içindekiler

Önsöz V—XI.

I- imparatorluğun umumî durumu : Tanzimat, mer­

kezî, i d a r î ve malî t e ş k i l â t t a İslâhat; t o p r a k mesele­
si. — 1848 A v r u p a ihtilâlleri ve O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u . 1—16

!!• imparatorluk idaresinde Bulgarların umumî du­

rumu : P a t r i k l i ğ i n B u l g a r l a r ı R u m l a ş t ı r m a siyaseti.—
A k s ü l â m e l ve millî u y a n ı ş . — 1841 den ö n c e muhte­
lif isyan t e ş e b b ü s l e r i . — Niş isyanı ( 1 8 4 1 ) . — Kalas
ve İbrail hadiseleri. — Bulgaristan'da h o ş n u t s u z l u ­
ğ u n d e v a m ı . — T a h r i k â t . — S ı r b i s t a n ve Bulgarlar. 17—44

III. Vidin isyanı : İlk isyan t e ş e b b ü s ü ve b a s t ı r ı l m a s ı

Dekan : Prof. D r . Ş e v k e t Aziz Kansu (1849).—1850 isyanının zuhuru, H ü k ü m e t i n aldığı ted­
birler. — B a ş ı b o z u k l a r ı n harekete g e ç m e s i ve isya­
Jüri : Prof. E. Ziya Karal
nın b a s t ı r ı l m a s ı 45—57
Doç. Dr. B. Sıtkı Baykal
Doç. Dr. Şinasi A l t u n d a ğ IV. Vidin isyanı v e Sırbistan 58—64
Doç. Dr. A . Nimet K u r a t
V. isyanda komitecilerin rolü 65—67

VI. İsyanda Rusların rolü ve İngiltere . . . . 69—73

29. V I . 1942
V I I . İdarî ve malî bozukluklar — Yeni İslâhat ka­
rarları 75—81
r
III. Vidin Gospodarlık rejimi ve ilgası Menşe­
leri : O s m a n l ı mirî arazi sistemi ile m ü n a s e b e t i ve
fetihten ö n c e k i devirlere ait izler. — V i d i n gospo­
d a r l ı k rejiminin hususiyetleri, T a n z i m a t ' ı n ilânı ile
y a p ı l a n İslâhat. — 1850 d e k i durum ve g o s p o d a r l ı -
ğın kaldırılması 83—107

IX. Umumî netice 109—111

Vesikalar , • . 115-134

Fransızca hülâsa " 137—143

Bulgar tarihi üzerinde kısa bir bibliyografya • 145—148

İndeks 149-161

Kısaltmalar : Arş. — Vesikanın
n u m a r a s ı , Melf. =
ÖNSÖZ
Bulgar T ü r k l e r i n i n Karadeniz ş i m a l i n d e n gelerek i l k Bulgar
Devletini k u r m a l a r ı n d a n (680-681) b u g ü n e kadar Bulgaristan t a r i h i
T ü r k tarihinin ş ü p h e s i z en ziyade d i k k a t l e a r a ş t ı r ı l m a ğ a d e ğ e r
sahifelerinden b i r i n i teşkil etmektedir. T ü r k l e r , bilhassa Hunlardan
beri Karadeniz ş i m a l i n d e k i memleketleri ve B a l k a n l a r ı kendilerine
b i r y e r l e ş m e ve devlet kurma s a h a s ı y a p m ı ş l a r d ı . Hunlardan
sonra, T ü r k l ü ğ ü n g a r p kolunu teşkil eden Ogurlar, kalan H u n -
larla k a r ı ş a r a k Bulgar a d ı a l t ı n d a b u sahada hakimiyet kurdular
ve buradan zaman zaman İ s t a n b u l ö n l e r i n e kadar ilerlediler.
( M e s e l â 558-559 k ı ş ı n d a K u t r i g u r l a r h a n ı Zebergan'm İ s t a n b u l
Arşiv numarası, İ. = İrade ü z e r i n e y ü r ü y ü ş ü ) . B u l g a r l a r ı n , sonra onlarla beraber Avarlann
Melfuflarından. Bizans'la bu m ü c a d e l e l e r i , idareleri, a l t ı n d a k i d a ğ m r k İslav kabile­
lerinin y a v a ş y a v a ş Balkanlara sokulup y e r l e ş m e s i n i s a ğ l a d ı , ve
b ö y l e c e Balkan Y a r ı m a d a s ı , bilhassa V . a s ı r s o n l a r ı n d a n itibaren
kuvvetle I s l a v l a ş m a ğ a b a ş l a d ı . Karadeniz ş i m a l i n d e K u b r a t ' ı n b ü ­
y ü k Bulgarya H a n l ı ğ ı n ı n p a r ç a l a n m a s ı n d a n sonra Bulgarlardan
b i r k ı s m ı garba ilerliyerek ( 6 4 5 ) Balkanlar ü z e r i n d e Bizans'la a s ı r ­
lık m ü c a d e l e y i d e v a m ettirdiler ve nihayet 680-681 tarihlerinde
burada, gelip y e r l e ş m i ş İslav kabileleri ü z e r i n d e - b a ş k a y a b a n c ı
sahalara fatih sıfatiyle g i d i p devlet k u r m u ş b a ş k a b i r ç o k T ü r k
z ü m r e l e r i gibi-yepyeni b i r devlet kurdular. İşte bu g ü n k ü İslav
Bulgarlar, tarihlerini bu devletle b a ş l a t m a k t a d ı r l a r . M ö z y a ' y a gelip
b u devleti k u r a n l a r ı , ekseriya i d d i a edildiği g i b i s a v a ş ç ı g ö ç e b e l e r d e n
ibaret tasayvur etmek hakikate tamamile a y k ı r ı d ı r . Bulgar T ü r k ­
l e r i y ü k s e k b i r k ü l t ü r sahibi idiler. Geldikleri yerde s ü r ü c ü l ü k
kadar ziraatla da o ğ r a ş ı y o r l a r d ı ve şehirleri v a r d ı . O n l a r d a n kalan
muazzam â b i d e l e r , kendilerinin h u s u s î b i r yazıları, takvimleri (on
i k i h a y v a n l ı T ü r k t a k v i m i ) ve B i z a n s ' ı n k i n d e n ayrı h u s u s î karak­
1
terde b i r mimarîleri o l d u ğ u n u ortaya k o y m u ş t u r . Bu B u l g a r l a r ı n
1
Bak. Geza Feher, Les monuments de la culture protobulgare et leurs
relations hongroises, Archaeologia Hungarica, VII, 1931, s. 168.
VI VII

k a r d e ş l e r i ş i m a l d e , b u g ü n k ü Kazan m ı n t a k a s ı n d a tam m a n a s ı y l a k ı p ç a ğ ı getirir (1230) A r t ı k B u l g a r i s t a n ' ı n ş i m a l i n d e hemen te­

y ü k s e k k ü l t ü r l ü bir T ü r k Devleti kurarlarken, onlar cenupta, kesif mamiyle K ı p ç a k l a r ( Kumanlar ) hakim bulunur. Bu devirde Bul­
bir İslâv kitlesi o r t a s ı n d a î s l â v l a ş a r a k ve h ı r i s t i y a n l ı ğ a girerek garistan tarihi ü z e r i n d e k ı p ç a k l a r ı n hakim r o l ü n ü Bulgar tarih­
aslî karakterlerini kaybettiler. Bilhassa V I I I . a s ı r d a Islavların Bul­ çileri de temamiyle k a b u l etmektedirler. Bundan sonra nihayet
gar aristokrasisi a r a s ı n a kabul o l u n m a s ı bu T ü r k devletinin Islav- X I I I . a s ı r d a Balkanlara A n a d o l u T ü r k l e r i n i n ( e v v e l â g a r b î A n a ­
l a ş m a s ı n a d o ğ r u b ü y ü k bir a d ı m oldu. O m u r t a g handan (814-831) dolu beyliklerinden) a k ı n l a r ı b a ş l a r . A s r ı n o r t a l a r ı n d a O s m a n l ı
sonra bu cereyan g i t t i k ç e k u v v e t l e n d i ve hırıstiyanlığın k a b u l T ü r k l e r i y a r ı m a d a y a s a ğ l a m bir ş e k i l d e ayak basarlar. Bilhassa
o l u n m a s ı (865) ile beraber T ü r k - B u l g a r l a r temamiyle eriyip g i t t i . b ü y ü k K o s o v a s a v a ş ı n d a n sonra (1389) b a ş t a Sırpların temsil et­
Bu d e v i r d e bilhassa Islavların havarisi Metod ve K i r i l ile temelleri tiği Balkan devletlerinin mukavemeti temamiyle kırılır. T u n a ve
atılan Islav-Bulgar d i n î e d e b i y a t ı parlak bir ş e k i l d e gelişti. Resmi V i d i n ' e kadar b ü t ü n Bulgaristan O s m a n l ı hakimiyeti a l t ı n a girer.
dil islavlaştı, T ü r k ç e unvanlar atıldı. Bulgar tarihinin bu en İtiraf etmek l â z ı m d ı r k i i m p a r a t o r l u ğ u n en önemli b ö l g e l e ­
parlak s a f h a s ı n d a bilhassa Bizans'la y a p ı l a n a s ı r l ı k m ü c a d e l e g ö z e rinden b i r i haline gelen bu memleketin idarî, iktisadî-içtimaî
2
ç a r p a r . Ö t e taraftan I X . a s ı r d a Bulgarlar, Balkan Y a r ı m a d a s ı n d a k i hayatı hakkında henüz esaslı hiç bir tetkik yapılmamıştır .
b ü t ü n tslavlar ü z e r i n d e hakimiyet d a v a s ı n d a , i l k defa olarak, Burada timar sisteminin t a t b i k i , b ü y ü k m a l i k â n e l e r , T ü r k ko-
yeni kurulan S ı r p Devletiyle ( R a ş k a devleti) k a r ş ı l a ş ı r l a r . X . a s r ı n lonizasyonu, yeni T ü r k şehirlerinin k u r u l m a s ı , B u l g a r l a r ı n d u r u ­
i k i n c i y a r ı s ı n d a n itibaren devlet i ç e r i d e n ç ö k m i y e b a ş l a r ve Bal- mu, V o y n u k , d o ğ a n c ı ve b a ş k a Bulgar a s k e r î taifeleri, bu
kanlar'da p a y i t a h t ı n hemen y a n ı b a ş ı n d a b ö y l e tehlikeli bir dev­ b ö l g e n i n İ m p a r a t o r l u k i k t i s a d i y a t ı n d a k i rolü, muhtelif devirlerde
letin v a r l ı ğ ı n ı hiç bir zaman k a b u l e t m e m i ş olan Bizans, uzun ve idarî teşkilâttaki değişiklikler ve daha bunun g i b i b i r ç o k
ş i d d e t l i bir m ü b a d e l e sonunda (976-1018 ) B u l g a r i s t a n ' ı tekrar ha­ meseleler b u g ü n için hemen hiç d o k u n u l m a m ı ş bir halde
k i m i y e t i altına alır. Fakat B u l g a r i s t a n ' ı n Bizans hakimiyeti a l t ı n d a bulunuyor.
b u l u n d u ğ u devirde (1018-1185) Karadeniz ş i m a l i n d e yine bir ç o k Umumiyetle b a z ı Balkanlı müelliflerin de itiraf ettiği g i b i , 3

T ü r k kavimleri ( P e ç e n e k l e r , Uzlar, Kumanlar) Balkanlara i n i p B i ­ Osmanlıların Balkanlara gelişi b u r a d a h ü k ü m süren feodal

zans'a müşkil anlar y a ş a t ı r l a r ve bir k ı s m ı burada yerleşirler. a n a r ş i y e son v e r m i ş , k ö y l ü y ü ezen eski b o y a r l a r ı k a l d ı r a r a k
Nihayet bunlardan sonuncusu, Kumanlar, M ö z y a ' d a yeniden m ü s ­ sıkı, muntazam b i r devlet teşkilâtı ve angaryaya, keyfî mua­
t a k i l bir Bulgar devletinin k u r u l m a s ı n d a ve y a ş a m a s ı n d a b a ş l ı c a melelere meydan vermiyen s a ğ l a m bir ziraî-içtimaî nizam kur­
bir amil olurlar *. Kumanlar sayesinde Bulgaristan yeniden par­ m u ş t u r . Bulgaristan ü z e r i n d e bu suretle kuvvetle yerleşmiş
lak g ü n l e r y a ş a r . Karadeniz ş i m a l i n d e k i T ü r k yurdunda K ı p ç a k ve b e n i m s e n m i ş olan O s m a n l ı hakimiyeti b e ş y ü z yıl s ü r e c e k t i r .
h a n l ı ğ ı yerine geçen Altm-Ordu, Kıpçakların ( Kumanların) Yukandanberi y a p t ı ğ ı m ı z bu seri bakış gösteriyor ki
Bulgaristan ü z e r i n d e k i kuvvetli tesirini devam ettirir. İ m p a r a t o r ­ b u memleketin ve B u l g a r l a r ı n T ü r k l ü k l e b ü t ü n tarih boyunca
l u ğ u n b a t ı s ı n d a Don nehri ile Tuna a r a s ı n d a hakim bulunan ç o k sıkı m ü n a s e b e t l e r i o l m u ş t u r . T ü r k tarihi bilinmeden Bul­
A l t ı n - O r d u Tuman beyi Nogay, Balkan işlerine k a r ı ş a r a k Bulgaristan garistan tarihi a n l a ş ı l a m a z . Fakat b ü y ü k T ü r k tarihinin b a z ı
ü z e r i n d e himayesini kurar ve Bulgar t a h t ı n a Terter a d ı n d a bir
1
R. Grousset, V Empire des steppes, Paris 1939, s. 480.
2
1
«ikinci Bulgar devletini kuran ve kurtaran çar Asen'in, kumanlar yalnız Ahmet Refik'in Türk idaresinde Bulgaristan^ Edebiyat Fa. Mec. cilt VIII,
müttefik ve yardımcısı değillerdi, aynı zamanda bizzat kendi adını da kusursuz sayı 6-7) adı altında neşrettiği vesikalardan başka bilhassa son zamanlarda Prof.
bir şekilde ancak Kuman dili ile izah edebiliyoruz. Asen sülâlesinin sönmesinden ö . L . Barkan'ın İmparatorluğun iskân ve toprak meseleleri üzerinde muhtelif
sonraki Bulgar hanedanları, Şişmanlar, Dormanlar, Eltemirler ve Terterler de mecmualarda çıkan yazıları bu. hususta yapılması gereken işlerin büyüklüğünü
hep Kumanlardandır.» (L. Râşonyi, Tuna havzasında Kumanlar, Belleten, XI ve ve önemini ortaya koymuştur.
3
XII, 1940, s. 422)- N. Iorga, Hist. des Etats balkaniques.
VIII IX

