 4
tấm khổ 9x12 cm. Trên phiếu dán ngoài ghi rõ « Cho phép thu
trực tiếp hình ảnh vật thể theo màu thực » in chữ đỏ có gạch
chân.
© Musée départemental Albert-Kahn / © Bảo tàng Albert-Kahn 2929

Léon Busy,
photographe au service
des Archives de la Planète
Léon Busy, nhà nhiếp ảnh phục
vụ Kho Lưu trữ Toàn cầu
30 Ronan Guinée
Léon Busy dùng phiên bản hình màu trước
khi được tuyển vào làm việc cho Albert Kahn, tức là
trước năm 19101. Ông tự giới thiệu mình với giám
đốc khoa học của Kho Lưu trữ Toàn cầu (AdlP), Jean
Brunhes, với năng lực đó và các giấy chứng chỉ. Khi
đó dự án chụp ảnh này mới bắt đầu hình thành và
có ba nhân viên chuyên môn tham gia. Họ cộng tác
với nhau gần như hiển nhiên : Busy chụp phiên bản
hình màu với một trình độ rất cao, theo khuôn khổ
và mục đích sử dụng đúng như Kahn mong muốn
(các bản chụp 9x12 cm để chiếu) ; ông có thể bao
quát cả một khu vực chưa hề được thể hiện trong
cái kho lưu trữ vừa được thành lập này. Bên cạnh đó
có thể còn thêm một thuận lợi kinh tế khác : chính
quyền thuộc địa đảm nhận khâu vận tải đường biển
và các chi phí sinh hoạt cho quân nhân Léon Busy.
Những phiên bản để chiếu Kho Lưu trữ Toàn cầu
được xây dựng với nhiều tham vọng. Mục đích là ghi
lại để bảo tồn (Lưu trữ). Phạm vi là từ địa bàn gần
nhất đến xa nhất (Toàn cầu). Ngoài ra còn có một
mục đích sử dụng không được nhắc đến trong tên
gọi của dự án : chiếu hình để trình bày, khơi gợi sự
khám phá, lòng thích thú, và tranh luận.
Khi đó, trung tâm ở Boulogne được trang bị một
2 films et ses photos auxquels s’ajoutent un studio de
phòng chiếu ảnh khoảng ba mươi chỗ . Các buổi
chiếu được tổ chức tại đó từng nhóm nhỏ hoặc
trung bình. Cơ ngơi của Kahn là một địa điểm rất hấp
1. Như đã đề cập ở phần trước, bằng sáng chế được Busy đăng ký
ngày 17/01/1910 đề cập đến việc chế tạo một nhật xạ kế và một
bàn chuyên dụng cho cách chụp hình màu – ông cũng nhắc đích
danh phiên bản hình màu. Điều đó cho thấy rằng ông đã thành
thạo trong nghề này.
2. Thực ra, nơi này có hai sảnh nằm trong cùng một tòa nhà với sức
chứa tương đương nhau. Một phòng dùng để chiếu hình chụp,
còn phòng kia để chiếu phim. Hai sảnh tách biệt nhau vì phục vụ
cho việc sử dụng hai phương thức khác nhau : tuy cùng trong lĩnh
vực hình ảnh cả, song hai phương thức ấy không nhắm cùng một
loạt quan khách thường lui tới cơ ngơi Boulogne.
Léon Busy pratique l’autochrome avant son
engagement pour Albert Kahn, vraisemblablement
1
avant 1910 . Il se présente au directeur scientifique
des Archives de la Planète (AdlP), Jean Brunhes,
avec cette compétence et des références. Ce projet
iconographique commence alors à prendre forme,
il compte trois opérateurs professionnels. La col-
laboration peut sembler évidente  : Busy pratique
l’autochrome à un très bon niveau, au format et dans
l’usage voulu par Kahn (plaques 9x12 cm pour la pro-
jection) ; il peut couvrir une région encore non repré-
sentée dans ces Archives naissantes. S’ajoute sans
doute l’opportunité économique : l’Administration
coloniale prend en charge le transport maritime et
les frais de vie du militaire.
Des plaques pour la projection Les AdlP ont de mul-
tiples ambitions. Un but, enregistrer pour conserver
(les Archives). Un territoire, du plus proche au plus
lointain (la Planète). Et un usage non inscrit dans son
patronyme : la projection pour montrer, provoquer la
découverte, le plaisir, le débat.
Le site de Boulogne est alors équipé d’une salle de
projection de photographies d’une trentaine de
places2. Des séances y sont organisées, en petits ou
moyens comités. La propriété de Kahn est un lieu
mondain attractif avec ses merveilleux jardins, ses
prise de vue (les invités se voient proposer un portrait
en couleurs), le Cercle autour du Monde (société in-
tellectuelle issue des anciens boursiers de Kahn), ses
1. Déjà évoqué, le brevet demandé par Busy le 17 janvier 1910 par-
le de la mise au point spécifique d’un actinomètre et d’une table à
l’usage de la photographie en couleurs ¬– l’autochrome est citée
–. Il sous-entend une pratique déjà confirmée.
2. Le site possède en fait deux salles, situées dans le même bâti-
ment, d’une contenance identique, une pour les projections de
photographies, l’autre pour les projections de films. Les deux sal-
les sont séparées, distinguant de fait les deux médias dans leur
présentation : complémentaires dans l’acte de prise de vue, ils ne
le sont pas dans les usages à Boulogne. 31
 dẫn cho giới thượng lưu, với những khu vườn tuyệt
diệu, những xưởng phim và xưởng ảnh kèm theo
một phòng chụp ảnh (khách mời được đề nghị chụp
một bức chân dung màu), Câu lạc bộ Vòng quanh
Thế giới (hội trí thức được thành lập từ những thành
viên trước đây đã nhận được học bổng của Kahn), và
những ấn phẩm đặc san. Các bức hình màu là một
yếu tố trong một tổng thể lớn, còn việc chiếu hình là
một yếu tố để quảng bá chúng.
Theo các tiêu chuẩn ngày nay thì các phiên bản hình
màu rất ít khi được sử dụng. Chẳng hạn, các bản
chụp ở Bắc Kỳ chỉ được trình chiếu ngày 23 tháng
12 năm 1915 vào dịp Noel dành cho gia đình Busy
(với cha mẹ, vợ và các con của ông ; còn Léon khi đó
đang ở Đông Dương) kèm theo những bức hình thời
sự về cuộc chiến (các đường hào, vụ thảm sát Gerbé-
viller). Một dịp khác vào ngày 17 tháng 5 năm 1921
với sự hiện diện của Jean Brunhes và một bộ trưởng
không rõ tên, một buổi chiếu với chương trình « cổ
điển » kết hợp các bản hình màu về Bắc Kỳ, Athens,
núi Athos, [...], sông Dordogne, nhà thờ, tranh trong
bảo tàng Louvre, cảnh mặt trời lặn...
Cũng còn những buổi chiếu bất thường được tổ
chức ngoài Boulogne, như những buổi thuyết trình
của ông Gourdon vào năm 1920 về đề tài « Đời sống
dân bản địa xứ An-nam »3. Thể thức và nội dung của
những buổi này xem chừng vượt khỏi lĩnh vực của
những kẻ đi chụp ảnh.
Dù thế, sang năm sau, Hội địa lý cũng đã thừa nhận
3. Henri Gourdon là Tổng thanh tra Học chính tại Đông Dương.
Ông làm buổi thuyết trình đầu tiên tại Hội Địa lý, trên đại lộ St Ger-
main ở Paris, vào ngày 29 tháng 04 năm 1920, sau đó ở Bordeaux
vào tháng 06 năm 1920. Mặt khác, trong thư gửi Jean Brunhes
tháng 05 năm 1914, Léon Busy có đề cập tới việc Gourdon trình
chiếu các bức hình của mình tại trung tâm Alliance Française, như
32 vậy là trước khi ông đến làm việc với Kahn.
publications. Les plaques sont un élément d’un vaste
ensemble, les projections leur mise en lumière.
Selon nos critères modernes, les autochromes sont
peu utilisées. Des plaques du Tonkin sont projetées
par exemple le 23 décembre 1915, pour le Noël de la
famille Busy (parents, femme et enfants ; Léon est en
Indochine), suivies de vues d’actualités sur la guerre
(tranchées, Gerbéviller-la-martyre). Ou le 17 mai
1921 en présence de Jean Brunhes et d’un ministre
non précisé, une projection au programme « classi-
que » mélange des plaques du Tonkin, d’Athènes, du
Mont Athos, [...], de Dordogne, des vues d’églises, de
tableaux du Louvre, de couchers de soleil ...
Des projections exceptionnelles peuvent aussi être
organisées hors Boulogne, comme par exemple les
conférences d’Henri Gourdon en 1920 sur « La vie
indigène en Annam »3. La mise en forme, le sens ne
semblent pas revenir aux photographes.
Pourtant, l’année suivante, la Société de géographie
reconnaît les qualités artistiques et scientifiques de
Busy et lui décerne une médaille. La pratique déton-
ne dans l’environnement des AdlP. Cette même so-
ciété reçoit du lauréat un ensemble de plaques, mais
pas des autochromes : il s’agit de 50 diapositives N&B
4 dàng chụp được hai phiên bản hình màu cùng chủ
8,5x10 cm , comprenant des sujets photographiés
pour Kahn. Elles ne sont pas pour autant des copies
d’autochromes mais bien des vues originales : Léon
Busy photographie en marge de la commande de
Kahn, libre de sa production, de ses retombées ho-
norifiques (ici) ou pécuniaires. Son travail pour Kahn
3. Henri Gourdon est inspecteur général de l’Instruction publique
en Indochine. Il donne une première conférence à la Société de
géographie, boulevard St Germain à Paris, le 29 avril 1920, puis à
Bordeaux en juin 1920. Par ailleurs, Léon Busy dans sa lettre de mai
1914 à Jean Brunhes mentionne la projection de ses plaques par
Gourdon à l’Alliance Française, donc avant son travail pour Kahn.
4. Service des cartes et plans de la BNF, fonds de la Société de géo-
graphie, n° IFN 5968415 à 5968862.
chất lượng nghệ thuật và khoa học của Busy và trao
cho ông một tấm huy chương. Chuyện này thật là hi
hữu đối với những người làm việc trong khuôn khổ
Kho Lưu trữ Toàn cầu. Busy trao tặng Hội địa lý một
bộ hình chụp, nhưng không phải là những phiên
bản hình màu : đó là 50 tấm phim dương bản đen
trắng 8,5x10 cm4, bao gồm các chủ đề đã chụp cho
Kahn. Tuy không phải là phiên bản hình màu, nhưng
những bức hình này vẫn rất độc đáo, chứ không phải
là loại bản sao.
Léon Busy chụp ảnh ngoài nội dung đặt hàng của
Kahn, không lệ thuộc vào công việc, vào những lợi
ích tiền bạc hay danh dự. Ông không chỉ làm việc
cho Kahn, đó chỉ là một trong những động cơ nhưng
không phải là duy nhất.
Trên thực địa, dùng phiên bản hình màu hay
chụp ảnh đen trắng Để hiểu được những bức hình
giống nhau kỳ lạ này [vừa là hình màu, vừa là hình
đen trắng, về cùng một đề tài. Chú thích của người
dịch], chúng ta cần xem xét cách chụp hình trên thực
địa và các đặc tính của phiên bản hình màu. Có thể
sử dụng cùng một máy ảnh, chỉ có các phiên bản gắn
vào máy là khác nhau. Khi đã đặt chân máy, thì dễ
đề (Busy thường làm như vậy một bức cho Kahn, và
đôi khi một bức cho chính mình) hoặc chụp một bức
ảnh thứ ba đen trắng. Có khác biệt chăng, chủ yếu là
thời gian chụp và mục đích khai thác ảnh.
Bắt buộc phải sử dụng chân máy, nhưng cũng bắt
buộc phải có sự thỏa thuận của đối tượng chụp ảnh
nữa. Ảnh không thể chụp thật nhanh hay chụp trộm :
điều kiện kỹ thuật không cho phép làm như vậy. Các
4. Phòng lưu trữ bản đồ và sơ đồ của BNF (Thư Viện Quốc Gia Pháp),
nguồn tư liệu của Hội địa lý, số IFN từ 5968415 đến 5968862.
n’est aucunement exclusif ; il est une des motivations
mais elle n’est pas unique.
Sur le terrain, en autochrome ou en N&B Pour
comprendre ces étranges vues similaires, il nous faut
considérer la pratique de la photographie sur le ter-
rain et les particularités de l’autochrome. L’appareil
photographique peut être le même, seule la plaque
chargée dans le châssis diffère. Le trépied posé, il
est aisé de doubler la vue en autochrome (ce que
fait Busy souvent pour Kahn, parfois pour lui), ou de
la tripler en N&B. Les principales différences sont le
temps de pose et l’exploitation.
Si le trépied est obligatoire, le consentement du su-
jet l’est aussi. Les photographies ne peuvent être vite
prises ou volées : ce n’est techniquement pas possi-
ble. Les personnages posent et deviennent parfois les
acteurs de leur propre vie. Ainsi le mendiant implo-
rant reproduit dans cet ouvrage a été photographié
à plusieurs reprises dans la même position, dont en
N&B. Nous le retrouvons présent dans d’autres col-
lections5.
La plaque autochrome est un positif unique difficile à
reproduire quand l’objet même du N&B est la repro-
duction ! Les autochromes pour Kahn offrent peu de
visibilité à Busy ; celui-ci a les ressources d’un photo-
graphe indépendant. On constate que les frontières
ne sont pas cloisonnées entre sa collection propre
(comme ici diffusée à la Société de géographie), son
commanditaire (Kahn), son employeur après 1921
(Gouvernement général de l’Indochine), son diffu-
seur commercial (Jacques Boyer), ses dépôts volon-
taires6.
5. En autochrome pour Kahn : les n°5218 et 5219, deuxième se-
mestre 1914 ?, puis n°6658, juillet-août 1915 ? Cette dernière vue
a été doublée en N&B. Un tirage papier existe dans la collection
personnelle de Busy déposée par la famille au musée Albert Kahn,
un autre dans les archives nationales d’Outre-mer (ANOM), base
Ulysse, cote FR CAOM 30Fi121/69, issu des collections de l’ancien
Gouvernement général de l’Indochine. 33
 nhân vật phải theo một tư thế và đôi khi chủ động
thành diễn viên trong chính đời sống của mình.
Như vậy, bức hình người ăn mày đang vái khách qua
đường trong vựng tập này đã được chụp nhiều lần ở
cùng một tư thế, trong đó có cả một kiểu chụp đen
trắng. Chúng ta sẽ thấy nhân vật ấy xuất hiện trong
những sưu tập khác5.
Phiên bản hình màu là một dương bản duy nhất rất
khó sao chép trong khi ảnh đen trắng lại nhằm việc
nhân thành nhiều bản ! Các phiên bản hình màu
chụp cho Kahn ít mang thêm tăm tiếng cho Busy
nên ông có những cách xoay sở khác của một nhiếp
ảnh gia độc lập. Ranh giới không còn rõ giữa sưu tập
riêng của ông (được Hội địa lý phát hành), và sưu tập
của người đặt hàng (Kahn), với những sưu tập nơi
ông công tác sau năm 1921 (Phủ toàn quyền Đông
Dương), nơi hãng phát hành thương mại (Jacques
6 L’économie est fortement déstabilisée et réorientée,
Boyer), và các đại lý nơi ông gửi ảnh .
Màu sắc như yếu tố xuyên suốt Kahn và Busy
5. Dưới dạng phiên bản hình màu cho Kahn : hai tấm số 5218 và
5219, nửa cuối năm 1914 ?, sau đó là tấm số 6658, tháng bảy-tám
1915 ? Bức hình sau cùng đã được chụp thêm một bản đen trắng.
Một bản ảnh rửa trên giấy còn được lưu giữ trong bộ sưu tập cá
nhân của Busy được gia đình ông tặng lại cho Bảo tàng Albert
Kahn, một bản khác thuộc Trung tâm Lưu trữ Hải ngoại Pháp
(ANOM), cơ sở dữ liệu Ulysse, mã FR CAOM 30Fi121/69, lấy từ các
bộ sưu tập của Phủ toàn quyền Đông Dương trước đây.
6. Thật thú vị khi so sánh các hình ảnh của những cơ quan khác
với các hình ảnh có tại Bảo tàng Albert Kahn, từ Kho Lưu trữ Toàn
cầu hay là quà tặng của gia đình tác giả. Một số bản in được đóng
dấu ở mặt sau « Ảnh của Phủ toàn quyền Đông Dương », một số
khác có dấu « Jacques Boyer, 5 bis, rue Saint-Paul, Paris – IVe ».
Là người làm nghề chụp ảnh, Busy cũng phát hành các bức hình
có tính chất khoa học và kỹ thuật. Những bức ảnh của Busy từ
thời kỳ còn Phủ toàn quyền Đông Dương hiện vẫn còn được hãng
Roger-Viollet – la Parisienne de Photographie bán đi dưới tên của
Jacques Boyer. Nên so sánh bức ảnh FR CAOM 30Fi120/58 trong
cơ sở dữ liệu Ulysse của Trung tâm Lưu trữ Hải ngoại Pháp (ANOM)
với ảnh số 2585-12 của hãng Roger-Viollet (hãy dùng cách vi tính
34 « tìm kiếm nâng cao » ).
La couleur comme fil conducteur L’accord, non
connu, avec Kahn peut s’avérer être une opportu-
nité pour Busy. Il a pratiqué l’autochrome lors de
son précédent séjour (1911-1913) ; il appartient aux
amateurs autochromistes, premiers clients des usi-
nes Lumière.
La commande de Kahn lui est bénéfique, au moins
pour trois raisons, sans parler de la rémunération.
Busy, contrairement à d’autres grands autochro-
mistes (comprendre producteur d’autochromes en
grand nombre), appartient à un niveau social mo-
deste. La pratique de la photographie en couleurs
est élitiste et onéreuse7. Kahn lui permet de photo-
graphier sans compter, de pratiquer la photographie
à une autre échelle.
Un grand nombre de plaques a été réalisé de mi-
1914 à début 1917, pendant les années de guerre.
l’industrie de la photographie comprise. Les réquisi-
tions d’Etat (le nitrate de cellulose par exemple), les
6. Il est intéressant de comparer les images d’autres institutions
avec celles présentes au musée Albert Kahn, issues des AdlP ou du
don de la famille. Certains tirages sont tamponnés au dos « Cliché
Gouvernement général Indochine », d’autres « Jacques Boyer, 5
bis, rue Saint-Paul, Paris – IVe ». Photographe, il diffuse aussi des
images à caractère scientifique et technique. Des photographies
de Busy datant du GGI sont aujourd’hui commercialisées par
l’agence Roger-Viollet – la Parisienne de Photographie, sous le
nom de Jacques Boyer. Comparer la photo FR CAOM 30Fi120/58
de la base Ulysse de l’ANOM et le numéro d’image 2585-12 de
l’agence Roger-Viollet (mode recherche avancée).
D’autres autochromes attribuées à Jules Gervais-Courtellemont
dans la collection de la cinémathèque de Paris peuvent avoir été
prises par Busy (comparer l’autochrome A1573 avec la CB81 pré-
sente à Boulogne) ; elles renvoient aux relations nouées entre ces
deux hommes avant juin 1914.
7. Une boîte de quatre plaques autochromes 9x12 cm coûte
3  francs en 1914. Il aurait été intéressant de comparer le coût
technique de sa production totale pour Albert Kahn, photogra-
phique et cinématographique, avec sa solde annuelle de sous-
lieutenant des troupes coloniales. La rapide recherche au Service
historique de la Défense n’a pu révéler cette information.
thỏa thuận với nhau những gì, điều này chẳng ai
biết, song đây là cơ hội tốt cho ông. Ông đã sử dụng
phiên bản hình màu trong chuyến đi trước (1911-
1913), và thuộc nhóm nhiếp ảnh gia nghiệp dư dùng
phiên bản hình màu, đồng thời cũng là khách hàng
đầu tiên của các hãng Lumière.
Việc làm với Kahn rất có lợi cho ông, ít nhất vì ba lý do,
chưa kể đến chuyện thù lao. Khác với những nhiếp
ảnh gia lớn dùng phiên bản hình màu (có nghĩa là
những người dùng rất nhiều phiên bản để chụp
ảnh), Busy vốn thuộc tầng lớp bình dân, trong khi
sử dụng hình màu lại dành cho tầng lớp phú quý, và
là món hàng đắt tiền7. Làm việc với Kahn cho phép
ông chụp thoải mái và thực hiện việc chụp ảnh với
một quy mô khác.
Một số lớn phiên bản đã được thực hiện từ giữa năm
1914 đến đầu năm 1917, trong những năm tháng
chiến tranh. Nền kinh tế vô cùng bất ổn đã phải
định hướng lại, kể cả công nghiệp chụp ảnh. Các đợt
trưng dụng của Nhà nước (chẳng hạn như nitrat xel-
luloza), sự tàn phá của chiến tranh, việc gián đoạn
cung cấp (các thuốc màu nhạy sáng khi ấy đều do
Đức sản xuất), khiến một số sản phẩm trở thành khó
8
kiếm, giá cả tăng vọt . Nhưng, thoạt xem, những
Một số phiên bản hình màu khác được gán dưới tên của Jules Ger-
vais-Courtellemont trong sưu tập của thư viện điện ảnh Paris có
thể cũng do Busy chụp (hãy so sánh hình màu A1573 với ảnh CB81
ở Boulogne) ; điều ấy thể hiện quan hệ mật thiết giữa hai người
này trước tháng 06 năm 1914.
7. Mỗi hộp gồm bốn bản hình màu khổ 9x12 cm giá là 3 franc vào
thời điểm năm 1914. Sẽ bổ ích nếu ta có thể so sánh chi phí kỹ
thuật để Busy hoàn thành toàn bộ phiên bản hình màu và phim
cho Albert Kahn, với mức lương cả năm của một thiếu úy quân
đội thuộc địa. Đã cố nhanh chóng tìm kiếm tại Ban lịch sử Quốc
phòng chuyện này, song không có thông tin nào cả.
8. Thông báo của Hội Nhiếp ảnh gia Pháp phát hành sau Thế chiến
đã cung cấp thống kê, rồi hàng loạt thông cáo của Anh cho biết
thêm về những nguyên liệu và phương thức chụp ảnh. Các tấm
ảnh đen trắng tăng gấp bốn lần trong giai đoạn 1914 – 1919,
còn các hóa chất cơ bản cũng đắt hơn thập phần. Tỷ dụ như hỗn
destructions, les fermetures d’approvisionnement
(les colorants sensibilisateurs sont alors allemands),
font que certains produits sont difficiles à trouver,
que les prix s’envolent8. Mais cela est sans consé-
quence visible pour Kahn. La production d’autochro-
mes en Indochine ou en Europe reste importante.
Les moyens financiers du banquier ainsi que ses liens
avec l’entreprise Lumière et l’Armée française n’y
sont pas étrangers. Les plaques transitent en nom-
bre jusqu’à la lointaine colonie et reviennent, appa-
remment sans encombre.
Enfin, cette pratique intense permet à Busy de passer
de l’amateurisme au professionnalisme. La seconde
session pour Kahn en 1921 marque une évolution :
il s’ouvre au Cambodge, utilise le cinématographe
avec succès et surtout répond à une importante
commande pour l’exposition coloniale nationale de
Marseille de 1922. D’une passion, Busy en fait cette
année là un métier. L’autochrome est un fil conduc-
teur constant, même si au Gouvernement général
de l’Indochine, le N&B est avant tout pratiqué pour
répondre à ses missions de propagande.
L’inventaire et les plaques à Boulogne Les AdlP
sont une ressource de plaques à disposition pour la
projection. Elles peuvent être étudiées sous cet an-
gle pratique. L’inventaire de 1937 réalisé pour le nou-
veau propriétaire précise que l’Indochine est le se-
cond ensemble le plus important avec 836 plaques,
après Paris (888 plaques)9. Les autochromes sont
précisées « complètement terminées » ; elles s’oppo-
sent aux plaques « restant à terminer » (540 plaques),
8. Les Bulletins de la SFP publient après la guerre des statistiques
et une série de communications anglaises sur les matières pre-
mières et les procédés photographiques. Les plaques N&B qua-
druplent entre 1914 et 1919, les chimies de base sont multipliées.
Ainsi, le permanganate de potassium, utile pour le développe-
ment inversé de l’autochrome, passe de 2,25 francs le kilo (1914)
à 75 francs (1917). « Les considérations d’économie prennent en
photographie une importance qui ne leur avait jamais encore été
accordée ». Lire entre autres les n° d’octobre 1919 et mars 1920. 35
 điều này không mảy may tác động gì đến Kahn :
việc thực hiện phiên bản hình màu ở Đông Dương
hay ở châu Âu vẫn quan trọng. Điều này dễ hiểu : vì
phương tiện tài chính của người chủ ngân hàng ấy,
vì quan hệ của ông với hãng Lumière và với quân đội
Pháp. Các phiên bản vẫn được gửi đến xứ thuộc địa
xa xôi với số lượng lớn, rồi được chuyển về lại hầu
như không trở ngại.
Cuối cùng, thực tiễn liên tục cho phép Busy nâng trình
độ từ nghiệp dư lên chuyên nghiệp. Đợt làm việc thứ
nhì cho Kahn năm 1921 đánh dấu một chuyển biến :
ông mở địa bàn sang Campuchia, sử dụng thành
công máy quay phim và nhận được một đơn hàng
lớn dành cho triển lãm thuộc địa quy mô quốc gia
tại Marseille vào năm 1922. Quả thực đến năm đó,
từ một niềm đam mê Busy đã nâng thành một nghề.
Phiên bản hình màu, như vậy, đã luôn luôn là yếu tố
xuyên suốt, cho dù khi làm việc với Phủ Toàn quyền
Đông Dương, ông thường chỉ dùng ảnh đen trắng
để đáp ứng các nhiệm vụ tuyên truyền.
Việc kiểm kê các phiên bản tại Boulogne Kho Lưu
trữ Toàn cầu là nguồn cung cấp phiên bản sẵn sàng
dùng để trình chiếu, nên có thể được nghiên cứu
dưới góc độ thực dụng này. Kiểm kê năm 1937 do
người sở hữu mới, cho biết : Đông Dương là bộ sưu
tập quan trọng thứ nhì với 836 phiên bản, sau Paris
với 888 tấm9. Phiên bản hình màu được chú thích rõ
ràng « đã hoàn thiện », khác với những phiên bản
hợp kali permanganat rất cần để xử lý đảo ngược phiên bản hình
màu đã tăng từ mức 2,25 franc/kg (1914) lên đến 75 francs (1917).
« Những cân nhắc đắn đo kinh tế có tác động lớn chưa từng thấy
đến lĩnh vực nhiếp ảnh ». Xem thêm các thông báo số ra tháng 10
năm 1919 và tháng 03 năm 1920.
9. Đi dạo xem Boulogne qua các khu vườn (621 tấm), cảnh tàn phá
và tái thiết vùng sông Marne (607 tấm), Nam Tư (601 tấm, nhưng
quốc gia này khi đó mới được hình thành và quy tụ nhiều nước
trước kia đã chụp ảnh rồi), Hy Lạp (576 tấm), vùng Alsace (571
36 tấm), các khu vườn ở Cap Martin (564 tấm), Nhật Bản (559 tấm)…
arrêtées au cours d’une des phases intermédiaires de
production10.
Pour avoir droit de cité, c’est-à-dire appartenir au
groupe des plaques projectables, il faut deux condi-
tions : être inventoriées aux registres des AdlP et être
entièrement traitées, jusqu’à l’étiquetage.
Ces plaques forment le premier ensemble, rangé
dans des boîtes de bois marquées « Indochine »,
sans plus de précision. Être au registre ne signifie pas
être « terminée », mais ne pas être au registre est ex-
cluant.
Ces considérations techniques induisent des ensem-
bles différents et des chiffres différents.
Sur l’Indochine à l’inventaire de 1937 : 836 plaques
terminées dans les boîtes pour projection.
Aux registres historiques : 1305 plaques invento-
riées.
9. Suivies par les jardins de Boulogne (621 plaques), les ruines et
reconstruction de la Marne (607), la Yougoslavie (601 mais ce pays
est alors une création moderne et regroupe un ensemble de pays
visités auparavant), la Grèce (576), l’Alsace (571), les jardins de cap
Martin (564), le Japon (559)… L’importance numéraire donne une
indication sur les priorités données ; on y retrouve tout l’univers
de Kahn. On note aussi un plafond quantitatif autour de 500 pla-
ques projetables qui peut être interprété comme une limite utile.
Ainsi la Chine et ses 484 plaques terminées est photographiée dès
1912-1913 puis plus jamais couverte.
10. Ces phases intermédiaires peuvent être multiples : après le
premier développement et l’inversion (la plaque est positive et
jaune laiteuse), après le second développement, après l’optionnel
bain de renforcement, après les retouches ou tentative de retou-
ches, après le vernis final. Mais dans tous les cas avant le montage
définitif (doublage, passe-partout éventuel, étiquette). Seulement
23 329 plaques sur 71 494 produites sont indiquées terminées en
1937, soit un tiers, ce qui ne manque pas de surprendre. Ce chiffre
peut s’expliquer par le soin et le temps nécessaires pour mener à
bien chaque plaque, le seuil hypothétique des 500 plaques par
pays évoqué, le désintérêt face à certaines plaques et le manque
de moyens humains au laboratoire comparés à la production rap-
portée.
« còn phải hoàn thiện » (540 tấm) vì một khâu trung
gian đã bị gián đoạn trong quá trình sản xuất10.
Để được xếp vào loại những phiên bản có thể trình
chiếu được, phải đủ hai điều kiện : phải được ghi
trong sổ kiểm kê của Kho Lưu trữ Toàn cầu và đã
được xử lý hoàn thiện, kể cả đã qua khâu dán nhãn.
Những phiên bản này hợp thành bộ đầu tiên, được
xếp trong hộp gỗ ghi rõ nhãn « Đông Dương », và chỉ
ghi có thế, không cụ thể gì hơn. Khi đã được ghi vào
sổ không có nghĩa là đã « hoàn thiện », nhưng nếu
không được ghi trong sổ tức là bị loại.
Những nhận xét kỹ thuật này giúp ta hiểu tại sao có
những bộ khác nhau và những số liệu khác nhau. Bộ
« Đông Dương » trong sổ kiểm kê năm 1937 có 836
tấm đã hoàn thiện, trong hộp, để trình chiếu.
Trong những sổ cũ : 1305 tấm đã được kiểm kê. Cộng
thêm 106 tấm không được kiểm kê trước kia và đã được
bổ sung từ năm 1980. Cộng thêm những tấm hình màu
do gia đình Busy đã tặng bảo tàng Albert Kahn.
Số lượng hình chụp thể hiện mức độ ưu tiên cho từng đề tài hoặc
khu vực; người ta thấy tất cả cái thế giới của Kahn trong ấy. Cũng
có một mức hạn định về số lượng, thường xoay quanh con số 500
bức hình có thể mang ra trình chiếu, điều này có thể hiểu được
như một giới hạn hữu ích. Do đó, Trung Quốc là nơi được chụp
484 bức hoàn thiện ngay từ giai đoạn 1912-1913 rồi sau đó không
bao giờ chụp lại nữa.
10. Có thể có rất nhiều khâu trung gian : sau khi xử lý lần đầu và
đảo ngược hình (chuyển thành dương bản có màu vàng sữa), sau
lần xử lý thứ nhì, sau lần ngâm tăng cường không bắt buộc, sau
lần chỉnh sửa hoặc cố gắng chỉnh sửa, sau lần tráng lớp cuối, dù
sao cũng phải làm trước khi vĩnh viễn dựng hình (bằng cách ghép
hai lớp, làm khung cắt, ghi nhãn). Chỉ có 23 329 trên tổng số 71
494 tấm hình được ghi là hoàn thiện từ năm 1937, tức là chỉ có
1/3 ; điều đó thật đáng ngạc nhiên. Con số này có thể lý giải được :
qua sự chăm chút và thời gian cần thiết để tạo ra mỗi tấm hình,
qua cái giới hạn giả định khoảng 500 tấm cho mỗi quốc gia, qua
sự kiện một số bức không có nhiều giá trị và qua tình trạng không
đủ nhân lực tại trung tâm so với số lượng hình chụp gửi về.
Plus 106 plaques non inventoriées à l’époque et réin-
tégrées depuis les années 1980.
Plus les plaques polychromes provenant du don de
la famille Busy au musée Albert-Kahn.
Quel regard porter sur ces ensembles ? Léon Busy
est extérieur au personnel des opérateurs salariés ;
sa production pour Kahn répond-elle à la méthodo-
logie commune ?
Une lecture des registres montre huit phases d’ins-
cription, pouvant correspondre aux envois de Hanoï
à Boulogne. Léon Busy contrairement aux autres
opérateurs, ne relève pas les dates de prise de vue.
Quand il le fait, cela peut être le mois, voire le trimes-
tre (septembre-octobre-novembre 1915 par exem-
ple)11.
Attardons nous sur le premier lot de plaques, en-
tièrement non daté (216 plaques). Il aurait été réa-
lisé lors du second semestre 191412. Il ne s’agit pas
de plaques pré-existantes vendues à Kahn, prises
lors de son séjour 1911-1913 et montrées sur Paris,
mais bien de plaques prises spécifiquement pour les
AdlP.
Sur le terrain, les opérateurs doivent tenir un carnet
comme le veut la méthodologie de Jean Brunhes,
avec le lieu, le sujet, la date et un numéro de prise
11. Les rares fois où Busy note les dates, il est alors comme les
autres opérateurs, en voyage, photographe ambulant. Les 15 et 16
avril 1916 par exemple de Hanoï à la frontière de la Chine – Dong
Dang (20 plaques inscrites au registre, n° 7662 à 7681) ; ce sont un
samedi et dimanche, jours supposés de repos. Busy photographie
en marge de sa profession, en pointillé et non dans une démarche
continue comme les autres opérateurs.
12. D‘après les inscriptions aux registres, les plaques prises à
Djibouti lors d’une escale aller sont datées du 22 juillet 1914.
Le premier envoi indochinois est quant à lui accompagné d’un
tableau de classement daté du 28 janvier 1915 (archives Busy,
musée départemental Albert Kahn). 37
 Nên nhìn nhận thế nào về những bộ sưu tập này ?
Léon Busy đứng ngoại hạng, so với những nhân viên
chụp ảnh ăn lương khác ; liệu phiên bản hình màu
ông tạo ra có tuân thủ những phương pháp chung
đã được nêu chăng ?
Xem xét những sổ kiểm kê sẽ thấy có tám đợt đăng ký,
có thể tương ứng với những lần gửi ảnh từ Hà Nội về
Boulogne. Không giống những nhân viên khác, Léon
Busy không ghi chép ngày tháng của hình chụp. Nếu
có, thì chỉ ghi từng tháng, thậm chí từng quý (chẳng
11
hạn như tháng chín-mười-mười một 1915) .
Dành thêm thời gian khảo sát lô hình chụp đầu tiên
sẽ thấy hoàn toàn không ghi ngày tháng (216 tấm) :
rất có thể những tấm này đã được chụp vào nửa
cuối năm 191412. Đó không phải là những tấm đã
sẵn chụp từ trước, tức là nhân chuyến công tác năm
1911-1913, đã trình chiếu ở Paris, rồi đem bán lại cho
Kahn, mà là những tấm hình đặc biệt chụp trong
khuôn khổ của Kho Lưu trữ Toàn cầu.
Trên thực địa, mỗi nhân viên nhiếp ảnh đều phải ghi
chú trong một cuốn sổ, theo phương pháp do Jean
Bruhnes đã vạch ra, với đầy đủ thông tin về địa điểm,
đề tài, ngày tháng và số thứ tự của ảnh chụp. Những
số này tiếp nối nhau (hình số 1, số 2, số 3...), chúng sẽ
11. Thật là hãn hữu nếu Busy ghi lại ngày tháng, khi ấy ông cũng
như đa số nhiếp ảnh gia khác đang trên chuyến đi xa, như một
nhà nhiếp ảnh lang bạt. Chẳng hạn trong hai ngày 15 và 16 tháng
04 năm 1916, ông đã đi từ Hà Nội tới tận biên giới phía bắc và thị
trấn Đồng Đăng (ông đã chụp 20 tấm ảnh, được ghi vào sổ kiểm
kê, mã số từ n° 7662 đến 7681) ; hai ngày ấy là thứ bảy và chủ nhật,
vào đúng những ngày nghỉ. Như thế, Busy đi chụp bên lề công
việc, như loạt dấu chấm, không liên tục làm việc như các nhân
viên nhiếp ảnh khác.
12. Theo đăng ký vào sổ kiểm kê, thì những tấm hình tại Djibouti,
khi tàu ghé bến trên đường đi công tác, rất có thể được chụp vào
ngày 22 tháng 07 năm 1914. Còn đợt đầu gửi từ Đông Dương lại
kèm theo một bảng phân loại đề ngày 28 tháng 01 năm 1915 (lưu
38 trữ về Busy, Bảo tàng Albert Kahn).
de vue. Ce dernier est linéaire (vue 1, 2, 3 ...) et néces-
saire pour le bon repérage lors de l’inventaire. Chez
Busy, rien de tel, il livre ce premier lot selon une or-
ganisation propre, avec une indexation à 4 éléments
(classe, division, catégorie, n° d’ordre).
On peut voir derrière, sous-jacentes, les indications
de Brunhes.
Le numéro d’inventaire des AdlP s’ajoute à celui de
Busy, ou plutôt le remplace. On peut comprendre
le processus à l’époque comme progressivement
restrictif13. La production sur le terrain est bien su-
périeure aux plaques effectivement disponibles et
encore plus à celles projetées. Les trois moments sé-
lectifs sont :
- par Busy sur place : la prise de vue, le traitement
(complet ou incomplet), le tri, l’organisation, l’envoi.
- par l’équipe des AdlP à Boulogne (Brunhes, chef du
laboratoire ou équipier) : la réception, l’inscription
partielle sur les registres, l’achèvement partiel des
traitements et des montages.
- par les auteurs des projections, chargés ou confé-
renciers, choix limité de plaques.
Dans ce contexte, le photographe progressivement
s’efface.
Léon Busy, un photographe à re-découvrir ?
L’œuvre collective que sont les AdlP ne favorise pas la
reconnaissance individuelle des opérateurs. Seul leur
nom est indiqué sur les registres, face à leurs produc-
tions, mais celui-ci aussi s’efface avec le temps. En
13. Après Kahn, le processus s’inverse. A la demande du Départe-
ment de la Seine, Georges Chevalier, ancien opérateur et premier
conservateur des collections, achève le développement de pres-
que 4 000 plaques de 1937 à 1949, sur les 48 165 plaques annon-
cées « A terminer ». La seconde version de la base de consultation
des collections du musée Albert Kahn, numérique, intègre à partir
de 2005 toutes les plaques des collections, présentées à l’écran
sous une forme visuelle terminée.
rất cần thiết khi muốn tìm ảnh trong bảng kiểm kê.
Với Busy, không có chuyện này ! ông gửi lô đầu với
cách sắp xếp riêng của ông, dùng một cách sắp đặt
tùy thuộc 4 tiêu chuẩn (loại, ngành, hạng, số thứ tự).
Có thể xem đấy là một cách khác để tuân thủ chỉ thị
của Bruhnes.
Số kiểm kê của Kho Lưu trữ Toàn cầu thường lồng
vào số của Busy, và đúng ra là đã thay thế nó. Ta có
thể hiểu đấy là một quy trình thời ấy dùng để kiểm
soát chặt chẽ thêm13. Số lượng hình chụp trên thực
địa nhất định phải nhiều hơn so với số lượng những
tấm đã sẵn sàng, và lại càng nhiều hơn so với những
hình đã được trình chiếu. Có ba giai đoạn để tuyển
chọn, như sau :
-do Busy, làm tại chỗ, gồm các khâu : chụp ảnh, xử lý
(hoàn thiện hay chưa hoàn thiện), lựa chọn, tổ chức,
gửi đi.
-do đội ngũ của Kho Lưu trữ Toàn cầu ở Boulogne
thực hiện (Bruhnes, giám đốc phòng xử lý, thành
viên), họ tiếp nhận, đăng ký tạm thời vào sổ, tạm thời
làm một phần công việc xử lý và dựng hình.
-do các tác giả những buổi trình chiếu, là những
nhân viên chuyên trách hoặc những thuyết trrình
viên, chính họ sẽ hạn chế những tấm hình được sử
dụng.
Trong một bối cảnh như thế, thì vai trò của nhà nhiếp
ảnh dần dần mờ nhạt.
13. Sau thời kỳ của Kahn, quy trình lại đảo ngược. Theo yêu cầu
của Tỉnh Seine, Georges Chevalier, một nhân viên chụp ảnh trước
đây và là cán bộ bảo tồn đầu tiên đối với các bộ sưu tập, đã hoàn
thành xử lý gần 4 000 bức hình trong giai đoạn từ 1937 đến 1949
trên tổng số 48 165 tấm có ghi chú « Cần hoàn thiện ». Kể từ năm
2005, bản thứ nhì của cơ sở dữ liệu tra cứu các bộ sưu tập của
Bảo tàng Albert Kahn, dưới dạng số hóa, tập hợp tất cả các bức
hình trong các bộ sưu tập, và giới thiệu chúng trên màn hình như
những hình ảnh hoàn thiện.
1984, le conservateur du musée Albert Kahn écrit,
alors qu’elle prend contact pour la première fois avec
les descendants : « Pensez que depuis 1977 une ex-
position de ses documents a circulé en France et à
l’étranger […] sans que nous ayons pu dire un mot
sur leur auteur14». Le travail du musée moderne,
directement ou indirectement comme le présent
ouvrage, permet un retour à l’auteur. Ce qualificatif
en photographie doit être pris avec précaution tant
sa définition a pu évoluer au XXe siècle. Ainsi le nom
de Busy s’est-il trouvé récemment en pleine lumière
dans une histoire de plagiat15, révélatrice à la fois du
travail de diffusion accompli et de la permanence de
ses images en couleurs, un siècle après.
Sans trop s’avancer, nous pouvons croire que Léon Busy
devait avoir honneur à servir le projet humaniste de
Kahn et à déposer ses pièces dans des institutions pres-
tigieuses. Il était soucieux de faire valoir et d’exploiter
ses images. Bien singulier parmi les opérateurs de Kahn,
il brillait par ses compétences techniques, la qualité de
sa vision, la multitude des usages et des commandes.
Ses autochromes pour les AdlP sont une facette d’une
production beaucoup plus large et il serait opportun
d’étudier l’ensemble de ses travaux. Cet exercice nous
renseignerait sur les évolutions techniques et du regard
photographique (le moindre des sujets), sur les spécifi-
cités du discours selon les commanditaires et sur l’Indo-
chine des années 1920. Une interrogation croisée qui
pourrait être porteuse de beaucoup de sens.
14. Courriers adressés par Jeanne Beausoleil aux trois enfants de
Léon Busy, cotes Z899-0-16 /17 /18, musée départemental Albert
Kahn. Ces envois font suite à une lettre reçue d’un proche de Busy
à Helsinki, dans laquelle elle apprend que le prénom est Léon et
qu’il a trois enfants dont deux médecins à Paris.
15. Peinture « Opium », 2009, du peintre-chanteur Bob Dylan. Le
nom de Léon Busy s’est trouvé juxtaposé à celui d’Henri Cartier-
Bresson dans la liste des auteurs copiés. Au delà de cette anecdo-
te, répréhensible, il ne faut pas se méprendre : les statuts des deux
photographes peuvent difficilement être comparés, du point de
vue de la construction de leurs « œuvres » et du regard que la
société leur portait de leur vivant. Début 1930 l’un terminait sa
carrière, l’autre la commençait dans un monde plus ouvert à l’idée
de la photographie comme moyen d’expression. 39
 Léon Busy, một nhà nhiếp ảnh cần được khám
phá lại ? Kho Lưu trữ Toàn cầu là một công trình
tập thể, những sưu tập ở đấy sẽ không gây tăm tiếng
cho cá nhân của nhân viên nhiếp ảnh. Chỉ có tên tác
giả được ghi vào sổ kiểm kê, cạnh các tác phẩm hình
ảnh của họ, nhưng rồi tên tuổi cũng sẽ phai mờ với
thời gian. Năm 1984, khi muốn bắt liên lạc lần đầu
tiên với hậu duệ của Busy, bà quản đốc Bảo tàng Al-
bert Kahn đã nói : « Xem đấy, từ năm 1977 có một
cuộc triển lãm về những tư liệu này đã đi vòng nhiều
nơi trên nước Pháp và tại ngoại quốc [...] thế nhưng
chúng tôi chẳng biết nói sao về tác giả của chúng14».
Công việc trong một bảo tàng hiện đại, dù trực tiếp
hay gián tiếp, cho phép chúng ta quay nhìn lại tác
giả, và đấy cũng là việc làm qua vựng tập này. Quan
niệm « tác giả » trong nghề chụp ảnh cần được xem
xét thận trọng, vì cách định nghĩa khái niệm này
cũng đã biến đổi khá nhiều vào thế kỷ XX. Tên tuổi
của Busy mới đây được nhắc đến trong một chuyện
đạo tranh15, rất điển hình để nói lên cả hai khía cạnh
: công việc đã làm khiến hình ảnh của ông thêm phổ
biến, cũng như tính chất không phai nhạt của những
hình màu ông chụp cách đây một thế kỷ.
14. Theo các thư tín từ bà Jeanne Beausoleil gửi tới ba người con
của Léon Busy, mã số Z899-0-16/17/18, Bảo tàng Albert Kahn. Thư
được gửi đi sau khi có người thân của Busy ở Helsinki báo cho biết
rằng tên của nhà nhiếp ảnh là Léon, và ông có ba người con, hai
người làm bác sĩ ở Paris.
15. Sự vụ bức tranh « Thuốc phiện », 2009, của họa sĩ kiêm ca sĩ Bob
Dylan. Người ta thấy tên của Léon Busy đặt cạnh tên của Henri
Cartier-Bresson trong danh sách những người bị chép ảnh. Ngoài
cái giai thoại đáng chê trách này, nên tránh hiểu lầm : cương vị của
hai nhà nhiếp ảnh trên không có gì giống nhau để mà so sánh,
nhất là về mặt xây dựng các « trước tác » của họ và cách nhận định
của xã hội về họ ngay từ lúc sinh thời. Đầu năm 1930, một người
đã kết thúc sự nghiệp, trong khi người kia lại bắt đầu sự nghiệp
giữa một thế giới rộng rãi hơn về quan niệm nhiếp ảnh như một
phương tiện biểu đạt.
40
Không cần đào sâu quá đáng, chúng ta có thể tin
rằng Léon Busy đã vinh dự phục vụ cho cái chương
trình nhân bản của Kahn và đã lưu tác phẩm của ông
ở những cơ quan tăm tiếng. Ông luôn quan tâm đến
việc phát huy giá trị và khai thác những hình ảnh đã
chụp. Ông là nhân vật khá đơn độc giữa các nhân
viên nhiếp ảnh làm việc cho Kahn ; nổi bật về sự tinh
thông kỹ thuật, ông có tầm nhìn đầy phẩm chất, vừa
đa năng vừa được trọng dụng. Những phiên bản ông
đã chụp cho Kho Lưu trữ Toàn cầu chỉ là một khía
cạnh của một sản lượng rộng lớn hơn, rất nên có dịp
nghiên cứu toàn bộ sản phẩm này. Công việc ấy có
triển vọng giúp chúng ta hiểu biết hơn về chuyển
bìến kỹ thuật cũng như về cái ngôn ngữ nhiếp ảnh
(tối thiểu là như vậy), về những đặc trưng ứng xử tùy
theo người điều hành cũng như về xứ Đông Dương
vào những năm 1920. Ấy là một vài câu hỏi đan chéo
nhau rất có thể nảy sinh thành nhiều ý nghĩa.
Sổ kiểm kê gốc số 2 trong Kho Lưu trữ Toàn cầu. Chúng ta
không thấy ghi ngày tháng, mà chỉ có những chú thích tương
đối ngắn. Bên trái là số kiểm kê được chỉ định tại Boulogne,
bên phải là số thứ tự do Busy cung cấp khi trao hình chụp.
Số này được viết bằng một thứ mực khác, với những ghi chú
chính xác ghi thêm về sau.
Indochine n°14, boîte en bois de rangement des plaques pour
projection. Les plaques étaient à la fin des années 1930 ran-
gées dans 14 boîtes, organisées en 39 sous-groupes théma-
tiques ou géographiques. Deux intercalaires séparatives sont
ici reproduites. / Đông Dương số 14, hộp gỗ để cất những
phiên bản dùng để trình chiếu. Vào cuối thập niên 1930,
những phiên bản được cất trong 14 hộp, chia thành 39 phân
nhóm theo chủ đề hoặc theo khu vực địa lý. Hai tấm bìa phân
nhóm được trình bày ở đây.
Registre d’inventaire original n°2 des Archives de la Planète.
On note l’absence de date et des légendes relativement suc-
cinctes. A gauche le numéro d’inventaire est celui attribué à
Boulogne, à sa droite le numéro de classement donné par
Busy lors de la livraison. Ce dernier est écrit avec une autre en-
cre, la précision a dû être portée dans un second temps.
41
 Classe I Monuments. Division A Pagodes. Catégorie b Pagode dite « des corbeaux ». Nhóm I Công trình. Mục A Chùa. Loại b Văn miếu.
« Vue d’ensemble ; Pagodon central vu de la 3ème cour ; Autel extérieur ; « Ảnh toàn cảnh ; Khuê văn các nhìn từ sân thứ ba ; Ban thờ phía ngoài ;
Les victimes exposées devant l’autel pendant un sacrifice ». Các hiến vật được bày trước ban thờ trong lễ hiến sinh »

