Dr.

Hikmet
Kıvılcımlı
Osmanlı
Tarihi Maddesi

Yaynlar
 Osmanlı Tarihi Maddesi

Dr. Hikmet Kıvılcımlı

DijitalYaynlar
Yayınlar
İndir - Oku - Okut - Çoğalt - Dağıt

Bu kitap ilk defa: 1974 yılında TMY’de yayınlanmıştır.

Bu kitap KöXüz sitesinin dijital yayınıdır.
Kar amacı olmadan, okumak ve okutmak için, indirmek, dijital olarak
basmak ve dağıtmak serbesttir.
Alıntılarda kaynak gösterilmesi dilenir.

Yayınları
Yaynlar
 İÇİNDEKİLER

H İ K M E T K I V I L C I M L I NIN K E N D İ K A L E M İ N D E N H A Y A T I 23

ÖNSÖZ 27

OSMANLI TARİHİNİN MADDESİ

BİRİNCİ KİTAP
OSMANLILIĞA TARİHCİL GİRİŞ

BİRİNCİ BÖLÜM
OSMANLILIĞA TARİHCİL GİRİŞ

AYRIM I
OSMANLILIĞIN BATIŞ FELSEFESİ 38

O s m a n l ı l ı k ve Fransa 38
Dirlik D ü z e n i - K e s i m Düzeni 39
Osmanlı Örneğinin Önemi 40
O s m a n l ı G ö z ü İle Y ı k ı l ı ş .40
a) 17. Y ü z y ı l Başı (İngiliz İ h t i l a l i ' n d e n Ö n c e ) 41
b ) 18. Y ü z y ı l S o n u ( F r a n s ı z İ h t i l a l i Ü z e r i n e ) 44

AYRIM II
O S M A N L I L I K ve BİZANS. 46

Y ı r t ı c ı Bir E l e m e 47
A - B i z a n s Ekonomi Politikası Üzerine 48
Memurlar Ordusu ve Hiyerarşi 48
S ö m ü r ü ve Köleleştirme 50
Bizans'a Barbar Aşıları 51
Bizans Derebeyleşmesi 53
Rum-Latin Düşmanlığı 54
Fatih ve O s m a n l ı R ö n e s a n s ı 55
 B e z i r g a n l ı k ve Fetih 56
Türkler-Toprak-İnsan 58
B- O s m a n l ı l ı k ve Bizans Etkileri Ü z e r i n e 59
Bizans'ın Maddecil - Anlamcıl Hazineleri 59
Ü l k ü c ü Bilgin, D ü n y a V a t a n d a ş ı Fatih .60
İslam Rönesansı 60
Padişah-Saray-Divan 61
Payitaht Ordusu 62
Paşa-Vezir. .63
Taşra İdaresi: Memleket 65
Bilim ve Kültür. 65

AYRIM III
BİR İ M P A R A T O R L U Ğ U N D O Ğ U Ş U 66

Birinci O s m a n l ı D e r e b e y l e ş m e s i .66
İkinci O s m a n l ı D e r e b e y l e ş m e s i .67
İlk " K a n u n n a m e " Y a z ı l ı ş ı .68
İlk H a l k t a n v e İ l b ' l e r d e n K o p u ş .68
Osmanlı "Kanun" Anlayışı 69
Türkiye'nin Büyük Cihangir Devletleşmesi 70
Devletin Kişileşmesi: K a r d e ş K a n ı İçiş. 71
İdeolojik Devletleşme: Padişah'ın T a b u l a ş m a s ı 71
Kafes A r d ı n a Çekiliş 72
Arz Surları 73
Yanaşmak 74
Osmanlılık Ve Padişahlık: Devlet-Memleket 75
S o s y a l ve Politik Ş e m a l a r . 75
Ş e m a l a r ı n İkizli B ö l ü m l e r i 76
Şemaların Üçüzlü ve Dördüzlü Bölümleri 77
B ö l ü m l e n i ş l e r i n S o s y a l ve Politik Y o r u m u 78

İKİNCİ BÖLÜM

OSMANLI PADİŞAHLIĞININ SOSYAL VE POLİTİK ŞEMALARI

A Y M A M I LIĞIN SOSYAL ŞEMASI 82

A - O s m a n l ı d a Sınıf V e Nüfus. 82
Padişah-Devlet-Tarih .83
İki O s m a n l ı D e v l e t i : Y a z ı s ı z V e Y a z ı l ı K a n u n l a r . .84
Devlet S ü n u f u - D e v l e t Nüfusu 85
 Sosyal Şema Taslağı .86
Devlet Ve M e m l e k e t Altüstlükleri .86
S e r m a y e c i l e r Ve Üretmenler. .87
Devlet-Memleket Çatlakları 87
B- Devlet Sınıfları 88
" D e v l e t Sınıfları" Ne Demektir?. 88
Dört " S ı n ı f ı n T ü r e m e s i .89
Devletten Çıkmış Memleket 90
Sosyal Ş e m a - İ ş b ö l ü m ü Özü 91
Sosyal İşbölümü: E k o n o m i - Politika 91
Mülkiye Şemasının Doğuşu 92
Kalemiye Şemasının Doğuşu 92
C- Memleket Nüfusları 93
Memlekette Mülkiyet Sahipleri Nüfusu 94
T o p r a k Kişi M ü l k i y e t i n i n İ ğ r e t i l i ğ i .94
Memleketin Tasarruf Sahipleri Nüfusu 95
Miri T o p r a k l a r . 95
Kamuya Bırakılmış Topraklar. .96
B a y ı n d ı r l ı k t a n Uzak Ölü Topraklar. .96
Sözde "Vakıf" Topraklar. 96
Politik Ş e m a y a Geçiş 97

AYRIM II
PADİŞAHLIĞIN POLİTİK ŞEMASI 9 7

A-Payitaht Şeması 97
Payitaht Memleket Kutupları 97
P a y i t a h t - M e m l e k e t Zıtlıkları 98
Politik Devlet Ş e m a s ı 98
Padişah - Kapuağası - Veziriazam 100
Modern Devlet Başkanı ve Padişah 100
Has O d a - E n d e r u n : S i l a h d a r - O d a b a ş ı 101
Y a s a m a - Y ü r ü t m e - Yargılama Yetkileri 101
Dört Payitaht O r g a n ı 101
B- Hiyerarşi Ve E l k a a b 102
Beş B ü y ü k l e r . 102
Üç Katta İkincil Beşer Büyükler. 103
Elkaab (Lakaplar) 104
P a d i ş a h g i l İçin 105
H ü k ü m d a r l a r İçin 105
İ l m i y e İçin 106
 S e y f i y e İçin 106
M ü l k i y e İçin 107
K a l e m i y e İçin 107
C- M e m l e k e t ŞemasL 108
Genel Memleket-Özel Memleket 108
Kamu Mülkiyeti-Özel Mülkiyet 108
K a m u Mülkiyeti Kutsaldır. 109
E k o n o m i İle P o l i t i k a n ı n K a y n a ş m a s ı 110
S o m u t Politik M e m l e k e t Ş e m a s ı 111
Devlet İçinde Devlet: Memlûke Topraklar 111

İKİNCİ KİTAP
ÜST YAPI

ÜSTYAPI 115

BİRİNCİ BÖLÜM
DEVLETİN DOĞUŞU

AYRIM I
DEVLETLEŞME 119

A- Kan'ın D e v l e t l e ş m e s i 119
Oğuz Töresi 120
Tören - Şölen 120
T o p r a k K i m i n Olur?. 120
Kan, Kam, Kamu: Ortak Mülkiyeti, Seçimle İktidar 121
İlkel Komunaya Medeniyetin Etkisi:
Farklılaştırma-Ayırtlanma 122
"Şah" ve "Padişah" Terimleri 123
O s m a n : " S a n c a k Beyi", " Ş a h " Kulu 124
H e r k e s Silahlı: S e ç i l e n Baş 124
Osman'ın Seçilmesi - Devlet Kuruculuğu 125
B- İlkel Halk D e v l e t i 126
Türk Komünyonu: Tören - Şölen 126
Müslüman Komünyonu: Namaz - Oruç 127
Cami - C u m a - Mescit 127
At S ı r t ı n d a : Saray - Devlet 128
Açık Çadır - "Esrarlı" Saray Devletleri 129
Kişi S a r a y ı Y e r i n e K a m u Y a p ı s ı 130
Kır E v i - K ö y l ü D e v l e t i 131
AYRIM II
ORDULAŞMA 131

A- Halk O r d u s u 132
Hıristiyan Medeniyetinin Çağrısı 132
Müslüman Medeniyetin Çağrısı 132
"Sultanlar" Furyası 134
Katalizör "Ordu - Ulus" 134
Totaliter: Silahlı-Güçler. 135
Kızılırmak'tan Sakarya'ya Geçen Serhad:
Kırşehir Ülkücüleri 136
Anadolu'dan Rumeli'ye Geçen Serhad:
Bedrettin Ülkücüleri 137
İlk D ö r t T i p A s k e r . 138
Aşiret-Tarikat Güçleri 139
İlbler - Akıncılar. 140
Kam'lar - Dervişler 141
Yaya - Müsellem, Azeb - Garip,
V o y n o k - C a n b a z - Cerehor. 142
B- Kul O r d u s u 143
Yıldırım Fütuhat 143
Fütuhattan Ordu - Devletin Çıkışı 144
Börk 144
Külah Değişikliği - T o p l u m Değişikliği 145
İlk G ü n d e l i k ç i T ü r k A s k e r i : Y a y a - Y a m a k - A c e m i 145
Yaya'ların "Yaya Bırakılışları" 146
Hür T ü r k Y a y a ' l a r Y e r i n e , Esir G a y r ı T ü r k Ç e r i 147
Y e n i ç e r i l i ğ i n İlk T a s l a k l a r ı : Pençik 148
Yeniçerilik: Türke V e r m e k - Devşirmek 149
Yeniçeriliğin Ruhu: Bektaşilik 150

AYRIM III
DEVLETLEŞMENİN GECİKİŞİ
KARDEŞİ KARDEŞE KIRDIRAN MEDENİYET - DEVLET 151

Yıldırım'ın Düşüşü 151

Barbar Tatarlar - Medenileşmiş Türkler 152
B o z g u n d a " İ h a n e t " P a d i ş a h t a n mı, H a l k t a n mı? 153
G e r ç e k Bilinçsiz Halk Tepkisi 154
Kan Ş e f l e r i n i n " A r i s t o k r a t " l a ş m a l a r ı Ve T e m i z l e n m e l e r i 155
Devşirme Kulların Başa G e ç i r i l m e s i 156
Fatih'e Dek " O t u r m a m ı ş " Devlet 156
Fatih - Ç a n d a r l ı : Kesin D e v l e t l e ş m e 157
Barbar Sözü: Padişah = Şah'ın Ayağı 158

İKİNCİ BÖLÜM
DEVLETİN YAPISI

AYRIM I
PADİŞAH - SARAY - DİVAN 162

A- P a d i ş a h ve Saray. 162
Saray: Dünya Mezarı 163
Saray: Sosyal Sınıflaşma Anıtkabiri 163
İlk O s m a n l ı S a r a y ı 164
D e v l e t l e ş m e A m a c ı : T a b u Kişi - T a b u O r t a m 165
Has O d a s ı 166
Enderun 167
Kapucubaşı 168
Darüsseade Ağası 169
B- P a d i ş a h ve D i v a n 169
Padişah - Devle t - Kanun 170
Arz 170
Buyuru 171
S e k i z Ulu Devlet O r g a n ı 172
M ü ş a v e r e ve Evlat Ö l ü m ü 172
Müşavere 173
Evlat Ö l ü m ü 173
"Divan" Ve " H ü m â y û n " Sözcükleri 174
Divan-ı H ü m a y û n ' d a : Üç İşlem 174
Divan-ı H ü m a y û n ' a Giriş 175
Sadra Oturmak (Tasaddur) 176
Nevbet'i Padişahî. 176
Bayramda Padişahın "Kalkması" 177
B a y r a m d a El Ö p m e 177
C e m i y e t - i Ali 178
Sefer 179
Divan-ı H ü m a y û n ' d a T a a m 179
Bahçe - Deniz 180
AYRIM II
DEVLET SINIFLARI 181

A- M ü l k i y e 182
Beşe'den Paşaya 182
Beşe'nin Paşa'dan Ayrılışı: Çelebi - Efendi - Sultan 182
Sınıflaşma-Ağalaşma 183
İlmiye'den Seyfiye'ye - Vezirlik'ten Veziriazam'lığa 184
V e z i r i a z a m (En Ulu V e z i r ) 184
Vezirler 185
Divan ve Oturuş. 186
Divan ve Hiyerarşisi 186
B- İ l m i y e 187
Fetva - Kaza 188
Kadılık - Müftülük 189
O s m a n l ı Laikliği 189
Kadzaskerliğin Ve Müftüilenamlığın Doğuşu 189
İlmiye Başı: Müftüilenam - Şeyhülislam 190
Kadzasker. 191
İlmiye'nin Memlekete Yayılışı 191
Medrese (Üniversite) Örgütü 192
İlmiye Yolunun Hiyerarşisi 193
C- K a l e m i y e 194
Nişancı 195
Defterdar 196
Defterdar Altları 197
K a l e m i y e n i n M e m l e k e t Kolu 198
D- S e y f i y e 199
Üzengi Ağaları 199
Üzengi Ağalarının Bölümleri 200
Ordu-Karargah 201
Muhafız-Ahır. 202
Av - T ö r e n - Ş ö l e n 203
Kapu 204
Payitaht Silahlı Güçleri 204
 ÜÇÜNCÜ KİTAP
DİRLİK DÜZENİNİN KURULUŞU VE İŞLEYİŞİ

DİRLİK DÜZENİNİN KURULUŞU VE İŞLEYİŞİ 209

BİRİNCİ BÖLÜM
TOPRAK TABANININ YAPISI VE İŞLEYİŞİ

GİRİŞ 211
O s m a n l ı n ı n Kendi Kendini Yazışı 211
Osmanlının Ekonomi Yapısını Yazışı 212

AYRIM I
DİRLİK DÜZENİNİN SOYUT ÖZÜ 213

A- K U R U L U Ş . 214
Yazı (tahrir) nasıl y a p ı l ı r ? 214
Nişancı-Yazu 215
Üleştiri 216
Mansıp-Dirlik 217
B- D E F T E R L E N İ Ş 217
İcmal 217
Mefasıl 218
Ruznamçe 218
Memleket Güdümünün Avadanlığı 219
Taşra Avadanlığı: Beylerbeyilik - S a n c a k - Kaza 219
C- BERAT VE D O K U N U L M A Z L I K 220
Z e a m e t Beratı 220
T ı m a r Beratı 222
Miri T o p r a ğ ı n Y a y g ı n l ı ğ ı 223
Miri T o p r a ğ ı n D o k u n u l m a z l ı ğ ı 224
Antika Müsaderenin Modern Dehşeti 224

AYRIM II
DİRLİK DÜZENİNİN SOMUT ÖZÜ 225

Bir S a n c a k D e f t e r i 226
S a n c a k Y a z u s u (İstatistiği) 226
Tımarın Yazılımı 227
Tımarlı'nın Kimliği 228
Tımarlu'nun Yetkisi 229
Üç Tip Tımar. 229
Karmaşık Tımar. 230
T ı m a r Edinişler. 231
Padişah v e y a Atası Beratı 231
Tahvil Beratı 232
Tevkii Beratı 232
Tımarın Kaynağı 233
T ı m a r ı n Personel ve Gelir İstatistiği 233
Tımarlı'nın Adamları 234
Gelir K a y n a k l a r ı ve Gelirler. 235
Gelir Değerlendirimi 235
Tımarların Soysuzlaşması 237

İKİNCİ BÖLÜM
DEVLET ÜSTYAPISININ BİÇİMLENİŞİ
(İmparatorluğun Yapısı)

AYRIM I
İMPARATORLUĞUN SOYUT YAPISI 239

Hasile 239
Saliyane 240
Irak Örneği 241
Hükümetler. 242
Devlet Hükümetler. 243
Aşiret-Hükümetler. 244
İ m p a r a t o r l u k ve Üs Topraklar. 245
Üstyapı: Dünya Devleti-Çiftçi Milleti 246

AYRIM II
İMPARATORLUĞUN SOMUT YAPISI 247

Kanuni Çağında İmparatorluk 247

Osmanlı Avrupası 248
O s m a n l ı A s y a - Afrika- Adalar. 249
Livalar 249
Mülki B ö l ü m l e r d e Nicelik Değişiklikleri 250
Mülki B ö l ü m l e r d e Nitelik Değişiklikleri 252
Rumeli Beylerbeyliği ve D e ğ i ş m e y e n Sancaklar. 253
Değişen Sancaklar ve Alaybeyilikler. 254
 DÖRDÜNCÜ KİTAP
OSMANLILIĞIN DÜNYA TARİHİ İÇİNDEKİ YERİ

OSMANLILIĞIN DÜNYA TARİHİ İÇİNDEKİ YERİ 259

BİRİNCİ BÖLÜM
İSLAM DÜNYASINDA TOPRAK PROBLEMİ

AYRIM I
İSLAM T O P R A K İLİŞKİLERİ VE HUKUKU 262

Toprak Problemi (Dünkü - Bugünkü Problem) 262

İslam T o p r a k İlişkileri 263
İ s l a m T o p r a k İ l i ş k i l e r i n i n İki K a y n a ğ ı 264
Üç T ü r l ü T o p r a k İlişkisi 266
Öşriye ve Haraciye Topraklar. 267
Şeriat (Hukuk) 268
A- FIKIH (Özel Mülkiyet Hukuku) 269
Fıkıh N e d i r 269
Mezhepler ve T o p r a k l a r 269
Fıkıhça İkta 270
İkta'ın 3 Tipi 271
Dirlik D ü z e n i Kesim D ü z e n i ile K a r ı ş t ı r ı l m a m a l ı 272
Mesaag Nedir 273
"Mesaag"ın Sosyal Gerekçesi 273
Toprak Temliki ve Mezhepler 274
İrad Üleşimi ve M e z h e p l e r 275
B- KANUN (Kamu Mülkiyeti Hukuku) 276
Kanun Nedir 276
İmam- Sultan- Kanun 277
Toprak Kanunlarının Önemi 278
Toprak Kanunlarının Başlangıcı 279
Toprak Çapulunu Önleyen Prensip. 281
Fıkıh- K a n u n İlişkileri 282
AYRIM II
TARİH İÇİNDE İSLAM PROBLEMİ 283

İslamca ve Türklerce "Ülke Toprakları" 284

İslamlık ve S o s y a l i z m 285
Ç a p u l c u Kişi v e T a n r ı K o m p r o m i s i 286
Tarihcil D e v r i m l e r İbreti 287
İslamlık ve Devrimci K o m p r o m i 288
"Miri T o p r a k " ı n Nedeni ve Nasılı 289
Anadolu'nun Toprak Trajedisi 290
Ekonomi Açmazı: İflas 291
Politika Ç ı k m a z ı : Ö l m e d e n Ö l m e k 291
K ö y l ü n ü n Y a ş a m a k t a n Kaçışı 292
Dirlik Düzeni 294
Kesim Düzeni 295
Karma Ekonomi: Ürün İradı - Para İradı 295

İKİNCİ BÖLÜM
HIRİSTİYAN DÜNYASINDA TOPRAK PROBLEMİ

AYRIM I
ROMA'DA İLKEL KOMÜNİZM DEN
TEFECİ BEZİRGANLIĞA 298

İlk " R o m a H u k u k u " - İlk S ı n ı f l a r S a v a ş ı 298

U y d u r u k 12 T a b l e t 299
Örf: Eşit K a n d a ş l ı k K u r a l ı 300
K a n u n : Sınıflı T o p l u m Kuralı 301
B a ş k a İlkel K o m u n a İzleri 302
B e z i r g â n l ı ğ ı n İlkel K o m u n a y ı P a r ç a l a y ı ş ı 303
R o m a ' n ı n B a t ı y a İki A r m a ğ a n ı 304

AYRIM II
ROMA'DAN KİLİSEYE BARBARLIKTAN S A L T A N A T A 305

Roma- Bizans- Kilise 305

Hıristiyanlık: Antika Uygarlık Ruhu 305
R o m a K a n u n l a r ı n ı n İçe İşleyişi 307
H ı r i s t i y a n K i l i s e s i n i n İçe İ ş l e y i ş i 308
Saltanat = Kilise 309
Roma ve T o p r a k 310
Roma ve Barbarlık 310
AYRIM III
BİZANS KİLİSESİNDEN
OSMANLI İMPARATORLUĞUNA 312

Bizans - Barbarlık - Tanrı 312

O s m a n l ı ' n ı n Başını Y e m e y e Çağrılı Bizans. 313
Barbarlık ve B i z a n t i z m 314
Kilise Ruhu - B a r b a r l ı k M a d d e s i 315
Ortodoks- Katolik Çekişmesi 316
S e r m a y e c i n i n Ezeli İ h a n e t i 317
Derebeyinin Ezeli İ h a n e t i 318

AYRIM IV
FRANKLARDA TOPRAK İLİŞKİLERİ:
OSMANLI- İSLAM ÇİZGİSİ 320

Franklarda Toprak Düzeni 320

Ahrimanlar'ın Alleu'leri (Memlûke Topraklar) 321
Leud'lerin Benefice'leri (Dirlik Toprakları) 322
İki Ç e ş i t T o p r a k : İki Ç e ş i t H u k u k . 323
Kamu Mülkiyeti T o p r a k 324
D o ğ u - Batı G e l i ş i m A y ı r t l a r ı 325
Fransa'da: İlk D i r l i k v e K a m u Mülkiyeti 325
G ö ç e b e Barbar: Toprağı Netsin? 326
Anlaşmalı Toprak Paylaşımı: (Sulhen Fetih) 327
R o m a l ı ile U z l a ş a r a k T o p r a k l a r ı Paylaşma 327
Zorla T o p r a k Paylaşımı: ( A n v e t e n Fetih) 328

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
TÜRKİYE'DE TOPRAK PROBLEMİ

O s m a n l ı T o p r a k D ü z e n i Ü z e r i n e Bir T e z . 331
Bizans'ta T o p r a k İlişkileri 332
İ s l a m l ı k t a T o p r a k İlişkileri 334
O s m a n l ı l ı k G ö r ü l m e d i k m i d i r , Değil midir. 335
Zenginlik ve Başlıca Üretim 336
Tarih Gidişinin Tersine Konuluşu 337
Kısaca: Olayların G e r ç e k Gidişi 337
E k o n o m i d e D i r l i k t e n M a l i k a n e y e Gidiş. 338
F a t i h ' i n Y a p t ı ğ ı R e f o r m Nedir. 339
Tarih Boyunca: K a m u - Kişi Mülkiyetlerinin Savaşı 340
T a r i h Deli S e l i n i n Z i k z a k A k ı ş ı 341
Üst Y a p ı d a D i r l i k t e n M a l i k a n e y e G e ç i ş 343
Derebeyilik Anlayışı 345
İ m p a r a t o r l u k l a r ı n Dağılışı Anarşi midir? 345
Fransa'da ve T ü r k i y e ' d e Dirlikçilik 346
B e n e f i c e - Fief P r o b l e m i 347
S o s y a l T o p r a k D ü z e n i ile S i y a s e t 347
Agnostik (Bilmemcil) Tarih ve Hukukçuluk 349
Şartlar Beyleri Değil, Beyler Şartları Yaratıyor. 351
Şartları K a h r a m a n l a r Y a p a b i l i r mi? 352
" Z a m a n v e K a d e r " İ z a h O l u r mu?. 353
Mirî T o p r a k v e M a l i k a n e l e r i n E v r e n s e l l i ğ i 355
Mirî T o p r a k B a r b a r T o p l u m u n Ü r ü n ü 355
Göçebe Osmanlılığın Uygarlık Önünde Tutumu 356
Uygarlık Ş e y t a n ı : Sosyal Şartlar. 357
T e f e c i - B e z i r g a n İblisi: E k o n o m i k Şartlar. 358

BEŞİNCİ KİTAP
KISA T A R İ H VE "DİRLİKÇİLİĞİN DEREBEYLEŞMESİ"

BİRİNCİ BÖLÜM
OSMANLI TARİHİNE BİR BAKIŞ

AYRIM I
BAŞLANGIÇ : KISACA TARİH PANORAMASI 361

AYRIM II
ZEMİN: T O H U M VE T A R L A 376

İKİNCİ BÖLÜM
OSMANLI TOPRAK EKONOMİSİ TARİHİ

AYRIM I
TASARRUFTAN MÜLKİYETE
I- ALT T A B A K A L A R D A 395

1- Küçük Üretimle T o p l u m Mülkiyeti Çelişkisi 397

2- Mülkiyetin Kendi İçindeki Çelişkisi 398
3- Geçiş (İntikal) Çözülüşleri 401
4- Son Bağlantılar 405
II- ÜST T A B A K A L A R D A 407
1- Dirlikçiliğin S o y s u z l a ş m a s ı 408
2- Çiftçinin Doğrudan S ö m ü r ü l m e s i "Vasıtasız Vergiler". 411
3- Çiftçinin Dolayısıyla S ö m ü r ü l m e s i "Vasıtalı Vergiler" 415
4- Toprakbentleşme T o h u m u 417

AYRIM II
CAMİA MÜLKİYETİNİN AŞIRILMA
VE D E R E B E Y L E Ş T İ R İ L M E S İ 418

I- Orta Malı T o p r a k l a r 419

II- O r t a Malı O l m a y a n T o p r a k l a r . 421
III-İki Bölüm Topraklar Arasındaki Münasebetler 428
IV- Hayır İşleri 435
V- Evkafın Tarihçesi 437
VI- Dirlik R e j i m i n i n D e r e b e y l e ş m e s i 441

ALTINCI KİTAP
KESİMCİLİK DÜZENİ

BİRİNCİ BÖLÜM
OSMANLI TOPRAK EKONOMİSİ TARİHİNDE
KESİMCİLİK DÜZENİ

AYRIM I
KESİM DÜZENİNİN EKONOMİK
TEMEL MÜNASEBETLERİ 449

I- Kesimciliğin Esasları, Temel Zarureti 449

II- S o s y a l Ve Siyasi Zaruretler. 452
III-Mukataa (Kesim) İktisadi Reformu 454
IV- Kesimciliğin Siyasi Uygulanışı 457

AYRIM II
DİRLİKÇİLİKTEN KESİMCİLİĞE 459

I- Kesimciliğin Şartları Ve S e b e p l e r i 459

II- Kesimciliğin Dirlikçilikten Farkı 462
1- Kesimci ve Çiftçi 463
2- Kesimci ve Dirlikçi 464
 3- Dirlikçilik ve Kesimcilik 465
4- S ı n ı f l a ş m a 465
III-Mukataanın Klasik "Para İradı Ş e k l i " n d e n Farkı 466
1- Ortakçı S i s t e m i : 469
2- Polonya ve R o m a n y a ' d a k i geçit şekli: 469
IV- Bezirgan Kapital Münasebetleri .470
1- Bezirgan S e r m a y e ve Toprak 471
2- Bezirganlığın Devlete Nüfuzu-
Bezirgan S e r m a y e ve Devlet .473
3- Yerli Bezirganlık ve D e r e b e y l e ş m e 477
4- Bezirgan S e r m a y e ve Osmanlı Bünyesi 479
V- Tefeci - Kapital Münasebetleri .483
1- D e r e b e y Lüksü ve Pahalılık 483
2- Züyuf Akçe ve Toprak Derebeyliği 484
3- O s m a n l ı Paralarının Tarihi Seyri 486
4- Züyuf Akçe ve Devlet 487
5- Züyuf Akçe ve Tefeci Bezirganlık 489
VI- S o s y a l Sınıf M ü n a s e b e t l e r i 492
1- Sosyal Sınıflar 493
2- Mukataaların Yenilip Yutulması 496
3 - K e s i m i n İlk D o ğ r u d a n - D o ğ r u y a Ç a p u l u 497
4- Kesimlerin Dolayısıyla Çapulu 498
5- Fasit Daire 499
6- İ l t i z a m 501
VII-Halkın Soyulması 503
1- Beş Ö n s e r m a y e Z ü m r e s i : Ö n s e r m a y e Sınıfı 503
2- Köyde Tefeci - Bezirgan S e r m a y e Z ü m r e l e r i 505
Mültezim (Toprağı Sömüren) 505
C i z y e d a r (Çiftçiyi S o y a n ) 507
3- Şehirde Tefeci Bezirgan S e r m a y e Zümreleri 511
VIII- Keskin O r t a ç a ğ Sınıf Ve T a b a k a Basamakları 517
1- Devlet Z ü m r e l e r i 520
2- Birinci Büyük Tezad:
Büyük Şehirler veya Payitaht Tezadı 522
3- E g e m e n Sınıflar. 524
4- Kesimciliğin Sınıf Karakteristiği 527
5- İkinci B ü y ü k T e z a d : Kırlar T e z a d ı 529
6- Asıl Egemen Sınıflardan:
Önsermayedarlar (Parabeyleri) 531
IX- Üleşim (Şekil Olarak P a y l a ş m a ) 539
1- Şeriat Yerine Kanun 539
2- Milli G e l i r P a y l a ş ı m ı 541
3- Karşılaştırma S o n u ç l a r ı 542
X- Rakamla Paylaşma 545
1- Fiyat, P a r a Y a r ı ş ı V e İlk K e s i m Paylaşımı 545
2 - İlk O t u z Y ı l d a k i G e l i ş m e 547
3- Ç i f t ç i n i n ve D e v l e t i n İflası 549
4- Netice: Dehşete - Dehşet 550

YEDİNCİ KİTAP
DEREBEYLİK KANSERLEŞMESİ
İSYANLAR VE İRTİCA

BİRİNCİ BÖLÜM
ÖZET: DEREBEYLEŞME PROSESİ VE SONUÇLARI

OSMANLI TOPRAK TARİHİNİN ÖZETİ 555

I- İlk G ö ç e b e Fazileti 555

II- Y e r l i l e ş m e Zilleti 556
III-Lüks Ve Borç 557
IV- Soysuzlaşma 558
V- K e s i m D ü z e n i n d e Miri T o p r a k H ı r s ı z l ı ğ ı 559
VI- Dirlik D ü z e n i İle K e s i m D ü z e n i F a r k ı 560
VII-Kesim S o y g u n u n Dehşeti 562

İKİNCİ BÖLÜM
DEREBEYLEŞMENİN ÜST KATLARI ÇÖKERTİŞİ

KALEMİYE-MÜLKİYE-İLMİYE-SEYFİYENİN BOZULUŞU .... 565

I- Saray Ve Kalemiye 565
II- Mülkiye 567
III- İ l m i y e 576
1- Fethe Kadar: Beylikte 576
2- Fetihten Sonra: İmparatorlukta 578
3- İlmiyenin Büyüklüğü ve K ü ç ü k l ü ğ ü 580
4- İlmiyenin T e f e c i - B e z i r g a n l a ş m a s ı 582
5- İlmiyenin D e r e b e y l e ş m e s i 584
IV- Seyfiyenin B o z u l u ş u 588
1- " S e y f i y e " n i n Bahtı 588
2- Seyfiyenin Tarihi G e l i ş m e s i 589
 a) A s k e r - S i v i l Farkı 589
b) " Y a y a " l a r ( M ü s l ü m a n asıllı g ü n d e l i k ç i a s k e r l e r ) 590
c) " Y e n i ç e r i " l e r ( H ı r i s t i y a n asıllı g ü n d e l i k ç i a s k e r l e r ) 592
3- Seyfiyenin K a s t l a ş m a s ı 594
a) S e y f i y e Tariki 594
b) O c a k l a r . 595
c) S e y f i y e n i n Sayısı Ve Kalitesi 597
d) U l u f e .600
e) U l u f e K a v g a l a r ı .602
1- Ulufe kavgası ( G ü n d e l i k Savaşı) 602
2-Ulufe k a v g a s ı Z ü y u f A k ç e K a d a r Eskidir. 605
f) D i s i p l i n s i z l i k .606
1- A s k e r esnaflaşır 606
2- A s k e r soysuzlaşır. 608
3- Askeri b o z g u n 609

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
DEREBEYLEŞMENİN KAÇINILMAZ SONUCU: İSYAN

AYRIM I
CELALİ İSYANLARI 621
I- İsyanların Doğuş Sebep ve Şartları 623
II- İ s y a n ı n Tipi ve Ü s l u b u 625
III- İ s y a n ı n B o z g u n Sebepleri 626
IV- İsyanın Ortaçağ Karakteri 628
AYRIM II
İRTİCA 632

I- Mutlak Derebey Egemenliği: İrtica 634

1- Ekonomik Soysuzlaşma 635
2 - Üst Y a p ı d a S o s y a l S i y a s i S o y s u z l a ş m a 637
II- D e r e b e y i Ç ö z ü l ü ş ü 642
1- Yukarıdan Çözülüş 642
2- Aşağıdan Çözülüş 644
III- K a n s e r l e ş e n Payitahtlar 648
1 - A y a k Takımı 648
2- Rezil Ç e m b e r ( C e r c l e Vicieux). 649
a ) İhtisab Ağalığı. 649
b) Mubayaacıyarı. .650
Bölerek H ü k m e t m e k 651
1- Hür - Köle Ayırdı 651
2- Müslüm - Gayrimüslüm Ayırdı 652

BİBLİYOGRAFYA 657

KİTAPTA GEÇEN OSMANLICA METİNLER 661

 ÖNSÖZ

Asıl konumuz: Osmanlı Tarihinin Maddesfü\x. Osmanlı tarihinin maddesi,

genellikle toprak ekonomisidir; özellikle miri t o p r a k e k o n o m i politikasıdır. Bu
t e m e l m a d d e a n l a ş ı l m a d ı k ç a , ne O s m a n l ı tarihi, ne o n u n tarih zinciri içinde tut-
tuğu yer kavranılamaz.
Bütün a n t i k a m e d e n i y e t l e r tarihi gibi, O s m a n l ı t a r i h i n i n de, en son duruş-
mada belirlenişi, elbet ekonomi tabam ü z e r i n d e olur. A n c a k , hele su y ü z ü n e çı-
kalı beri bir "kolay Marksizm " t ü r e d i . Herhangi sosyal, politik, kültürel bir so-
run mu ö n ü m ü z e çıktı? O n u n çözümü için "ekonomiktir!"dedik mi, akan sular
duruverir sananlar çoğaldıkça çoğalıyor.
"Ekonomikledir? Kimse onu s o r m a k ya da açmak zahmetine katlanmaz.
Nasıl? M a r k s i z m e ve Bilimsel S o s y a l i z m e karşı mı g e l i y o r s u n , y a n i ? Her şey
Marks'ta, bilemedin Lenin'de söylenmiştir. Bize d ü ş e n , o g ü z e l i m d o ğ r u s ö y -
lenmişleri a z çok e k s i k s i z t e k r a r l a y ı p , d ü n y a y ı ışığa b o ğ m a k t ı r ! K i m u ğ r a ş a c a k ,
hem n e h a d d i n e , M a r k s - E n g e l s - L e n i n metinleri d u r u r k e n o r a d a y a z ı l m a m ı ş bir
gerçeklik aramaya?
Bu gibi " d ü ş ü n ü r " ve " d a v r a n ı r l a r ı m ı z için "ekonomi'feözcüğü, masallarda-
ki "aç/ikap/m aç/l"s\h\v\\ sözü gibi kayaları eritip, t ü m kapıları ş a n g ı r ş u n g u r aç-
maya yeterli y a m a n büyücü parolası, altın a n a h t a r - s l o g a n d ı r . Bunu s a n a n l a r ,
tek başına Marks'ın, o a n a h t a r ı y e r i n d e k u l l a n m a k için bir ö m ü r boyu kan kus-
turucu araştırmalar yaptığını, araştırma yığınlarından yazı biçimine geçmiş
olanlarının bile onda birini y a y ı n l a m a d a n g ö ç t ü ğ ü n ü akıllarına u ğ r a t m a z l a r .
Osmanlı tarihinin maddesi, ne Marks'ın, ne Engels'in, ne Lenin'in ele a l m a -
ya zaman bulamadıkları konulardandır. Çünkü onlar, Osmanlı "maddesi"öte-
sinde gelişmiş, b u n a l m ı ş kapitalist t o p l u m u n ilişki ve çelişkileri ortamında ya-
şamışlardır. Biz T ü r k i y e ' n i n Türkleri ise, gırtlağımıza dek O s m a n l ı tarihinin
maddesi ve ruhu içindeyiz. O madde ile ruhu açık seçik k a v r a m a d ı k ç a , "eko-
nomikken, hele "poiitik"te<n söz e t m e m i z , en azından medrese mollalığı olur.
Mollalığın skolastik biçimiyle, sözde diyalektik biçimi arasında pek ayırt y o k t u r .
Gerçek diyalektik metotla çevremize bakınca, ekonomik ve sosyal alanda,
O s m a n l ı t a r i h i n i n m a d d e s i e n g ö r m e k i s t e m e y e n kör göze b a t m a k t a n geri ka-
l a m a z . Ne v a r ki, o m a d d e y e ( O s m a n l ı t o p r a k e k o n o m i s i n e ) d a h a d o k u n u r do-
k u n m a z , çoğu d e n e y e n l e r i n u ğ r a d ı k l a r ı gibi, cin ç a r p m ı ş a d ö n e r i z . A n l a ş ı l m a z -
lar, b e n z e m e z l e r , s ı ğ m a z l a r içine d ü ş e r i z .
 İzlenimlerimizde yanılmıyoruz. Osmanlı "madde"smm altında bir "ruh"y&-
tıyor. O " r u h " bizi ç a r p ı y o r . O ruh y a l n ı z k i m e s n e c i l ( s ü b j e k t i f ) o l a r a k bizi çarp-
makla k a l m a m ı ş , bütün insanlık tarihini de 6 - 7 bin yıl allak bullak e t m i ş t i r . O
ruhu, hiç değilse en basit ve açık d u r a n , izleri en az y i t m i ş O s m a n l ı örneği için-
de az çok y a k a l a y a b i l m e l i y i z .
"Ruh",sınıflı medeniyetten önceki sosyal sınıfsız "ilkel komuna"{commu-
n i s m e p r i m i t i v e ) denilen t o p l u m biçiminin insanlık gidişine v u r d u ğ u a l ı n y a z ı s ı -
dır. Osmanlı-Türk atalarımız "haşa!"/'komünist" m\yû\\ev?
K o m ü n i z m i n n e o l d u ğ u n u T ü r k i y e ' d e kimse k i m s e y e a n l a t a m a z . Bu, k a n u n -
la y a s a k e d i l m i ş t i r . Eğer m a h k e m e l e r i m i z i n s a y ı n h â k i m l e r i , k e n d i l e r i n e ne ol-
duğu v a k t i y l e o k u l d a ö ğ r e t i l m e d i ğ i için b i l e m e d i k l e r i k o m ü n i z m d a v a l a r ı y l a iki-
de bir k a r ş ı l a ş m a s a l a r d ı , onu, sık sık ü n i v e r s i t e m i z i n y ü k s e k k a t ı n d a n en y e t -
kili bilgin profesörlerimizin "biiirkişi"\iklerine s o r m a k z o r u n d a kalmayacaklardı.
Eğer y ü c e ü n i v e r s i t e m i z i n yetkili bilginleri, m a h k e m e l e r i n derin v i c d a n l a r ı -
nı a y d ı n l a t m a k z o r u y l a bilirkişi s e ç i l m e m i ş o l s a l a r d ı , o t a b u k o n u y a el d e ğ d i -
rip, nice kitaplar k a r ı ş t ı r a r a k , en s o n r a s o s y a l i z m , k o m ü n i z m , a n a r ş i z m vb. ko-
nularda zihin v e k a l e m y o r m a y a c a k l a r v e d i l l e r i n d e n d ü ş e n kimi d ü ş ü n c e l e r i ,
şu halâ m e d r e s e ö ğ r e n c i l e r i n e v e r i l e n adla "ta/ebe"Ae.ü\Y\ex\ " g ü r u h ' u la yuflı-
hûn"un ağızlarına sakız etmeyeceklerdi.
Ne v a r ki, bu işte suç ne y ü k s e k m a h k e m e h â k i m l e r i m i z i n d i r , ne de y ü c e
üniversite p r o f e s ö r l e r i m i z i n d i r . Hepsi de, h e n ü z y ü k s e k ö ğ r e t i m l i hâkimlerimiz
ile y ü c e öğretici p r o f e s ö r l e r i m i z i n dahi b i l m e d i k l e r i o k o n u l a r d a , ilk ö ğ r e t i m i n i
zor y a p m ı ş ve orta ö ğ r e n i m i n i " h a s b e l k a z a " y a r ı d a b ı r a k m ı ş ve başka hiçbir iş
yapamadığı için polis y a z ı l m ı ş olan kimselerin, adım başında hep "komünizm"
suçları keşfetmelerinin kurbanıdırlar.
Ya i ş s i z l i k t e n ö l m e m e k için başka k a p ı y a baş v u r a m a m ı ş biçare p o l i s ç i k l e r
kimin k u r b a n ı d ı r l a r ? A k i f ne güzel d e m i ş :

" Giridin derdi büyüktür, onu hiç açmayalım,

Fakat Allah için o is un bu sefer kaçmayalım!'

A t a l a r ı m ı z (yalnız b i z i m mi? Her milletin uzak y a k ı n bütün ataları), mede-

niyete t a r i h öncesinin ilkelkomuna k a p ı s ı n d a n girmişlerdir. Tarih öncesinde ne
başka yol, ne başka kapı y o k t u . Adı batası bilim, t u t t u , y ü z y ı l d a n beri bu ger-
çeği bulup ortaya attı. T a r i h öncesi insanlığın da toprakmülkiyet/yoktu. O ne-
denle işbölümü vardı, sınıf bölümü y o k t u .
T ü y l e r i m i z diken d i k e n o l m a s ı n ; a t a l a r ı m ı z d a ( h e r k e s i n ataları gibi), Orta-
asya'da Oğuz Han çağını yaşarlarken, y a l n ı z sürü ekonomisin biliyorlardı. Ne
t a r ı m adını a l a c a k b i ç i m d e t o p r a k i ş l e m e y i , ne t o p r a k ü s t ü n d e kişi mülkiyetini
bilmiyorlardı. Kadın-erkek işbölümünü tanıyorlardı; ama, köle-efendi, zengin-
z ü ğ ü r t ayırtını y a ş a m ı y o r l a r d ı . Hepsi aynı K a n ' d a n g e l m i ş , eşit kan kardeşi ola-
rak geçiniyorlardı.
28
 Bugün sosyal sınıf bölünmelerini ve toprak gibi üretim araçları üzerinde özel
kişi mülkiyetini tanımayanlara ne diyorlar? Bu tanımayışı yazıda, kürsüde, mey-
danda yapıyorlarsa, herkes oy versin de öyle olsun diyenlere sosyalist, zorla söz-
den işe geçip uygulamaya kalkışanlara komünist deniyor. Kim diyor? Batılı insan-
lar. Biz de onlardan bu deyimleri y a v a ş y a v a ş , taklit maklit a k t a r ı p ö ğ r e n i y o r u z .
Atalarımız Türkçe konuşurlar, Türkçe yaşarlardı. Öyle Grekçe'den, Latin-
ce'den Frenkçe'ye çevrilmiş alafranga laf e t m e z l e r d i . Sosyalist mosyalist, ko-
münist m o m ü n i s t d e m e z l e r d i . Ne k e n d i l e r i n e ne b a ş k a l a r ı n a . Gel, öyle idiler.
Beş altı y ü z y ı l s o n r a , batılıların ve batılı o l m a y a h e v e s l e n e c e k biz t o r u n l a r ı n ı n ,
k e n d i l e r i n e s o s y a l i s t y a h u t k o m ü n i s t etiketini t a k a c a k l a r ı n ı hiç a k ı l l a r ı n a getir-
m e d e n , geldiler, geçtiler. Biz b u g ü n onların kimi s a k l a m a d ı k l a r ı d ü ş ü n c e l e r i n e
ve davranışlarına bakıp bakıp, s o s y a l i s t y a h u t k o m ü n i s t o l d u k l a r ı n ı anlıyoruz.
O n l a r ne o l d u k l a r ı n ı hiçbir z a m a n k i m s e y e de s o r m a d ı l a r , kendiliklerinden
de a n l a m a d ı l a r . 141 ve 142. m a d d e l e r d e n k o r k t u l a r da s a k l a d ı l a r d e n e m e z . O
z a m a n böyle ceza k a n u n l a r ı , İ t a l y a ' d a n a z d ı r m a 141-142. maddeleri konulma-
mıştı. K o n u l a m a z d ı da. A t a l a r ı m ı z n a s ı l s a l a r öyle idiler. O n l a r a o l d u k l a r ı n d a n
başka türlü g ö r ü n m e l e r i n i , 141 y a h u t 142. maddeler dayatamazdı. Atalarımı-
zın kılıçları v a r d ı . Hepsi, geceli g ü n d ü z l ü s i l a h l ı y d ı l a r . B i z i m gibi t a v u k kese-
mez, t ı r n a k çakısı t a ş ı y a m a z d u r u m a g e t i r i l e m e z l e r d i . G e t i r m e y e kalkışanı ali-
mallah k e s e r l e r d i . Kıtır kıtır d o ğ r a r l a r d ı , çetin a d a m l a r d ı .
Ne v a r ki, atalarımız ilkel sosyalist, y a h u t ilkel komünist idiler. Medeniyet,
onların a l ı ş m a d ı k l a r ı z e n g i n - z ü ğ ü r t , köle-efendi farkları y a r a t m ı ş t ı . A n l a m a d ı k l a -
rı, t o p r a k t a özel kişi mülkiyeti g ü d ü y o r d u . A m a , t o p r a k t a t a r ı m üretimi, sürü
b e s l e m e k t e n daha v e r i m l i o l u y o r d u . İçine girdikleri İslam ve Bizans ülkelerinde
insanların çoğu züğürt ve köle d u r u m u n d a y d ı . A m a kimse a t a l a r ı m ı z a züğürt,
köle olmalarını ö n e r m i y o r d u . Dedik ya, a t a l a r ı m ı z kılıcına g ü v e n e n yiğit kişilerdi.
Kılıçları h a k k ı n a z a p t e t t i k l e r i y e r l e r d e , k a r ş ı l a r ı n d a en çok d i r e n e n l e r , İ s l a m
ve Bizans'ın zengin-efendileri oluyordu. F u k a r a c ı k l a r , k ö l e l i k l e r i n d e n v e canla-
rından b e z m i ş o l d u k l a r ı için, s a v a ş t a s ı v ı ş ı v e r i y o r l a r d ı . Nelerine g e r e k t i , başla-
rına bela kesilmiş zengin-efendilerini s a v u n m a k ? O, bugünkü "demokrasi"de
olasıydı. Antika Bizans ve İslam zengin-efendileri, Demirkıratlar, AP'liler gibi
"oyhnu alıp, "oyun"\\e a n a s ı n ı ağlatmakta tilki değillerdi.
A t a l a r ı m ı z , karşı koyan z e n g i n - e f e n d i l e r i t e p e l e y i p , m a l l a r ı n a el koyuveri-
yorlardı. Hiç sesini ç ı k a r m a y a n fakir f u k a r a y ı da hoş t u t u y o r l a r d ı . Y a l n ı z hoş
t u t m a k mı? Boş da t u t m u y o r l a r d ı . Ele g e ç i r d i k l e r i z e n g i n - e f e n d i l e r i n y e r l e r i , o
zamanki deyimle: "Arzui/aahi vasıa: Tanrının Toprağı Geniş"di. Bu toprakta o
z a m a n a dek köle gibi ç a l ı ş a n l a r ı y a r a r l ı kılmayı düşündüler. Ne y a p a c a k l a r d ı
a t a l a r ı m ı z , t e p e l e d i k l e r i a n t i k a z e n g i n l e r i n " g e n i ş T a n r ı t o p r a k l a r ı n ı ? Boş tuta-
c a k l a r ı n a , eski çalışan z ü ğ ü r t - k ö l e c i k l e r e d a ğ ı t ı v e r d i l e r .
Hani b u g ü n " t o p r a k r e f o r m u " , " m o p r a k r e f o r m u " diye s ü r ü y l e siyasi parti-
ler "medeniyet", "vatan", "millet", "adalet", "düzen "durarak, kayıkçı dö-
v ü ş ü ile işleri b o y u n a s e ç i m d e n s e ç i m e a t l a t ı y o r l a r y a ? A t a l a r ı m ı z böyle g e v e -
zelikleri hem sevmezlerdi, hem y a p t ı r m ı y o r l a r d ı . Ne olacaktı? Ortada geniş,
açılmış, tarla e d i l m i ş , ekilir t o p r a k l a r y a t ı y o r d u . A t a l a r ı m ı z üç koyun, beş keçi
s ü r ü l e r i n i , b o m b o ş d a ğ d a , o r m a n d a y a y a b i l i r l e r d i . O t a r l a l a r ı ekip b i ç m e y i de
hemen öğrenememişlerdi.
Kendileri y a p a m ı y o r diye, bereketli tarlaları çöl edip, başlarına aldıkları
bunca kalabalık medeniyet fukaralarını açlıktan mı öldüreceklerdi? Atalarımız
Allah'tan korkarlardı, Peygamberden utanırlardı. İçlerine katılan bir n a m u s l u
o k u r y a z a r ı k ö y l e r e d e f t e r elde y o l l a d ı l a r . " Y a z u " (tahrir) y a p t ı r d ı l a r . Falan köy-
de kaç " e h i l " (işini bilir) a d a m v a r ? H e p s i n e birer " ç i f t " ö k ü z b u l d u r d u l a r . T e -
peledikleri antika zengin-efendinin fazla malları ne güne duruyor? Her çift
ö k ü z l e h a k k ı n d a n g e l i n e b i l e c e k en b o y d a t o p r a ğ ı , ç a l ı ş a n a b e d a v a v e r d i l e r . Ne
toprak reformu?
Böylece, atalarımız sosyalistçe dağıttıkları her t o p r a k p a r ç a s ı n a , bir çift
ö k ü z d e n g e l m e " ç i f t " adını t a k t ı l a r . O t o p r a ğ ı ekip b i ç e c e k k i m s e y e de "çiftçi"
dediler. Bu toprakların özeikişi mülkiyeti mi? Evet, atalarımız gelmeden o top-
raklar ü z e r i n d e özel kişi m ü l k i y e t i v a r d ı . Bu m ü l k i y e t , a n t i k a z e n g i n - e f e n d i l e -
rin m ü l k i y e t i idi. Onlar t o p r a k l a r ı n ı alırlar, s a t a r l a r , kiralarlar, b a ğ ı ş l a r l a r , ipo-
tek e d e r l e r , miras bırakırlardı.
A t a l a r ı m ı z , o özel kişi mülkiyetli z e n g i n - e f e n d i l e r d e n ç o ğ u n u t e p e l e m e m i ş
m i y d i l e r ? Ş i m d i onları y e n i d e n d i r i l t m e k için mi t o p r a ğ ı n özel kişi mülkiyetini
y a y a c a k l a r d ı ? Y o k öyle ş e y . A t a l a r ı m ı z ı n gözlerine baksanıza: Onlarda o göz
v a r mı? O özel kişi mülkiyetini toprağa y ü k l e m e k gözü?
Kendileri de t o p r a ğ ı n özel mülkiyetini kendi kişiliklerine mal edemezler
miydi? E, biz a t a l a r ı m ı z ı n kim o l d u k l a r ı n ı b i l m i y o r u z ö y l e y s e . O n l a r ilkel s o s y a -
list, ilkel k o m ü n i s t d e d i k y a , y a h u ! O n l a r d ü n y a y ı , k e n d i l e r i n e özel kişi m ü l k ü
t o p r a k l a r haline g e t i r m e k için f e t h e t m i y o r l a r . Şan olsun, y i ğ i t l i k o l s u n diye, bi-
raz da o ç a t l a y a c a k k a d a r y e m e k t e n ş i ş m a n l a m ı ş z e n g i n - e f e n d i l e r i n yiyip iç-
t i k l e r i n d e n t a t m a k için t o p r a k z a p t e d i y o r l a r .
Bir de: "Diyn'i Mübiyn'i Muhammedi'yi ihya etmek için"diyor Arapça bilen
tek tük hocalar. İyi ediyorlar. "Bildirici-yapıcı Muhammed dinini yüceltmek"
çok y e r i n d e bir iştir. İ s l a m dininin hangi çağı a t a l a r ı m ı z ı n k a f a l a r ı n a y a t a r ? Fü-
t u h a t çağı, İ s l a m l ı ğ ı n d ü n y a n ı n y e d i iklim, dört b u c a ğ ı n a y a y ı l d ı ğ ı çağ. O çağın
savaşçılarına ne deniyor İslamlıkta? Gazi. Atalarımız kendilerine hangi sıfatı
takmışlar? İlb.
Peki. Bundan böyle, atalarımız kendilerine UygudAip y e r i n e Osman Gazi
derler. M a d e m ki Hazret'i M u h a m m e d ' i n dinine girdik. O n u n A r a p ç a diline de
a l ı ş a c a ğ ı z . A l l a h da b i z i m l e olur. B a ş k a ? İlk E b u b e k i r G a z i , Ö m e r Gazi, Ali Ga-
ziler, ele geçirdikleri d ü n y a k a d a r t o p r a k l a r ı ne y a p m ı ş l a r d ı ? H e m e n k e n d i l e r i -
ne özel kişi mülkiyeti mi y a k ı ş t ı r m ı ş l a r d ı ? Hepsi de öldükleri gün, tıpkı koca
Hazret'i M u h a m m e d gibi, bir karış t o p r a ğ a bile özel kişi m ü l k i y e t i y l e s a h i p çık-
mamışlardı. Demek M ü s l ü m a n l ı k da, tam atalarımız gibi düşünüyordu. Ne
mutlu gerçek M ü s l ü m a n ı m diyene!
30
 İlk M ü s l ü m a n uluları gibi, K u r ' a n - ı K e r i m de ne d e m i ş t i bu n o k t a d a ? "Mülk
Tanrınındır". Bu noktada atalarımızdan daha Müslüman kimse ç ı k a m a z . Onlar
da güzel, altın harflerle levhalar yazıp yüksek yerlere astılar: "Ya Malik'ül
Mülk/"(Ey M ü l k ü n S a h i b i ! ) Kim o asıl " M ü l k ü n S a h i b i " ? Şu, a t a l a r ı m ı z ı n bir kı-
lıçta kellelerini u ç u r d u k l a r ı eski z e n g i n - e f e n d i l e r mi? Haşa. "Ey M ü l k ü n Maliki,
HakTeala: Tanrı-Allah"tır.
İlk f ü t u h a t ç ı gazi Müslüman ulularından hangisi dünya malına, mülküne
metelik v e r d i ? Hiçbirisi. G a n i m e t ilk Bedr G a z v e s i ' n d e ele geçince, A l l a h Kur'an
ayeti ile ne b u y u r m u ş t u ? " M ü l k T a n r ı n ı n d ı r " d e m i ş t i . S o n r a ne oldu? Hazret'i
Muhammed baktı; yeni M ü s l ü m a n o l m u ş i n s a n c ı k l a r s a v a ş t a ele geçirdiklerini
paylaşmaya alışmışlar. Hepsi A l l a h ' a bırakılırsa, t a z e M ü s l ü m a n l a r kırılır, dağı-
tılırlar. Kur'an beşte birini A l l a h ' a a y ı r a n ikinci bir ayetle d ü ğ ü m ü ç ö z d ü .
O beşte bir; z ü ğ ü r t l e r , y e t i m l e r , yol oğulları gibi s a v a ş a k a t ı l a m a m ı ş , a m a
y a ş a m a s ı gerekli muhtaç olanlara kayrıldı. Hülefa'yi Raşidiyn çağında, A c e m
K i s r a l a r ı n ı n ( h ü k ü m d a r l a r ) s a r a y l a r ı ele geçti. Deve k a t a r l a r ı y l a mallar, Medi-
ne'ye, M e k k e ' y e akın etti. C e n n e t l e m ü j d e l e n m i ş ilk İ s l a m h a l i f e l e r i n d e n bir te-
ki, o z e n g i n g a n i m e t l e r d e n h e r k e s e d ü ş e n p a y d a n başka o l a r a k bir leblebi ta-
nesi fazla kendi özel kişi mülkü diye cebellezi eyledi mi? Y a ğ m a y o k .
A t a l a r ı m ı z ı n gönül v e r d i k l e r i İ s l a m l ı k bu idi. B u g ü n hâlâ T ü r k i y e ' n i n d a ğ d a -
ki, çöldeki y a l ı n a y a k köylüleri, İ s l a m l ı ğ a bunun için canla başla bağlıdırlar. A t a -
l a r ı m ı z a karşı d u y u l a n sevgi ve saygı da bu k a y n a k t a n fışkırır. Hatta, çok "ile-
rici"nin yadırgayıp anlamadığı şey, köylü v e halkımızın padişahları tutması,
T a n z i m a t ' t a n sonraki en soysuzlaşmış müstebit padişah z a m a n ı n d a bile çıka-
rılan T o p r a k K a n u n u ' n d a dahi, miri t o p r a k d e n i l e n k a m u m ü l k ü y e r l e r i n bir tür-
lü şu v e y a bu kişilere özel mülk diye v e r i l e m e m i ş b u l u n m a s ı n d a n ileri gelir.
Bütün bu o l a y l a r ı n g e r ç e k l i k l e r i n i kim inkâr e d e b i l i r ?
İşte Osmanlı tarihinin maddesi a r d ı n d a yatan ve dokunanı cin çarpmış-
çasına vurup yıkan "ruh"budur. Osmanlı tarihinin ruhu b u r a d a gizlidir. Bu ruh
a n l a ş ı l m a d ı k ç a , O s m a n l ı t a r i h i n d e n hiç mi hiçbir ş e y a n l a ş ı l m ı ş s a y ı l a m a z . Yal-
nız O s m a n l ı t a r i h i n d e n mi? O tarihin öz ürünü olan b u g ü n k ü T ü r k i y e ' m i z i n eko-
nomisi, s o s y o l o j i s i , politikası üzerine y a p ı l a c a k her e z b e r e y a r g ı , t a r i h s i z , de-
mek k ö k s ü z ve dolayısı ile de etkisiz k a l m a y a m a h k u m b u l u n m a z mı?
Onun için, T ü r k i y e ' d e O s m a n l ı t a r i h i n i n gerek m a d d e s i n i , g e r e k r u h u n u in-
c e l e y e n a r a ş t ı r m a l a r ı " s u s u ş k u m k u m a s ı " ile ö r t b a s eden b u r j u v a bilimini çok
iyi a n l a m a m a k elden gelemez. Aynı "susuş kumkuması", "sol"/anda da inatçı
bir sis perdesi gibi gerilirse, bunun, a n l a m a m a k t a n öte bir a n l a m ı b u l u n m a l ı -
dır. Hangi g e r e k ç e ile maskelenirse maskelensin, bu a n l a m , T ü r k i y e ' d e "sol"
yanı da, "sosyaiizm"\ de bir burjuva katırlığının kapladığıdır.
Düpedüz burjuva sosyalizmi g ö r e v i n i yerine getiriyor. "Türk milleti"nin,
anadan doğma sosyalizm düşmanı olduğunu i s p a t l a m a k için o n u n başka sila-
hı y o k t u r . A ç ı k b u r j u v a i d e o l o j i s i n d e n çok, asıl m a s k e l i h a y d u t b u r j u v a s o s y a -
lizmidir ki, Türkiye halkının gelenek-göreneklerini sosyalizme aykırı göster-
m e k t e başarı kazanabilir.
 B u r j u v a s o s y a l i z m i n d e n d e d a h a kancık v e t e h l i k e l i olan " s u s u ş k u m k u m a -
sı", "küçük-burjuva sosyalizmi"h\n keskin, çok "bilimsel", olağanüstü "devrim-
ciTkalleşlikleridir. Bu küçük-burjuva sosyalizmi, Osmanlı tarihinin maddesini
ve ruhunu, "ortaçağşövalye ruhuna körü körüne hayranlık" gösterme hok-
kabazlığı ile, k e n d i s i n e Marks'ı da y a l a n c ı şahit g ö s t e r m e k s a b o t a j ı n ı y a p ı y o r .
Bu s a b o t a j için, k ö s t e b e k y u v a l a r ı n d a n k a ç a r a k , her d e l i k t e n bir k a p m a "pro-
ietarya sosyalizmi"bayrağı uzatmaktan da sıkılmıyor.
O zaman ne oluyor? Bir yığın genç enerji, küçük-burjuva bilmişliklerini
a b a r t a r a k , birbirleriyle a l a f r a n g a s o s y a l i z m d ü e l l o s u y a p a r a k y ı r t ı n ı y o r , p a r ç a -
l a n ı y o r l a r . İşçinin, k ö y l ü n ü n a n l a m a d ı ğ ı s o ğ a n l ı s a r ı m s a k l ı " s l o g a n " a t m a s y o n -
larıyla h a r e k e t i y ı ğ ı n l a r a y a b a n c ı l a ş t ı r ı y o r l a r . Değil milletin tarih d e r i n l i k l e r i n -
den k a l m a g e l e n e k - g ö r e n e k l e r i n d e n y a r a r l a n m a k , kırk yıllık e n n a m u s l u y a k ı n
h a r e k e t biçim v e p a r o l a l a r ı m ı z ı Frenkçe'ye çevirip, sözde öztürkçeyle makyaj-
layarak örtbas edebileceklerini umuyorlar.
E n s o n u n d a , o l a n l a r çalışan i n s a n l a r ı m ı z l a g e n ç l e r i m i z e o l u y o r . G ü ç l e r israf
ediliyor. B a ğ l a r daha k u r u l a m a d a n g e v ş e y i p kırılıyor. Ciddi ve t u t k u n bir s o s -
yalist kardeşlik ortamında örgütlenmenin yerine, bitmez t ü k e n m e z padişahlaş-
mak özentili k ü ç ü k - b u r j u v a y a l a n c ı p e h l i v a n l ı k l a r ı alıp y ü r ü y o r .
Bu k a y p a k l ı k l a r ortasında yeni k u ş a k l a r önünde bir g ö r e v beliriyor. Burjuva
ve k ü ç ü k - b u r j u v a s o s y a l i z m l e r i , v a r a b i l d i k l e r i y e r e dek gürültülü patırtılı ş a k l a -
banlıklarını s ü r d ü r ü p gidecek. G e n ç l i k olsun, bu t o p r a ğ ı n konularını a r a ş t ı r m a k
istiyor. Onlara O s m a n l ı tarihinin y a l n ı z maddesm\ v e r m e k şaşırtıcı olabilir. T o p -
rak problemi işlenirken, öyle insan, k u r u m adları, h e m de O s m a n l ı c a t e r i m l e r i y -
le g e ç e c e k ki, onlar üzerine çok az şey bilenler, asıl k o n u y u i z l e y e m e z olacak.
O s m a n l ı tarihi her z a m a n en s k o l a s t i k biçimi ile verildi. T a r i h ö n c e s i n d e n
t a r i h e g e ç i ş l e r i n en iyi bilineni O s m a n l ı l ı k o l d u ğ u halde, o d ü n y a tarihi için il-
ginç a y d ı n l a t m a l a r getiren geçit hiç ağza alınmıyor. Yalnız devletin Osmanlı
İ m p a r a t o r l u ğ u ç a ğ ı n d a k e s i m d ü z e n i ile (yani t e f e c i - b e z i r g a n s o y s u z l a ş m a s ı y -
la) d e r e b e y l e ş m i ş klasik ilişkileri uzun uzun a n l a t ı l ı y o r . Ve o z a m a n da niçin fa-
lan batı ü l k e s i n d e k i surlu, kuleli f e o d a l ş a t o l a r ı n ı n O s m a n l ı l ı k t a b u l u n m a d ı ğ ı hiç
yoklanmaksızın, neden Osmanlılığın klasik d e r e b e y i modeAev'me uymadığına
hayıflanılıyor.
Bu karın a ğ r ı s ı n d a n beter "beyin ağrılar fıı ö n l e m e k için t e k çıkar yol bu ol-
du: Osmanlı tarihinin m a d d e s i n d e n önce, a l f a b e t i k ölçüde olsun O s m a n l ı tari-
hinin ruhuna d e ğ i l m e l i y d i . Bu ruhun da bütün p a d i ş a h l a r ı , s a v a ş l a r ı , olayları sı-
ralayan katılaşmış, k l i ş e l e ş m i ş m e d r e s e biçimini değil, ö n e m l i geçit m o m e n t -
lerini ve karakteristik orijinalitesini ele almalıydı.
Osmanlı Tarihinin Ruhu eseri, iki kitapta bu karakteristiği yapmaya çalışa-
caktır.
OSMANLI TARİHİNİN MADDESİ
 BİRİNCİ BÖLÜM

OSMANLILIĞA TARİHCİL GİRİŞ

Osmanlı tarihinin maddesi, Osmanlı toprak ekonomisidir. Osmanlı ta-

rihinin bir de ruhu v a r d ı r . O da toprak üretim t e m e l i üzerinde yükselen
sosyal ve politik O s m a n l ı üstyapısıdır. Konumuzun tabanı, Osmanlı toprak
ekonomi düzenidir.
Ancak bedensiz ruh ve ruhsuz beden anlaşılamayacağı gibi; Osmanlı
tarihinin de toprak temelini d a h a duru anlamak için, Osmanlı tarihinin
sosyal\ıe politik ü s t y a p ı s ı n a kuşbakışı ile olsun değmek gerekir.
Osmanlı tarihi, "müze varlığı "değil, şimdiki yaşantımızın en yakın
gelenek-göreneği olarak önem taşır ve aktüelleşlr. Osmanlı tarihinin ak-
tüelleşmesinde üç büyük tarihcil devrim a l t ü s t l ü ğ ü rol oynar: 1) Bizans'ın
yıkılışı, 2) İslamlığın y ı k ı l ı ş ı , 3) Osmanlılığın y ı k ı l ı ş ı . Bu üç y ı k ı l ı ş da birer
"antika imparatorluğun"devrilişi olur.
O karakterleri ile her üç y ı k ı l ı ş ı n birbirleriyle ilişki-çelişkileri, birbirleri-
ne etki-tepkileriçok büyük olur. Onun için, Osmanlı tarihinin hangi insan-
cıl ortam i ç i n d e geliştiği şu üç konuda y a p ı l a c a k kısa açıklamalarla biraz
aydınlanmak ister:
1) O s m a n l ı l ı ğ ı n Batış Felsefesi
2) O s m a n l ı l ı k ve Bizans
3) O s m a n l ı l ı k ve İslamlık
Osmanlılığa Tarihcil Giriş'in başında: Osmanlılığın batış f e l s e f e s i n e do-
kunulacaktır.
Osmanlılık ve Bizans ilişki-çelişkileri: Osmanlı tarihinin ruhu, yani sos-
yal-politik üstyapısı ele alınırken özetlenecektir. Çünkü, Osmanlılığa Bi-
zans ü s t y a p ı s ı n d a n , biçim o l a r a k çok şey katılmıştır. Bizans anılmadıkça,
Osmanlı üstyapısı, Osmanlı ruhu k a v r a n ı l a m a z .
Osmanlılık ve İslamlık ilişki-çelişkileri: Osmanlı tarihinin maddesi, ya-
ni ekonomik tabam ele alınırken özetlenecektir. Çünkü, Osmanlılığa İslam
tabanından, öz olarak çok şey katılmıştır. İslamlık anlaşılmadıkça, Os-
manlı tabam, Osmanlı maddesi k a v r a n ı l a m a z .
 Bu incelemenin, genel tarih bilimine g e t i r m e k istediği teorik ve. meto-
dolojik ç a b a ; özel Türkiye aksiyonuna getirmek istediği pratikve stratejik
çaba bu tariha'lg/r/*ev\e başlayacaktır.

AYRIM I

OSMANLILIĞIN BATIŞ FELSEFESİ

Bu ayrım, Osmanlılığın insanlık tarih zinciri içindeki benzerine, basa-

maklarına ve örnekliğine iki sözle değecektir.
Sonra:
a) İngiliz İ h t i l a l i ' n d e n önce, 17. yüzyıl başında;
b ) Fransız İ h t i l a l i ' n d e n önce, 18. yüzyıl sonunda... Osmanlı gözü ile,
Osmanlı yıkılışının açıklanmasına dokunulacaktır.
Bir t o p l u l u ğ u n doğuşundan önce, daha d o ğ m a d a n , a n l a t ı l ı ş ı n a batışı ile
b a ş l a m a k klasik mantığa ters gelebilir. Tarih felsefesi açısından, Osmanlı-
lık d a h a doğarken, alnında batış d a m g a s ı n ı taşıyan bir t o p l u l u k t u . İslam
Rönesansı idi. Her İ s l a m Rönesansını yapan topluluk, b ü y ü k İbn-i Hal-
d u n ' d a n beri, h e r d o ğ u ş u n bir batış a l ı n y a z ı s ı ile y a ş a d ı ğ ı n ı bilirdi. Her t o p -
lumun ömrü 1 0 0 - 1 5 0 yıldı.
Her d o ğ a n i n s a n ı n , ç a r ç a b u k , bir g ü n ö l e c e ğ i n i b i l m e s i g i b i d i r bu. O bil-
gi, hiçbir insanı normalce yaşamaktan alıkoymaz. O n u n gibi, O s m a n l ı ta-
rihine onun batış felsefesi ile başlamak, o tarihin kavranılmasını karart-
maz. Tersine, canlı bir ç e l i ş k i l i l i k l e a y d ı n l a t ı r .
Osmanlılığın batışını bilmeyen yoktur. Neden battığı üzerinde Osman-
lı'nın kendi düşüncesini öğrenmekle söze başlamak, Osmanlı yaşayışını
kavramaya tuz biber katabilir.

OSMANLILIK VE FRANSA

İnsanlık tarihinde, kimsenin önceden çözemediği genel kanunlar var.

B i r b i r i n d e n h a b e r s i z y a ş a y a n iki a y r ı ülkede, aynı ana çizgilere u y g u n ge-
lişmeler oluyor. Buna en iyi ö r n e k F r a n s a ile T ü r k i y e ' d i r .
Batıdaki Fransa, doğudaki Anadolu'nun benzeridir. Fransa, Avrupa'nın,
A n a d o l u da A s y a ' n ı n batı uç ülkesidir.
Lakin c o ğ r a f y a benzerlikleri, tarih benzerlikleri yanında hiç k a l ı r . A n a -
dolu'da kurulan ilk Osmanlı s a l t a n a t ı ile Fransa'da kurulan Merovenjiyen
hanedanı hemen hemen aynı sosyal ve siyasal tiptedirler. Anadolu'nun
İkinci Osmanlı s a l t a n a t ı n a (Timur'dan sonraki dirilişe) uyan Fransa'nın Ka-
rolenjiyen sülalesi, derebeyi ufalanışına düştükten sonra, yerini Kapet-
yenlere bıraktı ve Kapetyenler Fransa'yı modern r e j i m i n e doğru getirdi.
 Osmanlı İmparatorluğu, gerçi sonuna k a d a r aynı adı taşıdı. Osmanlı
tarihinde Merovenjiyen, Karolenjiyen gibi ayrı isimli olmasa bile, a y r ı t i p
ve gidişli iki a y r ı safha besbellidir. Aynı Osmanlı adı altında, iki O s m a n l ı
saltanatı arka a r k a y a geldi.
Fransa'da Merovenjiyen'i yıkan barbar salgını Normanlardan geldi.
Birinci O s m a n l ı Devleti'ni yıkan göçebeler, Timur Tatarları oldu. Osman-
lı tarihinin "Devri Fetret: Anarşi Devri" dediği devletsizlikten sonraki Os-
manlı saltanatı -tıpkı Fransa'nın Şarlman'ına denk düşen- "Muhteşem
Süleyman" (Kanuni) ile evrensel bir muazzam imparatorluk olmasına
rağmen modernleşemedi.
Osmanlı İmparatorluğu, o zaman F r a n s a ' d a n ayrı y o l a girdi. Bütün ka-
d i m i m p a r a t o r l u k l a r gibi; S ü m e r , A s u r , K e l d a n , Mısır, Eti, Y u n a n , R o m a İ m -
p a r a t o r l u k l a r ı gibi, u z u n b o c a l a y ı ş l a r d a n s o n r a , y ı k ı l m a y a y ü z t u t t u . G ö m ü l -
meden uzun süre önce "hasta a d a m " d a m g a s ı ile y a t a l a k h a l d e s ü r ü n d ü .
"Niçin"ini sonraya bırakalım. Şimdilik "nasıl" olduğu ile araştırmaya
başlayalım.

DİRLİK DÜZENİ-KESİM DÜZENİ

"'Fetret devrihden Kanuni Süleyman'a kadar en yüksek mertebesini

bulan Osmanlılık, Kanuni zamanında en büyük deri değiştirme a l t ü s t l ü ğ ü -
ne uğradı. G e n i ş O s m a n l ı t o p r a k l a r ı ü z e r i n d e o z a m a n a k a d a r şeriatın kut-
sal parmağı ile çizilen DİRLİK DÜZENİ, ansızın ve sessizce, yukarıdan bir
ihtilal geçirdi. KESİM DÜZENİ d e n i l e n "MUKATAALAR" devrine atladı. Ya-
ni, imparatorluğun iktisadi temeli olan TOPRAK rejimi, "ÜRÜNİRADI"şek-
linden çıktı, "PARA İRADIkılığına girdi. Ondan sonraki Osmanlı tarihinin
bütün sırrı, nedense üzerinde hiç d u r u l m a y a n , müthiş "laik", hatta tam
din düşmanı ( ç ü n k ü bütün şeriat prensiplerini hiçe sayan), sözde kitaba
u y d u r u l m u ş d e v r i m d e gizlidir. Bu devrimi a n l a m a d a n O s m a n l ı tarihini an-
lamaya kalkışmak, dünyanın döndüğünü bilmeden, geceyle gündüzü iza-
ha çalışmaktan farksızdır.
Batı Avrupa'da PARA İRADI şekline giren toprak münasebetleri, SER-
MAYE sözde "birikişi"adı verilen gidişle, batıyı modern düzene k a d a r iler-
letti. Osmanlı İmparatorluğu, bu ilerlemeye ulaşamadı. Aynı PARA İRADI
yüzünden battı.
Kanuni S ü l e y m a n ' ı n açtığı yeni çağ, İbn-i Haldun'un bir d e v l e t e biç-
tiği yüz yıllık ö m r ü bile doldurmadan, soysuzlaşmaya, tekrar derebey-
leşmeye, ayan ve mütegallibe kangrenine tutuldu... Memleketi "teden-
n/"ûen (alçalıştan) kurtarıp i l e r l e t m e k için pek çok şeyler d ü ş ü n ü l d ü . Is-
lahat t e ş e b b ü s l e r i yapıldı.
 Hiçbir çare, Osmanlılığı, Batı anlamında modernleşmeye, kapitalizme
götüremedi. Mesela Türkiye, modern İngiltere olamadı. Vaktiyle, Fransız
krallarının giyeceklerini Paris'e y o l l a y a n İstanbul, bugün hâlâ iç donunun
modasını bile P a r i s ' t e n getirtiyor. Bu ters gidişin derin sebepleri Osmanlı
TOPRAK DÜZENİM e başlar; UZAK DIŞ TİCARET sözüy\e ifadelenen Um-
man Denizi maceralarında biter. O bakımdan Osmanlılık, doğuramadığı
için ö l e n a n a y a benzer. D o ğ u r a m a d ı ğ ı şey: KAPİTALİZM'dir.

OSMANLI ÖRNEĞİNİN ÖNEMİ

Bununla beraber, insanlığın O S M A N L I TARİHİ ile y a ş a d ı ğ ı t e c r ü b e ç a ğ ı

boşa gitmedi. İnsanlık tarihinin ondan önceki denemeleri de (bütün kadim
imparatorluklar) boşuna geçmemiş, anlamsız kalmamışlardır. Modern ça-
ğa kadar, tarihin, toprak altında mezbuhane (boğazlanırca) sürünen bir
y a r a t ı k gibi d e b e l e n m e l e r i , en sonunda insanlığı bugünkü aydınlığa kadar
getirebilmiştir. Osmanlı tarihi, kadim imparatorluklar tarihinin -Rus tarihi
bir y a n a bırakılırsa- en son halkasıdır. Kadim medeniyetler zincirinin mo-
dern çağa, "BATI MEDENİYETİ" denilen basamağa doğru gelen son halka-
sı Osmanlılıktır.
En son, d e m e k en y e n i ve izleri en taze duran bu halka, bütün ka-
nunları, örfleri, maddeleri ve manaları ile y ı ğ ı l ı bir m a l z e m e h a z i n e s i o l a -
rak ö n ü m ü z d e d i r . Başka memleket tarihlerinde izleri hayli silinmiş, hat-
ta k a y b o l m u ş nice olaylar, O s m a n l ı t a r i h i n d e c a p c a n l ı , hatta aktüel çeh-
releriyle yaşamaktadır.
Dolayısı ile, Osmanlı malzemesinin ışığı olmadan, kadim tarihi b ü t ü n
ayrıntıları ile k a v r a m a k i m k â n s ı z d ı r . T a r i h ü z e r i n e o k a d a r a l e l a c a y i p iddi-
a l a r ı n b i l i m c e bir t ü r l ü k e s i l i p a t ı l a m a y ı ş ı , kısmen de bu eksikliğe dayanır.
Onun için, Osmanlı İmparatorluğu'nun çöküşünde toprak m e s e l e l e r i n i n
oynadığı rolü, A Y R I N T I L A R I v e HER CEPHESİ ile g ö r m e k , t e k m i l insanlık
tarihini a y d ı n l a t m a k için zannedildiğinden daha faydalıdır.

OSMANLI GÖZÜ İLE Y I K I L I Ş

Bize mahsus "mavi hikâyelerden biri hatırlardadır. "Osmanlı idaresi

neden yıkıldı?" sorusuna verilen kolay cevap belli: "Felaketi vaktinde ve
doğru dürüst sezen dahiler Osmanlı'da çıkmamış!" "Kaht'i recal!"{adam
kıtlığı) d e n i r . H a k i k a t ise, bu yayılmış iddianın t a m tersidir.
Aynı Osmanlı İmparatorluğu, ilkin o k a d a r ç o k d e ğ e r l i a d a m y e t i ş t i r d i ğ i
halde, s o n r a neden a d a m kıtlığına kıran girdi? Bu kadarcığını olsun k a f a m ı z -
da işlesek, tarihte şahsi k a h r a m a n l a r ı n s e b e p değil, netice olduklarını sez-
mekte güçlük çekmeyiz.
40
 Kaldı ki, O s m a n l ı l ı ğ ı n d e r t l e r i n i keşfeden akıllılar, t a m imparatorluğun
batacağı gün zuhur etmemişlerdir. Hastalığı çok eskiden, açıkça teşhis
e d e n l e r bol bol y e t i ş m i ş l e r d i r . N e ç a r e ki, g e n e l g i d i ş ; t a r i h , e k o n o m i , t o p -
lum d e t e r m i n i z m i n i n kahredici g e r e k l e r i , her t e d a v i y i imkânsız bırakmıştır.
Osmanlı İmparatorluğu, söz yerindeyse, öleceğini bilerek, göz göre
göre, bağıra çağıra ölmüştür. Bunu, ikide bir b a ş v u r u l a n " I S L A H A T " (re-
form) layihalarından (tasarı) daha güzel anlatacak vesikalar bulunamaz.

a) 17. Y Ü Z Y I L B A Ş I ( İ n g i l i z İ h t i l a l i n d e n Ö n c e )

Kanuni'nin PARA İRADI devriminden yarım yüzyıl kadar zaman geç-

mişti. A n c a k üç p a d i ş a h eceli ile ö l d ü . Bir ç e y r e k y ü z y ı l i ç i n d e , art a r d a ü ç
"/^//"(padişahı tahtından indirme) patlak verdi. Bir ı s l a h a t y a p m a y a kal-
kışan G e n ç O s m a n ' ı n ırzına kadar el u z a t ı l a r a k canı alındı.
Faciadan ders alan IV. Murat'a, "Türklerin Montesquieu'su"d,eri\\en Gö-
riceli d ö n m e Koçi Bey, ünlü layihasını i n a n ı l m a z bir s ö z h ü r r i y e t i v e g e r -
çekçilikle sundu. Bilgililer ve g ö r g ü l ü l e r olayları a ç ı k l a m a k istiyorlardı:
"Saltanat'ı Aliyye'nin çok yüksek hanedanı -cenab-ı Hak ezeli inayet-
leriyle muhafazada devam eylesin- Tasalı ve Osmanlı hanedanının iyiliği-
ni isteyen, hayırları çok bilginler ve itaate hazır olup, gözden düşmüş olan
emektar kulları, dünya ahvalinin bu çeşit değişmesi, kötülükleri ve karga-
şalığın, ftne ve fesadın hadden aşırı olmasının sebeplerini düşünüp, pa-
dişah hazretlerinin kulağına ulaştırmak fırsatını arardık. "(Koçi Bey Risa-
lesi) [1]

İktidar da -o mutlak istibdat çağında- d o ğ r u y a ağızları ve gözleri ka-

p a m a k için direnmiyor, herkese danışıyordu:
"... hünkarımızın düzen gösteren ve cihanı süsleyen yüksek rey ve be-
reket meydana getiren nurlu fikirleri, zulüm ve fesadın kökünü kazımak
ve adalet örtüsünü yaymak tarafına yönelmiş bulunduğu bütün insanların
malumu olmakla herkes düşüncesini padişah cenaplarına bildirmeye baş-
ladılar. " ( K e z a , s.29) [2]

Olayın (Osmanlı çöküşünün) üstyapısı, kaçamaksızca; halkın aşırı so-

yulup ezilmesinden (rüşvet ve zulümden) ileri geliyordu. Bunun eskiden
beri d e ğ i ş m e z yıkılış belirtisi olduğu ortaya konuldu:
"... Zulüm ve rüşvet herhangi devlette meydana çıkar ve aşikar olur-
sa, o devlet harap ve düşkün olur. "(Keza) [3]
Yıkımın temelinin, toprak ekonomisi düzenindeki bezirgan-tefeciçapu-
lunun getirdiği d e r e b e y l e ş m e biçimleri olduğu ortaya konuyordu. Yüzeyde
g ö r ü n e n ş e y " a s k e r i ihtila11er"di. A k l ı e r e n l e r , her a s k e r i i h t i l a l i n bir i k t i s a -
di bozukluktan kök aldığını görmezlik edemiyorlardı:
 "Askerin düzeltilmesi isteniyorsa, en mühim olarak, tımar ve zeametin
düzeltilmesi görülmektedir. "(Keza) [4]
Bildiğimiz ve bu kitapta başlıca b e l i r t e c e ğ i m i z gibi: -Bütün k a d i m im-
paratorluk ve medeniyetlerin tıpkısı olan- Osmanlılıkta ekonomi temeli
toprak ü r e t i m i n e ve toprak düzeni de, ilkin Dirlik d ü z e n i n e dayanıyordu.
Dirlik d ü z e n i n i n temeli ise önce Tımarlarvo. Zeametler s i s t e m i üzerine ku-
rulmuştu.
Demek Osmanlı düşünürü, bütün siyasi, içtimai ve askeri altüstlükle-
rin ekonomik üretim düzensizliğinden çıkageldiğini sezmek için 300 yıl
sonra gelecek "Marksizm"i beklememişti: Daha 1630 y ı l ı n d a , 3 0 0 yıl s o n -
raki nice "ülema ve vükela" ( b i l g i n l e r i ve vekillerimizi utandıracak basit-
likle "akça He halas"(para ile kurtuluş) olmaz diyerek, insan ezip soyma-
yı ( " z u l ü m ve rüşvet"i) yıkım getirici: "mel'unnesne/et" ( l a n e t l i şeyler) sa-
yabiliyordu. Teşhiste eksiksizdi. Yalnız tedaviyi ileride g ö r e m e d i ğ i için ge-
ride a r ı y o r d u . Beride, Kesim (Mukataa) d ü z e n i n d e n önceki ilk kuruluş ça-
ğının Dirlik ( T ı m a r - Z e a m e t ) düzenine özeniyordu:
"Köyler ve ekinlikler kılıç erbabına (dirlikçilere) verilmelidir. Tımar ve
zeametin erbabına verilmesine mani ve memleketin yıkımına sebep olan-
ları saysak, 30-40 kişi ancak çıkar, fazla çıkmaz. Böyle 30-40 kişinin ha-
tırı (çıkarı) için, devletin böyle ihmal edilip karışmasına saadetti padişahı-
mız asla razı gelmeyecektir." ( K o ç i Bey, Keza) [5]
60 DP'liye seçim hakkı vermekle "huzur" geleceği, d e m e k bir a n t i k a
Osmanlı kuralıydı.
Koçi Bey, T ü r k i y e ' y i y ı k ı m a götürenleri 3 0 - 4 0 kişi s a y ı y o r . Ö n ü n d e so-
nunda, soygunun "reaya"yı (köylüyü ve halkı) ezdiğini rakamla gösteri-
yor. Yarım yüzyılda vergilerin 80-90 akçadan 700-800 akçaya çıktığını,
demek 10 misli, hele A n a d o l u ' d a koyun başına 40-50 misli yükseldiğini
gösteriyor. Devlet vergiden 1 alırken, aracıların 20-30 akça soyduklarını
anlatıyor. {50 yılda 1 0 misli v e r g i o l m u ş . Koçi B e y , p a d i ş a h ı n y a k a s ı n a y a -
pışmış, kıyameti koparıyor. Türkiye'de Cumhuriyetin k u r u l d u ğ u yıl, vergi
"tahsilatı" 111 milyondu; 1959 yılında 6 milyar 385 milyon, 1963'te 10
milyarı aşkın. D e m e k 4 0 y ı l d a v a t a n d a ş l a r 100 misli v e r g i ö d ü y o r l a r . Sal-
tanat zamanı 5 yılda 1 misli v e r g i a r t ı ş ı " y ı k ı m " ( h a r a b i ) v e z u l ü m s a y ı l -
mış; C u m h u r i y e t i n her 4 yılında 1 0 misli v e r g i a r t t ı r ı l ı y o r . (1959 İstatistik
Yıllığı, s.381). Herkes övünüyor. Otokrasi (müstebit padişahlık) ile P a ş a k -
rasi (demokratik cumhuriyet) arasındaki fark bu olsa gerek.}
Bu gidişe kim karşı koyacak? Padişaha yükleniyor:
"İslam ülkelerinde bir memlekette zerre kadar bir kimseye zulüm ol-
sa ceza gününde padişahlardan sorulur. Vezirlerden sorulmaz. (Ben onla-
42
ra sipariş ettim) demek cenab-ı Hakk'ın huzurunda cevap olmaz. Zulüm
görenin ahi sarayları yıkar. Zavallıların gözyaşları dünyayı boğar.
Küfür He dünya durur, zulüm He durmaz.
Adalet, ömrün uzunluğuna sebeptir. Fukara ahvalinin düzeni padişah-
ların cennetlik olmasına sebep olur. Bu dediklerim sözler, benim sözlerim
değildir. Bilginler ve şeyhler sözüdür. İnanılmazsa onlardan sorula. "(Ke-
za) [6]
Ve her "telhis"{ozet)inde padişahı kandırmaya çabalar:
"Alla ha hamdolsun, saadetti padişahımız hazretlerinin o türden mal ve
şeylere ihtiyacı yoktur ki, mansıp için kimseden akçe alsın. Ve özel adam-
ları yoktur ki, yolsuz mansıplar vermesi gereksin. Bütün halk padişahımın
kuludur ve fermanlarına boyun eğerler. Her biri gerektiği gibi muamele
görür. Böyle olunca da memleketin sahibi ve halkın koruyucusu olan İsla-
m'ın halifesine yararsız mansıpları pulluk pulluk satılıp, bir alay hain, ha-
zineler ve defineler edinip, memleketi yıkıp, yakarlar... "(Keza) [7]
"1005 (miladi 1596) tarihinden beri İslam memleketlerinden toplamı
19 eyalet yer elden gitti. Geri kalan memleketler dahi kendi zalimlerimiz
yakıp, reaya ve beraya (köylü ve haraç vermeyen halk) perişan oldu. Bu
musibet ne musibettir!"
"Taraf taraf İslam memleketleri elden gitmekte; yine tedbiri görülmez
ve ilacı sorulmaz; türlü sefahet eksilmez. Bu gaflet ne gaflettiA "
"Din ve devlet düşmanları bunca memleketleri alsın ve halk fıkarası
eziliş ve horlanışla çiğnensin, katiyen reva görülmez. Bunun tedbiri ve ila-
cı görülmek padişah hazretlerine Allahın farzı olmuştur. "(Keza) [8]
"Ceza gününde cümlesi saadetti padişahımdan sual olunur. Öyle ise
bunların düzeni He ilgilenmek farz ve vacip (işlenmesi tanrıca kesin ola-
rak emredilmiş) mesabesinde (derecesinde) olmuştur. Bir alay değersiz
zevk ve sefada olup da, saadetti padişahımız sorumlu olmak ne revadır?"
(Keza)
Ve Koçi Bey'in sözü geçiyor. IV. Murat y a m a n bir atılış y a p ı y o r . Belki
Osmanlılığın ondan sonraki 150 yılı bu sayede, 2 padişah indirme, 2'si
eceli ile ölme, gene 2 indirme yollu dalgalı sallanışlara rağmen, az çok
ayakta ve bağımsız kalabildi.
A m a , hastalığın bu k a d a r iyi t e ş h i s e d i l m e s i n e r a ğ m e n , t e d a v i s i i m k â n -
sızdı. Eski Dirlik D ü z e n i ' n i n geri gelmesi için, ilk O s m a n l ı / / i l e r i n i (gazile-
rini) geri getirmek lazımdı. Onların doğru insan r u h u , tarih öncesi insan
toplumu ile birlikte s ö n m ü ş t ü . O eşit insan t o p l u m u düzeni yerine, bezir-
gan m e d e n i y e t i n e ş i t s i z l i ğ i i ç l e r e i ş l e m i ş t i . Koçi B e y de, bütün i y i m s e r coş-
kunluğuna rağmen, gerçekçi gözü ile b u n u görüyordu.
 Toprak düzeni Osmanlı İmparatorluğu'nun ayakları altından kaymış,
bezirgan ekonomisine gitmişti:
"Lakin tımar erbabı evvelki derecesini bulmaz"diyordu. "Zira Defter'i
Hakani'de isimleri yazılı olan reaya ve beraya çocukları kimi ulûfeli kul na-
mında olup, nice köyler ezicilerin saldırısından yıkılıp yok olmuş ve ahali-
si dağılarak kaçışmış, isimleri ve izleri kalmamıştır. Bu bakımdan, her ne
kadar dikkat olunsa bile eski durumunu bulamaz. "(Keza) [9]
O e k o n o m i k düzeni k u r m a k için o insanları bulmak gerek.
"Ve can'ü gönülden padişah hizmetlerine bel bağlayan ve hizmeti gö-
rülen kulları koruyup, olur olmaz günah için zayi eylememek gerektir. Zi-
ra, iyi ve sınangılı (deneyimli) din ve devleti koruyan adam azalıp gider,
yaramaz adem pek çoktur, ve bütün yaramazlar iyilerin hasmıdır. Öyle
A
olunca, iyi adam kızıl kibrit nadir bulunan kırmızı yakuta gibidir, ona gö-
re korunmak gerektir. "(Keza) [10]

IV. M u r a t s a h i c i din v e d e v l e t a d a m ı M ü s l ü m a n g i b i , o n yıl "kötü"kişi-

leri k ı l ı ç t a n g e ç i r m e k l e u ğ r a ş t ı . A m a , k ö t ü l e r i k e s m e k , "eyü"\eri ç o ğ a l t m a -
dı. Kime güvenecekti padişah? "Kurlarına. Gel:
"Bu devrin askeri öyle bir asker ki, her ay tüm gündelikleri peşin ve-
rilse ve her birinin tüm levazım ve mühimmatı (gereçleri, araçları) miri-
den görülse (devletçe ödense), her biri türlü türlü lütuflara boğulsa ve
dünyada ne kadar ulema ve şeyhler hep bir yere gelip, bunlara öğüt ve
ısmarlama akıl verse ve her biri bin öğütle itaate yöneltilseler ve: "İslam
Padişahına muhalefet, din ve nikaha zarardır deseler, birisinin kulağına
girmez, ve zerre kadar faydası olmaz. " (Keza) [11]

O n u n için geri d ö n ü l e m e d i . A n c a k y ü z elli yıl d a h a b o c a l a n ı l a b i l d i . 150 yıl

sonra, Avrupa Fransız "Ulu Devrimi"ne girince, Osmanlı bir d a h a d e b e l e n d i .

b) 18. Y Ü Z Y I L S O N U (Fransız İhtilali Üzerine)

En son III. Selim'e verilmiş "Nizam'ı Devlet Hakkında Mütalaat"(Ta-

rih'i Osmanî Encümeni Mecmuası'nın 41, 42, 43. nüshalarında, Ahmet
Tevhit Bey'in hediyesi olarak neşredilen rapor) bu bakımdan olağanüstü
gerçekçidir. Raporun "Fevaid-i Hareket ( f a y d a l ı hareket) ve Nehdat-ı Hü-
mâyûn" ayaklanması, silkelenmesi) bahsi, ilkin insana garip
gelen bir t e z o r t a y a a t a r . Raporcuya göre, Osmanlı devletinin bozulması,
padişahın bir y e r d e oturup kalması "hareket ve nehdat ( a y a k l a n m a ) "dan
uzak düşmesidir. Vaktiyle devleti kuran ilk padişahlar, daima hareket ha-
linde idiler. S e f e r d e s ı n ı r d a n s ı n ı r a k o ş a r l a r , barış z a m a n ı boyuna seyahat
ederler, bir y e r d e k a l d ı k l a r ı v a k i t bile, m ü t e m a d i y e n ava çıkarlardı. Başta
padişahların, arkada Osmanlı kadrosunun böyle yaman göçebe dinamiz-
/77İne t u t k u n olmaları, insanları israftan ve sefahatten korurdu. Raporcu
konuşuyor:
"...Eskiden, kimseler varlıklarının bir kısmını biriktirir ve savaşa
gidecekleri zamanlarda da kendine göre biraz birikmiş parası olurdu. Bir
yerde uzun boylu ikamet etmeye başlamakla birlikte, herkes gereğinden
fazla binalar yapmaya, süs ve giyim eşya siy la, mefruşat ve yiyecek için
fazla masrafyoluna girmeye başladı. Zorunlu olarak da, çok borca batma-
manm gizli inceliklerini' unutmamak moda oldu.
"Elli altmış seneyi aşkın bir zamandan beri, ulu sultan hazretleri, Hila-
fet Kapısı İstanbul'da dinlenip, eğlenirler"diye padişahlara çatan raporcu,
devam ediyor: "Otuz seneyi aşkın bir zamandan beri, seferlerden vazge-
çilmiş, barış zamanlarının nimetlerinden faydalanılmaya başlanmış, şefler
ve askerler savaşı unutup, esnaf ve tüccar arasına katılmak He, kâr edip,
mal biriktirmeye başlamışlar, dolayısıyla da tabii olarak seferden nefret
eder hale gelmişler..."olayını ortaya koyuyor. Bu gidişin sonuçlarını da
şöyle sayıyor:
"Barış zamanları dinlenmek herkesin tabiatı gereği olmakla beraber,
devlet adamları ve büyükler, İstanbul'da gökyüzünü kapatan binalar inşa
ettirmişler, Boğaziçi'nde yüksek yüksek binalı yazlıklar yaptırmışlar, bü-
yük külfetlere girerek, binalara uygun ev eşyaları, gereğinden fazla hiz-
metçi ve maiyet besleyip, elbise ve binek araçlarında aşırıya ve lükse kaç-
mışlardır. Ücretli memurların normal gelirleri ve malikane, kesim ve ze-
amet gibi varlıklarından gelen iradları, giderlerini kapatamadıkları için, bu-
lundukları görevlerde, zorunlu olarak, toprak ve para rüşvetine muhtaç
kalırlar. "{Keza) [12]
Raporcunun izahı, Kolomb'un yumurtası kadar "kolay" görünse bile,
müşahedesi (gözlemi) ne kadar kuvvetli! Hatta, imparatorluktan sonraki
olaylara bile a y d ı n l ı k s e r p e c e k k a d a r g e r ç e k d e ğ i l mi? İlk z a m a n l a r , c i h a n -
girliğe atılan Osmanlılığın, sonraları nasıl keyif ve lükse kayarak, soygun
ve zulme doğru soysuzlaştığını, yukarıki çetin cümlelerden açık ne tasvir
edebilir? Anlatılanlar, olanların ta kendisidir. Raporcu güzel seziyor. Yal-
nız, m e s e l e y i fert v e ş a h ı s a ç ı s ı n d a n koyuyor.
İlk Osmanlılar niçin "daimiharekefhaVmde idiler? Çünkü, Oğuzhan aşi-
retinin göçebe Kayı oymağı, Babahanlığın "Kahramanlık Devrice gelmiş,
otlak arayıp y a ş a y a n bir t o p l u l u k idiler. Raporcunun, bu noktadaki hakkını
yiyemeyiz. Tezini daha ileride şöyle açar: "Önceleri, saltanatın doğuşu sı-
ralarında, bedevilik izlerinden dolayı, az masraflı ve olgun oluş hasebiyle,
gelirler ve masraflar konusunu incelemek her ne kadar görmezden ge/inse
de..."{Keza) [13] Burada, yüzyıl evvelki Osmanlı münevverinden bir b i l i m
terbiyesi ve hakikat dersi almaya ne kadar m u h t a ç hallere d ü ş t ü ğ ü m ü z ü
hatırlamamak elden gelmiyor. Bazı münevver geçinenlerimiz, hâlâ ilk O s -
manoğullarına "barbar"diyeni aforozlamaya hazırdır. Osmanlı'nın kendisi
ise, ç ı k t ı ğ ı y u m u r t a n ı n kabuğunu b e ğ e n m e y e n civciv kafası t a ş ı m ı y o r . İlk
Osmanlı faziletini, "Bedavet eseri"say\vev\yov. "Bedavet = Bedevilik", bil-
d i ğ i m i z gibi, v a h ş i l i ğ i n üç katından, y u k a r ı d a bulunan, Batı d i l i n d e k i " b a r -
b a r ı n A r a p ç a karşılığıdır. İlk O s m a n l ı , "bedevi", d a h a d o ğ r u s u o r t a barbar-
lık konağında bulunduğu için, "seferi"{savaşı), avı, seyahati (gezginciliği)
iş güç etmişti. O n u n elbiseye, binaya, süse, y i y e c e ğ e , israfa d ü ş k ü n olma-
ması, bu sosyal k a r a k t e r i n d e n ileri g e l i y o r d u . Y o k s a , O s m a n l ı l a r s a d e c e s e -
fere g i t t i k l e r i için faziletli k a l m ı ş v e i s r a f t a n k a ç ı n m ı ş d e ğ i l l e r d i . Nitekim, son-
raları O s m a n l ı l ı ğ ı y e l l e y u f e d e n a m i l l e r d e n (etkenler) biri de, o b i t m e z t ü -
kenmez "sefer"ler olmadı mı?
İmparatorluğu bir y ı ğ ı n seferler kurdu, başka bir y ı ğ ı n seferler yıktı.
Osmanlılığın z a m a n l a kaybettiği şey; sefer, savaş, harb âdeti değildi. Se-
fer, harb, Osmanlı'nın b a ş u c u n d a n d e m o k l e s i n kılıcı gibi hiç e k s i k o l m a d ı .
Ve hâlâ bugüne kadar, başımıza ne geldiyse hep o "sefer âdetimnizden,
kendimizi ebedi bir a ş i r e t s e f e r i n d e , a ş i r e t reisi e m r i n d e tabiî b u l m a m ı z -
dan geldi... Osmanlı'nın zamanla kaybettiği şey, göçebe barbarlığın yalan
dolan b i l m e z , t e r t e m i z , s a p a s a ğ l a m , adil v e t u t u m l u insan özellikleri idi.
Bunun önüne geçilemezdi. TARİH İ N K I L A P L A R I (tarihcil d e v r i m l e r ) ça-
ğında, yeni bir y a p ı , bir m e d e n i y e t k u r a n bütün barbarların başına gelen
hep aynı şey oldu. N e k a d a r y a n ı p y a k ı l s a k , o ilk, basit, ç ü r ü m e m i ş bar-
bar insan münasebetlerine a r t ı k bir d a h a geri dönülemezdi. Osmanlılar
da, nesilden nesile, kadim medeniyetlerin bıraktıkları yerden başlayıp,
medeniyeti, "Bir adım geri, iki adım / / e A / A y ü r ü t m e y e girişmişlerdi. Öyle bir
toplulukta, büyük toprak sahipleri (raporcunun "malikane, mukataa ve
zeamet" s a h i p l e r i ) ister istemez "eflake ser çekmiş" ( g ö ğ e kafa tutan)
(asrımızın gratsiyel adlı göktırmalayanları gibi) " h a n e l e r " k u r a c a k l a r ve o
yapılara uygun {"ebniyeye muvafık") s ü s , hizmetçi, uşak, bekçi, polis (ha-
dem, haşem) vb. saltanat sahibi olacaklardı. Müslümanın "kıyametalame-
t/"saydığı "BİNA ve ZİNA" çoğalacaktı.

AYRIM II

OSMANLILIK VE BİZANS

Bu ayrımda, çökkün Bizans v e İslam m e d e n i y e t l e r i önünde, daha taze

insan gücünü elinde tutan barbarın, özellikle Bizans'a karşı s e m b o l i k yır-
tıcılığına bir a n l ı k ö r n e k v e r m e k l e s ö z e başlandı.
 Ondan sonra iki büyük başlık altında, Bizans'la Osmanlı'nın karşılıklı
çelişki ve ilişkileri belirtildi.
A- Bizans Ekonomi-Politikası Üzerine başlığı altında, Bizans ekonomik
ve sosyal y a p ı s ı n ı n çeşitli "Barbar aşılarıma rağmen derebeyleşme karak-
teristiklerine dokunuldu.
B- Osmanlılık ve Bizans Etkileri Üzerine başlığı altında, Bizans sosyal
v e politik y a p ı s ı n ı n , Osmanlı'da en son Göçebe Kayı Boyundan kalmış iliş-
kiler ü z e r i n e g e ç i r i l m i ş kılıf b i ç i m l e r i n d e n kimilerine dokunuldu.
Barbar "minareci "çalmak için" m e d e n i y e t "kılıfı", hep böyle kotarıl-
mıştır.

YIRTICI BİR ELEME

O s m a n l ı l ı k , ikisi d e ç ö k e n iki k a d i m orijinal medeniyetin, Roma ve İslam

medeniyetlerinin yıkıntılarından yepyeni bir s e n t e z o l a r a k d o ğ d u . İslam'dan,
onun en sağlam temelini, ilk "HülefayiRaşidin"(cennetle müjdelenmiş ülkü-
cü halifeler) çağındaki toprak d ü z e n i n i aldı; derebeyleşmiş doğu soysuzluk-
larını attı. Bizans'tan ise, ü s t y a p ı s ı n d a n ç o k biçimler al irken, Bizans temelle-
rini aşındıran derebeyleşmiş toprak ekonomisi özünü havaya uçurdu.
Osmanlı'nın İslamlık önünde davranışı şundandı: Osmanlı, yaşadığı
çağdaki İslamlığa hiç benzemiyordu. Hülefayi Raşidin çağındaki İslam
Araplığına çok benziyordu. Osmanlı Türk, 1300 yılındaki Müslümanlardan
çok, 622 yılındaki Müslümanlara yakındı. Onun için, O s m a n l ı , ç e v r e s i n d e -
ki bütün M ü s l ü m a n devletçiklerini kılıçtan geçire geçire temizler, ezerken,
Müslümanlığın en son ve en büyük rönesansını yarattı.
Osmanlı'nın Bizans önündeki davranışı şundandı: Bizans, kendisini do-
ğuran orijinal Roma medeniyetinin ilk ç a ğ l a r ı n a hiç b e n z e m i y o r d u . A m a ,
karşısında hasım bildiği ç ö k k ü n İslam medeniyetinin tıpkısı idi. Osmanlı-
nın dışı, başka hiçbir maddi, manevi üstünlüğü sızdırmayan Müslümanlık
zırhı ile kaplıydı. İçi ise, yendiği Bizans medeniyetinin muazzam yalan
dünyasını hiçe sayan gerçekçi göçebe özü ile dopdoluydu.
Bizans önündeki Osmanlı davranışına, çok kanlı olduğu ölçüde çok
ilginç bulunan küçük ve korkunç bir d r a m örnek olabilir. Fatih İstan-
bul'u aldığı gün:
"Büyük Duka Luka Notara He başka Yunan baronlarını huzuruna getirt-
tikten sonra, İmparatoru kendisinden barış istemek için eğiitmeye veya
şehri öylece teslim etmeye kandıramadıklarından dolayı azarladı. Bunun
üzerine, hükümdarın gözüne girip Pera'daki Venedikli ve Cenevizlileri göz-
den düşürmek isteyen Chira Luca her kabahati onlara yükledi... Ayrıca Ka-
labassayı ( K a r a Basa: Veziriazam Çendereli Kara Halil Paşa'yı) da, Yunan-
dı
Iılann dostu olarak suçladı. Ve sözlerinin doğruluğunu ispatlamak amacıy-
la beriki tarafından yazılmış mektupları gösterdi. (Assedio e Bresa di
C o n s t a n t i n o p o l i di Z o r z o Dolfin, s . 1 0 5 )
Çökmüş Bizans'ın sağ kalmış en büyük adamı, yenen Osmanlı'ya, ulu
vezirinin Bizans casusu olduğunu ispatlıyordu. Osmanlı'nın tepkisi n e ol-
du? Çendereli'yi Edirne'ye yolladı; orada boğduracaktı. M u h b i r ' i s a d ı k Lu-
ca'nın ise:
"İki oğlunu gözleri önünde öldürttü. Henüz buluğa ermemiş olanını da
kendi arzularına ayırttı. Chira Luca'nm kendisine gelince, onun öteki ba-
ronlarla birlikte boynunu vurdurttu. "(Keza, s.105)
Bizans bu d u r u m a neden düştü? Derebeyleştiği için.

A- BİZANS EKONOMİ POLİTİKASI ÜZERİNE

B i z a n s bin yıl y a ş a d ı . A m a , d a h a k u r u l u r k e n ö l ü m ü n ü n b ü t ü n s e b e p l e -
rini t o p t a n benimsedi. Bizans'a bin yıl d a y a n a c a k s u r l a r ı dört yılda yaptı-
rıp, kendi adını v e r e n Konstantin, Konstantiniye'ye Roma'nın yalnız Allah-
larını s o k m a d ı . Roma'nın senatosunu, tribünlerini, kürilerini, hatta kapito-
lünü, saray, su yolu, t e r m e ve portiklerini, Roma'da oldukları gibi kurdu.
Sayelerinde üstün geldiği H ı r i s t i y a n l a r a da, o n y ı l d a n beri t a n ı d ı ğ ı kadim
"tapınağa sığınma h a k k ı " ile, her türlü v e r g i ve a n g a r y a d a n m u a f l ı k gibi
imtiyazlar tanıdıktan başka, on bir k i l i s e y a p t ı r t t ı .
Hıristiyanlığı yaratan kölelere, k e y i f için öldürülme ve işkence y a p m a ,
ç o l u k ç o c u ğ u n d a n a y ı r m a gibi i ş l e m l e r i a z ç o k y a s a k l a d ı v e h a f t a d a bir g ü n -
cük olsun d i n l e n m e hakkı olan Pazar tatilini sundu. A m a , bütün bu yenilik-
leri, ç ö k m ü ş R o m a ' y ı , B i z a n s ' t a a y n e n bin yıl d a h a y a ş a t m a k için y a p t ı .
Romalı, r a k i p l e r i n i t e m i z l e m e k için olduğu kadar, köleliği ve barbarlığı
y u m u ş a t m a k için, Sümerlerden beri yaşamakta direnmiş olan kent r u h u -
n u k ö k ü n d e n k a z ı m a k için, Hıristiyanlıktan daha elverişli silah b u l a m a m ı ş -
tı. Modern k a p i t a l i z m i n " s o s y a l i z m " için y a p t ı ğ ı gibi, Roma'nın ruhunu Bi-
z a n s ' t a y a ş a t m a k için, Roma'yı öldüren Hıristiyanlığı, Roma İmparatorlu-
ğu kılığına sokup, Bizans'ın emrine geçirdi.

Memurlar Ordusu ve Hiyerarşi

O n u n için, O s m a n l ı ' n ı n y ı k t ı ğ ı B i z a n s , D İ N C İ L L İ K v e M E M U R C U L L U K ba-

kımından, Birinci Konstantin zamanında ne idiyse, ana çizilerinde S o n u n -
cu Konstantin zamanında da o oldu. Çünkü Birinci Konstantin, bugünkü
s u r l a r ı n içine s a r d ı ğ ı İstanbul'a, çökkün R o m a ' n ı n iki büyük afetini: "Tat7-
rıcılhiyerarşi"le "memur/ar ordusunu aynen soktu. Konstantiniye, Anka-
ra gibi, bir m e m u r l a r ş e h r i olarak doğdu. Roma'nın en zengin aileleri İs-
tanbul'a taşındı. Osmanlılıkta "fodlacılık"biçimine girecek olan "halka be-
48
dava öteberi dağıtma "usulü taşındı. O kadar ki, İstanbul'u Roma'nın tıp-
kısı yapmak için, "yerieryedi tepe sunduğu halde, şehri Roma gibi on dört
bölgeye böldü." (V. Duruy: Historié Générale, s. 193) "Daha önce Diocté-
tien, haşmetpenah beyefendiyi daha saygıdeğer/eştirmek üzere göze gö-
rünmez kılarak, Asyalı tumturak/ılıklarla kendisini sarmalamıştı. " "Uzun ve
bilgiççe bir hiyerarşiye (basamaklaşmaya) göre yerii yerine oturtulmuş
kalabalık bir idareciler personeli halkla İmparatorun arasına sokuldu. "
(Keza, s.194) Sonra Osmanlılığa; "asa/et/u {soylu)" "necabetiu {soyu so-
pu temiz)" "fehametiu ( b ü y ü k l ü ğ ü , ululuğu olan)" "atufetlu (iyiliksever)"
"semahatlu (cömert)" "izzetlu (değerli, onurlu)" Tütüvvetlu (mert, yiğit)"
v e ilh. t e k e r l e m e l e r i biçiminde aynen a k t a r ı l a c a k olan çökkün Roma eika-
abı,Roma'dakinden daha keskince oturtuldu. Prenslere: "Nobiiissimi",
Konsül'e, Prefe'ye ve yedi Bakana: "illustre", Prokonsül'e, Viker'e, Kont'a,
Piskopos'a: "Spectabiiis", "Egregii"q\b\ lakaplar vardı ki, çöküş devrine va-
ran Osmanlı da onları mal b u l m u ş m a ğ r i b i gibi ç e v i r i p ç e v i r i p k u l l a n m a y ı
şeref bilecekti.
Soysuzlaşan medeniyetin insanı, kelini takkeyle ö r t e r gibi, unvan ve
rütbe etiketi t a ş ı m a y ı bir m a r i f e t s a y ı y o r d u . Fakat, bin beş y ü z yıl öncesi
için bile, poz l a k ı r d ı l a r ı t o p l u m u k u r t a r m a y a y e t m e d i . B u g ü n artık okul ki-
tapları bile a ç ı k ç a y a z ı y o r :
"İmparatorun kutsal kişiliğini sarıp saklayan memurlar ordusu, resmi
dilce denildiği gibi, o tanrıcıl hiyerarşi (ilahi kademelilik), sarayın parlaklı-
ğınıartırdıysa da, hükümetin gücünü arttırmadı. Kamu iyiliğine çalışmak-
tan çok, beyefendisine yaranmak için kaygı çeken bu uçsuz bucaksız per-
sonel için birtakım maaşlar gerekti. İdare masraf arı arttı. Yoksulluk çoktan
beridir en zengin vilayetleri bile yıpratırken, daha çok vergi istedi. O za-
man, vergi alanla vergi veren (maliye ile mükellef) arasında bir hile ve zor-
balık savaşıdır başladı ve ahaliyi içer/ettikçe, yurtseverliği son kalıntısına
dek söndürdü. "
"Eski zamanın hür müesseseleri belediye düzeninde henüz yaşıyordu.
Her şehrin kendi senatosu, Curie'si vardı. Bu senatolarda, en az 25 ar-
pantlık ( 1 2 5 dönüm kadar) toprak sahibi olan küryaller ( C u r i e ' l i l e r ) topia-
şarak belediye üzerine müzakerede bulunurlar ve kendi içlerinden, kendi-
lerini idare edecek majistraiar (belediye memurları) seçerlerdi." "Ama,
vergilerini kendileri toplamakla görevli olan küryaller, vergi karşılıklarını
kendi mülkleriyle garanti ediyorlardı. Bu yüzden yaşama koşulları gittikçe
yoksullaşacaktır. Bundan yakalarını sıyırmak için, kierje (papaz mesleği:
Osmanlı'da "İlmiye") ve ordu gibi imtiyazlı heyetler içine canlarını atacak-
lardır. Fakat onlar oralardan zorla çıkarılarak, ölünce çocuklarının geçe-
çekleri kürdeki yerlerine geri getirileceklerdir. Böylelikle, artık bütün
kentlerde (site: beldelerde) küryallerin (orta halli üretmenlerin) sayıları
azaldı. " ( K e z a , s. 195)

Sömürü ve Köleleştirme

Demek, b i z d e k i d e v l e t k a p ı s ı n a d a d a n m a gibi, iş tam çıkmaz çembere

dönüyordu: Memur arttıkça, vergi artıyor; vergi arttıkça, m e m u r çoğalı-
yordu. Vergiler, bugünkülerle kıyaslanabilirler:
1- İndiction ( v a r l ı k v e r g i s i ) : Herkesin, her 15 yılda bir y a p ı l a n kadast-
ro iie (Osmanlıların "A?/7/7/-"diyecekleri yazım), "Cycie des indictions"yo-
luyla belirtilmiş olan zenginliğine göre ödediği vergi.
2- Veraset V e r g i s i : 20'de 1.
3- Satış V e r g i s i : Mal fiyatının 5'te l'i.
4- Capitation ( B a ş V e r g i s i ) : Köle b a ş ı n a , mülksüzlerce ödenen cizye.
5- Gümrük resimleri.
6- Chrysargyre\ Her d ö r t y ı l d a bir, k ü ç ü k tacir ve esnaftan alınan bir
çeşit kazanç v e r g i s i . ( H e r yıl değil!)
7- Aurum coronarium (Altın Taç): İlkin büyük resmi olaylar üzerine,
Konsüllere ve İmparatorlara halkın isteğiyle gönderilirken, zamanla /vec-
buri\ıevg\ olur.
Ancak, bizim Demokrat Parti usulü, büyük varlıklılara pek d o k u n d u r -
ulmuyordu. Kuru kalabalıkların oylarını satın a l m a k üzere, hazırcı, t e m -
bel a y a k t a k ı m ı n a b e d a v a d a ğ ı t ı m l a r y a p m a y a d a y a r a y a n b u v e r g i l e r , t o p -
raktaki orta üretmenler için yıkım oluyordu.
"Bu vergi yüklenmeleri, en zenginler için hiç ağır olmadıkları veya cüz'i
ağır oldukları ölçüde, alçak ve orta varlıklılara ağır basıyordu. Nobiiissi-
mi'ier, Patriciier, îilustre'ier, Spectabele'ler, Clarissimi'ler, Perfectissi-
mi'ier, Egregii'ier, bütün saray adamları, bütün divan asilleri ve kierje (pa-
paz sınıfı: ilmiye) küryallerin sırtına yüklenen en ağır vergilerden af edil-
mişlerdi. 25 arpanttan (125 dönümden) az toprak sahipleri iie, esnafları,
tacirleri içine alan üçüncü sınıf, basit hür insanlar sınıfı, daha az bahtsız
değillerdi (bugünkü bazı sendikalar gibi). Bilhassa Alexandre Severe'den
beri şehir zanaatkârlarının kurdukları loncalar, cezaevleri haline gelmişler-
di; hükümet esnafın loncalardan çıkmalarını yasak ediyordu. Köylerde bü-
yüklerin zorbalıkları veya hileleri iie, yahut barbar salgınları yüzünden
mülkleri ellerinden alınan küçük toprak sahipleri, en sonunda zenginlerin
colonları (sömürge kulları) durumuna sokulmuşlardı. Bu şart, köylüleri
unvanca insan olmaktan çıkar masa bile, insan haklarının hiç değilse ço-
ğundan yoksul ederek toprağa bağlıyordu." ( K e z a , s. 196)
 Bizans'a Barbar Aşıları

Bu tipte, daha doğarken ölüm s o y s u z l a ş m a s ı n ı n bütün zehirlerini taşı-

mış bir Bizans, İbn-i Haldun'un "Tavaifülmüluk"& biçtiği t e k bir insan öm-
rü k a d a r yıl bile y a ş a y a m a z d ı . Nitekim k a l a m a m ı ş t ı r da. Klasik tarih, Bi-
zans İmparatorluğunu 1000 yıl ayakta tutar. Hıristiyanlık, "fatidik" (ka-
derci!) bir d ü n y a sonunu bekliyordu. Haçlı Seferi'nin baştan kara v u r u ş u
çemberi yarmasaydı, belki 1 0 0 0 yılı Bizans'a son olacaktı.
İsa'nın ilk bin yılı, Bizans'ın değil, yüce barbarlığın yaratığıdır. Başta
Bizans kentini "Konstantinopoli"yapan Konstantinen kendisi barbar kök-
tendi. Bugünkü Yugoslavya'nın Niş kasabasında doğmuştu. Konstan-
tin'den yarım yüzyıl sonra, "Konstantiniye" onmaz iç yaralarının en öldü-
rücüleri ile k ı v r a n ı y o r d u bile.
Hunlar'dan kaçıp gelen Vizigot barbar/arma, iç çürüklüğü yüzünden,
Tuna'nın güneyinde yurt veren İmparator Vales, 395 yılında o barbarların
elinde öldü. Ve i m p a r a t o r l u ğ u , barbar usulü ile iki o ğ l u arasında paylaşıl-
dı. Arcadius, Batı Roma İmparatoru oldu. Doğu imparatoru Honor/us^ün ilk
işi, başlarında Alaric bulunan Vizigotları, kardeşi Arcadius'un ü z e r i n e sal-
d ı r t m a k o l d u . B ö y l e c e , t a r i h i n ünlü " B i z a n t i z m ' S başladı. Y a r ı m yüzyıl geç-
medi. İ m p a r a t o r II. T h e o d o s e (408-451), satın alacağım sandığı Huniar'a
haraç v e r m e k l e kendini kurtarabildi.
Çeyrek yüzyıl geçmedi. İmparator İsaure'lu (Silifke civarı) Zenon, Vi-
zigotlarıbir daha karşısında görünce, Bizans'ta yetiştirilmiş olan Vizigot
b a ş k a n ı T e o d o r i k ' i , g e n e Batı Roma'nın başına bela etti. En parlak Bizans
rönesansını yaratan, Roma kanunlarının büyük derleyicisi Justinien (527-
565) kurucu Konstantin gibi bir İ s l a v b a r b a r ı y d ı .
Bütün o yüzyıllarda, belki Bizans barbarlarla oynuyorum sandı. Ger-
çekte, barbarlık Bizans'ı el topu y a p m ı ş t ı . İlk bin y ı l ı n art a r d a üç b ü y ü k
akın yapan barbarlığı, tarih öncesinde Neandertainsanın Avrupa'ya geçiş
yolları üzerinde kaynaşmasaydı, sapaca düşen güney boğazında Bizans'ın
tünediği hisarlık, Osmanlılıktan çok daha önce yelle yuf olurdu.
19. y ü z y ı l o r t a s ı n d a , y e r y ü z ü n ü 13. y ü z y ı l ı n H a ç l ı l a r ı gibi g ö r e b i l e n ba-
tılı t a r i h ç i l e r , R o m a ' n ı n y ı k ı l ı ş ı n d a b a r b a r l ı ğ ı n o y n a d ı ğ ı rolü, "Tat7/7/7//? ö / t A ö -
/z/sz7"(providence de dieu) sayarlar. "Tanrının öngörüsü, Hıristiyanlığı düş-
man bir medeniyetin bütün kalıntılarından kurtaracak olan ulusları vahşi
dinlerde birleştiriyordu."(Beng: Not, c.l, s.352) Yani, Roma da, barbarlar
da, "pagan" ( m ü ş r i k ) idiler. Roma'nın "Medeni Paganizm"\ni, barbarlığın
"Vahşi Paganizm"\ yıktı. Roma'nın siyasi kurulları medeni paganizme çok
bağlı k a l d ı ğ ı için, R o m a ' n ı n b a r b a r l a r c a y ı k ı l ı ş ı , p a g a n i z m i n d e y ı k ı l ı ş ı n ı ge-
tirdi ve Hıristiyanlığın kolayca bir s a r a y ihtilali ile t a h t a g e ç i ş i n i s a ğ l a d ı .
 "Bu hal Doğu İmparatorluğunda aynı yaygınlıkta ve ay m kudrette et-
ki yapamıyordu. Bizans başkentinin hemen hemen saldırılamaz durumu
sayesinde, Bizans İmparatorluğu barbar akınlarında Roma'dan daha az
zedelendi. Paganizm orada siyasi kurullarla daha az samimiyetle birleşik-
ti. Paganizmdeki yıkılışın karşı vuruşunu, Bizans daha az şiddetle hissetti.
Ama, gene de bir dereceye kadar ve hatta barbarlar İmparatorluk sınırını
aşmazdan önce bunu hissetti. "(Etienne Chastel: "Historie de ia Destruc-
tion du Paganisme dans /'Empire d'Orient", Paris, 1850)
Demek, Bizans'ta da "Medenimüşrikiik"\\& birlikte siyasi müesseseler
sarsıldı. Sarsıcı vurucu güç b a r b a r l ı k t ı . Barbarlık, sınırlara yığılır yığılmaz,
Bizans'a ağır bastı.
"Siyasi müesseseleri paganizmden ayırma hedefini güden harpler sı-
rasında ve bu harplerin yoldaş oldukları birçok afetlerin etkisi altında,
şehirlerle taşralar, kadim ahalilerin nüfusunu yitirdiklerinden (Not: Pro-
kop, "Akdeniz'i çevreleyen memleketlerde harp, veba ve kıtlıkla,
Jüstinien zamanı birçok milyonlarca insan yo koldu, "der), onların yerine
geçirmek için ancak katışık bir nüfus bulabiliyorlardı. Bu nüfusun boyuna
içe sızması (infiltration), ister istemez eski milli ve dini ruhu bozuyordu.
İmparatorluk sinirsizdi, bitkindi. Hemen hiç asker yetiştirmiyordu. Hü-
kümdarlar, büyük masraflarla, komşu bölgelerden asker toplamak zorun-
da kalıyorlardı. Her yanlarından saldırıcı barbarlara karşı, hiçbir vakit bar-
barlardan başkasını karşı çıkaramıyor/ardı. Konstantin zamanından beri,
impatoriuk orduları yalnız Gotiar'dan veya Sklavonlar'dan mürekkepti.
Bunlar, az çok uzun bir askerlik hizmetinden sonra, imparatorluk teb'alı-
ğrna giriyorlar, orada kesince yerleşiyorlar, kimi en yüce mevkilere yük-
seliyorlardı. "(Keza, s.368)
Demek, barbarlık Roma'yı dışından, Bizans'ı içinden fethediyordu.
İkinci Bizans demek olan Persler bir yana, Gotiar, Avariar, Bulgarlar,
Sklavonlar, hatta Haçlı "Latinler"Bizans'a çullanmış barbar akınlarıydılar.
"Bu istilalar ortasında, her şey hemen aym zamanda yıkılıyordu. Tanrı ta-
pınakları yağma ediliyor, tahrip ediliyor, yahut şehir yangınlarında yok
oluyordu."{Keza, s. 3 6 9)
Barbar akını yalnız yıkmakla kalmıyordu. Bizans'a sık sık barbar aşısı
da yapıyordu: "Tanrı uygun gördüğü her önemli ilerleyişte, o geniş heyet-
lerden birini, ilerleyişi başarmak için biçimlendiriyor, sonra, tarihcii göre v-
ieri ( m i s y o n l a r ı ) biter bitmez, onları da dağıtıyor"(Keza, s.371) idi.
 Bizans Derebeyleşmesi

"Makedonya Sülalesi", "Latin İmparatorluğu"gibi çeşitli adlarla Bizans,

ikide bir "barbar aşısı"yiyerek, boyuna yıkılıp yapıldı. Roma gibi önü so-
nu tutan, kesintisiz, tek köklü, Bizans diye bir t o p l u m bütünü yoktu. Hı-
ristiyanlığın k ı ş k ı r t m a l a r ı y l a s a h n e y e ç ı k m ı ş her barbar, bir y o l bahtını Bi-
zans'ta denedi. Bizans, imparatorlukçuluk oynamak isteyenlerin kumarı
için s e m b o l idi.
A n c a k , barbarlık, eline geçen t o p r a k t a y e r l e ş i k değildi. O, çapul ve şan
diye g ü n ü n ü gün e d i y o r d u . Kendisi farkına v a r m a k s ı z ı n , köleliğin kurtarı-
cısı gibi sahneye çıkıyordu. Kendisini tanrıcıl Roma yerine geçirir geçir-
mez, barbarlığın kandaş eşitliğini, hür ve silahlı t o p l a n t ı l a r ı n ı , her görevi
bilerek seçimle verişini unutuyordu. Yığınları bir p a z a r t a t i l i ile kandıran
kilise, t o p r a k l a r ı ele geçiriyordu.
1000 yıllık kanlı kumarı kim oynarsa oynasın, parsayı toplayan kilise,
hapishane "manocu"su gibi, e n s o n u n d a t e k k a z a n a n o l u y o r d u . Fransa ve
İngiltere topraklarının beşte birini, A l m a n y a t o p r a k l a r ı n ı n üçte birini, Bi-
zans topraklarının hemen hemen tümünü yutmuştu. Konstantin, kiliseye
toprak ve gelir y u t m a k imtiyazını bağışlamıştı. Sonra gelip geçen bütün
krallar ve imparatorlar bu imtiyazı a z ı t t ı r m a k için c a n v e r m i ş l e r d i .
11. yüzyıldan beri Bizans'ta: "Toprakların tümüyle kilise ve manas-
tırlara geçmesi, hazinenin gelirlerini azaltıyordu. Rahiplerin imtiyazı or-
duyu güçsüz duruma sokuyordu. " "İmparatorlar, eha/isinin vergisini art-
tırmaya başladılar. Kıi ise iie bazı imtiyazlı sınıflar vergiden şerbetli ol-
dukları için, bütün yük köylü iie esnafa yükletildi. " "Ahlak büyük bir soy-
suzlaşmaya uğradı. Rüşvetle irtikap, Bizans bakanlarının birkaç elma iie
kavuna tenezzül etmelerine dek ilerledi." ( C h . Diehl: "Byzance, Grande-
ur e Decadence" St.Runciman: "La Civiiisation Byzantine", özetleyen:
Ş.B., Ülkü, 79, T e m m u z 1939, s.410)
13. yüzyılda, Avrupa Hıristiyan gazileri, en son "Haçlı Sefer/eri"le Bi-
zans'a bir d a h a b a r b a r a ş ı s ı y a p t ı l a r . E n y a v u z a ğ a olan kilise z a g o n u al-
tında bu aşı, Bizans toprak ekonomisindeki kaşarlanmış derebeyliği kök-
ten t e m i z l e y e m e d i . V e n e d i k , C e n e v i z gibi İtalya kentlerinin bezirganlarını
Karunlaştırdı. Bizans topraklarında, Bizans ticaretine en b ü y ü k rakip ha-
linde y ı l d ı z l a ş t ı r d ı . Bu rakipler, Bizans'ın yüreğine zahmetsizce işledikleri
vakit, Rumların düşmanlığı son kertesini buldu.
VIII. İoannes Paleologos (1425-1448) zamanı, "İmparatorlukMahke-
mesi Hâkimi"olan Gennadios Skolarios, 1439 yılında, Osmanlı tehlikesine
karşı iki kiliseyi birleştiren Floransa Konsilinde:
 "Ortodokslarla Katolikleri birbirine yaklaştırmak için büyük çaba
gösterdi. Fakat, memleketine dönüşünde, Bizans halk ve papazlarının
"Mel'un Latinier"e karşı şiddetle aleyhtarlıklarını görünce davranışını
değiştirerek, Batılıların muhalif kesildi." (Dr. Aurel Decei: "Patrikli.
Gennadios Skoiarios'un Fatih Sultan Mehmet için yazdığı Ortodoks îti-
katnamesi", s. 101)

"Latin aleyhtarlığı, onu müslümanlara karşı hâlâ batının yardımını

uman VIII. Îoannes'in halefXI. Konstantin'den (1448-1453) uzaklaştırdı.
Ve dolayısıyla Pantokratos Manastırına (Zeyrek Camiine) çekildi. "(Keza,
s. 102) "Orada kendisini ziyarete gelen Sizmatikieri (rafızî'leri), Franklarla
olan dostlukları yüzünden azarladı. "(Keza, s. 1 0 8 )

Rum-Latin Düşmanlığı

Bu Latin d ü ş m a n l ı ğ ı , son dakikada Rumların Bizans kapılarını Osman-

lı'ya a ç m a l a r ı n a v a r d ı . K a p t a n Z u a n e Z u s t i g n a n , sol k o l t u ğ u n d a n okla ya-
ralanınca, "Başında bulunduğu karakoldan gizlice ayrılıyor. " (Assedio e
Bresa di Constantinopoli di Zorzo Dolfin, s.92) i m p a r a t o r onu buluyor:
"Yaran öldürücü değil, acıya dayan, erkekçe dur ve vatan için dövüş!"
(Keza, s.93) diyor. Karakoldakiler, "Ölmesin diye kaptanlarının peşine
düştüler. " "Kaptanımız, kapının anahtarını odacınıza veriniz" diyorlardı.
Kapı açılınca, geçmeye uğraşıyorlar. Kaptan da Pera'ya kaçıyor. "(Keza,
s.97) Kapıdaki boğuşmada yalnız "Latin asilleri" d ö v ü ş ü y o r l a r . (Keza,
s.97)
Böyle günleri, imparatorla Bizans derebeyleri arasında yapılan uzun
toprak kavgaları hazırlamıştı. "Osmanlı İmparatorluğu kurulurken, bu mü-
cadele son safhasına varmış, beyler lehine neticelenerek, büyük bir kısım
toprakların mülkiyeti iie birlikte, devlete ait nüfuz ve seiahiyetierin de ma-
likane sahiplerinin ve kilisenin eline geçmesini gerektirmişti. "(Boissonad
ve Z a h a r i a e ' d e n nakl, Ö.B., Ülkü, 6 1 , Mart 1938)
Osmanlılık kurulduğu günden beri, birçok "Tekfur"\arın (Bizans dere-
beylerinin), Hıristiyan imparatorlarına karşı Müslümanlarla elbirliği yap-
maları, kavganın n e d e r e c e kanlı bıçaklı olduğuna belgedir.
Bu tutum, kadim toprak ekonomisi düzenini sarmış tefeci-bezirgan
sermayenin ezelî (7 bin yıllık medeniyet kadar eski) ve her tarihcii dev-
rimde " T E K E R R Ü R " eden durumdur. Tefeci-bezirgan sermayenin, vatanı,
dini, i m a n ı gibi, izanı d a v u r g u n d u r . T ü r k l e r i n A y a s o f y a ' y a g i r i ş i n i a n l a t a n
Latin y a z a r ı şöyle bağırır:
"Dünyanın hiçbir yerinde bulunmayan miktarda eski ve yeni hazinele-
re el atıyorlardı. Gizlenmiş ne varsa, hep Türklerin eline geçiyordu. Sizi gi-
di zavallı Yunanlılar sizi! Bir de kendinizi fakir göstermek istiyordunuz ha!
İşte bütün zenginlikleriniz artık ortaya çıkmıştır. Oysa, siz onların üstüne
oturmuş, şehrin savunması uğruna vermekten kaçınmıştınız!"
"Hey tanrım! Günahkâr kullarından nasıl da acımaksızın yüz çevir-
din! O görülmedik gurur, imanda kusurlar, tanrıyı ve azizleri küçümse-
meler, zalimce işlenen günahlar, fahiş faizle ödetilen borç para verme-
ler, fakirlerin kanını emmeler... İşte bunlar hep şehri böyle bir cezaya
müstahak kıldı!" ( A s s e d i o , s. 100-101) "Vatanlarının soyguncusu, pinti
Yunan asillerinin şirretliği büyük oldu. Bu adamlardan zavallı impara-
tor, kaç kere gözyaşı dökerek, ücretli asker tutmak için para istedi.
Ama onlar, mahvolduklarını, züğürt düştüklerini and içerek iddia edi-
yorlardı. Oysa, Türk hükümdarının eline düşünce, hepsinin son derece
zengin oldukları meydana çıktı. "(Keza, s.58)

Fatih ve Osmanlı Rönesansı

Osmanlı, daha ilk " d ö r t y ü z a r s l a n " l ı k bir g ö ç e b e o y m a k c a ğ ı z k e n , böy-

l e bir k ö r d ü ğ ü m l e y ü z y ü z e g e l d i . Ne y a p a c a k t ı ? T o p l u m yapısının temel-
lerine toz k o n d u r m a k s ı z ı n , kiremitlikte, el çabukluğu marifet, sözde "dev-
rimci" mart kediliğine mi çıkacaktı? Keserken acımadığı Bizans baronları-
nın y e r l e r i n e mi o t u r u v e r e c e k t i ?
Her ş e y d e n önce, bu s o y s u z l u ğ a , içinden ç ı k m a k l a birlikte, onu yalan-
sız y i ğ i t y e t i ş t i r m i ş o l a n t a r i h öncesi toplum kişiliği katlanamazdı. Ondan
sonra, A h m e t Yesevî'nin yola çıkardığı Horasan erlerinin, M ü s l ü m a n l ı k an-
layışları buna el v e r m e z d i . Onlar, kırıp d ö k ü c ü s a f ç o c u k b a r b a r l a r ı birbir-
lerine kırdırıp d ö k t ü r e r e k , eski d ü n y a derebeylerinin topraklarına oturma-
yı k u r a c a k s i n s i din s a l t a n a t ı n ı rüyalarında g ö r s e l e r h a y ı r a y o r m a y a c a k ül-
kücülerdi.
Beride, her y a n ı yıkılan toplumun, tefeci-bezirgan zincirleriyle sımsıkı
bukağılanmış derebeyleşme soysuzluğu, ekonominin temeli olan T O P R A K
ile İNSANI çürütmüştü. Hem bu çürüyüş, yalnız Hıristiyanlıkta ve Bi-
zans'ta kalmıyordu. Müslüman Anadolu'nun Selçuk h ü k ü m d a r l ı ğ ı , ununu
elemiş, eleğini asmıştı. Her yer "Tavaifüimü/uk"d,evebey\\g\n'm daniskasıy-
la çürüyüp dağılıyordu.
Hatta, Osmanlılık bile, bu ufunet ortasında Yıldırım Beyazıt'la patlak
veren soysuzlaşmaya kurban gitmişti. Timur Moğollarının barbar akını,
kahir y ü z ü n d e n lütfetti: Osmanlı'daki derebeyleşmeyi paramparça etti.
Osmanlı'nın ilk g ö ç e b e gelenekleri, Simavnalı Şeyh Bedrettin kuşağı Ak-
şemsettin gibi, H o r a s a n ç ı r a s ı n ı e l i n d e n d ü ş ü r m e y e n bilginlerin ışığı a l t ı n -
da rönesansa (dirilişe) uğradı.
 Fatih Mehmet, Bizans'a çuvaldızı sokmadan önce, Osmanlı'ya iğneyi
batırdı: Dine ve Kayıhan töresine aykırı tefeci-bezirgan soygunlu toprak
ağalığının kökünü kazıdı. Halkı y o k s u l k e n , "özel s e r m a y e " diye tutturup,
"her mahallede bir milyoner" cambazlığına çıkmadı. "İstanbul'u fetheden
Mehmed'in hemen hemen umumi denecek sistematik bir "tensikat" (dü-
zenleme) emretmek kuvvet ve iradesini kendisinde bulmuş olduğu... "bel-
liydi. ("Arazi Tahriri ve İstatistik Defterlerindeki Kayıtlar", Ö m e r L.Barkan:
"Osmanlı İmparatorluğunda Kuruluş Devrinin T o p r a k Meseleleri", s.3)
Fatih, mal m ü l k hırsı ile d e r e b e y l i ğ e e ğ i l i m l i b u n a k k o d a m a n l a r ı , İ s k e n -
der'ce kesti: "Müşavirpaşalarına ve komutanlara muhteşem birşö/en ver-
di. Şölen sırasında bol bol altınlar, inciler, altın elmalar ve başka pek çok
mücevherler getirtti. Yemekten sonra, kumandanları bunca altın ve mü-
cevheri paylaşsınlar diye getirttiğini söyledi. Çünkü, Hıristiyanların hediye-
ler göndererek, onların zihinlerini İstanbul'u kuşatmaktan ve ele geçir-
mekten çelmeye çalıştıklarını işitiyordu. Kendi kanısınca, onlar, o değerli
şeyleri Hıristiyan/ardan alacaklarına, daha dürüstçe kendisinden almalı idi-
ler. Bu sözleriyle adamlarını öyle bir girişkenliğe kandırdı. Her biri kendisi-
ni izleyeceklerine and içtiler. İstanbul'un alınamayacağını söyleyen yaşlı
müşavir paşaları uzaklaştırdı ve yerlerine dileğine uygun daha gençlerini
getirdi. " ( A s s e d i o , s.15-16) Yiğitlik, İ s k e n d e r pozu takınmakta değildi...
"Fatih'in yapmaya muvaffak olduğu derin ve manalı ıslahatın şümul ve
vüs'atı (kapsamı ve genişliği) hakkında kati bir malumata tesadüf edilme-
mekle beraber, bu hareketin bir reaksiyonunu temsil eden Veli Beyazit za-
manında yazılmış birkaç defterde sahiplerine iade edilmiş mülk vakıfların
kayıtları üzerindeki tahsislerden istida! olunur." ( Ö . L . Barkan, Anılan yer,
s.4) "Birçok malikane hassalarının tenzil (küçültme) veya ilga (yok) edil-
diği, sahiplerine terk edilenlerinin de muharebe vukuunda asker gönder-
mek mecburiyeti tahmil ve bu mecburiyetin adedinin arttırıldığı ya bizzat
kendisinin "eşmek" veya "iyice bir cebeiu (savaşçı) "göndermek gibi ka-
yıtlarla ağırlaştırıldığı görülmektedir. "(Keza, s.5-6)

Bezirganlık ve Fetih
İşte kendi evinde dürüst idare ve y e r y ü z ü n d e büyük iş y a p m a budur.
Değil Müslüman fukarasının, Hıristiyan köylülerinin de, din düşmanı Os-
manlı'yı kurtarıcı gibi karşılaması bundandır.
Bir s o r u : Osmanlı tefeci-bezirgan düşmanı görünüyor. O z a m a n k i tica-
ret "bezirganlık'X\. Osmanlı'nın cihangirliğinin tarihcil sebebi, cihan ticaret
yollarını açması olunca; ortaya bir ç e l i ş k i ç ı k m ı y o r m u ?
Evet, çıkıyor. Fakat bu çelişki saçma değil, görüldüğü gibi gerçektir.
Ve o g e r ç e k t e z a t l a r d ı r ki, insan şuuru ile y ü r ü m e y e n tarihe, zemberek
ve yay olmuştur.
56
 Osmanlı, tefeci-bezirgan kördüğümlü d e r e b e y l e ş m e n i n , t o p r a k gibi in-
sanı da nasıl çürüttüğünü biliyor, g ö r ü y o r ve b u n d a n öç alırcasına davra-
nıyordu. Ancak, modern bilginlerden çok önce, ilkel sosyalizm içgüdüsü
ile, insan çürümesini fata/(mukadder v e meşum) bir kaçınılmazlık saymı-
yordu.
Rahat Müslüman realizmi ile, bir i n s a n ı n Hıristiyan kilisesince d a m g a -
lanmak istendiği gibi, doğuştan "günahkar", suçlu, ya da ahlaksız bulu-
nacağına inanmıyordu. Çürümüş insanı acı duymadan, "tavuk keser-
cesine" kılıçtan geçiriyordu. Ama, Hıristiyan çocuklarını küçük yaşta
Türkmen evinde yetiştirerek, Müslümanlığın o zamanki en keskin kılıcı
olan "Yeniçeri"durumuna sokabiliyordu.
Bunu, Bizans gibi, bütün Hıristiyan dünyası da biliyordu: "Yıl/arca
önce F/oransa '/ı Porce//ana, bu Türk bir gün, -zarannı biz çekeceğiz- ge-
lip çocuğu a/acak, siz de bir tür/ü yerinizden kıpırdayamayacaksınız"
(Assedio, s.122) demişti. Osmanlı, "bilgiçlik" taslayan IRKÇI kılkuyruklu-
ğa s a p s a y d ı , ortada O s m a n l ı mı kalırdı?
T i c a r e t ö n ü n d e de, O s m a n l ı ' n ı n t u t u m u bu gerçekçiliğe uygundur. Fa-
tih, V e n e d i k l i l e r e karşı kızıştırdığı Cenevizlilere ticaret imtiyazı verdi diye,
ç o k bilgiç s i t e m i duyduk. Önce, e c n e b i y e avuç açıp kendini sömürgeleşti-
rerek mi yaptı bunu? O zamanki Hıristiyan Z o r z o Dolfin'i d i n l e y e l i m :
"Ah şu Ceneviz/i/er! Ters ve mut/u/uksuz bir karar/a... Türk'e e/çi ve
anahtar/angönderiyor/ar. Hükümdar, kendi paşa/arından birini ad/iye iş-
/eriy/e uğraşmak görevine atıyor. Kaçan/arın bütün zengin/iğine e/ koyu-
yor. Pera sur/arının yıkı/masını buyuruyor." ( A s s e d i o , s. 1 1 3 )
Bu şartla, Mehmed'in verdiği imtiyaz şudur:
"Ben yüce hakan ve deniz güç/ernin başbuğu, Su/tan Murat beyin
oğ/u yüce hakan ve deniz güç/erinin başbuğu Su/tan Mehmet, göğe ve
yere egemen o/an Tanrı iie büyük peygamberimiz Muhammet adına, biz
Müs/üman/arın benimsediğimiz ve kanun/aştırdığımız yedi kura//a, Tanrı-
mın 123 bin peygamberinin adına, dedemin, babamın ve yaşamam iie ço-
cuk/arımın yaşaması ve kuşandığım kı/ıç hakkı için and içiyor ve diyorum
ki, madem bey/ik katıma, benim hakan/ığıma boyun eğmek üzere bütün
Ga/ata soy/u/arı iie sayın ve necip Babiiaos Paiavixin'i, Marchio di Franc-
hi'yi ve tercüman Nicoiazo Pavizon'u ku//arım o/mayı kabu/ etmem için
gönderdi/er: Kendi töre ve âdet/erini mem/eketimin her yanında muhafa-
za etsin/er, barndık/ar Pera'nm iş/erini kendi/eri çevirsin/er. Bütün zen-
gin/ik/eri, ev, mağaza, bağ ve değirmen/eri, ticaret eşya/arı, ço/uk çocuk-
/arı, uşak/arı kendi/erinin o/sun. Mem/eketime bağ/ı u/us/arın yaptık/arı gi-
bi, on/arın da ticaret/e serbestçe uğraşmak e//erinde o/sun. Karada ve de-
nizde gidip gelebilsinler. Memleketin öteki bölgelerinde âdet üzre verilen
haraç müstesna, artık bunlar da başkaca vergi vermesinler. Gelecekte be-
nim için aziz kimseler olsunlar. Ben bunları memleketimin başka bölgele-
rinde oturanlar gibi savunacağım. Kiliseleri kendilerine kalsın. İlahi söyle-
sinler. Ama, çan ve simandirio çalmasınlar. Ben onların kiliselerini cami
yapmayacağım. Ama, onlar da başka ki/ise kurmayacaklar... Yurttaşları
Cenevizli tüccarla, ticaret eşyaları iie, çoluk çocukları iie serbestçe gelip
gitmek ellerinde olsun... Önceden almış olmaları gereken vergileri tahsii
etsinler... Peralılar, kendi tüccarları arasında çıkacak davalara bakmakla
görevli bir hâkimi kendi aralarından seçmekte serbest olsunlar. "(Assedio,
s.114, 115, 116, 117, 118)

Türkler - Toprak - İnsan

"İmtiyaz" dedikleri nedir? O vakitler hiçbir bezirgan öteki bezirgana

böylesi d a v r a n m a d ı ğ ı için a d ı n a imtiyaz deniyor. Memleketin her i n s a n ı gi-
bi, k u l l u ğ u b e n i m s e y e n C e n e v i z l i de, ( " D e m o k r a s i " lafları g e v e l e n m e k s i z i n )
eşit v e r g i y e , eşit h a k k a , eşit s a v u n m a y a kavuşacak. Başka ne hali v a r s a
kendisi görecek. Osmanlı, en son lügat kitaplarına dek "haşa min huzur
tüccar" diyerek, bezirgandan tiksinecek. Ama, medeniyetin zehirli ilacı ti-
caret, dozunda kullanılacak. O da, a ş a ğ ı d a k i kılıçtan keskin şartlarla:

1- T O P R A Ğ A : Cenevizli dokunmayacak. Bütün taşınır zenginlikleri,

EMEK ve çabayla başarılmış ev, mağaza, b a ğ , d e ğ i r m e n gibi t a ş ı n m a z ba-
yındırlık ü r ü n l e r i onun olsun. Toprak, hiç t a r t ı ş m a s ı z , bütün Müslümanla-
rın ortak m a l ı d ı r .
2- İ N S A N A : Cenevizli dokunmayacak. "Türkler onlarla birlikte, onların
arasında oturmasınlar, ayrı kalsınlar!" "Azaplar ve köleler onların evlerin-
de oturmayacaklardır. "(Assedio, s. 117)
3- İNANCA: Cenevizli dokunmayacak. G a v u r şangırtısı yayılmayacak.
Ayıp değil ya, Mehmet Hıristiyanlığa, o Bizans medeniyetini buz t u t t u r a n
din derebeyliğine güvenmiyor. "Çan ve simandirio çalmasınlar!"
Osmanlı'nın insan anlayışı bugünkü ölçülerimize sığmaz, ama köklü-
dür. Evliya Çelebi (Göç: 1041, D o ğ u m : 1 6 3 1 ) , F a t i h ' t e n y ü z l e r c e yıl s o n -
ra, İ s t a n b u l ' u t a ş ı , a ğ a c ı için d e ğ i l , İ N S A N I için ö v e r . O s m a n l ı için e n de-
ğerli "MADEN UNSURU, İNSAN"d\r. "İslamboiiçinde bin adem merhum ol-
sa, yine adem deryasından omuz sökmez. Onun için inşam bol İslambol
gibi, insanoğlunun seçkin sevgilisi bir memleket yoktur." (Evliya Çelebi
Seyahatnamesi, M e h m e t Zilli İ b n ' i D e r v i ş , c.I, s . 7 1 , İ k d a m Matb., 1314)

Bu anlayış, tarih öncesi toplumunun kandaş insan kavrayışıdır. Mu-

hammet peygamberin "La ene, illa beşerün misiiküm!"(Ben de sizin gibi,
insandan başka bir ş e y d e ğ i l i m ! ) deyişidir. V e n e d i k tarihçisi Zorzo Dolfin,
Fatih'e "bu kuduz köpek" d i y e c e k kertede düşmandır. Fatih'i anlatırken
şöyle der: "Fethedilen vilayetlerin hayvan ve malganimetierindense, in-
san ganimetine büyük değer verirdi. "(Assedio, s. 19)

B- OSMANLILIK VE BİZANS ETKİLERİ ÜZERİNE

Bizans ekonomi-politikası a n l a ş ı l d ı k t a n sonra, Osmanlı'nın o çürük tah-

taya basması, yani Bizans toprak derebeyieşmesini d o l a y s ı z c a benimse-
mesi b e k l e n e m e z d i . B u n a k a r ş ı l ı k , bir i m p a r a t o r l u ğ u n mirasına konuluyor,
ona "ha/ef" o\unuyovdu. Barbar gelenek göreneklerde devlet bile yoktu.
Ya imparatorluk nereden çıkarılacaktı?
Mirasına konulan Bizans İmparatorluğu'nun üstyapı b i ç i m l e r i n d e n . . .

Bizans'ın Maddecil-Anlamcıl Hazineleri

İstanbul'un T ü r k l e r eline geçişi, dünya tarihi için o z a m a n l a r hiç k i m -

senin ummadığı ö l ç ü d e y a m a n s o s y a l d ö n ü ş ü m l e r e yol açtı. Batıda, dere-
beyliğin temelleri sarsıldı. Doğuda, Osmanlılığın "Tavaifülmüluk" ( ö m r ü
y ü z yılı geçmez krallık) durumu ortadan kalktı. İstanbul, Osmanlılığı Bi-
zans'ın yerine geçirdi. Bizans kördüğümü kesilip atılır atılmaz, b ü y ü k ta-
rihcil i m p a r a t o r l u k l a r ı k u r a n z a f e r l e r ç o r a p s ö k ü ğ ü gibi aldı y ü r ü d ü . Küçük
Osmanlı devleti, "Cihangir" oldu.

Doğan b ü y ü k İ m p a r a t o r l u k içine g i r m i ş bunca Müslüman ve gayrimüs-

lim y ı ğ ı n l a r ı n ı güdecek, karışık, ulu bir d e v l e t c i h a z ı kurmak gerekti. Os-
m a n l ı t o p r a ğ ı , O s m a n l ı t e ş k i l a t ı , h a t t a O s m a n l ı t a r i h i o n d a n s o n r a asıl geniş
anlamıyla " K İ T A P " a girdi, yani sistemli düzene, bir t e k s ö z l e " K A N U N " d e v -
rine g i r d i . İmparatorluk kendinden önceki imparatorlukların yatağına girdi.
Geçmiş "c/A?/7A/r"imparatorluklardan en çok hangisine benzeyebilirdi?

Osmanoğullarının kendileri, bir yukarı barbarlık KENT i n d e n çıkagel-

memişlerdi. Mekke k e n t i n d e n doğmuş Müslüman kalıbına girmişlerdi. An-
cak, İ s l a m l ı k da, cihangir i m p a r a t o r l u k konağına adım atar atmaz, geliş-
tirmek zorunda kaldığı devlet avadanlığı için, g e l m i ş g e ç m i ş i m p a r a t o r l u k -
ları t a k l i t etti. O a r a d a , t e k t a n r ı l ı din m ü m e s s i l i o l a r a k k e n d i s i n e e n y a k ı n
bulduğu Bizans'tan çok şeyler aldı. "Ne kumandandır o kumandan ve ne
AA
ordudur o ordu ki, Konstantiniye'yi eie //-//""["Leteftehanne'l Konstan-
tiniye v e - m i ğ m e l ' e m î r emirüha ve le miğmel ceyş zalikelceyş" (İstanbul'u
z a p t e t s i n , ne k o m u t a n d ı r o k o m u t a n , ne o r d u d u r o ordu!) (Hadis)] atasö-
züyle, Bizans'ı, ele g e ç i r i l e c e k e n büyük değer saymıştı.

Osmanlı bu geleneği gerçekleştirmişti. Önünde, bin yılları özetlemiş,

yüzyıllar görmüş Bizans uygarlığı, Bizans kültürü, Bizans teşkilat prensip-
leri y ı ğ ı l ı y d ı . Osmanlı, bütün o kendinden önce sınanmış e k o n o m i k , sosyal
ve politik prensipleri o r t a d a buldu. Gerek maddecil, gerek manevi hazine-
leri, h e m d e gizli, a l t t a n a l t a işlettiği b a r ı ş y o l l a r ı y l a , ö r s e l e m e d e n , aşırı s a r -
sıp y ı k m a d a n , h a z ı r c a ele g e ç i r m i ş t i . Bunlardan y a r a r l a n m a y a c a k mıydı?

Ülkücü Bilgin, Dünya Vatandaşı Fatih

Fatih, t a r i h t e k i benzerlerini herkesten iyi t a n ı y o r d u :
"'Her gün kendisi, arkadaşı Chiriace d'Aicona'ya ve başka bir İtalyan'a
Roma tarihlerini ve daha başka tarihleri okutur. Bu adamlar ona Laertii
Diogenes, Herodotos, Livius ve Çointus Curtius iie, Papaların, İmparator-
ların, Fransa krallarının, Longobardiarm kroniklerini okurlar. Kendisi üç di i
bilir: Türkçe, Yunanca ve Slavca. "(Assedio, s. 13)
Dr. Aural Decli'ye göre, Fatih Mehmet: "Kendidilinden başka beş di-
li daha, yani Rumca, Latince, Arapça, Keidanca (Kürtçe veya Süryani-
ce) ve Farsça'yı doğru biçimde konuşur." ( P a t r i k II. G.Skolarios'un İti -
katnamesi... s.105)
B u dil b i l g i s i , otel garsonlarının poligotluğu değildir. Osmanlı'ya Rum
adalarını z a p t e t t i r e c e k k a d a r ileri g i d e n G r e k bilgini Kritovulos'a göre, Fa-
tih Mehmet, Aristocu v e Stoisyen (doğayla uyumu ve hoşgörülü yaşamı
savunan ilkçağ felsefesi) felsefelerle uğraşır. Batiamyosiun haritasından
daha mükemmel bir haritayı f i l o z o f İyorukiu^a yaptırtır.
"Caesar iie Hanibai'm birer vatandaş olduklarını söyler. Makedonya
kralının oğlu İskender Asya'ya daha az bir kuvvete sahip olarak geçti, ama
şimdi, der, zamanlar değişti. Vaktiyle batılıların doğuya geçtikleri gibi,
kendisi de doğudan batıya geçecektir. İddiasında, dünyada bir tek hüküm-
darlık olmalıdır, bir tek inanç, bir tek krallık. "(Assedio, s. 17) " Bu birliği
kurmak için dünyada İstanbul'dan daha elverişli yer yoktur. Bu şehirle bir-
likte, Hıristiyanları da hükmü altına alabilir. "(Patrick II. Skolarios'un İti -
katnamesi, s.105; Assedio..., s.18)
"'Mehmet, büyük bir tecessüsle İtalya'nın yeri, Ankhises'in Aineias ve
Anten ur iie gittiği yerler hakkında, papanın ve imparatorların yaşadıkları
merkezler hakkında bilgi edinir. Kendisinde, Avrupa'nın krallarını ve böl-
gelerini gösteren bir tasvir var. "(Assedio, s. 15)

İslam Rönesansı

İ s l a m l ı ğ a ö y l e s i n e i n a n m ı ş t ı r ki, m e k t u b u n d a i n a n ç s ı z l ı ğ a a t e ş p ü s k ü r ü r :
"'Puta tapanların ağaç, bakır, gümüş, altın ve boyadan ve Hıristiyanla-
rın Tanrı yaptıkları ilahları atımın tırnaklarıyla devirip eritinceye dek, ger-
çek Tanrının ve büyük peygamber Muhammed'in şan ve şerefi için, do-
ğudan batıya tüm yeryüzünde onların zulmünü ortadan kaldırıncaya dek,
ne gözlerimi uyku için kapayacağım, ne dünya nimetlerinden lezzet ala-
cağım, ne latif şeyler arayacağım." ( Z i n k e i s e n , s.469)
 Öyleyken, Bizans baskısından yılgın Hıristiyanları m ı k n a t ı s gibi ç e k m e -
yi bilir. Patrik ettiği G e n n a d i o s ' u çağırıp dinler. Patrik ona:
"Daha sonra inancın başka sırlarına da değinerek onları açıkladı. Hü-
kümdar, Patriğin açıklamalarını yalnız büyük bir dikkat ve ilgi He dinlemek-
le kalmadı, onu daha ziyade sevdi ve saygıdeğer buldu. Hatta Rumlara kar-
şı beslediği kötü niyetlerini bırakıp, ondan sonra, birçok belgelerden anla-
şıldığı gibi, Rumlara karşı özel bir teveccüh gösterdi... Bundan dolayı bir-
çok kimseler padişahın, güya Hıristiyan inancının doğruluğu üzerine kesin
bir kam edinerek, artık o gün bu gündür kendi dini üzerinde şüpheye düş-
tüğü yolunda çeşitli dedikodular yaymışlardır. "(Crusius, s. 16)
Patriğin gördüğü ilgiden ne kerte umuda kapıldığı düşünülsün ki, Fa-
tih'e sunduğu "İtikatname'ye "KURTULUŞUN TEK YOLU"adını vermiştir.
O s m a n l ı , o k o r k u n ç inanç v e s u p l e s i y l e ( e s n e k l i ğ i y l e ) Bizans hazinelerini
gözden geçirdi. Oradaki değerleri ö n c e İslam gözlüğü ile a y ı k l a d ı , sonra ken-
di göçebe g e l e n e ğ i n i n , t a r i h içgüdüsünün mihenk taşına vurdu. Bizans'ı çö-
kerten ÖZü, ç ü r ü m ü ş t o p r a k m ü n a s e b e t m u h t e v a s ı n ı d e v i r d i . Medeni teşki-
lat BİÇİM'm, devlet kurum ve kurallarını, kimi kelimesi kelimesine tercüme
ve adapte e d e r e k alıp kullanmaktan korkmadı. Çünkü, Bizans nasıl ROMA
orijinal medeniyetinin b a r b a r aşısı ile b a t ı d a n d o ğ u y a u z a n m ı ş bir r ö n e s a n s ı
idiyse, tıpkı öyle, O s m a n l ı l ı k da, İ S L A M orijinal medeniyetinin, fakat doğudan
b a t ı y a u z a n m ı ş bir dirilişi idi.

Padişah-Saray-Divan

Bizans hükümdarına, önceleri, Roma'da olduğu gibi, "İmparator"denir-

di. İ m p a r a t o r l u k , ilkin B i z a n s ' t a d a h i , b a r b a r g ö r e n e ğ i n e u y g u n d u . I X . y ü z -
yıla gelinceye dek, irsî ( b a b a d a n oğula geçer) bile d e ğ i l d i . A n c a k s o n r a l a -
rı, t ı p k ı İ s l a m l ı k t a h a l i f e l i ğ i n b a ş ı n a g e t i r i l d i ğ i gibi, b a b a d a n o ğ u l a k a l m a y a
başladı. Ve artık unvan üstüne unvan aldı. Bizans resmi dilinin t u m t u r a k l ı
frazeolojisi bu unvanları sıraya dizdi. Osmanlı'dan önce Bizans'a değen
A r a p d e v l e t i de, a y n ı şartlar ve sebeplerle, aynı Bizans örneğini benimse-
di. K o n s t a n t i n i y e , adını bile d e ğ i ş t i r m e k s i z i n O s m a n l ı e l i n e g e ç i n c e , bütün
o unvanlar, Divan edebiyatının nas p e r d e s i a l t ı n d a padişahlara geçti.
 Bizans İmparatoru ile O s m a n l ı p a d i ş a h ı n ı n başlıca dört sıfatı şöyle kar-
şılaştırabilir:

imparatorun Sıfatın Padişahın

Sıfatı Anlamı Sıfatı

1- Basileus ( S a v a ş v e A d a l e t Başı) Emirül'mü'minin

(inananların komutanı)
2- İsapostolos (Tanrının gözde vekili) Zıllül-lahü fıl-erz
(Allah'ın y e r y ü z ü n d e k i gölgesi)
3- Despot (Sahip, Efendi) Sahipkıran, Sultan
4- Otokrat (Yüce kralın halefi) Halife

B i z a n s , d o ğ u ile b a t ı n ı n b u l u ş m a n o k t a s ı d ı r , d e d i k . O d u r u m u ile d o ğ u -
nun ve batının bütün barbarlık ve medeniyet karması şefliklerinin gelenek
ve göreneklerini imparatorluk biçiminde derlemişti. Basileus: İlk b a r b a r
şeftir; İsapostolos, m e d e n i y e t i y e n e n fatih barbarın t a n r ı l a ş m a s ı d ı r . B u iki
sıfat, tarih ö n c e s i n d e n , barbarlıktan yakıştırmadır. Bizans'a oradan, batı-
dan gelme sayılabilir. Despotla otokrat, Babil'in Nemrutları ile M ı s ı r ' ı n Fi-
ravunlarından mutlak, müstebit, tanrı elçiliğine karşı keyfi idareciliktir.
Osmanlı, Bizans'ta işlenmiş olarak hazır bulduğu o mirasa kolayca
kondu. Yalnız en baştakinin sıfat ve u n v a n l a r ı ile k a l m a d ı . Saray teşkila-
t ı n ı , d e v l e t t e ş k i l a t ı n ı , din t e ş k i l a t ı n ı , t a ş r a t e ş k i l a t ı n ı , o r d u t e ş k i l a t ı n ı d a
Bizans'tan "iktibas" ediverdi. Burada uzun tafsilata girmeksizin, b i r k a ç il-
ginç örnek verebiliriz.
B i z a n s i m p a r a t o r u , a y n ı z a m a n d a a d a l e t şefi idi. Emrinde mansıplı hâ-
kimler, büyük devlet adamları buluşarak, bir "Ada/et Divanı" k u r a r l a r d ı .
Bu, Osmanlı padişahının "Divan-ı Hümayûn'iiduv. Bizans sarayında impa-
ratorun en yakın adamları h a d ı m l a r idi. Osmanlı "Mabeyn"\nde ilkin iğdiş
akağalar görülür. 1621'den sonra, yalnız zenci hadımağaları "Mabeyn'i
Hümâyûn birinci zabiti" olabilirler. ("Sicil-i Osmani", c.4, s.725) Mabeyn'in
belli başlı kadrosu: Silahdarlık, Kilarcıbaşılık, Eski ve Yeni Saray'ı
Hümâyûn Ağalığı ve Musahipliktir. Osmanlılıkta, Mabeyn'in kendisi gibi,
b ü t ü n b u " m e s n e t " l e r de, ö n c e l e r i hiç y o k t u r . Hep Bizans mirası ve ö r n e k -
leri üzerine, Fatih d e v r i n d e b e l i r i r l e r .

Payitaht Ordusu

Bizans'ta imparatorun muhafız askeri 4 alay süvari idi. O s m a n l ı ' d a d a -

hi, ö y l e d ö r d ü z l ü merkez süvari ocakları vardır. Adlarını karşılaştıralım:
 Bizans'ta: Sholes Excubiteur Hicarnalis Numeri
Osmanlı'da: Guraba Silahdar Sipah Ulufeciyan

Adları hemen hemen tercüme edilmişe benzeyen bu ocaklardan, Gu-

raba ve Ulufeciyan, zamanla ayrıca " Y e m i n " (Sağ) ve "Yesar" (Sol) diye
ikişer ocağa bölünürler. Bu askerler, Bizans'ta "hétérie"(yabancı = ecne-
bi) olurlar. Osmanlı'da "Devşirme"d\v\ev. Hıristiyan çocuklarından Müslü-
m a n l ı ğ a a d a p t e e d i l m i ş , g e n e asıl unsurdan ayrı, bir ç e ş i t y a b a n c ı asker-
dirler. Osmanlı, dedelerinden beri, d i r l i k ç i olmayanlara, Müslüman vatan-
daş oldukları halde "ECNEBİ"der.
Bizans ordusunun büyük gücü süvariydi. Osmanlı'nın da öyle. I. Süley-
man çağında savaşa hazır tüm Osmanlı ordusu 959.200 kişi iken, bunun
içinde y a l n ı z 40 bini Y e n i ç e r i , bir ç e ş i t y a y a n askerdir.
Ordu başkumandanı, Bizans'ta önce Romalı adıyla "Questeur" i k e n ,
sonra "BüyükDomestique"(Ulu ev hizmetçisi) adını almıştı. Osmanlı baş-
kumandanı "Serdar"{Baş kapı, Ev Başı)dır. (Serdar'ı Ekrem)

P a ş a - V e z ir

İlk O s m a n l ı l ı k , aşiret teşkilatı ile yayılmıştır. Padişah, 'Vezir"fa\an bil-

m e z . Y a l n ı z bir T ü r k m e n g e l e n e ğ i v a r d ı r . Her Gazinin büyük oğluna "Beşe"
denir. Osman Gazi'nin oğlu A l a e d d i n Paşa, Orhan Gazi'nin oğlu S ü l e y m a n
Paşa'dır. Bu " P A Ş A " oğullar, aynı z a m a n d a "vezirlik" görevini görürler.

Zamanla Osmanlılık Rumeli'nde hayli yayıldı. Arada birçok "Beylik"ler

doğdu. Bütün o beylerin b a ş ı n d a Lala Ş a h i n t ü m b e y l e r i n başı o l a r a k g ö n -
derildi ve paşa adını aldı. Böylece "Paşalık" padişahın b ü y ü k o ğ l u n d a n gü-
venli a d a m l a r ı n a sıçrayıp geçti. Ş e h z a d e l e r e (padişah oğullarına) de artık,
ayırmak üzere: "ÇeiebiEfendi", "Sultan Efendi"denildi.
Fakat bütün o d e ğ i ş i k l i k l e r bile, henüz aşiret çerçevelerini pek a ş a m a -
mış gelişmelerdi. O vakitler, tarikat şeyhlerine de "padişah" d e n i y o r d u .
Onun için, Hacı Bektaş'ın, Mevlana'nın torunları "Çeiebi'feıfatını takındılar.
Bu gidişle, " V E Z İ R " önceleri bir t e k t i . S o n r a l a r ı iki o l d u . V e z i r l i k , ilkin
p a d i ş a h l ı k gibi ve padişah sülalesiyle atbaşı yürüyen birer sülaleye vergi
idi. Ç e n d e r e l i K a r a Halil, t a Fatih ç a ğ ı n a d e k " V e z i r i a z a m l a r s ü l a l e s i n e ka-
p ı açtı. M a d e m ki ilk g a z i l e r d e n biri, babadan oğula "padişah" kesilmişti;
niçin bir b a ş k a gazi de babadan oğula "vezir" olmasın? Göçebe oymaklı-
nın, h e n ü z h e r g a z i y i eşit g ö r e n hayatında yer alan birinci icat, k a f a s ı n d a
ikinci icadı d a a y k ı r ı d ü ş ü r m e d i .

Ve bu, bütün tarih öncesinden gelmiş, sonradan d e v l e t l e ş m e y e başla-

mış t o p l u m l a r d a b ö y l e idi. Fransa'da Merovenjiyen krallarının saray nazır-
ları başka türlü değildi. S a r a y Nazırı Papin, s o n r a d a n s o y s u z l a ş m ı ş kralları
devirdi. K a r o l e n j i y e n h a n e d a n ı n ı k u r d u . Fatih M e h m e t , belki d e o n a b e n z e r
nice ö r n e k l e r i g ö z ö n ü n e g e t i r i p , Ç e n d e r e l i Halil s ü l a l e s i n i n büyüyen reka-
bet v e i m t i y a z l a r ı n ı ilk f ı r s a t t a a n s ı z ı n y o k e d i v e r d i . Onun üzerine, Bizans-
vari "Kubbenişin" ( k u b b e altında oturur) vezirler türedi. Kubbe vezirleri,
kubbe medeniyeti d e m e k olan Bizans, Osmanlı tarafından ele geçirildiği
vakit doğdu. Fatih Mehmet, Ayasofya kubbesi altını benimsedikçe, kubbe
altı v e z i r l e r i n i d ü ş ü n e m e d i . K u b b e altı denilen yer, Bizans stilince kurulu:
"Yekdiğerine kapısı olan bir divan"(Sicil-i Osmani, c.4, s.736) idi.
Fatih'ten sonra vezir, Bizans'taki karşılığı olan "logothete"in rolünü oy-
nadı. Bizans'ta önceleri posta bakanı olan logothete, gitgide içişleri, dışiş-
leri bakanlığı ile başbakanlığı elinde topladı. "BüyükLogothete"adını aldı.
Osmanlılıkta onun karşılığı önce "Veziriazam", sonraları "Sadrı Azam " ( b ü -
yük göğüs, büyük sedir)dir.
Arapça "GAAZİ", Türkçe "İLB", yahut "ALP" denilen kişi, Avrupa'nın
" Ş Ö V A L Y E " s i gibi: H e m din f e d a i s i , h e m s a v a ş eri v e komutanıdır. Onun
için, ilk O s m a n l ı çağında, "Ümera"{asken komutan ve sivil mülkiye amir-
leri) ile "Ulema"{adliye ve din adamları, amirleri) aynı kişilerde toplanır.
Osmanlı'da ilk "İlmiye" {din adamı) rütbesi; "Kadıasker: Kadzasker'Tiktir.
Osmanlılar, çökmüş medeniyetlerin zulüm bölgelerini fetheden ordu
halinde kaldıkça, onların "KADI" (dini hâkim)ları da, "Ordu Kadısı" olur.
Göçebe topluluğu i ç i n d e nasıl o r d u başını tutan gazi y a v a ş y a v a ş " B e y l i k -
ten " P a d i ş a h " l ı ğ a çıktıysa, tıpkı öyle, Kadzasker (Ordu k a d ı s ı ) de, gittikçe
öteki kadıların başı s a y ı l d ı . S o n r a l a r ı , o b a ş k a d ı v e z i r l i ğ e y ü k s e l d i . Ç e n d e -
reli Kara Halil, hem ulemadan, hem ümeradan oldu. Başlangıçta görülen
bu ilmiye-mülkiye beraberliği sonradan ayrıldı.
Ama a y r ı l ı k y a l n ı z üst k a t l a r d a k a l d ı . A n c a k , v i l a y e t v e s a n c a k l a r ı n , di-
n i a d a l e t ş e f i n d e n ayrı m ü l k i i d a r e şefi, başlı b a ş ı n a b e y l e r b e y i ile s a n c a k -
beyi v a r d ı . Daha aşağı basamakta, kazalarda ayrılma olmadı. Osmanlı'nın
sancaktan küçük memleket bölümlerinde, mülkiye başı ile a d l i y e başı a y -
nı kişi idi. Bu kişi, "kaza'Sa a d ı n ı b ı r a k a n "Kadr. K a i z i y " idi.
Osmanlılıkta gerek din, gerekse adliye işlerini, hiç d e ğ i l s e b ü y ü k ö l ç ü -
de sistemleştirip sınıflaştırarak teşkilatlayan Fatih Mehmet'tir. Fatih bu
"mesnetken " İ L M İ Y E " adı altında ayrı bir " Y O L " a ("TARİK"e) çevirdi. Kad-
zaskerliği Rumeli ve A n a d o l u ' y a has o l m a k ü z e r e ikileştirdi.
Osmanlılık, artık göçebe geleneğini süreklice oturukluğa çevirdi; "Se-
ferlikten (savaşçıllıktan) "Hazeri'ige (barışçıllığa) geçirdi. Onun için, or-
du özelliğinden ayrı, İstanbul'daki Fener Patriğine karşılık, bir " Ş e y h ü l i s -
l a m " o r t a y a ç ı k a r d ı . Ş e y h ü l i s l a m ( İ s l a m b a ş ı ) , " İ l m i y e " t a r i k i n i n başı o l d u .
64
 Taşra İdaresi: Memleket

T a ş r a i d a r e s i , B i z a n s ' t a , ö n c e l e r i t ı p k ı e s k i R o m a b i ç i m i n d e idi. S i v i l v e
asker idareleri ayrıydı. Sonraları savaşlar kızıştıkça, iç e m n i y e t de azaldı.
Memlekette, bitmez tükenmez bir " s e f e r b e r l i k " perdeli "sıkıyönetim" ha-
vası esti. O zaman taşraya askeri valilikler kuruldu.
Bütün Bizans İmparatorluğu, askeri teşkilata göre bölgelere bölündü.
Osmanlılar, Bizans'ın yerine geçince, onun memleket bölümlerini kendi
yapı, anlayış ve gerekçelerine uygun buldular. Bizans idare teşkilatını he-
m e n h e m e n o l d u ğ u gibi u y g u l a d ı l a r . B i r b i r l e r i n e h a l e f , s e l e f o l a n iki i m p a -
ratorluğun mülkiye bölümleri şöyledir:

Bizans'ta: Thème Turme Topotéresie Banda

Osmanlı'da: Vilayet Sancak Kaza Nahiye

Théme'de oturan "Stratej"gibi, vilayette oturan "Beylerbeyi"de, hem

şimdiki a n l a m ı y l a "vali", hem ordu komutanıdırlar. D o ğ r u d a n d o ğ r u y a im-
parator veya padişah tarafından atanırlar.
Bizans'ta sınır müstahkem mevkilerinin komutanlarına "Ciisure", Os-
manlı'da "Dizdar"adı verilir. Jüstinien zamanında Bizans " S e r h a d " (savaş-
çıl sınır boyu) silahlı kuvvetlerine "Acrités"denildi. Bu, Osmanlı'nın "Yerii
Kulu Ocaklarıma karşılık düşer.
Bizans ordusunun temeli süvari idi. Osmanlı'nın "Sipahi"... Bizans'ta
toplu halde bulunan ordunun çoğu, İstanbul'daki "Muhafız kıta"\avd\. Os-
manlı'da bunlara "Kapıkulu"denir. "Muhafızkıta"\ax a y l ı k l ı profesyonel as-
kerlerdi. Harpte ustaca s a v a ş ı r l a r d ı . A m a , barış z a m a n ı afettiler. İ k i d e bir
başlarındaki şeflere uyarak, seyirci halk ö n ü n d e gürültülü "Prononciamen-
toTarla ayaklanırlardı. Yaşı benzemesin, bizim Yeniçerilerin ağalarına
uyarak "Kazan kaldırmadan gibi...

Bilim ve Kültür

Bizans'la Osmanlılık arasında benzeşmeler sonsuzdur. T e ş k i l a t l a r gibi

fikriyatlar da birbirlerine yabancı değildirler. Örneğin Bizans bilimi, tek
sözle, R o m a m i r a s ı , " H U K U K İ L M İ " idi. O s m a n l ı ' d a " F I K I H " (şeriat ilmi) ve
"KAVANİN'İ K A D İ M E " (eski, kadim kanunlar) en gözde bilimlerdendir. Bi-
zans'ta halk e d e b i y a t ı n d a n ayrı bir k ü l t ü r g e l i ş i r . Eserlerin ç o ğ u din, tarih
üzerine, dergi çeşidindendir. Osmanlı'nın saray çevresindeki "Divan Ede-
biyatı" halktan tümüyle kopmuştur. Eserler yaratıcı olmaktan ziyade,
"érudition: mütebahhirlik" denilen k ı r k a m b a r bilinçlikleridir. Çünkü h e r iki
imparatorluk, k e n d i l e r i n e k a y n a k olan eski orijinal medeniyetlerin değer-
lerini y i t i r m e m e k g ö r e v i n d e d i r l e r . Bizans plastik sanatının şaheseri, "Kub-
be"\di. Osmanlı mimarlığını Selçuklulardan ayıran da, göçebeliği anıtlaş-
tıran çadır-yapı yerine, kubbeli yapıyı geçirmesidir.
Bizans değerlerini benimsemek bir kusur mudur? Tarihcil zarurettir.
Roma göçtükten sonra bile, bütün dünya Bizans'ı taklit etmiştir. Bizans
yalnız Avrupa barbarlarına örnek olarak kalmamıştır. En zıt d i n l e r d a h i ,
gelişme çağlarında yıktıkları düzenlerin maddi ve sosyal değerleri önünde
sanıldığından çok daha anlayışlı ve uysal davranmışlardır.

İslamlık Arabistan çölünden çıkar çıkmaz, Bizans teşkilatına uyar.

En bükülmez Müslüman Hazreti Ömer, 643 yılından sonra Bizans usulü
"Büro"lar açar. (H. Massé: "L'İslame'') İslam resmi kayıtları, uzun süre
Rum katipler elinde Bizans diliyle tutulur. (Pr. A . Metz: 'Die R e n a i s s a n -
ce des İslam'') O s m a n l ı l a r en geç Müslüman olanlardır. Eski İslam ge-
leneğini yadırgayamazlardı.

AYRIM III

BİR İ M P A R A T O R L U Ğ U N DOĞUŞU

Osmanlılığın nasıl ö l d ü ğ ü n e b i r k a ç çizi ile d e ğ i n d i k . Osmanlılığın temel-

de yıktığı Derebeyieşmiş Bizans'ın sosyal ve politik üstyapıdaki mirasına
nasıl konduğuna da dokunduk. Şimdi sıra, Bizans sosyal mirasının, Os-
manlı tarihcii ölüsünü t e z g â h l a y a c a k olan imparatorluğun doğuşuna geldi.

BİRİNCİ OSMANLI DEREBEYLEŞMESİ

O s m a n l ı t o p l u m u bize iki t ü r l ü d e r e b e y l e ş m e ö r n e ğ i v e r i y o r : 1) Bitîn-

ci Devlet derebeyleşmesi; 2) İkinci İmparatorluk derebeyleşmesi.
Birinci Osmanlılık çağındaki d e r e b e y l e ş m e : Miri toprak ar üzerinde ku-
rulmuş Dirlik Düzeninim bozulması ile başlar. Dirlikler kapanın elinde ka-
lır; yahut Osmanlı deyimi ile " S E P E T L E N İ R " . Eski az çok ülkücü (Müslü-
manlığı sağlam) dirlikçiler, şeriatın, hakkın, adaletin üstüne, dışına çıkar-
lar. Kendilerinin din ve iman ve namuslarına e m a n e t edilmiş olan kamu
toprakiarm\, şeriatı ve kitabı atlatarak, kendi kişicil çıkarlarına sömürürler.
Bu derebeyleşme, hem Müslümanlık anayasası olan ŞERİAT'e, hem Os-
manlı mevzuatı olan KANUN'lara aykırıdır.
Osman Gazi'den, Yıldırım Beyazıt'a dek süren ilk O s m a n l ı Devleti'nin,
birinci y ü z y ı l ( 1 3 0 0 - 1 4 0 2 ) sonları, Fatih II. Mehmet'ten, Kanunî I. Süley-
man'a dek süren ikinci O s m a n l ı Devleti'nin ilk y ü z y ı l ı (1414-1520) sonla-
rı görülen derebeyleşme, bu açıktan açığa Şeriat'e ve Kan un 'a karşı ç ı k a n
derebeyleşme örneğidir.
 B u o l a y ı a n l a m a k için, z a m a n ı m ı z d a k i benzer veya paralellerini a n m a k
yeter. İlk a n a y a s a l a r ( e s k i şeriat g i b i ) birçok insancıl ve kutsal h a k l a r sa-
yarlar. Çünkü herhangi bir Devrim'n sıcağı sıcağına kendini dayatmış
prensiplerini belirtirler. Çok geçmez, sınıflı toplumun iktidarı, e k o n o m i te-
melini elinde t u t a n l a r a geçer. O zaman ilk a n a y a s a n ı n bütün olumlu kut-
sal e m i r l e r i n i ç i ğ n e y e n binlerce kanun maddeleri t o p l u m u boğar. A n a y a s a
atlatılır. K a n u n l a r m e ş r u l u k l a r ı n ı t ü m y i t i r i r l e r . A m a , g e n e d e o r t a l ı k t a hâ-
lâ eski a n a y a s a n ı n ve m e ş r u k a n u n l a r ı n e g e m e n o l d u ğ u iddia edilir.

İKİNCİ OSMANLI DEREBEYLEŞMESİ

Kanunî Süleyman çağından sonraki derebeyleşme, Dirlik Düzeninim

bozulması değil, egemen düzen o l a r a k o r t a d a n kaldırılması ile başlar. Mi-
ri topraklar, resmen ve toptan, en başta padişah g e l m e k üzere, bütün
"devlet sınıfları"taraimdan "mukataa" b i ç i m i n e sokulup altüst edilir. Ka-
m u toprakları, sözde şeriata ve kitabına uydurularak, zaten derebeyleş-
miş olan eski dirlikçileri, hemen hemen h i ç b i r sosyal görev k a r ş ı lığı olmak-
sızın, birer asalak h a z ı r y i y i c i l e r durumuna sokar.

Bu d e r e b e y l e ş m e , a r t ı k ilk M ü s l ü m a n l a r ı n ülkücül anayasaları o l a n Şe-

riat\ ve O s m a n l ı mevzuatı olan Kanunlar J\ da kalplaştırarak d e r e b e y l i k ah-
kamı durumuna sokmuştur.
İlk Celali İsyanlarından (G:932, D: 1525), Osmanlı İmparatorlu-
ğu'nun sonu olan (G:1339, D:1923) C u m h u r i y e t ilanına dek h e m e n he-
m e n 4 0 0 yıl sürmüş İkinci Osmanlı Devleti'nin (Türkiye İmparatorluğu-
nun) uğradığı derebeyleşme, bu şeriat ve kanunları da soysuzlaştıran
derebeyleşme örneğidir.

Olanı anlamak için, birinci tip derebeyleşmeyi kapitalizmin serbest re-

kabetçi dönemindeki burjuva demokrasisin'm sonuna (vurguncu parla-
mento çapulu ile sermaye birikimine) benzetirsek; ikinci t i p derebeyleş-
me, kapitalizmin tekelci finans-kapitai dönemindeki emperyalist fa-
şizm'me paralel düşmüş bulunur.
Antika tarihte (modern çağın kapitalizmindeki serbest-tekelci aşama-
larını andıran) o iki tip DEREBEYLEŞME göz ö n ü n d e t u t u l m a d ı k ç a , feoda-
lite ü z e r i n d e s ö y l e n e c e k her söz y ü z e y d e ve soyut tasviAerden öteye ge-
çemez. Antika tarih üzerine yapılan etütlerin, çoğu birbirini t u t m a z sonuç-
lar v e aykırı tezler kılığına girmeleri bundandır. Tarihin gerçek prosesi
içindeki objektif ve som dinamizm izlenmedikçe, birbirinden kopuk genel
olayları soyutlaştırmaya girişmek, yetmez. "Diyalektik" m e t o t adına sü-
rüyle "çeiişki-iiişki", "etki-tepki" g ö s t e r i l e r i de öne sürülse, en azından
metafizik k a l ı n ı r . Kolaycı bilgin veya hazırcı tembel k a f a l a r için o metafi-
zik eğilim, Bilimcil Sosyalizmi dahi kötüce maymunlaştırılmış bir skolasti-
ğe çevirir.

İLK "KANUNNAME" YAZILIŞI

Birinci Osmanlı Devleti, her "TevaifüiMüluk"devleti gibi, 100 yıl çev-

resinde belli başlı kitap-yazAavm a y d ı n l ı ğ ı n a çıkamadan battı. Onun üzeri-
ne elimizde az şey var.
İkinci Osmanlı Devleti'nin kurucusu Çelebi I. Mehmet'tir (1414-1421).
İlk 5 0 yıl ( F e t r e t : 1 4 0 2 ' d e n , Fatih: 1 4 5 l ' e d e k ) t a m bir k a r a n l ı k t a n k u r t u l a -
maz. A n c a k İstanbul fethedilince, bu karanlık ve boşluk ortaya çıktı. Ve
Fatih II. Mehmet, boşluğu d o l d u r m a k bahanesi altında, Bizans'tan edindi-
ği bütün i m p a r a t o r l u k kurul ve kurallarını O s m a n l ı Devleti'nin ve t o p l u m u -
nun içine a k t a r d ı .
F a t i h ' t e n ö n c e s a h i d e n her ş e y k a r a n l ı k v e boş k a l d ı ğ ı için m i Fatih ka-
leme sarıldı? Fatih 1451 yılı t a h t a geçti. Kendi söyleyip, Lis Z a d e T e v k i î
(Mustafa oğlu) Mehmed'e yazdırdığı "Kanunname'i Al'i Osman" (yahut:
"Kanun'u Padişahı'i Sultan Mehmed bin Murat Han") hangi yılda kaleme
alınmıştır? "II. Mehmet saltanatının sonlarında düzenlenip yazılmıştır."
( K a n u n n a m e ' i Al'i Osman, Mehmet Arif önsözü, s.4, A. İhsan Matbaası,
1 3 3 0 ) Y a n i , asıl K a n u n n a m e , F a t i h ' i n iyice B i z a n s h a v a s ı n a b o ğ u l d u ğ u z a -
man yazılmıştır. Bizans "Ruh'u habiysi" (Yötü ruh)nin Türk sarayına ne
denli işlediği, K a n u n n a m e aslının hemen her s a t ı r ı n d a okunuyor.

İLK H A L K T A N VE İLB'LERDEN KOPUŞ

O z a m a n a dek, Türk padişahı, halk içinde, oturup yargı y a p a r ve buy-

rultu çıkarırdı. Fatih, a r t ı k k e n d i v e z i r l e r i n i n i ç i n e bile k a t ı l m a z . "Perde ar-
kasına" ç e k i l i r . Ama öz Türkçe ş ö y l e buyurur:
"Önce bir ARZ ODASI yapılsın. Cenab'ı Şerifim (şerefli yanım), pes per-
delerde ardında) oturup, haftada 4gün vezirlerim ve kadzaskerierim ve
defterdarlarım, Rikaab'ı Hümayûn'uma (Huma kuşu: Padişahın üzengisi-
ne) ARŞA girsünier"."Divan'a her gün Vezirlerim ve Kadzaskerierim ve
Defterdarlarım geldikte, Çavuşbaşı ve Kapucular Kethüdası önlerine düşüp
istikbal itsünier (karşılasınlar.) Ve bazı mesaiih (işler) içün benden taşra
haberi Kapu Ağası, Kapucular Kethüdasına söy/esün ve oi dahi Vezirlerime
ve Kadzaskerierime ve Defterdarlarıma söylesünler. "(Kanunname)
B ü t ü n b a r b a r ş e f l e r i gibi ilkel d e m o k r a t o l a n T ü r k g a z i l e r i ( = padişahla-
rı), ilk z a m a n l a r , a v e n e s i y l e s o f r a y a o t u r u p y e r içerdi. Bizans d e n e m e s i bu
usûlü tehlikeli bulmuş olacak. Oysa bu tek başına y e m e k daha tehlikeliydi.
Bilindiği gibi Fatih zehirlenerek öldürüldü. Bununla birlikte, h e r k e s gibi v e
h e r k e s l e y i y i p i ç m e gazi g e l e n e ğ i n i kaldırmaktan "şeref" duydu:
 "Taamı(yemeği) yüce şanlı Huzûr'a Kilarcıbaşı koya... Ve Cenab'ı Şe-
rifim iie ki m es ne taam yemek kaanunum değildir. Meğer eh i'i /yaiden (ço-
luk çocuğu) ola. Ulu atalarım yerler imiş. Ben ref'etmişimdir ( k a l d ı r m ı ş ı m -
dır) "(Kanunname)
B a y r a m l a r d a el ö p t ü r m e k bile, parasına göre olur:
"Bayramlarda Divan alanına taht kurulup çıkmak emrim olmuştur."
Ancak el öpenler Vezir, Kadzasker, Defterdar dışında yalnız, Çavuşlar,
Hurda ehl'i Mansıptan Alay Beyi, Çaşnigîr, Ulûfeli Müteferrika, 150.000
a k ç e l i ise Z a i m Müteferrikası, 60 akçadan yukarı Kadı, 20 akçadan yuka-
rı Müderris olanlar el öpebilir. Geri kalana yasak. Zaim'ler, Tımarlû'lar,
Katip'ler: "Gerek katip oldukta ve gerek bayramda el öpmek, kanunum
değildir" (Kanunname)

OSMANLI "KANUN" ANLAYIŞI

Bütün bu k a y ı t v e ş a r t l a r bir ş e y i g ö s t e r i y o r . Fatih, ö m r ü n ü n son gün-

lerinde, k a n u n l a r ı y a z ı l ı v e derli t u t m a k t a n çok, Bizans biçimine s o k m a k
amacını gütmüştür. Lis Z a d e , T e v k i ' î , Kanunname'nin başlangıcında şunu
yazar:
"Vakta ki (MEHMET HAN İBN MURAD İBN MEHMET HAN) Saltanat Tah-
tına şeref verdikte... Bunca fetihler... Konstantiniye (İstanbul) Feth mü-
yesser oldukta eskiden ulu ataları zamanında olan Kaanuniar deftere ge-
çirilmiş (mazbut'u defter) olunmayıp, eksik olan yerlerin dahi kendüieri
aydınlatıcı evliyalık oyu tesirleri iie nazm ve inşa idüp (düzenleyip yapa-
rak) Divan'/ Humayûn'da ebed'üi abad (dünya durdukça) mamûi'ün bih
(onunla iş yapılır) olmak için bir Kaanunname yazılmak gerektiğinden bu
Abd'ı hakir (bu alçak kul) ferman'/ celileri (ulu buyrultuları) üzere nazm
ve inşa idüp ve herkes müstefid ( y a r a r l a n ı r ) olmak için İstılah ve ibarat-
tan (terminoloji taslamaktan) feragat olunup (vazgeçip) lisan'ı Padişah'/
gerdûn'ü Kaarûn nakille yazılup ve üç bab üz re kılındı. "
Osmanlı'nın kanun anlayışı budur. Önce, kanun bir h u k u k ç u l a r k a s t ı n ı n
t e k e l i n d e , a ç ı k g ö r ü n e n bir gizli f a a l i y e t d e ğ i l d i r . T e r i m v e laf k a b u k l a r ı için-
de anlaşılmaz olmasına bakılmıyor. Sürü sürü ulemaya da başvurulmuyor.
N e y i n y a p ı l m a s ı g e r e k t i ğ i n i bilen G a z i Fatih o t u r u y o r . Karşısına, ne idüğü
ve kimliği hâlâ bilinmeyen "Tevkil Lis Zade Mehmet bin Mustafa'S\ oturtu-
yor. Fatih M e h m e t s ö y l ü y o r , k a t i p M e h m e t a ğ ı z d a n ç ı k t ı ğ ı gibi y a z ı y o r .
Eldeki K a n u n n a m e , Göç (Hicri) 893, D o ğ u m (Miladi) 1 4 8 8 yılı (Fatih'in
ö l ü m ü n d e n 7 yıl s o n r a ) , b e l k i d e F a t i h ' i n d e v r i m c i t o p r a k r e f o r m u n u k u ş a
çevirten Bayezit "vel/"gevşekliği ile değiştirilerek yazılan (Türkiye'de eşi
bulunmayan), Viyana Kütüphanesi'ndeki "Kaanûn'u Padişahî'i Sultan Meh-
m e t bin M u r a t H a n " adlı nüshadır.
 TÜRKİYE'NİN BÜYÜK CİHANGİR DEVLETLEŞMESİ

İlk Osmanlı Devleti, basitin basiti bir "AskerdiDemokrasi"le başladı.

G:1168 (Doğ: 1754) yılından kalmış bir elyazması: "Hikayet'i der zaman'/
Hazret'iSultan Süleyman "(Beyazıt Umumi Kütüphanesi, n.5004) için, bü-
tün ilk "Padişahlar" s a d e c e birer "Gazi"dw\ev. Osman Gazi, Orhan Gazi,
Murat Gazi. Hatta Kanunî S ü l e y m a n ' a bile " G a z i " d e n i r . Gazi'den büyük
ad, san t a n ı n m a z .
Bu, o padişahların yalnız "Gaza" ( K u t s a l Savaş) yapmış olmalarından
değil, birlikte s a v a ş l a r a girdikleri her g a z i (İlb=Şövalye) gibi, onların da
"Gazi s a y ı l m a k t a n daha üstün sıfat t a n ı m a y ı ş l a r ı n d a n ileri gelir.
Şarkkâri (doğu usulü) k o r k u n ç m u t l a k h ü k ü m d a r l ı k , İ s t a n b u l ' u ele g e -
çiren Fatih Mehmed'in, son demlerinde B i z a n s tarafından ele geçirilmesi
ile başladı. Bunu, Fatih'in, "Evahir'i Saltanatında (sultanlığın sonlarında)
tanzim ve tahrir edilmiş" "Kanunname'i Al'i Osman'dan anlıyoruz. Fatih
Camii, G:875 ( D o ğ : 1 5 7 0 ) yılı sona ermiştir. Fatih dikte ettiği "Kanunna-
me"sinde: "Halen bina eyiedüğüm Medaris'iaiiyye'ye SAHN değü isim ko-
nulmuştu/" der. 1481'de öldüğüne göre, Kanunname, Fatih'in hayatta
belki en son vasiyeti olarak yazılmıştır.
Fatih, orada şöyle der: "Bu kanun ve bu Kanunname, Atam ve Dedem
Kanunudur ve benim dahi Kanunumdur. Ev la d'/ kiram n eslen bade nesi i
bununla a'mei olalat 1' (Keremli çocuklar kuşaktan kuşağa bununla işlem
yapsınlar).
Ne var ki, Fatih'in "Atası ve DedesiKanuniarf h a n g i l e r i d i r ? Kanunna-
me'de hemen hiç g ö s t e r i l m e z . Yer yer, t e k t ü k "Kadîm" s ö z ü geçer. Ora-
lar, belki Fatih'ten öncelerden kalıyor. Ama "Kadîm" g e l e n e k l e r i n aşırıca
önemsenmediği her s a t ı r d a bellidir.
Ö y l e g ö r ü n ü y o r ki, Fatih, bütün ömür boyu düşünüp taşındıktan sonra,
bir a n t i k a i m p a r a t o r l u k k u r d u ğ u n u v e bir i m p a r a t o r l u ğ u n ancak imparator-
luk gibi işleyebileceğini anlamıştır. O zaman, "Atam ve Dedem KanunU' d e -
diği ş e y i ç i n d e , g ö ç e b e b a r b a r g e l e n e k v e g ö r e n e k l e r i y l e ilgili n e v a r s a h e p -
sini kökünden kazımak gerektiğini düşünerek, Kanunname'sini yazdırmaya
girişmiştir.
Bu girişimin özeti: Padişahın insanüstü bir duruma girmesidir. Devlet
nasıl topiumüstü ise, tıpkı öyle devlet başkam da insanüstü olmazsa, tu-
tunamaz. En insancıl ve eski devleti k a l d ı r m a k gibi t a r i h c i l görevi, devlet
i ç i n d e bile b u kuralın etkisi sürüp gittiğine göre, Fatih v e ç a ğ ı için bunda
şaşacak yan aranamaz. Bizans'ı fetheden Fatih, Bizans'ça fethedilmezlik
edemezdi.
 DEVLETİN KİŞİLEŞMESİ: KARDEŞ KANI İÇİŞ

Antika imparatorluklar, hele b a r b a r akını ve fetihleri ile k u r u l u n c a , is-

ter istemez KAN g e l e n e k v e göreneklerince yönetilir. Devlet, Kan b a ğ l a -
r ı n d a n v e Kan p r e n s i b i n d e n d o ğ a r . İnsanlar, İlkel S o s y a l i s t Kan ö r g ü t ü n ü n
yerine Dev/et'm g e ç i ş i n i , bir a i l e n i n Kan'm\ (ama artık sosyal örgüt d e m e k
olan Kan'mu değil, damarlardaki kanını) "mavi kan" (asil kan) yaparak,
örtbas edilmiş bulur. O yüzden deviet d e m e k , kişi demek o l u r . XIV. Louis,
o bakımdan boş laf e t m e m i ş s a y ı l a b i l i r .
Fatih Kanunnamesi, Türkiye'de göçebe t o p l u m d a n sosyal sınıflı mede-
niyete k e s i n c e g e ç i ş i n belgesidir. Bu geçiş başlıca iki alanda gerçekleşir:
1- Padişahın tabulaştırılması (ideolojik devletleşme); 2- Devletin padişah
çevresinde örgütlenmesi (organik devletleşme).
Birincisi ideolojik, ikincisi örgütçü/olan bu iki olayın taçlanışı bir c a n a -
varlıkla tümlenir. Bu canavarlıkta, devlet başkanının ilk içtiği k a n , kardeş
kamd\r-, ilk y e d i ğ i baş, kardeş başıd\v. Yol böyle açılır. Yamyamlık, devlet
başına geçirilende aranan birinci k a r a k t e r olur. Kendi öz kardeşinin başı-
nı yiyenin, kanını içenin, artık t o p l u m içindeki alt sınıfların b a ş l a r ı n ı yiyip,
kanlarını içmekte gözünü kırpmayacağı kendiliğinden anlaşılır.
Bu, k e n d i n d e n o l a n i n s a n başı y i y i p , i n s a n k a n ı i ç m e k p r e n s i b i ile ö z e t -
lenebilen medeniyetin ana karakterini, Fatih'in "Kanunname"s\ kadar açık,
duru ve keskin bir b a s i t l i k l e bir c ü m l e c i k t e k o y a n kural belki d e hiç y o k -
tur. Fatih M e h m e t , ö m r ü n ü n s o n u n a d o ğ r u , sırf i m p a r a t o r l u ğ u a y a k t a t u t -
m a k uğruna, kendi sarayını şu k a n u n m a d d e s i ile k e n d i d ö l ü n ü n s a l h a n e -
sine çevirir:
"l/e her kimesneye eviadumdan saltanat müyesser ola karındaşların
nizam'/ alem içün katletmek münasiptir. Ekser ulema dahi tecviz etmiştir
(bilginlerin çoğu onaylamıştır). Anınla amil olalar."
Her ş e y i n Kan b a ğ l a r ı y l a y ü r ü t ü l d ü ğ ü bir d ü n y a d a , padişah b a b a ö l ü r öl-
mez, oğullarının birbirleriyle miras kavgasına düşüp imparatorluğu param-
p a r ç a e t m e l e r i , b a ş k a t ü r l ü ö n l e n e m e z d i . O k a d a r ki, Fatih o ğ u l l a r ı n b i r d e n
fazlası b o ğ a z l a n d ı k t a n s o n r a , k ı z l a r ı n d a n d o ğ a c a k bir t o r u n u n t e h l i k e l i o l m a -
ması için d e t e d b i r d ü ş ü n m e k z o r u n d a kalmıştır. K ı z l a r ı n ı n o ğ u l l a r ı n a Beyier-
beyiiikgibi b ü y ü k bir e y a l e t kumandanlığı verdirmemiş, basit, k ü ç ü k beyiik\e
yetindirmiştir.
"Kızlarım evladından olanlara Beyierbeyiiik viriimesün, ağır Sancak vi-
rüsün. "

İDEOLOJİK DEVLETLEŞME: PADİŞAH IN TABULAŞMASI

Barbar geleneği, en yaman Askerdi Demokrasi ç a ğ ı n d a bile, gaziler-

den en önde gelenine dahi, aşırı ve sürekli a y r ı c a l ı k l a r t a n ı m a z . Fatih'e ge-
linceye dek, "padişah"da en sonunda bir "gazi"d\r. Yalnız sorumlu "ga-
zi"dir. Her s a b a h , t o p l u m içinde olan bitenleri, ileri gelen arkadaşları ile
gözden geçirip çözüme bağlamak zorundadır.
G e n e b a r b a r g e l e n e k v e g ö r e n e k l e r i n d e bir ö n e m l i o l a y da, s a v a ş t a n boş
k a l a n g ü n l e r d e , sık sık ve bol bol "şö/en'1er d ü z m e k t i r . O r a d a h e r g a z i , kar-
şılıklı eşit k a r d e ş l i k d u y g u l a r ı y l a b i r b i r l e r i n i d o y u r a c a k , " i ' z a z v e i k r a m " e d e -
cek biçimde yedirir, içirir. Padişah da ister istemez "sofrasını herkese açık'
tutar.
Fatih, Kanunnamesi ile, bu iki yönde kalabilmiş her türlü ilkel sosya-
lizm kandaşlık gelenek ve göreneklerini siler. Bir y o l önüne geleni y e m e -
ğine s o k m a z olur. Tabii bu kendini h e r k e s t e n a y ı r m a , t e r s i n e bir k a r a n t i -
na olur. S ü r ü y l e d ü ş m a n l ı k l a r ı çeker. Kandaşlarından kopmuş adamı, pa-
dişah da olsa yok e t m e k isteyenler bulunur. Bunlar padişahın yanına so-
kulmazlarsa, antika metotla zehirleme yolunu tutabilirler.
Zehirlemenin birinci yolu, padişahın yediğine içtiğine ağı katmaktır.
Burjuva d e m o k r a s i s i n i n incelikleri yoktur. Kennedy'leri kim v u r d u y a getir-
me tekniği bilinemez. T e k yol, "müstebit"i ağılamaktır. Fatih d e o n u bilir.
Hatta en sonunda, bile bile a ğ ı l a n a r a k ö l d ü r ü l e c e k t i r . O n u ö n l e m e k ister.
"Kanunname"sine şu maddeyi yerleştirir ilkin:
"Taamı(yiyeceği) Huzur'u aiişan'a (kendi "Yüce katına") Kilarcıbaşı
koya"
Kilara, mutfağa ve personeline bakan, ş e k e r ve tatlıları y a p a n Kilarcı-
başı, "Enderun'un (saray içi örgütün) dört a ğ a s ı n d a n üçüncüsü olacaktır.
Bir o n a g ü v e n i l e r e k y e n i l i p i ç i l e c e k t i r . Bu birinci s a v u n m a .
İkinci savunma, çoluk çocuktan başka hiç kimseyi padişah sofrasına
oturtmamaktır. Fatih'in dedeleri o t u r t u r m u ş , o g e ç m i ş artık. Şöyle yazılır:
"Ve Cenab'ı Şerifim (şerefli kişiliğim) iie kimesne taam yemek Ka-
anunum değildir, meğer ehi'i iyaiden ola. Ecdad'ı izamın iyie yirier imiş,
ben ref'etmişimdir."

KAFES ARDINA ÇEKİLİŞ

Kendi s a r a y ı n ı n ve devletinin a d a m l a r ı n d a n böylesine çekinen padişah,

h a l k ı n ö n ü n e nasıl ç ı k a r ? E g e m e n s o s y a l s ı n ı f l a r , g ö ç e b e g e l e n e k l i padişa-
hı, Bizans m i r a s ı n a oturur oturmaz halka karşı kullanmayı "büyük adam-
lar h e r k e s e g ö r ü n m e z " p r e n s i b i ile s a ğ l a r . Bahane kolay bulunur.
"Gedik Ahmet Paşa Vezirliğinde işi düşenlerden bir ayağı çarıklı
Türk: "Devletlü Hünkar kangunuzdur? Şikayetim var/" deyü gaiiyz
(sövme gibi kaba ve ağır kötü) soru iie Divan'/ Hümayûna girivermek-
ie mûcib'i infiai'i Padişahî olduğu (padişahı içerlettiği) Ahmet Paşa'nm
manzûr'u (görgüsü) olunca: "Bundan böyle Padişahımızın veray'ı kafes'ten
(kafes arkasından) istima buyuru/maları (dinlemeleri) daha münasip olur"
mütaleası iie..."
K o c a Fatih'i, h a r e m d a i r e s i n i n a v r a t l a r ı gibi, k a f e s i n a r d ı n a tatlı tatlı şe-
refli v e ş a n l ı c a itiverir v e :
"Merkeziidaresi, savaş ve gazaların (kutsal savaşların) ardarda gelişin-
den ötürü pek çok basit"iken, "Şark saltanatlarına takiiden... Fatih Hazret-
leri özei kanunlarla usulü ve furûunu ( e c d a d ve ahfadını: asıllarını ve ayrın-
tılarını) tanzim ve teşkil buyurmuşlardı."(A. Şeref: "Tarih'i Devlet'i Osma-
niye", c . l , s.296, 1315, KU.M.)
Osmanlı kapıkulu tarihçileri bu olayı, "Şan ve Şevketin bütünienmesi'
saydılar. 100 yıl s o n r a , "Divan" o y u n u , p a d i ş a h a k a f e s a r d ı n d a n bile s e y r e t -
tirilmez oldu:
"Tamam Şevket'i Şan/ Divan, Hazreti Sultan Mehmet Han'ı Sani'den ip-
tida ederek, 1060'tan sonra Sadrazam konaklarında"(Süreyya bin Mehmet
Husni: " S i c i l i - i O s m a n i " , c.4, s . 7 3 6 ) k o t a r ı l d ı .
Artık, K a n u n i S ü l e y m a n ' ı n i h t i y a r l a m a s ı , her işi k a p ı k u l l a r ı y l a t e f e c i - be-
zirganların e m r i n e g e ç i r t m e k için e n iyi g e r e k ç e y a p ı l a c a k t ı . Sultan Süley-
man, rüşvetçi ve irtikapçı başı "Rüstem Paşa ilkaası ( t e l k i n i ) iie Divan'a çık-
mak adetini terk"(A. Şeref, Keza) edecekti.

ARZ SURLARI

Padişah dünyadan nasıl haber alacaktı? "ARZ" ( s u n u : konuyu büyüğe

a ç m a ) y o l u ile. B u y o l u Fatih M e h m e t , ç o k s e n l i b e n l i c e v e b a s i t ç e ş ö y l e a ç -
mıştı:
"Evvela bir Arz Odası yapılsun. Cenab'ı Şerifim (şerefli kişiliğim) pesper-
de (perde gerisinde) oturup haftada 4 gün vezirlerim ve kadzaskerierim ve
defterdarlarım rikab-ı (üzengi) Hümayûnuma Arz'a girsünier. " (Kanunna-
me)
Böylece, her ş e y mesafe ve merasim\eştiv\\\v. Arz M t ü r l ü d ü r : 1- Doğru-
dan kişi h u z u r a g i r e c e k ; 2- D o l a y l ı c a yazı ile arz e d i l e c e k .
1- KİŞİYLE ARZ: Fatih der ki: "Bizzat arz' itmek mertebesi alidir (çok
y ü k s e k t i r ) . " B u n u , e n t e p e d e k i ü ç r ü t b e ( v e z i r , k a d z a s k e r , d e f t e r d a r ) ile "iç
halkı"denilen saray kulları yapabilir.
"Bizzat rikab'ı Hümayûnuma sahib'i arz olanlar", "kadzaskerier ve def-
terdarlar"ye bir de "iç halkından"kapuağası "ihtiyar başıdır". Odabaşı "ek-
seriya odabaşı ve kapuağası arz itmek gerektir."
İç halkı içine gerekince; "hazinedarbaşı, kilarcıbaşı, saray'/ amire'nin
ağas/"da girebilir. O kadar.
 F e o d a l l e ş e n d e v l e t b a ş k a n ı için, tatlı y a p a n k i l a r c ı b a ş ı ile s a d r a z a m ı , eşit
yetkili ve değerli olurlar.
2- YAZIYLA ARZ: Bir z a m a n her isteyen Türk, çarığı ile padişahın Di-
K?/7'ına girer, y a k a s ı n a yapışırca dilediğini sorar, arardı. Şimdi "bizzatarz"
şöyle dursun, "name iie arz"(mektupla sunu) dahi üç katın tekeline gir-
miştir. Fatih d e r ki:
"Name iie arz götürü beyierbeyiiik ve ümeranın (komutanların) ve
kudzatin (kadıların-mülki amirlerin) yoludur."
Dilekçe v e r m e k yolu bile, Bizanslaşmış, tıkanmıştır.

YANAŞMAK

İlk g a z i l i k d e m i n d e Fatih, başına b u r u ş u k bir k e ç e k ü l a h geçirir, kafa-

sı ü s t ü n d e n k a ş l a r ı n a i n m i ş s a r ı k s a r a r , t e p e s i n e bir k u ş t ü y ü d i k e r d i . Ş i m -
diki " B i t n i k " l e r gibi değirmi genç sakallı, patlak gözlü, bodoslama burun-
lu, b ı y ı k l a r ı t e r l e m e m i ş . . . bir T ü r k m e n d e l i k a n l ı s ı y d ı (örnekleri İngiltere'de
kalmış sikkelere bakıla). Şimdi onlar geçmiştir. Bellini'nin t a b l o s u n d a Fa-
tih a r t ı k o l t a b u r u n l u d u r . D e ğ i r m e n taşı k a d a r iri, kat kat k a v u ğ u ile k ü r k
mantoludur. Bizans oyalı işlemeleri içinde b o ğ u l m u ş t u r . Üst üste altı t a ç -
lı, a l t ı n t a k l ı , g ü m ü ş ç e k m e c e l i bir p a l e o l o g k ı l ı ğ ı n d a d ı r .
Yanına "yanaşmak"her kula nasip olamaz. Fatih der ki:
"Yanaşmak vüzeramm kadzaskerierimin ve defterdarlarımın kanu-
numdur."
"Mazul (yerinden alınmış) beylerbeyiler ve beyler dahi davet edersem
yanaşmak kanunumdur."
Osmanlı artığı memleketimizde, hâlâ, sağlı-sollu " b ü y ü k a d a m " t a s l a k -
larının, içyüzlerini bir matah gibi " p e s p e r d e " saklayıp, "yanına yanaşıl-
mak', ancak çağrılırsa "ayağına yüz sürülür"olmak çalımları, hep o halk
düşmanı Bizans soysuzlaşmasının "hacıağa asaleti' k ı l ı ğ ı n d a keramet tas-
lamalarından kalmadır. Ve Türkiye'de hiçbir konunun, hiç kimsece, hiç
kimseyle insancıl biçimde konulup tartışılmaz oluşu, o B i z a n s - O s m a n l ı de-
rebeyi iğrençliğinin m i y a s m a gibi ruhlara sinmiş, vicdanlarda kaşar bağla-
mış o l m a s ı n d a n ileri g e l i r .
Bir şey sanırlar kendilerini. Daha doğrusu (insan kendini bilmez
mi?), bir ş e y s a n d ı r m a k i s t e r l e r . Bizans değil, Etiler ç a ğ ı n d a yaşatılan
"ha/k" yığını, "sürü çobanı" m e t o d u n d a n başka türlü "gütme"Xin
o l a m a y a c a ğ ı n a inanırlar. Hepsi, hepsi ve hepsi: O insanı a ş a ğ ı l a ş t ı r a r a k
paramparça y e m eden pis kuruntunun "asr^rTceşliği ile " H u ! " ç e k e ç e -
ke, en maskara "tarikat u/usu"kesilmenin iğrenç bayıltısı içine manda
gibi gömülürler.
74
 Fatih o çığırı a ç m ı ş t ı r . B u g ü n o ç ı ğ ı r ı n ne k e r t e s ö k e c e ğ i s ö y l e n e m e z -
se de, z a m a n ı için g e r e k K İ Ş İ N İ N , g e r e k s e D Ü Z E N İ N boşluğu ve kokmuş-
luğu başka türlü gizlenemezdi.

OSMANLILIK VE PADİŞAHLIK: DEVLET-MEMLEKET

Osmanlı Devleti'nin en tipik yanı, politikası ile ekonomisin'm, etle tır-

naktan beter, birbirinden ayrılamaz oluşudur. Nedeni ortadadır. Bu dev-
let, her şeyden önce, doğrudan doğruya T O P R A K e k o n o m i s i üzerinde ge-
lişmiştir. T o p l u m u n temel ÜRETİM tabanı TARIAf&v. T a r ı m ı n t e m e l üretim
şartı ve aracı TOPRAKA. Toprağın temel M Ü L K İ Y E T ilişkisi KAM(/6ur. Ka-
munun en yüce düzencisi ve denetçisi DEVLETWr.
Bu d u r u m ş ö y l e bir d e n k l e m y a r a t ı r :
Toprak ekonomisi = Toprak (Üretimi+Müikiyeti) = Kam ucul Devlet
Onun için, genel olarak Osmanlı Devletinim, özel olarak Osmanlı İm-
parator/uğc/nun şeması yapıldı mı, ister istemez, memleketten ayrı bir
devlet ne konulabilir, ne düşünülebilir. Soyut-topium açısından, şemada
Osmanlılığın bir kanadı devlet ise, öbür kanadı memleketin. Somut-poli-
tika açısından şemada Osmanlılığı bir padişahlık s a y d ı k mı, padişahlığın
sağ kanadı payitaht ise, sol kanadı gene memleket o l u r .
Bununla ne denilmek istendiği, yani hangi olaylara değinildiği açıkla-
nacağı zaman, Osmanlılığı başlı başına bir o r g a n i z m a o l a r a k ele a l m a k v e
genel ve özel şemalarında ayrıntıları ile ö z e t l e m e k g e r e k i r .

SOSYAL VE POLİTİK ŞEMALAR

İslamcıl bilime saygı g ö s t e r m e k için, d e v l e t s ı n ı f l a r ı n ı n e n üstün çıka-

rılıp birincil s a y ı lan ilmiye sınıfı ile, devlet sınıflarının altında yatan asıl sos-
yai s ı n ı f l a ş m a y a aday tüm memleket için, aynı öz çelişmeli gelişme ken-
diliğinden izlenebilir. Yeri gelince bunları daha ayrıntılı olarak belirtmek
o l a ğ a n d ı r . G a z i n i n , z a m a n l a ç i f t ç i l e ş m e s i de, ç i f t ç i n i n g a z i l e ş m e s i gibi, a y -
nı prosenin g e l i ş i m i n d e öz ve biçim i l i ş k i l e r i n i yaratır.
Burada maksadımız, Osmanlı Devleti i ç i n d e neden iki tip şema izlemek
gerektiğini tarihcil ve sosyal prosesi y ö n ü n d e n göze çarptırmaktır.
1- SOYUT-SOSYAL ŞEMA: Devletle memleket içinde SOSYAL gelişimin
örgütçül momentlerini ve karakterlerini verir. D ö r t d e v l e t sınıfı ile, g e n i ş
m e m l e k e t kümeleri, önce bu ÛZaçısından hem genelleştirilerek, hem ba-
sitleştirilerek sentezlendirilmelidir.
Üstte: İ l m i y e , Seyfiye, Mülkiye, K a l e m i y e adlı devlet sınıfları gibi;
Altta: Müikçü i n s a n kümeleri, tasarrufçu i n s a n kümeleri olarak tabaka-
laşmış SOSYAL "SINIFLAR", önce kavranılması gereken soyut-genei-öz-
sosya/şema olur.
 2- SOMUT-POLİTİKŞEMA: Devletle memleket içinde POLİTİKq&X\%\rri\v\
mutlak devletleşme momentlerini ve karakterlerini verir. Dört devlet sını-
fı içinde, en tepedeki ı/ez/A v e y a paşa s e n t e z i n e v a r ı n c a y a d e k BİÇİMaçı-
sından görülen b a s a m a k l a ş m a l a r s o n s u z dal budaklar salar.
Üstte: V e z i r , kadzasker, nişancı, d e f t e r d a r gibi;
Altta: Has, zeamet, tımar gibi tabakalaşmış POLİTİK BASAMAKLAR,
sonra kavranılması gereken somut-özet-biçimcil-politikşemayı canlandırır.

ŞEMALARIN İKİZLİ BÖLÜMLERİ

Soyut sosyal ş e m a d a Osmanlılık d e y i n c e iki bölüm var:

1- Devlet,
2- Memleket.
Somut politik ş e m a d a padişahlık d e y i n c e gene iki bölüm var:
1- Payitaht,
2- Memleket.
Demek, şemaların soyutunda da, somutunda da üstyapı i s t e r devlet
olsun, i s t e r payitaht o l s u n , geniş, büyük, ulu taban hep o MEMLEKETWr.
Gerek sosyal, gerek politik şemaların deviet-payitahttepeEY\ gibi, sos-
yal şemanın memleket g e r ç e k l i ğ i n i n bölümlenişi de önce İKİŞERLİ oldu.

Örnek:
Osmanlılıkta:
1- Devlet 2- Memleket
Padişahlıkta:
1- Payitaht 2- Memleket
Devlette:
1- Göçebe işbölümü 2- Medeniyet işbölümü
Memlekette:
1- Üretmenler 2- Sermayeciler
Göçebe işbölümünde:
1- İlmiye 2- Seyfiye
Medeniyet işbölümünde:
1- Mülkiye 2- Kalemiye
Üretmenlerde:
1- Tasarruf sahipleri 2- Mülkiyet sahipleri
Sermayecilerde:
1- Bezirganlar 2- Tefeciler
Payitahtta:
1- Saray 2- Divanlar
 Sarayda:
1 - Has O d a 2 - Enderun
Divanlarda:
1- Divan'ı H ü m â y û n 2- C e m i y e t ' i Ali

Bu birbiriyle karşılıklı iki kutup, tez-antitezgibi hem zıt, hem bağlı du-
rum bizim mantık y a p ı m ı z mı? Öyle de olsa, bu mantığın bir sosyal y a p ı
eğilimi bulunacaktır. Bu sosyal eğilim tesadüfmüdür? Hayır.
B i r ç o k ilkel u l u s l a r gibi, T ü r k u l u s u n u n da ilk s o s y a l örgütlenmesi Kan
b ö l ü n m e v e Kol b a ğ l ı l ı ğ ı n a uygun düşer. Oğuz Han'ın iki kolu v a r d ı : 1- Üç
Oklar, 2- Boz O k l a r . Bu ilk K a n ö r g ü t l e n m e s i , göçebe Türk'ün yapısında
ve kafasında, b e s b e l l i , sınıflı t o p l u m a g i r d i k t e n s o n r a d a her ö r g ü t l e n d i k -
çe etkili, hatta e g e m e n olmuştur.

ŞEMALARIN ÜÇÜZLÜ VE DÖRDÜZLÜ BÖLÜMLERİ

Osmanlı t o p l u m u n u n sosyal ve politik ana örgüt bölümlenişinden son-

raki İKİNCİL örgüt ayrıntılarına gelinince, geçit y a h u t ara d i y e b i l e c e ğ i m i z
örgütlenmelerde ÜÇERLİ bölünümler başlar:
Osmanlılıkta:
1- Padişah 2- Devlet 3- Memleket
Padişahlıkta:
1- Saray 2- Divanlar 3- Memleket

Bu üçerli örgütlenmeyi, Oğuzların s a ğ v e sol kollarındaki üçüzlü bö-

lümlemede aynen buluruz: OYMAKlar!
Üç Oklarda:
1- Deniz Han 2- Dağ Han 3- G ö k Han
Boz Oklarda:
1- Yıldız Han 2- Ay Han, 3- G ü n Han

Osmanlı toplumunun SONUNCU örgüt ayrıntıları D Ö R D E R L İ olur.

Sosyal Devlet Sınıfları:
1- İlmiye 2- Seyfiye 3- Mülkiye 4- Kalemiye
Sosyal Memleket Nüfusları:
1- Çiftçiler 2- Esnaflar 3- Bezirganlar 4- Tefeciler
Has Oda:
1- Silahdar 2- Rikabdar 3- Çohadar 4- Dülbend Oğlanı
Enderun:
1- Odabaşı 2- Haznedarbaşı 3- Kilarcıbaşı 4- Ş u r a y i a m i r e Ağası
Divan-ı Hümayûn'da oturur üye:
1- Vezirler 2- Kadzaskerler 3- Defterdarlar 4- Nişancı
 Cemiyetialî'de (Divanı hümâyûn dışındakiler):
1- Yeniçeri Ağası 2- Mîrialem 3- Kapucubaşı 4- Mîriahur

Bu dördüz/ü ö r g ü t l e n m e y i her Oğuz Hanının (Kan Şefi sembolünün)

Oymak k a n a d ı altında tuttuğu boylardaki dördüz/ü b ö l ü m l e n m e d e aynen
buluruz:
Deniz Han:
1- Kınık 2- Yıva 3- Bükdüz 4- İğdır
Dağ Han:
1- Üregir 2- Eymür 3- Alayuntlu 4- Salur
Gök Han:
1- Peçenek 2- Çepni 3- Çavuldur 4- Bayındır
Yıldız Han:
1- Ç a r u h l u g 2- Karkın 3- Beydili 4- A v ş a r
Ay Han:
1- Yıparlı 2- Döğer 3- Dodurga 4- Yazgır
Gök Han:
1 - K a r a Evli 2 - A l k a Evli 3 - B a y a t 4 - Kayı

BÖLÜMLENİŞLERİN SOSYAL VE POLİTİK Y O R U M U

Bu sayıca uygun düşerlik tesadüf değildir. Osmanlılığın hangi sosyal

ortamdan, nasıl ilkel Kan örgütlü göçebelik k o n a ğ ı n d a k i toplumdan geldi-
ğini a ç ı k l a r . O kadarla da k a l m a z . Osmanlılığın nasıl v e niçin memlekette
baba evine otururca yerleşebildiğini ve A n a d o l u toprağının neden Osman-
lılık ve T ü r k i y e için, ' 'Ana-To/i"ûe ]c\ çok, Türkçe "Ana-Do/u"an\amma gelen
bir ana toprak h a l i n d e kalabildiğini de ortaya çıkarmaya yeter.
Bunu a n l a m a k için Oğuz kollarındaki o yer-gök sembollü Han ( K h a n -
Kan) oymakları içindeki dörderli Bo/arın adlarını birer birer göz önünden
geçirmek yeter. Biz A n a d o l u h a r i t a s ı n ı n d ö r t b u c a ğ ı n a s a n k i g e l i ş i g ü z e l s e r -
piştirilmiş bulunan, t a n ı y a b i l d i ğ i m i z kimi yer adlarını art a r d a sıralayalım:
Kınık, İğdır, Bükdüz, Eymür, Alayunt, Karkın, Avşar, Yazgır, Dodurgu,
B a y a t . , v e ilh, v e ilh. Bugün Türkiye'nin her k ö ş e s i n e y a y g ı n bulunan bu
adlar, oralara, büyük tarihcil devrim kasırgası yıllarında akın edip yerleş-
miş O ğ u z boylarından başka bir ş e y d e ğ i l d i r l e r .
Demek, mitolojik Oğuz Han'ın hemen her kolundaki oymakların 24
Boy'undan hemen hepsi A n a d o l u ' y a göçüp y e r l e ş m i ş l e r d i r . Osmanlılık, bu
Oğuz o y m a k ve boylarının "Rum"ülkesin e getirdiği ilkel sosyalizm kalın-
tılı insancıl düzenin zengin fonu üzerinde tarihcil d e t e r m i n i z m i n ürünüdür.
78
 Kayı Boyu, Bizans serhaddindeki kılıcını ç e k i p s e s l e n d i ğ i g ü n , a r k a s ı n -
da bütün Anadolu topraklarına yayılıp yerleşmiş bütün Oğuz boylarının
Kan kardeşliğine g ü v e n i y o r v e dayanıyordu. Bütün öteki Oğuz oymakları-
nın ilkelkomuna g e l e n e k ve görenekli yıpranmamış (sosyal s ı n ı f l a r kördö-
vüşü ile korkuya, yalana boğulmamış) boyları da, içlerinden birinin, Kayı
Boyu'nun başa geçişini hiç k ı n a m a m ı ş l a r d ı r .
Sonradan, içine d ü ş e c e k l e r i , ç ö k k ü n v e y ı k k ı n İslam ve Bizans mede-
niyetlerinin kendilerini de bir g ü n ayırt/aştırarak, toplumcul sınıflara bö-
lerek birbirlerine ve dünyaya yad/aştıracağını nereden bilsinlerdi? Onlar
"Horasan Erleri" i d i l e r . Bir tarihcil misyonun sırrı çözülmemiş çağrısına
katılmışlardı. Medeniyetlerin sınıflara bölüp kul köle ettiği "Yalancı Dün-
yafıın hödükleşmiş tabansız sürülerine, o çağ için y e n i bir ç ı ğ ı r a ç a n çığ
idiler.
 IKINCI BOLUM

OSMANLI PADİŞAHLIĞININ
SOSYAL VE POLİTİK ŞEMALARI

Osmanlı topluluğunun üstyapısı, hem olağanüstü basit, h e m o l a ğ a n ü s -

tü karmaşık bir düzendir.
Her canlı ve cansız olay gibi, O s m a n l ı l ı k da, boyuna değişerek gelişti-
ği için, olağanüstü karmaşık, hatta anlaşılmaz bir k a r g a ş a l ı k gibi görünür.
Çünkü, Osmanlı padişahlığı, bütün benzerleri gibi, "hüdayinabit'X\ ]c. Dün-
kü, b u g ü n k ü , hatta yarınki sosyal ve politik biçimler, çoğu i ç içe, y a n y a -
na, birbirlerini hem tutarak, hem t e k m e l e y e r e k var olurlar.
Ancak, bu Osmanlı padişahlığı, koskoca antika tarih i ç i n d e , batıp çık-
mış bütün benzerleri gibi, başlı başına bir "zat'Xır, bir "entite", bir "tüm-
ü/k", bir "kişiiik'X\r. Bağımlılığında bağımsız bir organizmaû\x. Doğduğu
günden batıncaya dek, bütün baş döndürücü değişiklikleri, altüstlükleri
i ç i n d e , a y r ı tip bir t ü r h a y v a n gibi nasıl idiyse öyle kalmıştır.
Onun için, Osmanlı Padişahlığı denilen tarihciiyaratık, çokluğu içinde
birliği ile, karmaşıklığı içinde basitliği ile yakalanabilir. Bu "yakalayışı"bi-
ze Osmanlı padişahlığının sosyal v e politik Ş E M A L A R I sağlayabilir. Her
"şema"gibi, Osmanlı padişahlığının şemaları da, kısa ve kestirme o l m a k
için, canlı ayrıntılarından hayli kopuk olur.
O yüzden ş e m a l a r çorak, hatta kısır d ü ş e b i l i r l e r . Gene de onlarsız olu-
namaz. Pek öldürücü tecride k a y m a m a k şartıyla, gerçekliğe hiçbir şey
katmamak, gerçeklikten her a n a karakteri a t m a m a k şartıyla, varlığın ka-
lın çizilerini ş e m a l a r verirler.
Osmanlı tarihinin üstyapı RUHU, önyargı ile ş e m a l a ş t ı r ı l a m a z . O zorla-
ma olur ve gerçekliğin şemasını değil, lunapark aynalarındaki sapıttırma-
larını verir. Olduğu gibi izlenen Osmanlı tarihinin ruhunda, birbirini tüm-
lendiren iki çelişik-ilişik şema bulunur:
1- OSMANLILIK: Soyut Sosyal şemadır.
2- PADİŞAHLIK: Somut Politik şemadır.
Bu iki gerçeklik şemasını, iki başka ayrım o l a r a k ele a l a b i l i r i z .
 Osmanlılık d e n i n c e , o daha ç o k soyut bir kavramda. CeAe/ilişki ve çe-
lişkileri sezindirir. Sanki ortada elle t u t u l u r , p r a t i k i kişi M & kişilik YOK-
TUR. Tarihin TUMO içinde teorik bir sosyal s o y u t l u k vardır.
Padişahlık d e n i n c e , o daha ç o k somut bir nesnedir. Özel ilişki ve çeliş-
kileri sezindirir. Ortada düpedüz elle tutulur, p r a t i k i kişiye kişiiikvar-
dır. Osmanlılığın t ü m ü içinde pratik bir politik s o m u t l u k y ü r ü t ü r .
Ne d e m e k istediğimizi, daha doğrusu neden öyle dediğimizi, iki ş e m a
ayrımında özetlemeye çalışalım.

AYRIM I

OSMANLILIĞIN SOSYAL ŞEMASI

Osmanlılığın soyut S O S Y A L ş e m a s ı çizilirken ve doğru ç i z e b i l m e k için,

kuru bir harita v e y a plan y a p m a k y e t m e z . Alışılmadık alandayız. Kimi for-
müller, ya da harita ve plan işaretleri, terimleri, şaşırtıcı, gelişigüzelmişçe
yanıltıcı olabilir.
Şaşırma ve yanılmaları bir kerteye d e k ö n l e y e b i l m e k için, kimi kısa
a ç ı k l a m a l a r y a p ı l m a k ister. Onun için, bir t e k a y r ı m olan Osmanlılığın Sos-
yal şeması üç büyük başlıkla kaplanmış karakteristikler yapı-
labilir:
A) Osmanlılığın SINIF'ları ve NÜFUS'ları
B) Devlet Sınıfları
C) Memleket Nüfusları

A- OSMANLI'DA SINIF VE NÜFUS

Osmanlı topluluğunun insanları, Osmanlıların kendilerince, kapitalizm-

dekilere yampiri kaçan bir b ö l ü m l e n m e y e uğratılır.
Kapitalizm, devleti zemzemle yıkanmış bir tabu, bir efsaneler gücü
y a p m a k için, insanları devlet dışında S I N I F ' l a n d ı r m ı ş t ı r . Devleti de, ka-
tına erişilmez, sanki insansızsın herkesin Z ü m r ü t A n k a Kuşuna çevirmiş-
tir. İyi kurnazlık!
Bütün antika imparatorluklarda olduğu gibi, O s m a n l ı l ı k da, doğuş ha-
linde öyle bir maskeleme tecridine girişmez. SINIF'lar devletin içinde y e r
alır. Devlet, bayağı insanlıda v e herkesin değil, kendi insanlarının (kendi
padişahı ile kendi sınıflav\n\n) a p a ç ı k ve kaçamaksız, maskesiz devletidir.
Osmanlı için devlet, ta İbn-i Haldûn'dan, daha doğrusu Hazret'i Mu-
hammed'den beri toplum demektir. Devlet-Osmanlılığı, bir payitaht, bir
de memleket b i ç i m i n d e iki ayrı dünyadır. Bu ayırımı yapmakta Osman-
lı'nın suçu yoktur. Antika tarihte, büyük devletler ve i m p a r a t o r l u k l a r ku-
rabilmiş olan yıldız KENT'ler onu icat e t m i ş l e r d i r . Kent d ü n y a y ı fethedin-
82
ce kendisini başkent-payitaht y a p m ı ş , fethedilen yerleri de kuyrukkent-
memleket saymıştır.
Babil, Niniv, Memfis, Teb, Truva, Atina, Sart, Biblos, Kartaca, Roma,
Mekke... ö y l e başkentierû\\er. Çevrelerine bağladıkları bütün ülkeler ve in-
sanlar, toptan; Memleket o l m u ş t u . Memlekette herkes payitahta bakacak-
tı. D e v l e t o idi. "S/n/f"\av o r a d a v a r l ı k l a r ı n ı t a r t ı ş a b i l i r l e r d i . Memleketin ne
sınıflaşmak, ne sınıflar savaşı gütmek haddi değildi.
O h a k Dev/etiû\av\n<i,\. Bu böyle gelmişti, b ö y l e g i d e c e k t i . O s m a n l ı o çı-
ğırı a ç m a m ı ş , o çığıra girmişti...
Nasıl o l u r ? S o s y a l s ı n ı f l a r d ı ş ı n d a d e v l e t o l u r m u ? O l m a z . A m a , y a O s -
manlı'da görüldüğü gibi, sosyal sınıflar kurulup keskin sınırlar e d i n m e d e n
önce devlet k u r u l d u ise? Ve memleket bu devletin devletleşme kemikleş-
mesi sırasındaki fütuhatla biçimlenmişse?
Devlet, memleketin sınıfiaşmasma göz yumamazdı. Memleket, yalın-
kat, hep bir boy y e n i k insanların alayı idi. Orada, tam "DabbetülArz"ç\k-
tığı zamanki dünyada olduğu gibi, "Kurtla kuzu yan yana", kardeş kardeş
geçineceklerdi...
Hiç değilse Osmanlı'nın kafasında ve uzun yüzyıllar gücünün yettiği
yerde bu böyle oldu. Yalnız O s m a n l ı ' d a mı? O s m a n l ı battı, T ü r k i y e çıktı.
Türkiye Cumhuriyeti'nde sosyal sınıfIarın çekişmeleri şöyle dursun, var
oluşları bile ne zaman "kabui"ed'M\~?
Emperyalizmin Birinci Evren Savaşı'nda yenenler, önce Sovyetler'de
sonra Türkiye'de yenildiği zaman, "Padişahlarımız"gitti. Onların "büyük
oğulları", paşalarımız, "dev/et nüfuzu"6\şm6a, "memleket nüfusu"çinde
bir sosyal sınıf o l a b i l e c e ğ i n i söyleyenleri yerin dibine batırmaktan üstün
sosyal düşünce ve davranış bilmediler.
Kökler o denli derinlerde.

Padişah - Devlet - Tarih

Osmanlı İmparatorluğumun devlet yapısına tepeden bakınca, her şe-

yin üstünde bir padişah görünür. Bu padişah, "kadir'imutlak"gibidir. Ne
zaman? Hareket, yani fütuhat dinamizmini k o r u d u ğ u sürece. Fütuhat dur-
duğu gün, padişah da bir h a ş m e t l û o y u n c a ğ a d ö n e r .
Aşağı yukarı her devlet b a ş k a n ı n ı n başına gelen budur. Devlet d e m e k ,
altında onu belirlendiren sosyal sınıflar d e m e k o l d u ğ u n a göre, devlet baş-
kanının gücü, sosyal sınıfların statükosunu koruyabildiği ölçüde vardır;
özellikle, egemen üst sınıfları doyurup, gemlenen alt s ı n ı f l a r ı ayaklanma-
ya götürecek duruma getirmediği ölçüde vardır, y a h u t y o k olur.
 Padişahın gücü, dolaysızca temsil ettiği devlet örgütüne, devlet örgü-
tü de, içinden çıktığı sosyal sınıf |X|ş|C| ve ç e l i ş k i l e r i n e b a ğ l ı d ı r . Sanıldığı gi-
bi, "gökten inmiş"b\v güç değildir.

Nereden geldiği ortadadır: Oğuzhan aşiretinin, b i r k a ç y ü z a i l e l i k Kay/

Boyu'ndan çıkmıştır. Bu boy, Orta A s y a ' d a k i v a r l ı ğ ı n d a n güç alsaydı Mo-
ğolların önünde "kaça kaça kuskunları kopmuş"duruma düşmezdi. İmpa-
ratorluğu gelip İstanbul'da kuracağına, Altay dağlarında kurardı.
Osmanlı İmparatorluğu'nu bir TarihciiDevrim kurmuştur. Göçebe Os-
m a n o ğ u l l a r ı , B i z a n s ' a ( d e r e b e y l i ğ i n çil y a v r u s u n a ç e v i r d i ğ i o r t a m a ) bir y e -
ni düzen; DİRLİK DÜZENİ g e t i r d i k l e r i için, Bizans'ı yıkabilmişlerdi. Onun
yıkıntılarından bir y e n i devlet: OSMANLI İMPARATORLUĞU kurmuşlardır.
Yani, ilkin hepsi birer Gazi (İlb=Şövalye) olan ve s o n r a d a n padişah kılığı-
n a s o k u l a n k i ş i l e r i n kişi o l a r a k d i n a m i z m l e r i n e o l u r s a o l s u n , p a d i ş a h o t o -
ritesini yaratmaya yetemezdi. S ı r f kişi o t o r i t e s i yetseydi, son Bizans İm-
paratoru Konstantin'den daha otorite t a s l a y a n kimse bulunamazdı.
Öyleyse padişahın kişiliği d e ğ i l , onu tepede tutan devlet örgütününYa-
rakteri daha önemlidir. D e v l e t ö r g ü t ü n ü n k a r a k t e r i ise, e l b e t p a d i ş a h b u y -
rultuları ile belirlenmez. Tersine, o buyrultuları da içine a l a n devietörgü-
tünü belirlendiren şey, tarih ve t o p l u m gelişimi olur.
Bu tarih ve t o p l u m gelişiminin determinizmi nasıl bir O s m a n l ı devlet
örgütü yaratmıştır? Soru budur. Karşılığı o açıdan aranırsa aydınlatıcı olur.

İki O s m a n l ı Devleti: Y a z ı s ı z ve Yazılı Kanunlar

Osmanlı Devleti, t e k r a r d a n yılmayalım, bir d e ğ i l ikidir:

1- Birincisi: Timurienk t a r i h c i i devrimine dek uzanan ilk "tavaifüimü-
luk"(feodal) karakterli Osmanlı devletidir. Onun devlet örgütü üzerine çok
az belge biliyoruz. Çünkü o ilk devlet "yazılı" o l m a k t a n hayli uzaktır.
Lîs'gilden Tevkıy'î Mustafa oğlu M e h m e d ' i n dediği gibi, Fatih'ten önce "Ka-
vaniyn'imazbûta defter oiunmayıp"aq\zd,an kulağa geçer, gelişigüzel uy-
gulanırdı.
Burada o Birinci Osmanlı Devletinim yapısına ancak bir sızıntı oldukça
değmeye çalışacağız.
2- İkinci Osmanlı Devleti, Fatih'in "defter oldurduğu", yazılı kanun çı-
kardığı imparatorluk d e v l e t i d i r . Burada her devlet s ö z ü geçtikçe, o Os-
manlı İ m p a r a t o r l u ğ u , yani Osmanlı Devleti'nin, kurulduktan en az 150 yıl
sonraki, çok değişik d u r u m u göz önüne gelmelidir. Bir a v u ç göçebenin,
muazzam Bizans yığınlarına yaptığı aşı ve getirdiği dirlik düzeni d e , 150
yaşına varmıştır. İbn-i Haldun'un kuralınca çoktan bir ölüm g e ç i r m i ş t i r ;
sonra Fatih'le yeni bir ç ı ğ ı r a girmiştir. Devlet sınıfları ve m e m l e k e t nü-
fusları orada durulup ayrılır.
 Devlet Sünufu - Devlet Nüfusu

Osmanlı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n u n padişah t e p e s i n d e n bakınca, h e r ş e y iki bü-

yük \ı& e p e y SOYUTa\t\\ üstlü bolünüm biçiminde yaygınlaşmış görünür:
1- S Ü N U F ' U DEVLET (Devlet Sınıfları): Üstte egemendirler.
2- N Ü F U S ' U DEVLET (Devlet Nüfusu): Altta gemienmiş!C\r\er.
Bu görünüş bizim yakıştırmamız değildir. "Osmanlû"nun Dünya Kavra-
yış/û\r. O her şeyi DEVLETLEŞTİRMİŞtir. Daha doğrusu, DEVLET, Osman-
lı'ya göre, toplum içinden çıkıp insanların üstüne yükselmiş, sosyai sınıf
çelişkilerini e g e m e n sınıflar yararına dengeleştirerek, gemlenmiş-alt sınıf-
ları kendi statükosu altında tutan bir a y r ı c a l ı avadanlık ( c i h a z ) d e ğ i l m i ş gi-
bi gelir. O s m a n l ı ' c a , y a l n ı z e g e m e n - ü s t sınıflar değil, g e m l e n m i ş - a l t sınıf-
lar da, DEVLET'in bir b ö l ü m ü d ü r l e r .
Bu görüşün tarihcil, e k o n o m i k ve sosyal nedenleri, hep gelir, Tarihcii
Devrimler ç a ğ ı n d a ki üretim ilişkilerine, Osmanlılıkta, dirlik düzeni adlı nli-
ri toprak û\s~zer\\r\e dayanır. O düzende devlet, sınıflar arası ULU HAKEM
durumunu uzun süre saklamayı başarır. Üst sınıflar mü/kiyetsahibid,\r\er.
Ama, nitelik ve nicelikçe "devede kulak kabilinden"dirler. A l t s ı n ı f l a r müi-
kiyetsiz6\r\er. Ama, tasarruf h a k l a r ı y l a , toplumun en yaygın toprak eko-
nomisine el koymuş, n i c e l i k ç e m u a z z a m bir y ı ğ ı n d ı r l a r . Nitelikler ne den-
li k ü ç ü m s e n i r s e k ü ç ü m s e n s i n , sayı b ü y ü k l ü k l e r i n i n ağır basışı, devleti her
an onlarsız o l u n a m a y a c a ğ ı n a inandırır.
1630 yılı Koçi Bey için, devlet başı, padişah: "Memleketsahibi ve iba-
dullah hafızı" {Xo^rsV\ar\r\ sakınıcısı ve Tanrı kullarının koruyucusu) olan
Haiife'û\r. Memleket. Bütün topraklar ve özellikle miri topraklardır. Tanrı
kulları-. Hiç a y ı r t e d i l m e k s i z i n bütün çalışan memleket nüfusudur. Reform-
cu Koçi B e y , o p a d i ş a h a , o g ü n ş ö y l e h a y k ı r a b i l i r :
"Tümü mutluluklu Padişahımdan sorulur... Bir alay namüstahak (hak-
sız liyakatsiz) zevk ve safada olup da Seadetiü Padişahımız mes'ûi (so-
rumlu) olmak ne revadır?"(Koçi Bey Risalesi)
1 6 4 9 yılı A y n A l i , "/-¿»/^"(güdülenler) dediği ü r e t m e n çiftçileri "mide-
A
j/e benzetir. Midesiz v ü c û t o l a m a y a c a ğ ı gibi, çiftçileri k o r u m a y a n bir d e v -
letin de y a ş a y a m a y a c a ğ ı , en su götürmez gerçeklik olarak açıkça savu-
nulur.
"Reaya'yı zaieme'den (sömürerek soyup ezenlerden) himaye (koruma)
ve adi ( a d a l e t gösterme) ve tatyipte (gönülden iyileştirmede) ihtimam
(düstûrüi amel ei islah'ül haief) (düzen bozukluklarını düzeltmede işlem
prensibi, netice) gösterilmesi" hep devlet başkam p a d i ş a h a yüklenir.
Bu duruma ve tutuma göre, devleti t a n ı m a k , memleketi t a n ı m a n ı n
ilk k o ş u l u olur.
 Sosyal Şema Taslağı

Osmanlılığın en genel ve en soyut öz S O S Y A L şeması şöyle çizilebilir:

(Genel T o p l u m )
OSMANLıLıK

DEVLET MEMLEKET
(Politik Sınıflar) (Ekonomik Sınıflar)

Göçebe Medeniyet Üretmenler

Sermayeciler
işbölümü İşbölümü

İlmiye Seyfiye Mülkiye Kalemiye T a s a r r u f l u Mülkiyetli Bezir- Tefe-

Çiftçiler Çiftçiler ganlar çiler
Esnaflar Esnaflar

Osmanlı toplumunun genel sosyal şeması budur. Ancak, her " Ş E M A "
gibi b u ş e m a da, " ş e m a " d a n başka bir ş e y d e ğ i l d i r . Bize g e n e l bir kaneva
verir. O kaneva bile çok eksiksiz h a y l i ÖİL7dür. İşlendikçe canlanacaktır.
Canlandıkça, şemanın eksikliği ve güdüklüğü göze daha çok batacaktır.
Her canlı organizma gibi Osmanlılık da, skolastik a n l a y ı ş ı n değil, me-
tafizik a n l a y ı ş ı n dahi can düşmanıdır. Yani, ne sonradan soysuz/aşmış
medrese o t o r i t e s i ile, ne modern burjuvamsı, kesitçis/e bir y o l nasıldıysa
hep öyle kalmış sanılacak, mutlak, bir t e k d e ğ i ş m e z y a p ı kavrayışı ile a n -
laşılamaz.
Tam tersine devlette, memleket d e zamanla boyuna değişmiştir. Hat-
ta devrim d e n e c e k ö l ç ü d e altı üstüne gelmecesine değişmiştir.

Devlet ve Memleket Altüstlükleri

O yüzden yukarıdaki şema, ne denli s o y u t l a ş s a , bütün o değişiklikleri

işaret e t m e k t e g ü ç l ü k ç e k m e k t e n kurtulamaz olmuştur. O k a d a r ki, t o p -
lum tarihine yeni bir açı g e t i r m e k z o r u o l m a s a , pratik d e v r i m c i l e r i n o kar-
g a ş a l ı g e l i ş i m e t e o r i k bir ç e k i d ü z e n v e r m e ç a b a l a r ı n ı , d a h a k o l a y , d a h a çı-
karlı yönlere harcamak gerekebilirdi.
Elbet Osmanlı Devleti de, zamanla tanınmaz duruma girmiştir. Bir ci-
hangir ( e v r e n i tutmuş) devlet olmaktan, bir pis insanların yeryüzünü bo-
şuna kirlettikleri sömürge d e v l e t i olmaya düşmüştür. Ama, bu yüzeyde
86
görünüştür. Devletin b a ş ı n a g e l e n l e r , o hiç a ğ z a a l ı n m a y a n , a l ç a k g ö n ü l l ü
memleketin uğradıklarına ayna olmakla kalmıştır.
İki Osmanlı Devleti o l d u ğ u gibi, iki Osmanlı memleketi de olmuştur. Bi-
rincisi temiz dirlik düzeni, ikincisi onu inkâr eden kesim düzeniû\r. Bu iki
zıt ve birbirine düşman sosyal düzen sırasında, ekonomik sınıflar adı ve-
rilen üretmenler ile sermayeci/er s\n\ftav\ içinde ve aralarında, olağanüstü
çelişik ilişkiler ve d e ğ i ş i k l i k l e r baş g ö s t e r m i ş t i r .

Sermayeciler ve Üretmenler

Osmanlı sosyal memleket d e ğ i ş i k l i k l e r i , gerektirdikleri ve bellendir-

dikleri devlet d e ğ i ş i k l i k l e r i n e taş çıkartmışlardır. Örneğin, ilk dirlik düze-
ni çağında, Üretmenler (çiftçiler ve esnaflar) HEPX\r\w, sermayeciler
(bezirganlar ve tefeciler) HİÇ gibi dururlar. Kesim düzeninde, sosyal te-
razinin kefeleri tersine işler. Sermayeciler HEP, üretmenler HİÇdurumu-
na girerler. Üretmenlerle sermayeciler arasındaki ilişki ve çelişkiler böy-
lesine yaman devrimler geçirir.
Üretmenlerin ve sermayecilerin kendi içlerindeki ilişkiler d a h a az dev-
rimci! çelişkilere, kökten değişikliklere uğramamışlardır. Dirlik ç a ğ ı n d a be-
zirganlar hep, tefeciler hiç gibi idiler. Kesim çağında tefeciler h e p oldular,
bezirganlar, koyu Müslüman da olsalar, dinin elverdiği olumlu ve dürüst
alışverişin y e r i n e , A l l a h ' ı n y a s a k ettiği, Kur'an'ın ateş p ü s k ü r d ü ğ ü tefecili-
ği her şeye üstün getirdiler.
Üretmenler daha acı altüstlüklerle kırılıp geçirildiler. Gerek tasarruflu,
gerek mülklü ü r e t m e n l e r , ilkin bir çeşit "doğal ekonomi" t i p i n d e , az çok
' 'kapalı ekon om i" ü r e t m e n i y d i l e r . Yani, aynı üretim birimi i ç i n d e , hem ta-
rım hem küçük sanat işleri, kadın-erkek ilkel işbölümüne göre yürütülü-
yordu.

Devlet - Memleket Çatlakları

Üretim ve toplum geliştikçe, memleket ü r e t i m i n d e işbölümü, üretmen-

ler arasında ayırtlanma, farklılaşma büyüdü. Çiftçilik ve esnaflık birbirin-
den uzaklaştı. Bu a y r ı l ı k ü z e r i n e aracı s e r m a y e c i l e r e gün doğdu. Tefeci-
bezirganlar, üretmenler arasındaki çatlakları arttırmakla kalmadılar, dir-
likçileı1e çiftçiler, devlet ile memleket a r a s ı n d a k i çatlakları da uçurumlaş-
tırdılar.
Bu sosyal prose; yelle y a ğ m u r u n yalçın kayalara yaptığını, dağ gibi
Osmanlı toplumuna yaptı. Hava ile su ne yumuşak şeydir? Kayalar,
üzerlerine düşen yağmurla ve esen yelle alay edebilirler. Zamanla yer-
yüzünün en ulu dağları aşınır, denizin dibine gider. Tefeci-bezirgan s e r -
87
maye, antika Osmanlı toplumunu o göze görünmez, elle t u t u l m a z hava
ve su gibi sarıp a ş ı n d ı r a r a k eritti.
Çatlakları saymakla tüketemeyiz. İlkin toprağa tasarruf&den çiftçi ile
mülkiyet s a h i b i çiftçi arasında ayırt vardı. Ayrıca, mülkiyet sahibi çiftçiler
arasında, Müslüman olanlarla-Müslüman olmayanlar f a r k ı vardı. Bu çat-
lakların genişleyip yayılması, hep t e f e c i - b e z i r g a n sermayecilerin yararına
ve ü r e t m e n l e r i n zararına gelişti. En sonunda, köylü o l s u n , e s n a f o l s u n bü-
tün üretmenler, derebeyieşmiş p o l i t i k a ve parababalarının köleleri duru-
muna dek sömürülüp düşürüldüler.
Osmanlı sosyal y a p ı s ı n ı n bu karmaşık çelişkilerini burada daha fazla
açamayız. Yalnız kaba taslak şemaya uygun, devlet-memleket a l a n l a r ı n -
daki insanları kısaca belirtelim. B u i n s a n l a r altlı üstlü iki k a l ı b a d ö k ü l e b i -
lirler:
1- Devlet Sınıfları (Üstte-Güdenler)
2- Memleket Nüfusları (Altta-Güdülenler)

B- DEVLET SINIFLARI

Osmanlı filozof değildi, pratik savaşçıydı. Kendisine kalsa, ne devlet

olur, ne o devlette sınıflar t a n ı r d ı . "Ya devlet başa, ya kuzgun leşe"de-
yip saldırmıştı. Bir d e bakmıştı ki, Birinci Osmanlı Devleti, Osman Ga-
zi'nin başına konmuştu.
Bir y ü z y ı l g e ç m e d e n , devlet, O s m a n l ı ' n ı n bu yolda başını yedi. T ü r k l e r -
den baskın, taze göçebe gücü olan A k s a k T i m u r ' u n T a t a r l a r ı , Y ı l d ı r ı m Be-
yazıd'ın başına yıldırımdan beter indiler. B e r e k e t s e l - T a t a r gitti, kum-Türk
kaldı. II. Murat'ın oğlu Mehmet, Fatih olunca, cihangir i m p a r a t o r l u k a ç ı l -
dı. O imparatorluğun "YOLları ortaya çıktı.
O "YOL=TARİK"ler, sınıfların ve sınıflaşmanın yolunu açacak mıydı?
Yolları e n büyük titizlikle /¿4/V6Wlaştıran Fatih d e b i l e m e z d i . T o p l u m , Hin-
distan Tarihi kadar yerinde sayan, batak durgunluğunda dona kalırsa,
"devletsınıfiarı'fom yaşantı damarları kireçlenip taşlaşırdı. "KASTLAR"bi-
çimine girip kendi içine e b e d i y e n kapanabilirdi.
T o p l u m tarihi dört y a n ı n d a n didiklenerek allak bullak edilirse ne olur-
du? Kapitalizmle karşılaşan Türkiye'ye dönerdi. Kapitalizmle karşılaşan
kastlar, bir memleketi aç\k SÖMÜRGEyapav<i,\ \ Hindistan gibi. Henüz kast-
laşmaya vakit bulamamış olan devlet sınıfları, kapitalizme çatınca, ülkeyi
üstü kapalı YARI-SÖMÜRGEye çevirdi.
Devlet sınıfları, t o p l u m tarihinde bu denli y a m a n sonuçlara gebe idi.
Onların Osmanlılıkta görülen en klasik şema-tipi üzerinde biraz d u r u l m a -
ya değer.
88
 "Devlet Sınıfları" Ne Demektir

Toprak, toptan kamunun adına, bugünkü deyimi ile "devletleştirilmiş"

bulununca, bu toprak temeli ü z e r i n d e kurulu politika üstyapısı, kendiliğin-
den "devletlû"{dey\etç\\, yahut alafranga deyimiyle: devletsel) olur.
Bütün antika t o p l u m l a r ı n üretim temelleri gibi, Osmanlılığın üretim te-
meli de toprak ekonomisine dayanır. Toprak -sözde- devletin o l u n c a , top-
rak EKONOMİSİnde yaşayan insanlara, "devletnüfusu"den\r) toprak PO-
LİTİKASTnda yaşayanlara da "devletsünufu"(devlet sınıfları) adı verilir.
Daha doğrusu bunu bize sormadan "Osmanlû" demiş ve yapmıştır.
Devlet sınıfları k i m l e r d i r ? Buna v e r i l e c e k k a r ş ı l ı k iki türlü olur: 1- Osman-
lı devletinin tepeden tırnağa d ö k ü m ü n ü yaparak, onlara hep birden dev-
let sınıfları adını vermek, ayrıntılı ve. SOMUTkarş\\\k o l u r . 2- Osmanlı dev-
letinin, hangi avadanlığı ( c i h a z ı ) , hangi aygıtı ( a l e t i ) , hangi organı i ç i n d e
bulunursa bulunsun, bütün ayrıntılı alanlarında genel görev v e yetişme
kaynağına göre adlanan tipleri vardır. Bu, gene/ye SOYUTb\r k a r ş ı l ı k v e r -
mek olur. İkinci karşılıkta beliren standart t i p l e r , devlet sınıfları denilen
gene/ye soyut i n s a n karakterlerini yaratır. Devletin hangi bölümünde gö-
revlenirlerse görevlensinler, bu standart tipler, en tepe organa çıkmadık-
ça, ilk f o r m a s y o n l a r ı n ı muhafaza ederler. Ve bir ç e ş i t kast o r t a m ı y a r a t ı r -
lar. Osmanlı'nın YOL (tarik) dediği şey, halkın "ocak"yahut "gedik"g\b\
gördüğü bu ortam ve insanlar, toptan "devletsınıfları"adını alırlar.

Dört "Sınıfın Türemesi

Osmanlı "DevletSınıflan"dört bölümde toplanırlar:

1- İlmiye (Bilimciller): Din (Şeriat-Fıkıh) ve Hukuk a d a m l a r ı .
2- Seyfiye (Kılıççılar): Savaş adamları.
3- Mülkiye (Mülkçiller): Siyasi düzen adamları.
4- Kaiemiye (KalemciIIer): Ekonomik düzen adamları.
İlk Osmanlılıkta böyle sınıflar yok gibiydi. Bir yol herkes savaşçıdır.
Ama, gelişigüzel savaşçı değil, İslam ülküsünün fedai Gazî'si, Türkler'in
İib y a h u t Alp d e d i k l e r i ülkücü Şövalye'dir. İ/b, hem din, hem dünya sa-
vaşçısıdır.
H o r a s a n erleri A n a d o l u ' y a geldikleri z a m a n , ilkel sosyalist / ¿ A ö r g ü t ü -
nün sivi/ye asker ş e f l e r i n e karşılık düşen, İslam Gazileri arasındaki din
ülkücülüğü ile, dünya s a v a ş ç ı l ı ğ ı görevlerinin işbölümüne uygun düzende-
dirler. Bu d ü z e n i n en t i p i k ö r n e ğ i , iki kardeş olan Bektaş ile Mentegtir. Din
ülkücülüğü ağır basanlar, ERENLER s a y ı l ı y o r l a r ; savaş görevi ağır basan-
lar, doğrudan GAZİ o l a r a k kalıyorlar.
 Sonradan, medeniyet çarkları içine g i r i l i n c e , g ö r e v l e r son kerteye dek
kompleksleşiyor. Eski erenler "İlmiye"oluyorlar, gazilerde, "Seyfiye"ka-
labalığı içine karışıyorlar.

Fütuhat başarılı olunca, ele geçen MEMLEKET t o p r a k l a r ı genişliyor.

Bu toprakların tarım ekonomisi, eski göçebe g e ç i m i n i kaldırıyor. İnsan-
ların üretim ilişkileri sürüye av b i ç i m l e r i n d e n çıkıp, toprak üretimi biçi-
mine temel yapıyor. İster istemez sosyal sınıflaşmalar ye o sosyal üst-
yapı üzerinde politik örgütlenmeler b a ş gösteriyor. Politik örgütlenme,
devietadını ve biçimini alıyor.
Eski erenlere ve gazilere iki yeni iş daha çıkıyor: Fethedilen toprakla-
rın ekonomikye politik düzene konulması kendini dayatıyor. Din bilimi ye
savaş davranışı insanları içinden bir bölüğü sırf toprağın ekonomik düze-
ni ile, başka bir bölüğü de, gene sırf " m e m l e k e t " i n siyasi düzeni ile uğra-
şa uğraşa uzmanlaşmak z o r u n d a kalıyor.
Uzmanlaşanların toprak ekonomisi düzencilerine, Kaiemiye deniyor.
Memleket politikası d ü z e n c i l e r i , Mülkiye a d ı n ı alıyorlar. Ama bu adlanış, en
sonra gelen durumdur. Önce olaylar, yüzyıllar boyu Osmanlı Devletleşme
prosesini geliştiriyor. Bu gelişimin bilince çıkması, devlette g ü d ü c ü olan-
ları "DevletSınıfları"duvumunda tanımlıyor.
"Dev/et Sınıfları"o\dub\tX.\s\n\n ne denli geç geldiği ortadadır. Birinci
Osmanlı Devleti kuruluyor, büyüyor, batıyor. İkinci O s m a n l ı Devleti ye-
niden doğuyor. İstanbul fethediliyor. Devlet, Bizansvari imparatorlaşı-
yor. Neden sonra, tarihcil görevinin sonuna geldiğini anlayan Fatih,
oturup, "Kanunnamesi yazdırıyor. Seyfiyehin yanında, sözde üstün-
de, bir İlmiye s ı n ı f ı adlandırıyor. Ve ünlü dört Devlet Sınıfı s a h n e d e ge-
nel bir personel yolu oluyor.

Devletten Çıkmış Memleket

Osmanlı toplumunda M E M L E K E T ile D E V L E T ö y l e s i n e i ç içe k a y n a ş ı k -

t ı r ki, birini a n l a m a k için, mutlak ötekini iyi b i l m e k ister. Çünkü, devlet
"memleketten çıkmamış, memleket devletten çıkmıştır" demek, konu-
yu göze çarptırmaya, abartmaya yarar. Bu, hâlâ Türkiye'nin bütün
olaylarında ağır basan devletçilik e ğ i l i m i n i n tarihcil ve toplumcul kökle-
rinden ileri gelir.
Kentten çıkan medeniyetlerde, "memleket"kentin kendisidir. Devlet, o
" m e m l e k e t i n " kendisinden uzun bir g e l i ş i m p r o s e s i y l e ç ı k a r . T e k b a ş ı n a bir
kent devleti, "memleketten çıkmış "sayılabilir.
Osmanlılık, daha göçebe iken, yani tarım e k o n o m i s i n e bağlı bir topra-
ğı yok iken, demek ortada memleketi yok iken, kendisi vardır. Fütuhat
yaptıkça, toprak ele geçirir, memleket k u r a r . Bu kurulan "memleket", bir
90
an için, eski medeniyet içinde iler t u t a r y e r i kalmamış devletin k u r u l u ş u
ile atbaşı birlik gider. Göçebenin gözünde ve işinde, memleket devletten
çıkmış gibi olur.
Bu, klasik m e t a f i z i k mantığa uymasa bile, gerçeğe, demek diyalektik
mantığa uygundur. Bu mantıkla, Osmanlı Devieti'ni ele almak, Osmanlı
memleketini ele a l m a k olur. Osmanlı Devieti'ni anlamak, aşırıca önem ka-
zanır. Hem yalnız tarih bilimi için değil, bugünün bilimi için de, çok teorik
ve pratik önem kazanır.

Sosyal Şema - İşbölümü Özü

Osmanlı Devieti'ni anlamak için, doğru ayrıntılarına girersek, labi-

rente düşmüş masal yiğidi T h e z e ' y e döneriz. İçinden çıkabilmemiz için
bir A r i a n ipliği elimize tutuşturulmalıdır. Bu ipucu, Osmanlı Devleti'nin
alabildiğine basite indirgenmiş ŞEMA'larıyla kavranabilirdi. Ta ki, kafa-
mız alıştığı kör m a n t ı k l a ikide bir b e y g i r l e r i arabanın önü dururken ar-
dına bağlamasın.
Daha önce değindik. Osmanlı D e v l e t i ' n i n şeması d e d i k mi, o da -bizim
y a k ı ş t ı r m a m ı z l a değil, k e n d i o l u ş u ile- bir d e ğ i l , iki ş e m a ö n ü m ü z e ç ı k t ı :
1- Soyut şema, 2- Somut şema.
Soyut şema: Devlet ve memleket insanlarının, padişah, vezir, yahut
dirlikçi, çiftçi ve ilh. diye adlandırılıp kılıklandırılan biçimleri d ı ş ı n d a , sırf
sosyal özleri ile konulup sınıflandırılmalıydılar.
Bu ÖZ: O s m a n l ı Devleti ve Memleketi i ç i n d e rol alan her kişinin, o ro-
le başladığı gün, en genel a n l a m d a k i işbölümü d a l l a r ı n d a n hangisine gir-
diğine göre iç k a z a n ı r .
Sosyal için, özün görevi işledikçe, insanı nerelere götüreceği ayrı,
somut bir gelişimle belirir. Buna, Osmanlı'ya sonradan katılan iki
"YOL"u örnek alalım.

Sosyal İşbölümü: Ekonomi - Politika

Bir d a h a analım. Tarih (yani sınıflı toplum, yani medeniyet) alanına ilk
çıkan göçebe Kayı Boyu'nun Süleyman komutasındaki, "dörtyüzarsian"\\
bölüğü içinde, insanların tuttukları işbölümü bakımından sosyal ö z l e r i ne-
dir: Hemen hepsinin birer aile şefi o l a r a k T ü r k ç e İLB, Arapça GAAZÎ,
Frenkçe ŞÖVALYE o l u ş l a r ı d ı r . Orada her İLB, hem din h e m dünya ü l k ü s ü
uğruna, her şeyden önce savaşan k i ş i d i r .
Ancak, bu durumda tarih (medeniyet: sınıflı toplum) henüz başlama-
mıştır. Boy, bir göçebe KAN t o p l u l u ğ u d u r . Kişiler arasında sosyal sınıf bö-
lümü y o k t u r . Olsa olsa eski (kadın-erkek görev ayrılıkları gibi) büyüksos-
yal işbölümleri üzerine gelip yerleşmiş askerdi demokrasilim işbölümleri
göze çarpar, //ferden kimi daha ç o k savaşçı/, kimi daha çok ülkücü/yön-
de uzmanlaşmaktadırlar. Kimileri Hacı Bektagm kardeşi Menteş gibi, sırf
Kılıçeri {Seyfiye taslağı) olarak komutan/aşmaktadır; askerdi şef o\maVXa-
dır. Kimi de G a z i Menteşfm k a r d e ş i Hacı Bektaşgibi, sırf ¿//^¿/«//(ilmiye: bi-
limci!) olarak, deli deryalı "Abda/"derviş kılığında ermiş, ulu ( e v l i y a ) d u r .
Ama, bu hiç d u r m a y ı p g e l i ş e n işbölümlü orta barbarlık toplumculuğu,
ansızın, medeniyet (sosyal sınıflı t o p l u m ) adlı soysuzlaşmış, i n s a n l a r ı sı7-
rüieşmiş y e n i ortama girer girmez, değişiklik yıldırım çabukluğu kazanır.
Önce, eski ikili i ş b ö l ü m ü n e iki işbölümü daha gelir katılır: M e d e n i y e t sü-
rülerini ekonomik ve politik a l a n d a düzenleme işleri...

Mülkiye Şemasının Doğuşu

/'¿»//M'düzenleme işi, ilkin askerdi şefin büyük oğlu olan "BEŞE'^e dü-
şer. Ekonomik d ü z e n l e m e , ilbler arasından bir başka ilbe düşer. Göçebe
toplum, siyasete kardıkça, bilinen "Beşe" h e r hecesi "dört elif miktarı"
yukarıya çekilerek, daha heybetli "BAŞA"(sonraki m e ş h u r paşa) kılığına
sokulur. Siyasi işler arttıkça, askerdişeAn büyük oğlu her işe y e t i ş e m e z .
Başka sayılı ilblerden (sonra askercil şefin seçtiği kullarından) başkaları-
na da paşa g ö r e v i verilir.
Paşalar çoğalınca, memleket de genişlemiştir. Ve paşa vardır, "paşa-
cık"vardır. Geçmiş, yıkılmış İslam medeniyetlerinde paşaların paşasına,
vezir d e n m i ş t i r . Osmanlı içinde en büyük paşaya d a , v e z i r adı verilir...
Ne var ki, paşa da, v e z i r de, görevin özünü, Politik o l u ş u n u değiştir-
meyen yeni ve sonraki biçimlerdir. O s m a n l ı l ı k t a , sınıflı t o p l u m a t a m kar-
dıkça, paşalara, vezirlere toptan sosyalişböiümünû&\C\ öz görevlerini sis-
temleştiren soyutve genel bir bölüm ayrılır. Bizans etkisiyle devlet oturup
kastlaşınca, vezirlerle paşalar gibi politik ö z d e görev yapanların topuna
birden "mülkiye"adı verilir. Ve mülkiye bir devlet sınıfı o l u r .

Kalemiye Şemasının Doğuşu

Medeniyet sürüleri içinde ekonomik d ü z e n l e m e işbölümü, daha alt iş

sayılır. B u iş, d a h a ikincil k e r t e y e itilmiş (yani savaşçıllıkları ağır b a s m a -
yan) kişilere düşer. Bunlar fethedilen toprakları ve insanları ü n l ü "Defter"e
geçirdikleri, yani göçebece bilinmeyen yazılı işaretlerle damgaladıkları
için, kendilerine önce nişancı d e n i r .
Sonra, fütuhat t a v s a d ı k ç a , toprakları ve insanları yeni düzene göre "/?/'-
şaniamak"görevi tükenir. Bizim anlayacağımız, nişancıya pek iş kalmaz.
Bununla birlikte defter o r t a d a d ı r ve görevlidir. Nişancılık da, o ilk k u t s a l
toprak-insan n i ş a n l a y ı p düzenleme görevinin anısı ile atılıp satılamaz. Gö-
revi biten her a n t i k a a r a ç gibi {yay\n Ur v e y a keman o l u ş u gibi) "nişancı"
92
da, bir d e v l e t s ü s ü o l a r a k k a l ı r . Nereye oturtulacağı i k i d e bir m e s e l e o l u r .
Sırf deftere bakanlara defterdar d e n i r .
Zamanla d e f t e r l e r gibi, defterdarlar da çoğalır. Ketebe hoca\ar a r t a r .
kaierri\er ( b ü r o l a r ) birbirini kovalar... N e v a r ki, nişancı da, d e f t e r d a r da,
küttab (katipler) da, hocegan (hocalar) da, görevin özünü, ekonomik o l u -
şunu değiştirmeyen, yeni ve sonraki biçimierd\v.
Osmanlılık, sınıflı topluma tam kardıkça, nişancılar, defterdarlar, ka-
lemler, katipler, hocalar, toptan sosyal işböiüm/erindeVi öz g ö r e v l e r i n e
göre soyut ve gene/ bir bölük olurlar. Bizans etkisiyle devlet kaskatı bir
heyula kesilince, nişancılar, d e f t e r d a r l a r gibi ekonomik özde. görev yapan-
ların topuna birden, Kaiemiye adı takılır. Ve kalemiye bir devlet sınıfı o l u r .

C- MEMLEKET NÜFUSLARI
Osmanlılığın soyut sosyal şemasındaki memleket s ö z c ü ğ ü çimçiğ top-
rak ekonomipolitikasından kaynak alır. Osmanlı Devleti de, toprak dev-
letidir. Ama devlet, toprakla karşılıklı iki k u t u p , t e z l e - a n t i t e z gibi, hem
ilişkili, hem çelişkilidir. Osmanlı Devleti dolaylıca t o p r a ğ ı n ürünüdür. Os-
manlı memleketi hiç dolaysız olarak, doğrudan doğruya t o p r a ğ ı n -ürünü
değil- ta kendisidir.
Burada toprak s ö z c ü ğ ü , hiçbir zaman yeryüzünün gelişigüzel bir
parçası anlamına gelmez. Memleket s ö z c ü ğ ü içinde hem YER, hem İN-
SAN, hem yerle insanın karşılıklı üretim ilişkisi, yani MÜLKİYET birlikte
ve kaynaşmış olarak bulunur. Memleket, insanın toprakla mülkiyet iliş-
kilerinin toplamıdır.
Osmanlı memleketinin nüfusu denildi mi, t o p r a k ü r e t m e n l e r i n i n t o p u
birden göz önüne gelir. Bu insanların hepsine, y u v a r l a k adıyla Türkçe
çiftçi, A r a p ç a reaya ( g ü d ü l e n l e r ) adı verilir. Marks'ın Polonya'daki Yahu-
diler için söylediği gibi: Osmanlılığın "mesameleri ( g ö z e n e k l e r i ) içinde
yaşayan ^ / / " " d u r u m u n d a kalmış tefeci-bezirgan sermayecilerini, ilk dir-
lik düzeninim Osmanlısı, "neuzibillah!" (Tanrıya sığınırım) demeden ağ-
zına bile a l m a k t a n tiksinir.
Onun için kesim düzeninde korkunç bir önem ve güç k a z a n a c a k olan
tefeci-bezirgan sermayecilere, burada işaret e t m e k l e y e t i n e c e ğ i z . Onların
ayrıntılı yeri, kesim düzeni b ö l ü m ü n d e uzun uzun aydınlatılacaktır. Bura-
daki memleket, çiftçiler ile, onların işledikleri topraklar o l a r a k kalacaktır.
Problem böyle konulunca, memleket nüfusunun niceliği ve niteliği, "çift-
ik"denilen t o p r a k ü r e t i m birliklerinin niceliğine ve niteliğine b a ğ l a n m ı ş olur.
Daha doğrusu, çiftçilerin toprağı benimseyiş biçimleri, m e m l e k e t nüfusunun
ana karakterlerini belirlendirir. T o p r a k bütününü, köyü k a p l a m ı ş , kendi ken-
dine yeterli kapalı e k o n o m i d e E S N A F L A R da çiftçilerle karışırlar.
 Öyleyse memleket nüfusunu ana çizgilerinde taslaklaştırmak için, iki
nokta üzerinde durulmalıdır: 1- Çiftçilerin toprağı benimseyiş biçimlerine
göre türleri, 2- Toprakların, devlet k u r u m ve kuralları (fıkıh ve k a n u n l a r )
açısından karakterlerine göre türleri.
Çiftçilerin toprakları benimseyiş b i ç i m l e r i iki türlüdür:
1- T o p r a ğ ı n mülkiyetine s a h i p olan üretmenler
2- T o p r a ğ ı n tasarrufuna s a h i p olan üretmenler

Memlekette Mülkiyet Sahipleri Nüfusu

Osmanlı'nın suihen (barışla) ele geçirdiği topraklarda mülkiyet s a h i p l i -

ği, hiç d e ğ i l s e bir s ü r e , bırakılır. Kişi mülkiyetinde kalmış topraklar, söz
yerinde ise, "kanun ¿//^/"yerlerdir. Onlara kanun k a r ı ş m a z . Mülkiyet ilişki-
lerini; şeriatın fıkıh adlı h u k u k kolu düzenler.
Fıkıh'ta m ü l k t o p r a k l a r da, üretmenlerin DİN'lerine göre ikiye ayrılır:
1- Müslümanların mülk topraklarına, "Arazî'i Öşriye"demr. Çünkü bun-
lar d e v l e t e yalnız ÖŞÜR ö d e r l e r .
2- Müslüman olmayanların mülk topraklarına "Arazî'i Haraciyye" adı
verilir. Çünkü bunlar başlıca 3 türlü haraç ö d e r l e r .
Haraç ve Öşür t o p r a k l a r ı n a toptan ARAZÎ'İ MEMLÛKE (mülk edilmiş
topraklar) denir. Ebedi mülk sahipleri, bu memiûke t o p r a k l a r d a yaşayan-
lar o l m a l ı d ı r . A n c a k , İslam t o p l u m u n u n tarihcil kökleri gereği, bu alanda
bile kişi mülkiyeti h i ç b i r zaman batı kapitalizminin mülkiyete vermek iste-
diği mutlak a n l a m ı taşımamıştır.

T o p r a k Kişi Mülkiyetinin İğretiliği

İslamlıkta da, Osmanlılıkta da, "mülkiyetin esası şahsın harp kabiliye-

tine" (Atıf, Mülkiye-Mecelle ve Arazi Kanunu-Profesörü: Arazi Kanunna-
me-i Hümâyûnu Şerhi, 1330, İstanbul, s.56) bağlıdır. Toprağın "müsta-
hakkına"v&rilmesi kuralı bu demektir. "Savaşyeteneği"\se, bildiğimiz gi-
bi, insanın ne ö m r ü n ü , ne de dölünü arttırıcı o l a m a z . Mülkiyet sahibi sa-
vaş yeteneğini yitirdi mi, t o p r a ğ ı d a işkilli d u r u m a d ü ş e r .
Öşür toprakları, gaziler kadar azlık ve ömürsüz bir mülkiyet s a h i b i in-
san kümesi yaratır. Bu küme insanların toprak ekonomileri, ister i s t e m e z
miri topraklar tenim ortasında birer mülk a d a c ı ğ ı gibi kalır. Tip ve tohum
olarak vardırlar. Ama, devlet üzerine etkileri, toprak m ü l k i y e t l e r i n d e n çok
gazilik s ı f a t l a r ı n d a n gelebilir.
Haraç toprakları, büsbütün iğreti bir kişi mülkiyetidir. Ölenin mülkü,
"Miriarazî olur. Bir daha kimseye temlik olunmaz."(Atıf, Keza) Haraç top-
rağın mülkiyet sahibi, bir olanaksızlıkla "yeri tatil etse"(işletmese), "mü-
razaa (ekincilleştirme) yolu iie başkasına verilir"(Keza)
94
 "Memlûke"(k\ş\ mülkü) topraklar üzerinde bir "ARAZÎ'İAKARÎYYE"bö-
lümü vardır. Bunlar, Bağdat bölgesindeki, "'nadiren ( p e k s e y r e k o l a r a k )
sahiplerieiinde kalmış olan Arazî'iHaraciyye"s.25) dir... Bağdat ne-
residir? Yüzlerce yıl en büyük İslam medeniyetini yaşatmış Abbasîler'in
payitaht ülkesi. Bağdat'ta "gayrimüsiim"Va,ç kişi bulunabilir? Oranın top-
rakları bile "AKARÎYYE"adıyla haraç toprağı d u r u m u n a sokulmuştur. Do-
layısı ile de "pek seyrek sahibi eiinde kalmış"bulunur.
Osmanlı'nın kişi mülkiyeti ü z e r i n d e k i tutumu ve çapı budur. Bütün is-
tatistikler, Osmanlılıkta "/77//7'"denilen kamu m ü l k i y e t i i topraklar yanında,
"memiûke"adlı kişi m ü l k i y e t i i toprakların çok az "yer" tuttuğunu gösterir.

Memleketin Tasarruf Sahipleri Nüfusu

Bildiğimiz gibi, Osmanlılığın sulhen aldığı t o p r a k l a r , y o k d e n e c e k ker-

tede azdır. A r a d a bir e v l e n m e y o l u ile ele g e ç e n y e r l e r bile, ç o k g e ç m e z ,
kanlı bıçaklı çözümlere bağlanır. Y a n i ANVETEN(zorla, savaş yolu ile) alın-
mış yere döner.
"Anveten"e\6e edilen topraklardaki nüfus, yalnız tasarruf {toprağı işle-
yip y a r a r l a n m a ) hakkına sahiptirler. Bu insanların toprakları "ARAZÎ'İ Mİ-
RİYYE", "ARAZÎ'İ MEMLEKET", "ARAZÎ'İ HÛZ" adlarını taşır. Zorla a l ı n m ı ş
topraklara, şeriatça, "GANİMET"denir. Müslümanlıkta "ganimet"in beşte
biri, "beytülmal"& (kamuya) alınır. Geri kalanı "gaziler"arasında üleştirilip
mülk e d i l i r . Topraksa öşür adlı vergiye bağlanır.
Ama, 'ğaziier"in sayıca azlığı, sık sık ve kolayca öldükleri göz önüne
getirilirse, zorla alınmış topraklardan en çoğunun "beytülmal"& geçeceği
k e n d i l i ğ i n d e n a n l a ş ı l ı r . O l a y l a r d a b u n u g ö s t e r i r . O s m a n l ı t o p r a k l a r ı n ı n bü-
yük çoğunluğu, miri arazi o l u r .
Miri t o p r a k l a r ü z e r i n d e bütün genişliği ile reaya ( g ü d ü l e n l e r ) , çiftçi gi-
bi çalışırlar. Bu çiftçi adlı insanlar, gerçekten de bir çeşit "devlet nüfusu"
sayılabilirler. Çünkü geçimleri, devletin sıkı kontrolü altında bulunan ve
"rakabesi"(mülkiyeti) "beytülmal"& (Müslümanların ortak mal evine) gi-
ren topraklar üzerinde sağlanır.
Çiftçi yığınlarının büyük çoğunluğu, miri toprak yığınlarının alınyazısı
ile damgalanır. Dört türlü KAMU TOPRAĞI v a r d ı r .
Miri topraklar
1- BİLHASSA -ARAZÎ'İ MÎRİYYE ( K o m u t a n l ı k Toprakları): "Tarımla ya-
rarlanılmak üzere " v e r i l i r . Bunun insanına "malik" {mülkiyet sahibi) değil,
"mütesarrıf"(işletici: yararlanıcı) denir. "Mutasarrıfa balası {üstü) tuğralı
tapu senedi verilir."
 Tarla, çayır, yaylak, kışlak, baltalık ve benzeri topraklar buraya girer.
Bu yerler, hiç değilse ilk t e m i z dirlik düzeni çağında, doğrudan doğruya
üretmen ÇİFTÇÎ'iere işletilmek üzere bırakılmış topraklardır. Modern çağ-
daki tıpkı benzeri Sovyet t o p r a k l a r ı n d a k i köylü işletmeleridir.
Kamuya bırakılmış topraklar
2- ARAZÎİ METRÛKE (Bırakılmış Topraklar): Kişi tasarrufu dışında,
doğrudan doğruya kamu i ş l e t m e s i n e bırakılmış yerlerdir.
Genel o l a r a k "umum nas"(hevkes) için ortak o l a n yollar, pazarlar, pa-
nayırlar, iskeleler, namazgahlar, "mesire"(eğlence yerleri), meydanlar...
gibi topraklardır.
Belirli k ö y ve kasaba halkı için, gene ortakça kullanılacak "mer'alar",
(otlaklar), yaylaklar, kışlaklar, b a l t a l ı k l a r gibi t o p r a k l a r d ı r .
Bayındırlıktan uzak ölü topraklar
3- ARAZÎİ MEVAT ( Ö l ü Topraklar): Ne kişierin, ne topluluk a r ı n kul-
lanmadığı yerlerdir. Şeriatyolunun çeşitli "içtihad'Harı, bu yerleri türlü tür-
lü tanımlarlar. Osmanlı kanurharında, /efı/<?larında, uygulamalarında da
"/776>ı/<?f"toprakların ç e ş i t l e r i ç o k t u r . En son t a n ı m şöyledir:
"Kimsenin tasarrufunda olmadığı ve ehaiiye terk ve tahsis kılınmadığı
halde cehr-i-saut ( g ü r sesli) olan kimsenin sayhası (çığlığı) istima olunmı-
yacak (işitilmeyecek) derecelerde köy ve kasabalardan uzak bulunan, ya-
ni aksay'i ümrana (bayındırlık bölgelerine) tahminen bir buçuk mii yani
yarım saat mikdarı mesafe bûdiyeti (uzaklığı) olan hali mahaller (boş yer-
\ev)dir. " ( A r a z i Kanunname-i Hümayûn-u, Madde 6, 1857)
Demek "mevat" toprakta başlıca iki karakter var:
a) Yararlanılmıyor o l m a k (ne kişi işler, ne kamu kullanır)
b ) Uzak b u l u n m a k ( k ö y , kasaba gibi bayındır yerlerden gür ses çığlığı
duyulmaz; veya bir b u ç u k k i l o m e t r e . )
Sözde "vakıf" topraklar
4- ARAZÎİ MEVKUFE (Tutuk topraklar): Genellikle, tahsis biçiminde,
kamu mülkiyetinden kişilere doğru aşırılmak için, "din"ve "şeriat"\a alay
ederce kitabına uydurularak çalınan miri t o p r a k l a r d ı r .
Şeriatça vakıf, aslında, kişi mü/kü o l a n toprağın, kamu y a r a r ı n a kişi
mülkiyetinden çıkarılması prensibidir. Kişi t e k e l i n i kaldırmaktır. Uygula-
mada iş, her şey gibi, t e r s i n e çevrilip işletilmiştir. Kamu m ü l k i y e t i n d e bu-
lunan miri topraklar, üstü kapalıca kişi sömürüsüne doğru utanmazca
kaydırılmıştır.
Böylece, İslam dininin Şeriat ( A n a y a s a ) ve Fıkıh ( H u k u k ) emirleri hiçe
sayılıp çiğnenmiştir. A m a b u a n a y a s a dışı m ı z r a ğ ı , din g i y s i l i s a h t e k a r l ı k -
la ç u v a l a s o k t u k l a r ı için, ucu sırıtsa bile, v a k ı f h ı r s ı z l ı ğ ı sözde "kutsa/"b\v
maske ile dokunulmazlaştırılmıştır.
 Bir y o l d a ç a l ı n d ı mı, a r t ı k y a l a n ı n s ı n ı r ı o l m a d ı ğ ı gibi, v a k ı f l a r ı n d a ç e -
şitleri ve sınırları uçsuz bucaksızlaşır.

Politik Ş e m a y a Geçiş

Miri toprakların her dört biçimi de, hangi adla anılırsa anılsın, kamu
mülkiyetinim özel karakterini taşır. Memlûke d e n i l e n topraklar bile, bu ge-
nel kamucu e ğ i l i m i n ağır basışı altında kalır.
Bu bakımdan, bir a v u ç iğreti kişi m ü l k i y e t l e r i n e sahip g ö r ü n e n l e r de,
"Malik'ül Mülk" ( M ü l k l e r i n Sahibi) Allah'tır diyen büyük İslam prensibine
inanmış bulundukları ölçüde, kendilerini kamu v a r l ı ğ ı içinde d u y a r l a r . /¥/-
/-/topraklarda y a ş a y a n l a r ise, hiç i ş k i l s i z , açıktan açığa kamu m ü l k i y e t i n e
sığınmış "devlet nüfusu" o\uv\av.
Görüyoruz. Ne devlet, ne memleket i l i ş k i l e r i , s o y u t ve genel bir sosyal
şemada g ö r ü n d ü k l e r i gibi kalmazlar. Rakı nasıl "şişede durduğu gibi" in-
san v ü c u d u n a girince k a l m ı y o r s a , tıpkı öyle, olaylar da t o p l u m yapısı için-
de "şema şişesinde"durdukları gibi durmazlar.
Osmanlı tarihinin maddesi, kuşku yok, memleketiir. Ancak, memleketi
söz y e r i n d e ise kuran, sonra da hemen bütün ülke toprakları üzerine oturan
devlet a n l a ş ı l m a d ı k ç a , memlekette olanlar kavranılamaz. Onun için, asıl
memleketime ve ayrıntılarına girmeden önce, Osmanlı Devletinim POLİTİK
şemasını çizmeli, sonra kısaca ayrıntıları üzerinde biraz d u r m a l ı d ı r .

AYRIM II

PADİŞAHLIĞIN POLİTİK ŞEMASI

Somut politika sistemi o l a r a k Padişahlık d a , tıpkı soyut O s m a n l ı l ı k gi-

bi, iki büyük bölümde şemalaştırılabilir:
1- Payitaht
2- Memleket
Biz k o n u n u n k i m i k a r a k t e r i s t i k l e r i n i a n m a k için ü ç a y r ı m d a ö z e t l e n m e -
sine çalıştık:
1- Payitahtın Genel Şeması
2- Payitahtın Hiyerarşisi ve Elkaabı
3- Memleketin Genel Şeması

A- PAYİTAHT ŞEMASI

Payitaht Memleket Kutupları

Osmanlı devlet örgütü, bugünkü devletle k ı y a s l a n a m a y a c a k k e r t e d e ba-

sit ve ucuz d e v l e t t i p i d i r . Ayrıca, gene modern devletle kıyaslanamayacak
kertede, söz yerinde ise, demokratik santra/izm p r e n s i b i n e göre işlemektedir.
 Bir bakıma santralizm, bir tek kişinin, padişahın mutlak b u y u r u s u al-
tındadır. Öte y a n d a , o t e k kişi çevresinde kümelenen devlet bölümleri,
inanılmaz ölçüde desantraiize (adem'i merkeziyetçi) ve otonom (muhtar)
biçimlerde işlerler.
Bütünlüğü ve m e r k e z i y e t i , padişah adlı t e k kişi temsil eder. Ama, pa-
d i ş a h ı n , s a n k i bir d e ğ i l iki d e v l e t i v a r d ı r : 1- Merkez Devleti (Payitaht) 2-
Taşra Devleti (Memleket)
1- Merkez Devleti: Antika Kentten kalma gelenek ve göreneklere gö-
re, her şeyin üstünde bir BAŞKENT v a r d ı r . Ona PAYİTAHT d e n i r . O, ayrı
bir d ü n y a , a y r ı bir devletin. Payitaht'ın iç ö r g ü t l e n i ş i de, silahlı kuvvetleri
de, g e l i r v e y a ş a y ı ş y o r d a m ı da, a p a y r ı , b a m b a ş k a d ı r . Geliri. T a ş r a d a n g e -
lir. Yaşantısı: Saray h a y a t ı adını alabilir.
2- Taşra Devleti: P a y i t a h t ı n sıkı kontrolü altında olmakla birlikte, her bi-
ri zincirleme ötekisine bağlı ve kendi içlerinde bağımsız denecek kertede
otonom ve otomatik işleyen sayısız birimlerden d e r l e ş i k bir b a ş k a dünya-
dır. Ona, kabataslak MEMLEKET adı verilebilir. Geliri. Doğrudan doğruya
toprak e k o n o m i s i n d e n toplanır. Yaşantısı: Ayrı ayrı dirlikler b i ç i m i n d e olur.

Payitaht - M e m l e k e t Zıtlıkları

Payitaht ile memleket b i r b i r i n d e n zeytinyağı ile su gibi ayrı t u t u l u r .

Hiç k a r ı ş t ı r ı l m a m a y a özel bir ö n e m v e r i l i r . Bunu, imparatorluğun bütün
örgütlerinde, bütün kurallarında, her gelenek göreneğinde okumamak
elden gelemez.
Merkez devletinin k i ş i l e r i , payitahtta otururlar. Taşra devletinin kişile-
ri, beylerbeyiler, beyler, tımarlılar bulundukları memlekette otururlar.
Ve bu oturuş ayrılığı, her işte v e işlemde uygulanır. Padişaha doğ-
rudan doğruya arz y e t k i s i tanınan taşra s o r u m l u l a r ı ; en yukarıdaki bey-
lerbeyi de, ortadaki sancak beyi de, en alttaki kadı d a , bu arzını, çağı-
rılmadıkça gelip merkezde, padişahın yüzüne karşı ağızla yapamaz.
"Name"\\e (yazılı olarak) yapabilirler.
İ m p a r a t o r l u k t a ç o k ö n e m v e r i l e n e l ö p m e işi d e b ö y l e d i r . Bayramlarda
padişahın elini ö p m e k yalnız payitaht kodamanlarına has bir imtiyazdır.
T ı m a r l ı v e z e a m e t l i s i p a h i v e b e y l e r için, Fatih k e s i n e l ö p m e y a s a ğ ı koy-
muştur.

Politik Devlet Şeması

Somut politika ö r g ü t ü n ü n yapısı bakımından Osmanlılığın şeması, Fa-

tih "Kanunnamesinde anlatılanlara göre şöyle olabilir:
 (ÖZEL POLİTİKA)

P A D İ Ş A H L I K

(Devlet Başkanlığı)

PAYİTAHT MEMLEKET

(Yerinde verilecektir)

SARAY DİVANLAR

(Başı: Kapıağası) (Başı: Veziriazam)

HAS O D A ENDERUN DIVAN'I HUMAYUN CEMIYET'I ALI

(İÇ HALKI)

(Kişi Hizmeti) (Saray Hizmeti) A-OTURANLAR A- DİVAN'I HÜMÂYÛN

1) S i l a h d a r 1 ) O d a Başı l)Vezir Ü y e l e r i ile birlikte

(Kılıç korur) (Oğlanları güder) (Mülkiye-Seyfiye) Vezirler

2) Rikabdar 2) H a z i n e d a r Başı 2) Kadzaskerler Kadzaskerler

(Üzengi tutar) (Varları korur) (İlmiye-Seyfiye) Defterdarlar

3) Ç o h a d a r 3) Kilarcı Başı 3) Defterdar Sonra

(Tören güder) (Mutfağı güder) (Kalemiye)

4)Dülbend Oğlanı 4)Saray'ı Amire 4) Nişancı B- ÜZENGİ AĞALARI

(Giysilere bakar) Ağası (Eski Kalemiye) "Agayan'ı Rikab'ı

(İç Muhafız) Hümâyûn"

B- ÇAĞRILIRSA denilen Padişahın atının ya-

GELİP OTURANLAR nında y ü r ü m e imtiyazı olanlar

Mazul Beylerbeyi ile l)Yeniçeri Ağası

Mazul Beyler (Merkez Kara

C- DİVAN'DA Ordusu Kumandanı)

OTURAMAYANLAR (Vesair Üzengi Ağaları)

(Divan Teşrifatçısı) Çavuşbaşı (Tören Çavuşları) 2) Mîrialem (Sarayda

(Divan Yazı İşleri) Reisülküttab (Katiplerin başı, Nişancı Padişah, bayrak,

Yardımcısı) otağ Muhafızı)

(Divan girdi çıktısı) Kapucular Kethüdası ( S a r a y Dış 3) Kapucubaşı

Muhafızı) (Enderun başkanı
S a r a y İç Muhafızı)

Mîrialem (Savaşta Muhafız Komutanı) Çağrılırsa gelir

Kapucubaşı (Barışta Muhafız Komutanı)

4) Mirahur (Ahır,

a ğ ı r l ı k l a r ı t a ş ı t başı) oturur
 Padişah - Kapuağası - Veziriazam
Padişahın KİŞİ b i ç i m i y l e temsil ettiği devlet i ç i n d e üst kat. PAYİTAHT,
alt kat. MEMLEKET'tir. Her iki kattaki devlet örgütleri padişahın emrinde
işler. Payitaht, doğrudan doğruya, dolaysızca, hiç aracısız padişahın gözü
ö n ü n d e işler. Padişahın kendisi, s a r a y d a ve d i v a n l a r d a olan biten her ş e -
ye kişi olarak katılır. Memleket, dirlikler ve beyler aracılığı ile, dolaylıca
padişahın gözü dışında işler. Padişah, o i ş l e y i ş e , genel o l a r a k s a r a y v e di-
vanlar kanalından karışır. Pek s e y r e k o l a r a k ( b a r ı ş t a av, savaşta sefer,
ara sıra tebdil g e z m e ) yolları ile b u i ş l e y i ş l e r i y e r i n d e d e k o n t r o l e d e b i l i r .
Padişah, en dolaysız katıldığı payitahtın saray ve divan i ş l e r i n e d e , bi-
rer aracı k o y m u ş t u r . Divanların başında şartsız k a y ı t s ı z baş o l a n kişi, pa-
dişahın mührünü taşıyan veziriazamda. Sarayın içinde, padişahın kendi-
sinden büyük kimse bulunamayacağı için, divandaki veziriazam kertesin-
de sivri bir y e t k i l i o l m a m a k gerekir. Ama o da vardır: Kapuağası ( b a b ü s -
süade ağası, babüssüadet'ül aliyye ağası) adını alır. (Sonraları ak kapu-
ağasının yerini, zenci "evağası" d e n i l e b i l e c e k olan, darüsseadetüşşerife
ağasıalacaktır.)
Demek, PAYİTAHT devletinde, sanıldığı gibi tek başına padişah değil,
onu belirlendirip yeden iki örgüt rol oynar: 1- Saray, 2- Divan. Bu örgüt-
ler, devletin en yüksek hem yasama, hem yargılama, hem yürütme g ö -
revlerini yerine getirirler. Sarayda "veziriazam": Kapucubaşı ( d a h a şata-
fatlı olsun istenirse: Da'rüsseade ağasi)dır. Divanda "kapucubaşı" veziria-
zam (sonra sadrazam)dır.

Modern Devlet Başkanı ve Padişah

Modern devletle kıyaslanırsa, padişah, Türkiye Cumhuriyeti'nde geçici

olarak, Amerika Birleşik Devletleri Cumhuriyeti'nde sürekli o l a r a k cum-
hurbaşkanı, yahut başkandan başka rol oynamaz. Bu rolün kişi için ömür
boyu ( A t a t ü r k ' t e olduğu gibi), y a h u t ge/geç ( A m e r i k a n başkanı gibi) veya
irsi ( İ n g i l i z kralında olduğu gibi) olması, olaylarda hiçbir şey d e ğ i ş t i r m e z .
Veziriazam kapuağası bir y a n a bırakılırsa, sarayın birde kapucubaşıla-
rı vardır. K a p u c u b a ş ı n ı n rollerini bize en açık k u r u m u ile A m e r i k a Birleşik
Devletleri verir. Amerika'da sadrazam da, padişah da aynı adamda, Baş-
kan'da birleşir. Yalnız kapucubaşı g ö r e v i açıkça işler: Başkanın, ikide bir
yakınlarından birini "Aksaray'ından dış memleketlere kişicil "sözcü" ve
"temsilci" d i y e gönderir. Kapucubaşı, Amerikan sarayındaki "akıl tröstü"
k i ş i l e r i n i n , a r a d a d ü n y a c a bir işe a t a n m ı ş o l m a l a r ı gibi g ö r e v l e r y a p a r . Ef-
lak-Boğdan (şimdiki Romanya) beyleri değiştikçe, kapucubaşılardan biri,
yeni bey y a n ı n d a siyasi k o m i s e r gibi bulunur. Padişah adına gider gelirdi.
 Has O d a - E n d e r u n : Silahdar-Odabaşı

Payitaht içinde saray d e n i l d i mi, onun da iki bölümü ayrılır: 1- Has

Oda\ Padişahın kişi i ş l e r i n e bakanlardır; 2- Enderurr. Padişahın saray işle-
rine bakanlardır. Has Oda'nın başında siiahdar, Enderun'un başında oda-
başı görünür. Has Odadan siiahdar, enderundan odabaşı ile eşit iki özel
(padişah-saray) görevlisi gibidirler.
Uygulamada, siiahdar, padişahın yalnız kılıç\n\n değil beynirim de ko-
ruyucusudur. K a p u a ğ a s ı n d a n çok d a h a fazla ve her an p a d i ş a h l a içli d ı ş -
lı olur. Kapuağası s a r a y d a harem, dairei h ü m â y û n , enderun, h a d ı m a ğ a s ı
işlerinde daha çok teknik e l e m a n d ı r . Siiahdar, doğru padişahı etkileyen
moral elemandır.
O nedenle, odabaşı h i z m e t k â r l ı k t a n pek kurtulamaz. Siiahdar M ı s ı r v a -
liliği, derya kaptanlığı, kubbe vezirliği, hatta sadrazamlık payesine dek
yükselebilir. Bütün bu sivrilmeler, hep padişahın güvenini yakından ka-
zanmakla olur.
Padişahın bir y a k ı n ı da, onu her gün giydirip soyduran odabaşıd\v.
"Has oda oğlanları"onun emrindedir. Fatih der ki: "Oda oğlanının zaptı
odabaşı'na muvazzaftır. Siiahdar dahi acemilere sille çalmıya memur-
dur. "(Kanunname)

Yasama-Yürütme-Yargılama Yetkileri

Saray, her m o d e r n devlette de "saray"adını alan örgüt-kurumdur. Di-

van, modern devletin "bakanlar kurulu"le "millet meclisi"görevlerini bir
araya toplamıştır. Devlet d e m e k olan padişah, g e r e k yasama, g e r e k s e yü-
rütme y e t k i l e r i n i düzenli o l a r a k divanlarla kullanır. Tersi daha doğrudur:
Divanlar, yasama ve y ü r ü t m e yetkileri için en yüksek gerçekleştirmede
düzenlice padişahı kullanırlar.
"Divanlar"d&y\nc&, sonraları, soysuzlaşma çağında, sadrazam konağı-
na: "bab'ı ali'yahut "bab'ı asafyahut "paşakapısı"adı verilerek yapılan
toplantıları göz önüne g e t i r m i y o r u z . Bunlar, "divarf'adını almadıkları hal-
de, "divan" y e r i n e geçeceklerdir. Bir de, "divan" a d ı n ı almaksızın "di-
vandan daha üstün toplantılar vardır: Onlar "müşavere" a d ı n ı alırlar.
"Müşavere\\ d e bir " d i v a n " s a y m a l ı d ı r . Onun divandan farkı; her gün de-
ğil, g e r e ğ i n d e y a p ı l m a s ı n d a n ileri g e l i r . O z a m a n , iki d ü z e n l i d i v a n a r a s ı -
na, hatta ü s t ü n e bir ü ç ü n c ü d i v a n g i r e r .

Dört Payitaht Organı

1- Müşavere (Danışma): Vezirler ve. defterdarlardan başka kimsenin

giremediği en gizli, o l a ğ a n ü s t ü t o p l a n t ı l a r d ı r .
 2- Divarı-ı Hümâyûn: Vezirler, kadzaskerier, nişancılar, defterdarlar
gereğinde mazûl (azledilmiş) beylerbeyilersıe beyienn OTURMA hakkıyla
katıldıkları her g ü n l ü k toplantıdır.
Çavuşbaşı(divan teşrifatçısı), reisüiküttab ( d i v a n yazı işleri başı), ka-
pucuiar kethüdası ( d i v a n a girip çıkanları kollama işi) her zaman Divan-ı
Hümayûn'a katılırlar. Ama orada OTURAMAZ'lar.
Mîriaiem (savaşta padişahın çadırını, bayrağını, kendisini koruyan
"mehter"lerin başı), kapucubaşı ( b a r ı ş t a saray komutanı), ancak çağrılır-
iarsave gerekirse, Divan-ı Hümayûn'a gelirler, orada OTURAMAZ'lar.
3- Divan-ı Hümayûn'da Taam\ Bir çeşit divan sayılabilir. Divan toplan-
tıları "SOFA'ha, Divan "taam"(yemek t o p l a n t ı s ı ) , "SOFRA'ha yapılır. Bar-
bar geleneğidir.
Ama, Divan-ı Hümâyûn Sofrası'nı, Fatih tam Bizans veya Firavun-
Nemrut törenlerine çevirmiştir. "Taam"d,a veziriazam, baş defterdar, ve-
zirler, defterdarlar, nişana, kadzaskerier İ L K ELDEN yemek hakkına sa-
hiptirler.
İKİNCİ EL "taam"sırası, çavuşbaşıya, reisüiküttaba, kapucuiarkethu-
dasma düşer. Bu yiyecekler, ilk elden y i y e n l e r i n önlerinden arta kalmış
bulunurlar.
4- Cemiyet'iAH ( y ü c e toplum) yahut "mecma'i eha/î"(yetVi\W\ev toplan-
tısı)ye, Divan-ı Hümâyûn üyelerinden başka, silahlı kuvvetler k o m u t a n l a -
rı da katılırlar. Burada vezirler, kadzaskerier, defterdarlar, yeniçeri ağası
ve öteki "üzengi ağaları": Mîriaiem, kapucubaşı, mirahur, anış sırası ile
hep OTURUR'iar.

B- HİYERARŞİ VE ELKAAB

Beş Büyükler

Bütün adı geçen payitaht o r g a n l a r ı n d a çalışan kişiler, bir toplantıda

OTURUP, oturmadıklarına göre ve otururlarsa OTURMA SIRASI'na göre,
önde gelir, üst b a s a m a k yetkili sayılırlar. Bu b a s a m a k l a ş m a n ı n yarattığı
keskin hiyerarşi ( s i l s i l e : meratip, rütbeler zinciri), yerine ve z a m a n ı n a gö-
re az ç o k d e ğ i ş i r .
Padişahtan sonra, saray bir y a n a bırakılırsa, hiç değişmeksizin, siya-
sai h i y e r a r ş i n i n en başta gelenleri, Veziriazam ile Vezirler... dir.
Yalnız Hmiyenm başları, yerinde veziriazam'm da üstüne oturabilirler,
daha doğrusu oturtulabilirler. Bunlar, padişahın öğretmeni ile şeyhüi'is-
İam/ar6\v. Padişah kanunu, şeyhüi'isiam\ "ulemanın reisi: Bilginlerin başi'
sayar. "Muallim'i sultan, serdar'ı ulema 'dır" ( s u l t a n ı n öğretmeni, bilginle-
rin başkomutanıdır).
 B u h e s a p ç a , bir a r a y a g e l d i k l e r i v a k i t , g ö r ü n ü r p o l i t i k a d e v l e t l û l a r ı ş ö y -
le s ı r a l a n ı r l a r :
1. Padişah-, Devlet Başkanı
2. Şeyhülislam-. Bilginlerin Başkanı
3. Muallim'iSuitarr. Bilginlerin Başbuğu (Padişahın hocası)
4. Veziriazam-, Divanların Fiilî Başkanı (Başbakan)
5. Vezirler. Veziriazam Yardımcıları
Vezirlerden sonra gelenlerin hiyerarşideki sıraları, besbelli, her ç a ğ d a
aynı kalmamıştır. Fatih'in kafasında, vezirlerden sonra gelenlerin yerleri,
katları pek açık ve kesin görünmüyor. Payitaht başlarının hiyerarşilerinde
y e t k i v e ü s t ü n l ü k iki görev organından k a y n a k alır: 1- "Divan"\ara g i r m e k
işi; 2- "Arz"(bir k o n u y u padişaha sunmak) işi.