önemli n o k t a l a n da, ancak T ü r k l ü ğ ü n bu b ö l g e ile m ü n a s e b e t l e r i rının ve rahiplerin hatıraları, gazetler, e c n e b î seyyah ve m ü m e s ­

meydana ç ı k a r ı l d ı k t a n sonra tam olarak a y d ı n l a n a b i l i r . Son ola­ sillerin m ü ş a h e d e l e r i T ü r k v e s i k a l a r ı n ı tamamlamak ve k o n t r o l et­
rak, X I X . a s r ı n ikinci y a r ı s ı n d a n itibaren Bulgar meselesinin bizim mek bakımından şüphesiz ayrıca ö n e m l i d i r . Vaziyet dola-
için g i t t i k ç e ne kadar h a y a t î bir ö n e m k a z a n d ı ğ ı n ı d ü ş ü n e l i m : layısiyle bunları temamiyle edinmek m ü m k ü n o l m a d ı . Bu­
İ m p a r a t o r l u ğ u n en b ü y ü k p a r ç a l a n m a s a f h a l a r ı n d a n birini g ö s ­
nunla beraber T ü r k A r ş i v i n d e k i v e s i k a l a r ı n bilhassa bizim
teren 1875-1878 b u h r a n ı s ı r a s ı n d a Bulgar meselesi, B u l g a r i s t a n ' ı n
a r a ş t ı r m a k istediğimiz sahada b ü y ü k boşluklar bırakmadığı
a y r ı l m a d a v a s ı birdenbire b ü t ü n ş i d d e t i y l e patlak v e r m i ş ve İm­
ve b u devrin daima esas k a y n a ğ ı olarak k a l a c a ğ ı e t ü d ü n m ü t a ­
p a r a t o r l u ğ u n ç ö k ü ş ü n d e en önemli amillerden b i r i o l m u ş t u r . İşte bu
l â a s ı n d a n da anlaşılacaktır., 1839 dan itibaren Bulgaristan'a ait
kadar d e v a m l ı ve sıkı olan ve son d e v i r l e r d e b ü s b ü t ü n b ü y ü k bir
vesikalar B a ş v e k â l e t A r ş i v Dairesinde Bulgar mesalihine dair ira-
ö n e m kazanan bu m ü n a s e b e t l e r h a k k ı n d a dilimizde u m u m î mahi­
yette veya monografi ş e k l i n d e esaslı hiç bir eserin b u l u n m a d ı ğ ı n ı dat-ı seniyye defteri nde o l d u k ç a toplu bir ş e k i l d e tesbit edilmiş­
1
esefle s ö y l i y e l i m . Biz burada, bu uzun münasebetler tari­ tir. Fakat a y r ı c a bu deftere girmiyen pek ç o k v e s i k a n ı n bulundu­
hinde son ve en k a t ' î bir safha olan Tanzimat devrinde Bulgar ğ u da m u h a k k a k t ı r K X I X . a s ı r d a Bulgarlar a r a s ı n d a g ö r ü l e n ü ç
meselesini, ve bunun da 1839-1853 a r a s ı n d a k i ilk devresini inceli- b ü y ü k ayaklanmadan b i r i olan Vidin isyanına, ait vesikalar bu­
yeceğiz. rada hemen hemen tam bir ş e k i l d e b u l u n m a k t a d ı r . Biz, bu hadi­
seyi, bilhassa bu malzemeye dayanarak nisbeten etraflı bir şekil­
Tarihler karıştırılırsa Osmanlı imparatorluğunda Bulgar
de t e t k i k a fırsat b u l d u k ve tetkikimizin a ğ ı r l ı k merkezini bu is­
meselesi, birdenbire meydana çıkmış bir mesele olarak g ö ­
yan hareketi teşkil etti. Eseri sonradan y a z ı l a n l a r a b a ş l ı c a mehaz
r ü n ü r . H a k i k a t t e bu meselenin, b ü t ü n İ m p a r a t o r l u ğ u n h a y a t ı n a ve 2
hizmeti g ö r e n C. J i r e ç e c k ' d e ve bu devrin t a n ı n m ı ş Bulgar ta­
tarihine b a ğ l a n a n bir k ö k ü v a r d ı r , Tanzimatla yeni bir muhteva 3
rihçisi N . S t a n e f f ' d e bu isyan h a k k ı n d a verilen m a l û m a t pek
k a z a n d ı r ı l m a k istenen İ m p a r a t o r l u ğ u n temel m ü e s s e s e l e r i n d e ve
l

devlet a n l a y ı ş ı n d a k i inkişaf ve b ü y ü k k ö y l ü kitlelerinin ziraî - iç­
timaî durumunu tayin eden t o p r a k meseleleri dikkatle a r a ş t ı r ı l a c a k
olursa, b u n l a r ı n bir Bulgar r e a y a s ı meselesini ç o k t a n ortaya at­
mış b u l u n d u ğ u g ö r ü l ü r . Biz, T a n z i m a t ' ı n i l â n ı n d a n K ı r ı m harbine
kadar B u l g a r l a r ı n d u r u m u n u incelerken Tanzimat İslâhatı ve top­
rak meselesi ile derinden b a ğ l ı olarak bir Bulgar meselesinin
daha. o zamanlar, İ m p a r a t o r l u k için nasıl vahim bir safhaya
g i r d i ğ i n i g ö s t e r e c e ğ i z . Kırım harbinden sonra Tanzimat ve Bul­
gar meselesi yeni b i r şekil a l d ı ğ ı n d a n 1853-1878 a r a s ı n d a k i dev­
r e y i b a ş k a b i r tetkike b ı r a k ı y o r u z . Burada inceleyeceğimiz devir
için b a ş l ı c a , B a ş v e k â l e t A r ş i v Dairesinde saklanan O s m a n l ı Dev­
leti v e s i k a l a r ı n a d a y a n d ı k . O devirde y a ş a m ı ş b a z ı Bulgar a y d ı n l a -
1
Türkçede toplu olarak Bulgar tarihinden bahseden şu üç esere rastladık :
k ı s a ve eksiktir . Her halde sırf Bulgar k a y n a k l a r ı ile i s y a n ı n
mahiyeti h a k k ı n d a d o ğ r u bir fikir edinmek m ü m k ü n d e ğ i l d i r .
Staneff, isyan sebebleri olarak a r t ı k her isyan için kılişe haline
gelen, " t a z y i k , soygunculuk, T ü r k m e m u r l a r ı n ı n a h l a k s ı z l ı ğ ı , ver-
1
Aynı vesikaların suretleri Dolmabahçe Sarayında on üç defter halinde
toplanmış bulunmaktadır. Bu defterleri bana ilk defa haber vererek çalışma­
larıma çok yardım etmiş olan Maarif Vekâleti Talim ve Terbiye hey'eti üyele­
rinden sayın Faik Reşid Unat'a ve bunlardan istifade etmekliğim için bütün ko­
laylıkları göstermiş olan millî saraylar müdürü sayın Sezai Selek'e burada bil­
hassa teşekkürü borç bilirim. Biz etüdde esas itibariyle vesikaların Arşiv'deki
asıllarını kullandık. Fakat .Arşivde asıllarını bulamadığımız bazı vesikalar da
yok değildir. Bunlar için Dolmabahçe'deki suretlerine baş vurduk. Vesikalar için
kullandığımız kısaltmalardan Arş. Arşiv numarasını, I. irade numarasını, melf.
melfufu göstermektedir.
2

1—A. H. Bulgar tarihi, Trabzon, 1326. - Menşe'den XIX. asır ortalarına kadar Geschichte der Bulgaren, Leipzig ve Prag, 1876.
3
gelen eser şuradan buradan tertipsiz bir şekilde yapılmış bir toplamadan ibaret­ Blgarija pod igo, Vazrazdane i osvobozdenie, Sofya, 1935 ( Bulgarca ).
tir; 2— H . Zeki, muhtasar Bulgar tarihi, Filibe 1912 - Bulgaristanda İslâm mek­ * Vidin isyanı üzerine V. Todorof'un Bulgarca Vidinsko vzstanie ( Sofya
tepleri için yazılmıştır; 3— M. Şeref, Bulgarlar ve Bulgar devleti, Ankara 1934. 1924-1925 ) adlı monografisini mâalesef temin edemedik. N. Staneff, yukarda
- ilmî değeri yoktur. adı geçen kitabında bundan faydalanmıştır.
X XI

gilerin arttırılması ve cebren t o p l a t t ı n l m a s ı . . „ maddelerini s ı r a l a - m e ş i n d e n a z i k â n e y a r d ı m l a r ı n ı esirgemiyen F a k ü l t e talebelerinden

y ı v e r m e k t e d i r . H a l b u k i T ü r k A r ş i v v e s i k a l a r ı bize i s y a n ı n h a k i k î Bn. Firuze E d ü m e n ' e de bilhassa m i n n e t t a r ı m .
mahiyetini, safhalarını ve sebeblerini esaslı b i r ş e k i l d e t e t k i k i m ­ Nihayet b a ğ ı ş l a d ı ğ ı i m k â n l a r l a eserin çıkmasını s a ğ h y a n s a y ı n
kânını vermektedir. Dekan Prof. D r . Ş. A . Kansu'ya burada a y r ı c a t e ş e k k ü r ü b i r
Mevzuu i ş l e r k e n e v v e l â Bulgar r e a y a s ı meselesinin İ m p a r a t o r ­ borç sayarım.
l u ğ u n u m u m î h a y a t ı ile sıkı ilgisini g ö s t e r m e k ü z e r e Tanzimat'tan
sonra k a t î surette yeni b i r istikamete y ö n e l e n devletin u m u m î Halil inalcık
durumunu, b ü y ü k meselelerini inceledik. Bundan sonra 1850 V i d i n 23. I V . 1943-Ankara
isyanına kadar B u l g a r l a r ı n b i r v a r l ı k olarak ortaya ç ı k m a s ı n a ,
faaliyet ve m ü c a d e l e l e r i n e g e ç e r e k b u n l a r ı a y r ı bir b ö l ü m d e a n l a t t ı k .
Burada, belli b a ş l ı eserlerden aldığımız m a l û m a t ı vesikalarla
t a m a m l a d ı k veya d ü z e l t t i k , Nihayet b u bahsin sonunda Bul­
garistan'da b i r isyan havası yaratan âmilleri toplu bir
şekilde g ö s t e r m e ğ e çalıştık. Bundan sonra temamiyle orijinal
vesikalara g ö r e 1850 V i d i n i s y a n ı n ı a n l a t t ı k ve isyan sebeplerinin
ve bunlarla sıkı sıkıya b a ğ l ı olan İslâhatın tahliline ve bilhassa,
gerek umumiyetle i m p a r a t o r l u ğ u n içtimaî tarihi, gerekse
Bulgar r e a y a s ı meselesi bakımından ç o k dikkate değer bir
mahiyet g ö s t e r e n G o s p o d a r l ı k rejiminin t e t k i k i n e g e ç t i k . E t ü d ü n
sonundaki netice ile de b ü t ü n bu hadiselerin tarihî m a n a s ı n ı umu­
mî b i r g ö r ü ş t e t o p l a m ı y a çalıştık. Nihayet ş u n u işaret edelim k i
hadiseleri m ü m k ü n o l d u ğ u kadar v e s i k a l a r ı y l a g ö s t e r m e k için
notlarda bunlardan s ı k s ı k nakillerde bulunduk ve b u uzun
h a ş i y e l e r bazan okuyucu için esas metnin akışını bozacak b i r
mahiyet aldı. Fakat işlenen noktaların yeniliği ve t e t k i k i n
mahiyeti g ö z ö n ü n e a l ı n ı r s a , bunun z a r u r î o l d u ğ u her halde
teslim olunur. Bundan b a ş k a k'itabın sonuna, esas i d d i a l a r ı tevsik
edecek mahiyette b a z ı vesikalarla y a b a n c ı devletlerin g ö n d e r d i ğ i
bazı önemli yazıların t a m suretlerini ekledik. E n nihayette de Bul­
garistan t a r i h i ü z e r i n e daha g e n i ş b i l g i edinmek istiyeceklere yar­
d ı m olmak ü z e r e umumî b i r bibliyografya i l â v e ettik.

S ö z ü m e son vermeden ö n c e , e t ü d ü n h a z ı r l a n m a s ı n d a b ü y ü k
y a r d ı m l a r ı n a mazhar o l d u ğ u m S a y ı n Hocam D r . Bekir S ı t k ı Bay-
k a l ' ı n y a k ı n ilgisini, keza S a y ı n h o c a l a r ı m Prof. A . Muzaffer G ö -
ker, Prof. E. Ziya K a r a l ve Şinasi A l t u n d a ğ ' ı n d e ğ e r l i i r ş a t l a r ı n ı
burada ş ü k r a n l a a n m a ğ ı b o r ç b i l i r i m . Bulgarca metinlerin t e r c ü -
 İMPARATORLUĞUN UMUMÎ DURUMU

Tanzimat: merkezî, idarî ve malî teşkilâtta İslâhat; toprak

meselesi. — 1848 Avrupa ihtilâlleri ve Osmanlı İmparatorluğu

X I X . uncu a s ı r o r t a l a r ı n a d o ğ r u O s m a n l ı Devleti, h e n ü z A v r u -
p a n ı n y a r ı s ı kadar b i r saha ü z e r i n d e , ü ç k ı t ' a y a yayılmış, hemen
hemen 36 m i l y o n nüfusu ihtiva eden koca bir imparatorluk
1
halinde g ö r ü n m e k t e d i r . Fakat hakikatta, b u koca s i y a s î hey'et,
iktisadî, s i y a s î her t ü r l ü b i r l i k e s a s ı n ı gaybederek d a ğ ı l ı p p a r ç a ­
lanma y o l u n a g i r m i ş b i r h e y û l â d a n b a ş k a b i r ş e y d e ğ i l d i . Daha
o zaman B a l k a n l a r d a b e ş milyon nüfus resmen muhtar idarelerle
Imparatoluktan a y r ı l m ı ş bulunuyor ve h a k i k î hudutlar, ancak
N i ş - V i d i n h a t t ı ile Tuna nehrine g i d e b i l i y o r d u . Cenupta ise O s m a n l ı
hakimiyeti A n a d o l u sınırlarını pek a ş m ı y o r d u . Tamamen muhtar
idareler a l t ı n d a bulunan şimalî A f r i k a memleketlerinden b a ş k a
Suriye, I r a k g i b i d i ğ e r arap memleketlerinde de a ş i r e t l e r ve y e r l i
â y a n merkezi t a n ı m a z , vergi vermek istemezlerdi. İ m p a r a t o r l u ğ u n
kalan k ı s ı m l a r ı n d a ise ahali, bilhassa h ı n s t i y a n reaya b ü y ü k b i r
h o ş n u t s u z l u k i ç i n d e , zorla itaat a l t ı n d a tutulmakta i d i . Her tarafta
t ü r e m i ş olan tufeylî sınıflar y a n ı n d a , A n a d o l u ve Rumeli'de T ü r k ­
men, K ü r t , A r a p , A r n a v u t g i b i g ö ç e b e v e y a y a n g ö ç e b e z ü m r e l e r
2
yalnız Devlet otoritesini t a n ı m a m a k l a k a l m a z , fırsat b u l d u k ç a