33 plaques au total adressées en 5 envois de 1913 à 1917. Busy revient sur ce Tổng cộng 33 tấm được gửi về từ 1913 đến 1917. Busy quay trở lại nơi này để
lieu et complète son travail. L’image du sacrifice est isolée, le rite et la faible hoàn thành công việc. Hình ảnh lễ hiến sinh này đơn độc vì nghi lễ và thiếu
lumière ne devaient être propices à la photographie en couleurs. Sa légende ánh sáng khiến không thuận tiện cho việc chụp ảnh màu. Chú thích hình
n’indique pas le lieu, il est sous-entendu dans la nomenclature I A b 18. không nêu rõ nơi chốn, chỉ được ngầm hiểu là trong bộ I A b 18..

A5107, A5117, A10297, A7247, © Musée départemental Albert-Kahn A5107, A5117, A10297, A7247, © Bảo tàng Albert-Kahn

42 43
 Classe II Type. Division G Femmes annamites. Catégorie a femme du peuple ; Nhóm II Loại hình. Mục G Phụ nữ An-nam. Loại a phụ nữ bình dân ;
catégorie b classe aisée ; catégorie g métisses. Loại b phụ nữ thuộc tầng lớp khá giả ; Loại g gái lai.

A Boulogne, dans la boîte 6 Indochine pour projection, 50 plaques illustraient Ở Boulogne, trong hộp số 6 Đông Dương để trình chiếu, 50 tấm minh họa cho
le type de femmes, ce qui en faisait un des sous-groupes les plus représentés. loại hình phụ nữ này, khiến đây là phân nhóm được thể hiện nhiều nhất.

A5547, A7260, A5549, © Musée départemental Albert-Kahn A5547, A7260, A5549, © Bảo tàng Albert-Kahn

44 45
 Classe III Paysages, sites. Division F Chemins, routes, etc. Nhóm III Cảnh quan, địa điểm. Mục F đường đi, v.v...
« Un coin de chemin aux environs d’Hanoï à contre jour ; Route aux environs d’Hanoï ; « Một góc đường thuộc vùng phụ cận Hà Nội chụp ngược sáng; Đường đi vùng ngoại vi Hà Nội;
Chemin bordé de bambous ». Đường trồng tre hai bên ».

Petite catégorie peu représentée dans la session 1914-1917, mais le sujet Phân nhóm này ít được thể hiện trong đợt 1914-1917, nhưng đề tài đúng là
relève pleinement de la Géographie humaine. thuộc chuyên ngành Địa lý nhân văn.
A7626, A5285, A5286, © Musée départemental Albert-Kahn A7626, A5285, A5286, © Bảo tàng Albert-Kahn

46 47
 Classe IV Cultures, fleurs, jardins. Division C Arbres. Catégorie a Kapok ou faux cotonnier.
« Kapok en fleur, coin de chemin aux environs d’Hanoï ; Faux cotonnier par temps couvert ;
La fleur du Kapok ; Feuilles et fruits du Kapok ».
Les arbres en fleurs sont un sujet récurrent ; le kapok est photographié pour
son arbre en floraison, la fleur, le fruit et la feuille. Notons que la première
vue ici reproduite est quasi-similaire à celle de la classe III précédente. Le
cadrage change légèrement et l’image bascule par son sujet dans une autre
catégorie.
A7751, A5578, A7758, 7759, © Musée départemental Albert-Kahn
48
Nhóm IV Trồng trọt, hoa, vườn. Mục C Cây lớn. Loại a Cây bông gạo.
« Cây gạo đang ra hoa, góc đường thuộc khu ngoại vi Hà Nội; Cây gạo khi trời ủ dột; Hoa gạo;
Lá và quả cây gạo ».
Cây trổ hoa là một chủ đề thường gặp; cây gạo được chụp vì là cây ra hoa,
cũng chụp cả hoa, quả và lá. Nên lưu ý rằng bức hình đầu tiên trên đây gần
giống với hình nhóm III phần trước. Chỉ thay đổi khung hình chút ít là bức
ảnh chuyển đổi từ chủ đề loại này sang loại khác.
A7751, A5578, A7758, 7759, © Bảo tàng Albert-Kahn
49
 Classe V Industrie (?). Division A Industrie locale. Catégorie b le Kapok
« Le Kapok, filage du Kapok ; Tissage et tricotage » ; sans légende historique ;
« Tonkin. Le coton (Kapok) ».
L’arbre, la fleur et le fruit sont détaillés dans la classe IV. La mise en œuvre
du fruit pour le tissage appartient à la catégorie Industrie locale. Pour les
besoins de la photographie en couleurs, les ouvrières et leurs instruments
sont déplacés à l’extérieur dans une mise en scène ; on note en arrière plan
la présence du contre-maître colonial. La troisième image devait être cassée
à l’époque, elle n’a pas été intégrée à l’inventaire. Ces vues ont été doublées
en N&B et commercialisées par Jacques Boyer sur Paris, deux d’entre elles
étaient également diffusées par le GGI (voir la base Ulysse de l’ANOM, FR
CAOM 30 Fi117/ 63 et 41).
A7368, A7369, A68955X, CB1708X, © Musée départemental Albert-Kahn
50
Nhóm V Công nghiệp (?). Mục A Công nghiệp bản địa. Loại b bông gòn.
« Bông gòn, kéo sợi bông gòn; Dệt sợi và đan »; không có chú thích lịch sử; «Bắc kỳ. Bông (Gòn) ».
Cây, hoa và quả được giới thiệu chi tiết tại nhóm IV. Việc sử dụng quả để dệt
sợi thuộc mục Công nghiệp bản địa. Để phục vụ việc chụp hình màu, công
nhân lẫn công cụ được đưa ra ngoài trời để dàn cảnh. Nên chú ý: phần hậu
cảnh có người đốc công thuộc địa đứng coi. Tấm hình thứ ba đã bị vỡ từ thời
kỳ này nên không đưa vào sổ kiểm kê. Những hình này được chụp thêm một
kiểu đen trắng và chính Jacques Boyer đã đem bán ở vùng Paris, hai hình
khác thuộc nhóm này cũng đã được GGI phát hành (xem cơ sở dữ liệu Ulysse
của ANOM, FR CAOM 30 Fi117/63 và 41).
A7368, A7369, A68955X, CB1708X, © Bảo tàng Albert-Kahn
51
 Một vài điểm mốc về tiểu sử
LEON BUSY (1874-1951),
quelques repères biographiques
D’après Guillaume Maylander, documentaliste-
iconographe. / Soạn theo Guillaume Maylander,
nhân viên sưu tầm tư liệu và hình ảnh.
19 avril/04 1874 : naissance à Paris de Léon Busy,
fils de Gabrielle Faÿ et de Jean Busy. / Léon Busy
sinh tại Paris. Cha là Jean Busy, mẹ là Gabrielle Fäy.
1895 : admission à l’Ecole Polytechnique. / trúng
tuyển vào Trường Bách khoa.
1897 : intégration au Commissariat aux colonies
(intendance coloniale). / được thu nhận vào Bộ
52
Thuộc địa, trông việc quản lý.
janvier 1899-janvier 1908 : trois séjours au Tonkin.
/ đầu 1899-đầu 1908 : ba lần làm việc ở Bắc kỳ.
1910 : invention de l’actinophote, appareil qui
permet de donner le temps de pose optimal. /
phát minh ra máy « actinophote » dùng đo nhật
xạ và chỉ thi giờ tối ưu để chụp ảnh.
août/08 1911 - octobre/10 1913 : 4e séjour au
Tonkin. / lần thứ tư trở lại Bắc kỳ.
19 décembre/ 12 1913 : réception comme mem-
bre de la Société Française de Photographie,
avec les parrainages de Messieurs Mareschal
et Adrien. / được nhận làm hội viên Hội Nhiếp
ảnh nuớc Pháp, với sự bảo trợ của Mareschal và
Adrien.
1913 : participation au 6e concours de photo-
graphies en couleurs sur plaques autochromes,
dioptichromes, omnicolores et similaires, orga-
nisé par la Société Française de Photographie. /
tham gia cuộc thi chụp ảnh màu dùng những
phiên bản tự nhiễm sắc, tự phân sắc, nhiễm sắc
hỗn tạp và tương đương, do Hội Nhiếp ảnh nuớc
Pháp tổ chức.
1914 : 1er prix de la section « Vitraux », pour des
vues d’Indochine ; 2e prix de la section « Ate-
lier » pour sa « Femme aux poissons rouges ». /
Giải nhất phân bộ « Kính ghép màu » với những
hình ảnh Đông Dương ; giải nhì phân bộ « Công
xưởng » với bức ảnh « Thiếu phụ với cá vàng ».
29 mai/05 1914 : lettre à Jean Brunhes, directeur
des Archives de la Planète, proposant « d’exé-
cuter des vues au cours [...] de [son] prochain
séjour colonial [...] ». / viết thư gửi Jean Bruhnes,
giám đốc Kho Lưu trữ Toàn cầu, để xin « tham gia
chụp ảnh, khi lần sau được cử sang thuộc địa ».
juillet/07 1914 - mars/03 1917 : 5e séjour au Ton-
kin (sous-intendant de Hà Nội et de Đáp Cầu). /
lần thứ năm đi làm việc ở Bắc kỳ (với tư cách trợ lý
quản lý ở Hà Nội và Đáp Cầu).
28 janvier/01 1915 : envoi aux Archives de la
Planète d’un premier lot de plaques autochro-
mes prises au Tonkin accompagné d’un tableau
de classement. / gửi đến Kho Lưu trữ Toàn cầu
một lô đầu tiên những phiên bản hình màu chụp
ở Bắc kỳ, kèm theo một bảng phân loại.
1916 : Chevalier de la Légion d’Honneur. / nhận
được Bắc đẩu bội tinh hạng năm.
1921 : Conseiller technique du Gouvernement
général de l’Indochine pour la photographie. /
Cố vấn kỹ thuật điện ảnh cho Phủ Toàn quyền
Đông Dương.
1er mai/05 1922 : admis à la retraite de militaire
au terme de 28 années de service. / được về hưu
sau 28 năm làm việc trong Quân đội.
16 avril/04 -19 novembre/11 1922 : présenta-
tion de photographies de Busy à l’exposition
coloniale de Marseille. / hình ảnh của ông được
chưng bày tại Triển lãm thuộc địa tại Marseille.
1922 et 1923 : médailles « Collaboration » attri-
buées par les Fondations Davanne et Ferrier.  /
được huy chương « Hợp tác », do tổ chức nhiếp
ảnh mang tên Davanne và Ferrier tặng.
1922-1923 : conseiller technique pour la photo-
graphie à l’Agence économique du Gouverne-
ment général de l’Indochine. / Cố vấn kỹ thuật
điện ảnh tại Tổ chức kinh tế cạnh Phủ Toàn quyền
Đông Dương.
1923-1926 : agent-contractuel au service pho-
tocinématographique de l’Indochine. / nhân
viên làm theo hợp đồng tại Nha điện ảnh xứ Đông
Dương.
avril 1926 : dissolution du service photociné-
matographique de l’Indochine. Nomination de
Léon Busy comme chef de la section photogra-
phique à l’Office Indochinois de la propagande
et du tourisme, chargée de rassembler toute la
documentation photographique en vue de l’ex-
position coloniale de 1931. / sau khi Nha điện
ảnh xứ Đông Dương giải tán, được cử làm Giám
đốc phân bộ điện ảnh tại Cục Tuyên truyền và Du
lịch, lo việc thu thập mọi tư liệu hình ảnh chuẩn bị
cho cuộc Triển lãm Thuộc địa năm 1931.
3 juin/06 1939 : don par Busy au Musée de
l’Homme de 17 instruments aratoires prove-
nant du Tonkin. / biếu viện Bảo tàng Con người
17 nông cụ thu lượm từ Bắc kỳ.
1951 : décès de Léon Busy. / Léon Busy từ trần.
53
 Les autochromes en couleurs
1
et la vie au quotidien :
métiers et société.
Phiên bản hình màu
và đời sống thường ngày :
những ngành nghề và xã hội.
Ngoại trừ một số người, trong đấy có Lê
Quý Đôn và nhóm canh tân trong Đông Kinh
nghĩa thục khoảng đầu thế kỷ XX, phần lớn nhà
nho Việt Nam từ lâu đời vẫn có định kiến xấu
về buôn bán và tiểu công nghệ. Song song với
tình hình ấy, cũng chẳng nhiều học giả Âu Tây
thời Pháp thuộc chú tâm tới những tầng lớp
này : Charles Edouard Hocquard bác sĩ quân y
và nhiếp ảnh gia (Một cuộc hành quân ở Bắc kỳ,
1892), học giả Gustave Dumoutier (Tiểu luận về
người Bắc kỳ, 1908), hoặc Henri Oger (Kỹ thuật
của dân An Nam, 1909) đều là những ngoại lệ
hiếm hoi. Những bức tranh khắc gỗ đen trắng
trong hai tác phẩm vừa kể đến cho chúng ta
thấy khá đầy đủ các hoạt động sinh sống ở nước
Nam. Thế còn những phiên bản ảnh của Léon
Busy, chúng có gì đặc biệt ?
Màu sắc trên những phiên bản ấy là những đóng
góp không thể thay thế được để nghiên cứu
54 Đinh Trọng Hiếu et Emmanuel Poisson
Hormis Lê Quý Đôn au XVIIIe siècle et les
réformateurs du Đông Kinh nghĩa thục (École
du Tonkin pour la juste cause) au début du XXe
siècle, les lettrés vietnamiens ont longtemps été
marqués par un préjugé hostile au commerce et
à l’artisanat. De même, rares ont été les auteurs
occidentaux au début de la période coloniale à
accorder une véritable attention à ces métiers.
Charles Édouard Hocquard (Une campagne au
Tonkin - 1892), Gustave Dumoutier (Essais sur
les Tonkinois - 1908) ou Henri Oger (Techniques
du peuple annamite - 1909) font figures d’excep-
tions. Les xylogravures en noir et blanc des deux
derniers ouvrages offrent un tableau exhaustif
des activités humaines au Việt Nam.
Dès lors, quelle est la singularité des
plaques de Léon Busy ? Les couleurs de ses
autochromes sont un apport irremplaçable
pour l’étude de la vie quotidienne à Hà Nội il y
đời sống hàng ngày ở Hà Nội cách đây một thế
kỷ. Chúng làm sống lại cái đa dạng của những
ngành nghề khiến phố phường nhộn nhịp và
nhiều khi lấy tên của những ngành nghề ấy.
Đồng thời chúng giúp ta thấy cách phục sức thật
khác nhau giữa những tầng lớp dân chúng. Thật
vậy : chỉ có màu sắc mới khiến chúng ta thấy rõ
những mặt hàng khác nhau, những sắc màu vải
vóc, thường thường đồng nghĩa với tầng lớp xã
hội, và giúp chúng ta phân biệt xem khi nào áo
quần giàu sang, khi nào chúng lại cũ rách.
Trước hết, xin trình bày hai bức hình về
sản xuất lúa gạo, chỉ chọn có hai bức này : một
về đề tài đi cấy vụ chiêm, một về cách phơi thóc
sau mùa gặt. Sau mới đến những hình ảnh về
phương thức hái lượm thực phẩm, cùng một số
thể thức phân phối, chuyên chở và chế biến, ăn
uống. Tụ họp nhau lại thành từng phường, lấy
tên đặt cho đường phố (Phố Hàng Đồng, Phố
Hàng Hòm...), những ngành nghề sản xuất và
gia công hàng hóa ngay tại Hà Nội cũng có mặt
trên nhiều phiên bản hình màu, cùng với những
loại nghề thuộc dịch vụ hoặc thuộc mỹ nghệ
sáng tạo (đồ thờ tự, đồ mã, đồ chơi trẻ con...)1.
Một loạt phiên bản hình màu khác quy
tụ nhiều bức chân dung người Hà Nội khoảng
đầu thế kỷ XX, nam và nữ. Sau cùng là bốn bức
chân dung phụ nữ với cách nhìn so sánh giữa
những tầng lớp khác nhau, qua trang phục.
1. Nguyễn Phi Hoanh, 1970. Lược sử Mỹ thuật Việt Nam. Hà
Nội : Nhà xuất bản Khoa học Xã hộì, tr. 219-259.
a un siècle, tant par la diversité des métiers qui
animaient les rues de la capitale, et qui, souvent,
servaient à les nommer, que par la restitution de
l’habillement. Seules les couleurs permettent
d’appréhender la texture des vêtements, leurs
coloris, souvent synonymes d’appartenance so-
ciale, leur richesse ou, au contraire, leur usure.
Seront présentées dans un premier temps les
techniques de production du riz dont nous
n’avons sélectionné que deux vues, l’une sur le
repiquage, l’autre sur le séchage du paddy. Vien-
dront ensuite les images du ramassage et de la
distribution des denrées alimentaires, ainsi que
celles de la restauration. Regroupées en corpo-
rations dans des rues éponymes (rue du Cuivre,
rue des Coffres...), la transformation et la fabri-
cation des produits nécessaires à la subsistance
seront aussi présentes quand elles se déroulent
à Hà Nội. Les métiers de service ne seront pas
oubliés non plus, tout comme les activités créa-
trices, relevant de l’artisanat d’art : confection
des images de culte, des ex-votos, fabrication
des jouets d’enfants...1
Les dernières autochromes sont des
portraits de Hanoïens et Hanoïennes du début
du XXe siècle. Un panorama comparatif propo-
sera une lecture de la différenciation sociale à
travers le vêtement.
1. Nguyễn Phi Hoanh, 1970. Lược sử Mỹ thuật Việt Nam
[Abrégé d’histoire de l’art du Việt Nam]. Hà Nội : Nhà xuất
bản Khoa học Xã hộì, tr. 219-259.
55
55
 Đi cấy vụ chiêm.
Rất ít ảnh được chọn về nông nghiệp lúa nước, trừ
hình này, chụp một nam và một nữ ngửng đầu lên
nhìn nhà nhiếp ảnh, lúc đang cấy mạ. Công việc này
bắt họ thường xuyên phải cúi gập người. Ở miền
Bắc, lúc ấy, đang giữa mùa đông, mà hai người thợ
cấy này ngâm mình dưới nước, với tối thiểu quần áo.
Phiên bản hình màu này không những có giá trị xã
hội học, ghi lại cái vất vả của nghề trồng lúa nước, mà
còn là một bức ảnh nghệ thuật, với bóng hai người
thợ cấy nổi bật trên mặt nước ruộng óng sáng.
56
Le repiquage du riz pour la récolte de juin.
La riziculture est peu représentée dans notre corpus.
Cette image fait exception. Elle montre un homme et
une femme en train de repiquer les germes de riz, un
travail qui exige d’être en permanence recourbé. Au
Nord du Việt Nam, en plein hiver, ces gens pataugent
dans l’eau, très peu vêtus. La valeur de cette auto-
chrome est autant sociologique qu’esthétique. Elle
témoigne du rude travail rizicole des paysans qui se
détachent en contre-jour sur l’eau miroitante.
Indochine, Tonkin, Cultures,
Le Repiquage du riz, (janvier 1916), (inv. A7654).
57