V e z i r l e r d e n sonra gelenlerin yetki ve etkileri bu iki işe g ö r e b e l i r l e n i r .

Divan'a g i r e n , padişahla baş başa verip, topluca p r o b l e m l e r i çözer: Arz1da
b u l u n a n g e n e p a d i ş a h l a baş b a ş a v e r i r , a m a s u n d u ğ u p r o b l e m i n ç ö z ü m ü n -
de toplu bir d ü ş ü n c e v e davranış yoktur. Meseleyi padişahla teke tek ko-
nuşur. Hangisi daha etken olur? Padişahla topluca k o n u ş m a k mı, teke tek
konuşmak mı?

Yerine ve zamanına göre hakem h e p kişi o l a r a k padişah o l d u ğ u n d a n ,

divan topluluğu, mantıkça, teke tek arz &denden daha etkili olmalıdır. An-
cak somut olaylar b a k ı m ı n d a n , padişahın kendi "iç"i gibi olan bir kişinin
(bir k a p ı a ğ a s ı n ı n , bir s i l a h d a r ı n ) , o n a d a h a ö z e l y o l l a r l a b a s k ı n e t k i l e r y a p -
tığı da unutulur gerçekliklerden değildir. Biz o b j e k t i f o l a r a k d i v a n etkisini
üstün s a y a r a k bir h i y e r a r ş i y a r a t ı l a b i l m e s i n i normal sayalım.

Üç Katta İkincil Beşer Büyükler

O zaman, vezirlerden s o n r a g e l e n l e r için 3 basamak ortaya çıkar:

a) H e m Divan, hem Arz y e t k i s i olanlar
b) Y a l n ı z Divan y e t k i s i bulunanlar
c) Y a l n ı z Arz y e t k i s i bulunanlar
Bu sıraya göre, hiyerarşi numaralarına, vezirleri 5. sayarak devam
e d e r s e k , 3 g r u b u ş ö y l e alt a l t a d i z e b i l i r i z :
a) Hem Divan hem Arz yetkisi olanlar:
6 . Kadzaskerier ( O hesapça beylerbeyinden sonraya kalmalı)
7. Darüssaitanat Kadısı
8. Nişancılardan (vezir M & beylerbeyi rütbeliler): "Nişana mertebesi
eğer vezaret ve beyierbeyiiik ise defterdarlara tasaddur (önce oturur)
eder. "[Fatih]
9. Defterdarlar
 10. Nişancılardan "sancak iie nişana ise defterdarlardan aşağı oturur. "
(Fatih)
Burada karışan noktalar var:
Nişancı v e z i r v e b e y l e r b e y i rütbeli ise, d e f t e r d a r ı n üstünde oturur. A m a
n e r d e ? K a d z a s k e r i n a l t ı n d a mı, ü s t ü n d e mi? Ç ü n k ü v e z i r , k a d z a s k e r i n üs-
tüdür. Arz yetkisinde nişancı ve d a r ü s s a l t a n a t kadısı geçmiyor:
Fatih: "Beylerbeğiler vüzera altına oturur"diyor. Vezirin altı, kadzas-
kerdir. Beylerbeyi, bu kadzaskerlerin yanı başında mı, ü s t ü n d e mi, a l t ı n -
da mı sayılır? A n l a ş ı l m ı y o r .
Bir i h t i m a l v a r : Fatih, divan ve arz yetkileri dışında, hiyerarşiyi, bir d e
kişinin geliri, yani aldığı para ile ölçtürür. "Her kangı beyin hakkı ziyade
ise, oi bey madûnuna takaddüm ve tasaddur (astlarından önce oturur)
eder. "(Ayn Ali Risalesi) Ayrıca, vezir: "Bir yanma kadzaskeri, öbür yanı-
na nişancıyı alır", diyen Kanunname'ye göre, aynı sıra numaralıların şu
veya b u yanda o t u r u ş l a r ı , aralarında hiyerarşi ayırdı yapılmasına yaraya-
bilir. B u d a p r a t i k l e belli o l u r , k u r a l a s ı ğ m a z .
b) Yalnız Divan Yetkisi olanlar ( S İ L A H L I KUVVETLER: ÜZENGİ AĞALARI)
11. "Bey/erbeyi/er: Vüzeva altına otura." (Kanunname)
12. Yeniçeri Ağası
13. Mîrîaiem
14. Kap ucu Başı
15. Miyrahur
c) Yalnız Arz Yetkisi olanlar ( E N D E R U N : İÇ AĞALARI)
16. Kapu Ağası
17. Odabaşı
18. Hazinedar Başı
19. Kiiarcı Başı
20. Saray'ı Amire Ağası

Elkaab (Lakaplar)

Antika devlet, ikiyüzlü değildir. A ç ı k itçii(sinik), bir kesinlikle kendisinin

toplumüstü ve insanüstü k a r a k t e r i n i herkesin gözüne batırmaktan çekin-
m e z . O n u n için, k u r d u ğ u h i y e r a r ş i y i , d a h a a ğ z a a l ı r k e n , k a r ş ı s ı n d a k i n e y a -
zılı bir f o r m ü l l e k a b u l e t t i r i r . Bu f o r m ü l , her b a s a m a k kişisine v e r i l e n "LA-
KAP"adını alır. Her b a s a m a ğ ı n lakaplarını bilip y a z m a k , a n t i k a devletin bir
ç e ş i t paroias\â\v. Onu bilmeyen kendiliğinden dışarıda kalır.
Lakapların topuna birden "ELKAAB"denir. Bunlar "Kanunname"\erde
ö n e m l e belirtilen ayrı bir " b i l i m " s a y ı l ı r . Bir k i ş i n i n n e o l d u ğ u , h a n g i "yol"
(TARIYK)da olduğu, hangi "rütbe'S t a ş ı d ı ğ ı ; daha ona yazılı kâğıdın baş-
104
langıcında açıkça okunur. Bunların en gözdelerini kısaca anmak, hiyerar-
şiyi c a n l a n d ı r m a k olur.

Padişahgil İçin

PADİŞAH YAKINLARI iki gruptur:

a. Kadınlar, b. Oğullar.

a. K A D I N L A R : "Hatun"(kadının aslı) yahut "sultan"adını alır. Onlardan

birine şöyle "deyyü yazıla": "İffetpenah'ı sütret ve gayret cah'ı Devlet"
(görünüşü iffet-haram işlemezlik- sığınağı ve devletin çaba yeri).
"Derc'üs selatiyn izze Bürc'üs Seyyidül Havatiyn'ei azam" (üstün sul-
tanların dergisi, en ulu kadınlar efendisinin kalesi).
"Benat'üsseiatiyn oğlum Sultan Mahmut Kızı Ayşe"(sultanların kız-
larından )
"Dametİsmetuha... "(İsmet'i -lekesiz aklığı- süregitsin).
b. O Ğ U L L A R : Padişah dölünden gelme "guiam" ( o ğ l a n ) l a r a , ya da
"şahzade'ere, mutlaka (sonra birbirlerini boğacakları u n u t t u r u l m a k ya da
hatırlatılmak istenircesine):
"Edimellahu Ömrühû"(Tanrı ömrünü sürdürsün) diye bir "Hüküm ya-
zılmak" s a y ı l ı r . Öteki yazılar da şöyle olabilir:
"Füruzend'iErcümendEs'ad... "(en mutluların saygıdeğer parlak ışığı).
"Ve Emced'i varis'iMüik'iSüleymanî"(ve Süleyman ülkesi mirasçısının
en yücesi).
"Nur ü Hadeka'iSultani"(sultanın gözbebeğinin ışığı).
"Rüus'üs Seiatiyn'i sahib'üi izz'ü vet temkin" (Oturaklılık ve üstünlük
sahibi sultanların başı).
"Mahz'ı lütfül kiram oğlum Sultan Cem Edam" ( T a n r ı bağışının ta
kendisi... )
"Ellahu bekaahü"(Tanrı varlığının kalışını sürdürsün).
Bunca şatafatlı uzun ö m ü r l e r dilenen oğul "Cem"\n b a ş ı n a g e l e n l e r piş-
miş t a v u ğ u n başına gelmemiştir.

Hükümdarlar İçin

Hükümdar durumundakilerin elkaabı: Bunları Kanunname, "Sa-

hibi Saltanat olup İTAAT eden CELİYL'ÜL KADR Hâkimler"diye anar. İki
tiptirler ve elkaabları aşırıca kısadır:
1. "MEMLEKETTE SAHİBİ SİKKE VE HUTBE İSE", bu bir çeşit bağımsız
hükümdarlık sayılabilir. Ona "kardeş/ik"yak\ştw\\w.
"Uhuvvetme A "(kardeşlik sığınağı).
 2. "VİLAYETİN EBEN AN CEDDİN HÂKİMİ", ama ne "sikke" (para) basıp,
ne "hutbe" (adını tapınakta ünlendirme) yetkisi yoksa, ona sadece az çok
'l'muhtar'bir çeşit "beylik"tanınır:
"Emaret me'ab'\beylik sığınağı).
"Muhtar'üiFuzaiaa'iiMudekkikıyrı"(inceleyici erdemlilerin bağımsızı).
"Yenbû'üiFaz! ve/ Yakıyn"(erûemY\qm ve doğruya varmanın öz kaynağı).
"Var/s'ü/ u/ûm'ü/Enbiya ve/Mürseiiyn"(ya\\ıaç\av ve Tanrı elçileri bilimle-
rinin mirasçısı).
"Ei muhtass bimezi'i inayet'ii Miik'e! Maiyri' (inayet sahibi sultan)
3. 150 AKÇA KADILAR ELKAABI:
"Kudret'ü/Kadza'eiİslam"(Müslüman hükümlerinin uyulanı).
"Umdet'ü Ve/at'ü/Enam"(kamu yakınlarının-kadılarının-düğümü-prensibi).
"Mümeyyiz'ü/Helalan'iiHaram"(helali haram'dan ayırt eden).
4. DAHA AŞAĞI İLMİYE için Kanunname'de şöyle kestirme bir öneri var-
dır:
"Anlardan (150 Akça Kadılardan) aşağı bir fıkra eksik yazıla."

İlmiye İçin
İ L M İ Y E E L K A A B I : A l d ı k l a r ı g ü n d e l i k l e r e v e t u t t u k l a r ı b i l i m v e p o l i t i k a ba-
samaklarına göre değişir. Başlıca 2 b a s a m a ğ a ayrılırlar:
1. 500 AKÇA TAHT KADILARI için "böyle yazıla":
"Akdza Kudzat'ü/Müsiimiyn"(Müslümanların hükmedicilerinin en hükme-
dicisi).
"Evvia Vüiat'üiMüvahh/d/yn" Ç\anv\ birdir diyen yakınların yakını).
"Maden'di fadzl veiyakıyn"(erdemiilik ve iyi bilirliğin madeni).
"Varis'üi Ülûm'ülEnbiya veiMürseiin"(yalvaçlar ve Tanrı elçileri bilimle-
rinin mirasçısı).
"Hüccet'üiHakalelHalkecmaiyn"(t\j,mü ile halk üzerine hakkın belgesi).
"Eimuhtass bimeziydü inayet'üiMi/k elMaiyn"(yardımcı memlekete da-
yanaklığı arttırıcılıkta uzman).
2. SAHN MOLLALARI:
"İftihar'ü/ Ü/ema'i/Muhakkıkiyn"(doğruyu izleyen bilginlerin övüncü).

Seyfiye İçin
SEYFİYE ELKAABI: Kılıçlılar için, kısa e m i r p r e n s i b i n e u y a n iki ü ç s ö z c ü k
yeterli bulunur. Yazılar, başta yeniçeri ağası ile öteki üzengi ağa/ar/x\a olur.
Şöyledir:
"İftihar'ü!Emacid ve Ekarim"(yenici ve kerem edicilerin öğüncü).
"Cami'üiMehamid veiMekarim"(hamdedilen ve kerem edilenlerin top-
layıcısı).
"Eimuhtassbimezid'üinayet'iMiik'eddayirri' (ihtisas sahibi ve inayetli).
 Mülkiye İçin

MÜLKİYE ELKAABI: 3 basamaktır.

1. Beylerbeyilere:
"Emiyr'üi Ümera'H Kiram"(büyük komutanların komutanı).
"Kebiyr'üiKubera'iiFeham"(yüksek katlı büyüklerin büyüğü).
"Züikadr'veiAhram"(güçlü zenginlik ve liyakatlar sahibi).
"Sahib'üi izz vei ihtişam" (yüceWk ve haşmetlilik sahibi).
"Ei muhtass bimezid inayeti Miik'üi iiam" ( i n a y e t l i ve ihtisaslı bilinen
mülk sahibi).
"Karaman BeyierbeyisiDame ikbaiühû"(...mevkii sürekli olsun).
2. S a n c a k beylerine:
"Kudret'üi Ümera 'iiKiram "(keremli komutanların uyduğu).
"Umdet'üi Kubera'ii feham"(yüksek katlı büyüklerin düğümü).
"Züikadr' vei ihtiram"(güçlü zenginlik ve saygı sahibi).
"Sahib'üi izz vei ihtişam" (yüceWk ve haşmetlilik sahibi)
"Ei muhtass bimezid inayet'üi Miik'ei iiam" ( i n a y e t l i ve ihtisaslı bilinen
mülklerin sahibi)
3. Çavuşlara:
"Çavuş"sözcüğü Osmanlıca'da "törenci"anlamına gelir. Tımar müte-
ferrikasrnâan sonra gelir. Vezirlerin, defterdarların tayin ettikleri "içgedik-
//'"lerdendirler. Onlara kısaca şöyle yazılır:
"Kudret'üi emasii vei akran"(benzerlerinin ve eşitdaşlarının uyduğu).

Kalemiye İçin

KALEMİYE ELKAABI: 3 basamaktır.

1. D e f t e r d a r : D i v a n ' d a şu titri alır:
"İftihar'üi Ümera vei Ekabir" {yomut&vA&rm ve uluların öğüncü).
"Muhtarüikübera veiEfahir"(ulu ve öğünçlülerin bağımsızı).
"Mustecma'üi Meali vei Mefahir"(ince anlamların ve öğünçlerin der-
leyicisi).
"Zülkadr'elİssm veiSadr'üiEkrem"(Zülkadir ismiyle başta oturan).
"Ei muhtass inayet'üi Miik'ei Bari" ( A l l a h ' ı n izniyle inayet ve ihtisas
sahibi).
Hazine'i Amire Defterdarı "Damet meaiiye'hû" (yücelikleri sürekli ol-
sun).
"Kudvet'üiErbab'üiİzz'veiİkbai' (erdem ve mevki erbabının iyi örneği).
"Ümdet'ü Eshab'ei Kadr vei / ¿ / ^ / " ( k u d r e t ve celal sahibi).
"Cami'i vücûh'üiEmval"(malların yönelişlerini derleyici).
"Amir'üiHazin biahsen'üiamal"(en iyi işlemle Hazine Komutanı).
 "Elmuhtassbimez'düinayet üiMilk'el<?/<?"(çok inayetli ve ihtisas sahi-
bi, en ulu s a h i p ) .
"Hazine'i Amiren Defterdar'ı damet meaiiyehû' (Hazine amiri, yüceliği
sürekli defterdar).
2. Şehremini-Reisülküttab:
"îftihar'üiEa/i ve/Eazim"(yüksek\e<c\n ve uluların öğüncü).
"Muhtar'ülEhaiî veiEkarim"(ehalinin ve kerimlerin bağımsızı).
"E/muhtassbimezîdinayet'e/Mi/k'üddayim" (inayetli ve ihtisaslı, mül-
kün daimi sahibi).
3. Katiplere:
"Kudret'ü Erbab'üt Tahrir"(yazıyı becerenlerin uyduğu).

C- MEMLEKET ŞEMASI

Genel Memleket-Özel Memleket

Osmanlılığın soyut sosyal MEMLEKET şemasını gördük. Somut padi-

şahlığın p o l i t i k MEMLEKET şemasına da kısaca değinelim. Padişahlık için
payitaht ( y a h u t saray ve divanlar) dışında kalan her şey, memleketin-.
Ancak, bu genel a n l a m d a "mem/eket'X\v. Yani payitaht dışında kalan
memleketn içine iki şey bütünüyle girer:
1- B ü t ü n Taşra Dev/eti ( P O L İ T İ K Örgüt)
2- B ü t ü n Taşra Toprağı ( E K O N O M İ K Örgüt)
Taşra devletinin politik yapısı, doğrudan doğruya taşra toprağmm üre-
tim ilişkilerine göre ikiye ayrılır. Taşra memleket toprağında üretim ilişki-
leri \Yi\ büyük bölüğe ayrılır:
1- "AraziiMEMLÛKE" ûeri\\en kişimü/kütopraklar. Bunlara kanun de-
ğil, FIKIH k a r ı ş ı r . Fıkıh'ın politik g ö r e v l i s i bir t e k ad alır: KADrdır.
2- "AraziiMÎRÎYE"denlen kamu mülkü t o p r a k l a r . Bunlara fıkıh değil,
KANUN k a r ı ş ı r . Kanun'un politik g ö r e v l i s i , toptan DÎRLÎKÇ/adını alır.
Osmanlı e k o n o m i s i n d e ve politikasında "Miri Toprakiar"\n b i r e r adı da,
"Arazii Haz", yahut "Arazî'i Memieket'\r. Özel anlamıyla asıl memleket,
bu ikinci bölüm kamu t o p r a k l a r ı d ı r .

Kamu Mülkiyeti-Özel Mülkiyet

Burada, bizim bugünkü (yani kapitalist t o p l u m u n u n yarattığı) burjuva

kafamız için bir "karışıklık"ç\Y\yor. Herkesin bildiği, belirli bir d e v l e t s ı n ı r -
ları içinde, bütün i n s a n l a r ı ve b ü t ü n t o p r a k l a r ı ile t ü m l e ş t i r i l m i ş bir mem-
leketsin. Bir de, o genel m e m l e k e t ' i n içinde, ayrıca yalnız kamu t o p r a k -
ları ve yalnız o topraklar üzerinde güdülen ve güden insanları kaplayan
başka, özel bir memleket var.
 Bütün "karışıklıklar" buradan çıkıyor. Kapitalizmin yarattığı ü r e t i m iliş-
kileri içinde, bir tek mülkiyet biçimi, önce "meşru"say ılır. Onun dışındaki
her mülkiyet biçimi önce "gayrı meşru" s a y ılır. O meşru biçim, KİŞİ MÜL-
KİYETİ o\\sx. Bütün k u r u m l a r ve kurallar, bütün a n a y a s a l a r v e k a n u n l a r gi-
bi, bütün ideolojik m e k a n i z m a l a r da, kişi mülkiyeti d ı ş ı n d a , her üretim iliş-
kisini gayrı meşru iian e t m e k l e kalmaz, onu yasak d a eder.

O zaman, toplum için bir t e k mülkiyet b i ç i m i ve ister istemez bir t e k

toprak d ü z e n i , bir tek memleketsin bir tek kanun kabul edilir. Bir mem-
leketin içinde ikinci bir m e m l e k e t b u l u n m a s ı , modern m a n t ı ğ a saçma
bi görünür.
Osmanlı için ne öyle bir kapitalist üretim ilişkisi, ne de onun tekelleş-
tirip kutsallaştırdığı özel kişi mülkiyeti y o k t u r . Bir yanda "memiüke" (kişi
mülkü e d i l m i ş ) saydığı bir t o p r a k ilişkisi vardır, onun yanı başında bir d e
"miri"(kamu mülkü o l a r a k kalmış) bir t o p r a k ilişkisi vardır. Her iki mülki-
yet biçimi d e , Osmanlı için olağandır.

Kamu Mülkiyeti Kutsaldır

Daha yakından bakacak olursak, ilk O s m a n l ı için asıl kamu mülkü t o p -

rak d a h a olağandır. Ona verdiği ad olan "/'///-/"sözcüğü başlı başına bir
güçtür. "Mîr"Arapça "komutan "demektir. "Miri toprak: komutancılyer"
demektir. "Mem/üke"\se, tam tercümesiyle "mü/k/eştiri/miş"an\amm\ ta-
şır. Yani, komutan lütfetmiş, birisine bir t o p r a ğ ı "mülk etmiş". Sonradan
çıkma, zıpçıktı bir kurumdur "memiüke". Ama miri toprak, "beytülmal'i
müsiimin"\n yerleridir. Müslümanların kılıçları hakkına ortak ç a b a l a r ı ile
alınmış, ortak mallarıdır.
Bu a ç ı d a n O s m a n l ı için asıl kutsal o l a n mülkiyet, h i ç b i r k i ş i n i n ö z e l alın
teri v e y a kanı ile d e ğ i l , t ü m y i ğ i t l e r i n o r t a k alın t e r l e r i v e k a n l a r ı pahasına
alınmış olan miri t o p r a k l a r d ı r . Bütün bir m e m l e k e t ç o c u k l a r ı gidip d ö v ü ş e -
r e k ö l s ü n l e r , ele g e ç e n y e r l e r i n ç o ğ u , belki hiç z a h m e t e t m e m i ş k i m i kişi-
lerin kutsal-özelmülkü o l s u n : Bu modern burjuva ipotezini Osmanlı'nın ka-
fası hemen hemen hiçbir z a m a n almadı.
Bu "kafa"Dsmanlı'ya nereden geldi? İlk bakışta elbet şeria!X.en, yani
İslamlıktan geldi. "Beytülmal'i müsiimin" adlı kamu mülkiyeti kurumu,
Tanrıcıl Kuran'ı Kerim emridir. Ancak, Osmanlı'nın sosyal kaynağı, o derin
temelli İslam prensibini, y ü z l e r c e yıllık saltanat s o y s u z l a ş t ı r m a toz ve mo-
lozları içinden silkip ç ı k a r m a s ı n a elvermiştir. İlk İ s l a m Arap y ı ğ ı n l a r ı gibi,
son İslam Türk y ı ğ ı n l a r ı da, tarih öncesinin İLKEL KOMÜNA d ü z e n i n d e n ta-
rihe g e l i p g i r m i ş t i .
O sosyal ve tarihcil yapı gereği, Osmanlı toplumunda kamu mülkiyeti
her ş e y d e n üstün bir kutsallık taşıdı. Osmanlı Türk-Müslüman, tefeci-be-
zirgan s e r m a y e sızmasıyla bozulmadığı sürece, "memiûke"topraklara hep
dudak büken bir k u ş k u ile baktı. Kişilere m ü l k t o p r a k v e r i r k e n hep, Uhut
Gazvesinde Hazreti Muhammed'in ganimet dağıtma zorunda kaldığı gibi,
a ğ z ı n d a n diş ç e k i l i n c e o işe k a t l a n d ı . Ve ilk f ı r s a t t a o kişi m ü l k l e r i n i n "ica-
bına bakmakta kusur etmedi."
Bir g ü n gelecek "hürriyet" sloganlı burjuva düzeninin, kendisine nasıl
bakacağını hiç d ü ş ü n m e d i . O s m a n l ı l ı k ve İslamlık mı haklı, y o k s a kapita-
lizm mi? Konu o değil. Tarihin olayca gerçekliği m e s e l e s i d i r .

Ekonomi ile Politikanın Kaynaşması

Osmanlı'nın hangi sosyal ve tarihcil eğilimle davranıp düşündüğü göz

önünde tutulursa, Osmanlı padişahlığı denilen toplumun somut-poiitikys-
pısında a n l a ş ı l m a y a c a k ve k a r ı ş t ı r ı l a c a k bir ş e y kalmaz.
Osmanlı toplumu alabildiğine ideaiist-materyaiist bir yapı taşır. Bütün
ideolojisi DİN ç e r ç e v e s i içinde geçer. İslam dini ise, iliklerine d e k DÜNYA
problemini ele alır. Dünyanın MADDE g e r ç e k l i ğ i üzerinde hiç hayale kapıl-
maz. Hiç değilse ilk tarihti! devrimci çağlarında, toplum maddesinin top-
rak e k o n o m i s i üzerine dayandığını bir a n unutmaz.
Onun için, Osmanlılığın en somut politikası, doğrudan doğruya modern
bilimde EKONOMİ POLİTİKASI d e n i l e n biçimi alır. Orada, kapitalist düzende
yapıldığı gibi, ekonomi temeli ile üstyapı arasına aşılmaz barajlar koyup,
devlet, üretim ilişkilerinden kopuk, m i s t i f i y e e d i l m i ş bir ilişkiler k a r g a ş a l ı ğ ı
değildir. Memlekette, devlet toprağın üzerine dolaysızca oturmuştur. Genel
kural olarak, toprak mülkiyeti herkesindir. Politika y ü z d e yüz toprak üreti-
mime belirlenir.
Osmanlı padişahlığında ekonomi bir y a n a gizlenmiş, politika öte yanda
alicengiz oyunu oynar, değildir. Toplumun bütün topraklar ye bütün in-
sanlarıgibi, bütün politikası ve bütün kanunları da doğruca hem ekono-
mik, h e m politik ilişkilerin o r t a s ı n d a d ı r . K a p i t a l i z m d e k i gibi m ü c e r r e t , e k o -
nomiden "izole"edilmiş bir d e v l e t örgütü ve bir p o l i t i k a oyunu yoktur.
T o p r a k da, i n s a n l a r da, " o y u n " da ortadadır. Devlet toprağa bağlıdır.
Toprak devlete bağlıdır. Politika t o p r a k e k o n o m i s i n e uyar. T o p r a k ekono-
m i s i p o l i t i k a y a u y a r . T o p r a k e k o n o m i s i ile d e v l e t p o l i t i k a s ı b i r b i r l e r i n e k a r -
şı maskeli balo y a p m a z l a r .
Bu nedenle, Osmanlı padişahlığının somut-politik şeması çizilirken,
g e r ç e k yol gösterici pusula, toprak e k o n o m i s i n d e k i üretim ilişkileri olur.
 Somut Politik Memleket Şeması
Genel Memleket

Memluke Topraklar Memleket Toprakları

(Arazi'i Memluke) (Miri A r a z i ; A r a z i ' i Has)
Fıkıh A l a n ı Kanun Alanı

I 1
(Politika-Adalet) (Ekonomi-Maliye)
KADI MÜLK T O P R A K ÇEŞİDİ DİRLİK ÇİFTLİK

I
Oşriye Haraciye

(Politik) (Ekonomik) (Nitelik) (Nicelik)

Beylerb. HAS Miriye Ala

Sancakb. ZEAMET Akariye Evsa

Sipahi TIMAR Mevkufe Edna

Devlet İçinde Devlet: Memlûke Topraklar

Padişahlığın s o m u t politika şemasından bir y o l daha anlaşılacağı gibi,

Osmanlı için memleket d e m e k , kendi koyduğu kanunlarla işleyen KAMU
TOPRAKLARI d e m e k t i r . Devlet sınırları içinde bir de "memlûke"(kişi mül-
kü) topraklar vardır. Ama Osmanlı onları neredeyse "mem/eket'\er\ say-
mamaktadır bile.
Saymaktadır: "Memlûke"topraklar da, üretim alanı olarak öşriye ise,
öşür g e t i r i r ; haraciye ise, üç türlü (rüus-mukaaseme-muvazzafa) haraç
getirir. A m a o kadar. Memlûke toprakların alınyazısı ile u ğ r a ş m a z . Onları
devletin belkemiği saymaz. Onların kuralları ve kurumları ayrıdır.
Memlûke topraklar, yalnız Müslüman ise öşür veren, gayrimüslim ise
haraçlar veren, ayrı, muhtar, bağımsız bir devlet içinde devlet g i b i d i r . Mem-
lûke t o p r a k l a r d a O s m a n l ı ' n ı n kanunları sökmez. Haddine mi d ü ş m ü ş padi-
şahın, memlûke topraklarına yan bakmak? Sanki, b ö y l e bir s t a t ü v a r d ı r .
Memlûke topraklar, Gazaa'\avm (kutsal savaşların) bir ikinci/üvünü, bir
safrası, bir baş ağrısı durumuna girer. Onlara Şeriat v e Fıkıh h ü k m e d e r .
Ş e r i a t de, f ı k ı h da, g e ç m i ş çağların yargı ve hüküm gelenekleri-görenek-
leridir. Vaktiyle "içtihat" v a r m ı ş . İslam saltanatları soysuzlaşıp dere-
beyleştikçe, o "içtihat kapılarıtıı da "kapamış". Memlûke toprak ilişkileri
donmuş, değişmezleşip kalmış, d o k u n u l m a z l a ş m ı ş . Ne zaman, ne padişah
onlara diş g e ç i r e m i y o r .

Öyleyse ne y a p ı l a c a k ? Memlûke yerlere yukarıdan bir kadı g ö n d e r i l e -

cek, a ş a ğ ı d a n öşür ve /7<?/-<?£/<?/-toplanacak. Başka ne h a l l e r i v a r s a , kendi-
n i
leri görsün. Tüm m e m l e k e t içinde memlûke topraklarla devletin ilişkileri
burada kalır, gider.
Bu durum tesadüf değildir. İlkel sosyalist k a m u mülkiyeti ile prekapi-
talist bezirgan ö z e l kişi mülkiyeti arasındaki çelişkinin d e t e r m i n i z m i d i r . Bu
çelişki, uzun yüzyıllar boyu, kamu m ü l k i y e t i (miri arazi) ile kişi mülkiyeti
(memlûke yerler) kesimleri arasında hem sinsi, hem danışıklı bitmez tü-
k e n m e z bir s a v a ş , bir i ç - s a v a ş y a r a t a c a k t ı r .
İKİNCİ KİTAP

ÜST YAPI
 ÜST YAPI

Hammer, ilk O s m a n g i l i n adsız ve ünsüz kalışına ş a ş a r a k şöyle der:

"'Dikkate değer ki, yarım yüzyıl yani, Birinci Aiaeddin'in saltanatından,
Üçüncü Aiaeddin'in saltanatına dek sürmüş zaman içinde, elbet Ertuğ-
rui'un tehlikeler arayan ve savaşlarla dolu yaşantısına ün vermiş olan
olayları tarih susuşla örtülü bırakarak, yalnız Moğol ve Tatarlar üzerine iki
zaferini, Büyük Aiaeddin zamanında Karacahisar'm ele geçişini, Su itan önü
Sancağında yerleşmesini, Osman'ın doğuşunu ve evlenmesini, oğlu Or-
han'ın doğumunu kaydediyor."
B u n d a y a d ı r g a n a c a k h i ç b i r ş e y v a r mı? T a r i h öncesi toplum için "yazı"
yoktur: Y a z ı l m a k ve "kayıt"da olamaz. Medeniyet tarihi ise, üst s ı n ı f l a r ı n
başı olan su/tan\av d ı ş ı n d a hiç kimse ile ilgilenmez. Bir "uç beyitıin yap-
tıklarına ve yaşantısına kim bakar?
B u " t a r i h " y o k l u ğ u , d a h a d o ğ r u s u t a r i h t e y o k o l u ş , t a m s o s y a l sınıflı bir
toplumun, dolayısı ile bir s ı n ı f iktidarının ve devletin ilk Kayı Boyu'nda yok
olduğundan ileri gelir. Osmanlı toplumu, Osmanlı Devleti bu "yokluk"
mahşeri içinden nasıl v a r o l u p ç ı k a c a k t ı ?
Hammer'in şaşarak belirttiği tarihsiziik y a l n ı z Osman Gazi'den önceki
5 0 yıl için o l u y o r . O y s a , O s m a n G a z i ' d e n s o n r a k i 100 yıl için d e , y a z ı l ı y e r -
li bir O s m a n l ı t a r i h i h e m e n h e m e n y o k g i b i d i r .
Olayları kendiliğinden yazıya alan ilk O s m a n l ı bilgini, I. Murat (761-
791 : 1 3 6 0 - 1 3 8 9 ) ile ilgili ve II. Beyazıt (886-918 : 1481-1512) çağında
yaşamış "ÂşıkPaşazade "deri\\erı Derviş Ahmet'tir. Bu tertemiz Türkçe dil-
li insan "Âşık Beşe'torununun oğlu Süleyman torunu Yahya'nın oğludur.
Bu h e s a p ç a , özel tarih yazımı, 15. yüzyıl sonu ile 16. yüzyıl başlarında
başlıyor. Derviş A h m e t , kendisine daha eski bir kaynak buluyor: Orhan
Gazi'nin imamı îlyas'ın oğlu Ş e y h Yahşi'nin kitabı... Nedir? Ortada yok.
Resmi tarih yazarlığı ise, A c e m g ö ç m e n i F e t h u l l a h ile b a ş l ı y o r . Fethul-
lah: "En evvei zapt'ı vekaayie (olayları kaydetmeye) memur" (A. Şeref,
Tarih'i Devlet'i O s m a n i y e ) ediliyor. G. 960 (D. 1552)'da ölüyor. A c e m c e
Türkçe dille, Kanuni Süleyman gazalarına "Şehname Han"\ık e d i y o r . De-
m e k 16. y ü z y ı l ortaları padişah övgüleri başlıyor.
 Bu "tarihsizliktesadüf değildir. Göçebe İlb'lerin yazı ile "başlarıhoş
değildir". Bu kişicii g e r e k ç e d i r . Sosyal g e r e k ç e daha etkendir: Fatih Meh-
med'in imparatorluğu kuruluncaya değin, " O s m a n l û " adını almış Kayı Bo-
yu 1nun tarih öncesi sınıfsız s o s y a l toplum biçimi, kolay kolay sosyal sınıf-
lı antika medeniyet çöküntüleri ortasında eriyememiştir.
Osmanlı Türk'ünün sınıfsız tarih öncesi komunasrndan s ı y r ı l ı p , sınıflı ve
yazılı m e d e n i y e t içine b o y l u b o y u n c a girişi, F a t i h ' e d e k 150, o n d a n ö n c e -
ki 50 yıllık S e l ç u k e m r i n d e k i E r t u ğ r u l d ö n e m i d e k a t ı l ı r s a 2 0 0 y ı l l ı k bir g e -
lişim sürecini kaplamıştır. O süreç üzerine en çok bilinen olaylardan kla-
sik ö r n e k l e r v e r i p y o r u m l a m a d ı k ç a , O s m a n l ı tarihinin ruhu loş kalır.
Onun için, Osmanlı tarihinin şemalarında özetlenen Birinci Kitap'taki
kimi e l e m a n l a r ı , bu İkinci Kitap'ta biraz a ç ı k l a m a d a n g e ç m e k e k s i k l i k ola-
caktı. Aşağıda gelen İkinci Kitap, Osmanlılığın Üstyapı t a s l a ğ ı n a değecek-
tir. B u t a s l a k iki bölüme ayrılacaktır:
1- Birinci Bölüm: DEVLETİN DOĞUŞU üzerine kimi ayrıntıları verecektir;
2 - İkinci Bölüm: En sonra, imparatorlukla birlikte doğmuş ve oturmuş
bulunan DEVLETİN YAPISI üzerine, daha çok PAYİTAHT ölçüsündeki ör-
gütlenmeye dokunacaktır.
 BİRİNCİ BÖLÜM

DEVLETİN DOĞUŞU

İnsanlık tarihinde genel teorice, devletin doğuşu d e m e k , bir t o p l u m u n

barbarlıktan medeniyete geçişi d e m e k t i r . Bu geçiş tarih boyunca iki ayrı
sosyal gelişim konağına u y g u n o l a r a k iki a y r ı t i p t e g ö r ü l d ü :
1-KENT'ten Geçiş: T a r i h öncesindeki barbar toplumun yukarı k o n a ğ ı n -
da, tarım e k o n o m i s i n e içten gelme bir g e l i ş i m l e v a r ı n c a , kurduğu KENT
düzeni vardır. Bu düzen içinde, sosyal işbölümü g i d e r e k sosyal sınıf bölü-
müne kendiliğinden varır. O bölünüş, kentin iç g e l i ş i m k a n u n l a r ı y l a para-
yı, yazıyı y a r a t t ı ğ ı gibi, devletime kendi yapısı içinde yaratır. İlk S ü m e r -
lerin, en son İslamlığın kenûerin den orijinal a n t i k a medeniyetler böyle
doğdu.
2- ÇADIR'dan Geçiş: T a r i h öncesindeki barbar toplum, orta konağında
çobanlık e k o n o m i s i n i yaşarken, tarihcil itilişle dıştan etkili bir ç ö k k ü n mede-
n i y e t i n içine d a l a r . O n u f e t h e d e r k e n , k e n d i s i d e f e t h e d i l i r : S o s y a l s ı n ı f s ı z gö-
çebe t o p l u m , çökmüş medeniyette bir ö l ü m d e n sonra diriliş (baas), bir rö-
nesans y a r a t ı r k e n , sosyal 57/7/fların, yazmm, paranm içe işleyen ortamına
kayarak kendi komünist Kan t e ş k i l a t ı n ı n gitgide devlet t e ş k i l a t ı b i ç i m i n e gi-
rişini benimser. Bunun en iyi bilinen, en y a k ı n ve en klasik örneği, Roma
İmparatorluğu'na "Coup de gracd' ( ö l d ü r ü c ü vuruş)ını indiren Hun ve C e r -
men barbarlığıdır.
Osmanlı Devleti'nin doğuşu, çadırdan saraya geçiş tipinde oldu. Kayı
Boyu'ndaki ilkel komünist KAN ö r g ü t ü , kentlerde tarımla birlikte beliren
sınıf a y ı r t l a n m a s ı n a uğratmaksızın, doğrudan doğruya deviet ö r g ü t ü biçi-
mine atladı. Bütün bir s o s y a l gelişim konağını (KENT k u r m u ş yukarı bar-
bar/M'basamağını) atlayıvermek, kendiliğinden anlaşılacağı gibi, hayli güç
bir "tehlikeliperende atmak'X\r.
Osmanlı Türkleri bu perendeyi attılar. Bir toplum "aşamasınıyakarak"
devletleştiler. Ama KAN örgütünden dolaysızca DEVLET örgütüne geçiş,
i s t e r i s t e m e z , iki t a r a f ı n ( h e m Kan'ın, h e m devletin) sonsuz karşılıklı etki-
tepkileri altında yapıldı. Kan ö r g ü t ü , devlet ö r g ü t ü üzerine epey damgalar
vurdu. Kan eriyip devletleşirken, devletin karakterinde türlü Kan b a ğ l a r ı
kalıntıları bıraktı.
Bu ilginç proseyi, O s m a n l ı Devleti'nin doğuş prosesi kadar taze anılar-
la g ö s t e r e c e k az örnek bulunur. Bu bölüm, o prosenin (sürecin) kimsece
ç ü r ü t ü l e m e y e c e k belgelerle, tipik momentlerini belirtecektir. Devletin do-
ğuş süreci deyince, onda başlıca üç karakteristik göze çarpar:
1- DEVLETLEŞME
2- ORD ULAŞ MA
3- S o n u ç : GEÇ DEVLETLEŞME
K l a s i k sınıflı t o p l u m d a , ordu, en sonunda devletin bir p a r ç a s ı d ı r . Dev-
/et/eşme'den ayrı bir ordu/aşma ayrımı gerekir mi? Osmanlı realitesinde
gerekiyor. Bugün bile T ü r k i y e ' d e o r d u , d e v l e t i ç i n d e d e v l e t gibi, s a n k i d e v -
letten b a ğ ı m s ı z bir v a r l ı k d e ğ i l midir? Bu bizim Osmanlı geleneğimizdir.
Belki O s m a n l ı l ı ğ ı n b u g ü n e d e k s ü r e n e n o r i j i n a l y a n l a r ı n d a n biri d e bu-
dur. İlkel komunanın "askerdidemokrasisi", aynı zamanda hem ordunun,
hem dev/eûn t e m e l d i r e ğ i n i v e r i r . A s k e r c i l d e m o k r a s i , h e r ş e y d e n ö n c e bir
savaş düzen/d\v. "Savaş" "ordu"; "düzen"olarak "devlet", öterimin
içinde t o h u m l a n ı r . Kayı Boyu bütünü ile bir savaş ordusudur. Aynı zaman-
da s a v a ş l a r hiç d u r m a k s ı z ı n birbirini k o v a l a d ı k ç a , v a r ı l a n s o n u ç bir devlet
düzenine doğru yol alır.
O bakımdan, gerek devlet k a r a k t e r i s t i ğ i , gerekse ordu k a r a k t e r i s t i ğ i ,
kendi süreçleri içinde tez ve antitez k e r t e s i n d e çelişkili ikişer m o m e n t e ay-
rılabilirler. Devletin iki m o m e n t i ş ö y l e o l u ş u r :
a) Tez: Kan'ın devletleşme prosesi,
b) Antitez: Devlet'in Kan gelenekleri.
Ordunun iki m o m e n t i de şöyle oluşur:
a) T e z : HALK O r d u s u ,
b) A n t i t e z : KUL O r d u s u .
Her iki t e z - a n t i t e z m o m e n t l e r i n i n sentezi, GEÇ DEVLETLEŞME sonucu-
na varır.
O zaman bu bölümde, devlet a y r ı m ı iki b a ş l ı k a l t ı n d a ve ordu a y r ı m ı iki
başlık altında derlenir. Devletin geç doğuşu, beş başlık altında t o p l a n ı r :
1- Kan'm Devletleşmesi
2- Dev/et\n Kan Gelenekleri
3- Ha/k Ordusu
4- Ku/ Ordusu
5- Geç Devletleşme
Osmanlılık, devletleşmeden önce ordulaştı. Çünkü "önce savaş" vardı.
Savaş için devletten önce ordu geldi. Ordunun gölgesinde devlet doğdu.
118
Onun için Osmanlılıkta, devletleşme sürecinden önce ordulaşma sürecin-
den söze başlanabilirdi. N e v a r ki, z i h i n a l ı ş ı k l ı ğ ı m ı z o r d u d a n b a ş l a m a y ı y a -
dırgayacaktır. Onun için, ilkin d e v l e t l e ş m e s ü r e c i n d e n s ö z e g i r e c e ğ i z .

AYRIM I

DEVLETLEŞME

Çok daha kolay anlaşılan bir o l a y d ı r . Medeniyet "sürü"sünün içine " k u r t

gibi" dalan ve dalar dalmaz "çoban"o\uveven Kayı Boyu'nun Osmanlı ko-
l u g ö z ö n ü n e g e t i r i l s i n . O l a y , k e n d i l i ğ i n d e n , h i ç b i r p l a n g ü d ü l m e k s i z i n he-
men devletleşme görüntüsünü almıştır.
Devlet nedir? Toplum yığınlarından ayrı bir silahlı güç ve cezaevi s i s -
temidir. Osmanlı, uç beyliğine varan birkaç g a z a d a başarı sağlar s a ğ l a m a z
Kayı Kan ö r g ü t ü , f e t h e d i l e n y e r l e r i n y ı ğ ı n l a r ı n d a n apayrı bir s i l a h l ı g ü ç ol-
muştur. Yenik düşen yığınlar kendiliğinden silahsızlandırılmışlardır. Silah
imtiyazı Osmanlı'nın elindedir. Silahı e l i n d e t u t a n , ister istemez ceza y e t -
kisini d e e l i n d e t u t a r . Ceza verilen yerde, ölüm cezasından başka türlüsü
de olasılaşınca cezaevi k e n d i l i ğ i n d e n taslaklaşır.
Gerek İslam, gerekse Osmanlı geleneğinde belli başlı ceza b i ç i m i "kel-
le uçurmak", daha doğrusu "¡dam"û\r. Buna zamanla çalanın "elini kes-
mek"gibi ceza çeşitleri de katılır. Bu ne d e m e k t i r ? Her ş e y d e n önce ceza-
evi yok d e m e k t i r . Ceza, bir yerde çektirilmeyince, suçlunun vücudunda
uygulanır. Bu barbar geleneği, "yırtıcılık" eğil i m i n d e n çok, henüz devlet-
l e ş m e m i ş bir t o p l u m u n t e p k i s i d i r . İşkencelerin türlüsünü insanların burun-
larından fitil fitil getiren cezaevi henüz icat e d i l m e m i ş ya da olağanlaşma-
mıştır.

Osmanlılığın devletleşme p r o s e s i n d e öyle "dört başı mamur" bir oluş

pek a r a n a m a z . Nedenine Ayrım IU'de değeceğiz. Altıncı d e v l e t l e ş m e ay-
rımını iki başlık altında özetleyeceğiz:
A- KAIV\n Devletleşmesi b a ş l ı ğ ı n d a : Oğuz töreli ilkel sosyalist toplum-
da, kamu toprağına dokunmadan önce, silahlı demokrasiden, nasıl zorla
seçime gidildiği görülecektir.
B- İlkel HALKDevleti başlığında: İlkel sosyalist Kan geleneklerinin, na-
sıl her sosyal ve politik k u r u m a d a m g a s ı n ı v u r d u ğ u g ö r ü l e c e k t i r .

A- KAN IN DEVLETLEŞMESİ

İlkel s o s y a l i s t  / W ö r g ü t ü n ü n , a n s ı z ı n içine g i r d i ğ i m e d e n i y e t i n e t k i s i y -
l e nasıl d e v l e t l e ş t i ğ i , O ğ u z T ö r e s i , T o p r a k B e n i m s e n i ş i , S o s y a l A y ı r t l a n m a ,
Herkesin Silahlı O l u ş u v e S e ç i m l e Ş e f l i k gibi konularda izlenecektir.
 Oğuz Töresi

"Saray"deyince, insanların gözleri önüne hemen başkentlerde kat kat

surlu, şatolaşmış dev yapılar gelir. İnsanoğlunun önce ormandan, sonra
mağaradan çıktığı unutulur. Daha sonraları çadırla on b i n l e r c e yıl yeryü-
zünde sürttüğü anılmaz. Kitapların yazdıkları gibi, devletlerin, sarayların
gökten iniverdiğine inanılır.
Osmanlı Türkünde hangi "saray"Türk, bir ordu-utus o l a r a k , sellerin
karaları sardığı gibi memleketlere yayılmıştır? Ordu-ulus, korku-yatan
bilmeyen, eşit ve hür kan kardeşleri örgütü örneğidir. Onun " saray 'S d e -
ğil çadırı bile içindeki "Oğuz gelenek göreneğidir". Yalnız Türkler mi böy-
le? İ n g i l i z l e r d e , F r a n s ı z l a r da, A l m a n l a r da öyledir. Kısacası, tarihcil dev-
rimle tarihe girmiş bütün orta barbarlar böyledir. Konumuz, Türkiye'nin
Türkleridir.
Oğuz gelenek-görenekleri, çobanlık e k o n o m i s i n d e n hız almış bir sa-
vaş ö r g ü t ü n ü n d i n a m i z m i n i t a ş ı y o r d u . O r a d a n e s a r a y , n e ş a h v a r d ı . S e ç -
kin İlb (Gazi-Şövalye)lerin komunası h e r ş e y e üstündü. Bunu, en basit el
kitaplarının satırları arasında bile b u l m a m a k için, insanın medeniyet yut-
turmacası padişah-saray masallarıyla beyin yıkamasından beter d u r u m -
da bulunması gerekir.
Her okur yazarın göz atabileceği Osmanlı Tarihi s a y f a l a r ı n d a n , kimse-
nin tersine gidemeyeceği olayları seçelim: Orada "Oğuz Töresitıin başlıca
şu üç prensibini bulmazlık edemeyiz: 1- Toplu Tören-Şölen, 2- Ortak Top-
rak, 3- S e ç i m l e İktidar.

Tören-Şölen

Bütün ilkel komuna insanları için çalışmak, savaşmaktı. O r t a k çalışılır-

savaşılırdı. Ürün, ortak savaşın hem orta malı, h e m zaferi\d\. Toplum hep
birden çalışıp-savaşır, ürün-zafere kavuştu mu; bunun ortakça kutlanıp
kotarılmasıgerekirdi.
Zafer-ürünü ortakça kutlamaya TÖREN denirdi; ortakça kotarmaya
(yani zafer ü r ü n ü n d e n h e r k e s i n y a r a r l a n m a s ı n a ) ŞÖLEN d e n i r d i . Onun için
Oğuz Töresi'nin birinci prensibi Savaş-iş; ikinci prensibi Tören-şöien idi.
Bu olayı, sınıflı toplumun pısırık ve kalleş tarih bilimi şu y a v a n sözle
ağzından kaçırmazlık edemezdi: "Buzamanlara (İlk Osmanlı İlbleri çağı-
na) ait bütün âdet ve merasim Oğuz Töresince icra edilirdi. "(M.Osmanlı
Tarihi, s.354)

Toprak Kimin Olur

Göçebe ( ç o b a n ekonomili) toplum için toprak, Marks'ın (Formen'de)

pek güzel belirttiği gibi, üzerinde sürü\ev\e y a y ı l ı p geçilecek bir otlaktı.

120
Ancak, Oğuz o y m a k l a r ı v e b o y l a r ı , Horasan'dan geçip "/?i//77"dedikleri Bi-
zans memleketine gelince, tarım e k o n o m i s i içine ansızın gömülürce gir-
diklerini gördüler.
Tarım ekonomisinin başlıca üretim aracı toprakt\. Oğuz Türkü için bu
toprak, elde kılıç zaptedilmişti. Ne yapılacaktı? Toprakta yapılan tarım
üretimi, otlakta güdülen çobanlık ü r e t i m i n d e n ç o k ü s t ü n v e r i m l i idi. Bu ni-
met t e p i l e m e z d i . Ele g e ç e n t o p r a k l a r , ç ö k e n medeniyetlerde derebeylerin
kişi m ü l k ü idi. Oğuz Türkü için benimseme kuralı, yalnız ortak aile mülki-
yeti b i ç i m i n d e vardı.
O zaman kendiliğinden ele geçmiş medeniyet toprakları memleketsa-
yılarak, fetheden İlb-Gazi'lerin ortak mülkleri o l a c a k t ı . Klasik tarih bu ola-
yı şöyle formüller:
"Oğuz an'anesine göre memleket hükümdar ailesinin MÜŞTEREK MALI
idi. "(Keza)
Dikkat edelim. Burada metafizik tarihçi, sinsi bir kelime oyuncağız/ ile
sonradan gelişecek proseyi, döndürüp mutlaklaştırıyor. Toprağın "HÜ-
KÜMDAR AİLESİNİN" o\û\xq\xrwx söyleyiveriyor. Hangi "Hükümdar"? Oğuz
oymaklarından Gün Han i ç i n d e k i 4 b o y d a n biri KAYI Boyu idi. Bu göçebe
eşit-hür "400 arslan"îlb içinde, çöken Bizans veya Selçuk "hükümdarı"mı
aranıyor?
Klasik tarih, böyle gülünç deyimlere düşer. Sanki k ü ç ü c ü k Kayı Komu-
nası, O r t a A s y a ' d a n bir Ç i n f a ğ f u r u kılığında " 'hükümdar 1 a r mı A n a d o l u ' y a
ılgar e t m i ş t i ? O y s a , aynı klasik tarih, şu v e y a bu sayfalarında, dağınık ve
ölü söz kalabalığı arasında boğulmuş olaylardan kimisine dokundukça, ilk
Osmanoğullarında ne "hükümdar'\n, ne taslağının bulunmadığını ağzın-
dan kaçırıverir.

Kan, Kam, Kamu: Ortak Mülkiyeti, Seçimle İktidar

Her tarih öncesi ilkel sosyalist k o m u n a gibi, Kayı adlı Oğuz BoyUnun
da, barışta Kam ( y a h u t Ş a m a n ) adlı bir k u t s a l lideri, s a v a ş t a da Han adlı
{kan ö r g ü t ü s ö z c ü ğ ü n d e n g e l m e ) bir s a v a ş ç ı l şefi v a r d ı .
Kam da, han da, iliklerine dek eşit-yiğiûer\n seçtikleri DEMOKRATİK
BAŞ'lardan başka bir şey değillerdi. Onları "hükümdar"yerme koymak,
cumhurbaşkanm\ padişah s a y m a k t a n bin kez daha sersemce bir y a l a n uy-
durmaktır. İlk KAYI Boyu'nda henüz "hükümdar"yoktur ki, onun ailesinin
"ortakmah"bu\unsun. Ortada, en tutarlı medeniyet ailesinden bin kez da-
ha kaynaşık, bir t e k p a r ç a , y e k v ü c u t aile d e m e k o l a n KAN ö r g ü t ü v a r d ı r .
Toprak da, ister istemez, fethedilince Kam ve Kan ailesinin, yani
"Kam"dan gelen kamunun " m ü ş t e r e k m ü l k i y e t i " olur.
 Her "askerdidemokraside, olduğu gibi, Oğuz töreli Kayı Boyu'nda da,
g e r e k sivil gerek askercil şefler, analarının karnında iken "^/"değillerdi.
Doğar, büyür, çalışır, s a v a ş ı r l a r d ı . Gösterdikleri kavrayış, beceri, yiğitlik,
başarı ölçüsünde güven kazanırlardı. Kazanılan güvene göre başa geçiri-
lir, y a n i seçimle seçilirlerdi.
Bunu, pek a n l a m a d a n , klasik tarih de olayları s a k l a y a m a m a k zoru ile
ağzından kaçırır durur. İlk O ğ u z t ö r e s i n c e iktidann, anadan doğma "hü-
kümda^kuklalarına değil, kılıcı hakkına iktidarı hak ederieve verildiğini,
kendi deyimi ile "EN LA YIK OLANA " ( K e z a ) bağışlandığını itiraf z o r u n d a
kalır.

İlkel Komunaya Medeniyetin Etkisi:

Farklılaştırma-Ayırtlanma

Bu sonucu h a n g i olaylar haykırır? Üzerinde azıcık d u r m a y a değer.

Bir y o l , Osmanlılığın kurucusu olan Osman Gazi k i m d i ? T a r i h t e (sos-
yal sınıflı m e d e n i y e t ç e yazılı t a r i h t e ) ilk b o y g ö s t e r d i ğ i gün, Osman Gazi
bir "hükümdar"o\maktan çok uzaktı. Birçokları arasında, kısmetine "UÇ"
(yani Serhad, antika devlet sınırlarının oynak savaş çizileri üstünde uç)
düşmüş bir İlb'di. Klasik tarih de, Osman Gazi için "İlhanlı UÇ Beyi idi"
(Keza) der.
Burada da gene "Bey" ûey'\m\ ile, sanki sülaleden iktidar yetkisini mi-
ras a l m ı ş bir döl imtiyazlısı ortaya ç ı k a r ı l m a k istenir. İlk O s m a n G a z i için
böyle bir ş e y y o k t u r . Osman G a z i , Ertuğru/GazVrim oğlu idi. Sonradan uy-
durma medeniyet " ş e c e r e l e r i n e inanılırsa, Ertuğrul Gazi'nin de atadan bir
Boy askerdi şefi o l d u ğ u söylenebilir.
B u o l a y a y n e n ö y l e ise, ş u a n l a m a g e l i r : O r t a A s y a ' n ı n Kam'\\ t o p l u m u ,
çöken İslam medeniyetinin sınıflı sosyal ve kültürel ilişkileri içine dalalı,
hayli değişip gelişmiştir. İlk z a m a n l a r , mutlak demokratik seçimle başa
geçirilen askercil şefler, y a v a ş yavaş, biti kanlandıkça, kendi d ö l ü n e kimi
ayrıcalıklar sağlamıştır. Medeniyetin bu AYIRTLAYICI ( f a r k l ı l a ş t ı r ı c ı ) ve
YADLAŞTIRICI (nsanı insana karşı koyucu) etkileri, Kayı Boyu'nun da içi-
ne işlemeye başlamıştır.
Yani, ilk t e m i z eşit Kandaş O ğ u z t ö r e l i T ü r k l e r i ç i n d e bozulma başlamış-
tır. Nedeni: Bütün "fazilet ve reziiet"\ev\y\e bir b a t a k l ı k gibi barbarları ya-
vaş yavaş yutan sosyal sınıflı m e d e n i y e t etkileri ve tepkilerinde toplanır.
O kaçınılmaz medeniyet-barbarlık etki-tepkileri ortamında bile, ilk O s -
manlılığın ne denli ilkel sosyalist Oğuz töresi d a m g a l a r ı n ı taşıdığı, en ka-
b a t a r i h k i t a p l a r ı n d a iyice ö r t b a s e d i l e b i l m e k t e n u z a k k a l m ı ş t ı r . Bunu, ön-
yargı dışında, klasik tarih metinlerinde kısaca izleyelim.
 "Şah" ve "Padişah" Terimleri

Osmanlılığın kurucusu Osman Gazi, Türkiye'nin birinci "hükümdarı"

(padişahı) sayılır. Bu "padişah" Y\ang\ iktidara, nasıl geldi?
"Padişah""sözcüğü bile anlamca ilginçtir. Ne demeye geldiği bütün Os-
manlı tarihleri ve lûgatları tarafından bir t ü r l ü a y d ı n l a t ı l a m a m ı ş bırakılır.
"Şah" b u g ü n de bilindiği gibi, Pers hükümdarlarına verilen sıfattır.
Oğuz Türkleri ilk medeniyetle olan "ateş vaftizini"Horasan'da yediler. Ho-
rasan, İslam medeniyetinin iyice i ş l e y i p e n k e s k i n ç e l i ş k i l e r y a r a t t ı ğ ı Acem
medeniyetine uçtur. Kayı Boyu da, Horasan ve Acemistaridan geçerek
Rum'a geldi. Neden öteki Acem, hatta Se/çuklüvk h ü k ü m d a r l a r ı gibi dü-
A
pedüz " /Vt""sıfatını almadılar? Neden "Padişah/'oldular?
Bu d ü ş ü n d ü r ü c ü bir o l a y ı n terim\ d e ğ i l midir?
Kayı B o y u , bildiğimiz gibi, A n a d o l u ' y a Selçuk s a l t a n a t ı n ı n son günlerin-
de geldi. Selçuk hükümdarları, Acem kültür ve medeniyetinin etkisi altın-
da kendilerini ".^//"saymışlardı. Onların üzerlerine gelen İlhanlılarda, iç-
lerinden hükümdarlık düzeyine çıkanlara "şah"dediler. Demek Türk S e l -
çuklular da, Tatar İ l h a n l ı l a r d a hükümdarlaştıkça "şah"gibi tutunmuş bir
saltanat sıfatını benimsemekten geri kalmadılar.
Bir T ü r k b o y u olan Kayı'lı Osmangiller, toplum içinde h ü k ü m d a r duru-
muna girdikleri zaman, niçin kendilerine "şah" d e m e d i l e r de, "padişah"
dediler? Ve bu "padişah"sözcüğü, neden Osmanlı kültürü ve Türkçe dili
için sonuna dek anlamı (tam Freud komplekslerindeki "püskürtüm"-refo-
ulment- olayı ile) "sansür"edilmişçe açıklığa kavuşturulmadı?
Burada dil bilginliği konu değildir. Tarihcil ve sosyal bir g e l i ş i m il-
ginçtir: Osmanoğulları, yalnız ilk günlerde değil, hatta Birinci Osmanlı
Devleti s a y ı l m a s ı gereken ilk 100-150 yıllık Osmanlılığı sırasında, ken-
dilerini Selçuk şahlığının emprisesinden, hegemonyasından ruhça olsun
kurtaramadılar.
"Bir İlhanlı Uç Beyi" idiler. Şah Alaeddin'lerin gönderdikleri davul ile
sancak a l t ı n d a derlenip savaştılar. En başarılı günlerinde bile, S e l ç u k şah-
lığının g e n i ş kültür erleri (bilginleri, örgütleri: Bektaşilik, Ahilik tarikatları)
gücüne dayanarak derleyici, söz yerinde ise devletleştiricioldular. Alçak-
gönüllü göçebe Kayı T ü r k ü ; kendisine Uç Beyliği v e r e n "şahların "şah"\ık-
larını ellerinden almayı akıllarından geçirmediler.
"Şahlıkbir iktidar ve devlet olarak yıkıldıktan sonra bile, Osmanlı Tür-
kü, e s k i "şahlarının ruhları önünde onlara bağlılığını ve saygısını unutma-
dı. O n u n için '£<?/7"sıfatını t a k ı n m a k , O s m a n l ı T ü r k ü n e h e r z a m a n a ğ ı r g e l -
di. Bunu olayların gidişi açıklıyor.
 Osman: " S a n c a k Beyi", " Ş a h " Kulu

Sonraki Osmanlı tarihçileri, Osmanlı padişahları için "seçere"gibi "cü-

lûs"\ar d a (tahta çıkışlarda) kotarmaya çalıştılar. Olaylar ise epey başka
tür ve t a r i h l e r belirtir. O s m a n ' ı n babası E r t u ğ r u l G a z i G . 6 1 0 (D. 1233) yı-
lı "Karacadağ'S Selçuk şahlarının ataması ile "Yurt"aldı. "50 yıldan beri
Müluk'ü Şeiaçeke (Selçuk şahları) namına Rum'larla muharebe eder idi."
(S.: Nakdüt Tevarih, yazma)
E r t u ğ r u l , O s m a n l ı t a r i h ç i l e r i n e g ö r e 6 8 0 (D. 1281) yılı, H a m m e r ' e gö-
r e 6 8 7 (D. 1 2 8 8 ) yılı ö l d ü . Y a n i d o ğ u m u d e ğ i l , ö l ü m ü bile b i l i n m i y o r . T a -
rih dışı.
O s m a n Gazi, Osmanlı tarihçilerine göre Ertuğrul öldükten sonra, Kule-
c e k a l e s i n i ele g e ç i r i r , İnegöl ve Karahisar tekfurlarını Dumaniç'te bozar,
Karahisar'ı alır. (Keza, s.361; A. Şeref: Tarihi Devlet'i Osmaniye) Ham-
mer'e göre, Ertuğrul'un ölümünden birkaç gün önce Rum'dan Karacahi-
sar'ı alır. Bu oynak tarihler, Göçebe Kan (han) ö r g ü t ü n ü n yazılı medeni-
yet devleti olmadan fütuhat yaptığını g ö s t e r m e k için anıldı.
Ortada "hükümdar"olmak şöyle dursun, Osman Gazi henüz babadan
oğula mirasla "bey"bile değildir. Ancak Karacahisar alınınca, "A/A"ken-
disine: "72/£7"(külahına takacak bir tüy), "alem"(sancak) ve "tabei"(da-
vul) gönderdi. Sonraki Osmanlı Devleti'nin durumunu göz ö n ü n d e tutar-
sak, Osman Gazi 1289 (G. 688) yılları basit bir "SancakBeyiMen ö t e d e -
ğildir. S a n c a k beyleri, sonraki padişahların nasıl "/^¿//¿/"sayılıyorlardı ise,
tıpkı öyle Osman Gazi de "şah'\n (asıl hükümdarın) "kuiu"(vasa\\) idi.

Herkes Silahlı: Seçilen Baş

Osman Gazi nasıl başageçtıl E r t u ğ r u l ' u n oğlu olduğu için değil, kendi
"boy" hal k ı n c a seçildiği için baş oldu.
Neden?
Çünkü, Göçebe Kan y a s a s ı (Oğuz geleneği) başlıca iki karakter taşı-
yordu:
1- HERKES SİLAHLIYDI. İlk O s m a n g i l ' d e , henüz birkaç kişinin gizli açık
tekeline geçmiş silahlarsın cezaevleri ile toplum yapısından ayrı ve üstün
duran "¿/6>ı//6'f"doğmamıştı. "Herkes silahlıydı"sözünün anlamı budur. Bu
gerçekliği klasik tarih şu sözüyle belirtir:
"Beyliğe dahil aşiretlerin bütün eli silah tutanları esasen askerdir."
(Mufassal Osmanlı Tarihi, İskit Yy. 1957, s.362)
B ö y l e bir t o p l u m içinde kim kime, kişi o l a r a k k e n d i imtiyazlı otoritesi-
ni zorla k a b u l ettirebilir? Hiç k i m s e . Çünkü herkesin, ötekiler k a d a r eşit
Kandaşlık h a k k ı gibi, bu hakkı savunacak keskin silahı da elinde idi.
 Böyle bir t o p l u m u n başına nasıl g e ç i l e b i l i r d i ? A n c a k eşit Kandaşların
hür o y u n a dayanan seçimle...
2- SEÇİMLE BAŞA GEÇİLİRDİ. Herkesin eşit haklı ve silahlı bulunduğu
bir t o p l u m d a " s i v r i l m e k " , y a l n ı z o işi herkesten iyi y a p a b i l e c e ğ i n i ispatla-
makla olurdu. Klasik tarih, o ne dediğini bilmez u y k u d a - g e z e r g ö r ü ş ü ile,
bu gerçekliği de Oğuz töresi adına a ğ z ı n d a n şöyle kaçırır:
"Devletin başına, daima bu işe en layık olan getirilirdi. "(Keza)
Bu "ağız", sanki gökten inmiş m u t l a k ve T a n r ı gibi en ilk bir "devlet"
varmış gibi konuşuyor. Tekrara hacet var mı? Herkes silahlı d e m e k , her-
kesi silahsız/aştırmış ve bütün silah ve ceza gücünü tekelinde tutan örgüt
olarak "devlet"ortada y o k d e m e k t i r . Olsa, kimseye sormaz: Silah ve ce-
za gücü ile istediğini kendi başına geçirir, "devlet A A -/"yapabilirdi. Ağzını
açanı silahıyla cezalandırırdı.
Bunu yapmadığına ve yapamadığına göre, demek ilk Türk Kayı Bo-
yu'nda onu y a p a b i l e c e k bir ö r g ü t , yani devlet h e n ü z y o k t u . Sonra kurul-
mayacak mıydı? Kurulacaktı. Hatta ilk d e f a a m c a s ı Dündar'ı bir o k l a y e r e
seren Osman Gazi, "bu işe en / ^ / / ^ " g ö r ü l e c e k t i . Başa geçtikten sonra bir
daha aşağı inmemenin yolunu bulacaktı. O yüzden Osmanlı Dev/etinin
kurucusu o I a ca kt ı.

Osman'ın Seçilmesi-Devlet Kuruculuğu

N e v a r ki, Tuğ-Alem-Tabelaldığı gün Osman Gazi, kendi Kayı Boyu için-

de ne bir devlet k u r m u ş t u r , ne de hükümdar o l m u ş t u r . Ve eşit Kandaş yi-
ğitleri olan Kayı T ü r k l e r i , hiçbir z a m a n , içlerinden birinin ayrıcalı d e v l e t ku-
rup b a ş ı n d a irsle hükümdar kesilmesine kolay kolay k a t l a n a m a m ı ş l a r d ı r .

Ortalıkta "Rum"kalelerini /eletmek, bu Türk ilblerinin gücü ile olur.

Fethe girişecek savaş düzeni ve komuta birliği de, ancak o eşit Gazilerin
oyları ile kurulabilirdi. İçlerinde "bu işe en layık"olanı seçmek onların bi-
leceği iştir. Nitekim Osman İlb'in Kayı Boyu 1na baş e d i l m e s i , ö t e k i eşit y i -
ğitlerin oyları ve seçimleriyle gerçekleşti.

Bu olayı klasik tarih, Ertuğrul'un "ö/ümü"den\\en olay dolayısı ile ş ö y -

le anlatır: "Ona (Ertuğrul'a) tabi aşiretin bazısı oğlu Osman Bey'i, bazısı
da kardeşi Dündar Bey'i başa geçirmek istediler. Nihayet kendi aşiretinin
ısrarı ile Osman Bey Reis seçildi." (Keza, s.356)
Buna, modern toplumda "seçim"denir. Klasik tarihçiler, sosyal tarih
d i s i p l i n i v e s o s y o l o j i b i l g i s i ile b a ş l a r ı n ı h o ş e t m e d i k l e r i için, o l a y l a r ı y a m -
pırılaştırdıklarını fark etmeksizin, ağızlarına geleni söylerler ve hep me-
deniyet sözcüklerini ve terimlerini kullanarak tarih öncesi üzerine yargı
yürütürler. Yukarıdaki sözde "bey"g\b\ "aşiret"sözcüğü de gelişigüzeldir.
İlk Osmanlılar "aşiret" d e ğ i l , onun üçüncül bölümü sayılan "Boy" ( K a y ı
Boyu) idiler. Aşiret, ancak bütün boyları ve oymakları içine alan Oğuzla-
rın t o p u birdendi.
Klasik tarihin ("patavatsızlık" denilip geçilecek o gibi "bilgisiz yiğitlik"
-cür'et'i cahilane- davranışları bir y a n a b ı r a k ı l ı r s a ) d e d i k l e r i a p a ç ı k t ı r . Ka-
yı Boyu'luların, medeniyet sürüleri içine girer girmez, önce "şah"emrinde
"kui-bey'ik, sonra şahları taklit ederek "devlet" kurmaktan kurtulama-
dıkları besbellidir.

B- İLKEL HALK DEVLETİ

İlkel sosyalist Kan örgütünün Türk ve İslam toplumlarındaki bütün
kurumlar üzerine yaptığı etkiler; Tören, Şölen, Cuma, Cami, At Sırtında,
Açık Çadırda, Kır E v i n d e , Köylü Devleti ve Kamu Yapıları gibi konularda
izlenecektir.

Türk Komünyonu: Tören-Şölen

Sarayın sosyal anlamı ve görevi bilinince, Osmanlı t o p l u m u n d a sara-
yın ne z a m a n , nasıl d o ğ a c a ğ ı ve b ü y ü y e c e ğ i de kolay anlaşılır. S a r a y , "sı-
nıflar savaşının anıtkabiri" olunca, Osmanlılıkta saray, halktan kopma
kertesine bağlı kalır. Osmanoğulları halk için, halkla b i r l i k t e yaşadıkları
sürece ne saray i h t i y a c ı duymuşlar, ne padişah korkuluğu o l m a y a aşırı
önem vermişlerdir.
İlk Osmanlılar, "askerdi demokrasi"ri\n elverdiği ölçüde, her zaman
halkla birlikte ve halk için "Fiysebiylillah" (Tanrı uğruna) savaşan ilkel
k o m u n a yiğitleri idiler. Bu kutsal bildikleri görevlerini yerine getirdikle-
ri, her t u t u m l a r ı n d a g ö z e ç a r p ı y o r d u . Halktan bir k o r k u l a r ı y o k t u ki, s a -
ray a d l ı süslü dünya mezarına sığınıp saklansınlar. Halkla senli benli,
"hal hamur" idiler.
Bunu başlıca iki sosyal d a v r a n ı ş l a r ı n d a açıklıyorlardı: 1- Tören-Şö-
ien'\erinde, 2- Müs/ümani/karmda.
TÖREN-ŞÖLEN-, Kayı Boy'lu Osmanoğulları için her kişi o l a y ı bir top-
lum h a d i s e s i y l e d e ğ e r l e n d i r i l i r d i . Medeniyette hep bir KİŞİ olayı sayılan
evlenme, doğum, sünnet g i b i işlemler, hemen TOPLUM'ca bir tören-şö-
ien v e s i l e s i o l u r d u . Her z a m a n , hâlâ böyle değil mi? Evet. A m a , oradan
kalma. Ve:
"Bu devirlerde, eski Türk ananelerine daha uygun bir şekilde icra olu-
nur, ekseriya bütün beylerin iştiraki ile günlerce süren ziyafetlerle sona
ererdi. Bu ziyafetlerde asker ve halk için ayrı sofralar kurularak onlar da
ağırlanırdı. "(Keza, s.359)
Y a n i , biri Hilton Oteli'nde " k e m g ö z d e n ırak", "hür basın" reklamlı "bü-
yük adamlar"ın gizli tarikatı; ötekisi, mahalle izbesinde, Sulukule yayga-
rası değil. Yalnız "ilgililerin bilgisi" i ç i n d e değil; beyi, kulu, askeri, sivili
herkese açık. Ortak sofrada ortak şölen.

Müslüman Komünyonu: Namaz-Oruç

MÜSLÜMANLIK a s l ı n d a , Hülefay'i Raşidiyn'm sonuna dek olduğu gibi,

toplumcul, kutsal tören ve şölenlerle bütün Müslümanların kardeş/eşmesi
idi: "İnne m'el müslimûne, ihve" (hiç kuşku y o k ki Müslümanlar kardeş-
tirler). Bu kardeşleşme, her g ü n ü n beş v a k t i n d e , m a d d e v e ruh kirlerin-
den arınılarak uygulanan NAMAZ biçiminde en somut karakterini kazanı-
yordu.
Namaz n e d i r ? O s m a n l ı deyimi ile "şah'\n (devlet başkanının) da, "ke-
dahıin (dilencinin) de, "efendi"n\n d e , "köletıin de, en ön safta, yan ya-
na, e ş i t ç e y e r alıp k u t s a l t ö r e n d e bir h i z a y a g e l m e s i d i r . H a l k ı n niçin b u g ü n
de, hâlâ n a m a z a o denli ö n e m verdiği bir b u l m a c a - b i l m e c e d e ğ i l d i r . Halk
namazda, ilkelkomuna k a n kardeşliğinin, biçimce olsun insanlar arasında
yürürlükte kalmasını ister.
Namaz, Arap tarih öncesi toplumunun töreniûir. Şö/en'\ y o k m u ? O da
oruç b i ç i m i n d e diyalektikleşir. Oruç, bir a ç ı d a n aç k a l m a k s a , öbür açıdan
İFTAR ve S A H U R y e m e k l e r i y l e bir ö z e n l i karın doyurmaktır. Oruçta şölen,
iki zıt yönlüdür. Prensip, yemek ç e v r e s i n d e bütün Müslümanların bir as-
kerdi demokrasi d e m i r disiplinine uyarak hep birden (şah-geda, efendi-
köle) g ü n d ü z aç ve susuz kalıp, gece iftar-sahur şölenine katılmasıdır.
Arap'la Türk'ün ilk t o p l u m y a p ı s ı , n a m a z - o r u ç tören-şöleninde de tıpa-
t ı p u y g u n d ü ş m ü ş t ü r . V e O s m a n l ı t o p l u m u , o ilkel komünizm gelenek-gö-
reneğinin kılına d o k u n d u r m a m a y a s o n u n a dek ö n e m v e r m i ş t i r . Padişahlar
da o disiplini kolay kolay bükememişlerdir. "Oruç"belki sarayın duvarları
içinde saklanabilirdi. Namaz h e r k e s i n önünde, herkesle, "cemaatla" kılı-
nan bir t ö r e n d i . N a m a z a yan çizen kolayca göze batardı.
Onun için Osmanlılıkta namaz, hiç d e ğ i l s e Birinci Osmanlı Devleti bo-
yunca padişahların bir çeşit demokratik kontrolünü sağladı. Susan halkın
düşünen b e y n i v e k o n u ş a n dili o l a n bilginler, padişahın her a l a n d a k i d a v -
r a n ı ş l a r ı gibi, n a m a z ı n a d a a ğ ı r e l e ş t i r i l e r l e k a r ı ş t ı l a r . Bunu klasik tarih şöy-
le a n l a t ı r :
"Fatih devrine kadar Osmanlı hükümdarları tam manasıyla birer dikta-
tör değillerdi. "(Keza)

Cami-Cuma-Mescit

Diktatörün karşıtı demokrat d e ğ i l midir? İlkel sosyalizm armağanı olan

ilk O s m a n l ı demokrasisi namaz b i ç i m i n d e organize edilmişti. Ve bu na-
m a z , s o n r a d a n s o y s u z l a ş t ı r ı l d ı ğ ı gibi, bir e z b e r e y a t ı p k a l k m a d e ğ i l d i . Her-
kesin, bu arada devlet başkanı ile h a l k ı n birbirlerini karşılıklı olarak yok-
l a m a s ı idi. N a m a z ı n asıl k u t s a l a n l a m ı b u idi.
Halk "ca77/'"("toplayıcı") içinde t o p l a n ı r d ı . G ü n ü n "beş vakit"\ d ı ş ı n d a , a y -
rıca haftanın bir g ü n ü de bütün Müslümanların özellikle "toplantıya gelme"
günü olan "C2//77<?"(Türkçesi " T O P L A N I M " g ü n ü ) v a r d ı . O n a h e r k e s gibi pa-
dişah da katılmak zorunda idi. Ç ü n k ü , o h a f t a l ı k tatil günü her M ü s l ü m a n
toplantıya (cuma namazına) katılma olanağını bulabilirdi ve bulmalıydı.

Cuma namazının özellikle " C E M A A T = K O M M Ü N İ T E " halinde kılınması,

devlet başkanının bizzat Müslümanlara o hafta içinde geçenler üzerinde
hesap vermesi y ü z ü n d e n d i . Okunan "HUTBE", sonradan çevrildiği biçimde
A r a p ç a bir t e k e r l e m e ö v g ü d e ğ i l d i . Devlet başkanının, halk eleştirisi ö n ü n -
de hesap v e r m e s i idi.
"Cuma namazında bey de bulunur ve o gün de tebaası ile temas edip
dertlerini dinlerdi. "(Keza)
Hele bir p a d i ş a h bu görevini savsaklasın, göreceği vardı:
"Fatih devrine kadar padişahlar halkla birlikte beş vakit namaz kılar-
lardı. Beyazıt bu usulü terk ettiğinden, Emîr Buharî'nin tenkidine uğramış,
bunun üzerine Bursa'da sarayın civarında bir mescit yaparak buraya mun-
tazaman devama başlamıştı. "(Keza)
Böylece, "cv?/77/'"toplayıcı d e m e k k e n v e e n g e n i ş t o p l a n t ı için b ü y ü k c a -
miler dururken, şuraya buraya küçücük mescitler yaptırmanın, "hayır"
perdesi altında, kodamanların halktan kaçamakları olduğu seziliyor.

At Sırtında: Saray-Devlet

Günde "beş öğün"(sabah-öğle-ikindi-akşam-yatsı) saatlerinde, bütün

Müslümanlarla, sınıf, zenginlik, rütbe ayırdı bilmeksizin bir hizada boy
göstermek; h a f t a d a e n a z bir g ü n , k u t s a l t a t i l y a p ı l a r a k C u m a n a m a z ı n d a
dertleşip h e s a p l a ş m a k . . . ve bunları hiç ş a k a s ı yok, doğrudan d o ğ r u y a Al-
lah önünde y a p m a k . . . hangi sosyal sınıflı toplum vurguncusunun göze ala-
bileceği bir demokrasiûir?
İlkel komüna tanrısı, bu kerte işleri sağlama bağlamıştı. Böyle bir
kontrol ( d e n e t i m ) , kritik ( e l e ş t i r i ) , otokritik ( ö z e l e ş t i r i ) altında, Osmano-
ğulları ne yapabilirlerdi? Herhalde, ilk işleri saray k u r m a k o l a m a z d ı ve
olamadı.
Ne v a r ki, çoban ilb O s m a n ' ı n ve ilk O s m a n o ğ u l l a r ı ' n ı n da ö y l e bir k a y -
gıları hiç y o k t u . Gaziler, üstünde din u ğ r u n a dünyaya dirlik g e t i r m e ül-
küsünden başka inanç t a n ı m ı y o r l a r d ı . Ya devlet mi? Devlet, sosyal sınıfla-
ra parçalanmış bir t o p l u m u n dirliği'\û\. İlk O s m a n o ğ l u ' n u n kendi "toplumu"
Kayı B o y u i ç i n d e h e n ü z s o s y a l sınıf y o k t u ki, i ç t e n bir d e v l e t f ı r l a s ı n .
 O s m a n l ı ' n ı n ele g e ç i r i p k o t a r d ı ğ ı y e r l e r , e l b e t e n azgın derebeyi (tek-
fur s o y s u z l a ş m a s ı y l a medeniyet sınıflarına) bölünüktü. Devlet, o n l a r için
gerekti. Onların g ü d ü m ü için ise, a t t a n inip s a r a y a ç ı k m a y a g a z i l e r g e r e k
görmezlerdi.
Zaten, g ö ç e b e ilbin ömrü nerede geçiyordu? Seferden sefere (savaş-
tan savaşa) koştuğu AT üstünde. Madem ki ömür at üstünde geçiyordu;
devletin de işi ne idi? Devlette AT ü s t ü n d e o l u r d u . Ve bu gerçekliği kla-
sik tarih de biliyordu:
"Maamafih, ekseriya (bununla birlikte çoğu zaman) seferde veya ha-
reket halinde bulunan beyler, eski Türk âdetince at sırtında toplantılar ya-
parlar ve sadece şifahi ( a ğ ı z d a n , sözle) kararlar verirlerdi. "(Keza)
Onun için ilk O s m a n l ı topluluğunda, medeniyet sürülerini g ü t m e k ge-
reğinden kaynak almış, "devlet"adı verilecek bir devlet veya "saray"adı
v e r i l e c e k bir s a r a y v a r idiyse, A T - S I R T I N D A D E V L E T ve A T - S I R T I N D A SA-
R A Y idi. G ö ç e b e ilbin d e v l e t i d e , s a r a y ı d a A T I idi. V e b u n e d e n l e A T , T ü r k -
lerde ( o n l a r d a n önce bütün tarih öncesi barbarlarda ve Araplarda) devlet-
ten ve saraydan çok saygı ve sevgi görürdü.

Açık Çadır - "Esrarlı" Saray Devletleri

Gaziler attan hiç i n m e z l e r m i y d i ? Eh, ö l m e z l e r s e , ara sıra inerlerdi. O

zaman devletleri de, sarayları da ne olurdu? ÇADIR!.. Şimdi "esmer va-
t a n d a ş l a r " bile, ş e h i r e b u l a ş t ı k ç a , o g ü z e l i m h a v a d a r , e s e n l i ç a d ı r l a r ı n ı bı-
rakıp "gecekondu" i z b e l e r i n i n miyasmalı verem batağına gömülüyorlar.
Osmanlı padişahları, uzun süre çadıra ihanet etmeye katlanmadılar.
"Osmanoğulları, Söğüt bölgesine yerleşmeden evvelki göçebe devirle-
rinde, beyle birlikte aşiretin iierigelenleri, açık havada bey çadırının önün-
de toplanıp bütün işleri kararlaştırırlardı. "(Keza)
Başka saray, sarayda devlet aramaya niçin kalkışılsındı? "Müslüman
dini aşikare"idi. Kim kimden neyi saklayacaktı? Kayı Boy'u içinde haklar
ve görevler Kan kardeşliği t e m e l i n e dayanıyordu. Hiçbir ilbin çıkarı, öte-
kisininkinden ne aşırı, ne eksikti. "Bey" ise, o Türkçe "BEĞENMEK"ten
geliyordu: Kandaşlar kendisini beğendikleri için, içlerinde en becerilisi
beğ oluyordu.
Alt yanı her ilb k e n d i n c e b e ğ idi. B e y l i k bir i m t i y a z , a y r ı c a l ı k d e ğ i l : Ve-
rilen yüklenilen sorumluluktu. Her ilb, nasıl k e n d i s i ve k e n d i ocağı,
ailesi kadar, kendi b o y u n u da d ü ş ü n ü y o r s a , bey de öyle kendi ailesi ka-
dar, belki d e n a m u s b e l a s ı , kendi ocağından çok t ü m boyu d ü ş ü n m e k zo-
runda idi. Bu da, adı üstünde kolaylık, havyar kesicilik (argoda, vaktini
boşa geçirmek), kaltabanlık değil: Z o r l u k , f e d a k â r l ı k , yiğitlik işiydi.
 G e r i k a l a n her i ş o r t a m a l ı idi. O r t a d a ç ö z ü l e c e k d ü ğ ü m a ç ı k k o n u l u r d u .
"Dev/et esrarı"üen\\en şey, ancak tefeci-bezirgan vurgunculuğunun, dere-
beyi s o y g u n u ve baskısı ile t o p l u m u işkenceli bir m a h ş e r y e r i n e ç e v i r d i ğ i
gün, alınıp satılan bir m a t a h haline gelirdi. O zaman, birtakım "medeni"
haydutlar, Kırkharamiler'e yataklık eden mağara-mezar-saray kumkuma-
sı i ç i n e ç e k i l i p , halkı kazıklayacaklardı.

Kişi S a r a y ı Y e r i n e Kamu Yapısı

Göçebe Osmanlı, yerleşince saray kurmadı mı? Saray, toplum içinde

bir t e k kişi için, başka herkesinkinden m u a z z a m yapı kurmaksa, ilk O s -
manlı T ü r k ü için böyle bir a y r ı c a l ı k y o k t u r . Klasik tarih, sanki padişahın
sarayda oturmaması namusa d o k u n u r m u ş gibi, o gerçekliği kuşkulu de-
yimlerle sezdirir. O d a a n c a k ikinci " p a d i ş a h " için.
"Orhan Bey'in, Bursa'n/n iç kalesinde bir saray/ olduğu malûmdur. La-
kin, bunun Türklerden mi kaldığı, yoksa Rumlar tarafından mı yapıldığı
belli değildir. "(Keza, s.355)
Evliya Çelebi çağına dek, Bursa'da başka bir O s m a n l ı "saray'\ g ö r ü l -
mez. Besbelli, kale içindeki saray, eski Bizans t e k f u r u n d a n kalmadır. An-
laşılan Orhan Gazi, boş d u r a c a ğ ı n a , ele geçen Kale sarayına ilk a d ı m ı n ı
atan Osmanlı ilbidir. Medeniyet, eline esir d ü ş t ü ğ ü tarih öncesi toplumu
böyle etkilemeye başlar yahut zehirler.
Osmanlı niçin " s a r a y s ı z " k a l m ı ş t ı r ? Bir y o l alıştığı çadırdan kolay ayrı-
l a m a d ı ğ ı o r t a d a d ı r . A m a asıl neden, eşit gaziler a r a s ı n d a kişi o l a r a k s i v r i l -
menin pek güç o l d u ğ u d u r . M e d e n i y e t t e e g e m e n s ı n ı f e ğ i l i m i v e e ğ i t i m i , bir
insanın kişi o l a r a k s i v r i l m e m e s i n i ayıp saydırabilmiştir. İlkel sosyalist ah-
lak için, kişi o l a r a k s i v r i l m e k t e n büyük, ayıp, hatta günah olamaz.
Osmanoğulları ilk y ü z y ı l l a r b o y u , s a r a y k u r m a y ı , hem kullara, hem Al-
lah'a karşı işlenmiş ayıp-günah saymıştır. Osmanlı, yapı düşmanı değildir.
Yeter ki yapılacaklar, kişi s i v r i l t m e y e değil, kamu y a r a r ı n a olsun. Bunu,
B u r s a ' n ı n v e o n d a n s o n r a ele g e ç e c e k b ü t ü n t o p r a k l a r ı n her y e r i n d e sayı-
sız örnekleriyle buluruz.
Bursa'da, Osmanoğlu 3 h a m a m ile 6 0 0 d ü k k â n y a p t ı r m ı ş t ı r . A n c a k b u
dükkânlar bile, "dar yerde yapıldığından bahçesi"bulunmayan yapılardır.
Kamu y a r a r l ı l ı ğ ı n ı n en seçkin tipleri, ¡nançve ¿//^¿/alanlarında bulunur.
Orhan Bey'in içinden g e l e r e k ilk y a p t ı r d ı ğ ı "ev", T a n r ı evi; İğri Hoca'nın
Mescidi'dir. Osmanlı'da ilk kurulan "zaviye" ( k ö ş e : tarikat yapısı) Şeyh
Edebali'nin kardeşi Ahî Şemsettin'in oğlu Ahi ( k a r d e ş ) Hasan'ın "köşe-
sitür. Ahi H a s a n , Osman Gazi'nin Edebalice cihangirliğe yorulmuş ünlü
Rüya'sına karışmış bulunan Mal Hatun'un yeğenidir.
130
 N e v a r ki, H a s a n , p a d i ş a h k a r ı s ı n ı n y e ğ e n i o l d u ğ u için d e ğ i l , A H İ ( K A R -
DEŞ) örgütten geldiği için, kendisine, padişahların henüz hak e d e m e d i k -
leri bir ö z e l yapı kurulmuştur. Bu zaviye de gene Allah'ın gölgesinde,
"mescide bitişik" yapılmıştır.
Kişim (saray) yerine kamu y a p ı l a r ı (camiler, medreseler, yollar, köp-
rüler, kervansaraylar, kaleler, h a m a m l a r ve ilh.) y a p t ı r ı l m a s ı , Osmanlılı-
ğın derebeyleşme çağına dek sürecektir. Bu eğilimin en canlı örnekleri,
"külliyeTerdir. Külliye'nin ortasında cami ( İ N A N Ç EVİ), onun çevresinde
medrese ( B İ L İ M EVİ), onun çevresinde çarşı (İŞ EVİ) kurulmuştur. Böyle-
ce bütün insancıl ihtiyaçlar, ekonomi + üstyapı t ü m l ü ğ ü içinde m a d d e l e -
şip sentezleşmiş bulunur.

Kır Evi - K ö y l ü D e v l e t i

S a r a y s ı z d e v l e t nasıl y ü r ü t ü l m ü ş t ü r ? H e r k e s gibi padişahın da oturdu-

ğu kendi " y ü k s e l m e m i ş " evinden...
"1324 yılında Bursa'nm fethine ve Osmanlı Beyliğinin merkezi ittihaz
edilmesine kadar, Osmanoğullarının sarayları mevcut değildi. Bey, diğer
ümera gibi, kendi ailesi halkı ile birlikte bir evde oturur... Alelekser (çoğu)
bir katip, birkaç çavuş ve haberci ve bir kısım muhafızdan ibaret yerdi. Ya-
zın ise, ekseriya bey evinin karşısındaki ulu çınarların serin gölgelikleri
toplantı yeri olurdu. "(Keza, s. 3 5 4 )

Burada bir "deviet"\ıar mı? Var. Kime karşı? Açıkça, dışarıya-yabancı-

iara k a r ş ı . Medeniyetin köleliğe yatkın sürüleri güdülecek. Dört y a n Bizans
keferesi dolu. O g i b i l e r e karşı birkaç muhafız, t o p l u m u n bütün ocaklarına
gerekli olayları d u y u r a c a k birkaç haberci. Ve gaziler "yazı" bilinmeyen bir
toplumdan geldikleri için, bir t e k d e k a t i p . . .
C i h a n g i r l i ğ i , g ö k l e r i t u t m u ş ulu ç ı n a r gibi gönlünde yaşatan Osmanlılı-
ğ ı n , b ü t ü n d e v l e t i b u o l d u . V e b u g i d i ş , B i z a n s ' ı n ele g e ç t i ğ i g ü n e d e k a n a
çizgilerinde değişmedi. Saray yok, kır evi v a r d ı . Devlet, her ş e y s i y l e köy-
lü devieti kaldı.

AYRIM II

ORDULAŞMA

O s m a n l ı o r d u s u n u n , O s m a n l ı t o p l u m u içinde ayrı bir ö r g ü t b i ç i m i n d e g e -

l i ş m e s i , b a ş l ı c a iki k o n a k t a n g e ç e r . Birinci k o n a k t a o r d u , d o ğ r u d a n d o ğ r u y a
Türk.
 A- HALK ORDUSU

Taze (sosyal sınıflar savaşı ile y ı p r a n m a m ı ş ) T ü r k i n s a n g ü ç l e r i , y a l n ı z

ordu o l u ş l a r ı ile y e n m e d i l e r . Önlerinde, öteden beri y e n i k v e y ı p r a n m ı ş bir
antika medeniyetler gövdesi yatıyordu. Hıristiyan olsun, Müslüman olsun,
Anadolu'daki bütün medeniyet gövdeleri, sanki kendilerini temizleyecek
olan göçebeleri her d a v r a n ı ş l a r ı ile ç a ğ ı r ı y o r l a r d ı .

Hıristiyan Medeniyetinin Çağrısı

Hıristiyan Bizans, " G e l beni ye" diyordu. O zamana dek sınır boyu hi-
sarlarını, aylıklı asker besleyen Bizans komutanları bekliyordu. Bunlar
ele geçirecekleri ganimettev kendilerinin olmak şartıyla, ayrıca birçok
topraksız para a l a r a k Bizans'ı korumaya alışmışlardı. Pahimaros'un an-
lattığına göre:
"Gün olup da Mişe/ Paieoiog Konstantiniye'yi (İstanbul'u) Frenk/erden
aldıktan sonra Hadenos'un haince ihtarları üzerine Kumandanlara ödenek
olan akçayı kestikten başka, onları had aşırı vergilere uydurmak istedi. Bu
garip ücretli askerler, muhafazalarına tevdi olunan hisarları korumaktan
vazgeçtiler. "(Hammer, s. 113)
Toplum politikasının bu çöküntüsünü, sanki "doğa"(tabiat) da temiz-
lemeye koştu. Bütün feodal şatoları gibi, Bizans hisarlarını da, Sakarya
suları çevreleyip koruyordu. O sıra, İslamların belki d e T a n r ı çağrısı gibi
karşıladıkları bir ı r m a k o y u n u oldu:
"Hisarların haylisine tabii bir hendek olarak hizmet etmekte olan Sa-
karya, birdenbire akıntısını değiştirdiğinden, istihkamın şöylece emni-
yette bulunmasından yoksun kalan muhafızlar onları terkettiler. Irmak
doğal yatağına döndü, ama, o bölgeyi bir ay su altında bıraktıktan son-
ra, öylesine de sal sal {lahk -alüvyon, mil-) getirdi ki, suyun derinliği pek
az kalarak artık geçit yerinde geçmeye hiçbir engel bulunmuyordu. "
(Keza, s.114)

Bu durum, Osmanlı fütuhatına Bizans kapılarını kendiliğinden açıyordu.

Müslüman Medeniyetin Çağrısı

Müslüman Anadolu, "Gel beni kurtar" diyordu. Tam Osmanoğulları Bi-

z a n s s ı n ı r b o y u n a y e r l e ş t i k l e r i g ü n l e r d i . G a a z a n M a h m u t (G. 6 9 4 D . 1294)
öldüğü zaman: "Anadolu'da Selçuk memleketleri ahalisinin Moğollardan
gördükleri zulüm ve teaddi ( s a l d ı r ı ) "son kerteye gelmişti.
Sultan Gıyaseddin Selçûkî: "Haps olunduktan sonra memleketi dörde
bölünerek, İlhanlı hazinesine kesin birer bedel ödemek şartiyle Selçuk Ko-
mutanlarına ihale ve ilzam olundu. "(Hammer)
132
 Bu metot, bütün bir ü l k e y i , t a m antika tefeci-bezirgan kanunları ile
arttıranın üstünde bırakan müteahhitlik s i s t e m i idi. "İhaleyi" üzerine alan
müteahhit, İlhanlı'ya verdiğinden kat kat a ş ı r ı s ı n ı halktan soyacaktı. Nite-
k i m iki yıl s o n r a (G. 6 9 6 D . 1296) soygun d a y a n ı l m a z oldu:
"Evvelki sene Selçuk ülkeleri hükümdarlığını kesim bedel ile iltizam
eden dört zatın ve Moğol komutanlarının fakir ahaliye ettikleri zulüm ve
teaddi öncekinden aşırı ve acınacak bir ha i aldı. "(Keza)
Bereket, o zaman "modern demokrasi"yoktu. Özel sermayenin kutlu
ve mutlu sömürü hürriyeti ş i m d i k i denli tartışılmaz ve dokunulmaz sayıl-
mıyordu. Koca bir ülke t o p l u l u ğ u n u üç beş müteahhidin "ihale"adlı soy-
gununa bırakmak "gayretullaha" d o k u n d u . Çünkü halk henüz Ahilik ve
Bektaşilik gibi kendi g i r i ş i m i n d e n çıkmış örgütlerle donatıktı.
Ayaklanmayı ö n l e m e k için ne y a p ı l m a l ı y d ı ? O zaman modern sosya-
lizm yolu keşfedilmemişti. Yalnız "iltizam" u s u l ü kaldırıldı. Haydi, gene
Selçuklu Alaeddin Keykubad bin Feramurzî daha insaflı olur diye, bir t ü r
tahsildar yerine geçirildi. Ne çare ki, t e p e d e k i bir a d a m " a ğ z ı y l a kuş t u t -
sa", bir y o l ç ü r ü m ü ş olan ve üretimi geliştiremeyen e k o n o m i k ve sosyal
antika düzeni fermanla kurtaramazdı. Klasik tarih b u g e r ç e k l i ğ i ş ö y l e de-
yimlendiriyor:
(Alaeddin) "Tarafından bir mütesellim (şimdiki devlet ihalelerinin kimi-
lerinde sınanan: "Yeddi Emin" benzeri) gibi gönderilenler a y n ı oyunu sür-
dürdüler. "Merkum (adı geçen), rüşvetle mansıp satmaya ve türlü vesile-
lerle cerime (ceza parası) almaya alışmış bulunan Moğol komutanlarının
fukaraya ettiği zulüm ve teaddiye artık takat getiremeyip biraz şiddet gös-
termesi üzerine az/o/undu ve yerne selef (kendisinden önceki) Gıyasüd-
din gönderildi ise de hiç itibar verilmedi. "(Keza)
Bu neye benziyor? Halk s o y g u n d a n şikâyetçi. Vali gönderiliyor. Soy-
gunculara dokununca azlediliyor. Eskisinin y e r i n e yeni vali iletiliyor. Ona
artık metelik v e r e n o l m u y o r . . . Tıpkı b u g ü n k ü ezelî A n a d o l u ' n u n hali... A n -
t i k a d ü z e n k ö r d ü ğ ü m ü n e bir a n t i k a k ö r d ü ğ ü m d a h a a t m a k , halkı b i r a z da-
ha boğmaktan başka sonuç vermiyordu.
O zamanlar, tekrar edelim, modern sosyalizm bilinmediğinden, anti-
ka tefeci-bezirgan derebeyleşme kördüğümünü, ilkel sosyalizm toplu-
mundan yeni çıkmış barbar kılıcından başka hiçbir şey kesemiyordu. O
mültezimden mütesellime ve gene mütesellimden iktidar müteahhidine
e l d e ğ i ş t i r m e l e r d e n d ö r t yıl s o n r a , G . 6 9 9 , D . 1 3 0 0 y ı l ı , O s m a n G a z i ba-
ğımsızlığını ilan ediyordu.
Osmanlı'nın kılıcı t a r i h s a h n e s i n e b ö y l e ç ı k t ı . B u n o k t a d a n O s m a n l ı or-
dusuna, seyfiyesine (kılıçgiline) varıldı.
 "Sultanlar" Furyası

S e l ç u k S u l t a n ı III. A l a e d d i n , M o ğ o l G a a z a n H a n t a r a f ı n d a n o ğ l u ile bir-

likte (G.707, D . 1 3 0 7 yılı) öldürüldü.
"Bizans imparatorları oi vakit Asya'da yalnız Konstantiniye ufkunda du-
ran topraklara, yani Keşiş Dağı'nda (Uludağ) sona eren yerlere sahipti. Bu
dağın ötesinde, deniz kıy ısınca, aşağıdaki tertiple 10 küçük Türkmen hü-
kümeti bulunuyordu. "(Hammer, c.I, s.87)
Eski Grek, y e n i Türk a d l a r ı ile bu y e r l e r ş ö y l e s ı r a l a n ı r :
1- Karasr. Mizi (Ortaçağ Bizans alaylarının adı).
2- Saruhan ve Aydın: Lidya yahut Meonya.
3- Menteşe-, Karya.
4- Teke\ Lisya, Pamfilya.
5 - Hamid\ Pizidya, îzuri (Teke'nin k u z e y içleri).
6 - Karaman-, Hamid'in kuzeyinde Likaonya, Larende sözcüğü oradan
gelmiş olabilir. Merkezi Konya.
7 - Germiyan-, Karaman'ın kuzeydoğusu. Kuzey Frijya. Oradaki Kotyum
kenti Kütahya a d ı n ı alır.
8 - Osmanlı-, Keşiş (Uludağ) eteklerine dek Galatya, Bitini.
9 - Kastamonu-, Paflagonya. (Selçuklu Sultan Mesud'un oğlu Gazi Çele-
bi, Selçuklu bittikten sonra, 50 yıl Kastamonu ve Sinop y ö r e l e r i n d e Bizans
ve Cenevizlilerle savaşır).
10- Kızıl Ahmetli: Umur bey ve. İsfendiyar ( H e n e t , Kokon ve Maryan-
dini ülkelerini, Gazi z a m a n ı n d a , eski u l u s l a r ı n d a n ele g e ç i r i r . )
Bunlardan başka iki A n a d o l u d e v l e t ç i ğ i d a h a v a r d ı r :
11- Züikadriye-. G.870, D.1465 yılları Adana ve. Maraş'ta kurulacaktır.
12- Burhanettin Oğulları-, Kızılırmak ötesinde, Kapadokya'da kurul-
muştur.
Ve bunların hepsi, Osmanlı'dan baskın birer "sultan", hatta "ulusultan"
kesilmişlerdir. Bunu bastıkları paralardan okuyoruz. Alaeddin-i Karaman-
yan'ın parasında: "Essultan'ül Azam Karaman"-, İsfendiyar parasında: "Es-
sultan'ülAzam ElMelik'il Aia MuhammedErtena", "Emir Muhsin"-, Germi-
yan parasında: "/^//"yazılıdır. (İsmail Galip (Şurayıdevletten): "Takvim'i
Meskütat'ı Osmaniye", Mihran Matbaası, 1309, Mukaddeme)
Kim bakardı Osmangile? A m a tarih, Osmanlı'yı öne sürdü. Neden?

Katalizör "Ordu-Ulus"

Osmanlılık, merkezde bir ç e l i k ç e k i r d e k a s k e r c i l örgütün yaratığı gibi

görünür. Her ş e y i n kılıçla çözüldüğü bir ç a ğ d a , toplumun e k o n o m i k ve
sosyal yapısı ile kılıcın ilişkileri hiç g ö z e ç a r p m a z . Kılıçlı insan, ilkin İlb
iken, önce adını "Gazi"y& ç e v i r m i ş , s o n r a bütünü birden ayrıcalaşıp "Sey-
fiye Kılıççı! Y o l u ) d i y e s e ç i l m i ş t i r .
Osmanlı toplumu mu Seyfyelden çıktı, Seyfiye mi Osmanlı diye anı-
lan t o p l u m d a n ç ı k t ı ? B ö y l e m e t a f i z i k s o r u l a r , " T a v u k m u y u m u r t a d a n ç ı k -
tı, y u m u r t a mı t a v u k t a n ? " skolastiğinin ta kendisidir. Elbet O s m a n l ı top-
luluğu Kılıçlıgil'den çıktığı gibi, Kılıçlıgil de Osmanlı toplumu denilen or-
tamdan çıktı. Bu iki varlığın etki-tepkisi olmadıkça, Osmanlılığın tarihcil
doğuşu kavranamaz.

Her şey, tepeden tırnağa silahlı bir göçebe billûrcuğun (Kayı Bo-
yu'ndan Ertuğrul Kolunun), çöken İslam-Bizans Serhaddi d e n i l e n kaynar
kazan içinde haşır-neşir medeniyet çözeltisi ortamına düşmesi ile başlar.
Ve o t e k billur, bütün medeniyet ortamının işba (doygunluk) haline gel-
miş d a ğ ı n ı k zerrelerini çevresinde kristalize eden o r g a n i k maya, ş i m i k ka-
talizör r o l ü n ü oynar.

Katalizör Kayı Boyu içinde herkes kılıçlıda. Hiç kimse ötekinden ayrı-
calı bir "seyfiye"\ik t a s l a m a y a kalkışamaz, çevre medeniyet yığınları için
ne olursa olsun, Kayı Boyu kendi göçebe yapısı ile t e p e d e n t ı r n a ğ a b ü t ü -
nü silahlı ve a k s i y o n c u bir t ü m l ü k t ü r . Onun için, O s m a n o ğ u l l a r ı bir ordu-
u/usfcuv.

Totaliter: Silahlı-Güçler

Ordu-uius d u r u m u , yarım yüzyıldan aşırı, hatta yüzyıla yakın sürdü.

Ertuğrul zamanında olduğu gibi, O s m a n Gazi z a m a n ı n d a ve bir s ü r e O r -
han Gazi zamanında aynı durum yürürlükte kaldı. "Elisilah tutan"her Ka-
yı Türkü, toptan uius-ordusunun b ö l ü n m e z eri, gazisi, ilbi idi.
Klasik tarihe göre, Osman Bey zamanında, "Beyliğe dahil aşiretlerin
bütün eli silah tutanları esasen asker" (M. O s. T a . , s.363) idi. Boyun gele-
nekçi! Kan ö r g ü t ü d ı ş ı n d a n e a y r ı bir s a v a ş ö r g ü t ü , n e s a v a ş a n l a r ı n b i r b i r -
lerinden ayırtlı kılık k ı y a f e t l e r i y o k t u .
Sefer, Gaza (Kutsal Savaş) idi. Gaza'nın gerektirdiği "İhtiyaçzaman-
larında bir araya gelerek muhtelif kumandanların emrine verilen süvari"
(Keza) güçleri, er m e y d a n ı n a atılırdı.
Bu, modern deyimi ile TOTALİTER s a v a ş t a , sonra " O s m a n l ı " adını ala-
cak olanlarla, öteki Oğuz o y m a k ve boylarından Rum ülkesine (Anado-
lu'ya) akın etmiş olanlar arasında en küçük sosyal ve askercil ayrılık yok-
tu. Osmanoğlu da, Kermiyan (Kütahya), Karasi(Balıkesir), Saruhan (Ma-
nisa), Aydın, Menteşe (Muğla), Ha m id, İsfendiyar, Ramazan, Zuikadriye,
Edene, Murgan v e ilh. oğulları da, aynı Orta Asya göçebe o y m a k ya da
boylarının kolları idiler.
 Yalnız Osmanoğulları o günkü dünyanın en alıngan neyrengi noktası-
na, en kritik momenti üzerine düşmüşlerdi. Karacahisar, Bilecik, Yarhisar,
İnegöl k a l e l e r i n i kolayca ellerine geçirdiler. YenişehıYi "yüksek binalarla
darülmülk edinince" ( N e t a y i c ' ü l Vukuat), Selçuk Şahı Alaeddin, Osman-
gil'e Eskişehir birlikte Sancak Beyliği M&rdi. Nasıl silahlanıp nasıl sava-
şacağı, Osmanoğulları'nın kendi bilecekleri işti.
Osmangil'in gerisinde kim vardı? Tebriz'i t u t m u ş Cengizoğulları İlhanlı
Devleti idi. Cengizgil İlhanlılardan Ertena B e y , Selçuk Devleti'nde bakan
olarak tutunamadı. Karamanoqu\\arı Konya'ya egemen olunca, Ertena Bey
Kayseri ile y e t i n d i . Bu, T e b r i z T a t a r l a r ı n ı n dağılıp çökmeleri demekti.

Kızılırmak'tan Sakarya'ya Geçen Serhad:

Kırşehir Ülkücüleri

Osman'ın "¿?6 , / |/"oluşundan 1 2 yıl sonra Selçuk d a göçünce, tüm Ana-

dolu, Oğuz Türk boylarının ellerinde b a ğ ı m s ı z l a ş t ı . A r t ı k silahlı güç olarak,
vur vuranın, tut tutanın demekti. "AskercH demokrasi "örgütlü, savaşı ze-
naat e d i n m i ş T ü r k boyları için, geride bağlanacak kimse (hiçbir İslam ve
Tatar saltanatı) kalmamıştı. Saldıracak tek çökkün medeniyet, önlerinde
kalıyordu.

Bir n u m a r a l ı hedef, "KIZIL ELMA"; bol altınlı kefere Bizans!X.\. Bütün

Anadolu "beyleri"için her türlü altına hücum s t r a t e j i s i ve taktiği, kendili-
ğinden Bizans topraklarında gerçekleşebilirdi. Bizans'la burun buruna ge-
len tek beylik ise Osmangil'deydi. T o t a l i t e r silahlı Kan ö r g ü t ü a n c a k ora-
da devletleşen ayrıcalı silahlı-güçlere doğru gelişebilirdi.

O zaman, Anadolu'yu tutmuş bütün "Rum" ü l k ü c ü l e r i , inanılmaz bir

sağlam içgüdü ile, O s m a n o ğ u l l a r ı ' n ı n çevresine yöneldiler. Bizans'a karşı
birinci Selçuk Türklerinin serhadû\ Kızılırmak b o y l a r ı idi. Osmanoğulları
daha Söğüt bucağına yerleşir yerleşmez, göçebeler serhaddini Sakarya
boylarına getirmiş oldular. Geri kalan bütün Türk A y ' l a r ı n d a n gazaya
susamış olanlar oraya yönelecekler, askercil beceri ve davranışları oraya
dökeceklerdi.

Roma'nın çöküşünden sonra Cermen barbarları yanında kiüse v e ma-

nastılar n e yaptılarsa, İslam çöküşünden sonra, Bizans çöküşünü hazır-
lamakta Camiye Tekke'er o n u yaptılar. Osmanoğulları'nın kaçınılmaz ba-
şarıları daha başlamadan, bütün kutsallıklar Osmanlılığın poiitikve asker-
cil ö r g ü t l e n i ş i uğruna ılgar ettiler. Bu ılgar edişin en b ü y ü k ve köklü iki
sembolü Şeyh Edebali ile Hacı Bektaş oldu.

Bu iki adamın Osmanlı politika ve askerlik hayatında oynadıkları ya-

man rol ö n e m s i z b i r e r t e s a d ü f m ü ş gibi konulur. Her i n s a n c ı l olayda oldu-
ğu gibi, burada da Tarihçi!Determinizm yüzde, yüz etkendir. Şeyh Edeba-
li de, Hacı B e k t a ş da Kırşehirli'dirler. Nitekim, Türk dilini ilk g ü ç l e s a v u n a n
bilgin Ahmet Kırşehride, Anadolu'da Türk Birlik ü l k ü s ü n ü şiirleştiren (son-
ra t o r u n u ile ilk g e r ç e k ç i O s m a n l ı T a r i h i ' n i v e r e n ) Aşık Beşe d e , bütün şe-
hir üretmenlerinin kansız Osmanlı fütuhatına kucak açmalarını sağlayan
AhiEvran da hep Kırşehirli'dirler.
Kırşehir, g e l i ş i g ü z e l bir k a s a b a d e ğ i l d i r . A n a d o l u ' d a B i z a n s ' a karşı ilk s e r -
had boyu olan Kızılırmakm koçbaşı gibi batıya çıkıntılı yerinde, "Kızılelma"
ülküsüne en önde yaklaşan bir kenttir. İlhanlı ve Selçuklu çöküşünden
sonraki Türk dağınıklığına karşı ilk T ü r k ' ü n Birlik ç ı ğ l ı ğ ı n ı yükselten, bir-
leştirici köy ve şehir ö r g ü t l e n m e l e r i n i geliştiren ocak Kırşehir'dir.

O tarihcil devrimler çağında, sık sık buluşan ermiş ü ç l e r Kırşehir'de

toplaşırlardı. Şehir Üretmenleri Örgütümün başı Ahi Evran ile Türk İ/b'e-
rinin " O z a n " ı A ş ı k B e ş e , o z a m a n debbağ (derici) Ahilerin çalıştıkları Kır-
şehir ırmağı boyunda buluşurlar, Köy Üretmenleri Örgütümün başı Hacı
Bektaş'ı beklerler, orada "yaren/ik"edev\evd\.
Kırşehirli Şeyh E d e b a l i ' n i n O s m a n ' a kızını v e r i ş i g i b i , o k ı z ı n k a r n ı n d a n
ç ı k a c a k ç ı n a r a ğ a c ı n ı n b ü t ü n d ü n y a y ı k a p l a m a s ı r ü y a s ı da, y o r u m u da, Kı-
zılırmak s e r h a d d i n d e n S a k a r y a s e r h a d d i n e gelişin mitolojisidir. Bütün ger-
çek m i t o l o j i l e r gibi, o Osmanlı "rüyası"da, yalnız tarih sezilerinden kay-
nak almıştır. Yoksa, o anacık babacık günlerinde kimin aklından eserdi,
Bursa'dan kalkıp da Kırşehir'in en ücra Suluca Karacahöyük'ü önündeki
Hacı Bektaş'ın soluğundan, Yeniçerilik ruhunu çıkartmak?

Bütün Osmanlı orduları bu mitolojik gerçekliklerin hamuru ile y o ğ r u l a -

caktır.

Anadolu'dan Rumeli'ye Geçen Serhad:

Bedrettin Ülkücüleri

Osmanlı Silahlı Güçleri deyince, yalnız Selçuklu'yu yıkan güçler akla

gelmez. Yıkılan Selçuktan da Osmanlı'ya katılan güçler, sanıldığından çok
büyük ve etken olmuşturlar. Bunun en açık örneğini Simavnalı Şeyh Bed-
rettin dölünde buluyoruz.
Şeyh Bedrettin "CamiüiFusûleyn"(Talik Yazma, Arapça, Köprülü Kü-
tüphanesi, No. 547) eserinde kendi adını şöyle yazar: "Mahmutibniİsra-
il ünlü İbn'ii Kadi-i Simavne". O Simavna Kadısı İsrail'in kim olduğunu
"Haza Menakıb'ı Şeyh Bedrettin bin Kadı İsrail"adlı kaynakta okuyoruz.
Menakıb, büyük bir gerçekçilik anıtıdır. "Beylerin gece gündüz akın
edip kaleleri ve şehirleri fethettikleri çağ"û\r. Gazilerden Abdülaziz "Gaza
evi her kaçan açılsa", Tanrı uğruna öne düşerdi. "Ne derse olurdu. Savaş-
ta zafer yolunu açtığı sınanmıştı. " "'Şah oğulları onsuz eşmez/erdi. "O yü-
rüdü mü, "Ovalar, yazılar gazilerle dolardı."
Bu pîr Abdüiaziz Konya'da doğdu. Şah Alaeddin dölünden Selçuk-
l u ' n u n ( A b b a s î l e r d e B e r m e k î g i b i ) v e z i r i idi. Mevlana ve H ü s s a m e d d i n Çe-
lebi okulunda yetişti. Osmanlı'ya katıldığı zaman 100 yaşını geçmişti.
Belki O s m a n l ı ' y a ilk b e y l i k b e l g e l e r i n i g e t i r e n l e r d e n d i . Y a n ı n d a iki karde-
şi Abdüimümin ile FazılBiğ, kız kardeşinin oğlu Dülbentliİ/yas ile oğulla-
rı Hacı İlbeği ve Gazi Ece, en sonra Şeyh Bedrettin'in babası olacak bil-
gin oğul İsrail v a r d ı .

Menakıb bu yedi Selçuk Hükümdarlığı gazisine, Arapça "Seb'a Seyya-

re", Acemce "HeftEncüm", Türkçesi "Yedi Yıldız"diyor. Yerindedir. Çünkü
Osmanlı'nın Rumeli'ye geçişi de, Haçlılar ö n ü n d e ilk m u h a k k a k ö l ü m d e n
kurtuluşu da bu yedi yıldız savaşçı ilblerin e m e ğ i n e d a y a n ı r .
Rumeli'ye geçişi, tarih " S u s u ş K u m k u m a s ı " bir t ü r l ü açıklayamaz. Me-
nakıb açıklar:
"Şeh Süleyman ile bu yedi acar
Cem'olup tedbire yuğurdu hamur. "
Osmanlı ordusu "Derya katına"gel ince, Süleyman rüyasını gördü:
"Diktiler önüne bir kafur mum
Şülesinden görünür aksay'ı Rum. "
B u r ü y a y ı y o r u m l a y a n da, g e r ç e k l e ş t i r e n d e A b d ü i a z i z v e 6 y o l d a ş ı o l d u .
Rumeli'ye geçen Osmanlı'yı, Hıristiyan dünyası 35 bin kişi ile y o k et-
m e y e gelir. N e Lala Ş a h i n ' l e r , n e E v r e n o s B e y l e r , n e I . M u r a d H ü d a v e n d i -
gar ortalıkta y o k t u r . Bir b o z g u n , belki O s m a n l ı l a r ı n sonu o l a c a k t ı r . O kri-
t i k a n d a , A b d ü l a z i z ' i n kız k a r d e ş i n i n t o r u n u Hacı İ l b e ğ i , H a ç l ı l a r ı n b e ş t e bi-
rine y a k ı n ( 8 - 1 0 bin) kişi ile ü n l ü b a s k ı n ı n ı y a p a r . " T a r i h " , a r t ı k b u n u s a k -
layamaz; "Sırp Sındığı"diye anar.

Ve ondan sonra Osmanlı, Rumeli'de göçebe kapkaç olmaktan çıkar.

Yerleşir. Bursa yerine Edirne "Darülmülk"{\}Ike evi) olur (1359).

İlk Dört Tip A s k e r

Osmanlılığın tarihcil ve sosyal doğuş ortamı, tabiatta güneş sistemle-

rini d o ğ u r a n Saman Yollarındaki "Sehab'ı M u z ı y " (ışıklı bulut)lara benzer.
Bin bir ışık, elektron, atom gücü karşılıklı etki-tepki, ilişki-çelişki içinde,
gittikçe maddeleşmeye, billûrlaşmaya varır.
Ertuğrul ve O s m a n Gazi çağları için a y r ı bir o r d u g ü c ü y o k t u r . Bütü-
n ü y l e d ü ş ü n ü p d a v r a n a n bir o r d u - b o y v a r d ı r . B ö y l e bir t o p l u m d a a s k e r i si-
v i l d e n a y ı r m a k k i m s e n i n ne aklına gelir, ne elinden gelir. Her ş e y a t e ş l i bir
kaos (mahşer)dur.
138
 Orhan Gazi, daha doğrusu Bursa'nm fethi ile birlikte, amorf kaosun
içinde güçlerin biçimlenmesi, atomlaşması başlar. En son billûrlaşmaları-
na dek uzayıp gidecek olan güçlerin ayırtlanışı ( f a r k l ı l a ş m a s ı ) kendini gös-
terir. O ayırtlanış içinde başlıca dört tip silahlı güç b e l i r i r :
1- A ş i r e t Güçleri: İlbler
2- T a r i k a t Güçleri: Dervişler
3- B a ş k e n t Güçleri: Yaya'iar
4- T a ş r a Güçleri: Azeb'ier
Bu güçlerden ilk ikisi; Aşiret ( o y m a k ) ve Tarikat ( y o l ) güçleri, ilkel
sosyalist toplumun KAN ö r g ü t ü n d e n gelmedirler. Son ikisi, Başkent (ya-
hut d ü p e d ü z : Kent) ve Taşra ( y a h u t d ü p e d ü z : Köy) güçleri, daha adla-
rı söylenirken belirdiği gibi; TOPRAKüretim i n i n yarattığı örgütlenmeden
gelmedirler.
Aşiret-Tarikat g ü ç l e r i : Tarih öncesinin başkent-taşra güçleri, Tarih'm
armağanlarıdır. Orhan Gazi çağında bu iki t ü r g ü ç l e r h e n ü z k e s i n c e a y -
rılmamışlardır. Daha doğrusu, henüz birbirlerini yok e d e m e m i ş l e r d i r . Ço-
banlık ile tarım ü r e t i m i nasıl birbirlerini yok edecek iki ekonomi yordamı
iken bir a r a d a kalabiliyorlarsa, tıpkı öyle, tarih öncesinin sosyal sınıfsız
Kan g ü ç l e r i de, tarihin sosyal sınıflı kent ve dolayısı ile medeniyet g ü ç -
leri ile karmaû\r\ar.
Zamanla sınıflı medeniyet nasıl sosyalist tarih öncesini yok ediyorsa,
Osmanlı savaş güçleri içinde de tıpkı öyle, başkent-taşra g ü ç l e r i , gitgide
aşiret-tarikat g ü ç l e r i n i yok etmeye doğru aşındıracaktır. Ancak Gaziler ç a -
ğında birbirinin can düşmanı güçler, sanki k a r d e ş m i ş l e r gibi, kurtla kuzu
bir a r a d a bulunurca yan yana çalışırlar.
Bunlara yalnız ana çizileri bakımından kısaca bir iki s ö z l e d e ğ m e l i d i r .

Aşiret - Tarikat Güçleri

Oğuz Türkleri'nde her OYMAK, bir Ana-KANû\r-, her BOY, bir Çocuk-
KANûn. Gırtlak çatlatan "KHAN"sözcüğü o KAN'dan, yahut KAN sözcüğü
HAN'dan gelmedir.
KAN örgütünde iki t i p baş v a r d ı r : 1- KAM: "Sivl"kutsal Kan b a ş ı d ı r ; 2-
İLB: Y a l n ı z s a v a ş için seçilen askerdi Kan başıdır. Her O ğ u z T ü r k b o y u gi-
bi, Kayı B o y u da, o iki tip başlarla İslam medeniyetine Horasanda girdi.
Müslümanlığa girilir girilmez, Kam tipi evliya ( T ü r k ç e s i : Ermiş) oldu. Er-
mişlerin türüne derviş d e n i l d i , tib tipi de kendiliğinden Arapça gazi a d ı n ı
aldı. Gazilerin türüne seyfye d e n i l e c e k t i r .
Toplumun üstgüdücü katlarında beliren bu ayırtlaşma, toplum bütünü
içinde de kendini gösterdi.
 Aşiret (oymak) güçleri için seçkin örnek, İlkel Sosyalist Savaşçı İ/b
(Batı'daki şövalye) idi.
İlkin o y m a k ve boy üyelerinin hepsi üikücüisavaşçı ( " f i y sebilillah ci-
had": Tanrı uğruna kutsal savaş) erleri, iiber, gazAev i d i l e r . Orta bar-
barlığın sürü e k o n o m i s i n e dayanan göçebeliği yerine, ansızın, medeni-
yete ulaşmış toprak e k o n o m i s i ve dolayısıyla de oturganlık, öztürkçe de-
yimi ile YERLEŞME g e r e k i n c e , İlkel Komuna İib'leri arasında da bir işbö-
lümü belirdi.

İlbler - Akıncılar

Toprağa YER'leşenler YÖRÜK TOPLULUKLARI {"cemaatleri) idiler. Bun-

lar f e t h e d i l e n yerlere, en çok Anadolu'dan Rumeli'ne "yürüdüler". Seferúe
geri hizmetlerini başardılar. Barışta toprağa "yerleştiler". Batı Roma y ı k ı -
lışında, Roma topraklarına yerleşen Cermenler v e öteki hür barbar "Ko-
lonlar" gibiydiler.
Yörüktoplulukları, taze insan gücü olarak, çöken Bizans (Doğu Roma)
topraklarını kolonize e d e n Türklerdi. Ofçabolu, Vize, Selanik, Naldöğen,
Tanrıdağı, Kocacık köyleri, Türk göçebelerin yerleşerek kolonize ettikleri
yerlerden örneklerdir. Yörük toplulukları, giderek Osmanlı çiftçi yahut re-
aya y ı ğ ı n l a r ı içinde eriyecekler, kaynaşacaklardır.
Bir b ö l ü k íib'erin sonucu köylüleşmektir.
Aynı T ü r k erleri içinde, sırf t o p r a k işiyle geçime katlanacağına, "per-
manan devrim"gibi "permanan savaş"içinde kalanlar da oldu. Bunlar İl-
kel komuna askerdi demokrasisi g e l e n e k - g ö r e n e ğ i n i sürdürdüler. Onlara
AKINCILAR denildi.
Akıncılar, Osmanlı ordusunun barış b i l m e z gerilla g ü ç l e r i idiler. Onlar
için d ü n y a d a d e v l e t b i r d i : Kendi devletleri. Sınır da, çizgisi ve biçimi bu-
lunmayan "serhad boyu": Savaş doğrultusu idi. "Hatt-ı müdafaa yok,
sath'ı müdafaa vardır"sözü, asıl Osmanlı akıncılarının parolası idi. Onlar
için "Sath-ı taarruz"vardı.
Akıncılar, sınır ve çevrelerinde "at oynatan"şimdiki deyimi ile "hafif
süvari" g ü ç l e r i y d i l e r . "Yaz kış düşman topraklarına akınlar yaparak mal ve
esir alırlar"(M. Os. Tarihi) idi. Onların barışı bu idi. "Sefer"dedikleri, pa-
yitahtın katıldığı merkezcil savaşlarda ise, düşman topraklarını "keşf"
ederler, pusuyu önlerler, ordudan 4-5 gün ileride, inanılmaz çabuklukla
"harekat" ve kuşatımlar yaparlardı. Göçebelerin, "KIZILELMA'^a gönül
v e r m i ş A T L I s a v a ş ilbleri idiler. A m a öyle k a l m a y a c a k l a r d ı . T o p l u m yapısı
ile birlikte deri değiştireceklerdi.
140
 Akıncılık, çoğu Türk b a b a d a n oğula geçen "OCAK"{b\<r ç e ş i t g e d i k l i za-
naat) sayılırdı. N e maaş a l ı r l a r d ı , ne ı/e/A/'verirlerdi. Kimilerine tımar sunu-
lurdu. "Tviça"denilen "çeribaşı'arından çoğu "tımar/ü"\d\\ev.
Görüyoruz. Bu son biçimlenişleri ile a k ı n c ı l a r , medeni d e v l e t i n profes-
yonel askeri durumuna gelmişlerdi. 10'lu örgütleri, onbaşAan, yüzbaşAa-
rı, binbaşAan yetişecekti. Hepsi birden akıncı komutalara bağlanacaklar-
dı. O zaman, artık akıncıları Osmanlılığın taşra silahlı güçleri s ı r a s ı n a gir-
miş buluruz.

Kam'lar - Dervişler

Tarikat Güçleri: Her boy Kan'ının, Kam aû\\ kutsal başlarından İslam di-
nine aktarılmış kişilerden kurulmuştur. Kamlar, Şamanizm'm göçebe atıl-
ganlığından, çökkün İslam toplumuna savaş ülkücülüğünü getirmişlerdi.
A
Aşınan, derebeyleşen İslamlığa, ölertaze KILIÇ gücünü, çeşitli tarikat{di-
şi Y O L ) erleri olan derv/'ş\er d e t a z e İ N A N Ç g ü c ü n ü aşılamışlardır.
Osmanlı toprak düzeni derebeyleştikçe beliren, o bir karanlık köşeye
p u s m u ş , z e n g i n l e r e y a r d a k ç ı l ı k e d e n a s a l a k , d i l e n c i d e r v i ş tipi, s o n r a k i s o y -
suzlaşmalardan fırlamıştır. Oğuz oymağında ve boyunda Kam n e ise, ilk
Osmanlı fütuhatında derviş o d u r . İlk d e r v i ş , y ü r e k l e r i inançla dolduran, ruh
koruyucu, m o r a l d ü z e l t i c i , g e r e ğ i n c e kılıca d a s a r ı l ı p ö n d e d ö v ü ş ü c ü d ü r .
Onun için, ilk O s m a n l ı l ı k t a derviş de, t ı p k ı ilb gibi, y e r i n e g ö r e koioniza-
tör, yurda bayındırlık g e t i r i c i toprak üretmeni, örnek işletmeler kuran ta-
rım geliştiricidir. Yerine göre, yalın kılınç akıncıdır. Orta b a r b a r askerdiko-
munasmm bütün dinamizmini taşır.
Osmanlılık, "tarikat"adı ile, çöken medeniyet yapısına b a r b a r aşısı y a p -
mış hem ekonomik, hem politik ö r g ü t l e r kurdu. İlk Osmanlı fütuhatındaki
silahlı g ü ç l e r d e , t a r i k a t e r l e r i d e r v i ş l e r l e ruh v e b e d e n birliği y a p a r a k g e -
lişti. O nedenle, ilk O s m a n l ı s i l a h l ı g ü ç l e r i n d e ilt>\ (gaziy\) dervişten a y ı r t et-
mek güçtür.
B u n u bize e n iyi b e l g e l e y e n ş e y , O s m a n l ı ileri a t ı l ı ş ı n d a o r d u - u l u s g ü c ü -
nü en örgütlüce ve en bilinçlice t e m s i l eden tarikatların aldıkları adlardır.
Birkaçını analım:
1- "Gaziyan'ı Rum": A ç ı k ç a , Bizans'ı temizlemeye gelmiş kılıçeri "//ile-
rin (gazilerin) dişi yolu ( t a r i k a t ı ) d u r .
2- "Abdalan'ı Rum": bunlar da Gaziyan'dan kıl kadar aşağı kalmayan
kutsal savaşçı yörüklerin savaş-politika örgütüdür.
3- "Ahiyan'ı Rum": Şehir üretmenlerinim hür ve kamucu sosyalist lon-
calarıdırlar. Zaman zaman ordulaşarak devlet yıkan ve devlet yapan tari-
kattandırlar.
 4- "Bağcıyan'ı R.um": A d ı üstünde, tıpkı Anadolu'da derebeyi zulmüne
ve saltanatına karşı savaşmış, Yeniçeriliğin ruhuna işlemiş Bektaşilik g i b i ,
tarım üretmeniiğiri\ sınır savaşçılığı ile bağdaştırmış bir dervişliktir.
Hepsi Batıni ("içerûdan içerû"Jd,\v\ev. Çökkün medeniyet derebeylikle-
rine karşı içlerine k a p a n m ı ş gizli savunma örgütleridirler. İçine girdikleri
daha ileri üretim yordamında "Ahi"(kardeşçil), yahut "Kalenderi"(hoşgö-
rücül: stoisyen) olarak sosyalistçe çalışıp yaşarlar. "İş başa düştü" mü,
çekice, bıçağa sarıldıkları gibi, kılıca, tebere de sarılıp, "piraşkına"ö\es\-
ye d ö v ü ş m e y i de bilirler.
Osmanlı ordusunda, dişiyoi ( t a r i k a t ) l a r ı n d a n hız alırlar. Teker teker,
yahut topluca savaşın eryoiu (sefere)na çıkarlar.

Yaya - Müsellem, Azeb - Garip, V o y n o k - Canbaz - Cerehor

İlk Osmanlı'da "payitaht"yoktur ki, "taşra"ayırdı bulunsun. Onun için,

gaziler ç a ğ ı n d a silahlı güçlerin başkent g ü ç l e r i , taşra g ü ç l e r i diye ayırdım
yapmak uydurma olur. Onlar sonraları, ayırtlaşan t o p l u m u n ordu içinde
yarattığı ayırtlaşma ürünleri olacaklardır.
Bununla birlikte, bağımsız beylik gelişmeye başlar başlamaz, medeni-
yetin, Kayı Boyu t o p l u m u gibi, O s m a n l ı silahlı güçleri ü z e r i n e d e e t k i s i al-
d ı y ü r ü d ü . O z a m a n ilk d e f a t ü m ü s i l a h l ı , t o p l u m d a n a y r ı v e g i t t i k ç e s i l a h -
lanma imtiyazını tekelleştirecek yeni yeni g ü ç l e r icat e d i l d i .
Bunların doğuş biçimlerini bundan sonraki Ayrım'da özetleyeceğiz. Bu-
rada iki sözcükle yetinelim. Yeni silahlı g ü ç l e r , yeni üretim y o r d a m ı n ı n ;
toprak ekonomisivim dolaysızca ürünü oldular.
Bütün klasik silahlı güçler, piyade-süvari-topçu diye ayrılırlar. İlk O s -
manlı'da henüz top yoktur. Onun için daha ç o k m e r k e z s a y ı l a b i l e c e k pa-
d i ş a h ı n ç e v r e s i n d e yayalar, piyade olurlar. Daha doğrusu, ilkin h e r ş e y gi-
bi t e m i z T ü r k ç e "yaya"adını alan ilk g ü n d e l i k ç i askerler, sonra gene her
şey gibi (bugünkü alafrangalaşma gibi) Acemceleştirilerek "piyade"e.tike-
tini daha "medenî" sayarlar.
Yayalar ak keçe külah, renkli bolca çakşır, kalçayı geçen ak gömlek,
kaftan giyerler. Biner kişilik örgütlerle düzenlenir, ordulaşırlar. Kılıç-kal-
kan, yahut mızrak-topuz k u l l a n ı r l a r . Hazarda (barış zamanı), "çiftlik'Teri-
ne çekilip tarımla uğraşırlar, "her çeşit vergiden muaf" o l u r l a r . Seferde
( s a v a ş z a m a n ı ) , 2 a k ç a g ü n d e l i k l e can alıp can v e r i r l e r .

Çok sürmez. Baştakilerin i ş i n e g e l m e z l e r . Y e r l e r i n e T ü r k asıllı olmayan

Yeniçeriler g e t i r i l i r . Kendileri, ilkin t a ş r a y a doğru itilen ilk d a i m î s ü v a r i sa-

yılan müsellem biçimine aktarılırlar.

 1389 Kosova Savaşı'nda I. Murat'ın topçuları onlardan gelmiş olacak-
tır. Fatih, yaya kapıkulundan Cebeci Ocağfnı kuracaktır.
İlk toprağa ve dolayısı ile padişaha bağlı ve daha çok taşra silahlı gü-
cü gibi s a y ı l a b i l e c e k o l a n Osmanlı a s k e r l e r i AZEBlerdir. Bunlar, Orhan Ga-
zi çağında, ordu ö n ü n e çıkıp d ö v ü ş e n haffsz/ı/<?/7İerdir. S e f e r e gönüllü Y.a-
tılan ulûfeli (gündelikçi) atlılara da GARÎB adı v e r i l i r .
At hizmetinde "vazi/eli", toprağa bağlı, bağdaşıklı askerler Hıristiyan
iseler VOYNUK, Müslüman iseler CANBAZadını alırlar. Ağır geri hizmetle-
rinde "mükellef"(görevli) askerlere CEREHOR denir.
Azeblerle Garibler iieri h i z m e t t e , Voynuklarla Canbazlar ve Cerehorlar
geri h i z m e t t e ilk " e y a l e t askerleri" sayılabilirler.

B- KUL O R D U S U

Yıldırım Fütuhat

Bursa fethedilince, ordu-boy birdenbire ordu-deviet d u r u m u n a girdi.

Bursa kenti, Bizans'ın en güvendiği ileri karakolu idi. Bursa T e k f u r u ' n u n
kalesi, hazinesi, sarayı içine g i r i l i r g i r i l m e z , D E V L E T ' i n d e içine g i r i l m i ş bu-
lunuluyordu. Yalnız bu devlet, Selçuk saltanatı gibi d o s t d e ğ i l , düşmandı.
O r t a d a k i d e v l e t , B i z a n s D e v l e t i idi v e y e n i k t i . B ü t ü n s ö m ü r ü s ü , e z i s i ile
yıkılmıştı. Orhan Gazi, Bursa T e k f u r u ' n u n hazineleri önünde şaşıp kaldığı-
nı s a k l a m ı y o r d u : B u n e z e n g i n l i k g ü c ü idi, b u n e a s k e r l i k g ü ç s ü z l ü ğ ü idi?
Osmanlı'da bir T a n r ı c ı l üstünlük mü vardı? Âşıkların, ahilerin, şeyhlerin,
abdalların hakları olmalıydı. Tanrı Osmanlı'ya "yürüya kulum!"
Osmanoğlu yürüdü. Bursa'nın fethinden iki yıl s o n r a İzmit, Hereke, "iyi
bir sarılma" ( N e t a y i c ' ü l Vukuat)dan sonra İznik k a l e l e r i kefereden temiz-
lendi. KocaeiTürklerin olmuştu. Oradan doğru Bizans'ın a n a y u v a s ı n a gi-
dilemezdi. Onu arkadan, karadan çevirmeli idi. G r e k l e r d e n , Perslerden ve
Makedonyalılardan beri Bizans'ın yolu Çanakkale'den geçiyordu.
Aksi gibi Çanakkale yolu üstünde M ü s l ü m a n T ü r k beyliği v a r d ı : Karasi.
Karasi'ye e g e m e n olan Aclan Bey, o ğ l u n u Bizans s e r h a d d i n d e çarpışan Or-
han Gazi'nin yanına göndermişti. Aclan Bey ölünce, onun "Dergah'/ Orha-
ni'deki oğlundan bil'istifade"(Keza), Karasi, Şehzade Murat eliyle Osmanlı
ü l k e s i n e k a t ı l d ı . Ve bir ay k u ş a t ı l d ı k t a n sonra Gemlik kalesi de ele g e ç t i .
Bu göz kamaştırıcı ve göz karartıcı yıldırım zaferleri hangi g ü ç t e n geli-
yordu? Osmangil'in, derebeyi kafalı, t o p r a k budalası ve s ö m ü r ü b u n a ğ ı ol-
m a y a n eşitçil g ö ç e b e r u h l a r ı n d a n . B u r u h u e n iyi t e m s i l e d e n v e u y g u l a y a n
kişi, Ş e y h B e d r e d d i n S i m a v î ' n i n d e d e l e r i y l e , b a b a v e a m c a l a r ı n ı n R u m e l i ' y e
geçirdikleri Orhan Gazi'nin büyük oğlu (Beşe'si) "Şehzade Süleyman Paşa"
idi. Süleyman "Paşa", Ş e y h Bedreddin'in dedesi Abdülaziz'in yoldaşı idi.
 Fütuhattan O r d u - Devletin Çıkışı

Tarih onun sosyal adaletçiliğini şöyle belirtir:

"'Şehzade Süleyman Paşa, Rumlar elinde bulunan Taraklı Yenicesi
teshiri (büyücül ele geçirilişi) niyetiyle hareket idüp, avaze'i adi'ü dad'ı
(gösterdiği adaletli davranışının haykırılışı) müştehir'iafaak(ufuklara ün
salmış) olduğundan ehaiisi arz'ı inkıyad ettikleri (teslim oldukları) gibi
Mudurnu ve Göynük hakimleri (egemen beyleri) dahi itaate mecbur oi-
malarıyle, halkı ilzam'ı cizye (baş vergisi ödeme) ile yerlerinde talk-ir"et-
ti. (Keza, s.6)
Osman Gazi'nin b a ğ ı m s ı z l ı k ilan ettiğinden 3 3 yıl sonra, (1333), bü-
tün (Bolu-Bursa-İzmit) Hıristiyan ülkeleri, halklarının gönlüyle Osmanlı
olmuş, sınır İstanbul'un Kartal s e m t i n e dayanmıştı. Bu geniş toprakları,
Kayı Boyu'nun Osman k o l u , sırf v e s a d e c e O ğ u z T ö r e l i Kan ö r g ü t ü ile g ü -
demezdi.
Fetih gibi, güdümün de tek şartı Silahlı Güç Örgüti/ne dayanacaktı.
Bu örgüt, Bursa fethedilir edilmez ele geçmiş hazinelerden v e Kan g e l e -
nek-göreneklerinden yararlanılarak kuruldu. Ve bir a n d a Osmanlı Ordu-
su ile birlikte Osmanlı Devleti de bütün orijinal elemanlarıyla biçimlen-
meye başladı.
Osmanlı için amaç, devlet d e ğ i l ordu idi. Orhan Gazi'nin bu işte üç
akıl hocası ve güvenilir adamı; Vezir Aiaeddin, Çandarlı HalilHayreddin,
Konyalı Molla Rüstem g ö s t e r i l i r . Bu üç adam, yıldırım çabukluğu ile geli-
şen olayları k a r ş ı l a m a k için, y a l n ı z g e r e k l i Ordu g ü c ü n ü biçimlendirdiler.
A m a , ordu daha doğarken, toplumun ve toprak ekonomisinin gelişimi de
de vletleşiveriyordu.

Börk

Osmanlı tarihçilerinin en uyanıklarından Katip Çelebi, kısa not alır gibi

verdiği olaylarda, Orhan Gazi'nin Koyunhisar, Ezengemid ( İ z m i t ) ve İznik
ş e h i r l e r i n i ele g e ç i r d i k t e n s o n r a , bir o r d u d ü z e n i d ü ş ü n ü l d ü ğ ü n ü b e l i r t i r . Bi-
zans'la i ç içe g i r m e , a r t ı k O s m a n l ı t o p l u l u ğ u içinde f a r k l ı l a ş m a y ı gerektir-
miştir. Bu a y ı r t l a n m a , silahlıları silahsızlardan, askeri s i v i l d e n a y ı r m a k bi-
çimine girmiştir. Biçim ayrılığının sembolü, o zaman için Börk d e n i l e n bir
külaHtan öteye geçmez gibiydi. A n c a k börk, büyük önem taşıdı. Toplumun
ö z y a p ı s ı n d a o l a n d e ğ i ş i k l i k l e r i , elle t u t u l u r b i ç i m v e r e n k l e r l e g ö z e b a t ı r d ı .
Börk'te en ufak değişiklik, t o p l u m u n en derin altüstlüklerine belge oldu.
Bu gelenek g ü n ü m ü z e dek sürdü: Yeniçeriliğin kalkması, yani Osman-
lılığın batı savaş tekniğini benimsemesi, baştaki börk yerine /esin g e ç m e -
si ile o l d u . Saltanatın Cumhuriyete dönmesi, yani Türkiye'de y ü z d e yüz
144
batı kapitalizminin sosyal i ç y a p ı haline sokulması, feslerin atılıp şapkanm
giyilmesi biçiminde denendi.
Anlaşılan, börk Orta Asya'dan beri gelmişti. Çünkü Osman Gazi'nin
külahına "Börk'ü Horasani"deniyor. Bu börk, sonra "Kızılbaş"diye kötü-
lenmeye kalkışılacak bir T ü r k b a ş l ı ğ ı idi. Osman Gazi'ninki: "Fes büyük-
lüğünde, kırmızı kadife veya çuhadandır. Üzerine Tatar usulünde destar
sarılır."(Mehmet Zeki Pakalın: "Osmanlı Tarih Deyimleri Sözlüğü", 1946,
İstanbul, M.E.M.)

Külah Değişikliği-Toplum Değişikliği

Orhan Gazi çağında Osmanlı ordusu, yahut ordu-devieti k u r u l u r k e n ,

gene başta börk g e l m e k üzere, sosyal ayırtlanmayı h e p kılık k ı y a f e t b i ç i m -
leri yüzeye çıkardı. "Külahları değişme"sözcüğü, Osmanlılık ve Türkiye
için, z a m a n z a m a n p o l i t i k v e s o s y a l , i l e r i - g e r i ihtilal a n l a m ı n a g e l d i . Bunu,
hiç i d d i a s ı z , Katip Çelebi şöyle özetler:
"Aiaeddin Paşa (Orhan'ın alçakgönüllü kardeşi) talimi ( ö ğ r e t i s i ) iie ka-
nunlarla ilgili şeyler, sikke (basılı para) ve libas ( g i y s i ) cend(ordu) ve ve-
zayif ( g ö r e v ücreti) ve mertebeleri ( r ü t b e l e r i ) tertip eyledi. Ondan önce
olan Selçuk sikkelerini değiştirdi ve kendü ismiyle darbeyiedi (bastı). Ve
dahi cend'i ( o r d u y u ) reaya'dan (güdülen çiftçilerden) temyiz (ayırt) etti-
rilmek emreyiedi ki kırmızı, sarı ve siyah börkier giymiye ve ondan sonra
siyahı beyaza tebdil ve böyle kaldı, çak Yıldırım Beyazıt'a gelinceye dek.
Velhasıl, beyaz börkieri has kullarına tayin eyledi ve ayan (gözbebe-
ği: hatırlılar) ve etba (uydu, ku\)/anna kırmızı börk tayin eyledi. Bu dahi
Han Ebûi Fetih (Fethin babası Mehmet) zamanına gelince (olduğu gibi)
kaldı. Ebûi Fetih Sultan Mehmet, ieşkere (askere) beyaz sarık giymeye
ve yayaya beyaz börk giymeye emretti, ve ant altın iie süsleyip, hâlâ ana
Üsküf derler, ve kırmızı börk Tevabi'e mahsus kaldı. "(Cihannüma, Yaz-
ma, s.680-681)
Demek, ilk kez F a t i h o r d u y u beyaz sarığa ve börke bürümekle, kendi
A
"has d///<?/7"durumuna indirebilecekti.

İlk G ü n d e l i k ç i T ü r k A s k e r i : Y a y a - Yamak - Acemi

M. Belin ç e v i r i s i n e g ö r e 1328 y ı l ı n d a , o n u ç e v i r e n e g ö r e 1 3 2 6 y ı l ı n d a O r -
h a n , k a r d e ş i A l a e d d i n ' e d e v l e t işlerini h a v a l e etti. (Belin 1 8 6 5 , D e v l e t Mat-
baası 1931) Cihannüma, yılı 1331'lere getirir. Bir bilginler t o p l u l u ğ u n u n
y a z d ı ğ ı s ö y l e n e n " M u f a s s a l O s m a n l ı T a r i h i " n d e ise, O s m a n l ı o r d u - d e v l e t ' i n i n
kuruluşunda, Yeniçerilik, I. Murat z a m a n ı n a çıkarılır, yani geciktirilir.
Y ı l ı n ve t e p e d e k i kişinin o denli önemi yok. Önemli olan, Yaya Müsei-
iem ö r g ü t ü n d e n Yeniçeri ö r g ü t l e n m e s i n e geçişin kendisidir. Bu iki basa-
mak, Osmanlı toplumunun Osmanlı ordusu üzerine damgasını vuruşun-
dan ileri g e l i r .
İlk O s m a n l ı , henüz göçebe geleneklerini bütünü ile y a ş a r k e n , ordusu
da TÜRK/¿4/y/ndan gelme ordudur. Yayalar d a , müsellemlerde hep Müs-
lümarı-Türk i n s a n l a r d ı r . Bu olay herkesçe Orhan Gazi çağında bulunur.
Orhan Gazi, kardeşi Alaeddin'e, o da Kadı Hayreddin Paşa'ya "Askeriziya-
de etmek"gereğini belirtir. Hayreddin, Osman Gazi zamanında Bilecik Ka-
dısı i k e n , Orhan Gazi zamanında Bursa Kadısı o l m u ş t u r .

B u r s a ' n ı n ele g e ç m e s i , O s m a n l ı ' y a Bizans'ı kuzeyden-güneyden kuşat-

ma ufuklarını açmıştır. B u u f u k l a r , o r d u ile a s k e r l e g e n i ş l e t i l e c e k t i r . A s k e r
ise, b e s b e l l i , H ı r i s t i y a n d ü n y a s ı n a k a r ş ı s a v a ş m a y ı kutsal bir ü l k ü s a y a c a k
Müslüman-Türk'lerden toplanır. O n u n için, a r t ı k h e m k a d ı , hem paşa olan
Hayreddin, kendisine Alaeddin kanalıyla belirtilen gereğe, hemen önerisi-
ni y a p m ı ş ve böylece ilk M ü s l ü m a n - T ü r k yaya a s k e r i gerçekleşmiştir.

"(Kadı Hayreddin), 'Sultanın ilimden yaya yazup çıkarasız', demekle

reaya (güdülen çiftçiler) bu haberiişidüp 'Padişah hizmetinde olalım' de-
yü rağbet gösterdiler. Çok adam yazıldı. Ak börk giyip yürürlerdi. Yaya ta-
mam olduktan sonra gelenler dahi Bari bizi yamak yazın, sefere bile (bir-
likte) varup hizmet edelim'dediler. Kara Halil ve Alaeddin tedbiri ile kimi
acemi ve kimi bahçelere tayin olunup tahrir olundular ve ol yazılanların
herbirisine bir akça, ki dörtte bir dirhem gelir, sefer vaaki' oldukta alalar.
Seferden rücu ettikleri (geri döndükleri) zaman yine ziraatla meşgul oia-
iar ve anlardan asla Rüsüm'u Divani ( v e r g i ) alınmaya ve her 10 adama 1
baş, 100 adama 1 baş, ve 1000 adama 1 baş tayin olundu. Ve namları pi-
yade (YAYA) adıyla meşhur oldu. "(Cihannüma)

Yaya'ların "Yaya Bırakılışları"

Görüyoruz, Osmanlı toplumu içinde asker a y r ı m ı ile birlikte, savaş zama-

nı gündelik a k ç a alan, barış zamanı vergiden b a ğ d a ş ı k olan bir küme türe-
miştir. Ancak bu insanlar, gerek "piyade: yaya", gerek "acemi: yamak"ol-
sunlar; hepsi d e T ü r k - M ü s l ü m a n o l m a n ı n eşit haklılığını v e g ü ç l ü l ü ğ ü n ü k e n -
dilerinde bulmaktadırlar. Hele, ö r g ü t l e n m i ş silahlı d u r u m a girer girmez, ülke
idarecilerinin her kaprisine ve çıkarına "körü körüne itaat"etmeyebilirler.
Osmanlı toplumunun o yaman ayırtlaşma ( f a r k l ı l a ş m a ) günlerinde ise,
politikaca sivrilenlerin her z a m a n aslan payını kendi gövdelerine indirme-
meleri için, Kayı Boyu'nun ülkücü Gazileri olarak kalmaları gerekirdi. Ka-
lamadıklarına göre, sosyal adalette kusur edeceklerdir. Bu kusurlarını gö-
recek olan T ü r k - M ü s l ü m a n l a r içinde ise, eli silahlı olan y a y a l a r ve acemi-
ler armut toplamayacaklardır.
 Yaya'lar gidip ölsünler, baştaki k o d a m a n l a r zenginleşsinler... Eşit haklı
Müslüman-Türk, buna hemen açıkça b a ş k a l d ı r m a k t a n geri kalmayacaktır.
B a ş t a k i l e r ise, bu başkaldırmayı hiçbir z a m a n haklı bulmayacaklar, o za-
manın deyimiyle "FESAT"sayacaklardır. Nitekim öyle oldu.
Klasik tarih, somut gerekçeler vermiyor. "Dinleyen anlatandan arifge-
rek" d e y i p , iki üç satırla, ilk Türk Kan ç o c u k l a r ı n ı n tepkisini sezdirmekle
kalıyor. Savaşta, 1/4 "dirhemi şeri"tavt\s\y\a 1 "Akça'i Osman/"gümüşü
'Vaz/)//e'"(gündelik) uğruna ölmek; barışta, yalnız "Tekaiiyfi Divaniyye ve
Örfiyye"û&'c\ "muaf"o\ara\t g e n e topraktan emeğiyle ekmeğini çıkarmak...
"Yaya"\ara düşen görev buydu.
Ya başka insanlık, yaşama, yurttaşlık hakları? Baştakiler ne isterse
olacaktı. Baştakiler eşitlikten yan çizerlerse ne olacak? Yaya'lara gene
meşhur "körü körüne itaat" YsAacaVX\. Modern demokrasilerdeki askerlere
kolayca kabul ettiriliveren bu otomatlığı, ilk T ü r k k a n d a ş l ı k l a r ı n a y u t t u r -
m a k kolay o l m a d ı . Ve bu T ü r k silahlı gücünün köle e d i l m e y e içten içe ka-
fa tutması gelenekleşecekti.
Bugüne dek Türkçe'de söz pelesengi olmuş "yaya kalmak", besbelli ilk
Osmanlı T ü r k askeri "yaya"\arın başına gelenden aktarma bir a n l a m d ı r .
"Yaya'1ar, anlaşılıyor ki, ilkin "yaya kalmak" i s t e m e m i ş l e r d i r . O zaman
klasik tarihin şu satırlarıyla "yeni"b\v d u r u m a geçilmiştir:
"Teşekkülleri art/k maksad/n ruhuna uymayan ve haşarılıkları sabit
olan bu askerlerin yerine, 730 (D. 1330) tarihinde dışarıdan, sonra da
içeriden alınan Hıristiyan çocuklarından teşekkül etmiş yeni bir mi/is. "
(M. Belin, s.98)
"Maksadın ruhu". Tefeci-bezirgan sömürü ve güdümü önünde, meş-
hur "askerin siyasetle meşgul o l m a m a s f d i . Öyle bir asker 1300 yılla-
rının Türk toplumunda bulunamazdı. "Yayaları "yaya bırakmak"yo\una
gidilmeliydi.

Hür T ü r k Y a y a ' l a r Y e r i n e Esir G a y r ı T ü r k Çeri

Bunun yolu n e idi? G ü n d e l i ğ i n i ö m ü r boyu padişahtan aldığı için boy-

nu eğri k a l a c a k daimi ordu ( a y l ı k l ı asker) birinci şarttı. Müslüman, kıyası-
ya "materyaiist'X\. Maaş oltasını yutan asker kolay başkaldıramazdı. Son-
ra yeni milis Hıristiyan k ö k t e n koparıldığı için yalımı alçak k a l a c a k t ı .
Klasik Osmanlı tarihi, ilk M ü s l ü m a n - T ü r k h ü r k ö y l ü l e r i n d e n k u r u l u ya-
ya askerin yerleşip kökleşmeden kaldırılışını şöyle özetler:
"Ondan sonra bunlar (yayalar), seferde hazarda (barışta) giderek fe-
saditmiye başladılar. Ondan sonra padişah, küffar evladını (Müslüman ol-
mayanların çocuklarını) devşirip getürtmek ihtiyar eyledi ( d i l e d i ) ve aske-
r i
re munzam (katışık) oldular ki, İslamlık şerefine kavuşaiar ve hem din
düşmanlarına cihat ( k u t s a l savaş) ideler.
Vakta ki 1000 oğlan getürdiier, her birisine 1 dirhem ziyade idüp, her-
kesin istidadine göre isimlerini YENİÇERİ diye adlandırdılar. Ondan sonra
piyadeye mezreaiar (ekilecek yerler) tayin ve bunu vaziyfeieri ( m a a ş l a r ı )
yerine tayin etmişlerdir. Amma, seferde atlar ile geiüp, asker ile birlikte
tenbih olunup bunlar müsellem adıyla anılmışlardır. "(Cihannüma)
Katip Çelebi Osmanlı'yı, Cumhuriyet Türkiye'sinin tarih bilginlerinden
daha iyi tamsa gerektir. Ona göre "müsellem"deriden atlı köylü askerler,
yayaların "bozulmasından" sonra ortaya çıkmıştır. Yeniçeri Ocağı kurulun-
ca, yaya ve müsellemler, yol, köprü, kale onarımı gibi geri hizmetlerde
h a r c a n d ı l a r . Ç o r u m ilinin Kızılca, Ç i r m e n , Ç i n g a n e s a n c a k l a r ı n a yerleştiler.
Çiftliklerde vergisiz tarımla uğraştılar.

Yeniçeriliğin İlk T a s l a k l a r ı : Pençik

Yeniçeri adı gibi kendisi de bir Türk i c a d ı d ı r . Türkler, "Rum"d e d i k l e r i

Anadolu'ya gelir gelmez, biraz genişlemek ve devletleşmek isteyince,
azınlıkta kaldıklarını, sonra bu azınlığın da devlet disiplinine, eski Bizans
yığınları kadar yatkın olmadıklarını gördüler. O zaman ele g e ç m i ş y e r l e -
rin eski medeniyet u s u l l e r i ile köleleşmiş i n s a n l a r ı n d a n yararlanmak zo-
runda kaldılar.
Oğuz Türkmenleri'nden çok daha önce Selçuk sultanları bu "zor'ii
duydular. Devlet başkanına bağlı ve yalnız askerliği zanaat e d i n m i ş , gö-
nüllü yahut milis birlikleri aylıklı olarak kullandılar. Bu ilk daimi ordu o l -
du. Y e n i ç e r i ' n i n padişaha bağlı ilk g ü n d e l i k ç i merkezcil silahlı güç karak-
teri orada başladı.
Yeniçerinin ikinci karakteri "Devşirme" o l u ş u d u r . Müslüman-Türk ol-
mayanlardan a s k e r y a z m a k da, Osmanlı'dan önce başka Oğuz boylarında
denendi. Yeniçerilik:
"Aydın Oğullarının yaptığı gibi, harpte alınan erkek esirlerden beşte bi-
rini Şeriat kanununa göre, devlet hazinesine almıya ve bunları ileride as-
kerlik hizmetinde kullanmak üzere yetiştirmeye teşvik" (M. Os. Tarihi,
s.364) yolunu tutmaktı.
Osmanlı'da buna PENÇİKKanunu d e n i r . "Penç: b e ş " ve "Yek: bir" söz-
cüklerinin Türkçeleştirilmişinden gelir. Askerliğe yaramaz erkek ve kadın
esirlerden "nakden vergi"allnlvd,l. Askerliğe alınanlara acemi oğlan, yahut
pençik oğlanı denirdi.
Bunları ilkin S ü l e y m a n P a ş a ( O r h a n G a z i ' n i n o ğ l u : ölümü 1359) dene-
di. Kısa bir e ğ i t i m d e n g e ç i r d i k t e n s o n r a 2 akça gündelikli Yeniçeri olarak
kullandı. Acemi oğlanlar, ilkin "Lapseki, Gelibolu, Çardak arasında işleyen
at gemilerinde" ( s ü v a r i taşımakta) çalıştırıldılar. 1 akça gündelik alırlardı.
Beş on yıl sonra 2 akça "yevmiye"\\e. Yeniçeri o l u r l a r d ı .
Ne var ki, vücudu kafası Hıristiyanlıkla biçimlenmiş k i m s e l e r i , sırf e s i r
düştükleri için katlandıkları hizmetlerinde tam başarılı b u l m a k o l a ğ a n ola-
mazdı. Nitekim:
"Gelibolu Acemi Oğlanı kuruluşu üzerine pek çok mahzuru görülmüş
olan bu usul de terk olundu. "(Keza)

Yeniçerilik: Türke Vermek - Devşirmek

İlk d e n e m e l e r , yetişkin esirleri sağlam Osmanlı askeri yapamamıştı.

Böyleleri ne a s k e r l i k ç e , ne kültürce, ne ülküce O s m a n l ı ' y a y a r a y a m a z d ı . O
zaman yüzde yüz Osmanlı icadı o l a n köklü bir a d a m y e t i ş t i r m e y o l u o r t a -
ya çıktı: "TÜRKE VERMEK"ya da "TÜRKÜN ÜZERİNE VİRMEK". Yeniçeri,
"RUH"unu Türk'ten alacak, "BEDEN"ini padişaha satacaktı.
10 ile 25 yaş a r a s ı n d a k i esirler, u f a k bir b e d e l ödenerek, T ü r k köylü-
sünün yanına verildi. O r a d a dil, d i n , g e l e n e k g ö r e n e k b e n i m s e t i l d i . Sonra
"Acemi O c a ğ ı h d a askerlik zanaati öğretildi. Bu eğitim ve öğretim başa-
rıyla sonuçlanınca, "Bedergah"6e6Mer\, Türkçesi "KAPIYA ÇIKMA" işlemi
ile Yeniçeri y a p ı l d ı .
Bütün Orta Asya göçebelerinin uyguladıkları bu sistem, Osmanlı
Türk'ün gerçekçiliği kadar kendine, ülküsüne, prensibine güvenli insancıl-
lığını da gösterir. Bütün o "Batıni"deriden ilkel komünizm kalıntısı "İçeru-
dan içeru yo/'iin buyrultusu ile, esir alınmış düşman, dost e d i l i y o r d u . Bi-
rinci O s m a n l ı Devleti boyunca bu metot değişmedi.
Birinci Osmanlılık yıkılınca, Fetret ( a n a r ş i ) çağında, beyler arasındaki
d ö v ü ş l e r dış s a v a ş l a r ı n y e r i n i t u t u n c a e s i r l e r k ı t l a ş t ı . O z a m a n O s m a n l ı l a r ,
"Kendilerinden önce denenmemiş"{Keza) olan "DEVŞİRME" Kanununu çı-
kardılar. Eski Pençik kanunu "bir vergi usu/ü olarak kullanıldı." ( K e z a ,
s.365)
3 - 5 yıl v e y a u z u n a r a l ı k l a r l a , H ı r i s t i y a n u y r u k l a r ı n 8 ile 15 v e y a 18 ve
en çok 20 y a ş ı n d a k i erkek ç o c u k l a r ı n d a n en sağlıklı ve güçlü olanları ge-
reken sayıda "devşiriidi". (Artık bu sözün ne A c e m c e ' s i , ne A r a p ç a ' s ı yok-
tu). Z e k a t gibi 4 0 e v d e b i r i n d e n o l u r s a , s o y l u ç o c u k l a r a l ı n d ı .
Devşirme alanları, ilkin Arnavutluk, Mora, Adalar, Bulgaristan idi. Son-
ra Sırbistan, Bosna-Hersek, Macaristan da araya katıldı. Fatih çağında sırf
Bosna'nın Müslüman halkından da devşirme alındı. "Bu imtiyaz kendileri-
ne, Bosna'nın fethi sırasında kendi istekleri üzerine verilmiştir" (Keza,
s.365) Yalnız Bosnalı Müslüman devşirme, köylü Türk'e verilmezdi. Saray
hizmetine, Bostancı Ocağı'na yazılırdı. Devşirme kanunu zaman zaman
Trabzon, İstanbul, Bursa, Kayseri, Karaman'dan Erzurum'a dek uygulan-
dı. Devşirilenler, Pençik Oğlanları g i b i : 1) Türk'e verme, 2) A c e m i Oğlan,
3) Bedergah olma., yolundan yetiştirildiler.
Devşirme bir seçimdi, hatta Bosnalılara bakılırsa, bir "imtiyaz"û\. Şu
çocuklar devşirilemezdi: Evli, a n a - b a b a y e t i m i , k ö y k e t h ü d a s ı n ı n o ğ l u , sı-
ğ ı r t m a ç , ç o b a n v e o ğ u l l a r ı , kel, f o d u l , k ö s e , d o ğ u ş t a n s ü n n e t l i , T ü r k ç e bi-
len, s a n a t s a h i b i , İ s t a n b u l ' a g e l i p g i t m i ş , ç o k u z u n y a h u t ç o k k ı s a boylu...

Yeniçeriliğin Ruhu: Bektaşilik

Tarihçe Pençik 1 3 6 0 yılı, Yeniçeri 1 3 6 0 - 6 5 yılı ortaya çıkar. Hacı Bek-

taş'ı Veli 13. y ü z y ı l ı n ikinci y a r ı s ı n d a ö l ü r . O bakımdan, Hacı B e k t a ş kişi
olarak Yeniçeri kuruluşuna katılmış olamaz. Kuruluşta giyilen börk g e l e -
neği Hacı Bektaş Paşa ile Hacı Bektaş'ı Velî oğlu T i m u r Taş Dede, Mevla-
n a ' n ı n t o r u n u Ş a h Ç e l e b i ile b a ğ l a n ı r .
Yeniçeri börkü aslında bir Ahi ( k a r d e ş ) başlığıdır. 45 santim (1 1/2
ayak) yüksekliği arkaya tiftikten "yatırtma"lıdır. Başa geçen 3-4 parmak-
lık b ö l ü m ü gümüş, altın klabdanlıdır. Önündeki gümüş yahut madenden
yuvarlak "yün/ük"veya "tüylük"{kaşıklık) taşlarla süslüdür. Yukarıki çem-
bere d e k uzar. 4 p a r m a k t a n ötesi bir d e m i r ç e m b e r l e a r k a y a d e v r i l i r , g e -
nişleyerek omuza iner. Bu "yatırtma"bölümü, efsanece, Yeniçerinin başı-
nı sıvazlayan Hacı Bektaş'ın cüppesindeki yenin sembolüdür.
Osmanlılığın kuruluşu, Ahî örgütüyle desteklenir. O s m a n ve Orhan Ga-
ziler gibi I. Murat da, "Tarikatın nüfuzundan büyük ölçüde istifade etmiş-
tir"{Keza, s.366) Ancak, Yeniçerilik doğarken, a r t ı k Batıni\\qm eski biçim-
leri g i b i , Ahf\\k d e g ö r e v i n i bitirmiş, yerini Bektaşiliğe bırakmıştır.
Onun için, Yeniçeri Kanunnamesinde, yazılan "Yeniçeri fukarasının du-
rumda ve oturumda" k a n u n l a r ve kurallar, tıpkı Bektaşi f u k a r a -
sınınkidir. Ocağa Bektaşilik 15. yüzyılda "girmiş" s a y ı l ı r . "Ocakiu'Sa;
"Zümre'i Bektaşiyan", "Gürüh'ü Bektaşiyan", "Taife'i Bektaşiyan" denir.
İleri gelenlerine "Sanadiyd'iBektaşiyan", "Ricai'iBektaşiyan "adı verilir.
Ocak ve tarikat, karşılıklı kişi ilişkileri ile b a ğ l ı bulunurlar. 94. C e m a -
at Orta'sında, Hacı Bektaş'ı Veli'nin vekili olan BABA oturur. Pir e v i n d e ,
Hacı Bektaş türbesinin BABA'sı ölünce, İstanbul'da Yeniçeri Ağasından
taç giyer.
Osmanlı'da 150-200 ve daha fazla kişiye sürü d e n i r . Yeniçeri Orta'arı
1 0 0 ' e r kişi ile k u r u l u r . O r t a s a y ı s ı , ilkin 10 i k e n , Fatih ç a ğ ı n d a 64 ve "Sek-
banlar Ortası"da katılınca 65 olur. Kanunî bunları 101'e çıkarır. Orta ko-
mutanı "Yayabaşı"aır. Ve Fatih çağına dek, padişah gibi komutanlar da
"Yayabaşı Börkü giyerlerdi. "(Osmanlı Tarih Deyimleri Sözlüğü)
150
 AYRIM III

DEVLETLEŞMENİN GECİKİŞİ
Kardeşi Kardeşe Kırdıran Medeniyet - Devlet

Bu gidişin anlamı: Kutsal Oğuz t ö r e s i n i n dört bir y a n ı n d a n aşındırılıp

rafa kaldırılması d e m e k olur. Klasik tarih, bu d i y a l e k t i k gidişi metafizik
dondurmaya çevirdiği için, "ortak toprak mülkiyeti "üzeri ne kurulmuş ilkel
komuna y a p ı l ı Kayı boyunda, seçimle iktidara gelmiş Osmanoğulları'nın,
gitgide hükümdarlaşmalarını, sanki bir s i n e k u ç m u ş gibi önemsiz, bayağı
işler s ı r a s ı n d a sayıverir. Ve şöyle der:
"Takat, Osmanoğulları bu hakkı (kamu mülkiyetine dayanan seçimle
iktidara gelme görevini) yalnız hükümdarla onun erkek evlatlarına hasret-
mişler ve başa geçenler ilk iş olarak erkek kardeşlerini ortadan kaldırmak
suretiyle, devletin ve milli vahdetin parçalanmamasını te'mine çalışmışlar-
dı. Zira, Osmanlı Beyliğinde baştan beri muntazam ve müstakar bir vera-
set sistemi mevcut değildi. Devlet ricalinden iieri gelenler ve askeri kuv-
vetler kime tabi olursa o devlet reisi olurdu. "(M. Os. Tarihi, s.356)
A n c a k 14. y ü z y ı l ı n ikinci y a r ı m ı n ı kaplayan I. Murat ç a ğ ı n d a ( O s m a n l ı -
lığın kuruluşundan 60 yıl sonra) Osman Gazi'nin açtığı amca katilliği y o l u ,
kardeş katilliği biçiminde tam "devletçiliğe" q\rû\\
"Murat Bey hükümdar olunca küçük kardeşleri Ahmet, Mahmut, Yu-
suf'un gözlerine mii çektirmiş, kendisine isyan eden Mustafa Çeiebi'yi (Ha-
mid Sancağı, Teke) ise, ele geçirip idam ettirmiştir. "(Keza, s.359)
Ve O s m a n l ı l ı ğ ı n 90. yılından önce, ilkel s o s y a l i s t Kan ö r g ü t ü n ü n aile or-
tak varlığı ve ortak yetkililiği ortadan kaldırılamamıştır. Üçüncü "Padişah"sa-
yılan Murat ( 1 3 6 0 - 1 3 8 9 ) z a m a n ı :
"Devlete iştirak hakkı, bütün aileden alınarak, hükümdar oğullarına tah-
sis edilmiştir. Yıldırım Beyazıt zamanında da bu usul takip edilmiştir. "(Keza)

YILDIRIM IN DÜŞÜŞÜ

İlkel komünizmden sosyal sınıflı medeniyete (amca ve k a r d e ş katilliği

isteyen devlet/eşmeye) g e ç i ş , t a m 102 yıl (1300-1402) sürdüğü halde, Os-
manlılığa uğur getirmemiştir. T a m tersine, en büyük uğursuzluğu: İbn-i
Haldûn'un yazdığı, 100 y a ş ı n d a ö l ü m ü , y ı k ı l ı ş ı g e t i r m i ş t i r . Ç ü n k ü , ilkel ko-
münist Oğuz Töreli Kayı boyuna boyun e ğ d i r m e k kolay olmamıştır. Sınıf-
sız s o s y a l düzen erleri, a r a d a n yüzyıl da geçse, eşitsizlik ve kölelik yara-
tan medeniyet düzeni içinde bir t ü r l ü eğilip b ü k ü l e m e m i ş l e r d i r .

Öyleyse ne yapılacaktı? E ğ i l m e y e n y i ğ i t l e r kırılıp a t ı l a c a k l a r d ı . Osmano-

ğ u l l a r ı , "atı alıp Üsküdar'ı geçtiklerine" inanıyorlardı. Kendisine "Yıldırım"etl-
keti t a k ı l a n B e y a z ı t , k o m ş u B i z a n s ' ı n M a k y a v e l i z m i n i k e n d i silah a r k a d a ş l a r ı -
n a u y g u l a m a y ı k o l a y , d a h a d o ğ r u s u t a d ı n a d o y u m o l m a z keyifli bir i ş s a y d ı .
Bununla birlikte, kişicii saltanat s ü r m e keyfi, 500 yıl önce bile "keyif
veren zehir"û\. Hele, üç k u ş a k ö n c e k i Oğuz töreli ilkel sosyalizmi bir t ü r l ü
unutamayan Osmanlı topluluğu, bu keyifli zehri homurdanmadan yutmu-
yordu. B e y a z ı t , B i z a n s a r t ı ğ ı kul s a l t a n a t ı n ı , b a b a s ı Murat Hüdavendigar'ın
Kosova Meydan Savaşı'nda (1339) yendiği Sırp Krallığından öğrenmişti.
Ama bu "İç bade güzel sev var ise aki'ü şuurun"felsefeli sarhoş keramet-
lerini, Oğuz gelenekli insanlara söktüremedi.
"İlk defa Yıldırım Beyazıt, karısı Sırp Prensesi'nin tesiriyle saltanata ait
bazı usuller koymaya teşebbüs etmiş, kendisini halktan uzak tutmuş...
Halk arasında dedikodular alıp yürümüş, alışılmamış âdetler, masraflı se-
fahet meclisleriyadırganmıştı. "(Keza, s.358)
Yıldırım, t o p r a k l a r d a k i dirlik d ü z e n i n i n s o y s u z l a ş m a s ı n ı ve halkın salta-
nat b a s k ı s ı altında direnişini Makyavelizmle b a s t ı r m a k istedi:
"Osmanlı beyleri içinde ilk defa Yıldırım Beyazıt sadece Çandarlı ailesi-
ne dayanarak öbürlerini hiçe saymıştır."Ama gene de Çandarlı ile "diğer
beylerin ve paşaların sözü hâlâ geçmekte idi. "(Keza, s.357)
Sonuç ne oldu?
Aksak Timur'un baskını patlayınca, B e y a z ı t ' ı c a n d a n t u t a n ç ı k m a d ı . "Yıl-
dırım" sanılan B e y a z ı t , t e r b i y e l i m a y m u n gibi, B a r b a r T i m u r ' u n "kafes"\ için-
d e i n s a n l a r a t e ş h i r edile edile ö l d ü . V e Birinci O s m a n l ı Devleti kapandı.

BARBAR TATARLAR - MEDENİLEŞMİŞ TÜRKLER

İlk O s m a n l ı Devleti'nin 100 yıl içinde batışı, ne A k s a k T i m u r Tatarları-

nın t e s a d ü f ü d ü r ; ne Yıldırım Beyazıt'ın aşırı kişiliğinden patlak vermiştir;
ne de A n k a r a ovalarındaki tek muharebede dönmüş "Taiih'iHarp"adlı uy-
durma baht işidir. İnsanlık Tarihinm bütünü içinde; çöken uzak ve. Yakın-
doğu medeniyet\ev\ne karşı akın vardır. Orta Asya'nın orta barbarlık ko-
nağını henüz aşmış göçebe Tatar t o p l u m u akıncı başrolünü oynamıştır. Bu
akın, Çin T ü r k i s t a n ' ı n d a n kalkıp, İran-Irak-Suriye'den Mısır'a ve A n a d o l u
yaylasından (eski S a r d y e r i n e g e ç m i ş ) İ z m i r ' e dek u z a y a n a n t i k a bezirgan
Orta Yoiunu, ünlü "İpek Yoluhıu açmıştır.
Osmanlı Tarihinm bütünü içinde, bu evren olayının daha güç veya da-
ha kolay u y g u l a n m ı ş b u l u n m a s ı söz k o n u s u d u r . K o l a y , bir t e k s a v a ş m a ile
uygulanmıştır. Neden? Çünkü "Dünya bezirganlarla bayındırlaşır." (Ti-
mur'un Fransa Kralına Mektubu) prensibinden yola çıktığı halde, Tatar
toplumu, henüz hiçbir m e d e n i y e t l e , sınıflaşma zehri ile soysuzlaşmamış-
tır. Osmanlı Türkleri ise, 150 y ı l d a n beri, İslam ve Bizans medeniyetleri-
nin bütün soysuzlaştırıcı ortamı içinde b u n a l m ı ş t ı r , bozulmuştur.
 Bu tarihcil sosyal o l u ş ş a r t l a r ı y ü z ü n d e n ç a r k l a r nasıl işledi? A y r ı n t ı l a -
rına girmeyeceğiz. Sonuçlar herkesin bildiğince yeterli yargılara elverir.
Barbar akınları, eskimiş medeniyetleri yıkarken bile iki çelişki içinde
gelişim sağladılar:
1- Yıktıkları medeniyetin ekonomi pusulası olan BEZİRGANLIKa yeni
yollar ve ufuklar açtılar.
2- D o l a y ı s ı y l a , o zamana dek ayakta kalabilmiş "BARBARLIK"adlı ilkel
sosyalizmin son kalıntılarını biraz d a h a t e m i z l e d i l e r .
Bu konuda Osmanlılık kadar öğretici örnek bulunamaz.

BOZGUNDA "İHANET" PADİŞAHTAN MI, HALKTAN MI?

Timur adına bağlı Ulusların Göçü, Osmanlılık için hem olumsuz, hem
o l u m l u bir s ü r ü g e l i ş m e l e r e y o l a ç t ı . Bunların politikada en ö n e m l i l e r i sa-
yılabilecek olanları başlıca iki y ö n d e g ö r ü l d ü :
1- O s m a n l ı l ı k t a ilkel KOMUNA insan ve geleneklerinin kalıntılarını te-
mizlemek yönünde;
2- O s m a n l ı l ı ğ a , çökmüş MEDENİYET a r t ı ğ ı insan ve kuralları kesince
sokup yerleştirmek yönünde...
Timur'un kolay ve çabuk zafer kazanması, Yıldırım Beyazıt'ın "iha-
net"e uğramasına bağlanır. Doğrusu, Yıldırım Beyazıt birçok güvendikle-
rinden b e k l e d i ğ i y a r d ı m ı g ö r m e d i . T e r s i n e , " a d a m ı m " z a n n e t t i k l e r i , e l al-
tından Timur'a yardım ettiler. Padişah a ç ı s ı n d a n bu duruma "ihanet gör-
me" denilebilir.
Tarih açısından konuyu ele a l a l ı m . Padişaha "ihanet" durumunda ka-
lanlar kimlerdi? Padişahlığa bağlı b i r ç o k beyler T i m u r y a n ı n a geçmişlerdi.
"Ha/k"&eyaz\t'\ gönülden tutmamıştı. Neden?.. Çünkü:
1- Bey/er aç\smd,an\ Padişah Çandarlı'yı tutup ötekileri ezmekle, kendi si-
lah arkadaşlarına d a h a ö n c e ihanet e t m i ş t i . Karşılığını görecekti. Hiçbir/^/?
şefi, y a h u t s a v a ş İib'\ ( G a z i ' s i ) eliyle s e ç t i ğ i v e b a ş a g e ç i r d i ğ i a d a m ı n kulu,
k ö l e s i d u r u m u n a g i r m e k için y a r a t ı l m a m ı ş t ı . O zamanki toplum kurallarına
g ö r e asıl ve ilk "ihanet", b a ş a g e ç i r i l e n O s m a n o ğ l u ' n d a n g e l m i ş t i . İ h a n e t i g ö -
ren eşit g ü ç l ü , eşit şerefli Kan ye savaş erleri armut toplayamazlardı.
2 - Halk y a n ı n d a n : Osmanoğulları, kendi toplumunun ortak çabaları ve
kanları, canları pahasına kazanılmış zaferleri, kendilerine yıkılacak Bizans
benzeri saltanaûar kurmak için dayanak yapmıştılar. Sırf başa getirilmiş
bulunmak yüzünden niçin ulusun elbirliğiyle başardığı z a f e r bir k i ş i n i n kı-
lıcı hakkı sayılsın? Böyle davranmakla, daha önce Osmanoğulları halka
ihanet e t m i ş l e r d i . Bir dış s a l d ı r ı d a , ihanet g ö r m ü ş , köleleştirilmiş, ezilip so-
y u l m u ş halk, zalim, pahalı, sefahat efendilerini t u t m a z s a , ayıplanamazdı.
 Demek Timur altüstlüğünde, Osmanlı dölünün uğradığı bozgun, kendi
ektiğini kendisinin biçmesi idi. O s m a n o ğ u l l a r ı , ö n c e s i l a h a r k a d a ş l a r ı olan
y i ğ i t ibbere, Türk gazilerine, sonra kurulan dirlik düzeni ile orada yaşayan
halka i h a n e t e t m e y i , bir s a l t a n a t g ö r e v i saydığı için, yarattığı hoşnutsuz-
lukla s a r s ı l m ı ş ve alaşağı edilmişti.

GERÇEK BİLİNÇSİZ HALK TEPKİSİ

"İhanetin"nereden, niçin geldiğini sezen o zamanın egemen sınıfları,

gene Osmanoğulları'ndan daha elverişli bir t u t a m a k b u l a m a d ı l a r . Geçiri-
len T i m u r s ı n a v ı n d a n gerekli sonuçları çıkarmakta kusur etmediler. Onlar
için y a p ı l a c a k birinci iş, Osmanlılığı diriltmek ise, ikinci iş O s m a n l ı l ı ğ ı Kan
düzeninden kesinlikle koparıp ayırmaktı.
Bu nasıl olacaktı? "Halk", ne ekonomi y a p ı ş ı n c a , ne ideoloji b i l i n c i n c e ,
tarihcil bir y ö n e l i ş g ö s t e r e b i l e c e k y ı ğ ı n değildi. En bilinçli g ö r ü n e n teşk'iiat-
// halk yığınları, "Gaziyan'ı Rûm" "Abdaian'ı Rûm" "Ahiyan/ Rûm", "Bağ-
ciyan'ı Rûm"adlarını almış örgütlenmelerden öteye geçememişlerdi. Bu
"Ahi" (kardeş) ve "Kalenderi" (hoşgörülü) denen "Batmi" T A R Î K A T ' l a r
(YOLDAŞLIK'lar), adlarından ve prensiplerinden de anlaşılan stoisyenler-
dir. Bu dervişler; dünya saltanatını hiçe s a y m a k l a , d ü n y a d a en aşağılık
saltanatlara d a y a n a k olmaktan başka bir şey yapamazlardı.
Halk o "tarikat"\arda politik örgüt ve bilinç e d i n m i ş t i . O örgütlerin en
olumlu bilinçleri ise, barışta: Çalışmak, s a v a ş t a : Gaza\ara k a t ı l m a k t ı . Baş-
t a k i l e r n a m u s l u ise, iyi ç a l ı ş ı r , iyi s a v a ş ı r l a r d ı . Baktılar ki baştakiler s ö m ü -
rü ve baskı aracı o l m u ş t u r l a r ; y a p a c a k pek az şeyleri vardı. Dünya malı-
na metelik v e r m e m e k "biiinci"\\& d ü n y a y a küserlerdi. Kuruluşundan "içe-
riye dönük" o\ar\ "örgütleri, büsbütün "dünyadan ei etek çekip"meydanı
soygunculara boş bırakırlardı.
Politikada böylesine "örgütlüce böylesine "biiinçii"o\an halk yığınla-
rının, i k t i d a r d a k i l e r e karşı t e p k i l e r i b a ş l ı c a iki t ü r l ü o l d u :
A) Hasan Sabbah y o l u n d a n yarı mistik, yarı "meczup", kolayca esrar-
keşliğe dökülen Anarşizm.
B) Celali Ayaklanmaları yolundan, gene mistik ve sonuna dek dar sı-
nırlı, S i m a v n a l ı Şeyh Bedreddin isyanı kadar mutsuz ve süreksiz Ortaçağ
Köylü Savaşları.
Her iki tip örgütlü d a v r a n ı ş da, sosyalbilinç^'n yerine "insanüstü inanç'S
geçirmiştir. İnanç: Genel insanlık tarihi içinde sosyal gelişime uygunsa,
İslamlığın ilkçağlarında olduğu gibi, verimli bir m e d e n i y e t e kapı açabilir-
di. İnanç: İnsanlık tarihinde bir sosyal çöküş g i d i ş i n e kapılmışsa, Hıristi-
yanlığın ilk ç a ğ l a r ı n d a o l d u ğ u gibi, rolü t ü k e n m i ş bir m e d e n i y e t i n cenaze
töreninden başka h i ç b i r işe y a r a m a z d ı .
 Bu bakımdan antika t o p l u m u n halk h a r e k e t l e r i , en keskin örgütlü h a t -
ta silahlı o l d u ğ u zaman bile, net duru, a ç ı k bir sosyal bilince ve evreni ger-
çekten kavramış bir dünya görüşüne ( V V e l t a n s c h a u n g ) kavuşamadığı için,
daha doğarken ölüme mahkum kaldı. T i m u r olayı günlerinde, Osmanlılığı
kuran geniş halk yığınlarının d u r u m u bu idi. Ondan aktif bir eylem bekle-
nemezdi. Ancak küskünlüğü ile, içeriye d ö n ü k olan " k a b u ğ u içine kapan-
mışlığı" ile, p a s i f d i r e n c i ile düşünüp davranabilirdi.
Öyle oldu. Halk, A k s a k T i m u r ' u n vurduğu Osmanoğlu'nu tutmadı. Bi-
rinci O s m a n l ı Devleti yıkıldı.

KAN ŞEFLERİNİN "ARİSTOKRAT"LAŞMALARI

VE TEMİZLENMELERİ

İlk O s m a n l ı yıkılışı içinde kim aktifolabilirdi? Her biri kişiye aileye Kan
olarak Osmangil'in tekmesini ve zılgıtını yemiş İlb'ler, eski Kan Başları
vardı. T i m u r gelip geçerken, "İpek Yoluhu İzmir'e dek açar a ç m a z çeki-
lince herkes birbirine düştü. Fetret: Anarşi dönemi, Osmangil'in Yıldırım'la
başladığı Kan şeflerini "temizleme" prosesini sanki tamamladı.
Beyazıt'ın Çendere/igi\\evi tutan devletleşme g i d i ş i n e karşı dikilmiş Ga-
z i l e r a r a s ı n d a 3 t a n e s i ö n e m l i idi. B u n l a r d a n Ali B e y a z ı t o ğ l u Hacı İ v a z Pa-
şa, d a h a Fetret çağı b a ş l a r k e n s a f dışı e d i l m i ş t i . Klasik tarih, onu Ç a n d a r -
lı tarafından "iftiraya"uğratılmış göstererek, şöyle bir sonuca varır:
"(Hacı İvaz Paşa) iftiraya uğrayarak gözlerine mil çekilmiş ve bu suret-
le, Türk aristokrasisizaiflamıştı."(M. Os. Tarihi)
"Aristokrasi"sözcüğü çok ikiyüzlüce anlamlarda kullanılır. Derebeyleş-
miş Kan ş e f i , halkı sömürürken kötü bir soyguncu aristokrasi ö r n e ğ i d i r .
Merkezcil şahlığa kafa t u t a r k e n nedir? Doğuda her z a m a n olumsuzluğa y e
geriliğe y o l a ç m ı ş bir g e r i c i d i r . Batıda İngiltere'de, bütün modern burjuva
anayasa hürriyetlerinin kaynağı olan Magna Karta'y\ yaratmakla olumlu
ve i/erici bir rol oynamıştır.
Bu "ikiyüzlü" "ambiva/an", aristokrasi sözcüğünün iki çelişik anlamını
Birinci O s m a n l ı Devleti'nin yıkılış günleri için t a r t ı ş m a y a l ı m . T a r i h " e l e ş t i -
riye" değil, anlaşılmaya değer.
İlk O s m a n o ğ u l l a r ı ' n ı n kurdukları (daha doğrusu, kuruluşunda başa ge-
çirildikleri) Osmanlı Devleti içinde, eski "Asi/"Kan şefliği ve Gazilik gele-
nekleriyle k a z ı k gibi dik duran İvaz Paşa'dan sonra, iki "aristokrasi"kazı-
ğını da, Fetret'in kendisi yıktı.
Emir Aii Beyzade T i m u r t a ş Paşa ve Oğulları, alınyazılarını alınyazısına
kattıkları mutsuz Y ı l d ı r ı m Beyazıt oğlu İsa Çelebi ile birlikte yıkıldılar.
Amasyalı Yahşi Beyzade B e y a z ı t Paşa da, Yıldırım Beyazıt'ın öteki ba-
şarısız o ğ l u Mustafa Çelebi t a r a f ı n d a n öldürüldü.
 O l a y c a s ı , O s m a n g i l ' d e n y a n a olan da, O s m a n g i l ' e karşı çıkan da dev-
rilip gitti. Bu işi, bilmeyerek Aksak Timur'un barbar akını yaptı.

DEVŞİRME KULLARIN BAŞA GEÇİRİLMESİ

"Aristokratlardan boşalan yerlere kimler dolduruldu?

Önce şunu göz önüne getirelim. "Aristokratlar k i m d i l e r ? T ü r k asıllı
"Padişah"\ seçmeye, onunla eşit olmaya alışmış, eski yürekli, hür Kan
şefleri idiler. Onları atınca, yerlerine ister i s t e m e z , çökmüş medeniyetin
yeniksin köle/eştirilmiş s a d ı k kulları geçirilecekti. Başka türlü, daha dün
çarıklı, yabandan gelmiş Osmanoğulları'nı, gökten inmiş Tanrıcı! v e kut-
sal e z e l i mutlak efendi, suttan, "Allah'ın gölgesi"diye kim, nasıl baş tacı
edebilirdi?
"Fetret"dönemi atlatılır atlatılmaz, Şeyh Bedreddin Simavî'yi çırılçıp-
lak astıran ve öz kardeşlerini kirişle boğdurduğu için "Kirişçi Mehmet"
ününü kazanan, Yıldırım Beyazıt oğullarından son ayakta kalmış Çelebi
Mehmet, anası "Devlet"Hatun 'un adı gibi, yeni İkinci Osmanlı Devleti'ni
kurdu. Melankoli kabusları geçire geçire öldü (1421).
Yerine geçen II. Murat, Birinci O s m a n l ı Devleti k a t a s t r o f u n d a n edinil-
miş dersleri uzun saltanat boyu ( 3 1 yıl) uyguladı. U y g u l a n a n şey, bezdi-
rici b a s i t l i k t e itcil k u l l u k t u . S a v a ş t a e s i r a l ı n m ı ş B i z a n s ' ı n " g a v u r " e t t i ğ i ki-
şiler, öteden beri "devşirme"diye seçilirdi:
"İkinci Murat, yüksek mevkilere yavaş yavaş devşirmeden gelen ve
hükümdarların şahsına fevkalade bağlı bulunan devlet ricalini getirmeye
başlamıştı. Türk aristokrasisine mensup olanları ise, ikinci derecede vazi-
felere tayin eder olmuştu. Maamafih, hükümet riyaseti, Çandarlı ailesinin
elinde idi."(M. Os. Tarihi, s.358)
Böylece Bizans metotlarını ve kullarını kullanmadan, Bizans sarayını
taklide kalkışan Yıldırım Beyazıt'ın "yanlışı" olayların gidişiyle "düzeltil-
di". Artık "saray" k u r u l a b i l i r d i . Ama Bizans'ta özenilen o yaldızlı saray
için, sarayı bin yıldır yaratıp zenginleştirmiş bir payitaht g e r e k t i . Ne Bur-
sa, ne Edirne, Osmanoğulları'nın dünkü göçebeliklerini kolayca örtbas
edemiyordu.

FATİH'E DEK " O T U R M A M I Ş " DEVLET

Y u k a r ı d a a n a ç i z g i l e r i ö z e t l e n e n İlk O s m a n l ı D e v l e t i , g ö r ü l d ü ğ ü n c e , bü-
tün ortaçağ Avrupa Feodal d e v l e t l e r i gibi, "melez" bir sosyal-politik tipti.
Barbarlıkla medeniyet, orada, belirli ölçülerle kırma, karma bir d ü z e n yarat-
mıştı. Bu düzen, egemen karakterince, sosyal sınıflara parçalanmamış
olan barbarlıktan sınıflı medeniyete doğru bir GEÇİT düzem idi.
156
 Böyle geçit-melez düzenlerde, ne "dillere destan" o l m u ş "Asya Tipi
Üretim", ne de "MutlakMüstebitA/A"hü k ü m darı bulunamazdı. Onun için
klasik tarih, belki d e e p e y ş a ş a r a k , a m a d o ğ r u o l a r a k o g e r ç e k l i ğ i a n m a k -
tan kendini alamaz. N e r e d e y s e ü z ü l ü r c e d e r ki:
"Osmanlı hükümdarları, Fatih devrine gelinceye kadar, devlette mut-
lak şekilde hâkim değillerdi. Beyliğin başına, diğer beylerin ve vezirlerin
İTTİFAKI ile geçerler. Devlet idaresinde, başta bulunan hükümet reisinin
ve onun yardımcılarının tesiri altında bulunurlardı. Zaman zaman araların-
daki rekabetten istifade ile bazılarını cezalandırıp bertaraf ettikleri olursa
da, yine kendi başlarına hareket edemezlerdi.
Fatih bile meşhur Kanunname'sinde veraset usulünü vazzetmemiş,
yalnız evlatlarından her kime, yani layık olana ve bu işe ordu ve ümera
tarafından seçilince, Saltanat nasip olursa, millî birliğin bozulması ihti-
maline karşılık, diğer kardeşlerini öldürme hakkında bir madde koymuş-
tur." ( K e z a , s.357)
Çünkü Fatih Mehmet'e dek, "diğer beyler ve paşaların sözü"ne den-
li kırılsa, onları kırmakta kullanılan Çandarlıq\\ ayakta ve hükümetin ba-
şında idi. Oğuz töresinin g e l e n e k ve görenekleri dirliğini az çok saklıyor-
du. İstanbul'un fethi, Osmanoğlunu o son "aristokrasi"elemanından da
"kurtaracaktı".

FATİH - ÇANDARLI: KESİN DEVLETLEŞME

Olayı Türklerden işitsek, saltanata yaranma kayırması yapıyorlar

kuşkusuna düşülebilirdi. Türk düşmanı tarihçi, "Kalabasa"ya (Çandarlı
Kara Halil Paşa'nın Rum ağzında kısaltılmışı: "Kara Paşa"yerine "Kala
Basa") Bizans casusluğu suçunu yükler. Osmanlı tarihçileri suçlamayı
atlayıp, Kara Paşa'nın boğdurulmasını, İstanbul'a savaş taraflısı olmadı-
ğına bağlarlar.
Olayın tam gerçekliği aydınlanmıyor. Çandarlı, İstanbul ele geçerse,
Osmanoğlu'nun önüne geçilemeyeceğini anlamıştır. Son güçlü "aristokrat"
olarak sıranın kendisine geldiği bellidir. Bizans İmparatoru'na casusluk
edecek kerteye dek gitmiş midir? Bizanslı aristokrat, "Kalabasa"nın İmpa-
rator'a mektuplarını göstermiştir. U y d u r m a o l a b i l i r mi?
Muhbirin hemen oracıkta boynunun uçurulması, sağ kalıp da, sonra
ağzından bir ş e y k a ç ı r m a s ı n ı ö n l e m e k için d e o l a b i l i r . Böylelerini y a ş a t m a -
y a F a t i h ' i n d a y a n a m a m a s ı d a bir rol o y n a y a b i l i r . Her iki i h t i m a l d e o l a y ı n
özünde değişiklik y a p m a z . Çandarlıgil'in devlet içinde, p a d i ş a h l ı k gibi ba-
badan oğula gelen bir d e v l e t o l u ş u , b e z i r g a n sınıflı medeniyetin merkezi-
yetçi imparatorluğuna sığamazdı.
 "Çandarlı gibi bir v e z i r i n şanına y a k ı ş ı r mı bu ihanet?" "İhanetim a n -
lamına bakar. "Fatih gibi bir Ulu Hakan, sultana bunca hizmeti geçmiş
adamına kıyar mı?" Saltanat adamı, kardeşine, oğluna kıydırırsa, vezirine
mi acır?... Görevi biten h e r o r g a n atılır. A t ı l m a z s a , a p a n d i s i t gibi t e h l i k e -
lileşir. Fatih "Osman Oğ/u"\se, Kara Paşa da "Çandarlı Oğuiu"\û\. "Os-
man//" H a l i l ' i n başını yemezse, "Çandarlı" M e h m e d ' i n başını yiyebilirdi.
"Başyemek"sosyal sınıflı medeniyetti.
Burada tarihin "büyük"\ı&ya "küçükTkuklalarının "kişilikleri"az ilginç-
tir. Her kişinin az çok bir "sosyal kukia" (Mavks'm deyimi ile "Toplumsal
Yaratık") o l d u ğ u s u g ö t ü r m e z . Ö n e m l i olan şey, bu kuklaların oyunları bi-
le değil onları o y n a t a n sosyal iplerdir.
Artık, toplumun "askerdi demokrasi'\\ o yalınkat "kahramanlık"çağı,
sınıfsız ilkel komünizm ile birlikte "tarihe karışmıştır". Sosyal sınıflı mede-
niyetin istediği çağ: Sömürmek için köleleştirmektir; Köleleştirmek için
k ö l e l e r i k u l l a n m a k t ı r . Ç a ğ b u idi. Fatih o " i p l e r l e " k ı s k ı v r a k b a ğ l ı y d ı . Baş-
ka ülkü t a ş ı y a b i l i r , başka türlü düşünüp davranabilir miydi?
"İstanbul'un fethinden sonra, Sadrazam bulunan Çandarlı Oğlu Halil
Paşa, bu sefere taraftar olmadığı bahanesiyle, öldürülmek suretiyle Türk
aristokrasisine son büyük darbe indirildi. Sadaret, vezirlik, beylerbeyilik
gibi yüksek memuriyetler hemen tamamen DEVŞİRME'lere tahsis olun-
du." {Keza, s.358)
Osmanlı padişahlığında i k t i d a r b ö y l e k e s i n o l a r a k v e bir d a h a g e r i d ö -
nememecesine mutlak DEVLETLEŞTÎ.

BARBAR SÖZÜ: PADİŞAH = ŞAH IN A Y A Ğ I

Fatih'ten önce Osmanlılığın devletleştiği su götürmez. N e v a r ki, bir

devletin devlet sayılabilmesi, B A Ğ I M S I Z L I Ğ I ile ö l ç ü l ü r . D e n i l e b i l i r ki, Bi-
rinci Osmanlı Devleti, k e n d i s i n e süzeren ( m e t b u ) saydığı saltanat yıkıldık-
tan sonra da tam bağımsızlaşamadı. Fatih'e dek, hiç d e ğ i l s e m a n e n Sel-
çukluların ı/asalı ( t a b i i ) olarak kaldı.
Bu bizim, şimdiki kafa y a p ı m ı z a aykırı gelebilir. O z a m a n k i g ö ç e b e il-
kel komuna insanı yalan b i l m e z d i . V e bir y o l "söz"verdi mi, ölümü paha-
sına da olsa, o sözünden dönmezdi. Korkaklığından değil, barbar yiğitli-
ğinden ve dürüstlüğünden.
Osmanlı Türkü de, bir y o l bağlılık sözü verdiği Selçuklulara, ayrı Os-
manlı Devleti kurulduğu zaman da, 150 yıl kendisini "bağlı""saymaktan
geri k a l m a d ı . Bunu b ü t ü n , dil a l t ı n d a b a k l a g i b i s a k l a n a n bir s ı r a o l a y l a r -
dan anlıyoruz.
 1- Osmanlılığın Bağımsızlığı: Ne zaman başladı? Osmanlı bağımsızlığı-
nı, hiçbir O s m a n l ı organı, hiçbir z a m a n kararlaştırmadı. Osmanlı'nın öyle
bir p r o b l e m i y o k t u . O n u n için, B i r i n c i O s m a n l ı D e v l e t i ' n i n b a ş l a n g ı ç yılı, bir
devlet eylemi ile d e ğ i l , sonradan, bu işe bir b a ş l a n g ı ç u y d u r m a k i s t e y e n
yazarların yakıştırması ile o r t a y a konulmuştur.
Bu yakıştırma gün, Gazan Han'ın Konya'yı "istila"&ttiği gün sayılmış-
tır. O g ü n y e r y ü z ü n d e a r t ı k bir S e l ç u k s a l t a n a t ı kalmadığı için, kendiliğin-
den başlı başına kalmış bulunan Osmanlılık başladı denilmiştir. Abdürrah-
man Şeref, G.699 (D.1300) yılının, Osmanlı Devleti'ne başlangıç tarihi ya-
pılmasını, "İndelmüverrihîyn karargir" (tav'\Y\ yazarlarınca kararlaştırılmış)
bulunduğunu güzelce anlatır.
A n c a k tarih yazarlarının bu "işgüzarlığı'fıı mert Osmanlı yiğidi aklına
sığdırmaktan uzak kalmıştır. Bunu ondan sonraki olaylardan öğreniyoruz.
2- Osmanlılığın Haraç Ödeyişi: Ne zamana dek sürdü? Bir devletin öte-
ki devlete haraç ödemesi, onun karşısında kendi bağımlılığını MADDECE
kabul etmesi demektir. Osmanoğulları'nda n e g ö r ü y o r u z ? K l a s i k t a r i h şu-
nu açıklıyor:
"Osman Bey ve Orhan Bey, her sene İlhanlı hazinesine haraç vermek-
le mükellef bulunuyordu. "(Keza, s.356)
Demek Osmanlılık, Selçukluların yıkılmasından 5 0 yıl önce olduğu gi-
bi, 5 0 yıl s o n r a d a , S e l ç u k s a l t a n a t ı n ı n y e r i n i t u t a n T a t a r l a r a h a r a c ı n ı ö d e -
mekte, bağımlılığını t a n ı m a k t a kusur etmemiştir.
3- Osmanlılığın Saygı Duruşu: Ne zamana dek sürdü? Bir devletin öte-
ki devlet veya anısı önünde saygı duruşunda bulunması, onun önünde
kendi bağımlılığını ANLAMCA (manen) kabul etmesi demektir. Osmano-
ğulları'nda ne görüyoruz?
Klasik tarih, "Nevbet'i Padişahî" d e n i l e n , her sabahki "Mehterhane'
Hümâyûn" ç a l ı ş ı n d a , Osmanlı padişahının, Selçuk hükümdarı Alaeddin'e
saygı duruşu yapmak üzere ayakta "NÖBET"tuttuğunu yazar. İlkel sos-
yalist insan, sözüne böyle vefalıdır. Kendisine "beylik" \ı&ren Selçuklu
d ü n y a d a n göçeli 150 yıl o l d u ğ u halde, O s m a n l ı ona " s a d a k a t i n i " ç i ğ n e m e -
miştir. Ve bunu bir z o r a l t ı n d a kalmaksızın yapmıştır.
Ancak Bizans İ m p a r a t o r l u ğ u ' n u n mirasına konulup da boylu boyunca
"BizantizrrTbaşlar başlamaz, Osmanlı'ya da "büyüklük deliliği" bulaşmış-
tır. V e ilkin Bizans Fatihi şunu söyleyebilmiştir:
"İkiyüz sene evvel vefat eden Sultan Aiaeddin'iSeiçûkî'ye tazımen ka-
aim olmak ( s a y g ı duruşunda bulunmak) beyhudedir." (A. Şeref: Tarih'i
Devlet'i Osmaniye, C.I s.297)
 Bu tutum, bize "PADİŞAH'feözcüğünün kaynağını sezdirmez mi? Os-
manlı 200 yıl, başının üstünde "Şah"olarak hep, kendisine "bey/ik" vev-
miş o l a n Selçuk hükümdarlarını var saymıştır. Bu şartlar altında kendisi
ne olabilirdi? "Şah"olamazdı. Belki "Şah"ın kolu, ayağı olabilirdi.
Acemce'de "Şah", Türkçe'de "Baş" d e m e k t i r ; Acemce'de "Pa", Türk-
çe'de "Ayak"demektir. Bu anlamda, Acemce "Pad'iŞah", Türkçe "Baş'm
Ayağı", "Şahın Ayağı"demekten gelmiş olamaz mı?
 İKİNCİ BÖLÜM

DEVLETİN YAPISI

Osmanlı Devleti'nin yapısı, antika KENT medeniyetlerinin yapısından

kurulu zincirin son halkasıdır. Bu y a p ı Bizans t e z i ile İslam a n t i t e z i n i n rö-
n e s a n s ı n d a n d o ğ m u ş bir s e n t e z d i r . İslam Medeniyeti bile, Roma Medeni-
y e t i t e z i n e k a r ş ı ç ı k m ı ş bir a n t i t e z d e n başka bir ş e y d e ğ i l d i r .
Osmanlılık doğarken, ortada ne ROMA kentinin, ne MEKKE-MEDÎNE
kentlerinin egemenliği kalmamıştır. Göçebe Osmanlı'nın ise, y e n i baştan
KENT kuracak tarihcil, e k o n o m i k ve sosyal yapısı yoktur. İster i s t e m e z yı-
kılmış Greko-Romen ve Arabo-tsiam Medeniyetlerinin kent kalıntıları ve
gelenekleri ile y e t i n i l e c e k t i r .
Gerek Bizans, gerek İslam medeniyetleri, ilk orijinal m e d e n i y e t kay-
nağı olan kentlerin açılmasından doğmuş imparatorluklar aşamasına
ulaşmış devlet b i ç i m l e r i n i vermişlerdir. Bu biçim devletin iki yapı karak-
teristiği vardır:
1- Kent g e l e n e ğ i n i ayakta tutan Başkent k a r a k t e r i s t i ğ i ;
2 - Asil(lk t o p r a k s a h i b i : Roma'da Patrici, Mekke'de Kureyş) geleneği-
ni ayakta tutan Güdücüier k a r a k t e r i s t i ğ i .
Osmanlı'da BAŞKENT'in adı, doğrudan doğruya göçebe Fatih Askerdi
Demokrasi şefinin sivrilip Padişah/aşması yüzünden PAYİTAHT o l m u ş t u r .
Reaya (güdülenler) adlı halk yığınlarını güdücü O s m a n l ı kadrolarına ise,
Devlet Sınıfları (Sünûfu Devlet) denilmiştir.
Devletsınıflarmm kaymağı payitahtta oturur. Oradan MEMLEKET\, ço-
ban toplumun içgüdüsü, gelenek-görenekleriyle güder. Devletin yapısı,
ahtapotun kolları gibi uzatma organlarla memleketi sarmıştır. A m a o ya-
pının özü PAYİTAHT içinde yaşar. Padişahsın saray gibi DÎVAN adı verilen
yürütme kurulları, yani Hükümet d e , onun dalı, budağı olan bürokrat kad-
roları, y a n i Devlet Sınıfları da en çok Payitaht'ta kümelenir.
Onun için Devletin Yapısı B ö l ü m ü n d e iki a y r ı m o l a c a k t ı r :
1- Padişah-Saray-DİVAN
2- Devlet Sınıfları
 AYRIM I

PADİŞAH-SARAY-DİVAN

Osmanlı Devleti'nin yapısı, tarihcil ve sosyal nedenleri ile PADİŞAH

çevresinde toplanır. Frenk barbarlığının son padişahı olan XIV. Louis,
"Dev/et demek, ben demekim"derken, yalan söylememiştir. Son kozunu
oynayan tarihcil krallık kurumunun "Kuğu çığlığıtıı atmıştır.
Elbet, Devlet demek Padişah demektir. Buna zavallı, okuma yazma-
sı bile bulunmayan göçebe İ l b ' l e r , şanlı şöhretli G a z i ' l e r ne y a p s ı n ? On-
lar g i d i ş i n parlak ve acıklı baş kuklacıklarından başka bir ş e y o l m a m ı ş -
lardır. Olamazlardı da.
Padişah, tarih çarklarına etiyle, kemiğiyle kaptırılmış, bütün insanlık
haklarından ( b i r k a ç hayvanlık h a k k ı abartılmak yolu ile) yoksul bırakılmış
bir m u t s u z k u t l u z a v a l l ı d ı r . Ç e v r e s i n d e o n u a n a s ı n a , b a b a s ı n a , o ğ l u n a , kı-
zına düşman canavar eden bir s ü s l ü zindan; S A R A Y ile, her s o r u m l u l u ğ u
ve her cinayeti şeref diye sırtına y ü k l e y e n DİVAN çöreklenmiştir. Oralar-
da yetiştirilen "devletsınıfları"v\\ besleyip büyütmek için, yılanları emziren
keçiye dönmüştür.
"Ne kendisi eyler rahat, ne halka verir huzur."
A m a toplum yaratığı i n s a n o ğ l u d u r bu. A l ı ş m ı ş ı k u d u r m u ş t a n b e t e r e ç e -
viren toplum, padişahlıktan daha yüce ülkücül mutluluk bulunamayacağı
yolunda öyle zehirli d o l m a l a r y u t t u r m u ş t u r ki...
Geçtik tarih öncesi barbar kalıntılarını. "Kral Seud"lar, "Kral İdris"ler
şöyle dursun. En kılkuyruk hacıağa döküntüsü, hatta "sosyalist" kesildiği
zaman bile, eline y a r ı m b u ç u k kıl kadar "beylik"geçse, hemen "padişah"
p o z u n d a afi k e s i y o r . B a b a s ı e l i n e g e ç s e , " i k t i d a r " g ö s t e r m e k için, ipe ç e k -
mekten "doğru" "devrimci eylem" ve "proletarya demokratlığı" bulamıyor.

Bu bir t ü r l ü " m o d a s ı g e ç m e z " t u t u m l a r ı n tarihcil k ö k l e r i n i padişah ile sa-

raysın divanlarda i z l e y e b i l i r i z . En '^/"örgütlerde bile, niçin "SünûfüDevlet"
y a r a t m a k isteyen "/^/^¿//¿/"içyüzümüzden utanmadığımız, orada gizlidir.

A- PADİŞAH VE SARAY

Hür g ö ç e b e ç a d ı r ı n ı n nasıl esir pazarı s a r a y a d ö n d ü ğ ü ve o yiğit, eşit

ilkel sosyalizm insanlarının neden bunak şatafat tutsaklarına döndüğü
Devletin Doğuşu B ö l ü m ü n d e az çok belgelendi. Devletin Yapısı Bölümünün
Padişah-Saray-Divan Ayrımında, yalnız Padişah-Saray ilişkilerinin daha
yapı özelliklerine değinilecektir.
Dünya mezarı, sınıflaşma anıtkabiri saray, derebeyleşmiş Osmanlılığın
kardeş kavgası ile k u r u l u r . Kardeş kanı içme ilkesi ile, Bizans yıkıntıları
içinde özentiyle geliştirilir. T a b u a d a m Padişah, tabu ortam Saray'ın oyun-
162
cağına döner. Bu k o r k u n ç ve acıklı o y u n c a k , Has O d a ' l a r , E n d e r u n ' l a r , Bi-
r û n ' l a r gibi kat kat b a h ç e l e r i ç i n d e " S a k a l - ı Ş e r i f e döndürülür.
Bostan korkuluğu padişah, kendi "devlet sınıfları"na karşı bile, ancak
ilkin T ü r k k a p u c u b a ş ı l a r , sonra hadım haremağası d a r u s s e a d e ağaları ile
kendisini savunma ve koruma kaygılarına düşer.

Saray: Dünya Mezarı

Osmanlı düzeninde saray, ancak iktidar iyice devlet/eştiği ö l ç ü d e sa-

raylaştı. "Tam bağımsız""Osmanlı hükümdarlığı kurulmadan, saray s a l t a -
natı da sürülemezdi. İktidar için "hükümdar nerede?"demiştik. Burada,
saltanat için de, "saray ne gezer?"demek y e r i n d e olur.
Saltanat düşkünü medeniyet yazar-bozarları, Osmanlılığı "saray\ia
doğmuş, "saray"sız olmaz bir derebeyleşmiş tefeci-bezirgan bunağı gibi
göstermeyi pek severler. Aslında "saray"her y e r d e , her zaman medeni-
yetin dünya "mezarı"d,\v.
Bütün antika medeniyetler, yarattıkları kanlı s o s y a l s ı n ı f s a v a ş ı y ü z ü n -
den, "mezar'S d ü n y a sarayından çok s ü s l e m i ş l e r ve "saray"\, halktan ko-
puk, tabulaştırılmış ve tanrılaştırılmış zavallı "baş"\ara "be/a" bir dünya
mezarı durumuna sokmuşlardır.
Sınıflı t o p l u m y e r y ü z ü n d e kaldıkça, b u n u n b a ş k a türlü o l m a s ı ne görül-
müş, ne görülecektir. Devlet, t o p l u m u n üstüne sivrilen bir s i l a h l ı - c e z a e v -
li örgütçül tekel oldukça, üst-sınıflar zulme, alt-sınıflar soysuzlaşmaya
mahkumdur. İnsanoğlu toplumu bir hapishane k ı l ı ğ ı n a sokmuştur. Alt-sı-
nıflar dünya mezarı bodrumların "pis cezaevinde"m\ kalıyorlar. Üst-sınıf-
lar d a g e n e k e n d i l e r i n e k a p a l ı bir d ü n y a m e z a r ı y a p t ı k l a r ı s a r a y l a r ı n "süs-
lü cezaevinde" yaşar\ar.
Bu bakımdan, silahlı, eşit, g e r ç e k t e n h ü r ilkel komuna insanı göçebe
Türk'ün, medeniyet sürüleri içine girer girmez "sara/yaşantısına büyük
bir ö z e n t i duymayacağı kendiliğinden anlaşılır. Ancak özenmiş, özenme-
miş ikinci meseledir. Osmanlı için, ilk g a z i l i k ç a ğ l a r ı n d a , "saray"diye ne
bir o l a y , n e bir k a v r a m y o k t u r . İlk O s m a n l ı ' n ı n "saray"\ bir h a p i s h a n e s a y -
dığı d a b ü t ü n d a v r a n ı ş l a r ı n d a n b e l l i d i r .

Saray: Sosyal Sınıflaşma Anıtkabiri

"Saray"nedir? Siyasî iktidar başını, halkın senli-benliliğinden uzak tut-

mak bahanesiyle, halka düşman e t m e k için kurulmuş bir ş a t a f a t l ı tuzak-
tır. Orada doğan, büyüyen insan, kendisini öteki insanlardan bambaşka
bir y a r a t ı k d u r u m u n d a bulur. Halk da kendisine o gözle bakar.
Bu durum, tarih öncesi toplumun Tanrı-tapınakgelenek v e görenekle-
rinden kalmadır. İlk Sümer kentlerinde, "kahramanların ruhu'tanrılaştırı-
163
Iıp Ziggurat t e p e s i n e oturtulmuştur. İlk Ziggurat, dağsız taşsız Irak düz
bataklığı ortasında, balçık ve ziftten kat kat y ü k s e l t i l m i ş y a p m a t e p e c i k -
tir. O tepeciğin üstü t a p ı n a k olur. İçinde oturan Tanrı o\uv. Bu halktan ay-
rılışın ilk kutsal sembolleşmesidir.
Saray, o tapınak g e l e n e ğ i n d e n ; Şah, padişah ise o Tanrı g ö r e n e ğ i n d e n
tıpa tıp taklit edilmiştir. Egemen sınıflar, siyasi iktidarlarını, popüler (halk-
ça benimsenmiş) bir kutsallık p e r d e s i altında dokunulmaz k ı l m a k için; o
Tapınak-Tanrı gelenek-göreneklerini, bir zaman tarih öncesinde doğarlar-
ken, yerden göğe çıkartmışlardı. Şimdi sınıflı medeniyette b u y o l u gökten
yere indirirler; Saray-Şah biçimine sokarlar.
Amaç y a h u t eğilim a p a ç ı k t ı r : İnsanlığın sınıflara bölünüşünü bir daha
geri dönülmez biçimlerde dondurup ebedileştirmek, meşrulaştırmak, kut-
sallaştırmaktır. Antika toplumla sosyal sınıf bölümü utançsızca elle tutulur
biçimde o b j e k t i f l e ş t i r i l i r ve somutlaştırılırdı. Bu saray-şah o l u r d u .
Demek bir yerde saraysın şah bulundu mu, orada kesince sosya/sınıf-
larbö\üm\enm\ş d e m e k t i r . O sınıflara parçalanışın, sınıfları birbirine düşü-
rüşün ve t o p l u m içinde insanı insana düşman e d i ş i n Anıtkabiri, Saray'dır.
Bu "hazır mezarın bayat ö/üsü"\nsan, yaşayan devletin canlı başkanı olan
kişi, Şah, padişahsın ilh. adlarını bir matahmış gibi takınır.
B u g ü n bize s a ç m a v e g ü l ü n ç g e l e n ç a l ı m , p o z , s a r a y h e v e s l i l e r i h â l â a z
mıdır?

İlk O s m a n l ı Sarayı

Osmanlı'nın kendisini saray m e z a r ı n a gömmesi için, ilk k u r d u ğ u dev-

letin y ı k ı l m a s ı gerekmiştir, denilebilir. İlk "sarayın a k l a g e l m e s i Edirne'nin
fethinden sonra olmuştur. Akla gelenin memlekette gerçekleşmesi ise, 5 0
yıla y a k ı n bir s ü r e u z a y ı p g i t m i ş t i r . Bursa s a r a y ı için:
"Temel 1365 yılında atıldı. İnşaat ise ancak 1417 yılında sona erdi. "
(M. Os. Tarihi, s.355) denir. Besbelli, Osmanlı'nın s a r a y a gönlü bir t ü r l ü
yatmamıştır. Adına "Edirne Eski Sarayı"deriden, Selimiye civarındaki Ka-
vak Meydanı'na kurulmuş bir y a p ı d a n söz edilir. Dikdörtgen biçimli, ku-
zeyde demir kapılı olduğu söylenir. Ancak bu yapının da "saray"olması
için, T i m u r ' u n " F e t r e t " ( A n a r ş i ) ç a ğ ı n ı a ç m a s ı , y a n i ilk O s m a n l ı Devleti'nin
yıkılması gerekmiştir.
"Fetret"çağına dek Osmanlı padişahları için sürekli bir "payitaht"bile
olmamıştır. Kimi Edirne'de, kimi Bursa'da kalmışlardır. "Fetret"te yeni-
den Bursa'ya dönülmüştür. Onun için, kardeş kavgaları başlamadan,
"Edirne Eski Sarayı", saraydan başka her şeydir. Klasik tarihe göre
"Edirne Eski Sarayı"nı:
 "İlk tevsi eden Yıldırım'ın oğlu İsa Çeiebidir. Musa Çelebi, sarayı teş-
kil eden müteaddit binaların ve bahçelerin etrafını 15 metre kadar yük-
seklikte bir surla çevirmiştir. "(Keza)
S u r s u z saray olur mu? D e m e k İkinci Osmanlı Devleti'nden önce orta-
da pek öyle "saray"denecek n e s n e y o k , d a ğ ı n ı k bir s ı r a yapılar ve bahçe-
ler v a r d ı r .
Edirne'yi ilk o t u r a k l ı c a başkent ( p a y i t a h t ) y a p a n padişah, II. Murat ol-
du. 1 4 5 0 yılı (Osmanlı kuruluşundan 150 yıl s o n r a ) T u n c a ı r m a ğ ı kıyısın-
da "YeniEdirne Sarayı"denen köşk kuruldu. II. Mehmet (Fatih) İstanbul'u
fethettikten sonra da:
"Uzun müddet burada ikamet etmiş, hatta oğulları Mustafa ve Beya-
zıt'ın sünnetlerini burada yaptırmıştır. "(Keza)
Bir t e s a d ü f m ü ? Y o k s a o r t a d a n k a l d ı r m a k mı? N e y a z ı k ki, o ilk O s m a n -
lı sarayı kökünden kazındı. Yapıldığından 7 yıl geçmemişti ki, 1 4 5 7 yılı
"Tamamen yandı"!.. Sonra "Kısmen müceddeden (yeni baştan) inşa"ed\\-
di. Ama bu artık, iyice Bizans taklidi oldu. "Hünkar Bahçesi Sarayı"6000
iç oğlanı, 4 0 0 - 5 0 0 bostancısı ile s a r a y l a ş t ı .
Bu saray, Enderun'u, Birün'u, Harem'\ ile İstanbul'daki saraylara dön-
dü. Enderun'da, Hazine, "Hırka'i Seadet", Has O d a , Babüsseade Ağası Da-
iresi, Baltacı koğuşları türedi. Hünkar Bahçesi, Bab'ı Hümayûn'un güne-
y i n d e idi. Y a n ı n d a A d a l e t K a s r ı v a r d ı . K u z e y d e , ş i m d i k i k ö y l ü u s u l ü ile, Has
Ahırlar kurulu idi. A y r ı , b ü y ü k d a i r e l e r i y l e Harem'\ (derebeyi şatolarını sa-
ran s u h e n d e k l e r i gibi) T u n c a s u y u ç e p e ç e v r e l i y o r d u .
T e k sözle, Fatih'ten (Bizans e t k i s i n d e n ) önce saray, tıpkı p a y i t a h t gibi,
d e v l e t gibi, göçebeliği ile ö v ü n e b i l i r d i .

Devletleşme Amacı: Tabu Kişi - T a b u O r t a m

Bir h a k k ı y e m e y e l i m . En çökkün Bizans ç u k u r u n a d ü ş m ü ş O s m a n l ı ça-

ğının saltanat, yani devlet s i s t e m i , modern emperyalizm çağındaki kapi-
talist devlet v e devletçilik s i s t e m i yanında zemzemle yıkanmıştır. Çünkü
çok daha az pahalı, çok daha az lüks, çok daha az sinsi ve aldatıcıdır. Çok
daha az sosyal eşitsizliğin ve s ö m ü r ü n ü n sembolüdür.
Ancak SİSTEM olarak bugünkünün tohumu oradan kaldığı için, ilkel
göçebeliğin son kırıntılarını da kökünden silip a t a n antika imparatorluğa
ve "Asyal"denilen müstebitliğe geçiş ilginçtir. Bu geçişte, bilinen neden-
lerle, padişahın tabulaştırılması, her şeyin kan bağlarından çıktığı ve kişi-
lerle temsil edildiği o çağlar için, örgütçü!deviet/eşmenm tek yoludur.
F a t i h , s a l t a n a t ı n ı n s o n d e m i n d e , b u y o l u n i n a n c ı n a v e k e n d i s i n c e bilin-
cine v a r m ı ş t ı r . Bundan en klasik anlamı ile S A R A Y v e o n u n İ D A R E S İ o r t a -
ya çıkmıştır.
 Saray, t a b u l a ş m ı ş ü s t i n s a n ı (padişahı), zamanı için p e k i m r e n i l e c e k bir
hapishane i ç i n d e , her türlü dış saldırılara karşı koruma ve savunma s i s t e -
midir. Savunulan iki kutsal şey v a r d ı : l - Tabu Kişi ( P a d i ş a h ) ; 2- Tabu Or-
tam ( S a r a y ı n kendisi)...
Padişah adlı tabu kişiy\ savunan örgütçül devletleşme aracına, Fatih
"HAS ODA"diyor. A n c a k özel ve genel amaç o t a b u - k i ş i değildir. Kişiyi in-
sanüstüleştirerek, egemen sosyal sınıfların çıkarlarına ve eğilimlerine en
uygun, en sürekli biçimde üretip kullanmaya y a r a y a c a k olan araç, asıl
amaçtır. Bu a r a ç sarayın kendisi o l a n tabu ortamd,\v. Osmanlı ağzında, ta-
bu ortamı, sarayın kendisini temsil eden başlıca y a m a n araç, "ENDERUN"
adını alır. Demek sarayda iki kurum vardır: 1- T a b u Kişi kurumu: Has
Oda-, 2- T a b u Ortam kurumu: Enderun.

Has Odası

"Oda", ş i m d i k i T ü r k ç e ' y e g e ç e n bir e v i n e n s ü r e k l i o t u r u l u r b ö l ü m ü a n -

lamına gelmez. Şimdiki "Ticaret Odası "teri mi ndeki "Oda"gibi bir sosyal
örgüttür. "Has Oda", örgütçül d e v l e t l e ş m e y ö n ü n d e y a r a t ı l m ı ş en keskin
kurumdur. Fatih M e h m e t , o b ı ç a k k u l l a n ı r gibi k o n u ş m a s ı y l a d e r ki:
"Bir HAS ODASI yapılmıştır. Otuz iki adet HAS ODA OĞLANI ile içinde
biri S/LAHDAR ve biri RİKABDAR ve biri ÇOKADAR ve biri DÜLBEND OĞ-
LANI ola. "(Kanunname)
Has Odası, böylesine kısa, k e s t i r m e bir k u r u m d u r . Haftada b e ş altı gün
lahana çorbası ile g e ç i n e n bir s a r a y d a , d ö r t başlı t a m b i r e r Manga ( 9 ' a r ki-
şi b ö l ü m l ü ) o t u z iki a d a m n e d i r ? B u g ü n e n s ü n e p e h a c ı a ğ a , bir e m p e r y a -
list evren savaşında devletçiliğimize el vererek başardığı "Kupon"kaçak-
çılığı v e v u r g u n c u l u k ile, " l e b i d e r y a " d a kurduğu köşke 32 uşağı az görür.
Ulu Peygamberin övgüsünü yaptığı koca "Konstantiniye*y\ zaptedip,
t a r i h t e (şu v e y a bu ulusçuk sınırları içinde değil) insanlık ölçüsünde ger-
ç e k t e n Ç I Ğ I R a ç m ı ş Fatih Mehmet, Bizans lüksünün son perdesine hürün-
düm sandığı gün, "32 tane'ttk "Has Oda Oğlanı"\\& yetinebiliyor.
Bu dört m a n g a insanın görevleri nedir? Değme modern kokotun yeti-
nemeyeceği denli az, dört çeşit "hizmet". Bu hizmetleri, Fatih'ten sonra
( 1 5 0 yıl sonra) anlatanlardan öğreniyoruz.
Siiahdar ( S i l a h tutan): "Padişahın kılıcının muhafızı. "(Ali Ayn Efendi:
' R i s a l e i Al'i Osman Hülasa'i Mezamiyn'i Defter'i Divan" Elyazması, Safer
G . 1 1 1 7 ( D . 1 7 0 5 ) , Ali Emiri Kütüphanesi, kavanin n o . 7 7 , s . 1 0 not)
Siiahdar, başında Zülüflü Ü s k ü f , e l i n d e kılınç, padişahın sağında gider.
Her gün "mabeyn'ie, "teihisat teatisi ve sair hizemat'ı seniyye" ( b u y r u k
özetlerinin aktarılması ve diğer ulu hizmetler) görür. "Enderûn ricalinin
Arz'larına vasıta"olur. Yalnız bu iki görev Silahdarı, Has Oda'nın da Ende-
rûn'un da üstüne çıkarır: 1 - P a d i ş a h ı n m a h r e m akıl h o c a s ı d ı r ; 2 - A d a m s e ç -
me ona düşer.
U/ûfe's\ (gündeliği) 20 a k ç a d ı r (32 gram gümüş). Ayrıca yılda 4 tane
"Came'i Han'ı Salyane"si {"giyim ödeneği) vardır.
Silahdarlar: "Sonra Darüsseade takımından maidaki Enderûn'luların
zabiti olarak son derece seçkin/eştiler. "(Keza, s.23)
Bu adamlar, yetişe yetişe, Mısır gibi önemli eyaletlere vali, derya kap-
tanı, kubbe veziri, sadrazam oldular.
Rikabdar (Üzengi tutan): "Padişah tenhaca ata binerek bahçe vesair
seyrine çıkarken (üzengi ağaları bulunamadığından) Rikab'ı Hümayûn'u
tutar. "(Keza)
Sırada, Silahdardan sonra, Çokadar'dan önce gelirken, sonraları geri
kalır.
Uiûfe's\ g e n e 2 0 a k ç a . "Came'i Salyane"si 4.
Çokadar: Mevlût ve başka resmî günlerde "Maiyyet'iHümayûn"û& pa-
dişahın y a ğ m u r l u ğ u n u tutar ve sağ yanında yürür. Başka v a k i t l e r d e özel
dairesinde oturur. Silahdar yoksa, ona vekillik eder. (Çokadar da yoksa
vekalet Rikabdar'a düşer.)
U/ûfe's\ 20 akça. "Came'i S a l y a n e " s i 4.
Düibend Oğlanı: Buna Acemce "Düibend gula mı", Türkçe "Tülbent
Ağası"da denir. İlkin, o zamanlar giysinin en önemlisi olan Sarıkkarı ve
çamaşırları t e m i z l e m e k ve idare e t m e k işine bakar.
"Saltanat" ilerledikçe, yani p a d i ş a h l a r lüks b a t a ğ ı n a v e süse b o ğ u l d u k -
ça, t ü l b e n t a ğ a l a r ı n ı n ç e ş i t l e r i v e s a y ı l a r ı da çoğalacaktır.
Sarıkçıbaşı: " i h d a s " edilince, sarık işi ona düşer.
Düibend Ağası: "Hırka'i Seadet" d a i r e s i temizliği vb. işlere bakar. Ri-
kabdar'ın "Madün mülazımı"(alt subayı) olur.
Sonra: Miftah Ağası (Anahtar)
Peşkir Ağası... çıkar.

Enderun

ENDERUN, padişahın emrinde görünür. Ama kişikurumu olmaktan öte

bir saray k u r u m u d u r . Zamanla padişahı da kıvırıp bükecek, gerekirse pa-
dişahlığı y ü r ü t m e k için padişahları bile y o k e d e c e k t i r .
Enderûn işleri, gene hep padişahı ve çevresini giydirip k u ş a t m a k ve
besleyip k o r u m a k görevi biçimindedir. Ancak görevin uygulanışı ve sürek-
liliği göz önüne serilince, sarayın ekonomik, po/itikve askerdi işleri, padi-
şahın kişiliği üstüne de ağır basar ve objektifleşir.
 "Has Oda oğian"\arı gibi, Enderûn Ağaları da, dört başlı bir s i s t e m ör-
gütüdürler: 1- Odabaşı, 2- Hazirıedarbaşı, 3- Kilarcıbaşı, 4- Saray'ı amire
Ağası... Bunlara Acemce "Enderûn Ağalar", Türkçe "İç Ağaları"denir.
Odabaşı: "Padişahıgiydirip soymaya memurdur. "Kapıağası PAYE'sin-
de ise de görünüşte ona tabi"d\v. "Ekseriya iç oğlanlarından", kimi ise Ha-
dım Ağaiarîndan seçilirler.
U/ûfe'\ev\ 60 akçadır. "Came'i Hass'ı Padişahîden (özel Padişah giysi-
sinden) yılda 5parça esvap"\ar\ olur.
Hazinedarbaşı: "Hazine'i Hümayûn'un ve Hademelerinin zabitiür.
"Padişahın Destar (sarık) ve Seccadesi dahi elinde bulunur. "
Böylece padişah adına, padişahın bütün madde varı, sarayın bir İç
Ağası elinde tutulur.
Hazinedarbaşı: Akağa/afdan seçilir.
Kilarcıbaşı: Mutfağa bakar. Ş e k e r ve tatlı yapar. (Osmanlı'da her şey
askercil olduğundan) "Has K//ar"tıademelerinin "amiri", komutamda.
Saray'ı Amire (Bayındır Saray) Ağası: "Enderun'u Hümayûn"da\C\ "Has"
ve "Büyük"\ıe "Küçük"deriden odaların ve tümüyle Sara/n muhafızıdır.
" M u h a f ı z a l a y k o m u t a n ı " gibi bir ş e y d i r .
Ancak şimdiki "muhafızalayı", başkentin en k o r k u n ç silahlı gücü ve tü-
men kadar kalabalık iken, saray muhafızının m a i y e t i n d e 4 0 Akağa b u l u n u r .
Toparlanırsa, sarayda padişahın giyinmesi ve soyunması kadar "/vah-
rem"işlerini Odabaşı k o l l a r . Aynı padişahın boğazından geçecek acı tatlı
yiyip içtiği, Kiarcıbaşidan sorulur. Kilarcıbaşı, "Saray" isterse, padişahı
her z a m a n zehirleyebilir. Odabaşı g e n e "Saray" isterse, padişahı çırılçıp-
lak v e kıskıvrak yakalatabilir.
Hazinedarbaşı: Saray'ın ekonomik varını; Saray'ı Amire Ağası: Sa-
ray'ın silahlı gücünü elinde tutar.
Sarayın bu dört adamı karar verir, yahut kandırılırsa, padişahın kişili-
ği olmamışa dönebilir. Ve çok dönmüştür.
Has O d a n ı n başında kişi o l a r a k padişah bulunur. Ayrıca bir başa yer
kalmaz. Enderun, padişahın ötesinde objektifbir kurumdur: Sarayın ken-
disidir. Sarayın kendisinin başı: KAPUCUBAŞI olur. Ona, "Babüsseade
Ağası", "Babüsseadetüi Aiiyye Ağası"da denir.

Kapucubaşı

Kapucubaşı(Babüsseade Ağası; Mutluluk Kapısı Ağası): "Sarayda ha-

dımağalarının zabiti"di\r. "Bilcümle ENDERUN memuriyetlerinin amiri",
"Harem ve umum Daire'i Hümayûn'un zapt ve raptrna memur"kişidir.
 Kapucubaşı, SARAYİ kişiliği olmayan, anonim padişah gibi bir şeydir.
İmparatorluk derebeyleştikçe, bu durumun önemi ve etkisi daha duruca
ortaya çıkacaktır.
İmparatorluk geliştikçe bir ilginç olay daha suyun yüzüne çıkacaktır.
G . 9 9 0 (D. 1 5 8 2 ) yılı, III. M u r a t , bir s a r a y g ö r e v l i s i d a h a 'W<?s""edecektir:
"DARÜSSEADETÜŞŞERİFEAĞASI"! Bu iki görevli, birbirine karıştırılmama-
lıdır. "Babüsseadetüi Aiiyye" ( Y ü c e Mutluluk Kapısı) Ağası denilen Ka-
pıağası başka, "Darüsseadetüşşerife" ( Ş e r e f l i Mutluluk Evi) Ağası başka
şeydir. Bu sonuncu, sonradan (Osmanlı soysuzlaşması, dolayısı ile T ü r k -
çe'nin kötülenmesi başladığı zaman) ortaya çıkarıldığı için, adı "Odaba-
şı"nınki gibi öz-Türkçe değildir. Kısaca "Darüsseade Ağası"diye anılır.

Darüsseade Ağası
Darüsseade (Mutluluk Evi) Ağası: Vakti ile Kapu Ağasfnın baktığı kut-
sal gelirlere bakmak üzere ayrılır. Baktığı alan: 1) "Harem'iHümâyûn Ev-
kafı", 2) "EvkafMuhasebecihği"3) "Evkaaf'ı Hümâyûn Müfett!ş/ığl"\ş\er\6\r.
Ne çıkar bu "Evkaf"ç\\\V\.an~? "Evka"konusuna gelince göreceğiz. Ev-
kaf: Kamu mülkiyetinin, yani eskiden ümmet, yani millet m a l l a r ı denilen
minarenin e g e m e n sosyal sınıflarca çalmışında k u l l a n ı l m ı ş kılıftır. İmpara-
torluk derebeyleştikçe, kamu mallarının çalmışı artmış, evkaflar çoğalmış-
tır. Dolayısı ile d e , en b ü y ü k gelirleriX.&ms\\ eden evkaf alanı, T ü r k i y e eko-
nomisine ve ister istemez Türkiye politikasına ağır basmıştır.
Ve, bilimcil sosyalizmin ekonomik determinizm adlı prensibi bir y o l da-
ha hükmünü yürütmüştür: Evkafa el atanların önemi gittikçe artmıştır.
Dolayısı ile, ilkin Kapıağası'nın yamağı gibi duran Darüsseade ( M u t l u l u k
Evi) Ağası, yavaş yavaş Babüsseade (Mutluluk Kapısı) Ağasinı aşmıştır.
"Ev", "Kapı'Sa baskın çıkmıştır.
"Darüsseadetüşşerife"Ağası: "Bu suretle Saray'ı Hümayûn'un birinci
zabiti olmuş ve ba'de ba'din (sonranın sonrası) Babüsseade Ağalığı dahi
anın emri altına girip önemini y i t i r m i ş i . (Ayn Ali Efendi, s.3)
Sonuçta, cinsiyeti belli ^derili insanların yerine, daha uysal ve kişi-
liksiz b ı r a k ı l m ı ş hadırrA&r ile kara d e r i l i l e r u y g u n kul sayılmışlardır. Bu pro-
se, s a r a y d a s a ğ l a m e r k e ğ i n v e a k a d a m ı n k ö k ü n e kibrit suyu dökmüştür:
"tikin AKAGALAR mevki'iiyzar'da (azizlenme durumunda) bulunup, son-
ra Darüsseade Ağalarıyla ZENCİ AĞALAR o yüce mevkii haiz (ele geçirir) ol-
muşlardır. HAZİNEDAR, HAZİNE VEKİLİ, BAŞ MUHASİP, VALİDE SULTAN
BAŞ AĞASI yüksek mesnetlere sahip çıkmışlardır." (Sicil'i Osmani, C.I, s.7)

B- PADİŞAH VE DİVAN

Padişah'la divanların ilişkisi, Osmanlı devlet yapısı içinde şimdi hükü-

met adı verilen yürütme kurullarının işleyişi demektir. Padişah, bütün
devletin canlı putu, ayaklı sembolü olunca, y a s a m a yetkisi de, y ü r ü t m e
yetkisi de padişahta toplanır.
Bu yetkiler, aşağıdan padişaha "arz'\ar\a gelişir, yukarıdan padişahın
"buyuru"\ar\y\a kanunlaşır. İkişerli dört çift organlarla (Müşavere-Evlat
Ölümü), (Divan-Bayram), (Cemiyet'i Alî-Sefer), (Divan T a a m ı - B a h ç e ) bi-
çimlenip uygulanır.
Padişaha y a k l a ş m a ve el ö p ü ş , d i v a n a giriş ve oturuş, " n e v b e t " t u t u ş ,
m ü t a l e a veriş, e m i r ve f e r m a n alış... bunların hepsi ayrı ayrı, zincirleme
tören-şölenlerle devlet ve h ü k ü m e t işlerinin y o l u n a konulması ve yürütül-
mesi olur.

Padişah - Devlet - Kanun

İlkel toplumda Babahan, nasıl önce Kahraman, sonra Tanrı o l d u y s a ,

Hıristiyanlık'ta kişi o l a r a k İsa nasıl Allah d e m e k s e , t ı p k ı öyle, Osmanlılık'ta
da kişi olan padişah d e m e k devlet d e m e k t i r . Orada devlete kapitalizmin
giydirdiği insanüstü soyut v e esrarlı h i ç b i r y a n katılmaz. Etiyle, kemiğiyle
bir insan padişah k ı l ı ğ ı n d a som devlettir.
Bu karakter Osmanlılığın bir aşiretten türemiş, "hüdayinabit" o l a r a k
çıkmış olmasından ileri g e l i r . Bizans kanunları, İslam Şeriatı, Osmanlı ya-
pısına g i d e r e k hayli ş e y l e r kattı. Bu katkılar Fatih'e dek devletle padişahın
aynı şey o l u ş u n u g i d e r e m e d i . Devlet m e k a n i z m a s ı n ı n işleyişi, en itçil kişi
ilişkileri biçiminde oldu.
"Memleket" (mülk alanı) denilen Osmanlı varlığının tabanı, padişahın
mülkü gibi konuldu. Padişahla m e m l e k e t ilişkileri, padişaha bir p r o b l e m i
arz e t m e k v e padişahtan o problemin çözümü için buyuru a l m a k ile o l d u .
Devlet mekanizmaları ve organları, padişaha arz etmek ve padişahtan
buyrultu almak yoluyla biçimlendi ve işledi.
Nasıl padişah d e m e k devlet d e m e k s e , tıpkı öyle buyrultu ( f e r m a n ) de-
m e k kanun d e m e k t i r . Devletin bütün kuralları, kurulları padişah buyru-
ğundan k a y n a k alır, Cumhuriyet çağına dek, en kıtıpiyoz memurun ka-
nundan üstün buyurma eğilimi ve kanundan çok, üstünün (mafevkinin)
buyurusuna uyuşu o yapının gelenek, göreneğidir.
Padişahın arz ve buyuru g ö r e v l e r i , diyalektik çelişkinin iki kutbu gibi,
çevreden merkeze, merkezden çevreye karşılıklı e t k i - t e p k i y a p a r a k işler.

Arz

Arz: A ş a ğ ı d a n y u k a r ı y a işleyen örgütçül ilişkidir. Arz'ın "bizzat"ve "na-

m e i l e " y a p ı l a n iki biçimini gördük. Devlet başkanı padişah, muhitten mer-
k e z e g e l e n arz y o l u ile ü ç a l a n d a n bilgi e d i n i r : 1- Hükümetten, 2-Saray-
dan, 3- Taşradan.
 1- B a ş t a //¿//TZ/A/F7" d i y e b i l e c e ğ i m iz sadrazam, kadzasker, defterdarlar
kanalından "bizzat"bilgi toplanır. Sadrazam, en geniş anlamda POLİTİK
konuları; Kadzasker, SOSYAL ve ASKERCİL konuları; Defterdar, EKONO-
MİKkonuları arz e d e r .
2- S o n r a 5 4 / ? / 4 K d i y e b i l e c e ğ i m i z h a b e r a l m a alanı gelir. B u a l a n d a Has
Oda p e r s o n e l i , padişahla her gün ve h e m e n her an t e m a s t a d ı r .
O yüzden, h e l e Siiahdaradlı kılıçlılar, bütün devlet, toplum, politika ve
reform işlerinde, padişahın hem sır ortağı, hem akıl hocası d u r u m u n d a d ı r .
T ü r k i y e ' n i n en önemli iki b ü y ü k r e f o r m ç a b a s ı n d a , iki S i i a h d a r b a ş r o l ü
oynar. IV. Murat'ın akıl hocası KoçiBey 1dir. III. Selim'in akıl hocası Koca
Sekbanbaş/û ı r.
Has Oda, sübjektifsavayd\v. Asıl objektif s a r a y , Enderun a d ı n ı alır. En-
derun'un başı kapıağasıd,\v. Odabaşı, kapıağasını y a l n ı z ve bağımsız bırak-
mamak için tutulmuş bir alttır. Hazinedarbaşı ile Kilarcıbaşı, sarayın EKO-
NOMİK başlarıdır. "Saray'ı amire ağası", sarayın ASKERCİL başıdır.
Sonraları çıkıp hepsine baskın olan Darüsseade Ağası ile bütün bu EN-
DERUN alanı, hükümetten tümüyle apayrı, bağımsız ve doğrudan doğru-
y a p a d i ş a h e m r i n d e , p a d i ş a h a e t k e n bir ö r g ü t t ü r . V e s a d r a z a m k a d a r d e v -
let b a ş k a n ı n a s ö z l e arz e t m e hak ve yetkisini taşır.
3- Ü ç ü n c ü /î/yorganı, üst TAŞRA İDARESİ d ü n y a s ı d ı r . Onlar; Beyier-
beyiler, ümera (komutanlar) ve kudzat ( k a d ı l a r ) d ı r . Beyierbeyiier, bütünü
ile büyük T O P R A K E K O N O M İ ve POLİTİKA'sını güderler. Ümera, bütünü ile
SİLAHLI KUVVETLERİ güderler. Kadılar, hem ilmiye ( b i l i m , hukuk, şeriat
adamları), hem mülkiye ( e y a l e t v e sancaktan küçük taşra idare cihazları)
karışımı olarak S O S Y A L POLİTİKA'yı güderler.
Bunlar da, hükümet ile saray d ı ş ı n d a n padişaha doğrudan doğruya
"arz'yetkisine sahiptirler. Yalnız bu <?Azlarını "bizzat"sözlü olarak yapa-
mazlar; yazılı "name"(mektup) biçiminde sunarlar.

Buyuru

Buyuru: Osmanlı devlet örgütünün yukarıdan aşağıya işleyen meka-

nizmasıdır.
Yukarıdan aşağıya etken olan buyuru organları, bütün devlet sistemi
gibi gene h e p padişah adlı kişiliğin çevresinde, emrinde toplanır. Onun
için, padişahın yaşantısı ve davranışı ile bu organların işleyişi iç içe g i r m i ş
bulunurlar. Ve kişide, devlet de, PADİŞAH demek olduğundan, ARZ or-
ganları gibi BUYURU organları da, kuruluşları, işleyişleri bakımından hem
olağanüstü karmaşık, hem olağanüstü basittiler.
Padişahın buyrultusu nasıl biçimlenir? Padişahın düşünce-davranışları
ile. Ö y l e y s e , O s m a n l ı D e v l e t i ' n d e " B U Y U R U " n u n n e v e nasıl o l d u ğ u n u k a v -
ramak istedik mi, padişahın; varsa düşüncesine, yoksa davranışına bak-
mak yeter. Gereksiz spekülasyonlara yer yoktur. Daha doğrusu, padişah
ilkin y a z ı p o k u m a s ı bile b u l u n m a y a n bir s a v a ş ç ı d ı r ; s o n r a l a r ı Fatih gibi z a -
mane biliminde hayli yetişkin olduğu zaman bile, düşünceyi Ulemaya bı-
rakır. O yalnız DAVRANIR.
Pratikçe, Osmanlılıkta kaç türlü Buyuru m e k a n i z m a s ı bulunduğu öğre-
nilmek istendi mi, padişahın kaç türlü davranış i ç i n d e bulunduğunu göz
önüne getirmek gerekir. Padişahın ve devletinin, tek sözle SALTANATIN
kaç türlü D A V R A N I Ş I olur? Buna en d u r u ve basit biçimiyle yetkili karşılı-
ğı Fatih'in kendisi verir.

S e k i z Ulu Devlet Organı

Fatih Mehmet, söyleyerek yazdırdığı "Kanunname"snde v e ondan son-

ra "Evlad'ı Kiram'\nm bu Kanunname'yi "İslaha sa'y"(düzeltmeye çaba)
gösterişlerinde, devlet işi olarak sayılan padişahın davranışları sekiz türde
toplanır. Bu sekiz türün ilk d ö r d ü ÖZEL o l a r a k p a d i ş a h ı n KİŞİLİĞİ ile ilgi-
li görünür: 1- Evlat Ölümü, 2- Bayram, 3- Bahçe, 4- Sefer, sonraki dör-
dü GENEL o l a r a k Devletin ORGANLARI ile ilgili görünür: 1- Müşavere, 2-
Divan, 3- Cemiyeti Aii, 4- Divan Taamı.
Bu sekiz Osmanlı p a d i ş a h - d e v l e t olayı, organ m ı d ı r , g ö r e / m i ? Hem or-
gan, hem görevdir. Daha doğrusu Görev-organd,\v. Sekiz görev-organı
karşılıklı sıralarıyla alt a l t a dizersek, aralarında ş a ş ı l a c a k bir k a r ş ı t l ı k - p a -
ralellik b u l u n d u ğ u n u görmezlikten gelemeyiz:
GENEL: Müşa vere -Divan - Cemiyet i Alİ-Divan Taamı
ÖZEL: Evlat Öiümü-Bayram-Sefer-Bahçe
Bu dörderli iki sıra o l a y l a r a bugünkü (burjuva) k a f a m ı z l a b a k a r s a k , a r a -
l a r ı n d a hiçbir ilişki g ö r e m e y i z . O l a y l a r ı z a m a n ı n ı n o r t a m ı içinde k a r ş ı l a ş t ı r ı r -
s a k , k a z ı n a y a ğ ı hiç d e ö y l e d e ğ i l d i r . O n u n için, iki s ı r a g ö r e v - o r g a n l a r ı alt
alta gelen ikişerli ilişkileri i ç i n d e ele a l m a k d a h a i l g i n ç o l u r .

Müşavere ve Evlat Ö l ü m ü
"Müşavere", d e v l e t i n e n s i v r i t e p e s i n d e v e ö n e m l i k o n u l a r ı n e n gizli bi-
çimde incelenip karara bağlandığı bir büyük gövev-ovgan&v. Padişahın bir
oğlunun ö/ümü \se kişicil, olağan, doğal ve küçük o l a y d ı r . Bunlar arasında
hangi paralellik aranabilir?
Önce bu paralelliği bizim icat etmediğimizi; sonra onu bizzat Fatih
Mehmed'in, sonraları ne denileceğini akıl köşesinden geçirmeksizin oldu-
ğu gibi koyduğunu hatırlayalım. Devlet b a ş k a n ı padişahla, hükümet d e n i -
lebilecek en kodaman politika, t o p l u m ve e k o n o m i başlarının birkaç basa-
maklı toplantıları vardır. B u n l a r d a n hiçbirisi Fatih Mehmet'çe Müşavere ve
Evlad Ölümü kertesinde müthiş SIR ve ÖNEM içinde konulmamıştır.
 Müşavere

Müşavere ( D A N I Ş I M ) nedir? Devletin en önemli işlerinin, devletin ki-

şileri arasında en gizli b i ç i m d e t o p l a n a r a k ele a l ı n m a s ı d ı r . E d i n i l m i ş arz-
lar ışığında, en su götürmez buyrultu ( f e r m a n ) l a r a bağlanmasıdır. Mü-
şaverenin önemi kutsallık kertesine erişir. Çünkü Allah, Kur'an-ı Ke-
rim'inde bütün M ü s l ü m a n l a r her işlerinde: W6A<?ı//AZ/"buyurmuştur: "Ve
birbirinize DANIŞINIZ!"
Kanunname'de M ü ş a v e r e için y a l n ı z k e s i n bir iki s ö z g e ç e r .
"Umur'u Saltanatı" (devlet işlerini) danışmada padişah sırf politik
başlara; veziriazam ile vezirlere ve ekonomik başlara; defterdarlara
başvurur. Bu d a n ı ş m a n ı n hiç ş a k a s ı y o k t u r , hemen kılıç v u r u ş u ile k e s -
tirip atar: "Anlardan (yani vezirler ve defterdarlardan) gayri kimesne
vakıf olmıya "(Kanunname)
Buna itiraz e d e c e k k i m s e a n a s ı n d a n doğmamıştır. D e v l e t işleri y a l n ı z
padişahla politika ve ekonomi başları arasında eleştirilip çözüme bağla-
nan sırlardandır.

Evlat Ölümü

"Evlat ölümü" n e demektir? Padişahın dölünden gelmiş kimselerin

yaşamaktan kalması demektir. İlk bakışta, bugünkü insan için, bunu
müşavere kertesinde dramatize edecek ne var? Fatih Mehmet onu en az
müşavere kertesinde dramatize edip önemsemiştir. Kanunname, açık
seçik konuyu:
"Evladımın ölüsüne hazır olan Vüzera, Kadzaskerier ve Defterdarlar"
biçiminde koyar.
Kanun koyucu Fatih Mehmed'in kafasında hiçbir şey örgütler hiyerar-
şisi kuralı dışına çıkamaz. Müşavere'ye devletin en b ü y ü k politik ye eko-
nomik başlarını almıştı. "Evladının ölüsüne"onlardan başka, ordu-adaiet
karışımı sosyal ve askercil hukuk başlarını da, lütfen kabul eder. Neden?
Çünkü evlat ölüsünde siiahm ve adaietSn de bir sözü olacaktır. Hiç
değilse Şeriatça, bir ö l ü , kılıç ve hak a d a m l a r ı n d a n saklanamaz. Ölen ki-
şi ister "Allahın emrile", ister "kılıcın demiriie"ölsün, "timiye'^m elinden
geçecektir.
Buradaki yaman devlet sırrı nereden geliyor? Belli: "Karındaşların ni-
zam'/ alem içün katletmek"prensibi, yalnız kardeşler arasında değil, ba-
balarla oğullar, hatta dedelerle torunlar arasında bile y ü r ü r l ü k t e d i r . "Sal-
tanat", padişahlık tahtına sivrilmeyi, bir t a r i h c i l - s o s y a l nedene bağlamaz;
Sultan'ın Kan'mûa v e d ö l ü n d e gizli, anlaşılmaz bir büyüye bağlar. O za-
man, padişahın k e n d i s i gibi, d ö l ü d e t a b u l a ş ı r , d e v l e t l e ş i r , s ı r l a ş ı r .
 O yüzden saltanat uğrunda sivrilen insanlar, kıran kırana boğazlaşır-
lar. Bu uğurda düşenlerin "ölüsü", ister istemez, "Umûr'u Saltanat"s\va-
sına girer. Ve "işi" yalnız padişah ile birinci k e r t e d e ( p o l i t i k - e k o n o m i k - s o s -
yal) üç kategori başlardan başkası ele a l a m a z o l u r .
"Müşavere"\\e "Evlat Ölüsü"gibi öteki (Divan-Bayram), (Cemiyet'i Ali-
Sefer), (Divan Taamı-Bahçe) ikilileri arasındaki paralellikler de, az çok
kendiliğinden anlaşılabilir.

"Divan" ve " H ü m â y û n " Sözcükleri

Herkese "¿//""olan müşavereden sonra, devletin en büyükgörev-orga-

n\, "Divan-ı Hümâyûndur. "Osmanlı Beyliğinde Hükümeti, yani İcra Kuv-
vetini, Divan temsil eder"(M. Os. Tarihi: İdare Teşkilatı)
Divan: Bilinen devlet büyüklerinin, hiç değilse ilk zamanlar, halkla
doğrudan doğruya ve toplu oiarakX.emas edip, memleket ekonomisini, po-
litikasını, h a t t a a d l i y e s i n i , e n y e t k i l i ö l ç ü d e g ü n l ü k s o m u t p r o b l e m l e r biçi-
minde ele alma görev-organıdır. "Divan herkese vasıtasız açıktı."(Keza)
Hümâyûn: Osmanlı Türklerince tanımlanması pek y a p ı l m a m ı ş ise de,
anlamı tartışmasız kabul edilmiş bir efsane k u ş u n u n adı sayılır. Bu mito-
lojik k u ş u n başı, gagası, kanatları, ayakları pek öyle y e r y ü z ü n d e görül-
müşlere benzetilmez. Onu ne kimse görmüştür, ne kimse anlatabilir. An-
cak varlığı su g ö t ü r m e z sayılır.
T o p l u m gerçeği bakımından Hümâyûn, bugünkü m o d e r n t e r m i n o l o j i d e tı-
patıp, totem adı verilen şeyin tabulaşmış k e n d i s i n d e n başka bir ş e y o l a m a z .
Besbelli Kayıhan'\\\arm O s m a n o ğ u l l a r ı , Orta A s y a ' d a n bu Hümâyûn t o t e m i ile
gelmişlerdir. Bütün başarıları, o "Hümâyûn"adlı efsane kuşunun temsil etti-
ğ i t o p l u m r u h u n a mal e d i l m i ş t i r . G a z i l e r i n v u r a kıra u l a ş t ı k l a r ı s a l t a n a t m e r -
tebesi de, "Hümâyûndu y ü c e katından başka bir ş e y s a y ı l a m a m ı ş t ı r .
Böyle erişilmez, ulu, kutsal, esrarlı gücü temsil eden Divan'/ Hümâ-
yûn g ö r e v - o r g a n ı , yüzyıllar boyu padişah ve hükümeti ile halkın buluş-
ma katı olmuştur. Fatih onu kaldıramazdı. Kanunname d e ç e r ç e v e l e m e k
yolunu tuttu. O çerçeve içinde "Divan-ı Hümâyûn", bir hiyerarşi, düzen-
li tören k ı l ı ğ ı n a girdi.

Divan-ı Hümayûn'da: Üç İşlem

Padişahın, ardında saray, katıldığı çeşitli yürütme (icra) ve danışma

(kanun) toplantıları içinde en ö n e m l i s i ve en s ü r e k l i - d ü z e n l i olanı, Divan-ı
Hümayûn'dur. Devlet, her sabah ö n c e Allah'ın ö n ü n e çıkar, sonra halkın
önünde işlemeye başlar.
"Divan her gün sabah namazından sonra toplanır. Evvela halkın dilek
ve şikâyetleri dinlenir. Sonra devlet işleri görüşülürdü." (M. Os. Tarihi,
s.360)
174
 İlkin, C u m a d ı ş ı n d a her gün t o p l a n ı l ı r d ı . İstanbul alınıp da Bizans etki-
si başlayınca, halkın ö n ü n e çıkmak seyrekleştirildi. Haftanın yalnız, cu-
martesi, pazar, p a z a r t e s i , salı günleri Divan-ı H ü m a y û n ' a gelindi.
Divan'da üç şey kotarılırdı:
1 - Mütalea: İ d a r e v e g e l e n e k - g ö r e n e k (örf) işlerinde vezir; şeriat, hu-
kuk işlerinde kadzasker; maliye, ekonomi işlerinde defterdar açıklamasını
yapardı. Ondan sonra " e m i r " gelirdi.
2- Emir: Berat, vazife, yetki, hak gibi imtiyaz bağışlamaları üzerine
olurdu.
3 - Ferman: Emir (buyurma) ve nehiy (yasaklama)ler üzerine çıkarılırdı.

Divan-ı Hümayûn'a Giriş

Fatih Mehmet töreni şöyle özetler:

"Divan'a her gün Vüzeram ve Kadzaskerlerim ve Defterdarlarım gel-
dikte, Çavuşbaşı ve Kapucular Kethüdası önlerine düşüp istikbal etsünier. "
(Kanunname)
Bu özel karşılayış töreni ile g e l e n l e r , d i v a n d a g e l i ş i g ü z e l oturamazlar.
Z a t e n , i m p a r a t o r l u ğ u n hiçbir y e r i n d e , hiçbir kimse, ö n c e d e n belli o l m a y a n
n e bir d a v r a n ı ş t a bulunabilir, n e bir y e r d e o t u r a b i l i r .
Bir y o l , yukarıda belirtilen divan üyeleri, k e s i n l i k l e sınırlı yetkililerdir.
Bu yetkililerin gelip sırayla p a d i ş a h ö n ü n d e d i v a n a g i r m e l e r i gibi, o t u r m a -
ları da bir problemdir. Divanda oturmaya "SADRA OTURMA "enir. Ve
s a d r a o t u r m a k h e r b a b a y i ğ i d i n h a r c ı o l m a k t a n ç ı k a r , sıkı s ı k ı y a k a n u n ko-
nusudur. Fatih, y a ş l a n d ı k ç a , bu divan düzeni üzerinde büsbütün Bizans-
vari titizliklere alıştırılmış bulunur. Şöyle yazdırır Kanunnamesini:
"Divan Hümayünda Sadır'da oturmak Vüzera'nm, Kadzaskerlerin ve
Defterdarların ve Nişancıların yoludur."
Böylece divanın doğal üyeleri, b u d ö r t başlı en büyük devlet yetkilile-
ridir: Vezir-kadzasker-defterdar-nişancı. Bunların dışında, divanın sürekli
ü y e s i y o k t u r . A n c a k ara sıra, gerekince, ikinci kerte kişiler olarak, "mazüi"
(görevinden alınmış) beylerbeyiler ( e y a l e t genel valileri) ile gene mazûl
"beyler", d i vana "OTURMAK" hakkma sahip olarak katılabilirler.
Bu geigeç d i v a n üyeleri, ne zaman ve nasıl divana katılırlar? Kanun-
namede açıklama pek a r a n a m a z . İşin gidişi, mazûl beylerbeyilerle bey-
lerin, ç a ğ r ı l m a d ı k ç a divana giremeyeceklerini sezdiriyor. Aslında, divanın
sürekli ve doğal üyeleri bile, a n c a k ç a v u ş b a ş ı v e k a p u c u l a r k e t h ü d a s ı " ö n -
lerine d ü ş e r e k " kayıtla ve zor geldiklerine göre, törene uymayanın içeri
alınacağı düşünülemez. Belki ilkel sosyalizm kalıntısı "askerdi detvokra-
si"geleneği, divana girme hürriyetini yazılı kanun ile sınırlama kaydına
yer bırakmamış olmalıdır.
 Nitekim, 18. yüzyıl başında sayıları 2 3 4 4 kişiye çıkacak olan kapıcılar
önünde, divana "haik'tan sayılabilecek kimselerin nasıl gelebilecekleri de
ayrı soru konusudur.

Sadra Oturmak (Tasaddur)

D i v a n a g i r m e k k a d a r , belki o n d a n ç o k d a h a k a r ı ş ı k v e g ü ç o l a n ş e y , di-
vanda "OTURMAK"X.\r. Oturmak, laf değil, "sadr'a oturmak'tn. "Sadr"de-
nilen şey, bugünkü Türkçe'de "^¿///-"biçiminde î s t a n b u l l u l a ş ı p incelmiştir.
Şimdi müze olan şanlı sarayların kendileri gibi, "sadr"veya "sed/'r"\ev\rim
de ne olduğunu görüp biliyoruz. Saray taştan bir g e c e k o n d u , bağlasalar
durulmaz izbe hücreleridir. "Sadr"da, ne denli süslense, kapalıçarşı kol-
tukçularının metelik vermeyecekleri "sedir"\erden öteye geçmese gerektir.
N e v a r ki, "sadr"\n maddesi değil, m a n e v i değeri ve padişah huzuru-
nun tılsımı konudur. "Şoffa'iHümayûn"da oturmak, herkesin devlet için-
deki yetkisi ve etkisi ile s ı r a l a n ı r . V e bütün imparatorlukta olduğu gibi,
"sadr'tta oturmanın sırası da, her oturanın rütbesini g ö s t e r i r , önemli ka-
nun maddesi olur.

Nevbet'i Padişahî

"Kanunnamemin hemen baş amacı, Bizans'tan öğrenilen, ama besbel-

li bir t ü r l ü u y g u l a n a m a y a n o sıkı v e y a m a n hiyerarşiyi ( m e r t e b e l e r zinci-
rini) O s m a n l ı ' y a ö ğ r e t m e k t i r . Z i n c i r , d i v a n d a n b a ş l a r . A m a o r a d a bile, b u
zincirin ucunu kaçıranlar sonuna dek bulunur.
Önce "Mehterhane'i Hümâyûn"çalar. Buna "Nevbet'i Padişahî"denir.
İlk O s m a n Gazi'ye Selçuk hükümdarının bayrak ve davul takımı gönderdi-
ği günden beri, p a d i ş a h bile, mehteri ayakta dinler. O s m a n Gazi'nin Sü-
zereni (üstü) S e l ç u k Şahı A l a e d d i n ' e karşı saygısı, oğullarına dek sürer.
Belki kökü bilinmeyen "padişah"sözcüğü de o saygıdan kalmadır. "Pa",
Acemce "ayak" d e m e k t i r . Osmanlı devlet başkanı, saygısından, Selçuk
hükümdarı gibi kendisini bir t ü r l ü "şah"sayamamış, olsa olsa, "şahın aya-
£7/"anlamına geldiği saklanan, "padişah"diye andırmıştır. Sonra, "padi-
şah" gücü Selçuk şahlarınınkini aşınca, artık "şah"deyimi küçük düşmüş
v e bir d a h a şahlığa ö z e n i l m e m i ş olabilir.
Göçebe gazilerin bu alçakgönüllülüğü, onları, Selçukluların kökü kazın-
dıktan sonra bile, mehteri a y a k t a d i n l e m e y e itmiştir. A n c a k , bu son bar-
bar s a f l ı ğ ı n ı da, ö t e k i l e r gibi silen, Fatih Mehmet olmuştur. "200sene evei
vefat eden Suitan Aiaeddin'i Seiçukî'ye tazimen kaaim olmak (saygıyla
ayakta durmak) beyhudedir. " ( K a n u n n a m e ) diyerek, kendisi kafes ardına
geçtiği gibi, s a d r ı n a da o t u r m u ş t u r .
 Bayramda Padişahın "Kalkması"

Bayram: Padişah demek, elli, ayaklı, başlı, gövdeli som devlet d e m e k

olduğuna göre, Bayram: Devlet kullarının padişah kişiliğine tapınç töreni
d e m e k olur. Divan'ûa\ Memleket padişahın önünden geçit resmi yapar;
Bayraniûa\ Devlet padişahın önünde geçit resmi yapar. Fatih, bu özelliği
en iyi s e z e n kişi o l a r a k ş ö y l e b u y u r u r :
"Bayramlarda meydan'ı Divan'a (Divan alanına) Taht kurulup çıkmak
emrim olmuştur. "(Kanunname)
Görüyoruz. Bayram kendisine göre bir m e m l e k e t s i z d i v a n gibidir. Di-
van da, bayram da aynı "'meydanca bir panayır gösterisiyle kurulur. Bu
panayırın iki büyük olayı:
1- "Ayağa kalkmak",
2- "Ei öpmek"Wx.
"E! öpüidükte Vüzeram ve Kadzaskerim ve Defterdarlarım kafadarlarım
olup duralar. Hoca ve MüftiyyüiEnam oluna. "(Kanunname)
Padişah, " k a f a d a r l a r ı m " dediği akıl hocalarına, yani üç v e y a d ö r t bü-
yüklere ilk defa yılda bir "ayağa kalkmak'tltifatında bulunur. Padişahtan
başkasının "oturması"ne denli yaman bir işse, padişahın kulları önünde
ayağa "kalkması"on^an da daha yaman bir o l a y d ı r . Bunun için Fatih bir
"Kanun"çıkarmak gereğini duyar:
"Bunlara (vezirlere, kazaskarlere, defterdarlara) kendim kalkmak ka-
nunumdur. "(Kanunname) der.

Bayramda El Ö p m e
'Padişahın elini ö p m e y e gelince, bu elbet her b a b a y i ğ i d i n harcı ola-
maz. Tabu k i ş i n i n kılına d o k u n m a k ne d e m e k ? Ve Fatih, kılı kırka yarar-
ca, e l ö p m e i m t i y a z ı n ı bağışlayacağı kişileri seçip ayırır:
a) E i öpmeleri olağan (caiz) olanlar ş u n l a r d ı r : Çavuşlar, Hurda Mansıp
Ehlinden Alay Beyi, Ulûfeli Müteferrika, Çaşnigir, 150.000 akça ise Zaim
Müteferrikası, 60 akçadan yukarı 70 Kadı, 20 akçalı Müderris... ve "Man-
sıp Ehli"olan şu kimseler:
Muhasebeci: Muhasebe "Devlet hazinesinin tüm kanun ve nizam ve
kayıtlarının merkezi"idi. Muhasebeci ilkin bir tekti. Sonra, haraç, evkaf
ve ilh. muhasebecileri çoğalınca, Rumeli muhasebecisine "Başmuhasebe-
c/"denildi. Ayn Ali der ki, muhasebenin "Kiyasdar'ı ekseriya Defterdarlı-
ğa menşe'idi."
Defterdar, yani padişaha "Kafadar"olacak kişi el öpebilirdi.
Yeniçeri Katibi ( y a h u t Yeniçeri Efendisi): Yeniçeri kütük ve esame (ad-
lar) defterini yazar. "Başkası kalem karıştıramaz. "(Ayn Ali Ef.) dört tak-
sitli, y ı l d a üç ö ğ ü n v e r i l e n Uiûfe d e f t e r i n i düzenler.
 Sipahiler Katibi: Sipahiler için Yeniçeri efendisinin görevini yapar.
Ruznameci (Şöhretli yevmiye): Hazineye her gün giren-çıkarhann
defterini tutar. "Hazineye teslimatı mübeyyin"(yatırılanları bildirir) "tez-
kere" verir.
Sonraları o da ikileşir. Büyük Ruznameci: Y u k a r ı ki görevleri yerine ge-
tirir. Küçük Ruznameci: Müteferrika, Çaşnigir, Çavuş, Kapucubaşı ulûfele-
rini d i v a n d a n alıp d a ğ ı t ı r .
b) El öpmeleri yasak edilenler ş u n l a r d ı r :
1- Zaim Tımarlu
2- "Katiplerden NEFER olan Reis Katipleri ve Defterhane Katipleri. "
"Gerek Katip oldukta ve gerek Îyd'de (Bayramda) el öpmek Kanunum
değildir. "(Kanunname)
Padişah, y a l n ı z payitaht\n, o da en kodamanlarını yanma yaklaştırabilir.
Memleket ( z e a m e t i i beyler ve tımarlı dirlikçiler) bu bağışa ulaşamazlar.
Müşavere-Eviat Ölümü, Divan-Bayram ikili Genei-Dev/et'm ve Özei-Pa-
dişah'm büyük devlet işlemleridirler. Onlardan sonra, geriye kalan: Cemi-
yet-iAii-Seferve Divan Taamı-Bahçe adlı ikişerden dört Devlet İşlemi da-
ha kestirme olarak anılabilir.

Cemiyet-i Ali

Cemiyet-i Ali (Yüce Toplum) demek olur. Ona Fatih, "Mecma'i Ehaiî"
adını da veriyor. Belli ki, C e m i y e t - i Ali, Divan-ı Hümâyûn gibi olağan, her
günkü iş değildir.
Bu terimdeki "Ehaii", sonradan Türkçe'de kullanılan anlamda, bütün
ü l k e v e y a bir s e m t i n s a n l a r ı d e ğ i l d i r . "Ehil", b u g ü n d e T ü r k ç e ' d e bir işi ba-
şarı ile beceren kişiye verilen sıfattır. "Cemiyet-iAli"de, öyle "ehil" kim-
selerin "Mecma'i"(topluluğu) olur. "C6 , /77/)/6 , f"toplantısına yalnız padişahın
en yüksek politika sorumlusu "kafadarları"değil, başka en yüksek "ehil"
başlar da katılır.

Divan-ı Hümâyûn, sırf en yüksek politik ve sosyal p r o b l e m l e r i n , günü

gününe konuşulup yargılandığı, çözümlendirildiği örgüttür. Cemiyet: Za-
man zaman ortaya çıkan ve besbelli politik-askercilkarakteri baskın prob-
lemleri inceleme ve çözme organıdır.
Fatih, Cemiyet-i Ali'yi de bir "divan"sayar ve sıkı tembihler. "Ehi'iDi-
van'a ahirden adam koşmasun"(Divan ehli arasına başkası karışmasın.)
Cemiyet-i A/iye oturma y e t k i s i ile girenler iki gruptur:
1- Divan-ı Hümâyûn ü y e l e r i : Kanun onlardan yalnız üç büyük başları;
Vezirleri, Kadzaskerlerı ve Defterdarları anar. Fatih: "Evvela Vüzera, an-
lardan sonra Kadzaskerier, andan sonra Defterdarlar"oturur, der.
 2- Üzengi Ağaları (Silahlı Kuvvetler Başları): Fatih, Divan-ı Hüma-
yûn'un "oturucu"üyelerin i saydıktan sonra şöyle der:
"Andan sonra Yeniçeri Ağası ve sair Üzengi Ağaları, Mîyriaiem ve Ka-
pucubaşı ve Miyrahur oturur. "(Kanunname)
Ayrıntılara girilmez.
B ö y l e c e , C e m i y e t - i Ali d e n i l e n ö r g ü t o r g a n ı , bir ç e ş i t H a r p Ş u r a s ı g i b i -
dir. Yeniçeri Ağası: Merkezi piyade kara kuvvetleri komutanıdır. Mîriaiem:
Savaşta muhafız gücün başıdır. Kapucubaşı: Her zaman saray muhafız
gücünün başıdır. Miyrahur: Hem barışta muhafız gücünün başıdır, hem
ordu ağırlıklarını götüren taşıtlar (ahır) komutanıdır.
"Üzengi"sözcüğü, "ata binip kılıç kullanma"deyiminin kısaca sembo-
lüdür. Üzengi A ğ a l a r ı : Savaş A ğ a l a r ı demektir.

Sefer
Sefer (Savaşa gidiş): Devlette objektif s a v a ş problemi, Cemiyet-i
Ali'ye paralel olarak, padişahın sübjektifd,a\ıvan\ş\, sefer d u r u m u d u r .
Genellikle d e v l e t i n savaş organı, C e m i y e t - i Ali idi. Devlet başkanı açı-
sından özellikle p a d i ş a h ı n savaş organına "sefer"düzeni denir.
Fatih, padişahın "sefer"e ç ı k m a s ı n d a k i ö r g ü t l e n m e d e iki şeyi önerir:
1- Korunma: "Seferde Rikab'ı Hümayûnumda Solakbaşı ve Peykba-
şı yürüsün."
2- Para: "Ve bir küçük sandık ile cep harçlığı içün fiöri getüreler. "
(Kanunname)
Solak: Yeniçerilerin "60'ıncıdan 63'üncüye kadar olan cemaatları olta-
larından'"(4 O d a ' d a , 100'er neferden) d e r l e ş i k özel kuvvetlere "Solakaan'ı
H a s s a " d e n irdi. Seferde ve İstanbul'da padişah yola düştü mü, bunlar çev-
rede yaya yürürlerdi.
Solakbaşı: Her köprü geçilişinde padişahın atının gemini tutar.
Alay g ü n l e r i bu özel koruyucular tuğlu külah, arkalarına beyaz biniş,
üzerlerine beyaz 4 kollu kaftan (2 kolu kuşaklarına sararak) giyerler. El-
lerinde yay, arkalarında tirkeş (\sadak, oklukyi bulunur.
"Peykan'ıHassa": Solakların önünde giderler. Görevsiz ama daha süs-
lü o l u r l a r .

Divan-ı Hümayûn'da Taam

D e v l e t l e ş m e m i ş b a r b a r l a r için Şölen, (ortak y e m e içme) en yaygın, en

kaçınılmaz önemli olaylardandır. Anadolu'nun Doğu ve Güney aşiretleri
arasında h â l â bir a r a d a y e m e k , a r a d a k i bağları ç ö z ü l m e z kılan tek s e m b o l
sayılır. Hıristiyanlıkta Komünyon, Şölen'in İsa geleneği olur.
Devletleşme, bu geleneği de yok edemez. Yalnız, Tören/eştirme y o l u
ile k u ş a ç e v i r m e k t e n d e g e r i kalmaz. Barbar şölenindeki eşit k a r d e ş l e ş m e
179
komünyonu, giderek, bin bir b i ç i m , s ı r a , g ö s t e r i o y u n l a r ı y l a b a s a m a k l a ş ı r ,
sınıflaşır. A r a y a " m e s a f e sokar", insanları paramparça kul köle a y ı r t l a r ı y -
la hem dağıtır, hem toplar.
Medeniyet şöleninde Kan b a ğ l a r ı dağıtılır. Eşitsizlik gelişir. Boyundu-
ruklanmış insanlar arasında, otomatlaştırdıkça soysuzlaştırıcı olan hiye-
rarşi ( d ı ş t a n dayatılmış sıralanma ve makinalaşma) bağları kurulur. Sos-
yal sınıflaşma eğiliminin en som örneği, "Divan-ı Hümayûn'da Taam"tö-
reninde objektifleşir. Devlet uluları arasında rütbe farkları kesince ve
hatta epey iğrenççe belirir. Çünkü orada Şölen, a r t ı k , d o m u z u n a bir Tö-
ren olmuştur.

Fatih, yeme Şö/en-Tören'mde, besbelli Bizans'tan pek özentiyle alıp

benimsediği kuralları koyar. "7 A <?/T7"töreninde k i m l e r i n nasıl v e neyi y i y e -
cekleri ayrılır. Daha gülüncü, kimlerin önünden kalkacak artıkları kimlerin
yiyeceği kanunla belirtilir:
Veziriazam: Hükümet gibi "Taam'\n da "başı"dır. Besbelli onun yedik-
lerinden artanlar herkese kıyışılamaz. "Önünden kalkan Taam, Çavuşba-
şma. Yoldaşları ile yisün. "(Kanunname)
"Dergah'ı Aiîie (17. yüzyıl başları) 324 "Çavuşan"sayı lir. Bir veziri-
a z a m ı n ö n ü n e n e l e r k o n u l m a l ı v e b u n u n n e k a d a r ı a r t m a l ı ki, y ü z l e r c e ç a -
vuş "yisün"? Fatih'in çavuşları azlık olmalıydı.
Veziriazamdan sonra Veziriet1e Defterdar g e l i y o r . Fatih diyor ki: "Ol
Vüzera önünden kalkan taam Reisüiküttaba. Neferleriyle yisün. "
Üçüncü ve belki dördüncü Şölen basamağı, Defterdarlar, Nişancı v e
Kadzaskerieroluyor. Fatih buyuruyor:
"Defterdarlar, Nişana yiyeler ve Kadzaskerier başka yirler... Kadzasker-
ier önünden kalkan taam Kapucular Kethüdasına virüsün. "(Kanunname)

Bahçe-Deniz

"Divan Taamı" ûeri\\en objektif devlet ş ö l e n i n i n paraleli, padişahın kişi

olarak sübjektif g e z i l e r i d i r . Bu geziler, kayıkla denizde de olabilir. Ama,
O r t a a s y a ' l ı T ü r k de, Hicaz'lı A r a p gibi, Cennet'i karada bir b a h ç e sayar.
Padişahın gezi örgütü, Bostancılık a d ı n ı alır.
İlkin, saraya ayrılan esirve devşirme oğlanlarından, bahçeler h i z m e t i -
ne girenlere, Bostancı d e n i l d i . Sonra, padişahın Edirne ve Gelibolu'da bu-
lunan "saray ve bostanları bunlara tefviz edildi. "(Ayn Ali Ef. s.26) En so-
nunda ise, b o s t a n c ı l ı k ayrı bir asker ocağı d u r u m u n a girdi.
Bostancılar "taifeSinden bir bölümü muhafız idiler. "Saray'ı Hüma-
yün"a, "Hadayik'i Padişahî'^e (padişah bahçelerine)., ve bir çeşit payitaht
bahçesi olan Boğaziçi'ne, bakarlardı.
Bostancıların ikinci bölümü, "Daire'iHümayûn'da kayıkçılık"ederdi.
 Üçüncü Bostancılar bölümü, "kürekçilik"ederlerdi. Kürekçilerin görevi,
sarayın, caminin kerestesini, odununu, İzmit'ten kadırgalarla getirmekti.
Fatih der ki: "Bahçeye bir Bostancıbaşı konulmuştur. Kayığa girildikte
bostana kürek çeküp, ol dümen duta. "
Böylece "Bostancıbaşı"padişah kayığının dümencisi olur. "Dümencilik"
sözcüğü belki oradan gelmedir. Bostancıbaşı'dan sonra en büyük "zabit"
(subay) Bostancılar Kethüdası o l u r . Ondan başka bir de "Edirne Bostancı-
başısı" bulunur.

AYRIM II

DEVLET SINIFLARI

Osmanlılığın klasik çağında, d ö r t d e v l e t sınıfı bir ç e ş i t a ç ı k k a s t l a ş m a

oldu. Bu oluş, dört ayrı başlık altında özetlenebilir.
Değmiştik: Medeniyetin "İlmiye" sınıfı, ilkel sosyalizmin, Türklerde
"Kam"adını alan kuruma; "Seyfiye"sm\i\, "i/b"adını alan kuruma paralel
düşer. Onun için, İ l m i y e ile S e y f i y e , O s m a n l ı l a r c a hiç y a d ı r g a n m a d a n ku-
rulurlar. Gerçi İlmiye ile Şamanizm ye Seyfiye ile Askerdi Demokrasi a r a -
sında, medeniyetle barbarlık arasındaki kadar fark vardır. Ama, topluma
sindirme bakımından kıyaslama olasıdır.
"Müikiye"\\e "Kaiemiye", adları üstünde, Kayı Boyu için bilinmeyen gö-
revlerdir. Mülkiye: Toprakları üleştirip gütme; Kaiemiye: Toprak üretim,
mülkiyet ve gelir ilişkilerini düzenleme işleridir. G ö ç e b e için ne üzerinden
kopuşulamaz ülkeleşmiş siyasi t o p r a k ve ne de o toprağın ekonomik dü-
zem y o k t u r . Bu nedenle M ü l k i y e ile Kaiemiye, sırf s ı n ı f s ı z t o p l u m u n inkâ-
rı ile, m e d e n i y e t e g e ç i ş l e b i r l i k t e icat e d i l e n d e v l e t i n y a d y a r a t ı k l a r ı d ı r .
Bununla birlikte, toprağın m e m l e k e t l e ş m e s i v e ilbin padişah-paşa-ve-
zir o l m a s ı ile b i r l i k t e , a n s ı z ı n s u y ü z ü n e ç ı k a n politika, ister i s t e m e z , İlmi-
ye ve Seyfiye elemanlarından, yetişmiş bulunmalarına bakmaksızın, "Mcii-
kiye"sınıfını tepeye getirir. Görünüşte, lafta gene "İlmiyeVe öncelik veri-
l i y o r m u ş gibi y a p ı l ı r . A m a e y l e m c e v e g e r ç e k t e , ö n c e l i k M ü l k i y e ' y e g e ç e r .
K o n u m u z d e v l e t , y a n i sınıflı medeniyet yapısı olduğu için, d e v l e t s ı n ı f -
larını, hayatta nasılsalar o sıraya g ö r e ele a l m a m ı z g e r e k i r . Biz d e , ö n c e
M ü l k i y e ' y i , s o n r a o n a ilk k a y n a k o l a n İ l m i y e ' y i , S e y f i y e ' y i , e n s o n u n d a d a
Kalemiye'yi gözden geçireceğiz.

A- MÜLKİYE

Sadrazamdan başlar. Vezirlere geçer. Merkezin, payitahtn Mülkiyesi

orada kalır. Taşranın Mülkiyesi, Beylerbeyi'den başlar. Sancakbeyliğe,
sonra Alaybeyi'ne dek uzanır. Bunlar "mem/eket"m Mülkiyesidirler.
 Biz a ş a ğ ı d a y a l n ı z p a y i t a h t ı n Mülkiyesine değineceğiz. O zaman, Mül-
kiyenin klasik Osmanlı çağında g ö r ü l d ü ğ ü gibi, y u k a r ı d a n aşağıya değil,
aşağıdan yukarıya doğru sivrilip geliştiğini göreceğiz. İlk O s m a n l ı kao-
sunda ne Mülkiye vardır, ne vezir, hele ne de v e z i r i a z a m ... Devletleş-
me, sınıflaşma ilerledikçe, o yokluktan yavaş yavaş bir Mülkiye "yoi"u
(tariki) açılır. O "yol"da beyler, beylerbeyiler, derken paşalar, vezirler,
veziriazamlar türer.
Bütün bu Mülkiye üreyip türeyişi, hep padişahın divan adlı oturumla-
rında biçimlenir. O bakımdan p a y i t a h t için Mülkiye demek, divan ü y e l i k l e -
ri d e m e k olur. Divan'da Mülkiye aktörlerinin aldıkları görev, tuttukları yer,
oynadıkları rol, d e v l e t t e politika adı verilen işleyişe uyar.
Onun için Mülkiye a k t ö r l e r i n e değerken, onların rol oynadıkları divan
sahnesi üzerine de b i r k a ç ilişik çizi ile d o k u n m a k g e r e k i r .

Beşe'den Paşa'ya

Göçebe Kayıhan Türkü için A/b veya İ/b ( g a z i , şövalyelikten başka bir
tek kişilik vardır: Babahanlık d ü z e n i n i n kuralına uygun olarak, İ/b'n en
büyük oğluna verilen ad, "Büyük Oğul1ın karşılığı kısaca: "BEŞE"û\r.
Zamanla medeniyetin sosyal sınıflı sürüleri içine g i r i l i n c e , T ü r k o y m a -
ğı içinde de sosyalayırtlanma ( f a r k l ı l a ş m a : differentiantion) başlar başla-
m a z , beşeye i ş d ü ş t ü . Babası İlb'in kimi y a r d ı m c ı s ı , kimi icracısı, uygula-
yıcı vekili o l m a k rolleri değişti. Devlet biçimlendikçe, başbuğ yavaş y a v a ş
nasıl devlet başkam (padişah) olduysa, tıpkı öyle beşe de hükümet baş-
kam r o l ü n ü aldı.
Şark devletlerinde devlet başkam {şah, hükümdar, halife, sultan, me-
lik ve ilh... ) adlarını alıyordu. İslam geleneğince hükümet başkanına 1/E-
ZİR d e n i y o r d u . Osmanlı'da ilkin vezir yoktu, "beylerbeyi"vardı. İlkin bey-
lerbeyi bir t a n e idi: Orhan Gazi'nin oğlu S ü l e y m a n Beşe!
Osmanlı başbuğu olan İlb, kendisinin padişahlaştığını görünce, hükü-
met işlerine baktırıverdiği büyük oğlunu da medeni-devlet kuralına göre
veziryerine koydu. Gerçekte ilk v e z i r , beşe idi. Hükümet işleri çoğaldık-
ça, beşeleri (vezirleri) çoğaltmak gerekti. Türk, yavaş yavaş, inancı ve
gönlü gibi, dilini de İslam ( a m a içinden g e ç t i ğ i Acem) d i l i n e d o ğ r u kaydır-
dı. "VEZÎYR"nasıl uzatmalı deyimi ile bir heybet taslıyorsa, kısacık "BE-
ŞE"sözcüşü de Arap-Acem özentili kapıkullarında: "BAŞA"yapıldı. Sonra
halk ona, kendi lehçesiyle "PAŞA"deyiverdi.

Beşe'nin Paşa'dan Ayrılışı: Çelebi-Efendi-Sultan

Demek "vezirsözcüğü, padişaha büyük oğlu (geleceğin padişah ada-

yı) kadar yakın olan beşelere (o zamanın alafrangası: Arabo-Acemce'ye
u y u l a r a k ) v e r i l m i ş bir y a k ı ş t ı r m a moda addır.
 İlk Osmanlı'da bir tek "paşa"ve bir tek "vezn'"/ardı. O, baş gazinin
büyük oğlu idi. Osman Gazi'nin büyük oğlu Alaeddin, Orhan Gazi'nin bü-
y ü k oğlu Süleyman, padişahın hem biricik paşası, hem biricik veziri idi.
Ancak, Birinci O s m a n l ı Devleti'nin kuruluşundan 100 yıl kadar sonra I.
MuratHüdavendigar ( 1 3 5 9 - 1 3 8 8 ) , padişah oğlu olmayan kişilere de paşa
ve vezir a d l a r ı n ı taktı. O zamana dek devletin kadzaskeriii<X.e.v\ büyük me-
muru yoktu. O zaman ilkin Kara Halil: "ordu kadısı"olarak bütün öteki ka-
d/ara baş y a p ı l d ı . "SiciH'i Osmanî"bu olayın vezir o l m a d a n 10 yıl önce ol-
duğunu yazar. Bir y o l açılan vezirlik, sayıca a r t a r a r t m a z da, Kara Halil
Veziriazam (en büyük vezir) sayılır.
Paşalık d a aynı yolda, barbar geleneklerinin gitgide "temizlenmesi" ile
doğar. Türkmen göreneğince bir k i m s e n i n b ü y ü k o ğ l u n a paşa ( d a h a doğ-
rusu "beşe") d e n i r . Lala Şahin, tüm Rumeli beyleri üstüne "Baş"ed\\\nce,
"bey"m üstüne "paşa"den\\mek g e r e k t i . Ve şehzadelere (padişah oğulla-
rına) önce "çelebi", sonra "efendi"ve "sultan"denilmeye başlandı.

Sınıflaşma-Ağalaşma

Ad yakıştırmalarının altında asıl, sosyal kabuk değiştirme yatar.

Türk'ün Araplaşması veya Acemleşmesi, İslamlaşması d e m e k t i r . İslamlaş-
mak ise, basit Şaman dininden İslamlığa geçmekten çok, sosyal sınıfsız
Orta Asya Türk toplumu biçiminden, sosyal sınıflı Ortadoğu medeniyet
toplumuna geçmiş olmaktır.
Sosyal kabuk değiştirme, ister i s t e m e z s ö z c ü k l e r e d e bulaştı. Devlet-
leşildikçe, Türklerden önce sosyal sınıflaşmaya ve devlet/eşmeye girmiş
toplumların dillerinden sözcükler aktarıldı. Beşe, PAŞA oldu; paşa, vezire
döndü. H ü k ü m e t g e n i ş l e d i k ç e bir p a ş a v e bir v e z i r b ü t ü n hükümet demek
o l m a k t a n çıktı. P a ş a d a n v e v e z i r d e n , alt b a s a m a k t a n h ü k ü m e t başları tü-
redi. O n l a r a d a bir a d a r a n d ı : A Ğ A b u l u n d u .
İlk T ü r k t o p l u m u n d a h e r ilb, ötekisi k a d a r hür, yiğit, iyi idi. Eşit ilb-
ler a r a s ı n d a kimse, kimseden üstün veya alt s a y ı l a m a z d ı . A m a i ç i n e gi-
rilen Bizans medeniyeti başkaydı. Roma'dan önce sınıflaşmış Grek
Kentlerindeki sosyal ayırtlanma, insanları, hayır-şer çelişkisi içinde,
zengin-iyive. züğürt-kötü diye ikiye bölmüştü. İYİ s a y ı l a n zengine Grek-
çe'de "<?£7<?"denilmişti.
Aynı sınıflaşma prosesi Osmanlı Türkleri içinde gelişince, insanların
zengin-üstolanlarını alttakilerden ayırmak için bir ad arandı. Bu ad Türk-
çe'de yoktu. Osmanlı Türkü onu "Pum"cadarı aldı. Ağalık b ö y l e yerleşti.
Paşa'nın, vezirin k ü ç ü k l e r i n e ağa d e n i l d i , çıkıldı.
 İlmiye'den Seyfiye'ye, Vezirlik'ten Veziriazam'lığa

Vezir, İlhanlı usulünde, askerden (seyfiyeden) değil, katip s ı n ı f ı n d a n

(kalemiyeden) yetişirdi. O s m a n l ı l a r ilkin ilmiyeye ö n e m v e r d i l e r . Bursa'nın
fethi üzerine mülki idare ve adliye işleri teşkilatlandırıldı. İlk V e z i r , ilmiye-
den Hacı Kemaleddin oğlu A l a e d d i n Paşa oldu. Nedeni vardı. A n a d o l u ' d a
tek evrensel örgüt, bilimle politikayı birlikte yürüten köy ve şehir üret-
menlerinin kutsal teşkilatlarıydı. Köyde Bektaşilik, şehirde Ahilik, hem
sendika, lonca, hem siyasi parti r o l ü n ü oynuyordu. Alaeddin Paşa:
"Tanınmış ve Heri Ahi reis/erindendir." (M. Osmanlı Tarihi, c.l, s.360)
Ondan sonra A h m e t Paşa (1340), Hacı Paşa, Y u s u f Paşa vezir o l d u l a r .
Çandarlı Halil Hayreddin (1387-1406) kadzaskerlikten vezirliğe çıkınca,
ordu kumandanından (ilmiye yerine s e y f i y e d e n ) vezir y e t i ş m e yolu açıldı.
Zamanla Kara T i m u r Paşa da v e z i r o l u n c a , bir ç e ş i t g e d i k l i v e z i r o l a n
Çandarlı'ya "Veziriazam"(En Ulu Vezir) denildi. Sonra, Bizans "baş iogo-
tet"ine uygun, "sadrazamfterimi çıktı.
"Vezir, devlet işlerinde bütün yetkilere ve sorumluluklara sahiptir. Bü-
tün azi, tayin işleri de onun oyu ile olur. O devirlerde, hükümdar/arca hiç-
bir dileklerinin reddediimemesi âdetti." (M. Os. Tarihi, c.l, s.360)

Veziriazam (En Ulu V e z i r )

Veziriazam, p a d i ş a h ı n ş a r t s ı z k a y ı t s ı z v e k i l i d i r . Fatih'in deyimi ile: "Vü-
zera ve ümeranın (bakanların ve komutanların) başıdır ve cümle ümurun
(tüm işlerin) vekili mutlakıdır." "Mühr'ü şerifim Veziriazamda"d\r. (Kanun-
name) Padişahın mührü ö n c e yüzük b i ç i m i n d e , sonra kese i ç i n d e t a ş ı n d ı .
Abbasilerden beri "Vekii'i Mutlak" s a y ı l a n Başvezir, Mühr'ü Hümayûn'u
bastı mı, a r t ı k b u y u r u n u n itirazı, t e m y i z i y o k t u r .
Savaş zamanı Veziriazam sefere çıktı mı, Serdar'/ Ekrem ( b a ş k o m u t a n )
olur. Yerine "Rikab'ı Hümayünda kaaimmekaam"\*\x v e z i r kalır. Fatih'e de-
ğin v e z i r i a z a m l ı k bir ç e ş i t g e d i k gibi, Ç a n d a r l ı d ö l ü n ü n t e k e l i n d e k a l d ı . S o n -
ra her p a d i ş a h ı n ünlü birkaç veziriazamı oldu. Fatih'ten sonra: Mahmut,
Gedik A h m e t Paşalar; II. Beyazıt'ta; H e r s e k z a d e A h m e t , H a d ı m Ali; I. Se-
lim'de: Hadım Sinan, Pirî; Kanunî S ü l e y m a n ' d a : İbrahim, Rüstem; II. S e -
lim'de: Sokullu; III. Murat'ta: K o c a S i n a n , F e r h a d P a ş a l a r gibi.
Veziriazamın atanması, ilkin sırada olan "Vezir'ievveithen, mertebeler
zincirine uyularak yapılırdı. 1775'ten sonra, artık h a m silah zorbalığı bas-
kın ç ı k t ı ğ ı için, Y e n i ç e r i a ğ a l ı ğ ı n d a n , kapudan paşalıktan, nişancılıktan da
veziriazamlar yetişti.
Veziriazamlık, "mühür"eUnde oldukça "Süleyman"d\r, gelgeç padişah-
tır. A m a hep esir, köle, h a d ı m gibi, p a d i ş a h ö n ü n d e sıfır k i ş i l e r d e n seçil-
dikleri ölçüde, padişahın en ufak işareti ile y ı k ı l ı v e r e n g ö l g e l e r d i r . Hakan,
 "Vermührümü!"6e6\ mi, veziriazam, eşiği geri atlamadan, boynunda cel-
ladın kemendini bulabilir.

Vezirler

"Vezir"sözcüğü, padişah için "yardımcı", halk için "sığınak"anlamı-

na gelir. Başvezir padişahın, öteki vezirler başvezirin yardımcılarıdırlar.
Vezirlere, Bizans ele geçince, "Kubbe Vüzerası"deri\r. Çünkü, kubbealtın-
da divana katılmaktan başka işleri yok gibidir. "Kubbeaitı": "Birbirine ka-
pusu olan kubbeli bir divan yeritt ir. (Sicil'i Osmani, c.IV, s.736)
Vezir'in yetişmesi, uzun beylerbeyilik g ö r e v l e r i n d e ün yapmış olmakla
sağlanır. Saltanat ilerledikçe, vezirlerden çoğunun 3-4 bin askeri oldu.
"Debdebe ve darat"(gösteriş) Bizans geleneklerine taş çıkarttı. Kimi, ya-
bancı elçilere gösteriş yapmak için, ünlü beylerbeyiler "Kubbe Vezirliği"
v e r i l e r e k m e r k e z e çağrılırdı. V e z i r l e r i n has çiftlikleri İstanbul dışında bulu-
nurdu. Her v e z i r i n üç tuğu bulunurdu.
Sefer olunca, vezir "serasker"(ordu komutanı) görevini alırdı. "Daire
halkından"bir bölümünü İstanbul konak a r ı n d a bırakırdı. Geri kalanlarla
birlikte, çiftliğinden hayvanlarını, çadırlarını çıkartırdı. Yanına ayrıca 15-
20 Orta Y e n i ç e r i , birkaç bölük sipahi verilirdi. S a v a ş yerinde ve y o l u n d a
bulunan beylerbeyleri ve "mirlivadan (sancak beylerini) toplardı. Kimi
Rumeli ve Anadolu Beylerbeyilerinden başka Kapudan Paşa ( D e n i z Kuv-
vetleri K o m u t a n ı ) da, e m r i n e girerdi.
Vezirler, işten el çektirilince, ya beylerbeyilikle taşraya gönderilir, ya-
hut bir s a n c a k b e y l i ğ i ile "tekaüd"e ( e m e k l i y e ) çıkarılırdı.
Vezir, ilkin yalnız "kubbenişin" ( k u b b e d e oturur) idi. Orada "ferman"
yazmaya ve Tuğra çekmeye mezun"o\muştu. G.886 (D. 1481) yılı, Kara-
manı M e h m e t Paşa şehit d ü ş ü n c e , devlet işlerine İshak Paşa, G e d i k A h m e t
Paşa, Hamza Beyzade Mustafa Paşa bakıyorlardı. II. Beyazıt A m a s y a ' d a n
gelince, İshak Paşa'yı sadrazam y a p t ı . Mesih A h m e t Paşa ile Hızırbeyzade
M e h m e t Paşa sadece vezir k a l d ı l a r . Böyle böyle, v e z i r sayısı 3'ten 9'a dek
çoğaldı.

G.1050 (D.1640) yılı vezir çokluğu bahanesiyle, Kemankeş Mustafa

Paşa "Emavir'i Seniyye" (pa&şah buyrultusu) çıkartarak, vezirlerin tuğra
çekmekteki "ruhsat'ı kamile" (bütün yetki)leri usulünü ortadan kaldırdı.
Sokullu'dan sonra valilere de vezirlik verilmeye başlandı. Köprülü, İstan-
bul'da vezir kalmaması için, G.1100 (D.1689) yılından sonra eyaletlere
Vezir (önemli kaleleri birkaç sancakla birleştirip tevcih ederek) atadı. San-
cağa, beylerbeyi gönderdi.
 Böylece, vezirlik ilkin "MESNET"(rütbe) idi. Sonra "kubbeten Mısır'a,
Budin'e Rumeli'ye, Anadolu'ya, Haleb'e, Şam'a vezirler gönderilince, vezir-
lik "PAYE"oldu. Sınangılı beylerbeyiler yerine "Enderun'dan, tepeden ta-
yinler başladı. "Kubbenişin"X\Y. "MANSIP"(memuriyet) haline döndü.

Divan ve Oturuş

Payitaht "müikiye"s, görüldüğü gibi, çok modern demokratik cumhu-

riyetlerin bakanlar kurulundan sayıca daha az bir "yoi\ur. Hemen he-
m e n v e z i r i a z a m ile k u b b e v e z i r l e r i n d e n i b a r e t t i r . B u bir a v u ç a d a m ı n , pa-
yitahtta bütün görevleri divan adlı sahnede geçer.
Padişah putlaştırılıp bunaklaştırılmadan önce divanın başkanıdır. Put-
laşınca, kafes ardına çekilir. Yerine veziriazam ile v e z i r l e r kalır. Divan,
Selçuk sultanına saygı geleneğinden kalma, ayakta dinlenen "Növbet'iPa-
dişahi"\\e açılır. "Padişah Nöbeti"ça\md,\VX.an sonra vezirler otururlar.
Yalnız divan, sırf mülkiye yollularının oturdukları yer değildir. Di-
van'ın Veziriazamdan sonra gelen öteki üç bölük "asli" üyeleri vardır.
Bunlar, Vezirier-kadzaskerier, defterdarlar, nişancılarve. diğerleridir. Bu
üç tip üyeler, giysi, g e ç i m gibi MADDEgösterileri bakımından hemen he-
men eşittirler. Hiç değilse Fatih, "Hii'at ve kışlık ve yazlık ve ekmekte
vüzera ve kadzaskerier ve defterdarlar beraber giderler" (Kanunname)
prensibini koymuştur.
MORAL d e ğ e r l e r i bakımından hepsinin yerleri ayrı ayrıdır. Bu ayrılık
"OTURMA"ölçüsüyle tartılır. Başlıca üç divan kategorisinden yalnız vezir-
ler, kayıtsız şartsız ötekilere "tasaddur ederler"(önde ve üstte otururlar 1).
Geri kalanlar, görevlerine ve durumlarına göre basamaklı olurlar. "Rüt-
beler, divandaki OTURUM sıralarınca değişir.
Barbarlıktan uygarlığa geçiş prosesi s o n u n a dek bütün devlet örgütle-
ri gibi "divan\a gelişti. Usulen, kadzasker bir b a s a m a k y ü k s e l i p vezir ol-
dukça, vezir sayıları artıyordu. Klasik Osmanlı çağının divat?ında veziri-
azamdan sonra 6-7 tane de "Kubbe Vüzerası"bulundu. Çünkü Fatih Meh-
met'ten sonra kubbeler medeniyeti o l a n Bizans ele geçmişti. Vezirler,
"Kubbenişîn"(kubbede barınır), kubbealtında birleşirlerdi.
Klasik olarak Divan'a girenlerden, ilkin vezir O T U R U R . Sonra bir y a n ı -
na kadzasket\er\, onun altına defterdat\ar\ OTURTUR. Öbür yanında nişan-
c/lar y e r alır, y a n i O T U R U R L A R . Bu oturma p r e n s i b i , bugün bizim sandığı-
mız beden hareketi değildir. Osmanlı devleti içinde, g ü n ü m ü z e dek sür-
müş, e n ö n e m l i y e r alış y e t k i s i n i açıklar.

Divan ve Hiyerarşisi
İlk divanın "tabiîaza"(doğal üye) sayısı görüldüğü denli azlıktır. Git-
tikçe çoğalmıştır. Üyeler arasında s a l t a n a t yetkisi b a k ı m ı n d a n otorite de-
recesi OTURMA prensibine göre sıralanmıştır. Oturma ayrıcalığını hesaba
katmayan birçok tarihçi, divana her katılanı onun üyesi s a y m a k t a yanıl-
mış görünüyorlar.
Abdurrahman Şeref, "Divan azay'i tabiîyesi" olarak şunları sayar: Ve-
ziriazam, kubbe vüzerası, kadzaskerler, İstanbul kadısı, nişancı, defter-
darlar, bölük ağaları. (Tarih'i Devlet'i O s m a n i y e )
Mehmet Süreyya, 'Tabiî aza" o l a r ak şunları sayar: Vüzera, sadreyn,
kapudan, tevkiî, yeniçeri ağası, defterdarlar, reis'ülküttab, İstanbul kadı-
sı. (Sicil'i O s m a n i )
Sonraları ortaya çıkan karışıklık ne olursa olsun, Fatih'in k u r d u ğ u dü-
zen o n o k t a d a çok açık ve bellidir. Ta Pers ş a h l a r ı n d a n Bizans imparator-
larına dek gelmiş üçüz/ü d e v l e t idaresi sistemi, Osmanlılıkta şu üç görev
çevresinde kişileri ve y e t k i l e r i n i toplar:
1- En yukarıda POLİTİK görev: Vezirliktir ( M Ü L K İ Y E ) .
2- Ortada SOSYAL-ASKERCİL görev: Kadzaskerliki\r. (İLMİYE-SEYFİYE).
3- Altta EKONOMİK görev: Defterdarlık-Nişancılıl<X\r (KALEMİYE).
Her g ü n t o p l a n a n divan bu üç görevin organıdır. Padişahın hemen al-
tında tepe organa bunlar girerler.
Klasik Osmanlı "sünufu devlet"bölümlerinden Mülkiye, vezirlerle başı
çeker. Söylenilmemekle birlikte, İLMİYE, SEYFİYE ile katışık olarak, kad-
zaskerlerle temsil edilir. Teorik bilimle p r a t i k kılıç a r a s ı n d a k i ayrılmazlık,
bileşiklik kertesine ulaşır. Hepsinden sonraya ekonomi (toprakve maliye)
ilişkileri ile Kalemiye bırakılır.