1
1841 de askerî tensikat dolayısıyla yapılan bir nüfus sayımına göre, bü­
tün tabi memleketler de dahil olarak İmperatörluğun nüfusu 36 milyon tahmin
edilmekte idi. Muhtar veya tabiiyeti zayıf memleketler (Eflâk - Buğdan ve Sır­
bistan 5 milyon, Afrika'da Osmanlı Devletine tabi sayılan yerler 5 milyon ve
Asya'da tabiiyetleri çok gevşek bazı mıntakalar ahalisi) çıkarılırsa bu adet tak­
riben 23 milyona inmektedir. İmparatorluğun mesahasına gelince, bütün tabi
2 2
yerler dahil 4.721.341 K m idi. Doğrudan doğruya tabi yerler ise 1.717.680 K m
idi (N. Michoff, L a population de_ la Turquie et de la Bulgarie, Sofya 1915, S.
144 - 145). Ubicini'ye göre 36 milyon nüfusun ancak 12 milyonu türktür. 7 mil­
yon islavın 4 milyonunu Bulgarlar teşkil etmektedir. (A. Ubicini, Lettres sur la
Turquie, Paris 1851, S. 14). Muntazam istatistik olmadığı için bütün bu adetlerde
yanlışlık nisbetlerinin büyük olacağını göz önünde tutmalıdır,
2
Bir alayla birlikte Siverek'e giden Zarif efendiye, oralarda çöl padişahı
namını alan Millû aşireti reisi, «lizin padişahınız bu çöllere karışmaz; fakat «iz
2 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
ziraatçı m ı n t a k a l a r a k a r ş ı y a p t ı k l a r ı y a ğ m a l a r l a a y r ı c a m ü h i m b i r
k a r ı ş ı k l ı k unsuru teşkil ederlerdi. H ü k ü m e t , bunlara k a r ş ı muhtelif
1
ş e k i l l e r d e daima m ü c a d e l e etmek zaruretini h i s s e t m i ş t i r .
Velhasıl g e n i ş h u d u t l a r ı i ç i n d e O s m a u l ı i m p a r a t o r l u ğ u , k u v v e t l i
ve muntazam' b i r devlet k a d r o s u g ö s t e r m e k t e n uzak, her taraftan
d a ğ ı l m a ğ a d o ğ r u gitmekte i d i . H i ç a r d ı a r a s ı kesilmiyen gaileler
ekseriya b ü y ü k buhranlar ve p a r ç a l a n m a l a r l a neticelenmekte i d i :
i m p a r a t o r l u ğ u on sene kan ve a t e ş i ç i n d e b ı r a k a n ve i l k m ü s t a k i l
Balkan Devletinin t e ş e k k ü l ü ile neticelenen "Rum Fetreti,, n i Meh-
med A l i i s y a n ı t a k i b e t m i ş , ve O s m a n l ı Devleti b i r on sene kadar
daha a ğ ı r tehlikelere g ö ğ ü s gerdikten sonra nihayet, A v r u p a n ı n
vesayetini kabul etmek suretile (1839 m ü ş t e r e k n o t a s ı ve 1841
B o ğ a z l a ? mukavelenamesi) nisbî b i r i s t i k r a r k a z a n a b i l m i ş t i .
işte Tanzimat, g e ç e n felâketli a s ı r l a r ı n b ı r a k t ı ğ ı ve son buh­
r a n l a r ı n pek. ziyade s a r s t ı ğ ı bu ç ü r ü k y a p ı y a , muntazam b i r devlet
kadrosu vermek, O s m a n l ı S a l t a n a t ı n ı modern esaslara dayanan
bir A v r u p a devleti yapmak i d d i a s ı n d a i d i . Bir b a k ı m a T a n z i m a t ı ,
temel müesseseleri bozulmuş olan Osmanlı imparatorluğunun, yepyeni
bir medeniyetle yükselen ^ ve taarruza geçen bir Avrupanın ezici
üstünlüğü karşısında yeniden teşkilâtlanma teşebbüsünün kat'î saf­
2
hası olarak t e l â k k i etmek m ü m k ü n d ü r . Bizçe bu hareketin u m u m î
t a r i h içinde en g e n i ş m a n a s ı da budur. Bununla beraber Tanzimat
d e v r i daha y a k ı n d a n tetkik edilecek olursa, onun ç o k muhtelif
unsurlarla b a ş k a b a ş k a y ö n l e r i b u l u n d u ğ u g ö r ü l ü r . Tanzimat,
ş ü b h e s i z e v v e l â , İ m p a r a t o r l u ğ u garp ö r n e k l e r i n e g ö r e tensik etme,
yahut kisaca, bir g a r p l ı l a ş m a hareketidir. Bu y o l d a a t ı l a n m ü t e ­
r e d d i t a d ı m l a r ı n , muhtelif t a r i h î âmillerin tesirile nasıl g i t t i k ç e hız­
lanarak nihayet b u g ü n b ü t ü n v a r l ı ğ ı m ı z a h a k i m o l d u ğ u m a l û m ­
3
dur. i m p a r a t o r l u ğ u n b e k a s ı y l a a l â k a d a r b i r mesele olarak tanzimat
misafir gelmişsiniz ve seni göndermişler, eğer gelip ifade etmiye idin, cümlenizi
harap edecektim» demişti. (E. Ziya Karal, Zarif Paşanın hatıratı, Belleten, C . IV,
Sayı 16, S. 456. - Aşiretler hakkında ayrıca S. 466 ve müt.)
1 tebaam aynı vatanın evlâdıdırlar»
Tanzimat devrinde aşiretlerin iskânı hakkında bilhassa bak : Cevdet Paşa
Maruzat, T. T. E . M., cilt 15, Sayı 10 ve müt. Ayrıca, Takvim-i Vekayi, sene 1266
defa 432.
2
Bunun için daha geniş izahat: Halil İnalcık, Tanzimat nedir?, Ankara Dil
ve Tarih Coğrafya Fakültesi Yıllık Çalışmaları Dergisi, 1940-41, Tarih araştır­
maları Cildi, S. 237-263.
3
Garplılaşma hareketi tarihi için Maarif Vekâletinin teşebbüsüyle meydana
İMPARATORLUĞUN UMUMÎ DURUMU 3
tarihinde en ö n e m l i b i r nokta da, "bilâ tefrik-i cins ü mezheb,,
m ü s a v a t meselesidir. Sonu gelmiyen reaya isyanlariyle git­
t i k ç e ehemmiyet kazanarak nihayet 1876 k a n u n - i esasisinde
1
b ü t ü n ş ü m û l ü n ü alan b u s i y a s e t , esasen g a r p l ı l a ş m a hare­
ketiyle de sıkı s ı k ı y a b a ğ l ı d ı r . Zira garba mahsus h ü r r i y e t esas­
l a r ı n d a n m ü l h e m her modern prensip ve m ü e s s e s e n i n k a b u l ü i l e 2
beraber b u y o l d a b i r a d ı m daha atılmış o l u y o r d u . Y a l n ı z ş u n u
eyice belirtmeliyiz: 1839 H a t t ı H ü m â y û n u ile resmen açılan t a n ­
zimat d e v r i n i n , D e v l e t i tensik etme t e ş e b b ü s ü n d e esas gaye ve
m e ş g u l i y e t i , hep h u k u k m ü s a v a t ı prensibile Hıristiyan tebaayı dev­
lete bağlamak, imparatorluk vahdetini koruyup sağlamlaştırmak
o l m u ş t u r . Osmanlılık siyaseti a d ı n ı v e r e b i l e c e ğ i m i z b u hareketin
i m p a r a t o r l u k tarihinin son devrinde dahilî siyaset, g a r p l ı l a ş m a ve
İslâhat hareketleri, isyanlar, hatta h a r i c î p o l i t i k a ile a l â k a l ı v e y a
o n l a r ı izah eden en temelli hadise o l d u ğ u n a ş ü p h e y o k t u r . O s m a n l ı
getirilen eser (Tanzimat, I, Yüzüncü yıl dönümü münasebetile, istanbul, 1940)
değerli bir mehaz mahiyetindedir.— Engelhardt; bu garba yaklaşma hareketinde
lâikleşmenin, dinin devletten ayrılması cereyanının en esası nokta olduğu kana-
atındadır (Türkiye ve tanzimat, S. 7).
1
Gülhane hattında Padişah, «ehli İslâm ve milel-i saire bu müsaadat-ı şaha­
nemize bilâ istisna mazhar olmak üzere» sözlerile hukuk müsavatı prensibini
açıkça ifade etmişti. Bu esas, bütün teşkilât ve kanunlara hakim olacaktı. Oh
sene kadar sonra Sadrazam Koca Reşit Paşa, bir arz tezkiresinde şunları yaz­
maktadır . «Mevadd-ı hukukiyede her kes yeksân ve seyyan olarak kendi huku­
kunu bilip ondan vazgeçmemek ve diğer birisi hukukuna tasallut eylediği halde
ref'ini talep ve davaya muktedir olmak kanunname-i hümayun muktezasından» dır.
Tanzimattan sonra reaya arasında hoşnudsuzluk sükûn bulacağı yerde bilâkis
gittikçe artmış, ve reayanın müsavatı prensibi de gittikçe büyük bir ehemmiyet
kazanmıştır. 1856 İslâhat Fermanında artık doğrudan doğruya gayri müslim
tebaayı alâkadar eden meseleler hattın esasını teşkil etmektedir. Hattın bir
yerinde, "hukukça olan müsavat vezâifce olan müsavatı müstelzim olduğundan»
sözleriyle bu İslâhatın temel taşı ifade olunmakta- idi. Abdülâziz, 1868 de Şura-i
Devleti açış nutkunda bizzat, "Hangi mezhebde bulunursa bulunsunlar bütün
dedi. Şura-i Devlet ve bu nutuk, 1876 meşru­
tiyetinin öncüsü sayılabilirler; bu tarihte neşredilen kanun-i esaside, Tanzimatın
bu ana prensibi nihayet şu şekilde formüllendirilmiştir : «M. 8 - Devlet-i Osmaniye
tâbiiyetinde bulunan efradın cümlesine herhangi din ve mezhebden olurlarsa
olsunlar bilâ istisna Osmanlı tâbir olunur».
3
Meselâ angaryanın ilgası meselesinin reaya için ne kadar ehemmiyetli
olduğunu ve bu İslâhatın nasıl yapıldığını ileride göreceğiz; (Bak. bölümJVIII).
4 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
tarihinde b i r d ö n ü m n o k t a s ı teşkil eden b u yeni siyasetin p a r o l a s ı ,
imparatorluk tebaasının hukuk müsavatına dayanan Osmanlı bir­
liğidir. İşte G a r p devletlerinde içtimaî sınıfların siyasî m ü s a v a t ı
istikametinde ilerliyen X I X . uncu asır, O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u n d a ,
onun b ü n y e s i icabı, b ö y l e b i r y o l t a k i p etmiştir, ilerde v a k ı a l a r l a
g ö r e c e ğ i m i z g i b i , reaya, her t ü r l ü a n g a r y a n ı n k a l k m a s ı n ı , her
sahada t a m b i r m ü s a v a t ı n tesisini, ş a h s î emniyet ve h ü r r i y e t i n
tam b i r ş e k i l d e teminini talep etmekte, ve bazan da millî ve m ü s ­
t a k i l b i r idare i s t e m e ğ e kadar v a r m a k t a d ı r , işte T a n z i m a t ' ı n sırf
A v r u p a y ı oyalamak için b a ş v u r u l m u ş tedbirlerden ibaret olma­
dığı, daha ziyade, isteyen, isyan eden g e n i ş reaya kitlelerini tatmin
maksadiyle ortaya atıldığı bundan da anlaşılabilir. B ö y l e b i r k a l ­
k ı n m a n ı n Garp d e v l e t l e r i t a r a f ı n d a n da i s t e n d i ğ i v e binaenaleyh
1
bu hareketin devletin h a r i c î nüfuzunu da a r t ı r d ı ğ ı ş ü p h e s i z d i r .
B ö y l e c e İ m p a r a t o r l u ğ u n b ü t ü n l ü ğ ü n ü korumak, yeniden teşki­
l â t l a n d ı r m a k isteyenlerin en ziyade g ü v e n d i k l e r i esas, reayaya
verilecek h u k u k m ü s a v a t i y l e İ m p a r a t o r l u ğ u n ruhunu teşkil edecek
bu v a h d e t ç i O s m a n l ı l ı k zihniyetini y a r a t m a k t ı r . R e a y a m e s e l e ­
s i n i n İ m p a r a t o r l u ğ u n a n a m e s e l e s i o l d u ğ u n u , hatta ekse­
riya A v r u p a istismar ve istilâ siyasetinin bile onun a r k a s ı n a giz­
2
lendiğini d ü ş ü n ü r s e k , Tanzimat'ta O s m a n l ı l ı ğ ı n neden birinci p l â n a
g e l d i ğ i daha k o l a y anlaşılır.
1 duğa derece her sınıf tebaa-i devlet-i aliyyenin
Engelhardt a göre, müslümanlarla hırıstiyanlar arasında bu müsavat
kaidesi Avrupanın teveccüh ve yardımını çekmek maksadıyla kabul edilmiştir.
(Türkiye ve Tanzimat, S. 6). Fakat yalnız bu maksatla değil, aynı zamanda istilâ
etmek, vesayet altına almak isteyen aynı Avrupanın müdahalelerini önlemek,
Balkan reayasının imparatorluk nizamına samimiyetle bağlanmasını temin etmek
için kabul ve ilân edilmişti. Tanzimatın ilânında haricî tesirler meselesi için bil­
hassa Prof. Cemil Bilsel'in şu makalesi dikkate değer: Tanzimatın haricî siya­
seti, Tanzimat, 1. 664 - 669 ve 680 - 682.
2
Şayanı dikkat bir misal olarak şunu zikredeceğiz: Tanzimatın ilânından
üç sene sonra (1258 hicrîde) Rusya hükümeti, «Bulgaristan reayasıyle Bosna
eyaleti reayası haklarında gerek küçük memurlar ve gerek ehl-i islâm ile arna¬
vutlar tarafından yeniden bir takım mezalim ve taaddiyat vukua» geldiğini ileri
sürerek «hırıstiyan sekenesi beyninde âsâr-ı nahoşnudî ve muadatın r e f ü izalesi
zımnında (Devlet-i âliyyenin) kendi evamir-i seniyyesinin kâmilen icrası» husu­
sunda ihtarda bulunmaktadır (Arş. 4/1, İ. 3, 18 Cemaziyyülevvel 1258, Kont
Nesselrode tarafından Rusya Maslahatgüzarı Titof canibine varid olan tahrirat-ı
mahremane; Bak. Zeyil vesika No. 2). Halbuki öte taraftan Rus casusları Balkan­
larda mütemadi tahrikâttan geri durmamaktadırlar. Bu vaziyet karşısında Babı
İMPARATORLUĞUN UMUMÎ DURUMU 5
X I X . uncu a s ı r o r t a l a r ı n a d o ğ r u O s m a n l ı tarihinin en m ü h i m
ve e s a s î d e ğ i ş i m i n i teşkil eden Tanzimat hareketini b u suretle
k a r e k t e r l e n d i r d i k t e n sonra onun belli başlı i c r a a t ı n d a n bahsetmek
ş ü p h e s i z zaruridir; fakat bunu yaparken de bilhassa, mevzu ile
d o ğ r u d a n d o ğ r u y a a l â k a l ı noktalara ö n e m v e r e c e ğ i z .
Tanzimat, g e t i r d i ğ i m ü e s s e s e l e r , aldığı b a z ı cezrî tedbirlerle
yeni b i r devri m ü j d e l i y o r d u . Bizzat 1839 hattı, G a r p t a k i m a n a s ı y l a ,
h ü k ü m d a r ı n k e n d i m u t l a k hakimiyetini b a z ı u m u m î prensiplerle
1
tahdit ettiğini g ö s t e r e n b i r berat (chartes) mahiyetinde i d i . D i ğ e r
taraftan I I . Mahmud z a m a n ı n d a , 1838 de teşkil olunan "Meclis-i
V a l â - i A h k â m - i Adliye,,, G ü l h a n e h a t t ı n ı n h ü k ü m l e r i u y a r ı n c a
tensik edilerek, h ü k ü m e t i n y a n ı n d a İ s l â h a t a müteallik yeni k a n u n ­
lar yapmak, t a t b i k a t ı n ı t a k i p etmek vazifelerile mükellef m ü h i m
b i r m ü e s s e s e haline g e t i r i l d i . P a d i ş a h , b u meclisin Tanzimat esas­
ları dahilinde k a r a r l a ş t ı r a c a ğ ı kanunlara " m ü s a a d e e d e c e ğ i n e , , ve
değiştirilmesini "tecviz b u y u r m ı y a c a ğ ı n a , , resmen y e m i n etti. B u
suretle, i m k â n dahilinde k a n u n î ve istişarî b i r devlet h a y a t ı n ı n
2
temeli atılmış b u l u n u y o r d u .
Alî, müdahale ve tahrikâtı önlemek için «alelhusus şimdiki hale göre icra-i adalet
ve celb-i kulûb-i tebaa ve raiyyetle idare-i hükümet olunması daha münasip ve
mültezem olacağına binaen zîr-i idare-i behiyyelerinde bulunan mahaller reaya­
sının mümkün mertebe hoş tutulup ve elden geldiği ve- şer'-i şerîfin mesağ ol­
hukuk-i nefsiye ve maliye ve
ırziyyelerinden dolayı hüsnü himayet ve sıyanet olunup iğfalât-ı vakıaya tema­
yülden muhafaza» edilmeleri lüzumunu bütün valilere bildirdi. (Arş. 7/1, I. 6, 3
Receb 1259, Rumelide bulunan müşiran hazeratına yazılacak tahrirat müsveddesi).
1
Yavuz Abadan, Tanzimat Fermanının tahlili, Tanzimat, I, İstanbul, 1940,
S. 39 ve müt. Karşılaştır: Prof. Ö. Lûtfi Barkan, Tanzimat tedkiklerinın ortaya
koyduğu bazı meseleler, İktisat Fakültesi Mecmuası, C . II, S. 295 - 302. - Padişah
1256 senesi başında Meclis-i Valâ'ya gelip okuttuğu nutukta Hatt-ı hümayundan
«ihsan-ı hümayunumuz olan hukuk ve imtiyazat» şeklinde bahsetmiştir (Lûtfi
tarihi, C . VI, S. 53).
2
Meclis-i Valâ'nın teşkilât ve salâhiyetleri hakkında bak: Takvim-i Vekayi,
sene 1255, defa 187 ve 188 - Lûtfi tarihi, C . VI, S. 75 - Düstur, 1282, S. 491, «Meclis-i
Valâ'nın tertib-i aksamı ve vezaif-i umumiyesi hakkında nizamname». -Meclis-i
Valâ'nın işleyiş tarzı ve mahiyeti ileride hadiseleri tahlil ederken müşahhas bir
şekilde meydana çıkacaktır (S. 77 ve müt). - Tanzimat devrinde yetişmiş bir müte­
fekkir olarak Namık Kemal, bu hareket" hakkında kanaatini şu şekilde ifade et­
mektedir: «Tanzimat hükümetin istibdadını tadil etti; teşkilât-ı idarenin teşettütünü
intizam ve ittihada tahvil eyledi...« (İhsan Sungu, Tanzimat ve Yeni Osmanlı­
lar, Tanzimat, I, 824).