Giữa sân phơi thóc (sau mùa gặt).
Một lão nông đang ngồi giữa sân nhà. Ở nông thôn,
sân đúng là trung tâm của nhà cửa : đó là nơi dùng
để đập lúa và phơi thóc. Nơi này cũng tiêu biểu cho
thực lực và tham vọng của người chủ điền : nếu diện
tích sân quá hẹp so với diện tích cư ngụ, nhà nông
sẽ không có đủ chỗ để xử lý thóc lúa được gặt về,
còn nếu quá rộng sẽ vượt quá khả năng và tiềm lực
nhân công trong nhà. Gié lúa gánh về lần lượt được
phơi, rồi mới đập, rồi lại mang ra phơi như ta thấy
trên hình, trước khi được gia công ở những gian nhà
quanh đấy (xay thóc, quạt trấu, giã gạo, giần sàng).
Hãy chú ý đến hai cách xử lý khác nhau giữa thóc
phơi trên nong, với những gié lúa đầy hạt, không
đập, mà được treo phơi trên chiếc sào, để dành dùng
làm hạt giống cho vụ sau. Từ phiên bản hình màu
này toát ra cảnh thóc lúa đầy sân và sự no đủ của nhà
nông sau mùa gặt.
58
Au milieu de l’aire de séchage du riz
(après la moisson).
Un vieil agriculteur est assis au milieu de la partie
centrale de son habitation : l’aire de battage-séchage
du riz. Cet espace est en général révélateur du statut
et des ambitions du maître de céans : trop petit au
regard de la partie construite de l’habitation, il serait
insuffisant pour traiter le riz récolté, trop grand, il
excéderait les capacités de la main d’œuvre. Le riz y
sera tour à tour séché, battu avant d’être traité dans
des bâtiments adjacents (décorticage, blanchiment
et criblage). On notera la différence de traitement
entre les grains de paddy étalés dans des vans et les
gerbes suspendues dont les graines serviront à de
futures semailles. L’image offre non seulement le ré-
sumé d’une moisson réussie mais d’une vie comblée
de paysan.
Le séchage du riz, Séchage du riz au soleil,
(1914-1915), (inv. A5277).
59
 Hai thôn nữ vừa đi hái rau muống về.
Đi hái rau muống phải lội xuống ao ngập bùn. Để
khỏi bị ướt, hai cô thôn nữ đã xắn chiếc quần thâm
rộng lên tận bẹn, để lộ cặp giò rất « người mẫu ». Cả
hai đều mặc áo tứ thân nâu được túm vạt lại, dưới có
chiếc yếm trắng. Đầu chít khăn mỏ quạ nhuộm nâu
đậm, làm tăng thêm khuôn mặt trái xoan. Có một
thứ « duyên » thầm toát ra từ những người chân lấm
tay bùn này... Rau muống thuộc loại rau trong bữa
ăn thường nhật, và rất quen thuộc với khẩu vị người
Việt.
60
Deux jeunes filles revenant
de la cueillette du liseron d’eau.
La cueillette du liseron se fait dans une mare d’eau
boueuse, d’où ces deux jeunes paysannes viennent
de sortir. Pour ne pas mouiller leur ample pantalon
noir, elles l’ont retroussé jusqu’à l’aine, montrant
ainsi leurs jambes « de mannequins ». Le fichu brun
foncé recouvrant leurs cheveux fait ressortir l’ovale
du visage. Vêtues d’une robe à pans teinte en brun et
recouvrant un cache-seins blanc, sans rien d’osten-
tatoire, elles dégagent un je ne sais quoi de charme
discret qui sied fort bien avec ce bain de boue.
Le liseron n’est pas un légume servi dans les ban-
quets, mais il est cher au palais du Vietnamien, lors
des repas quotidiens.
Indochine, Tonkin, Pêcheurs :
Pêcheurs de légumes : groupe de pêcheurs,
(septembre 1916), (inv. A9877).
61
 Người đứng bán hoa quả trước cửa đền Ngọc Sơn.
(1921).
Léon Busy thích chụp ảnh những người tình cờ gặp
trên đường phố, hoặc vì họ hấp dẫn, với những mặt
hàng gánh theo (ở đây có thể là hoa quả, thuộc loại
bầu bí, chứ không phải là xoài), hoặc vì trang phục
của họ. Khi chụp, ông thường đặt họ đứng trước
những cảnh thiên nhiên hay những công trình di
tích, và thích chọn loại ánh sáng hoặc lệch, hoặc
ngược, như trong ảnh này.
Cây cột nhìn thấy ở đây thuộc những trụ xây trước
đền Ngọc Sơn. Đền này, nằm ở giữa Hồ Hoàn Kiếm
(Hà Nội) thực ra tập hợp hai công trình thờ cúng.
Công trình đầu tiên, phía Bắc, thế kỷ 18, là nơi thờ
Quan Công, một vị tướng Trung Quốc nổi tiếng, cuối
đời Tiền Hán, vào thời Tam Quốc. Công trình thứ hai
thờ Trần Hưng Đạo, người đã thắng quân Nguyên
Mông vào nửa sau thế kỷ 13. Giữa thế kỷ 19, sĩ phu
Hà Thành đã dựng thêm một cái đền thờ Văn Xương
Đế Quân, là thần chủ quản công danh phúc lộc của
nho sĩ.
62
Marchande de fruits devant le portique à l’entrée
du temple Ngọc Sơn. (1921).
Léon Busy photographe aime faire poser des gens
rencontrés au hasard dans les rues et qui, à ses yeux,
ne manquent pas de charme. Les denrées qu’ils
transportent, ici des cucurbitacées selon toute pro-
babilité, et leur habillement forment ses sujets de
prédilection. Il leur fait prendre des poses sur fond
de monument et de paysage, et choisit de préféren-
ce une lumière latérale, voire à contre-jour, comme
sur ce cliché.
La colonne ici visible fait partie du pré-portique du
temple Ngọc Sơn (« Montagne de jade »). Le sanc-
tuaire, au cœur du Petit Lac de Hà Nội est en réalité
un complexe formé de deux édifices cultuels. Le pre-
mier, situé au Nord, fut édifié au XVIIIe siècle, est dé-
dié à Guan Gong, illustre général chinois de la fin des
Han orientaux et du début des Trois Royaumes. Le
second est voué à Trần Hưng Đạo, vainqueur des ar-
mées sino-mongoles dans la seconde moitié du XIIIe
siècle. Au milieu du XIXe siècle, des lettrés de Hanoi
édifièrent un autre temple, dédié à Văn Xương, génie
protecteur des lettrés.
Indochine, Tonkin, Hanoï, Quartier de la concession,
Portique du Ngoc-So’n (?),
Marchande de fruits ?, (inv. A70516 X S).
63

Quán gió và hàng quà rong.
Mấy bà bán hàng rong ngồi trước một quán gió. Nhà
nhiếp ảnh Léon Busy chú ý đến quán ăn phía sau,
trong khi chúng ta chú ý hơn vào mấy người phía
trước, tức là vào mấy bà ngồi bên ven đường bán
hàng rong. Họ tới đây từ những làng lân cận, và ăn
mặc theo lối nông thôn : chiếc áo tứ thân nhuộm nâu
trùm trên chiếc váy nâu đậm, đầu vấn hoặc choàng
khăn, họ dùng chiếc nón quai thao thật rộng, chân đi
đất... Những chiếc thúng nặng mang đầy thực phẩm
được lồng vào đôi quang mây và dùng đòn tre gánh
đi. Đòn gánh này chắc và dẻo, nhịp nhàng theo bước
chân, ít khi trĩu nặng và nhất là không bao giờ bị gãy,
vì đấy là điều vừa rủi ro, vừa kiêng kỵ.
64
Restaurant en plein air et marchandes
ambulantes.
Des marchandes ambulantes se sont installées près
d’un restaurant en plein air, tout au fond du cliché.
L’attention de Léon Busy photographe porte sur la
gargote du fond, alors que la nôtre est davantage at-
tirée par les personnages du premier plan, des com-
merçantes assises le long de la route pour vendre
leurs produits. Vêtues à la manière paysanne (robe à
quatre pans teinte en brun, jupe en tissu foncé, tête
ceinte d’un turban, ou recouverte d’un fichu, avec un
grand chapeau en feuille de latanier, les pieds nus),
elles viennent des villages avoisinants. Leurs lourds
paniers, chargés pour l’essentiel de nourriture, sont
suspendus par des supports en rotin à une palanche
en bambou, qui, à la fois solide et souple, épouse le
rythme de la porteuse, sans jamais trop ployer, voire
se rompre – signe néfaste et tabou.
Indochine, Tonkin, Restaurant en plein air,
(1914-1915), (inv. A5199).
65
 Quán ăn giữa cánh đồng.
Cô hàng là người ngồi chính giữa. Cô và hai cô thôn
nữ khác, ngồi phía bên phải, đều chít khăn tang. Ghế
và bàn làm bằng đất nện, chỉ có mặt bàn là bằng nan
tre. Trên bàn bày một khay gỗ đậy bằng cái vỉ (có tác
dụng như chiếc lồng bàn : che ruồi nhặng), bốn chân
khay được đặt trong bốn bát nhỏ đầy nước, tránh
cho kiến khỏi leo lên thức ăn để trong, chắc là đồ
ngọt. Vào thứ quán tạm bợ này, ta có thể ăn xôi ủ
nóng, đơm trong đĩa nhỏ, có cả bình đũa cạnh đấy.
Một hộp sắt tròn đựng vôi đặt trên bàn, dùng tạm để
ăn trầu. Cạnh cô hàng, trên mặt ghế đất, còn chiếc
nồi chõ. Mái lợp rạ, còn rui thì phần cao được chống
bằng mấy cột tre, nhưng phần thấp chỉ đặt trên chạc
gỗ, chứng tỏ rằng có thể dễ dàng tháo gỡ chiếc lán
này và dời vật liệu đi nơi khác, ngoại trừ phần đất
nện phía dưới. Rất có thể Léon Busy đã dàn cảnh và
mời gia đình cô chủ quán đến cùng ngồi cho đông,
song bức hình ông chụp thật là súc tích.
Indochine, Tonkin, Hädong,
Un café-restaurant en pleine campagne,
(juillet-août 1915), (inv. A6653).
66
Restaurant en pleine campagne.
La marchande se tient bien au milieu, la tête ceinte
d’un bandeau blanc de deuil comme les deux jeunes
paysannes assises à droite. Les bancs et la table sont
en terre, seul le plateau de la table est en bambou.
Sur celui-ci est posé un tréteau en bois recouvert
d’un van (pour la protection contre les mouches) et
dont les quatre pieds plongent dans des soucoupes
remplies d’eau afin d’éviter que les fourmis ne mon-
tent vers cet endroit où sont entreposés des mets,
peut-être sucrés. Dans ce restaurant improvisé, on
doit pouvoir manger du riz glutineux, maintenu
chaud et servi dans de petites assiettes creuses,
à l’aide des baguettes fichées dans un récipient à
proximité. Une ancienne boîte de conserve tient lieu
de pot à chaux, à destination de ceux ou celles qui
chiquent le bétel. À côté de la commerçante, sur la
banquette en terre où elle est assise, est posée une
marmite pour la cuisson à la vapeur. Quelques troncs
de bambou supportent l’échafaudage recouvert de
chaume et dont les extrémités basses reposent sur
des fourches. Ainsi, l’ensemble de la construction est
amovible et l’on emportera tout ce matériel une fois
le restaurant fermé, hormis ce qui est en terre battue.
Léon Busy a dû faire appel à la famille de la commer-
çante pour meubler un peu ce troquet en plein air,
mais son cliché est d’une exceptionnelle valeur do-
cumentaire.
67

Phụ nữ (trung lưu) đang ngồi thổi cơm.
Cho dù có khá giả chăng nữa, như lời chú thích của
Léon Busy, thì người phụ nữ này vẫn có dáng dấp của
một thôn nữ : chít khăn mỏ quạ, mặc áo tứ thân, đi
chân đất. Chị đang ngồi ghế cơm, chiếc nồi đồng đặt
trên lò đun củi phả khói. Nhà bếp ở nông thôn thật
đơn giản, với tối thiểu đồ đạc : một bếp lò, và một
đống củi phía sau. Chiếc rá dùng để vo gạo lúc nãy,
nay đặt sau lò bếp, gạo thì đã vỗ vào nồi. Một viên
gạch dùng làm ghế, thay cho ghế đẩu. Vách tường
ám khói, chính vì thế mà màu sắc lại hài hoà trên
phiên bản kính màu. Một vẻ đẹp khác, muôn thuở,
của phụ nữ Việt Nam.
Không những thế : nấu cơm là công việc chính của
người nội trợ, bữa ăn ngon miệng cũng nhờ cơm chín
tới. Vì thế nên người ta đã tổ chức nhiều cuộc thi thổi
cơm với mục đích nâng cao tài nấu bếp của phụ nữ,
để họ trở thành tay nội trợ. Trước kia, lễ hội thổi cơm
thi giữa các làng mạc lại nhằm mục đích khác : ôn lạì
quá trình sản xuất và xử lý lúa gạo thời tiền sử, cho
nên dân làng, cả nam lẫn nữ, đều cùng tham gia.
68
Jeune paysanne (classe aisée) en train
de faire cuire le riz.
Cette paysanne est certes de la « classe aisée » mais
son fichu noir, sa robe à pans et ses pieds nus dé-
notent l’appartenance à un milieu rural. Elle est en
train de remuer le riz dans une marmite en cuivre
martelée, posée sur un foyer alimenté par du bois
de chauffe. Dans cette cuisine, à la campagne, le mo-
bilier est réduit au strict nécessaire : un foyer et du
combustible. Le panier derrière le foyer a servi à laver
et à transvaser le riz dans la marmite, tandis la jeune
femme est assise sur une simple brique qui sert de
tabouret. Les murs sont noircis par la fumée et s’har-
monisent avec les coloris de l’autochrome.
La cuisson du riz, tâche principale d’une bonne mé-
nagère, se doit d’être parfaite pour un bon repas.
Aussi étaient organisés des concours de cuisson
pour départager les futures maîtresses de maison,
alors qu’à l’origine, ces compétitions permettaient
de revivre le rituel d’acquisition et de transformation
du riz et demandaient la participation de tous les vil-
lageois, hommes ou femmes.
Indochine, Tonkin, Femmes, Classe aisée,
La même, Cuisant le riz, (septembre-novembre 1915),
(inv. A7283).
69
 Bật bông.
Người Pháp dùng từ « kapok » (bông gạo, tiếng Mã
Lai) để gọi sợi của cây bông, một loại thảo mộc thuộc
họ Malvaceae, hoặc của cây gạo, thuộc họ Bombaca-
ceae. Sau khi hái, bông được bật để sợi tơi ra rồi mới
bện thành chỉ trước khi dệt. Công việc bật bông này
do ông thợ đang ngồi trên mặt đất và dùng một cái
« cung bật bông » (còn gọi là « cần bật bông »). Dụng
cụ này giống như một cây đàn bầu đặt ngược, sợi
dây khi rung lên làm tơi sợi bông ra, mỗi khi người
thợ dùng cái vồ nhỏ đập vào chiếc cần gỗ. Hai người
đàn bà, ngồi trên ghế đẩu, sau mấy thúng bông vừa
được bật, họ không làm gì cả.
Cây bông là một loại cây nhỡ, cao khoảng 3 mét, có
hoa rất đẹp. Sợi bông rất mỏng, trắng và hút nước.
Cây gạo, cao khoảng 30 mét, quả cho một bọc sợi,
màu đậm hơn và không hút nước. Trước kia chủ yếu
dùng để độn áo cho ấm, nay bông gạo không dùng
để dệt vải nữa. (Về cây gạo, xem ảnh số A6634 và
A6707).
70
Le cardage du kapok.
Le terme de « kapok » (issu du malais) désigne les fi-
bres produites par le cotonnier, plante de la famille
des Malvacées ou par le faux-kapokier, de la famille
des Bombacacées. Une fois cueillies, ces boules de
fibres sont cardées avant d’être réunies en fils et uti-
lisées dans le tissage. Le travail de cardage est effec-
tuée par l’homme assis par terre et qui utilisait un
« arc à carder » : l’instrument ressemble au monocor-
de posé à l’envers et dont la corde, en vibrant, sépare
les fibres de coton, chaque fois que l’ouvrier frappe la
tige en bois avec un maillet. Les deux femmes, assi-
ses sur des tabourets, ne font rien et se tiennent der-
rière des paniers contenant les fibres qui viennent
d’être cardées.
Le cotonnier est un arbuste d’environ 3 m de hau-
teur, avec de belles fleurs. Sa fibre est fine, blanche
et hydrophile. Le faux-kapokier, d’une trentaine de
mètres de hauteur, donne aussi des boules de fibres,
de couleur un peu plus foncé, hydrophobes. Jadis
employées pour ouater des habits, ces fibres ne sont
plus utilisées comme textile (sur le faux-kapokier,
voir autochromes n° A6634 et A6707).
Indochine, Tonkin ?, (septembre-novembre 1915),
(inv. A68955 X).
71