B- İLMİYE

Bütün antika tefeci-bezirgan medeniyetleri derebeyleşip çökerlerken,

onların üzerine çullanan barbar komunalar, sanki tarihte oynadıkları büyük
d e v r i m c i rolü i ç g ü d ü l e r i y l e d u y a r l a r . Y a p t ı k l a r ı b ü t ü n y ı k ı c ı v e y ı r t ı c ı i ş l e m -
lerle, t a r i h e y e n i bir ç ı ğ ı r a ç t ı k l a r ı n ı s e z e r l e r . O s e z g i ile o l a c a k , i n s a n ü s t ü
ve kutsal bir s a v a ş ı n a d a m ı , T ü r k l e r d e tib, A r a p l a r d a Gazi s a y ı l ı r l a r .
Gazilik, Mekke'nin ilk büyük ihtilalcisi Hazret'i Muhammed'in Bedr
"Gazvesinden beri kutlanmış bir din s a v a ş ç ı l ı ğ ı d ı r . Antika çağda bütün
kültür yapıları ister i s t e m e z i n s a n ü s t ü l ü k izlenimlerinin etkisi altında geli-
şir. Bu yüzden bilim, hele insancıl alanlarda ve hele tarihciidevrim o r t a m -
larında, din-biiimi o l m a k t a n başka türlüsünü yapamaz.
Sosyal olayların iç zemberekleri ve kanunları aydınlanmadıkça, tabiat
b i l i m l e r i bile, e n s o n u n d a m i s t i s i z m s i s l e r i o r t a s ı n d a y o l a l ı r l a r . E n a y ı k bi-
lim araştırma aşamasında yetişen Grek k ü l t ü r ü bile, kısa gerçekçi Hilozo-
izmden sonra, bilim ile büyüyü birbirine karıştırmaktan kurtulamadı. En
materyalist geçinen Demokrit'ler, i n s a n a l ı n y a z ı s ı ö n ü n d e işi bir ç e ş i t d e r -
vişliğe döktüler. Fizagoras'lar matematikle büyücülüğü gizli t a r i k a t l a r kılı-
ğına sokmak zorunda kaldılar.
Osmanlı toplumunda başka türlü bir d ü ş ü n c e v e d a v r a n ı ş beklenebilir
miydi? Osmanlı, üstelik orijinal İslam medeniyetini rönesansa uğratmak-
tan başka bir ş e y y a p m ı y o r d u . Onun için, h e r ş e y gibi bilim de bir din g ö -
revi idi. Din bilimi h e r ş e y i n üstünde olacaktı. Ve A l l a h ' t a n , dinden üstün
bir ş e y b u l u n m a y a c a ğ ı n a g ö r e , A l l a h a d a m l a r ı , din a d a m l a r ı d a baş k ö ş e -
ye o t u r m a l ı y d ı . Teori bu idi.
Ancak, ortada bir de pratik devlet v a r d ı . Devlet işinde din, kılıÇtan ay-
rılamazdı. Ama devletleşme geliştikçe, din adamları (ilmiye) ile kılıç
adamları (seyfiye) içinden sivrilenler fışkırdı. B u n l a r p a d i ş a h g i b i , v e z i r gi-
bi, paşa gibi güçlü, etkili kişilerdi. İnanç da, kılınç da onların güdümüne
kalmıştı. Onlar yabana atılamazlardı.
Onların ayrı "yo/"\arı "mülkiye" idi. Mülkiye ile din-bilim a d a m l a r ı n ı n
"i/miye"yo\u nasıl ayarlanacaktı? Her işin olduğu gibi, mülkiye ile ilmiye-
nin ilişki v e d e n g e s i n i d e , O s m a n l ı p r a t i k ö l ç ü l e r l e ele a l d ı . A n c a k b u pra-
tikte, İslam teorisinin rolü hiçbir z a m a n gözden kaçırılamazdı.
İlmiye başlığı altında, bu "yolIjn çıkışı, t e o r i k ve pratik başları, payi-
tahtta örgütlenişi ve memlekette hiyerarşisi belirtilecektir.

Fetva - Kaza

İslam Anayasasma Şeriat d e n i r . Şeriatın, dünya işlerinde hem teorik,

hem pratik rolü vardır:
1- Teorik Ş e r i a t işlerine, ÜFTA (fetva v e r m e k , fetvalamak) denir.
2- Pratik Ş e r i a t işlerine KAZA (yargılama, i/amvevme) denir.
Kaza işini gören Şeriat bilginine KADI d e n i r . Üfta g ö r e v i n i yerine geti-
rene MÜFTÜ adı verilir. Kadı, siyasa/b\v k i ş i d i r . O siyasi görevi yüzünden,
din a d a m ı olmaktan çok, dünya ( h u k u k ) adamı olarak devlet işlerinde rol
alır. Bilindiği gibi, kadılar, ilk O s m a n l ı y a p ı s ı n ı n g e r e ğ i ile, ö n c e o r d u ka-
dılığına (kadzaskeriiğe), sonra oradan vezirliğe doğru yükselirler.
Müftü, s ı r f din a d a m ı d ı r . Bütün yapılanların, din Anayasası olan Şeri-
ata u y g u n olup olmadığını belirtir. Osmanlı deyiminde Üfta ( f e t v a l a m a ) ,
"Tatbıkat'ı mesaii'i Şer'iyye, ilamatın Şer'i Şerife tatbikatı" (şeriat prob-
lemlerini uygulamanın ve ilamların şeriate uygun düşürülmesidir. (Sicil'i
Osmani) Bugünkü devlet sisteminde örneği aranırsa, müftülük, en çok
Anayasa Mahkemesine benzer. Yetki genişliği bakımından, Yargıtay, Sa-
yıştay, Devlet Şûrası işleri de bir kerteye dek şeriata uygunluk kertesi
arandı mı, f e t v a y a benzer.
 Kadılık - Müftülük

Osmanlı tarihinde ilkin Kadılar g ö r ü l d ü . Fetva'yı da merkez kadıları

verdi (Bursa Kadısı Molla Fenarî, İstanbul Kadısı Celalzade Hızır B e y gi-
bi). İlk k a d z a s k e r d e n 5 0 yıl sonra ayrı fetva gerekti. İznik m ü d e r r i s l e r i
"Fetvaya me'zun'feayıldılar. Dursun Fakîyh, Kara Rüstem, Tacüddin gibi
kişiler "Müftî'i İslam" i d i l e r . İlk müftü Şemsettin Fenarî oldu. G.834
(D. 1 4 3 0 ) yılı Fahreddin Acemî müftü seçildi. Müftülerin başına, "Müftüii-
enam "(sonraki Şeyhülislam) adı verildi.
Sonraları Sultan Beyazıt Medresesinde müderris olanlardan "Müftüiie-
nam'yetişti. Bir ara kadzaskerlik ikileşince, müftüilenamın tektenliği de-
ğerini artırdı. Müftüilenam'lar "haylice vak'ı ve haysiyetkazanup, kadzas-
kerierin ve mevaiî'in (kadıların) intihaplarına nezarete kadar ilerulemiş-
ler."(Sicil'i Osmani, s.763) Bu çağ 1488-1502 gibi, Fatih'ten sonraki kar-
şı-devrimci güçlerin serbest kaldıkları, "Beyazıt Veli"nin, Fatih'çe y a p ı l m ı ş
toprak millileştirmelerini geri aldığı günlere rastlar.

Osmanlı Laikliği

B u r a d a ç o k d i k k a t e d e ğ e r bir o l a y l a karşı karşıyayız. İliklerine d e k din-

dar olan O s m a n l ı Devleti, devrimci karakterlerini koruyabildiği çağlarında
/Adavranmıştır. Dini, siyasetten ayrı tutmuştur. Müftüilenam'ı, Şeyhü-
lislam'ı çok saygıdeğer bulmuştur. Buluşulursa, veziriazamın üstüne
oturtmuştur. Fatih'in itibarı budur. A m a o din a d a m l a r ı n ı n en büyüğünü
Divan-ı Hümayûn'un doğal üyeleri arasına sokmamıştır.
G.1006 (D. 1591) yıllarına dek, "Muallimi Suitanî"\e<r (padişah öğret-
menleri), ulemanın m e r t e b e l e r zincirine (silsile'i ülema'ye) karışırlardı. Az-
ledilmiş müftünün "Rume/i Sadrı'ha "Nasb"ed\\mes\n\ sağlamışlardı. Ama
İlmiye'nin idaresi bile, büsbütün onların elinde değildi. Müftüilenam'ların
ancak "müftüler üzerine hükmü geçerli"(Sicil'i Osmani) olurdu. Devlet iş-
leyişinde rolü dolaylıydı.
"Hoca'i Padişahî" S a d e t t i n Efendi, G.1006 (D.1591)'da "Şeyhülislam"
yapılınca, "Kaffei Üiemaye Reis (Başkan) ve Vezir'i Sani'ye tekaddüm"
eder (ikinci v e z i r d e n öncelikli) sayıldı. Başvezire üstün tutulmadı.

Kadzaskerliğin ve Müftüilenam'lığın Doğuşu

Fatih'in Bizans etkisi altında imparatorluğu biçimlendirme ve statüko-

landırma eğilimi, "ilmiye sınıfı'<n\ da yarattı ve ötekilerinden ayırdı. Ama
bu "kanunlaştırma", Birinci Osmanlı Devleti boyunca, Osmanlı toplumun-
da gelişen sosyal farklılaşmanm kaçınılmaz sonucu idi.
İlkin ele g e ç e n yerlere bir müftü ile bir kadı k o n u l u r d u . Devlet ölçüsün-
de Kadı, ilkin devlet bir savaş a y g ı t ı olduğu için, "Ordûy'u Hümâyûn Kadı-
s/"\di. Eski büyük merkez kentler ele geçtikçe, oralara da birer Kadı g e -
rekti: Bursa Kadısı, Edirne Kadısı gibi.
Devlet boyuna yayılıyordu. Fethedilen yerlere bilimcil k a d r o yetiştiril-
meliydi. Onun için din bilginleri arasında bilgin y e t i ş t i r e c e k dersleri v e r e n
"müderrisler (profesörler) gerekti. Kadı ve müftiAev'm yanında onları
okutan "Dersiam Efendi/er"görüldü.
I. M u r a t v e II. Murat 1389-1481 (14 ve 15. y ü z y ı l s o n l a r ı ) a r a s ı , İs-
lam Biliminin Teorik ( Ü f t a n ) ve Pratik ( K a d z a ) işbölümüne uygun farklı-
laşma belirdi:
1- Ö n c e Kadzaskerlik doğdu. "Tevcihat'ı ilmiye işaretlerine muhavvei"
(Sicill'i Osmani) İlmiye sınıfı doğmadan, onun "tevcih"\er\, politik "görev-
lendirmeden yapıldı.
2- S o n r a (II. Murat: 15. yüzyıl sonuna doğru) "Müftüi/enam"kat\ çık-
tı. Onun "Müftüler üzerine hükmü cari"oldu. Teorik anayasa (şeriat) yo-
rumlarını yapanlara bu müftülerin müftüsü egemendi.

İlmiye Başı: Müftüilenam-Şeyhülislam

Şeylerin oluşu ile, Osmanlılık, ilmiye ve seyfyeyi, po/itikanm (vezirli-

ğin, mülkiyenin) altına oturtmuştur. Gerçi vezir payesinin hiç d e ğ i l s e ilkin,
ancak kadzaskerlik basamağından geçenlere verilmesi kuraldır. V e z i r ola-
nın ilmiye ve seyfiye görevlerinde pişmeden, o doruğa çıkması gereke-
mez. Bununla birlikte, tümüyle d e v l e t g ö r e v i ele alınır a l ı n m a z , padişah-
tan hemen sonra gelen mülkiye b a ş ı , Vezir, ister i s t e m e z , yalnız mülkiye-
nin d e ğ i l , i l m i y e n i n d e , s e y f i y e n i n de, k a l e m i y e n i n de üstüne çıkar.

Bu ise, İslam i d e a l i z m i n d e y a d ı r g a n a b i l i r . Onun için zamanla bir d e n -

ge aranır. Veziriazama yanında bir de ona benzer heybette "Şeyhülis-
lam" d o r u ğ u yaratılır. Fatih zamanında bu kendiliğinden vardı. Akşem-
settin, öğrencisi Fatih'in bile ü s t ü n d e k a n a t g e r m i ş bir t a n r ı c ı l o t o r i t e idi.
O gelenekle: "Muallimi Sultan (padişahın öğretmeni) serdar'ı ulemadır
(bilginlerin başbuğudur)."
O nedenle Veziriazama denk değerde bir ŞeyhüHsianû\k d o ğ d u . Şey-
hülislam, "Ulemanın reisidir"(bilginlerin başıdır) denildi. Ve devlet basa-
makları içinde hiç d e ğ i l s e moral a ç ı d a n V e z i r i a z a m ' a üstün gibi gösterildi.
Sultanın öğretmenleri ve Şeyhülislamlar ile karşılaşınca: "Veziriazam an-
ları riayeten üstüne almak münasiptir. " "Amma, müftü ve hoca ve sair vü-
zeradan bir nice tabaka yukarıdır ve tasaddur (sedire oturmada öncelik)
dahi id erler. "(Kanunname)
Başka deyimle, padişahın altında iki b ü y ü k baş gelir:
1- Veziriazam: Hükümetin başıdır. Bütün madde g ü c ü ondadır.
 2- Şeyhülislam: Bilginlerin (ilmiyenin) başıdır. Bütün ruh g ü c ü bundadır.
Veziriazam, gerçek yetkili olmakla birlikte, madde gibi elle tutulur ol-
duğu için, her z a m a n y ı p r a n ı r . En ufak kuşkuda kellesi uçurulur. İlmiye-
nin ise d e ğ i l başı, ç o k d a h a alt ü y e l e r i bile, ruh gibi dokunulmaz s a y ılır. İl-
miye otonomdur. A n c a k kendi kendini yargılayabilir.

Kadzasker

Kadzaskerlik: A d ı n d a n da bellidir. Hem Kadı, yani hukukçu (o zaman-

ki d e y i m i ile "üiema": b i l g i n l e r ) ; h e m asker, y a n i s a v a ş ç ı l kişidirler. İlk İs-
lamlığın çıktığı gün, m e d e n i y e t e atlayan Arap barbarlığı nasıl bir din ordu-
su idiyse, tıpkı öyle, İslam Rönesansını yapan bütün G ö ç e b e T ü r k l e r gibi,
O s m a n l ı l a r da, her ş e y d e n önce ülkücü bir din ordusu i d i l e r . Savaş, baya-
ğı harp değil, G A Z A (yani: K u t s a l s a v a ş ) idi.
B ö y l e bir o r t a m d a , o r d u n u n moral bütünlüğü, komutan b e y l e r v e pa-
şalardan ç o k din u l u l a r ı n a düştü. Bunun en açık modern eşine sosyalist
devrimlerde rastlandı. Devrim o r d u l a r ı n d a , komutanların yanlarına konu-
lan "siyasi komiser"\er, aynı kaçınılmaz ihtiyaçtan doğdu. Bu bakımdan,
Osmanlı ordusundaki "kadzasker"e, Türk ordusunun İslamcıl devrimler
çağındaki "siyasikomiserden demek yanlış olmaz.
Genellikle, vezirden hemen sonra kadzasker g e l i r . Çünkü, normal ve-
zirlik, çoğu k a d z a s k e r l i k t e n yetişir. K a d z a s k e r v e z i r o l u n c a , y e r i n e y e n i bir
kadzasker getirilir. Ancak, şöyle bir kuralla karşılaşıyoruz: "Beyierbeyiier
Vüzera altına otura."V>u kurala göre, beylerbeyi kadzaskerin üstüne çık-
mış olur. Ayrıca: "Darüssaltanatım kadısından gayrisi defterdarlarımdan
aşağı otura" ( K a n u n n a m e ) d e n i r . Kim oldukları p e k belli olmayan bu "gay-
risi", d e ğ i l kadzaskerden, d e f t e r d a r d a n da aşağı kalır.

İlmiye'nin Memlekete Yayılışı

Karamanı M e h m e t Paşa, Fatih'in son g ü n l e r i n d e kendi y a n ı n d a bir t e k

k a d z a s k e r gibi dokunulmaz kişinin bulunmasına dayanamadı. Kadzasker-
leri ikileştirdi:
1- Rumeli Kadzaskeri
2- Anadolu Kadzaskeri
M ı s ı r - Ş a m a l ı n ı n c a , o r a l a r a d a bir,
3- Arabistan Kadzaskeri gerekti.
Kadzaskerler memleket genişledikçe çoğalıyorlardı. Müftülük bir tek
şeriat teoriciliği gibi t e k baş çevresinde kaldı. O zaman "Müftüilenamlar";
yalnız müftülerin değil, kadzaskerlerin de s e ç i m l e r i n d e söz sahibi oldular.
En yetkili d u r u m a girdiler.
 Fatih, durumu aşağı yukarı bu gelişimi içinde buldu ve biçimlendirdi.
Ondan sonra kurulan bu "ilmiye sınıfı", bir kapalı "düzen" {ordre) olarak
yerinde saymadı. Arabistan Kadılığı devam edemedi. Önce "Haremeyn'i
Muhteremeyn Kadıları" ( M e k k e - M e d i n e kadıları) belirdi. Sonra onlar da
1
büyüyerek, BÎLAD7 HAMSE ( B E Ş MEMLEKET) adına 'MEVLEVİYET"\er t ü -
redi: Mısır, Edirne, Bursa, Şam, Filibe Mevleviyetleri (kadılıkları) gibi.
Mevleviyetlerin sayısı 7-8'e çıkınca, hepsine birden "MAHREÇ" ( ç ı k ı ş
yeri) adı verildi. Böylece, "ilmiye yoluhun payitaht dışına çıkarılmış (ib-
raçltan mahreç e d i l m i ş ) memleket k o l l a r ı dal budak salmıştı.

Medrese (Üniversite) Örgütü

Fatih, bilgin y e t i ş t i r m e a l a n ı n d a aşağıdan yukarıya doğru şu hiyerarşi-

yi kurmuş görünüyor:
1- Talebe: B u g ü n de adını değiştirmeyen yüksek öğretim öğrencileri.
2- Danişmend: "Güzide ve müntehi"(seçkin ve sonuna gelmiş) deni-
len talebeden, öğretmenin "tensibi"\\e s e ç i l e n kişilerdir. Medrese h i y e r a r -
şisinde danişmendin karşılığı, üniversite veya yüksek öğrenim kurumla-
rındaki asistarh a r d ı r .
A s i s t a n l a r gibi danişmench&r de b a ş l ı c a 3 "radde'y, 3 basamağı geçerler:
a ) Hariç (dış) Danişmend (dışarıdan devam eden asistanlar)
b) Dahil {iç) Danişmend (Avrupa'daki "Întern"\ev)
c) Sahn Danişmendi (Başasistan gibidir).
3- Mülazım: "Yolu geçen" Danişmendlerin adları "Ruznamçe'i Hümâ-
yûnyazıldı mı, onlar artık bilginlik saflarında "Mülazım"(gereksinmiş)
kişiler olurlar. Besbelli üniversite doçentlerinin Osmanlıca'sıdırlar.
Mülazım'\ax d a , doçentlerde olduğu gibi, sıradan veya seçkin mülazım
olurlar. Seçkinlerine bayağı korkutucu bir d e r i n l i k t e sıfat tanınır. Onlar,
"Küdvet'üi Üiema'ii Muhakkikıyn"d,\v\ev. Anlaşılan orijinal araştırma (mu-
h a k k i k ı y n ) o l m a d ı k ç a y ü k s e l m e ilk n o r m a l medresede de yoktur. Doktora
yapmak, "Kudvetülulema"olmak şarttır.
4- Müderris: İlk T ü r k i y e üniversitesine Darülfünun d e n i l d i ğ i gibi, öğret-
menlerine de "Müderris"adı verilmişti. Profesör'ün Arapça'sı "Ders verici"
demektir. Ama b u d e y i m , hiç d e ğ i l s e ilk z a m a n l a r , ç o ğ u üniversite profe-
sörlerinin hâlâ yaptıkları gibi, kürsüden parlak "ders vermek" a n l a m ı n a
gelmemiş olsa gerektir. Medrese'nin skolastik "kürsü papağanlığı"yahut
"kürsü bülbüllüğü", sonraki sosyal ve politik soysuzlaşma çağında başlar.
Mülazım'ın Müderris olması için, sınav vererek "Müderrislik Rüusuna
nail"olması gerekir. Bu usul, muhtar medrese havası içinde baş olma
şartıdır.
 Yalnız pek orijinal, hatta bugünkü üniversite ve y ü k s e k öğretim pro-
fesörleri için bile, uygulanması "kurtarıcı'Sayılabilecek y o l antika medre-
semizde bulunmuştur. Müderrislik, kıyamete dek (profesörün k ü ç ü k kı-
y a m e t i n e dek: bunamasına veya ölümüne kadar) sürmez. Bir s ü r e s i v a r -
dır. Müderris en çok 1 5 - 2 0 yıl müderrislik yapar. Sonra, ö n ü n e iki rah-
metten biri açılır:
a) Müderrislikte ilerleyemeyerıler (terakki edemeyenler) artık bilim
kürsüsünde tutulamazlar. "Tarıyk'ı kadza'ye sülük"&derler. Yani kürsüle-
rine "sülük"gibi yapışacaklarına, her g ü n k ü pratik işlere geçerler. Kadılık
yoluna "¿-¿//¿/^"ederler. Y a n i k a d ı l ı k m e s l e ğ i n e g i r e r l e r . Böylece bilim "yo-
/¿///¿/"tıkamaktan kurtulurlar. Bir k a z a kadılığı neyine y e t m e z onların.
b) Müderrislikte ilerleyenler \ç\r\ yükseliş kendi İlmiye yolunda başlar.
Bu yükselişin basamakları şunlardır: 1) Vilayet Mevieviyyeti, 2) İstanbul
Kadılığı, 3) Anadolu Sadareti, 4) Rumeli Sadareti, 5) Meşihat, G.1150
D.1737'lerde; "Veliyyül Neam"(Nimetlerin Ulusu), bu Şeyhülislam'û\r.

İlmiye Yolunun Hiyerarşisi

"I/e//" d iye kutsallaştıran ham sofu II. Beyazıt ( 1 4 8 1 - 1 5 1 2 ) ile bir-

likte İlmiye Yoiu kastlaşır. "Seyyıd'i Sahib'üi Neseb" (dölü doğru efen-
di) sayılan, yani atalarından beri "İlmiyeden yetişen bilginler, kendi
aralarında birde "Nakıyb'ül Eşraf' s e ç e r l e r . Bu "Sadat'ı Kiram"\r\ (ke-
remli efendilerin) "silsilenameden (döl zincirleri) "Nakıyb Efendi Ceri-
desi"r\e kaydolunur.
İlmiye bir dokunulmazlık kazanır. "Üniversite Muhtariyeti"ile "Memu-
rin MuhakamatKanunu"arası bir imtiyazdır, o dokunulmazlık.
"Tedib edilen şarefa (cezalandırılan ilmiyeliler) Daire'iNebaabette habs
ve tevkif olunarak ahad'ı nastan (öteki insanlardan) tefrik ve temyiz kılın-
mıştır."(A. Şeref, Tarih'i Devlet'i Osmaniye, c.I, s.305)
Daha sonraları padişah öğretmeni veya hekimi o l m a k d a , İlmiye'ye dü-
şen kayrıntı ( i m t i y a z ) ve ayrıntı ( t e f r i k ) I a r d a n bulunduğu için, imparator-
luk derebeyleştikçe "İlmiye Tarıykı" de derebeyleşir. Devlet gündelikçisi
olmaktan çıkan ilmiyeliler, toprak beyliği a n l a m ı n a gelen "mansıplara gi-
rerler, "paye'1er kazanırlar:
"Bir iki yüz sene Mevieviyetier ve Medreseler memuriyet ha/kinde ka-
iup, sonraları tertiybat-ı Menasıb'ı İlmiye zuhura gelmiştir. Paye ile taltif
Muallimler ve İmam'ı Sultaniler ve Ser Etibba'iardan başlayıp teammüm
etmiştir. "(Sicil'i Osmani, 1/6-7)
Bütün o gelişimler sonunda "ilmiye"sınıfının payitahttaki hiyerarşisini
şu basamaklara dizmek olağandır:
 1. Ş E Y H Ü L İ S L A M
2. S A D A T NAZIRLIĞI (I. Beyazıt zamanı)
N A K I Y B Ü L E Ş R A F (I. Beyazıt zamanı)
3. H Ü N K A R İMAMLIĞI
4. HEKİMBAŞI
5. RUMELİ KADZASKERLİĞİ
6. ANADOLU KADZASKERLİĞİ
7. İ S T A N B U L KADILIĞI
8. BİLADIHAMSE (MAHREÇ) KADILARI
9. MÜDERRİS (Dersiam)
10. KADI
11. K U D V E T ' Ü L ÜLEMA'İL MUHAKKİKIYN
12. MÜLAZIM
13. S A H N DANİŞMENDİ
14. D A H İ L DANİŞMEND
15. H A R İ Ç DANİŞMEND
16. T A L E B E

C- KALEMİYE
Kalemiye Yol'u (TARİK'İ), Osmanlılığın ekonomi d ü z e n i n i n politika çar-
kıdır. Osmanlı ekonomisinin üretim t e m e l i toprak e k o n o m i s i n e dayandığı
için, k a l e m i y e , i m p a r a t o r l u ğ u n b ü t ü n e k o n o m i y a ş a n t ı s ı ile ilgilidir. Modern
maiiye b a k a n l ı ğ ı n d a n bambaşka bir d e v l e t ö r g ü t ü d ü r . Hatta burjuva eko-
nomi y a h u t ticaret ve ilh. bakanlıkları da kalemiye a n l a m ı n ı içine a l m a z .
Modern burjuva devletinde bütün devlet; söz yerinde ise ekonomi-dı-
ş/ kalır. Ekonomi, egemen kapitalist sınıfının doğrudan doğruya t e k e l i n d e -
dir. Devletçilik b i ç i m i n d e t ü r e y e n ekonomi girişimleri, en itçil sinsilikle ve
kitabına uydurulmuş sorumsuzlukla gene kapitalist sınıfının dolaylı y o l d a n
emrinde işler. Kalemiye, bütün " 'memlekete s a r a n tüm ekonomi ilişkileri-
ni hem örgütler, hem denetler. Hiç d e ğ i l s e ilk d i r l i k d ü z e n i n c e , t o p r a k ü r e -
timi kayıtsız kalemiyenin kontrolü ve teşkilatı içine g i r e r .
Kalemiye, bütün öteki devlet sınıfları gibi, modern devletçileri "umut-
suzluğa" düşürecek kertede basit ve azlık bir görevliler kadrosu ile işe
başlar. İlk dirlik düzeninim kalemiye şefi nişancıda. Sonra toprak ekono-
misine tefeci-bezirgan sermayenin egemen olduğu kesim düzeninde ni-
şancının bütün görevleri defterdar k a n a l ı n a aktarılır. Her görevi yitmiş
n e s n e gibi, n i ş a n c ı l ı k rafa k a l d ı r ı l m ı ş bir s ü s v e g ü z e l sanat geleneği gibi
kalır.
Bu başlık altında belli başlı kalemiye katlarını, gelişimlerine değinerek

özetleyeceğiz.
 Nişancı

Durumu hayli değişik olan bir d i v a n üyesi de "nişana"û\r. Nişancı: Ka-

lemiye yolundandır. İlkin en önemli divan üyesidir. D i v a n e m i r l e r i n e ba-
kar; toprak "tevcih"\n\ kanuna uydurur. Bu, askercil tevcih demektir. Ve
hepsinin üstünde, fethedilen toprakları "tahrir"eder.
Ali A y n zamanında bile n i ş a n c ı n ı n görevleri temel işlemlerdir. "Tuğra
çekmek"onun işidir. "Defterhane iamire"û& yazılı topraklar ve köyler, tı-
mar, zeamet, has, evkaf özellikleri ondan sorulur. Bu işler "İntikal ettik-
çe kadrinin tevkıyî kalemi ile tashihi umuru" (Ali Ayn, s. 15) yapılır. On-
dan başka, devletlere "Name'iHümayûn"yazmak nişancıya düşer. Ancak
nişancı yokken, e d e b i y a t ve yazı usulünü bilen "uiemaXian nişancı "nasb"
olunur.
Sonra fütuhat tavsayınca, nişancılığın "emirler bakanlığı"görevi "Rei-
süiküttab"a geçti. "Tahrir'le "tevcih'tşleri "Defter Eminime geçti. Daha
sonra "uiemaXian nişancı y e t i ş t i r m e k de kalktı. En son yüzyılda, 'Tevkı-
yi'ı Divan'/ Hümâyûn"adı ile "müverrih"\\k, "edib'ik, "şair"\ik gibi işsizli-
ğin süsüne dek tekerlendi. A. Şeref, "Eiyevm vazifeleri mahdut" ( K e z a ,
c.I, s.306) der.
"Tevk/yîadiyle İstanbul'da kalmak şartiyie Damad'ı Şehriyarî(Padişah
güveysi) olan vezir'lere tevcih edilmekkaaidesiçıktı. "(Keza, c.II, s.25)
Nişancıların divanda oturma yeri rütbesine göre değişti:
"Nişancı, mertebesi eğer vezirlik ve beyierbeyiiik ise defterdarlara ta-
saddur eder. " "Ve sancak ile nişancı ise defterdarlardan aşağı oturur. Ei-
kaabı defterdarlar elkaabıdır. Mertebesi onlar mertebesidir. "(Keza, s. 13)
Nişancı uzun süre üç b ü y ü k devlet ve memleket işine baktı. Kaiemi-
ye'nm başı sayıldı.
1 - Divan e m i r l e r i ondan soruldu. Divan "kalemTerinin komutanı (ami-
ri) o idi.
2 - Dirlikler v e kayıtları ondan sorulurdu. İdare ve örf, gelenek, göre-
nek kurallarının uzmanı o idi. T o p r a k "tevcih"\&r\ri\ v e a y n ı anlama gelen
askercil "tevcih"\&r\ k a n u n u n a ve kitabına o uydururdu. Fethedilen yerle-
rin "YAZÛ"su ("7 A /7/7/-"den il en i s t a t i s t i ğ i ) o n u n e l i n d e n ç ı k t ı .
3 - Tuğra ç e k m e k ( p a d i ş a h ı n y a z ı bilmediği zaman imza y e r i n e beş par-
mağı ile a v u c u n u basmasından kalma işareti düzmek) onun becerisiydi.
Gerek divan h ü k ü m l e r i n e , gerekse yabancı devlet başkanlarına yazılmış
"name'ere nişancı 'Tuğra çekerti.
Nişancı: Daha ç o k göçebenin toprak ekonomisine bakışı idi. Defterdar:
Sermayenin tutumu idi. Zamanla ilkel sınıfsız t o p l u m silindikçe, nişancıya
görev kalmadı. Medeniyetin sınıflaşma prosesi geliştikçe, sermaye k a r a k -
terli defterdarlık tetea-bezinşan ilişkilerin geliştiği ölçüde önem kazandı.

Defterdar

Kalemiye yolunun ilk başı nişancı idi. Defterdar yalnız "Hazine'iAmi-

re'<ri\n g e l i r - g i d e r l e r i n i deftere geçirmekle yetinirdi. Belirtildiği gibi, fetih-
ler d u r a l a d ı k ç a v e d e v l e t h a z ı r y i y i c i l e ş t i k ç e , işbölümü kayırmayı, kayırma
işbölümünü kışkırttı. "Kalem işleri zabitliğine memur"olan "Hocagan'ı Di-
van '? Hümâyûn "a rttı kça a rttı.
Bunların "müntehay'i tariykieri"(yollarının en sonunda vardığı yerler)
"Menasib'ı Sitte"(yedi mansıp) adını aldı. Sırayla; Nişancılık-Şıkkı, Evvel
Defterdarı-Şıkkı, Sani Defterdarı-Şıkkı, Saiis Defterdarı-Reislik-Defter
Emin/iği.. Menasib'ı Sitte'nin hiyerarşisidir.
Devlet kurulurken, v e z i r gibi, k a d z a s k e r gibi, defterdar da bir t e k t i r :
"Sonraları muamelelerde sadelik geçip kayıtlar incelenmeye ihtiyaç du-
yurduğundan birçok kalemler ihdas edilmiş ve bu suretle Menasib'ı Hoce-
gan (hocaların: Divan katiplerinin mansıpları) artmıştı."(Ali Ayn Risalesi)
D e f t e r d a r l a r ı n d a s a y ı l a r ı arttı durdu.
Fatih, nedense nişancı için pek k o n u ş m a d ı ğ ı halde, "mal'işinde s i v r i l -
tmiş "defterdar"üzerine keskin ve belirli sözlerini esirgemez. Der ki:
"Baş defterdar cümle malımın nazırı olup umur'u Âlem (dünya işleri)
ona müfavvaz ( t e f v i z verilmiş)^///-. " "Anm emrinsüz olmaz, bir akça ne da-
hil ne hariç olur"(Kanunname)
D e f t e r d a r l a r g ü n l ü k işleri veziriazam'a danışırlar:
"Umurunu Veziriazam ile müşavere ederler. "(Kanunname)
G i z l i işleri ikinci d e f t e r d a r d a n s a k l a r :
"Umûr'u mahfiyye (i) Sani duymıya. "(Kanunname)
"Mülkiye"sınıfında beylerbeyi, hemen vezirden sonra gelir ve kadzas-
kere bile "tasaddur" e d e r . Beylerbeyilerin en büyüğü Rumeli Beylerbe-
yidir. Fatih Mehmed'e göre, baş d e f t e r d a r o kerte y ü k s e k mertebelidir:
"Ve anın kadri Rumeli Beylerbeyi/erim ile beraberdir. "(Kanunname)
Baş d e f t e r d a r d a n s o n r a k i d e f t e r d a r l a r ı n da görevleri aynıdır.
"Cümle malım defterdarları malımın vekilleridir. Kabz ve bast (almak,
vermek) anlara müfavvazdır... Cümle Küttab'm (tüm katiplerin) azi'ünas-
bi anlara mü fa vvazdır. "(Kanunname)
Mal d e f t e r d a r l a r ı iki t i p t i r :
1- Merkezde (payitahtta) olanlar: "Kapu defterdarı "d\r\ar.
2- Taşrada (memlekette) olanlar: "Kenar defterdarı"ad\n\ alırlar.
Rumeli defterdarı ilkin baş defterdar s a y ildi. Sonra (Tanzimat çağının
maliye nazırı, maliye bakanı) anlamında "Şıkkı Evvel Defterdarı" a d ı n ı
aldı. Maliye davalarını o çözümler. "Zahrını"(arkasını) imzaladığı "tuğ-
ra/u emir"\&n o verir. "Umuru muazzama"y\ (ulu işleri) padişaha "arz"
etmek üzere, vezirlerle birlikte "huzur"a o ç ı k a r .
Zamanla, "Rumeli ve Anadolu kalemlerinden biraz muamele ayırd edi-
lip İstanbul mukaataalarıyla birleştirilerek Şıkkı Sanî namıyla defterdarlık
ihdas"
Tanzimat çağında Anadolu defterdarı yerine şıkkı sanî defterdarı geçi-
rildi; öteki defterdara şıkkı salis defterdarı d e n i l d i . Bunların:
"Vazifeleri pek hafif kaldığından, bunlar kaydıhayat veçhile uzamay'i
ricali devlete (devlet ulu kişilerine) TEVCİH olunmaya başladı. "(Ali Ayn)
Halkın "İşe adam değil, adama iş aramak"dedikleri duruma gelinmişti.

Defterdar Altları

Defterdarların altında, kalemiyenin (defter tutup, yazı yazan katiple-

rin) r ü t b e z i n c i r l e r i iki k o l a a y r ı l ı r :
1- Payitaht kolu, 2- M e m l e k e t kolu
Payitaht kolu, defterdarlığa yükseliş yolunda belli olur. Bütün alt kat
katipleri, "Defterdarlığa 3paye'te çıkarlar:
1- Defter Emîni: Sonra "Defterhakaanî"adını alacak olan tımar, zea-
met, has d i r l i k l e r i n i önce "tahrir"(Fatih'te-, yazuj, sonra "tevcih"(boş ye-
ri birine yönetiş) ve "münazaa"(yer ç e k i ş m e s i ) işlerine bakan kattır.
Defter Emîni e m r i n d e iki t i p g ö r e v l i l e r v e belgeler bulunur:
a) Görevliler: "Defter Eminine bağlı tımar defterdarları". Burada katip-
lik p a y i t a h t t a n ç ı k a r , m e m l e k e t içine kol salar.
b) Belgeler: "Ruznamçe"denilen "tevcih'ieri, beratları kayıt"defteridir.
"Tahrir" s ı r a s ı n d a yapılan kayıtlar; has, zeamet, tımar köylerinin "ic-
mai"m\ yapar. Her köyde sayıca insanlar (ehaii), aşar, rusûm, "mefasıl"
(ayrıntıları) yazılır.
Defter Emîni: "Evvelce nişancılığın maiyyetinde iken sonra ana takad-
düm eylemiştir (öne geçmiştir). Münavebe (nöbetleşme) mansıplarından
idi. " ( A l i A y n , s. 17)
"Büyük ( 3 0 0 akça alan) kadı 500 mertebesindedir. "(Keza)
2 - Şehir Emîni: Saray inşaatının malzeme ve benzer şeylerini sağlar.
Çalışanların "istihkak" h e s a p l a r ı n ı tutar. Kimi "enderun, biyrun müstah-
demlerinin ulüfelerini tevzi dağıtır. "(Keza, s. 18)
3- Reisüiküttab: İlkin "Divan-ı Hümâyûn" v e y a "reis" k a t i p l e r i n i n ko-
mutanı olarak nişancının maiyetindedir.
Sonra yabancı elçilerle "mükaieme" ( k o n u ş m a ) işini de üzerine aldı.
Devletin hem en yüksek Divan-ı Hümâyûnunda, hem en geniş dışişlerin-
de aldığı yetkiler "oturma'hıakkı bile çok görülen bu "ketebe'^i dışişleri
bakanı düzeyine dek sivriltti.
Reisülküttab, defterdarın altında üçüncü basamağa girse bile, görevi-
nin önemi yüzünden, Fatih, "Riayet olunursa Defterdar olmak kanunum-
dur. " ( K a n u n n a m e ) d e r . Y a n i , hemen defterdarlığa çıkabilir.
Reisülküttab altındaki rütbeler zinciri, bayramda el öpme s ı r a s ı n d a da
kısmen i ş a r e t e d i l d i ğ i gibi ş ö y l e u z a n ı r :
a) REİSÜLKÜTTAB
b) Y E N İ Ç E R İ KATİBİ
c) RUZNAMECİ
d) MUKAABELECİ
MUKAATAACI
e) TEZKERECİ
f) "En altta REİS KA TİPLERİ oturur. "
"Reis KatipleriNEFER'dir... Azi ve nasb'ı (azil ve tayinleri^ defterdarla-
ra müfavvazdır ('görevdir), anların huddamıdır. "
"Yukarıda anılan katipler HOCA makamındadır. "
"Ve tüm divan'a varan, uzun yeri i Kaftan ile geleler, anlar HOCA ma-
kamındadır. "(Kanunname)

Kalemiyenin Memleket Kolu

Kalemiye'nin bir k o l u kendiliğinden taşraya, m e m l e k e t e uzanır. Onlar

DEFTER EMİNİ altında gelirler.
TIMAR DEFTERDARLARI: Payitaht defterdarları ile hiç karıştırılmaya
gelmez. Bunlar, yani "Defterdar Emini'ne merbut Tımar Defterdarları",
"Arazisi Tımar, Zeamet, Has suretiyle Tefviz olunan Eyalette memur"(Ali
Ayn) bulunurlar.
Tımar defterdarlarının kaynağı yukarıdaki işleri y a p m a k üzere gönde-
rilen, ulûfeli müteferrikalardır.
ULÛFELİ MÜTEFERRİKA: Has (Wdan "çıkarılırda. Kanunca 40 kişi
iken, sonra 110'u bulurlar. Ulûfeleri "40 akça"olur. "Uiûfe müteferrikala-
rının yolu Tımar Defterdarlığıdır... Uiûfe miktarları tezyit ve tenkiyh edil-
medi ( a r t ı r ı l ı p , düzenlenmedi.) "(Ali Ayn, s.18)
"Uiûfe Müteferrikalarının Yoi'u Tımar Defterdarlığıdır." O "Çaşnigirier-
den mukaddem (önee)dir. "
Tımar defterdarları "Bunun üzerine ve Zeamet işlerine memur bulu-
nurlar. DEFTER KETHÜDASI olur. "(Ali Ayn)
Bunlara TAHSİS edilen aidat: "Has değil zeamet tevcih olunurlar. "
Ulûfeli müteferrika d a , sakın bir çeşit kayrılmış çocukları olan döküntü

ayırtlı asil müteferrika ile karıştırılmamalıdır.

 Böylece payitahtın başındaki sarayın da Has Oda's\ ile memleket a r a -
sında kişisel ilişkiler; k a r ş ı l ı k l ı a d a m alıp v e r m e , p e r s o n e l y e t i ş t i r m e biçi-
minde gelişir.
Bu gelişimin tepesi mal defterdarlığma ulaşır.
"Tımar Defterdarlarının YOL'u Defter Kethudalığıdır. Rumeli Defter Ket-
hüdası, riayet olunursa, Mal Defterdarı olmak caizdir. "(Ali Ayn)
Bu gelişim basamakları şöyle özetlenebilir:
a) MAL DEFTERDARI,
b) RUMELİ DEFTER KETHÜDASI,
c) DEFTER KETHÜDASI,
d) TİMAR DEFTERDARI,
e) ULÛFELİ MÜTEFERRİKA,
TIMAR MÜTEFERRİKASI,
f) "Onlardan aşağı ÇAVUŞLAR'dır."
"Çavuşlarla katipler kangısı eski ise, ana itibar olunur. " "Ve çavuş ve
katip TIMAR't serbesttir. "(Ali Ayn)

D- SEYFİYE

"Seyfiye": Kılınçlılar d e m e k t i r . Antika çağın başlıca savaş aracı kılınç

olduğu için, bugün "Silahlı Kuvvetler"adını alan devlet güçleri "seyfiye"
çerçevesi içinde sayılır.
Seyfiye'nin payitahtta (başkentte) olanlarına komuta edenler, padişa-
hın üzengisi hizasında olurlar. O yüzden, Osmanlı üst komutanlarına
"ÜzengiAğaları"denir. Topu birden 25 kişiyi geçmez.
Seyfiye başlığı altında üzengi ağalarının görevleri, yetkileri, katları,
gelirleri ile, başkent silahlı güçlerinin sayıları üzerine birkaç özetlemey-
le y e t i n i l e c e k t i r .
"Memleket"dediğimiz taşra silahlı güçleri, Osmanlı Tarihinin Maddesi
olan T O P R A K e k o n o m i s i i ç i n d e hal v e h a m u r o l m u ş l a r d ı r . Orada gerekirse
ve sırası geldikçe onlara değinilecektir.

Üzengi Ağaları

Üzengi Ağası: Savaş g ü ç v e a r a ç l a r ı n ı n başı anlamına gelir.

Saltanatlı ağızla: "Rikab'ı hümâyûn ağaları", Türkçe "üzengi ağaları"
denilenler, Ayn Ali Risalesinde, "DördüncüMeıtebe'rim 1. Fasıl'ına giren 8
basamaklı 12 tip ü z e r i n d e n , t o p u birden (Risalede 32 yazılı), sayınca 31
kişidir. Padişahın atının y a n ı n d a y ü r ü r l e r . Adları o r a d a n gelir.
Bunların adları, sayıları ve ulûfeleri (gündelik) şöyle özetlenir:
 Sayı Gündelik
1. Y e n i ç e r i Ağası 1 500 akça
2. Mîrialem 1 200 "

3. Çakırcıbaşı 1 160 "

4. Serbevvabiyn (Kapucubaşı'lar) 10 152 "
5. B ü y ü k M î r a h u r ( K ü ç ü k M î r a h u r ) ( Ç a ş n i g i r Başı) 3 150 " ( o r t . )
6. Altı Bölük Ağası 6 120
7. (Çavuşbaşı) Kapucular Kethüdası 2 70
8. C e b e c i Başı 1 60
9. Otrak Ağalar 7 99

Sonuncular için Ayn Ali der ki: "ÜzengiAğalarından oturak bazı ağalar
bunlarla maan (birlik) mevaciplerini (3 aylıklarını) alurlar, 99'ardan."(Ali
Ayn) Demek OTURAK AĞA, bir ç e ş i t e m e k l i - y e d e k ü z e n g i ağası sayılabi-
lir. Belirli g ö r e v i o l m a s a g e r e k t i r . A m a , ç a v u ş b a ş ı n d a n bile f a z l a g ü n d e l i k
aldıklarına göre, yüksek hizmetlerde bulunmuş, yahut aday olmalılar.
YENİÇERİ AĞASI'nın bütün özelliği, öteki üzengi ağalarından 2.5 ile 8
kat a r a s ı n d a gündelik alması ve bu gündeliği, ö t e k i l e r gibi "Mevacip"(ya-
ni 3 a y d a bir) o l a r a k d e ğ i l , h e r a y m a a ş gibi a l m a s ı d ı r .

Üzengi Ağalarının Bölümleri

Üzengi ağalarının yetki sıraları, görevlerine ve m a a ş l a r ı n a göre ayrılır.

Fatih, "Cemiyet-i Ali'de yalnız Yeniçeri ağası ile "sair üzengi ağaları'<n\
oturtur. Ama, bu "sair üzengi ağaları"ndan yalnız üçünü anar: "Mîriaiem-
Kapucubaşı-Mirahur". Geri kalan 31 (Çakırcıbaşı ile 32) üzengi ağasından
kimseyi anmaz.
Bu tesadüf olamaz. Cemiyet-i Ali p o l i t i k v e askercil en yüce problem-
lerin çözüm toplantısıdır. Orada oturma yetkisi Divan-ı Hümâyûn'dan 4
büyük kat (veziriazam-vezirler-kadzaskerler-defterdarlar) ile üzengi ağa-
/<?/7ndan 4 büyükler (Yeniçeri ağası-mîrialem-kapucubaşı-mirahur) yer
alır. Osmanlı mantığı bunu gerektirir.
Hiyerarşi esas t u t u l d u ğ u n a göre, A y n Ali z a m a n ı 10 kapucubaşı vardır;
bunların hepsi Cemiyet-i Ali'ye girer mi? İçlerinden birine başkapucubaşı
deniliyor. Kanunnamede bir t e k "kapucubaşı'S Cemiyet'e alıyor. Onun gi-
bi mirahurda biri büyük, ötekisi küçük o l m a k üzere ikidir. Besbelli, küçük
mirahur da Cemiyet-i Ali'ye sokulmaz.

O zaman üzengi ağaları içinde şöyle bir b ö l ü m l e m e y a p ı l a b i l i r :

 I. Cemiyet-i Alide 1) Yeniçeri A ğ a s ı
Oturanlar: 2) Mîrialem
(Siyasal ve Askercil başlar) 3) Baş Kapucubaşı
4) Büyük Mirahur

II. P a d i ş a h v e D i v a n 1) Ç a k ı r c ı b a ş ı : (Gündeliği 160 a.)

Hizmetlileri: Padişahın av işlerine bakar.
2) Ç a ş n i g i r başı
3) Ç a v u ş b a ş ı : ( G ü n d e l i ğ i 7 0 a.)
Divan'ın tören işlerine bakar.
4) Kapıcılar Kethüdası: ( G ü n d e l i ğ i 7 0 a.)
Divan ve saray k o r u n m a s ı n a bakar.

III.Teknik başlar: 1) Ö t e k i Kapucubaşılar;

gündeliği 150 a k ç a , 9 kişi.
2) Küçük Mirahur;
gündeliği 150 a k ç a , 1 kişi.
3 ) Altı Bölük Ağaları; gündeliği 120 a k ç a ,
6 kişi.
4) Cebeci Başı;
g ü n d e l i ğ i 60 a k ç a 1 kişi.
5) T o p ç u b a ş ı ; 1 kişi.

Bu zincirlemeye rağmen, Osmanlı b ö l ü m l e n i ş i n d e ü z e n g i a ğ a l a r ı n ı n alt

alta getirilişleri daha başkacadır. Onları şöyle sıralanmış buluruz:

Ordu - Karargah
Üzengi Ağaları'nın görevleri şöyle özetlenir:
Yeniçeri Ağası: Kara kuvvetleri piyade komutanı.
Mîrialem (Bayrak komutanı): Sultanın sancağını t a ş ı r . "Alem Mehterie-
ri"deri\\en, savaşta muhafız askerlerinin komutanıdır. "Pekkadîm"(en es-
ki) görevlilerdendir.
"Mehter"deriden savaşta muhafız askerleri iki bölümdürler:
1) Çadır Mehterleri: "Sefer'i Hümayûn'da (padişah savaşa çıkınca)
Otağ'/ Hümayûn'u (padişah çadırını) kurup kaldıran"askerlerdir. Komu-
tanlarına Mehter Başı denir.
2) Alem Mehterleri: "Sefer'iHümayûn'da Otağ'ı Hümâyûn önünde nö-
bet çalmaya memur"d\sx\&x. Zabitleri (subayları) Sazende Başîdır.
"Hassa denilen bu memurlara Mirahurlarla Kethüdasının tekaddüm et-
tiği (öncelediği) tevcihatpusulalarından anlaşılır. "Mîrialem: "Daima Der-
gah'/ Aii Kapucubaşılarının piyşuvası (öncüsü, üstü) bulunmuştur."
 Mîrialem'in, Mevacip'ten 200 akça gündeliği (uiûfe) v a r . Ondan baş-
ka Aidatlı, bütün beylerbeyilerden 10.000 ve sancak beylerinden 1000
akça olur.

Muhafız - Ahır

Kapucubaşı ilkin 1 idi. Sonra 4'ten 10'a çıktı. O zaman içlerinden biri
baş kapucubaşı oldu. Onun aidat (geliri) "münhasır başlıklara müteallik"
sayılan tımaı\ardır.
Öteki kapucubaşıların belirli aidatları yoktu. Görevleri, pek güvenile-
meyen gayrimüslim beylerin yanında ( d o m i n y o n l a r ı n f e v k a l a d e v a l i l e r i gi-
bi) bir ç e ş i t s i y a s a l denetçilik yapmaktı.
"Eflak, Buğdan Beyleri değiştirilip yenileştirildikçe nasb (tayin) olunan
Beyi yerine götürüp Beyliğe bunlardan biri memur olur. Pek çok paralar
vb. ile dönerdi. " ( A y n Ali)
Kapucubaşılık da "Pek A d// A "görevlerdendir.
"Dergahıalî ve Bab'ı Hümâyûn Bevvabları" (kapıcılar) 2342 kişidir.
Gündelikleri 9 akça kadardır.
MiyriAhûr (kh\r k o m u t a n ı ) : Modern orduda motor ne ise, antika ordu-
da katır o idi. Ordunun bütün ağırlıkları deveye katır den\\en ahır hayvan-
larının katarları ile t a ş ı n ı r d ı . O bakımdan taşıma gücünü temsil e d e n ahır
idi. Ahır komutanı Cemiyet-i Alî gibi önemli poiitik-askercii t o p l a n t ı l a r a
"ofr//777<?"yetkisiyle katı 11 rd ı.

Zamanla, iki a h ı r k o m u t a n ı oldu:

1 - BüyükMirahur: Padişahın (devletin) hem ahırlarına, hem dış saray
kapılarına bakan komutanların başı idi.
a) Ah ur halkının, saraçların, yedekçiierin, "sarban başı", "harbende ba-
şı"denilen deveciler ve katırcılar subaylarının en yüksek komutanı idi.
Padişahın kışlasında 1000 kadar deve, 200 k a d a r katır b e s l e n i y o r d u .
b) A y r ı c a dış saray kapılarının komutanı olan kapucular kethüdasının
da üst k o m u t a n ı b ü y ü k m i r a h u r idi. Son Osmanlılıkta bu göreve "Îstabi'i
Amire A m i r l i ğ i " A h ı r Komutanlığı) adı verildi.
Büyük Mirahur'un "Aidatı"şu idi. "Çayırzamanı etrafta bulunan mer'aia-
rrn otlarını satarak lOOO yük akça kadarını Rikab'ı Hümayûn'a (padişah
üzengisine) teslim ve kalanını derceyb ederdi ( c e b e indirirdi.) " ( A y n Ali)
2- Küçük Mirahur: " K ü ç ü k ahır halkı" üzerine komutan ve "arabacılar
z a b i t i " idi. " S e f e r ' i H ü m a y û n ' d a iç oğlanlarına bargir (yük taşıyan: beygir)
verir, padişahın arabasını m u h a f a z a eder." (Ayn Ali)
Has a h ı r h a l k ı : 4 3 2 2 kişidir. Gündelikleri 5-6 akça tutar.
 Av - T ö r e n - Ş ö l e n

Çakırcı Başı ( A v işleri b a ş ı ) : Padişahın avcıbaşısı idi. 160 a k ç a g ü n d e -

likle Mirahur'dan önce gelmesi bugün yadırganabilir. Göçebelikten gelmiş
bir d e v l e t b a ş k a n ı için a v , her çeşit s a v a ş m a n e v r a s ı demekti.
Bunun o zamanki önemini bir ş e y d e n anlayabiliriz:
Bütçede Üçüncü Mertebenin 7. Fasıl'ı: "Ahû ve Şikar Halkı" bölümü-
dür. Çakırcıbaşı'ya, sonraları sayıları ve uzmanlıkları gittikçe artar görü-
nen Çakırciyan'ı Hassa, Şahinciyan ve A t m a c a c ı y a n subayları ile h a l k l a -
rı da k a t ı l m ı ş t ı r .
Ç a k ı r c i y a n ' l a r ( 3 neferi D o ğ a n c ı o l m a k ü z e r e ) 271 kişi; Ş a h i n c i y a n 276, A t -
m a c a c i y a n 45 kişi o l m a k ü z e r e av halkı 592 kişi t u t a r . C a n l a r ı n ı o r t a y a k o y -
m u ş Y e n i ç e r i l e r i n o r t a l a m a g ü n d e l i k l e r i 7 a k ç a iken, a v c ı l a r 5 a k ç a alırlar.
D a h a s o n r a l a r ı Ç a k ı r c i y a n h a s s a s u b a y ı , ö t e k i a v h a l k ı n ı n k o m u t a n ı olur.
Ç a ş n i g i r Başı ( Y e m e k işleri başı): Divan-ı Hümayûn'un SOFRA hizmet-
lilerine baştır. "Pek kadim" görevlerdendir. ŞÖLEN, barbarın pek bayıldığı
şeydir. Ayn Ali'nin yaptığı bütçede "Cemaat'ı Çaşnigiran" (çeşniciler top-
luluğu) 117 kişidir.
Önde çaşnigirbaşı, arkasında çaşnigirler yürüyerek, "Padişah divan
günleri Has Oda'da taam ettikte y e m e k sahanlarını götürmek" görevini
yerine getirirler.
Bu işe O s m a n l ı ' n ı n ne denli ö n e m verdiği, y a p a n l a r ı n g ü n d e l i k l e r i n d e n
bellidir. Ç a ş n i g i r başı, mirahurlarla aynı 150 akçayı alır; öteki çaşnigîr-
ler'in g ü n d e l i k l e r i ise, bir y e n i ç e r i g ü n d e l i ğ i n i n 6 - 7 katı y ü k s e k o l u r .
Çavuşbaşı (Tören işleri başı): Törenler komutanıdır. Antika devletin,
modernden hiç a ş a ğ ı kalmamacasına, ŞÖLEN kadar T Ö R E N için d e k u r u l -
duğu besbellidir.
Çavuşbaşı: "Çavuşan'ı D e r g a h ' ı A l î z a b i t i "di r . Son Osmanlılıkta kendi-
sine " M a b e y n Müşaviri" dendi.
"Yevm'i mahsusunda föze\ gününde^ elinde gümüş değnekle divanda
durur. Deavide (yargılamalarda) İcra memuriyeti görür." "Resmî sadaret
kethüdası yoksa, onun işlerini yapar. Çoğu devlet ricalinin üstüdür. "
Sonraları çavuşbaşının birinci yardımcısına "büyük tezkereci", ikinci
yardımcısına da " k ü ç ü k t e z k e r e c i " adları verildi.
Çavuşbaşı'nın gündeliği Cebecibaşı'nınkinden yüksek; 70 akçadır. Ayn
Ali'ye göre: "Çavuşan'ı Dergah'/ Aiî'vim sayıları 324'tür. Ortalama günde-
likleri, bir Y e n i ç e r i u l û f e s i n i n 4 katı, 27 k ü s u r a k ç a tutar.
 Kapu

Kapucular Kethüdası: Gerçi kapucubaşı emrindedir. A m a , divan üyele-

rini karşılayıp "önlerine düşerek" i ç e r i y e alma işinde, çavuşbaşı ile eşit rol
oynar.
"Divan'a her gün Vüzeram ve Kadzaskerierim geidükte, Çavuşbaşı ve Ka-
pucular Kethüdası önlerine düşüp istikbal etsünier"der Fatih. (Kanunname)
Padişaha dışarıdan gelenlere karıştığı gibi, padişahtan dışarıya çıka-
c a k " h a b e r " l e r i ş i n d e d e s a r a y ı n e n b ü y ü k başı olan k a p u a ğ a s ı ile e ş i t rol
oynar:
"l/e bazı mesalih (işler) içün benden taşra haberi Kapuağası ve Kapu-
cular Kethüdasına söyiensün ve oi dahi Vüzeram a ve Kadzaskerierime ve
Defterdarlarıma söylesünler"der, Fatih. (Kanunname)
Böylece bütün devlet büyükleri, gerek padişaha yaklaşırken, gerek
padişah buyurultusunu alırken, hep kapıcılar kethüdasının göz hapsi al-
tında bulunurlar.
Nedeni ortada: Kapıları (eylemcesi: fiilen) o tutmuştur. "Bevvaban"
( k a p ı c ı l a r ) o n u n e m r i n d e d i r l e r . V e " K a p ı " , s a r a y için her şeyin ü s t ü n d e bir
sınırdır. Her ş e y o " k a p u " l a r d a o l u r b i t e r . İki t ü r l ü s a r a y k a p ı s ı n ı n kapıcı-
ları vardır:
1- "Bab'ı Hümâyûn Bevvabiar/'-. Bunlar "Saray'ı Cedid'i Hümayûn'un
Babüsseade" ( y e n i padişah sarayının mutluluk kapısı)yi beklerler. 417 ki-
şi, 5 bölüktürler (83'er kişilik bölükler.)
Bunlara kapucular kethüdası bakmaz. Herhalde kapuağası karışır.
2- "Dergah Alî Bevvabiar/'-. Bunlar yukarıdaki kapılar dışında kalan bü-
tün kapıların bekçileridirler. Sayıları 4 5 ' e r kişilik 42 b ö l ü k t e 1925 kişi ol-
muştur, 17. y ü z y ı l ı n başında. (Ayn Ali Risalesi, G . 1 0 1 8 , D.1609)
Her k a p ı c ı l a r b ö l ü ğ ü n ü n başında bir " b ö l ü k b a ş ı " b u l u n u r . T o p t a n gün-
delikleri o r t a l a m a 8 akça tutar.

Payitaht Silahlı Güçleri

Osmanlı Devlet kapısının g ü n d e l i k ç i l e r i n i , A y n Ali 4 m e r t e b e y e ayırır.

Bunların I. ve II. mertebeleri Silahlı Kuvvetler olur. I. mertebede Kara
Kuvvetleri, II. mertebede Deniz Kuvvetleri sayılır.
Kara Kuvvetleri üç ayırıma giren en kalabalık birliklerdir:
1- Y e n i ç e r i l e r (Piyade askeri)
2- C e b e c i ve Topçular (Teçhizat ve Topçu askeri)
3- S i p a h i l e r (Süvariaskeri)
Deniz Kuvvetleri'ne toptan:
4- Tersane Halkı denir.
 I- Y E N İ Ç E R İ O C A Ğ I : Üç gruptur. KİŞİ
1) Nefer, Zabit, Zağarcı, Solak vs. 37,627
2 ) Nan h a r a n : Y e t i m l e r 1,655
3) Cemaat'i Gılman ve Acemiyan, Bostanciyan 9.406
48,688

II- CEBECİ TOPÇU VE TOP A R A B A C I L A R OCAĞI:

Üç " C e m a a t " (Topluluk)dir.
1) C e b e c i y a n C e m a a t i 5,730
2) T o p ç u y a n Cemaati 1,552
3) Arabacıyan Cemaati 682
6,964

III- EBYANİ SEPAHİYYAN (HASSA ASKERİ):

Altı " B ö l ü k " t ü r : Sipahi bölükleri
2'şerden 3 grupturlar.

1) K a p ı k u l u Süvari:
a) Sipahiyan 7,805
b) Silahdaran 7,683
2) Orta Bölükler:
c) Ulûfeciyan'ı Yemîn 2,055
d) Ulûfeciyan'ı Yesar 1,423
3) Aşağı Bölükler:
e) Gurebayi Yemîn 928
f) Gurebayi Yesar 975
20,869

IV- T E R S A N E H A L K I : (Rüesa, Guraban ve

T e r s a n e - i A m i r e hizmetinde sefere eşen kullar) 2,364

Silahlı K u v v e t l e r Genel T o p l a m ı : 78,525 Kişi

Silahsız Kuvvetler Genel Toplamı: 12.945 Kisi
91,470 Kişi

Ayn Ali (G.970 D. 1 5 6 2 ) yılında "Cümle Mevacib Haran"dediği silahlı,

s i l a h s ı z p a y i t a h t g ü n d e l i k ç i l e r i n i ; 4 1 . 4 7 9 kişi buluyor. Bu rakamın (G.1018
D.1609) yılında 91.470'e çıkması, 47 yılda 49.991 kişi artması (%120),
kapıkulu artışı demektir. Bu artış, Modern Cumhuriyetin devlet kadrosu
artışı ile k ı y a s l a n ı r s a ç o k m a s u m v e a z g ö r ü l e b i l i r . H e l e 7 8 . 5 2 5 a s k e r i çı-
karırsak, Koca Osmanlı İmparatorluğu'nun, 17. y ü z y ı l başında bile, Payi-
taht Sivil Kadrosu 1 3 bin kişiyi b u l m a m a k erdemini gösterir.
Bir 1 6 0 9 İ s t a n b u l ' u n a , bir d e 1969 A n k a r a ' s ı n a bakılsın, yeter.
 ÜÇÜNCÜ KİTAP

DİRLİK DÜZENİNİN
KURULUŞ VE İŞLEYİŞİ
 DİRLİK DÜZENİNİN
KURULUŞU VE İŞLEYİŞİ

Bu Üçüncü Kitap\ Osmanlı diriik düzeninim kuruluş ve işleyiş manive-

lalarını ve mekanizmalarını inceleyecektir.
Osmanlı Tarihinin üretim temeli, toprak ekonomis\d,\v. Toprak düzeni,
"devlet sınıfları" d e n i l e n güdücü kümelerin aracılığıyla devlet yapısını da
sıkı sıkıya etkiler ve belirlendirir. Devlet yapısı toprak düzeninden ayrıca
hiç k a v r a n a m a y a c a ğ ı gibi, t o p r a k d ü z e n i d e d e v l e t y a p ı s ı n d a n a y r ı v e ba-
ğımsızmışça ele a l ı n ı r s a hiç a n l a ş ı l a m a z .
Bu nedenle, Üçüncü Kitapta, önce toprak düzenini biri soyut, ötekisi
somutolmak üzere iki ayrımda vermeye çalışacağız. Ondan sonra, devlet
düzenini şene biri soyut, ötekisi somut o l m a k üzere iki ayrımda özetleye-
ceğiz. Toprak düzeni taban, devlet yapısı üstyapı o l d u ğ u n a göre, tabanı
da, üstyapıyı da bir y o l az ç o k soyut, o n d a n sonra daha elle t u t u l u r c a so-
mut \\\şk\\eri i ç i n d e a l m a k da aydınlatıcı olacaktır.
Bu bakımdan, Üçüncü Kitap, Osmanlılığın kendi tarihi ve toprak d ü z e -
ni üzerine yazılı biçimde eğilişine d o k u n a n k ı s a bir G i i g t e n s o n r a ; iki bö-
lümde toplanacaktır:
1- Toprak Düzeni bölümü
2- Devlet Düzeni bölümü
Sonra bu her iki bölüm de, i k i ş e r ayrımda ö n c e soyut d ü z e n kuralları-
nı, sonra somut d ü z e n örneklerini g ö z d e n geçirecektir.
 BİRİNCİ BÖLÜM

TOPRAK TABANININ YAPISI VE İŞLEYİŞİ

O s m a n l ı tarihine ve dirlik d ü z e n i n e birkaç sözcükle bir d e ğ i n i p g e ç e l i m .

GİRİŞ

Osmanlılık, daha adımını tarihe a t a r k e n , s o n kertede saygı b e s l e d i ğ i bil-

ginlere y o l a çıktı. Ama Osmanlı, "teorici"olmaktan çok uzaktı. Okur-yazar
bile değildi. Osmanlı, Yaradana sığınıp, sırf yaptı. Diriik d ü z e n i n i y a p t ı , t o p -
rak e k o n o m i s i n e kalıp gibi t ı p a t ı p u y g u n gelen devlet d ü z e n i n i y a p t ı . O za-
man işler b ö y l e idi. İnsanlar yaparlardı. S o n r a Allah'ın ( t o p l u m g i d i ş i n i n ) d e -
diği o l u r d u . V e e n s o n u n d a d a o l a n l a r k i t a b a , d e f t e r e , t a r i h e s o k u l u r d u .

OSMANLI'NIN KENDİ KENDİSİNİ YAZIŞI

15. y ü z y ı l ı n s o n l a r ı , O s m a n l ı ' n ı n k e n d i k e n d i s i ü z e r i n e bir m u h a s e b e y e ,

yahut "mürakabeye" ( m i s t i k ç e otokritiğe) daldığı çağdır. O zamana dek
g ö z ü k a r a bir atılış v e b o ğ u ş i ç i n d e b u l u n a n O s m a n l ı , y a z ı ile p e k başı hoş
olmadığı için, başından geçenleri not e t m e y e bile v a k i t b u l a m ı y o r d u .
Onun için 1. Osmanlı Devleti (Osman Gazi'den Yıldırım Beyazıt'a dek),
karda gezip izini belli etmemiş gibidir. Ancak 2. Osmanlı Devleti, "Ebil
Feth: Fetih'in Atası" denilen Mehmet İstanbul'u ele geçirince, insanlığın
uygarlık t a r i h i n d e çığır açtığını sezmiş, ne olduğunu, nasıl olduğunu artık
araştırıp "kitaba" gereğini daha temellice göze almıştır.
Yazarı bilinmeyen ilk Osmanlı tarihi "Tarih'iAi'i Osman"(Viyana'da bu-
lunur) G. 874, D. 1470 yılında, Fatih'in ö l ü m ü n d e n 1 1 yıl ö n c e d e kalır.
Edirneli Oruç bin Adil'in "Tevarih'i Ai'i Osman'\ G. 889, D. 1484'de, Fa-
t i h ' i n ö l ü m ü n d e n o n iki yıl s o n r a y a d e k a n c a k u z a n ı r . B u n l a r özel d e n e m e -
ler g i b i d i r . Ondan sonraki Âşık Beşezade diye ünlendirilen  ş ı k Beşe oğlu-
nun t o r u n l a r ı n d a n Derviş A h m e t , Orhan Gazi'nin İ m a m ı İlyas'ın oğlu Ş e y h
Yahşi'den aktararak 'Tevarih'iAi'i Osman'\ G. 908, D. 1502'de keser.
Devletin tarih y a z d ı r m a görevini açtığı çağ, t e f e c i - b e z i r g a n ekonomi-
nin Osmanlı toprak ekonomisine egemen olmaya başladığı Kanuni Süley-
man zamanlarıdır. Bu da "Şehnamehan" ( P a d i ş a h ı n Eylemleri yazısını
okuyan) biçiminde belirir. İlk Ş e h n a m e h a n Fethullah, bir A c e m göçmeni-
dir. Ve Kanuni'nin "gaza"(savaş)ları üzerine yarı Türkçe, yarı Acemce bir
m a n z u m e y i k a l e m e alır. ( Ö l ü m ü G . 9 6 0 , D . 1552). Ondan sonraki üç Şeh-
namehan'ın, Lokman, Katip Mehmet, Hikemi diye adları var, kendileri
(eserleri) yoktur.
Tarihçi d e n e c e k tarih yazarları, Vak'anüvis a d ı n ı aldılar. Bunların yazı-
ları 16. yüzyılın sonu ile birlikte başladı. İlk Vak'anüvis, Halepli bir h o c a
olan Naima'dır. Yazdıkları 1591'de başlar, 1662'de biter. B a ş l a n g ı ç yılı III.
Murat dönemidir. Bu padişahın tarihe merak sardığı anlaşılıyor. Çünkü
"Tac'üt Tevarih"\ yazan Şeyhislam Sadettin'i de "Hoca Tarihi"ni yazmaya
o " m e m u r " etmiş bulunuyor.
Osmanlı toprak düzeni üzerine ilk o r i j i n a l araştırmalar değilse bile tes-
bitev a y n ı yıllarda görünür.

OSMANLI'NIN EKONOMİ YAPISINI YAZIŞI

G. 1018 (D. 1609) yılında Ayn Aİİ E f e n d i , Risalesine, "Risaie'i Kava-

niyn'i Ai'i Osman Hülasa'i Mezamiyn'i Defter'i Divan" a d ı n ı verir. Amaç:
Kaç t a n e "mirmiran" (beylerbeyi), "ümera" (komutanlar), kethüda, def-
terdar, tımar; her b e y l e r b e y i l i k t e k a ç s a n c a k , d e f t e r k e t h ü d a s ı , t ı m a r d e f -
terleri, h a s l a r , a s k e r , z e a m e t v e t ı m a r kılıcı, n e gibi " R e s m ' i A y i n ' i Kava-
niyn" var; bunu belirtmektir. Ayn Ali'ye göre, "Şimdiye değin bir yere cem
ve tefiik (toplama ve birleştirme) olunmayıp, bu maddelerden birisi def-
terlerden aranıp bulunmak lazım gelse, her zaman defterlere tatbik ile bu-
lunmak güç iş olup bu maddelerin bilinmesi dahi önemli iş oimagin"Q ek-
siği tamamlamıştır.
"Ayn Aii kulları nice zaman Divan 'ı Adalet Ün van 'da katip " i ke n "Def-
ter Hakaani Emini olunca... " "Defter Hakaani halleri son kertede karışık
ve altüst (teşviş ve ihtilal) üzre"d,\r. Vuran tutanı bilmez. Zaman, III. Mu-
rat'ın oğlu III. Mehmet (Kanuni Süleyman'dan yarım yüzyıl sonraları)
zamanıdır.
"Örneğin birisi Mahlul'den (kadro açığından) bir mazuie (işinden atıl-
mışa) tımar verilse, ol tımar ana müyesser ( k o l a y ele geçer) olmak ihti-
maliyoğidi ki, bir tımar birkaç kimsenin beratinde (buyrultuyla elinde) ka-
yıtlı bulunup: "Filan zamandan beru üzerimdedir"deyü niza ederler (çeki-
şirler) idi. Heie Ferag'mdan (gönlüyle vazgeçişten) yahutmahlulden veya
sefere (savaşa) geimedüğünden bir mazuie tımar virüise daha önceki
eminler zamanında ol tımar verilen şahsın kaydına şerh (yorum) verilme-
mekle, niceleri ol tımarı daha önceki tarihlerle temerrükier (ele geçme
212
belgeleri) ibraz idüp Ruznamçe'de (tımar ve berat kayıt defteri) şerh ve-
rilmemekle, anlar dahi berat idüp öncesi sonrasına Be rai olduğu bilin-
mezdi." ( A y n Ali Risalesi)
Bu m a n z a r a neyi g ö s t e r i y o r ? Eldeki e k o n o m i k O s m a n l ı i s t a t i s t i k l e r i , ilk
normal ve sıhhatli dirlik düzeni üzerine değil, onun bozulma ve hastalan-
ma çağı üzerinedir. Ona göre değerlendirilmelidir.
G. 1041 (D. 1630) yılı "Koçi Bey Risalesi", aynı manzaranın beterleş-
tiğini açıklar, Görice'li (Manastır), belki Koço adlı Hıristiyanlıktan dönme
Koçi Bey, IV. Murat'ın (saltanatı: 1622-1640) açtığı ankete, "Herkes fi-
kir ve düşünce metaını... padişaha <?/zi?"başlayınca katılır. Dert durma-
mış, azıtmıştır:
"Dünya hallerinin bugüne değişerek kötülük ve kargaşalık (şer ve şur)
ve fitne ve fesadın had aşırıya çıkması"(K.B. Risalesi) herkesi "Gamhar"
(üzüntü içici) yapmıştır. İlerici II. Genç Osman'ın korkunç sonu bütün
dehşetiyle anılardadır.
N e y a z a r ı n ı n adı, ne tarihi b u l u n m a y a n , a m a n e f i s bir k a p a k i ç i n d e g ü -
zel Türkçe'yle güzel yazılı: 'Tımar ve Zeamet Usulünün Bozulmasına Da-
ir" adlı özet, hemen hemen Koçi Bey Risalesi ile aynı günlere rastlar
(1622-1637'ler). Koçi Bey'in "/7te'AX'6'5""dediklerinden bir b a ş k a s ı n ı n mıdır,
yoksa "Diğer telhistir"(başka özettir) denildiğine göre Koçi Bey risalesinin
bir ö z e t i m i d i r ? Belli d e ğ i l .

Orada da: "Tüm İslam ehaiinin sözbirliği bunun üzerinedir ki madem-

ki zuama ve erbab'ı tımar (dirlikçiler) dünya görünüşünde bir türlü düzel-
tilmez ve din düşmanlarına karşılık verilmez." "Padişahım sağ olsun: bu
deniü fesadın ve hazinenin ve memleket reaya ( ç i f t ç i )sının yok olmasına
sebep rüşvet olmuştur." (yazma, İnkılap Müzesi, 116 K. 52)
G. 1060 (D. 1649) yılı Katip Çelebi'nin "Neticet'ün Netice"sv,
G. 1064 (D. 1653) yılı SofyeviA/i Çavuştun, tek fazla sözü bulunma-
yan adsız Risalesi, Osmanlı toprak ekonomisinin Kanuni Süleyman'dan
yüzyıl sonraki durumundan başka bir ş e y i a n l a t m a z l a r .

AYRIM I

DİRLİK DÜZENİNİN SOYUT ÖZÜ

Osmanlı toprak ekonomisinde dirlik düzeni nasıl biçimlenir ve işler?

Bunu üç kısa başlık a l t ı n d a izleyebiliriz:
A- Dirlik düzeninin kuruluşu ve yazılışı
B- Dirlik düzeninin defterlenip araçlandırılışı
C- Dirlik düzeninin beratları ve. korunuşu
 A- KURULUŞ

Osmanlı, Ortaasya'dan toprağı ile g e l m e d i . Bütün Osmanlı toprakları

kılıç h a k k ı y l a f e t h e d i l d i . Edilir e d i l m e z , t o p r a k l a r belirli kurallara ve koşul-
lara g ö r e h e m e n bir d ü z e n e k o n u l d u v e h e m e n ¿///-//Eleştirildi.
Bu işin başlıca momentleri: Nişancı-yazu (Tahriryüieştiri (taksim)-
mansıp-dirlik maddelerinde toplanır.

Yazı (tahrir) nasıl yapılır?

Bir y e r i n Fetih'i üzerine yapılan işlemin klasik özeti şudur:

"'Devletin son derece güvenini kazanmış bir kimse tayin"edilir. Bir de
"emin'seçilir. Bunlarla kurulan "heyet'bütün bölgenin varını yazar. Köy-
lere dek: "Bütün vergi mükelleflerinin adı, mükellefiyet cinsine göre, kay-
dedilirdi: Topraklı, topraksız, evli, bekar ve iih.. Ayrıca sanat sahibi, dul, sa-
kat, pek ihtiyar, imam, müezzin, papaz ve iih.. ve her köyün her cins ürün-
den ne kadar yetiştirdiği, meyve ağaçları, arı kovanları dahil olmak üzere
kaydolunur ve nihayet yıllık vergi hasılı, akça cinsinden olmak üzere tespit
olunurdu. Bazen -daha ziyade iik zamanlarda- akça cinsi yerine ürün mik-
tarı yazılırdı. Bu arada mera, otlak, yaylak, kışlak, orman, akar su ve sa-
irenin de mülkiyeti dikkatle takip edilirdi. İdari taksimat tespit edilirdi. Son-
ra havass'ı hümâyûn; yani devlet hazinesine, has, tımar, zeamet sahiple-
rine, vakıflara, şahıslara ait toprak tespit olunur ve bu suretle yazılırdı.
Bu tahrirler sonunda tahrir defterleri meydana gelmiştir. İki yazıcı,
müsveddelerini bir araya getirerek mufassal denilen bu defterleri tertip
edip nişancıya sunardı. Bunlar 2 nüsha olur. Bir de esas bu olmak üzere,
yalnız idari teşkilata göre liva, kaza, nahiye, köy isimlerini hasıl miktar-
ları ve mevcut tımarları kadro halinde gösteren icmal defterleri meydana
getirildi. Mufassal defterlerin başında, ayrıca ait olduğu eyaletin kanun-
namesi yazılı bulunurdu.
Bu kanunname, devletin o bölgede cari, mali, idari ve hukuki teamül-
lerini ihtiva, vergilerin ne nispette tahsil olunacağını, hangi suça hangi ce-
zanın verileceğini, vatandaşlar arasındaki her türlü hukuki münasebetler-
de nasıl tanzim olunacağını izah ederdi. Tahrirler tekrarlandıkça yeni def-
terler hasıl olur, eskileri atiki diye anılırdı. Bir tahrir daha yapılırsa, atik-
ler köhne, eskiler atik olurdu. Yeni defterlere ise cedid denirdi. Bugün eli-
mizde II. Murat devrinden kalma tahrir defterleri vardır. Lakin bunlar iik
defterler olmayıp, tahririn daha evvelki tarihlerde yapıldığı muhakkaktır.
Fatih devrinde ise geniş bir tahrir yapılmış olup, onun giriştiği toprak re-
formu bunlardan anlaşılmaktadır. Bu şekilde mükemmel arazi tahrirleri,
yalnız Osmanlı Türklerine nasip olmuştur. "(Mufassal Osmanlı Tarihi, İs-
kit Y a y . , 1957, s. 374-375)
214
 " T a h r i r " bir O s m a n l ı icadı değildir. İlkel sosyalist toplum, yukarı bar-
barlık konağında, tarım ekonomisine girip kenti kurunca, yeni üretim
yordamının kentdaşlar arasında f a r k iradı yüzünden ayırtlaşmalar yara-
tabildiğim görmüş olmalıdır. Bunun üzerinde, tefeci-bezirgan ilişkiler ge-
liştikçe kandaşlığın eşitliğini tehlikeden kurtarmak için, kentdaşlar ara-
sında sık sık yıllık " t a h r i r " l e r y a p ı l m ı ş t ı r . Sonra, kent içinde sosyal sınıf
ayırtlanışı geliştikçe, herkesin varını ortaya döküp kentdaşlara hesap
verme geleneği tavsadı.
Tahrir olayının en klasik belgesi, antika Roma kentinde yapılandır. İs-
l a m l ı k gibi O s m a n l ı ' n ı n d a , bu metodu Bizans'tan ö ğ r e n m i ş ve kendi sos-
yal y a p ı s ı n a ve eğilimine göre u y g u l a t m ı ş b u l u n m a s ı olağandır. Aynı tah-
rir g e l e n e k g ö r e n e ğ i , aynı nedenlerle, Osmanlı'da da zamanla tavsaya-
caktır. Klasik t a r i h ç i l e r i m i z e Osmanlı tahririnin o denli "mükemmel"gö-
rünüşü, zaman içinde en geç gelmiş o l u ş u n d a n ileri gelebilir. Bütün eski
"tahrirTerden hemen hemen iz kalmamış iken, Osmanlı defteı\ev\ bugü-
ne dek y a ş a y a n belgeler olabilmiştir.

Nişancı - Yazı

İlk O s m a n l ı bir ü l k e y i ele g e ç i r d i mi, o r a y a N İ Ş A N C I gelir. Nişancı, Os-

manlı devlet makinesinin "kaiemiye" olarak, dördüncü "devlet sını-
fıma girer. "Defter hakaani" k a l e m inde şeftir.
Türkiye kurulurken, şehir esnaflığı dışında, ülke ekonomisinin temeli
toprak üretimine, dayanıyordu. Onun için, toprak yazımı ve dağıtımı işiyle
uğraşan nişancılık, en büyük kaiemiye m a n s ı b ı (görevi) idi.
Sonraları Fütuhat d u r d u . N i ş a n c ı l ı k da, önemi gibi adını da değiştirip,
(daha gerici koyu Arapça ile) 'TevkiyMk"o\ûu. Medeniyet tarihinde üretim
görevini yitiren araçlar, güzelsanataracı olur. T e v k i y i l i k de, başka yapacak
işi pek k a l m a y ı n c a , eski kalem kâğıt a l ı ş k a n l ı ğ ı ile, işi edebiyata d ö k t ü .
Dökmeden önce, nişancılar gene "yazar'tiılar. Ama ona "Tahrir. Yazu"
denilirdi: Türkçe'si, toprakları ' y a z / / 7 7 " ( i s t a t i s t i k ) d e m e k t i . Y e r l e r i n , bir ç e -
şit istatistik olan o sayımı, dökümü yapılır; ardından "Taksim: Üleştin"
başlar, topraklar karakterlerine göre ilgililere üleştirilir.
TAHRİR ( Y a z u = Yazım: İstatistik), şu yanları arar: Her "kariyye"n\n
(köyün) "nüfus'h (kaç baş insanı), "hane"s (kaç evi), "öşürhasılatı"(on-
dalık geliri) ve ilh. nedir? Her kazantn ortak veya başlı başına kullanılan
orman\av\, otlakları, ve ilh. hangileridir? Bütün bu ş e y l e r , a y r ı a y r ı ve d i k -
katle dosdoğruca "defter"e geçirilir.
Bu, bir ç e ş i t tarım istatistiği o l u r . Bu usûl, Osmanlı'ya has d e ğ i l d i r . Da-
ha doğrusu, medeniyete has değildir. Yukarı barbarlık konağında, tarım
keşfedilip, kent k u r u l u n c a , eşit kentdaşiar a r a s ı n d a , eşitsizlik olmasın di-
ye h e r yıl sıkı yoklama yapılırdı. Roma g e l e n e ğ i , Bizans ve İslam k a n a l l a -
rıyla Osmanlı toprak düzenine geçmiş oluyor demektir.

Üleştiri

TAKSİM ( Ü l e ş t i r i m - D a ğ ı t ı m - B ö l ü m ) : Miri topraklar, ilkin çeşit çeşit ve

boy boy "DİRLİK"\ere ayrılır. Bu dirlikler, idarecilerinin görevlerine göre,
has, zeamet, tımar, ocaklık, yurtluk, vakıf M & ilh. adlarıyla bir sıra pay
edilmiş yerlerdir.
Her dirlik, kime "tevcih"(yöne\tim) edilirse, onun işlemi kanuna uy-
gunca kitaba (deftere) geçirilir. "Taksim"m bu aşaması, ilkin "sünuf'üdev-
let" ( d e v l e t sınıfları) denilen üst kat i n s a n l a r ı arasında toprak gelirinin
(rant-irat) dağıtılması olur.
"Taksim"in ikinci aşaması, ait katlar, politika ve savaş dışında bilfiil
çalışan "başıbozuklar" (siviller) arasında yapılır. Asıl gerçek toprak dağı-
tımıbudur. Her işlenecek toprak parçasına "ÇİFTadı verilir. Her d i r l i k ,
böyle birçok "çiftiik"\ere ayrılır.
Dirlik: Toprağın yalnız ve sadece "irad"(rant)ının belirli kişilere veril-
mesidir. Çift. Toprağın tasarrufunun (işletme, yararlanma hakkının) belir-
li kişilere verilmesidir. Dirliği alana diriikçi, çifti alana çiftçilerin. Çiftçiler,
sonraları halktan kopuşuldukça daha çok Arapça "REAYA" d i y e anıldı:
"Güdülenler"anlamı, çobanlıktan gelmiş Osmanlı için yerinde sayılırdı.

Miri t o p r a ğ ı , d i r i i k ç i n e i ş l e y e b i l i r , n e k e n d i h e s a b ı n a b a ş k a s ı n a işletti-
rebilir, ö z t ü r k ç e çiftçi s ö z c ü ğ ü dururken "/-6 , <? / |/<?"uydurulduğu gibi, öztürk-
çe diriikçi d u r u r k e n , ona da Arapça "sahibüierz"(toprağın sahibi) adı ta-
kıldı. A n c a k , " s a h i b ü l e r z " l e r i n t o p r a k ü z e r i n d e n e m ü l k i y e t , ne de tasarruf
(işletme, y a r a r l a n m a ) hakları yoktu. Toprağın rakabesi (mülkiyeti) beytül-
malin, tasarrufu çiftçinin hakkı idi.

Çiftçi-reayadan başkasının tasarrufunda toprak bulunmaz mı? Bulu-

nur. Ama o topraklara, Türkçe "yer"demek o l a n sözcüğün Acemce karşı-
lığı olarak "zemin"denir. "Yer'yahut "zemin", sözgelimi "padişah kulu"
denilen askerlerin elindeki toprak parçalarıdır. "Zemin'1er ö t e k i çifter gi-
bi "defter"e geçirilmezler.
"Harici Raiyet (Çiftçiden başkasının) elinde bulunan yerler üzerine
zemin deyu yazılmak kanundur. Ve Padişah kulu elinde yer bulunsa,
müteallik (ilgili) kullarının üzerine yazılur. Kul taifesinin raiyet (çiftçiler)
gibi defterde üzerine yer yazılmak kanun değildir. "(Kavanin'i Kadime'i
Osmaniyye; î. Zühtü)
 M a n s ı p - Dirlik
MANSIP-, Belli "rütbe"de bir m e m u r l u k t u r . Dirlik-, O memurluğa geçiri-
len kimseye devletçe verilen geçim ( ş i m d i k i anlamıyla maaş) karşılığı bir
çeşit t o p r a k iradıdır.
M a n s ı p l a r a dirlik v e r i l m e s i , biliyoruz, O s m a n Gazi ile b a ş l a d ı . Dirlikle-
rin sipahAeve tımar o l a r a k y ö n e t i l m e s i , Murad Gazi zamanında sistemleş-
ti. Bu bakımdan tahrirve taksim i ş i n i n , hiç d e ğ i l s e t a s l a k b i ç i m i n d e , fiilen
(işlemce) ilk gazilSm ç a ğ ı y l a birlikte belirip yerleştiği söylenebilir. Avru-
pa'da da ulusların göçü a d ı n ı alan barbar f ü t u h a t ı üzerine yapılan işlemler
tıpkı böyle o l m u ş t u r .
Ancak, ülke ölçüsünde tüm merkeziyetli bütün bir "defterhakaani"s\s-
temi, belirtilere göre, İstanbul fethedildikten sonra, Bizans geleneğinden
örneklemeler esinlenerek gelişmiş olmalıdır. "Kanuni'la k a b ı n ı alan I. Sü-
leyman zamanında tahrir v e taksim, artık yerleşik ilk Osmanlı düzeninin
sonuna ermiş en "zabıt ve rabıtlı" biçimine erişir.
Osmanlı İmparatorluğu'nun fütuhat çağlarında özei kişi mülkü o l a n öşri-
ye ile haraciye t o p r a k l a r , fatihlerin sayısı oranında, ister istemez pek azdır.
Büyük topraklar yığını hep "miriarazi", y a n i "kamu mülkiyetledir. Bu top-
raklar dirliklerimde çift\ere bölünmüştür. Trabzon sancak beyi Ömer'in de-
diği gibi:
"Anadolu ve Rumeli'de reaya elinde bulunan amme'ierazinin (tüm top-
rakların) hali budur. Seb'a seb'ine tis'a mi'e"Ç{\\ G. 978, D. 1570)

B- DEFTERLENİŞ

Osmanlı toplumu, TOPRAKekonomisi temeline dayanır. Bu temel, bir

çeşit plan ve istatistik olan Yazu: Tahrir y o l u y l a düzenlenir. Tahrir ( y a -
zı: istatistik) yapılırken 3 defter tutulur: 1-İcmai ( ö z e t ) ; 2-Mefasıl ( a y -
rıntılar); 2-Ruznamçe.

İcmal

İCMAL (ÖZET)-. " Yazım sırasında, saraya özel ve saygın vezirlerle ko-
mutanlara has arpalıklarla tımar ve zeamettir. Bütün köyler kime kaydoi-
muşsa onu bildirir." ( A y n Ali Efendi: 'Risalei Kavanin'i Al'i Osman Hülasa'i
Mezamiyn'i Defter'i Diyvan" (Osmangiller Kanunlarının Broşürü ve Divan
D e f t e r i İç A n l a m l a r ı n ı n Ö z e t i , FasI 6 T e v c i h ' i Kanuni) [14]
Demek "İcmal"defteri içine: Hem padişah Ha£\, hem v e z i r ve komu-
tanların Hasf\arı, hem emekli veya azledilmiş (mülkiye, ilmiye) mensupla-
rının maaşlarına zam olarak verilen katma ödenekler (tahsisler) demek
olan arpalıklar, hem de zeametler ve tımartav t o p t a n yazılır. Ve bu yazı-
lış: 1) Köy köyo\uv, 2) Her köyün kişi olarak kime y a z ı l d ı ğ ı belirtilir.
 Yani "Köy"\ Y a z u birimidir. Dir/ikçi ( k i m olursa olsun) adına yazılı olan
köye bağlı kişidir.

Mefasıl

MEFASIL (AYRINTILAR)-. "Her köyün çiftçileri ve öşür kayıtlarıyla top-

lam ürünleri yazılan defterdir" ( A . A . E . , Keza) [15]
A y r ı n t ı l a r d e f t e r i n e ise, köyün içindeki bütün varlar geçirilir. Bu varlar
başlıca üç bölüktürler:
1- R e a y a (Güdülenler)-. Denilen üretmenler, Türkçe'si çiftçAerdir. Bun-
lar C u m h u r i y e t ç a ğ ı n ı n kalın kır b u r j u v a l a r ı n a bir s a h t e k i m l i k d i y e v e r i l e n
sözde "çiftçi"\er d e ğ i l d i r l e r . T a m çalışkan alt kat köylüleridirler. Ve sonra
"çoban" qe\m\ş göçebe Türk'ün gözünde "güdülen'tnsanlardır.
2- Öşr (Ondalık)-. Çiftçinin, toprağı işleme hakkına ve dirlik düzenliğin
korunması pahasına karşılık, toprak ürünleri değerinden, "güdücü"resmi
çobanlarına ödediği: vergiler, r e s i m l e r ve ilh.'dır.
İlk Osmanlı vergileri, İslam'dan "öşür" ( o n d a l ı k ) , İslam olmayandan
"haraç"(Rumca "haraçi"den gelme) adıyla alınırlardı. Sonra düzen deği-
şip s ö m ü r ü a z ı t t ı k ç a , hem b u iki basit vergi biçimi birbiriyle k a r m a k a r ı ş ı k
edilecek, hem de onların dışında, daha sürüyle birçok başka vergi, resim,
angarya... soygun salmaları üst ü s t e y ı ğ ı l a c a k t ı r .
Ayrıntıları ve özellikleri yeri gelince görülecektir.
3 - "Ve E b v a b ' ı Mahsulat" (ürünlerin kapıları): Çiftçinin işgücü, ev hal-
kı gibi çalışan insanların ve hizmetlilerin sayıları, karakterleri, çalıştıkları
yerlerin özellikleri, tipleri, gelirlere kaynak, ürünlerin çıktıkları "kapı"ola-
rak birer birer k a l e m e alınır.
"Mefasıl defteri" bu ayrıntıları gösterir.

Ruznamçe

RUZNAMÇE (GÜNDEMCE)-. "Yevmen feyevma (günü gününe) verilen

tımarların beratları kaydıdır. "(A.A.E., keza)
Tanımlanmasından da anlaşıldığı gibi, dirliklerin zaman z a m a n el de-
ğiştirmesi, günü gününe "Ruznamçe'^e yazılmalıdır. Ne var ki, güdücü-
çoban, katiplikten yetişmemiştir. "Has" dirlikler, 23 beylerbeyilik ile 9 sai-
yaneden ibarettir. Zeametlerin bile sayısı 3166'yı geçmez. Osmanlı, bun-
ları, y o r u l m a m ı ş a n ı s ı n d a t u t a b i l i r .

Asıl miri toprakların büyük yığını, 100 bine yakın (97.240) cebe/üsü
(savaşçı) ile 4 0 . 1 4 2 kılıç\r\ ö r g ü t l e n d i ğ i t ı m a r l a r içine g i r e r . O bakımdan,
böylesine kalabalık bir toprak güdücülerinin "Ruznamçe'feütunlarını dol-
durması k a ç ı n ı l m a z olur.
 Memleket Güdümünün Avadanlığı

Osmanlı devlet yapısında payitahta karşı kurulan idare avadanlığı,

aşağıdan yukarıya doğru, köy, kaza, sancak ( L i v a ) ve eyalet a d l a r ı y l a
örgütlenmiştir.
"Eyalet ve Sancakların amirleri olanlar, aynı zamanda askeri kuman-
dandılar. Kanunlarla tahdit ve tayin olunmuş selahiyetlerini(sınırlanıp be-
lirlenmiş yetkilerini), hükümdar gibi kullanırlardı. Halka zulüm ve haksız-
lıkta bulunamazlardı. Zira, divan'/ hümâyûn... bütün vatandaşlara vasıta-
sız açık olup, her türlü şikâyetleri dinlerdi. Kaza i seiahiyetier ise Kadılara
ait bulunurdu."(Mufassal Osmanlı Tarihi, s. 375)

Metafizik bilim, hep böyle " k e s t i r m e c e " m u t l a k yargı düzer. Sınıflı t o p -

lumda, "kanunlarla sınırlı ve belirli yetkiler" ne zaman ve nasıl yürürlüğe
girer? Bunu bilmeyen yoktur. "Her türlü şikâyetlere açık"oluş da, modern
mahkemelerin açıklığına benzer. Ceza işlerinde "sava" e n g e l i n i aşabil-
mek, hukuk davalarında "masraf"surlarını delebilmek bugün nedir? Bili-
nince, antika çağda ne olabileceği kendiliğinden anlaşılır.

Onun için, Osmanlı yapısında kanun ve usûl f o r m a l i t e l e r i , a n c a k güdü-

cü i n s a n l a r ı n sosyal yapılarına veya gelişim ilişkilerine göre "zulüm ve
haksızlık"yapılmasına yahut yapılmamasına elvermiştir. Bütünü ile Os-
manlı tarihinin her çağını kaplamış bir i d a r e v e y a adalet kuralı öne sür-
mek, aldatmaca değilse, aşırı t o y l u k olur.

Gerçekliğin bu sosyal diyalektiği göz ö n ü n d e n kaçırılmamak ve bunak-

ça her O s m a n l ı geçmişine t a p m a m a k şartıyla, Osmanlı memleket yapısı-
nın objektif ve somut varlığı az çok şemalaştırılabilir.

Taşra Avadanlığı: Beylerbeyilik - Sancak - Kaza

Osmanlılık dirlik düzeni ile kuruldu. Dirlik düzeninde payitahta karşı

olan memleket o l a ğ a n ü s t ü yalın görüntülüdür. Bugünkü idare bölümleri:
V i l a y e t (il), kaza (ilçe), n a h i y e ( b u c a k ) , köy d ö r t l ü s ü n d e t o p l a n ı r . Osman-
lı ülkesinin payitaht önündeki hiyerarşisi, üçlü o l u r v e t o p r a k "sahibi, ko-
ruyucusu" görevine bağlıdır.
1. BEYLERBEYİLİK. Şimdiki birçok vilayetleri içine alan en büyük bö-
lümdür. Anadolu ve Rumeli birer beylerbeyiliktir. Beylerbeyi 2 t u ğ l u olur.
"Sahip"(koruyucu) olduğu toprağın kendisine düşen geliri, yılda 100 bin
akçayı aşkın olan HAS a d ı n ı alır.
2. SANCAK: Şimdiki vilayetleri andırır. Sancağın başında olan sancak-
beyi 1 tuğludur. Onun "sahip"olduğu yer de HAS s a y ı l ı r .
Bu iki üst k a t ; merkeze karşı t a ş r a y ı küme küme derleyerek sorum-
luluk taşır.
 3. KAZA\ Asıl taşra idaresinin birim bütünü olur. Ta, Asur çağından
kalma üçüzlü devlet örgütü kazada özetlenir. Kaza'nın ü ç başlı idarecile-
ri ş u n l a r d ı r :
1) Alaybeyr. Devletin askercil s o r u m l u s u d u r . "Çeribaşı"adını da alır.
Kaza sınırları içine giren: "Tımarlu"\ar\, yani en küçük dirlikçi "sipahi'1e-
ri derler. Savaş sırasında, sancakbeyinin emriyle, tımarlı eşkünciAeve (si-
pahilere) kumanda eder.
2) Kadr. Devletin adaletçil s o r u m l u s u d u r . Hem hâkim, hem noter iş-
lerini şeriat p r e n s i p l e r i n e göre yürütür.
Daha çok özel topraklar üzerinde ve özei mülkiyet ilişkileri alanında
rol oynar.
3) Subaşr. Devlet açısından, bugüne dek "asayiş"denlen dirlikçil iş-
lerin sorumlusudur. Kaza'nın inzibat görevini yürütür.
4) Beratlarda yazıldığına göre, gerek tımar, gerekse zeamet s a h i b i
olan dirlikçi, kendi alanının "subaşı"s\ sayılır.
Böylece subaşılık, modern polis v e jandarma g ö r e v i n d e n çok daha de-
rinlere iner. Kamu toprakları ü z e r i n d e , miri arazi ilişkileri a l a n ı n d a rol oynar.

C- BERAT VE DOKUNULMAZLIK

Dirlik t o p r a ğ ı , toplumun kamu m ü l k i y e t i n d e d i r . Gelişigüzel ne verilir,

ne alınır. Osmanlılığın en yaygın ü r e t i m t e m e l i beratlarla d ü z e n l e n i r . Ona
u z a n a n el kesilir.

Zeamet Beratı

Dirlikler nasıl verilirlerdi? "Berat"\a.

16. y ü z y ı l birinci ç e y r e ğ i g ü n l e r i üzerine y a z ı l m ı ş Beçevitarihin in yazarı,
"En yukarı dedemiz DavutBey'in Beratsureti'f\\ verir. "Çağın kuralları ve ka-
nunu bilinsin diye rakamlanması ihtiyar olundu"der. Berat'ın sureti şöyledir:
"Davud, dame mecdehu (büyüklüğü daim olsun), ya: Bosna sanca-
ğında, yüce kişi kuşağından Yahya Paşa oğlu Baii tahvilinden (değiştire-
rek) ve bazı dahi Ahmet ve Yusuf tahvillerinden olan istibdat veçhi (be-
deli ödenmek) üzere, Tımar işbu 900 Şaban 27gününden tayin olunup,
biriktirilip toplam zeameti 50 bin akçalığa yetişüp, Rumeli beyierbeyisi
Yakup Paşa, dame meaiiyehu (şerefleri daim olsun), tezkeresi gereğince
layık ve evla ve müstahak ( u y g u n ve hak eden) görülüp ve tak/id kılup
verdim ki, zikr olunur. "
Böylece, Bali beyle A h m e t ve Y u s u f üzerinde bulunan "tımar"\av "istib-
dai"(bedeli ödenme) yolu ile "f<?Aı//7"(değiştirim) y a p ı l a r a k ve biriktirile-
rek bir 50 bin akçalık "zeamet"meydana getirilir. Beylerbeyi "tezkeresi"
ile "layık, öncelikli ve haklı" görülen Davud Bey'e geçirilir.
220
<

I <N Ao <N
s
M-
'N

ı co CS¡

vo
3 So
<0 <v

'N
p

ı > Ol
A rif
I ı ı
I
i Í t B

I £1 t A

M
-Q N$l

ı
?
<N > <V I
SJ
00
A «
S3 ? "S
_<ü

§
I
0) $ -s
ı B

I
s A
I0) a « 'N «ı3
•5 t
0) t i J5 s
M- MI-
I
I
<N .g VP
ı
I
ç
t
I S
0) ¡6
I I
A
â
ı
cN NO <N §
4 a
I "
5 S3 s
T
I § M-
0)
•S

Iı
s I
I 'N

ı
I0)
f A

£ t
i
"S p t
-S
§D g
 Berat'ın ondan sonrasında: 1- V e r i l i ş nedeni, 2- H i ç b i r n e d e n l e kimse-
nin k a r ı ş m a m a s ı , 3- Halkın u y m a s ı y a z ı l a r a k tarihi atılır:
1- " Ve büyürdüm ki: Hayırlı hizmetler idealdir ve üstün vasıflı galip or-
dunun çabası makbuldür. Defteri ha kan ide ebediyen kalalar. "[16]
2- "Bu kısımda hiç kimse, varlıklardan bir var, yüzlerden bir yüz, se-
beplerden bir sebebe engel ve çekişen olmaya. "[17]
3- "Ve o i yerin halkı, tüm şerefi ve ululuğu az kişiler, anılanı Subaşı
bilip, onu saygın ve erdemli sayarak, Subaşılıkla ilgili işlerde ona başvu-
raiar. Sözünden dışarı çıkmayalar. Böyle bileler. "[18]
4- T a r i h : "Tahriren fiiyevm (yazıldığı gün) Cemaziyeiahir ayının 10'
uncu günü 902 yılı, Kostantiniye (İstanbul) makamında. "

Tımar Beratı

Tımar verilişinin Berat'ı da aşağı y u k a r ı aynı olur. Gene Beçevi'ye gö-

re, d e d e l e r i n d e n Bosna A l a y b e y i s i Cafer Bey'e, Dellak Mustafa Paşa z a m a -
nı bir berat veriliyor. Köyler Veysel oğlu Ali Bey t a h v i l i n d e n "Mahlul"ol-
muş 4986 akçalık Tımar'dır. Tımarsız olan Davud Bey oğlu Cafer Çele-
bi'ye, " G a z i l e r i n Sultanı" padişahın emriyle verilir.
"Şöyle ki; zayıf hizmet ve hizmetliler de hayırlı ve galip askerlerden-
dir. Defterde daimi ka lalar. O kısımda hiçbir kişi engel ve kaldırıcı olma-
yıp, müdahale etmeye. Edirne makamında yazılır. "[19]

Hane Mücerred Bive Hasıl Yekun

İranik'e tabi Bergosta köyü 10 4 3 3159
Depsi'e tabi Kaza'i mezbur 19 2 1 1823 4982

Beçevi diyor ki: "Bu Berat'ı şerifte, Beylerbeyi Nişanı var, mühürü
yoktur."
Tımar da zeamet gibi: "Dergah'ı muallada"(yüce kapı evinde, saray-
da, yani dolaysız aracısız) "emr'i vacibüiittiba, uyulması gerekli buyrultu"
ile verilir. Onun için olmalı, "Merhum Cafer Bey'in Berat'ı"olarak anılan
daha aşağıki yazıda "Zeamet"sözü geçer:
"Şanlı mühür ve mübarek tuğra sahibi değerli Hakanın hükmü odur ki:
şu zamanda, fermanım uyarınca Cafer'e çok saygı duyuia. Bosna Sanca-
ğında Beiiç yörelerinde zeamet tasarrufunda olduğunu yeni defter gereğin-
ce layık bulup, razı geldim ki, anılsın ve yazılsın. 8 (sekiz) adet köy diye anı-
lıp yazılsın. Toplam 14 315. Ve büyürdüm ki, bundan böyle eli altında bu-
lunup tasarruf etsin. Görevini iyi yapan, sadık ve çalışkan askerdir. Defter-
de ebedi kala. "[20]
 "Ve ol yerin halkı vadii, refii (alt olsun, üst olsun), sagıyri kebiri ( b ü -
yük olsun, küçük olsun) anılanı Subaşı biiüp muazzez ve mükerrem (say-
gın ve erdemli) tutup, subaşılıkla ilgili işlerde başvurmayı ona ideler, oi-
bapte hiç ferd aferideden kainen men kane (yaratılmış kişilerden var ol-
muş ve var olan hiçbir kişi) manirafi olmıya, şöyie bileler, aiamet'i şerife
(şerefli işarete) itimad kılalar. Bimekan'ı Edirne."
Beçevi toplam 14 315 akçaya bakarak şunu ekler:
"Oi zamanda kılıç'ı zeamet 10 bin olmak anlaşılır."

Miri Toprağın Yaygınlığı

Osmanlı'nın bütün taşra görevlileri, m o d e r n devlet usulü ile "maaş"a\-

mazlardı. Kendilerine, dirliğini koruyacakları toprağın gelirinden bir pay
bırakılırdı. B u g ü n k ü k a f a m ı z l a b a k ı n c a , o g e l i r d e n pay a l m a k , bize, t o p r a -
ğa "sahip çıkmak"gibi geliyor. O yüzden dirlikçiler, sonraları türeyen top-
rak beyleri ve t o p r a k ağaları ile karıştırılıyor.
Okullarda, çocuklara tarih o burjuva anlayışı ile y a z ı l ı n c a , ilk O s m a n l ı
t o p r a k ilişkileri şöyle özetleniyor:
"Osman Bey, idaresi altındaki yerleri kardeşleri, oğulları ve ümerası
(komutanları) arasında taksim ettiği gibi, Orhan Gazi de aynı şekilde da-
ğıtmıştı. Büyük beyler ölünce yerlerini oğullarına vermek siyasetini güt-
müştü." (M. Os. Tarihi)
Daha ilk a d ı m d a , h e r i ş gibi i d a r e de, k a n d a ş eşit İlb'ler a r a s ı n d a geç-
ti. Ertuğrul'un arkadaşları: Akça Koca, Abdürrahman Gazi, Osman'ın üç
silah arkadaşı: Konuraip, Turgut Alp, Aygud Alp idi. Akbaş Mahmut Alp,
"Karaoğlan" Kara Mursai, Hasan Alp, Samsa Çavuş ve kardeşi Sokmuş Ça-
vuş, Yahşiii, Karatekin, Şeyh Mahmut, Targai Mihman, Akbıyık, Gündüz
Alp, AygutAlp, Tursun Fakih.. ve ilh.. sayılı 7/b'lerdi.
Bunlara toprağın özel kişi mülkü o l a r a k v e r i l m e d i ğ i n i , kendileri ölünce
oğullarına y e n i d e n yer verilişi de gösterir. Akça Koca ölünce, oğlu Murat
Bey'e Kandıra verildi, Konuraip ölünce, oğlu Süleyman "Paşa"ya Düzce-
Bolu verildi. Bu durum, ortada babadan oğula miras geçen bir ö z e l kişi
m ü l k i y e t i d e ğ i l , bir t o p r a k m a n s ı b ı konu olduğunu gösterir. Şu satırlar da
onu anlatır:
"Osmanlılar Anadolu'da fethettikleri yerlerin bir kısım toprağını sahiple-
rinin ellerinde bırakmışlar, bir kısmını ise devletleştirmişlerdi. Rumeli'de
fethedilen yerler ise: Kilise ve Manastırlara ait vakıflar müstesna olmak
üzere, devletin addolunmuştu. Bunların bir kısmı harplerde yararlıkları gö-
rülen büyük ümeraya mülk olarak verilmiştir. "(M. Os. Tarihi, s. 362)
 Kişiye "mülk" d i y e verilen yerlerin ne denli iğreti bulunduğu, vakıf
eğiliminde gizlenir. T o p r a k t a özel mülk edinen kişi, bunun ç a r ç a b u k yı-
kılacağını ve çocuklarına miras kalamayacağını biliyordu. İyisi mi, ö l m e -
den toprağı "vakıf'yaparak dokunulmaz kılmak düşünülüyordu. Çünkü,
yurt toprakları miri toprak denizinde eriyordu. Miri toprak olmaktan:
"Yalnız şehir ve kasabalarla, bunların civarındaki bağ ve bahçeler istis-
na edilirdi."(M. Os. Tarihi, Keza)

Miri T o p r a ğ ı n Dokunulmazlığı
Cumhuriyet Türkiye'sinin düşünürü "devletçilikken başka bir kavrama
ısınamadığı için, miri t o p r a k d ü z e n i n i " d e v l e t i n " s a y a r . Miri t o p r a k d ü z e n i ,
vakıf yoluyla bile kişilere aktarılsa, çok g e ç m e z aslına dönerdi. Kimse,
uzun süre, çaldığının üstüne "özelmülk"diye yatamazdı. Örnek:
"Anadolu kadzaskeri Cinci Hasan Efendi... Şeriat ve kanuna aykırı ola-
rak halkın mallarına karışarak devlet işlerini yürüten (Hasan Efendi)...
Sadrazam kapısında haps buyuruiup öteki değerli birçok eşyasından baş-
ka 1000 keseyi aşkın paraları miri yönünden zapt ve kendisi Mihalıc'a sü-
rülüp hak sahipleriyle ilgili durumları dahi çarçabuk görüldükten sonra,
hapsine başlandığı zamandan 4 üncü ayda siyaseten katline Ferman...
anılan kasabada yerine getirildi ve ondan önce kendisine TEMLİK ettirip,
zu'munca hayır işlerine VAKF eylediği köylerin ve ekinliklerin, şerefli emir-
le MÜLKİYET ve VAKIFLARI KALDIRILIP, eskiden oldukları üzere kimisi tı-
mar ve zeamet ve kimisi miri yanından zapt olundu. "(Abdurrahman Ab-
di Paşa: "Vekaayi'name", 1058 (D. 1647) Recep 26, B e y a z ı t No. 5154)
Osmanlı hiyerarşisince vezirden hemen sonra gelen, b ü t ü n d e v l e t işle-
rini v e s ı r l a r ı n ı p a d i ş a h l a baş b a ş a v e r i p y ü r ü t e n , m o d e r n b a k a n l a r d a n bin
kat g e n i ş y e t k i l i bir a d a m d ı r A n a d o l u Kadzaskeri. Kamunun mülkiyetinde
olan miri t o p r a ğ ı ç a l m a n ı n b ü t ü n inceliklerini h e r k e s t e n iyi biliyor. Mızra-
ğı ç u v a l a s o k m u ş : Kitabına uydurabildiğini kendisine "tem/ik" Ki-
şi mülkü edemediğini "zu'munca hayır işi" d e y i p "vakıfa çevirmiş. Os-
manlı yutmuyor. Çaldıklarının, ettiklerinin meteliğine dek hesabını 3 ay
içinde g ö r d ü r ü y o r . Ve kellesini uçuruyor.

Antika Müsaderenin Modern Dehşeti

Dikkat edelim. Bu olay 17. yüzyıl ortasında, Osmanlı'nın katı dere-
beyleşme ve çökme alametleri çağında geçer. Anadolu kadzaskeri, dev-
let h i y e r a r ş i s i n d e s a d r a z a m d a n s o n r a ikinci sırada gelen ve bilginler sını-
fından olduğu için ayrıca ilmiye dokunulmazlığı bulunan birinci derece
devlet ulularındandır. Her ş e y i k i t a b ı n a u y d u r u p ç a l m ı ş t ı r . S e z i l d i mi, Y a s -
sıada'da güneş banyosu ile y ı k a n ı p k a h r a m a n y a p ı l m a k v e ç a l d ı k l a r ı "kut-
sal kişi mülkü"olduğu için yanına kâr bırakılmak yoktur.
 İşveren sınıfı, bir m a v i hikâye yarattı ve yaydı. Kapitalizmden önceki
d ü z e n i y ı k m a k için buna muhtaçtı. Avrupa'da derebeylik zamanı, Osman-
lı'da son yıllara dek, burjuvalarca en çok şikâyet edilen korkunç "haksız-
lık", (Cinci Hasan Efendi olayına benzeyen) "zapt"ve "müsadereTerdir.
Kapitalizm, ezeli ve ebedi kişi mülkiyeti getirmedi mi ya?
B u n l a r ı n , haklı v e y a h a k s ı z aşırı k u l l a n ı m l a r ı n e o l u r s a o l s u n , s o s y a l a n -
lamları; kamu hırsızının, kişi mülkiyeti dokunulmazlığına sığınıp s o y g u n u -
na d e v a m edemeyişidir. En tepedeki s a d r a z a m ı n d a n , en alçakgönüllü sipa-
hisine dek, bütün Osmanlı dirlikçileri bu "sıkı yönetim"\çmde bulunurlar.
"SahibüiArz"(toprak s a h i b i ) adını alan dirlikçileri, her istediklerini yapa-
cak güçte g ö s t e r m e k kolaydır. G e r ç e k t e onlar dürüst kaldıkları ölçüde güç-
l ü d ü r l e r . T o p u b i r d e n t e f e c i - b e z i r g a n k ı r a n ı n a u ğ r a m a d ı k ç a , o n l a r için k a m u
t o p r a k l a r ı ile ilişki, k ı l d a n ince, k ı l ı ç t a n k e s k i n bir S ı r a t K ö p r ü s ü g i b i d i r .
B ö y l e bir d ü z e n , e l b e t i ş v e r e n s ı n ı f ı n ı d e h ş e t i ç i n d e b ı r a k ı r d ı . Kapitalis-
te göre herhangi açıkgöz kişi, ister ç a l s ı n çırpsın, ister h a y d u t l u k v e k o r -
sanlık yapsın, ister s u i i s t i m a l v e d o l a n d ı r ı c ı l ı k e t s i n , ister rüşvet ve irtikap
sağlasın, hiç ö n e m i y o k . O m e ş r u o l m a y a n bin bir y o l l a k e n d i k i ş i l i ğ i n e bir
"mülkiyet" e d i n m i ş midir? Edinmiştir. Kişi mülkiyetinin kaynağına bakıla-
maz. Aşkolsun açıkgöze. K e n d i s i n e kişi m ü l k ü y a r a t t ı mı, o m ü l k k u t s a l d ı r !
İşveren sınıfı, en normal "sermayebirikişi"dediği çapulla adam olmuş-
tur. O çapul, işverenin kendi anayurdundaki milyonlarca küçük üretmenin,
esnafların, köylülerin mülkceğizlerinden edilmeleri demektir. İşveren hu-
kuku, gizli yollardan mülkleri ellerinden alınmış çalışanlara hiçbir hak ta-
nımaz. Her g ü n işlettiği işçilerin emeğinim büyük payını artı-değer olarak
kapitalist kişi mülkiyeti durumuna geçirmesini "zapt"veya "müsadere"
saymaz. Kapitalist için sömürü d e ğ i l , sömürünün derebeyi b i ç i m i gayri
meşrudur. İşveren biçimi s ö m ü r ü meşrudur...
Onun için burjuva bilimi, hırsız beyleri, efendileri, paşaları padişahın
m ü l k s ü z l e ş t i r d i ğ i n i g ö r d ü k ç e , d e h ş e t içinde kalır. Ya kapitalistin de başına
böyle bir ş e y g e l i r s e ?

AYRIM II

DİRLİK DÜZENİNİN SOMUT ÖZÜ

Bu ayrımı ayrıca başlıklara bölmüyoruz. Okura, elle t u t u l u r c a , g e r ç e k

bir O s m a n l ı defterinde yazılmış bulunanları canlıca sunuyoruz: Sunulan
k u r u m , dirlik d ü z e n i n de t e m e l taşı, t a b a n ı n tabanı olan 7//77<?AJır.
Tıma/m n e o l d u ğ u üzerinde soyut tanımlamalar y a p m a k t a n s a , bir O s -
manlı defterini o k u m a k d a h a canlı v e a y d ı n l a t ı c ı olabilir.
 Bir S a n c a k Defteri

1509 yılında y a z ı l m ı ş Vidin T ı m a r Defteri (Defter'i Tımar'ı Vidin; Mual-

lim C e v d e t K i t a p l ı ğ ı , E l y a z m a , No: 090) çürük, bozuk, o k u n m a z sayfalı bir
belgedir. (Böyle k a r ı ş ı k bir " d e f t e r " i ç i n d e n nasıl bir i m p a r a t o r l u k " ç ı k t ı ğ ı -
na" şaşılır. Cumhuriyet çağında "sandıktan çıkmış" hükümetleri bilenler
şaşmazlar.)
Orada, V i d i n vilayetinin gelirleri, içinden çıkılmaz bir k a r g a ş a l ı k l a üst
üste yığılı, çetrefil yazılarla belirtilir.
Daha ilk O s m a n l ı ç a ğ ı n d a k i gibi: O (o) b i ç i m i n d e , 4 r a k a m ı ( ıf I ve
5 rakamı { k J ) biçimlerindedir.
Vidin Vilayeti'nin toplam g e l i r i (Hasılı) 237.568 akçadır. Bu geliri sağ-
layan üretim kaynakları şöyle özetlenir:

Kura Mezra Hane Pınar Mücerred

(Köyleri ("Ekinlik") (Evi Pınar (MuharrerPI
30 3 956 85 51

"Nefs'i Vilayet ma'a velayetüha" (vilayet içi toplam mallar, nesneler)

denilenin "Cem'ül mecami: Toplamlarının toplamı" geliri 189.575'tir. O
"hasıl"ın hemen altına daha ç a p r a z bir y a z ı y l a " F i l ' a s l " ( a s l ı n d a ) kaydıyla
verilen rakam ise 3 7 5 . 8 7 4 ' t ü r . Buradaki "Aslı" nedir? O s m a n l ı ' d a n önceki
g e l i r mi? O z a m a n O s m a n l ı ' n ı n bir k a l e m d e e s k i v e r g i l e r i y a r ı y a r ı y a i n d i r -
diği a n l a ş ı l a b i l i r . Belki f e t i h l e r i n m a d d e sırrı budur.
"Nefsi i A / A j / e A " g e I i r i n i n kaynakları şöyle sıralanır :
"Mücerred"mi,
"Muharrer"mi,
Kura Hane Pınar "Hacret"mi?
13 523 44 34

Aynı Vidin S a n c a k Beyi için verilmiş "Hassa"nın geliri 38.493'tür. Bu

gelirin kaynakları:

Kura Mezra Hane Pınar Mücerred

17 3 423 85 51

Sancak Yazu'su (İstatistiği)

Bir başka sancak için "İsa Bey tasarrufunda"ûentterek, başka bir en-
v a n t e r y a y ı l ı r . O r a d a alt a l t a ş u iki kayıt vardır:
 Kendu yerin Cebelu Kacen Sokaklu ve İbriz Hanlu
47

Hazine Kilar
(Cadır?1 (Çadır?) Mutbah Saraçhane Kenlik
1 1 1 1 1

Bu envanterin altındaki "fasi"da "cem'i vilayet"(?) kaydıyla gelir tu-

tarı 14.855 akça olarak gösterilir. Bu gelirin k a y n a k l a r ı da şöyle sıralanır:

Müslim
Hane Ç a d ı r (mı?1 Pınar (Muharrer?) Mücerred
154 187 37 8

Ve hepsinin altında: "Kayd'tbazar ve niyabetma'a veiayatuha veiceib

A
ve gümrük ve gayrihüm ve resm'i ganem'i Vidin Sancak Begi /"hizası-
na gelir tutarı 145.000 yazılır. Bu tutarı, yukarıdaki 14.855 ile toplar:
159.800 olarak bulur. Nedense (55) rakamı eksilir. Defter tutanların he-
s a p b i l g i l e r i b u k a d a r mı? A n l a ş ı l m a z . M e m l e k e t f e t h e t m e s i v e i d a r e s i b a ş -
ka, h e s a p işi başka demek.

Tımarın Yazılımı

7>/77<?/lar için y a p ı l a n y a z ı m l a r d a h a a z a y r ı n t ı l ı değildir. Bu y a z ı l a r d a

genel olarak epey özellikler beliriyor.
Hepsi 111 s a y f a t u t a n d e f t e r i n 8 5 s a y f a s ı n d a 117 T ı m a r y a z ı l m ı ş t ı r .
Tımarlar arasında "¿-^/"denilen (salair: ücret) Latin s ö z c ü ğ ü n d e n gel-
me: "Maktu sal", "yenisal"denen ve "sadaka"ve. "bidat'feayılan "akça"
ödenekleri bulunur. 57. sayfada "Nefs'i Vidin ucunda mütemekkin
şik) oian"b\r y a d ı r g ı (kafir olsa gerek) adlı kişi, h e r ne işe ise "başhyacak
Mir Koc'dan dergah'ı uiaye bir" şey "gelmiş. Oi bid'ati maktu vire gelmiş-
ler" d e n i y o r . Ve "şimdiki" ("Belden Beyi" mi? " Y ı l d a n yeni" mi? seçilmez)
"Maktu Sal" 800 akçadır.

"Ve bu cümleden gayr'i ya menkul Vidin geiib harab ohcek, Kai'e eren-
leri Cagai'a yoldaşlık etmişler. Nuhbe'ialiden (seçkinlerden) Kai'e Erenle-
rine Uiufecu idicek (...derkare ve iegi yevm'ulled) akc sadaka olunmuş.
Yeni Sai: 3160"
Tımar dirlikçilerinin yetkileri, ya padişahtan, yahut bey ( k o m u t a n ) l e r -
den "berat"a\mak\a olur. Her dirlikçi tımar sahibinin Deftere geçen yazı-
mında 5 bölüm özelliği yazılır: 1. T ı m a r l ı ' n ı n adı s a n ı , hüviyeti-, 2. Elinde-
ki yetki belgesi ( B e r a t ' ı ) ve bu belgenin karakteri, gerekirse nedeni, biçi-
mi, gerekçesi, 3. T ı m a r ı n personeli, 4. Tımarın üretim kaynakları; 5. Tı-
marın geliri ( H a s ı l ' ı ) .

Tımarlı'nın Kimliği

TIMARLININ HÜVİYETİ s ı r a s ı n d a göze çarpan şey Osmanlı'nın ırk, dii,

din gibi farklara hiç bakmaksızın yalnız insanı s e ç m e s i ve ayırtmasıdır.
Ö r n e ğ i n alt a l t a 13 t ı m a r dirlikçisi a r a s ı n d a y a l n ı z 3 tanesi (ırkı, dili b i l i n -
mese de) Müslüman b a b a n ı n oğlu Müslüman'dır. Geri kalan 10 dirlikçi-
den 4'ü Hıristiyan babanın Hıristiyan oğludur. 6'sı Hıristiyan babanın
Müslüman oğludur.
Üç Müslüman oğlu Müslüman:
1. "Musa oğulları Bal i ve Burak. "
2. "Mustafa ve Cani deyu emroiunmuş... Kara Musa varlığı. "
3. "Mustafa eviadu Pazariubey. "
Bu üç öz be öz Müslüman h ü v i y e t i n i n bile yazılışı, asıllarında şüphe
uyandırıyor. Osmanlı geleneğinde, Müslüman'ın çocuğuna "oğul" d e n i r ,
Hıristiyan'ın çocuğuna "velet" d e n i r . Halâ bugünkü Türkçe'de bir kişiye
"ı/e/ef'denildi mi, küfür edilmiş sayılır. "Velet" sözcüğü " g a v u r oğlu" de-
m e y e gelir. Müslüman'a s ö v m e k olur.
O b a k ı m d a n " P a z a r i u b e y " oğlu Mustafa'nın " e v l a d " diye y a z ı l m a s ı , adı
karışık "Pazariubey" denen babasının Hıristiyan olmasını düşündürüyor.
Baba adları açıklanmayan "Mustafa ve Cani"û&\C\ "C?/7/"Türk-Müslüman adı
olamaz: Belki "Yani'\ıin Osmanlı ağzında aldığı biçimdir. "Kara Musa'ya
"Cani deyu emroiunmuş" bu\unmas\ da o kuşkuyu güçlendiriyor.
B u h e s a p ç a , h e m e n b ü t ü n f e t h e d i l e n t o p r a k l a r ı n t ı m a r adlı d i r l i k l e r i Hı-
ristiyan çocuklarının elinde gibidir.
Dört Hıristiyan oğlu Hıristiyan:
1. "Ma'mi veied'i Yanuci"
2. "Yuvan veied'i Batı"
3. "Yani subaşı"
4. "Mihayii veied'i Estruiu"
Altı Hıristiyan oğlu Müslümanlar:
1. "Dursun veied'i Dalman"
2. "Ali veied'i Miiyan "
3. "Aii veied'i M i net"
4. "Dursun veied'iDuitman"
5. "Tura/i veied'i Mustafa"
6. "Burak veied'i Koic"
 Koyu Müslüman Osmanlı, şeylerin itişiyle, t o p r a k l a r ı n ı fethettiği "GA-
VUR"cuklara karşı g ö r ü l m e d i k bir DEMOKRATİK tolerans gösteriyordu.

Tımarlı'nın Yetkisi

TIMARLININ YETKİSİ: Dirlikçilik yetkisinin bir tek belgesi vardır: BE-

RAT. Şeriat gereğince, Berat'ı İmam (komutan, lider: Osmanlı'da padi-
şah) verir ve imam öldü mü, y e r i n e geçen, eski e y l e m i her z a m a n y e n i -
leyebilir. A n c a k , eski imamın (baba ve dede padişahların) verdiği berat-
ların t a n ı n m a s ı g e l e n e k olur.
Vidin defterindeki tımarlar üzerinde, gelişigüzelmişçe yazılmış bir iki
sözcükten, tımar yetkilerinin ve işlemlerinin kimi özellikleri beliriyor. Bu
özellikleri, tımarın kullanılış y o r d a m ı n d a ve alınış y o r d a m ı n d a olmak üze-
re iki bölüğe ayırabiliriz.

Üç Tip T ı m a r
Tımar yetkisinin kullanılışı b a k ı m ı n d a n 3 tür göze çarpıyor: a) Tek kişi
tımarı, b) Ortak T ı m a r , c) Tımar "Çaybaşılığı "/ah ut Tımar "Beyi başılığı."
a) TEK KİŞİ TIMARI: Genel kuraldır. Tımarların büyük çoğunluğu,
besbelli yararlık gösteren Müslüman veya Hıristiyan savaşçılarındır.
Şöyle yazılır: "E/inde Padişahımız Berat'ı vardır.", "Padişahım Berat'ı
vardır."
b ) ORTAK TIMAR: Çok seyrek görülür. Adı geçen 13 tımardan yalnız
ikisi ikişer kişiye verilmiştir. Bu ortak kullanım, her ikisinde de aynı ba-
banın oğullarına düşmüştür. Örnek: "YaniSubaşı oğulları Mustafa ve Ca-
ni deyu emroiunmuştur beratlarında."
"Musa oğulları Bali ve Burak müşterek tasarruf olup (okunmayan bir
sözcük: "Nevbet"(sırasıyla) mi?) eşler deyu ellerinde padişahımız berat
vardır."
B u o r t a k t ı m a r nasıl v e n e d e n v e r i l m i ş t i r , a ç ı k l a n m a z . Babalar "subaşı"
v b . o l d u k l a r ı için, t ı m a r a l m a y a h a k k a z a n m ı ş da, b u h a k k ı n ı o ğ u l l a r ı n a mi-
ras gibi g e ç i r m i ş v e b u g e ç i ş r e s m e n t a n ı n m ı ş o l a b i l i r . S o n r a l a r ı , hele y e n i
f ü t u h a t d u r u n c a , t ı m a r l ı l ı k , dirlikçi o l m a k , k a p a l ı bir kast içine a l ı n m ı ş , a t a -
larından sipahi, dirlikçi olmayanlar "ecnebi^ayılmıştır.
O z a m a n , bir dirlikçi ö l d ü m ü , o n u n t ı m a r ı o ğ u l l a r ı n d a n b i r i s i n e v e y a iki-
s i n e nasıl g e ç i r i l m i ş t i r ? Y o k s a iki kardeşe birden, gösterdikleri y a r a r l ı k üze-
rine o r t a k l a ş a t ı m a r m ı v e r i l m i ş t i r ? Belli d e ğ i l .
O r t a k l a ş a t ı m a r ı n bir ü ç ü n c ü k u l l a n ı ş biçimi gibi g ö r ü n e n i d e v a r . Ö r n e k :
"Tursun veled'iDalman KocSalih'in Yoldaşlığıdır (yahut "kardaşlığıdır")"
Bu ne demek? Tımar'da "yoldaşlık"veya "kardeşlik"besbelli, yukarıda
anılan bir b a b a d a n g e l m e döl kardeşliği olmayacaktır.
 c) ÇAYBAŞILIK-BEGİBAŞILIK TIMARI: Oldukça aydınlatılmak ister.
Eğer bütün tımarlar için "çaybaşılık"v& "beyibaşılık"sıfatı kullanılabilirse,
neden on ü ç t ı m a r d a n y a l n ı z bir v e y a ikisi için bu d e y i m yazılmış, öteki-
lerde kullanılmamıştır?

Karmaşık Tımar

Kayıtların karmakarışıklığı içinde "çaybaşı" ve "beyibaşı" d e y i m i geçen

y e r d e bir b a ş k a özel d u r u m v a r . O n u a y n e n a l a l ı m :
"... Beyi başılığı elinde (okunmayan: "bılsalıkım"gibi bir sözcük) Berat
vardır, " c ü m l e s i n d e n ö n c e "f//77<?r"sözcüğünün " m a " h e c e s i uzatılıp açılarak
ü s t ü n e şu y a z ı l m ı ş t ı r :

'Kendu Cebelu Gulam Çadır

1 3 1 1 "

Aynı uzun tımar'ın altında ise, epey küçük "hasıl'1ı (az g e l i r l i ) 4 bölük
semt şöyle anılır:

1. "Herzoink:
Hane Pınar Mücerred Hasılı
39 3 5 1817"

2 "Eşinine:
Hane Pınar Mücerred Hasılı
10 1 3 673"

3. "Estoiozog:
Hane Pınar Hasılı
6 1 403"

"Brovnik (Brodink?):
Hane Pınar Mücerred Hasılı
10 ı 3 813"

S o n r a b ü t ü n b u a y r ı n t ı l ı d ö r t k a l e m y e r i n a l t ı n a , ( a ' a ) h e c e s i iyice a ç ı -
lıp uzatılarak konulan "Cem'an"yazısı üstüne şişlenmişce: "Tımarına gi-
der ( v e y a "girer") çay başıiığı"d,eri\v. Altına da şu envanter sıralanır:
 Kura Mezrai Hane Pınar Hacret
1 1 109 9 13

Bu görünüşe göre "çaybaşılık"v&ya "beybaşılık"sırf parçalanmış, nis-

peten küçük semt ve yerleri bir a r a y a t o p l a m ı ş m e r k e z c i l bir t ı m a r m ı d ı r ?
Yoksa, tımarlar arasında ayrı görevli bir d i r l i k ç i l i k katı mıdır? Defterden
anlaşılmıyor kolayca.

Tımar Edinişler

Tımar'ın alınış, edinilişyordamı bakımından "Defter"e geçmiş işlemlerde

de dört tip yazılış göze çarpıyor: a) "Kadimi"tim a r l a r , b) "Padişah" veya
atasrrun t ı m a r l a r ı , c) Tahvil"görmüş t ı m a r l a r , d) "Tevki"\\ T ı m a r l a r . . .
a) "KADİMİBERATLAR: Besbelli, ne tahrir/yazım) yapıldığı zaman taht-
ta oturan padişahın, ne de babasının vermiş olmadığı, pek eski t ı m a r l a r
içindir.
Osmanlı tarihi, hele p a d i ş a h buyrultuları o k u n u r k e n , sık sık b u " k a d i m i "
sözcüğüne rastlanır, bir ş e y "kadimi"\se, hemen hemen tabu gibi kutsalla-
şır. Fatih, B i z a n s ö r n e ğ i n d e n y a r a r l a n ı r k e n d i k t e ettiği k u r a l l a r a : "Atam, de-
dem kanunudur"der ve bir dokunulmazlık kazandırır. Bu Osmanlı geleneği,
b u g ü n hâlâ k ö y l ü d ü ş ü n c e v e d a v r a n ı ş ı n a e g e m e n d i r . A n a d o l u ' d a h a l k bir şe-
ye "gadimi"6e6\ mi, a r t ı k o n u n ü z e r i n e b a ş k a sıfat a r a n a m a z v e t a r t ı ş m a y a -
pılamaz, anlamı çıkar.
Deftere şöyle yazılır:
"E/inde Berat vardır. Kadimidir. "
"E/inde Berat vardır. Kadimi Sipahi oğludur ve Berattır. "

Padişah veya Atası Beratı

b) "PADİŞAH" veya / I T A S I B E R A TLARI: Bunlar, "Kadimi"\e\ kadar eski

olmadığı anlaşılan beratlardır. Yaşayan padişah tarafından verilmiş oldu-
ğu, şöyle yazılışından anlaşılıyor:
"Padişahımız Berat/ vardır."
"Padişahım Berat vardır. "
On birTımar'dan "Padişahımız"yazılı olanı beş, "Padişahım"yazılı ola-
nı üç t a n e d i r .
Anılan "l/idin Defteri" 1 0 5 9 yılı (tam 1648: 17. y ü z y ı l ortası) hazırlanır-
ken, yaşayan padişah "Su/tan Mehmet Bin Murad Han"o\avakqöstev\\m\ş-
tir. Bu padişah 1 0 5 8 yılı ( D . 1 6 4 7 ) t a h t a ç ı k a n v e 4 8 y ı l l ı k ö m r ü n d e 4 1 yıl
s a l t a n a t s ü r e n IV. Mehmet'tir. Babası ç o k ç e t i n a d a m IV. Murat'tır.
Bu yazım: Osmanlı tarihinin en kritik ç a ğ l a r ı n d a n birinde yapılmıştır.
G e n ç II. O s m a n Han, d e v r i m c i l i ğ i n i n k u r b a n ı o l d u k t a n s o n r a , IV. M u r a d , bü-
231
yük reformcu Koçi Bey'in telkinleriyle ortalığı kasıp kavurmuştur. Ölünce,
anası K ö s e m S u l t a n ( M a h p e y k e r ) o ğ l u I . İ b r a h i m ' i a n c a k d o k u z yıl i k t i d a r d a
t u t m u ş , zorla devrilen İbrahim'in yerine M u r a t ile Koçi d e n i l e n T u r h a n S u l -
t a n ' ı n o ğ l u IV. Mehmet geçmiştir. B ö y l e kanlı a n a c ı k b a b a c ı k g ü n l e r i n d e , IV.
Mehmet'in tahta çıkışından bir yıl sonra yeniden bir y a z ı m y a p ı l m ı ş o l d u ğ u
a n l a ş ı l ı y o r . IV. M e h m e t henüz sekiz yaşındadır. Koçi B e y r e f o r m ç a l ı ş m a s ı n a
u y u l m u ş g ö r ü n ü y o r . O n u n için IV. Murat'ın ruhu a y a k t a gibidir. T ı m a r berat-
larından M u r a t a d ı n a v e r i l m i ş o l a n l a r özel bir k a y ı t ile t a n ı n m a k t a d ı r . O ne-
denle "Kadimi"bevat\av gibi, defterde Murat adına beratlar da geçmektedir.
Yazılışları şöyle oluyor:
"... Eiinde merhum (... karışık yazıyla..) Murat Bey'den Berat vardır."
"... Merhum... Murat Bey'den Berat vardır. "

Tahvil Beratı

c ) TAHVİL BERATLARI: A n l a m c a pek açık görünmüyorlar. Araştırılma-

y a d e ğ e r iki ö r n e ğ i , V i d i n Defteri'nde şöyle yazılıyor:
"Si/ahdar Bahadır" "iiam"(yahut "guiam") (okunmaz bir sözcük: "taie-
biie'Y\ andırır) TAHVİL var."
"Ma'mi veied Yanuci ( y a h u t "Banuci") Saman'ma TAHVİL Hacı Mustafa
eiinde."
Tımar eskiden bir H ı r i s t i y a n e l i n d e idi d e , s o n r a Müslümana mı geçi-
rilmiştir? Yoksa, doğrudan doğruya bir gayrı müslimin zenginliği ("sa-
man"\\ varı) tımara mı çevrilmiştir? Yahut Yanuci'nin torunları Müslüman
olunca, bir "değişiklik"(tahvil) mi gerekmiştir?
Açık değil. Yalnız, berat almanın, "kadimi"veya padişah, yahut babası
t a r a f ı n d a n v e r i l m e y o l u gibi, bir d e "f<?bı//7"(değiştirme) y o l u b u l u n u y o r . B u
"tahvil", son Osmanlılık çağında, batı kapitalizmine değilince gelen şirket-
lerdeki "obiigation"\ava verilmiş "tahvil"adıyla ilişkili midir? Söylenemez.
Yalnız, "tahvii"üzev'me B e ç e v i t a r i h i n i n y a z a r ı kendi atalarının Berat'ını
örnek verir. Orada bir " z e a m e t " dirliğini k o r u m a k için, "Yahya Paşa oğlu
Bal i tahvilinden ve bazı dahi Ahmet ve Yusuf tahvillerinden olan İstibdat
veçhi üzere tımar" ( B e ç e v i , s.102) denilir. Bu, açıkça başkalarına ait tı-
marlardan parça koparıp ayırmak ve birisine v e r m e k t i r .

Tevkii Beratı

d) TEVKİİ BERAT: V i d i n Defteri'ndeki 15 kadar Tımar'dan yalnız bir t a -

nesi için şöyle yazılıyor:
"Yovan veied'i Batu yerii kılıç erli kafirdir. Elinde Tevki'i Şerif vardır."
 Bütün öteki tımar için, hep "kadimi", y a h u t "padişahımız", yahut "Mu-
rad Bey'den"kay\t\av\ yapılmışken, bu tımar için özellikle "tevki'i şerifbu-
lunduğunun yazılması tesadüf olmasa gerektir.
İlk F ü t u h a t ç a ğ ı n d a , y e n i t o p r a k l a r ele g e ç i r i l i p y a z ı l ı r i k e n , y a z ı m ı y a -
pan e n y ü c e kata N İ Ş A N C I L I K denirdi. T o p r a k ekonomisine dayanan dev-
letin en b ü y ü k ve en yetkili "mansıbı"nişancılık idi. Divan emirlerine ba-
kan, t o p r a k ve askerlik "tevcih"\&rm\ kanuna uyduran hep nişancı idi.
Sonra bu nişancılık görevleri birer birer kaldırıldı. Kendisi, göstermelik
ve görevsiz bir "Divan'ıHümâyûn"elemanı gibi kaldı. O zaman adı da de-
ğiştirilerek TEVKÎÎ"y& çevrildi. Dirlik düzenli toprak e k o n o m i s i n e tefeci-
bezirgan i l i ş k i l e r i n egemen oluş prosesinin gelişimini karakterize eden bu
olayla "tevki"li berat arasında bir b a ğ v a r mı?
Görünmüyor. Ancak, b e r a t gibi "tevki"\\e d e t ı m a r v e r i l d i ğ i görülüyor.

Tımarın Kaynağı

T ı m a r b e r a t l a r ı n d a k i ç e ş i t l e r i n o r a n ı n e d i r ? G e n e l y a r g ı için y e t e r l i istatis-
tik y o k . V i d i n D e f t e r i ' n i n s e ç i l e n t ı m a r ç e ş i t l e r i a r a s ı n d a ş ö y l e bir o r a n t ı v a r :

13-14 Berat'tan: Kadimi Berat 2

Müşterek Berat 2-3
Çaybaşı-Beybaşı Berat 1
Padişah Berat 8
P a d i ş a h atası B e r a t 2
Tahvil'li Berat 2
T e v k i ' i şerif. 1

Bağlılık b a k ı m ı n d a n on üç t ı m a r d a n onu doğru padişaha, ikisi kadim

padişaha, tevkii denen bir t e k i de padişah tuğrası ile damgalanıp "ni-
A
v?/7'1andığına göre, gene padişahlığa bağlıdır. Padişahla t ı m a r dirlikçisi
arasında hiçbir "aracı"/oktur. Yetki b a k ı m ı n d a n , on dörtte: iki ortak, bir
çaybaşı-beybaşı dirlik vardır.

Tımarın Personel ve Gelir İstatistiği

Tımar Personeli: Tımar defterine yazılan hüviyet, berat'tan sonraki

b ö l ü m , t ı m a r geliri ile y a ş a y a c a k i n s a n l a r ı n kalitelerini ve sayılarını anar.
Bunlar dirlikçi ile a d a m l a r ı d ı r . Üretim açısından İŞLETENLER zümresi di-
ye anılabilir.
En b a ş t a d i r l i k ç i n i n k e n d i s i gelir. S ı r a b a ş ı n d a o n a "kendu", "kenduyi", ki-
mi de, nedense (belki yazış sürçmesi ile) "kenduyem"denir. Ondan sonra,
d i r l i k ç i n i n belirli ve hiç d e ğ i l s e k i t a p ç a eşit ş a r t l a r l a y e t i ş t i r d i ğ i kılıç eri s a v a ş -
çıl kişi, "Cebe/u"adını alır. Sonra "gulam"(oğlan) ile "bikar" (işsiz, bekâr),
"car/ye"(kimi de diye yazılmış "baver"mil "cariye"mil) adlı perso-
n e l l e r i n s a y ı s ı gelir.
Bir f i k i r e d i n m e k ü z e r e , V i d i n Defteri'nden yalnız 3. bölüme giren per-
sonel dizisinden örnek alalım:

Kendu Cebelu Gulam Bikar (Cariye) Hasılı

1- H.Y....kenduyi 1 1 - 2291

2- M.C...kenduyi 3 1 - 1 15386

3- K.M...kenduyim 1 1 3791

4- T.D kendu 1 1 - 3564

5- M.P kenduyim 1 1 1 3001

6- A. Mil...kendu cebelu 106

7- Y.B....(Tevkii şerif) 1653

8- A.Min kenduyi 3 1 11004

9- D.D....kendu cebelu 1 3677

10-T.M....kendu cebelu 3183

11- M . B . . . . k e n d u cebelu 1901

12- B . K . . . k e n d u y e 2 3 5040

13- M . S kendu cebelu 880

Tımarlı'nın Adamları

Sayılan on beş t ı m a r i ç i n d e bir TevkiiŞerifM ( n o . 7: Y.B.) ile beş be-

ratlı dirlikçiden yalnız birisinin (no. 9: D.D.) bir gulam ile bir bikarı var.
İkisinin bir t e k ( n o : 10 ve 11) gulam v a r . Ötekiler t a m "tiğ'u teber şah'i
merdan" dedikleri, tek başına tımarın hem dirlikçisi, hem cebelusü, hem
gulamı, hem bikarı, hem "haver" veya "cariye"sidirler.
B u z ü ğ ü r t t ı m a r l ı l a r ı n d u r u m l a r ı , d i r l i k l e r i n i n g e l i r i ile a z ç o k ilgili g ö r ü -
nüyor. İ ç l e r i n d e n birisi ( n o . 6 : A . Mil.), 106 a k ç a hasılı ile nasıl g e ç i n i r v e
nasıl aynı z a m a n d a s a v a ş için "cebe/u"olur; bilinemez. (No.13: M.S.) ad-
l ı d i r l i k ç i n i n hasılı 8 8 0 a k ç a d ı r . T e v k i i şerif'li ( N o . 7 : Y . B . ) n i n 1653 a k ç a ge-
liri bile, yanında (cebelu şöyle dursun) ne bir "guiam"ne bir "bikar"ve.ya
"c<?/7/6 , '"beslemesine elvermez.
Yalnız, içlerinde akçası 2 bini bulanlar, yanlarına birer g u l a m alabili-
yorlar: (No. 11: M.B.) 1 9 0 1 a k ç a ile 1 gulam, ( N o . 10: T . M . ) 3 1 8 3 a k ç a
ile 1 g u l a m b e s l e y e b i l i y o r . A n c a k geliri 3 6 7 7 a k ç a y a v a r a n (No. 9: D.D)
1 guiamdan başka, bir de "bikar"besleme lüksüne kavuşuyor.
 "Kenc/u"\e<c\n6en ayrı "cebe/u"besleyen dirlikçilerin de adamları, gelir-
leriyle orantılı görünüyor. Bir y o l t e k bir "cebe/u"yetiştiren 4 dirlikçinin or-
t a l a m a gelirleri 3001 ile 3 7 9 1 a k ç a a r a s ı n d a d o l a ş ı r . 3 0 0 0 ' d e n 3 - 5 y ü z a k -
ç a f a z l a l ı k , a d a m b e s l e m e k t e hiç f a r k y a r a t m ı y o r . Hatta tersine olabiliyor.
3001 akça hasıllı (No.5 : M.P.) 1 cebe/udan b a ş k a , 1 gu/am ve 1 bikar
beslediği halde, 3391 ile 3 7 9 1 a k ç a a r a s ı n d a geliri bulunan üç dirlikçi 1
"cebelu"dışında, ancak 1 gu/am ( N o . l ve 4) yahut 1 bikar b u l u n d u r u r l a r .
"Cariye"{köle kadın) yahut haver beslemek doğrudan doğruya 5000 ak-
ç a n ı n ü s t ü n d e g ö z e a l ı n a b i l e n bir i m t i y a z g i b i d i r . Ne v a r ki bu i m t i y a z , g e l i r
fazlalığı ile orantılı değil. 5 0 4 0 a k ç a l ı (No. 12: B.K.), 2 "cebelu"yanında 3 ca-
riye b e s l i y o r . Öteki iki dirlikçi, 3'er "cebeiu'tan sonra: 11004 akçalısı da
(No.8: A. Min.), 15386 akçalısı da, y a l n ı z birer "gulam"\ı& b i r e r "cariye"ile
yetiniyorlar. Anlaşılan mizaç veya rastlantı meselesi.

Gelir Kaynakları ve Gelirler

GELİR KAYNAKLARI VE GELİR (HASILA): Gelir kaynağı "kura"denilen
"köyler", "mezrea" denilen "ekin yerleri", "hane"denilen "evler", "pınar"
denilen sz/lar ve yazılışı her türlü okunuşa açık "mücerred"diyebileceği-
miz (belki tek başına k i ş i l e r d i r . Bunların sayıları ile h a s ı l a l a r a r a s ı n d a a z
ç o k bir o r a n t ı bulunması normal sayılır. Ama, köy var, köycük var. Ev
var, evcik var. Pınarlar da öyle. Onların kaliteleri bilinmedikçe gelirleri
kestirilemez.
Gelirlerle kaynaklarının orantıları ü z e r i n d e d a h a a ç ı k bilgi e d i n m e k için,
onları boy sırasına koyup dizelim: (bkz. s. 236, tablo)

Gelir Değerlendirimi

Burada en çok göze batan şey: "Hası/"akças\n\ belirlendirişte, defte-

ri y a z a n ı n uçsuz bucaksız, "takdirhakkı"A\r. Çünkü başka o b j e k t i f bir öl-
çü belli değildir.
Hiç "cebe/u"süz t ı m a r l a r ı n beratlı olanları arasında bir o r a n t ı var: Hiç
biri bir "köy"ii içine a l m a z . Üç e v l i y e 106 a k ç a , on üç e v l i y e 8 8 0 a k ç a , on
sekiz evliye 1653 akça gelir d ü ş ü y o r . Ev başına düşen gelir, bu kategori-
d e o r t a l a m a 6 0 a k ç a o l s a , a r a l a r ı n d a y ü z d e 5 0 ile y ü z d e 100 a r a s ı n d a d e -
ğişiyor. 6 ile 13 ve 7 ile 11 s a y ı l ı t ı m a r l a r d a ev b a ş ı n a d ü ş e n g e l i r y ü z d e
100 f a r k l ı d ı r . Bu ikişerli k a t e g o r i l e r a r a s ı n d a y ü z d e 50'şer fark olur.
Ancak 6 sayılı tımar anormal kertede az (106 akça) olduğundan, bu
dirlikçinin ev başına 35 akça gelir hakkı kural olamaz. O zaman, kendisi
cebelu olan ile, bir t e k c e b e l u y e t i ş t i r e n d i r l i k ç i l e r k a t e g o r i l e r i n d e , e v ba-
şına gelir, o r t a l a m a 60 ile 100 a k ç a a r a s ı d ı r . Hatta, iki c e b e l u besleyen
( N o . 1 2 ) t ı m a r bile b u a r a y a g i r e b i l i r : Bir c e b e l u l ü (No. 4) ev başına 118
a k ç a y ü k l e r k e n , iki c e b e l u l ü ( N o . 12) e v b a ş ı n a 112 a k ç a k e s e r .
 CûJpQJ

3
8EP 93
gÇB3 aß
^p^ 35;.

Chjp Oj ^ rTTQ

Hasıl«
33
3 3°OÎ 3c*
o 3^3 tg>.
335 3°
9!. 3o 3İ>
3 3 38

ÛJoCûJo QJ.

>3

34.
& " s s ° a ^si.
33 3°
C8 3?°
çp œ
a
ı*Q 8

e».
33

no
=U
no
=U

& bgg afojş

3ß3
 O bakımdan, hiç c e b e l u s ü z l e r i n ipipillah züğürt tek tük şövalyesi bir
yana bırakılırsa, "kendu"s v e y a bir, hatta iki cebelulü dirlikçilerin gelirle-
ri a r a s ı n d a y ü z d e 40'ı pek a ş m a y a n ayırtlarla bayağı bir e ş i t l i k , hiç d e ğ i l -
se üretmen halka yük olma bakımından dengelilik vardır.
Yalnız, üç cebelulü dirliklere gelince, ev başına düşen "hasıl" birden
135 ile 2 8 4 a k ç a l a r ı b u l u r . Bu, 6 0 a k ç a n ı n iki ile d ö r t k a t ı n d a n ( y ü z d e 2 2 5 -
4 0 7 ) aşırı bir v e r g i y ü k ü d e m e k t i r . Y a n i , d i r l i k ç i n i n y e t k i s i v e c e b e l u s ü a r t -
tıkça, halkın üzerindeki yükü de genel olarak artıyor denilebilir.

Tımarların Soysuzlaşması

Bu sonuç Osmanlılığın her çağı için geçerli midir? Hayır. Yukarıki ra-
k a m l a r 17. y ü z y ı l ı n ilk ü ç t e b i r i n d e y a z ı l a n l a r d ı r . Dirlik d ü z e n i , b i r i n c i "ga-
zi/er" y ü z y ı l ı n ı y a ş a y ı p , Y ı l d ı r ı m Beyazıt'la yıkılmıştır. Fatih'in kurduğu im-
paratorluk, iki yüzyılını yaşayıp, yeniden çöküş belirtilerini göstermiştir.
Vidin Defteri yazılırken, Kanuni S ü l e y m a n ' d a n beri T ü r k i y e t o p r a k e k o n o -
misine tefeci-bezirgan sermayenin (mukaataacılığın) egemen o l u ş u , tam
100. yılını doldurmuş bulunmaktadır.
O n u n için, Fatih ç a ğ ı n ı n klasik dirlikçiliği d e ğ i l , Kanuni S ü l e y m a n çağının
tefeci-bezirgan egemenliğine y e n i girmiş "tımar" sistemi bile iyice soysuzlaş-
mış d u r u m d a d ı r . Bu s o y s u z l a ş m a n ı n başlıca belirtisi, t ı m a r g e l i r l e r i n i n ufa-
lanmasıdır. Düşünelim: 17. yüzyıl başında normal "kılıç"sayılan bir s a v a ş ç ı
için gerekli t ı m a r geliri, "tezkere/ü"deri\\en kişilere 3000-6000 akçadır.
 İKİNCİ BÖLÜM

DEVLET ÜSTYAPISININ BİÇİMLENİŞİ

(İmparatorluğun Yapısı)

Osmanlılığın temeli toprak düzeni o l d u ğ u gibi, üstyapısı da gene o dü-

zen açısından biçimlenir. O biçimlenişe imparatorluk d e n i r . İmparatorluğu
belirlendiren ve biçimlendiren şey, t o p r a k l a r ı n gelir tipleri olur. Ülke ona
göre mülki düzene sokuldu. Bu düzeni iki a y r ı m d a ö z e t l e y e b i l i r i z .
Birinci Ayrımda: Az ç o k soyut s a y ı l a b i l e c e k o l a n t o p r a k geliri biçimle-
rine göre öznelleşmiş, uzmanlaşmış (spesifikleşmiş) ülke karakteristikle-
rine değeceğiz.
İkinci Ayrımda: Daha somut a d l a r ı , sanlarıyla, imparatorluğun devlet,
hükümet, eyalet ve sancaklarına dokunacağız.

AYRIM I

İMPARATORLUĞUN SOYUT YAPISI

Toprak düzeninin sağladığı gelir çeşitlerine göre, imparatorluğun baş-

ka başka yerleri, başka nitelikte adlar taşırlar. Kimi ise, imparatorluğun
a y n ı b ö l g e s i n d e b a ş k a b a ş k a g e l i r ç e ş i t l e r i v e i d a r e b i ç i m l e r i y a n y a n a bu-
lunur.
Osmanlı İmparatorluğu savaşla kurulduğu için, ülke idaresi {mülki tak-
simat) bakımından, her ş e y d e n önce ordu düzenine göre biçimlendi. Or-
dunun yaşaması gelirle olur.
Onun için O s m a n l ı , i d a r e e t t i ğ i y e r l e r d e iki ş e y e b a k a r :
1. Ka ç kılıç-asker çı ka rı r
2. K a ç akça-gelir getirir
M e m l e k e t i d a r e s i n i , b u iki ç i m çiğ a ç ı d a n b ö l ü m l e r . İ m p a r a t o r l u ğ u n kı-
lıçsın akça b a k ı m ı n d a n başlıca üç t ü r idare s i s t e m i v a r d ı r : 1. Hasiie, 2. Sa-
liyane, 3. Hükümet.
 HASİLE

1- HASİLE {Has ile olur): Birbirine zincirleme bağlanmış, tam asker-

ce üst-ast ilişkileriyle işleyen dirlik sistemidir. Has-zeamet-tımar pren-
sipleriyle güdülür.

16. yüzyılın ortalarından 17. yüzyılın ortalarına dek imparatorluğun

hasla idare edilen dirlik düzeni topraklarındaki eyalet (Beylerbeyilik) s a y ı -
s ı hiç d e ğ i ş m e z . H a y r u l l a h E f e n d i ' d e de, A y n A l i ' d e de, Koçi B e y ' d e de, Ali
Çavuş'ta da beylerbeyiliklerin sayısı hep 25 tanedir. Asıl imparatorluğun
çelik çekirdeği b u t ı m a r - z e a m e t - h a s adlı dirlik yapısı olur.
Dirlik düzeninde Beylerbeyi Kanunu şöyle kurallaşır:
"Kangı (hangi) Beylerbeyilik önceden feth olmuş ise ol Beylerbeyi öte-
kilerinden öncelik kazanır. Ve herhangi Beylerbeyilik ki inayet oluna (lüt-
fen verilse), anın belirli defterinde ne deniü Has var ise, (beylerbeyi) ana
tasarruf eder. Ve sefer vaki oldukta (savaş oldu mu) ne mikdar hasia ta-
sarruf id er ise 5000 akçada 1 mükemmel cebeiusü olup, ardında bayra-
ğın çeker. " ( A y n Ali Ris.)
Hasile idare edilen bölgelerde: Asker-idareciler kendi geçimlerini
kendi dirliklerinin gelirlerinden, kendi elleriyle toplarlar ve kendi elle-
riyle h a r c a r l a r . Yalnız bu harcayış, keyifleri nasıl isterse öyle olamaz.
Örneğin: Öteki dirlikçiler (zeamet ve tımar sahipleri) de ayrı ölçülerle
aynı şeyi yaparlar. Beylerbeyi, has g e l i r l e r i n i n her 5 0 0 0 akçasına kar-
şılık, ha deyince savaşa hazır bir, hem de "mükemmel cebeiu" (iyi si-
lahlanmış süvari) yetiştirmek zorundadır.
Öteki ast dirlikçiler (zeamet sahibi "zaim"\ev v e tımar sahibi "sipa-
hiler) de öyledirler. Yalnız onların, yerine göre değişen ölçüleri vardır.
"Kılıç"başına düşen akça s a y ı s ı 2000 ile 6000 arasında değişir.
Beylerbeyilere: E y a l e t l e r i n f e t i h s ı r a s ı n a g ö r e ö n c e l i k v e r i l d i ğ i gibi, böl-
genin tarihcil ö n e m i n e göre, daha gösterişli yetki ve ayrıcalıklar da tanı-
nır. Örneğin: Budin, Bağdat, Mısır g i b i , "vaktiyle dar'üi hükümet" { e s k i d e n
başkent) olmuş eyaletlerin beylerbeyilerine şu ayrıcalıklar verilmiştir:
1- Koçiii k a y ı ğ a binmek.
2- Rikab'ında So/ak(Ç>0, 61, 62, 63 Orta'dan yeniçeri) Peyk y ü r ü t m e k .
3- Tevcihatyapmak. Maiyetindeki mirlivaları (sancak beylerini) tayin
ve irsal etmek.
Beyler arasındaki hiyerarşin'm genel kuralı şudur:
"Her kangı Beğin HAS'sı ziyade ise astına öncelikli olur: Meğer VEZİR
ola.... "(Ayn Ali)
 SALİ YAN E

2- SALİYANE-. Türkçe'si yıllığına" d e m e k t i r . O da bir beylerbeyilikCw.

Ama, Saliyane'nin askerleri, idare ettikleri bölgelerin g e l i r l e r i n e , hasile o l a n
beylerbeyiliklerde olduğu gibi, el koyamaz, el süremezler. Geliri padişah
toplar. Saliyane "kullarıma (vasallarına, alt askerlerine) maaş gibi geçim
dağıtır. Komutanlara "saliyane"(yıllık), erlere "¿//¿//^'(gündelik: yulaf para-
sı) öder, Gelir: Öşürve Ö / 7 7 ü r ü n l e r i n d e n t o p l a n ı r . T o p l a y a n Emin'di\r.
"Saliyane ile olan beylerbeyi/erin tüm ürünleri padişahça zapt olunup
beyierbeyisine ve sancak beyi/erine ve kul tayfasına hasıl olan malından
Saliyane ve Ülufe virüiür. "(Ayn Ali)
Saliyane'de: "Tımar ve zeamet yoktur. Fakat kul tayfası vardır. Tüm
ürünleri evreni tutmuş Padişah hazret/erince zapt olunur: Hasıl olan mal-
dan beylerbeyi/erine tayin olunan Saiiyaneieri ve kul tayfasına ulufeleri
virüidükten sonra ziyadesi de Devietmedar'a geiüp hazine içine girer. "
(Ali Çavuş)
"Ve Saliyane deyü beylere Emin'ierden üçer, dörder yük (yüz bin) ak-
ça tayin olunmuştur. Yılda bir kerre ahnur. Kapudaniarm kadırgası (savaş
gemisi) vardır. Ama sancağı yoktur. Hemen yılda bir kerre Emin'ierden
"Saliyane"deyü ahnur ve Saiiyanenin anlamı, yıllık demektür. "(Koç i Bey)
Saliyane'erin sayısı 9'dur. Ve 16-17. yüzyıllar arasında hemen hiç de-
ğişmez. Adları Mısır-Yemen-Habeş-Basra-Lahsa-Bağdat-Trablus Garp-Tu-
nus-Cezayir Garp'X.\r. Adlarına bakılınca şu anlaşılıyor: Osmanlılar uzak ve
Müslüman ülkeleri dirlik d ü z e n i n e sokamamıştır.
O antika uygarlık kalıntılarına, Anadolu 1da olduğu gibi Oğuz T ü r k oy-
maklarının taze (yani: Medeniyetle çamurlaşmamış ilkel sosyalist) insan
kanından "göçebe aşısipek y a p ı l a m a m ı ş t ı r . Çünkü, en az 6 bin yıllık uy-
garlık, hep o r a d a k i insanı çiğnemiş, posaya çevirmiştir.
Ancak, gene oraların insanları, Bizans n ü f u s u gibi Hıristiyan o l m a d ı k -
ları için, silahla karşı çıkmadıkça zor köteğe uğratılmamıştır. O uygarlık
posası yığınlar, "gelene beyim, gidene paşam"demekte bin yıllık idman-
lıdırlar. Başlarına tünemiş çoğu yabancı efendileri defedilir edilmez, Os-
manlı'ya yatkın bulunmuşlardır. Hepsi koyu Müslüman (üstelik "Kavm'i
Necib'i Arebden"-. Peygamber dilini konuşur) bulunduklarından, bu "din
kardeşieri"x\e kılıçla dirlik d ü z e n i yüzde yüz dayatılmamıştır.

IRAK ÖRNEĞİ

Bu hipotezi e n t i p i k b i ç i m l e r i y l e Irak ö r n e ğ i okşar.

A n a d o l u ' y a yakın olan ve T ü r k göçebelerinin epey at teptirdikleri Musul,
antika m e d e n i y e t ve M ü s l ü m a n alanı iken bile, hasile eyaleti olarak bey-
lerbeyiliğin dirlik düzenini yaşar.
 Anadolu'ya büsbütün uzak düşen Basra, tümüyle SaHyanadir. İkisi or-
tası duran Bağdat b e y l e r b e y i l i ğ i ise, olağanüstü karmaşık toprak düzeni
mozaiğidir. Hemen bütün Osmanlı toprak ekonomisi çeşitlerinden bir
eşantiyon taşır. Başlıca en önemli üç tip t o p r a k d ü z e n i n d e n ö r n e k v e r e l i m :
1. DİRLİKÇİLİK: Bağdat'ın yirmi sancağından sekizi "Erz'i memleket
(ülke toprağı) sayılmıştır."(Ali Çavuş) Sancak adları: Bağdat-Zenkabad-
Hille-Cevaz-Rumahiye-Atey-Cengule-Karadağ... Bunlar, klasik tımar-ze-
amet düzenini yaşarlar.
ERZ'İ IRAK: Ö t e k i 12 sancağa verilen niteliktir. Adları: Dertenk-Sema-
v a t - B e y a t - D e r n e - D e b a la-Vasıta-Kerend-Dem urkapu-Karan İyye-Kaa bu r-
Keylan-Esah'dır.
Bu s a n c a k l a r ı n t o p r a k düzeni iki tip g ö s t e r i r :
2. YURTLUK ve OCAKLIK TİPİ: "'Sancak beyleri vardır ki, yurtluk ve
ocaklık gibidir." (Ali Çavuş) "Bunlar yazu ile deftere geçerler. Komutanı,
öteki sancak beyleri gibi "tabe/ ve a/em"{6avu\ ve bayrak) sahibidir. Ama,
fetih sırasında "hizmet ve itaat"göstevd,\V\ev\ için, sultanın verdiği "temes-
sz/A""(benimseyiş belgesi) gereğince "azil ve nasp"(azil ve tayin) kabulet-
mezler. "
3. SALİYANE: "Gerikalan kura ve mezari(köyler ve ekinlikler)/?//? tüm
ürünleriMiri'ce zapto/unmuştur. "(k.Ç) denildiğine göre, bu yerler Saliya-
neyi andırır. Ama gerçekte "kurra ve mezari"bas\tçe "köyler ve ekinlikler"
anlamına gelmez. Özel bir t e r i m d i r . Kimi Serhad b e y l e r i n e , vergi tahsili,
savaş mühimmatı tedariki, kaçan çiftçileri yerine getirme gibi hizmetler
karşılığı olarak verilmiştir.. Bunlar da 2 bölüktürler:
a) Tımar ile o l a n l a r : Beratlı " m a l i k ve kenzler".
b) Muafiyet ile olanlar: Vergiden bağışıklı çiftlik ve baştma\av.

HÜKÜMETLER

3- HÜKÜMET: Ne Hasiie, ne Saliyane o l m a y a n bölgelerdir. Buralarının

karakteristiği, alabildiğine çok çeşitli idare s i s t e m l e r i n i içlerine almalarıdır.
A y n A l i v e Koçi Bey bu konu ü z e r i n d e p e k d u r m u y o r l a r . Ali Ç a v u ş d a -
ha net konuşur. "Hükümet"\ şöyle tanımlar:
"Fetih sırasında hizmet ve itaatleri karşılığı olarak sahiplerine tefviz ve
temlik (dağıtım ve mülk verme) olunmuştur. Mülkiyet yolu ile tasarruf
ederler, hatta memleketleri kalemden ayırtlanmış (mefruz'üi kalem) ve
maktu'üi kademdir ( a y a k basılmaktan kesintili?). Ürün kapıları hakanlık
defteri içine s o k u l m a m ı ş t ı r . " ( A . Ç . )
Bu genel t a n ı m l a m a y a giren yerlerin büyüklüğü ve küçüklüğü üzerine

bir ş e y d e n i l m i y o r . A m a , biz O s m a n l ı İmparatorluğu içinde y u k a r ı d a k i ta-

nımlamaya az çok uyabilecek yerleri göz önüne getirelim. Bunlar sıra-
sında, hanlık ve krallık k a d a r b ü y ü k g e n i ş ü l k e l e r de, bugün h e r biri ay-
rı "millet" ve "devlet" olmuş prenslikler v e dayılıklar da, birer ilçeyi aş-
mayan küçük aşiretçik ve kentçik\er de bulunur.
Bu "Hükümetler üzerine bir fikir edinmek için iki gruba ayırmak
mümkündür:
1. •Ceız/ef-hükümetler.
2. Aşiret- h ü k ü m eti er.
Devlet-Hükü metler:
a) Hıristiyan olanlar: ErdelKrallığı ile "Memieketeyn"(Çiftülke) adla-
rını alırlar.
b) Müslüman olanlar: Kırım Hanlığı ile "Garp Ocakları"adlarını alırlar.
Dört devlet-hükümete karşı Osmanlı'nın davranışı, p e k Hıristiyan-Müs-
iüman ayırdı yapar görünmemektedir. Buraların somut karakteristikleri
şöyle özetlenir:

DEVLET HÜKÜMETLER

"ERDEL"KRALLIĞI: Bugünkü Macaristan sayılabilir.

Özellikleri: 1. Kral y e r l i halkça seçilir, Osmanlıca "nasp" e d i l i r . 2.
Kalesinde Türk askeri bulunmaz.
O nedenle "Eyaiet'iMümtaze"(ayrıcalıklı eyalet) adını alır.
"MEMLEKETEYN" (Eflak-Boğdan): Bugünkü Romanya sayılabilir. İlkin
orada da kral ( E r d e l ' d e o l d u ğ u g i b i ) y e r l i h a l k ç a seçilir idi. G. 1015 (İ. D.
1606) yılından beri i ş d e ğ i ş i r :
1. M e m i e k e t e y n Voyvoda's\, "Divan'ı Hümayûn"&& bulunan Rum t e r c ü -
manlarından gönderilir. Korona (taç) giymez, kul kethuda\arm\n kaiensu-
vasm\ giyer.
2. V o y v o d a ' n ı n yanına Divan Efendisi, "Beçeli ağası" d e n i l e n Yeniçeri
subayı ile 700-800 kadar "beçeiinefer"ta\a\\<r.
Daha sonraları, bu platonik bağımsızlık da sakıncalı görülür. T u n a ırma-
ğının önemli yerlerine "müstahfaz"(kovuyucu) asker ve kadAar yerleştirilir.
KIRIM HANLIĞI: Fatih çağında "ordu'yu hümayûn"s, katılmakla yetinen
bağımsız bir vasai(tapulu) devletti. Kanuni Süleyman çağında e v r e n e sığ-
mayan Osmanlı, Kırım Han'larını da az/ve nasp etmeye başlar.
Ayrıcalıkları şöyle özetlenir:
1. İzafi Özerklik ( O t o n o m i ) : Hanlık, içişlerinde özerktir. Dışişlerinde
yalnız Hıristiyan devletlerine karşı savaş a ç ı p barış y a p m a k t a bir kerteye
dek bağımsızdır. Nitekim, G.1090 (İs. D. 1679) yılına dek Viyana'ya ayrı
elçi gönderir.
 2. H a n , kendi adına "sikke"{para) basabilir.
3. H a n a karşı (azil ve nasb vesilesi ile de o l s a ) "müiuke"{krallara, hü-
kümdarlara) karşı gösterilen "iyzaz"(saygı) ve "teşrifat"göstev\\\v.
4. Sefer (savaş) için, kendisine "name'ihümâyûn"(padişah mektubu)
ile "sekban beha"{yol parası) iletilir.
5. Han "^¿/"edildi mi, s o k a ğ a a t ı l m a z : İslimiye, yahut Yanbolu, yahut
Tekirdağ'ında "terfih"(rahat yaşantı) ettirilir.
GARP OCAKLARI: Şimdiki Trabius-Tunus-Cezayird,e\ı\et\ev\n\ içine alır.
Bu yerlerin Osmanlılaşması, söz yerinde ise "devletçiliğimiz" ile değil,
"özelgirişim"ile gerçekleşmiştir. İlk girişkinler, Adalarla Anadolu'da suç
işleyip kaçmış, tam "ipten, kazıktan k u r t u l m a " kişilerdir.
Bedavadan yaşayan bu k i ş i l e r korsanlıktan başka geçim yolu bulamaz-
lar. Özellikle Ma/taya, İtalya'ya, İspanya'ya saldırırlar. Arada azaldılar mı,
kimi görevlilerini İzmir, Ege vb. bölgelere gönderip, şu haberi uçururlar:
"Solumadan can vermek, terlemeden ma i kazanmak isteyenler bayra-
ğımız altına gelsin."
Korsan akınlarıyla sürülen Batı Ocakları t o p r a k l a r ı n ı fethetmek, Osman-
lı için işten o l m a d ı . Fetih s ı r a s ı , s ö z ü g e ç e r k o r s a n b a ş ı l a r a dayı ( a n n e kar-
deşi) denildi. Dayıların idaresi altında askercil ö r g ü t l e n m e l e r geliştirildi.
Eski Grek kentleşme kolonilerinin geleneğini izlemişe benzeyen garp
ocakları ile ana vatan a r a s ı n d a k i ilişkiler, karşılıklı alışveriş biçiminde ol-
du. Ocaklar: O s m a n l ı ' y a hediyeler v e r i y o r , Osmanlı'dan gemi, barut, top
alıyordu. Ocak, donanmayi hümâyûnun yanında sefere gidiyordu.
Ocak'ların kalelerine bırakılan 5 - 6 bin T ü r k a s k e r i a z a l d ı k ç a , y e r i n i ocak-
lılar alıyordu.
Osmanlılık başının çaresine düştükçe, ocaklar da yavaş yavaş Avrupa-
lılarla a n t l a ş m a serbestliğini aldılar.

AŞİRET-HÜKÜMETLER

Bugün "Kürdistan"diye anılan yerler, hâlâ aşiret b i ç i m l i ilkel komuna

kalıntıları içinde yaşar. O s m a n l ı , v a k t i y l e bu Kürt a ş i r e t l e r i n d e n y a r a r l a n a -
rak fetihler y a p t ı ğ ı için v e kendi aşiret geleneklerinden sezinlenerek, on-
lara imparatorluk içinde ayrı özerk "hükümet"ç\V\e<c t a n ı m ı ş t ı .
16. yüzyıl ortasında o ç e ş i t aşiret-hükümetler, S a l i y a n e ' l e r gibi 9 tane-
dir: Cizre-Ergil-Genç-Palu-Zdarro-Ekrad-Mihruvana-Oşti-İmadiye...
Bunların Osmanlı ile i l i ş k i l e r i üzerine pek az bilinen şeyler var. Aşiret-
hükümetlerinin:
"İçlerinde Osmanlı komutanlarından (ümera) ve ^ ¿ / / ( p a d i ş a h ı n aylıklı as-

keri) tayfasından hiç kimse yoktur. Cümle kendülere mahsustur. "(Ali Çavuş)
 Yani k o m u t a n l a r ı da, erleri de aşiret uşağı olur. Belki d e ilkel komuna
yapılarının içine işlenmezliği yüzünden birer dokunulmazlık kazanmışlar
ve bunu antlaşmalarla Osmanlı'ya kabul ettirmişlerdir:
"Ve bunlar Ahitnameleri (Antlaşma yazıları) gereğince, bundan böyle
Az i i ve Nasb'ı kabul eylemezler. Ama, topu da sultan hazretlerinin emir ve
fermanına itaatlidirler.
"Öteki Osmanlı komutanları gibi, kangı (hangi) Eyalete tabi iseler, (on-
ların) Beylerbeyileri ile birlikte sefer eşerler (savaşa giderler). Kavm
(ulus) ve kabiyie ve başka asker sahibidirler. "(Ali Çavuş)
İlkel komuna insanına Osmanlı'nın anlayışını, daha doğrusu karşılıklı
anlayışı açıklayan bir o l a y d a , gene Kürt Başkenti s a y ı l a b i l e c e k Diyarbekir
eyaletinin durumudur. I r a k için Bağdat ne ise, Kürdistan için Diyarbekir
odur. B a ğ d a t gibi D i y a r b e k i r ' i n t o p r a k ilişkileri de, ç o k ç e ş i t l i bir m o z a i k -
tir. 4 0 1 7 kılıcı v e 18.000 cebelusü ile R u m e l i v e A n a d o l u ' d a n s o n r a ü ç ü n -
cü, 22 s a n c a k sayısı ile ikinci g e l e n Diyarbekir, toptan bir hasiie b e y l e r b e -
yiliktir. A n c a k o genel nitelik içinde başlıca üç tip idare v a r d ı r :
1- KLASİK TIMAR-ZEAMET b'\ç\m\. Osmanlı komutanlarının idaresinde
bulunan 10 s a n c a k t ı r .
Onların dışında kalan 12 s a n c a k , klasik dirlikçilikten apayrı iki t i p tı-
mar-zeamet-has düzeni gösterirler. Hepsine birden yurtluk ve ocaklık a d ı
verilir.
2- DAVUL ve BAYRAK SAHİPLERİ: "Anlar dahi öteki komutanlar gibi ta-
bet ve alem sahipleridir. Hatta tayin olunmuş İcmallü Hasları vardır ki, el-
lerine berat'/ hümâyûn virüimiştir. " "Selef ( d a h a önceki kuşak) Sultanlar-
dan ellerinde olan ahitnameleri gereğince azil ve nasbi kabui eylemezler.
Ama, içlerinde zeamet ve tımarlar vardır. Seferde kendüieri züema ve tı-
mariu beylerbeyi/eriyle eşerler. "(A.Ç.)
3- DAVULSUZ ve BAYRAKSIZLAR: "Onlardan başka zeamet ve tımar
ile başka aşiret beyleri vardır. Lakin anlar tabei ve alem sahibi değillerdir.
Belkizaimier makamındadır. "(A.Ç.)

İMPARATORLUK VE ÜS TOPRAKLAR

Miri t o p r a k d ü z e n i n i n a z ç o k d ı ş ı n d a kalmış görünen yerler, imparator-

luğun ana ülke s a y ı l m a y a c a k parçalarıdır. Osmanlı İmparatorluğu, tıpkı
yerine geçtiği Bizans imparatorluğu gibi, her ş e y d e n önce bir kiiit-boğaz-
iar i m p a r a t o r l u ğ u d u r . Bu kilidin zemberek gövdesi Anadolu, demir kanca-
sı Rumeli'dir.
Anadolu ile Rumeli dışında kalan bölgeler, genellikle uzak yollar veya
sınırlar üzerinde, stratejik önemi bulunan yerlerdir. Osmanlılık, oralara şu
veya bu nedenle kendi miri toprak düzenini dayatmamış, adapte etmiş
görünür. Böyle dirlik düzeni ötesinde bırakılmış yerler, başlıca üç örnekte
toplanabilir:
1- KIRIM HANLIĞI, ERDEL (Şimdiki Macaristan) KRALLIĞI, MEMLEKE-
TEYN(İVi\ Ü l k e : Eflak-Boğdan: şimdiki Romanya): İç işlerinde az çok m u h -
tariyetli birer Dominyon sayılabilirler.
Bunlar, Karadeniz-Tuna deniz-ırmak yollarının, Karaavrupa içlerine
uzanan karakol noktaları gibidir. Bu serhat ( s a v a ş - s ı n ı r b o y u ) toprakları,
imparatorluğun Orta Avrupa'daki Karadeniz üsierisay11abilir.
2- GARP OCAKLARI: C e z a y i r , Tunus ve ilh. ülkelerinde korsan "Dayı"\a-
rın nöbet tuttukları yerlerdir. Oraların toprak düzeni de, serhat u s u l ü değiş-
ken biçimlere girer.
Bu topraklar, imparatorluğun batı-güney Avrupa'ya (o zamanlar İs-
panya, Fransa ve daha çok İtalya'nın Venedik, Cenova, F l o r a n s a gibi be-
zirgan kentlerine) karşı kurulmuş Akdeniz üsieri s a y ı l a b i l i r .
3 - SALİYANE ile güdülen yerler: Genel olarak eski İslam ülkeleridir.
Halep, Bağdat, Basra'da, Akdeniz adalarında has, zeamet, tımar usulü
yoktur. Öşür ve "örfihasılafK.O'çAsmr. Bu hasılattan, beylerbeyilerin, san-
cak beyilerin, yerli kulunun (yercil: mahalli askerin) maaşları çıkarılır. On-
lardan arta kalan gelirler, h e r yıl devlet hazinesine gönderilir.
B u r a l a r ı n sırf e s k i İslam ülkesinden olmaları değil, İslamlığın da içine
girdiği EN ESKİ MEDENİYET ÜSLERİ bulunmaları ilginçtir. İlk iki k a r a üs-
leri ile deniz üsleri saydığımız ülkeler daha çok BATI medeniyetlerine,
üçüncüler DOĞU medeniyetlerine açılmış yerlerdir. Yer ayrımının MEDENİ-
YET (Uygarlık) anlamı budur.
Genel M E D E N İ Y E T olayı i ç i n d e , e n a k t i f rolü o y n a y a n BEZİRGAN EKO-
NOMİ eğilimli BÜYÜK TİCARET YOLLARI'nı ele a l ı r s a k :
1- Kırım -Memleketeyn -Erde! t o p r a k l a r ı KARADENİZ-TUNA su yollarına
2 - Garp Ocakları ( C e z a y i r - T u n u s ) toprakları AKDENİZ su yollarına
3- Saliyane toprakları UMMAN DENİZİ su yollarına doğru evel ezel
uzanmış ve kurulmuş antika ÜS'lerdir.

ÜSTYAPI: DÜNYA DEVLETİ - ÇİFTÇİ MİLLET

Bu yapısı ile O s m a n l ı İmparatorluğu, bütün antika m e d e n i y e t l e r gibi,

her ş e y d e n önce EVRENSEL, yani sınır t a n ı m a y a n , insancıl bir " D Ü N Y A
DEVLETİ"dir. Bütünü ile y e r y ü z ü n ü kaplar. Kendi dışında bir d e v l e t v e y a
toplum, yahut insanlık b u l u n d u ğ u n u görse bile t a n ı m a z , " k a b u l " e t m e z .
Bu dünya devletinin ilk y ü z y ı l l a r ı , bütün o r t a ç a ğ l a r gibi epey karanlık-
t a k a l ı r . A n c a k 16. y ü z y ı l o r t a l a r ı n d a O s m a n l ı t o p l u m u , e k o n o m i t e m e l i ile,
üstyapı kuruluşları ile artık s t a n d a r t l a ş m ı ş , oturaklaşmış; daha doğrusu
246
 "yazıya girmiş" b u l u n u r . Kiasik Osmanlı düzeni, kimilerinin deyimi ile
"oturmuş" olur.
Bu "oturmuş" toplumun ana-ülkeleri, asıl "memlekeffeaydığı memle-
keti Anadolu ile Rumelidir. Her iki ana bölgelerinin çalışan büyük yığınla-
rı Türkçe "ÇİFTÇİLER" Arapça "REAYA" ( g ü d ü l e n l e r ) adını alır. Çiftçiler,
"memleket toprakları", "miri arazi" üzerinde çalışırlar. İmparatorluğun
ekonomi temeli, başlıca üretim ilişkisi, dolayısı ile ana davası toprak p r o b -
lemi, miri arazi meselesi gelir " D İ R L İ K D Ü Z E N İ " n d e toplanır.
Onun için miri t o p r a k l a r ı n d a k i d i r l i k d ü z e n i n i n g e l i ş i m i n i g ö z d e n g e ç i r -
mek, Osmanlı Tarihinin Maddesin elle tutmak olur. Miri toprak düzeni
kavranılmadıkça, Osmanlılığın ve Türkiye'nin hemen bütün toprak mese-
leleri, bilmeceleşir.

AYRIM II

İMPARATORLUĞUN SOMUT YAPISI

İmparatorluk, bütün c a n l ı v a r l ı k l a r v e t o p l u m l a r gibi, "gökten zembil-

le", t a m v e m ü k e m m e l v e bir d a h a d e ğ i ş m e z b i ç i m d e inmedi. T a m tersi-
ne, i ç v e dış o l a y l a r ı n e t k i s i y l e , s o n u n a d e k b o y u n a d e ğ i ş e r e k g e l d i .
Değişikliklerin hepsini sıraya ve listeye k o y m a k elden g e l e m e z . Ç ü n k ü ,
yüzlerce yıl o değişiklikleri, yapanlardan başkası bilmedi. Osmanlılığın
"yazı'Sa, y a n i uygarlık tarihine girişi a n c a k i m p a r a t o r l u k ile başladı. Onun
için bu ayrımda, en tipik "mülkitaksimat"momentlerinden birkaçına işa-
ret etmekle yetinilecektir.
Az dağınık da kalsa, o birkaç somut örnek, imparatorluğun bütünü ve
gelişimi üzerine bir f i k i r v e r m e y e y a r a y a b i l i r .

KANUNİ ÇAĞINDA İMPARATORLUK

Osmanlı İmparatorluğu (taksimatı mülkiye) mülkiye bölünüşleri a ç ı s ı n -

dan doğuş, yükseliş, çöküş çağlarında çok değişik yapı ve ö r g ü t l e n m e l e r
gösterir. O yapı üzerine en klasik örnek, Kanuni Süleyman (1522-1566)
çağında, 16. y ü z y ı l ı n o r t a s ı n d a b u l u n u r . K a n u n i ç a ğ ı , t a r i h i n d i y a l e k t i ğ i ile
hem en yüksek d o r u k , hem tepe aşağı alçalışın b a ş ı d ı r . Onu Osmanlı'dan
iyi g ö r e n v e g ö s t e r e n olmamıştır.
Koçi Bey şöyle der:
"Hümayünca da bilindiği üzere, Osman Oğulları yüce zinciri (ki ulu
Tanrı onu Mizan gününe dek pekiştirsin), padişahlardan önce memleket
yaygınlığı ve hazine bolluğu ve şevket yanından olgunluğu bulan rah-
metli ve gafleti i Sultan Süleyman Han olup, yine evren ihtilaline kapı
açan olaylar dahi onların zamanında ortaya çıkup, devlet {o zaman HK.)
gücünün doruğunda olmağla belirtisi ol zamanda duyulmayıp, birkaç yıl-
dır ki açığa vurdu."
"Olzaman" 16. yüzyıl ortasıdır. "Birkaçyıldır"denilen günler 17. yüz-
yılın ortalarıdır.
Kanuni'nin son günlerindeki imparatorluk toprakları, Hayrullah Efen-
di'ye (Devlet'i Osmaniye Tarihi; c. II, s. 211-214) g ö r e , Avrupa-Asya-Af-
rika ülkeleri ile adalar o l a r a k bölümlenir.
Bütün i m p a r a t o r l u k 34 eyalet ( b e y l e r b e y i l i k ) , 377 Liva (sancak beylik)
dir. Her eyalet valisinin "kapu halkı" ( k a p ı s ı n d a k i asker) 3000'den, her
sancak beyininki 1000 kişiden aşağı çıkmaz.
Bu hesapça sefer ( s a v a ş ) sırasında Osmanlılığın silahlı kuvvetleri Ka-
nuni çağında şöyle hesaplanabilir:

Beylerbeyiliklerden 100.000 nefer

Sancak Beyiliklerden 377.000 "
Devletin Vazifehar Tımarlu Askeri 166.200 "
Yörükan (Yörükler) 34.000 "
Toplam 677.200 nefer

Bugün, kala kala, O s m a n l ı ' n ı n doğru d ü r ü s t iki eyaleti kadar yer tu-
tan Türkiye'de, barış zamanı yarım m i l y o n , savaş zamanı en az bir mil-
yon a s k e r beslendiği göz önüne getirilsin. Türkiye vatandaşının sırtına,
Osmanlı yurttaşının 3 4 katı a ş ı r ı bir s i l a h l ı kuvvet masrafı bindiği kendi-
liğinden anlaşılmaz mı?
Köylünün, üretici güçler bakımından Kanuni Süleyman çağına göre
arpa boyu ileri g i t m e d i ğ i , belki t o p r a k e r o z y o n l a r ı , t r a k t ö r ü n otlak bırak-
mayışı, orman katliamı, ve ilh. ve ilh... y ü z ü n d e n e p e y geri kaldığı dü-
şünülsün. "Memleketin efendisi'Man ettiğimiz, "yer/erin esiri"duvumun-
daki köylülüğün niçin o denli s u l t a n - h a l i f e l e r sıla hastalığına (nostaljisi-
ne) tutulduğu, neden yemeyip içmeyip "kur'an kursları"ile "imam-ha-
tipier"e d ö r t elle sarıldığı, dolayısı ile de kendilerine "sahibülarz" pozu
veren finans-kapitaigüdümlü tefeci-bezirgan partilere intihar ederce oy
verdiği epey ortaya çıksa gerektir.

OSMANLI AVRUPASI

OSMANLIAVRUPASI11 "Memleket" sayılir. Bu memleketlerde, Tatar-

Macar-lsiav-Rum-Boşnakulusları yaşar. Bu ulusların idaresi, 2 deviet-hü-
kümet (1 hanlık, 1 krallık), 3 emaret ( k o m u t a n l ı k : prenslik: beylik), 18
eyalet v a l i l i ğ i (beylerbeyilik), 167 liva ( s a n c a k b e y l i k ) ile yürütülür.
 Osmanlı Avrupa'sında 44.000 tımarlı zeamet askeri, 31.000 müsellem
ve /77î/<?/( b a ğ ışıklı) yörükan ( y ö r ü k l e r ) ile, 74.000 eyalet muhafaza a s k e -
ri bulunur. Muhafaza a s k e r l e r i n i n ulufesi (gündelikleri), her e y a l e t i n rüsu-
mat ve aşa/ından tahsis olunur. Vali ve mirmiran (beylerbeyi)ların, vezir-
lerin, eyaletlere mensup hasları vardır.
Osmanlı Avrupa'sı, kuzey-doğu-batı o l m a k üzere üçe bölünür:

KUZEY: Macar: Budin ( 1 7 ) - T a m ş u v a r (6)-Egri ( 9 ) - K a n i j e (8)

Sırp: Belgrad-Semendere (Emaret)
Bosna: Hersek ( 2 ) - D a l m a ç y a - B o s n a (7)
DOĞU: Kırım (Hanlık)
Eflak: Küçük E f l a k - B ü y ü k Eflak ( E m a r e t )
Boğdan: Kara Buğdan-Ak Buğdan (Emaret)
Erdel: (Krallık)
Ernebud: (Arnavut): Ü s k ü p ( 3 ) - Y a n y a (4)
Hırvat: İşkodra ( 4 ) - K a r a d a ğ (6)
BATI: Rum: Selanik (4)-Manastır (3)-Mora (7)
Bulgar: Niş ( 3 ) - V i d i n ( 2 ) - S i l i s t r e ( 3 ) - E d i r n e (5)

TOPLAM 93 liva (sancak beyliği)

OSMANLI ASYA - AFRİKA - ADALAR

OSMANLIASYASI: 4 biiâd ( k e n t l e r ) ; 19 eyalet, 184 liva ile yürütülür.

İdareleri has, saiiyane, iltizam, malikane t i p l e r i n d e d i r . 91.000 tımarlı da-
imi muhafız askeri vardır.
Asya "beldeleri 4 etnik gruba göre ayırtlanır:

LİVALAR

ARAP: Yemen: M u h a S a n ' a Z u b e y d Lıha A b u A r i ş , H a b e ş : N e c i d Habeş

Der'iyye, C i d d e : M e k k e Talif Medine, Hasile: Küdus Şerif Gazze Gerk Sa-
fed Nablus Aclun Bekaa'ül Aziz, Saiiyane: T e d m ü r S a y d a Beyrut, Halep: 7
sancak.
KÜRT: Musul: 6 sancak, Süleymaniye:5 sancak, Bağdat: 18 sancak,
Basra: 2 sancak, Diyarbekir: Osmanlı + Kürt,
ERMENİ: Erzurum: 12 s a n c a k , Çıldır: 13 s a n c a k , Kars: 6 s a n c a k , V a n :
13 s a n c a k .
TÜRK: Anadolu: 14 s a n c a k , Karaman: 7 sancak, Maraş: 4 sancak,
Edene: 5 sancak.
 OSMANLI AFRİKASI: Eyalet S a n c a k sayısı
Mısır. 12
Trablus. 5
Tunus. 2
Cezayir. 3
22
ADALAR (AKDENİZ): Rodos-Ağriboz-îstanköy-Midilli-Sakız-vb...
K a n u n i çağı için Hayrullah Efendi'nin verdiği r a k a m l a r biraz karanlıktır.
1 1 m e m l e k e t , 5 ( h a n l ı k - k r a l l ı k - e m a r e t ) bir y a n a b ı r a k ı l ı r s a , y a l n ı z A s y a v e
Avrupa için v e r d i ğ i rakamlarla, andığı adlar birbirini t u t m u y o r .

Liva S a y ı s ı Andığı Livalar E k s i k anı

Osmanlı Avrupa : 167 93 74
Osmanlı Asya : İM 121 51
351 226 125

A v r u p a ve Asya'da 351 liva v a r d i y e y a z ı l ı y o r . Bunların ayrıntıları anı-

lınca o r t a y a a n c a k 2 2 6 liva ç ı k ı y o r . 125 liva h a n g i e y a l e t l e r d e ? A ç ı k kalı-
yor. Tekmil imparatorlukta 377 liva g ö s t e r i l i y o r . 3 kıtadakiler 373 sayılı-
yor: 4 eksik. Eğer A k d e n i z adaları (Cezayir'i Bahri Sefid) 1 3 liva ise o n l a r -
la 3 8 6 liva t u t m a l ı : 9 fazla.
Eyaletler tüm olarak 34'tür deniliyor. Bu r a k a m ı A y n Ali ile Ali Çavuş
da doğruluyor. A m a , ayrıntı verilirken A v r u p a ' d a 18, A s y a ' d a 10, A f r i k a ' d a
4 eyalet anılıyor. 1 eyalet de adalar olunca, t o p l a m ı 33 t u t u y o r .
Hayrullah Efendi'nin rakamlarını y o r u m l a m a k güç.

MÜLKİ BÖLÜMLERDE NİCELİK DEĞİŞİKLİKLERİ

Kanuni'den 100 yıl kadar sonra, (17. yüzyıl ortaları), Osmanlı ülkesi-
nin mülkiye bölümleri iki büyük ana beylerbeyilik (Rumeli-Anadolu) çev-
resinde oturaklılaşmaya başlıyor.
Daha doğrusu, Hayrullah Efendi'nin çizdiği coğrafya ve. etnik m ü l k i bö-
lümlenişin yerini, d a r stratejik bir büzülüş ve derleniş alıyor. Kırım hanlı-
ğı, Erdel krallığı, Sırp, Eflak, Buğdan emaretleri a n ı l m a z oluyor. Rum, Bul-
gar, Arnavud, Hırvat e t n i k grupları Rumeli beyierbeyiiiği i ç i n d e eritiliyor.
İslam-Arap-Afrika ülkeleri, saiiyane b i ç i m i n d e doğrudan doğruya padi-
şah hasları arasına sokuluyor. (Mısır-Yemen-Habeş; Garp Ocakları: Trab-
lus-Tunus-Cezayir; Basra-Lahsa, (hatta) Bağdat bu biçime giriyor). Kı-
rım'da Kefe diye gene saiiyaneyiandırır bir beylerbeyilik ayrılıyor.
 17. yüzyılın başından ikinci yarımına dek (1602-1653), Osmanlı'nın
hasile o l a n beylerbeyilikleri hep 25 olarak sayılır. 9 saliyane e y a l e t i o bey-
lerbeyiliklerin dışında bırakılır. Y a l n ı z Ali Ç a v u ş ' t a Bağdat saliyane sayıldı-
ğı halde, gene hasile sırasına s o k u l u r .
O yirmi beş B e y l e r b e y i l i k l e r d e n y a r ı m y ü z y ı l i ç i n d e adı değişmeksizin
kalanlar şunlardır:
1- Rumeli, 2- A n a d o l u , 3- Diyarbekir, 4- Bosna, 5- Budun, 6- T a m ş u -
var, 7- K a r a m a n , 8- T r a b z o n , 9- Ş a m , 10- Halep, 11- Erzurum, 12- Çıl-
dır, 13- Kars, 14- V a n , 15- Musul, 16- C e z a y i r B a h r i s e f i d , 17- Kefe, 18-
Kıbrıs, 19- T r a b l u s ş a m , 20- R a k k a (Maa Ruha).
B u n l a r d a n sonraki adları anılan beylerbeyilikler, hem sayıca, h e m ad-
ları bakımından değişiklik gösterirler. Değişiklikleri, tarih sırası ile üç Os-
manlı y a z a r ı n d a şöyle buluyoruz :

A y n Ali Koci B e y Ali Cavus

('16091 (1630) (1653)

Eyalet sayısı 23 26 26
I Rumii Sagıyre Sivas Sivas
Zülkadiriyye Zülkadiriyye Maraş
II - Bağdat Bağdat
Şehrizor Şehrizol (zor)
IH - - Kanije
Habeş Eğri

A y n Ali ile Koçi B e y a r a s ı n d a 2 1 yıl v a r . Koçi B e y ' l e Ali Ç a v u ş a r a s ı n d a

2 3 yıl v a r . 1 6 0 9 yılı 23 olan hasile beylerbeyilikler artarak, 1 6 3 0 yılı 26
görünür. 1 6 5 3 yılı 26 sayılır. O l a b i l i r . Y a h u t bir s a y ı ş y a n ı l g ı s ı v a r d ı r .
I sayılı sütunlardaki değişiklik normaldir: 1609 yılı "RumiiSağ/yr"{kü-
çük R u m ülkesi) sayılan yerler, 1630 ile 1653 yılları kestirme "Sivas"&ya-
leti olmuştur. Gene 1609 ve 1630 yılları "Zülkadiriyye"denilen, 1653'te
"Maraş" olmuştur.
II sayılı s ü t u n l a r d a k i değişiklik de n o r m a l d i r . 1 6 0 9 yılı a y r ı c a b u l u n m a -
yan Bağdat ve Şehrizol ( z o r şehri) eyaletleri, 1630 yılı kurulmuş ve
1653'te kalmıştır.
III s a y ı l ı sütunda, 1630 yılında anılan Habeş e y a l e t i , ondan önce ve
sonraki 20 yıllarda anılmaz. Buna karşılık 1653 yılı Kanije ve Eğri d i y e
izahsız 2 beylerbeyilik sıraya konulur.
Bunlar biçimcil takıntılar ve değişiklikler.
 MÜLKİ BÖLÜMLERDE NİTELİK DEĞİŞİKLİKLERİ

Asıl ilginç olan şey, beylerbeyiliklerin öz açısından gösterdikleri deği-

şikliklerdir. 16. yüzyıl ortasındaki imparatorluktan Hayrullah Efendi'nin
aktardığı mülki b ö l ü m l e r d e , y a l n ı z Şam e y a l e t i n i n 7 livası sa/iyane'dir. Bir
de Diyarbekir, hem Kürt h e m Osmanlı b e y l e r i n idaresinde gösterilir.
17. y ü z y ı l b e l g e l e r i d a h a a ç ı k l a y ı c ı o l u r l a r . 1 6 3 0 yılı için Koçi B e y , s a y -
dığı 25 eyaletten birinci o l a r a k Bağdat\ sa/iyane s a y ar. Onun da 7 sanca-
ğı tımar-zeamet idaresinde gösterilir. Diyarbekir, Vezir Beylerbeyi idare-
sinde 5 hükümet-ocaklık\d,\v. 8 sancak, Kürt b e y l e r i n i n d i r ve ll'i Ostvan-
lı s a n c a ğ ı d ı r . İkinci olarak Kıbrıs'm 8 sancağından: "Bu üç sancak sa/iya-
ne ile viri/ür"der.
1653'te Ali Çavuş (Sofyalı)'un, hepsinden daha e d e b i y a t s ı z olan yazı-
larından başka şeyler öğreniyoruz. Diyarbekir'in 24 sancağı 22'ye inmiş-
tir. Bunlardan Osmanlı'nın payı 10 s a n c a k olur. 12 sancak doğrudan doğ-
ruya, tımar-zeameteri bulunan, tabe/ve a/eni\ev\ olan ve olmayan yurt-
luk ve ocaklıklarsay\\w. 20 sancaklı Bağdat için de mesele hemen hemen
a y n ı d ı r ( 8 erz'ı memleket, 1 2 erz'ı I r a k ) . 0 y s a , 1 6 3 0 ' d a B a ğ d a t ' ı n 18 san-
cağı gösterilir.
Aynı eyalette hasi/e o l a n sancaklarla birlikte, sa/iyane y a h u t yurtluksıe
ocakhkveya aşiret b e y l i k l e r i olan sancaklar şöyledir:

Salivane Hasile
Kefe.. ,Tüm S a n c a k l a r
Kıbrıs 3 .5
Şam. 4 .7
Cezayiri Bahrisefid 3 10

Yurtluk ve Ocaklık Hasile

Diyarbekir 12 10
Şehrizor... 13 .6
Van.. .8. .5
Çıldır .3. 10
Halep .1. .5

Daha karışık olanlar:

Yurtluk ve Ocaklık Salivane Aşiret Beyleri
Bağdat 12 8. -
Musul . 2 -. 3
 Demek 11 eyaletin 72 sancağından 51 tanesi yurtluk ve ocaklık a d ı y -
la, 3 tanesi aşiret b e y l e r i için ayrılarak, en az m e r k e z i y e t l i düzendedirler.
58 t a n e s i ortada, (klasik Osmanlı) ¿/////^düzenlidirler. Kefe bir y a n a bıra-
kılırsa, en çok m e r k e z i y e t l i (doğrudan padişahın eliyle geliri t o p l a n a n ) 18
sancak vardır.

RUMELİ BEYLERBEYLİĞİ VE DEĞİŞMEYEN SANCAKLAR

RUMELİ: Beylerbeyiliği ilkin paşa sancağı ile b i r l i k t e 17 s a n c a k t ı : 1-

Alacahisar, 2- A v l o n y a , 3- Delvina, 4- Dolakin, 5- Elbasan, 6- İşkodra,
(İskenderiye), 7- Köstendil, 8- Mora, 9- Ohri, 10- Pirzerin, 11- Priştine
(Vulçetrin), 12- S e l a n i k , 13- T ı r h a l a , 14- Ü s k ü p , 15- V i d i n , 16- Y a n y a , 17-
Paşa Sancağı (Eyalet Merkezi.)
Sonra (Özi-Kılbron-Kili) livaları katılarak, S/iistre Eyaleti de (18- Ak-
kerman, 19- Bender, 20- Çer men, 21- Kırkkilise, 22- Niğ bolu, 23- Silist-
re, 24- Vize) s a n c a k l a r ı ile Rumeli oldu. Paşa sancağının 2 (yemin: sağ,
yesar: sol) alaybeyi, öteki sancakların birer alaybeyi v a r d ı . Bunların ayrı
sancakları ve mehterhaneleri bulunuyordu.
17. y ü z y ı l boyu Rumeli sistemi bozulmadı. D a h a s o n r a l a r ı Mora ( G r e k )
eyaleti 6 sancağa bölündü.
1653 yazısında 24 klasik sancak beyliğinden başka 3 müsellem ve 6
yörüksancakları anılır.
Müsellem Sancakları: Kızılca-Cengane-Çermen.
Yörük Liva I a rı: Ofcabolu- Vize-Tanrıdağ-Selanik-Kocacık-Naldöken.
Öteki eyaletlerden 16. y ü z y ı l ortasından 17. y ü z y ı l ortasına dek san-
cak sayısı hiç d e ğ i ş m e y e n beylerbeyilikler yalnız 5 tanedir.
ANADOLU: 14 Sancak: Paşa Sancağı-Kütahya-Saruhan-Aydın-Karasi
(Ba11kesir)- Men teşe-Hamidili( I s part a Y Hüdavendiga r ( B u r s a y Kar asi-Boiu-
Ankara-Karahisarsahip-Sultanönü (Eskişehir-Söğüt) -Çankırı-Kastamonu.
KARAMAN: 7 Sancak: Paşa Sancağı-Konya-Niğde-Beyşehir-Kırşehir-
Akşehir-Aksaray.
TAMŞUVAR: 6 Sancak: Paşa Sancağı-Tamşuvar-Libva-Göle-Morava-
Yanova-Genad (A.Ç.'dan)
KARS: 6 Sancak: Paşa Sancağı-Kars maa ( i l e ) - Pas in -Küçük Bahçıvan
(Erdihan'ı Küçük k.Ç.)-Zaroşad-Geçevan (Guceran A.Ç)-Kağızman maa
(ile) Suregil-Cucıvan (A.Ç.'dan)
ÇILDIR: 13 Sancak: Paşa Sancağı-Çıldır-Hartuş (Erdenuc h.Ç.)-Arda-
han (Ardahan'ı Büzrük A.Ç.: Büyük Ardahan)-Bezerk-Haçrek (Ahklek
A.Ç.)- Postho-Ma hcil-Acara-Pumbeh(Penk) (A:Ç.)
Ocaklık olan Sancaklar: Pertekrek-Levane-Nisfılevane-Şavşat.
 ŞAM: 11 Sancak: Paşa Sancağı Şam-Gazze-Safed-Kudüs Şerif-Ace/un
(Le c u n ?) - S?yda-Beyrut-Nablus- Tedmür-Gerek Süveyk (Kerek maa Sü-
veyk K.B,)-Aka

DEĞİŞEN SANCAKLAR VE ALAYBEYİLİKLER

S a n c a k sayıları değişen eyaletleri şöyle sıralayabiliriz:

Beylerbeyilik Adı Alaybeyilikler

16. y y 1630 1653
BOSNA 9 7: (Paşa Sancağı) Bosna
Hersek-Kili- Izvornik-
Pozega-Raçna (Zaçna A.Ç.).-
Kerka-Rahviçe (Bakris?).
BUDUN-EGRİ 17 20 17: (P.S) Budun- Eğri-Kanije-
KANİJE Peçevi- Üstün i
(Macarca: Szekesfehervar;
İslavca:İstolni)
Belgrad- Muhaç-Ösek- Novigrad-
Seçan Soit/k-
Sansar- (Seksar A.Ç. da: Sketvar)-
Estergon- Sekçoy- Serem-
Semend/re Hatvan-Segedin-
Smontorni- Kopan-Pojim)
KIBRIS 8 8: (P.S.) Lefkoşe- İçi t- Tarsus-
Aiaiyye- Sis-Kirine-
Bafi- Magosa.
ZULKADIRIYYE 5 4: (P. S.) Maraş- Maiatya-
Ayntab- (Maraş) Samsad-
Karsi- Züikaderiyye,
CEZAYİR'İ 13 13: ( K a p t a n Paşa) Gelibolu
BAHRSEFİD -Ağriboz- Karlı ili (Korint?)-
İnebahtı: (Eynebahtı: Lepanto?)-
Mestre- Nakaşa- Sakız-
Mehdiye-Rodos-Midilli-
Koca hi-Biga- Sığla.
TRABLUSŞAM 5 5: (P.S.) Trablus ( Ş a m ) Hama-
Humus- Seiimiyye-
Cebeliyye.
HALEB 10 6 : ( P . S . ) Haleb- Edene ( A d a n a ) -
Kiiis- (Ekrad'ı Kilis)-
Birecik- Maarra- Aziz Baiisi-
Mümbüç- Türkman
RUHA (RAKA) 4: (P.S.) Raka (Rusa- Urfa)-
Camas- Suruç-eyrihabur-
Benisebia- Ane.
DIYARBEKIR 22 24 2 2 : ( P . S . ) Amid- (Beş Hükümet
Ocaklık: ) Haküt ( H a n c ü k ) -

Ceziyre- Eğil- Genç-Pertek-

Çapakçur- Çermik-
Harput-iH88xpvX. -
Elazı k ) - E r g a n i - S i v e r e k - Nuseybin
Hasankief-Siird-Mefarıkın - Akçakale-
Sencaz- Habur-Çemişgezek.
RUM (Rumiyyei Sagıyr):
SİVAS 8 7: (P.S.) Sivas- Amasya-
Bozok-
Divrik-Canik- Çorum-{k.C,.\ Arapkir)
ERZURUM 12 12 12: (P.S.) Erzurum-Karahisar
Şarki- Kığı. Pasin 'i Ulya-
Ispir- Hınıs- Malazgird
Tekman- Kuzucan, tortum
Mecenkerd (Micinkered)-Namrevan
TRABZON 2 2: (P.S.) Trabzon- Batum.
KEFE -: Saliyane.
HABEŞ -: S a l i y a n e (Livai Necid-
Habeş-Deriyye).
MUSUL 6 7 5: (P.S.) Musul-
Bacvanlı- Tekrid-Eski Musul-
Horn- Bane Herobane).
BAĞDAT 18 18 20: (anıldı)
VAN 13 14 13 (P.S.) Van-AdilcevazErciş-
Muş- Bargiri
Karkar- Kesani-
Asiberd- Agakes-Ekrad'ı Beni
Kutur (Vadii Beni Kutur)
Kala'i Beyazıt- Ovacık-
Hükümet'i Bitlis.
ŞEHRİZOR (ZOL) 21 19: (P.S.) Şehrizor-Sürücek-
Erbil- Keşaf- Şehribazar- Cebel'i
Hümreyn- Hezarmend
Tolcuran- Merkave- Acur-
Cengüle- Yakberle-
 Be İka s- Usni Tav is
Tel- Seyyid
Burencin-
Irman (Iruman)- Dadan
(Davudan)- Berend ( P e r e n d )
- Harir maa Dudin
(Harir Rudin)- Kal'a'i Gazi Keşan Paşa.
 DÖRDÜNCÜ KİTAP

OSMANLILIĞIN DÜNYA
TARİHİ İÇİNDEKİ YERİ
 OSMANLILIĞIN DÜNYA TARİHİ
İÇİNDEKİ YERİ

Osmanlı tarihi, İslam tarihinin bir rönesans\d,\v. İslamlık, içine t e m i z l e -

mek için girdiği bütün yakındoğu (Irak-Mısır) tefeci-bezirgan u y g a r l ı k l a r ı -
nın bin bir ç e l i ş k i s i y l e bulaşıp, çürümüştü. Orta A s y a Moğol-Türk oymak
akınlarının göçebe aşısı, yer yer "tavaifülmüluk"(doğu-İslam feodalitesi)
devletçiklerini yarattı. Osmanlılık o aşılardan doğmuş bir beylik o l d u .
Tarihsel şartlar, Osmanlılığı batı-Hıristiyan uygarlığına karşı bir s e r h a t
vurucu gücü yaptı. O s m a n l ı l ı k da, benzeri "tavaifü/müluk"d,e\ı\etç\V\ev\ gi-
bi çarçabuk saman alevi olup ortalığı kapladı. Ve 100 y ı l l ı k "tabiiömrüfıü,
T i m u r akını ile s o n a e r d i r e c e k t i . Dünya kontenjanı, Bizans k ö r d ü ğ ü m ü n ü n
çözümünü Osmanlı'ya adamıştı. İkinci Osmanlı Devleti, birincisinin sonu
olan "Fetretdevri'ıi (anarşi dönemini) giderip, Bizans'ı fethedince, "tava-
ifülmüluk" çemberim yardı. Evrensel, "c/A?/7A//-"imparatorluk oldu.
Bu oluşumun temel maddesi, toprak ( t a r ı m ) üretimi ile tefeci-bezir-
gan ü l e ş i m i n i n birbirine girdiği ekonomi ilişki-çelişkileri kompleksidir. Sı-
ra o kompleksi incelemeye geldi. A n c a k o kompleks g ö k t e n zembille in-
medi, yahut Orta Asya'dan at sırtında çadırlarla getirilmedi. Osmanlı
coğrafyası üzerinde, dünya toplumları girdabından doğdu. Bu tarihçil gir-
dabın ana karakterini anlamadıkça, Osmanlı olayı kavranılamaz. O ne-
denle, Osmanlılığın, evren, ekonomik, sosyal, tarihsel girdabı içindeki
yerine işaret etmek gerekir.
Bu dördüncü kitabın konusu odur. Konuya girerken, h e m a n l a ş ı l ı r ol-
mak, hem prosenin (sürecin) bütünlüğünü y i t i r m e m e k istedik. O zaman,
dördüncü kitabı başlıca 3 bölüme ayırmak gerekti. Her ü ç b ö l ü m d e , en
sonunda, Osmanlı toprak düzenini a y d ı n l a t m a amacının planı içinde yer
alır. A m a , a y r ı ayrı i n c e l e n m e d i k ç e , çok karışık olan problemin kendisine,
doğrudan doğruya Osmanlı Tarihinin Maddesine girilemezdi. Bu kitapta
ele a l d ı ğ ı m ı z 3 bölümü şöyle sıralıyoruz:
1- İslam Dünyası Açısından
2- Hıristiyan Dünyası Açısından
3- Türkiye Problemi Açısından
 Bu üç açıdan neyi aradık? Osmanlı Tarihinin Maddesi, yani ekonomi te-
meli ile uzaktan yakından ilgili v e a y d ı n l a t ı c ı olabilecek konuları kuşbakışı
ile gözden geçirmeyi denedik. Eğer soyut mantık çizişi ile davransaydık,
yukarıki bölümlerin sırası başka türlü olurdu. Örneğin, ikinci g e l e n "Hıris-
tiyan dünyası"araştırmalarını birinci sırada almak gerekecekti. İkinci ge-
len "Hıristiyan dünyası"b\r'mc\ sıraya girecekti. Ama, okuyucu "İsianı dün-
j/asy" bölümü nü az çok bilmedikçe, Hıristiyan dünyası olaylarına özge ni-
teliği güç kavrayacaktı.
Tarihte zaman sırasına göre; Hıristiyan dünyası tez idi. İslam dünyası
antitez o l d u . Ö n c e tezi belirtmek normal sıra olurdu. N e v a r ki, İslam an-
titezini azıcık s e ç e m e y e n kimse, Hıristiyan dünyasının bu Osmanlı Tarihin-
d e n e işi o l a c a ğ ı n ı s e z e m e z d i . O y ü z d e n , ilkin, O s m a n l ı l ı k ç a r ö n e s a n s ı y a -
pılmış, ölümden sonra diriltmeye uğratılmış bulunan İslam dünyasındaki,
genellikle ekonomi ve özellikle toprak i l i ş k i l e r i duruca el altında bulunma-
lıydı. Öyle yaptık. Orada e d i n d i ğ i m i z yol gösterici kazıklarla, Hıristiyan
dünyasının ilgili y ö n l e r i n e hazırlandık.
G e n e , 3. bölüm "Türkiye Problemi", bu ikinci cilde d e ğ i l , belki e n so-
nuncu cildin de en sonuna bir b a ğ ı m s ı z b ö l ü m c ü k d i y e k o n u l a b i l i r d i . Hat-
ta belki d e hiç k o n u l m a y a b i l i r d i . Bir p o l e m i k b r o ş ü r ü o l a r a k ç ı k a r ı l a b i l i r d i .
Çünkü, Osmanlı Tarihinin Maddesi a y r ı n t ı l a r ı y l a anlaşılmadıkça, onun üze-
rine T ü r k i y e problemi açısından ö n e s ü r ü l m ü ş d o ğ r u y a n l ı ş t e z l e r i v e gö-
rüşleri tartışmak ezbere kalırdı.
Ancak, Türkiye problemi açısından Osmanlı tarihi üzerine söylenmiş
olanlar, Osmanlılığın dünya tarihi içindeki yeri ile m i h e n k t a ş ı n a v u r u l a b i -
lirlerdi: Daha doğrusu, Osmanlı toprak düzeni üzerine yapılmış tek tük
açıklamalar, Osmanlılığın dünya tarihi içindeki yerini aydınlatamadıkları
için, y a k ı ş t ı r m a t e z l e r e d ö k ü l ü y o r d u . Onun için, dördüncü kitapta bu 3.
bölümü koymak zorunda kaldık.
 BİRİNCİ BÖLÜM

İSLAM DÜNYASINDA TOPRAK PROBLEMİ

Osmanlılık, Batı-Hıristiyan dünyasına karşı, Doğu-Îslam dünyasının

koçbaşı oldu. Osmanlı Tarihinin Maddesi, elifi elifine İslam uygarlığının ku-
ralları v e k o ş u l l a r ı ile k u r u l d u . Batı Hıristiyanlığı: O y n a k h a y v a n c ı l , Akde-
niz kentler u y g a r l ı ğ ı n ı n ölümünden sonra kalan ruhu idi. Doğu-İslamlığı:
Daha durgun bitkicil yakındoğu-kentler u y g a r l ı ğ ı n ı n ölümünden sonra ka-
lan ruhu o l d u .
Bu iki ruh ( H ı r i s t i y a n l ı k ve İslamlık), aynı kökten çıktılar. Kent i ç i n -
de, sınıfsız yukarı barbarlığın s o s y a l sınıflı uygarlık b i ç i m i n e kalıp değiş-
tirmesi idiler. H ı r i s t i y a n l ı k ile İ s l a m l ı k , y a l n ı z a y n ı kentten çıkmakla kal-
madılar, söz y e r i n d e ise hatta aynı semtten k a y n a k aldılar. İ s l a m l ı k Hi-
caz k e n t l e r i n d e n , Hıristiyanlık Filistin kentlerinden doğdu. Biraz eşele-
yince: Her iki din ve ruh d a , hemen aynı ırk veya u/ustan fışkırdı. Hı-
ristiyanlık da, Müslümanlık da, göçebe Semitierin işidir. Çöken antika
tefeci-bezirgan imparatorlukların ruhlarını, Semitler benimseyerek kur-
tardılar ve geliştirdiler.
Ama, evren diyalektiğinin kaçınılmazlığı, h e r iki ruhu ve dini de y a k a -
lamazlıkedemedi. "Akrabanın akrabaya akrep etmez ettiğini"denmiş. Hı-
ristiyanlıkla İslamlığın da karşılıklı o l a r a k b i r b i r l e r i n e e t t i k l e r i n i " a k r e p et-
memiştir" denilebilir. H o ş u m u z a gitsin, gitmesin, som tarih böyle gelişti.
Onun için, ruh-din (ikiz-düşman-kardeşler)den birini a n l a m a k için, m u t l a k
ötekisini göz önünde tutmak gerekir. Hıristiyan dünyası problemi, İslam
dünyasıprobleminin dışında yarım kalır. Anlaşılmaz.
İslam Türkiye'deyiz. İslam Osmanlılığın Maddesini bize e n a ç ı k v e ba-
s i t ç e v e r e n açı, a n c a k İ s l a m t a r i h i n i n maddesi olabilir. A ş a ğ ı d a k i bölümde
iki a y r ı m g e r e k t i :
1- Ö n c e İslam t o p r a k ilişkileri ile hukukuna değineceğiz.
2- Sonra, bu konunun tarih içindeki a n l a m ı n a d o k u n a c a ğ ı z .
 AYRIM I

İSLAM TOPRAK İLİŞKİLERİ VE HUKUKU

Bu Ayrımda, birkaç sözle toprak p r o b l e m i n i n tanımlamasına giriş y a p -

tıktan sonra, konuyu üç başlık altında özetleyeceğiz:
1- İslam Toprak İlişkilerinin Şeması. Burada en alfabetik biçimiyle İs-
lamlıkta k a ç t ü r l ü t o p r a k ilişkisi belirdiğine dokunacağız.
Bu ilişkiler, mülkiyet i l i ş k i l e r i d i r . Mülkiyet ilişkileri, ister i s t e m e z , bir sı-
ra hukuk a d ı n ı alan normlarla ( k u r a l l a r ve koşullarla) deyimlendirilir. İs-
lamlıkta mülkiyet normları, başlıca iki kategoriye ayrılabilirler:
a) Fıkıh, b) Kanun.
2 - Fıkıh n o r m l a r ı , ayrı bir b a ş l ı k a l t ı n d a özetlenecektir.
3 - Kanunlar, kısaca tanımlanmaya çalışılacaktır.

TOPRAK PROBLEMİ

Dünkü-Bugünkü Problem

Bütün kadim m e d e n i y e t l e r gibi, Osmanlılıktaki toprak düzeni üzerine

yürütülen düşüncelerin en büyük yanılma sebebi, o düzenleri, Frenklerin
deyimiyle, " U n e f o i s p o u r t o u s " (bir k e r e nasılsa öyle olmuş ve bir d a h a
değişmez) mücerret (soyut) ve mutlak kategoriler, tezatsız, yalınkat ha-
k i k a t l e r gibi ele a l m a k t ı r .
Osmanlı toprak düzeni, başından sonuna dek aynı k a l m ı ş , y e k p a r e bir
samedani kategori değildir. Kurulduğu günden beri b i t m e z t ü k e n m e z de-
ğişiklikler geçirmiştir. Bu değişikliklerin, Birinci Osmanlılık diyeceğimiz,
Yıldırım Beyazıt'a kadarki ilk y ü z y ı l l ı k i l b l e r ( g a z i l e r ) ç a ğ ı n d a k i d e r e b e y l e ş -
me biçimi, hemen her " T a v a i f ü l m ü l u k " d e v l e t i n d e k i n i andırır. Kısadır ve
T i m u r b a r b a r ı n k a t a s t r o f u ile ç a b u c a k y ı k ı l ı r , g i d e r . A s ı l a ç ı k l a n m a s ı insan-
lık t a r i h i v e t ü m s o s y a l ekonomi bilimleri için ö n e m t a ş ı y a n t o p r a k d ü z e n i
değişiklikleri, Fatih'in kurduğu İkinci Osmanlılık diyeceğimiz Osmanlı İm-
paratorluğu'nda görülen gelişmelerdir. B u g e l i ş m e l e r b a ş l ı c a iki b ü y ü k ko-
nağa ayrılırlar:

I. DİRLİK DÜZENİ: (Sipahi T ı m a r l a r ı ) dahi denilen birinci konak. Fatih

Mehmet'ten Kanuni I. Süleyman'a dek uzanan toprak münasebetleridir.
Bu münasebetlerin ekonomi politik b a k ı m ı n d a n kısa adı " ÜRÜN İRADI' (K.
Marks, Kapital c. III) ş e k l i n i n t o p r a k l a r d a a ğ ı r b a s m a s ı n d a n g e l i r .
II. K E S İ M DÜZENİ: (Malikane sistemi) de denilen ikinci konaktır. Ka-
nuni I. S ü l e y m a n ' d a n beri g e l e n t o p r a k m ü n a s e b e t l e r i d i r . Bu münasebet-
lerin ekonomi politik b a k ı m ı n d a n kısa adı "PARA İRADI' (K. Marks, Kapi-
tal I . c . III) ş e k l i n i n t o p r a k l a r d a a ğ ı r b a s m a s ı n d a n ileri g e l i r .
 İrat biçimi, toprak ekonomisinin ancak sonucu olduğundan, biz, Os-
manlı toprak düzeninin bütün benzerleri gibi k a ç ı n ı l m a z bir d e t e r m i n i z m -
le geçirdiği iki başlıca konağa, "dirlik düzeni" ile "kesim düzeni"adlarını
vermeyi hem daha gerçek, hem daha anlatışlı bulduk.
Bu iki k o n a k , b ü t ü n k a d i m m e d e n i y e t l e r i n b a ş l a r ı n d a n g e ç m i ş t i r . Ben-
zerlikleri oradan gelir. Ama, her m e d e n i y e t t e , aynı münasebetler, cihan
ekonomi münasebetleri ölçüsünde, yeryüzü coğrafyasından insan yığınla-
rının t a r i h öncesi g e l e n e k v e g ö r e n e k l e r i n e d e k bin bir ç e ş i t l i üretici güç
etki-tepkileriyle bambaşka nicelik ( k e m i y e t ) ve nitelik (keyfiyet) gelişme-
leri g ö s t e r m i ş t i r . Kadim medeniyetlerin hem aynı, hem gayrı oluşları bu
m e k a n i z m a y a dayanır. "Das K a p i t a l " III. cildin s o n u n d a Marks'ın pek gü-
zel b e l i r t t i ğ i gibi, e n s o n R o m a m e d e n i y e t i , t a r i h i n ü r ü n iradı ile p a r a ira-
dı biçimlerinin d o ğ u m sancıları içinde kıvrana kıvrana ölmüştür. Aynı yö-
rüngeye giren Osmanlı İmparatorluğu, o b a k ı m d a n daha mutlu o l a m a m ı ş -
tır. Hatta, batı kapitalizminin k o m p l i k a s y o n u ile d e k a t m e r l e ş e n bu mut-
suzluk, iki yüzyıldır süren Türkiye bocalayışları tarihine kaçınılmaz dam-
gasını vurmuştur.
Osmanlı toprak düzenini incelemek, Osmanlı Tarihinin Maddesini açık-
lamakta olduğu kadar, Osmanlılık öldükten sonra bile istesek, istemesek
miras bıraktığı r u h u n u d a a y d ı n l a t m a k için ilk ş a r t t ı r . Hukuk mahkemesin-
de olduğu kadar kolayca, tarih mahkemesi önünde "mirasın reddi""yapı-
lamaz. M i r a s a k a t l a n m a m a k için bile, ö n c e m i r a s ı n n e o l d u ğ u n u iyi b i l m e k
gerekir. Onun için, Osmanlı toprak düzenini incelemek, tümüyle Osmanlı
Tarihini ilgilendirdiği kadar, o tarihin en aslına uygun ürünü bulunan bu-
g ü n k ü T ü r k i y e ' m i z i de can e v i n d e n ilgilendirir. Neden şaşakaldığımız, ne-
den birçok "hallerimizle hallendiğimiz", ancak genel olarak Osmanlı tarihi,
özellikle Osmanlı toprak düzeni ile a z ç o k a y d ı n l a n a b i l i r .
Onun için, politikamızda sağ-sol çatışmalarında "toprakreformu"adıy-
la y u v a r l a c ı k öne sürülen problem, bu tarihcil teorik t e m e l i n e oturtulma-
dıkça kör d ö v ü ş ü n e çevriliyor. Sağcr. Türkiye'nin şu kadar dönüm toprağı
35 milyon kişiye dağıtılsa h e r k e s beş altı dönümle topraksıza döner, de-
magojisini yapıyor. Köylü bu d e m a g o j i y e oy veriyor. "Solcu". T ü r k i y e ' d e -
ki t o p r a k ilişkilerinin tarihcil teorisini kavramak zahmetine katlanmadığı,
dolayısıyla da anlatamadığı için, y ı ğ ı n l a r ı karşısında buluyor.

İSLAM TOPRAK İLİŞKİLERİ

Bugüne kadarki toplumların HUKUK münasebetleri, tek sözle MÜLK7-

)AF7"münasebetleridir. Modern çağa kadar gelen toplumların başlıca mül-
kiyet h u k u k u , t o p r a k m ü l k i y e t i n i n temeli üzerine kurulur. Osmanlı toprak
düzeninin ana çizilerini kavramak için, İslam t o p r a k hukukunu gözden
geçirmelidir.

İSLAM TOPRAK İLİŞKİLERİNİN İKİ KAYNAĞI

Osmanlılık, bütün Batı ortaçağ derebeyi krallıkları gibi, barbaryığın-

ların din t e ş k i l a t l a r ı n a d a y a n m a s ı ile d o ğ d u . O s m a n l ı t o p r a k d ü z e n i n e bi-
çim veren İslam toprak münasebetleri ve hukuku uzun gelişmeler geçir-
di. Müslümanlık, bir k a r ı ş t o p r a ğ ı bulunmayan Mekke plebleri ile, küçük
toprak parçalarına tefeci-bezirgan Yahudilerce ipotek k o n u l m u ş olan Me-
dine kentlilerinin hareketi olarak başladı. İslamlık, toprakların azat edil-
mesi, hürleştirilmesi demektir. Bu hürlük, Mekke patriçileri olan toprak
sahibi Kureyşlilere ve Medine tefeci-bezirganları olan Y a h u d i l e r e karşı za-
ferle sonuçlandı.
İslamlık yayıldıkça, eline geçirdiği yerleri, ya barışla"SULHEN", yahut
savaşla " A N V E N " , " U N V E T E N " ( z o r l a ) a l d ı . Nasıl alırsa alsın, bu t o p r a k l a r ,
hep o n d a n önceki medeniyetlerin tefeci-bezirgan ve mütegallibeleri eline
ve t e k e l i n e d ü ş m ü ş esir t o p r a k l a r d ı . İslamlığın tarihsel görevi, o esir top-
rakları, her n e p a h a s ı n a o l u r s a o l s u n , kendi doğuş ilkelerine sadık kalarak
azatlamaktı. Ve nitekim onu yaptı. Ç ö k m ü ş medeniyet zalimlerinin ve mü-
tegallibelerinin tekellerindeki toprakların azat edilmesi; eski sahiplerine,
daha doğrusu küçük üretmen ç i f t ç i l e r e adaletle dağıtılması demekti.
İslamlıkta toprakların azatlanması, ele g e ç i ş biçimine göre iki y o l d a n
başarıldı:
1- KARIŞLA ALINAN TOPRAKLAR: Yapılan anlaşmaya göre, Müslüman
olmayanların ellerindeki kendi mülkleri olan t o p r a k l a r kendilerine bırakıl-
dı. T o p r a k s a h i p l e r i n d e n HARAÇ (yer vergisi) alındı.
Haraç sözü, Rumca "haraçi"den gelir. Bizans İmparatorluğu'nda, top-
rak kölesi Parehoi (apoixoi) d u r u m u n a g e l e m e d e n ö n c e k i az çok hür köy-
lere Homai (Xwuaı) veya Hkorion (Xwpiov), köyde oturanlara "Hiritai"
(Xupızaı) denir. "Bunların hukuki kişilikleri var. Mahkeme önünde dava
açabilir, hak dileğinde bulunabilirler." ( C h a r l e s Diel: Histoire de l'Empire
Byzantine, Paris 1947, s.105) Türkiye köylüsünün bugün çoluk çocuğuna
hâlâ "Horanta"demes\ oradan kalmadır. Haraç adını alan "O vergi, İslam-
lıktan önce Bizans ve Fars egemenliğine boyun eğen bölgelerde vardı."
(Henri Masse: " L ' İ s l a m " , s. 63, Paris 1937)
İlkin h a r a ç ayni \d\. Y a n i malla ödenirdi. Müslümanlığın toprak ekono-
misine getirdiği yenilik, haracı, Hıristiyan k e s i m i n d e k i toprak mülklerden
nakdi olarak almasıdır. Roma İmparatorluğu'nun gah nakdi, gah ayni ha-
raç toplamaları, kapalı "tabii ekonomi"üvetim'mden bir türlü kurtulamadı-
264
ğını gösterir. İslamlık bu bakımdan, daha doğarken, Roma'dan daha ileri
bir b e z i r g a n ekonomi güttüğünü belli eder.
Hıristiyan kişi mülkü o l u p da sahibinden haraç alınan topraklara "HA-
R A C İ Y E " arazi denir. Haraciye toprakların, İslam toprakları i ç i n d e pek u f a k
bir b ö l ü m o l d u ğ u n u a n l a m a k g ü ç d e ğ i l d i r . Ç ü n k ü , ele g e ç e n e s k i medeni-
yet toplumlarının en büyük kısımları, daima zalim mütegallibe tekelinde-
dir. Müslüman olmayan bu derebeyler, pek s e y r e k b a r ı ş a yanaşırlar; o
y ü z d e n k e n d i l e r i o r t a d a n k a l d ı r ı l ı r , t o p r a k l a r ı d a kişi m ü l k ü o l m a k t a n ç ı k a r .
2- SAVAŞLA ALINAN TOPRAKLAR: Oldukları gibi, Müslümanların hep-
sine düşer. Savaşta ele geçen eşya GANİMET a d ı n ı alır. İlk M ü s l ü m a n l ı k -
ta g a n i m e t i n hepsi M ü s l ü m a n l a r ı n hepsinin orta malı idi. Kur'an'ın "Enfal"
s u r e s i n i n ilk a y e t i b u n u b e l i r t i r . O n d a n s o n r a , s a v a ş a n l a r ı n y e n i M ü s l ü m a n
oluşları, bütün ganimeti orta malı yapmaya elvermedi. Ardından gelen
(gene Enfal süresindeki) ayet, ganimetin ancak beşte birini " b e y t ü l m a l e "
(Müslümanların orta malı haline) ayırdı. Beşte dördünün s a v a ş a n l a r ara-
sında paylaşılmasını kabul etti.
Savaştan sonra ele geçen şeyler, ister taşınır ( m e n k u l e ) , ister taşın-
maz ( g a y r i m e n k u l ) olsunlar, g a n i m e t değil FEY adını alırlar. Bunlar üzeri-
ne pek kesin Kur'an hükmü göze çarpmaz. Sünnet, Hadis, İcmaı Ümmet
gibi y o l l a r l a , s o n r a d a n bu k o n u l a r ü z e r i n e Fıkıh kuralları kotarılır.
İlkin ganimetn ortak mal oluşu gibi, feyüzerine Kur'an'da açık hüküm-
ler bulunmaması da İslam a k ı n ı n ı n tarih öncesi sosyalist y a p ı d a n ; barbar-
lıktan doğduğunu yeterince anlatır.
Müslümanlık, hayalinde güç gördüğü genişlikte uçsuz bucaksız ülkele-
r i ele g e ç i r i n c e ; bütün o yerler üzerinde hareketin prensiplerine uygun iş-
lemler yapıldı. Hazret'i Ö m e r bir b ö l ü k t o p r a ğ ı Müslümanlara ayırdı. Top-
rağı işleyenlerden, yalnız toprağın ZEKAT'ı s a y ı l a c a k bir ÖŞÜR a l ı n d ı . Böy-
lece, bir ç e ş i t M ü s l ü m a n kişi mülkiyeti durumuna giren t o p r a k l a r a "Öşri-
ye"arazi denildi.
Gaziler, bütün fethedilen toprakları kaplayacak çoğunlukta olmaktan
uzaktılar. Bir a v u ç Müslüman'a geniş yerleri çiftlik diye peşkeş çekmek
ise, (toprakları azat etme görevi ile); y e r y ü z ü n d e g ö k s e l a d a l e t i kurmaya
ant içmiş Müslümanlığın prensiplerine ve ülkücülüğüne sığmazdı. Hiç de-
ğilse, Müslümanlık, Müslüman gerçekten ülkücü kaldığı sürece, kendi
prensiplerini çiğneyemezdi. Yukarı barbarlık d ü z e y i n d e k i iki Hicaz kentin-
den ( M e k k e v e M e d i n e ' d e n ) ç ı k m ı ş t ı . Ç ı k t ı ğ ı y e r d e , t o p r a ğ ı t e f e c i l e r i n , m ü -
tegallibe Kureyş ağalığının elinden kurtarmıştı. Bu taze Müslüman Arap
akıncıları, peşlerine taktıkları büyük orta barbar ( b e d e v i ) yığınları ile Bi-
zans ve Fars derebeyliklerindeki toprak meselesini çıkmazdan kurtardık-
ları için, Müslümanlık üstün gelmiş ve geliyordu. Kaldırdığı eski d e r e b e y -
liğin yerine hemen b a ş k a , yeni bir d e r e b e y l i ğ i geçirme ikiyüzlülüğü Müs-
lümanlıktan beklenemezdi. Ne o k a d a r moderndi, ne de henüz yeterince
medeni... Daha doğrusu, ilk a d ı m d a derebeylileşseydi; Müslümanlık, sa-
man alevi kadar çarçabuk yeryüzünü kaplamak şöyle dursun, adı bile işi-
tilmemiş kalırdı.
Onun için Hz. Ö m e r , e n g e n i ş t o p r a k l a r ı O s m a n l ı ' n ı n " m i r i a r a z i " d e d i -
ği tipte, Müslümanların o r t a malı halinde bıraktı, işlenmiş yerleri çalışan
küçük üretmenlerin tasarrufuna soktu. Beden gücüyle toprağı işleyenler-
den hem haraç ( t o p r a k v e r g i s i ) , hem cizye ( b a ş v e r g i s i ) (Diocletien'lerden
Heraklius'ün kurduğu vergi sistemindeki "Capitato"'L. Brehier: Le monde
b y z a n t i n , c. II, s. 2 4 8 ) a l d ı .
İşlenmemiş topraklara gelince: Bunlar, İMAM'ın (Müslümanların seç-
tikleri başkanın), aracılığı ile "Beytü/ma/dn emrinde tutuldu.
Toprak üzerindeki klasik İslam prensiplerinin ana çizileri bunlardır.

ÜÇ TÜRLÜ TOPRAK İLİŞKİSİ

Osmanlılık, d o ğ d u ğ u gün, Hz. Ömer'den beri g e ç m i ş altı y ü z y ı l l ı k s ı n a -

malı muazzam İslam fıkhının dört b ü y ü k çatallı "tutulacak yol: Mezhep"
kavramlarına uydu. Bunlardan İmam-ı Azam Ebu Hanife'nin y o l u n u seçti.
O y o l d a , ö n c e k e n d i g ö ç e b e y a ş a y ı ş v e a n l a y ı ş ı n d a k i g e l i ş m e l e r i , s o n r a ele
geçen yerlerdeki şartları kollayarak, Fıkıh A n a y a s a s ı n a en uygun gelen
Osmanlı toprak kanunlarını çıkardı ve uyguladı.
Osmanlı göçebeliği: Bütün benzerleri gibi, toprak üzerinde ÖZEL Kİ-
Şİ'nin dokunulmaz h a k k ı n ı pek öyle ^¿/¿sv?/tanımıyordu. Bugün batı kural-
larına tutkun kişileri dehşet içinde bırakan, müsadere e y l e m i n i n , Osman-
lılıkta s o n u n a d e k d a y a n m ı ş o l m a s ı bunu ispat eder.
Köylü yığınları d a , toprak üzerinde; koruyamayacağı, çarçabuk tefeci-
bezirgan oyunu ile e ş r a f ve mütegallibeye kaptıracağı b\v kişimülkiyetin-
den çok, insanca çalışabileceği, rahat, emniyetli tasarrufu ö z l e m i ş t i .
Sübjektif olarak Osmanlı'nın, objektif olarak yığınların, zamana uygun
eğginliklerinden doğan şartlar, gerçekçi insafıyla işlendi.
Suihen ( b a r ı ş l a ) ele g e ç e n y e r l e r ; Müslüman olmayanların elinde mülk
diye kaldı. Haraciye toprak o l d u . Anveten (savaşla) ele geçen topraklar-
dan k ü ç ü k bir b ö l ü m ü , Ö m e r u s u l ü , ilblere m ü l k o l a r a k verildi. Bunlardan
yalnız öşür alındı. Adları Öşüriye toprak o l d u .
Pratikte, ele geçen toprakların bu haraciye ve öşriye b ö l ü k l e r i devede
kulak kabilindendi. Bütün Müslümanların kanı, canı, gözyaşı, çabası ile
alınmış yerleri, şunun bunun şahsına peşkeş çekmek, ilk M ü s l ü m a n l a r gi-
266
bi, O s m a n l ı l a r için d e hoş g ö r ü l m e d i . Bu, hem Osmanlı göçebe geleneği-
ne, h e m y ı ğ ı n l a r ı n fiili d u r u m u n a pek sığmadı. Asıl en büyük toprak yığı-
nı, en yararlı İ/blere ( g a z i l e r e ) d a h i Ö Z E L KİŞİ m ü l k ü y a p ı l a m a d ı . İlk ül-
kücü //blerin de gözü malda değildi. Bu çeşit ortada kalmış toprakların
"RAKABE"s\ (mülkiyeti) ve kontrolü ister istemez "Beytü/mai"e düştü. An-
cak, " T A S A R R U F " u (işletimi) ve yararlanırını, çok defa Müslüman olmayan-
lara bırakıldı. O n l a r d a n , ö ş ü r y e r i n e haraç a l ı n d ı . A m a , bu t o p r a k l a r a "ha-
raciye" denmedi, "miri toprak"adı verildi.
Başka İslam ülkelerinde epey bulanık kalan bu üç çeşit t o p r a k m ü n a -
sebeti, Osmanlılıkta daha duru ve açık deyimlendirildi. A m a , uygulamada,
/C$7mülkü ile toplum m ü l k ü arasındaki sınırın nazikliği bir t ü r l ü giderile-
medi. Çünkü, hangi g e r e k ç e y l e olursa olsun, g e r e k h a r a c i y e , g e r e k s e öş-
riye, en son duruşmada, günün politikası icabı toplum mülkiyetinden, mi-
r i t o p r a k t a n ilk p r e n s i p l e r d ı ş ı n d a bir a k t a r m a v e a ş ı r m a d ı r . O n u n için O s -
manlı s ı k s ı k kişi mülkü toprakların ilk k a y n a k l a r ı n ı n miri toprak olduğu
gerekçesini öne sürmüş, kişi topraklarını mirileştirmiştir. Çünkü, Mecel-
le'nin dediği gibi; " m a n i zail (yok) olmuş"tur: F e t h e d i l e n y e r a r t ı k bir d a -
h a f e t h e d i l e c e k d e ğ i l d i r . G ö s t e r i l e n y a r a r l ı l ı k ise, irsi i m t i y a z l a r a y o l a ç m a -
malıdır. Devletin de, halkın da ideal adalet ve menfaati miri t o p r a k üze-
rinde her Müslüman'ın eşit hakkını korumakta görülmüştür.
Yukarıdaki ayrıma göre, Osmanlı topraklarının İŞLENEN'leri (Amir. ba-
yındırları) şu üç tipe bölünür:
1- ÖŞRİYE TOPRAK: Müslüman'ın şahıs mülküdür.
2- HARACİYE T O P R A K : Hıristiyan'ın şahıs mülküdür.
3 - MİRİ T O P R A K : Beytülmalin mülküdür. Kimsenin şahıs mülkü değildir.

ÖŞRİYE VE HARACİYE TOPRAKLAR

Öşriye ve haraciye topraklar şahıs mülküdürler. Öşriye topraktan Müs-

lüman yalnız öşür verir. Haraciye topraktan Hıristiyan haraç verir. Bura-
daki haraç, miri t o p r a k l a r d a n a l ı n a n haraçtan bambaşkadır. Osmanlı tat-
bikatında, öşürle haraç gibi, haracın da; haraciye t o p r a k l a miri t o p r a k t a n
alınan biçimleri b i r b i r l e r i n e k a r ı ş t ı r ı l a c a k v e a y ı r m a k için, sık sık f e t v a l a r ı n
çıkarılması gerekecektir. Onun için, kişi mülkü olan haraciye topraklarını,
haraç veren miri t o p r a k t a n ayırmak üzere, haraciye toprağa "sırf haraci-
j/eAarazi denilir.
Gerek öşriye, gerek haraciye (sırf h a r a c i y e ) t o p r a k l a r ı hiç d e ğ i l s e ş e k -
len, kesin o l a r a k kişimü/küûüv\eY. Sahipleri onları, istedikleri gibi kullanır-
lar, miras b ı r a k ı r l a r , hediye, vakıf eûerier. Satar, savar (ferağ)lar. Bu ey-
lemlere, bir hadde kadar hiç kimse karışamaz. Hatta kanunlar d a h i karı-
şamaz: "AraziKanunname!Hümâyûnumun 3. maddesi, öşriye ve haraci-
ye toprakların "Kanun vasfına hacet yoktur" dev. (7 Ramazan 1274 G,
1857: D) Ö ş r i y e v e h a r a c i y e t o p r a k l a r ü z e r i n d e bir i d d i a v e d a v a o l u r s a ,
bunu Dört Mezhebin her biri, kendi "Fıkıh " k u r a l l a r ı n a g ö r e ve kendi fakih-
leri eliyle ç ö z ü m l e r .
Öşriye ve Haraciye topraklar arasındaki ayırt, ilk Müslümanlığın din
çabasını okşar. Müslüman olmayanlar, başka siyasi kayıtlar gibi, haraç
yolu ile d e , İ s l a m o l m a y a d o ğ r u itilir. Mısır Kıptileri, sırf h a r a ç t a n kurtul-
m a k için y ı ğ ı n y ı ğ ı n Müslüman oldular. O k a d a r ki, s o n r a d a n g e l e n v e ilk
Hulefayi Raşidin ülkücülüğünü (idealist Müslümanlığı) kaldıran efendiler,
"mümin" (inanmış Müslüman) çoğaltacağına, haracı çoğaltma yolunu tut-
tular. O s m a n Halife'den Muaviye'ye kadar geçen 17 yılda ( 6 4 4 - 6 6 1 ) , Müs-
lümanlaşmalar çoğaldığı için, haraç azalması ile Mısır'ın geliri yarı y a r ı y a
düştü. Mekke bezirganlarının en kelbileri olan Emeviier, "İhtida" ( d o ğ r u
yola gelme: Müslümanlaşma)dan hiç h o ş l a n m a z l a r d ı . Osmanlı İmparator-
luğu'nda Hıristiyanlara karşı gösterilen tolerans, ilkin barbar geleneğine,
s o n r a l a r ı d a sırf b u h a r a ç a l a b i l m e k a y g ı s ı n a bağlı g ö z ü k m e k t e d i r . O s m a n -
lı'nın, ele g e ç i r d i ğ i y e r l e r i n Hıristiyanlarını Müslümanlaştırmamakla yanıl-
dığını tenkit edenler, o bakımdan hayale kapılırlar.
Miri topraklar hemen bütün araştırmanın öz konusudur. Bu yerler,
Müslümanların ortak mülkiyetleri, orta mallarıdır. Öşriye ve haraciye top-
raklara bakan h u k u k , Fıkıh a d ı n ı aldığı gibi, kamu topraklarını (miri arazi-
yi) d ü z e n l e y e n hukuk da k a n u n a d ı n ı alır. Miri t o p r a k i l i ş k i l e r i n i n ayrıntı-
larına burada giremeyeceğiz.

ŞERİAT (HUKUK)

Dirlik düzeninin kökleri, bir yandan MÜSLÜMAN ANAYASASI demek

olan FIKIH ile, öte yandan o anayasaya göre çıkarılmış mevzuat olarak
"KANUN" h ü k ü m l e r i n d e izlenebilir. Önce fıkıh ile kanunun anlamlarını
açıklayalım. [Bu paragraf, 1977 tarihinde Tarihsel Maddecilik Ya-
y ı n l a r ı n d a n çıkan, Osmanlı Tarihinin M a d d e s i cilt 2 ' d e b ö y l e c e b a -
sılmış, daha sonraki diğer yayınevlerinin baskılarında da aynen
alınmıştır. Türk Tarih Vakfı arşivlerinde bulunan mikrofişlerdeki
"Osmanlı Tarihinin Maddesi" başlıklı, 1970 Ekim tarihli orijinal
daktilo metinde bu başlık ve paragraf y o k t u r . (Yayınevinin notu)]
 A- FIKIH

Özel Mülkiyet Hukuku

Fıkıh Nedir?
İslamlığın, orijinal tek medeniyet bütünü süresince ortaya atılmış bu-
lunan tüm hukuk p r e n s i p l e r i d i r . Bu prensipler, tarihte bir H U K U K kırkan-
barı o l a n B i z a n s ile t e m a s a g e ç i l i r g e ç i l m e z b a ş l a r , İ s l a m l ı ğ ı n ikinci y ü z y ı -
lında derlenir.
Yalnız, fıkıh R o m a h u k u k u n u n bir t a k l i d i s a n ı l ı r s a , k a d i m orijinal mede-
niyetleri hiç a n l a m a m ı ş o l u r u z . İslamlık, kendi Mekke ve M e d i n e kentetin-
den doğmuş orijinal bir medeniyettir. Kendinden önceki medeniyetlerin
etkileri ne olursa olsun, bütün o etkiler, Arap Yukarı Barbarlığının k u r d u -
ğu Mekke ve Medine kentlerinin süzgecinden geçmiştirler.
Mekke ve Medine kentleri çöl ortasında bir a ğ a ç s a , o ağacın tohumu,
kadim medeniyetlerden gelmiştir; ama, kendisi t ü m ü y l e Hicaz t o p r a ğ ı n ı n ,
Arap barbarlığının havası, suyu, gübresi, güneşi, Arap insanının emeği ile
büyümüş ve yemişini vermiştir. İ s l a m l ı ğ ı n fıkıhı da, hiçbir kadim medeni-
yet hukukunun kaba kopyası değildir.
İslam fıkıh kurallarının kaynakları şunlardır:
1- KUR'AN: İslamlığı yaratanın tartışılamaz hükümleridir.
2- SÜNNET: Peygamberin yaşarken yaptığı işlem ve e y l e m l e r d i r .
3- HADİS: Peygamberin incelenimine uğrayabilen sonradan bulunmuş
sözleridir.
4- MEDİNE ADETİ (Coutumier): İslamlığı doğuran KENT'in töresi, ge-
lenekleridir.
5- İSTİSLAH (Düzeltim): Kamu iyiliğine u y m a y a n hadisi d ü z e l t m e k t i r .
6- İCMA (Toplantı): Aslında kent t o p l u m u n u n (İcmaiümmet. Ulus top-
lantısı) y a p a r a k aldığı kararlardır. Zamanla Medine hukuk doktorlarının
(fakihierinin) topluca kararları Roma imparatorluğundaki, "Consensuz
doctorum ciciesiae") (H. Massi: L'İslame) olur.

Mezhepler ve Topraklar

Dikkat edilirse, kadim toplumlarda KENT KURUCUSU nasıl kutsal ka-

nun koyucu ise, İslamlıkta da, din kurucusu aynı ölçüde kutsal kanun ko-
yucudur. Onun 3 basamaklı kuralları vardı:
1- Tanrı bildirisi, 2- Kurucu işlemi, 3- Kurucu s ö z ü . . . Bunlar bütün
Müslümanlarca kayıtsız şartsız kabul edilir.
1- Kur'an: Tartışılamaz,
2 - Sünnet: T a r t ı ş ı l a m a z . Ama, Kur'an gibi taşa yazılı olarak korunma-
dığı için, Kur'an d e r e c e s i n d e farz olmaz. Sünnet: Bir ç e ş i t "Medine otur-
masıhdan gelir. Kur'an, ana kent: MEKKE'de başlar.
 3- Hadis: " S o n r a d a n o l m a " a n l a m ı ile y e r i , kökü, zamanı araştırılarak,
doğruluğu üzerinde durulan hükümlerdir. Çünkü peygamberden yüzyıl
sonra, önüne gelenin "Hadis" uydurup, haklı çıkma sevdasına düştüğü
s o y s u z l u k çağı başlamıştır.
Kurucudan hemen sonraki 3 fıkıh kaynağı, dikkat edilirse, doğrudan
doğruya İslamlığın ilk s a v u n u c u kenti olan Medine'ye b a ğ l a n ı r . Medeniyet-
lerin o r i j i n a l b i ç i m l e r i n d e K E N T ' i n n e b ü y ü k rol o y n a d ı ğ ı b u r a d a bir y o l d a -
ha belirir. Medine töresi ( k e n t g e l e n e k v e görenekleri) başta gelir. Sonra,
zamanla değişen toplum olaylarını a y a r l a m a k üzere, gene Medine toplan-
tıları ve kamu iyiliği {amme hayrı) ölçü tutulur.
Kur'an ve sünnet dışındaki dört kaynağı kabul veya reddediş, birçok
İslam MEZHEP'lerini (TUTULACAK YOL'ları) ortaya çıkardı. Bu yolların,
mezheplerin en özkanıcı (ortodoxe) sayılanları, Hıristiyanlığın İncilleri gi-
bi, başlıca dörttür: Hanefi, Maliki, Şafi, Hanbeli... Bu dört mezhep, Emevi
saltanatının dağılışı üzerine başlar. Çünkü, Emevilerden sonra İslamlık,
a r t ı k bir t e k t o p l u m ve bir t e k d e v l e t o l m a k t a n çıkar. Birçok saltanatlara
bölünür: Saltanatlar, dört mezhepten hangisini benimserlerse, fıkıhta o
y o l u r e s m e n s a v u n u r l a r . Gerçi dört yol d a " H A K " sayılır; a m a m e z h e p kav-
gaları, öteki dünya k a v g a l a r ı n d a n daha az kan d ö k m e z l e r .

Mezheplerin derin temelleri bir t e k a n a - k o n u üzerine dayanır: Genel-

likle MÜLKİYET, özellikle T O P R A K MÜLKİYETİ... Yeryüzünü MAHŞER yeri-
ne çeviren bütün mezhep kavgalarının tükenmez konusu, hep t o p l u m u n
orta malı olan (Osmanlı'daki: MİRİ) t o p r a k l a r d ı r .
İslam kurallarına göre: "Memleket topraklarında herkesin hakkı vardır.
Onu yetim malına benzetmek de mümkün olur. Emirüimü'minin bu top-
rakların vasisidir."(O.B.: İslam Türk, vs. 941 İst.) Bu topraklar, "İkt'a"
(kesi) yoluyla bazı kimselere verilebilir. Ama gelişigüzel değil, "mesaag'ı
Şeri" ( Ş e r i a t ı n buyruğu) çerçevesi içinde kayırma yapılabilir. Burada iki
bulanık konu ö n ü m ü z e çıkıyor:
1- İkta (bağışlanmış düzenli gelir)
2- Mesaag (İzin, buyruk)

Fıkıhça İkta

İKTA nedir? G e n e l İslam fıkıhında temel anayasa o l a n Kur'an bu ko-

nu için hiçbir şey söylemez. "İkta'nın meşruiyeti edillei erbaadan (dört
belgeden): Kuran, Sünnet, Hadis, İcmai Ümmetten. Sünnet ve İcmai
Ümmetle sabit olmuştur" ( H a l i s Eşref Efendi: "Külliyat'ı Şerh'i Kanunu
Erazi"s. 26. dan alan, Keza.) Bu gerçek, bize, "İkta"konusunun lastik-
liliğini ve üzerinde "Medine doktorları"gibi sonradan teşekkül etmiş he-
yetlerce, "Sünnet var mıydı? Yok muydu?" tartışmalarına ne k e r t e d e el-
vereceğini göstermeye yeter.
F ı k ı h t a o t o r i t e s a y ı l a n a m a , İ s l a m l ı k t a n o n bir y ü z y ı l s o n r a y a ş a d ı ğ ı için
hükümlerinde çok geç kalması mümkün bulunan Maverdi (ölümü: Göç
1085, D o ğ u m 1 6 7 4 ) ' n i n (Dr. V V o r m s ' c a " J o u r n a l A s i a t i q u e " d e t e r c ü m e e d i l -
miş) "Ei'ahkamüs Suitaniyye"(Bab XVIII) eserinde "İkta" (Kesi) ve "Kata-
y i " ( K e s i l e r ) f a s l ı , g e n e İ s l a m l ı ğ ı n d o ğ u ş u n d a n iki y ü z y ı l s o n r a y a ş a m ı ş , e n
büyük otoritelerden İmam Eba Y u s u f (G: 113-182, D: 7 3 1 - 7 9 8 ) ' un "Ki-
tab'ülHaraandan şu deyimi alır: (İkta), "Erz'iharac'tan (Haraç toprakla-
rından: Miri yerlerden) bir mikdar yerdir ki, Sultan ol yeri mürad eylediği
kimseye tayin eyler. "(s. 40)

Bu "tayin"ne biçim olur? Bütün çatışmalar kamu topraklarının kişiye

verilişinde g ü d ü l e n yol çevresinde koptuğu halde, İslam devletleri binler-
ce yıldan beri y a z boz t a h t a s ı n a d ö n d ü k l e r i için, " İ k t a " ı n birbirini ç ü r ü t e n
iki biçimi de yan yana, rahatlıkla, aynı ş e y m i ş l e r gibi dizilir. Maverdi'ye
göre: "İkta'an temlik"(kesim olarak mülk verme) "biryerin tasarrufhak-
larıyla birlikte temiiki"d,\v. Bu, toplum mülkünü kişi mülkü yapmadır.

Sultan bunu yapabilir mi? Eylem olarak yapar. Ama, Hulefayi Raşi-
din'ce konulmuş yukarda işaretlenen prensiplere göre yapamamalıdır.
Sultan bunu nasıl y a p a r ? A ş a ğ ı d a göreceğiz. Yalnız, Maverdi'nin o deyi-
mi, şu anlamda yorumlanmaktadır: İkta, Miri toprakların "sadecegelirini
(hukuk'u emiyriyesini) bir dirlik (benefice) olarak askere vermek veya
vergi mültezimine satmak anlamına da gelir." (O. Barkan: İslam 'Türk
Mülkiyet Hukuku vs. " s . 2 )

İkta'ın 3 Tipi

İleriki a r a ş t ı r m a m ı z ı ö n c e d e n a ç ı k l a m ı ş o l m a k ü z e r e , b u t a r i f l e r i n o r t a -
ya attığı kargaşalığı k ı s a c a d u r u l t m a y a ç a l ı ş a l ı m . Y u k a r ı d a a n l a t ı l a n l a r , bir
tek düzen değil, b i r b i r i n i n zıddı olan üç toprak mülkiyeti ve düzenidirler.
1 - İKTAAN TEMLİK,: Söylediğimiz gibi, toplum toprağının hem TASAR-
RUF'unu hem MÜLKİYET'ini bir kişiye özei mülk&der. Burada, haklı veya
haksız olduğu bir y a n a , a r t ı k miri t o p r a k , t o p l u m mülkiyeti kalmamıştır.
"Şahsi mülk" va rd ı r.
2 - DİRLİK. T o p l u m t o p r a ğ ı n ı n yalnız gelirini asker kişiye bir ç e ş i t m a -
aş (geçim) olarak vermektir. Burada, dirlik sahibi, t o p l u m t o p r a ğ ı n ı n ne
MÜLKİYET'ine, ve ne de TASARRUF'una sahip değildir. Miri topraklar
üzerinde adaletli düzeni k o r u y a c a k bir m e m u r d u r . Aldığı toprak gelirine
karşılık, canını başını devlete, millete adamış gerçek görevli bir f e d a i d i r .
Osmanlılığın Kanuni Süleyman çağına gelinceye değin, yer yer soysuz-
laşmaları ne olursa olsun, ana çizilerinde bu prensibe uyan DİRLİK DÜ-
ZENİ budur.
3- MÜLTEZİMLİK. Toplum topraklarının gelirini, devlet millet hizmetin-
de çalışan ve savaşan ülkücü İlbler yerine, (devlet mekanizmasını harç
borçla, halk yığınlarını tefeci-bezirganlıkla haraca kesmiş) para ve nüfuz
babalarına resmen k a p t ı r m a k t ı r . Gerçi, b u r a d a da, g ö r ü n ü ş e bakılırsa top-
raklar toplum mülkü sayılırlar. Ama, göreceğimiz bin bir " H i l e i şer'iyye"
dolabıyle, a r t ı k miri t o p r a k l a r ı n ne MÜLKİYETİ, ne T A S A R R U F U üzerinde
toplumun en ufak kontrolü kalmamıştır.
"Şarkpolitikacılığı", "Şarkkurnazlığı "dediğimiz kahpece ikiyüzlülüğün
temeli, bu çeşit t o p r a k m ü n a s e b e t l e r i n d e n gelir. Kadının nikahı başkası-
na, v ü c u d u başkasına düşer gibi, koca koca t o p l u m topraklarının laftan
ibaret kalmış MÜLKİYETİ (Rakabe'si) s ö z d e t o p l u m u n , T A S A R R U F adı al-
tında her türlü kullanım ve mülkiyet hakları ise, özel kişinin sayılır. Bu
düzen, Osmanlı İmparatorluğu'nda dirlik düzeni bozulunca, Kanuni Sü-
leyman çağıyla resmen sistemleştirilmiş bulunan bilhassa mukaataalar
sistemidir. Biz, onu ilk d i r l i k d ü z e n i n d e n a y ı r t e t m e k için KESİM DÜZENİ
diye adlandıracağız.

Dirlik D ü z e n i Kesim Düzeni ile K a r ı ş t ı r ı l m a m a l ı

Yukarıdaki açıklamamız iki sonuç veriyor:

a) Demek, Osmanlı toprak düzeninde, tarihsel karakteristiği bilinme-
dikçe karıştırılan Dirlikçilik ve M u k a a t a a c ı l ı k gibi toprak düzenleri, İslam
toprak ekonomisinde ve fıkıhında dağınıkça bulunan sistemlerdir. Osma-
noğulları M ü s l ü m a n o l d u k l a r ı g ü n , b u s i s t e m l e r i n Ş e r i a t ı içine g i r m i ş l e r d i r .
b) A n c a k , bu sistemler, h u k u k k ı r k a m b a r ı fıkıh dergi ve e s e r l e r i n d e iç
içe, üst ü s t e g ö r ü n d ü k l e r i gibi, t o p r a k e k o n o m i l e r i n d e de az çok y a n ya-
na bulunabilirler. Bu, bizi, d i r l i k d ü z e n i ile k e s i m d ü z e n i a r a s ı n d a k i kesin
ayırtları görmekten, iki sistemin belirli bir e k o n o m i gelişimi içinde belirli
ç a ğ l a r a ç m ı ş iki ayrı düzen olduğunu kavramaktan uzaklaştırmamalıdır.
Her d e v i r d e "tedahül"o\uv. Y i r m i n c i yüzyılın ikinci yarısında bile y ü z d e
yüz saf k a p i t a l i z m her y e r d e y o k t u r . En emperyalist ekonominin yeryüzü-
nü kapladığı çağdayız. Ülkelerin şurasında veya burasında ilkel komuna-
dan, kapalı ekonomiden, modern sosyalizme dek çeşitli çağ ekonomileri
bir a r a d a y a ş ı y o r l a r . A m a , bu olay, her e k o n o m i s i s t e m i n i n t a r i h v e t o p -
lum gelişimi b a k ı m ı n d a n ayrı bir ç a ğ ı t e m s i l e t m e s i n e engel değildir. Tıp-
kı öyle, dirlik düzeni içinde kesim düzeni artıklarının veya tersine kesim
düzeni içinde dirlik düzeni artıklarının bulunması bizi şaşırtmamalıdır.
 "Mesaag" Nedir?

MESAAGnedir? "İmam"(seçilmiş din ve dünya başkanı), toplum top-

raklarını d i l e d i ğ i n e rakı s o f r a s ı n d a k e y i f için bağışlayamaz. Dilediğine ver-
mek, ancak, Hulefay'i Raşidin gibi, Peygamberce Cennet muştulanmış
gerçek ülkücü, hak ye halk y o l u n d a canını verecek "İmam"lar için doğru-
d u r . O n l a r ı n bile S E Ç İ M ' l e ( B İ Y A T ' l a ) i k t i d a r a g e l d i k l e r i d ü ş ü n ü l s ü n . İ s l a m -
lık, ö y l e ü l k ü c ü h a l k f e d a i l e r i n i n t a r i h t e nasıl kuyruklu yıldız ç a b u k l u ğ u ile
gelip geçtiklerini sezmişti. Onun için, s o n r a k i t o p l u m t o p r a ğ ı n d a n (millet
malından) babasının çiftliğini b a ğ ı ş l a r gibi hinoğlu hince "ikta" ( k e s i m ) l a r
yapabilecek kırattaki soysuz önderleri dizginlemek üzere, Şeriatça bir ME-
SAAG ( m ü s a a d e , buyuru) şartı koşmuştur.
"Hükümdarın selahiyetleri bazı şartlarla takyit (sınırlanmış) edilmişti. "
(Bülent Köprülü: Toprak Hukuku Dersleri, s. 16)
"Mesaağ'ı şeri,""her şeyden önce "MASLAHAT" güder. Bu, sonradan o
söze yakıştırılan en iğrenç anlamlarla hiçbir ilgisi bulunmayan, "İdarei
maslahat"rez^etimden bambaşka, ciddi ağır şartlar toplamıdır. Maslahat:
en başta bayındırlık ve göçmen y e r l e ş t i r m e k gibi hayati gerekçelere da-
yanan, özü kamu yararlığı olan bir zarurettir. Ebulula Mardin, İkta'ı:
"... şeriat buyruğu olarak, beytülmale ait yerlerden, faydalı ve düzenli ol-
mak kaydıyla, Müslümanların imamı emriyle, kamu arazisinden ayrılıp sa-
tılmış ve tutarı alınmış olan yerler. "[21] olarak tarif eder.

"Mesaag"ın Sosyal Gerekçesi

Toprak üzerinde toplum mülkiyetinin Müslümanlıkta ne b ü y ü k güç ta-

şıdığı, imamın yapacağı "tem/ik"\n (kişiye mal etmenin) "sahib"olması
için ö n e s ü r ü l e n ş a r t l a r d a k i a ğ ı r l ı k t a n a n l a ş ı l ı r . Bir y o l , İ m a m ı n birine yer
verebilmesi için "Arzın miri"(toprağın toplum mülkü) olması gibi, "Mas-
lahat'/amme"{yam\ı işine yararlı) bir a m a ç güdülmesi başta gelir. Bu da,
bugünkü kavrayışıyla, bütçe açığı varsa "Semen'i misli" ( d e ğ e r pahası)
ile, bütçe dengeli ise "Zı'fı semen"(d,eqev\n\n iki katı paha) ile satılmayı
emreder. Fakat, bütün bu şartlar y e r i n e g e l d i k t e n s o n r a da, i m a m kendi-
liğinden toprak bağışlayamaz. "Müsevvig"(mahkeme buyrultusu); yapı-
lan t e m l i k i n şeriata, Müslümanlığa uygunluğunu onaylayan hâkim kararı
gerekir. H â k i m , o k a r a r ı n d a a y r ı c a h e r biri a ğ ı r b a s a n 8 t ü r l ü ş a r t ı n y e r i -
ne geldiğini ispata mecburdur.

Bütün o kıldan ince, kılıçtan keskin şartları kim " t a k d i r " edip y e r i n e ge-
tirecek? İnsan. Her şey gelip, en son insana, d e m e k , insan y e t i ş t i r e n top-
luma dayanır. Onun için, bütün M ü s l ü m a n toplumlarının tarihi, zorbaların
o güzelim şeriatı bağırta çağırta boğazlamaları tarihi olacaktır. Çünkü,
yeryüzünden "hile'yi k a l d ı r m a k için kurulan ilk M ü s l ü m a n l ı k t a n bir kuşak
sonra, "Şeriat"a hile karıştırılmıştır. "Hiie-işer'iyye", ezeli Şark tefeci-be-
z i r g a n d e r e b e y l i ğ i n i t o p l u m u n t o p r a ğ ı v e rızkı zararına besleyecektir.
Şeriat denilen İslam A n a y a s a s ı n ı n bu ana çizileri içinde, sonra beliren
dört m e z h e b i n t e m e l konuları da, g e n e hep t o p r a k e k o n o m i s i ü z e r i n e ku-
rulur. Ayrılışmaların şekilcilik ötesindeki anlaşılır gerekçeleri, t o p l u m top-
raklarının özel k i ş i l e r e a k t a r ı l m a ç a p u l u n u k i t a b a u y d u r m a v e a y a r l a m a ile
özetlenebilir. Bunu iki üç örnekle a ç ı k l a m a k , elden gelir.

Toprak Temliki ve Mezhepler

İmam'ın (seçilmiş devlet b a ş k a n ı n ı n ) t e m l i k l e (kişiye mal ederek) "İk-

ta" yapacağı yerler: 1 - M e v a t (ölü, h a m ) , 2 - A m i r ( b a y ı n d ı r , i ş l e n m i ş ) t o p -
raklarla, 3- Maden yerleridir.
MEVAT: İşlenmez halde olan yerler verilirken, "Sultan tarafından şart
tasrih ( a ç ı k l a n m a ) edilmelidir."(Ö. B.: İslam T ü r k vs., s. 169) Bu şarta
göre:
1- Toprak İslamlıktan önce yüzüstü bırakılmışsa, imamca usulüne uyu-
larak t e m l i k e d i l m e s i n d e dört m e z h e p de sözbirliği eder.
2- Toprak İslamda boş b ı r a k ı l m ı ş s a , imamın temlik yetkisi bakımından
dört mezhep birbirlerinden ayrılırlar:
a) İmam Şafii m e z h e b i n c e : Toprağı açıp işleten kişi, eski sahibini tanı-
sın tanımasın; o yeri mülk edinemez.
b) İmam Maliki m e z h e b i n c e : Toprağı açıp işleyen kişi, eski sahibini ta-
nısın tanımasın, o yeri mülk edinebilir.
c) İmam Ebu Hanife m e z h e b i n c e : Üç ş a r t ö n e sürülür: 1-Toprağı işle-
yen kişi, yerin eski sahibini tanırsa, o yeri m ü l k edinemez. 2-Eski sahibi-
ni tanımazsa, o yeri mülk edinebilir. 3-Bir toprağın mülkünü müsaade ile
alan kişi, o yeri 3 yıl içinde "ihya"&tmeli (diriltmeli), Osmanlı deyimi ile
"şeniendirmeii", "kökün sürmeli"dir... Yoksa, mülk kişi elinden alınır.

A'MİR: işlenir halde olan topraklarda,

1- T o p r a ğ ı n sahibi varsa, h ü k ü m d a r o yerin ne mülkiyetine, ne tasar-
rufuna dokunamaz. Yalnız Öşür veya Haradm\ birine verebilir.
2- Toprağın bilinen sahibi y o k s a , imam (hükümdar, padişah):
A) Öşri ( k e n d i s i n d e n yalnız öşür alınabilen) toprağın yalnız TASAR-
RUFY\aVk\n\ (işletip kullanılma ve yararlanma yetkisini) kişiye verebilir.
Mülkiyeti kamunundur, kimseye kayrılamaz. Ebedi v a k ı f gibi, hazinece
idare edilir.
B ) Haraci ( ü z e r i n d e n haraç alınan çoğu Müslüman olmayan elinde bı-
rakılmış) toprakların kendileri (Fonds), "İrsişekilde tasarrufediiemez"\ev.
H a r a c i y e r l e r d e iki t ü r l ü olurlar: 1- Memluke (kişi mülkü) toprak, başka-
sına mülk verilemez. Alınan haraç, toprağın kirası değil; bir c i z y e (baş
vergisi: c a p i t a t i o n ) d i r . 2 - M ü l k o l m a y a n y e r , miri t o p r a k t ı r . Ne haracı kim-
seye temlik edilebilir, ne yer "İkta" edilebilir.
C) B a y ı n d ı r t o p r a ğ ı n s a h i b i v a r m ı ş da, ö l m ü ş s e , y e r , t o p l u m a , " b e y t ü l -
mal"e kalmıştır. Müslümanların ortak malıdır. Mezhepler burada ayrılırlar:
Ebu Hanifece: Bu kamu yeri "Sadaka gibi fakirlere verile".
İmam Şafiice: T o p r a ğ ı n eski sahibinde kalışı gelgeç bir e y l e m d i r . Yer
aslına dönmüştür: "Cemaatin müşterek mülkü haline girmiştir" (Keza,
s. 172)

İrad Üleşimi ve Mezhepler

Ondan sonra, bu toplum mülkünün, toplum yararına "tahsisleri konu

olur. Ve bu konuda mezhepler yeniden birbirlerine girerler. Savaşta ele
geçip de beşte biri {"Hums'u şer'i"s) çıkarıldıktan sonra kalan GANİMET
bir y a n a bırakılırsa, toprağın başlıca iki t i p İ R A D I v a r d ı r :
1 - ÖŞÜR: M ü s l ü m a n ı n da işlediği toprak gelirinden ödediği iraddır.
2 - FEY: A s l ı n d a Müslüman olmayanlardan alınan haraç (toprak vergi-
si), c i z y e (kişi ü z e r i n d e n " b a ş v e r g i s i " ) v e baç ( g e ç i t v e r g i s i ) gibi b a r ı ş z a -
manı alınan iradlardır.
Maverdi'ye göre, toprağın mülkiyet ve tasarruf haklarından ayrıca,
ö ş ü r ve haracının gelirinden yararlanma hakkını "İkta"etmeye "Îstiklalen
ikta'"denir. Ama:
ÖŞÜR: " İ k t a " e d i l e m e z . İkta bağışlamaktır. Öşür gelirini kimsenin kim-
seye bağışlamaya hakkı ve yetkisi yoktur. Öşürün şeriatça "tahsisleri,
f a k i r , m i s k i n v e ibn'i s e b i y l (yolcu) kişilerdir: Onlara ayrılmış S A D A K A olan
öşür, başkalarına imamca dahi v e r i l e m e z .
HARAÇ: İle ö z e t l e n e b i l e n FEY ikta edilebilir. Feyden y a r a r l a n a n l a r sa-
vaş k i ş i l e r i d i r . Öşürden sadaka alanlara hiçbir vakit h a r a ç ikta edilemez.
Savaşçı güçsüzleşirse, haraç İkta'ından yararlanmalı d i y e n d e v a r (bu bir
çeşit e m e k l i maaşı olur); y a r a r l a n m a m a l ı diyen de var. S a v a ş ç ı ö l ü n c e ço-
cuklarına ikta v e r i l e m e z . A n c a k s a d a k a v e r i l e b i l i r . Y o k s a , haraç hazineye
ait olmaktan çıkıp irsi m ü l k o l u r d u !
İmam Ebu Hanife'ye göre: Fey p a r a l a r ı n d a n bir k ı s m ı , s a d a k a hazine-
sinden geçineceklere kayrılmalıdır. "Ehli sadaka" (sadaka alıcı kişiler),
devlet görevine elverişini yitirmiş askerler bundan yararlanmalıdırlar.
Buraya dek söylenenler, aşağıda anlatılacak olanlarla karşılaştırılınca,
Osmanlı toprak düzeni kurallarının ve prensiplerinin, nasıl tıpatıp İslam
Anayasasını k a y n a k aldığını göstermeye yeter. Osmanlı, İslam Fıkıhının
Îmam'ı Azam (ulu t o p l u m başkanı) denen Ebu Hanife mezhebini seçmiş
olmakla ayırtlanır. Kanunlar zorlamasız, ona göre kurulur.
Ancak, antika çağın bütün "kızılca kıyametler" koparan "yaşama sa-
vaşları" nereden kalkarlarsa kalksınlar, döner dolaşır, hep toprak i l i ş k i l e -
rine d a y a n ı r l a r . En ayakları yerden kesilmiş görünen DİN, Ş E R İ A T , FIKIH,
M E Z H E P ve ilh.. kavgalarının biricik t e m e l i , topraksız geliri ç e v r e s i n d e dö-
ner dolaşır.

B- KANUN

(Kamu Mülkiyeti Hukuku)

Kanun Nedir?

Her İ s l a m devleti için f ı k ı h , modern devletlerin "Anayasa"s\ y e r i n e g e -

çer, dedik. Her d e v l e t , kendi özel işlerini düzene koyarken, fıkıha uygun
d ü ş ü r m e y e çalıştığı ayrı e m i r n a m e l e r veya f e r m a n l a r çıkarır. Fermanların,
hükümdar buyrultularının fıkıha uygunluğunu ayarlayan hukukçuların çı-
kardıkları kararlara FETVA adı verilir. Sonra sonra, fıkıh: Daha ç o k kişi
haklarını işlemeye kendini verir. Kanun: Devletin genel işlemleri, toplu-
mun hakları üzerinde gelişir.
Osmanlılıkta kanunlar şöyle çıkar: Padişah, günün pratik konularından
biri üzerinde kesin k a r a r a l m a k ister. Müftü, o kararı fıkıh prensiplerine
uyduran "Fetva"y\ y a z a r . Yahut, Osmanlı Şeriat Mahkemelerinin hâkimle-
ri d e m e k olan Kadı, k i t a p t a y e r i n i bulamadığı veya içinden çıkamadığı bir
konuyu müftüden yazıyla sorar. O noktanın fıkıhta açık hükmü varsa,
m ü f t ü kendi fetvasını verir. Y o k s a , p a d i ş a h a sorar. O n d a n aldığı buyrultu-
ya uygun fetvayı çıkarır. Örnek:
Hukuk davasında zaman aşımı k a ç yıl tutmalı? Kadı şüpheye düşer.
Müftü de kitapta belirli süre bulamaz. Padişaha yazar: "Müddei(iddia ma-
kamı) davasının makbul özürden (dolayı) bir miktar zaman geçirdikten
sonra dinlenmek ve dinlenmemek hakkında büyük imamlardan (Eimmei
kibar dan) belirli bir müddet naklolunmaz ki, andan berusu dinlenip, öte-
si dinlenmeye. "Vaû\şa\\ buyurur: "15yıl makbul (geçerli) özürsüz tehir ve
terk ( e r t e l e n e n ve vazgeçilen) olunan dava müstakil arz olunup o zarif ol-
mayınca bundan böyle dinlenmeye deyu ferman olundu. " (Kanunnamei
Sultan Süleyman, Köprülü M e h m e t Paşa Kütüphanesi, yazma, 99 s.l)
Yahut, fıkıhta "Büyük İmam"ların sözleri birbirini tutmaz. Hangisine
uyulacak?: "tman'ı Azam kavliyle mütesarrıfların korumada kusurlukları-
na ve ihmallerine sebep olup, tmam'ı Eba Yusufkavlile amel olunup diğer
mütesarnf olanlara yüklenmek anların koruma ve bakımlarında (Hıfız'u
haresetlerinde) ziyade ihtamamlarına bais (sebep) olmakla fesadın define
(savuşturulmasına) en uygun görülür." M ü f t ü n ü n bu sorusuna padişah
karşılık verir: "Bu husus bundan böyle Hazret'i İmam Eba Yusuf Kavlile
amel oluna." ( K e z a , s.2)
"Ameloluna"(işlem y a p ı l a ) buyruğu çıktı mı, kanun olur. Böylece geç-
mişin kuralları ile g ü n ü n p o l i t i k a s ı a y a r l a n ı r . O n u n için, k a d ı l a r a f ı k ı h ka-
dar kanunları da etüt etmeleri öğütlenir: "Şeriat meselelerinde fıkıh ki-
tapları tetebbü (etraflıca inceleme) olunduğu gibi örfi işlerde dahi Sultan
kanunları dergilerinin tetebbüü elzemdir. "("Kanunname", Üniversite Kü-
tüphanesi, no. 1807, 2701'den)

İ m a m - Sultan - Kanun

T o p r a k kişi mülkü ise, ona dair kanun olmaz. Kişi mülkü doğrudan
d o ğ r u y a fıkıh h ü k ü m l e r i n e girer. Miri t o p r a k , kişi mülkü değil, t o p l u m u n
orta malıdır. Ona "Ma/üi/ah"(Ja ]nr\ mülkü), "Mal'i müslimiyn" (müslüman-
ların mülkü) denir. Sonraları geniş t o p r a k mülkiyetinin t o p l u m malı oldu-
ğunu gözden k a ç ı r m a k için, T a n r ı v e y a daha açıkçası M ü s l ü m a n l a r ı n orta
malına "Beytülmal"{mal evi) gibi yuvarlak bir ad takıldı.
A n c a k bütün Din, Ş e r i a t , Fıkıh, K a n u n v e ilh. incelikleri hep o " İ m a m "
adlı k i ş i n i n d u r u m u n a b a ğ l ı k a l ı r . T a r i h ö n c e s i ilkel s o s y a l i s t t o p l u m u n bi-
ricik ö r g ü t ü , KAN t e ş k i l a t ı d ı r . Kan ö r g ü t ü n ü n elle tutulur temeli, üyeler
arasında, hâlâ kullanılan deyimi ile, Kan bağlarına y a s l a n ı r . Bu bağlar, is-
ter istemez, KİŞİ bağlantıları olur. "İmamda, o som kişi bağlarının so-
mut heykelidir.
İmam'ın buyrultusu gerçi, en ilk v e k u t s a l kanun koyucunun gelenek-
lerine uyar. Daha doğrusu uymuş görünür. Çünkü, ister g ö k ç ü l , ister y e r -
cil karakterde olsun, antika kanun k o y u c u l a r ı n ı n hepsi, ilkel sosyalist top-
lumun, y a l a n dolan ve korku kayırı b i l m e z g e l e n e k v e g ö r e n e k l e r i n i e n iyi
temsil e d e b i l m i ş olan kişilerdir. O sıfatla, tarih s a h n e s i n e nereden çıkmış
olursa olsun, her b a r b a r şef gibi, o n u n bir s ü r e d ö l ü n d e n g e l e n l e r d e uy-
mak zorunda kalırlar. Atina Archont'larının Solon kurallarına, İslam Sul-
tanlarının Hz. Muhammed kanunlarına açıkça meydan okuyamayışları
bundan ötürüdür.
Ancak, İmam; kişi, insan olarak toplumla birlikte değişir. Ona yakıştı-
rılan otoritelerde, "seçim"gerçekliğine g ö r e d e ğ e r l e n i r . Solon da, Hz. Mu-
h a m m e d de, i n a n a n l a r ı n s e ç i m i ile o t o r i t e o l m u ş k i ş i l e r d i r . A t i n a K e n t i gi-
b i İ s l a m l ı k da, bir d e m o k r a t i k c u m h u r i y e t o l a r a k d o ğ d u . İslamlığın en seç-
kin Halife'leri "Biyat"denilen seçimle iktidara getirildiler. Ama, saltanat
mütegallibeliği ile b i r l i k t e , "imam'\\k da irsi bir i m t i y a z o l d u . O z a m a n , se-
çimsiz iktidarı kaplayan "imam"lar türedi. Böylelerinin çıkaracakları buy-
rultuların İslam şeriatına uygunluk kertesi her z a m a n kuşku götürdü.
 Çünkü bu imam, artık t o p l u m u n başına zorla musallat edilmiştir. "Mu-
sallat"oluşunu da, "Su/tan"adm\ almakla övüntü yapmıştır. İslam dininin
ö z ü n e b a k ı l ı r s a , İ m a m , S u l t a n o l d u ğ u g ü n , i m a m l ı k t a n ç ı k m ı ş t ı r . Ö y l e s i bir
Sultan, "Halife"adını t a k ı n a r a k Hz. Muhammed'in yolunda yürüdüğünü id-
dia etse bile, t ö r e n şölenlerle "Biyat"(seçim) t a k l i t l e r i y a p s a bile, ilk M ü s -
lümanlığın dışına ve üstüne fırlamıştır. Buyrultuları, dince meşru kanun
olamaz veya olmamalıdır.
Nitekim Osmanlı toplumunda t o p r a k ilişkilerinin kanunlarla sokulduk-
ları biçimler, "İmam"kılıklı "Sultanlara ne derece güvenilebileceğini gös-
t e r m i ş t i r . S u l t a n l a r , her z a m a n , k a m u m ü l k i y e t i n d e b u l u n a n t o p r a k l a r ı ç a -
lanlara haydut yataklığı etmek durumu ile karşı karşıya bırakılmışlardır.
Fetvalar, sık sık, Şeriate aykırı tasallutları "kitabına uydurup"sözle haklı
çıkarma oyunlarından öteye geçememişlerdir.

Toprak Kanunlarının Önemi

Hangi kalıba sokulursa sokulsun, miri d e n i l e n t o p r a k , Osmanlı toprak-

larının en büyük bölümüdür. B u t o p r a k l a r hiç k i m s e n i n özel mülkü ola-
maz. İdaresi, Müslümanlar adına "seçiimiş"ve "güvenilmiş'başkan sayı-
lan "İmam"a düşer.
Osmanlılıkta İmam, "Emiyrüi mü'miniyn"(inananların komutanı) padi-
şahtır. Padişah, M ü s l ü m a n l a r ı n orta malının m ü l k i y e t i n e değil, t a s a r r u f u -
na dahi el a t a m a z . A n c a k , t o p l u m m ü l k i y e t i n i tanrı ö n ü n d e s o r u m l u c a sa-
vunarak, toprağın veya gelirinin T A S A R R U F ' u n u Şeriat kurul ve kuralları
gereğince hak eden k i m s e l e r e " T E F V İ Z " (işi birine ısmarlama, ihale) biçi-
minde verebilir.
Meselenin kendisi böylece konur konmaz, Osmanlı miri t o p r a k d ü z e n i -
nin nerede, ne zaman k u r u l d u ğ u n u ö n c i l e y i n d e n s e z m e k elden gelir. Os-
manlılık, ülkücü Müslümanlık rönesansı olarak doğduğuna göre, ilk M ü s -
l ü m a n A r a p l ı ğ ı n s o s y a l y a p ı s ı n d a bir t o p l u m o l a r a k işe g i r i ş t i ğ i n e g ö r e , d a -
h a k u r u l d u ğ u g ü n , /T7//7 t o p r a k d ü z e n i ile k u r u l m u ş t u r . Daha doğrusu, Os-
manlılık Şeyh Edebali, Hacı Bektaş'ı Veli gibi büyük Müsiüman-Türk ide-
alistlerine dayanarak tutunabildiği için, ister istemez, çürümüş medeni-
y e t l e r d e k i s o y s u z özel kişi mülkiyeti d u r u m u n d a ezgi ve baskı tuzağı ha-
line gelmiş toprakları toplum mülkiyetine çevirmek sayesinde, yığınları
kendi y a n ı n a çekmiş ve üstün gelebilmiştir.
Bunu ispatlayan belgeler, bütünüyle Osmanlı "Arazi Kanunnamele-
ri"dir. Benzerleri Roma ve Bizans dokümanları arasında da bulunan, bir
çeşit t o p r a k e k o n o m i s i n d e istatistik biçimli arazi "TAHRİRTeri, hep, yeni
kanunların eski atalardan kalma olduklarını açıklarlar:
 "Ulu ataların ve cömert dedelerin peygamber işlemlerine uygun âdetle-
rine ve Sultanlık kayıt ve zabıtlarına bağlı kalmak emroiunmuş, lakin...Eski
büyük defterdeki memleket arazisine taarruz olunmayıp, aslı ve gerçeği
nedir, öşriye midir, haraciye midir, tasarruf edenlerin mülkleri midir, değil
midir; keşif beyan olunmadığından, reaya ellerindeki yerleri öşriye sanıp,
sekizde bir vermekte direnip...Bu fakire Rumeli Vilayetindeki Üsküp ve Se-
lanik Livalarının yazımı görevi verildiğinde Allaha sığınarak, yazıma başla-
nıp. [22] (Cülusu Hümâyûn üzerine Üsküp ve Selanik defterine konulan
ö n s ö z d e n T. T. H. T. T a n z i m a t vs. den)
Bu satırlar şu gerçekleri belirtiyor:
1- Osmanlı toprak yazımı korkunç ö n e m taşır. Yazarı, tanrıya "tevek-
kü/"\\e k a l e m e sarılır. Çünkü en u f a k hile "zulüm" say\\\r. Cezası, zimmet,
rüşvet hapisçikleri ile değil, kelleyle ö d e n i r .
2- Yazım ( T a h r i r ) , sonradan akla gelme değil, "ulu ataların ve cömert
dedelerin peygamber işlemine uygun adetTeridir.
3- Yalnız, eski defterlerin yazarları ve uygulayıcıları, ilk g ö ç e b e idealist
T ü r k - M ü s l ü m a n yiğitleri olduklarından ve d o l a y ı s ı y l a yalan b i l m e d i k l e r i için
teferruata kaçmamışlardır. K e n d i l e r i n d e n s o n r a g e l e c e k l e r i de, k e n d i l e r i gi-
bi doğru sanmışlardır: T o p l u m a yalan yayılınca yeni defter gerekmiştir.

Toprak Kanunlarının Başlangıcı

Osmanlı toprak düzeninin, toplum ölçüsünde ağır basan bölümü miri

topraklardır. Miri t o p r a k , Müslümanların orta malıdır. Ona, s o y u t bir sis-
t e m gibi bakarsak, şöyle kanılardan kurtulamayız:
"Miri topraklar rejiminin Türkiye'de ne zaman ve kimin tarafından tat-
bik veya hiç olmazsa tamim edilmiş bir sistem olduğu söylenemez. İmpa-
ratorluğun teşekkülüne hâkim olan tarihi hadisat ve içtimai-iktisadi şart-
lar dolay ısı ile Türkiye'de adeta kendiliğinden teammüm (genelleşmiş) et-
miştir."(Ö. Barkan: "Türkiye'de Toprak Meselesinin Tarihi Esasları" Ülkü,
No: 61, Mart 1939, s. 233 Makale)
Oysa asıl mesele: Hangi Tarihi-içtimai-iktisadi sebeplerle miri t o p r a k -
ların d o ğ d u ğ u n u b u l m a k t ı r . P r o f e s ö r ü m ü z , o r a s ı n ı a r a m a k t a n ise, a r a m a -
yı yasak etmeyi sever. İki ayrı "eserinde şu aym c ü m l e y i tekrar tekrar
öne sürer:
"Miri topraklar rejiminin Türkiye'de ne zamandan beri, kimin tarafın-
dan tatbik veya tamim edilmiş olduğunu tetkik ile meşgul olmak beyhude
bir iştir. "(Ö. B. "Türk Toprak Hukuku Tarihine Bir Bakış", CHP konferan-
sı; 1940. s. 38; T ü r k T o p r a k H u k u k u T a r i h i n d e T a n z i m a t v e 1275 ve 1885
tarihli Arazi K a n u n n a m e s i , M a a r i f Mat. 1940. s. 16).
 "Kavaniyn'iKadiymei Osmaniyye"(İnkılap Müzesi, No 133) adlı, Min-
karizade'nin el y a z m a s ı , y ı p r a n m ı ş kanun dergisini açalım. Orada Orhan
Gazi çağından, Ebussuut ve Mehmet Behai yüzyıllarına dek uzanan Fet-
valar, Divan'/ Ali k a r a r l a r ı , Fermanlar g ö r ü n ü r . Çoğu toprak kanunlarıdır.
Bunlar içinde Göç: 704-Doğum: 1306, hatta Göç: 701-Doğ: 1302 yılları-
na çıkanlar vardır. Osman Gazi'nin istiklal ilanı ise, "İndeimüverrihin ka-
rargir ( t a r i h ç i l e r i n üzerinde b i r l e ş t i ğ i ) "(Nakdüttevarih) olduğuna göre G:
699-D: 1300 yılıdır.
Demek Osmanlı toprak kanunları, Gaazan Han'ın K o n y a ' y ı ele g e ç i r m e -
si ile b a ş l a r . Demek, Osmanlılar, h e n ü z b a s i t tib ( G a z i ) iken; p a d i ş a h sa-
yılmadan, toprak düzenlerini ortaya atmışlardır. Bu düzenin temeli; mül-
kiyeti sosyal orta malı olan topraklar üzerindeki tasarrufve gelir i ş l e r i n i
doğru memurlarla ("mansıp" sah'^ev'^e) yönetmektir.
Battal Gazi'nin torunu İsmail Zühdü şöyle der: "Kanun'u Ali Osman'da
(Osman oğulları kanununda), iptida tevziimenas/p (devlet görevlerini ilk
dağıtan) eden Osman Gazi'dir. 701 tarihinde (D: 1302) Suitanönü'ne, Ka-
rahisar sancağı der, Oğlu Orhan'a vermiştir. Ve Eskişehir: KNZ Aibe ve
İnönü: UYGD ti be ve Yarhişarı: Hasan vaibe ve İnegöiü: Turgut vaibe ver-
AA
miştir. Kanun, n: "("Kavanin'i Kadiymei Osmaniyye'" Elyazması Ce-
m a z i y e l a h i r 1176 (D: 1 7 6 7 ) , İ n k ı l a p M ü z e s i , No: 119)
(Bu pek eski e l y a z m a s ı n d a noktalama yok. Cümleler bozuk, imla karı-
şık. Kimi s ö z l e r hiç o k u n m u y o r . KNZ diye A r a p ç a 3 harfle y a z ı l m ı ş kelime
"konur" mudur, "Gündüz" müdür; kestirilemez. Gazi anlamına gelen ELB
(Elif + Lam + Be) sözü aynı sayfada üç t ü r l ü y a z ı l ı r : "ELBveya ALB""İLB",
"VALB"... H a n g i s i d o ğ r u ? U Y G D (Elif + V a v + Ye + Gayin + Vav + Dal)
harfleri: Oygud mu, Uygud mu? Y o k s a Uygur mu? 133 sayılı kanunda,
"Uygur ti be, Hasan ti be, TurgutÎ/be"yaz\\\d,w... Mesele söz biçiminde de-
ğil. A n c a k , ikinci metinde "Elb, A l b " değil açıkça hep ' / ¿ ^ d e n i l d i ğ i n e gö-
re, G a z i ' n i n ö z t ü r k ç e s i İ L B o l s a g e r e k t i r . )
G ö r ü y o r u z , O s m a n l ı l ı k d o ğ a r k e n , O s m a n İlb, ele g e ç e n y e r l e r i ne ken-
disinin, ne babasının malı s a y a m ı y o r . Öteki (kendisi gibi) İlblere ısmarlı-
yor. M ü l k o l a r a k mı? Hayır: "MANSIP"olarak. Y a n i , t o p r a ğ ı n mülkiyeti de-
ğil, geliri v e i d a r e s i İ l b l e r e d ü ş ü y o r . Bu İlbler, hazıra k o n m u ş , hazır yiyici
kalem efendileri değildirler. Kelleyi koltuğa alıp, t o p r a k l a r ı gavur, Müslü-
man e s k i zalim ö z e l kişi mülkiyetinden kurtarmışlardır. Bundan sonra da,
o toprakta çalışıp y a ş a y a n l a r ı n adalet ve şeriat içinde eşitçe, örselenmek-
sizin y a ş a m a l a r ı uğruna can verip kanlarını akıtmaya kendilerini adamış-
lardır. İlk O s m a n l ı t o p r a k d ü z e n i budur.

Hammer de: "Osman, keşiş dağı civarındaki arazide istiklale kavuşun-

ca, bu memleketin idaresini, fetihte yardımı görülen savaşçılar arasında
pay etmiştir."{Hammer: "Devlet'i Osmaniye Tarihi", c. 1, s.108) der. Bü-
tün o r t a ç a ğ l a r d a g ö r ü l d ü ğ ü gibi, b a r b a r g a z i l e r i n b a ş b u ğ u , ele g e ç e n t o p -
rağın mülkiyetini topluma saklamak üzere, "İDARE"sini ilblere verir ve
kimse buna karşı gelmez.
"Biiecik'in gelirleri derviş ve şeyhlere, özellikle, kızı Mal Hatun ve onun
küçük oğlu Aia iddin ile birlikte bu kalede oturan Şeyh Ede bal i'ye tahsis kı-
lındı." {Keza, s. 109)

Toprak Çapulunu Önleyen Prensip

Ü l k ü c ü M ü s l ü m a n İlb, n e k e n d i s i n e , n e o ğ l u n a , n e k a y n a t a s ı n a , n e s a -
v a ş t a İlb'lerden geri kalmayan ü l k ü c ü d e r v i ş v e ş e y h l e r e t o p r a k l a r ı n nnüi-
kiyetinibağışlayamaz, yalnız gelirini "TAHSÎS"k\\av. İlb, içinden çıktığı il-
kel sosyalist d o ğ r u l u ğ u ve temizliği ile, başka türlüsünü düşünmüyor.
P e k iyi b i l i y o r ; ele g e ç e n y e r l e r , n e k e n d i y i ğ i t l i ğ i , n e f a l a n v e y a f i l a n İl-
bin t e k b a ş ı n a cesareti veya dehası ile a l ı n m a m ı ş t ı r . Savaş, önce bütün
İlblerin ve onları çevreleyen şeyh, derviş vs. M ü s l ü m a n l a r ı n toptan ter,
kan v e g ö z y a ş ı dökmeleriyle kazanılmıştır. Yaşadığı oymak düzeninde ve
kafasında, özel girişkinliğe kişi m ü l k i y e t i gibi dokunulmaz imtiyazlar ver-
mek yoktur. Herkes vazifesini yapmıştır, görevine uygun geçim isteyebi-
lir. Başta kendisi g e l m e k üzere hiç k i m s e y e , t o p l u m t o p r a ğ ı n ı mal ede-
mez. Olsa olsa, adaletli düzeni yürütmek için, savunmak için, güvenilir
şeriat fedailerine "Mansıp tahsis"ed,eb\\\v.

K a i d e b u idi. S o n r a d a n , bir a v u ç a ç ı k g ö z özel kişiyi m i l y o n l a r c a ç a l ı ş a n -

lar z a r a r ı n a zengin etme, t o p r a k beyi y a p m a kaçamakları olmadı mı? Ol-
du. Zayıf padişahtan neler kopartılmadı. Ancak, Osmanlı kanunlarında
onun da panzehiri vardı. Padişah, toplum topraklarını Şeriat düşmanlığı
edip özel k i ş i l e r e k a ç a m a k mü/k, hırsızlama K?Xy/yaptıracak kertede alçal-
dı mı, d e v r i l e m e z s e , ö l ü m ü beklerdi. Yeni tahta çıkan padişah, b i r a z din,
iman, namus taşıyorsa, o hırsızlıkları; "zaman aşımı" g\b\ vurguncu oldu
bittisi ile ç a l a n ı n y a n ı n d a kâr b ı r a k m a y a b i l i r d i . Ş e r i a t v e k a n u n o n a b u y e t -
kiyi t a n ı y o r d u . O s m a n l ı ' y ı y ü z y ı l l a r c a a y a k t a t u t a n d a b u y e t k i o l d u :

"Bir miktar yerlerde geçmişteki sultanlarca bu yere cami'i şerif bina

eden kimesneye temlik{mülk verme) idüp eline müiknameihümâyûn ver-
dikten sonra ol dahi o yerlerin tasarrufun cami'i şerifte hatip ve imam
olanlara vakıf ve şart ey/ese imam imameti zamanında oi yerlerin tasar-
rufun başka kimseye sipariş ey/ese sonra ol imam gidüp yerine başkası
imam oldıkta, oi yerleri almak mürad ettikte: "Eski imamdan mülkiyet
üzere aldım" deyu mütasarnf olanlar çekişemez. Her imam kendi zama-
nında vermiş olur. Oi imam o i yerleri alup dilerse kendüsi zaptider, ister-
se zamanında ol dahi başkasına verüp mütasarrif ettirmek istikrarlı ("Mu-
karrer") kanundur." (Kanunnamei Sultan Süleyman, s. 5, Yazma, Köprü-
lü M. Pş. K., 9 9 )
Bugün, bu tutumu taşa tutmak, Türkiye'de "sermaye birikimi"vi\ önle-
miş s a y m a k , kolay bilginlik olur. Zamanında miri t o p r a k d ü z e n i , t e k ç ı k a r
yol olmuştur. Bu düzendeki dirlikçiler, çalışan halkın asayiş ve adaletini
sağlamıştır. Şeriatın halka mal edilen kutsallığı bundan ötürüdür. Pazar-
da güçlü ama haksız Müslüman, haklı gavura karşı o adaletle cezalandı-
rılmıştır. O kargaşalı z u l ü m çağında, şeriat düzeni, t o p r a ğ a y ü k değil, dü-
zenli v e r i m getirmiştir. İ s l a m l ı k gibi; O s m a n l ı l ı ğ ı n da göz k a m a ş t ı r a n ça-
buk yayılışı bu temele dayanır.
Bir s ö z l e : Miri t o p r a k l a r ı n başlangıcı, Osmanlılığın başlangıcıdır.

Fıkıh - K a n u n İlişkileri

Osmanlı miri toprak düzeni, genel olarak barbar sosyalizminin, özel

olarak İslam sosyalizminin s o n u c u d u r . İslam devletlerinde iki çeşit hukuk
norması göze çarpar: 1. B ü t ü n M ü s l ü m a n l a r için o r t a k g e n e l hukuk pren-
sipleri. Bunlara FIKIH denir. 2. Her İslam t o p l u m u n u n kendi özel şartları
içinde bulup k o y d u ğ u hukuk prensipleri. Bunlara KANUN denir.
Tarihe y a k ı n d a n bakılırsa, bu iki tip h u k u k , y a l n ı z İ s l a m l ı ğ a has değil-
dir. Hemen her orijinal ana medeniyetle, o medeniyeti ç ö k e r k e n rönesan-
sa uğratan göçebe barbarların kurdukları yeni düzen arasında, tıpkı fıkıh
ile k a n u n ö r n e k l e r i n e u y g u n , çift y a n l ı h u k u k n o r m a l a r ı v a r d ı r . M e s e l a , Bi-
zans, kadim Roma medeniyetinin rönesansıdır. Orijinal Roma hukuku, Bi-
z a n s için bir ç e ş i t f ı k ı h rolünü oynar.
Osmanlı "Kanun"ları ile f ı k ı h , birbirlerinin aynı mıdırlar, gayrı mıdırlar?
Hem aynıdırlar, hem gayrıdırlar.
1. Aynılık şundan gelir: Kadim toplumlar, ister orijinal ana medeniyet
olsunlar, ister o n u n rönesansını yapan bir i m p a r a t o r l u k o l s u n l a r , her iki
d u r u m d a da tarih ö n c e s i n d e n gelirler. Hatta k o n k r e t ( s o m u t ) tarihte, bar-
bar a k ı n ı , mesela Sümerlere karşı Agade kentinden çıktığı zaman dahi,
peşinde m u a z z a m göçebe barbar yığınlarını da sürükler. İslamlık, Mekke,
Medine kentlerinden çıkmakla birlikte, bütün Arabistan "Bedevi'lerini (or-
ta barbarlarını), çöken medeniyet yağmasına sürüklemiştir. Yukarı bar-
barla, orta barbarlık a r a s ı n d a bu b a k ı m d a n da bir i ş b i r l i ğ i v e o r t a k l ı k v a r -
dır. E n g e l i ş k i n k e n t bile, ç ö k e n bir m e d e n i y e t ü z e r i n e t a r i h s e l d e v r i m y a -
pacak akına kalktığı ilk ü l k ü c ü ç a ğ l a r ı n d a , ilkel s o s y a l i z m g e l e n e k l e r i n i a z
çok y a ş a m a k t a d ı r . Hiç d e ğ i l s e , e ş i t ç i f t ç i i h t i y a c ı n ı k a r ş ı l a y a n d a n fazla top-
rakların, şu veya bu kişiye Ö Z E L MÜLK olarak verilmesini insan haklarına
282
karşı y a p ı l m ı ş bir s a l d ı r g a n l ı k bilir. Fethedilen geniş yerleri, t o p l u m u n or-
ta malına çevirmeyi daha n a m u s l u c a tabii bir d ü z e n o l a r a k k a r ş ı l a r . Ken-
di kent yurttaşları nasıl eşit ( t o p r a k ve hakça eşit) çiftçilerden başka bir
ş e y d e ğ i l l e r s e , k e n t i n t a r i h s e l d e v r i m h a m l e s i n e k a l k m a s ı , nasıl k e n d i için-
de eşit çiftçi düzenini bozan tefeci-bezirgan m ü t e g a l l i b e y e karşı ayaklan-
ma ve başarı kazanma sayesinde oluyorsa; tıpkı öyle, üzerine saldırdığı
çökkün medeniyetin derebeylerini temizler temizlemez, sahipsiz kalan
toprakları (kentin kutsallığına kontrol ettirdiği) eşit k ü ç ü k ü r e t m e n ç i f t ç i -
lerin t a s a r r u f u n a (kullanımına, y a r a r l a n m a s ı n a ) verir.
Eski medeniyeti az çok t e m i z l e y e r e k rönesansa uğratan barbarlar, he-
nüz kent s e v i y e s i n e ulaşmamış göçebelerse, onlar, toprak üzerinde kişi-
nin ö z e l m ü l k i y e t i ş ö y l e d u r s u n , ö z e l t a s a r r u f u n u bile t a n ı m a z l a r . Bir y e n i
toprak düzeni k u r m a k için, kendi toplumlarında hiçbir g e l e n e k ve göre-
nekleri olmadığından, benimsedikleri orijinal medeniyetin ilk kentinden
gelme k u r u m ve kuralları aynen alırlar, uygularlar. Fıkıh ile O s m a n l ı ka-
nunları, Roma hukuku ile Bizans hukuk kırkambarı erüdisyon külliyatları,
onun için, a n a ç i z i l e r i n d e b i r b i r l e r i n i n a y n ı d ı r l a r .
2. Gayrılık şundan ileri gelir: O r i j i n a l medeniyeti kurmuş olan kent bar-
barları, yukarı b a r b a r l ı k k o n a ğ ı n d a k i bir t o p l u m d u r l a r . İçinden çıkageldikle-
ri kentin kurum ve kurallarına mutlak surette bağlıdırlar. Eskimiş medeni-
yeti rönesansa uğratan barbarlar, göçebe orta barbarlık konağındaki bir
toplumdur. H i ç b i r t o p r a k özel kişi mülkiyeti ve tasarrufu ardından koşmaz-
lar. Prensiplerini benimsedikleri ilk k e n t i n (diyelim ki: Roma veya Mek-
k e ' n i n ) a n l a y ı ş ı n d a n ç o k d a h a g e n i ş ö l ç ü d e t o p l u m m ü l k i y e t i b a k ı m ı n d a n li-
beral o l u r l a r . O n u n için, k a n u n l a r , f ı k ı h ı n a n a ç i z i l e r i i ç i n d e d a h a k e s k i n t o p -
lum mülkiyetçisi olabilirler. D a h a k o l a y l ı k l a , t o p r a k l a r d a özel kişi m ü l k i y e t i -
ne yan çizerler ve eşraf denilen halk sülüğü mütegallibenin sözde " ş e r e f i n e
(toplum toprakları üzerine oturma v u r g u n c u l u ğ u n a ) p e k iyi gözle b a k m a z -
lar. O y ü z d e n , B a y B . Ö m e r B a r k a n ' ı n n e d e n s e h a y ı f l a n d ı ğ ı gibi: (Osmanlı-
lık), "aile şerefine ve toprak mülkiyetine dayanan bir asalet iddiasına karşı
daima yabancı ve düşman kalabilmiştir. "(Ö.B.: İslam T ü r k vs. s. 2)

AYRIM II

TARİH İÇİNDE İSLAM TOPRAK PROBLEMİ

Bu ayrımda, İslam toprak probleminin tarihcil anlamına değeceğiz. O
sıra, bir İ s l a m t o p l u m u olan Osmanlılığın birkaç karakteristiği önümüze
çıkacaktır.
 İslamca ve Türklerce "Ülke Toprakları"

Miri topraklara "arazi'i memleket" ( ü l k e toprakları) yahut "arazi'i

havz"{kendi bölge yerleri) dahi denir. Bu yerler hiç kimsenin kişi mülkü
değildir. Bu yerlerin "rakabe" {yaYsio&\ Araplarda kim daha önce ölürse,
m a l ı n ı n ö t e k i n e k a l m a s ı , gibi ç o k i l g i n ç bir a n l a m t a ş ı r ) s i (mülkiyeti) var-
dır. Bu "Rakabe" (yan\ mülkiyet) "BEYTÜLMAL"indir. Beytülmal, kişi ola-
rak hiç kimsenin değil, bütünüyle Müsiüman\arm hep birden sahip olduk-
ları ortak m ü l k i y e t l e r i , orta malı, başka deyimle "Allah'ın müikü"d,üv.
"Rumeii'ndeki reayanın ellerindeki erz (yer) ne öşriyedir, ne haraciye-
dir. Erz'ı memleket ( ü l k e toprağı) dır, ve hiyn'i fetihte (ele geçtiği sırada)
ne gaanimiyne kısmet ( g a n i m e t sahiplerine üleştirilmiş) olunup öşriye kı-
lınmıştır ve ne de eshabma temlik olunup (eski sahiplerine mülk edilip)
haraciyei sırfa (sırf haraçlı toprak) kılınmıştır. BelkiRakabesibeytülmale
ihraz olunup mutasarrıf olanlara (işletenlere) icare (kiralama) tankıyla
(yoluyla) verilmiştir. " ( ' K a n u n n a m e i Müteber'i Derzaman'ı Sultan Süley-
man " E b u s s u u d Asrı, elyazması)
İlk Sümer kentinden beri toprakların mülkiyeti, tapınakta toplumu
temsil eden Tanrı'nındır. M e k k e - M e d i n e k e n t l e r i n d e n ç ı k a n İ s l a m dini için
de, Toprak, "Ya!Malik'ülmülk."(Ey mülkün sahibi) dediği Tanrı'nın, daha
açıkçası herkesin mülküdür. Osmanlı T ü r k ' ü daha açık konuşmayı sevdiği
için, miri t o p r a ğ a , ülke toprağı a d ı n ı v e r i r . Onda, isterse padişah, h a l i f e ve
ilh o l s u n , h i ç b i r kişi kendi başına mülk iddiasına kalkışamaz. Ebussuut'un
Fetvası bunda en u f a k işkil bırakmaz. Ülke t o p r a k l a r ı n ı , Öşriye v e y a sırf
Haraciye d e n i l e n kişi mülkiyetindeki yerlerle hiç karıştırılmaya getirmez.
Bu çeşit ortamalı toprak p r e n s i b i , bezirgan e k o n o m i temeline dayanan ki-
şi s e r m a y e s i n i m ü l k bilen Müslümanlığa k a r ş ı t bir k u r a l o l m a z mı?
Olmaz. Müslümanlık, İsa'nın d o ğ u m u n u n 622. yılındaki en gelişkin, en
ülkücül biçimli bezirgan-ticaret dinidir. K a p i t a l i z m i de içine alan bezirgan
ekonomi 1969 yılında olduğu gibi, 622 yılında da, toprağın kişi mülkiye-
ti a l t ı n d a bulunmasında temelli y a r a r l ı k görmez. Tersine, hiçbir değeri
bulunmayan, yani insan emeği ile y a r a t ı l m a y a n toprağın, satın alınmak
zorunda kalınması, b o ş u n a s e r m a y e israfı o l u r . N i t e k i m b u g ü n de, t a r ı m -
daki geri kalmışlığı yaratan toprak mülkiyeti, k a p i t a l i z m i n g e r e ğ i gibi g e -
lişimine en büyük engeldir.
Toprağın bir s ü r ü kişiler elinde kapalı kalması, değeri o l m a k s ı z ı n , sırf
işgal etmiş bulunma tekelinin baskısı ile, "havaparasi'gibi bir "toprak fi-
yatı" ox\.aya ç ı k a r m ı ş t ı r . Bu tekelci durum, sermayenin kendi kasasına in-
direbileceği artı-değerin bir bölümünü, kârından ayırıp, RANT (irat) biçi-
m i n d e t o p r a k s a h i p l e r i n e g e ç i r t i r . " N a m u s l u " bir k a p i t a l i s t için bu, a ç ı k t a n
284
bir y i t i r i d i r . Bezirgan için taşınır ( m e n k u l ) değerlerin, hele paranın mülki-
y e t i , g e r e k e n s ö m ü r ü için y e t e r l i d i r . T o p r a k b e y l e r i n e h a r a ç , b a ç , irat ö d e -
menin gereği "mantıkçı! "ve. "akılcı!"değildir.
D e m e k , sırf afc>/70/77/'ilişkileri b a k ı m ı n d a n ; İ s l a m l ı k , hiç d e ğ i l s e ü l k ü c ü ,
temiz gerçekçi kalabildiği sürece, miri toprak d ü z e n i n d e n yana çıkabilir.
Toprağın ortak mülkiyeti, teorice İslamlığa aykırı olamaz. Nitekim uzun
çağlar boyu, hele O s m a n l ı T ü r k l e r i n d e en büyük toprak mülkiyeti, Tanrı'-
nın, yani toplumun (memleketin, ülkenin) ortak mülkü o l a g e l m i ş t i r .