6 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
T a n z i m a t ı n i l k hamlede v i l â y e t t e ş k i l â t ı n d a y a p t ı ğ ı değişiklik
İ m p a r a t o r l u ğ u n m u k a d d e r a t ı b a k ı m ı n d a n daha az ehemmiyetli
değildir. A b d ü l m e c i d , G ü l h a n e h a t t ı n ı n i l â n ı n d a n sonra Meclis-i
V a l â ' d a v e r d i ğ i sene b a ş ı n u t k u n d a bundan b ü y ü k b i r ehemmi­
1
yetle b a h s e t m i ş t i r . V i l â y e t l e r d e y a p ı l a n yeni teşkilâtla, bilhassa
o zamana kadar ç o k g e n i ş s a l â h i y e t l e r e sahip bulunan ve b u y ü z ­
den sui istimale sapan valilerin nüfuzunu tahdid etmek, her sınıf
halkın idareye n i s b î b i r ş e k i l d e iştirakini temin etmek n o k t a l a n
2
d ü ş ü n ü l ü y o r d u . Bu maksatla b i r ç o k s a n c a k l a r d a meclisler teşkil
olundu. L i v a (sancak) b a ş ı n d a k i mülkî memurun ( v a l i , m u t a s a r r ı f
v e y a m u h a s s ı l ) t a b i i reisi b u l u n d u ğ u b u meclisler, o memleket
a y a n ı n d a n d ö r t m ü s l ü m a n l a d i ğ e r milletlerin (bununla d i n î cema­
atlar y a n i Rum patrikine tabi Ortodokslarla ermeniler, yahudiler
vesair cemaatler kastedilmektedir) ileri gelenlerinden seçilmiş birer
k i ş i d e n m ü r e k k e b d i r . A y r ı c a l i v a d a k i müfti, hakim ve m a l m ü d ü r ü
3
de meclisin tabii a z a l a r m d a n d ı r . Meclisin b a ş l ı c a vazifelerinden
biri, tanzimat e s a s l a r ı n ı n i c r a s ı n a nezaret, reaya h a k k ı n d a "hiç b i r
t ü r l ü mezalim ve taaddiyat v u k u b u l m a m a s ı n a d i k k a t ve ihtimam,,
etmektir. Meclis b ü t ü n mülkî, malî ve a d l î işleri m ü z a k e r e y e s a l â h i -
y e t t a r d ı r . M ü z a k e r e l e r tamamile serbesttir; herkes fikrini hiç ç e k i n ­
meden s ö y l i y e b i l e c e k t i r . U b i c i n i ' n i n F r a n s ı z departman meclislerine
b e n z e t t i ğ i t a ş r a meclisleri, oaun fikrince, " G ü l h a n e Hatt-ı Şerifinin
T ü r k i y e ' y e v e r d i ğ i en liberal m ü e s s e s e l e r d e n b i r i d i r . Bu meclis d i n
v e m e z h e b f a r k ı o l m a d a n bütün İmporatorluk tebaası
arasında h u k u k müsavatını 4
fiilen tesis etmektedir. ,, En-
gelhardt'a g ö r e de " b u meclislerin teşkili usul-i m e ş v e r e t e d o ğ r u
5
atılmış b i r hatve t e l â k k i o l u n a b i l i r d i . „ H a k i k a t t e b u yeni teşkilâ­
tın kendisinden beklenen vazifeleri k a t i y y e n yerine g e t i r e m e d i ğ i n i ,
temamen aksi neticeler v e r d i ğ i n i g ö r e c e ğ i z .
A h a l i n i n huzur ve emniyetinin i l k ş a r t ı olan i d a r î sahadaki b u
yeniliklerle beraber, r e a y a n ı n bilhassa ş i k â y e t mevzuu olan malî
1
Bak. Lûtfi, C . VI, S. 93.
2
Tanzimat teşkilâtı Rumelide Elviye-i Selâse (Yanya, Tırhala, Manastır)
Anadoluda Diyaribekir ve Erzuruma ancak 1845 de teşmil edildi (Lûtfi, C . VIII
S. 13).
3
«Taşra mecalisine verilen talimat» , Düstur, 1287, S. 486.
4
Lettres sur la Turquie, S. 31.
5
Türkiye ve tanzimat, S. 99.
6
Bak. bölüm VII.
İMPARATORLUĞUN UMUMÎ DURUMU 7
usullerde de b a z ı m ü h i m İslâhat v ü c u d a getirildi. E v v e l â her nevi
v a r i d a t ı n d o ğ r u d a n d o ğ r u y a hazineye gelip her t ü r l ü masarifin
1
yine buradan ö d e n m e s i esas t u t u l d u . A ş a r , cizye, mukataat ve
evkaf h a s ı l a t ı g i b i her t ü r l ü v a r i d a t ı n tahsilinde temel olan iltizam
usulü k a l d ı r ı l d ı . Muntazam ve d o ğ r u d a n d o ğ r u y a vergi tahsiline esas
olmak ü z e r e e m l â k ve nüfus t a h r i r i için v i l â y e t l e r e " m u h a s s ı l - ı emval,,
2
a d ı y l a memurlar g ö n d e r i l d i . Devlete 49 milyon k u r u ş varidat
temin eden cizyenin tahsilinde t u t u l a n yeni usul de reaya lehine
m ü h i m b i r d e ğ i ş i k l i k teşkil etmekte i d i . O zamana kadar gayri
m ü s l i m l e r e mahsus b u v e r g i y i t o p l ı y a n cizyedarlar veya mültezim­
ler yolsuzluktan ç e k i n m e z l e r d i . Bu sebeple 1256 senesi b a ş ı n d a n
(5 M a r t 1849) itibaren cizyenin reaya k o c a b a ş ı s ı ve v e k i l l e r i eliyle
3
tevzi ve tahsiline k a r a r v e r i l d i . Gayri müslimler lehindeki b u
tedbir b u r a d a d a k a l m a d ı ; 1851 tarihine d o ğ r u cizyenin k a l d ı r ı l a -
1
Netayic-ül-vukûat, C. IV, S. 102.
2
Daha Koçibey (17 inci asır ortalarına doğru) bu iltizam usulüne şiddetle
hücum etmektedir. O, bu usulün yayılmasını Kanunî Süleyman'ın sadrazamı
meşhur Rüstem paşaya atfetmektedir (Koçibey risalesi, Ali Kemalî Aksüt tabı,
1939, S. 63.) - Gülhane Hattı'nın ilânından üç ay sonra Tanzimata dair eyaletlere
gönderilen ferman-ı âlîde «ahali ve tebaanın rahatsızlığına asıl sebeb veren
şey mahruse-i şâhânemde elyevm cari olan iltizamat usul-i muzırrası» dır, de­
niliyordu. Fakat yeni usulde muvaffak olunmıyarak iki sene sonra tekrar iltizam
usulüne dönülmüştür. Vidin isyanı sebeplerinden biri de mültezimlerin suiistimali
olmuştur.
3
Cizye tahsilinde «Tanzimat-ı hayriyye müteferriatından olmak üzere . . .
reaya-i Devlet-i Aliyyenin bulundukları her bir kaza ve'kurânın hisse-i kadime-
leri bittefrik reaya kocabaşısı ve vekilleri marifetile ol kaza ve kurâya ba eşha-
sihim ve ahvalihim her ne mıkdar akça isabet eder ise bunlar marifetile cem
ve tahsil ve toptan taraf-ı Devlet-i Aliyyeye irsal ve tavsil olunması sureti ka-
rargir olan usul-i haseneden olarak keyfiyet bu veçhile isdar olunan evamir-i
şerîfeye dere ve imlâ ve buna müteferri' şerâit-i muktaziyye muhassılin-i mu­
maileyhime ita olunan tâlimat-ı seniyyede dahi biletraf beyan ve inba kılınmış...»
(Takvim-i Vekayi, sene 1255, defa 491). - Bununla beraber hırıstiyan reaya,
vergilerin müsavatsızlığına karşı şikâyetten hiç bir vakit geri kalmamıştır. Avus­
turya idaresinde, Hırvatistanda Sırp lisaniyle Bosna ve Bulgaristana dair çıkan
makalelerden birinde şu satırlar dikkate şayandır: «Hazret-i sultan padişah
cümle tebaasının tesavi-i hukukunu Avrupa politikasına alenen vaid buyurmuşken
reayanın haracı cibayet ve tahsil olunsun diye Dersaadetten emirler isdar eder­
ler. Halbuki Türkler teklifat-ı sairede dahi binnisbe reayadan ekal zimmet eda
ederler ve bazı vergilerde hiç bir şey vermezler. İşte Türklerin tesavi-i hukuku
bu minval üzeredir.» ( A r ş . 14 / 1, İ. 46, 29 rebiyülevvel 1265, Melfuflarından,
makalenin tercümesi).
 8 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
İMPARATORLUĞUN UMUMÎ DURUMU 9
he r kese
Î M ,f ? * ™\ a
a
e r g i haline getirilmesi mevzubahs L
h s î b i r v

oldu N.haye 1856 İ s l â h a t F e r m a n ' ı ile v e r g i b a k ı m . n d a n tam m ü ­
savat e s a s ı ilan olunarak cizye, bedel-i askeriye tahvil edildi. Bu
inkişaf, T a n z i m a t m b ü t ü n tebaa a r a s ı n d a her b a k ı m d a n
m ü s a v a t ı temin ederek yeni b i r O s m a n l ı nizamı kurma y o l u n ­
d a k i gayretlerinin dikkate d e ğ e r b i r t e z a h ü r ü d ü r . Bundan b a ş k a
r e a y a n ı n b a ş l ı c a ş i k â y e t m e v z u l a r ı n d a n b i r i n i teşkil eden tayyarat
n a m ı n d a k ı g a y r i k a n u n î cerimeler de tamamile k a l d ı r ı l d ı .
§ - Devletin esas t e ş k i l â t ı n d a ve idarede girişilen ve İ m p a r a ­
t o r l u ğ u n o zaman i ç i n d e b u l u n d u ğ u ş a r t l a r a nazaran cidden c ü r ­
etkar s a y ı l a b i l e c e k b u İslâhat t e ş e b b ü s l e r i , bununla beraber katiyen
istenen neticeyi vermiyor ve r e a y a n ı n h o ş n u t s u z l u ğ u devam edip
g i d i y o r d u . 1848 senesi s o n l a r ı n a d o ğ r u B a l k a n l a r ı d o l a ş a n F r a n s ı z
zabitlerinin v e r d i k l e r i raporlara g ö r e , " b i l c ü m l e t e b a a n ı n mal ve
h a y a t ı n ı temin eden kavanine Dersaadeften maada M e m a l i k - i
M a h r u s a n ı n h i ç b i r t a r a f ı n d a riayet o l u n m a d ı ğ ı itiraf olunabilir.
H ü k ü m e t de bunu g ö r ü y o r ve itiraf e d i y o r d u . Hoşnutsuzluğun
ş ü p h e s i z muhtelif sebepleri v a r d ı : İ m p a r a t o r l u ğ u n g i t t i k ç e artan
Reay n e k
birr l\ TT V T 0 " " * C d e n
daima büyük
n m
1
i k t i s a d î ve malî s u k u t u , h a l k ı n ve m e m u r l a r ı n taassup ve emniyetsiz­
likleri, ş i d d e t l i menfaat t e z a t l a r ı , Tanzimat siyasetinin halk t a r a f ı n d a n
hukuk benimsenmemesi, dahilî ve haricî gailelerin ç o k l u ğ u v . s. b u n l a r ı n
b a ş ı n d a gelir. Fakat Tanzimatm, İ m p a r a t o r l u k dahilinde istenen
k a y n a ş m a y ı , s ü k û n ve refahı getirememesi sebeblerini a r a ş t ı r ı r k e n
b ü t ü n b u n l a r ı n tesirini teslim ve k a b u l etmekle beraber b u arada
1
bilhassa arazi meslesi ü z e r i n d e d u r m a k l â z ı m g e l d i ğ i n e kaniiz. Ger­
ç e k t e n İ m p a r a t o r l u ğ u ileri ve s a ğ l a m b i r camia haline getirmenin
i l k merhalesi o l a r a k kabul edilen r e a y a n ı n temin ve tatmini mese­
lesi, her ş e y d e n ö n c e b ü y ü k ç o ğ u n l u ğ u k ö y l ü olan bu sınıfın m a d d î
h a y a t ı n ı islâh işiyle a l â k a d a r d ı . Devlet keza bunu da a n l a m ı ş
g ö r ü n m e k t e d i r : V i d i n ' d e a ğ a l a r elindeki mirî arazinin r e a y a n ı n
tasarrufu altına geçirilmesi meselesi bahis mevzuu o l u r k e n h ü k ü ­
met, " B u l g a r l a r d a h u s u l ü arzu olunan h u b b - i vatan ve emniyet-i
daime maddesine dahi araziye m u t a s a r r ı f o l m a l a r ı sebeb-i k a v i
2
olacağı ,, mütalâasını ileri s ü r m e k t e d i r . 3
ö t e taraftan r e a y a n ı n ,
2
bilhassa bazı m ı n t a k a l a r d a , toprak ü z e r i n d e orta zamana mahsus
3
b a ğ l a r ı a r t ı k g ü ç l ü k l e t a ş ı d ı ğ ı n ı g ö r m e k t e y i z . * Bahusus b u b a ğ l a r ,
X V I I I . inci a s ı r sonunda g ö r ü l e n a n a r ş i k devir e s n a s ı n d a b ü s b ü t ü n
a ğ ı r l a ş m ı ş t ı . V e l h a s ı l Tanzimat, her ş e y d e n ö n c e r e a y a n ı n m a d d î
a h
â m İ