Cửa hiệu bán đồ đồng, phố Hàng Đồng
Để sản xuất đồ dùng bằng đồng, nhiều người (phần
lớn là phụ nữ) chuyên nghề thu lượm các loại đồ cũ,
gọi là đồ « đồng nát ». Vì mỏ đồng rất hiếm, nên phần
lớn những vật dụng mới được sản xuất từ các sản
phẩm cũ, mà đồ đồng nát này lại bán được với giá
rất hời.
Dù đều xuất thân từ Bắc Ninh, những người thợ
đúc đồng chia làm hai nhóm với hai truyền thống
khác nhau : nhóm làng nghề Ngũ Xã ở châu thổ
sông Hồng, chuyên đúc các đồ thờ cỡ lớn (chuông,
tượng…, sau này khi đã di cư vào Huế, họ tham gia
đúc Cửu vị thần công và Cửu Đỉnh…), và nhóm ngụ
tại Bắc Ninh hay ở phố Hàng Đồng, Hà Nội. Nhóm
này chuyên sản xuất các vật dụng hàng ngày : thau,
mâm, chậu, nồi,... và cả những đồ tam sự, ngũ sự,
dùng trong việc thờ cúng (chiếc lư đồng, đôi chân
nến, đôi hạc)...
72
Marchands d’articles en cuivre
(rue « du Cuivre »).
En amont de la fabrication des objets en cuivre, se
trouvaient les collecteurs (ou plutôt les collectrices)
d’objets usagés. Vu la rareté des gisements cuprifè-
res, la plupart des nouveaux objets provenaient du
recyclage d’anciens produits qui se vendaient à un
bon prix.
Bien qu’issus de la province de Bắc Ninh, les fondeurs
se divisaient en deux grandes traditions  : celle des
« Cinq Villages » du delta du fleuve Rouge, spéciali-
sés dans la fonte des objets cultuels de grande taille
(cloches, statues, et plus tard, quand ces artisans mi-
grèrent à Huế, des canons et des urnes dynastiques),
et celle de Bắc Ninh ou de la rue « du Cuivre », spécia-
lisée dans la fabrication des objets usuels (chaudron-
nerie, dinanderie, mais aussi des « objets cultuels par
trois, ou par cinq » : brûle-parfum, paire de chande-
liers, et/ou de grues)...
Indochine, Tonkin, Hanoï, Marchands de Cuivre,
Intérieur de boutique rue du Cuivre à Hanoï,
(septembre-novembre 1915), (inv. A7384).
73
 Trên bến Sông Hồng :
ván xẻ để đóng thuyền tam bản.
« Sampan », một từ gốc Trung Quốc, là tên người
phương Tây đặt cho loại thuyền sử dụng ở Á châu,
ghép 3 tấm ván tạo thành 3 mặt (tam bản 三板). Vì
thế thuyền tam bản thật, đương nhiên phẳng đáy.
Nói chung, đó là một lọai thuyền nhẹ dùng trên sông
ngòi và ven biển. Bức ảnh cho ta thấy một « xưởng
đóng thuyền » đột xuất, trên bờ sông Hồng : cạnh
một chiếc tam bản đã đóng xong, còn các tấm ván
xẻ sẵn dùng để đóng thuyền khác. Những tấm ván
ấy có chiều dài thật đáng chú ý.
74
Planches débitées en vue
de la construction des sampans.
« Sampan », terme d’origine chinoise, désigne chez
les Occidentaux une embarcation asiatique compo-
sée de trois planches (san ban 三板) réunies et for-
mant trois bords. Le véritable « sampan » est donc à
fond plat. Bateau léger, il est en général utilisé dans
la navigation fluviale et le cabotage. L’autochrome
présente ici un « chantier naval » improvisé sur les
berges du Fleuve Rouge : à côté d’un sampan déjà
achevé, des planches de bois destinées à la construc-
tion d’autres embarcations sont visibles. Elles sont
d’une exceptionnelle longueur compte tenu des
moyens techniques de l’époque.
Indochine, Tonkin, Hanoï, Les quais du Fleuve Rouge,
Sampan en construction,
(septembre-novembre 1915), (inv. A7328).
75
 Cửa hiệu bán quan tài, phố Hàng Hòm.
Phố Hàng Hòm chuyên đóng các đồ gỗ dùng để
đựng đồ vật, quần áo, giấy tờ, như rương, hòm, tráp.
Song từ « hòm » còn có nghĩa là quan tài, nói tránh
đi, dù đấy là nơi trú ngụ cuối cùng của người khuất,
mà không ai kiêng sợ cả. Thường, ta có thể đến đặt
sẵn một cỗ áo quan bằng gỗ quý, ngay nơi sản xuất,
với kích thước và trang trí như ý mình. Rồi mang về
nhà bày sẵn, có khi vài ba năm trước, gọi là « cỗ thọ
đường », hoặc là « cỗ hậu sự ». Các cụ cao tuổi mỗi
ngày đi qua đấy, thường lấy tay mân mê thớ gỗ như
muốn làm quen với cái nơi ở cuối cùng của mình.
Những người chuyên đóng quan tài cũng lại mở cửa
hiệu bán luôn hàng mình làm. Họ hợp thành một
phường mua chặn được loại gỗ quý  : ta thấy những
thớt gỗ chưa xẻ này còn nằm ngay trước cửa hiệu.
76
Marchands de cercueils (rue « des Caisses »).
Cette rue, appelée du temps de la colonisation rue
«  des Caisses », était spécialisée dans la fabrication
des coffrets, coffres, caisses (hòm) en bois, pour le
rangement des biens, des vêtements ou des docu-
ments. Mais le terme vietnamien sert aussi à dési-
gner, de manière détournée, le « cercueil ». L’objet,
pourtant, ne fait pas peur. Il est possible de l’acheter
de son vivant, pour soi-même, ses parents ou son
maître : il est alors choisi chez le fabricant, dans un
bois de qualité, à la taille requise, avec les décora-
tions souhaitées. Le cercueil placé dans la maison,
souvent de longues années, s’appelle « maison de
la longévité » ou « assortiment pour les funérailles ».
Chaque jour les vieux parents, à qui il est destiné,
passent leurs mains dessus pour en caresser le bois,
et se familiariser ainsi avec ce qui va devenir leur der-
nière demeure.
Les fabricants de cercueils les commercialisent eux-
mêmes. Ils forment une corporation qui a la haute
main sur les bois précieux dont des billes non encore
débitées sont visibles devant la boutique.
Indochine, Tonkin, Hanoï, Boutiques, Marchands de
Cerceuils, Boutique rue des Cerceuils à Hanoï,
(septembre-novembre 1915), (inv. A7380).
77
 Phu và nhạc công đám ma một vị quan,
đang ngồi nghỉ.
Đoàn đưa ma đang ngồi nghỉ, gồm có : một nhạc
công trong phường bát âm, mấy người phu cầm cờ,
cầm phướn và khênh kiệu. Nhạc công này ôm cây
đàn nguyệt. Những người khác, vắng mặt trong
hình, thường là : một người gảy đàn tam, một người
chơi tỳ bà, một người kéo nhị, một thợ kèn, một
người thổi sáo, một người đánh trống, và một người
cầm chũm chọe. Nếu không có phiên bản hình màu,
ta sẽ không thấy được màu sắc áo quần của đoàn
này. Đoàn tùy tùng càng đông, phục sức càng rực
rỡ, nhạc của phường bát âm càng réo rắt, tiếng than
khóc càng to, thì người khuất càng thêm mát mặt.
78
Convoi funèbre d’un grand mandarin,
au repos.
On distingue, dans ce groupe, l’un des musiciens de
« l’orchestre aux huit sonorités », des porte-drapeaux
et porte-bannières. Notre instrumentiste tient ici un
luth en forme de lune. Les autres membres de l’or-
chestre, absents de ce cliché, jouent du luth à trois
cordes, du luth piriforme, de la vièle à deux cordes,
de la flûte, du hautbois, du tambourin et des cym-
bales. Sans l’apport de l’autochromie, les coloris
chatoyants de ces uniformes nous échapperaient.
Le nombre des membres du convoi, leurs uniformes
chamarrés, la musique que l’orchestre produit, les
lamentations, tout cela contribue à accroître le pres-
tige du défunt.
Indochine, Tonkin, Porte-Drapeaux, bannières,
tambours et Groupe de musiciens du dit cortège,
(septembre-novembre 1915), (inv. A7311).
79
 Lò giấy làng Bưởi, gần Hà Nội
(nhìn từ phía trước).
Làng Bưởi (tên chữ : làng Yên Thái) là làng nổi tiếng
chuyên làm giấy thủ công nghiệp. Đây là lò hấp nấu
vỏ dó. Sau khi nấu, sợi dó được rửa, rồi được giã, được
ngâm, để biến thành một thứ bột dùng làm giấy. Từ
lâu cách làm giấy thủ công này đã là một nghề đặc
thù của làng Yên Thái và được ghi trong chương 16
cuốn Dư Địa Chí (1435) do Nguyễn Trãi soạn. Sách
Nam phương Thảo mộc Trạng (304) do tác giả người
Hán tên là Kê Hàm biên soạn, đã ghi lại cách dùng vỏ
cây làm giấy ở những nước « phương Nam ». Giấy sản
xuất ra được đem sang triều cống bên Trung Quốc,
điều này chứng tỏ đấy là loại giấy có chất lượng cao.
Indochine, Tonkin, Env(iro)ns d’Hanoï,
Industrie Locale, le papier, Four à papier aux environs
d’Hanoï, (septembre-novembre 1915), (inv. A7365 S).
80
Four à papier, vue de face (village de Bưởi).
Le village de Bưởi (dénomination littéraire : Yên Thái)
était connu pour la fabrication du papier artisanal.
Le four ici présenté servait à la cuisson à l’étuvée de
l’écorce de dó* dont les fibres lavées, pilées et macé-
rées, fournissaient la pâte. La fabrication du papier
était une spécialité de Yên Thái depuis plusieurs siè-
cles (cf. Chapitre XVI du Traité de Géographie, 1435,
par Nguyễn Trãi). Dans son livre L’état de la flore dans
les régions méridionales (304)** l’auteur chinois, Ji
Han, mentionnait déjà cet artisanat et l’utilisation
des écorces pour la confection du papier dans les
pays « au Sud » (de la Chine). L’envoi régulier en
Chine comme tribut du papier ainsi fabriqué atteste
de sa qualité.
* Cây dó, vỏ dó : Rhamnoneuron balansae Gilg., Thymelea-
ceae. Arbuste poussant à l’état sauvage dans les friches,
dont l’écorce fibreuse est mise à rouir pour la fabrication
du papier artisanal, généralement mélangée à d’autres fi-
bres végétales. Mais c’est le dó qui donne son nom au pa-
pier ainsi fabriqué.
** Li Hui-lin, 1979. Nan-fang ts’ao-mu chuang, A Fourth Cen-
tury Flora of Southeast Asia. Hong Kong : The Chinese Uni-
versity Press, 105-108.
Un court métrage des Archives de la Planète sur le village
de Yên Thái est disponible en noir et blanc.
81
 Hàng bán câu đối Tết : thầy đồ đang viết.
Thầy đồ đang viết câu đối Tết, (chứ không bán câu
đối). Một bà đứng bên lo chuyện bán hàng, và một
cháu gái đang mài mực. Hình ảnh xa xưa này vẫn
rất thân thuộc với người Việt Nam. Ảnh màu giúp ta
thấy ý nghĩa của trang phục và đồ vật : áo the thâm
của thầy đồ, khăn xếp cùng màu, quần trắng, trang
phục màu nâu của trẻ em và của khách, áo dài trắng
của người bán hàng (không phải là tang phục vì bà
ta mặc quần đen). Câu đối ở đây có 3 loại : loại treo
bên trái là « hoành phi » gồm 3 hoặc 4 chữ Nho. Các
câu đối treo trên dây, màu đỏ tươi, dùng để trang trí
những nơi công cộng : phòng khách nhà giàu, hay
ban thờ, như ta có thể thấy trên các bức ảnh khác
(xem hình số A7599, A9888, A9926, A10304). Loại
câu đối thứ ba đặc biệt dành cho ngày Tết, viết trên
giấy hồng điều vì màu hồng tượng trưng cho hạnh
phúc, dùng tờ giấy hình quả trám với lời chúc Phúc
福, Lộc 祿, Thọ 壽, họăc dùng những băng giấy dài
viết chữ Nho hoặc chữ Nôm.
Indochine, Tonkin, Hanoï,
Marchands de sentences (Février 1915),
(inv. A5541).
82
Calligraphie et commerce de sentences.
La légende donnée par Léon Busy est impropre, le
lettré écrit des sentences parallèles, il ne les vend
pas. L’affaire est tenue par une proche, tandis qu’une
enfant prépare de l’encre dans un écritoire. Cette
image d’antan reste familière aux Vietnamiens. La
couleur de l’autochrome restitue le sens de chaque
vêtement et objet : tunique noir en tissu léger du
lettré, turban de la même couleur, pantalon blanc,
habillement en marron de l’enfant et des passants,
tunique blanche de la commerçante — blanc qui
n’est d’ailleurs pas, en l’espèce, la couleur du deuil
puisque son pantalon est noir. Les « sentences paral-
lèles » sont ici de trois sortes : le « panneau latéral »
de trois à quatre mots en chinois classique, suspendu
sur la gauche ; les vraies sentences parallèles suspen-
dues au cordage. De couleur vermillon, les premières
comme secondes sont destinées à la décoration des
espaces publics : du salon chez les riches, aux autels,
comme l’on peut le voir sur d’autres vues (autochro-
mes n° A7599, A9888, A9926, A10304). La troisième
sorte de « sentence » est spécialement conçue à la
l’occasion du Nouvel An, sur du « papier carmin »
porte-bonheur, soit sur des losanges — ils portent
alors les trois vœux « Bonheur 福 », « Fortune 祿 »,
« longévité 壽 » —, soit sur des bandes longues avec
des caractères en chinois classique ou en démotique
vietnamien.
83
 Móng tay dài của nhà nho.
Ở Việt Nam trước đây, uy tín xã hội đòi hỏi nhà nho
không được làm công việc chân tay, xem thế là hèn
hạ. Để có sự khác biệt với thợ thủ công và nhà nông,
một số nho sĩ đã để móng tay thật dài. Khi viết chữ
nho, bàn tay người viết có nhiệm vụ chủ yếu là giữ
chặt bút lông và truyền cho nó lực đẩy từ cánh tay.
Vì vậy mà năm ngón tay bất động và chỉ dùng để giữ
cán bút, ở ba phía : ngón cái ở bên trái, ngón trỏ và
ngón giữa ở đằng trước, ngón đeo nhẫn và ngón út
ở đằng sau. Ngón trỏ vòng qua và giữ lấy cán bút ở
cùng độ cao với ngón cái, ngón giữa đặt thấp hơn
trong một vị trí tương tự.
Song, muốn cầm bút lông và viết, cũng khó để móng
quá dài. Sự chênh lệch thấy rõ ràng trên hình : móng
tay bên phải ngắn hơn móng tay bên trái. Viết chữ
nho, tuy không hẳn là một thứ lao động chân tay,
cũng tự nó mâu thuẫn với việc để móng tay dài.
84
Les mains d’un lettré.
Dans l’ancien Viêt Nam, le prestige social impliquait
de ne pas exercer d’activités manuelles car elles
étaient tenues pour viles. C’est pour se démarquer
des artisans et des paysans que nombre de lettrés
laissaient pousser leurs ongles. Dans l’écriture des
caractères, la main a surtout pour fonction de tenir
fermement le pinceau et de lui communiquer les
impulsions du bras. Aussi les cinq doigts sont-ils
immobiles et servent uniquement à tenir la hampe
du pinceau, qu’ils enserrent de trois côtés : le pouce
à gauche, l’index et le majeur devant, l’annulaire et
l’auriculaire à l’intérieur. L’index embrasse et retient
la hampe à la même hauteur que le pouce, le majeur
se place au-dessous de lui dans une position analo-
gue.
Néanmoins, petite contradiction interne : si l’on ob-
serve bien, la main qui écrit ne porte pas des on-
gles aussi longs que sur l’autre. L’écriture des lettrés,
même si elle n’est pas considérée comme un travail
méprisable, exige des ongles plus courts...
Indochine, Tonkin, Lettrés, Les mains du même,
(septembre-novembre 1915), (inv. A7302).
85
 Nghệ nhân ngồi vẽ tranh,
24 phố Hàng Trống.
Đây là một bằng chứng rất quý hiếm bằng màu về
cách vẽ của nghệ nhân tranh Hàng Trống, mà sở
trường là vẽ tranh tố nữ, tranh thờ, trong đó có tranh
thờ Ông Ba Mươi (Ngũ Hổ). Tranh lịch sử hoặc tranh
truyện cũng thuộc truyền thống Hàng Trống (như
tranh truyện Phạm Công - Cúc Hoa, Kiều). Trên hình
này, ta thấy nghệ nhân đang ngồi trước bàn làm việc,
và đang tô màu lên bức vẽ đặt trên bàn. Những bức
này đã in sẵn viền đen từ bản khắc gỗ, rồi nghệ nhân
cầm bút tô thêm màu, khác với cách làm tranh Đông
Hồ dùng ván in, mỗi ván in một màu. Màu sắc gồm
những màu cơ bản, hoà tan trong keo hồ làm bằng
da trâu (hoặc da bò). Xưởng vừa là nơi ngồi vẽ vừa là
cửa hiệu bán tranh.
86
Un artisan au travail dans sa boutique d’images
peintes, au n° 24 de la rue Jules Ferry.
Cette autochrome constitue un témoignage pré-
cieux, en couleurs, du travail des artisans-peintres de
la tradition dite de « Hàng Trống », spécialisés dans
la confection des images des Quatre Beautés musi-
ciennes, des images de culte (dont des effigies de Ti-
gres). L’imagerie historique ainsi que les illustrations
littéraires (Phạm Công et Cúc Hoa, Kiều ) en font aussi
partie. L’artisan est ici au travail, assis devant sa table
en train de colorier les dessins. Les contours des per-
sonnages sont imprimés en noir à partir de grandes
planches en bois gravées, mais le coloriage s’effectue
par la suite, à la main, à la différence des planches xy-
lographiés de la tradition de Đông Hồ. Les couleurs,
généralement primaires, sont diluées dans une colle
préparée avec de la peau de buffle (ou de bœuf ).
L’atelier sert aussi de boutique.
Indochine, Tonkin, Hanoï, Industries :
Marchands d’images rue Jules Ferry, (juin 1916),
(inv. A9977).
87
 Phố Hàng Thiếc.
« Rue des Ferblantiers » (phố Sắt Tây) là tiếng dịch sai.
Phố này hiện nay vẫn còn và mỗi khi đi qua vẫn nghe
thấy tiếng búa nện chói chang trên những miếng sắt
tây. Với chiều dài 136 mét, Phố Hàng Thiếc đi từ Phố
Hàng Nón đến Phố Thuốc Bắc, cắt ngang Phố Hàng
Bồ. Léon Busy chụp nhiều hình ảnh đồ chơi bằng sắt
tây, khá tinh xảo, vào dịp Tết Trung Thu. Vào dịp này,
nhiều thứ đồ chơi được chưng ra cho trẻ em : mua
đồ chơi bằng sắt tây, di động được và kêu leng keng,
hãy đến Phố Hàng Thiếc. Đồ chơi bằng giấy bán ở
Phố Hàng Gai, đồ chơi bằng bột bày ở Phố Hàng
Đường. Thứ đồ chơi bằng sắt tây, vừa để vui chơi vừa
có tác dụng giáo dục, gồm những tượng hình nhân
vật lịch sử như Hai Bà Trưng đang cưỡi voi, những
cảnh ngoài đường như gánh hàng phở, những cảnh
lao động như xay lúa, và những đồ chơi thực thụ,
như thỏ đánh trống, bướm chập cánh, vân vân…
Trước thời Pháp thuộc, khi chưa có những tấm sắt
tây, phố này chuyên đúc những vật dụng hàng ngày
bằng thiếc, như hộp chè, cây nến, cây đèn, chóp nón,
vì thế mà gọi là Phố Hàng Thiếc.
88
La rue des Ferblantiers (Phố Hàng Thiếc).
Animée du martèlement des métaux, la rue dite
« des Ferblantiers » (« rue des Etainiers » serait plus
exact) n’a guère changé. Longue de 136 mètres,
elle est comprise entre la « rue des Chapeaux co-
niques  » et la « rue des Médicaments », coupant la
« rue des Paniers ». Léon Busy a pris plusieurs vues de
jouets en fer blanc, très ouvragés, lors de la fête de
la Mi-Automne. À cette occasion, plusieurs sortes de
jouets sont proposés aux enfants : jouets en ferblan-
terie, mobiles et sonores (rue Hàng Thiếc), jouets en
papier (rue Hàng Gai), figurines en farine de riz (rue
Hàng Đường)… Outre leur dimension ludique, les
objets en fer blanc ainsi produits ont une vocation
didactique : scènes et représentations historiques
(Les deux Sœurs Trưng à dos d’éléphant), scènes de
la rue (marchand de soupe chinoise), de travail (dé-
corticage du riz), jouets proprement dits (lapin bat-
tant du tambour, papillon battant des ailes)... Avant
la colonisation française (et l’apparition des plaques
métalliques), cette rue était spécialisée dans la fonte
des objets usuels, en étain : boîte à thé, bougeoir,
lampe à huile, cônes à chapeau, d’où son nom.
Indochine, Tonkin, Hanoï, La Rue des Ferblantiers,
(Mai 1915), (inv. A5569).
89
 Cửa hàng bán đèn và đồ chơi Trung thu,
bằng giấy và giấy dầu (phố Hàng Gai).
Chú thích « baudruche » không đúng : nghệ nhân
Việt Nam không dùng màng ruột bò (hoặc bong
bóng) để làm đồ chơi, mà dùng giấy hay giấy dầu.
Cho đến thập niên 1930, cứ đến Tết đón trăng của
trẻ em, vào dịp Trung thu, lại có một chợ phiên họp
từ mồng một âm lịch đến ngày rằm tháng tám, để
trưng bày nào là mặt nạ, đầu sư tử, các loại đèn đủ
hình dạng (thỏ, cá chép, cua, tôm hùm, và cả thiềm
thừ nữa).
90
Boutiques de jouets en papier,
et en papier huilé (rue « du Chanvre »).
La légende donnée par Léon Busy est inexacte. En
dépit des apparences, les jouets ne sont pas en bau-
druche mais en papier huilé. Jusque dans les années
1930, à l’occasion de la fête de la Mi-Automne (fête
de la Pleine Lune, ou fête des enfants) avait lieu une
foire annuelle des jouets en papier, rue du Chanvre.
Elle se tenait chaque soir du 1er au 15e jour de la hui-
tième lune et l’on y exposait des masques, des têtes
de licorne, ainsi que toute sorte de lampions (lapin,
carpe, crabe, écrevisse géante, crapaud dit « de la
Lune »).
Indochine, Tonkin, Hanoï, Boutiques,
Jouets d’enfants en baudruche et en papier,
Une boutique de jouets, (septembre-novembre 1915),
(inv. A7371).
91
 Cửa hàng bán đồ chơi bằng giấy
và giấy dầu (phố Hàng Gai).
Ngày rằm, khi trăng tròn, được coi là ngày tốt. Nhưng
dù lành, dù hung (như ngày mồng một, trăng khuất)
thì gia đình nào cũng vẫn thắp hương trên ban thờ
gia tiên. Tuy nhiên, Trung Thu lại nhiều cái đặc biệt.
Một số trò vui ngày nay không còn nữa : ví dụ trai gái
trong làng thi hát trống quân, với nhịp ngân của dây
trống. Trò vui khác, ngược lại, ngày nay vẫn giữ. Như
ở nơi thị thành, trẻ em vừa múa lân vừa gõ trống. Cha
mẹ mua nhiều đồ chơi như đèn và các con giống đủ
loại, đủ màu sắc, trong khi các mẹ và các chị thi nhau
tỉa hoa quả, dùng các thứ củ và đu đủ xanh. Họ ngâm
vào nước vôi để giữ nguyên hình dạng trước khi tô
màu khiến hiện vật đôi khi còn đẹp hơn cả hoa quả
trong thiên nhiên. Người ta bày tất cả các đồ chơi,
kẹo bánh, hoa quả, trên một cái bàn lớn, gọi là « bày
cỗ ». Khi trăng lên và khi có hiệu lệnh, và chỉ lúc đó
thôi, trẻ con mới được phép xông vào « phá cỗ ». Lúc
ấy mới thắp đèn rồi đi rước dưới ánh trăng. Trong
các loại đồ chơi, có « ông tiến sĩ giấy » rất được ưa
chuộng, vì đó là một lời thầm chúc đỗ đạt và hiển
hách sau này, nhất là cho các bé trai.
Indochine, Tonkin, Hanoï, Boutiques,
Jouets d’enfants en baudruche et en papier, Boutique
de jouets divers, (septembre-novembre 1915),
(inv. A7375).
92
Boutique de jouets en papier
et en papier huilé (rue « du Chanvre »).
La pleine lune marque un jour faste. Mais jour faste
ou néfaste (jour d’absence de lune), dans chaque
famille on allume un bâtonnet d’encens sur l’autel
des ancêtres. La fête de la Mi-Automne a cependant
des manifestations particulières. Certaines ont dis-
paru : dans les villages, jeunes gens et jeunes-filles
rivalisaient de talent dans les chants alternés, en les
rythmant aux sons du « tambour à cordes ». D’autres
perdurent : ainsi, dans les villes, les enfants se livrent
à la danse de la licorne, au rythme du tam-tam. De
nombreux jouets achetés dans les boutiques leur
sont offerts — lampions et figurines multicolores —,
tandis que leurs mères et grandes sœurs sculptent
des fleurs et des fruits à partir des tubercules ou de
la papaye verte. Elles les colorent et les trempent
dans l’eau de chaux pour leur faire prendre des for-
mes et des couleurs parfois plus belles que nature.
Tous ces jouets et belles compositions sont réunis
sur une grande table, puis quand la lune monte au
ciel, au signal donné, et à ce moment-là seulement,
les enfants ont droit de recevoir cadeaux et jouets. La
« démolition du festin » désigne cet instant. Ce n’est
qu’après, au clair de lune, qu’a lieu la procession aux
lampions. Parmi les cadeaux, notons la présence des
figurines des « docteurs en papier », très prisées, car
c’est un vœu implicite de réussite mandarinale pour
les garçons.
Un court métrage tourné en noir et blanc, dû à l’initia-
tive des Archives de la Planète, a fixé cette procession.
93
 Cửa hàng bán đèn và đồ chơi trẻ con, làm bằng
giấy và giấy dầu (phố Hàng Gai).
Phiên bản hình màu này cho ta thấy ba cửa hàng liền
cùng bán một loại đồ chơi bằng giấy (hoặc giấy dầu,
chứ không phải bằng màng ruột bò). Đấy là nét đặc
thù của cửa hiệu ở Việt Nam, nay vẫn thế : lắm khi cả
phố bán cùng một thứ hàng, khiến người mua tha
hồ lựa chọn, vì mỗi cửa hiệu lại có một thứ hàng đặc
biệt, và mỗi nghệ nhân lại có ngón nghề khác nhau.
Vừa cạnh tranh nhau vừa đoàn kết ! Khách không
tìm thấy mặt hàng nào đó trong một hiệu, hoặc có
mà không đủ số, thì không khó khăn gì, chỉ việc chạy
sang cửa hiệu ngay cạnh, hoặc trước mặt, để lấy món
hàng cần thiết. Ấy là chiều khách để khách còn trở
lại.
94
Boutiques de jouets d’enfants en papier
(rue « du Chanvre »).
Cette suite de trois boutiques vouées au négoce des
jouets en papier huilé (et non en baudruche) expri-
me l’une des caractéristiques des rues marchandes
au Việt Nam, toujours d’actualité : bien que chaque
commerce dépende d’un artisan et ait ses objets
particuliers, ses tours de main, l’ensemble expose le
même type de produit. Le client dispose ainsi d’un
large choix. Mais au lieu de faire jouer la concurren-
ce, les commerçants forment souvent une chaîne de
solidarité : si l’article est absent de la devanture ou
s’il est en nombre insuffisant, qu’à cela ne tienne, l’on
va à côté ou dans la boutique d’en face vous le cher-
cher. Au delà de la marchandise, c’est l’accueil qui fait
revenir la clientèle.
Indochine, Tonkin, Hanoï, Boutiques,
Jouets d’enfants en baudruche et en papier,
Boutiques de jouets divers,
(septembre-novembre 1915),
(inv. A7374).
95
 Hoàng Cao Khải (1845-1933), cựu Kinh lược Bắc Kỳ,
ngồi giữa con trai Hoàng Trọng Phu, Tổng đốc Hà Đông
(1872- 1946), và phu nhân.
Nơi chụp hình này hiện nay là Đại sứ quán nước Cộng
hòa Nhân dân Trung Hoa.
Hoàng Trọng Phu, khi làm Tổng đốc Hà Đông, đã
khôi phục các làng nghề cho tỉnh này. Ông viết cuốn
Nghề truyền thống Hà Đông mô tả chi tiết các làng
nghề truyền thống của tỉnh Hà Đông. Sách này là
nguồn tư liệu thật quý giá.
96
Hoàng Cao Khải (1845-1933), ancien commissaire
impérial au Tonkin, entouré de son fils Hoàng Trọng
Phu (1872- 1946)*, le gouverneur de la province de Hà
Đông (1906-1937) et de son épouse, devant leur villa.
Cette villa est aujourd’hui occupée par l’ambassade
de la République Populaire de Chine. Hoàng Trọng
Phu alors qu’il était gouverneur de la province de
Hà  Đông (1906-1937) fut l’initiateur d’un mouve-
ment de restauration des villages de métiers à la pé-
riphérie de Hà Nội. Son livre, description minutieuse
de ces villages, est d’une valeur documentaire ines-
timable.
* Hoàng Trọng Phu, Les industries familiales. Atelier d’arts
indigènes de Hà Đông, monographie, 1932.
Mandarins, a) Grands mandarins. 5. S.E l’ex Kinh-Luoc,
Mr Le Tong Doc de Hadong et sa femme, (1914-1915),
(inv. A5172).
97
 Cụ già sửa soạn hút thuốc lào
Đây là phục sức rất giản dị của một nhà nho : khăn
xếp, áo the thâm, quần trắng, dép da đen. Cụ ngồi
trước thềm nhà gạch, điều này chứng tỏ rằng đây
là một gia đình khá giả. Đang ở thời điểm đón Tết,
cho nên cử chỉ thường nhật này đượm một vẻ long
trọng. Khi ở trong nhà, đàn ông không mang khăn
xếp, và chỉ đội khăn khi nào sắp ra đường hoặc để
tiếp khách.
Điếu được sử dụng ở đây thuộc loại « điếu bát ». Bát
điếu thường làm bằng gốm sứ, và được đặt trong
một bao gỗ. Xe điếu thường làm bằng cần trúc nhỏ,
thẳng như ở đây, hoặc uốn cong. Chiều dài của nó
đi đôi với quyền lực, có thể đến 1,5 mét, nếu là đồ
dùng của quan lớn. Trong trường hợp này, có một
người hầu chuyên việc bưng điếu, chạy theo ngựa
quan để phục vụ bất cứ lúc nào, khi quan đòi hút, cốt
nhất đừng để tắt bùi nhùi lửa. Người hút dùng một
loại thuốc lào đen, rất nặng, thái sợi to hơn thuốc lá,
và được bán dưới dạng « bánh », gọi là « bánh thuốc
lào  ».
98
Un homme âgé se préparant à fumer
la pipe à eau.
La tenue du lettré frappe par sa simplicité : turban
noir posé sur la tête, tunique en tissu léger et noir,
pantalon blanc et pantoufles en cuir. Il est assis au
coin d’un bat-flanc qui déborde sur la véranda de
son habitation, construite en dur, signe d’opulence à
l’époque. Ce geste de la vie quotidienne est empreint
de solennité, en une période proche du Nouvel An
lunaire. Les hommes ne portent pas le turban chez
eux, ils le mettent pour recevoir un hôte ou lorsqu’ils
quittent leur domicile.
La pipe à eau utilisée ici est du genre « pipe à bol ».
En faïence ou en porcelaine, le bol est revêtu d’une
coque protectrice en bois. Le tuyau aspirateur est fait
d’une tige en bambou jaune (trúc), droite comme ici
ou recourbée. Signe de pouvoir, la longueur de celui-
ci peut atteindre, quand il est la propriété d’un grand
mandarin, jusqu’à un mètre et demi. Dans ce cas un
porteur de pipe est chargé de son transport, et court
derrière le cheval du mandarin pour répondre à une
demande intempestive, tout en veillant à ce que la
mèche de feu ne s’éteigne pas. Le fumeur utilise un
tabac noir, très fort, haché moins fin que le tabac
des cigarettes. Cette production locale se vend sous
forme de « pain ».
Indochine, Tonkin, Hanoï,
Vieillard - Un vieil annamite fumant sa pipe,
(Février 1915), (inv. A5537).
99
 Ba bà nhà giàu đang ngồi chơi bài.
Mấy bà nhà giàu này đang chơi bài. Lá bài thon nhỏ,
bề ngang chừng một phần tư bề dài. Chơi với 120
quân bài là đánh tổ tôm, với 32 quân là đánh tam
cúc… Phía sau lưng có người đầy tớ gái, đứng hầu
cả chủ lẫn khách. Ba bà đang đánh bài, ngồi xếp
chân bằng tròn trên phản gỗ trải chiếc chiếu trơn.
Giữa chiếu đặt một chiếc cơi trầu sơn son thếp vàng,
bên cạnh một chiếc ống phóng bằng đồng thau.
Cách trang phục của mấy bà chứng tỏ rằng họ khá
giả, song không lấy gì làm lộng lẫy xa hoa. Tóc các bà
được vấn khăn nhiễu, rồi quấn lên đầu. Mấy chiếc áo
dài giống như áo dài mà phụ nữ thời nay còn dùng,
ngoại trừ cổ áo nhỏ khổ hơn và xẻ ra phía trước, màu
sắc không loè loẹt, chỉ nhạt hơn chiếc quần lĩnh thâm
đôi chút, màu từ đỏ sẫm đến màu gụ hoặc xanh đậm.
Gian nhà này trông quen mắt, vì đấy là nhà của vị lão
nho ngồi hút thuốc lào (xem hình số A5537). Phía sau
nhà có cửa sổ nhỏ, lồng kính, dấu hiệu của kiểu nhà
đã cách tân ngay từ thời buổi ấy.
100
Trois dames de la classe aisée
jouant aux cartes.
Ces trois dames vont faire une partie de cartes, de tổ
tôm à 120 cartes ou de tam cúc à 32, selon toute vrai-
semblance, mais il est impossible de trancher. Celles-
ci sont étroites, leur largeur est d’environ le quart de
la longueur. Une servante se tient un peu à l’écart,
prête à répondre aux sollicitations de la maîtresse
de céans et de ses invitées, assises sur leurs jambes
croisées, à la surface d’un bat-flanc recouvert d’une
simple natte. Au milieu apparaît une boîte à bétel en
laque rouge avec décors dorés, à côté d’un crachoir
en laiton. L’habillement de ces dames conforte l’idée
d’aisance et non d’un luxe ostentatoire : les cheveux
ont été enroulés dans un tissu de taffetas puis mis
en turban sur la tête. Les robes sont analogues à
celles que portent encore certaines Vietnamiennes,
avec un col plus petit et échancré à l’avant, d’un ton
plus clair que le pantalon en satin noir, mais dont les
coloris favoris vont du rouge foncé ou brun au bleu
noir. L’habitation est la même que celle du lettré (voir
autochrome n° A5537), avec, au fond, une petite fe-
nêtre vitrée, signe de modernité à l’époque.
Indochine, Tonkin, Hanoï,
Femmes annamites jouant aux cartes
(Février 1915), (inv. A5548).
101
 Một phụ nữ trẻ, thuộc tầng lớp khá giả,
có chồng làm thông ngôn.
Người phụ nữ trẻ này ngồi trước một tấm bình phong
bằng gỗ quý được khảm xà cừ. Cách phục sức chứng
tỏ cô ta gốc gác ở thành thị, dù rằng cách ăn mặc
này chẳng khác cách ăn mặc của bà đồng (xem hình
số A7259), ngoại trừ cách vấn tóc : ở đây, tóc được
quấn vào khăn trước khi vấn tròn lên đầu. Quần áo
đều dùng thứ vải đắt tiền, áo dài được viền màu tươi
khiến nổi bật trên nền quần xa-tanh bóng. Đôi hài
cùng kiểu với đôi hài của bà đồng ở làng, song mũi
uốn cong hơn và rất ôm chân, vì vậy trông không
thô. Tay phải cầm một tấm khăn lụa trắng, có lẽ chỉ
dùng để khiến ta chú ý thêm.
Đồ khảm xà cừ là một mặt hàng mỹ nghệ đặc thù
của Việt Nam. Bác sĩ Hocquard là người đầu tiên mô
tả công việc tỉ mỉ này mà nghệ nhân chỉ dùng công
cụ thật thô sơ. Ở Hà Nội trước đây có phố Thợ Khảm,
ngày nay đổi tên là phố Hàng Khay, cộng thêm một
phần của phố Tràng Tiền.
Giữ vai trò trung gian giữa người Pháp và dân bản
địa, các ông thông ngôn làm một nghề được trả
lương rất cao, song xã hội lại không đồng nhất khi
đánh giá họ.
Indochine, Tonkin, Femme d’Interprète
(Classe aisée), (septembre-novembre 1915),
(inv. A7264).
102
Portrait de la femme d’un interprète,
de la classe aisée.
Cette jeune femme est assise devant un paravent en
beau bois avec incrustations de nacre. L’ensemble de
son habillement dénote une origine citadine, bien
qu’il ressemble en tous points à celui de la pytho-
nisse (voir autochrome n° A7259). Seule la coiffure
diffère : les cheveux sont ici enroulés dans un tissu
puis roulés en turban sur la tête. Les vêtements sont
en tissu riche, la robe avec une bordure de couleur
vive, ce qui la rehausse par rapport au satin lustré du
pantalon. Les sandales du même modèle que celles
du médium sont plus recourbées, tout en épousant
parfaitement les pieds, elles n’ont pas le caractère
fruste de celles de la pythonisse. Dans la main droite
cette jeune femme tient un carré de soie blanche,
destiné peut-être seulement à focaliser l’attention
du spectateur.
L’incrustation sur nacre est une spécialité des arti-
sans vietnamiens et le docteur Hocquard a été le pre-
mier à décrire ce travail minutieux effectué à l’aide
d’instruments grossiers*. Il existait à Hà Nội une « rue
des Incrusteurs » (phố Thợ Khảm), qui correspondait
à l’actuelle phố Hàng Khay (« rue des Plateaux ») et
à une portion de la « rue Tràng Tiền » (ex « rue Paul
Bert »).
Destinés à jouer les intermédiaires entre les Français
et la population autochtone, les interprètes forment
une corporation bien rétribuée, mais assez diverse-
ment appréciée.
* Hocquard, Charles Edouard, 1999 (1892). Une campagne
au Tonkin. Paris : Arléa, 60-62.
103
 Thiếu nữ ngồi trước gương.
Đồ đạc thật giản dị : người thiếu nữ đang ngồi chải
tóc trên chiếc chõng tre, trước mặt có giá gương.
Khung cảnh giống một phòng tắm, với hai vại nước
để bên. Chải xong, cô vấn tóc trần lên đầu, không
dùng vải để quấn tóc. Áo mặc hở rộng cổ (nhìn rõ
trên những phiên bản hình màu khác), không có tay,
may bằng hàng tơ trắng, tương phản với màu chiếc
váy rộng, màu đậm và được buộc bằng giải lưng
xanh lam. Có lẽ vì áo quần bình dị nên bức ảnh chụp
cách đây ngót một thế kỷ vẫn tươi tắn và giữ được
nét thanh lịch của người thiếu nữ Việt Nam muôn
thuở. Léon Busy rất thích chụp ảnh người thiếu nữ
này : cô ta đã xuất hiện trên mười sáu phiên bản hình
màu khác.
104
Jeune femme à sa toilette.
Le mobilier est très simple : une banquette en bam-
bou sur laquelle la jeune femme est assise, un miroir
sur pied devant elle. L’endroit ressemble à une salle
de bain, avec deux grandes jarres à eau. C’est là que la
femme se coiffe, ses cheveux seront enroulés autour
de la tête sans être enveloppés de tissu. Elle porte un
chemisier très décolleté et sans manche (visible sur
d’autres autochromes), dont la blancheur contraste
avec sa large jupe couleur foncée, tenue par une
ceinture en soie turquoise. Il se dégage de cette pho-
tographie une impression de modernité due à l’ha-
billement de cette jeune élégante. On oublie la dis-
tance d’un siècle qui nous sépare de ce cliché. Cette
jeune-femme a dû faire grande impression sur Léon
Busy : elle apparaît sur seize autres autochromes.
Indochine, Tonkin, Femmes, Classe aisée,
la même, (septembre-novembre 1915),
(inv. A7278).
105
 Bà đồng ở nông thôn.
Bà đồng này ăn mặc thật giản dị, dùng vải nhuộm
chàm, chân đi đôi dép mũi cong, đế dép thường
được cắt từ một tấm mo cau. Khi bà đã nhập đồng,
dân làng có thể đến hỏi bà về quá khứ cũng như về
tương lai. Trên ảnh này, đôi mắt bà chằm chằm nhìn
về nơi xa xăm, như đã thoát tục. Nhìn tấm liếp rách
bung, và nhìn đồ đạc sơ sài, thật khó lòng hiểu nổi
câu chú thích của Léon Busy : « Thuộc tầng lớp khá
giả »...
106
Une pythonisse à la campagne.
Ce médium a une tenue sobre en tissu indigo, elle
porte des sandales à pointes recourbées dont la se-
melle est souvent taillée dans une spathe d’aréquier.
Les villageois l’interrogent, au cours des séances de
transes, et elle peut répondre sur le passé comme
sur l’avenir. Ici, elle a le regard fixe d’une personne
hors des contingences de la vie réelle. Vu la claie de
bambou rapiécée, le mobilier sommaire et la vétusté
des vêtements de la femme, le lecteur a du mal à
comprendre l’annotation du photographe (« classe
aisée »).
Indochine, Tonkin, Environs d’Hanoï,
Une pythonisse de village (Classe aisée),
(septembre-novembre 1915),
(inv. A7259).
107
 Hai cô gái, ngồi bên bể nước.
Đây là một hình khác bố trí hai nhân vật : hai cô gái ăn
mặc theo cách cổ truyền : yếm trắng, quần đen cùng
với thắt lưng màu tươi. Hai cô đội nón ba tầm, là thứ
nón của vùng Sơn Tây, rất rộng, làm bằng lá cọ. Bề
ngoài trông giản dị, nhưng thực ra có một sự sắp đặt
công phu : trên thực tế, ít khi con gái Việt Nam lại chỉ
mặc có cái yếm khi ra đường, hoặc để làm việc. Trong
ảnh này, các cô ngồi có vẻ không thoải mái lắm trên
thành một một bể nước, dường như theo sự chỉ đạo
của Léon Busy, và giả vờ đang trò chuyện, hoặc đang
nhai trầu. Ánh nắng dịu dàng chiếu trên lưng và trên
cánh tay họ, làm nổi bật dáng vẻ trên cái nền xám
của thứ bóng râm không có gì đặc biệt. Tài của Léon
Busy thể hiện rất rõ trên những kiểu ảnh này.
108
Deux jeunes-filles, assises sur le rebord
d’une citerne.
Autre exemple de scène composée à l’aide de deux
personnages, des jeunes filles habillées à la tradi-
tionnelle, d’un cache-seins blanc, d’un pantalon noir
avec une ceinture de couleur vive. Elles sont coiffées
du chapeau traditionnel de la région de Sơn Tây, très
large, en feuilles de latanier. Sous cette apparence
simple se cache une savante mise en scène : en réa-
lité, les jeunes-filles sont rarement vêtues d’un seul
cache-seins en public, même lorsqu’elles travaillent.
Ici, elles sont assises assez inconfortablement sur le
rebord d’une citerne, selon toute vraisemblance à la
demande de Léon Busy, et font semblant de deviser,
ou de chiquer un morceau de bétel. Une douce lu-
mière vient les frapper dans le dos et sur l’avant-bras,
rehaussant leur silhouette sur un fond neutre, à l’om-
bre. Tout le talent de photographe de Léon Busy se
révèle dans de tels clichés.
(S.l.n.d.), (inv. CB 86 X).9).
109
 Bà bán hoa quả và lễ vật.
Đây là một bà bán đồ lễ vật ở một nơi thờ tự, đang
ngồi giữa sân gạch, đầu chít khăn tang, và chắc bị
mù. Một người phụ nữ khác đang cúi xuống phía bà
ta, với cử chỉ đầy vẻ ân cần, chắc là để mua phẩm
vật đi lễ. Trang phục của hai người này chứng tỏ gốc
gác nông thôn của họ : người đứng thì chít khăn đen,
người ngồi đầu đội khăn tang trắng, cả hai cùng đi
chân đất và mặc áo tứ thân nhuộm nâu, trùm lên
cái váy vải thâm rộng. Màu nâu trên trang phục của
người mù đã bạc màu. Ngay cả khi áo không có
miếng vá, ta cũng có thể đoán được đó là đồ cũ.
110