İslamlık ve Sosyalizm

İşin aslına, yani "Kur'an'tasma (Allah'ın Kitabındaki buyruğuna) bakı-

lırsa, daha iyi anlaşılır. Müslümanlık, her g e r ç e k t e n devrimcsosyal dokt-
rin g i b i , s o s y a l i z m e d e k v a r ı r . Hz. Muhammed'in temsil ettiği ilk İ s l a m l ı k
ve şeriat, değil fethedilen toprakları, taşınır ganimetleri bile, hatta fetih-
ten sonra ortaya çıkan "fey'eri bile, Müslümanlar arasında ortaklaşa be-
nimsemek prensibine dayandırır. Ganimeti olduğu gibi bütünüyle ve top-
tan Tanrı'ya adar, yani ortak Müslüman mülkü yapar. Kişiler arasında he-
men paylaşmaya gitmez.
Müslümanlığın ilk s a y ı l ı kutsal savaşı, Bedr Gazvesidir. Bir a v u ç insan
a r a s ı n d a y a p ı l m ı ş k ü ç ü k bir y o l k e s i c i l i k gibi g ö r ü n s e de, a n l a m c a e r i ş i l e -
m e z y ü c e l i k t e bir d ö n ü m d a v r a n ı ş ı d ı r . O zamana dek sırf platonik (Eflatu-
ni) sözlerle vaiz (konferans) ve nasihat (öğüt) v e r m e k t e n öteye geçme-
yen İslamlık, ilk kez Bedr Kuyusu başında, Mekke mütegallibesinin Şam'-
dan yeni zenginlikler getiren kervanını v u r m a k l a laftan işe g e ç m i ş t i r . O n -
dan sonra İslamlığın bütün düşünce ve davranışları bu kesin momentle
belirlendirilmiştir. Onun için, küçük Bedr G a z v e s i n i n anlamı, dünya ölçü-
sünde en büyük yüceliş, kutsallık kazanır.
Bedr G a z v e s i n d e zafer Müslümanlarda kalıp da, orada ele g e ç e n de-
ğerlere sıra gelince, ilk ayrılık belirdi. Gençler "Cengi biz ettik!" yaşlılar
"Bozulsanız bize sığınacaktınız!"diyerek ganimeti bir türlü paylaşamıyor-
lardı. Hz. M u h a m m e d , i n a n d ı ğ ı v e elçisi bulunduğu Allah önünde bu çıkar
çekişmesine içerledi. Müslüman'ın din u ğ r u n a ülkücül dövüşünü bekliyor-
du. "Müminler"(İnanmışlar) ise, açıktan açığa dünya m a l ı n a kavuşma hır-
sıyla parlamışlardı. Bunun üzerine Kur'an'ı Kerim, g a n i m e t t a m a h ı y l a çe-
kişen taze M ü s l ü m a n l a r a şu k e s k i n zılgıdı y a p t ı :
"Yes'eiune ke an'ii Enfal. Kul: el Enfai'ü iii Lahi ver Resul Fe'ttekui La-
he ve Es/ah ü zat e beyneküm ve etıy'ul Lahe ver Resul'hu: in küntüm
Müminiym!" (Senden Ganimet soruyorlar. De ki: Ganimet TANRININ ve
PEYGAMBERİNDİR. Eğer siz inanmış (mümin) iseniz Tanrıya boyun eği-
niz. İşi aranızda düzenleyiniz. Ve Allah ile Peygamberine itaat ediniz. "
(Enfal S u r e s i . 1. A y e t )
Bugün hâlâ -gözü kararmış vurguncu, derebeyi ezgici olmayan- her
m ü m i n ve M ü s l ü m a n , o G a n i m e t Sure'sinin en birinci A y e t ' i n i bir, bir d a -
ha n a m u s l u c a o k u y u p a n l a m a y a çalışabilir. Kur'an ortadadır. Gelmiş geç-
miş hiçbir zalim o n u n kılına d o k u n a m a m ı ş t ı r . Müslümanca savaş, hiç k i m -
seye kişi olarak bir imtiyaz tanımaz. "Înne me'lmüsiimune ihve- Hiç kuş-
ku olmasın ki M ü s l ü m a n l a r kardeştirler." A m a e m p e r y a l i s t ajanlarının Müs-
lümanlar içinde casus örgütü olarak parayla kurduğu "Müsiürvan Kardeş-
ler" . H e r k e s i n k a r ı n c a k a d e r i n c e e l b i r l i ğ i ile k a z a n ı l m ı ş h e r h a n -
g i z a f e r i n n i m e t i n d e n k i m s e a s l a n payı a l a m a z . Doğrusu hakkı da yoktur.

Çapulcu Kişi v e T a n r ı Kompromisi

N e v a r ki, ilk M ü s l ü m a n l ı ğ ı n "harbi k o m ü n i z m " adı v e r i l e n o savaşcıl

sosyalizmi, Tanrı'nın kadim kelamında yapılan ürkütücü emre tıpatıp uy-
g u n c a u y g u l a n a b i l d i mi? İsa d o ğ u m u n u n 7 . y ü z y ı l b a ş l a r ı n d a k ü ç ü k v e d a -
ğınık üretim t e m e l i , kutsal İslam sosyalizmine yeterlice dayanak olmak-
tan uzaktı. Sosyal olanak elvermiyordu.
O z a m a n Tanrı da, kullarına daha uygulanabilir buyrultular gönderme-
yi gerekli buldu. Yeni Müslüman olmuş Medine halkı, Müslümanlık kendi-
lerini tefeci-Yahudi Evs v e Hazreç kabilelerinin ipoteklerinden kurtardığı
için, M e k k e e ş r a f , a y a n v e m ü t e g a l l i b e s i Kureyş ağalarının işkencelerinden
kaçıp gelmiş Muhammed -SAAAe'lerini bağrına bastı. "Ensar"(Yardımcı-
lar) adını alarak, h e r biri, züğürt "Eshap"{Muhammed adamları)tan biri ile
geçimini ve barınımını gerçek kardeşçe paylaştı.
Ancak, Muhammed'in Medine'de eteği ile t a ş t a ş ı y a r a k k u r d u ğ u ker-
piçten alçacık mescidi, adamlarından "Eshab'ı Saffa'Sa bile yetmiyordu.
Herkes o mescit duvarları dibinde barınarak, kök ve odun t a ş ı y a r a k kıt
kömür ortakça geçinen "Eshab'ı S a f g i b i kolektif y a ş a m a olanağından
yoksuldu. Hele Muhammed'e "Ben Arab/m, Arab benden değildir"te&r-
tecek kertede yaman olan, "Ed, Arab'ü eşşedd'ü minen Nas"(insanların
en şiddetlisi Bedeviler), t a m R o m a üstüne saldıran C e r m e n barbarları du-
rumundaydılar.
Engels'in "AskerdiDemokrasi"dediği çağın insanları olan Araplar, yal-
nız ç a p u l , gene çapul istiyorlardı. A c e m Â/5/-<?'larının süsleri, B i z a n s Kay-
serlerinin sarayları onları bekliyordu. Allah'ın insancıl sosyalizmi, ilkel-ko-
munaiArapların henüz içinden çıkmak istedikleri bir kabuktu. Evren tica-
retinin tıkanmış Orta Yolu ( B a ğ d a t - B a s r a şahdamarı) yerine, Güney Yolu
(Umman-Hicaz) işliyordu. Bu y o l u n kervancıları olan h a r i s Kureyş\\\ev, s a -
286
dece, çöken komşu antika medeniyetlerin zenginliklerini takım takım, ki-
şi kişi t a l a n e t m e k a m a c ı y l a Müslümanlığa katılıyorlardı.
Bu ağır basıcı eğilim, Kur'an ayetlerinin içine bile "Müellifet'ül Kulup"
(gönülleri uzlaştırılanlar) biçiminde yankılanmıştı. O "gönülleriyapılmış"
sürüyle adam, sırf çil akça ödenerek Müslümanlığa "satın alınmışlar"idi.
Nezaket olsun diye (şimdi: "Amerika'ya satılmış" yerine "Amerikan yardı-
mı g ö r m ü ş " sözü kullanıldığı gibi) o çeşit paracanlı sözde Müslümanlara
"satın alınmış" yerine "müellife'tül k u l u p " adı v e r i l m i ş t i .

Tarihcil Devrimler İbreti

Allah ve "elçisi" Muhammed, o alıp yürümüş eğilimleri görmezlikten
gelemezdi. Başka da yolu yoktu. K u r ' a n , her m ü l k i y e t i n b i r i c i k s a h i b i o l a n
Tanrı'nın s o s y a l i z m i n e bir k o m p r o m i aradı. O kaçınılmazlıkla, Allah'ın pa-
yı küçüle küçüle, ganimetin beşte birine inmek zorunda kaldı. Kur'an
kompromiyi şöyle belirtti:
"Va'iemu! in nema ganemtüm ve min şey'in fe'innei Lahi hamsehu"
(Hele şunu bilesiniz: her n e k i g a n i m e t e l d e e t t i y s e n i z o ş e y ' i n hiç k u ş k u -
s u z b e ş t e biri A l l a h ' ı n d ı r . ) (Kur'an Sure'i Enfal, A y e t 43)
B u t a r i h c i l g e r ç e k l i k l e r e g ö r e , b ü y ü k bir ç e l i ş k i ö n ü n d e y i z . İ s l a m l ı k , bir
yandan Araplığı barbarlıktan medeniyete geçirdiği için; Arap toplumunun
tarih öncesindeki ilkelkomuna, yani sosyalizm ilişkilerini, sınıflı bir t o p l u -
mun kişicil ilişkilerine çeviriyor. Öte y a n d a n , gelmiş geçmiş medeniyetle-
rin korkunç yıkılışları ortadadır. Kur'an'ın hemen her sayfası, Muham-
med'in kervan yolları üzerinde rastladığı ve besbelli ibretle seyrettiği bin
bir medenileşme y ı k ı n t ı l a r ı n ı n izlenimleriyle yüklüdür. Yıkılışlar hep "A'itap-
//"(yazılı = medenileşmiş) kentlerde o l u r . Kur'an bunu yazar:
"Biz hiçbir kenti yok etmedik ki onun bilinen bir kitabı olmasın"
(Kur'an, Sure'i Hicr, A y e t 5 )
Neden yıkılırlar? Kur'an onu da Ad ve S e m u d uluslarında olanları tanık
tutarak açıklar:
"Biz o Kentleri ehaiisi zulüm edince yokettik. Yokedilişleri için belli bir
süre belirlendirdik."(Kur'an, s. Kehf A. 59)
Neden yıkılırmış? Allah'ın sözüne uyulmadığından. Allah'ın toplum için
en büyük sözü (Kelam'ı Kadim) ne diyor? Mülk gibi ganimette T a n r ı ' n ı n -
dır. T a n r ı , ilk S ü m e r k e n t i n d e n beri t o p r a ğ ı n da, ganimetin de t o p l u m d a
kolektif mülkiyetçe, sosyalistçe yürümesini istemiştir. Kullar sosyal sınıf-
laşma yolu ile kişi mülkiyeti d e n i l e n bencilliğe düşmekle zulme gitmişler,
A l l a h ' a isyan e t m i ş l e r d i r . T a n r ı s a l t o p l u m kanunları da o büyük suçları af-
f e t m e m i ş , sınıflı, kişi mülkiyetli toplumları, taş üstünde taş b ı r a k m a m a c a -
sına yıkıp "günahlar"çinde boğmuştur:
 "O gün dağları yürütürüz de yeri dümdüz görürsün. Onları da topla-
rız. Onlardan hiçbirini bırakmayız. " "Biz onların arasına bir ateş deresi
koyacağız (sınıf savaşı H.K.). Günahkar ateşi görünce içine düşecekleri-
ni anlıyacaklar ve ondan geri dönecek bir yer bulamıyacaklar. "(Kur'an,
S. Kehf, A. 52-53)
İ s l a m dini bunu g ö r m ü ş t ü r . Ve o g ö r g ü s ü n e d a y a n a r a k , İslamlığı ay-
nı yıkıntıya uğratmamak için, ilkel de olsa, ilk k o m u n a n ı n sosyalistgele-
nek ve g ö r e n e k l e r i n i , yeni doğacak İslam medeniyetinde yaşatma çaba-
larına son derece önem vermiştir. Medeniyet "tefeci-bezirgan serma-
yecin "veledi zinası" iken, Kur'an'daki en yalın kılınç "Mekki"surelerin
hepsinde boyuna "rıbahin (tefeciliğin) en ağır g ü n a h sayılması bundan-
dır. Bu ekonomi temeli ü z e r i n d e zekat gibi, sadaka gibi, fitre gibi, beşte
bir " M ü s l ü m a n l a r ı n m a l e v i n e p a y " gibi; dula, y e t i m e , y o l c u y a r e s m e n yar-
dım gibi, hatta h a c ı l ı k gibi ve daha yüzlerce başka üstyapı farzları, vacip-
leri, sünnetleri, helalleri, haramları (tabU\ar\) hep o yitirileceği sezilen il-
kel sosyalizmin yaşatılması için konulmuş tedbirlerdir.

İslamlık ve Devrimci Kompromi

Demek İslamlık: İlkel sosyalizmi hem kaldırmak, h e m s ü r d ü r m e k gibi

çelişkili bir sistem kurma doktrinidir. Daha doğrusu objektif o l a r a k ilkel
sosyalizmi kaldırırken, sübjektif o l a r a k ilkel sosyalizmin yazılı olmayan
anayasasını bir k e r t e y e d e k y a z ı l ı biçime s o k m a y a çalışır. Kur'an'daki ay-
nı Enfal s u r e s i n i n bir a y e t i n d e ilan e d i l e n h ü k m ü , b a ş k a bir a y e t i n d e r ö t u ş
etmesi de bu çelişkili gerçekliğin kutsal metinlerde yankı bulmasıdır.
"La yükellifül Lahe nefsen illa vüs'aha" ( T a n r ı kişiyi yetişebildiğinden
aşırı yükümlülüğe uğratmaz) hükmü, o çelişkili durumun esnekliğini for-
müle eder. Z a m a n ı n şartları göz ö n ü n d e t u t u l u r s a , y a p ı l a n k o m p r o m i dev-
rimci sonuç vermiştir. Birkaç "müellifetülkuiub"s rüşvet verilmiş, "Hudey-
biyye barış/aşması"\\e görünüşte Kureyşlilere yüz verilmiştir. Ama sonun-
da, İslam Orijinal Medeniyeti d o ğ m u ş t u r . O medeniyetin kurduğu dünya
köprüsü, Ortadoğu ile U z a k d o ğ u a n t i k a medeniyetlerini üzerinden geçire-
rek, " B a t ı " d e n i l e n A v r u p a b ö l g e s i n d e m o d e r n m e d e n i y e t e a t l a m a n ı n röne-
sansını sağlamıştır.
Osmanlılık İslamlığın rönesansıdır. Bu ruhla O s m a n l ı l a r , t o p r a k e k o n o -
misinde Allah'ı daha iyi anlamış gibidirler. Hiç d e ğ i l s e d e r e b e y l i l e ş m e d e n
önceki Osmanlı çağları, h e p d a h a ç o k ilk K u r ' a n e m r i n e u y m a y ı b e c e r i ile
y o r u m l a m ı ş l a r d ı r . Çünkü, Türklerin sosyal yapıları, Allah'a, öteki d e r e b e y -
lileşmiş İslam saltanatlarından daha yakındır. Yani toprağın çoğunluğunu
kişi mülkü e t m e k , ilk T ü r k l e r i n göçebe ruhlarına bir t ü r l ü elveremez. Top-
rağı T a n r ı m ü l k ü gibi g ö r m e k d a h a k o l a y l a r ı n a gelir.
288
 Belki toprak ekonomisine özel kişi m ü l k i y e t i n i n getirdiği bin bir t e h l i -
keyi d a h a ç o k ö r n e k l e r i y l e ö ğ r e n e b i l m i ş l e r d i r . Ne de olsa A r a p ulusları da-
ha çok Yakındoğu d e n e b i l e c e k o l a n Önasya ( S ü m e r l e r d e n - S a s a n i l e r e dek)
ve Akdeniz (Grek-Romen) medeniyetlerini tanımakla kaldılar. Türkler, Or-
A A
ta Asya'nın ipek y o l l a r ı n d a n gider gelirken, hem Yakın, hem ¿ Doğu-
ların benzer örnek medeniyetlerini çiğnedikçe gördüler. İ n s a n l ı k , A r a p İs-
lamlığının doğuş çağlarına oranla, Türk-Moğol "Uluslar Göçü"çağlarında
daha zengin d e n e m e l e r biriktirdi.

"Miri T o p r a k " ı n N e d e n i ve Nasılı

Bu kanı s o y u t bir m a n t ı k ü r ü n ü değildir. Osmanlı Türkleri, en somut

fetva, tahrir, kanun yazılarında, düşünce ve davranışlarının nedenlerini
birkaç s ö z c ü k l e ö z e t l e m e k t e n geri kalmadılar. Miri t o p r a k d ü z e n i n e n e d e n
öylesine tutkun bulunduklarını yer yer açıklarlar. Ta 15. yüzyıl sonlarına
doğru Rumeli vilayetini yazan "Trabzon Sancağı Beyi Ömer", kadim üre-
tim yordamı içinde toprağı özel kişi mülkü y a p m a n ı n nasıl bir ekonomik
intihara varacağını şöyle anlatır:
"Bir kısım dahi var ki: ne öşriye ve ne de berveçh'i meşruh (yorum-
landığı) üzere Haraciye'dir. Ana Erz'ı Memleket ( ü l k e toprağı)dirier. Aslı
Haraciyedir. Lakin, sahiplerine temlik olduğu taktirde (kişi mülkü edil-
se): Fevt olup (sahibi ölünce) dört kişi mabeyinlerinde taksim olunup,
her birine bir cüz'i kıt'a değüp, her birinin hissesine göre harçları tevzi
ve tayin olunmağla, kemal'i suubet ve işkal olup, be i ki adeta muhalif ol-
mağın, rakaba'ı arazi Beytülmal'i müsiimin için alı konulup, reayaye,
icare'i faside tarikiyle verilüp, ziraat ve hara setin bağ ve bahçe ve bos-
tan edüp, hasıl olandan Harac'ı Mukasemesin ve Harac'ı Muvazzafın ver-
mek emroiunmuştur."
Osmanlı Kur'an'ı okumuştur. Orada, "Allah"ın yıkılmış antika medeni-
yetler üzerine yaptığı felsefeyi y o r u m l a m ı y o r . Sırf dirlik ve düzenlikle gö-
revli bir v e r g i t o p l a y ı c ı gibi pratik düşünür, taşınır. Dirlikçinin işini y o l u n a
koymaya bakar. İlişkileri basitleştirmeye çalışırken İslam kurallarını ken-
di meşrebine uydurmaya başlar.
Onun derdi devlet gelirini, ne yapıp yapıp aksatmamaktır. Toprağı
(feth-edilen özellikle Müslüman olmamış ülkelerin yerlerini) Haraç k a r ş ı l ı -
ğı, i ş l e y e n e mülk ( t e m l i k ) e t s e , y a r ı n a d a m ö l e c e k . Bu yol 4 mirasçısı v a r -
sa, eski yeterli çiftlik e n az 4 p a r ç a y a bölünüp paylaşılacak... Verimi şöy-
le dursun, Osmanlı 4 kişiden ayrı ayrı haraç t o p l a m a k zorunda kalacak.
Uzun iş. Sıkıcı iş... Ne t o p r a ğ ı alana, ne haracı alana bu "Cüz'i kıt'a'hırı
hayırı yok. "Alabildiğine çetrefillik ve güçlükler. "
 Osmanlı Türk, çobanlıktan gelmiş. Otlaktan otlağa geçerken "Özelkişi
mülkü"kimin ola diye düşünmüş mü? Hayır. Orta barbar, toprak üzerin-
de önceden benimseyip dokunulmazlaştırdığı bir ö z e l kişi m ü l k i y e t i kutsal
m u t s a l l ı ğ ı gibi kuruntulara da metelik vermiyor. N e Fatih T ü r k ' ü n k a f a s ı n -
da, n e ele g e ç i r d i ğ i d e r e b e y i t o p r a k l a r ı n ı n köle ü r e t m e n l e r i n i n kafalarında
y e r l e ş i k bir kişi mülkiyeti taassubu yok. Şu yıkılan medeniyeti rezil rüsva
eden kişi ç ı k a r c ı l ı ğ ı v e ö z e l mülkiyetçiliği de nesi?
İyisi mi, t o p r a ğ ı O s m a n l ı d ö n ü m ü ile " Ç İ F T " l e r e b ö l e r s i n . O b o y u t l a r ı de-
ğ i ş m e z ç i f t l e r i , sırf k u l l a n ı l m a k , işletilmek (yani m ü l k i y e t değil, T A S A R R U F )
hakkıyla ev başına üleştirirsin. B u s i s t e m , bir ç e ş i t " İ C A R E ' İ F A S İ D E " ( B o -
zuk kiralama) olur. T o p r a ğ ı işleyenden iki ş e y a l ı r s ı n kira g i b i :
1- " Ö ş ü r " : Ona "Haraç'ı mukaaseme" (bö\üşme\\ haraç) dersin. Ürün-
den a l ı n a n pay olur.
2- "Çift akçası": Ona "Haraç'ı M u v a z z a f a " (görevli haraç) dersin. Çift'in
kalitesine ve dönümüne göre "yılda bir mikdar akçe"alınır.
A ş ı r ı c a kılı kırka y a r m a y a yer kalmaz. İşler t ı k ı r ı n d a y ü r ü r . T o p r a k me-
selesi kördüğüm olup t o p l u m u n başına çorap örmez. Hiç d e ğ i l s e , dere-
b e y l e ş i n c e y e d e k bir s ü r e öremez...

ANADOLU'NUN TOPRAK TRAJEDİSİ

Osmanlı, düşünüp davranırken öylesine kolaya ve basite gitmiştir. İyi

dileklerle ve pratik s a ğ d u y u ile k u r u l a n bu toprak düzeninin, sonra, kendi
iç gelişim kanunları ile t a nerelere dek dayandığını ileride g ö r e c e ğ i z . Bu-
rada yalnız, u f a k gibi gelen, ama bir m i l l e t ö l ç ü s ü n d e m u a z z a m yıkıntıla-
ra kapı a ç a n bir o l a y a d e ğ m e d e n g e ç e m e y i z .
Türkiye'de Zeamet 1 8 3 4 yılında kaldırıldı. Bu, ilk dirlik düzeni k a l ı n t ı -
larına i n d i r i l m i ş bir " c a u p d a g r a c e " idi. Miri t o p r a k d ü z e n i n i n kamu mül-
kiyeti o son v u r u ş l a t a r i h e karışalı, y ü z y ı l (şimdi 136 y ı l ) o l d u . Ö y l e iken
ne görüyoruz? Anadolu köylerinden en ücralarına bir g ö z atmak yeter.
Öteki kapitalist ilişkilerin, değiş tokuş (tefeci-bezirgan) ekonomisinin alıp
yürüdüğü köyleri bir y a n a bırakalım.
Az çok kapalı, tabii ekonomiye yakın, toplu aile t o p r a k m ü l k i y e t i n i y a -
şayan İç Anadolu b ö l g e l e r i n d e bile, t a r l a l a r k o r k u n ç bir u f a l a n m a y a uğra-
mıştır. Kimin nerede, kaç d ö n ü m toprağı bulunduğu h i ç b i r b e l g e y l e bilin-
mez. Anadolu'da kararlamasına, gelişigüzel bir t o p r a k s a h i p l i ğ i egemen-
dir. O yüzden, kolayca kapanın elinde kalır. "Kapan" d a , hem "tuzak",
hem "açıkgöz" olmak bakımından, her z a m a n , çoğu kasaba istihkamına
ç e k i l i p p u s u k u r m u ş y a t a n " e ş r a f - a y a n - h a n e d a n " v e ilh. Etiketli, t e f e c i - b e -
zirgan hacıağa olur.
290
 Bu durum niçin y ü r e k l e r acısı bir " t r a j e d i " ( f a c i a ) d i r ? Ç ü n k ü , t o p r a ğ ı n
her gün boyuna ufalanıp dağılışı, tam bir "milli felaket"den i l e c e k s i n s i ve
bozuk, ekonomik, sosyal, politik, hukukçul, ahlakçıl sürüyle acıklılıklara
kapı açar. "Batı"dan efendilerimizin ısmarlayıp getirttikleri "uzman"\ar, t e -
meli sırf " s o s y a l " o l a n bu f a c i a y a u c u z bir a d t a k t ı l a r : "Erozyon". Y a n i t o p -
raklarımız; yel, yağmur, sel ve benzeri tabiat etkenleri ile aşındırılıyor-
m u ş . . . Adı ne o l u r s a olsun, bu t r a j e d i n i n en çok bilinen ve g ö z e batan so-
nuçları şöyle özetlenebilir:

Ekonomi Açmazı: İflas

EKONOMİCE- S ı r f t a r l a l a r ı n parçalılığı yüzünden bugün ( 1 9 4 0 yılı) A n a -

dolu topraklarının belki y a r ı s ı bomboş kalmaya mahkumdur. ( 1 9 5 0 ' den
sonra, finans-kapital'in köye el atması; y a l n ı z kır o t l a k l a r ı n ı t r a k t ö r l ü ha-
cıağaların tekeline geçirmekle kaldı. Toprakların eski verimsiz dağınıklığı
o l d u ğ u gibi kaldı. " S a k r o s e n t " özel kişi m ü l k i y e t i , t a r l a c ı k l a r ı , a ğ a t ı r n a ğ ı -
na kaptırıncaya dek, parçalayıp dondurdu, bıraktı.)
Gene İkinci emperyalist evren savaşından önce, resmen her şey sak-
landığı sıralar bir bakışta görülüyordu. Şimdi çok partili istatistikler acı
gerçekliği gizleyemez oldu. Fiilen, ekili toprakların da verimi, mini mini
üretim araçları ve şartları y ü z ü n d e n yarının çok altına d ü ş ü k t ü r .
Demek, batıcı aktarma kanunlarla yüzyıldan beri zor kötek u y g u l a n a n
t o p r a k özel kişi mülkiyeti, Anadolu'nun üretici güçlerine yeni bir ş e y k a t -
madı. Tersine, milli e m e ğ i n e n y a y g ı n b ö l ü m ü n ü y e l e s e l e v e r i r c e i s r a f et-
ti. Nüfusun dörtte üçünü bulan k ö y l ü l ü ğ ü n alın yazısını ileriye g ö t ü r m e k
şöyle dursun, uzak geçmiş gerilere dönük d u r u m a soktu. Makine ve bilim,
Avrupa kapitalizmindeki kadar olsun, Türkiye tarımına hayırla giremedi.
Canlı makineler: Toprağımızın insanları ile h a y v a n l a r ı gitgide kurudu-
lar. Bir g ü n A n a d o l u ' n u n eşekleri kedi kadar, sığır ve atları köpek kadar
küçülürlerse şaşmamalı. Yok olacaklarına, yeni şartlara uydukları için se-
vinmeli. Çünkü, ülkemizin ağaçsız, susuz; h u m u s s u z bir b o z k ı r , n a n k ö r çöl
haline gelmesi bu toprağın canlılarını, Afrika Ulu S a h r a ' s ı n d a n k a ç ı r t ı r gi-
bi, sınırlarımız ötesine göçürtebilir.
Bu y o z l a ş m a , tabiat kanunlarından ileri g e l m i y o r . T a b i a t ı da küstüren,
s o y s u z s o s y a l v e p o l i t i k d ü z e n l e r i n b i n l e r c e yıl t a ş y a ğ d ı r d ı k l a r ı t o p r a ğ ı m ı z -
da, karşı-tepkilerle b o m b o ş ettikleri ekonomik çöküntüden ileri g e l i y o r .

Politika Çıkmazı: Ölmeden Ölmek

POLİTİKACA- Ekonomi temelinin dramı, sosyal üstyapıda öyle karga-

şalı bin bir Babil Kulesi k u r d u r u r ki, o n u , b u r a d a değil, özel ciltler içinde
bile s a y ı p d ö k m e k l e t ü k e t e m e y i z . Birkaçına işaret e t m e k yeter.
 Anadolu köyü, bitmez t ü k e n m e z t o p r a k ve sınır k a v g a l a r ı n ı n kanlı iç
savaş alanıdır. Köyler birbirine, her köylü ö t e k i s i n e karşı can d ü ş m a n ı ke-
silmiştir. Ana, babayı baltalar, evlat anayı boğar. Akraba akrabanın kuyu-
sunu kazar. Komşu komşuyu arkadan vurur. "Akrabanın akrabaya akrep
etmez ettiğini!"sözü yeğnik (hafif) gelir Türkiye köylülerinin ilişkilerine.
Yurttaşlık sevgisi, insan bağlılığı kırılıp geçirilir. Z i n c i r l e m e t o p r a k da-
vaları, mahkemelerin ve cezaevlerinin yüzde doksan d o k u z u n u tıka ba-
sa doldurup taşırır. Mütegallibenin kanunlar önünde köylü topraklarını
haydutça talan etmesi kolaylaşır. Kan davaları altında yatan canavar,
toprak davasıdır. O kör d ö v ü ş e k a r d ı k ç a , a ğ a l ı ğ ı n , r ü ş v e t i n , irtikabın diş-
leri kazmalaşır.

Bu ş a r t l a r altında, t e k e r t e k e r her k ö y l ü n ü n , en u ğ u r s u z a n l a m ı y l a , "işi

Allah 'a kalmıştır."Çalışan kır insanının herhangi türlü teşkilat kurma, göz
a ç m a ve hele d i r e n m e gücü, sıfırın altına düşer. D ü n y a n ı n her y e r i n d e dağ
başında yalnız kalan köylü, Türkiye'de kartal pençesinden kaçan çil y a v -
r u s u n a döner. T e k başına her köylü, t e f e c i l i ğ i n et l o k m a s ı olur. T o p r a k ce-
hennemi andırır. Köylü onun katran kazanına düşmüş büyük günahkârdır.
Kalan y a n a r . Kaçan kurtulamaz. Çıkışı y o k t u r .

T e k ç ı k m a z s o k a k kalır: ÖLÜM !.. A n c a k bu, bildiğimiz, yani halkın gü-

zel deyimi ile "kalıbı dinlendirmek" yaşamaktan k u r t u l m a k olsa "Ne
mutlu Türküm diyene!"olurdu. Hayır. Yağma yok. Türkiye köylüsüne dü-
pedüz ölmek bile "cana minnet"sıra savmak"olur. Türkiye köylüsü
maddece ö l e m e m e n i n işkencesi altında kıvranır. Bütün çökkün antika me-
deniyet soysuzlaşmalarında mayalandırılmış "ölmeden ölmek", Türkiye
köylüsünün ölümler içinden beğeneceği, seçeceği tek ölüm biçimi olur.

Ve dün, bugün bütün "akılcıl"\arımızı şaşkına çeviren halkımızdaki vaz-

geçilmez "İNTİHAR"felsefesi; kendi kendisini ölmeden öldürme düşünce
ve davranışı, yığınlarımızı k a s ı r g a v e k a b u s gibi s a r a r . Millet o l a r a k y ı ğ ı n -
ların ölmeden ölüşünün en açık örnekleri, T ü r k i y e politikasında birbirini
üreten başlıca iki hortlayışla sahneyi kaplar:

Köylünün Yaşamaktan Kaçışı

1- GEÇMİŞE SIĞINIŞ.- Evet, Türkiye halkı Cumhuriyeti d e ğ i l saltanatı

özlüyor. Niçin ş a ş ı y o r u z ? Atatürkün heykelini kıranlar, beş vakit namaz-
larında Ulu H a k a n Abdülhamtn ruhuna dua ediyorlar. Hangi Anadolu in-
sanıyla konuşursanız, yürekler sızlatan bir iç ç e k i ş l e , size "milletin sv?/?//?-
¿/¿''"olduğundan yanar yakınır.
Kimdir o "sahip"? M ü l k i y e t i hiç kimsenin özel kişi malı olmayan miri
topraklar çağında, dirlik düzeninin gerçekten ülkücü ve "Allah'tan korkar
Peygamberden utanır": "Sahib'üiarz/"\ar\d\r. Onları unutamıyor köylüle-
r i m i z . Ve o g e l e n e k , g ö r e n e k l e r i n alt bilinç k a r a n l ı ğ ı n d a , k e n d i s i n e "Sahip:
Koruyucu" arıy or.
2- AHİRETE SIĞINIŞ.- Evet, Türkiye halkı bu dünyayı değil, ahireti
(öbür dünyayı) özlüyor. Niçin kanıksıyoruz? Yaşama ç a b a s ı dururken, beş
vakit namazlarında, Cennete kavuşmanın hasretini tespih gibi çekiyor.
Hangi A n a d o l u insanıyla konuşsanız, yürekler sızlatan bir i ç ç e k i ş l e , size
"Ahiret'\en başkasının yalan olduğunu ballandıra ballandıra anlatır.
Neresidir o "Ahiret"? Z e n g i n , f a k i r , s u l t a n , d i l e n c i , a ğ a , köylü herkesin
a n a d a n d o ğ d u ğ u gibi e ş i t o l d u ğ u bir ü l k ü c ü l y a ş a n t ı e v r e n i d i r . Bu evrenin
düzeni, İslam toprak ekonomisindeki diriik düzenine A n a y a s a veren ŞERİ-
AT'ça kurulmuştur. Bunu aklından çıkaramıyor köylümüz. Şu dünyada bu-
lamadığı "mahşer" de\ır'\m\ri\ ve "mizan"sosyal adaletini, başka dünyada
olsun aramak zorunda kalıyor.
Bir z a m a n (bu s a t ı r l a r y a z ı l ı r k e n ) Nazi b i l i m i , T ü r k i y e ' d e 18 milyon nü-
fus y a ş a d ı ğ ı n ı , T ü r k i y e ' d e n o zaman bile küçük bulunan Almanya'da ise,
80 milyon kişinin "sıkıştığını"öne sürerek, Anadolu'ya doğru "yıldırım sv?-
ı/a?/"mızrağını sivriltmiş "Doğuya Bas!"diyordu.
Alman Finans-Kapitali, o demagojisi ile bir g e r ç e k l i ğ i göze çarptırı-
yordu. Anadolu'muz da, 100 milyon nüfusu besleyecek genişlikte ve
zenginliktedir. Ne çare ki, Babil çağının artığı soysuz derebeyi kalıntıla-
rımız, milli emeğin dörtte üçünü yok ediyor. Sosyal ve politik facialar,
Anadolu'yu en derin yoksulluğun salhanesine çeviriyor. Ve insanlarımız
yabancı e m p e r y a l i s t itlerinin "aşağı ırk" g ö r ü p köleliğe ç e v i r m e k istediği
bir s ü r ü yerine konuluyor.
Şimdi kontenjanlar değişti. Finans-kapital "şartsızkayıtsız"egemen ol-
du. "İçimizdekişeytan"oldu. Finans-kapital demagojisi, Nazi ırkçılığından
bin kat y a y g ı n z e h i r l i d i r . Ç ü n k ü , T ü r k i y e h a l k ı n ı n , i ç v e dış s ö m ü r ü y ü z ü n -
den geçmişe v e ahrete s ı ğ ı n ı ş ı n ı , finans-kapital soygununa dayanak yapı-
yor: "Demokrasi"oyunculunda iki tezi var:
1 - T ü r k i y e halkı İ L E R İ C İ L İ Ğ E D Ü Ş M A N ' d ı r . O n u n için halkın g e ç m i ş e ve
ahrete sığınışı kutsal oy kaynağımızdır.
2- T ü r k i y e halkı SOSYALİZME DÜŞMAN'dır. Onun için biz, özel kişi
mülkiyeti r e k l a m ı y l a , yığınları emperyalizme yedek g ü ç yaparız.
Türkiye'nin ilk Osmanlı dirlik düzenine g e r i dönemeyeceğini, her ko-
nuşan bebecik de bilir. Bilinmek istenmeyen şey dirlik düzeni k u r a l l a r ı -
nın, ilkel de olsa bir SOSYALİZM g e l e n e k v e göreneği olduğudur. Bilinç,
tarihte şimdiye dek ikinci mesele olmuştur. Olaycası, Osmanlı "miriara-
zi" prensi, Türkiye toprakları üzerinde kutsal özel kişi mülkiyetini hiçe
saymıştır. Tanrı emrine uyarak toprağı elden geldiğince sosyalleştirmiş,
"'memleket", millet malı etmiştir. "Beytülmal'i Müslim'in" mülkiyeti de-
mek: Kolektivizm demektir.
Bu düzen, "barbarca"olsa bile, zamanı için değme medeni t e d b i r l e r -
den daha elverişli sayılabilir. "Zamam"\ç\n başka çıkar yol bilinmiyordu.
O s m a n l ı l ı ğ ı n e n ö m ü r l ü İ s l a m d e v l e t l e r i n d e n biri o l m a s ı n d a k i baş n e d e n -
ler arasında, hiç kuşku yok: Özei kişi mülkiyetine mangır vermeyen il-
kel sosyalizm geleneğiyle miri topraklar üzerine kurulmuş o egemen
üretim yordamı vardır.
"Miritoprak'ların incelenimi, yalnız Türkiye için değil, bütün antika te-
feci-bezirgan medeniyetlerin, kapitalizm önünde kıyıma uğrayan "azge-
lişmiş ü/ke^en için de, ilginç o l d u ğ u denli, a k t ü e l d i r de. Yeter ki, T a r i h s e l
Maddeciliğin Maddeci Diyalektiğini ağız kalabalığı sanmayalım.
Miri-toprak düzeni, her e k o n o m i k ve sosyal düzen gibi, bir y o l doğun-
ca, bir d a h a hiç d e ğ i ş m e m e c e s i n e h e p a y n ı k a l m a d ı . T a m t e r s i n e , hiç d u r -
maksızın değişti. B u d e ğ i ş i k l i k l e r e t o p t a n g ö z a t ı n c a , b a ş l ı c a iki b ü y ü k ka-
lite ( n i t e l i k ) ayırdı önünde bulunduğumuzu görürüz:
1. Dirlik Düzeni ( T ı m a r - Z e a m e t - H a s ) , 2. Kesim Düzeni {Mukataalar).

Dirlik Düzeni

DİRLİK DÜZENİ: İlk, temiz, ülkücü miri topraklar düzenidir. Bir y a n d a

dirlikçiler, y a n i ülkeyi fethederken yararlık gösterenler vardır. Bunlar, kur-
tardıkları toprakların "dirliğini"{asayiş içinde işleyişini) sağlamak için, tut-
tukları katlara göre, tımar, zeamet, has adlı dirliklerin güdümünü ve sa-
vunmasını üzerlerine alırlar. Bunlara, "Sipahi"adı da verilir.
Öte yanda, miri toprak üzerinde yalnız tasarruf {kullanım, işletim, ya-
rarlanım) hakkına sahip, doğrudan doğruya toprak üretmeni ç i f t ç i l e r v a r -
dır. Ç o k az d e ğ i ş e n büyüklükte "çift"adlı topraklarını, k ü ç ü k bir k i r a kar-
şılığı ( i c a r e ' i f a s i d e ile) i ş l e y i p d e ğ e r l e n d i r i r l e r .
Klasik ekonomi açısından dirlik düzeninin üretim yordamı, Marks'ın
Ürün İradı d e d i ğ i ekonomi biçimine çok yakındır. Dirlikçilere ve beytülma-
le geçen iradın bir bölüğü ("Öşür"veya "Harac'ı Mukaaseme"), doğrudan
doğruya ÜRÜN olarak ayni vergtö\r. Ama öbür bölüğü, "Harac'ı Muvazza-
fa", Akça olarak alınır. Yani, açıkça "Para İrad"sayılabilir.
Dirlik düzeninde yaşayan Osmanlı toprak ekonomisi çağında tefeci-
bezirgan s e r m a y e y o k m u d u r ? Kıyıda köşede vardır. Ama, miri toprakla-
rın d i r l i k d ü z e n i i ç i n d e g ö r ü n ü r rolü y o k t u r . Hele d i r l i k d ü z e n i n e e g e m e n
olmaktan çok uzaktır. Tefeci-bezirgan sermaye, Marks'ın Polonya toplu-
mu i ç i n d e k i Y a h u d i l e r için s ö y l e d i ğ i g i b i , h e n ü z O s m a n l ı t o p l u m u n u n " M E -
SAMELERÎ İÇİNDE" barınan kir g i b i d i r . Vücudun teriyle, yağıyla geçinse
bile, v ü c u d u n ö z e l c a n l ı üretim hücreleri, ekonomi dokuları, sosyal cihaz-
ları içine işleyip onları dolaysızca sömüremez. Bu açıdan, dirlik düzenini,
Marks'ın "Ürün İradı" adını verdiği sosyal üretim a ş a m a s ı n d a s a y m a k ye-
rinde olur.

Kesim Düzeni

KESİM DÜZENİ: Birdenbire dirliklerin "mukataa" adı verilen "malika-

ne"ler kılığına atlamalarıdır. Bu müthiş altüstlüğün hangi gerçeklerle, na-
sıl ve ne z a m a n yapıldığını yeri gelince izleyeceğiz. Şimdilik yalnız şunu
unutmayalım: Kesim düzeni, miri topraklar üzerinde yapılan yaman bir
ekonomik ve sosyal İHTİLAL'dir.
Bu ihtilali d o ğ r u d a n d o ğ r u y a y a p a n d e ğ i l s e bile, y a p t ı r a n s o s y a l sınıf,
artık iyice dişlenmiş tırnaklanmış olan tefeci-bezirgan sınıfıdır. Modern
toplumda işveren: Kapitalist sınıfı nasıl dört beş y ü z yıl gelişerek birikimi-
ni yaptıktan sonra, burjuva sosyal devrimleri ile iktidara ansızın çıkagel-
diyse, tıpkı öyle, antika Osmanlı toplumunun tefeci-bezirgan sınıfı da, bir-
kaç yüzyıl gelişerek yaptığı birikimden sonra bir gün ansızın kamunun
(beytülmalin) miri t o p r a k l a r ı üzerindeki dirliklere el a t a c a k a l t ü s t l ü ğ e at-
ladı.
O zaman, Osmanlı toplumunun bütün ekonomik, sosyal, politik, ide-
olojik, dincil, ahlakçıl varlığı da, aynı altüstlüğe zorla uyduruldu. Bu zor
ö n ü n d e en keskin Celali i s y a n l a r ı d a h i t u t u n a m a d ı . Sahneyi o z a m a n a dek
görülmedik sosyal sınıflar kapladı. Ve ş a ş ı l a c a k bir d e t e r m i n i z m l e , sosyal
s ı n ı f l a r ı n s a y ı l a r ı ile d u r u m l a r ı , k a p i t a l i z m i n i k t i d a r a g e l d i k t e n s o n r a k i s o s -
yal sınıflar sayısına ve d u r u m u n a paralel düştü.

K a p i t a l i z m d e alt s ı n ı f bir t e k ç a l ı ş a n İŞÇİ SINIFI iken, ü s t t e iki egemen

sınıf d o ğ d u . T e f e c i - b e z i r g a n kesimci t o p l u m d a da b ö y l e o l d u . A l t s ı n ı f bir
t e k çalışan Ç İ F T Ç İ SINIFI oldu; üstte egemen iki sosyal sınıf d o ğ d u . Ka-
p i t a l i z m d e üst e g e m e n s o s y a l sınıflardan birincisi İŞVEREN SINIFI, ikinci-
si BÜYÜK EMLAK SAHİPLERİ SINIFI idi. Osmanlı kesim d ü z e n i n d e de, üst
e g e m e n sosyal sınıflardan birincisi T E F E C İ - B E Z İ R G A N SINIFI, ikincisi KE-
SİMCİLER (MUKAATAACILAR) SINIFI idi.

Karma Ekonomi: Ürün İradı - Para İradı

Yeryüzünde kapitalizm e g e m e n olur olmaz, nasıl bütün ondan önceki

s o s y a l b i ç i m l e n i ş l e r bir s i h i r b a z d e ğ n e ğ i ile o r t a d a n k a l k m a d ı ise, t ı p k ı ö y -
le; Kesim düzeni e g e m e n olur olmaz, bütün ondan önceki sosyal biçimle-
n i ş l e r ve bu arada Dirlik düzeni d e , bir s i h i r b a z değneği ile o r t a d a n kaldı-
rılamadı. Ne v a r ki olan olmuştu. Dirlik düzeni ihtilale v e r i l m i ş t i ; egemen
sosyal düzen olarak kesim düzeni, tefeci-bezirgan üstünlüğünü iktidara
getirmişti.
Kesim düzeninde de, gene hâlâ "öşür", "haraç"gibi gelir biçimlerinin
kullanımları ve adları s ü r ü p gitti. A m a bu gelirler, kapitalist devletin ver-
gi-resirrAerinden farksız kaldılar. Asıl toprak iradının irisi, artık sarrafın FA-
ÎZ\ ve mültezimin KÂR' kılığına girdi.
Onun için, kesim düzeninin klasik ekonomi bilimindeki karşılığı,
Marks'ın PARA İ R A D I adını verdiği sosyal üretim yordamı aşamasına uy-
gun gelir.
 İKİNCİ BÖLÜM

HIRİSTİYAN DÜNYASINDA
TOPRAK PROBLEMİ

Osmanlı Tarihinin Maddesine ışık t u t a c a k Hıristiyan dünyası, metafizik

mantıkla sırf bir din veya "ruh meselesi"olarak ele alınmıyor. Çünkü, as-
l ı n d a ö y l e s o y u t bir "ruh"gibi din, t a r i h t e ne o l m u ş t u r , ne de o l a c a ğ ı v a r -
dır. Tekrarlamaktan yılmayalım: Hıristiyanlık denilen din, çökmüş Roma
1
uygarlığının alttan, üstten korunan Ruhu dur.
Roma'nın ruhunu, yani Hıristiyanlığı anlamak için, Roma'nın bedenini
unutmak, köksüz çiçeğin k o k u s u n d a n söz e t m e y e benzer. Hıristiyanlık, il-
kin Roma'nın köle yığınlarına, sonra Hun ve Cermen barbar y ı ğ ı n l a r ı n a
koklatılmış bir uygarlık ruhu ve kokusudur. Bu ruh-kokuyu; köklü, dallı,
yapraklı, çiçekli Roma maddesi yaşayıp yaratmıştır. Onun için, Hıristiyan-
lık dünyası d e y i n c e , onun ta ilkelkomuna biçimli toplumca kurulan Roma
kentinden kimi izlenimlerine değilecektir.
Asıl Roma, İtalya'daki Roma kenti f i i l e n battıktan sonra Roma'nın
dünya egemenliğindeki yerini Bizans almıştır; -söz yerindeyse- ahret
egemenliğindeki yerini Hıristiyanlık a l m ı ş t ı r . Bizans: Doğuda boğulurca
dövüşürken, Hıristiyanlık: Batıda b a r b a r l a r ı -gene söz yerinde ise- sık-
boğaz etmiştir.
Batmış antika uygarlığının ruhu ile Roma'yı hortlatan Cermen barbar-
ları içinde Hıristiyan ağına en sağlam tutunanlar Franklar olmuştur.
B u art a r d a s ü r e n t a r i h g i d i ş i i ç i n d e , O s m a n l ı T a r i h i n i n Maddesini açık-
lamada yararlı olabilecek elemanları sıra ile d ö r t a y r ı m d a ö z e t l e y e c e ğ i z :

1- İlk Roma'da İlkelKomuna'dan Tefeci-Bezirgan ilişkilerine

2- Roma'dan Kiliseye-Barbarlıktan Saltanata
3- Bizans Kilisesinden Osmanlı İmparatorluğuna
4- F r a n k l a r d a Toprak ilişkileri: Osmanlı-İslam Çizisi
 AYRIM I

ROMA'DA İLKEL KOMÜNİZMDEN TEFECİ-BEZİRGANLIĞA

Roma hukuku denilen ilişkilerde s a k l a n m a y a n ilkel komünizm ilişkile-

rinin, nasıl t e f e c i - b e z i r g a n ö z e l kişi m ü l k i y e t i n e d o ğ r u g e ç t i ğ i n e b u a y ı r ı m -
da değinilecektir.

İLK " R O M A HUKUKU"-İLK SINIFLAR SAVAŞI

Roma o n bir b u ç u k y ü z y ı l ( 1 1 4 9 yıl) y a ş a d ı . Ondan önceki 5 bin y ı l -

lık Ortadoğu b i t k i s e l uygarlıklarının bütün tefeci-bezirgan ilişkilerini, kla-
s i k Grek k e n t l e r i n d e n aktarılmış biçimi ile benimsedi. Bu nedenle, Roma
hukuku denilen şey, kıyasıya tefeci-bezirgan ilişkileri ile y ü k l ü d ü r . Hu-
kukunda, ilkel komuna izlerini ve kamu toprağı normlarını açık seçik
bulmak olanaksızdır.
Roma Hukuku denen kurulların kaynağını hep "12 denilen en
ilk k a n u n belgesine bağlamak alışkanlık olmuştur. Bu belge ne zamanın
ü r ü n ü d ü r ? R o m a k e n t i k u r u l d u k t a n t a m 3 0 3 yıl s o n r a ( Î . Ö . 4 5 1 ) l a r ı n . O n
Romalı majistra (decimuis legibus scribendis) oturup o "duadecim tabu-
iar"\ düzmüşler. Bu "12 Tablo", "comices centuriates"(100 kandaş top-
luluğu) tarafından onaylanmış. "Loges duodecim tabuiarum"(12 Tablo
Kanunu) ortaya çıkmış...
Ne zaman? Eşit topraklı, eşit haklı kandaşların kurduğu kent, tam
3 0 3 yıl Yukarı Barbar k o n a ğ ı n d a n , sınıflı toplum biçimli uygarlığa geçtik-
ten sonraları... Roma kişi mülk ve zenginliklerindeki farklar, tefeci-be-
zirgan v e sosyal sınıf ilişki-çelişkileri ile çatlayacak duruma geldiği za-
man. Çatlayacak duruma geldiğini nereden anlıyoruz? Daha 12 Tab-
lo'nun yazılışı üzerinden 88 R o m a yılı ( 6 0 İsa y ı l ı ) g e ç m e d i . Roma kenti
Golva barbarlarınca yakılıp yıkıldı.
A n t i k a u y g a r l ı k t a ç o k a z d e ğ i ş e n bir k u r a l v a r : Bir t o p l u m b a r b a r a k ı -
nında yenildi demek, o toplumda sınıf çelişkileri k e s k i n l e ş t i , antika uy-
garlık çıbanlaştı, delinecek demektir. Nitekim uzun s ü r e ç e l i k bir k a l e gi-
bi d o k u n u l m a z duran Roma, kuruluşunun 391'inci yılı, kendisine saldıran
Go/va'\av t a r a f ı n d a n yıkıldı ve bu arada o ilk "12 Tabloda y a n d ı . Böyle-
ce, "12 Tablo", Roma kentinde eşit kandaşlar toplumu olan Yukarı Bar-
barlık k o n a ğ ı n ı n sona erdiğine, sınıflı uygarlığın artık e g e m e n rejim ol-
duğuna belgedir. Sınıf çelişkilerinin ( 6 6 - 8 8 ) yıl ortalığı kasıp k a v u r m a s ı ,
Roma'yı Golva akınına yem etmiştir.
"Bu ünlü Kanun'un (12 Tabletin) kaleme alınması, Latin tarihçi/erince
Patrici'lerle Plepler arasındaki sınıf savaşlarının epizotlarından biri olarak,
tanıtılır. " ( G a s t o n May: El de Droit R o m a i n 3-24)
 12 Tablet Kanunu, Kur'an'ın Mekke'deki Kureyş k o d a m a n l a r ı n ı n keyfi
e g e m e n l i ğ i n e karşı koyduğu kurallara benzer. M e k k e ' n i n " a s i l " l e r i (ilk t o p -
rak sahipleri) Kureyşiiier, Roma'nın "asilTeri (ilk toprak sahipleri) olan
PatricAev'm t a kendileridir. Nitekim, Roma'nın topraksız yanaşma ve sırf
alışverişle geçinen "p/ep"\eri de, Mekke'nin "Müslimberinden başkaları
değildir. Kur'an nasıl Kureyglilerle Müs/im'\ev a r a s ı n d a k i sosyal sınıflar sa-
vaşından d o ğ a c a k s a , tıpkı öyle, 12 Tablet Kanunu da Roma'nın Patricf\&-
riyle Piep'eri arasındaki sosyal sınıflar savaşından doğmuştur.
"12 Tablet... Patricimajistralarının (yüksek kent yöneticilerinin) keyfi
idaresine, yazılı bir kanun yokluğunun kolaylaştırdığı haksızlıklara iki dü-
zen (takım) Kenttaşiar (C i t o y e n ) arasındaki eşitsizliğe bir had koyuyor-
du." {Gaston May: E l e m e n t de Droit Romain, s. 27, Paris 1935)

UYDURUK 12 TABLET

Tek sözle 12 Tablo, Roma için başlangıç d e ğ i l bir s o n d u r ; ilkel komü-

nizm geleneklerine kendince son veriş belgesidir. O son veriş belgesinin
bile a s l ı n d a elimizde bulunsa belki daha ilginç s o s y a l k a r a k t e r i s t i k l e r gö-
recektik. Ancak 12 Tablo, "tavşanın kendisi "değil, "suyu"dur. Çünkü aslı
y a n m ı ş kül o l m u ş t u r . " 1 2 T a b l o " d i y e d i l l e r e d e s t a n e d i l e n ş e y , kanun'un
tabloya geçirilişinden tam 140 yıl s o n r a , k a f a l a r d a k a l m ı ş i z l e r d e n d e r l e n -
medir.
Kur'an'ın dağınık da olsa tabletleri ve m u t l a k inançlı "Hafız'arı vardı.
Ve Muhammed'den çeyrek yüzyılı geçmeyen çok kısa süre sonra hemen
yazılı biçimde saklanmıştır. 1 2 T a b l o v e y a T a b l e t , ilk y a z ı l d ı ğ ı n d a n 140 yıl
sonra " u y d u r u l m u ş t u r " denilebilir. Bu çeşit kuralların -Yahudi Tabut'u Se-
kiyne'si gibi- kutsallığı ne olursa olsun 3 yüzyıllık sınıflaşma soysuzluğu-
nun o n d a n sonra h e m e n 1,5 y ü z y ı l d a h a s ü r ü p g i t m e s i , ilk 1 2 T a b l e t m e t -
nine " k a f a d a n " d a h a nelerin s o k u l m u ş o l a b i l e c e ğ i n i kendiliğinden gösterir.
Ü s t e l i k K u r ' a n ' ı n d i l i n d e bir h a r f bile d e ğ i ş t i r i l m e d i ğ i halde, 12 T a b l e t ' i n
e s k i dili y e r i n e y e n i dil g e ç i r i l m i ş t i r :
"Erkenden yok edilmiş görünen orijinal metin (12 Tablet teksti), artık
daha az arkaik ( e s k i n i n eskisi) olan bir dilde hafızadan yeniden inşa edil-
di ve juristconsulte'ler (hukukbilirler), gramerciler, filozoflar, milli antika-
lık mütecesisieri gibi, 12 Tabiet'i başlangıç/ardaki Roma'nın en saygıdeğer
anıtlarından biri, "eski Romalı ruhunun en sadık tasviri" (Pichon) olarak
gören yazar/arca anılıp incelenen şey bu yenileştirilmiş 12 Tabio'dur."
(Gaston May: " E l e m e n t de Droit R o m a i n " , 18. baskı s . 2 5 - 2 6 , Paris 1935)
12 Tablet'in kaynağı Roma'daki sınıflar savaşı olduğu kadar, Roma
kentinden önce Grek kentlerindeki sınıflar s a v a ş ı d ı r da. G. May, nedense
 bu gerçeği küçümsüyor. Bir y a n d a n , kendisi 1 2 T a b l o ' n u n G r e k t a k l i d i ol-
madığını söylerken: "Cenaze törenleri için yazılanları istisna etmelidir. Bu-
rada Grek kentlerinden yapılmış iktibaslar kuşku götürmez. " der. (Not,
25) Ö t e d e ş u n u y a z a r :
"Onuz/ar (decimuix) kanunu ile iian edilen prensipler, kimi kadim ta-
rihçilerin öne sürdükleri gibi, Grek nüfuslu ülkelerin kanun koyum/arından
iktibas edilmemişlerdir"sonra, hemen ardından ilave eder:
"Ne de olsa, kodlaştırma (kanunlaştırma) fikri Grek/erden gelmedir. "
(G. M., A g y 2 5 )
Böylece, 12 Tablet'in Roma'dan önceki Grek kentlerinde kitaba geçmiş
sınıflar s a v a ş ı n d a n izlenimler taşıdığı su g ö t ü r m e z . O haliyle de, 12 T a b -
let'in u y d u r u k biçimi bile t ü m ü y l e o r t a d a y o k t u r :
"O genç/eştirilmiş (12 Tablet) metninden ise, bize kalan şey, ancak
modern'ierce toplaştırılıp koordine edilerek kanun'un karakteri üzerine
sarih bir fikir edinmeye elverişli kılınmış parçalardan (fragment) başka-
sı değildir. "(Agy, 26)

ÖRF: EŞİT KANDAŞLIK KURALI

Roma Kent'inde bunca yüzyılların değişiklikleri bile ilkel komünizm'in

izlerini s i l e m e d i . Bir y o l " 1 2 T a b l e t " :
"Kamu hukuku ile kutsal hukuk üzerine yapılmış az sayıda kayıtlar
bir yana bırakılırsa, XII Tablo kanunlarında ancak özel hukukla ilgili ku-
rallar vardı. "(Agy 26)
Özel h u k u k ö t e s i n d e her ş e y , " c o u t u m e " d e n i l e n örf v e g ö r e n e k k u r a l -
larıyla çözümlenir:
"Örf, "mos"mores majörüm, consuctude ve ondan kaynak olan hukuk:
jus maribus constitutum, bir kurallar ve prensipler tomarıdır ki, hiçbir za-
man yasama iktidarınca ne resmen tanınmış, ne iian edilmiştir ve bunlar-
la birlikte herkesçe sosyal ilişkilerin kuralı olarak kabul edilmiştir. Böyle-
ce, örf, yurttaşların genel ama zımni (içinde saklı) rizalarından yetkisini,
otoritesini çekip alır. Örfün kanundan daha avantajlı oluşu, hukuk fikrinin
kendiliğinden görünüşü olması, o andaki ihtiyaçlara elifi elifine karşılık
vermesi ve o ihtiyaçların kendileriyle birlikte değişir bulunması yüzünden-
dir." (G. May: Agy, 22)
Yukarıdaki t a n ı m l a m a y a göre; örf i n s a n l a r a kanun gibi dıştan, yukarı-
dan, yabancı bir b a s k ı ile d a y a t ı l m a z . B ö y l e h e r k e s i n g ö n l ü ile b e n i m s e d i -
ği k u r a l , a n c a k s ı n ı f s ı z v e eşit k a n kardeşleri arasında doğabilir. Roma'da
örfün hayli ağır b a s m a s ı , ilkel komünizmin armağanıdır. Modern burjuva
hukukçusu örfe dudak büker. Neden? Kendi deyimince: "Örfhukuku için
300
aşırı değişkenlik bir altlık nedeni" i m i ş . Çünkü: "O hal örfte her türlü de-
ğişmezliği kaldırır ve herkesin hakkının belgesini yargıçların belleğine ve
keyfine bırakır'Uuş. (Agy)
Bu gerekçenin yapmalığı ortadadır. Kanun'lar çok mu "değişmez"şey-
lerdir? Örf k u ş a k l a r boyu sürebilir. Kanun egemen sınıfın k a p r i s l e r i y l e her
s a a t başı d e ğ i ş t i r i l e n o y u n c a k t ı r . " Y a r g ı ç l a r " a g e l i n c e , b u r j u v a bilgini ken-
disi üstüne basıyor: İlkel Komuna'da "yargıç", t o p l u m u n bütün kandaşla-
rıdır. T o p l u m u n d ı ş ı n d a , o n a y a b a n c ı imişçe tepeden bakan sözde "bağım-
sız" yargıç; a n c a k sınıflı toplumun yaratığıdır. İlkel Komuna'da öyle bir
yargıç yoktur ki, onun "belleği ve keyfi"konu edilsin.
O bakımdan, e l b e t örf, kanundan üstün, az değişken ve az kaprisli
olur. Eşit i n s a n l a r ı n , içlerinden gelme benimseyişlerine dayanır.

KANUN: SINIFLI TOPLUM KURALI

Kanun'a gelince, R o m a ' d a k a n u n bile, s o n r a d a n ¿-/////ayrılığı ö l ç ü s ü n d e

soyutlaştığı denli bir a y r ı c a l ı ğ ı n zorlaması değildir. "Bir tek ve aynı civi-
tas"a m e n s u p ayni siyasi g r u b u n " ortak iradesidir.
"Hukuk, hatta özel hukuk dahi, kenttaşm birey olarak hakkı değildir;
bireyin, kentdaş olarak hakkıdır. Dolay ısı ile prensip olarak, ancak özei ki-
şilerin birleşme/eriyle kent'i biçimlendiren gente'ier ve aile gibi topluluk-
lardan bir parça oldukları için, özei kişilerin hakları vardır. Gente'ier deni-
len siyasi toplaşmaların üyelerine sağlanan avantajlar toplamı olan özei
hukukun tekelci (münhasır; exelasif) karakteri oradan gelir. "(Agy 17)
Yani, kapitalizmin "insan hakları"diye evrenselleşmiş göstermeye uğ-
raştığı ve h e r k e s için s ö z d e e ş i t s a y d ı ğ ı hukuk kavramı, Roma'da yoktur.
Orada hak sahibi o l m a k , yalnız ve ancak kent üyesi o l m a k l a sağlanır. Bu
nereden gelir? İlk kentdaşların, zengin-züğürt parçalanışına uğramadan
önce yaşadıkları kandaş eşitliklerinden g e l i r . Eksklüvizm (tekelde tutuluş),
Romalı için bir k a n u n imtiyazı değildir:
"O eksklüvizm karakteri, ilkel Roma hukukuna has değildir. Antika ça-
ğın bütün uygarlıklarında özel hukuk, her zaman sıkı sıkıya beledi (muni-
cipai)dir. Yalnız kent üyeleri için yapılmış bulunan o özel hukuk, başka in-
sanlara, yabancılara uygulanamaz. O, yalnız kentdaşa has bir hukuktur,
jus civiiedir. jus proprium civium nomarorumdur. "(Agy)
Böylece ilk "Roma Hukuku'Ma "ilkel"sayılan şey, "ilkelkomünizm"ge-
lenek ve göreneğinin kanunlara vurduğu damgasıdır. İlkelKomuna b i ç i m l i
t o p l u m ise, d e ğ i l k a p i t a l i z m k a d a r ü ç - b e ş y ü z y ı l , t ü m sınıflı u y g a r l ı k l a r ı n al-
t ı - y e d i bin y ı l ı n ı n on, y ü z , bin katı d a h a u z u n y ı l l a r y e r y ü z ü n d e v a r o l m u ş -
tur. Burjuva kabarığı bilgin, g ö r d ü k l e r i n d e n şu y a m p i r i s o n u c u çıkarır:
 "'Hukuksuz, düzen (nizam) olamazdı, sürekli siyasi topluluklar olamaz-
dı, insanlar arasında olağan toplum bulunamazdı. "(G. May: Agy 15)
Bu kanı, insanları, kapitalist "sosyal düzen gereklilikleri önünde gö-
nüllüce ve akıllıca feragat ve istifa"ettirmek için uydurulmuş çocuk kan-
dırmacalarıdır.

BAŞKA İLKEL KOMUNA İZLERİ

Roma kentinin ilkel komunadan kaynak aldığı, Roma hukukunun me-

sameleri içine işlemiştir. Biraz olayları atlayamayan her b u r j u v a bilgini
dahi, o elemanları, kendisi pek a n l a m a k s ı z ı n da olsa, kaleminin ucundan
pek ötelere atamıyor.
Her y u k a r ı b a r b a r k e n t gibi R o m a d a , s o n r a d a n t e f e c i - b e z i r g a n sınıfı ile
devleti doğduğu zaman kanun adlı kurallar düzdü. Ondan önce kent dü-
zeni, kabile içinde Kan ö r g ü t l e n m e s i üzerine kurulmuştu. Devlet ve ka-
nun, hukuk düzenleri çıktıktan sonra da Roma Kan ö r g ü t ü n ü kolay kolay
silemedi. Bu gerçekliği hukukçu gözü şöyle görüyor:
"Aile ve onun örgütüne gelince; kanunda bunların adı çok az geçer, ne
devletten bağımsız kendine has bir hayat yaşayan özel gente'ier ve aile-
ler, domus'ier gibi o den i i dayanıklı aile gruplarının teşekkülü derince dü-
şünülürse o az amhşa şaşılamaz. Daha uzun zaman, kanun koyucu, aile
ilişkilerine dokunmakta çekimser kalacaktır. "(G.M:, Agy, 27)
İlkel komünizmde kurallar, kararlar, yargılar bütün toplum üyelerinin
ortak toplantılarında eşit üyelerce tartışılarak alınır. 12 T a b l e t , "özel hu-
kuk"çindir. Kamu hukuku, hâlâ, kamu toplantısının görevi idi:
"Bu dönem içinde kanun her zaman halk toplantılarının eseridir."
(G.M., Agy, 23)
"Halk Meclisi, kamu suçlarını yargılama hakkını elinde tutuyordu. Kimi
kişilere, öze i kanunlar: privi iegiae teklif etmek yasaktı." ( A g y , not, 7/12)
1 2 T a b l e t , sırf t e f e c i - b e z i r g a n i l i ş k i l e r i n ö z e l kişi i l i ş k i l e r i için ç ı k a r ı l m ı ş -
tı. Ona rağmen, soyut prensipten çok, y a r g ı l a m a y o r d a m ı üzerineydi.
"Bu 12 Tablet prosedürü (yargılama yordamı), birçok bakımlardan he-
nüz, Roma kentinin içinde kurulduğu arkaik toplumun son kerteye dek
şiddetli, maddeci, formaliteci karakterini yankılıyordu; ve kanun birçok
noktalarda özel kişilerin haklarını değerlendirmek için zor kullanmasını
resmen haklı çıkarmaktan başka bir şey yapmıyordu. "
Barbar geleneğinde Musa usûlü "gözegöz, dişe d ş " k a n u n u denilen "Ta-
bin"(cezay\ s u ç u n t ü r ü n d e n v e r i ş ) kuralı egemendir. 12 T a b l e t ' t e de o n o k -
ta eksik değildir.
 "Orada kanun, henüz şahısa veya mallara karşı kimi tecavüz hallerinde
tabin'a yetki veriyor; başka daha az ağır suçlar için, kurbanı, kanun'un ta-
rif elediği ve ondan böyle yasaklanan özel öcaima yerine geçmiş bir para
cezası(compositum peuniaire) ile yetinmeye mecbur ediyordu. "( Agy, 26)

BEZİRGANLIĞIN İLKEL KOMÜN AYI PARÇALAYIŞI

İlk Roma, yukarı barbarlık konağrnûa eşit toprak üleşimi ile tarıma
oturmuş bir Kent'ti:
"Başlangıçtaki Romalı da, her şeyden önce bir köy İÜ; ürkek, bönyargı-
lı (batıl itikatlı), ansızın gelmiş korkularla akıl almaz panikler vermiye ha-
zır bir kır adamıdır." ( G . M . , Agy, 16)
Bu eşit ekinci kankardeşleri, işbölümü arttıkça gelişen tefeci-bezir-
gan ilişkileri ile k e m i r i l d i . G e n e de 12 T a b l e t içinde bile t o p r a k i l i ş k i l e r i
ağır bastı.
"Hele kır mülkiyeti, kılı kırka yararca ve bol bol bir düzenleme konusu ol-
du. İlkel Romalı toplumun karakteri verili olunca buna şaşılmaz. "(Agy, 27)
Onun için,12 Tablet'te "MecburiyetlerHukuku"(Le Droit des Obligati-
ons) pek az y e r tutar.
"O hukuk, özellikle tarım çalışmalarına kendini vermiş sosyal topluluk-
larda pek silik bir rol oynar. Mecburiyetler hukuku, ancak daha ileri top-
lumlarda gelişiminin bütün dolgunluğu ile varolur: O gibi toplumlarda, her
bir kişinin ihtiyaçları çoğalmış bulunduğundan, ancak başkasının ticaret ve
sanayi faaliyetlerini kendisine tabi kılarak tatmin edilebilir. "(Agy)
Bilgincil söz: "Başkasının ticari ve sınai faaliyetini kendine tabi kılmak"
gerçekte Türkçe, tefeci-bezirgan s ı n ı f ı n ı n türemesidir. Roma'da bu türe-
y i ş , İsa d o ğ m a d a n 4 - 5 y ü z yıl ö n c e k e n d i n i d a y a t m ı ş t ı r .
"12 Tablet'le kabul edilmiş görülen tek şey, ödünç alan için özellikle
pek çetin etkileri ile birlikte ödünç mukavelesi, nerumdur. Mancipatio ile
ola gelen satım'a gelince başlangıçlarda bu bir mukavele sayılamaz."
(Not 7/17)
Bu durum, Roma'da bezirganlıktan (alım-satımdan) çok tefeciliğin ağır
basarak başladığını gösterir. Bu nedenle:
"Roma özel hukuku, inatlıca tutuiak olduğundan uzun süre kurumlar-
ca züğürt kaldı. Bu fukaralık, İlkel Roma devletinin tarımcıi karakteri ile
tam ahenkli düştü. Tarımcıl toplumların orantıca az ihtiyaçları olur; orada
alışverişler yer ürünlerinin değiş tokuşuyia sınırlıdır. Demek hukuk da, is-
ter istemez, kombinezonlar bakımından, yeni yaratışlar bakımından az
zengindir. Ama, Roma daha yaygın, daha kudretli, daha tüccar, daha ka-
pitalist oldukça, esası tarımcıl bir toplum olmaktan çıktı. O zamana dek
kendisinde bulunmayan merkantii (bezirgan) ruh gelişti ve geçmiştekin-
den daha çok sayıda, daha karma şalı (kompleks) hukuk ilişkilerini doğur-
du." (Agy, 18-19)

R O M A NIN B A T I Y A İKİ A R M A Ğ A N I

12 Tablet'ten bin yıl sonraki Roma'nın yapısı ve hukuku artık kolayca

göz önüne getirilebilir. Hun ve Cermen barbarları, Roma d e n i l e n uygar
toplumu öyle buldu. Yakın doğunun bitkici! uygarlıkları için, kimse kimse-
nin dilini a n l a m a z k u l e s i ile ü n l ü Babiide b ü t ü n ç e l i ş k i v e ç a t ı ş k ı l a r ı n ı dağ-
lar gibi yığmıştı. Akdeniz hayvancı! uygarlıklarının (o bitmez tükenmez bit-
kici! uygarlık çelişkilerini de son kerteye dek geliştirip azdırmış bulunan)
batı Babil Kulesi: Roma o l d u .
Yıkılmış Roma'yı, çarpan bilinçsiz muazzam Barbar Aşısı ile diriltmek
isteyen I. Jüstinien (527-565 Doğu Roma Bizans İmparatoru), bir y a n d a
antika uygar /te/slerle, öte y a n d a n barbar Vandallaı\a s a v a ş t ı . İtalya'yı ve
Afrika'yı sözde kurtardı. İş'te: Antika Roma'yı kesinlikle gömdü. Gömdü-
ğü ölünün iki mirası vardı: \-Kanunları, 2-Ruhu ( H ı r i s t i y a n l ı k . )
I. J ü s t i n i e n , o iki a l a n d a s ü r e k l i y a p ı t l a r v e r d i .
1 - Ö l m ü ş R o m a ' n ı n n e k a d a r t e f e c i - b e z i r g a n kuralı v e k o ş u l u v a r s a h e p -
sini derleyip toplattı. Digeste (en Ünlü Roma Jüris konsüllerinin kararları),
İnstitutes ( h u k u k prensiplerini içeren başlıca eserler), Noveiler ( D o ğ u Ro-
ma İmparatorlarının anayasaları), Codes(kimi konulardaki yaşamaların bü-
tünlemesine sistemi, kodeksi, mecellesi)... O d e r l e m e l e r sırasında sayılır.
2- Roma öldü: Ruhu bedeninden a y r ı l a r a k Hıristiyanlık b i ç i m i n d e hort-
ladı. Barbarlar Roma'nın maddesini fethettiler. Roma H ı r i s t i y a n l ı k ruhu ile
barbarı fethedecekti. Bu karşılıklı alışverişin o zamanki egemen uygarlık
dünyasına dikilen en y a m a n anıtı; bizim İstanbul'un Boğaz'a ve Marma-
ra'ya b a k a n ünlü A y a s o f y a t a p ı n a ğ ı oldu. O n u da I. J ü s t i n i e n y a p t ı r d ı .
Roma'nın ikisi d e ele avuca s ı ğ m a z olan mirasları: Tefeci-bezirgan iliş-
k i - ç e l i ş k i l e r i n i n e n s o n k e r t e y e d e k g e l i ş i m i o l a n k a n u n l a r ı ile o k a n u n l a r a
göksel bir şal örterek Meryem Ana kılığında barbar gönlünü çelecek olan
Hıristiyanlık, Roma'yı yıkan barbarları, Bizans'ı yıkacak Osmanlı'ya karşı
derleyecektir.
Osmanlılar, ne Jüstinien kanunlarını ve mecellelerini, ne Hıristiyan di-
nini ciddiye almadılar. Tam tersine, her ikisine karşı kıyasıya savaştılar.
Çünkü, onlar daha önce, Horasan'da, İslam dinine ve fıkıhına gönüllerini
yüzde yüz kaptırmışlardı. Ama, Roma kilisesinin ruhuna n e d e n l i kılıç at-
tılarsa, Bizans'taki Roma kilisesinin maddesini en az o denli benimsediler.
Hayli kiliseleri cami yaptılar. İstanbul'a girer girmez koca A y a s o f y a da o
benimseyiş içine sığdı.
Bu bakımdan, Osmanlılar da antika Akdeniz uygarlığının mirasına pek
yabancı kalmadılar.

AYRIM II

ROMA'DAN KİLİSEYE BARBARLIKTAN SALTANATA

Roma öldü. Yerini kilise aldı. İmparatorluğun tefeci-bezirgan ilişkileri-

ni b a r b a r l a r a r a s ı n a s o k a n ahiret peçeli kilise, ilkel komünist barbar top-
lumu dünya saltanatına kaydırdı.

ROMA-BİZANS-KİLİSE

Osmanlı dedik mi, Bizans a k l a gelir. Türkler İstanbul'u (Konstantin

k e n t i n i ) ele g e ç i r m e s e y d i l e r , İ s l a m U y g a r l ı ğ ı ' n ı n ç ö k ü n t ü l e r i üzerinde yüz-
lercesi gelip geçmiş "tavaifüimüiuk"(Müslüman feodalite) devletçiklerin-
den biri o l a r a k s ö n e r g i d e r d i . Osmanlılığı imparatorluk yapan şey, Bizans
mirasıdır. Onun için, Birinci Kitapta, O s m a n l ı - B i z a n s kurumları arasındaki
politik ilişkilere kısaca d e ğ m i ş t i k . Burada da, kimi ilginç Bizans k a r a k t e r i s -
tiklerine d e ğ m e d e n asıl t o p r a k k o n u s u n a , y a n i Osmanlı Tarihinin Madde-
sine g i r m e m e y i doğru bulduk.
Bizans d e d i k mi ise; Roma'dan başka bir şey göz önüne gelmez. Bi-
zans, Roma'nın bir p a r ç a s ı d ı r . Parçalanma olunca; asıl ana Roma'ya Batı
Roma, Bizans'a Doğu Roma d e n i l d i . Bizans denince, Roma'dan sonra ikin-
ci akla gelen şey, Ayasofyalarla dolu bir Hıristiyan e v r e n i d i r . Hatta son
günlerinde Bizans muazzam bir ki/iseden i b a r e t m i ş gibi somutlaşır. Öyley-
se, Bizans'ı a n l a m a k için o n u k / i s e e ş t i ren o l a y l a r ı n a n ı l m a m a s ı bir e k s i k -
lik o l u r .
Bu açıklama, Bizans tarihinin olduğu kadar Osmanlı tarihinin de pek
çok özellikleri üzerine epey çağrışımlar yapabilir.

HIRİSTİYANLIK: ANTİKA UYGARLIK RUHU

Hıristiyanlığın "Pèche orijinal"(anadan doğma günah) dediği biçim-

de, kendisinin d e bir " a n a d a n doğma g ü n a h ı " oldu. Batı barbarları, da-
ha tarihe doğarlarken, o "Roma'nın habis ruhu'\ıdan gelme "ulu gü-
nahla göbeklerini kestirmişlerdi: Devirdikleri Roma'nın "ruh"unu iki
yönde hortlatmışlardı.
1- Roma kanunları-. Ölen uygarlığın soyut normları (kural-koşulları)
2- Hıristiyan kilisesi-. Ölen uygarlığın somut örgütleri
 Ancak, bu tutum, yalnız Cermen barbarlarının davranışı olmadı. Bata
çıka ilerleyen tarihin k a ç ı n ı l m a z bir k a n u n u idi. A v r u p a b a r b a r l a r ı , ölü Ro-
ma'nın, can çekişen Bizans dirilişini hortlatmışlardı. Ama Bizans normları
ve örgütleri neyin hortlatılışı oldu? Perslerin. Persler kimi hortlatmışlardı?
Medleri. Medler? Asurları.. ve ilh., v e ilh... İş ta en eski F i r a v u n l a r a ve
Nemrutlara dek böylece uzanıyordu.
Tarihte insanlık zincirinin kopmaması için, hayatın her ö r n e ğ i n d e oldu-
ğu gibi bir y ı k ı c ı - v u r u c u güç, bir d e t u t u c u - b a ğ l a y ı c ı g ü ç rol oynuyordu.
Vurucu-yıkıcıgüç, barbarlıktı. Barbar, iktidara gelip sınıflı toplumu kurar
kurmaz, yıktığı u y g a r l ı ğ ı n t u t u c u - b a ğ l a y ı c ı g ü c ü n e d ö r t elle s a r ı l ı y o r d u . İs-
lamlık Bizans'ı, Bizans Pers İ m p a r a t o r l u ğ u ' n u taklit ederek sosyal sınıflar
dövüşünü egemen sınıflar çıkarına gemleyebilmiş ve dengeleyebilmişti.
Cermen barbarlığı için t u t u l a c a k b a ş k a y o l y o k t u .
Kısaca Bizans denilen "Doğu Roma İmparatorluğu", Naissus (Niş) ad-
lı barbar Balkan kentinde d o ğ m u ş olan Konstantin'in 330 y ı l ı n d a impara-
torluğu Bizans'a taşımasıyla yerleşti. Yerleşir yerleşmez, İmparator, "Ba-
s«eus"(Büyük K r a l ) sıfatını takındı. Bu sıfat antika Pers krallarına takılan
etiketti "Sonra D/oc/et/en (245-313) ve Constantin onları (Pers krallarını)
model aldılar." (H.G.P.) "Doğu Roma", çarçabuk "Grek İmparatorluğu"
sayıldı. "Jüstinien Kod'u (Mecellesi) Latince kaleme alındı. Çünkü, resmi
di i henüz Latince idi. Ama, çarçabuk Yunanca'dan başka dille konuşulmı-
yacaktır. "(H.G.d.P.)
Çökkün G r e k ve Pers uygarlığının ruhu, Bizans'ı yakalamıştı. Konstan-
tin I. Barbar Büyük Britanyalı lejyonlarca İmparator ilan edildi. Babası
Constance Chlor (Soluk)'un işkence yaptığı Hıristiyanların bayrağıyla (la-
barum) Afrika ve İtalya'yı ele g e ç i r e r e k , İmparator Maxence'i Roma sur-
ları ö n ü n d e y e n d i . Kendisi 323'ten önce vaftiz olmadı. A m a 312'den beri
Hıristiyanlığı r e s m i din o l a r a k ilan etti.
H ı r i s t i y a n l ı k n e idi? G ö r ü n ü ş t e R o m a v a l i s i n i n " e l l e r i n i y ı k a m a s ı " ile " p h a -
risien"lerin çarmıha gerdikleri, kızoğlankız Meryem'den doğma, doğramacı
Yusuf'un oğulluğu, İncil'in "Tanrı oğlu", İsrail peygamberinin "Mes/h'feay-
dıkları Yesus ( İ s a ) ' u n yahut Yesus-Christ (Kurtarıcı)'in kurduğu din idi.
N e v a r ki, ç a r m ı h t a ö l d ü r ü l d ü k t e n üç gün sonra dirilen ve 40 gün son-
r a g ö ğ e g ö ç e n İsa, ç o c u k l u ğ u n d a M ı s ı r ' a g i t m i ş t i . Mısır, I r a k ' ı n U r k e n t i n -
d e n g ö ç m ü ş İ b r a h i m ' i n de, İ s r a i l o ğ u l l a r ı n ı kölelikten kaçırmış Musa'nın da
uğrak yeri; antika medeniyetlerin harman olduğu yerdi. Böylece, Hıristi-
yanlık, bütün Y a k ı n d o ğ u ' d a ölmüş gitmiş antika u y g a r l ı k l a r ı n , ikide bir S e -
mit b a r b a r l a r ı dilince diriltilen ruhuna ad oluyordu.
 ROMA KANUNLARININ İÇE İŞLEYİŞİ

Kendileri k a ç kez ö l ü r l e r s e ö l s ü n l e r , hayaletleri ölmezlik k a z a n m ı ş anti-

ka uygarlıkların bu ruhu, A v r u p a barbarlarını elbet kollayacak, onların kan-
larıyla bir d a h a d i r i l m e y e ç a l ı ş a c a k t ı . Roma'yı yıkan b a r b a r l a r , o n u n hukuk
normlarını da, evrensel ruhu o l a n Hıristiyanlığı da (kendileri sosyal sınıflaş-
tıkça: İlkel sosyalizmden dışarıya fırladıkça) hortlatacaklardı. Bu tarihcil
gerekliği en s k o l a s t i k batı tarih kitapları, açık belgelerle belirtirler.
ROMA KANUNLARI: Asıl Roma; '"Batı Roma", ölürken, ardına barbar
aşılıbir mirasçı, geleneklerini yürütücü de bırakmıştı: Bizans! A v r u p a l ı
olan barbarlar nereden kalkarlar, n e r e y e o t u r u r l a r ise kalksın-otursunlar,
madde z e n g i n l i k birikimlerini yağma ettikleri Roma'nın anlamcıl n o r m l a r ı -
nı benimsemekte gecikmediler.

Afrika'ya dek Vandaf\ar, Büyük Britanya'ya Anglo-Saksorilar, Akitanya

ve İspanya'ya Vizigotiar, İtalya'ya Ostrogot\ar ve Heruie'er, Galya'ya
Frank\ar ve Burgonde'ar yerleşmişlerdi. Bunlar, gittikleri yerde önce ken-
di ilkel sosyalizm k a l ı n t ı s ı kanunlarıyla, hallaç pamuğuna dönmüş ve yoz-
laşmış topraklara y e n i bir düzen verdiler. Fransa'da toprağa yerleşenlerin
"Burgonde'iarKanunu", yerleşmeyenlerin "Salien'lerKanunu""/e i l h.. gibi.
Fakat o barbarcıklar, göçebe geleneklerini yıpratır y ı p r a t m a z , içine gir-
dikleri Roma uygarlığı yığınlarını kendi tavsamış Kan ö r g ü t l e r i y l e idare
edemeyeceklerini anlamakta gecikmediler. Bu gerçeği, onlara, Batı Ro-
m a ' n ı n dirilişi o l a n B i z a n s d a , ç a r ç a b u k ele g e ç i r d i ğ i f ı r s a t l a r l a , kan döke-
rek hatırlattı. 6. y ü z y ı l boyu, D o ğ u İ m p a r a t o r u l . J ü s t i n i e n ( 5 2 7 - 5 6 5 ) , bir
yanda kendisine benzeyen Persi\e, öte y a n d a n Germen barbarlarıyla sa-
vaştı. İtalya'yı, Afrika'yı, bir b ö l ü m İ s p a n y a ' y ı y e n i d e n ele g e ç i r d i .
Gerçi bu f ü t u h a t , artık normal barbar akınlarının diriltici "kan nakli"o\-
m a d ı , o l a m a z d ı . Ç ü n k ü , e n s o n u n d a bir h o r t l a k t ı . A m a , u ğ r a d ı ğ ı v e ç a b u -
cak tavsayacağı yerlerde, Roma hayaletini dünkü barbarlara tattırdı. Bi-
zans istilaları, sanki barbarlara "uygardeviet'prensipleri ve örgütleri üze-
rine bir şiddetli "eşya dersleri"verdi. Roma kanunlarını yaydı.
Jüstinien Roma u y g a r l ı ğ ı n ı n y ü k t e hafif, p a h a d a ağır ne denli hukuk-
cul tası tarağı varsa hepsini: Diyeste (en ünlü Roma fıkıhçılarının karar
dergileri)'leri, code ( m e c e l l e ) l e r i , Nouvelle adlı hukuk normlarını kırkam-
bar e s e r l e r e d e r l e y i p t o p a r l a m ı ş t ı . Bu g i d e r a y a k hazırlık, ilkin v e e n çok
Roma'nın başına üşüşmüş barbarların içlerinden zıpçıktılık e d e c e k kralla-
rını etkiledi.
"(Jüstinien'in) yasacıl ( l e j i s l a t i v : mevzuat) eseri, batıda yalnız hukuk-
çu! bir içişieyicilik (nüfuz) kazanmakla kalmadı. Belki birinci kertede
önemli bir politika nüfuzu da yarattı. Çünkü derebeyi hükümdarlar, hu-
kukçuları (iejistieri) tarafından bilgilendirilince, Roma absoiütizmini (mut-
lak istibdat egemenliğini) kendileri için ister oldular."(H. G. d. P. c. I)

HIRİSTİYAN KİLİSESİNİN İÇE İ Ş L E Y İ Ş İ

Bizans, k ü f l e n m i ş paslı kılıcı ile b a r b a r l a r ı y o l a g e t i r e m e z o l u n c a , Hıris-

tiyanlık dini ile "kafadan silahsızlandırma "yolunu tuttu. Barbarları, birbiri-
ne d ü ş ü r e m e d i k ç e , O r t o d o k s l a ş t ı r m a y a girişti. Bu tutum, herkesten önce,
sivrilmiş "uygar kral"(Romalı absolutizmci) olmak isteyen barbar şefleri-
nin d e i ş l e r i n e p e k g e l d i . Çünkü:
"Barbar kralların (hep imparatorluktan dem vurdukları halde) devlet
kavramları yoktu. O kavramı hiç bilmeyen arkadaşları ise, sadakat yemi-
ni ihtiyatı altında, ellerinde tuttukları topraklara efendi oluyorlardı. "(H. G.
d. P., c. I)
Bu açıkgözlerin derebeyieşme kançıbanlarını en iyi okşayıp, kutsallık
lapası ile t o p l a y a n t e k h a v a , kilisenin barbarları kafadan silahsızlandırdığı
afyonlu m i y a s m a s ı n d a n gelebilirdi. Herhangi barbar şef azıcık başarı gös-
termeye görsün; kendisi öldükten sonra bile başarısını geniş topraklar
üzerinde s ü r d ü r e c e k kişi mülkiyeti z e h r i n i ona macun tadıyla yutturan bir
"havari"\ı&ya papaz hemen yanına yaklaşıyordu.
Bu sokuluşa en çok çanak açanlar, temiz barbarları serüvenden serüve-
n e s ü r ü k l e m i ş ilkel k o m u n a kralları o l d u . Y e n i alıştıkları s o s y a l sınıflı u y g a r -
lık a y r ı c a l ı k l a r ı n ı kıyamete dek sürdürmenin yolu, antika uygarlık hayaleti
olan dine-, Hıristiyanlığa, çevresindekileri de kandırıp s ü r ü k l e y e r e k , baştan-
kara girmekti.
"Piskoposların Vizigot kralları üzerinde uçsuz bucaksız bir otoritesi ol-
du. En önemliişier concile'lerde (kilise toplantıları: piskopos ve din dok-
torlarının önemli doktrin ve disiplin kararları aldıkları meclislerde) karar-
laştırılırdı. Bugünkü engizisyon'un (zorlu kilise mahkemelerinin) bütün
maksim/erini (felsefi düşünüş), bütün prensiplerini, bütün görüşlerini Vizi-
gotiarm Kod'una (mecellesine) borçluyuz. Ve keşişler, vaktiyle piskopos-
ların yaptıkları kanunları Yahudilere karşı kopya etmekten başka bir şey
yapmadılar. " ( M o n t e s g u i e u : De l'Esprit des Lois, c. II, s. 142)
Kilisenin tutmadığı barbar kral, T a n r ı kadar göze g ö r ü n m e z ve "her
yerde hazır nazır"olan bir gizli kuvvetle kolayca alaşağı edilirdi. Piskopo-
sun yaldızlı dırıltılarla gotik kubbeler altında başına taç giydirdiği barbar,
"Hikmet'i huda!"o saat "meşruTıükümdar kesiliyordu. Ondan sonra, pa-
pazların desteklediği kralın sırtını yere getirebilene aşk olsun.
 SALTANAT = KİLİSE

"Vizigotlar, eğer en sonunda İspanya'yı ellerinde tutabiidiyseier, bunu

"arianisme"(Hıristiyanlığı tepen barbar tarikatı) inancından caymak ( y a n i
kiliseye uymak H.K.) sayesinde başardılar. Ve bütün barbarlar içinde en
güzel talihli çıkanların Frank'iar oluşu, doğrudan doğruya katoiik Orto-
doksluğuna din değiştirerek girip Papa'nm müttefiği olmaları, kiliseyi ken-
dilerinden yana bulmaları yüzündendir. İmparatorluğun batışında kılına
dokunulmamış kalan tek büyük kudret kiliseydi. Geri kalan her şey, -siya-
si örgüt, idare, adalet, zekaçıl kültür- yalnız yıkıntıların yüzeyinde yüzü-
yordu." ( H . G . d . P . , Agy)
Ve kilise, bu sınıflandırma -uygarlaştırma- gidişinde sömürücü üst sı-
n ı f l a r a y a r a r l ı ğ ı n ı , s ö m ü r ü l e n alt s ı n ı f l a r a bir h i z m e t , bir ş e f k a t , bir i n s a n -
lık şalı ile ö r t m e y i p e k iyi bellemişti. Bir z a m a n inançlarına sığındığı köle-
leri birleşmekten ve a y a k l a n m a k t a n alıkoyacak "sosyal adalet" kırıntıları-
nı, eski gizli çalışmasının "suret'i haktan g ö r ü n m e " alışkanlığı ile sadaka-
laştırmayı ustaca beceriyordu.
"'Latin uygarlığının deposunu saklayan, cılızın ve züğürdün doğal koru-
yucusu oian kilise, monarşi (hükümdarlık) otoritesinin yeniden kuruluşunu
beklerken, gepgeniş bir moral içe işleyiciliği bulunan kilise, zoru (gücü:
kuvveti) örgütlemeye kendini verdi. Aynı zamanda Roma'vari birliği, düze-
ni, adaleti ve barışı yeniden kurma azminde ayak diredi. 10'uncu yüzyıl
sonlarında "Saint-Empire Romain Germennique"(Romen-Cermen mübarek
imparatorluğu)/?^/? yaratılışı, öylesine derinden derine Hıristiyan oian bir
çağın en aziz dileğini yerine getirdi. Papaya: gökcil (espirituei: ruhani) üze-
rinde egemen (hükümran) iktidar, imparatora: yercil(temporel: maddecil,
za m a n cı I) üzerinde egemen sultanlık iktidarı düştü. "(H.G.d.P., 1/133)
Kilisenin öz görevi ise, sömürü düzenini ayakta tutmaktı: "Büyükisti-
la çalkantıları ortasında yalnız kilise: Devlet fikrini, birlik ve düzen duygu-
sunu ve ihtiyacını korumuştu. "(H.G.d.P.: Agy)
En b ü y ü k fitne kendisi olan kilise, kargaşalığı önleyebildi mi? Ne gezer.
13. yüzyılda, yaman Almanya-îtalya hırlaşması bitti; en beter "derebeyi
anarşisi", gücü gücü yetene "yumruğuna güven"çağı açıldı. Züğürtlüğe
Haçlı S e f e r l e r i d e ilaç o l a m a d ı . G e n e d e k i l i s e , haklı ç ı k m a n ı n m a k y a v e l i z -
mini yürüttü. Üniversiteler, anıt katedraller, kilise saltanatının manevi ve
maddi kaleleri oldu. Batılı b u r j u v a t a r i h i n e s o r a r s a n , o hâlâ kilisesine sa-
dık tapınçlıdır.
"İtalya ve Almanya'da sükunet dönemleri gelince, kilise kişicil savaşla-
rı sınırlandırmak yahut yasaklamak, beylerin hoyratlığı ile savaşmak, efen-
dilere bir ülkünün gerekliliğini ispatlamak için araya girdi. "(H.G.d.P., Agy)
 ROMA VE TOPRAK

O s m a n l ı l ı k , İslam u y g a r l ı ğ ı n ı n bir r ö n e s a n s ı (dirilişi) idi. A m a , genellik-

le Roma İmparatorluğu, özellikle Bizans İmparatorluğu üzerinde doğarak
onların yerine geçti. Bizans İmparatorluğu da, Roma u y g a r l ı ğ ı n ı n bir rö-
nesansı idi. T h é o d o s e ' u n ö l ü m yılı olan 395'ten, Türklerin İstanbul'u fet-
h e d i ş l e r i yılı olan 1453'e dek ( 1 0 5 8 yıl) y a ş a d ı .
Bu halef-selef ilişkileri, ister i s t e m e z , antika tarih zincirinin o yakın
halkaları arasında büyük alışverişlere ve benzerliklere yol açtı. Bütün
kadim tefeci-bezirgan i m p a r a t o r l u k l a r gibi, antika Roma uygarlığını da,
tarihin en ünlü barbarlar akını yendi, t e m i z l e d i . Bu y a m a n olayı modern
Avrupa k ü l t ü r ü n d e ilk d e f a sosyal gözle inceleyen Montesquieu, barbar-
ların Avrupa'da o zamana dek bulunanlardan bambaşka kanunlar koy-
duklarını söyler:
"O kanunlarla sonsuz kötülükler ve iyilikler yapmışlardır"der. "Malikane
(domaine) yüzüstü bırakılınca, hukukları da yüzüstü bırakmışlardır. Birçok
kişilere aynı şey ve aynı kişiler üzerinde çeşitli tür beylikler verince; tümüy-
le beyliğin ağırlığını azaltmışlardır. Anarşi eğilimli kura i, düzen ve ahenk eği-
limli anarşi üretmişlerdir."(Montesquieu: De l'Esprit des Lois, c. II, s. 233)
Çökkün uygarlıkla, ilkel sosyalizmden yeni çıkmış gürbüz b a r b a r l ı ğ ı n
d i y a l e k t i k niteliği d a h a a y ı k ç a belirtilemezdi. Ancak, M o n t e s q u i e u ' d e n da-
ha fazlası beklenmezdi. Tarih öncesi, her ciddi bilginin, neredeyse ayağı-
n a t a k ı l ı y o r d u . A m a , t a r i h ö n c e s i n i n g e r ç e k t e n k e ş f e d i l m e s i , iki y ü z yıl d a -
ha beklenecekti. O n u n için, M o n t e s q u i e u , t a r i h i n a n t i k a d i y a l e k t i ğ i n i u y a -
nık ç o c u k g ö z l e r i y l e y a l n ı z hayran hayran s e y r e t m e k ve bir t ü r l ü y o r u m -
layamamakla yetinecekti.
"Şu Barbar kanunları güzel bir manzaradır: Antika bir meşe yükseli-
yor: göz onun yapraklarını görüyor; yaklaşıyor, gövdesini görüyor, ama
köklerini hiç seçemiyor. Köklerini bulmak için yeri delmek gerekiyor. "
(Montesquieu. Agy, s. 232)
Yeri 19. yüzyıl sonu Morgan delebilecekti. N e v a r ki, Montesquieu,
yaptığı benzetişle, farkına varmadan, antika tarihin en önemli kördüğü-
müne dokunuyordu. Delinecek "yer", antika toplumda toprak, bütün
ekonomik, sosyal, politik, k ü l t ü r e l v e ilh. problemlerin ve sırların kökle-
rini içinde saklıyordu.

ROMA VE BARBARLIK

Antika topluluğun toprak i l i ş k i l e r i kördüğümünü çözen güç i d i y s e , o

bin bir i n c e l i k t e bilim, sanat, kültür anıtlarını yükselten uygarlık morali
miydi? T a m tersine, okuma yazması dahi rüyasına girse uykusunu kaçı-
310
racak olan, kara cahil, kaba, kültürsüz, ham hâlât, bilinçsiz, h o y r a t bar-
bar y ı ğ ı n ı idi.
Az çok objektif davranabilen en skolastik tarih bilimi bile, barbarlıkla
uygarlığın ateşle b a r u t gibi y a n yana gelir g e l m e z patladıklarını görmek-
ten kendisini alıkoyamaz. Uygarlık, birikmiş ton ton eski, kuru baruttu.
Barbarlık, çoğu bir k ı v ı l c ı m d a n küçücük ateşti. Uygarlığın içine d ü ş e r d ü ş -
mez, onu her ş e y i ile havaya uçuruveriyordu.
Yalnız, suç k i m d e y d i ? Daha doğrusu, patlangıca neden barbarlık mıy-
dı, uygarlık mıydı? Böyle bir s o r u ancak metafizik donmuşluğun beyninde
açılabilirdi. E l b e t bir elin sesi ç ı k m a z d ı . Uygarlık kendi başına çorap ö r m e k
isterce barbarlığı içine ç e k i y o r d u . Barbarlık da kapıdan girer g i r m e z (Os-
manlı'nın Bilecik t e k f u r u n a y a p t ı ğ ı gibi) kaleyi içinden f e t h e d i y o r d u . Klasik
tarih, o gerçekliği hiç d e r i n l e ş t i r m e g e r e ğ i n i d u y m a k s ı z ı n a ç ı k ç a a n l a t ı r :
"Bu saldırılar (barbar akınları), Cermen dünyasında egemen olan kar-
gaşalığın sunumundan başka bir şey değildi. Kalabalık ve züğürt (fakir)
olan Cermenler, tepişe tepişe ve iç savaşlarla kendi kendilerini kendi top-
raklarından kovarak, Roma Barışı'ndan yararlanan güney semtlerinin tat-
lı zenginliğine çeki/erekten, oraya barışçıl yolla kabul edilmekten başka bir
şey istemiyorlardı. Olayca sı, çeşitli unvanlarla İmparatorluğa sokulup,
onun uyruklusu oldular. August Marc-aurele, Probus ve daha başkaları,
onlara yer gösterdiler ve kendilerinden sadakatia hizmet gördüler. Öte
yandan,savaş esirleri, emlak sahiplerince kolon (yarıcı-maraba-yanaşma
tipi çiftçi) olarak büyük sayıda üleşiliyordu.
"Böylece hemen her yerde ve hele sınır başlarında barbarlar türedi.
Ama, bu içe işlemenin en tehlikelisi, Barbarların orduya sokulmaları ol-
du. Daha Sezar'm lejyonları yanında Cermenler bulunuyordu ve Cermen
süvarileri bulunmasaydı, beiki taiih Vercingétarix'e (Asi Frenk Şefi) yar
olabilirdi. Cermen askerleriMAJÎSTRÎMÎLÎTUM'a (resmi Roma komutan-
lığına) bağlı olmakla birlikte kendi şefi erin ce kumanda ediliyorlardı. Bu
şefler, çoğu kez, Roma eğitimi görmüşlerdi ve imparatorluğa karşı dö-
vüşmeksizin, orada mevki sahibi olurlardı. En sonunda o mevkiler, bar-
barlar/imparatorluğun efendisi yaptı." (Histoire Générale des Peuple,
L a r o u s s e , c. II, s. 136)
Bu anlatılan g i d i ş , t a r i h t e ilk ö r n e k d e ğ i l d i r . İlk S ü m e r u y g a r l ı ğ ı n ı y ı k a n
"tufan"dan beri, bir b u r g u gibi t o p l u m u dele dele derinleşen "tekerrür"le
sürüp gelmiştir. Roma'nın başına gelenler, sonra Bizans'ın ve daha sonra
İslamlığın başına geleceklerin önbiçimi (proformu)dir. Roma orijinal uygar-
lığına funye Cermen/erin y a p t ı k l a r ı n ı , Roma'nın rönesansı olacak Bizans'ın
ve İslam orijinal uygarlığının başına Moğollarsıe Türkler g e t i r e c e k t i r .
 AYRIM III

BİZANS KİLİSESİNDEN OSMANLI İMPARATORLUĞUNA

Roma'nın ölüsünden kopup hortlayan kilise, bin y ı l , hiç u s a n m a k s ı z ı n

Doğu'da Bizans'ı, Batı'da barbarları kendi tefeci-bezirgan prensiplerine
göre işledi. Bu işleyiş, batıda, barbarlığı kapitalizme d o ğ r u biçimlendirdi.
Doğuda tefeci-bezirgan ekonomi kompleksi, çözülemez bir Gordios'un
kördüğümü olmuştu. Ona Bizans deniyordu.
Bizans'ın gerek dünya, gerekse din d e r e b e y l i k l e r i n i n kördüğümü, an-
cak Osmanlı d e n i l e n " İ s k e n d e r Kılıcı" ile kesilebilirdi.

Bİ ZAN S- B A R B A R L I K - T A N RI

19. y ü z y ı l o r t a s ı n d a , y e r y ü z ü n ü 13. y ü z y ı l ı n h a ç l ı l a r ı gibi g ö r e b i l e n Ba-

tılı tarihçiler, Roma'nın yıkılışında barbarlığın oynadığı rolü "Tanrının ön-
görüsü; Providence du dieu" sayarlar:
"Tanrının öngörüsü, Hıristiyanlığı düşman bir medeniyetin bütün kalın-
tılarından kurtaracak olan ulusları vahşi dinlerde birleştiriyordu. " (Beng:
Not, c.I, s. 352)
Yani Roma'da, b a r b a r l a r da "Pagan\ müşrik" idiler. Roma'nın "medeni
paganizmi'ri\, barbarlığın "vahşipaganizm" yıktı. Roma'nın siyasi kurul-
ları medeni p a g a n i z m e ç o k bağlı kaldığı için, Roma'nın barbarlarca yıkılı-
şı, paganizmin (müşrikliğin) de yıkılışını getirdi ve Hıristiyanlığın kolayca
bir s a r a y ihtilali y a p a r a k t a h t a geçişini sağladı.
"Bu hal, Doğu imparatorluğunda aynı yaygınlıkta ve aynı kudrette et-
ki yapamıyordu. Bizans başkentinin hemen hemen saldırılamaz durumu
sayesinde Bizans İmparatorluğu, Barbar akınlarında Roma'dan az zede-
lendi. Paganizm, orada, siyasi kurullarla daha az samimice birleşikti. Pa-
ganizmdeki yıkılışın karşı vuruşunu Bizans daha az şiddetle hissetti. Ama,
gene de bir dereceye kadar ve hatta barbarlar imparatorluk sınırını aş-
mazdan önce bunu hissetti."(Etienne Chastel: "Historie de la Destruction
du Paganisme dans l ' E m p i r e d ' O r i e n t , " Paris, 1850)
Demek, Bizans'ta da "medeni m ü ş r i k l i k " ile b i r l i k t e s i y a s i müesseseler
sarsıldı. Sarsıcı vurucu güç barbarlıktı. Barbarlık, sınırlara yığılır yığılmaz,
Bizans'a ağır bastı.
"Siyasi müesseseleri paganizmden ayırma hedefini güden harpler sıra-
sında ve bu harplerin yoldaş oldukları birçok afetlerin etkisi altında, şehir-
lerle taşralar, kadim ahalilerinin nüfusunu yitirdiklerinden (Not: Prokop,
Akdeniz'i çevreleyen ülkelerde harp, veba ve kıtlıkla, Jüstinien zamanı
milyonlarca insan yok oldu; der.) onların yerine geçirmek için ancak katı-
nı.
şık bir nüfus bulabiliyorlardı. Bu nüfusun boyuna içe sızması (infiltration)
ister istemez eski milli ve dini ruhu bozuyordu. İmparatorluk, sinirsiz, bit-
kindi. Hemen hiç asker yetiştirmiyordu. Hükümdarlar, büyük masraflarla
komşu bölgelerden asker toplamak zorunda kalıyorlardı. Her yanlarından
saldırıcı barbarlara karşı, hiçbir vakit barbarlardan başkasını karşı çıkar-
mıyordu. Konstantin zamanından beri, İmparatorluk orduları yalnız got-
lardan veya Sklavonlardan der/eşikti. Bunlar, az çok uzun bir askerlik hiz-
metinden sonra imparatorluk teb'alığına giriyorlar, orada kesince yerleşi-
yorlar, kimi en yüce mevkilere yükseliyor/ardı. "(Keza, s. 368)
D e m e k , barbarlık, Roma'yı d ı ş ı n d a n , Bizans'ı içinden f e t h e d i y o r d u . İkin-
ci Bizans d e m e k olan P e r s l e r bir y a n a , G o t l a r , A v a r l a r , Bulgarlar, Sklavon-
lar h a t t a haçlı "Latinler" Bizans'a çullanmış barbar akınlarıydı. "Bu isti-
lalar ortasında her şey hemen aym zamanda yıkılıyordu. Tanrı tapınak-
ları yağma ediliyor, tahrip ediliyor, yahut şehir yangınlarında yok olu-
yordu." (Keza. s. 369)
Barbar akını yalnız yıkmakla kalmıyordu. Bizans'a sık s ı k barbar aşısı
da yapıyordu. 'Tanrı uygun gördüğü her önemli ilerleyişte o geniş heyet-
lerden birini, ilerleyişi başarmak için biçimlendiriyor, sonra, tarihciigörev-
leri ( m i s y o n l a r ı ) biter bitmez onları da dağıtıyor." ( K e z a . , s. 371) idi.

OSMANLI'NIN BAŞINI YEMEYE ÇAĞRILI BİZANS

Klasik tarihe bakılınca; "Bizans"adı altında 1000 yıl yaşamış bir t o p l u m

uzanır. A n c a k , bu adın kabuğu altında yatan öze bakınca, orada en ufak
bir m o n o l i t l i k , kaya gibi t e k l i k g ö r ü l e m e z .
Bunun nedenleri ö n c e i ç yapı n i t e l i ğ i n d e n gelir. Bizans bildiğimiz Atina,
İsparta, Teb gibi ilkel bir kent o l a r a k d e ğ i l , "Doğu Roma"o\avak t a r i h e g i r -
di. Adını verdiği gelişimler çağına "Roma"uygarlığının damgasını vurdu.
Öyle ün yaptı.
O ü n ü ve ö z ü boşuna değildi. Bizans, ister i s t e m e z "Roma"dan bir p a r -
ça idi. A m a hangi Roma'dan? N e ilkel k o m u n a artığı mitolojik Roma'dan,
ne ondan sonra patricilerle (toprak sahibi asillerle) plepleri (para sahibi
ayaktakımını) uzlaştırmaya çalışan cumhuriyetçi Roma'dan bir p a r ç a de-
ğildi. Hatta Sezar'ların, hatta Aetius'lerin Fatih Roma'sından bile d e ğ i l d i .
Roma'da imparatorluğun en korkunç soysuzlaşmalarla çöktüğü yıkılış
toplumundan bir p a r ç a Roma idi. A s ı l Roma bir v o l k a n a ğ z ı gibi patlayıp
dünyayı boğduğu çağda, Hıristiyanlık y a n g ı n ı n d a n mal k a ç ı r ı r g i b i , bir par-
ça Roma, Bizans t o p r a ğ ı n a aktarıp ekildi. İ ş t e , " B i z a n s " d e n i l e n asıl ünlü
şey o antika Roma'dan kopmuş parça idi.
 Ö y l e bir a r t ı k , t a k l i t , k o p m u ş parça olarak Bizans! Sonsuz olumlu ve
sonsuz olumsuz antika Roma mahşerinden bir ö r n e k o l a r a k t a r i h e doğ-
du. V e d a h a d o ğ a r k e n , bütün o şark maskaralıklarını; basamak basamak
rütbeli memur kapıkulu Babil kulesini, poz poz t u m t u r a k l ı elkaab kofluk-
larını, her insancıl ilişkiyi köpekleştiren hem yaltakçı, hem dalayıcı küflü
canavarlıkları benimsemekle övündü.
O s m a n l ı ' n ı n d a b a ş ı n ı y e m e y e ç a ğ r ı l ı o l a n B i z a n s b u idi. V e b u B i z a n s ,
daha doğarken antika Batı Roma'yı bitirip t ü k e t e n bütün öldürücü soy-
suzlaşma tohumunu y ı l a n zehri gibi içinde taşıyordu.

BARBARLIK VE BİZANTİZM

İbn'i Haldun, antika orijinal uygarlıklarda ve rönesanslarında ortalama

100 yıl ömür buluyordu. O zehir z e m b e r e k çökkün Batı Roma psikozunun
fırlaması Bizans, kurduğu surlar kabuğu içinde belki bir t e k i n s a n ömrü
k a d a r bile y a ş a y a m a z d ı . Bin yıl a y a k t a k a l m ı ş g ö r ü n d ü . O g ö r ü n t ü y ü , kö-
le uygarlığı Hıristiyanlığın ilk 1 0 0 0 yılını dolduran barbar akınları sağladı.
Dünyasından habersiz, gelene "paşam", gidene "beyim" diyen epey
sapa bir S a r a y b u r n u ' n a sıkışmış "Vizantiyum" kentçiğini, unutulmuşluktan
Roma başkentliğine, Doğu Roma İmparatorluğu payitahtlığına çıkartan,
"Konstantiniye" y a p a n kimdi? Bugünkü Balkanların Niş kasabacığında
doğmuş Konstantin adlı bir b a r b a r d ı .
Konstantin'den y a r ı m yüzyıl sonra; B i z a n s , i ç k a v g a l a r ı n ı n u ç u r u m u için-
de çırpınıyordu bile. Uygarlık dünyası bir m a h ş e r d i . Barbarlık dünyasında
Hunlar, Vizigotları kovalamıştı. Vizigotlar kaçarak Tuna'yı geçmişler, uygar-
lığın içine d a l m ı ş l a r d ı . B i z a n s , o d a v e t s i z z o r l u m i s a f i r l e r i kapı dışarı e d e m e -
yeceği için kendilerine Tuna'nın güneyinde yer v e r m e k zorunda kalmıştı.
Dağdan gelen barbar, ç a r ç a b u k bağdaki uygarı kovar d u r u m a girdi. Vi-
zigotlara kucak açan B i z a n s İ m p a r a t o r u V a l e n s idi. V i z i g o t l a r , g ü ç l e r i o n a
y e t t i ğ i için V a l e n s ' i ö l d ü r d ü l e r , i m p a r a t o r l u k , b a r b a r u s u l ü ile, iki o ğ u l a r a -
sında paylaşıldı:
1- Arcedius: Batı Roma İmparatoru oldu.
2 - Honerius: Doğu Roma İmparatoru oldu.
Honerius'un ilk işi, V a l e n s ' i n başını y i y e n Vizigotları başından savmak
olacaktı. Başlarında Alaric bulunan Vizigotları Bizans'tan uzaklaştırmak
üzere, kardeşi Arcedius'ün üzerine saldırttı. Tarihin ünlü Bizantizm o y u n u
artık başlamıştı. Ortada oturaklı ve s ü r e k l i bir d e v l e t y o k , "kıldan ince kı-
lıçtan keskin" sırat köprüsü üstünde cambazlık eden bir i m p a r a -
torluk vardı.
B i z a n s İ m p a r a t o r u II. T h e o d o s e ( 4 0 8 - 4 5 0 ) , ilkin Hunları satın a l m a y a
çalıştı. Bu olmayınca, kendi hayatını, Hunlara haraç ö d e y e r e k satın aldı.
Bu yol V i z i g o t l a r y e n i d e n Bizans'ın karşısına dikildiler. Eski o y u n bir d a h a
denendi. Vizigotların başına Teodoric geçirilmişti. İmparator Zeon (474-
491), Teodoric'i gene B i z a n s y e r i n e Batı Roma üzerine saldırttı.
O çöküntüler ortamında, en parlak Bizans rönesansını Jüstinien (527-
565) yaptı. "Roma Kanunlarının Büyük Derleyicisi"ününü yapan Jüstinien,
Doğu imparatorluğunun k u r u c u s u olan K o n s t a n t i n gibi, barbarlığın ürünü
idi. Bizantizm oyunu, barbarların sahneye girişleriyle sürüp gidecekti.
"Makedonya Sülalesi", "Latin İmparatorluğu"adlarını alan kuruluşlar, o
a d l a r ı n ö z ü o l a n A ? / - A ? / - a n t r a k t l a r ı n ı n ü r ü n ü idiler. " B i z a n s U y g a r l ı ğ ı " s a y ı -
lan çerçeve hep o antraktların temsil ettiği "barbaraşısıtıı yiyerek, boyu-
na yıkılıp, yeniden yapıldı. "Bizans"á\ye ö z ü biçimini tutan bir bütün di7-
zen o r t a d a yoktu. Barbar akınını "Tanrı'nın öngörüsü"sayan Hıristiyan ki-
lisesince kışkırtılıp sahneye çıkarılmış her barbarın "imparatorlukçuluk"
oynadığı bir s e m b o l korkuluk yaşatılıyordu.
Belki u y g a r akıllı Bizans, "Barbarlıkla o y n u y o r u m " sandı. G e r ç e k t e ta-
rih, güçsüzlüğün kurnazlığı ile değil, gücün dayatışı ile y ü r ü r . Burada da
asıl güçlü olan barbarlığın içgüdüsü, m u h t e ş e m o y u n c a k Bizans uygarlığı-
nı eltopu, yahut a y a k t o p u yapmıştı.
İlk ( İ s a D o ğ u m u ) bin yıl barbarlık, barbarlık öncesi vahşet çağında Ne-
andertal insanın seçtiği Kuzey Yo/unu Ç i n ' d e n Orta A v r u p a ' y a uzanan Ka-
radeniz, Hazer, Baykal kuzeyi geçitlerini) seçmişti. O yoldan gelen barbar
dalgaları Tuna'yı aşa aşa Balkanlar'a inmeseydi, Bizans'ın tünediği hisar-
lık y e r , Mısır E h r a m ' l a r ı gibi y e l l e y u f o l a b i l i r d i .

KİLİSE RUHU-BARBARLIK MADDESİ

B u n u n l a birlikte, E n g e l s ' i n m o d e r n t a r i h için sık sık s ö z ü n ü ettiği "tarihin

muzipliği"asıl antika tarihte görülecek şeydi. Asıl orada kimin ne ile oyna-
dığı, e n t e r s i n e p a r a d o k s l a r l a k a r ı ş ı y o r d u . Roma uygarlığı çoktan barbarlığa
yenik düşmüştü: Ama, ölen Roma İmparatorluğu'nun "sinsiruhu"M\se ör-
g ü t ü , ikide bir b a r b a r l ı ğ ı , k e n d i özel g ü r e ş o y u n u ile k ü n d e y e g e t i r i y o r d u .
T o p l u m u n e k o n o m i y a p ı s ı n d a p a r a d o k s , o üstyapı o y u n u n d a k i n d e n da-
ha şaşırtıcı idi. Görünüşte k i l i s e sırf ruh, b a r b a r sırf madde idi. Hıristiyan-
lık, Meryem'in doğurduğu İsa'yı bile ç a r m ı h t a göğe çıkartmıştı. Dinin tü-
mü yalnız gökcillikti. Barbar ise, Tanrısını, taştan, topraktan, ağaçtan,
hayvandan "kendiyapıp kendi taparak"yeryüzünde dolaştırıyordu.
Gelin görün ki, toplum uygulanışına geçildi mi, roller ansızın tersine
dönüyordu. Barbar, eline geçen t o p r a k t a değildi. Barbarın ayakları yerden
kesikti. O "ruhcu/"\uquna, o "gökcH'\\qne toz kondurmayan dindar Hıris-
tiyan kilisesi ise, t o p r a ğ a d ö r t elle v e d ö r t a y a k l a s ı m s ı k ı sarılmıştı. Gök-
ten ne düşerse hepsini kendi taştan, madenden yaptırdığı katedraline,
manastırına yağdırıyordu.
20. yüzyılın ikinci yarımı Türkiye'sinde sosyalistlerle din spekülatörleri
arasındaki ilişki ve ç e l i ş k i l e r i n t ı p k ı s ı ilk 15 y ü z y ı l ı n barbarlığı We. Hıristiyan
kilisesi a r a s ı n d a ön örneğini yaratmıştı. Sözde: Barbar, "pagan"(müşrik)
materyalist idi; özde: Çağın temel maddesi olan toprağın a l ı n y a z ı s ı n ı kili-
seye bırakıveriyordu. Sözde: Kilise, idealist ruhüiKudüsçü idi; özde: Hiç
ahireti beklemeksizin, dünyanın varına, toprağına pençesini atıveriyordu.
Barbarlık, sözde, kör sınıflar t o p l u m u o l m u ş u y g a r insanlığı köle s ü r ü -
leri gibi t a r t a k l a y ı p t a l a n e t m e y e g e l i y o r d u ; özde, başarı kazandı mı, u y -
g a r k ö l e l e r e d a h a y e ğ n i k bir y a ş a n t ı nefes alışını s a ğ l ı y o r d u . Hıristiyan ki-
lisesi, sözde: "Mühse/ige"(vuhu bitkin), "acılı" köle yığınlarının kurtarıcı
H a v a r i s i o l a r a k , h e m d e k e l l e y i k o l t u ğ a alıp s a h n e y e ç ı k ı y o r d u , ö z d e : Pa-
paz-çoban "asa"sı altında insanları bir y o l u s l u k u z u l a r a ç e v i r d i m i y d i , a r -
tık, bu dünya mal m ü l k ü n d e n el etek çekip, koyunların -sütleri ve etleri
gibi- yayıldıkları toprakları da "ö/ü e/iere"(Vi\Wseye) bırakmalarından bü-
yük erdem tanıtmıyordu.
Gerçekte, ister uygarlıkla barbarlık dövüşsün, ister u y g a r l a r l a uygarlar
veya barbarlarla barbarlar kendi aralarında birbirleriyle dövüşsünler, so-
nunda, fıkranın "papaz efendi"s\ gibi, parsayı hep ve y a l n ı z kilise t o p l u y o r -
du. Ortaçağ toplumu bir m u a z z a m kanlı kumar alanına dönmüştü. Kilise
bütün kutsal dokunulmazlığı ile cezaevi patronuna sırtını dayamış mano-
cu gibi, en s o n u n d a herkesi iflas e t t i r e r e k t e k k a z a n ç l ı ç ı k ı y o r d u .
Fransa ve İngiltere'de t o p r a k l a r ı n b e ş t e biri, A l m a n y a ' d a ü ç t e biri Hı-
ristiyan kilisesinin malikanesi idi. Roma İmparatorluğu'nu tanrıcıllaştıran
kilise, Bizans topraklarının hemen tümünü yutmuştu. 11. yüzyıldan be-
ri Bizans'ta:
"Toprakların tümü ile kiliselere ve manastırlara geçmesi, hazinenin ge-
lirini azaltıyordu. Rahiplerin imtiyazı orduyu güçsüz duruma sokuyordu."
(Ch. Dihl: "Byzanel, G r a n d e u r et Decandence"; St. Runcimaon: "La Civi-
l i s a t i o n B y z a n t i n . " Ö z e t , Ş e v k i B e r k e s , Ü l k ü 79, T e m . 1939, s. 4 1 0 )

ORTODOKS - KATOLİK ÇEKİŞMESİ

Alpaslan'a Malazgirt zaferini kazandıran durum, Bizans'ın t o p r a k te-

mellerine işlemiş b u l u n a n o kilise kanseri idi. Selçuk Türklerini Orta Ana-
dolu'da, Osmanlı Türklerini Batı A n a d o l u ' d a t u t u n d u r a n d u r u m aynı oldu.
Toprak temelini kiliseye kaptıran: "İmparatorlar, ahalinin vergisini arttır-
maya başladılar. Kilise ile kimi imtiyazlı sınıflar vergiden bağışık oldukları
için, bütün yük köylü ile esnafa yükletildi. "(Keza)
316
 Ekonomi temelindeki soygun, üstyapıda çarçabuk "Bizans kokmuşiu-
ğu" d e n i l e n çürüyüşü arttırdı. "Ah/ak büyük bir soysuzlaşmaya uğradı.
Rüşvet, irtikap, Bizans Bakanları'nın birkaç e i ma ile kavuna tenezzül et-
melerine dek ilerledi. "(Keza)
Saf çevre barbarları yetmedi. Avrupa'da kilisenin oynattığı Hıristiyan
gazileri (şövalyeler), Haçlılar seferine geçtiler. Bütün bu yarım eksik
barbar aşıları, toprak ekonomisindeki korkunç derebeyleşmeyi temizle-
yemezdi. Bizans topraklarını yutan da, barbarları yenen de aynı kilise
idi. Kilise, kiliseyi ısırır m ı y d ı ? O ü s t y a p ı d a : Katolik-Ortodoks didişmele-
rine kapı açabilirdi. Toprakta din derebeyliği, mezhep ve tarikat çekiş-
melerinden üstün ve güçlüydü.
Daha beteri de oldu. H a ç l ı l a r : V e n e d i k , C e n e v i z gibi İ t a l y a n k e n t l e r i n i ,
doğu ticaretine açmakla Bizans'a karşı rakipleştirdi, yıldızlaştırdı. Sonra,
Bizans topraklarında bile y e r l e ş t i r i p imtiyazlandırdı. O zaman, B i z a n s or-
tamında Konstantin çağından beri L a t i n l e r ile Rumlar arasına girmiş olan
tefeci-bezirgan rekabeti, i s t e r i s t e m e z , din katında Katolik (Latin) ile O r -
todoks (Rum) Kiliseleri arasındaki rekabete döndü.
Yaklaşan, kapıyı kırarca zorlayan M ü s l ü m a n O s m a n l ı ' y a karşı d u r u m u n
inceldiğini gören tepedeki b ü y ü k idareciler ç ı k a r yol aradılar. VIII. Ioan-
nes Paleolegos (1425-1448) zamanı idi. "İmparatorluk Mahkemesi
Hâkimi" o l a n G. Skolaries 1439 yılında iki düşman kiliseyi birleştirmek
üzere toplanan Floransa Konsiline gitti. Orada: "Ortodoks'larla Katolik'leri
birbirine yaklaştırmak için büyük çaba gösterdi. Fakat memleketine dönü-
şünde Bizans halkı ile papazlarının "mei'un Latinier"e karşı yaman aleyh-
tarlıklarını görünce, davranışını değiştirerek, Batılıların muhalifi kesildi. "
(Dr. A. D e c e i . s. 101)
"Latin düşmanlığı, onu, Müslümanlara karşı hâlâ Batı'nın yardımını
uman VIII. Ioannis'in hale fiIX. Constantines (1448-1453)'den uzaklaştır-
dı. Ve dolayısıyla Pantokratos'a (Zeyrek camiine) çekildi. "(Keza, 101)
Orada, kendisini ziyarete gelen Sizmatikleri (Rafızi'leri) "Franklarla
olan dostlukları yüzünden payladı. "(Keza, 108)

SERMAYECİNİN EZELİ İHANETİ

Gerçekte, Ortodoks-Katolik kavgası, tefeci-bezirgan antika sermayenin

rekabet kavgasıydı. Hele derebeyieşme ç a ğ ı n d a büsbütün azıtmış o l a n bu
kavga, azıttıkça ayakları yerden kesilerek yücelmiş, tanrıcılaşmış aşırı ka-
zanç ve rekabet savaşı olmuştu. M o d e r n s e r m a y e n i n ö l ü m çağı o l a n t e k e l -
ci biçimi, b u g ü n , v a t a n v e m i l l e t a ş k ı y e r i n e , h a n g i din v e u l u s t a n o l u r s a
olsun kârını sağlayacak kuvvete köle o l m a y ı uygarlık, kozmopolitlik, yar-
dım, ittifak gereği s a y m ı ş t ı r . Modern s e r m a y e n i n can d ü ş m a n ı tefeci-bezir-
gan antika sermaye de, o çağda "vatan", "millet" h e n ü z icat edilmediği
için, onların yerine kullanılan "din""imandomuzuna rekabet yüzünden bir
yana atmıştı.
Kadim toprak ekonomisine el a t a n t e f e c i - b e z i r g a n s e r m a y e için, Hıris-
tiyan-Latin-Katolik-Frank barbarlarındansa, Müslüman Türk göçebesi da-
h a kârlı idi. G ö ç e b e n i n , hiç d e ğ i l s e , alış v e r i ş l e hiç ilgisi v e r e k a b e t y a p m a
eğilimi yoktu. Bizans'ı T ü r k l e r e karşı eli kolu bağlı duruma sokan o halk
düşmanı tefeci-bezirganlıktı. Bunu, İstanbul'un fethi olayını yazan Latin
Katoliklerin satırları arasında b u l m a m a k elden gelmez.

Türklerin A y a s o f y a ' y a girişlerini anlatan Latin şöyle haykırıyor:

"Dünyanın hiçbir yerinde bulunmayan miktarda eski ve yeni hazinele-
re el atıyorlardı. Gizlenmiş ne varsa hep Türklerin eline geçiyordu.
Sizi gidi za vallı Yunanlılar sizi! Bir de kendinizi fakir göstermek istiyor-
dunuz. İşte zenginlikleriniz artık ortaya çıkmıştır. Oysa siz, onların üstüne
oturmuş, şehrin savunması uğruna vermekten kaçınmıştınız!" (Assedio,
v e ilh. s.100)

Bu, s e r m a y e g a f l e t i v e i h a n e t i idi. Fakir Bizans halkının, gelen ayrı din-

den fatihlere karşı çıkmayışları da, aynı tefeci-bezirgan sınıfın insafsız
soygunundan ileri geliyordu. Katolik y a z a r onu da şöyle açıklıyor:
"Hey Tanrım, günahkar kullarından nasıl da acımaksızın yüz çevirdin!
O görülmedik gurur, inançlı davranma eksikleri, Tanrı'yı ve Eizze'yi kü-
çümsemeler, zalimce işlenen günahlar, FAHİŞ FAİZLE ÖDENEN PARA
VERMELER, FAKİRLERİN KANINI EMMELER... İşte bunlar şehri böyle bir
cezaya müstahak kıldı!"(Assedio, s. 101)

Besbelli, İstanbul'un fethinde Hıristiyan parababaları başrolü oyna-

mışlardı:
"Vatanlarının soyguna uğratılmasında, pinti Yunan asilzadelerinin şir-
retliği büyük oldu. Bu adamlardan, zavallı İmparator kaç kez gözyaşları
dökerek, ücretli asker tutmak için para istedi. Ama onlar, mahvoldukla-
rını, fakir düştüklerini yeminle iddia ediyorlardı. Oysa, Türk hükümdarı-
nın eline düşünce, hepsinin son derece zengin olduğu ortaya çıktı. "(As-
sedio, s. 58)

DEREBEYİNİN EZELİ İHANETİ

Tefeci-bezirgan aşırı zenginliğinin sonu; antika toplumun temeli olan

toprak d ü z e n i n e el atması olur. Aşırı gelişkin tefeci-bezirgan sermayenin
b ü y ü k t o p r a k b e y l i k l e r i n e kapı açması, kadim Bizans'ın da, bir d a h a geri
dönülemezce ve onulamazca d e r e b e y l e ş i p taş k e s i l m e s i n e yol açtı.
318
 Bizans devlet başkanları, (tıpkı sonraki Osmanlı padişahları gibi) öle-
c e ğ i n i bilen i n s a n gibi, ç ö k ü ş n e d e n l e r i n i a z ç o k a n l ı y o r l a r d ı . İ m p a r a t o r l a r ,
merkezcil güçlerini k o r u m a k ve halkı k e n d i l e r i n e b a ğ l a m a k için; o madde-
ce ve ruhça derebeyleşmiş her tipten kimselerle çok uğraştılar. Batı'dan
gelen sık b a r b a r a k ı n l a r ı gibi, Hıristiyan gazileri olan şövalyelerin yaptık-
ları bir tür "gençlikaşıları"da, ölümü az geciktirmekten öteye geçemedi.
İmparatorlarla k i l i s e l e r , din v e d ü n y a d e r e b e y l e r i a r a s ı n d a k i b i t m e z tü-
kenmez iç savaşlar havayı yaşanılmaz kertede zehirledi.
"Osmanlı İmparatorluğu kurulurken, bu mücadele son safhasına var-
mış, beyler lehine neticelenerek, bir kısım geniş toprakların mülkiyeti ile
birlikte devlete ait nüfuz ve seiahiyetierin de malikane sahiplerinin ve ki-
lisenin eline geçmesini mucip olmuştu. "(Zahariae ve Boissenade'den ak-
taran Ö. Barkan, Ülkü, 61, Mart 1938)
Y o r g a n - t o p r a k gitti, kavga bitmedi. Asıl ondan sonra ölesiye öldüresi-
ye kızıştı. Bugün Osmanlı tarihinin izahı g ü ç s a y ı l a n o l u ş l a r ı , a n c a k o k a v -
gadan k a y n a k aldı. Osmanlı fetihlerinin -bütün benzerlerinde görülen- bi-
le dünyayı h a r m a n y a n g ı n ı gibi ç a r ç a b u k v e k o l a y c a s a r ı v e r m e s i n d e alt yı-
ğınların "istemeyiz" demeleri kadar, üst sınıfların bu "yapamayız"diyen
kendi ç e k i ş m e ve çatlakları çok ö n e m l i rol o y n a d ı .
Örneğin, Hıristiyan-Bizans derebeyleri olan "tekfur'1ar olayı üst sınıf
çelişkilerin en inanılmaz gerçekliğini verdi. Nice "tekfur"lar, göçebe
T ü r k ' ü n t o p r a k t a g ö z ü o l m a d ı ğ ı n ı s e z e r s e z m e z , M ü s l ü m a n g a z i l e r l e e l al-
t ı n d a n v e y a açık s e ç i k işbirliği y a p t ı l a r . Bunlar içinde, dinini değiştirip Os-
manlı akınlarında öncülük eden Kösemihal gibileri sayıca az çıkmadılar.
O n u n için, ö n y a r g ı t a n ı m a y a n O s m a n l ı r e a l i z m i , a y r ı d i n d e n v e a y r ı dil-
den yabancı çocuklarını rahatça devşirip, "Ven/'çer/''kendisine en el-
verişli merkezcil vurucu güç y a p m a k t a n çekinmedi. Modern aklın a l m a y a -
cağı bütün hadiseler, Bizans beyleriyle imparatorları arasındaki a ç ı k gizli
boğuşmalara dek dayanır.
Ebussuut efendinin fetvası, İstanbul'un "anveten"(zorla) değil, "sui-
hen"(barışla) ele geçirildiğini ispatlar. Bunun pek yanlış olmayacağını; Bi-
zans tefeci-bezirganlarının imparatora para v e r m e y i ş l e r i ve kilisede topla-
nan halka papazların, "Bırakın, Türk şehrin iç alanına dek gelsin. Orada
gökten inecek meiaikeier, onu yere serecek" vaizleri (tıpkı Amerikan
Altıncı Filosu önünde namaz kıldıranların rahatlığıyla) verebilmiş olmaları
gibi çok a l a m e t l e r d o ğ r u l a m a k t a d ı r .
İstanbul kalesinin içeriden fethedildiğine bir kanıt da, giriş kapısının
Rumlarca açılmış olduğu rivayetinden çıkıyor. Latin yazarı, bu olayı epey
anlamcıl somutluğu ile anlatır. Bizans'ı en kritik kapıda savunan Zuane
Zustignan adlı kaptan var. Bu kumandan sol koltuğundan yaralanıyor. O
çok nazik mevzileri tutması gereken "Karakoidakiier de, ölmesin diye kap-
tanlarının ardına takıldılar. " "Kaptanımız, kapının anahtarını odacınıza ve-
riniz"diyorlardı. (Assedio, 96) "Kapı açılınca, geçmeye uğraşıyorlar. Kap-
tan da Pera'ya (Beyoğlu'na) kaçıyor. "
İşte, O s m a n l ı , bu açılan kapıdan içeriye girdiği vakit karşısında kendi-
siyle çarpışanların yalnız "Asilzade Latinler" o l d u ğ u n u görecektir. Son
günlerde kuşkudan morali sarsılan padişah genç Fatih Mehmet, Hocası
A k ş e m s e t t i n ' e y a z ı ile sık s ı k y a l v a r ı r . En sonra, gece yarısı b u l u ş m a y ı ka-
bul eden Hoca A k ş e m s e t t i n kerametini gösterir. Min t a r a f i l l a h , hangi sur
kapısından İstanbul'a girileceği haber verilmiştir. Elifi e l i f i n e d o ğ r u ç ı k t ı ğ ı
ısrarla belirtilen bu haberin bir "kehanet"mi, yoksa ince bir "istihbarat"
mucizesi mi olduğu düşündürücüdür.

AYRIM IV

FRANKLARDA TOPRAK İLİŞKİLERİ: OSMANLI İSLAM ÇİZİSİ

H i ç b i r ö n y a r g ı ile y o l a ç ı k m a y a n e n e s k i g ö z l e m l e r , b a r b a r F r a n k l a r ı n il-
kel komünizmden ilk kopuşlarını oldukça tarafsızlıkla veriyor. Anlatılan
o l a y l a r , A v r u p a ' n ı n batı u c u n d a k i F r a n s a y a r ı m a d a s ı ile A s y a ' n ı n batı u c u n -
daki A n a d o l u y a r ı m a d a s ı arasında sosyal gelişim paralellikleri gösteriyor.

FRANKLARDA TOPRAK DÜZENİ

Osmanlı toprak düzenini daha elle t u t u l u r c a k a v r a m a k için Fransa'nın

Franklarındaki toprak düzenini kısaca gözden geçirmek aydınlatıcı olur.
Tarih gerçekliği içinde:
Osmanlı'nın: "Dirlik"adını verdiği toprak düzeni, Frankların "benefice"
adını verdikleri toprak düzenidir.
Osmanlı'nın: "Kesim" ( y a h u t mukaataa) adını verdiği toprak düzeni,
Frankların "fef"adını verdikleri toprak düzenidir.
Bu iki tip önemli toprak düzeni biçiminin ne denli evrensel bir t o p -
lum determinizmi taşıdığını anlamak için, Osmanlılığa girerken Fran-
sa'ya bakmak gerekir.
Fransa'da "benefice"m doğuşu ile, sonra nasıl olup "fief" k u r u m u n a
geçtiğini kısaca gözden geçirelim.
Roma yıkılırken gelen barbarların (Hun ve Cermenlerin) yarattıkları rö-
nesans, -İslam yıkılırken gelen Moğol ve Türklerin yarattıkları rönesans-
gibi t o p r a k d ü z e n i ile kuruldu. Bu düzenin ilk b i ç i m i benefice o l d u . Bene-
fice: Osmanlı'nın "¿///-//A""(tımar-zeamet-has) dediği miri t o p r a k b i ç i m i idi.
320
 Klasik Batı burjuva bilimi, "benefice"\çm hâlâ:
"Kökeni (menşei) henüz açık seçik beiirlendiriimedi. "(Larousse 1374)
der. Oysa kök, C e r m e n barbar toplumundaki iki insan tipinden gelir:
1- Ahriman'iar "hür adamlar"û\x. Bunlar adsız savaşçılardır.
2 - Leudeiler (kul adamlar), Elebaşı'nın sadık adamı, arkadaşı olan sa-
vaşçılardır. Bu Cermen insanlar savaşla fütuhat yapınca, iki t ü r l ü t o p r a k
ilişkisi ortaya çıktı:
1- AHeu ( A l l e d i u m ) toprak: Ahriman'\ava verilen yerlerdir.
2- Benefice o l a n toprak: Leudeilere tahsis edilen yerlerdir.

AHRİMAN'LARIN ALLEU'LERİ
(MEMLÜKE TOPRAKLAR)

ALLEU: yahut "Franc aiieu" t o p r a k : "Fatihlerin zaptettikleri yerleri

kur'a ile paylaşmaları"(M.N. Bouillet: "Distionnaire Üniversel de L' His-
toire et de G e o g r a p h i e " ) üzerine doğar. Bu yerler, "benefte"lerden: her
türlü obligation (askerlik hizmeti gibi teahhüt mecburiyeti) ve redevan-
ce (toprak vergisi) olmayışıyla ayrılır. "Alledium" s ö z c ü ğ ü Saksonca
"<?/<?£" ( k u r a ) s ö z c ü ğ ü n d e n , y a h u t "<?//"(tüm) v e "¿»¿/"(mülkiyet) s ö z c ü k -
lerinden gelir.
Franc-alleu: "Her türlü Bey (senyör)den, bütün Beylik hukukundan ve
görevlerinden kurtulmuş, yalnız jurisprudence (sivil adliye, Osmanlıca'da
Şeriat, Fıkıh, H.K.) konusu oian bir toprak, bir senyöriük (Beyyeri), bir mi-
rastır. " ( M . N . Bouillet: Agy)
"Allodial (Kur'acıl) toprak: Toprağa tüm mülkiyet biçimi ile sahip olu-
nurdu. Bunda (benefice'de görülen) obligationlar yoktur." (Larousse) Al-
leu y e r i n s a h i b i h ü r i n s a n d ı r . Z a m a n l a ilkel s o s y a l i s t b a r b a r t o p l u m u n h ü r
insanları gibi, bu hür t o p r a k l a r da, d e r e b e y l i ğ i n kurulup azıtmasıyla orta-
dan silinir.
"11. yüzyılla birlikte, artık ne Fransa'da, ne Almanya'da Alleu'ler bu-
lunmaz: bir yanda gasp (usurpation)iar, ötede korunma ihtiyacı yüzün-
den, Alleu'lerin çoğu zorla veya gönüllüce benefice yahut fief biçimine
döner. " ( M . N . Boullet: Agy)
Böylece, Alloidial (Kur'acıl) toprak, O s m a n l ı - î s l a m hukukundaki "mem-
iuke"adını alan toprakların aynıdır. Kapitalizm öncesi toplumda görülen
üretmencikier cenneti s a y ı l a b i l e c e k düzendir. Toprak ekonomisi yozlaşın-
caya, derebeyieşinceye d e k bu düzen yaşar. Sonra, Bey/eşen b a r b a r , ilkin
toprağın mülkiyetini kendi ü z e r i n e alır.
Köylü, Osmanlı miri toprak düzenindeki gibi, yalnız "usurfruit"(şleyip
meyvalanma), tasarruf h a k k ı n a sahip kalır. Osmanlı'dan farkı şudur: Miri
topraklar hâlâ kamu mülkiyetinde kalır. Frank A//eu J lerin mülkiyeti kişi-
beylerin eline geçer. Roma uygarlığının ruhu olan kilise, öze/mü/kiyet i-
limini hortlatır.

LEUD'LERİN BENEFİCE'LERİ
(DİRLİK TOPRAKLARI)

"Beneficéerin başına gelenler de, aşağı yukarı Alleu'lerin uğradıkları

gidiş olur. Benefice, bir a y r ı c a l ı k n i t e l i ğ i taşır. Kaynağı, Larousse'un san-
dığı gibi "be/irsiz"àeq\\, sosyal bir d e t e r m i n i z m d e n gelir. Germence "as-
kerdi demokrasi"çağında, savaşı güden her elebaşının ardında, kendisi-
ne sadık kalmaya yeminli adamları vardır. Bu adamlara "ieud"denir. Le-
ud: G e r m e n c e "ieute"{kişi, süje, gens) sözcüğünden gelir. Tam, Tatarca-
da "nöker"in karşılığıdır. Onu Montesquieu şöyle anlatır:
"Şu gönüllülerden söz ediyorum; bun/ar Cermen/erde prens/erin giri-
şim/erinde ard/arından gidiyor/ardı: aynı ku//anım (usage: âdet) fetihten
sonra da sak/andı. O gönü//ü/ere Tacitus, compagnon (arkadaş-ekmek-
taş) adını verir, Sa/ik kanunu, kra/ın insanca bağı (foi: sadakat) a/tında
bu/unan kimse/er diye ad/andırır; Marcuifs'un formü/ünde on/ara "antrus-
tion"(kralın trustisi: İnanç bağı altında olan savaş arkadaşı ve gözdesi
H.K) denir. (Trust: Güvenç anlamına gelir. H.K.) Bizim i/k tarihçi/erimiz
on/ara "/eude"/er, fdé/ (sadık)/<?A dedi/er: sonraki/erse vasa/(ku\) ve sen-
yör (bey) dedi/er." (Mont. 11/255-256)
Montesquieu'nûn burada "Prens"dediğinin barbar savaş başı olduğu
bellidir.
LEUDE: Cermenlerde, "savaş çetesi şefinin compagnon/arı (Türkçe ar-
kadaş sözcüğünün tam deyimi H.K.) sadık (adam)/arıdır. Çetebaşının ki-
şi/iğine si/ah, at vb. sunu/ar/a bağ/anmış, şefin sofrasına oturma ayrıca/ı-
ğını kazanmış kimsedir. Barbar e/ebaşı, yer/eşince "kra/" o/ur. Adam/arına
"fief veya benefice sunumu (present)" yapar. O zaman ieudeler de, "fe-
udataire"(derebeyicil) yahut "vasai"(kul) adam kesilir. (Boullet: Agy)
İşte, ilk beneficd&r, bu nökerlere, hizmetlerine ödül olarak, kimi ye-
rine getirecekleri görevlere karşılık verilmiş konsesyonlar (imtiyazlar)
dır. "İ/kin ömür boyu ( k a y d ' ı hayatla: yaşadığı sürece) veri/en bu imtiyaz
Şariman'm ö/ümünden sonra irsi /eşir: Benefice sahip/eri, domain (alan)
/arının irsiyetini e/de ettik/eri zamandan beri, kra//ık iktidarının kendi/eri-
ne tevfiz (revêtu) ettiği görev/eri, ha/ef/erine (kendi/erinden sonra ge/en-
/ere) aktarmak (intikal) ettirmek hakkını da edindi/er. Bu mai (bien) ve
yüküm (charge)/6V7/7 irsiiiği, bırakan (cédant) iie kendisine bırakı/an (ces-
sionnaire) arasında bir bağ/ı/ık sürdürdü. Bénéficiaire (benefice sahibi),
322
senyörüne (beyine) karşı kimi mükellefiyetleri ve mecburiyetleri (obliga-
tion) üzerine almakta devam etti. "(Larousse)
Benefice: L a t i n c e bir s ö z c ü ğ ü n b a r b a r bir ö z e kılıf e d i l m e s i d i r . "Bene-
ficium, Gothe ve Lombard krallarınca, Roma İmparatorluğu içine barbar-
ların yerleşmesinden sonra kullanıma sokulmuştur, O Prenslerin, savaş-
ta iyi hizmet ( b o n office = benefice) etmiş ve seçkin/eşmiş bulunan Le-
ud'ierine (adamlarına) ödül olarak verdikleri topraklara bu deyim uygu-
lanır. Benefice'in tasarrufuna sahip olanlar, ona karşılık askerlik hizmeti
yapmak ve ayni (malla) yahut nakdi (parayla) bir rödövans (yer geliri)
ödemek zorundadırlar.
"İlkin azlolunabilir ( b a ş k a s ı n a aktarılabilir: Amavible) oian benefice'ier,
sonraları ömür boyunca ve en sonunda, 877yılından beri irsi oldular.
"9. yüzyılda benefice adı yerine fef adı geçti. Askerdi beneficeier var
olmaktan çıktıkları vakit, benefice adı gene, kimi ki Use görevlilerine veya
makamlılarına tefviz edilen (affecté) toprak fonlarına yahut gelirlerine
uygulandı. Ve bu çeşit benefice'ier, Fransa'da 1789 Devri mi'ne dek sak-
landı." (üou\\\eV. Agy)
Zamanla, toplum derebeyieştikçe, ai/eıAer gibi, benefic&er de dere-
beyleşti. Tıpkı Osmanlılıkta görüldüğü gibi, Fransa'da da önce dirlik düze-
ni, sonra bir çeşit kesim düzeni g e l e r e k derebeylik biçimine kardı.

İKİ ÇEŞİT T O P R A K : İKİ ÇEŞİT H U K U K

Ai/euve benefice t o p r a k l a r ı n ı n toptan ve perakende nasıl derebeyi fi-

eflerine doğru soyulup yozlaştırıldıklarını bilmek istemeyen klasik (sko-
lastik) bilim, ikide bir fief ile benefice\ (bizde dirlik ile kesim\ yaptıkları
gibi) hep birbirine k a r ı ş t ı r a r a k a ç ı k l a m a y a p m a k z o r u n d a kaldı. Biz o n u n
söyledikleri içinde, boyuna akla karayı seçersek, olayı k a v r a m a k t a güç-
lük azalır.
Montesquieu, o karışıklıktan kurtulamamakla birlikte, gerçekçiliği sa-
yesinde, bir ş e y l e r s e z m e k t e n geri kalmaz. Alleu ile beneficë\n gitgide de-
ğişen gelişimini şöyle aydınlatmaya çalışır:
"Saiik ve Ripuer kanunlarda, Franklar için sonsuz sayıda düzenlemeler
(tutumlar: disposion) bulunur. Astrustion'iar için ise, ancak birkaç tane
tutum vardır. "(Agy 256)
Onun " F r a n k " ş e y Alleu t o p r a k l a r ı d ı r ; "astrustion"d,ed,\g\ şey, "be-
/7Ğ'/ A <TĞ'"topraklardır. Besbelli ilk F r a n k l a r t o p l u m u n d a , hemen bütün yerler,
hür savaşçı kandaşlar a r a s ı n d a eşitçe paylaşılmıştır. Elebaşıların avanéen,
arkada$av\ henüz öyle k a l a b a l ı k ve ç o k ç a yer tutan bir i m t i y a z l ı l a r sınıfı o l a -
m a m ı ş l a r d ı r . A m a , bilgin o g ö z l e m i n d e n b a ş k a bir s o n u ç ç ı k a r ı r :
 "Bu astrustion'/ar üzerine oian disposisyoniar, öteki Frank/ar üzerine
yapı/mış o/an/ardan başkadır: her bir yanında Frank/arın ma//arı düzen/e-
niyor ve astrustion'/arınki/er üzerine hiçbir şey söy/enmiyor. Bu neden
böy/e? Astrustion ma//arı sivi/ kanundan ise, po/itik kanun/a düzen/eniyor
da ondan. Ve astrustion'/ar bir ordu'nun kaderidir, bir ai/enin ortak ana-
ata varı ( p a t r i m o i n e ) deği/dir. "(M.Agy)
Bu tanımlama, Osmanlı dirlik düzeni ile beneficelerin bir p a r a l e l l i ğ i n i
daha belirtiyor. Fransa'da: A//etJ\&r, sivi/ kanun/a (Roma kurallarınca);
Osmanlılıkta: Mem/uke t o p r a k l a r , fıkıh\a (İslam şeriat kuralları ile) düzen-
lenir. Benefice'\w. bir ordu a l ı n y a z ı s ı ve savaş uğruna verili olarak barba-
rın po/itik kanunu ile; d i r l i k l e r de tıpkı öyle, fıkıh dışı, imam-padişah buy-
ru/tusu o l a n kanun ile düzenleniyor.
"Leude'ier için sak/anan mü/kiere başka başka yazar/arda ve başka
başka zaman/arda, fiskai ma/mü/k ( b i e n s fiscau: Mali mülkler), benefice-
ier, honneurier, fie fier adı veri/ir. "(Mont)
Osmanlı d i r l i k ç i l e r i n i n " s a h i p " g ö r d ü k l e r i t ı m a r , z e a m e t v e has t o p r a k -
larına "miri arazi", dir/ik/er, mukaataaiar d e n i l d i ğ i gibi... Fransa'da da,
Türkiye'de de sistem, ilkel komünanın askerdi demokrasisinden kalma;
bir, toprakları savaşlar uğruna düzenlemek metodudur.

KAMU MÜLKİYETİ TOPRAK

M o n t e s q u i e u , g e n e fiefle beneficei k a r ı ş t ı r a r a k d e r ki:

"Fief'ierin i/kin geri a/ınabi/ir (amavible) o/duğundan şüphe edi/emez.
Grégoire de Tours'da: (Piskopos'un Merovenjiyenler çağı için yazdığı)
"Fransa Tarihi"değer/idir. (538-539-591 H.K.) Sunegisiie iie Ga//omanin
Fisk'ten (Malimülkten) ne/eri varsa hepsinin geri a/ındığı görü/ür. Kendi/e-
rine ya/nız mü/kiyet var/arı bırakı/ır. Yeğeni Chiidebest'i tahtından indiren
Contran, onun/a giz/i bir konferans yaparak, kendisine fiefieri kim/ere ve-
receğini ve kim/erden geri a/ması gerektiğini gösterdi. Marcuife'ün bir for-
mü/ünde kra/, ya/nız kendi fiskinde bu/unan beneficeieri deği/, fakat bir
başkasında bu/unan/arı da karşı/ık o/arak verir. Lombard kanunu, benefi-
cei mü/kiyete karşıt çıkarır. Tarihçi/er, formü//er, başka başka barbar u/us-
/arın kod/arı, bize ka/mış bütün anıt/ar sözbiriiği eder/er. En sonra, fiéfie-
rin defter/erini yazmış o/an/ar bize şunu öğretiyor/ar: İ/kin bey/er fiefieri
istedik/eri gibi geri a/abi/iyor/ar ondan sonra bir yı/ için garanti ediyor/ar,
daha sonra ise ömür boyu (kaydıhayatla) veriyor/ar. "
Görüyoruz. B a r b a r için, en yakın adamına da kamu toprağı üzerinde
kişi mülkiyeti yoktur. İlk b a r b a r t o p r a k d ü z e n i , O s m a n l ı miri t o p r a k l a r ı n ı n
statüsü içindedir.
324
 DOĞU-BATI GELİŞİM AYIRTLARI

Montesquieu, (çağı için haklı o l a r a k ) miri t o p r a k l a r ı , T ü r k i y e ' d e n baş-

ka y e r y ü z ü n ü n h i ç b i r y e r i n d e g ö r ü l m e m i ş bir t i p ilişki s a y a r v e ş ö y l e d e r :
"Eğer" "fief'ierin (derebeyi malikanelerinin) azlolunabilir (amavibie sa-
hibinin yerine başkası geçirilebilir) bulundukları bir dönemde bütün krallı-
ğın toprakları fief yahut fief uydusu olsaydı, bütün krallığın insanları kral-
lığa bağlı kul (vasal) veya se//(toprak esiri) olsaydılar -malmülke sahip
olan kimse her zaman güce kuvvete de sahip çıkacağından- boyuna fief-
leri, yani biricik mülkiyeti emrinde tutacak bir kralın, Türkiye'deki sultan
kadar keyfi bir iktidara sahip kesilmesi gerekirdi; bu ise bütünüyle tarihin
altını üstüne A e f / A / n / / " ( M o n t e s q u i e u : De l'Esprit des Lois, c. II, s. 237)

Batı'da C e r m e n orta barbarları, A r a p yukarı barbarlığının İslamlıkla uy-

garlığa geçişinden 2 yüzyıl önce Roma u y g a r l ı ğ ı y l a i ç içe g i r d i l e r . İslamlık
doğarken, Frankların I. Race (ırk) denilen Merovejiyenler sülalesi, kendi
masal (mitoloji) dünyalarında artık ç ö k m e k üzeredir. O dünyada henüz
"fief"(kişi mülkü olmuş derebeyi toprakları, malikane) yoktur. "Benefice"
(Türklerdeki dirlik, t ı m a r ) biçimi vardır.
Ancak, Batı orta barbarları, Roma gibi kişi mülkiyetini bin y ı l d a n beri
pekiştirmiş bir antika uygarlığın etkisi altındadır. Orta b a r b a r C e r m e n i n
durumu başkaydı. Cermen barbar, yukarı b a r b a r olan Arap gibi, kendi
kentinim (Mekke'sinin, Medine'sinin) gelenek görenekleriyle Roma uygar-
lığını hiçe sayabilecek durumda değildir. Roma'nın "ruh'u habis" olan ki-
lise, b a r b a r a , t o p r a k ü z e r i n d e de, ilk b e n e f i c e (dirlik) biçiminden hemen
sonra kişi mülkü (fief-malikane) sistemini dayatmıştı. O yüzden, benef-
ce1er Batı'da çarçabuk fieflere dönmüştür. Toprak "azlolunabilir"ol m a k -
tan çıkmıştır.

FRANSA'DA: İLK DİRLİK VE KAMU MÜLKİYETİ

Fransa'da barbarca düzenlenen ilk t o p r a k r e j i m i , Osmanlı dirlik düzeni-

nin t ı p k ı s ı idi. B u n u , y ü z e y d e k a l s a bile e n iyi s e z e n M o n t e s q u i e u o l d u . İlk
kontav, O s m a n l ı ' n ı n " s a h i b ü l arz"ları gibi, bir s e m t i n geçici memuru idiler.
"İlkin conte' (konVjiar kendi distriktierine ancak bir yıl için gönderilir-
lerdi. Çarçabuk ofislerinin sürekliliğini satın aldılar." (M.: De l'Esp. des Lo-
is, 31. k., " F i e f O f i s l e r i n d e D e ğ i ş i k l i k l e r " 11/287)
Yalnız, tarihte Osmanlılığın geliştiği T ü r k i y e ortamı, 6 bin y ı l l ı k , tefeci-
bezirgan u y g a r l ı ğ ı n ı n bataklığı idi. Fransa, bin yıllık Roma'nın pek rahat
yerleşemediği Galia topraklarıydı. Galler, bugünkü Fransa'ya Franklar ge-
linceye dek, bakır kılıçla ve kazıkla dövüşürlerdi. Onun için, ilk F r a n k l a r ,
toprak üzerinde ilkel sosyalist kurumlarıyla dirlikçiliği yaşattılar:
 "Krallığın kanunu He, fíefíer, her ne kadar azledilebilir (amavible; ye-
rine başkası geçirilir memur) oldular ise de, kaprisli vs. keyfi bir tarzda
alınıp verilmiyorlardı. Olayca, milletin meclislerinde belli başlı bir şey iş-
lemi görüyordu. "(M. Agy)
Montesqieu, henüz her dirliği "ffadıyla anıyordu. Ama, alınıp verilir
olan şeyin; derebeyi mülkü olan "fief" (malikane) değil, "benefice"(dirlik)
olduğu kendiliğinden anlaşılıyor.
M o n t e s q u i e u , hiç ö n e m s i z m i ş ç e s i n e , d a h a a ş a ğ ı d a ş u n o t u a t a r : "Doğ-
rudan doğruya ebediyen verilen, yahut önce benefice, sonra ebedi olarak
verilen fiskal mai mülklere de uygulanan Kitap I'in XIV. formülüne bakı-
ia." ( A g y , 300) Yani o da, fief dediğinin "benefice"olduğunu bilir. Ama
kullanırken termlere pek aldırmaz. Nitekim, milletin meclisi denilen şey
hiç d e burjuva parlamentosu olmayan, komuna tipi bir h a l k t o p l u l u ğ u d u r .
Burada en çok dikkate değer olan yan, t o p r a k l a r ı n dirlikçilere, O s m a n -
lı'da v e ilk İ s l a m d ü n y a s ı n d a o l d u ğ u gibi hükümdar-A/?/' tarafından değil,
u\us-koiektivitesince verilip alınmasıdır. Doğu ile batı toplumlarının can
damarı burada ayrılır. Bu sosyal ortam ayırdı yüzünden, doğu b a t a c a k ,
batı k a p i t a l i z m e aşacaktır.
İkinci ilginç yan; İslam'da "beytülmal'i müsiimin" ( İ s l a m l a r ı n malevi)
denilen şeyle, sosyal kaynak bakımından Franklardaki kamu toprağı d u r u -
mundaki yerlerin yasa benzerliğidir. Her iki t o p l u l u k için d e , t o p r a k kamu-
nun emrindedir. Yalnız, İslam'da kamu ( u l u s ) kontrolü "beytülmal", do-
m u z u n a s o y u t l a ş t ı r ı l m ı ş , g i t t i k ç e boş laf a n l a m ı n a g e t i r i l m i ş t i r . Franklarda
ise, kamu; henüz açık toplantısı ile, ulusun bütün alınyazısı gibi toprak
mülkiyetini de doğrudan doğruya elinde t u t m a k t a d ı r .

GÖÇEBE BARBAR: TOPRAĞI NETSİN?

İlk Cermen benefisi gibi Türk dirliki de, aynı göçebe-çobarı-ekorıomisi-

ne d a y a n a n orta b a r b a r s o s y a l y a p ı s ı n d a n çıktı. C é s a r d i y o r ki:
"Cermenler hiç de tarıma bağlanmıyorlardı. Çoğu sütle, peynirle ve et-
le geçiniyorlardı. Hiç kimsenin ne toprağı, ne kendine has sınırı yoktu. Her
milletin prensleri ve majistraları, özel kişilere istedikleri yerde, istedikleri
toprak parçasını veriyorlardı ve ertesi yıl onları başka yerlere geçmeye
mecbur bırakıyorlardı." ( C é s a r : De Bello Gallico)
Toprağa bağlanıp kalmayan, s ü t v e etle g e ç i n e n t o p l u m u n ekonomisi,
çobanlık, yapısı o r t a barbarlık konağıdır. Bu toplumda derebeyi veya ka-
pitalist "prensler'yoktur. Sivil ve asker Kan ş e f l e r i vardır. Ama, biz bu
özelliği a n l a m a s ı n ı ne César, n e M o n t e s q u i è u gibi a n t i k a uygar kişilerden
bekleyemeyiz. Yalnız, gözlem doğrudur:
326
 "Cermen/erde fiefler yok, vasa/iar (ku\) vardı. Fiefieryoktu, çünkü prens-
lerin verecek hiçbir toprağı yoktu. Daha doğrusu, fiefer, savaş atları, silah-
lar, yemeklerdi. Vasallar ( k u l l a r ) vardı. Çünkü, sözle bağlı savaş için kendini
vermiş (angaje etmiş) ve o zamandan beri fefier için yapılan aynı hizmetle-
ri yapan sadık adamlar vardı."(Montesquieu De l'Esp. des Lois, 11/235, 236)
Böyle insanlar, çöken uygarlığın geniş topraklarını ele g e ç i r i n c e , elbet
sınıflı bir t o p l u m insanının düşüncesi ve davranışı ile y ü r ü m e y e c e k l e r d i .
"Franklar da, tıpkı Burginyoniar gibi aym ılımlılığı gösterdiler: Romalı-
ları, yaptıkları bütün fütuhatları boyunca mülklerinden etmediler (soyup
soğana çevirmediler). Bunca toprağı onlar ne yapsınlardı? Kendilerince
uygun gördüklerini aldılar ve geri kalanını bıraktılar. "(Mont. 11/239)

ANLAŞMALI TOPRAK PAYLAŞIMI:

(SULHEN FETİH)

Barbarlığın, içine girdiği uygarlık ilişkilerine göre toprakla ilgi kurduğu

besbelliydi. İlk b a r b a r l a r a t o p r a k d e ğ i l , buğday verilmekle yetinildi:
"Gotiar ve Burginyoniar çeşitli bahanelerle imparatorluğun içine işle-
dikçe, Romalılar, onların yakıp yıkmalarını durdurmak için, geçimlerini
sağlamak zorunda kaldılar. İlkin onlara buğday verdiler, sonraları toprak
vermeyi daha uygun buldular." ( M o n t . : a. y. 238)
Toprakların barbarlarca benimsenilişi de z a m a n a ve m e k â n a göre baş-
ka başka oldu. Başlıca iki türlü topraklanış görüldü: 1 - Anlaşarak p a y l a ş -
malı yerler, 2- Zorla alınan y e r l e r .

ROMALI İLE UZLAŞARAK TOPRAKLARI PAYLAŞMA

"İmparatorlar veya onlar adına Romalı majistraiar, Vizigot ve Burgin-

yoniarm kroniklerinde ve Kod'larında görüldüğü gibi, barbarlarla ülkeyi
paylaşma anlaşmaları yaptılar. "(Mont.: 11/238)
"Vizigotlarla Burginyoniarm kanunlarında bu iki ulusun üçte iki toprak-
ları elde ettikleri görülünce, Roma topraklarının barbarlarca büyük ölçüde
gasp edildiği fikrine varılır. Ama, bu üçte iki toprak, yalnız barbarlara tah-
sis edilen mahallerde ele geçirildi. "(Mont., 11/239)
Bu tip y e r p a y l a ş ı m ı : İspanya Vizigotları ile İtalya'daki A u g u s t u l e ve
Odoacre'ın yardımcı askerleri için d e b ö y l e o l d u :
"Eskiden beri oturanlarla anlaşma yaptılar, dolayısı ile de onlarla top-
rakları paylaştılar. "(Mont.: 11/238)
Anlaşmalı toprak paylaşımı, iki t o p l u m u n ekonomik yapısına ve sosyal
gelenek göreneklerine göre oldu.
 "Burginyon kanunları gereğince, her Burginyon, bir Romalı'nın yanına
misafir ediliyordu... Toprakların üçte ikisine, serfierin üçte birine sahip
oluyordu... sürüleri otlatan Burginyoniar, çok toprak, az serf ihtiyacı du-
yuyordu. Ve büyük toprak ekimi işi ise, Romalıların daha az tarlası ve da-
ha büyük sayıda serfieri bulunmasını gerektiriyordu. Ormanlar yarı yarıya
paylaşılmıştı, çünkü o bakımdan ihtiyaçlar aym idi."

"Romalı olasılığınca az zedelendi. Savaşçı, avcı ve çoban olan Burgin-

yon, nadas çayırları küçümsemiyordu. Romalı, ekime en elverişli yerleri
muhafaza ediyordu. Burginyon'un sürüleri, Romalı'nın tarlasını besliyor-
du." ( M o n t . , 11/240)
Bu yerler, Osmanlı-îslam toplumunda "suihen"(barış y o l u ile) ele ge-
çirilmiş toprakların rejimini andırıyor.

ZORLA TOPRAK PAYLAŞIMI:

(ANVETEN FETİH)

Zorla ele geçirilen toprakların rejimi; Osmanlı-îslam kanunlarında "anve-

fe/7"(savaşla) fethedilmiş yerlerin düzenidir. Bunun kadim Roma toprakları
üzerindeki örnekleri Gol'ü (Galya'yÜ zapteden Franklarla Afrika'yı alan V a n -
dallardır. Frankların rejimi, Vizigot ve Burginyonlarınkinden b a m b a ş k a oldu.
"Franklar aym planı (Vizigot paylaşımını) izlemediler. Saiik ve Ripüer
kanunlarında öyle bir toprak paylaşımı bulunmuyor. Onlar istediklerini al-
dılar ve yalnız kendi aralarında bir düzenieyiş yaptılar. "(Mont., 11/238)
Franklar, Fransa'ya silah gücü ile e n s o n g i r e n barbarlardı. O n l a r için
herhangi bir toprak m e s e l e s i yoktu. Thenderic, Franklara şöyle demişti:
"Arkamdan gelin: Sizi öyle bir ülkeye götüreceğim ki, orada bol bol al-
tın, gümüş, esirler, giysiler, sürüler elinize geçecek ve oradaki bütün insan-
ları kendi ülkelerinize aktaracaksınız." ( G r e g o i r e de Tours'dan, M.: 11/243)
B a ğ ı m s ı z b a r b a r için b ü t ü n a m a ç b u idi. İlk İ s l a m g a z i l e r i n i n " g a n i m e t "
anlayışı, toprak ötesinde işliyordu:
"Franklar, Burginyoniar ve Gotiar, istilalarını yaptıkları zaman, altını,
gümüşü, möbleleri, giysileri, erkekleri, kadınları, çocukları alıyor alıyorlar,
ordu bunları yüklenebiliyordu. Hepsi ortakça gelir sayılıyor ve ordu hepsi-
ni üleştiriyordu. Tarihin tüm varlığı ispat ediyor ki, ilk yerleşimden sonra,
barbarlar orada oturanları ortak duruma (composition) kabul ediyorlar ve
kendilerine her türlü politik ve sivil hakları bırakıyorlardı. O zamanın insan
hakları böyleydi: Savaşta her şey ellerinden alınıyordu, barışta her şey
kendilerine bağışlanıyordu." ( M o n t . : 11/142, 143)
Barbarlar toprağa el atarken bile k u r t a r ı c ı oluyorlardı.
"Romen/eri kendi devletlerinden kurtarmış oldukları için, barbar Cer-
menler, Romen/erin üçte iki topraklarını aldılar ve aralarında paylaştılar.
Her Kan içinde eşit parçalara ayrılan tarlalar ve çayırlar, bütün ailelerce
kur'a ile üleşiliyordu."(F. Engels: "Ailenin, Özel Mülkiyetin ve Devletin
K ö k e n i " s. 194)
Sonraki gelişme de bu kökten çıktı:
"Saivien'e göre günahkâr eylem şu idi: Süzeren senyör (üst bey) köylü-
nün toprağını kendi başına geçirtiyordu ve bir daha ancak ömür boyu ya-
rarlanma (usurfriut) kabilinden toprağı köylüye geri veriyordu. "(F. Engels,
a g y . s. 198)
Barbarın uygardan daha insancıl olduğu şundan da anlaşılır: Vizigot ve
Burginyonlar, "beden cezalarını kabul ettileriÇünkü, Roma uygarlığına
bulaşmışlar, medeniyetle uzlaşmışlardı. "Ripüer ve saiik kanunları beden
cezalarını kabul etmediler. "Çünkü, henüz medeniyet pisliğine batmamış-
lardı. (Mont., 11/141, 142)
 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

TÜRKİYE'DE TOPRAK PROBLEMİ

Türkiye Osmanlılığın ürünüdür. Osmanlılık ise toprak ü r e t i m temeline

dayanmıştır. Dolayısıyla; toprak meselesi, milletimizi doğrudan doğruya
can e v i n d e n v u r u r . Öyleyken toprak meselesi üzerinde hemen hemen hiç
durulmamıştır. Duranlarda, sırf eski "kanunTarla "arazi kanun"\arını ele
a l ı r k e n , t e s a d ü f m ü ş gibi konuya değip geçmişlerdir.
Onlardan en önemlisi üzerinde az fazlaca duracağız.

OSMANLI TOPRAK DÜZENİ ÜZERİNE BİR TEZ

Türkiye, yukardan buyrultular ülkesidir. Yukarıdan bir "tarih inkılabı"

A
buyruldu. /fo/T Ae/eAtoplandı. Kurumlar k u r u l d u . Bilim ancak tercüme o l a -
bilirdi. Osmanlılık, Balkanlar ve Bizans toprak ekonomi politikası üzerine
bir s ı r a y a b a n c ı y a z a r l a r d a n çeviriler yapıldı. Hepsi metafizik metotla Bi-
zans v e İslam u y g a r l ı k l a r ı n d a n kesilmiş parçalar, monografilerdi. Osman-
lı t o p r a k düzenine dolayısıyla değiliyordu.
Türkiye'nin "Darülfünundan tercüme anlamında "çevrilmiş"üniversi-
teside a r t ı k b u kervana katılabilirdi. Katılanlar içinde, Osmanlı arşivlerine
g i r i p , o l a y l a r a o b j e k t i f ışık t u t m a y a ç a l ı ş a n t e k b i l g i n B. Ö m e r Lütfü Bar-
kan o l d u . A r a ş t ı r m a l a r ı n ı 1938 b a ş l a r ı n d a ¿//^¿/dergisine b i r k a ç m a k a l e ile
verdi. Metot gene metafizikti. O yüzden, Osmanlılığı insanlık tarihinin tı7-
mü i ç i n d e k i karakteristiği ile değil, tek başına bir zat o l a r a k a l d ı .
Tarih görüşü olarak, Mart 1938 g ü n ve 61 sayılı Ülküde iki k a n ı d a n y o -
la ç ı k t ı :
1) "Tarihte devletlerin inhitat ve inhilalleri ( ç ö k ü ş ve çözülüşleri), da-
ima kendilerine has zirai bünyenin çöküş ve dağılışıyla beraber ve onun
neticesigibi husule gelmiştir. "(Ö. L. B.: "Türkiye Toprak Meselesinin Ta-
rihi Esasları")
Bu formül, batı dünyasında yüzyıldan beri bulunmuştur. Yalnız, han-
gi "tarihte", hangi "deviet"konu ediliyor? Antika t a r i h t e k i devlet olmalı.
Modern tarih, 500 yıldan beri "zirai bünye" ile belirlenmekten çıkmıştır:
Marks, Roma t a r i h i n i n temelini toprak p r o b l e m i n d e bulmuştur. Öyle ise,
hayale kapılmamalıdır. Bütün antika devletler gibi Osmanlılık da "tabii
ömrü"\\e ö l e m e z d i . Oysa, B. Ö. L. B. şöyle der:
2) "İmparatorluk, kendi kazası içinde mukadder olan istihalesini (deği-
şimini) normal şekilde tamamiayamadan ve bünyesini tamamen değiştir-
meden harici muhitin zoruyla parçalanmıştır. "(Agy)
"Sen ölmedin, kadın, seni ö l d ü r d ü l e r ! " . . O y s a , bütün antika benzerleri
de O s m a n l ı l ı k gibi "harici., zor'a parçalanıp ölmüştür. Osmanlı hangi "is-
tihalesini tamamlayacaktı? Söylenmez. Osmanlı bir "istihalesini" (kalıp
değiştirmesini), ¿/////Adüzeninden (ürün iradı b i ç i m i n d e n ) kesim düzenine
(para iradı b i ç i m i n e ) geçişini tamamlamıştır. Bilgin onu göremez.
Yoksa Osmanlı tefeci-bezirgarhiğinin modern kapitalizme "istihalesi"
mi isteniyor? O, dünyada olmamıştır. Bilginimiz, "sanayi kapitalizminin
doğurduğu neticeler" ve "miras vs. yollarla toprağın dağılmasına mani"
( A g y ) o l m a k ister. B u i s t e ğ e g ö r e , O s m a n l ı l ı ğ ı k a p i t a l i z m e d e " i s t i h a l e " et-
tirmeyecek. Ne d e m e k istiyor ya?
Orası tarihinde, olayların da ötesi bir d i l e k : "Devlet otoritesini artık ha-
disata, kendi nizam ve kanunlarını empoze"etme\ \ym\ş. "Filhakika toprak
meselesinin, kendi hallerine bırakılınca, mütemadiyen soysuzlaşmaya
namzet olan hususi mahiyetleri"... "Çoğalan nüfusun... daima aynı kalan
toprak üzerinde huzursuz bir kesafet ( y o ğ u n I u k, yığılma) halinde birikme-
sinin önüne geçmek"(Agy) gerekmiş. Hep o, "devletçiliğimiz yapar"te\-
sefesi! Bir yaratk o l a n devleti yaratıcı s a y m a k . . .
Araştırmanın ayrıntıları ne olursa olsun, böylesine b a ş ı b o z u k bir d e v -
letçilik ütopyasından yola çıkış, gerçekliği yeterince aydınlatabilir mi?...
N e v a r ki, Osmanlı toprak düzeni üzerine B.Ö.L.B.'den başka c i d d i y e alı-
nacak çaba y o k t u r . Onun için, O s m a n l ı T a r i h i n i n Maddesine girerken, Tür-
kiye'deki "teori'ere bir göz atmak gerekirse, B.Ö.L.B.'nin tezlerine azcık
değmeden edilemez.

BIZANS'TA TOPRAK ILIŞKILERI

B. Ö. L. B, adı g e ç e n Ü l k ü ' n ü n 6 1 . s a y ı s ı n d a , g e r e k batılı, g e r e k doğu-

lu y a z a r l a r ı n genellikle Bizansve İslam t o p r a k i l i ş k i l e r i için daha önce yaz-
dıklarından yola çıkar. B ü t ü n o y a z ı l a n l a r ı n ö z e t l e r i n i iki a l a n d a d a y a p a r :
1- Bizans, 2- İslamlık.
BİZANS alanında Topraklar: "Malikane sahiplerinin ve kilisenin eline
geçmiştir." B o i s s o n a d e ve Zahariae bunu yazar. Sırp Kralı Etien Düşen
(1332-55) zamanında çıkmış ünlü bir K a n u n n a m e v a r . Onun çeşitli mad-
delerinden Kari Kaldec ve C. Siroek şu sonuçları çıkarırlar:
332
 Kanunname, "Köylünün ekseriyetinden: Başkalarına ait bir toprak üze-
rinde çalışan, imparatora öşür, toprak sahiplerine 1/3 veya 1/2 veren ya-
rıcılar ile angarya suretiyle beylik topraklarını işletmeye mecbur toprak
kölelerinden ve bunlara tadbik edilecek cezalardan bahs ediyor. "
Bu gözlem de, Bizans alanında derebeyieşmenin son kertesini gösteri-
yor. A n c a k bu arada bir a y r ı n t ı belirtiliyor:
"Gerek Bizans'ta, gerek Balkanlarda mutlak aile mülkiyeti (Baştina)
şek/i ile, askeri vazifelere bağlı dirlik (Pronia) şeklinde tımarlar mevcuttu.
Üzerinde kolonların ve yarıcıların çalıştırıldığı mülkler, gittikçe küçük ara-
zi mülkiyeti ve serbest köylü işletmesi aleyhine büyüyerek, memleket top-
raklarının büyük bir kısmının kilisenin ve malikane sahiplerinin ellerinde
toplanmasınımucip olmuştu."
Bu ne d e m e k t i r ? Bizans'ta iki tip t o p r a k i ş l e t m e s i v a r d ı .
a) Baştina\ Küçük üretmenin aile ekonomisi idi. Bu işletme kişi mülkü
ise, tıpkı Osmanlılığın memiuke t o p r a k l a r ı d ı r ; kişi tasarrufu ise, gene tıp-
kı Osmanlılığın miri t o p r a k l a r ı n d a ki çiftçi ( r e a y a ) ekonomisidir.
b) Pronia\ Elifi elifine O s m a n l ı ^/-//^düzenindeki sipahi tımaı\ar\ biçimidir.
Bu açıdan, Osmanlı toprak e k o n o m i s i ile B i z a n s t o p r a k e k o n o m i s i n i n ilk
biçimleri, aşağı yukarı birbirinin aynıdırlar. Yalnız, Osmanlı işe baş/arken,
Bizans d e r e b e y l e ş e r e k bitmek ü z e r e d i r . Batılılar, bu e k o n o m i k sosyal tarih
prosesini y o r u m l a y a m a m a k l a b i r l i k t e , o l d u ğ u gibi g ö r m ü ş l e r v e g ö s t e r m i ş -
lerdir. O s m a n l ı l ı k gibi Bizans'ta da iki tip t o p r a k ilişkileri bulunmuştur:
a ) Grundherren ( y e r b e y i ) : Tıpkı bizim dirlik d ü z e n i m i z d e dirlikçiye ve-
rilen "sahibüiarz" d e y i m i n i n tam karşılığıdır. Dirlikçi, gelirci memur tipi
olan Sipahiy\ yaratmıştır, Osmanlı, o biçime dayanarak: "Toprakmalika-
nelerinin memleket içinde işgal ettikleri mevki ve nis bet i e birlikte toprak
münabesetierini değiştirmeye çalışmıştır. "(Agy)
b) Gutsherrschaft (mülk egemenliği): 'Toprak zenginliği beyiiğitir.
Başka deyimle, küçük üretimlerin büyük malikane biçiminde derebeyleş-
mesidir. O s m a n l ı l ı k Uç Beği olarak sınıra dayandığı gün, Bizans toprakla-
rı, bu mülk egemenliği b i ç i m i n d e büyük beylerin ve kilise ağalarının elle-
rinde toplanmıştır.
Türkler gelince: "Vaktiyle beylere ait topraklar üzerinde kiracı ve yarı-
cı olarak çalışan köylü, bu defa aynı toprakları yeni devletten veya bu dev-
letin mümessili olan sipahiden kiralamaya devam etmiştir. "(Agy)
Problem bu denli basittir. Osmanlı g ö r ü l m e d i k bir ş e y y a p m ı ş t ı r . Bi-
zans'ın ilk g ü n l e r i n d e yaşamış olan diriikçiiiği d\v\\tm\ştiv. Hiç değilse, ba-
tılı y a z a r l a r ı n gözlemlerinden başka türlü bir s o n u ç ç ı k a r ı l a m a z .
 İSLAMLIKTA TOPRAK İLİŞKİLERİ

İslamlık a l a n ı n d a işler başka türlü yürümemiştir.

Osmanlılık nasıl yıkılan İslamlıksın Bizans önünde işe baştan başlamış-
sa, tıpkı öyle, İslamlık da, çöken İran ve Bizans ö n ü n d e derebeyleşmiş
t o p r a k l a r ı , d a h a ö n c e k i d u r u m l a r ı n a s o k m a k l a işe b a ş l a m ı ş t ı r . B. Ö. L. B.
problemin o tarihcil gelişimini kavramamakla birlikte, İslam y a z a r l a r ı n d a n
pasajlar aktarırken o kavrayışı uyaracak belgeleri birer birer sayar.
"İsiami denilen prensiplerin mahiyeti ve miri arazinin teşekkülünde oy-
nadıkları rol"{Agy) üzerinde durulunca, ilk göze çarpan şey, "Ganimetka-
nunudur. Buna göre, Garimettn 5'te l'i Peygamberin şahsına düşer. Bu
yerler, "feth değ i i, muahede ile i i hak edilip müsiüman cemaati namına
peygamberce idare ¿»/¿//7<?/7"topraklardır.
Bugün hâlâ, bilim kariyeri seçen kimseler, kamu t o p r a k l a r ı n ı devlet
mülkü sayanlar ne yapıyorlar? Nemrut çağının artığı devletçiliğimize g ö z
kırparlarken, alfabetik gerçeklere kökten "yabancı/aştıklarınf'olsun kav-
ramadıklarını ilan ediyorlar: Kamu ile d e v l e t ' i aynı şey sayıyorlar. Oysa
kamu: Topluluğun tümüdür; Devlet Topluluğun dışına ve üstüne fırlamış
bir e g e m e n s ı n ı f a v a d a n l ı ğ ı d ı r . Müslüman k a m u toprakları, ne idüğü ve ne
olacağı b e l i r s i z bir b a s k ı aygıtının değil, bütün M ü s l ü m a n l a r ı n ortak malı-
dır. Peygamberinki, "toplulukadına /¿/^/-e'fcilikten başka bir ş e y değildir.

Padişahı kolayca peygamberle karıştırmakta çıkar bulan antika tefeci-

bezirganlık, bu noktayı d o m u z u n a karıştırmıştır. Oysa, utanmaksızın, '27/-
lül lahi fi i erz: Tanrının yeryüzündeki gölgesi" g e ç i n e r e k , kendilerini müş-
riklikten çok gerilere atmış şahlar, zorba padişah cüceleri ile Hz. Muham-
met arasında, geceyle g ü n d ü z arasındaki fark vardır. Peygamber Muham-
med, hakiki g a n i m e t l e r d e n ayrılan bu mülkleri şöyle deyimlendirmiştir:

"Bu mülkler, Allah tarafından hayatımda bana verildi. Öldüğümde Müs-

lümanların olacaktır."("HulefayiRaşidiyn"m birincisi olan Ebubekir, Pey-
gamberin sözüne dayanarak; zekat, öşür ve sadakalardan başka ganimet-
leri de ".Fe/" y a p m ı ş t ı r . "Müslümanların malevi" ( b e y t ü l m a l i müslimiyn)
böyle sürekli gelirlerle doğdu.
"Hülefayi Raşidiyn"in (cennetle müjdelenmiş halifelerin) ikincisi Ö m e r
İbn'ılhattab (Oduncuoğlu Ömer), o güçlü peygamber geleneğini sonuna
dek savundu. Suriye ve Irak (Bizans-İran sömürgeleri) sapır sapır dökü-
lünce: "Memleketleri fatihler arasında taksim edecek yerde, halkı kendi
toprakları üzerinde serbest bırakarak İslam cemaati namına haraca bağ-
ladı. "(Agy)

Bunun üzerine, Mekke'nin tefeci-bezirgan mütegallibesi, o z a m a n a dek

zorla v e y a parayla takındığı Müslümanlık maskesini düşürdü. Onlar, Allah
için d e ğ i l , ç a p u l için s a h n e y e ç ı k m ı ş l a r d ı . Ebu Y u s u f , Harunerreşid'e verdi-
ği "Kitab'eiHavacında, vurguncular sınıfı "muhalefet"inin Halife'ye karşı
şöyle haykırdığını yazar:
"Sen bizim kılıçlarımızla fethettiğimiz toprakları ne hakla harbe iştirak
etmeyenlerin ve bizden sonra geleceklerin istifadesi için haraca bağlı bir
hale sokmak istedin?"
Ö m e r gibi bir h a l k a d a m ı ( O d u n c u o ğ l u ) bile, a r t ı k i k t i d a r a a ç ı k ç a e l at-
m a k isteyen t e f e c i - b e z i r g a n s o y g u n c u l a r d a n , ellerini havaya kaldırıp: "Al-
lah'ım, sen beni Bilal ve arkadaşlarından kurtar" d e m e k zorunda kaldı.
Sonra Kur'an'daki ganimet, muhaciriyn (göçmenler) ensar (yardımcılar),
M ü s l ü m a n l a r üzerine olan ayeti okudu.

OSMANLILIK GÖRÜLMEDİK MİDİR, DEĞİL MİDİR?

Bütün o Bizans ve İslam t o p r a k meselesini batı v e d o ğ u y a z a r l a r ı n d a n

aktaran B.Ö.L.B. 61 sayılı d e r g i d e ister i s t e m e z şu s o n u ç l a r ı çıkarır:
"Hakikatte ne Osmanlılar, ne de İslam fütuhatı; numunesi olmayan ye-
ni toprak tasarrufu şekilleri ve toprak münasebetleri ihdas ve icat etmeye
mecbur olmadıkları gibi, tesis ettikleri nizam da muayyen şartlar dahilin-
de bazı toprak tasarrufu şekillerinin ancak daha büyük mikyaslarda tak-
sim ve teşmil edilmesine yardım suretiyle husule gelmiştir. "(Agy, s. 237)
"Köylünün haraç veren topraklar üzerine Roma Koion'una çok benzer
bir şekilde bağlanması büyük bir yenilik teşkil etmedi. "
"Bu toprakların sahipleri vaktiyle İran hükümdarlarına veya Roma va-
lilerine ve Yunanlılara ödemekte bulundukları cizye (capitation) ile haracı
bu defa İslam cemaati menfaatine ödemeye devam ettiler. Ve ancak bu
haraçlar sayesindedir ki, büyük şehirler halinde yerleşmiş ordugahlar bes-
lenebildi. "(Agy)
Osmanlı toprak düzeni için başka sonuca varılamazdı:
"Köylünün başkalarına veya devlete ait arazi üzerinde ebedi ve irsi bir
kiracı vaziyetinde çalışması şeklindeki bir toprak rejimi, toprak münase-
betlerinin tarihi kadar eski zamandan beri her yerde mevcuttu. "Osman-
lılıktan önceki köylü, "Osmanlı devrinde olduğu gibi ebedi ve irsi bir kira-
cı vaziyetinde işlemekte idi. "(Agy, s. 59)
N e v a r ki, b u d o ğ r u l a r , bir m a k a l e n i n ş u r a s ı n a b u r a s ı n a a t ı l m a k l a kal-
mamalıdır. İslam ve Osmanlı çiftç/lerinin Roma koiorharma benzemesi
hangi tarihcil prosedir? Bilgin, oralı olmaz. Metafizik "gözlem"ve skolas-
tik "kıyas"\a y e t i n i r . Oysa, Roma'da Kolon s i s t e m i , başta Cermen barbar
akınlarının ürünüdür. İslam beytülmal topraklarında "ebedi ve irsi kiracı"
köy işletmesi düzeni; Arabistan yukarı ve orta barbar akınlarının ürünü-
dür. Osmanlı miri t o p r a k l a r ı n d a çiftçi d ü z e n i , göçebe Türk oymak akınla-
rının ürünüdür.
A n t i k a t a r i h t e hiç d u r m a k s ı z ı n s a a t gibi işleyen b u art a r d a g e l i ş i m l e r
y e r l i y e r i n d e bir y o r u m l a m a y a u ğ r a t ı l m a d ı k ç a ; i s t e r bir f o r m a , i s t e r o n cilt
tutsun, tüm monografiler; hangi p a r ç a s ı n ı n h a n g i p a r ç a s ı n a u y d u ğ u bilin-
mez birer puzle (biçimcikler bulmacası) o l a r a k kalır. O bulmaca karşısın-
da burada doğru, ötede yanlış, sürüyle yakıştırmalara düşülür.
B.Ö.L.B.'nin başına g e l e n l e r de bu olur. 1938 M a r t ayı Ü/ktfsünde O s -
manlı düzenine, "Büyük bir yenilik teşkil etmedi" ter. Aynı Ü/ktfnün 10 ay
sonraki Aralık makalesinde aynı Osmanlılar için; "İmparatorluknev'işah-
sına münhasır garip bir mevcudiyeti temsil etmekte" kanısına varır! Ve
ondan sonra, artık her şey, "bilim" adına biraz d a h a esrarlı kargaşalığa
bürünür.
Osmanlı tarihinin m a d d e y a p ı s ı n a v e g e l i ş i m i n e g i r m e d e n ö n c e v e gir-
m e k için, o kavram kargaşalıklarından birkaçına değmeden geçilemez.

ZENGİNLİK VE BAŞLICA ÜRETİM

Her t a r i h gibi O s m a n l ı t a r i h i d e , bütün akışı ile ele a l ı n m a l ı d ı r . Y o k s a ,

soyutlaştırılmış, yahut genel bütünlüğün akışından koparılmış b i r k a ç ör-
nek, g e r ç e k gidişi dondurur, hatta içinden çıkılmaz bilmeceye çevirir.
Metafizik tarih incelenimine örnek, Prof. B. Ömer Barkan'dır. Onun,
O s m a n l ı t o p r a k ilişkileri üzerine çıkmış bulunan birkaç makalesi sonradan
broşürcükleşmiştir: Orada, B.Ö.B. Osmanlılığı, "Bütün zenginliği toprak-
tan çıkan bir devir" s a y ar.
Önce, "zenginiik"\\e. "üretim"ayirdi yapılmak gerekir. Çünkü, "zengin-
lik topraktan çıksa", her köylü "zengin" olurdu. İlk Osmanlı "dirlik düze-
/7/'tıde eşit çiftçiler, kendilerinin ve az ç o k eşit dir/ikçi/erin g e ç i m l e r i n i sağ-
lamakla yetinirler. O n l a r ne "zengin", ne "züğürt'Xüüer. Ancak, sonra ge-
lişen t e f e c i - b e z i r g a n ilişkilerle birlikte, üretmenler, hatta dirlikçiler zararı-
na "zenginlik" yığılmaya başlar.
Ayrıca, "zenginlik" sözcüğü yerine "üretim"i geçirmek de yetmez. Ne
"bütün zenginlik", ne "bütün üretim"; sadece "tarım üretimi"topraktan çı-
kar. O y s a O s m a n l ı üretiminde, özellikle büyük şehir merkezlerini dolduran
küçük sanatlar da vardır: Onun için, "Başlıca üretim topraktan çıkar"de-
m e k daha y e r i n d e olur. O zaman, bütün antika uygarlıklar ve imparator-
luklar gibi, Osmanlılığın da alınyazısını çizmekte, toprak ilişkilerinin ağır
bastığı belirtilmiş olur.
 TARİH GİDİŞİNİN TERSİNE KONULUŞU

Osmanlılığı d e y i m l e n d i r m e k gibi, t a r i h t e k i gidişiyle ele a l m a k da, aynı

kertede önemlidir. Prof. Ö.B., "Osmanlı nizamı içinde daha fazla halkyığın-
larının hayat şartları ile ilgili olmak isteyen ve ekonomik bir tarih işçiliği
için"e\e aldığı, "kuruluş devirlerine hâkim olan iki büyük vak'a"öne sürer:
1- 'Tavaifülmüluk anarşisi içinde soy ve toprak asaleti sınıflarına kar-
şı uzun... kat'i mücadele"
2- "Malikane sisteminden sipahi tımarına doğru", "mevcudiyetini iieri
sürdüğümüz bir inkişaf ( g e l i ş i m ) "(Ö.B. "Osmanlı İmparatorluğunda Kuru-
luş D e v r i n i n T o p r a k M e s e l e l e r i " , s . 1, 2, Devlet B a s ı m e v i , 1938.)
Burada da ilk b a k ı ş t a ç o k b a s i t v e d o ğ r u gibi g ö r ü n e n a n l a t ı m üzerin-
de duruldukça tam tersi sonuçlara varır. Önce: "iki"tane "büyük vak'a"
g e r ç e k t e bir t e k v e a y n ı olaydır. Ve Osmanlılığa has d e ğ i l d i r . Bütün anti-
ka tarih kuruluşlarında görülür. "Toprak asaleti sınıfı", ancak "malikane
sistemi-'temeline dayanır. "Tavaifülmüluk"de, o malikane ekonomisine
dayanan "toprak asaleti"adlı sosyal sınıfın, politikada beliren biçimidir.
Sonra: Osmanlılık'ta ilkin maiikaneii toprak asaleti M a r d ı da, o sınıfa
karşı "uzun ve kat'i mücadeleler"sonunda mı sipahi tımarları sistemi doğ-
du? Osmanlı toprak düzeninin tarihcil gelişimi, o görüşün taban tabana
tersini yaşar. Osmanlılık, ilkin "dirlik düzeni" ile doğmuştur. Dirlik düze-
ninden önce, değil Osmanlı'nın "malikanesi" ve "toprak asaleti", kendisi
( m a d d e s i : T o p r a k üretimi) dahi y o k t u r . Dirlik d ü z e n i n i n ta kendisi olarak
tarihe doğan Osmanlılık, sonraları "boyuna sipahi tımarına ( y a n i gene dir-
lik düzenine) doğru inkişaf"etmek şöyle dursun, çok geçmeden "malika-
ne sistemine"doğru soysuzlaşmıştır.

M e s e l e n i n bu ters k o n u l u ş u , B . Ö . B . ' n i n h e m e n bütün özlü birer f o r m a -

lık b r o ş ü r v e m a k a l e l e r i n d e o r t a k bir s ö z p e l e s e n g i olur:
"Tavaifülmüluk anarşisi yerine yeni bir devlet telakki ve nizamının za-
ferini temsil eden imparatorluk devri, soy ve toprak asaleti sınıflarına kar-
şı amansız bir mücadele devridir. "(Ö.B.: "İslam Türk Mülkiyeti Hukuku
Tatbikatının Osmanlı İmparatorluğunda Aldığı Şekiller." s.3) Bu tutum,
"Eski soy ve toprak asaleti sınıflarının mevkilerini sarsmış ve yeni toprak
mülk sahiplerinin serbestçe yerleşip siyasi bir kuvvet halinde gelişmesine
mani olmuştur. "(Agy, s.2)

Olaylar bu tezi t u t u y o r mu?

KISACA: OLAYLARIN GERÇEK GİDİŞİ

Osmanlılık'ta soysuzlaşma, yani derebeyleşme, daha Yıldırım Beyazıt

zamanında başladı. T i m u r ' u n göçebe barbar akını, henüz yeterince kökle-
şememiş bulunan Osmanlı derebeyleşmesini temelinden sarstı. Fatih
Mehmet, "fatih" olabilmek için bir çeşit Osmanlı rönesansı y a p t ı ; ilk g a z i -
ler çağının dirlik düzenini y e n i d e n az çok y ü r ü r l ü ğ e geçirdi. Ardından te-
feci-bezirgan ağalarla beylerin "Veli" (Kutsal, Ulu) a d ı n ı t a k t ı k l a r ı II. Be-
yazıt z a m a n ı n d a , (B.Ö.B.'nin arşivlerde bulduğu örneklere göre) yeniden,
sipahi tımarları şuna buna malikane yapılmaya başlandı.
Bu gidiş, en sonunda "Kanuni"den ilen Süleyman çağında en geniş ve
kesin biçimine getirildi: "Malikane"adını almakta g e c i k m e y e c e k olan "mu-
kataa"\ax ( k e s i m l e r ) , ekonomik sistem ve sosyal düzen egemenliğine çı-
karıldı. Yıldırım B e y a z ı t ve Beyazıt Veli zamanlarında kanuna karşı, hiç d e -
ğilse İslam şeriatına karşı y a p ı l a n kamu toprağı hırsızlığı, Kanuni Süley-
man zamanı Kanun ç e r ç e v e s i içinde yapıldı: Mızrak çuvalına sokuldu. Ger-
çek genel tarih gidişi budur.
Yalnız, Osmanlılık, arşivlere girmeden önce, somut bir tarihsiz t o p l u m
ortamı içinde y a ş a d ı : O r t a m ı n a ğ ı r e t k i l e r i a l t ı n d a , ö n c e iki a d ı m ileri bir
a d ı m g e r i , s o n r a bir a d ı m ileri iki a d ı m geri g i d e r e k y o l aldı.
Osmanlı daha ilk "400 ars/an"\\k bir o y m a k c a ğ ı z iken, iki orijinal anti-
ka medeniyetin; İslamlığın ve Bizans'ın çöküş bataklığı içine düştü. Her iki
u y g a r l ı k da, t e f e c i - b e z i r g a n ağaları ile s ı m s ı k ı s a r ı l m ı ş bir d e r e b e y l i k s o y -
suzlaşmasına batmıştı. O soysuzlaşma, ekonominin temelini belirlendiren
tarihcil ve coğrafyacı! ü r e t i c i güçleri baltalamış, özellikle toprağı ve inşam
bütün varlıkları ve ilişkileri içinde ç ü r ü t m ü ş t ü .
Bizans "tekfurları" da, Müslüman "tavaifülmüluk'ten de, aynı sosyal
tipte derebeyliklerdi. O y ü z d e n t a r i h , d ü z bir ç i z g i üzerinde dosdoğru yü-
rüyemedi. Çevre şartlarına tutunarak, düşe kalka ilerledi. A n c a k gidiş, bir
yılın bir defterinden yapılmış kesitlerle aydınlanamaz. Osmanlı gelişimi
bütünü ile göz ö n ü n e getirilirse, gidiş d o ğ r u kavranılabilir. İşaret edilen
şema belirir.
Genel Osmanlı gidişinin B.Ö.B.'nin tezine uymadığını, B.Ö.B.'nin "Ara-
zi tahriri ve istatistik defterlerindeki kayıtlardan yaptığı monograficikler
de ispatlar. Bu kayıtları bir ekonomi, bir de üstyapı a ç ı s ı n d a n izleyebiliriz.

EKONOMİDE DİRLİKTEN MALİKANEYE GİDİŞ

Fatih M e h m e t ' i n bir t o p r a k v e t o p l u m reformu var. Osmanlılığın ilk g ö -

çebe gelenek ve göreneklerinin rönesansı gibidir. O rönesans yapılmasa,
İstanbul belki de fethedilemezdi. Olay şöyle açıklanıyor:
"Yainız İstanbul'u fetheden Mehmed'in, hemen hemen umumi denile-
cek sistematik bir tensikat emretmek kuvvet ve iradesini kendisinde bui-
muş ¿»/¿/¿/^¿/"belirtiliyor (Ö. Barkan: "Osmanlı İmparatorluğu Kuruluş Dev-
338
rinin Toprak Meseleleri" s. 3) "Fatih'inyapmaya muvaffak oiduğu derin ve
manalı isiahatin şümul ve vüs'ati (kapsamı ve genişliği) hakkında kat'i
malumata tesadüf edilmemekle beraber, bu hareketin bir reaksiyonunu
temsil eden Veli Beyazıt zamanında yazılmış birkaç defter de sahiplerine
iade edilmiş mülk vakıfların kayıtları üzerindeki tashihlerden istidlal olu-
nur ( d e l i l l e n d i r i l i r ) " . (Agy, s. 4)
"Birçokmalikane hassalarının tenzil veya ilga (daraltım ve yok) edildi-
ği, sahiplerine terk edilenlerin de muharebe vukuunda asker göndermek
mecburiyeti tahmil ve bu mecburiyetin adedinin arttırıldığı veya bizzat
kendisinin eşmek (sefere gitmek) veya iyice bir Cebeiu göndermek gibi
kayıtlarla ağırlaştırıldığı görülmektedir." ( A g y , s. 5,6)
B u o l a y l a r bize neyi gösteriyor? Fatih'in kamu m ü l k ü n d e n çıkmış top-
rakları geri aldığını. A m a o ölünce, Beyazıt Veli'nin y e n i d e n o kamu top-
raklarını kişilere m ü l k diye geri verdiğini. T e k sözle: Sipahi sisteminden
malikane sistemine geçildiğini... B.Ö.B. ise, bunun tersini kurallaştırıyor.
Fatih, malikaneleşmeyi bozmuş, ama, zaman çarçabuk tımar (kamu) sis-
temini aşındırmış!.. O l a y l a r s a , o bilgincil iddianın tersini söylüyor.

FATİH'İN YAPTIĞI REFORM NEDİR?

"Fatih devri icraatinin şümulü" ( A g y ) üzerine açık fikir veren kayıtlar

şunlardır:
"Merhum Sultan Mehmet zamanında emlak ve evkafa nesih tarzi (si-
linti bulaşmış!) olunca dahi elinden gitmiş"yahut "tımara veriimiş"ve. "bu
defa padişahın inayet ve merhameti iie iade edilmiştir. "(Yani, Fatih, top-
rağı kamuya; Beyazıt, kişiye geri v e r m i ş )
"Vakfı Evlat... sonra alınup Tımar'a verilecek, vakviyesiyie mukarrer-
nameieri bile alınup zayi olmuş." ( Y a n i , Fatih Vakfı "tımar" yapıp kamuya
geri verince; "Vakfiye": Vakıf belgesi ve "Mukarrername": Toprağın kişi
elinde kalması için v e r i l m i ş y e n i belge, yok edilmiş. Kalem efendisi, onu,
"nesih tarzi olmuş", "yitirmiş"gibi "çelebice" l a f l a r l a örtbas ediyor. Vur-
guncu "nezaketi"!)
"Mezkur'ün mülkü imiş, alınup merhum Sultan Mehmed Han zamanın-
da tımara verilmiş imiş. Haiiya Padişahımız mülkiyetini mukarrer tutup. "
(gene Fatih'in aslına; kamuya aldığı t o p r a ğ ı , Beyazıt kişiye aşırtmıştır.)
K a m u m ü l k i y e t i ( b e y t ü l m a l i m ü s l i m i y n ) ç a p u l u , z a m a n z a m a n Fatih gi-
bi realist, atılgan ülkücülerce durdurulmak, hatta geri ç e v r i l m e k i s t e n m i ş -
tir. Ama, yeri gelince açıklanacak ekonomik, sosyal nedenlerle, akacak
k a n bir t ü r l ü d a m a r d a d u r m a z . Kişiler, " S e b a s e d l e r i n i n fareleri gibi", ka-
mu topraklarını aşındırıp dururlar.
 O yüzden, dirliklerin sonraları malikane/eşmesi, tarih içinde, kimi olur,
malikanelerin sonradan dirlikleşmesi biçiminde görünür. Tarihin diyalekti-
ğinde bu "ters" g ö r ü n ü ş , genel kural değildir. Deli akan selin, kimi geri
tepmesine, girdapların ı r m a ğ ı t e r s i n e a k ı y o r gibi göstermesine benzer.
Bir d e v l e t b i ç i m i n d e n ötekine atlayış sırasında, girdaplar daha da göz
karartıcı olur. Yeni gelen taze barbar güç, ister i s t e m e z eski derebeyleş-
miş " m a l i k a n e " s i s t e m i n i kazımak zorunda kalır. Sonra, zamanla kendisi
de derebeyleştikçe, tükürdüğünü yalamaya b a ş l a r . A n c a k bu, O s m a n l ı ' n ı n
dış t o p l u m l a r a k a r ş ı ilk d a v r a n ı ş ı d ı r . Kendi iç düzeni değildir. İç d ü z e n d e ,
ilk g ü n l e r i n geri t e p m e s i , m a l i k a n e y e gidişi yok e d e m e m i ş t i r .

TARİH BOYUNCA: KAMU - KİŞİ MÜLKİYETLERİNİN SAVAŞI

Osmanlı toprak düzeninde Bizans kalıntıları, çoğu M ü s l ü m a n o l m u ş es-

ki Hıristiyan beyleri, besbelli, ilk T ü r k l e r e , ş e r i a t ı n kamucu ilkel s o s y a l i s t
geleneğini a t l a t m a k için g e r e k l i " k i t a b ı n a u y d u r m a " o y u n u n d a ö n c ü l ü k et-
mişlerdir. "Selanik'te, İrvaniye kazasında Gazi Evrenus'un evkafı içinde,
babası Pırnaki İsa Bey'in şehit o l d u ğ u y e r d e inşa o l u n a n t ü r b e s i n e mah-
s u s bir v a k ı f k a y d ı v a r . " ( Ö . L . B . Keza, s. 4)
Orada şöyle denir: "Şehit olmak yoluyla mutlu kılınmış merhum Gazi
Evrenos Bey'in atası Pırnaki İsa Bey, anılan yerde şehit olup, türbesi bi-
linmektedir. Orayı vakıf edip, geliri yiyecekler için sarfoiunur. İmarı, dü-
zenlemesi ve sökülmesi, azledilmesi, aslı ve kökeni Yenice, Vardar ve di-
ğer imaretlerin mütevellisine verilmiştir. [23]
"Pırnaki, namı diğer Sarhak Karyei:

Hane Mücerred Hasıl

84 10 3389 "

(İstanbul Devlet Arşivi D e f t e r No: 282)

"Halk arasında Pırnaki (Prens) ünvanıyla anılmakta olması, Meriç üze-

rinde bir g e ç i d e v e birkaç köye bu ismi v e r m i ş b u l u n m a s ı . . . Osmanlılar-
dan evvelki seferlere ait bulunması ihtimali vardır" (Keza) deniyor. Ne
olursa olsun, böylece, Bizans derebeyi gelenekli yiğit, ölürken bile kamu
topraklarından bir bölükceğizini, "ruhiiçün"o\sun mezarına ç e k e r gibi ya-
parak, kişi çıkarı uğruna aşırmış bulunur. Adam (Pırnaki İsa) şehit düş-
müş. A r t ı k bir "türbesi"olsun y a p ı l m a m a l ı mı? A m a , aynı savaşta daha ni-
ce "İsa"lar, "Musa"lar, " A h m e t ' l e r , " M e h m e d " l e r ölmüşler. E, hepsine de
türbe yapılıp, vakıf düzülse, dünyada toprak yetmez. Ama, beriki şehit
Ata, "Bey"dir. Ona türbe yakışır. T ü r b e y e b a k m a k için v a k ı f g e r e k i r !
 Bu g e l e n e k g ö r e n e k , ta Cengiz ç a ğ ı n d a n beri "tekerrür"&tmiş gibi gös-
terilerek kamu toprağı çapuluna meşruluk sağlanır:
"Karyei Arpur Ata. Vakfı Arpuz Ata. Cengiz Han zamanından berü va-
kıfmış. Vakfı evlatlık üzere tasarruf olunurken Tımar'a verilmiş imiş. Şim-
diki halde Padişahımız Sultan Beyazıt Han halledallahu suitanühu giru
mülkiyetini ve vakfiyetinimukarrer (kararlaştırmış) tutup, TevkiyiŞerif ir-
zani kılmış (şerefli nişanını basmış) haliyye (bekar) Hatun Puiad ve Sitti
Şahı nam hatunlar giru nesli olmagin, vakfı evlatlık olmak üzere tasarruf
ederler. " ( İ s t a n b u l Devlet Arşivi, D e f t e r No: 812, Ö.L.B. 13)
B.Ö.L.B., defterdeki bu not ü z e r i n e y a z ı y o r :
"Mevzuubahis Vakıf köy sahibi Arpuz Ata'nm Cengiz Han zamanı ile
alakası olmamakla beraber, Osmanlılardan evvel Rumeli'de yerleşmiş bir
"Bey" olması.. Toprak mülklerini Bizans devrinde muhafaza etmiş olma-
sı... Bu mülkiyet hakkının Osmanlılarca tanınmış olması kendilerinden
(haber)... hatta aralarında bir teşriki mesai ihtimali göstermek itibariyle
de mühim olsa gerektir. "(Keza. s.4)
Fatih, g e r ç e k t e n " f a t i h " o l a b i l m e k için, b ü t ü n o k a m u t o p r a k l a r ı n ı ki-
şi çapuluna uğratma oyunlarını bozmaya girişmiş görünüyor. Tokat yö-
resinde:
"Birçok malikane hisselerinin tenzil veya ilga edildiği (azaltıldığı yahut
ortadan kaldırıldığı) sahiplerine terk edilenlerin de muharebe vukuunda
asker göndermek mecburiyeti tahmil ve bu mecburiyetin adedinin arttırıl-
dığı veya bizzat ( k e n d i s i ) eşmek veya (iyice bir cebelü göndermek) gibi
kayıtlarla ağırlaştırıldığıgörülmektedir. "(Ö.L.B. Keza. 3,5,6)
Fatih (1451-1481) [saltanat süresi, y.n.], kamudan aşırılmış toprağı
kişilerden geri alışını c a n ı y l a ö d ü y o r ; zehirlenip öldürülüyor. Yerine geçen
II. Beyazıt sarhoşu (1481-1512), p u n d u n a getirilip, aynı toprakları t e k r a r
kamudan geri alıp kişilere aşırtıyor. Onun için, kayıtlarda "Tanrısaltanatı-
nı ebediieştire"û&'ri\\m&Ys\zm adı anılmıyor. Ve bu hırsızlığa parmağını ba-
sarak meşruluk kazandırdığı için, ünü "Beyazıd'ı Veli"yapılıyor. Evliyalığa
(Peygamberden hemen sonra gelen Ulu'luğa) çıkartılıyor.
Müslüman ortak mallarının çalmışı bu hava içinde g e l i ş t i r i l i y o r . Müslü-
m a n l a r ı n o r t a k malı t o p r a ğ ı s a v u n a n kişi Fatih d e o l s a , kilise u s u l ü Y a h u d i
zehriyle bağırta çağırta öldürtülüyor. Kamu mülkünü çaldırtan kodaman,
h a m a m safasında sarhoşluktan boynunu kıran da olsa, " E v l i y a " sayılıyor!

TARİH DELİ SELİNİN ZİKZAK AKIŞI

Bu gelişim, Osmanlı toplumu d e n i l e n ç e r ç e v e i ç i n d e , önce d i r l i k d ü z e -

ninin başladığını gösterir. Bu düzen, alttan üstten tefeci-bezirgan kemi-
riş ve dişleyişleri ile yıpratılır. Sonra, mukataaların malikane sistemine
dönüşleri ile biter. Dirlik düzeninin içinden geldiği ilkel sosyalist tarih ön-
cesi t o p l u m biçimi ile t a r i h c i l sıkı bağlılığı gözden kaçırılmazsa, öncelik
daha kolay anlaşılır.
S o m u t tarih, hiçbir z a m a n onun üzerine yapılmış didaktik genelleme-
ler, soyutlamalar ve şemalar kadar düz çizi üzerinde yürümez. Osmanlı
Tarihi de böyle o l m u ş t u r . Zaman zaman zikzaklar, gerilemeler yapmıştır.
Bu s a r s a k gidiş y o r d a m ı , ne denli şaşırtıcı olursa olsun, ana gidişi g ö z d e n
kaçırtmamalıdır.
Zikzak gidişin en belirli örneği, T i m u r çarpışından sonraki gelişimde
bulunur. Dirlikleri sepetlemeye başlayan Yıldırım Beyazıt döneminin yıkı-
lışla sonuçlanması, "kahır yüzünden lütuf" olmuştur. Bir O s m a n l ı dirilişi
(rönesansı), yeni bir b a r b a r aşısı yerine geçmiştir. Bilginliğimizi şaşırtan,
b u "sil baştan y a z " dönemeçli ve girdaplı akışlardır.
İstanbul Devlet Arşivi'ne girebilme imtiyazına sahip olan B.Ö. Barkan,
bol bol eline geçen "Arazi Tahrir ve İstatistik Defterlerindeki kayıtlar'S,
hiçbir tarih felsefesi metoduna dayanmaksızın p e r a k e n d e c e işler. İnduktif
araştırma metodu ile "Muhtelif toprak malikaneleri monografilerinden
müşterek olan temayülleri" (Ö.B. "Osmanlı İmparatorluğunda Kuruluş
Devrinin T o p r a k Meseleleri", 1937, Dev. Matbaası, s.3,2) d e r l e m e y e çalı-
şır. Orada "maükane"y\, nedense, "kaalü bela"dan beri var olan mutlak
hakikat gibi koyar. Bu "maiikane'rim şeriat prensibince "taaruzdan ma-
sun" olması gerektiğini düşünür.
Şeriatın hangi tarihcil toplumda nasıl doğduğunu ve geliştiğini göz
önünde tutmaksızın, kutsal "maükane'nm "iki büyük düşmanı" b u l u n d u -
ğuna şu satırlarla üzülmüş ve çok şaşırmış görünür:
"Anadolu'da bulduğu ve ekseriya aynen kabul ettiği, Rumeli'de, Hıris-
tiyan toprak asaletini kökünden koparıp attığı halde, fütuhat devirlerinin
henüz hâkim olan feodal prensibi y ü z ü n d e n , hudut boylarının teşkilatlan-
dırılması gibi zaruretlerle, yeniden kendi eliyle tesis ettiği HUSUSİ MÜLK
ve VAKIFLARIN SAHİPLERİNE karşı adeta insiyaki (içgüdüsel) bir düşman-
lık beslemekte ve fırsat düştükçe, bunların topraklarından bir kısmını ve-
ya tamamını devlete ait topraklara i i hak etmektedir. "(Ö.B. Agy, s. 3)
Anadolu, Müslüman-Türk beylikleri idi. "Suihen" ele geçtikçe, kişi
mülkiyetine dokunulmayabilirdi. Hem Hıristiyan olan, hem "anveten"
(zorla) ele geçen Rumeli'de, "kökünden koparılan toprak asaleti" ( d e r e -
beyi soysuzlaşması) yerine miri t o p r a k d ü z e n i konuldu. Bu d ü z e n d e , el-
bet her padişah değiştikçe, "beratyenüenecek'W, yahut "mukarrername
<?//77<?A""denilen y o l l a ; kamu toprağının kamu toprağı olduğu belirtilecek-
342
ti. Hele "sıkı teftiş", dirlik d ü z e n i n i n en birinci şartı idi. "Büyük tensikat"
denilen şey, h e r yıl yapılması gereken ilk k e n t kuralının "yazu: Tahrir"
(istatistik) görevi idi.
B. B a r k a n bu olayları hangi şeriata karşı bulabilir? A n a d o l u ' d a k i "men-
fi beylerin müik köyleri alınıp Rumeli'ne sürülmüş"o\ms\ar\, neden dirlik
düzenine sığmasın? "Her devirde tımara ilhak edilmiş şahsi müik ve vakıf-
ların mevcut bulunduğu"(Ö.B. Agy, s. 3) aynı kuralın uygulanması değil
midir? Bütün b u o l a y l a r , z a m a n z a m a n , m a l i k a n e s i s t e m i n e k a y ı l ı r k e n , bir
dümen vuruşla yeniden ilk ö n c e l i ğ i bulunan tımar aslına nasıl dönülmek
istendiğini gösterir. Miri t o p r a k o k y a n u s i k e n , kişi mülkü selceğizleri, ne-
reden kalksalar o denize dökülmek zorundadırlar.
"Malikane düşmanlığı "sayılan tutum, önce gelen asıl dirlik düzeninin
savunulması ve dirlikleştirmesidir. Bu gereklilik, Fatih, daha d o ğ r u s u fetih
olayı ile ayrıca ispatlanır. B. Barkan, çok doğru olarak, "Yalnızİstanbul'u
fetheden Mehmet'in, hemen hemen umumi denilecek sistematik bir ten-
sikat emretmek fütuvvet ve iradesini kendisinde bulmuş o/duğu"{Ö. B.Os.
İmp. İlh. s.3) gerçeğini belirtir. Bu "fütuvvet ve irade"neye karşıdır? Dir-
lik d ü z e n i n i kemiren malikane sistemine karşıdır. Demek, ortada "malika-
ne düşmanlığı "değil, "dirlik düşmanlığı "ağır basmaktadır.

ÜSTYAPIDA DİRLİKTEN MALİKANEYE GEÇİŞ

Kamu topraklarının (dirliklerin) kişi m a l i k a n e l e r i n e dönüşü nasıl sağla-

nır? T ı m a r ' l a r ı n dondurulması ile... Sipahi oğlu olmayana tımar verme-
mek, toprakları önce bir k a s t , sonra bir s ı n ı f e l i n d e bırakıp, kişi mülküne
çevirmenin siyasetidir.
İlk O s m a n l ı askeri, doğrudan doğruya bütün halktır. Sonra çiftçilerin
askerlik yapmaları yasaklanır. "Reaya ata binip kılıç kuşanmak yoktur. "
(Ayn Ali Risalesi, s.72) Bununla birlikte, ilk z a m a n l a r g e n e d e a s k e r l i k ka-
pısı halka aralıkça bırakılır:
"Derununda şecaat (gönlünde mertlik) olan garip yiğitler asker taife-
sinden sancak beylerine ve beylerbeyi/erine hizmetkâr olup ve serhadier-
de kaiup şerha d dirliğine geçer. O i şerha d'de hizmeti müşahade olunduk-
ta serhad beylerbeyileri ve sancak beyleri yoldaşlığın arz'ı defter edüp hiz-
meti mukabelesinde serhad alufesinden kanun üzre tımara çıkar. Ve illa
eben anceddin (babadan dededen) sipahizade olmıyan bir tarik ( y o l ) ile tı-
mara dühui etmek kanuna muhaliftir. "(Agy)
Böylece, zamanla h a l k ç o c u k l a r ı y i ğ i t l i k l e r i n i t a n ı t s a l a r bile, g ü ç d i r l i k -
çi olabilirler. Hatta olduğu zaman da dirliği garantilenmemiştir. Çünkü,
öylelerine, "Sipahi ama, Raiyyetzade (çiftçi oğlu), atası köhne defterde
Raiyyet kayıtlı" ( A g y ) denir. Ve padişah değiştikçe, ellerinden tımarları
geri alınır durur.
Fatih'in kişiye aşırı İmiş t o p r a k l a r ı kamuya geri vermesi gibi, zaman za-
man çeşitli gerekçelerle, bu "raiyet kayıtlı"olanlara hor bakılması önlen-
mek istenmiştir. Ama, kural, eski sipahizadelerin gitgide " s o n r a d a n gör-
meleri kendilerine yabancı saymaları biçimine girmiştir. Bu genel gidişi,
B.Ö.B.'nin gelişigüzel koyduğu notlar arasından tarih sırasıyla seçebiliriz:
937 Göç (1530 î. D o ğ u m u ) yılı: Atadan sipahi olmayanlara "ecnebi"
(yabancı) adı takılmış. Bundan ş i k â y e t g e l m i ş o l a c a k ki, "ecnebi" sözüne
padişah şöyle çatıyor:
"Reayadan sipahi olana bu isimle (ecnebi denerek H.K) teaddi ( b a s k ı )
edilirmiş. İmdi, benim memaiik'i mahrusam (Osmanlı ülkesi) da vaaki
olan eğer Sipahilerdir ve eğer reayadır cümlesi kullarımdır. Kendu mem-
leketim ve velayetim halkı nice ecnebi olur. "(Topkapı Sarayı Köşkü kitap-
l a r ı n d a n , No: 1 9 3 6 , y a p r a k 190)
Bundan 1 3 yıl s o n r a i ş b u n u n t e r s i n e d ö n e r . Bir b a ş k a b u y r u l t u :
950 Göç (1543) yılı: "İmdi, reaya taifesine ve hisar erenierüne ve kim-
senin azadiu kuluna ve kadı ve müderris oğullarına tımar verilmeğe asla
emrim yoktur." "Beylerbeyiler canibinden virülmekle Reaya taifesin ve sa-
ir ECNEBİ'ier her biri birer bahane ile Sipahiler silkine münseiik (yoluna
giren) olup"\ı& İlh..
Bu yol Reaya vs. ecnebi sayılır.
984 G ( 1 5 7 6 î. D.) yılı ( 3 3 - 4 6 yıl sonra) beylerbeyilerin bile " m a h a l l i
himmet"den dirlik v e r m e l e r i büsbütün ortadan kaldırılır. "Erzurum harabe
iken şenlenmek tariki ile herbiri cedd'ü cehdidüp (ataları gibi çalışıp) ma-
mur ve abadan (uygar ve bayındır) idüp yurdları ve ocakları olup hizmet
/derlerken", bir sıra dirlikçi "ecnebi" s a y ı l a r a k , ellerinden dirlikleri geri
alınmış. Bunların şikâyeti üzerine Erzurum beylerbeyine emir veriliyor:
"Üzerinde tımar verilmiş olan kimselerden, kılıç kullanabilen, dövüşe
ve savaşa gücü olanlara benim mutluluk kapımdan şerefli beratımla tes-
kereler gönderesin. Eski buyruklar gereğince verilen mahalli himmetten
artık kimseye tımar vermeyesin. "[24]
Gerçi buyrultu, beylerbeyilerin mahalli himmetten dirlik v e r m e yetki-
lerinin kötüye kullanılmasını ö n l e m e k içindir. A n c a k , kötüye kullanma bi-
le, dirliklerin derebeyleşmeye başladıklarını gösterir. Her ne bahaneyle
olursa olsun, yapılan, halkın girişini k ı s ı t l a m a k ve dirlikçiliği kastlaştırmak-
tır. V e bu hal, z a m a n geçtikçe a z a l m a m a k t a , artmaktadır. Sonuçları gö-
rüleceği gibi, en sonra dirliğin k a m u topraklarını malikane d e n e c e k özel
kişi imtiyazlarına aşırtmak olacaktır.
344
 DEREBEYİLİK ANLAYIŞI

Osmanlı Tarihi için bir s ö y l e n e n i n ötekisi ile ç e l i ş m e s i , t a r i h biliminin

henüz klassifikasyon ( s ı n ı f l a y ı ş ) bilimi olamayışından ve kırkambar bir bi-
rikiş bilimi o l a r a k k a l ı ş ı n d a n ileri g e l i y o r . Bu metot, yanlış kavramları olay-
ların y e r i n e g e ç i r i p t a n ı n m a z hale g e t i r i y o r . O z a m a n e n iyi d i l e k l e , e n ba-
sit o l a y l a r k o l a y c a birbirinden ayırt e d i l e m i y o r .
En çok karıştırılan olayların başında derebeylik k a v r a m ı gelir. Derebey-
liğin ne olduğu anlaşılmadan onu bir a n a r ş i s a y m a k l a y e t i n i l i r . En yakın-
dan bildiğimiz (Çin ve Hind uzak sayılıyor kültürümüze) Roma v e İslam
uygarlıklarından sonra Batida ve Ortadoğu'da biner yıllarca sürmüş dere-
beylik düzenlerini anarşi s a y m a k ne anlama gelir?
Anarşi ( g r e k ç e arkhos: buyuru, ana: yok): hükümetsizlik anlamına
gelir. Sınıflı bir t o p l u m d a devlet, hükümet, buyuru olmazlık edemez;
yoksa, sınıflar y a ş a y a m a z . Derebeylik sınıfsız bir t o p l u m ; devletsiz, hü-
kümetsiz, buyurusuz bir i d a r e midir? Hayır. Klasik derebeylik, ister batı-
daki feodalizm adını alsın, ister Y a k ı n d o ğ u ' d a k i tavaifülmüluk a d ı n ı alsın,
bilindiği gibi, beyler-toprak-bentler sınıfları ile her derebeyin kurduğu
devlet ve hükümetlerin buyrultusu altında yaşar. O bakımdan derebeylik
anarşi değildir.

Öyleyse neden, hiç d e ğ i l s e e g e m e n bilimlerde derebeyliğe anarşi gözü

ile b a k ı l ı r ? B a ş l ı c a iki s e b e p t e n :
1- ANTİKA SEBEP: Derebeylik az çok orijinal bir antika (tefeci-bezir-
gan) ve evrensel u y g a r l ı ğ ı n barbar akını ile y ı k ı l d ı k t a n sonraki halidir. Yı-
kılan uygarlık dünyada "biricik"geniş s i s t e m iken, barbarlar akını ile ufa-
lanmış devletçiklere bölünür. O yüzden, eski uygarlıkların gözünde, yeni
kurulan derebeylik, eski sistemi yok etmiş bir dağınıklık o l d u ğ u için, anar-
şi gibi g ö r ü l ü r .
2- MODERN SEBEP: Modern kapitalizm, kendisine vatan seçtiği bölge
içindeki irili ufaklı derebeylikleri eriterek bir millet o r t a y a çıkarmıştır. O
yüzden, burjuva bilginleri için y e r y ü z ü n d e biricik akılcıl gerçek "düzen"ve
devlet yalnız ve a n c a k burjuva düzeni ve devleti olabilir; sayılmıştır. O za-
man "modern" egemen sınıflara ve bilimlere, kapitalist vatan ve milleti
içinde derebeylik, kapitalizmi engelleyen bir dağınıklık olarak anarşiden
başka şey değildir.

İMPARATORLUKLARIN DAĞILIŞI ANARŞİ MİDİR?

Gerek antika tefeci-bezirganlığın, gerekse modern kapitalizmin kültü-

rüyle ve m a a ş ı y l a beslenen bizim b i l g i n l e r i m i z için de, d e r e b e y l i k sırf dü-
zensiziikve. anarşiden b a ş k a ne olabilirdi? Ne var ki, özellikle modern em-
peryalizmin yarattığı kıyamet ortasında antika Osmanlı İmparatorlu-
ğu'nun yıkılışı sayesinde dünyaya gelmiş bulunan Türkiye'nin bilginlerine
çok sorular sorulabilir.
B ü y ü k bir i m p a r a t o r l u ğ u n çöküp dağılmasından fışkırmış küçük devlet-
çikler birer anarşi iseler, gerek batıda ve doğuda kendince evrensel impa-
ratorluklar (tefeci-bezirgan sömürü v e yayılma sistemleri), gerekse mo-
dern emperyalizmler (kapitalist sömürge sistemleri) yıkılırken ortaya çık-
mış bulunan sürü sürü (eskisine bakarak) küçücük devletçikler nedirler?
Örneğin, Osmanlı İmparatorluğu yıkılırken Fas'tan A z e r b a y c a n ' a , Macaris-
tan'dan Güney Y e m e n ' e dek fışkıran devletçikler birer devlet midirler, y o k -
sa anarşim\d,\v\ev, değil midirler? Gene modern emperyalizmin klasik İngi-
liz, Fransız, A l m a n ve ilh. sömürgeleri, a y a k l a n ı p ayrı bağımsız d e v l e t ç i k l e r
kuruyorlar. Bunlar birer devlet midirler, yoksa anarşi m i d i r , değil midirler?
Bugün yeryüzünde sayıları yüzü aşkın, hepsi ayrı zagonlu sürüyle
"uydu"/ahut "bağımsız"ama, hepsi ayrı telden çalan devletler kalabalı-
ğı kaynaşıyor. Bu anarşi midir, değil midir? Bu devletler, s o s y a l i z m bay-
rağı altında kümeleşirlerse, batı bilimi ona; "kızıl emperyalizm"adını ta-
kıyor. Aynı devletler kapitalist sektörde yaşarlarsa, bu; "anarşi"sayılmı-
yor. Neden? Çünkü, bu sonuncular, sakrosent sermaye "düzeni" i ç i n d e
bulunurlar.
Oysa, tek Roma yıkılınca Avrupa'da beliren derebeylikler veya İslam-
lık y ı k ı l ı r k e n Yakındoğu'da türeyen "tavaifüimüluk"de\ı\etç\V\ev\ ne idiyse-
ler, 1 9 7 0 yılı modern dünyamızın yüzünü k a p l a m ı ş irili ufaklı devletçikler
de (biraz daha büyük, biraz daha küçük ölçülerle) aşağı yukarı odur. Bi-
rincilere "anarşi"dey*P de, sonunculara "düzen"adını vermek neye ben-
zer? Tıpkı bizim paşalarımızın yahut beyefendilerimizin, beğenmedikleri
her d ü ş ü n c e y e "aşırı", her a k ı m a "<?/7<?/şy'"damgasını uluorta v u r m a l a r ı n a !
Bu örnekle anlatmak istediğimiz şudur: İnsanlık tarihi ölçüsünde sos-
yal o l a y l a r ele a l ı n ı r k e n , üstünkörü benzerliklerden kolay genelleştirmele-
re kaymak olağandır: Tarihin bütünü üzerinde bir sosyal kavrayış disipli-
nive k r i t e r y u m u elde bulunmadıkça, şu v e y a bu y ö n d e v e r i l e c e k her yar-
gı, a c e l e v e y a n ı l t ı c ı o l a b i l i r . Bizim bilginlerimizin anarşi ve düzen yanıltı-
sı o r a d a n gelir. N e v a r ki, o y a n ı l t ı d a n t e k b a ş ı n a kalmış sayılamaz. He-
men hemen bütün dünyanın metafizik tarihçiliği aynı yanıltıyı, t a r t ı ş ı l a m a z
bir d o ğ r u gibi sürdürüp duruyor.

FRANSA'DA VE TÜRKİYE'DE DİRLİKÇİLİK

Genel yanıltı yanında ortaya çıkan ikinci özel yanıltı, a s a l e t l e m ü c a d e -

lenin T ü r k i y e ' y i sipahi tımarlarına g ö t ü r m ü ş olduğu tezidir. Tarihi bizim-

346
kine çok paraleller d ü ş ü r e n Fransa'yı göz ö n ü n e getirelim. Denebilir ki,
bizim ilk Selçuk 1un tıpkısı olan Merove'nm torunu Clavis, bizdeki tıpkısı
(Selçuk torunu) Tuğrul ( 1 0 4 0 ) ' d a n 560 yıl önce (481 yılı) Merovenjiyen
sülalesini kurdu.
Denilebilir ki, o günden XIV. Louis'nin mutlak monarşi k u r d u ğ u güne
dek, art a r d a gelen; gerek Merovenjiyen, gerek Karolenjiyen, gerek Ca-
petien sülaleleri, hemen hemen 1000 yıl, hep merkezcil devlet (krallık)
uğruna derebeylik "anarşisine"karşı bizimkinden çok "uzun ve kesin bir
mücadele " g ü t m ü ş l e r d i . Ol görüp Fransa sipahi tımarı b i ç i m i n d e bir dirlik
düzenine varmadı. Tam tersine, Merovenjiyenler çağında, bizim "dir-
likle. rin tam karşılığı olan "beneficeîev, bir daha geri gelmemek üzere
sahneden silindiler.

BENEFİCE - FİEF PROBLEMİ

O d e n l i ki; b u g ü n , b ü t ü n k ı v r a n m a l a r ı n a r a ğ m e n , e n ileri batı k ü l t ü r ü -

n ü n e n s e ç k i n b u r j u v a t a r i h b i l i m i , n e o " b e n e f i c e " \ ] n n e o l d u ğ u n u , n e ni-
çin v e nasıl ortadan kalktığını bir t ü r l ü kavrayamamıştır. O zaman, tek-
tanrıcı kilise b a b a l a r ı n ı n ilkel ulus putlarını kırıp y a s a k e t t i k l e r i gibi, tari-
hin o e n ilginç geçit a ş a m a l a r ı n ı hasıraltı etmişler; unutmuş, unutturmuş
görünmüşlerdir. Tabii, bizdeki "bilginlerden" başka türlü bir düşünce ve
davranış beklemek "bilime" çatmak veya hiç d e ğ i l s e (kimi ünlü profesör-
lerimizin deyimi ile) " s a ç m a l a m a k " gibi g e l i r d i .
Bu oldu bitti a ç ı s ı n d a n bakınca ne g ö r ü y o r u z ? Pek b e n z e r i m i z F r a n s a ,
tarihinde "mutlakmonarşi' ( X I V . Louis Krallığı) ile şartsız kayıtsız kapita-
lizme vardığı halde; Türkiye tarihinde "mutlak monarşi', B.Ö. Barkan'ın
"mevcudiyetini iieri sürdüğü bir inkişaf ile dirlikçiliğe mi ulaşmış? Hayır.
Biz s ö y l e m i y o r u z . B. Barkan yazıyor. H e m o k a d a r l a k a l ı n s a n e iyi. Daha
öteye bile geçiliyor.
"Malikane sisteminden sipahi tımarına"geçildiği yazılıyor. Fransa'da-
kinin t a m t e r s i n e o l d u ğ u kavranmaksızın, dünyadaki gidişlerden bambaş-
ka olduğu sanılan bu Osmanlı gelişimi, politika cambazlarının "biz bize
benzeriz"palavralarına yem olacak Türkiye'nin bir "orijinalliği"gibi keş-
fedilmiş duruma sokuluyor. Bu sanı, bir g e r ç e k l i k d e ğ i l , bir y a k ı ş t ı r m a ,
bir kuruntudur.

SOSYAL TOPRAK DÜZENİ İLE SİYASET

Hemen belirtelim. Konuyu polemik biçiminde açışımız, alışkanlıklara

sığmayan gerçekliği, daha açıkça göze b a t ı r m a k içindir. Sayın Prof. B.
Barkan'ı ö r n e k v e r i ş i m i z de, o n u n s u y u n u n suyu bile o l m a y a n kimi genç
bilginlerin (tarih konusu T ü r k ç e ' d e , yazılı ve basılıca, yasakçı zılgıttan ya-
kasını kurtardığı halde), hâlâ kültür yasakçılığı yapışları ile boşuna vakit
yitirmemek dileğinden ileri geliyor.
Osmanlı dirlik d ü z e n i " malikane sisteminden" s o n r a mı geldi? Böyle bir
iddia neye benzer? Fransa'da "benefice" d e y i m i , çok sonraları papaz ar-
palıklarına verilen ad oldu. O gelenekcil papaz adına b a k ı p , "Benefice" ku-
rumuna, "fef k u r u m u n d a n sonra geldi diyemeyiz. Çünkü, iş bunun tersi-
dir. Osmanlılık, Selçuk Şahlığı yıkıldığı anda Anadolu'ya yaygın birçok
Oğuz o y m a k ve beyleri çevresinde beliren kimi "tavatfüimü/uk'\eşme eği-
limlerini eriterek büyümüştür. Ama, bu prose başka, "malikane sistemi'
yerine "sipahi tımarıni geçirmek başka şeydir.
Fransa'nın Merovenjiyenierçağında 4 krallıklar: İlkin (Paris-Metz-Sais-
son-Orlean), sonra (Austrazi-Neustrazi-Burgond-Aquitaine) bölünüşleri
oldu. Selçukluların da; ilkin Erzurum (Saltuk)-Erzincan (Mengüç)-Sivas
(Danişmend), sonra (İran Selçukluları-Anadolu Selçukluları-Suriye Sel-
çukluları) gibi bölünmeleri görüldü. Bunlar, birbirlerine karşılık düşerler.
Osmanlılığın doğuş (yahut B. Barkan'ın deyimi ile "kuruluş") çağı,
Selçukluluğun birbirini kovalayan yeni Moğol-Türkmen akınları ile y ı k ı l ı ş
çağına düşer. Bunun, Fransa'da, Charles Martel (732) ile Charlemagne
(768-814) arası gelişmelerden sonra, "Yeni Batı İmparatorluğu" batınca
sahneye çıkmış (Fransa-İtalya-Cermanya) krallıkları çağı ile paralelliği
vardır.
O çağların Fransa'sı nasıl feodalitelere ve "feudata/re/\erin en büyük-
leri olan "eudes"lere b ö l ü n m ü ş s e , t ı p k ı öyle, Anadolu da, "en küçüğü kan
kırmızı" Osmanlı (Eskişehir) olmak üzere: Karasi (Balıkesir)- Saruhan
(IMamsa)-Aydm-Menteşe (Muq\a)-f-/amid (Antalya)-Germiyan (Uşak, Af-
yon) -Karaman (Konya, Silifke, Gü\şeb\r)-fsfendiyar (Kastamonu, Sinop)-
Ertena ( E r z u r u m , Sivas, Kayseri, Ankara, Aksaray, Tokat) gibi beyliklere
bölünmüştü. Osmanlı'nın Bizans'a karşı Uç Beyi o l a r a k ü n ve güç kazan-
dıkça o beylikleri eritmesi başka şeydir, malikanelerin dirliklere dönmesi
başka şeydir.
N i t e k i m , F r a n s a ' d a da d e r e b e y l i k l e r i n ve E u d e s ' l e r i n t e m i z l e n m e s i baş-
ka şeydir; beneficeierin fiefiere d ö n m e s i başkadır. Birincisi politik, ikincisi
sosyo-ekonomik olaylardandır.
Konu böyle konulursa ne görürüz? Fransa'da önce "benefice"düzeni
gelmiş sonra "/fe/" k u r u m u d o ğ m u ş t u r . T ü r k i y e ' d e d e t ı p k ı ö y l e : Ö n c e dir-
lik ( s i p a h i tımarı) gelmiştir; sonra, hem de büyük bir "sessiz ihtilalle",
(dirliklerin "sepetlenmesini" önlemek perdesi altında) malikaneler d o ğ -
muştur. Buna kesim ( m u k a t a a l a r ) düzeni denmiştir.
348
 Soysuzlaşmış Selçuk döküntüleri, derebeyleşmiş "tavaifülmüluk a n a r -
şisi " k a l ı n t ı l a r ı ne kerte ortada bulunurlarsa bulunsunlar, Osmanlılık, ana
gelişim çizisi içinde dirlik düzeni ile başlamıştır. Osmanlılığın boyuna "si-
pahi tımarına doğru inkişaf"etmiş olması şöyle dursun, "kuruluş" çağında
dahi, "dirliklerin sepetlenmesi"denilen yoldan, sipahi tımarlar (malikane
olmadıklarızaman), soysuzlaşmışlar, neredeyse tımaA\\Aan çıkmışlardır.
Bunu yerinde ayrıntıları ile i z l e y e c e ğ i z .
Soysuzlaşma: Tımarların "inkişafı" derebeyleşmesidir. Derebey-
leşme, Osmanlılık henüz "gaziler" (lbler) geleneğini yitirmemişken bile,
Yıldırım Beyazıt zamanı baş göstermiştir. Fransa'ya saldıran Normand
akınları gibi, T ü r k i y e ' y e ç a r p a n T i m u r akını, henüz yeterince yerleşeme-
miş b u l u n a n O s m a n l ı derebeyleşmesini köklerinden sarsmıştır. Hele Y ı l d ı -
rım oğullarının birbirlerine girdikleri " f e t r e t - a n a r ş i " çağı karşılıklı olarak
derebeylerin kırımı biçimine girmiştir.
Birinci O s m a n l ı d e v l e t i n i n s o n u n d a o l d u ğ u gibi, O s m a n l ı ' y a öntip (pro-
totip) olan Selçuk saltanatı sonunda da, ilk "tımar" b i ç i m l i dirlikler za-
manla "malikane"durumuna girmiştir. Osmanlılık gibi Selçukluluğun da
"başına suyunu döken" gene aynı prose dirliklerin s o n r a d a n gitgide ma-
likane oluşlarıdır.
"İ3. yüzyılda (Selçuklu) Anadolu'da miri toprak sistemi çözülme duru-
mundadır. " ( M . S e n c e r : "Osmanlı T o p l u m Yapısı", Ant. 1969, s. 226) (Sel-
çuk saltanatının sonuna doğru) "Devlet rica/ince geniş malikaneler haline
geldikten sonra, İkta'lı Sipahi önemini yitirmiş, bunun sonucunda da dev-
letin askeri gücü zayıflamıştır." (M. S. Keza, s. 227)

AGNOSTİK (BİLMEMCİL) TARİH VE HUKUKÇULUK

O s m a n l ı l ı ğ ı n kuruluş, y ü k s e l i ş ve batışında ağır basan m e k a n i z m a tc<p-

rak e k o n o m i s i ise; toprak ekonomisine ağır basan mekanizma, Miri top-
rak e k o n o m i s i d i r . O bakımdan Osmanlı tarihinin alın yazısı, miri toprak
d ü z e n i n i n alın y a z ı s ı n a sıkıca bağlıdır.
Miri toprak, nasılsa öylece gelmiş ve kalmış bir sistem d e ğ i l d i r . Tarih
içinde önü, başlangıcı, sonu olan bir s o s y o - e k o n o m i k p r o s e d i r . Onu akı-
şı içinde doğru k a v r a m a k için, h a n g i kaynaktan n a s ı l g e l d i ğ i n i iyi bilmek
ve belirtmek gerekir. Yuvarlak söze en az d a y a n ı r olan miri toprakların
gelişimidir.
Ancak, Osmanlı toprak ekonomisini ters biçimde koyunca, miri t o p r a k
ister i s t e m e z b u l m a c a l a ş ı r . O zaman miri t o p r a ğ ı n nereden çıktığı, şöyle
itiraflara kapı açan mistisizm karanlığına gömülür:
 "Miri topraklar rejiminin Türkiye'de ne zaman ve kimin tarafından tat-
bik veya hiç değilse tamim edilmiş (genelleşmiş) bir sistem olduğu söyle-
nemez. İmparatorluğun teşekkülüne hâkim olan tarihi had isa t ve içtima i-
iktisadi şartlar dolay ısı ile Türkiye'de adeta kendiliğinden teammüm (yay-
gınlaşıp genelleşme) etmiştir." (Ö.L.B.:"Türkiye'de Toprak Meselesinin
T a r i h i E s a s l a r ı . " M a k a l e , Ü l k ü No. 6 1 , s . 233, Mart 1939)
B u k o n u iki a ç ı d a n k a l p t ı r :
1- Bilginlerimiz sonradan görme Türkiye burjuvazisinin gözlüğü ile
dünyaya bakıyorlar. Her şeyi A v r u p a ' d a n ithal ediyor ve ülkede peraken-
de satıyorlar y a ; sosyal d ü z e n l e r de (teknik, kültür, bilim, güzel sanat vb.
gibi) niçin ithal ve "tamim" edil m e ş i n ?
Osmanlı miri t o p r a k d ü z e n i elbet öyle bir n e s n e d e ğ i l d i r .
2- B i l g i n l e r i m i z , tipik endividüaiist(bireycil) batı burjuva bilimini ciddi-
ye almışlar. Onu Şark müstebitliğinin masalı ile k a t k ı l a m ı ş l a r . Batı burju-
va bilimince, "tarihi kahramanlar yapar." Şark-, Firavunların tanrılaştırılış
martavalıyla afyonlanır. Bir p a d i ş a h v e y a p a ş a niçin bir "Ae///77"kurmasın?
Bilgin, miri t o p r a k için ö y l e bir p a d i ş a h v e y a paşa bulamıyor.
Onun için, o makalelerini bir k o n f e r a n s v e y a bir f o r m a l ı k k i t a p haline
sokunca da, gene hep aynı ümitsizliği "tamim"eüer:
"Miri topraklar rejiminin Türkiye'de ne zamandan beri kimin tarafından
tatbik veya tamim edilmiş olduğunu tetkik ile meşgul olmak beyhudedir. "
(Ö.L.B.: "Türk Toprak Hukuku Tarihine Bir B a k ı ş " C H P k o n f e r a n s ı , s. 38,
1940; tekrar: "Türk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat ve 1275 (1858)
Tarihli Arazi Kanunnamesi", Maarif Matbaası, s. 40, 1940)
Görüyoruz, tekrarlamanın bir ş e y i ispatlamaya yeterli olduğu sanılıyor.
Tutmayınca başka yola sapılıyor:
1- Ya "meşgul olmak beyhudedir"santansı ile, içtihat kapıları kapanı-
yor! O zaman miri t o p r a ğ ı n aslı, d i n l e r d e T a n r ı ' n ı n aslını arama yasağına
dönüyor. Bilim sınırından dışarıya çıkarılıyor.
2- Y a h u t , illa ki bir "b/l/'m"gösterisi gerekiyor. O zaman da miri top-
rak; "tarihihadisat (olaylar) ve /çt/ma/-/kt/sad/ ( s o s y a l ve ekonomik) şart-
lar dolayısı ile^oğmuş gösteriliyor.
Buna da şükür. B i l g i n s ı k ı ş ı n c a , batılı ü n l ü l e r g i b i , işi t a b i a t a , y a h u t fi-
zik ö t e s i n e , y a h u t A l l a h ' a da havale edebilirdi!.. N e y a z ı k ki, o " i n s a f l ı l ı k "
da "beyhude'' o l u y o r . Ekonomik, sosyal, tarihcil gibi yuvarlak sözcükler,
kimseye bir ş e y ö ğ r e t m i y o r . Çünkü henüz, miri t o p r a k d ü z e n i n i n bir c o ğ -
rafya yahut yıldızlararası problem olduğunu k i m s e öne s ü r m e d i , sanırız.
Bütün mesele, som tarih, ekonomi, toplum şartlarının miri t o p r a k d ü -
zenini yarattığını b i l m e k ve belirtmektir. Onu agnostik (bilmemci) bir bil-
gin metodundan b e k l e m e k ise, cidden "beyhude"dir.
 ŞARTLAR BEYLERİ DEĞİL, BEYLER ŞARTLARI Y A R A T I Y O R

Miri toprakları hangi tarihcil-sosyal-ekonomik şartlar yarattı? Problem

böyle konulsa, elbet, batı ve doğu yazarlarından aktarılmış açıklamalar
anlaşılırdı.
Y u k a r d a g e ç e n l e r e , bir b a ş k a b i l g i n Ö m e r ' i m i z i n başka aktarmasını ka-
talım. Profesör B. Ö m e r Celal Sarç bir k i t a p çıkartıyor. Adı "ZiraiSiyaset,
Siyasi Siyaset"(s. 63-133) Bu kitabın aslı, B. Philippovich'in 1 9 0 4 yılı ya-
yınlanmış eserindeki: "La Poiitique Agraire: T a r ı m c ı l Siyaset" adlı Birinci
Ayrımdır. Orada anlatıldığına göre; "İrsi ve daimi icar"(Almancası: erb-
pach,Fransızcası: "baiihereditaire") denilen şey, Türkiye'nin "nev'işahsı-
n a münhasır" bir d ü z e n değildir. Avrupa'da da vardır. 99-110 yıl sürer.
"Müaccel" (ivedili: peşin) ve sürekli "müeccel"(gecikmeli: sonraları öde-
necek) kira bedelleriyle toprağın tutulmasıdır.
B.Ö.C. Sarç'a, doğrusu Philippoviç'e göre:
"Bu usul, bazı farklarla Roma İmparatorluğumda, ortaçağ'da Avru-
pa'da senyörsüz (beysiz) toprağın bulunmadığı " z a m a n l a r d a görülmüştür.
O köylülerin durumunu, bizim miri t o p r a k l a r r e j i m i m i z e b i r ç o k n o k t a l a r d a
yaklaştırmak mümkün görülüyor.
B.Ö.L.B.'ye göre: B.Ö.C.S., bizdeki miri topraklar rejimi ile "icare-
teynli (icare'i vahide'i kadiyme'ii) vakıfları bu meyanda mütaiea ve tet-
kik etmiştir."
B ö y l e c e Ö m e r ' l e r i m i z gibi " ö m ü r " l e r i m i z d e benzetmekle, kıyasla, sko-
lastikle geçiyor. Oysa, miri t o p r a k b a ş k a , o n d a n a ş ı r ı l m ı ş " i c a r e t e y n l i " (çif-
t e kiralı) v a k ı f b a ş k a d ı r . Miri t o p r a k da, O s m a n l ı t a r i h i n d e g ö r ü l d ü ğ ü gibi,
yüzyıllar boyu değişmeksizin kalmaz. İlkin y ü z d e y ü z kamu mülkü o l a n dir-
liksin çiftçi ü r e t i m l e r i biçimindedir. Sonra kişi mülkü o l m a y a doğru kaydı-
rılan kesim ( m u k a t a a ) ve malikane ( l a t i f u n d i a ) üretimleri biçimine geçer.
Prosenin bu diyalektik gelişimi b i l g i n l e r i m i z için y o k t u r . Y a l n ı z , z a m a n -
la bir d e ğ i ş i k l i k g ö r ü r l e r : Kamu m ü l k i y e t i o l a n t o p r a k l a r , s a n k i el çabuklu-
ğu ile kişi m ü l k i y e t i n e dönüvermişlerdir. Onun nedenini de hemen şöyle
yapıverirler: Devletsizlikten yararlanan senyör (bey) ve "sahibüiarz" (dir-
likçi)lar, kamu toprağını "tam manasıyla mülkiyetlerine ithal"etmişlerdir.
Hangi devletsizlikten? Hadi Avrupa'yı bilmiyoruz diyelim. Türkiye'de
devlet ne z a m a n , kimin başından bir s a n i y e - A l l a h e t m e s i n - e k s i k o l m u ş -
tur? Bilginlerimiz bunu bir a n için o l s u n kendi k e n d i l e r i n e s o r m a z l a r bile.
Buluşlarını b i r a z d a h a akıl v e m a n t ı k l a r ı ile s a l ç a l a y a r a k s u n a r l a r :

"Nitekim bizde de son zamanlarda merkezi devlet otoritesinin gevşe-

mesi ve memleketin hastalıklar ve harplerle harap olması neticesi, Sipahi-

mi
ler birçok miri toprakları ele geçirmeye başladılar. Aynı şekilde Rusya'da
da, bidayette (sonunda) bir devlet memuru ve asker sıfatı iie dirlikleri için-
den devlet namına vergi toplayan beylerin, bilahare bu dirlikler üzerinde
mülkiyet iddia ederek, arzın hakiki sahipleri vaziyetlerine girdikleri görül-
dü. " ( Ö . L . B . : " T ü r k T o p r a k H u k u k u T a r i h i n d e T a n z i m a t ve İlh." s.7'de, not)
Koca bir i m p a r a t o r l u ğ u n altını üstüne getirmiş böyle k o r k u n ç bir t r a -
jedi, bilgin s e r i n k a n l ı l ı ğ ı n ı n bir s a h i f e s i a l t ı n a a t ı l ı v e r e n s i l i k bir n o t l a g e -
çiştirilmiştir. Olabilir. A m a , y o r u m yeterli mi? G e n e suç kişilere (Kazak-
lara, s e n y ö r l e r e , beylere) atılmakla kalınıyor. G e n e tarihi "iyi" v e y a "kö-
tü", "açıkgöz" yahut "enayi" kahramanlar yapıyor. Hani "tarihi v e içtimai-
iktisadi şartlar"7
Allah müstehakını versin şu senyörlerle beylerin. Bir z a m a n l a r gül gibi
"yaptıkları"tav\Y\\ ve toplumu, sonra, nedense "berbad ve rüsvay" ediyor-
lar, "bozuyorlar"... Neden?

ŞARTLARI KAHRAMANLAR YAPABİLİR Mİ?

B.Ö.L.B. belki, kullandığı metot açısından "haklı'dır. Miri t o p r a k p r o b -

lemini sırf a r ş i v b i r i k i m i y ü z e y i n d e n ele a l d ı k ç a , doğru tasvirler de yapı-
yor. Ancak, yaptığı gözlemlerin tasvirini b ı r a k ı p y o r u m u n a girince, neden-
leri hayır-şer felsefesine bağlamakla kalıyor. Niçin kamu m ü l k ü miri top-
raklar, kişi m ü l k ü malikane topraklara döndü? Soruya en inandırıcı görü-
nen karşılığı şu o l u y o r :
"Fakat, nazariye itibariyle (teorice) devlete ait olması lazım gelen bir
toprak üzerinde yerleşen bir müslümanın veya nüfuzlu bir şahsiyetin ba-
badan oğuia geçen bu kiracılık müddeti esnasında ve zamanla, bu topra-
ğı hakiki bir mülk sahibi gibi benimsemesine kim mani olabilirdi? Bilhassa
aynı İsiami esaslara istinaden, devlet reislerinin şuna buna toprağı mülk
olarak vermek ve devlete ait vergilerden affetmek, hakka tanınmış olma-
sı lazım gelen toprakların şahsi mülk haline girdiği ve memleketlerin ara-
zi bünyesinin değiştiği görülecektir. Ve şüphesiz bu memleketlerin saha
olduğu siyasi teha vvüi ler i ( d ö n ü ş ü m ) , esas itibariyle, toprak meselelerinin
kendi kanuniyetieri dahilinde inkişaf ederek, kendilerine mukadder netice-
leri doğurmaları şeklinde izah edebiliriz. "(Ö.L.B.: Türkiye Toprak Mesele-
sinin Tarihi Esasları, Makale)
Bu "izah" m ı d ı r ? Hayır. Bu tasvirdir. "İzah" gibi görünen yüzeyde ne
vardır? "Kim mani olabilir?' Kimse. Ama, Osmanlılık kurulurken "kim ma-
ni' o l u y o r d u ? Ona karşılık yok. P a d i ş a h l a r ve paşalar daha mı "namusiıJ'
idiler? Daha mı "Allah'tan Korkar" idiler? Evet diyelim. Ancak, Genç Os-
man v e III. Selim d e , hem çok " n a m u s l u " , hem çok "Allah'tan k o r k a r " ül-
352
kücü kişiydiler. Ne oldular? Ö l d ü r ü l d ü l e r . Demek, bir "kimse" e n g e l olma-
ya da kalksa, onun ne n a m u s u , ne Allah korkusu, ve ne de kendi gücü-
nün verdiği korku, kamu m ü l k ü toprakların kişi m ü l k ü n e doğru aşırılma-
sını önleyemezdi.
Daha başka örnekler ortada. Niçin Birinci Osmanlı Devleti, Osman Ga-
ziden Yıldırım Beyazıt'a dek dirlikleri saat gibi kamu m ü l k ü miri olarak iş-
letti de, Yıldırım'a birlikte Osmanlı idaresinde e k o n o m i ve t o p l u m t e m e l l e -
ri ve toprak ilişkileri derebeyieşme k e r t e s i n d e soysuzlaştı?... Derken, Ti-
m u r g e l i p Y ı l d ı r ı m ' ı y ı k t ı k t a n v e fetret ( a n a r ş i ) devrinde kan gövdeyi götür-
d ü k t e n s o n r a , nasıl o l d u da; bir t ü y s ü z T ü r k m e n ç o c u ğ u K e l o ğ l a n ' ı a n d ı r a n
Mehmet s a h n e y e çıktı? Büyük bir t o p r a k reformu yapmak sayesinde Fatih
o l a b i l d i ? ( İ s t a n b u l ' u ele g e ç i r i p d ü n y a t a r i h i n d e y e n i bir ç a ğ a ç t ı ? )
Mehmed'in Fatih olacağı herkese m a l u m oldu da, herkes kendisinden
korktuğu için mi? Fatih'ten sonra dünya ölçüsünde "Muhteşem"a6\n\ ala-
cak güce ermiş ve Türkiye tarihine "/^//¿////'"sıfatıyla geçecek olan Süley-
m a n k a d a r y a m a n k u d r e t l i ikinci bir O s m a n l ı p a d i ş a h ı g ö s t e r i l e m e z . N e ol-
du? Asıl o Süleyman zamanında, Türkiye miri topraklarının hatırı sayılır
bölümü, "malikane"aû\n\ a l a c a k kesim (mukataalar) düzeni biçimine top-
tan çevrildi. Kim metelik verirmiş padişahına, paşasına? İstediği denli
Muhteşem ve "Kanuni"olsun: Adamı kukla gibi oynatırlar.
Kim oynatır? İ s t e r fil kadar kodaman, i s t e r pire kadar önemsiz olsun
kişi o l a r a k hiç kimse değil. Ya ne oynatır? B i l g i n l e r i m i z gibi konuşalım:
"Tarihi, içtimai ve iktisadi hadiseler ve şartlar!".. Anlaşıldı mı bir şey bu
genelleme sözden? Anlaşıldı ise A r a p o l u n s u n !

"ZAMAN VE KADER" İZAH O L U R MU?

Araştıralım. İlk kamu toprakları üzerine "yerleşen bir Müslüman veya

nüfuzlu şahsiyet' m i yoktu? Vardı. Hem de sonra olduklarından çok da-
ha aşırıca Müslüman ve nüfuzlu i n s a n l a r , ilk Osmanlılarda daha kalaba-
lıktılar. "Devlet reisi şuna buna mülk' mü vermezdi? Verirdi. Vergilerden
de <?/ederdi. Niçin, ilkçağlarda miri t o p r a k l a r ö y l e s i n e çalınıp kişi m ü l k ü
edilemezdi?
"Zamanla" d i y o r s a y ı n bilgin! İnsan armut mudur ki, " z a m a n l a " çürü-
y ü p b o z u l s u n ? H a y ı r . Y a l n ı z , " z a m a n l a " i n s a n l a r a bir ş e y l e r o l d u ğ u d a b e s -
belli. İslamlık, Hz. Muhammed zamanı, ganimetin bütünü bile kamu mül-
kü, y a n i " b e y t ü l m a l i müslimiyn"in (tüm Müslümanların ortak malı) etmek
istemişti. Kur'an'cası, "Mülk Tanrı'nındî'. İnsanlar çapul üleşme huyların-
da direnince, hiç d e ğ i l s e g a n i m e t i n beşte biri kamuya a y r ı l d ı . Geniş top-
raklar fethedilince, artık hepsi istenemedi: Kamu m ü l k ü n e çevrildi.
 Hülefayi Raşidiyn'den Osman bir y a n a bırakılırsa, ötekiler baştan başa
kamu toprak mülkünü esas bildiler. S o n r a , "zamanla" o Muhammed, Ebu-
bekir, Ö m e r , Ali gelenekleri gittikçe gevşedi. O s m a n l ı l ı k için de aynı şey
oldu: O ilk f e d a i , ülkücü gazi padişahlar, miri topraiları bütün ülkede dir-
likin t e m e l i y a p t ı l a r . Ne kendilerine, ne beylerine ve paşalarına miri t o p -
raktan kişi m ülkü y a p m a y a can atmadılar. "Zamanla" o n u n tam tersi gi-
diş b e l i r d i v e g i t g i d e y a y g ı n l a ş t ı .
"Zaman" ke n d i başına soyut bir t a n r ı değildir. Tüm insanlık d a , tüm
canlılık g i b i , zaman içinde genel olarak; vahşet g e r i l i ğ i n d e n modern sos-
yalizme d e k y ü k s e l m i ş t i r . Arada yıkılıp ç ü r ü y ü ş l e r geçici kalmıştır. Demek
mutlak z a m a n kötüleyici olamıyor. Aradaki insanların ve toplumların ikide
bir b o z u l m a l a r ı nedendir? Zaman, ne Ş e y t a n , ne Allah değil ki, insanlığı
kimi iyi, k i m i kötü y a p s ı n . Zaman hiçbir şey y a p m a d ı ğ ı n a göre, insanlığın
kendi oluşumu ortada kalıyor.
Osmanlılık neden ilkin kamu toprak düzenine bağlı iken sonra kişi ma-
likanelerine k a y m ı ş t ı r ? Onu toplumun kendi içinden başka yerde ve baş-
ka nedenlerde aramak, kendini a l d a t m a k olur. Bilginimiz de onun farkın-
da olduğu için; "bünye değişikliği"ne dikkati çekiyor. Ancak, bu d e y i ş de,
"lapalisin hakikatidir": Kamu toprağının kişi malikanesi oluşu, elbet "bün-
ye değişikliği"dir. Mesele, o değişikliğin herkesçe bilinen varlığını öne sür-
mek değil, nedenini b u l m a k t ı r .
Buraya dek yaptığı bütün açıklamaların tasvir olduğunu gören bilgin,
en sonra şu "izah'\a yetiniyor:
"Siyasi tehavüller, esas itibariyle, toprak meselelerinin kendi kanuni-
yetleriyle mukadder neticeleri doğurmaları "En sonunda gene "tari-
hi, içtimai-iktisadişartlar"gibi yuvarlamaca laf tekerlenir. Bu bizim Mark-
sizm softalarının içinden çıkamadıkları her problemi, "/kt/sad/d/r"demek-
le ç ö z ü m l e d i k l e r i n i s a n m a l a r ı n a benzer. Asıl i ş ise, böyle sözlerle bitmek
şöyle dursun, başlamış bile o l a m a z .
Elbet 'Toprakmeselelerinin kend/kanun/yet/e^"\ıavd\v. Kimse, Baku-
nin hezeyaniyle "Kanun yok. Her şey a n a r ş i " d e m i y o r . Problem, o "kanu-
niyetier"m ne olduğunu göstermektir. Bilgin o yana hiç yanaşmaz. Bir
"mukadder" sözcüsüne dört elle yapışır; onu çeker durur; "İmparatorlu-
ğun MUKADDER olan /st/'hales/'"(değişimi), "MUKADDER neticeleri"der,
bidaha demez.
O z a m a n 20. y ü z y ı l b i l g i n i , e n b ü y ü k m u k a d d e r a t ç ı O s m a n l ı ç a ğ ı n ı n t a -
rihçilerinden de gerilere düşer. İbni Haldun Sikl'ine inanan K a t i p Ç e l e b i bi-
le, O s m a n l ı l ı ğ ı n 150 y ı l d a n ç o k f a z l a y a ş a d ı ğ ı n ı g ö r ü n c e ; i n s a n akıl v e t e d -
birinin de sosyal kaderi etkileyebileceğini sezer. Bizimkiler Toynbee'nin
tarih şarlatanlığına mum tutan bir "kaderkısmet"\ıa\z\\q\ yaparlar. İmam-
hatipler ne güne duruyorlar?

MİRİ T O P R A K V E MALİKANELERİN EVRENSELLİĞİ

Biz, T ü r k i y e ' n i n en olumlu bilginini k ü ç ü k d ü ş ü r m e k için v a k i t h a r c a -

mıyoruz. Dünya'da tarih biliminin h a l â ne kerte ilkellik içinde boğuntuya
g e t i r i l d i ğ i n e e n y a k ı n bir ö r n e k v e r m e k i s t e d i k . T a r i h biliminin sefaletini en
iyi g ö z e b a t ı r a n ö r n e k , O s m a n l ı t a r i h i d i r . O t a r i h i n e r e s i n d e n o l u r s a o l s u n
azıcık derinleştirdik mi, cihan antika t a r i h i n d e k i karanlık izahsızlık uçuru-
mu, bütün korkunçluğu ile v e a ç ı k ç a o r t a y a ç ı k ı y o r .
Yukarıki t a r t ı ş m a l a r d a n kaçınılmazca çıkan sonuçları sırayla özetleyelim:
1- Miri toprak, " N e v ' i şahsına m ü n h a s ı r " bir O s m a n l ı olayı değildir. Bü-
tün antika toplumların başlangıç çağlarında görülen kamu toprağı k u r u -
munun evrenselliği i ç i n d e , ayrı ve en sondan bir ö n c e k i bölümüdür. Avru-
pa'da karşılığı "benefce"d,\v.
2 - Malikanenin d o ğ u ş u da, en az miri toprak kadar evrensel bir t o p -
lum gelişimidir. Her belirli somut toplum için başlangıç. Miri t o p r a k (ka-
mu mülkiyeti)-, son\ Malikane (özei kişi mü/kiyeti)d,\v. Avrupa'da karşılı-
ğı "fief'tir.
Bu evrensel olay, küçük burjuva hayır-şer felsefesiyle ne değerlenebi-
lir, n e a y d ı n l a n a b i l i r . D o ğ a o l a y l a r ı gibi ele a l ı n ı p i ş l e n e b i l i r s e , g e r ç e k bili-
me girer. İşleyiş metodu diyalektik maddecilik olursa, sapıtma ve yakış-
tırmalardan korunulabilir:
Malikane, olmalı mıydı, olmamalı mıydı? denemez. Olmuş. Nasıl, ne-
den? O aranmalıdır. Malikane mutlak anlamıyla bir s o y s u z l a ş m a mı, değil
mi? Miri toprak düzenine bakarak; bir soysuzlaşmadır. Tüm tarih içindeki
yerine b a k a r s a k bir k a ç ı n ı l m a z g e l i ş i m aşamasıdır.
Modern kapitalizme gelinirken, miri toprağın ürün iradı, malikanelerin
para iradı biçimine b a k a r a k daha geri bir a ş a m a d ı r . A m a , para iradı, ka-
pitalist üretim y o r d a m ı n a kapı açamadı mı: Toplumun tümden soysuzla-
şıp y o k o l m a s ı n a v a r d ı ğ ı için, insanlığa bir a d ı m g e r i a t t ı r m ı ş t ı r .
Bu diyalektik kavranılınca, antika tarihte en iyi bildiğimiz (belgeleri
e l i m i z d e canlı duran) Osmanlı tarihinin belirli momentlerini yorumlama-
ya sıra gelir.

MİRİ TOPRAK BARBAR TOPLUMUN ÜRÜNÜ

İLK OSMANLILAR: Yüce karakterli yiğit ilbler (Arapça gaziler, Frenkçe

şövalyeler) idiler. İlk g a z i padişahlar, Muhammed d e ğ i l s e l e r bile Ebubekir,
Ö m e r , Ali kadar ülkücü ilblerdiler. Neden?
 Çünkü, göçebe d e n i l e n sürü e k o n o m i s i n e bağlı, orta barbarlık adı ve-
rilen ilkel sosyalist bir toplumdan çıkagelmişlerdi. Sosyalizmin ilkelinde\}\-
le insanlar, eşit o l d u k l a r ı için hem kardeş ( k a n k a r d e ş i ) , hem doğru ( y a l a n
bilmez) hem yiğit ( k o r k u bilmez), hem fedai (kişi çıkarı bilmez) birer şö-
valye olarak yetişmişlerdi. İlk bir a v u ç Osmanlı'nın, bugün aklımıza sığ-
mayan b ü y ü k işleri başarmaları ondandı.
İlk Osmanlılar toprakta kamu mülkiyetini kurdular. Neden? Çünkü,
içinden geldikleri toplum ilkel de olsa sosyalistti. S o s y a l i z m d e toprak, ta-
biatın y a h u t A l l a h ' ı n varı idi. G ö ç e b e O s m a n l ı t o p l u l u ğ u için t o p r a k ; bütün
Osmanlıların ortakça h a y v a n otlattıkları y e r d i . S e n i n h a y v a n ş u otu y i y e -
cek, benimki bu çayırı deyip, toprak üzerinde her kişinin ayrı özel nnüiki-
yeti seçilemezdi.
İşte, miri topraklar\\e. onlar üzerinde koruyucu kanat gibi açılan diriik-
çikişiler b u sosyal durumdan k a y n a k aldı. Şu v e y a bu kişinin icadı, y a h u t
genelleştirmesi (tamimi) bir d ü z e n d e ğ i l d i . İnsanlığın gelişim tarihi içinde
üzerinden atlanamaz bir b a s a m a k t ı .
Sonra, "zamanla" o yiğit, eşit ilbler g i b i , o eşit dengeli miri toprakla
dirlik d ü z e n i de "bozu/di/' mu? Bozuldu. Miri t o p r a k l a r vakıftı, mukataa
(kesim) idi d i y e kamu m ü l k ü olmaktan çıktıkça, o babayiğit kankardeşle-
ri de z ı v a n a d a n çıktılar. İlk ilbler e ş i t k a n k a r d e ş l i ğ i n y e r i n e k a l l e ş kişi çı-
karcılığını geçirdikçe, miri t o p r a k l a r ı n m a l i k a n e l e r e doğru tırtıklanıp aşırıl-
ması aldı y ü r ü d ü .

GÖÇEBE OSMANLILIĞIN UYGARLIK ÖNÜNDE TUTUMU

Kim yaptı bu işi o k o r k u s u z ş ö v a l y e l e r e ve o ö z e l ç ı k a r s ı z miri t o p r a k -

lara? İlk bakışta gözümüze çarpan Şeytan, Medeniyet ( u y g a r l ı k ) oluyor.
Gerçekten de, göçebe T ü r k O ğ u z o y m a k l a r ı ta Horasan ve İran'dan "Rum"
dedikleri Anadolu topraklarına dek, boylu boylarınca İslam medeniyeti
ne dostça girdiler; B i z a n s m e d e n i y e t i içine d ü ş m a n c a s a l d ı r d ı l a r . V e n e ol-
duysa ondan sonra oldu.
İlk O s m a n l ı toprak k a n u n l a r ı n a ve insan i l i ş k i l e r i n e bakınca ne görüyo-
ruz? Onlar, benimsediklerils\am\\qm da içinden HüiefayiRaşidiyn çağının
gidişini seçip aldılar. Neden? İlk v e son İslam toplumunu ve kültürünü
baştan başa inceleyip araştırdıktan sonra, en doğrusu ilk M ü s l ü m a n l ı k t ı r
diyen bir d a h i bilgin p a d i ş a h çıktı da o n d a n mı? İ l b ' l e r o k u m a y a z m a bile
bilmiyorlardı. Göçebe ilkel sosyalizmi ile ilk kent ( M e k k e - M e d i n e ) yukarı
barbarlık ilkel sosyalizmi birbirine daha yakın olduğu için, iikMüslümanlık
kurallarını uygun buldular. Sonraki İslam soysuzlaşmalarına da pek "el-
ham okumadılar."
356
 Bizans uygarlığı ise, a ç ı k ç a y ı k ı l a r a k t a l a n e d i l m e s i g e r e k e n bir k o k u ş -
muş düzendi, ilk O s m a n l ı için. B i z a n s ' ı n d e r e b e y l e ş m i ş kişi m ü l k ü m a l i k a -
ne topraksız ikiyüzlü ödlek insan düzenlerini büsbütün rahatlıkla, kıyası-
ya tepelediler. Bunu t a r i h e çığır a ç m a k , çürümüş uygarlık molozlarını te-
m i z l e m e k gibi idealistçe düşüncelerle y a p m a d ı l a r . İçlerinden (göçebelikle-
rinden) öyle geldiği için y a p t ı l a r .
"Ya M ü s l ü m a n l ı k " mı? Evet, iliklerine dek M ü s l ü m a n inançlı o l m a y a ka-
rarlıydılar. Hocaya danışmadan adım atmıyorlardı. Ama, Hıristiyan Bizans
tekfuru b i ç i m i n e girmiş Müslüman tavaifülmüluk&n ile karşılaştıkları vakit
onları da "Allah y a r a t m ı ş " d e m e d i l e r . T e m i z l e d i l e r . Nerede buldularsa ma-
likaneleri dirliklere çevirdiler. Öyle istedikleri için, bu y a p t ı k l a r ı n ı n şeriat-
taki y e r l e r i n i de ulemalara buldurttular. Çok şey bildiklerinden değil, ge-
ne içlerinden (göçebeliklerinden) öyle geldiği için...

UYGARLIK ŞEYTANI: SOSYAL ŞARTLAR

N e ç a r e ki, bir y a n d a t u z buz e t t i k l e r i m e d e n i y e t i n g ö b e ğ i n e d a l m ı ş l a r -

dı. U y g a r l ı k , g ö ç e b e l i k t e n ç o k bol nimetli idi. Hele ü s t ü n g e l m i ş g ü ç l ü in-
sanlara sunmadık imtiyazlar ve tanrılaştırmalar bırakmıyordu. Osmanlılar,
yerleştikçe rahata alıştılar. Yan bakanın kellesini uçurdukları miri t o p r a k l a -
rın ü z e r i n e y a t m a k için, a y n ı ulemalara payeler verdiler. Bu, m e d e n i l e ş m e k
oldu. Demek, cennette Havva'yı kandırıp, Adem'i "yasak meyve" yedirte-
rek d ü n y a y a t e p e s i t a k l a k attırıp k o v d u r a n yılan kılıklı Şeytan, uygarlıktı.
Bu, masalı andıran g e r ç e k olay üzerinde, hele y o k s u l geri T ü r k i y e ' d e
ne denli dursak azdır. Çünkü, geri kalmışlığımızın yarattığı batı u y g a r l ı ğ ı
önünde yamyassı olmak aşağılık duygusundan kurtulmak istedik; yağ-
murdan kaçarken doluya tutulduk. Sömürgeli altlığından sıyrılmak sevda-
sıyla, başka aşağılık k o m p l e k s i n e y u v a r l a n d ı k . Nazilerin, k a y b o l m u ş bir kı-
tadan üst insan Cermen ç ı k a r t ı ş l a r ı n a heveslendik. Buzullar çağından ön-
ce k u r u m u ş Ortaasya göllerinden göç ettirdiğimiz atalarımıza, bütün dün-
ya uygarlıklarını kurdurttuk.
Tarih felsefemizce, Oğuz oymakları, ta Ortaasya steplerinden Anado-
lu'ya uygarlığı (medeniyeti) getirdiler miydi, Bizans ve İslam uygarlıkları
içinde niçin kendilerini ve düzelttikleri (kamulaştırdıkları) toprağı sonra-
dan b o z d u k l a r ı ( m a l i k a n e l e ş t i r d i k l e r i ) o r t a d a kalır. Kaç k u ş a ğ ı m ı z b u ü t o p -
y a y o l u n d a k e l l e y i y i t i r m e d i ? O y ü z d e n , h i ç b i r t a r i h k o n u s u o l d u ğ u gibi n e
ele a l ı n a b i l d i , ne anlatılabildi. Göz göre göre Osmanlı gerçeği, tersine yo-
rumlara boğuldu.
Uygarlık, barbarlığa b a k a r a k ileri ve yüksek bir a ş a m a . Uygarlığı bırakıp
b a r b a r l ı ğ a m ı d ö n e l i m ? İ s t e s e k d e b u o l a m a z . Y o k s a , u y g a r l ı ğ ı e f e m i n e Ro-
u s s e a u gibi k ö t ü l e m e k mi akla geliyor? O da boş a f a k o n . A n c a k , barbarlık
ile uygarlık arasındaki karşılıklı ilişki-çelişkileri nasılsalar öylece koymadık-
ça, ne antika insanlık tarihini, ne Osmanlı tarihini y o r u m l a y a m a y ı z .
Söylenenlerin bir t e k s o n u c u vardır. Miri toprak d ü z e n i n i malikane sis-
temine sokan "sosyal şartlar", göçebe Osmanlı toplumunun, uygar İ s l a m
ve Bizans toplumları içine g i r i ş i n d e n k a y n a k alır. Göçebe Osmanlı uygar-
laştıkça, hem kendi Peygamber-insan üstü karakterini yitirir; hem kamu
mülkü miri t o p r a k l a r ı , kişi özel mülküne tapan u y g a r d ü z e n e d o ğ r u rrnaii-
kanel eştirir.

TEFECİ-BEZİRGAN İBLİSİ: EKONOMİK ŞARTLAR

Biliyoruz, b a r b a r l ı ğ ı n v e g ö ç e b e l i ğ i n de, u y g a r l ı ğ ı n v e b e z i r g a n l ı ğ ı n da,

sosyal şartları gökten inmez. Neden tarihte çığırlar ve çağlar açan insa-
n o ğ l u , k e n d i y a r a t t ı ğ ı o l a y l a r ı n g e l i ş i m i a l t ı n a d ü ş ü y o r ? N e d e n O s m a n l ı , iki
bin yıllık İslam ve Bizans medeniyetlerini göçebe tarih g e l e n e k v e göre-
nekleri v e insan k o l e k t i f v u r u c u gücü ile y e n i y o r da, sonra o yendiği uy-
garlıklarca içten içe f e t h e d i l i p y e n i l g i y e uğratılıyor?
Miri toprak ar üzerinde dirlik düzeni, göçebe ilkel sosyalist toplumun
sosyal e s e r i d i r . Bu eseri, miri toprakta dirlik düzenini yavaş y a v a ş eriten
gizli güç nedir? Sahnede padişahlar ve paşalar oynuyorlar. Onların iple-
rini çeken, kendilerini kamu m ü l k i y e t i n i n kurucusu ülkücü //ilikten çıka-
rıp, saray entrikalarının zalim ve kahpe çıkarcı müstebitliğine sokan iblis
hangisidir?
Sosyal ş a r t l a r ı belirlendiren ekonomik şartlardır. Antika uygarlık, tarı-
mın değil, k ü ç ü k üretim temeli üzerinde t a r ı m ve endüstri iş bölümleri ge-
liştikçe ortaya çıkan tefeci-bezirgan s e r m a y e ekonomisinin ürünüdür.
T e f e c i - b e z i r g a n s e r m a y e , hangi y o l d a n , uygarlık tarihinde en y a m a n ta-
rihcil devrimlerin k a h r a m a n ı olan b a r b a r adı verilmiş ilkel sosyalist insan-
ları kısa zamanda elsiz a y a k s ı z b ı r a k m ı ş t ı r ; dirlik düzeni k a d a r g ü ç l ü bir d ü -
zenin kamu m ü l k i y e t i i miri t o p r a k l a r ı n ı özel mülk haline sokabilmiştir?
Osmanlı toprak ekonomisinde bu nokta araştırılırsa, yorum havada
kalmaz. Tefeci-bezirgan e k o n o m i , pazar i l i ş k i l e r i n i üretim ve insan ilişki-
l e r i n e e g e m e n kıldı mı, o n a k a r ş ı g e l e n h e r e ğ i l i m i n m e l e n i r ( f e l c e u ğ r a r ) .
" Mal fetişizmi'-, insanı da, toprağı da, tefeci-bezirgan g e l i ş i m i yönünde iş-
letir. Miri toprak a r ı n ürün iradı yerine, malikanelerin para iradını g e ç i r i r .
Artık ortada ne kahraman k a l ı r , ne ülke ( m e m l e k e t ) . Hepsi alınıp, satıla-
rak paraya çevrilir.
Bu gelişim izlenirse, Osmanlı tarihi ve toprak ekonomisi anlaşılır. Bu

p u s u l a ele a l ı n m a d ı mı, h i ç b i r ş e y izah e d i l e m e d e n y a l p a v u r u l u r , d u r u l u r .

 BEŞİNCİ KİTAP

KISA T A R İ H VE
"DİRLİKÇİLİĞİN DEREBEYLEŞMESİ"
 BİRİNCİ BÖLÜM

OSMANLI TARİHİNE BİR BAKIŞ

AYRIM I

BAŞLANGIÇ: KISACA TARİH PANORAMASI

O r t a d a bir t a r i h v a r : T a r i h b i l i m i d e d i ğ i m i z ş e y . Bu, hiç ş ü p h e s i z k i t a p -

taki tarih. H a y a t ı n t a r i h i , y a n i t o p l u m h a y a t ı n ı n t a r i h i bir d e h l i z . H e n ü z içi-
ne girenler kayıp olmakta. Onun için bir t a r i h e b a ş l a r k e n , g e n e l o l a r a k t a -
rihin bağlı gidişini hatırlamazsak, pek g ü d ü k d ü ş ü n m ü ş oluruz.
Tarih deyince, bizim bildiğimiz toplumların tarihi; daha doğrusunu is-
ter misiniz? A v r u p a medeniyetinin bilip b u l a b i l d i ğ i v e ş i m d i y e k a d a r y a z a -
bildiği t a r i h i g ö z ö n ü n e g e t i r i y o r u z . A v r u p a medeniyeti ise, kendi tarihin-
den başkasını g e r e ğ i gibi d e r l e y i p t o p l a y a m a m ı ş t ı r v e t o p l a y a m a d ı da.

Bugünkü Avrupa medeniyeti, kapitalist medeniyetidir. Sermayedarlık,

evvela ticaret ve maliye sermayedarlığı şeklinde d o ğ m u ş ve ilk d e f a A v -
rupa'da 18. a s ı r d a i y i c e a ç ı l a r a k , 19. a s ı r d a s o n h a d d i n i b u l a n klasik ma-
kina sanayii k l a s i k s e r m a y e d a r l ı ğ ı n a v e n i h a y e t a n c a k 20. asırda, bildiği-
miz ( f i n a n s - k a p i t a l ) ş e k l i n e k a r m ı ş t ı r . Fakat ticaret s e r m a y e s i ; yani bezir-
gan ekonomisi ilk d e s t a n l a r ı n a 16. asırdan beri başlamış değildir. O des-
tanlar, malum pek çok dinlerin karakterlerinden de daha eskidir.

Y a l n ı z biz, y a n i ç a ğ d a ş A v r u p a m e d e n i y e t i n i n ilmi ile b i l i n ç l e n m i ş o l a n -

lar, ilk ç a ğ a öteden beri bir k a p ı a ç ı y o r u z ve buna "tarih" d e y i v e r i y o r u z .
O n d a n ötesi "tarih öncesi!" Malum, "tarih" d e y i n c e hiç ş ü p h e s i z s o s y a l şe-
killer sürekli değişti. Toplumlar, en başka başka insan ilişkileri üzerinde
(doğdu-büyüdü-öldü)ler. Bugünkü toplum [ B u g ü n d e a r t ı k y e r y ü z ü n d e bir
tek cemiyet yok. B e l k i iki zıt c e m i y e t ş e k l i v a r . Neyse, hâkim cemiyet şek-
lini kastedelim...] kapitalizm dediğimiz, en bambaşka bir ö r n e k v e b ü t ü n
kendinden evvelki gelmiş geçmiş t o p l u m şekilleriyle dolaylı ilişkisi kalma-
yan ve o l m a y a n bir t o p l u m d u r . Buna r a ğ m e n , i d d i a e d i l e b i l i r ki, t o p l u m u n
şekli ne olursa olsun kölelik, yarı k ö l e l i k , i ş ç i l i k v e ilah..
 Bugün "tarih? dediğimiz devir, toplumda bezirgan unsurun töresi ile
açılan uzun aşamalar devridir. Yani "tarih", bezirgan unsurla b e r a b e r do-
ğar. Çünkü:
1- İnsanlar, bir t a r i h ilmi y a p m a l a r ı için lazım gelen a y l a k ilim z a m a -
nını, a n c a k b e z i r g a n m ü n a s e b e t l e r i n i n o l d u k ç a g e n i ş l e d i ğ i bir t e k a m ü l saf-
hasında bulabilirler. Ondan önceki tarih öncesi; ancak incelemeler, mito-
lojiler, a ğ ı z d a n ağıza nakiller.
2- İnsanlar evvela geçimleri için, s o n r a hayatları hakkında " h e s a p - k i -
tap" t u t m a k t a , gene ancak bezirganlaştıktan sonra, bir l ü z u m ve zaruret
g ö r m ü ş l e r d i r . . . Z a t e n tarih de böyle ( i m k â n + zaruret) yani şart + sebep-
ler o l m a k s ı z ı n meydana gelemezdi. [Ve z a t e n t a r i h y a p m a k , y a n i y a z m a k
da oturduğun yerde olmaz. Biraz g e z m e k ve çok g ö r m e k lazım. Bu da
gezginci ve bezirgan unsurların özelliği olabilir.]
Bu bakımdan, büyük medeniyetlerin, büyük ticaret yolları üstündeki
büyük stratejik noktalarında kurulduklarını hata kabili olsa bile s ö y l e m e k
mümkündür.
T a r i h t e t a n ı n m ı ş (tabii bizim bildiğimiz tarihçe malum olan) ne kadar
büyük fatihler, cihangirler, kahramanlar varsa, gözlerimizi k a p a y a r a k eli-
m i z l e t u t a b i l i r v e g ö s t e r e b i l i r i z ki, hepsi de tarihi e h e m m i y e t i olan ticaret
yollarını, isimsiz bezirganlara a ç m a k için atılmış birer parlak aletten baş-
ka bir ş e y d e ğ i l l e r d i r . Hatta ilave e t m e y e h a c e t y o k t u r ki, T a r i h i Mukad-
des'in cennetten kovulduğunu söylediği ve Serandip adasından, bilmem
Mekke'ye kadar geldiğini anlatadurduğu A d e m Aleyhisselam? Bu bir s e m -
boldür. M a l u m t a r i h i t a s l a k h a l i n e g e t i r e n l e r i n ilk piri, y a n i c e n n e t gibi o l a n
bir s e m b o l . Hindistan ormanlarından (kovularak değil) ticaret maksadıyla
kalkıp, ta A v r u p a ve Afrika içlerine doğru kervan götürmek teşebbüsünde
bulunan ilk m ü h i m açıkgöz bezirganlardan biridir. Dahasını ilave e d e l i m :
Bildiğimiz tarih, şimdiye kadar söylediklerimizden de daha bağlı v e d a r d ı r .
Yeryüzünün beş k ı t a s ı v a r . V e . . "Tarih" b u beş k ı t a d a n y a l n ı z ü ç ü n e ait ba-
zı ülkeler içinde d ö n e r dolaşır. Ç i n ' d e n Hint'e ve İ r a n ' d a n A v r u p a ' y a doğ-
ru, harita üzerinde karışınızı a ç a r a k elinizi g e z d i r i v e r i n : İşte b i l d i ğ i m i z t a -
rihin mekik dokuduğu saha...
Eğer bugünkü medeniyet tarihinde, m e ş h u r olan bir k e l i m e l i k t a b i r i ile
ifade etmek istersek "tarih": Hint yolu ü z e r i n d e olan biten sosyal hamleler
ve musibetlerden; kuruluş, yıkılışlardan ibarettir. ["Tarih bir t e k e r r ü r d ü r . "
Veya " s e r m a y e urudur", herzesine kapılanlar, bu "malum tarih" hakkındaki
i z a h ı m ı z d a n , belki d e k u r u n t u l a r ı n a bir ş a p k a ç ı k a r m ı ş m a n a s ı n ı a l m a y a kal-
kışırlar. A n c a k , y a y a kalırlar. Burada, "ticaret" kelimesi, daha "mübadele"
(değiş-tokuş) m a n a s ı n d a g e n i ş t u t u l m u ş bir t a b i r d i r . V e b u mübadele şek-
li, her d e v r i n , h a t t a h e r m e d e n i y e t i n h u s u s i s ı n ı f m ü n a s e b e t l e r i n e g ö r e m ü -
temadiyen değişmiştir. Kölelik rejiminin bezirganlığı ile s e r m a y e d a r t i c a r e t ,
s e r m a y e d a r ticareti, sanayi sermayedarlık aşamasıyla, mali (finans-kapital)
s e r m a y e d a r l ı k a ş a m a s ı t i c a r e t l e r i , e n basit k a f a l a r ı n bile k a v r a y a b i l e c e ğ i ka-
dar başka başka k a n u n l a r l a idare edilen ticaret şekilleridir... Bunu da ilave-
ye lüzum olmalı mıydı ya. Her n e y s e . Ş a ş m a z ana usulümüzün kaynağın-
dan da iki damlacık: "Ürünün meta haline gelmesi için, üretici, kendisine
tahsis edilen ürünü doğrudan doğruya geçim vasıtası olarak üretmemeiidir.
Araştırmalarımız da daha uzağa gidebilir. Ve bütün hiç olmazsa ekseri ürün-
lerin hangi şartlar içinde meta şeklini aldıklarını kendi kendimize sorabilir ve
bunun ancak mahsus bir üretim tarzı, sermayedar üretimi içinde olduğunu
bulurduk. Fakat böyle bir araştırma metarn tahlilinde farazi olarak bulun-
mazdı. Metaların üretimi ve dolaşımı, üreticilerin şahsi ihtiyaçlarına doğru-
dan tahsis edilen ürünler yekunu tekmili birden meta haline geçme-
diği halde de, metaların üretim ve tedavülüne yer olabilir ve dolayı-
sıyla, değişen tokuşan değeri bütün genişliğince ve bütün derinli-
ğince sosyal üretime hâkim olmaktan iyiden iyiye uzak bulunabilir."
(Altını ben çizdim. H.K.), (Kari Marks: Kapital, c. I. s. 193-194).]
"Ürüne sade meta şeklini vermek olayı; toplum içinde, doğrudan doğ-
ruya trampada ancak başlar olan, kullanış değeriyle, değişen tokuşan de-
ğeri arasındaki ayrılığın artık başarılmış olması için; kafi derecede gelişim
bulmuş: Sosyal işbölümünü farz ve kabul eden; halbuki, böyle bir geli-
şim derecesi, cemiyetin tarihen en başka başka iktisadi şekillerin-
de müşterektir." (Altını ben çizdim. H.K.) "Fakat metaların üretim ve
tedavülleri, elbette bir oran dahilinde ve başka başka bir çapta (olmak üze-
re), en başka başka üretim tarzlarına aittir. Şu halde bu üretim tarzlarının
özel farkı hakkında henüz hiçbir şey bilinmiyor. Ve bu tarzlarda müşterek
olan emtia tedavülünün soyut çeşitlerinden başka bir şey tanımadıkça, bu
tarzlar hakkında bir fikir beyan edilemez." (Kapital 1/1. mi. 115 not)
Mısır, A s u r , G e l d a n , İ r a n " m e d e n i y e t l e r i n i n e n k a z ı ü z e r i n d e filiz v e r e n ,
iliklerine kadar Marks'ın "bu en y ü k s e k derecede tacir k a v i m " dediği kor-
san + bezirgan F i n i k e l i l e r , t a A t l a s D e n i z i ' n e v e bir r i v a y e t e g ö r e , o r a d a n
A f r i k a ' n ı n A l t ı n S a h i l l e r i n d e n d o l a ş a r a k , belki d e Hint D e n i z i ' n e kol a t a r k e n ,
masallara karışmış İç Asya medeniyetlerinin tek tük tohumlarını, Akde-
n i z ' i n o r t a s ı n a d o ğ r u e l gibi Y u n a n , ç i z m e gibi R o m a , d e v e n i n h ö r g ü c ü gi-
bi Kartaca uzanmış kara dillerinin emin limanlarına ektiler v e y a attılar.

Bu tohumlar, neden sonra, veya derhal, sanki kendi başlarına "hüda-

yinabit" olarak... i m i ş gibi a ç ı l ı p s a ç ı l d ı l a r . V e e v v e l a k e n d i kendilerini için
için, sonra birbirlerini dışarıdan yiyip bitirdiler.
 Hikâyeler malum. Fenikelilerin kırmızı ve gök boya hayvanlarını sahil-
lerinden toplaya geldikleri Yunan ülkesinde, m i l a t t a n altı buçuk asır kadar
evvel, parlak (çünkü bizce malum) tabiat felsefesiyle doğan Grek Medeni-
yeti, iki asırdan fazla g ü n e ş gibi y a n d ı k t a n sonra, tamamı üç asır süren
(zengin-fakir) kavgasıyla (milattan 150 ila 4 0 0 s e n e e v v e l ) için için kav-
rulup n i h a y e t kül oldu.