İ e t
e r

İ h
a

a
r

k
a

k
S m

d
d

a
a b u e V İ V e r İ l e r
ve içtimaî vaziyetini t a y i n eden ve tarihî inkişaflarla çözülmez
Îa dikkat ? n ', u ? - ^ - n d a a ç.kard.ğ.mız şu sat.r-
bir giriftlik kazanan arazi meselesini halletmek zorunda bulunu­
mekÎûh lr
", T ' m
« l h t
^ denilen ceraim d d e - i
mekruhas.yla b.esas olarak voyvodalar zamanlarında arahk tevzilerinde al.nagelen
V a e t m e k t e d İ r : T a
ma 5
y o r d u . Bu mesele hakikaten halledilmez denebilecek kadar ç e -
m a a i f a t n V e k a S a b a V e k u r â d a
müs İr .; ; ' . » » » f i r î n için konak masarifi ve
muşıran ve vulat ve saire taraflarından gelen mübaşirlere verildi denilerek tahsil 1
Bu hususta bak. Tanzimat, I, S. 223-439. - Engelhardt diyor k i : «ahval-i
olunagelen hizmet-, mubaşiriyyenin ve sair buna mümasil olan bir takım meba- iktısadiye-i memleket son derece bais-i endişe olmasaydı Türkiyenin nail-i teced­
R?: n
; ı r \ r ; - - - f
^ ü i z a
vns> l e s i y i e ( F e r m a n â i î
düt olacağına inanılabilirdi.» (Türkiye ve tanzimat, 253).
İ S y a m l 2
S ar I b f 1 ^ ^ " 1*™°**** * W . uba- Arş. 42/1, 17 rebiyülevvel 1267, Arz tezkiresi.
9.1ar, zabtıyeler ve sa.r memurlar, reayayı bu gibi bir çok gayri kanunî vergi­ 3
lerle ezmekte berdevam idiler. 8
Vidin'e isyan dolayısile gönderilen fevkalâde komiser Rıza paşa, «havali-i
2
mezkûre reayasına bir muhabbet-i vataniye hası! olmak için kurâ-i mezkûre ara­
A r , . 14/1. i. 46, 29 rebiyülevvel 1265, melf. Fransalû Offi allerin takriri. çy
zisinin bedelât-ı münasibe ve tapu ile emsali misillû tebaa-i mevcudeye d^ruhde
A„ir "T - ! u^f2 7 0
^ a y n C a
ih as edilmesine b İ r T a n 2 İ m a t M e c l İ 3 İ d olunması» nı tavsiye etmektedir (Arş. 33/5. İ. 585, Rıza paşanın tahriratı). - Di­
daır gönderilen b.r hatt-, hümayunda padişah idaredeki yolsuzlukTardan ğer taraftan Bosna'dan Tanzimatm tatbiki dolayısile Meclis-i Ahkâm-ı Adliyede
a y e t m e k t e < 1 İ r : T a n Z İ m a t h 3 y H y y e n İ n d d tanzim edilen bir raporda rastladığımız şu ifade de dikkate şayandır : «Tanzi-
i: r a f ? b Î " - — - . - a , > s i he
ne kadar kesb-ı ıst.krar etmişse de nizamât-! müteferria henüz bir kararsızhk mattan murad-ı aslî menâfi-i hazinenin istihsali olmayıp mezalim ve taaddiyatın
halinde bulunduğu cihetle usu,-i idare-i mülkiyenin her şubesinde bir n v nok­ defiyle ahali ve tebaanın istikmal-i asayiş ve refah-i halleri kaziyesi» dir. (Arş.
san ve ha el görünmekte ve bu hal ise maksad-, sahiha vusule manî ve hail 14/1, İ. 46, 29 rebiyülevvel 1265, Meclis-i Ahkâm-ı Adliye mazbatası).
olmakta olduğundan art.k su ahva!-i müşevveşenin islâhma k e m a l e e k l y y S 4
Hükümet isyan korkusu ile Bosna'da 1848' de angaryayı kaldırmağa karar
ve .htımamda bu.unmak farz derecesine varm.şt.r...» (Lûtfi tarihi, C . I X . Türk Ta- verecektir.
rıh Kurumu yazmaları arasında, Zeyil 20). 5
Kıymetli tetkiklerile Osmanlı İmparatorluğunun arazi hukukunun ve toprak
siyasetinin mahiyetini aydınlatan Prof. ö . Lûtfi Barkan Tanzimat devrinde toprak
 İMPARATORLUĞUN UMUMÎ DURUMU 11
10 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ

m i y e t l i içtimaî b i r inkilâbı b a ş a r m a k zaruretinde i d i : İmparatorluk

tındı; zira devlet, b u hususta r e a y a y ı tatmin için y a p a c a ğ ı her
içtimaî bir muvazenesizlik içinde bocalıyordu. Devlet müttehid
t e ş e b b ü s t e beylerin ve a ğ a l a r ı n muhalefetiyle k a r ş ı l a ş m a k t a i d i ;
Osmanlı camiasını, yeni müsavata Osmanlılığı tahakkuk ettirmek
Ikı tarafı da ayni zamanda hesaba katmak icabediyordu. Meselâ
için her şeyden önce Anadolu ve Rumeli'de hâlâ kuvvetle yaşıyan
biraz a ş a ğ ı d a g ö r ü l e c e ğ i g i b i Bosna'da, 1849 da r e a y a n ı n ayak­
vücuh ve âyanı, büyük arazi sahibi ağa ve beyleri ortadan kaldır­
l a n m a s ı n ı ö n l e m e k ü z e r e y a p ı l a n İslâhat, b u sefer beylerin isyan
mak zorunda idi. Reayayı tatmin ve teskin etmenin ilk şartı bu idi.
etmesine sebebiyet v e r m i ş t i r . V i d i n isyanını a n l a t ı r k e n bu vazi­
Tanzimat, h â l â en iptidaî g ö ç e b e h a y a t ı n d a n en koyu b i r feoda­
yetin Bosna'ya m ü n h a s ı r k a l m a d ı ğ ı n ı g ö r e c e ğ i z . T a n z i m a t ç ı l a r , İslâ­
lizme kadar her t ü r l ü içtimaî z ü m r e n i n y a ş a d ı ğ ı vasi İ m p a r a t o r l u k
hat e s a s l a r ı n ı maddeler halinde tesbit etmekte g ü ç l ü k ç e k m i y o r ­
dahilinde, m e r k e z i y e t ç i , muntazam devlet kadrosunu k u r m a k için
l a r d ı ; fakat b u n l a r ı t a t b i k ederken İ m p a r a t o r l u ğ a mahsus ş a r t l a r ı n
muazzam meseleler k a r ş ı s ı n d a bulunuyordu. Neticede g ö r ü l ü y o r k i
meydana ç ı k a r d ı ğ ı z ü m r e l e r i n muhalefetile o ğ r a ş m a k , i c a b ı n d a
İ m p a r a t o r l u ğ u n içtimaî - i k t i s a d î noktadan d o ğ r u bir tablosu v ü c u d a
kanlı m ü c a d e l e l e r e g i r m e k mecburiyeti k e n d i n i g ö s t e r m e k t e i d i .
g e t i r i l m e d i k ç e , T a n z i m a t ı n toprak ve i s k â n siyaseti h a k k ı n d a tam ve
B ü y ü k arazi sahibi a ğ a l a r ı n , İ m p a r a t o r l u k ö l ç ü s ü n d e ehemmiyeti
etraflı e t ü d l e r y a p ı l m a d ı k ç a bizim için bu hareketin mahiyeti hak­
h a k k ı n d a şimdilik k a t î b i r h ü k ü m verememekle beraber mevzuu 1
k ı n d a h a k i k i bir fikir edinmiye i m k â n y o k t u r . Biz burada, bil­
bahsimiz olan m ı n t a k a d a ( V i d i n ' d e ) buna gayet bariz olarak rast­
hassa V i d i n i s y a n ı n ı incelerken, ç o k dar b i r saha için de olsa
l a m a k t a y ı z . B ö y l e c e Rumeli'nin m ü h i m b i r b ö l g e s i n d e reaya, e k d i ğ i
b u n o k t a y ı m ü m k ü n mertebe a y d m l a t m ı y a çalışacağız.
toprak ü z e r i n d e tasarruf h a k k ı n d a n mahrum, a d î b i r k i r a c ı vazi­
yetinde bulunurken ve b a z ı yerlerde ü s t e l i k b i r t a k ı m feodal y ü k ­
1
§— 1850 tarihlerine d o ğ r u İ m p a r a t o r l u ğ u n , mevzuumuzla alâ­
ler a l t ı n d a e z i l i r k e n h ü k ü m e t ekseriya b ü y ü k gaileler ç ı k a r k o r ­
k a s ı n o k t a s ı n d a n b i r tablosunu çizerken, 1848 A v r u p a ihtilâllerinin
kusu ile meseleye el atmaktan bile ç e k i n i y o r d u . Hemen hemen
O s m a n l ı ü l k e s i n d e u y a n d ı r d ı ğ ı akislere dokunmadan g e ç e m e y ı z .
Bosna'daki vaziyete y a k ı n feodal b i r rejimin h ü k ü m s ü r d ü ğ ü V i d i n
A v r u p a y ı a l t ü s t eden b u liberal ve millî hareketlerin b u s ı r a d a
m ı n t a k a s ı n ı n , Bosna g i b i m ü z m i n b i r isyan m ı n t a k a s ı o l m a s ı ,
2
b ü t ü n Balkanlar'da g ö r ü l e n heyecanda o l d u ğ u gibi, 1849 ve 1850
" B u l g a r i s t a n ı n en m ü h i m ve nazik mahalli „ s a y ı l m a s ı da ş ü p h e s i z 2
V i d i n i s y a n l a r ı n d a da b i l v a s ı t a m ü h i m tesirleri o l m u ş t u r . 1848
bu t o p r a k vaziyetile a l â k a d a r d ı . İlerde etrafile tetkik e d e c e ğ i m i z
ihtilâlleri A v u s t u r y a i m p a r a t o r l u ğ u n a b u l a ş ı p ta milliyetlerin u m u m î
bu mesele bizi ş u neticeye g ö t ü r m e k t e d i r : Tanzimat, devlet t e ş k i ­
bir k ı y a m ı mahiyetini aldığı zaman, O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u için
latının yeni b a ş t a n tanzimi kadar ve b e l k i ondan ç o k daha ehem-