Vendeuse d’offrandes.
Une vendeuse d’offrandes, en deuil, aveugle, est as-
sise dans la cour pavée d’un édifice de culte selon
toute probabilité. Le geste de la paysanne qui se
penche vers elle pour un achat est empreint de bien-
veillance. La tenue de ces deux femmes dénote une
origine paysanne : fichu noir pour la femme debout,
enveloppe de cheveux en tissu blanc pour celle qui
est assise, les deux sont pieds nus et portent une
robe à quatre pans teinte en brun, au dessus d’une
jupe ample en tissu noir. Le brun des vêtements de
l’aveugle est déteint par l’usure. Même en l’absence
de rapiéçage, on devine qu’il s’agit de vieux vête-
ments.
Indochine, Tonkin, Hädong,
Une marchande en plein air (juillet-août 1915),
(inv. A6654).
111
 Mấy mẹ con người ăn xin mù lòa.
Những người hành khất thường ngồi bên lối đi đến
đền chùa để ăn xin. Trong hình này họ ngồi cạnh lăng
mộ có hàng rào dứa gai lớn. Cách phục sức chứng tỏ
họ là những nông dân nghèo : đầu trùm khăn thâm
và đội chiếc nón thúng, cái yếm trắng được phủ
ngoài bằng chiếc áo tứ thân nâu đã bạc màu, phủ lên
cái váy vải, chân đi đất. Chú ý : Léon Busy chia những
người ăn mày làm hai loại : những người mù lòa và
những người bị bệnh hủi (phong, cùi).
112
Groupe de mendiantes aveugles
avec leurs enfants.
Elles se sont installées au seuil d’un lieu de culte, ici
un mausolée entouré d’agaves géants, en l’attente
d’aumônes. Leurs vêtements traditionnels révèlent
le statut de paysans pauvres : tête ceinte d’un turban
noir et recouverte d’un chapeau en forme de panier
renversé (signe de pauvreté), cache-seins en tissu
clair que recouvre une robe brune à quatre pans,
déteinte et tombant sur une jupe, pieds nus. Il est à
remarquer que Léon Busy classe les mendiants (et
mendiantes) en deux catégories : les aveugles et les
lépreux.
Mendiants, a) Aveugles.
Groupe de femmes aveugles, (1914-1915),
(inv. A5220).
113
 Lão mù vái khách xin độ nhật.
Người ăn mày này chỉ còn chiếc khố. Cây gậy để sau
lưng cho biết ông lão bị mù. Ông lão chắp hai tay lên
trời rồi vái gập người xuống đất, cầu xin khách thập
phương làm phúc, nhất là khi họ đang trên đường
đi lễ Phật. Thân hình lão trông vạm vỡ, khỏe mạnh,
nếu mắt không lòa. Bệnh mù là một tật nguyền đáng
sợ, tục ngữ ta có câu : « Giàu sang đôi con mắt, khốn
khó hai bàn tay ». Léon Busy thích chụp những người
hành khất mù loà, ông đã để lại tám phiên bản hình
màu về đề tài này. Vì độ nhạy của phiên bản kính màu
thật kém, chắc nhà nhiếp ảnh đã phải nói với ông lão
mù chắp tay rồi đừng nhúc nhích, nếu không ảnh sẽ
bị mờ rung, như ta có thể thấy trên một số phiên bản
kính màu khác.
114
Mendiant aveugle implorant les passants.
Ce mendiant aveugle (avec son bâton laissé par terre
derrière lui), n’est vêtu que d’une ceinture-tablier. Son
geste d’imploration avec les mains jointes levées au
ciel puis abaissées jusqu’à terre incite les passants à
faire l’aumône, surtout s’ils se rendent vers un lieu de
culte. Le corps de cet homme est musclé, apparem-
ment en bonne santé, si ce n’est la cécité qui le frappe.
Perdre la vue était un fléau, ce qu’exprime le dicton
« L’on est riche de ses deux yeux, et pauvre à cause de
ses deux mains ». Léon Busy avait une prédilection
pour les mendiants et mendiantes aveugles, dont il
avait laissé huit autochromes. Vu le temps de pose
très long, le photographe a dû demander à l’homme
de figer son geste, sans quoi le cliché aurait été flou,
comme il arrive ça et là sur d’autres autochromes.
Mendiants, a) Aveugles, 4. Le même implorant
les passants (1914-1915), (inv. A6658).
115
 Comparaison des 4 autochromes sur l’habillement féminin.
So sánh bốn bức hình về trang phục phụ nữ.
Kể cả khi không để ý đến bối cảnh, chỉ thoạt
nhìn những bức hình do Léon Busy chụp bốn người
phụ nữ tại Hà Nội, cũng có thể đoán được họ thuộc
tầng lớp nào. Nếu quan sát kỹ hơn, lại sẽ thấy một
sự khác biệt giữa cách trang phục nơi thành thị và
trang phục ở nông thôn. Dù vậy chăng nữa có vài
nét chung nổi bật trong trang phục phụ nữ Việt
Nam, không những qua bốn trường hợp này, mà còn
chung cho cả những trường hợp khác. Thí dụ: trang
phục phụ nữ Việt Nam ít khi sắc màu loè loẹt, trừ một
vài trường hợp ngoại lệ (A9888). Một thí dụ khác :
phần đông các váy, quần, của phụ nữ thường có màu
thâm, nếu không phải là nhuộm đen, ngày nay đôi
khi còn như vậy. Ấy phải chăng là để tránh những vết
kinh nguyệt của phụ nữ, thường rất kiêng kỵ ?
Nếu ta lại so sánh với trang phục trên loại “tranh tố
nữ”, thường gọi là tranh Hàng Trống, hoặc trang phục
trong nhiều loại tranh dân gian1, hoặc qua những
bản khắc gỗ (Dumoutier : Tiểu luận về người Bắc kỳ,
1908; Oger : Kỹ thuật của dân An Nam, 1909), sẽ thấy
rõ tính thuần nhất trong trang phục thành thị cũng
như nông thôn của người phụ nữ Việt Nam. Rất có
thể sự thuần nhất này không từ sự phổ biến những
mẫu mực chung, làm gì có “mẫu” để may, căt ? Làm
gì có những cuộc “biểu diễn thời trang” để người này
bắt chước người nọ ? ngoài một thứ khuôn mẫu phổ
biến trong từng gia đình hay trong phạm vi từng
vùng. Nếu nhớ, thì cách đây chưa bao lâu, các vị cao
tuổi trong gia đình còn tự may lấy áo quần cho mình
và cho con cháu, có khi dùng vải mua sẵn, đôi khi lại
tự dệt lấy tơ lụa trong nhà, rồi nhờ thợ nhuộm theo
sắc màu mình ưng ý, rồi tự mình cắt lấy theo kích
1. Xem : Phan Cẩm Thượng, Lê Quốc Việt, Cung Khắc Lược, 2011.
Đồ họa cổ Việt Nam [The Ancient Graphic arts of Vietnam]. Nhà
116 Xuất bản Mỹ thuật. 255 p.
Abstraction faite du décor, la distinction so-
ciale de ces quatre Vietnamiennes, photographiées
par Léon Busy à Hà Nội, se lit d’emblée dans leur ha-
billement. Une observation plus approfondie nous
permettra néanmoins d’y noter une différenciation
interne entre des habits d’appartenance plus cita-
dine, et d’autres d’appartenance plus rurale.
Néanmoins, on peut y relever de grands traits com-
muns, par exemple, ces vêtements n’ont pas habi-
tuellement des coloris très vifs et très contrastés, à
part quelques cas particuliers (A9888). D’autre part,
il semble que la couleur dominante des vêtements
féminin du bas, pantalons et jupes, est une couleur
sombre, sinon noire. On pense généralement que
c’est pour éviter que des taches de menstrues, notoi-
rement taboues, puissent se remarquer.
La comparaison de ces vêtements avec ceux des gra-
vures colorées dites de « Hàng Trống », appelées les
« Quatre Beautés » (tranh tố nữ), avec ceux de l’ima-
gerie populaire, ou avec les gravures de l’Essai sur les
Tonkinois (Dumoutier, 1908), du recueil Techniques
des Annamites (Oger, 1909), suggère une grande ho-
mogénéité dans l’habillement des paysannes et des
citadines au Việt Nam1. Homogénéité qui ne procé-
derait nullement de la diffusion des « modèles », des
« patrons » ou des manifestations comme les « défilés
de mode », mais plutôt d’une modélisation interne à
la famille, et au sein d’une région. Récemment enco-
re, les femmes âgées fabriquaient elles mêmes leurs
vêtements, dans du tissu parfois acheté, parfois tissé
en famille, teint selon le désir de chacune, coupé sur
1. Voir : Phan Cẩm Thượng, Lê Quốc Việt, Cung Khắc Lược, 2011.
Đồ họa cổ Việt Nam [The Ancient Graphic arts of Vietnam]. Fine
Arts Publishing House.
thước của mình, rồi chính tay khâu, vá, và dựng lên
trang phục tùy theo sở thích, tùy theo trường hợp
và khả năng. Một người nội trợ giỏi là người khéo
léo “tay kim, tay chỉ”. Người ta chỉ đến hiệu thợ may
trong vài trường hợp thật đặc biệt, khi cần có một bộ
đồ hãn hữu trong đời người. Mỗi phục sức đều hợp
với dáng tạng người mặc, và làm tăng thêm cung
cách, khác với những bộ đồ may sẵn. Bà kia vấn thêm
chiếc khăn, nếu thấy khăn không những hợp với
khuôn mặt của mình, mà còn hợp với cả tình huống,
môi trường văn hóa bao quanh : vấn một chiếc khăn
không chỉ tùy thuộc vào giá cả một vuông nhiễu, mà
tùy thuộc trước tiên với mỗi tình huống, nhất là với
cách ăn vận chung. Có một thứ khuôn vàng thước
ngọc cho tất cả mọi thứ trang phục : khi quần áo
được cắt, may, cho riêng một người nào thì nó thích
ứng với người nấy, vẻ đẹp đến từ cái thích ứng này.
Ta có thể nói không ngoa : ngay đến những kẻ ăn
mày mà Léon Busy đã chụp ảnh, cũng ăn mặc một
cách thích ứng (vì đấy là áo quần của họ, tự họ may
vá trong gia đình cho chính họ, nay đã cũ, đã rách,
phải vá víu, vậy thôi).
Một quan sát khác : trên bốn bức hình này, có hai
người đi dép, và hai người đi chân không. Loại dép
mũi cong đã được nhắc đến trong lời bình, còn việc
đi chân đất, nó chung cho phần lớn những người dân
thời ấy, nhất là nơi thôn dã. Trong hầu hết hình ảnh
cũ, chỉ có vua chúa, quan lại và một số người thành
thị (không kể ngưới nước ngoài) là đi giày. Việc đi
giày này, dù có khi chỉ là đôi dép, thường liên hệ với
quyền bính, hoặc giàu sang. Nhưng người thiếu nữ
ngồi xếp chân trên chõng tre, trước giá gương, tuy
chân không giày dép, lại thuộc vào trường hợp khác,
không cần đi dép trên giường (A7278). Thiếu nữ áo
mesure, assemblé et cousu à la main. C’était le signe
d’une bonne ménagère que de bien manier « l’aiguille
et le fil ». Hommes ou femmes ne s’adressaient à des
tailleurs que pour la coupe d’une tenue de cérémo-
nie, exceptionnelle, sinon rarissime dans l’existence.
Chaque vêtement allait à un individu, convenait à sa
personnalité, la rehaussait, contrairement au prêt à
porter. L’on se ceignait d’un turban, si l’on estimait
que cela convenait, non seulement à la forme de
son visage, mais encore à son environnement et à sa
culture : le port d’un fichu ou le choix d’un turban
n’était pas uniquement dicté par le prix du tissu, mais
plutôt par convenance à une occasion, et surtout au
reste de l’habillement. Il y a un point commun à tous
les habillements : quand un vêtement était spéciale-
ment conçu pour quelqu’un, il convenait : la beauté
dérivait de cette adéquation. Paradoxalement, même
les mendiants photographiés par Léon Busy étaient
habillés avec goût, car leurs vêtements, avant de de-
venir vieux, rapiécés, avaient été conçus pour eux,
dans et par leur famille.
Sur ces quatre autochromes, deux femmes sont
chaussées de sandales et deux autres sont pieds nus.
Les sandales à pointe recourbée ont été décrites dans
les commentaires, quant aux pieds nus, c’était le lot
de la plupart des paysans et paysannes vietnamiens.
Sur toutes les anciennes photographies, outre les
étrangers, seuls l’empereur, les mandarins, les lettrés
et certains citadins portaient des chaussures. Ce port
des chaussures, même dans le cas de simples escar-
pins, semble lié au pouvoir, ou à la richesse. Néan-
moins, parce qu’elle est assise sur une banquette, les
jambes croisées devant son miroir, porter des chaus-
sures ne s’avère pas obligatoire à notre citadine au
117
 trắng hở cổ này, tuy ăn bận vẫn vóc dáng Việt Nam,
đã có nhiều khoảng cách với y phục đương thời, và
hình như đang tiến tới những chuyện cách tân sau
này : chiếc áo cánh trắng, cổ cắt vuông và rộng...
Còn nhiều chi tiết khác : đôi cánh tay duỗi thẳng của
bà đồng thật điển hình và phù hợp với nhân vật, có
vẻ gì nghiêm trang, căng thẳng, như sựng lại với
đôi mắt nhìn về xa xôi, dị biệt và khác hẳn vóc dáng
của hai phụ nữ ngồi kế bên. Nền áo nhuộm chàm
cũng thích hợp với vẻ dáng khắc nghiệt ấy. Những
sắc màu lấy từ thực vật thường rất sung túc : thí dụ,
118
chemisier blanc, en pareille circonstance (A7278).
La tenue de cette jeune femme, bien qu’elle garde
certaines caractéristiques de la tradition, marque
plusieurs points de rupture, qui font évoluer l’ha-
billement féminin vers plus de modernité : coupe du
chemisier, échancrure du col en rectangle, etc.
D’autres détails sont encore à relever : les bras ten-
dus de la pythonisse, par exemple, sont caractéris-
tiques  : ils sont liés au personnage, tendus, raidis
presque, comme son regard perdu dans le lointain,
d’évidence très différents des gestes des deux autres
cách nhuộm bằng củ nâu, cùng gọi là “nâu” nhưng
chẳng có cái nâu nào giống cái nâu nào, nâu non,
nâu già, nâu tươi, nâu đậm... Sự đa dạng sắc màu như
vậy khiến dễ dung hoà các sắc thái khác nhau trong
trang phục của người nông dân, nhất là của những
thôn nữ; điều này thường được mô tả bởi những
khách viễn du, hay bởi những học giả đã thường gần
gũi, thân mật với châu thổ Sông Hồng. Những bức
tranh lụa đẹp của Nguyễn Phan Chánh sau này cũng
sử dụng nhuần nhuyễn và tài tình những sắc màu
tinh tế ấy.
femmes assises tout près. La teinte indigo de sa robe
sied parfaitement à cette allure sévère. Les coloris ob-
tenus par les teintures végétales sont très riches en
tonalités. A titre d’exemple, il n’y a pas deux nuances
marron au củ nâu qui se ressemblent. Cette richesse
permet d’avoir une harmonie ton sur ton dans l’ha-
billement des paysans et des paysannes d’autrefois,
et ceci est maintes fois remarqué dans les relations
de voyageurs, ou noté par les chercheurs qui ont lon-
guement côtoyé le delta du Fleuve Rouge. Les plus
belles peintures sur soie d’un Nguyễn Phan Chánh
joueront sur ces subtilités.
119
 2 Environnement naturel
et croyances
Bối cảnh tự nhiên
và tín ngưỡng
Rất có thể đề tài này khiến ta ngạc nhiên,
vì thực ra, trong sưu tập Albert Kahn, không
nhiều hình ảnh màu về cảnh quan thiên nhiên
Bắc Việt. Thật đáng tiếc, vì đấy là dữ kiện giúp
ta khôi phục lại thực chất của núi rừng, sông
ngòi, hồ ao nước Việt Nam cách đây một thế
kỷ. Phần lớn hình ảnh xoay quanh phong cảnh
làng mạc, và những di tích gần thành phố, với
những mảng cây xanh bao bọc. Cho nên, đành
qua những bức phong cảnh đẹp của phiên bản
hình màu mà cố gắng hình dung mối tương
quan giữa con người và thiên nhiên ở Việt Nam,
đặc biệt là thiên nhiên thực vật. Làm thế, sẽ có
thể nắm bắt thêm về thế giới quan của người
Việt và, qua đấy, hiểu rõ hơn những tập tục và
tín ngưỡng.
Thật vậy, ai nấy đều biết chuyện các cổ thụ được
kính thờ, với những bình hương kính cẩn đặt
dưới gốc, hoặc ít nhất với những chân hương
cắm ngay vào thân cây, để tỏ lòng thành kính
đối với vị thần đang trú ở đấy cũng như đối với
120 Đinh Trọng Hiếu et Emmanuel Poisson
Le choix d’un tel thème pourrait à bon
droit surprendre. En effet, la nature au Nord du
Việt Nam est peu présente dans la collection
Albert Kahn, c’est dommage car cela aurait
permis d’appréhender l’état réel de l’environ-
nement au début du XXe siècle. En général, les
autochromes donnent à voir des environs de
villages, ou des monuments anciens au milieu
des villes, avec leurs masses de verdure. Au-delà
de ces beaux paysages, essayons de déceler les
interactions entre l’homme vietnamien et la na-
ture, notamment végétale. Une telle approche
permettra de mieux connaître la conception du
monde, et, au travers de celle-ci, les coutumes
et croyances des Vietnamiens.
Outre que les grands arbres sont toujours l’objet
de vénération, à preuve : des pots d’encens dis-
posés à leur pied à l’intention du génie que l’ar-
bre abrite comme du végétal en soi. Rares sont
bản thân cây cối. Rất hiếm các công trình thờ
cúng mà không có những lùm cây rậm rạp bao
quanh cùng những cổ thụ có từ lâu đời, mặc
dù ở ngay giữa thành phố : như thế, cách sống
hiện đại vẫn duy trì loại « di tích xanh » cổ kính
này. Cây cối là thành phần khắng khít không thể
thiếu vắng của công trình xây dựng chùa chiền,
đồng thời cũng là thành phần phải có trong dời
sống xã hội : chợ búa và nhiều sinh hoạt cộng
đồng được diễn ra dưới tán rợp bao dung của
đại thụ, trước kia và cả ngày nay nữa. Vượt quá
cả tài nghệ chụp ảnh của Léon Busy, những
phiên bản hình màu chính đã ghi lại được sự hài
hoà giữa thiên nhiên và con người : với sự cần
cù lao động, người dân Việt đã biến đổi bối cảnh
thiên nhiên chung quanh họ mà vẫn giữ được
phần kính trọng. Họ hiện diện giữa thiên nhiên
ấy mà không có thái độ của kẻ đi chiếm hữu, đắc
thắng, hống hách khuất phục thiên nhiên bằng
quyền uy.
Một số hình ảnh khác cho ta thấy nhiều khía
cạnh tín ngưỡng nhuốm mùi Lão giáo, như
quan niệm « Tam giới » (trời, đất và nước), như
sự thờ cúng các thú vật lớn mạnh (mãnh hổ, voi,
rùa). Ấy là chưa kể đến sự tôn trọng cuộc sống,
giới răn ngăn cấm sát sinh, là quan điểm chủ
đạo của nhà Phật, thường làm cơ sở sâu kín cho
tư duy lẫn hành động của con người Việt Nam.
les monuments cultuels qui ne sont pas entou-
rés d’arbres parfois pluriséculaires, même dans
le contexte urbain, où l’aménagement de la vie
moderne laisse toujours place à de véritables «
monuments verts ». Le végétal fait ainsi partie
intégrante de l’architecture religieuse, de même
que de la vie sociale : marchés, activités com-
munautaires se déroulaient et se déroulent en-
core sous les arbres protecteurs, à leurs ombres
comme grâce à leur présence généralement
bénéfique. Au delà du talent de photographe
de Léon Busy, il y a, à travers ces paysages, l’ex-
pression d’un équilibre trouvé entre la nature
et l’homme : par son lent labeur, le Vietnamien
modifie son environnement tout en le respec-
tant. Il s’y retrouve comme un élément du pay-
sage et nulle part n’apparaît comme le maître
triomphateur, dompteur, dominateur.
D’autres images de pratiques religieuses laissent
encore la part belle à la conception taoiste des
« Trois Mondes » (céleste, terrestre, aquatique),
aux cultes de grands animaux (tigre, éléphant,
tortue), pour ne rien dire du respect de la vie
que prône le bouddhisme. C’est ce sentiment
qui forme en filigrane la solide trame de la pen-
sée et des agissements du Vietnamien.
121
121
 Dọc đường, ven làng gần Hà Nội.
Ghi chú kỹ thuật của Léon Busy « Au même endroit, à
contrejour » (Cùng một địa điểm, chụp ngược sáng)
khiến chúng ta ngạc nhiên. Thực ra, ánh sáng chiếu
từ phía trước, xiên xiên, khiến bóng cây tỏa trên mặt
đường. Léon Busy còn chụp một số hình màu khác
về vùng này, vào mùa cây gạo đang ra hoa. Hình này
được chọn để giới thiệu khu vực rìa làng, hiện nay
thuộc thành phố Hà Nội. Đấy cũng là cách chúng ta
đi du lịch ngược thời gian, trở lại những con đường
đất, dừng chân nơi quán gió, chỗ bóng mát dưới tán
cây.
122
Le long de la route, aux abords d’un village.
L’annotation technique « Au même endroit, à contre-
jour » de Léon Busy surprend. En réalité la lumière
vient de l’avant, oblique, elle projette l’ombre d’un
arbre sur la route. Il existe plusieurs autochromes
des environs de cet endroit, notamment à la saison
des faux-kapokiers en fleurs. L’intérêt de ce cliché
est de montrer les abords d’un village, aujourd’hui
inclus dans Hà Nội, et d’inviter le lecteur à flâner sur
ces chemins de terre, avec haltes dans les troquets, à
l’ombre des grands arbres.
Indochine, Tonkin, Environs d’Hanoï, Chemins, routes -
Au même endroit; à contrejour, (janvier 1916),
(inv. A7626).
123
 Ven đường cuối làng (gần Hà Nội).
Đây là cảnh quan quen thuộc của làng mạc miền
Bắc. Vừa ra khỏi làng là mấy bà buôn thúng bán mẹt
tụ họp nhau lại dưới tán cây thành một thứ chợ tự
phát. Một cây đa lớn (phía trái) tỏa bóng mát, và hai
hàng cây nhỡ đang trổ hoa, chắc là hàng nhãn (nhãn
sẽ chín vào tháng 7). Các bà hàng mang quang gánh
đến đây rồi ngồi ngay dọc đường, trên những chiếc
ghế đẩu như ngày nay vẫn dùng. Có khác chăng là
nay không còn bóng dáng những chiếc nón ba tầm
rộng vành, dọc theo con đường cát bụi, của một thời
xa xưa.
124
Le long de la route, à la sortie d’un village
(près de Hà Nội).
Paysage typique aux environs d’un village du Nord,
où un marché improvisé se tient à l’ombre de grands
arbres, ici un grand banian (à gauche) et des arbres
en fleurs de part et d’autre de la route, probablement
des longaniers (nous sommes au mois de mai, et les
longanes seront mures au mois de juillet). Les mar-
chandes arrivent avec leur palanche et leurs paniers,
elles s’installent sur de petits tabourets, toujours en
usage. On les distingue avec leur large chapeau en
feuille de latanier, aux bords de la route poudreuse.
Indochine, Tonkin, Près d’Hanoï, Campagne,
Traversée d’un village des environs d’Hanoï,
(mai 1916), (inv. A9914).
125
 Bè làm nơi ở lợp lá gồi, dưới chân cầu Long Biên
(cảnh Sông Hồng lúc mưa phùn).
Bên trái, những chi tiết đầu tiên của một xóm nổi
bắt đầu xuất hiện, gồm những bè nứa trên có nhà
tranh lợp lá gồi, vách bằng phên đan. Đến mùa mưa,
những chiếc nhà bè này từ vùng núi cao xuôi dòng,
tập trung ở những bãi phù sa Hà Nội.
Phía sau, mấy chiếc thuyền tam bản đang đậu.
Những tay lái thuyền thường đi chuyên chở thuê,
nhưng cũng có người làm nghề buôn bán và vận
chuyển hàng hóa của chính họ. Theo Pierre Gourou,
những người sống trên xóm nổi này tự biết họ thuộc
làng nào trên đất liền : họ biết chôn cất thân nhân ở
đâu, tế tự ở đâu và gắn bó với thôn xóm nào*.
Hình này chụp vào tháng hai lúc đang mưa phùn,
khiến cảnh quan mờ nhạt qua bụi nước.
* Gourou, Pierre, 2003. Người nông dân Châu Thổ Bắc kỳ :
nghiên cứu địa lý nhân văn. Nguyễn Khắc Đạm, Đào Hùng,
Nguyễn Hoàng Oanh dịch ; Đào Thế Tuấn hiệu đính. Thành
phố Hồ Chí Minh : Nhà xuất bản Trẻ, tr. 397, 494-495.
126
Des habitations-radeaux sur le Fleuve Rouge,
sous le crachin, au nord du pont Doumer.
Sur la gauche apparaissent les premiers éléments
d’un village flottant constitué de radeaux de bam-
bous surmontés de paillottes au toit en feuilles de
latanier et aux cloisons en claies de bambou. À la sai-
son des pluies, certaines de ces habitations amphi-
bies descendent de la Haute Région pour se concen-
trer sur les bancs d’alluvions à Hà Nội.
Au deuxième plan sont amarrés quelques sampans
dont les propriétaires sont des entrepreneurs de
transport, mais souvent aussi des commerçants vé-
hiculant des marchandises pour leur propre compte.
D’après Pierre Gourou, les sampaniers, bien qu’ils
vivent sur l’eau, dépendent d’un village terrien : ils
savent où enterrer leurs morts et leurs lieux de culte
sont ceux du village auquel ils sont rattachés*.
Cette autochrome est prise au mois de février, où
tombe le crachin, et restitue les teintes estompées
du paysage.
* Gourou, Pierre, 1936. Les paysans du delta tonkinois.
Paris : EFEO, 437, 546-547.
Indochine, Tonkin, Hanoï, Le Fleuve Rouge,
Radeaux et feuilles de « latanier », (février 1916),
(inv. A7628).
127
 Cây đa ở bến đò Việt Trì.
Chắc đây không phải là cây đa, đúng hơn là cây gạo,
vì ba lý do : cành không có rễ phụ tỏa xuống, gốc có
bạnh, những cành lớn thẳng góc với thân. Gốc cây
có miếu thờ nhỏ. Cây gạo có hoa to và đỏ rực, hoa nở
vào giữa tháng ba, đầu tháng tư dương lịch. Cây gạo
thường được coi là nơi ma quỷ, tà thần hay đến trú
ngụ*. Cây cũng đánh dấu những ngã tư đường, đầu
cầu và bến nước. Cây còn được trồng thành hàng
gần các chùa chiền, song không ai đem trồng trong
nhà.
* Nguyễn Dữ, 2000. Tân biên truyền kỳ mạn lục. Tác phẩm
Nôm thế kỷ XVI. Nguyễn Thế Nghi [dịch] ; Hoàng Thị Hồng
Cẩm, phiên âm, chú thích ; Kiều Thu Hoạch, Cung Khắc
Lược, hiệu đính. Hà Nội : Nhà xuất bản Văn hóa dân tộc.
128
Le grand banian au débarcadère de Việt Trì.
Plutôt qu’un grand banian, il s’agit d’un vénérable
faux-kapokier, et ce pour trois raisons : il n’y a pas
de racines adventives qui pendent des branches, le
tronc a des contreforts à la base, les vieilles branches
sont perpendiculaires au tronc. Un édicule de culte
est établi à son pied. Le faux-kapokier, avec ses gran-
des fleurs d’un rouge vermillon éclatant (mars-avril)
est considéré comme le repaire des esprits malfai-
sants*, mais sert aussi à marquer les croisées de che-
mins, les abords des ponts, les débarcadères… Il est
encore présent à proximité des pagodes bouddhi-
ques, en revanche, il n’est pas planté dans l’enceinte
d’une habitation civile.
* Nguyễn Dữ, 1989. Vaste recueil de légendes merveilleuses,
XVIe s. Trad. du vietnamien, présenté et annoté par Nguyễn
Trần Huân, Paris : Gallimard, « Connaissance de l’Orient » :
55-64.
Indochine, Tonkin, Paysages - De Hanoï,
Le grand banian de Viëtri, (juillet-août 1915),
(inv. A6707).
129
 Một góc chợ Định Công dưới vòm cây.
Có nhiều thứ chợ khác nhau, có chợ chỉ họp tự phát
vài tiếng đồng hồ lúc sáng sớm, ở dọc đường, hay
trên bãi trống, không một túp lều. Chợ làng lại khác,
phải có lán che mưa che nắng suốt buổi chợ hoặc
suốt cả phiên chợ. Có lẽ là trường hợp ở đây : chợ
được họp trên sân đình hay sân chùa, dưới bóng râm
của những cây to, có cả một cây đa ngay phía trước.
Nơi này có cất sẵn những chiếc lán để làm chỗ trú
cho những người bán hàng.
130
Un coin du marché à Định Công.
A la différence du marché improvisé qui se tient
quelques heures en début de matinée, le long d’une
route, ou, au mieux, sur un terrain découvert, sans
aucune construction, le marché de village comporte
des abris sommaires qui, les jours de foire, protègent
gens et denrées des intempéries pour toute la jour-
née. C’est probablement le cas ici, où il a lieu devant
la cour d’un édifice de culte, à l’ombre de grands ar-
bres, dont un Ficus au premier plan. De petites hut-
tes y ont été installées comme abris pour les com-
merçants.
Indochine, Tonkin, Hanoï Environs,
Un coin du marché du dit Dinh-Công
(environs d’Hanoï 6 km Sud), (juillet-août 1915),
(inv. A6684).
131
 Cầu nhỏ ở Định Công (khoảng 6 cây số về phía
nam Hà Nội).
Đây là cảnh quan đầy tính chất thôn dã của một nơi
nay đã đô thị hóa, thuộc địa phận Hà Nội. Không
những cảnh đẹp với bóng cây ngả trên nước, mà
đây còn là nơi có cái vốn đa dạng sinh học của nông
thôn Việt Nam cũ. Quan sát kỹ, ta sẽ thấy : nào những
lùm cây xen lẫn đồng ruộng, nước ruộng và nước hồ
ao ăn thông với nhau qua chiếc cầu đá. Cảnh nhìn
đã vậy, nhưng còn phải nghe thêm tiếng rả rích của
muôn ngàn côn trùng, tiếng chim hót líu lo, và từng
hồi tiếng ếch nhái rền rĩ gọi nhau dưới nước.
132
Petit pont à Định Công (à 6 km au sud de Hà Nội).
Paysage typique de la proche banlieue rurale et qui
fait actuellement partie de la capitale. Non seule-
ment l’image est belle mais elle laisse présager un
environnement propice à la biodiversité : bosquets
alternant avec rizières, lesquelles communiquent
avec les étangs et marécages par le truchement
du pont. Il faudrait imaginer encore ce paysage
bruissant de mille cris d’insectes, de suaves chants
d’oiseaux, et ponctué de multiples et rauques appels
de batraciens.
Indochine, Tonkin, Le petit pont du dit Dinh-Cong
(environs d’Hanoï 6 Km Sud), (juillet-août 1915),
(inv. A6685).
133
 Trước cổng đền Quán Thánh
(trông ra Hồ Tây).
Một thiếu phụ đang ngồi trên bậc thềm đi xuống Hồ
Tây, phía sau có hai cột lớn nổi bật dưới nắng chiều.
Hai cột này ở trước tam quan đền Quán Thánh. Bức
hình đẹp và dịu dàng này cần có thêm ghi chú về
phần di tích.
Chùa « Phật lớn » là cách gọi sai của những người
Âu khi mới đến Hà Nội. Thực ra, đây là ngôi đền thờ
đức Trấn Vũ (tức Huyền Vũ, « thần đen ») coi giữ phía
Bắc phương Trời, mà bộ hạ và biểu tượng là rắn và
rùa. Trong cung, thờ một bức tượng đồng đen cao
3.96 mét, đúc vào năm 1677. Năm 1010 khi vua Lý
Thái Tổ dời đô đến Thăng Long, đã sai thần này trấn
giữ phía Bắc kinh đô, chống những hung thần và tà
khí. Phía Tây trao cho Linh Lang (xem hình số A5130).
Phía Nam do Cao Sơn và phía Đông do Bạch Mã trấn
giữ. Bốn vị hợp thành Tứ trấn.
Sau tam quan có đôi voi chầu ở đầu sân đền, giữa
sân có một bể non bộ và cây cảnh, như một thứ bình
phong đặt phía trước đền thờ. Đó chính là cơ sở để
Rolf A. Stein nghiên cứu để đưa thành khái niệm
« tiểu thế giới ».
Pagode de Trấn Vũ dite « du grand Bouddha » (Hanoï),
1. Entrée vue de l’extérieur, (1914-1915),
(inv. A5091).
134
Devant l’entrée du temple Quán Thánh
(avec vue sur le Lac de l’Ouest).
Une femme est assise sur les marches qui descen-
dent vers le Lac de l’Ouest. A l’arrière, deux colonnes
que baigne une lumière latérale : elles forment le
portique extérieur qui précède un second portique
à trois entrées (tam quan) du temple Quán Thánh.
Cette belle image, paisible, appelle un commentaire
sur le lieu.
Les premiers Européens lui donnèrent à tort le nom
de « Grand Bouddha ». Ce temple est en fait dédié au
génie taoïste Trấn Vũ (ou Huyền Vũ, « le génie noir  »),
gardien de la partie Nord du Ciel, et dont les sym-
boles sont le serpent et la tortue. Le sanctuaire en
abrite une statue, coulée dans le bronze en 1677 et
haute de 3,96 m. En 1010, lorsque l’empereur Lý Thái
Tổ transféra la capitale à Thăng Long, il chargea Trấn
Vũ de la garde du Nord de la citadelle impériale, cible
des démons et des esprits néfastes. L’Ouest fut confié
à Linh Lang (voir autochrome n° A5130), le Sud à Cao
Sơn, et l’Est à Bạch Mã. Ils forment les Quatre Gar-
diens (Tứ trấn).
Vers l’entrée, deux éléphants agenouillés marquent
le début de la cour, puis, formant écran devant le
temple, un bassin avec rocher et végétation, il ser-
vira à Rolf A. Stein pour formuler son concept du
« monde en petit » *.
* Stein, Rolf A., 1987 (1943). Le monde en petit, jardins en
miniature et habitations dans la pensée religieuse d’Extrême-
Orient. Paris : Flammarion. 25-26.
De courts métrages tournés en noir et blanc, dûs à l’ini-
tiative des Archives de la Planète, ont fixé les abords et
l’intérieur de ce temple.
135
 Toàn cảnh Văn Miếu,
nơi thờ Khổng Tử.
Chính giữa phiên bản ảnh màu, đằng sau Đại Trung
Môn, ta thấy Khuê Văn Các, giữa những lùm cây
muỗm cổ. Thời kỳ ấy phần đất phía trước dùng để
trồng rau.
Văn Miếu là nơi thờ đức Khổng Tử và các đệ tử, và
được xây dưới thời vua Lê Thái Tổ (1428-1433). Khi
ảnh này được chụp, thì nơi đây đã chính thức bị cải
dụng từ 1808, khi khởi công xây một văn miếu khác
ở Huế, kinh đô mới của Việt Nam. Nhưng các nghi
lễ thờ cúng Khổng Tử vẫn tiếp tục tiến hành tại đây.
Trong những bức ảnh khác, người ta thấy các dãy
nhà dài, đặc biệt xung quanh 82 tấm bia khắc tên
các tiến sĩ đỗ khoa thi từ 1442 đến 1779. Kiến trúc
tổng thể được xắp xếp theo phép cân xứng tuyệt
đối, dùng lối đi giữa làm trục chính với các cửa lớn
cắt ngang, thỉnh thoảng lại có những tòa nhà và hồ
nước tô điểm.
136
Vue de l’intérieur du temple de la Littérature,
dédié à Confucius.
Au centre de l’autochrome apparaît, derrière la
Grande Porte Centrale et au milieu de vénérables
manguiers, le Pavillon de la Constellation de la Lit-
térature. Des cultures potagères occupent le devant
des parterres.
Dédié à Confucius et à ses disciples, le temple fut édi-
fié sous Lê Thái Tổ (1428-1433). Lorsque Busy réalisa
cette vue, le Văn Miếu de Hà Nội était officiellement
désaffecté, et ce depuis 1808, date de la construction
d’un temple de la littérature à Huế, nouvelle capitale
du Việt Nam. Mais les cérémonies en l’honneur de
Confucius ont continué à y être célébrées. D’autres
clichés laissent voir des réfections de pavillons, no-
tamment aux alentours du groupe des 82 stèles por-
tant les noms des docteurs reçus aux concours de
1442 à 1779. Le plan d’ensemble est caractérisé par
une symétrie rigoureuse, dont l’axe est constitué par
l’allée centrale, entrecoupé par les portes et ponctué
par des édifices et bassins d’eau.
Pagode dite « des Corbeaux », Temple de Confucius,
(Hanoï), 1. Vue d’ensemble, (1914-1915),
(inv. A5107).
137
 Đường vào đền thờ Linh Lang
(nơi mai phục Balny).
Adrien-Paul Balny d’Avricourt và Francis Garnier đều
bị mai phục cùng ngày (21 tháng 12 năm 1873) ở gần
đền Voi Phục, cả hai đều bị chặt thủ cấp. Nhiều người
Pháp đã chụp ảnh nơi này, đầu tiên là bác sĩ Char-
les-Edouard Hocquard (1884), sau mới tới những
người khác và Léon Busy. Người Pháp hồi ấy gọi nơi
này bằng tên của thiếu úy Hải quân Balny đã bị giết
trong cuộc mai phục, còn đối với người Việt thì đây
là khuôn viên một nơi thờ cúng nằm giữa lùm cây
xanh, gọi là đền Voi Phục, vì hai bên cổng vào có hai
tượng voi phủ phục. Nơi này thờ đức Linh Lang, một
trong bốn vị Tứ trấn, coi việc trấn giữ phía Tây. Lối
vào đền hai bên có hàng cây muỗm thuộc loại cây
cổ nhất vùng đất kinh kỳ và đã được hoạ sĩ Văn Giáo
ghi lại trong một bức tranh bột màu (1957) lưu trữ ở
Viện Bảo tàng Mỹ thuật. Vào thập niên 1960, tại khu
vực này đã thành lập một nơi giải trí công cộng gọi là
« Công viên Thủ Lệ ».
138
L’allée d’accès à la pagode de Linh Lang
(dite « de Balny »).
L’enseigne Adrien-Paul Balny d’Avricourt fut tué le
même jour que Francis Garnier (21 décembre 1873)
dans une embuscade à proximité de ce temple. Les
deux furent décapités. Cet endroit a été très souvent
photographié, par le docteur Charles-Edouard Hoc-
quard (1884), puis par Léon Busy, et bien d’autres en-
core. Si les auteurs français de l’époque le désignent
par le nom de la victime de l’embuscade, les Viet-
namiens l’appréhendent comme un lieu saint noyé
dans la verdure et l’appellent « Temple des Eléphants
agenouillés » (đền Voi Phục) dont les sculptures épo-
nymes, en ronde-bosse, se situent de part et d’autre
de l’entrée. Cet édifice cultuel est dédié au prince
Linh Lang, l’un des Quatre Gardiens de la capitale,
chargé de la protection de l’Ouest.
La rangée de manguiers pluriséculaires forme l’un
des bosquets les plus vénérables à Hà Nội. Une goua-
che du peintre Văn Giáo magnifie cette allée (Musée
des Beaux-Arts, 1957). Vers 1960 sera créé, dans la
même enceinte, le « Parc de loisirs de Thủ Lệ ».
Pagode dite « de Balny », (environs d’Hanoï),
2. Allée d’accès, (1914-1915), (inv. A5130).
139
 Hồ nước ở đền thờ Linh Lang.
Đây là phía sau đền Voi Phục, thuộc địa phận làng
Thủ Lệ. Tại đây, ngôi đền đầu tiên được xây vào đời
vua Lý Thái Tông (1024-1054) để thờ đức Linh Lang
(tức Hoằng Lang hay Hoằng Chân). Theo truyền
thuyết, vua Lý Thái Tông đang dong thuyền trên Hồ
Tây thì gặp một người con gái tuyệt đẹp. Sau khi gần
gũi với vua, nàng đã sinh hạ ra Linh Lang. Đứa bé
mang trên mình hai dấu chiếc vảy, và trên ngực có
bảy đốm sáng. Vua bèn nhận làm con, và cho tuyển
người mẹ vào cung. Vua cũng cho xây lâu đài ở Thủ
Lệ cho hai người. Khi lớn, Linh Lang dẫn đầu một đàn
voi và đánh bại quân xâm lược nhà Tống, song, theo
dã sử của hoàng cung, Linh Lang đã tử trận tại sông
Cầu. Ngôi đền hiện nay được tái thiết vào thế kỷ XIX,
dưới triều Nguyễn.
Nhiều cây lớn thuộc loại Sung trườn mình trên mặt
hồ, ngồi trên cành để câu hoặc để đọc sách là thú
nhàn của người Hà Nội trước đây. Nhưng ta có thể
cảm nhận cảnh quan này một cách khác : giữa những
cánh đồng thuần loại trồng lúa nước, thì những lùm
cây bao quanh nơi thờ tự còn là một nguồn dự trữ đa
dạng sinh học thật quý báu.
140
Le bassin de la cour intérieure
du temple de Linh Lang.
La partie intérieure du « Temple des Eléphants Age-
nouillés » (đền Voi Phục), situé au village de Thủ Lệ
est ici visible. Le premier bâtiment dédié au prince
Linh Lang (Hoằng Lang ou Hoằng Chân) fut édifié
sous Lý Thái Tông (1024-1054). D’après la légende,
l’Empereur, alors qu’il voguait sur le lac de l’Ouest,
vit une belle paysanne. De leur union naquit Linh
Lang qui, à sa naissance, portait deux traces d’écaille
et, sur sa poitrine, sept rangées de points clairs. Le
souverain reconnut cet enfant et donna une place à
sa mère dans le harem. Il leur fit également construi-
re un palais à Thủ Lệ. Adulte, Linh Lang, à la tête de
ses éléphants, battit les envahisseurs chinois sous
les Song. D’après l’historiographie impériale, il périt
dans un combat sur la rivière Cầu. Le temple actuel
fut reconstruit au XIXe siècle sous les Nguyễn.
De grands arbres du genre Ficus étendaient leurs
branches à la surface des étangs. S’y jucher pour
lire ou pour pêcher était un passe-temps favori des
Hanoïens d’antan. Mais une autre interprétation est
possible : au milieu des plaines vouées à la monocul-
ture du riz, les bosquets qui entourent les lieux de
culte constituent une réserve inestimable de biodi-
versité.
Pagode dite « de Balny », (environs d’Hanoï),
3. Bassin intérieur, (1914-1915),
(inv. A5133).
141
 Ban thờ lộ thiên.
Những ban thờ này, luôn theo số lẻ (ở đây có ba ngôi),
và xây hình chiếc ngai, dùng trong việc tế lễ Trời Đất.
Đấy là những ban thờ lộ thiên không có mái che ở
trên, nhưng thường có tường bao bọc chung quanh,
biến thành nơi dùng để hiến tế. Trên ngai có đặt bát
hương, đến lúc tế lễ thì đồ lễ được đặt trên chiếc
bệ gạch xây phía trước ngai thờ. Một bé trai đang
ngồi ghé vào góc bệ. Những ngai thờ này thường
hay được chụp ảnh, lần đầu tiên do bác sĩ Hocquard.
Léon Busy cũng để lại cho chúng ta những phiên bản
ảnh màu chụp những nơi tương tự, thường thường
có lùm cây rậm rạp bao quanh.
142
Autels champêtres.
Ces autels, toujours en nombre impair (ici 3) et en
forme de trône, sont dédiés au culte du Ciel (et de
la Terre). Ils forment des lieux de culte dits « à l’air
libre » (lộ thiên), sans construction pour les abriter,
hormis un mur de protection qui ceint l’esplanade
destinée à accueillir les officiants. Sur les trônes sont
disposés des pots d’encens, tandis que les offrandes
lors des cérémonies sont déposées sur un ouvrage
en maçonnerie, érigé devant l’ensemble des trônes.
C’est sur un coin de cet ouvrage que s’est appuyé un
gamin. Ces monuments sont très souvent photo-
graphiés, notamment par le docteur Hocquard, on
retrouve parmi les autochromes de Léon Busy plu-
sieurs clichés de ces autels au milieu d’un espace en-
touré de grands arbres.
Monuments Champêtres du Culte,
1. Autel Champêtre, (1914-1915),
(inv. A5153).
143