V e o z a m a n dış s e b e p l e r , hariçten üşüşen yabancı kuvvetlerle bu külü

de havaya s a v u r m a k t a gecikmedi. Grek medeniyetinin tahribinden 146 yıl
sonra, bir z a m a n l a r Makedonyalı İskender'le Hindistan'a kadar uzanmış
olan Yunanistan, artık bir başka medeniyetin, Roma İmparatorluğu'nun
bir e y a l e t i n d e n başka bir ş e y d e ğ i l d i .
Roma denilen, kurt sütüyle büyümüş kadınsız haydut korsanlar yata-
ğına, "altı fersah uzaklıkta olan deniz korsanlardan korkutmayacak kadar
uzak ve emtia getirtilebilecek derecede yakın idi." (Senbussi "Medeniyet
Tarihi" s.71) İlk y a m a n rakibi ateşle ve d e m i r l e t u z - b u z etti. Akdeniz'de
biricik korsan saltanatını kurdu. Dünyanın en bitaraf ölçüleriyle eşitçe
taksim edilmiş toprak parçacığını süren Romalı, h e r biri birer s e n e l i k Al-
l a h l a r gibi hüküm sürüp gelen konsül yetkili valilerin soydukları sömür-
g e l e r d e n , bol bol h e r ş e y i v e S i c i l y a ile A f r i k a ' d a n bedava buğday gelme-
ye başlayalı beri, borçlular ve alacaklılar diye iki "sınıfa bölündü. Borçlu
iflas e d e r v e t e s l i m o l u r k e n , alacaklı hesapsız kölelerin efendisi kesiliver-
di. O k a d a r k i ü ç köle s a h i b i bir R o m a l ı , f a k i r t a b a k a d a n s a y ı l ı y o r d u . Z e n -
gin şehirlilerin e m r i n d e on binden 20 bine k a d a r köle o r d u l a r ı çalışıyor-
lardı. Efendileri malikanesi i ç i n d e ölü bulunursa, öldüren kim olursa ol-
sun, mevcut bütün köleleri, kanun, bire kadar idam ediyordu. Bu güne-
şe elbette kar d a y a n a m a z d ı . Bir a s ı r d a n fazla süren borçlu ile alacaklı
kavgası şeklini almış ve en sonunda borçluları a l a c a k l ı l a r ı n esiri y a p m a k -
la neticelenen sınıf mücadelesi, iç harpler 10-25-125 köle isyanları, ce-
zaların bir n e t i c e s i biçiminde sürdü.
Sonra, yarım asırdan ziyade, oburluğuyla meşhur, yahut beygirini
konsül yapan müstebitlerin har v u r u p harman savurduğu "yoziaşma-çö-
küş devri' (31-96). Sonra bir asra yakın (86-180) "ticaret ve asayif
devresi: Konaklar, mabetler, sirkler, anfiteatrlar, hamamlar; köprüler,
kemerler, halitalar...
Nihayet yeni ideoloji, d ü n y a n ı n en bezirgan-en d e m a g o j i k fikriyatı: Hı-
ristiyanlık! Zavallı köle yığınlarını, yeraltı mezarlarında (katakomplar),
içinde gizli toplantılar düzenleyen "kilise"lerle avlamaya başladı. Teknik
seviyenin henüz çelikleşmeyen manivelası, o kör dövüşüne benzeyen
epey karmaşık sınıf mücadelesini y e p y e n i bir gelişme, başka bir toplum
364
şekline atlatamıyor. Müzmin b a ğ ı r s a k illeti kemirici iç hastalığı ile miladın
3 . a s r ı n a k a d a r s ü r e n kanlı d a h i l i b o ğ u ş m a l a r . . . R o m a m e d e n i y e t i n i d e ha-
rabeye çevirir. [İlk v e ortaçağ medeniyetlerindeki kanlı sınıf k a v g a l a r ı n ı n
niçin sürekli olarak toplumu gerilettiğini ve sermayedarlıktaki sınıf m ü c a -
delesinin ilerici ve devrimci özelliğini alamadığını araştırmak bu bahsin
çerçevesinden şimdilik -belli başlı bahis olarak- h a r i ç k a l a c a k . Y a l n ı z şu-
rada burada tek tük işaretler yapılacak. Bu nokta ü z e r i n d e k ü ç ü k bir a r a ş -
tırma, "Asri sofizm = faşizm" (emeğimizde) bulunabilir.]
İçi koflaşan dünyaya dış kurtların saldırmasını ilaveye h a c e t v a r mı?
Barbarların çapulu "ulusların g ö ç ü " denilen, "Kızıl E l m a " y a doğru, bütün İç
Asya'nın göçebe akınları, yağma Hasan'ın böreğine koşarlar... Koşarlar
değil, " b ü y ü k medeniyet"lerin açamadıkları yolu, bir z a m a n da barbarlar
z o r l a m a k için itilirler... Roma göçmüştür, zaten bu çete, tacirdir.
"Baki kalan bu k u b b e d e bir hoş s e d a idi." A ç a y ı m d e r k e n b ü s b ü t ü n tı-
kanan yollar. T o p l a y a y ı m derken görülmedik bozguna uğrayan bir d a r m a -
dağınıklık, müthiş merkeziyetsizlik. Gemisini kurtaran kaptan, bir avuç
yalçın kayaya tüneyen k a b i l e reisi, bulabildiği taşı, toprağı, harcı, o d u n u ,
çalıyı merteği üst üste y ı ğ a r a k b ü y ü k d a l g a y a bel v e r e b i l e c e k v e d a y a n a -
cak birer mazgallı t ü m s e k yaptı. A d ı n a kale-şato-sur denildi. Etrafına hen-
d e k a ç ı l d ı . İçi su ile d o l d u r u l d u . . .
Ortaçağ, derebeyi denilen gulyabanilerin, umacı oyunlarına benzeyen
fedakârlık zindanlı t ü m e n t ü m e n i s t i h k a m l a r ı y l a sırıttı. Dili bitkinlikten bir
karış çıkmış aç ve y o r g u n insan kümeleri, y a m a n yıkılışların enkazı altın-
da bunalan toplum parçaları. Uzun ve karanlık y ü z y ı l l a r içinde, d a m a r l a r ı -
na gizli bir a f y o n gibi y a y ı l a n Hıristiyanlık demagojisiyle, ilk ç a ğ ı n Efla-
tun'u, Aristotales'i gevelemelerini geviş getirdi durdu.
Dedik. 3. asra kadar kökleştirilen Hıristiyanlık, o asır ortasından itiba-
ren, merkezden uzak ellerde, profesyonel propagandacılar teşkilatını kur-
muştu: Keşişler!
Artık zengin mirasyedilikten, kıl gömlekli mezar dilenciliğine dönen
Sen-Antuan'lar, "nefis köreltme" (ascotizm) ile, "nefsi emmare"yi (yani,
mazlum yığınların insanlık duygu ve ihtiyaçlarını, isyan kabiliyetlerini)
b o ğ m a k için, 16 sene duvara d a y a n a r a k Baruh uykusuna varan Sentba-
k o n ' l a r , altı ay sivrisinekli b a t a k l ı k i ç i n d e g ö m ü l ü p d e bir t ü r l ü g e b e r e m e -
yen Maker, Arabistan çölünde tam kırk yıl, bir s ü t u n u n ü s t ü n d e b a y k u ş gi-
bi t ü n e y e n Sitilit'ler... Bezirgan unsura yeni y o l l a r ve yeni fikriyatlar ara-
yan ayrılığa b o ğ u l m u ş "sofu" birer k a h r a m a n kesildiler.
Yağlı kuyruğa k o n a n l a r ı y a n m a z l ı k t a h t ı n d a , y ı k ı l m ı ş bir s a l t a n a t ı n ka-
takombun (yeraltı mezarı) kefeninde, h a l a t v e altın s a n d u k a s ı n d a n t a ç gi-
yerek oturan, cennetin anahtarlarını k e s e s i n d e t a ş ı y a n v e z i k r e t t i ğ i m i z çe-
şitten (anachorete: k e ş i ş ) l e r i n , her bir kılını bin a l t ı n a s a t a n , ç ö l d e b u l d u -
ğu her kemiğin üzerinde (Aziz: Sen) masallarıyla b i r l i k t e , o z a m a n k i uy-
durma dünya prensiplerine bugün (Kofrefors) dedikleri, bir nevi emniyet-
li, s a ğ l a m hazine hizmetini gören m a n a s t ı r l a r a b i r e r ilahi b o r s a h a l i n e ge-
len kutsal ç e ş m e l e r kuran manevi "Papa"lar imparatorluğu oldu.
"İsa"nın demagojisi: "Kim ki malından feragat etmez, benim öğrencim
olamaz" narasıyla Avrupa toprakbentlerini mutaassıp bir koyun sürüsü
haline getirirken, yeni hâkim sınıfın, derebeyliğin sadık bekçi köpekliğine
çarçabuk ve kolayca adapte oluverdi.
Beşinci asırdan itibaren Galler'i, altıncı asırda Britanyalıları Hıristiyan-
laştırdı. Ve 8. asrın ikinci y a r ı s ı n d a n , 9 . asrın ilk d ö r t t e b i r i n e k a d a r t a a
Almanya'dan İspanya'ya kadar uzanan, koyu İsa kuzusu, Bacaksız Pe-
pe'nin oğlunda cisimleşen mukaddes (Şarlman) İmparatorluğunu kurma-
ya t e ş e b b ü s etti.
Bu d e r e b e y kaşığı ile b e z i r g a n haltı y e m e k de, Hint Y o l u üstünde bey-
hude bir g a y r e t gibi y a n d ı , söndü ve Şarlman ölür ölmez, 834 tarihinde,
oğulları bütün imparatorluğu bölüşüverdiler. Hani çöllerde kavrulan, ba-
taklıklarda kendilerini sivrisineklere yediren keşişler vardı ya... O profes-
yonel demagoglar, yavaş yavaş bütün bezirgan uğraklarını tutmuştular;
eski İç A s y a medeniyetlerine varan yolların, şimdiye kadar en çok zorla-
nanı, orta kısmı, Balkanlar'dan, Küçük Asya ve Suriye'den Mezopotam-
y a ' y a v e İ r a n ' a v a r a n y o l o l m u ş t u . B u y o l , y o l l a r ı n e n işleği idi d e o n d a n .
B a r b a r l a r (hele Hunlar ve Attila) ile mukaddes Şarlman İmparatorluğu
da, a y n ı y o l u bir k e r e k u z e y d e n y o k l a m ı ş t ı . Fakat, bu hepsinden ömürsü-
zü ve bahtsızı olmuştu.
O vakte kadar ciddi bir s u r e t t e d e n e n m e y e n , halbuki "kolay, sade gö-
rünen, gerçekte zorlu" denecek derecede, kolaylıkla kadim Çin ve Hint
medeniyetleriyle Akdeniz ve Avrupa ülkelerini burun buruna getirecek
olan Güney Yolu, olduğu gibi d u r u y o r d u .
Hem bu yol k u z e y v e o r t a y o l l a r gibi, uzun, arızalı, bitmez tükenmez,
a ş ı l m a z bir k a r a y o l u d e ğ i l d i . A d e t a d e n i z y o l u gibi bir ş e y . T a a Çin v e Hint
limanlarından kalkın, Arabistan y a r ı m a d a s ı n ı , entipüften bir g e m i ile ç e v i -
rip, Babülmendep'ten Kırmızı denize giriverin. Y e m e n , Hicaz sahillerinden
geçerek, şimdi Süveyş'e doğru sokulun... Bağırsanız, Akdeniz'den duyar-
l a r ! İşte size e n k o l a y v e t a p t a z e bir y o l . . . Hâlâ bugün bile, koca İngiliz
emperyalizmini bir y ı l a n gibi Hindistan'ın boynuna dolandıran mahut yol.
Onun için, c i d d i v e e v r e n s e l bir istila hamlesi ve medeniyetiyle şimdi-

ye kadar t a r a n m a m ı ş olan bu yolun, a n c a k tabii geçitlerinden yararlan-

366
mak m ü m k ü n . . . Keşişler, bu yolların durak yerlerinde tekkelerini kurmuş,
bunu d ü ş ü n ü y o r l a r gibiydi... [Rivayete göre, galiba Bizans'a giden bir İs-
lam propagandacısı uzun uzun M u h a m m e d dininin hak dini o l d u ğ u n u a n -
latır v e kafirleri dine davet eder. Bunu dinleyen İmparator; t e k l i f v e da-
veti kabul edememekle beraber; Arabistan taraflarından böyle bir pey-
gamberin çıkacağını ve neşrettiğinin "Hak Dini" olacağını kitaplardan oku-
muş ve keşişlerden işitmiş olduğu cevabını verir... de papazlar buna kı-
z a r l a r bile. T a r i h kimi haklı ç ı k a r d ı ? ]
Uzun e t m e y e l i m , hem keşişler m u r a k a b e y e vara vara bu yolu buldu-
lar g i b i bir s a ç m a y a d a ö z e n m e y e l i m . Bütün öteki yolların haritası bir y ı -
kıklığa, viraneliğe ve mahşere döndüğü esnada; G ü n e y Y o l u n u , A r a p be-
zirganları, kokuyu almış kara k a r ı n c a l a r gibi ç i ğ n e n e ezile bir h a y l i aç-
mış v e a ç m a k t a b u l u n u y o r idiler. Arap gemileri, Çin ve Hint s a h i l l e r i n -
den nadir baharat ve cevherleri yüklenerek, Yemen ve Hicaz sahillerine
boşaltıyorlar.
S a y ı s ı z k a b i l e l e r i n 300 p u t u n u d a m ı a l t ı n d a b a r ı n d ı r a n Kabe, en büyük
kervanların karşılanıp misafir edildiği, düzülüp yola çıkarıldığı m ü h i m tica-
ret m e r k e z i olmuştu. S o n r a d a n "Hacı" ismini alan Müslüman bezirganlar,
Müslümanlıktan pek evvel, Kabe'yi tavaf ediyorlardı. Arap şairlerinin, at-
larını, mızraklarını m e t h e t m e k için her s e n e dil y a r ı ş ı n a ç ı k t ı k l a r ı " ş e v k i " ,
belki d e o z a m a n k i d ü n y a n ı n e n faal v e e n k a l a b a l ı k p a n a y ı r ı idi. İ k t i s a d i
olay çoktan y a ş ı y o r d u . Onu, layık olduğu fikriyatı ile b e z e m e k v e ü l k ü l e ş -
tirmek lazımdı.
Eh! O fikriyat da y o k değildi. Hatta, hazırlop, keşiş t e k k e l e r i n d e , pişi-
rilmiş, k o t a r ı l m ı ş b u l u n u y o r d u . 6 . a s r ı n son üçte birinde ( 5 7 0 ) d o ğ a n Mu-
h a m m e d , daha pek k ü ç ü k k e n amcaları veya akrabaları veya kabiledaşla-
rı yanında Şam ticaret yolunu boylamış ve ezberlemiş, aynı yolda etrafa
bir i n a n m a g e r e k s e , bilhassa kendisinin açıkgözlüğünü sezen bir k e ş i ş t e n ,
t i c a r e t dini hakkında kafayı iyiden iyiye d o l d u r m u ş t u .
Delikanlılığını d u y a r gibi olduğu yaşlarda, yanına çırak edildiği, Mek-
ke'nin değme kalın tüccarlarından dul "Hatice"nin ki, buna " K ü b r a " yani
"Pek büyük" Hatice deniliyordu... Ve hakikaten Muhammed'den " p e k bü-
yük" yaşta olmasına rağmen, o ç e k i r d e k t e n y e t i ş m i ş bezirgan oğlu bezir-
ganı, [Muhammed'in babası da bir kervan dönüşünde ölmüştü.] daha
gönlü gözü açılmadan sineye çekivermeyi, galiba hem kârlı, hem zevkli
bulmuştu. Evet, işte o dul v e k ı r k l ı k k a d ı n ı n kocası da olan Muhammed,
H a t i c e ' n i n M u s a d i n i n d e n olan (. ) ile u z u n ve s a m i m i h a s b ı h a l l i a h b a p -
lıktan sonra, ticaret dininin Eshercihet (ameli + n a z a r i ) eri haline gelmiş-
ti. ["Eski A s y a ile g e n e l olarak kadim zamanın üretim tarzlarında ürünün
meta haline d ö n ü m ü ve dolayısıyla m e t a ü r e t i c i o l a r a k i n s a n ı n v a r l ı ğ ı ikin-
c i d e r e c e bir rol o y n a r . Fakat bu rolün ö n e m i c a m i a kayıp oluş a ş a m a s ı n -
da ilerledikçe artar. Hakkiyle tacir kavimler, Epikür'ün Allahlarının veya
Yahudilerin de toplumunun mesaneleri içinde oluşları tarzında, kadim
dünyanın ancak aralıklarında, helalarında mevcutturlar. Bu kadim cemiye-
tin üretim organları, burjuva organlarından çok daha basit ve parlaktır;
f a k a t , y a b u t a b i r i k u l l a n a b i l i r s e k , k e n d i s i n i t a b i i bir s u r e t t e h e m c i n s l e r i n e
yetiştiren hibliserviden (göbek bağından) k o p u p a y r ı l m a m ı ş olan ferdi in-
sanın olgunluk ve erginlik yokluğu üzerine, yahut da derebeylikle kölelik
ilişkilerini v a s ı f l a n d ı r a n insanların nisbeten dar m ü n a s e b e t l e r i üretim kuv-
vetlerinin az gelişmişliği vardır... Bu şeeni (gerçek) darlık, ülkücü bir su-
rette, eski tabii v e y a milli dinlerde; -bir ayna içinde imiş gibi- akseder."
(Le K a p i t a l : Karl M a r k s K i t a p : I, c. I, s: 66 ve 6 7 , P a r i s 1 9 2 5 ) ]
Ş ü p h e s i z , z e k i M u h a m m e d , M u s a ' n ı n v e İ s a ' n ı n arz v e t a l e p A l l a h ı hak-
kında yaptıkları bütün tasvir ve karakteristikleri iyice hazmetmiş, hatta,
h i k â y e l e r i n e k a d a r iyi k ö t ü e z b e r l e m i ş t i . Kalıyordu, b u t e l a k k i l e r i a n a dili-
ne adapte etmeye... Yahudi dini, Y a h u d i bezirganda en tehlikeli rakibini
gören Arap bezirganına ısındırılamazdı. H ı r i s t i y a n l ı k , A r a p l a r için Yahudi-
lerden de daha u z a k k ü l t ü r l e r e mal o l m u ş , d e r e b e y l i k ile u z l a ş m a m ı ş n o k -
tası kalmamıştı. Şu halde, Çin'den Suriye, Mısır, İran ve Bizans'a kadar
süren uzun yolların öz bezirganı haline gelen A r a p ticareti, kendi fikriya-
tını (kendi dinini) kendi dilinde isterse, onu y e r d e n göğe kadar hak e t m e -
miş değildi.
B u dil, z a t e n , bin bir p a n a y ı r ı n e n v a i t ü r l ü m e t h i y e l e r i , m e r s i y e l e r i , ka-
s i d e l e r i ile i ş l e n e i ş l e n e , z a m a n ı n e n ileri i k t i s a d i f a a l i y e t a l a n l a r ı n ı n e n ile-
ri kültürüne intibak etmiş ve d o ğ a c a k yeni fikriyatın bütün unsurlarını tat-
min edecek seviyeye gelmiş idi.
Sonra, itiraf e t m e l i ki, mesela İsa'nın dinini düsturlaştırdığı (veyahut
İsa dininin düsturlaştırıldığı; çünkü H ı r i s t i y a n l ı k hep İ s a ' d a n rivayetler... )
tarihten o güne kadar tam altı asırdan ziyade zaman geçmişti. Muham-
med z a m a n l a ahkamın değiştiğini teoride istediği kadar inkar etsin ["İnna
ma el h u k a m la tebdil bil insan". H ü k ü m l e r insanlarla değişmez! Nasıl...]
pratikte pekâlâ kavrıyordu.
G e r ç e k t e İsa ideolojisi, ticari ülkü-idealde teslisçi (üçüzlü) bir m a n z a -
ra görüyordu: ( b a b a - o ğ u l - m ü b a r e k ruh). Bu üçüz biricik "Allah"ı teşkil
ediyordu. Bu üçüzün maddi manası şu olabilirdi:
1- B a b a = a r z ;
2- O ğ u l = talep;
3- M ü b a r e k ruh = fiyat hadisesi...
 Gerçekte, bu üç unsur da (arz-talep-fiyat) birbirinden çıkan, birbirini
doğuran toplumun iktisadi t e m e l i n e , ruhi g i d i ş i n e e g e m e n olan b i r i c i k bir
kanunun, "Arz ve Talep Kanunumun birbirinden ayrılmaz parçaları idi.
[Şahsi m ü b a d e l e , bir i h t i y a c ı t a t m i n e t m e k için değil d e kâr için y a p ı l m a -
ya, ticaret şeklini almaya ve artık-değer getirmeye, bu suretle para ser-
maye haline gelmeye başlar başlamaz; "kıymet, metalar arasındaki mü-
nasebetleri temsil edecek yerde, adeta kendi kendisiyle bir nevi şahsi mü-
nasebete geçer. İlk iptidai değer olduğuna göre, artık-değer sayılan ken-
di kendisinden ayırt olunuyor. Denilebilir ki, bunlar birbirinden farklı baba
Allah ile oğul Allah'tırlar; bununla beraber her ikisi de ay m çağdadırlar, ve
gerçekte bir tek ve aynı şahsı şekillendirirler. (Karl Marks: D.K. Kitap: I,
Cilt: I, s: 173) İ ş t e , a n c a k 10 l i r a l ı k a r t ı k - k ı y m e t v a s ı t a s ı y l a d ı r ki, ö n e sü-
rülen 100 liralık s e r m a y e h a l i n e g e l i r ; v e b u ş e k i l d e ğ i ş t i r m e y e u ğ r a r uğ-
ramaz, oğul-baba tarafından ve baba oğul tarafından meydana getirilir.
O l u r o l m a z f a r k y e n i d e n o l m a m ı ş a d ö n e r v e h e r ikisi d e a r t ı k bir, 110 T ü r k
lirası eder."]
İsa z a m a n ı n d a , b u ü ç u n s u r d a birlik a r a n ı y o r d u . M u h a m m e d d a h a pra-
tik d a v r a n d ı . Toplumda biricik A l l a h , "fyat"dediğimiz hadise değil miydi?
Şu halde, onu parçalarına dağıtmak, dalgayı anlayamayan bazı beyinleri
şaşkınlığa ve tereddüde sevk etmekten başka neye y a r a r d ı ? Zaten her sa-
tıcı, a y n ı zamanda bir alıcı değil m i y d i ? V e s a t ı c ı y l a alıcı, a n a r ş i k bir üre-
tim rejiminde fiyat denilen mukadderatın kölesinden başka ne idiler? H e m
a r t ı k t i c a r i i l i ş k i l e r , İsa z a m a n ı n d a o l d u ğ u n d a n d a h a z i y a d e s u b t i l i s é o l m u ş
(haddeden geçip incelmiş) ve soyutlaşmıştı.
S o m u t , y a n i , saçlı sakallı b i r e r alıcı v e s a t ı c ı (baba-oğul) ile, s o y u t bir
fiyat ( m ü b a r e k - r u h ) farkı ortadan kalkmıştı. Mekke'de, kervanları Arabis-
tan'ı bir b a ş t a n ö b ü r b a ş a y a r ı p g e ç e n büyük tüccarlar, oturdukları yerden
alış v e r i ş e d i y o r l a r d ı . A l ı c ı v e s a t ı c ı (baba ve oğul) altı asır evvelki gibi,
mutlaka karşı karşıya gelmeden, ortada bir ( a l ı m - s a t ı m ) o l u p b i t i y o r d u .
Şu halde, arz ve talep de, fiyat kadar bir "mübarek-ruh"hal inde mad-
diyat ve şahsiyetten ayrılmış, elle t u t u l m a z , gözle görülmez, ilim (bilici),
cem'i (işitici), basir ( g ö r ü c ü ) ; "Karanlık gecede kara karıncanın kara taş
üstünde geldiğini" sezen latif c i s i m , bir k e l i m e ile s o y u t v e d e ğ i ş m e z (Al-
lah) olmuştu.
Arap bezirganlığı, Muhammed'in Hendek gazvesinde, istihkam kazar-
ken rastlanan güçlü kayaya kazma çalıp kıvılcımlar çıkarttığı zaman,
Şam'ın Beytül Memnu ( y a s a k ev), Kisraların (eski İran h ü k ü m d a r l a r ı ) sa-
rayları ile K a y z e r l e r i n (eski R o m a ve Bizans i m p a r a t o r l a r ı ) taç ve tahtları-
na kavuşmakta gecikmedi.
 Müslümanlık, ancak yarım asırcık d o ğ d u ğ u yerde kalabildi. Bu yarım
asrın da yarısı doğuş dövüşü ile, d i ğ e r y a r ı s ı da, idealist cennetle müjde-
lenmişlerin gelenekcil ömrünce sürdü. Kurnaz ve muhafazakâr bezirgan
Ebu Süfyan'ın oğlu Muaviye'den başlayan "Emewyye"saltanatıyla bera-
ber, İ s l a m l ı k , Hint Y o l u n a e n h â k i m s t r a t e j i k m e v k i i n d e : Ş a m ' d a hakiki taç
ve taht k u r u y o r d u . Ve artık, İslam "kadı"ları da, iki ş a h i t bir i s p a t b u l d u k -
tan sonra; göz göre göre erkek devenin dişi deve olduğuna, oysa hiç d e
öyle o l m a d ı ğ ı halde, adalet formalitesini yerine getiren ve falan ibni fila-
na ait b u l u n d u ğ u n a ; "Hükmü Şer'i" vermeye başladılar.
K a t ı ş ı k s ı z t i c a r e t dini o l a n M ü s l ü m a n l ı k , 9 0 yıl kadar Şam'daki mevki-
sini t a h k i m ettikten sonra:
1- Tüccarlığın gezginci (veyahut siyasi manasıyla fütuhatçı ve istilacı)
ruhuna;
2- İslam bezirganlığının, G ü n e y Yolları hakkındaki " i m a j ı n a " s a d ı k ka-
larak, h e m e n üç, b e ş , altı yıl a r a ile z a m a n ı n e n ş a ş a a l ı ş ö h r e t v e m e d e -
niyetlerini, hatta tabiri caizse İslam medeniyetinin hemen biricik m e y v e -
lerini v e r d i ğ i ; doğuda: İran-Turan-Hint-Çin p a z a r l a r ı n a sefer açıp g a n i m e t
t o p l a m a k için en müsait dört yol ağzında Mezopotamya'nın göbeği Bağ-
dat'ta (Abbasiye) l ar,
3- Batıda: Akdeniz'in güney kavisini, kuzey ve batı ucunda yukarıya
doğru kıvıran kalayla bakırın (tuncun ana ve babasının) vatanı ve dere-
beylikle sarmaş dolaş olarak maneviyat ve ülküsünü fuhşa salmış, ortaça-
ğı a f y o n l a m a k l a meşgul - M ü s l ü m a n l ı ğ ı n a ğ a b a b a s ı ve kapı y o l d a ş ı - Hıris-
tiyanlığın henüz ancak s a v u n m a k vaziyette bulunabildiği Avrupa pazarla-
rının -epey zorluca Bizans'tan sonra- uzak ve daha iş kapısı olan İspan-
ya'da (Endülüs) saltanatı... kuruldular.
İslam bezirganlığı, veyahut bezirgan İslamlığı güney yollarından son-
ra, o n a B a ğ d a t ' t a n b a ğ l a d ı ğ ı o r t a y o l l a r ı y l a u z a k d o ğ u d a n , o z a m a n k i u z a k
batıya...-Tarık, Fas'ı aşarken atını A t l a s d e n i z i n e s ü r e r e k : Yarab! demiş,
( y a n i , ey! y ü c e arz v e t a l e p k a n u n u ) e ğ e r b ü y ü k d e n i z o l m a s a y d ı , d ü n y a -
nın öbür ucuna gidiyordum... O başarı y u m u r t a y ı dik o t u r t a n K r i s t o f Ko-
lomb'a nasip olacakmış.-
Tarih dediğimiz, facialı (dramatik) ticaret oyununun mekik dokuduğu
A s y a ' d a n A v r u p a ' y a ne getirdi? Epey tohumlar!... Mesela: P i r i n ç - s a f r a n ke-
nevir-kayısı-portakal-ağaç kavunu-kuş konmaz-hurma-kokulu üzüm-ka-
v u n - m a v i , sarı güller-yasemin-pamuk-şekerkamışı gibi ilh... Başka? Endü-
lüs'ün b e r e k e t l i v e A r a p l a r t a r a f ı n d a n a ç ı l a n a r k l a r l a s u l a n a r a k c e n n e t e dö-
nen t o p r a k l a r ı n a b u çeşitli t o h u m l a r ı e k e n A r a p t i c a r e t i = G ü n e y Y o l l a r ı di-
ni, sırf t i c a r e t t e k a l m a d ı ; A v r u p a ' y a s a n a y i t o h u m l a r ı n ı d a g e t i r d i attı.
370
 1- A c e m çe/iği(be\\a d e Endülüs'te Arapları bire kadar kıran şövalye kı-
lıçları v e z ı r h l a r ı buradandı);
2 - Batı y e n i d e n d o ğ u ş u n a ( R ö n e s a n s ı n a ) en c a n d a n bir a l e t o l a n kâğıt;
3- A v r u p a ' d a ilk b u r j u v a uyanışında mühim rol oynayan debagat, ( K u r -
tuba kunduraları, Fas marokenleri ve ilh). Dokumacılık ( K ü ç ü k a s y a ' n ı n
yün halı ve seccadeleri, Şam'ın bezleri ve ayırmalı yün ipek k u m a ş l a r ı ,
Musul'un müslinleri ve ilh); camcılık (minelica, yalancı inci ve ilh).
4 - N i h a y e t şeker, müteallekatı (konserve, şurup), gülyağı, alkol ve ilh.
gibi kimya mahsulleri.
Tahmin e d i l e b i l i r ki, bu zirai ve sınai bezirgan faaliyeti ve üretiminin
gelişimi, sosyal sınıf f a r k l ı l a ş m a s ı n ı kesinleştirmekte nazlanamazdı. Nite-
kim h e r iki İslam medeniyeti merkezinde, gerek Abbasiye, gerek Endülüs
medeniyetlerinde önemli imalathaneler, silah ve sentamiyan fabrikaları
zamanının koyu ve köle derecesinde yoksul ve teşkilatsız amele sınıfını
büyütmüştü. Kayzer ve k a r a n l ı k sınıf m ü c a d e l e s i , müzmin iç ve bağırsak
hastalığı, Irak'ta d o ğ r u d a n d o ğ r u y a ve açık, zengin fakir kavgası şeklinde
yani aynı dinden vatandaşlar arasında, İslam ümmeti içindeki iki ümmet
arasında ve (....okunamadı) cereyanıyla, komünizm (....okunamadı), üto-
pist komünizm, esirler komünizmi prensipleriyle başladı.
Bir a r a , Mekke ve Medine'ye kadar uzanan mazlum ve çalışkan köleci-
lik i k t i d a r ı doğdu. Kanlı ve v a h ş i y a n e d ö v ü ş l e r d e n sonra bozuldu. Fakat
için için yanan çekişme s ö n e r mi? G i z l i teşkilat ve mücadele Bağdat'tan
Horasan'a, Mısır'dan ve Berber'den Fas'a, Endülüs'e kadar yayıldı. Aynı
mücadele Endülüs'te, daha ziyade galipler ve mağluplar, yahut münafık
entrikalar şeklinde kan döktü.
Hülasa, neticesiz iç boğuşma, Abbasi'de beş a s ı r d a n fazla, Endülüs'te
İslamlıkla Hıristiyanlık arasında, ondan sonra daha beş a s ı r , 16. asra ka-
dar süren boğuşma bir t a r a f a bırakılırsa, üç asra yakın uzun ve t a h r i p k â r
hâkimiyeti sürdürdü.
İslam bezirganlığının da ömrü bu kadarmış. O da toplumu bezirgan
üretiminden halis burjuva iktisadiyatına atlatamadı. Onda da çelikten
mihverini ve manivelasını bulamayan sınıf m ü c a d e l e s i , hatta İbni Haldun
gibi realist araştırıcılar yetiştirdiği halde, ne yaratıcı ve ilerletici bilincini
b u l d u , n e d e ilerici a t l a m a l a r ı icap e t t i r d i .
Kökleri Hint v e Çin pazarlarında, yaprak meyveleri Turan ve Avrupa
kapılarında ilerleyen bezirgan İslam medeniyeti ağacının da gövdesine
kurt d ü ş t ü . Özü pek yeni ve ileri bir ö z y a r a t a c a k y e r d e , d o ğ u r a m a z ve
y a r a t a m a z olan, sırf a l t ü s t e d e n ve yakıp yıkan bir h u m m a ile, kısır sınıf
mücadelesiyle koflaştı.
 Ve koflaşan, kurumaya başlayan her a ğ a c ı n başına gelen, İslamlığın
da akıbeti oldu. İlk i ç b o z g u n u n u t a k i p e d e n ikinci safha; dış b o z g u n l a r
safhası geldi çattı.
Güney Yolu'nun bezirgan düzeni ve fikriyatı, adeta, metalarını aldığı
yerden de, sattığı yerden de birdenbire hücuma uğradı. Bu hücumların
manası,
1- Özel olarak-, a) Meta aldığı yerden: " A r t ı k niçin almaz oldun?"! b)
Sattığı yerden: "Daha hâlâ m ı s e n s a t a c a k s ı n ? " k a b i l i n d e n bir i ç e r l e y i ş ;
2- Genel olarak. Hem eski satıcı, hem eski alıcı, h e r ikisi de müştere-
ken: Hak k u v v e t l i n i n d i r p r e n s i b i n c e , z a y ı f l a y a n m e d e n i y e t e karşı: "Yağma
Hasan'ın böreği" deyişi... idi.
Meta alınan yer, şark (yani A s y a ) , meta satılan yer, garp (yani A v r u -
pa)dır. Filhakika, İslam m e d e n i y e t i d o ğ u d a n T ü r k , T a t a r ve hatta Çerkez-
lerin g e n e l l i k l e t e d r i c i v e a z ç o k t e m s i l e d i l e n i s t i l a s ı n a , b a t ı d a n d a t a m a m
iki a s ı r ( 1 1 . a s ı r s o n u n d a n 13. asır sonlarına kadar) süren, ani, u z l a ş m a z
v e t a h r i p k a r sırt s ı r t a sekiz hücumuna uğrayarak göçtü. İslamlığın mu-
kadderatçı düsturuyla: "Huu elhakul baki!" (kalan bir o yaratıcıdır)...
[Hanri Lee: "Les Orgines du Capitalisme Moderne" 1930 Paris. Mamafih
bu pek y e n i bir ş e y d e ğ i l . . Eski ş e n i y e t l e r i n ( g e r ç e k l e r , b i l i n e n l e r ) y e n i bir
şekilde ortaya çıkışı idi. Marks bir notunda diyor: "Üçüncü Henri ve pek
Hıristiyan (Fransa) Kralı, manastırların kutsi emanetlerini soyup soğana
çevirir. Foçalılar tarafından Del f mabedi hazinelerinin çapuiu ile Yunan ta-
rihinde oynanan rol malumdur. Kadimlerde, mabetler ticaret Allah'ının
oturduğu yerdir. Bunlar "mukaddes bankalardı. Finikeiüer, usanmcaya
kadar tacir kavim, parayı her şeyin madde/eşmiş şek/i sayıyorlardı. Şu
halde Venüs bayramlarında kendilerini yabancılara satan bakir kızların,
ücret olarak aldıkları nakit sikkelerini ilahiye sunmaları, kaideye uygun
oian şeylerdendi." (Le Kapital: Karl M a r k s V. Molitere tarafından Fransız-
c a ' y a ç e v r i l m i ş i , K i t a p I , Cilt: I, s . 1 4 1 , Paris, 1925)]
13. a s ı r s o n l a r ı : T a r i h i n m ü h i m d ö n ü m n o k t a s ı ! İ n s a n l ı ğ ı ilk v e o r t a ç a ğ -
dan, b u g ü n k ü ç a ğ ı m ı z a doğru d e v i r e n dalgın gidiş! T a r i h i n iktisadi süreci-
ni yeni bir r o t a y a , b u r j u v a z i n i n a v e n e m e n t i n e d o ğ r u y ö n e l t i l m e s i .
13. asrın sonlarından itibaren nelerin olduğunu söylersek, bu tarihi,
hani ş u malum tarihin en mühim dönemeci s a y m a m ı z daha kolay anlaşı-
lır. Olan bitenin kolay anlaşılması için bizim u s u l l e bir t a s n i f i n i y a p a l ı m ;
I- Alt kat ( i n f r a s r u c t u r e ) : İktisadi hadiseler;
II- Üst kat ( s u p e r s t r u c t u r e ) Hadiseler: Bunları da b a s i t l e ş t i r m e k için:
A) İç münasebetler. 1-Siyaset, 2-Sanat, 3-Askerlik,
B) Dış Münasebetler. 1-Yıkılış, 2-Döğüş, 1-Doğuş... diye bölelim.
 I- Alt Kat. İktisadiyat, Sermaye birikişinin + sermaye çapulunun + ser-
m a y e m ü n a s e b e t l e r i n i n d a n i s k a l a r ı . . . S ö z l e ş m i ş gibi hep b i r d e n v e e l ele v e -
rerek s a h n e y e çıkarlar. (Tabii A v r u p a ' n ı n o d a e n b e z i r g a n n o k t a l a r ı n d a n ) . . .
1 - Panayırlar. İlk d e f a s i s t e m a t i k bir s u r e t t e ve şehrin derebeyi hima-
yesinde, bir usul v e d ü z e n d a h i l i n d e işlemeye başlarlar.
2 - Beynelmilelpara\ Panayırda dört bucaktan toplanan bezirganlar em-
tia m ü b a d e l e s i k a d a r para m ü b a d e l e s i gibi bir z a r u r e t l e de k a r ş ı l a ş t ı l a r . O
z a m a n ticaret sermayedarları yanında ( y a h u t a y n i t i c a r e t s e r m a y e d a r ı ta-
rafından) mali s e r m a y e d a r l ı k d o ğ a r : T a r a f l a r . . . Para b e z i r g a n l a r ı , o d e v r i n
denizdeki kum k a d a r çok olan paralarının içinden ancak çıkabilirlerdi.
3 - Poliçe: Fırsat d ü ş e r de y o l u m u z uğrarsa g ö r e c e ğ i m i z gibi, p o l i ç e da-
ha 6. asırdan evvel Mekke'de kullanılan bir n e s n e idi. Mamafih Avrupa'ya
girişi (yahut Yahudiler tarafından bulunuşu deniliyor ama, bizce doğrusu
"sokuluşu") ancak panayırlarla beynelmilel paranın inkişafı ve borsamsı
hallerden sonra 13. asır s o n u n d a d ı r .
4- Deniz ticareti. O zamana kadar deniz ticareti denilen dış ve uzak
mübadele, Avrupa bezirganlığının harcı o l m a m ı ş t ı . Y o k değildi. Fakat, sey-
rek v e t e k t ü k Y a h u d i l e r i n e l i n d e gibi bir ş e y d i . 13. asırdan itibaren, Ya-
hudiler yerli el imalathanesi üretimine yaslanan Avrupa bezirganlığı ile,
Avrupa bezirganlığı da Yahudilerle yığışım oluverdi, kaynaşıp kümeleşti.
(Burjer gibi)
5- Komandit Şirket Hisse senetli şirketin bu arpa boyu farklı birader
efendisi, genişleyen uzak deniz ticareti için lazım gelen s e r m a y e y i tedarik
e t m e k üzere Marsilya limanında belirir.
6- Sermaye B/r/k/ş/. Hanri Lee 13. asırda, Normandiya'daki kiliselerin,
a r a z i iradı alımı ile birer h a k i k i " Z i r a a t B a n k a l a r ı " haline g e l d i k l e r i n i z i k r e d e r .
7- Maşinizm\ (Amale + sanayi) temerküzünün ve saniyelerle bol bol
uygun o l a r a k kâr ç e k e n kodaman sermayenin büyük yaratıcısı ve prole-
taryanın (bir m a s k a r a t e r c ü m e s i n e g ö r e : Yalan hikâyenin o burjuvalarca
p e k m ü t h i ş bir f e l a k e t gibi gösterilmek istenen teşkilatlı sınıf m ü c a d e l e s i -
nin z a r u r i ve i l e r l e t i c i n e s n e s i m a k i n e . . . ) ilk t o h u m u n u bu a s ı r d a a t a r . İlk
defa ham ipek e ğ i r m e m a k i n e s i bulunur... Böylece sanayi sermayedarlığı-
nın kapısına d a y a n d ı k . . . Y e t m e z mi?
II- Üst Kat. T o p l u m b i l i m - s e r m a y e , insan g e ç i m i n d e söz sahibi o l u r da,
insan kafasını ve insan münasebetlerini hiç t e k d u r d u r u r m u ?
A) İç Münasebetler. Bunlar daha ziyade aynı toplumsal bünye içindeki
alt katın doğrudan doğruya tesirlerine dairdir.
1) Siyaset. Toplumun (tabi hep A v r u p a ' y a kakılmış kalmışızdır) siyasi
bünyesinde, burjuvazinin resmen kendisine has istismar müesseselerini
kurduğunu gösteren ü ç belli başlı hadise:
 a ) Pariamentarizm-, Yani Meclis mantarizmi... Burjuvazinin yukarıda
zikri geçen iktisadi müessesesinin siyasi sahadaki karşılığı parlamento-
dur. Yani eğer gerçek manasıyla ve bir k e l i m e d e ifade e d i l m e k istenirse:
Parlamento: B u r j u v a z i n i n efkarı umumiye borsasıdır. ( H e m b u k a n a a t bi-
zim a ğ z ı m ı z d a n çıktığı için aforoz edilmesin. Hayır, V e r s a y a n t l a ş m a s ı n ı n
sayın sarı oportünist 427. maddesine "Kari Marks'm zaferi' (Sayfa:
1 5 ) d i r d i y e diş g ı c ı r d a t a n " S o s y a l i z m i n zalimliğinden (bu n a m e r t herifin
eseri var) yüreği yanık, meşhur Fransız bakanlarından en d o m u z u n a kur-
naz burjuva Yves G u y e t "La Science E c o n o m i q u e " 60. sayfasında "İşte
seçimin özelliği', diyor. "Siyaset bakımından seçim, metaiara nisbetie fi-
yatlar ne ise odur."
İşte ç a ğ d a ş burjuvazinin ilk b e ş i ğ i olan İngiltere'de, o zamana kadar
her ş e h i r v e k a s a b a d a n iki b u r j u v a v e her k o n t l u k t a n iki ş ö v a l y e t o p l a n ı r -
ken, 13. asırlarla beraber parlamento sistemi başlıyor.
b ) Devlet. Burjuvazinin siyasi yayılımını en çok genişlettiği Fransa'da,
13. a s ı r l a b e r a b e r : H ü k ü m e t , divanı muhasebat, adliye ve parlman, yavaş
yavaş, küçük asillerden burjuvazinin eline geçer.
c ) Makyavelizm-, Türkçe'ye tercümesi "Kancık, soyguncu ve sinik (kel-
bi) istibdat". Yani sermaye kelbiliğini ç ı k a r m a k üzere kuzeye yatan dere-
beylik kurdu... Bu sistem; Halkı korkut korkutabildiğin k a d a r , ş a ş k ı n a çe-
vir. Ve aldat. Yine aldat, d a i m a aldat. Ve soy! siyasetidir.
13. asra (sermayeyi kozadan çıkarınca) kadar süren bu siyaset siste-
mi, her kıyıda ve köşede nasılsa k a l a b i l m i ş t e k t ü k m e r t l i ğ e d a i r bazı kı-
r ı n t ı l a r v a r s a , o n l a r ı d a silip s ü p ü r e n v e h e r ş e y i k a r c ı b e z i r g a n r u h u n a uy-
gun bir t e r a z i ile t a r t a n b u r j u v a z i n i n orijinal kancıklık sistemidir:
1- Halkı isyan ettiremeyecek kadar, fakat yüzünü de g ü l d ü r e m e y e c e k
kadar ağır vergi al.
2- Verilen söz, o sözü icap e t t i r e n zaruret devam ettiği m ü d d e t ç e tu-
tulur. Ve M a k y a v e l i z m i n ikinci v a s f ı d a , d e d i k , ö d patlatmak ve şaşkaloza
döndürmektir: İtalyan kralları, "Halkı zulümleriiie korkutmaktan ve deb-
debe ve ihtişamlarına tutkun etmekten hoşlanırlardı." (Senbussi, Medeni-
yet Tarihi, T e r c ü m e Reşit, s.231) Halis d e r e b e y l i k t e b u o r o s t o p o l l u ğ u g ö s -
terişli z u l ü m olsa bile, bu cimri hesapçılık bulunabilir miydi?..
2) Sanat. Y e n i d e n - d o ğ u ş ( R ö n e s a n s ) . Gerçi 12. asırlarda, İtalya'da, ka-
b a s a b a e m e k l e m e y e b a ş l a r gibi o l d u . F a k a t asıl a y a ğ a k a l k t ı ğ ı a l ç a k m e m -
leket " F e l e m e n k " d e 13. a s r a b a s m ı ş t ı . Z o r l a i n k ı l a p ç ı l a ş a n bir s ı n ı f ı n , b u r j u -
v a z i n i n , z o r a k i r e a l i s t l e ş e n b u s a n a t t a s l a ğ ı da, o n d a n s o n r a t ı p k ı M a k y a v e -
lizm kadar malum dünyayı dolaştıktan sonra, 300 yaşlarında bir pirifani
(pek yaşlı) olarak, gene d o ğ d u ğ u yere, İtalya'ya dönerek gömülmüştür.
374
 3) Askerlik-. 13. asırda, Haçlıları (Kuruvazadi) bitirmekle b e r a b e r ken-
disi d e biten ş ö v a l y e l i k , u ğ r a d ı ğ ı a k ı b e t t e n korkmuşçasına, o zamana ka-
dar hamallığını ettiği halkalı zırhlar az gelmiş galiba ki, bu sefer, y e k p a r e
d e m i r l e v h a l a r içine acayip u m a c ı l a r s a l y a n g o z gibi sokulup saklanmış ve
sanki A v r u p a ' y a akına b a ş l a y a c a k olan Y e n i ç e r i l e r i n çırçıplak ve yağlı ya-
tağanları önünde, Varna ve Niğbolu'da, armutvari dokununca düşü düşü-
vermeye hazırlanmıştılar... Bu tip, iktisaden Avrupa burjuvazisinin n e ka-
d a r h o ş u n a gitti ise, s i y a s e t e n d e o k a d a r c a n ı n ı sıkmış olacak.
B) Dış münasebetler. Burada, yukarıdan beri akageldiğini gördüğümüz
tarihi, s i l i n i k bir iki g i r d a p v e d a l g a s ı n ı murat ediyoruz:
1- Dövüşler, a) K u r u v a z a d l a r biter. İki asır süren sekiz Haçlı dalgası,
A k d e n i z yollarını Hıristiyan bezirganlığına açarak diner.
b) Tatarlar başlar. Çin v e M o ğ o l t ü c c a r l a r ı n a O r t a a s y a t i c a r e t y o l l a r ı n ı
a ç m a k isteyen "Cengiz" "fitneengiz", 800 bin kişiyle Karakurum'dan Le-
histana k a d a r kuzey ve orta yollarını kana boyar. 1265'lerde.
2- Yıkılışma-. Ş a r k t a yıkılışlar çok oldu. Fakat bilhassa "Cengiz Fitneen-
giz" dahiyesi (felaketi) ile a z ç o k a l a k a d a r o l a n , A s y a ' d a üç büyük salta-
natın devrilişini hatırlayalım:
a) Asya'nın doğusunda-. İkinci Çin Sung sülalesi yıkıldı. 1240'larda.
b ) Asya'nın ortasında-. Tamam 20 hükümdarın oğluna savatlı tokmak-
larla, her batı ve doğu zamanındaki "Zülkarneyn nöbetinde" dümbelek
çaldırtan, hey betiyle, I rak-Mazı nd ı r a n - K e r m a n - M i k r a n - K e y s a n - B ü lücis-
tan-Gor-Gezne-Bamyan ve Hint'e kadar sahipkıran keskin ve Fars İran-
Azerbaycan-Derbent-Şirvan'a k a d a r d ö r t bir t a r a f t a namına hutbeler oku-
tan Havarzın Şahlığı, bir v a r i m i ş bir y o k i m i ş e d ö n d ü .
c) Asya'nın batısında-. Bağdat'ta, zaten artık Arap'ta yeri kalmayan Ab-
basiye s a l t a n a t ı n ı n y e r i n d e y e l l e r esti. V e G ü n e y Yolu t a m t ı k a n d ı .
3) Doğuşları-. Batıda doğuşlar çoğaldı. Fakat bilhassa "Haçlı" dahiyesi
ile a z - ç o k a l a k a s ı olan A v r u p a ' d a , üç küçük "Medine C u m h u r i y e t i " n i n yük-
selişini hatırlayalım:
a) Avrupa'nın Kuzeyinde-, Doğuyla kuzey Avrupa arasında bezirgan sı-
ğıntılığı h i z m e t i n i g ö r e n v e Ren v a d i s i n i n korsanlarından Hanse veya Guild
şeklinde toplaşmış müşterek alım-satım yapan gözü pek tacirler yetiştiren,
10 ila 50 bin kişilik ş e h i r l e r i n d e ü c r e t l i l e r e d o k u t u l a n y ü n l e r i n b i t i r i m i n i y a -
pan o n d a bir n i s b e t i n d e k i p l e p l e r ( a y a k t a k ı m ı ) ile, mal v e m ü l k s a h i b i pat-
risiyenler arasında 18. aşıra (makinenin zaferine) kadar süren isyan bo-
ğuşmalarına sahne olan alçak memleket (Felemenk) cumhuriyetleri.
b) Avrupa'nın Güneyinde-. Papa kurmaylarının idare ettiği Haçlılardan
sonra, verniği yeniden parlamaya başlayan İtalyan çizmesi, doğuyla batı
a r a s ı n d a k i t i c a r e t d e n i z i n d e , A k d e n i z ' d e , bir d a l g a k ı r a n gibi u z a n a r a k b u ti-
carete "Harta-Sultanı" "Papa"nın göbeğinde taht kurduğu bir k ö p r ü hizme-
tini g ö r d ü . V e b i l h a s s a ç i z m e k o n c u n u n biri d o ğ u s u n d a , ö t e k i s i b a t ı s ı n d a iki
ç e k e c e k k u l a k gibi sivrilen iki belde, kadim Roma medeniyetinin kokmuş
gübresi ü s t ü n d e iki z ü m r ü t filiz h a l i n d e f ı ş k ı r d ı : F l o r a n s a ile V e n e d i k .
Floransa Cumhuriyeti-, Oligarşisi ile "İtalya Atinası" şöhretine eren: Ar-
tedigalimala denen, uzak denizaşırı doğuyla yünlü kumaş ticareti y a p a r a k
çarçabuk sermayedar özellik kazanan tacirleri; Artadetlalana denen ve
hariçten yün alıp şehir ve köy z a n a a t k a r l a r ı n a işleten çuha fabrikacıları;
A r t e d e l l e s e r t a d e n i l e n m o d a v e i p e k l i e ş y a s ı t a c i r l e r i ile, o r t a ç a ğ t i c a r i m a -
li sermayedarlığına örnek olan Medine.
Venedik Cumhuriyeti-, Floransa'nın ikizi: 13. asırda eski Yunan mede-
niyeti ülkesinin yarısını kaplayan belde...
"Aha!" 400 atlı... Çember kalesi önündeki Fırat v a d i l e r i n d e belirdiler.
Sürmeli Çukur'a doğru a r k a l a r ı n d a n T a t a r k o v a l ı y o r m u ş gibi dörtnala ge-
liyorlar. İşte P a s i n o v a s ı n d a ç a d ı r k u r d u l a r . . . " T e e ! " B u n l a r , bize m e ş r u t i -
yet güneşi altında: "400 Aslandan bu vatan kaldı bize y a d i g a r ! " ilhamını
nara attıran ve gerçekte Cengiz Tatarlarından kaça kaça kuskunları ko-
pan, kaçarken de pederşahları Kaya Alp oğlu S ü l e y m a n Şah'ı Fırat'a dü-
ş ü r e n T ü r k Kayı Han aşiretinin (Ertuğrul-Dündar) Beyler koludur.
13. asrı b i t i r d i k . 14. a s r ı n ilk on yılını da b i t i r d i k ; ikinci on y ı l ı n a g i r i y o -
ruz ( 1 3 1 1 ) . Ertuğrul Bey oğlu S a r u y a t y i ile ( A l a e d d i n K e y k u b a t İbni Fera-
m u z i v e S e l ç u k l u ) b u sığıntı S e l ç u k S u l t a n ı T a t a r l a r l a d ö v ü ş t ü ğ ü A n k a r a ci-
varında, Karacadağ'ı E r t u ğ r u l k o l u n a Y U R T v e r i r . 4 0 0 A s l a n , ş u k a p ı d a n ko-
v a r s a n b a c a d a n g i r e n v e s a n k i h e r y e r d e n m a n t a r gibi biten T a t a r l a r l a , ol-
d u o l a c a k . . . s o n bir d ö v ü ş ü r l e r . V e iyi d ö v ü ş ü r l e r : Selçukilerin zaferine yar-
dımcı olurlar. M a d e m k i iyi d ö v ü ş ü y o r l a r , b i t m e z t ü k e n m e z bir h a r p c e p h e -
si olan R u m B i z a n s c e p h e s i n d e k i S ö ğ ü t Kayı Han K o l u n a iyi d u r a k o l a c a k . . .
S e l ç u k i l e r e bıçağı hakkı ile s ı ğ ı n d ı k t a n t a m y a r ı m a s ı r s o n r a , Ertuğrul
90 yaşında bu dünyaya gözlerini ebediyen yumar. Üç oğlundan Osman
S e r d a r olur (1363). Ve Osmanlı hikâyesi de buradan; böyle başlar...

AYRIM II

ZEMİN: TOHUM VE TARLA

Tohum Biliniyor

"400 Arslan"! Kaynaklar hakkında şu hikâye dinlenir: Türk kavmi 20

kabile idi. Bunlardan Oğuz kabilesinden 24 büyük aşiret vardı. Her d ö r t
kabile bir Kanlık ve tekmil kabile hanlarının hanlığı da Hakanlık o l u r d u .
 Oğuz Hakanlığı, Tarihi Osmani Encümeni ("Tarih-i Osmani Encümeni
Mecmuası" 1 3 3 3 ila 34 cildi, s . 5 3 , " T a f r a y i Hümâyûn i l m i. ")n i n " O s m a n l ı
Tarihi"ne göre, 16. asırdan 40 asır (Milattan 24 asır) evvel, "Tarih-i
 l e m " e göre Milattan 23 asır e v v e l d e n beri mevcutmuş.
Bütün göçebe Kan insan k ü m e l e r i gibi, bu hakanlık, hanlık ve o y m a k -
ların d a b i r e r d a m g a s ı , a l a m e t i , i ş a r e t i o l a c a k t ı . Her o y m a ğ ı n a l a m e t i , harf
v e u y d u r m a gibi c a n s ı z ş e k i l l e r d i . "Altı h a n l ı ğ ı n d a altı t a n e o n g u n u , ( m u -
kaddes + avcı ve yırtıcı kuşu) var: Tuş/ncü-şah/n-karta/-üçkuş-senku-ça-
kır.. Bunlara ok atılmaz, etleri yenmez. Kendileriyle fal bakılır. Ve hatırla-
rına toz konmamasına dikkat edilir." (Tarih-i Osmani Encümeni Mecmu-
a s ı " 1 3 3 3 ila 3 4 , s : 5 3 , " T a f r a y i H ü m â y û n İ l m i " )
Hakanlıkta bir Oğuz'un (tirağ) "Bir kuş imiş ki bin kuş öldürür, birini
yermig' (Divan-1 Lügat-ı Türk) isminde ve bir de karısının "kutsal' adlı ol-
mak üzere, iki t o t e m , m u k a d d e s ve ismi v a r cismi y o k A r a p l a r ı n zümrüdü
anka, Acemlerin Simurg kabilinden kuş heyulaları v a r m ı ş . . .
Bu "mış"lardan bize kalan hatıra, Oğuz hanlığının 24 aşiretinden biri
olan Kayı Han O y m a ğ ı n ı n , 37-38 asır sonra, A s y a ile A v r u p a ' n ı n ve Müs-
lümanlıkla Hıristiyanlığın burun buruna geldiği boğazlar etrafında Osman-
l ı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n u k u r d u ğ u z a m a n d a , hâlâ t o t e m o l a r a k k a d i m O ğ u z Ha-
kanlığının "Tafray-iHümayûri'unu kullanması olmalıdır.
İşte T a t a r l a r , M o ğ o l v e Çin bezirganlarına İç ve Küçükasya ile A v r u p a
ticaret yollarını açmak, Karakurum taraflarında yallah ettikleri v a k i t , altın
( — o k u n a m a d ı ) sökün eden T ü r k oymakları, beygirlerinin y ü k ü çadırları ve
kafalarının yükü bu totemlerden ibaret o l m a k üzere; hayat mücadelesinin
kılıç m ü c a d e l e s i o l d u ğ u imanıyla isteyenin emri hesabı ve maddi, manevi
tesiri altında d ö v ü ş m e k üzere, eski medeniyetlerin enkazlarına üşüşürler.
İşte Kayı H a n o y m a ğ ı n ı n E r t u ğ r u l k o l u , b u ü ş ü ş e n l e r d e n biri. Biz o n u , ka-
dim medeniyetlerin yıkıklıkları ile g ü b r e l e n m i ş , y e n i y e n i g e l i ş i m l e r i n har
vurup harman savurduğu eski tarlalara düşmüş bir t o h u m sayıyoruz.

Tarla

Ertuğrul kolunun içine düştüğü zemin ve şartlar nelerdir? Bu şartlar

i ç i n d e nasıl t u t u n d u v e Ş e y h Edibali'nin r ü y a s ı n a g i r e n a ğ a ç gibi iki d ü n -
yaya k ö k v e dal budak saldı?
Hiç ş ü p h e s i z , bir T ü r k h â k i m i y e t i v e T ü r k s a l t a n a t ı sırf " 4 0 0 A r s l a n " ile
kurulur nesnelerden değildir. Hangi amiller Osmanlılığı yarattı?
B u r a d a iki k u t u p v a r : Bir t a r a f t a ; Doğu A s y a ' s ı n ı n eski m e d e n i y e t l e r i n -
den Batı A s y a ' s ı y l a A v r u p a medeniyetlerine doğru, G ü n e y Yolları [bu me-
sele " İ s l a m T a r i h i n i n M a t e r y a l i z m i " eserimizde etraflıca araştırılacak.] İs-
l a m t i c a r e t ç i l i ğ i t ı k a n d ı k t a n s o n r a t a ş ı p s a l d ı r a n deli s e l l e r i n , Moğol selle-
377
rinin a k ı ş ı n a kapılıp s ü r ü k l e n e n b ü t ü n g ö ç e b e l e r için, batı s a y ı l a n ülkeler-
deki y ı k ı l m ı ş v e y a y ı k ı l m a s ı gün meselesi olan m e d e n i y e t ç ö k ü n t ü l e r i . Öte
tarafta; bu y ı k ı k batı medeniyetlerine doğru Uzak Şark bezirganları ve
Uzak doğu malları için y e n i y o l l a r a ç m a k d a l g a s ı n ı n ö n ü n e d ü ş e n A s y a g ö -
çebelerinin ta kendileri.
B u iki t a r a f , m ü s b e t v e m e n f i e l e k t r i k v e y a m ı k n a t ı s k u t u p l a r ı gibi bir-
birini çekiyor. Ve bu cazibeden e p e y m ü t h i ş ve kanlı y ı l d ı r ı m l a r patlıyor.
B u iki k u t u p ü z e r i n d e a y r ı a y r ı b i r a z d u r a l ı m :

Asya Göçebeleri

Bilhassa komşu ve kardeş olduğu söylenen iki büyük Hakanlık, Oğuz-

lar ö n d e , Moğollar a r k a d a ; y a n i , ö n d e k a ç a n T ü r k l e r ve d i l i m i z d e hâlâ dar-
b ı m e s e l h ü k m ü n d e y a ş a y a n v e o d e v r i n h a i l e l i s e ğ i r t i ş l e r i n d e n d e bir i z t a -
şıyan meşhur tabiriyle arkadan kovalayan Tatarlar... dır.
Çoğu kere T ü r k ' ü n n e r e d e bitip, T a t a r ' ı n n e r e d e b a ş l a d ı ğ ı kestirilemez.
F a k a t biz, burada k o n u m u z u teşkil e d e n sırf T ü r k l e r i ele a l a l ı m . . .
Türk oymakları doğudan batıya doğru akın ederken, tabii önlerine
ç ı k a n G ü n e y Y o l u ' y l a alt y o l u birbirinden ayıran Hazar denizine çarpıyor ve
her m a n i a y a rastlayan akarsu gibi ikiye bölünüyorlar. Bir k ı s m ı Hazar'ın
kuzeyinde Ural-Volga aralarında, öteki kısmı Hazar'ın güneyindeki İran
yaylalarından yollarına devam ediyorlar.
B u y o l l a r d a g i d i ş k ö r bir ı r m a ğ ı n a k ı ş ı gibi m i d i r ? B ü s b ü t ü n ö y l e d e ğ i l .
Çünkü akan, su değil, insan kümelerinin selidir. Bu kümeler, tarihte rüz-
gâra tutulan güz y a p r a k l a r ı n d a n ziyade, kokusunu aldıkları muayyen ca-
zibelere doğru yönelmeyi bilen c a n l ı v e f a a l (aktif) unsurlardır.
Onun için, T ü r k o y m a k l a r ı n ı n bir k ı s m ı n ı n V o l g a kıyılarından, öteki kıs-
mının İran y a y l a l a r ı n d a n geçişlerini bile sırf a r a d a k i Hazar denizi maniası-
na a t f e t m e k basitlik (semplizm: basitleştiricilik) sayılır.
Türk oymakları elbet insan kümeleri o l m a k itibarıyla, insan toplulukla-
rının, o z a m a n k i t o p l u m i l i ş k i l e r i n i n k a n u n l a r ı ve icatları dışında, tabii te-
sirlerin tamamıyla oyuncağı olamazlardı.
Zamanın h â k i m iki köhne medeniyet merkezi, Türk oymaklarını bu iki
istikamete çekiyordu:
1- Son demlerini yaşayan İslam Medeniyeti;
2 - Fosil halinde de olsa, henüz artıkları duran Roma Medeniyeti...
Hakikaten Türkler bilhassa bu iki medeniyet etrafında toplaşıyorlar.
Asıl Roma, Batı Roma çoktan çökmüştü. B u n d a n ö t ü r ü fosil halinde kaldı-
ğından bahsettiğimiz artığı, Bizans İmparatorluğu'dur.
 İşte T ü r k l e r i n bir k ı s m ı Bizans'a, öteki kısmı İslamlığa doğru üşüştüler.
Üşüşme 8 ile 10. asırlarda inkişaf eder.
Üşüşülen iki mihraka birer göz atalım:

Balkanlar'da

Osmanlı a ğ a c ı n ı n dalları ve m e y v e l e r i d e d i ğ i m i z yer. Osmanlılardan 5

asır evvel gelen Türklerle karışmıştı. Gelişigüzel hatırlayalım:
1- Peçenek ve Polofçi Türk/eri, 8. ve 9. asırda Dinyeper ve Dinyes-
ter'den kalkarak, Velanya, Moldavya'yı aştıktan sonra Tuna'nın Balkan ya-
kasına geçiyorlar. Sonra, B u l g a r l a r a y a r d ı m c ı v e k u r t a r ı c ı gibi y e t i ş e n Ko-
man Türklerine mağlup olarak katışıyorlar. Bunlardan Bulgar Simeon, 914
tarihlerinde Edirne'yi işgal bile e d i y o r .
2- Vardarlı Türk/eri-. Bizans İmparatoru Teofil (829 ile 9 4 2 ) t a r a f ı n d a n ,
S e l a n i k ile V u d i n e arasında yerleştiriliyorlar.
3- Koman Türk/eri-. Peçeneklerden sonra, Balkanlar'da, Bulgaristan'da
yayılır ve Bulgarlarla kaynaşırlar. Hatta (Özi) ismini alan meşhur kalenin
Oğuz kelimesinden gelme ve Oğuzlardan kalma olduğu söylenir.
4- Ohride: Niş, Sofya, Molina, Uçapulya ve Tuna'daki Peçeneklere
mensup Türkler, 11. asırda gözükürler.
5- Macar Türk/eri-. Oğuzlar tarafından Volga'dan kovulunca, Hazer
semtlerine, sonra orada da tutunamayarak, Dinyester, Prut v e Sert ır-
maklarına doğru inerler.
6- Selçuk Türkleri-, Evet, Selçukiler bile, Saltık kumandasında 12 bin
kişiyle Konya'dan Dobruca'ya kadar sokulurlar...
Osmanlı Türkleri, Balkanları geçtikleri zaman, kültürleri değişen bütün
bu T ü r k l e r i B u l g a r ve Rum sanıyorlar. [Estoyan Cansizof : "Balkan Şıpbi-
ceziresinde Türk/er". (Tarihi Os Ene. Mec. Cilt: I, s. 1 0 7 8 ) ]

Küçük Asya'da

İslam m e d e n i y e t i n e doğru gelip y e r l e ş e n Türkleri s a y a c a k değiliz. Bun-

lardan en meşhurlarına işaret ediverelim:
1 - Kıtık Aşireti-, Oğuz Hakanlığının oymaklarından, İran'da yerleşir.
2 - SelçukAşireti-, Aynı yollardan aşa aşa nihayet Anadolu'da, Arslan ve
Güneş (şimdiki A c e m ) tafralarıyla m a l u m saltanatı kurarlar.
3 - Bayındır Aşireti-, Anadolu içlerine kadar sokulduktan sonra, Akko-
y u n I u I a r hükümetini yaparlar... Ve i İh. Ve iih...
 İki Medeniyet
Bizans, A s y a pazarlarının en mühim yollarının en nazik d ü ğ ü m ü üzerin-
d e k u r u l m u ş , A v r u p a b e z i r g a n l ı ğ ı n ı n m ü h i m ileri k a r a k o l u , H ı r i s t i y a n l ı ğ ı n y ı l -
dızı... F a k a t s ö n m e k ü z e r e o l a n bir y ı l d ı z . İ s l a m f i k r i y a t ı n ı n belli başlı g a y e -
lerinden biri bu parlak mevziyi zaptetmek. Hatta Muhammed, Kostantini-
ye'yi (İstanbul'u) z a p t e d e c e k serdar'a ne mutlu! d e m i ş . Ş a k a m ı bu?
Avrupa pazarlarını temsil e t m e k üzere olan Hıristiyanlığın hedefi ise,
tabii bu mevziyi, her ne pahasına olursa olsun elden ç ı k a r m a m a k . . .
Kuvvet! Her iki t a r a f d a , a l m a k t a v e v e r m e m e k t e s o n u n a kadar dövüş-
meye niyetli... Niyetli a m a , "At var, meydan yok". Her iki t a r a f da, içini
kurt y e m i ş , g e ç m e k ve g ö ç m e k üzere olan iki bünye... Batıda yeni bir g e -
lişim d o ğ u y o r , d o ğ u d a eski bir g e l i ş i m ö l ü y o r k e n , iki k a r d e ş din c e r e y a n ı
(İslamlık ve Hıristiyanlık), iki rakip ve d ü ş m a n bezirgan hizibi halinde, iki
y ü z yıl " M u k a d d e s C i h a d " içinde boğuştular.
Garp, henüz üzerine çullanmakta d e v a m eden ve Hıristiyanlık tarafın-
dan idealize edilen eski rejimin mümessillerini (derebeyliğin unsurlarını:
asilzadeleri, şövalyeleri), kırılmasında y e r i n e c e k değil sevinecek bir ş e y
o l a n a l e t l e r gibi k u l l a n d ı . Batı, bezirganlığı derebeyliğin şatafatlı zırhlarıy-
la kalelerinde henüz bir kuvvet farzediyordu. Doğu, gittikçe ağır basan
"barbar" salgınından, tıpkı bütün teşkilatınca ve kaidelerine kadar taklit
ettiği Roma İ m p a r a t o r l u ğ u gibi, istifade e d e r e k karşı k o y m a y a girişti.
B u k o y u n s ü r ü s ü gibi i n s a n s ü r ü l e r i n i n b o ğ a z l a n ı ş ı ile iki a s ı r b o y u d ö -
v ü ş t ü k t e n s o n r a , her iki t a r a f d a , n e ileri, n e g e r i g i d e m e d e n , y a l a n c ı p e h -
l i v a n l a r gibi dilleri bir k a r ı ş ç ı k m ı ş , A v r u p a ile A s y a ' n ı n b i r b i r i n e dil uzat-
tıkları Küçükasya sahillerinde, 20 yüzyıl ö n c e İ r a n ' l a o l d u ğ u gibi y a n y a -
na, sırtüstü düştüler...
İki d ü ş m a n d ü n y a , g e r e k için için ç ü r ü m e y e b a ş l a y a l ı d a n beri, gerek
"Haçlılar" boğuşmaları esnasında ve gerekse böyle sırtüstü düştükten
sonra, yeni kuvvetlerden derman aramaya, i h t i y a r m i l y o n e r l e r gibi, kakır-
damış vücutlarına yabancı kamçıların kışkırtabileceği buhranları hesaba
katmadan, bir d e m hayat, bir d e m zevk daha tatmak emeliyle, "barbar"
hayalarında (husyelerinde) V u r o n o f (gençlik) aşısı yapmakla uğraştı.
İleri t o p l u m geri t o p l u m u , üstün k ü l t ü r alt k ü l t ü r ü , ister i s t e m e z , er-
geç hazım ve temsil eder. Bizi burada işgal e d e n , Balkanlarla Küçükasya
ülkelerinde biriken T ü r k o y m a k l a r ı y l a , içlerine doğru işledikleri Bizans-İs-
lam medeniyetleri...
Göçebeler; "beygirlerinin yükü çadırları ve kafalarının yükü totemler-
den ibaret" dövüşçülerdir dedikti.
Yani: 1 - M a d d i y a ş a y ı ş l a r ı i t i b a r ı y l a : " B i r ç a d ı r ı m v a r a t a r ı m , n e r e d e ol-
sa yatarım" derler;
 2- Manevi düşünüşleri itibarıyla: T o t e m d e n i b a r e t b a s i t bir - t a b i r c a i z -
se- "fikriyat"a sahiptiler;
3 - Bir t e k işleri v e hareketleri var: Dövüşmek...
Her iki k ö h n e m e d e n i y e t i n d e ilk işi, g ö ç e b e o y m a k l a r ı n e l l e r i n d e n ç a -
dırlarını, kafalarından totemlerini almak ve kendilerini düşman sınırları
üzerinde birer hudut ağacı gibi t e s b i t e d e r e k , kafalarını bezirgan teorile-
riyle iyiden iyiye d o l d u r m a k , sonra dövüş kabiliyetlerinden, kendi fikir ve
gayelerine göre en çok yarar çıkartmak... oldu.
Usul klasikti: G ö ç e b e o y m a k m e d e n i y e t sınırını d ö v m e y e başlar başla-
maz, kaleyi içinden fetheden manevi p r o p a g a n d a c ı l a r (din adamları) ile
maddi bir p a r m a k bal ( k ü ç ü k bir m ü k a f a t , otlaklıca bir y u r t s u n m a k gi-
bi)... Çay yollarının akıncı kahramanlarını çarçabuk avlar ve kolayca ehli-
leştirebilir. O n d a n s o n r a g ö ç e b e t o p l u m m e d e n i t o p l u m u n p e y k i gibi e t r a -
fında dört döner. İki misal:

Selçukiler

Büyük Tataristan terk elebaşlarından Selçuk, 10. asrın son üçte birin-
de (972) B u h a r a ' d a aşiretiyle birlikte M ü s l ü m a n olur. T o r u n u Tuğrul, mal
ve ganimetleri yığdığı N i ş a b u r ' d a i s t i k l a l ilan e d e r . S o n r a s a l t a n a t d ö r t kıs-
ma bölünür: 1- İran ( İ s f a h a n i y e ) , 2- Germiyaniye, 3- Şam, 4- Rum.
İran'da, Tebristan-Harzem'i-Cercan-Kazveyn şehirlerini zapteden Tuğ-
rul'un kardeşi, istiklalden bir a s ı r k a d a r s o n r a ( 1 0 7 5 ) , Bizans'ın elinde du-
ran büyük ticaret merkez ve yollarına hücum eder. Üç senede, o zaman-
ki d ü n y a n ı n en m ü h i m ticaret iskelelerinden, İç A s y a pazarlarının son is-
tasyonu olan T r a b z o n ' a kadar gelir.
"Pek çok g a n i m e t e eriştiği gibi" Galata'da Emeviye'den kalma Arap Ca-
miinde, "Ezan-/ Muhammedi ile Tuğrul bey namına hutbe okunmasını im-
parator tarafından müsaade" de alır. (Ali Teyfik, Mekteb-i İdadiye Tarih-i
Umumi ve Mekteb-i Mülkiye-i Şahane Coğrafya Muallimi, Kaymakam.. :
" F e z l e k e - i T a r i h i U m u m i " Cilt: II, Kurunu vüsta, s. 101, İ s t a n b u l )
A y n ı yıllar içinde İran y a y l a s ı n ı n en uğrak merkezi İsfahan ile, g ü n e y
yollarının Basra-Mekke'nin dört yol ağzı Bağdat'a k a d a r g e ç e r (ve hatta
serdar Halifenin kızını bile a l ı r ) . Y e ğ e n i A l p a r s l a n , İmparator Romanüs'ü
esir eder ( 1 0 7 1 ) . . . Fitne, f e s a t . . . Harzemşahlığına geçer!
Rum'da-, A l p a r s l a n bin C a f e r bin Selçuk, Katledilmiş'i de e z d i k t e n son-
ra, oğlu Antakya'yı Rumlardan fethederek payitaht yapar. "Sultan-ıRum"
unvanını alan kardeşi Kılınç A r s l a n , Konya'dan İznik'e kadar gider. Hatta
İznik'i zapt eder. S o n r a Haçlılardan kaçarken Habur s u y u n d a boğulur. Oğ-
lu Mesut Şah, Sivas'tan Sinop'a ve A z e r b a y c a n ' a kadar yayılır... Nihayet,
sahibi huruçlar... Tatarlar... Parçalanış.
 Osmanlılar

Tatarlardan kaçan Kayı Han aşireti, evvela Maveraünnehir'e gelirler.

Herhalde orada Müslümanlaştıktan sonra, Selçukilerle birlikte İran Mer-
varsahan'da birleşirler. C e n g i z çıkınca y i n e yol görünür: Ahlat'tan Azer-
baycan'dan aşarak Halep'e doğru inilir. V e a r k a s ı gelecek...

Alt Bünye: Ekonomi

Osmanlılığın üzerinde kurulduğu zeminin, biraz da t e m e l i n e işaret ede-

lim... 13. v e 14. asırlarda Küçükasya, B ü y ü k a s y a ' n ı n çöl o l m a y a n bütün
ülkeleri gibi, kapitalizm öncesi bir ekonomik bünye gösteriyordu. Yani,
ikinci bir e k o n o m i k g e l i ş i m e t a b i i y d i :
1- Nüfusun mutlak ekseriyetini teşkil eden, göçebe, göçebelikten he-
nüz kalmış veya doğrudan d o ğ r u y a t o p r a k bentlik ü r e t i m i n e alışmış olan
tabii ekonomi unsurları;
2 - B u t a b i i e k o n o m i y i için için c a z i b e s i n e s o k m a y a , p a r ç a l a m a y a , d i d i k -
l e m e y e ve aynı zamanda merkezileştirmeye uğraşan ticaret sermayesi...

Tabii Ekonomi

Zannedildiği kadar bezirgan değiş-tokuşuna karşı, "hermetiquemenc-

la" s u s ı z d ı r m a z s u r e t t e k a p a l ı bir e k o n o m i olmaktan her gün biraz daha
çıkıyor. Fakat birçok sosyal sebepler yüzünden, kendi yağı ile kavrulma
bağımsızlığını muhafaza ediyordu. B u n a c a n l ı bir m i s a l o l m a k ü z e r e , o z a -
m a n İ s k e n d e r u n gibi bir l i m a n e t r a f ı n d a (Zülkadriye) imaretindeki ekono-
mik durum h a k k ı n d a çizilmiş olan şu levhayı aynen iktibas ediyoruz:

"Zülkadir'lilerin o vakitki hayat-ı içtimaiyesi (sosyal yaşamı) pek sade

ve ihtiyacat-ı haricyeden azade (dışarıya ihtiyaç duymaz) idi. Kendi eiiş-
leriyle giyinirler ve kendi ekinlerinin mahsulü ile geçinirler idi. Kendi unla-
rından, kuzularından, kendi yemlerinden yaptıkları bir baklavada şekerin
verdiği çeşni kadar bir lezzet olmasa bile, yine meydana gelen bu yiyinti
ekşi ve tatlı yine kendi bağlarının koruğu bulunuyordu. Hulasa, kazançla-
rı kendi illerinde, ellerinde kalıyordu. Tuttukları, yaptıkları şeyler aba, ke-
be, börek, şal, yazma, alaca, edik, çedik, postal, pabuç, yemeni, çevre,
peşkir idi. Mahsulleri iie enva-ı hububat ile peynir ve yağ ve bal, kuru seb-
ze ve meyve gibi dana ve koyun etinden yapılmış kavurma, pastırma ve
durma (bir gövde etten yekpare pastırma) ve sucuk, tarhana, bulgur ve
erişte ve şehriye gibi şeyler idi. Elhalehaze (1322 tarihinde!) Maraş'ta ne-
faset ve sürümünü muhafaza eden Timur'cuiuk sırmakeştik, debbağhk ve
a laca cılık ve saraçlık ve ibacılık sanatını Türkler Asya'yı baladan birlikte
Maraş'a getirmişlerdir. O çağdaki ekinleri arpa, buğday, küncü (susam),
pirinç, mercimek, darı, nohut, köşne (fiik=karaburçak), pamuk, çavdar,
peygamber darısı (mısır) kendir gibi mavad idi. ZükadiHer bağcılıkta ve
bahçıvanlıkta mahir olduklarından pekmezin alası ve üzümün her türlü şi-
rası (hamse, bastık, kırma, kesme, sucuk ve i Ih..) yeni tatlısı Maraş'ta ya-
pılıyordu. Zülkadirlerin o ahır(son) hükümetine doğru belirmeye başlayan
hayat-ı medeniye (kent yaşamı) ile terafkan uiumu Arabiye tedrisatı kes-
bi ehemmiyet etmiş ( A r a b i ilimler yönünde eğitime önem verilmiş) oldu-
ğu gibi (su/üs) ve (nesih) yazıları da, bir şekli ahsende teammüm ve te-
rakki etmiş (güzel bir şekilde gelişmiş ve yayılmış) ve hattı rakkamda can-
lanmış idi." (Arif: " M a r a ş ve Elbistan'da Zülkadir Oğulları", Tarih-i Osma-
n i E n c ü m e n i M e c m u a s ı , N u m a r a 38, 1 Haziran 1332)
En sonunda çıldırarak göçen bir t a r i h ç i n i n e p e y o y n a k k a l e m i n d e n dö-
külen bu yazılarda, üç ahenkli kabartılandırma dikkati çekiyor:
1- O z a m a n k i A n a d o l u ile S u r i y e h u d u d u n d a , binaenaleyh h e r iki ülke
hakkında ortalama bir k a n a a t v e r e b i l e c e k m e v k i d e o l a n Zülkadirliler diya-
rında h â k i m olan t a b i i ekonominin hayranca bir t a s v i r i .
2- Türklerin Y u k a r ı a s y a ' d a n getirdikleri (demir-deri-kıl) ilk m a d d e l e r i -
ni i ş l e m e y e has (yani: kılıç v e ata d a i r ) u f a k s a n a t l a r ı o t u r d u k l a r ı y e r l e r -
de ölümden sonra dirime (Basü'badel-mevt'e) uğratarak yaşatmaları: İs-
lam m e d e n i y e t i n d e d e , d e m i r c i l i k , d e b b a ğ l ı k gibi s a n a t l a r m e ç h u l değildi.
Fakat onların da pek çokları gibi Horasan ve Maveraünnehir taraflarından
gelme oldukları düşünülürse, Ortaasya steplerinden bu sanatların batıya
doğru akınında Türklerin m ü h i m c e bir s e b e p o l d u k l a r ı (zaten hurafelerinin
d e i ş a r e t e t t i ğ i ) gibi hatırlanılıyor. Esasen T ü r k kılıcının o zamanki mane-
vi nüfuzu, Türklerin uzvi k a b i l i y e t l e r i n d e v e kılıç k u l l a n m a y ı bilmelerinden
ziyade; bir k e r e kısmen kılıçlarının iyi çelikten yapılmış olmasıyla maddi
k e s k i n l i ğ i n d e n ; o n d a n s o n r a bir h a y l i d e , s o s y a l y a n l a r ı n ı n y ü z y ı l l a r c a o n e
müstebit h ü k ü m d a r l ı k l a r altında inleyen halk t a b a k a l a r ı için daha demok-
ratik, daha taze ve teşkilatçı oluşundan ileri g e l i y o r d u .
Ve Türk unsurunun, hele İ s l a m medeniyetinin son demlerinde oynadı-
ğı rolü, b i r a z da, o n u n t a ş ı d ı ğ ı v e g i t t i ğ i y e r d e e k t i ğ i bu sosyal yapı biçi-
m i n i n bir b i r i k i n t i s i n d e n d i . [ B i l m e m bu kanaat solcu beberuhilere "oportü-
nizm" burjuva ulemacılarına bir " y a ğ " gibi gelir mi?.. Bunu düşünmedim
bile. Yalnız Türklerin sırf ç a p u l l a geçindikleri hakkında işitilen batıvari,
h a t t a İ s l a m v a r i t e l k i n v e k a n a a t l e r e , t a r i h t e bir b e l i r l i l i k g ö r e n v e h e r t ü r -
lü tesadüfi "suh'i" arızaları reddeden methim biraz g ü l ü m s ü y o r . . . H e r iki
t a r a f a d a s ö v e n i d d i a l a r ı ı s m a r l a m a k için, M a r k s ' ı n ş u n o t l a r ı n ı k ı s m e n bu-
raya geçirmeyi münasip gördüm: "M. Bastiat: Eski Yunanlılarla eski Ro-
malıların ancak çapulla geçindiklerini tasavvur ettiği zaman hakikaten gö-
nül eğlendirici bir şey oluyor. Asırlarca müddet çapulla geçinebilmek için,
daima talan edilecek bir şeyleri bulunması ve dolayısıyla talan eşyasının
aralıksız yenileşmesi icabeder. Şu ha ide öyle geliyor ki, Yunanlılarla Ro-
malıların da mutlak surette tıpkı şimdiki dünyanın temelini burjuva iktisa-
diyatıteşkil ettiği gibi... Kendi dünyalarının maddi temelini teşkil eden bir
üretim tarzları, şu halde, bir iktisadiyatları vardı. Yoksa Bastiat acaba esir-
lerin işi üzerine dayanan bir üretim tarzının bu itibarla bir çapui sistemi
üzerine dayandığını mı tasavvur ediyor? O zamansa tehlikeli bir zemin
üzerinde sergüzeşte atılacaktır." (Kari Marks, Kapital: s.708)

Burada Yunanlılarla Romalıların yerine "Türkler"i ve Bastiyat yerine de

sağlı sollu iddialar sahiplerinin isimlerini koyarsak.. Marks'ın nezaketen
açıkça söylemediğini ilave e t m e k t e n başka yapacak şeyimiz kalmaz: Za-
t e n h a n g i sınıflı t o p l u m d a h â k i m s ı n ı f ç a p u l d a n b a ş k a n e ile g e ç i n m i ş t i r v e
geçinebilirdi. Hülasa, maksat, içinden yetiştiğimiz zemini, mümkün mer-
tebe maddeci ve diyalektik usulle istikza etmek, sondalamak ve ondan
gütmek gücüne mümkünse, son ve neticeler çıkarmaktır.]
3 - Ü ç ü n c ü v e m ü h i m n o k t a da: Zülkadirlilerin o ahir h ü k ü m e t i n e doğ-
ru belirmeye başlayan "hayatı medeniye"dir. Burada kaydedilen "hayatı
medeniye", şüphesiz mübadelenin inkişafına (değişimin gelişimine) işaret
olan ticari münasebetlerin, bezirgan ekonomisinin ilerlediğidir.
Haçlılar akınları, bu Zülkadir ülkesini de yakıp yıkarak geçmişti. Yani
buraların, İslam medeniyeti sıralarında m a n z u m e l e ş m e k kabiliyetini gös-
teren bezirgan ekonomisi, bu hengameler esnasında bir d a h a a l t ü s t ol-
d u k t a n sonra, a n c a k Zülkadirlilerin son d e m l e r i n d e y e n i d e n kendisine gel-
meye başlıyor...
Zülkadirliler malum, son nefeslerini Osmanlıların pençesinde verdiler.
Şu halde, Zülkadirlilerin "o ahir hükümeti", Osmanlıların Batı A n a d o l u ' d a
saltanatlarını kurmaya başladıkları devirdir. Yani: Anadolu'da Osmanlı hü-
kümeti kurulurken "hayat-ı medeniye", bezirgan ekonomisi yeni baştan
canlanmak kabiliyetini göstermişti.
B u c a n l a n ı ş , b u y e n i " m e d e n i y e t " h a m l e s i , iki u n s u r u n m e l e z e s e r i idi:
1- "Ulumu Arabiye tedrisatı kesbi ehemmiyet etmiş"-. Yani, İslam ide-
olojisi yeni bir e k o n o m i k b a s a m a k , y e n i bir g e l i ş i m göstermiş.
2- "Sülüs ve nesih yazıları da bir şekil i ahıra teammüm ve terakki et-
mi<f\ Nesih ( A r a p y a z ı s ı ) , S ü l ü s ( T ü r k y a z ı s ı ) , y a n y a n a v e b e r a b e r c e iler-
liyorlar. Yani, A r a p medeniyeti Türk ağaçlarına aşılanıyor ve yeni meyve-
ler bekleniyor.

Bezirgan Ekonomi

İslam Medeniyeti, bir k e l i m e ile kölelik devrinin bezirgan medeniyeti

idi. İ s l a m b e z i r g a n l ı ğ ı ç ö l l e r d e n f ı ş k ı r ı r gibi d o ğ d u . Bu m a n z a r a , tekmil As-
ya ve ilk ç a ğ bezirgan medeniyetlerinin talihini tasvir eden levhadır: Be-
zirgan iktisadiyatı, "tabii i k t i s a d i y a t " gibi yeryüzünü kaplayan ve ticaret
için boğucu bir çöl sayılan bir z e m i n üstünde z i k z a k ve çorak keçiyolları,
yahut k a l d ı r ı m l a r açtı durdu.
Fakat, v a k t a ki bezirgan e k o n o m i o z a m a n k i üretim kuvvetlerinin haddi-
n i a ş a n v e t a h a m m ü l ü n ü ç a t l a t a n ç e l i ş k i l e r i o r t a y a attı v e artık çöl k e r v a n -
ları i ç i n d e n b o z g u n a u ğ r a m a y a b a ş l a d ı . O z a m a n a k a d a r çöl i ç l e r i n d e n ge-
çe geçe yapılan karınca yolu eski işlekliğini kaybetti. Derken çölde kopan
t a y f u n l a r , e s e n s a m y e l l e r i - s o s y a l t a b i r i y l e i ç h a r p l e r i v e dış s a l g ı n l a r ı - yi-
ne tozu d u m a n a k a t t ı l a r v e k a r ı n c a y o l l a r ı , keçi y o l l a r ı , o v e f a s ı z u ç s u z bu-
c a k s ı z çöl y o l l a r ı gibi bir d a h a g ö z ü k m e m e k ü z e r e k a y b o l d u l a r , gitti.
Bu hal yalnız Asya'da değil, ilkçağda ve ortaçağda, bilinen dünyanın
hemen her t a r a f ı n d a , bağlı ilerleyişler ve oranlı başkalıklarla beraber ade-
t a " t e k e r r ü r " etti d u r d u .
Bu bezirgan ekonomisi ile, tabii ekonominin statükoyu bir t ü r l ü de-
vamlı surette p a r ç a l a y a m a y a n dövüşüdür. Tabii ve bezirgan ekonomilerin
boğazlaşması, ilk v e ortaçağlar esnasında, hep g ö r ü n ü ş t e tabii ekonomi-
nin galebe çalmasıyla neticelendi: Fakat, tabii, işin içyüzü; her d ö v ü ş t e
bezirgan ekonomisinin fikirlerine doğru, iyi kötü bir b a s a m a k d a h a kazan-
masıdır... Elbet, bu kazanış, beş, altı basamak ilerledikten sonra, dört,
beş basamak gerisingeri etmek suretiyle; yani, düpedüz ilerleyiş değil,
zikzaklı ve hatırı sayılır d e r e c e d e ricatlı, mutlak değil, g a y e t bağıllı (izafi,
göreli), sağır ve sinsi; eskilerin dedikleri gibi, " m e z b u h a n e " (boğazlanır-
casına) bir i l e r l e y i ş t a r z ı n d a olur.
Bezirgan ekonomisinin tabii ekonomi zararına statükoyu kesin olarak
bozuşu, ilk d e f a batı v e k u z e y A v r u p a ' s ı n d a , y u k a r ı d a i ş a r e t e t t i ğ i m i z gi-
bi, d o ğ u p a z a r l a r ı n ı d i d i k l e y e n " H a ç l ı l a r " m u h a r e b e l e r i n d e n s o n r a , u z a k ti-
caretin gelişimiyle beraber, 12. a s ı r d a n beri b a ş l a r . S o n z a f e r i n i d e o r a d a ,
fakat 16. asra kadar iki asırdan fazla süren bir gelişme ve erginleşme ve-
tiresinin (sürecinin) mantıki tabii ve zaruri neticesi o l a n doğu ve batı Hint-
lilerin (Hindistan + Amerika) keşfiyle birlikte ve " p a r l a k " surette y a p a r .
Halbuki, ilk v e o r t a ç a ğ d a v e b u çağların mirasıyla geçinen doğu ülke-
lerinde, daima sonsöz tabii ekonomide kaldı. Niçin? Bu sualin cevabı,
a r a p s a ç ı o l m u ş bin bir s o s y a l v e e k o n o m i k ş a r t l a r a d a y a n ı r . F a k a t , biz bu-
rada, "amil: faktör"cülere benzese bile, izahın anlaşılır ve basit olması
için, bir ( f a k a t m ü h i m ) noktayı açacağız. Lenin'in tabiriyle "zencin peşin-
de sürükleyen halka"ya basacağız.
I- Bu halkayı bize v e r e n M a r k s i z m ' d i r . Marks'a göre, Asya'nın muhafa-
zakâr çehresi, nemelazımcı ruhu, sürekli yerinde sayan ekonomisi, ezeli
bir t e m p o ile ü r e y i p t ü r e m e k t e d e v a m e d e n t a b i i e k o n o m i s i ile izah e d i l i r .
B u e k o n o m i k y e r i n d e s a y ı ş v e ü r e y i p t ü r e y i ş i de, b a ş l ı c a bir s i y a s i v e s o s -
y a l n e t i c e ile h ü k m ü n ü s ü r m e k t e d i r : A r a z i i r a d ı n ı n n a k d i değil a y n i o l a r a k
alınması; devlet vergilerinin tabii ürünlerle karşılaştırılması:
"Asya'da, arazi iradının tabii şekli, devlet vergilerinin belli başlı unsu-
runu teşkil eder; bu şekil, üretim şartları üzerine dayanır. Tabii münase-
betlerin değişmezliği (/ayete gayiriiği) sayesinde bu şartlar, bu ödeme
şekli bakılınca kapsamı eski üretim şeklini olacak surette alır. Bu Türk İm-
paratorluğunun mahfuz kalma sırlarından biridir."(K. M. Le Kapital I. Cilt,
I. Kitap S 1 5 3 Fransızcası Y. Molitan, Paris, 1925)
Geçerken, ilk v e o r t a ç a ğ ı n iki mühim m e d e n i y e t i ve s e r m a y e d a r geli-
ş i m i n i n iki belli başlı g ü b r e s i v e t o h u m u o l a n ş e k i l l e r e b a k a l ı m :

Roma
Fetih ettiği y e r l e r a h a l i s i n d e n para olarak yalnız nisbeten e h e m m i y e t -
siz bir " c i z y e " a l ı r d ı . Esas ü r e t i m d e n devlet h e s a b ı n c a ayırabildiği pay, ha-
sılatın onda biri idi. İslamlığa, hasılattan alınan bu onda bir A r a p ç a " ö ş r ü
şer-i" ismiyle geçti. Ve ilaveye hacet yok: Osmanlı İmparatorluğu'nun
"Aşar"ı, C i h a n ve İstiklal harplerinden sonra kaldırıldı. Halbuki tabii iktisa-
diyatı tuzla buz e d e n , a n c a k m a l c a iradın yerini paraca iradın t u t m a s ı d ı r .
Marks'ın naklettiği gibi, maliyecilik giyotininin tatbik edildiği, yani; ay-
ni verginin nakdi v e r g i y e d ö n d ü r ü l d ü ğ ü devirlerde y a ş a m ı ş olan Boisguil-
debert "para her şeyin celladı olmuştur." "Para, bütün insanlık cinsine
harp iian ediyor", diye haykırıyordu. Marks izah ediyor:
"Emtia üretimi epeyce yükselip genişlediği vakit, ödeme vasıtası ola-
rak paranın gördüğü iş, metalar tedavülü sahasını aşar. Bütün mukave-
lelerin müşterek metaı para olur. İratlar, vergiler ayni olarak verilecek
yere "nakit" olarak ödenir. Bu tahavvüi umumi üretim şartlarına tabidir.
Bütün mükellefyetlerin nakitçe ödetiimes/ teşebbüslerinde Roma İmpa-
ratorluğu'nun uğradığı çifte muvaffakiyetsiziiğin ispat ettiği budur. Bois-
guillebert ve mareşal Vauban tarafından o kadar belagatla açığa vurdu-
rularak iian edilen XIV. Lui saltanatı esnasında Fransa'daki köy nüfusu-
nun inanılmaz sefaletinin sebebi hiç de yalnız verginin yükseltilmesi de-
ğil, fakat bir de ayni verginin, nakdi vergi haline dönüşmesi idi." (K.
Marks: Keza, s.152-153)
II- Ş u halde R o m a - İ s l a m - O s m a n l ı v e ilh... t o p l u m l a r ı hata mı etmiş-
ler? Y e p y e n i bir ü r e t i m getirecek olan nakdi vergiyi, sırf b i l m e m e l e r i yü-
zünden mi tatbik etmemişlerdir? Böyle bir v a r s a y ı m , tarihin belirliliğini
"Levhi m a h f u z " (Allah'ın t a k d i r ettiği şeylerin yazılı olduğu levha)cu kaza
ve kadere kurban e t m e k olurdu. Hayır, Marks'ın i ş a r e t ettiği gibi:
386
 "Bu değişme üretimin umumi şartlarına tabidir. Bütün mükellefiyetle-
rin nakitçe ödetil m esi teşebbüslerinde, Roma İmparatorluğumun uğradığı
katmerli muvaffakiyetsizlik bunu ispat eder. "
Şu halde, ayni vergi yerine nakdi verginin geçmesi, tabii ekonomiyi
parçalamakta bir s e b e p , fakat "üretimin umumi şartları"na bakarak bir
neticedir. Bu birbirlerini doğuran olaylardan, bilhassa üretimin umumi
ş a r t l a r ı n ı d e ğ i ş t i r e n v e d o l a y ı s ı y l a , n a k d i irat v e v e r g i y i m ü m k ü n k ı l a n f a k -
törler veya faktör nedir?
Avrupa'da yeniden doğuş: Rönesansı yapan belli başlı f a k t ö r l e r i hatır-
layalım: Asya ile A v r u p a a r a s ı n d a a r a c ı l ı k e d e n İ s l a m b e z i r g a n medeniye-
tinin getirip attığı tohumlar yavaş yavaş filiz v e r i r k e n , İçasya yollarının
hâkim stratejik noktalarına doğru, garptan şarka bir e ğ i l i m v e a k ı n : Haç-
lılar, iki yüzyıl boğuşmadan sonra İtalyan çizmesinin koncunda fışkıran
Medineler, Balde C u m h u r i y e t l e r i ; u z a k v e dış t i c a r e t m e r k e z l e r i . . . İlk s e r -
m a y e b i r i k i ş i v e ilh...
Hadiselerin bu zincirlenişi içinde ana halka hangisi? Besbelli, uzak ve
dış t i c a r e t . . . E ğ e r iki a s ı r l ı k k a v g a bu ticareti elinden almasaydı, Haçlılar
Avrupa medeniyeti için boşuna bir k a r g a ş a l ı k v e b a t a k l ı k o l u r d u . V e bildi-
ğimiz cumhuriyetçikler, ondan dolayı A v r u p a ' d a ilk s e r m a y e b i r i k i ş i " y e n i -
den doğuş" m e y d a n a çıkmazdı. Belki d e 19. a s ı r d a k i A v r u p a s e r m a y e d a r -
lığını göremezdik... Böyle s a ç m a "belki"ler ve ihtimaller tarihte olmaz ya...
Yani:

Zaten Marks da bu noktayı a y d ı n l a t m a m ı ş değildir. Aynı sayfalarda ya-

zıyor:
"Avrupa tarafından Japonya'ya dayatılan harici ticaret, bu memlekette
arazi iradı nakdi irada dönüşmeye görsün o zaman Japonya'nın o göz alı-
cı nefis, o güzelim ziraatının işi bitiktir: Bu ziraatın içinde yaşadığı dar ik-
tisadi şartlar mutlak bir tüketime doğru gireceklerdir."
D e m e k tabii ekonominin mühim can düşmanlarından başlıcası, dış v e
uzak ticarettir. Osmanlı İmparatorluğu'nun niçin v e nasıl y e r i n d e s a y d ı ğ ı -
n ı işte b u n o k t a d a n i l e r i d e t a r t ı ş a c a ğ ı z . . . A v r u p a ' n ı n p a r l a y a n y ı l d ı z ı d a b u
uzak yolculuğun rehberi olmamış mıydı?

Üst Y a p ı : Siyaset

Ekonomi bünyesinin bu manzarası v e b i z d e d o ğ u r d u ğ u y o r u m l a r neyi

izah eder?
Toptan ilk v e o r t a ç a ğ medeniyetlerinde ve Asya ülkelerinin bu seviye-
yi a ş a m a y a n t o p l u m l a r ı n d a "Ali kıran, t o z k o p a r a n d ı k eden siyasi oluş ve
y o k o l u ş l a r ı . . . e k o n o m i k b ü n y e d e g ö r d ü k : A l t t a n ü f u s v e ü r e t i m i n ezici ç o -
ğ u n l u ğ u , t a b i i e k o n o m i zırhı ile z ı r h l a n m ı ş . B u z ı r h l ı m u h a f a z a k â r ; d u r g u n ,
vurdumduymaz kitlenin etrafında üstünde cirit o y n a y a n ; yel gibi, bazen
ortalığı kasıp kavuran, kasırgalar, siklonlar koparan, fakat, hemen daima
y e l gibi g e l i p g e ç e n , b e z i r g a n iktisadiyatının esen havası...
Türkçe'nin tiryaki sözüyle: "Sel gider, kum kalır." tabii e k o n o m i birlik
ve bütünlüğünü kaybetmedikçe, istediği kadar bezirgan hamleleriyle sar-
sılsın. B u h a m l e l e r i n b a ş a r ı s ı d a i m a izafi o l a c a k t ı r : Netice:
1- Tabii ekonomi kabuğu içinde d o l m u ş , deruni (intrinsèque) tasavvuf-
çuların tabiri ile " B a t ı n i " bir h a y a t l a , kendi â l e m i n d e kendi yağıyla kavru-
lan, zavallı kaçık Arif'in dediği gibi, "kendi el işleriyle giyinir, kendi ekinle-
rinin mahsulü ile geçinir", "kendi unlarından, kuzularından kendi balların-
dan" "ekşi, tatlı yine kendi bağlarının koruğü' ile "baklava" yiyen nüfus ve
ahali, kabuğu dışında ferman okuyan bezirgan âlemine tamamıyla yaban-
cı-lakayt-ve nemelazımcı...
O n u n için, (tabii e k o n o m i için) h ü k ü m s ü r e n M e m l u k i l e r d e , Ç e r k e z d e ,
veya Ben-i Tahir, yok. Ben-i L e y s o l m u ş ; y a h u t " B e n - i î m a n " ı n y e r i n e "Al
Buveyn" geçmiş, onun arkasından "Gazneviler", "Al Goryan", "Havazın"
saltanatı gelmiş ne ehemmiyeti var? "Abbasiye", kalkmış "Cengiz Fitneen-
giz" o t u r m u ş : "Adam sende!" Yeni doğan "Osmanlu"yu "Timur, sahipzu-
hur" talan etmiş: "Ne çıkar!"
2- "Tabii ekonomi' k a i n a t ı üstündeki siyasi bezirgan teşekküllerin: a)
Piç v a s f ı ; b) G e l g e ç l i ğ i . . .

Piç V a s ı f

H e m e n b ü t ü n i ş a r e t e t t i ğ i m i z b u ( t a r i h ) p a r ç a s ı i ç i n d e , belli başlı v e a z -
çok devamlı + g e n i ş ç e bir v a r l ı k g ö s t e r e n s i y a s i t e ş e k k ü l l e r i n y ö n v e p r o g -
ramları, d a i m a bezirgan eğilimleri t a r a f ı n d a n dikte edildiği halde, ["dolap"
(banka)çının damadı müteferrika "Yusuf Nasi"nin telkiniyle İkinci Selim
-Sokollu'ya rağmen- şarabıyla m e ş h u r Kıbrıs'ı fethetti ve sonra boğazdan
şarap g e ç i r m e k tekelini aynı Nasi Bey'e verdi... C e n g i z " b e l a " s ı n ı n Çinli ve
Moğol dört tüccar vesilesiyle patladığı ve A b d u r r a h m a n Şerefin zannetti-
ğ i gibi t a r i h t e s ı n ı f l a r ı d e ğ i l f e r t l e r i g ö r e n " d ö r t k i ş i n i n f a n i â l e m i n harabi-
s i n e b a a s o l m u ş " h i s s i n i v e r d i ğ i v e ilh... Misalleri s o n s u z a kadar uzatılabi-
lir.] bilhassa, Asya'da kurulanları içinde, siyasi mekanizmayı elinde tutan
ve güya bağımsızca k u l l a n ı r g ö r ü n e n , hep d e r e b e y i u n s u r u v a s f ı o l m u ş t u r .
İlk v e o r t a ç a ğ d e v l e t l e r i n i n s i y a s i i d a r e c i s ı n ı f v e z ü m r e l e r i , hatta o Jan
J a k Russo'ların " S o s y a l A n l a ş m a l a r ı n a fikir olan Y u n a n medinelerinde ye-
niden doğuş (Rönesans) yıldızı (belde cumhuriyetçikleri)na kadar Avupa
bezirgan hazineleri bile, ç a r ç a b u k arazi sahipliğinden derebeyleşmeye va-
ran oligarşiler tarafından güdüldüler.
388
 Elhasıl, Roma enkazı üzerinde çiçek açan ve esasen ortaçağdan ziya-
d e t a r i h e n y e n i ç a ğ a , ş i m d i k i ç a ğ a ait v e b u g ü n k ü s e r m a y e d a r l ı ğ a bir t o -
h u m o l a n s o n A v r u p a b e l d e l e r i , - o d a p e k izafi bir s u r e t t e - t e f e c i b e z i r g a n
iktisadiyatın tayin ettirdiği tekmil devlet ve saltanatlarda, bezirganlığın
kendisi değil; derebeyliğin üst v e ö n t a b a k a s ı t e ş k i l etti.
V e b e z i r g a n l ı k , d e r e b e y l i ğ i , s ı r t ı n d a a v a ç ı k ı l a n fil gibi k u l l a n ı r k e n , ile-
ride t e f e r r u a t ı n a değeceğimiz ekonomik yayılımın darlığı yüzünden, ken-
disi d e f i l l e ş m e y e d e n k bir d e r e b e y l e ş m e y e ö z e n e r e k , kendi sınıfı v e un-
suru varlığını inkâr eder; perde arkasında çalışırken bile, ezici t a b i i e k o -
nomi ve derebeyliğin sosyal düzeni karşısında, perde önüne ç ı k a m a y a c a k
kadar maskara şey o l d u ğ u n u düşünür; derebeylikten gelen her h a k a r e t i
"Hak rahmeti" bilerek, yüzüne tükürüldükçe "Yarabbi şükür!" dercesine,
sadece çıkarına bakar, daha fazla şey istemez yahut, istese istese, arazi
sahipliğinden d e r e b e y l e ş m e y e k a v u ş m a k isterdi. [İsmi g e ç e n " Y u s u f Nas",
daha Süleyman (Kanuni) zamanında "Frenk Beyi" ismini almıştı. Hürrem
S u l t a n ( R o k s a l a n e ) ve R ü s t e m Paşa ile b i r l e ş e r e k ikinci S ü l e y m a n ' ı iktidar
mevkiine geçirdikten sonra, "Dolapçı" Nas-ı Nakşa (Nak susi) ve bütün
(....okunamadı) adalar dukalığına tayin olundu. II. S e l i m , bu diplomat Ya-
hudi " m ü ş a v i r - i has"ını kral d a y a p a c a k t ı . Fakat, -sonra acısını boynu ile
ç e k e n , - S o k o l l u buna mani oldu... Bankerden derebeyi! (Saffet, "Sinogras-
ya Mendesi", "Yusuf-i Nasi" makaleleri)]
Osmanlı İmparatorluğu mukadderatının da, bu düğümle birlikte çözü-
leceğini ileride g ö r e c e ğ i z .

Ve Gelgeçlik
Osmanlı İmparatorluğu ayarında veya ona yakın komşu bezirgan eko-
n o m i n i n "Piç Vasıflı" devlet m a n z u m e l e r i niçin ş a ş ı l a c a k bir g ü r ü l t ü v e pa-
tırtı ile a l e l a c e l e f ı ş k ı r ı r , ortalığa "savulun geliyorum!" narasıyla birdenbi-
re yayılır, sonra bir s a b u n k ö p ü ğ ü gibi a n s ı z ı n v e a d e t a e n t i p ü f t e n d e n e -
cek sebeplerle bir y ı k ı l ı ş a kurban gider, "bir v a r imiş, bir y o k i m i ş " e d ö -
nerler? [Eski " K a r a a m e t " v e y a " K a r a h a m i t " , yeni " D i y a r b e k i r " kalesi, İs-
lamlığın inkişafından, Osmanlıların devrine kadar t a m a m 23 hükümetin
elinden geçer... H e m e n h e m e n v a s a t i bir a s ı r d a ü ç h ü k ü m e t , y a h u t her 3 0
s e n e d e bir, a d e t a her " s ı v ı ş s e n e s i " g e l d i k ç e , bir h ü k ü m e t ş e k l i , b e k i r di-
yarından "sıvışa" durmuştur.]
Artık yukarıdaki kısa izahlardan sonra bu soruya cevap v e r m e k büsbü-
tün kolaylaşmıştır: Bir t a r a f t a d ü n y a t u t u ş s a , o d ü n y a d a ( b e z i r g a n e k o n o -
mi ilminde) y a n a c a k hasırı o l m a y a n b ü y ü k tabii e k o n o m i yığınları, ortada,
b u y ı ğ ı n ı i ğ n e ile k u y u k a z a r c a s ı n a h e r g ü n b i r a z d a h a a ş ı n d ı r m a k l a b e r a -
ber; henüz sayı a ş a m a s ı n d a n kalite a ş a m a s ı n a a t ı l a m a y a n ve yığının ağır-
lığı altında eninde s o n u n d a ezilen bezirgan ekonomisi...
 Kurulan Devletler

1- Kabuğu içine b ü z ü l m ü ş g e n i ş i n s a n kalabalıklarını, tabii v e y a dere-

beyi e k o n o m i s i n d e n koparıp ayıramıyor. B u n d a n ötürü tabii e k o n o m i dün-
yası, "kapalı" üretim hancıları: Her k ö l e c e b e z i r g a n f i k r i y a t ı kahramanına,
"hoş geldin sefa geldin" diyor: V e bir g ü n a p a n s ı z , g e l d i ğ i y e r e g i d e n a y -
nı kahramanı uğurlarken, kılını bile k ı p ı r d a t m a d a n e n u f a k bir a l a k a g ö s -
termeye lüzum hissetmiyor.
" Gelen Yunus, giden domuZ', "gelene hoş geldin, gidene uğurlar ol-
sun", o zamanki Asyalı kavimlerin dilinde pelesenk olur...
2- Zaten kurulan devlet, "Piç Vasıflı". Güttüğü ekonomik gaye ile d a -
y a n d ı ğ ı ü r e t i m ilişkileri t e m e l i , birbirinin t a b a n t a b a n a zıddı. Bir k e l i m e ile
bezirgan ekonomi, serbest iş kuvveti yokluğu v e artı değer imkânsızlığı
karşısında köle iş k u v v e t i n i n ş a r t l a r ı n a karşı uzun müddet dayanamıyor.
Bezirganlık, adeta "Hazinedarlık" yolunun daima yeni yeni türedi dere-
beyler, taze bitmiş arazi = (esir + maraba) sahipleri yoluna doğru duru-
yor. Ve böylece sosyal b ü n y e , L e n i n ' i n m e ş h u r t a b i r i y l e , " B i r a d ı m ileri, iki
adım geri"... atarak yürüyor. U z a k v e dış t i c a r e t y o l l a r ı v e f a a l i y e t l e r i a ç ı -
lacak yerde tıkanırsa, artık yeni hükümetin "hükümet vücudu" büsbütün
kalmaz olur...
Ve "tarih tekerrürdür"cülerin demagojisine yem çıkar: Tekrarladığımız
i ç v e dış t e s i r l e r a l t ı n d a daima d e ğ i ş m e y e m e c b u r olan t o p l u m ve hükü-
met şekli ilerlemedikçe geriler, gelişmedikçe çöker... Teferruatla herhalde
bitegeleceğiz.

Gübre

Eski k ü l t ü r l e r . Bahsimiz Osmanlılıktır. Osmanlılığın hangi k a y n a k l a r d a n

kuvvet aldığını, hangi ırmağın seli bulunduğunu, yukarıdaki izahlarımızla
kafi d e r e c e d e izah etmeye uğraştık.
Osmanlılığın içinde d o ğ d u ğ u iktisadi ve siyasi şartlara, hatta bu şart-
ların açılacak yeni tarih safhasında ne roller o y n a y a c a ğ ı n a dair de ana
hatlarımızı çizdik.
Z e m i n ( t a r l a v e t o h u m ) h a k k ı n d a b u k a d a r ı , b u ç e r ç e v e için y e t e r . Y a l -
nız iki k e l i m e d a h a : B u ö n ü m ü z d e a ç ı l a n z e m i n , b a l t a g i r m e m i ş bir o r m a n ,
insan ayağı b a s m a m ı ş bir ç o r a k çöl değil... Bilakis, ilk " u z a k - d ı ş t i c a r e t " i n
kuytu gölü sayılabilecek olan A k d e n i z kıyılarında ve yakınlarında doğmuş
ölmüş ne kadar medeniyet varsa hemen hepsi, b u t o p r a k l a r ü s t ü n d e filiz,
k ö k , dal, y a p r a k s a l m ı ş , m e y v e y a p m ı ş , ö m r ü t ü k e n i n c e b u t o p r a k l a r a g ö -
mülmüş, bu toprakların gübresi olmuştur.
390
 Zaman zaman canlanan her y e n i sosyal teşekkülün hücrelerinde bu
gelmiş geçmiş medeniyetlerin zerreleri, canlanmış ruhu sezilmemek
mümkün değildir.

Tarih ilminin (yani burjuva tarihinin... hatta yalnız A v r u p a sermaye-

darlığınca d e r l e n e n t a r i h i n ) ç e r ç e v e s i n d e n f ı r l a m a k için -ilim "Papa"lığının
a f o r o z u n d a n k o r k t u ğ u m u z için d e ğ i l , d a h a a n l a ş ı l ı r o l m a k için, - en yeni-
lerini hatırlayalım: Bütün A s u r - G e l d a n - F i n i k e - R o m a - Y u n a n medeniyetleri
şu veya bu suretle kol saldıkları gerçek, Asya toprakları üstünde doğan
Osmanlı İmparatorluğu'nun maddi ve manevi, ekonomisi ve kültürü, her
eser ve gidişinde gizli damgalarını yaşatmaktan geri kalmamışlardır ve
kalamazlardı da... Bir-iki misalcik:

Ay-Yıldız

Osmanlı bayrağının totemi, ongunu m a h i y e t i n d e olan ay ve yıldız, bu

"gübre medeniyetlerin yadigarları sırasında gelir.
Ay\ Kayıhan Türklerinin "tafrayı hümâyûn" şeklinde kültür sahalarına
doğru inerek ve manevileştirerek, yerine yeni muhitlerin eski an'anelerini
g e ç i r m e l e r i d i r . Ay = İnek boynuzu = ziraat, yani göçebeliğe v e d a işareti-
dir. T ü r k l e r de, uçarı göçebeliği unutmaya m e c b u r oldukları vakit, yırtıcı,
saldırıcı, kötü v e y a heyula-i kuş t o t e m l e r i bıraktılar. Ziraat medeniyetin
baş t o t e m i olan inek boynuzlarını, yani "ay"ı bayrak yaptılar:
Filhakika, ilk O s m a n l ı bayrağında bir d e ğ i l "Orhan-Malhatun-Osman"
üçüzüyle tefsir edilen ü ç ayı (çayırda üç inek mi?), bayraklarının "yeşil"
ortalamasının etrafına dizdiler.
Fakat "AY", bir t o t e m olarak Türklere Bizans'tan geçiyor. Bizans'a ne-
reden geçtiği hakkında alelusul, tekerleme kabilinden iki rivayet var:
Makedonyalı İskender'in babası Filip, A t i n a ' y ı z a p t e t m e k için o n u a ç bı-
rakmayı düşünerek, evvela B i z a n s ' ı n m e r k e z i n i ele g e ç i r m e y e a z m e d e r . O
zaman: 1- Rivayete göre, A t i n a ordusu s e r a s k e r i n i n karısı (damalısı) Üs-
küdar'la Ç e n g e l k ö y ü a r a s ı n d a inek n a m ı n a bir t a ş h e y k e l d i k e r ; ve ay bu
ineğin boynuzlarına timsal olur; 2- Başka bir h i k â y e y e g ö r e de, bir g e c e
(Filipose) ordusuyla İstanbul'a yaklaşırken köpekler havlar ve ay doğar;
bu suretle d ü ş m a n ı n g ö r ü n m e s i n e hizmet eden ay, kutsi bir i ş a r e t h a l i n e
gelir... (Tarih-i Kostantiniye)
İster inan, ister i n a n m a . . . Bunun böyle o l m a d ı ğ ı ve " A y " t o t e m i n i n da-
ha eski kökleri bulunduğunu ileride g ö r e c e ğ i z . Fakat, zaten bize burada
lazım olan, b a y r a k t a k i ayın ne T ü r k ve ne de İslam k ü l t ü r ü n e değil, fakat
gelmiş geçmiş v e y a g e ç m e k üzere bulunmuş kadim medeniyetlerin kültü-
rü ile a l a k a d a r o l d u ğ u idi...
 Yıldız-, Milattan 2182 sene evvel A s u r i y e y i kuran M i n ü s ' ü n y e r i n e karı-
sı S e m i r a m i s geçtiği z a m a n , " M e l d e " : Yıldız t o t e m i olur. S o n r a y ı l d ı z Fini-
kelilere " A s t a r t e " ismiyle geçer.
Fenikeliler Kornitte Malgart ve "Afrodit" ismi altında (Asterte) ibadeti-
ni kurunca, iş Yunanlılara geçer. Ve nihayet yıldız totemi Latinlerde "Ve-
nüs: Z ü h r e " i s m i n i alır. V e ilh...
T ü r k bayrağında yıldız, galiba ancak Selim S a l i s (III. Selim)'den sonra
görülüyor. Ve ancak Abdülmecit zamanında 6 şualı yıldız, şimdiki gibi 5
şualı oluyor.
Ayyıldız-, Y a n y a n a geldi mi (hayır + saadet) manasında olmak üzere;
Hirva'dan Fenike'ye, Fenike'den Roma'ya ve R o m a ' d a n Yunanistan yolu ile
Bizans'a geçtiği muhakkak...
Filhakika, Kostantin'e kadar Bizans bayrağı "ayyıldız"lı iken, Kostan-
tin'den sonra taçlı olur ve ayyıldız y a v a ş y a v a ş unutulur... İhtimal Ertuğ-
rul'un rüyasındaki ayyıldız bu enkonsiyanın resüreksiyon (şuuraltının dür-
t ü ş ü d ü r . ..
İslamlık zamanında Irak ve A c e m ' d e s ü r ü m eden Sasani paraları var-
dı. Bunların bir t a r a f l a r ı n d a : Hükümdar sorgucu "Ayyıldız" şeklinde idi;
öbür taraflarında: "Ateşgedeciler" (ateşe tapanların mabedi), sağında bir
ay, s o l u n d a bir y ı l d ı z v a r d ı . V e Müslümanlar aynen kabul ettikleri bu pa-
r a l a r ı n s a d e c e k ı y ı l a r ı n a " E l h a m d ü l i l l a h v e B i s m i l l a h " gibi bir iki k e l i m e çiz-
mekle yetindiler.
T ü r k i y e ' d e a n c a k bir a s ı r k a d a r e v v e l Mahmut zamanında 1242 Hicret
y ı l ı n d a b a y r a ğ a " S a n c a k " adı t a k ı l d ı v e s a n c a k " A y y ı l d ı z " l ı o l d u . (Ali: "San-
cak ve A y y ı l d ı z " Tarih-i O s m a n i Encümeni Mecmuası 1 Teşrinievvel 1333.
Numara: 46, Sayı 193, 2 5 7 , 3 3 6 )

Fes

Eski Y u n a n medeniyetinin bezirgan ekonomisi gelişirken, Anadolu'da,

azatlılara uzaktan tanınmaları için g i y d i r i l e n bir k ı r m ı z ı serpuş.
Gel zaman git z a m a n , Fransız burjuva devrimi sırasında, tepesi püs-
küllü, derebeylikte azatlı manasına g e l m e k üzere devrimciler kırmızı kü-
lah g i y i y o r l a r , d e r k e n kırmızı külah Fransızlardan Tunus'a geçiyor.
Nihayet kavuklu, külahlı yeniçerilik "fesh" edildikten sonra, yeniçeriliği
a n d ı r m a y a c a k bir k ı y a f e t a r a n ı r k e n 1241'de, Fransızların Mısır'ı işgalinden
sonra Vali, 1237'de "Kaptan-ı D e r y a " olan Hüsrev Paşa, Mahmut Sultan'a
da bir s ü r p r i z o l s u n d i y e , H u r ş i t adlı bir F r a n s ı z ç a v u ş u ile t a l i m v e t e r b i -
ye ettirdiği b e y i n a s k e r i n e T u n u s fesi g i y d i r i r v e b u n u g ö r e n M a h m u t , he-
men kallavisinden bir fesi o t u r a k g i b i , kafasına ve kulaklarına kadar geçi-
392
rir... Fes d e T ü r k l e ş i r . (Mehmet Zeki: "Serpuş" Tarihi Osmani Encümeni
Mecmuası 1 Teşrinievvel 1 3 3 3 v e ilh.... N u m a r a : 4 3 , 6 3 , S a y f a : 103, 131)
İ d a r e v e t e ş k i l a t s a h a s ı n d a , h a s ı l a t ı n o n d a b i r i n i , p a r a o l a r a k c i z y e , nü-
f u s b a ş ı n a bir r e s i m a l m a k gibi mali h u s u s i y e t l e r d e v e ilahı d a , R o m a me-
deniyetinin İslamlık kanalıyla kelimesi kelimesine taklitleri ve zemin ve
zamana intibak ettirilişi; hele İ s t a n b u l ' u n z a p t ı n d a n s o n r a e s k i Y u n a n (ve
kısmen Roma) fikriyatını seçen ve benimseyen Bizans'ın kültürü ve felse-
f i t e s i r i , t a e d e b i y a t t a " F e n e r u s u l ü " gibi t u m t u r a k l ı i f a d e l e r y a r a t a c a k de-
r e c e l e r e k a d a r , O s m a n l ı s a l t a n a t ı n ı n g ü n d e n g ü n e b u " G ü b r e M u h i t " i n te-
sirine g ö m ü l d ü ğ ü n ü gösterir... Hatta, İstanbul'da Fatih'i bile A r i s t o v e te-
rakkiyon felsefesiyle uğraşır buluyoruz: (Kriptovolos: "Tarih-i Sultan Meh-
met Han Sani" Türkçe'ye çeviren, Osmanlı İzmir Meb'usu Karoldu.)
 İKİNCİ BÖLÜM

OSMANLI TOPRAK EKONOMİSİ TARİHİNDE

DİRLİKLERİN DEREBEYLEŞMESİ

Her g e r ç e k i n k ı l a p ç ı , bir p e y g a m b e r d i r . F a k a t her p e y g a m b e r i n üstün-

d e bir A l l a h v a r d ı r . Her i n k ı l a p ç ı n ı n prensibi vardır.
Osmanlı toprak ekonomisi tarihi, Şekspir'in "Yanlışlıklar Komedisi"ne
nazire s a y ı l a b i l e c e k bir " H ı r s ı z l ı k l a r Komedisi" veya ölmez bir " H ı r s ı z l ı k l a r
Faciası" piyesidir.

AYRIM I

TASARRUFTAN MÜLKİYETE

I- ALT T A B A K A L A R D A

Koca Osmanlı İmparatorluğu'nun büyük "miri arazi"sine toptan bakın-

ca ne g ö r ü y o r u z ? Çiftçiler, işleyen; dirlikçiler, işleten d u r u m u n d a d ı r l a r . Bu
iki d u r u m , b i r b i r i n e zıt iki s ı n ı f ı n d u r u m u n u a n d ı r ı r . F a k a t h e r iki t a r a f ı n zıt
rollerine rağmen, ayrı birer sosyal sınıf o l m a l a r ı n a engel çıkaran birleşik
tarafları m e y d a n d a : T o p r a k ne dirlikçilerin ve ne de çiftçinin şahsi mülki-
yetidir.
Acaba iki t a r a f miri toprağı aşındırmakta gizlice elbirliği yapamazlar
mı?
Ortada sahipsiz bir t o p r a k v a r . Fakat onu (yani miri arazinin toplum
mülkiyeti oluşunu) koruyacak hiçbir sosyal sınıf y o k . Devlet denilecek.
Devlet kim? Devlet, hatta İslamlıktaki kadar kutsal ve göksel kaynağa
b a ğ l a n m ı ş o l s a d a h i , g e n e y e r y ü z ü n d e belli başlıca bir s ı n ı f i n s a n ı n müş-
terek hedefine hizmet eder. Osmanlı İmparatorluğu'nda, miri t o p r a k l a r ı n
toplum mülkiyeti halinde kalıp g i t m e s i n d e ş a ş m a z menfaatli bir k ü m e in-
s a n v a r mı? Y a n i ş a h s i mülkiyeti sınıf varlığı için t e m e l s a y m a y a n , e n y ü k -
sek idealini sosyal mülkiyette gören bir s ı n ı f i n s a n v a r mı? Hayır!
Tersine: Padişahından çiftçisine kadar hemen herkesin miri toprağı
kendi özel mülkiyeti altına aşırmakta fayda göreceği bir ç a ğ d a y ı z . Miri
t o p r a ğ ı d i r l i k ç i k o n t r o l e d i y o r , ç i f t ç i i ş l i y o r . . . Y a n i miri t o p r a ğ ı n ü r e t i m i , b u
iki bölük insanın elinde... Toprağın üretimine hâkim olanlar, mülkiyetine
sahip çıkmayı niçin istemesinler?
Miri t o p r a ğ a "sahipsiz" dedik. Herkes ortak mülkiyete düşman. Doğru
mu? Dikkat edelim: Miri t o p r a ğ ı n mülkiyeti kimde? Bütün Müslümanlarda.
Bütün Müslümanların bu h a k l a r ı n ı , ilk M ü s l ü m a n l ı k t a Mekke ve Medine
kent halklarının yaptıkları kadar olsun, demokratik toplantılarla idare et-
meleri mümkün mü? İ m k â n ı y o k . Esasen İslam demokrasisi, bütün kadim
medeniyetlerin doğuşlarını kuvvetle aydınlatan ve yayılmalarını sağlayan
o t a b i i v e ilkel d e m o k r a s i l e r g i b i , M e d i n e ( y a n i kent, belde) sınırlarını aşar
aşmaz "soyut yeminde" kalıvermiştir.
İlk O s m a n l ı İlbleri i ç i n d e , t o p r a k ü z e r i n d e kişi mülkiyet mefhumu kök-
l e ş i n c e y e d e k miri t o p r a k l a r ı n t o p l u m m ü l k i y e t i d o k u n u l m a z , dini, t a n r ı s a l
bir p r e n s i p t i . F a k a t K a n u n i I . S ü l e y m a n ç a ğ ı n d a , o Kayı Han g a z i l e r i n i n fe-
nafillah şövalyelik ideallerinden ne kadar uzağız? İşte, b ö y l e bir ç a ğ a eri-
şilince, a r t ı k "bütün" M ü s l ü m a n l a r ı n miri topraklar üzerindeki f i i l i kontrol-
lerinden bahsedilemez. Fiili kontrol kimlerin elindedir? Dirlikçilerin, yani
padişahtan eşkinciye kadar uzanan bütün tabakanın...
Ötede: M ü s l ü m a n l a r ı n c a m i d e t o p l a ş m a l a r ı ve ilmiye (hoca) "sınıfı"nın,
kitap ve a d a l e t adına Müslümanlık prensiplerini platonik surette s a v u n m a -
ları d e v a m e d e r . A m a , bu artık "ilmiye"nin insafına k a l m ı ş bir k e y f i y e t t i r .
Ç ü n k ü asıl Müslüman yığınlarının, söylenenleri anlamasına bile i m k â n kal-
mamıştır. Devlet idaresinin bütün Müslümanlarca elbirliğiyle kotarılması
için k o n u l m u ş olan cami toplantıları, ç o k t a n , m ü m i n l e r i n o t o m a t i k m a n ya-
tıp kalkmaları ve bir k e l i m e a n l a m a d ı k l a r ı ezbere sultan m e t h i y e s i n e çev-
rilmiş hutbeleri, ağzı açık dinlemeleri haline s o y s u z l a ş m ı ş t ı r .
Cami kadar güzel, resmi ve bütün mü'minleri içine a l a c a k ş e k i l d e tabii
demokrasi için y a p ı l m ı ş m u h t e ş e m t o p l a n t ı y e r l e r i n d e , s i y a s e t ş e y t a n s a y ı -
lıp kovulmuştur. Oraya gelenler, Allah'ına yalvarıp, Ömrü Şahanelere dua
etmekten b a ş k a ş e y a k l ı n a g e t i r s e , kafir s a y ı l ı r . B ö y l e bir m e m l e k e t t e M ü s -
lümanların malını arayacak, devletten hesap soracak Müslüman kalır mı?
Bu şartlarda h e r iki t a r a f , y a n i ; çiftçiler ve dirlikçiler t o p l u m toprakla-
rının mülkiyetini elbirliğiyle aşındırmaya ve aşırmaya k a l k ı ş s a l a r kim ne
diyebilir?
Topraklar kendiliklerinden isyan edecek değiller ya! Onun için, devlet
toprakları karşısında herkesin yüzü kızarmadan, hatta güle o y n a y a karşı-
ladığı e n büyük O s m a n l ı parolası şu oldu:
"Miri mal d e n i z , y e m e y e n d o m u z . " O z a m a n , a r t ı k , bütün toprak eko-
nomisi kendiliğindenci kör kuvvetlerin oyununa kalmıştır, ister istemez
mukadder ve meş'um sonucuna ulaşacaktır.
396
 1- KÜÇÜK ÜRETİMLE TOPLUM MÜLKİYETİ ÇELİŞKİSİ

Diyalektik ekonominin büyük kanununa göre, mülkiyet münasebetleri,

üretim münasebetlerinden çıkar.
Bu prensibin doğruluğunu; geçmişte Osmanlı miri t o p r a k l a r ı n ı n g e ç i r -
diği g e l i ş i m d e n d a h a g e n i ş v e y a k ı n bir s u r e t t e a ç ı k ç a i s p a t e d e n t a r t ı ş m a
götürmez pek az örnek vardır.
Miri t o p r a k l a r d a üretim münasebetleri, m u t l a k d e r e c e d e t i p i k bir k ü ç ü k
üretim şeklindedir. En büyüğü 7 0 ile 150 d ö n ü m ü g e ç m e y e n t a r l a c ı k l a r -
da, bir çift ö k ü z l e bir k ö y l ü a i l e s i ç a l ı ş ı r .
Halbuki toprağın mülkiyeti toplumdadır. Demek burada toplum mülkiye-
ti ile k ü ç ü k ü r e t i m ç e l i ş k i s i h â k i m d i r . Bu iki zıt a r a s ı n d a k i m ü c a d e l e , er g e ç
birinin v e y a ö t e k i n i n kalkmasıyla yeni bir k a l i t e y e a t l a m a k z o r u n d a d ı r .
Zamanla, ya küçük köylü üretimi büyük sosyal üretime doğru yüksel-
meli, y a h u t sosyal mülkiyet ufak köylü mülkiyeti halinde parçalanmalıdır.
Eski t a r i h t e s ı k s ı k t e k r a r l a n a n v e e n s o n e v r e n s e l ş e k l i n i O s m a n l ı İm-
p a r a t o r l u ğ u ' n d a v e r e n ç e l i ş k i y e , m o d e r n t a r i h i n 20. y ü z y ı l ı n d a , b a ş k a tür-
lü rastlıyoruz.
S o v y e t İhtilalinin T o p r a k Meselesi, toprağı millileştirerek başladı. Bilin-
diği gibi t o p r a ğ ı n , h a v a gibi, s u gibi, b ü t ü n i h t i y a c ı o l a n v a t a n d a ş l a r ı n be-
dava faydalanabileceği bir o r t a malı h a l i n e g e l m e s i , s o s y a l i s t ç e bir t e d b i r
değil, kapitalizmin en y ü k s e k idealidir. Sovyet rejimi, bir ç e ş i t numune
çiftliği d e m e k olan Sovhozlar dışında, millileşen hemen bütün toprakları,
adeta Osmanlı miri toprak düzenine yakın bir e ş i t l i k l e köylüler arasında
çift h e s a b ı y l a , " k a ç b o ğ a z v a r s a o n a g ö r e " d a ğ ı t t ı .
Böylece başlayan ziraat, küçük bezirgan üretimi idi. Bu üretim kendi
başına kalsaydı, Sovyet ekonomisini adeta "tabii arınım" kanunu ile pü-
rüzsüz bir k a p i t a l i z m e g ö t ü r e b i l i r d i .
Modern üretici güçlerle, modern işçi sınıfının bilincini küçümseyen
bütün Batı v e O r t a A v r u p a s a ğ c ı s o s y a l demokratları, bunu iddia e d e r e k
beklediler.
Halbuki netice b a m b a ş k a oldu. Çünkü, Sovyet ülkesinin ekonomisine
hâkim olan büyük sanayi sosyalistleşmişti. Yani sosyalleşen b ü y ü k üre-
tim, sosyal m ü l k i y e t t e m e l i n e k a v u ş m u ş t u . V e o m ü l k i y e t t e m e l i n d e n al-
dığı güçle memleket ekonomisine ö n d e r l i k ediyordu. Memleket politika-
sına hâkim olan S o v y e t Devleti ise, s o s y a l i s t işçi s ı n ı f ı n ı n f a k i r k ö y l ü ile
ittifak e d e r e k s a ğ l a n m ı ş a m a ç ve bilinci ile g ü d ü l ü y o r d u : Bu hâkim e k o -
nomi ve hâkim s ı n ı f l a r ı n yaptığını bilir t e s i r l e r i y l e , küçük çiftçiler koope-
ratifleştiler, artelleştiler.
 Nihayet Kolhozlar (halk çiftlikleri), Sovhozların (devlet çiftliklerinin)
makineleşme temposuna uyarak, dünyanın en geri ziraat üretimini, bir-
denbire sosyalist ziraat üretimi derecesine yükselttiler. Yani küçük üretim
camia mülkiyetini yemedi. Camia mülkiyeti, küçük üretmenleri kendi ku-
c a ğ ı n a alıp d a h a ileri bir g e n e l l i k a l a n ı n a g ö t ü r d ü .
Osmanlı İmparatorluğu'nda iş bunun taban t a b a n a tersi oldu. Niçin?
Sebebi açık. İmparatorluğun gerek sanayi, gerek ziraat üretimi, esas iti-
bariyle küçük üretimdi.
Yani m e m l e k e t e k o n o m i s i n e hâkim olan küçük üretimdi. M e m l e k e t po-
litikasına h â k i m o l a n l a r da, sosyal mülkiyeti zaruri bir a m a ç s a y a n mülk-
s ü z l e r sınıfı değildi. Memleketi güden unsurlar bezirgan ekonomisine düş-
man değillerdi. Bilakis kendileri göçebe bezirganlık geleneğine uyuyorlardı.
Orta A s y a ' d a n bozulmaksızın getirebildikleri ilkel komuna ruhları, Ara-
bistan çölünde dinleşmiş Müslüman prensipleriyle katışarak Prudhone'ları
hayran e d e c e k ideal bir k ü ç ü k e k o n o m i adaleti kurmayı göze almıştı.
Fakat, bir d e f a oturuk hayata yerleşip, hâkim sınıf-üst insan olmanın
zehirleyici zevkine ve rahatına alışınca, eski idealist gaziler, dünyada
"ipiyle kuşağından" başka şeye değer v e r m e y e n dövüşken ilbler, efendi-
leşmeye başladılar. Arkası gelmeyen bir s ü r ü lüks ihtiyaçlara kapıldılar.
Eski eşit i n s a n a n l a y ı ş l ı g ö ç e b e ilbler o l m a k t a n ç ı k ı p , y a v a ş y a v a ş i m t i y a z -
lı kast haline geldiler. Küçük üretimin dağınıklığından ve aczinden fayda-
landılar. Göçebe kanaatkârlığı kayıp oldukça, derebeyi zorbalığı, yalnız
s u l t a n l a r a d e ğ i l , T a n r ı ' y a k a r ş ı bile b a ş k a l d ı r ı r o l d u . V e din e m i r l e r i n e r a ğ -
men aldı y ü r ü d ü .
Neticede; Osmanlı topluluğu değil sosyalizme, hatta k a p i t a l i z m e dahi
gidemedi. Kendine has bir d e r e b e y l i ğ e y u v a r l a n d ı .

2- MÜLKİYETİN KENDİ İÇİNDEKİ ÇELİŞKİSİ

Neden? Ve nasıl? Osmanlılığın derebeyleşme prosesini k a v r a m a k için

Ebu Süut Efendi'nin "kanun"laşan fetvalarıyla başlayalım.
I. Süleyman Budin'i zaptettiği vakit, Budin İstatistik Defterinin başına
E b u s s u u d Efendi el y a z ı s ı y l a e m i r ve f e r m a n y a z a r . Bu yazının içinde baş-
lıca iki f ı k r a v a r d ı r :
1- "Ferman olmuştur ki, anılan kimsenin ailesi, (daha aşağıda: "Ma-
dem ki araziyi boş bırakmayıp, gereğince ekip, gözetip ve bakımını yapıp,
kusursuzca hakkını vereler, kimse karışıp saldırmaya") yeri i yerinde sür-
dürsünler. Kendileri ve evlatlarına asla bir fert karışmaya. Ellerinde olan
çeşitli taşınabilirleri, kasaba ve köylerde olan evleri, bağları ve bahçeleri-
nin düzenlenmesi kendilerine ait olup, istedikleri gibi kullanalar. (Budin
398
Defterinde: Mülkiyet olarak yazılıp), satış ve bağışa yetkili olalar." (Ka-
nunnameyi Muteber der Z a m a n - ı Süleyman)
2- "Ekip gözettikleri tarlalar hazinenin olup, yönetilenler, tasarruf et-
tikleri tarlalarda çeşitli tahıllardan dilediklerini ekip biçerek, payına düşe-
nin onda birini vergi (öşür) olarak verir. Vefat edip de yerine oğulları ge-
çince, oniar da anlatıldığı gibi tasarruf edeler. Oğulları yoksa, diğer mülk
verilmiş topraklarda olduğu gibi, dışardan, tasarrufa yeterli kimselere, pa-
rası alınarak tapusu verilsin." [25] (Keza)
A y n ı f e r m a n ı n b u iki a y r ı f ı k r a s ı , ş u iki zıt h ü k m ü v e r i r :
1- Toprak. Kimsenin şahsi mülkü değildir. Ancak çiftçi, ancak ödünç
(ariyet) olarak yalnız toprağı tasarruf eder.
2 - Menkule: Yani toprak üzerindeki bütün bayındırlık (çalışmanın eme-
ğiyle y a r a t ı l m ı ş ) nesneleri; evler, bağlar, bahçeler ve başka h e r t ü r l ü ta-
şınabilir şeyler çiftçinin şahsi mülkiyetine girer.
Tarihçe ve iktisatça bunun başka türlü olmasına mantık yol vermez.
Toprak, fatihler tarafından ele g e ç i r i l m i ş t i r . Belki köylülerin eski efendileri
olan Bizans ve A v r u p a d e r e b e y l e r i n d e n zorla alınmıştır. O toprağın köylüye
m ü l k e d i l m e s i f a t i h l e r i n a k l ı n a g e l e m e z . A m a , ç i f t ç i n i n t o p r a k ü z e r i n d e ken-
di e m e ğ i y l e yarattığı " i m a r e t " hakları mülk olarak tanınır. Bu yalnız içtimai
a d a l e t icabı d e ğ i l , i k t i s a d i bir z a r u r e t t i r de. E ğ e r k ö y l ü n ü n alın t e r i y l e y a r a t -
tığı şeyler kendine mülk olmazsa, yani her a n başkalarına g e ç e b i l m e k im-
kânıyla iğretileşirse; k ö y l ü d e o n l a r ı bir d a h a y a r a t m a y a b i l i r . O y ü z d e n t o p -
rak t a m a m ı y l a işlenmez, köy ı s s ı z l a ş ı r , dirlik s a h i p l e r i y l e d e v l e t , t o p r a k v e -
rimi g i t t i k ç e a z a l d ı ğ ı için t o p r a k g e l i r i n i n d e g i t t i k ç e a z a l d ı ğ ı n ı g ö r ü r l e r .
Onun için Osmanlılık, Sovyetlerde olduğu gibi, toprak üzerinde emek
mahsulü sayılan şeyleri çalışanların kişi mülkü diye t a n ı m a k z o r u n d a kalır.
F a k a t bu ilk a d ı m , o z a m a n k i t a r i h i ve s o s y a l ş a r t l a r i ç i n d e bir k e r e atıl-
dı mı, a r t ı k kişi m ü l k i y e t i n i n g e l i ş m e s i n e d o ğ r u e n g i n bir y o l a ç ı l m ı ş t ı r . A y -
nı zaruretler, çiftçinin toprak üzerindeki haklarını boyuna çoğaltır.
Bugün toprağa yatırılan ve bakınca göze g ö r ü n m e y e n " m e n k u l " olma-
y a n s e r m a y e g i b i , ç i f t ç i l e r i n t o p r a ğ a y a t ı r d ı ğ ı v e bir d a h a g e r i a l a m a y a c a -
ğı e m e k l e r hesaba katılır.
Yani köylü emeğini menkul şeylere harcadığı gibi, bizzat t o p r a ğ ı n kal-
kınmasına da yatırır. Köylü, bilinciyle değilse bile, i ç g ü d ü s ü y l e s e z e r ki,
bütün ömrünce işlediği toprağa kendinden bir ş e y l e r k a t ı l m a k t a d ı r . Eğer
bunu hazır yiyici derebeyilerin keyfine bırakacaksa, toprağı pek fazla işle-
meye, gübrelemeye, yıprandırmamaya aldırmaz. Ancak, toprak üzerinden
kendisinin ve neslinin her z a m a n atılabilir olmadığını hissederse, toprağa
kendini verebilir.
 B u n u n için iki y o l v a r d ı r : Y a S o v y e t l e r d e o l d u ğ u gibi, k ö y l ü n ü n t o p r a k
üzerinde her m a n a d a y a ş a y a b i l m e s i , t o p l u m ö l ç ü s ü n d e kendisi ve çocuk-
ları için ebediyen s a ğ l a n ı r (ki bu Osmanlılıkta o l a m a z ) , y a h u t t o p r a k ya-
vaş yavaş kişi t a s a r r u f u n d a n kişi mülkiyetine doğru gider. Açılan birinci
mülkiyet kapısı budur.
Ondan sonra, toprak üzerinde köylü nesilleri çalıştıkça, " i m a r e t " artar.
Yani köylünün taşınır mülkleri çoğalır. Köylü hayatta iken, mülkiyetin yu-
karıda saydığımız bütün icaplarından faydalanır.
Ölünce bu m a l l a r n e o l a c a k ? Fıkıh g e r e ğ i n c e mirasçılarına kalacak. Ya
toprak? Toprak yeniden toplum mülkiyetine dönecek ve beytülmal-ı müs-
limin adına devlet bu toprağı dilediği ve elverişli gördüğü bir b a ş k a s ı n a ,
"müstehakına" yeniden kaydı hayatla kiralayacak, diyelim...
Bir k e r e " m ü s t e h a k " ı kim tayin e d e c e k ? Dirlikçi. İşin bir püf n o k t a s ı d a
burada: Dirlikçinin dilediğini " m ü s t e h a k " s a y m a s ı e p e y s u g ö t ü r ü r bir ş e y .
Zamanla evlatlara intikal kayıtları kanunca boyuna sıklaştırılır. Ama, ne
olsa dirlikçinin t a k d i r hakkı bakidir. Ve u n u t m a y a l ı m ki dirlikçi insandır: İlk
geldiği z a m a n l a r gibi idealist ve k a n a a t k a r k a l a m a y a c a k bir i n s a n d ı r .
Fakat onu bırakalım, menkul mülklere gelelim. Bunlar nelerdir? Ev,
bağ, bahçe... Mirasçılar tarafından nasıl sökülüp nereye taşınsın? Ölen
çiftçinin mirasçıları; evi, bağı, bahçeyi, gelecek toprak kiracısına mı sat-
sınlar? Bu pek mecburi bir s a t ı ş t ı r . O n u n için normal satış değildir. Miras-
çılar bunları s a t m a k i s t e m e y e b i l i r l e r . S a t m a z l a r v e y a s a t a m a z l a r s a n e ola-
cak? Şeriat gereğince, toprak başkasına kiralansa dahi, üzerindeki evde
oturan eski t o p r a k kiracıları çıkarılamaz: Çünkü, ev onların babadan mi-
ras k a l m ı ş ş a h s i mülkleridir. Yeni kiracı t o p r a ğ ı n bir k ı s m ı n ı t u t a n bağa,
b a h ç e y e d e e l k o y a m a z . D o l a y ı s ı y l a , b u b a ğ v e b a h ç e n i n t o p r a ğ ı o n u n hu-
k u k ç a t a s a r r u f u n a g i r s e bile, fiilen t a s a r r u f u d ı ş ı n d a kalır.

Fıkıh g e r e ğ i n c e , ö l e n ç i f t ç i n i n m i r a s ç ı l a r ı n a ait, m u k a d d e s , d o k u n u l m a z
mülktür. Yeni kiracı (ölenin oğlu değilse) evin, bağın, bahçenin toprakla-
rından m a h r u m vaziyete düşer. Çiftçinin kendisi veya mirasçıları bu men-
kul mülklerden zorla a t ı l m a y a kalkılsa; köylü onları k a p t ı r m a m a k için y o k
eder. K i m s e de o an için buna karışmaz. Malı d e ğ i l mi? İ s t e d i ğ i n i y a p a r .
B u s e f e r t o p r a k bile y ü z ü s t ü , ç o r a k hale g e l i r ; ev, bağ, bahçe harap olur.
Köydeki şenlik ölür. Issızlık ve yoksulluk büyük yığınları boğar. Neticede,
tabii dirlik sahipleri aç ve devlet gelirsiz kalır. B u i f l a s t ı r . A ç ı l a n ikinci mül-
kiyet kapısı budur.

Böylece toplum mülkiyeti altındaki toprağın küçük ekinci işletmesi bir

çıkmaza dayanmıştır. Bu ç ı k m a z d a n k u r t u l m a k için hangi çare kalır?
 Görüyoruz, miri t o p r a k d ü z e n i n d e ; mülkiyet sosyal, üretim bireyseldir.
B u iki zıt i l i ş k i d e n y a biri, y a ö t e k i s i k a l k m a y a m a h k u m d u r : Y a n i , y a üre-
timi de sosyalleştirmeli, (mesela kollektif çiftlikler haline getirmeli) y a h u t
mülkiyeti bireyselleştirmeli: Toprağı şahsi mülk yapmalı.
Karasaban ve kuru ö k ü z l e üretim s o s y a l l e ş e m e z ; yani modern teknik
olmadıkça, ne sınai, ne zirai üretim sosyalleşemez. O zaman k ü ç ü k üre-
tim ister i s t e m e z sosyal mülkiyeti aşındırır. Üretim ilişkileri m ü l k i y e t iliş-
kilerini tayin eder! Osmanlılıkta bu zarurete, köylünün toprak üzerindeki
tasarruf hakkını gittikçe biraz d a h a genişletmekle cevap verilir.
İlk a k l a g e l e n v e O s m a n l ı ' c a y a p ı l a n ş e y , b u i k t i s a d i z a r u r e t i , o z a m a n
sosyal bir rol oynamakta devam eden kan bağları kisvesine büründürüp,
az çok m e ş r u l a ş t ı r m a k oldu. Çiftçi ölünceye kadar toprak üzerindeki ta-
sarrufundan ürkütülmedi. Ölünce, bu tasarruf hakkını otomatik surette
oğluna g e ç i r m e k âdeti kabul edildi.

3- GEÇİŞ (İNTİKAL) ÇÖZÜLÜŞLERİ

Kadim çağın bütün ortaçağ geçişlerinde, yani; tarihi barbar salgınların-

da, y e n i g e l e n g ö ç e b e f a t i h l e r i n aile b a k ı m ı ; O r t a B a r b a r l ı ğ ı n k e s k i n b a b a -
şah ilişkilerine dayanır.
Ve fatihler, karşılarına çıkan toprak münasebetleri meselelerini elbet-
te o b a b a ş a h bakımıyla halle ç a l ı ş ı r l a r .
B a b a ş a h a i l e d e ölen a t a n ı n y e r i n e d o ğ r u d a n d o ğ r u y a b ü y ü k o ğ u l g e ç e r .
T o p r a k i l i ş k i l e r i n d e niçin başka türlü olsun? Onun için, mesela Yakındoğu'-
da Osmanlı İmparatorluğu'nun oynadığı rolü, Batı A v r u p a ' d a h e m e n a y n e n
tekrarlamış olan Fransız İmparatorluğu aynı zaruretlerle aynı neticelere
ulaştı. Çiftin bölünmezliğini ve bayındırlığını korumak için, Karolenjiyen
Fransa'sı çarçabuk "Ledrait dainess" ( b ü y ü k oğul hakkı) denilen prensibi
koydu. Peki, ö l e n ç i f t ç i n i n ö t e k i o ğ u l l a r ı , b a ş k a aile f e r t l e r i n e y a p ı l a c a k ? . . .
İlk z a m a n l a r , bu, m e s e l e s a y ı l m a z . B i r b i r i y l e sıkı s ı k ı y a bağlı o l a n t o p r a -
ğın ( b ö l ü n m e z l i ğ i + b a y ı n d ı r l ı ğ ı ) her ş e y d e n ü s t ü n t u t u l u r . A i l e h a y a t ı , g ö -
çebeliğin y e k p a r e bütünlüğüyle babadan oğula uzanır gider. Küçük oğullar,
ö t e k i aile ü y e l e r i gibi, b ü y ü k o ğ l u b a b a ş a h , aile şefi s a y a r l a r . F a k a t , b u ila-
nihaye gidemez. B a r b a r l ı ğ ı n kan b a ğ l a r ı , g e l i ş e n b e z i r g a n m ü n a s e b e t l e r i y l e
a m a n s ı z c a a ş ı n ı r . Y a v a ş y a v a ş " h e r keçi k e n d i b a c a ğ ı n d a n asılır". Bağımsız-
lık p e y d a e d e n ö t e k i o ğ u l l a r ı h e s a b a k a t m a k g e r e k i r . O n u n için K a r o l e n j i y e n
Fransa'sında, sonraları buna çare d ü ş ü n ü l ü r . Ve eski usul:
"Sonradan doğanlara apanage (ekmeklik: ölünceye kadar geçimine
yarayacak bir gelir) yahut donatım (hibe) verilmek suretiyle az-çok yumu-
şatılır."(Hist. Gener. des T o m p . Cilt: 1, s. 1 8 5 )
 Osmanlılıkta toprağın tasarruf hakkı bile, ölen reayanın çiftçi ehli oğ-
luna d a h i bedavadan geçmez. Toplum toprağından faydalanma hakkı sa-
tışa tabi tutulur. Herhangi isteklisine ve ehline verilirken yapıldığı gibi,
ölenin oğlundan "Tapu Misli" alınır.
Ancak, daha sonra toprağı tasarruf hakkı oğullara bedavadan geçer.
Ebussuut yazısı, tasarruf hakkını I. Süleyman devrinde "oğullar"a intikal
ettirir. "AraziyiKaanunnameiHümâyûn Şerhi'Me (Mülkiyet Mecellesi Ah-
kamı Adliye ve Kanunu Arazii Muallimi, E v k a f Meclisi İdare Reisi) Atıf an-
cak 775 Göç (1373) tarihinde babadan geçişin erkek evlada bedava, kız
evlada "tapuyu mislile ita" edildiğini y a z a r .
Demek, daha Halifeden m e n ş u r alan ilk p a d i ş a h Murat Hüdavendigar
devrinde, yani müstakil Osmanlı devletinin birinci y ü z y ı l ı sonunda, erkek
evladın bedava faydalanma hakkı tanınmıştır.
Fakat anadan erkek evlada geçiş kabul edildiği zaman, bundan tam
2 0 0 yıl sonra (Göç: 975, D: 1567)dır. Hatta o zaman bile, g e ç i ş e r k e k
evlada düştüğü halde dahi, gene "Tapuyu Misliyle" verilirdi. Bu devir,
"Ukalayi Yahudden Yusuf Nasi"nın sarayı "dolap" (banka) içine s o k m a y a
başladığı ve Osmanlı'nın Venedik, Tunus ötelerine kadar Akdeniz'i hara-
ca kestiği; Yemen'e kadar bütün şark ve garp ticaret üslerini ele g e ç i r -
diği çağdır.

O tarihten sonra, artık tasarruf hakkının mülkiyete doğru boylu boyun-

ca kaymaya başladığı bir s a t h ı mail üzerine gelinmiştir. Bezirgan ilişkileri
köy ü r e t i m i n i n tabii ve kapalı e k o n o m i s i n e s o k u l d u ğ u ö l ç ü d e , t a s a r r u f iliş-
kileri şahsi mülkiyet unsurlarını kazanmakta ilerler.
16. yüzyıl başlarından itibaren, " b ü y ü k oğul kaydı" kapanıyor. Yani,
toprağın mutlaka büyük oğula intikal etmesi şartı kalkar. Hatta, gene
A t ı f ' a g ö r e , e r k e k e v l a t y o k s a , ç i f t l i k kız e v l a d a g e ç m e y e b a ş l a r . Y a l n ı z be-
dava değil. Kız, " T a p u Misli" v e r m e k zorundadır.
Toplum mülkiyetinde şahsi haklar adına açılan bu ufacık delik, z a m a n
b u r g u s u y l a b o y u n a o y u l u p g e n i ş l e t i l e c e k t i r . A r t ı k çiftçi karınca olur; camia
mülkiyeti ambar. Ç i f t ç i - k a r ı n c a , tane t a n e eline gelen zahireleri kendi yu-
vasına taşır. Onun bu faaliyetini hiçbir kuvvet ö n l e y e m e z . Ç ü n k ü , hakkını
alın t e r i n d e n , kuvvetini i k t i s a d i v e t a r i h i z a r u r e t l e r d e n alır.
Dirlikçiler ayaklarının altındaki toprağın gittikçe kaydığını hissederler
mi? Belli d e ğ i l . Y a l n ı z b u s o s y a l prosenin "tunçtan kanun"ları ö n ü n d e acz-
lerini duydukları muhakkaktır. Belki, o n l a r da; daha doğrusu Müslüman-
ların d o k u n u l m a z malı camia topraklarının kutsiliğini ve t a m a m l ı ğ ı n ı koru-
maya m e m u r olan üst t a b a k a d a , kendi çıkarına bakar.
 Köylü, hiç o l m a z s a , ö l m e m e k için, e m e ğ i n i k u r t a r m a y a ve çalışma im-
kânlarını sağlamaya uğraşır. Fakat, üst t a b a k a , doğrudan doğruya yağ-
macılığa girişir.
Köylününki ufacık tarla edinmektir. Üst t a b a k a dev çiftliklere özenir.
Çiftçi, hakkını almaya çabalar. Üst t a b a k a , köylünün işlediği üretimden
her gün biraz d a h a büyük arslan payını koparttıktan başka, camia toprak-
larını da büyük ölçüde ç a l m a k üzere geniş "dolap"lar çevirir.
En s o n u n d a bir d e b a k ı l ı r ; miri a r a z i d e n i l e n o m u a z z a m a m b a r ı n içi,
t o p l u m mülkiyeti denilen özce b o m b o ş kalmıştır! Fikret'in "Han-ı Y a ğ m a " s ı
başlamıştır.
Çiftçinin b e n i m s e m e eğilimi, n o r m a l v e e k o n o m i k t i r . Y a n i çiftçi e k o n o -
misi z a r u r e t l e , üretim münasebetlerinin zoru ile h a k l a r ı n ı s i y a s i a l a n a çı-
karır: Devlete kabul ettirir. Üst t a b a k a l a r ı n b e n i m s e m e eğilimi; ekonomi
dışı, s i y a s i baskı y o l u y l a , yani a n o r m a l d i r . Yani, sahibül arzlar siyasi ikti-
darı ellerinde tuttukları için, t o p r a k e k o n o m i s i n i ellerine geçirirler.
Ancak burada irat b i ç i m i n i n değiştirilmesi mekanizması; üretim gelişi-
minin belirli bir b a s a m a ğ a ulaşmasını ister. Nasıl? Onu ileride g ö r e c e ğ i z .
B u r a d a s i y a s i v e ilh. o y u n l a r ı ş i m d i l i k b ı r a k a l ı m . İ k t i s a d e n k ö y l ü n ü n t a s a r -
ruf h a k k ı n ı n hangi b a s a m a k l a r d a n g e ç e r e k y a v a ş y a v a ş üstü kapalı bir ki-
şisel mülkiyet hakkına doğru geliştiğine kısaca işaret edelim:
Birinci Basamak: 'Veletsiz" (çocuksuz) ölen çiftçinin toprak üzerin-
deki tasarruf hakkı, aynı toprak üzerinde emeğiyle yarattığı mülkiyet hak-
iarmm gittiği yere gider.
Yani taşınır şeyler kime düşerse, toprağın tasarrufu da ona düşer! Top-
rak "tasarrufolunduğu müik, eşcar, ve ebniye (ağaçlar ve binalar) kendi-
lerine intikal eden vereseye" kira olunur. Vereseye (mirasçıya) tapuyu
mis/i alınarak verilir. Eğer ölenin böyle mirasçıları yoksa, toprak "halita ve
şeriki"ne, yani karşılık ve ortak olan çiftçiye düşer. Bu çeşit ortaklar da
bulunmuyorsa: her kariyede (köyde) yere zaruretleri olanlara tapuyu mis-
liyle tefviz (ihale)"(Atıf: "Arazii Kanunnamei Hümâyûn Şerhi") edilir.
Görüyoruz. Burada üç dereceli bir t e r c i h v a r d ı r . Fakat, birinci d e r e c e -
de gelen tercihe göre; imar ve tasarruf hakkı, artık şahsi mülkiyetin peşi-
ne takılmıştır. T a s a r r u f t a n d o ğ a n m ü l k i y e t , karşılıklı tesirle bizzat t a s a r r u -
fu kendi nüfuzu altına s o k m u ş t u r .
İkinci Basamak: Şimdi tasarruf edilen camia mülkiyetinin şahsi mül-
kiyete tabi olması kabul edilince, tasarruf hakkının mülkiyet mirasçılarına
geçmesi kural haline girmiştir. Yani, toprağın tasarrufu, mülkiyetinden
şahsi m ü l k i y e t e doğru "yol olmuş"tur.
 Bu yolun açılmasına zaruri sebep; t o p r a k üzerinde ev, ağaç ve saire
bayındırlıkların b ö l ü n m e s i miydi? Z a m a n l a bu kayıtlar silinir. Miri t o p r a ğ ı n ,
"üzerinde mülk, ebniye ve eşcar ( b i n a l a r ve ağaçlar) bulunmasa da iaebe-
veyn (ana-babasız) ve iabede (babasız) her karındaşa tapuyu misliyle iha-
le" ( A t ı f : Keza) edilmesi, önce âdet olur, sonra kanunlaşır. İş b u r a y a ge-
lince, artık toplum mülkiyeti yokuşunun tepesine varılmış demektir. Ora-
dan a ş a ğ ı y a doğru koşarak yorulmadan inmesi kolay olur.
Üçüncü B a s a m a k : Tasarruf hakkı, bir z a m a n y a l n ı z o ğ u l a , s o n r a y a -
vaş y a v a ş kıza... yani d o ğ r u d a n çocuklara geçerken (füruğ usul münase-
beti); şimdi yan dallara, k a r d e ş l e r e d e kol s a l m ı ş t ı r .
Yalnız, bütün k a r d e ş l e r e değil; ana baba bir, y a h u t b a b a bir k a r d e ş l e r
ile e r k e k k a r d e ş l e r e . Onun için, bugün hâlâ A n a d o l u ' d a " k a r d e ş " d e y i n c e
yalnız erkek kardeşler sayılır. Kızları ayrıca bacı diye sormak lazımdır...
Peki ama, kız k a r d e ş l e r i n kabahatleri ne? Evet: Kız e v l a t " e k s i k e t e k " t i r .
Büyüdü mü evlenir. Kişisinin damı altına gider... Ona toprak tasarrufun-
dan hak tanımak, baba toprağını parçalamaktır. Olmaz...
Lakin, bir y o l u kalıyor (Osmanlı çiftçisi, e m e k karşılığını hep ufak ufak,
parça parça ister): Şayet bacılar ana t o p r a k t a n uzakta değilseler... Niçin
erkek kardeşlerinin tasarrufundan faydalanmasınlar?.. Baba toprağının
tasarrufunda pek öyle parçalanmak mahsuru da, işte y o k d e m e k t i r , değil
mi ya?... Eh!... B u d o ğ r u s ö z e a k a n s u l a r d u r u r . Ç ü n k ü o r t a d a bir h a k v a r :
Ölenin miri t o p r a ğ ı değerlendirme hakkı. Onu yabancılara b ı r a k m a k ola-
maz. N i h a y e t kız d a k a r d e ş , e r k e k de!
K a n u n i S ü l e y m a n d e v r i n d e n beri 100 yıl g e ç m i ş t i r . 17. a s r ı n e ş i ğ i n d e -
yiz. Göç: 1010. doğum: 1601 yılı ile beraber, toprak, "arazinin bulundu-
ğu mevkide sakin kız kardeşe tapuyu mislile tefviz" & dil ir. (Keza).
D ö r d ü n c ü B a s a m a k : A r a d a n iki yıl bile g e ç m e z . Göç: 1012, d o ğ u m :
1603 yılında bu işin " y a ş l ı ğ ı " a n l a ş ı l ı r . Kız kardeşin o "mevkide sakin"o\wp
olmadığı n e ile a n l a ş ı l a c a k ?
Kız k a r d e ş i n o r a d a " s a k i n " d e ğ i l iken bile ö y l e g ö r ü n m e s i n d e n k o l a y n e
vardır? İstiyorsan, köyde i l m ü h a b e r y a h u t şahit b u l m a k iş mi? Bütün köy-
lü böyle bir " h a y ı r " ı seve seve işlemeye hazırdır. Ne çıkar? Mezar taşları
bile söylüyor: "Bugün bana ise, yarın sanadır!... "
Elhasıl işin i ç i n d e n ç ı k ı l a m a z . İyisi mi: Ö l e n i n kız k a r d e ş i , ister o köy-
de o t u r s u n , ister o t u r m a s ı n , devlet daha oturaklı k a r a r ı n ı alır:
Miri toprak "arazisinin bulunduğu mevkide sakin olmayan kız kardeşe
tapuyu misliyle kira"olunacaktır. (Keza) Ver gitsin. Arayan soran mı var?
"miri ma i deniz... "
 Beşinci B a s a m a k : Ya! Demek, çiftçinin değil kız k a r d e ş i , bacısı bile
" c a n " da, a n a s ı babası patlıcan mı? Onların hakları n e y e o l m a s ı n ? Beş yıl
geçmez. Göç: 1017, doğum: 1660 yılında: evladı, erkardeşi olmaksızın
ölenin toprağı, babalarına, s a n i y e n analarına t a p u y u taleple v e r i l m e k üze-
re "Emr-i sultani" çıkar.

SONUÇ

İ ş b u r a y a g e l d i k t e n s o n r a , g ö r ü l ü y o r ki, a r t ı k ç i f t ç i için t e o r i n i n o ka-

dar önemi kalmaz. Pratikte çiftçinin tasarrufu m ü l k i y e t haline girmiş sayı-
labilir.
Sosyal ilişkilerde öz t e m e l d e n değişmiştir. Yalnız, biçim hâlâ eskidir.
Öz, düpedüz mülkiyet haklarına döndüğü halde; biçim, t a s a r r u f kılığını
muhafaza eder.
O zaman, mülkiyetin şahsa verdiği bütün haklara, şöylece tasarruf
haklarının isimleri konarak iş kitaba uydurulur:
MÜLKİYET SAHİBİNİN HAKLARI: Satmak, hibe, rehin, miras, icar (ki-
ralama).
TASARRUFSAHİBİNİN HAKLARI: Bedel ile ferağ, meccanen ferağ, fe-
rağ blöf i n t i k a l i adi, iare v e y a müzarea (toprağı kiralamak).
Yani, mülkiyet hakları sadece isim d e ğ i ş t i r m i ş t i r . Kıyafet tebdil etmiş-
tir. Toprağı kiralamak Ebussuud kayıtlarında yokken, mecellenin 597.
maddesinde: "Mecarı İcar"(Kiralanmışı kiralamak) veya "Müzarea" adıy-
la kendini gösterir.
Köylü, toprağı bir b a ş k a s ı n a g e ç i c i devir e d e r k e n " k i r a l a d ı m " değil de
"ödünç verdim"demiş; temelli devir ederken "sattım", "hediye ettim"de-
ğil de "ferağ"&ttim demiş. Mirasçılarına "miras bıraktım"değil de "adiin-
tikal ettirdim"demiş... Ne çıkar? Olaylar hep aynıdır.

4- SON BAĞLANTILAR

Demek, miri topraklar üzerindeki topluluk mülkiyetinin küçük üretim

tarafından kemirilmesi, böylece hissedilmeksizin gelişip Kanuni'den bir
asır s o n r a kanunlaşır.
Burada Hacı Kalfa'nın yüz yıllık hesabını h a t ı r l a m a m a k elden gelmez.
Osmanlı İmparatorluğu'nun birinci yüzyılını Aksak Timur temizledi. İkinci
imparatorluk yüzyılı Kanuni Süleyman reformuyla neticelendi. Üçüncü
yüzyılda Kanuni'nin bunca fermanlarına, Ebussuut fetvalarına r a ğ m e n atı
alan Üsküdar'ı geçmiştir.
Çiftçilerin toprak üzerindeki hakları (kitapta gene " t a s a r r u f " diye yazıl-
dı ama) hayatta ve gerçekte şahsi mülkiyet haklarının h e m e n b ü t ü n nite-
likılerini k a z a n d ı . Bu ö y l e bir o l d u bitti idi ki; ne s u l t a n , ne f e r m a n , ne ka-
nun, ne devlet tanırdı. T o p l u m kanunu bir k e r e k a r a r ı n ı v e r m i ş t i . Devlet,
o kararı, ister i s t e m e z ve usulca kendi kanunlarıyla tasdik edecekti.
Yani: Ekonomik münasebetler, sosyal münasebetleri yukarıdaki gidişi
ile kendine uydurduktan sonra, bu gidişe u y m a k zaruretini siyasi ilişkile-
re de d a y a t a c a k t ı .
Devleti hep s a y a n l a r a , d e v l e t a d a m l a r ı n ı A l l a h l a ş t ı r a n kul y ü r e k l i gafil-
lere, koca tarihin en klasik misallerinden biri O s m a n l ı t a r i h i m i z d i r .
İş kitaba ve k a n u n a s ı ğ m a d a n çok evvel, miri t o p r a k l a r ı n t a s a r r u f u bir
çeşit m ü l k i y e t l e ş t i r i l m i ş t i . Kanun k o y u c u l a r bile, bir s ö z l e k e l l e u ç u r u l a n o
devirde kanun ve fermanların "su üstünde yazı" durumuna düştüklerine
şaşa kalıyorlardı.
R u m v i l a y e t i n i y a z a n T r a b z o n s a n c a ğ ı beyi Ö m e r , G : 9 7 7 (D: 1 5 6 9 ) yı-
lında t a s a r r u f l a mülkiyetin kargaşalığını yaka silkerek anlatır:
"Eski büyük defter/erdeki, Müslüman memleketlerin arazisini tasarruf
edenlerin mülkleri midir? Değil midir? Keşif ve beyan olunduğu sebepten,
yönetilenler ellerinde olan yerleri ondalıkla satıp, kendi mallan gibi, birbi-
rine bağışlama ve ortak alıp, bazısını da birleştirerek kendilerine göre va-
kıf edip, valiler ve hâkimler de gerçeği biiemeyip, şeriata ve gerçeğe ay-
kırı, bağış ve ortak alım yoluyla vakıflar kurup, kamu düzenine ve halkın
çıkarna zarar vermesin.." [26] ve ilh. Bu satırlar, Kanuni Süleyman'dan
y ü z yıl sonra d e ğ i l , o ö l ü r ö l m e z ( 1 5 6 6 ' d a ) y e r i n e g e ç e n II. Selim zama-
nında kaleme alınıyor.
Öyle ise, d a h a Kanuni zamanından beri, millet, miri t o p r a ğ ı babasının
malı gibi alıp s a t ı y o r ; hatta ö l d ü k t e n s o n r a dahi d o k u n u l m a z k ı l m a k üze-
r e v a k ı f bile d i y o r . . . Kadılarla h â k i m l e r de, " ş e r i şerif" adına pekâlâ alım
satım senetleri ve vakfiyeler çıkararak, oldu bittilere "mühürü müey-
yed'Terini nal gibi basıyorlarmış!
Y u k a r ı d a adı g e ç e n G : 1010 ile 1 0 1 7 (D: 1601 ile 1608) kanunların-
d a n s o n r a o r t a l ı ğ a bir s e s s i z l i k ç ö k ü y o r . Hemen hemen iki b u ç u k a s r a y a -
kın bir z a m a n toprak meselesinde mülkiyet münasebetlerine dokunulma-
dı. Ç ü n k ü , ö n c e ; b u n a g e r e k y o k . S o n r a ; " B u i ş k a r ı ş t ı r ı l m a y a g e l m e z , al-
tından çapanoğlu çıkar"... ("Çapanoğlu"nu aşağıda göreceğiz: Derebeyle-
şen dirlik s a h i b i d i r ) . Esasen o tarihlerden beri i s t a t i s t i k işleri d e d u r d u .
Ancak Fransız B ü y ü k İhtilali Türkiye'de yankılar uyandırdıktan sonra,
"yenileşme" (teceddüt) akımları başladı.
19. y ü z y ı l o r t a l a r ı n a d o ğ r u , kişisel m ü l k i y e t , A v r u p a ' d a k i ö r n e ğ i n e uy-
durulmak istendi. Gülharıe Hattı Hümâyûnu (26 Şaban 1255) ile 1836'da
(Senbolos: 3 Kasım 1839) z e a m e t kaldırıldı. Arazinin idaresi, " m ü l t e z i m "
ve "muhassa/^ar y e r i n e arazi memurlarına verildi.
406
 Kanunun 54. maddesi, "eshab intikaii'ri\ (yani toprağın tasarruf hakkı-
na bedavadan sahip çıkan vereseyi) 3 derece yaptı. 59. madde: "Eshap
tapucu (yani toprağın tasarruf hakkına tapu misliyle konanları) 9 dere-
ceye çıkardı.
1846 ( 1 2 6 4 ) ' d a , y e n i d e n " m ü s a a d e i s e n i y e " çıktı. Ona göre:
1- T o p r a ğ ı n geçişi erkek ve kız ç o c u k l a r a b e d a v a d a n ve eşit o l a c a k .
2 - E r k e k ç o c u k y o k s a , t o p r a k başlı başına ve b e d a v a d a n kızlara intikal
edecek.
3 - Kız v e e r k e k ç o c u k l a r d a n b u l u ğ a e r m e y e n l e r , e r d i k t e n o n yıl s o n r a -
ya kadar hak dava edebilecekler.
4- Ölenin, kendisinden önce ölmüş oğlunun oğlu y a ş ı y o r s a : o "eshap
tapu"dan sayılacak.
7 Ramazan 1274 (1857) tarihinde cemaziyelahır 1272 ıslahat f e r m a n ı -
na uygun olarak m e ş h u r "Arazi Kanunnamei H ü m a y û n i " çıktı. Bu kanun ile
bütün eski " k a n u n " l a r , "fetva"lar, f e r m a n l a r y o k sayıldı. Şöyle deniyordu:
"Şimdiye kadar gerek kamu arazisine, gerekse vakıflara tahsis edilmiş
araziler hakkında ve ulu hükümler veya Şeyhülislam fetvasıyla yapılan iş-
ler artık yapılmayacak, ibadet yerlerindeki fetvalarda ve Kelamı Şahane-
de ve bütün mahkeme ve meclislerde bundan sonra bu kanunnameye gö-
re işler yapılacaktır. Divamhümayûn kaleminde, saray defterlerinde ve ye-
rel bütün işlerde, "emirle dağıtılan veya vakfedilen araziler" hakkında es-
ki kanunlara ve nizamnamelere itibar edilmeyecektir. "[27]
Nihayet 17 Muharrem 1284 (1868)'de, "eshab intikal"% dereceye çı-
karılıp, e s h a b tapu 3 d e r e c e y e indirildi.
Abdülhamit'in son günlerinde (1902'de) e m l a k sarfı t a p u c a y a p ı l m a y a
başlandı.
Cumhuriyet'in güçlendiği gün, 1929'da, kişisel mülkiyet de yeni bir
"tevsi'iintikal"güçlendirildi: İntikal 8'den 12 dereceye çıkarıldı.
Böylece, Türkiye toprakları modern çağın genel ilişkileri içine katılır.
Artık eski t a s a r r u f ve mülkiyet farkları ölür. Arazi vergisi bütün toprakları
yeni bir s i l i n d i r l e d ü z l e r .
Bütün bu son bağlantılar gösteriyor ki, toplum topraklarının kişisel
mülkiyet haline sokulması için, son zamanlarda artık sosyal ölçüde her-
hangi bir d e v r i m e d a h i lüzum kalmamıştır. Yüz yıllardan beri s ü r ü p g e l e n
"oldu b i t t i " p r o s e s i n i o l d u ğ u gibi kabul etmek yetmiştir.

II- ÜST T A B A K A L A R D A

Çiftçilerin tarihi bir z a r u r e t o l a r a k t a n ı n a n hakları, nihayet emeklerinin

k a r ş ı l ı ğ ı d ı r . Ç i f t ç i l e r i n b ö y l e arı gibi ç a l ı ş m a l a r ı , t o p l u m ö l ç ü s ü n d e k e n d i l e -
rini bir alt s ı n ı f h a l i n e g e t i r m e k t e n öteye geçmemiştir.
 Ç ü n k ü , y ü z y ı l l a r c a d i d i n i p miri t o p r a k l a r d a hep kendi hesaplarına yol
aldıklarını sanan çiftçiler, d ö n ü p arkalarına bir b a k s a l a r , a r p a boyu ilerle-
y e m e d i k l e r i n i anlarlar. G e r ç e k t e kişisel m ü l k i y e t e yaklaştıkları ölçüde kur-
dun ağzına yaklaşmışlardır.
O n l a r için kişisel m ü l k i y e t e k a v u ş u r gibi o l m a k ç a ğ ı , e n a m a n s ı z s ö m ü -
rülme çağına dönmüştür. Çünkü çalışan onlar, fakat parsayı t o p l a y a n üst
tabakadır. Çiftçi dilediği kadar uğraşsın, paralansın, kazandığından kendi
kıt g e ç i m i n d e n a ş ı r ı bir p a y a l a m a m ı ş t ı r . Başında kara kuş gibi kanat ge-
ren "sahibülarzlar, daima artan arslan paylarını almayı bilmişlerdir.
Yani, üst t a b a k a , çiftçiye pek candan b a ğ l a n d ı ğ ı t o p r a ğ ı v e r i r gibi y a -
parken, daima çiftçiden almıştır. Arada koskoca miri t o p r a k l a r a ş ı n ı r k e n ,
çiftçinin aldığı b a s i t bir s u s payı bile d e ğ i l k e n , üst t a b a k a , büyük toprakla-
rın ş a h s i m ü l k l e ş m e p r o s e s i n i v a r k u v v e t i y l e k e n d i h e s a b ı n a s ö m ü r m ü ş t ü r .
Böylece, Osmanlı toprak düzeninin temelini kazan çiftçi, bu düzenin
çöken üst katları altında kalmış, bütün yıkıntıların ağırlığını ve ızdırabını
sırtında taşımıştır. Bu suretle küçük üretimle topluluk mülkiyeti arasında-
ki çarpışmada, çiftçiler, Allah için savaşan erler gibi, y a l n ı z e f e n d i l e r i n i n
işlerini kolaylaştırmışlardır.

1- DİRLİKÇİLİĞİN SOYSUZLAŞMASI

Bu niçin v e nasıl böyle oldu? Dirlikçilerin s o y s u z l a ş m a s ı ile.

Tekrarlamaktan usanmayalım: İlk O s m a n l ı " g a z i " l e r i , sahici ilb kaldık-
ları müddetçe, dünya malında gözü olmayan, tok gönüllü, faziletli birer
idealisttiler.
Fakat, bu ilk b a r b a r s a d e l i ğ i v e k u v v e t i ç o k s ü r m e d i . Fethettikleri yer-
lere ilkin tutumluluk ve doğruluk bakımından ö r n e k olan İLB'ler, yerleşip
kökleştikçe, kendilerinden evvelki saltanatların efendilerine özendiler. Ra-
hat, ihtiyaçları çoğalttı. H â k i m i y e t ve işsizlik lüks ve sefahati arttırdı.
Ve gün geldi ki, o m ü t e v a z i , kanaatkâr dövüşçülerin yerine zenginliğe
tapan bir k a d r o g e ç t i . Eski s a l t a n a t a r t ı ğ ı zümrelerin Osmanlılığa kolayca
kaynaşması (Yeniçerilik, Enderun vesaire müesseseleri) saltanat mevkisi-
nin bilhassa Fatih'ten sonra perde arkasına geçip, göçebe ve İslam de-
mokrasisinden kalma her türlü g e l e n e ğ i v e g ö r e n e ğ i y o k e t m e s i , şahsi v e
keyfi idareyi ahlak derecesine çıkardı.
İlk O s m a n l ı l a r d a b ü y ü k i d e a l : Din u ğ r u n a g a z a idi. B u s o n r a k i l e r d e bü-
tün gaye şahsi zenginlik oldu. Bu müthiş ihtirasın ne derecelere vardığını,
kapkaç ve kandırmanın ve vurgunculuğun hangi şekillere kadar büründü-
ğünü a n l a m a k için, Kanuni çağının vezirlerine şöyle bir g ö z a t m a k y e t e r :
 1- Veziriazam İbrahim Paşa: Parga adasından esir tutulmuş bir
Rum oğlanıdır. Rumca, İtalyanca tahsil görmüştür. Ayrıca musikiden de
anlar. Bu sıfatların hepsinin ü s t ü n d e ise p e k y a k ı ş ı k l ı d ı r :
Ö n c e Manisalı bir k a d ı n ı n eline g e ç e r . Hatun bu becerikli ve yakışıklı genç
kölesine, Türkçe, Arapça, Farsça ve o k u m a y a z m a ö ğ r e t m e k t e gecikmez.
Bir g ü n , bunca meziyetleri olan k ö l e s a r a y a satılır. Padişahla aynı haf-
tada doğmuş olması yıldızının parlaklığını göstermez mi? Ç a r ç a b u k hün-
karın g ö z ü n e girmeyi bilir. Ö n c e has o d a b a ş ı l ı ğ a , s o n r a s a d r a z a m l ı ğ a y ü k -
selir. O k a d a r l a da kalmaz: P a d i ş a h ı n kız k a r d e ş i y l e e v l e n i r . Bu s a l t a n a t ı n
resmi eniştesi, belki karısından çok kaynı t a r a f ı n d a n sevilmektedir: "Padi-
şah birkaç saatlik firakına (ayrılığa) bile tahammül edemez. Muhabbetna-
meier teatisi suretiyle idamei temas ve münasebete devam olunurdu."
/K
Tarih-iEbülfaruk"zad& Ömer Faruk bin Muhammet Murat, Tefyiz Kütüp-
hanesi, 1 3 2 8 , c. 11. s . 2 4 4 )
B u e s k i k ö l e n i n , a r a y a fit s o k a r a k , y a n i s a r a y d a u s t a s ı o l d u ğ u e n t r i k a -
larla boğdurduğu Anadolu halk isyanlarındaki maharetiyle padişah mu-
h a b b e t i de karıştı ve geliri 1 2 y ü k a k ç e d e n 2 0 y ü k a k ç e y e (iki m i l y o n a ) çı-
karıldı.
2- Ayaz Paşa: R e k o r u avratçılıkta kırdı. Mezar taşına "avrat y ü z ü n d e n
tevt" olduğunu yazdıran Osmanlıların bu seçme örneği, harem dairesini
haraya çevirdi. Sürüyle kadın besledi. Emlak ve akarı ile İ s t a n b u l ' u n bir
semtini kapladı. Evinde 40 beşik birden sallanır, avlusunda 120 çocuk
(kendi öz evlatları) oynardı.
3- Veziriazam Lütfü Paşa: H e m alim, hem tabipti. Ayaz Paşa ne ka-
d a r k a d ı n d o s t u ise, Lütfü Paşa o k a d a r kadın d ü ş m a n ı idi. Meşhur "Asaf-
name"sinde her yıl 4 - 5 y ü k ( y a n i y a r ı m milyon) akçeyi hazinesinde birik-
tirdiğini ve her akıllının böyle yapmasını yazar... "Gazalarda ganimetten
ve beylerbeyliğinden helal itibar olunan ru'sum ve aşardan nice mahsuf'ü
de "tasaddukat ve hasenata (sadaka ve hayır işlerine) tebdil ederdim."
(Asafname) der. Kadın düşmanı Paşa'nın hep miri toprak kölelerinin
g ö z y a ş ı v e k a n ı ile b i r i k m i ş b u " h e l a l " g e l i r l e r i n i h a n g i ç e ş i t " h a s e n a t a teb-
dil" e t t i ğ i n i ise şöyle yazıyor:
"Deli Birader'in "su/u mukabelehaneler" tesisi ve ihdas etmesine nak-
den yardım etmek gibi ha ika karşı bir asillik ile kendisini iekedar etmiştir."
(Tarih-i E b ü l f a r u k c. 11. s.277)
"Suiu mukabelehane" de ne mi? Düpedüz hamam âlemleri!
4- Rüstem Paşa: "Hırvat dönmelerden bir aktör"d,üv. En büyük rolü-
nü, z a m a n ı n e n z e n g i n s a h n e s i o l a n s a r a y d a o y n a d ı . O n d a n sonra alabil-
diğine açılan canlı ve ezeli sahici piyesinin adı, "Kadın Entrikaları" idi.
 Fakat bu kadarcıkla kalsa gül suyu. O zamana kadar "mansıb" ( m e -
m u r l u k ) y a l n ı z ehil olana verilirdi. Rüstem Paşa h e r ş e y g i b i , d e v l e t hiz-
metini de pazara çıkardı.
V e O s m a n l ı t a r i h i n d e ilk d e f a o l a r a k s a t ı l ı k l ı ğ ı , a ç ı k s i y a s e t y o r d a m ı ha-
line soktu: "Mans/b satmak" â d e t i n i açtı.
Öldüğü zaman: "Rüstem Paşa'nm malikanesi içinde şunlar mevcut idi:
815 çiftlik, 476 su değirmeni, 1700 carye ve köle, 2900 binek at/, 116
deve, 5000 müzeyyen işlemeli hii'at, 4900 zere, 10 600 baş kisvesi, 600
gümüş ve 500 altın ile işlenmiş ve tersiy edilmiş eyer, 130 çift som altın
özengi, 760 murassa kılıç, 1100 müzeyyen mızrak, 800 Mushaf/ Şerif (ki
bir k/sm/n/n kabiar/ mücevherle işlenmiş idi), 5000 cilt kitap, 32 büyük
mücevher taş/ (ki 220.000 altın: Şimdiki 6 milyon lira kıymetli tahmin
olunmuştu.) Nakit ve külçe olarak iki milyon duka altını kıymetinde idi."
("Tarih-i E b ü l f a r u k " c. 11, s . 279-280)
Dört ayrı alanda uzman, ikisi d ö n m e , ikisi asil olan bu dört paşa yan
yana getirilirse, bir ç a ğ ı anlatmak bakımından birbirlerini mükemmelen
tamamlarlar.
Onlar, Kanuni I. Süleyman saltanatının kodaman dirlik sahipleridir.
Hepsi büyük arazi sahibi olmuşlardır. Hepsi milyonerdirler. Hepsinin bin-
lerce kölesi, cariyesi vardır.
Bu süslü ve yarı kadınlaşmış devlet vurguncuları ile, ilk d e m i r ç a r ı k - d e -
mir a s a l ı H o r a s a n erleri, O s m a n l ı İlb'leri a r a s ı n d a d ü n y a l a r k a d a r u ç u r u m -
lar y o k mu?
Bu şartlarda m i l y o n e r o l m a k için, bir yıl v e z i r l i k t e kalmak yeter, artar.
İ m p a r a t o r l u ğ u n dört köşesinde ne kopartabilirsek, hepsi " h e l a l i n d e n " ! Pa-
ranı işlet de, istersen "su/u mukabeiehane"c\ Veziriazam ol. Artık Kur'anı
K e r i m bile, o k u n a c a k k u t s a l din kitabı d e ğ i l , b i r i k t i r i l e c e k v e a b d e s t s i z ele
alınmayacak birer mücevher çekmecesi haline girmiştir.
Biz d e z a v a l l ı kelimelerin ne acıklı kullanılışları vardır?
I. S ü l e y m a n ' ı n şöhreti "Kanuni"û\r. Niçin "Hamami" d e ğ i l ? Öyle ya,
"Hamam"ları "Kanunlarından aşağı kalmıyordu. Aşağıya: Kanun, fakat
yukarıda: Hamam!...
II. S e l i m ' i n y a m a n ünü dindarlığıdır. Öyle ki evliyalığından u ç a c a k sa-
nılır. Gerçekte adamcağız "hamami"liğe "şarabi"liği katan evliyaullahtan-
dır. T a r i h e v l i y a l ı k t a n u ç t u ğ u n u değil, s a r h o ş l u k t a n hamamda düşüp kal-
kamadığını yazar!
Tarihimizde şarap, nedense en büyük soysuzlaşma alameti olmuştur.
İslamlığın pek g ü z e l bir k u v v e t l e y a s a k , h a r a m e t t i ğ i ş e y i n alıp y ü r ü m e s i ,
çöküş bakımından az manalı sayılamaz.
410
 Birinci Osmanlı devletinin sonunu şarap damgalamıştı. A y y a ş Yıldı-
rım Beyazıt'ı, A k s a k Timur'a meze eden zehir, şaraptı. İkinci devir, Ti-
mur silindirinden sonra, tarihin yeni hızıyla mest oldu. Şarabı unuttu.
Yeniden kuruluşun ve ilerleyişin normal heyecanı, keyif veren zehirleri
aratmadı. Fakat bu ikinci devir dahi, "Kanuni" basamağıyla sona erer-
ken, hamamcılıkla birlikte, şarapçılık da yeniden "milli sanayi" haline
girdi. II. Selim k a d a r d i n d a r bir p a d i ş a h bile i k i d e bir s o r m a y a başladı:
"Acaba şarabın eyüsü, Kadıasker Çeiebi'de mi, yoksa istanbul efendi-
sinde mi bulunur?" ( T a r i h - i Ebülfaruk, c. 8, s. 3 8 8 )

Osmanlılık, yerini tuttuğu Roma İmparatorluğu'nun bütün rezaletleri-

ne boğazına dek batmıştı. Birinci Osmanlı saltanatının ç ö k ü ş iksiri şara-
ba, ikinci saltanat çöküşü Roma'nın dekadans buğusu olan hamam ve
yangınları da kattı:
"Devri sabıkda (Süleyman Kanuni'de) mahut deli birader hamamları
zevkaver bir müessese mertebesine ala etmeye çalışmış; Lütfü Paşa, İs-
kender Çelebi gibi azamdan bile teşvik ve muavenet (yardım) görmüştü."
(Tarih-i Ebülfaruk s.389) "DevriSe/im'de bu hal, daha ziyade ileriye götü-
rüldü. " Bizzat Padişah II. Selim bile "hamam yeni inşa olunup kurumadığı-
na bakmamış, içinde Yahudi Nasi'nin takdimi itiyad ettiği nado şarabından
bir şişe içmiş, bundan ve henüz kurumamış olan hamamın tebehhuratm-
dan başı dönmüş; düşmüş, bir daha yataktan kalkmak nasip olmamış imiş"
(Keza, s.390)

Şarapla h a m a m sefası ne? H a y d a n g e l e n z e n g i n l i ğ i n huya g i t m e s i de-

ğil mi? Bunların en mantıki neticesi, en saf şekilde s e f a h a t d e m e k olan
y a n g ı n d e ğ i l m i d i r ? Y a n g ı n d a ş a r a b ı n r e n g i v e h a m a m ı n s ı c a k l ı ğ ı v a r d ı . İh-
timal beyler h a m a m l a r d a şarapla ateş kesilirken, a y a k t a k ı m ı da, "Bir y a n -
gın o l s a d a , a y d ı n l ı k g ö r s e k " k a b i l i n d e n e n t a b i i kargaşalık ve çapul vesi-
lesi hazırlamak üzere tahta sarayları tutuşturuyorlardı. Şarap ve hamam
b e y i n l e r i y a k a r k e n , İ s t a n b u l ' d a 3 6 bin evi b i r d e n a l e v e s a r a n y a n g ı n l a r çı-
kıyordu.

2- ÇİFTÇİNİN DOĞRUDAN SÖMÜRÜLMESİ:

"VASITASIZ VERGİLER"

Dönen bu değirmenin suyu nereden geliyordu? Tabii "çiftçilerden...

Nasıl geliyordu? Gelirler: Merkezdekilere taşra beylerinden; b e y l e r e ikin-
ci, üçüncü derece dirlikçilerden; dirlikçilere de çiftçilerden geliyor.
Çiftçilerin şeriat ve kanun gereğince verecekleri şey çok basittir: Öşür
ve Çift A k ç e s i ' d i r . Fakat bu kadar basit ve normal gelirler, yalnız ilk ide-
alist ilbleri d o y u r m a y a yetebilir. Yukarıda örneklerini gördüğümüz hamam
ve ihtiyaçları arttıkça, a ş a ğ ı d a k i çalışan geniş t a b a k a l a r ı n y ü k l e r i n i ve za-
ruretlerini çoğaltmak önüne geçilmez bir d e v l e t v a z i f e s i kılığına sokulur.
Çiftçileri normalin üstünde sömürmek başlıca iki yoldan yapılır: 1-
Doğrudan, 2- Dolayısıyla.

Çiftçiyi doğrudan sömürme

Doğrudan doğruya sömürme, zamanımızın "vasıtasız vergüer"m\ andı-

rabilir. O da başlıca üç ş e k i l d e g ö r ü n ü r : a) Yarıcılık; b) A n g a r y a ; c) Müsa-
ade hakkı.

a) Yarıcılık: B u n a ortak toprak (şerikyer) adı verilir. Başlangıcı belki

daha eskidir. F a k a t , ilk d e f a r e s m i v e u m u m i t a r t ı ş m a l a r a I . S ü l e y m a n ç a -
ğında rastlıyoruz.

İlkin; öşrün kaçta kaç olacağı e t r a f ı n d a m e s e l e l e r açılır. Ö ş ü r , a d ı n d a n

d a a n l a ş ı l a c a ğ ı gibi o n d a - b i r d i r . Ş e r i a t v e o n a u y a n ilk t e m i z g ö ç e b e İ l b ' l e r
de hiçbir vakit fazlasına gitmezler. Fakat, s e f a h a t üst t a b a k a y ı hazır yiyici
bir s ı n ı f h a l i n e g e t i r i r k e n bu açık nokta y o r u m l a r a uğratılır. Çiftçiler öşrün
onda-bir olduğunda direnirler. H a r a m ı b i l m e s e d e insafı bilen h e r i n s a n bu-
nu anlar.
Lakin, beyler kendi arzularını, ç a r ç a b u k Allahın ve allahlaştırdıkları pa-
dişahın iradesi kılığına s o k m a y a kalkışırlar. F e t v a l a r işi din k i t a b ı n a u y d u r -
makta gecikmezler.
İlkin; ö ş ü r ile h a r a c ı n birbirine k a r ı ş m a s ı n d a n faydalanılır. Öşür nedir?
Elbette o n d a - b i r d i r . A m a , sizin öşür dediğiniz b a k a l ı m öşür m ü d ü r ? Hayır:
"Haracı Mukaseme" ( h a r a c ı paylaşma)dir. Haracı Mukaseme ise, öşür de-
ğildir. Şu halde onda bir a l m a k ş a r t s a y ı l a m a z .
İşte somut olarak falan veya filan toprağın karakteri üzerinde durul-
maksızın Ebussuut efendilerin bir mantık oyunu ile şerikin "öşr"ü kuşa
çevrilir; onda-bir âdeti kaldırılır:
"Meseie: Öşür saiarye (çift akçesi) ile karıştırılırsa salaryerıin miktarı çı-
karıldıktan sonra, kalan kısımdan şüphe olunur mu? Cevap: Saiaryenin
doğruluğu kararlaştırılmış mıdır? Öşür adına alınan öşür değildir. Toprağın
haraç payıdır. Haraç elbette onda-bir olmaz. Toprağın tahammülüne göre
alınır. Yarıya kadar alınmak meşrudur. Sekizde bir alınmak toprağın ta-
hammülüne göre helaldir." [28] (Kaanun Sultanıl Hamza Paşa, Tevkii Ce-
lal zamanında).
G ö r ü l ü y o r ki, haracı yarıya kadar çıkarmakta şeriata dayanılır. Ama,
henüz fetva dahi pratik olarak sekizde birden (1/8) y u k a r ı y a çıkamaz. La-
kin, a d ı m a t ı l m ı ş t ı r . O n d a n s o n r a a r t ı k i ş y o r u m a , y a n i i n s a f a k a l m ı ş t ı r . Ni-
tekim basamaklar yavaş yavaş yukarıya doğru fırlar:
412
 "Şerik (ortaklık) yerleri sipahiye öşürden ziyade yarı ve beşte bir ya-
zılsa, bazı yerlerden hini tahrirde (son yazımda) öşrü, hams (beşte bir)
yazılır. Ve öşrü hamstan alınagelüp ol vilayetin öşür yerine hamsi alınır.
Kanundur" ( K a v a n i n i Kadime-i Osmaniye. "Zühdü yazması")
Görüyoruz, karşımıza bir "şerikyer"çıkmıştır. Yani, dirlikçiler, o zama-
na kadar yalnız basit devlet m e m u r u gibi, işletmeye hiçbir suretle karış-
maksızın öşürlerini almakla yetinirlerken, bu s e f e r o n l a r da, bazı t o p r a k -
ların işlemesine değil, fakat işletilmesine bir ç e ş i t ilkel k a p i t a l i s t gibi ka-
rıştırılırlar. Üzerlerine "ortak toprak' y a z ı l ı r . Ve o toprakta, dirlikçi artık
m e m u r d e ğ i l t a m bir y a r ı c ı ağa kılığına girer. Eşkinci t o h u m u n ve ö k ü z ü n
yarısını köylüye verdi mi, karşılık olarak ürünün (mahsulün) de yarısına
sahip çıkar. Yani yukarıki beşte bir p a y u n u t u l u r :
"Bir sipahi, defterde ortaklık yer diye kaydoiunsa, sipahi toprağı işleye-
ne tohumun ve öküzlerin yarısını verirse, alınan ürünün de yarısını alması
kanuna uygundur. Ama sahibüi arz (toprağı koruyup işleten) tohum ve
öküzün yarısını vermediği senede ürünün yarısını alamaz. Öşürünü (onda
birini) alır. Bana defterde ortak yerler diye kaydoiunmuştur. Yarısını alırım
diye reayayı taciz edemez." [ 2 9 ] (Kavanini Kadimei Osmaniye s.92)
İş bu k a d a r c ı k bir i c a d ı n ortaya çıkmasındadır. Dirlikçiye artık çiftçiyi
yarıcı haline s o k m a n ı n yolu gösterilmiştir. Ortak yer prensibi, öşrü istenil-
diği k a d a r a r t ı r m a k için a ç ı l m ı ş bir k a p ı d ı r . Bu kapıyı kullanmak tek taraf-
lıdır: Çiftçiye sorulmaz. Dirlikçinin arzusuna bakar. Deftere bir ç i f t ç i n i n
toprağını ortak yer diye yazdırdı mı, o n d a n s o n r a ç i f t ç i , sıkı ise y a r ı y a r ı -
ya vermesin!...
Hayat ve mukadderatı elinde t u t a n , değil o devirde, modern zamanda
bile kanunların lastiği önünde zavallı köylünün gık d i y e m e d i ğ i n i bilenler
için, ortak yer icadının manası kendiliğinden anlaşılır.
Nitekim çok g e ç m e z ; dirlikçi; tohum, ö k ü z v e r s e de, v e r m e s e d e ö ş r ü
b e ş t e bir, hatta i k i d e bir a l m a k â d e t h a l i n e g i r e r :
"Ortak yerleri sipahiye öşürden ziyade yarım ve beşte bir yazılsa, bazı
yerlerden son yazımda öşürü beşte bir yazılır. Vilayeti terk edenden onda
bir yerine beşte bir alınır. Kanundur." [30] (Kavanini Kadime-i Osmaniye)

b ) Angarya: O r t a k t o p r a k t a k i yarıcılık yolu, köylüyü muntazam, fakat

yılda bir s ö m ü r m e k t i r . A n g a r y a n ı n sınırı y o k t u r . Umumiyetle askerlerin ve
hususiyle dirlik sahiplerinin bütün işleri, ç i f t ç i l e r e h i ç b i r k a r ş ı l ı k ö d e m e k s i -
zin bedavaya gönderilir.

Mesela, Kavanini Kadime'ye göre bir v i l a y e t t e demetten öşür almak

"Kadim" ise, çiftçiler: "Askerin demetini reaya tarladan harmana getirip
dökecek. Hükmü Şerif."
 "Kadim" n e demek? Kimsenin bilemediği kadar eskiden beri yapılan
şey d e m e k t i r . Kadim olup olmadığını kim t a y i n edecek? Allah bilir, daha
d o ğ r u s u dirlikçi bilir. Ç ü n k ü i d a r e gibi a d a l e t d e o n u n e m r i n d e d i r .
N i t e k i m g e n e o çeşit f e t v a l a r l a dirlikçilerin başka birçok angaryaları da
gene reaya olsun olmasın bütün çalışan köylülere gördürülüyor: Dirlikçi-
lerin haklarını pazara s a t ı l m a y a g ö t ü r m e k , a m b a r ı n a t a ş ı m a k en tabii an-
garyalardan olur.
"Bir raiyyet öşrü her hafta zor ve terke satılıyor (okunamadı) paza-
ra, ve köyünde olan ambara götür demek kanundur. Ve hariç reayada
dahi bu kanun cari ve icra (geçerli ve uygulanır) olunur." ( K a v a n in i Ka-
dime-i Osmaniye)

c) Müsaade Hakkı: Ç i f t ç i n i n birçok hareketleri gibi birçok hakları, hat-

ta mülkiyet hakkı bile z a m a n zaman dirlikçinin emrine verilir. Köylünün
t o p r a k t a n her türlü istifade hakkı dirlikçinin m ü s a a d e s i n e tabidir. B u n a bir-
kaç misal:

"Eski kamu toprağını alıp satmak ve ekip biçmek kanuna aykırıdır. Zor-
la ekilip biçil irse, gene çayırlık olarak hükmoiunur. Zira köylülerin tavırları-
na saygı esastır." [ 3 1 ] (Kanun-u Mutebere) Topluluğun otlağını kişilere
k a p t ı r m a m a k için g ü z e l bir u s u l , f a k a t , a l t ı n d a h e m e n i s t i s n a s ı baş göste-
rir: "Meğer ki oiyaylanın hali guhi (dağlık) olup sahibül arz izniie açılup
ziraata kaabii ola.." ( K a v a n i n i Kadime-i Osmaniye) Yaylanın dağlık sayıl-
ması dirlikçinin takdirine, izin v e r i l m e s i d e k e y f i n e k a l m ı ş t ı r .
"Zeyt kenduye geçen değirmen yerini sipahiden izinsiz beye kadir...
olamaz. (Ebussuud)". Bu yüzden mülk sayılan değirmen de satılmak için
sipahinin iznine bağlıdır.
"Bir değirmen sipahiye hasılkaydoiunup mezbur(ad\ geçen) değirmen
yerin miri canibini mevkuf at emininden ömr ve tapu ile a isa hangisi mu-
teberdir7' "Zeyde hasıl ise mevkufat emini veremez." (Ebussuut)
Mevkufatçı: Devlet tahsildarı demektir. Dirlikçiye kaydolunan değir-
m e n y e r i n i , o v a z i f e y i v e r e n d e v l e t bile bir ç i f t ç i y e v e r e m e z .
Bütün bu m ü s a a d e ve tahditler, h a p i s h a n e m ü d ü r ü n e v e r i l e n "idari se-
lahiyet"lere benzerler: Sırf yetkili adamın insaf ve namusuna kalmıştır:
Adam, fevkalbeşerse (insanüstü); bir p e y g a m b e r s e , yetkileri yurttaşların
iyiliğine de harcayabilir. Ama bu kendiliğindenci kanunlarla yürüyen bir
toplumda "peygamber" ne kadar azdır. Hatta pek haklı olarak Hazret-i
Muhammed kendisinden sonra peygamber yetişmeyeceğini söylemiştir.
Şu h a l d e y e t k i l e r , a l e l a d e kişi menfaati güden efendinin elinde yurttaşları
dirhem dirhem s ı z d ı r m a k için kullanılan birer k o r k u n ç silahtırlar!...
414
 3- ÇİFTÇİNİN DOLAYISIYLA SÖMÜRÜLMESİ:
"VASITALI VERGİLER"

Bu çeşit gelirleri, kolayca anlatabilmek için, zamanımızın "bilvasıta

vergi"\er'me benzetebiliriz. Ve daha ziyade üst t a b a k a l a r ı vergiden muaf
tutma gibi imtiyazlar şeklinde görünür.
Ö. Barkan, (Ü/kc7 5 8 . Birincikanun 1937) dirliğin bir "immunité financi-
ère" ( m a l i muafiyet) olmadığını ileriye sürer. Halbuki dirlikçilerin bu çeşit
imtiyazları mali muafiyetten başka bir ş e y d e ğ i l d i r . Ayrıca, çiftçi v e çift
hakkındaki her karar en s o n u n d a m u t l a k a dirlikçinin y e t k i s i n e katılır.
Trabzon Sancak Beyi Ömer, (...okunamadı) ve hâkimlerin şer'i mah-
keme kararlarını bile y o l s u z ilan edebilir.

d) Haraç Muafiyeti: Çiftçilerin dolayısıyla sömürülmeleri, üst tabaka

çiftliklerinin ve zirai işletmelerinin birçok vergilerden muaf tutulması ile
olur. Toprakta haraç muafiyetine dair:
"Saiaryesi defterde mestur ( y a z ı l ı ) olmayan sadahe (efendilerin) ve si-
pahi çiftlikleri yerlerinden saiarye alınmaz." (Pir Mehmet: Kavanini Kadi-
me) Salarye: Çift A k ç e s i d e m e k t i r .
Trabzon Sancağı b e y i n i n II. Selim zamanında yazdığı şikâyetleri yuka-
rıda gördük. Değil "sadahe, ve sipah" ç i f t l i k l e r i , hatta reaya çiftlikleri bile
öşriye midir, haraciye midir; doğru d ü r ü s t kayıtlı d e ğ i l l e r m i ş . Bu şeraitte
"defterde mestur olmayan" üst tabaka çiftliklerinin tahmin edileceğinden
çok olacakları kolay anlaşılır. Onlardan çift a k ç e s i a l m a m a k , y ü k ü çiftçiye
bindirmekten başka nedir?
Yer vergisi böyle o l d u k t a n sonra, bütün öteki vergilerin b a ş k a t ü r l ü ol-
mayacağı anlaşılabilir.
Dirlikçilere verilen vergi imtiyazları ve muafiyetleri, onlara defterde ya-
zılı o l a n g e l i r d e n a y r ı v e aşırı bir kâr b ı r a k ı r . B u n l a r a d a i r bir iki m i s a l :

a) Otlak Hakkı: ( R u s m ' u yaylak, rusm'u kışlak) çiftçi için sabit ve mu-
ayyen bir rakam değildir.
"Rusm'u kışlak ve rusm'u yaylak her kim çıkup yayiayup ve inüp kış-
iayup otundan ve sütünden yararlananlardan tahammüllerine göre rusum
alınmak kanundur. Defterde yazılan rusmu veririz deyu kavga edemezler.
Bu bapta itibar tahammülüne göre rusm alınır. Defter mucibince alınmaz. "
Böylece defterdeki yazı, buz üstündeki yazıya döner. Esas "tahammü-
lüne göre" v e r g i almaktır. Bu "tahammüfü kim bilecek? Dirlikçi, demek
vergi dirlikçinin takdirine, başka tabirle insafına kalmıştır.
"TahammüT'ü takdirden başka, dirlikçiye o l a ğ a n ü s t ü gelirler de bırakı-
lır. Dirlikçi bir o t l a k t a y a l n ı z y a z ı l ı çiftçilerden rusum almakla k a l m a z , dı-
şarıdan gelme yabancı sürülerden de "Ecnebi Otlak Hakkı" alır:
 "Otlak Kanunu budur ki hariçten kimesneier koyunlarile otlak zamanın-
da geiüp durup otundan ve suyundan intifa (yararlanıp) edüp öşr ve rü-
sum gibi nesneler vermezse, ol makulelerin her300 koyunları bir sürü ad-
dolunup ala sürüde bir koyun ve vasat sürüden bir şişek, ve edna sürü-
den bir tokiu otluk hakkı alınmak kanundur. Kanunu muteber. Erüvde (ev-
de) yani mer; (...okunamadı) yerlerinde tayini hudut yoktur. Hariçten bi-
ri kariye (köy) otlağından faydalanırsa: mezbur karye ehaiisibizim karye-
mizin toprağındadır. Sana defterde verilen rüsumu verup ziyadesin biz
aiup ve düşen tekaliflerimizi (vergilerimizi) verürüz." diyemezler. "Cümle
mahsulsahipuiarza hükmoiunur." (Kavanini Kadime-i Osmaniye)
Y a n i , o y e r l e r i n ö ş r ü n ü , r u s m u n u ç i f t ç i l e r v e r i r . Y a b a n c ı s ü r ü l e r d e n ge-
lecek fazla iradı d i r l i k ç i alır.

b) Koyun Hakkı: (Adet'i ağnam, ağnam ve ağıl) 300 koyun bir s ü r ü

h e s a b ı y l a , ilkin her 300 k o y u n d a n 5 a k ç e r u s m u ağılı s i p a h i alır. H e r 100
koyunda "25 akçe de c e m eden k u l l a r a l u p " ağıl ve koyun haracı "herbir
zeminden bir derece maktu" 150 akçe alınır. Bunun 140'ı hazineye, 10'u
da "haracı cemiine varan kullar alup" g i d e r d i . . . Sonraları, her bir koyun-
dan miriye bir a k ç e a l ı n m a k â d e t i çıktı. Kavanini Kadime-i Osmaniye, bu
sonraki vergi ağırlaşması hakkında, hiç o l m a z s a şu k a d a r c ı k söyleyip gü-
nahı boynundan atar:

"Bu bid'at rusm Sinan Paşa eylemiştir. Cevabın ahirette vere. Hala ka-
nunu muteberdir". Fakat "mansıp satıcı" Siman Paşa koyun başına koydu-
ğu bir a k ç e bidatinin hesabını öbür dünyada veredursun, bu dünyadaki
"sadahe, münakip, tımarlu, ulufeliku/"\avd,an aynı vergi alınmaz. Askerler
de, a n c a k 150 koyundan fazlası için koyun başına bir a k ç e v e r i r l e r .
Bir b a ş k a imtiyaz daha: H e r bir k o y u n d a n h a v a s ı h ü m â y û n bir a k ç e al-
dığı halde öteki h a v a s ile, t ı m a r v e e v k a f l a r y a r ı m a k ç e ile y e t i n i r l e r .

c) Kovan hakkı: Baldan öşür alınır. Yalnız, "Ansıyla alınmaz. Kış gıda-
sı baldan alınmaz. Balı sağılmak şart değil, balın kemalini bulması kafi'
(Celal Bey'den: "Kavanini Kadimei O s m a n i y e " el y a z m a s ı s.99)

Bu işte imtiyazlar, şu h i y e r a r ş i y e - m e r t e b e y e göre ayrılır:

1- Kadae, müderris, mülazım, yeniçeriye, askerin-, 9'a kadar olan ko-
vanından öşür alınmaz. 10 oldu mu; h e p s i n d e n alınır.
2- Kale dizdarından, ulufeli kapıkulundan veya tımar sahibinden: Ko-
van hakkı alınmaz, (hisar erenlerinden: Reaya gibi alınır).

d) Mülkiyet sahiplerinden alınmaz: "ZeydMülkünden vafır (çoğa-

lan) kovanlar başlasa, Sipahi öşr almaya kaadir" olur mu? Olamaz. Ni-
çin? Çünkü: "Bu diyarda alınan icareyi arzdır (toprak kirasıdır): Mülkte
416
olan şer'e muhaliftir." (Pir Mehmet, Kavanini Kadime-i Osmaniye, Yaz-
ma, s.100)

Çiftçilerin böyle gerek doğrudan, gerek dolayısıyla sömürülmeleri; Os-

manlı toprak ekonomisinde derebeyi unsurunun, "ilk birikiş" d i y e b i l e c e ğ i -
miz t e m e l l e r i n i hazırlamış olur.
Nasıl kapitalizmden önceki çağda sermayenin ilk b i r i k i m i kör k u v v e t l e -
rin o y u n u ile o l u r s a , d i r l i k ç i l e r i n mülkiyet sahipliğine doğru gelişmeleri de
öylece gelişigüzel k a n u n l a r ve keyfi bir i d a r e ile h a z ı r l a n ı r . Bu çağın biraz
daha ilerlemesi, dirlik sahibini ister istemez, adeta hadiselerin zoruyla
mülkiyet sahipliğine götürür. Zira, köylünün amansızca sömürülmesi için
her şey hazırdır.

4- TOPRAKBENTLEŞME TOHUMU

Klasik tarihte, a n g a r y a n ı n t o p r a k b e n t l i k t e n (toprak köleliğinden) kaynak

aldığı anlatılır. H a l b u k i , g e r ç e k t a r i h t e nasıl b o r ç l u l u k k ö l e l i ğ e kapı a ç a r s a ,
tıpkı öyle a n g a r y a m e c b u r i y e t i de, z a m a n l a t o p r a k b e n t l i ğ e kapı a ç a r .
Bunun açık örneği, Osmanlı toprak rejiminden bir parça olan Tuna
beyliklerinde son zamanlarda görülen gelişmedir:
"Tuna beyliklerinde angarya çalışmak tabii irat ve toprakbentiiğin başka
ekleriyle birleşik olarak, hâkim sınıfın kesin haracını teşkil ediyordu. Orda
olay şudur: Angarya emek nadiren toprakbentlikten kaynak alır; aksine bel-
ki çok defa angarya emekten toprakbentiik kaynak alır. Romanya eyaletle-
rinde iş böyledir. Bu eyaletlerin en ilk üretim yordamı, kamu temeli üzerine
kurulu idi: Ama, bu İslav veya hatta Hint biçimi kamu mülkiyeti değildi. Çift-
liklerin bir kısmı her öze i mülkiyet olarak kamu üyeleri tarafından başlı başı-
na işletildi; öbür kısmı (ager pubiikus: kamu toprağı) topluca ekilirdi. Bu top-
luca işin ürünleri kısmen kötü yıllar ve başka ihtimaller için ihtiyat fon olarak,
kısmen de savaş, din ve sair kamu masraflarına harcanmak üzere devlet ha-
zinesi olarak kullanılıyordu. Zamanla, savaş ve dinin yüksek yetkilileri kamu
mülkiyeti ile beraber oradaki hizmet yükümlülüklerini de ellerine geçirdiler.
Hür köylülerin bu (efendilere) ait olan kamu arazisi üzerinde çalışımları, ka-
mu topraklarının hırsızları için angarya emek haline döndü. Böylelikle aynı
zamanda toprakbentiik münasebetleri gelişti; ama henüz hukukça d eğ i i, fi-
ilen gelişti; derken cihan kurtarıcısı Rusya, toprakbentliği kaldırmak bahane-
siyle, kanun şekline yükseltti. Rus (Ceylanı) Gazali Kisseiev'in 1831'de iian
ettiği Angarye İş Kodeksi tabii, bizzat Boyarlar tarafından dikte edilmişti.
Rusya böylece Tuna beyliklerinin büyük ağaların, manyaların ve tekmil Av-
rupalı liberal cücelerinin tasvip alkışlarını kendisinden yana kazanmıştı." (K.
M. Kapital c. 1, b ö l ü m 3, a y ı r ı m 8, m a k a l e 2)
 Yani, Osmanlı İmparatorluğu'nun "miri toprak" p r e n s i b i , velev ismen
baki kaldıkça, Osmanlı reayası çiftçi olarak kaldı: Resmen olsun toprak-
bentleşmedi.
Lakin fiilen; angarya zarureti, çalışan köylüyü toprakbent durumuna
getirmişti. Belki O s m a n l ı ölmedikçe, Osmanlı kaldıkça; Boyarlar, köylüye
t o p r a k b e n t sıfatını kanunca giydirememişlerdi. Rus işgali üzerine yapılan
"uzvi tüzük"; her k ö y l ü y e 1 2 g ü n ç a l ı ş m a g ü n ü , bir g ü n t a r l a işi, bir g ü n
ot y o l m a diye 14 "gün" angarya yazıyordu. Buradaki "gün"ler: "birgün-
lük ortalama ürünün meydana gelmesi için gereken çalışma" oldukların-
dan dolayı, beher "gün", gerçekte üç günü buluyordu. O zaman angarya
42 gün olur. B u n a y o b a g i e adı ile " o l a ğ a n ü s t ü h i z m e t " için 14 gün ve ta-
kıntı ( z u b u s ) i ş için 1 g ü n ( a s l ı n d a iki g ü n d e y e t m e z ) k a t ı l ı r s a ; a n g a r y e
58 g ü n e çıkar. Ulah z i r a a t ı n d a yılın 210 g ü n ü ç a l ı ş m a y a m ü s a i t t i r . Bu 210
g ü n ü n 40'ı pazar ve bayramla geçer, 30'u kötü hava ile k a p a n ı r . Geriye
140 g ü n k a l ı r . O n u n 5 8 g ü n ü ( 5 6 / 8 4 ' ü M a r k s ' a g ö r e % 6 6 1/2) 5 8 / 8 4 ' t e n :
% 6 9 , 0 4 bir s ö m ü r m e rayici meydana gelir.

Onun için angarya "mayıs ayında başlar, kasım ayında biter". Daha
doğrusu: "Zafer sarhoşu bir yobazın haykırdığı gibi: Uzvi Tüzüğün 12 an-
garya günü, yılın 365gününe uzanır." ( K a p i t a l ) Etabın alt tabaka hayatı-
na geçişi böyle olur: O n - o n bir m i s l i a ğ ı r l a ş m a !
Marks, O s m a n l ı t o p r a k r e j i m i n d e k i çiftçi t o p r a k l a r ı üzerinde durmuyor.
B u t o p r a k l a r ı n miri o l d u ğ u d a h e s a b a k a t ı l ı r s a , y a n i ç i f t ç i l e r i n e s a s e n işle-
dikleri toprağa da sadece tasarruf e t t i k l e r i , y o k s a modern manasıyla mül-
kiyet sahibi olmadıkları göz ö n ü n e getirilirse, ağaların ve beylerin köylü-
yü hukuken topraksız duruma düşürmeleri daha kolay anlaşılabilir. Fiilen
toprakbentleşme ise e n kaçınılmaz neticedir.

AYRIM II

CAMİA MÜLKİYETİNİN AŞIRILMA VE DEREBEYLEŞTİRİLMESİ

İki Bölüm Toprak Rejimi: Yan yana karma düzen toptan hülasa edil-
melidir:
Miri t o p r a k l a r ı n a k ı b e t i n i a n l a m a k için, öteki t o p r a k l a r l a o l a n m ü n a s e b e -
tini g ö z ö n ü n e g e t i r m e k ş a r t t ı r . Onun için, uzun gelişmelerden sonra, tek-
mil O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n d a m e v c u t h e r t ü r l ü t o p r a k m ü n a s e b e t l e r i n i bi-
z e e n son v e e n t a m ş e k l i y l e " A r a z i - i Kanunname-i H ü m â y û n " verebilir.
B u k a n u n u n birinci m a d d e s i , b ü t ü n O s m a n l ı t o p r a k l a r ı n ı ş ö y l e beş p a r -
çaya böler: "Birinci madde: Memaliki Deviet-i Aiiyye'de oian arazi beş kı-
sımdır" Bunlar:
418
 1- "Arazi-i Memluke" (şahsi mülkiyet toprakları); 2- "Arazi-i Miriye"
(bütün t o p l u m u n mülkiyetine giren topraklar); 3- "Arazi-i Mevkufe" (vakıf
toprakları: M ü l k i y e t i din y o l u ile ş a h ı s l a r a kaydırılmış topraklar); 4- "Ara-
zi-i M e t r u k e " (yer yer t o p l u m l a r a bırakılmış topraklar); 5- "Arazi-i Mevat"
(ölü: S a h i p s i z , y u k a r ı d a k i dört b ö l ü m dışında kalan topraklar).
Bu 5 çeşit t o p r a k l a r ı n t o p l u m v e y a şahıs m ü l k i y e t i n d e b u l u n d u k l a r ı n a
göre ayırtları yapılırsa, şöyle bir t a s n i f e uğratılabilirler:

I- Tam toplum mülkiyetinde olanlar:

a) Miri toprak/ar. İmparatorluk ölçüsünde, umumi toplumun orta malıdır.

b) Bırakılmış topraklar. K ö y ve kasaba gibi hususi ve mevzii toplumla-
rın o r t a malıdır.

II- Toplumla Şahıs Arasında Geçit Olanlar:

a) Ölü topraklar. Sahipsiz olduklarına göre daha ziyade toplum orta

malı gibidirler.
b ) Vakıftopraklar. Din garantisiyle şahıslara düştükte, daha ziyade şa-
hıs mülkiyetine yaklaşırlar.

I I I - Tam Şahsi Mülkiyete Girenler:

Mülkleşmiş Topraklar. (Arazi-i Memluke)

Bu tasnifi bir k e r e d a h a , gerçek olaylara göre tasnif edersek, hepsini
birden iki zıt b ö l ü m d e t o p l a y a b i l i r i z :
I- Orta Malı Topraklar. Miri topraklar, bırakılmış topraklar, ölü t o p r a k l a r .
II- Şahıs Malı Topraklar. Mülkleşmiş topraklar, vakıf topraklar.
B u iki k u t b u ö n c e a y r ı a y r ı m a n a l a r ı y l a , sonra karşılıklı münasebetleri
içinde gözden geçirelim.

I- O R T A MALI T O P R A K L A R

1- Miri Topraklar: Rekabesi Beytülmalde olan, ihale ve t e f v i z i devlet-

ç e y a p ı l a n v e t a r l a , ç a y ı r , y a y l a k , k ı ş l a k , k o r u gibi kullanılan yerlerdir. Bu
toprakların ne olduklarını, yukarıda: "Osmanlı Toprak Düzeninin Prensip-
leri" ile "Dirlik Düzeni" b a h i s l e r i n d e gördük.

Bunlar, bildiğimiz gibi: 1- Mülkiyeti (rakabesi) bütün Müslümanlara

(beytülmalde) düşen; 2- Dağıtımı belli prensiplere göre devlet eliyle ya-
pılan ve 3- Tasarrufu ( i ş l e n i p değerlendirilmesi) çiftçilerce yapılan top-
raklardır.

2 - Bırakılmış Topraklar: ( M e t r u k e ) Ferman veya Defteri Hakani Su-

reti v e r i l e r e k k a m u (amme) işleri v e t o p l u m c u l (kollektif) faydalanmalar
için ayrılmış olan yerlerdir. Bunların: 1) Mülkiyet ve. 2) Dağıtım b a k ı m ı n -
d a n miri t o p r a k l a r d a n hemen hiç f a r k l a r ı y o k t u r . Y a l n ı z 3) Tasarruf; ve d a -
ha doğrusu kullanım bakımından miri t o p r a k l a r d a n b ü y ü k bir f a r k ı v a r d ı r .

Miri toprakları tek tek, yani fert o l a r a k çiftçiler d e ğ e r l e n d i r i r ve kulla-

nırlar. B ı r a k ı l m ı ş t o p r a k l a r ise, hiçbir vakit şu v e y a bu ferde m a h s u s de-
ğildir. Daima, doğrudan doğruya toplum, veya toplumun ikinci derecede
köy ve kasaba gibi bölümleri tarafından ve daima toplumcul (kollektif)
olarak kullanılırlar.
Bırakılmış toprakların iki çeşidi vardır:
a) "UmumiNas İçin", yani bütün topluma, herkese bırakılmış toprak-
lardır: U m u m i yollar, p a z a r , p a n a y ı r , iskele, n a m a z g a h , m e s i r e , m e y d a n gi-
bi a l a n l a r .
b) Muayyen Köy ve Kasabalar İçin, yani topluluklara bırakılmış
topraklardır: O t l a k ( M e r ' a ) l a r ile y a y l a k , kışlak, baltalık, h a r m a n y e r i gibi
topluca faydalanılan alanlar.
Bu topraklar nereden bırakılmışlardır? Tabii miri t o p r a k l a r d a n .
Kime bırakılmışlardır? Elbet ş a h ı s l a r a değil. İster " u m u m nas"a, yani
herkese birden, i s t e r belli köy ve k a s a b a l a r için olsun, bırakılmış toprak-
lar g e n e miri sayılabilirler. Çünkü şahıs o l a r a k hiç kimsenin değildirler.
Yalnız, kullanımları şu iki a y ı r d ı g ö s t e r i r :
1- Eşkincilikten başka i h t i y a ç l a r için a m m e işleri için f a y d a l a n ı r l a r .
2- İster mahalli ( k ö y v e k a s a b a için), ister u m u m i ( h e r k e s için) o l s u n ,
faydalanış, kişilere değil, topluluklara aittir.
Medeniyet ilerledikçe, yazılan ve ekilen miri t o p r a k l a r d a n her g ü n d a -
ha b ü y ü k bir p a r ç a , bırakılmış topraklar sırasına geçer. A m a bu, m i r i t o p -
rakların soysuzlaşmasını değil, gelişmesini gösterir. Yani, bırakılmış top-
raklar ne bir sınıf insanın kişi tekelindedir, ne de başıboşça ( g a y r i iktisa-
di) israfa uğramıştır.
Bilakis, hem bütün halkın faydasına, hem d e t a m a m ı y l a iktisatlıca h a r -
canmaktadırlar. Bir k e r e , köy ve kasabalara bırakılmış topraklar, doğru-
dan d o ğ r u y a zirai üretim i ş i n e y a r a r . Umuma bırakılmış yerler daha az ik-
tisatlıca değillerdir: Yollar, pazarlar, panayırlar, iskele yerleri gene doğru-
dan doğruya iktisadi; değişim ve üleşim ( m ü b a d e l e ve t e v z i ) münasebet-
lerinin genişlemesine yararlar. Sosyal ilerleyişe y e n i ufuklar açarlar. Me-
sire ve meydan, medeni i h t i y a ç l a r ı n geliştiğini gösterir. Bugün bize boş
görünen namazgah bile, gerçekte Müslümanların toplantı yerlerinden baş-
ka bir ş e y d e ğ i l d i r .
Demek, b ı r a k ı l m ı ş t o p r a k l a r , miri t o p r a k l a r d a n ç ı k m a k l a b e r a b e r , o n u n
pek uzağına gitmez, h e m o n a hiç zıt d e ğ i l d i r . S o s y a l g e l i ş i m i d e k ö s t e k l e -
mek şöyle dursun kolaylaştırır.
 3- Ölü Topraklar ( M e v a t ) : Kanun ölü yerleri şöyle tarif eder:

"Bir kimsenin tasarrufunda olduğu ve ehaliye terk ve tahsis kılın madi-

ği halde, yüksek sesli olan kimsenin çığlığı isti ma olunmıyacak (işitilme-
yecek) derecelerde kari ve kasabattan uzak bulunan, yani aksay-ı ümera-
na (meskun yer sınırından) tahminen birbuçuk mil yani yarım saat mikta-
rı mesafe budiyeti hali (uzak olan) mahallerdir." (Arazi Kanunnamesi
madde 6, 1274 Göç. 1857 d o ğ u m . )
Bir t o p r a ğ a " ö l ü " d e m e k için, başlıca üç şart göz ö n ü n d e tutulur:
1- Kimsece işletilmemekte olmak: Ölü toprak kullanılırsa, miri top-
rak sayılır.
2- Bayırıdır Yerlerden Belli Uzaklıkta Bulunmak: Köy ve kasaba-
dan uzaklığı; açık sesli a d a m ı n çığlığı işitilmeyecek, bir b u ç u k mil, y a r ı m
saat mesafededir. Ölü toprak bayındır yerlere bundan yakın olursa, bıra-
kılmış toprak sayılır. "Bu aksayı ümrandan uzaklık' şartı îmam-ı Ebu Yu-
suf Kulu (Mecelle: 1270) gereğince muteberdir. Halbuki î m a m - ı Mehmet
toprağın uzaklığına değil "hakikaten intifa ( y a r a r l a n m a ) " edilip edilmedi-
ğine bakar. O z a m a n ü ç ü n c ü ş a r t a girilir.
3- FaydalanılırHaide Olmamak: Topraktan faydalanılmıyorsa, o yer
a k s a y ı ü m e r a n a y a k ı n o l s a bile, g e n e m e v a t ( ö l ü ) t ı r : Kuhi ( d a ğ l ı k ) , t a ş l ı k ,
pınarlık, otluk böyledir. (Kanunname-i Arazi, Madde: 103)
Ü ç ü n c ü şart, g e r ç e k t e birinci şartın biraz d a h a geniş tutulmasıdır.
Ölü toprakların iki ç e ş i d i v a r d ı r :
a) "Ahtül İslam'da bir kimsenin temellük ve tasarrufuna geçmiş yer-
ler"-. Şimdi, bu yerlerin sahipleri belli değilse, toprak "iakte" s a y ı l ı r v e
îmam-ı Müslimin'e düşer. Fakat sahibi meydana çıkar çıkmaz, ona geri
verilir. Îmam-ı Muhammed'e. göre: Bu yerler mevat sayılamaz. "Maliki"
(mülkiyet sahibi) belli olur olmaz, hem toprağını alır, hem de zararını
ödettirir. î m a m e y n ' e göre: İslam zamanında birine t e f v i z edilen ölü y e r i n
sahibi çıkarsa, aynı muamele gerekir. Şeyheyn'e g ö r e : Sahibi ve kullana-
nı bilinmeyen yere " m e v a t " denir.
b) Kimseye Geçmemiş Yerler. Devletçe birine tahsis edilmemiş, aksa-
yı ümrandan uzak yerler, evvelce m a m u r e d i l s e l e r bile " m e v a t " t ı r l a r .
Demek, ölü topraklar: İster "İakte"; ister bilhassa "mevat" olsunlar,
devletin eline geçerler. Bu bakımdan bir çeşit kullanılmaz miri toprak da
sayılabilirler.

II- O R T A M A L I O L M A Y A N T O P R A K L A R

Bunlar ya " m e m l u k e " (mülkleştirilmiş) adıyla doğrudan doğruya veya-

hut "vakıf" şeklinde dolayısıyla ş a h ı s l a r a bağlanmış yerlerdir.
 Gerek memluke, gerek mevkufe topraklar, beytülmalın rakabesinden,
yani devlet ve padişah kontrolünden çıkmıştırlar.

1- Doğrudan Şahsi Mülk Topraklar. (Memluke): Adından da anlaşı-

lacağı gibi "memluke: Birine m ü l k diye v e r i l m i ş " , mülkleştirilmiş yerler,
adeta miri t o p r a k l a r d a n b a ğ ı ş l a n m ı ş , ayrılmış hissini verir.

V e bir f a t i h l e r ü l k e s i n d e bundan başka türlü kişi mülk d ü ş ü n ü l m e s i de

zaten güçtür. Memluke toprak, "bir veçhimülkiyet tasarruf olunan yet 1 'dir.
Mülkiyet yolu ile t a s a r r u f n e demektir? Hiç kimseden izin almaya hacet
kalmaksızın:
1) Satılır, hediye, vakıf, rehin, v a s i y e t edilir; 2) Y a h u t üzerine yapı,
bağ, bahçe ve sair yapılır; olan toprağa sahip olmaktır.
Bu h a k l a r ile bir y e r i birine v e r m e y e "temlik' d e n i r . T e m l i k ; laik ( g a y -
rı dini) ş a h ı s l a r a y a p ı l ı r . Dini ş a h ı s l a r a m ü l k e d i l e n y e r " v a k ı f " o l u r .
Arazi Kanunnamesi, başlıca 4 çeşit " m e m l u k e " t o p r a k sayar:
1) B i r i n c i Nev'i Yerler: Ev Yeri ve Avlu Yeri: "Karye ve kasabat
1
Ç* Arazi-iEmriye üzerinde bulunan köy ve şehir ') (s.15) derunlarında bu-
lunan arsalar ve kenarlarında b u l u n u p d a t e t e m m e - i s ü k e n a s a y ı l a n v e ni-
hayet nısıf d ö n ü m miktarı yerlerdir."
Demek bu toprakların miriden şahsa m ü l k diye ayrıldıkları, daha tarif-
lerinden anlaşılır. G e n e tarif gereği b u y e r l e r iki bölüktür:
a) "Arsa" y a n i ev yeri, genişlikçe "ne miktar olursa olsun", evi yapana
mülk diye bırakılır. Bu liberalizm, Osmanlı şehircilik ve imar politikasının
kudretini gösterir.
b) "Tetemme-isükena" denilen "evin tamamlayıcısi' yerler, avlu dedi-
ğ i m i z ş e y d i r . Evi ç e v r e l e r . Buralara kuyu kazılır, araba çekilir, odun konur,
v e ilh... Bu yerler y a r ı m dönümü pek g e ç m e z . O zamanki şartlar içinde,
bir O s m a n l ı evi ne kadar b ü y ü k y a p s a , gene iktisadi ve teknik imkânlarla
sınırlı idi. F a k a t a v l u a d ı y l a , miri t o p r a ğ ı a l a b i l d i ğ i n e b e n i m s e t m e m e k için,
"tetemme-isükena"nm kanunca sınırlanması az çok makuldü.
2) İ k i n c i Nev'i Yerler: Miri'den Temlik Edilmiş Toprak. "Kamu arazi-
sinden parçalanmadan şeriat buyrultusuna dayanarak mülkiyet görünü-
münde tasarruf edilmek üzere gerçekte mülk olarak verilmiş arazi'ûtf.
[32] Bu yerlerin miriden alındığı, daha da açıkça g ö r ü l m e k t e d i r .
"Mesağışer'i"(şeriatın doğrulaması: approbationconenique) nerelerde
olur? Miriden sahih temlike başlıca 4 yerde "mesağ" v e r i l i r :
a- "Hazine Zaruret?' o l u r s a : "Tasarruf işe övülmüştür," (Mecelle: 58)
b- "VaktiSaadeZayitKıymetle TalepZühur"ederse: Yani; bol zaman-
da iki misli f i y a t v e r d i k mi, satın a l ı n m a y a c a k miri t o p r a k y o k t u r . Fakat
"vaktizarurette semen misliyle!', yani; dar zamanda sekizde bir fiyatına
miri t o p r a ğ ı camia mülkiyetinden ebediyen kopartmak da eldedir.
c- "Beytülmalce Maslahat ve Menfaat Tahakkuk Ederse"... Takdiri ki-
me ait? S a r a y a .
d- Padişahın Emri Olursa... Artık "maslahat ve menfaat"a da bakılmaz,
demek! B u d ö r t ş e y , p e k â l â i k i y e d e , bire d e i n d i r g e n i r : Padişahın emriy-
le; sıkı ise l ü z u m g ö s t e r m e . . . Miri t o p r a k s a t ı l a b i l i r . Bu satışın değeri nor-
mal değerin i s t e r iki m i s l i n e ç ı k s ı n , i s t e r s e k i z d e b i r i n e i n s i n . . . Mülk olarak
verilmiş toprakların ürünlerinden öşr alınır.
3) Ü ç ü n c ü Nev'i Y e r l e r : "Arazi-i Öşriyye"-. Fetih sırasında Müslüman-
lara d ü ş e n t o p r a k l a r d ı r . Bu t o p r a k l a r ı n temliki üç y o l d a n olur:
a) F e t h e d i l e n yer, eskiden beri Müslümanların elindedir. Gene Müslü-
manlarda bırakılır.
b) Fethedilen yer, savaşta ganimet hakkı kazananlara (ğanimine)
dağıtılır.
c) F e t h e d i l e n yer, "ganimin"den sayılmayan Müslümanlara verilir.
4) D ö r d ü n c ü Nev'i Yerler "Arazi-i Haraciyye"-. Fetih sırasında Müs-
lüman olmayanlara düşen topraklardır. Bu yerlerin temliki de iki y o l d a n
olur:
a) Fethedilen Yer: Müslüman olmayan yerliler e l i n d e bırakılır.
b) Fethedilen Yere: Müslüman o l m a y a n y a b a n c ı l a r getirilip yerleştirilir.
Bu son iki çeşit yerler: Yani, Arazi-i Öşriyye ile Arazi-i Haraciyye d i k -
kat e d i l i r s e , g e n e hep " f e t h e d i l e n y e r " l e r d i r : Yani, miri t o p r a k l a r d a n ay-
rılmadır.
Yalnız, buradaki "Arazi-yiKanunname-yiHümayûmJ' ile "Kavani-
ni Kadime-i OsmanF' a r a s ı n d a büyük bir fark göze çarpmamazlık ede-
miyor. Bu farkı, 16. y ü z y ı l ı n başı ile, 19. y ü z y ı l ı n s o n u a r a s ı n d a g e ç e n üç-
dört yüzyıllık uzun değişme gidişinde arayıp b u l m a k lazım gelir.
Üç-dört asır evvel E b u s s u u t Efendi "Arazi-i Ö ş r i y y e " denilen şeyin, ger-
çek manasıyla mülk toprağın "öşrü" olmadığını, belki buradaki öşrün "ha-
racı mukaseme" o l d u ğ u n u anlatmak için mürekkep şeklinde kan teri dö-
ker. 19. asrın son yarısında "Arazi-i Kanunname-i Hümâyûn"; değil
yalnız Arazi-i Öşriye'yi, hatta "Arazi-i Haraciyye-yi" bile Hıristiyan şahsi
m ü l k i y e t i s a y ı p işin içinden çıkar. "Arazi-i M i r i y y e " 19. a s ı r s o n u n d a , a r t ı k
hemen hemen ölü topraklar mahiyetine düşmüş, bir ç e ş i t devlet yerleri
halindedir. Bu farkın sebeplerini yukarıda gördük.
1 - İ l k i n , O s m a n l ı l ı k , miri t o p r a k l a r ı n t a s a r r u f u n u Müslüman'a dahi ver-
se, miri t o p r a k g e l i r i n d e n büsbütün vazgeçmez. Miri toprağı Hıristiyan'a
v e r s e , çifte haraç alan devlet, aynı toprağı M ü s l ü m a n ' a v e r i r k e n hiç o l m a z -
sa, h a r a ç l a r d a n birini a l m a n ı n y o l u n u a r a r . Bunun çaresini de "Haraç-ı Mu-
vazafa" (ödev haracı)yı bağışladığı M ü s l ü m a n ' d a n , harac-ı m u k a s e m e y i al-
makla bulur. Yalnız M ü s l ü m a n ' d a n "haraç" a l m a k şeriata u y m a d ı ğ ı n d a n , o
zamanki Müftüilenamlar işi kitabına uyduruverirler: "Haraç"ın adını
"öşür"e çevirirler. Şeyleri adlarıyla çağırmayınca da, Müslümanlığa toz
k o n d u r u l m a m ı ş olur. Mamafih, aynı müftüler, her f ı r s a t t a bu çeşit öşrün,
bildiğimiz onda bir ö ş ü r o l m a y ı p o n d a b e ş e k a d a r ç ı k a r ı l a b i l e n harac-ı mu-
kaseme olduğunu tekrarlamaktan usanmazlar. Demek "Arazi-i Öşriyye"
d e n i l e n ş e y i n i ç y ü z ü , miri t o p r a k t a s a r r u f u n u ele a l a n m ü s l ü m a n d a n h a r a -
c-ı mukaseme almaktan ibarettir. (Üçüncü faslın A b ö l ü m ü n e bakıla)
2- İster Arazi-i Ö ş r i y y e , ister Arazi-i Haraciyye; nasıl o l u r da, Ebussu-
ut Efendi zamanında miri toprak sayılırken, Arazi-i Kanunname-i
Hümâyûnu zamanında şahsi mülk halinde kanunlaşır?
Bunu da "Tasarruftan M ü l k i y e t e " f a s l ı n d a o l d u k ç a izah e t m e y e ç a l ı ş t ı k .
Küçük ferdi üretim yordamı, zamanla büyük sosyal m ü l k i y e t ilişkilerini öy-
lesine a ş ı n d ı r ı r ki, en sonunda a r t ı k bir t o p r a ğ ı tasarruf e d e n i n , o toprağı
şahsi mülkü gibi k u l l a n m a s ı n a t e o r i k bir k a y ı t t a n başka hemen h i ç b i r pra-
tik engel kalmaz. Bunun üzerine Arazi-i Kanunname-i Hümayûnu'nun
bu çeşit tasarrufları mülk olarak verilmiş sayması, Osmanlı toprak düzenin-
d e g e ç i r i l e n u z u n t a r i h i bir o l d u bitti g i d i ş i n i o l d u ğ u gibi k a b u l v e t e s c i l et-
mesi demektir.
Onun için olacak, "mesağı şer'i" ile satılan topraklara Arazi-i Kanun-
name-i Hümâyûnu "temlik sahih ile temlik' a d ı n ı vermektedir. Bu, ade-
ta, ondan sonraki üçüncü ve dördüncü nevi yerlerin t e m l i k e d i l m i ş ol-
makla beraber "Temlik-i Sahih"(mülk verilmiş) sayılamayacaklarını an-
latmaya gelmez mi?
P a r a d o k s gibi görünen bu kavram tezatlarının başka türlü izahını ya-
pamadık.

2- Vakıf Topraklar ( M e v k u f e ) "Temlik'-. Din'le ilgisi olmaksızın, top-

lum t o p r a k l a r ı n ı açıktan açığa şahıslara v e r m e k t i . Vakıf; d i n l e ilgili o l a r a k
ve şahısları elden geldiği kadar bu perde ardına saklayarak toprakları top-
lum m ü l k i y e t i n d e n ç ı k a r m a k t ı r . H e m b u ö y l e bir ç ı k ı ş o l u r ki, t e m l i k e d i l e n
toprak, ileride pekâlâ gene çözülüm veya m ü s a d e r e gibi y o l l a r l a t o p l u m a
dönebileceği halde, vakıf, e b e d i y y e n t o p l u m kontrolünden çıkmıştır.

Vakıf toprağın mülkiyeti, artık ne temlikte olduğu gibi alelade şahısla-

rın v e n e d e h a t t a m i r i d e o l d u ğ u gibi " b e y t ü l m a l " a d ı n a padişahın emrin-
de değildir. Vakıf bütün mahlukların üstünde olan Mutlak Varlık Allah'a
adanmıştır. Tabiri caizse, vakıf edilen toprağın "rakabe"si, şahısların da,
424
beytülmalin de elinden çıkmış, doğrudan doğruya Allah'a ait olmuştur.
İşin hiç o l m a z s a nazariyesi budur.
Fakat Allah'ın toprağa veya topraktan gelecek faydalara bir i h t i y a c ı bu-
lunmadığına göre, vakfın pratik hedefi, evvela toprağa yeryüzünde hiç
kimsecikleri karıştırmamak, saniyen (ikinci o l a r a k ) t o p r a ğ ı n gelirini " s a d a -
ka" adıyla kullanmaktır.
V a k f ı n fıkıhça tarifi şudur:
" Vakıf, Ayni Memiuki Aii veçhi tevidi temlikten haps ve men ve mena-
fimi tasadduk etmektir. Bu tarife göre, toprağın vakıf edilmesi üç şarta
bağlıdır:
1- Vakfedilecek toprak "mülk" olacak. "Ayni memluk".
2- Vakfedilirken bir d a h a hiç kimseye mülk edilmeyeceği bildirilecek.
"Temlikten haps".
3- Vakıf kurulduktan sonra getireceği faydalar, sadaka edilecek. "Me-
nafimi t a s a d d u k " d e m e k , mülk o l m a k t a n çıkan toprak sadaka kaynağı ha-
line g i r e r ; demektir. G e r ç e k t e de bu böyle midir? Olayları k a v r a m a k için
sadakanın ne olduğunu anlayalım.
Kur'an'a göre sadaka, başlıca 8 bölük insana k a r ş ı l ı k s ı z v e r i l e n ş e y de-
mektir. Bu insan bölükleri şöyle sıralanır:
1- "Fukara": Malsız ve kazançsızlar.
2- "Miskinler"'. Malı ve kazancı yetmeyenler.
3- "Ameller"-. Sadakayı toplayanlar.
4- "MüelfehulKulup"-. "Gönülleri alınacaklar": Yani Müslümanlığa para
ile s a t ı n a l ı n a n kimseler.
5- "Rikap"-. Esirlikten kurtulmak için para biriktirmiş olup da fidyesi
yetmeyenler.
6- "Gardım"-. Borçlular.
7 - " F i s e b i l u l l a h " - . S a v a ş m a l z e m e s i n e v e ilb ( g a z i ) l e r .
8- İniSebil"-. Malından uzak, yolda kalmış misafir.
Demek vakfın hedefi, t a m a m e n sosyal ihtiyaçları karşılamaktır. Ama,
bu teorik hedefi kim tatbik edecek? " Vakfın yöneticisi" m ü t e v e l l i , sadaka-
nın 8 alıcısından hangisidir? Teorice zor edilse, kütevelli ancak "sadakayı
toplayanlar" sırasına girebilir. Amelin sadakadan payı, ancak emeğinin
karşılığı olmalıdır. Bu da, s e k i z d e biri g e ç m e s e g e r e k t i r .
Halbuki İslamlığın pratik alanında genellikle vakıf, mütevelliye kaydı
hayatla gelir b a ğ l a n m a s ı d ı r . Bazan mütevelli ölürse, vakfın geliri fukara-
lara v e a m m e hayrına (medrese, h a s t a n e gibi işlere) gider. Mütevelli va-
kıf i d a r e s i n i elinde tuttukça, sadakanın şeklini, derecesini, b ö l ü m ü n ü ta-
yin etmek onun takdirine kalmıştır. Burada insaf meselesine döner.
 Osmanlı Arazi Kanunname-i Hümâyûnu, başlıca iki t ü r l ü vakıf sayar:
1) "Evkafı Sahihe" ( d o ğ r u vakıflar); 2) İrşat y a h u t Arazi-i Miriye-i Mevku-
fe (doğru olmayan vakıflar)

I- "Evkafı Sahihe"(Doğru Vakıflar)

" S a h i h e n a r a z i - i m e m l u k e d e n i k e n şer'i v a k ı f " y a p ı l m ı ş t o p r a k l a r d ı r . Bu

yerlerin "rakabe"si (mülkiyet kontrolü) ve tasarrufu "şart vakıf üzere"dir.
Yani yerler, vakfı yapan kimsenin dilediği şartlara göre kullanılır. Bunlar,
"kanun harici" sayılırlar. Tıpkı şahsi mülk toprakları gibi. "Fıkha kitapla-
rındaki hükümlere uyarlar.
Mesela, Kırşehir'deki Süleyman Terkmani Vakfiyesine bakalım. Gelirin
ilk h a r c a n a c a ğ ı yer: Vakfın ve tahsis edildiği zaviyenin imarı, bakımıdır.
Bu masraf, yatırılan toprak zenginliğinin amortisi gibidir. Ondan sonra,
misafir ve mücavirine (komşulara) bakılır. Misafir: Kur'an'da sadakanın
sekizinci muhatabıdır. " K o m ş u l a r " diye ise, Kur'an'da bir y e r y o k t u r . La-
kin "vakıf edenin şartı" böyledir. "Komşular"dan maksat, "fukara ve me-
s a k i n " mi? Belki. Geri kalan v a k ı f geliri ikiye b ö l ü n ü r : Bir p a r ç a s ı m ü t e v e l -
liye, ötekisi zaviye-i ş e y h i y e y i n e y e y i m olur.
Bu suretle, vakıf toprak, belli bir z ü m r e insanı ebediyyen b e s l e y e n ve
kimse tarafından müsadere edilemeyen bir y e r o l u r . Bu toprağa artık ka-
nun bile karışamaz.
İlk s a h i h e v k a f b ö y l e idi. Sonradan, ancak Tanzimat çağında gerisinge-
ri bir t e p m e o l d u . 1 8 6 9 yılı çıkan 9 Cemaziyül-ahır 1287 günlü "EvkafNi-
zamnamesi" bu sahih evkafı ikiye böldü:
a) Evkaf-ı Mazbute (el konulmuş vakıflar): İdaresi doğrudan doğruya
" H a z i n e - i E v r a k " ç a ele a l ı n a n v a k ı f l a r d ı r . O d a iki t ü r l ü o l u r : 1- Hem tevel-
liyeti, hem idaresi Hazine-i evrakta makbut olanlar: Bunlar, sultanların,
vezirlerin, emirlerin evkafıdır; 2- Yalnız idaresi Hazine-i Evrak'ta makbut
olanlar: Tevelliyet-i meşrut lehi uhdesinde", yani mütevelliliği kime şart
koşulduysa, kime birakıldıysa onda kalır.
b) Evkafı Mülhaka ( k a t ı l m ı ş v a k ı f l a r ) : Evkaf nazırlığının gözetmesi ve bil-
gisi a l t ı n d a kendi mütevellileri tarafından idare edilen mevkuf topraklardır.
Makbut Vakıflar: İcare-i Vahide ( t e k kira) ile verilir. Yani üç seneden
çok o l m a m a k üzere, belli bir m ü d d e t v e ücretle vakıf tarafından kiraya
verilir.
Mülhak Vakıflar: İcareteyn ( ç i f t e kira) ile v e r i l i r . Bu çift kiradan birin-
cisi: "İcareyimuaccele" ( e r k e n kira): peşin verilen para demektir; ikinci-
si: "İcareyimüeccele"(geç kira): belli olmayan bir müddet içinde yıllığı ve
aylığı konularak vakıfça kiralanmış toprağın geliridir.
 II- İrşat yahut Arazi-i Miriye-i Mevkufe

V a k ı f miri t o p r a k l a r a d ı n ı alan yerlere evkaf'ı gayri sahih (doğru olma-

yan vakıflar) adını v e r m e k caizdir. Ç ü n k ü , d a h a adı bile s ö y l e n i r k e n , bir-
birini çürütür görünen bir t e z a t k a r ş ı s ı n d a y ı z .
"Miriye-i mevkufe": Bir t o p r a ğ ı n hem miri, hem mevkuf olması bir t e -
zattır. A m a p e k ç o k t e z a t l a r gibi gerçektir. Ve camia mülkiyetinin aşırıl-
masında enteresan bir g e ç i t h a l k a s ı olur.
"İrşat" yev\ev'w Miri topraklardan sultanın veya sultan izniyle başkası-
nın y a p t ı ğ ı v a k ı f l a r d ı r . G ö r ü y o r u z , b u r a d a a r t ı k v a k f ı n ilk ş a r t ı ; y e r i n " ş a h -
si mülk olma" (memlûk) zarureti bir ç ı r p ı d a ortadan kaldırılmıştır. Sulta-
nın açık emri veya hoş g ö r m e s i y l e , topraklar camia mülkiyetinden öbür
tarafa doğru aşırılıverir.

B u ç e ş i t " v a k ı f l a r d a , t o p r a ğ ı n ö ş ü r l e r i v e r e s i m l e r i bir c i h e t e t a h s i s y a -
hut (irşat) e d i l i r ( g ö z e t i l i r ) . Yani, camia toprağı şahsi mülkiyetin gözcüsü
altına alınır. Bu vakıfların: Ferağ, intikal, tapu, m a h l u l i y e t v e s a i r e s i kanun
dışında muamele göremez. Miri vakıf toprakların "rakabe"si (nazari mül-
kiyeti, ameli denetlenmesi) daima b e y t ü l m a l d e sayılır. Bu hukuki temel
üzerinde üç çeşit v a k ı f yapılır. Bu çeşitler, vakıf toprağın "tasarruf" ve "mi-
ri m e n f a a t l e r i n i n şu veya bu yönde kullanılmasına göredir.

Tasarruf:

B i l d i ğ i m i z gibi, t o p r a ğ ı n b i z z a t k u l l a n ı l m a s ı y a h u t k i r a y a v e r i l e r e k işle-
tilmesi demektir. Toprağı insanın kendisi kullanmayarak ondan mahsul
alırsa, bu hasılattır. B a ş k a s ı n a kiralar da kira bedeli alırsa, bu b e d e l , ta-
sarruf hakkının verdiği gelirdir.

Bugünkü iktisadi kafamızla toprağı tasarruf edene kapitalist dersek,

t a s a r r u f hakkı içinde: Bir t o p r a ğ ı işleyenin zaruri geçimine karşılık düşen
işçi ücreti; bir de, t o p r a ğ ı işleten m ü t e ş e b b i s i n aldığı kâr v a r d ı r .

Miri Menfaatler:

T o p r a k t a n a l ı n a n ö ş r ile r e s m l e r d i r . O z a m a n l a r en büyük toprak sahi-

bi devlet olduğuna göre, şimdiki kafamızla bu çeşit menfaatlerin "miri
menfaat" denilen g e l i r l e r i n e t o p r a k iradı ( r a n t ) diyebiliriz.
Öşr: Ekim ve dikim (ağaç) y e r l e r i n d e n onda bir, I r a k gibi y e r l e r d e b e ş -
te bir a l ı n a n v e r g i d i r .
Harman payı, kışlak, yaylak, orman, kuyu yerlerinden "resm-i muka-
taa", "bedel-i öşr", "icarei zemin" adlarıyla alınan yıllık vergilere Resm
adı verilir.
 G e n e miri menfaatler sırasına giren bir ü ç ü n c ü g e l i r k a y n a ğ ı d a " m a h -
lul sarf" olan arazinin "ihale"sinde alınan "muaccele" ile " f e r a ğ v e intikal"
sırasında alınan "harç-ı ferağ ve intikai"d,\v.
İşte b u a n l a t t ı ğ ı m ı z " t a s a r r u f h a k k ı " ile " m i r i m e n f a a t l e r i n "irşat" edil-
diği, y a n i t a h s i s v e t e f v i z o l u n d u ğ u cihetlere bakılarak, vakıf kanunların-
da üç türlü miri v a k ı f a y r ı l ı r :
a) Tasarrufu beytülmalde olan topraklarda: Devlet, adeta kapitalist ro-
lünü o y n a r . Bu topraklar, miri menfaatleri b e y t ü l m a l e değil, herhangi bir
hayır işine h a r c a n m a k üzere ş a h ı s l a r a t e f v i z o l u n u r . Bu yerlerin ferağ ve
intikal m u a m e l e l e r i , sırf m i r i t o p r a k l a r gibi y a p ı l ı r , y a n i t a b i r i c a i z s e : Ka-
pitalist, devlet; iratçı, ş a h ı s l a r d ı r .
b) Miri menfaatleri beytülmalde olan topraklarda: Devlet yalnız iratçı-
dır ( t o p r a k r a n t ı n ı alır.) T a s a r r u f hakkını başka cihetlere tahsis eder: Za-
viyedar, müderris, gazi nesilleri bu toprakların tefviz edildikleri başlıca
kimseler olarak, bir ç e ş i t t o p r a k k a p i t a l i s t i rolünü oynarlar. Yani; iratçı:
Devlet; kapitalist: şahıslardır. Bu vakıf yerlerinin öşrü: Miriye; hasılatı:
"Meşrutu lehe" (şart koşulan y e r e ) verilir.
c) Hem tasarrufu, hem miri menfaatleri m i r i d e olmayan vakıflar: Bu-
rada, devletin miri t o p r a k ü z e r i n d e n a z a r i kontrolünden başka hiçbir hak-
kı kalmamıştır. Bu çeşit miri v a k ı f l a r ı n hasılatı da, icar b e d e l i de, ö ş r v e
resmleri de v a k f ı n a t a h s i s edilir.
Devlet, artık ne "kapitalist"tir; ne irad sahibidir. Yalnız "mürsadı ib-
ret"ten yerlere bakan bir z ü m r ü d ü anka'dır.

III- İKİ BÖLÜM TOPRAKLAR ARASINDAKİ MÜNASEBETLER

Yukarıdan beri, doğrudan doğruya veya dolayısıyla toplumun sayılan

(ölü, bırakılmış miri) t o p r a k l a r kesimini; bir de, doğrudan doğruya veya
dolayısıyla şahıslara geçmiş bulunan ( m e m l u k ve m e v k u f ) t o p r a k l a r kesi-
mini gördük.
B u k e s i m l e r i n o d e r e c e belirli s ı n ı r l a r l a a y r ı l ı ş ı , a n c a k O s m a n l ı İ m p a r a -
torluğu tarihinde toprak münasebetleri epey geliştiği vakit pekişir. Fakat
aynı b ö l ü m l e r i n d a h a ilk z a m a n l a r d a n beri b a ş l a d ı k l a r ı muhakkaktır. Çün-
kü, Osmanlılık, doğu toprak münasebetleri gelişiminde başlangıç değil,
sondan bir e v v e l k i proseyi temsil eder.
B a ş l ı c a 5 ç e ş i t g ö s t e r e n b u iki b ö l ü k t o p r a k m ü n a s e b e t l e r i , t a h m i n e d i -
leceği gibi durgun, kesin ve m u t l a k bir ş e y d e ğ i l d i r . Sürekli tesir ve aksi
t e s i r d e b u l u n a n canlı bir p r o s e h a l i n d e d i r . B u p r o s e h a k k ı n d a s o m u t bir fi-
kir e d i n m e k için, kaba bir b e n z e t m e y a p a l ı m :
O r t a k mal olmuş topraklarla kişi mülkü olmuş topraklar, diplerinden
b i r b i r i n e k a n a l l a r l a b i r l e ş t i r i l m i ş iki s u k a b ı n ı a n d ı r ı r l a r . T o p l u m m a l ı t o p -
428
raklarının kabı y u k a r ı d a , kişi mülkü toprakların kabı a ş a ğ ı d a d ı r . İki kabı
birleştiren kanallar üzerinde birtakım musluklar vardır. Onları kullanan
el padişahtır.
İlk z a m a n l a r , hemen bütün topraklar fethedilmişlerdir. D e m e k gani-
met sayılırlar ve b e y t ü l m a l e d ü ş e r l e r . Bu sırada toplum topraklarının ka-
bı ağzına kadar dolu görünür. Şahıs topraklar kabının i ç i n d e ise, pek az
şey vardır.
Sonra, t o p l u m kabından şahsi kaplara doğru sızıntılar başlar. Bu sızın-
tılardan bir k ı s m ı gayri m e ş r u d u r : Sahte "yazı" yoluyla yapılır; bir ç e ş i t
miri mal kaçakçılığıdır. Öteki k ı s m a meşru adı v e r i l e b i l i r : Bunlar, doğru-
dan doğruya padişah eliyle yapılan a k t a r m a l a r d ı r . Padişah dilediği z a m a n
iki t o p r a k b ö l ü m ü n ü birleştiren kanalın musluğunu açar. T o p l u m u n top-
r a k l a r ı n d a n a z ç o k bir p a r ç a s ı hemen şahsi mülkiyet toprakları bölümüne
doğru akmaya başlar.
G e r ç i iki k a p a r a s ı n d a b a z e n t e r s i n e a k ı ş l a r ; y a n i ş a h s i m ü l k i y e t t e n t o p -
lum m ü l k i y e t i n e doğru geçişler de olur. A m a bu, kural d ı ş ı d ı r . V e p e k az-
dır. A s ı l kural v e ç o k o l a n g e ç i ş , miri t o p r a k l a r d a n ş a h s i k e s i m e d o ğ r u d u r .

A) Şahsi Mülk T o p r a k l a r ı n T o p l u m a Geçişi:

İlk z a m a n l a r , ş a h s i mülk olan t o p r a k l a r d a n m i r i y e g e ç e n l e r e p e y c e idi.

Varissiz ölenlerin toprakları "memluke" dahi olsa gene miriye mal edil-
mekten geri kalmazdı.
Bu çeşit geri d ö n ü ş l e r başlıca üç gruptu:
1- Sahibi Belli Olmayan Topraklar. Vaktiyle; İslam zamanında işlen-
miş, yani bazı kimselerin temellük ve tasarrufuna geçmiş dahi olsalar,
mademki şimdi sahipleri yoktur, bu topraklar "iakte"sayılır. Ölü topraklar
sırasına geçer; yeniden toplumlaşır.
2- Sahibi Belli Mirasçısı Belirsiz Olan Topraklar. Bilhassa, varissiz ölen-
lerin m e m l u k arazisidir.
M e m l u k e (şahsi mülkiyete geçmiş) topraklar, b i l d i ğ i m i z gibi 4 ç e ş i t t i r :
a) İlk üç nev'i ( a r s a ve tetemmüe'i mesken yerleri, miriden satılmış
toprak, öşriyye toprak): Mirasçısız ölenin mülki iseler, mirileşir, yani miri-
ce idare edilirler; "müzayede"(artırma) yolu ile "bedelimisli"alınarak çift-
çilere "tefviz" k ı l ı n ı r l a r . Mahsulünden onda bir y a h u t beşte bir muayyen
hisse alınır.
1- Birinci Nev'i (arsa ve t e t e m m ü l ' i mesukin) yerleri: Miriye kalır; ya-
hut m ü z a y e d e ile mülk olarak isteyene satılır. 2- Fakat mülk t o p r a k l a r d a
ölenin vasiyeti varsa, vasiyet b e y t ü l m a l d e n önce gelir, bütün a r a z i y i alır.
3- Mülk t o p r a k l a r d a ölenin vasiyeti y o k s a , iki ihtimal ö n ü m ü z e çıkar:
 1- Ölen erkekse: Biricik mirasçısı karısı ise, mülk toprağın 1/4'ü kadı-
na, 3/4'ü beytülmale düşer.
2- Ölen k a d ı n ise: Biricik mirasçısı kocası ise, m ü l k t o p r a ğ ı n 1/2'si e r -
keğe, 1/2'si de b e y t ü l m a l e düşer.
b) Haraciye Toprakları: Ölenin mülküdür. Miri araziye katılıp kalır. Bir
daha kimseye temlik olunmaz. Yalnız "ihya"ya (dirlikçileştirilmeye) izin
verilir.
Fıkıhta: Haraciye toprakların mülk sahibi ölürse, yahut imkânsızlık yü-
zünden t o p r a k boş kalırsa, bu "müzarea" ( o r t a k e k i n c i l i k ) yolu ile başka-
sına verilir. Beytülmalin haracı, ya mülk sahibine düşen hisseden, yahut
"icar" yolundan, veya ekilirse mahsulünden, satılırsa "semeninden" (se-
kizde birinden) alınır.
Gene haraciye topraklar çeşidinden bir " A r a z i - i A k a r i y e " vardır. Bağ-
dat'ta "Eshab-ı Yedinde Arazi-i Haraciye" (Arazi-i Kanunname-i Hümâyûn
Şerhi. s. 25)dir. B u n l a r d a n nesli t ü k e n e n l e r i n t o p r a k l a r ı m i r i y e g e ç e r , a r a -
zinin haracı mirice alınır. T o p r a k m a h s u l ü n ü n 2 0 ila 2 5 ' t e biri " a k r s a h i p -
lerine alınmak üzere, topraklar çiftçilere verilir. Cemiyette miras hakları
genişledikçe, şahsi mülk topraklarının c a m i a y a geçişi de azalır.

B) T o p l u m Topraklarının Şahsi Mülkiyete Geçişi:

Asıl kural olan budur: Bu prose meşru ve gayri meşru yollarla olmak
ü z e r e iki koldan toplum topraklarını aşındırır.
"Gayri meşru" diyebileceğimiz yollar üzerinde zaman zaman işarette
bulunulabilir. Az çok d e r e b e y l e ş m e y e yüz tutan bir idare için, her şey
keyfi m u a m e l e y e ve şahsi münasebete bağlanır. Orada toplum toprakla-
rının kullanılışı bu keyfilikten ve şahsilikten k u r t u l a b i l i r mi?
Toplum topraklarını aşındırmakta hile ve sahtekârlığın rolü, sözde
meşru şekillerin rolünden aşağı düşmez. Daha 977 (1569) yılında Trabzon
Sancak Beyi Ömer, "Eski Büyük Defterlerde kayıtlı Müslüman toprakları-
nın ayrıntılı durumuna ilgi ve sevgi duymayıp" [33] herkesin miri toprak-
ları babasının malı gibi kullandığından hatta, "Hüküm verenler ( k a d ı l a r )
bile gerçek duruma vakıf olmayıp ulu şeriat hükümlerine aykırı olarak, ba-
ğış ve ortaklıklar, vakıf izinleri vererek toplum düzenine ve halkın işlerine
zarar vermekte" [ 3 4 ] olduğundan yanıp yakılır.

Bin y ı l l a r ı n d a n s o n r a " t a h r i r " i ş l e r i n i n d e f i i l e n d u r d u ğ u g ö z ö n ü n e g e -

tirilirse, miri t o p r a k l a r ı n nasıl kapanın elinde kaldığı kolay anlaşılır. Bu,
Osmanlı topraklarının uzun d e r e b e y l e ş m e prosesidir. Biz b u r a d a d a h a zi-
yade toplum topraklarının sözde meşru bir ş e k i l v e r i l e r e k y a p ı l a n a ş ı r ı l m a -
ları üzerinde duralım.
 "Meşruluk" "şek!", işe padişah elinin karışmasından ileri gelir. Beytül-
mal, padişahın elinde ya; onu canı i s t e d i ğ i gibi k u l l a n m a s ı da elinde far-
zedilir. Hele t o p r a k l a r ı n s a h i p s i z l i ğ i g ö z ö n ü n e g e t i r i l s i n . T a n r ı g ö k t e s o y u t
bir k u v v e t . P a d i ş a h , y e r y ü z ü n e k a n ı y l a , e t i y l e h â k i m , elle t u t u l u r bir k u d -
ret. V e r e n , işini y o l u n a koyar; alan, memnun....Kim şikâyet edecek? Din
adamları da nihayet insan d e ğ i l l e r mi? En iyisi bu olaya meşru bir kılık
vermekte...
Onun için, padişahı "Züllullahı Fil Arz" (yeryüzünde Allah'ın gölgesi)
yaptılar; daha doğrusu Allah'ı padişahın g ö k y ü z ü n d e k i gölgesi haline sok-
tular; Allah'ın emirlerini de p a d i ş a h ı n e m r i n d e birer k o r k u l u k gölge dere-
c e s i n e i n d i r d i l e r . " U l u e m r e i t a a t " . " H i k m e t - i d e v l e t " m a s k e l e r i a l t ı n d a bü-
y ü k inkılap rejimi örtbas edildi.
Ve toplum topraklarının çalmışı, bir " ş e k l i meşruiyete" büründürüldü.
"Meşruiyetlerin başlıca üç önemli şekli g ö z e ç a r p a r :

I- "İhsan-ı Şahane" veya Emrivaki:

S o s y a l d e v r i m i n i m k â n s ı z o l d u ğ u o ç a ğ l a r d a t a r i h i bir d e v r i m o l u y o r . G ö -
ç e b e bir a ş i r e t , b ü t ü n e s k i d ü z e n i f e l s e f e n i n T a b l e r a s e ' ı gibi silip s ü p ü r ü y o r .
Yerine yeni baştan sosyal bir d ü z e n kuruyor. B u r a d a her ş a h s i mülk topra-
ğın, t o p l u m t o p r a k l a r ı n d a n kaynak almasında ş a ş ı l a c a k bir ş e y kalır mı?
Nitekim, " m e m l u k e " denilen toprakların Osmanlı yazılarında bildirilen
4 çeşidine kaynak, miri t o p r a k l a r d ı r .
Birinci çeşit mülk toprak "Arsa ve Tetemmüe'i Mesakin"-. Toprağa
y e n i y e r l e ş e n y a h u t v a k t i y l e y e r l e ş m i ş bazı kimselere yapı ve avlu yer-
lerinin bırakılması ile olur. Daha sonraları da miri arazide dikili ağaç,
bağ kuranlara, o topraklar mülk olarak tefviz olunur. Yalnız "Öşür be-
deli adı altında mu kata a (kesim) ve toprağın kiralanması yoluna gidi-
lir." [ 3 5 ] (Arazi-i Kanunname-i H ü m â y û n Ş e r h i s: 1 6 ila 25)

Geri kalan! Müslüman elindeki "öşriye topraklar" ile, Müslüman olma-

yanlar elindeki "haraciye" t o p r a k l a r , padişahın şahsi mülk olarak yaptığı
ihsandan başka bir ş e y d e ğ i l d i r .
Gerçekte, o topraklar, yeni kurulan devlet yurttaşlarının ve bilhassa
Müslümanlarının müşterek mülküdür. Padişah, o mülkten bir k ı s m ı n ı sa-
vaşan Müslümanlara bağışlar. Bir k ı s m ı n ı kendisiyle d ö v ü ş m ü ş olan gay-
rimüslimlere sunar.
S o n r a , ölü t o p r a k l a r d a n isteyen, dilediği kadarını i ş l e y i p k e n d i s i n e mal
edebilir. Bu gibi "oldu bittr\ev\ padişah tasvip eder; çünkü onlarda yeni
gelir k a y n a ğ ı bulur. A s k e r takımı ile g ö ç e b e l e r de, ona yakın bir ş e k i l d e
açtıkları toprakları şahsi mülk edinirler.
 Bütün b u a z ç o k alt t a b a k a l a r ı doyuran zaruretler yanında, bir d e üst
tabakaların imtiyazları vardır. Padişah, her s ı k ı ş t ı k ç a , k e n d i n e ç e k m e k is-
tediği, yahut şerrinden çekindiği kimselere miri t o p r a k l a r ı peşkeş çeker.
Bu "ihsan-t şahane"\ev ü l k e içinde geniş çiftliklere yol açarak, büyük ara-
zi sahipliğini kökleştirir.
P a d i ş a h , k e n d i c e b i n d e n bir ş e y ç ı k m a d ı ğ ı için, v e l e v d e v l e t i n g e n e l z a -
rarına olsun, sadık bentkanını ve üst t a b a k a l a r ı faydalandırıp kuvvetlen-
dirmekten kaçınamaz. Cihannüma ilavesinden aldığımız "tahrir" örneği,
bize, "tarafı şahitten şürefaya ihsan" olunan toprakların, hangi şartlarla
toplum mülkiyetinden aşırıldıklarını pek güzel gösterir.
Oldu bittileri kabul zorunda kalmak, İhsan-ı Şahanelerden aşağı düş-
mez. "Arazi-i akariyye"nin akıbeti buna örnektir. Akri topraklar "eshabı
yedinde (sahipleri mülkünde) kalmış arazi-i haraciye"dir. Fıkıhta, haraci-
ye toprak, sahibi herhangi bir s e b e p l e i ş l e y e m e d i mi, miriye geçer. Böy-
lece miriye geçmiş olan Bağdat'ın haraç toprakları akriye t o p r a k haline
geldikten sonra, gene üzerlerinde bir " a k r ı eshabı" türer, mahlul kaldığı
dolayısıyla da miriye geçtiği halde bu "akr/ eshabı" h a l â yerin mahsulün-
den 1/20 y a h u t 1/25 a k r g e l i r alır.
" Tapu işlemleri yapıldığı zaman akri topraklar kamu tarafından yöne-
tilir. Akri toprakların ekip biçimi, emirle dağıtılmış toprakları tasarruf
edenler gibi kiracı ve mülkiyet sahipleri durumunda olduklarından, Bağ-
dat civarında tapu işlemleri yapılırken adı geçen araziler kamu tarafın-
dan, talep edenlere i ha i e edilip, ellerine üstü tuğralı tapu senetleri ve-
rilmiş, bağışlama tasarruf ve el değiştirmesinde emirle dağıtılmış arazi-
lerde uygulanan hükümler uygulanmıştır." [36] (Arazi-i Kanunname-i
Hümâyûn Şerhi. s.26)
V e e n s o n r a , ilkin bir ç e ş i t h a r a c i y e d e m e k o l a n t o p r a k l a r safi m ü l k ha-
line sokulur:
"(Rakabe sahipleri) şeriata aykırı olarak aralarında yaptıkları senetler-
le hayasızca mülkiyet tasarruf etmekte/erken, bu hatalı işlerini mülk alıp
satma işlemleriyle de sürdürmekteler." [37] (Keza, s.26)

II- Miri Toprakların Temliki

Görüldüğü gibi, "memluke" toprakların ikinci çeşidi "miri" toprakların

padişah emriyle şahıslara "temlik" edilmesidir.
Burada, gene duruğu maslahat amit 1' (işe uygun yalan) karşısın-
dayız. Biliyoruz: Bütün miri t o p r a k l a r ü z e r i n d e ç i f t ç i l e r i n t a s a r r u f h a k l a r ı
genişleye genişleye, nihayet şahsi mülkiyet derecesinde kuvvetli bağlarla
şahsa bağlandığı halde, hâlâ t a s a r r u f adını t a ş ı y o r d u .
432
 Bu hal, çiğ g e r ç e ğ i , e s k i m i ş bir i s i m l e ö r t b a s e t m e n i n O s m a n l ı c a usu-
lüdür. Aynı usul b u r a d a d a h i g ö r ü l ü r . V e n e t i c e : Miri t o p r a k k i m s e y e s a t ı -
lamaz. Çünkü: O, kimsenin mülkü değildir. Hatta padişah dahi s a t a m a z .
Çünkü miri t o p r a k o n u n d a babasının malı değildir. O t o p r a k t a bütün dö-
külmüş gazi kanlarının silinmez hakkı yatar.
L a k i n , " O s m a n l ı " için ş e y l e r i d e ğ i ş t i r m e k için a d l a r ı d e ğ i ş t i r m e k y e t i v e -
rir. O, yapılan şeye yeni bir laf t a k a r : T o p r a ğ ı n " s a t ı ş " s ö z ü y e r i n e " t e m -
lik" lakırdısını geçirir. Ve o z a m a n , Frenklerin dedikleri gibi: "Dünyaların
en iyisinden h e r ş e y d a h a iyi o l u r . "
T e m l i k edilen toprağın üzerinde, onu alanın n e gibi hakları belirir? O
toprağı alan; s a t a b i l i r , h e d i y e , v a s i y e t v e ilah... e d e b i l i r . Y a n i , t o p r a k ü z e -
rinde her türlü şahsi mülkiyet münasebetleri sınırsızdır.
T e m l i k işini şeriata u y d u r m a k mı? O n d a n kolayı ne?... "Mesağ şer-i",
"hazine zarureti" gibi sebepler yeter. Buradaki "zaruret" de boş laftır.
Ç ü n k ü , z a r u r e t o l m a y a n " v a k t i sia: Bol z a m a n " d a d a h i , t o p r a k l a r " z a i t kıy-
m e t l e " (iki misli d e ğ e r i y l e ) satılırlar. İlerde göreceğiz.
Zamanla resmi para kalpazanlığı o k a d a r a l ı p y ü r ü r ki, bu "zait kıy-
m e t " şartı da lafta kalır. Her g e l e n padişah, bugünkü Frenkçe dolaşan
adıyla "enflasyon" şeklinde parayı boyunca züyuflaştırmaktan sıkılmaz.
Bu, halkın elindeki parayı resmen çalmak, şahane hırsızlıktır. Lakin ay-
nı zamanda toplum topraklarının da aşırılmasıdır. Züyuflaşan akçenin
alım kabiliyeti bazen yılda bir iki misli d ü ş t ü ğ ü halde, miri t o p r a k o n l a r -
c a yıl evvelki rayice göre değerlenir. O zaman "iki misli değer"le satış
" t e m l i k " belki yarı fiyatına elden çıkarmayı da geçer. Lakin hele " v a k t i
zaruret"te, toplum toprakları tam mirasyedice savrulup harcanır; sekiz-
de bir f i y a t l a satılığa çıkarılır.

III- Vakıf Topraklar:

İhsan ve temlikten sonra, camia topraklarını yutan bir b ü y ü k u ç u r u m

da vakıflardır.
F a k a t , t a h m i n e d i l e c e ğ i g i b i n e i h s a n , n e t e m l i k , n e d e v a k ı f , h a l k le-
hine bir f e d a k â r l ı k d e ğ i l d i r . Bilakis çalışanlar aleyhine üst t a b a k a y a ars-
lan payıdır.
Devlet tarafından t o p l u m topraklarının şahıslara geçirilmesinin bundan
evvelki ihsan ve temlik şekilleri, umumiyetle laik a r a z i s a h i p l i ğ i n e v e git-
g i d e laik d e r e b e y l i ğ e kapı a ç a r . V a k ı f l a r ise, ö n c e dini a r a z i s a h i p l i ğ i n e v e
gitgide bizde b u l u n m a d ı ğ ı ileriye sürülen bir ç e ş i t m a n a s t ı r t e ş k i l a t ı n a , y a -
ni din derebeyliğine doğru giderler. Hıristiyanlığın manastırına, Müslü-
m a n l ı k t a t e k k e adı verilmesi, olayları pek d e ğ i ş t i r e m e z . Evet, görünüşte
vakıf da hiç k i m s e n i n ş a h s i mülkü değildir. F a k a t , b u sırf g ö r ü n ü ş t e n iba-
rettir. G e r ç e k t e vakıf, bütün toprakları padişah emrine veren bir r e j i m d e ,
en sağlam temelli şahsi mülkiyetten f a y d a l a n m a şeklidir.
İbni Haldun, daha kendi asrında bile, v a k f ı n içyüzünü pekâlâ f a r k et-
mişti :
"Şöyle ki, eskiden Mısır Sultanlarının kölesi veya azatlısı olan bazı
kimseler, öldükten sonra kalan mallarını Sultan alır veya bir zaman son-
ra topraklarına el konup, evlatlarına ve nesline bir şey kalmaz diye kor-
ku ve endişe içinde olduklarından, pek çok medrese ve tekkeler yaptırdı-
lar. Bunların görev ve belirli işlerine kullanılmak üzere birçok emlaklerini
ve gelir getiren şeylerini vakfederken, vakıfların gözetim ve yönetiminin
veya fazla gelirlerinin kendi evlat ve nesillerine verilmesini şart koydular.
Bununla beraber bu kimseler, zaten hayırsever ve iyiliklere değer verir
kimseler idiler. Bu sebepten Mısır'da vakıflar çoğaldı. "[38] (Mukadde-
mat: İbni Haldun Faslı S a d i s i s . 26)
Yani, hedef: D ü n y a malı idi. H e r ş e y i n din k i s v e s i n e b ü r ü n d ü ğ ü o ç a ğ -
da, t a n r ı s a l mülkten daha akıllıca garanti olamazdı.
Osmanlı'da mesele daha başka türlü değildi. Biliyoruz, padişahın fer-
manı önünde hiçbir kuvvet, hatta şahsi m ü l k i y e t bile d a y a n a m a z . E n do-
kunulmaz bilinen miri t o p r a k l a r dahi, padişah e m r i y l e t e m l i k adı altında
satılabilir. Sonra, bir O s m a n l ı âdeti var: Ölenin "muhlefatı" ( b ı r a k t ı ğ ı mül-
kü) o n bin a k ç e d e n d a h a f a z l a ise h a s b e y t ü l m a l ı , o n binden azsa a v a m
beytülmalı hesabına zabtolunurdu.
Sonra, herhangi şahsiyet, yaşarken milyoner olsa, çocuklarına hiçbir
şey b ı r a k a m a y a c a k d e r e c e d e boyuna müsadere tehdidi altındadır. Halbu-
ki, mülkiyet şahsın bir ş e y e d i r i y k e n olduğu kadar, öldükten sonra dahi
sahip olması demektir.
Padişahın birkaç yüzlü müsadere kılıcı durmadan işler. Ona karşı ise
hiçbir k u v v e t d u r a m a z . Nihayet, belki bir bakıma padişah da haklı. Ve
şimdikinden daha mantıki sosyal bir g e l e n e ğ e u y m a k t a d ı r . Ç ü n k ü , v a k t i y -
le hasırı bulunmayanların, devlet hizmetleriyle geçen hayatlarından sonra
ölürken milyonlar bırakmaları, e l b e t alın teriyle yapılmış bir k a z a n c ı gös-
teremez.
Osmanlı r e j i m i , haklı ( m i r i t o p r a ğ ı n mahiyeti ve sosyal adalet bakımın-
dan haklı) olarak, şahsi servet birikişleri k a r ş ı s ı n d a g a y e t k a y g ı s ı z bir m ü -
saderecidir. Ölen, hiçbir faninin tek başına ve kendi emeğiyle kazanama-
yacağı zenginliğe sahiptir. Bu zenginlik, devlet ve rejim imkânları zorlana-
rak b a ş k a l a r ı n ı soymakla elde edilmemiş midir? O başkalarından toplan-
mış m ü l k , asıl s a h i p l e r i n e geri v e r i l m e s e bile, a ş ı r a n d a n pekâlâ alınabilir-
434
di. D i n s i z i n h a k k ı n d a n i m a n s ı z g e l i r d i . P a d i ş a h , h e r v a k i t : " S i z e v e r e n , b e n
değil miyim?" Yahu, "mülkzaten A l l a h ' ı n değil mi? Sizde ne arıyor?" diye-
bilirdi. Şer'an, kanunen, örfen, ahlaken bu emri kimse çürütemezdi.
İşte; vakıf, önce padişahın bu h u d u t s u z m ü s a d e r e y e t k i s i n e karşı za-
man ruhunca en dayanıklı zırhtır. Fakat, vakıfların daha büyük ve temelli
s e b e b i , sırf p a d i ş a h ı n ş a h s i zılgıtı d e ğ i l d i r . Ç ü n k ü , d ü ş ü n ü r s e k , e s a s e n pa-
dişahın kendisi bu şahsi zenginleşme çığırını ister i s t e m e z açmıştır. O,
h e r k e s t e n ö n c e v e h e r k e s t e n ç o k miri malların aşırılmasında menfaatlidir.
P a d i ş a h , o t u r d u ğ u t a h t t a sıkı t u t u n a b i l m e k için, k e n d i a d a m l a r ı n ı t o p l u m
içinde gönüllü ve kayrılmış bir z e n g i n l i ğ e kavuşturmak zorundadır. "Kökü
i ç e r i d e " s ö z ü boş laf d e ğ i l d i r . Fatihlerin "içeride k ö k l e ş m e l e r i , sosyal servet
kaynaklarını kendi sınıfları ö l ç ü s ü n d e e l l e r i n e g e ç i r m e l e r i y l e olur.
Yukarıda iki t ü r l ü v a k ı f g ö r d ü k . Sahih vakıflar "memluke" topraklardan
yapılır. Memluke toprak ise, bildiğimiz gibi, miri arazide "temlik edil-
miş"tir. "Temlik" sözünün "satılmış" kaydını örtmeye yaradığını gördük.
Fakat ne de olsa " t e m l i k " s ö z ü n ü n , menşe gösteren iğretiliği vardır. İyisi
mi, temlik edilmiş toprak sahih evkaf yapılıp, hem diletildiği gibi şarta
bağlanır, hem de büsbütün m u t l a k bir g a r a n t i y e k a v u ş t u r u l u r .
Bununla beraber, sahih vakıflar nisbeten azlıktır. Vakfın daha kolay ve
bedava yolu dururken, bir i s i m h a t ı r a s ı için, herkes para verip vakıf t e m -
liki almak zahmetine katlanamaz.
Kolayı: "İrsad" (beytülmalden tahsis edilmiş) vakıflarındadır. Sultan-
dan izin kopartmak, istenen miri t o p r a ğ ı v a k ı f y a p m a y a y e t e r . Onun için,
"arazi-i mevkufenin (vakıf arazilerinin) ekserisi bu kabildendir." (Arazi-i
Kanunname-i Hümâyûn, Madde: 4)

IV- HAYIR İŞLERİ

Vakıfların gelirlerini h a r c a m a k t a " h a y ı r i ş l e r i " d i y e bir h e d e f v a r d ı r . Fa-

kat b u hedefin, İslam "sadaka"sına uygunluk derecesi daima şüpheli ka-
lır. Mesela, Kırşehir'deki Süleyman Terkmani vakfiyesine bakalım. Bu en
idealist T ü r k m e n ' i n "şark v a k ı f ı n a göre, gelirin ilk h a r c a n a c a ğ ı y e r : Vak-
fın t a h s i s e d i l d i ğ i z a v i y e n i n i m a r ı , b a k ı m ı d ı r . Bu, h e r a k ı l l ı c a y a p ı l m ı ş t e s i -
sin zaruri amortismanı sayılır.
Yalnız dikkat edilsin, tesis bir "zaviye"y\ besler. Zaviyeden sonra "mi-
safir ve mücavirin" (komşular) gelir. Misafir. Kur'an'daki sadakanın seki-
zinci derecesidir. " K o m ş u l a r " diye bir k a y ı t ise, T a n r ı kelamında yoktur.
Lakin " v a k f e d e n i n şartı" budur. Aksi y a p ı l a m a z .
Bu iki ç e ş i t m a s r a f ı n d e r e c e l e r i , miktarları ve gelir t a r z ı n d a k i payı ne-
dir? A l l a h bilir. Y a n i kimse bilmez. Daha doğrusu, tekkenin ve ondan da
d o ğ r u s u , t a k d i r , şıh ile y ö n e t i c i n i n insafına kalmıştır. B e l k i ilk v a k ı f y a p a n -
lar, â l e m i k e n d i l e r i gibi s a f i d e a l i s t b i l i y o r l a r d ı . O n l a r ı n g ü n a h ı n a g i r m e y e -
lim. Lakin olayların bu işi fani dünyada nerelere götüreceğini kestirmek,
bugün b i z l e r için güç değil. Çünkü, evvelki masraf yerlerinden geri kalan
bütün v a k ı f geliri ikiye b ö l ü n ü r . Bir p a r ç a s ı m ü t e v e l l i y e , ö t e k i s i z a v i y e şı-
hına yeyim olur... Gerçi vakıf şartnamesinde, a l ç a k g ö n ü l l ü l ü k edilip, şıh
v e m ü t e v e l l i e n s o n a b ı r a k ı l m ı ş t ı r . A m a b u k â ğ ı t t a b ö y l e d i r . H a y a t t a b u iki
ş a h s i y e t e l b e t işin başındadır. Şeyh az çok değişikliğe u ğ r a y a b i l m e k l e be-
raber, m ü t e v e l l i , v a k ı f için bir iratçı hanedan demektir.

Mütevellinin şeyh olamayacağına dair kayıt b i l m i y o r u z . Her ne olursa

olsun bu yapılan vakıf: Bir z ü m r e i n s a n ı e b e d i y e n b e s l e y e n v e k i m s e ta-
rafından zapt e d i l e m e y e n bir t o p r a k g e l i r i d i r . Bu t o p r a ğ a ve gelirine padi-
şah ve kanun dahi karışamaz. Allah'a gelince... O b ü y ü k liberal, bütün
maddi m e n f a a t b a h i s l e r i n d e o l d u ğ u gibi işi o l u r u n a bırakmıştır.

İrsad vakıfların üzerinde gerçi sultanın kontrolü vardır. Hatta bu kont-

rol, miri t o p r a k l a r ü z e r i n d e k i n d e n daha kuvvetli görünür. Çünkü "Vakfının
şartları kanun ve nizamlara dayanarak başkalaşır, değişir ve azaltılır."
[39] (Arazi-i Kanunname-i H ü m â y û n Şerhi s.37)
A m a , tek adam iradesinin koca imparatorluk bucaklarında n e r e l e r e ka-
dar, nasıl işleyebileceği t a s a v v u r edilebilir. Hele v a k ı f l a r ı n z a m a n l a g e ç i r -
dikleri durum değişiklikleri, onları kontrolden başka h i ç b i r işi olmayanın
bile gözünü karartabilir.
Vakıflar, " s a t m a k " sözü kullanılmaksızın pekâlâ alınıp satılırlar. Mahlül
vakıfların ihalesinde ferağ ve intikal harç ve resimleri alınır. Kati f e r a ğ d a
%5 ferağ bulufa'da %2.5 kuruş resim veya haraç-ı ferağ alınır. Kimsesiz
ölenin yeri verilirken de, mirice "bedei-imahlulaf adı ile bir bedel-i misil
alınır. Toprak tapu eshabına verilirse "tapuyu misil" a l ı n ı r . Hak tapu sahi-
bi yoksa, yahut hakkından cayarsa mahlul toprak müzayede ile başkası-
na devir edilirken "tefviz bedeli" a l ı n ı r ve ilh ve ilh...
Bu şartlar altında padişahın vakıf şartlarını değiştirmesi kolay o l m a s a
gerektir. Ş u v a r ki, padişah ancak "meşru m a s l a h a t icabı" ş a r t n a m e y i an-
cak değiştirebilir. Yok edemez.
Neticede, hayır işlerine harcanan vakıf geliri, basit "vergiölçülerinden
yukarılara çıkamaz.
İrsad vakıfların üç çeşidini saymıştık. Birinci çeşitte, yalnız "menafii
miri"ye (hayır cihetine) sarf e d i l m e k üzere şahıslara tefviz olunur. İkinci
ç e ş i t t e , t o p r a ğ ı n t a s a r r u f geliri din v e s a v a ş e r l e r i n e v e nesillerine bırakılır.
Bu nesillerin z a m a n l a nasıl ç o ğ a l a c a ğ ı d ü ş ü n ü l s ü n . V a k ı f l a r ı n " h a y ı r " a g i d e -
c e k g e l i r l e r i n i n y a v a ş y a v a ş k u r u y a c a ğ ı k o l a y c a a n l a ş ı l ı r . B u y ü z d e n , e s k i ha-
y ı r t a h s i s l e r i n i ö l ü m d e n k u r t a r m a k ü z e r e y e n i l e r i g e r e k i r . Y e n i v a k ı f l a r d a za-
m a n l a aynı a k ı b e t e u ğ r a r l a r . V e b u fasit d a i r e , h a z ı r y i y i c i v a k ı f t o p r a k l a r ı n ı
alabildiğine ve faydasız yere genişletedurur. [Evkaf, A v r u p a ' d a k i manastırlar
v e din d e r e b e y l i ğ i gibi t e ş k i l a t l a r ı n b i z d e k i k a r ş ı l ı k l a r ı n a t e m e l olur. Manas-
t ı r l a r ı n M ü s l ü m a n l a r c a adı t e k k e v e z a v i y e olur. Beher zaviye kendi çevresin-
de onlarca köyü haraca bağlar. S ü l e y m a n T ü r k m a n i gibi d i n e n f a k i r bir azi-
zin bile v a k f e s i n d e 1 3 k ö y , b ü t ü n Hacı B e k t a ş t a c e s i n i n k ö y l e r i v e m e z r a l a r ı
(tarlaları), Kırşehir'e yakın bütün mezralar, 6 mezra daha, gene birçok mez-
ralar d a h a . . . bulunur.]
Bu gidişin sonucu, vakıf mülklerin dahi Allah'ı aldatma k a b i l i n d e n "hi-
lei şeriye"lerle şahsi mülkiyete dönmesidir:
"Zamanla gelirin kifayetsizliği yüzünden vakıflardan çoğu mahsuldar
olmaktan çıktı. Sayılarının artması da, derdi çoğaltmaktan başka bir şe-
ye yaramadı. Bazı memleketlerde ise, bu gayri menkul mülkler, ebedi-
yen kiralanmak suretiyle -ki bu iltimaslı bir satıştan ibaretti- satılmazlık
prensipleri tecavüze uğratılacak haie geldiler." (H. Massé: "İslam"
s.128) Hayat h ü k m ü n ü verince, kitap, hatta gökten inmiş Tanrı sözü da-
hi olsa, hayata böyle u y d u r u l m u ş t u r .

V- EVKAFIN TARİHÇESİ

Evkafın (tarihçesine bakarsak) toplum toprakları yekununda umuldu-

ğundan ç o k b ü y ü k bir y e r k a p l a d ı ğ ı görülür.
V a k ı f l a r ı n , y u k a r ı d a s a y d ı ğ ı m ı z gibi t a s n i f e u ğ r a m a l a r ı v e bir d ü z e n al-
tına a l ı n m a l a r ı , a n c a k iş işten g e ç t i k t e n s o n r a y a p ı l m ı ş t ı r .
İlk v a k ı f l a r h i ç b i r m e r k e z i k o n t r o l e u y m a z l a r . " S e i ç u k i i e r d e evkafın tef-
tiş ahvalini (kadıasker) olan sudur'u üiema deruhte etti (âlimler üstlen-
d i ) . " ("Tarihçei E v k a f " s. 11. Halkevi K. 152)
Osmanlılar, İslam ülkelerindeki "evkafı tahrir" ettiler ve y e n i d e n kur-
dular. Lakin Bizans kitabiliğinin y e r ettiği o büyük imparatorluk ananesi,
t a h m i n e d i l e c e ğ i gibi hayli geç oldu. Nitekim Kanuni I. S ü l e y m a n çağına
kadar bizzat saltanatın kendi evkafı dahi t a m bir m e r k e z i y e t g ö s t e r e m e -
di. 1359'da (Göç 760) O r h a n Gazi, Bursa'daki cami ve evkafının nezareti-
ni vezir Sinan Paşa'ya verdi.
Çelebi I. Mehmet, İkinci O s m a n l ı l ı ğ ı kurarken, Şeyh Bedrettin'in çıp-
lak a s ı l m a s ı n a f e t v a v e r e n Mevlana Cemalettin'e, bu marifeti için müka-
fat olarak "HakimüiHükkamül Osmaniye" ünvaniyle umumi evkaf nazır-
lığını v e r d i . (816-1413)
Fatih II. Mehmet, İstanbul'daki hayrat ve evkafını 1463 (Göç 868)'de,
Hırvat kölesi veziriazam Mahmut Paşa'ya, 1467'de veziriazam İshak Pa-
ş a ' y a " S a d r ı Ali Nezareti" adıyla verdi.
 Ancak ondan sonra II. M u r a t ile I. M e h m e t her v i l a y e t e b i r e r "Müfet-
tiş'i Evkafı Rumiye" tayin eyledi. Ama, halâ: "Bütün evkafın nezaret'ilam-
mesi ( k a m u adına gözetimi) kadı-asker olan sudr'u uiema taraflarından ifa
edildiği (yapıldığı) vakfiyelerde görülen tasdiklerden anlaşılmaktadır."
(Tarihçei E v k a f s . 13)
Yani, Selçuklular z a m a n ı n d a n daha ileriye henüz g i d i l m e m i ş t i r . Ulema-
nın insaf ve v i c d a n l a r ı n a havale edilmiştir.
II. Beyazıt, 1506 (G. 912)'da Ş e y h ü l i s l a m A l a e d d i n Ali Efendi'ye bu
h a y r a t ve evkafın nezaretini tevcih etti. Fakat bu "Şeyhülislam Nezaret?',
"İstanbul'da müftüiienam bulunan ulemayı binanın nezaretine mahsus ev-
kafın nezareti umumiyesi demektir." Ç\av\Y\çe\ Evkaf, s. 13) Vakfiyesinde,
İstanbul'daki m e d r e s e müderrisliği de m ü f t ü y e şart edildiğinden bu suret-
le "ders v e k a l e t i " m e y d a n a çıktı.
Kanuni I. S ü l e y m a n , harem, haseki ve sultan hayratının evkaf nezareti-
ni kapı ağası Hadım M e h m e t A ğ a ' y a şart e d i n c e ( 9 5 1 - 1 5 4 5 ) "kapu ağası ne-
zareti" meydana çıktı. "Kapu ağası nezareti, İstanbul'da sarayı hümâyûn
kapu ağalarına -ki babüssaade ağaları namiyie meşhurdurlar nezareti meş-
rut (şarta bağlanmış) olan evkafın idarei umumiyesidir." ( K e z a . s. 14)

Yüzyıl kadar sonra, 1626 (1036 Rumi)'da Hüseyin Mehmet Ağa üstün
çıkınca "Evkaf-ı Haremeyn Nazırı"adıyla bütün padişah, hatun, sultan, da-
rüssaade ağası ve menşi vakıflarını sinesinde topladı. Sonradan türeyen
vakıflara, İstanbul, Galata, Üsküdar, Eyüp kadılarıyla, Kaptan paşa, Yeni-
çeri a ğ a s ı , S e k b a n b a ş ı , Bostancıbaşı da nazır oldular. Böylece 12 nazırlık
doğdu. Bunların en mühimi gene "Evkafı Haremeyn N e z a r e t i " idi.

B u ş e k i l d e , çığ gibi y u v a r l a n d ı k ç a büyüyen ve yavaş yavaş merkezile-

şen evkaf, m u a z z a m gelir kaynağı haline girer. Bunu iki ş e y d e n a n l a r ı z :

1- Darüssaade ağasının gelirinden:

Ağa, "Evaidi melhuze" denilen padişah atiyeleri (ihsan), vezir hedi-

yeleri bir t a r a f a bırakılırsa, yalnız h a r e m e y n hazinesinden 183.000, öte-
ki vakıflardan 319.000 -ki toptan 502.000 kuruş yıllık alırdı. Bugünkü
paranın lirası o zamanki kuruştan aşağı değerde olduğuna göre, ağa
milyoner sayılabilir.

2- Evkaf çapullarından:

E v k a f ı n , nasıl k a p a n ı n e l i n d e k a l m a y a e l v e r i ş l i bir Y a ğ m a H a s a n ' ı n bö-

reği o l d u ğ u n u a n l a m a k için, y a l n ı z bir ş e y e b a k m a k y e t e r : "Evkaf nazırla-
rı"nın başlarına gelenlere...
Ortada başka rakam ve hesaba kimse aldırış etmediğinden olacak;

azledilen, sürülen, öldürtülen evkaf nazırlarının sayıları da hadsiz hesap-

sızdır. Tıpkı, çiftçilerin tasarruf ettikleri miri t o p r a k l a r d a o l d u ğ u gibi, ev-
kaf t o p r a k l a r ı da 16. y ü z y ı l ı n s o n u ile 17. y ü z y ı l ı n başına kadar, yapabi-
lecekleri kerteli t e k a m ü l ü yaptı. Ondan sonra, tam iki buçuk asır müd-
d e t l e , e v k a f i ş l e r i o l d u ğ u gibi bırakıldı. Miri t o p r a k l a r g i b i , v a k ı f a r a z i d e
oluruna gidecekti. Başka türlü yapılamazdı. Ve yapılamadı. İki buçuk
asır, "miri mal d e n i z , y e m e y e n d o m u z " o l d u ğ u gibi (evkaf malı: göl, ye-
rmezsen: öl) durumuna girdi. Kapanın elinde kaldı. Vakıf denilen şartlı
mülkiyet, b i r ç o k hilei şer'iye ve gayri şer'iye kanallarından g e ç e r e k ka-
yıtsız şartsız şahsi mülkiyete doğru aşırıldı durdu.
18. y ü z y ı l biter, 19. y ü z y ı l başlarken; Osmanlılığın yenileşme zarureti
baş g ö s t e r d i . O zaman için y e n i l e ş m e n i n t e k y o l u , k a p i t a l i s t l e ş m e idi.
E v k a f gibi büyük zenginlik kaynakları makulleştirilme, yani ticarileştiril-
me y o l u n a s o k u l m a k istendi. I. Hamit, "Hamidiye Evkafı" a d i y l e , vakıf top-
raklar işletmesine bir istiklal v e r m e y e çalıştı (1773). II. Mahmut, (1224-
1808) da "Mahmudiye Evkaff'm Hamidiye Evkafı ile birleştirdi. Böylece 50
evkaf bir araya getirilerek (1229-1813) "Darphanei amire nazırı"x\a teslim
olundu. Ve ancak 1241 şevval (1826)de yeniçerilik kaldırılınca, ertesi yıl
(1242-1827) "Evkafı Hümâyûn Nezaret?' k u r u l a b i l d i . Saltanatın sonuna ka-
dar süren Evkaf Nezareti, evkafı her t ü r l ü d e r e b e y d a ğ ı n ı k l ı ğ ı n d a n v e isra-
fından kurtarıp, kapitalist işletme haline s o k m a y a uğraştı.
Evkaf idaresi, imtiyazlı şahıslar ve sülaleler yerine maaşlı memurlara
gördürüldü. E v k a f s e r m a y e s i kârlı işletmelere yatırıldı. Mesela 1826 ( 1 2 4 2
rebiülahır)'da: Kayıkhane, iskele ve pazar kayığı inşası için 4 7 . 2 8 8 kuruş
ayrıldı. Gene o yılın cemaziyelahırında alınan bir kararla, 1827 yılında
(1243 recep) açılışı yapılan Çukursaray ve Hançerli arsalarındaki iplikha-
neye teşebbüs olundu. 1831 (1247)'de Beykoz Çuha Fabrikası yapıldı.
1832'lerde Bican S u l t a n S a h i l s a r a y ı ' n d a "Fes Karhanesi" kuruldu. Beri t a -
rafta a m m e hizmetleri ve sosyal y a r d ı m hedefleri de u n u t u l m a d ı : Hangah
(Fıkaraya y e y i m yeri), mektep, su yolu, hastane, sebil, müzeler başarıldı.
Türbeler, mescitler, m e d r e s e l e r inşa edildi.
E v k a f t a r i h i n i n s o n cilveleri bize bir t e k b ü y ü k h a k i k a t i ispat e d i y o r : Eğer
t o p l u m m ü l k i y e t i , n a m u s l u l u ğ u n y a n i g e r ç e k ileriliğin, lafta k a l m a y a n d e v r i m -
ciliğin eline g e ç e r s e y o k l u k t a v a r l ı k y a r a t ı r . N a m u s s u z l u ğ u n , yani geriliğin ve
irticaın eline d ü ş e r s e y a l n ı z ç a p u l c u l u ğ u v e u m u m i a h l a k b o z g u n u n u besler.
M o d e r n O s m a n l ı t a r i h i n d e iki ileri hamle vardır:

1- Tanzimat Hareketleri:

1826'da yeniçeriliğin kaldırılmasıyla başlar. 1 8 3 9 G ü l h a n e Hattı Hüma-

yûni'yle hızlanır. 1850 Kırım harbiyle biter.
 2- Meşrutiyet Devrimi:

Siyasi gürültüsü 1908'de olmakla beraber asıl inkılapçıların iktidar

mevkiine geçmeleri Balkan (Rumi 1328: 1912) ve Birinci C i h a n Harpleri
(Rumi 1330-1334: 1 9 1 4 - 1 9 1 8 ) yıllarında fiiliyata geçer...
İşte e v k a f ı n , b ü y ü k s o s y a l bir k a p i t a l g ü c ü y l e h a r e k e t e g e ç i p , nisbeten
büyük eserler yarattığı devirler bunlardır. T a n z i m a t çağının eserlerini gör-
dük: K a y ı k h a n e , iplikhane, çuha fabrikası, k ü t ü p h a n e , f e s h a n e , fıkara tu-
amesi, mekteb-i ulum-u edebiye, Belgrat su lağımları, bendler, kemerler,
S u l t a n M a h m u t s u y o l l a r ı , H a s e k i H a s t a n e s i , O r t a k ö y C a m i i v e ilh. Bu ara-
da "Harfi T ü r k i " y a z a n A h m e t Nazif'e 7 5 0 0 ' l ü k bir d e a t i y e s u n u l u r .
Yani, vakıf zenginliği maddi manevi bir k a l k ı n m a y a ö n d e r olur. Lakin,
Kırım harbinden sonra yavaşlayan ve sanayiden ziyade a m m e yardımları
şekline dökülen bu hareket, irtica kuvvetlendiği ölçüde resmi e v k a f hırsız-
lığına boğulur.
19. E v k a f Nazırı İsmail Hakkı Paşa, sadarete yazdığı 28 Muharrem
1280 (2 Temmuz 1864) günlü tezkerede "bu tarihe kadar, maium'uisami
(yüksek makamların bildiği) dışta Evkaf müdürlerinin 7.841.414 kuruş
aşırma eylediklerini ve kayıtları bulunamayan evkaf müdürlerinin aşırma-
ları, meblağ'ı mezkurun (bilinen miktarın) birkaç misline baliğ olduğunu
arz etmesi üzerine, muhtelisleri maium olan meblağın kifieden (payların-
dan) tahsiline iradei seniye sudur etti (sultan buyruğu çıktı)." (Tarihçe-i
E v k a f , s. 124)
Dikkat edilirse, aşırmalar Hasip Paşa zamanında, mühür taklidiyle,
m ü h i m evkafın deve edilmesi şeklinde başlar. Bu zaman 1858, yani Kırım
harbinin ertesidir. İsmail Hakkı zamanı (1882), yani ç e y r e k asır sonra
aşırmalar, üçte ikisinin kaydı b u l u n m a m a k suretiyle milyonları aşar. Ve
o n d a n s o n r a da, a r t ı k t a 4 6 . E v k a f n a z ı r ı n a k a d a r (30 yıl) ( A b d ü l h a m i t ç a -
ğı) t a m i r d e n , t e k t ü k b i n a l a r d a n başka evkafça hiçbir şey y a p ı l a m a z .
Neden? Çalına çalına bir ş e y k a l m a d ı ğ ı n d a n mı? Hayır. İrtica devrinin
yalnız hazır yiyici 6 mirasyedi şahsi mülkiyet hırsızlığını beslediğinden.
Çünkü, meşrutiyet inkılapçıları, bilakis iktidarı ellerine aldıktan sonra, yal-
nız bir t e k i ş a d a m ı , Evkaf Nazırı Mustafa Hayri E f e n d i , ciddi bir t e ş k i l a t l a
hemen hemen bütün ondan evvelki nazırlarınki kadar eserler yaratabildi.
Teşkilat Nizamnamesini kurduktan sonra, 12.000 lira zarar veren dua köy
fodlaları 3 6 . 0 0 0 liraya toplandı. Çünkü bunlar bedelcilere yarayan borsa
senetleri haline soysuzlaşmıştı.

Dua köy vezaifide ondan aşağı kalmıyordu. Senede 355.195 kuruş te-

diyat yapılıyordu. Bunlar da tedavülden kaldırıldı.

 İmaretler yağma sofrası olmuştu. Oralara verilen "paranın nısfı ( y a r ı -
sı), belki de sülüsü (üçte biri) bedei olarak hademenin eline geçerek, üst
tarafı menfaatperestanm keselerine giriyordu." (Tarihçe-i Evkaf, s.230)
İki imaretten madası kapandı. En uygun talebeye tahsisat verildi. Ve
onun üzerine kendine göre yapıcılık başladı: "Mekteb-i' Evkaf", "Medre-
se'ül V a z i n " , " E v k a f ' u l İslam Müzesi", birincisi 40 odalı, ikincisi 26 odalı,
Sultan Hamamında, üçüncüsü (Ağa Hamamında), dördüncüsü 175 o d a l ı
vakıf hanları ve 110 talebelik talebe yurdu, Medreseyülkadahe (11.000
liraya), Bostancı Mektebi İdadisi; Makrı Köy, Kamer Hatun, Bebek cami-
leri, Hamit Medresesi, Üsküdar Yazma Mektebi, Göztepe Mekteb-i İdadi-
si, Fatih Elektriği, Mahmut Şevket Paşa T ü r b e s i , Medreseyül-Hattateyn,
Gurabayı Müslimin Hastanesi (300 yataklı), Üsküdar-Kısıklı hattına elekt-
rikli t r a m v a y , Evkafı İslamiye Matbaası ve daha bir s ü r ü mektepler, kü-
tüphaneler... Sonra gene stop!...

Bu, y a k ı n v e a ç ı k t o p l u m m ü l k i y e t i n i n d i y a l e k t i ğ i n i g ö s t e r d i ğ i k a d a r , e n
sathi devletçilik münakaşalarını da kestirip attırabilir. D e v l e t ç i l i k iyi mi,
kötü mü? Adamına bakar. İnkılapçı bir hükümetin elinde devletçilik en
yüksek verim, milli kalkınma zaruretinin en canlı ilacıdır. Mürteci bir hü-
kümetin elinde, aynı devletçilik hazır yiyici memur sürüsünü vatanın ba-
şına bela e t m e k ve milletin toplu tekniğini çeşit çeşit v u r g u n c u ve hırsız
çetelerine peşkeş ç e k m e k olur; sosyal soysuzluğun en alçakça ve kahpe-
c e o y u n l a r ı n a kapı a ç a n milli bir z e h i r h a l i n e g e l i r .
Evkaf Nazırı Hakkı Paşa, bir u f a k a r a ş t ı r m a y l a bir ç ı r p ı d a 25 m i l y o n l u k
aşırma bulur. Bu muazzam vurgun misali, evkaf adiyle toplum toprakla-
rından ayrılmış bölümün, hangi kurt b o ğ a z l a r ı n a y e m o l d u ğ u n u g ö s t e r m e -
ye yeter. Tabii, o r a k a m l a r , az çok hesap kitaba girilen 19. asır s o n u n d a
göze çarpabilenlerdir. Ondan evvelki uzun ve karanlık yüzyıllarda, zavallı
evkafın başına gelenler pişmiş tavuğun başına gelenlere rahmet okutur.

VI- DİRLİK REJİMİNİN DEREBEYLEŞMESİ

Toplum mülkiyeti, başlıca iki türlü toplum mülkiyeti olmaktan çıkar:

Birisi miri toprakların "meşru", gayri meşru yollardan şahsi mülkiyet \\&X\-
ne geçirilmesi; öteki miri toprakların topluma faydasız h a l e getirilmesi ve
derebeyieşmesidir. Bu ikinci prose, birincinin t a m a m l a n m a s ı veya başka şe-
kilde genişlemesidir.
Miri t o p r a k l a r , d a h a d i r l i k h a l i n d e i k e n bile, t a r i h i z a r u r e t l e , y a n i k e n d i -
liğindenci bezirgan t o p l u m u n u n tabii kanunlarıyla derebeyleşmeye başlar.
O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n d a ilk g ö r ü l e n d e r e b e y l e ş m e p r o s e s i b u d u r . Dirlik-
ler, miri t o p r a k h a l i n d e k a l d ı k l a r ı h a l d e , d e v l e t i n m e r k e z i k o n t r o l ü n d e n ç ı k -
maya başlar. Taşra beylerinin mahalli kudretlerini arttırmaya yarar.
 B u gidişi b a ş l ı c a iki o l a y d a g ö r ü y o r u z . B u o l a y l a r , g e r ç e k t e b i r b i r l e r i n d e n
çıkarlar, yani birbirlerini doğururlar. Ama, tarih sırasıyla görecek olursak,
ö n c e birinci o l a y b a ş l a r . G i t t i k ç e y e r l e ş i p k ö k l e ş i r . H a t t a k e n d i n i bir usul v e
y a p ı l a geliş h a l i n e s o k t u r u r . O n d a n s o n r a ikinci o l a y g e l i p o n u t a ç l a n d ı r ı r .
Bu olaylardan birincisi " d i r l i k l e r i n mahalli himmetten verilmesi", ikinci-
si "dirliklerin sepetlenmesi" a d ı n ı alır.

1- Dirliklerin Mahalli Himmetten Verilmesi

B u h a d i s e , d a h a O s m a n l ı l ı ğ ı n ikinci d e v r i ile b i r l i k t e b a ş l a r . İ l k i n , d i r l i k
v e r m e k hakkı, sırf v e y a l n ı z padişahın hakkı ve vazifesidir.
İslamcası: İ m a m (dini ş e f ) o d u r . Miri t o p r a k l a r , b e y t ü l m a l a d ı n a o n u n
emrindedir. Ondan başkası dirlik d a ğ ı t a m a z . Fakat, sonraları; bu işi ikinci
d e r e c e b e y l e r de, kendi kendilerine y a p m a y a başlarlar.
T a h r i r adlı muntazam merkezi ve yazılı kontroller tavsadıkça, beylerin
bu keyfi hareketleri de artar. Hele sınır beyleri, A v r u p a ' n ı n markileri gibi,
yavaş yavaş bir ç e ş i t bağımsızlık peyda ederler. Çünkü o z a m a n l a r esa-
s e n s ı n ı r d i y e p e k ö y l e belli v e m u t l a k bir ç i z g i y o k t u r . S ı n ı r l a r , barış v a k -
tinde dahi,"darülharekat"dırlar. Bu kararsızlık sınır beylerinin istediklerine
dirlik s u n m a l a r ı n ı büsbütün kontrol dışında ve m ü m k ü n kılar.
N i h a y e t s e f e r z a m a n l a r ı , a d a m y a r a t m a k icap e d i n c e , t a ş r a b e y l e r i a l e -
lacele dirlik tahsislerini y a p m a k z o r u n d a kalırlar. İşte b ö y l e c e , beylerbey-
lerinin, icabında p a d i ş a h a s o r m a d a n dirlik v e r m e s i n e ve sipahi y e t i ş t i r m e -
sine "mahallihimmetten" dirlik vermek denir.
İ ş bir k e r e b a ş l a d ı mı, s o n r a s ı kolay anlaşılır. İlkin eşkinci b u l m a k ba-
hanesi ile "mahalli himmetten" verilen dirlikler, gitgide beylerbeyilerin
k e n d i ş a h s i n ü f u z l a r ı n ı a r t t ı r m a l a r ı v e k e n d i a d a m l a r ı n ı k a y ı r m a l a r ı için t e -
mel h i z m e t i n i g ö r ü r . İşin, pek e r k e n d e n bu rengi aldığını, d a h a Kanuni I.
Süleyman'ın 1543 (950 Zilhicce) tarihli şu zılgıtından ö ğ r e n i y o r u z :
"İmdi reaya taifesine ve hisar erenlerine ve kimesnenin azadiu kuluna
ve kadı ve müderris oğullarına tımar verilmeğe asla emrim yoktur." Fakat
o izin yokluğuna rağmen/ "Beylerbeyliği canibinden berat verilmekle re-
aya taifesin ve sair ecnebiler her biri birer bahane ile sipahi si/kine müte-
sei/ik ( m e s l e ğ i n e girmiş) olup" d e n i r .
Padişah, kendi merkezi kudretinin sarsıldığını hisseder. Çünkü, impa-
ratorluk, en ufak dirlikçisine kadar cengaver ve idareci taifesini hep aynı
şahıs: Padişah etrafında toplanmasıyla i m p a r a t o r l u k olur.
L a k i n , i ş bir k e r e ç ı ğ r ı n d a n ç ı k m ı ş t ı r . Devlet cihazı i ç i n d e o r t a ç a ğ ı n ha-
sım devlet zümrelerine has (bir ç e ş i t s ı n ı f l a ş m a y a doğru) m e m u r hiyerar-
şisi sağlamca kurulmuştur. Bu h i y e r a r ş i , t e p e d e p a d i ş a h t a n , e n alt e ş k i n -
442
c i y e k a d a r miri t o p r a k l a r ı n şu veya bu şekilde aşınmasını hoş g ö r e c e k t i r .
Nitekim en sonra, beylerbeyilerin mahalli h i m m e t t e n dirlik beratı v e r m e l e -
ri yol olur. Bir d e f a s i p a h i l i ğ e ç ı k m ı ş v e y a ç ı k a r ı l m ı ş o l a n l a r ı , o r a d a n indir-
mek, saltanat çevresinde korkulan hoşnutsuzlukları büyütür. Hele h o ş n u t -
suzluklara, bilfiil sipahilik y a p m ı ş , devlet işlerinin i ç y ü z ü n ü görmüş kimse-
ler k a t ı l ı r s a t e h l i k e g e n i ş l e r . Padişah b ö y l e c e iki a t e ş a r a s ı n d a k a l m ı ş t ı r .
Onun için, padişah, bir t a r a f t a n dirlik kapısını ö r t m e y e çalışır. Çünkü
taşra beylerinin derebeyleşmesinden korkar. Fakat, öte y a n d a n y a p ı l m ı ş
oldu bittileri, hiç o l m a z s a görünüşte bazı şartlarla kabul eder. Mesela,
1576 ( 9 8 4 Recep g a r e s i : başı) Erzurum beylerbeyiliğine yazılan b e r a t bu-
nu gösterir. N e s h i l ç i v a n s e f e r i n d e n ö n c e , bazı k i m s e l e r e , m a h a l l i h i m m e t -
ten dirlikler verilmiş. Sefer bitince bu yeni sipahiler "ecnebidir" diyerek,
ellerindeki dirlikleri geri alınmış. Anlaşılan bizde "ecnebi" sözünü v a t a n -
daşlara o kadar kolayca d a m g a l a m a k o z a m a n d a n kalmış. Lakin dirlikçili-
ğin t a d ı n ı alanlar, hemen şikâyete başlarlar:
"Erzurum harabe iken, şen/etmek tariki ile viriiüp her biri cidden ve
ceht edüp mamur ve abadan edüp yurtları, ocakları olup hizmet ederler-
ken", dirliklerinin neden geri alınmadığını sorarlar. Padişah, bakmış ol-
mayacak meseleyi hiç o l m a z s a kitaba uyduruyor: Kendisi şehirde oturup
dirliği yeyim yeri yapmayan, eşkinciliği bilfiil becerenlerin korunmasını
emrediyor:
"Bilfiil tımarları üzerinde olan kimseler kılıç ve darp ve harbe kadir oia-
iar. O i asılları tezkerelerin gönde re sin ki ellerine süddei saadetimde (baht
eşiğimde) beratı şerifim verile. Vemen bade emri sabık mucibince (eski
emirler gereği) mahalli himmetten kimesneye tımar tevcih etmeyesin."
D e m e k dirlikler artık sipahiliği beceremeyenlere kadar düşmüştür.