meselesini incelerken mücerred kanun maddeleri üzerinde çalışmış ve bu sahada
lanzımat toprak siyasetinin liberal zihniyete uygun mutlak bir mülkiyet rejimine
doğru inkişaf ettiğini tesbit etmiştir (Tanzimat, I , 321-421). Biz bu tedkikle,
hayata daha yakın vesikalar üzerinde Tanzimat toprak siyasetinin diğer
bazı hususiyetlerini meydana koyacağız. Bundan başka ileriki sahifelerde Prof.
Barkan'ın tahmini hilâfına reaya isyanlarının yalnız siyasî mahiyette olmadı­
ğını, bilhassa ziraî - içtimaî bir durumun neticesi olduğunu göstereceğiz.
1
Vidin için Meclis-i Ahkâm-ı Adliyede tanzim olunan bir lâyihada, «O ma­
kule ağalar fırsat buldukça bir taraftan zulüm ve taaddilerini arttırıp reayayı
bayağı kendi esirleri hükmüne koymuşlar» dır, denilmektedir (Arş 33-5 i 585
d a İ r e S İ n d e
ma'bata)! ^ ^ ™ n komisyonda tanzim 'olunan
2
Arş. 10/1, Arz tarihi 11 şevval 1262,
din eyaletine Hüseyin paşanın memuriyeti keyfiyetine
2 a
!833 t e h U r A
^ H Ü S e y İ
" P a Ş a d l r
- V i d İ n d e
1 Avrupa için Şark Meselesi, Osmanlı İmparatorluğunun inhilâliyle meydana
çıkmış bir meseledir. Bu dağılışın derin ve hakikî sebeplerini araştırmak lüzumu
yeni yeni anlaşılmaktadır. Bu sahada bazı kitaplarda, sistemsiz olmakla beraber
bu tarihin esas âmillerini teşkil eden köylü sınıflarına ve araz. meselelerine ol­
dukça mühim bir yer ayrıldığın, görmekteyiz (Meselâ bakınız : J . Ahcel, Peuples
et nations des Balkans, 2e éd. Paris, 1931; N. İorga, Histoire des Etats balka­
niques) . Fakat, şüphesiz bu sahada, meselenin ehemmiyetim ve çetinliğini gorup
anlamaktan başka yapılmış esaslı bir şey yoktur.
2 Avusturya idaresindeki Sırpların, 1848 ihtilâlinde Macarlara karşı muhta­
riyet kazanmak için ayaklanmalar, hadisesinden ilham alan bir Bulgar komitecisi
a k d o l u
şunlar, yazmaktadır : «Avusturya Sırpları Macardan ayrılarak 1 endi kendilerine
bir voyvodal'k oldular. İnşallahi taâlâ ikbalimiz olduğu halde bu günlerde o gü­
Bulgaristanın en nazik bulunan V i ­ neş bizleri dahi ıs.tacaktır..» (Arş. 24/2. İ. 66, 9 ramazan 1266, Rumeli orduy-i
ve teferruatına dair (Bu hümâyûnu müşiri devletlû Ömer paşadan Niş ve havalisi hakkında serasker paşa
İ l k v a I i l i
? î 1 2 4 9
rebiyülevvelindedir canibine gönderilip sadarete sunulan tahrirat).
 12 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
ufukta vahim tehlikeler b e l i r m e ğ e b a ş l a m ı ş t ı : E v v e l â O s m a n l ı hu­
d u t l a r ı n ı n hemen y a n ı b a ş ı n d a koca A v u s t u r y a i m p a r a t o r l u ğ u n u
temelinden sarsan bu millî ihtilâllerin ayni unsurlarla m e s k û n Os­
manlı i m p a r a t o r l u ğ u s a h a l a r ı n a da sirayeti; sonra, A v r u p a n ı n bu
u m u m î k a r g a ş a l ı ğ ı sayesinde elleri serbest kalan R u s y a n ı n O s m a n l ı
devleti aleyhine menfaatler teminine k a l k ı ş m a s ı , daima m ü m k ü n d ü .
Hemen ilâve edelim k i bu i k i ihtimal de k ı s m e n g e r ç e k l e ş m i ş t i r .
1
O s m a n l ı ricali k o r k u ve e n d i ş e içinde i d i . S a d r a z a m " d ü v e l - i
sairenin d u ç a r o l d u k l a r ı ihtilâlât cihetiyle b ü t ü n âlemin b u l u n d u ğ u
hal-ı buhrandan S a l t a n a t - ı Seniyyenin sâlim ve g â n i m ç ı k a c a ğ ı n ı
2
eltaf-ı aliyye-i i l â h i y e d e n me'mul,, etmekte i d i . Fakat k a r ı ş ı k l ı k
emareleri daha o andan itibaren k e n d i n i g ö s t e r m e ğ e b a ş l a d ı .
A v u s t u r y a idaresindeki H ı r v a t l a r ve S ı r p l a r , Macarlarla muharebeye
t u t u ş t u k l a r ı zaman S ı r b i s t a n b e y l i ğ i n d e n bir ç o k S ı r p l a r ı n , Rusya­
3
nın g ö n d e r d i ğ i s i l â h l a r l a s i l â h l a n ı p ı r k d a ş i a r m ı n y a r d ı m ı n a k o ş ­
m a s ı n a Beylik h ü k ü m e t i , Babı Âlinin i h t a r l a r ı n a r a ğ m e n , mani
o l a m a m ı ş t ı . "Devlet-i A l i y y e S ı r p l û l a r m ı n yine bunlarla ( A v u s t u r y a
ı s l a v l a n ile) birlikte hareket etmesi bilâd-ı S ı r b i y e y i ve c i v a r ı n d a
4
bulunan sair e y a l â t ı muhatara-i a z î m e y e ilkâ,, e d e b i l i r d i . Gerçek­
ten de müfrit İslâvlık hissiyatı ile m e ş b û olan bu S ı r p ihtilâlcileri
mutiane bir siyaset t a k i p ettiği için h o ş a g i t m i y e n prens A l e k -
sandr K a r a - y o r g e v i ç ' i devirmek ve O s m a n l ı l a r ı memleketten tema-
men ç ı k a r a r a k S ı r b i s t a n ı n istiklâlini ilân etmek i s t i y o r l a r d ı . H a t t â
bununla da k a l m ı y a r a k B u l g a r l a r ı da h u d u t l a r ı içine alan b ü y ü k
5
bir cenup islav devleti (Yugo-slavya) k u r m a k emelinde i d i l e r .
1 1
Avrupayı ihtilâller sarmas.yla beraber, 13 Ağustos 1848' de (13 ramazan
3264) Tanzimatın baş., garpç, ve liberal Koca Reşit Paşa hükümetin baş.na geti­
rilmişti. * ordu mevcudu takriben 50 bin kişi arttırılmıştır. (Türkiye ve Tanzimat, 84).
2
Arş. 14/1, İ. 46, 29 rebiyülevvel 1265, Arz tezkiresi.
3
Rusya Sırbistan'a gizlice on bin silâh göndermişti. Bundan haberdar olan
Babı Alî Rusya hükümeti nezdir.de protestoda bulundu (Mezkûr irade).
4
Mezkûr irade."
5
Ayni tarihte bir Fransız zabiti, sefaretine gönderdiği raporda diyor k i :
«Eğerçi Sırplıların Osmanl, aleyhinde şikâyâta hiç bir sebepleri yok ise de fakat
hemcivar olan Bosna ile Bulgaristan sekenesinin Zat-ı Şâhânenin ehl-i İslâmdan
olan tebaası taraflarından gördükleri renciş ve taaddiyâtı hikâye ile husumet-i
kadîmeyi ikaz eylemeleri muhtemeldir.» (Arş. 14/1, İ. 46, 29 rebiyyülevvel 1265,
Mukaddemce Eflâk ve Buğdan ve Sırbistan taraflarına gidip avdet etmiş olan
Fransa'.u offiçiyallerin ceneral Opik (Aupick)'e vermiş oldukları takrirlerin hulâ­
sasının tercümesi)
İMPARATORLUĞUN UMUMÎ DURUMU 13
Nihayet B a b ı Âlî, Sırp hükümetine ihtarda bulunmağa karar
verdi.
H ü k ü m e t Bulgaristanda da m ü h i m tedbirler almak l ü z u m u n u
his etti ve "yolsuz harekete cüretleri vukubulursa S a l t a n a t - ı Seniyye­
nin b a ş l a r ı n a v u r m a ğ a ve terbiyelerini v e r m e ğ e muktedir ve hazır
b u l u n d u ğ u n u g ö s t e r m e k için Rumeli k ı t a s ı n d a bir k u v v e i ihtiya­
tiye teşkil,, olunarak S ı r b i s t a n hududunda ve B a l k a n l a r ı n ş i m a l i n d e
1
y e r l e ş t i r i l m e s i n e karar v e r i l d i .
Bab-ı Âlî Bosna ve Hersek'teki vaziyetin nezaketini de g ö z d e n
2
k a ç ı r m ı y o r ve A v r u p a ihtilâllerinin buralara b u l a ş m a s ı n d a n c i d d î
olarak e n d i ş e d u y u y o r d u . Bu sebepden devlet, burada en zarurî
b a z ı İslâhatı b ü y ü k bir t e e n n î ile t a t b i k a çalıştı ; k a r ı ş ı k l ı k
ç ı k a r korkusu ile T a n z i m a t ı n i c a b e t t i r d i ğ i d i ğ e r yenilikleri sonraya
3
b ı r a k t ı . Y a b a n c ı matbuata kadar akseden ve r e a y a n ı n t o p r a ğ ı n
sahibi beylere k a r ş ı b a ş l ı c a ş i k â y e t mevzuu olan a n g a r y a l a r ı k a l ­
d ı r m a k ve beylere verilen hisseleri tahdid ve tesbit etmek h ı n s t i -
yan k ö y l ü l e r i n isyan hareketlerini ö n l e m e k için y a p ı l m a s ı icabeden
4
en m ü b r e m İslâhatı teşkil e d i y o r d u . Filhakika h ü k ü m e t i n t e ş e b b ü ­
s ü y l e beyler, reaya ile mukavele yaparak her t ü r l ü angaryadan
v a z g e ç m e ğ e razı oldular. Fakat buna karşılık m a h s u l â t t a n b e ş d e
bir veya dokuzda bir hisse yerine ü ç t e bir hisse a l a c a k l a r d ı .
Esasen ü ç t e bir a l a n l a r ı n eskiden beri hiç bir ş e k i l d e a n g a r y a
h a k l a r ı y o k t u ve bunu ancak örfü adet hilâfına y a p m a k t a idiler.
5
Bittabi bunlar da ilga o l u n d u . Bab-ı Â l i n i n bu t e ş e b b ü s l e r i Bos­
na'da karışıklık ç ı k m a s ı n a mani o l a m a d ı . Beyler g a y b e t t i k l e r i men-
Mezkûr irade ve arz tezkiresi. - Engelhardt'ın verdiği malûmata nazaran,
1849 başlarında bir ihtiyat tedbiri olarak silâh altına çağrılan redif sınıfı ile
2
1845-1846 senelerinde beylerin isyan hareketleri ve reayaya yaptıkları
zulümler hakkında bak : Lûtfi tarihi, VIII, 465-472.
3
«Külliyât-ı Tanzimat'ın taahhuru şıkkını ihtiyar emr-i zarurî olup...» (Mez­
kûr irade).
* «Reayanın minelkadim islâmdan gördüğü ve çekdiği taaddiyat pek çok
daire-i tahammülden hariç olmağla ye's ve füturlarını istilzam ederek ikide bir
bir ecanibe müracaatla şikâyet ve istiane eylediklerine...» (Mezkûr irade, Bosna
valisi M. Tahir paşanın tahriratı). Nitekim Rusya hükümeti daha 1842 de «Bosna
reayası hakkında gerek küçük memurlar ve gerek ehl-i islâm ile Arnavutlar
taraflarından yeniden bir takım mezalim ve teaddiyat yapıldığından» bahs ile
bunların izale ve men'ini istemiştir. (Bak. S. 4, not 2).
5
H . İnalcık, Bosna'da Tanzimatın tatbikine dair vesikalar, Tarih ves. mec. V.
14 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
faatın b ü y ü k l ü ğ ü n ü a n l a d ı k ç a mukaveleleri b o z m a ğ a ve karışıklık
ç ı k a r m a ğ a çalıştılar. Ç o k g e ç m e d e n Saraybosna'da v e Bihke taraf­
l a r ı n d a bir isyan hareketi b a ş l a d ı ( H . 1265 s o n l a n - M . 1849). H ü ­
1 liberal vatanseverlerden m ü r e k k e p ihtilâlciler gurubu galebe ede­
k ü m e t , bu isyanı ş ö y l e b ö y l e b a s t ı r m a ğ a muvaffak o l d u ise d e
beylerin muhalefeti hiç b i r zaman k ı r ı l m a d ı ve ilerde V i d i n isya­
nını a n l a t ı r k e n g ö r e c e ğ i m i z g i b i h ü k ü m e t , Devlet otoritesini k u v ­
vetlendirmek ve İslâhatı kuvveden fiile ç ı k a r m a k için Rumeli ordusu
müşiri Ö m e r P a ş a y ı f e v k a l â d e s a l â h i y e t l e Bosna'ya g ö n d e r m e k
2 y o r l a r d ı . Fakat her halde R u s l a r ı n e n t i r i k a l a r ı neticesi olarak
mecburiyetinde k a l d ı . (1850 H a z i r a n ) .
1848 A v r u p a ihtilâllerinin O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u dahilinde g ö ­
r ü l e n en m ü h i m akislerinden biri, ş ü p h e s i z E f l â k ' d a v u k u a gelen
ihtilâldir. Ş i m d i d e n söyliyelim k i bu ihtilâl neticesinde hasıl olan
durum, B u l g a r l a r ı n 1850 de V i d i n ' d e ç ı k a r d ı k l a r ı i s y a n ü z e r i n d e
3
kuvvetle m ü e s s i r o l m u ş t u r ,
Rumenler a r a s ı n d a i l k isyan harketi, A v u s t u r y a imparatorlu­
ğ u n a dahil bulunan Transilvanya Rumenlerinin Macarlara k a r ş ı
4
a y a k l a n m a l a r ı y l a b a ş l a d ı , ve hareket Memleketeyn'e sirayet etmekte
1
Lûtfi tarihi, IX, Tarih Kurumu yazmaları ara9inda.
2
Ömer paşanın hareketinden az sonra da «cesamet ve nezaket-i mülkiyesi
cihetile sair bazı yerlerde olduğu misillû» Bosnada dahi bir meçlis-i kebir teşki­
line karar verildi (Takvim-i Vekayi,' 19 Ramazan 1266, defa 428). Ömer paşa
1750 - 51 kışında kuvvet kullanarak Bosna aristokrasisinin kuvvetini kırdı ve
idareyi feodal karakterinden kurtararak burasını merkeze bağladı. - Ömer paşa
Almanya islavlarından idi. Orada mühendislik tahsil ederken Türkiyeye gelip
müslüman olmuş ve askeriyeye intisap etmiştir. İlk mühim vazifesi Memleketeyne,
1848 ihtilâli dolayısile gönderilen ordunun kumandanlığıdır. Az sonra (1265 Recep
-1849mayıs) vezirlik rütbesile Rumeli müşiri tayin edilmiştir. Sicill-i Osmânî bun­
dan sonra onun, Arnavudluk İslâhatına memur olduğunu yazarsa da (III, 602) o,
bu tarihte Bosna İslâhatına gönderilmiştir. Bundan sonra Kirim harbinde başku­
mandanlığa getirilmiş, nihayet bir çok büyük memuriyetlerden sonra 1871 de
vefat etmiştir.
3
Bak: İlerde, bölüm V I .
4
Burada da ziraî - içtimaî mesele davanın esasını teşkil etmekte idi. Ru­
men köylüsü macar beyi için senede 52 gün öküzlerile, 104 gün de koli ile an­
garya işlemeğe mecburdu (J. Ancel, Manuel historique de la Question d'Orient,
133). Fransızların bu tarihlerde Eflâk ve Buğdan'da yaptıkları tahkikata göre
burada da «ahalî-i kurâ emlâk ve erazi istimlâkinden bilkülliye mahrum olmağla
istediği gibi nakl-i bilmekâna ve ücret-i yevmiyelerinin fiyatını eshab-ı emlâk
ile kat' etmeğe muktedir olmadıklarından bunlar bilfiil esir hükmünde bulunup..»
(Arş. 14/1, İ. 46, 29 rebiyülevvel 1265, meif. Tuna nehri sevahilinde bulunan Mem-
leketeyn ile Bulgaristanın ahvaline dair lâyihadır).
İMPARATORLUĞUN UMUMÎ DURUMU 15
gecikmedi. B u ğ d a n ' d a prens Mihal S t u r c a ' n ı n aldığı tedbirler saye­
sinde isyan t e ş e b b ü s ü akim b ı r a k ı l d ı . Fakat B ü k r e ş ' t e , bilhassa
rek h ü k ü m e t i ellerine g e ç i r d i (25 Haziran 1848) K Bunun ü z e r i n e
Babı Âlî t a r a f ı n d a n vaziyetin t a h k i k i için a m e d î - i Divan-ı H ü m a ­
y u n Fuat efendi ( m e ş h u r Fuat P a ş a ) B ü k r e ş ' e g ö n d e r i l d i . Bilhassa
Ruslara k a r ş ı cephe alan ihtilâlciler, O s m a n l ı l a r a y a k l a ş m a k isti­
2
ş e h i r d e k a r g a ş a l ı k ç ı k t ı . Y e r k ö y ü ' d e n B ü k r e ş ' e gelen O s m a n l ı
askerlerile Rumenler a r a s ı n d a bir ç a r p ı ş m a oldu. O s m a n l ı kuvvet­
3
leri ş e h r e hakim olarak ihtilâlcileri tevkif ve hapsettiler. Bu kar­
g a ş a l ı k l a r ı bahane eden Ruslar da B ü k r e ş ' e bir işgal ordusu sok­
makta gecikmediler. B a b ı Âlî, Ç a r h ü k ü m e t i n e bunun l ü z u m s u z o l ­
d u ğ u n u b i l d i r d i ise de Ruslar, memleketi b o ş a l t ı r l a r s a ihtilâlin
tekrar b a ş l ı y a c a ğ ı n ı ö n e s ü r e r e k y e n i teşkilât t a m a m l a n ı n c a y a kadar
4
burada kalmak k a r a r ı n d a o l d u k l a r ı n ı a n l a t t ı l a r . S a d r a z a m ı n arz
ettiği g i b i " R u s y a l u l a r ı n d e r d ü emeli orada Devlet-i A l i y y e d e n
geri kalmamak ve birer vesile ile hukuk-i cedit kazanmak,, o l d u ğ u
5
meydanda i d i . 20 b i n O s m a n l ı askerine mukabil memlekete 60
b i n rus girmişti. Bu yeni durum i k i Devlet a r a s ı n d a Balta - Limanı
a n l a ş m a s ı y l a tesbit ve tanzim o l u n d u (1 M a y ı s 1849). Burada B a b ı
Âli hemen n o k t a s ı n o k t a s ı n a Ç a r H ü k ü m e t i n i n tekliflerini k a b u l
3
etmek zorunda k a l m ı ş g ô r û n m e k t ë d i r . Bu Rus işgali, V i d i n isya­
7
n ı n d a n sonra ta 1851 tarihine k a d a r u z a m ı ş ve Bulgaristan'da
8
g ö r ü l e n isyan t e z a h ü r l e r i ü z e r i n d e b ü y ü k b i r r o l o y n a m ı ş t ı r .
İşgal hadisesi İngiltere ve F r a n s a ' y ı hareketsiz b ı r a k m a m ı ş t ı r .
1
Bunların proğramında, millî bir idare ve bütün Rumenlerin ittihadı mad­
deleri yanında angaryanın ilgası en mühim noktalardan birini teşkil etnekte idi.
(J. Ancel, mezkûr eser, 134).
2
The Cambridge Modern History, XI, 284.
3
Lûtfi tarihi, VIII, 169, Tuna başbuğu miralay Salih beyden Vidin Valisi
Hüseyin paşaya gönderilen şıkka.
4
Lûtfi tarihi, VIII. 520, Memleketeyn meselesine dair Meclis-i has müta-
laatını şamil tezkire-i maruza sureti.
5
Lutfi, VIII, 528, Eflâk meselesine dair diğer tezkire-i maruza sureti.
6
Not 4. de söylenen tezkire ile muahedeyi karşılaştırınız.
7
1 Mayıs 1851 den itibaren Rus askerleri Tuna'nın sol sahilini terk etmiye
başlamışlardır. (N. Iorga, Hist. des Etats balkaniques, 330).
8
Bak. ilerde, bölüm VI.
16 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ

Her i k i devlet birlikte, Rus askerinin Memleketeyn'den b i r an

evvel çekilmesi ve R u s l a r ı n m ü d a h a l e l e r i n i ilerletmelerine meydan
verilmemesi için B a b ı Âlî ü z e r i n d e tesir y a p m a ğ a ç a l ı ş m ı ş l a r d ı r . İMPARATORLUK İDARESİNDE BULGARLARIN
Bilhassa Fransa, Balkanlarda Rus nüfuzunun ö n l e n m e s i için bun­ UMUMÎ DURUMU
dan sonra da m ü t e a d d i t t e ş e b b ü s l e r d e b u l u n m u ş , O s m a n l ı H ü k ü ­
1
metini m ü t e m a d i y e n teyakkuza davet e t m i ş t i r . 1848 ihtilâllerinden Patrikliğin Bulgarları rumlaştırma siyaseti.— Aksülâmel ve millî
sonra Rusya ile G a r p devletleri a r a s ı n d a g i t t i k ç e artan b u reka­ uyanış.— 1841 den önce muhtelif isyan teşebbüsleri.— Niş isyanı
betin sonunda Kırım harbi g i b i silâhlı b i r ihtilâfa v a r a c a ğ ı n ı o za­ (1841).— Kalas ve Ibrail hadiseleri.— Bulgaristan da hoşnudsuz-
man kimse tahmin edemezdi. luğun devamı.— Tahrikat.— Sırbistan ve Bulgarlar.
H ü l â s a , O s m a n l ı Devleti X I X . uncu a s ı r o r t a l a r ı n a d o ğ r u fiilen
Garp devletlerinin vesayeti altına g i r m i ş bulunmakla beraber Rus­ X V I I I . inci a s r ı n s o n l a r ı n d a d ü n y a c a a r t ı k Bulgar n a m ı y l a b i r
y a ' n ı n d a i m î tehditleri bertaraf edilebilmiş d e ğ i l d i . Bilhassa 1848 de millet t a n ı n m ı y o r d u . Bu tarihlerde B a l k a n l a r ı d o l a ş a n âlim ve
A v r u p a milletleri eski nizamı ş i d d e t l e d e v i r m e ğ e k a l k d ı k l a r ı ve seyyahlar, Tuna nehri ile Ege denizi a r a s ı n d a yalnız T ü r k l e r d e n
G a r b ı n iç buhranlarla b o c a l a d ı ğ ı b i r zamanda, bu d ı ş tehlike 1
ve rumlardan bahsetmektedirler . K a p o d i s t i r y a (1816 - 1822 ara­
tamamile kendini g ö s t e r m i ş t i . Ö t e taraftan Devlet, bu anda k e n d i s ı n d a Rusya hariciyesini idare e t m i ş d i r ) , 1828 de ç a r I . N i k o l a ' y a
içerisinde de h a y a t î b i r d ö n ü m n o k t a s ı n d a i d i . H ı r i s t i y a n reaya g ö n d e r d i ğ i bir projede, Balkanlarda b e ş h ı r ı s t i y a n devlet tasavvur
meselesini m ü s b e t bir ş e k i l d e halletmek ve i m p a r a t o r l u ğ u G a r p etmekte ve b u l g a r l a r l a m e s k û n s a h a y ı S ı r b i s t a n ' a ilhak etmekte
ö r n e k l e r i n e g ö r e m e r k e z î b i r devlet haline getirmek d a v a s ı n a g i ­ 2
idi . Fakat a s r ı n i k i n c i y a r ı s ı n d a b ü t ü n A v r u p a , b u î g a r l a r ı Bal­
rişilmiş ve bu tarihe k a d a r da haricî ç e r ç i v e d e epi d e ğ i ş i k l i k l e r k a n l a r ı n en k a l a b a l ı k milletlerinden b i r i olarak t a n ı y a c a k , siyaset
y a p ı l m ı ş bulunuyordu. Fakat için için k a y n ı y a n milyonlarca reaya­ â l e m i n d e g i t t i k ç e ' y ü k s e l e n b i r tonda Bulgar halkının h a k l a r ı n ­
nın durumunu d ü z e l t e c e k derin b i r ziraî İslâhat işi b a ş a r ı l m a d a n dan bahsedilecek, ve nihayet 1878 de Berlin muahedesile Bulgar
İ m p a r a t o r l u ğ u c i d d î b i r ş e k i l d e yenilemiye . i m k â n y o k t u . Diğer 3
milletine m ü s t a k i l s i y a s î b i r v a r l ı k t a n m a c a k d ı r . Buna, sırf b a z ı
taraftan reaya h o ş n u d s u z l u k l a r ı bilhassa 1848 A v r u p a ihtilâlleri b ü y ü k devletlerin siyasî maksat ve k o m b i n e z o n l a r ı y l a izaha k a l k ı ş ­
dolayısiyle her tarafta b ü s b ü t ü n e n d i ş e v e r i c i b i r hal almakta i d i . mak ş ü p h e s i z y a n l ı ş b i r hareket olur. Bu netice, daha ziyade, O s m a n l ı
işte bu s ı r a l a r d a , Bosna'daki k a r ı ş ı k l ı k l a r d a n sonra, tam da s i y a s î , içtimaî n i z a m ı n d a k i inhilâl ile beraber, tarihten s i l i n m e ğ e
ayni sebepler y ü z ü n d e n , B u l g a r i s t a n ı n şimal ucunda, V i d i n ' d e b i r
1

k ö y l ü i s y a n ı patlak verdi. Şimdi, bu i s y a n ı n tafsilâtına girmeden
ö n c e B u l g a r l a r ı n umumiyetle bu tarihten ö n c e k i d u r u m l a r ı n ı g ö s ­
t e r m e ğ e çalışacağız.
1
«Hatta Bulgaristan ile Bosna'nın menafii hakkında Sırbistan dahi Der-
saadette beyhûde çalışmaktan kendisine fütur gelmekle o da Memleketeyn-i
mezkûreteyne rouvafakatİa panslavist efkâr ve üsulü Devlet-i Aliyye hakkında
günden güne kesb-i vahamet eylemekte olan Rusyalûnun kucağına varmağa
tereddüt etmiyeceği rivayet olunmaktadır. İşbu ahval zaten uygunsuz olduğundan
başka Rusyalû tarafından Eflâk ve Buğdan memleketlerinin istilâsı karşısında
bir kat daha kesb-i vahamet etmetedir.» Arş. 14 II, I . 46, 29 rebiyülevvel 1265,
Fransa elçisine gelen tahrirat.
N. Staneff, Geschichte der Bulgaren, Leipzig 1917, S. 43. - Meşhur islav
filologu Schafarick, 1826 da Budapeşte'de çıkardığı İslav Edebiyatları Tarihinde elin­
de hiç bir bulgar kitabı bulunmadığını ve bulgarların ancak 600 bin kişiden ibaret
bulunduğunu yazmaktadır ( L . Léger, La Bulgarie, Paris 1885, S. 45). Ahmed
Refik, Hazine-i Evrak'daki araştırmaları neticesinde, resmî türk vesikalarında
bulgar adının ilk defa H . 1209 ( 1794 ) tarihlerine doğru kullanıldığını tesbit
etmektedir (Türk İdaresinde Bulgaristan, Edebiyat Fakültesi Mecmuası, C . VIII,
Say, VI, S. 65) ,
2
H. Batowski, Le mouvement panbalkanique, Revue International des Etudes
balkaniques, 111e année, T. II, S. 330.
3
Babı Âlî tarafından verilen 1870 Eksarhlık Fermanı, Bulgar milletinin
ayrı bir mevcudiyete sahip olduğunu gösteren ilk resmî vesika mahiyetindedir.
Fermanın onuncu maddesi «Bulgar Eksarhyasınıu» hudutlarını çizerken hakikatte
bulgar milletinin hudutlarını çizmekte idi.
18 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
m a h k û m g i b i g ö r ü n e n bu halk a r a s ı n d a d o ğ a n h a k i k î bir millî
k a l k ı n m a hareketine b a ğ l ı d ı r . Bulgarlar, yeniden benliklerini
bulmak ve millî varlıklarını k a b u l ettirmek için her sahada
çetin mücadeleler yapmağa mecbur olmuşlardır. Bulgar
halkı bilhassa XVIII. a s ı r s o n l a r ı n d a varlığını temelinden
tehdid eden b ü y ü k bir tehlike k a r ş ı s ı n d a bulunuyordu: Rumlar,
o n l a r ı n b ü t ü n t a r i h î ananelerini, hatta k o n u ş d u k l a r ı dili ortadan
k a l d ı r m a k ve kendilerini r u m l a ş t ı r m a k gayretinde idiler.
§— Fener muhitinde, E f l a k - B u ğ d a n ' d a yahud b ü y ü k rus şehir­
lerinde ticaretle zenginleşmiş ve m ü h i m mevkilere ç ı k m ı ş Rumlar
a r a s ı n d a eski Bizans i m p a r a t o r l u ğ u n u ihya etmek emelleri, daha
X V I I I . inci a s ı r d a kuvvetle meydana çıkmıştı. Banlar, bu maksatla,
Balkanlar'daki d i ğ e r kavimleri r u m l a ş t ı r m a k için hfer t ü r l ü v a s ı t a y a
b a ş vurmakta t e r e d d ü d g ö s t e r m e d i l e r . O s m a n l ı Devletinin Rum
1
Patrikine t a n ı d ı ğ ı g e n i ş dinî ve i d a r î s a l â h i y e t l e r , b a z ı devlet va­
zifelerini de g ö r e n rumların imparatorluk içindeki imtiyazlı durumu,
k ü l t ü r seviyeleri itibariyle y ü k s e k olmaları, hemen b ü t ü n Bulga­
ristan ticaretini ellerine g e ç i r m i ş b u l u n m a l a r ı 2
bu rumlaştırma
işinde kendilerine b ü y ü k i m k â n l a r vermekte i d i . D i ğ e r taraftan
bulgarlar, bu temsil hareketine k a r ş ı mukavemet edecek millî bir
k ü l t ü r d e n , faal merkezlerden hemen tamamile mahrum idiler. B ü y ü k
ş e h i r l e r e t ü r k l e r ve rumlar hakim i d i . Bulgarlar, her hangi bir burju­
vaziden mahrum, k ö y l e r e yahut h ü c r a d a ğ k a s a b a l a r ı n a s ı ğ ı n m ı ş
b u l u n ı y o r l a r d ı . Bulgar halkı hiçbir hayatiyet eseri g ö s t e r m i y o r d u . Os­
m a n l ı hakimiyeti a l t ı n d a X V I I . inci a s ı r o r t a l a r ı n a kadar bulgarca,
o da yalnız dinî mevzulara m ü n h a s ı r olmak ü z e r e , ancak ü ç k i t a p
3
ç ı k a b i l m i ş t i . Memlekette kilise ve m a n a s t ı r l a r a b a ğ l ı iptidaî mek-
1
Patriklik bütün Ortodoks tebaayı, tabii bu arada bulgarları, hükümet kar­
şısında resmen temsil eden en yüksek makamdı. Patrik, onların dinî idaresinden
başka aralarındaki sükûn ve asayişten de mesûldü. Vidin isyanı dolayısıyle Pat­
riğin, asîleri teskin maksadıyla beyannameler gönderdiğini göreceğiz (Arş. 52-1,
28 rebiyülahır 1269, Rum Patrikhanesi tarafından tastîr olunan tenbihnamenin
tercümesi).
2
Balkanların ortasında rum demek, tüccar demekti (J. Aneel, Peuples et
natinos des balkans, S. 113). — XIX. uncu asır ortalarında Varna'ya uğramış bu­
lunan bir seyyahın şu müşahedesi kayde değer: «Türkler vakitlerini sigara iç­
mek ve uyuklamakla gaçirirler; hayatın faal kısmı yunanlıların elindedir» (Schi¬
ckler, en Orient, 1858-1861, S. 20).
3
Bu kitaplar, Roma ve Venedik'te basılmıştır ( L . Leger, Bulgarie, S. 44).
İMPARATORLUKTA BULGARLARIN UMUMÎ DURUMU 19
teplerden b a ş k a tedris m ü e s s e s e s i y o k t u . Burada ç o c u k l a r a , pa­
pazlar t a r a f ı n d a n mihaniki bir ş e k i l d e , bozuk bir slavonca ile ya­
zılmış dinî kitaplar, mezamir ezberletilirdi. incili ezbere bilen bir
kimse kâfi derecede âlim s a y ı l ı y o r d u . İşte bu vaziyet içinde, Fener
Rum Patrikine t a b i olan dinî teşkilât, r u m l a ş t ı r m a işinde esas rolü
oynamakta i d i . Bulgaristan'da b ü t ü n " m ü h i m dinî makamlar, esasen
r u m l a r ı n elinde i d i . R ü ş v e t l e bu m a k a m l a r ı eline geçirmiş bulunan
bu ruhban, ahaliden her v a s ı t a ile para s ı z d ı r m a k t a n b a ş k a bir ş e y
1
düşünmezdi. P a t r i k l i k daha 1767 de, bulgar mazisi ve mille­
2
tinin son timsali olan O h r i d a B a ş p e s k o p o s l u ğ u ' n u da k a l d ı r m ı ş t ı .
istanbul Patriki, 1800 tarihlerinde metropolitlere g ö n d e r d i ğ i b a ş k a
bir tamimle de bulgar kilise mekteplerinin k a p a t ı l m a s ı n ı , kiliselerde
yalnız yunanca yazılmış din k i t a p l a r ı n ı n o k u n m a s ı n ı , keza mektep­
lerde m ü n h a s ı r a n yunanca k i t a p l a r ı n tedrisini emretmekte i d i . Eski
bulgar e d e b i y a t ı n ı n kalıntıları her yerde d i n î bir gayretle y o k
edilmekte i d i . B ö y l e c e rum p a p a z ı H i l a r y o n , T ı r n o v a katederalinin
m i h r a b ı a r k a s ı n d a b u l d u ğ u eski bulgar patriklerine ait k ü t ü p h a ­
3
neyi merasimle y a k d ı r t m ı ş t ı r . Bulgar dilile ayin yapmak, vaizda
4
bulunmak a r t ı k y a s a k t ı . Y u n a n k l â s i k l e r i n i n tedrisata idhaliyle
islâh edilen y u n a n mekteplerinde yetişmiş bulgarlar, a r t ı k kendim
lerini bulgar saymaktan u t a n ı y o r l a r d ı . Bulgar tahsilsiz, k a b a k ö y l ü
m a . ı a s ı n a geliyordu. A r t ı k Bulgarlık, Rila, Hiliandar m a n a s t ı r l a r ı
g i b i d a ğ l a r a sığınmış ve h u s u s î imtiyazlara malik manastırlardan
b a ş k a her tarafta tamamile r u m l a r ı n m a n e v î b o y u n d u r u ğ u altına
düşmüş bulunuyordu.
— Halbuki XIX uncu asır başlangıcından 1885 e kadar yapılan neşriyatın yekû­
nu takriben 1500 ü bulmaktadır (Mez. eser, 74).
1
Halkın peskoposa vereceği parası yoksa mahsul ve eşyası toplatılarak
pazarda satılırdı. Yunan ruhbanın bu hareket tarzı ekseriya Türklerin bile mem­
nuniyetsizliğini mucip olurdu (Staneff, Mez. eser, 38). — Bu rüşvet ve suiisti­
maller hakkında Sofroni'nin Hatıratına bakınız (Tercümesi, Leger, Mez. eser,
S. 81).
2
Müstakil bulgar patrikliği, bulgar payitahtı Tırnova'nın türkler tarafın­
dan zaptından sonra lağvolunarak İstanbul rum patrikliğine ilhak olunmuştu
(1394). Fakat Ohrida Peskoposluğu «Bütün Bulgaristan baş peskoposluğu» un­
vanını muhafaza etmekte idi.
3
C. Jireçeck, Geschtchte der Bulgaren, 515.
i
Bulgarların millî mübeşşirlerinden Vraça peskoposu Sofroni, XVIII inci
asır sonlarına doğru bulgarca vaizda bulunmak cesaretini gösteren ilk bulgardır.
Fakat sonunda Eflak'a kaçmak mecburiyetinde kalmıştır.
20 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ İMPARATORLUKTA BULGARLARIN UMUMÎ DURUMU 21