Lăng Kinh lược Hoàng Cao Khải (tượng đá).
Hoàng Cao Khải (1845-1933), quê quán ở thôn Đông
Thái xã Yên Đồng tỉnh Nghệ An, đỗ cử nhân năm
1868. Thoạt đầu làm huấn đạo, rồi tri huyện Thọ
Xương (Hà Nội), rồi thăng án sát tỉnh Lạng Sơn, rồi
tuần phủ Hưng Yên cho đến 1886. Về làm tuần phủ
Hưng Yên là một bước ngoặt, và ông đã tham gia vào
hệ thống đàn áp thuộc địa, như trong vùng Bãi Sậy.
Hoàng Cao Khải đã thăng chức rất nhanh nhờ sự ủng
hộ mạnh mẽ của các công chức Pháp, nhất là công
sứ tỉnh Hưng Yên. Người này đã đề bạt với kinh lược
Nguyễn Hữu Độ để Hoàng Cao Khải làm tổng đốc Hải
Dương. Ông thành công vào những năm 1886-1890
và trở thành trợ thủ cần thiết của người Pháp trong
mọi cuộc hành quân bình định. Chính sách của nhà
cầm quyền Pháp, sau những năm Hoàng Cao Khải
được bổ làm kinh lược Bắc kỳ, là củng cố địa vị của
ông bằng cách cho ông liên tục thăng chức.
Việc thành lập nha kinh lược có từ trước năm 1885.
Đây là một thiết chế tạm thời dưới triều Nguyễn, có
thể bãi bỏ : nhà vua giao cho một quan đại thần thay
mặt để ứng phó với các vấn đề đặc biệt gay go xảy ở
một nơi nào đó (nạn giặc cướp, dịch bệnh, đói kém).
Chức năng kinh lược ở Bắc kỳ do nhà cầm quyền
Pháp thiết lập vào năm 1885 lại có một tính chất
khác, mang tính thường trực và cốt tách việc cai trị ở
Bắc kỳ ra khỏi triều đình Huế*.
* Poisson, Emmanuel, 2006. Quan và lại ở miền bắc Việt
Nam – một bộ máy hành chính trước thử thách (1820-1918).
Đào Hùng, Nguyễn Văn Sự dịch. Đà Nẵng : Nhà xuất bản
Đà Nẵng.
Tombeaux du village du Kinh Lược (Environs d’Hanoï), 3.
Statues de pierre, (1914-1915),
(inv. A5165).
144
Statues en pierre au mausolée
du commissaire impérial Hoàng Cao Khải.
Originaire du hameau de Đông Thái (village de Yên
Đồng dans la province de Nghệ An), Hoàng Cao Khải
(1845-1933) est reçu licencié en 1868. Il est nommé
instructeur de sous-préfecture puis sous-préfet de
Thọ Xương (Hà Nội), avant d’être promu juge pro-
vincial de Lạng Sơn puis vice-gouverneur de Hưng
Yên, poste qu’il occupe ce jusqu’en 1886. Moment
stratégique pour sa carrière car il est immédiatement
intégré dans le système de la répression coloniale
dans la plaine des joncs du Bãi Sậy. Hoàng Cao Khải
connaît une promotion en grade fulgurante grâce au
soutien indéfectible des fonctionnaires français et
en particulier du résident de Hưng Yên. Celui-ci le re-
commande auprès du commissaire impérial Nguyễn
Hữu Độ pour le poste de gouverneur de Hải Dương.
Ses succès le font apparaître dans les années 1886-
1890 comme l’auxiliaire indispensable de toutes les
« colonnes pacificatrices ». La politique des autorités
françaises dans les années qui suivent la nomination
de Hoàng Cao Khải au poste de commissaire impé-
rial du Tonkin (1890-1897) consiste à renforcer la po-
sition de ce dernier par des promotions successives.
L’origine de l’institution du commissaire impérial
(kinh lược) est bien antérieure à 1885. Commission
provisoire et révocable, elle est sous la dynastie des
Nguyễn délivrée par l’Empereur à un haut fonction-
naire pour faire face à des problèmes d’une acuité
exceptionnelle (brigandage, épidémie, disette). La
fonction telle qu’elle est créée au Tonkin à l’instiga-
tion des autorités françaises en 1885 est d’une toute
autre nature. Désormais permanente, elle vise à sé-
parer l’administration du Tonkin de la Cour de Huế*.
* Poisson, Emmanuel, 2004. Mandarins et subalternes au
nord du Việt Nam (1820-1918) – une bureaucratie à l’épreuve.
Paris : Maisonneuve et Larose.
145
 Cảnh ấp Thái Hà.
Cách chụp ánh tà dương là một sở trường của nhà
nhiếp ảnh Léon Busy. Ảnh bên được chụp ở Thái Hà
ấp. Phiên bản kính màu này do gia đình Léon Busy
tặng Bảo tàng Albert Kahn nên có kích thước lớn hơn
những phiên bản khác (13 x 18 cm).
Năm 1893, tại tổng Yên Hà, ngoại vi phía Tây Nam
Hà Nội, Hoàng Cao Khải quyết định dựng đồn điền
riêng, nằm giữa nhiều làng và trong một vùng
thường xuyên bị lũ lụt. Đồn điền này (120 hec-ta)
đã được nhượng miễn phí cho Hoàng Cao Khải để
khai khẩn. Tên của đồn điền, Thái Hà, đã được ghép
từ tên làng Đông Thái, nơi Hoàng Cao Khải ra đời, và
tên thành phố nơi ông đã thành danh. « Thái Hà ấp
太河邑 » có nghĩa là ngôi làng trên sông phồn vinh.
Các phần đất ở đấy được chia ra thành lô hình chữ
nhật, một số quan lớn miền bắc lúc đó đã mua đất
ở đây. Hoàng Cao Khải sử dụng một phần tư đất này
để xây dinh thự riêng, không có lầu và rộng 9 gian.
Nguyễn Khuyến đã từng ca ngợi « dẫu tử mạch hồng
trần nhưng chẳng tục » trong câu đối mừng tân ấp
của Hoàng Cao Khải.
(1914-1915, ?), (inv. CB 83 X).
146
Vue du domaine de Thái Hà
Prise au coucher du soleil, cette vue témoigne de
l’attrait de Busy pour les lumières vespérales. L’auto-
chrome, don de la famille du photographe au mu-
sée Albert Kahn, est d’un format plus grand que les
autres (13 x 18 cm).
C’est dans le canton de Yên Hà, en périphérie sud-
ouest de Hanoi que Hoàng Cao Khải décide d’im-
planter en 1893 son domaine, à la croisée de plu-
sieurs villages, dans une zone sans cesse menacée
par les inondations. Il obtient la concession gratuite
de ces terres (120 hectares) en échange de leur mise
en culture. Symbolique est le nom du domaine, for-
mé sur celui du village natal de son fondateur (Đông
Thái) et sur la cité qui a été l’instrument de sa gloire,
les deux termes se combinant pour signifier « village
du fleuve de la prospérité (Thái Hà ấp 太河邑) ». Les
terrains d’habitation sont divisés en lots rectangulai-
res dont plusieurs sont alors acquis par des figures du
haut mandarinat au Nord. Hoàng Cao Khải s’attribue
un quart de l’ensemble et y fait ériger sa résidence,
sans étage et large de neuf travées. Nguyễn Khuyến
a chanté « les impériales allées et la poussière pour-
pre » du domaine*.
* Papin, Philippe, 2001. Une dernière et singulière éver-
gésie mandarinale à Hanoï le domaine de Thái-Hà (Thái-
Hà ấp). In : Pierre Clément (et alii) ed., « Hanoï le cycle des
métamorphoses – Formes architecturales et urbaines ». Les
Cahiers de l’Ipraus : 189-197.
147
 Trước ngôi đền nhỏ : đồ mã voi và ngựa.
Các đồ mã khổng lồ này được dùng trong đám lễ
đánh dấu việc chuyển mùa từ xuân sang hè, là lúc
nhiều chướng khí. Chúng được sản xuất tại chỗ, ở Hà
Nội, phố « Hàng Mã » hoặc trong nhiều làng nghề ở
ngoại thành.
Trước tiên, thợ thủ công chuẩn bị vót nan tre, sau
đó, dùng nan để dựng thành hình dạng những đồ
vật và sinh vật như ngựa, voi, kỵ mã, thuyền bè, nhà
cửa, nàng hầu, với kích thước từ 60 cm đến 2 m chiều
cao, đôi khi còn cao to hơn nữa. Rồi họ phất giấy màu
lên, và hoàn thiện bằng cách đính vào đó các mảnh
gương hoặc giấy kim nhũ lóng lánh để bắt chước
vàng và đá quí. Lửa sẽ biến những đồ mã này thành
vật dụng thật sự ở thế giới bên kia, để dùng cho các
đấng thần linh hay cho người đã khuất.
Trên ảnh này, ta thấy một cỗ ngựa có yên cương
nhưng không người cưỡi. Người lính đứng cạnh có
vẻ chỉ là kẻ hầu cận. Cỗ ngựa này được đặt trên bánh
xe để mang đi diễu hành trong đám rước. Lưng voi
mang một chiếc bành trên có nhiều người. Rất có thể
đấy là hai Bà Trưng, đứng cùng quản tượng và các
nữ tướng. Hai Bà Trưng, cũng như Bà Triệu, là những
nhân vật có thật, được thần thánh hóa trong các
truyền thuyết. Những đồ mã voi, ngựa có đóng yên
cương nhưng không người cưỡi thường ngụ ý là để
những vị này dùng.
148
Objets votifs exposés devant un petit temple.
Ces énormes ex-voto sont destinés aux cérémonies
marquant le passage du printemps à l’été, moment
de l’éclosion des miasmes. Les objets votifs sont fabri-
qués sur place, à Hà Nội, dans la « rue des Ex-voto »,
ou dans l’un des nombreux villages de métiers aux
environs de la ville.
Les lattes de bambou, une fois préparées, vont for-
mer l’armature de la figurine à réaliser : cheval, élé-
phant, mais aussi cavalier, bateau, habitation, servan-
tes, d’une soixantaine de centimètres à deux mètres
de hauteur, voire plus. Les artisans y collent alors du
papier coloré avant d’y inclure divers éléments mi-
métiques de l’éclat de l’or ou du scintillement des
pierres précieuses. Le feu transformera ces ex-voto
en montures ou objets réels dans l’autre monde, à
l’usage des divinités ou des disparus.
Ici le cheval harnaché n’est pas monté, le soldat vu
de profil s’apparente à un serviteur. L’ex-voto, monté
sur des roulettes, prendra place dans une procession.
Sur le dos de l’éléphant, plusieurs personnages — les
Deux Sœurs Trưng, leur cornac et leurs suivantes, se-
lon toute probabilité — sont juchés sur un « trône ».
Personnages historiques tout comme Dame Triệu,
Trưng Trắc et Trưng Nhị ont été divinisées dans les
légendes vietnamiennes. Les figurines d’éléphant
harnaché, sans monture, peuvent leur être dédiées,
implicitement.
Indochine, Tonkin, Hanoï, Petit Temple : devant,
se trouvent des objets votifs en papier, (Mai 1915),
(inv. A5517).
149
 Cảnh quan hồ Hoàn kiếm và Tháp Rùa.
Cái tháp phía xa chính là « Tháp Rùa ». Tháp được xây
trên một hòn đảo nhỏ giữa hồ « Hoàn Kiếm » vào
năm 1886, theo chủ ý của Ba Kim, một ông bang tá.
Thưc ra, Ba Kim muốn chôn hài cốt của cha mình ở
đấy, khi đã xây xong tháp. Còn chuyện rùa liên quan
đến truyền thuyết chiếc kiếm thần được hoàn lại : vào
thế kỷ 15, sau khi đã chiến thắng quân xâm lược nhà
Minh, Lê Lợi đi thuyền trên hồ và trả lại cho Thần Rùa
chiếc gươm trước kia Thần cho mượn. Xung quanh
hồ đã được thiết kế hoàn toàn mới dưới thời Pháp
thuộc : cây gạo mà chúng ta nhìn thấy trên ảnh nay
đã to cao hơn nhiều. Việc đối chiếu những tấm ảnh
cổ cho phép đánh giá chính xác mức tăng trưởng
của thực vật, sau một thế kỷ.
150
Le Petit Lac à Hà Nội, avec le pagodon au loin.
Le pagodon à l’arrière-plan est la « Tour de la Tortue »
bâtie sur un îlot au milieu du lac de « L’épée resti-
tuée ». Elle fut construite en 1886 à l’instigation de
Ba Kim, un mandarin auxiliaire qui voulut y inhumer
les ossements de son père. La tortue fait référence
à la légende de l’épée restituée : au XVe siècle, Lê
Lợi, après avoir chassé les envahisseurs chinois, em-
barqua sur le lac puis rendit au Génie-Tortue l’épée
qu’il lui avait prêtée. Les abords du Petit Lac ont été
entièrement aménagés sous la colonisation : le faux-
kapokier visible au second plan a grandi depuis. La
comparaison des anciennes photographies permet
d’évaluer avec précision la croissance des végétaux,
à un siècle de distance.
Indochine, Tonkin, Hanoï, Le petit Lac d’Hanoï,
Vues/le petit Pagodon, (Juillet-Août 1915),
(inv. A6634).
151
 Đô vật đứng bái thần làng trước trận đấu
(làng Xa La, Hà Ðông).
Các cuộc đấu vật được tổ chức nhân hội làng vào
mùa Xuân, ở một nơi đặc biệt trên sân đình gọi là
sới vật. Trên sới, đô vật chỉ được đóng chiếc khố. Một
số lò vật nổi tiếng vì chuyên luyện những miếng võ
được giữ kín. Trước trận đấu, các kỳ mục mang trưng
giải trước đình.
Trước khi đấu, đô vật đứng bái thần làng. Sau khi bái
đứng, sẽ bái quì. Cứ như vậy ba lần liền. Đối thủ đứng
trước mặt nhau, trống gióng là dấu hiệu mở đầu trận
đấu. Đôi khi trận đấu kéo rất lâu, chỉ dừng lại khi đô
vật dằn ngửa được đối thủ xuống đất hay nâng bổng
đối thủ lên. Suốt cuộc đấu, trống đánh thùng thùng
(thường là 9 hồi liền) để cổ vũ họ. Khi kết thúc, người
ta đốt pháo. Ngoài vinh dự được giải, phe thắng còn
mang thêm phần quang vinh và phồn thịnh cho
thôn xóm của mình.
152
Lutteurs faisant la révérence debout aux génies,
avant la lutte (village de Xa La, Hà Ðông).
Organisés dans la cour de la maison communale sur
un espace ad hoc, les concours de lutte ont lieu lors
des fêtes villageoises de printemps. Dans la lice, la
tenue du lutteur est réduite à une large ceinture-ta-
blier. Certaines palestres sont célèbres pour la for-
mation de lutteurs spécialisés dans des prises tenues
secrètes. Lors du concours, les notables exposent les
prix, accrochés devant la maison communale.
Avant le combat, les lutteurs adressent une prière au
génie tutélaire du village. La révérence debout sera
suivie de la révérence agenouillée, et ce trois fois de
suite. Les adversaires se tiennent face à face, un coup
de tam-tam ouvre la lutte. Les combats, parfois très
longs, ne cessent que si un lutteur parvient à pla-
quer son adversaire sur le dos ou à l’élever en l’air.
La compétition est accompagnée de roulements de
tambours (en général neuf coups d’affilée) et la fin
du combat est marquée par l’explosion de pétards.
Outre l’honneur des prix, la victoire confère renom et
prospérité au hameau d’appartenance du champion.
Indochine, Tonkin, Xala-Hadong, Lutteurs de village
saluant le Génie avant la lutte, (Février 1915),
(inv. A5566).
153
 Chú bé đứng trước phù điêu ông hổ,
trước đền Vĩnh Thụy.
Phù điêu ông hổ này được đắp vẽ một cách bay
bướm, khiến mãnh hổ giống như một chú mèo hiền
từ, tuy lông có vằn giống như bộ lông của chúa sơn
lâm. Hình ông hổ, trên vách tường, phía cổng, báo
hiệu rằng ta đang vào ngôi đền thờ thần, chứ không
phải là vào chùa lễ Phật. Cũng cần phân biệt hình
ông hổ phía ngoài cổng, với chức năng canh gác,
yểm trợ, với ban thờ mãnh hổ trong đền miếu (xem
hình số A7658), hoặc vớì cách thờ hổ trong hang đá,
giữa đền, trước hang bày la liệt lễ vật như rượu và
thịt sống.
154
Enfant debout devant le panneau du tigre,
temple de Vĩnh Thụy.
Ce tigre modelé en bas-relief est d’une facture très
libre et ressemble plutôt à un gentil chat, bien qu’af-
fublé du pelage rayé caractéristique du seigneur de
la jungle. Sa présence sur le mur, à l’entrée, semble
indiquer qu’il s’agit d’un temple non bouddhique
(đền). On distinguera la figuration du tigre à l’entrée
des temples, en tant qu’animal protecteur, du culte
du même animal, à l’intérieur de l’édifice cultuel, où
le tigre est honoré sur un autel spécialement dédié
(voir autochrome n° A7658), ou encore au fond d’une
grotte aménagée au milieu du temple avec, devant,
des offrandes d’alcool et de viande crue.
Indochine, Tonkin, Environs d’Hanoï,
Temple de Vinh-Thuy (Environs d’Hanoï, 4 km N.O.),
Panneau décoratif extérieur « Le Tigre »,
(Juillet-Août 1915),
(inv. A6617).
155
 Hai cháu bé ngồi trước tượng voi đá
ở đền Vĩnh Thụy.
Hai bên cổng vào những nơi thờ thần thường thường
có tượng hai con voi đang phủ phục. Cách voi quỳ
gối được quan sát rất đúng, và cái thế phủ phục ấy
cho ta biết rằng nơi này có sự hiện diện của thần linh
mà uy lực buộc con thú lớn mạnh như thế phải quỳ
xuống. Vì thế nên thường thấy đôi voi quỳ như vậy
ở trước những đền hoặc lăng mộ, dù trên lưng có
đóng bành hay không. Những hình voi đứng, trên
lưng có bành, như đồ mã hoặc trong tranh thờ, có
nghĩa là voi được dùng để các đấng anh linh cưỡi, dù
các đấng anh linh ấy là thần được thờ, hay là những
nhân vật lịch sử được thần thánh hóa, như Hai Bà
Trưng, Bà Triệu.
Cháu bé ngồi phía trái đầu để chỏm trán và tóc mớ
sau gáy, là cháu gái. Tuy nhiên chị cháu ngồi bên lại
cắt tóc ngắn. Rất có thể cắt tóc ngắn như thế là dấu
hiệu từ bỏ đạo hiếu đối với cha mẹ, để đi quy y nơi
cửa Phật.
156
Deux enfants assis devant la statue d’éléphant
à droite de l’entrée du temple de Vĩnh Thụy.
Les temples dédiés aux génies sont en général précé-
dés de deux statues d’éléphants agenouillés de part
et d’autres de l’entrée. Cette position, aisément ob-
servable dans le pliage des genoux, est une manière
implicite de traduire la présence d’une puissance ex-
traordinaire, qui incite le plus grand animal terrestre
à la soumission. Ainsi, l’on trouve les éléphants age-
nouillés, par paire, devant les temples, les mausolées,
harnachés ou non. Présenté debout, avec harnache-
ment, comme ex-voto ou dans l’imagerie populaire,
l’éléphant est censé être la monture des divinités (ou
des personnages historiques divinisés, comme les
Deux Sœurs Trưng ou Dame Triệu).
L’enfant assis à gauche porte une « mèche frontale »
et une « touffe nucale » caractéristiques des filles,
bien que sa sœur porte des cheveux coupés ras (il
est fort possible que cette dernière soit vouée à la vie
religieuse, une telle coiffure signifiant qu’on renonce
à la piété filiale, pour être consacré).
Indochine, Tonkin, Environs d’Hanoï,
Temple de Vinh-Thuy (Environs d’Hanoï, 4 km N.O.),
Un des Eléphants de l’entrée, (Juillet-Août 1915),
(inv. A6620).
157
 Sửa soạn tế Kỳ Phúc, vào dịp Xuân.
Hình màu này chụp vào dịp Tết, lúc đang sửa soạn
làm lễ Kỳ Phúc, để cầu yên lành may mắn. Trước khi
tế lễ, phải chuẩn bị chu đáo, nhất là để giết trâu bò
làm hiến vật. Có phường bát âm giúp phần âm nhạc.
Những người tham dự lễ phải ăn mặc trọng thể : đội
mũ, mặc áo thụng, đi hia. Nhóm người này, chừng
mươi mười hai người, đứng mỗi bên tả hữu hương
án, dưới sự củ soát của người chủ tế (là người chức
tước cao nhất làng), có hai hoặc bốn người bồi tế
theo sau. Cử lễ thì cứ nghe theo lời xướng, rồi làm lễ
dâng hương, xong lễ ấy lại xướng dâng lễ vật, xong
rồi mới xướng đến mục cung bái, tất cả được diễn
ra trong tiếng trống, chiêng, thanh la não bạt, tiếng
nhạc bát âm, và cung cách các vị chủ tế, bồi tế, tiến
lên, phủ xuống, vái lạy, lui về một cách nhịp nhàng.
Phiên bản hình màu này mới chỉ cho ta xem phần
chuẩn bị hôm trước. Chưa ai đứng theo hàng lối, còn
đang đi lại sửa soạn cho chu tất. Trên hương án, ở
giữa bày lư hương, hai bên có đôi chân nến, phía sau
có giá gươm kê ba thanh kiếm. Trước hương án trải
chiếu cạp điều và cả thảm nhung nữa. Hai bên bày
lỗ bộ và có giá để cắm lọng. Nghi thức lễ thần thánh
chẳng khác gì nghi thức khi đến chỗ công đường
nghiêm ngặt. Những người dự tế lễ, để tỏ lòng kính
trọng, không bao giờ được quay lưng về phía hương
án, khi lui về chỗ cũ thì phải đi giật lùi.
Indochine, Tonkin, Env(iro)ns d’Hanoï, Sacrifices,
Un sacrifice printanier, Préparatifs de la Cérémonie,
(février 1916), (inv. A7599)
158
Préparatifs pour la cérémonie du Kỳ Phúc.
L’autochrome a été prise vers le moment du Tết, où
a lieu la cérémonie pour « demander du Bonheur ».
Elle requiert des préparatifs, notamment pour des
sacrifices d’animaux. La présence d’un orchestre
est nécessaire. Les officiants sont revêtus des habits
pour les grandes occasions : chapeaux, tuniques lon-
gues, bottes. Ils sont disposés par dix ou douze de
chaque côté, devant l’autel, sous le regard du grand
officiant qui doit être un notable et qui sera assisté
de co-officiants. Le déroulement se fait selon les pro-
clamations des ordonnateurs et consiste à présenter
successivement aux génies les encens, les offrandes,
des prières, le tout rythmé par les prosternations et
ponctué par le bruit des gongs et des cymbales.
Cette vue n’illustre que la veille de la cérémonie. Les
assistants ne sont pas encore dans les rangs, ils va-
quent aux derniers préparatifs. Sur la table d’autel
sont posés un brûle-parfum, deux chandeliers et trois
sabres sur leur portoir. Des nattes bordées de tissu
rouge, et même des tapis, ornent l’allée centrale. De
part et d’autre de celle-ci, deux panoplies d’armes et
deux parasols. Que les participants se présentent de-
vant les génies ou aux hautes autorités temporelles,
peu importe : le rituel reste le même. L’officiant, en
signe de respect, veillera à ne jamais tourner le dos
vers l’autel. Il marchera à reculons pour revenir à sa
place.
Il existe un court-métrage, en noir et blanc, de cette
cérémonie aux Archives de la Planète.
159
 Bàn thờ Hắc Hổ (chùa Hàm Long, Hà Nội).
Ở lối vào, cạnh giá cờ, đặt bàn thờ Hắc Hổ, với bát
hương và chén rượu. Theo nguyên tắc, có bàn thờ
hổ là dấu hiệu một nơi thờ thần, vậy nhưng đây lại
là « chùa Hàm Long », tức là nơi thờ Phật. Sự mâu
thuẫn chỉ ở cách gọi tên: « chùa » Hàm Long trước
thờ một vị thần trong truyền thuyết, từ thế kỷ XI (có
một hình màu khác chụp ban thờ này, nhưng không
chọn trong tập ảnh), đến thế kỷ XVII mới trở thành
« chùa » thờ Phật. Ở những nơi thờ các loài động vật
thường có : Hổ là thú ăn thịt lớn nhất, nhưng cũng
thờ giống thú ăn cỏ lớn nhất (Voi), những loài rắn
lớn nhất (Trăn hoặc Mãng Xà), những loài chim lớn
nhất (Đại bàng, Hạc), và cả thú lớn nhất dưới nước
nữa (Cá Ông Voi).
Tuy nhiên, thờ Hổ cũng có vài khác biệt, phải dùng
cách gọi vừa kính cẩn vừa gián tiếp. Hổ có bàn thờ
riêng, lắm khi là một hang động giữa đền, bày lễ
vật đặc biệt như rượu, trứng gà và thịt sống. Người
ta thờ « Ngũ Hổ » là tin vào tác dụng trừ tà ma của
năm sắc màu cốt lõi ấy. Nghệ nhân tranh Hàng Trống
chuyên vẽ loại tranh thờ này, họ in tranh rồi mới tự tô
màu sau. (Xem thêm phiên bản hình màu số A6617,
A9977).
Indochine, Tonkin, Hanoï, Pagodes Bouddhistes,
Pagode à Hàmlong à Hanoï,
L’autel du Seigneur Tigre, (mai 1916),
(inv. A7658).
160
L’autel du Seigneur Tigre Noir,
à l’intérieur du temple Hàm Long.
Sur un passage, à côté d’un portoir à bannières, est
disposé l’autel du « Seigneur Tigre Noir », avec un
pot d’encens et une coupe d’alcool. La présence de
l’autel du tigre, en principe, est une indication d’un
culte animiste des génies. Or, la « pagode » de Hàm
Long est une chùa (pagode bouddhique). La contra-
diction n’est qu’apparente puisque cette « pagode »
a été vouée au culte d’un génie de la tradition orale
depuis le XIe siècle (figurant sur une autre autochro-
me non-sélectionnée), et n’est devenue « pagode
bouddhique » qu’à partir du XVIIe siècle. Dans les
temples animistes sont vénérés : le tigre, qui est le
plus grand des carnivores, mais aussi le plus grand
des herbivores (l’éléphant), le plus grand des reptiles
(boa ou python), les plus grands des oiseaux (aigle
et grue), ainsi que le plus grand des animaux aquati-
ques (la baleine).
Néanmoins, le tigre a un statut particulier, d’autres
termes et périphrases sont utilisés pour le désigner.
Souvent, un autel lui est spécialement dédié (ou une
grotte au milieu du temple), avec des offrandes spé-
cifiques, alcool, œufs de poule, viande crue. L’on vé-
nère les cinq Tigres (Ngũ Hổ), en se référant aux cinq
couleurs, à leurs vertus protectrices et prophylacti-
ques. Les imagiers de Hàng trống consacrent leur ta-
lent à imprimer ces images de culte puis à les colorier
à la main (voir autochromes n° A6617, A9977).
161
 Bà cốt đạo thờ Tam Phủ (tức đạo Mẫu).
Đạo Tam Phủ thờ Trời, Đất, Nước, qua ba đức Mẫu  :
Mẫu Thượng Thiên, Mẫu Thượng Địa cũng là Mẫu
Thượng Ngàn, và Mẫu Thoải. Ta có thể tiếp cận với
Tam Phủ qua sự trung gian của đồng cốt, thường
là nữ giới, song cũng có thể thuộc nam giới (nhưng
nặng phần nữ tính). Nguồn gốc từ « đồng », dùng để
chỉ cả người lên đồng lẫn tình trạng nhập đồng, còn
chưa rõ. Hiện tượng này phổ biến suốt châu Á, dù có
ảnh hưởng của Trung Quốc hay không : bên Mông
Cổ với đạo Sa-man, ở Việt Nam gọi là « đồng cốt », và
ở Triều Tiên gọi là « mu đang »... Khi sắp lên đồng thì
âm thanh của nhạc khí, tiếng lâm râm cầu khấn, cách
quay đầu lảo đảo, miếng trầu vừa nhai, và bối cảnh,
tất cả khiến người đang ngồi đồng « nhập  » ngay.
Khi đã « lên đồng » rồi, người ta có thể hỏi cô đồng về
quá khứ, về tương lai, về sức khỏe vận hạn, và về cách
chữa, tránh. Cô đồng trả lời, giọng đổi khác thường,
the thé hoặc khàn khàn như vọng từ một thế giới
khác. Cách phục sức trong đạo thờ Tam Phủ thật là
sặc sỡ, khác với cái nâu sồng nơi cửa Phật. Bà đồng
này, đầu phủ khăn nhiễu đỏ trùm quá vai, áo rộng đỏ
tươi phủ trên chiếc quần thâm, tay cầm chiếc quạt,
và ngồi trên chiếc ghế bành đầy hoa, như ngồi trên
ngai. Đạo thờ Tam Phủ thích sự trang hoàng lộng lẫy,
và những người « làm nghề đồng bóng » » cũng khá
dễ nhận.
Indochine, Tonkin, Femmes indigènes :
prêtresse du Culte des Trois mondes ?, (mai-juin 1916),
(inv. A9888).
162
Une prêtresse du culte des Trois Mondes.
Une prêtresse du culte des Trois Mondes.
Chacun des « Trois Mondes » — céleste, terrestre,
aquatique —, de ce culte est présidé par une «  Sain-
te Mère ». La communication avec ceux-ci et les di-
vinités s’effectue par le truchement d’un médium,
qui peut être une femme, ou un homme féminisé.
L’origine du terme đồng, qui désigne à la fois le mé-
dium et la transe, est obscure. C’est une pratique
très répandue en Asie, sinisée ou non, où elle s’ap-
parente au chamanisme (Mongolie) ou est désignée
par les termes avoisinants : đồng cốt en vietnamien,
mudang en coréen, etc... Lors des séances, les sons
de l’orchestre, les psalmodies, le tournoiement de
la tête, les chiques de bétel, le décorum, tout cela
contribue à faire « entrer en transes » la personne qui
y est fortement prédisposé. Une fois qu’il est « monté
dans la transe », on peut interroger le medium sur le
passé, sur l’avenir, sur les maladies, sur les remèdes.
La réponse parvient, avec une voix autre que celle
du médium dans la vie quotidienne: elle change de
timbre, devient aigüe ou grave et caverneuse...
L’habillement de cette prêtresse tranche avec la sévé-
rité habituelle des lieux de culte : une mantille de taf-
fetas rouge vif lui recouvre la tête, et une large robe
vermillon retombe sur le pantalon noir. Elle tient en
main un éventail et est assise dans un fauteuil fleuri
en forme de trône. Le culte des Trois-Mondes aime
les décors d’apparat et les gens qui pratiquent le me-
dium se remarquent aisément par leur tenue.
163
 Một ni sư và hai chú tiểu,
bên chiếc kỷ bày một cuốn kinh, một đồng hồ quả
lắc, một bình hoa nhỏ, và một bộ ấm chén.
Vị đại đức này ngồi để Léon Busy chụp ảnh, trong sân
chùa. Nhà nhiếp ảnh muốn tôn vẻ trang nghiêm của
nơi cửa Phật : vị nữ tu chắc đầu cạo trọc như hai chú
tiểu, song choàng lên một khăn chụp lớn, màu nâu
bạc. Nét mặt càng thêm vẻ trang nghiêm, tôn lên bởi
chiếc áo cà sa nhuộm màu nâu sồng rất đặc thù của
nông thôn miền Bắc. Tay phải vị sư cầm chuỗi tràng
hạt lóng lánh hổ phách, áp vào ngực. Chiếc kỷ nơi tỳ
tay, trên có một số hiện vật điển hình của mối giao
thoa giữa cũ và mới : một cuốn kinh đang đọc dở,
một chiếc đồng hồ quả lắc nhỏ, một lọ nhỏ cắm hai
bông huệ và một bộ ấm chén. Hai chú tiểu đứng hai
bên, xem cách ăn mặc, thì một là nam (phải) và người
kia là nữ (trái), trẻ hơn.
Tonkin, Femmes indigènes :
Une vieille bonzesse avec 2 novices (mai-juin 1916),
(inv. A9897).
164
Une bonzesse et deux novices,
près d’un guéridon portant un livre, une pendulette,
un vase et un service à thé.
Cette vénérable supérieure pose ici, dans la cour de
la pagode bouddhique à la demande de Léon Busy.
L’image veut traduire une certaine solennité : la bon-
zesse doit avoir le crâne rasé comme ses deux novi-
ces mais sa tête est recouverte d’une large capuche
d’un brun passé. Son air sévère est encore accentué
par la soutane brun foncé, couleur de terre obtenue
à l’aide du củ nâu*, très en vogue dans la paysanne-
rie. Elle tient dans sa main droite, appuyée sur sa
poitrine, un long chapelet serti d’ambre. Le guéri-
don sur lequel elle pose son coude porte des objets
modernes et traditionnels, très prisés à l’époque : un
livre de prière, une pendulette, un flacon rouge d’où
émergent deux brins de tubéreuse, un service à thé.
Au vu des vêtements qu’ils portent, les novices sont,
à droite, un bonzillon, et, à gauche, une novice plus
jeune.
* Củ nâu : tubercule de Dioscorea cirrhosa Lour., de la famille
des Dioscoreaceae, une igname utilisée pour la teinture en
brun. La teinture à l’aide du củ nâu, très tannique, contribue
à rendre plus solides les fibres de coton, et les rend plus ré-
sistants au soleil et à la transpiration. Il y a dans le choix de
ce brun aux diverses nuances, une volonté d’identification
d’avec la terre limoneuse du delta du Fleuve Rouge.
165
 Chú tiểu (nữ) ngồi đọc kinh
trong chùa Viên Minh.
Chú tiểu nữ rất trẻ này ngồi thật có dáng vẻ, khuỷu
tay tỳ trên thành chiếc chậu lớn bên cạnh, vẻ mặt
chăm chú đọc cuốn sách kinh lớn, mép sách màu
son. Quần áo nâu sồng làm tôn nét mặt non nớt. Hai
chân đất đặt trên thềm gạch đôi lúc có cỏ chớm mọc.
Khung cảnh sơ sài nơi cửa thiền thoát tục này tương
phản với khuôn mặt non trẻ, thật tươi sáng và thơ
ngây.
166
Une toute jeune novice lisant
dans la cour du temple Viên Minh.
Cette jeune novice pose, très naturellement, un
coude posé sur le grand vase d’à côté, l’air attentif
à la lecture d’un grand livre de prières, à la tranche
rouge. Son profil juvénile est bien mis en valeur par
le brun des vêtements. Ses pieds nus sont posés sur
les dalles en terre cuite, parsemées de petites touffes
d’herbes. Le cadre dépouillé de ce lieu de renonce-
ment contraste avec ce visage, où l’éveil a rencontré
l’innocence.
Indochine, Tonkin, Hanoi,
Femmes indigènes : Petite novice, (mai-juin 1916),
(inv. A9902).
167
 Ban thờ Đức Thánh Mẫu trong đền.
Chúng ta đang ở trong đền thờ Tam Phủ, trước ban
thờ đức Mẫu Thượng Thiên. Tượng Mẫu ở giữa, ngồi
trên đám mây ngũ sắc, với ngọn lửa và đôi rồng chầu
đôi bên, giữa những đám mây được cách điệu hóa.
Mẫu có hai Cô đứng hầu hai bên. Cả ba bức tượng
đều trùm khăn choàng đỏ. Một bát hương lớn ở
chính giữa, trước những bát hương khác nhỏ hơn
(thường là số lẻ, trong ảnh này có thể là 5 bát), chắc
là dành cho những người « đội bát hương ». Trên ban
thờ còn một chiếc đĩa nhỏ, đặt ba đồng kẽm, để xin
âm dương. Rất ít lễ vật, ngoại trừ những thỏi vàng
giấy xếp thành bảy xấp, mỗi bên tả hữu. Khi đốt lên
thì vàng mã này là lễ vật để cầu xin được sự phù hộ
độ trì. Các đồ thiết nghi đều làm bằng gỗ, chạm trổ
hoặc tiện tròn, như : ngai, đế bát hương, giá nến,
ống đựng hương. Mỗi bên cột gỗ có dán câu đối viết
trên băng giấy đỏ. Lúc cần, có chiếc màn vải điều hai
cánh, có thể hạ xuống để che ban thờ.
168
L’autel de la « Sainte Mère »
à l’intérieur du temple.
Nous sommes ici dans un sanctuaire à la fois taoïste
et animiste (đền), où l’on pratique le culte des « Trois
Mondes », devant l’autel dédié à la « Sainte Mère Cé-
leste », assise sur un nuage stylisé aux cinq coloris.
Elle a, de part et d’autre, deux suivantes, appelées
« Demoiselles », toutes coiffées d’une large mantille
rouge, et dont les statues sont laquées or. Le mur
est orné de peintures : au centre et au dessus de la
grande statue, une flamme stylisée que gardent
deux dragons évoluant au milieu des nuages. De
part et d’autre d’un pot d’encens central, d’autres,
plus petits et cylindriques (en nombre impair, pro-
bablement 5, ici), sont peut-être ceux que portent
les dévotes sur leur tête. Apparaît encore une petite
assiette contenant trois sapèques à vocation divina-
toire. Peu d’offrandes sur l’autel, si ce n’est des lingots
d’or empilés sept fois (des ex-voto en papier que l’on
brûlera afin de se procurer des indulgences). Le mo-
bilier de culte est surtout en bois tourné, ou sculpté  :
trône, supports de pots d’encens, chandeliers, pot
à bâtonnets d’encens. Sur les deux piliers sont col-
lées deux sentences parallèles en papier vermillon.
L’autel peut être fermé par un rideau à deux pans, en
tissu rouge.
Indochine, Tonkin, Bac-Ninh, D’Hanoï à la Porte de
Chine, L’intérieur de ladite Pagode,
L’autel de la Ste Mère, (octobre 1916),
(inv. A9926).
169
 Phu đang bốc mộ.
Phiên bản hình màu này là minh chứng duy nhất
về thể thức bốc mộ. Màu sắc giúp ta phân biệt cách
phục sức của phu bốc mộ, áo quần màu nâu, hoặc ở
trần dưới nắng gắt, trong khi thân nhân người khuất
ăn mặc chỉnh tề, đầu chít khăn tang trắng, như là để
tang trở lại, để tang một cách gián tiếp vì lúc ấy đã
đoạn tang : thật vậy, chỉ được cải táng sau khi đã chôn
ít nhất ba năm. Bốc mộ đúng là việc làm không thể
thiếu vắng khi muốn báo hiếu. Đạo hiếu gồm ba bổn
phận chính. Bổn phận đầu tiên là bổn phận đối với
phần xác người quá cố (tẩm liệm, chôn cất, bốc mộ),
rồi đến những bổn phận đối với phần linh hồn người
đã khuất (để tang, thờ cúng, giỗ tết, tụng niệm…),
bổn phận sau cùng là phát huy vốn liếng sinh tồn
và văn hóa của tiền nhân (con cái, danh tiếng, đạo
đức, phúc đức). Nghi thức bốc mộ bởi vậy rất quan
trọng : phải theo dõi thợ, xem họ lấy hết những phần
xương còn lại, có khi phải sàng đất cát để không sót
chút gì, rồi phải rửa sạch, và chuyển sang chiếc tiểu
sành mà phải tuân thủ đúng thứ tự trên dưới (đầu,
mình và chân tay) trong một không gian nhỏ hẹp
hơn. Sau đấy, mới đặt chiếc tiểu vào nơi huyệt vĩnh
viễn, hoặc mộ tập thể, chung với những tiểu khác
của thân nhân. Đây là bổn phận thật thiêng liêng,
không thể lơi là, đốì với phần xác của tiền nhân, cốt
sao bảo quản tốt cái di sản ấy. Khi xưa, trong cách
chọn nơi để mả, chính phần xương cốt còn lại này
dùng để táng vào những huyệt mà người ta cho là
« phát ».
Indochine, Tonkin, Funérailles,
Fossoyeurs relevant les Tombeaux, (août 1916),
(inv. A9980).
170
Fossoyeurs exhumant une tombe.
Unique témoignage sur le rituel de l’exhumation !
La couleur permet de distinguer des fossoyeurs sans
lien de parenté avec le défunt : habillés de brun,
ou torse nu sous le soleil tapant. Les membres de
la famille du défunt portent le deuil, et sont ceints
du turban blanc, bien que l’exhumation se pratique
au minimum trois ans après le décès. Il s’agit donc
d’un «  deuil indirect », l’exhumation faisant partie
des pratiques mortuaires. Le culte des ancêtres im-
plique trois devoirs à respecter* : le premier concer-
ne le corps du défunt (toilettage, mise en bière,
enterrement, exhumation), le deuxième a trait aux
honneurs à rendre à l’âme du défunt (deuil, culte,
célébration des anniversaires de la mort, offrandes,
prières…), le troisième se rapporte au développe-
ment du patrimoine biologique et culturel du défunt
(descendance, renommée, rayonnement spirituel).
Le rituel de l’exhumation est donc très important : il
s’agit de sortir du cercueil, ou de terre en l’absence
de ce dernier, tous les ossements du défunt, en ta-
misant si cela est nécessaire, de toiletter ces restes,
de les transférer dans un petit cercueil en grès, de
les y disposer en respectant l’ordre du haut et du bas
du corps (tête, tronc, membres) autant que possible
dans cet espace réduit, avant de les ré-inhumer dans
une tombe définitive, ou collective, à côté d’autres
membres de la famille. Le soin accordé au devenir de
la partie corporelle du défunt, à sa préservation, sont
des devoirs incontournables. D’après les croyances
géomantiques, seuls ces restes osseux doivent être
placés dans les sites fastes.
* Đinh Trọng Hiếu, 1990. « Rythmes des vivants, mémoire
des morts. Espace, temps, rituels du culte des ancêtres ».
Hommes & Migrations, n° 1134 – juillet 1990 : 17-26.
171
 Tiểu sành đựng hài cốt (sau khi cải táng).
Xem chú thích trước. Sau khi đã lượm lặt xương cốt,
đã sàng xẩy, đã rửa cho hết những phần mềm còn
dính lại, người ta chuyển xương cốt sang một chiếc
hòm nhỏ, gọi là tiểu sành, vì nó làm bằng sành, một
chất liệu khó phân hủy. Ta thấy trong chiếc tiểu này
một phần xương sọ, một xương ống và những xương
đốt. Miếng giấy bị vò trong tiểu là lá bùa. Tiểu hiện
đang để mở ; nắp tiểu có hoa văn và được đặt ở phía
trước. Nắp sẽ đặt trên tiểu nhưng không cần gắn
chặt. Sành là một thứ đất nung ở nhiệt độ cao tới
mức thủy tinh hóa chất liệu, khiến sành trở thành
thật cứng và không thấm nước, đủ bảo quản cho
xương cốt bên trong.
172
Petit cercueil en grès (après l’exhumation).
Voir commentaire précédent. Après leur ramassage,
tamisage et triage, les ossements sont lavés et trans-
férés dans un récipient non putrescible, le « petit
(contenant) en grès » (tiểu sành). Sont ici visibles un
fragment du crâne, un os long et plusieurs os courts.
Le papier froissé est un talisman. Ce récipient est pré-
senté ouvert : le couvercle avec des ornementations
est devant et sera posé sur ce petit cercueil, sans scel-
lement. La vitrification du grès, obtenue par cuisson
à haute température d’une terre argileuse, confère
au petit cercueil dureté et imperméabilité.
Indochine, Tonkin, Funérailles, Cercueil en terre cuite
dans lequel on place les ossements, (août 1916),
(inv. A9985).
173
 Miếu thờ thần trong làng.
Ngay giữa cuộc sống sôi động, đất nước Việt Nam
luôn luôn có sự hiện diện của những người đã khuất,
dưới dạng những nấm đất hay những mộ xây. Khắp
đó đây, người ta lại còn linh cảm thấy những quyền
lực huyền bí : thần, lành hay dữ, thánh, ma quỷ, cô
hồn..., có khi còn nhiều quyền lực hơn là thứ quyền
bính nơi thế tục. Đối với mỗi loại hiển linh như thế
đều có một nơi thờ cúng thích hợp, vừa để xin điều
lành, vừa để tránh chuyện dữ. Bức ảnh này chụp một
miếu thờ một vị thần, dưới dạng nhà sàn, được cất
toàn bằng vật liệu từ thực vật, trong bày một bát
hương, hai nén vàng mã, một trái cây to (trái bưởi ?)
như một thứ lễ vật còn tươi. Sau bát hương, có một
cái ngai và một tượng hình bằng giấy, dính trang
kim óng ánh như đồ mã. Trên xà ngang của miếu
dán một bức hoành giấy với ba chữ Hán lớn : 應光
求 «  cầu quang ứng » (« Ai xin ánh sáng, sẽ được đáp
ứng »). Hai bên cột còn đôi câu đối.
Những miếu như thế này, có thể là nơi thờ một kẻ ăn
mày « chết vào giờ thiêng », một vị ân nhân hay một
đấng anh hùng thất thế. Việc thờ cúng nơi dân gian
như vậy có tác dụng đưa nhân vật lịch sử lên hàng
thần linh. «Thần trong làng» ở đây phải được hiểu là
thần trong giới hạn của một làng, chứ không phải là
thành hoàng làng hay là thần nông.
Indochine, Tonkin, Edicule consacré à
un génie Champêtre, (1914-1918),
(inv. A10304).
174
Un édicule consacré à un génie champêtre.
Au milieu de cette vie foisonnante, la terre vietna-
mienne porte toujours la présence des morts : ter-
tres en terre ou monuments funéraires, et elle vibre
toujours de ces impalpables pouvoirs occultes qui
en imposent parfois aux pouvoirs immanents : gé-
nies, malfaisants ou bienfaisants, divinités, esprits,
fantômes, âmes errantes. Il existe, pour chaque ca-
tégorie de ces êtres surnaturels, des gîtes où on les
retrouve pour les honorer à des fins propitiatoires ou
conjuratoires. Nous sommes en présence d’un édi-
cule sur pilotis, construction entièrement végétale,
qui est le siège du culte d’un génie : un pot d’encens,
deux liasses d’ex-votos représentant des lingots d’or
en papier, un gros fruit comme offrande « fraîche »
(pamplemousse ?). Au fond, derrière le pot d’en-
cens, un trône et une figurine en papier, décorée de
brillants, probablement un ex-voto. Des inscriptions
en chinois, sur du papier collé horizontalement sur le
fronton, et en sentences parallèles, de part et d’autre
sur les piliers. L’inscription horizontale 應光求 « cầu
quang ứng » signifie « réponse (à quelqu’un) qui
cherche la lumière ».
Il peut s’agir du culte rendu à un mendiant victime
de malemort, à un quelconque bienfaiteur, ou à un
héros parfois en délicatesse avec le pouvoir impérial.
Le culte populaire propulse ces personnes de l’histo-
riographie à la sphère religieuse. « Champêtre » dans
le titre doit être compris ici comme étant dans l’en-
ceinte du village, et non dans le sens de « génie du
sol », ou « génie des champs ».
175
 Lăng mộ Hoàng Cao Khải.
Bức ảnh này chụp lăng Hoàng Cao Khải vào năm
1921. Lăng dài 8 mét và cao 6 mét. Nhưng mãi đến
1933 khi Hoàng Cao Khải mất, thì mới được chôn
ở đây. Điều này thể hiện tập quán của người Việt :
xây mộ cho chính mình ngay từ khi còn sống. Toàn
bộ lăng xây bằng đá cẩm thạch trắng, chạm trổ rất
tinh vi, khá điển hình cho nghệ thuật lăng mộ thế kỷ
19 : hỗn tạp, pha trộn nhiều các mô-típ thường gặp
(rồng, cây cỏ bản địa, chữ Hán cách điệu, vân vân)
lồng vào hàng cột theo kiểu Tây. Mặt khác, lăng mộ
này không theo phong tục Việt Nam thường ưa đặt
lăng giữa những nơi um tùm cây cối. Lăng Hoàng
Cao Khải sừng sững giữa một không gian trống trải,
thậm chí giả tạo, dù rằng nơi này không hoàn toàn
thiếu vắng cỏ cây.
176
Monument funéraire de Hoàng Cao Khải
Ce monument funéraire long de 8 m et haut de 6 m,
dont le cliché fut pris en 1921, est celui de Hoàng
Cao Khải, qui ne sera inhumé qu’en 1933, date de
son décès, ce qui ne déroge pas à l’habitude des Viet-
namiens de s’occuper de leur futur lieu de sépulture
de leur vivant. L’ensemble, en marbre blanc et fine-
ment sculpté, est représentatif de l’art funéraire du
XIXe siècle, assez hétéroclite, combinant les motifs
décoratifs habituels (dragons, plantes autochtones,
caractères stylisés, etc.) aux colonnes d’inspiration
plus occidentalisée. À l’encontre de l’habitude viet-
namienne d’inscrire un monument funéraire dans
un contexte paysagique avec de grands arbres, cet
ensemble nous paraît nu dans sa monumentalité,
voire un peu artificiel, même si l’endroit n’était pas
complètement glabre de toute végétation.
Indochine, Monument funéraire
d’un grand Mandarin, (1921),
(inv. A35994).
177
 Cơi trầu sơn son thếp vàng, để mở nắp.
Có nhiều kiểu cơi trầu : như chiếc này thì được gia
công chạm trổ, sơn son thếp vàng. Có những cơi trầu
bằng gỗ quý, khảm xà cừ, đúng là những tác phẩm
mỹ nghệ. Trong những ngăn nhỏ, người ta bày nào là
miếng trầu đã têm, miếng cau đã bổ và phơi khô, vài
miếng vỏ chay vừa chát vừa cho màu đỏ, và một ống
vôi nhỏ chạm bạc (để trên bàn, cạnh nắp tráp). Con
dao trình bày trên hình không phải loại dao truyền
thống vốn rất nhỏ, rất sắc, có chuôi bằng gỗ và hình
chữ nhật. Ta thường ví đôi mắt và cái liếc sắc xảo của
người con gái với cái sắc của dao cau, không cẩn
thận dễ bị thương.
Trong những dịp lễ trọng thể, trầu cau dùng làm lễ
vật đặt trên ban thờ thần thánh hay ban thờ gia tiên.
Dâng trầu tỏ lòng thành kính với người bề trên, mời
trầu còn là một cách cám ơn đối với khách đến dự
đình đám những khi cưới hỏi, ma chay.
178
Une boîte à bétel ouvragée, présentée ouverte.
Les boîtes à bétel étaient de plusieurs types. Si cel-
le-ci est sculptée et laquée rouge et or, d’autres —
véritables objets d’art — étaient en bois précieux et
incrustées de nacre. Dans les petits compartiments
est disposé le nécessaire à la chique : feuilles de bé-
tel déjà enroulées, morceaux de noix d’arec séchés,
morceaux d’écorce du chay*, ainsi qu’un petit tube à
chaux (visible à côté du couvercle). Le couteau pré-
senté ici n’est pas de type traditionnel, qui est très
petit, très tranchant, avec un manche en bois et de
forme rectangulaire. On dit du regard d’une jeune-
fille, ou de son œillade, qu’il est « acéré comme le
couteau à noix d’arec », dont il faut se préserver des
blessures.
Le bétel fait partie des offrandes déposées dans les
occasions solennelles sur l’autel des génies ou celui
des ancêtres. Présenté aux supérieurs, il exprime le
respect ; remis aux participants à un mariage ou à un
enterrement, il a valeur de remerciement.
* Cây chay, vỏ chay : Artocarpus tonkinensis A. Chev., Mora-
ceae. Arbre de taille moyenne, poussant à l’état naturel ou
planté, étudié par Auguste Chevallier. L’écorce de la racine
est un ingrédient nécessaire à la chique du bétel, à la fois
tannique et donnant la coloration rougeâtre à la salive.
Indochine, Tonkin, Près d’Hanoï,
Le chiquage de Bétel, Nécessaire pour le chiquage,
(mai 1916), (inv. A7762).
179
 Thiếu nữ đang têm trầu. Jeune femme confectionnant une chique de bétel.
Muốn ăn trầu, cứ lấy miếng trầu đã têm sẵn, bỏ vào Prenez une feuille de bétel déjà préparée, mâchez-la
Cơi
miệngtrầurồisơn
nhaison mộtthếp
cách vàng,
khoanđể mở
thai.nắp.
Nhai trầu thấy Une boîte àCette
lentement. bételmastication
ouvragée, présentée
de la chique, ouverte.
au goût
Có nhiều kiểu cơi trầu :
vị cay cay, đăng đắng và thấy người như chiếc này thì ngất
ngây được say.gia Les boîtes à bétel étaient de plusieurs
amer et piquant, vous procure une forme d’ivresse. types. Si cel-
công làm
Trầu chạm chotrổ,máu
sơn sonchảythếp lưuvàng.
thông, Cókhiến
nhữngcho cơi trầu
mắt le-ciactive
Elle est sculptée et laquée
la circulation rougefait
sanguine, et or, d’autres
briller les yeux—
bằng gỗ quý, khảm xà cừ, đúng là
sáng thêm và môi tươi hồng. Nhai chừng mươi phút, những tác phẩm véritables objets d’art — étaient en
et fonce le rouge des lèvres. Au bout d’une dizaine bois précieux et
mỹ
nhổnghệ.
nướcTrong
miếngnhững ra thấyngăn màunhỏ, người
đỏ rực, ta bàyKhông
vị nồng. nào là incrustées de nacre. Dans les petits
de minutes, vous crachez une salive vermeille, âcre. compartiments
miếng trầu đã têm, miếng cau đã bổ và
sao, đừng sợ ! Y học cổ truyền cho rằng nhai trầu vừa phơi khô, vài est disposé
N’ayez craintele nécessaire
! La médecine à la chique : feuilles
traditionnelle de bé-
prête au
miếngđược
ngừa vỏ chaybệnh,vừavừachátchữavừa cho
khỏimàu bệnh.đỏ,Có
vàtác
mộtdụngống tel déjà
bétel desenroulées, morceaux et
vertus préventives decuratives.
noix d’arec séchés,
Antisepti-
vôi nhỏ chạm bạc (để trên bàn, cạnh
khử trùng tốt, trầu còn giúp cho thơm miệng, tránh nắp tráp). Con morceaux
que, il chasse d’écorce du chay*,
la mauvaise ainsi qu’un
haleine, petitlatube
prévient carieà
dao
sâu trình
răng, bày
chốngtrêntêhình thấp, không
giảmphải loại dao
chứng đau truyền
bụng, chaux (visible à côté du couvercle).
dentaire et les rhumatismes, apaise les douleurs gas-Le couteau pré-
thống vốn rất nhỏ, rất sắc, có
chậm tiêu, và dùng để đắp mụn nhọt, chữa chuôi bằng gỗ vàtrị hình
rôm senté
tro-intestinales, sert comme emplâtre contre lestrès
ici n’est pas de type traditionnel, qui est fu-
chữ Trước
sẩy. nhật. Ta thường
đây, ví đôicòn
nhai trầu mắtgiữ
và cho
cái liếc
hàmsắcrăng
xảo đen
của petit, très
roncles et tranchant,
élimine lesavec boutonsun manche
de chaleur.en bois et de
Autrefois,
người
nhánh. con gái với cái sắc của dao cau, không cẩn forme rectangulaire.
il entretenait On dit du
aussi le laquage desregard
dents...d’une jeune-
thận
Cách dễthứcbị thương.
têm trầu như sau : cô gái cầm chuôi chìa fille, ou de son œillade, qu’il
Comment prépare-t-on une chique ? Cette est « acéré comme jeunele
Trong
vôi, dùng mũidịp
những nhọn lễ trọng
chọc một thể, trầu
lỗ nhỏcauvàodùng làmđã
lá trầu lễ couteau à noix d’arec », dont il faut
femme est en train de piquer avec la pointe de la se préserver des
vật đặtrồi
cuộn, trên
đínhbancuống
thờ thần lá vàothánh
đấy,haycốtban
giữthờ
chogia tiên.
miếng blessures.
curette à chaux une feuille de bétel déjà enroulée,
Dâng trầu tỏ lòng thành kính với người
trầu khỏi bung ra. Trước đó, đặt vào miếng lá trầu bề trên, mời Le
avantbétel
de fait
fixerpartie des offrandes
ce rouleau déposées
en introduisant dans les
le pédoncu-
trầu còn là một cách cám ơn đối
được cắt sẵn : một hạt cau nhỏ, một ít vôi và mộtvới khách đến dự occasions solennelles sur l’autel
le dans ce trou. Auparavant, elle a mis sur une des génies oufeuille
celui
đình đám những khi cưới hỏi, ma chay.
miếng vỏ chay. Khi cuộn xong, thế là đã têm thành des ancêtres. Présenté aux supérieurs,
de bétel découpée, un peu de la graine d’arec, un pe- il exprime le
«  miếng trầu », có thể dùng để nhai hoặc để mời respect
tit morceau ; remisduaux participants
chay, une parcelle à undemariage ou à un
chaux éteinte,
khách. Trên bàn, từ trái qua phải, ta lần lượt thấy : enterrement, il a valeur de remerciement.
puis elle enroule le tout pour faire une chique prête à
một quả cau tươi chưa bổ và vài miếng cau khô trong être offerte ou mâchée. De gauche à droite, sont visi-
đĩa, một khúc vỏ chay đã đẽo dở, mấy lá trầu và ba *bles
Câysur
chay, vỏ chay
la table une: Artocarpus tonkinensis
noix d’arec A. fraîche,
entière et Chev., Mora-
des
ceae. Arbre de taille moyenne, poussant à l’état naturel ou
quả cau tươi khác. morceaux d’arec séchés dans l’assiette, un tronçon
planté, étudié par Auguste Chevallier. L’écorce de la racine
Thiếu nữ đang têm trầu, đầu vấn tóc, mình mặc chiếc de chay d’où ont été prélevés des morceaux d’écorce
est un ingrédient nécessaire à la chique du bétel, à la fois
yếm trắng. Đây là cách ăn mặc khi ngồi trong nhà, rouge, quelques feuilles de bétel et trois autres noix
tannique et donnant la coloration rougeâtre à la salive.
trong không gian thân mật. d’arec fraîches.
Indochine, Tonkin, Près d’Hanoï,
Indochine, Tonkin, Près d’Hanoï, La jeune femme a les cheveux enroulés dans un tissu
Le chiquage de Bétel, Nécessaire pour le chiquage,
Le chiquage de Bétel, Comment on chique le bétel, et en turban sur la tête et est vêtue d’un cache-seins
(mai 1916), (inv. A7762).
On la pique, la roule et la ferme, (mai 1916), blanc. C’est un habillement quand on est chez soi,
(inv. A7769). dans l’intimité.