2- Dirliklerin "Sepetlenmesi"

Bugünkü Türkçe argosunda "sepetlemek": Birini p u n d u n a d ü ş ü r ü p bir

yerden atlatıvermek manasına gelir.
O s m a n l ı c a ' d a dirliklerin s o n r a d a n başına gelen haller, bu s ö z ü n şimdi-
k i m a n a s ı y l a ilgili o l m a l ı . Ç ü n k ü , t a r i h b e l g e l e r i ; d i r l i k l e r i n d e r e b e y e l l e r i n -
de kalmasını sepette kalması diye gösterir. Bu, nasıl o l u r ?
Derebeyleşen unsurlar, dirlikleri, ehline yani eli kılıç t u t a n g e r ç e k eş-
kincilere v e r e c e k yerde, kendi uşaklarına, kölelerine bağışlar. Mahalli him-
mette dirlik v e r m e âdeti biraz d a h a ilerleyip soysuzlaştı mı, dirliklerin se-
petlenmesi meydana çıkar. Bilfiil dirliği üzerinde bulunmayanlar, köleler,
kadı v e m ü d e r r i s o ğ u l l a r ı kayırılmaya başlar.
 Bu hal, t a ş r a beylerinin etraflarında şahsi tabiiyetler y a r a t a r a k , dirlik-
ler v a s ı t a s ı y l a kendilerine sadık bendeler tutmaları, derebeyleşmeleri de-
ğil midir?
Tarih sırasıyla bakacak olursak, bu d e r e b e y l e ş m e prosesi şöyle gelişir:
Kanuni I. Süleyman devrinde (16. yüzyıl ortalarında) "mahalli himmet"
suistimalleri başlar. O n d a n y a r ı m asır sonra (17. yüzyıl başlarında) Ana-
dolu "ayan"\\& dolar.
Bunlar, dirlikleri s e p e t l e y e n l e r , yani b ü y ü k h ı r s ı z l a r d ı r . Ş ü p h e s i z b u se-
p e t l e m e işi 17. y ü z y ı l d a n e p e y ö n c e , h a t t a bizzat I. S ü l e y m a n z a m a n ı n d a
başlamış olmalıdır: Göç 1000 ( d o ğ u m 1591) yılından beri başladığı kabul
edilen zincirleme Osmanlı bozgunlarının içtimai sebeplerini dirlik hırsızlık-
l a r ı n d a n b a ş k a n e ile izah e t m e l i ?
Çünkü, o tarihlerde teknik bakımından orta A v r u p a ile O s m a n l ı l ı k a r a -
sında b ü y ü k f a r k l a r ispat edilmiş görülmüyor. Osmanlı toprak düzeninin,
Osmanlı siyasi ve askeri düzenini tayin ettiğini ve miri t o p r a k l a r d a başla-
yan vurgunculuğun imparatorluğu sosyalman baltaladığını bize e n iyi g ö s -
teren en canlı belge: "Tımar ve Z e a m e t Usulünün Bozulmasına D a i r " adı
ile p a d i ş a h a s u n u l m u ş bir l a y i h a d ı r . {Layiha: İnkılap müzesi 116, no. 52-
K. de d o k u z satırlık 4 sahife m u k a v v a ü z e r i n e y a p ı ş t ı r ı l m ı ş a z ç o k silik fa-
kat ç o k g ü z e l bir e l y a z m a s ı d ı r . Üzerinde tarih yok. Kimin tarafından, kime
verildiği de y a z ı l m a m ı ş . B u e l y a z m a s ı asıl layihanın kendisi değil, padişa-
h a s u n u l a n bir h u l a s a s ı d ı r : T a r i h b i l g i n l e r i n i n elini ö p e r . İ ç i n d e k i l e r e b a k a -
rak bir t a h m i n y a p m a y a ç a l ı ş a l ı m : Bir y e r i n d e ş ö y l e d e r : "Sene-i sabıkada
(eski yıllarda) otuz, kırk bin ümmeti Muhammet Bağdat seferinde helak
olup, bunca h i b e h a n e ve top ve t ü f e k ve bunca çadır ve otağlar ve e s p a p -
lar k a l u p k ı z ı l b a ş b i - m a a ş e l i n d e k a l m ı ş t ı r . C e l a l i e ş k i y a s ı d a h i A n a d o l u vi-
layetin y a ğ m a ve harap eylediler. Ve Kazak fitnesi Karadeniz yalıların ve
Y e n i k ö y ü v e nice b a h ç e l e r i h t i r a k e d ü p ( y a y ı p ) c ü m l e İ s t a n b u l halkı görüp
ve ol fitnenin şerrinden boğaza k a l a l a r bina o l u n u p , b u musibet ibretmayi
a l e m değil midir? Kiririmliyasen m a k u l e s i n e karşı Bağdat seferi ve Kazak-
ların g e l i p Y e n i k ö y ü y a k m a l a r ı 1307 ( D . 1 6 2 7 ) yılında olur. Şu h a l d e layi-
ha 1628'lerde yazılmıştır. Acaba bu, IV. Murat'a verilen m e ş h u r Koçi B e y
layihasının bir h u l a s a s ı mıdır?}
Bu e l y a z m a s ı 17. a s r ı n ilk d ö r t t e biri s o n u n d a O s m a n l ı l ı ğ ı n d u r u m u n u
şöyle hulasa eder:
"Saadet/ü ve şevket/ü padişahım, eski sultanlar gibi, kale ve memle-
ketleri tımar ve zeamet erbabı askerleriyle fethetmiş/erdir. Tımar ve ze-
amet erbabı bozulmamış iken hangi durumla karşılaşsalar, Allah'ın izniyle
yüzlerinin akıyla çıkıp, kapıkullarna ihtiyaç bırakmamışlardır. İlk Müslü-
444
man gazilerin zeamet ve tımarları b/l/n/r. Diğer dirliklerde kimi tasarrufçu-
lar kendi bölük halkından olan hizmetkârlarının ve kölelerinin üzerine alıp,
berat çıkarmışlardır. Öyleleri var ki, beş, on zeamet ve tımar alıp çoğunun
adı var, kaydı yoktur. Adamları olanlar, bunlara cübbe ve cuş yerine aba
ve kebe giydirip, savaş zamanları bir, iki bin akçe verip, bir semerli bey-
gir ile savaşa gönderip, kendileri tımar ve zeamet görünümü altında yağ-
ma ve talan ederler. Bunu frsat bilen Galiçya kralı memleketten otuz kırk
kale ve palanga almış olup, halen ellerindedir." [40]
B u t e m i z dilli e s k i s a t ı r l a r d a n şunları öğreniyoruz:
1- T ı m a r , zeamet usulü 1000 tarihinden (16. asır s o n u n d a n ) çok ev-
vel, belki Kanuni Süleyman devrinde bozulmuştur.
2- Bu soysuzlaşma "ayan" adı verilen Osmanlı derebeylerinin Anado-
lu'yu ve t o p l u m t o p r a k l a r ı n ı çalmalarıyla başlar.
3- A y a n : Beş, on sipahi kuvvetini yetiştirecek. Beş, o n t ı m a r v e ze-
ameti, kendi hizmetkâr ve köleleri adına yazdırarak, elleri altında tutar.
Yani miri t o p r a k l a r ı ş a h s i malikane ve tufeyli çiftlikleri durumuna sokar.
4- Savaş zamanı, imparatorluğun güvendiği dirliklerden, eski cebellü-
ler ç ı k m a z . Dirlik artık m e r k e z e bağlı bir i d e a l i s t a s k e r t e ş k i l a t ı değil, ha-
zır y e y i c i d e r e b e y ç i f t l i ğ i d i r . A y a n , g ö r ü n ü ş ü k u r t a r m a k için a b a l ı k e b e l i bi-
rini " s e m e r l ü bir b e y g i r " e katup orduya gönderirler.
Böylece, bizde tarihçi geçinenlerin tersine k o y m a y a çalıştıkları sosyal
bir o l a y g ü n gibi aydınlanır. Layiha hulasasında açıkça okuyoruz: Önce
imparatorluğun iktisadi temeli, toprak ekonomisi soysuzlaşır; ondan
sonra sosyal sarsıntılar, ihtilaller ve siyasi çöküşler, askeri bozgunlar
birbirini kovalar.
Halbuki Abdurrahman Şeref "Tarihi Devlet'i Osmaniye"sinde arabayı
beygirlerin önüne koymaktan çekinmez. "Celali"leri göç 11. asır başında
yoğalttıktan sonra, Ayanı 12. a s ı r s o n u ile 13. a s ı r b a ş ı n d a t e ş e k k ü l e t m i ş
gösterir. (Cilt 2 , s . 2 6 0 ila 2 6 2 ) Y a n i C e l a l i l e r o n a g ö r e m i l a d ı n 17. a s ı r or-
talarında söner. Ayan 18. asır s o n u n d a başlar. İhtimal A b d u r r a h m a n Şe-
ref, a y a n ı n asıl ilk t e ş e k k ü l ü n ü h e s a b a k a t m ı y o r . S a d e c e k u v v e t l e n e n m u -
kataa rejiminden sonra tam d e r e b e y l e ş m i ş unsurları ayan sayıyor.
Saltanatın temel menfaatları adına düzeltme teşebbüsleri yok mu?
Elbet var. Ama, oldu bittilere karşı, soyut saltanatın yapacağı tek şey
bir " y o k l a m a " d a n i b a r e t t i r . B u y o k l a m a l a r ı n n e y e y a r a d ı k l a r ı n ı ise, l a y i h a -
cı şöyle haber veriyor:
"Devletlü padişahım, sepetlerde olan zeamet ve tımarlar yalnız yoklan-
ma ile zuhura gelmez ve mümkün dahi değildir. Zira ekabir ayan ve sair-
leri, hizmetkar ve kölelerine libas (iyi giysi) giydirüp ve beratları ellerine
virüp, cümlesi mevcut yokolup hatta bin-on-bir tarihinde Yemişçi Hasan
Paşa zamanında ve bade bin yirmi bir tarihinde Nasuh Paşa asrında ze-
amet ve tımarlar sebeplerden ihraç ve müstehakına tevzi (hak edenlere
dağıtma) olunması babında hattı hümâyûn saadet makrun sadır oldukta
(sultanlık emri ulaştığında) vezir şareieyh (kılsız) Hasan Paşa ve Mahmut
Paşa astaneisaadet (mutluluk kapısı, saray) tarafından tevzi ve tevcih et-
meleriyle ol tashihi zuhura gelmedi ve Nasuh Paşa dahi Rum elinde vaki
olan zeama ve erbab-ı tımarı mahrusei (şehir) Edirne'ye getirüp mahalli
yoklamada hizmetkâr ve köleleri dahi beratları ile mevcutyoklanmağla bir
tımar zuhura gelmedi. Bu defa dahi yalnız yoklanacak zeamet ve tımarlar
sepetlerden çıkmaz."
G ö r ü y o r u z ki, şuurlu bir t o p l u m kontrolü toplum topraklarını muhafa-
zada menfaattar olmadıkça, minareyi çalan, daima kılıfını hazırlamıştır.
Burada t o p l u m mülkiyetinin şahsi mülkiyete doğru i s t e r i s t e m e z v e alt-
tan, üstten kayışı itibarıyla d i k k a t e d e ğ e c e k bir o l a y d a h a v a r .
1011 ( 1 6 0 2 ) yılı birinci, 1021 ( 1 6 1 2 ) yılı ikinci y o k l a m a y a p ı l ı y o r . La-
kin d e v l e t birinci y o k l a m a y a g i r m e d e n ö n c e 1010 (1601) yılında çiftçilerin
tasarrufu hakkında bir g e n i ş l e t m e y a p ı y o r :
Toprağın bulunduğu yerde oturan kız k a r d e ş e de, t a p u y u misil almak
şartıyla, çiftçi t e f v i z hakkı t a n ı y o r . Adeta derebeyleşen ve gerek padişa-
ha, g e r e k h a l k a k a r ş ı g e l i ş e n u n s u r l a r ö n ü n d e , s a l t a n a t y e n i t e d b i r l e r e b a ş
vuruyor. Çiftçilerin iktisatça zarurileşen haklarını siyasetçe tanıyor. Yokla-
ma boşa çıkınca, saltanat aczini ve tek başına kaldığını büsbütün anlıyor.
T e k r a r çiftçilere dönüyor.
Y o k l a m a n ı n e r t e s i yılı (G: 1012, D: 1603) t o p r a ğ ı n bulunduğu yerde
o t u r m a y a n kız k a r d e ş e d e " t a p u y u m i s l i y l e " çifti t e f v i z e t m e y e razı o l u y o r .
Saltanat besbelli bir h u z u r s u z l u k i ç i n d e d i r . A r a d a n b e ş yıl d a h a g e ç e r g e ç -
mez, ikinci yoklamadan d ö r t yıl önce; çiftçilere son müsaadesini yapar:
Çocuğu, er kardeşi o l m a d a n ölenin t o p r a k üzerindeki tasarruf hakkı, önce
babaya, sonra anaya bırakır.
Böylece, millet topraklarını iki u c u n d a n k e m i r e n p r o s e n i n iki zıt k u t b u :
Bir t a r a f t a n ç i f t ç i l e r , ö t e d e n dirlik sahipleri aynı noktada birleşmiş olurlar.
 ALTINCI KİTAP

KESİMCİLİK DÜZENİ
 BİRİNCİ BÖLÜM

OSMANLI TOPRAK EKONOMİSİ TARİHİNDE

KESİMCİLİK DÜZENİ

AYRIM I

KESİM DÜZENİNİN EKONOMİK TEMEL MÜNASEBETLERİ

I- Kesimciliğin Esasları, T e m e l Zarureti

Buraya kadar gördüğümüz Osmanlı toprak ekonomisi, hiç o l m a z s a mi-

ri t o p r a k ekonomisi, "irad" b a k ı m ı n d a n "ürün i r a d ı " ile " p a r a i r a d ı " a r a s ı n -
d a bir m e l e z ş e k i l d i r . Ç ü n k ü miri t o p r a k t a n h e m ü r ü n ( ö ş ü r ) , h e m d e pa-
r a ( h a r a ç ) ş e k l i n d e irad a l ı n ı r . Fakat u m u m i y e t l e bu üretim "ürün iradı" de-
nilen ş e k l e u y g u n s a y ı l a b i l i r . Büyük arazi sahibi devlettir. K ö y l ü , hiç o l m a z -
sa ilkin, b i r b i r i n e eşit iktisadi birlikler halinde t o p r a ğ ı n t a s a r r u f sahibidir.
Köy işletmesi "tabii ekonomi' k ı l ı ğ ı n d a d ı r . Yani: 1- Kendi kendine yeter:
İşletme şartlarının bütünü veya hemen hemen en büyük kısımları, bizzat
o işletme üzerinde üretildiğinden, aym işletmenin safi ürünü ile telafi edi-
lerek yeniden üretilir."'!- Sanayi ile ziraatı birleştirir: Orta çağda sık sık
g ö r ü l d ü ğ ü g i b i , sırf z i r a a t t a n ibaret değildir. Ürün iradı:
" Birleşik zırai-sınai aile çalışmasının ürünüdür."
Beyin t o p r a ğ ı n d a angarya çalışmaya dayanan e m e k iradına nisbetle:
"Ürün iradı, doğrudan doğruya üretmenlerin daha yüksek bir kültür
halini... Cemiyetin daha yüksek bir gelişimini tazammun eder." (K. Marks,
K a p i t a l . İ r a d ı n T e ş e k k ü l ü , c . III, fasıl 59)
Angarya e m e k bu ş e k i l d e n geri olduğu halde, tarihçe ve O s m a n l ı l ı k t a
sonradan sonraya başlayan irtica, ürün iradından sonra angaryacılığı ge-
tirir. F a k a t c e m i y e t ö l ç ü s ü n d e , g e r ç e k bir g e l i ş m e v a r s a , irat ş e k l i n i n böy-
le gerisingeri t e p m e s i istisna derecesini g e ç e m e z . M e ğ e r k i c e m i y e t t e ile-
riye g i d i ş d u r s u n v e ç ö k ü ş b a ş l a s ı n . O z a m a n bütün sosyal, siyasi gerilik-
le beraber, ekonomik gerileme de kendini gösterebilir. Normal olarak,
modern çağa doğru gelişen bir t o p l u m d a ise, ürün iradı ancak kendinden
sonra gelen şekillere doğru ilerler.
 Gerçi, ürün iradının tabii ekonomiye dayanması, bütün kapalı ekono-
mili t o p l u m l a r gibi, ilk O s m a n l ı t o p l u m u n u d a d u r g u n kılar.
" Ürün iradının, bizzat muayyen çeşit ürün ve üretime bağlatan şekli yü-
zünden, tarla ekonomisi iie ev sahibinin birbirine ister istemez bağlı bulunu-
şu yüzünden ve böylelikle, köylü ailesinin pazardan ve kendi durgun bölge-
si dışındaki toplumun üretim ve tarih hareketinden bağımsız kalmakla elde
ettiği hemen bütün kendi kendine yeterliği yüzünden, elhasıl genel olarak
tabii ekonominin karakteri yüzünden, bu şekii mesela Asya'da gördüğümüz
gibi, sosyal durumun durgun temelini vermeye pek elverişlidir." (Keza)
Fakat, bu d u r g u n l u k ne olursa olsun, d u r g u n l u k nedenleri yerinde say-
mak manasına gelmez. Y a ş a y a n her ş e y g i b i , t o p l u m d a geriye t e p m e z s e
ilerleyecektir. Ürün iradına d a y a n a n tabii e k o n o m i y i ileriye d o ğ r u g ö t ü r e n
sebepler, üretmenin gerek siyasetçe, gerek ekonomice daha a z e z i l i p so-
y u l m a s ı gibi s ü b j e k t i f v e ü r e t i m i n d a h a anlayışlı şekil ve usule k a v u ş m a s ı
gibi objektif durumlardır.
Sübjektif Sebepler:
1- Çiftçi insanlığını duyar:
"Üretmen, kırbaç yerine kanun emriyle itilerek, kendi sorumluluğu al-
tında bu işi yapar." (Keza)
2- Çiftçi daha az s ö m ü r ü l ü r :
"Bu irad şeklinde artan emeği temsil eden ürün iradı, kır ailesinin bü-
tün fazla emeğini tüketmeye varır. Emek iradiyle kıyaslanınca, artık üret-
mene fazla iş başarmak için zamanca daha büyük bir hareket sahası dü-
şer. Bu zamanın ürünü, tıpkı üretmenin en vazgeçilmez ihtiyaçlarını gide-
ren kendi emeğinin ürünü gibi kendisine aittir." (Keza)
Objektif sebepler: Yukarıki sebeplerin yardımıyla verimin artmasından
iba r e t t i r . Bu r a d a "Fazla iş başarmak için zamanca daha büyük bir hareket
sahasi' bulunur. "Nerede ürün iradı saf ise, orada arazi sahibi için çalış-
maktan ileri gelen uygunsuz ve az çok can sıkıcı angarya iş düzeni, doia-
yısı iie görülen takıntılı inkıtalar (ara vermeler) ortadan kalkar." Osmanlı-
lığın ilk d e v r i n d e a n g a r y a bile y o k t u r . Fakat a n g a r y a da olsa:
"Doğrudan doğruya üretmenin kendi kullandığı geri kalan hafta günle-
rinin üreticiliğe tıpkı üretmenin tanışacağı yeni ihtiyaçlar gibi, tıpkı ürün
için piyasanın genişlemesi gibi, bir kısım iş gücünün kullanımındaki emni-
yetin artması ve o sayede iş gücünün yüksek hızla mahmuzlanması gibi,
üretmenin tecrübesi ilerledikçe geiişen-değişen bir büyüklüktür. Şurası
unutulmamalı: Bu iş kuvvetinin uygulanması yalnız ziraat sınırları içinde
kalmaz, fakat kır-ev sanayiini de içine alır. Burada tabii çevre durumunun
müsaadesine oiuşda ırk vasıflarına ve saireye tabi bilinen bir iktisadi ge-
lişme imkânı verilmedir." ( K e z a , Senei İrada Giriş)
 Sırf a n g a r y a c ı veya tam toprakbentçi işletmedeki geriliğe bakarak,
ürün iradına d a y a n a n tasarruf sahibi köylü işletmeleri, böylece başlarken
ve normal olarak d e v a m ettiği sürece, sosyal bir g e l i ş m e y a r a t ı r . Devletin
toprağına göre koyduğu üç derece toprak genişliği, üretmenler arasında
ne kadar mutlak eşitlik prensibini korumaya çalışırsa çalışsın, nihayet o
ideal mutlak eşitliğe ne tabiatın, ne z a m a n e t o p l u m u n u n t a h a m m ü l ü var-
dır. Zamanla i n s a n v e aile g ü ç l e r i a r a s ı n d a k i kuvvet vesaire farkları, top-
rakların bereket farkları y ü z ü n d e n k a p a l ı v e b e z i r g a n e k o n o m i l e r i n d e ön-
lenemeyecek olan fark iradı, ister istemez işletmeler arasındaki verim
farklılıklarını doğurur. Ve bu e k o n o m i k farklar, sosyal m a n a d a üst kat mü-
nasebetlerinde dahi kendini gösterir.
"Bu şekille beraber, doğrudan doğruya üretmenlerin ekonomi durum-
larında büyük farklar baş gösterir. Hiç olmazsa bu farklar mümkün olur.
Ve bizzat doğrudan doğruya üretmenler, yabancı emeği sömürecek araç-
lar e/de etme imkânını bulurlar." (K. M. "Das Kapital" c. III, F. XIII)
Görüyoruz, Osmanlı toprak ekonomisindeki ana prensip, ürün iradını
temel yaparken, topluma verdiği yeni gelişme onu ister istemez; daha
sonraki e k o n o m i k ve sosyal değişikliklere götürecek durumdadır. Bu deği-
şiklik, Osmanlılığın temel prensiplerini tersine çevirir. Osmanlı, toprak
ekonomisinde bilhassa iki ideal küçük burjuva prensibi güder. 1- T o p r a k
mülkiyetinin şahsi mülkiyet olmaması. 2- Toprak üretmenleri arasında az
çok mutlak yakın eşitlik olması... Bu prensiple yola çıkan Osmanlı toplu-
m u , b ü t ü n y a ş a y a n v a r l ı k l a r gibi, d i y a l e k t i k k a n u n l a r ı n a u y a r a k , bir z a m a n
toprak şahsi mülkiyetini inkâr e t m i ş k e n , sonra inkârın inkârıyla; miri mül-
kiyeti inkâra varır. Bunun çeşitli şekillerini y u k a r ı d a g ö r d ü k . Bu şekillerin
altında çiftçilerin eşitliği, her ç i f t ç i n i n birbirleriyle aşağı y u k a r ı aynı o l m a s ı
ideali de, g ö z e g ö r ü n m e y e n t e m e l m ü n a s e b e t o l a r a k alır y ü r ü r . O zaman,
koca imparatorluğun temelinde, hiç a l ı ş ı l m a d ı k bir m a n z a r a ile k a r ş ı l a ş ı l ı r .
O zamana k a d a r eşit k a b u l edilen çiftçi ekonomilerinin, bir d e b a k ı l ı r ki,
aralarında çok farklar belirmiştir. Hepsi bir s a y ı l a n çiftçiler içinde, bir kıs-
mı şu v e y a bu v e r i m imkânlarını z o r l a y a r a k , başkalarını da kendi çiftliğin-
de çalıştırıp sömürecek vaziyete girmiştir.
Onun için ürün iradı, y a v a ş y a v a ş , kapitalizmden önceki en son geçit
şekli olan "para iradı" k ı l ı ğ ı n a d o ğ r u g e l i ş m e i m k â n l a r ı bulur. Hatta bu im-
k â n ı d a h a ö n c e d e n bile b u l m u ş g i b i d i r : H a r a c ı n p a r a o l a r a k ö d e n m e s i , da-
h a d i r l i k d ü z e n i n d e i k e n bile, O s m a n l ı t o p r a k e k o n o m i s i n i n para iradı ş e k -
line bir a d ı m a t t ı ğ ı n ı gösterir.
 II- S o s y a l v e S i y a s i Z a r u r e t l e r

Demek Osmanlı miri toprak rejimi, daha kurulurken, içindeki ekono-

mi kanunları g e r e ğ i n c e bu kalıp d e ğ i ş t i r m e y e adaydı. Bu e k o n o m i k zaru-
ret, kendini başka sosyal zaruretlerle şuura çıkarır. Sırf iktisadi b a k ı m d a n
ürün iradlı üretim yordamı, bazı şartlar altında kendi kendini yer ve ni-
hayet bizzat üretim ile ç a l ı ş a n tabakaların ve t o p l u m u n hayatı için bile
tehlike haline girer:
"Ürün iradı, çalışma şartlarıyla, bizzat üretim aracılarının yeniden üre-
timini ciddi surette tehlikeye düşüren, üretimin genişlemesini az çok im-
kânsız kılan ve doğrudan doğruya üretmeni maddeten en kıt geçim araç-
larına alçaltan bir çevre genişliğine ulaşabilir. Mesela Hindistan'daki İngi-
lizler gibi, üstün bir tüccar millet tarafından bu şekil hazırca bulunup sö-
mürü/düğü vakit bu hal görülür." (K. M. Das K. keza)
Osmanlı miri t o p r a k d ü z e n i , Kanuni çağında aşağı yukarı bu tehlikeyle
karşılaşır. Osmanlılığın kendisi u z a k v e y a k ı n ş a r k t i c a r e t k a y n a k l a r ı n ı n can
damarlarını açmıştı. Sonra, zamanın İngilizleri derecesinde "üstün bir tüc-
car millet", İtalyan yarımadasında rönesans yaratan bezirgan beldeleri üs
y a p m ı ş ve tekmil batı gibi d o ğ u pazarlarında da için için i ş l e m e y i bilmişti.
O s m a n l ı ' n ı n k e n d i s i t ü c c a r d e ğ i l d i . A m a , O s m a n l ı a k ı n l a r ı t a m b e z i r g a n ide-
allerinin bayrağını taşıyor ve ülkeleri ticaret yollarına öncelik v e r e r e k fethe-
diyordu. Osmanlılığın bünyesinde yabancı ve "üstün bir tüccar millet" gibi
rol oynayan unsurlar vardı. "YahudiNasi"tipinde "doiap"ç\\ar bunlardandır.
Bir t a r a f t a n bu üretim yordamının kendi iç k a n u n u y l a ; bizzat çiftçiler
(reaya) a r a s ı n d a sınıf f a r k l ı l a ş m a s ı alır y ü r ü r . Ötede, zamanı için e n ileri
üstün bir t i c a r e t f a a l i y e t i imparatorluğu kaplarken, toprak düzeninin hâlâ
eski ürün iradı yordamında kalması imkânsızdı. Toprak üretiminin dere-
beyleşme t e m a y ü l ü , hem güdücü devleti, hem doğrudan doğruya üretme-
n i ( r e a y a y ı ) d a y a n ı l m a z bir d u r u m a d ü ş ü r d ü . Y a n i , e n a l t t a k i ç i f t ç i l e r iflas
haline g e l m e k l e kalmadı. Bizzat Osmanlı devleti de iflasa d o ğ r u kaydığını
h i s s e t t i . Y a n i bir d e v r i m için g e r e k e n a l t t a n v e ü s t t e n t a h a m m ü l s ü z l ü k a l a -
metleri belirdi. S a l t a n a t y a p ı s ı n d a e k o n o m i k g e l i ş m e n i n yarattığı sosyal ve
siyasi değişme zaruretleri konkret o l a r a k b u iki açıdan belirdi. Onun için
z a m a n ı n politikası, " r e a y a ' y ı z u l ü m ve t e d i p t e n h i m a y e t ve s i y y a n e t " (eşit-
lik) bayrağı altında harekete geçti. Yığınları kendi etrafında h a r e k e t e ge-
t i r m e k için daima yapıldığı gibi, o vakitte halk ve fukaranın menfaatleri
öne sürüldü. Lakin aynı zamanda halk ve toprakla b i r l i k t e d e v l e t i v e sal-
tanatı da k u r t a r m a k başlıca hedefti.
Toprağı ve halkı kurtarmak, çökme tehlikesi gösteren eski ürün iradı
sistemini artık siyasi bir d a r b e ile büsbütün ortadan kaldırmak manasına
452
geliyordu. "Mukataa" sisteminin konulması için gösterilen gerekçenin ba-
şında bu geliyordu:
"(Defterdarlar kamu topraklarını idare ederken) başkaldıran sipahileri
hizmette tutmak adına, geçimleri için toprağa sabite meye (tapulama) gi-
rişildi. Bunlar çeşitli zulüm ve değiştirmelerle devletin toplamış olduğu
normal vergilerin de, teslim edilen ürünlerin de tamamını yiyip yuttular.
Elebaşıları, bütün köyleri harap, köylüleri perişan ettikleri gibi, devleti de
çok zarar ettirdiler." [41] ("Nizamı Devlet Hakkında Mutalaat"; Ahmet
Tevhit Hediyesi) Halkın ezilmesi, köylerin yıkılması, "hasarat'ı m i r i y e " ile
a t başı gidiyordu. Derebey kurdu, saltanat ağacının özünü kemirir. Gelir
nısfını (yarısını) tüketiyordu.
DEVLETİ KURTARMAK l a z ı m d ı . Çünkü, saltanat büyüdükçe, para ihti-
yacı da artıyordu. Bu ihtiyaç nasıl-nereden kapatılacaktı? Kanuni Süley-
man z a m a n ı n d a yalnız İstanbul ve civarında b e s l e n e n " k u l t a i f e s i n i n sa-
yıları ve gündelikleri " A s a f n a m e " y e göre şöyle idi:

Nefer Y e v m i y e eri
Yeniçeri (Zabitan, Solak, Zegu, Çavuş) 37.627 284.387,5
G u l m a n ( İ s t a n b u l , Edirne) 9.450 24.543
Ebnayı Sipahıyan 20.450 369.685
Astane hıdmetindeki tevaif
(Cebeci v e t o p ç u d a n , d o k t o r a ) k a d a r 10.989 78.587
Bilcümle Ulufeye m u t a s a r r ı f kul taifesi 91.200 870.325

Bu yekunun içinde "ulemayı azam" yoktur. Lütfü Paşa'nın: "ulemayı

azam kesru hum'ullaah'ı taaia ilelyevmulkıyame" (Tanrı onları kıyamete
kadar çoğaltsın!) dediği bu zümre, beytülmaldan hissedar, hazinei amire-
den vazifedar olmakla kalmazlar, "teberrüen ve yeminen"verilen "meva-
cip" ve "vazaif'\eve de sahiptirler. "Hakanul ülemay'ül, füzeiayu kiram
Devleti Aliye'den evvel izaz ve ikram olsa lif eden birine vaki olmuş değii-
dir ( B i l g i n l e r i n ulularına devlet tarafından öncelikle gösterilen izzet ve ik-
ram, daha önceleri kimselere gösterilmemişti)." (Asafname, s.30)
İkinci cihan harbinden evvel Devlet Demir Yolları ve limanlarında çalı-
ş a n l a r l a , a s k e r l e r hariç o l m a k ü z e r e T ü r k i y e ' d e b u s a y ı d a m e m u r vardı. Tu-
na'dan Umman denizine, Cebeli Tarık'tan İran y a y l a s ı n a kadar uzanan bir
imparatorlukta, şimdiki Türkiyeciğin memuru k a d a r ücretli adam bulunma-
sı elbet ibrete değer. Hele o z a m a n d a n beri ü r e t i m i n ( t o p r a ğ ı n ç o r a k l a ş m a -
s ı v e k ü ç ü k s ı n ı f l a r ı n y o k o l m a s ı gibi s e b e p l e r l e ) h a t t a g e r i l e d i ğ i d ü ş ü n ü l s ü n ,
saltanat, Cumhuriyet'ten daha az m e m u r c u görünür. F a k a t , ü r ü n iradı d e v -
r i n d e çil a k ç e b u l m a k m e s e l e idi. Y a l n ı z ulufe a l a n 9 1 . 2 0 0 kişilik " k u l t a i f e -
s i n i n (yani: P a y i t a h t a s k e r i n i n ) yıllığı 3128 yük 3432 akçedir. Bu, 3 1 2 mil-
yon akçe eder. Birinci c i h a n h a r b i n d e n e v v e l k i p a r a y l a b u 3 m i l y o n altın li-
ra t u t a r d ı ( ş i m d i k i p a r a ile 100 m i l y o n lira bile değil. G e n e u c u z d e v l e t m i ş ) .
Osmanlı d e v l e t i n i n b a ş l ı c a n o r m a l g e l i r i t o p r a k iradı idi. Devleti besle-
yen umumiyetle toplum toprakları, hususiyle miri t o p r a k l a r d ı . A n ı l a n se-
bep ve şekillerle şahsi mülkiyet kesimi büyüdükçe, miri t o p r a k l a r miktar-
ca küçüldüler. Miride kalan y e r l e r d e r e b e y l e ş e n taşra a y a n ı n ı n elinde "se-
petienmeye"başladı. Meşru ve resmi devlet vergilerinden başka, derebey
unsurlarının çiftçileri her türlü sömürüşü artınca, ister istemez çalışma
şartları bozuldu. "Üretim araçlarının yeniden üretimi" tehlikeye düştü.
Toprak çoraklaştı. Neticede üretimin verimi ve irad azaldı. Saltanatın
masrafları gittikçe büyüdü. Göçebe gazilerin yerine oturaklı beyler geçtik-
çe, e s k i Roma ve Bizans beyliklerinin israfı baş g ö s t e r d i . A z a l a n irat b ü s -
bütün y e t m e z oldu ve sefahat iratsızlığı, iratsızlık sefahati a r t t ı r a r a k bili-
nen fasit ç ö k ü ş dairesi meydana çıktı.
İşte "Kanuni" d e n i l e n I. Süleyman'ın yarım yüzyıllık saltanatı böyle
buhranlı bir g e ç i t konağına rastlamıştı. Bu y ü z d e n , İmparatorluk askeri
başarısızlıklara uğruyordu. Padişah, ilk i ş o l a r a k , orduyu d ü z e n l e m e k is-
tedi. Koca Sekbanbaşıya göre, henüz "kafir cahil iken" bu düzeltme
mümkündü. Fakat, "askeri cem ve iskan tevekkül'isohbet ( a s k e r i topla-
yıp iskan etme laflarıyla) ile olmayıp" çil akçe isterdi. Çünkü o din asrın-
da bile; "kimsellah fillah emrü ( s a d e c e Allah'ın emriyle) gaza ve cihada
kimse meyletmez" ( K o c a Sekbanbaşı) idi. Hele şimdiki gibi boğaz toklu-
ğuna mecburi askerlik henüz keşfedilmemişti. "Düşmana galebe sefere
ve sefer dahi asker ve mühimmata ve zahireye ve bunlar dahi Hazineye
tevakkuf (birikim) eylediği cümleye malum." ("Nizam-ı Devlet Hakkında
Mütalaat" Bursa'lı M. Tahir'den alınmış nüsha)
İşte t o p r a k t e m e l i n d e üretim münasebetlerinin hukuki münasebetlere
uymayışı, i k t i s a d i d e ğ i ş i k l i k l e r e kapı açarken, üst k a t l a r d a s i y a s i z a r u r e t -
ler b u kadar keskince kendilerini hissettirdiler.

III- Mukataa (Kesim) İktisadi Reformu

Osmanlı toprak ekonomisinde, ürün iradı şeklinden para iradı şekline

geçişin, göze çarpan meselesi, ordu ve devlet ihtiyacı şeklinde belirdi:
S a l t a n a t , o z a m a n için m ü t h i ş bir y e k u n s a y ı l a n likit p a r a y ı nereden bula-
cak? Tabii b a ş t a t o p r a k iradı olmak üzere bütün saltanatın her türlü gelir
kaynaklarından... Nasıl bulacak? Kanuni I. Süleyman'ın önüne çıkan en
mühim dava bu idi. Gelir kaynakları ortada idi. Lakin, onları devlete ve
halka yarar şekilde kullanmak lazımdı. Şimdiye kadarki sistem, artık yet-
454
miyordu. D/rl/kç/l/k rejimi iflas etmişti. Derebeyliğe kayıyordu. Bunun ye-
rine başka bir rejim konulmalı idi. Ne? Ona "mukataa" d e n i l d i . Mukataa
rejiminin esası umumiyetle ürün iradı y e r i n e para iradının konması oldu.
Ürün iradından para iradına geçiş, bütün ondan evvelki benzer rejim-
lerde o l d u ğ u gibi, O s m a n l ı l ı k t a dahi zaruri bir g e l i ş m e s o n u c u idi. Sosyal
gelişmenin ortaçağdaki emekleyişi, para iradına geçişlerin sarsaklığını
izah eder. Kadim Roma'dan inkılaptan önceki Fransa'ya gelinceye kadar,
bu geçişler sürekli d e n e n m i ş ve çeşit çeşit ö r n e k l e r v e r m i ş t i r . Osmanlılı-
ğın g e ç i ş i , miri t o p r a k m ü l k i y e t i resmen devletin olduğu için, d a h a a p a n -
sızın ve daha keskin oldu. Halkın acıklı sosyal d u r u m u d e v l e t i n g e l i r kıtlı-
ğı ile s i y a s i b u h r a n ş e k l i n e g i r i n c e , Kanuni S ü l e y m a n , önce bugünkü ma-
nasıyla kadastromsu geniş bir " y a z ı l a m a " y a p t ı r d ı . Bu yoklama yolu ile
meydana çıkan topraklar yeniden düzene konuldu.
Yeni düzende iki ş e y g ö z ö n ü n d e t u t u l a c a k t ı : 1- Toprakların mümkün
mertebe az kısmının dirlik şeklinde v e r i l m e s i n e ; 2- Toprakların bilhassa
para geliri temin etmesine... A n c a k bu suretle, imparatorluğun her gün
artan ve artık acilleşen akçe ihtiyacı karşılanabilirdi. Onun için:
1- Fütühat topraklarının "brazı'feipahilere, süvarilere zeamet ve tımar
diye emanet edildi.
2- G e r i kalan yerler: "Mukataa nam ile taliplerine malikane olarak er-
ken kira ile füruhtı (peşin kira ile satıldı) ve malı miri namiie senevi bir
miktar şey taraf miriye tahsis kılındı." ( " H ü l a s a - i Kelam Fi Red'dül Avam")
Böylece, Osmanlılığın miri t o p r a k t e m e l i n i kuvvetli bir sel gibi aşındı-
racak olan "mukataa" ya "kesim" m ü e s s e s e s i konuldu. "Mukataa" sözü
gerçi İslamlıkta kullanılmıştı. Muhammed Peygamber zamanında ganimet
topraklardan müslümanlara "ikta" a d ı y l a temlik yapılırdı. Manası, adeta
toplum topraklarından kesilip şahsi mülkiyete ayrılan toprak parçası de-
mekti. Bu karakter, Osmanlı toprak düzeninde "temik' ed,\\en " m e m l u k e "
topraklarına karşılık düşer. Şu halde, "mukataa" sözünün ilk M ü s l ü m a n -
lıkla ilgisi, a n c a k lafta yani isim harflerinin benzemesinde kalır. Mukata-
anın iç manası, İslamlıktan ziyade, Osmanlılığın mirasına konduğu eski
Roma teşebbüslerinden ilham almış olsa gerektir.
Koca Sekbanbaşının tarifine göre, mukataalı topraklar hükmen gene
mirinin mülkü sayılır. İsteklilere "malikane olarak' k i r a l a n ı r . Bu kiralama-
ya "tefviz" adı verilir. Eskiden miri toprağın tefvizi yalnız onu işleyecek
olan köylü üretmene yapılırken, şimdi isteyen, yani parayı veren düdüğü
çalar. T e f v i z karşılığı olan ücret, yahut b u g ü n k ü adıyla kira ikidir:
1- "ÜcretiMuaccele"rken kira): Toprağın bedeli misline yakın bir pa-
ra t u t a r ı d ı r .
 2- "ÜcretiMüeccele" ( g e ç kira): Yıllık ödenen bir para tutarıdır.
Bu muaccele ve müeccele ücretlerin hesabı nasıl yapılır? "Nizamı
Devlet Hakkında Mütalaat"a göre, Kanuni zamanında topraklar sipahi-
lerden alınınca:
"Her bir mukataarun öşür gelirleri ne miktara ulaşmış ise o kadar mal
her sene kamuya verilmek üzere gelir kaydolunur. Vergileri ve kanuni
ödentileri malikane sahibinden faiz alınmadan düzenli bir biçimde kaydı ya-
pılıp, çiftçileri zulüm ve aşırı cezalardan korumak ve kollamak şartıyla her
bir mukataayı faizine göre bedeli peşin alınarak malikane olarak." [42] (Ah-
met T e v h i t H e d i y e s i . "Nizamı Devlet Hakkında Mütalaat") usulü konulur.
Eski d i r l i k r e j i m i n i hatırlayalım: Miri t o p r a k l a r d a n iki ç e ş i t h a r a ç a l ı n ı r -
dı: 1- Öşür denilen "haracı mukaseme" (paylaşım haracı): Mahsulün on-
da birinden ikide birine kadar pay almaktı. 2- "Haracı muvazafa" ( ö d e v
haracı) denilen çift a k ç e s i , y a h u t t a s m a akçesi: Askerlik yapmayan çiftçi-
den, askerlik ödevine karşılık alınan para idi. Bu para askerlik yapacak
olanlara ayrılırdı. Kesim düzeninde "öşür"gene e s k i s i gibi hesaplanıp dev-
lete verilir. Yalnız dirlikçinin yerine geçen malikaneci, öşürden maadaki
toprak gelirlerini "faiz" a d ı y l a kendine alır.
Burada birinci değişiklik, eskiden öşür " a y n e n " (ürün olarak) alınırdı.
Şimdi öşrün kıymeti "meblağ" (para) haline girer: "Meblağ", "mal olmak
üzere beher sene tarafı miriye eda" ş a r t ı konur. Buradaki "/77<?/"geniş ma-
nalıdır. Bugün daha ziyade paradan başka şey a n l a m ı n a gelir. A m a , Os-
manlılıkta öyle değildir. Fıkıhta: "Tab-ı insanı maii olup da vakti hacet için
iddihar ( i n s a n ı n tabiatı gereği, ihtiyaç duyulduğunda kullanmak üzere bi-
riktirdiği) olunabilen şe/' d i y e tarif olunur. Bu mal; yük hayvanları (çar-
pa darba) gibi sikkeli altın manasına da girer. Esasen "meblağ"ancak pa-
ra için k u l l a n ı l a n bir i s i m d i r .
İkinci değişiklik: Öşürden maadaki gelirlerin evvela askerlik vazifesin-
den tamamen ayrılmasıdır. Malikaneci, askerlikle hiç ilgisi olmayan, para
sahibi adamdır. Böylece t o p r a k geliri fiili hizmet, "vazfe"sahiplerinden alı-
nır, hazır yiyici para sahiplerine verilir. F a k a t , g e r ç e k t e n e s k i c e n g a v e r si-
pahi z a t e n kalmadığı ve kalan dirlikçiler zaten z a m a n l a para babaları hali-
n e g i r d i k l e r i için, y a p ı l a n d e ğ i ş i k l i k o l d u bittiyi k a b u l e t m e k t e n v e k a n u n l a ş -
tırmaktan ibarettir.
Saniyen (ikinci o l a r a k ) , haracı muvazzafa seneden seneye toplanırken,
şimdi "faiz" a d ı n ı alan t o p r a k gelirleri peşin (muaccele) kılığına girer. Hiç
olmazsa mukataa konulurken, bunda devletin gördüğü fayda; malikane
sahibine bırakılan faize göre devletin muaccele (peşin) o l a r a k bir m i k t a r
parayı ele g e ç i r m e s i n d e n ibarettir.
456
 Buraya kadar "faiz" d e n i l e n şeye "haracı muvazzafa" dedik-. Hakikatte
faiz içinde yalnız çift a k ç e s i veya tasma akçesi değil, "müteiaafm y a z d ı ğ ı
gibi tekmil "Rüsumatı Örfiyye ve Avaidatı Kanuniye" (Geleneksel vergiler
ve kanuni gelirler) dahi bulunur. Bunların ne d e m e k olduğunu, çiftçilerin
doğrudan doğruya ve dolayısıyla sömürülmeleri faslında işaret ettiğimiz
vergilerden anlayabiliriz.
"Mukataa" rejimi, Osmanlı toprak düzeninin kaçınılmaz sonucudur,
ama imparatorluğun temeli toprak münasebetlerine dayandığı için, bu te-
melde yapılan değişiklik, bütün ekonomi politikasının her k o l u n u s a r m a k -
tan geri kalmaz. Mukataa, miri geliri "vazifeliler yerine "paralılara "tef-
viz" (tasavvuf h a k k ı ile kiralama)dir. Osmanlılığın bütün miri gelirleri yal-
nız ç i f t ç i l i k t e n g e l m e z . T o p r a ğ a b a ğ l ı o l a n m a d e n l e r i n g e l i r i d e t o p r a k r a n -
tının bir ç e ş i d i d i r . Ç i f t ç i l i k gibi madencilik de kesime gelirdi:
"İmalı maadin (maden üretimi) hususunda kemafii (geçmişteki gibi)
ihtimam olunmadığından resm vizde kıllet derkar (vergi yükünde azal-
ma,)" (Beriyyel Ş a m l ı ' n ı n " N i z a m ı Devlet Hakkında Mütalaat"ı) olunca, ma-
denler de mukataa malikaneleri kılığına sokuldu.
Z a m a n l a t ü t ü n v e e n f i y e gibi üretimler, miri eline, y a n i d e v l e t t e k e l i n e
geçti ve mukataalaştı. Beriyyel Şamlı: "Enfiye mukataası dahi hayii cesim
(büyük) ve çok yararlı bir malikane olup, lakin imai olunan enfiyenin Korfa
ve Yanya enfyelerimisüllu (örneği gibi) cevdet ve letafet ve makbul ehli ta-
biat ( g ü z e l , latif ve doğal) olacak derecelerde imaline mültezimle asla dikkat
etmedikleri vadesinden aşırınası taşra (taşra halkı) enfiyesine münhas... "
Derken, kesimciliğin (akıbetleriyle beraber) n e r e l e r e k a d a r kol saldığı-
nı da belirtir. Başlıca üretim t o p r a k üretimi o l d u ğ u n d a n , bütün öteki eko-
nomik münasebetler, h a t t a g ü m r ü k l e r bile t o p r a k r a n t ı n ı n bir kolu sayıla-
bilir v e t o p r a k i r a d ı n ı n m u k a d d e r a t ı n a tabi olur. Gümrüklerin mukataalaş-
maktan kurtulamadığı şöyle anlatılır:
" Vergiler eskiden beri emaneten zapt olunup, beher sene hasılatları
tartışmasız kamu tarafından tüketilirken, güya ihtiyaç fazlasını kamu ta-
rafına aktarmak ve kamunun topluca çıkarları gözetiliyor gibi boş laflarla,
gerek mallar, gerekse tütün vergileri ve diğer bazı büyük mukataaiar, tu-
haf anlaşmalarla dörder, beşer, altışar yıllığına, malikane gibi berat veri-
lip, taliplerine hasılatları bırakılıp, oluşturulan faiz ve gelirlerinin Yüce
Devletin zararına olduğu hesap/ansa görülür." [43] (Beriyyel Şamlı)
Artık, Osmanlı İmparatorluğu bir k e s i m c i l e r s a l t a n a t ı haline gelmişti.

IV- Kesimciliğin Siyasi Uygulanışı

Kesimcilik, yakından bakılırsa, iflasa yüz tutan bir a d a m ı n perakende

günlük durumunu k u r t a r m a k için, yarınını toptan satışa çıkarması, yahut
tamahkar kocakarının altın y u m u r t l a y a n t a v u ğ u n u kesmesine benzer. Se-
lim-i Salis (III. Selim) devrinde fark edildiği gibi, "guya men'izaruret mi-
riye dayanak o/ut" gibi bahaneler, "lakırdı" idi; çünkü faiz senedi, devlet
i r a d ı n a k a z a o k u ( s ı h a m i k a z a ) gibi t e s i r e t m e k t e n b a ş k a bir ş e y y a p a m a z -
dı. S o s y a l mülkiyet bakımından; b i n i l e n dalı k e s m e k t i . L a k i n olan o l m u ş t u .
O zaman için başka çıkar yol y o k t u . Tarihin çarklarını gerisingeriye çevir-
mek elden gelemezdi.
Dirliklerin mukataaya çevrilmesine kim karşı koyacaktı? Hangi sosyal
sınıf s o s y a l mülkiyeti tutuyordu? Daima önümüze çıkan bu soru, hiçbir
sağlam karşılık bulamaz. Dirliklerin sipahilerden alınması, I. Süleyman
devrinin sosyal ve siyasi şartları içinde o kadar zor olmadı. Bir d e f a mer-
keze bağlı büyük başları y o k e t m e k , padişahlık sistemi için işten değildi.
Hüsrev Paşa gözden d ü ş ü n c e , hünkarın celladını b e k l e m e d i ; s e k i z g ü n aç-
lık g r e v i y a p a r a k k e n d i kendini öldürdü. Arslan Paşa; bile bile S o k u l l u ' y a
teslim oldu ve cellada şu öğüdü verdi: "Gırtlağıma iyi bas... Yumuşak ki-
barardan değilim!"

Arslanlar böylece boğulduktan sonra, taşra çakallarını t e m i z l e m e k za-

man işi idi. Fakat z a m a n , mukataa rejimi için işliyordu. Ürün iradı para
iradına d ö n ü y o r d u . Bu yüzden, hakiki savaşçılar zaten gelişmiş yeni para
babaları tarafından dirliksiz bırakılmışlardı. A n a d o l u ' y u baştanbaşa doldu-
ran " b a ş ı b o z u k l a r " b u p r o s e n i n k ı l ı ç - a r t ı k l a r ı i d i l e r . T o p r a k l a r işe y a r a m a z -
larla-derebeyliğin emrine geçmişti. İlerde göreceğiz: Şuursuz halk yığın-
ları hiçbir yön bulamadan m e z b u h a n e ihtilallere kalkıştı. Saltanatla müte-
gallibe arasında kanlı s a v a ş l a r b a ş g ö s t e r d i . Bu savaşta, h e r iki t a r a f çift-
çi yığınlarını kendine ç e k m e y e çalışıyorlardı. L a k i n , s a l t a n a t ç i f t ç i y e hiç ol-
mazsa az çok istikrarlı bir d ü z e n v a a t e d e b i l d i ğ i h a l d e , mütegallibe onu da
yapamadığı için dağılıp yenildi. Tarih, İbrahim Paşa: "Zulüm ve azarları
tebeyyün eden (görülen) ümera ve hükamı (komutan ve hâkimleri) kat-
lettirdi. Haksız olarak zaptoiunan emlak ve vazifeleri eski sahiplerine iade
etti." (Tarihi Ebulfaruk. Cilt: III, s. 292) der. A m a , eski sahipler nerede?
Mahlul kalan t o p r a k l a r adeta y e n i d e n f e t h e d i l m i ş e döndü. Artık, o yerleri,
galip saltanat kendi hazinesi adına i s t e d i ğ i gibi kullanabilirdi. Bu kullanış
nasıl olabilirdi? Eski s i s t e m e d ö n m e k mi? Y a n i , t e k r a r v e bütün toprakları
d i r l i k ç i l e r e e m a n e t e t m e k mi? B u n u n ç ı k a r y o l olmadığı görülmüştü. O yol
kendiliğinden, tarihi gelişim ile t ı k a n m ı ş , kapanmıştı. Dirlikçilik, a n c a k ga-
zilerin saf ve t u t u m l u idealist kalabildikleri çağlarda mümkündü. O tecrü-
b e ise y a p ı l m ı ş v e b i t m i ş t i . S a l t a n a t yeni çığır a ç a c a k t ı . Ne? Elindeki mu-
azzam toprak fonunu gelişen ticaret ve faizci kapitallerine işlettirmek...
Esasen, sosyal altüstlüklere dek varan müthiş siyasi olayların içyüzü, bu
modern sermayedarlık öncesi kapitalinin hayat hakkı adına kopan değişik-
liğin f ı r t ı n a l a r ı n d a n ibaretti. Bütün öteki çarpışan, kırılan sosyal z ü m r e ve
sınıflar, gelişmiş tefeci-tüccar kapitalinin görünmez ipleriyle oynayan in-
san malzemeleri idiler. Devlet (saltanat) bu yeni gücü kanunca haklı çı-
karmaktan başka bir ş e y y a p a m a z d ı . Ve nitekim öyle oldu. Toprakların
ancak "birazı" s i p a h i l e r e v e r i l d i . Ondan sonra dirlikler kalmadı değil ama,
toprak temelinin kesim düzenine geçmesini e n g e l l e y e c e k hiçbir ciddi un-
sur da kalmadı.
K e s i m d ü z e n i n i n g ö r ü n ü ş t e k i b a h a n e s i d e v l e t e irat b u l m a k t ı . Bu göste-
riş s e b e b i n e h e r k e s , h a t t a o z a m a n d a h i i n a n d ı mı? H a y ı r . L a k i n , b u i n a n ç -
sızlığı açıklamak cesareti kolay iş değildi. Çünkü yeni düzen, yalnız "top-
rakların k e s i m i " değil, aynı z a m a n d a kulakların ve dillerin de kesimi oldu:
"Kanuni Süleyman Han'ın uğurlu zamanında, bir kısım cahiller bir yer-
de toplanıp, Ulu Devletimize düzeltmek için buyruımuş Yeni Kanunları
akıllarınca beğenmeyip ağızlarından yakışmaz sözler söyleyip, yakışmaz
sözleri işiten saltanat, yerenlerin dillerini, işitenlerin kulaklarını dibinden
kesip, ibreti âlem için, Sultan Bayezitte Demir Kapının batısında bulunan
küçük eski kapının üst eşiğine mıhlatmıştır." [44] (Koca S e k b a n başı: "Hü-
lasayı Kelam Fi Reddil A v a m " )

AYRIM II

DİRLİKÇİLİKTEN KESİMCİLİĞE

I- Kesimciliğin Şartları ve Sebepleri

Gördüğümüz gibi kesimcilik rejimi, kapitalist öncesi irat ş e k i l l e r i n d e n

ürün iradının para iradı kılığına g e ç m e s i d e m e k t i r . Kesimciliğin öteki va-
sıflarını s o n r a y a bırakalım: G e l i ş m e şartları bakımından bu değişme:
" Umumiyetle ancak cihan pazarının, ticaretin ve ei imalathanesinin ar-
tık nisbeten belli bir gelişim yüksekliğiyle mümkündür." (K. M. Das Kapi-
t a l . cilt: 3, f. X L I I )
Bu gelişme, kadim tarihin Osmanlı devrine kadar y a m a n med ve cezir-
ler h a l i n d e s ü r e k l i d e n e d i ğ i , içine g i r i p ç ı k t ı ğ ı v e kör k u v v e t l e r i n bir ç ı k a r
yol aradığı prosedir. Tam gerçekleşmesi ancak toplumda işgücünün ve-
rimce epey ilerlemesine dayanır.
"İşin içtimai üretim gücünde belli bir gelişme olmaksızın, bu değişikli-
ğin ne kadar az gerçekleşebildiğini ispat eden şey, Roma İmparatorlu-
ğun da yapılan çeşit çeşit ihtiyatlı denemelerle, tabii irada geri dönüşler-
dir. Daha sonraları bu iradın hiç olmazsa devlet vergisi gibi mevcut olan
kısmı para iradı haline çevrilmek istenmişti. Mesela inkılaptan önce Fran-
sa'da para iradının kendinden evvelki şekil artıkları yüzünden uğradığı
kargaşalık ve kalplaşma dahi aynı geçiş güçlüğünü gösterir." (Keza)
Mukataaların uygulanışında işaret ettiğimiz birkaç örnek, aynı gelişme-
nin Osmanlı İmparatorluğu'nda dahi, ne kanlı doğum ağrıları yarattığını
g ö s t e r i r . F a k a t , ( b ü t ü n t a r i h b a k ı m ı n d a n ) bu g e ç i ş i (... ) en g e n i ş ö l ç ü d e ka-
nunlaştıran ve d e v a m ettiren t o p l u m , O s m a n l ı l ı k olsa gerektir. Roma İmpa-
ratorluğu'nun tereddütle sınadığı bu teşebbüsler, ancak Osmanlı saltanatı
k a d a r t o t a l i t e r bir r e j i m d e v e S ü l e y m a n Kanuni çağı kadar iktisadi, siyasi
erginlik seviyesine u l a ş m ı ş bir d e v i r d e t a m uygulanmasını bulabilmiştir.
Ve en kelbi şekilde kendini dayatması, memlekette siyasi ve iktisadi
durumun o z a m a n k i elverişliliği sayesinde olmuştur. Bu elverişlilik:
"İçtimai üretim gücünde belli bir gelişme" ne demektir? Bilindiği gibi,
para iradı: "Artan değerle, artan emeğin açıkça beraber olduklar toprak
iradının, artan değerin hâkim şek/i demek olan toprak iradının dağılış şek-
lidir." ( K e z a ) Genellikle toplumda metalar üretiminin ve özellikle şehirde
metalar üretiminin gelişmesi demektir.
"(Bu gelişme) artık ticaretin, şehir sanayiinin, genei metalar üretimi-
nin ve onunla birlikte para tedavülünün daha önemli bir gelişimini icap
ettirir." (Keza)
Yani: Şehir sanayii el imalathanesi d e r e c e s i n e yükselecek; ticaret ci-
han pazarı ö l ç ü s ü n ü bulacak ve metalar üretimi para tedavülünü önemli
bir g e l i ş i m e u l a ş t ı r a c a k . İşte k e s i m c i l i ğ i n i k t i s a d i ş a r t l a r ı , b u ü ç belli b a ş -
lı o l a y l a r d a t o p l a n a b i l i r . L a k i n , o batı için ö y l e o l m u ş t u r . O s m a n l ı l ı k t a t a -
rihi g i d i ş b a k ı m ı n d a n a n a rol, h e n ü z t i c a r e t k a p i t a l i e l i n d e d i r . C i h a n paza-
rını a ç a c a k , memlekette sanayii el imalathanesi derecesine y ü k s e l t e c e k ve
metalar üretimini g e n i ş l e t e r e k para tedavülünü geliştirecek ana halka ti-
carettir. Ticaret para ile döndüğüne göre, bütün gelişme kapital g e l i ş m e -
si diye özetlenebilir. Yalnız burada gözden kaçırılmaması gereken nokta
şudur: Gelişen "kapital" d e r k e n , bunun modern manası ile üretici (müs-
tahsil) kapital o l m a d ı ğ ı , yani kapitalizmden henüz uzak bulunduğumuz
unutulmamalıdır. Buradaki kapital, kapitalizmden önceki, ortaçağ kapita-
li, başka tabirle sırf ticaret ve tefecilik k a p i t a l i d i r . Yoksa Türkiye'de kapi-
talizmi Süleyman Kanuni çağına k a d a r ç ı k a r m a k gibi a c a y i p l i k l e r e d ü ş ü l e -
bilir. B u o l s a o l s a , a n c a k 16. a s ı r İ n g i l t e r e ' s i n d e k i s e v i y e d e bir t o p l u m ş e k -
lini f a r z v e k a b u l e t t i r e b i l i r .
Para iradı z i r a a t t a bir g e ç i t ş e k l i d i r . Bu ş e k l i n g i r d i ğ i e k o n o m i , ya "ser-
best köylü mülkiyeifne., yahut "kapitalist üretim" yordamına kapı açar.
Daha doğrusu h e r iki prose birden başlar. Halbuki tarihte ne g ö r ü y o r u z ?
Batı Avrupa kapitalizme gitti. Osmanlılık tersine, battı. İngiltere'de para
460
iradı ş e k l i n i n g e l i ş m e s i ile b i z d e k i mukataaların kanunlaşması aynı y ü z y ı l a
d ü ş t ü ğ ü n e göre, o z a m a n l a r cihan tarihinin Osmanlı İmparatorluğu ile Ba-
tı Avrupa'da hemen hemen aynı sosyal gelişmeye sahne olduğu anlaşılır.
A y n ı asırda cihan ticareti henüz A k d e n i z k ö p r ü s ü n d e n geçtiğine ve bu köp-
r ü n ü n b a ş ı n ı O s m a n l ı l a r t u t t u ğ u n a g ö r e , s o s y a l g e l i ş i m i n , Y a k ı n Ş a r k t a Ba-
t ı A v r u p a ' d a n ileri o l a b i l e c e ğ i d e k a b u l e d i l e b i l i r . A v r u p a ' d a k i L u t e r h a r e k e -
tine karşılık, bizde Baba Zual Nur ve Kalenderilerin isyanları bu bakımdan
ç o k ilgi ç e k i c i d i r . Fakat, sonra ne oldu? A v r u p a k a p i t a l i z m e girdi. Osmanlı
İmparatorluğu donakaldı ve gerileyip çöktü. Bunun büyük tarihi sebeple-
rini s ı r a s ı g e l i r s e a ç a c a ğ ı z . Bu sebeplerin başında büyük kapitalin gelişme-
si için gereken büyük şart; uzak dış ticarettir. Bunun zaruri neticesi olan
Amerika'nın ve Ümit Burnu'nun keşifleri a y n ı gelişmenin konkret unsurla-
rıdır. Bu, önüne geçilmez b ü y ü k dış s e b e p l e r y a n ı n d a , Osmanlılığın kapi-
talizme gidemeyişinin iç sebepleri arasında şu nokta önemli görünüyor:
Para iradına geçiş şeklidir! dedik. Çünkü daha ü r ü n iradı ş e k l i n d e b a ş -
layan sosyal f a r k l ı l a ş m a imkânı, burada büsbütün gelişir:
1 - Bir y a n d a : O zamana kadar t a s a r r u f sahibi olan köylü;
"Bedelini ödeyerek irat mükellefiyetinden kurtulmasına ve kendi tara-
fından işlenen toprak üzerinde tam mülkiyet sahibi gibi başlı başına bir
köylü haline gelmesine yol açar." (K. M. Keza)
2- Ötede: Para iradının yarattığı münasebetler;
"Eski köylü tasarruf sahiplerni yavaş yavaş mülklerinden ederek onla-
rın yerine bir kapitalist çiftçi geçirmeye yarar." (Keza)
K a p i t a l i s t çiftçi doğarken, i s t e r i s t e m e z k e n d i n e zıt olan kutbu da ya-
ratır: Besitzloser (mülksüz) haline gelmiş bir t ü g l o h n e r ( y e v m i y e c i l e r sı-
nıfı) doğar. Böylece toprak menkulleşir. Yani:
"Kapitalleşmiş irat, yani toprağın fiyatı ve dolayısıyla da toprağın satı-
labilir olması ve satılması temelli bir unsur haline gelir." (K. M. Keza)
Dikkat edersek, her iki prosenin gelişmesi için de, t o p r a k m ü l k i y e t i n i n
tabiri caizse serbest o l m a s ı gerektir. Yani, toprak üzerinde şahsi mülkiyet
bulunmalıdır. Batı A v r u p a ' d a büyük arazi sahipleri, toprak beyleri, ortaçağ
ticareti genişledikçe borçlanıp züğürtleşirken, topraklarını ya serbest köy-
lülere, yahut kapitalistlere satar veya kiralarlardı. Osmanlılıkta toprak
mülkiyetinin (miri t o p r a k kaide olduğuna göre) devlet monopolünde olu-
şu, hatta devletin bile t o p r a k m ü l k i y e t i n i açıktan açığa şuna buna vere-
meyişi, t o p r a k alım satımını, toprağın menkulleşmesini durdurmuyorsa bi-
le, hiç olmazsa frenledi. Büyük ölçüde toprağın mülkiyeti şeklen uzun
m ü d d e t hiç k i m s e n i n değildi ki, para karşılığı olarak alınıp satılsın. A n c a k
ileride göreceğiz: Bütün toplumu saran genel bir hiyleyi şer'iyye s a h t e k â r -
lığı v e A l l a h ' ı n e m r i n e k a r ş ı gelindiği için v i c d a n l a r ı bozup çürüten mem-
leket ö l ç ü s ü n d e bir v u r g u n c u l u k i d a r e i maslahatçılığı, insan maneviyatının
canına okuyan şark ikiyüzlülüğü ve ortaçağ yalancılığını ebedileştiren As-
yalı kurnazlığı, miri t o p r a k l a r ı y a v a ş y a v a ş a ş ı n d ı r a b i l d i . Fakat o z a m a n a
k a d a r atı a l a n Ü s k ü d a r ' ı g e ç t i : Batı kapitalizmi cihan pazarını eline geçir-
di. V e O s m a n l ı l ı k , bir t ü r l ü g e ç e m e d i ğ i k a p i t a l i z m i n g e r i s i n d e , batı kapita-
linin y a r ı sömürgesi haline düştü. T o p l u m u n e k o n o m i k özü değiştiği hal-
de, s i y a s i v e sınıfi k a b u ğ u eski halinde kaldığı için, neticede öz de kuru-
du. D i r l i k d ü z e n i için o l u m l u o l a n t o p l u m m ü l k i y e t i k e s i m d ü z e n i n d e o l u m -
suz oldu. T o p l u m u batırdı.
Osmanlı toplumu kapitalizme giremedi, ama, kapitalizmden evvelki
b a s a m a ğ ı , y a n i p a r a iradı r e j i m i n i A v r u p a ' d a n ö n c e y a ş a d ı , d e n i l e b i l i r . Bu
gelişme, yukarıdan beri s ö y l e d i k l e r i m i z d e n a n l a ş ı l a c a ğ ı g i b i , a ç ı k bir t e z a t
şeklinde oldu: 1- Gelişme, toprak münasebetleri içinde t o p r a k iradının de-
ğişmesiyle gerçekleşiyordu; 2- Fakat aynı gelişme toprak münasebetleri
dışında, kapital münasebetleri yüzünden gerçekleşiyordu. İşte, bu, zira-
atın dışında olduğu halde ziraata tesir eden, sonra ziraatteki değişikliğin
üzerine karşılık tesirlere uğrayan gelişmenin şartları, başlıca iki noktada
özetlenebilir:
1- "Sırf ziraat dışındaki kapitalist üretimin gelişimi" ticaretin cihan pa-
zarına, sanayinin el imalathanesine ulaşması.
2- "Paranın gittikçe değerden düşmesi kabilinden elverişli durumlar."
(K. M. K e z a )
"O zaman, ister istemez toprağın kapitalistlere çiftlik olarak kiralanma-
sı ortaya çıkar." (K. M. Keza)
Yalnız, bir d a h a t e k r a r l a y a l ı m : Buradaki "kapitalistler", modern mana-
sıyla kapitalistler değil, " t e f e c i - b e z i r g a n " s e r m a y e d a r l a r d ı r . K a p i t a l i z m ön-
cesi henüz aşılmamıştır. Hatta kapitalizm bir m e m l e k e t t e i k t i d a r a g e l d i ğ i
z a m a n dahi para iradı kaide s a y ı l a m a z :
"Ancak derebeylik üretim yordamından kapitalist üretim yordamına
geçiş cihan pazarını hükmü altına soktuğu zaman, bu şekil, ziraatta umu-
mi kaide haline gelir."
Osmanlı mukataa rejiminde, bezirgan ve tefeci kapitalin akçeyi züyuf-
laştırma oyunlarının, nihayet büyük şehirleri k a n s e r gibi besleme zaruret-
lerinin hangi rolleri nasıl o y n a d ı k l a r ı n ı aşağıda göreceğiz.

II- Kesimciliğin Dirlikçilikten Farkı

Mukataa rejimi, o z a m a n a kadar Osmanlı t o p l u m u n d a g ö r ü l m e y e n ye-

n i t i p t e bir k ü m e i n s a n y a r a t t ı : "Kesimciler". Kesimci, ilk b a k ı ş t a , d i r l i k ç i
toprak düzeninin iki kutbunu: Dirlikçi ile ç i f t ç i y i t e k e l d e t o p l a m ı ş bir un-
s u r a b e n z e r ; f a k a t a y n ı z a m a n d a b u iki k u t b u b i r d e n i n k â r e d e r . Kesimci-
liği d i r l i k ç i l i k t e n a y ı r a n ö z e l l i k l e r i a n l a m a k için, ilkin kesimci ile d i r l i k ç i v e
çiftçi arasında bir k ı y a s l a m a y a p m a l ı d ı r .

1- Kesimci ve Çiftçi:

M u k a t a a c ı , miri t o p r a k ü z e r i n d e k ü ç ü k ç i f t ç i n i n h a k l a r ı n ı e l d e e d e r . Kla-
sik tarifiyle mukataa, "Üzerine yapılacak bina veya dikilecek eşcar ve kü-
rüm (ağaç ve asma) yapanın mülkü olmak şartıyla, bedel misille yakın mu-
accele denilen bir bedel ve şehri veya senevi müeccele denilen ücret veril-
mek üzere", toprağın tasarrufunu satmak ( t e f v i z ) t ı r . Burada, yapılan, ba-
yındırlığın kesimciye mülk sayılması, tıpkı miri toprak üzerinde çiftçilere
verilen imarda mülkiyet hakkına benzer. Toprak mülkiyeti h e r iki halde de
devletindir. Ama, mülkiyetin sosyal özelliğiyle üretimin şahsi özelliği ara-
sındaki tezat, gitgide ister istemez gelişir. O zaman tarihi bir z a r u r e t l e
mülkiyet münasebeti üretim münasebetlerine uymak zaruretinde kalır.
Yani, küçük tasarrufçu, reaya nasıl zamanla kendi de önce bayındırlığın,
sonra dolayısıyla, t o p r a ğ ı n , a d e t a ismi k o n u l m a m ı ş mülk sahibi haline ge-
lirse, tıpkı öylece mukataa sahibi de, büyük toprakları şahsi mülkiyete
doğru sürükler.
Kesimci ile reaya arasında, başlarken hukuki bir f a r k g ö z e t i l m e k iste-
nir: M u k a t a a d a , t o p r a ğ ı n t a s a r r u f u y a l n ı z bir ş a h s ı n k e n d i n e belli bir m ü d -
detle verilir. Çiftçinin ş a h s ı n d a n ailesi m u r a t edilir. Çiftçi ölünce, ailesin-
d e n ç i f t e k a d a r bir b a ş k a s ı t o p r a ğ ı n t a s a r r u f u n u ele alır. Mukataada, ke-
simci öldü mü, t o p r a k mahlul kalır. Lakin z a m a n l a bu fark aşınıp g i t m e y e -
cek midir? Çünkü, çiftçilerin miri t o p r a k ü z e r i n d e k i t a s a r r u f l a r ı da ilk z a -
manlar yalnız onu alan şahsın kendisine verilirdi. Sonraları gördüğümüz
derecelerle ölenin tasarrufu yakınlarına düşmeye başladı.
"Şöy/e ki, fi'lel asi (= asıl fiyatı) icat olunan mukataaiar hini vaziyette
(bu durumda) taliplerine beratla verildiği vakitlerde mesela bir mukata-
amn senevi bin kuruş malı mirisi şartiie fevt oluncıya (iyice elden çıkınca-
ya) kadar müeccele ile, ya berat talibine viriiüp cüz'i muaccele ile satılan
mukataaiar" ( K o c a Sekbanbaşı, Keza) İleride göreceğiz, bir müddet son-
ra, bin bir o y u n l a e l d e n ele a ş ı r ı l m a y a başlanır.
K e s i m c i t a s a r r u f u n u n , ç i f t ç i t a s a r r u f u n d a n asıl giderilemez b ü y ü k sos-
yal farkları iki n o k t a d a t o p l a n ı r :
1- Sayıca Fark. Reayaya verilen toprak, aile başına "bir çift"i geçemez.
B u d a 7 5 ile 150 d ö n ü m a r a s ı n d a k a l ı r . M u k a t a a c ı l a r ı n m a l i k a n e l e r i h u d u t -
suzdur. P a r a s ı n a g ö r e i s t e d i ğ i b ü y ü k l ü k t e t o p r a ğ ı n t a s a r r u f u n u ele g e ç i r i r .
B e r i y y ' e l Ş a m l ı ' y a g ö r e , o r t a l a m a her m a l i k a n e 1 0 bin r e a y a ç a l ı ş t ı r a n y ü -
ce bir ç i f t l i k t i r . Bu sayı farkı, başka hiçbir şey k a t ı l m a k s ı z ı n , en y a m a n
sosyal altüstlük demektir.
2- Kalitece Fark-, Çiftçiye verilen toprağı bizzat çiftçinin kendisi işleme-
ye mecburdur. Mukataada toprak, mahiyeti gereğince, ancak başkalarına
işletilebilir.

2- Kesimci ve Dirlikçi

Mukataa sahipleri ile sipahiler arasında tek benzerlik, toprağın

kemiyeti, miktarı, yani genişliği bakımındandır. D i r l i k l e r gibi mukataalar
da, binlerce çiftçiyi içine a l a n b ü y ü k a r a z i birlikleridir. T o p r a k mülkiyetinin
h e r iki halde de teorik olarak devlette oluşu keyfiyetçe de benzerliğe ka-
pı açabilir. Fakat bütün b u n l a r işin g ö r ü n ü ş ü d ü r . G e r ç e k t e k e s i m c i ile dir-
likçi arasında, m e m u r ile t ü c c a r a r a s ı n d a k i kadar derin bir s o s y a l sınıf ay-
rılığı v a r d ı r . D i r l i k ç i " s a h i p ' ü l a r z " a d ı n ı alır. A m a , t o p r a ğ ı n n e m ü l k i y e t i n e
ve ne de t a s a r r u f u n a sahiptir. Sipahi, m ü l k i y e t ile t a s a r r u f s a h i p l e r i ara-
sında bir i d a r e c i d e n ibarettir. Kesimci ise, bilakis t o p r a ğ ı n t a m t a s a r r u f u -
nu elinde tutar. Bu tasarruf çiftçininkinden çok daha tam ve mutlaktır.
Çünkü:
1- Çiftçi toprağı bizzat işlemeye mecburdur. Başka şekilde tasarruf
edemez. Kesimci, toprağı dilerse kendi de işlemekte hürdür. Lakin, baş-
kalarına işletmek başlıca hakkıdır. Şu v e y a bu şekilde tasarruf etmesi ken-
di bileceği iştir. Onun için mukataa toprağının "malikane"adı bile ç o k m a -
nalıdır. Kesimci "malın mülkiyet sahibi" d e ğ i l s e bile "malikane: Mülk sahi-
bimsi"û\r. Yani onun toprağı tasarrufu, daha isimlenirken, çiftçiden farklı
o l a r a k bir ç e ş i t m ü l k i y e t v e y a mülkiyetimsi m ü n a s e b e t gibi konulur.
2- Çiftçinin başında, her a n hükm-i karakuşiler y a ğ d ı r m a k insafına kal-
mış bir k a r ı ş ı c ı s ı v a r d ı r . S i p a h i , m ü l k s a h i b i d e v l e t a d ı n a , " s a h i b ' ü l a r z " sı-
fatıyla reayayı e k o n o m i k ve politik g ü d ü m ü altında tutar. Çiftçinin tasarru-
fu dirlikçinin kontrolündedir. Mukataacı için, böyle, her şeye burnunu so-
kan bir e f e n d i y o k t u r . Kesimci parasını sayıp toprağı devletten kiraladı mı,
artık ona karışan görüşen bulunamaz. Dirlikçilikle kesimcilik sistemlerinin
farklarını a n l a m a k ü z e r e , e ş k i n c i , çiftçi v e kesimcinin karşılıklı durumlarını
şemalaştıralım:
 3- Dirlikçilik ve Kesimcilik

ÜRETİM
Dirlik Düzeni Kesim Düzeni
Eşkinci Çiftçi Kesimci
Üretim Şek/i Dirlik (Bölge) Çift ( K ü ç ü k T a r l a ) Malikane
(Büyük Çiftlik)
Üretimde Roiü İşleyemez de Yalnız İşler
İşletemez de (İşletemez) İşleticiye verir
Üretimde Durum İdareci İşleyici İşlettirici
(Devlet Memuru) (Çalışan: Alt) (Çalıştıran:
Ü s t sınıf)

HUKUK
Mülkiyet Hakkı İmarı yok İmarı Mülküdür İmarı
(Bayındırlıktan) Mülküdür

Tasarruf Hakkı Yoktur Bilfiil çalışarak İster işlettirir

vardır İster işlettirmez
Kayıtsız şartsız
vardır
İlgi Müddeti Görevli İşledikçe
(Ehil Vazifeli) (ehil ömrü
oldukça oldukça)
MÜKELLEFİYET
Devlete Verdiği Savaşta barışta Ürün verir (ayni) Para v e r i r
İrat Bakımından hizmet eder (nakdi)
Şahıs Devlet Emrinde T o p r a ğ a tabi Serbest
bakımından fiilen
(gerçekten) tabi

4- Sınıflaşma

Yukarıdaki karşılaştırma i n c e l e n i n c e g ö r ü l ü y o r ki, kesim düzeni sanıl-

dığından çok daha b ü y ü k bir d e v r i m d i r . Bu devrimin manası, toplum top-
rakları içinde sınıflaşmadır. O zamana k a d a r , hiç o l m a z s a n a z a r i y e c e miri
toprak üretimi sınıfsız bir k a s t ü r e t i m i d i r . Kesimcilikle beraber aynı top-
raklarda, birdenbire dev ölçüsüyle bir s ı n ı f l a ş m a kanunlaşır. Çünkü:
1- Üretim münasebetleri bakımından: Toprak, o zamana k a d a r işleti-
mi devlet kontrolünde kalan küçük "çift"lerden ibaretti. Şimdi toplum top-
rakları, d o ğ r u d a n d o ğ r u y a ve toptan, yığınıyla şahıslara bağlı, işletimi ke-
simcilerin kontrolüne geçen büyük " m a l i k a n e " l e r haline döner.
2- Mülkiyet bakımından: Malikane toprakları, artık üzerlerinde yapılan
z i r a a t işi v e her t ü r l ü t a s a r r u f icabı, para ile e l değiştirebilen mülkiyetçe
m e n k u l l e ş m e s e bile, bir ç e ş i t l i k i t l e ş m e h a l i n e g i r e r . B u hal t e o r i c e m ü l k i -
yeti hâlâ devlette gösterir. Ama, pratikte: a) İşletme üzerinde devlet
kontrolü kalmadığından; b) B a y ı n d ı r l ı k ö l ç ü s ü n d e t o p r a ğ a bağlı ş a h s i m ü l -
kiyet hakları h e r g ü n b i r a z d a h a a r t t ı ğ ı n d a n ; t o p l u m m ü l k i y e t i h e r g ü n bi-
raz d a h a haklarından caydırılır. Ve m u k a t a a c ı l a r önce kaydı hayatla, son-
ra dirliklerin sepetlenmesi veya çiftçi tasarrufunun genişlemesi yolların-
dan, y a v a ş y a v a ş t o p l u m toprağını ebediyen şahsi kontrollerine alırlar.

B u iki e k o n o m i - p o l i t i k m ü n a s e b e t i n d e n iki s o s y a l sınıf m ü n a s e b e t i ç ı k a r .

1- T o p l u m toprakları likitleşip, miri t o p l u l u k t a n kolayca kopartılabildiği
ölçüde, bu mukataa inhisarcılığı üzerine yatan ayan, mütegallibe ve dere-
beyi güruhunun kökleşmesi. Bunlar önceleri toprak kirası derecesinde,
sonraları bugünkü toprak vergisi derecesinde u f a k bir p a r a karşılığı ola-
rak, t o p l u m t o p r a k l a r ı n ı baştan başa ellerine geçirirler. Bunlara KESİMCİ-
LER SINIFI da diyebiliriz. Devlet koltuğunda devleti soyanlar bunlardır.

2- Mukataa malikanelerinde, toprağın yeni tasarruf şekline göre, ister

i s t e m e z , a ) A l t t a bir i ş l e y i c i m ü l k i y e t s i z v e t a s a r r u f s u z k ö y l ü t a b a k a l a r ı , b )
Üstte ziraata k a p i t a l i y l e bağlı bir t a s a r r u f s a h i b i i ş l e t i c i l e r sınıfı belirir.

III- Mukataanın Klasik "Para İradı Ş e k l i " n d e n Farkı

Mukataa rejimi, ürün iradı ş e k l i n d e n p a r a iradı şekline geçiştir, dedik.

Fakat, bu geçiş, O s m a n l ı t o p l u m u n u n kendi s o m u t orijinalliği içinde, kapi-
talin tarif ettiği t i p l e r d e n daha k a r ı ş ı k bir ş e k i l gösterir. Bu da, Osmanlı-
lıktaki arazi münasebetlerinin "Asya" t i p i n d e n , daha doğrusu "arazi sahi-
bi hükümran devlet' e s a s ı n a göre olmasından ileri gelir. Burada: 1) İrat-
tan ayrı bir vergi yoktur. 2) "Burda devlet en büyük toprak beyidir. Bura-
da hükümranlık, milli ölçüde ve temerküz etmiş toprak mülkiyetidir. Onun
için her ne kadar gene toprağın gerek şahısça, gerek toplumca tasarrufu
ve faydalanımı bulunsa bile, artık şahsi bir arazi mülkiyeti yoktur." (K.
M. Das K a p i t a l , Fasıl X L I I " E m e k İ r a d ı " )
Fakat bu iki y o k l u k , hadisede ekonomik determinizm yoktur manasına
gelemez:
"Doğrudan doğruya üretmenden ödenmemiş artan emeğin aşırıldığı
spesifik iktisat şekli, bizzat kendisi üretimden çıkagelmiş ve bu sefer üre-
tim üzerine muayyen tepki tesiri yapmış olan efendilik ve kulluk münase-
betlerini de tayin eder." "Bu münasebetin her defasında aldığı şekil, tabii,
466
daima iş yordamının ve suretinin, dolayısıyla da, sosyal üretim gücünün
muayyen bir gelişme kertesine karşılık düşer; bu münasebette her defa-
ya has olan devlet şeklinin iç sırrını ve temel taşını buluruz." (Keza)
Yalnız bu ekonomik temel üzerinde zaman ve mekanla değişen başka
iktisadi ve tarihi tesirlerle, bir s ü r ü başka başka sosyal sonuçlar görülür.
"Bu hal, aynı ekonomi temelinin, başlıca şartları bakımından aynı olan
temelin, sayısız çeşitte başka başka ampirik durumlar, tabiat şartları, ırk
münasebetleri, dışarıdan müessir tarihi tesirler vesaire yüzünden, ancak
o ampirik surette verili durumların incelenimi ile kavranılan sonsuz mey-
dana çıkış tenevvüleri (çeş\t\erıme) ve tedriçleri ( d e r e c e l e n m e , ) gösterebil-
mesine engel değildir." (K. M. Keza)
İşte, Osmanlı durumu bu "sonsuz meydana çıkış tenevvü"\er'mûen bi-
ridir. O itibarla mukataa rejiminde rastlayacağımız "tedriç" de kendine
hastır. Tabiat, ırk v e t a r i h t e s i r l e r i y l e , t a m para iradı ş e k l i n d e : Mülkiyetin
devlette oluşu, verginin irat karışması bakımından farklı bir a m p i r i k du-
rum yaratır. Marks'ın tarif ettiği para iradında:
1- T o p r a k çiftçinin tasarrufunda/ Üretmen "irsen veya alelade gelenek-
le yerin tasarrufsah/b/d/r." ( D a s K.: para iradı)
2- T o p r a k t a n maada şeyler çiftçinin mülküdür/ "Yerden maadaki iş şe-
raitinin, zirai aygıtların ve öteki taşınır eşyaların mülkiyeti, daha bundan
evvelki şekillerde iken, i i kin fiilen ve zamanla hukuken dahi doğrudan
doğruya üretmenin mülkiyeti haline geçer. Bunun icap ettirdiği şekil para
iradı şeklidir." (Keza)
3- İradı çiftçi paraya çevirip öder/ Doğrudan doğruya üretmen, toprak
beyine ödeyeceği fazla mecburi emeği, "denk değersiz başarılmış emeği
paraya çevirip artan ürün şeklinde sunmuş olur." (Keza)
4- T o p r a k alım satımla menkulleşir/ "Kapitalleşmiş irad, yani toprağın
fiyatı ve dolayısıyla da toprağın satılabilir/iği ve satılışı temelli bir unsur
haline gelir." (Keza)
Burada çiftçi sözünü a n l a ş ı l m a k için kullandık. T a m karşılığı "doğrudan
doğruya üretmen olan çiftçidir. Yukarıda gördük: Mukataa topraklarında,
kesimci, b i r d e n b i r e , eski doğrudan doğruya üretmen çiftçinin bütün hak-
larına sahip oluverir. Halbuki mukataa sahibi "doğrudan doğruya üret-
men" d e ğ i l d i r . Hatta işleyici o l m a k şöyle d u r s u n , ileride g ö r e c e ğ i z , bugün-
kü kiracı z i r a a t k a p i t a l i s t i k a b i l i n d e n bir d o ğ r u d a n d o ğ r u y a işletici bile de-
ğildir. O yüzden, mukataa topraklarındaki doğrudan doğruya üretmen,
tam bir " ç i f t ç i " bile s a y ı l a m a z . O, y a r ı m çiftçi, yarıcı, ortakçı d u r u m u n d a -
dır: O halde y u k a r ı d a k i dört maddelik münasebetleri mukataa rejiminin
üretmen köylüsüne u y g u l a m a k isteyince şu farkları görürüz:
 1- Toprağın tasarrufu çiftçide değildir/ Bu tasarruf hakkı şartsız kayıt-
sız kesimciye bağışlanmıştır.
2- Topraktan maadaki şeyler çiftçinin mülkü değildir/ Defterdar Meh-
met Şerif Efendi'nin yazdığı gibi: " M u k a t a a n m malikane verilmesi', ma-
muriyeti teşvik içindi. Bu "Mamuriyeti teşvikten anlaşılan şey ise: "Re-
ayasına tohum ve bidar ( h u b u b a t tohumu) vermek" ( N i z a m ı Devlet Hak-
kında Mütelaat. 1206) idi. Dirlik rejiminin çiftçisi, biliyoruz, yalnız topra-
ğın t a s a r r u f u n u d e v l e t t e n kiralardı. Başka her ç a l ı ş m a a r a c ı n ı kendisi bu-
lurdu. B u r a d a t a s a r r u f h a k k ı gibi t o h u m v e b e n z e r l e r i d e k e s i m c i n i n o l d u -
ğuna göre, topraktan maadaki çalışma vasıtaları ve m a m u r l u k l a r d a çift-
çinin mülkü olmaktan çıkar.
3 - İradı p a r a y a ç e v i r e n çiftçi d e ğ i l d i r / Devletle kesim kontratını yapan
çiftçi d e ğ i l , k e s i m c i d i r . D e v l e t i n a l a c a ğ ı iradı d a b u k e s i m c i ö d e r .
4- T o p r a k alım satımı/ Bahis konusu olamaz. Gerçi, mukataa derunu
dışında bir ş a h s i mülk topraklar bölüğü vardı. Onların k e n d i l e r i n e g ö r e bir
alım satımı ve fiyatları zamanla teşekkül etmiş olabilirdi. Ama, Osmanlı
t o p l u l u ğ u n u n temelini teşkil eden asıl miri t o p r a k d ü z e n i n d e mukataacılı-
ğın başlaması, toprağın mülkiyetini değil, sadece tasarrufunu fiyatla ka-
nunca bağışlamıştı. Toprağın "satışı"değil "tefviz" (yani tasarrufunun sa-
tışı) bahis konusu idi.
Böylece, klasik para iradı şeklinden kesimciliğin farkı; asıl a r a z i s a h i b i
( y a n i d e v l e t ) ile asıl ü r e t m e n ( y a n i ç i f t ç i ) a r a s ı n a i k t i s a t ç a hiç l ü z u m u ol-
mayan, fakat sosyal ve siyaset bakımından O s m a n l ı l ı k için zaruri bulunan
bir aracı z ü m r e n i n , mukataacıların girmesiyle özetlenebilir. Onun için,
klasik (veya daha doğrusu Batı A v r u p a ' d a Marks'ın etüt ettiği) para iradı
şeklinde çiftçinin toprak t a s a r r u f u n d a n ileri g e l e n bütün fonksiyonları ke-
simciye geçmiştir.
O zaman karşımıza Das Kapitd\''m para iradı başlığı altında anlatılan
s i s t e m d e ğ i l de, o n u n l a katışık olarak, ondan sonra gelen sistemin harita-
s ı ç ı k a r . L a k i n b u h a r i t a d a , g e n e t a m a m ı y l a O s m a n l ı l ı ğ a h a s bir tip d e be-
lirir. Marks, Metâriesystem (kiracı-çiftçi sistemi) ve Teilvvirtschaftssystem
(ortakçı iktisat sistemi) başlığı altında iki tip e k o n o m i y e d a h a kısaca işa-
ret e d e r e k , asıl Parzellenreigentum (tarla mülkiyeti)'un hür t o p r a k sahibi
ekonomisi üzerinde gayet esaslıca durur. F a k a t , biz b u ü ç s i s t e m i de, O s -
m a n l ı t o p r a k l a r ı n ı n a n c a k miri d ı ş ı n d a kalanlarında arayabiliriz. Birinci ki-
tabın "Tasarruftan Mülkiyete" b ö l ü m ü n d e g ö r d ü ğ ü m ü z çiftçilerin durumu,
bu özelliklere az çok y a k l a ş ı r . B a h i s k o n u m u z olan k e s i m s i s t e m i n d e k i çift-
ç i ile a r a z i s a h i b i v e k e s i m c i m ü n a s e b e t l e r i d a h a başkadır.
Kapitalizmden önceki irat ş e k i l l e r i n i n en sonuncu b ö l ü m ü n d e hür top-
rak s a h i b i köylüden b a ş k a olan iki tip ş u d u r :
 1- Ortakçı Sistemi:
Arazi Sahibi/ Topraktan m a a d a k i davar vs. kapitalini de verir. Böylece
hem irat h e m kârdan p a y alır.
Çiftçi Üretmen/ Emekten maadaki işletme kapitalini de verir. Böylece
hem ücret alır, hem de kârdan pay alır. "Burada, artık irat umumiyetle ar-
tan emeğin normal şek/i" d e ğ i l d i r . (Das Kapital)
2- Polonya ve Romanya'daki geçit şekli: Vaktiyle köy komunala-
rında her kısım t o p r a k , t e k e r t e k e r s e r b e s t k ö y l ü l e r i n şahsi mülkleri ve ta-
s a r r u f l a r ı a l t ı n d a idi. G e r i k a l a n t o p r a k ise, a d e t a k ö y t o p l u l u ğ u n o r t a m a -
l ı idi. O r a y a t o p l u l u ğ u n m a s r a f l a r ı n ı k a r ş ı l a m a k v e k ö t ü y ı l l a r a i h t i y a t s a k -
lamak üzere, köyce, adeta komunaca, elbirliğiyle ekim yapılabilirdi... Der-
ken, siyasi k a y ı r m a l a r ve tekeller f a ş i z m i n e m e n s u p olan m e m u r l a r vs. il-
kin, k ö y l e r d e k i b u t o p l u m y e r l e r i n i ele g e ç i r i r l e r . O z a m a n b u y e r l e r i e s k i -
den beri ekeduran serbest köylüler, yeni sahiplere geçen toprak üzerinde
gene çalışmak zorunda kalırlar. Böylece, eski hür köylüler, y e n i t o p r a k sa-
hiplerinin angaryacısı haline girerler. K ö y l ü bir k e r e b u d u r u m a d ü ş t ü m ü ,
y a v a ş y a v a ş e s k i d e n k e n d i s i n e ait o l a n s e r b e s t ş a h ı s t o p r a k l a r ı d a i s t e r is-
t e m e z yeni ağaların emri altına g e ç m i ş olur.
"Babaşahça tüketimden dikme sistemine kadar, karşılığı ödenmemiş
bütün artan emek doğrudan doğruya benimseniiir ve bu benimseyişin te-
melini arazi sahipliği teşkil eder." (Kari Marks, Kapital)
Burada kapital de, t o p r a k da, ağanındır. Bu sistem kapitalist t o p l u m -
da ise; bütün artan d e ğ e r kâr b i ç i m i n d e g ö z ü k ü r .
Marks, bu sonuncu sistemi, b a ğ ı m s ı z köylü e k o n o m i l e r i n e g e ç i ş t e n ar-
t a k a l m ı ş bir e k o n o m i şekli sayar. Ortakçı sistemini de, ilkel irattan kapi-
talist şekline geçit sayar. Biz, bu iki g e ç i t s i s t e m i n i , O s m a n l ı t o p r a k reji-
minin d a h a z i y a d e b i r b i r i n d e n ayrı olan iki b a ş k a tip ve çağının s o n l a r ı n a
mal edebiliriz. Ve a d l a n d ı r m a k lazım gelirse:
1- Polonya ve Romanya'daki geçit şeklini, dirlik düzeninin sonunda
rastladığımız, "Dirliklerin Sepetlenmesi" kılığında bir derebeyleşmeye
benzetebiliriz. B u k e s i m d ü z e n i ile ilgisi b u k a d a r .
2- Ortakçı ekonomi sistemi d e , ancak kesim düzeninin sonunda görül-
mesi mümkün olan bir g e l i ş i m e b e n z e r .
Kesimciliğin başlangıcında, ortakçı sistemde olduğu gibi, işletici sınıf
d u r u m u n d a olan kesim sahibi, çiftçiye t o p r a k t a n m a a d a davar vs. kapital
de verir. Ortakçılıktan farkı, kesimcinin toprağın mülkiyet sahibi o l m a m a -
sından ibarettir. A n c a k daha sonraları, kesim toprakları yavaş yavaş mu-
kataa sahiplerinin mülkü h a l i n e g e l d i k ç e , t a m v e k l a s i k bir o r t a k ç ı ekono-
mi sistemi karşımıza çıkabilir.
 B ö y l e bir t a s n i f , m a d d e c i u s u l l e t a r i h i n d a h a net g e l i ş i m k a n u n l a r ı n d a n
birini a y d ı n l a t m a y a y a r a r s a n ı r ı z . Gerçi Polonya ve R o m a n y a ' d a k i şekiller,
o yerler kapitalizme g e ç e r k e n ve hatta geçtikten sonraki devirde dahi bu-
lunur. Nitekim T ü r k i y e ' d e dahi, o şekiller ortakçı e k o n o m i s i sistemiyle yan
yana halâ mevcuttur. A m a tarihi oluş b a k ı m ı n d a n P o l o n y a - R o m a n y a tipi-
ni; daha ziyade dirlik düzenrrim, ortakçılık tipini de; kesimci d ü z e n i n i n ge-
çit ş e k i l l e r i diye kabul etmek tarihen doğru görünüyor.

IV- Bezirgan Kapital Münasebetleri

Kesimciliğin e k o n o m i k şartlarına işaret e d e r k e n , para iradının ana ka-

rakterine dokunmuştuk. Para iradı şeklinin sözle, ziraat dışı e k o n o m i k v e
s o s y a l g e l i ş i m e bağlı o l d u ğ u n u ö ğ r e n m i ş t i k . Ş ü p h e s i z , t o p l u m u n g e n i ş öl-
ç ü d e ü r e t i m v e t ü k e t i m t e m e l i t o p r a k e k o n o m i s i n e bağlı iken, ürün iradı
ş e k l i n d e k i zaruri g e l i ş m e i m k â n l a r ı , g ö r d ü ğ ü m ü z gibi, ziraat içinde dahi az
ç o k bir g e l i ş i m y a p m ı ş t ı . V e e s a s e n t o p r a k e k o n o m i s i n i n b ö y l e bir g e l i ş i m
t e m e l i o l m a k s ı z ı n z i r a a t dışı g e l i ş i m l e r e m a d d i i m k â n d a y o k t a n v a r e d i l e -
mezdi: Ticaret kapitalinin işlemesi için, t i c a r e t e d i l e c e k ş e y l e r i n bulunma-
sı gerektir. Bu ticaret eşyasının ortaçağda daha ziyade egzotik nesneler
ve el imalathanesi manifaturası olduğu m u h a k k a k t ı r . A n c a k , burada zira-
a t ü r ü n l e r i n i n d e a z ç o k bir rol oynadığı bir y a n a bırakılamaz.
L a k i n , b a ş l a n g ı ç nasıl o l u r s a o l s u n , bir k e r e hızını a l a n z i r a a t dışı g e l i ş i -
min, dönüp toprak ekonomisini allak bullak ettiği su g ö t ü r m e z bir o l a y d ı r .
Yani, toprak rejimindeki altüstlüklere elverişli şart, ziraatın az çok ürün
iradı çağıyla gelişmesi demekse, aynı altüstlükleri yaratan sebep, ziraat
dışı gelişimdir. Bu ziraat dışındaki gelişimin iktisadi m a n a d a tek karşılığı,
Kapitalge/işimiûti. Yalnız bu kapital, tekrar edelim, modern kapitalist top-
lumun kapitali değil, kapitalizm öncesi çağının kapitalidir.
K a p i t a l i z m d e n ö n c e k i k a p i t a l n e d i r ? M a r k s ' ı n " Z w i l l i n g s b r ü d e r • İkiz kar-
deşler" ( D a s K. c.III. F.36) dediği, Kaufmannskapital (bezirgan sermaye-
si) ile Z i n s t r a g e n d e s kapital (faiz g e t i r i c i sermaye) yahut VVuckherkapital
(tefeci s e r m a y e ) d i r . Ürün iradının para i r a d ı n a g e ç i ş i n d e rol o y n a y a n un-
surlar: Metalar ü r e t i m i n i n ve para t e d a v ü l ü n ü n ö n e m kazanması, el ima-
lathanesinin gelişimi, cihan pazarının kurulması, bildiğimiz gibi, bu ikiz
kardeşlerin gitgide yarattıkları kapitalizmden önceki bezirgan ekonomisi-
nin neticeleridir.
Osmanlı toprak münasebetlerinde, ¿///-//^düzeninin kesim d ü z e n i n e g e -
ç i ş i n d e b u ikiz k a r d e ş l i m o t o r u n i ş l e t i l d i ğ i p a z a r v e p a r a m ü n a s e b e t l e r i rol
o y n a m ı ş mıdır? Elbette. B u n u a n l a m a k , için, g e n e M a r k s ' ı n p a r a iradı ş e k -
line ş a r t k o ş t u ğ u bir " g e l i ş i m " v e bir d e " e l v e r i ş l i d u r u m " d a n i b a r e t iki m e -
kanizmayı hatırlayalım. Kesimcilik düzeni içinde aynı çifte mekanizma
başrolü oynamıştır:
1- "Gelişim": T ü c c a r ve tefeci kapitallerinin Osmanlı ekonomisini ha-
raca kesmesidir.
2- " E l v e r i ş l i Durum": "Paranın gittikçe değerden düşmesi', Osmanlı
sözü ile "züyufakçe"oyununun dörtnala gitmesi. Bu iki yaman olayı biraz
görelim:

1- Bezirgan Sermaye ve Toprak

Osmanlılık, ilk k o m u n a d a n s o n r a b a ş l a y a n v e A v r u p a ' d a k a p i t a l i z m ku-

ruluncaya kadar "tekerrür" eden bütün eski ve en eski i m p a r a t o r l u k l a r gi-
bi, y a y ı l ı ş v e t u t u n u ş b a k ı m ı n d a n , z a m a n ı n g e n i ş t i c a r e t y o l l a r ı n a d a y a n a n
bir s i s t e m d i . Birinci k i t a b ı n birinci b ö l ü m ü n d e "ticaret ibresi: y o l l a r ı n açılı-
şı" b a ş l ı ğ ı altında k a b a t a s l a k i ş a r e t e t t i ğ i m i z gibi O s m a n l ı l ı k a n c a k T u n a v e
yakın şark büyük ticaret ana yollarını açtığı zaman cihanşümul bir i m p a -
ratorluk oldu. Bu da Bizans'ın yerini tutmakla, İstanbul düğümünü çöz-
mekle oldu. ( U m m a n Denizi, Kızıl Deniz, Basra Körfezi) denilen doğu üçü-
zü ile ( A k d e n i z , Karadeniz, Tuna) denilen batı üçüzü arasında, medeniyet
tarihinin o zamana k a d a r işlediği hemen bütün bezirgan ekonomisi Os-
manlı t o p l u m u n d a özetlenmişti. Bu bakımdan, Osmanlılığın cihan ticaretin-
deki d u r u m u , biricikti. B ö y l e bir t o p l u l u k t a t i c a r e t k a p i t a l i için g e l i ş m e im-
kânları sonsuzdu. Bu imkânların, dirlik d ü z e n i n e s o k u l m u ş t o p r a k ekono-
misini uzun m ü d d e t kapalı kutu halinde bırakamayacağı k e n d i l i ğ i n d e n an-
laşılır. Onun için, Fatih d e v r i y l e c i h a n ö l ç ü s ü n ü bulan i m p a r a t o r l u k t a , be-
zirgan münasebetleri toprak ekonomisini sardı. Ondan sonra geçen yüzyıl
içinde, m u t l a k gibi g ö r ü n e n prensiplerine ve sarsılmaz sanılan (devletlulu-
ğuna) r a ğ m e n , dirlik düzenini allak bullak edip kesim düzenine çevirdi.

Kesim düzenini yaratmakta bu bezirgan kapitalinin (tüccar ve tefeci

sermayesinin) nasıl rol oynadığını o z a m a n a ait b i r k a ç o l a y d a n a n l a y a b i -
liriz. Kesim düzeni, yukarıda b a s i t ç e s ö y l e d i ğ i m i z gibi, y a l n ı z m u k a t a a s a -
hibi ile ç i f t ç i d e n i b a r e t bir e k o n o m i münasebetleri topu değildi. Bu bahsi
a n l a m a k için, şimdilik yalnız şu kadarını belirtelim: T o p r a k sahibi devlet-
ten mukataayı parayla alanlar, çok defa toprağı işletmek zahmetine kat-
lanmazlardı. Mültezimlere verirlerdi. Mültezimler de parayı "sarraf" veya
"dolap" sahiplerinden tedarik ederlerdi. Böylece kesim düzeninin üst t a b a -
kaları, yani işletici zümreleri, daha ilk b a k ı ş t a , kesimci, iltizamcı, sarraf
denen üç zümre halinde görünürdü. Bu üç zümreyi birbirlerine ayrılmaz
surette bağlayan bağ, t e f e c i - t ü c c a r kapitali idi.
 K e s i m c i , d e v l e t t e n miri t o p r a ğ ı e r k e n kira ile alır. F a k a t b u t o p r a ğ ı n iş-
letimini mültezime devreder. Mültezim, işletme masrafları için bir k a p i t a l
arar. Onu ancak tüccar ve tefeciden bulabilir. Bu üç z ü m r e n i n durumları
hakkında şimdiki kafamızla bir f i k i r e d i n m e k için z a m a n ı m ı z l a ş u mukaye-
seyi y a p a b i l i r i z : Kesimci; büyük arazi sahibine, mültezim ziraat müteşeb-
bisi çiftçi kapitaliste benzer. Bugün saf kapitalist giriştiği işletme için ne
yapar? Akça halinde kapital arar. Kapitalizmden önceki cemiyette bu ka-
pital a n c a k t ü c c a r v e t e f e c i l e r d e b u l u n u r . T a b i o n l a r d a bu krediyi babala-
rı h a y r ı n a d e ğ i l , belli bir f a i z l e v e r i r l e r .
Osmanlı toplumunda kredi açan kapital sahiplerine " s a r r a f " v e y a "do-
lapçı" denir. Tarihin tezatlı cilvelerinden biri d e b u r a d a d ı r : Hıristiyan Av-
rupa'da olduğu gibi, Müslüman Osmanlılıkta dahi faizcilik resmen, yani
şeriatça haramdı. Kur'an "rıba" dediği tefeciliğe karşı ateş p ü s k ü r ü r . Müs-
lümanlar, dince ve Osmanlı Türkleri sınıfsız göçebe gelenekleri bakımın-
dan, para işiyle u ğ r a ş m a y ı kötü s a y a r l a r d ı . O s m a n l ı l ı k t a t ü c c a r l ı k ve faiz-
cilik C u m h u r i y e t ç a ğ ı n a kadar şerefsizlik bilinirdi. Halbuki, iktisadi zaru-
retler, g ö r d ü ğ ü m ü z gelişimle kesim düzeni m ü n a s e b e t l e r i n i oldu bitti ha-
line g e t i r m i ş t i . O zaman n e o l a c a k ? Ş e r e f s i z l i k l e k e s i n i gizli t u t a c a k "A/Ze/
şemyye"\er bulunacaktı.
Hıristiyan A v r u p a ' d a tefeci bezirganlar Yahudilerdi. Müslüman Osman-
lılıkta başka kimler bulunabilir? Kıyıya düşen büyük merkezlerde Yahudi-
ler, taşra içlerinde Ermeniler i l e r i y e sürüldü. Müslüman parababaları da,
Yahudilerle Ermenilerin perdeleri arkasında, kendi kapitallerini gizlice ve
faizle işlettiler.
Osmanlı tarihinin mukataa çağına hâkim olan ve belki de kesimcilik
usulünü sultanlara ilham eden tüccar-tefeci unsurların nüvesi, Yahudiler-
di. Bu Y a h u d i l e r d e n biri kadın ve ötekisi e r k e k o l m a k üzere bilhassa iki
isim, bütün o mukataa devrinin g ö k l e r i n d e yıldız gibi parlarlar. Sinyora
(yahut: donna) Gracia Mendes; YusufNasi ( Y a h u d i l e r e göre: Donjuan
Mikes). Bunların T ü r k i y e ' y e gelişleri de e n t e r e s a n d ı r . Batı irticai bu te-
feci-bezirgan unsurlarını yolup atarken, Osmanlı İmparatorluğu bezir-
gan misyonuna son derece sadık kalarak, bugünkü Amerika gibi, bütün
itisafa (doğru yoldan sapan) uğrayan kapitallere kucak açmıştır. O sa-
yede Batı Akdeniz bezirganlılığını bir h a m l e d e sinesinde toplamıştır. Ve
bütün batı t i c a r e t i y l e sıkı fıkılaşmıştır.
YusufNasi, Portekiz Maran dönmesidir. Engizisyon baskısı önünde,
500 kadar İspanyol, Portekiz ve İtalyan Maranı ile birlikte, Fransızların
tavsiyesi üzerine, V e n e d i k ' t e n T ü r k i y e ' y e gelir. Görünüşte bütün maksat-
ları "serbest adlarıyla yaşamaktır." (Saffet: "Yusuf Nas" Tarihi Osmani
M e c m u a s ı , cilt: 983) Lakin, Portekiz, İspanya, F r a n s a , İ t a l y a , V e n e d i k gi-
bi Osmanlı dışında kalan tekmil Batı O r t a A k d e n i z ü l k e l e r i n d e O s m a n l ı l ı ğ a
kaçış, s a d e c e " s e r b e s t " l i k için olamazdı. Maran kapitalistleri büyük doğu-
batı t i c a r e t i n i n d ü ğ ü m noktasına gelip birleşiyorlardı. Elbette bunun man-
tıki neticelerini geliştireceklerdi.
Y u s u f Nasi, İstanbul'a gelir g e l m e z , halası ve kaynanası olan Donna
Gracia Mendes adına bir " d o l a p " , y a n i banka açtı. Ve T ü r k ç e ' d e k i en baş
döndürücü manasıyla "dolap çevirmeye" başladı.
"Yahudi müverrihlerinin dediği gibi, böyle bir kadın (Donna Gracia
Mendes) gerçekten gelmiş ve bir " d o l a p " , bir t i c a r e t evi açmış. Nasi bu-
nun ortağı olmuş, acenteleri Eflandos yakalarına gider gelirmiş". Biz, bu
dolabın sermayesiyle hemen bütün " m u k a t a a " ve " i l t i z a m l a r ı n o Yahudi
kumpanyası elinde bulunduğu ve pek ortaya çıkmak istemeyen birçok
M ü s l ü m a n ' ı n d a b u i ş l e r d e eli o l d u ğ u n u , y a h u t , bazı Müslümanların yine o
sermaye ile mukataacılık ettiklerini kayıtlarda gördük." (Saffet: "Sinyora
Gracia Mendes Makalesi, Tarihi Osmani Mecmuası" N. 1-36, s.1152)
"Eflandos", Saffet'e göre Flandır v e y a Hollanda'dır. Şu halde görüyo-
ruz, kesim düzeninin tüccar-tefeci kapitaline bağlılığını bu derece mutlak
bir b ü t ü n halinde ispat e d e c e k ö r n e k , belki d ü n y a n ı n başka hiçbir y e r i n d e
bulunamaz. Bir t e k ve aynı kumpanya iki koldan çalışıyor. "Ticaret Evi",
zamanın bütün bezirgan münasebetlerini, Umman ve Akdeniz'den Şimal
denizine kadar t e m e r k ü z ettiriyor. Hemen tekmil İslam dünyası gibi, Hı-
ristiyan âleminin de kapitalizme "diriliş" (rönesans) kaynakları olan Vene-
dik-Hollanda mihverini ele geçiriyor. "Dolap" ( p a r a evi) da, koca impara-
torluğun ta temelini; toprak ekonomisini kıskıvrak yakalıyor. "Sermaye-
siyle" hemen bütün " m u k a t a a " ve "iltizam"ları s ö m ü r m e y e başlıyor.

2- Bezirganlığın Devlete Nüfuzu-Bezirgan Sermaye ve Devlet

Bu hal O s m a n l ı l ı ğ a has değildir.
"12. ve 14. yüzyıllar, Venedik ve Cenova'daki teşekkül eden kredi şir-
ketleri, eski moda tefeciliğin ve tekelci para sermayesinin hâkimiyetinden
kurtulmak üzere, deniz ticaretinin ve temelini deniz ticaretine dayamış
büyük ticaretin ihtiyacından kaynak almışlardır. Bu keyfiyet, Cumhuriyet-
lerde kurulan hakiki bankalar, aym zamanda devletin toplanacak vergiler
üzerinde ödünç e/de ettiği kamu kredisi müesseseleri olarak ortaya çık-
tıkları vakit şurası unutulmamalıdır: Bu şirketleri kuran tacirler, hatta o
devletlerin birinci şahsiyetleri, idareleri kadar kendi kendilerini de tefeci-
likten kurtarmakta ve aym zamanda bu suretle devleti daha ziyade ve
daha emniyetle emirleri altına almakta menfaattardırlar." (K. M. Kapital,
cilt 3 , b ö l ü m 4 , a y ı r ı m : 20)
 D e m e k , b u usul e n a z iki y ü z yıl ö n c e A k d e n i z ' i n bezirgan kentlerinde
doğdu. Ve 15. y ü z y ı l o r t a l a r ı n d a O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n a t a ş ı n d ı . Diva-
nı Hümâyûn kayıtlarının (961 Göç, 1553 d o ğ u m ) yılında başlaması, belki
de bu hesap kitap bezirganlığının y e r l e ş m e s i n d e n ileri g e l m i ş t i r .
"Gemi donatanlar daha evvelce, kadim Atina ve Yunanistan'da olduğu
gibi büyük ödünçler almaya mecburdular. 1308'de Baugge ticaret kentin-
de bir sigorta odası vardı." (Kapital, Keza). Fakat, asıl örnek tipte kredi
müessesesine kaynak Akdeniz İtalyan bezirgan kentleri idi. "O zaman Ve-
nedik'ten alınan örneğe (bir başka teşkiline) çarçabuk uyuldu. Bağımsız-
lıkları ve ticaret/eriyle bir isim yapmış olan bütün deniz kentleri ve umu-
miyetle bütün kentler ilk bankalarnı kurdular." (M. Augier: "Dü C re dit
Publicte"den, Kapital: Keza)
Osmanlılığa da aynı kaynak ve aynı şehir; Venedik tohum atıyor. Ve
tıpkı V e n e d i k gibi, Kuzey Denizi kıyılarına kadar ticari münasebetlerine
devam ediyor. Bu, Avrupa kuzeyinde ilk depozito bankalarının (Efrez
1609, H a m b u r g ' t a 1619) a ç ı l m a l a r ı n d a n 100 yıl e v v e l d i r . V e n e d i k v e b a ş -
ka kentlerde kredi işi y a l n ı z bir k ü ç ü k c u m h u r i y e t i " d o l a p " a koyduğu hal-
de, Y u s u f N a s v e G r a c i a M e n d e s ' l e r koca bir i m p a r a t o r l u ğ u kafese koyar-
lar. İş dev ölçüleri bulur: Küçük cumhuriyetlerde bulunan "devlete vergi-
ler üzerinden ödünç" usulü, imparatorlukta "mukataa" i s m i y l e gelişir, sis-
temleşir. Tıpkı Venedik'te Yahudi perdesi ardında Hıristiyanlar bulunduğu
gibi, dolap kuran bezirganların ardında Müslüman parababaları ve büyük
devletler adamları vardır. Ve hepsi elbirliğiyle devleti emirleri altına alır-
lar. Saray entrikaları ve Nasi'nin hükümdarlığa yakın dukalıklara yüksel-
mesi bunu gösterir.
Nihayet Yahudilerin rolü d e a y n ı d ı r . İ n g i l t e r e ' d e bile:
" Yahudiler, Lombardiar, tefeciler ve kan içidler neyse, bankacılarımız
aynıdır. İlk banka, bezirganlarımızdı: Bunların karakterlerine hemen ber-
bat adı verilebilir... Sonra bunlara Londralı sarraf ar katıldılar. Topu da...
bizim en ilk bankerlerimizdiler... Gayet kötü bir cemaat teşkil eden bu
adamlar, haris, tefeci, taşyürekii, kan /Ç/C/ kimselerdi." (J. Hardcastle:
"Bank And Bankers"den alan Kapital: Keza)
Osmanlı'da Yahudilere katılanlar, İstanbul'da Galata sarrafları, taşrada
Ermeni sarrafları idi. Y a h u t belki Y a h u d i l e r i n "dolap"ı Marks'ın dediği şe-
kilde, "Şirket kuran tacirler ve hatta o devletin birind şahsiyetleri, idare-
leri kadar kendi kendilerini de tefecilikten kurtarmak ve aynı zamanda bu
suretle devleti daha ziyade ve daha emniyetle emirleri altına almak' için
irili u f a k l ı y e r l i t e f e c i l e r e k a r ş ı bir t e d b i r d i . O n u n için, Y u s u f N a s i v e G r a c i a
Mendes'lerden önce, Osmanlı toprak e k o n o m i s i n i yerli bezirgan tefeci ka-
474
pıtalin ilk b ö l ü n m e y e uğrattığı ve "dolap"çılara sürülmüş tarla k a d a r to-
h u m a t ı l a c a k bir z e m i n h a z ı r l a d ı ğ ı d a h a a k l a y a k ı n d ı r . Dolapçı Yahudilerin,
ansızın, gelir g e l m e z a d e t a bir k u r t a r ı c ı gibi karşılanmaları, hemen kuca-
ğa alınıp sarayca bile baş tacı edilmeleri başka nasıl izah olunabilir
(1946'da Amerika'nın gelişi gibi...)

a) Yahudi Bezirgan Ekonomisi

Tefeci-bezirgan kapitalin s a r a y içine işleyiş d e r e c e s i , " m u k a t a a " fikrini

sultanlara ilham e d e n i n kimler olabileceğini az çok belirtir. Sarayda Yahu-
di k a d ı n ı , i ç v e dış p o l i t i k a d a Y a h u d i e r k e ğ i ile i ş b i r l i ğ i h a l i n d e d i r . V e Y a -
hudi, Y a h u d i olduğu için d e ğ i l , t e f e c i - b e z i r g a n e k o n o m i s i n d e e n i ş l e k un-
sur b u l u n d u ğ u için v e O s m a n l ı İmparatorluğu'nda tefeci-bezirgan ekono-
misi en geniş ö l ç ü l e r d e h â k i m d u r u m a g i r m e y e başladığı için b u A l i c e n g i z
oyununu oynayabilmiştir. Yani bu manzara önünde "semitizm" ve "antise-
m i t i z m " k o k u l a r ı y l a a f k ı r m a k , d e m a g o j i n i n e n boş k a f a l ı kepazeliğine düş-
m e k olur. Y a h u d i ' n i n " t e f e c i - b e z i r g a n ekonomisinde" en işlek u n s u r o l m a -
sı, t a r i h i v e i k t i s a d i bir z a r u r e t t i r . Marks Kap/talinde birkaç defa şu m ü ş a -
hedeyi tekrarlar:
"Kadim çağın tüccar kavimleri, Epikür ilahlarının (intermundien) ara
boşluklarda bulundukları gibi, daha doğrusu Yahudilerin Leh toplumu tve-
sameleri içinde bulundukları gibi mevcuttular. İlk başlı başı-
na ve gayet büyük gelişimli alışveriş, bezirgan kentlerinin ve alışveriş
Handelschoelrer uluslarının ticaretleri, saf bir alışveriş olarak üretmen
ulusların aralarında aracı rolünü oynayan barbarlara dayanıyordu." (Kari
Marks: Das K a p i t a l , 6 4 , f a s ı l : 20)
S e m i t u l u s u n u n ezeli d u r u m u ve kaderi nedir? Başlı başına bir m e d e -
niyet y a r a t m a k t a n ziyade; büyük medeniyetler arasında göçebe aracılığı
yapan barbarlık. B u t a a e n e s k i v e e n ilk i n s a n m e d e n i y e t l e r i o l a n M ı s ı r -
Irak medeniyetleri arasında başlar. İsrailoğulları, kâh Firavun'un elinden
Musa diniyle idealize edilen şekilde kaçar, kâh Nemrutlar elinde Babil'de
esir kalır. Fakat daima; bu iki kutup a r a s ı n d a gidip gelir ve b ü y ü k ölçüde
bezirgan münasebetler içinde alışveriş yapar. Fenike gibi İsrailoğullarına
atfedilen b ü y ü k m e d e n i y e t bile; sanayi ve daha doğrusu "üretim" mede-
niyeti o l m a k t a n z i y a d e ; t i c a r e t yani alışveriş m e d e n i y e t i d i r . Fenike, adeta
alışverişiyle yiyip tükettiği iki ana (Mısır-Irak) medeniyet söner sönmez
dağılır. Ve Yahudi dediğimiz Semit kolu, tarihe tefeci-bezirgan rolüyle, bü-
tün deniz yollarından gidebildiği yerlere, Manş Denizinden Afrika cenubu-
na, Hint'ten bir r i v a y e t e göre Amerika'ya kadar sütleğen tohumları gibi
"her rüzgâra" uyup yayılır gider. Ve tutunabildiği yere bezirgan münase-
betlerini aşılar, ortaçağ, Yahudi'nin bu göçmenliğini durdurmaz. Bilakis,
yeni yeni şekillere sokar. K â h din t a a s s u b u , k â h d e r e b e y ç a p u l u , Y a h u d i ' y i
mütemadiyen şuraya buraya kovalar. Yusuf Nasi'lerin Osmanlı İmparator-
luğu'na gelişi ne? A y n ı göçmenlik zarureti. Bu kadar hane-i berduş ve
"derbeder" dolaşan bir k a v i m , ister i s t e m e z , dolaştığı yerlerin ürünlerin-
den aracılıkla g e ç i n e c e k t i r . Ve bu aracılık ruhu, ticaret, para ticareti, tefe-
cilik münasebetlerini Yahudi'ye vazgeçilmez zanaat yapacaktır. Demek,
Y a h u d i ' n i n b a ş ı n a g e l e n l e r d e n kendisi değil, z e m i n v e z a m a n şartlarını so-
rumlu t u t m a k lazım. Sonraları Yahudilerin engizisyon işkenceleriyle kova-
lanması; bulunduğu memleketlerde yerli tefeci-bezirganların rekabetin-
d e n ileri g e l i r . İspanya ve Portekiz, Osmanlılığın z u h u r u n d a n sonra, A v r u -
pa ticaretinde İtalyan kent c u m h u r i y e t l e r i n i n y e r i n e geçtiği z a m a n , Y a h u -
dileri kovalamaya başlar. Engizisyon kimdir? Kilise. Kilisenin Y a h u d i düş-
manlığı, Yahudilerin İsa'yı çarmıha germesinden değildir. O, bir b a h a n e -
dir. İktisadi ve maddi m e n f a a t l e r ne z a m a n icap e t t i r i r s e , o z a m a n d a i m a
m a n e v i ve ruhi, dini bahaneler bulunur.

T. G. Büsch "Theoretisch-praktische Darstellung der Handlug etc."

eserinde şunları yazar:
"Klise faiz almayı yasak etmişti." Lakin ipoteği kabul etmişti. "Bizzat
kih'se veya kiliseye ait komunalarla piacorpora (dini heyet)'lar, Haçlılar se-
feri zamanında, bundan büyük istifadeler elde ettiler. Bu, sözde "ölü elle-
rin tasarrufuna pek büyük bir ma i i servet bölümünü geçirdi; çünkü böyle
kuvvetli ipotekler gizli kalamayacağından, Yahudiler büyük tefeciliğe gire-
medi lerd i... Faiz yasağı olmaksızın, kilise ve manastırlar asla bu kadar
zengin olamazlardı." ( K a p i t a l 3, s.45, fasıl: 6)
Yani kilise, t a z ı y a t u t , t a v ş a n a k a ç y a p m ı ş t ı r . Efsunladığı derebeyi tazı-
larını Kudüs yollarında Veysel K a r a n i e d i p h a r c a r k e n , Y a h u d i t a v ş a n l a r ı n ı ür-
k ü t e r e k , g e r i d e , milli s e r v e t i b o ş u n a y a k m ı ş t ı r . N e ile? T e f e c i l i ğ i n din m a s -
keli ipotek şekliyle. Yahudi'nin yapamadığını Hıristiyan yapmıştır. Neden?
Ç ü n k ü A v r u p a ' d a yerli t e f e c i - b e z i r g a n münasebetleri almış y ü r ü m ü ş t ü .

b) Y a h u d i ve Bezirgan Politikası

Demek, dostluk, d ü ş m a n l ı k hisleri dışında Yahudi'yi bir o l a y o l a r a k ele

almak mümkündür. Bu olaya göre, S ü l e y m a n Kanuni'nin diplomat Yahudi-
si, "Frenk Beyi" y a h u t "Frenk Beyioğlu" u n v a n ı n ı kazanacak derecede dev-
let i ş l e r i n d e i t i m a t k a z a n ı r . İhtimal, sarraflarıyla m e ş h u r Galata'nın üst y a -
nında bugün halâ, "Beyoğlu" d e d i ğ i m i z semt, İstanbul'da Yahudi dolapçılı-
ğının yadigârıdır. Frenk Beyoğlu, büyük tefeci teşkilatı haline giren Papalı-
ğın e l i n d e n Y a h u d i l e r i o s a y e d e k u r t a r ı r . Z a m a n l a k e n d i s i " m ü t e f e r r i k a " l ı ğ a
kadar yükselir. Fransa'dan 150 bin e k ü a l a c a k l ı d ı r . Kendisini sultana tavsi-
ye eden Fransa olduğu halde, Nasi b u a l a c a ğ ı n ı a f f e t m e z . T e ş e k k ü r m a k a -
mında, 972 (1564)'de ekülerini Fransa'dan Sultan Süleyman vasıtasıyla is-
ter. Ve bu alacağa karşılık, S u r i y e ' d e k i F r a n s ı z g e m i l e r i n i z a p t ettirir.
Sonra, kadim çağ tefeci-bezirgan kapitalin neticesi, arazi sahipliği
başlar. Nasi'ye, Tebriye Gölü ile y a n l a r ı n d a k i geniş arazi bağışlanır. Bu
toprak imtiyazı, II. S e l i m v e III. Murat z a m a n l a r ı n a (16. asır sonlarına)
kadar sürer.
Hele II. S e l i m z a m a n ı n d a ( 1 5 6 6 - 1 7 4 4 ) , b e z i r g a n t e f e c i s e r m a y e , i m p a -
r a t o r l u ğ u n m a d d i , m a n e v i nesi v a r s a h e p s i n i t o p t a n p a z a r a ç ı k a r ı r . T o p r a k -
lar gibi, m a n s ı p l a r da s a t ı l ı ğ a ç ı k a r ı l ı r . Bütün o işlerde padişahın üç "müşa-
vir'ihas"\ baş b a ş a d ı r : Haseki Hürrem Sultan Kadın (Roksalana) + "Hırvat
dönmelerinden bir aktör" ( T a r i h - i Ebulfaruk, c. III, s.277) Rüstem Paşa +
Y a h u d i Y u s u f Nasi! II. S e l i m , S o k o l l u ' y u bile hiçe s a y a r a k , y ı l d a 4 0 bin Du-
ka altınına karşılık Nakaşa (Naksos) ve bütün Kiklat a d a l a r ı n ı n dukalığını
N a s i ' y e v e r i r . V e Nasi d e , 9 7 4 - 7 5 ( 1 5 6 6 - 1 5 6 7 ) y ı l l a r ı ; oralarda Müslüman
oturtmayacak kertede korkusuz yaşar. Dikkat edersek bezirgan kapital
hâkimiyeti, Osmanlı İmparatorluğu'nun bütün dış politikasını şiddetle em-
rine a l m ı ş t ı r . II. S e l i m d e v r i n i n b ü t ü n f ü t u h a t ı S a k ı z , Y e m e n , V e n e d i k , Kıb-
rıs, T u n u s e t r a f ı n d a d ö n ü p d o l a ş ı r . Bütün bunlar, V e n e d i k ' t e n g e l m e bezir-
ganlığın Akdeniz ticaretini haraca bağlamasından başka nedir?
Nasi kumpanyası, yalnız Akdeniz ticaretiyle de kalmaz; Tuna ve Kara-
d e n i z ' i n belli başlı a l ı ş v e r i ş k a y n a k l a r ı n ı d a ele g e ç i r i r . Lehistan'la Osman-
lı ülkesi a r a s ı n d a b a l m u m u ticaretini inhisarı altına alır (17 R a m a z a n 9 7 5 :
1567). Aynı yıl, Eflak ve Buğdan'a giden şarapların Boğaz'dan geçirilme
t e k e l i n i d e alır. T i c a r i e h e m m i y e t i n d e n d o l a y ı K ı b r ı s ' ı n f e t h i n i S e l i m ' e ka-
bul ettiren Nasi'dir. Sokollu karışmasaydı Nasi Kıbrıs kralı bile o l a c a k t ı .
(... Razi'nin O s m a n l ı l ı k t a Y a h u d i l e r Kitabı)
İşte m u k a t a a düzeni, böyle m u a z z a m bir " d o l a p " i ş i y d i .

3- Yerli Bezirganlık ve Derebeyleşme

Bir b u ç u k y ü z yıl sonra, Yahudiler, Osmanlı İmparatorluğu'nun ekono-
m i k h a y a t ı n d a v a z g e ç i l m e z bir u n s u r h a l i n e g e l d i l e r . Sayıları n e idi? Meç-
hul. İstanbul'a yılda 800 binden fazla koyun gelir, Y a h u d i l e r e g ü n d e 80
koyun verilirdi. ( A h m e t Refik, " İ s t a n b u l ' u n İaşesi ve Usul'i T i c a r i y e s i " , Ra-
m a z a n 332, Tarih G a z e t e Mecmuası, N u m a r a , 37. s.23) Buna göre İstan-
bul'a g e l e n etin o t u z d a birini Y a h u d i l e r y i y o r l a r d ı . Fakat zenginlikleri şun-
dan anlaşılabilir: 5 7 3 yılı İstanbul Kadısı, mukabili sermaye için Müslü-
m a n l a r d a n ve Hıristiyanlardan 10 biner altın alırken, yalnız 20 nefer Ya-
hudi'den 1 0 bin f l o r i n alır. Y a h u d i s a t ı m ı n d a g e n e 1 0 bin f l o r i n alır. De-
mek, şahsi zenginlik bakımından 20 Yahudi bütün Müslümanlara e ş i t idi.
Ve yalnız Y a h u d i l e r payitahtın yarı şahsi parasına s a h i p t i l e r , d e n e m e z mi?
Türkiye'nin XIV. Lui devri, III. Ahmet zamanıdır (1130-1143 Göç;
1717-1730 doğum): "Bu devirde Türkiye'de en zengin tacirler Museviler
idi. Musevilerin nüfuzu hemen harikulade idi. Osmanlılar gayet lakayıt ve
sanayiden tiksinmiş oldukları için, bütün ticaret Musevilerin elinde idi. Her
paşanın mahiyetinde behemehal bir Musevi bulunur, bütün işlerini o tes-
viye ederdi. Paşanın memur olduğu vilayetlerde piyasayı teftiş etmek, he-
diyeler almak, ithalat ve ihracat emtaasını tetkik eylemek onun elinde idi.
Etibba (tıp adamları), vekilharç, tercüman hep Musevi/erden intihap olu-
nurdu (seçilirdi). Ticarete müteallik her şey onların ellerinden geçerdi."
(Madam Montago. s:88'den alan A h m e t Refik: "Lale Devri", M u h t a r Halit
Kütüphanesi, 1339 İstanbul)
Neden "Musevilerin nüfuzu harikulade"? Çünkü "ticarete m ü t e a l l i k her
şey onların elinde"... O z a m a n k i ticaret, A. S m i t h ' i n "VVeilth of Nation"da
anlattığı şekilde idi:
"Bezirgan kentlerinde oturanlar zengin ülkelerden ince işlenmiş mani-
fatura ve metaları ve pahalı lüks eşyaları ithal ediyorlar ve böylece bü-
yük arazi sahiplerinin çalım satmalarına yem sunuyorlardı; bu arazi sa-
hipleri de, o metaları atıla itile satın alıyorlardı. Ve bunlara karşılık çift-
l/kler/n/n ham ürününden büyük yığınlar ver/yonardı." (Kari Marks, Kapi-
tal, 4/III, 20 ayırım)
Bizim paşalar A v r u p a ' d a k i asiller ölçüsünde büyük arazi sahibi sayılma-
s a l a r bile, b u t i c a r e t i n kaynağından (Venedik'ten) Osmanlı zengin ülkeleri-
ne gelen b e z i r g a n l a r ı n d a h a a z avı o l m u y o r l a r d ı . V e l ü k s u ğ r u n a , t ı p k ı he-
m e n h e m e n a y n ı z a m a n l a r ı n İ n g i l i z a s i l z a d e l e r i gibi d a v r a n ı y o r l a r d ı : Bezir-
g a n l a r d a n f a i z l e para t e d a r i k e d i p , s a l t a n a t s ü r ü y o r l a r d ı . 1691 t a r i h l i " D i s -
courss open Trade" eserinde, "sadece birinci İngiliz tüccarlarından olmak-
la kalmayıp, zamanın en önemli nazari iktisatçılarından dahi sayılan "Sir
Dudiey North"(K. M. Kapital, c. III, fasıl 36) şöyle der: "M/llet/m/z içinde
faizle yatırılmış paranın onda bir kısmından azı daha uzun müddet yalnız,
işlerini yürütebilmeleri için iş adamlarına verilecektir; paranın büyük bir
kısmı lüks eşyalar ve şahıs masrafları için ikraz edilmektedir. "Bu şahıslar
büyük arazi sahibi oldukları halde; arazi mülkiyetlerinin kendilerine getir-
diğinden fazla para harcarlar; ve mülklerini, satmaktan ürkmedikieri için,
seve seve ipotek ettirirler."
Bizde Y a h u d i l e r i n nüfuzları bundandı. Paşaların, beylerin m a s r a f diz-
ginlerini ellerine almışlardı. Bütün imparatorluk bünyesini kaplayan geniş-
likte bezirgan-tefeci kapital sarrafların elinde idi. Sarrafların k u d r e t i , dir-
lik d ü z e n i bozuldukça ve kesim düzeni ilerledikçe b ü y ü m ü ş ve yayılmıştır.
M ü s l ü m a n l ı k rıba düşmanı olduğu için, loncalara dayanan esnaf tekkeleri
(Ahiler) köylü teşekkülleri ( B e k t a ş i l e r ) sarsıldığı ölçüde fırsat bulan tefeci-
bezirgan sermaye, Ermeni sarrafların eline geçti.
"Sahipler, malikane, zeamet ve tımarların gelirlerinin toplanmasını
mültezime verir. Onlar da sarrafı kefil eder ya da iltizamın peşin bedelini
sarraftan alır. Böylece sarraf da mültezimle ortak olup... Bu yolla sarraf-
lar, malikane ve zeamet sahipleri kadar çıkar sağlayıp..." [45] ("Nizamı
Devlet Hakkında Mütalaat.") Bu sayede meşhur Kemahlı veya Eğinli Er-
m e n i l e r b i r k a ç bin kuruşla, birkaç senede birkaç yüz kese (her kese 500
kuruştan birkaç 50 bin kuruş: Bire elli!) s a r r a f l ı k a k ç e s i kazanırlardı.
Burada çok dikkate değer bir olayla karşılaşıyoruz. "Ürün iradı"saydı-
ğımız "dirlik düzeni"ni, "para iradı" s a y d ı ğ ı m ı z "kesim düzenine çeviren
motor, bezirgan-tefeci kapitalin gelişmesidir. Fakat bezirgan sermayesini
kışkırtan soysuz unsur, Osmanlı hâkim zümrelerinin derebeyleşmeleri,
akıncı gazilikten tufeyli ağalığa ve mütegallibeliğe dökülüşü ve dere-
beyleşen ağalarla beylerin süs ve gösterişe düşkünlüğüdür. Osmanlılık
toprak rejiminde mütegallibeleştiği için derebeyleşti. Toprak düzenini ke-
sim düzenine götüren bezirgan münasebetleri o s a y e d e gelişti. Ama, bir
defa geliştikten sonra bezirgan sermaye ve tefecilik; hatta kesimleşme-
yen, eski tertip "dirlik" ismini m u h a f a z a eden t o p r a k düzenini dahi, kesim-
den f a r k s ı z hale s o k t u : Y a n i d i r l i k d ü z e n i n i d e bir ç e ş i t k e s i m d ü z e n i kılı-
ğında e m r i n e aldı. A r t ı k k e s i m c i ile d i r l i k ç i a r a s ı n d a bir f a r k k a l m a m ı ş gi-
biydi. D i r l i k l e r d a h i , t ı p k ı k e s i m l e r gibi t e f e c i - b e z i r g a n k a p i t a l i n s a ğ m a l ı ol-
muştu. Her ş e y e h â k i m görünen ş e k i l c e t o p r a k b e y l i ğ i idi. F a k a t ö z c e asıl
her y e r d e hazır nazır kaadir-i m u t l a k gizli kuvvet artık tefeci-bezirgarh\k-
tı. Böylece bütün İ m p a r a t o r l u k , aracı kapitalin, sömürgesi d u r u m u n a düş-
müştü. Onun için, Osmanlı toprak düzeninin soysuzlaşma hadiselerinden
örnekler verilirken, yalnız kesimcilikten sonraki olaylara kapanıp kalmak
şart değil. Ondan ö n c e k i l e r de, sonrakilere mana verebilirler.

4- Bezirgan Sermaye ve Osmanlı Bünyesi

Bezirganlığın Genişlemesi:
T a m kesim düzeni sırasında bezirgan sermayesinin Osmanlı İmparator-
luğu'nun i ç i n d e k ö k salışı t e s a d ü f d e ğ i l , z a r u r i v e asli bir g e l i ş m e d i r . A v r u -
p a ' d a o l d u ğ u gibi, O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n d a d a ilkin t i c a r e t , d a h a z i y a d e
dış v e d e n i z t i c a r e t i olarak başlar. Yani, kapalı t o p r a k e k o n o m i s i bir a d a y ı
dalgalarıyla aşındıran bir d e n i z gibi hareket eder. A b d u r r a h m a n Şeref bu
olayı, 1 0 0 0 Hicri t a r i h i n e k a d a r ( 1 6 . y ü z y ı l ı n s o n u ) t i c a r e t i n karadan ziya-
de denizde olduğunu s ö y l e m e k l e ifade eder. Ve ticareti, "hayriye ticareti"
(Osmanlı tüccarı)nin elinde t u t t u ğ u n u bildirir. (Tarihi O s m a n i , c. I, s . 3 6 0 )
Fakat ona kalırsa, 1000 t a r i h i n d e n 8 a s ı r s o n r a y a k a d a r da 2 0 0 elde iç ti-
caret kayıttı. "İçerde nakliye araçlarının yeterince gelişmemiş ve ticaret
güvenliği gereken derecede sağlanmamıştı." (Abdurrahman Şeref, Tarihi
O s m a n i , c. 2, s . 2 6 3 )
G e n e A v r u p a ' d a o l d u ğ u gibi O s m a n l ı l ı k t a d a h i , b u ilk b ü y ü k dış t i c a r e t ,
a n c a k bir iki kalem derebeyi ş a t a f a t ı n a y a r a r lüks eşya ü z e r i n d e o l u p bi-
ter. Hicri 1000 (1591) tarihine kadar imparatorluğa yapılan ithalat "çuha
ve kadife gibi tezyinata müteallik (süse yönelik) bir iki nevi emtiaya mün-
hasır." (Noûurcünman Şeref: c. I, s.360) idi. Hicri 1200 (1785)'e yani 18.
yüzyıl sonuna kadar da: "Osmanlı ülkesi ihtiyaç duyduğu zahire ve eşya-
nın neredeyse tamamını kendisi tedarik edip hazırlardı. Avrupa'dan getir-
tilenler adı geçen birkaç tür maldan ibaretti. Ticari faaliyetlerimiz kendi iç
bünyemize özel ve kendi gücümüzle döner idi." [46] (Keza, c. 2, s.262)
derebeyleşen dirlikçiliği aşındıracak proseyi ve kapitülasyon denilen ecne-
bi tüccarlara imtiyaz zihniyetini bu zaviyeden g ö r m e k ve k a v r a m a k müm-
kündür. Derebeye lüks lazım; getiren ecnebi bezirgana imtiyaz vermeli.
Bunun o zamanki Osmanlı ekonomisine pek az tesiri var. Sonra gerçekli-
ği, s ö z ü n d e d u r m a k , a h d e v e f a g a y r e t i : K a p i t ü l a s y o n l a r ı d e v a m ettirir.
F a k a t , t a r i h i n b u k u r u v e s o y u t k a y ı t l a r ı , asıl O s m a n l ı l ı ğ ı p e n ç e s i n e ge-
çiren bezirgan-tefeci sermayenin gerçek kudreti hakkında pek az fikir ve-
rir. S o m u t o l a y l a r a y a k ı n d a n b a k a r s a k , o z a m a n , Kanuni devriyle beraber,
önsermayenin bütün imparatorluk topluluğunu baştan başa sarıp allak
bullak ettiğini, hatta o z a m a n a kadarki en mukaddes ahlak duygularını hi-
çe saydığını açıkça görürüz.
Mesela, gene lüks t i c a r e t e ait bir o l a y : Kanuni'den evvel "sonradan
ipek ticareti men edilmişti." ( T a r i h - i Ebülfaruk, c. 3) Murat Bey, "bu da
İran'a karşı" d i y e r e k ipek ticareti yasağını sırf bir dış politika eseri sa-
yar. A c a b a , eski s a ğ l a m dirlikçi ahlakının lükse karşı korunması için bu
y a s a k son bir " ş a h a n e " t e p k i y a h u t ç a p u l vesilesi veya herhangi bezir-
gan rekabeti değil miydi?
"Lakin, menden evvel getirilmiş mal vardı. Tamahkar rical (açgözlü
kimseler) bu malı kaçak mal makamında müsadere etmek cihetine gitmiş-
lerdi. Alakadarlar Sultan Selim zamanında şikâyetlerini /ş/tt/remem/şlerd/:
Ve Sultan Süleyman bu suretle müsadere olunan envalin miktar ve kıy-
metleri tahkik olunarak bedel rayiçlernin tazmin edilmesini irade etti."
(Tarih-i Ebülfaruk c. 3, s . 1 5 - 3 0 )
D e m e k h e r h a n g i bir h i k m e t i d e v l e t v e y a b ü y ü k politika icabı t i c a r e t i n bir

şekline engel olunurken bile, mukataa düzeni çağında bezirgan sermayenin

zararı t a z m i n ediliyordu. T u n a ' d a n U m m a n denizine, Hazar'dan Septe boğa-
zına k a d a r Çin v e Hint d ı ş ı n d a bütün kadim bezirgan medeniyetleri ülkeleri-
n i içine a l m ı ş olan koca i m p a r a t o r l u ğ u n içinde t i c a r e t , A b d u r r a h m a n Ş e r e f i n
zannettiği kadar g ü d ü k değildi. M ü t h i ş b i r e r insan mahşeri haline g e l e n pa-
y i t a h t l a r ı n g e ç i m i gibi z a r u r e t l e r , t e f e c i - b e z i r g a n s e r m a y e y i a l a b i l d i ğ i n e ge-
nişletip, derinleştirmişti. Mesela, K a n u n i ' n i n son d e v r i n d e İ s t a n b u l ' u n iaşesi
d e v l e t i n e l i n d e idi. B u ğ d a y , et, e r z a k , R u m e l i , M a r m a r a sahili v e K a r a d e n i z
yalısından geliyordu. Pirinç v e m e r c i m e k : Mısır'dan, Irak'tan; yağ, Kefe'den
g e t i r i l i y o r d u . Y a l n ı z e t i h t i y a c ı için İ s t a n b u l ' a s e n e d e 8 0 0 b i n d e n f a z l a k o y u n
g e l i y o r d u . Bu k o y u n l a r ı n gelişi ve getirilişi ayrı bir h e n g a m e idi. T ü r k m e n ko-
yunları, Zulkadır-Diyarbakır yolu ile g e l i y o r d u . R u m e l i ' d e k i sağ kol, bir y a n -
da Filibe-İştip-Üsküp-Ustrumca-Manastır-Körhisar'a varıyordu. Bir y a n d a d a
Tikveş-Selanik-Sirez-Timurhisar-Dırama-Yenice-Karasu-Tatarpazarı-Serfi-
c e - F l o r i n e - K ö p r ü l ü - Ç a t a l c a - B e y ş e h i r - K ı r d ı k ve ilah... dolaşıyordu. Bu yollar-
dan İstanbul'a koyun g e t i r e n " c e l e p " l e r , " g ö n ü l l ü " v e y a " y a z u l u " o l a r a k "ek-
seriya tüccardan zenginlerden intihap olunur". "Bu suretle yazılanlar teka-
iüften (vergiden) muaf tutulurdu." (Ahmet Refik, "İstanbul'un İaşesi ve Ah-
vali T i c a r i y e s i . " N i s a n 1332, Tarihi O s m a n i y e M e c m u a s ı , 37, s . 3 2 )

Bezirganlığın Üst Tabakaları Sarması:

Bu kârlı ve imtiyazlı, şimdiki modasıyla, "Devletçi'âlışverişe girmeyen
çeşit ve zümre insan yoktu. 13 Ramazan 972 tarihli "Zeyh'iKadıye'yihü-
küm ki "Başkadılık iradesi şöyle buyuruyordu: "Rıba ha vardan ve sair
medmui ve maidar olan kimesneierden eğer hisar-erenieridir ve reayet-
ten biia emir tımara çıkan ecnebilerdir. Ve ger tufancı ve müntahsip ve
permekür ve kenzdir ve eğer sair erbab'ı vezaif ve cihattı. Ve eğer tüccar
ve eh i i kesp ve kârdır. Bilcümle dergah 'ı muallam kullarından ve sipahi ta-
ifesinden mada celp olmağa münasip fıkdan kimesne malûm ediniversin. "

Burada sayılan: "Rıba h a v a r " ve " m e d m u i " olan bütün hisar erenleri,
" e c n e b i m " denilen emirsiz tımara konanlar, "Tufancilar, "Müntasip"ler ve
ilh. Dergah kulları v e s i p a h i t a i f e s i , g ö r ü l ü y o r ki, d e v l e t m e m u r u i k e n , ce-
lepliğe can atmak durumuna girmişlerdir. Kanuni devri devlet kadrosunu
bozmamak için bunları ticaretten uzaklaştırmaya çalışmaktadır. Bir şeyi
yasak etmeye kalkışmak, o şeyin memleket ölçüsünde yayılmaya başladı-
ğını göstermez mi?

Et satışı için İstanbul kasaplarına s e r m a y e y i de devlet bulur. Handan

vakıflarından 500 bin a k ç e , Paşa v a k ı f l a r ı n d a n 698 bin a k ç e s e r m a y e alı-
narak, "Murabahaya viriiüp rub'ı mahruseyi mezbure kasaplarına serma-
y e ( F a i z e v e r i l i p , g e l i r i n d ö r t t e biri t a n ı n ı p b i l i n e n kasaplara s e r m a y e ) " v e -
rilsin d i y e 2 2 Ş a b a n 9 7 3 ' t e İ s t a n b u l Kadılığından 198. h ü k ü m çıkar. Ayrı-
ca M ü s l ü m a n z e n g i n l e r d e n 10 bin, H ı r i s t i y a n l a r d a n 10 bin a l t ı n ( m a l l a r ı n a
göre) toplanır. (İstanbul Kadısı Hakkı: 2 R a m a z a n 9 7 3 ) (... ) 2 0 n e f e r Y a -
hudilerden: 10 bin florin; İspanyol (...) d a n maadaki Yahudi cemaatları
ağniyasından 1 0 bin f l o r i n ( İ s t a n b u l Kadısı: Şevval 973) toplanır.
Tabii b u y a l n ı z e t işi için böyle değildi. Et k a d a r hatta ondan önemli
b u ğ d a y ticareti de b ö y l e idi. İç ticarette nelerin geçtiğini, o zaman yalnız
İstanbul surlarındaki bakkallarda satılan şu kadar kalem eşyadan anlaya-
biliriz: Pirinç, rugan sade ve çırak, çerdiş zeyt, yağ ş ı r u g a n ve t u l u m pey-
niri, p a s t ı r m a , n o h u t , k a y ı s ı , v e ilh. Hep alıp y ü r ü y e n t i c a r e t s e r m a y e s i n i n
maddeleridir.
Üst t a b a k a devlet adamlarının, bu tefeci-bezirgan münasebetleri içine
nasıl boylu boyunca b a s t ı k l a r ı g e n e bir K a n u n i paşasının, siyasi ve içtimai
meselelere dair k a l e m e aldığı şu satırlarda açıkça okunur:
"Erbabı münasibinin kimi pirinç bezirganı, kiminin hanesi attar dükkâ-
nı ve kendüsu bakkaiiuk ve neuzubiilahi taaia sarrafiuk eyieyüp bu mür-
tekbatı(rüşvetçi) ricai'ı devlet bunlardan olmamak gerek Narh ise mesa-
üh'i fetvadır ( r e s m i fiyatlandırma, fetva hükmündedir)." (Asafname c. 2)
Görüyoruz, "yeni düzen", tefeci-bezirgan münasebetleri öylesine bir
y a n g ı n haline g i r m i ş ki, artık d e v l e t a d a m l a r ı e v l i y a h e y b e t l i k a v u k l a r ı v e ila-
hi cübbeleriyle bezirganlığa kalkışmışlar, hatta evlerini aktar dükkanı y a p ı p ,
a r değil k â r d ı r k a b i l i n d e n işi b a k k a l l ı ğ a d ö k m ü ş l e r . V e K u r ' a n ' ı n k e s i n y a s a -
ğına rağmen, tefeciliğin şehir ölçüsündeki şekline, sarraflığa, yani modern
b a n k e r l i ğ i n a t a l a r ı n a d ö r t elle s a r ı l m ı ş l a r . Y a n i k i m d e m i ş O s m a n l ı l a r t i c a r e -
te hevessizdiler? Daha Kanuni çağında, "devletçiliğin u m d e s i " gibi, sırtını
devlet kapısına dayayan b e z i r g a n l ı k v e b a n k e r l i k d e y e n i bir icat d e ğ i l . A d e -
ta "tarih bir t e k e r r ü r d ü r " d i y e n a l l a m e l e r e i n s a n ı n h a k v e r e c e ğ i gelir.

Peki b ü t ü n b u işler y a s a k d e ğ i l mi? E l b e t t e " y a s a k " . A m a bütün marifet

işi kitaba u y d u r m a k , minareyi çalarken kılıfını b u l m a k değil mi? S u l t a n is-
tediği kadar, sefer yolunda kopan özengi kayışını doğru dürüst tamir eden
yeniçeriyi, esnaflaşmış, yani soysuzlaşmış diye ordusundan dışarı atsın.
"Dergahı mualla kulları", "erbabı m ü n a s i p " v e " r i c a l i d e v l e t " kös d i n l e m i ş .
Yukarıdaki satırları y a z a n paşanın el altında kaç h a m a m d a y a t ı r ı l m ı ş ser-
mayesi yoktu? "Mürtekbat" saydıkları bezirganlığı kendisi yapmayabilir.
" N e u z u b i l l a h ! " diye istavroz çıkararak ağza aldığı "sarraflık"la perde arka-
s ı e k a b i r i n sıkı fıkı m u k a d d e r a t birliği y o k t u ?
N i t e k i m , o gibi bezirgan-tefeci soysuzlaşmalarına karşı t e d b i r l e r t a v s i -
ye eden aynı zat, h e m e n a r k a s ı n d a n şunu katar:
"Ehli menasibi (memurlar) birkaç şikâyetçi ile azi etmemek gerektir...
Mektupla müntesih oimayup, şakileri (şikâyetçiler) gene birkaç kere üste-
ler ise ve vaki ise azi olunmak gerek." (Asafname)
 Yaşı benzemesin, koca Lütfü Paşa z a m a n e müşirine ne uygun adam-
mış? Orijinalliği "aslına u y g u n l u k " diye çevirdiğimize göre, A s a f n a m e c i n i n
selefleri o "asl"a "mutabıklık"ta ne y a m a n sadakat göstermişler! Devlet
adamı ticaret ve tefecilikle uğraşmayacak. Ama " b i r k a ç kişi ş i k â y e t ç i " ile
de hemen azlolunmayacak. Ya ne yapılacak? Kendisine bir m e k t u p y a z ı -
lacak. Yani, "falan ve filan, h a k k ı n d a şöyle diyor, a y a ğ ı n ı d e n k al" denile-
cek. Tabii o zat budala o l m a m a l ı . Derhal "uslubu h a s m a n e " ile " ş i k â y e t -
ç i l e r i t u z l a buz e t m e l i . Eğer e d e m e z de şikâyeti tekrarlatırsa, o z a m a n iş
tahkik edilecek, "vaki ise," yani tahkik edenle mürtekeb anlaşamazsa, bir
k e l i m e ile m ü r t e k e b i n beceriksizliği son haddini bulunca artık irtikaba la-
yık g ö r ü l m e y e r e k azle kadar gidilecek. D e m e k , "o sene mal beyanı kanu-
nuna tabi tutulan 121 kişiden yalnız 2'sinin suçlu b u l u n m a s ı " bu kadar
"kökü i ç e r i d e " bir g e l e n e k i m i ş .
Şark cephesinde, yeni bir ş e y y o k m u ? Başbakan yardımcısı Barutçu
" B ü y ü k Millet M e c l i s i n d e mal beyanı kanununun şimdiye k a d a r nasıl uy-
gulandığına dair olan soruya:
"Şimdiye kadar amir ve memur 121 kişinin ma i beyanına davet edildi-
ği bunlardan 60'ının tecziyeyi mucip ha i i görülmediği, 29'un un beraat et-
tiği, 2'sinin mahkum olduğu anlaşıldı. "Bu cevaba karşı soru sahibi millet-
vekili de: "6 senede topu tapu 2 kişinin mahkumiyeti ile neticelenen Mal
Beyanı Kanunu'nun da şiddetle tatbikini istedi." ( C u m h u riyet G. 9.11.948)

V- TEFECİ-KAPİTAL MÜNASEBETLERİ

1- Derebey Lüksü ve Pahalılık

Osmanlı İmparatorluğumun başlıca üretim temeli toprak, dirlikle de-
rebeyleşir; kesimle bezirganlaşır. Her iki halde de devletin temelli geliri
o l a n t o p r a k iradı hazine dışına akar. O zaman çare? Akçeyi züyuflaştır-
mak, yani resmi kalpazanlıktır. Modern devletçiliğin "enflasyon" dediği
oyun, şimdi kâğıt ü s t ü n d e geçtiği için daha belirsizce oynanır. O zaman
aynı hırsızlık göz göre göre eldeki paranın madeninden çalmakla, pek gö-
ze batarca açık yapılırdı.
"Nizamı D e v l e t H a k k ı n d a M ü t a l a a t " y a z a r ı n a g ö r e , altınla g ü m ü ş T a n r ı ' n ı n
kutsadığı iki mübarek akçedir: "Halk ve iierigelenler, işlerinde, Allah'ın kut-
sadığı şeyleri talep ederler. Yani altını diğer madenlerden daha kıymetli sa-
yarlar. Devlet idaresi de, bütün zaruri ihtiyaçlarını gümüş ve altına bağlı gör-
mektedir." [47] Dünyayı çeviren bu "aziz ve muteber" nesnelerin "muzaya-
ka'i m a l i y e " ( m a l i y e n i n s ı k ı ş m a s ı ) ü z e r i n e k a l p l a ş t ı r ı l ı ş ı n ı izah için ö n c e k a b a -
hati Mısır'a y ü k l e m e y e kalkar: Züyuf akçe çıkarmanın Mısır'dan başladığını
söyler. M a d e n r e a y a s ı n d a n o d u n k ö m ü r a l a n l a r ı n , m a d e n l e r i i ş l e t m e d e n alı-
k o y d u k l a r ı için f i y a t l a r ı y ü k s e l t t i k l e r i n i ö n e s ü r e r . S o n r a ş u k a y d ı y a p a r :
 "Avrupa'da mutlaka ayar sikke ve her bir nakdin ne kadar gümüş ve
altından ibaret olduğu meri ve muteber olduğuna binaen, cemi emteayı
ve hindiye vezin ve ayar sikke'i Osmaniye'ye tatbik ile bu vakitlerde ne
tedbirler kalp olduğu numayan ve itibar mezkur ekser nasm emteayi
hindiye ve e fenciye rağbet ve ihtiyaçlarından naşi m e mal i ki Devleti Ali-
ye 'a'e dahi cari ve teba'yi nasa sari olmakla, her nesnenin gilasım müs-
teizim ve mucip olduğu stilban ve bir minval meşruh vezn ve ayar itiba-
rıyla, cizve ve ma likan ve mu kata a t ve sair varidat Devleti Aliye'den bil-
cümle ira da t Devleti Aliye'ye dahi nısıf mertebeden ziyade noksan tari."
(Nizamı Devlet Hakkında Mütalaat)
Birkaç cümle, Osmanlı İmparatorluğu'nun bütün çözülüş faciasını kar-
m a k a r ı ş ı k bir ş e k i l d e aksettiriyor.
1- "Nasara" (Avrupa) paralarının içindeki altın ve g ü m ü ş miktarı " m e -
ri ve m u t e b e r " , yani bellidir. Halbuki Osmanlı paraları "ayar"ını k a y ı p et-
miştir. A m a , bu kimseyi aldatamaz. Yani, içinden kıymetli madeni çalın-
mış züyuf akçe, belki imparatorluk içinde mecburi geçiş yüzünden bir
m ü d d e t eski değeri ile, y a h u t i s i m değeriyle elden ele g e ç i p ö d e m e v a s ı -
talığı eder. F a k a t F r e n k v e Hint m e t a l a r ı a l ı n ı p s a t ı l ı r k e n , O s m a n l ı parası-
nın ü z e r i n d e y a z ı l ı o l a n a d a d e ğ i l , i ç i n d e k i m a d e n i n " v e z i n v e a y a r " ı n a ba-
kılır. C i h a n piyasası kalp akçeyi açığa v u r u r .
2- Peki biz içeriye bakalım; ecnebi mal almayalım! İmkânı mı var?
Ahalinin çoğu Hint v e Frenk mallarına d a d a n m ı ş . "Nizamı Devlet"çiye gö-
re, f i y a t l a r d a k i pahalılık bundan! Devlet gelirinin yarıdan aza d ü ş m e s i de
gene bundan!...
Birinci fikir: "Vezin v e a y a r s i k k e i Osmaniye"nin düşük, yani z ü y u f ol-
duğunu belirtiyor. İkinci m ü ş a h e d e , aşırı derecede üstünkörü görünmesi-
ne r a ğ m e n , bir i k i n c i o l a y ı a ç ı k l ı y o r : Hint v e F r e n k m e t a l a r ı " t e b a ' y i nasa
sari"dir. Bu, A . S m i t h ' i n ç a l ı m s a t m a y a h e v e s l i g ö s t e r d i ğ i " b ü y ü k a r a z i s a -
hiplerinin Osmanlı ülkesindeki lüks d ü ş k ü n l ü ğ ü n e işaretti. Bütün burada-
k i " e k s e r n a s i " üst t a b a k a n ı n çoğunluğudur. Gerçi o tarihte artık " F r e n k "
mamullerinin her çeşidi Osmanlı sanatlarını bozguna uğratmış durumda-
dırlar. A m a Frenk mamulleri Hint m a m u l l e r i y l e y a n y a n a satıldığına göre
halis a y a r " s i m v e z e r " ( g ü m ü ş v e a l t ı n ) isteyen bu "pahalı" şeylerin lüks
eşyası olduğu meydandadır.

2- Züyuf Akçe ve Toprak Derebeyliği

Mesele bu şekle konulunca, "züyuf akçe"nin sebebini kavramak epey

kolaylaşır: Bizim ilk f e d a k â r İ l b ' l e r i m i z a r t ı k , S u l t a n Süleyman gibi, "Da-
ima defi düşman ve fethimemalik için seferden haii oimayup (sürekli ola-
rak d ü ş m a n ı k o v m a k v e ü l k e l e r f e t h e t m e k için savaştan geri d u r m a y ı p ) . . .
Gece ve gündüz atımız eyerlenmiş ve kılıcımız kuşanılmıştır." ("Fransa
Kralı Frençesko ya Nameyi Hümâyûn, Cevdet Tarihi) diyemiyorlardı. Sahil
saraylarda a ş k ile m e ş k ile y a ş ı y o r l a r d ı . Bunların lüksü, dirlik d ü z e n i n d e
sipahilere ayrılan basit ve kuru t ı m a r ve z e a m e t gelirleriyle k a p a t ı l a m ı y o r -
du. Başta saray g e l m e k üzere bütün üst d i r l i k ç i l e r z ü m r e s i , miri t o p r a k l a -
rı kuşa d ö n d ü r m e d e n evvel ve sonra züyuf akçe denilen resmi kalpazan-
lıktan m e d e t u m d u l a r . A k ç e hırsı miri t o p r a k l a r ı d a p e n ç e s i n e alıp, t e f e c i -
bezirgan kapitale kesimler s u n m a y a başlayınca; z ü y u f a k ç e ile k e s i m v u r -
gunculuğu birbirini dörtnala kovalayan fasit dairede harekete giriştiler.
Züyuf akçe; kamu topraklarını çapula kapı a ç t ı . Kamu toprakları çalındık-
ça, züyuf akçe büsbütün zaruretleşti.

Demek, züyuf akçe kalpazanlığı, esas itibarıyla toprak düzeninin soy-

suzlaşmasına doğrudan doğruya bağlı bir olaydır. Toprak ekonomisinin
soysuzlaşması derebeyleşmesidir. "Nizamı Devlet"çinin bütün ileri sürdü-
ğü sebepler de netice itibarıyla gene derebeyleşmeye çıkar. Mesela, ilk
züyuf akçe usulünü Mısır'a yükler. Doğru mu? Şu m u h a k k a k ki, Osmanlı
İ m p a r a t o r l u ğ u ' n d a a k ç e k a l p a z a n l ı ğ ı d a h a M ı s ı r ' ı i l h a k e t m e d e n y ü z yıl ev-
vel başlamıştı. Yani akçe züyuflaştırma kabahatini Mısır'a y ü k l e m e k ezbe-
re hükümdür. Ancak "Nizam Devlet"çi bu h ü k m ü n d e de yalan kast etmi-
yor. Akçe kalpazanlığında, Mısır'ın büyük payı olmalıdır. Mesela, 1202
( 1 8 6 1 ) yılı, Darphane Nazırının her t a r a f a neşrettiği emirlerden birinde:
Y ı l d ı z altını 5,25 kuruş, fındıklu ve m e h a r altınları 5 kuruş hesap edilirken,
"mahbube'i Mısırı" 3 kuruş olarak tesbit edilmektedir. Gerçi, "îstanbul'i
M a h b u b e " 3-3,5 kuruşla ondan aşağı k a l m ı y o r . A m a Mısır altınının hepsin-
den düşük olması sebepsiz olmasa gerek. Osmanlı toprak düzeni "tahrir"
denilen kontrol ve kadastro defterleriyle kurulmuştur. Halbuki Mısır'da Se-
lim devrinden beri bir d a h a " t a h r i r " y a p ı l m a m ı ş t ı r . Bu kontrolsüzlük, en
keskin siyasi kargaşalıklara sahne olan züyuf akçede ileri giden Mısır'ın,
başka her y e r d e n çok ve evvel derebeyleştiğini anlatmaz mı?

Madenlerin reayasını odun, kömürle uğraştırıp, maden işletmesini ba-

t ı r m a k da, gene toprak düzenindeki derebeyleşmenin, maden işlerine de
aynen salgın yaptığını ispat eder.
Elhasıl, nereden kalksak, aynı noktaya varırız. Züyuf akçecilik, tefeci
bezirgan kapitalin yayılması kadar toprak ekonomisinin soysuzlaşmasına,
üretim münasebetlerinin derebeyleşmesine de dayanır. Daha bunu söy-
lerken, Osmanlı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n d a züyuflaştırmanın hangi t a r i h l e r d e baş-
ladığını k e s t i r m e k m ü m k ü n olur. Bunu kısaca takip edelim.
 3- Osmanlı Paralarının Tarihi Seyri

Birinci O s m a n l ı s a l t a n a t ı : G ü m ü ş t e n b a ş k a a k ç e ç ı k a r m a z . H a t t a b u çı-
kardıklarında bile a ç ı k ç a Bizans tesiri altında kalır. Osmanlı paraları 825
(1422) yılına k a d a r beş rakamı (1) v e y a (2) şeklinde yazılır. Keza 834
(1430)'den 900 (1494)'e yani Fatih'ten sonra III. Beyazıt devrine kadar
dört r a k a m ı ö n c e (3) s o n r a (4) biçimine girer: (Halil Ethem: "Meskükatı
O s m a n i y e " ) b u iki r a k a m d a n b i r i n c i , y a n i b e ş r a k a m ı : l a t i n c e 5 , d ö r t ise:
latince 4'den başka nedir? G e n e aynı t a r i h l e r d e sıfır bile, A r a p h a r f l e r i n -
d e k i gibi sıfır, y a n i n o k t a d e ğ i l (sıfır) ş e k l i n d e d i r .

Birinci Osmanlılıkta fetret devrindeki kadar kalpazanlık yoktur. III.

A l a e d d i n ' d e n ö n c e S e l ç u k s i k k e l e r i 4 ila 15 kırattı. (Bir kırat 3 , 2 0 7 g r a m ) .
III. A l a e d d i n ' d e n s o n r a ç ö k ü ş k a l p a z a n l ı ğ ı , S e l ç u k d i r h e m i n i 1 3 ila 1 4 kı-
rat g ü m ü ş e kadar düşürdü. Osmanlılar, yeni bir d e v l e t kurdukları vakit,
Selçuk sikkelerini kullandılar. O s m a n Gazi adına hiçbir sikke b u l u n m a m ı ş -
tır. O r h a n G a z i O s m a n l ı d e v l e t i n e ç e k i d ü z e n v e r i p s a ğ l a m bir t e m e l a t ı n -
ca, A l a e d d i n ' i n t a v s i y e s i y l e , m e ş r u t ( ş a r t l ı ) m e c l i s i n d e s i k k e için d e bir ka-
rar alındı. Bu sikke "rağbet'i umumiyeyi ceip için" %90 ayarında yapıldı.
( S e n e 7 2 7 / 1 3 2 7 ) (Ali: " İ s i m s i z v e T a r i h s i z S i k k e l e r , ilk O s m a n l ı S i k k e s i , 1
Şubat 1334 N. 8.) Bu karara göre Osmanlı sikkesi yarım Selçuk dirhemi
olacaktı. Orhan'ın tek akçesi 5 3 / 4 kırat g ü m ü ş t ü v e b u ö l ç ü bir d a h a 3
ç e y r e k asır değiştirilmedi. Murat Hüdavendigar'ın akçesi, Yıldırım Beya-
zıd'ın akçesi, hep 5 3/4 kırat g ü m ü ş o l a r a k kaldı. O zaman için bu küçü-
c ü k b e y l i k t e ilk g a z i l e r i n ne kadar dürüstlüğe çalıştıkları bundan anlaşılır.

Fakat T i m u r darbesiyle birinci Osmanlı devleti devrilince, Yıldırım'ın

oğullarından yalnız Emir S ü l e y m a n ile M u s t a f a Ç e l e b i atalarının namusunu
koruyarak, akçelerini 5 3 / 4 kırat y a p t ı l a r . Musa Çelebi ile Mehmet Çelebi,
d e r h a l a k ç e b a ş ı n a bir h a b b e g ü m ü ş ç a l a r a k a k ç e y i 5 1/2 k ı r a t a i n d i r d i l e r .
(Bir habbe 50 miligram. "Takvim'i Meskükatı Selçukiye" İsmail Galip). Ve
o z a m a n k i tarihin r u h u n a göre hırsızlık üstün geldi. Mehmet Çelebi, Sultan
Mehmet oldu. O z a m a n E d i r n e a k ç e s i n i y e n i d e n 5 3 / 4 h a t t a d a h a ileri gi-
derek 6 kırat g ü m ü ş e çıkardı. A m a bir e l d e n v e r d i ğ i n i ö b ü r e l d e n geri al-
mayı unutmadı: Ayaslug akçesini, 5 1/4 k ı r a t a kadar düşürdü. Osmanlılı-
ğın b u y e n i d e n dirilişi d e v a m e t t i k ç e , II. M u r a t z a m a n ı y l a II. M e h m e t , Fa-
tih oluncaya kadar geçen zaman z a r f ı n d a 4 0 yıl kadar Osmanlı akçesi is-
tikrarını m u h a f a z a etti.
İstanbul'un fethiyle beraber, Osmanlılık "Tevaifülmüluk"lükten impara-
torluğa çevrilince, bütün benzerleri gibi, fethettiği t a r a f ı n d a n f e t h o l u n d u :
B i z a n t i z m i n tesiri altına girdi. Ve O s m a n l ı tarihinde, z ü y u f akçe s i s t e m l e ş -
t i r i l m i ş bir s a l t a n a t m a n e v r a s ı haline girdi. Fatih'in açtığı yeni büyük fütu-
hat v e a l t ı n p a r a d e v r i , a y n ı z a m a n d a B i z a n s v e o r t a ç a ğ g e l e n e ğ i n c e , res-
mi kalpazanlığın çiçekleniş devri oldu. Ve adeta sistemli bir ş e k i l d e , Fatih
h e r o n y ı l d a bir a k ç e n i n g ü m ü ş ü n ü h a b b e h a b b e ç a l d ı . (Ali: " F a t i h Devrin-
de Akçe": Tarih'i Osmani Mecmuası, 1 Nisan 1335-1 Haziran 1337, No.
49-62'ye bakıla)

Yıllar 848-855 865 875 886

Akçalar 5 1/4 k ı r a t 4 3/4 4 1/4 3 1/4

Yavuz Selim ve K a n u n i S ü l e y m a n d e v i r l e r i n d e a k ç e 3 . 5 k ı r a t ( 1 / 4 dir-

hem'i şer'i) oldu. (Ali: "İsimsiz ve Tarihsiz Sikkeler", Keza) (bir d i r h e m ' i
şeri 14 k ı r a t . )

4- Züyuf Akçe ve Devlet

Görüyoruz: Osmanlı sikkesi İstanbul'un fethine kadar, birinci saltanat

devrinde hemen hiç d e ğ i ş m e z . Y ü z y ı l d a a n c a k 2 h a b b e : %8,9 alçalır. Bi-
zansla kaynaşılır kaynaşılmaz, adeta bir y ı k ı l ı ş b a ş l a r : 40 yılda 6 habbe,
%28,57 düşüş. O n d a n evvelkinin sekiz mislinden fazla süratlenir.
Ondan sonra gelen yüz yılda gene hayli istikrar görülür: 1 habbede
%6,66 kadar düşme vardır. Lakin, S ü l e y m a n Kanuni'den sonra, yani ke-
simler rejimi, yani tefeci-bezirgan kapitalin toprak ekonomisine saldırışı
başlar başlamaz, artık resmi k a l p a z a n l ı k da, " Y ı l d ı r ı m " k a l p a z a n l ı ğ ı n a g i r e r :
I. S ü l e y m a n (Kanuni) devrine kadar 2 yüzyıllık Osmanlı İmparatorluğu'nda
a k ç e n i n g ü m ü ş m u h t e v a s ı 5 3 / 4 k ı r a t t a n 3 2 / 4 k ı r a t a iner. İlk iki y ü z y ı l d a ,
1 kırat 3 habbe g ü m ü ş çalınır. Daha doğrusu birinci y ü z y ı l d a hemen hiç
d e v l e t h ı r s ı z l ı ğ ı y o k . İkinci y ü z y ı l d a 7 h a b b e r e s m e n ç a l ı n ı r . B u g ü n b u n a n e
b ü y ü k iffet! diyebiliriz. Çünkü b ü t ü n z a y ı f l a ş t ı r m a , iki y ü z y ı l d a y a r ı y a r ı y a
bile d e ğ i l ; %46,78'dir. Halbuki ondan sonra gelen yüzyıllarda Fatih d e v r i -
nin kalpazanlık temposu baş d ö n d ü r ü c ü bir ç a b u k l u k l a a r t a r d u r u r .

Başka başka k a y n a k l a r d a n aldığımız r a k a m l a r a göre, kısaca şu netice-

lere bakabiliriz:
 16. yüzyılın ilk yarısı 17. yüzyılın sonu 19. yüzyılın başı
(I. Süleyman devri: Abdurrahman Şeref (1250-54/1833-7)
926-74/1519-66) "Tarihi O s m a n i " s i n e göre yılları: "Tarihçei
Evkaf'a göre c.l
Bir a k ç e n i n 1/3 d i r h e m 1/20 1/20
gümüş tutarı 1 akçe, 6 paralık 1 k u r u ş = 40 a k ç e :
Gerçekte:3 2/4 kırat: gümüş sayılır 1/3 dirhem gümüş
şeri d i r h e m i n 1/4'ü (1600/1688) yılları
Osmanlı dirheminin
1/4,57'si

olduğuna göre hemen hemen her b i r - b u ç u k y ü z y ı l d a 5 - 6 misli d ü ş ü ş . De-

m e k her ç e y r e k a s ı r d a bir misli kalpazanlık.
Unutmayalım ki, burada akçenin yalnız g ü m ü ş m u h t e v a s ı eksilir. Hal-
b u k i z a m a n l a g ü m ü ş ü n zati d e ğ e r i d e d ü ş e r . O n u n için p a r a n ı n g ü m ü ş t u -
tarını değil, alım kabiliyetini göz ö n ü n d e t u t a r s a k , z ü y u f l a ş t ı r m a ölçüsü de
yükseklere çıkar.
"Nizam'ı Devlet Hakkında Mutalaat" (Tahminen 41, 42, 43 no'larında,
Ahmet Tevhit Bey hediyesi olarak neşredilen) yazarına göre, Kanuni Sü-
leyman, "Buyruklara bağlı ve savaşa hazır olmak üzere 40.000 nefer ye-
niçeri yiğitlerinden oluşan yeni ve eski odalardan 196 ortaya, ki bunlardan
her birinden birkaç yüz nefer yerleşik olup, bunların birer evi, tayınları, el-
bise ve silahları devlet tarafından karşılanırdı. Gizli ve açık, bu zamanın
altmış-yetmiş akçesine bedel 7'şer akçe belirli ulufeleri tahsis..." [48]
(s.26-27) etmişti. Demek, akçenin alım kabiliyeti bakımından:

16. y ü z y ı l ı n ilk y a r ı s ı n d a 18. y ü z y ı l ı n sonunda

(I. Süleyman: 1519-1565) (III. Selim: 1789-1808)
Aynı şeyin fiyatı 1 akçe 10 a k ç e eder

Ortalama 2,5 y ü z y ı l d a , bir a k ç e n i n alım kabiliyeti hemen hemen 10

misli düşmüştür. Cevdet Tarihi, "ol tarihte cari olan kuruş şimdiki sağ ak-
çe hesabiyle on bir kuruşa baliğ olduğundan" (c. 3, s.300, Baskı 1273)
der. "Ol tarih": (1203 Göç/1788, doğum), "Şimdiki" tarih (1273/1856)
dir. Demek kuruşun alım kabiliyeti bakımından:

18. y ü z y ı l s o n u 19. y ü z y ı l ı n o r t a s ı
(1203/1788) (1273/1856)
aynı şeyin fiyatı 1 kuruş 11 kuruş eder
 Yani, üç ç e y r e k y ü z y ı l ( 7 8 ) yıl içinde 1 kuruşun alım kabiliyeti 11
misli düşmüştür. Bir z a m a n hesaplar akçeyle yapılırken, bir b u ç u k y ü z
yılda ancak 10 misli d ü ş m e ; ondan sonra bu müddetin yarısı kadar za-
manda 11 misli düşme... Osmanlı devletinin ödeme vasıtası, adeta ci-
simlerin sukut (düşme) kanununa uyarak düştükçe süratini arttıran bir
kalpazanlığa uğramıştır.
Kesimcilik düzeninden önce 2 yüzyılda yarıdan a z ( % 4 6 . 7 8 ) züyuf-
laştırma, kesimcilikten sonra bir buçuk yüzyılda on misline yakın
(%1000) kadar ölçüyü bulur: 25 misli kalpazanlık sürati! Daha ondan
sonraki 3 çeyrek y ü z y ı l d a ; on bir mis/i ( % 1 1 0 0 ) züyuflaştırır. 50 misli
kalpazanlık sürati! Züyuflaştırma, 200 yıllık ilk saf dirlikçilik d e v r i n d e
yarıyı bile bulmaz.
Bu 4 4 0 y ı l d a 1 misli z ü y u f l a ş t ı r m a d ı r . Kesimcilikten s o n r a ilk bir b u ç u k
y ü z y ı l ı n h e m e n h e r 1 5 s e n e s i n d e bir m i s l i z ü y u f l a ş t ı r m a , o n d a n s o n r a k i ü ç
çeyrek yüzyılda her 7,5 yılda bir m i s l i züyuflaştırma alır y ü r ü r .
İşte. Züyuf akçe denince, bu korkunç resmi k a l p a z a n l ı k göz ö n ü n e ge-
tirilmelidir. Bu kalpazanlığın, toprak düzeninde tefeci-bezirgan kapitalinin
girmesiyle at başı gidişi, hemen ondan sonraki Osmanlı devlet, ordu,
m e m l e k e t v e din işlerinde kopan kıyametleri rakamla izaha yeter.

5- Züyuf Akçe ve Tefeci Bezirganlık

18. y ü z y ı l ı n ilk y a r ı s ı n d a ş ö y l e bir h a d i s e g e ç i y o r . (III. S e l i m 1703-33

devri): Sarraflar ve kalıpçılar "her ay hazinei a m i r e y e beş bin d i r h e m ha-
lis g ü m ü ş v e r i r l e r . " A r a d a g ü m ü ş ü n d i r h e m i 2 0 ' d e n 2 2 a k ç e y e ç ı k ı n c a g ü -
müş gelmez olur. "Bu sebepten devlete para ve çil akçe basılamamış ve
neticede muamelatı ticariye sektedar olmuştu." (Ahmet Refik: Lale Dev-
ri "Halit Kütüphanesi" s.82) Bunun üzerine bedesten ve sarraf kethüda-
ları bir meclis yapıp gümüş dirhemini 20 akçe (otuz para) ve Mahmut
d e v r i n d e 330 akçe t u t a n "zer'i m a h b u b e " y i 4 0 0 akçe, yeni k u r u ş u da 120
akçe olarak tesbit etmişti. Bunun, üzerine yazar şunu ilave eder:
"İki yüz sene evvel 3 akçe eden bir dirhem gümüşün rayici, zamanı-
mız meskukatiie (sikkelerine göre, parasıyla) kırk para iken, şimdi 20 ak-
çeye verilmiş bir dirhem gümüş ancak 6 para edebiliyordu. Hükümet hal-
kı bu para ile tahakküm altında tutuyordu. "(Keza, s.113)
F a t i h ' i n ilk a l t ı n s i k k e s i 1 0 a k ç e idi ( 8 8 3 g ö ç , 1478 doğ). 100 t a n e s i n -
d e 110 d i r h e m a l t ı n v a r d ı . İki b u ç u k y ü z y ı l s o n r a , s u l t a n a a l t ı n ı n g e n e 100
tanesi 110 d i r h e m o l d u ğ u h a l d e h a l k e l i n d e d o l a ş a n asıl ö d e m e p a r a s ı ile
1 altın s i k k e 4 0 0 a k ç e t u t u y o r d u . B e d e s t e n v e s a r r a f k e t h ü d a l a r ı ( y a n i be-
zirgan ve tefeci sermaye mümessilleri) bir t o p l a n ı ş t a f i y a t ı n ı iki a k ç e d ü -
ş ü r ü y o r v e altını Mahmut devrinde 70 akçe yükseltiyor. Fakat, biz o n u n
h ü k m ü n e değil, söylediği olaya bakınca kimi g ö r ü y o r u z ? B e d e s t e n ve sar-
raf k e t h ü d a l a r ı n ı . Demek hükümet de, o tefeci-bezirganlar elinde halka
doğru çevrilmiş bir s i l a h t ı r .
Bu, normal olarak, yani tabir caizse meşru ve kanuni yoldan tefeci-be-
zirganlığın oynadığı roldür. Bir d e a n o r m a l s a y a b i l e c e ğ i m i z o y u n v a r . O r a -
da artık devlet büsbütün acz içinde çırpınır. Mesela 1202 (1788) "vakayı
şer'i"sinde şöyle bir o l a y o k u y o r u z :
"Bir zamandan beri birtakım rüşvetçilerin kabahatleri ve aldıkları rüş-
vetler nedeniyle, dolaşımdaki sikkeler sayıca artarken, ayarları eksilmiş ve
bozulmuştur. Darphane Nazırı Yusuf Ağa eliyle şöyle bir düzenlemeye gi-
dildi: Halk arasında yüz on para eden, arkası düzgün basılı Frenk Riyali yüz
paraya ve beşer buçuk kuruşa giden Yıldız altını da beş kuruş on paraya...
geçerli olup, arkası kesik ve kırık altınlar geçmeyip, alışverişte kimin elin-
de varsa eksik haliyle hesap edilmesi için emirler yayınlandı. Bu suretle de
adı geçen eksik altınlar toplanıp darphaneye geri gönderilmiştir." [49]
(Ahmet Cevdet: "Tarih-i C e v d e t " c. 3, s . 4 2 1 - 4 2 2 )
Yani, resmi hırsızlık y a n ı n d a paraları kıyıcıklarından kemiren gayri-res-
m i f a r e l i k bile, d e v l e t ç e o l d u bitti kabul edilmektedir.
Facianın tuhaflığı neresinde? Devlet, sakalı tefeci-bezirgan sermayenin
eline v e r m i ş . T e ş k i l a t l ı gangster metoduyla boyuna halkın parasını çalıyor,
çaldırıyor. Halk: "Zeama maiyetinde çalışan, yeniçerilik, esnaflık ve rençber-
lik eden halk, nimeti maariften, refahı medeniyetten mahrum""Saray burnu-
nu tezyin eden (süsleyen) kubbe ve kemer altında Topkapı Sarayı'nda zevk
ve sefa ile meşgul beş on k/ş/n/n esiri." (Lale Devri s. 106) Bu beş on kişinin
felsefesi şu:
"Gülelim, oynayalım, kam alalım dünyadan...
"Mai tesmiyn içelim çeşme i nevpeydaden."
(Yeni t ü r e m i ş : Çeşmeden cennet ırmağı T e s m i n ' i n suyunu içelim.)
Bu felsefeyi şair:
"Kemer kuşiste pekarende kuşei destar"
( K e m e r kırılıp k o p m u ş , pür e v s a r , y a n i d a r m a d a ğ ı n ı k ) d o l a ş ı y o r . "Kızoğ-
lan nazı nazik, şehvet ü avaz'ı avazın bela mısın ben de bilmem, kız mısın,
oğlan mısın kafir" d e d i ğ i güzellere "renk gülden came" (gül renginde kaf-
tan), "buy'u yaseminden pirehen" (yasemin kokusundan gömlek) giydiri-
yor. "Herparlak kaside inşadında"" Tıpkı zarif ve nemin bir kadın eli gibi el-
mas yüzüklerle müzeyyen" vezir elleri "ağzını cevherle dolduruyor" (Keza;
72) " Vilayetler sefl ve perişan, nan'ı paraya (ekmek parasına) muhtaç.
Müstebit valilerin zulmü, altındagiryan" ( K e z a : 90) Saray ve salhanelerde:
490
Ziynet, debdebe, düğün, ziyafet, atiye:.. "Samurkürkler, kıymettar hil'atlar
ihsan..." Bir "mahbup" l a l e s i n e "bin aitun narh!"... Efendilerin "mai tesnim"
içtikleri " çeşmeinevpeyda" hangisi ola ki? "Nizamı CedidAsker"yetiştirmek
için konulan "Bid'af isimli ticaret vergisi...
İlk y e n i ç e r i 1 a k ç e ulufe ( g ü n d e l i k ) a l ı r d ı : A l t ı n h e s a b ı , ş i m d i k i p a r a y l a
g ü n d e 8 lira. Ç ü n k ü bir altın beş on a k ç e idi. A y n ı altın 4 0 0 a k ç e o l d u . Y a -
ni ulufe 80 misli d e ğ e r i n d e n d ü ş t ü . A r t ı k o n u n l a g e ç i n i l e m e z . " Yeniçerilerin
kısmı azami vakti hazerde (barış zamanı) ticaretle iştigal ediyorlar." (Keza
111) S e n herifleri hem "Nizam Ced/t"\e o u l u f e c i k t e n bile m a h r u m et; hem
"Bid'at"la t i c a r e t t e n et... Buna can mı dayanır?

Züyuf akçe o y u n u n u n birinci derece kurbanları, o zamanın gündelik-

çileri: Yani ulema ile askerdir. Birisi kafa, öbürü kol kuvveti. Bunlar,
m e n f a a t l e r i gibi b i r l e ş i n c e n e l e r o l m a z ? Bir ç a r ş ı t e l l a l ı Patrona Halil, Ma-
nav Muslu ve K a h v e c i Ali ile birleşip, mazul İstanbul kadısı ve A y a s o f y a
vaizinden aldıkları akılla, çarşıda; "davayı ş e r ' i y e m i z v a r d ı r ! " diye dolaş-
t ı l a r mı, yandı Üsküdar:

"Bir niym neşe say bu cihanın baharını

"Bir sagarı keşiydeye tut lalezarını"
Beyitlerine dalmış vüzera!... Bir a n d a , 15 kişiden 76.000 "asi" çıkar.
Başları: "Parayı vezir konaklarından alır, hatta Hıristiyan sokaklarına dö-
ker."! İstanbul kadısı Deli İbrahim fetvasıyla, "Üçgün içinde Sadabatm
müzeyyen ve mamur sahilleri harabedar şekline ifrağ (döküldü)" (Keza
145) edilir. "Âlemin canlar kanar iydü hevas canına." "Yüz yirmiyi müte-
caviz kasırlarıyla büa teşbih (benzetmesiz) şehir, keferei müncere (kafir-
lerin sonu) gibi müteharrik ( h a r e k e t l i ) " olur.

Ya nedense hepimiz, yalnız softa ulema ile cahil y e n i ç e r i l e r i keza topa,

ateşe tutar. Hele b i ç a r e y e n i ç e r i l e r hâlâ neuzibillah kafir tufur görülür. Pe-
ki, asıl ş a t a f a t l ı h ı r s ı z l a r n e t i c e y e s e b e p d e ğ i l l e r mi? Halkı bu derece yok-
sullaştırıp, hayvanlaştıranlar ektiklerini biçtikleri gün "tarih" neden ş a ş ı y o r ?
Hayvan yerine konulanlardan, başka nasıl tepki, ne kadar insan tekmesi
b e k l e n i r ? Hele b i ç a r e y e n i ç e r i l e r n e y a p s ı n l a r ? K a b a h a t h e y k e l i s a y ı l ı y o r l a r .
K ı y a m e t e k a d a r a ç a ç ı n a : " A l l a h ! A l l a h ! A l l a h ! . . . baş ü r y a n , s i n e p ü r y a n , kı-
lıç a l k a l k . B u m e y d a n d a nice b a ş l a r k e s i l i r , k i m s e s o r a m a z : Eyvallah! Ey-
vallah! ... Kadir kılıcımız d ü ş m a n a ziyan... Kulluğumuz padişaha, ayan...
Üçler, yediler, kırklar... Külliyatın M u h a m m e d - i Nur'ini... Kerem'il Ali... Pi-
r i m i z Hacı Bektaş'ı Veli... Ş a n ı m ı z , h ü n k â r ı m ı z dine, devranına hu diyelim,
Hu uuu u u u u u ! "
Diye hep s e r b e s t n a z ı m l a g ü l b a n k ı n (bir a ğ ı z d a n ö v g ü ) ç e k e m e z l e r d i y a ?
 VI- SOSYAL SINIF MÜNASEBETLERİ

Kesim düzeni: Kapitalizm öncesinin, kamu topraklarına, dev ölçüsünde

saldırışıdır. Bu saldırış, Batı A v r u p a ' d a n İngiltere'de olduğu gibi kapitalist
üretim y o r d a m ı n a kapı a ç a m a z . Y a n i sosyal devrim, Osmanlılıkta kendi eko-
nomisinin normal gelişimi ile g e r ç e k l e ş e m e z . O z a m a n ne olur? İç k u v v e t -
lerin gitgide soysuzlaşması olur. Bunun sonucu, kadim çağda tarihsel dev-
rime v a r a b i l i r d i . Y a n i y e n i bir b a r b a r s a l g ı n ı O s m a n l ı medeniyetini tuzla buz
edip, yeni t e m e l l e r üzerinde t e k r a r l a m a y a kalkabilirdi. L a k i n , k a d i m ç a ğ bit-
miş; m o d e r n çağ başlamıştır. O s m a n l ı l ı k gibi e s k i model ekonomi soysuz-
laşmaları, artık barbar aşısıyla kendi alanında yenileşemez. Eskiden ölüm
döşeğine düşmüş topluluğa "kan n a k l i " y a p m a k a b i l i n d e n canlı s a ğ l a m bar-
bar t o p l u l u ğ u y e t i ş e b i l i y o r d u . Şimdi o y u n o n u n y e r i n e s a ğ l a m y a p ı l ı , canlı
rejim kapitalizmdir. Kapitalizmin yabancı ü l k e l e r e , hele e s k i medeniyetlere
s a l d ı r ı ş ı , hiç d e b a r b a r a k ı n l a r ı n a b e n z e m e z . B a r b a r l a r z a p t e t t i k l e r i eski m e -
d e n i y e t t a r a f ı n d a n z a p t o l u n u r l a r d ı . Ç ü n k ü o n d a n d a h a geri e k o n o m i s i s t e -
mine dayanıyorlardı. Kendi daha beşeri müesseselerini muhafaza edecek
hiçbir i ç s o s y a l t e ş k i l a t k u v v e t l e r i y o k idi. B a r b a r y ı ğ ı n l a r ı n ı n d ö r t elle s a r ı -
lıp k a l ı p l a r ı y l a g ü v e n d i k l e r i ş e f l e r i , o n l a r ı medeni sivrilme ve h ü k ü m altına
alma imkânlarıyla boğup kolayca satabiliyor ve atabiliyorlardı. Kapitalizm
ise, ö n k a p i t a l i z m d e n d a h a ileri bir d ü z e n o l d u ğ u için; kapitalizmden umu-
lacak tek medet s ö m ü r g e l e ş m e y i göze almaktı.
Bu m u k a d d e r ve m e ş u m çöküş ve yıkılış hangi konkret olaylarla geliş-
ti? O s m a n l ı l ı k için bir d e v r i m v e y ü k s e l e n ilerleme imkânsızlaşmıştı. Os-
m a n l ı t o p l u l u ğ u k e n d i n o r m a l g e l i ş i m i n i d a h a b i t i r m e y e v a k i t v e i m k â n bu-
l a m a d a n , batı A v r u p a ' d a k a p i t a l i z m atı a l m ı ş Ü s k ü d a r ' ı g e ç m i ş t i . Y a y a ka-
lan O s m a n l ı için, kazaya rıza ile d e b e l e n e d e b e l e n e ç ö k m e k t e n b a ş k a y o l
kalmamıştı. Kendi mülkiyet münasebetlerinin hususiyeti yüzünden yüz
yıllarca müddet uzayan bu ölüm döşeği hali, A v r u p a l ı ' n ı n "hasta adam"
dediği manzara, nasıl gitgide ihtilatlar y a p a r a k beterleşti? Bunu, başlıca
üç bölük s o y s u z l a ş m a y l a kovuşturabiliriz:
1- İktisadi ve Sınıfı s o y s u z l a ş m a l a r ; 2- Siyasi s o y s u z l a ş m a l a r ; 3 - İçti-
mai soysuzlaşmalar.
İktisadi s o y s u z l a ş m a , para iradının yarattığı müthiş soygunculuk teme-
line dayanır. Bu soygunculuk, şüphesiz çalışan halk yığınlarının sırtında
b a ş a r ı l ı r . F a k a t k a m u m ü l k i y e t i o l a n miri t o p r a k l a r ı n ç a l ı n m a s ı ile a t b a ş ı gi-
der. Bir y a n d a halk, ötede halkın ç a l ı ş m a aracı olan t o p r a k l a r çapula uğ-
ratılır. Sonra bu çapulun büyük kazançları, irad, kâr, f a i z ş e k i l l e r i n d e y e n i
sosyal üst s ı n ı f t ü r e d i l e r i a r a s ı n d a kırk h a r a m i c e p a y l a ş ı l ı r . T e f e c i - b e z i r g a n
s e r m a y e n i n m a n i v e l a rolünü o y n a d ı ğ ı bu yeni çeşit s o y g u n d a , ne insaf, ne
492
herhangi bir h e d e f a r a n a m a z . T e f e c i - b e z i r g a n sermayenin, kapitalizmden
bütün farkı da buradadır. K a p i t a l i z m d e s o y a r , a m a hiç o l m a z s a , b u e v v e -
la yapıcı bir s o y g u n d u r . S e r m a y e d a r üretiminin daima ilerleyici, y e n i d e n
üretim hali, cemiyeti, o zamana k a d a r g ö r ü l m e d i k ö l ç ü l e r d e d a i m a v e ni-
sai (kadınsı, doğurgan) bir y ü k s e l i ş e kavuşturur. Saniyen (ikinci olarak),
kapitalizmin s o y g u n u , tarihte yalnız kendi kendini i n k â r ile k a l m a z . Fakat
aynı z a m a n d a g e l m i ş g e ç m i ş her türlü s o y g u n c u l u ğ a da son v e r e c e k olan
" m e z a r k a z ı c ı s ı " k u v v e t l e r i de, her g ü n d a h a büyük ölçüde yaratır. B u sa-
yede bütün sınıfı soygunculuğuna rağmen, yeryüzünde her türlü soygun-
culuğun inkârını da yapar. Bir c ü m l e ile kapitalizm hem yapıcı bir s o y g u n -
dur; hem soygunun inkârını d a yapıcıdır. Tefeci-bezirgan sermaye ise t a m
b u iki h a s s e n i n ( ö z e l l i ğ i n ) t e r s i n i g ö s t e r i r : Hem sade yıkıcı bir s o y g u n d u r ;
hem de türlü soygunun inkârı şöyle dursun, bilakis s o y g u n u n beterini g e -
tirici bir s o y g u n d u r .
Osmanlı İ m p a r a t o r l u ğ u m d a , bu b a k ı m d a n i k t i s a d i s o y g u n s a d e c e bir yı-
kılış \ı& gün günden daha kötüleşme o l m u ş t u r . Bu y ı k ı l ı ş ve kötüleşmede,
g e r e k irat, g e r e k kâr v e f a i z ş e k l i n d e k i soygunculukların yordamlarını an-
l a m a k için ş ö y l e bir b a s a m a k l a m a y a p a c a ğ ı z : 1- Kamu topraklarının soyul-
ması; 2- Bu soygunun paylaşılması; 3- Çalışan halkın soyulması. Birinci
ayırım: İratçı ile sermayecinin kamu topraklarına el atması; ikinci ayırım:
İratçılıkla sermayenin o soygunu kendi aralarında paylaşışları; üçüncü ayı-
rım: B i l h a s s a sermayenin halk s o y g u n u n u yamanlaştırması demektir.

1- Sosyal Sınıflar

Dirlik d ü z e n i : T o p r a ğ ı n çalınıp ç ı r p ı l m a s ı , y a l n ı z h i z m e t , h e m de hayat-

la ödenen h i z m e t k a r ş ı l ı ğ ı o l a r a k bir d i r l i k ç i l e r z ü m r e s i n e d ü ş e r d i . Dirlikçi,
ömrü oldukça geçimini sağlayan dirlik garantisi altında, yalnız kendi ihti-
yaçları için t o p r a k t a n bir g e l i r e l d e e t m e k l e y e t i n i r d i . Kesim d ü z e n i n d e iş
bambaşka olur: 1) Toprağın işletilmesi, kesimciye geçinmek için değil,
faydalanmak için verilir. Bu iki şey arasındaki fark, ürün ile meta a r a s ı n -
daki fark kadar b ü y ü k ve temellidir. 2) Toprağın işletilmesi, k e s i m c i y e bir
hizmet k a r ş ı l ı ğ ı değil, para k a r ş ı l ı ğ ı olarak bırakılır. Bu iki şey arasındaki
fark da, memur ile sermayedar a r a s ı n d a k i fark kadar b ü y ü k ve temellidir.
Kesimci, sadece inhisarveya imtiyaz s a h i b i d i r : Toprağın işletme inhisa-
rını veya imtiyazını eline geçirmiştir. Kesimcinin aynı z a m a n d a para v e y a
sermaye s a h i b i o l m a s ı şart değildir. Hatta parası olsa bile, kesimci, topra-
ğı işletme imtiyazını eline alınca; onu bizzat işlemek şöyle dursun, işletmek
ile uğraşacak kadar bile "vaktfyoktur. Bu vakit olmayış, birçok manaya
gelir: 1- Kesimcilerin çoğu, genellikle devlet kapısına bilfiil v e y a unvanca
mensupturlar. Onun için, y a n i g ü y a d e v l e t i ş l e r i y l e u ğ r a ş m a k t a n t o p r a k iş-
lerine bakmaya vakit bulamazlar. 2- Gerçekte ise, uzak yakın saltanat
mensuplarında derebeyieşme o k a d a r a l m ı ş y ü r ü m ü ş t ü r ki, herhangi bir iş-
te çalışmak şöyle dursun, başkalarını çalıştırmakla bile u ğ r a ş m a k artık "şe-
refsizlik" sayılmaktadır. Eski ilb, s a m i m i o l a r a k t o p r a k e k o n o m i s i n i ç i f t ç i l e -
re düzenlice işlettirmeyi "vazifelerinden biri sayardı. Kesimcilik çağında,
üst t a b a k a o k a d a r h a z ı r y i y i c i l e ş m i ş t i r ki, işletme vazifesini bile a n g a r y a
sayar. Onun için v a k i t b u l s a bile - k i a k ş a m l a r a kadar boştur, elbet bulur-
o n u b u işe h a r c a y a m a z . 3- İnhisar toprağı i ş l e t e m e m e k t e m a d d i bir s e b e p
d a h a v a r ki, e n mühimi bu olacaktır: K e s i m c i l i k d e v r i n d e üst t a b a k a raha-
t a v e s ü s e iyice a l ı ş m ı ş t ı r . O yüzden, esasen kendisi daima para sıkıntısı
çekmektedir. İmtiyazlı durumundan faydalanarak kamu topraklarının kesi-
mini alsın diyelim: Onun ilk ö d e n e n "muaceie" p a r a s ı n ı nereden bulacak?
Böylece "vakit" bulamamak, neticede "nakit" b u l a m a m a y a varır.

Onun üzerine Osmanlı cemiyetinin a r t ı k iyice hazır yiyici, amelimanda

(iş g ö r e m e z ) d e r e b e y l e r haline gelmiş, yani " a s i l l e ş m i ş " olan "mensubiyn
taifesi", sözde "mehamı umur ( ö n e m l i işler)"dan baş kaldıramadıkları için,
gerçekte, her n o r m a l insanın biricik saadeti çalışmayı "şereflerine, " h a n e -
danlıklarına sığdıramayacak kadar "aylak hayvan" haline geldikleri için...
f a k a t işin i ç y ü z ü n d e üstü y a l d ı z l ı boş bir z ü ğ ü r t l ü ğ e d ü ş t ü k l e r i için, k e s i m
topraklarının işletimini, gözüpek, h e r işe g i r i ş k i n müteşebbislere devreder-
ler. İşte bu kesim topraklarının işletimini üzerine alan müteşebbislere
umumiyetle "mültezim" d e n i r . Mültezim ne yapar? Kesimciye para husu-
sunda kefil göstererek toprak işletmesini ü z e r i n e alır. Y a n i mültezim dahi,
toprağı i ş l e t m e h a k k ı n ı ele g e ç i r i r k e n p a r a y a muhtaçtır. İşletimi gözetecek
v e s ö m ü r e c e k t i r . A m a , b u i ş için g e r e k e n p e ş i n p a r a y ı v e o n d a n s o n r a ke-
simciye ödeyeceği "faide"leri hazır para v e y a kredi o l a r a k bir y e r d e n bul-
maya mecburdur. O yer, o zamanın bankaları yerine geçen sarrafaır.
İşte, kesim düzeni deyince, karşımıza, birdenbire, o zamana dek Os-
manlı cemiyetinde hiç f a r k ı n a v a r m a d ı ğ ı m ı z , y e p y e n i , bambaşka üç züm-
re insan çıkar. Bunları modern cemiyetin zümreleriyle kıyaslayalım:
1 - Mukataacr. Bir ç e ş i t t o p r a k inhisarını elinde tutan imtiyazlı sınıftır.
Bu modern cemiyetin büyük arazi sahipleri s ı n ı f ı n a benzer. Ama hiç de o
değildir. Arazi sahibi, toprağın mülkiyet tekeline sahihtir. Kesimcide mül-
kiyet yoktur. Ancak muayyen bir müddetle toprağın tasarruf tekelisiardır.
Mülkiyet henüz kamunundur.
2- Mültezim: Bir çeşit müteşebbis sermayeci r o l ü n ü oynar. Adeta modern
cemiyetteki işletme kapitalistine benzetilebilir. F a k a t hiç de o d e ğ i l d i r . Çün-
kü k a p i t a l i s t , hür işçi k u v v e t i ile ç a l ı ş m a a r a ç l a r ı n ı b i r l e ş t i r e r e k ü r e t i m y a p a n
bir a d a m d ı r . G e r ç i m ü l t e z i m i n n e y a p a c a ğ ı v e nasıl y a p a c a ğ ı k a r a r l a ş t ı r ı l m ı ş
değildir. Ne i s t e r s e y a p s ı n : Para b u l s u n , f a k a t y a p t ı ğ ı , İşletme d e ğ i l , s a d e c e
gelir toplamadır. Kesimcinin bir çeşit kahyasıdır. Yalnız kahya arazi sahibi
emrindedir. Mültezim kesim toprağını bir kere aldı mı, t a m a m e n bağımsız-
dır. Dilediği gibi g e l i r t o p l a m a y a hak kazanır. Ona kimse karışamaz. Galiba
d e v l e t m e m u r u n d a n farkı da buradadır: Tahsildarı bir k o n t r o l e d e n , muay-
y e n bir k a i d e a l t ı n d a ç a l ı ş m a s ı n ı icap e t t i r e n d e v l e t t e ş k i l a t ı v a r d ı r . M ü l t e z i m
layüsel a m a yefaldır (yaptığından dolayı s o r u m l u o l m a y a n , s o r g u l a n m a y a n ) .
Mültezimin yaptığı sanayi işletmesi değil, bir çeşit gelir ticaretidir. Onun için
sanayici sayılamaz. Bir çeşit b e z i r g a n - m ü t e a h h i t t i r . Z a m a n ı m ı z ı n müteahhit-
lerine ç o k b e n z e r . O n l a r d a n f a r k ı , işini d e v l e t l e değil, a r a z i s a h i b i y l e d e de-
ğil, k e s i m c i ile y a p m a s ı n d a n ibarettir. O n u n için m ü l t e z i m i , d a h a z i y a d e es-
ki zamanın müteşebbis bezirgan zümresine sokmak mümkündür.
3 - Sarraf: Para s e r m a y e s i n i faiz getiren s e r m a y e olarak işleten en ilk
bankerdir. Modern kapitalizmde dahi, asıl m ü t e ş e b b i s s e r m a y e d a r kendi
parasıyla yetinmez. H a t t a hiç p a r a s ı b u l u n m a y a n g i r i ş k i n a d a m d a h i , pa-
ra kredisi bularak sermayedar haline girebilir: "Ona potansiyel serma-
yedar diye kredi verilmiştir: Ve bu ha i: İktisadi methiyeleri ne kadar çok
hayran bırakmıştır: Varlıksız, fakat enerjili, sebatlı, kabiliyetli ve işten
anlar bir adam bu suretle bir sermayedar haline geçebilir." (K. Marks
Kapital c . III. Fasıl 36) İşte, sarraf, bu gibilere kredi yoluyla hazır ser-
maye temin eden tefeci sermaye mümessilidir.
Dirlik d ü z e n i n d e , bir devlet, bir de o n u n sağladığı şekilde çalışan çift-
çi yığını vardı. K e s i m d ü z e n i n d e d e v l e t gene d e v l e t t i r . Çiftçi de aynı çift-
çidir. Üretim yordamı eskiden ne ise gene odur: Küçük çiftçi işietmesi-
dir. Yalnız devletle çiftçi arasına, yeniden üç başlı bir h a z ı r y i y i c i sınıf
girmiştir. Kesimci, devleti emer, mültezim, kesimciyi emer, sarraf, mül-
tezimi emer... sonra devlet bu üç z ü m r e n i n elinde bir s i l a h haline gelir.
Bu düzeni kan v e a t e ş l e k o r u r k e n , her üç z ü m r e b i r d e n , ç a l ı ş a n çiftçi ta-
bakalarını haraca bağlarlar. Kesimci, devlete toptan para verir, mülte-
zimden irat ş e k l i n d e perakende para alır. Mültezim, kârı için kesimciye
para ö d e m e k üzere sarraftan kredi veya sermaye kiralar. Sarraf, doğru-
dan doğruya para sermayesinin faizini t o p l a r .
G ö r ü y o r u z , h e r ü ç z ü m r e de, p a r a e t r a f ı n d a d ö n e r . Devleti de paraya,
tefeci-bezirgan sermayenin mukadderatına bağlar. Yani, tekmil toplum,
bir hamlede sermaye emrine geçmiştir. Yalnız sakın şunu karıştırmayalım:
Modern manasıyla ileri bir üretim yordamına dayanan kapitalizmin serma-
yesi değil, sadece yeni bir sömürüm y o r d a m ı n a dayanan sermaye; kapi-
talizmden önceki, soysuzlaştırıcı, bozucu sermaye bahis k o n u s u d u r .
 2- Mukataaların Yenilip Yutulması

Mukataa: Miri t o p r a ğ ı n bir ş a h s a y a ş a d ı k ç a t a s a r r u f e d i l m e k ü z e r e v e -

r i l m e s i d i r . G ö r ü n ü ş t e bu, a r a z i n i n " i m a r " ı için kiralanmasına benzer. Ger-
çekte ise sahipsiz toprak, kayıtsız, şartsız bir ş a h s ı n hayatına bağlanır.
Çiftçiye ve dirlikçiye de böyle hak v e r i l m i ş t i . A m a , çiftçi t o p r a ğ ı b i z z a t iş-
leyecekti. D i r l i k ç i , t o p r a ğ ı kanı v e c a n ı y l a k o r u y a c a k t ı . K e s i m c i , b u iki v a -
z i f e d e n d e s ı y r ı l m ı ş t ı r . S a d e c e bir p a r a v e r i r . Geçer gider.
Gene görünüşte: Bir m a l i k a n e y i h e r yıl başka bir ş a h s ı n kiralaması ile
bütün ö m r ü n c e aynı şahsın kiralaması arasında p e k b ü y ü k bir f a r k o l m a -
malı. Gerçekte: Fark, akla kara a r a s ı n d a k i kadar büyüktür. Çünkü, umu-
miyetle, bir işçinin bütün ömrünce kiralanması, onu nasıl köle d u r u m u n a
d ü ş ü r ü r s e , tıpkı öyle miri t o p r a ğ ı n d a bir ş a h s a kaydı hayatla bağlanması,
hür toprakların köleleştirilmesine varır. Toprak üzerindeki her türlü "imar,
eşcar" (bayındırlık, ağaç uğraşı ve ekimler) toprağı tasarruf edenin mülkü
sayıldığına göre, işin nerelere varacağı ve vardığı pek kolay anlaşılır.
Hususile: Her M u k a t a a bir "Muaccele", y a n i peşin para ile s a t ı l ı r . Kesim
t o p r a k l a r ı n e k a d a r sık e l d e n ele g e ç e r s e , y a n i s a h i p d e ğ i ş t i r i r s e , d e v l e t ha-
zinesine o kadar fazla muaccele akçesi girer. Bütün bir ö m ü r için k i r a l a n a n
topraktan ise, hazine yalnız 30-40 yılda bir defa muaccele a l a b i l i r . Kimse-
nin ö m r ü n ü kimse hesaplayamaz. Demek mukataa m ü d d e t i , d a h a ilk a d ı m -
da p a m u k ipliğine b a ğ l a n m ı ş göz aldatıcı bir laftır. V e h a z i n e y e z a r a r d ı r .
L a k i n , i ş b u k a d a r l a d a k a l m a z . A s ı l o n d a n s o n r a , k e s i m d ü z e n i n i n ba-
şına g e l e n l e r p i ş m i ş t a v u ğ u n b a ş ı n a g e l m e z . Miri t o p r a k l a r ı n ü z e r i n e ç e k i r -
ge sürüsü gibi nereden geldikleri bilinmeyen hazır yiyici birtakım türedi
sosyal zümreler ve münasebetler çullanırlar. Mukataaları, iliklerine kadar
-"Nizam-ı D e v l e t " ç i n i n d e d i ğ i g i b i - "egli v e b e l i ğ " ( y i y i p y u t a r ) e d e r l e r .
Nihayet, Batı Avrupa'da şahsi mülkiyet halinde bulunan büyük arazi
sahiplerinin topraklarında görülen çok y a m a n bir v u r g u n v a r d ı r : Para zü-
yuflaşması, Avrupa'da ziraat kapitalizmine, yani ileri bir y e n i üretim yor-
damına kapı açar. Osmanlılıkta kesimcileri Karun edip, t o p r a k e k o n o m i s i -
ni büsbütün derebeyleştirmeye yarar.
Bu suretle, bütün öteki neticeleri bir y a n a , kesimciliğin başlıca iki çe-
şit " y e n i l i p y u t u l m a s ı y l a " k a r ş ı l a ş ı r ı z : 1- Kesimin ilk d o ğ r u d a n ç a p u l u ; 2-
Kesimin sonra dolayısı ile ç a p u l u .

3- Kesimin İlk D o ğ r u d a n Doğruya Çapulu

Bir k e s i m t o p r a ğ ı hangi n i s p e t l e r i ç i n d e tefviz e d i l i r ? A . T . H e d i y e s i edi-

len "Nizamı Devlet Hakkında Mütalaat"ın adsız yazarına göre:
" Mukataat miriye altı, yedi, nihayet on senelik faizinden ziyade fazla şey
vermezler." D a h a az v e r d i ğ i n i ise Koca Sekbanbaşı'ndan şöyle dinliyoruz:
 "Mukataamn akçesi iki, üç senede çıkmakla, bade her kaç sene mamur
olur ise, anın faizini aiup cüz'i muaccele ile aldığı mukataadan kırk bin, el-
li bin ve müddet'i ömrüne göre belki yüz bin kuruş menfaat hasıl ettikten
başka..." ( " H u l a s a t - ü l Kelam Fi Redd-il Avam")
N e d e n biri 5 - 1 0 yıl d i y o r da ö t e k i s i b u n u n ü ç t e biri kadar: 2 ila 3 yıl
ileri sürüyor? Buradaki hesap, içinde y a ş a m a y a n l a r c a kolay anlaşılama-
yan, şark hesabıdır. İktisadi s o y s u z l a ş m a başladığı günden itibaren sözler
işleri, k a n u n l a r k i t a p l a r ı y a l a n l a m a k l a y ü r ü r . 6 ila 1 0 yıl k e s i m d ü z e n b a z -
lığının kitaba uydurulan nazari/esidir. Ketebe bunu olduğu gibi t e k r a r l a r .
Fakat, biraz daha s a m i m i ve yiğit olduğu görülen Koca S e k b a n b a ş ı lakır-
dısını esirgemiyor. İşin ameli t a r a f ı n ı , y a n i olayı belirtiyor.
Nazariyede arazi "faiz"i istenirken, tahmini olarak toprağın 5-10 yıllık
"faiz"i hesaplanır. B u r a d a k i " f a i z " s ö z ü irat y e r i n e k u l l a n ı l m a k t a d ı r : Fakat,
haklı o l d u ğ u bir c i h e t y o k m u ? B ü t ü n bu kesim dalaveresi tefeci-bezirgan
s e r m a y e n i n işidir: K a p i t a l i z m ö n c e s i n d e k i s e r m a y e n i n e n s a f ş e k l i f a i z ge-
tiren sermayedir. T o p r a k da, o sermaye bakımından değerlendirilmekte-
dir. O z a m a n t o p r a k da bir ç e ş i t " s e r m a y e " gibi f a i z g e t i r i y o r s a n ı l ı r .
Faizle, t o p r a k iradının bir münasebeti de, gerçekte bir " d e ğ e r i " (yani
i n s a n e m e ğ i y l e y a r a t ı l ı ş ı ) o l m a y a n t o p r a ğ ı n f i y a t ı , b u g ü n o l d u ğ u gibi o za-
m a n d a a n c a k f a i z y ü z d e s i y l e h e s a p l a n a b i l i r . T o p r a ğ ı n " m u k a t a a f a i z i " de-
nilirken, o hesaba göre tefviz y a p ı l ı r . R e s m i faiz y ü z d e o n v e y a y i r m i beş
ise, beş ila o n y ı l l ı k faiz h e s a b ı y l a kesime v e r m e k hesapsızlık değildir.
Lakin, kesimci elbet çıkarını bilen adamdır. Eline g e ç i r d i ğ i koyunu en
son kılına k a d a r k ı r p a c a k t ı r . O n u n için p r a t i k t e , d e v l e t i n a l d ı ğ ı ücret, Sek-
b a n b a ş ı ' n ı n söylediği gibi, kesimci t a r a f ı n d a n iki, üç yılda fazlasıyla çıkar-
tılır. Mukataaların doğrudan doğruya y e n i l i p y u t u l m a l a r ı n d a başlıca iki bi-
çim çapul görülür:
1- Meşru doğrudan doğruya çapul: Kesimci iki ila üç y ı l d a çıkardığı pa-
raya, ömrü ne kadar uzun o l u r s a , o k a d a r yıl miri t o p r a ğ ı t a s a r r u f e t m e k
hakkını kazanır. Bu u z u n l u k 2 0 ila 4 0 ' t a n a ş a ğ ı da d ü ş m e y e b i l i r . Çünkü,
anlaşılması güç o l m a y a n sebeplerle bu hazır yiyici efendiler " N i z a m - ı Dev-
let"çinin tabiriyle, " M u a m e r i n d e n " (çok y a ş a y ı c ı l a r d a n ) idiler. O zaman bir
çırpıda, kesimci, devletin en az 1 0 misli k a z a n ç v u r m u ş o l u r . Haydi buna
"meşru" diyelim.
2- Gayr meşru doğrudan doğruya çapul: Kesimci, toprağı kendi elin-
de tutarsa, kendi ömrü ile mukayyettir. Ama, kendisi, ölsün ölmesin
-tabii dirlik çiftçisinin "ferağ"ı gibi- mukataa toprağını "kasrı yed" (el
kesme, el çekme) yoluyla başkalarına devir edebilir. O zaman mukataa
toprakları, bir ş a h s ı n ömründen daha uzun müddetle, belki bir d a h a g e -
ri g e l m e m e k üzere miri mal olmaktan çıkar. Bu suretle devletin toprak
gelirinden alacağı pay boyuna sıfıra doğru yaklaşırken, kesimcinin ka-
zancı basit ve nisbi toprak "faizi" şeklinden çıkarak, mutlak "mülkiyet"
şekline doğru alabildiğine açılır gider.
"Ekseri mukataat kasri yed ile (kaba kuvvetle) mutasarrıflarından
birbirlerine intikal etmekle müddet'i miri'de mahlul oimayup (kamuya
kalmayıp) ve ekserinin dahi eshabı muammerinden (çok yaşayan) ol-
makla 20, 30, 40 sene malikanelerine tasarrufları hasa bile ve i la hır..."
("Nizam-ı Devlet Hakkında Mütalaat") Böylece kesim toprağının "mah-
lul" o l m a s ı , y e n i d e n devlete dönmesi Allah'a kalır.

4- Kesimlerin Dolayısıyla Çapulu

"Züyuf Akçe" bahsinde gördük: Kesim düzeniyle para kalpazanlığının

dörtnala kalkışı atbaşı gider. Ondan sonra, artık para, her b e ş - o n y ı l d a ,
bir m i s l i n e y a k ı n d ü ş e r . Bu müddet, aşağı yukarı kesim tefvizlerinin kara
kaplı kitapta yazılı olan müddetleridir. Yani devlet, başlıca gelir k a y n a k l a -
rını iratçılarla bezirgan kapitale teslim ettikten sonra, kesimlerin kanuni
müddetince bekliyor. Kesimlerden başka bir şey çıkmadığını, atı alanın
Üsküdar'ı geçtiğini görünce fazla kaygılanıyor: O da akçe hırsızlığı ile z a -
rarını k a p a t m a y a girişiyor. Yaşasın enflasyon!
Fakat bu iki başlı kalpazanlık, imparatorluğun içine d ü ş t ü ğ ü ve asla
kurtulamayacağı bir f a s i t d a i r e d i r . Kesimin ilk t e f v i z i n d e n beri, y a r ı m y ü z
yıl geçse, a k ç e beş defa züyuflaştırılmış olur. Fiyatlar o nisbette yükse-
lir. Fakat ona rağmen, eski m u k a t a a " m a h l u l " olur da başkasına intikal
ederse, tefviz bedeli bu para kalpazanlığı ve hayat pahalılaşması dere-
cesinde yükseltilmez, o l d u ğ u y e r d e kalır. Ve eski bedeliyle tefviz olunur.
16. y ü z y ı l İngiltere'sinde büyük arazi sahiplerini, kiracı ç i f t ç i l e r , y a n i zi-
raat k a p i t a l i s t l e r i lehine iflasa g ö t ü r e n mukavele oyunu, Osmanlılıkta bir
daha kimsenin önüne geçmek istemediği bir k u m a r h a l i n e g i r e r . Çünkü,
miri t o p r a ğ ı n m ü l k i y e t i hiç k i m s e n i n d e ğ i l d i r . O z a m a n ; O s m a n l ı l ı k t a ile-
r i bir k a p i t a l i z m e d o ğ r u b i r i k i ş d e i m k â n s ı z o l u r . Mirasyedi iflası baş g ö s -
terir. Çapulun manzarası şudur:
"Evvel adam öldüğünde başka bir talibi, mukataası aslında şu kadar
peşin kira ile verilmiş, eskisinden de şu kadar kira artığı kalmış diyerek
kapar, iltizam bedelini eskiye göre epey miktar arttırarak, kendinden ön-
cekinden daha çok ma i elde ederdi. Ancak eskiden olduğu gibi kamuya yi-
ne bin kuruş vererek kazancın büyük bölümünü bu mukataa sahipleri alır
oldu. Ve kamu hazinesinin menfaati azalır oldu. İşte bu durumda nice ni-
ce mukataaiar vardır ki, 20-30 sene önce geliri mesela 10 bin kuruş iken,
498
şimdi 30-40 bin, belki 50-60 bin kuruşa ulaştığı halde, devlete eski kira
miktarı gibi gayet düşük miktarlar verip nice nice mal toplayan bu adam-
ların, savaş zamanı sadece bir savaşçı göndermekten başka bir hayırları
olmamaktadır. Bunca ağır ve büyük masraflar Devleti Aiiye'nin boynuna
kalmış olup, buna şeriaten de akien de hiçbir biçimde izin verilemez." [50]
(Koca S e k b a n b a ş ı : "Hülasat-ül Kelam Fi Redd-il A v a m " )
"Bugünlerde mukataa mallarında mal alma zamanına genellikle özen
gösterilmediğinden, devletin alacağı pay, buğdayın kilesi 8-10 paraya ve
diğer ürünler daha ucuz belirlenmiş iken, zamanı geçirip, buğdayın kile-
si 40-50 paraya, keza diğer ürünlerin de pahası o oranda arttırılıp, ayrı-
ca vergiler de iç edilerek mukataaya verilen malikanenin hasılatı 5-6 ka-
tı artmış belirlenen devlet payı eskisi gibi kalmış olmakla..." [51] ("Niza-
mı Devlet Hakkında Mütalaat")
Devlet (mülkiyet sahibi) yalnız "Muaccele" ( p e ş i n para) alıyor: Bu se-
fer de "bir c e b e l u " d a n fazla hayır getirmiyor. "Faiz""yani (arazi sahibi du-
rumundaki) kesimciye düşen gelir, ilkin toprak hasılatının beşte biridir.
S o n r a ne olur? Tanrı faize " y ü r ü ya k u l u m " der. " M u a c c e l e " o l d u ğ u y e r d e
k ü ç ü l ü p kalır. Bu hangi nisbetlere göre olur?
K o c a S e k b a n b a ş ı 2 0 ila 3 0 s e n e d e " f a i z " i n ü ç ile altı misli a r t t ı ğ ı n ı s ö y -
ler. Nizamı Devlet H a k k ı n d a Mütalaat y a z a r ı , h e m e n aynı şeyi t a s d i k l e , fa-
izin h e r el d e ğ i ş t i r d i k ç e 5 ila 6 misli y ü k s e l t i l d i ğ i n i b e l i r t i r : B u ğ d a y ı n kile-
si 8-10 paraya iken miriye verilecek "mal" tayin ediliyor. Z a m a n l a buğda-
yın kilesi 4 0 - 5 0 paraya çıkıyor. Mirinin muaccelesi, para hesabıyla gene
aynıdır. İlkin kanunen kesimcinin toprak gelirinden alacağı bir t a k s i m be-
şi g e ç m e y e c e k t i r . Gelirin 4/5'i devlete düşecektir. 2 0 - 3 0 y ı l d a (bir t a k s i m
beş ile bir t a k s i m ü ç a s ı r z a r f ı n d a ) b u n i s b e t l e r t e r s i n e d ö n e r . D e v l e t i n eli-
ne geçen paranın alım kabiliyeti beş misli düşer: 4/5 nisbeti 4/25 yani
1/6'dan aşağıya iner; k e s i m c i n i n payı 21/25'e çıkar; yani 5/6'yı geçer.

5- Fasit Daire

Mukataaların doğrudan ve dolayısıyla yenilip yutulmaları, yukarıda

devleti, aşağıda çalışan halkı, beliren kesimci-tefeci-bezirgan kapital ya-
rarına alabildiğine soyarak, imparatorluğu içinden çıkılmaz bir f a s i t v e y a
mabup (çıkmaz) daireye sokar.
Kesimci, m i r i y e "faide" o l a r a k bin kuruş veriyor. Bunu iki ila üç y ı l d a
ç ı k a r ı y o r . O n d a n s o n r a ö m r ü o l d u k ç a , b a z a n " k a s r ' ı y e d " y o l u y l a e l d e n ele
g e ç i r e r e k b ü y ü k çiftliği i ş l e t i p kâr e d i y o r . Kesimcinin yaşına göre, 40, 50,
60 hatta 100 yıl s ü r e b i l i r . Demek devlet, ortalama 5 y ı l l ı k p e ş i n g e l i r al-
masına karşılık, ortalama 50 yıllık t o p r a k gelirini ş a h s a bırakıyor. Geri ka-
499
lan 4 5 yıl d e v l e t m a s r a f l a r ı n ı nasıl karşılayacak? Demek, daha kurulurken,
kesimcilik imparatorluğun şah damarına, Amerika'nın sessizce kan emen
vampirleri gibi yapışır.
4 5 yıl g e l i r s i z k a l a n d e v l e t n e y a p ı y o r ? B a ş l ı y o r k a l p a z a n l ı ğ a : Paranın,
değerli maden muhtevasını çalıyor. Bugünkü devletlerin enflasyon ma-
nevrasıyla züyuf akçe çıkardıkça, hem kendi b i n d i ğ i dalı kesiyor, h e m ça-
lışan h a l k ı n c a n d a m a r ı n ı k e s i y o r . K e s i m c i için i ş k o l a y : Mukataa mahsul-
lerinin f i y a t l a r ı n a b e ş , altı misli z a m y a p ı y o r . Devlete gene eski muaccele
bedelini belki d e " z ü y u f a k ç e " ile ö d ü y o r . Devlet, kesim düzeniyle 1/5'ine
indirdiği t o p r a k gelirini böylece 1/30'a kadar d ü ş ü r m ü ş oluyor. Halk hayat
pahasıyla kıvranırken i m p a r a t o r l u k iflas e d i y o r . K a a r u n ' l a ş a n l a r gene zıp-
çıktı kesimciler, tefeci-bezirganlardır.
Kesim geliri azaldıkça, para züyuflaştırılır. Para züyuflaştıkça kesim
geliri a z a l ı r . . . O k k a a l t ı n a k i m l e r i n g i t t i ğ i m e y d a n d a . T a b i i " h i ç k i m s e " (ya-
ni üst t a b a k a ) halkı d ü ş ü n m ü y o r . Yalnız devletin acıklı d u r u m u göz önü-
ne geldikçe, köylerin yıkılışı ve şehirlerin y o k s u l l a ş m a s ı ö n ü n d e d u r u l u y o r .
Sebep? Topluluğun topraklarındaki çapul mukataalar kapanın elinde kalı-
yor. Bu netice, ne şeriat, ne kesim düzeninin g ö r ü n ü r d e k i şekli icabıdır.
Bunu h e r k e s bilir. Koca S e k b a n b a ş ı da söyler:
"Muaccele ile verilen mukataa beratlarda narh olduğu veçhile (resmen
göründüğü gibi), ancak beytülmali müsiiminin hak sarf dır. Eğer Şer'isi ne
bakılsa, bir mukataayı miriden alan kimesne verdiği akçeyi çıkardığı gibi
yine oi mukataa beytülmali müsiiminin hakkın olduğundan yine beytüi-
maie devroiunup"gazaya harcanmalıdır. ("Hülasat-ül Kelam Fi...") Öyle
olması icap "ederse dahi iş içinde olanlar halkın havadisi için mukataa
reddi hususunda ber iğmaz (göz yumma) olunmuştur. Ve nihayetinden
işin yolunu izinibuiup hiçbir uhdeyi özrü sarih (suçları gizlenerek) olmak-
sızın" ( K e z a ) çapul yürütülür.

Yani, imparatorluğun muazzam "ilmiye" kastı, icabında şeriat adına

" s e y f i y e " ile b i r l e ş i p , p a d i ş a h l a r a kafa tutar, halife k e l l e l e r i n i u ç u r t u r . La-
kin b u u ç s u z b u c a k s ı z h ı r s ı z l ı k , a ç ı k ç a ş e r i a t a a y k ı r ı i k e n , ç a p u l a a l d ı r a n bi-
le yoktur: "Eğer şeriata b a k ı l ı r s a " , f a k a t asla bakılmaz. Müslümanlığı kim-
s e y e v e r e m e y e n l e r i n b u aczi n e d e n ? Ç ü n k ü , h e p s i h ı r s ı z l a r l a suç o r t a ğ ı d ı r .
Ve ç ü n k ü , Koca S e k b a n b a ş ı ' n ı n p e k g ü z e l s ö y l e d i ğ i gibi, " H i ç b i r u h d e y i öz-
rü sarih" o l m a m a k t a , yahut kimse bu çapuldan şikâyet e t m e m e k t e d i r . Ya-
ni tekrar edelim: Ortada "miri" adlı sahipsiz bir t o p r a k v a r . O toprak,
" b e y t ü l m a l " adlı t o p l u l u ğ u n o r t a malı h a z i n e s i n e " H a k s a r f t ı r . A m a , b u te-
oride, pratikte beytülmal kimin elinde? İnsanların. Hangi insanların? Doğ-
rudan doğruya her şeyi şahsi mülkü h a l i n e s o k m a k için y a ş a y a n O s m a n l ı
üst t a b a k a s ı n ı n . . . B u n l a r (A. T . Hediyesi "Nizam-ı Devlet Hakkında Müte-
laat" yazarının dediği gibi) "Rical-ı ve Kibar-ı Dev/et' (Devlet adamları ve
büyükleredir. Miri t o p r a k , bunlara emanet edilmiş, demek, kediye peynir
tulumu teslim olunmuş. Bu s a y e d e o n l a r da, o k a d a r b ü y ü k ü m i t l e r l e ku-
rulan k e s i m t o p r a k l a r ı n ı y a l n ı z k e n d i l e r i n e m a l i k a n e y a p m a k için, birbirle-
rine g ö z y u m a r a k " ( i ğ m a z ) y a h u t G Ö Z K I R P A R A K " v e n i h a y e t i n d e işin y o -
lunu izini b u l u p " A l i c e n g i z o y u n u n u " o y n a m ı ş l a r d ı r . S ı n ı f m e n f a a t l e r i ö n ü n -
de k a n u n ve şeriat kaç para eder?
B ö y l e c e d e v l e t b ü y ü k l e r i , m e m u r z ü m r e s i , s o n r a l a r ı v e halâ d e v a m e d e n
aynı gelenekle y a v a ş y a v a ş v e y a birdenbire " b ü y ü k arazi sahipleri" d u r u m u -
na girmeye başlarlar. H e m d e v l e t i , h e m ç a l ı ş a n t a b a k a y ı , h e m k ö y l ü l e r i if-
las ettirerek; bezirgan kapital; bütün zenginliklerin üstüne konar. Fakat
bunlar t a m arazi sahibi olsalar, hiç o l m a z s a bir m ü d d e t s o n r a , A v r u p a ' d a k i
yollardan yerlerini kapitalistlere bırakıp m e m l e k e t e yeni bir i l e r l e y i ş v e s i l e s i
olurlardı. Halbuki t o p r a ğ ı n mülkiyeti d a i m a devlette kaldığı için, b u y e n i sı-
nıf, e b e d i y e n d e v l e t k o l t u ğ u a l t ı n d a g a r a n t i l e n m i ş bir iratçı z ü m r e h a l i n e gi-
rerler. T o p r a ğ a y e n i bir d ü z e n , bir z i r a a t d e v r i m i o l a m a z . K a p i t a l i s t inkişafı
yerine, Osmanlılığı çürüten, leş k o k a n bir b e z i r g a n s o y s u z l a ş m a s ı g ö r ü l ü r .

6- İltizam

İltizam: Devlet inhisarında kesim yoluyla ele geçirilmiş b ü y ü k çiftlik

halindeki toprakların işletmesini gözetip gelirlerini t o p l a m a k hakkını, bir
başkasına belli bir k a r ş ı l ı k ile d e v i r e t m e k t i r . F a k a t bu, y a l n ı z t o p r a k g e -
lirlerini toplamaya, inhisar etmekle kalmaz. Gitgide her t ü r l ü gelirlerin
toplanması için d a h i a y n ı iltizam usulü genişletilir.
G e r e k asıl büyük arazi sahibi olan devlet, gerekse ona kesim yoluyla
vekalet eden büyük m e m u r l a r siyasi durumları ve manevi kavrayışları ba-
kımından hazır yiyiciliği ahlak haline getirince, artık eski dirlikçinin alçak-
gönüllü becerikliliği ortadan kalkar. Büyük şehirlerin debdebeli v u r patla-
sın hayatı ve saltanatı başlar:
"Barış zamanlarında dinlenmek insan tabiatının gereği olmakla birlikte
büyük devlet adamları İstanbul'da göklere yükselen binalar, Boğaziçinde
yüksek yüksek yazlıklar inşa ettirmişler ve özentili biçimde binalara uygun
eşyalar ve diğer şeyler, hizmetkârlar ve giysilerde normal haddi aşma-
lar..." [ 5 2 ] ("Nizamı Devlet Hakkında Mütalaat". Tarihi Osmani Encümeni
Mecmuası N. 941-942-943) başlar.
 Bu adamların t o p r a k işleriyle ilgilenmeye "tenezzül" etmeleri beklene-
mez. Onun için; yani hem o debdebe ve saltanata peşin çiiakçe bulmak,
hem işletme külfetiyle u ğ r a ş m a m a k için iltizam yoluna girilir. Kanuni Sü-
leyman çağına kadar hasların ve z e a m e t l e r i n "taşir"i (öşür t o p l a n m a s ı : irad
derlenmesi) "emin"\ev eliyle y a p ı l ı r d ı . Bu, doğrudan doğruya sahibinin em-
rinde, onun kahyası durumunda bir ç e ş i t m e m u r h i z m e t k â r ı idi. T o p r a k l a -
rın kontrolü her v a k i t için d e v l e t i n v e y a d i r l i k ç i n i n e l i n d e b u l u n u r d u . Lakin
yukarıdaki derebeyleşme ve saltanat gösterişleri peşin çil akçe ihtiyacını
şiddetlendirince, gene daha Kanuni zamanında iltizam usulüne girildi.

İlk d e f a , meşhur Rüstem Paşa "Havas'u Hümâyûnu" i l t i z a m a verdi. Bu

olay, kesim düzeninin ilk t e f e c i - b e z i r g a n s e r m a y e ile b a ş l a m ı ş b u l u n d u ğ u -
na ayrı bir d e l i l d i r . Bezirgan tefeci kapital bir d e f a t ı r n a ğ ı n ı büyük toprak-
lara g e ç i r i p d e u s u l ü n ü dayatınca, iltizam usulünün s i s t e m l e ş m e s i ve ya-
yılması kendiliğinden ilerledi. Ondan sonra, kapı ardına kadar bezirgan
s e r m a y e s i n e açıldı. Bütün gelirli dirliklerin hasılatı "Hazine'i m a n d e " edil-
di. Fakat gerçekte " m a n d e " (kapanıp kalmış) olan, yahut kaba T ü r k ç e s i y -
l e " m a n d a " olan hazinenin k e n d i s i idi.
Nitekim gerek devletin, gerek büyüklerin "bütçe açığını k a p a t m a " za-
ruretleri, y u k a r ı d a a n l a t t ı ğ ı m ı z fasit daire (bozucu çember) üzerinde git-
tikçe facialaşmaktan geri kalmadı. Derebeyleşmeye yüz tutan dirliklerin
kesimler şekline girmesi aynı proseyi birdenbire dehşet derecesine ulaş-
t ı r m a y a y a r a d ı . V e iflası a n c a k a c e l e l e ş t i r d i . M u k a t a a l a r ı n geliri a z a l d ı k ç a :
"Mukaddema ter'ib (çok korkulan) malı miri masrıfı vakte yetişmeyip
idarei umur için Devleti Aüye'nin varidatı tedahül (ödemede gecikmeye)
başladı. Yani bu senenin masrafı ruiyet olunsun (karşılansın) deyu gele-
cek senenin iradını bu sene satup böyle böyle idare olunur idi." ( K o c a Se k-
banbaşı "Hulasat-ül Kelam Fi Redd-il A v a m " )
Bu hal, i l t i z a m işinin g e r e k ş a h ı s l a r , g e r e k d e v l e t için u m u m i y e t l e fazla
s a r f v e b ü t ç e açığı y ü z ü n d e n büsbütün batakçı işi haline girdiğini gösterir.
Bütçe açıklarının Osmanlı tarihinde başlangıcı, Koca Sekbanbaşı'ya göre,
"Esbak Sultan Mustafa" devrine çıkar. Sekbanbaşı Moskofla yapılan "sefer'i
merkum m ü s e l a h a s ı n d a n sonra hazinei amire kendini d e v ş i r e m e d i ve mas-
raf i r a d a g a l e b e ç a l d ı " d e r . Hatta Mustafa zamanında pahalılığın da pek o
kadar bulunmadığını söyler. Bahsettiği sefer ( 1 1 5 0 - 1 1 8 2 / 1 7 3 7 - 1 7 6 8 ) Rus
seferi olsa gerek. D e m e k , m u k a t a a d ü z e n i n d e n iki y ü z y ı l s o n r a , d e v l e t ha-
zinesi t a m iflas h a l i n e g i r m i ş t i r . Fakat mukataaların bu kadar yavaş tesir
etmesine şaşmamalı. Bu, miri t o p r a ğ ı n t o p l u l u k m ü l k i y e t i a l t ı n d a olmasıy-
la izah e d i l e b i l i r .
 VII- HALKIN SOYULMASI

1- Beş Ö n s e r m a y e Z ü m r e s i : Ö n s e r m a y e Sınıfı

Kamu topraklarının çalınıp çırpılması nereye varır? Normal dirlik düze-

ninde, b i l d i ğ i m i z gibi, t o p r a k d o ğ r u d a n doğruya çalışan halkın tasarrufun-
dadır. Yani toprakla onu işleyen insan y e k p a r e d i r . Devlet adına ülke e m -
niyetini koruyan dirlikçi, t o p r a k l a çalışanın s a d e c e ahengini düzenler. Fa-
kat k e s i m d ü z e n i y l e b e r a b e r çiftçi ile t o p r a ğ ı n arasına bir s ü r ü soyguncu
g i r e r . A d e t a t o p r a k l a çiftçi b i r b i r i n d e n a y r ı l ı r . A r a y a g i r e n o s o y g u n c u " s ü -
rü", y e n i d o ğ a n bir s ı n ı f ı n ç e ş i t l i z ü m r e l e r i d i r . Bu yeni sınıf, k a p i t a l i z m d e n
önceki cemiyetin tefeci-bezirgan sermayesini temsil eder. Bir çeşit
ortaçağın orta sınıfı a d ı n ı alabilir.
Yukarıda devlet, aşağıda h a l k , bir o r t a s ı n ı f t a r a f ı n d a n s i s t e m l i c e s o y u -
lur. T e f e c i - b e z i r g a n s e r m a y e u ğ r u n a bir y a n d a t o p r a k , ö t e d e çiftçi ç a l ı n ı p
çırpılır. Devletin iflasına ve halkın y o k s u l l a ş m a s ı n a karşılık olarak, bir ha-
zır y i y i c i sermaye birikir. Üretime yaramayan, cemiyeti s ü l ü k gibi emen,
kapitalizm öncesi s e r m a y e zenginliği birkaç elde toplanır. Bari, Osmanlı
camiası bu sermaye y ü z ü n d e n yeni bir ü r e t i m y o r d a m ı n a geçip, yeni bir
inkılapla modern medeniyeti kurar mı? Asla. Bu yeni zenginlik, yiyip yu-
t u l a c a k her şeyi t ü k e t i n c e , bu sefer kendisi evvelki beylere taş çıkartan,
d a h a s o y g u n c u y e n i bir d e r e b e y l i k y a r a t ı r . Halkın ezilişi büsbütün dayanıl-
maz hale girer. Osmanlılığın "ayan ve derebeyler" d e n i l e n zümreleri, bu
rejimin üst s ı n ı f l a r ı d ı r l a r .
Devletle halk, t o p r a k l a çiftçi a r a s ı n a giren ö n s e r m a y e n i n kudreti, şüp-
hesiz mukataa düzeninden önce başlar. Fakat kesim düzeniyle birlikte,
b e z i r g a n s e r m a y e r e s m e n d e v l e t i de, t o p r a ğ ı da, h a l k ı d a k e n d i d i z g i n l e r i
altına sokar. Osmanlı toprak ekonomisi buza benzetilirse, o buzun altına
konulan bezirgan-tefeci s e r m a y e ateşi, baltaların kıramadığı şeyi, z a m a n -
l a s u gibi e r i t i p a k ı t ı r . " İ l t i z a m " u s u l ü , t e f e c i - b e z i r g a n s e r m a y e s i n i n b ü t ü n
Osmanlı iktisadiyatı içine dal budak salması, kök atmasıdır.
Osmanlı ortaçağına has yeni orta sınıf h a n g i zümrelerden ibarettir?
Bu sınıfın en b a ş t a v e e n y u k a r ı d a g e l e n asıl kodaman zümresi, şüphe-
siz k e s i m c i l e r d i r . Kesimcilerin altında başlıca dört t e f e c i - b e z i r g a n zümre
göze çarpar: Mültezimler, sarraflar, cizyedarlar, mübayaacılar. Bu dört
zümreden sarraflar, en saf tefeci s e r m a y e y i , mübayaacılar en sat bezir-
gan s e r m a y e y i temsil eden iki uçturlar. Mültezimler toprak iradını, cizy-
edarlar, "baş vergisi" denilen insan haracını toplamayı üzerine almış
aracı müteşebbislerdir.
Halkla temas bakımından, kesimci ile sarraf perde arkasında dururlar.
Kesimci toprağın, s a r r a f paranın ilk elden öz mümessili durumundadır.
Onlar ellerini sıcak sudan soğuk suya değdirmezler. K e s i m c i , t o p r a k üze-
rindeki inhisarı, sarraf, para sermayesi sayesinde oturduğu yerde hazır-
ca kârını ve kazancını toplar. Kesimciye "faiz"ni, sarrafa "faide"s\ri\ bö-
lüp g e t i r e n v e h e r iki t a r a f l a d a b u g e l i r l e r i paylaşan, müteşebbis mülte-
zimdir. Kesimci daha ziyade siyasi, sarraf daha ziyade iktisadi rol oynar.
K e s i m c i s i y a s i n ü f u z u y l a i k t i s a d i i m k â n l a r ı ele g e ç i r i r ; sarraf iktisadi kuv-
vetiyle siyasi nüfuz kazanır.
Öteki üç zümre, m ü l t e z i m - c i z y e d a r - m ü b a y a a c ı l a r ise, d o ğ r u d a n doğru-
ya h a l k l a u ğ r a ş ı r l a r . Halk bir s a ğ m a l ise, o n u bu üç el b i r d e n s a ğ a r . Ele ge-
çirdikleri sütü (gelirleri) kesimci ve sarrafla paylaşırlar. Bu üç z ü m r e d e n
hiçbiri üretimin y o r d a m ı ile ilgili d e ğ i l d i r l e r . O n l a r ı n b ü t ü n rolleri ü r e t m e n i
soyup soğana çevirmektir. Hepsinin tek hedefi, çalışan halk y ı ğ ı n l a r ı n ı el-
den geldiği kadar çok v u r g u n a uğratmaktır. Onun için, kesimci ile s a r r a f a
nisbetle bu üç zümreye "müteşebbis" d e r k e n bir ş e y i unutmamalı: Onlar-
dan hiçbiri modern kapitalist manasında müteşebbis değildirler. Yani onlar
ne sanayide, ne ticarette memleketi ileriye doğru g ö t ü r e c e k bir y e n i l i k y a -
ratarak kazanmayı düşünmezler. Her ş e y e s k i d e n olduğu gibi kalır. Hatta
sanayi ve ticaret bu üç zümre y ü z ü n d e n bir m ü d d e t s o n r a ilerlemek şöyle
d u r s u n , s a n a y i g e r i l e r v e t i c a r e t t ı k a n ı r kalır. Modern kapitaliste müteşeb-
bis d e r s e k , bunlara verilecek ad "vurguncu m ü t e ş e b b i s " olabilir.
Vurguncular üçüzü, bilhassa iş gördükleri y e r e göre de ikiye ayrılabi-
lirler. Osmanlı ortaçağında üretim şekli, köyde çiftçi, şehirde e s n a f o l m a k
üzere hep küçük üretimdir. Esasen tefeci-bezirgan sermaye kurtlarının
en civcivli k a y n a ş m a yeri daima böyle küçük ve geri üretim yordamları-
dır. Esnaf, hiç o l m a z s a bir m ü d d e t v e bir d e r e c e y e kadar lonca teşkilatı
sayesinde kendi iktisadi varlığını topluca savunma imkânını bulur. Fakat
köylü, hele kesim devrindeki çiftçiler, büsbütün "sahipsiz sürü" halinde
tefeci-bezirgan sermayenin insafına kalmıştır. Onun için, her üç v u r g u n -
c u z ü m r e n i n asıl d ö r t elle b o ğ a z ı n a s a r ı l d ı k l a r ı a l a n k ö y e k o n o m i s i d i r . Fa-
kat t e m e l i toprak ekonomisine dayanan bütün imparatorluğun da boğa-
zı, ister i s t e m e z gene onların pençesinde sayılır. Bununla beraber, üstün
karakterleri bakımından mubayaacılar şehir vurguncuları, mültezim ve
cizyedarlar köy vurguncuları adını alabilirler...
Daha hususi rolleri bakımından ayırırsak mültezim, toprak v u r g u n c u -
su; cizyedar, çiftçi v u r g u n c u s u ; mubayaacı, alış veriş v u r g u n c u s u d u r .
Buraya kadar, hepsi de tefeci-bezirgan sermayenin yaratığı olan beş
zümreyi ayrı ayrı gördük. Klasik bir t a s n i f için bu tecridi yapmalıydık.
Ama, gerçekte bu beş z ü m r e , hatta eski ismiyle dirlikçiler zümresi bile,
çok defa birbirlerine karışmış ve katışmış bulunabilir. Sermayedarlıkta bü-
504
y ü k arazi sahibinin çiftlik y a p m a s ı , tüccarın arazi sahibi olması gibi, Os-
manlı kesim düzenindeki üst s ı n ı f v e z ü m r e l e r d e b i r b i r i y l e içli dışlı olabi-
lir. Bir ş a h ı s a y n ı z a m a n d a b i r k a ç z ü m r e n i n rolünü oynayabilir. Lakin ikti-
sadi kavrayış bakımından her z ü m r e n i n kendine has ayrı rolünü gözden
kaybetmek gerekmez.

2- Köyde Tefeci-Bezirgan Sermaye Zümreleri

Bilhassa, toprağı haraca bağlayan mültezim ile ç i f t ç i y i çapul (talan)

eden cizyedar tiplerinin oynadıkları rolle b e l i r i r .

1- Mültezim (toprağı sömüren)

Mültezim, g ö r d ü ğ ü m ü z gibi, toprağı başkasına işletmek üzere kesim-

ciden kiralayan müteşebbistir. Mültezim, parayı sarraftan, toprağı kesim-
ciden kiralar. Sonra çiftçiyi dilediği gibi işleterek s o y m a k t a n başka hiçbir
şey d ü ş ü n m e z . Parasını v e r m i ş , t o p r a ğ ı n ı ve işçisini m u a y y e n bir m ü d d e t -
le satın almıştır. T e p e tepe k u l l a n m a k hakkıdır. Onun bu işletmesine artık
hiç k i m s e , d e v l e t d a h i asla karışamaz.
Onun için, bir b a k ı m a mültezimi bugünkü ziraat kapitalistine benzete-
biliriz. Fakat, ziraat kapitalisti üretime yeni bir d ü z e n veren, ziraatı bir
m ü d d e t için inkılaba kavuşturan, zamanında ileri bir u n s u r o l d u ğ u halde,
mültezim, tam sermayedarlık öncesi bezirgan ve tefeci kapitalin mümes-
sili s ı f a t ı y l a , e s k i ü r e t i m i o l d u ğ u gibi m u h a f a z a ederek, daha fazla s ö m ü -
rürken; ilerletmek şöyle dursun, gittikçe yoksullaştırıp geriletir.
M ü l t e z i m , ö n c e b a h s e t t i ğ i m i z gibi b a s i t bir m ü t e ş e b b i s t i r . Sonra yavaş
yavaş derebeyleşir.
Müteşebbis Mültezim, "mukataanın malikaneye verilmesi", soyguncu-
luğun daima diline d o l a m a k t a usta olduğu bahanesi ile g ü y a , " mamuriye-
t i teşvik" için y a p ı l m ı ş t ı . Çünkü mültezimin sözde kesim toprakları "reaya-
s ı n a t o h u m v e b i d a r v e r m e k " gibi bir rolü kabul ediliyordu.
Fakat, bu bahane ile bir k e r e t o p r a ğ ı , y a n i imparatorluğun temelini
ve köy n ü f u s u n u n biricik g e ç i m aracını ele g e ç i r e n mültezim ne yapar?
E l b e t " m a m u r i y e t " lafını rafa kor ve o n d a n s o n r a y u k a r ı d a d e v l e t i , aşa-
ğıda halkı soyar.

Yukarıda devleti soyuş:

Mukataa tesirini derinleştirdikçe "beş kuruş fazla veren tahsildarların
zulmüne karşı gelmek için, büyük ve küçük çıkarcı mülkiye kesimi, doğa-
ları gereği devletin gücüne sığınıyor. Faiz devlet hesabına kaydolunmayıp,
halkın acilen satın aldığı zaruri tütün ve diğer ma i vergilerinden ve benzer
diğerlerinden paylaşılan hisselerden bu bellidir. Mesela tütün ve mal ver-
gileri hisselerinde, önce ne kadar olduğu ve bugüne gelince nasıl bozulup
eksi/diği ve beslediği savaşçı (cebelu) masrafı ile toplandığında ve hisse
sahiplerine verilen faiz de hesaplandığında ortaya çıkar." [53] (Defterdar
Mehmet Şerif Layihası)
Aşağıda halkın soyuluşu: Kesimci ile anlaşan ve sarrafla işini bitirip ona
"borç senedi" veren mültezim, kazancı hiç o l m a z s a s a r r a f d e r e c e s i n e y ü k -
s e l t m e k için köylüye çullanır:
"Haşerat ve evbaş makuiesinden bir miktar kallaş ile mahiine varup
ahaliye reayaya envai zulüm ve (... ) ile bedeli iltizamın is'afını tahsil edüp
el bi evvel sarrafa verdiği borç senedini tahiis için akçesini irsal" (Beriyyel
Şamlı, "Nizamı Devlet Hakkında Mütalaat") eder.
Modern kapitalistle s e r m a y e d a r l ı k öncesi "müteşebbis" arasındaki far-
kı görüyoruz. K a p i t a l i s t , a z ç o k y e r l e ş m i ş bir s ö m ü r m e s i s t e m i n e d a y a n a -
rak, iktisadi kanunlarla ç a l ı ş a n ı soyar. Mültezim "haşerat ve evbaş" (kül-
han) t a k ı m ı n d a n bir s ü r ü " k a l l a ş " ( d u b a r a c ı baldırı ç ı p l a k ) t o p l a r . V e hal-
kın b a ş ı n a d e v l e t i ç i n d e d e v l e t gibi ç ö k e r e k , i k t i s a t aşırı zorla ç a p u l siste-
mini kurar. Ve böylece iltizam bedelinin iki mislini çalışanların burnundan
fitil fitil ç ı k a r ı r .
Derebey/eşm/şmültez/m-. Müteşebbis mültezim, zamanla palazlanır. Pa-
r a b a b a s ı olur. F a k a t k a p i t a l i z m ö n c e s i n d e b u p a r a y ı i ş l e t e c e k ilerletici üre-
tim sistemi bulunmadığından, ister i s t e m e z s e r m a y e s i n i g e n e t o p r a ğ a y a t ı -
rır. O zaman, artık bu y e n i parababasından üreme, ağa "ayan ve derebe/'
d e n i l e n s o s y a l tipi y a r a t ı r . A y a n , mültezimlikle uğraşan derebey demektir.
Derebeyieşmiş mültezim, yukarıda söylediğimiz bayağı mültezimin sö-
mürme sisteminde hiçbir değişiklik y a p m a z . Yalnız o sistemi biraz daha
yırtıcılaştırıp ağırlaştırır. Burada da gene yukarıda devlet, aşağıda halk,
görülmedik çapula uğrar.
Yukarıda devletin soyulması:
"Sultan Fatih'ten beri zaman zaman birkaç defa kasaba ve köylerdeki
Osmanlıülkesinin geniş arazileri yazıcılar yollanarak deftere yazılır... "idi.
[54] (Beriyelşamlı: Nizamı Devlet Hakkında Mütalaat) O zamandan beri
gördüğümüz vurgun sistemi ve züyuf akçe kalpazanlığı yüzünden, toprak-
tan alınan "menafi ve hasılat" ( ç ı k a r l a r ve kazanç) değişti. "Durumlar ve
varlıklar ortaya serildiğinde, çıkarcı ayan ve derebeyleri, varlıkları boşa
harcar ve yok' [55] (Keza) ederler.
Yani, devlet azalan gelirini ç o ğ a l t m a k için istediği kadar vergi uydur-
sun: Bunların meyvesi daima "mültezim" durumundaki ayan ve derebey-
leri biraz daha s o y g u n c u l u ğ a ve israfa s o k m a k t a n başka fayda getirmez.
Aşağıda halkın soyulması:
"Bazen dahi malikane ve tımar ve zeametler ayan ve derebeyleri zu-
lümlerine iltizam olunmakla, oi makuie'i bi insaf zorba ve haksız zümre-
ci,
sinden olan habisiler dahi, insaflarına göre reayadan alabildikleri kadar
meblağı cebren ve kerhen tahsil eylediklerine binaen, reayanın ahval ü
pür melalleri merhamete şayan olmakla", "aeze'i reaya yerlerin esiri gibi
muamele" ( " N i z a m ı Devlet Hakkında" Keza) görürler.
Unutmayalım. Bu satırları yazan, herhangi bir b u r j u v a ihtilalcisi ve-
ya Bolşevik değil; doğrudan doğruya saltanatın devlet adamlarıdır. Ke-
sim düzeninin iki buçuk yüzyıllık işleyişinden sonra, 19. y ü z y ı l ı n ş a f a ğ ı n -
dan görülen manzarası ve neticesi budur: Köylü "yerlerin esiri"dir. Miri
toprakların sözde "rakabe"sini, mülkiyetini elinde tutan devlet, kendi if-
lasını d a g ö r ü r , a m a , o n u n "bi insaf usat ve b u g a t " a karşı elinden hiçbir
şey gelmemektedir.

2- Cizyedar ( Ç i f t ç i y i Soyan)

T o p r a k geliri mültezimlere geçtiği gibi, dolayısıyla gene bir ç e ş i t t o p -

rak geliri olan; fakat doğrudan doğruya çil akçe ile ö d e n e n baş v e r g i s i ,
cizye de c i z y e d a r l a r a teslim olunur. Ve aynı akıbete uğrar. Cizyedar; bir
çeşit baş v e r g i s i mültezimi demektir. Mültezim nasıl çiftçiyi soyup soğa-
na çevirmek zorunda ise, (kesimciye ödediği peşin para ile s a r r a f a v e r -
diği borç senedini çıkarmaya mecbur ise) aynı mekanizma ile cizyedar
da, ç i f t ç i l e r i normal s ö m ü r m e n i n yirmi, otuz misli aşırı soyguna ve vur-
guna uğratmaktan geri kalamaz. Cizyedar belki koyu Müslüman, belki
şefkatli bir b a b a , ihtimal h a y ı r s e v e r bir i n s a n d ı r . Fakat sistem onu cana-
varlaştırır. Kabahat kişide değil, kurulu düzendedir.
Cizyedar bir ç e ş i t t a h s i l d a r v e inzibat memurudur. Fakat bugün hâlâ
geviş getirilen liberalizmin en son manasıyla ve en son haddine kadar
"hür"dür. Yani, m ü l t e z i m gibi c i z y e d a r da, bir k e r e işi ü z e r i n e aldı mı, a r -
tık her türlü "devlet karışmasindan "serbest" kalır. Ve ancak çevresinde
har v u r u p h a r m a n savuran iktisadi kanunlara göre s o y g u n u n a girişir.
B u y i r m i , o t u z m i s l i v u r g u n u nasıl başarır? Başlıca şu yollardan:
1- Dört, beş k u r u ş l u k c i z y e y i , adam başına yüz, hatta yüz on kuruşa
çıkartır.
2 - Ş e r i a t v e k a n u n c a baş v e r g i s i a l ı n m a m a s ı g e r e k e n l e r d e n dahi c i z y e alır.
3- Bilinen tek cizyeden b a ş k a " K ı b t i y a n c i z y e s i " gibi y e n i ç e ş i t c i z y e l e r
icat eder.
Keyif o n u n değil mi? "Akıncı m ü t e ş e b b i s " o değil mi? Devlet v e y a baş-
ka fert o n u n hürriyetine ne karışırmış?
"Haksızlık ve zulüm, baş vergisini toplayanların, toplarken kanuna
aykırıve sınırsız davranmalarıdır. Özellikle Kıptiyan cizyesi, zulmün en
çirkini olmakla, reayaya en büyük eziyettir. Çift sahipleri kendi hissele-
rini dört, beş kuruştan satarken, cizye toplayanların (cizyedarlar), yüz,
yüz on kuruş gibi fahiş satış yaptıkları incelemeyle görülmüştür. Savaş-
ç soyundan olanlar, bunların babaları ve dedeleri, hasta ve güçsüzler,
kazanç sahipleri gibi kimselerden baş vergisi alınması meşru değilken,
cizyedarların, bunların tümü adına çift sahibinden tahsil edip" [56] (Be-
riyelşamlı "Nizamı Devlet Hakkında Mütalaat") yutarlar.
C i z y e d a r , işi b u d e r e c e l e r e k a d a r niçin v e nasıl a z ı t t ı r ı r . S o y g u n u n ne-
ticesi nereye varır?
Burada, toprak beyinin para beyi diyebileceğimiz önsermayedarla
yaman işbirliği k a r ş ı s ı n d a y ı z . Ve işin iç y ü z ü n ü de a n c a k bu iki zümre-
nin kanuna, şeriata, devlete ve insanlığa karşı hiç k a y g ı l a n m a d a n kurup
işlettikleri konspirasyon izah edebilir. Yani, cizyedar tek başına dünyayı
soyamaz. Tıpkı mültezim gibi, asıl b ü y ü k suç ortağı mukataacı toprak
beyi ile g i z l i c e a n l a ş a r a k v u r g u n y a p a b i l i r . Bu nasıl olur?

T o p r a k beyi kesimcinin soygunu

"Cizyedarların bu guna zulüm ve adavete (aşırı zulüm ve düşmanlık)

cesaretlerinin sebebi kavisi: Faraza bir cesim kazanın otuz kırk bin kâğı-
dı var ise, oi kazada vaki mukataat ve malikanelerin eshapları ekseriya
malikaneleri reayasının cizyeleri oi kalemden ifraz ve malikanelerine rap t
ile reayalarından cizyelerini kendüieri tahsil ve cizyedariara vermek üze-
re fermam ali isdar ittirup..." ( " N i z a m ı Devlet Hakkında Mütalaat" A.T. He-
diyesi) işe g i r i ş i r l e r .
Risale s a h i b i n e g ö r e 3 0 - 4 0 bin k â ğ ı t l ı bir k a s a b a d a 10 bin kâğıtlı mali-
kaneler bulunabilir. On bin o c a ğ ı n m u k a d d e r a t ı n ı elinde t u t a c a k kadar kud-
retli o l a n mukataacı, huma kuşuna benzeyen miri t o p r a k m ü l k i y e t i n i n mü-
cerret ve mutlak devlet denilen sahibini etiyle kemiğiyle temsil eden asıl
i k t i d a r d e m e k t i r . T o p r a ğ ı n g e l i r i n i e m r i n e aldığı gibi, o t o p r a k t a ç a l ı ş a n l a -
rın baş v e r g i l e r i n i de, güya gene devlete yardım olsun kabilinden kendisi
t o p l a y ı v e r m e k için d e v l e t b a b a d a n " F e r m a n ı A l i " ç ı k a r t m a k gibi pek masu-
mane, pek zararsız g ö r ü n e n bir m a s l a h a t a baş v u r m a k l a işe başlar.
Zaten, bütün miri toprak rejimi üzerindeki millet ve halk mülkiyeti
h a k l a r ı n ı n ş a h s i i n h i s a r l a r ı n a k a r ş ı , hep b ö y l e , " m a s u m " v e " z a r a r s ı z " hat-
ta b a z e n " h a l k " için, y a h u t " b a y ı n d ı r l ı k " için alınmış gösterilen tedbirlerle
başlamaz mı?
Sonra ne olur? T o p r a ğ ı n gelirini " m ü l t e z i m " e iltizam eden yeni toprak
beyi, burada görünüşte tersine hareket eder. Baş vergisini c i z y e d a r elin-
d e n geri a l ı y o r m u ş gibi d a v r a n ı r . G e r ç e k t e , y a p t ı ğ ı a y n ı ş e y d i r : T o p r a ğ ı il-
tizama vermesi, m ü l t e z i m d e n para a l m a k içindir. Cizye ise, doğrudan doğ-
r u y a para o l a r a k t o p l a n d ı ğ ı n a g ö r e , onu t o p l a m a hakkını cizyedarın elinden
a l m a s ı g e n e para a l m a k i ç i n d i r . Bu hususta miri mal babası, padişahı kan-
dırmaktan kolay ne var? Cizyeyi ha cizyedar "kol" toplamış, ha mukataacı
"kol"... "Fermanı Ali" kendiliğinden "isdar" olunuverir. Ve para babalarının
cümbüşü başlar:
a) Cizyeyimukataacının toplama beratr. Malikane "sahibi" devlet içinde-
ki nüfuzu sayesinde, padişahtan bir f e r m a n ç ı k a r t ı r . Kendi malikanesindeki
çiftçilerin cizyesini kendisi toplayacaktır. Bay, m a l i k a n e s i n e y a b a n c ı eli gir-
sin i s t e m i y o r . B u k a n u n i d i r . P a d i ş a h f e r m a n ı işe bir m e ş r u i y e t şekli v e r i r .
b) Mukataacının cizyedaria uyuşması: Malikanede 10 bin cizye verecek
baş v a r . M u k a t a a c ı , c i z y e d a r d a n y a l n ı z iki ila ü ç bin k â ğ ı t alır. V e c i z y e d a -
r a e f e n d i c e bir g ö z k ı r p a r . C i z y e d a r n e d e n i l m e k i s t e n d i ğ i n i " l e b d e m e d e n
l e b l e b i y i a n l a y a n " c i n s t e n d i r . O n bin y e r i n e iki ila ü ç bin baş v e r g i s i n e y e r -
d e n k a n d i l l i t e m e n n a a t a r . O işini bilir t a k ı m ı n d a n d ı r . M u k a t a a c ı ne y a p a r ?
O n bin k i ş i n i n y e d i v e y a s e k i z binini c i z y e v e r m e k t e n h a l a s m ı e d e r ? A d a m
sizde! O zaman cizyedaria anlaşmaların ve ta padişah katından ferman-
lar, beratlar çıkartmanın zahmeti neye yarar? Hayır. M u k a t a a c ı , g e n e te-
basından, reayasından 10 bin kâğıtlık para toplar. Yani, sözde cizyedarın
zararına 7-8 bin kâğıtlık cizyeyi cebine atar. Bir k a l e m d e dört beş misli
vurgun! Burada artık kanunu hak g ö t ü r e . . .
Para beyi cizyedarın soygunu: Peki siz, cizyedarı, elinden maması alının-
ca s u s a c a k kadar aptal bir b e b e c i k m i sandınız? Halbuki susuyor. Mukata-
acının k e n d i s i n d e n g ö z g ö r e g ö r e 7 - 8 bin k â ğ ı t l ı k c i z y e y i v u r m a s ı n a s e s çı-
kartmıyor. Bu ne biçim mucize? Mukataacı cizyedarı büyüledi mi y o k s a ?
Merak etmeyin. Çünkü:
a) Cizyedarın hiçbir zararı yoktur: Mukataacının geri verdiği 6-7 bin
kâğıdı sepete atacak değildir. Sadece, malikane içinde olmayan öteki
" v a h ş i " d e m e k m ü m k ü n s e , öyle; dışarıda kalan "sahipsiz" çiftçilere müna-
sip g ö r e c e k t i r . Kendisine 20-30 bin reaya mı k a l ı y o r d u ? İşte, mukataacı-
nın t e p t i ğ i 7 - 8 bin k â ğ ı d ı o n l a r a ü l e ş t i r e c e k t i r .
Peki cizyedar, sırf mukataacının bire beş vurgun yapmasına babası
hayrına mı razı o l d u ? E l b e t d e ğ i l . Bir k e r e m u k a t a a c ı gibi p a d i ş a h t a n d i l e -
yince ferman çıkartan birinin gönlünü hoş e t m e k z a n n e d i l d i ğ i kadar kuru
kuruya bir h a y ı r işi d e ğ i l d i r .
Beş t ü m e n l i k çalışan insanın mukadderatını "beratı şerif" elinde tutan
bir k u m a n d a n l a suç ortağı olmak, yabana atılır marifet midir? Fakat...
b) Cizyedarın yağlı kârı da vardır. Osmanlı bürokratı ne demiş? "Hem
ye, hem yedir!" Müdür bey, müteahhitle odun fiyatını y ü k s e k t u t a c a k bir
mukavele yaparken, katip efendinin odunları tartıp teslim alırken bir y e r i -
n e beş y a z m a s ı n ı e l b e t hoş g ö r e c e k t i r . A ğ a ç l a r ı n dal b u d a k t a r a f l a r ı n ı , bir-
kaç y ü k ü n ü d e k a n t a r ı t u t a n o d a c ı n ı n e v l i ğ i n e g ö n d e r m e s i n e k i m s e s e s çı-
karmayacaktır. Bu, b ö y l e g e l m i ş b ö y l e g i d e c e k t i r . O k a n u n l a - ş e r i a t a , d e v -
let k a n u n u n a ne hacet. G e l e n e k ve g ö r e n e k kanun ile beride " k a i p " ettiği
y e d i , s e k i z bin k â ğ ı d ı n a c ı s ı n ı beş, o n misli ç ı k a r t ı r . Ö r n e ğ i m e y d a n d a : M u -
kataacı bire beş kâr e t m i y o r m u ? O n a uyan c i z y e d a r da en aşağı beş, o n
misli k a z a n ç b u l m a l ı d ı r . Hatta daha fazla... C i z y e d a r , m u k a t a a c ı d a n en az
iki kere fazla kazanmazsa yaşayamaz. Çünkü, m u k a t a a c ı y a l n ı z nefsi için
vurgun yapar. C i z y e d a r ise kendisinden maada bin bir y e r i d o y u r a c a k t ı r .
Eğer oraları d o y u r a m a z s a , bu işi başaramaz. Mesela:

1- Devlet zümreleriyle toprak beylerine-. Haraç, buyuruldu, ubudiyet,

c a i z e gibi bir y ı ğ ı n s u s p a y l a r ı dağıtacaktır.
2- Tefeci zümresine-. Kredi bulmak için kefilleme, sarraf güzeştesi, er-
bap v e z e h a p ( g e l d i g i t t i ) masarifi ödeyecektir.
3- Serseri gerilere "Diş Kirası"-, verecektir. Cizye toplamak, alelade
ve gönülden v e r i l e c e k bir v e r g i y i almak değildir. Kelimenin tam mana-
sıyla bir ç a p u l c u l u k t u r . Y a n i halk zorla talan edilecektir. Bunun için hu-
susi bir o r d u sefere sürülecektir. Cizyedar, başına toplayacağı bir s ü r ü
evbaşla köylünün başına kurt gibi saldırır. Toplu bir isyan karşısında
devlet vardır. Tek tek köylüler ise, böyle bir a v u ç s e r s e r i alayı önünde
her v a k i t , t e ş k i l a t s ı z l ı k y ü z ü n d e n ezilmeye, soyulmaya mahkumdur. Ciz-
yedar o serseri alayını besleyecektir.

İşte, c i z y e d a r , kendi hak ettiği p a y ı n d a n başka, bu ü ç başlı masrafları

da gene köylüden çıkartacaktır. A n c a k aç devlet zümrelerini ve haris top-
rak b e y l e r i n i d o y u r d u k t a n s o n r a , o ü ç başlı masraflarını hem kendisine ye-
n i bir k â r k a y n a ğ ı y a p a r , h e m d e a r t ı k h e p s i n i n e k m e k l e r i n i k e n d i s i v e r d i -
ği için, s e r s e r i e v b a ş ı n da, şerefli devlet a d a m l a r ı n ı n d a , asıl t o p r a k b e y -
lerinin de yavaş yavaş velinimeti ve hakemi durumuna geçer. V u r g u n c u
sermayenin rolü kesim düzeninde böyle keskinleşir:

"O/ kazanın cizyedarlığını kamudan alıncaya değin verdiği harç, buy-

rultu, bağlılık ücreti, izin ve kefillik ve sarraf payı, gidiş geliş masraflarını,
son olarak cizye ve kesim ücreti toplanıp, miktar ne kadar çıkarsa o meb-
lağı o kazanın sahipsiz reayalarına yükleyip dağıtır." [57] ("Nizamı Dev-
let" Keza) Netice? Meydanda.
Birincisi: Sosyal hayat b a k ı m ı n d a n , halkın, bilhassa kır n ü f u s u n u n ya-
man ezilip soyuluşu v e y e r i n d e n yurdundan oluşu. A r t ı k çiftçi her mana-
sıyla "yerlerin esiri"dir. Bu her g ö z e batan açık bir ş e y .
İkincisi: Sosyal siyaset b a k ı m ı n d a n derebeyleşme prosesine, bizzat
halk yığınlarının da kurtuluş gözüyle bakmasıdır. Görüyoruz. "Bi sahip"
yani mukataacı beye bağlı olmayan "sahipsiz" köylüler, hem cizyedarın,
hem toprak beyinin ve dolayısıyla bütün devlet cihazının ve asayişsizliğin
en olağanüstü çapuluna uğrarlar. Halâ köylü a ğ z ı n d a sık sık r a s t l a n a n "sa-
hipsiz kaldık", "Allah bize bir s a h i p g ö n d e r s i n ! " l a f ı n ı n kaynağı budur. Te-
feci-bezirgan sermayenin zulmünden yakasını kurtaramayan köylü, ister
istemez ehvenişer saydığı bir s a h i b i n , bir m ü t e g a l l i b e n i n b o y u n d u r u ğ u al-
tına başını s o k m a y a koşar: "Deruhdeci habisileri"nin ağına düşer:
"Müslüman olmayan köylünün eş ve çocuklarıyla, gece gündüz, aç ve
muhtaç çalışıp bir yılda e/de ettikleri ürünleri düşük bedelle alıp, onları ço-
luk çocuklarıyla kötü kimselere kâğıtlanmak zorunda bırakırlar. Bu melun-
lar da açgözlülük ve rüşvet hırsıyla bu biçareleri soyup harap etmeleriyle"
[58] ("Nizamı Devlet Hakkında Mütalaat"A. T. Hediyesi) saltanatın toprak
temeli heyelana uğrar.

3- Şehirde Tefeci-Bezirgan Sermaye Zümreleri

1- Küçük Sanayi ve Üretim

Kesim düzeninin Yahudi Nasi v e D o n n a G r a c i a Mendes Kumpanyası ve

"Dolab"ı ile a y n ı zamana düşmesi, miri t o p r a k l a r ı n d i r l i k d ü z e n i içine d ü -
şen kesim faresinin şehirden köye geldiğini gösterebilir. Avrupa'da dahi,
ü r ü n iradı ş e k l i n d e n p a r a iradı ş e k l i n e g e ç i ş t e , s e r m a y e n i n kır e k o n o m i s i -
ne girişi, ş e h i r d e k i bezirgan münasebetlerinin belli bir g e l i ş m e s i y l e a t b a ş ı
gider. F a k a t bu, A v r u p a ' d a , m e s e l a , 16. y ü z y ı l İ n g i l t e r e ' s i n d e o l d u ğ u gibi,
"Kapitalin ziraata güdücü güç olarak girmesi." (Marks); kapitalist toprak
iradının oluşu, para iradı d e m e k değildir. Çünkü bir ü r e t i m d e ğ i ş i k l i ğ i ba-
his konusu olmamıştır.
Tefeci-bezirgan sermayenin hadden aşırı gelişmesi, Türkiye'de kapita-
lizmi geliştirmek şöyle dursun, mevcut üretim yordamını bile bozup geri-
letmiştir. Tıpkı Roma Cumhuriyeti'nin son devirlerinde, böyle: "Tüccar
sermayesi, para ticareti ve tefeci sermaye en yüksek dereceye gelişmiş-
ti." Fakat "E/ imalathanesi kadim ortalama şekilden çok daha aşağı du-
rumlarda" (K. M. Kapital c. III. F. 36. Önkapitalizmden) idi. Bunu Kanuni
devrinin şehir esnaflığında görebiliriz.
B ü t ü n o r t a ç a ğ e s n a f l ı ğ ı gibi, K a n u n i d e v r i n i n k ü ç ü k e s n a f l a r ı da, ş ü p h e -
siz l o n c a t e ş k i l a t ı n a bağlı idi. Fakat bezirgan-tefeci s e r m a y e n i n köyde ya-
rattığı s o y g u n u n v e p r o l e t e r l e ş m e n i n ş e h i r l e r e nasıl ş i d d e t l e i n s a n a k ı n ı y a -
rattığı, o n d a n s o n r a O s m a n l ı p a y i t a h t ı n ı n bütün s i y a s e t i n d e n anlaşılır. Hat-
ta bu oluş y ü z ü n d e n yeniçeri ocağı, tam bir e s n a f l o n c a s ı n a döner. "Para
kazanmak için İstanbul'a gelen taşra gençleri, bir sanata sülük (katılma)
ile beraber, hemşehrileri tarafından yed/erine bir "suffe"tezkeresi verilerek
yeniçeri ocağına geçirtilmek alışılmış olmakla... " (Abdurrahman Şeref: "İs-
tanbul'da Ekulat M ü z a y a k a s ı " Tarihi O s m a n i Mecmuası, 1332, No: 40)
 Aynı akının gene daha, Kanuni devrinden itibaren sağlam lonca teşki-
lat v e g e l e n e k l e r i n i zorladığı, üretimi bir ç e ş i t g e l i ş i g ü z e l serbestliğe sok-
tuğu görülür. O z a m a n , bütün ortaçağ A v r u p a ' s ı n d a görülen devlet karış-
maları baş g ö s t e r i r . Ve metalar üzerine birtakım ölçü ve evsaf kayıtları,
tahditleri konur.
"Hasırcılar eğer tul ve arzdır ve eğer bahasıdır. Kadimden ola geidüğü
üzere olmayıp ve bahasın dahi ziyade edip serir'i şekva etmeğin büyür-
düm ki" (7 ş e v v a l 973) diyen hâkimler, dikkat edilirse, bu çözülüşü "ka-
dimden olageldüğü üzere", olmayan lonca disiplinine aykırı hareketi dü-
zenlemeye çalışır.
O zaman, Avrupa ile a r a s ı n d a en kısa ulaştırma, Üsküdar'la İstanbul
a r a s ı n d a k i k a y ı k ç ı l ı k idi. 9 7 2 ' d e b u işe d e e l konulup, Üsküdar kayıkçılığı-
na yalnız "kırkkayık mukarrer" k ı l ı n ı r . Ve t a ş ı m a fiyatı da, iki kişiden 1 ak-
ç e h e s a b ı y l a t a y i n e d i l i r . V e bir k a y ı ğ a 12 kişiden fazlasının binmesi y a s a k
edilir. Bu, önüne gelenin kayıkçılık y a p m a m a s ı için k o n m u ş bir t e d b i r d i r .
Tekirdağ'ından gelen k i r e m i t işi için de, gene 9 7 2 ' d e e m i r l e r çıkar: "Gön-
derilen kalıba muhalif kiremit işletip gönderilmeye ve ana kanşmayıp cek
kiia taşır çıkatmayup bey'i ettiriimiye."
F a k a t bu t a h d i t l e r i n en m a n a l ı s ı , İ s t a n b u l ' u n en g e l i ş k i n bir ü r e t i m kolu
olan d o k u m a c ı l ı k t a g ö r ü l ü r . 18 Sefer 972 günlü h ü k ü m d e şunları okuyoruz:
"Şimdiki ma ide mahruse'i mezburede seraser ve şahnik ve zerbast ve ku-
şak işlenen tezgahlar çoğaiup zapt oiunmayup (kontrol edilmeyip) kumaş-
larının g/abdan ve ibrişimlern saf etmeyüp envai hile ve hadiaya mubaser
ettikleri"görülür. Y a p ı l a n hesaba göre bu iş için 318 t e z g â h bulunmuş. Bun-
lardan yalnız: "Sahiplerinden kiracı ve muamele ile akçe kullanur oimayup
metmui ve ma/dar olup yararı itimat olunur üstadiardan yüz tezgahı mukar-
rar edüp (kararlaştırıp)", "maada ne kadar tezgah var ise cümlesin defedüp
ve zikroiunan kumaşın ahvali tamam ve manzum ve mazbut olmak için mu-
karrer olan tezgahlarda işlenen altunlu kumaşın miri damga vurulup dam-
gasız alınup satılmaya." Fiyat da şöyle pekiştirilir: "Her seraser ki işienüp ta-
mam ola nihayet otuz beş aitundan aşkın olmaya."
Gene göze bilhassa iki ş e y ç a r p a r :
1- Demek "meşru" sayılacak tezgâh sayısı üç mislinden fazla artmış.
Nasıl a r t a b i l m i ş ? "Kiracı v e y a m u a m e l e ile a k ç e k u l l a n ı r " k i m s e l e r i n t e ş e b -
büsleri ile. Bu kimseler, " m e t m u l ve maldar" değildirler. Sırma işlerinde
çalışanların üçte i k i d e n f a z l a s ı , a n c a k t e z g â h kiralayarak veya para ö d ü n ç
alarak iş y a p a n l a r d ı r . Bu, sıkı lonca disiplininin Kanuni d e v r i n d e n e hale
girdiğini g ö s t e r m e y e yeter. Bu ancak tefeci-bezirgan sermayenin; köyden
şehre bir a y l a k l a r o r d u s u sürüp getirerek onları şehirde "kiracı" durumu-
na s o k m a y a başladığı ile izah e d i l e b i l i r .
 2 - Bir s e r a s e r 3 6 a l t ı n . B u g ü n k ü p a r a ile ( a l t ı n 4 0 l i r a d ı r ) 1 4 0 0 lira! Bu
p a r a e s n a f ı n k a z a n ç s t a n d a r d ı n a bir ö r n e k s a y ı l a b i l e c e ğ i gibi, ş i m d i k i kürk
m a n t o ve p i k a p - r a d y o y a taş ç ı k a r t a n bir l ü k s ü n , z a m a n e a ğ a v e p a ş a l a r ı -
nı nasıl a ğ l a r ı içine a l d ı ğ ı n ı d a g ö s t e r m e y e y e t e r .
Tefeci-bezirgan sermaye köydeki çalışanları soyup soğana çevirirken,
şehir efendilerini de lüks yolu ile h a r a c a bağlayacaktır.

2- Şehirde Bezirgan Zümreleri

B ü t ü n b u a r a ş t ı r m a l a r ı m ı z g ö s t e r i y o r ki, b i z d e , " d e v l e t ç i y i z " şiarı hiç d e

yeni bir ş e y d e ğ i l d i r . İmparatorluğun büyük toprak temeli miri a r a z i y e d a -
yanınca, bu temeli aşındıran bezirgan sermayenin "miri"likten büsbütün
uzak kalamayacağı kendiliğinden anlaşılır. Bu miriliğin birinci manası: Ti-
caretin derebeyce ve mütegallibece yürümesi demektir. Gerçekte devlet
k o n t r o l ü , t ı p k ı miri a r a z i ü s t ü n d e k i b e y t ü l m a l i n r e k a b e s i g i b i , ş e k i l d e n iba-
ret k a l ı r . A s ı l t i c a r e t i k o n t r o l ü n e a l a n d e r e b e y v e m ü t e g a l l i b e d i r . Başka ta-
birle, Osmanlı ticaretinin devletçiliği, halk yığınlarını soyup soğana çevir-
me bakımından, çalışan sınıflar zararına ve tefeci-bezirgan sermaye ile
kaynaşmış mütegallibe, derebeyleşme kârına bir d e v l e t ç i l i k t i r .
Z a m a n l a t i c a r e t e karşı konan k a y ı t l a r ş ü p h e s i z , d a i m a o l d u ğ u gibi s o -
yut devletçiliklerin genel başlayışı ile; halkı k o r u m a k hedefini gütmekle
s a h n e y e çıkar. Köylü de kesim düzeninin ve mütegallibeliğin hayatı çalı-
şanlara dar getirmesi y ü z ü n d e n , büyük şehirlere doğru, Marks'ın Vagelfrei
dediği çeşitten kanı helal başıboş proleterler akını başlaması, her ş e y d e n
önce sosyal düzen s t a t ü k o s u n u v e idari, siyasi asayişi gözetmek zorunda
olan devleti, her y e r d e hazır n a z ı r f a k a t elle t u t u l m a z t e f e c i sermayeye
karşı d e ğ i l s e bile, bari d a h a g ö z l e g ö r ü l ü p elle t u t u l a n t i c a r e t s e r m a y e s i -
ne karşı zaman zaman tedbirler almaya götürür. Bilhassa madrabazlara
karşı zaman zaman kararlar alınır.
Devlet müdahaleciliği, mesela Kanuni d e v r i n d e bağ ve ü z ü m l e r e kadar
yayılır. Kadı efendi: "Gerekİstanbul civarında, gerek Marmara sahillerin-
deki bağları da teftiş eder. Her sene üzümlerin bir miktarını gayri-müsiim-
ier için şarap yaptırır. Küsurunu turşu ve pekmez için istimal ederdi." (Ah -
met Refik. "İstanbul'un İaşesi ve Ahvali Ticariyesi" Nisan 332, No: 37.
s.38-39) Fazla ş a r a p l a r a da tuz attırırdı.
İstifçiliğe ve madrabazlara karşı, alım fiyatlarını yerinde tesbit eden
resmi "temessük" (borç senedi)ler verilirdi:
"Madrabazlara bağlıdır, mahzen ettirmeyüp ticaret için varanlara narh
ruzi üzere a id urup dahi gemilere tahmil edüp herkesi ne sa'i ile aiundun-
muş yazup ellerine temessük virüp" d i y e n Kefe kadısının 4 Zilhicce 961
tarihli hükmü bunu gösterir.
 Fakat, birinci v e ikinci cihan harpleri, hemen her m e m l e k e t t e g ö r ü l e n
d e v l e t m ü d a h a l e c i l i ğ i n i n ve istifçilik + madrabazlık + ihtikarla mücadelenin
bilhassa halk t e ş k i l a t ı o l m a y a n geri bezirgan rejimlerinde hangi akıbetlere
ulaştığını açık açık gösterdi. B u g ü n g ö z ü m ü z ö n ü n d e g e ç e n o l a y l a r ı n , o ka-
ranlık ve ş u u r s u z ilk b e z i r g a n münasebetleri çağındaki büsbütün dizginsiz
v e i d a r e c i l e r i n ş a h s i , keyfi insafına kalmış düzeninde, nasıl g e m i a z ı y a ala-
cağı kendiliğinden anlaşılır. Bezirganca devlet müdahaleciliğinin yalnız tüke-
tici şehir ahalisi için d e ğ i l , d e v l e t h a z i n e s i için de y a p ı l d ı ğ ı n a g e n e Kanuni
d e v r i n d e ş a h i t o l u y o r u z . 9 6 7 , 9 6 9 , 9 7 2 / 1 5 5 9 , 6 1 , 6 4 s e n e l e r i s i p a h i l e r , re-
a y a v e h a t t a e v k a f , hele m a d r a b a z l a r , b u ğ d a y ı harice k a ç ı r m a y a başlarlar.
H ü k ü m e t bunlarla savaşır. Bu harice buğday kaçırma t e ş e b b ü s ü A v r u p a ' n ı n
16. a s ı r d a c i h a n pazarının teşekkülü ile z i r a a t t a t e ş e k k ü l e t m i ş kiracı çiftçi
fideliklerinin çarçabuk ziraat kapitalistleri haline g e l m e s i n i icap e t t i r e n mü-
him d ö n ü m a l a m e t i d i r . Fakat O s m a n l ı l ı k t a , b i z z a t d e v l e t b ü y ü k z a h i r e satı-
cısı o l d u ğ u n d a n , M ı s ı r ' d a b u ğ d a y ı n (... ) 60 p a r a iken 30 para d ü ş ü n c e d e v -
let işe k a r ı ş ı r . İki c e m a z i y e l e v v e l 9 7 2 ' d e ş ö y l e bir h ü k ü m ç ı k a r ı l ı r :
"Üç senenin terekesinden furuhat (satış) olunursa fi bade 45 paraya
nihayet kırkar paraya verile ki birer altun olup, reayaya sa'ti maişet (uy-
gun geçim) ve haza ne'i Mısır'a zarar mürettep olmak lazım gel m iye".
Y a n i b e z i r g a n d e v l e t ç i l i k de, b u s e f e r , (...) f i y a t l a r ı y ü k s e l t m e y e k a l k ı ş ı r .
K a n u n i ' d e n iki y ü z y ı l s o n r a , 18. a s r ı n ilk y a r ı s ı n d a , ş e h i r ve k a s a b a be-
zirganlığının hangi durumda olduğu, mesela, "Cihannuma"nın 1142 ve
1162 (1729-1748) yıllarında y a z ı l m ı ş olan "i/avesf, Bartın'ı anlatırken bize
a z ç o k s a d ı k bir l e v h a ç i z e r . Kereste pazarı h a k k ı n d a şu satırları okuruz:
"Kadıve müftü ve İstanbul gümrüğü tarafından bir adem oturup ve
bezirgan geiüp metalar İbrahim Paşa hatifine vaz edüp sakin olurlar. La-
kin her biri bir mütegallibeye istiare mühtaçdır ve serdarları dahi kenû'ti-
lerinden bir melun olur." (Ülkü Mecmuası: sayı 86, mayıs 1940)
1- D e m e k bezirganlık en ufak k a s a b a l a r a kadar, kendisine kadı, müf-
tü ve İstanbul g ü m r ü k ç ü s ü huzurunu temin eden birer istikrarlı pazar ya-
ratmıştır.
2- Bezirgan h e n ü z " m e l ' u n " kişi s a y ı l ı r . A m a bunlar teşkilatlı melunlar-
dır v e " d a h i kendilerinden bir m e l u n " u "serdar" olarak tanıtmışlardır.
3- Bununla beraber, kadı, müftü, gümrük memuru gibi d e v l e t m ü m e s -
sillerinin rolü ne olursa olsun, serdarlı teşkilatları ne kadar kuvvetli bulu-
nursa bulunsun, bezirganlardan g e n e " h e r biri bir m ü t e g a l l i b e y e istiareye
muhtaçtır."
Bu karakteristik, Osmanlı bezirganlığının sosyal d u r u m u n u az çok gös-
terebilir.
514
 Fakat, asıl bir y a n d a d e v l e t i , öbür y a n d a geniş halk yığınlarını kıskıv-
rak elinde t u t a n kudretli bezirgan z ü m r e , yalnız şehri değil, köy e k o n o m i -
sini d e a v u c u içinde t u t a n kalburüstü b e z i r g a n tip, mubayaacıdır.

3- Mubayaacıyan (Kadim Müteahhitler)

M u b a y a a c ı tipi, derebey dünyasının devlet müteahhidi demektir. Mül-
t e z i m v e c i z y e d a r l a g ö b e k bağı olan bir ö n s e r m a y e z ü m r e s i d i r . T e f e c i - b e -
zirgan sermaye çiftçiyi "yerlerin esiri""yapıp köyleri yoksullaştırdıkça, köy-
lüler ş e h i r l e r e a k ı n ederler. Köyler ıssızlaşır ve dağılırken, şehirler muaz-
zam kan çıbanları halinde kızarıp şişerler. İki y ü z y ı l içinde, on beş, yirmi
misli kalabalıklaşırlar. B u k a l a b a l ı k l a r b ö l ü n e c e k , d e v l e t k e n d i e l i n d e k i hu-
dutsuz ürün gelirleriyle bu işi y a p a m a z mı? Dirlik d ü z e n i n d e icap e t s e y d i
belki y a p a b i l i r d i . Fakat kesim düzeninde istese bile o n u y a p a m a z . Kast-
laşmış üst t a b a k a , bezirganlığı sözde " m e l u n " ve şerefsiz bir iş sayar.
Ama, gerçekte, fırsatı bulunca, nasıl başlı başına bezirganlaştığını gene
L ü t f ü P a ş a ' n ı n A s a f n a m e s i p e k iyi a n l a t ı r . H a t t a d e v l e t i n i k t i s a d i i ş l e r l e uğ-
raşmaması prensibi, devlet adamlarının bezirganlığı şerefsiz bulmaların-
d a n z i y a d e , b i z z a t o işe - h a t t a L ü t f ü P a ş a ' y ı â l e m e t e l k i n v e r i r k e n bile- e l
altından girişmiş olmalarıyla izah edilebilir. Üst t a b a k a l a r t i c a r e t i n v e t e -
f e c i l i ğ i n t a d ı n ı o k a d a r a l m ı ş l a r d ı r ki, a r t ı k o işi, e l l e r i n d e b u l u n a n d e v l e t e
yaptırtmazlar. B u m u b a y a a c ı l ı ğ ı n m a n e v i s e b e b i de, m a d d i s e b e p de, d e v -
letin a r t ı k d i r l i k d ü z e n i n d e o l d u ğ u gibi f a z l a ürünleri ilk e l d e n t o p l a m a m a -
sı, para iradçısı d u r u m u n a g i r m e s i d i r .

Şu v e y a bu sebeple bir k e r e doğan mubayaacılık, öteki g ö b e k bağlı

kardeşleri cizyedarlık ve m ü l t e z i m l i k gibi, zamane sermayesinin bütün
iktisadi ve ekstra ekonomik sömürme, çapul meziyetlerini fazlasıyla ka-
zanır. Hazer'de şehir nüfusunu beslemek zarureti ile işe başlar. Yavaş
yavaş halkın b o ğ a z ı n a attığı pençesini devletin hazinesine de sokar. Şe-
hir n ü f u s u n u n g e ç i m i n i e l i n e a l d ı ğ ı gibi, imparatorluğun hususi ve resmi
alış v e r i ş alanlarını da inhisarına geçirir. Böylece, bütün akranları gibi
mubayaacı s e r m a y e de, y u k a r ı d a devleti, aşağıda halkı s ü l ü k gibi emer.
Devlet hazarda, seferde ipin ucunu mubayaacıya teslim eder. Osman-
lı'nın m u h t e ş e m top sakalını eline geçiren mubayaacı, artık hem köyde,
hem şehirde işleyen iki y ü z l ü A c e m kılıcına döner. Köyde, alıcı sıfatıyla
üretmenleri çapula uğratır. Şehirde satıcı sıfatıyla tüketmenleri haraca
bağlar. Artık Osmanlı İmparatorluğu, tepeden tırnağa kadar dizginsiz bir
tefeci-bezirgan sömürme sistemi içindedir.
Hazer'de (barış zamanı) Çapul:
"Devleti Aliye mirianbariar binasına ve canib'i miriden mubaya ve hi-
yaneti takribiyle üç, dört kat ziyade iştir ve niceleri dahi emakın'ı baide-
den (mekândan uzak) nakil etmeleriyle, yalnız ücret nakliyesi miriden ve-
rilen bahasının katmerli reşide olup, bu cümle ile ekser mubayaaya me-
murlar dahi mücerret tama'ı hamlarından nasi m utad olan veçhile on ki-
lede bir kile dem'i kanaat ve reaya fıkarasına cevru eziyet ve kendu mev-
zuları olanı başlı kile ile tedbiyl edüp hemen on kileyi altı yedi kile götü-
rüp reayadan ziyadesinin akçesini ahz eylediklerinden başka, kendüieri
reayadan ahz eyledikleri saf ve cid hm taya saman ve arpa ve haramuk ka-
rıştırıp güngun (rengârenk) hileden sonra mağşuş (karışık) hınatlı ve
seyr'i sefaine tahmil ve asitanei saadete irsal eyieyüp rüesai sefain haz-
neleri dahi esnai rahde hamulelerinin bir mikdarını beyi ve bir miktar...
dahi reisler (zapt) eylediklerinden mada intifa ile ziyade gelmek için üze-
rine su döküp gereği gibi ifsat etmeleriyle" halk "semid mertebesinde mü-
teaffin"onları yemekten hasta olur. (A.T. Hediyesi "Nizam Devlet Hakkın-
da Mütalaat")
Görüyoruz. Buna "çapul" d e m e k t e haksız sayılmayız. Alış veriş vur aba-
lıya gider. Ve halk it dalamış keçiye döner. Devleti Aliye "canibi miriden
mubayaa hususuna mecbur"olduğundan, mubayaacı eline düşer. Neden
bu mecburiyete düşmüş? Kesim düzeninde devlet ticaret y a p a m a z ! Niçin
y a p a m a z ? Ç ü n k ü t ü c c a r sınıfı a ç kalır. Bu sınıfın, O s m a n l ı cemiyetine has
nevi şahsına münhasır örneklerinden m u b a y a a c ı , y a p m a d ı k marifet bırak-
maz. "Üç, dört kattan ziyade" satın alarak istifçilikle, uzaklardan nakliye
bahanesiyle fiyatları mirinin birkaç katına çıkarır. Onda bir h a k k ı v a r k e n ,
" b a ş l u k i l e " d i y e k e n d i u y d u r d u ğ u ö l ç ü l e r l e o n d a 3 ila 4 d a h a ç a l ı p , " r e a y a
f ı k a r a s ı n ı " yarı y a r ı y a çalar. Bu aldığı t e m i z b u ğ d a y a , a r p a , s a m a n , kara-
muk karıştırır. İstanbul'a yollar. Zavallı b u ğ d a y ı n , y a n i e k m e k y i y e c e k hal-
kın t a l i h s i z l i ğ i bu kadarla da bitmez. Yolda g e m i c i l e r de b u ğ d a y ı n bir kıs-
mını s a t a r l a r , bir k ı s m ı n ı k e n d i a m b a r l a r ı n a a t a r l a r , bir k ı s m ı n ı y e r l e r . Ge-
ri kalan eksik ç ı k m a s ı n diye buğdayı su ile ı s l a t ı r l a r v e ilh.. B u r a d a n o r m a l
ticaret s ö m ü r ü s ü hak rahmeti kalır. T a m derebeyvari çapul ve kapitalizm-
de ancak sömürge halkına layık g ö r ü l e n ekstra ekonomik soygun alır y ü -
rür. Sermayenin "namusuyla" kazandığını iddia edeceği bütün o sözde
"dişten tırnaktan a r t t ı r a r a k " y a p ı l a n "en ilk b i r i k i ş " b ö y l e y ü r ü y e c e k t i r .

"Binam Defterdar Şerif Efendi" istediği kadar mantık ve itisaf ö ğ ü d ü

versin:
Seferde Çapul:
"Seferde ve hazerde mubayaat (satın alma) ve mürettebat külliyen
fukara üzerinden kaldırılıp cümlesini Devleti Aiiye kendi akçesi/e tedarik
ile bir senede seferin rayiayie zahiresi beş bin keseye düzülür. Ve ara-
ba ve deve ve beygir şöyle satın almaca kezalik beş bin keseye düzülür.
Cümle on bin kese ile matlup (alacak) hasıl olurken, bunlar için reaya-
dan kırk elli bin kese çıkarıyor. Reayanın ma i i cizye i amirede mevcut
olan akçeden aladır. Hazinede duran akçenin nema ve ticareti olmaz.
Reayanın akçesi boş durmayıp daima, nema ve tezayyüt eder. Onun için
reaya malını, hazain'i suitaniyeden (devlet hazinesi) ziyade muhafaza
etmek lazımdır. Faraza sefer için yirmi bin kese tedarik olunacak ise
otuz bin o i sun. On bin kese ile elli bin kese kazanılmış olup memaiik ha-
rap olmaz. Kırk sene sefer olsa reayanın bir yumurtasına vazı yed olun-
mamak kabildir." ("Nizamı Devlet Hakkında...")

Devlet alsa bir m a s r a f e d e c e k . T e f e c i b e z i r g a n s i s t e m i a r a c ı y a p ı n c a 4 -

5 masraf ediyor. Devlet y a p s a r e a y a n ı n "bir y u m u r t a s ı n a " zarar g e l m e y e -
cek. Mubayaacıyan hem şehir halkına, iki, üç misli pahalı, " k o k m u ş " u n u
y e d i r i y o r , h e m k ö y ü r e t i m i n e t ü r l ü " e z i y e t " e d i p iki m i s l i z a r a r v e r i y o r . Ö y -
le iken, " d e v l e t " y a p a m ı y o r . H a l b u k i o n d a n iki y ü z y ı l ö n c e b u n u p e k g ü z e l
yapıyordu. O büyük seferleri bu usulle t u t u y o r ve besliyordu. Reayayı bu
usulle kendisine bağlıyor, Osmanlılığa dost ediyordu.

VIII- KESKİN ORTAÇAĞ SINIF VE T A B A K A BASAMAKLARI

Kesim düzeninde toprakların bir ç e ş i t m e n k u l l e ş m e s i (toplum mülkiye-

tinden kişi mülkiyetine doğru taşınabilir hale gelmesi) toprak ekonomisi
içine t e f e c i - b e z i r g a n sermayenin işlemesi üzerine, iktisadi yapı gibi, sos-
yal yapı da, ilk k u r u l a n dirlik d ü z e n i n d e n bambaşkalaşır. Şimdiye kadar
söylediklerimizden açıkça belirdiği gibi, artık burada sınıflar en keskin ve
ortaçağa has en hoyrat şekilleriyle basamaklaşırlar.

1- Alt Tabakalar

Altta: Bildiğimiz tek biçimli, tek parçalı büyük çalışan çiftçi yığınları,
başlıca üretimi, toprak üretimini başarırlar. Bu üretimden her gün biraz
daha azalıp daralan geçim vasıtalarını güç kurtarırlar. Bunlar, ne "serbest
köylü mülkiyeti" şeklinde tipik ufak işletme ziraata, ne de ziraatta "kapi-
talist üretim şekli"ne v a r a m a z l a r . İkisi o r t a s ı b o c a l a y a n z ü m r e l e r , t a m bir
sınıf f a r k l ı l a ş m a s ı n d a n ziyade köylerin dağılmasına ve nüfus azalmasına
doğru giderler. Bunlar Osmanlı r e a y a s ı , bir k e l i m e ile, t o p t a n i f a d e o l u n a -
bilecek mukadderatları birleşmiş köylü sınıfıdırlar. Bu safhada (çiftçi: re-
aya) gitgide Osmanlı tabiriyle "yerlerin esiri", yani tam toprakbent ( t o p -
rak kölesi) haline girerler.

2- Üst Tabakalar

Üstte: S i s t e m i devlet zümrelerinin kodamanlarını da içine a l a n v e dir-

likçiden mukataacıya, sarraftan mubayaacıya k a d a r çeşit çeşit karakterli
v e b a s a m a k l ı s ö m ü r e n g ü d ü c ü t a b a k a l a r , üst ü s t e Babil K u l e s i gibi y ü k s e -
lirler. Bunlar, üretimden her gün biraz d a h a g e n i ş l e y e n ve ç o ğ a l a n arslan
payını alırlar. Köylüyü zaruri geçimine kadar soyup soğana çevirirler. Hâ-
kim sınıflar halindedirler.
Marks "bilhassa bezirgan kavimleri, ancak kadim cemiyet intermendi-
enlerin de Epikür ilahları gibi, yahut Leh cemiyeti mesame/erindeki Yahu-
diler gibi mevcut idiler." ( D a s Kapital: c. I, 4, S.85J der. Kesim düzenine
kadar tefeci-bezirgan s e r m a y e de, ancak öyle, O s m a n l ı cemiyetinin mesa-
meleri içinde, kıl diplerinde kirle g e ç i n e n m i k r o p l a r gibi mevcuttular. Bil-
hassa hâkim zümreler onlarsız olamamakla beraber, onları kendilerinden
d e s a y a m a z l a r . H e l e i ç l e r i n e a s l a a l a m a z l a r , d a i m a d ı ş l a r ı n d a , a y r ı , kirli bir
ş e y gibi t u t a r l a r d ı . Kesim düzeniyle beraber, tefeci-bezirgan s e r m a y e bir-
denbire tekmil cemiyeti kaplayan biricik maddi gizli kuvvetli haline girdi.
Sosyal yapının alnına tefeci-bezirgan karakteri damgalandı. Çünkü, toplu-
m u n t e m e l l i geliri o l a n t o p r a k g e l i r i n i ilk e l d e t o p l a y a n t e f e c i - b e z i r g a n s e r -
m a y e idi. T o p l a d ı k l a r ı n ı kendi k a n u n l a r ı n a g ö r e p a y l a ş t ı r a n g e n e o idi.

Alt sınıflardan köylülük, ne kadar sosyal farklılaşmaya uğramış olursa

olsun, dağınık, biçimsiz b ü y ü k bir h a l i t a d a n ibaretti. Köylü, içindeki fark-
lılaşmada p e k ileri giden unsurlar, esasen tefeci-bezirgan zümrelere doğ-
ru sivrilip k ö y l ü l ü k t e n kopuşuyordu. T a b a k a l a ş m a n ı n sosyal üretim tarzın-
da neticeli bir rolü o l m u y o r d u . H a l b u k i , b u m u a z z a m y ı ğ ı n ı keyfince kesip
biçen ve t o p l u m a istediği mana ve biçimi v e r m e k t e serbest g ö r ü n e n üst-
tekiler, gayet çok ve çeşit çeşit b a s a m a k l ı idiler. Osmanlı toplumunun bu
ü s t t e k i işletici v e s ö m ü r ü c ü t a b a k a l a r ı n ı i n c e l e m e k için, ö n c e iki b ü y ü k bö-
lüme ayırabiliriz: 1- Devlet z ü m r e l e r i , 2- Asıl üst s ı n ı f l a r .
Tefeci-bezirgan hegemonyası altında alt s ı n ı f l a r ı n durumu kendiliğin-
den anlaşılabilir. Şehir esnafının iyi kötü bir l o n c a s ı v a r d ı r . Lonca, köyler-
den şehirlere akın eden Marks'ın tabiriyle vogelfrei (başıboş, kanı helal)
proleterlere rağmen tutunabildiği nisbette, izafi az çok himaye edebilir.
F a k a t asıl b ü y ü k ç a l ı ş k a n y ı ğ ı n , k ö y l ü k i t l e s i , h e r t ü r l ü fiili t e ş k i l a t t a n mah-
rumdur. Gerçi ilk z a m a n l a r , mesela Ahi Evranın esnaf loncası tarikatına
karşılık, Hacı Bektaş Veli'nin köy Bektaşiliği, teşkilatı vardı. Fakat bunlar,
ta Baba İshak zamanında başlayan ve Selçuk saltanatına öldürücü vuru-
şunu indiren müthiş köylü isyanları y a p m ı ş l a r d ı . O yüzden hâkim idareci
zümreler Bektaşiliği bir n e v i harp keşişliğine çeviren yeniçerilikten başka
her y e r d e s o y s u z l a ş t ı r m a k t a n geri kalmadılar. Devletin en büyük merke-
zi silahlı kuvveti yeniçerilik, " P e y g a m b e r i m i z Hacı Bektaşi V e l i " diye gül-
bankın çekerken, köylerde Alevilik daima kanun dışı, a h l a k dışı bir g ü n a h
ve münafıklık sayıldı. Daima gizli, y a s a k bir t a r i k a t o l a r a k hor g ö r ü l d ü . V e
518
hiçbir z a m a n köyün kendi u f a k t e f e k i ç işleri d ı ş ı n d a , d ü n y a meselelerine
Bektaşiliğin karışmasına, hele devlet politikasına el a t m a s ı n a göz y u m u l -
madı. Devletçe asla t a n ı n m a d ı . Esasen İç Anadolu dışında, "reaya"nın bü-
yük çoğunluğu için B e k t a ş i l i k d i y e bir t a r i k a t d a y o k t u . O yüzden, esnafa
nisbetle köylü yığınları ister i s t e m e z t e k t e k başaklı g e n i ş bir t a r l a n ı n eki-
ni kadar kalabalıktı! Ama onu bir t e k d e m i r d e n orak d e m e t d e m e t kesip
keyfince biçebilirdi. Kesim düzeni üzerine köylüler büsbütün -halâ bugün
bile kullandıkları tabirle- "sahipsiz" kaldılar. Eski idealist ilb " s a h i p arz"
dirlikçiler artık kalmamıştı. Kalanların da kesimcilerden geri yanları kal-
mamıştı. Bir a v u ç t e ş k i l a t l ı Makedonya maceracısı, toy bir İ s k e n d e r e m -
rinde nasıl bilinen dünyanın bir u c u n d a n girip ö b ü r u c u n d a n çıkar ve bu-
na karşı Atene'den Pencab'a kadar uzanan geniş ülkelerde karşı çıkacak
doğru dürüst hiçbir teşkilatlı halk kuvveti bulunmazsa, tıpkı öyle, kesim
d ü z e n i de b a r b a r fatihlerin talihiyle s a h n e y e çıktı. Koskoca köylü yığınla-
rına baştan başa satır atıp d o ğ r a r k e n , s a m a n alevi isyanlardan b a ş k a şu-
urlu v e d i s i p l i n l i hiçbir teşkilatla karşılaşmadı.
İşte Osmanlı İmparatorluğu'nun büyük toprak iktisadiyatına temel
olan miri a r a z i d e , " K a n u n i " n i n a ç t ı ğ ı kesim düzeni sırasında sosyal sınıfla-
rın d u r u m l a r ı b ö y l e idi.
1- Devlet zümreleri-. Hemen hemen toplum şeklinde siyasi idareyi elin-
de tutan devlet teşkilatına girenlerdir.
Bunların sosyal gelişmede rolleri ilkin gayet önemli iken, sonra impa-
ratorluğun genel mukadderatı ile birlikte söner. Üst sınıflar gel işip k u v v e t -
lendikçe, devlet zümreleri soysuzlaşıp iğretileşirler.
2- Asıl üst sınıflar. Bilhassa sınıf adını alabilecek sosyal sınıflar kesim
düzeni ile b i r l e ş i p k ö k l e ş i r l e r . Bunlar hakkında takribi bir d u r u f i k i r e d i n -
mek için, zamanımızdaki sınıflarla bir kıyaslama yapmak mümkündür.
Modern kapitalist toplumdaki sınıflarla, Osmanlı toplumundaki sınıflar
birbirleriyle t a m a m e n ilgisiz, hatta birbirlerinin taban tabana zıddı olma-
larına rağmen, iki a y r ı v e zıt d ü n y a n ı n y a r a d ı l ı ş mayasında s e r m a y e de-
nilen unsur başlıca rolü o y n a d ı ğ ı n d a n , şekil ve g ö r ü n ü ş ç e az çok b e n z e r -
likler bulunabilir.
Karşılaştırmayı şöyle yapabiliriz:
a) M o d e r n arazi sahibi t i p i n e karşılık, Osmanlı'da dirlikçi ve kesimci
toprak beyleri "malikane" s a h i p l e r i vardır.
b) Modern kapitalist tipine karşılık, O s m a n l ı ' d a tefeci ve bezirgan para
beyleri, önsenmayedanian/ardır.
Şüphesiz dirlikçi ve kesimci toprak beyleri henüz gerçek bir mülkiyet
sahibi o l m a d ı k l a r ı için, modern arazi sahibinden başkadırlar. Tefeci-bezir-
gan para beyleri ise, sosyal üretim usulüyle hiç ilgili bulunmadıkları için,
modern kapitalistten esaslıca farklıdırlar. Fakat, bugünkü k a f a m ı z l a o za-
manki sınıf münasebetlerini kavramak isteyince; yukarıdaki benzerliğe
dayanan tasnifi y a p m a k faydalıdır.

1- DEVLET ZÜMRELERİ

Her m e d e n i t o p l u m d a m e m u r , s o s y a l e k o n o m i y e h â k i m o l a n s o s y a l üst
sınıfların aylıklı adamıdır. Vazife bakımından Osmanlı devlet z ü m r e l e r i de,
ö n ü n d e s o n u n d a g e n e t o p r a k v e p a r a b e y l e r i n i n e m r i n d e d i r l e r . O h a l d e ni-
çin "üstün sınıflar" arasında " d e v l e t z ü m r e l e r i n e de ayrı bir y e r v e r i y o -
ruz? Çünkü tarihi gelişme, bunu g e r ç e k bir z a r u r e t y a p ı y o r . Osmanlılık,
göçebe yerleşmelerinden doğma medeniyetlerin, Rusya bir y a n a bırakılır-
s a e n s o n k a l ı p d e ğ i ş t i r e n ö r n e k l e r i n d e n biridir. Bu kalıp d e ğ i ş t i r m e en geç
b i z d e k a l d ı ğ ı için, O s m a n l ı l ı ğ a h a s c i l v e l e r i y l e v e e n t i p i k ş e k l i ile g e n e biz-
de göze çarpar. Devlet (yani "beytülmal") hiç o l m a z s a şekilce t o p r a k te-
melinin (miri arazinin) gerçek "rakabe"cisi, mülkiyet s a h i b i değil midir? İş-
te, O s m a n l ı l ı k t a , d e v l e t z ü m r e l e r i , o g e r ç e k m ü l k i y e t i ş e k i l c e o l s u n t e m s i l
edebildikleri ölçüde, hususi birtakım imtiyazlar takınabilmişlerdir. Hiç ol-
m a z s a V i t u l a i r e a r a z i s a h i p l e r i gibi geçinebilmişlerdir.
O s m a n l ı ' d a m e m u r imtiyazlarının y a m a n tekelci kökü, bu tarihi ve sos-
yal iktisat m ü n a s e b e t l e r i n e dayanır. Onun için Osmanlı devlet zümreleri-
ni, m e m u r o l m a l a r ı n a r a ğ m e n v e m e m u r l u k l a b i r l i k t e , üst s ı n ı f l a r l a içli d ı ş -
lı kaynaşmış buluyoruz.
Devlet zümreleri, Osmanlılığın ilk kuruluş ve yayılış devrinde biricik
üstün t a b a k a idiler. Üstünlükleri kılıcı hakkına fütuhat yapan galiplerin o
z a m a n a göre tabii sayılan üstünlüğü idi. Z a m a n l a ve barışçıllaştıkça soy-
suzlaştılar. Fakat, kesim düzenine gelinceye kadar, onlar yalnız memur
değil, aynı z a m a n d a m e m l e k e t üretimini bilfiil kontrol ve idare eden eko-
nomik ve sosyal birer u n s u r d u l a r . Gitgide bu rollerinden uzaklaştılar. Ni-
hayet kesim düzeniyle beraber, s ı r f idari, siyasi, askeri hizmetler iktisadi
ve içtimai rollerden ayrıldı. Devlet zümrelerinin parmağı bal t u t a n l a r ı , alt
tabakada farklılaşıp sivrilen tefeci-bezirganlarla içli d ı ş l ı l a ş t ı . Devlet züm-
releri, bu suretle, z a m a n ı m ı z a k a d a r g ö r ü l e n " b i z bize b e n z e r i z " f e t v a s ı n -
ca adeta hâkim sınıfların imalinde harç ve ç i m e n t o rolünü oynadılar.
Demek, ilk d e v l e t z ü m r e l e r i n d e i k t i s a d i görevle siyasi görevlerin ayrıl-
ması, bir i ş b ö l ü m ü gibi başladığı halde, s o n r a d a n sınıf b ö l ü m ü n e yol aç-
tı. Bölünüş sonunda bilhassa devlet zümreleri, gene hâkim sınıflara z a m a n
zaman maya vermek, bir ç e ş i t atlama tahtası ve kaynak olmak rolünü
m u h a f a z a e t m e k l e b e r a b e r , h â k i m s ı n ı f t a n iyice f a r k l ı bir k a m u işleri i h t i -
520
sasına ayrılmış zümreler halinde belirdiler. O zaman, sosyal rolün ağırlığı
ister i s t e m e z hâkim sınıfa geçti. Devlet zümrelerinin eski ehemmiyetleri
gitgide ufaldı. Fakat bu keyfiyetçe uzaklaşış ve ufalış, k e m i y e t ç e b ü y ü m e -
ye engel olmadı. Bilakis, devlet zümrelerinin sosyal rolleri a z a l d ı k ç a , kır-
tasiyeci hacimleri genişledi. M ü s t a h a s e l e r i şişti. Ve halâ görülen çeşitten
bir " k a d r o e n f l a s y o n u " , m i l l e t i n de, kendi kendisinin de başına bela kesil-
di. Çünkü devlet içinde devlet gibi, hâkim sınıflar içinde devlet z ü m r e l e r i
adeta sınıflaştılar. Meşrutiyet inkılabından sonralara kadar, Celal Nuri'nin
" m e m u r sınıfı" dediği şey peydahlanmıştı.
Devlet zümrelerinin bu tezatlı tarihi gelişmesini, siyasi çöküş bahsinde
biraz daha t e f e r r u a t ı y l a göreceğiz. Burada sadece ana çizgileriyle bu züm-
relerin adlarını verelim. Klasik Osmanlı devlet cihazında başlıca dört züm-
re v a r d ı r .
1 - "Tarikimülkiye"-. Vezirlerden b e y l e r e ve kadılara kadar iner. Bu bu-
lunduğu her idare birliğinin başı şimdiki tabiriyle "mülki amir"dir. Devle-
tin idare ve s i y a s e t i n i t e m s i l eder. Daima devletin her d e ğ i ş i k l i ğ i n e ken-
disini uydurur.
2- "Tarikiilmiye"-. Din ve o zamanki ilim zümresidir. Önce kadı asker
i k e n s o n r a ş e y h ü l i s l a m v e " n a k i b e l e ş r a f " (din a s a l e t i ) o l a n din mümessil-
lerinden müderris, talebe ve danışmentlere kadar uzanır. Kadılar, imam-
lar, mütevelliler ve ilh... hep o n l a r d a n d ı r . T a r i k i ilmiye, teşrifatta kalemi-
y e d e n önce gelir. İlkin basit kadılıkla devlet idaresine katılır. Sonra salta-
nat y a y ı l d ı k ç a o da m ü t h i ş dal budak salıp, bir n e v i din d e r e b e y l i ğ i halin-
de kastlaşır ve bir t ü r l ü zamana uyamaz.
Mülkiye ve ilmiye "tarik" (yol)leri: Osmanlı İmparatorluğu gibi bir
ortaçağ devletinin, biri dünya (laik), ötekisi din işlerine bakan çifte başı
sayılabilirler. Devletin din v e d ü n y a denen iki ruhu bu iki başa dayanır.
Mülkiyede padişah, ilmiyede Allah'a kadar çıkan yüksek siyaset cisimleşir.
Bu iki ruhun veya çifte başın icra v a s ı t a l a r ı da, başlıca iki " t a r i k " d i r :
Düzen-savaş yolları.
3- 'Tar/k/ka/em/ye"-. Yurt içinde düzen ve istatistik işlerine bakanlar-
dır. Nişancı, d e f t e r d a r ve r e i s ü l k ü t t a p d a n , bunların h o c a g a n ı ve kapıcı ba-
şılarına kadar zincirleme giden bir k a d r o d u r . K a i e m i y e t a r i k i n d e de, mül-
kiye gibi zamana göre bir a d a p t a s y o n kabiliyeti vardır. Bu adaptasyonda
kalemiyenin bazı g ö r e v l e r i s ı n ı r l a n ı r ; bazı g ö r e v l e r i ş i ş e r . İ l k i n e n mühim
kaiemiye şefi, toprağa b a k a n , "nişancı" idi. Sonra toprak ekonomisi bezir-
gan-tefeci sermaye emrine geçince, hatta belki daha "tahrir" (istatistik)
faaliyetleri rafa kaldırıldığı g ü n d e n beri bu mühim kalem dumurlaştı. Ni-
şancılık, vazifesiz bir k u r u unvan haline geldi. Asıl hazine i ş l e r i n e bakan
defterdarlık ise, para ve bezirgan sermayenin gelişmesiyle uygun olarak
büyüdü. Reisülküttablık z a m a n l a hariciye nazırlığına, dışişleri bakanlığına
doğru geliştiği gibi, d e f t e r d a r l ı k da maliye n a z ı r l ı ğ ı n a çevrildi. Reisülküt-
t a p , g e l i ş e n dış d ü n y a ile; defterdar, değişen i ç d ü n y a ile t e m a s t a idiler.
Biri c i h a n p o l i t i k a s ı , ö t e k i i k t i s a d i z a r u r e t l e r l e h a y a t a f i i l e n bağlı idiler. A n -
laşılması kolay sebeplerle, bilhassa defterdarlar, boyuna ıslahat ve inkılap
unsurları yetiştirdiler.
4- "Tarikiseyfiye"-. Kılıç v e savaş zümresidir. Bunlar kısmen, ilmiye ile
aralarındaki yaman birliği maddeleştirecek şekilde imparatorluğun ilk üc-
retli işçileri sayılabilirler. "Kapukulu", ulufe alan hassa ve nizamiye aske-
ri ile, maaş almayan, harp zamanında eyalet askerini veren tımar ve ze-
amet erbabı d i y e başlıca iki tiptir. Kapıkulu: Daimi veya hazeri ordu; tı-
marlar ve zeametler: İhtiyat v e y a sefer ordusu demektir. Seyfiye tariki de
tıpkı kalemiye gibi bir g e l i ş i m e uğradı. Mukadderatı doğrudan doğruya
toprağa bağlı olan tımar ve z e a m e t erbabı, ilkin belli başlı k u v v e t iken,
mukataa düzeniyle beraber arka plana atıldılar, devlet ve t o p l u m hayatın-
daki rollerini gittikçe kaybettiler. T o p r a ğ ı n k e n d i s i n e değil de gelirine, ya-
n i h a z i n e y e bağlı olan kapıkulu ise, i l m i y e gibi keyfiyetçe sönerken kemi-
yetçe çoğalarak kastlaştı. Değeri azaldığı nispette şişerek kendisi ölünce-
ye kadar imparatorluğun da canını burnundan getirdi.

2- BİRİNCİ BÜYÜK TEZAT: BÜYÜK ŞEHİRLER

VEYA PAYİTAHT TEZADI

Görüyoruz. Devlet zümrelerinin z a m a n l a geçirdikleri değişiklik, h e r bi-
rinin toprakla o l a n münasebetlerine uyar. Toprak üretiminin eski diriikçi
düzenine bağlı olan zümreler; mülkiye ile kalemiyenin haşve z e a m e t e r -
babı, ilmiyenin arpalık s a h i p l e r i , seyfiyenin tımarsıe z e a m e t erbabı, kesim
düzeni üzerine, ya soysuzlaşıp eridiler; yahut mukataacılığa d o ğ r u geliş-
tiler. Mukataacı veya k e s i m c i d u r u m u n a g i r e n l e r d e , g i t t i l e r , y a e s k i dişli
dirlikçilerle el birliği h a l i n d e mai/kande<r'm\ y a v a ş y a v a ş ç i f t ç i n i n t o p r a ğ ı gi-
bi kendi tasarruflarından mülkiyetlerine doğru çevirdiler. Ve modern top-
lumun büyük arazi sahipleri h a l i n e geçtiler ve Osmanlı toplumunun Asyai
statükosunu ebedileştirmek üzere irticai taşlaştırdılar. Yahut bunlardan
d e f t e r d a r gibi d e v l e t h a z i n e s e r m a y e s i y l e , d o ğ r u d a n d o ğ r u y a ilgili o l a n l a r ,
bazı kendilerine yakın kapıkulları kodamanlarıyla birlikte, bir ç e ş i t b u r j u -
vamsı reformlara özendiler. Asıl ilmiye ile seyfiyenin kesim düzeninden
sonra teşkilatlı büyük yığını teşkil eden ulufeçilere g e l i n c e : B u n l a r i s t e r kı-
lıç, i s t e r k a f a işçileri o l s u n l a r , m a a ş l a r ı n a b a k a n g ü n d e l i k ç i d e v l e t h i z m e t -
kârları, Osmanlı memurları olduklarından, aç kaldıkları zaman, her biri
kendi çeşnisine uygun birer " k ü ç ü k t e ş e b b ü s " e girişmek zorunda kaldılar.
Bu küçük teşebbüslerin başlıcası esnaflık. Onun için seyfiye ile ilmiyenin
kalabalık çoğunluğu, sosyal hedefi bulunmayan zamane küçük burjuvala-
rı gibi, bitmez tükenmez şehir kargaşalıklarının kanlı irinli, biri kapanma-
dan ötekisi açılıp işleyen kan ç ı b a n l a r ı o l d u l a r . Neden?
Bunu, yukarıda genel izahı y a p a r k e n söylemiş olduk. Tek taraflı; hep-
si de devlet tarafında gözüken devlet zümreleri, t o p r a k e k o n o m i s i y l e olan
m ü n a s e b e t l e r i n e göre daha baştan iki zıt b ö l ü ğ e a y r ı l m ı ş l a r d ı r . Bir t a r a f -
ta esas itibarıyla toprağın tasarrufuna k a r ı ş a n , kaydı hayatla hâkim du-
rumdaki mülkiye v e kaiemiye, öteki tarafta toprağın ancak gelirinden bir
ulufe koparan gündelikçi durumundaki seyfiye ve iimiyevim kapıkulu yığı-
nı... K e s i m d ü z e n i n e k a d a r bu iki k u t u p a r a s ı n d a a z ç o k bir b a ğ l ı l ı k v e is-
tikrar vardı. Bağlılık: Seyfiyenin dirlikçi (tımarlı) zümresi, ilmiyenin arpa-
lıkçı zümresiyle oluyordu. İ s t i k r a r da: Devlet gelirinin kendiliğindenci ka-
rakterine u y a r a k para değerinin nisbeten çok yavaş alçalması ve ulufele-
rin istikrarı d e m e k t i . Kesim düzeni bir v u r u ş t a küçük dirlikleri tefeci-bezir-
gan sermayeye malikane y a p m a k suretiyle, aradaki bağları kopardı. Ak-
çeyi z ü y u f l a ş t ı r m a n ı n d ö r t n a l a k a l k m a s ı y l a d a istikrarı y o k etti. Mülkiye ve
kaiemiye beyleri ve paşaları, bir kısım kodaman ilmiye efendi/eriyle seyfi-
y e ağalarını da kendi taraflarına çekerek, miri t o p r a k l a r ı kesim malikane-
leri haline s o k a r k e n , d o ğ r u d a n doğruya arslan payını aldılar. Ç ü n k ü top-
rağın doğrudan doğruya g e l i r i onların elinde idi.
Halbuki, kapıkulu denilen devlet zümrelerinin büyük ç o ğ u n l u ğ u n u teş-
kil eden ufak gündelikçiler, toprağın gerçek geliriyle d e ğ i l , ancak ellerine
geçen ulufenin akçe değeriyle geçiniyorlardı. Topraklar malikane halinde
kodaman m ü l k i y e paşalarının, kaiemiye beylerinin, ilmiye e/e/7£//lerinin ve
seyfiye ağalarının ellerine geçip de fiyatlar yükseldikçe, ulufeci kapıkulla-
rının ellerine geçen akçeler züyuflaştı. Ulufenin paraca adı belki çoğaldı,
ama bu sayıca çoğalış akçedeki değerin ve gerçek alım kabiliyeti kalitesi-
nin a z a l ı ş ı ile o l d u k ç a u y g u n d u . İşte b u t e z a t , O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n u n
kafasına vuran, ta tepesindeki, yani devlet zümreleri içindeki birinci bü-
yük tezaddır. İşte softalarla yeniçerilerin ikide bir el ele verip vezir vüze-
ra kellesi y i y e m e d i k ç e , ortalığı y a ğ m a etmedikçe yatışmamaları bu birin-
ci büyük tezattan doğar. Buna büyük şehirlerin tezadı, yahut payitaht te-
zadı da diyebiliriz. Çünkü devlet zümrelerinin hoşnutsuzlukları, şevki tabi-
leri ve e k o n o m i ve sosyal ilgileri y ü z ü n d e n , ister i s t e m e z ç e v r e l e r i n d e k i
başka benzer hoşnutsuzluklarla buluşacaklardı. Şehirde büyük hoşnutsuz-
luklar yığınını kimler teşkil ediyordu? Şehir küçük burjuvaları, esnaflar,
y a ğ ı s ı z d ı r ı l m ı ş k u r u çıra y ı ğ ı n ı gibi, t u t u ş m a k için bir k ı v ı l c ı m b e k l e y e n es-
nafın, iki y e n i ç e r i v e bir u l e m a kışkırtmasıyla elde silah, balta, saray ve
kaşane kapılarına dayanmaları bundandı. Yoksa elde b a y r a k gibi t a ş ı n a n
" Ş e r i a t " dilekleri y a h u t " B i d a t " itirazları laftı. İşin iç y ü z ü , ücrette; ulufe-
de idi. Büyük şehir isyanları ve daha doğrusu payitaht isyanları, hep bu
birinci büyük tezadın zembereğinden boşandı. Ve bu tezat, saltanat tarihi
ilerledikçe azalmadı, çoğaldı.

3- EGEMEN SINIFLAR

1) Asıl Hâkim Sınıflardan T o p r a k Beyleri

Kesim düzeni Osmanlı devlet e k o n o m i s i n d e toprak beyliğini yaratma-

dı, h a t t a h a z ı r b u l d u d e n i l e b i l i r . Dirlik d ü z e n i s o n l a r ı n d a ; dirliklerin sepet-
lenmesi ve mahalli himmetten verilmesi gibi haller, Osmanlı toprak eko-
nomisinde derebeyieşme d e r e c e s i n i göstermeye yeter. Kesim düzeni, gü-
y a bir d e r e b e y i e ş m e e ğ i l i m i n e k a r ş ı d e v l e t i n bir t e d b i r i o l d u . A m a , g e r ç e k -
te, kesim düzeni toprak beyliğine engel o l m a k t a n ziyade, onu tasdike ve
teyide vardı. Ve toprak beyliğine yeni bir t e m e l verdi. Başka bir t a b i r l e ,
kesim düzeni miri t o p r a k l a r ı n ç o ğ u n u m u k a t a a c ı l a r a geçirdi. A m a dirlikçi-
lerin kökünü kazıyamadı. D i r l i k ç i l e r e d e k e s i m c i l e r gibi hareket imkânları-
nı sağladı. F a k a t bu, s ö y l e n i v e r d i ğ i k a d a r k o l a y v e hiç s ü r t ü ş m e s i z o l m a -
dı. B i l a k i s kanlı ç a r p ı ş m a l a r d a n sonra a n c a k kısmi u z l a ş m a y a varıldı.
" G e r ç e k " olan şudur: Kesim düzeni sırasında başlıca iki t i p t o p r a k be-
yi vardı:
1- Dirlikçiler. Eski ve asıl "sahip arz"\ar o l a r a k kaldılar. Fakat bunlar
gitgide kemiyet ve keyfiyetçe, yani sayı ve ö n e m c e ufaldılar. Başlıca rol-
leri, miri toprak üzerinde reayanın üretimini d ü z e n l e m e k ve devlete faal
hizmet adamları, asker yetiştirmekti. Lakin, kesim düzeni önce zaten sı-
nırlarını ve m a n a s ı n ı k a y b e t m i ş o l a n t ı m a r , z e a m e t v e has s a h i p l e r i n i n ç o -
ğ u n u t a s f i y e etti. Ondan sonra gelen her ıslahatta da, g e n e bütün kaba-
hat onlarda imiş gibi, hep dirlikçilerin tasfiyeleri öne sürüldü. Sebebi,
akıntıya kürek çekmek istemeleri idi. Neticede bunlardan zamane ruhunu
anlayanlar şeraite uymaya çalıştılar. K e s i m c i l e r gibi onlar da ö n s e r m a y e -
nin aracılığına uydular.
2- Kesimciler. Bunlar sahip arz toprak beylerine karşılık "sahibülma-
likane" asıl y e n i sınıftı.
G e n i ş miri t o p r a k l a r ı n büyük bölümü onlara geçti. Sayıları gibi e h e m -
m i y e t l e r i d e a n s ı z ı n birinci p l a n a g e ç t i . S ı n ı f ı v a r l ı k l a r ı k a n u n l a ş t ı . V e d e v -
let t e m e l i haline girdi.
Kesimciler, ister y u k a r ı d a n (eski devlet zümrelerinden) ister a ş a ğ ı d a n
( f a r k l ı l a ş m ı ş z e n g i n t e f e c i - b e z i r g a n l a r d a n ) ç ı k a g e l s i n l e r , d a i m a e s a s itiba-
rıyla tefeci-bezirgan-sermaye mahlukudurlar. Kesimci, toprak üzerindeki
tasarruf hakkını kaydı hayatla ü z e r i n e alır. Ele g e ç i r d i k l e r i t o p r a ğ a , eski
dağınık ve küçük "çiftliklere karşılık " m a l i k a n e " denir. Fakat, eski küçük
çiftçi tasarrufuna giren topraklar, şimdi a n c a k böyle b ü y ü k m a l i k a n e sa-
hipleri e m r i n e g e ç t i k l e r i n d e n , çiftçinin t a r l a ve t o p r a ğ ı n a v e r i l e n çiftlik sö-
z ü d e m a l i k a n e ile k a r ı ş m a k t a n g e r i kalmaz. M a l i k a n e y e d e bir ç e ş i t çift-
lik adı verilir. Hatta, bunu küçük çiftçininkinden a y ı r m a k için T ü r k ç e bir
söz A r a p ç a usulle cemileştirilerek "çiftiikafa ç e v r i l i r . Bu da "malikane"nin
birçok "çiftlikler"û& ]n terekküp ettiğini gösterir.
Çiftlik v e y a malikaneler, eski Roma'nın latifundialarını andırır. Yalnız
malikanelerde küçük işletme usulü kalkmış sayılamaz. Bununla beraber,
köle çalıştıran malikanelerden ziyade, Roma'nın Sicilya'daki b u ğ d a y üreti-
mini andıracak şekillere rastlanır. Bilhassa b ü y ü k ş e h i r l e r ile payitahtları
b e s l e m e k üzere; t a m a m e n ticari mahiyette işletilen A k d e n i z yalılarındaki
m a l i k a n e l e r , ücretli işçi kullanmayı oldukça ilerletirler. Beriyyel Şamlı:
"Çiftiikat dahi hıntanın (buğday) beher kiie kendüiere çiftçi ve orakçı
ve ırgad yevmileri ve masarifi ve sairesiie 25-30 para mıkdarına olup"
("Nizamı Devlet Hakkında Mütalaat") derken b i z e iki ş e y i haber verir: 1-
Yeni malikanelerde "yevmiye" ile çalıştırılan çiftçi, orakçı ve ı r g a t gibi y e -
n i t i p t e bir s ı n ı f i n s a n ; ziraat işçileri doğmuştur. 2- Burada artık, üretim
vasıtası ile g e ç i m v a s ı t a s ı n a a y r ı l a n d a n a r t a c a k v e p a r a h a l i n e g i r e c e k bir
kısım mahsul (modern manasıyla kâr payı) üretimde mühim rol oyna-
maktadır. Marks'ın Para İradı bahsinde söylediği gibi: "Bundan böyle işi
kestirip atan şey, içine az çok para harcan ışı giren üretim masrafları mü-
nasebetidir." ( D a s Kapital: c. III. F, XLII, IV)

2- Kesimciliğin Fermaje'den Farkı:

Fakat bu 15-16. yüzyıl İ n g i l t e r e ' s i n d e ç ı k a n f a r m e r l e r gibi bir k e s i m c i

sınıfı d o ğ d u ğ u m a n a s ı n a g e l i r mi? H a y ı r . Y u k a r ı d a i ş a r e t e t t i ğ i m i z gibi ke-
simci, doğrudan doğruya üretimle ilgilenmez. Bu işi mültezime devreder.
Kesimci, toprağın mülkiyetine sahip olan devletle, toprağın işletmesinden
ziyade, bir k ı s ı m g e l i r i n i t o p l a m a y a karışan mültezim arasında, üretimden
pay alan bir mutavassıttır. Farmer, toprağın doğrudan doğruya işletici
çiftçi kiracısıdır. Toprağı mülkiyet sahibi olan toprak beyinden (arazi sahi-
binden) muayyen bir m ü d d e t için kiralar. Osmanlılıkta kesimci değil, biz-
zat m ü l t e z i m bile d o ğ r u d a n d o ğ r u y a üretimle pek o kadar ilgilenmez. Ke-
simci, toprağın mülkiyet sahibi de değildir. T a s a r r u f u n u sadece devreder.
Bu tasarruf hakkını muayyen bir m ü d d e t l e d e ğ i l , insan ömrü gibi gayet
izafi v e ç o k o y u n a g e l e n d e r e b e y c e bir s ı n ı r a , y a n i p a m u k ipliğine bağlar.
Mültezim ancak Akdeniz yalılarında olduğu gibi, mahdut malikanelerde
y e v m i y e c i ç a l ı ş t ı r ı r . İki s i s t e m y a n i f e r m a j ile k e s i m c i l i k a r a s ı n d a k i f a r k l a -
rı k a v r a m a k için ş ö y l e bir k a r ş ı l a ş t ı r m a y a p a b i l i r i z :

Toprağın Toprağın Toprağın Toprağı

Mülkiyet tasarrufunun tasarrufunun bilfiil
sahibi 1.mutavassıtı 2.mutavassıtı tasarruf eden

Kiracı çiftlikte arazi

(Fermage)da: sahibi Çiftçi
Kesimcilikte: Devlet Malikane Sermaye Çiftçi
sahibi sahibi

D e m e k , ç i f t ç i y e g e l i n c e y e k a d a r a r a y a d a h a iki k a t e g o r i i n s a n g i r e r . B u n -
lar, z a m a n ı n , k e s i m d ü z e n i y l e b i r d e n y a r a t ı l m ı ş iki b ü y ü k h â k i m s/n/fidırlar.
İngiltere'deki büyük arazi sahibi sınıfından farkları; alacağına aslan, verece-
ğine k a p l a n k e s i l m e l e r i n d e n i b a r e t t i r . Y a n i , e v v e l a çiftçi b u iki s ı n ı f t a n hiçbi-
rini, İngiliz f a r m e r i gibi b o r ç l a n d ı r ı p m ü l k ü n d e n e d e m e z . Ç ü n k ü mülk onla-
rın d e ğ i l , d e v l e t i n d i r . . . S a n i y e n , çiftçi bu iki s ı n ı f t a n hiçbirini k a r ş ı s ı n d a t e k
tek bulamaz. Padişahın Allah'tan i k t i d a r aldığı gibi, kesimci de devletten
k u d r e t v e k u v v e t alır. Ç i f t ç i , e n ufak k ı p ı r d a n ı ş ı k a r ş ı s ı n a t e k m i l d e v l e t c i h a -
zını d i k i l m i ş b u l u r . A s ı l m ü l k i y e t s a h i b i d e v l e t , istediği z a m a n ( y a n i kesimci
istediği z a m a n ) t e k t e k çiftçileri her h a k t a n m a h r u m e d e b i l i r v e ilh. Bu çok
b a s a m a k l ı l ı k , s ı n ı f l a r ı n i ç içe g i r m e s i , t a v ı r c ı sınıf ş u u r u y o k l u ğ u n u g e t i r i r . V e
dolayısıyla da sınıf t e z a d ı n ı n belirmesini büsbütün güçleştirir.
Lakin her n e o l u r s a o l s u n , hiç d e ğ i l s e A k d e n i z y a l ı l a r ı çiftlikatte görül-
d ü ğ ü gibi, O s m a n l ı k e s i m d ü z e n i , e s k i d i r l i k d ü z e n i n d e y a p t ı ğ ı ihtilalle, top-
rak e k o n o m i s i n e , para iradının k a r a k t e r i s t i k iki iktisadi d a m g a s ı n ı v u r u r :
1- Toprağın mülkiyet sahibi ile t a s a r r u f s a h i b i a r a s ı n d a doğrudan doğ-
ruya eski hüdainabit ve tabii münasebet değil "para ve mukavele müna-
sebeti bulunur." ( K e z a ) Yalnız bu münasebet, fermaj münasebetine naza-
ran çok daha geri ve derebeyce sınırlar içinde boğulmuş k a l ı r . . .
2 - Ç i f t l i k a t m a h s u l l e r i n i n azı, k ö y l ü n ü n g e ç i m i n e a y r ı l ı r . Ç o ğ u , s a t ı l m a k
üzere pazara çıkar. Yani üretim bir çeşit "metalar üretimi" t a r z ı n a girer.
Yalnız tekrar edelim: B u tarz, f e r m a j d a olduğundan çok daha geri v e de-
rebeyce ve sınırlıdır.
Netice itibarıyla, iktisatça, "Sermayenin ziraata güdücü güç olarak gir-
mesi" (K. M. Keza) emrivaki olur; sosyal bakımdan da, o zamana kadar
Osmanlı cemiyetinde görülmeyen tipte ve çapta kuvvetli hâkim sınıflar
doğar.
 4- KESİMCİLİĞİN SINIF KARAKTERİSTİĞİ

T e f e c i - b e z i r g a n l a r ı n ayrı bir s e r m a y e c i s ı n ı f o l u ş l a r ı t a r t ı ş m a g ö t ü r m e z .
Fakat, kesimciler tam bir sınıf m ı d ı r l a r ? Y a n i dirlikçileri tam bir s ı n ı f s a y -
madığımıza göre, kesimcilerde sosyal sınıf k a r a k t e r i n i bulabilir miyiz? Bi-
liyoruz: Dirlikçi t o p r a ğ ı n (çalışma vasıtasının) ne mülkiyetine ve. ne de ta-
sarrufuna s a h i p t i r . Onun "sahip arz" isminde, bir isimden başka gerçek
sahiplik yoktur. Dirlikçi, ölümü-dirimi devlet elinde, maaşını kendi topla-
yan bir a s a y i ş m e m u r u n d a n ibarettir. Halbuki kesimci, muayyen bir t o p -
rağı malikane o l a r a k k e n d i s i n e t e f v i z ettirir. Bu toprak üzerinde ömrü ol-
dukça dilediği gibi " t a s a r r u f " e d e r . Bu tasarruf hakkını, tavassut şeklinde
başkalarına devretse bile, asıl hak, gerçekte daima kendisinin elindedir.
O n u n için, d i r l i k ç i hiç o l m a z s a d e r e b e y l e ş i n c e y e k a d a r , Hindistan'daki mu-
harip kastı gibi oldukça istikrarlı bir k a s t s a y ı l ı r s a , artık kesimci her m a -
nasıyla bir sınıftır. Hem de z a m a n ı n başlıca sınıfı.
Başlıca sosyal sınıf nedir? T a r i h e n muayyen bir t o p l u m u n başlıca üre-
t i m i ü z e r i n d e , k e n d i s i n e ait bir ş e y i başka sınıfla karşılıklı olarak d e ğ e r l e n -
d i r e n ( g l i e d e r u n g ) v e a y n ı ü r e t i m k a y n a ğ ı n d a n a y n ı m a h i y e t t e k i g e l i r i üle-
şip a l ı r k e n , öteki ara ve geçit sınıfları zararına iktisadi bir b i ç i m l e ş m e y e
(gliedurung'a) uğrayan, dolayısıyla da sosyal ve siyasi d u r u m ve menfa-
atleri aynı olan en geniş insanlar g r u b u d u r : 1- Kesimcilik: Eğilim bakımın-
dan dirlikçiliği kemirerek sürekli genişleyen bir ü r e t i m t a r z ı o l d u ğ u n a gö-
re; zamanın tarihen m u a y y e n başlıca ü r e t i m i d i r . 2- Kesimci bu üretim dü-
z e n i n d e miri t o p r a ğ ı n k e n d i s i n e ait t a s a r r u f h a k k ı n ı , t e f e c i - b e z i r g a n ı n s e r -
mayesi ve çiftçilerin e m e k ve aygıtlarıyla karşılıklı olarak değerlendirir. 3-
Bu d e ğ e r l e n d i r m e neticesi, kesimci üretim tarzında işletilen t o p r a k geliri-
ni ö n s e r m a y e ve çiftçi ile ü l e ş i r . 4- Öteki dirlikçi ve sair devlet z ü m r e l e r i
zararına, iktisadi bir b i ç i m l e n m e g e l i ş i r . 5- Menfaat ve durumu: Sermaye
ile i t t i f a k e d e r e k b ü y ü k çiftçi y ı ğ ı n l a r ı n ı sömürmektir.
Fakat kesimci fertler, nihayet en çok kaydı hayatla, yani ömürleri müd-
detince kesimcidirler. Ö l d ü l e r mi, hatta bazen ö l m e d e n kesimlerini kaybe-
d e r l e r . Y a n i b u sınıfı t e ş k i l e d e n f e r t l e r , a l t t a n ü s t t e n o r a y a k a t ı l a n , y a b a n -
cı h a t t a alt s ı n ı f l a r a v e z ü m r e l e r e m e n s u p f e r t l e r l e b o y u n a d e ğ i ş i p d u r u r .
Evet. Fakat, böyle fert d e ğ i ş i m l e r i bütün y a ş a y a n içtimai s ı n ı f l a r için ka-
idedir ve hatta bir s ı n ı f ı n kuvveti b ö y l e alt s ı n ı f l a r l a f e r t d e ğ i ş i m i n d e g ö s -
terdikleri kabiliyetle ölçülür:
"Nitekim, umumiyetle kapitalist üretim tarzında böyle bir prensibin ti-
cari değeri az çok haklı olarak takdir edilir. Bu hal tek tek mevcut serma-
yedarlara karşı boyuna hoş karşılanmayan bir sürü yeni ipsiz sapsızı
(giüchsritter) sahneye çıkarır. Bizzat sermayenin hükümranlığını sağlam-
an
/aştırır. Temelini genişletir. Sermayeye cemiyetin ait tabakasından boyu-
na yeni kuvvetler toplama imkânını verir. Bu hal tıpkı ortaçağ katoiik kili-
sesinin zümresine, doğuşuna, varlıklılığına bakmaksızın halk içindeki en
iyi kafalardan kendi silsile hiyerarşisini teşkil etmekte papazlığın başlıca
kuvvetlenme çaresini ve laiklerin ezilmesini buluşuna benzer. Bir hâkim
sınıf, mahkum sınıfların en önemli adamlarını kendi içine almaya
ne kadar elverişli ise, hükümranlığı o kadar daha sağlam ve daha
tehlikelidir. "" (K. M. Das Kapital, s . 1 1 1 . F. 36. Ö n k a p i t a l i z m ) "Lui Bona-
partın 18. Brumer"i, buna A m e r i k a ' d a n örnek verir.
Şu halde kesimciliğin k u v v e t l e n m e s i için ş a r t , bizzat o sınıfın ç e r ç e v e -
si devam ederken, içindeki fertlerin, madde mübadelesi tarzında, başka
sınıflardan alınıp v e r i l m e s i y l e d i r . Bu hal, sınıf istikrarsızlığını değil, sınıf
sağlamlığını ve ömürlülüğünü gösterir. Osmanlı topluluğunun o kadar
uzun ömürlü olmasında bile, acayip baltacıdan sadrazam yetiştirmesi gi-
bi, kendine has " d e m o k r a t i k " e s n e k l i ğ i rol oynamamış mıdır? Halâ mo-
dern toplumun manzarası da aynı şeyi gösterir. Nerede hâkim sınıflar
kendi imtiyazlı sınırları içine kapanıp taşlaşırlarsa, orada ömürsüzdürler.
Avrupa'da, büyük sanayi kapitalizmin en geç geliştiği büyük memleket
Rusya idi. Fakat Çarlık ve Rus burjuvazisi bir ç e ş i t t o p r a k v e sermaye
asaletinden kurtulamadığı için, d a h a y i r m i n c i a ş ı r a g i r e r g i r m e z ç a t ı r d a d ı .
Kapitalizm orada tekelci a ş a m a s ı n a g e ç m e d e n öldü. İ n g i l t e r e ' d e ise, a y n ı
kapitalizm " ç ü r ü y ü p d ö k ü l m ü ş " çağı olan 20. asırda yaşayabildiyse, bu-
nu, her b ü y ü k b u h r a n zamanı, M a k d o n a l d ' l e r gibi alt s ı n ı f u n s u r l a r ı n d a n ,
hatta Bevin gibi bakkal çıraklarından ve sözde s o s y a l i z m d e n kendi içine
a d a m ve fikir a l m a k s a y e s i n d e becerebildi. 16. asırda İngiliz aristokrasi-
si, kapitalistlerle k a y n a ş a r a k büyük arazi sahipliği şeklinde lordlaştı. Ve
bugüne kadar İngiliz toplumunda hâlâ muhafazakâr güdücü rolünü de-
v a m ettirebildi. İ n g i l i z k a p i t a l i s t s ı n ı f ı , iki c i h a n h a r b i n d e n s o n r a , hep an-
cak "işçi h ü k ü m e t l e r i " siperi ardına s a k l a n a r a k postu kurtardı.

Bir m e s e l e d a h a : K e s i m c i l e r sınıfını Osmanlı İmparatorluğu'nda tefeci-

bezirgan münasebetlerinin yarattığı bir mahluk sayıyoruz. Doğru mu?
Evet. K e s i m c i d ü z e n i n i n k a r a k t e r i s t i ğ i n i , y a n i alın y a z ı s ı n ı , s u r a t ı n a v u r u l a n
damgayı, yukarıda g ö r d ü ğ ü m ü z gibi t e f e c i - b e z i r g a n sermaye vurur. Tefe-
ci-bezirgan sermaye, kesimciler sınıfının, hem sebebi hem temelidir. İşi
a ç ı k l a m a k için modern çağla benzetme yapmıştık. K e s i m c i l i k bir sermaye-
darlık öncesi toprak d ü z e n i sosyal münasebetler mecmuası olduğuna göre,
onu sermayedar c e m i y e t l e kıyaslamış ve her ikisini de başlıca üç sınıfa
bölmüştük: Modern arazi sahibine karşılık mukataacı, modern kapitaliste
karşılık bezirgan-tefeci, modern sanayi ve ziraat işçisine karşılık esnaf ve
köylü çalışkanları.
 Marks, sermaye, arazi mülkiyeti ve ücretli işten ibaret "ilk üç fasılda
modern burjuva cemiyetin bölündüğü üç büyük iktisadi mevcudiyet şart-
larını etüdediyorum."(Zur Kritik, önsözü) der. Engels aynı şeyi tekrarlar:
"Demek burada burjuva toplumunun üç sınıfı ile bunlardan her birine has
olan geliri bölüyoruz: Arazi iradını ele geçiren arazi sahibi, kârı kasasına
dolduran sermayedar, ücret alan işçi." ( A n t i d ü h r i n g , c. II, s. 144) Niha-
yet, kapitalin son sözü de bunu belirtmekle kesilir: "Karşılıklıgeiirkaynak-
ları iş ücreti, kâr ve toprak iradı olan; basit iş gücünün sahibi, sermaye-
nin sahibi ve arazi sahibi; yani gündelikçi işçiler, kapitalistler ve arazi sa-
hipleri, kapitalist üretim tarzı üzerine yaslanan modern cemiyetin üç bü-
yük sınıfını teşkil ederler." (K. M. Kapital, c. III, F. 52. s.941)

5- İKİNCİ BÜYÜK TEZAD: KIRLAR TEZADI

K e s i m d ü z e n i s ı r a s ı n d a iki ç e ş i t t o p r a k b e y i v a r d e m i ş t i k : 1) Dirlikçiler,
2) Kesimciler. Ve asıl sınıfın k e s i m c i l e r o l d u ğ u n u söylemiştik. Kesimcilerin
dirlikçiler zararına geliştiğine de işaret e t m i ş t i k . Şu halde, bu iki t o p r a k
beyleri tipleri arasında i s t e r i s t e m e z bir z ı d d i y e t i n bulunduğunu anlatmış-
tık. Gerçi iki t a r a f b i r b i r i n i kaldıramadı. Ve gelişen eğilim olarak kesimci-
lik d a i m a üstündü. Dirlikçi t o p r a k beyi, O s m a n l ı l ı ğ ı n son devirlerine kadar
şeklini muhafaza etti. Fakat bütün bu Symbiose (ortak y a ş a m ) hadisesi
bir t a r a f t a n dirlikçiliğin şekilce a y n ı kaldığı halde, muhtevaca, Land lord-
larının sermayedarlığa olduğu gibi, kesimciliğe doğru adapte oldu. Öte
yanda, k e s i m c i l i k de saf şekliyle uzun müddet kalamazdı ve kalmadı. Ge-
ne şekli ve ismi, " m u k a t a a " olarak k a l m a k l a beraber, m u h t e v a s ı , iç y ü z ü ,
d i r l i k ç i l i k l e b i r l i k t e s o y s u z l a ş a r a k t a d e r e b e y l i ğ e k a d a r gitti. Böylece, "ha-
cı h a c ı y ı A r a f a t ' t a , it iti k a l a f a t t a " , b u l d u ğ u g i b i , k e s i m c i l e r l e d i r l i k ç i l e r de
en sonunda birbirlerini derebeylik neticesinde buldular. Fakat bu buluşma
ve uzlaşma zannedildiği kadar kolay ve erken olmadı. Çünkü aralarında
kökten ayrılıklar ve zıddiyetler vardı. Onun için d i r l i k ç i ile k e s i m c i y i t a r i h i
bir g e r ç e k o l a r a k y a n y a n a koymakla beraber, aralarındaki tezadı görme-
den, h e l e ilk z a m a n l a r d a k i ç a t ı ş m a l a r ı n ı atlamaya imkân yoktur.

Miri t o p r a k l a r n e k a d a r ç o k k e s i m c i m a l i k a n e l e r i h a l i n e g i r e r l e r s e , o nis-
bette dirlikçiler azalıp, kesimciler çoğalır. Bu basit bir kemiyet t e z a d ı d ı r .
Dirlikçi z ü m r e d e k i l e r ; c a n ı n ı , v a r ı n ı d e v l e t u ğ r u n a f e d a y a h a z ı r o l d u ğ u için
d a h a ş e r e f l i v e a s a l e t l i bir t o p r a k beyi o l d u ğ u n a i n a n ı r . Kesimci sınıfta olan-
lar ise, d e v l e t e k a r ş ı g i t t i k ç e a z a l a n bir p a r a v e r g i s i n d e n başka hiçbir şey
borçlu değildir. Ona rağmen, dirlikçinin hiç o l m a z s a ilk v e saf z a m a n l a r ı n -
da doğrudan doğruya kullanamadığı ve hiçbir z a m a n meşru h a k d i y e ele
alamadığı toprak tasarrufu, kesimcinin daha iptidadan kanuni hakkı olarak
eline geçmiştir. Bu da gayet komplike bir keyfiyet t e z a d ı d ı r .
 İki tarafın, fedakârlıklarıyla mükafatları, mükellefiyetleri, kazançları
arasındaki bu nisbetsizlik, şüphesiz tam kemiyet ve keyfiyetçe yerli-gök-
lü bir s o s y a l tezattır. İşte, Osmanlı toplumunun gidiş tarihini izah eden
ikinci büyük tezat, bu dirlikçilerle kesimciler arasındaki zıddiyettir. Devlet
zümreleri arasındaki tezada büyük şehir ve payitaht tezadı demiştik. Bu-
na da büyük miri arazi tezadı, yahut kırlar tezadı diyebiliriz. Şehir tezadı
nasıl şehir halk yığınlarını içine alıp m a l z e m e gibi kullandıysa, bu büyük
köy tezadı da, geniş köylü yığınlarını kendi etrafında k u t u p l a ş t ı r a r a k bü-
y ü k köylü isyanlarına kapı açtı. Bilhassa kesim düzeniyle beraber görülen
"Celalusyanları"diye anılan müzmin ve mezbuhane boğuşmaların zembe-
reği, bu ikinci b ü y ü k kırlar t e z a d ı n d a gizlidir.
O tüyleri ürperten kanlı y e n i ç e r i a y a k l a n m a l a r ı v e y ü z y ı l l a r ı kaplayan
yırtıcı köylü isyanlarını, böyle üst d e v l e t z ü m r e l e r i n i n v e y a bir a v u ç d i r l i k -
çi-kesimci toprak beylerinin çatışma ve çarpışmalarıyla izah etmek doğru
mu? Kuruntu değil, realiteye dikkat edelim.
P a y i t a h t i s y a n l a r ı gibi k ö y l ü i s y a n l a r ı d a h a v a d a c e r e y a n e t m e z . Biri üst
üste y ı ğ ı l a n k a l a b a l ı k b ü y ü k şehir a ç v e y o k s u l kitleleri ve bilhassa az çok
derli t o p l u olan esnafları kendi hoşnutsuzluk çerçevesi içine a l a r a k p a t l a k
verir. Ötekisi taşraya d a ğ ı l a n v e y e r l e r i n esiri h a l i n e g e l m i ş olan g e n i ş çift-
ç i y ı ğ ı n l a r ı n ı p e ş i n e t a k a r a k ü l k e l e r i y a n g ı n y e r i n e ç e v i r i r . İ s y a n için h a l k t a
hoşnutsuzluğun derinleşmesi yetmez. Halkın "istemiyorum"uyla beraber,
üst t a b a k a l a r ı n " y a p a m ı y o r u m " u d a g e r e k i r . Bu her z a m a n için sınıflı t o p -
lumda tatbik edilebilen genel ve doğru bir p r e n s i p t i r . Fakat bilhassa Os-
manlı o r t a ç a ğ ı n d a k i asıl halk y ı ğ ı n l a r ı g ö z ö n ü n e g e t i r i l s i n . Orada n e başlı
başına bir s ı n ı f bilinci, n e d e e v r e n s e l v e b a ğ ı m s ı z bir s ı n ı f t e ş k i l a t ı a r a n a -
maz. Onun için, O s m a n l ı köy ve şehir çalışkan yığınlarının hoşnutsuzluğu,
a n c a k h â k i m z ü m r e v e s ı n ı f l a r k a d a r ş u u r l u v e m e m l e k e t ö l ç ü s ü n d e rol oy-
n a y a n t e z a t l a r içinde k e n d i s i n e bir d e r i v a t i o n bulur. Onun için:

"Bu sathi tarihi mukayese içinde belli başlı olan şey unutuluyor: Ka-
dim Roma'da, sınıflar dövüşü, sırf imtiyazlı bir azınlık içinde hür zengin-
lerle hür fukaralar arasında cereyan ediyordu: Nüfusun büyük üretici yı-
ğını, köleler ise, bu baş aktörlere sadece pasif bir ayak desteği hizmeti-
nigörüyordu." (K. M. Lui Bonapartın 18. Brumer'i önsöz Bay Koket c.III.
s.146) derken Marks'ın m u r a t ettiği d u r u m da bu idi. Sosyal karakterce
Osmanlı toplumu, nihayet doğu Roma İmparatorluğu'nun, az çok farklı-
ca, belki ondan arpa boyu ilerice devam eden "nushaidiğerimden başka
ne idi? O n u n için O s m a n l ı tarihinin son hareket kanunlarını ararken; bu
iki t e z a d ı n pusulasını gözden k a ç ı r m a m a k lazımdır.
İkinci büyük tezat: Önceleri pek şiddetlidir. Zamanla uzlaşmaya doğru
kapı açılır. Sürtüşmeler tezadı kütleştirir (törpüler). Dirlikçi ile mukataacı
arasındaki fark şekilden ibaret kalmaya başlar. Birinci büyük tezad ise
önceleri hafif başlar. Zamanla şiddetini artırarak, nihayet bütün impara-
torluğu yıkacak sarsıntılara kadar varan bir d e h ş e t kazanır.

6- ASIL EGEMEN SINIFLARDAN:

ÖNSERMAYEDARLAR (Parabeyleri)

1- Bezirgan ve Tefeci Sermayedarlar

"Halkın s o y u l m a s ı " faslının 1., 2 . a y ı r ı m l a r ı bize t e f e c i - b e z i r g a n s e r m a -

yenin köy ve şehirdeki rolüne dair az çok fikir v e r d i . Bütün d ü n y a d a oldu-
ğ u gibi, O s m a n l ı l ı k t a d a h i ö n s e r m a y e , " i k i z k a r d e ş " d e n i l e n , iki ş e k i l d e be-
lirir. Fakat bunu şehirli, köylü diye t o p r a ğ ı n bölümüne sığdırmak yetmez.
Asıl b i r b i r i n d e n t i p o l a r a k a y r ı l a n v e iki s o s y a l zümre yaratan önsermaye
şekilleri, tefeci sermaye ile bezirgan sermayedir. Her ikisi de şehirde, köy-
de bulunur.
Bezirgan sermayeciler. Bunlar da, mültezim ve cizyedar gibi daha zi-
yade köyleri kasıp kavuran zümrelerle, mubayaacı ve deruhdeci gibi da-
ha ziyade şehirleri haraca kesen zümrelere bölünür. Bütün bu zümreler,
bugünkü ticaret sermayesinin çeşitli ihtisas kollarına ayrılması gibi, alela-
de önsermayenin iş bölümü b ö l ü k l e r i sayılabilirler.

Bunlardan m ü l t e z i m l e r köy müteahhidi, mübayaacılar şehir mültezimi

yerine konulabilirler. Cizyedarla müteahhit doğrudan doğruya devlete
bağlı o l d u k l a r ı için, o n l a r ı ortaçağa m a h s u s bir ç e ş i t m a l i y e m e m u r u s a y -
mak da mümkündür. Hele d e r u h t e c i tipi, t a m a m e n hususi derebeyleşme
p r o s e s i n e ait bir g e ç i t ö r n e ğ i d i r . Y a n i , bugünkü modern kapitalist toplum-
da bu zümrelerden hemen hiçbirisini aynen bulmaya imkân yoktur.

Tefecisermayeciler, daha özel adıyla sarraflar, modern toplumun kre-

di müesseseleri ve bankaları demektirler. D e v l e t e de, ş a h ı s l a r a d a m u a y -
y e n m u k a v e l e l e r e p a r a v e r i p faiz i ş l e t i r l e r . İ s l a m l ı k t a d a - H ı r i s t i y a n l ı k t a ol-
d u ğ u gibi- " r i b a " (faiz) h a r a m o l d u ğ u n d a n , s a r r a f l ı k v e d o l a p ç ı l ı ğ ı n üst y ü -
zünde daima gayrı müslümler ve bilhassa Yahudilerle, Ermeniler göze çar-
parlar. Fakat, g ö r d ü ğ ü m ü z gibi, onların gölgesinde ve sosyal münasebet-
lerin iç yüzünde, kodaman Müslümanlar pekâlâ paralarını işletmenin yo-
lunu bulurlar.

İşte mukataa devriyle beraber, Osmanlı sosyal yapısını baştan başa

harekete geçiren motor, ona damgasını vuran iktisadi t e m e l münasebet-
leri bu ö n s e r m a y e zümrelerince temsil olunur. Kapitalizmden önceki top-
rak m ü n a s e b e t l e r i basamaklarının en son dağılışından bir e v v e l k i safha,
para iradı şekilli bu ö n s e r m a y e sınıflarının miri t o p r a k l a r a e l atmalarıyla
belirir. Klasik para iradı ile kesimci düzeni arasındaki farklara yukarıda
işaret etmiştik. Osmanlılıkta, ziraatın kapitalizme geçişine başlıca engel
olan t o p r a k mülkiyeti münasebetleri sayılmazsa, para iradının geri kalan
hemen bütün karakterlerini az çok zemin zaman farklarıyla kesim düze-
ninde bulabiliriz.

2 - Toprağın Fiyatı

"Kapital/eşmiş irad, yani toprağın fiyatı ve dolayısıyla da toprağın satı-

labilir olması ve satılması temelli bir unsur haline gelir." (K. M. Das Kapi-
t a l . s. 1 1 1 . F. X L I I . IV.)
O s m a n l ı t o p r a k d ü z e n i n d e miri a r a z i n i n " k a p i t a l l e ş m i ş i r a d " y o k d e n e -
mez. İltizam bedeli muaccele, bir ç e ş i t s e r m a y e l e ş m i ş i r a t t a n başka ne-
dir? Fakat, t o p r a k mülkiyeti hiç o l m a z s a resmen sonuna kadar beytülmal-
de kaldığından, "toprağın satılabilirliği ve satılması" "tebdili kıyafet etmiş",
" f e r a ğ " ş e k l i n e g i r m i ş t i r . G e r ç i g i t g i d e , b u " f e r a ğ " ile asıl " b e y i " a r a s ı n d a -
ki fark kalkar. "Malikane", yavaş yavaş kesim taahhüdü şeklinden çıkıp
sahibinin mülkü derecesine düşer. A m a , camia mülkiyetinin dağılış prose-
sine en son d a r b e y i v u r a n v e y a bu dağılışı r e s m e n t a n ı y a n 1857 (7 R a m a -
zan 1274), "Arazii Kanunnamei Hümayûn'una kadar olsun şekilce, miri
toprakların "beyi" manasında satımı y a p ı l m a m ı ş gibi gösterilebilir.
B u ş e k l e a l d a n m a y ı p , asıl iktisadi yapının iç m ü n a s e b e t l e r i n e bakınca,
K. Marks'ın tespit ettiği şu klasik unsurları görebiliriz:
a ) İrat ödeyen köylüler, mülk sahibi olurlar. Bu mülkiyet, "tasarruf
şeklini de alsa, bütün v ü c u h i y l e mülkiyet m u h t e v a l ı d ı r . ("Tasarruftan Mül-
kiyete" faslında gördüğümüz küçük köylü işletmelerinin geçirdiği manza-
ra budur).
b) Şehirlilerden para sahipleri, arazi alıp kapitalist veya çiftçiye kira-
larlar. B u k i r a y ı faiz gibi a l ı r l a r . O s m a n l ı l ı k t a b u p r o s e y i k e s i m c i l e r t e m s i l
ederler. Miri a r a z i y i malikane diye alırlar. S e r m a y e c i m ü l t e z i m l e r e kiralar-
lar ( i l t i z a m l a v e r i r l e r ) . O n d a n e l d e e t t i k l e r i i r a d a d a , s a n k i M a r k s ' ı haklı çı-
k a r m a k için " f a i z " a d ı n ı verirler.
c) Mahsuller meta şeklini alarak, az kısmı k ö y l ü n ü n g e ç i m i n e , ç o ğ u pa-
zara doğru yollanır.
d) Arazi sahibi; üretmen köylü ile, çiftçi; kapitalistle "para mukavele
münasebetinde bulunur". Arazi sahibi yerine "kesimci"yi geçirirsek, mü-
n a s e b e t O s m a n l ı l ı k için de aynıdır.
Demek, önsermayeci sınıfla kesimci sınıf a r a s ı n d a k i münasebet, "para
ve mukavele münasebetidir". Bu iktisadi kısa sözün üzerinde istediğimiz
kadar durabilir ve geliştirmeler yapabiliriz.
 Bundan evvelki zümre ve sınıfların bilhassa kendi "iç" tezatlarını gör-
dük. Ö n s e r m a y e d a r l a r sınıfının kendi içinde ve d ı ş ı n d a k i m ü n a s e b e t l e r te-
zatlı d e ğ i l midir? Yani tefeci-bezirgan s e r m a y e d a r l a r ı n kendi aralarında ve
g e n e s e r m a y e d a r l a r l a d e v l e t z ü m r e l e r i v e t o p r a k b e y l e r i a r a s ı n d a , zıt m ü -
n a s e b e t l e r y o k mu? Elbet v a r . Bu z ı d d i y e t i n t e m e l i ; b ü t ü n ö t e k i e f e n d i ge-
çinen devlet ve toprak beylerine bundan böyle ekmeklerini kırıp v e r e n i n
bu sermayedarlar olmasıyla başlar. O zamana kadar devlet zümreleriyle
k a r ı ş ı k bir d u r u m d a o l a n dirlikçi, t o p r a k iradını doğrudan doğruya kendisi
toplardı. Şimdiki kesimci, irat t o p l a m a işinden uzaktır. Üretimle bütün
münasebeti; sermayedarın ona, toprak gelirinden münasip g ö r ü p ayıraca-
ğı paya katlanmaktan i b a r e t t i r . Hiç y o k t a n üretmen köylü ile üst t a b a k a
arasına giriveren b u f u z u l i s e r m a y e d a r sınıfı, g ö r d ü ğ ü m ü z gibi a ş a ğ ı d a k i -
leri de, y u k a r ı d a k i l e r i d e h a r a c a b a ğ l a y a r a k , h e r iki t a r a f ı n n a s i b i n i v e m u -
k a d d e r a t ı n ı e l i n d e t u t a n s a h i c i bir s o s y a l kudret haline girer. Rollerin böy-
le birdenbire değişmesi, hatta, tersine d ö n m e s i nedendir? T o p r a k gelirin-
den s e r m a y e n i n uygun göreceği paya koca koca b e y l e r nasıl o l u r d a bo-
yun büküp katlanırlar? Arada çatışma, yani tezat besbelli olduğuna göre,
hiç m i ç a r p ı ş m a o l m a z ? H e r k e s n e d e n k a z a y a rıza g ö s t e r i p o l d u bittiyi ka-
bul eder?
Meselenin siyasi ve sosyal yanlarını kısmen yukarıda gördük, kısmen
ileride göreceğiz. Burada iktisadi determinizm bakımından para iradında
sosyal gelirin paylaşılma k a r a k t e r i s t i ğ i n e işaret e t m e k l e y e t i n e b i l i r i z . Ş ü p -
hesiz bütün öteki tezatları zincirlerinden boşandıran iç z e m b e r e k önser-
mayedir. Osmanlı İmparatorluğu'nda bilhassa Kanuni Süleyman'dan beri
sürüp giden büyük altüstlükler ve kargaşalıklar, en son duruşmada hep
g e l i r l e r , ö n s e r m a y e k a r a k t e r i ile h u l a s a v e izah o l u n u r l a r . A m a b ü t ü n öte-
ki sınıf ve zümreler hırpalanır, sömürülür, aşınırlarken, önsermayenin
kendisi daima dört ayak üstüne düşer. Çünkü kuruluşta iktisadi temel
odur. Gelirlerin paylaşılmasında manivela kuvvet onun elindedir. Sınıf
k a v g a l a r ı n d a d a d a i m a k a z a n a n i s t e r i s t e m e z o o l u r . O , h e r k e s i k a f e s e ko-
yar, kimse onu kafese koyamaz. Bütün öteki sınıf ve z ü m r e l e r i ö n s e r m a -
ye; kendi sermayesiyle hal ve hamur eder. Ötekilerden hiç kimse
önsermayeyi ortadan kaldırmayı aklına bile g e t i r e m e z . Önsermaye; önü-
ne g e ç i l m e z tapıncıl bir k u d r e t gibi, h e r y e r d e h a z ı r v e n a z ı r , f a k a t elle tu-
tulmaz kalır. T o p l u m u ecinniler çarpmışa döndürdüğü halde, onu çarpan
bir k u v v e t o r t a y a ç ı k a m a z olur.
Neden? Çünkü önsermaye; hiçbir siyaset bıçağının kesemeyeceği ikti-
sadi t e m e l i elinde tutar. T o p l u m u n binasını temeline kadar yıkmayı göze
almadıkça, kimse önsermayeye ilişemez. İşin mahiyeti buna engeldir.
T o p r a k beyleriyle para beyleri arasındaki m ü n a s e b e t , b u g ü n k ü iktisadi ka-
tegorilerle kıyas edilince, iratçılarla karcılar arasındaki münasebete ben-
zer. Miri t o p r a k l a r ı n gelirini t o p r a k beyleri satıyor, para beyleri s a t ı n alı-
y o r g i b i d i r l e r : A r a l a r ı n d a k i z ı d d i y e t , alıcı ile s a t ı c ı r e k a b e t i n i a n d ı r ı r . İki t a -
raf, bu alım satım m ü n a s e b e t i n e g e ç m e k için ister istemez, karşılıklı bir
eşitlik ve denklik m ü n a s e b e t i n i kabul etmiş olurlar. O r t a d a zor g ö z ü k m e z .
" İ s t e r s e n sat, i s t e r s e m a l ı r ı m ! " Lakin tarihi v a s f ı n a b a k a l ı m : K e s i m c i , her
şeyden önce peşin para bulmadıkça yaşayamayacağından arazinin geliri-
n i s e r m a y e d a r a s a t m a y a ç o k d a h a m e c b u r d u r . S e r m a y e c i için, h a v a hoş-
tur. E l i n d e p a r a gibi h e r k a l ı b a g i r e n v e h e r k a p ı y ı a ç a n i ç t i m a i bir k u d r e t
bulunduktan sonra, onu t o p r a ğ a y a t ı r m a z s a ticarete koyar, tefecilikte iş-
letir, kârını bulur.

3- O r t a l a m a Kâr Rayici

Onun için t o p r a k beyi ile para beyi arasındaki münasebet, karşılıklı

hüsnü rızaya dayanır. Mukavele ş e k l i n i alır. Mukavele, kanun ve bildiğimiz
gibi -Sultan Süleyman'a "Kanuni" adını verdiren- "Kanuni devri" b a ş l a r -
ken; dirlik d ü z e n i n i n dini n o r m l a r ı , f ı k ı h v e ş e r i a t bir y a n a bırakılır.
Mukavele demek, şuura ve hesaba dayanan dünya münasebeti de-
mektir. Zıddiyetin bir m ü d d e t için hal şekli d e m e k t i r . Umumiyetle toprak
beyi ile para beyi ve hususiyle kesimci ile m ü l t e z i m a r a s ı n d a k i münase-
bet, iratçı ile kârcının münasebetidir dedik. Bu münasebeti tayin eden,
herkesçe kabul edilmesi gerekli bir z a r u r e t haline sokan iktisadi kanun
hangisidir? Cemiyette, toprak ekonomisi dışında gelişmiş olan cemiyetçe
ortalama kâr rayici kanunidir. Yani, toprak ekonomisine düzenleyici gibi
giren kanun, daha önce ziraat dışında gelişmiş olan önsermaye münase-
betlerinin kanunudur. Bu kanuna göre:
"Kapitalistin arazi sahibine iradı ne kadar çok veya ne kadar az ödeye-
ceği, ortalamasına, zirai olmayan üretim alanında sermayenin getirdiği or-
talama kârla bu kârın düzenlediği zirai mahsul fiyatları arasındaki sınırdan
belli olur." ( K a r i Marks: Keza)
Yani, iratçı t o p r a k b e y l e r i ile kârcı önsermayedarlar arasındaki münase-
bet, hiçbir t a r a f ı n k e n d i keyfi v e y a z o r u ile d e ğ i ş e m e z . T o p r a k beyi, " Ş u ka-
d a r irat i s t e r i m " d i y e , d a y a t a m a z . Ö n s e r m a y e c i de, sırf ş a h s i hırsıyla hare-
ket edip b e ğ e n d i ğ i kârı istemeye kalkışamaz. Her iki sınıf da; z i r a a t d ı ş ı n d a
"sermayenin getirdiği ortalama kâr" d e n i l e n şeyle bağlıdırlar. Toprak gelirin-
den önce bu "ortalama kâr"çıkarılır. Sonra geri kalan gelir kısmı, t o p r a k be-
y i n e irat o l a r a k d ü ş e r . İradın n e k a d a r t u t a c a ğ ı , zirai m a h s u l f i y a t l a r ı n ı dahi
d ü z e n l e y e n o r t a l a m a kârla, o f i y a t l a r a r a s ı n d a k i f a r k t a n belli olur. S e r m a y e -
ci, e ğ e r o r t a l a m a kâr ö l ç ü s ü n d e bir k a z a n ç e l d e e t m e z s e , p a r a s ı n ı z i r a a t a y a -
tırmaz: Bezirganlık veya bankacılık yapar... görüyoruz. Bu m ü n a s e b e t t e kav-
g a y a h a c e t y o k . D ö v ü ş m e k t e n bir ş e y ç ı k m a z . K i m s e , c e m i y e t i içine a l m ı ş bir
gizli kuvvet halindeki kadiri mutlak "ortalama kâr" rayicini değiştiremez. Bi-
lakis, herkes zar zor ona uymaya bakar. "Çünkü iradda artıkalelumum ar-
tık değerin ve artı emeğin normal şek/i olmaktan çıkar." (K. M. Keza)
İyi a m a , t o p r a k b e y l e r i v e d e v l e t e f e n d i l e r i o kadar tiksindikleri bezir-
g a n - t e f e c i g ü r u h u n u hiç m i s ı k ı ş t ı r a m a z ? S ö y l e d i k : Kesim d ü z e n i n d e sıkı-
şan, devletle toprak beyleridir. Sermayeci ile mukavelesini yaparken,
farz edelim ki, bezirganın boynunu sıktı. Ve ona dilediği kadar akçe tu-
tarında bir irat ö d e m e mecburiyetini zorla kabul ettirdi. Netice ne ola-
cak? Burada mukavelenin aynı zamanda bir " p a r a münasebeti" olduğu
karşımıza çıkacak. İratçılar (gerek devlet, gerek dirlikçi, gerek mukata-
acı) k â r c ı d a n ( m ü l t e z i m d i y e l i m ) i s t e d i ğ i k a d a r f a z l a irat k o p a r t m a y a uğ-
raşsın. Mültezim onların her t e k l i f i n e kâğıt ü s t ü n d e peki d i y e b i l i r . Bunda,
karşısındaki beyi atlatmaktan başka ne zarar var? Çünkü, kitap iratçı
e f e n d i l e r d e ise, hayat, yani üretim hayatı ve t o p r a k ekonomisi bilfiil mül-
tezimin e l i n d e d i r . T o p r a k beyi kesimlerin iltizam değerine şu kadar akçe
z a m m ı y a p t ı ? M ü l t e z i m hiç i s t i f i n i b o z m a z . Y a n i k a b u l e d e r . T o p r a ğ ı alır,
i ş l e t i r . O yıl e l i n e g e ç e n t o p r a k m a h s u l ü o n u n malı değil midir? Bu mah-
sule istediği (yani o r t a l a m a kârını elde e d e b i l e c e ğ i ) kadar fiyat katar. Or-
talama kârdan az katamaz. Yoksa s e r m a y e d e n yer, iflas e d e r . Fazla da
zam yapamaz. Öteki sermayedarların rekabeti vardır. Yani mukavelenin
ayni değil, nakdi oluşu, "para münasebeti" v a s f ı , iratçıların sermayecile-
ri yola getirmelerine imkân bırakmaz. Böylece, sermayenin "tunçtan ka-
nunu" muazzam haşmeti ve saltanatı ile k o c a imparatorluğun belini kır-
maya yeter. Hem, bu sihir ve kerameti kendisi hiç s a h n e y e ç ı k m a d a n ,
hiç z a r a r v e z i y a n a uğramadan adeta sessiz sedasız becerir.

4- İrat ve Kâr T e z a d ı

İşin iktisadi umumi z a r u r i l i ğ i bu olmakla beraber, hususi tarihi m a n z a -

raları, e l b e t z a m a n v e m e k â n a g ö r e d e ğ i ş i r . B i l n a z a r i y e o r t a l a m a v e d ü z gö-
züken değer çizgisinin ameli olarak altında ve üstünde birçok zikzaklar ya-
pılır. T o p r a k e k o n o m i s i n d e , ş ü p h e s i z kârın ilk d o ğ u ş u , s o n r a d a n aldığı mü-
tekamil şeklinde değildir. Kesim d ü z e n i n d e esas itibarıyla t o p r a k gelirinden
irat p a y ı n ı a y ı r ı p t o p r a k b e y i n e s u n a n s e r m a y e d a r d ı r . A m a , s e r m a y e n i n t o p -
rak d ü z e n i n e y e n i sokulduğu bal aylarında, kâr h e n ü z az ç o k "iratla sınırlı
bir tohum" (K. M.) gibi gözükür. "Bu kâr, para iradının temsil ettiği artık
emek ödendikten sonra, ister kendi ister yabancı emeğinin sömürülmesi
imkânıyla mütenasip olarak gelişebilir." (K. M. Kapital Keza) Avrupa'nın ser-
best ş a h s i mülkiyetli ortaçağı için bile k l a s i k irat g e l i ş i m i böyledir. Osmanlı
kesim düzeninde bu kontenjan büsbütün daha geniş tutulabilir. Mültezim,
Avrupa'daki Farmer: P a c h t e r gibi, rekabet ummanı içinde t e k b a ş ı n a kürek
çeken bir t e ş e b b ü s d e ğ i l d i r . Ö n ü n d e , k ö y l ü y e s a l d ı r d ı ğ ı e v b a ş v e h a ş e r a t kı-
lıklı avanesi, ardında devlet baba kılığında heybetli t o p r a k beyleri vardır.
Hiçbir zaman "kendi emeğini sömürme" d e n i l e n işle ilgisi yoktur. Fakat bu-
na mukabil, "yabancı emeğinin sömürülmesi" o n u n başlıca işi gücüdür. Ya-
n i o n u n i k t i s a d i o r t a l a m a kârı d a h a b a ş l a n g ı ç t a d e v l e t ç e g a r a n t i l i o l d u ğ u gi-
bi, e n b a r b a r c a v e e n h o y r a t ç a m e t o t l a r l a y ü r ü t ü l e n g a y r ı i k t i s a d i ç a p u l u da,
gene tekmil beylerin el birliğiyle hazırlanıp kotarılır.

O çapulu üst t a b a k a n ı n p a y l a ş m a s ı ne ş e k l e g i r e r s e g i r s i n , bir d e f a s e r -

mayenin ortalama kâr n o r m u hesaba katıldı mı idi, "irat, artıkalelumum ar-
tan değerin ve artan emeğin normal şekli olmaktan çıkar." (K. M: Keza) Ya-
ni, o z a m a n a k a d a r , m e s e l a dirlik d ü z e n i n d e her ş e y d e n ö n c e v e y a l n ı z irat
düşünülürdü. Çiftçinin artan emeği a n c a k irat ş e k l i n d e başkasına geçerdi.
Ayrıca çiftçiye veya b a ş k a s ı n a bir k â r kalıp k a l m a y a c a ğ ı a k l a bile g e l m e z d i .
K e s i m d ü z e n i ile b e r a b e r , i ş t e r s i n e d ö n e r : M ü l t e z i m , bir m a l i k a n e y i ü z e r i -
n e a l m a k için, ö n c e s e r m a y e s i n i n o r t a l a m a kârını h e s a b a k a t a r . Ç i f t ç i n i n ar-
t a n e m e ğ i sırf irat o l m a k t a n ç ı k a r , k â r l a bir a r a d a irat ş e k l i n e g i r e r . V e or-
talama kâr payı ç ı k m a d ı k ç a , irat hiç o l m a z s a kesimci için d ü ş ü n ü l e c e k ş e y
d e ğ i l d i r . Ü r e t m e n k ö y l ü n ü n artı e m e ğ i v e b u e m e ğ i n b i l l u r l a ş m a s ı y l a d o ğ a n
artı d e ğ e r , a r t ı k ö n c e kâr, s o n r a irat d i y e ikiye p a r ç a l a n ı r . Kâr (ve f a i z ) ser-
mayeye, irat t o p r a k b e y i n e a y r ı l ı r . Bu hal, e s k i t o p r a k g e l i r i y l e ş i m d i o ge-
liri ilk elde b e n i m s e y e n y e n i bir aracı sınıfı b e s l e m e k z a r u r e t i d i r . Bu hal, irat-
çıların elinden bir k ı s ı m t o p r a k gelirini alıp, sermayeye bağışlamak demek-
tir. Bu hal, t o p r a k b e y l e r i y l e para babaları arasında bir p a y l a ş m a z ı d d i y e t i
d o ğ u r m a z mı? Hiç o l m a z s a bu zıddiyetin k i m s e f a r k ı n a v a r m a z mı?
Elbet varır. Fakat bu tezat evvela yukarıda izah e t t i ğ i m i z i k t i s a d i t e m e l
m ü n a s e b e t l e r haline girince, önüne geçilmez bir zaruret o l u r . Ondan son-
ra, b u t e z a t , b ü t ü n d ü n y a o r t a ç a ğ l a r ı n d a g ö r ü l e n ş e k i l d e , k e n d i s i n e bir hal
sureti bulmaya doğru meyleder. Gerçekte, eski Osmanlı dirlik d ü z e n i n i n
hatırası imparatorlukta hiçbir vakit ö l m e z . Bilhassa toprağın, isimce olsun
mülkiyet sahibi sayılan devlet zümreleri, her ı s l a h a t h a m l e s i ü z e r i n e o z ı p -
çıktı a r a c ı s e r m a y e n i n kendine ayırdığı aslan payına çatarlar. E n son Be-
riyelşamlı'nın "Nizamı Devlet Hakkında Mütalaat"ı bile i m p a r a t o r l u ğ u n gir-
diği ç ı k m a z d a n kurtulması için ş u t e k l i f l e r i y a p a r :
1 - K ö k l ü m a l i k a n e v e z e a m e t ç i l e r : T o p r a k l a r ı n ı " m ü l t e z i m l e r e i l z a m et-
meyüp emin adamlarına taşir" ettirsinler.
536
 2- Köklü o l m a y a n l a r : Tımar ve zeametlerinde otursunlar.
Bir k e l i m e ile, b o y u n a aracı s e r m a y e , m ü l t e z i m l e r o r t a d a n k a l d ı r ı l m a l ı d ı r ,
fikri ö n e s ü r ü l ü r . F a k a t , c e m i y e t t e i k t i s a d i k ö k l e r i n i s a l m ı ş , gizli k u v v e t ha-
linde i k t i d a r ı n d i z g i n l e r i n i ele a l m ı ş bir s o s y a l sınıf lafla kaldırılır mı? Bu, İkin-
ci Cihan Harbinin ilk T ü r k B a ş v e k i l i Refik S a y d a m ' ı n , v u r g u n c u l u k d a h a aşı-
r ı g i d e r s e , t ü c c a r sınıfını kaldırma tehdidini s a v u r m a s ı n a benzer. Ve "a'dan
z ' y e k a d a r " d e ğ i ş t i r m e fikri, i n s a n ı n bir h a f t a s o n r a a n s ı z ı n ö l ü m ü n e s e b e b i -
yet v e r e c e k kadar şiddetli şok y a p a r . Ç ü n k ü atı a l a n Üsküdar'ı geçmiştir.
İratçılarla karcılar arasındaki tezat, bezirgan-tefeci sermayeyi kaldır-
makla halledilemez. Fakat, kendine zamanı için e l v e r i ş l i a z ç o k bir hal s u -
reti bulmakta gecikmez. Dirlikçi artıkları ile kesimciler arasındaki tezad,
nasıl Celali isyanları derecesinde yaman tepkiler yaptıktan sonra, gitgide
iki t a r a f ı n birbiriyle k a y n a ş m a s ı üzerine t a v s a d ı y s a , tıpkı öyle, sermayeci
ile k e s i m c i t e z a d ı d a , ilk a c e m i l i k d e v r i n d e ç ı k a r d ı ğ ı karışıklıklara rağmen,
tarihi zaruret olarak kendini dosta düşmana kabul ettirince; iki, üçü bir-
leştirmekten geri kalmadı.

5- Tezadların Osmanlı'ca Hal Ş e k l i : A y a n

İlk z a m a n l a r , d i r l i k ç i , bir ç e ş i t asil kasttı. Onun yerine geçen kesimci,

toprak beyliğinin hazır yiyiciliğine alışkındı. Dirlikçi, sırf s i l a h ş o r l u k z a n a -
atını k a y b e t m e m e k için t o p r a k i ş i y l e u ğ r a ş m a z d ı . Kesimci, hazır yiyiciliğin
s ö m ü r ü c ü tembelliğinde şeref gördüğü için, t o p r a ğ ı n iradını t o p l a m a k zah-
metini dahi şerefine sığdıramazdı. O yüzden, aracı zıpçıktı bir m ü l t e z i m
zümresi zaruri oldu. Bu hal A v r u p a ' d a F r a n s a ' n ı n ilk o r t a ç a ğ d e v r i n i a n d ı -
rır. "Fransa'da ilk ortaçağ sıraları derebeylerine vergi toplayan muhassıl
ve kahya regisseur, aşağı yukarı bir homme d'affai re demek olup, baskı
yapmak, aşırmak vesaire yoluyla gelişerek kapitalistliğe kadar çıktı. (K. M.
K a p i t a l c . I , b ö l ü m 7 , F . X X I V , ilk b i r i k i m ) Z a m a n l a b u a r a c ı l ı k b ü t ü n e m -
s a l l e r i g i b i , k r a l d a n z i y a d e kral o l m a y ı bilirdi. Marks'ın dediği gibi:

"Burada artık içtimai hayatın her sahasında arsian payının nasıl aracı-
ya düştüğü görülmektedir. Ekonomi alanında, mesela, maliyeciler, borsa
adamları, tacirler ve küçük çerçiler işlerin kaymağını çekerler. Burjuva
medeni hukukunda avukat her iki tarafı da yolar; siyasette mümessil, seç-
menden; nazır, hükümdardan daha değerlileşir; dinde Allah, "Peygamber"
tarafından ikinci safa atılır ve peygamber de tekrar papazlar tarafından
geriye itilir, sonra papazlar, gene iyi çobanlarla koyunları arasında ister is-
temez aracı olurlar." ( K a p i t a l , c. I. Keza not 229)

N e t i c e d e o k a d a r hor g ö r ü l e n v e bir z a m a n uşak yerine kullanılan ara-

cılar, belde babası halinde kudretli ve şerefli kimseler sayılırlar. Marks "o
rejisörler hatta bazen hatırı s a y ı l ı r b e y l e r d e n d i l e r " d e r v e 1360 Fransa'sın-
da rejisörlerden birinin şövalye olduğunu el y a z m a l a r ı n d a n çıkarır. Bizde
d e Y u s u f Nasi gibi dolapçılardan g ö r d ü ğ ü m ü z gibi, nerdeyse hükümdarlı-
ğa kadar varan frenk beyleri çıkmıştır. Bu ne d e m e k t i r ?
Bezirgan s e r m a y e n i n zaferi demektir. B u z a f e r k i m i a l a ş a ğ ı e d e r ? Eski
üretim teşkilatlarını ve mülkiyet şekillerini:
"Tefecilik, her yerde bütün başka başka şekilleriyle başlıca kullanım
değerine göre ayarlanmış olan önceden mevcut üretim teşkilatları üzeri-
ne az çok tuzla buz edici bir tesir yapar." (K. M.: Kapital c. III. B. 4, A.
20) "Bütün kapitalizm öncesi üretim yordamlar üzer ne te feciliğin devrim-
ci tesir, yalnız mülkiyet şekillerini dağıtıp eritirken görülür." (K. M.: Kapi-
t a l . c. III. a y ı r ı m 3 6 )
Yani iktisadi zaruret bakımından, devletin veya dirlikçilerin, hele ke-
simcilerin mültezim, cizyedar ve ilahır b e z i r g a n tefeci sermayeyi ortadan
kaldırmaları şöyle dursun, bilakis, bezirgan sermaye, daha öncesi "kulla-
nım değerine göre a y a r l a n m ı ş " dirlikçi üretim teşkilatını "tuzla buz eder"-,
tefeci sermaye, miri toprak üzerindeki mutlak toplum mülkiyeti şekilleri-
ni, elinden geldiği kadar "dağıtıp eritir."
Bu böyle o l u n c a ; t o p r a k b e y l e r i için y a p a c a k n e i ş kalır? B ü k e m e d i k l e r i
kolu ö p m e k . O z a m a n 16. y ü z y ı l İ n g i l t e r e ' s i n d e b ü s b ü t ü n b a ş k a y ö n e ç e v -
rilen ç e ş i t t e n bir kalıp d e ğ i ş t i r m e ö n ü m ü z e ç ı k a r . O vakitki İngiltere'de:
"Eski a si i derebeyi, büyük derebey savaşları yiyip yutmuştu. Yeni bey
zamanının çocuğu idi. Onun için bütün iktidar para idi." ( K a r i M. Kapital c.
1, B. 7. a y ı r ı m 24)
Yani asil toprak beyleri, "bütün iktidar"\ı parada görüp, para babalığına
dökülürler. Bu, t o p r a k b e y l i ğ i n d e n para beyliğine doğru gelen akındır. Ya-
ni toprak beyleri yavaş yavaş bir z a m a n uşak saydıkları, hor g ö r d ü k l e r i
aracı bezirgan-tefeci sınıfların rollerine imrenir ve yanaşırlar.
F a k a t , d a i m a t e k r a r e d i y o r u z . G e n e bir d a h a hatırlatalım: Buradaki pa-
ra beyleri, " s e r m a y e d a r l a r , modern manasıyla s e r m a y e d a r değildir. Ön-
sermaye adamlarıdır. Yani, hiç bir z a m a n 16. y ü z y ı l İ n g i l t e r e ' s i n d e k i s e r -
maye birikişi ve modern sermayedar üretiminin doğuşu, sermayedarlık-
öncesi sermayesiyle, Osmanlı kesim düzeni mültezimliği ve tefeci bezir-
ganlığı ile karıştırılmamalıdır. Yoksa Lombardvari bir ş a ş k ı n l ı k l a , "ilk s e r -
m a y e " b i r i k m e s i n i sırf t o p r a k iradından çıkarmaya kadar varabiliriz. Bura-
da bahis konusu önsermayedir. Onun fazla gelişimi kapitalizmi kolaylaş-
t ı r m a k değil, bilakis güçleştirir. Yani t e r a k k i y i değil, g e r i l e m e y i getirir. Ni-
tekim Roma m e d e n i y e t i n d e görülen yıkılışın en son ve en parlak örneği,
Osmanlılıkta bu t e f e c i - b e z i r g a n s e r m a y e n i n b ü y ü k rolü ile izah o l u n a b i l i r .
 En son duruşmada ne olur? Bütün dünya ortaçağında tefeci-bezirgan
sermaye birikişinin akıbeti meydana çıkar. "Para babası olan zümre, he-
men arazI satın alarak, köy beyi' veya şehir patriçesi halinde toprak bey-
liğine girişir. (Henri Lee: " L e s O r i g i n e s de C a p i t a l i s i m " , Paris 1930). Yani,
para beyleri de zamane ruhuna uyarak, bu sefer tersine "bütün iktidarı"
toprağa d a y a t m a k t a görüp, toprak ağalığına dökülürler. Bu, p a r a b e y l i ğ i n -
den toprak beyliğine doğru gelen akındır. Yani para beyleri, yavaş y a v a ş
bir z a m a n efendiliğine sığındıkları ve hayran oldukları toprak beylerinin
saflarına can atarlar.
İşte bu, biri yukarıdan aşağıya (toprak beyliğinden para babalığına),
ötekisi aşağıdan yukarıya (para babalığından toprak beyliğine) doğru işle-
yen karşılıklı akım, kaynaşmayı ve uzlaşmayı getirir. Bir t a r a f t a n t o p r a k
beyleri az çok kemirilir. Öte y a n d a n , mültezim ve sermayeciler kesimcile-
şirler. İki zıt k u t u p ç a r p ı ş a ç a r p ı ş a , t e z l e a n t i t e z d e n ikisi d e b e r h a v a o l u r .
Yerlerine ikisinden b a m b a ş k a yeni sosyal sentez çıkar: Ayan!
A y a n , artık ne kesimcidir, ne mültezimdir. Tefeci-bezirgan sermayenin
dirlikçiliği y o k ettikten sonra kesim düzeni içinde gelişe gelişe ulaştığı bir
çeşit O s m a n l ı derebeyidir.

IX- ÜLEŞİM (ŞEKİL İTİBARIYLA PAYLAŞMA)

1- Şeriat Yerine Kanun

Dirlik d ü z e n i n d e c a m i a gelirinin paylaşılması, sosyal iş bölümü kadar

basitti: Miri t o p r a ğ ı n t a s a r r u f u v e b u t a s a r r u f t a n d o ğ a n d e ğ e r l e r i n mülki-
yeti doğrudan doğruya üretmene, çiftçiye, reayaya aitti. Miri toprağın
mutlak toplum mülkiyetini temsil eden devlet ise, kendi zümrelerine
şer'an ve k a n u n c a sınırları belli bir i d a r e ü c r e t i o l a r a k , ö ş ü r v e m ü s l ü m a n
olmayandan haraç alırdı. Aşağıda: Üretimde ( i s t i h s a l d e ) çalışan çi/tçiyığı-
nı, toprağı değerlendirir; yukarıda: Dirlikte ( a s a y i ş t e ) çalışan dirlikçlerle
devlet zümreleri, bu değerlendirmeden bir p a y a l ı r l a r d ı .
Osmanlı idaresi idealist İlb'lerin elinde kaldığı müddetçe, dirlikçi ve
devlet zümrelerinin toplum gelirinden aldıkları pay d e v e d e kulak kabilin-
dendi. Eski batı ve doğu saltanatlarının yığıntıları altında bunalmış geniş
çalışkan yığınlar üzerinde, Osmanlılığın büyük cazibesi, bugünkü tabirle
milli g e l i r i n paylaşılmasındaki, b u s a d e , t u t u m l u v e insaflı ruhundan kay-
nak alıyordu.
K e s i m d ü z e n i n d e miri t o p r a k gelirinin paylaşılması g e r e k k e m i y e t , ge-
rek keyfiyetçe yaman bir devrim geçirdi. Tam manasıyla altüst oldu.
Devlet zümreleriyle çalışkan yığınlar arasına ansızın birtakım türediler
girdi. Bu türediler, bir s ü r ü basamaklı zümrelerinden maada başlıca iki
büyük hâkim sınıf idiler: T o p r a k beyleri sınıfı, para babaları sınıfı. Bu iki
aracı ve hazır yiyici sınıfın tek manası: Toprak tasarrufunu köylünün elin-
den almakla özetlenebilir.

Tabii, toprağın tasarrufu kesimci sınıfların eline g e ç e r g e ç m e z , o ta-

sarruftan doğma değerlerin mülkiyeti d e , kendiliğinden gene aynı kesim-
ci sınıfların oldu. Yani toprağı işletme hakkı gibi, t o p r a k işinden çıkan bü-
tün değerler de kesimci sınıfların malı haline geldi. Bir k e l i m e ile, t o p r a k
e k o n o m i s i n d e n y a r a t ı l a n d e ğ e r l e r ilk e l d e k e s i m c i l e r i n s a y ı l ı y o r d u . Bu de-
ğerlerden ne kadarının yukarıdaki idareci d e v l e t z ü m r e l e r i n e v e ne kada-
rının aşağıdaki iş/eyiciY\a\k v e ç i f t ç i t a b a k a l a r ı n a v e r i l e c e ğ i , bu kesimci sı-
nıfların bileceği iş oldu.

Dirlik d ü z e n i n d e toprak gelirinin sosyal kümeler arasındaki paylaşımı

a d e t a t a b i i bir k a i d e g ü d ü y o r d u : Elde e d i l e n m a h s u l ü n o n d a ş u k a d a r ı dir-
likçi ile devlete ayrılıyordu. Bu para, ülkede dirlik ve düzeni korumaya
harcanıyordu. Geri kalan mahsul, çiftçinin m ü l k ü idi. İ l k i n " ö ş ü r " , adı gibi
onda bir idi. Sonra sonra onda beşe ve daha f a z l a s ı n a d o ğ r u soysuzlaştı.
Fakat bu kemiyet farkına rağmen, dirlik d ü z e n i devam ettiği müddetçe,
milli gelir üleşiminin h ü d a i n a b i t d e n e b i l e c e k tabii k a r a k t e r i değişmedi. Ta-
sarruf hakkı daima çiftçide kaldı. T o p r a ğ ı işletme hakkı onundu. Toprak-
tan alınan mahsul onundu. Bu mahsulü devletle paylaşan o idi. Kesimci
düzen; bir v u r u ş t a bütün bu hakları köylünün elinden kesti aldı. Küçük
çiftçinin "çiftliği", kesimcinin büyük " m a i i k a n e " s \ oldu.
O z a m a n toprak gelirinin sosyal sınıflar arasında paylaşılması t a m a m e n
y e n i ö l ç ü l e r e u y d u . A d e t a zıt s o s y a l , sınıfi bir ş e k i l aldı. Belirli bir h e s a b a ,
kitaba girdi. Yeni şekil, gelir paylaşımı münasebetini, yukarıda i ş a r e t etti-
ğimiz bir "para ve mukavele münasebeti" h a l i n e soktu. Bu, adeta soysuz-
laşan dirlik d ü z e n i n d e k i hadsiz hesapsız çapulculuğa ve soyguna k a r ş ı , bir
çeşit bezirgan had v e h e s a b ı k o y m a y a b e n z i y o r d u . G e r ç e k t e bir k o c a ü l k e -
nin başlıca milli g e l i r i n i v e r e n t o p r a k t a s a r r u f u n u s e r m a y e y e t e s l i m e t m e k ,
kediye peynir tulumu emanet etmekten farksızdı. A m a , o tarihi b ü y ü k şe-
kil d e ğ i ş t i r m e y i k u r a n l a r ı n , hiç o l m a z s a kendi kendilerini inandırmış olduk-
ları esas; toprak m ü n a s e b e t l e r i n e d a i r hesap t u t m a k p r e n s i b i idi.
Yalnız o z a m a n k i devlet z ü m r e l e r i , bu h e s a b a göre devletin temeli olan
toprak ekonomisiyle birlikte kendi mukadderatlarını da ö n s e r m a y e y e tes-
lim etmiş olduklarını fark e t m i y o r l a r mıydı? B ü y ü k tarihi bir a l t ü s t l ü ğ ü n
ö y l e b a s i t hile, t e s a d ü f v e a l d a n m a ile izahı p e k s a d e s u y a bir a n l a y ı ş o l u r -
du. Devlet zümreleri altüstlüğü m ü k e m m e l e n fark edebilmiş ve muhteme-
len bile bile, i s t e y e i s t e y e o p r o s e y i k o l a y l a ş t ı r m ı ş l a r d ı . Ç ü n k ü , o z a m a n a
kadar gayrı meşru, gayrı kanuni olarak y a p m a k t a oldukları çapulu; kamu
toprakları tasarrufuna karşı yürüttükleri tecavüzleri, ondan sonra şer'an
olmasa bile ş e r i a t ı n yerine iradei seniye ile geçirecekleri kanunca hakeûe-
ceklerdi.
Kesim düzeninde kitaba s ı ğ d ı r ı l a n bu hak ye hesap n a s ı l d ı ?

2- Milli Gelir Paylaşımı

(Modern Toplumla Karşılaştırma)

Osmanlı toprak düzeninde miri t o p r a k g e l i r i n i n çeşitli sınıf v e z ü m r e l e r
arasında nasıl p a y l a ş ı l d ı ğ ı n a d a i r d a h a a ç ı k bir f i k i r e d i n m e k için, modern
ziraatla bir m u k a y e s e y a p m a l ı y ı z . Modern ziraat gelirleri şöyle bölümlere
ayrılır: 1- Doğrudan doğruya üretmen çiftçinin zaruri geçimi, 2- Ziraat
s e r m a y e d a r ı n ı n kârı, 3- Arazi sahibinin iradı.
Biliyoruz: Modern toplumda irat, biri mutiak irat, öteki fark iradı o l m a k
üzere ikidir. K e z a , s e r m a y e y e d ü ş e n z i r a i g e l i r payı d a b i l h a s s a z i r a a t s e r -
mayedarına düşen asıl kâr ||e, z i r a a t m ü t e ş e b b i s i n i n s e r m a y e y i ö d ü n ç al-
dığı asıl para sahibine, k r e d i a ç a n a ö d e d i ğ i faiz.
Osmanlı toprak ekonomisinde son dört bölümü h e m e n hemen aynen
b u l u r u z . Y a l n ı z , o r a d a b u g ü n bile b ü t ü n k ü ç ü k k ö y l ü i ş l e t m e s i ü z e r i n e d a -
yanan ziraat memleketlerinde devam edip gelen bir ü ç ü n c ü bölünme ile
karşılaşırız: Doğrudan doğruya üretimi yapanın geçimine düşecek toprak
geliri payı da başlıca iki kısma ayrılır: Buna biz normal geçim payı ile öi-
meyecek k a d a r veya süründüren geçim payı isimlerini verebiliriz. Mesela,
normal hür kapitalist d ü z e n i n d e işçiler s e r b e s t rekabet p a z a r ı n d a iş kuv-
vetlerini hak ve sendika y o l u y l a t a m değerine satabildikleri z a m a n , bir s ö -
mürülme sistemi içinde normal sayılabilecek zaruri geçimlerini hiç d e ğ i l s e
normal z a m a n l a r d a ortalama hesapla elde etmiş sayılabilirler. Çünkü, bu
ideal normal geçimi bir ü r e t i m kolunda veya bir f a b r i k a d a bulamayan iş-
çi, s e r b e s t r e k a b e t k a n u n u y l a başka iş alanına akın edebilir.

B ü t ü n o r t a ç a ğ z i r a a t ı n d a v e geri m e m l e k e t k ö y l e r i n d e hâlâ o l d u ğ u gibi,

O s m a n l ı t o p r a k e k o n o m i s i n d e ç a l ı ş a n çiftçi için ise; n e ö y l e bir s e r b e s t re-
k a b e t p i y a s a s ı , n e d e h e r h a n g i b a ş k a bir i ş a l a n ı y o k t u r . Ç i f t ç i a d e t a t a b i a t
kanunu k a d a r kör v e s a ğ ı r bir z o r l a , küçük toprak işletmesine bukağılıdır.
Orta çağda en çok t a r ı m üretmenleri, insafsızca sömürülürler. D a h a zi-
y a d e ziraat işletmesi insafa kalmıştır. Ş e h i r d e k i esnaf, lonca teşkilatları sa-
y e s i n d e de kendi zarurigeçimini az çok s a ğ l a m ı ş t ı r . Köylü için b ö y l e bir t e ş -
k i l a t ı n g ö l g e s i bile c i n a y e t s a y ı l d ı ğ ı n d a n v e fiilen h e r k ö y l ü evi k a r ş ı s ı n d a k i y -
l e iki ayrı d e v l e t k a d a r b i r b i r i n e h a s ı m y a ş a d ı ğ ı n d a n , d e v l e t ö l ç ü s ü n d e t e ş -
kilatlı üstün tabakalara ve hâkim sınıflara karşı bu dağınık, m a d d e t e n ve
manen yoksul yığınların herhangi iğrabda (uzun bir y o l ) halleri kalmaz. O
y ü z d e n çiftçi o r t a l a m a bir z a r u r i g e ç i m e l d e e t m e k ş ö y l e d u r s u n , z a m a n z a -
man kendisini ö l d ü r m e y i p s ü r ü n d ü r e c e k g e ç i m e dahi kavuşamaz. Köylerin
ıssızlaşması b u n d a n ileri gelir.
O halde küçük ekincinin küçük işletmesine dayanan Osmanlı toprak
d ü z e n i n d e , t o p r a k geliri şu çifte üç b ö l ü m e ayrılır.

I- 1) F a r k iradı 2) M u t l a k irat
II- 3) Faiz 4) Kâr
III- 5) Y a ş a t a n geçim 6) Süründüren geçim

B u ü ç başlı altı p a y v e y a ü ç başlı altı baş t o p r a k g e l i r i , O s m a n l ı t o p r a k

düzeninin ilk v e n o r m a l dirlik düzeni z a m a n ı y l a , kesim düzeni z a m a n l a r ı n -
da b a m b a ş k a türlü üleşilir. B u n u g ö z e ç a r p t ı r m a k için, h e r iki d e v r i , y a n i
gerek dirlikçiliği, gerek kesimciliği, bir b a ş l a n g ı c ı n d a , y a n i normal zaman-
larında, bir d e s o n l a r ı n d a , y a n i iyice s o y s u z l a ş t ı ğ ı z a m a n l a r d a olmak üze-
r e iki s a f h a y a a y ı r ı p ş e m a l a ş t ı r a l ı m :

Burada, sırf ş e m a t i k bir fikir v e r m e k için, toprak gelirinin bölümlerini

ş e m a t i k altı müsavi (eşit) parçaya ayırdık. Gerçekte b ö y l e altı eşit p a r ç a
olamaz. Ama, kapitalist cemiyetteki paylaşma ile m u k a y e s e için, bu şema
oldukça gerçeğe yakın nispetler verir. Sonra şüphesiz devlet, payını
sadece fark iradından almaz. Mutlak irattan, hatta, hiç irat g e t i r m e y e n en
y o z t o p r a k ü r e t i m i n d e n d a h a azılı d e v l e t , k e n d i a s l a n p a y ı n ı a l m a k t a k u s u r
etmez. Yalnız, m a k s a t bir n i s p e t fikri v e r m e k t i r .
Yukarıdaki şema sütunlarına bakınca, bir ç o k g e n e l neticeler ç ı k a r t m a k
mümkündür. Bunlardan en b a s i t bir k a ç t a n e s i n i kısaca sıralayalım:

3- Karşılaştırma Sonuçları

1- T a r i h t e üretmen köylü için en ideal çağ: Devletle çiftçinin baş başa

kaldıkları normal geçit çağıdır. O r a d a devlet, faraza normal k e s i m c i l i k t e ol-
duğundan iki misli v e b ü t ü n ö t e k i ç a ğ l a r d a k i n d e n (derebeyleşen dirlikçilik
ve kesimcilikle, normal kapitalizmde olduğundan) 4 misli fazla pay aldığı
h a l d e , çiftçi b a h t i y a r d ı r . Ç ü n k ü o da, n o r m a l kesimci düzende olduğundan
2 misli, kapitalizmde olduğundan 3 misli, d e r e b e y l e ş m i ş dirlik d ü z e n i n d e
olduğundan gene 3 misli, derebeyleşmiş kesim düzeninde olduğundan 8
misli p a y alır. Demek, Batı A v r u p a ' d a , d a h a doğrusu İngiltere'de, toprak-
bentlik kalkıp hür çiftçilerin kurulduğu 15. y ü z y ı l gibi O s m a n l ı dirlik d ü z e -
ninin başlangıcı da doğrudan doğruya üretmen köylü için, " a l t ı n ç a ğ ı " d ı r .
K ö y l ü n ü n g e l e n e k ç i ve eski z a m a n a hasret oluşu bundandır.
 -O
ro >
c _a
'>- — W

OH
Lfl
rsı a j
E
a j
E

(j 'n 'n
E
a
<u
43
O
ÍJ
O
iE

'n
m
O
'u-
¡E ¡E

o-t oh
rsı Lfl
İ — a— — —
İj aj aj aj aj

O m m m m

ra aj

mi I <E

"a
L
ra a j
ai
 2- Fakat dirlik d ü z e n i ister istemez, çabuk geçen bir ara çağdır. 15.
asır, İngiltere'de ziraatta derebey sömürüsü yerine kapitalist s ö m ü r m e s i -
nin geçit safhası idi. Osmanlılıkta derebeyleşip göçen eski bir m e d e n i y e t
yerine, yeni bir medeniyetin geçit (rönesans) safhası oldu. Avrupa'da ba-
ğımsız k ü ç ü k çiftçi işletmesi bir sosyal devrim g e ç i r d i , Osmanlılıkta bir ta-
rihsel devrim idi. Yani, dirlik düzeni ister istemez kendinden sonraki saf-
halara doğru soysuzlaştı veya gelişti. İngiltere'de kapitalizm gelişti. Os-
manlılıkta, ayanla s o y s u z l a ş t ı . Fakat, dirlik düzeni, hatta derebeyleştiği
zaman bile, köylüye geri bir kapitalizmde veya derebey/eşen kesim düze-
rimde o l d u ğ u n d a n iki misli iyi s a y ı l d ı ğ ı n d a n , köylü halâ k e n d i s i n e bir "sa-
hip" ö z l e m e k t e d i r : " S a h i b ü l - a r z " b i l d i ğ i m i z g i b i , " d i rl i kç i" n i n sıfatı idi.

3- Kesim düzeni, normal başlangıç safhasında toprak gelirinden köylü-

ye hiç o l m a z s a yarı yarıya yaşatan geçimden üstün bir p a y , d e v l e t e de,
evvelkinin iki misli bir g e l i r t e m i n eder göründü. Ve bu görünüş sayesin-
de, devlet o reforma geçti. D e r e b e y l e ş m i ş d i r l i k d ü z e n i n d e g e n e l l i k l e de-
rebeyliğe isyan eden k ö y l ü y ü elde e t m e k isteyen devlet, A n a d o l u a y a k l a n -
malarını içinden fethetmeye kolayca muvaffak oldu. Ayanlaşmış kesim
düzeninde, Osmanlı köylüsünün o kadar yaka silkmesi ve halkın "devlet
baba"larını hasretle araması bundandı.
4- Kesimci düzeninin karakteristiği, 3 no. lu normal kesimcilik düzeni
ile 4 no. lu d e r e b e y l e ş m i ş k e s i m c i l i k d ü z e n i n e ait iki ş e m a s ü t u n u n d a pek
güzel belirir. Kesimcilik başlarken, devlete eskisinin iki misli kadar gelir,
h e m d e p e ş i n a k ç e ile ö d e n i r . Devlet m e m n u n d u r . K ö y l ü y e ş ö y l e b ö y l e za-
ruri g e ç i m i t e m i n e d i l i r ; k ö y l ü d e h a k k ı n a razı o l u r . V e k e n d i s i için bir de-
ğişiklik o l m u y o r sanır. Geri kalan t o p r a k gelirinin y a r ı d a n fazla b ü y ü k kıs-
mı hâkim kesimci sınıfları yani; b i z z a t k e s i m s a h i p l e r i ile s e r m a y e s a h i p -
leri arasında b ü y ü k bir h a k k a n i y e t l e , adeta ortadan bölünüp kardeş payı
edilir. Lakin üretimin kontrolünü bir k e r e e l i n e g e ç i r e n s e r m a y e s a h i p l e r i ,
ç a r ç a b u k alttan ve üstten vurgunlarıyla, züyuf akçe ve kalpazanlık saye-
sinde, hemen bütün kesimciliğe düşen t o p r a k geliri payını sineye çeker.
Bir k e r e d e k ö y l ü y ü , o z a m a n a kadar görülmedik dehşetli bir d a r l ı ğ a s o k a r .
Onu süründürmeye yarayan geçimini bile a ş ı r ı r . Fakat, kesimci efendileri
de u n u t m a z : Onlardan da hiç o l m a z s a y a r ı m pay kopartır. Köylünün ses
ç ı k a r m a y a hakkı, yani kuvveti yoktur. Ya en üstteki kesimci beyler neden
susarlar? Çünkü onlar da sus paylarını alırlar. A ş a ğ ı d a sermayeye kaptır-
dıklarını, yukarıdaki devlet payından kendi hesaplarına geçirirler. Devlet,
bu efendilerin elinde olduğu için ses ç ı k a r m a y a hak ve mecal bulamaz.
Neticede: Devletin ve toprak beyinin payı çalınır. Köylünün zaruri geçimi
544
sömürülür. Bütün bu üç zümre zararına, tefeci-bezirgan sermaye şişer.
S e r m a y e sınıfının üstünde gözüken, onun suç ortağı hâkim kesimci sınıf
ise, kısmen kendi payı daima aynı kaldığı için, kısmen de bizzat kendisi
zamanla sermayedarlaştığı için, y a n i k e s i m c i ile s e r m a y e c i l e r a y a n ş e k l i n -
de kaynaştıkları için, s e s ç ı k a r m a z .
5- Fakat k e s i m düzeninin çarçabuk gelişmesi, dirlik d ü z e n i n i n en soy-
suz d e r e b e y l e ş m i ş çağını bile a r a t m a k t a gecikmedi. Tefeci-bezirgan ser-
m a y e , k ö y l ü n ü n z a r u r i g e ç i m i n i , h a t t a s ü r ü n d ü r e n g e ç i m i n i d a h i e l i n d e n al-
m a y a k a d a r v a r d ı . G e r ç i b u sıra d e v l e t i n payı d a belki y a r ı d a n a ş a ğ ı d ü ş -
tü. Ama, artık devlet, eski dir/ikçi devlet d e ğ i l d i . Kesimcilerin devleti idi.
Y a r a t t ı ğ ı h â k i m s ı n ı f l a r l e h i n e k e n d i h a d d i n i bildi. O , a s l a n p a y ı n ı a l a n b a ş -
l ı b a ş ı n a bir s o y u t k a m u k u d r e t i d e ğ i l , a n c a k y e t i ş t i r d i ğ i h â k i m s ı n ı f l a r a a s -
lan payı t e m i n e d e n bir i k t i d a r h a l i n e g i r d i . E n k ö t ü b o z g u n d e v i r l e r i n d e bi-
le, r e f o r m için y a p t ı ğ ı b o c a l a m a l a r , III. S e l i m d e v r i n i n " N i z a m ı D e v l e t H a k -
kında Mütalaat"ları gibi h a s ı r altı araştırmalardan öteye geçmedi. Sürün-
d ü r m e y e dahi y a r a m a y a n bir g e ç i m payı altında küçük çiftçiler, ülke v e y a
köyü bırakıp payitahta doğru ve batıda Vogelfrei denilen başıbozuk, kanı
helal y a r ı s e r s e r i y a r ı a ç a y a k t a k ı m ı halinde g ö ç m e y e mecburdu.

X- RAKAMLA PAYLAŞMA

1- Fiyat, Para Y a r ı ş ı ve İlk K e s i m Paylaşımı

Umumi şematik düşünceleri birkaç gerçek rakamla canlandıralım: Os-

manlı İmparatorluğu'nda, b u ğ d a y fiyatı her 2 0 - 3 0 senede 5 misli artar.
Paranın gerçek değeri 2-3 misli düşer (yani para z ü y u f l a ş m a s ı 2-3 misli
a r t a r . ) O r t a l a m a b u ğ d a y f i y a t ı h e r 5 y ı l d a bir m i s l i p a h a l ı l a ş ı r , p a r a n ı n d e -
ğ e r i her 10 y ı l d a bir misli d ü ş e r .
Yani, bezirgan ve tefeci münasebetler toplumun iktisat t e m e l i n e girer
g i r m e z , a d e t a f i y a t l a r l a p a r a a r a s ı n d a bir y a r ı ş t ı r b a ş l a r . Fiyatlar öne düşer
ve boyuna iki misli süratle p a h a l ı l a ş a r a k t o p l u m u n t o p r a k t e m e l i n i aşındı-
rır. Y a n i t e f e c i - b e z i r g a n m e n f a a t l e r i n i y ü k s e l t i r . Bütün geliri t o p r a k t a n bek-
l e y e n d e v l e t ise, t o p r a k m a h s u l l e r i n i kesimci vesair beylere kaptırdığı için,
mal f i y a t l a r ı y ü k s e l d i k ç e a l ç a l a n a l ı m kabiliyetini geliştirmek zoruyla; habi-
re k a l p a z a n l ı ğ a girişir, yani fiyat y ü k s e l i ş i n e y e t i ş e b i l m e k g a y r e t i y l e sürek-
li akçeyi züyuflaştırır. L a k i n f i y a t l a r , d a i m a , h e r g ü n b i r a z d a h a ö n d e n ka-
çar: D a i m a kârlı ç ı k a n t e f e c i - b e z i r g a n z ü m r e l e r o l u r . Beytülmal-i müslimin
tamtakır kalırken, devlet hazinesi, bütün yaptığı kalpazanlıklara (enflas-
yonlara) rağmen, iflasa d o ğ r u baş a ş a ğ ı y u v a r l a n ı p g i d e r .
 Bu cehennemi yarış, belki medeniyet kurulduğu günden beri gelmiş
geçmiş bütün kadim i m p a r a t o r l u k l a r gibi, Osmanlı İmparatorluğumun da
alın y a z ı s ı n ı t e m s i l e d e n ibrenin hareketine benzer. İ m p a r a t o r l u ğ u n bütün
sosyal, siyasi, ahlaki, m a n e v i v e ilah, münasebetlerinde görülen her deği-
ş i k l i ğ i e n s o n r a b u i b r e n i n f a l a n v e y a filan n o k t a d a k i d u r u m u n a g ö r e izah
etmek ve o k u m a k m ü m k ü n d ü r . İbrenin hareketi bir k e r e y o l a çıktı mı, ar-
tık h i ç b i r k u v v e t i n önüne geçemeyeceği tunçtan veya demirden tarih ka-
nunları zincirlerinden boşanmıştır: Yalnız y a r ı - h ü r fertleri değil, imtiyazlı
beyleri, paşaları, padişahları; y a l n ı z filan veya falan kastı veya zümreyi
değil, bütün sosyal sınıf, t a b a k a ve kitleleri bu zincirler kendi gidecekleri
yere kadar ister istemez sürükleyeceklerdir. Bütün hadiselerin şeması
adeta birtakım rakamların tanrılaşmış riyaziyesi ve kahredici mantığı ile
önümüze seriliverir. O zaman, insan bu r a k a m l a r a ve mekanizmaya ba-
karak, akıp giden toplumun alın yazısını şaşmaz bir k e r a m e t l e önceden
haber verebilir. İhtimal k a d i m çağ kahinlerine sihirbazlık ve gaipten haber
verme temayülünü de, t a r i h i n bu müthiş determinizmi sezdirmiştir.

Rakamların şemalarını kısaca dizelim. Kesim (mukataa) düzeninin Ka-

nuni devri ortalarında ilk k u r u l d u ğ u günü ele a l a l ı m . Bir b ü y ü k m a l i k a n e
g ö z ü m ü z önüne gelsin. F a r z e d e l i m ki, b e y t ü l m a l - i müslimin kesimciye bu
geniş miri araziyi 40.000 kuruşa "tefviz" e d i y o r . Bu ne d e m e k t i r ? Beytül-
mal toprak gelirinin öşür ve haracı ile çiftçinin cizyesini alır. İlk a d i l a n e
vergi çağında bütün bu beytülmal alacakları, toprak mahsulünün 5'te l'ini
(%20'sini) geçmez. Şu halde malikane 200 bin kuruşluk mahsul getiren
bir a r a z i d i r . Kesim düzeninde her m u k a t a a n ı n (her kesimin) aşari kıyme-
ti "mai'i müfit" a d ı y l a beytülmale düşerken, aşağı yukarı, köylüden (top-
rak m a h s u l ü n d e n ) alınacak vergilerin yekununun 4/5'ini temsil ediyordu:
Kesimci, "mukataa hasılatindan (yani köylüden alınacak tekmil vergiden)
a n c a k 5'te l'ini "faiz" a d ı y l a benimser. "Faiz"in içine " r u s u m a t ' ı örfiye ve
avaidat'ı k a n u n i y e " girer.

Bu hesaba göre, kesimcinin m a l i k a n e d e n alacağı bütün resim ve aidat-

lar, b e y t ü l m a l i n a l a c a ğ ı ö ş r ü n 4 ' d e l'ini, yahut tekmil mukataa hasılatının
5'te l'ini asla g e ç m e m e l i d i r . O zaman herkese şu hisseler düşmelidir:

Beytülmal pavı Kesimci pavı Çiftçi payı Yekun

40.000 kuruş 8.000 kuruş 152.000 kuruş 200.000
%20 %4 %76
 Bu paylaşma, oldukça adilanedir. Bugün hiçbir devlet, müstahsilin ka-
zancının %24'ü kadar vergi almakla yetinemiyor. Hiçbir m ü s t a h s i l kazan-
cının 4'te 3'ten fazlasını (%64) elinde t u t a m a z . Demek I. Süleyman'ın
kurduğu kesim kanunları, zamanı için a d a m a k ı l l ı insaflıdır.

2 - İlk O t u z Y ı l d a k i Gelişme

Lakin b i l d i ğ i m i z gibi kesimci, mukataa malikanesini bir d e f a eline ge-

çirdi mi, ö m r ü o l d u k ç a o n a t a s a r r u f e d e c e k t i r . Koca S e k b a n b a ş ı ' n ı n hak-
kıyla söylediği gibi; "eğer şeriata bakılsa bir mukataayı miriden alan ki-
mesne verdiği akçeyi çıkardığı gibi, yine o i mukataa beytüİmal müsiiminin
hakkı olduğundan bence beytülmale red" o l u n m a l ı d ı r . Yani, kesimci 8000
kuruşunu t e k r a r ele geçirdi mi, malikaneyi beytülmale geri vermelidir.
Fazla on para b e k l e m e m e l i d i r . Beklerse, 8000 kuruşun murabahasını (te-
feci f a i z i ) a l m ı ş s a y ı l ı r . Murabaha ise, Müslümanlıkta haramdır.

Ne çare ki, gene Sekbanbaşı'nın dediği gibi: "İşiçinden olanlar, halkın

havadisi için mukataa reddi hususuna (...) olunmuştur." Devlet 1 ile 5 yıl-
lık [ A h m e t T e v h i t Hediyesi "Nizam Devlet Hakkında Mütalaat" kesimlerin
"6-7 nihayet 10 senelik faizinden ziyade verildiği olmayıp, ekseri 5 - 6 se-
n e l i k faiz ile v e r i l d i ğ i n i söyler. Koca S e k b a n b a ş ı : " M u k a t a a n ı n akçesi 2-3
senede çıkarılır" d e r . 5 senelik faiz 2,5 senede çıkar. Resmi "faiz" %20
i k e n , ş a h s i faiz % 4 0 o l u r . ]

"Mal'ı müfit" k a r ş ı l ı ğ ı n ı "muaccele" adiyle peşin alabilmek uğruna, ke-

simci 5 0 yıl y a ş a r s a , t o p r a ğ ı n elli y ı l l ı k g e l i r i n i kesimciye bırakmıştır. Ha-
z i n e 5 y ı l l ı k g e l i r i p e ş i n a l d ı , 5 yıl y a ş a d ı , g e r i k a l a n 45 yıl ne ile g e ç i n e -
cek? Ç ü n k ü toprak elinden gitmiştir. B e k l e y e s i n , m u k a t a a c ı ölsün de, dev-
let m a l i k a n e y i b a ş k a s ı n a t e f v i z e t s i n . . . Bu o l a m a z . O halde; başlar devlet
parayı z ü y u f l a ş t ı r m a y a , yani enflasyona, yani resmi kalpazanlığa; habire,
paranın kıymetli m a d e n i çalınıp, gerçek değeri alçalır.

Kesimcinin durumu? Kesimcinin derdi d e v l e t i n k i n d e n üstündür: O, bir

k a l e m d e b e y t ü l m a l e 4 0 bin k u r u ş s a y a c a k da, y a l n ı z 8 bin k u r u ş e l d e et-
meye çalışmakla yetinecek? Buna imkân yok. Unutmayalım ki, kesimci
b e y , 4 0 bin k u r u ş u , ha deyince k e s e s i n d e n ç ı k a r a m a z . O parayı başkala-
rından, aracı zümrelerden, malikaneyi tasarrufuna alacak mültezimden
bulacaktır. Onun için, kesimci bey 2 0 - 3 0 s e n e evvel b e y t ü l m a l d e n 4 0 bin
kuruşa aldığı malikaneyi, verdiği "muaccele"nin 2-3 misli fazlasıyla 80-
120 bin k u r u ş a m ü l t e z i m e d e v r e b a ş l a r . Her 1 0 y ı l d a , 1 misli z a m , 4 0 y ı l -
da 4 misli z a m : T a m , d e v l e t i n a k ç e y i z ü y u f l a ş t ı r m a s ı y l a aynı a y a r d a art-
sın d e m e k t i r . Y a n i kesimci bey, para d ü ş ü r ü l m e s i n d e n dolayı hiçbir zara-
ra girmiş sayılamaz.
K e s i m c i z a r a r e t m e m e k için d e ğ i l , kâr için bu işe g i r m i ş t i r . V e r d i ğ i pa-
rayı 2-3 senede çıkarır. 20-40 sene yaşadıkça, m a l i k a n e n i n faizi kesimci-
n i n d i r . O r t a l a m a 2,5 y ı l d a ç ı k a r d ı ğ ı p a r a y ı 3 0 yıl k a z a n m a k t a devam eden
kesimci, verdiği 40 bin a k ç e y e mukabil, 1 2 m i s l i n i y a n i 4 8 0 . 0 0 0 a k ç e el-
de eder demektir. Bu, yılda 16.000 kuruş kazanç demektir. Gerçekte
18.000 a l a c a k iken o n u n 2 misli kâr.

B i l d i ğ i m i z gibi parayı kesimci m ü l t e z i m d e n alır. Mültezim ise s a r r a f t a n

alır. M u k a t a a düzeni d e v r i n d e k i O s m a n l ı l ı ğ ı n hâkim sınıf üçüzü: Kesimci +
mültezim + sarraf zümreleridir. Bunların, miri t o p r a k i ş l e t m e s i n d e n eşit
pay a l m a l a r ı iktisadi bir z a r u r e t t i r . Nitekim Beriyyelşamlı'nın "Nizam Dev-
let H a k k ı n d a Mütalaat"ına göre; mültezim ile s a r r a f ı n hesaplaşmaları so-
nunda, safi kâr, "faide" ismini alır ve "nısfı ( y a r ı s ı ) ol sarrafa aholur. Ya-
zarı meçhul mütalaat da, "Sarraflar malikane ve zeamet erbabı kadar in-
tifa edüp" kaydını kor.

30 yıl s o n r a , en az k e s i m c i n i n i l t i z a m ı n ı 3 misli a r t ı r a r a k a l d ı ğ ı 120 bin

akçesi kadar parayı, hem mültezim, hem de sarraf elde ederler. Yalnız
sarrafla mültezimin hesaplaşmasına bir de murabaha karışır: Mültezim
kesimciye farz edelim ki, b e y t ü l m a l e ö d e n e c e k birinci 4 0 . 0 0 0 kuruşu pe-
şin v e r d i : Bunun murabahası (en aşağı %40'dan) 16.000 kuruştur. İlti-
zam bedeli 120.000 kuruş (beytülmale verilenin 3 misli) olsa, geri kalan
80.000 kuruşluk bakiye taksitlerin murabahası da gene en az %40'dan
32.000 kuruştur.

Şu halde, tefeci sermaye (sarraf) ayrıca murabaha şeklinde 48.000

kuruş daha fazla alacaktır.
Hiç o l m a z s a bu murabaha k a d a r bir p a r a d a y a p ı l a n alicengiz oyununa
göz yummaları için devlet mensuplarına "harç, buyuruitu, ubudiyet, caize,
kefilleme, sarrafiye güzeştesi, iyabü, zihap (gidiş-genş masarifi) ve ahır
bir cizye ve iltizama dest-res oluncaya (amacına ulaşıncaya) değin itiba
(uşak) ve taallukatıyle beiian mabeii' tayin edeceği mıkdar zam" ayrıca
koparılacaktır. B ö y l e bir g i d i ş l e , b e y t ü l m a l ile çiftçi a r a s ı n a d o ğ r u d a n d o ğ -
ruya giren ve pay alan sayısız z ü m r e l e r belirir: 1 - D e v l e t z ü m r e l e r i ; 2 - Ke-
simcilerle hadem ve haşemleri; 3- Mültezim (veya cizyedar) ile " h a ş e r a t
ve evbaş m a k u l e s i n d e n bir m ı k d a r k a l l a ş " liba' ( u ş a k ) v e t a a l l ü k a t , 4 - S a r -
raf ile m u r a b a h a c ı l a r g ü r u h u ve ilh, ve ilh...
 Milli t o p r a k geliri, hiç bir t e k n i k v e ilh. ilerleyiş bulunmadığına göre;
a z a l m a m ı ş ise, m u h a k k a k a y n ı kalmıştır. F a k a t , a y n ı g e l i r i n o t u z yıl e v v e l -
kine n a z a r a n p a y l a ş ı m ı , 3 0 yıl s o n r a , e n hafif ş e k l i y l e ş u hale girer:

İlk kesim 30 yıl sonra % %

gelirinin paylaşımı gelirinin paylaşımı
kuruş gelir kuruş
Beytülmal payı: 40.000 %20 Beytülmal: 40.000 3.33 3.33
Devlet zümreleri 48.000 4.- 4.-

Kesimci payı: .000 %4 Kesimci 80.000 6.67 10.

Hadem-haşem: 40.000 3.33

Mültezim payı: Mültezim: 80.000 6.67 10.

Etba' kallaş 40.000 3.33

S a r r a f payı: Sarraf: 80.000 6.67 10.

Kefillerine
güzeştesi: 40.000 3.33
Murabaha: 48.000 4.- 4.-
Toplam: 496.000 4133

Çiftçi payı 152.000 %76 Çiftçi 704.000 58.67

1.200.000

Y e k u n gelir 2 0 0 . 0 0 0 % 1 0 0 (aynı mahsul 5 yılda 1 misli pahalılanınca)

3- Çiftçinin ve Devletin İflası

B u r a d a biz, y a l n ı z i k t i s a d i n o r m a l ş a r t l a r a g ö r e g e l i ş e n n i s b e t l e r e t e m a s
e d i y o r u z . Ç i f t ç i n i n b u ş a r t l a r a g ö r e bile e l i n d e k a l a n k a z a n c ı , t o p r a k g e l i r i -
nin evvelce %76'sı iken, şimdi %58 idi. Çiftçi 30 yılda milli gelirden
%17,33 derecesinde bir p a y k a y b e t m i ş t i r v e a d e t a y a r ı c ı l ı ğ a d o ğ r u inmiş-
tir. B ö y l e 2 o t u z yıl d a h a g e ç s e k ö y l ü n ü n t o p r a k g e l i r i n d e n payı % 2 4 ' e dü-
ş e c e k , y a n i 9 0 y ı l d a çiftçi t a m " y e r l e r i n e s i r i " o l a c a k t ı r . B ö y l e bir t o p r a k d ü -
zeninde köylünün h e r yıl t o p r a k g e l i r i n d e n e n a z y ü z d e y a r ı m ı n ı kaybettiği
meydandadır. K ö y l ü g e l i r i n i n sıfıra d ü ş m e s i için 150 yıl kafi d e m e k t i r . . . İş-
te, İbni H a l d u n ' d a n beri, d o ğ u İ s l a m t a r i h ç i l e r i n i n h e r d e v l e t e o r t a l a m a 100
y ı l l ı k bir ö m ü r b i ç m e l e r i n i n sırrı b u r a d a g i z l i d i r . B ö y l e bir s i s t e m 100 yılı g e -
çince, çalışan nüfusun zaruri y a ş a m a imkânı kalmamaktadır.
 Merkezi devlet (camia hazinesi) payı, t o p r a k gelirinin %20'si iken, 30
y ı l d a % 3 , 3 3 ' ü n e iner: Hemen hemen köylünün kaybı kadar. ( % 1 6 , 6 7 pa-
yı) m e r k e z i y e t t e k a y b e d e r . Y a l n ı z k ö y l ü 3 0 y ı l d a 3 ' d e 1 gelirini k a y b e d e r -
ken, devlet ve millet hazinesi 6'da 5'ini kaybeder: Yalnız kesimci ile b e y -
tülmalı mukayese edelim:

tik kesim kesimden 20 40 İOO

düzeninde yıl sonra yıl sonra yıl sonra
Kr. % Kr. % Kr. % Kr. %
Beytülmal 40.000 80 40.000 67 10.000 11.25 4.000 2
Kesimci 10.000 20 20.000 33 80.000 88.75 200.000 98

Buradaki nisbetler, her 5 yılda buğdayın 1 misli pahalanması yüzün-

den, rakamların uğradığı değişiklikleri b e l i r t i r . Y ü z yıl s o n u n d a beytülma-
lin aldığı gene 40.000 kuruştur. Ama, bu kuruşlarla buğday satın alınsa,
ele g e ç e n f a y d a l ı mal 100 yıl evvelkinin onda birisi y a n i 4 0 0 0 ( d ö r t bin)
kuruştur. Buna karşı, kesimcilerin eline geçen g e r ç e k değer 100 s e n e e v -
velkinin 20 mislidir. Z ü y u f para ile bu, beytülmale düşen 40 bin kuruşa
mukabil iki y ü z bin kuruş demektir.
Kesimcileri zamane beyleri sayarsak; ilkin onların 4-5 misli kuvvetli
olan beytülmali müslimin ve dolayısıyla da merkezi devlet, 100 yıl sonra
p a r a k u v v e t i b a k ı m ı n d a n k e s i m c i l e r i n 5 0 ' d e l'i d e r e c e s i n e , b u p a r a y l a mal
almaya kalksa 100'de l'i d e r e c e s i n e d ü ş m ü ş t ü r . Yani t e k m i l Müslümanla-
rın beytülmali, türedi b e y l e r i n e l l i d e , y a h u t y ü z d e biri kadar cılızlaşmıştır.
Bu kadar müthiş 50-100 misli kudret kazanmış derebeylerinin imparator-
luğu d a ğ ı t m a d ı k l a r ı zaman bile e m i r l e r i a l t ı n d a t u t m a l a r ı n a ş a ş ı l a b i l i r mi?

Çünkü 3 0 yıl sonunda bile, y a l n ı z k e s i m c i l e r i n hadem ve haşemleriyle

cizyedar ve mültezimlerin etba ve evbaşı ayrı ayrı bir d e v l e t z ü m r e l e r i
(gelirin %4'ü) kadar k u v v e t t e ve kalabalıktılar. Merkezin 1 k u v v e t i n e kar-
şı b e y l e r l e a ğ a l a r ı n 3 k u v v e t i v a r d ı .

4- Netice: Dehşete - Dehşet

A s ı l e n y a m a n g e l i ş m e ise; şüphesiz, ö n s e r m a y e n i n "ikizkardeşler"i te-

feci-bezirgan sınıflarında görülür. Yalnız başına bezirgan ve tefeci zümreler-
le a d a m l a r ı n ı n t o p r a k gelirinden aldıkları pay, 30 yılda, tekmil beytülmalin
vaktiyle aldığından çok daha fazlasına varır. Vaktiyle beytülmal % 2 0 alırdı.
Mültezim ve sarraf güruhu 3 0 yıl s o n r a % 2 4 alırlar. Kesimci beylerin payı
da o paylara katılırsa; 30 yılda, aracılar g ü r u h u , b e y t ü l m a l i n 1 4 misli k u v -
vetlenmiş demektirler. O zaman geçimini b e y t ü l m a l d e n (yani merkezi dev-
let h a z i n e s i n d e n ) z i y a d e k e s i m c i b e y l e r l e b e z i r g a n v e t e f e c i l e r d e n elde et-
meye başlayan devlet zümreleri, padişahtan ziyade kendi bey ve ağalarını
dinlerlerse şaşmamalıdır. P a d i ş a h l a r ı n ikide bir kelle u ç u r u p m ü s a d e r e y a p -
maları bu zaviyeden (açıdan) göz ö n ü n d e tutulmalıdır. Gerçi, kelle uçur-
makla m ü s a d e r e l e r d a v a y ı hal e t m i y o r l a r d ı . İ k t i s a d i , s o s y a l v e sınıfı d u r u m
aynen kalıyordu. F a k a t , p a d i ş a h l ı k s i s t e m i , k e n d i s i n i a y a k t a t u t a b i l m e k için
Müslümanların beytülmalini, orta malı hazinelerini olduğu kadar (%16,7)
çalışan köylüyü de (%17,3) çalan, m e m l e k e t t o p r a k l a r ı n ı n gelirini 30 yılda
%36 s ö m ü r ü p çeken şeriata aykırı hırsızları k e s t i k ç e , hiç k i m s e t a r a f ı n d a n ;
n e y u k a r ı d a A l l a h v e din t a r a f ı n d a n v e ne de aşağıda halk t a r a f ı n d a n en
u f a k bir i t i r a z a u ğ r a m ı y o r d u . B i l a k i s , o kanlı i c r a a t , i s t e r i s t e m e z d e v r i için,
bir nevi adalet tatbikatı sayılıyordu. Padişahların köylü tarafından uzun
müddet b a b a ş a h c a saygı görmeleri de şüphesiz bundandı. Saltanatın deva-
mını haklı ç ı k a r a n d e ğ i l s e bile, izah e d e n ş a r t l a r b u n l a r d ı .

Soygun müthişti. Ona karşı ancak müthiş tedbirler alınabilirdi.

Yahudi bezirgan; padişahların ve beylerin idare ettikleri bölgede; he-
diyeleri almaktan piyasayı teftiş etmeye kadar, ithalat, ihracat metalarını
incelemek suretiyle de "ticarete müteallik her şey"e el atarken, devlet
zümrelerinin tercümanı, hekimi, vekilharcı olurken çevirdiği "dolapTarla,
sarayda padişah hazinesine ve haremine kadar sokulabiliyorlardı. "Eshabı
m a l i k a n e " adlı kesimci ve dirlikçi beylerin mültezim güruhunu destekleyen
Kemahlı veya Eğinli Ermeni, belki g e n e Müslüman tefecilerden tedarikle-
diği b i r k a ç bin kuruşla birkaç senede birkaç yüz kese (her kese 500 ku-
ruş) kazanıyordu.
Ortada hiç bir i s t a t i s t i k y o k . Söylenen bazı rakamlara göre bulunacak
nispetler aşağı yukarı aynı:
Kesimci2-3 y ı l d a çıkardığı parayı 50-100 yıl tahsile devam eder. Bire
karşı 25-30 vurgun demektir. Yüzde 2500-3000 vurgun!
Sarraf: 1000 kuruşla 50 bin kuruşu birkaç yılda vurur. İki y ı l d a v u r s a ,
bire k a r ş ı 25, y ü z d e 2 5 0 0 v u r g u n demektir.
Cizyedar. Adam başına 4-5 kuruş olanı 100-110 kuruşa çıkarır. Bire
karşı 23,5 yüzde 2350 vurgun!
Mübayaacr. Yalnız başlu kile ile bir t a r t ı ş t a %30-40 vurur. Yolda ken-
disi b u ğ d a y a a r p a , k a r a m ı k , t a ş k a t a r . G e m i c i buğdayı çalıp su katar. Bu
hırsızlıkların yekunu da 30-40 etse, demek buğdayın müstahsil köyden
şehre gelinceye kadar %60 ila 80'i çapul edilir.. Mubayaacı hazırda "3-4
kat z i y a d e i ş t i r a " e d e r . F i y a t l a r ı " i s ' a f ' ı m u z a f a " : İki m i s l i n i n 2 m i s l i n e ; y a -
ni 2 ila 4 m i s l i n e ç ı k a r ı r . Demek yüzde 300-400 vurgun. S e f e r d e 61 bin
k e s e l i k malı 4 0 ila 5 0 bin k e s e g e t i r i r : D e m e k , y ü z d e 4 0 0 ila 500 v u r g u n .
 İltizam, cizye ve sarraf k a z a n ç l a r ı (kesimci + bezirgan + tefeci) üçüzü
a r a s ı n d a p a y l a ş ı l d ı ğ ı n a g ö r e , o n l a r ı n % 2 5 0 0 ila % 2 0 0 0 v u r g u n l a r ı üçe bö-
lününce: %600 ila 700'e doğru iner mi?
Her h a l d e , bugünkü modern insan mantığının alıştığı bir k a z a n ç n i s p e -
ti ve istikrarı y o k .
 YEDİNCİ KİTAP

DEREBEYLİK KANSERLEŞMESİ
İSYANLAR VE İRTİCA
 BİRİNCİ BÖLÜM

ÖZET: DEREBEYLEŞME PROSESİ VE SONUÇLARI

OSMANLI TOPRAK TARİHİNİN ÖZETİ

Osmanlılığın ister "dirlik", ister mukataa düzeninden yola çıksın, en

sonra nasıl d e r e b e y l e ş m e y e vardığını, evvelce dağınık ve teferruatlı şekil-
de gördük. Bu prosenin sonuçlarını b i r a z d a h a derli t o p l u ş e k i l d e ö z e t l e -
yelim:

I- İLK G Ö Ç E B E FAZİLETİ

İlk Osmanlılar, gerek Hıristiyan (Bizans), gerek Müslüman (Selçuk)

medeniyetlerinin kördüğümü üstüne Gordiyosun düğümünü kesen İsken-
d e r kılıcı gibi indiler. İstanbul'da yerleşinceye kadar göçebe sadeliklerin-
den çok şey k a y b e t m e d i l e r . Başta padişah, daima halka yakın ve hizmet-
kar g ö r ü n m e y i ideal bilen bir g a z i e v l i y a s a y ı l ı y o r d u . İ d a r e e d i l e n h a l k ı s o -
yup e z m e k hiçbir z a m a n İstanbul fethinden sonraki derecelerde sistemle-
şemedi. Tabii göçebe demokrasisi, şeriat kılığı ile içerdeki vatandaşlara
emniyet veriyordu. Yalnız dışarıya karşı zalimleşmiş kadim idarelere kar-
şı, Osmanlılık y a m a n ve k o r k u n ç bir k u v v e t t i .
B ö y l e bir k u v v e t , Müslüman, Hıristiyan, bütün komşu ülkelerin üst sı-
nıflarına dehşet verdiği k a d a r , alt s ı n ı f l a r ı n a cazibe taşıyordu. O sayede,
başka dinden ahali bile, kendi b ü y ü k l e r i n e karşı ihanet, hatta isyan ede-
rek O s m a n l ı ' y a teslim olabildiler.
" Yüce Osmanlı Devleti, daha iik adaletli çıkışında, Müslüman olmayan
reayadan, baş vergisi (cizye) dışında vergi almayıp, reayanın ektiği ve
topladığı ürünlerden öşür (ondalık) ve cizyelerini almakla yetindiğinden,
reaya rahat ve huzur içindedir. Yüce Osmanlı Devieti'nin bu tür reayanın
güvenlik ve asayişini sağladığı ve adalet ve iyilikle davrandığı görülüp,
Müslüman olmayanların hem din hem de mezheplerinden olan kendi
krallarının aşırı zulüm ve eziyetlerine de tahammülleri kalmadığından pe-
rişan bir durumdadırlar. Bu yüzden, Rumeli taraflarındaki bütün reaya,
Osmanlı Devieti'nin hükmünde olmayı temenni etmekte, kendilerine de
adalet ve yardım bahşedileceğini bilmektedirler. Müslüman ordusunun
zahire ve malzemelerini bulma ve kale ve hisarları ele geçirme yollarını
sağlama konusunda istekli davranmaktadırlar. Devleti Ali, Rumeli'nin de-
ğerli, itibarlı ve verimli yerlerini kendi hükümleri altında görüp, şan, şev-
ket ve azametleri..." [59] (Beriyyelşamlı'nın "Nizam Devlet Hakkında Mü-
talaat"ı) olmuştur.
Bütün kadim (antik) barbar akınlarının bütün sırrını, O s m a n l ı fütuhatı-
na dair O s m a n l ı kaleminden çıkmış bu birkaç satır açıklar.

II- Y E R L İ L E Ş M E ZİLLETİ

Sonra ne olur? Bazı s k o l a s t i k ve metafizik mantıklara, "tarih bir teker-

rürdür" d e d i r t e n devridaim ve fasit daire başlar. Raporcunun tabiriyle:
"Fevait'ihareket ve nushat" ( g ö ç e b e gezginciliğinin yararlıkları) unutulur.
Eski medeniyet topraklarında yerleşme kökleştikçe, o medeniyet müna-
sebetleriyle beraber faziletleri de, rezaletleri de y e n i d e n gelişir. İlk z a -
manların fütuhat savaşlarında dövüşen, dövüşü güden göçebeler kurban
gidiyorlardı. Kavgadan rahata ve sefahata vakit bulunmuyordu. Zaferler
istikrarlaşınca, Bizans ve Selçuk devrinin yırtınan ve kendi kendini yiyen
kısır k a v g a l a r ı mayna etti. Yani rejimin şefleri at üstünde seğirtmekten
kaldılar. O t u r u p sefa s ü r m e çağı geldi. Beriyyelşamlı'nın güzelce anlattı-
ğı gibi, m e s e l a ,
"Elli, altmış seneden mütecaviz (aşkın) seiatin'iazam hatıratı (saltanat
çevresi), Darülhılafetül İslambolda meks ve aram" ettiler (yerleştiler).
"Alellensal (aralıksız) otuz seneden mütecaviz o katta dahi seferler terk'
(Keza) olundu.
Barbar toplumun manevi meziyetlerini taşıyan ilk g a z i l e r , h a r e k e t ha-
linde iken, yalnız av, seyahat ve sefer y a p m a k l a kalmazlar. "Zulümlere
mümanaat ( e n g e l olma)" (Keza) la da uğraşırlar. Ç ü n k ü gazi, ilk İ s l a m g e -
leneğinin mukaddes demokrat ülküsüyle savaşır. İnsanlara fisebilüllah
adalet sunmaya kendini Tanrı elçisi bilir. İnancında yerden göğe kadar
h a k l ı d ı r da. Ç ü n k ü bir l o k m a bir h ı r k a ile k a l ı p d e d i ğ i n i y a p a r . O n u n e n ko-
yu taassuplu dinciliği halk yığınları için g ü z e l , k u v v e t l i , y ü k s e k bir f a z i l e t -
tir. Onun için rastladığı mazlumları kucağına çeker.
Aynı gaziler medenileştikçe: "Birmahalde tui'i(uzun süre) ikamet' (Ke-
za) ahlaka da tesir eder. Evvelce ömürleri at üstünde geçerdi. Giydikleri
k e n d i ü z e r l e r i n d e ç ü r ü y ü p d ö k ü l m e d i k ç e d e ğ i ş m e z d i . Y e d i k l e r i , a t t e r k i s i al-
tında p i ş m i ş etti. İçtikleri, a y n ı a t ı n s ü t ü n d e n y a p ı l m ı ş k ı m ı z d ı . Ş i m d i eski
saltanatların saraylarına girmiştir. Oradaki süslü hayat, m u h t e ş e m yapılar,
bir ç e ş i t "Haneiberduş: Evi omzunda." Çadır insanınca elbet umulmaz te-
556
sirlerini yapacaktır. Göz kamaştırıcı hazineler emrindedir. Yalnız boyun
e ğ m e y e a l ı ş t ı r ı l m ı ş d e d i k o d u c u y ı ğ ı n l a r içine d ü ş ü l ü r d ü ş ü l m e z , t i k s i n t i ile
k a r ı ş ı k bir ş a ş k ı n l ı k b a ş l a r . Lakin, medeniyet, barbarlıktan üstün ve rahat,
göçebelikten ince v e baş d ö n d ü r ü c ü bir t o p l u l u k t u r . Gazi de, ne kadar
kendini Allah ve cihada vakfetse, nihayet bir i n s a n d ı r . Hem de coşkun,
kanlı, t a ş k ı n l ı k l a r a elverişli, ayrıca çapulu meşru "ganimet" bilen, gözü-
p e k , hırslı bir i n s a n . . . N e d e n içine g i r d i ğ i m e d e n i n i m e t l e r h a z i n e s i n d e n bir
parçacığını koparmasın? Neden ağzına k a d a r sihirli içkiyle dolu, d u d a k l a -
rına kadar kolayca uzatılan medeniyet kadehinden bir y u d u m çekmesin?
Ü s t e l i k , y a p a c a ğ ı , b a ş k a i ş d e k a l m a m ı ş g i b i . . . g ö z ü n ü n a l a b i l d i ğ i n e ül-
keler ayağının altında. Kendi i n a n c ı n a zıt b a ş l a r y e r d e . İ n s a n y ı ğ ı n l a r ı , y u -
vaları üstünden medeniyet kayası k a l d ı r ı l ı n c a g ü n e ş e ç ı k m ı ş k a r ı n c a l a r gi-
bi kaynaşıyorlar. "Asiyab'ı devlet" kurulmuştur. Onu "bir 0 oluşa döndü-
rür." Ç ü n k ü eski g ö ç e b e gazi başların d e m o k r a t meclislerindeki hesaplaş-
ma yok. İ ş a r e t et, k e l l e l e r u ç s u n . Etrafındaki kölelerin mi sana kafa tuta-
cak? Önlerine birer k e m i k atarsın, dua ederler. Eski m e d e n i y e t i n g ü z e l y a -
pıları y ı k ı l a m a z . İcabında çadırlar taşlaştırılıp yapılaştırılır. Göz kamaştırı-
cı ve korkutucu heybet, yukarıdakilerin aşağıdakilere karşı mehabeti de
biraz kabul edilir. Y o k s a , bir a v u ç a d a m ı n ( " k ü l l e t ' i c ü n u d ' m u v a h h i d i n " i n )
o , a y r ı d i n d e n , ayrı d i l d e n , ayrı kökten m i l y o n l a r m a h ş e r i içinde zabtı rab-
tı kurması kolay olmaz.
Göçebe hayat ölmüştür. Bütün şekil ve şiarlarıyla, bütün müessese ve
kaideleriyle yeni bir m e d e n i y e t ş a f a ğ ı sökmektedir. Eski ruhtan i l h a m al-
mış, yeni ruha u y g u n l a ş a n idare kadrosu, geniş fütuhat ülkeleri i ç i n d e be-
lirip k e m i k l e ş i r . G a z i b e y l e r , ç e v r e l e r i n i s a r a n a d a m l a r ı y l a y e n i h a y a t a ısı-
nırlar. C e m i y e t t e , yeni t o p r a k d ü z e n i n i n c a n l a n d ı r d ı ğ ı refah, s ı n ı f l a ş m a te-
mayülünü geliştirir.

III- LÜKS VE BORÇ

Otuz yıllar sefersiz, hareketsiz kalındı mı: "Barışın nimetleriyle meşgul

olma, gerek komutanlar, gerekse tüm askeri ve savaş ehlini seferi ihmal
eder ve görmezden gelir yapmış, özellikle asker zümresinin çoğunluğu,
barış yanlısı olup, sanayi ve tüccar kalabalığına katılmıştır. Bunların, bol
kazanç ve mal biriktirme eğilimleriyle doğal olarak seferden nefret ettik-
leri" [ 6 0 ] (Beriyyelşamlı'nın "Nizamı Devlet Hakkında Mütalaat"ı) görülür.
Bir k e l i m e ile e s k i ü l k ü c ü g ö ç e b e a s k e r g a z i , y a v a ş y a v a ş m e n f a a t d ü ş -
k ü n ü sivil bezirgana döner.
Edinilen zenginlikler ne olacak? T e f e c i - b e z i r g a n efradı, irat h a z ı r y i y i -
ciliğini a h l a k haline sokar. İradın en garantili biricik tekeli; t o p r a k beyliği-
dir. O n u n için, m e m l e k e t i m i z d e h â l â a ğ ı r b a s a n d e r e b e y e ğ i l i m l e r i O s m a n -
lılığın k a d e r i h a l i n e g i r e r . Beylik her ş e y d e n ö n c e g ö s t e r i ş p a l a v r a s ı ile y a -
şar. Şimdiki reklam ve propaganda vasıtalarının yerini, beylerin lüksü tu-
tar. E t r a f a g ö z d a ğ ı v e r m e k için o z a m a n l a r m a t b u a t v e r a d y o y o k t u r . Ca-
hil halk içinde y a k ı n akisler y a r a t a n ve geri ü l k e l e r d e hâlâ g e ç e r a k ç e s a -
yılan şevket ve satvet gösterileri alır y ü r ü r .
Köyde ağalaşan, etraftakilere yukarıdan b a k m a k için, damının üstüne
bir kat ç ı k m a k l a , f a n i halktan a y r ı l m a y a başlar. Sosyal yükseliş b a s a m a k -
l a r ı n ı n elle t u t u l u r s e m b o l ü bina katlarıdır. Göçebe çadırının yerinde me-
deni yapılar başverir. Yapı, sadece dört duvar olarak kalmaz. İçine, dışı-
na, bin bir y e n i harç, borç ister. O n a göre d ö ş e m , d a y a m , g i y i m , kuşam,
yeyim, içim, hadem, haşem, çorap s ö k ü ğ ü olur.
"Cümleye istirahat "huzuriyet tabiat" saniye olmakla, ricai ve kibar'/ dev-
letse derun'u İslambolda eflake ser çekmiş haneler bina ve inşa ve Boğaz i -
çinde kezaiik refi'üibünyan sahilhaneler peyda ve mefruşat esaslarında da-
hi tekellüfat'ı azime ederek, ebniyeye muvafık sair levazım ve metumat ve
hadem ve haşem ve elbise ve merkübatda hadd'ı itidali tecavüz" [Bakınız,
k i t a p t a k i 5 2 n o l u not] (Nizamı Devlet Hakkında Mütalaat) ederler.
Ok yaydan çıkmıştır. Medeniyet, divan edebiyatındaki "kan dolu fena
çeşmesi"dir:
"Bir kere için çeşmeiperhun'u fenadan, başın alamaz bir dahi baran
beladan"
Feragatli göçebe lokma lokma kopardığı medeniyet nimetlerine doya-
maz; yudum yudum içtiği medeniyet iksiriyle sarhoştur. "Üzüm üzüme
b a k a r a k kararıp kızarır". "Kişi eşinden azar". Masraflar israfa döner. İsraf-
lar s u i i s t i m a l i getirir.
"Herkes haddinden çok binalar, süslü giysiler, ev eşyaları, her türlü is-
raftan dolayı çok fazla masraf ettiğinden, çok fazla da borca girmiş" [61]
(Beriyyelşamlı, Keza) olur.

IV- SOYSUZLAŞMA

Borçlanan bey ne y a p a r ? T o p r a k l a r ı işleyen hür çiftçiyi s o y a r . Soyulan

çiftçiyi çalınan toprağa zorla bağlı tutar. Çiftçilerin toprakbentleşmesi,
toprakların çalınması ile atbaşı gider. Toplumun kendilerine bir e m a n e t i
olan dirlikleri, "sahibülarz"lar çalıp çırpıyorlar demek, "Müslümanların
beytülmali" soyuluyor, devletin maddi gelir kaynakları tükeniyor demek-
tir. Devlet, başının çaresine bakarken, yağmurdan kaçanın doluya tutul-
masına uğrar. Derebeylerden k u r t u l m a k için, para babalarına, tefeci-be-
zirgan sermayeye baş v u r u r . Beylerin yapı, döşem, giyim, yiyim ve süs-
558
l e r i n i n s a r f l a r ı , o l d u k ç a g e n i ş bir ö n s e r m a y e g e l i ş i m i n e kapı açmıştır. Bey
borçlanmaları, zaten k ü ç ü k çiftçi işletmesinin kaçınılmaz paraziti tefeciliği
son dereceye ulaştırmıştır.
Devlet, dalında olgunlaşmış tefeci-bezirgan prosesini dev ölçüsüyle
bir darbede "kanun"aştırır. Süleyman "Kanuni"nin mukataalar devri baş-
lar. Miri topraklar, o zamana kadar, hiç o l m a z s a şerien t o p l u m mülkiye-
ti ipoteğinde kalmışlardı. Kesim düzeniyle beraber; "ma/ikane"\eşen mi-
ri topraklar, ansızın, tabiri caizse menkulleşirler. Arşimet'in dünyayı kal-
d ı r m a k için a r a d ı ğ ı mesnet! İmparatorluğu berhava edecek mukataa (ke-
sim) manivelası bulunmuştur.
A y n ı g i d i ş , h e m e n b ü t ü n e s k i m e d e n i y e t l e r d e o l d u ğ u gibi, batı A v r u p a ' d a
dahi g ö r ü l m ü ş t ü r . Barbar akınları, kavimler göçü (muhaceret'i akvam), bir
nevi bağbozumudur. Göçlerin arkasından, bir ç e ş i t c e m i y e t t e "ıstıfai t a b i i "
(tabii arınım) yoluyla kurulan büyük saltanatlar: Derlenmiş salkımların bir
hazinede çiğnenip şıraya çevrilmesine benzer. B u şıra n e o l a c a k t ı r ?
O zamana kadar, tarihte daima, tefeci-bezirgan mayalanma en sonra
dozunu ve tuzunu k a ç ı r a r a k şırayı sirkeye çevirmiş: Önsermayeyi dere-
beylikle soysuzlaştırmıştı. Batıda, i n s a n l ı k için birinci defa olmak üzere,
ortaçağ mayalanışı, soysuzlaşmadan, bildiğimiz ileri rejime, modern kapi-
talizme ûoşru, tabir caizse şaraplaştı. Osmanlılıkta ortaçağ, hiçbir sente-
ze v a r a m a d a n ç ü r ü y ü p ekşidi, sirke kesildi.
Y e r y ü z ü n ü n en gözde parçasından, asırlar boyunca küpünü çatlatan ve
çatlakları bir t ü r l ü t ı k a n m a k b i l m e y e n keskin Osmanlı sirkesi hangi maya-
lanışların mahsulüdür? Bu P r o s e , canlı t a r i h i n en baş d ö n d ü r ü c ü giriftlik-
leriyle d o l u d u r . Burada sebeplerle neticeler, ucu bucağı g e l m e z kıvrılışlar-
la birbirlerine girerek kasırgalaşır, girdaplaşırlar. Sebebi neticeden ayır-
m a k yalnız güç değil, olayların canlılığını bozan bir y a p m a l ı k t ı r da.

V- KESİM DÜZENİNDE MİRİ T O P R A K H I R S I Z L I Ğ I

Mukataalar sistemi, biliyoruz, Osmanlı toprağından ordusuna ve dini-

ne kadar, sosyal, hatta bir b a k ı m a coğrafi bütün sahaları ansızın tefeci-
bezirgan hegemonyasma şartsız kayıtsız teslim eden bir kanun, bir yeni
anayasadır. Kesim düzeninde Osmanlılığın bütün zenginlik kaynakları, bü-
tün insan ve teşkilatları önsermayenin h ü k ü m l e r i ve icapları altına girer.
Bu darbenin acısını, son d u r u ş m a d a gene halk ve bilhassa o z a m a n k i
çiftçi ç e k e r . T o p l u m t o p r a k l a r ı iki s i n s i kanalla b e y t ü l m a l d e n şahsi mülki-
yet kesimine doğru aktarılır:
1- Laik ş a h s i mülkiyet kesimi: Malikane
2- Dini şahsi mülkiyet kesimi: Evkaf.
 İlk z a m a n l a r , ortaçağın mistik havai nesimisi (atmosferi) içinde görü-
len h e r d e ğ i ş i k l i k , gizli m u k a t a a l a r d a k e s k i n s ı n ı r l a r ı y l a g ö z e ç a r p m a z . Ma-
likaneler, adeta laik bir ç e ş i t e v k a f a b e n z e r l e r ; e v k a f l a r , dini bir ç e ş i t m a -
likane özelliğini taşır. Ama, h e r iki m ü e s s e s e de, birkaç, hatta bir nesil
sonra aynı yola çıkarlar: M ü s l ü m a n l a r ı n orta malı sayılan t o p r a k l a r , para-
b a b a l a r ı y l a a n l a ş m ı ş din v e d ü n y a a ğ a l a r ı n ı n v e b e y l e r i n i n kontrolü altına
geçer. Lügat manasıyla kontrol ("rakabe") sözde gene "beytülmalındır."
Fakat, b e y t ü l m a l i n fiilen k o n t r o l ü sıfıra d ü ş m ü ş t ü r .
Küçük ekinci durumlarını m u h a f a z a e d e n çiftçi " r e a y a " n ı n z a t e n t o p r a k
üzerinde mülkiyeti evvelce de yoktu. Lakin dirlik d ü z e n i n d e hiç değilse
"tasarrurhakları vardı. Kesim düzeniyle beraber, çiftçinin toplum toprak-
ları üzerindeki t a s a r r u f hakkı kalkar; malikane ve evkaf sahiplerine geçer.
Avrupa ortaçağının din v e d ü n y a derebeyleri, Osmanlılığa evkaf ve mali-
kane kılıklarıyla girerler.
İslamlıkta Hıristiyan manastırı ve batı Avrupa derebeyliği yoktur.
Amenna! Lakin tekkelerle evkafın manasını kim inkâr edebilir? İslamlık
d e r e b e y i " k a b u l " e t m e s e bile, d e r e b e y İ s l a m l ı ğ ı k a b u l etti mi, m e s e l e kal-
maz. Kabahat dinde, i m a n d a değil: İ n s a n d a . İ n s a n p a r a y l a s a t ı n a l ı n d ı mı,
dini imanı da b e r a b e r g i d e r . V e İ s l a m l ı k k a d a r t e m i z d e m o k r a t bir din bi-
le, ağalar ve beylerce mükemmelen maskelenebilir.

VI- DİRLİK D Ü Z E N İ İLE KESİM DÜZENİ FARKI

"Mukataamn malikane verilmesi", Nizamı Devlet Hakkında Mütalaat

yazarlarının dedikleri gibi, ilk zamanlar güya sırf "mamuriyeti teşvik' için-
di. Dirlikçi beylerin zulüm ve irtikaplarıyla pek z ü ğ ü r t d ü ş m ü ş çiftçilere,
t o h u m v e s a i r e v e r m e k gibi üretimi hedef tutan bir t e d b i r s a y ı l ı y o r d u . T a -
rihte hiç bir s ö m ü r ü d ü z e n i , kendini haklı ç ı k a r a c a k i d d i a l a r y a p m a d a n y ı -
ğınlara mal edilemez.
Uygulamaya bakalım. Hiçbir " m a l i k a n e " sahibi mukataacı, ele g e ç i r d i -
ği büyük toprakları kendisi başına geçip işletmez. Z a t e n " m a l i k a n e " n i n iş-
l e t m e d e n i l e c e k zirai f a a l i y e t k ı s m ı y l a mukataacının doğrudan doğruya hiç
bir ilgisi y o k t u r . O, sadece malikane topraklarında üretim faaliyeti yapan
ç i f t ç i l e r d e n t o p l a n a c a k g e l i r l e r için a r a y a g i r m i ş t i r . A m a , a y r ı c a bu gelirle-
ri dahi bizzat toplamaz. Tefeci-bezirgan aracılara ısmarlar.
Böylelikle mukataa düzeninin çiftçisi, kesimci beylerden ziyade mülte-
zim, cizyedar, sarraf gibi ikinci, üçüncü el istismarcıların önsermaye
adamlarının insafına bırakılmıştır.
Gerçi köylüden toplanan iratlar hep aynı ismi t a ş ı d ı l a r :
1- T o p r a k vergileri (öşür ve haraç).
2- Baş vergileri (cizye).
 Lakin bunları a l a n l a r l a , alış t a r z ı değişmişti.
"Dirlik düzeni" çağında "sahib arz" a d ı n ı alan tımar, zeamet, hatta has
sahipleri t o p r a k gelirini bir nevi memur maaşı gibi alırlardı. Bugün aynı
devletin bir m e m u r u köylüden vergiyi toplar, başka memuru toplanan pa-
radan memura maaşını verir. Dirlik düzeninde vergiyi toplayan da, o n d a n
geçim payını, maaşını alan da aynı şahıstı... Burada b\v sadeik \\e b e r a -
ber, y ü k hafifliği d e vardı. Sürü sepet bir idareci kalabalığı beslenmiyor-
du. Dirlik s i s t e m i n i n bütün kusuru, "sahip arz"ların şahsi karakterlerine
dayanmasından ibaretti. Şahıslar lükse, tamaha kaçıp derebeyleşdikçe,
dirlikçiliğin düzeni bozulacaktı.
"Kesim düzeni" ç a ğ ı da, başlarken bütün sosyal münasebetleri altüst
ediyordu. Daha d o ğ r u s u , fiilen üstün çıkmış olan t e f e c i - b e z i r g a n münase-
betleri, hükmen kanun h a l i n e s o k u y o r d u . Çiftçinin üzerine, falan veya fi-
lan iyi v e y a kötü " s a h i p a r z " ı n ş a h s ı d e ğ i l , biri iflasa g i d e n d e v l e t ; ikisi, b u
devleti fiilen kontrolleri altına sokan sosyal sınıf o l m a k üzere, başlıca üç
kuvvet muazzam bir s i s t e m halinde dikiliyordu.
Dirlik düzenindeki devlet, halkın içine karışmış toprak iktisadiyatını
teşkilatlandırıp asayişe ("dirliğe") kavuşturmayı hedef güden bir ç e ş i t üre-
Kesim düzenindeki devlet, istihsaldeki kontrolünü mukataacı
malikane sahiplerine devir etmişti. Kendisi m u k a t a a c ı l a r ı n eline bakan ha-
zır yiyici, sırf tüketicibir devlet durumuna düşmüştü.
Bu k a r a k t e r i y l e k e s i m d ü z e n i n i n d e v l e t i , e l b e t t o p l u m a v e ç i f t ç i y e da-
ha a ğ ı r bir y ü k t ü .
Halbuki, bu ağır ve fuzuli y ü k ü n altına giren d e v l e t , g e ç e m e d i ğ i deli-
ğin başında kuyruğuna kabak bağlayan fare gibi, iki yeni sosyal sınıfı,
gayrı meşru durumlarından meşru v a z i y e t e çıkardı. "Sahip arz"ın dirliği-
ni m a l i k a n e ş e k l i n d e k u l l a n m a s ı , v a k t i y l e bir s u ç t u . Şimdi h e m d e hiç bir
üretici görevi bulunmayacak mukataacılara miri topraklar resmen mali-
kane olarak veriliyordu.
T o p r a ğ ı n t a s a r r u f h a k k ı , e v v e l c e bilfiil t o p r a ğ ı i ş l e y e n ç i f t ç i n i n idi. Ş i m -
di bu hak çiftçiden alınıyor, aracı bezirganlara, mültezim ve c i z y e d a r adlı
sömürücülere bağışlanıyordu. Tefecilik, İslamlıkta, Kur'anı Kerim'in ateş
püskürttüğü en büyük günahtı. Kesim düzeninde, " z e m m i " (gayri-müslim)
sarrafların arkasında gizlenen tefeci sermaye, "Müslümanların beytül-
m a l " i n e ait. Binaenaleyh, m u k a d d e s bir v e d i a olan t o p r a k l a r ı n özünü ke-
mirmek için görevlendiriliyordu.
Lakin, artık saltanat, eski ülkücü gazileri çoktan temizlemişti. Müslü-
manlıktan kim bahis açabilirdi? Hak kuvvetindi. Kuvvet paradaydı. Para,
bezirganla mültezim ve cizyedarlarla, sarraf ve tefecilerindeydi. Devlet
zümreleri de rüşvet ve irtikap y o l u y l a aynı sınıflara çoktan katılmışlardı.
R ü ş v e t n e idi? Bir nevi d e v l e t n ü f u z u y l a t e f e c i l i k y a p m a k t ı . İ r t i k a p n e idi?
Bir n e v i devlet nüfuzuyla bezirganlık yapmaktı.
Görünüşte belki halâ "elsultan ibnissuitan haiifeuyiziyşan sallallahü fi
arz efendimiz" p a d i ş a h , mutlak hükümdardı. Ama, onun dizginleri, geri-
den tefeci-bezirgan zümrelere geçmişti. Devlet, gelirini mukataacıdan,
mukataacı ise, mültezim ve cizyedardan bekliyordu. Mültezimle cizyedar,
iki a h b a p ç a v u ş b e z i r g a n s ı f a t ı y l a , t e f e c i s a r r a f l a baş b a ş a v e r i y o r l a r , ç i f t -
çiden koparılacak aslan payı ile bundan yukarıdaki efendilere, kesimci
beyle devlet h a z r e t l e r i n e a y r ı l a c a k payı kestiriyorlardı.

VII- KESİM SOYGUNUNUN DEHŞETİ

Normal bir k e s i m düzeninde:

1- En yukarıya gelen devlet: "Malikane" sahiplerinden "mukataa bede-
lini" alır.
2- Onun arkasında mukataacı: M ü l t e z i m d e n m a l i k a n e n i n " k i r a " s ı n ı alır.
Bu iki zümre güruhlarına, normal olarak, toprak üretiminin yarattığı
m a h s u l l e r d e n y a l n ı z irat ( r a n t ) k ı s m ı düşmelidir. Rant, arazi tekelini elin-
de tutanlara geçen fazla üründür.
3- Tefeci-bezirgan sınıfı: Toprak üretimindeki fazla mahsulden köylü-
ye düşecek payı, kârı b e n i m s e r .
K e s i m d ü z e n i ç i f t ç i s i için, y a r a t t ı ğ ı ü r ü n ü n n e irat, n e kâr k ı s m ı n d a hiç-
bir ü m i t k a l m a m ı ş t ı r . Ona, yalnız ve daima, ancak zaruri geçimi için g e r e -
ken bir i ş ü c r e t i kabilinden ö l m e y e c e k pay düşer.
Unutmayalım ki, normal ve klasik A v r u p a kapitalizmi çağında değiliz.
Osmanlı ortaçağındayız. Malikaneleri bilfiil e m i r l e r i n e alıp, çiftçilere işletir
d u r u m u n a giren bezirgan sermaye (müteşebbis mültezim), yalnız mukata-
acıya d e v i r e d e c e ğ i irat p a y ı n ı ve k ö y l ü d e k a l m a s ı icap e d e n kâr p a y ı n ı al-
makla kalmaz, bizzat k ö y l ü n ü n zaruri geçim payını da s ö m ü r m e k t e hürdür.
Tayin ve takdir, t a m a m e n bezirgan s e r m a y e y e kalmıştır. M ü l t e z i m d e pa-
rayı s a r r a f t a n ; y a n i t e f e c i l e r d e n b u l d u ğ u n a g ö r e , ç i f t ç i n i n m u k a d d e r a t ı , z a -
m a n e faiz r a i c i n e g ö r e t e f e c i - b e z i r g a n s e r m a y e n i n insafına kalmıştır.
Böylece, ortaçağ toprak ekonomisi denilen ateşin üstüne konulan ça-
pul sacayağı: (Mukataacı + bezirgan + tefeci) üçüzü olur. D e v l e t a n c a k bu
üçüzlü sınıfın gerisinde, onların diş v e t ı r n a k l a r ı n d a n artanlarla geçinir.
Dolayısıyla de bu dişleri tırnakları b i l e m e k t e fayda umar. H a l b u k i iratçı sı-
nıf ( m u k a t a a c ı l a r ) ile t e f e c i - b e z i r g a n sınıf ( m ü l t e z i m , cizyedar, sarraflar)
babaları hayrına var olmamışlardır. Her s o s y a l sınıf gibi, önce kendilerini
düşünürler. Bu sebeple, " v e l i n i m e t l e r i olan devleti dahi s o y m a y a bakar-
562
lar. O n u n için, d e v l e t , iratçı v e b e z i r g a n - t e f e c i s ı n ı f l a r a bel b a ğ l a d ı k ç a , if-
las t e h l i k e s i ile y ü z y ü z e g e l i r . İflas t e h l i k e s i n e uğradıkça, iratçı-bezirgan
sınıfların kucağına düşer.
Bu "fasit daire" denilen "lanet ç e m b e r i " , şüphesiz, en son duruşmada
gene halkın (başta çiftçinin) b o y n u n a asılır. D e v l e t , z ü ğ ü r t l e d i k ç e işi kal-
pazanlığa vurup, züyuf akçe kanalından bütün milleti v e y a mansıp ticare-
ti, c a i z e , ubudiyet, harç buyrultu v e s a i r y o l l a r ı n d a n üstün sınıfları s o y m a -
ya bakar. İratçı sınıf ( m u k a t a a c ı l a r v e s a i r e ) lüks hayata düştükçe, geliri
t e m i z olan m u k a t a a t o p r a k l a r ı n ı , m ü l t e z i m e v e r i r k e n , 5 0 yıl e v v e l k i n i n üç,
d ö r t misli bedel ister ve alırlar.
O zaman tefeci-bezirganlar ne y a p a c a k l a r ? Madem, "gücü gücüne ye-
tenedir. Onların da güçleri çiftçilere yeter: Hazır yiyici devletin ve iratçı
sınıfın dilediklerini verir. Sonra, emme basma tulumba f e l s e f e s i y l e , yuka-
rıya v e r d i k l e r i n i , devlet ve malikane sahiplerinin idari, siyasi, dini, askeri,
maddi, manevi her türlü yardımları veya göz y u m m a l a r ı sayesinde, aşa-
ğıda çiftçiden i s t e d i ğ i gibi v e i s t e d i ğ i k a d a r alır.
"Beş kuruş ziyade veren mültezimlerin zulmüne muavenet (yardım)
olunmak sagire ve kebire (büyük, küçük devlet mensuplarının hepsine)
tabiat'/ saniye makamında olmakla" (Mehmet Şerif ef. Layihası)
"Mültezimler dahi, iltizam bedelinden başka, daha çok kazanç için, aciz
çiftçilere dayanacaklarının ötesinde, türlü türlü zulme cesaret etmeleriyle,
bütün halk, gece gündüz, çoluk çocuklarıyla, aç ve çıplak çalışıp" [62]
(Beriyyel Şamlının Layihası) çabalarlar.
"Zulüm ve eziyetin çirkinliği, baş vergilerinin tahsilinde, şeriata ve ka-
nunların menfaatine aykırı olarak, cizye toplayanların haddi aşan cezalan-
dırmaları..." [63] (Beriyyelşamlı'nın Layihası) alır yürür.
"Balık baştan kokar" denir. Osmanlı İmparatorluğu'nun " k o k m a s ı " da,
ilkin başından belirdi. E l b e t , asıl derin sebepler, yukarıda işaret ettikleri-
mizdi. Fakat bu sebeplerin satha vuran ufuneti (iltihabı) en çok devlet
zümreleri içinde göze çarptı.
Toprak ekonomisi dirlik k o n t r o l u n d a n çıkıp, üstü kapalı şahıs mülkiye-
ti halinde malikaneleşerek derebeyleştikçe, devletin mali t e m e l l e r i adeta
birdenbire boşta kaldı. Y ı l d ı r ı m çabukluğuyla yıkılan devlet maliyesi, im-
paratorluğun bütün idari, siyasi, askeri, dini üst k a t l a r ı n ı berhava eden
özel bir m e k a n i z m a haline geldi.
 İKİNCİ BÖLÜM

DEREBEYLEŞMENİN ÜST KATLARI ÇÖKERTİŞİ

KALEMİYE-MÜLKİYE-İLMİYE-SEYFİYENİN BOZULUŞU

I- Saray ve Kalemiye
Devlet zümrelerinin gördükleri idari işler, mülkiye ve. kalemiye t a r i k l e -
rine (yollarına) düşer. Kesim düzeninde her h a l d e e n çok faydalananlar,
toprak münasebetleriyle doğrudan doğruya ilgili bulunan kalemiye tariki-
dir. İ m p a r a t o r l u k t a k a n g ö v d e y i g ö t ü r ü r k e n , k a l e m i y e t a r i k i n d e e n a z g ü -
rültü ç ı k m a s ı d a bunu gösterir.
Çünkü, bütün kesim mukaveleleri kalemiyenin elinden geçer:
"Malikane beratının mahlul ve kasr'ıyedinden (bozulma ve vazgeçme)
kalemlere verilegelen harç ve evaid iltizam fermanlarından itidal üzere ta-
yin ve ahz olunup herkese alelmeratibihim (derecesine göre) hisseleri ve-
rilmek daha mümkün olur" ( D e f t e r d a r Mehmet Şerif Ef. Layihası) cümlesi
bunu gösterir. Tabii "bal tutan parmağını yalar." Kalemiye tarikinin, bü-
yük mukataaları kendi zümresine kayırması pek mümkündür. "Evvela
can, s o n r a c a n a n " d ü ş ü n ü l ü r . Nitekim, o karanlık işlerde k a l e m i y e n i n baş-
lıca rol o y n a y ı p k a z a n ç e l d e e t t i ğ i , m u k a t a a k i r a l a r ı n ı n d ü ş m e s i n d e d e f t e r -
dar sabotajının yaptığı tesirden anlaşılır. Mukataa bedellerine niçin zam
yapıldığı soruşturulurken, defterdar efendiler, bir z a m y a p ı l a c a k o l u r s a :
1- M u k a t a a n ı n faiz ve muacelesi aşağıya iner;
2- Bu f a i z ve muaccelelerin tahsili beş, altı yılı gecikir, "deyu mugala-
ta birle (laf k a l a b a l ı ğ ı ) " ( B e r i y y e l ş a m l ı n ı n Layihası), miri t o p r a k i r a d ı n d a n ,
beytülmale, düşen payı her s e n e biraz d a h a alçaltmaya bakarlar.
D e f t e r d a r M e h m e t Ş e r i f Ef. Layihası da o b a k ı m d a n manalıdır. Bu zat,
devleti k u r t a r m a k için yaptığı teklifte, bizzat padişah etrafındaki saray
mensuplarıyla, kendi kalemiye zümresi dışında kalan h e r k e s i t o p r a k pa-
yından uzak tutar. Mehmet Şerif Efendi'ye göre: Zeamet ve tımar esha-
bı, müstahfaz tımar, lağımcı, hançereci gibi zümreler "harbe fayda-
sız"dırlar. Zeamet ve tımarlar zapt edilerek "ilzam olunmalı" (mültezim-
lere v e r i l m e l i ) dır. Hasılatı da, muhtelif askerlere harcanmalıdır:
 "Enderun nanpareiehnden (memurlarından) defterhane'i amire divan
hümâyûn katipleri ve gediklülerin zeamet ve tımarlarından maada mahlul
olan" a r a z i , hep b u m u a m e l e y e tabi t u t u l m a l ı d ı r . . . Enderun sarayı içinde-
k i d e f t e r h a n e i a m i r e ile d i v a n ' ı h ü m â y û n k a t i p l e r i ise, s a r a y d ı ş ı n d a k i ka-
lemiye zümresidir. D e f t e r d a r Ef. 19. asır ş a f a ğ ı n d a bile " s a h i p a r z " e f e n -
dilerin toprak yetkilerine dokunulmamasını tavsiye eder.
1- Köklü z e a m e t mahlulleri... Enderun'u hümâyûn ve sadrazam emek-
darlarına verilmelidir.
2- Çavuş ve müteferrika gedikleri kaldırılmamalı, fakat yarı yarıya
azaltılmalı, "cahilgedik/ü ve zeametler ilhak' olunmalı. Çünkü "her şeyin
izzeti nedretinde ( k ı y m e t i , az bulunur oluşu) "dir. (Aynı Layiha)
Saray; yani, sultanın doğrudan doğruya emrinde bulunan başlıca
adamları şunlardır:
I- Sadrazam.
II- Muallimin'i Sultan: İmam'ı Süitani (saltanat hutbesini okur), sırrı
etibbayı hassa (hekimbaşılar).
III- Mabeyn : A s ı l sarayın iç y ü z ü d ü r . B u r a d a k i l e r iki gruba ayrılırlar:
a) Darüssaadeişerife ağaları: Darüssaadei şerife ağası 3'tür. "Mabeyn
hümâyûnun birinci zabiti"dir. Zamanla vüzerat ayarında, hatta " D e v l e t l u ,
İnayetlu unvanını haiz" oldular. Padişahın kalemiyesine bakarlar. "Darüs-
saade kapu ağalığı". Bunların madunu olan "Ağavat'ı darüssdade" ş u n l a r -
dır: kilerci başı, eski ve yeni saray'/ hümâyûn ağaları, müsahibiik.
b) Enderun'u hümâyûn : Başta silahdar gelmek üzere, sırasıyla çuha-
dar, rikabdar; düibend, miftah, peşkir a ğ a l a r ı .
İ ş t e , D e f t e r d a r her ş e y d e n e v v e l bu mabeynin ve mabeyn içindeki en-
derunun dirlik sahibi olmasını müdafaa zorundadır. "Sicili O s m a n i " eseri-
nin s a h i b i , O s m a n l ı t a r i h i n d e hiç b o z u l m a m ı ş b i r i c i k m ü e s s e s e n i n Enderun
olduğunu yazar:
"Enderun'u hümâyûnun teşekkül tarihinden iki as/r kadar k/sa bir za-
man içinde devletin bütün büyük memurin mülkiye ve askeriyesini yetiş-
tirmiş olması ve orada alınan terbiyenin mükemmel bulunması ayrıca Dev-
leti Aiiye'nin o zamanlarca dahi eğitime hizmeti iraeye daldır (görülmeye
değer). İşte, bu silahdar ağalardan hiç birisi sui (kötü) terbiyeye mazhar
olmadığı, hemen hepsinin vüzerat ve tekaüdiük ile ihracından müsteban
(belli olur) olur. Enderun hümâyûn ricalinin hepsi de Deviet-i Osmaniye'ye
sadakat ve hamiyet ile her sınıfa tefavvükieri sicili Osmaniyemizin dikkat-
lice müteaiasmdan müsteiban (belli) olur." (Muhammat Süreyya bin Mu-
ammet Hüsnü: Sicil'i Osmani-Tezkerei Meşahir'i' Osmaniye, c. 4. s.727
Matbaai Amire 1308)
566
 Mabeyn ve Enderun adamları neden bu kadar sadık çıktılar? Biliyoruz.
Bu adamların çoğu devşirmedirler. Yani Hıristiyan çocuklarıdırlar. Ona
rağmen Müslüman devletine bağlı kalışları, sadece almış bulundukları
"terbiyenin mükemmel bulunması" ile kavranılabilir mi? Yeniçeri ocağı,
daha az kuvvetli Müslüman ve itaat t e r b i y e s i vermiyordu. Lakin, Ende-
run'un yeniçeri ocağına d ö n m e m e s i n d e başlıca sebep; terbiye kadar, hat-
ta terbiyeden evvel, saray adamlarının toprağa sağlamca dayanmaların-
d a n ileri g e l i r .
D e f t e r d a r Şerif Efendi ancak çavuş ve müteferrika gibi sarayın ve ka-
lemiyenin pek aşağı kadrolarında yarı yarıya bir i n d i r i m öne sürebiliyor.
K e s i m c i l e r (ve t e f e c i - b e z i r g a n z ü m r e l e r ) e n başta sarayı, sonra kesim iş-
lerini g ü d e n k a l e m i y e y i t a t m i n e d i n c e , geri kalan devlet zümrelerini idare
edebileceklerine inanmış görünüyorlar.

II- Mülkiye

Mülkiye tarikinin üst kadrosu da merkezi idaredir. "Divan'/ hümâyûn"

çerçevesiyle saray tarafından tutulur. Kesim rejimiyle doyurulup satın
alınır.
Fakat payitaht dışında kalan bütün mülkiye zümresi, mukataa düze-
niyle b e r a b e r , üzerine bastığı miri t o p r a k l a r ı n a d e t a a y a k l a r ı a l t ı n d a n k a y -
dığını hisseder. Bilhassa taşra mülkiyesinin topraktaki kökleri kesilir.
Toprak üzerindeki "sahib arz"lıkla beraber, idare s i s t e m i de şekil de-
ğiştirdi. Beyler, sancak idaresine Mütesellim/en, kaza idaresine Voyvoda-
ları v e k i l ettiler. Şer'iye ve mülkiye amirleri zaten kadılar, nazırlar, şeri
m a h k e m e d e sultan adına h ü k ü m v e r m e ğ e izinli naiplerdi.
B u e s k i y e n i ikinci d e r e c e k a d r o ile, b i r k a ç y ü k ü n ü y a p m ı ş v e z i r bir t a -
rafa bırakılırsa, hemen bütün b e y l e r b e y i l e r v e s a n c a k b e y i l e r de, kesim
düzeniyle beraber, ansızın gelirlerinin düştüğünü hissettiler. Hem bu öyle
bir z a m a n d a oluyordu ki, beyler ve devletlular, artık tam "hazeri"liğin,
yerleşmişliğin tadına varmışlardı. Lükse, harca, borca girmişlerdi.
"Hazine giriftar/ muzayeka (sıkıntıya düşme) oldukça, dirliklerimuka-
taaya tahvil ile hasılatından istifade edilmek tarikine sü/uk (yoluna girme)
ve bademaa süiistimai etmekle, eda ede ve ümeranın muhassasat'ı res-
miyeieri(resmi ödenekleri) azaldı." (A. Şeref: Tarih'i Osmani c. II. s.248)
O zaman, toprak üzerinde doğrudan doğruya hükümlerini kaybeden
mülkiye kadrosu ne ile g e ç i n e c e k l e r d i ? A ç a ç ı n a hizmet edemezlerdi. Bir
yol t u t m a k lazımdı. Zamane bezirganlaşmıştı. O halde, beyler de ticaret
yoluna gireceklerdi. O zamana kadar hakir görülen bezirganlık, devletin
y a p ı s ı n a da s o k u l a c a k t ı . Ar yolu değil kâr y o l u a r a n a c a k t ı .
 Bezirgan münasebetlerin mülkiye kadrosunu eline geçirişi iki ş e k i l d e
oldu:
1- Ya doğrudan doğruya mansıb s a h i p l e r i bezirganlığa giriştiler: Buna
"irtikap" denildi.
2- Y a h u t dolayısıyla "mansıb alış verişi" d e n i l e n yeni bir bezirganlık
usulü doğdu. Buna "rüşvet" d e n i l d i .

I - İRTİKAP ( D o ğ r u d a n bezirganlık): Beyler ve efendiler, devlet cihazı

içinde t u t t u k l a r ı mevkilerin imtiyazlarından faydalanarak, bizzat kendileri
haram saydıkları tefeciliğe d ö k ü l d ü l e r . Ve o zamana kadar pek y u k a r ı d a n
baktıkları bezirganlığa baş vurdular.

Bu çeşit resmi m a k a m tefecileri ve b e z i r g a n l a r ı , d a h a S ü l e y m a n I (Ka-

nuni) çağında hayli a l m ı ş y ü r ü m ü ş l e r d i . Eski v e z i r a z a m L ü t f ü ' n ü n ş u sa-
tırları çok dikkate değer:
"Erbabı menasıbın (memurların) kimi pirinç bezirganı ve kiminin hane-
si atta r dükkanı ve kendüsü bakkallık ve neuzubillahu teaia sarraflık ey/e-
yüp bu mürtekebat'ı rical'ı (rüşvetçi kimselerin) devlet bunlardan olma-
mak gerek. Narh ise, mesaüh'/ fetvadır, (resmi fiyatlar, fetva hükmünde-
d i r ) " ( A s a f n a m e . s . 12)
Lakin bu, kitap ağzıdır. Sarraflığı "neuzubillah"la k a r ı ş ı k bir k ü f ü r gibi
karşılayan aynı Lütfü Paşa, s e r m a y e v e r e r e k el altından gizli "su/u muka-
be/ehane"\ev, yani sefahat hamamları işletmiştir.
İş bu hale g e l d i k t e n ; yani "devletlu"ların beheri bezirgan, evleri dük-
kan, keseleri sarraf olduktan sonra, koca imparatorluğun fiyat politikası
ne hale girer? Bezirganlığın resmen azdırdığı hayat bahası, devletin "zü-
yuf akçe" (modern enflasyon) kalpazanlığı ile y a r ı ş a kalkar.
İrtikap, siyasi kuvvete dayanan b e z i r g a n l a ş m ı ş beylik, y a h u t derebey-
leşmiş bezirganlık demektir. İrtikap, biraz daha i l e r l e y i n c e , ö n ü m ü z d e ar-
tık s a f m a n s ı b s a h i b i d e k a l m a z . Mansıblılar, gitgide, tefecilik ve bezirgan-
lıkla kaynaştıkça, ayanlığa ve derebeyliğe doğru kayar. Hayat ateş baha-
sına döner.
"Tariki mülkiye" çerçevesi içinde kalan münasebet: Rüşvet o l u r .

II- RÜŞI/ET(Mansıb alış verişi:) Mukataa düzenine gelinceye kadar işin

yolu yapılmıştı.

Herhangi bir bey harpte muzaffer olarak İstanbul'a dönerken, yahut

beylerbeyiliğinden vezirliğe yükselerek gelirken boş g e l e m e z .
Osmanlı İmparatorluğu'nun parlak günlerinde, bugünkü manasıyla
d e v l e t sınırı y o k t u . K i m s e y l e y a z ı l ı , çizili barış a n l a ş m a s ı haritaya geçmiş
değildi. Onun için, " ç e t e y e g i t m e k " bir ç e ş i t i d m a n ve geçim yolu sayılı-
568
y o r d u . S e r h a d , a y n ı z a m a n d a bir s a v a ş b o y u idi. S e r h a d a k ı n c ı l ı k l a r ı b u g ü -
nün " h u s u s i t e ş e b b ü s " faaliyetleri kadar meşru ve normal kazanç kaynak-
ları o l u y o r d u . V e b u kaynaklardan nasip alanların merkeze, suyun başına
çıkmaları ahvali tabiiyedendi.
Bu suretlerle, "hediye" a d ı y l a öteden beri mühim zenginlikler bağışla-
mak adetti. Hele harp dönüşleri, o bağışlar adeta müthiş g ö s t e r i l e r e yol
açıyordu. K a p u d a n ' d e r y a Gazi Hayrettin Paşa, türlü m ü c e v h e r v e a l t ı n , gü-
müş eşya ile y ü k l ü 2000 esir, 300 g u l a m , 200 cariye s u n m u ş t u . S i l a h d a r -
lıktan Mısır'a vali giden İ b r a h i m Paşa, kubbe vezirliğiyle İstanbul'a d ö n d ü -
ğü vakit; 80 bin miskal a l t ı n d a n t a h t , altın v e m ü c e v h e r işlemeli silahlar
ve at takımları, birkaç yüz h a y v a n hediye getirmişti. Ayrıca sadrazam Ko-
ca Sinan Paşa; b ü y ü k bir z i y a f e t s ı r a s ı n d a , d e ğ e r l i t a ş l a r ile incili köşkü
takdim etmişti.
E l h a s ı l " h e d i y e " e s k i bir a d e t t i . A m a , k e s i m d ü z e n i n e k a d a r k i ş e k l i y l e b u
a d e t , d a h a z i y a d e b ü y ü c e k h a d i s e l e r l e , gel geç v e s i l e l e r d e k e n d i n i g ö s t e r i -
yordu. Kesim düzeni ile birlikte, hediye usulünün sistemleşmesi demekti.
Bu her işte, her g ü n , a l ı n ı r v e r i l i r hale g e l m i ş h e d i y e l e r i n adına "rüşvet"de-
nildi. Rüşvet, bugünün vergisine benzeyen muntazam bir g e l i r o l d u .
Klasik tarih, I. Süleyman devrinde: "Hediyelerin rüşvethaiine münka-
lip (dönmüş) olduğu mukaddematı (başladığı) görülmektedir." (A. Şeref:
" T a r i h D e v l e t i O s m a n i , c . I , s . 3 3 4 " ) d e r . B i l d i ğ i m i z gibi, m u k a t a a l a r d a Ka-
nuni d e n i l e n I . S ü l e y m a n z a m a n ı n d a b a ş l a r . Miri t o p r a k geliri t e f e c i - b e z i r -
gan ellerine doğru k a y a r k e n , beylerin, "elleri hamurda karnı aç" k a l m a y a -
cakları, pay i s t e y e c e k l e r i meydandadır. Yalnız, ilk z a m a n l a r " r ü ş v e t " , ihti-
yaç nisbetinde insaflı idi. "Rüstem Paşa, mansıb tevcih etmez ise de, in-
safı dahi elden bırakmaz deyu rivayet" (A. Ş. Keza) olunurdu.
Bu Rüstem Paşa, evvelce işaret ettiğimiz gibi, Y a h u d i Y u s u f Nasi ve
Hürrem Sultan'la birlikte: saraya "kadın entrikaları"\nı sokan, Osmanlı top-
rak düzeninde kesimler rejimini kanunlaştıran ve her şeyin bezirganlaştı-
ğı bir ç e v r e d e , devlet hizmetlerini de ticaret metaı haline getirip "mansıb
satmak" u s u l ü n ü kuran zattır.
Tabii, usul bir k e r e y e r l e ş i n c e , alıp y ü r ü m e k t e gecikemezdi. Mansıb,
ehline verilen bir v a z i f e d e ğ i l , ş a h s i n ü f u z alış v e r i ş i haline geldi. Rüşvet
prensibi; tebşiriye, tebrikiye ve ilh, gibi çeşitli dal budaklar saldı. İlk za-
manların basit "caize"s\, sonraları "ubudiyet" (kulluk) şeklinde katmerleş-
ti. "tydiye" ( b a y r a m l ı k ) , nevruziye isimli karşılıklı rüşvetler aldı yürüdü.
" Vüzera ve ümeranın cümlesi hallerine göre yekdiğerine hediye itasına
mecbur"(A. Ş, Tarih Osmani c.l, s.334) kaldılar... Başka türlü g e ç i n i p gi-
demezlerdi.
 Tıpkı "züyuf akçe" m e k a n i z m a s ı gibi, rüşvet m e k a n i z m a s ı da; toprak
e k o n o m i s i n d e k i "yeni nizam"dan doğdu. Tefeci sermaye ile bezirgan ser-
maye iktisadi temelin ve sosyal yapının nasıl a l t ı n d a n girip ü s t ü n d e n çıkı-
y o r s a , t ı p k ı ö y l e z ü y u f a k ç e ile r ü ş v e t " i k i z k a r d e ş l e r i " de, i m p a r a t o r l u k si-
yasi ve idari bünyesinin altını üstüne getirecek gelişmeler gösterdi.
İlk bakışta, rüşvet, nihayet maaş olmayan devirde, şimdiki memur
maaşı gibi bir ş e y d i . Yalnız, bu maaşı memurun kendisi tayin edince,
kendisi derleyip toparlayınca işin mahiyeti değişiverdi: Kanuni vergi yeri-
ne, keyfi bir h a r a ç o l u y o r d u . Mesele rüşvet alanın insafına kalıyordu.
Tevazuun, kanaatin ve Allah korkusunun az çok t u t u n a b i l d i ğ i müddet-
çe, rüşvetin kemiyeti m ü h i m olmayabilirdi. Belki toplansa, bütün rüşvetle-
rin t u t a r ı , modern m e m u r m a a ş l a r ı y e k u n u n d a n aşırı ç ı k m a z d ı . L a k i n , şah-
si damga, meselenin keyf/yet/n/ b a m b a ş k a neticelere vardırıyordu Rüşvet
h u d u t s u z v e keyfi kılığıyla, Osmanlılığın bütün ilk m e r k e z i y e t k u v v e t i n i bir
h a m l e d e y o k e d e c e k bir g i d i ş t i . Hele z ü y u f a k ç e a z ı t ı ş ı da rüşvete katılın-
ca, gidiş tepesi üstüne tekerlenişe dönüyordu. Z ü y u f akçe s a l t a n a t nüfu-
zunu çürütürken, rüşvet de: Derebeyliğin nüfuzunu kuvvetlendiriyordu.
Rüşvet mekanizması şöyle işliyordu:
Eskiden liyakatli vezir dört, beş s e n e l i ğ i n e t a y i n olunurdu. Bunlar sulh
zamanında "fesat derebeyierini tedip (cezalandırma) ve tarik ve mesaiiki
kıta tarik makule/erinden tathir ve temin (yanlış yollara sapanları temizle-
me)" (Beriyyelşamlı Layihası) ederlerdi. Harp olursa: "Bilküliye namdarzi
kudret ayan ve ağ vatı m ve umumen askeri taifesini biia tekeliüfihraç (Tüm
namlı ve kudretli ayan ve ağalarla bütün asker kesimini eksiksiz toplayıp)
"(Keza) ile sınır yolunu tutarlardı. "Esnai rahde dahi zapt ü rapt üe fıkara-
yı raiyeti rencide ve payimai ettirmeyerek (yolda giderken bile, disiplinli
d a v r a n ı p , fakir çiftçiyi ezip a ş a ğ ı l a m a y a r a k ) " ( K e z a ) f ü t u h a t y a p a r l a r d ı .
B u d e v i r l e r , O s m a n l ı l ı ğ ı n d e r e b e y l i ğ e y ü z v e r m e d i ğ i yol açıcı g ü n l e r i y d i .
Mansıb ticareti başlar başlamaz, vezir tayini için aranan vasıf, memle-
k e t e y a r a r l ı o l m a k d e ğ i l de, t a y i n e d e n l e r i n işine y a r a r l ı o l m a k t ı . V e z i r ta-
yini, arttıranın üstünde kalacak bir ihale oyununa benzedi. Bu yüzden:
"Emanet kübray'ı vüzeratt ihsan ve oi misillu gayrı-mahbub ui etvar zat-
lar(Ulu vezirlerden ihsan almış sevimsiz kimseler)" (Keza) türeyip mülki-
ye kadrosunu doldurmaya başladılar.
Osmanlı İmparatorluğu, böylece, kadim Roma'nın Cumhuriyet devri
sonundaki manzarayı aldı. Roma provenslerine tayin edilen bir s e n e l i k
prokonsüller, nasıl yıl sonuna kadar ne vurabilirlerse onu k â r s a y a r idiy-
seler, tıpkı öyle, O s m a n l ı beyleri ve devletlüleri de, tayin edildikleri " m a n -
sıb"da kaç ay kalacaklarını bilmediklerinden, ortalığı kasıp kavurarak,
570
ödedikleri m a n s ı b bahasını ç ı k a r m a k üzere, halkı s o y u p s o ğ a n a ç e v i r m e k -
ten ve ileride y e n i d e n b a ş k a bir m a n s ı b s a t ı n a l a b i l m e k için y ü k l e r i n i y a p -
maktan başka bir ş e y d ü ş ü n e m e z o l d u l a r . Çünkü:
"Bir mansıba nail oluncaya değin, caizei kadimei mutadeden gayrı
ubudiyet vesair vücuhia tok ve tahammüllerinden hariç ma sarı fa düçar ve
düyun'u kes i reye giriftar olup vardıkları mansıbda dahi birkaç mah-ı aram
ef/AA'îBeriyyelşamlı Layihası) zorunda idiler. T a b i i , b i r k a ç a y b e y l i k için
bin bir r ü ş v e t l e b o ğ a z a d e k b o r c a g i r e n l e r , a r t ı k m a n s ı p l a r ı n a g i r e n ülke-
de elham okumazlar: "Uğradıkları kasabat ve kurayı bilzarure tahrip ve
perişan ederek ta'yiş" ( K e z a ) yoluna bakan birer afet kesilirlerdi.
Gerçi, mansıbları ( d e v l e t h i z m e t l e r i n i ) e l d e n ele g e ç i r m e k a d e t i , I . Sü-
leyman (Kanuni) devrinde "insafı elden b ı r a k m a z " bir ş e k i l d e başlamıştı.
Fakat, başlamıştı ve sözde " i n s a f a r a ğ m e n , işi ne kadar tehlikeli çıkmaz-
lara sapmış olmalı ki, Lütfü Paşa bile ş u tavsiyede bulunmak lüzumunu
duyuyordu:
" Ve ehli menasıb bir kaç şikayetçi ile azi etmemek gerektir... Mektup-
la mütenassıh (uslanmış olmayup), şakileri ( ş i k a y e t ç i l e r i ) gene bir kaç ke-
re üsteler ise ve vaki ise azi olunmak gerek." (Asafname, s. 12)
Kanuni d e v r i n d e n y a r ı m asır sonra, rüşvet, saltanatın bütün temelleri-
ni çatırdatmaya başladı. O zamanki layihalarla aynı şikayet ve teklifler
yağdırılıyordu:
"Saadet/u yüce himmet/u padişahım sağ olsun. Fesadın bu kadar art-
masının ve hazineyle çiftçilerin ve ülkenin telef olmasının sebebi rüşvet ol-
muştur. Eski iyi zamanlardaki gibi, adalet ve düzen değiştirmezse rüşve-
tin defediimesi ve sonlanması Allahü Teaianm izniyle kolaydır. Osmanlı ül-
kesinin eyalet ve sancakları doğru ve düzgün olup, usulüyle gelmiş, yerli
ve doğru tanınan beylerbeyi ve sancak beylerine ebediyen ihsan oluna.
Sonra padişah huzurunda bir günahı veya büyük bir suçu olanların, şerie-
rine uygun ve kanunlara göre haklarından geline" [64] (Tımar ve Zeamet
Usulünün Bozulmasına Dair El Yazması "Diğer Telhisdir", İnkılap Müzesi
No. 116, K. 3 3 9 )
M ü l k i y e t a r i k i n d e , i r t i k a p v e hele r ü ş v e t m e k a n i z m a l a r ı n ı n v a r d ı ğ ı baş-
lıca iki büyük sosyal soysuzlaşma şudur: 1- Mülkiye kadrosunun dere-
beyieşmesr, 2- Başıbozuk hegemonyası (anarşi).

1) Mülkiye Kadrosu derebeyleşir

İlk ç a ğ l a r d a bey v e y a vezir olmak, "Tarik-i Mülkiyede kat-ı meratip"

ile, y a n i basamak basamak yetişip yükselmekle olurdu. Yolun başlıca ba-
samakları şunlardı:
 1- Sipahi devşirmeler. Toplanan Hıristiyan çocukları içinden özel bir
eleme yapılırdı. İçlerinden mülkiye tarikine yararlı olacaklar, ayrı ve özel
bir t e r b i y e s i s t e m i n e tabi tutulurlardı.
2 - Saray Mektebi: Mülkiye yolunun terbiyesine elverişli olanlar saraya
alınırdı. "Hizmet-i hümayûn"da gösterecekleri liyakatlerine göre derece
kazanırlardı.
3- Çırağ'. Epeyce yetişenler, bölükağası, üzengi ağası, mîriaiem, mi-
rahır evvel, mirahır sani, kapıcıbaşı gibi hizmetlerden birine kayrılarak çı-
rağ edilirdi.
4- Taşra bey/eri'. Çırağ olduğu işte gösterdiği kabiliyete göre, yetişkin
ağalar, payitaht dışında bir n e v i hizmet ve staja gönderilir. Asıl mülkiye
tarikinin memleket ölçüsündeki işi başlamıştır. Beyler, sarayda edinmiş
oldukları bir ç e ş i t n a z a r i bilgileri, t a ş r a d a ameli surette ordu ve mülkiye
işlerine uygulayarak ilerlerler:
5- Vezir. Bütün bu uzun seçilme, kayrılma, d e n e n m e , y e t i ş t i r i l m e ve
tecrübe görme safhalarında başarıyla kendilerini gösterenler ve göze gi-
renler içinden; "tali ve iktidarı" elverenler, nihayet "divarı-ı hümayûn"a
girme imtiyazına erebilirler. Yani padişah önünde, memleket meselelerini
konuşmaya katılma mertebesi olan vezirliğe yükselirler.
Görüyoruz. " E n d e r u n - u hümâyûn" d e n i l e n müessese, yukarıda işaret
ettiğimiz gibi, imparatorluğun bir ç e ş i t ortaçağ metotlu yüksek mülkiye
o k u l u d u r . A m a , s k o l a s t i k bir o k u l d e ğ i l ; en modern manasıyla, zamanının
meslek nazariyesini, gayet sistemli ve dereceli tecrübe ameliyesiyle bir-
l e ş t i r m i ş bir h a y a t o k u l u d u r . O s m a n l ı l ı ğ ı n K ö p r ü l ü gibi e n kültürlü meşhur
V e z i r l e r i hep o Mülkiye m e k t e b i n d e n ç ı k m ı ş t ı r l a r . Kalemiye tarikinden (/?/'-
şancAardan, defterdarlardan), ilmiye tarikinden ve seyfiye denilen asker
ocağından vezir yetişenler pek s e y r e k t i r .
Geniş ve dağınık imparatorluğun bir u c u n d a n ö b ü r u c u n a kadar en yük-
sek m e r k e z i y e t ve s a d a k a t l e işleyecek idare m e k a n i z m a s ı n ı b u o k u l d a n da-
h a ideal ş e k i l d e y e t i ş t i r e c e k m ü e s s e s e b u l u n a m a z d ı . M ü l k i y e n i n insan mal-
zemesi, mutlak surette saltanatın ve padişahın yüzde yüz maddi ve mane-
v i h a t t a a i l e v i v e a d e t a uzvi malı o l u y o r d u . Enderun'a düşen insan; saray
d ı ş ı n d a k i b ü t ü n t o p l u m l a h e r t ü r l ü b a ğ l a r ı k ö k ü n d e n v e balta ile k e s i l i p atıl-
mış bir d e v ş i r m e ç o c u k t u . Ç o c u k , i n s a n ü r e t e n bir m a k i n e içine a t ı l m ı ş h a m
et ve aza malzemesi gibi Enderun'a alınıyordu. Orada, ç e l i k bir c i h a z ı n
çarkları kadar en affetmez ve hoşgörüsüz bir d i s i p l i n l e , padişahın gözü
önünde, Allah'tan sonra padişaha taparak yoğrulup şekillendiriliyordu.
Bu anasız, babasızlar, padişahın katma evlatları k a d a r s a l t a n a t ailesi
h a r e m i n d e idiler. S a r a y d a n ç ı k t ı k l a r ı z a m a n , o r a n ı n ç o c u k l a r ı gibi t a b u l a ş -
mış b u l u n u y o r l a r d ı . Padişahın her s ö z ü n ü n asıl manasını, karşısında imiş
gibi anlayacak kadar aşinalıkları vardı. Saray içindeki şahsi hizip v e rüt-
belerin ilişkilerini bütün ayrıntılarıyla kavrıyorlardı. Beyliklere gönderildik-
leri v a k i t , g i t t i k l e r i y e r e s a r a y ı n bir p a r ç a s ı n ı t a ş ı y o r v e p a d i ş a h ı n g e r ç e k -
ten yalnız irade ve f e r m a n ı n ı değil, bütün düşüncelerini, bütün hislerini,
eğilimlerini, hatta adetlerini, huylarını bile b e n i m s e m i ş v e y a iyice bilen bir
temsilci gibi, adeta bir küçük padişahçık örneği halinde bulunuyorlardı.
Payitaht onların her şeylerini biliyor, onların her ş e y l e r i n e güvenebiliyor-
du.. Enderun yetiştirmelerinin saraya karşı gelebilmelerini akla getirmek,
oğlunun babasını öldürme teşebbüsü kadar imkânsızlaşıyordu.
İmparatorluk, kasırga illetine t u t u l u r gibi, bezirgan-tefeci-sermaye mü-
nasebetlerine uğrayınca; her ş e y p a r a y a bindi. V e z i r y e t i ş t i r m e k , v e z i r ta-
y i n e t m e k de, gerçek ihtiyaca ve liyakate göre usulü dairesinde yapılmak-
tan çıktı; iltimas ve rüşvet yoluna girdi. V e z i r d e a r a n a n özellik, getireceği
rüşvetle ölçüldü. Ne kadar çok vezirlik dağıtılırsa, o kadar çok rüşvet gele-
ceği umuldu. Önüne gelene vezirlik payesi peşkeş çekildi. Ortalığı vezir vü-
zera bolluğu kapladı.
16. y ü z y ı l l a b e r a b e r , e n aklı b a ş ı n d a g ö r ü n e n S o k u l l u bile, v a l i l e r e da-
hi vezirlik bağışladı. Bu v e z i r l e r de, kendilerine bağlı yeni m ü l k i y e m e m u r -
ları üretip türettiler. Vali ve m u t a s a r r ı f l a r t a r a f ı n d a n s a n c a k idaresine me-
mur edilen mütesellimler, kaza idaresine baktırılan Voyvoda\ar, vezirlere
has aidatını tahsile memur kılınan muhassafar bunlardandı.
Vezirler bollaşınca ve hele v e z i r l i k l i y a k a t l e hak edilmiş değil, rüşvetle
s a t ı n a l ı n m ı ş bir u n v a n haline gelince, bundan ilk z a r a r ı g e n e s a l t a n a t ka-
dar bizzat vezirlerin kendileri gördüler. Vezirliğin kadri, itibarı d ü ş t ü : Kıy-
metli madeni çalınan züyuf akçe gibi, d e ğ e r s i z v e z i r l e r kalp akçeye dön-
düler. Eskiden vezir "kubbe-i nişiyn" ( s a r a y ı n kubbeli salonunda oturur)
kişi idi. Kubbe vezirinin sayısı üçü, beşi geçmezdi. O vakitler "vüzerayı
azam ferman yazmaya ve tuğra çekmeye mezun" (A. Şeref: Tarih-i Os-
mani) idiler. Lakin, sonra, k ö p e k piresi kadar vezir çoğalınca bu imtiyaz-
lar geri alındı.
17. a s ı r o r t a s ı n d a (1050-1640) Kemankeş Mustafa Paşa, evamir'i se-
niyye (padişah f e r m a n ı ) çıkartarak o "ruhsat-ı kamile" usulünü kaldırtmak
z o r u n d a kaldı. Köprülü Paşa, vezire boğulan payitahtı, i z d i h a m d a n kurtar-
m a k için, İ s t a n b u l ' a v e z i r u ğ r a t m a m a y a çalıştı. 17. asır s o n u n d a , (1100-
1688'den sonra) sancaklara dahi beylerbeyiler gönderildi. Mühim kaleler-
le birkaç sancak eyalet halinde birleştirilerek vezirlere sunuldu. Osmanlı-
lıktan kalma meşhur sözün dediği gibi: "İşe a d a m değil, a d a m a iş" a r a -
mak derdi almış y ü r ü m ü ş t ü . Zamanımızdaki kırtasiyeciliğe benzeyen bir
öldürücü fasit daire başlamıştı: Gelir azaldıkça rüşvet uğruna m e m u r kad-
roları çoğaltılıyordu. Kadrolar genişledikçe masraflar artarak hazine açığı
büyüyordu.
Artık, merkezin bütün işleri, aklı başında, sözü yerinde, gün görmüş,
okka dört yüz d i r h e m tok k o n u ş a n otoriteli kubbe vezirleri kollektife düş-
müyordu. Sadrazam, Kaptan-ı Derya, Şeyhülislam gibi birkaç padişah ku-
lu, Defterdar (İlk toprak ekonomisine bakan), Reis'ü küttab (dışişlerine
b a k a n ) gibi bazı "eclle-i memurin"den biri d e v l e t u m u r u n a elkoyabiliyor-
du. İmparatorluğun bütün büyük meselelerini günü gününe kontrol eden
"kubbe nişiyn" vezir yoktu. Vezirler taşralarda vurguna gönderilmişlerdi.
Ara sıra, pek m ü h i m c e işler için merkeze toplantıya çağrılırlarsa çağrılır-
lardı. O k a d a r .
Bir k e l i m e ile, imparatorluğun mukadderatı, profesyonel mülkiye teşki-
latının elinden çıktı. Küçük saray hizbiyle bir k ı s ı m kalemiye mensubunun
tekeline geçti. Buna "Meclisi Has Devri" d e n i l d i . (Sicili Osmani c. 1, s.6)
Beride vezirlik pespayeleşince, idarenin "enderun-u hümâyûn" d\s\p\\-
ni kalmadı. M e r k e z i y e t için e n f e c i i : Mülkiye A d a m l a r ı da, artık m e r k e z d e
değil, muhitten yetişmeye başladı.. Enderun-ı hümâyûnun yerine "vezir
daireler?' g e ç t i . Eskiden saltanat birdi: Onun dalları, budakları imparator-
luğa y a y ı l ı r d ı . Şimdi, merkezdeki sultanın yerine, her v e z i r ayrı bir s a l t a -
natçık k u r m u ş oluyordu. 18. asır ortalarına doğru vezirleri sultan değil,
gene vezirlerin kendileri yetiştirir oldu. 1150-1737'den beri "Vüzera Da-
/re/erü'\nde terbiye edilen: Kethüda, Divan Katibi, Hazinedar gibi vezirin
şahsına bağlı adamlar, zamanla sivrilerek vezir oluyorlardı?
İş bu hale geldikten sonra; artık vezirlerin vezir olmaktan çıktıkları,
her b a k ı m c a birer d e r e b e y i kesildikleri meydandadır. Rüşvet; nüfuzlu bir
şahsa vassıl olmaktır. Rüşvet, d a h a d o ğ u ş u n d a , s i s t e m e karşı olan bağlı-
lığı ş a h ı s l a r a k u l l u k ş e k l i n e s o k a r . Bu p a d i ş a h ı n ş a h s ı n a karşı kulluğa ben-
zemez. Padişahın şahsı bütün imparatorluğu temsil ettiği için; padişah
kulluğu, bir çeşit sistem bağlılığı demekti. Vezirlerin "enderunu hüma-
yûn"dan kopmaları gibi, v e z i r k u l l u ğ u da, merkezden, i m p a r a t o r l u k siste-
minden kopmak demekti. Bir k e l i m e ile r ü ş v e t , padişah m e r k e z i y e t i n i çü-
rütüp, şahsi nüfuzları derebeyleştirdi. Bu suretle, Osmanlılık, y a ğ m u r d a n
kaçarken doluya tutuldu. "Dirlik d ü z e n i n d e k i "sahibül arz"ların hegemon-
yasından kurtulmak isteniyordu. Kesim düzeni, Osmanlılığın o k a d a r ürk-
tüğü derebeyliği, artık geri a l ı n a m a z şekilde birleştirip kökleştirdi. Merke-
zin, b u ö n ü n e g e ç i l m e z d e r e b e y l e ş m e g i d i ş i n e k a r ş ı bütün yapabildiği şey,
Abdurrahman Şerefin -kim bilir niçin- "Mekarih-i neyii" (tiksindirilecek
şeyler) saydığı şu tepkilerden ibaret kaldı:
574
 "(Mülkiyeden) insafı büsbütün elden bırakanlar hakkında ahali kendi-
leri hakkından gelmek veyahut Divan-ı Hümayûna eşhıka (şikâyet) ede-
rek Divan'da biimuhakeme tedip ettirmek ( y a r g ı l a y ı p cezalandırmak) ve o
gibilerin (... ) gayri meşruada kazandıkları emvali müsadere (mallarına el
k o y m a ) . . . " ( T a r i h - i Osmani, c. 2. s.248)
Y a h u t , ö l e n v e z i r i n k ı y m e t l i e ş y a s ı v e s i l a h , ç a d ı r gibi s e f e r i m ü h i m m a -
tı miri t a r a f i n d a n z a p t e d i l i r , e m l a k v e a k a r ı mirasçılarına bırakılırdı. Vezir
b o r ç l u ö l d ü ise e v l a d ı n a m a a ş b a ğ l a n ı r d ı . Gerçekte, kesim düzeni toplum-
da ve o r d u d a asayişi sıfırına indirdikten sonra, "vezir" de bilgisine, tecrü-
besine, zekasına göre seçilmezdi. Psikopat saldırıcılığı ve hoyrat ayıcılığı,
baskın çıkan yalancı pehlivan gösterişli manyaklar sivriltiliyordu:
"Kapıkulu ocakları efradı hayta/aştığından zabitan ve ümerada vücutça
gösteriş aranmağa başlayup, haik nazarında vekar ve şehamet iüzum-u Vü-
zaretten addolunageldiğinden, Celali kavgalarında az-çok nam kazanıp ta
kıyafet ve endamı yerinde olanlar., mesnet ( r ü t b e ) ve ala (bahşiş) vüzera-
tı iekedar etmişlerdi." ( A b d u r r a h m a n Şeref: "Tarihi Osmani" c. 2, s.249)
Artık bu kadrodan, bu veziri v ü z e r a d a n hayır beklensindi.

2) Memleket Başıbozuklaşır (Anarşi)

Vezirler, paşalar, beyler, m e k i k d o k u r gibi mansıp değiştirirler. Gittik-

leri y e r d e b i r k a ç a y bile k a l a m a d a n azl edilirse, ne olur?
Her ş e y , rüşvetle aldığı m a n s ı p ülkesine g i d e r k e n tabii -rüşvete kap-
tırdığı değer ölçüsünde- borçludur. Orada borcunu ödeyip, ayrıca "yükü-
n ü y a p m a k " için a c e l e a c e l e ç a p u l y a p a c a k t ı r . Ç a p u l s ö z l e o l m a z : kuvvet-
li bir "kapı", y a n i hoyrat olduğu k a d a r k a l a b a l ı k bir m a i y e t v e a s k e r i ava-
ne gerektir. Bütün bu adamlar, devletin prensiplerine değil, mansıbı eli-
n e g e ç i r e n b e y i n ş a h s ı n a bağlı k i m s e l e r d i r . V e b ü t ü n e m e l l e r i bir t e k n o k -
tada: Vurgunda toplanmıştır. M a n s ı b s a h i b i n i n ş a h s i m e n f a a t i v e e m r i al-
tında çalışırlar.
Derken efendileri azl olur. Yerine gelecek yeni mansıb sahibi, kendi
adamlarını daha evvelden seçmiş hazırlanmıştır. Eski bey, mevkiinden
olur olmaz, "teknesini kurtaran kaptandır." şiarıyla sıvışır. A d a m l a r ı orta-
da ve açıkta kalmışlardır.

Bu k a p ı s ı z l a r ne y a p a c a k l a r d ı r ? Yeni bir "kapı" b u l u n c a y a kadar, ülke

içinde aç ve hoyrat, serseriyane dolaşacaklardır.
"Paşalar mazui oidukda (görevden alındığında), kapularını dağıtmağa
mecbur olup, açıkta kalan ievend ve sekban bölükbaşıları, maiyetleri efra-
diyie kapu buluncaya kadar köyden köye misafir olurlar. Ve kendilerini ve
hayvanlarını köylülere besletirlerdi." (A. Şeref: Tarihi Osmani, c.ll. s.260)
 Yeni mansıb sahipleri, kendi çıkarlarından başka şey düşünmedikleri-
n e g ö r e , e s k i kapı k u l l a r ı n ı n k ö y l ü y e baş b e l a s ı kesilmeleriyle uğraşamaz.
İ ş t e , Hicri 11. a s ı r , Miladi 17. a s ı r d a A n a d o l u ' y u a l l a k b u l l a k e d e n "Ce-
fa/i eşkiyası" b u paşa kapısı artıklarının "köpeksiz köyde değneksiz gez-
melerinden doğmuş bir afetti. Bizim "başıbozuklar, Avrupa ortaçağının
G u e u x ' l e r i n e b e n z e y e n yarı serseri, yarı dilenci işsiz g ü ç s ü z , s o s y a l kök-
süzlerdi.
Başı bozuklar, Osmanlı toprak düzeninin tefeci-bezirgan sermaye hü-
cumu altındaki kılıç a r t ı k l a r ı idiler. Y a n i , t o p r a k d ü z e n i n i n bozulması başı
bozukluğu doğurmuştu. Ama, bir k e r e meydana gelen başı bozuk taifesi
de, m u h a k k a k bütün sosyal ilişkilerde o l d u ğ u gibi, b i l m u k a b e l e t o p r a k dü-
z e n i n i b ü s b ü t ü n b e r b a t e t m i ş . O n u n için, d a i m a s a t ı h t a g e ç e n l e r i not e d e n
resmi ve klasik tarih, o devrin b ü t ü n f e l a k e t l e r i n i " C e l a l i e ş k i y a s ı " ile iza-
ha çalışır. G e r ç e k t e Celali e ş k i y a s ı n ı n iktisadi ve içtimai kökleri, t o p r a k dü-
zenine yeni giren ö n s e r m a y e k u r d u n u n açtığı yaralarda çimlenmiştir.
Bu yaraların o zamanki şartlara göre k a p a n m a s ı , t o p r a k l a r üzerine az
ç o k i s t i k r a r g e t i r e c e k bir ç e ş i t y e n i d e r e b e y l e ş m e o l d u . Y a n i , bir k e r e d a h a ,
Osmanlılık, ölümlerden ölüm beğenme durumuna düşerek; nisbi istikrar
için d e r e b e y l i ğ i c a n a m i n n e t bildi. O k a d a r ki, h a l k bile, ikide bir sel gibi g e -
lip g e ç e n mansıb sahipleriyle, arkada kurt s ü r ü s ü halinde bıraktıkları başı
bozukların şerrinden k u r t u l m a k için, bir d e r e b e y i n " s a h i p " l i ğ i n i e h v e n şer
buldular. D e r e b e y l i k haklı ve m u z a f f e r çıktı.

III- İLMİYE

1- Fethe Kadar: Beylikte:

K a d i m ç a ğ d a din, bugün z a n n e t t i r i l m e k i s t e n i l d i ğ i gibi, d ü n y a d a n ayrı

bir s o y u t i n a n ç d e ğ i l d i r . Bilakis, bütün d ü n y a işlerine ve insan m ü n a s e b e t -
lerine çeki düzen vermeyi hedef t u t m u ş , tamamen sosyal bir sistemdir.
Osmanlılıkta "Şeriat elden gidiyor" denildiği vakit, dünya batıyor hissinin
doğması bundandır.
İ s l a m l ı k t a d i n , y a l n ı z bir d ü n y a kavrayışı olmakla kalmaz, bütün bilgi-
leri, en başta hukuk ilişkilerinin ana prensiplerini de elinde tutar. Onun
için, O s m a n l ı s a l t a n a t ı n d a din adamlarının bilhassa hukuk ve adliye men-
supları, "ilmiye tariki"r\i t e ş k i l ederler.
Hıristiyanlık, köleler arasında yayılmasına rağmen, daha başlangıçta
kurulu derebeyler zümresiyle kaynaştığı için, Hıristiyan dini derebeyleş-
mişti. H ı r i s t i y a n din a d a m l a r ı sıkı bir s i l s i l e s i m e r a t i b e ( h i y e r a r ş i y e ) u y g u n
kast haline g e l m i ş , kiliselerle manastırlar hakiki birer d e r e b e y ş a t o s u ol-
muşlardı. İslamlığın hiç olmazsa doğuş zamanlarında, göçebe bezirgan
demokrasisi mutlaktı. Onun için Osmanlılık kurulurken, ortada, dünya
k a s t i o l m a d ı ğ ı g i b i , h e r h a n g i bir din k a s t i d e y o k t u . H a t t a o ilk k a h r a m a n -
lık ç a ğ ı n d a , Osmanlı din adamıyla dünya adamı birbiriyle k a y n a ş m ı ş du-
rumdadırlar. "Gazi"-. Din uğruna savaşan yiğittir: Yalnız tarikat adamları,
Bizans tesiriyle (Hacı Bektaş tarikatını kuran kendisi değil, Rum dönmesi
mürididir) az çok ayrılırlar. Hatta o n l a r bile, uzun m ü d d e t " g a z a " ile y a -
kından bağlıdırlar. Bir s u r u n içine kapanıp, tariki dünyalıkla k e r a m e t tas-
lamaya pek b a k m a z l a r . Akıncı sellerinin içine katılıp; gaziliği mayalarlar.
Mesela Hacı Bektaş Veli Horasan taraflarından Anadolu'ya geldiği vakit,
Gazi olan kardeşiyle yan yana, savaştan savaşa dolaşır, bir n e v i gazalar
danışmanı rolünü oynardı.

Bu gelenek, Osmanlı ilmiye mensuplarında uzun müddet kaldı. Din

a d a m l a r ı , ilkin s a v a ş ç ı l g a z i l e r i n akıl h o c a l a r ı gibi i ş g ö r d ü l e r . " S i c i l O s m a -
ni" müellifi p e k haklı olarak, Osmanlı idaresinde vezirin mi evvel, yoksa
kadıaskerin mi evvel geldiğinin bilinmediğini söyler. Osman Gazi'nin bü-
y ü k oğlu A l a e d d i n , Orhan Gazi'nin b ü y ü k oğlu Süleyman'dı. Bunlar, padi-
şahlığı, daha doğrusu askeri başkumandanlığı gönül rızalarıyle kardeşleri-
ne bırakmışlar, vezirlikle yetinmişlerdi. Bu olay, ortaçağ gazisinin feragat
büyüklüğü kadar, p a d i ş a h l ı ğ a din adamlığından pek fazla bir ü s t ü n l ü k v e
değer vermeyişi ile izah o l u n m a z mı?
Tarih öncesinin kahramanlık çağından kadim medeniyete atlayan Os-
m a n l ı g ö ç e b e l i ğ i için birinci iş: Harb'dı. Bu kural din a d a m ı için de d o ğ r u
oldu. Osmanlı gazileri için din a d a m ı n ı n bütün değeri, cihad (savaşa) ya-
ramasıyla ölçüldü. Nitekim, Osmanlılıkta ilk z a m a n l a r e n b ü y ü k din a d a m ı ,
orduyu h ü m â y û n kadısıdır. Orduyu h ü m â y û n kadısından b a ş k a bir d e Bur-
sa kadısı ile E d i r n e k a d ı s ı v a r d ı r . Lakin, ordu kadısı, bütün kadıların başı
sayılır. Hicri 8. y ü z y ı l d a (milattan 14. asır sonu ile 15. asır başı), devlet
genişledikçe, ordu hümâyûn kadısı "tevcihat'ıl ilmiye işaretlerine" karışır.
Bu suretle " k a d ı a s k e r " unvanını alarak t a m a m e n i l m i y e şefi haline gelir.
Daha sonraları, kadıaskerlikten vezirliğe, hatta v e z i r a z a m l ı ğ a geçildi.
Kara Halil sülalesi, ordu kadılığından yükselme baş v e z i r l e r d i . Kadıasker
vezir olunca, yerine başka kadıasker seçilirdi. Bu seçilenler, umumiyetle
ordu kadılığı stajını geçirmiş kimselerdi. Koca Mahmut Efendi kadıasker
o l m a d a n e v v e l 4 0 yıl Bursa kadılığı y a p m ı ş t ı .
Onun için kadıaskerler, devlet silsilei meratibinde ( h i y e r a r ş i s i n d e ) ve-
ziriazamdan sonra geldikleri halde, veziriazamları kıskandıracak derecede
itibar sahibi idiler. Mehmet Paşa 886/1481 M. yılında: "Kadıasker efendi-
ye icrayi nefsaniyetie divan'/ hümayûnda vezir müteaddit (çeşit çeşit) iken
niçin kadıasker taaddüt etmesun (çoğalmasın) deyu arz/ makbul olarak'
(M. Süreyya: "SicM'i O s m a n i y a h u t T e z k e r e i T a r i h ' i O s m a n i y e " c . 4 , s . 7 4 0
Matbaai Amire 1308 İstanbul) bir "Rumelisadareti" bir de "Anadolu sada-
reti' i h d a s o l u n d u . Mısır ve Şam ele g e ç i r i l d i k t e n sonra, bir de "Arabistan
kadıaskeri" m e y d a n a geldiyse de, bu "devam edememiştir." (Sicil'i Osma-
ni, Keza)
Fetihten e v v e l k i d e v l e t l e ş m e gidişi (yani g ö ç e b e m ü e s s e s e l e r i n i n sınıf-
laşması) ilk f a r k l ı l a ş m a y ı hazırlamıştı: Müftüiük\\&, kadılığın iki ayrı man-
sıp o l u ş u bu idi.
Osmanlılıkta müftülük mansıbı, kadıaskerlikten 5 0 yıl s o n r a z u h u r etti
ve bu iki mansıb artık birbirinden gittikçe daha fazla ayrıldı.
"KAZA"(Kadılık işi): "İcraat'ı alamat'ı şeriyenin itası" d e m e k t i r . Her ş e -
hirde bir mahkeme vardır. Bunların mercii kadıaskerdir.
"ÜFTA" (Müftülük işi) 'Tatbikat/ mesaii'i şeriye, ilamat'ın şeri şerife
tatbikatf demektir. Her şehirde bir fetvahane vardır. Bunların mercii
"Müftüilenam"dır.
Görülüyor: Kadılık daha ziyade ameli, müftülük daha ziyade nazaridir.
Her y e r d e o l d u ğ u gibi, burada dahi, adamı müessese yapmıştır. İlk O s -
manlılığın din üniversitesi, Hıristiyanlık ideolojisinde mühim rol oynamış
bulunan İznik'te idi. İznik müderrisleri zamanla "fetvaya mezun" o l d u l a r .
En meşhurları (Dursun Fakiyh, Kara Rüstem, Tacüddin) "müftüilenam"
unvanını alırlardı. Bununla beraber u n v a n l a r daha sonra geldi. İlk " m ü f t ü "
Ş e m s e t t i n F e n a r i idi. (H. 8 3 4 , M . 1 4 3 0 ) yılı Fahrettin acemi müftü oldu.

2- Fetihten Sonra: İmparatorlukta

Bizans imparatorluğuna has o l a n kastlaşma; din t e ş k i l a t ı n ı n Osmanlı-

lığa nasıl t e s i r e t t i ğ i , i l m i y e n i n t a r i h ç e s i y l e bir k e r e d a h a b e l i r i r . Fatih M e h -
met z a m a n ı n d a ilk i ş l e r d e n biri, ilmiye tarikinin hiyerarşisini k u r m a k olur.
Bu ilk m e r t e b e b a s a m a k l a r ı ö ğ r e t i m ve tahsil derece ve m e r h a l e l e r i n e gö-
re şöyle diziliyordu:
1 - Talebelik. Doğrudan doğruya ilmiyenin meslek tahsilidir.
2 - Danişmentiik. Son sınıfa gelmiş talebelerin en parlaklarından mual-
limin tensibiyle seçilenler d a n i ş m e n t olurlar.
3- Mülazım: Yolu gelen danişmentlerin adları "Ruznamçeihümayûn"a
kayıt edilince, bunlar mülazım olurlar.
4 - Kuduvetüiüiemaiimuhakkikin-. Bu adam korkutacak kadar heybet-
li ve uzun sıfat, m ü l a z ı m l a r ı n en m ü m t a z olanlarına verilir.
5 - Müderris: Kudvet'ül ülema'il muhakkikin arasında yapılan imtihanı
kazananlar müderris olurlar. M ü d e r r i s 2 0 yıl kadar hep ders verir.
 Müderrislik m e r t e b e s i n d e çok ibrete d e ğ e n bir n o k t a v a r d ı r . Bu merte-
bedeki ilmiye mensubu ya "terakki" gösterir, yahut gösteremez. Terakki
gösteremezse:
6- "TarikiKazaya sülük" eder. Yani kadılık yapmaya başlar.
Müderrislikte terakki gösterenler, sırayla yukarı rütbelere doğru çıkar.
B u n l a r da :
7- Vilayet mevleviyeti,
8- İstanbul kadılığı,
9- Anadolu kadıaskerliği,
10- Rumeli kadıaskerliğidir.
Ancak bu 10 basamakta başarı gösterenler müftüüenarri\Y. rütbesine
erer. Müderrislikle m ü f t ü l ü ğ ü n aynı şahısta birleştiği d ü ş ü n ü l s ü n , o şahsın
padişah hocası olduğu göz önüne getirilsin, müftünün üstünlüğü kolay an-
laşılır. Kadı, adeta beceriksiz müderrisin, ilim dışı hayata atılmışıdır. Mü-
derris softasıdır. Gerçi M ü f t ü i l e n a m l ı k r ü t b e s i , II. Murat z a m a n ı n d a (göç:
824-55, doğum: 1421-51) yani 15. y ü z y ı l ı n ikinci ç e y r e ğ i n d e ç ı k m ı ş t ı . La-
kin bu makamın o zamanlar henüz yalnız "müftüler üzerinde hükmü cari"
(Sicil Osmani) idi. Fatih devri (Bizans tesirleri) ilmiyeyi silsilei meratibe
sokunca, müftülüğün rolü kendiliğinden üstün duruma girdi. Çünkü kadı
hüküm verecek, ama bu h ü k m ü n şeri olup o l m a d ı ğ ı n ı müftü kestirecekti.
Müftülük, bugün pek modern bir yenilik sayılan "Anayasa mahkemesrrim
b ü s b ü t ü n d e m o k r a t i k d e ğ i l s e bile o r t a ç a ğ v a r i a d e m i m e r k e z i y e t l i şekli idi.
Böylece kadılık müftülüğün altına düşmüştü. Nitekim, çok g e ç m e d i ,
k a d ı a s k e r l i k y a v a ş y a v a ş ikinci s a f a indi. Kadıaskerlerin ikileşmesi müftü-
lüğün tek kalan d u r u m u n u biraz daha y ü k s e l t t i . Hele S u l t a n Beyazıt med-
resesi, İznik göreneklerini gölgede bıraktı. O sırada müderrisliğin müftü-
ilenama verilmesi, müftülüğü ilmiyenin başı yaptı. Aynı müderrislerin
"muallimi suitani'\\\A& ilgili bulunmaları, yani şahsi saltanatta padişaha
şahsen tesir etmeleri, gelişmeyi büsbütün kolaylaştırdı.
Nihayet, işler o h a l e g e l d i ki, g ö ç : 893-908, doğum: 1488-1502'erde,
I. Yavuz Selim devrinde müftüilenamlar "haylice vak'a ve haysiyet kaza-
nup kadıaskerlerin ve m e valinin intihaplarına nezarete kadar ilerlemiş"
(Sicilli O s m a n i , K e z a s . 9 6 3 ) o l d u l a r . A r t ı k k a d ı a s k e r l e r i n azl v e n a s b i müf-
tünün tesirine kalmıştı.
Daha birinci Osmanlı saltanatı derebeyleşip sona ererken, I. Beyazıt
zamanında bir "sadat nazırlığı" k u r u l m u ş t u . Lakin Bizans klerikalizminin
içine g i r m e k , t e k r a r e d e l i m İstanbul'un içine g i r m e k l e t a m a m l a n d ı : Ancak
Fatih M e h m e t ' i n k o y d u ğ u ( v e y a k o n u l m a s ı n a d a m g a b a s t ı ğ ı ) s i l s i l e i m e r a -
t i p , i l m i y e y i i ç i n z i b a t l ı bir k a p a l ı k a s t h a l i n e s o k m a n ı n t e m e l l e r i n i attı. Fa-
tih'ten sonra gelen meşhur sofu Beyazıt II "seyd'üi sahih'ii senp" i l m i y e -
den bir "nakib'üieşref s&<Şİ\rX.Xİ\. T ı p k ı p a d i ş a h l a r gibi " i l m i y e t a r i k i " d e , bü-
t ü n ilk M ü s l ü m a n c ı demokratik özelliklerini kaybetti: Adeta, babadan oğu-
la irsi birtakım sülalelerin kastı kılığına girdi. Bu "sadat kiram"\n "silsile-
nameleri "Nakip ef. ceridesi"\ne kayıt olunuyordu. İlmiye, dört başı ma-
m u r bir d e r e b e y s i s t e m i n e kavuşmuş demekti.

Osmanlı tarihçileri, 1000. yıl (hicri) rakamını Osmanlı ç ö k ü ş ü n d e ko-

lay dönüm noktası sayarlar. Haksız değildirler. Bininci yıl (milattan
1591), 16. yüzyıl sonlarıdır. Hint y o l u üzerinde O s m a n l ı - İ s p a n y a düello-
su o tarihte başlar. Don, V o l g a kanalını açıp O r t a a s y a pazarlarına uzan-
mak isteyen Sadrazam Sokullu o tarihlerde öldürülür. Karadan Hindista-
na ulaşmaya uğraşan İspanya kralı, V a d i y ü l S e b i l d e can verir. Z ü y u f ak-
çe o y u n u n a karşı y e n i ç e r i isyanları başlar. III. Murat, D a r ü s s a a d e ("ha-
remeyn'i şerifiye") ağalığını kurarak, bütün haremeyn'i hümâyûn evkafı-
nı ve hazinei şehriyari'yi ona baktırır; kapıağası vezir mertebesine çıkar.
Gene o tarihlerde (Göç: 1006/ Doğum: 1597) "Hocai Padişahi" Sadettin
Efendi "Şeyhülislam" olur.

O tarihten beri, Meşihat. Ulemanın başı haline g e l i r ve birdenbire im-

paratorluğun toprakları ve devleti gibi, ilim bezirganlaşır. Din t e f e c i l e ş i r .
İlmiye tarikinde mansıb ticareti alır yürür. "Muvakkatmans/b"\av modası
başlar. Artık, mülkiyede görülen tersine gelişme, bütün neticeleriyle baş
gösterir. Şeyhülislam: "Kaffe ilmiyeye reis, veziri saniye takaddüm İSütün
ilmiyenin başıdır, p r o t o k o l d e v e z i r l e r d e n ö n c e g e l i r ) " (Sicili O s m a n i ) e d e r :
İkinci v e z i r d e n evvel gelen bir i k i n c i , ele a v u c a s ı ğ m a z , kellesi kolay uçu-
rulmaz. İ k i n c i s a d r a z a m , gizli kuvvet, devletin içinde devlet olur.

3- İlmiyenin Büyüklüğü ve Küçüklüğü

Bu gidiş, yalnız fütuhatın ehemmiyetten düşmesi üzerine, kadıasker-

liğin müftülük emrine geçmesi kadar basit ve y ü z e y d e görünen değişik-
liklerle kalmaz. Asıl imparatorluğun büyük ve derin uzvi (organcıl) kalıp
değiştirmesi bahis konusudur. B ü t ü n O s m a n l ı t o p l u m u ve d e v l e t gibi, il-
miye tariki de, o büyük değişmeden payına düşeni içine s i n d i r e c e k , de-
rebeyleşecektir.

Veziriazam Lütfü Paşa, Kanuni I. Süleyman devrindeki "mevacib"\ ( ü c -

retleri) a n l a t ı r k e n , ilmiye mensuplarının milli gelirden kaç türlü f a y d a l a n -
dıklarını belirtir. Bu efendiler: Beytülmalden "hissedar"dw\av, hazinei ami-
reden "vazifedar"d\riar. Ayrıca da "teberrüen ve tahminen mevacibi veza-
iff' a d i y l e ücret alırlar. Paşa d e r ki:
 "Hakan'ı ülemayi azama ve fuzalayi kirama Devleti Aiiye'de olan izaz
ve ikram dol saiefeden birinde vaki olmuş değildir. (Devleti Ali'de ulema
ve bilginlere gösterilen saygı ve ikram, daha önceleri k i m s e y e gösterilme-
miştir)" (Asafname)

Cidden de öyledir. Mevacip (ücret) sırasında gösterilen gündeliklerin

en yükseği ilmiyeye düşer.
Bir f i k i r e d i n m e k için, ortalama hesapla, o zamanki devlet ücretlerini
şöyle sıralayalım:

Yeniçeri Sipahi Yahudi etıbba Has e t ı b b a Mîrialem

7 akçe 17 15 43 200

Yeniçeri ağası R.elifA.dolu kadzaskeri Şeyhülislam Müftüiülenam

500 572 750

Yeniçeri ve sipahi gündelikleri neferlere mahsus değildir. Tekmil ku-

m a n d a n ve zabitlerle birlikte alınan ücret y e k u n u içinde o r t a l a m a d ı r . Yok-
sa, ilk ulufe 1 a k ç e idi. S o n r a 4 a k ç e y e ç ı k t ı . 1 0 0 0 y ı l ı n d a , K a n u n i ' d e n bir
ç e y r e k asır sonra, 5 akçeyi buldu. Demek, devrin kılıç e r l e r i g e ç i n e n y e -
niçeri 5 a k ç e ile g e ç i n i r k e n , kadıasker onun 114 misli, müftüiülenam ise
150 misli ü c r e t alır.
Müftüiülenamın y ı l l ı k geliri 270.000 akçe, yani 3 yüke yakın paradır.
Gerçi kubbe vezirleri kendi "Has"lamdan y ı l d a 1 0 - 1 5 y ü k para alırlar. A m a ,
vezirlerin ha deyince 2000 tepeden tırnağa silahlı adam çıkarması, yani
2000 muharibi yetiştirip beslemek mecburiyetleri vardır. 2000 sipahinin
gündeliği 3 4 0 0 0 a k ç e ise, y ı l l ı k l a r ı 13.240.000 akçe tutar. D e m e k , o koca
kubbe vezirinin 10 y ü k geliri o l s a : Kendisi açlıktan ölebilir. En çok 15 y ü k
geliri o l s a : G e r ç e k iradı 1,76 y ü k t ü r . (Bir b u ç u k y ü k t e n biraz fazla) S a d r a -
z a m Lütfü Paşa kendi gelirinin yılda 15 y ü k ü n ü " m a t b a a h " ı n a (mutfak) ve
"kurlarına, 5 yükünü "tasaddukat"a harcadığını, hazinesinde ancak 5-6
yük kaldığını belirtir. Demek, zamanın Karunu geçinen vezir azam bile,
müftüilenamdan 2-3 yük fazla para kullanabilir.
M ü f t ü i l e n a m , k u b b e v e z i r l e r i gibi dirlik işleriyle u ğ r a ş ı p y o r u l m a z . İ ş l e t m e
zahmeti ve masrafı nedir bilmez. H a z i n e d e n t i r i n k para alır. Hiç e k s i l m e y e n
harp d a r p içinde, v e z i r y a l n ı z ö n ü n d e k i d ü ş m a n a değil, a r d ı n d a k i s u l t a n a d a
k e l l e s i y l e h e s a p v e r i r . E n ş a ş a a l ı b ü y ü k ş ö h r e t , v e z i r i bir deli h a n ç e r i n d e n v e -
ya cellat k e m e n d i n d e n y a h u t y e n i ç e r i bıçağından kurtaramaz.
İlmiye; hazerde, seferde rahat ve d o k u n u l m a z kalır. Müftüilenam için
kelle kaybetmek görülmemiştir.
 Elhasıl, Lütfü Paşa d o ğ r u söyler. Osmanlı ilmiyesi ondan evvel görül-
m e m i ş bir r e f a h l a işe b a ş l a r . " E k m e k e l d e n , s u g ö l d e n " , hiç r i s k s i z , t o p l u -
mun en şerefli insanı g e ç i n m e k buna derler. O s m a n l ı l ı ğ ı n gaza m e y d a n l a -
rında ve zaferlerinde olduğu kadar, devlet kuruluşunun sosyal ve iktisadi
temellerinde dahi, ilmiye tarikinin oynadığı b ü y ü k sisteme/ rolü düşünü-
l ü r s e , h i z m e t l e r i n i "fi s e b i l i 11 a h", " p i r a ş k ı n a " y a p m a m a l a r ı , a r s l a n p a y ı al-
maları akla y a k ı n gelir.

4- İlmiyenin Tefeci-Bezirganlaşması

U n u t m a y a l ı m ki, b u parlak görünüş, o zamanki cemiyetin kendisindeki

her g ö r ü n ü ş gibi, yalnız yüzeyde kalır. Hem şerefli, hem imtiyazlı, hem
tehlikesiz, hem h a z ı r gelirli, " m e s n e d " i n işe gelişi ç o k o l u r . Fatih'in kurdu-
ğ u s i s t e m l e , üst ü s t e a ç ı l a n m e d r e s e l e r , b u ç o k l u ğ u b ü s b ü t ü n a r t t ı r ı r . İ l m i -
ye tarikinin b ö y l e kemiyetçe ( s a y ı c a ) artışı, ister i s t e m e z , bir g ü n kendisi-
ne düşen milli g e l i r p a y ı n ı n parçalanıp, şahıs başına gittikçe daha az düş-
mesini icap e t t i r i r .

Fakat ilmiyenin başına kopan asıl büyük felaket, gelirinin sayısından

çok kalitesinde gizlidir. Seyfiye tariki gibi ilmiye tariki de, eski zaman
" e c i r l e r " (ücretliler) taifesidir. Yani hep g ü n d e l i k l e y a ş a r l a r . K o d a m a n ilmi-
yelilerden sivrilip d e r e b e y l e ş e n l e r bulunabilir. A m a , küçük softacıkların to-
p u da, z a v a l l ı din v e d e v l e t a m e l e l e r i d i r l e r v e O s m a n l ı s a l t a n a t ı n ı n , b a z e n
akıl a l m a z gibi görünen kargaşalıklarına z e m b e r e k olan b a ş l ı c a t e z a t bu-
radan patlak verir.

İ l m i y e ile s e y f i y e a r a s ı n d a d a ğ l a r k a d a r f a r k v a r s a n ı l ı r : Biri bilgiyi, ö t e -

k i kılıcı; biri m a n e v i y a t ı , ö b ü r ü m a d d e y i ; birisi ruhi y ü c e l i ş i , ö t e k i s i h o y r a t -
lığı; birisi barışı, ötekisi kanlı s a v a ş ı t e m s i l ederler. İki kutupturlar. Ama,
z a m a n z a m a n b u iki k u t u p e l ele v e r i p s o k a ğ a d ö k ü l d ü l e r mi, i m p a r a t o r l u -
ğun başına "kızılca kıyamet" k o p u v e r i r . İki ucu birleştiren, bu derece kay-
naştıran nedir?

Okul kitaplarında şişirilen "cehalet", " t a a s s u p l a r ı n ı bir y a n a bırakalım.

O zamanki padişah mı daha az mutaassıptır? Yoksa, "Enderun-u Hüma-
yûn"dan y e t i ş m e vezir mi daha cahildir? Bütün m e s e l e , s e y f i y e ile i l m i y e
tariklerinin ücretle y a ş a m a l a r ı n d a toplanır. Devletin t o p r a k geliri, bilinen
şekilde azaldıkça, baş v u r u l a n " z ü y u f a k ç e " isimli kadim zaman enflasyo-
nu, e n başta ücretlerin değerlerini boyuna düşüren bir k a l p a z a n l ı k t ı r .

Z ü y u f a k ç e , s e y f i y e ile i l m i y e n i n alım kabiliyetlerini düşürdükçe, onlar

başlarındaki devletluları artık ceplerinden para çalan b i r e r hırsız d u r u m u n -
da görürler. Bugünün grev yapan işçileri g i b i , ç a r ç a b u k b i r b i r l e r i n i a n l a r -
lar. S a r ı k l ı l a r l a p a l a b ı ç a k l ı l a r o s a a t k u c a k l a ş ı r l a r v e m e y d a n l a r ı kanla yı-
kayıverirler. Bezirganlaşan Osmanlılığın toprak idaresinde 3 rezilet geliş-
mişti: 1- T o p r a k beyliği, 2- Rüşvet, 3- B a ş ı b o z u k l u k .
İlmiye zümresinin alabildiğine çoğalışı ve s o y s u z l a ş m a s ı da, bir y a n d a
m e ş r u , öte y a n d a g a y r ı meşru birçok yollarla bu üç rezilete vardı. 1- İlmi-
ye beyliği, 2- İlmiye satılıklığı, 3- İlmiye b a ş ı b o z u k l u ğ u .
a) İlmiye beyliği: Havadan ihsan
1- Hava Medreselerilk zaman medrese kaynağı olan bir kaç tane
z a p t raptlı o k u l v a r d ı . S o n r a , K u d ü s , H a l e p , İ z m i r , S e l a n i k , Y e n i ş e h i r , Fe-
ner, Galata ve ilh. bir ç o k "mahreç"\er b e l i r i r . Mahreç: İlmi rütbelerin ilk
"paye"sidir. Bu 7-8 m e v l e v i y e t e verilmiş isimdi. İhtiyacı d ü ş ü n m e y e n za-
mane üniversiteleri gibi her tarafta "havai medreseler peyda" (Nizam
Devlet Hakkında Layiha) oldu. P i y a s a y a - b u g ü n k ü "işsiz a y d ı n l a r ı " andıran-
sürüyle "müderris" sürüldü.
2 - Hava Mansıpları-, "Havai medrese"den yetişenin, şimdiki münevver
"kaldırım m ü h e n d i s i " gibi bir " h a v a i müderris" olacağı anlaşılmaz muam-
ma değildir. Bu hava müderrislerini kim besleyecek? Tıpkı şimdiki gibi:
Devlet! Onun için, bu "havai" efendilere mahsus: "İfsad tarik'/ kazayı
müsteizim (kadılık yolunda gerekli) olan hava mansıpları itası" (Nizam
Devlet Hakkında, Keza) usul haline konuldu.
3- Rüesu İhsani: Bir kere iş borsa kanuniyle hava oyununa girince, "//-
m iye" t a r i k i de a r t ı k bir s ü s , bir n i ş a n , v e y a senet nazarlığı gibi o r t a l ı ğ a da-
ğıtılır o l d u . Çocuk sevindirmek için bayram hediyesine çevrildi. "Sagar'ıza-
degana ( a s i l z a d e yavrularına) teşvik ve tergip ( i s t e k l e n d i r m e ) için" (A. Şe-
ref " T a r i h Devlet Osmani", c. 11, s.252) "rüesa"yan\, ilmi payeler bağışlan-
dı. İlim çocuk oyuncağına döndü. Bu usul ilmiye tarikinin derebeyce kulla-
nılışıdır.
b) İlmiye satılıklığı-. Diploma satışı; Allahın toprağının geliri bile satılı-
ğa çıkarıldığı devirde "ilim" ve "paye"lerin pazar kanununa uymaması
imkânsızdı. "Müderris" denilen mahluk da nihayet geçinecekti. Ne yapsın?
"Mülazemet'ı evrakmebzüi (bol miktarda iltizam senedi), hususen akçe ile
alınır satılır makuiesinden olarak' metalar sırasına sokuldu. (Nizamı Dev-
let H a k k ı n d a Mütalaat)
Bu usul de, İlmiye tarikinin bezirganca kullanılışı, yahut suiistimalidir.
c) İlmiye başı bozukluğu (sahtekârlık)-. "Nice istihkaksızlar taraf ve
takribini bularak bir mü la zem et kağıdı derdest edüp zaman'/ gali ide mü-
derris ve kadı olmağa" (A. Ş. "Tarih Devlet O s m a n i y e " c.2, s.252) girişir-
ler: B u " t a r a f v e t a k r i b " y o l l a r ı n d a n bir k ı s m ı n ı y u k a r ı d a g ö r d ü k . O n l a r d a n
başka bir de "nebanbaşlık' d e n i l e n "kefen s o y u c u l u k " v a r d ı r ki, bu yol, il-
miye tarikinin kendi kendini inkar ve tasfiye ettiği usul haline gelir: "Ölen
kimselerin mansıp kâğıtlarını bazı sahtekarlar" alıp kadı oluverirler (Niza-
mı Devlet Hakkında Mütalaat)
Hava ile, parayla, sahtekarlıkla müderrislik, alimlik olur mu? d e n e c e k .
Lakin mevzu bahis olan artık "ilim" değil, sosyal soysuzluktur. Soysuzlu-
ğ u n ilmi n e d i r , c e h l i n e d i r ? Ç ü n k ü :
"Eğitim ve öğretim usulü sağlamlığını kaybettiğinde tahsilimi tamam-
layıp düzelteyim derken, ömürlerini medresede, memleket meselelerin-
den bihaber boşa tüketirler." [65] (A. Ş. Keza. s.253) birtakım "derya
içindedir deryayı b i l m e z " d e h r i l e r ile ilim v u r g u n c u l a r ı n ı n a r a s ı n d a p e k bü-
yük fark kalmaz. Hepsinin s o n u c u aynı çıkmaza dayanır: Halkı aldatmak!

B ö y l e c e , " İ l m i y e t a r i k i " iki d ö n e m e c e v a r ı r :

1- Ya sahtekârlığa sapıtılacak
2- Yahut hayata sapa düşen medrese küfü içinde b u n a l m a k g ö z e alı-
nacak.
"İlim" hokkabazlığa döndükten sonra, "alimin" sahicisi ile y a l a n c ı s ı n ı n
farkı mı kalır?

5- İlmiyenin Derebeyleşmesi

Osmanlılık derebeyleştikçe, ona denge olarak ve aynı sebep-netice

zincirleriyle ilmiye zümresi de birtakım farklılaşmaca uğrar. " İ l i m " adı al-
tındaki sosyal s o y s u z l a ş m a , "ilmiye" tariki içinde birtakım z ü m r e l e ş m e ve
tabakalara uygun düşer. İlmiye tabakalarının başlıcaları üç güruhtur; ve
Osmanlı toplumunun üç büyük rezaletini temsil eder.
1- T o p r a k beyliği
2- Rüşvet
3- Başıbozukluk
1- Mansıblı İlmiye-, Toprak beyleriyle karışır. Üst t a b a k a d ı r
2 - Kadılar"Münasıb'ı muvakkata", "kifayetsiz arpalık", rüşvetçi "voy-
v a d a l ı k " ile g e ç i n e n orta t a b a k a ilmiyedir.
3- Boş gezer fodlacılar. Zaman zaman yarı serseri, yarı dilenci ayak ta-
kımına katılan ilmiyenin alttabakasıdır.
Mansıblı İlmiye (Üst t a b a k a ) : İlmiye tariki, ilkin, tıpkı seyfiye tariki gibi
gündelikçi devlet hademesi idi. Sonraları, hele tefeci-bezirgan sermaye
toprak ekonomisini tekeline geçirdikçe, durum değişti. Gündelikler "züyuf
akçe" kalpazanlığı ile r e s m e n ç ü r ü t ü l m e y e b a ş l a d ı . O z a m a n "külahını su-
dan kurtaran kaptandır." fetvasıyla, ilmiye tariki içinde su başını t u t a n l a r ,
başlarının çaresine baktılar. Kalemiye ve mülkiye tariklerinin üst t a b a k a -
ları g i b i , ilmiyenin üst b a s a m a k l a r ı da " y a ğ m a s o f r a s i n a oturdu. Günde-
likten daha istikrarlı, çapula elverişli t o p r a k gelirlerine göz koydular. Bu
584
suretle "ümi mansıp"\ar t ü r e d i , ve ilmiye tarikinin elebaşları da, sus payı
alınca, "paye iie taltif o l u n m a ğ a başlandı.
"Bir iki yüz sene: Mevleviyetler ve medreseler memuriyet halinde ka-
lıp, sonraları tertibatı menasıb'ı ilmiye zuhura gelmiştir. Paye ile taltif,
muallimler ve ser etıbbalardan (hekimbaşılar) başlayıp taammüm etmiş-
tir. ( y a y ı l m ı ş t ı r ) " (Sicil O s m a n i , c. I, s. 6 - 7 )
Lakin, her gün alıp y ü r ü y e n "Hava medreselerini, "hava mansıpları"
kovalamakta gecikmedi. "Reesül ihsani", diploma satışı, s a h t e k a r l ı k gibi
bulanık kaynaklardan gelme ilmiye akınına paye mi dayanırdı? Zamanla
"müstehak"larına bile m a n s ı p y e t i ş t i r m e k m e s e l e h a l i n e g e l d i . " A r p a l ı k " v e
"devriye menasıbı" da ister i s t e m e z " m a h r e ç menasıbina katıldı. O yüz-
den: "Meşay/h'/İslam/ye (din adamları, şeyhler) dahi, bilzarure gerekka-
zayi a saki re ve gerek sair me valiye vakit ve hale kıya sen emr'i maaşları-
nı idare edecek mertebelerde biladil cesime (adaletli büyüklükte) arpalık-
ları iie arza muktedir oimayup hemen mümkün" (Beriyyelşamlının "Niza-
mı Devlet Hakkında M ü t a l a a t " ı ) olana t o p r a k geliri v e r i l e b i l i r oldu.

Kadılar Zümresi İorta tabaka ilmiye)

Mansıp kifayetsizliği ilmiyenin üst t a b a k a s ı n ı ikiye böldü. D ö r t , beş ulu
mansıp daimileştirildi: Şeyhülislamlık, nakibileşrefülfalık, hünkar imamlı-
ğı, hekim başılık gibi...
Geri kalan bütün mansıplar nöbetleşeye çıkarıldı.
1006/1597'den beri, hocaı padişahı Sadettin şeyhülislam olunca, "Sadu
İ s l a m " e s k i s i gibi uzun m ü d d e t aynı mansıbda kalmaz oldular. M a n s ı p alış
verişinin ilmiyedeki tecellisi daha kolay başladı. H u k u k d a v a l a r ı d e n i l e n da-
lavere gayya k u y u s u n d a , i l m i y e için istikrar zaten imkânsızdı. Ufacık baha-
neler hazırdı: "Tevkif sureti/e azi ve nasb" (Sicil Osmani c. 5, s. 6-7) den
kolayı yoktu. Esasen "muvakkat mansıp"\ar\ "Malum ve maruf oian tertib'ü
kadim (bilinen eski düzen) üe birer senelik olmak üzere tevcih olunur. Ve
bazen dahi temdid(uzatma) olunur." (A. Ş. "Tarihi Devleti Osmani" c. 11,
s.252) idi.

Böylece, arpalık sahipleri, bütün ö t e k i t o p r a k rantı ile geçinen toprak

beylerine uyarlar. R o m a ' n ı n s o y s u z l a ş m a d e v r i n d e k i v a l i l e r g i b i , o bir se-
neliğine varan hocalar, vardıkları yerdeki halkı soyup soğana çevirmez de
n e y a p a r l a r d ı ? O n l a r da:
"Kendi çıkarlarını arttırmaya bakarak, halkın en aşağı kesiminden ca-
hil kimseleri voyvodalar gibi vekil ve tahsildar gönderme ve rüşvet" [66]
(Nizamı Devlet Hakkında M ü t a l a a t ) y o l u n u geliştirdiler. Ve orta z ü m r e ¡1-
miyeliler sosyal ölçüde t o p r a k beyleri güruhuna katıldılar.
 Çünkü, ilmiyenin kadı zümresi; Osmanlı kast bölümleri içinde ilmiye
menşei ve kaynağından geliyor, ilmiye adını t a ş ı y o r l a r d ı . A m a , g ö r d ü k l e -
ri sosyal iş bakımından bir n e v i taşra mülkiyesi r o l ü n ü oynuyorlardı. Mül-
k i y e n i n h a y a t ş a r t l a r ı n a u y d u l a r . G e ç i n m e k için rüşvete daldılar. 17. y ü z -
yıl başlarında (1037/1627) yollu, yolsuz ilmiye tarikine karışmış olanla-
rın t e m i z l e n m e s i n d e n b a ş k a t ü r l ü , r ü ş v e t i n ö n ü n e g e ç i l e m e y e c e ğ i g ü n gi-
bi aşikar olmuştu.

" Ve Mevlevi ve hukuk uluları adaylar imtihan edip,ehil olmayanları ih-

raç ederek, mansıpları ilim ve fende eh i i olanlara verirse ve görevde kal-
ma sürelerini belirleyen ferman ve icra çıkarırsa, rüşvet verenler kime ve-
rebilir, alanlar kimden alır? Böyle yapılırsa rüşvet tümden defedilir ve yok
olur. Hâkimler daha adii olur. Hâkimler adii olunca da reayaya zulüm ve
eziyet olmaz." [67] ( " T ı m a r ve Zeamet Usulünün Bozulmasına Dair Layi-
ha S u r e t i " el y a z m a s ı )
İlmiye başı bozukları-, (Goygoycu, duaköy, fodlacı):
Mansıplı ve hizmetli ilmiye tabakalarının ince satıhları altında, nemli
h a s ı r a l t ı n a s ı ğ ı n m ı ş b ö c e k l e r gibi a ç v e boş bir s ü r ü hazır yeyici softacık-
lar k a y n a ş m ı ş l a r d ı . Bunlar, modern e n d ü s t r i ş e h i r l e r i n i n " y e d e k işçi ordu-
su" gibi, imparatorluğun hem lüzumlu, hem l ü z u m s u z "yedek softa ordu-
su" idiler. Bunları öldürmeden ve ondurmadan yaşatıp s ü r ü n d ü r m e k la-
zımdı. Bunlardan bir k ı s m ı c a n l a r ı n ı d i ş l e r i n e t a k ı p g e n i ş h a l k y ı ğ ı n l a r ı içi-
ne dalar, orada manevi yüceliş ihtiyacını m a d e n filizi gibi i ş l e t i p , n e f i s l e r i
bir k a t i p l e g e ç i n m e ğ e ç a b a l a r l a r d ı . Batının ortaçağ geuxlarını andıran bi-
zim " b a ş ı b o z u k l a r ı n ruhani kolu gibi, kasaba kasaba, şehir şehir dolaşır-
lardı. Kâh cennet vaadiyle dilenirler, kâh cehennem tehdidiyle kendilerini
besletirler, bedavadan ucuz din saltanat misyonerliği yaparlardı. Ve bu
vazifelerine, daha medrese kapısındalarken heybe omuzda goygoyculuk-
la s t a j e d e r l e r d i .
Merkezi yerlere biriken s o f t a c ı k l a r ise, evkaf kaynaklarından çöplen-
meğe çalışırlardı. Onun için, her ıslahat d e v r i n d e , e v k a f ı kemiren bu ha-
zır y i y i c i l e r d e bir mesele haline girerdi. Beriyyelşamlı'nın "Mütallaat"ı,
gedikli zeametlerin malları h a k k ı n d a t e d b i r l e r öne s ü r e r k e n , evkaf mülk-
leri için de şu teklifleri yapar: Ve evvela "küçük, büyük, şartlı, şartsız"
olarak sınıflanıp, kaydedilmelidirler. Bu emlak içinde "fazla yarar"lı olan-
lar "bozulmuş"haie gelince "değersiz"kılınmalıdırlar. "Duaköy gibi hiz-
metsiz veya hizmeti bırakılmış yerler bozulunca" bunun yarısı "imam,
müezzin, kayyum gibi hizmetlilere geliştirilip dağıtılmalıdır. Öbür yarısı
"mande" (hazineye kalmış) sayılmalıdır. Belirli tevliyet ( vakıf işlerine ba-
kan görevli) kesilmelidir. [68]
586
 B u L a y i h a l a r , III. S e l i m z a m a n ı n d a y a z ı l m ı ş l a r d ı . Padişahın kanıyla te-
mizlendiler. Ondan y ü z yıl sonra ( 1 3 2 8 / 1 9 0 9 ) yılı, meşrutiyetin meşhur
Şeyhülislamı Mustafa Hayri, evkafı m o d e r n l e ş t i r m e y e kalktığı z a m a n , du-
aköylerle fodlacılar, büyük merkezlerde adeta kendilerine mahsus bir te-
feci-bezirgan kompleksi olmuşlar; kendilerine has t i c a r i s e n e t v e m u a m e -
lelerle bir n e v i piyasa ve karaborsa y a r a t m ı ş l a r d ı .
Duaköy fodlaları (ekmek tayinleri) 12 bin lira zarar getiriyordu. (Bu-
günkü parayla milyonu aşan zarar!). Kendi piyasasında bu fodlaların yüz-
de 90'ı bedelen ö d e n m e k t e idi. Şeyhülislam, "bedelci" denilen bir n e v i il-
m i y e t a r i k i n i n t e f e c i l e r i n e y a r a y a n /¿»¿/Z? s e n e t l e r i n i 3 6 bin lira h a r c a y a r a k
piyasadan toplattı. Ayrıca duaköy "vezaif'\ için y ı l d a 355095 kuruş ödeme
yapılıyordu. B u " v e z a i f " (bir nevi din maaşı) da, t e d a v ü l meyanından kal-
dırıldı. Yalnız fodla ve v e z a i f paraları a d a m başına (o z a m a n k i t e k a ü t ma-
aşları ile 3 0 k u r u ş ) d a ğ ı l s a , o z a m a n k i İ s t a n b u l ' d a 1 0 0 - 1 5 0 bin c i v a r ı tu-
feyli softacığın barındığı anlaşılabilir.
Gene ilmiye tarikinin ayaktakımını besleyen ayrıca imaretleri (aş ev-
leri) vardı. Bir a r a , yemekler aynen verilirse, çalınıp çırpılıyor, diyerek
paraya çevrilmişti. Fakat, bezirgan ve tefeci sistem içinde bu gibi y a ğ -
murdan kaçışların hangi d o l u y a t u t u l m a k için u y d u r u l m u ş bir " d o l a p " ol-
duğu meydandadır. Dirlik d ü z e n i derebeyleşirken bulunan kesim düzeni
gibi, imaretler de derebeylikten kurtarılmak istenirken, tefeci-bezirgan-
ların kucağına düşürülmüştü. Nitekim, aynı meşrutiyet havası içinde,
h e r ş e y gibi evkaf da batı muhasebesine vurulurken düşülen t u z a k an-
laşıldı. İmaretlerdeki aş yerine:
"Verilen paranın ancak nısfı (yarısı), belki de sülüsü (üçte biri) bedel
olarak hademenin eline geçerek üst tarafı menfaatperestanm (çıkarcılar
güruhu) keselerine giriyordu." (Tarihçei Evkaf s.230)
Meşrutiyet burjuvazisinin şeyhülislamı, bu ortaçağ müesseselerine
modern bir ç e k i d ü z e n v e r d i : İki imaretten fazlasını kaldırıverdi. İşsizler,
gitsinler, sermayedar işletmelerinde çalışsınlar veya "ihtiyat sanayi ordu-
su" halinde ücretleri düşürsünler. İmaret paraları, ancak, devletin işine
yarayacak, "uygun" talebelere tahsis olunacaktı. Osmanlı ortaçağının
"imaret"i modern çağın "burs"larına çevrilmişti.
Yukarıda bütün hülasa ettiklerimiz, tıpkı "seyfiye tariki" faslında göre-
ceğimiz gidişin aynıdır. Ve aynı kargaşalıklara, aynı yollardan kapı açar.
Büyük şehirlerin ayak takımı, gündelikçi asker ve ilmiye başı bozuklarının
teşkilat ve silahlarına d a y a n ı n c a ; payitahtta boy boy k ı z ı l c a k ı y a m e t l e r ko-
par. Islahat layihalarına göre beklenen:

" Yüz elli seneyi aşkın bir süredir, zamanla ve yavaş yavaş oluşup pey-

da olan müzmün hastalık gibi yayılan fesat illetinin tekrar tekrar düzeltil-

di
mesi" [ 6 9 ] (Beriyyelşamlının "Nizamı Devlet Hakkında Mütaalat") bir t ü r -
lü kâğıttan hayata geçemez.

IV- SEYFİYENİN BOZULUŞU

1- " S e y f i y e " n i n Bahtı

Mehmet Şerif efendi layihası: "Umumen mizac'ı askerde olan fesad'm

toprağa ve mukataaya "dahi" e r i ş t i ğ i n i söyler. Gerçekte, baştan beri an-
lattığımız gibi, tesir t e r s i n e b a ş l a m ı ş t ı r : A s k e r d e k i f e s a t t o p r a ğ a d e ğ i l , bi-
lakis, toprak düzenindeki fesat paraya ve "mizacı asker"e bulaşmıştır.
Onun için, Osmanlı tarihini açıklarken, sahnede en çok velvele koparıp
göze batmış olan askeri kargaşalıkları layık oldukları sıraya, en son ba-
samağa koyduk.
Bugün bereket, ortada kazan kaldıracak yeniçeri ocağı kalmamıştır.
Onların şerlerini kışkırtmış sayılmadan, yani yeniçerileri isyana t a h r i k su-
çuyla damgalamadan bazı "hak"larını itiraf e d e b i l i r i z , gibi geliyor. Tabii,
yeniçerileri müdafaa kastimiz yok. O babacanların zaten bizim avukatlığı-
mıza bir i h t i y a ç l a r ı bahis konusu değil. Yeniçerilik, uzun asırlar boyunca,
kendi kendini, "kılıcı hakkına" korumaktan geri durmamıştır. Bizim "ka-
l e m i m i z Osmanlı yatağanları yanında hayli cılızdır.
M a m a f i h , A l i ' n i n h a k k ı n ı A l i ' y e v e r m e k l a z ı m s a d i y e b i l i r i z ki, ö t e d e n be-
r i y e n i ç e r i l i ğ e k a r ş ı atılıp t u t u l a n bütün kötülemelerin bir t e k m a n a s ı v a r -
dır: Y e n i ç e r i l i k tabii ö m r ü n ü t ü k e t m i ş t i r . Yeniçeriler, küçük yaşta ana, ba-
ba y u v a s ı n d a n alınmışlar, o saç sakala itibar edilen d e v i r d e bütün ö m ü r -
lerince dımdızlak dolaşmışlar, amelimanda oluncaya kadar dünya evine
girmeyerek saltanat uğruna kelle koltukta sapır sapır dökülmüşler, gene
d e her s a b a h , H o r a s a n m i s y o n e r i Hacı Bektaşi Veli aşkına "hu diyelim hu!"
diye bir l o k m a ekmeğe gülbangin çekmişlerdir.
B u a r a d a bazı c o ş u p f e n a l ı k l a r d a y a p m ı ş l a r mı? S e b e p l e r i meydanda.
Mecbur kalmışlar. Fakat, yaptıkları nedir? "Tarih-i Ebülfaruk"un "istinafsız
hüküm'üavam" d e d i ğ i yolda ayak takımı ile el ele vermişler, rüşvet ve ir-
tikapla milyonerleşen birkaç aşırı t a m a h k a r veziri kısaca mahkum ederek,
birkaç kavuğu b ü y ü k kelleyi uçurmuşlar... Allah taksiratlarını af etsin. Biz
Türkler tevekkeli demeyiz: "Kabahat ölende mi? Öldürende mi?" adalet
yukarıdan gelmeyince, aşağıdan kestirme yolunu bulmuşsa, ibret a l ı n m a -
ya değmez mi? s o r u l a b i l i r .
Tekrar edelim. Osmanlı askerinin çelik nüvesi, bütün kadim (antik) ay-
lıklı o r d u l a r gibi " s o l d a t " "ecir"(ücretli a s k e r ) idi. Her d e v r i n e c i r l e r i için ol-
d u ğ u gibi, h e p O s m a n l ı ç e r i l e r i n i n y a p t ı k l a r ı g ö z e battı v e y a b a t ı r ı l m a k is-
588
tendi. A m a , o rind ( h o ş g ö r ü l ü ) m e ş r e p , kaydı h a y a t l a s a v a ş e r l e r i , o l u r fi-
lozof değillerdi. Barış z a m a n ı , y a t a ğ a n l a r ı kadar keskin işleyen dilleriyle,
harp zamanı dil kadar kolay işleyen yatağanlarıyla, üst t a b a k a l a r ı n mantı-
ğını d a i m a hiçe i n d i r m i ş l e r d i . N e ç a r e k i t a r i h i n b ü k ü l m e z k a n u n l a r ı n a u y a -
rak, b i n d i k l e r i dalı k e s e n l e r gibi d ü ş m ü ş l e r d i . V e ş i m d i y e k a d a r k i m e d e n i -
yet tarihinde; kim d ü ş ü p ezilirse, o haksız çıkardı. Ezenler ve üstün gelen-
ler: En hayasızca s o y g u n ve silahları da kullansalar, haklı s a y ı l ı r l a r d ı .

2- Seyfiyenin Tarihi Gelişmesi

a) Asker-sivil farkı:
Göçebelik çağında, kahramanlık devrinden medeniyete giren toplum
şeklinde harp, bir nevi geçim zanaatı idi. Vatandaşlar, cengaverlerden
ibaretti. B ü t ü n ö t e k i g a z i l e r a r a s ı n d a bir g a z i o l a n O s m a n ilb, B e l g r a d i Ha-
ki'nin t a b i r i y l e : Sultan sahibi huruç tarih hicretin 6 9 9 ' u n d a huruç ("Hada-
yık'ı Reyhan Mütercim Şakayık'i Numan") (Mukaddeme, s.2 Elyazması,
Köprülü A h m e t Paşa Kütüphanesi 23) etmişti. Selçuk fetretinde ayaklan-
m ı ş g a z i n i n o r d u s u , e t r a f ı n a t o p l a n m ı ş k e n d i s i gibi g a z i l e r d i . O r d u ile t o p -
lum birbirinden ayrılmıyordu.
Gerek ilmiyenin, gerek seyfiyenin büyük çoğunluğu daima, bir nevi kı-
lıç işçisi, harp a m e l e s i oldu, yani ilk e c i r ( ü c r e t l i ) v e g ü n d e l i k ç i Osmanlı
olarak kaldı.
Osmanlı toplumu elbet toprak temeline dayanıyordu. Ama, Osmanlı
idare sistemi, göçebe yerleşmelerinden doğmuş her i m p a r a t o r l u k idaresi
gibi, ister istemez fütuhata, yani askerliğe dayandı. "Mülkiye tarikr d e d i -
ğimiz kastın başı veziriazam, sefer zamanları "Serdarı Ekrem" (ordu baş-
kumandanı) olurdu. Yani, vezirlik, hiç d ü ş ü n ü l m e d e n askeri kumandanlık
sayılıyordu. B e y l e r b e y i l e r , c e p h e d e k i o r d u n u n iki k a n a d ı n ı t u t a n c e n a h ku-
mandanlarıydılar. S a n c a k beyleri, maiyetleriyle birlikte ordu b ü t ü n ü n e ka-
tılan tabii kumandandılar. Yetiştirdikleri "cebelü" adamları, ordu birlikleri-
ni teşkil e d i y o r d u .
İlmiye tariki de mülkiyeden aşağı kalmazdı. Gördük. İlkin ilmiye kadro-
su o r d u n u n başlıca unsurlarındandı. İlk k a d ı a s k e r l e r , y a n i o r d u k a d ı s ı , a y n ı
z a m a n d a b ü t ü n k a d ı l a r ı n başı idi. Y a n i k a d ı l ı k f o n k s i y o n u o r d u y l a sıkı s ı k ı y a
bağlıydı. Vezirlikle kadıaskerlik birbirine karışırdı. Hatta ilk z a m a n l a r b u iki
makamdan hangisinin üstün ve önce geldiği bugün bilinemiyor.
Mukataalar devrine kadar "sahibüiarz" a d ı n ı alan, gerçekte t o p r a k sa-
hipliği ile h i ç b i r ilgisi bulunmayan "diriikçi"\&r, t o p r a k g e l i r i n d e n a l d ı ğ ı v e r -
giciklerle geçimini sağlayan evvela askeri, s o n r a sivil birer devlet m e m u -
ruydular.
 Son zamanlara kadar, kara h a l k ı n d i l i n d e bile, O s m a n l ı ülkesinin mülki
bölümleri, ordu bölümleri idi. I. ordu "hassa"askeriydi. S o n r a l a r ı (...) ya t a -
şındı. II. ordu "dersaadet ordusu" idi ve "Mensure" a d ı n ı alıyordu. III. ordu
Rumeli, IV. o r d u Anadolu, V. o r d u Arabistan, V I . ordu Umman, V I I . ordu Hi-
caz o r d u s u idi. Ş a r k v i l a y e t l e r i m i z e " m e m l e k e t " i n i s o r u n ; "IV. ordu" der.
Vatandaşla asker arasındaki ilk a y r ı l ı ş , göçebe aşiret nizamının sınıflı
medeniyet rejimine geçiş sembolleriyle beraber başladı: Bu sembollerin
maddesi "sikke", manası "kanun" idi. Orhan Gazi: Koyunhisar Eznekmid
(İzmit) ve İznik şehirlerini ele geçirince; iki medeniyet alameti sosyal
farklılaşmaya kapı açtı: "Aiaeddin Paşa eiiyie kanunlara dayanarak, sikke
ve çeşitli giysileri düzenledi. Eski Selçuk sikkelerini değiştirip kendi adına
bastırdı. Reayanın giysilerini diğerlerinden ayırmayı emretti. Kırmızı, sarı
ve siyah börkier giyilmesini ve siyahın beyaza değiştirilmesini buyurup, Yıl-
dırım Beyazıd'a kadar öyle kaldı. Beyaz börkieri kendi çevresine, kırmızı
börkieri de iieri gelenlerle,itibarlı kullarına emretti. Fatih Mehmet zamanı-
na dek bu böyle kaldı. Sultan Mehmet, askere beyaz sarık, yayalara da
börk giymeyi emretti. Onu altın ile süsleyip, halen adına üsküf derler. Kır-
mızı börk, hizmetlilere mahsus kaldı." [70] (Katip Çelebi: Cihannuma el-
yazısı s.l. 680)
İznik'in zaptı 731 (1330)'de olduğuna göre, 15. asrın ilk y a r ı s ı n d a
yalnız askerle v a t a n d a ş farkı gözetilmiş oluyor. A n c a k 1. Osmanlı salta-
natının sonunda bizzat ordu içinde padişah kendi has a d a m l a r ı n a beyaz,
geri kalana kırmızıyı l a y ı k g ö r e r e k bir i k i n c i iç bölüm yaratıyor. "Ebülfe-
tih" denilen F a t i h II. M e h m e t ' l e b e r a b e r i m p a r a t o r l u ğ a g e ç i l i n c e , o r d u içi
farklılaşma da tumturaklaşıyor: Kul taifesinin (merkezi ordunun) başı-
na; leşkere sarık, yayaya altın gibi süslerle börk geçiriliyor. Ve süvari
hassa ordusu d e m e k olan sipahiler, g ö r d ü ğ ü m ü z gibi bölüm ve adlarına
kadar Bizanstan alınmış bulunur.
Görülüyor: Birinci Osmanlı i d a r e s i n d e çiftçi ile ç e r i n i n , hatta kuman-
danların bütün farkları basit külah renginden öteye geçmiyor demek. La-
kin, ç e r i ile ç i f t ç i n i n gerçek farkları, yalnız harp z a m a n ı n a ait k a l ı y o r . İlk
O s m a n l ı " p i y a d e " a s k e r i " y a y a " dır. O n d a n s o n r a , h a r p l a r ı n kârlı g i d i ş i s e -
fere rağbeti arttırdı. Yayalara katılan "yamak've acemiler belirdi.

b) " YA YA "LAR (Müslüman asıllı gündelikçi asker):

Orhan Gazi, şehirler zaptında muvaffak olunca, kardeşi Alaeddin'e,
"Muradım askeri ziyade etmek" dedi. Aiaeddin bu arzuyu, Osman Gazi
önünde Bilecik kadısı, Orhan z a m a n ı n d a Bursa kadısı olan, Hayrettin Pa-
şa'ya açtı. Hayrettin Paşa da (ilmiyeden: Kadı Hayrettin!) "Sultanım ilden
yaya yazup çıkarırız, dinie: Reaya bu haberi işidüp, padişah hizmetinde
590
olalım deyu rağbet gösterdiler. Çok adam yazıldı ve ak börk giyip yürür-
lerdi. Yaya tamam olduktan sonra gelenler dahi: "Bari bizi yamak yazın
sefere bile varup hizmet edelim" dediler. Kara Halil ve Aiaeddin ve Hay-
rettin tedbiriyle kimi acemi ve kimi bahçelere tayin olunup tahrir olundu-
lar ( d e f t e r e y a z ı l d ı l a r ) . " ( K a t i p Çelebi "Cihannuma" Keza s.681)
Kadı Hayrettin'in "ilden" sözü b e l i r t i y o r ki, ilk O s m a n l ı askeri yalnız
kendi aşiret gazilerinden ibaretti. Fazla fütuhat imkânı fazla askere lüzum
gösterince, Osmanlı padişahı askerlik şerefini aşiret tekelinde t u t m a k t a
fayda görmedi. Aşiret dışında "ilden" adam topladı. B u n l a r ilk a y l ı k l ı or-
du oldular:
"Ve ol yazılanların her birisine bir akçe ki rüba (çeyrek) dirhem geiür,
sefer vaki oidukda alalar, seferden rücu ettikleri (döndükleri) zaman zi-
raatla meşgul olalar. Ve anlardan asla rusum'u divani (divan vergisi)
alınmaya ve her on adama bir baş ve yüz adama bir baş ve bin adama
bir baş tayin olundu. Ve namları piyade namiyie meşhur oldu." (Cihan-
numa s.681)
"İl" sözünün bir de asıl ilk bakışta görünmeyen derin sosyal m a n a s ı
vardır. Osmanlı aşiret düzeni, şehirler zaptıyla beraber, yeni iç mesele-
lerle karşılaşır. Bu, y a l n ı z e s k i topluma yeni bir d ü z e n v e r m e k m e s e l e s i
değildir. Başta ve bilhassa, üstün gaziler arasında o zamana k a d a r hü-
küm süren eşitlik ruhu y e r i n e , s a l t a n a t a b e n z e r bir s i l s i l e i meratip (hiye-
rarşi) kurmak, h a r e k e t ve d ü ş ü n c e l e r i n d e aşiret istiklali ( b a ğ ı m s ı z l ı k ) gü-
decek öteki gazileri zapt ve rapt altında tutmak meselesidir. O zamana
kadar "il" sayılanlara karşı bütün aşiret gazileri yekpare bir kuvvetti.
Ama, aşiretin kendi içindeki il olmayan fertlerine karşı bir z e c r i kuvvet
yoktu. Yani devlet yoktu.
Kandaşlık bağları her ş e y i n üstünde olan aşiret fertleri içinden askeri
kumandan seçilmiş bir g a z i , bu kumandanlığı daimi bir h ü k ü m r a n l ı k ve
saltanat kılığına s o k a b i l m e k için, kandaş gazilere karşı dışarıdan yabancı
"il" k u v v e t l e r i t e d a r i k e t m e k ve aşiret içinde o zamana k a d a r m e v c u t ol-
m a y a n " d e v l e t " c i h a z ı n ı k u r m a k z o r u n d a idi. İ s l a m f i k r i y a t ı , b u y a m a n ge-
çişi gayet büyük ustalık ve tabiilikle b a ş a r m ı ş biricik sistemdi. Orhan Ga-
zi kendi ağzıyla s ö y l e y e m e d i ğ i bu değişikliğe önce kardeşi A i a e d d i n kana-
lından Kadı H a y r e t t i n ' e açtı. V e s i l e p e k m e ş r u , b ü t ü n d e v l e t l u l a r için e z e l -
den beri kullanıla gelen dış t e h l i k e idi: " M u r a d ı m askeri ziyade etmek"...
Fakat, bu asker, "//"den t o p l a n ı n c a v e g e ç i m i n i ücretini aldığı baş gazinin
şartsız kayıtsız emrinde bulununca: Elbet, içeride başkaldıracaklara karşı
da b u l u n m a z bir b a s k ı aleti o l u r d u .
 N i t e k i m , bir t a ş l a iki kuş v u r u l d u . D e v l e t l e ş m e g i d i ş i için g e r e k e n s i l a h -
lı kuvvet ve zecir vasıtaları k u r m a k üzere: 1) Önce, askerler sivilden ayırt
edildi; 2 ) S o n r a p a d i ş a h l a ş a n g a z i , a s k e r i " i l d e " t e d a r i k etti. O s m a n l ı g a z i -
leri, t a r i h ö n c e s i n i n e ş i t l i k r u h u n u t e k h a y a t k a n u n u bilen kimselerdi. On-
ların içinde p a d i ş a h a k ö r ü k ö r ü n e s a d ı k a d a m b u l u n a m a z d ı . "İl" d e n i l e n l e r ,
M ü s l ü m a n da olsalar, S e l ç u k l a r saltanatının uzun asırlarca tesiri ve nihayet
soysuzlaşması ile hayli "medeni"leşmiş, yani "kula kul olmak" huyunu
edinmiş kimselerdi. Bunlardan bendegan bulmak, "yaya" asker kiralamak
kadar ucuz ve kolaydı. B u "il" a s k e r i i c a b e d e r s e t o p l u m içi d a v a l a r d a , k e n -
di v a t a n d a ş l a r ı n a , k a b i l e d a ş l a r ı n a karşı da rahatça kullanılabilirdi.

c) "YENİÇERİLER (Hıristiyan asıllı gündelikçi asker):

Zamanla iki olay gelişti. Bir t a r a f t a n batıya doğru fütuhat ilerledikçe
Osmanlı idaresi altına geniş Hıristiyan kitleleri girdi. Sayıları boyuna ar-
tan b u o r a n s ı z b ü y ü k y ı ğ ı n l a r ı , sırf M ü s l ü m a n a z ı n l ı ğ ı n ı n y a l n ı z a s k e r i g ü -
cüyle g ü t m e k güçleşiyordu. Beride, bilhassa bu M ü s l ü m a n azlığın içinden
g e l m e aylıklı yarı asker, yarı çiftçi " y a y a " l a r ve y a m a k l a r , acemiler, gün
geçtikçe, ilk g a z i l e r e karşı duydukları hayranlık ve sadakati kaybediyor-
lardı. En saf şekilde y u k a r ı barbar demokrasisini bezirgan demokrasisiy-
le kaynaştıran İslam demokrasisi, ücretle bağlı olsalar bile, Müslüman
olan "yaya"ları bağımsızlık ruhundan mahrum bırakmıyordu: İlden g e l m e
yayalar, Müslüman olmaları bakımından, hele aynı cephede beraberce
kan akıtıp içeride eski gazileri baskı altında t u t m a y a başladıktan sonra,
kendilerini öz Osmanlı Kayıhan oymağı unsurlarından daha aşağı gör-
mekte devam edemezlerdi.
O z a m a n , artık "devlet"leşen Osmanlı, yayaların yerine isyana daha az
hak g ö r e c e k ve g e ç m i ş l e r i n e daha az g ü v e n e c e k başka askerler aradı. Bi-
z a n s ' l a sıkı t e m a s l a r d a bazı şeyler öğrenmiş olacaktı. Konstantiniye impa-
ratorları, öteden beri kendi halklarına karşı ve h a r p için e c n e b i v e a y l ı k l ı
asker kullanıyorlardı. Bu aylıklı a s k e r l e r başka k a v i m l e r d e n , başka dinler-
den, başka ülkelerden toplanıp, çok defa hazır kurulu kıtalar halinde geti-
riliyorlardı. Bunların geldikleri yerlere tekrar dönebilmeleri için arkaların-
d a h a y l i k ö p r ü l e r k a l ı y o r d u . O s m a n l ı , ö y l e bir a s k e r b u l m a l ı idi ki, h e m y a -
bancı olsun hem de göbek bağları k e n d i s i n e bağlı o l s u n .
Göçebeliğin kan bağlılığına karşı d u y u l a n eski itiraz e d i l m e z t a b i i s a y -
gı "il"dir. A s k e r t o p l a m a d e m e k olan " y a y a " l a r l a zaten kopmuştu. Yayalar
Müslümanlardı. Şimdi onların yerine Hıristiyan çocuklarını g e ç i r m e k için
zemin h a z ı r d ı . A ş i r e t halkı için din değil, kan bağı mühimdi. O da "ya-
yalarla kopmuştu. Hıristiyan çocukları İslam ordusuna alınabilirlerdi. Bu,
iki y o l d a y a p ı l d ı :
592
 1- Hıristiyan çocuklarnı devşirmek:
"Bade padişah küffar evladını devşirp götürtmek ihtiyar eyledi. Ve as-
kere munzam oldular ki şerefli İslama nail olacaklar ve hem adayı dine ci-
hat edeler. Vakta ki bin oğlan getürdüier. Her birisine bir dirhem ziyade
edip herkesin istidadına göre isimlerini yeniçeri tesmiye eylediler (ismini
verdiler)."(Cihannüma s.681)
"Bade bunlar seferde ve hazerde giderek fesad etmeğe başladılar" (Ci-
hannüma. Keza)
Böylece çekirdekten Müslüman yetişen asker, a r t ı k bir d a h a Osman-
lı'dan Hıristiyanlığa dönemezdi. Sonradan Müslüman olduğu için, eski
Müslümanlara da kolayca kafa t u t a b i l i r d i . Devlet eliyle ve parasıyla ye-
tiştikleri için, devletlulara körü körüne sadıktı. Gittikçe artan gayrimüs-
lim t e b a a y ı ğ ı n l a r ı n ı , kendi içlerinden alınma unsurlar zapt ve rapt altın-
da tutacaktı.
Bu usul, O s m a n l ı gazilerinin Avrupa zaferlerine kadar sürdü.
2- Harp esirlerini Müslümanlaştırmak-,
İlk O s m a n l ı gazalarında, h a r p t e ele g e ç e n " g a n i m e t " l e r , y u k a r ı barbar
usulüne göre gaziler arasında paylaşılıyordu. Nitekim, ilk M ü s l ü m a n gazi-
ler de Bedir gazvesine kadar öyle yapıyorlardı. Hazreti Muhammed'in
"Mülk T a n r ı n ı n d ı r " şiarıyla i r k i l e n A r a p g a z i l e r i , a n c a k 5'de 1 ganimeti Tan-
rıya bırakabilmişlerdi. Osmanlılar ganimetin beşte birini bıraktırabilmek
için, t a Edirne'nin fethine kadar beklemek zorunda kalmışlardı.
"Edirne'nin fethi sıralarında Karaman'dan gelen Danişment Kara Rüs-
tem, Kad/asker Hayrettin'e: "(...) bunca sultanlık malı zayi edersiz işbu
gaziler ki gazalardan esir çıkardılar. Tanr buyruğuyla beşte biri padişahın-
dır." dedi." (Cihannüma, s.683)
Dikkat edilirse, teklif " f e r m a n d a n " yani, ç ö k m ü ş Selçuk saltanatı kana-
lından geliyor. Tabii, padişah pek işine g e l e n bu teklifi h e m e n kabul etti.
Gerçi şeriatça, beşte bir ganimet "padişahın" d e ğ i l d i : beytülmalin, yani
M ü s l ü m a n l a r a ait o r t a malı hazinenindi. Ama, Edirne k a d a r b ü y ü k bir pa-
yitaht kazanan Osmanlı padişahı, beytülmali de emrinde tutuyordu artık.
"Kara Rüstem oturup mürur eden (ele geçen) esirden 25akçe ve beş
esirden bir esir almaya mahsus kadılar tayin edüp akıncı kadıları deyu
nam kıyup bu tarik ile hayli oğlanlar cem edüp Murat Han'a getürddiier.
Hayrettin eytti: Bunları Türke verelim. Hem Müslüman olsunlar ve hem
Türkçe öğrensinler. Sonra getürüiüp Yeniçeri olsunlar, dedi. Pes, yevmen
fi yevmen (günden güne) Yeniçeri ziyade oldu." (Cihannüma, s.683)
"Bade piyadeye mezruaiar tayin ve bunu vazifeleri yerine tayin etmiş-
lerdir. Ama seferde atlar ile geiüp asker ile ma'a tenbih (birlikte sayılıp)
olunup bunlar müsellem (teslim edilenler) ismiyle müsmi (isimlendirilmiş)
olmuşlardır." (Cihannuma, s.681)
İlk y e n i ç e r i l e r d e , g e n e kısmen toprağa bağlı idiler. Bilhassa, fütuhat
genişledikçe, artan t o p r a k l a r bunu daha çok zaruret haline koydu: Hazre-
ti Muhammed zamanındaki Mekke plepleri gibi, Osmanlılara yanaşma
olanların "müsellem"adını alan bu zümresi ilerideki sipahilerin başlangıç-
ları sayılabilirlerdi.

3- Seyfiyenin Kastlaşması

a) Seyfiye Tariki:
İlk O s m a n l ı a s k e r i , b i r k a ç bini g e ç m e z . O s a y ı d a bir o r d u n u n t e ş k i l a t ı , bü-
tününden ibaretti. Ancak "yaya" asker yazıldıktan sonra; onbaşı, yüzbaşı,
b i n b a ş ı t e ş k i l a t ı k u r u l d u . V e ilk d e f a o r d u ile h a l k , a s k e r l e v a t a n d a ş a r a s ı n d a
bir a y r ı l m a baş g ö s t e r d i . F a k a t , işaret e t t i ğ i m i z gibi, a s k e r i t e ş k i l a t h e n ü z a y -
rı bir kast haline g i r m e m i ş t i . Birinci O s m a n l ı s a l t a n a t ı m ü d d e t i n c e de bu b ö y -
l e kaldı. A s k e r sivil f a r k ı : " K ü l a h l a r ı d e ğ i ş m e " d e n ö t e y e p e k g e ç m e d i .
İstanbul'un zaptıyla beraber, Osmanlı saltanatı imparatorluğa dönün-
ce, B i z a n s u s u l ü k a s t l a ş m a m e y l i d e b e l i r d i . A m a , b u m e y i l , u z u n m ü d d e t
teşkilat s ı n ı r l a r ı n d a kaldı.
T o p l u m d a zümre "imtiyaz"larının genel çöküş alameti olduğuna bu da
bir örnektir: Osmanlı askerinin kastlaşması, ilk Osmanlı bozgunlarıyla
başladı. Nedense, sosyal düzen düzgün gittikçe k i m s e d ü z e n d e n s ö z et-
mez. "Nizam" (düzen) ağızlara düşünce belki normal hayat çığırından
çıkmıştır. Nitekim, Osmanlı "Nizam askeri" t e d b i r i , Kanuni Süleyman'ın
birkaç mağlubiyete uğraması üzerine alındı. Ordu "sınıf'\ara ve sınıflar:
"Ocak', bölük, "orta"lara ayrıldı. D e v l e t " Nizam/u asker ocaklarını ihdas
(kurma) ve asker'i cedid ( y e n i asker) yazmağa" (Hulasat-ül Kelam Fi
Redd-il A v a m ) girişti.
"Savaşa ve şehitliğe hazır, itaatkar ve fermanlara uyan, kırkbin nefer
yetişmiş, yeni ve eski ortaya ki 196 ortadır. Her birinde birkaç yüz nefe-
rin barınmasına yetecek kışlık binalar, erzak, levazım ve silahlarının miri
tarafında verilmesi buyruiduktan sonra, ucuzluk ve bolluk dönemi ki bu
zamanın (III. Selim devri, 19. asır başı) altmış yetmiş akçesine denk, ye-
dişer akçe maaş tahsis" [ 7 1 ] ("Nizamı Devlet Hakkında Mütalaat" Tarihi
Osmani Mecmuası, s.260) edildi.
Kanuni Süleyman'ın bu sıkı "Nizam"ı, a z ç o k başı bozukluğa alışmış
"Osmanlu"yı epey tedirgin eder. İçlerinde "dirliksiz taifesi" sızıldanır:
"Çorbacı ve odabaşı kalfatları nedir? Ve saka ve karakullukçu kıyafetleri
v e s a i r e s v a p l a r ı nasıl a c e l a c a i p ş e y d i r ? d e y u k e f t v e k ö l e l e r i ç o ğ a l d u p , y e -
594
niçeri o c a ğ ı n a . . . bir g ü n y ü z a d a m y a z ı l m ı ş o l s a e r t e s i g ü n ü iki y ü z ü k a ç -
mağa b a ş l a y ı n c a " S u l t a n ı t e l a ş alır. Nihayet:
"Hacı Bektaş evlatlarından postnişin olan kimesneyi getirtir. Bektaşi
şeyhinin vaaz ettiği "günden sonra yazılanlar firar etmeyüp: Bizler Hacı
Bektaşgerçekeriolduk." (Koca Sekbanbaşı: Hulasat-ül Kelam, s.18) diye,
öylesine candan d ö v ü ş ü r l e r ki, bu sefer ecnebi krallar telaşa düşerler.

b) Ocaklar:
Kanuni devrinde sistemleşen ordu teşkilatı, iş bölümü b a k ı m ı n d a n ev-
vela şu k ü m e l e r e ayrıldı:
1- Yeniçeri ocağı,
2- Süvari ocakları.
Sonra bunlara ayrıca başka ocaklar katıldı.
3- Cebeci ocağı,
4- Tersane ocağı,
5- Bostancı ocağı,
6- Yerli kulu ocakları.

1- YENİÇERİ OCAĞI.-Asıl merkez payitaht piyade ordusudur. "Cema-

at", "bölük", "sekban" s ı n ı f l a r ı y l a 196 "orta"ya bölünür. Bizzat padişahın
kendisi dahi birinci bölüğün "yoldaşlarından" bir y e n i ç e r i sayılır. Ulufe (üc-
ret v e r i l m e ) günü, yeniçeri kıyafetiyle birinci bölük kışlasındaki y e r i n e ge-
lir. A ğ a kapısı önünden geçerken, ocağa karşı beslediği güveni belirtmek
için, a ğ a n ı n s u n d u ğ u ş e r b e t i a t ü s t ü n d e içer. S o n r a ulufesini alırdı.

Yeniçeri kışlaları, Şehzade Camii karşısındaki "eskiodalar" ile Aksaray

civarı at meydanındaki "yeni odaiar"û\. Yeniçerilerin fedai unsurlarına
"dalkılıç", "serden geçti" de denirdi. Bunlar düşmana saldıran, surları
aşan, ölümü göze alanlardı. Sağ kalanlar, "serden geçti kavuğu" g i y m e k
hakkını kazanırlar, kazançları artardı. [Napolyon, "bir kere dalkılıç olmağı
göze almış" birkaç yüz adamın mağlup edilmezliğini, söylemiştir.]

2- SÜVARİ OCAKLARI. -İlkin: "Orhan Gazi tarafından teşkil edildiğini

haber verdiğimiz daimi ve muvazzaf süvariler, ilmi şerifin muhafazası için
Haz re t i Ömer tarafından tesis edilenler tarzında teşkil edilmiş dört fırka-
dan ibareti." ( M e h m e t Zeki: " A k ı n c ı l a r " , T. 1333) Gerçekte, bu dört sü-
vari kolunun, Hazreti Ömer'den evvel, Bizans teşkilatında bulunduğunu
biliyoruz.

Sonraları süvariler 6 bölüğe çıkarıldılar. S ü v a r i l e r ilkin 2400 iken, Ka-

nuni S ü l e y m a n z a m a n ı n d a 4000 oldular. Baş b ö l ü k l e r ş u n l a r d ı :
1) Sipahi: Kırmızı bayraklı bin kadar asil s ü v a r i d i r .
2) Silahdar: Sarı bayraklı maiyet s ü v a r i s i d i r .
 Bunlardan sonra gelen orta bölükler, muvazzaf s ü v a r i demektiler.
Kendilerine toptan "uiufedyan" d e n i r d i .
3) Ulufeciyan'ı Yemin (sağ ulufeciler)
4) Ulufeciyan'ı Yesar(sol ulufeciler) diye ikiye ayrılırlardı. Nihayet aşa-
ğı bölükler gelirdi (Gureba•):
5) Gurebayı Yemin,
6) Gurebayı Yesar.
Süvari ocakları Edirne ile Bursa a r a s ı n d a k i k ö y ve kasabalarda oturur-
lardı. İstanbul'a ancak "ulufe" zamanı gelirlerdi.
Süvarilerin fedai dalkılıçlarına "akıncı"den irdi. Bunlar, a r t ı k m e r k e z sü-
varisi değil, yerli kulu o c a k l a r ı n d a n biriydiler.

3- CEBECİ OCAĞI - Piyade topçusu ve arabacısı demekti. 1000 tarihin-

d e n s o n r a ç o ğ a l ı p 7 - 8 bin kadar oldular.
Serasker cepheye giderse cebecinin bir kısmını beraberine alabilirdi.
"Mevk/'/hümâyûn'"/ola çıktı mı, bütün cebeciler harbe giderlerdi.

4- TERSANE OCAĞI - "Tersane halkı"; "Azap taifesi" a d ı n ı da alır. İlkin

3 bin kişiyi g e ç m e z d i . Fatih M e h m e t b u n l a r ı d ü z e n l e y i p ç o ğ a l t t ı . Y a v u z S e -
lim, t e r s a n e y i Gelibolu'dan İstanbul'a getirtip genişletti.

Kanuni S ü l e y m a n devrinin sonunda devlet tersaneleri şu yerlerde var-

dı: İstanbul, İzmit, Ereğli, Gelibolu, M a r m a r i s , bazı a d a l a r , C e z a y i r , T r a b -
lus, İskenderiye, Süveyş, Basra.
Resmi donanmadan başka, harp açıldı mı, "Donanmayı Osmani"y&
katılan k o r s a n l a r sahil v i l a y e t l e r d e , C e z a y i r , T r a b l u s ve adalarda k u m gi-
bi kaynarlardı.

5- BOSTANCI OCAĞI - İstanbul ve Edirne saraylarını; Üsküdar, Davut-

paşa, Boğaz'daki sultan bahçelerini koruyan "bostancı"\av\a "kayıkçılardı.
3000 kadardılar.
Sonraları: "Bir asker ocağı, hey'etini iktisab edüp, bostancı başılar boğaz
içinin ve hadaık'ipadişahi(padişah bahçeleri) civarlarının umur'uzabıtasına
memuriyet ile imtiyaz" (A. Ş.: "Tarihi Osmani" s. 322) kazandılar.