180 181
 Environnement naturel et milieu anthropisé au Viêt
. Nam.
Môi trường tự nhiên và bối cảnh do con người biến đổi
Quan sát thật kỹ cảnh quan chung quanh
đền đài di tích ở Việt Nam, đôi khi có từ nhiều thế kỷ,
sẽ thấy : những nơi ấy thường ẩn hiện giữa những
cổ thụ um tùm, xưa đã um tùm như trong nhiều ảnh
chụp, cách đây hơn thế kỷ (hoặc trong cách mô tả
của những khách viễn du), nay đôi nơi vẫn còn phảng
phất sự hoang dã. Đấy không phải là cái hoang dã của
sự hoang phế, ngược lại, trong ấy có sự chú ý, chăm
sóc của con người. Trong quá khứ gần đây, có những
khu vực gọi là « rừng cấm », không cho thiên hạ lai
vãng, đốn phá. Cũng lại có nhiều khoảng thiên nhiên
rộng lớn, thuộc chu vi những nơi thờ tự, hành hương,
lập giữa núi rừng : chùa Hương, chùa Thầy, Côn Sơn,
hay Yên Tử mà dọc theo chiều dài hàng trăm năm,
hàng cây đôi bên đường vẫn nguyên vẹn cho đến
thời gian tương đối gần đây. Gần Hà Nội hơn, đường
vào Voi Phục, vào Láng, cách đây mấy chục năm còn
giữ khá nguyên vẹn những hàng muỗm cổ. Rải rác
đây đó, dưới gốc cây già, thường có am, miếu. Cây
đa đầu làng vẫn còn là nơi những người đi qua cung
kính. Dưới mỗi tán cây lớn luôn luôn thấy đặt bát
hương, hoặc ít nhất cũng có những nén nhang cắm
vào thân gốc. Đấy chính là một cách gìn giữ cổ thụ,
bảo vệ cảnh quan dù chẳng cần xưng danh là « bảo
vệ », mà vẫn hữu hiệu, ngay trước cả khi có những
khái niệm và trào lưu « bảo vệ môi trường » và « duy
trì đa dạng sinh học ».
Có điều ít ai phủ nhận, ấy là trong những lùm cây cổ
xưa đến hàng mấy trăm năm rồi, lại rất nhiều chim
muông sinh sống, không những vì tìm được tại đấy
thức ăn và nơi ẩn náu, mà chính vì nhà chùa cấm sát
sinh, treo bảng cấm săn bắn, phá hoại. « Đất lành,
182
L’observation attentive des monuments de
culte au Việt Nam, certains datant de plusieurs siè-
cles, montre qu’ils sont généralement blottis au mi-
lieu de grands bosquets d’arbres vénérables, formant
des masses de verdures, telles qu’elles apparaissent
sur les anciennes photographies ou relations de
voyage. Certains de ces endroits conservent encore
de nos jours des caractéristiques d’un milieu ensau-
vagé, ensauvagé et non abandonné, car les soins
prodigués par l’homme y sont visibles. Récemment
encore, il existait au Việt Nam des « forêts interdites »,
préservées de ce fait de toute déprédation. Jusqu’à
une date assez récente on pouvait encore observer
de grands espaces naturels transformés en lieux
saints, objets de pèlerinages limités dans le temps,
pour laisser à la nature la possibilité de se régéné-
rer : le site de la Pagode des Parfums, le pèlerinage à
la Pagode du Maître, le site de Côn Sơn... Le chemin
de pèlerinage sur le Mont Yên Tử conservait encore
ses rangées d’arbres plantés depuis des siècles, et
ce jusqu’à fraîche date ; les allées du sanctuaire de
Voi Phục, ou du temple de Láng, gardaient presque
intacts leurs vénérables manguiers. Au pied de cer-
tains de ces arbres majestueux, on voit souvent des
édicules plus ou moins importants, destinés au culte.
Les imposants banians à l’entrée des villages restent
l’objet de vénération. La plupart des arbres impor-
tants ont des pots d’encens posés à proximité, sinon
des bâtonnets d’encens plantés à leurs pieds, ou à
même leur tronc. C’est ce respect qui contribue effi-
cacement à la préservation de ces végétaux (et il est
de même de celle des autres êtres vivants, voire des
éléments du monde minéral). C’était une manière de
chim đậu », đúng thế. Lại có từng chuỗi sinh hoạt
sinh học « dây chuyền », tại đây chỉ phác qua vài
thí dụ : ở đâu có nhiều xôi, oản, phẩm vật ? Chính
ở nhà chùa ! Từ xưa đến nay, lợi dụng những sàn gỗ
do kiến trúc cổ truyền của chùa, đền, đình để lại, thú
gậm nhấm có đất sinh sôi. Rắn săn thú gậm nhấm vì
thế cũng phát triển, đồng thời có thể làm tổ trong
những hốc cổ thụ. Cũng lại phát triển loại chim ưng
săn bắt rắn, chuột, chúng làm tổ trên cây cao, bay là
là hoặc đứng rình trên cành. Cây cao, tán rộng, cũng
là những « ổ » để côn trùng phát triển, nhiều khi có
những côn trùng đặc biệt từng độ cao khác nhau,
chứ không chỉ đa dạng vì sự đa dạng của giới thảo
mộc. Chim chóc ăn côn trùng cũng vì thế trở thành
đa dạng. Trong không gian một ngôi chùa cổ, trồng
nào nhãn, nào vải, nào muỗm, để chỉ nhắc đến vài
loại cây ăn quả thật phổ biến, có không biết cơ man
nào là chim muông. Chỉ một gốc cây gạo trĩu hoa,
với cành đỏ rực và với hoa đầy mật ngọt, ban ngày
tíu tít hàng đàn vẹt, vẹt xanh lá cây hoặc xanh da trời,
hàng loạt chào mào tới tấp, hàng đám chim hút mật,
rồi đến chập tối, bầy dơi chập choạng đến đậu đen
kín cả cành. Ai có thì giờ ngồi xem một cây gạo đang
ra hoa thôi, sẽ thấy cành gạo đổi màu tùy theo từng
đàn chim khác nhau bay đậu, như trong truyện Liễu
Trai, thảo nào mà cây gạo như « có ma » thường trú !
Đúng thật, có những khoảng đất làm điểm tựa cho
đa dạng sinh học, không phải ở đâu xa tít tắp, mà
ngay giữa vùng đồng bằng trồng thuần lúa nước :
đấy là những lùm cây chung quanh đền, chùa. Nếu
không có những lùm cây ấy, sẽ mất cả vẻ huyền bí linh
thiêng, đã đành, mà đôi lúc còn mất cả cái màu xanh
ôm bọc công trình xây dựng của tiền nhân. Lắm khi,
công trình xây dựng đã bị phá hủy, mà vẫn còn tồn
protection des grands arbres, du paysage, qui ne dit
pas son nom, et des mesures de « sauvegarde de l’en-
vironnement », de « préservation de la biodiversité »
bien avant la lettre.
Un fait est indubitable : dans ces arbres plurisécu-
laires vivent nombre d’espèces d’oiseaux, ils y trou-
vent des lieux non seulement attractifs mais encore
nourriciers et protecteurs. Dans beaucoup de ces en-
ceintes, il est interdit de chasser, de provoquer des
déprédations à l’encontre du milieu « naturel ». «Là
où la terre est hospitalière, là viennent nidifier les
oiseaux », dit un vieux dicton.
Observons aussi les chaînes alimentaires en ces en-
droits. Où y-a-t-il le plus d’offrandes : fleurs, fruits, riz
glutineux, etc., sinon dans les pagodes ? Aujourd’hui
comme naguère, sous les planchers des pilotis, pul-
lulent les rongeurs, lesquels fournissent de quoi
nourrir les serpents qui peuvent, à leur tour, profiter
des cavités dans les vieux arbres pour y nidifier. Les
rapaces peuvent non seulement s’établir sur de très
grands arbres, mais encore trouvent de quoi manger
parmi ces rongeurs et reptiles. En outre, les larges
cimes constituent des réservoirs pour différentes
sortes d’insectes, différents non seulement selon les
espèces végétales, mais encore selon la hauteur des
strates, d’où aussi la diversité des oiseaux insectivo-
res. Au sein d’une pagode où sont plantés des lon-
ganiers, des litchiers, des manguiers sauvages, pour
ne parler que des fruitiers souvent rencontrés, vous
trouverez de multiples oiseaux. Un seul pied de faux-
kapokier est fréquenté, le jour, par des vols de perru-
ches différentes (vertes, bleues), des boulbouls, des
oiseaux-mouches, et, le soir, des grappes de chauve-
183
 tại những loại cây có sức sống bền bỉ. Không những
đấy là dấu hiệu của một sự chọn lựa có ý nghĩa từ xa
xưa, mà còn tiêu biểu cho một nền văn hóa đã khắc
sâu dấu ấn trên giải đất Việt Nam.