6- YERLİ KULU OCAKLARI - Yukarıki beş çeşit ocak da, hiç olmazsa ilk
zamanlar, yalnız payitaht askeri idi. Y e r l i kulu o c a k l a r ı , o p a y i t a h t s ı n ı f l a -
rının, büyük taşra merkezlerindeki ufak örnekleri oldular. Başlıca üç züm-
re idiler:
a) Yerli Kuiw. Asıl yerli kulu bunlardı. Bağdat, Mısır, Şam, Erzurum;
Belgrad, Budin, B o s n a v e s a i r gibi b ü y ü k e y a l e t m e r k e z l e r i n d e g ö r ü l e n y e -
niçeri v e başka asker sınıflarıydılar.
596
 b) Reaflar. Hakan kalelerindeki müstahfaz ( k o r u y u c u ) erlerdi.
c ) Akıncılar. S ü v a r i d a l k ı l ı c ı d e m e k t i Y ü k s ü z s ü v a r i idiler. "Serhadlerde
akıncı adına yazılan eşkincilerdi. 2000 kadardılar" Taşrada otururlardı.
"Harp edildiği saatte düşman ülkesine yürüyüp nehb (yağma) ve garet iie
bir çok yerlerini evvel emirde harap ederlerdi." (Hayrullah: "Devleti Os-
maniye Tarihi" c. 11. s.218) "Kuvvayi mamureyi düşmanı tahrip eylerler"
(A. Ş.: "Tarih O s m a n i " s.322) idi. Orduyu h ü m â y û n geldiği vakit, muha-
rebe d ü ş m a n ilinde c e r y a n ederdi.
Alman militarizmi ve "Yıldırım harbi" ideologları, Osmanlı akıncıların-
dan epey ders almış olsalar gerek. Akıncı, kadim z a m a n ı n hava ordusu ye-
rine d e g e ç i y o r d u . Bir n e v i m o t o r l u kıta d a s a y ı l a b i l i r d i . C a n l ı m o t o r , at!
Bu ihtisas bölümleri bir t a r a f a d u r s u n , iktisatça, Osmanlı ordu kuvve-
ti, geçimleri ve gelir kaynakları bakımından başlıca iki büyük makuleye
ayrılır:
1- Kapı Kulu: "Ulufe" Y a n i gündelik akçe ile yaşayan askerler.
2- Toprak Geliri ile geçinen askerler.
Mesela, piyade askerinin bilhassa "yeniçeri" a d ı n ı alanlar, "kapı ku-
ludurlar. "Yaya"ve "müsei/ah"\av, köy aşarıyla geçinirler. Süvarilerin de
u l u f e l i o l a n kapı kulu taifesi v a r d ı r . Ulufesiz, taşra süvarileri ise, t ı m a r v e
zeametlerin aşar hasılatı ile y a ş a r l a r .
Kapı Kulu : Daima emir üstü duran bir ç e ş i t savaş amelesidir. Hazer-
de y e g a n e ordu kuvveti odur. Seferde büyük ordunun öz çekirdeği odur.

c) Seyfiyenin sayısı ve kalitesi:

Kanuni S ü l e y m a n devrinde, asker olsun, asker olmasın, u l u f e ile g e ç i -
nenlerin sayısı, Lütfü Paşa'ya göre şöyle hülasa edilebilir :
Nefer:
37.627. .Yeniçeri ve z a b i t a n ve salak, z a ğ a r c ı , ç a v u ş , sarıca ve
ilah.
9.450 .Gılman (İstanbul ve Edirne'de).
20.869 Ebnayı sipahiyan.
10.989. Estane hizmetindeki tevaif (Cebeci ve topçudan doktora
kadar).
78.200 Topu.
91.200 B i l c ü m l e U l u f e y e m u t a s a r r ı f kul taifesi ( H u z n a m e y e göre).
 Hayrullah Efendi, Kanuni Süleyman devrinin sonundaki askeri kuvveti
şöyle sayar:
40.000 Sipahi.
102.000 34 eyaletin beherinden 3000 kişi o l a r a k .
377.000 377 vilayetin beherinden 1000 kişi o l a r a k .
166.000 Devletin vazife havar tımarlı askeri.
34.000 .Yürükan.
200.000 Süvari.
40.000. Devlet kapısında harbe müheyya yeniçeri.
959.000

100.000. Kırım hanının sefere gelen askeri.

1.059.000 ("Devleti Osmaniye Tarihi" c . l l , s.214)

Hayrullah efendi 200 bin s ü v a r i y i hesaba katmıyor. Kırım h a n ı n ı n as-

keri d e a n c a k h a r p d o ğ u v e (... ) t a r a f ı n d a n o l u n c a k a t ı l ı y o r . Bu suretle:
"Kanunların semeresi olarak, devlet defterlerinde eli berat/u 600 bin
asker daima harbe hazır bulunduğundan... Mahallin şahaneyi sekenesi
(sakinleri) her vakit rahat ve emniyet halinde bulunurlar idi." (Hayrullah:
"Devleti O s m a n i y e Tarihi" c. 11. s.218)
Yekun ister 6 0 0 bin, ister I milyon kişi o l s u n , d e v l e t e m r i n d e ve ulufe
alan d a i m a t e t i k t e ve eli s i l a h t u t a n kapı kulunun s a y ı s ı 80 bini aşmaz. Ya-
ni, kapı kullarının ordu kuvveti içindeki nisbetleri 8 - 1 0 ' d a l'dir. Fakat, bu
n i s b e t bile i h t i m a l s e f e r z a m a n l a r ı n a has bir nevi y u v a r l a k r a k a m d ı r . Bizzat
v e z i r i a z a m l ı k y a p a n A s a f n a m e m u h a r r i r i y a l n ı z 37 bin y e n i ç e r i ile 20 bin si-
pahi s a y a r . A. Ş e r e f , S ü l e y m a n K a n u n i ve S o k u l l u d e v i r l e r i n d e 2 ila 3 bini
"acemi oğlan" o l m a k üzere yeniçerilerin 20 bini geçmediklerini yazar.
16. y ü z y ı l ı n son çeyreğinde ( M u r a t III, 982-1003 / 1579-1594), hele
İran seferinde (987/1579) ocaklının sayısı birdenbire 90 binlere çıkar:
Bunların 50 bini y e n i ç e r i d i r .
Kul t a i f e s i n i n ç a r ç a b u k artışı, i l m i y e d e o l d u ğ u gibi, çeşitli ş e k i l l e r d e olur.
Mekteplerde okutulan Osmanlı tarihleri nedense bu artış s e b e p l e r i n i hep
m a n e v i y a t t a a r a r l a r . H i k â y e l e r i bile v a r . Y a v u z S e l i m ' e borç para v e r e n t ü c -
car, o ğ u l l a r ı n ı y e n i ç e r i y a z m a k ister. Padişahın cevabı keskin olur: "Parayla
asker yazılmaz". Kanuni S ü l e y m a n sefere giderken özengisinin kayışı k o p a r .
Orduda bir y e n i ç e r i kayışı kusursuz tamir edince, padişah: "Orduya esnaf
karışmış" diyerek, o yeniçeriyi askerlikten çıkarır. Yeniçeri, ocağında çekir-
dekten yetişecektir. Askerlikten başka hiç bir ş e y l e u ğ r a ş m a y a c a k t ı r .
Sonra, III. Murat'ın meşhur sünnet düğününde (990/1582) "taltif
edilmek istenen h o k k a b a z l a r bile y e n i ç e r i l i ğ e y a z ı l ı r . Bunun üzerine Fer-
hat A ğ a istifasını verir. Fakat yerine geçecek Yusuf Ağa bulunur.
Ocak kaidelerini bozan bir b a ş k a usul de, "ağa çırağı"denilen derebey-
lik tipi a s k e r i n ü r e m e s i d i r . A ğ a ç ı r a ğ ı a d ı y l a " m ü n t e s i b e n e r b a b ' ı k i b a r " çe-
ri yazılırlar. B e y z a d e l e r nasıl "ruesa" ile şereflendiriliyorlarsa, tıpkı öyle
ağaların adamları yeniçeriliğe kayrılırlar. Orduya çırağ edilirler.
D i k k a t e d i l i r s e , ruh v e u s u l l e r e ç ö k e n d e ğ i ş i k l i k l e r , t e s a d ü f s a y ı l a m a z l a r .
Faraza, hokkabazlar yeniçerilik ocağında gedik mi açmışlardır. Yoksa ocak-
ta açılı d u r a n bir g e d i k t e n mi içeri g i r m i ş l e r d i r ? B u n u k e s t i r m e k l a z ı m gelir.
III. Murat devri, ondan evvelki mukataalar devrinin patlangıç devridir. Ka-
nuni S ü l e y m a n ' ı n y a r ı m asır v e belki d a h a a z e v v e l a ç t ı ğ ı k e s i m d ü z e n i , bir
darbede t o p r a k gelirine d a y a n a n devletin temellerini bezirgan-tefeci müna-
sebetleriyle berhava etmiştir. M u k a t a a l a r o t u z y ı l d a y ü z d e 2 0 ' d e n y ü z d e 3'e
d ü ş ü r m e m i ş midir? Y a v u z Selim zamanında askerlik parayla s a t ı l m a z olabi-
lirdi. Devletin temelleri ve bütün i m p a r a t o r l u k t o p r a k gelirleri haraç mezat
alınır s a t ı l ı r k e n , y e n i ç e r i l i k n e d e n paraya çevrilmesin?
Bezirgan-tefeci zümre mütegallibeleşince, her d e r e b e y unsur, kendisi-
ni bir k ü ç ü k p a d i ş a h s a y a r . Padişah dilediği a d a m ı y ü k s e l t i r de, d e r e b e y -
leşen a ğ a l a r niçin uşaklarını yeniçeriliğe çırağ etmesinler?
Osmanlı ordusunun 10'da 9'u doğrudan doğruya toprağa bağlıdır,
10'da l'i d o l a y ı s ı y l a t o p r a k gelirinden t o p l a n m ı ş ücret ( " m e v a c i p " , "ulufe")
ile y a ş a r . T o p r a k g e l i r l e r i mukataa yolundan tefeci-bezirgan s e r m a y e eli-
ne geçince, devlet zümrelerinde başlayan rüşvet ve irtikap mekanizması
işledikçe, sürüyle işsiz kılıç e r l e r i n i habire meydana atar: S ı k sık n a s p l a r
ve aziller, eski beylerin avenelerini açıkta bırakırken, yeni beylere yeni
a v e n e l e r tedarik ettirir. B ö y l e c e , f a s i t bir d a i r e k u r u l u r : Başı b o z u k l a r ço-
ğaldıkça, onlara k a r ş ı e s k i s i n d e n f a z l a a s k e r y a z m a k icap etti. Fazla a s k e r
yazıldıkça, başı bozukların sayısını arttıran kaynak büyüdü.
Silahlı kuvvet sayısının boyuna a r t m a s ı n d a asıl iç s e b e p l e r böyle kör-
düğümleşti. F a k a t hiç bir i ç s e b e p v e n e t i c e l e r i , ç a r ç a b u k dış t e s i r v e a k -
si tesirleri davet etmekte gecikmez. N i t e k i m a y n ı d e v i r l e r i g ö z ö n ü n e ge-
tirelim. O zamanın Osmanlı ordusu: Tıpkı fırtınaya tutulan bir g e m i i ç i n d e
bağları kopmuş tekerlekli bir t o p a b e n z e r . G e m i n i n t a r i h i v a z i f e s i ; Osman-
lılığa t a r i h i n düşürdüğü b ü y ü k rol: Uzak doğu ile u z a k batı a r a s ı n d a k i ti-
careti, orta ve y a k ı n doğu y o l l a r ı n d a n s a ğ l a m a k . N e ç a r e ki, O s m a n l ı ca-
miası temelinden, toprak düzeninden vurulmuştur. Gemi yalpaladıkça,
dizginsiz top, yıkıcı bir s a l d ı r ı ş l a kah d o ğ u y a , kah batıya tekerlenip tosla-
maktadır. Top (Seyfiye tariki) dış d ü ş m a n ı püskürteceğine, gemiyi (Os-
manlı camiasını) zedelemektedir.
 İlk C e l a l i isyanları Mohaç seferi sıralarında patlak vermiştir. (16. asrın
ikinci çeyreği 932/1525). Batıda Viyana m u h a s a r a s ı yapılırken, doğuda,
Osmanlı asilerine ideoloji v e r e n Ş i i l i k b a y r a ğ ı y l a İran t e h l i k e s i belirmiştir.
Avrupa ile Osmanlılık arasında uzak doğu ticareti uğruna bir ö l ü m dirim
yarışı başlamıştır. Avrupalı bezirganlık, denizden Hint y o l u n u " k e ş f e t m i ş -
tir. Hindistan Müslümanları Osmanlı'yı imdada çağırırlar. Ne çare ki Os-
manlı yeniçeriliği daha Fatih devrinden beri dişlerini göstermiştir. Çoğal-
dıkça, tehlikesini de büyütmektedir.
III. Murat devrinde, Osmanlı İmparatorluğu, batı-doğu yarışını kaybe-
deceğine inanmış ve kahrından tarihi rolünde intihara karar v e r m i ş gibi-
dir. Don-Volga arasında kanalı açıp uzak doğu ve A s y a pazarlarına kara-
dan ulaşmak isteyen Sokollu hançerlenip ortadan kaldırılır.
B ö y l e c e i ç i s y a n l a r dış h a r p l e r i , m e z b u h a n e dış m a c e r a l a r , iç a y a k l a n -
maları kışkırttıkça, "seyfiye tariki"nin kaütesi a\ça\w, sayısı y ü k s e l i r ; yani
sürekli değeri d ü ş e r e k sayısı artar.

d) Ulufe:
Normal yeniçeri hayatının en büyük ve en merasimli hadisesi gündelik
akçesi, "ulufe"sini almaktır. Askerin harcayacağı et, ekmek, elbise v e y a
bedelleri kışlaya gelirken yapılan "kendilerine mahsus" teşrifat ve adetler
sayılamayacak kadar çoktur. En son ve klasik şekilde gündelik dağıtma
gösterişi şöyledir:
U l u f e l e r i n ö d e n m e s i y ı l d a 4 t a k s i t l e , salı g ü n l e r i y a p ı l ı r . L a k i n d a h a pa-
zar gününden "icmalresmi" b a ş l a r . O gün, "yeniçeri efendisi" \ıeya katibi
"kütük" ( k ü n y e ) defterini tutar. Bir nevi "ser asker müsteşarı" sayılan
"efendi", çıkacak " m e v a c i p ^ m (gündeliklerin) defterini s a d r a z a m a götürür.
Aynı gün "bilcümle" ocak zabitanı ve devlet ricali "huzur'u asiya"ya gelir-
ler. Bir nevi t e k m i l haberi alınır.
Salı günü "Divan Hümâyûn" t o p l a n ı r . Erkan, kubbe altında otururlar:
Yeniçeri ve zabitleri sarayın orta kapısına varırlar. "Mutbahı amire" (büyük
mutfakta)de pilav, zerde pişirilir. Babüssaade kapısına gönderilir. "Kul
kethüdası", yani yeniçeri ağasının m u a v i n i asıl g e r ç e k d a i m i a ğ a d ı r . O c a k -
ta ve sırayla yetiştiği için, o c a k l ı n ı n a ğ a y a karşı t u t t u ğ u ve g ü v e n d i ğ i bir
k u v v e t o l u r . İ ş t e b u kul k e t h ü d a s ı , e t e ğ i ile i ş a r e t e d e r . Ç e r i k o ş u p y e m e -
ğ i alır. Saray avlusuna oturulup, yenilir.
Bunun üzerine kurbanlar kesilirse: Yeniçerinin tatmin edildiği, isyan
etmeyeceği anlaşılır.
Nihayet "başçavuş"kubbeyi hümâyûn önüne çıkar. Baş çavuş, ağa di-
vanının teşrifatçısı ve mubassırıdır. Başka günlerde, ağaya istida, arzuhal
götürüp reyini alan odur. Ulufe günü saray avlusuna yeniçerileri çağıran
600
odur. Nitekim, kubbe ö n ü n d e , ellerini "fıkrayı B e k t a ş i y e n i y a z ı " ü z e r e ka-
v u ş t u r u p bugünkü "serbest nazım"cılara taş çıkartan kudrette b i r ş e h a m e t
şiiri o k u r gibi gülbank çeker:
"Allah, Allah, Allah!... baş ü r y a n ; sine p ü r y a n . . . kılıç a l k a n !
"Bu meydanda nice başlar kesilir o l m a z hiç s o r a n . . .
"Eyvallah! eyvallah... kahrımız, kılıcımız, d ü ş m a n a ziyan... Kulluğumuz
padişaha ayan...
"Üçler, yediler, kırklar!
"Gülbang'ı Mehmedi!... Nur'u Nebi... Kerem'i Ali... Pirimiz, hünkarımız
Hacı Bektaşi Veli...
"Demine, devranına hu! diyelim Huvvv!..."
Padişah da, Birinci Bölüğün "yoldaşlarından" biri olarak, yeniçeri ağası
kıyafetini giymiştir. Daha önce, ağa kapısı ö n ü n d e n g e ç e r k e n , ocağa kar-
şı emniyet beslediğini g ö s t e r m e k üzere, ağanın sunduğu şerbetini a t üs-
t ü n d e içmiştir. Ş i m d i , birinci b ö l ü ğ ü n kışlasında yerini almış, ulufesini bek-
lemektedir.
G ü l b a n k çekilir çekilmez, baş ç a v u ş u n y ü k s e l e n sesi haykırır:
"Birinci ağanın bölüğü?"
Bir k a r a kullukçu karşılık verir:
"Burada!"
Baş çavuş:
"Haydi!"
İşareti üzerine, birinci bölüğün yoldaşları seğirtirler. Ortaya konulmuş
özel meşin keseleri omuzlarlar. B u sıra ile, bütün "orta"lar gündeliklerini
alırlar. Y a l n ı z 65. ortaya sıra g e l d i mi, b a ş ç a v u ş iki d e f a boşluğa doğru
çağırır:
"Altmış beşinci ortanın ağası?"
Ses yok... Ü ç ü n c ü defa altmış beşinci orta soruldu mu:
" Y o k t u r ! " denilir. Bunun üzerine h e p bir a ğ ı z d a n :
"Yok olsun!" bedduası okunur.
Ç ü n k ü , altmış beşinci orta çerilerinden biri, G e n ç S u l t a n O s m a n ' ı n şe-
hit e d i l m e s i n e katılmıştır.
Ertesi, yahut daha ertesi gün, ortanın zabiti olan "çorbacı" k ı ş l a d a
"sergi ferş" e t t i r i p , akçeleri ulufe sahiplerine dağıtır. Herkesten yüzde 3
ila yüzde 5 kadar "taşparası" k e s i l i r . Bu para, ortanın m ü ş t e r e k ihtiyaç-
larına harcanacaktır.
"Uiufeiyevmiye" d e n i l e n Osmanlı asker ücretleri, ilk "yaya"lara günde
"1 akçe ki ruba' ( ç e y r e k ) dirhem geiür" (Katip Çelebi: "Cihannuma") he-
sabiyle verilirdi. O da her v a k i t değil, "sefer v u k u u n d a " . . .
 Fatih'le beraber başlayan resmi kalpazanlık, yani züyuf akçe oyunu,
asker gündeliklerinin gerçek değerini düşürdükçe, bir nevi eski zaman
grevi y a p a n yeniçerilerin baskıları sayesinde, ulufeler de yavaş yavaş 3-
4 akçeyi buldu.
Büyük akın savaşları ve i m p a r a t o r l u ğ u n fütuhatçı y a y ı l m a devirlerinde,
Yavuz Selim ve Kanuni Süleyman "Terakki" usulünü icat e t t i l e r . Kendini
gösteren çerilere, günde 10, hatta 15 a k ç e y e kadar ulufe çıkarılırdı. Ser-
den geçtilerin ulufeleri bundan da y ü k s e k olurdu.
Süleyman Kanuni devrinde, ortalama yeniçeri gündeliği 7 akçeyi bul-
muştu. Ondan sonra akçenin gerçek değeri (yani paranın içindeki kıymet-
l i m a d e n m i k t a r ı ) y ı l d ı r ı m s ü r a t i y l e , her a s ı r d a o n d a b i r i n e d ü ş t ü . A l ı m ka-
biliyeti b a k ı m ı n d a n K a n u n i S ü l e y m a n d e v r i n i n 7 a k ç e s i , S e l i m III d e v r i n i n
60-70 akçesine karşılık sayılıyordu.

e) Ulufe kavgaları:

1) Ulufe kavgası (Gündelik savaşı)

Y e n i ç e r i l e r i n v e kapı kulunun bütün dertleri, dünyanın bütün ücretlile-

ri gibi, hep ulufe m e k a n i z m a s ı e t r a f ı n d a d ö n e r . Y e n i ç e r i i s y a n l a r ı n ı n bütün
sırrı ve iç y ü z ü b u d u r :
"Askerin çoğalması sebebiyle, ulufe ödenmesinde zorluğa düşüldüğün-
den paranın ayarı ve değerinin düşürülmesi gibi yanlışlıklara başvurul-
muştu yüzden, ulufe ile geçinenlerle diğer mülk sahipleri arasında çeşit-
li kavga ve çekişmeler olmuştur. Ocaklılar birkaç kere karışıklık çıkarmış
ve bundan dolayı şiddetle cezalandırılmadıklarından, bu tür eşkiyaca ha-
reketlerinin ikide bir tekrarlanıp çoğalmasının önü alınamamıştır." [72] (A.
Ş.: "Tarih Devlet O s m a n i y e " c . l , s.278)
Devlet, dayandığı toplum topraklarını bezirgan sermayeye emanet
ediyor. Böylece normal gelirinden oluyor. D e v l e t geliri a z a l d ı k ç a , ö d e n e -
cek masraflarını k a p a t m a k üzere, bütün dünya saltanatlarının baş v u r -
dukları kalpazanlığa baş v u r u y o r : Züyuf akçe çıkarıyor. Para züyuflaştık-
ça, ulufesini kalp p a r a y l a alan O s m a n l ı gündelikçilerinin alım kabiliyetleri
düşüp, yoksullukları artıyor. Modern toplumda işçi, gündelikler düştükçe
grev yapabilirse yapıyor. Yeniçeriler de kazan kaldırıyorlar. Paranın kıy-
metli madenini çalan mı, y o k s a parası çalındığı için a y a k l a n a n mı "hare-
katı bagiyane" ( e ş k ı y a l ı k hareketleri) yapmış sayılmalı?
Üstelik, yeniçeri, modern işçi gibi s i l a h s ı z l a n d ı r ı l m ı ş bir başı bozuk de-
ğildir. Bilakis başlıca daimi silahlı k u v v e t t i r . O n u n için, a d e t a bir n e v i k a -
dim sınıf kavgalarını y a p a r gibi, zamane büyükleriyle ücret savaşına gir-
dikleri vakit, kuzu kuzu boyunlarını, teslim etmiyorlar. Bir a n d a p a y i t a h t a
602
hâkim o l u v e r i y o r ve sarayı dize getiriyorlar. Kim onların "şiddetle tediple-
rine" g i d e m e d i ğ i için ayıplanabilir? Ordu ayrı, ücretli ayrı değil ki, birini
ötekine karşı çıkarsın: Çerinin bizzat kendisi ecir (ücretli)!
Ne çare ki, bu "ecirler" sınıfı, değer yaratıcı, yani "müstahsil" (üretici)
değildir. M o d e r n işçi s ı n ı f ı n d a n t e m e l l i bir f a r k ı d a b u d u r . Kellesini satarak
geçinmektedir.
Ama, kolunu ve kafasını k u l l a n a r a k insan g e ç i m i n e yararlı iş göreme-
mektedir. Bu bakımdan ecirlerle (ücretlilerle) efendileri arasında hemen
hiç f a r k y o k t u r . Yeniçeri de, efendi ve ağaları gibi, hazır y a r a t ı l m ı ş bir
değer bulacak ki yesin. Kendi başına kaldığı zaman, ne kendisini besle-
yebilir, ne toplumu yaşatabilir. Binaenaleyh; eski düzeni kaldırıp, yerine
daha ileri bir y e n i hayat kurmaya maddeten imkân yoktur. M a n e n geri-
ci kalmaya mahkumdur.
İşte, Osmanlı tarihindeki yeniçeri çıkmazı budur. Bütün dava, çalışan
halkın sırtından t o p l a n m ı ş değerleri p a y l a ş m a y a varır. Ve kendi k e n d i n i yi-
y e n b u kısır k a v g a , 18. y ü z y ı l s o n u n a k a d a r m e z b u h a n e bir b o ğ u ş m a halin-
de sürüp gider. F r a n s ı z b ü y ü k ihtilalinin uzaktan a k i s l e r i y l e T ü r k i y e ' d e do-
ğan "Nizam/ Cedit" h a r e k e t i ve "Nizam Devlet Hakkında Layiha"lar yeniçe-
riliğin ezeli ücret k a v g a l a r ı n ı bir kere d a h a t e s b i t e t m e k t e n ö t e y e g e ç e m e z .
Yeniçerilerin birinci iddiaları gibi, sonuncu iddiaları da hep aynıdır:
"Ocağa itibar kalmadı. Fukara olduk" ( " N i z a m ı Devlet Hakkında Mütalaat"
Beriyyelşamlı Layihası) derler, dururlar. Yeniçeriler, zamanlarının günde-
likçi f u k a r a s ı idiler. Memlekette üretim asayişini, istismar nizamını kendi-
l e r i n i n s a ğ l a d ı k l a r ı h a l d e , her mali o y u n , g e n e k e n d i s ı r t l a r ı n a iki y ü z l ü bir
kılıç gibi iniyordu.
Yeniçeriler kainata "ulufelerinin menşurundan bakıyorlardı. Onların
ulufelerine d o k u n m a y a n yılan bin yıl y a ş a s ı n d ı . Lakin ulufeye g ö k y ü z ü n -
deki T a n r ı n ı n y e r y ü z ü n d e k i gölgesi olan padişah bile d o k u n s a ; kellesini
hesaba katmalı idi. 1206 (1791) "Asker'i cedid tahrir" &dileceği zaman,
yeniçeriler, Koca Sekbanbaşı'nın tabiriyle, "ulufe ve tayin ve mande kav-
gası çıkarıp" o r t a l ı ğ ı allak bullak ettiler. O zaman, kendilerine bu yenili-
ği niçin istemedikleri soruldu. Yeniçeri "sakal falına varup" h a y l i düşün-
dükten sonra, şu karşılığı verdi:
"Eğer ulufeme zarar gelmeyeceğini bilsem, Allah versin... Bütün halk'ı
âlem Nizam/ Cedit askeri olsun." ( K o c a Sekbanbaşı: "Hulasat-ül Kelam Fi
Redd-il Avam" s.22)

Bunun üzerine Koca Sekbanbaşı, bu "suretiadem hilkati tabir'iavam'/

nasi'm mantığıyla "zihinlerini sıvamak" istedi. Kendilerine:
"Bireyoldaşlarım!"diye söze başlayarak, Nizam'ı Cedit'in bir zararı ol-
mayacağını tarihi misallerle ispata girişti:
 "Bu Nizam/ Cedit zuhur etmeksizin dünyan/n fesad halinden bir kaç
şey diyeyim. Şu veçhile ki, Selatin'i Osmaniyei Maziye Rahmullah'ı Teaia
hazretleri zamanlarında Anadolu'da zuhura gelen Celaliier vakası ve Sul-
tan Mehmet Han evvel devrinde Sarı Beyoğlu fıkrası ve Sultan Mustafa
Han asrında müstakilen Mısır'da sikkesini yürüten bulut kapan Ali ve Ta-
hir ve Ömer ve Ebüzeheb maddeleri ve Anadolu'nun altını üstüne getiren
Kapusuz Levend belaları ve bin yüz seksen iki senesinde açılan Moskof se-
ferinde tamam yedi sene ehli İslam muzaffer oimayup... " "Venedik'ten tir
yak (panzehir) gelinceye kadar Mısır'da adamı yılan helak eder" İl h ve İlh.
Ona rağmen, "meselei tahareti bilmez" yeniçeriler, levend çiftliğinde
bir kaç " b o s t a n i " n i n talim ettiğini görünce, o ezeli " s e r b e s t n a z ı m " l a r ı y l a
köpürüverirler:
"Bizi sefere gönderirler ise, elimizdeki tüfengi atar ve dalkılıç olup Mos-
kofordusunu birbirine kataruz. (Hulasat-ül Kelam Fi Reddil Avam s.14j ve
kralın tacını, tahtını başına geçirüp Kızıl Elmaya dek (her halde Kremlin
kaleler murad edilir) gideriz." "Ali Osman askeri dünyayı kılıç ile fethet-
tikleri vakitte Nizam/ Cedit askeriyoğidi" (Keza, s. 16)
Koca S e k b a n b a ş ı , bu sefer geçen tarihi bırakıp, yeni zamane alamet-
lerini ele alır. Bu sözleri, d ü n y a n ı n ilk b ü y ü k h ü r r i y e t i h t i l a l l e r i n d e n birini,
Fransız inkılabını, Osmanlı ağasının nasıl Eshab'ı Kehf gözüyle dehşet ve
nefret d u y a r a k seyrettiğini belirtir:
"Fransız memaiikinde fesat zuhur edüp birbirlerinin etlerini yediler ve
bunca krallar Fransıza sefer açup on, on beş sene seferleri mütemadi (de-
vamlı) oldu ve b/rb/rlenn/n kanını içip sokaklarında sel gibi kan akıttılar ve
halâ it gibi hırıltıdan hali oimayup vilayetlerini hınzır {domuz) salhanesine
döndürdüler. İşte bunun gibi fesatlar yalnız Frengistan'da oimayup Hint'te
ve Çin'de ve Acemistan ve Yeni dünyada fesat ve katai halâ eksik olma-
makla; bunlara dahi acaba Nizam/ Cedidimiz mi sebep oldu?" "Eğer Ni-
zam/ Cedid olmasa dahi, âlemin mizacı bozuk olmakla bu surette Nizam/
Cedid'in suçu yoktur." ( K o c a Sekbanbaşı: Keza, s.9)
O zaman, "aklının dümeni olmayıp beyni soğuk takımdan" y e n i ç e r i l e r ,
dayanamayarak baklayı ağızlarından çıkarırlar:
"Behey yoldaşım! derler. Devletin bize verdiği yedi akçedir. Bize şaha-
detler cennet gösterirler. Ve göz göre cümlemiz gavura kırdırılır. Bizim iki
canımız yok ya... Gavur bizim nemizi aldı? Boşu boşuna niçin kırılalım7'
(Koca Sekbanbaşı, Keza s.26)
"Büyükler yağlı pilav yesuniar, bizler kuru kuruya Moskof keferesiyie
kırılmak niçin olsun?" ( K e z a s.26) Bütün kavga bu.
 2) Ulufe kavgası Züyuf akçe kadar eskidir:
"Nizam'ı Cedit" zamanında k o p a n t a r t ı ş m a l a r asıl y e n i ç e r i d a v a s ı n ı n b u
gündelik tarafını ö r t m e y e çalışır. Ve yeniçeri tehdidinin yeni bir ş e y o l d u -
ğ u h i s s i n i v e r m e k ister. Koca S e k b a n b a ş ı der ki :
"İşbu esnalarda evliyayı umurun merhametleri ve bazı mülahazaları
hasebiyle, bir kimseye siyaset olunmadığından, ciğeri bir akçe etmez ve
sefer hazerde din ve devlet umuruna yaramaz heman dünya boş kaima-
sun için yaradılmış bir alay hezim na temiz (kirli bozguncu) meyhane ve
kerhane ve kahvehanelerde Devleti Aiiye'yi fasıl ve muzmeti te emsaTsa-
bıklarına faik ve racih olmuşlardır (asıllarına dönmüşlerdir). Bu makuie'i
müdebbirler (bu tür düşünenler) eğerçi zahirde (görünüşte) müsiüman
olup, mesleki taharetlerinden bi haber manav ve bakkal ve kayıkçı ve ha-
mal ve emsali ma kuleleri devlet umuruna ağız açtıkları için; siyasetleri ia-
zimeden (katledilmeleri gerekli) ise de hasbei iktiza tecahüi ve tegafüi
olunmaktadır ( g a f l e t ve cehaletle davranılmaktadır.)" ("Hulasat-ül Kelam
Fi Redd-il A v a m " s.7)
Aynı Sekbanbaşı bir d e m i s a l zikreder:
"Zaman/ saade iktiran Süleyman Han Kanuni'de" böyle "mezmet edenin
lisanını ( y e r g i yapanın dilini) ve istima edenin (işitenin) kulaklarını dibinden
kesüp" B a y a z ı t ' t a , Demirkapı yanındaki küçük kapının üst e ş i ğ i n e mıhlatan
tedbirlerden bahseder. Lakin, bunu söyleyişi bile, daha Süleyman Kanuni
devrinde yeniçeriliğin ne kadar çetin meseleler açtığını itiraf değil midir?
Nitekim, Kanuni devrinde yeniçeriler ettiklerinden aşağı kalmamışlardı.
Anadolu isyanlarını bastırdığı için, y ı l d a 3 milyon akçe tahsisat alan İbra-
him Paşa, yeniçerilerin tahammülünü çatlattı. Sultanın paşaya fazla tut-
kunluğunu görünce ayaklandılar: "Sadrazam İbrahim Paşa'nm, ikinci vezir
Aya s Paşa'nm, defterdar İskender Çeiebi'nin konakları ile bazı mağazalar
ve Yahudi mahallesi yağma edilmiştir." ("Tarih-i Ebülfaruk" c.3, s.253)
Bu h a d i s e l e r g ö s t e r i y o r ki, y e n i ç e r i l e r t e v e k k e l i ( t e k i n ) d e ğ i l d i r l e r . A d e -
ta, k e n d i " u l u f e " l e r i n i hiçe i n d i r e n l e r i n , t o p l u m t o p r a k l a r ı n ı k e s i m d ü z e n i ile
kuşa çevirenler olduğunu s e z m e k t e d i r l e r . Bir t a r a f t a n mukataacı (kesimci)
devletlüleri, öbür taraftan m u k a t a a (kesim) sisteminin tefeci dolabını çevi-
ren "Yahudi'lerle bezirgan "mağazalarını yağma ediyorlar. Ondan sonra
dönüp, dileklerini a n l a t m a k üzere saraya bir h e y e t g ö n d e r i y o r l a r .
"Gazaba gelen Sultan Süleyman üzerlerine varup gelenlerden üçünü
kendi eliyle vurmuş, düşürmüş, lakin bu eseri siyaset ve celadeti zorbala-
rı yatıştıracağı yerde tahrik etmiş. Padişah üzerine nişan alarak yaylar ge-
rildi. Sultan Süleyman metanetini muhafaza edemedi. Süratle dairesine
çekildi. Selam'ı şahane ve bin aitun atiye ile serkeşleri taltif eyledi." ("Ta-
rih-i E b ü l f a r u k " c . III, s . 2 5 3 )
 K a n u n i S ü l e y m a n ' ı n halefi S e l i m I I ( 9 7 2 - 9 8 2 / 1 5 6 4 - 1 5 7 4 ) t a h t a g e ç e r -
ken, yeniçerilerin meşhur "saman arabası" adlı itciyan grevleri artık adet
hükmüne girmişti. Culus alayı Şehzadebaşı'na gelince durdu. Padişah
E d i r n e k a p ı ' d a kaldı. S o r a n l a r a :
"Ot arabası devrilmiş!" deniyordu. Böyle d a v r a n m a n ı n "ayıp" olduğu-
nu söylemeğe kalkışan ikinci v e z i r P e r t e v P a ş a :
"Kendini bil!" i h t a r ı y l a , a t t a n a ş a ğ ı y a d ü ş ü r ü l d ü . T a h k i r e d i l d i . Y e n i ç e -
riler: "Aynı muameleyi, henüz muzafferen ve muğtenem avdet etmiş (za-
ferle ve ganimetle dönmüş) olan Kapudan Piyaie Paşa hakkında dahi irti-
kap ettiler." ( " T a r i h - i Ebülfaruk" s.315)
Zaferse, bunun g a n i m e t i n d e paşalar kadar erlerin d e payı olduğu ka-
bul e d i l i y o r d u . Bunun üzerine, bizzat y e n i ç e r i ağası a r a y a girdi. Boynuna
kuşağını bağladı! Uçlarını sarkık bıraktı: Aldatırsa, yahut yolsuz bir işte
bulunursa, yoldaşların kuşağı çekip ağayı b o ğ a b i l e c e k l e r i n i a n l a t m a k iste-
di. Zamanın ikna üslubu kelleye ve boğaza dayanıyordu. Y e n i ç e r i l e r lafa
kulak asmadılar: Kendi ağalarına şöyle bağırdılar:
"Bize su yerine şekerli gevrek vermeye kalkışır isen, sen de aldanır-
sın... Hünkarın ve paşaların hazinelerini kurtarmaya çalışırsan... sana da
gösteririz!"
"Tevkifler saatlerce imtidat (devam) etti. Halk, havf(kovku) ve dehşet
içinde kaçışmağa başladı. Çarşılarda, pazarlarda kimse kalmadı. Nihayet,
Sadrazam Sokollu ve erkan aitun torbaları ile içlerine girdiler. Hep aitun sa-
çarak matluplarının isaf olunacağını (taleplerinin karşılanacağını) iian etti-
ler. Nihayet hareket edildi. Yeniçerilerden bir kısmı saraya girdi... Vüzera
ve erkanı atlarından indiler. Haseki hamamı önüne vasıl olmuş olan padi-
şahın yanma kadar sürüklediler. Adet'i kadimeye (eski usullere) riayet edi-
leceğini padişah kendiağziyie ikrar ederek... boyunduruğun altından geç-
meye razı oldu. İkrar matlubu icra etti. Vüzera dahi tasdik ve tekrar etti-
ler." ( T a r i h - i E b ü l f a r u k , c. III, s . 3 1 6 ) 3 paralık gündelikler beşe çıkarıldı.

f) Disiplinsizlik:

1- Asker esnaflaşır

Devlet boyuna borçlanıyor. Geliri hiç bir z a m a n masraflarını kapatmı-

yordu. Sebep?
" Yeni baştan asker toplanması ve yeni isimlerle kaydolunması ve bun-
ların ihtiyaçlarının düzenlenmesi sonucu eski gelirler kesintiye uğramış,
bu da devlet hazinesinin azalmasına neden olmuştur. Bundan başka eski
kanunlara göre oluşan rayiçler de bozulmuş, mesela koyun etinin okkası
(1283 gr) dört akçe iken, zaman aşımı gerekçesiyle aşırı pahalanıp, on,
on beş akçeye, sonraları yirmi, otuz akçeye ulaşmış, diğer mallar da böy-
606
/ece aşırı pahalanmıştır. Bu suret/e, aslında ocaklarda kullanılan malzeme-
lerin fiyatı böyle aşırılaşınca, eskiye göre düzenlenen kamu masrafı da ye-
tişemez olmuş, devletin idaresi için varlıklar yetmemeye başlamıştır. O
zaman, bu senenin giderleri karşılansın diye, gelecek yılın gelirleri harca-
nıp, böyle idare olunur idi." [73] (Koca Sekbanbaşı: "Hulasat-ül Kelam Fi
Redd-il Avam")
Burada söze başlarken; p a h a l ı l ı ğ a a s k e r ç o k l u ğ u s e b e p gibi g ö s t e r i l m e k
isteniyor. Lakin, etin 4 akçeden 30 akçeye çıkması, "mürur'u ezmine"
bi sudan, ama o z a m a n l a r koca bir i m p a r a t o r l u ğ u boğacak kadar sudan
izahla geçiştiriliyor. Hayatın p a h a l a n m a s ı , t a b i a t afeti gibi karşılanıyor.
Halbuki yeniçeri de insandır: Et ve e k m e k ve "sair şeyler"le geçinecek-
tir. Bunları "ulufe" akçesiyle alamazsa ne yapsın? Tabii, başının çaresine
bakacak. Bu çare nedir? Z a m a n e havasına uymak: Madem vezir vüzera
bile e v l e r i n i b a k k a l d ü k k a n ı n a ç e v i r m i ş i r t i k a p y a p a r l a r . Y e n i ç e r i d e işi es-
n a f l ı ğ a d ö k ü p çil y a v r u s u gibi d a ğ ı l ı r :
"Sefere gidecek yeniçeri erleri giderek yokoimuş, her bir kışlada baş es-
ki ve bayraktar namlarında birkaç işe yaramaz serseri iie, kimi zaman biça-
re karakullukçu ve aşçı türünden kimseler kalmış olup, her sene devlet ha-
zinesinden verlen şu kadar bin akçe kamu malı, sefere gitmez, kulluk bek-
lenmez, devletin basit işlerine bile yaramaz, nüfusu kalabalık esnaf, tüccar
ve tabipler gibi hizmetkar zümresi, birer emekli geçimi kağıdına sahip olup
boşuna geçim temin" [74] (Beriyyelşamlının "Nizamı Devlet Hakkında Mü-
talaat"ı) eder.
Kara ordusu esnaflaşırken, deniz ordusu da boş durmaz:
"Kalyoncu namiyie bulunan asa kir dahi tüccar ma kulesi bi ar ve bi ib-
ret" ( K e z a ) olur.
A r t ı k , eski m a z b u t v e m e s l e ğ i n i n eri O s m a n l ı o r d u kadrosu kalmamıştır.
"Osmanlı reayasından hizmeti sebebiyle Moskova'da paydar ve gayet
ma/dar ve hile eshabmdan nafizülkelam (sözü geçen) şermet dedikleri bi
şerm ve haya" (utanmaz) adam, Rus hükümetine der ki:
"Osman/u askerinin cümlesi boşdur. Anadolu'da olanlar çifti çubuğu ile
ve İstanbul ah al isin in kimi esnaflık, kimi nizam/ kaviye (düzene bağlı)
tahtında değildir."
Bu şartlar altında İ s t a n b u l ' u a l m a k için, s u bentlerini basmak yeter.
Koca S e k b a n b a ş ı da, hep:
"Askerimiz gibi manav ve çörekçi ve kayıkçı ve balıkçı ve hamal ve sa-
ir olur, iki güne esnafıkla meşgul." ( H u l a s a t - ü l Kelam Fi Redd-il Avam)
kimselerden şikâyet eder.
 2- Asker soysuzlaşır:

Ocaklılar esnaflaştıkça, ocağın azalmış geliri, yukarıda işaret edildiği

gibi, o c a k t a k a l a n b i r k a ç " a m e l i m a n d a " a d ı n a a l ı n ı r . Lakin, ulufeleri y i y e n -
ler, g e n e l l i k l e o c a k a ğ a l a r ı d ı r . Şu halde, askerin e s n a f l a ş m a s ı n ı ve kışlayı
bırakmasını kontrol edecek olanlar, teşvik e t m e k t e n faydalanırlar.
"Bir cemaatin kaç akçe yevmiyesi ve senevi ne mıkdar mevacıbi (ma-
aşı) var ise oi cemaatın ağası bayağıca tımar ve zeamet gibi eki ve be/g
edüp (yeyip yutup) neferatm vücudu yokdur. Bosna serhadieri böyie de-
ğilken biraz müddetten beru âleme sari (bulaşmış) olan fesad bunlara da -
hisirayet edüp." (Mehmet Şerif Ef. Layihası)
Yalnız kara serhadieri değil, deniz de y a ğ m a y a gider :
" Tersane varlıkları da kimi başlar ve hazine memurları tarafından ye-
yim yeri olarak görülüp, aşırı lir ve yutulur. Kaptanlık ihtiyaçlarını satın al-
ma ve kalyoncu gündeliği diyerek devletten alınan bütün ödenekler, lok-
ma lokma pa/' [ 7 5 ] (Beriyyelşamlı "Nizam Devlet Hakkında Mütalaat"ı,
A.T. Hediyesi) edilir.
Yukarıda başlayan çapul, aşağılara doğru yayılır. T o p l u m toprakların-
da moda olmuş "ölmez oğul"lar, ordu teşkilatında da türer. Nasıl, y ü k s e k
tabaka için, d i r l i k l e r k a l d ı r ı l d ı k t a n s o n r a b i r t a k ı m g ö r e v s i z " m a n s ı p " l a r icat
edildiyse, tıpkı öyle yeniçerilik de zamanla görevini kayıp etmiş bir "un-
van" h a l i n e gelir.
Dirlikler önce "tevriye" \ı& "nasp" \\e o l u r k e n , sonra babadan oğula ve-
ya akrabaya kalıyordu. Aynı mekanizma ile, askerlik mevkileri de baba-
dan oğula yahut a v a n e y e geçer. Bunlar Koca S e k b a n b a ş ı n ı n " ö l m e z oğul"
dedikleridir.
Bundan böyle "ulufe kâğıtları" bir nevi hisse senetli şirket eshamı ve-
y a t a h v i l a t ı gibi e l d e n ele d o l a ş ı r . A ç ı k v e y a karaborsasında hamiline öde-
nen kıymetler haline girer.
Toplum toprakları gibi e n s a t ı l m a z ş e y , kitabına u y d u r u l u p satılık edi-
lirken, mansıp kadar s o r u m l u ve hayati devlet görevleri v u r g u n metaı ha-
linde pazara çıkarılırken, ulufe kâğıtları niçin piyasada ilmiyenin "fodla"
alış v e r i ş i n e dönmesin?
Bu olay, Koca S e k b a n b a ş ı y a göre, m u k a t a a (kesim) d ü z e n i n d e n 20-30
yıl s o n r a g ö r ü l m ü ş t ü r . Y a n i , u l u f e i ş i n i n s o y s u z l a ş m a s ı , bir k e r e d a h a sıkı
sıkıya toprak düzeninin soysuzlaşmasına bağlıdır. "İhtiyarlayan, ölen
o c a k l u n u n ulufe kâğıtları" o c a ğ a d ö n m e z . H i z m e t k a r , a k r a b a , y o l d a ş , hat-
ta eş dost veya esnaf şakirdi (öğrencisi): "ellerinde bulunup mahlule git-
meyen nice bin esamiler (isimsiz kâğıtlar)... ölmez oğul makamında ka-
iup" ( " H u l a s a t - ü l Kelam Fi Redd-il A v a m " s.44) gider.
 3- Askeri Bozgun:
O s m a n l ı , tarih s a h n e s i n e çıktığı zaman, B i z a n s gibi d ü n y a m e d e n i y e t i -
nin e n y ü k s e k d e r e c e s i n i b u l m u ş bir i m p a r a t o r l u ğ u n m i r a s ı n a k o n d u . Harp
tekniğinde Bizans'ın benimseyemediği yeni hamleler yarattı. Bu rejenere-
sans (yeniden filizleniş), İbni Haldun'un devletlere koyduğu ömürle, yüz
yıl s ü r m e d e n s o n a e r d i . Kanuni S ü l e y m a n devri (16. yüzyıl ortaları) salta-
natın d ö n ü m çağı oldu.
Ondan sonraki Osmanlı nesilleri, hep Kanuni S ü l e y m a n s a t v e t i n i n ge-
leneği ile a v u n d u l a r . İ m p a r a t o r l u k en korkunç u ç u r u m a düşerken bile, e s -
ki fütuhatın h a y a l i y a s t ı ğ ı n a d a y a n ı p hali u n u t t u l a r . Y e n i ç e r i l e r , asıl hoş-
nutsuzluklarının izahını yapamadıkları ölçüde geçmişle savunuyorlardı.
Koca Sekbanbaşı onlara sesleniyordu:
"Bire yoldaşlarım... Sultan Süleyman Han Kanuni hazretlerinin zaman
saltanatlarına gelinceye değin Frengistan devletlerinin cephelerinin birin-
de süratle top atmak ve tüfenk kullanmak ve bunlar emsali cenk talimle-
rini, gayet galil asker ile kati çok askerizir ü zeber (altüst) etmek sıfatla-
rı olmayıp bayağıca perişan haiu idiler ("Hulasat-ül Kelam Fi Redd-il
Avam" s.16-17)

Osmanlı'ya göre, Kanuni'den sonra krallar telaşa düştüler. S i l a h l a n m a -

ya başladılar. Hakikatte, Avrupa, Kanuni'den çok evvel, 13 asırdan beri,
ticareti, poliçe k u l l a n a c a k d e r e c e y e geliştirmişti. İlk m a k i n e t a s l a ğ ı n ı y a p -
mıştı. Doğu ve Bizans Haçlılar eline geçip (1203) sarsılırken, batıda "İngi-
liz büyük fermam" {Y1\.5İ) liberalizme doğru kapı açmıştı. 1453'de İstan-
bul Osmanlılara geçince, tıkanan Akdeniz yerine, u z a k dış t i c a r e t y o l l a r ı
a r a m a y a g i r i ş m i ş v e 4 0 yıl geçmeden Amerika'yı keşfetmişti (1492).
Osmanlı darbesiyle yerinden kopan Bizans kültürü, batı ülkelerine da-
ğılmıştı. M a t b a a n ı n keşfi, g e l i ş e n e k o n o m i t e m e l i ü z e r i n d e kültür ç i ç e k l e n -
meleriyle, Avrupa'nın ikinci v e g e r ç e k r ö n e s a n s ı n a y o l açmıştı. Kanuni'nin
son devirleri, yani, 16. asır ortaları, artık A v r u p a ' n ı n modern kapitalizme
kesin olarak girdiği çağdı. Büyük O k y a n u s ticareti, A v r u p a ' y a b a h a r v e al-
tın akıtıyordu. Bundan "para ihtilali' d o ğ m u ş t u . Sürüp giden müzmin yüz
yıl h a r b i bile, k a h ı r y ü z ü n d e n l ü t u f o l m u ş : O r t a ç a ğ ı n t e m e l i n i k a z ı m ı ş , bü-
t ü n geri müesseseleri loncalara beraber çürütmüştü. Şatolar, k ö y l ü y e sı-
ğınak ve d e r e b e y kalesi olmaktan çıkmış, haydut yatağı olmuştu.

Matbaacılık, lüks camcılık, dokumacılık alıp yürümüştü. Bir asırda

(1501-1600'e kadar) paranın değeri yarı yarıya (5'den 2 buçuğa) düş-
müştü. A m a bu, y a l n ı z t e f e c i - b e z i r g a n s e r m a y e s i halinde yıkıcı bir k u v v e t
yaratmamıştı. Köyde mültezim b u r j u v a z i g i b i , ş e h i r d e bir s a n a y i c i burju-
vazi de yaratmıştı.
 İşte " F r e n g i s t a n " d a s ü r a t l e t o p a t m a k s a n a t ı , Koca S e k b a n b a ş ı ' n ı n zan-
nettiği gibi O s m a n l ı ' n ı n k r a l l a r ı t e l a ş a d ü ş ü r m e s i n d e n d e ğ i l , o d e r i n e k o n o -
mik v e b i l h a s s a s a n a y i d e v r i m l e r i s a y e s i n d e m ü m k ü n o l d u . Y e n i h a r p t e k -
niğine uygun, yeni ç a l ı ş m a usulü ki, " c e n k t a l i m l e r i " m e y d a n a çıktı.
Onun için, yeniçeri halâ "dalkılıçolup küffarıb/rb/r/ne katarız." derken:
"Küffarm askeri tabur tabur olup bozulmamak için aheste beste alın
alın gelürler ve topları markovidsaat gibi mücella (pa rla k) ve gülleleri (... )
olmakla bir top bir dakikada tamam on iki kere doldurup atubdur. İslam
tarafından faraza bin adet tüfek atılıncaya kadar, küffar tarafından seksen
bin salkım gülle ve kurşun yerden gelmekle buna dayanmak takat'/ beşer-
den hariç ( i n s a n gücünün ö t e s i n d e ) . " (Koca Sekbanbaşı: "Hülasat-ül Ke-
lam Fi Redd-il A v a m " ) oldu.
III. Selim'e sunulmuş layihaların hemen hepsinin her sahifesi buna
benzer. Avrupa'nın modern harp tekniğini anlatır. Mesela N e m s e ve Rus-
ya, Kanun i'den beri: "Savaş ilmine ve mühendisliğe dayalı kaleler yapımı-
na dikkat ve özellikle ateşli barut ve iyi silahlar ve top yapımında ve iyi
ateşlemede türlü türlü yenilikler... " [ 7 6 ] ("Nizamı Devlet Hakkında Müta-
laat" s.266) etmişlerdir. Osmanlı adına çıkmışlardır.
Yeniçeri feryat ve figan eder:
"Kafirin ateşine ve top ve tüfengine taket gelmez, ve çarhı feleklerine
girilmez."
İdareciler:
"Hezimet ve perişanlığın sebeb'i zahirisi (görünen sebebi) keferenin
ateşbaz!ığıolduğu gün gibi cümle nas indinde gahir ve eş i kardır (halkın
gözünde açıktır)." (Nizamı Devlet Hakkında Mütalaat, Keza)
Osmanlı ordusunun A v r u p a tekniği önünde uğradığı kırah ( y ı k ı l ı ş ) , ikin-
ci Viyana muhasarasında (1687) patlak verdi. Hüseyin Esiri Bin Ş e y h Hü-
seyin'in (1138/1723) de yazdığı eserin "Ahvali sefer'ibehce" faslı der ki:
"(Kafirin) evvel zamanda top ve tüfek ve humbara vesair ateş işleri oi-
mayup cümle askerleri seferlere Tatar ve Özbek gibi salt sekban gidup, bir
kale muhasara ettiklerinde mancınık kurup taş atarlardı. Zuhuru İsiamdan
sonra seyifieri önüne kimse takat getirememekle frenk taifesi top ve tü-
fek ve humbara ve nice ateş işleri şeytanetler icad ve ihdas edüp ve ba-
husus Girit fethi ve Beç kalası muhasarasından sonra o i ateş işleri istima-
line ve askerlerinin taüm ve terbiyesine ve kalaların binasına ve tabiye ve
şarampol ve lağımlarına kitaplar ve resimler ve mahsus muallimler peyda
edüp her hususda evaiiden izaf muzaaf (öncekmden iki kat fazla) maha-
ret hasıl etmişlerdir. Ve Beç kalası muhasarasında hendek zapt olununca
tarfeynden olan tezanif maaen (tarafların menzili) olanların malumlarıdır.
610
Muhassal Beç altında yukarıda zikrettiğimiz şeyler sebebiyle böyle peri-
şanlık vaki oldu." ( " M i y a r ü l - D ü v e l ve Mesbarülmilel", Tarihi Osmani Mec-
muası s.1071, 2)
G ö r ü y o r u z . İllet k e ş f e d i l m e m i ş d e ğ i l d i r . O s m a n l ı b o z g u n l a r ı n a baş s e b e p
teknik gerilikte bulunuyor. Defterdar Şerif Efendi: "İngiliz barutu ayarında
barut imaline düvei'i nasara sanayi üzere himmet' (Layiha) edilmesini tav-
s i y e e d e r . Y a l n ı z b a ş ı n a h a r p t e k n i ğ i y e t m e z . O n a u y g u n h a r p usul v e t a k -
tiği d e v a r d ı r . O s m a n l ı hâlâ b ı r a k ı l d ı ğ ı o r t a ç a ğ harp u s u l l e r i n d e k a l m ı ş t ı r :
"Ehli İslamın yayasından ve at/usundan hucum edecek olsalar, kah
vaktinde düşman dinsizi sesini çıkarmayup, İslam askeri tamam merkezi-
ne gelince bir kaç yüz tüfengi birden ateş edüp sapır sapır döker oldular.
Kendülerinin burnu kanamaksızın bunca bin asker'i İsiam şerbet'i şahade-
tinuş" ( " H u l a s a t - ü l Kelam ¡Ih.") eder.
D e m e k S e l i m III d e v r i n e , d a h a d o ğ r u s u y e n i ç e r i l i ğ i n kaldırılmasına ka-
dar, O s m a n l ı o r d u s u manevra kabiliyeti olmayan, teşkilatsız ve disiplinsiz
bir k a l a b a l ı k t ı . O k a d a r ki, O s m a n l ı a s k e r i y l e , a r a s ı n a k a r ı ş m ı ş d ü ş m a n c a -
suslarını b i r b i r i n d e n a y ı r m a k bile i m k â n s ı z o l u y o r d u . Koca S e k b a n b a ş ı es-
ki ve yeni askeri şöyle m u k a y e s e eder:

T E Ş K İ L A T
Yeni Asker Eski Asker
O n a r kişilik m u n t a z a m t e ş e k k ü l l e r Eski o r d u n u n alacalı kalabalığı
halindedir. A r a y a casus girecek olsa: a r a s ı n a g i r e n ç ı k a n belli o l m a z .
"Hemen meydan s ü p ü r g e s i gibi
ortada kalup yakayı ele v e r i r . "
("Hulasat-ül Kelam Fi Reddil-Avam.")

K I Y A F E T
"Asker'i cedidin cümlesi kıyafei Eski o r d u a s k e r : "seyir mahlinde
mahsusa üzere olduğundan kendü d u r a n k a l a b a l ı k gibi karmakarışık
z ü m r e l e r i n d e n bir a d ı m a y r ı l s a l a r dururlar." (Keza)
h e m e n y ü z ü k taşı gibi meydanda
malum ola düşer." (Keza)
H A R P
Ordu içinde b u l u n d u ğ u teşkilat ve Eski a s k e r ise h a r p t a i s t e r s e k u r ş u n
disiplin s a y e s i n d e d u r m a ğ a atar, istemezse hemen yalancı pehli-
veyahut sohbet etmeğe ve v a n gibi iki t a r a f a d ö n e r d u r u r ,
gayrı mahalle bakmağa hiç
bir v e ç h i l e kudreti olmaz.
 R İ C A T
Y e n i a s k e r n e k a d a r geri g i t s e , Habire düşünce bir k a ç ı ş m a d ı r
çarçabuk "kurulmuş saat gibi" başlar. Süvariler: "Atlarımız ürktü"
derlenüp toplanır. diye kaçar; piyadeler: "Atlular
kaçdı" diye dağılır. Hepsi de "Eğer
bir m i k d a r g e r i y e alınacak olsalar,
bahane edip birkaç konak kadar
gerüya çekilurlar. (Keza) ve
b o z d u l a r mı, d o ğ r u s o l u ğ u hazinede
alırlar (yani ortalığı çapula koşarlar.)

Osmanlı kara ordusundaki bu şaşkın gerilik, donanmada daha aşağı

kalmaz. " Ç e ş m e felaketi" buna örnektir. 1 1 8 2 / 1 7 6 8 yılı Rus A k d e n i z ' e çı-
kar. T ü r k l e r , o n a k a r ş ı d e h ş e t l i bir d o n a n m a y a p a r l a r . A m a d o n a n m a y ı iş-
letecek a d a m ve kadro d e r m e - ç a t m a d ı r . Rus, Osmanlı donanmasının gö-
rünüşünden korktuğu halde, donanmayı hümâyûn Çeşme Limanına:
"Yirmi, otuz güne değin huruçları (boşaltılması) mümkün olmayan veç-
hile birbiri üzerine maia-ma/ (dopdolu)" Ç*U\zam\ Devlet Hakkında Müta-
laat") yığılır; ve hepsi birden ateş gemileriyle mahvedilir.
O s m a n l ı s a f l a r ı n a ö y l e bir p a n i k r u h u ç ö k m ü ş t ü r ki, o c i h a n a ü n s a l m ı ş
yeniçeri acıklı bir g ü l ü n ç l ü ğ e d ü ş e r . A r t ı k o n u n e l i n e v e r i l e n modern tüfek
bile komikliği s a d e c e arttırır:
" Cümle vaktini alış verişle, yahut çift sürmekle geçürmüş adamlar, hi-
ni iktisada şaşırup, tüfengine iptida kurşunu koyup, sonra barutu kurşu-
nun üzerine koydukları" Koca Sekbanbaşı tarafından anlatılır.
Eski kılıç e r l i ğ i bile, atı ü s t ü n d e k a b a r a n c e n g a v e r i ala ala h e y ile m a s -
karalaştırır:
"Çok acemiler hayvanın üzerinde iken kenduyi kahraman zaman biiup,
babasını görse selam irtikap etmeyenler, cenk mahallerinde kılıçlarını çı-
karır iken, kendi hayvanının başını sakatiayup ve hayvanını heder ettikde,
orduda olanlar görüp:
"Maşallah, şehbazıml"
deyu ilahi çağırırlar." ( " H u l a s a t - ü l Kelam Fi Redd-il Avam" s.24)
Koca S e k b a n b a ş ı ' n ı n , nice z a m a n e e d e b i y a t ç ı s ı n ı i m r e n d i r e c e k bir k u d -
retle t a s v i r ettiği b u a s k e r i ç ö k ü ş , e l b e t a n s ı z ı n o l m a d ı v e k i m s e n i n d e g ö -
zünden kaçmadı. Gerileyişe karşı bir ç o k t e d b i r l e r d ü ş ü n ü l d ü .
On sekizinci asır ortalarında (İngiliz ihtilali devrinde: III. Mustafa
(1150-1184/1737-1770) patlayan Rus s e f e r i ile beraber, Osmanlı askeri
kudretinin iflası ansızın göze çarpmıştı.
612
 Sultan Mustafa "zamanında Fransız beyzadelerinden Tot nam efrenç
(Fransız) sürat toplarını ısağa (kalıba dökme) ve talim ettiği gibi İngiliz,
Fransız ve sair düvel'inasaradan itma (Avrupa uluslarından tamamlama)
ile" ( " N i z a m ı Devlet Hakkında Mütalaat") adam bulunması da a n c a k bir
asır sonra, Fransız ihtilali Osmanlı'nın uyku hapını patlattığı zaman, III.
Selim'e teklif edildi.
"Evvela Avrupalıların savaş ilmi, kale kuşatması ve deniz savaşlarına ait
yazılıp basılmış olan kitaplarının, dost bulunan uluslar eliyle getirilip, parça
parça tercüme ettirilip... " [77] (Keza s.265) bilgi edinilmesi öne sürüldü.
Hatta, aynı layiha, "hareket"in fazileti hakkındaki tezine sadık kalarak,
medeni insanın bozulmasına karşı yeni insanların, taze barbarların ordu-
ya alınmasını ç a r e d i y e g ö s t e r d i . A b a z a v e Ç e r k e z l e r için ş ö y l e d i y o r d u :
"Adı geçen kavimlerin aralarına öğretmenler, sözü dinlenir şeyhler ve
dirayet sahibi alimlerden gemiyle yollayıp oralarda iskan ettirilerek, Alla-
hıve Peygamberi bilmez o cahillere, usulüne uygun Kur'an öğretilmesi ve
ona iman edilmesinin gerekli olduğu kavratılıp, tamamını İslam milletine
katıp, Sultanın emir ve fermanlarına hazır ve kadir ha i e getirilip..." [78]
("Nizamı Devlet Hakkında Mütalaat") 20-30 bin yeniçeri ve bir t e r s a n e
meydana getirilmesi yazıldı.
İlk O s m a n l ı ordusunu, ayrı dinden halk y ı ğ ı n l a r ı n ı n bile kurtarıcı gibi
karşıladıkları yazılır. Bu karşılamanın temelli sebebi, Osmanlının getirdiği
toprak düzenidir. Lakin ikinci s e b e b i : Osmanlı ordusunun bizzat halka ya-
rarlı olmasındadır. Hiç o l m a z s a , t o p l u m u n ufunetiyle ordu soysuzlaşınca-
ya k a d a r bu, b ö y l e idi.
Acaba tarih yanılıyor mu? Hayır. Kanuni devrinde bile ordu, evvela
k e n d i s i c a n l ı bir d i s i p l i n c i h a z ı o l d u ğ u g i b i , g e ç t i ğ i y e r l e r e a s a y i ş s a ç a n bir
kurum idi. Fakat hepsi o kadar değil: Osmanlı ordusu, bilhassa ortaçağ
ekonomisi kadar durgun bir s i s t e m içinde, ansızın b ü y ü k alış v e r i ş v e yı-
ğınla para hareketleri uyandıran başlıca müesseselerdendi. Ordu bezir-
gan ekonomisinden ve bezirgan ekonomisi ordudan karşılıklı olarak fay-
dalanırlardı.
"On binlerce develerle levazım taşınıyor idi. Önüne sevk olunan me-
murlar ile her türlü ihtiyacat temin ediliyordu. Bunlar rayiç sahiplerine ve-
rilmek suretiyle. Halkı incitmeksizin yapılıyordu... Parasız, halktan bir şey
alınmaz... Mekülat, meyve, levazım satılır; bedelleri alınır; köylere bu su-
retle paralar girerdi." ( " T a r i h - i Ebülfaruk" c. III. s.34-35)
Haddine mi ordudan bir t e k er, e t r a f ı n a s a r k ı n t ı l ı k e t s i n ? P a d i ş a h ruz-
nameleri, y a m a n disiplin örneklerini bugüne kadar ulaştırmıştır. Tarla çiğ-
nemenin en hafif c e z a s ı , y ü z d e ğ n e k o r t a d a y a ğ ı idi:
 "Bugün sipahi müfrezesi kehyası yüz değnek ile tedip edildi. Reayanın
tarlalarını çiğnenmesini men etmemiş... "
Meyve çalmak, hiç ş a k a s ı y o k , ö l ü m cezasına çarptırılıyordu:
".. Bugün azap askerinden beş nefer idam edildi. Yolda giderken re-
ayanın bahçelerine tecavüz etmişler. Ağaçlardan yemiş koparmışlar... "
İ ş t e , ilk O s m a n l ı o r d u s u b u idi.
16. y ü z y ı l o r t a s ı n d a o d e r e c e sıkı o l a n a s k e r i d i s i p l i n , y ü z yıl g e ç m e -
den, k o r k u n ç bir a n a r ş i y e d ö k ü l d ü . A r t ı k d e v l e t mi, orduyu idare ediyor,
ordu mu devleti? Bütün geri ülkelerin ezeli soruşu başlamıştı. Derebey-
leşme ve irticaın birinci a l a m e t i : O r d u , d e v l e t i de, m e m l e k e t i de, istedi-
ği uçuruma sürükleyebilirdi.
Ordu kargaşalığının en azgın şekli, "İkinci V i y a n a seferi" (1683) deni-
len f a c i a d a belirdi. Hüseyin Esiri'nin anlattığına göre, harbi kışkırtan se-
bep, ne m e m l e k e t i n , hatta ne devletin hayati bir z a r u r e t i d e ğ i l d i . Doğru-
dan doğruya harbi zanaat ve bir nevi kâr kaynağı haline getirmiş olan
zümrelerin saldırıcı şımarıklığı idi. Önüne gelen, çaput cengaverliğini iş
güç edinmişti:
"Ekser halk kâr ve kesbi (kazancı) bırakup ve yüğrük atlar aiup hilafı
sulh civarları nehb ve garet ( y a ğ m a ve çapul) ile taciz ettiklerinden" ("Mi-
yar'üldüvel ve Sebarülmilel", Tarihi Osmani Mecmuası s.977) komşu dev-
l e t l e r de, karşılık v e r m e zorunda kalıyorlardı.
"Reaya ve bereya ve ibni sebii ve tüccar taifesi nehb ve garet ile ateş fit-
ne iştialine baisin (ateşinin yakılmasına) iptidası serhad eşkiyalarından olup
ve a ki bet kavga büyüyüp"savaşmalar kızışıyordu. O zaman, usulen daima
karşısındakini haksız çıkarmada usta olan ve esasen harp, yağmacılığını
yağlı geçim yolu ve kazanç kaynağı bilen serhad paşaları, payitahta yalan
raporlar döşenirierdi: "Ve serhad paşaları ve beyleri dahi muratlarına mu-
vaffak envai durug ile peyder pey arzlar ve münhasırlar (bitmez tükenmez
özel istekler) irsai ettiklerinde, padişah agah hazretleri isga (söz dinleme)
etmeyüp ve izn'i hümayûnları olmamayla" beraber, "yağlı püas/' özleyen
"seyfiye" başka yollar aradı. Demagoji üstadı haline gelmiş"ilmiye" kanalın-
dan halk maneviyatını (...) yakalamağa girişti." H\\i\ev'\n yirminci asırda sah-
neye k o y d u ğ u oyun başladı.
"Akıbetkürsülerde vaazlara ve (... ) efendiye serhadierden teşekkürna-
meier geiüp söylendiler. Yine ısga alınmayup ve akibet itimat edüp sefer
muhakkak oidukda." ( " M i y a r ü l d ü v e l " s.998) Yabancı devlet elçileri belayı
s a v m a k için "aman dediler." Lakin bu sefer harp bir k e r e "EmriŞer'i", y a -
ni emri vaki olmuştu. Uçurumu g ö r ü p itiraz e d e n l e r e :
"Kul sefer ister! deyu cevab'ı nameşru" veril ¡veriyordu.
 Kara kuvvetin şuursuzluğuyla başlayan harpten hangi sonuca varılaca-
ğı kestirilebilirdi.
Osmanlı ordusu, yalnız geçtiği yerde ot bitirmeyen bir a f e t olmakla
kalmadı. Bizzat kendi kendisini yiyen bir c a n a v a r h a l i n e g i r d i .
Osmanlı ordusu, irtica o r d u s u haline girince şu acı b ü y ü k rezileti nef-
sinde topladı: 1- Yakıp yıkıcılık, 2- Çapulculuk, 3- Yırtıcılık...
Bu üç b ü y ü k reziletin tesiri, en zaruri ve tabii aksi tesirleri g e t i r m e k t e
gecikmedi. Osmanlılığı can evinden vuran ü ç f e l a k e t i , çığ gibi ilerledikçe
büyüttü: 1- Yakıp yıkıcılık: Bizzat ordunun kendisini aç bıraktı. 2- Çapul-
culuk: Yarattığı ateş pahası y ü z ü n d e n devlet maliyesini ve ordunun bes-
lenmesini mahvetti: 3- Canavarca yırtıcılık: Üzerlerine varılan kavimleri
ölüm dirim k a v g a s ı n a girip ş i d d e t l e k a r ş ı k o y m a ğ a zorladı.
I- Yakıp yıkıcılık-. Viyana seferine giden Osmanlı ordusu, Yanık Kalede
Nankör Sahrasına geldiği zaman, bir o r d u g a h t a n ziyade hayvan panayırı-
na benziyordu:
"Şöyle ki, tasavvur olunsa dünyada insan ve seb ve eşter ve ester ve
gah ve ganem (Katır, eşek, koyun ve keçi) kaimayup cem olmuş kıyas
olunurdu." ( H ü s e y i n bin Şeyh Hasan: "Miyarüldüvel ve Seyarülmilel")
Oradan "12 adet cevanib 33 saat m e s a f e " içinde ne kadar yer, kasa-
ba, kale, köy varsa hepsinde taş üstünde taş bırakmaksızın, tarladaki
ekinlere k a d a r her şey yakılıp y ı k ı l m ı ş t ı r .
"Büyük küçük kala ve paiangat ve şeherür ve kasa bat ve kurayı (ka-
leler, surlar, şehirler, k a s a b a l a r ve köyler) ve hatta kelale ermiş arpa ve
yulaf ve buğday ve kapiuca ve çavdar tarlalarını dahi ihrak edüp gerudan
gelenler tarlalarda kalan kavrulmuş buğdayı avuç avuç aiup yererdi."
Cam İsteyen dilediğini yapıyordu-, "Gönlü buzağı et isteyen birin boğaz-
iayup bir mıkdarını yiyüp, sabah göç oiundukda bahşiş bırakup giderdi."
(Aynı eser s.999)
Bu m a n a s ı z yakıp yıkıcılığı ordu öncüleriyle akıncılar beceriyordu. Ne
yapılacağı ve nereye kadar gidileceği bir p l a n a göre çizilmiş değildi. Bin-
diği dalı kesen ö n c ü l e r geçtiği yeri çöle ç e v i r i y o r l a r d ı . A r k a d a n gelen ordu
yığını aç kalacakmış! Düşünen yoktu. Gözler öylesine kararmıştı ki, o r d u
kendi a m b a r l a r ı n d a k i zahiresini bile kül e t m e k t e n ç e k i n m i y o r d u . Mesela,
"(Fişa suyu) üzerinde yüzden ziyade değirmen olmakla, muazzam bey-
lik an barlar var idi. Orada, Yanık ve Kumran adasında ve taşra taburda
olan askerlerinin zahiresi olmak üzere nice yüz bin kile dakik ve u/uf der
anbar mevcut etmişler ve asker'iİsiam, Yanık kalasını muhasara edüp iie-
ru geçmez mülahaza ederlermiş. Çarhcı ile ileru giden asker ve Tatar ol
kalayı dahi aiup emval ve erzaklarının garet ve kala ve varuşuni ( k a l e ve
çevresini) ve ol anbarlarını bilcümle zahiresi iie ihrak {yakip yıkma) eder-
lerdi." ( A y n ı eser, s. 1 0 0 0 )
II- Çapulculuk: Ordu, zaten harp için değil, çapul hırsıyla yola çıkmış-
tı. Silahlı düşmanla k a r ş ı l a ş m a k t a n ise, kız v e o ğ l a n a v c ı l ı ğ ı y a p ı y o r ; t o r -
bayla altın v e "yesir" t a ş ı m a y a ve malı satmaya bakıyordu:
"Orduyu hümayûnda esirin şoi mertebe kesreti var idi ki, at oğlanı ve
harabende ve seyislerde ve devecilerde esirsiz adam az idi".
"Veiayatta, senede beş, altı yüz akçeye çobanlık eden adamlardan
yüzden beş yüze ve bin ve dahi ziyade aituna malik olmuş adamın hesa-
bı yokdu. Ve sergerde olan hodgüzelguiam ve cevarı (oğlan ve cariyeyi)
ve aitun ve gümüş evani ( k a p - k a ç a k ) ve sair akmişe (dokumalar) ve te-
fariki ( k ü ç ü k hediyeler) ile cem edüp ve hatta çok kimseler otuzar, kırkar
cariye peyda ve cem etmişdiier. Ve sarraflar vardu ve pazar halkı had al-
tın ve gümüş avani iie sair tefarikier iie çağlar ve sandıklar ve Tatar ve ie-
vandat taifesi at gübresi ve heybe ve kebeye yesir ve sair sikke ve gümüş
avani doldurup aitun arabanın hesabı oimayup ve ellerinde elli, altmış ve
dahi ziyade yesiri bir aituna verdiler." (Aynı eser, s. 1 0 0 1 )
III- Canavarlık: Gayesiz, hedefsiz yakıp yıkan ve hayasızca kişisel vur-
gun ihtirasıyla kükreyen azgın bir k a l a b a l ı k t a , a r t ı k i n s a n c a h e r ş e y ö l m ü ş
demektir. En aşağılık d u y g u l a r ve en yırtıcı gözü dönmüşlükler, hiç bir
hayvanın yapamayacağı korkunçluklar beklenebilirdi.
G e n ç k ı z l a r l a o ğ l a n l a r k ö l e e d i l i p , ellisi, a l t m ı ş ı bir a l t ı n a s a t ı l ı r k e n , " p a -
ra e t m e y e n " yaşlılar ve bebekler tüyler ürperten k e y i f için doğranıyordu:
"Pek koca avrat ve küçük meme emen masumları anaları kucağından
alıp kılıç tecrübesiyle kati ederlerdi. Analar feryat eder. Ve o ayakdaşları
olan eraziller:
"Çalamdı... geri dur, ben çalayınl"
Deyu, böyle eziyet iie kati ederlerdi. Yavrusuna dayanamayan: "Ana-
sı, İaşesi üzerine düşüp bervechiie üzerinden ayrılmadığından am dahi kati
ederlerdi." (" M iy a r'ü I d ü ve I ve ¡Ih." s . 9 9 9 )
İşitilmedik hayasızlıklar, harp meydanını geneleve çeviriyordu:
"Darüiharpde vaty (çiftleşmek) caiz değil iken, kimesne amei etmeyüp
ve bazı erazei ( r e z i l l e r ) dahi iki üç adam bir cariye veya bir oğlan aiup nö-
bet iie melanet ederlerdi." ( H ü s e y i n Esiri bin Şeyh Hasan: "Miyarüldüvel
ve S e y a r ü l m i l e l " s.1000)

Hıristiyanlığın isyanı:
Hıristiyan dünyası bu dehşet önünde ayaklandı. Papa bütün Hıristiyan-
iara şöyle seslendi: "Herkes perhiz tutup, yağlı yemeyüp ve avratlarına
varmayup ve çocuklarına meme vermeyüp, ve koyunları kuzusundan ve
sığırları buzağısından ayırıp gece gündüz ağlıyup dua edersiz. " "Bu babda
ihmal ve müdamaha ederseniz, akibeti cümleye sirayet etmesi mukarrer-
dir. Her kim bu hususa yardım ederse Patris'i Meryemin dinin ihya ve ar-
zını tekmil etmiş olup, hemen doğru cennete gitmesinden ben kefil oiu-
rum." ( H ü s e y i n Esiri, Keza, s. 1 0 0 2 )
İnsan yığınlarını, h a y v a n s ü r ü l e r i n d e n a ş a ğ ı l a r a d ü ş ü r e n o çılgın tufa-
nın s o n u besbellidir. İlk O s m a n l ı l ı k , d ü n y a y ı zorba h a y v a n l ı k l a değil, gö-
çebe insanlığı ile f e t h e t m i ş t i . O ruh ölmüştü. Demek, Osmanlılık ölüme
mahkumdu. Nitekim, Orta A v r u p a ' y a doğru boşalan iğrenç zorbalık akını,
aynı z a m a n d a kendi en büyük bozgununun da baş s e b e p l e r i n d e n oldu.
Yüz binleri aşan bir o r d u için, s a a t gibi i ş l e y e n s t r a t e j i k plan o l m a z s a ,
yahut yapılan vaktinde ve düzenle yerine gelmezse, her şey bitmiştir. Bu
ordunun savaş kudreti d e v o l s a , y a r a l ı e j d e r h a gibi karıncaya yem olmak-
tan kurtulamaz; bir b a ş k a s ı n a h a c e t y o k , o r d u k e n d i k e n d i s i n i e z i p d a ğ ı t ı r .
İnsanca veya milletçe haklı hiçbir dava güdülmüyordu: Harp etmek
için harp ediliyordu. Bütün atılganlığın hızı vehimi ihtiraslarla k a r ı ş ı k adi
çapulculuktan geliyordu. Böyle bir o r d u ne kadar mevzii zaferler, birçok
muharebeler kazanırsa kazansın, en sonunda harbi kayıp edecek, mutla-
ka bozguna boyun eğecekti. Nitekim öyle oldu...

Kaçaklık:
Kanlı maneviyatsızlığıyla çapula düşen ordunun safları çarçabuk sey-
reldi. A s ı l hedefine v a r m a d a n adeta kendiliğinden eridi:
"Velhasıl, Beç'e varınca ve varmazdan mukaddem (önce)/ neferat ve
ievendat ("kimi serhadlı, kimi Tatar kıyafetine girüp") zengin olmakla bı-
çakların bırakup bu kadar kere yüz bin adamdan sade neferat kısmından
on bin adem yok idi." (Hüseyin Esiri: Keza, s. 1 0 0 1 )

Yukarıdan baltalama:
Aynı ihanet havası ordunun y ü k s e k idare kadrosunu da zehirlemişti.
"Sergerde olanlar mabeyninde tefrika olmakla, serdar ekrem hazretlerinin
işiiierugittiğiniistemeyüp" (Hüseyin Esiri: Keza, s. 1000) Harekata yuka-
rıdan baltalamalar yapılıyordu.
Kumandanlar, zabitler birbirlerine düşmandılar: "Serdarları ve zabitle-
ri arasına ihtilal vaki olmayla asla cenk etmeyüp bırakup gitmişlerdir."
(Hüseyin Esiri. Keza, s.1072)

Kıtlık:

Çapul y ü z ü n d e n Viyana muhasarası başlayınca, Osmanlı ordusu, keli-

menin düpedüz manasıyla aç kalmıştı. Osmanlı o r d u s u n u n tek tek fertle-
ri, çağdaş "Yıldırım harbi" kişilerinden çok daha üstün moral taşıyordu.
Hüseyin Esiri bin Ş e y h H a s a n d i y o r ki:
"Askerde bir mertebe cüret ve şecaat (o derece cesaret ve yiğitlik) var
idi ki, yüz kafir üzerine on adam, koyun tuza seyirdir gibi varırdı." O hırs-
la on beş g ü n ş i d d e t l i hücumlar yapıldı. Lakin, m u h a s a r a 40 g ü n d e n faz-
la sürdürülemedi. Çünkü kıtlık p a t l a m ı ş t ı :
Tabu sahrasında asker: "Atlarımıza taş mıyedireiim deyu cevap verüp
karşu koydular. Orduyu hümayünda ise bir yem yuiaf bir zoita, oi dahi ki-
min eline girer. Ve yirmi saat yere değin onun davar yemiyeceği çalı ve
çırpı ecnasının (cinsinin) eseri kaimayup kara toprak olmuş idi. Ve her me-
küiat (yiyecekler) daha bahaya çıkup paşaların tayin vermeğe kudretli oi-
mamağia ievendanm tayini kesüp anlar dahi kerte kerte dağlara ve or-
manlara cem olup avdete muntazırlardı (dönmeye hazırlardı)." (Hüseyin
Esiri: K e z a , s. 1 0 0 6 )

Aşağıda bozgun:

Muhasara kırk g ü n d e muvaffak olamayınca, baştan başa panik koptu.

Artık, tam "külahını kurtaran kaptandır" şiarıyla herkes başının çaresine
düştü. Çapulcular kaçacak yer arıyorlardı:
"Muhassal Tatar ordusuna cem olan eraziller (reziller takımı) Tatara
dahiiğva verüp (baştan çıkarıp);
"Acemi tonoz bizim nemiz aldı? Bizim aldığımız bize yeter!" deyüp,
"Makulolan bunda oturmaktır."(Hüseyin Esiri, Keza s. 1006) Feryadıy-
la dağlara sığınmışlardı. F a k a t o r a d a da, a y n ı ç a p u l kanunuyla, haydutlar
gibi birbirlerini kırarak, düşmanın işini kolaylaştırıyorlardı:
"Dağlarda ve ormanlarda ayakdaşiar mal hatırı için birbirlerini kati edüp
bu takribie kati ettiklerinin dahi hesabı yok idi." ( H ü s e y i n Esiri, Keza s. 1 0 7 4 )
İnsanlık, daha ileri bir m e d e n i y e t e ç ı k a r y o l b u l d u m u , a r t ı k hiç bir z o r
onu y o l u n d a n çeviremiyor. Viyana muhasarası, bu askeri manzarasından
daha manalı bir m e d e n i y e t b o ğ u ş m a s ı idi. O s m a n l ı l ı k , Bizans kalası önün-
de geriliği k a l d ı r a c a k bir k u v v e t i t e m s i l ettiği için, muvaffak olmuştu. İs-
t a n b u l ' u n fethiyle beraber yalnız Bizans surları değil, A v r u p a derebeyliğinin
şatoları da h ü k m e n yıkılmıştı. Batı'da yeni burjuva t o p l u m u k u r u l u y o r d u .
Osmanlıların Akdeniz yolunu kesmeleri bile, A v r u p a ' n ı n ileri bir s i s t e m
kuran burjuva toplumu için e n g e l d e ğ i l , kışkırtıcı kamçı oldu. Batı bezir-
ganlığı, uzak U m m a n l a r d a n Hint y o l u n u keşfedip, u z a k dış t i c a r e t l e b ü y ü k
sermaye birikişine imkân buldu. Osmanlılık Viyana'yı muhasara etmeden
3 4 yıl ö n c e , batı ülkesi y e r y ü z ü n e m o d e r n m a n a s ı y l a ilk h ü r r i y e t b a y r a ğ ı -
nı çeken İngiliz ihtilaline kadar y ü k s e l d i .
 İşte, serhad çapulculuklarını kızıştıran, ve nihayet payitaht ordularının
i ş t a h ı n ı ç e k e n y e n i z e n g i n l i k l e r , A v r u p a ' n ı n o ileri burjuva gelişimiyle doğ-
muştu. Osmanlılık e k o n o m i k kuvvetiyle kendisine yeni bir s o s y a l ufuk aça-
mamış, uzak şark ticaretini elinden kaçırmıştı. Batı'daki gelişmeyi yutmak
için s a l d ı r a n b u kötü a s k e r i k u d u r m u ş l u k b e y h u d e idi. T e k n i k v e s o s y a l üs-
t ü n l ü k H ı r i s t i y a n l ı k t a idi. V i y a n a k a l e s i ö n ü n d e , S ü l e y m a n , O s m a n ' l ı n ı n ge-
r i v e z a l i m s i s t e m i n i n z o r b a l ı ğ ı n a d a y a n ı y o r d u . O n u n için h a k s ı z l ı ğ ı k u d r e t -
s i z l i ğ i n d e n aşırı ç ı k t ı . O n u n için y e n i l m e ğ e m a h k u m d u ve yenildi.
 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM

DEREBEYLEŞMENİN KAÇINILMAZ SONUCU: İSYAN

AYRIM I

CELALİ İSYANLARI

K e s i m d ü z e n i , f i y a t k a n u n u gibi " k ı l d a n ince kılıçtan k e s k i n " bir s i l a h -

la, Osmanlı halkının azgınca soyulup, ezilişini kışkırttı. Eski Osmanlıların
adil idaresine g ü v e n m i ş olan halk yığınlarını ve başta köylüleri derin hoş-
nutsuzluğa düşürdü. Hoşnutsuzluk ayaklanma değildir. Lakin hoşnutsuz-
lukların günden güne büyüyüp devrim derecesine çıkması için gereken
sosyal ve siyasi şartları da, g e n e k e s i m d ü z e n i y a r a t t ı .
Tipik surette "kesim düzeni isyanı" d i y e b i l e c e ğ i m i z ayaklanmalara, Os-
manlı tarihi "Celaliisyanları"der. Birinci Osmanlı saltanatı Yıldırım bozgu-
nuna uğrayınca, Anadolu halk a y a k l a n m a l a r ı y l a çalkanmıştı. Şimdi, İkinci
Osmanlı saltanatı veya Osmanlı İmparatorluğu yüz yaşına gelince, isyan,
Celali vakaları şekline giriyordu. Her iki isyanlar dalgası da, e s a s i t i b a r ı y -
la Avrupa'daki benzerleri olan "köylü isyaniari'm andırırlar. O n l a r gibi din
bayrağı altında ortalığı allak bullak ederler, en sonra beylerin kahpelikleri
ve zorbalıkları altında ezilip giderler.
Halbuki yüzeysel k a l a n s i y a s i t a r i h e b a k a r s a k , art a r d a y ı l l a r c a A n a d o -
lu'yu kasıp kavuran ve imparatorluğu uçurumun bir p a r m a k b e r i s i n e g e -
tiren Celali i s y a n l a r ı , a l e l a d e ç a p u l c u l u k l a r d a n i b a r e t t i r . V e ş ö y l e iki b a s a -
makta hulasa edilebilirler:
933/1526 yılı Baba Zevalnon ilk kızılca kıyameti kopardı. "Kayseri ci-
varında Baba Zevainon nam bir derviş, başına Türkmen çapulcuları cem
ile huruç etti (ayaklandı). Davası şeriat ve adalet idi. Efaiiise gasbı em-
val ve katli nüfustan (yaptıkları, mallara el k o y m a k ve insanları katlet-
mekten) ibaretti. Binlerce asiler ile kasabalara tecavüze başladı." ("Ta-
rih-i E b ü l f a r u k " c.III)
B u i s y a n bir yıl kadar dayandı. K a y s e r i s a n c a k beyi Mustafa'nın defter-
darı Kadı M u s l i h i t t i n , a s i l e r e ö ğ ü t v e r m e ğ e gitti. Öldürüldü. Üzerlerine Ka-
raman beylerbeyisi İskender Zade Hürrem Paşa saldırdı. "Mağlup ve peri-
şan" olarak "İçel sancak beyi ile beraber maktuller (ölenler) içinde kaldı."
( " T a r i h - i E b ü l f a r u k " c.3, s . 2 8 7 ) B u n u n ü z e r i n e , S i v a s b e y l e r b e y i s i ile M a l a t -
ya beyi t a a r r u z a kalktılar. İlk s a v a ş t a üstün geldiler. "Hatta, Baba Zevainon
muharebede maktul olmuş iken asiler gece hucumiyie Hüseyin Paşa'nm or-
dusunu perişan etmişlerdir." ( K e z a ) Paşanın kendisi yaralanıp kaçmıştır.
Ancak neden sonra "Diyarbakır beylerbeyi Hüsrev Paşa, bütün civar
beylerin imdadiyie asileri cümieten mahs/' (Keza) etmiştir.
934/1527 yılı "Yenice bey unvanını alan bir serseri dahi, Adana vilaye-
tinde huruç etmişti. Oradaki isyan mühimce idi." (Keza) "l/eli halife":
"Adana'nm dağ tarafında Türkmen aşiretleri içinde kıyam eden (ayakla-
nan) Veli halife nam bir sergerde dahi birçok hempa (taraftar) toplamağa
muvaffak" oldu. Ama, sancak beyi Piri bey "Hüsnü tedbirleri"üe bu isya-
nı bastırdı. (Keza)
Tomuz oğlu adıyla, Edirne-Bursa, arasında türeyen "bir şaki hayli ha-
sarlar icra" (Keza) etti:
B u r s a ile E d i r n e : B i l d i ğ i m i z g i b i , b i r i n c i O s m a n l ı s a l t a n a t ı ile, ikinci O s -
manlı saltanatının doğuş payitahtları idiler. İkisinin arasında bütün impa-
ratorluğun merkezi İstanbul ve Marmara denizi vardır. Ülke u f a k y e r de-
ğil, a m a , y ı l ı n asıl b ü y ü k isyanı Kalender Sultandır.
Kalender Sultan: "Hacı Bektaşi Veli ahfadından biri"$\x. "Hilafet ve İsia-
miyetin tahüsi ve talisi ( k u r t a r ı p , yüceltmek) için min tarafillah (Allah tara-
fından) memur edilmiş Mehdiyi zaman olduğunu iddia etti. (934/1527). Ga-
ile çarçabuk büyüdü. Otuzbin adam başına toplandı." ( " T a r i h - i Ebülfaruk" c.
III. s.290) "Ayan'ı mahalliye, üiema, şuyuh, dervişan (yerli ileri gelenler,
alimler, şeyhler ve dervişler) bunlara iltihak etti." İ s y a n c ı l a r , sadrazam or-
dusunu bozdular. Oldukça geniş teşkilata kalktılar. S a d r a z a m İbrahim P a ş a ,
Anadolu beylerbeyiBehram ve Karaman beylerbeyi Mahmut Paşalarla yeni-
çerıhin mühim bir kısmı asiler üzerine yürüdü. "Sivasmülhakatından (sınır-
ları içinde) Sahfa nam ovada vaki olan azim bir muharebede serdarın ordu-
su perişan oldu. Hazine ve ağırlıkları asilerin yed'i gasplarında kaldı. Telefa-
tın miktarı çoklara baliğ olurdu. Beylerbeyi Mahmut Paşa iie Alaiye beyi
Mustafa Paşa maktüller meyanmda idiler." (935/1528).
"Erbab'ıkıyamın, bu muvaffakiyeti üzerine; Zülkadriye emaret'i sabı-
kası halkı dahi ayaklandılar... Bu veçhile Elbistan'da idarei mülkiye esası
kurmağa başladılar." ( T a r i h - i Ebülfaruk, c. III, s.291)
Bir imparatorluğu yıkacak derecede yığın hareketleri yapmış isyanları
"bir ş a k i " , " b i r s e r g r e d e " , " b i r s e r s e r i " ile izaha k a l k m a k tarihi ciddiye alma-
maktır. Bu görünen kabul altındaki Celali isyanlarının iç y ü z ü n ü belirtmek
622
için, ş u y a n l a r ı g ö z ö n ü n e g e t i r m e l i y i z : 1- İsyanların doğuş sebep ve şart-
ları, 2 - İ s y a n l a r ı n tipi v e ü s l u p l a r ı , 3- İsyanların bozgun sebepleri.

I- İSYANLARIN DOĞUŞ SEBEP VE ŞARTLARI

Tarihte her i s y a n hareketinin hiç a k l a g e l m e d i k b a h a n e l e r i olur. Bun-

lar s e b e p s a y ı l a m a z l a r . Ama, asıl gizli sebepler bardağını ansızın taşıran
vesileler (fırsatlar)dir. B u v e s i l e l e r , ç o k d e f a üst s ı n ı f l a r ı n z u l m ü n ü h a l k y ı -
ğınları önünde en göze çarparca açığa vuran olaylardır.
A n a d o l u ' d a C e l a l i i s y a n l a r ı n ı n v e s i l e s i de, İ s t a n b u l ' d a h ü k ü m e t i n y a p t ı -
ğ ı i ğ r e n ç bir k a n içicilik o l d u . . . S ü l e y m a n i y e ' d e o t u r a n bir aile ölü b u l u n d u .
Ö l d ü r e n l e r ele g e ç e m e d i . M a h a l l e d e b u c i n a y e t i bir A r n a v u t ' u n y a p t ı ğ ı s ö y -
lendi. H ü k ü m e t b u d e d i k o d u y u f ı r s a t bildi. Ç ü n k ü ileride g ö r e c e ğ i m i z baş-
ka sebeplerle hareket ediyordu. H a t t a belki ş a y i a y ı ç ı k a r t a n v e y a k ı ş k ı r t a n
da kendisi idi. Hemen yabancı işçi A r n a v u t l a r d a n sekiz yüz biçare koyun
gibi t o p l a n d ı . Hepsi de kılıçtan geçirilerek sözde adalet yerine getirildi.
Havadis, İstanbul'dan taşraya bir b o m b a p a t l a y ı ş ı y l a y a y ı l d ı . Ö l d ü r ü l e n
A r n a v u t a m e l e , M ü s l ü m a n bile d e ğ i l d i . Lakin taşra T ü r k m e n l e r i , M ü s l ü m a n
şeriatı namına, bu Hıristiyanların kanını dava ederek ayaklandılar. Gerçi,
T ü r k m e n l e r temiz göçebe ruhlarını kaybetmemiş Türklerdi. Onlardan kuv-
vetli bir v i c d a n isyanının doğması pek tabii idi. A m a , v i c d a n i s y a n ı n ı n si-
lahlı i s y a n a d ö n m e s i için, h e r h a l d e , h e l e o z a m a n k i din h a v a s ı i ç i n d e , y a -
bancı Hıristiyanların gadre uğramaları yetmezdi.
Gerçekte isyanın iç sebebi, Anadolu halkının uğradığı görülmemiş soy-
g u n v e e z i l m e idi. O zamanlar modern devlet m e r k e z i y e t i n i n ve taşra in-
zibat kuvvetlerinin hemen hemen hiç bulunmadığı, hayli ilerlemiş dere-
beyleşme ademi merkeziyeti büsbütün arttırdığından; isyanlar büsbütün
kolaylaşıyordu. Sekiz yüz masum Arnavut işçisinin koyun gibi boğazlan-
m a s ı , b i r d e n ş i m ş e k gibi ç a k ı p , m e v c u t h a k s ı z d ü z e n i n b ü t ü n z u l m ü n ü a n -
sızın ve çim çiğ a y d ı n l a t ı v e r m i ş t i .
"Halkın heyecanı payitahttan vilayetlere de sirayet etmişti. Vilayetler
ise, bu gibi asar'ı heyecanın tevsi'i daire etmesine (heyecanlı suçların ya-
yılmasına) daha müsait idi. Çünkü halk, zulüm altında daha ziyade ezik
idi. Kıyama daha müsteid(yatkın) idi." ( T a r i h - i Ebülfaruk. c.3, s.287)
"Fazla olarak viiayat köşelerinde, İstanbul'da olduğu gibi, her vakit emir
hükümeti icraya hazır kuvei müsiiha (silahlı güçler) bulunmazdı." (Keza)
Son Osmanlı tarihçileri, genellikle işi en kolay tarafından, şahsi veya
tarikat sebeplerle izaha kalkarlar. A n c a k isyancıları, "serseri eşkıya" sayan
E b ü l f a r u k bile, t a r i h t e " h i k m e t i a s l i y e t a h a r r i s i " z o r u n d a k a l ı n c a , d a h a cid-
di davranmak lüzumunu duyar:
 "Meselenin, der, ehemmiyeti, bu gaddarlık, şunun bunun hırsı ve şid-
det eseri oimayup; esbabı medeniyeye m üsten id ahvali mevudeden nnü-
tevellüt ( z a m a n ı n hallerine dayalı sebeplerden) olmasında idi." ( " T a r i h - i
E b ü l f a r u k c.3, s.288")
"Celalüerin Acemce Şiiliğe rapt'ı amal eylemeleri (yönelmeleri) sevk'i
vicdaniden ziyade azap vücudu eseri idi." (Keza s.289) "Osmanlılık o sıra-
da büyük bir buhran geçiriyordu." (Keza)
G e r ç e k t e , isyan için " b ü y ü k bir b u h r a n " , d a h a d o ğ r u s u " e s b a b ı medeni-
yeye müstenid" bir "/çt/ma/buhran" b u l u n m a l ı y d ı . Bu, umum (genel) ve iç-
timai ( s o s y a l ) b u h r a n ı , O s m a n l ı t o p r a k e k o n o m i s i n d e alıp y ü r ü y e n d e r e b e y -
leşme hazırlamıştı. Buhranın isyana v a r m a s ı için ise, d a h a özel ş a r t l a r ge-
rekti. Osmanlı toplumunda sınıflar t e ş e k k ü l etmiştiler; hatta kemikleşmek,
t a ş l a ş m a k istiyorlardı. B u t a ş l a ş m a y a karşı isyanın p a t l a k v e r m e s i için, y a l -
nız alt sınıfların çileden çıkmaları yetmezdi. Alt sınıflar "edemiyorum" ter-
ken, üst sınıfların da "güdemiyorum" d e m e k d u r u m u n a düşmeleri lazımdı.
Celali isyanları zamanında, Osmanlı toplumunun iktisadi b u h r a n ı , sos-
yal b u h r a n a karışmıştı: Buhran alt v e üst b ü t ü n t o p l u m s ı n ı f l a r ı n ı sarmış-
tı. S i y a s i b u h r a n ı n a l e v l e n m e s i , i s y a n ı n p a t l a k v e r m e s i için bir k ı v ı l c ı m ka-
fiydi. A r n a v u t işçilerin katliamı bu kıvılcım oldu.
Ekonomik buhranı kesim düzeni yaratmıştı. Bu, imparatorluğun toprak
temelini bir a n d a a l t ü s t e d e n bir d e v r i m d i . Payitahta birkaç Yahudi dolabı
ile s a r a y ı n h e r h a n g i minderi ü s t ü n d e beş o n k a v u k , ş u y a n a v e y a bu ya-
na s a l l a n ı v e r m i ş t i . Belki, Koca S e k b a n b a ş ı ' n ı n anlattığı k u l a k v e dil kesil-
me dedikodularını kökten k e s m e k için, sahipsiz sekiz yüz A r n a v u t kurban
edilivermişti.
Bu ekonomik altüstlüğün imparatorluk ölçüsünde uygulandığı göz önü-
ne getirilsin. Yarattığı sosyal buhranın çapı derhal göz önüne gelebilir.
Orada artık, herhangi kapı kullarının "sakal falına" varmaları, yahut birkaç
yüz kimsesiz yabancı kellenin uçurulması gibi idari t e d b i r l e r p a r a e d e m e z -
di. Orada sınıfların sınıflarla ilişkisi a y a k l a n a c a k v e h e s a p l a n a c a k t ı .
İsyanın Anadolu'yu seçmesi de t e s a d ü f değildi: İmparatorluk "unsur'u
asii"sayılan M ü s l ü m a n l a r ve T ü r k l e r orada idi. Ve bu unsurlar henüz, bü-
tün direnç kabiliyetlerini kaybetmemişlerdi.
Ait sınıflar "edemez"ier. "Anadolu ahalisi yokluk içinde idi. Geçimleri
dayanılmaz haldeydi. Hükümetin zulmüne yerli iieri gelenlerin yolsuz-
lukları katılıyordu. Hak aramak için başvurdukları hâkimlerden ve kadı-
lardan, adalet yerine fazladan zulüm görüyorlardı. Kurtuluş ve teselli
kapısı göremeyince, rasgele bir gerekçeyle isyan etmekte tereddüt et-
miyorlardı." [ 7 9 ] (Ebülfaruk c. III, s.288)
624
 "Erbab'ı kıyamın muvaffakiyeti üzerine: Züikadriye emaret'i sabıkası
halkıdahi hemen ayaklandılar. Çünkü, Ferhad Paşa'nm itisafarından
(yolsuzluklarından) dolayı en ziyade haksızlığa hedef olmuş kıtalardan bi-
risi idi." ( K e z a , s.292)
Anadolu halkı neden bu kadar " m ü z a y a k a " ve "zulüm", "itisaf" görüyor-
du? Ç ü n k ü dirlik d ü z e n i e s n a s ı n d a y a l n ı z d e r e b e y l e ş e n " s a h i p a r z " l a r ı n s o y -
gunu vardı. Kesim d ü z e n i ile beraber, evvelki soygun kalkmak şöyle dur-
sun, bir d e o n u n üzerine daha evrensel bir t e f e c i - b e z i r g a n s i s t e m i n i n s o y -
gunu ve baskısı binmişti. Sömürü katmerlenmişti. Miri t o p r a ğ ı n t a s a r r u f u
malikane sahibine geçmişti. Rüşvet sistemi devletin halk üzerindeki y ü k ü n ü
de dehşetlendirmişti. T o p r a k gelirinin bezirgan tefeci eline geçmesi gibi
m a n s ı p t i c a r e t i d e e n s o n u n d a g e n e ç a l ı ş a n h a l k a inen bir bela o l u y o r d u :
"Paşalar mazuioidukda (görevden alındıklarında) kapularını dağıtmağa
mecbur olup, açıkda kalan i even d ve sekban ve bölükbaşıları maiyetleri ef-
radiyie kapu buluncaya kadar köyden köye, misafir olurlar ve kendüieri ve
hayvanlarını köylüye besletirler idi..." ("A. Ş.: Tarihi Osmani" c, II, s.360)
Üst sınıflar "güdemezler: "Buhran, sadece sıradan halka özel değil-
di. Üst tabakalara da yayılmıştı. Anadolu'nun önemli bir kısmı esasen dü-
zenli, İsiami düzene uygun yaşama biçimlerine sahipti. Karamanlıların,
daha Selçuklular zamanından beri geçerli olan usul ve eğilimleri vardı.
Bağlı oldukları usûller özellikle de alışmış oldukları kimi ayrıcalıklar, ye-
ni amirler tarafından iptal edilmiş" "Yeni sancak beyleri, yerli iierigelen-
lerin ellerinden tımarları, mütevelliliklerizabt edip kısmen dönme yaban-
cı oian hizmetkârlarına, kölelerine vermekte idiler." [80] (Tarih-i Ebülfa-
ruk c. III: s.289)
"Müşteki oian kadim (eski) ayan memleket, esasen Osmanlılığın aleyhin-
de olarak muzır teikinat (zararlı öğretmeler) icrasına başlamışlardı." (Keza
s.290) Onun için kolayca "ayan'ı mahalliye, ulema, şuyuh, dervişan bunlara
(isyancılara) iltihak etti." (Keza s.291)

II- İ S Y A N I N T İ P İ V E USLUBU

Bir isyanın karakteristiği, şiarlarından (parolalarından), şeflerinden,

teşkilatlarından anlaşılır.
Şiar: Celali isyanlarının parolası, Hıristiyan, Müslüman, bütün köylü
ayaklanmalarında bayrak yapılan: Din ve şeriat ş i a r ı idi.
Baba Zevaino'nun "davası şeriat ve ada/et idi" Ç\av\h-\ Ebülfarukc. III,
s.287) K a l e n d e r s u l t a n , t u h a f bir t e s a d ü f e s e r i birinci B ü y ü k Millet M e c l i -
sinin kullandığı bir tabirle "Hiiafet'iİsiamiyenin tehiisi ve taaiisf' uğruna
(Keza s.290) mehdileşiyordu.
 Şef: Ş e r i a t v e a d a l e t b a y r a ğ ı n ı başta k i m ç e k e c e k ? A z ç o k fani d ü n y a y a
meydan okumuş kimse: "Baba" veya "Derviş" S e l ç u k saltanatına coup de
grace (öldürücü vuruş) vuranlarda "Babailer"di. Bektaşilik, Babailiğin deva-
mı oldu. D e m e k , ş e f tipi, t a r i k a t v e i s y a n g e l e n e ğ i n i t a ş ı y a n d e r v i ş t i p i d i r .
Unutmayalım ki, derviş: resmi dine karşı halk içine inen bir m i s t i k
muhaliftir. Sarıklı hoca; üst t a b a k a n ı n açık m e d r e s e ilmiyle yetiştirdiği
kimsedir. Hoca; saraya, derviş halka ve köye bakmıştır. Onun için C e l a l i
isyanlarında, medreseci şeriat, üstün sınıfları sağlayan bir a f y o n gibi idi.
Asilerin i s t e d i k l e r i ş e r i a t ise; t a r i k a t i m b i ğ i n d e n g e ç i r i l i y o r . Bir ç e ş i t "içti-
mai adaiet"e özeniyordu.
Teşkilat: Celali isyanlarında iki teşkilat kadrosu beliriyor:
1- Tarikat, 2- Aşiret
Bu tesadüf değildir. Gerek Hıristiyan, gerek Müslüman dünyalarında,
çöken eski medeniyetlere barbar akınları aşiretlerle yapıldı... Göçebe
aşiret, medeni d ü n y a n ı n tek tanrılı dinini benimsedikten sonra bile, ken-
di ilk a ş i r e t inançlarını atamadı. Resmi dini "zahir" s a y a r a k , eski aşiret
inançlarını "batm"mûa, içinde sakladı: İslam Türk tarikatlarında Orta As-
ya Şamanlığı bütün gelenekleriyle yaşadı. Tarikat, adeta aşiretin mane-
vi devamı oldu.
Onun için, Celali isyanlarında tarikatla, aşiret adeta baş başa v e r m i ş
göründüler.
"Baba Zevainon nam bir derviş başına Türkmen çapulcularını cem
edüp huruç etti." ( T a r i h - i Ebülfaruk, c. III. s.281) Veli halife "Adana'nm
dağ tarafındaki Türkmen aşiretleri beyninde kıyam eden bir sergerde"
(Tarih-i E b ü l f a r u k " c . 3 , s . 2 8 8 ) idi.

III- İ S Y A N I N BOZGUN SEBEPLERİ

Celali isyanlarının bozgun sebepleri, klasik ortaçağ köylü isyanlarının

acıklı bozgun sebepleriyle aşağı yukarı aynıdır. Bu sebepleri iki grupta
toplamak mümkündür.
1- İ s y a n ı n köylü karakteri.
2- İ s y a n ı n ortaçağ karakteri.
Bu iki k a r a k t e r i s y a n ı n i n k ı l a b a v a r a m a y ı ş ı n a kapı açmıştır.
1- İsyanın Köylü k a r a k t e r i :
Sırf köylü isyanları başlıca üç zaaf taşır:
a) Köyde kalmak,
b) Müdafaada kalmak,
c) Çapulculuğa dökülmek.
 A- Köyde kalmak.• Celali isyanlarının birinci özü, sırf k ö y l ü damgasını
taşımalarıdır. Hemen hiç bir ciddi isyan büyük şehirlerde d o ğ m a z . Baba
Zevalnon "Kayseri avamda", Yenicebey Adana "vilayetinde", Veli Halife
Adana'nın "dağtarafnda", Tomuzoğlu Edirne ile İstanbul "arasında"... ya-
ni hep k ö y l e r d e k a l ı r .

Gerçi modern çağa kadar gelmiş geçmiş medeniyetlerin üretim temeli

toprağa dayanır, ziraattır. Lakin, m e d e n i y e t ; ziraatla değil, ticaretle doğar
ve ticaret yollarıyla dünyayı sarar. Ticaret ise, gerek kadim, gerekse
ortaçağlarda, hep ş e h i r d e n i l e n yerlerde merkezileşir.
Köylü, ortaçağda derebeyine karşı yekpare, ama kendi içinde param-
parça bir y ı ğ ı n d ı r . Köylü isyanı m e m l e k e t ö l ç ü s ü n d e bir k u v v e t o l m a k için
mutlaka hayati merkezleri ele g e ç i r m e l i d i r . Celali hareketi toplumun ha-
yat düğümleri d e m e k olan büyük şehirleri b e n i m s e m e k şöyle dursun, on-
lara sadece düşman kesilmiştir.
B- Müdafaada kalmak.
Köylülüğün bir alın yazısı da lokalizm d e n i l e n mevziilik, a ğ a ç gibi yal-
nız b u l u n d u ğ u y e r e s a p l a n ı p k a l m a k t ı r . C e l a l i i s y a n l a r ı o d a m g a y l a ; d a i m a
dar ölçüde s a m a n alevleri çıkarmakla yetindi. Zira, köylünün ufku, kendi
köy sınırında ve nihayet kasaba çevrelerinde tükenirdi.
Saltanat, d a i m a aynı merkezden, muayyen bir g a y e e t r a f ı n d a t o p l a n ı p
sistemlice saldırdığı halde, Celali ayaklanmalarının sınırları dahi birbirine
değmedi. Küçük mevzii birer yağ lekesi gibi kaldılar. O kadar ki, Yenice Bey
ile V e l i Halife a y a k l a n m a l a r ı a y n ı y ı l d a v e a d e t a a y n ı y e r d e ( 9 3 4 yılı A d a n a
vilayetinde) patlak verdiği h a l d e , e l ele v e r m e d e n , ayrı a y r ı e z i l d i l e r .
Bektaşi tarikatı gibi, T u n a ' d a n , Umman'a k a d a r k ö k v e dal s a l m ı ş bir
teşkilatın başı Kalender Sultan bile, köylülüğün bu mevzii, parçalı vasfın-
dan kurtulamadı. Orta A n a d o l u ' d a n Hatay'a kadar geniş ülkeyi sardı. Üst
üste b e y l e r i n , p a ş a l a r ı n , h a t t a p a d i ş a h ı n o r d u l a r ı n ı bozdu. Lakin bu zafer-
lerin kazançlarını kullanmayı bilemedi. Serdarın hazine ve ağırlıklarına el
koydu. Ama, işin a r k a s ı n ı g e t i r m e y i d ü ş ü n m e d i . D ü ş m a n y e n i l m i ş k e n , pe-
şini bıraktı. T a a r r u z a g e ç m e k ş ö y l e d u r s u n , orta A n a d o l u ' d a bile d u r a m a -
dı. Cenup (Güney) Anadolu'ya ricat etti.
Yani hemen m ü d a f a a y a geçti. Halbuki müdafaa, isyanın ölümü idi. O
sayede sadrazam paşanın 80 bin kişilik o r d u l a r h a z ı r l a m a s ı n a , kendi içle-
rine kadar casuslar s o k m a k suretiyle "hüsnü tedbirler" almasına bol bol
vakit bırakıldı. Küçük üretici a y a k l a n ı ş l a r ı n ı n tarihi kaderi hep aynı idi:
"Bu sırada Halep'te Kara Kadı demekle maruf olan Hakimüişerin zulüm
ve irtikablarını bahane eden halk, am camide maiyeti ile paralamış/ardı.
İşbu eser isyanın arkası gelmedi." (Tarih-i Ebülfaruk'dan, c.3, s.293)
 Manzara t e s a d ü f değil, bilakis t a m "sınıfi determinizm" denilen kanu-
na uygundu. Küçük aşiretin, dağınık köylünün hareketi de: İ l k e l , k o p u k ol-
du. Mekân içinde: Genişlemedi. Zaman içinde: Süreklileşemedi.

C- Çapulculuğa dökülmek-.

Her i s y a n , d e v r i m adını a l a b i l m e k için, y a n i m u z a f f e r bir s o s y a l d e ğ i ş i k -

liğe v a r a b i l m e k için, i n s a n y ı ğ ı n l a r ı n ı mutlaka mevcut çapulculuktan kurtar-
mayı güden bir i l e r l e y i ş olmalıdır. Ancak o zaman geniş halk yığınlarının
sevgi ve y a r d ı m ı n ı kazanır. Bir d e i s y a n c ı l a r ı n ç a p u l c u l u ğ a d ü ş t ü k l e r i t a s a v -
vur edilsin: İsyan b i n d i ğ i dalı kesmiş demektir. S ö z d e k a l d ı r m a y a giriştiği
s o y g u n u , h e m d e b u s e f e r kanlı k a r g a ş a l ı k l a r l a d a h a feci ş e k i l d e , k e n d i s i y a -
p ı y o r d e m e k t i r . O r d u gibi i s y a n d a , ç a p u l a d ü ş t ü ğ ü a n d a ö l m ü ş t ü r .
Köylü s o y g u n a uğradıkça, soygun düşmanıdır. Ama, k e n d i s i f ı r s a t bul-
sa b a ş k a s ı n ı pekala işletip s o y m a y ı y a d ı r g a m a z . Ezildikçe z a l i m i n can has-
mıdır. Lakin, gözü y u k a r ı d a o l d u ğ u için; bir k e r e z a l i m i n y e r i n e g e ç t i k t e n
sonra, kendi hesabına gelince, zulüm yapmayacağı kestirilemez. Çünkü,
iktisadi d u r u m u ; küçük işletmeyi büyütme hırsına elverişlidir. Sosyal du-
rumu, küçük sömürücülüğe meyillidir. Sömürünün küçüğü ile büyüğünün
nerede başlayıp, nerede bittiğini ise A l l a h bilir.
Onun için b ü t ü n s a f k ö y l ü isyanlarının başına gelen, Celali isyanlarının
da başına gelmekte gecikemezdi. Daha ilk andan, kasabalar, isyancıların
ittifakına değil baskınına uğradılar. Baba Zevalnon:
"Binlerce asiler ile kasabalara tecavüze başladı. 933 (1526)" (Tarih-i
Ebülfaruk c. III. s . 2 8 7 )
"Efaligasbı emval ve katii nüfusdan ibaretti." (Keza) Küçük mülkiyet
kahramanı köylü, a ş ı r ı l a c a k mal görünce dayanamazdı.

IV- İ S Y A N I N ORTAÇAĞ KARAKTERİ

C e l a l i i s y a n l a r ı n ı n s ı n ı f k ö k ü ile tipi v e ü s l u b u g ö z ö n ü n e g e t i r i l i n c e , bu-

lunduğu çağın zebunu (düşkünü) olduğu kendiliğinden anlaşılır. Ortaçağın
karakteristiği dinde a r a n ı r . Y a n l ı ş ; h a t t a d i n e i f t i r a d ı r bu. O r t a ç a ğ , din kis-
v e l i g ö r ü n ü ş ü ile, her ş e y d e n e v v e l din dışı bir s i s t e m d i r . O r t a ç a ğ , dini d e -
ğil, daha gerçek manasıyla mistik bir çağdır. İnsanlar realite ( g e r ç e k l i k )
ile iplerini, bağlarını koparmış, inanılmaz bir m i t o l o j i ç a ğ ı yaşarlar. Kitle
h a l i n d e s a i r fil menam ( u y u r g e z e r ) gibi hareket ederler.
Celali isyanları bu d a m g a y ı taşırlar.
Gaye v e Maksat. Katiyen belirsizdir. Ağızlarda bir "şeriat" dolaşır.
Ama, şeriatın manasını, en çok s ö y l e y e n l e r dahi pek anlamış değillerdir.
E ğ e r b u din k u r a l l a r ı ise: Karşı taraf, s a l t a n a t da, aynı kurallar adına fer-
man okumaktadır. İsyancı şeflere göre şeriatın, en tarif edilir şekli şu
oluyordu:
"1darei Osmaniye 'yi ıslah etmek, saltanat ve hilafeti tanzimen iade etmek."
Yani, harekete geçen yığınlar, ortalığı kan ve ateş içinde bırakıyorlardı.
Fakat her şeye hâkim olsalar yapacakları şey gene saltanatı ve hilafeti ye-
rine getirmek o l a c a k t ı : Eski tas, eski hamam yerinde kalacaktı! Evet, bir
"ıslah", " t a n z i m " den bahis o l u n u y o r d u . Lakin, bunun ne d e m e k olduğunu
kimse bilmiyordu. Yalnız, bol keseden: "Adalet ve saadet devrinin ihdas
olunacağısöyleniyordu."
Müslümanlık o derecede kıyılmış, doğranmış, yamanmış, seksen kılığa
uydurulmuştu ki, şeriat sözünden herkes beğendiği manayı çıkarabiliyor-
du. A d a l e t v e s a a d e t s ö z l e r i de, g e n e h e r ş e y h i n kendi kerametine kalmış-
tı. O s m a n l ı s a l t a n a t ı n a k a r ş ı i s y a n n o k t a s ı n d a h e r k e s birdi. A m a , h a r e k e t e
geçilir geçilmez, yollar ayrılıyordu. Çünkü isyancılar m ü t e c a n i s (aynı cins-
ten) bir kitle değildiler. Her sınıf, her z ü m r e kendine göre başka şeriat,
başka adalet başka saadet bekliyordu. İ s y a n c ı l a r Babil Kulesinin yapıcıları-
na dönüyorlar, birbirlerini a n l a m ı y o r l a r , hatta birbirlerine düşüyorlardı.
Osmanlı toplumunun kendi içinde, kendi k e n d i s i n i t e m i z l e y e c e k bilinç
ve teşkilata sahip yekpare bir devrimci sınıf y o k t u . Tek tük ayaklanan
a ş i r e t l e r ise, o çöken m e d e n i y e t l e r i t a s f i y e y e çağırılı barbar akınlarında-
ki sağlam, seciye ve disipline sahip, yekpare teşkilatlı fedakâr kudrete
sahip değillerdi. Asırlarca içinde kaldıkları Osmanlı toplumunun ufunetin-
den az çok nasip almışlardı.
O halde, isyancıların m u v a f f a k o l a b i l m e l e r i için; g ö k t e n bir m u c i z e g e l -
meliydi. Zati, onların da bekledikleri bu oluyordu. Başlarına geçen şefler,
ancak kendilerini "Mehdi'sanabiliyorlardı. İçlerinden doğacak ilhamla ku-
manda veriyorlardı. Ne kafalarında bir p l a n , n e e l l e r i n d e bir p r o g r a m v a r -
dı. B u hal, ilk z a m a n l a r d a h e r k e s i b ü t ü n h o ş n u t s u z l u k l a r ı e t r a f l a r ı n d a t o p -
lamaya yarıyordu. Lakin iş ne y a p m a y a gelince, t e r e d d ü t ve felç başlıyor-
du, her k a f a d a n bir s e s ç ı k ı y o r d u .
Ş e f K a l e n d e r Sultan, Orta Anadolu'da bütün imparatorluk kuvvetleri-
n i y e n d i . Y ı k t ı ğ ı n ı n y e r i n e bir ş e y k o y m a y a sıra g e l i n c e , o r d u s u n u bile t e ş -
kilatlandırmayı akıl etmedi. Adeta kendi zaferinden kendisi korktu. Zül-
kadriyelilerin isyanını fırsat bildi: "Asiler kıtağı mezburenin ehemmiyetine
mebni (adı geçen yerin öneminden ötürü) oraya iltica ettiler. Ve bu veç-
hile Elbistan'da idarei mülkiye kurmağa başladılar." (Tarih-i Ebülfaruk,
c.3, s.291)
Ne çare: "Kalender Sultan", yalnız gönül gücüne güvenenlerdendi.
D e r v i ş i n g ö n l ü ö b ü r d ü n y a y a a d a n m ı ş v e d ö n m ü ş t ü . O r t a d a k i d a v a ise, b u
dünya idi. Y a l n ı z " k a l e n d e r l i k l e bu dünya yürütülemezdi. Nitekim klasik
tarihçi en büyük Celali "Mehdi"sini şöyle tezyif ediyordu (aşağılıyordu):
"Tavır ve harekat! İcraat ve muamelatı (işleri ve davranışları), kavil
ve emelleri (anlaşma ve amaçları), seviyei fikriyesinin pek basit, pek ka-
ienderane olduğunu setredemiyordu (gizleyemiyordu)." (Tarih-i Ebülfa-
ruk c.3, s.292)
"KADRO": Halbuki, kalender sultanın etrafını saranlar, bütün eski Os-
manlı derebeyliğinin kurtları, tilkileri, çakalları ve sırtlanları idi. Onlar,
dervişin etrafına halk s o y g u n d a n kurtulsun, herkes Tanrı önünde birbirine
eşit o l s u n diye t o p l a n m a m ı ş l a r d ı . Bilakis, kesim usulü üzerine, ilk z a m a n
ellerinden alınmaya başlanan toprak ve imtiyazlar uğrunda silaha sarıl-
mışlardı. K a l e n d e r Sultanın "bir lokma, bir h ı r k a " f e l s e f e s i ile f u k a r a y ı t u -
tuşuna, gizlice diş biliyorlardı.
"(Kalender Sultanın) maiyetinin güzide kısmı, erkanı, ümerası ekseri-
ya eski mevkilerin i kaybetmiş ayan'ı memleketten, ümerayı sabıkadan idi.
Bunlara dervişin ha i i ve şanı hoş gelmiyor, andan tevahhuş ediyorlardı
(ürküyorlardı). İbrahim Paşa işbu zayıf damarı tedbir ve hedef ittihaz etti
(yakaladı)." ("Tarih-i E b ü l f a r u k " c. II. s . 2 9 2 )
Onun için, rahat rahat h a z ı r l a n m a s ı n a m ü s a a d e edilen padişah tarafı
asıl kaleyi içinden fetih yollarını buldu:
"... Seksen bini mütecaviz (aşkın) asker muntazam oldu. Lakin sadra-
zam paşa ordunun kuvvetinden ziyade hüsnü tediyeden semere göreceğini
tahmin etti." (Keza) Ötede veziriazam, pek yakışıklı, Parga adasından bir
köle Rum oğlanı iken, Manisa'lı zengin kadın elinde büyütülerek sarayda has
oda başılığa yükseltilmişti. Padişah onun "bir saatlik firakına (ayrılığına) bi-
le tahammül edemez, muhabbetnameier teatisi suretiyle idamei temas ve
münasebata devam eder." ( T a r i h - i Ebülfaruk c.3, s.244) idi.
Kölelikten padişahın kız kardeşini koynuna almaya kadar çıkan İb-
rahim Paşa kadar, insan mahremiyetine hulül (girme) sanatını bilen
kimse mi bulunabilirdi?
Kalender Sultan işinde; yağmurdan kaçarken doluya tutulmuşa dönen
eski kurtlar, İbrahim Paşa'nın gizlice uzatılmış nazenin elini ö p m e k t e ge-
cikmediler. Çünkü, sadrazam, bir taraftan: "zulüm ve özürleri tebeyyün
eden (meydana çıkan) ümera ve hükamı ( k o m u t a n ve hâkimleri) kati et-
tirdi." Diğer taraftan: "Haksız olarak zapt olunan emlak ve vazifeleri sa-
hiplerine iade etti." (Keza s.292)
Yapılan iş m e y d a n d a idi. İ s y a n c ı l a r içine s o k u l a n c a s u s l a r : P a ş a y a de-
halet edene (sığınana) eski haklarının verileceğini ortalığa yaymışlardı.
Sözün yerine getirildiği de belliydi.
630
 1-"Bunun semeresi çabuk görüldü. İptida Zükadriye ayam Kalender
Sultandan ayrıldı." (Keza)
2- "Dehalet edenlere sadrazam tarafından hüsnü muamele edildiği şa-
yi olunca, asilerin takımları çözülmeğe, dağılmağa başladı. Bakiyesi (ka-
lanları) dahi kolayca perişan edildi. "(Keza)
3- "Kalender Su itan'm kesilmiş başı İbrahim Paşa'ya takdim olundu. "
(Keza)
4- "Padişah, İbrahim Paşa'nm aidatını 12 yük akçeden yirmi yüke, ya-
ni iki milyon akçeye " ( K e z a ) çıkardı.
Büyük Celali isyanları bastırıldıktan sonra, y e r y e r a y a k l a n m a l a r ol-
du. Bunlar, her i s y a n ı n a r d ı n d a n s ü r ü p g i d e n mevzii partizan hareketle-
ri kabilindendir.
Artık geniş halk y ı ğ ı n l a r ı n ı n yerini derebey karakterinde isyanlarla, ye-
niçeri kazan kaldırmaları tutar.
Halk tepkileri a n c a k pek m a h a l l i , mevzii kasabada, esnaf arbedelerin-
den ileri geçemez.
Osmanlı ruznamelerinde bir k ö r d ö v ü ş t ü r g i d e r . Mesela: Birinci sah-
ne: Dışta geçer. "1000 senesi Erzurum ahalisi oi diyarda kışlayan nöbet-
çi yen/çer/ler/n züimünden" şikayet ederler. Ferhat Paşa "onları oradan
kaidurup", "odalarına geleler" diye emir gönderir. Bu emir: "Erzurum
halkının malumu olacak hücum edüp birkaç yeniçeri düşüp bakileri şe-
hirden taşra oldular."
İkinci sahne-. Payitahtta sadrazam divana gelmektedir. " Yeniçeriler.•
"Bizi kırmaya Erzurum'a emir gönderilmiş. Padişahın buna rızası var mı-
dır?' deyu vezire hücum" ederler. Padişah hücumun sebebini sorar. Yeni-
çerilerin kendi ağalarından şikayetçi oldukları cevabı verilir. Bunun üzeri-
ne yeniçeri ağası Sunturcu Mehmet Ağa azi olunur! Sonraa Sunturcu'nun
bahis konusu olmadığı öğren/l/r. Sadrazam azi olunur, "(s.86-87)
 A Y R I M II

İRTİCA

Tarihte toplumu organa b e n z e t e n l e r , tarihi canlı bir i n s a n v a r l ı ğ ı say-

maları b a k ı m ı n d a n belki de k ı s m e n haklıdırlar. O r g a n gibi, tarihi y a p ı l a r ,
m e d e n i y e t l e r ve d e v l e t l e r de, kolay kolay ölmeye razı olmazlar. Bir t o p -
lumun ölümden kurtulması için t e k ç a r e ; damar sertliğinden ihtiyarlamış
hale g e l e n şeklini atıp, yeni bir d ü z e n e g e ç m e s i , y a n i devrim yapması-
dır. Devrimini b a ş a r a m a y a n t o p l u m , kör k u v v e t l e r i n esiri halinde kör dö-
vüşüne benzeyen isyanlara düştü mü, bu isyanlar, insanlığa bir diriliş,
rejeneresans (yeniden filizleniş) getirmek şöyle dursun, bilakis, mevcut
filizleri yolarak, her türlü tepki kabiliyetini yok ederek, büsbütün daha
geri bir s i s t e m e y u v a r l a n ı ş ı getirir. Buna irtica d e n i r . İki rahmetten biri:
Ya devrim için silaha sarılmak; yahut sarılıp da muvaffak olamadın mı
gericiliğin en koyusuna tekerlenmek.

Osmanlı toplumunda sık s ı k g ö r ü l e n tepkiler başka türlü olamazdılar.

Birinci O s m a n l ı s a l t a n a t ı " i h t i y a r l a d ı ğ ı " , d e r e b e y l e ş t i ğ i z a m a n i ç u f u n e t çı-
banı, dışarıdan atılan demir neşterle (Timurlengin kılıcı) ile boşaltılmıştı.
İstanbul'un fethiyle başlayan imparatorluğun dayandığı dirille düzeni, da-
ha fazla ömürlü olamadı. Arada bir y ü z yıl daha geçer geçmez derebey-
leşti. O zaman, tefeci-bezirgan gelişimine uygun, s e s s i z s e d a s ı z bir m ü t -
hiş ihtilal saray dehlizlerinde hazırlanıp kanunlaştırıldı: Kesim düzeni,
(mukataalar devri).

O zamana k a d a r , g e r e k ilk g ö ç e b e t e ş k i l a t v e r u h u y ü z ü n d e n , g e r e k s e
fütuhat dalgalanışının istikrarsızlığı yüzünden, "beytülmali müslimin" her
ş e y i n v e t o p r a k l a r ı n ü s t ü n d e idi. D e v l e t t e ş k i l a t ı da, o r a d a n kuvvet alarak
üstünlüğünü muhafaza ediyordu. S e l l e r göl olup sular durulunca, müthiş
devlet dalgaları da hükümlerini kaybettiler. Osmanlılık, y a v a ş y a v a ş te-
şekkül e d e n b ü y ü k t o p r a k sahipleri sınıfının emri altına girdi. Eskiden, ya-
ni dirlik düzeni üstün rejim iken, t o p r a k l a r ı n kontrolü, subaşı, sancakbe-
yi, b e y l e r b e y i , v e z i r gibi d e v l e t m e m u r l a r ı n ı n e l i n d e idi. Ş i m d i a ğ a l a r , b e y -
ler v e paşalar, büyük toprak sahiplerinin eline b a k m a y a , y a h u t arazi sa-
hibi o l m a y a mecbur kaldılar. Ç ü n k ü resmi devlet memurlarının üretim te-
meli üzerindeki tesirleri kalktı. T o p r a k e k o n o m i s i d o ğ r u d a n d o ğ r u y a mali-
kane ve evkaf sahiplerinin eline geçti.

Malikane ve evkaf demek, eskiden topluma ait t o p r a k l a r ı n , şimdi din

veya devlet efsuniyle başları haleleşmiş, devlet adamında kavuklaşmış,
din a d a m ı n d a s a r ı k l a ş m ı ş b i r t a k ı m ş a h ı s l a r a g e ç m e s i d e m e k t i . Üretim te-
meline, toprağa h â k i m olan sarıklı v e y a kavuklu mukataacılar, gerek top-
rakta çalışan çiftçi ve halk t a b a k a l a r ı n a , g e r e k s e , t o p r a k ilişkilerinden tec-
rit e d i l m i ş b e y l e r e v e paşalara, dirlikler dolayısıyla de tüm t o p l u m a ege-
men oldular.
"Ve bazı dirlikler dahi malikane olarak ve İslam ululama vakıf kılına-
rak Allah kullarına zulmedip ayaklar altına alarak, vezirler sınıfının zayıf-
lıkları ve bozulmaları ve vakıfların serbest malikanelere müdahaleleri so-
nucunda, her tarafta üzüm bağları misali derebeyleri eşkiyalar peyda"
[81] (Nizamı Devlet Hakkında Mütalaat") oldu.
Halk; derebeylerin kölesi, beyler ve paşalar; h â k i m sınıf arazi sahiple-
rinin aleti v e o y u n c a ğ ı haline girdi. B u a ş a m a b a ş l ı c a iki ş e k i l d e ; bir a ş a -
ğıdan yukarıya, bir d e y u k a r ı d a n aşağıya gelişmeyle olgunlaştı:
1 - Ayan d e n i l e n mütegallibe, para beylerinin (aşağıdan e k o n o m i k te-
m e l d e n ) t o p r a k beyi haline gelmeleridir.
2 - DerebeyleriMansıp beylerinin dereboylarını tutarak toprak beyi ha-
line g e l m e l e r i d i r . Bu, y u k a r ı d a n , s i y a s i v e idari y o l d a n iktisadi derebeyli-
ğe varıştır.
R e s m i t a r i h hicri 11. a s r ı n ( m i l a d i 17. a s r ı n ) ilk y a r ı s ı n d a C e l a l i l e r i n y o k
e d i l d i ğ i n i , hicri 12. a s ı r s o n u ile 13. a s ı r b a ş l a r ı n d a ( 1 8 . a s ı r o r t a l a r ı n d a ) ,
yani Celalilerden 1 asır sonra ayanlaşmanın b a ş gösterdiğini yazar. Ger-
çekte işaret e t m i ş o l d u ğ u m u z gibi, bizzat Celali isyanlarında ayan mühim
rol oynamıştır. Lakin ayanın, belli başlı bir ü s t ü n sosyal sınıf hâkimiyeti
kurması, Celali isyanlarında saltanatla uzlaşmasından sonra kuvvetlen-
miştir. Hele isyanlardan y ü z yıl sonra, elbet, memleketin mutlak iktidarı
haline gelmiştir.
Demek, Osmanlı İ m p a r a t o r l u ğ u , A v r u p a ' n ı n y ü z yıl önce, modern ça-
ğa g e ç m e k üzere içinden fırladığı derebeylik çağına girer. A v r u p a kapita-
lizmi ve "batı m e d e n i y e t i " alır y ü r ü r k e n , Osmanlı İmparatorluğu kötü ve
gerileyici bir o r t a ç a ğ k a r a n l ı ğ ı n a g i r e r . O s m a n l ı l ı k ile batı A v r u p a , 17. as-
ra k a d a r a t başı beraber giderlerken, ondan sonra batı dünyası atını sü-
rüp g e ç e r . O s m a n l ı geri kalır. Hatta geri d ö n e r . Bu ricatın "niçin"ini son-
raya bırakalım.
Evvela "nasıl" olduğunu hatırlayalım.
Osmanlı çöküş prosesi, muhtelif safhalardan geçer. D e r e b e y l e r sınıfı
yerleşip kökleşince, azıtan ayan devri, cemiyetin bütün katlarında soysuz-
laşma tecellilerini gösterir:
İktisadi b a k ı m d a n köy ekonomisi geriler. Köylü yoksullaştıkça kaçar,
köyler ıssız/aşır.
Sosyal bakımdan köyleri bırakıp kaçan halk, büyük şehirlere yığılır.
Kanserleşen payitahtlar belirir.
 Siyasi b a k ı m d a n ilk iki tecelli sonunda imparatorluğun aşınma ve da-
ğılma alametleri belirir.
Bu olayları şu üç bölümde toplayabiliriz: 1- Mutlak derebey hâkimiye-
ti: İrtica, 2- D e r e b e y ç ö z ü l ü ş ü ; 3- Kanserleşen payitahlar.

I- MUTLAK DEREBEY EGEMENLİĞİ: İRTİCA

Derebeylik de şüphesiz bir sosyal düzendir. Yani, toplumda dere-

b e y l e ş m e , y a l n ı z bir s ı n ı f ı n k e n d i s ı n ı r l a r ı i ç i n d e k a l m a z . O s ı n ı f h â k i m ise,
toplumun mevcut bütün başka sınıfları ve bütün müesseseleri üzerine ay-
rı ayrı kendi hâkim damgasını vurur. Celali d e v r i n d e O s m a n l ı l ı k , isyanları
m a ğ l u p etti. A m a , g e r ç e k t e , kendisi derebeyliğe mağlup oldu.
Osmanlı "ayan"\, O s m a n l ı s a l t a n a t ı n a k a r ş ı " K ı z ı l h o r o z " u y a n i k ö y l ü is-
yanını bir k o r k u l u k gibi k u l l a n d ı . S a r a y ı n v e d e v l e t c i h a z ı n ı n ö d ü n ü patlat-
makla kalmadı, bezirgan-tefeci kapitali de, O s m a n l ı derebeyliğinin paten-
t e s i a l t ı n a aldı.
"Ayan"ın iktisadi kökü, sosyal manası nedir? ortaçağ A v r u p a s ı n d a ol-
duğu gibi, Osmanlı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n d a dahi, para beyi, kendini ne kadar
zengin olsa, e m n i y e t t e hissetmez. Daha emin bir s o s y a l durum ve daha
imtiyazlı bir m e v k i e d i n m e k için, a s a l e t i n ş a r t ı olan t o p r a ğ a özenir. Para
birikir b i r i k m e z , t o p r a k beyi, arazi sahibi o l m a y a can atar. T o p r a k beyliği,
adeta para babalığının k a ç ı n ı l m a z s o n u c u olur.
Bu aşama, şüphesiz "kuvetiu vüzeranm ademi vücutlarından naşi
(etki alanlarından uzak)" (Nizamı Devlet Hakkında Mütalaat) değildi.
Çünkü, bir z a m a n " k u v v e t l u " o l a n v e z i r l e r i n , s o n r a d u r u p d u r u r k e n , hem
de toptan kuvvetsizleşmeleri k ö r t e s a d ü f t e n ileri g e l m e z . Z a a f ı n g e n e l iç
sebeplerini yukarıda gördük. Dış sebepleri üzerinde ise, yeri gelince du-
racağız: Bu, dünya tarihi bakımından Osmanlı yıkıl ışındaki âlemşumul
(evrensel) determinizmidir.
Para babası, akçelerini işletecek daha kârlı bir iş, mesela Avrupa'daki
" Ş a r k Hint k u m p a n y a d a n gibi t e ş e b b ü s l e r b u l a m a d ı mı, ister i s t e m e z top-
rağa y a t a c a k t ı . O s a y e d e , hem parasını elinden kolayca alınmaz, mukad-
des köklü, şahsi mülkiyeti kılığına s o k m u ş oluyor, hem de, t o p r a k y o l u y -
la çalışan halk t a b a k a l a r ı n a h ü k m e d e r e k t o p r a k beyi durumuna girmekle,
memleketin hâkim, imtiyazlı d e r e b e y sınıfına katılmış, iktisadi kudretini
siyasi kudretle perçinlemiş bulunuyordu.
Para babası akçeyi nereden buluyordu? Bilhassa kesim düzeni sayesin-
de açılan bin bir v u r g u n y o l l a r ı n d a n . O y o l l a r ı t e k r a r s a y a c a k d e ğ i l i z . Y a l -
nız d e r e b e y l i ğ i n ; toprak ekonomisi üzerine bezirgan-tefeci kapital saldır-
masıyla doğduğunu bir k e r e d a h a b e l i r t m e k y e r i n d e olur. A. Ş e r e f i n "Ne-
634
tayiçül V u k u a t " (Olayların Sonuçları)dan hulasa ettiği "Tarih O s m a n i " fık-
ralarında bile, ayanlaşma prosesi açıkça okunabilir.
"Ayan" kimdir? "Memleketlerinin ağniya'smdan (zenginlerinden) ve es-
hab'ı haysiyet ve nüfuz"olanlardır. Bu "ağniya", nüfuz ve zenginliklerini
nasıl elde ettiler? "Veiahe ve mutasarnfina (vali ve mutasarrıflara) ümit-
lerinden ziyade menfaat ibraz ederek mütesellimliği ve voyvodalığı deruh-
de etmeğe başladılar." ( T a r i h Osmani, c.2, s.261)
Mütesellim : S a n c a k idaresine, voyvoda: Kaza idaresine, s a n c a k beyi
veyahut beylerbeyi tarafından tayin edilmiş m e m u r demektir Ayan bu mü-
tesellimliği ve voyvodalığı ele g e ç i r i n c e n e y a p a r ? Memleketin "müretteba-
tı emiriye"sini (devlet vergilerini) ve memleket masarifini: "Eşrafı'beldeiie
biimüzakere ifa ve tesviye ( B e l d e ileri gelenleri ile görüşerek uygulayıp dü-
z e n l e m e ) " ( T a r i h O s m a n i , c.2, s . 261) eder. Gerçekte, mütesellim v e y a h u t
voyvoda olan zat, ya daha evvelce, yahut daha sonra: Cizyedarlığı, müite-
zimiiği, deruhdeciiiği, mubayaacılığı da üzerine almış bulunur. Zamanla
"nazır", "naip", "kadı" gibi "Hükam'ı şer'i şerif: Yani narh koymağa memur
a d l i y e m e s n e d l e r i de, a y a n a d a m l a r ı n ı n e l i n e g e ç i r i l i r . B u y ü z d e n , III. S e -
lim d e v r i n i n ıslahatçıları, yaptıkları teklifler sırasında, bilhassa bu mütesel-
lim, voyvoda, cizyedar, m ü l t e z i m l i k işleriyle nezaretlerin, niyabetlerin ve
kazaların "yeriuye"-. yani mahalli ayana verilmemesini ileriye sürerler. A n -
cak o sayede:
"Aczei riaya (aciz çiftçiler) yerlerin esiri gibi muamelelerinde ve zuium,
ve gadir ve taaddiierinden masun olacakları (korunacakları)" (Beriyyel-
şamlı "Nizamı Devlet Hakkında") kabul edilir. "BuMisilluzabıtan ve hukam
asitane (İstanbul) tarafından tayin olundukça umuru memaiikayan ve de-
rebeyi/eri ellerinden çıkup zuium ve taaddiierinden fukara ve raiyet "me-
mun"(emin) (Keza) kalır, sanılır.
B u t a v s i y e l e r d e g ö s t e r i y o r ki, " a y a n " d e v r i y l e beraber ve o devirden
itibaren, Osmanlı İmparatorluğu toplumu ikiye bölünür: Yukarıda "zalim"
d e r e b e y l e r , a ş a ğ ı d a " y e r l e r i n e s i r i " adlı t o p r a k b e n t y ı ğ ı n l a r ı . . . A d i t e f e c i l i k
ve bezirganlıkla işe başlayan yerli unsurlar, yavaş y a v a ş t o p r a k sahibi
olurlar. Sivrildikçe derebeyleşirler. İmparatorluğun bütün iktisadi müna-
s e b e t l e r i gibi, s o s y a l v e s i y a s i ç a r k l a r ı n ı d a e l l e r i n e g e ç i r i r l e r . Bir s ö z l e de-
rebeylik, bütün imparatorluk müesseselerine damgasını vurur.

1- EKONOMİK SOYSUZLAŞMA

T o p r a k g e l i r l e r i d e r e b e y l i k t e kalır: İlk f ü t u h a t ç a ğ l a r ı n d a , ele g e ç e n y e r -

lere namuslu "muharrir"\&r g ö n d e r i l i r ; her t ü r l ü hasılat h e s a p l a n ı l a r a k def-
t e r e g e ç i r i l i r d i . Z a m a n l a d e ğ i ş e n a r t a n iratlar ş u n u n b u n u n e l i n e b ı r a k ı l m a z -
dı. Sonraları, gördüğümüz mekanizma ile, "tahrir" u s u l ü (Osmanlı istatisti-
ği) ç a r ç a b u k rafa konuldu. T o p r a k münasebetleri değişti. Üretimin kendine
göre yeni fayda ve ürünleri belirdi. "Halatı cedide ve Varidat Muhaddeseyi
adiyede zuhur etmekle, oi makule zevaid fevaidi ayan ve derebeyleri zapt
ve ahz edüp telef ve heba" eylediler. (Beriyyelşamlı: Nizamı Devlet Hakkın-
da Mütalaat)
Evkaf toprakları derebeyieşir. Evkaf, daha ilk doğuşta, Müslümanların
orta malı olan t o p l u m t o p r a k l a r ı n ı yarı resmi yollardan aşırmaktı. Lakin,
hiç o l m a z s a , z a m a n ı için bir ç e ş i t s o s y a l y a r d ı m v e n a f i a işi gibi, a z ç o k
sosyal bir g ö r e v y a p a n , yararlıca bir hırsızlıktı. Derebeylik yayılınca ve
hâkim olunca, evkaf da onun çapulundan kurtulamadı. "Netice evkaf
mahv ve indiras olmuş (kökten yıkılmış) iken bakiyei evkafa merbut (ka-
lan vakıflara bağlanmış) kârı vesair arazi ve bakam hasılatını ayan ve mü-
tegaiebe makuleleri beyhude eki ve beig ettiler (yiyip yuttular)." (Beriy-
yelşamlı: Keza)
Sanayi ve madenler derebeyieşir. Ortaçağda, küçük zanaatlar dışın-
da az çok büyücek birer t e ş e b b ü s olan sanayi işletmelerinin başlıcası
madenlerdir.
Osmanlı'da ana toprak yığını gibi, yer altı zenginlikleri de toplum
mülkiyeti sayıldığından, maden işletmeleri, kendiliğinden-devletçilik bi-
linmediği halde-devlet elinde bulunuyordu. "Maden emini" d e n i l e n kim-
selerin kontrolünde işletilirdi. Zamanla, (tıpkı mültezimler ve cizyedar-
lar g i b i ) maden eminleri de aynı usulle d e r e b e y l e ş t i l e r . O zaman, artık,
maden işletmek gibi külfetle uğraşmaktansa, maden işçilerini işletip
s o y m a k daha kolay geldi:
"Mesmu olduğuna (işitildiğine) göre, Ergani ve Keban ve Gümüşhane
madenleri emnası (eminleri) maden'hafriyata say etmeyüp (çalışmayıp)
paşalar ve voyvodalarmisüllü reayayı maadinden intifa edüp (yararlanıp)
oi veçhile idarei umur ederlermiş bunun meni ve madenlerin ima/f (Def-
terdar Şerif Efendi Layihası)
Ticaret Derebeyieşir. Daha Kanuni Süleyman devrinde, bezirgan-tefeci
sermaye, toprağı (kesim düzeniyle) k e m i r m e ğ e başladığı vakit, m a n s ı p sa-
hipleri işi en kaba şekliyle b e z i r g a n l ı ğ a ve t e f e c i l i ğ e d ö k m ü ş l e r d i . "Erbabı
m e nasibin kimi pirinç bezirganı ve kiminin hanesi attar dükkânı ve ken dü-
şü bakkallık ve... neuzubillahi taaia sarraflık eyieyüp, bu mürtekabat'ı rica-
li devlet bunlardan olmamak gerek." ("Asafname" El Yazması, Yaprak 12)
S o n r a , o ilk İ s l a m l ı ğ ı n s e r e s e r p e " h e l a l t i c a r e t " i o r t a d a n kalktı. Mahal-
li k ü ç ü k b e z i r g a n l ı k l a r bile, e ş r a f v e a y a n koltuğuna sığıntı oldu. Bir mi-
sal: 18. a s r ı n ilk y a r ı s ı n d a B a r t ı n k a z a s ı n a b a k a l ı m : H a f t a d a a n c a k bir pa-
636
zar kurulur. Çamaşır, çıra, keten t o h u m u , pestil, ceviz yağı, keten ipliği,
sigara, kereste gibi şeyler satılır. Pazar yerinde: "Kadı ve müftü ve İstan-
bul gümrüğü tarafından birer adam oturur. Bezirgan geiüp metalarını İb-
rahim Paşa hanına vaz edüp sakin olurlar." T i c a r e t e yalnız bu üç resmi
m e m u r karışsa ne iyi. Bezirgan, i ş y a p a b i l m e k için asıl mahalli derebey-
lerden birine kapılanmalıdır: "Her biri bir mütegaHibeye istiareye {bağlan-
maya) muhtacdır. Ve serdarları dahi kendilerinden melundur." (Cihannü-
ma"nın "İlave"si! A h m e t Tevhit hediyesi nüshadan, Ülkü 8 5 , mart 1940)

2- ÜST Y A P I D A S O S Y A L - S İ Y A S İ SOYSUZLAŞMA

Sivil idare derebeyieşir. Ayan sınıfı, daha teşekkül ederken, memleket

idaresinin ana çarklarına işlemiş bulunur. Yavaş yavaş palazlandıkça yu-
karı k a d e m e l e r e doğru el atar. Devleti kontrol a l t ı n a alır. Halkı " y e r l e r i n
esiri"ne çevirir. Önce, v o y v o d a l ı k m ü t e s e l l i m l i k gibi, alçacık, fakat kay-
maklı işlere girişen u n s u r l a r , o r a d a y ü k ü n ü y a p t ı k ç a , kuvvetlendiği ve ya-
pabildiği ölçüde bağımsızlık peydahlar. Hükmünü nesilden nesile s ü r d ü r e n
bir s ü l a l e , handan küçük saltanatçıklar kurar. Resmi tarih, bu idari soy-
suzlaşmayı: "Hoşnut"\uk, "iktidar", "dirayet" gibi sözlerle izaha çalışır:
"Sahibi dirayet olanları, hem memuriyetini, hem ahaliyi hoşnut etmek-
le tezyidi şan (şanı çok artmış) ve servet ve tesisi Bünyan (binalar yap-
tırmış) asabiyet' edüp, vefatları vukuunda ya hanedanından veya mensu-
batmdan bir muktediri anın makamına kaim olurdu." Aydm'da Karaosma-
noğulları, Boiu'da Cebbarzadeier gibi sülaleler, "zengin ve namdar ocak-
lar teşkil" ederlerdi." (A. Şeref, Keza, c.2, s. 11) İçlerinde "valiliğe kadar
irtifa edenler oldu." ( K e z a ) (Bugünkü demokraside: vekilliği bile beğen-
m e y e n l e r çıktığı gibi).
İmparatorluğun sosyal bünyesinde bu kadar yer eden derebeyiler,
üstte b o c a l a y a n m e r k e z e bağlı Osmanlı memurlarını hiçe s a y a r l a r ; altta-
ki halkı diledikleri gibi e z e r l e r . A . Ş e r e f bile, bir s a y f a ö n c e a y a n ı n hoş-
nutlukla şan k a z a n d ı ğ ı n ı y a z a r k e n , bir s a h i f e s o n r a b e l i r t m e k z o r u n d a ka-
lır: "Evaiii kurun saiis'i aşrede (13. asır hicri/18, asır sonları) Anadolu ve
Rumeli'nin her köşesinde böyle birer ayan türeyüp" ayanın "bir takımı
ahaliyi ezmekle iktisabı servet ve kudret" eder. "Ahali hakkında mucibi şi-
kayet muamelat itisafkarane" bulunur. " Memurin'i devlete karşı da izharı
nefret ve nuhuvvet, eyieyüp", "Erbab'ı kudretten derebeyleri zuhur edüp
vakten vu vakt harekat'/ serkeşaneieri ( z a m a n zaman itaatsizlik hareket-
leri)" görülür. (Tarihi O s m a n i , c.2, s . 2 6 2 )
Ordu derebeyieşir. Kara ordusu: Eski dirlikçiliğin en soysuz şeklini mu-
kataalara uygular.
 Mukataaları: "İtaatsiz sipahiler görev yapıyoruz diye, kamu malını zap-
tetmekte, rüşvete yöneiip, fakir çiftçilere türlü zulüm ve eziyet etmekte-
ler. Bundan başka mu kata a gelirlerinin az bir kısmını devlete verip kalan
çok miktarı kendileri yiyip yutarlar." [82] ("Nizamı Devlet Hakkında..." Be-
riyyelşamlı, A.T. Hediyesi)
Hele sınır boyları bir mahşerdir/ "Sınır boylarında ocaklı adında gayret-
siz ve hamiyetsiz soyut bir sınır koruyuculuğu unvanıyla, fakir çiftçiye zor-
la sataşma ve istemeden diş kirası dağıtma gibi bahanelerle ." [83] ("Ni-
zamı Devlet H a k k ı n d a " Beriyyelşamlı, A.T. Hediyesi) halkı soyarlar.
Donanma: K a r a o r d u s u n d a n aşağı kalmaz. İşi g ü c ü , d e n i z kıyısı v e a d a
halkını soymaktır:
"Sultanlık ordusunun komutanları ve askerleri yalnız deniz kıyısındaki
ülkeler ve büyük şehirlerde zulüm ve yıkım yapmakla kalmayıp, özellikle
adalarda yerleşik ada çiftçilerini soymak hususunda mesailerini harcama-
larıyla." [84] ("Nizamı Devlet Hakkında..." Beriyyelşamlı)
Ordu iaşesi, milletin başına beladır. Defterdar Şerif Efendi, reayadan
harp emini o l a r a k bir y e r i n e 4 - 5 misli v e r g i alınmasının kötülüğünü an-
latırken tekrar eder: "Kalyon kerestesi ve levazımı sairesi Devleti Ali-
ye'nin camii mühimmat ve zehairi (malzeme ve zahiresini) adeta halkın
rızasıyla ve rayici üzere mubavaa olunup istihdam olunan ameleye adet
üzere ücret verilüp şu beiki İstanbul'da vesair mahalde halk malını Dev-
leti Aliye'ye satmakla gayrılara satmak müsavi ve amele dahi saire işle-
mekle Devleti Aliye'ye hizmet etmek bir olup ahz u itaya katiyen t eke i-
/¿//"yapılmamasını tavsiye eder.
B u n d a n a n l a ş ı l ı y o r ki, e n n o r m a l z a m a n d a , o r d u , d o n a n m a i h t i y a c ı için
gereken mallar zorla alınır, istenilen fiyatla ödenir. Tutulan işçiler angar-
ya ücretiyle çalıştırılır. Artık sefer z a m a n l a r ı , bu satın almaların ve ordu-
nun nasıl bir a f e t o l a c a ğ ı n ı a n l a m a k güç değildir. Koca S e k b a n b a ş ı , "yol-
d a ş l a r ı n ı tenkit ederken bu ciheti şöyle tasvir eder:
"Rumeli ve Anadolu'da konduğunuz müsiüman ve reaya haneleriniya-
kup yıkup ve ayallerine ve kızlarına ei uzatup bunca fazahat (alçaklık)
ederek." ( " H u l a s a t - ü l Kelam Fi Redd-il Avam")
Kültür Derebeyleşir. Kanuni Süleyman'a kadar olan devirle, ondan
sonraki devrin kültür farkını anlamak için, "Aşık Beşezade" t a r i h i ile, Ho-
ca Sadettin'in "Tac'ut Tevarih' rm\ karşı karşıya getirip okumak yeter. Aşık
B e ş e z a d e , açık T ü r k ç e ve kısa c ü m l e l e r l e t e r t e m i z bir r e a l i z m güder. Tacı
Tevarih: Onu kopya ettiği halde, yer yer tahrife kalkar. Ağdalı, karanlık,
yarı A r a p ç a yarı Farsça bir dil kullanarak, Tarih ilmini en kötü manasıyla
divan edebiyatının yamalı bohçasına çevirir. Neden?
638
 Çünkü, Süleyman Kanuni'ye kadar, Osmanlı kültürlüleri, bugünkü ana
dilimiz olan T ü r k ç e ' n i n gayretli kurucularıdırlar. T e k k e edebiyatından tarih
ilmine k a d a r her bahiste; halka inmek, h a l k a a n l a t m a k için uğraştıkların-
d a n , ö z T ü r k ç e ' y e d ö r t elle s a r ı l ı r l a r . Orta A s y a ' d a n yeni gelmiş, göçebe-
liklerini t a m a m ı y l a k a y b e t m e m i ş bir t o p l u m , İ s l a m medeniyeti gibi ö m r ü -
nü doldurmuş, kargaşalı kültür mahşeri ortasındadır. Bu şartlarda öz
Türkçeyi kullanmanın g ü ç l ü ğ ü n ü T ü r k dili kurucuları pek iyi bilirler. Ona
r a ğ m e n , b ü y ü k iş y a p t ı k l a r ı n a i n a n a r a k ileriye atılırlar. Ç ü n k ü halka inanç-
ları kuvvetlidir. Arapça ve acemce a n l a m a y a n Türkiye halkına k e n d i dille-
riyle bir ş e y l e r ö ğ r e t m e k i s t e r l e r . B i l h a s s a O s m a n l ı ' d a n e v v e l k i S e l ç u k sal-
tanatının Türkçe'ye karşı ihmalini ortadan kaldırmaya çalışırlar. Anado-
lu'da T ü r k milletinin yeni bir t o p l u m o l a r a k d o ğ u m sancıları geçirdiği çağ-
da, b u d u r u m u e n iyi a n l a t a n A ş ı k B e ş e ' d i r :

" Türk diline kimesne bakmaz idi-Türkiere her giz gönü i akmaz idi.
" Türk dahi bilmez idi bu di Heri-ince yolu, ol ulu menzilleri."
Fuzuli, "Hadikat'ü Saada"sının ön sözünde, Türkçe meram ifadesine
girişirken evliyalara sığınıp, Allaha: "Sen bilirsin!" d e m e k z o r u n d a kalır.
"Eğerçe ibaret'i terkide beyan deşvardır. Zira ki ekseralfazı rekik (ke-
keme) ve ibareti na-hemvard/r (uygundur). Ümittir ki himmet'i evliya it-
mamına müsaid ola ve encamına muavenet kıla: Şiir:
(Ey feyzi resadi arab ve terk ü acem
kıldın arabı efsahı alem
ettin feshai acemi aysi dem
Ben terk'i zebandan iltifat eylemeğim).
İlahi! vakfı keyfiyet'i ha i ve alem'i dekayık'ı e fal, sen biliyorsun ki,
senden gayrı muayyen ve mezaherem yokdur. Ve etraf ü vecanibde ha-
sed ve men'andım çokdur."
Toprakların genellikle toplum mülkiyetinde kaldığı bu ilk ç a ğ , O s m a n -
lı İmparatorluğu'nun halaylarıdır. Hâkim ideoloji, elbet ve ister i s t e m e z
gene dindir. L a k i n , din I r a k ' t a , A c e m ' d e d e r e b e y l e ş m i ş o l m a s ı n a rağmen,
Anadolu'da adeta r ö n e s a n s a (dirilişe) uğrar. O devrin kültüründe, bir fü-
t u h a t kılıcı kadar keskin ve hamleci, ideal kadar parlaktır. G ö ç e b e gele-
neklerini kaybetmemiş Osmanlılığın maddi zafer gücü, manevi kudretiy-
le atbaşı gider. Bunu bütün i m p a r a t o r l u k tarihinde, Şeyh M a h m u t ' u n , na-
sılsa ziyan e d i l m e m i ş olan şu beytinden daha güzel ve daha y ü k s e k ne
ifade edebilir:

" Velayet gösterüp halka, suya seccade salmışsın

" Yakasın Rumeünin dest'i takva ile almışsın."
 Gelibolu'ya sal ile geçiş, "Suya seccade salmak" k a b i l i n d e n bir keramet
gibi gösteriliyor. Ve "Rumeli yakasinın kanlı kılıcıyla değil "Desti takva
ile" ( i n a n ç g ü c ü n ü n eliyle) zapt edildiği anlatılıyor. Osmanlı, tarih y o l u n d a
bir t e m i z l i k y a p t ı ğ ı n ı sezmektedir. Bu temizliğin büyük insan yığınları ha-
rekete gelmedikçe olamayacağını bilmektedir. Teşkilatçı ve güdücü yığın
Türk'tür. Onun için, en koyu din propagandası bile, T ü r k ' ü n Orta Asya
inançlarıyla harman edilmektedir. İslam akideleri, Ş a m a n i z m aşısı ile rö-
nesansa uğratılmakta, yani diriltilmektedir: "Mevlud'ü yazan Süleyman
Çelebiler, "Muhammediye"y\ yazan Yapıcızade Muhammet'ler, Türkçe'nin
e n g ü z e l v e ince ö r n e ğ i o l a n O s m a n l ı T ü r k ç e s i n i işlerler. Onun için, g e r e k
Mevlut, gerek M u h a m m e d i y e l e r ve A h m e d i y e l e r , bugüne kadar, kara hal-
kın kucağında heyecanla saklandı. Bugün bile, T ü r k d i l i n i n ö l m e z anıtları
sırasındadırlar ve hem araştırılan, hem yaşayan birer hazinedirler.
"İsiamda Ahmet ve Necati-idarei di/şikeste zatı
"Terkisahne temelkomşuiar-ama temeligüzeikomşular."
Miri t o p r a k l a r k e s i m d ü z e n i n e g i r i n c e , O s m a n l ı idaresi k i t l e l e r i n bir çır-
pıda halkla t e m a s ı n ı kesti; araya giren tufeyli z ü m r e ve sınıflar çoğaldık-
ça, Osmanlı sistemi halktan uzak ve halk d ü ş m a n ı kesildi. O zaman,
hâkim edebiyat da bu modaya uydu: Halk edebiyatı o l m a k t a n çıktığı ölçü-
de, Türkçeden kaçtı. Saraç çıraklığından "reisülşuera" ( a r t ı k şairlerin de
bir d e r e b e y i ! ) mertebesine çıkan, Sultan S ü l e y m a n ile ü ç h a l e f i n e n e d i m -
lik e d e n Baki, edebi irticai bütün şiddetiyle başaracak d u r u m d a idi:
"Bakiye seza olunsa tayin
"Tabir'imüceddet ve(...)"

Gerçi öz Türkçe olmadığı gibi öz A r a p ç a veya Farsça da olmayan bu

A r a p - A c e m d ü z m e s i d i v a n e d e b i y a t ı dili " y e n i " bir ş e y d i . A m a o n u icad e d e -
ne "müceddit" d e n i l e b i l i r miydi? Müceddit "uydurmacı" manasına gelirse,
evet. Nazımda, Bizansvari tumturaklı lakırdı; "tarzı k a d i m " ö y l e bir ş e y d i :
"Ey payebend damına kayd nam ve teninin
" Ta ki havai meşguiei dehri bi dert/n?"

"Ey ö n e ğ i l m e kaygusu" denilen tuzağa ayağını kaptırmış kimse:

D ü n y a işini h a v a c ı v a s a y a n b u iki m ı s r a l ı k 1 3 k e l i m e d e n bir t a n e s i bi-
le T ü r k ç e d e ğ i l !
Zaten o devirde Osmanlı kültürlüsünün sayısı bir a v u ç d e ğ i l , bir t ı r n a k
altı k a d a r y e r i a n c a k t u t a r . Ö y l e bir y e r d e b u n l a r ı n k u l l a n d ı k l a r ı dil ö y l e içi-
ne girilmez imtiyazlı bir e h r a m kılığına sokulursa, insan kafasının hayrını
g ö r m e l i . T ü r k ç e , T ü r k ç e l i k t e n ç ı k t ı : " O s m a n l ı c a " o l d u . F a k a t bu, k a d i m im-
paratorlukların, bir çok aşiret lehçeleri üstünde gelişen müşterek kavim
640
dili değildi. Mesela Yunan yahut Roma medeniyetlerinin dilleri topluma
mal edilmişti. Osmanlıca'nın divan dili, bir " H i z b ' i Halil"in (seçkin zümre)
sınırını aşamazdı. Fakat o hizb'i halil için bile, o dil, bir k a p a l ı tarikata
m a h s u s ayin dili kabilindendi: Osmanlı k ü l t ü r l ü s ü y a z a r k e n , o dili ağda-
landırıp gevelerdi; ama konuşurken insanlar gibi: Türkçe konuşurdu. O
yüzden Osmanlıca, bin bir dil v e ş i v e n i n s e n t e z i d e ğ i l , uydurma bir m a r i -
fet argosuydu.

Neden bunu yapıyorlardı? Sosyal gerilik zihinleri o kadar bunaltmış ve

afyonlamıştı ki, d e r e b e y l e ş m e o derece beyinleri kemikleştirmişti ki, Os-
manlı kültürlüleri niçin halktan gizli argo kullandıklarını sıkılmadan itiraf
ediyorlar, daha doğrusu, lafımızı halk a n l a m ı y o r diye ö v ü n ü y o r l a r d ı :

"Buna rehaneimurabba/ tarh/ meimui satıh'ıl mühendishanei satyesat

kelam ve evanü türye ve eyham ile vakıfı ulemai (iiam: yazmalar) Ham
kılınup efanin (efanin: sarılı sık ağaç dalları) kitapdan iki mutarra (taze)
bab tertip olundu ki zinhar şartı vakıfzümrei avama yol vermeye ve bu bi-
gar hanei mücella zemin mutta la zaman, şahane sünbüizar hutut'u meş-
kin ve eşcari persumar mu fi rengin ile mahsus ürfai kerem olup ced-
vei (hılkariden) Çar dıvar İle tahdid kılındı ki tahdit devirbaş (ev baş
mı?) hame ile harem muhteremeyne cahil ve nadan girmeye (iem-
harere): iayik bu kim bu ruzei darüikarar huid erbabı Hme mesken ola
gayrı girmeye

Nadan deyuvuş dehen marharmeden girmek murat ederse duam oi ki

irmeye" ( H a z z a b ü l k i t a p "Ziyl Şekayık" Latai s.4)
Bu hangi dilde ne söylediği güç cümleli beş, o n , y i r m i s a t ı r ı - b e c e r e b i -
lirsek! Şöyle tercüme edebiliriz:
"Şu söz kilim keçesinin döşenip d a y a n m a s ı ve "türbe ve i p h a m " deni-
len iki y ü z l ü laf e t m e n i n d ö r t k ö ş e t a r h l ı p a r l a k m ü h e n d i s evi y ü z l ü kâr-
hanesi ile, bayrak bilginlere vakf ettiğimiz kitabın, birbirine sarılı sık dal-
l a r ı n d a n t a r a n m ı ş iki k a n a t l ı t a z e bir kapı m e y d a n a g e t i r i l d i ki, s a k ı n o l a ,
vakf edenin şartı: Halkdan kimselere yol vermesin ve bu tabanı celali, za-
manı yaldızlı nakışı dept evi: Misk kokan tarhlı ş a h a n e sünbül bahçesi ve
rengarenk manalı m e y v e dolu a ğ a ç l a r ı y l a , y a l n ı z ş e r e f v e izzet sahibi arif-
lere m a h s u s o l s u n (bir s ö z o k u n a m a d ı , g a l i b a padişaha m a h s u s ) ana de-
reden dört duvarla sınırlandırıldı ki, cahil v e n a d a n l a r ( k a b a ) kalem çap-
kınları onun sayın haremine girmesinler.

" İ ş i n layığı b u d u r ki, b u ö l m e z l e r i n o t u r m a e v i n i n b a h ç e s i ilim a d a m l a r ı -

na mesken olsun. B u r a y a b a ş k a l a r ı g i r m e s i n . Ş a y e t n a d a n l a r d a n biri k a l e m
yılanının dudağından d e v gibi girmek isterse-duamız budur ki-ermesin!"
 II- DEREBEYİ ÇÖZÜLÜŞÜ

Mutlak derebey hâkimiyeti nereye varır? Bütün sosyal bağların çözülü-

şüne. Bu çözülüş biri santrfüje ( k u v v e y i an'el merkeziye) merkezden mu-
hite kaçış, ötekisi santrpiyer {ale'l merkez) muhitten merkeze kaçma ol-
m a k ü z e r e iki zıt y ö n d e o l a r a k b i r b i r i n i t a m a m l a y a n bütündür. Önce sant-
rifüj çözülüşleri görelim.

1- YUKARIDAN ÇÖZÜLÜŞ

Siyasi m e k a n i z m a alttan alta a y a n ı n eline g e ç e r k e n , imparatorluk me-

murları da zamana uyarlar: Ya kendileri de ayanlaşırlar; yahut derebeyi
oyuncağı haline girerler.
Eskiden liyakatli vezir 4-5 sene için t a y i n olunurdu. Bunlar: "Ehli fe-
sad derebeyierini tedip ve kuşmai ü tarik ve mesai i ki kıta'ı tarik makule-
lerinden tathir ( t e m i z l e m e ) " e d e r l e r d i . (Nizamı Devlet Hakkında: Beriy-
yelşamlı) Yani, ilk O s m a n l ı memuru, derebey düşmanı idi ve bezirgan
yollarının emniyetini korurdu. Barış zamanında Osmanlı memurunun işi
bu derece mühimdi. Harp z a m a n ı n d a , aynı adam, bütün ayan, ağa ve
adamlarını orduya çekip getirir. Yani, Osmanlı ordusunun adeta profes-
yonel kadrosunu süratle harekete geçirirdi. Ayrıca bu ordunun, geçtiği
yollarında: "Zapt ve rapt ile fukaray'ı raiyetipayimai ettirmiyerek' fütü-
hat başarmasına imkân verirdi.
Miri t o p r a k l a r ı n kesim düzeni, m a n s ı p l a r ı n alış v e r i ş k o n u s u olmasına
kapı açtı. O zaman "emanetkübrayı vüzeratıihsan ve oi misillu gayrı mec-
rub'üi etvarzatlar" kapmaya başladılar. Bunlar: "bir mansıba naii olunca-
ya değin caizei kadimei mutadeden gayrı (bilinen eski izinlerden başka)
ubudiyet (kulluk) ve sair veçhile tok ve tahammüllerinden hariç ma sarı fa
düçar (aşırı masrafa) ve düyun'u kesireye giriftar (aşırı borca girer)" (Ni-
zamı Devlet Hakkında: B e r i y y e l ş a m l ı ) o l u r l a r d ı . A r t ı k o ç e ş i t b e y l e r için ş u
iki rahmetten biri b e k l e n i r d i :
Birinci Prose 1) Vezir birkaç ay sonra azi edilirse: Kaptı kaçtı vezirler:
"Vardıkları menasıbda dahi bir kaç mah aram etmek\en fazla beylik sü-
remiyeceklerini bilirler. O n u n için, koyun sürüsü içine d a l m ı ş a ç k u r t g i b i ,
ortalığı alelacele allak bullak ederek, soyup soğana çevirirler: "Uğradıkla-
rı kasabat ve kurayı, biizarure tahrip ve perişan ederek tayiş (geçim)"
(Keza) peşinde koşarlar. "Fırsat ganimettir, diyerek borçlarını ödeme yo-
luna girmek, dolayısıyla zulmü uzaklaştırıp, şehirleri harabeden/eri ceza-
landırma ve sonlandırma alışkanlığı" [85] (Keza) edinirler.
Artık devlet adamı, asayiş adamı olmaktan çıkar. Fermanlı haydut
haline girer. Bindiği O s m a n l ı dalını kesen bir d e r e b e y k e s i l i r . Büyük ser-
642
best malikaneler derebeylerin yahut evkafın (din beylerinin) eline geç-
miştir. Yalnız g e r e k din, gerek dünya derebeyleri, bu emlaki m ü l k gibi
kullanamamaktadırlar. Beride ise, mütemadiyen borçlanmaktadırlar. O
zaman topraktan acısını çıkaramayan bey, insanın derisini yüzmeye
kalkışır. Devlet adamları kısa zamanda k a r u n l a ş m a k için medeni eşkı-
yalığa çanak tutarlar:
"Memleketlerde ayan ve derebeyleri namında olan eşkıyaya övgü ile
davranılıp, mülklerinin temini ve düzeni için yol ve yordama bakmayıp, ki-
m/ler/n/n durumlarını düzeltme ve çok miktarda mal edinmelerine anlayış
gösterilirse, hemen sudan bir bahane ile, el koyma" [86] (Keza) yoluna
girerler. Artık devlet adamı sakalı derebeyliğe kaptırmıştır.
"Kuvvetli vezirlerin azalmalarından dolayı, türlü türlü, yüzsüz, sorum-
suz kötülük, hainlik ve sadakatsizlikleri açıkça görünen derebeylerine ka-
pılananlar artar. Onların çoğu, vezirlerin perişanlığı ve derebeyi/erin sıkış-
tırması sonucu mallara e/koyan itaatsiz askerler haline gelirler. Her taraf-
ta din düşmanlarının istila ve galibiyetlerf [87] (Keza) görünür.
İkinciprose 2) Vezir uzun müddet yerinde kalırsa: Vezir çabuk azl edi-
lince, başa gelenleri gördük. V e z i r azl edilmezse olanlar daha beterdir.
Dört, beş y ı l d a n fazla y e r i n d e kalan v e z i r , bağları kopmuş imparatorluğu-
nun bir k ö ş e s i n d e , kendi başına h ü k ü m d a r kesilir. Bu sivrilen derebeylik-
ler i ç i n d e , O s m a n l ı ' d a n önceki saltanatlara, hatta A b b a s i y e hilafetine mi-
rasçı olmak isteyen bağımsızlık iddiaları görülür.
Mesela, vaktiyle Basra, Musul, Bağdad, Şehrizol (Kürdistan), Mardin
m u k a t a a l a r ı devletçe zapt edilirdi. B u s a y e d e her yıl 2 0 bin k e s e d e n f a z -
la gelirdi. Sultan Murat, buraları y e n i d e n zapt edince, Hasan Paşazade Ah-
met Paşa: Basra, Zol ve nihayet Mardin v o y v o d a l ı k l a r ı n ı ele g e ç i r d i . Sul-
tan Muradın kararıyla B a ğ d a t i r s a l i y e s i 6 bin k e s e y e , sair c i v a r d a n gelen
B a ğ d a t m e v a c i b i d e 3 0 0 ila 5 0 0 k e s e y e d ü ş t ü . B ü t ü n o m ı n t ı k a A h m e t Pa-
şa'nın köleleri elinde kaldı. Ve A h m e t Paşanın kendisi "Hilafet'i A b b a s i y e
istiklaline" kalkıştı.
Mısır tarafları daha başka türlü gelişmedi. Arazi, Selim'in yaptığı tah-
rirlerle kaldı. "Mısır haznesini getirmek için beyler gönderip" (Nizamı Dev-
let Hakkında, Beriyyelşamlı) kendi aralarında buluştular. "Beyhude beyler
namında olan melunlar zarara uğramış varlıkları ve Mısır'ın toplam gelir-
lerini lokma iokma yiyip yutup (Keza) imparatorluğu tıknefes ettiler.
Bilhassa bu olaylar: I r a k v e M ı s ı r gibi iki a n a medeniyet yolu üzerinde
derebeyleşmenin artması, Osmanlı İmparatorluğu'nun, kesim düzeninde,
faraza batıda olduğu gibi kendiliğinden kapitalizme geçemeyişinde, büyük
rol oynamıştır, denebilir. Çünkü, Avrupa'da sermaye birikişine hız v e r e n
uzak dış ticaret, daha doğrusu Hint kumpanyalarının bezirgan yolları, Os-
m a n l ı l ı k için buralardan geçer. Bu yolların derebey sikleroziyle tıkanması,
Hint y o l u n u n A v r u p a l ı l a r e l i n e g e ç m e s i n i kolaylaştırdı. Ve O s m a n l ı l ı ğ ı n can
damarını kesti.
Birinci prose: Derebeyleşmeyi katmerleştirerek Osmanlı yapısının iç
m ü n a s e b e t l e r i n e coup de grace'ı vurdu.
İkinciprose\ Derebey istiklallerini kışkırtarak Osmanlı yapısının dış iliş-
kilerine son v u r u ş u indirdi.

2- AŞAĞIDAN ÇÖZÜLÜŞ

Birinci Prose 1) Köy ekonomisinin çökmesi ve

köylerin ıssızlaşması:

" Tımar ve Zeamet usu/ü-. Zirai teşvik, karye ve nevahiyi tasaiiut'u eş-
kıyadan ( k ö y v e nahiyeleri eşkıya zülmünden) muhafaza" (A. Ş. Tarih Os-
mani s.260) için kurulmuştu. Kesim düzeni ile birlikte; dirlikçinin yerine
malikaneci ve mültezim güruhları geçerek, ayanlaştılar, derebeyleştiler.
A y a n ve d e r e b e y i s o y g u n u n u n ağırlığı altında baş g ö s t e r e n d e r e b e y dağı-
lışı: S o s y a l , s i y a s i , idari, a s k e r i ilh, kargaşalıklar bütün ülkeyi kapladı. O
zaman köylü, bir y a n d a n d e r e b e y l e r i n normal s o y g u n u n a , öte y a n d a n eş-
kıyaların a n o r m a l ç a p u l u n a açık saha haline geldiler. Bir z a m a n z i r a i istih-
sali bezirgan münasebetleriyle b a ğ l a y a r a k a z ç o k bir inkişafa kapı açan
y o l l a r bile, kargaşalık arttıkça, k ö y l e r için s a l g ı n hastalık getiren birer afet
kanalı oldular. Bu k a n a l d a n a r t ı k alış v e r i ş d e ğ i l , resmi v e y a gayrı resmi,
kanunlu veya k a n u n s u z talancılık akıp g e l i y o r d u .
Bilhassa Celali isyanları, yol ve t o p l u l u k afetlerini büsbütün arttırdı:
"Celalilerin ve kapusuz kalan başı bozuk tevaifi askeriyesinin taarruza-
tından masun kalmak (asker güruhunun saldırılarından korunmak) için
köylüler büyük caddelerden kaçmışlar ve büyük köyler, onar, yirmişer ha-
neli küçük köylere in ki sam etmişlerdi (bölünmüşlerdi)." (A.Ş. Keza) Bu
dağılış y ü z ü n d e n , köy e k o n o m i s i , gelişmek şöyle dursun gerilemeğe baş-
ladı: "Bin tarihinden sonra Anadolu'da tekessür (çoğalan,yayılan) eden
Celaliier, envai mezalim ve tahribat icra eylediklerinden, büyük köylerin
in ki sam ve işler caddelerden tebaidine (ayrılmasına) sebep vermekle...
küçük köylerin bir araya ceminden mütehassıl olacak şenlik ve menafi
(faydalar) husul bulamadı." (Keza, s.360)
Klasik tarih, böylece, köy e k o n o m i s i n i n b o z u l u ş u n u g e n e l l i k l e C e l a l i is-
y a n l a r ı n a v e başı bozuklara bağlamakla yetinir. Bu, a d e t a , halkın yoksul-
l u ğ u n u , g e n e h a l k ı n k a b a h a t i gibi g ö s t e r m e y e v a r m a z mı? U s l u d u r u l s a bir
şey olmazdı, d e m e k ister. Gerçi, Celali isyanları, isyandan sonraki parti-
644
zan hareketleri, başıbozuk salgınları, k a p ı s ı z kul belaları, köy e k o n o m i s i -
ne müthiş darbeler indirmiştir.
A m a , bu kargaşalıklar, bildiğimiz gibi, s e b e p değil neticedirler. Karga-
şalığın s e b e b i : T e m e l l i t o p r a k e k o n o m i s i n d e dirlik düzeni yerine kesim dü-
zeninin geçmesidir. Köylerin ıssızlaşması, yalnız Celali isyanlarından ileri
gelseydi, isyanlardan sonra, her şeyin yerli yerine dönmesi ve köylerin
mamurlaşması gerekirdi. İsyanlar, köy ıssızlaşmasına gürültülü bir b a ş -
langıç olmuştur. Lakin, köylerin yoksulluğu ve ıssızlaşması, Celalilerden
sonra durmamıştır, bilakis daha korkunç derecelere varmıştır. Ağır ayan
ve derebeyi ç a p u l u , gel geç Celali isyanlarına rahmet okutmuştur.
Nitekim, Osmanlı yazarı, mektepte o k u n a c a k tarih kitabı yazmayıp
da, s a r a y d a n geçirilip kendi aralarında kalacak etüdler yaptığı vakit, köy
ıssızlaşmasının derebeyleşmeden ileri geldiğini gizlemeye kalkışmaz. III.
Selim devrinin layihaları bu h a k i k a t i her satırda n a k a r a t gibi t e k r a r eder-
ler. Kesim düzeni ile a z a n hayasız ayan, tefeci, bezirgan, ağa soygunu-
nu belirtirler.
"Aciz çiftçilere dayanabileceklerinden fazla türlü çeşitli zulüm ve_eziyet
etmeleriyle, çiftçi ve diğer halk tabakası gece ve gündüz, çoluk çocukla-
rıyla aç ve çıplak çalışıp, bildirilen vergileri ödemeye çalışarak, sonunda
üstesinden gelemediklerinden, insan doğası gereği, ekinlik ve arazilerini
terk edince, kasaba ve köyler harap olup" [88] (A. T. Hediyesi: Nizamı
Devlet Hakkında...") gider.
Osmanlı köyü, aslında bu d e r e b e y çapulu ile ç ö k e r . O ç a p u l y ü z ü n d e n ,
Kanuni devrinde, kesim düzeniyle beraber mali, siyasi, hatta dini baskıla-
ra uğratılan köyde: "Bir yerin reayası zulümden kaçup neuzubillahi teaia
bir ahır yere kaçup." ( A s a f n a m e s.17) canını kurtarmaya bakıyordu. Köy-
lere: "Cebren mescit yaptırıp ve namaz kılmaktan ihmal edenler tazir
A
(azar) lazım olur mu? E/cevap: ¿»/¿// "(Kanunnamei Derzaman'ı Süleyman)
fetvaları, biraz da k ö y l ü n ü n b u can havli z a v i y e s i n d e n y a ğ d ı r ı l ı y o r d u .
Elbet bu t e m e l l i sebebin harekete geçirdiği mekanizma, toplumun bü-
tün öteki sahalarında etki ve tepkilerini yaptı. "Ayan ve derebeylerinin ta-
sallutları hasebiyle harabeyimemaiik (mülkler harap oldu)" (A.T. Hediye-
si "Nizam Devlet Hakkında Mütalaat") olduğu yerde kalmadı. Maden emin-
leri "Etraf ve eknafiann (yanların) da vaki kazalara vesi/ei mezalim" (Ke-
za) kesildiler... Cizyedarlar "Kazanın sahipsiz çiftçilerine, katmerli vergile-
ri yükleyip ve Müslüman olmayan çiftçilerin çoluk çocuklarıyla, gece gün-
düz, aç ve muhtaç çalışıp bir senede elde ettikleri malları soygun bedelle-
riyle alarak biçare çiftçileri çoluk çocuklarıyla beraber, kötü müteahhitle-
re sığınmaya mecbur bırakır. O melunların da çeşitli zulümlerle bu biçare-
leriyakıp harap etmeleriyle" [89] (Keza), Osmanlı ekonomisinin dört bir
yanı derebeyleştikçe halka ateş kesildi.
B u r a d a eli s i l a h l ı v e y ü z d e y ü z h a z ı r y i y i c i o r d u b u y a ğ m a d a n g e r i ka-
lır mıydı? Gördük. "Sipah serkeşleri", barış zamanı miri toprakların üzeri-
ne çekirge sürüsü gibi saldırdılar. "Bilcümle karye (köy) ahalileri perişan
ve sergedan (şaşkın) ve ekser karyeler harap olduğundan maada haşa-
rat'/ miriye nümayan (görünür biçimde)" (A.T. Hediyesi "Nizamı Devlet
Hakkında") oldu. Savaş zamanı, büsbütün kabadayılaşarak, "reaya hane-
leriniyakup / ¿ ^ ¿ / / / ' ( H u l a s a t - ü l Kelam Fi Redd-il Avam) bastıkları yerde ot
bitirmediler. Ordu çalar da, donanma armut mu toplar? "Çürük çarık bir,
iki aktarma sefinesi ( g e m i s i ) " kurmaktan başka işe yaramayan donanma
izbandutları "kereste vesair maizemei tersaneye mahsus kazalar kereste
bedeli, akçe ahzı vesair tasallut iie harab ve yebab ve fukarayı raiyetin ci-
ğerleri kebap" ( A . T . "Nizamı Devlet...") ettiler.

İkinci Prose 2) Reayanın Düşman ve Nasaraya Sığınması: Os-

manlı'nın göçebe ruhundaki hakkaniyet ateşi sönmediği müddetçe, Os-
manlı ordusu, Müslümanlar kadar, hatta Müslüman'dan ziyade Hıristiyan-
lar t a r a f ı n d a n k u r t a r ı c ı gibi k a r ş ı l a n d ı ğ ı v e h a t t a H ı r i s t i y a n h a l k ı n H ı r i s t i y a n
makamlarına karşı geldikleri tarihi bir o l a y d ı r .

"Devleti Aiiye iptidai zuhuru muadelet nesurunda (şeri öşürden ve ciz-

yeden başka vergi almadığı zaman) vesayei Devleti Aiiye'de emn ve asa-
yiş bal ve refah hal üzere reaya kefereleri müşahede ve devleti aiiyei Os-
maniye ehli zimmet riayasma bugüne adi ve dadat (doğruluk) iie mu-
amele buyurduğunu muayene eyieyüp kendüierunun hem diyn ve hem
mezhepleri olan hudud efzun (aşırı) zulüm ve adüvven ve esir misullu
ima i iie turuk ve tahammüllerinden bir'un tekuiif'i şaka tahmil iie ahval-
lerinin perişan olduğunu mülahaza ve tefekkür birle Devleti Aiiye tarafın-
dan m ey i i kütü ve bilcümle Rumeli tarafları dahi Devleti Aiiye'nin zir hük-
münde olmaları temenni eyledikleri maium'u Devleti Aiiye oimakdan na-
şi Rumeli canibine dahi sayebahş adi ve dad olduklarında kıllet cünud
muvahhidin'e zehair ve malzemeierini tedarik hususunda külli ianet ve
fettıi kuba ve huşun vesaii ve turukuna delalet etmeleri i e Devleti Aliye
Rumeli'nin memduh ve muteber ve kesr'üi menafi mahallerini dahil hav-
zayı hükümetleri buyurup şan ve şevket ve kuvvet ve azametleri kat kat
müzdad."(A.T. Hediyesi "Nizamı Devlet Hakkında...") olmuştu. (Metinde-
ki [59] nolu nota bakılsın)
Lakin dirlik düzeni bozulup, kesim düzeni soysuzlaştıkça reayanın da

huzuru kaçtı. O zaman akım tersine döndü: "Bir müddetten beri bazı be-
lalar ve başka sebeplerden gerek malikane, tımar ve zeamet, satmaima-
cılar ve cizyedarlar (baş vergisi toplayanlar) tarafından gerekse ayan ve
derebeyleriyle, onların vekilleri tarafından Müslüman olmayan çiftçilere
yapılan zulümlerden, Müslüman çiftçiler ve halk şiddetle rahatsız olmak-
ta" "çiftçiler başka ülkelere kaçmaya ve sığınmaya" [90] (A.T. Hediyesi
"Nizamı Devlet Hakkında") başladı.
Bu kaçanların bir k ı s m ı kesim düzeni mültezim ve evbaşlarının akın-
ları önünde yerini yurdunu bırakıp, büyük merkezlere güya sığınırlar. Bir
kısmı da kendilerine sınırca daha yakın olan ecnebi devlet topraklarına
geçerler:
"Müslüman olmayan çiftçilerin bazılarının Avrupa ülkelerine sığınmaya
mecbur olması, yerlerinin harap olması gibi vahim durumların yanında,
tahammüllerini aşacak derecede artan zulümlerden de yılıp, diğer ülkele-
re" [91] (A.T. Hediyesi "Nizamı Devlet Hakkında") dağılırlar.
Aynı reaya, vaktiyle kendi dindaşı "Nasara"ya karşı Osmanlı'yı adeta
imdadına çağırırca karşılardı. Sonraları Osmanlı'ya karşı, Osmanlı'dan
sonra gelişen yeniden dirilmiş "Nasara""yı çağırır oldu.
O sıralar, "Acem" ülkesi yeniden 'Teva/fü/m¿//¿/¿-"leşmişti. "Nemse/ü"
(Avusturya): Çöküş alametleri altında Prusya'dan korunmağa çalışıyordu.
Yalnız, Osmanlı'dan sonra barbarlıktan yeni kurtulmuş "Rusmenhusu"ba-
tıya doğru açılıp, Lehistan'ın yerine geçiyordu.
"Seksen iki tarihinde yapılan sefer sırasında Akdenizdeki adaların çoğun-
luk ahalisi, tahammüllerinin dışında vergiler salındığından, devletin kurulu
düzenine itaatten geri dönüp" [92] (A.T. "Nizamı Devlet Hakkında...") Os-
m a n l ı ' y ı b ı r a k ı p R u s ' a g ü v e n m e y o l u açıldı. S e k s e n iki ( y a n i 1 1 8 2 - 1 7 6 8 ) se-
feri b u n u n t i p i k ö r n e ğ i n i v e r d i . 18. y ü z y ı l ı n ikinci y a r ı s ı n d a , a d a l a r , R u s do-
n a n m a s ı n a k a p ı l a r ı n ı açtı. Eflak, B o ğ d a n , şöyle d u r s u n , bizzat Kırım'ın Müs-
lüman ve ırkdaş Tatarları "Hane ve emlakleriyedierinde kalmak üzere" yıl-
da 3-4 altın vergi vermek şartıyla hep "Rus menhusu"6ar\ yana geçtiler.
Ç ü n k ü O s m a n l ı rejimi s o y s u z l a ş ı p , d e r e b e y i idaresi kılığına girmişti. O s m a n -
lı ordusu kurtarıcı rolünü bitirmişti: "Sınır komutanlığı unvanıyla reayalar fı-
karasma zulüm ve zorla, istekleri dışında diş kirası dağıtma ve başka baha-
nelerle mallarını zaptedip, çoluk çocuklarını esir gibi kullandığından, savaş
sırasında karşı tarafa yardıma ve sığınmaya mecbur ettikleri açık" [93] (A.T.
Hediyesi Nizamı Devlet Hakkında...) bulunuyordu.
A r t ı k iş, y a l n ı z s a v a ş patlak verdiği zaman düşmanları çağırmakla da
kalmıyordu. İçi bu k a d a r ç ü r ü m ü ş bir i m p a r a t o r l u ğ u , d ı ş a r ı d a n gelip yık-
manın kolaylığını göstererek, dış d ü ş m a n ı Osmanlı ile d ö v ü ş m e y e kandı-
r a n l a r bile, g e n e O s m a n l ı reayasının ta kendisi oluyordu:
 "Osmanlıreayasından hizmeti sebebiyle Moskova'da yerleşmiş, malı
ve hilesi çok, sözü geçen şermet dedikleri utanma ve hayası olmayan"
[94] (Koca Sekbanbaşı: Hulasat-ül Kelam...) k i m s e l e r ç ı k ı y o r d u . Rusya'ya
"Osman/u ieşkerinin cümlesi boşdur" diyerek, İstanbul'u almak için su
bendlerini basmanın yeteceğini öğretiyordu. İşte, Osmanlılığın tepesinde
yüzyıllar yılı demoklesin kılıcı gibi asılı duran "Moskofkeferesi"ri\n gücü
buradan geliyordu. Rusya kraliçesi o yüzden Karadeniz'de donanma ku-
rup, Kırım'ı fethettiği: "Nice nice kalalarını ve yerleriniaiup Akdeniz reaya-
sını bunca bunca tımar taifesini dahi kendüne tabi kıldı" (Koca Sekbanba-
şı: Hulasat-ül Kelam...)

III- KANSERLEŞEN PAYİTAHTLAR

Derebey baskısı altında Osmanlı toplumunun çürüyüş ve dağılışında

Sentrper ( a l e l m e r k e z : muhitten merkeze) çözülüş prosesine tipik örnek,
toprağında tutunamayan köylünün büyük şehirlere kaçışıdır.
"Çoğunlukla halk, kendi vatanlarında güvenlik içinde olmadıklarından,
ümitsizlik içinde, çoluk çocuklarıyla, kimsesi olmayanlar tek tek her taraf-
tan îstanbuia akın" [ 9 5 ] (A.T. Nizamı Devlet Hakkında...) etmeye başlar.
Bu t a ş r a d a n İstanbul'a akın hamlesi masallara girer. "İstanbul'un kal-
dırımları bile a l t ı n d a n d ı r . " d i y e n köylüler; köyünü, tarlasını bırakıp koşan
çiftçiler İstanbul'a varınca, oranın da taştan, topraktan olduğunu görüp
şaşarlar. L a k i n s o n r a s o n r a u f a k t e f e k e l v e e v işleri, h i z m e t ç i l i k l e r , u ş a k -
lıklarla beş, on para t e d a r i k i n e alışırlar. Bu masal, kadim Roma kentlerin-
de, her s a b a h zenginleri yerden selamlayarak sadaka dilenen ayak takı-
mının ezeli hikâyesidir.

Osmanlılık, derebeyleştikçe, kadim Roma'nın yoluna girmiştir. Payi-

tahtlara akın eden bu aç ve şuursuz ve teşkilatsız kara kalabalık, büyük
şehirlerde üretimi veya sanayii arttıran p r o s p e r i t e n i n fedailer kitlesi ola-
maz. İ ç i n e t e r m i t adlı çöl karıncası düşmüş ağaç gövdeleri gibi, şehirleri
çürüten, gayrımüstahsıl "kul" veya "ayaktakımı" hazır yiyiciler haline gi-
rer. İ m p a r a t o r l u ğ u i ç e r i d e n y ı k m a k t a bire bir o l a n , bir nevi içeriden coup
de grace (son ö l d ü r ü c ü v u r u ş ) y a p a n ayak takımı ayaklanmalarına kaldı-
rım malzemesi hazırlar.

1- Ayak Takımı: B a ş k e n t l e r i n kalabalıklaşması, modern şehirlerin bü-

yümesine benzemez. Modern çağda dahi, köye kapital ilişkileri girdikçe,
küçük mülkler sahiplerinden başka ellerde birikir. Bu küçük mülklerin tek
elde toplanışı, sermayenin ilk birikişi ü z e r i n e köylüler şehirlere akın eder-
ler. Buna proleterleşme d e n i y o r . Ortaçağ payitahtlarına olan ayaktakımı
akını şekilce proleterleşmeye benzer. Esasta onunla taban tabana zıttır.
Proleterleşen köylü ve esnaf, modern şehir endüstrisinin gelişimi ölçüsün-
de üreticileşir: Fabrikalara girip yaratıcı faaliyet yapan bir sosyalsınıfha-
line g i r e r . K a d i m ç a ğ l a r d a , başlıca üretimin t e m e l i t o p r a k e k o n o m i s i n e da-
yandığı için, t o p r a k e k o n o m i s i n i n çöküşü, ister i s t e m e z şehir hayatını te-
melsiz bırakır. Ş e h r e akın eden kalabalık, orada üretici o l m a k şöyle dur-
sun, büsbütün tufeyli, köksüz, dilenci ve soysuzlaşır. B a ş k e n t i n a y a k ta-
kımı, oradaki ayan, m a n s ı p l ı , t e f e c i - b e z i r g a n l a r ı n s o f r a l a r ı n d a n a r t a c a k kı-
rıntılarla geçinmek zorundadır.
Bu yüzden p a y i t a h t l a r d a "illeti müteaffine" ( k o k m u ş salgın hastalıklar)
ve yangınlarla, kör d ö v ü ş ü n e d ö n m ü ş a r b e d e l e r b i r b i r l e r i n i kovalar. Asa-
y i ş sıfıra iner. A y a k t a k ı m ı n ı n artışı, kent hayatı için k o r k u n ç ölçüleri bu-
lur. İktidarın siyaseti, başkenti kalabalık nüfusa elverişli ve o nüfusu bes-
leyecek şekilde imar etmekten çekinir. Mesela, Sultan Süleyman Kanuni,
İ s t a n b u l ' a k ı r k ç e ş m e s u y u n u g e t i r t t i ğ i n e bin p i ş m a n o l u r . H a l b u k i III. S e -
lim devrinde; "İstanbul'a tecemmü eden nasm kesreti ( b i r i k e n halkın yo-
ğunluğu) ol vakitten (Kanuni devrinden) on beş, yirmi mis/i ziyade." ( A . T :
Nizamı Devlet Hakkında...) dir. O zaman, imparatorluğun kendi kendini
y e m e (otofaji) ye v a r a n lanet ç e m b e r i (fasid dairesi) d ö n m e y e başlar. Ve
büyük payitahtlar m e m l e k e t b ü n y e s i n d e g e r ç e k birer kanser haline girer-
ler. M e r k e z i i d a r e a r t ı k b ü t ü n m e m l e k e t i bir y a n a b ı r a k ı r . K e n d i b u r n u di-
binde kendisi için en büyük tehlikeli bir a f e t o l a n başkenti b e s l e m e k ve
kollamaktan başka kaygı besleyemez.
2- Rezil Çember ( C e r c l e V i c i e u x ) : Başkent, gittikçe artan ve arttık-
ça üretici o l m a k t a n ç ı k a r a k hazır y i y i c i l e ş e n o müthiş kalabalık ayak takı-
mını aç bırakıp isyana yol a ç m a m a k için, birbirini d o ğ u r a n iki çeşit kuru-
m a baş v u r u r : 1- İhtisap (belediye) ağalığı, 2- M u b a y a a c ı y a n . Her iki ku-
rum da, temeli köy üretimi olan bir t o p l u m d a , k a l a b a l ı k l a ş a n merkezlerin
sosyal yapıyı nasıl h a b i s bir u r gibi e m i p z e h i r l e d i ğ i n e e n k l a s i k ö r n e k o l u r .
a) İhtisabAğalığı: Bir ç e ş i t belediye işleri demektir. Bunun ilk iktisa-
di görevi; b a ş k e n t i b e s l e m e k t i r . O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u ' n d a her y e n i m ü -
essese, yeni bir h a z ı r y i y i c i l e r z ü m r e s i yaratıp, üretim temelini çökerten
yeni bir y ö n o l m u ş t u r . İhtisab ağalığı başka türlü olmadı. Başkenti besle-
y e c e ğ i m diye, bütün el attığı köylerle, k o m ş u köy ve kasabaları kendi özel
zılgıt ve s o y g u n u ile e z d i . İstanbul'un emrinde köleleştirip çökertti. Çünkü
bu bir e k o n o m i k ilişki d e ğ i l , d e r e b e y i z o r b a l ı ğ ı idi:
"İhtisab ağası (Belediye başkam) gibi halka gerekli malzemeyi ve zo-
runlu geçimlerini temin işlerine mecbur ve bu konuda yazılı emirlerle ka-
rışıklıkları önlemekle yükümlü olanlar, İstanbuiun ihtiyacı için, civardan
zahire, kereste, odun gibi istiyaçları karşılarken, etrafın harabolmasına
neden olup" [ 9 6 ] (A.T. Hediyesi Nizamı Devlet Hakkında...)
 b) Mubayaacıyarı: İhtisab (belediye) işleri de, bütün öteki Osmanlı
i k t i s a t işleri gibi; tefeci-bezirgan sermayenin emrinde yapılan kesim işi-
dir. Nitekim: "İstanbul ihtisab/ otuzsekiz bin kuruş bedel ile iltizam olu-
nur bir mukataadır." (1242 Muharrem sonunda "1826" basılan İhtisab
Ağalığı Nizamnamesi)
Şu halde bütün m u k a t a a l a r ı n işletilmesi nasıl ikinci e l o l a n m ü l t e z i m -
lere düşüyorsa, ihtisab işlerinin mültezimliği de "mubayaacıyan" ( s a t ı n
alıcılar) adlı yeni bir z ü m r e y e v e r i l d i . Kesim düzeni ile beraber, devlet,
üstün ve aracı zümreleri z e n g i n l e ş t i r m e y e y a r a r bir a y g ı t h a l i n e g i r m i ş t i .
Onun için h e r kârlı iş, hep aynı mekanizma ile üst t a b a k a l a r a kayrılıyor-
du. Başkenti b e s l e m e işi miriden yapılacak dendi mi, d e v l e t , bu alış v e -
rişin g e l i r i ile y e n i bir z ü m r e y i d a h a y e t i ş t i r i p d o y u r a c a k m a n a s ı anlaşıla-
bilirdi. Bu yeni zümrenin geçimi ve çapulu, ister istemez biricik t e m e l
üretim yapan köylü kitlelerinin sırtına binecekti. Bu hal, köy ve k a s a b a -
ları bir k e r e d a h a soyup örene çevirecekti:
"Özellikle et, yağ ve diğer malzemelerden başka, halkın tümüne ye-
terli miktarda ekmek verilebilmesi için, devlet kendi ambarlarından baş-
ka, mezar soyguncusu gibi satınalmacılara başvurmaya mecbur kalmak-
tadır. Bu satınalmacıların açgözlülüğü ve hainliği dolayısıyla memleket
harap, fakirlerin hali perişan olmakta olup" [97] (A.T. Hediye Nizamı
Devlet Hakkında... )
Mubayaacı soygununun biçimlerini ve kertelerini yukarıda görmüştük:
B u ğ d a y , üretici köylüden zorla ucuza ( m a l i y e t i n d e n çok aşağı fiyatla) sa-
tın alınıyor, tüketici halka gene zorla dört, beş kat p a h a l ı y a satılıyordu.
Neticede: Bir a v u ç a d a m p a y i t a h t l a r d a k a r u n l a ş u p k a ş a n e l e r ( k ö ş k l e r ) ku-
rarlarken, bu çapula d a y a n a m a y a n köyler ve köy e k o n o m i s i çöker:
"Canib'imiriden (kamu tarafından) verilegelen meblağı fıkarayı raiyet
ahz etmekte (almakta) değil, kenduları bedellerinden vafr (çok) hasar."
(A.T. Nizamı Devlet Hakkında... ) u ğ r a m a k t a d ı r l a r . B u hal e n s o n u n d a ş e -
hirlerin medeni manada büyümesinden ziyade kanserleşmesini getirir.
Osmanlılıkta sırasıyla üç başkent oldu: Bursa, Edirne, İstanbul. Şüp-
hesiz saltanatın en fazla biriktiği bu merkezlerde k a n s e r l e ş m e çok daha
fazla idi. A m a , bütün Osmanlı kasaba ve kentleri az çok k a n s e r l e ş m e k -
ten kurtulamadı.
Kentlerin k a n s e r l e ş m e s i , Selim II devrinde son m e r t e b e s i n i bulur, La-
kin d a h a Kanuni devrinden bir a s ı r g e ç m e d i ğ i halde şehirleri ve b a ş k e n t -
leri boşaltmak meselesi, Osmanlılığın en büyük gailelerinden biri olur.
"Tımar ve Zeamet Usulünün Bozulmasına Dair Layiha Sureti"nin son
cümleleri der ki: "Bu takdirce irtişa (rüşvet) bilkülliye ref ve def ( t o p t a n
650
defedilip yokolur) olunur. Ve hâkimler dahi adi olur. Ve hâkimleri adi oiu-
cak, reayaya zulüm ve teedi olmaz ve yirmi otuz senedenberu İstanbul
ve Edirne ve Bursa vesair (..:) ve kasabalarda geiüp tevatun eden (va-
tan tutan) reaya ve beraya giru vatanlarına avdet ederler ve ev/ad ve en-
saİleriiye gece ve gündüz (... ) d evi et'i padişah iye hayır dua ederler. Mü-
yesser eyieye."
Bu kısa pasaj ispat ediyor ki: 1- Köylerin ıssızlaşıp kentlerin kalabalık-
laşması; köyde zulmün (derebeyleşmenin) artmasıyla başlar. 2- Şehirle-
rin kanserleşmesi: Yalnız İstanbul, Edirne, Bursa'ya mahsus değil, bütün
Osmanlı şehir ve kasabalarına yaygındır.
B u iki başlı y ı l a n h i k â y e s i , l a y i h a n ı n y a z ı l ı ş ı n d a n 2 0 - 3 0 yıl ö n c e b a ş l a -
mış g ö r ü n ü y o r . Layihayı 1037 (1627) yılında yazılmış saydık. D e m e k kan-
s e r l e ş m e G. 1 0 0 0 (D. 1591) t a r i h l e r i n d e (16. asır sonlarıyla 17. a s ı r ba-
şında) beliriyor. Bu I. S ü l e y m a n ' ı n " k a n u n l a r ı n d a n aşağı yukarı y a r ı m yüz
yıl kadar sonraya düşer. Lakin u n u t m a y a l ı m : B u t a r i h de, k a n s e r l e ş m e n i n
başlangıcı değil, farkına varıldığı tarihtir. Yoksa bizzat Kanuni devrindeki
Celali isyanları b u p r o s e ile ilgilidir.
Tarihte her çöken rejim: Kendi ölüm belenmesine "yeni nizam" a d ı n ı
koymuştur. Lakin bu "yenilik" daima ya göçebe ruhundan kalma, yahut
halktan gelme demokrasi geleneklerini kazıyıp a t m a k t a n ibaret kalmıştır.
Nazilerin "YeniNizam"\ Osmanlılığın "Nizam'ı Cedit bu bakımdan birbir-
lerine pek benzerler. Her ikisi de tarihin gidişini durdurmağa çalışırlar.
Korkakça zorbalık veya zorbaca korkaklık örneği olurlar. "İhtisap Ağalığı
Nizamnamesi" de: Ya, esasen bin bir parça olmuş insan topluluğunu bir
kere daha bölerek birbirlerine düşürmek; yahut birbirlerine düşman un-
surları bir çuvalın içine doldururcasına loncalara hapsetmek; bu iki yol
yetmeyince, saf zorbalıkla kan içiciliğe başvurmaktır.

Bölerek Hükmetmek:

Bir İ n g i l i z k e ş f i d e ğ i l d i r . Eski bir z a l i m usulüdür. Osmanlı toplumunda

üstün devlet zümreleri bile kat kat birbirine zıtlaşmıştır. Lakin, bilhassa
başkentlerdeki kalabalık başlıca üç türlü parçalanışa uğratılır:
1) Hür-Köle Ayırdı: Nizamnameye göre, "esircilerin füruht ettikleri
(sattıkları,) guiam ve cariye denmeyen ve hileye dair mefasitieri ( f e s a t l ı k -
ları) vuku buimakda ve bazan sattıkları esirlerin içlerinde ahrar (hürler)
zuhur eyiemekde olduğundan... " Demek vatandaşlar evvela hür ve köle
diye ikiye b ö l ü n m ü ş t ü r l e r : Tabii kölelerin herhangi bir i n s a n l ı k h a k l a r ı a ğ -
za alınamaz. Lakin, bir d e f a t u t u n a n kölelik m ü e s s e s e s i , gittikçe o kadar
a z g ı n l a ş ı r ki, hür insanları da zorla k ö l e l e ş t i r m e k m ü m k ü n olur.
 Bu, N a z i l e r i n h a r p e s i r l e r i y a n ı n d a , sivil a h a l i d e n r e h i n ş e k l i n d e k ö l e al-
masına benzer.

2) Müslüm-Gayrimüslüm Ayırdı: Faşizmin Yahudi düşmanlığı, Hıris-

tiyan çoğunluk vatandaşla, Hıristiyan olmayan azınlığı birbirine d ü ş ü r m e k
gibi, f a r m a s o n v e y a m u h a l e f e t d ü ş m a n l ı ğ ı d a Hıristiyan halk içinde, iktida-
rın işine g e l m e y e n l e r e k a r ş ı kin g ü d ü l m e s i n i s a ğ l a r . İ h t i s a p A ğ a l ı ğ ı Nizam-
namesi bu o y u n u n eski mevcutlarındandır.

a) Osmanlılıkta resmi din Müslümanlıktır. Faşizm, Yahudileri umumi

yerlere, h a m a m l a r a v e ilh sokmaz; uzaktan tanınmalarını sağlayan dam-
galar taşıtır. İhtisap ağalarının "beynamazları (namaz kılmayanları) ko-
v a l a m a k t a n sonra gelen en önemli işleri d e ; hamamlarda k a f i r e hiç n a l ı n
verdirmemek, Müslüman peştemalını kuşandırmamaktır. Böylece insan-
lar, ç ı p l a k i k e n bile b i r b i r l e r i y l e üstlük altlık d u r u m u n a düşerler:
"Ve hamamlarda kafire verdikleripeştemalı vesairenin müsiüme ve-
rilmemesi ve müsiüm ile kafir hamamlarda dahi tefrik ve temyiz (ayrılıp
seçilme) olunmak üzere kafire hamamda nahn verilmemesini" (Nizamna-
m e ) sıkı sıkıya tembihler!
Giyinik iken ise, "ehlizimmet reaya'^mm kıyafeti, "siyah ve dar çuha
geniş vecbe"dir.
b) İhtisap ağalığı, güya şehir nüfusunu b e s l e m e k için kurulmuştur. La-
kin, g a l i b a karınları d o y u r m a n ı n güçlüğünü görünce, ruhların beslenmesi-
n i birinci p l a n a a l m ı ş t ı r . İ h t i s a p a ğ a l ı ğ ı n ı n b a ş l ı c a k a y g u s u , m a h a l l e i m a m -
larının, biricik c a s u s l u k hizmeti namaz ve oruca yan çizenlerin hakkından
gelmektir: Nazi s e l a m ı v e r m e m e k , e c n e b i radyosu d i n l e m e k suçları gibi:
"Hızmet'ı ihtisaba (belediye hizmetine) memur olanlar cümleden evvel
binamaz olanları ve ramazan şerifde oruç tutmayanları, eimmeyi muame-
lattan hakkik' etmek ve "Canib'işeriatgurabe'ye ihbar ve ihzar" (Nizam-
name) eylemektir.

3) Yerli-Yabancı Ayırdı: Faşizmin ırkçılık nazariyesine pek benzer.

Hedef: Az çok birbiriyle kaynaşmış, milletleşmiş halk yığınları a r a s ı n a fit-
ne s o k m a k t ı r . Yalnız, Nazi r a s i z m i n d e o l d u ğ u gibi a y ı r t v e b a s k ı ; y a b a n c ı -
ların f u k a r a s ı n a karşı bir z ı l g ı t t ı r .

"Arnavut taifesinden ahad ve esafii makule/erinin (yani ağa ve zengin

Arnavutlar değil!) Kürt milleti gibi hiç bir vakitte İstanbul'da tekessür ve
tavtinicevaz (çoğalıp yerleşmesi izinli) değil..." (Nizamname)
B- Lonca zırhı: Mussolini'nin korporasyon hükümeti, Hitler'in, stand
v e y a z ü m r e idaresi, Osmanlı i r t i c a l ı ğ ı n d a " L o n c a " a d ı n ı alır. D u r g u n v e he-
le gerileyici bir ü r e t i m için lonca sistemi, her çırak, e s n a f o l a c a k ; hiç bir
işçi, patron olmayacak; der. A m a , eski yeni bütün loncaların tek hedefi:
Şehir kalabalıklaşmasının tehlikelerini önlemektir. Faşizmde loncalar, asıl
büyük arazi sahibi teşkilatında fakir köylüyü ve tarım işçisini boyunduru-
ğu altında hiyerarşik istibdada alıştırmaktır. Kadim loncalar da aynı yollar-
dan kalfa ve işçiyi ustaların ve hepsini birden iktidarın patentesi altına
s o k m a k ve kontrol e t m e k için kurulurlar.
Vergi alma kolaylığı gibi sömürme şekilleri, manevi hüküm etmenin
maddi d a y a n a ğ ı ve temeli olur. İş bölme perdesi altında " a s a y i ş " sağlanır.
Loncaya, "yabancı" sızmaması için "tahrir" konulur.
Vergilerine göre, esnaf teşekküllerini 6 çeşide böler:
"Kepenk başına olmayarak ekmekçi ve francalacı ve bakkal ve yumur-
tacı ve duhancı (tütüncü) ve tönbekici ve Mısır Çarşısı esnafıyla fesçi dük-
kanlarından ve bezirhanelerden yevmiye onar ve simitçi ve kalaycı ve çö-
rekçi ve kasap ve sığır kasabı ve kahveci ve kebabcı ve şekerci ve kömür-
cü ve zeytyağa ve tavukçu dükkânlarından beşer, sebzeci ve pamukçu ve
iplikçi ve tu ha feci ve balıkçı ve çorbacı ve abacı ve yazlıkçı kuru kahveci ve
pirinççi ve helvacı ve keresteci ve eczacı dükkânından dörder, ve manav ve
kumaşçı ve çubukçu dükkânlarından üçer; ve tuzcu ve kavukçu ve nalbant
ve arabacı dükkânlarından birer; ve kâğıtçı ve aynacı devatçı (divitçi) ve
mezheb boncukçu ve iplikçi esnafının kârlarında mal olmayacağından an-
lardan mada sair her ne kadar esnaf var ise anlardan dahi münasip ve ik-
tizasına göre bir mikdar şey tahsil etmek." (İhtisap Ağalığı Nizamnamesi)
Sınırlandırma: Faşist lonca, üretimi tahdit etmeye çalışır. Osmanlı "Ni-
zamnamemi üretmeni daraltmak ister. "Suyolcu esnafının" "lüzumundan
ziyade suyolu tahrip etmekten ve kaldırım bozmaktan başka şeye yara-
ma yıp abes olacağından... marifet şer i su nazırı ve bölükbaşıları ve ihti-
sap ağası marifetiyle Iedil tahkik oimakdar nefer tahsis olunarak ziyade var
ise def etmek" d ü ş ü n ü l ü r . Çünkü esnafın "içlerine ecnebi karışmaması",
şehir ayaktakımının çoğalmaması için şarttır.
DAMGA: Faşizm, yalnız bir ırka belli g ö m l e k ve işaret taktırır. Ortaçağ
irticai bütün esnafa d a m g a y ı vurur: Ş e h i r d e başıboş gezenleri ayırt e t m e k
zorundadır:
"İstanbul'da berveçhiie başıboş adam bulunmaması ve bu suretlerde
ve herkes zîkılık ve kıyafet ile bilineceğinden." (Nizamname) kıyafet baş-
ta gelir. O gayretle esnafın saçına sakalına dek karışılır. Nitekim, arabacı
esnaf "sakalsız ve muzief (zülüflü)" olmayacaktır. (Nizamname) sakal
kesmeyecek ama, zülüf de koyvermeyecek!
Ve bu hal y a l n ı z " e h l i zimmet" (müslüman olmayanlar) reayasına de-
ğil, bütün Osmanlı fukarasına uygulanır.
 Zorla iş: F a ş i z m , "iş s e f e r b e r l i ğ i " ile, işsizleri boş durmamaya zorlar.
"Berveçhiie başıboş adam bulunmaması", işsizlere iş bulmaktan ziya-
de, fazla işçi bulunmamasına dikkat edilir. Ötede işsiz kalanların "ihtisap
ağası onların şerrinden korunmak içindir. O yüzden, bir yana bazı esnaf
kollarında marifetiyle ahır bir kâra yerleştirilerek boşda bırakılmaması."
(Nizamname) istenir.
Temeli, tarih olan bir e k o n o m i d e , köyde barınamayanları küçük esnaf
üretimi ememez. Çoğu, şehir beylerine "etba" (uşak, hizmetçi vesair)
olurlar. Böylelerinin loncalaştırılması da elden gelmez. O y ü z d e n parçala-
ra b ö l ü n e r e k ayrı t u t u l u r l a r .
"Dersaadet etbaı üçe taksim olup" bunlardan birincisi "İstanbul'da te-
ehhüi edüp (evlenip) yer/ü gibi olmuş"olanlardır. Bunlar az, çok uygun gö-
rülür. O s m a n l ı t o p l u m u n d a " ç ı r a ğ e t m e k " s ö z ü n ü n , ç a l ı ş a n alt t a b a k a için
n e ö n e m l i bir sivil p r o b l e m o l d u ğ u b u n d a n a n l a ş ı l ı r . B u n l a r , t o p r a k b e n d gi-
bi " h a n e b e n d " üretici o l m a y a n işçilerdir. E f e n d i l e r i n c e kapı dışarı edildiler
mi, artık hiç kimse onları işine sokamaz. "Meğer ki izin veren adam sebe-
bi beyaniyie yedine tezkere" vermiş olsun. (Nizamname) Bu, biraz da bi-
zim meşhur "bonservis" usulümüze benzemez değildir. Böyle bir t e z k e r e
bulunmadıkça "ahır intisap edeceği mahalde veyahut vardığı karhane ka-
bul oiunmayup" ( N i z a m n a m e ) sokakta aç bırakılır.
Silahsızlandırma'. Yukarıdaki tedbirlerin üstündedir. Durum, din, ırk
bölümleri, lonca normaları, kıyafet ayırtları, işsiz k o n t r o l ü y e t m e z . Esnaf-
ta kendi küçük zanaatlarına yarar bayağı aletlerden başka şey bırakılma-
m a y a çalışılır. B u e s k i bir o y u n d u r :
"Suyolcularına mahsus olan bıçaktan başka kendilerinde hafi ve celi
(gizli veya açık) silah bulunmamasına dikkat olunup." (Nizamname)
Şehir d ı ş ı n d a n " a ğ n a m g e t i r e n l e r de", k a s a p l ı k e d e n v e kiracı gelenler
de, hatta kefaletlü mahalle bekçilerinde "silaha müteallik hafi ve celi bir
şey olmamasına" (Nizamname) bakılır.
G ö r ü l ü y o r . Orta çağ lonca baskıları, toprak e k o n o m i s i n d e k i altüstlüğün
şehre yığdığı dirliksizliğe karşı u y d u r u l m u ş bir k o r u n m a y o l u d u r .
C- Zorbalık: Faşizmin "ideolojisinde" olduğu gibi, Osmanlı irticaında
da, y a l n ı z A r n a v u t v e y a K ü r t gibi y a b a n c ı ırklara karşı değildir. Asıl hedef:
"ahad ve esafıl nüfusların hiç bir vakit İstanbul'da tekessür ve tevatunia-
A//?/"caiz g ö r m e m e k t i r . Bu da "ahad ve esafıl", yani aşağı halk k o r k u s u -
nun açıklanmasıdır. Bu uğurda alınmadık tedbir bırakılmaz.
İstanbul'a gelmekyasağr. Faşizmin birinci uğraşı, çalışanların dayan-
anı kırmak üzere, kadını iş hayatından uzaklaştırmak, sanayi işsizlerini
köylerde ağa emrine g ö n d e r m e k gibi çıkmaz yollardır. Osmanlı irticai
654
da, "Çift bozma akçesi" gibi para cezalarıyla köyden kaçanları geri gön-
dermeye çalışır.
"İstanbul'da nüfusun kesreti münhazir kesiresinin aleni olduğundan fi
mabad dersaadette başıboş ve serseri ma kuleleri geiüp tahaşşüd (birik-
me) edememesine medd'i enzar ve basiret ( ö n c e d e n sezip,dikkatle gözle-
meyi)" (Nizamname) emreder.
O yüzden, İstanbul çevrelerine, hele Küçükçekmece ile Bostancı'ya
"Çend n e f e r " ile " m u t e m e d bir a d a m " d i k i l i r . Bunlar Anadolu ve Rumeli-
den şehre akın eden baldırı çıplakları geri çevireceklerdir. Bunun rüşvet
ülkesinde ne çıkmaz sokak olduğunu söylemeğe hacet yok. Öyle ise...
Han odaları korumakyasağr. Avrupa medeniyeti fabrika temeline da-
yanarak yükseldi. Faşizm elden geldiği kadar fabrika a ç t ı r m a m a ğ a çalıştı.
Osmanlı İmparatorluğu da han ve kervansaray bayındırlığı ile kuruldu.
Osmanlı irticai bunu durdurdu:
"İstanbul'da ve bilad'ı se/asede (Üsküdar, Eyüp ve Galatada) eiyevm
mevcut olan kagir oda ve ahşap hanlardan mada han ve bekar odaları ih-
dası meni külli ile men (tümden yasaklandı)" (Nizamname) edildi.
Katliam: Bütün yukarıki tedbirler tutmazsa ne yapılabilir? Faşizmin
yurttaşlara m a h s u s tel örgülü "esra karargâhları", bahane bulup baltayla
kelleler uçurmalar, yetmezse, bir g e c e ansızın Sen Bartelmi baskını ile
katliamlar... Osmanlı'da "hüküm karakuşi"\erince nice toptan iş görür es-
nafla karışık şehir halkının her a y a k l a n ı ş ı n d a n veya harp c e p h e s i n d e uğ-
ranılmış bozgundan sonra başkentte kanlı t e d i p hareketi görülür. "Kanu-
ni" s ı f a t ı n ı taşıyan Süleyman zamanında bile, ne sudan sebeplerle kitle
halinde cinayetler işlendiğine örnek: 9 7 4 ( 1 5 6 6 ) yılı, S ü l e y m a n i y e ç e v r e -
s i n d e bir aile ölü bulunuyor. Suçlu kim? Dukakişin Zapkırı bey, 36 padi-
şah z a m a n ı n d a 3 6 A r n a v u t v e s a d r a z a m g e l d i ğ i ile ö v ü n ü r . Faşizm milyo-
ner Y a h u d i l e r l e a n l a ş t ı ğ ı gibi, Osmanlı da Arnavut "ekabir"e d o k u n m a z :
"Hamallık, odun yarıcılığı, çöpçülük, rençberlik iie para kazanmak için, bir
çok hıristiyan Arnavutlar İstanbul'a geiüp gitmekte idiler. Mahallede katilin
bunlardan biri olduğu hakkında vaki bir şayia zuhur etti. Hükümet bu kada-
rını kafi gördü. O makul adamların katline ferman verdi. Sekiz yüzü müteca-
viz olarak bu biçarelerin günahına girildi." (Tarih-i Ebülfaruk, c. 3. s. 286)
 BİBLİYOGRAFYA

• A b d u r r a h m a n Şeref, "Tarihi Devlet'i O s m a n i y e " c.1-3, 1315. Kv. Matb.

• A.Ş, "İstanbul'da Ekulat M ü z a y a k a s ı " T a r i h i O s m a n i Mecmuası, 1332, no.40
• A b d u r r a h m a n Abdi Paşa, " V e k a a y i ' n â m e " , 1058, (D.1647) Recep 26, Beyazit no.5154
• "Arazi Kanunname'i Hümâyûnu", 1857
• Arazii Kanunnamei Hümâyûn Şerhi
• " A r a z i T a h r i r i ve İ s t a t i s t i k D e f t e r l e r i n d e k i Kayıtlar"
• " A s s e d i o e Bresa di C o n s t a n t i n o p o l i di Z o r g o D o l f i n i "
• A y n Ali Efendi. A y n Ali R i s a l e s i : " R i s a l e i K a v a n i n ' i Al'i O s m a n H ü l a s a ' i M e z a m i y n ' i Def-
ter'i D i y v a n " ( O s m a n g i l l e r Kanunlarının broşürü ve Divan Defteri İç A n l a m l a r ı n ı n Özeti,
FasI 6 T e v c i h ' i K a n u n i )
• Ali Ç a v u ş ( S o f y e v i )'un İ s i m s i z R i s a l e s i
• A s a f n a m e , " S a d r a z a m Lütfü Paşa"
• A h m e t Refik. " İ s t a n b u l ' u n İ a ş e s i v e A h v a l i T i c a r i y e s i " ( N i s a n 3 3 2 , no. 37. s.38-39)
• A . R , Lale Devri, Halit K ü t ü p h a n e s i
• Ali, " İ s i m s i z ve T a r i h s i z S i k k e l e r , ilk O s m a n l ı S i k k e s i , 1 ş u b a t 1334 no. 8
• Ahmet Cevdet: " T a r i h - i C e v d e t " c.3
• Arif: "Maraş ve Elbistan'da Zülkadir Oğullan", Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası,
no.38, 1 Haziran 1332
• Ali T e y f i k . ( M e k t e b - i İ d a d i y e T a r i h - i U m u m i ve M e k t e b - i M ü l k i y e - i Ş a h a n e C o ğ r a f y a Mu-
allimi, K a y m a k a m , " F e z l e k e - i Tarihi U m u m i " c.2, Kurunu v ü s t a , İ s t a n b u l , 191)
• Ali: " S a n c a k ve A y y ı l d ı z " T a r i h - i Osmani Encümeni Mecmuası 1 Teşrinievvel 1333.
no.46, Sayı 193, 257, 3 3 6
• Beng, "Not." c.l
• Boissonad ve Zaharise
• Bülent Köprülü, Toprak Hukuku Dersleri
• Ch: Diehl, " B y z a n c e , G r a n d e u r et D e c a d a n c e " , C r u s i u s
• Cülusu Hümâyûn üzerine Üsküp ve Selânik defterine konulan önsözden T:T:H.T. Tan-
zimat vs.den
• " C i h a n n ü m a " n ı n "İlave"si! A h m e t Tevhit hediyesi nüshadan. Ülkü 85, mart 1940
• Celal Bey'den: " K a v a n i n i K a d i m e i O s m a n i y e " e l y a z m a s ı s.99
• C u m h u r i y e t G. 9.11.948
• Dr. A u r e l Decei, " K u r t u l u ş u n T e k Y o l u " (Patrik II. Gennadios Skolarius'un Fatih S u l t a n
M e h m e t için y a z d ı ğ ı Ortodoks İtikatnamesi)
• Defter'i Timâr'ı Vidin, M u a l l i m C e v d e t kitaplığı, E l y a z m a , no: 0,90
• Diocletien, L.Brehier: Le m o n d e b y z a n t i n , c.II, s . 2 4 8
• D e f t e r d a r Şerif Efendi Layihası
• E t i e n n e C h a s t e l , " H i s t o i r e de la D e s t r u c t i o n du P a g a n i s m e dans L ' E m p i r e d ' O r i e n t " Pa-
ris,1850
• Ebussuut
• F. E n g e l s , A i l e n i n , Özel M ü l k i y e t i n ve D e v l e t i n K ö k e n i
• F. E n g e l s , A n t i d ü h r i n g , c.2
• "Fransa Kralı F r e n ç e s k o , ya Nameyi Hümâyûn, Cevdet Tarihi
• Gaston May, El de Droit R o m a i n 3 - 2 4 , 18. baskı, Paris 1935
• H. Massé, " L ' i s l a m e "
• Hikayeti der zaman'ı Hazret'i Sultan Süleyman,1168 (1757), Beyazıt Umumi Kütüpha-
nesi no.5004
• Hammer, "Osmanlı Tarihi"
• Haza Menakıb'ı Şeyh Bedreddin bin Kadı İsrail, M. Cevdet Kütüphanesi "Yazma",
no.154, İnkılap Müzesi
• Histoire Generale des Peuple, Larousse, c.2
• Hist. Gener. des T o m p . c.l
• Hazzabülkitap "Ziyl Ş e k a y ı k " Latai
• Hüseyin Esiri bin Şeyh Hasan: " M i y a r ü l d ü v e l ve S e y a r ü l m i l e l "
• Hayrullah: "Devleti Osmaniye Tarihi" c.11
• Halil Ethem: "Meskükatı Osmaniye"
• İsmail Gaalip (Şûrayı Devlet'ten), "Takvim'i meskükat'ı Osmaniye" Mihran Matbaası,
1309
• İstatistik Yıllığı, 1959
• İ. Zühtü, Kâvânin'i Kadime'i Osmânniyye
• İstanbul Kadısı: Şevval 973
• J. Hardcastle: "Bank And B a n k e r s " d e n alan Kapital
• K a r i M. Kapital c.1-3
• K. M. D a s K a p i t a l , s . 1 1 1 . F. X L I I . IV
• K. M. Luis B o n a p a r t ı n 18. B r u m e r ' i ö n s ö z Bay K o k e t c . 3 , s . 1 4 6 )
• K. M. Le K a p i t a l I. C i l t , I. K i t a p S 1 5 3 F r a n s ı z c a s ı Y. M o l i t a n , P a r i s , 1925
• Karl Marks S e r m a y e : s.708
• Katip Celebi. "Cihannüma", El y a z m a
• Koçi Bey Risalesi
• Kanunnamei Sultan Süleyman", Köprülü M e h m e t Paşa Kütüphanesi, yazma 99
• Kanunname, Üniversite Kütüphanesi, no. 1 8 0 7 , 2701
• Kavaniyni Kadiymei Osmaniyle, Elyazması c e m a z i y e l â h i r 1176, D. 1767
• "Kanunnamei Müteber'i derzamân'ı Sultan Süleyman", E b u s s u u d asrı, el y a z m a s ı
• Kur'an, Sure'i Enfal.
• Kanunnamei Derzaman'ı Süleyman
• Koca Sekbanbaşı: "Hülasat-ül Kelam Fi Redd-il A v a m "
• Kaanun Sultanıl Hamza Paşa, Tevkii Celal z a m a n ı n d a .
• Kanunnameyi M u t e b e r der Z a m a n - ı Süleyman
• Kriptovolos: "Tarih-i Sultan Mehmet Han Sani" Türkçe'ye çeviren, Osmanlı İzmir
Meb'usu Karoldu
• Larousse 1374
• Le Kapital: Karl Marks V. Molitere t a r a f ı n d a n F r a n s ı z c a y a ç e v r i l m i ş i . Kitap 1, c. 1, s . 1 4 1 ,
Paris, 1925
• Montesquieu, De l ' E s p r i t des lois, c . 2
• M.N. Bouilliet, D i s t i o n n a i r e U n i v e r s e l de L' H i s t o i r e et de G e o g r a p h i e
• M. Sencer, Osmanlı'nın Toplumsal Yapısı, And, 1969
• M e h m e t Zilli İ b n ' i Derviş, "Evliya Çelebi S e y a h a t n a m e s i " c.l, ... İkdam Matbaası, 1314
• M e h m e t T e v k i î (Lis Zade Tevkiî, Mustafaoğlu Mehmet), " K a n u n n a m e ' i Al'i O s m a n " ya-
hut " K a n u n ' u Padişahi'î Sultan Mehmed bin Murat Han", söyleyen: Fatih M e h m e t I,
M e h m e t Arif Ö n s ö z ' l ü , A. İhsan Matbaası,1330
• Mehmet Zeki Pakalın, "Osmanlı Tarih Deyimleri Sözlüğü" 1946, İstanbul.
• M. Belin, 1865 (çeviri). Devlet Matbaası, 1931
• "Mufassal O s m a n l ı T a r i h i " İskit yayını, 1957
M e h m e t Şerif Ef. Layihası
M u k a d d e m e , El y a z m a s ı . K ö p r ü l ü A h m e t Paşa Kütüphanesi 23
Mehmet Zeki, "Akıncılar", T. 1333
Muhammat Süreyya bin M u a m m e t Hüsnü: Sicil'i O s m a n i - T e z k e r e i M e ş a h i r ' i ' O s m a n i y e ,
c.4. s.727 Matbaai Amire 1308
Madam Montago, s . 8 8 ' d e n alan A h m e t Refik: "Lale Devri", M u h t a r Halit K ü t ü p h a n e s i ,
1339 İstanbul
M e h m e t Zeki: " S e r p u ş " Tarihi Osmani Encümeni Mecmuası 1 Teşrinievvel 1333 v e ilh.
no. 4 3 , 63
Mukaddemat: İbni Haldun Faslı S a d i s i
"Nizam'ı Devlet Hakkında Mütalaat" (Beriyyelşamlı) , Selim IlI'e verilmiş, Tarih'i Osma-
nî Encümeni M e c m u a s ı n ı n 41, 42, 4 3 sayılı n ü s h a l a r ı n d a A h m e t T e v h i t Beyin hediyesi
olarak neşredilen Rapor
Nizamname, 1242 M u h a r r e m s o n u n d a " 1 8 2 6 " basılan İhtisab A ğ a l ı ğ ı Nizamnamesi
O s m a n g i l l e r K a n u n l a r ı n ı m b r o ş ü r ü ve Divan D e f t e r i iç a n l a m l a r ı n ı n özeti, FasI 6 T e v c i -
hi K a n u n î
Ö m e r Lütfi Barkan, Türkiye'de Toprak Meselesinin Tarihi Esasları, Ülkü, no.61, Mart
1939
Ö. Barkan: İslam "Türk M ü l k i y e t H u k u k u v s . " s.2
Ö. Barkan: "Osmanlı İmparatorluğu Kuruluş Devrinin Toprak Meseleleri"
Osmanlı İmparatorluğu Kuruluş Devrinin Toprak Meseleleri, Devlet Basımevi, 1938
Pr. A. Metz, "Die R e n a i s s a n c e des İ s l a m "
Pir M e h m e t , Kavanini Kadime-i Osmaniye, Yazma
...Razi'nin O s m a n l ı l ı k t a Y a h u d i l e r Kitabı
St. R u n c i m a n ; "La C i v i l i s a t i o n Byzantine"
S., "Nakdüt Tevarih" Yazma
S i l a h d a r Ali A y n Efendi, " R i s a l e ' i Al'i O s m a n Hülasa'i Mezamiyn'i Defter'i D i v a n " Elyaz-
ması, 1117 ( 1 7 0 5 ) , Ali Emiri k ü t ü p h a n e s i , K a v a n i n no. 77
Sicil O s m a n i c.5
Süreyya bin M e h m e t Husni, "Sicilli O s m a n i " , c . 1 - 4
Saffet, "Sinyora Gracia M e n d e s M a k a l e s i , T a r i h i O s m a n i M e c m u a s ı " no. 1-36
Saffet, "Yusuf Nasi" Tarihi O s m a n i Mecmuası, c.983
Senbussi "Medeniyet Tarihi
Şeyh Bedreddin, "Cami ül Fusûleyn", Talik Yazma, Arapça, Köprülü Kütüphanesi,
no.547
Türk Mülkiyet Hukuku
Türk Toprak Hukuku Tarihine Bir Bakış, C H P K o n f e r a n s ı , 1940; T ü r k T o p r a k H u k u k u Ta-
rihinde T a n z i m a t ve 1275 ve 1885 t a r i h l i A r a z i K a n u n n a m e s i , Maarif Mat. 1940
Tımar ve Zeamet Usulünün Bozulmasına Dair L a y i h a S u r e t i e l y a z m a s ı
T ı m a r ve Z e a m e t Usulünün Bozulmasına Dair E l Y a z m a s ı " D i ğ e r T e l h i s d i r " , İ n k ı l a p Mü-
zesi no.116, K.339
"Tarih-i E b ü l f a r u k " z a d e Ö m e r Faruk bin M u h a m m e t Murat ( M i z a n c ı Murat Bey), T e f y i z
Kütüphanesi, 1328, c.3
Tarihçei Evkaf, Halkevi K.152
T a r i h - i O s m a n i E n c ü m e n i M e c m u a s ı " 1333 ila 34, s . 5 3 , " T a f r a y i H ü m â y û n İ l m i "
Ülkü, Mart 1938
V. Duruy, "Histoire Genarale"
Zinkeisen.
 KİTAPTA GEÇEN OSMANLICA METİNLER

1- " Çok z a m a n d ı r ki d u d i m â n ' ı bülend E y v â n ' ı s a l t a n a t ' ı aliye ( d â m e t m a h f u z a t ü n bil'ina-

y e t i l - e z e l i y y e g a m h â ve h a y ı r h a h l a r ı olan ülemâ'i a h y a r (iyi hür bilginler) ve k e m e n b e s -
te'i itaat olup n a z a r d a n sâkıt olan e m e k d a r kullan ile a h v â l i â l e m i n bu güne t e g a y y ü r -
pezîr ve şerr'ü şûr ve fitne ve f e s a d ı n birun haddi t a k r i r o l m a s ı n ı n esbâb ve illeti mülâ-
haze edip s e m ' i H ü m a y û n ' u ş e h r i y â r i y e risâle fırsatçû idik." (Koçi Bey Risalesi, s . 1 8 )
2- "...Herkes m e t â ' ü fikr'ü endişesin...arz'ı m ü b a d e l e t kıldı...ki bâis'i ihtilâl'i â l e m ( e v r e n
devrimini yaratan ve sebebi tegayyür'ü ahval'i beni â d e m ( i n s a n o ğ l u n u n durumların-
daki d e ğ i ş m e l e r i n n e d e n i ) ne idüğü ve b i - i n â y e t i l l â h ne v e ç h i l e s a l â h p e z i r ( d ü z e l t i l i r )
olacağı müçmilen malûm) (Keza) olsun."
3- " Z u l ü m ve r ü ş v e t h e r h a n g i D e v l e t t e ki peyda eve â ş i k a r oldu, ol D e v l e t h a r a p ve ye-
bab v e berkeşte'i ruzigâr oldu." (Keza, s.73)
4- "Tashih'i asker mürad buyurulsa (askeri düzeltmek isteniyorsa) cümleden m ü h i m ze-
amet ve timar görülmektedir." (Keza, s.52)
5- "Ve Kurâ ve m e z â r i ( k ö y l e ve e t k i n l i k l e r ) e r b a b ' ı s e y f e (kılıç k i ş i l e r i n e : D i r l i k ç i l e r i n dü-
z e n i n e ) v e r i l m e l i d i r . V e z e â m e t v e t i m a r ı e r b a b ı n a t e v z i e m a n i olup, v i l â y e t i n harabı-
na bâis o l a n l a r (Dirlik d ü z e n i n e engel olup ekonominin yıkımına sebep olanlar) ad
olunmak (sayım yapılmak) lazım gelse a n c a k otuz kırk â d e m olur, z i y a d e o l m a z . Öy-
le olsa 3 0 - 4 0 â d e m i n hatırı riayet içün böyle bir D e v l e t m u h t e m e l ve m ü ş e v v e ş o l m a -
sını hâşâ k i s e â d e t l û p a d i ş a h ı m ı z h a z r e t l e r i caiz g ö r m e z . " ( K e z a , s . 5 2 )
6- "Memâlik'i islâmiyeden bir m e m l e k e t t e z e r r e k a d a r bir f e r d e z u l ü m olsa, ruz'u ceza-
da (ahirette) mülûktan (padişahlardan) suâl olunur, vükelâdan (vekiller, bakanlar,
vs.den) sorulmaz. M a z l u m l a r ı n y a n ı k "âh"ı s a r a y l a r ı y ı k a r , d e r t l e n e n l e r i n g ö z y a ş ı dün-
y a y ı b o ğ u p y o k e d e r , " k ü f r ile d ü n y a d u r u r , z u l m ile d u r m a z " A d a l e t uzun ö m r e s e b e p -
tir. Ve f a k i r halkın d ü z e n l i l i ğ i padişahlara Cenneti verir. Bu d e d i k l e r i m kelâm benim
değildir, bilginlerin ve şeyhlerin (uluların) sözüdür. İtimad b u y u r u l m a z s a a n d a n sual
oluna. Ahvâl böyledir." (Keza, s.48)
7- " E l h a m d ü l i l l a â h i teâlâ s e â d e t l û P a d i ş a h ı m ı z h a z r e t l e r i n i n ol m a k u l e mal ve m e n a l a ihti-
yacı y o k t u r ki, m a n s ı p (iş v e r m e ) için k i m s e d e n a k ç a ala. Ve m a h s u s t e v a b i i y o k t u r ki
y o l s u z m a n s ı p l a r v e r i l m e k lâzım gele. C ü m l e â l e m s e â d e t l û P a d i ş a h ı m ı z ı n kulu ve muti
fermanberidir. Her biri istihkakı üzere, yolu ile riayet olunur. Böyle olıcak, lâyık ve seza
değildir ki m e m l e k e t sahibi ve tanrı kullarının k o r u y u c u s u İ s l â m l a r ı n Halifesi ( P e y g a m -
ber vekili) zerre k a d a r y a r a r ı olmıya da, m a n s ı p l a r ı pulluk pulluk satılıp bir alay hâin ha-
z i n e l e r ve d e f i n e l e r tahsil e d e l e r ve m e m l e k e t i yıkıp y a k a l a r . " ( K e z a , s . 7 4 )
8- "1005 tarihinden beri İ s l â m ü l k e l e r i n d e n t o p l a m ı 19 e y a l e t y e r e l d e n gitti. Geri kalan
m e m l e k e t l e r i n dahi kendi z â l i m l e r i m i z y a k ı p , reâya v e b e r â y a ( k ö y l ü v e haraç v e r m i -
y e n halk) perişan oldu. Bu m u s i b e t ne m u s i b e t t i r ! "
"Taraf taraf İslâm ülkeleri elden gitmekte; yine tedbiri görülmez ve ilâcı sorulmaz;
türlü s e f a h e t e k s i l m e z . Bu gaflet ne g a f l e t t i r ! "
"Din ve Devlet d ü ş m a n l a r ı bunca ülkeleri alsın ve halk f ı k a r a s ı eziliş ve horlanışla çiğ-
nensin, katiyen reva görülmez. Bunun t e d b i r i ve ilâcı g ö r ü l m e k Padişah hazretlerine
farz'ı ayın ve ayn'ı farz o l m u ş t u r . " ( K e z a , s . 5 0 )
9- "Lâkin t i m â r erbabı evelki m e r t e b e s i n i b u l m a z " diyordu, "zira Defter'i Hâkâni'de isimleri
s a t ı r l a n m ı ş olan reâyâ ve reâyâ çocukları kimi ulûfeli kul n a m ı n d a olup, nice köyler ezi-
cilerin saldırısından yıkılıp y o k o l m u ş ve ehalisi d a ğ ı l a r a k kaçışmış, nâm'ü nişanlan kal-
m a m ı ş t ı r . Ana binaen her ne m i k d a r dikkat olunsa evelki m e r t e b e s i n b u l a m a z . " (Keza,
s.54)
10- "Ve c a n ' ü g ö n ü l d e Padişah h i z m e t l e r i n e bel bağlıyan ve h i z m e t i görülen kullan k o r u y u p ,
olur o l m a z g ü n a h içün zayi e y l e m e m e k g e r e k t i r . Zira, eyü ve sınangılı ( m ü c e r r e p ) ve
Din ve Devleti kayırır â d e m azala girer, y a r a m a z â d e m kati ç o k t u r , ve c ü m l e y a r a m a z -
lar eyülerin hasmıdır. Öyle olsa eyü â d e m kızıl kibrit m a k u l e s i d i r , ona göre k o r u n m a k
g e r e k t i r . " ( K e z a , s. 67)
11- "Bu asrın kulu bir k u l d u r ki ay be ay t ü m g ü n d e l i k l e r i peşin v e r i l s e ve her birinin t ü m
l e v â z ı m ve m ü h i m m a t ı ( g e r e ç l e r i , a r a ç l a r ı ) Mirîden görülse ( D e v l e t ç e ö d e n s e ) ve her bi-
ri türlü türlü lütuflara boğulsa, ve d ü n y a d a neçe ülema ve m e s a y i p v a r hep bir y e r e ge-
lüp, bunlara öğüt ve ı s m a r l a m a akıl v e r s e , ve her biri bin nasihatle itaat s e m t i n e yed il -
seler ve: " İ s l â m Padişahına m u h a l e f e t , din ve nikâha z a r a r d ı r " deseler, birisinin kulağı-
na g i r m e z , ve zerre kadar f a i d e s i o l m a z . " ( K e z a , s . 5 1 )
12- "Hâsıl olan v a r i d a t menâfiin bir m i k d a r ı n ı iddihar ( b i r i k t i r m e k l e ) ve hiyni iktizada sefe-
re m e m u r i y e t l e r i n d e herkesin haline göre n ü k u u d ü (parası)" bulunurdu. "Bir m a h a l d e
tûl (uzun boylu) i k a m e t ile, herkes h a d d i n d e n z i y a d e e b n i y e (binalar) ve e s b a b - ı z i y n e t
ve m e l b u s a t (süs ve g e y i m ) ve m e f r u ş a t ve m a t ' u m a t ı ( d ö ş e m ve y e y i m ) m ü s t e l z i m e -
t ü l - i s r â f a t ile k e s r e t - i m e s a r i f e d ü ç a r ve bizzarure d ü y ü n u kesireye giriftar o l m a m a k de-
kayik-i hafiyesini (çok borca b a t m a m a n ı n gizli i n c e l i k l e r i n i ) " u n u t m a k moda oldu.
Elli a l t m ı ş s e n e d e n m ü t e c a v i z selâtini izâm hazerâtı Dârülhilâfet-ül İslâmbulda mek-ü
â r â m " ederler, diye p a d i ş a h l a r a çatan r a p o r c u , d e v a m ediyor: "Alel ittisal otuz s e n e d e n
m ü t e c a v i z e v k a t t e dahi seferler t e r k o l u n u p , t e n e ' ü m a t - ı h a z a r r i y e y e iştigal (barış ni-
m e t l e r i n d e n ç ö p l e n m i y e uğraşış) ile g e r e k rüesâ ve g e r e k bilcümle tavâifi a s k e r i y e â ' m â l
ve eflâl-ı s e f e r i y e y i f e r a m u s (şefler ve erler s a v a ş iş g ü c ü n ü unutur) ve b a h u s u s a s k e -
rî z ü m r e s i n i n e k s e r i hiref ve s a n a y i ve t ü c c a r g ü r u h ü n e ilhak ( a s k e r l e r z a n a a t , esnaf ve
t ü c c a r a r a s ı n a k a t ı l m a ) ile kesb-i kâr ve c e m ' i mâl ve iddihare me'luf (kar edip mal top-
layıp b i r i k t i r m i y e alışık) o l m a l a r i l e , bittab-i s e f e r d e n nefret e t t i k l e r i " olayını ortaya ko-
y u y o r . Bu gidişin s o n u ç l a r ı n ı da şöyle s a y ı y o r :

" C ü m l e y e istirahat-i h a z e r i y e t ( h e r k e s ç e barışta d i n l e n m e ) t a b i a t - i saniye o l m a ğ l a , ricâl

ve kibâr (devlet a d a m l a r ı ve b ü y ü k l e r ) d e r û n - ü İ s l â m b u l d a eflâke ser ç e k m i ş h a n e l e r
bina ve inşa ve boğaz içinde kezlik r e f i ü l - b ü n y a n ( y ü k s e k k u r u l m u ş s â h i l h a n e l e r peyda
ve m e f r u ş a t ve e s a e s l e r i n d e (ev t a k ı m l a r ı n d a ) dahi t e k e l l ü f a t - ı a z i y m e e d e r e k e b n i y e -
ye mavafık sair l e v a z i m a t ve m a u m a t ve h a d e m ve h a ş e m ve iblise ve m e r k û b a t t e (bi-
n e c e k l e r d e ) hadd-i itidâli t e c a v ü z e t m e l e r i l e , m e n a s ı p l a r ı n (gelirli m e m u r i y e t l e r i n ) irad-
ı t a b i î s i ve m â l i k â n e ve m u k a t a a ve z e a m e t l e r i n i n v a r i d a t - ı k a d i y m e s i bir türlü masrafı
zaruriyetlerini ihate e t m e d i ğ i (gelirleri giderlerini kapatmadığı) ecelden, bizzarure bu-
lundukları m e n a a s ı p ve hidematta e n v â i irtikâbat ( t o p r a k r ü ş v e t i n e ) ve irtişâyâ (para
rüşvetine) m ü h t a ç kalırlar." ( K e z a )

13- "Evâil-i z u h u r - u s a l t a n a t i n d e âsâr-ı b e d â v e t m ü l â b e s e s i l e kıllet-i mesarif ve k e m â l - i kü-

vet hasebile irat ve mesarif h u s u s u n u t e t k i k t e n her ne k a d a r i ğ m a z o l u n u r s a dahi... "
14- İ C M A L ( Ö Z E T ) : " H i y n ' i T a h r i r d e ( y a z ı m s ı r a s ı n d a ) Hâss'ı H ü m â y u n ve Havâss'ı V ü z e r â
ve Ü m e r a ve A r p a l ı k l a r d ı r , ve g e r e k Z e a m e t ve T i m â r ' d ı r , bilcümle her karye kime kayd
o l m u ş ise onu bildirür." (Ayn A l i Efendi)
15- M E F Â S I L ( A Y R I N T I L A R ) : "Her K a r i y e ' n i n Reâyâsı ve Ö ş ü r R e s m i ve e b v â b ' ı mahsulâtı
yazılan D e f t e r d i r . " (A.A.E., Keza)
16- "Ve b ü y ü r d ü m ki: Hızemat'ı mebrure'i m e v f u r e ve mesaî'i m e ş k û r e ' i aşâkir'i mansû-
re'dir. Ber mûcıb'i Defter'i H â k â n î m ü e d d î kıla."
17- " O l b a p t a hiç ehad kâinen min kân, biveçh'i minel v ü c u h ve s e b e b ' i minel e s b a p m â n i ve
münâzi olmıya."
18- "Ve ol yerin halkı fil c ü m l e v a z î i (alt kişi) şerifi (şerefli kişi) anılanı Sû Başı bilüp muaz-
zez ve m ü k e r r e m t u t u p , S u b a ş ı l ı k l a ilgili işlerde b a ş v u r m a a n ı l a n a y a p ı l a , s ö z ü n d e n dı-
şarı ç ı k m ı y a l a r . Ş ö y l e bileler."
19- " Ş ö y l e ki ve zayif'i hidemât'ı m e b r u r e ' i asâkir'i m a n s û r e ' d i r . " " B e r m u c i b ' i D e f t e r m ü e d -
dî kıla. O l b a p t a hiç e h a t m â n i ve râfi (engel ve kaldırıcı) o l m a y ı p , m ü d a h a l e kılmıya. Edir-
ne m a k a m ı n d a yazılır.
20- "Nişan'ı Ş e r i f i  l î ş a n ' ı S u l t â n î ve T u ğ r a y ' ı garray'ı kiyt'istan'ı H a a k a a n î h ü k m ü o l d u r ki,
şimdicikte darende'i fermân'ı kader t u v â n Cafer, Bosna Sancağında Beliç y ö r e l e r i n d e
m ü t a s a r r ı f o l d u ğ u Z e â m e t i n e Defter'i Cedit g e r e ğ i n c e lâyık ve irzânî görüp v e r d i m ki zik-
rolunur ve şerh kılınur (8) sekiz adet köy minvâl'i merkum üzere y a z ı l ı p y e k û n 14315
ve b ü y ü r d ü m ki, b u n d a n böyle eli altında olup t a s a r r u f kılup şöyle ki: V e z a y ı f ' i h i z e m a t ' ı
m e b r û r e ve mesaî'i m e ş k û r e ' i a s â k i r ' i m a n s û r e ' d i r . Ber mücib'i D e f t e r m ü e d d î kıla."
21- " M e s a a ğ ı şerî m e v c u t ve beytülmale m e n f a e t ve maslahat muhakak olduğu halde,
imam'ı müslüminin emrile erâzî'i miriyedin bil'ifraz satılıp s e m e n i a l ı n m ı ş olan y e r l e r "
olarak tarif eder.
22- " A b â i izâm ve ecdad'ı k i r a m l a r ı n ı n s ü n n e t ' i s e n n i y e ve âdeti b e h i y e l e r i nihacı üzer defâ-
tir'i s e d i d e ' i s u l t a n i y y e ve ceraid'i h a k a n i y e a k d o l u n m a k e m r o l u n u p , lâ kin... Def âti r' i ke-
rimeî k a d i y m e d e arazi'i m e m â l i k i n tefsil'i a h v a l i n e t a a r u z o l u n m a y ı p ve künh ve hakika-
ti nedir, öşriye midir, haraciye midir ve t a s a r r u f e d e n l e r i n mülkleri midir, değil midir;
keşif ve beyan o l u n m a d ı ğ ı s e b e p t e n reaya ellerinde olan y e r l e r i öşriye sanıp s e k i z d e bir
v e r m e k t e nize edip., vs. bu fakire V i l a y e t ' i R u m e l i n d e livâi Üsküp ve livâi S e l â n i k tahri-
ri t e f v i z b u y u r u l d u k t a , mütevekkilen alellah'ü teâlâ t a h r i r e m ü b a ş e r e t ve t a s a d d i olu-
nup. " C ü l u s u H ü m â y û n üzerine Üsküp v e S e l â n i k d e f t e r i n e k o n u l a n ö n s ö z d e n T . T . H . T .
Tanzimat vs.den""

23- O r a d a şöyle denir; "Vakfı saidel himat ş e h i d e l m e m a t m e r h u m gazi E v r e n o s bey mez-

kurun atası Pırnaki İsa Bey, mahalli m e z k u r d e şehit olup t ü r b e s i t ü r b e ' i mezbüredir.
Karya'i m e z k ü r i atası ruhi için V a k f idüp m a h s u l ü a y e n d e (gelen) ve r e v e n d e y e (gide-
ne) m e k ü l a t ı n a (yiysilerine ) sarf olunur. T e v l i y e t i ve zaptı ve azli ve nasbi Y e n i c e V a r -
dar ve şâir a m â y i r i n e mütevelli olanlara meşrudur."
" P ı r a n k ı , namı diğer S a r h a k Karyei: Hane M ü c e r r e d Hasıl 84 10 3 3 8 9 "
(İstanbul Devlet A r ş i v i D e f t e r No: 282)
24- "Bilfiil T i m a r l a r ı üzerinde olan k i m s e l e r kılıca ve darp e harbe kadir olalar ol asılları tez-
kerelerin g ö n d e r e s i n ki ellerinde s ü d d e ' i s e â d e t i m d e n Berât'ı şerifim virüle ve min baid
emr'i sâbık m u c i b i n c e mahal'li himmetten kimesneye Timar tevcih etmiyesin."
25- " Z i r a a t ve hıraset e d e g e l d i k l e r i tarlaları, m ü l k l e r i o l m a y u p B e y t ü l - M a l i M ü s l i m i n olup ari-
yet Tarıkile r e a y a n ı n t a s a r r u f l a r ı n d a olup, e n v a i h u b u b a t t a n ne dilerse e k u p biçüp, ö ş ü r
adına haracı m u k a s e m e s i n v e s a i r h u k u k u n eda edüp... Fevt o l d u k t a o ğ u l l a n kendü ma-
kamına kaim olup tafsil'i m e ş k u r üzere t a s a r r u f edeler. Oğullan yoksa, sair m e m a l i k i
m a m u r e erazisini üslubu üzere hariçten t a m i r e kaadir k i m e s n e l e r e ücreti m u a c c e l e s i alı-
rı u p t a p u y a v e r i l e . " ( K e z a )
26- "Defatiri kerimei k a d i m e d e arazii memaliki Muhammediye... tasarruf edenlerin mülkleri
midir, değil midir; keşf ve beyan o l u n d u ğ u s e b e p t e n , reaya ellerinde olan y e r l e r i öşrü-
ye s a t u p mülkleri gibi birbirine bey ve şerağ edüp, bazı dahi kendi z a m l a r ı n c a vakıf edüp
 v e l a h e ve h ü k a m dahi h a k i k a t hale vakıf o l m a y ı p hilafı şeriat-ı şerife bey ve şerağ ha-
cetleri v e v a k f i y e l e r v e r m e k l e nizam-ı umura v e m e s a l i h - i c u m h u r a halel a z i m g e l m e -
sin." Ve ilahır.
27- " Ş i m d i y e kadar g e r e k a r a z i y i miriye ve g e r e k t a h s i s a t kabilinden olan a r a z i y i m e v k u f e
h a k k ı n d a v e m ü e h h e r sadir olan e v a m i r i a l i y e y e binaen ş e y h i s l a m t a r a f l a r ı n d a n v e r i l m i ş
olan f e t a v i ile itfa ve a m e l o l u n m a y a r a k fi m a b e d bab f e t v a penhide ve e k l a m i ş a h a n e -
de ve bilcümle m u h a k e m e ve m e c a l i s t e a n c a k bu k a n u n n a m e d ü s t ü r - e l a m e l olacaktır.
V e D i v a n i h ü m a y û n k a l e m i n d e v e d e f t e r h a n e i a m i r e d e v e mahalli sairede; a r a z i y i emri-
ye ve m e v k u f e dair n i z a m a t ve k a v a n i n i atıkiye itibar k ı l ı n m a y a c a k t ı r . "

28- " M e s e l e : Öşr s a l a r y e ile m a h l u t olsa, s a l a r y e n i n miktarı ihraç o l u n d u k t a n s o n r a kalan

gülenin halinde ş ü p h e o l u n u r mu? Elcevap: S a l a r y e n i n h ü r m e t i m u k a r r e r midir? Öşr adı-
na alınan öşür değildir. A r z ı n haraç m u k a s e m e s i d i r . Haraç, elbette o n d a - b i r o l m a z . Ar-
zın t a h a m m ü l ü n e göre alınır. Nısfına ( y a r ı y a ) değin a l ı n m a k m e ş r u d u r . S e k i z d e bir alın-
mak arzın t a h a m m ü l ü olacak h e l a l d i r . " ( K a n u n S u l t a n ı l Hazma Paşa, T e v k i i Celal z a m a -
nında)
29- "Bir sipahi, d e f t e r d e şerik y e r l e r i k a y d o l u n s a , sipahi nısf t o h u m ve nısf öküz r e a y a y a ve-
rüp bade hasıl olan m a h s u l ü n nısfı sahibi artın ve nısfı ahiri ziraat e d e n l e r i n o l m a k ka-
nunu m u t e b e r d i r . A m a , s a h i b ü l arz nısf t o h u m ve öküz v e r m e d i ğ i s e n e d e nısf m a h s u l
a l ı n m a z . Ö ş r ü n alur. Bana d e f t e r d e şerik yerleri k a y d o l u n m u ş t u r . Nısf a l ı r u m deyu, re-
a y a y ı taciz e d e m e z . " ( K a v a n i n i K a d i m a i O s m a n i y e s . 9 2 )
30- " Ş a r i k yerleri S i p a h i y e ö ş ü r d e n z i y a d e nısf ve hamz y a z ı l s a , bazı y e r l e r d e n hini tahrir-
de öşrü h a m s i n i y a z ı l ı r ve öşrü h a m s t e n eline gelüp, ol v i l a y e t i terk eden öşr y e r i n e
hams alınır. Kanundur." (Kavanini Kadimai Osmaniye)
31- " K a d i m i miri alınıp s a t ı l m a k ve ziraat o l u n m a k hilaf-ı kanundur. C e b r e n ziraat ederler-
se, gene mer'alık üzere h ü k m o l u n u r . Zira e h i l k a r i y e n i n t a v ı r l a r ı n a mer'i t e k a d d ü m d ü r . "
(Kanun-u Mutepere)
32- "Arazi-Î M i r i y e d e n bila ifraz m e s a ğ - ı ş e r ' i y y e binaen v ü c u h u m ü l k i y e t ile t a s a r r u f olun-
mak üzere t e m l i k - î sahih ile t e m l i k o l u n m u ş a r a z i . "
33- "Defatiri Kerime-i Kadime-i Arazi-i Memalik-i Muhammiyenin tafsil-i ahvaline taarus
olunmayup."
34- " H ü k â m dahi hakikat hale v a k ı f o l m a y u p hilafı Şeriatı Şerife bia ve Ş e r a ğ himmetleri,
vakfiyeler vermekle nizam-ı umura ve meselihayı Cumhura halel a z i m g e l m e k t e . "
35- " B e d e l - i Öşr namile m u k a t a a ve i c a r e i z e m i n tahsis o l u n u r . " (Arazi-Î K a n u n n a m e - Î Nü-
kalur Ş e r h i s: 16 ila 25)
36- "Tapu m u a m e l a t ı z a m a n ı n d a akrı t o p r a k l a r miriden idare olunur. Akrı t o p r a k l a r ı n "Zira-
î, A r a z i - Î E m r i y y e M u t a s a r r ı f l a r ı gibi m ü s t e c i r ve e s h a b ı r e k a b e s i n e malik o l d u k l a r ı n d a n ,
Bağdat c i h e t i n d e T a p u m u a m e l a t ı tesis o l u n d u ğ u sıralar da, Araz-Î M e s k û r e taraf Miri-
den ya t a p u talibine t e f v i z o l u n u p , y e d l e r i n e balası t u ğ r a l ı t a p u senetleri v e r i l m i ş ve fe-
rağ ve t a s a r r u f ve intikalinde A r a z i - Î Emiriye a h k a m ı icra e d i l m i ş t i r . " (Arazi-Î K a n u n n a -
me-i H ü m â y û n Şerhi, s : 2 6 )
37- " R a k a b e sahipleri Hacici Ş e r i y y e ve a r a l a r ı n d a t a n z i m o l u n a n s e n e t l e r l e biruce m ü l k i y e t
t a s a r r u f e t m e k t e l e r iken; hatai m e z k û r e d e e m l â k sarfa a h k â m ve m u a m e l â t ı cari ola-
gelmiştir." (Keza)
38- " Ş ö y l e ki e m r a y ı t e r k , selatini m ı s r i y e ' n i n ubeydi (kölesi) y a h u t udkası (azatlısı) bulun-
duklarından, m u h l e f a t ı n ı sultan alır, y a h u t bir a r a l ı k a n v a r ı z m ü s a d e r e o l u n u r da ihlaf
ve ikabına bir şey k a l m a z deyü havf ve haşiyet üzere b u l u n d u k l a r ı cihetle, pek çok med-
reseler ve z a v i y e l e r bina edüp a n l a r ı n v e z a i f ve m u a y y i n a t ı n a vafi o l m a k üzere bir çok
e m l a k ve a k a r v a k ı f e d e r e k , nezaret ve tevlitini y a h u t fazla n e m a s ı n ı evlat ve ikaına şart
 eylediler. Mahaza e m r a y ı t e r k zaten dahi hayrı s e v e r ve hayrat h a s e n a t a rağbet e d e r
z a t l a r idi. Bu s e b e p t e n Mısır'da e v k a f ç o ğ a l d ı . " ( M u k a d d e m a t : İbni Haldun Faslı S a d i s i
s.26)
39- " V a k f ı n ı n şeraiti, maslahat-ı meşruaya binaen emri sultanile t a y g ı r ve tebdil ve t e n k i s
o l u n u r . " (Arazi K a n u n n a m e i H ü m â y û n Şerhi s : 37)
40- " S a a d e t l ü ve ş e v k e t l ü padişahım selatinsülefayunca kala ve m e m l e k e t l e r i z e a m e (ze-
a m e t s a h i p l e r i ) ve erbabı t ı m a r kullarıyla f e t h e t m i ş l e r d i r . Ve z e a m a ve erbabı t ı m a r mü-
k e m m e l iken edai din ile her kande m u k a b i l o l d u l a r ise, bi-izn'ullahu tealâ y ü z aklıkları
v a k i olup k a p u k u l l a r ı n a ihtiyaç y o ğ idi. Ba'de e v v e l gazatı m ü s l i m i n l e r i n z e a m e t ve tı-
marları ana ber ayan ve sair dirliklerde m u t a s a r r ı f h u s u s e n bölük halkı hizmetkarlarına
ve a z a d s ı z köleleri üzerine alup berat e y l e m i ş l e r d i r . İçlerinde a d a m v a r d ı r ki, beş, on ze-
a m e t v e t ı m a r l a r alup ç o ğ u n u n m e v c u d u l s e l a m v e m a d u m u l n a s m olup v e a d e m i ' s i olan-
ların c ü b b e ve cuş y e r i n e aba ve kebe g i y i n d i r ü p seferi h u m a y ı n v a k i o l d u k ç a , bir, iki
bin akçe v i r ü p bir s e m e r l ü beygir ile sefere g ö n d e r ü p z e a m e t ve t ı m a r v e c h i meşruh
üzere y a ğ m a v e p e y m a l o l m a k l a edai din fırsat bulup bin t a r i h i n d e bize G a l i ç y a kralı
m e m l e k e t t e n otuz kırk pare kala ile palanga alup haze elan e l l e r i n d e d i r . "

41- " ( D e f t e r d a r l a r kabzı miriyi idare e d e r k e n ) sipah s e r k e ş l e r i hizmet n a m i y l e ( t o p r a ğ ı ) ta-

rafın miriden ahz...zabt ve maişere t a s a d d i ve f ı k r a y ı raiyete envai z u l ü m ve tadillerin-
de başka hasılat'ı m u k a t a a n ı n ciziyat m a k u l e s i n i canib'i miriye eda ve t e s l i m ve m a h s u -
lat külliyesini kendileri ekul ve beluğ...bilcümle karı a h a l i l e r i n e perişan ve s e r g e r d a n ve
e k s e r k a r y e l e r harap olduğundan mada, hasarat'ıl miriye numayan" ("Nizamı Devlet
Hakkında Mutalaat"; A h m e t T e v h i t Hediyesi) o l m u ş t u . Halkın e z i l m e s i , köylerin y ı k ı l m a -
sı " h a s a r a t ' ı m i r i y e " ile at başı g i d i y o r d u . D e r e b e y kurdu, s a l t a n a t a ğ a c ı n ı n ö z ü n ü k e m i -
rir. Gelir nısfını t ü k e t i y o r d u .
42- "Her bir M u k a t a a n ı n aşarı k ı y m e t l e r i ne m i k t a r a baliğ o l m u ş ise ol m i k t a r meblâğı mal
o l m a k üzere beher sene sırf Miriye eda şartile irat k a y d o l u n u r . Ve R ü s u m a t - ı Örfiye ve
Avaldatı K a n u n i y e s i n i sahip M a l i k â n e y e faiz terkile nizamı m ü s t a h s e n ve m a k b u l e rapt
o l u n d u k t a n sonra reayayı z u l ü m ve t e d i p t e n h i m a y e t ve s i y a n e t şartile her bir m u k a t a -
ayı f a i z i n e göre m u a c c e l e ile b e r v e ç h i m a l i k a n e t a s a r r u f o l m a k üzere bir k i m e s n e y e tef-
v i z . " ( A h m e t T e v h i t Hediyesi. " N i z a m ı Devlet H a k k ı n d a Mütelâat") usulü konulur.
43- " G ü m r ü k l e r e z k a d i m emaneten zapt o l u n u p , beher sene hasılatları t e k e l l ü f s ü z canib'i
miri a h z u istifa o l u n u r k e n , g ü y a men'i z a r u r e t Miriye m e d a r o l m a k z ı m n ı n d a mahlûl ol-
d u k ç a m u a c c e l e l e r i n d e n taraf'ı Miriye m e n a f i - i külliye hasıl o l m a k a k v â l i lakırdılarına bi-
naen g e r e k e m t e a g e r e k d u h a n g ü m r ü k l e r i ve sair bazı c e s i m m u k a t a a l a r , garibül ahıd-
da bazısı d ö r d e r ve bazısı beşer ve bazısı a l t ı ş a r s e n e l i ğ e berveçhi m a l i k a n e berat ile ta-
liplerine hasılatları t e v d i o l u n u p işbu ihdas o l u n a n faiz hedef irat Devlet-i Aliye s e h a m -
feza kabilinden olduğu h e s a p l a n s a g ö r ü l ü r . " (Beriye't Ş a m l ı )
44- " Z a m a n ' ı uğur iktiran Süleyman Han Kanunide, biraz c ü h e l â ' y ı v a k f ı bir m a h a l e c e m
olup Devleti A l i y e y i hizmet y o l u y l e v a a z b u y r u l a n Kanuni Cedidi, a k ı l l a r ı n c a beğenme-
yüp ağızlarından yakışmaz s ö z l e r ve bilâkis ve sil sadme'i Hümâyûn olmakla hizmet
edenin lisanını ve d i n l i y e n i n kulaklarını dibinden kesüp, ibrate â l e m içun S u l t a n B e y a z ı t -
ta T i m u r K a p u s u g a r b ı n d a b u l u n a n babanın üst eşiğine m ı h l a m ı ş t ı r . " (Koca S e k b a n b a -
şı: " H ü l â s a y ı K e l â m Fi Reb'dül A v a m )
45- " E z h a b " m a l i k a n e v e z e a m e t ve t ı m a r m ü l t e z i m g ü r u h u n a m a l i k a n e ve t ı m a r ve z e a m e t -
lerini ilzam verir. Sarrafı kefil a h z e d i p b e r v e ç h i peşin bedeli iltizamın bir m i k t a r ı n ı ol sar-
raftan a h z e t m e l e r i l e s a r r a f l a r dahi m ü l t e z i m l e r i ile şerik olup... Bu yolla s a r r a f l a r mali-
kane ve z e a m e t erbabı kadar intifa e d ü p " ( Y a z a n ı belirsiz, " N i z a m ı Devlet H a k k ı n d a Mü-
teleat")
46- " M e m a l i k i M a h r u s e y i Ş a h a n e m u h t a ç o l d u ğ u z e h a i r ve e ş y a n ı n kısmı küllisini kendüsü
t e d a r i k ve ihzar e d e g e l d i k l e r i n d e a v r u p a ' d a n celbine m u h t a ç oldu birkaç nevi e m t e a y ı
mevzuadan ibaret o l m a k l a muamelatı ticariyemiz kendi envali dahiliyemize münhüsır
kendi y e d i m i z d e d ö n e r idi" ( K e z a , cilt II, s . 2 6 2 )
47- " C e n a b ı h â k i m ' i mutlak m a t l u p e n a m ve b e ğ e n i l e n havas ve a v a m olan n a k d e y e n azi-
zini, y a n i altın v a k f e y i sair m a a d i n d e n z i y a d e aziz ve m u t e b e r ve idarei u m u r u a l e m i gü-
müş ve altına bağlı v kaffei ü m m î birbirine z a r u r el ihtiyaç e t m e k t e " d i r .
48- "Zayıf ve şitüde a m a d e ve her halde muti'i f e r m a n d a r o l m a k üzere 4 0 . 0 0 0 nefer y e n i -
çeri d i l a v e r l e r i peyda ve y e n i eski o d a l a r d a 196 o r t a y a , her birinden birkaç yüz nefer sa-
kin olmaya mütehammil birer kışlak ve t a y i n a t ve elbise ve eslihalarını canibi miriden
ita b u y u r d u k t a n sonra hafi ve reha, t a k r i b i y l e işbu v a k t i n altmış y e t m i ş a k ç e s i n e m u a d i l
7 ' ş e r a k ç e ulufei m u a y y e n e t a h s i s " ( s . 2 6 - 2 7 ) e t m i ş t i .
49- "Bir v a k i t t e n b e r u birtakım m ü r t e k i p l e r i n özr ve irtikapları hasebiyle eyadı nasda teda-
vül eden s i k k e l e r kat o l u n a r a k naks ve kem a y a r o l m a k t a n naşi a h v a l i sikke m ü n t e h i l
o l m a ğ ı n , d a r p h a n e nazırı Y u s u f aga marifetiyle şu surette n i z a m a rapt olundu ki, bey-
nel nas yüz on paraya rayiç olan f r e n k i l riyal fi m a b e d ' ı halis hesabı üzere y ü z paraya
ve b e ş e r b u ç u k kuruşa giden y a l d ı z altınını beşer kuruş on paraya... ray iç olup fi m a b u d ' u
kesik ve kırık altın g e ç m e y ü p dad fı sitad de: ( a l ı ş - v e r i ş t e ) her kimin elinde b u l u n u r s a
n o k s a n ı m ı k d a r ı y l a hesap o l m a s ı z i m n ı n d a her tarafa e m i r l e r neşr o l u n u p bu suretle bu
m a k u l e nakısul v e z i n a l t ı n l a r d a r p h a n e y e ricat e t m e k lazım g e l m i ş t i r . " ( A h m e t C e v d e t :
"Tarih-i C e v d e t " C.3, s . 4 2 1 - 4 2 2 )

50- " E v v e l a d e m fevt o l d u k t a m u k a t a a s ı fi'l asıl şu kadar m u a c e e l e ile v e r i l m i ş d e y u k a d i m i

m u a c c e l e y i c ü z ' i y e s i l e ahır bir t a l e b i dahi kapup bedeli iltizam s a b ı k a s ı n a külliyetli şey
z a m m e t m e k l e s e l e f i n d e n z i y a d e mal tahsil edüp miriye v e r d i ğ i yine s a b ı k t a k i bin kuruş
o l m a k l a 2 0 - 3 0 sene m u k a d d e m faiz m e s e l a 10 bin kuruş iken ş i m d i 30, 40 ve belki 50,
60 bin kuruşa baliğ o l m a k l a Devlet-i A l i y e y e kadimi m u a c c e l e s i y l e g a y e t ucuz m u k a t a a
olup nice nice mal c e m e d e n a d a m l a r d a n v a k t i seferde y a l n ı z bir c e b e l l u d a n gayrı bir ha-
yırları o l m a y u p bunca ağır v e c e s i m masarifle s ü f e r a ' y ı u m u r u D e v l e t - i A l i y e n i n boynu-
na kaldığı şeran ve a l k e n t e c v i z o l u n m a z . " (Koca S e k b a n b a ş ı : " H ü l a s a t ü l K e l a m Fiy Red-
dül A v a m " )

51- " B u g ü n e m u k a t a a t e m v a l i n e m ü c e d d e d e n mal z a m a n ı h u s u s u n a e k s e r i y a itina o l u n m a -

dığı c i h e t t e n e k s e r i m u k a t a a t hantanın kilesi 8 - 1 0 paraya ve sair m a h s u l a t ona kıyas ra-
his ( u c u z ) iken t a y i n o l u n a n mal miri ile kalup lakin m ü r u r u z a m a n ile hantanın kili kır-
kar ellişer paraya reşide kezalık m a h s u l a t - ı s a i r e n i n dahi pahalan m ü t e r a k k i ve rusu-
mat'ı örfiye dahi ş e y ' e n f i ş y a n mütezayid olmakla, hını ihdası m a l i k a n e y e bir m u k a t a -
anın hasılatının hamsi m i k t a n e s h a b ı e d i l m i ş k e n üç s e b e p t e n " m u k a t a a n ı n faizleri mu-
k a d d e m a t a y i n o l u n a n Malı mirinin beş, altı katına baliğ o l m a k l a . " ( " N i z a m ı Devlet Hak-
kında Mütalaat")

52- " C ü m l e y e istirahatıl h u z u r i y e t tabiatıl s a n i y e o l m a k l a , rical ve kibar devlet d e r u n u İs-

lâmbolda eflâke ser ç e k m i ş h a n e l e r bina ve inşa ve B o ğ a z i ç i ' n d e g ü n l ü k r e f i ' ü l b ü n y a n
s a h i l h a n e l e r peyda ve m e f r u ş a t ve esas ( m i n d e r u s ) dahi t e k e l l ü f a t ı l a z i m e e d e r e k , en-
biyeye m a v a f ı k sair l e v a z ı m a t ve m a t l û m a t ve h e d e m ve h a ş e m ( y a r d a k ç ı l a r ) ve elbise
ve m e r k û b a t t a ( a y a k k a b ı l a r ) haddi itidali t e c a v ü z " (Yazarı belirsiz " N i z a m ı Devlet Hak-
kında M ü t e l â a t , T a r i h i O s m a n l ı E n c ü m e n i M e c m u a s ı n. 9 4 1 - 9 4 2 - 9 4 3 ) başlar.
53- " M u k a t a a t e s i r i n i d e r i n l e ş t i r d i k ç e "beş kuruş z i y a d e v e r e n mültezimlerin zulmüne mu-
a v e n e t o l u n m a k sagir v e kebire tabiatı saniye makamında olmakla menafili mülkiye
devletin yedine girmediği kalıyor. Faiz m u k a t a a t ' ı miriden z a p t o l u n m a y u p b i l m u a c c e l e
halka satın o l u n m a n ı n zaruri t ü t ü m ve e m t e a g ü m r ü k l e r i n d e n ve s a i r i n d e n f ü r u h o l u n a n
 eshamdan malumdur. Mesela d u h a n v e e m t e a g ü m r ü k l e r e s h a m ı n d a ipida nem kadar
m u a c c e l e hasıl ve bugüne gelince m a h l u l ve kasrı y e d l e r i n d e n ve c e b e l l ü s ü n d e n ne ol-
du bir yere c e m o l u n u p ulufetten beru s e h i m s a h i p l e r i n e v e r i l e n faiz dahi hesap olun-
dukta m a l u m o l u r . " ( D e f t e r d a r M e h m e t Şerif Layihası)
54- " F e t h ' i H a k a n i ' d e n b e r u v a k i t v a k i t birkaç defa k a s a b a t ve karye v e s a i r a r a z ' i v a s i a ' i me-
maliki Osmaniye muharrirler tayiniyle tahrir"
55- "Halat'ı ceride ve V a r i d a r m u h a d d e s e ' y i adide z u h u r e t m e k l e ol makule zeviaid'i fevaidi
ayan ve d e r e b e y l e r i zapt ve ahz edüp telef ve h e b a " ( B e r r u y y e t u l ş a m l ı : Nizamı d e v l e t
hakkında m ü t a l e a t ) ederler.
56- " C e v r v e z u l m ü n eşna'ı (çirkin, kötü) cizyei ş e r i y e l e r i n i t a h s i l d e şeri şerif ve k a n u n ' u me-
nafie m u g a y i r ve menafi'i c i z y e d a r l a r ı n ' h a d d e n efrun t a a d d ü b l e r i olup b a h u s u s Kıbtiyan
c i z y e s i eşnar'ı m e z a l i m d e n o l m a ğ l a m ü b a y a a , h u s u s u r e a y a y a z u l m ü a z i m d i r . Ve bu li-
san'ı a m m e d e dair ve sakin iken her bir çift e s h a b ı dört y a h u t beş kuruş ile hissei mu-
b a y a a l a r ı n ı e d a b e r l e halas olurlar iken, c i z y e d a r l a r y e d l e r i n d e n y ü z , y ü z on kuruş ile gü-
cüyle t a h l i s - i giribân e y l e d i k l e r i derece'i t a h k i k e reşide olup evlad'ı s ü f f a r ı n d a n ve piru
fani olan b a b a l a r ı n d a n ve d e d e l e r i n d e n ve alil ve g ü ç s ü z , kar kesbe m u k t e d i r a k r a b a l a -
rından ve deha beyin t a i f e s i d e n şeren cizye a l ı n m a k m e ş r u değil iken c ü m l e s i n i der top
edüp çift e s h a b ı n d a n tahsil e y l e y ü p " , ( B e r i y e ü l ş a ı m l ı " N i z a m ı Devlet H a k k ı n d a M ü t a l a a t
Hediyesi") yutarlar.

57- "Ol kazanın c i z y e d a r l ı ğ n ı saraf miriden a l ı n c a y a d e ğ i n v e r d i ğ i harç, b u y u r u l d u ve ubudi-

yet ve caize ve kefilleme ve sarraf g ü z e ş t e s i ve e y a p ve z e h a p masarifini ve a h ı r bir ciz-
ye ve i l t i z a m d e r d e s t o l u n c a y a d e ğ i n etba ve m ü t e a l l i k a t i y l e beliğen ma beliğ t a y i n ede-
ceği m i k t a r z a m ve z a m i m e ile her ne m i k d a r a baliğ olursa ol m i k d a r meblağı baki ka-
lan ol kazanın bisahip r e a y a l a r ı n a t a h m i l ve t e v z i " ( " N i z a m ı D e v l e t " keza) eder.
58- "Ve ehli z i m m e t r e a y e s ı n ı n a y a l ve e v l a d l a r ı y l a leyli v e n n e h a r aç ve m ü h t a ç ç a l ı ş ı p bir
s e n e d e t a h s i l e y l e d i k l e r i e m v a l l e r i n i b e d e l l e r i n d e n ahz u islab ve reaya der ü mend-
lerini a y a l v e e v l a t l a r ı y l a d e r u h d e c i h a b i s l e r i n e ilticaya z u r u n d a kalup d e r u n d e c i me-
lunları dahi e n v a i t a m a h ve irtikap ile d e r d i m e n d ve b i ç a r e l e r i s u h t e ve h a r a p e t m e -
leriyle " ( " N i z a m ı D e v l e t H a k k ı n d a M ü t a l a t " A . T . H e d i y e s i ) S a l t a n a t ı n t o p r a k t e m e l i he-
yelana uğrar.
59- " D e v l e t ' i aliye iptidai z u h u r m u a d e l e t n e ş r i n d e n (ilk a d a l e t y a p ı c ı ç ı k ı ş ı n d a ) ehali z i m -
met ( M ü s l ü m a n o l m a y a n ahali) r e a y a s ı n d a n cizyei ş e r i y e l e r i n d e n mada bir nesne ola-
mayıp r e a y a y ı m e s f u r e ziraat ve hırasetleriyle hasıl olan m a h s u l l e r i n i n aşar'ı ş e r i y e l e r i n i
eda ile m ü s t e r i h ü l b a l , sayei d e v l e t a l i y e d e emin ve asayiş'i bal ve refah'ı hal üzere mü-
tevattın reaya kefereleri m ü ş a h e d e v e d e v l e t aliyei O s m a n i y e ehl'i z i m m e t r e a y a s ı n a
bugüne adi ve dad ile m u a m e l e b u y u r d u ğ u n u muayene eyleyüp kendülerinin hem din
ve hem m e z h e p l e r i olan krallarının hudud efzun (had aşırı) z u l ü m ve adva ve esir mi-
siller imal ile tak ve t a h a m m ü l l e r i n d e n birun ( d a y a n a m ı y a c a k l a r ı ) t e k a l i f i ş a k m e tah-
miyli ile a h v a l l e r i n i n perişan o l d u ğ u n u m ü l a h a z a ve t e f e k k ü r birle devlet aliye t a r a f ı n a
meyi külli ve bilcümle R u m e l i tarafları dahi devlet aliyenin zir'i h ü k m ü n d e o l m a l a r ı n ı te-
m e n n i e y l e d i k l e r i m a l u m d e v l e t aliye o l m a k t a n naşi R u m e l i c a n i b i n e dahi saye'i bahş adi
ve dad olduklarından ( R u m e l i y a k a s ı n a y a r d ı m ve a d a l e t gölgesi bağışladıklarından )
mıyyek-i cünüd'u m u v a h h i d i n e (azlıkda kalan M ü s l ü m a n o r d u l a r ı n a z e h a i r v e m a l z e m e -
lerinin t e d a r i k h u s u s u n d a külli ianat ve f e t h ' i kala ve huşun ve sail ve t a r a k ı n a delalet
etmeleriyle (yiyecek malzeme bulme, kala ve hisarlar ele g e ç i r m e yollarını s a ğ l a m a l a -
rıyla) devlet aliye R u m e l i ' n i n m e m d u h ve m u t e b e r k e s r ü l m e n a f i i m a h a l l e r i n i dahil huzei
h ü k ü m e t l e r i b u y u r u p şan ve ş e v k e t ve k u v v e t ve a z a m e t l e r i kat'ı e n d e r kat'ı mezdad"
(Beyriyetülşamlı'nın "Nizam Devlet H a k k ı n d a Mütalaat"ı) o l m u ş t u r .
60- " T e n i m a t ' ı h a z e r i y e y e iştigal ile g e r e k rüesa ve g e r e k b i l c ü m l e t a r r a i f ' i a s k e r i y e i h m â l
v e ef'al'i s e f e r i y e y i f e r â m û ş v e b a h u s u s a s k e r i z ü m r e s i n i n e k s e r i e r b a b ' ı h a z e r v e se-
nayi ve t ü c c a r g ü r u h u n a ilhak ile kesb'i kâr ve c e m ' i l mal ve i d d i h a r e mel'uf o l m a l a -
riyle bittabi s e f e r d e n nefret e t t i k l e r i " ( B e r i y e t ü l ş a m l ı ' n ı n " N i z a m Devlet H a k k ı n d a Mü-
talat"ı ) görülür.
61- " H e r k e s h a d d i n d e n z i y a d e enbiya ve e s b a b z i y n e t ve m e l b u s a t ve m e f r u ş a t ve metu-
mat m ü l t e z i m e ' i israfat ile kesret'i m e s a r i f a d u ç a r ve bizzarure d i y u n ' u kesreye giriştar"
(Beriyetülşamlı: Keza) olur.
62- " M ü l t e z i m l e r dahi, bedel'i i l t i z a m d a n maada kesb m e n a f i z ı m n ı n d a aczi raiyete tok ve
t a h a m m ü l l e r i n d e n birun z u l m ü c e v r güna gun e t m e y e c e s a r e t e t m e l e r i y l e reaya ve be-
raya taifesi leyi v e n n e h a r evlad ve a y a l l e r i y l e üryan ve ciya (çıplak ve aç) ç a l ı ş u p " (Be-
riyetül Ş a m l ı n ı n layihası) ç a b a l a r l a r .
63- " C e v r u z u l m ü n eşna'ı, cizyei ş e r i y e l e r i n i t a h s i l d e şer'i şerif ve kunun'u menife m u g a y i r
menagi'i cizyedarların hadden efzun t a d i b l e r i " ( B e r i y e t ü l ş a m l ı ' n ı n layihası) alır y ü r ü r .
64- " S a a d e t l û y ü c e h i m m e t l û p a d i ş a h ı m sağ olsun. Ben denlü f e s a d ı n ve h a z i n e n i n ve re-
aya ve m e m l e k e t i n telifine s e b e b rüşvet o l m u ş d u r . Ref'i e v v e l i y e : a d a l e t ve alim t a s h i h
o l m a z ve irtişanın defi ve refi A l l a h ş a d a l l a h u t a a l â b u v e ç h i l e m ü y e s s e r o l d u r k i m e m a -
lik'i m a h r u s e d e v a k i olan eyâlet ve s a n c a k l a r ı müştekim olup y o l u y l a gelmiş yerlü ve
namdar olan beylerbeyi ve sancak beylarine müebbed ihsan oluna bade rikâb'ı
hümayunlarında bir g ü n a h ı ve a z i m c ü r m ü sadir olanların b i h a s b e l ş e r ve e l k a n u n muh-
kem h a k l a r ı n d a n g e l i n e . " ( T ı m a r ve z e a m e t u s u l ü n ü n b o z u l m a s ı n a dair el y a z m a s ı "Di-
ğer T e l h i s d i r " , İnkilâp Müzesi no.116, K.329)

65- "Usul'ü tedris ve t e d e r r ü s dahi kaidei m u n k ı h a ve s a l i m e s i n d e n ç ı k t ı ğ ı n d a tertibi v e ç h i -

le i t m a m ' ı tahsil ve ifaze e d e y i m d e r k e n ö m ü r l a r i n i m e d r e s e d e i m r a r ve ifna ve a h v a l ' i
memleketten ekseriya bir h a b e r " (A.Ş. Keza. s . 2 5 3 ) b i r t a k ı m " D e r y a içindedir d e r y a y u
b i l m e z " d e h r i l e r ile ilim v u r g u n c u l a r ı n ı n a r a s ı n d a pek b ü y ü k f a r k k a l m a z . Hepsinin so-
nucu aynı ç ı k m a z a d a y a n ı r : Halkı a l d a t m a k !
66- " K e n d ü l e r e ait Faidei z a i d e y e b a k a r a k cehl ve esafil'i nasdan v o y v o d a müsüllü t a h s i l d a r
ve gaddar nevvab göndermeği irtikâp" (Nizam devlet H a k k ı n d a Mütalat) y o l u n u geliş-
tirdiler. Ve orta z ü m r e i l m i y e l i l e r s o s y a l ölçüde t o p r a k beyleri g ü r u h u n a katıldılar.
67- "Ve m e v a l i ' y i a z a m ve kazat e f e n d i l e r daiyleri i m t i h a n ile na ehil olanları ihraç ve man-
sıpları ihli ilm ve ehli f a z l a verile ve m ü d d e t l e r i n d e n (...) alıya deyu f e r m a n ve icra bu-
yurulursa, raşiler irşaı kimlere v i r i r v e y a h u t m ü r t e ş i l e r rüşveti kemden alabiliyor. Bu
t a k d i r c e irtişa bilkülliye def ve ref olur. Ve h â k i m l e r i adil o l m a k için r e a y a y a z u l m ve ta-
addi o l m a z . " ( " T ı m a r v e Z e a m e t U s u l ü n ü n B o z u l m a s ı n a Dair Layiha S u r e t i " e l y a z m a s ı )
68- " S a ğ î r , kebir, m e ş r u t e , gayrı m e ş r u t e " o l a r a k tasnif ve tescil e d i l m e l i d i r l e r . Bu emlâk
içinde "Fazla m e n a f i ' l i o l a n l a r " m a h l û l " hale gelince " T e n z i l " kılınmalıdırlar. " D u a k ö y gi-
bi hizmetsiz veya hizmeti metrük kalmış cihat mahlûl olunca" (Keza) bunun yarısı
"İmam, müezzin, kayyum, misüllü h a d e m e y e t e r a k k i v e t e v c i h " e d i l m e l i d i r . Ö b ü r yarı-
s ı " m a n d e " ( H a z i n e y e kalmış) s a y ı l m a l ı d ı r .
69- "Yüz elli s e n e d e n z i y a d e m ü d d e t d e v a k i t v a k i t aleltedriç t e k e v v ü n ve t a h a d d ü s edüp il-
leti m ü z m i n e kabilinden olan arızai f e s a d ı n d e f a t e n t e s v i y e s i " ( B e r i y e t ü l ş a m l ı n ı n " N i z a m
Devlet H a k k ı n d a M ü t a l a t " ) bir t ü r l ü kâğıttan hayata g e ç m e z .
70- " A l â e t t i n Paşa t a l i m i y l e k a v a n i n e müteallik şeyler, sikke ve libas'ı c e n d ve v e z a i f ve mer-
t e b e l e r i tertip eyledi. M u k a d d e m a olan S e l ç u k i y e s i k k e l e r i n i tebdil eyledi. Ve kendi is-
miyle darp eyledi. Ve dahi cendi r e a y a d a n t e m y i z e t t i r i l m e k e m r e y l e d i ki kırmızı, sarı,
siyah börkler k e y m e y e v e b a d e siyahı beyaza tebdil ve böyle kaldı, Han Y ı l d ı r ı m Beya-
zıd'a g e l i n c e y e dek. V e l h a s ı l beyaz Börkleri has kullarına tayin eyledi ve a y a n ve etbar-
 larına kırmızı börk tayin eyledi. Bu dahi han ebülfetih z a m a n ı n a gelince baki kaldı. Ebül-
fetih baki S u l t a n M e h m e t Leşkere beyaz sarık g i y m e ğ e ve y a y a l a r a börk g i y m e ğ e e m r
etti. Ve anı altun ile t e z y i n edüp hala ona esküf derler. Ve kırmızı börk t e v a b i y e mah-
sus kaldı." (Katip Çelebi: C i h a n n u m a elyazısı s . 6 8 0 )
71- " S u n î f ve şetade a m a d e her halde muti ve f e r m a n b e r o l m a k üzere, kırkbin nefer yeni-
çeri d i l a v e r l e r i peyda ve y e n i eski ortalarda 196 ortaya her birinde birkaç yüz nefer sa-
kin o l m a ğ a mütehammil bir kışlak bine ve t a y i n a t ve elbise ve eslihalarını canib'i miri-
den ita b u y u r d u k t a n sonra, hasıl ve lerha ( u c u z l u k ve bolluk) t a k r i b i y l e iş bu v a k t i n (Se-
lim III devri, 19. asır başının a l t m ı ş y e t m i ş a k ç e s i n e muadil y e d i ş e r akçe ulufei muhib-
b e t a h s i s ) " ( " N i z a m Devlet H a k k ı n d a M ü t a l a t " T a r i h i O s m a n i M e c m u a s ı , s . 2 6 0 )
72- " A s k e r i n t e k s i r i s e b e b i y l e , ulufe itasında müşkülât görüldüğünden, m e s k ü k â t ı n tenzili
v e z i n ve a y a r ı gibi t e d b i r i s a k i m e m ü r a c a a t o l u n m u ş ve bu y ü z d e n ulufe h e v â r olanlar-
la erbab'ı e m l â k ' ı b e n i m enva'ı niza ve k e ş â k e ş ( ç e k i ş m e ) peyda o l d u ğ u n d a n o c a k u bir-
kaç kere ihtilâl ç ı k a r m ı ş ve şiddetle t e d i p l e r i n e g i d ü l m e y ü p harekât'ı b a g i y a n e l e r i n i n iki-
de birde t e k e r r ü r ve i z d i y â d ı n ı n ( ç o ğ a l m a n ı n ) önü a l ı n a m a m ı ş t ı r . " (A.Ş.: "Tarih Devlet
Osmaniye" c.l s.278)
73- "Yeni baştan a s k e r c e m ' i y l e ve e s a m î y i c e d i d l e r i tertibi m ü l a b e s e s i y l e irat'ı k a d i m e sek-
te gelüp hazinei a m i r e n i n mali kılletine bir vesile o l d u ğ u n d a n başka, m u k a d d e m a kanun
v a z ı n d a olan rayic'i v a k i t gide gide haddini aşırup mesela celbe vaz'ı k a n u n d a lahmi (ko-
y u n etinin) g a n e m i n bir ukiyesi ( o k k a s ı ) dört akçe iken m ü r u r e z m ' i n e ( z a m a n a ş ı m ı n a )
hasebile on, on beş a k ç e y e ve dahi sonraları y i r m i , otuz a k ç e y e ve sair ş e y l e r dahi ana
göre haddini a ş ı r u p bu suretle fi'lel asi o c a k l a r d a tertip o l u n a n m a l z e m e l e r i n b a h a l a r ı n a
t e z a y ü t g e l d i k ç e , m u k a d d e m a tertip o l u n u n mal'ı miri m a s a r i f i v a k t e y e t i ş m e y ü p idarei
u m u r için d e v l e t i a l i y e n i n v a r i d a z ı t e d a h ü l e t m e y e başladı. Y a n i bu s e n e n i n masrafı ru-
iyet o l u n s u n deyu g e l e c e k s e n e n i n iradını s a t u p böyle idare o l u n u r idi." (Koca S e k b a n -
başı: " h u l a s a y ı kelâm fi r e d d ü l a v a m " )

74- " E ş k i n c i y e n i ç e r i neferatı nabud ve her bir kışlakda baş eski ve b a y r a k d a r n a m ı n a bir-
kaç a m e l i m a n d a d e r b e d e r ile bazen biçare kara kullukçu ve aşçı m a k u l e s i m e v c u t olup,
here sene devlet'i aliye t a r a f ı n d a n v e r i l e n ocak m e v c i b e l e r i için ihsan b u y u r u l a n bu ka-
dar bin a k ç e b e y t ü l m a l ü m ü s l i m i n i , sefere g i t m e z , kulluk b e k l e n m e z , d e v l e t i n edna işi-
ne y a r a m a z nüfus7u zaide m a k u l e s i olan esnaf ve t ü c c a r ve etibba hıdmetkar zümresi
birer t a k r i p m ü t e k a i d 7 i e ş a m i kağdına nail olup b e y h u d e m e r k u m l a r b e y n i n d e i f t i s a m "
(Beriyetülşamlının "Nizam Devlet H a k k ı n d a Mütalaat") eder.
75- " V a r i d a t ' ı t e r s a n e serak ve hazine'i rical t e r s a n e y e m e ' k e l ( y e y i m yeri) ve s a l y a n e ka-
p u d a n l ı k l a r ı dahi m e r k u m l a r ı n m e ' k e l a o l u p " " K a p u d a n l ı k iştra (satınalma) ve kalyoncu
ulufesi namiyle t a r a f ı miriden ita o l u n a n mebali-il külliye ile dahi b ü n y e l e r i n d e i n k i s a m
v e iltikam ( l o k m a ) " ( B e r i y e t ü l ş a m l ı " N i z a m Devlet H a k k ı n d a Mütalaat"ı, A.T. Hediyesi)
edilir.
76- K a n u n î d e n b e r i : " F û n u n ' u h a r b i y e y e ve eşkâl ve a m a l ' i h e n d e s i y e üzere kalalar binasına
dikkat ve a l e l h u s u s imâli nariye b a r u t i y e y e külli sarf m i k n e t ( k u v v e t ) ile t ü f e n k e n d a z l ı k
ve top ve hamîre ile a t e ş b a z l ı k s a n a y i n d e envai (...) cedide i h d a s " (" Nizam Devlet Hak-
kında Mütalaat" s.266) etmişlerdir.
77- " E v v e l â bir t a r a f d a n düvel'i n a s a r a n ı n f ü n ü n ' u h a r b i y e y e dair ve m u h a s a r a i kala v ehu-
rûb'u b a h r i y e y e m ü t e d a i r müellifat ve m ü n t e h i n i c e d i d e l e r i dost bulunan düvel y e d i y l e
ve gayrı takribiyle ele getürülüp ceste ceste müsahhahen terceme ettirülüp" (Keza
s.265)
78- " A k v a m ' ı merkume meyanlarına m u a l l i m l e r v e söz a n l a r m e ş a y i p v e ü l e m a d a n erbab'ı
d i r a y e t k i m e s n e l e r irsal ve ol t a r a f l a r d a keşt ü g u z a r ve t e m e k k u n ( m e k a n l a m a ) ettiri-
 lüp Allah ve p e y g a m b e r i bilmez ol k a v m cahline usulle t a l i m ' i edyan ve Kur'an ve ifham'ı
şer'f ve i m a n ile e v v e l e m r e itaat v a c i p o l d u ğ u t e f h i m ve i p k a n e t t i r e r e k c ü m l e s i n i mil-
let'i İ s l a m i y e y e idhal ve muti e m i r ve f e r m a n ' ı sultan İslam e y l e m e ğ e bezil m a k d u r et-
tirtilüp" ("Nizam Devlet H a k k ı n d a M ü t a l a a t " ) 2 0 - 3 0 bin y e n i ç e r i ve bir t e r s a n e m e y d a -
na g e t i r i l m e s i yazıldı.
79- Alt sınıflar " e d e m e z l e r : " A n a d o l u ahalisi m ü z a y a k a altında idi. Suret'i maişeti t a k a t f e r -
sa idi. Hükümetin zulmüne, mahalli a y a n ı n itisafları inzimam ediyordu. Hak d a v a s ı y l a
m ü r a c a t ettikleri h â k i m l e r d e n , k a d ı l a r d a n a d a l e t y e r i n e fazla bir z u l ü m g ö r ü l ü y o r d u . Ha-
las ve teselli k a p u s u g ö r e m e y i n c e , rastgele v e s i l e y e sarılup isyan e t m e y e t e r e d d ü t et-
m i y o r l a r d ı . " ( E b ü l f a r u k C.III, s.288)
"Erbab'ı kıyamın m u v a f f a k i y e t i üzerine: Z ü l k a d r i y e e m a r e t ' i s a b ı k a s ı halkı dahi h e m e n
a y a k l a n d ı a r . Ç ü n k ü , Ferhad Paşa'nın itisaflarından dolayı en z i y a d e haksızlığa hedef ol-
muş kıtalardan birisi idi." ( K e z a , s . 2 9 2 )
80- " B u h r a n , adi halka m ü n h a s ı r değildi. T a b a k a t ı balâya da s i y a r e t e t m i ş t i . A n a d o l u ' n u n
kısmı a z a m ı e s a s e n mamur, m e d e n i y e t ' i İ s l â m i y e usulü üzere m e d e n i y e t kıtaları muh-
tevi idi. K a r a m a n l ı l a r ı n , hattâ S e l ç u k i l e r z a m a n ı n d a n beru cari olan usul ve t a a m m ü l l e -
ri vardı. Merbut oldukları o usul bilhassa meşru bildikleri bazı i m t i y a z a t y e n i a m i r l e r ta-
rafından ref e d i l m i ş . " "Yeni s a n c a k beyleri, yerli a y a n ellerinden t ı m a r l a r ı , m ü t e v e l l i l i k -
leri zabt edüp kısmen d ö n m e y a b a n c ı olan b e n d e g â n î n e , kölesine v e r m e k d e idiler." (Ta-
rih E b ü l f a r u k c.III, s . 2 8 9 )
81- "Ve bazı d i r l i k l e r dahi malikane olarak ve harameyn'i muhteremeyne evkaf k ı l u n a r a k
ibadullah mezalim ile p a y ı m a l ve sünufu v ü z e r a n ı n bugün zaaf ve h e z a n l a r ı ve hara-
meyn evkafı ve s e r b e s t m a l i k a n e l e r e a d e m i m ü d a h a l e l e r i t a k r i b i y l e her y a n d a da bagat
m a k u l e y a n ve d e r e b e y l e r i e ş k i y a l a r ı paydı " ( N i z a m Devlet H a k k ı n d a Mütalaat) oldu.
82- " S i p a h s e r k e ş l e r i hizmet namiyle taraf'ı miriden ahz ve zapt ve taşire t a s a d d i ve f u k a -
rayı raiyete envai z u l ü m ve t a a d d i l e r i n d e n başka hasılat'ı m u k a a t a a n ı n cüziyat'ı maku-
lesini canib'i miri'ye eda ve t e s l i m m a h s u l a t ı külliyesini k e n d u l e r i ekel ve beliğ" ederler.
("Nizam Devlet Hakkında...") Beriyetülşamlı, AT hediyesi
83- " S e r h a d l e r d e o c a k l u namına olan bigayret ve h a m i y e t , m ü c e r r e t s e r h a d n i ş i n l i k u n v a n i y -
le reaya f u k a r a s ı n a t a s a l l u t c e b r e n ve kerhen s e l e m d a ğ ı t u p v e s a i r o m ü s u l l û b a h a n e -
ler ile." ( " N i z a m Devleti H a k k ı n d a " B e r i y e t ü l ş a m l ı , AT hediyesi) halkı s o y a r l a r .
84- " S e f a i n ' i s u l t a n i y e n i n rüesa ve a s a k i r i y a l n ı z sevahil'i bahirde v a k i bilad ( m e m l e k e t ) ve
e m s â r ı ( b ü y ü k ş e h i r l e r ) m e z a l i m ile t a h r i p b a h u s u s c e z i r e l e r d e m ü t e m e k k i n ada reaya-
ları d e r d ı m e n t l e r i n i s o y m a k h u s u s u n a hasrı mesai etmeleriyle." (Nizam Devlet Hakkın-
da, Beriyetülşamlı)
85- "Fırsat g a n i m e t t i r , d i y e r e k d ü y u n u n u e d a y a m e d a r o l m a k z ı m n ı n d a z u l m ' u ibad v e tah-
rib'i bilad ve m ü s v e d d e ile t e c r i m ( c e z a l a n d ı r m a ) ve t a z i m ( u l u l a m a ) nas'ı itiyad" (Ke-
za) ederler.
86- " M e m l e k e t l e r d e ayan ve d e r e b e y l e r i n a m ı n a olan e ş k i y a y a m e d a r ile m u a m e l e edilip ni-
zamı m e m a l i k ve t i m i n i tarih ve m e s a l i k e b a k m a y u p ve bazılarında dahi bir m i k d a r ni-
z a m ' ı hâl ve külliyetli mal f e h ı m ve ihsas o l u n u r s a h e m e n bir ednî b a h a n e ile h a y a t ı n d a
müsadere ve mübadere" (Keza) yoluna girerler. A r t ı k devlet a d a m ı sakalı derebeyliğe
kaptırmıştır.
87- " K u v v e t l u v ü z e r a n ı n a d e m i v ü c u t l a r ı d a n naşi envai s u u b a t bididar ve havah na-havah
h a b a s e t ve hıyanet ve a d e m ' i itaat istikbar edüp bu misillu v ü z e r a n ı n hallerinin perişan-
lığı ve a y a n ve d e r e b e y l e r i n i n t a s a l l u t l a r ı h a s e b i y l e herayi m e m l û k ve a d e m ' i itaat as-
keri" alır y ü r ü r . " H e r t a r a f d a n d ü ş m a n ' ı dinin istila ve g a l i b i y e t i " ( K e z a ) g ö r ü n ü r .
88- " A c z e i raiyete tok ve t a h a m m ü l l e r i n d e n birûn z u l ü m ve c e v r gûna gûn e t m e y e c e s a r e t
 e t m e l e r i y l e reaya ve beraya ve za'fâsı leyi v e n nehar evlâd ve a y a l l e r i y l e kurban ve cî-
y â n çalışup edayı rusumat'ı m u h a d d e s e y e bez'i (bol bol) iktidar e d e r e k e k s e r uhdesin-
den g e l e m e y ü p bir (...) tabiat'ı beşer a h b e m â k i n olan otan ve e m k i n e l e r i n i ( m e k a n l a r ı -
nı) h a v a h n â - h a v a h a terk edüp, netice k a s a b a t ve k u r m â ' y a takribile harap o l u p " (A.T.
Hediyesi: N i z a m Devlet H a k k ı n d a ) gider.
89- " K a z a n ı n bisahib r e a y a l a r ı n a ( k ı t m e r l i v e r g i l e r i ) t a h m i l ve t e v z i ve ehli z i m m e t reayası-
nın eyâl ve e v l â t l a r i y l e leyli v e n n e h a r aç ve m u h t a ç çalışıp bir s e n e d e tahsil eyledikle-
ri e m v a l l e r i n i b e d e l l e r i d e n ahz ve insilâb ( s o y u l m a ) ve r e a y a y a d e r t m e n d l e r i n i a y â l ve
evlâtlariyle deruhdeci habislerine ilticaya m u z t a r kalup d e r u h d e c i m e l ' u n l a r ı dahi e n v a i
z u l u m irtikâ ile d e r t m e n d l e r i ve biçareleri sûhte ( y a n m a ) ve harap e t m e l e r i y l e " ( K e z a ) ,
O s m a n l ı e k o n o m i s i n i n dört bir y a n ı d e r e b e y l e ş d i k ç e halka ateş kesildi.
90- "Bir m ü d d e t t e n beru bazı a v a r ı z ve e s b a b a m e b n i g e r e k m a l i k â n e ve t ı m a r ve z e a m e t
ve gerek mubayacıyan ve cizyedar taraflarından ve gerek kayan ve derebeyleri ve
nev'ab ve kadat c a n i b l e r i n d e n ehli z i m m e t r e a y a n l a r ı n a cevru z u l m e iptidar ve ehlei İs-
lâm reaya ve b e r a y a s ı dahil t e k â l i f i anîfe (şiddet) ile izaç ve izrar o l u n d u k l a r ı n a b i n a e n "
" R e a y a m e m a l i k i s a i r e y e firar ve ilticaya" (A.T. H e d i y e s i , N i z a m Devlet H a k k ı n d a ) baş-
ladı.
91- " E r b a b ı ehli z i m m e t reayasının bazıları düveli nasaraya iltica m e c b u r ve bunun e m s a l i
halat'ı v a h i m e h u d u s i y l e harabiyi m a h a l l i n lazım g e l d i ğ i n d e n m a d a bugüne m e z a l i m ta-
k a t g ü z a r etraf ve e k n a f d a olan a h a l i n i n tab'ü t ü v a n l a r ı n ı kat e t m e k l e bilad ve m e m a l i k ' i
s a i r e y e t e f e r r u k . " (A.T. Hediyesi "Nizam Devlet H a k k ı n d a " ) der.
92- " S e k s e n iki t a r i h i n d e v u k u i y a t olan sefr e s n a s ı n d a bahri sefitte v a k i a d a l a r ı n e k s e r aha-
lisi t a h a m m ü l e r i n d e n birun tekalif tarh ve t e v z i o l u n d u ğ u n u m e b n i d e v l e t i aliye itaatın-
dan r ü k u d a n " (A.T. " N i z a m Devlet H a k k ı n d a " )
93- " S e r h a d n i ş i n l i k u n v a n i y l e r e a y a l a r f ı k a r a s ı n a t a s a l l u t ve c e b r e n ve kerhen s e l e m dağı-
tup v e s a i r o misullu b a h a n e l e r ile mallarını zabt ve k e n d ü l e r n i ve evlad ve a y a l l a r i n i esir
gibi kullanup seferler v u k u u n d a lada tarafnıya metabiata m e c b u r ettikleri m e ş h u r ve
a y a n . " (A.T. Hediyesi Nizam Devlet H a k k ı n d a ) bulunuyordu.
94- " O s m a n l ı reayasından hıdmeti sebebiyle Moskova'da p a y i d a r g a y e t m a l d a r ve hile es-
h a b ı n d a n nafız'el kelam ş e r m e t d e d i k l e r i b i - ş e r m v e h a y a . " (Koca S e k b a n b a ş ı : hulasai
kelam)
95- " E k s e r nas, v a t a n l a r ı n d a sel'i e m n i y e t hasebiyle m e y ü s e n evlad ve e y a l l e r i y l e ve meta-
hil o l m a y a n l a r ı m ü n f e r i d e n her t a r a f d a n a s t a n e i s a a d e t e nakil ve h ü c u m " (A.T. Nizam
Devlet H a k k ı n d a ) etmeğe başlar.
96- " İ h t i s a b a ğ a s ı gibi halkın m a l z e m e i u m u r ve maaşı z a r u r i y e l e r i n i fikir ve e n d i ş e y e mec-
bur ve e k s e r i y a t a h r i r o l u n a n e v a m i r ' i aliye d a h i bu m a d d e y e m a h s u s u o l m a k l a ihtilal
ahval'i mülke mevadd'i dahman kerp (tasa) v e c i v a r İ s t a n b u l ' d a v a k i bedan (kötüler)
e m s a r (şehirler) ahalisini dahi, a n c a k nefsi İslambola m e d a r olacak t e d a r i k i malzemei
İ s l a m b o l ve a s t a n e y e nakil z e h a i r ve k e r a s t o ve f e h u m ve hatb h ı d a m a t ı n a hasr'ı e v k a f
ile etrafın h a r a b i y e t i n e badi o l u p . " (A.T. H e d i y e s i N i z a m Devlet H a k k ı n d a )
97- " B a h u s u s lahm ve ş û h û m v e s a i r m a l z e m e d e n madâ kâffe nasa kâfinân'ı aziz t e d a r i k i
z ı m m ı n d a devlet aliye miri a n b a r l a n e b b â ş ve canib'i miriden mubayaa h u s u s u n a mec-
bur o l m a k l a , emri m u b a y a a dahi m u b a y a a l a r ı n t a m a v e hıyaneti t a k r i b i y l e harabı m e m -
lekete ve perişan'ı ahval'i raiyete bais bir halet n a m l a y e r o l u p . " ( A . T . H e d i y e N i z a m Dev-
let Hakkında)