Do vậy, loạt phiên bản hình màu do Léon Busy chụp

và để lại này, cho ta xem những bức ảnh đẹp, chúng
còn giúp ta suy ngẫm thêm.

souris viennent s’y pendre car les grosses fleurs rou-

ges de l’arbre contiennent un nectar qui les attirent.
Pour qui a eu le loisir d’observer un faux-kapokier en
fleurs, l’arbre change littéralement de couleurs sui-
vant les vols des différents oiseaux qui s’y posent !
A croire qu’il s’agit des arbres de légendes, et c’est
peut-être l’une des raisons pour laquelle les Vietna-
miens croient que le faux-kapokier est le repaire d’es-
prits malfaisants.
Des « réserves » biodiversitaires sont donc présentes
au milieu des rizières vouées à la monoculture du riz,
là même où se trouvent les bosquets des pagodes.
Sans ces bosquets, non seulement nous perdrions
le charme mystérieux qui sied à ces lieux de culte,
mais encore cet écrin qui entoure les ouvrages archi-
tecturaux. Parfois même, quand ces ouvrages sont
détruits, subsiste le témoignage d’une végétation
choisie autrefois, et généralement dotée d’une vita-
lité peu commune et qui constitue autant des mar-
queurs de l’espace.

Ainsi, les autochromes faites par Léon Busy, nous

donnent à voir de belles images, elles nous incitent
également à la réflexion.

184 185
 Bibliographie Tài liệu tham khảo
Beausoleil, Jeanne, Ory, Pascal (eds.), 1995. Albert Kahn,
réalités d’une utopie. Boulogne : musée Albert Kahn.
Boulouch Nathalie, 2011. Le ciel est bleu. Une histoire de la
photographie couleur. Paris : Éditions Textuel.
Busy, Léon, 1986. Villages et villageois au Tonkin. Texte de
Nicole Louis-Hénard et Marie Bonhomme ; sous la dir. de
Jeanne Beausoleil. Boulogne : Collections Albert Kahn.
Dumoutier, Gustave, 1908. Essai sur les Tonkinois. Hanoi-
Haiphong : Imprimerie d’Extrème-Orient.
Đinh Đoàn Vũ, 1997. « Di tích xanh » [Les vestiges verts]. Hà
Nội. Xưa & Nay, số 36, Tháng 2, 1997. Trang 29-30.
Đinh Gia Khánh, Lê Hữu Tầng 1994. Lễ hội truyền thống
trong đời sống xã hội hiện đại [Les fêtes traditionnelles dans
la vie sociale de nos jours]. Hà Nội : Nhà xuất bản Khoa học
xã hội.
Đinh Trọng Hiếu, 1990. « Rythmes des vivants, mémoire
des morts. Espace, temps, rituels du culte des ancêtres ».
Hommes & Migrations, n°1134 : 17-26.
Đinh Trọng Hiếu, 2000. « Jardins au Vietnam : la nature
entre représentations culturelles et pratiques culturales ».
In : « L’art des jardins dans les pays sinisés : Chine, Japon,
Corée, Viêt Nam ». Extrême-Orient-Extrême-Occident, n°22 :
135-151.
Đinh Trọng Hiếu, 2003. « Social sciences and biodiver-
sity – connections between the global and the local in
Vietnam  ». In : “NGOs in the Governance of Biodiversity”.
International Social Science journal. UNESCO Blackwell Pu-
blishing, n°178 : 577-581.
Đinh Trọng Hiếu, 2003. « Repenser les modèles de protec-
186
tion de la nature et de préservation biodiversitaire en Asie ».
Actes du 1er Congrès du Réseau Asie, 2003. http://www.re-
seau-asie.com/cgi-bin/prog/gateway.cgi?langue=fr&pass
word=&email=&dir=myfile_colloque&type=jhg54gfd98g
fd4fgd4gfdg&id=15&telecharge_now=1&file=t_14_dinh_
tronghieu.pdf
Durand, Maurice, 1959. Technique et panthéon des médiums
viêtnamiens (đồng). Paris, PEFEO.
Fanchette, Sylvie, Stedman, Nicholas, 2009. A la découverte
des villages de métier au Vietnam. Dix itinéraires autour de
Hanoi. Marseille, IRD éd.
Gourou, Pierre, 1936. Les paysans du delta tonkinois. Paris :
EFEO.
Gourou, Pierre, 2003. Người nông dân Châu Thổ Bắc kỳ :
nghiên cứu địa lý nhân văn. Nguyễn Khắc Đạm, Đào Hùng,
Nguyễn Hoàng Oanh dịch ; Đào Thế Tuấn hiệu đính. Thành
phố Hồ Chí Minh : Nhà xuất bản Trẻ.
Hervé, Flore, 1995. « Les Archives de la Planètes, 1909-
1931 ». In : Boulouch, Nathalie (et al.), Albert Kahn, réalités
d’une utopie. Boulogne : musée Albert Kahn : 187-200.
Hoàng Trọng Phu, 1932. Les industries familiales. Atelier
d’arts indigènes de Hà Đông.
Hocquard, Charles Edouard, 1999 (1892). Une campagne
au Tonkin. Paris : Arléa. http://archive.org/ details/unecam-
pagneauto00hocqgoog
Lavédrine Bertrand, Gandolfo Jean-Paul, 2009. L’autochro-
me Lumière. Secrets d’atelier et défis industriels. Paris : CTHS.
Li Hui-lin, 1979. Nan-fang ts’ao-mu chuang, A Fourth Century Flo-
ra of Southeast Asia. Hong Kong : The Chinese University Press.
Musée Albert Kahn, Boulogne, 1993. Jean Brunhes autour
du monde, regards d’un géographe —regards de la géogra-
phie. Paris : Vilo.
Nguyễn Dữ, 1989. Vaste recueil de légendes merveilleuses.
XVIe s. Trad. du vietnamien, présenté et annoté par Nguyễn
Trần Huân. Paris : Gallimard, « Connaissance de l’Orient ».
Nguyễn Dữ, 2000. Tân biên truyền kỳ mạn lục. Tác phẩm
Nôm thế kỷ XVI. Nguyễn Thế Nghi [dịch] ; Hoàng Thị Hồng
Cẩm, phiên âm, chú thích ; Kiều Thu Hoạch, Cung Khắc
Lược, hiệu đính. Hà Nội : Nhà xuất bản Văn hóa dân tộc.
Nguyễn Phi Hoanh, 1970. Lược sử mỹ thuật Việt Nam. Hà
Nội : nhà xuất bản Khoa học xã hội.
Nguyễn Trãi, 1976 (1960). Dư địa chí [Traité de Géographie],
1435. Trong Nguyễn Trãi toàn tập. Phan Duy Tiếp dịch ; Hà
Văn Tấn hiệu đính và chú thích. Hà Nội : Viện sử học.
Nguyễn Văn Huyên, 1944. La civilisation annamite, Hanoi :
Imprimerie d’Extrême-Orient.
Nguyễn Vĩnh Phúc, Trần Huy Bá, 1979. Đường phố Hà Nội.
Hà Nội : Nhà xuất bản Hà Nội.
Oger, Henri, 2009 (1909). Introduction générale à l’étude de
la technique du peuple annamite: essai sur la vie matérielle,
les arts et industries du peuple d’Annam. 2e édition par
Olivier Tessier et Philippe Lefailler. Hanoï : Ecole française
d’Extrême-Orient.
Papin, Philippe, 2001. « Une dernière et singulière évergé-
sie mandarinale à Hanoï le domaine de Thái-Hà (Thái-Hà
ấp) ». In : Pierre Clément (et alii) ed., « Hanoï le cycle des
métamorphoses – Formes architecturales et urbaines ». Les
Cahiers de l’Ipraus : 189-197.
Phan Cẩm Thượng, Lê Quốc Việt, Cung Khắc Lược, 2011. Đồ
họa cổ Việt Nam [The Ancient Graphic Arts of Vietnam]. Hà
Nội : nhà xuất bản Mỹ Thuật.
Phan Kế Bính, 1975. Viêt-nam phong tục — Mœurs et cou-
tumes du Vietnam. Présentation et traduction annotée par
Nicole Louis-Hénard. Paris : EFEO, « Collection de textes et
documents sur l’Indochine ».
Phan Kế Bính, 1990 (1915). Việt Nam phong tục. Thành phố
Hồ Chí Minh : Nhà xuất bản Tổng Hợp Đồng Tháp.
Poisson, Emmanuel, 2004. Mandarins et subalternes au nord
du Việt Nam (1820-1918) – une bureaucratie à l’épreuve. Pa-
ris : Maisonneuve et Larose.
Poisson, Emmanuel, 2006. Quan và lại ở miền bắc Việt Nam
– một bộ máy hành chính trước thử thách (1820-1918). Đào
Hùng, Nguyễn Văn Sự dịch. Đà Nẵng : Nhà xuất bản Đà
Nẵng.
Stein, Rolf A., 1987 (1943). Le monde en petit, jardins en mi-
niature et habitations dans la pensée religieuse d’Extrême-
Orient. Paris : Flammarion.
Thu Linh, Đặng Văn Lung, 1984. Lễ hội truyền thống và hiện
đại [Les Fêtes traditionnelles et actuelles], Hà Nội : nhà xuất
bản Văn hóa.
Vũ Từ Trang, 2007. Nghề cổ đất Việt [Les anciens métiers
sur la terre vietnamienne], Hà Nội : nhà xuất bản Văn hóa
thông tin.
187
188
 L’année France-Vietnam est l’occasion pour la
Région Île-de-France et la Ville de Hà Nội de présenter pour
la première fois une exposition de photographies anciennes
de Hà Nội conservées au Musée Albert Kahn de Boulogne-
Billancourt. Ce catalogue rassemble l’intégralité des images
présentées à Hà Nội et Paris ainsi que les commentaires et
analyses techniques, historiques et ethnologiques permettant
d’en mesurer toute la richesse. Ces autochromes réalisées par
le photographe Léon Busy il y a cent ans dévoilent la société
hanoienne d’alors dans toutes ses dimensions grâce à l’extrê-
me attention portée aux choix des personnages, à leurs us et
coutumes et à leur environnement quotidien. La couleur ob-
tenue par un procédé inventé par les frères Lumières apporte
une autre dimension, non moins importante : la précision.
Ainsi, connaît-on les coloris des vêtements, le chatoiement de
simples jouets d’enfant, voire les teintes des arbres à la saison
des fleurs... Il s’agit là d’un témoignage unique sur Hà Nội et
ses territoires avant les grands bouleversements du vingtième
siècle.
Năm Pháp-Việt Nam là cơ hội để Vùng Île-de-France
và Thành phố Hà Nội lần đầu tiên giới thiệu một cuộc triển lãm
những bức ảnh cũ về Hà Nội được gìn giữ tại Bảo tàng Albert
Kahn ở Boulogne-Billancourt. Cuốn sách này tập hợp toàn bộ
những bức ảnh đã được trưng bày tại Hà Nội và Paris cũng như
những lời bình và phân tích về kỹ thuật, lịch sử và dân tộc học cho
phép đánh giá được đầy đủ các giá trị của những hình ảnh đó.

Musée Albert Kahn

Những phiên bản hình màu này do nhà nhiếp ảnh người Pháp
Léon Busy thực hiện cách đây tròn 100 năm thể hiện mọi phương
diện của bối cảnh xã hội tại Hà Nội thời kỳ đó nhờ sự chăm chút
tới việc lựa chọn nhân vật chụp hình, trang phục cũng như khung
cảnh đời thường của từng nhân vật. Màu sắc thu nhận được qua
kỹ thuật chụp hình theo phát minh của anh em nhà Lumières tạo
ra một tầm vóc khác không kém phần quan trọng, đó là sự chính
xác. Nhờ đó người xem có thể thấy được các màu sắc thực trên
trang phục, sự óng ánh của những món đồ chơi đơn giản cho
trẻ em, thậm chí cả những sắc độ của các tán cây vào mùa trổ
hoa… Đó là bằng chứng duy nhất về Hà Nội và các khu vực lân
cận trước khi có những biến động lớn trong thế kỷ 20.