1
S— İşte bu suretle a d ı ortadan kalkan Bulgar milletinin, millî b i r rolü o l m u ş t u r . Sofroni, b ü y ü k tesir u y a n d ı r a n eserinde bilhassa
maarif yaratabilmesi ve tekrar benliğini b u l m a s ı , ancak y u n a n l ı l a r ı n rum ruhbanının açgözlülüklerini, Pazvantoğlu zamanında
bu a ğ ı r m a n e v î ve i k t i s a d î t a h a k k ü m ü y l e uzun ve çetin m ü c a d e ­ B u l g a r i s t a n ı n m a r û z k a l d ı ğ ı felâketleri c a n l a n d ı r m a k t a i d i . Ese­
lelerden sonra g e r ç e k l e ş e b i l m i ş t i r . Bu m ü c a d e l e d e e v v e l â , yeni bir rinin sonunda d i y o r k i : " Ne kadar insan mahv, bilhassa
bulgar burjuvazisiyle beraber millî bir bulgar maarifi v ü c u d e gel­ Vidin civarındaki y e r l e r ne kadar harap oldu; insanın
miş, sonra rum kilisesine k a r ş ı bulgar e k s a r h l ı ğ m ı n kurulmasıyla inanacağı gelmez. Buraları şimdi barbarların ve eşkiyaların otur­
2
neticelenen kilise m ü c a d e l e s i açılmıştır. duğu bir yerdir. „ Paisii bulgarlara şanlı mazilerini a n l a t m ı ş s a ,
3
Sofroni de onlara, hali h a z ı r d a k i sefaletlerini tasvir etmişti. Sof-
U y u ş m u ş kalmış olan bulgar milletinin ruhuna ilk millî iman
roni'nin bulgar u y a n ı ş ı n d a k i rolü bu eserle k a l m a m ı ş t ı r : O, b ü t ü n
kıvılcımını Paisii a d ı n d a bir bulgar keşişi atmıştır. A t o s d a ğ ı
v a k t i n i vaizleri ve y a z ı l a r i y l e Bulgar gençliğini a y d ı n l a t m ı y a has­
üzerinde Hiliandar m a n a s t ı r ı n d a m ü n z e v î y a ş a r k e n rumların
retmiş va a r k a s ı n d a ateşli vatanseverler b ı r a k m ı ş t ı r .
ve Sırpların milletine k a r ş ı g ö s t e r d i k l e r i istihfafla benliği s a r s ı ­
1
lan bu ..papas , milletinin asaletini isbat etmek için Bulgar­ Filolojik eserleriyle Bulgar milletinin t a n ı n m a s ı ve c a n l a n m a s ı
l a r ı n tarihini y a z m a ğ a k a r a r v e r d i . 1762 de t a m a m l a d ı ğ ı eser, yolunda ç o k b ü y ü k hiz netleri g e ç e n bir y a b a n c ı , Jorj Venelin
Bulgar halkının, çarlarının ve azizlerinin tarihi ile o, bulgarlara ma­ (1804-1841) a d ı n d a b i r k ü ç ü k rus da, b ü y ü k Bulgar milliyetseverleri
4

zideki ş a n ve şerefi anlatmakta ve milletine ş ö y l e hitabetmektedir: s ı r a s ı n d a s a y ı l ı r . O n u n , ruslar 1828 de tam Bulgaristan'a g i r d i k l e r i

"Ey Bulgar, ecdadım öğren, dilini tanı.... Ben bütün bulgarlara s ı r a d a ç ı k a r d ı ğ ı heyecan dolu Eski ve Yeni Bulgarlar a d l ı eseri
bizim milletimizin dahi şanlı bir millet olduğunu göstermek için bu rus efkârını ilk defa kuvvetle bu millet ü z e r i n e ç e k m i ş ve Rusya'da
tarihi yazmak zahmetine girdim.... Öyle bulgarlar tanıyorum ki Bulgarlara k a r ş ı b a ş l ı y a n a l â k a n ı n en k u v v e t l i k a y n a k l a r ı n d a n
5

şaşkınlıkları içinde kendi soylarım unutacak kadar ileri gidiyorlar biri olmuştur.
ve bunu bilmiyorlar. Bilâkis yunanca okuma yazma öğreniyorlar; Bellibaşlı ş a h s i y e t l e r i n e k ı s a c a d o k u n d u ğ u m u z bu i l k u y a n ı ş
hatta kendilerini bulgar saymakdan utanıyorlar. Ey akılsız millet, t e z a h ü r l e r i , yeni bulgar maarif ve e d e b i y a t ı n ı n k u r u l u ş u ile bera­
Bulgar adını taşımakdan neden utanç duyuyorsun; neden öz dilinde ber kuvvetli bir cereyan halini a l m ı ş ve bunda bilhassa bulgar tacir­
düşünmek ve okumak istemiyorsun ?... Bulgar, gaflete düşme, dilini lerinin b ü y ü k rolü o l m u ş t u r . Bir bulgar t a r i h ç i s i n i n ifadesile, bulgar­
8
ve neslini öğren, onları takdir ve tazim et! ,,. 2
Paisii, Bulgaris­ l a n n ticaret ve e d e b i y a t ı , a y n ı zamanda d o ğ m u ş ve g e l i ş m i ş t i r .
t a n ' d a seyahat ederek eserini kopya ettiriyor, ve bilhassa rumlara X V I I I . inci a s ı r d a , yunan tacirleri a r a s ı n d a olarak Ziştovi, Gab-
k a r ş ı a t e ş p ü s k ü r e n bu kitap, halk t a b a k a l a r ı a r a s ı n d a s ü r a t l e y a y ı ­ rova, T ı r n o v a , Filibe g i b i ş e h i r l e r d e meydana ç ı k a n bulgar ç o r b a ­
7
larak derin bir heyecan u y a n d ı r ı y o r . 3
cıları zamanla İ s t a n b u l , İzmir, Selanik g i b i İ m p a r a t o r l u ğ u n b a ş l ı c a

Paisii'den sonra millî ş u u r u n u y a n m a s ı n d a Sofroni adında 1

Hatırat'\n fransızca tercümesi Leger, La Bulgarie, S. 241. - Hatırat'm as­
(asıl adı" Stoiko Vladislavof 1735 - 1815) b a ş k a bir rahibin b ü y ü k lında, Leger'ye göre, pek çok türkçe kelime vardır.
2
Leger, mez. eser, 141.
3

1
Leger, 58.
Kitabının mukaddernesinde, «Sırplar ve ramlar çarsız, patriksiz, azizsiz 4
Mezar kitabesinde şunlar yazılıdır: «Jorj İvanoviç Vanelin'e Odesa bul¬
tarihsiz dûn bir nesilden geldiğimizi ileri sürerek bizimle alay etmektedirler»
garları, 1841. Kendisi, evvelce şanlı ve kudretli olan unutulmuş bir milleti tan­
diyor (N. Staneff, Mez. eser, 45)
ıtmış ve onun canlanmasını hararetle istemiştir» (Leger, 64).
2
N. Staneff, Mez. eser, 34 -46. 5
Bir müddet sonra da Sen Petersburg ilim akademisi, J . Vanelin'i tedkikat yap­
3
Bir Bulgar okuyucu taraf ından bir yazmanın kenarına şu haşiyenin yazıldığı mak üzere Bulgaristan'a gönderecektir.
6
görülmüştür: «Kardeşler, bu kitabı okuyunuz. Onun okunması sizin istifadenize, N. Staneff, Mez. eser, 64.
7
bulgarlann şan ve şerefine ve yunanlıların mahvına yarasın.» (Leger, 57). - Eser, Çorbacılar hakkında S. S. Bobçev, Notes comparées sur les çorbacis
Çarların Kitabı unvanıyla 1844 de Hristaki Pavloviç tarafından tabolunmuştur. chez les peuples balkaniques et en particulier chez les bulgares, Rev. Int. des
22 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
şehirleriyle Viyana, Moskova, Petersburg- g i b i A v r u p a merkez­
1
lerinde zengin bulgar kolonileri v ü c u d a g e t i r m e ğ e b a ş l a m ı ş l a r d ı .
Bilhassa eskiden beri m ü h i m m i k t a r d a bulgar muhacirinin k a ç ı p
sığınmış o l d u ğ u Romanya'da, B ü k r e ş , İbrail g i b i ş e h i r l e r d e zengin
2
bulgar tacirlerine sık sık rastlanmakta i d i . Keza Odesada da
X I X . uncu a s ı r b a ş l a r ı n d a n beri ticaret yolu ile zengin ve k ü l t ü r l ü
bir bulgar kolonisi t e ş e k k ü l etmişti. İşte bilhassa Venelin'in eserleri
ekseriyetle r u m l a ş m ı ş olan bu tacirler ü z e r i n d e tesir yaparak o n ­
larda kuvvetle b u l g a r l ı k ş u u r ve h e y e c a n ı n ı u y a n d ı r d ı . Bunlardan
ilk olarak, evvelce Moskova'da yerleşmiş G a b r o v a l ı bir bulgar taci­
r i n i n oğlu olan V . E. A p r i l o v ( 1 7 8 9 - 1 8 4 7 ) , milletini u y a n d ı r m a k
için a v r u p a î bir mektep a ç m ı y a karar v e r d i . Odesa'daki ve bilhassa
B ü k r e ş ' t e k i tacirlerle b i r l e ş e r e k bu mektep için l â z ı m g e l e n p a r a y ı
3
t o p l a d ı ; ve 2 s o n k â n u n 1835 de Gabrova'da bu i l k a v r u p a î
4
bulgar mektebinin açılma merasimi y a p ı l d ı . Mektebin i l k a ç ı l ı ş ı n d a
her y a ş t a n 120 talebe y a z ı l d ı . Ziştovi g i b i b a ş k a b ü y ü k ş e h i r l e r d e
evvelce k u r u l m u ş olan yunan mektepleri b u l g a r l a ş ı r k e n bir taraftan
da Gabrova mektebi ö r n e k tutularak B u l g a r i s t a n ' ı n her t a r a f ı n d a
h u m m a l ı bir faaliyetle y e n i mektepler- a ç ı l m ı y a b a ş l a d ı . Tedrisatta
études balkaniques, ille année, T. II, 428-445. —Aynı zamanda XIX. uncu asır
başlarında bulgar köylülerinin gittikçe şehirlere nüfuz ederek buralarda bulgar
sanatkâr ve tacirlerinin çoğaldığını görmekteyiz (Staneft, Mez. eser, 50).
1
Bu hususda tafsilât, N. Staneff, Bulgarya Pod igo, Sofya 1935, S. 136
-151. —Staneff başka bir eserinde (Geschichte der Bulgaren, S. 52) Viyana'daki
bulgar tacirlerinin milli kültür için yaptıkları yardımdan bahsederken bunların
daima bulgar istiklâlini düşündüklerine işaret etmektedir.
2
Malûmdur ki Romanya, Bulgar istiklâl hareketinde en mühim faaliyet üssü
olmuş, maarif çalışmaları buradan idare edilmiş, komiteler, çeteler burada teşkil
olunmuş, buradan harekete geçilmiştir. Romanya'ya 1595 isyanından itibaren her
kıyam teşebbüsünü mütaakip mühim miktarda bulgar göç etmiştir. 1850 tarihinde
yalnız Besarabyada 50 bin bulgar muhaciri vardı (Bousquet, Histoire de la Bul­
garie, 142 ).
f
- Rumlaşmış olan Aprilov, başlangıçta yunan davası için çalışırken, sonra
bütün servetini Bulgarlık uğrunda bu mektebe terk etmiştir. (Jireçeck, Gesch­
ichte der Bulgaren, 541).
1
Mektebin başına Rila manastırından Neofit adında kendi kendini yetiştirmiş,
çalışkan bir bulgar papazı getirildi. Bu adam islav dillerine, eski ve yeni yunan-
caya hakimdi. Mektepte okuma yazma, hesap, coğrafya, tarih, yunanca ve din
dersleri okutuluyor, tedrisatta Bell-Lancaster sistemi takipediliyordu. Mektep i¬
çin lâzım gelen kitaplar sırp matbaalarında basıldı. Ruscadan bir umumî tarih
tercüme olundu. Mektep zamanla bir lise haline gelmiştir.
İMPARATORLUKTA B U L G A R L A R I N UMUMÎ DURUMU 23
bulgar diline bilhassa ehemmiyet verilen bu mekteplerin adedi
altı sene i ç i n d e o n ü ç e y ü k s e l d i . B a b ı âlî, bu hareketi memnuniyet­
sizlikle takibetmekle beraber, Tanzimat prensiplerine s a d ı k kalarak
b ü s b ü t ü n g ü ç l ü k de ç ı k a r m a m a k t a i d i . 1845 de bu mekteplerin adedi
53 ü b u l m u ş t u .
Bulgar maarifinin b u y ü k s e l i ş i n e muvazi olarak bulgar d i l i ve
e d e b i y a t ı da s ü r a t l e g e l i ş m e k t e i d i . Daha X I X uncu a s r ı n b a ş ı n d a
V i y a n a ve B u d a p e ş t e ' d e , temizlenmiş basit b i r bulgarca ile b a z ı
h i k â y e k i t a p l a r ı basılmıştı. 1842 de D r . Piyer Beron (1795-1871),
k o n u ş m a b u l g a r c a s ı ile tarih, c o ğ r a f y a ve tabiat tarihine ait k ı r a a t
p a r ç a l a r ı n ı muhtevi, a v r u p a î metodla y a z ı l m ı ş bir b u k v a r n e ş r e t t i .
K r o n ş t a d l ı b i r bulgar tacirinin y a r d ı m ı y l a b a s ı l a n bu kitap, b ü t ü n
bulgar mekteplerinde b ü y ü k b i r ş e v k l e k a r ş ı l a n d ı . Bunu bir ç o k
mektep k i t a p l a r ı , u m u m î tarihler, halka mahsus h i k â y e k i t a p l a r ı
t a k i p etti. Samakov'da (1828), S e l â n i k ' t e (1838), İzmir'de, İ s t a n b u l ' d a
1
bulgar m a t b a a l a r ı a ç ı l d ı . 1844 senesinde Samakov'lu Konstantin
Fotinov, Izmirde Liuboslavye a d ı y l a i l k bulgar m e c m u a s ı n ı n n e ş r i n e
b a ş l a d ı . H a l k ı a y d ı n l a t m a k m a k s a d ı n ı g ü d e n b ü t ü n bu talimî ede­
biyat bulgarlar a r a s ı n d a h a k i k k î b i r fikrî canlanma, b i r okuma a ş k ı
husule getirdi. Bulgarca kitaplar halk a r a s ı n d a binlerce n ü s h a ha­
linde y a y ı l ı y o r d u . Bu arada, A v r u p a ü n i v e r s i t e l e r i n d e ve bilhassa
rus mekteplerinde okuyarak ileri b i r k ü l t ü r l e gelip Bulgarlık dava­
2
s ı n a k a r ı ş a n g e n ç l e r i n b ü y ü k rolleri de u n u t u l m a m a l ı d ı r .
H ü l â s a , O s m a n l ı h ü k ü m e t i n i n g ö z ü ö n ü n d e olup giden bu
sessiz i n k i l â p , bulgar tacir ve muallimlerinin eseri olan ve ö n c e
bilhassa elenizme k a r ş ı cephe alan b u serî k a l k ı n m a , bulgarlara
1
1828 de Samakov'da açılan ilk bulgar matbaası gizli olarak açılmıştı. (Sta­
neff, Histoire chronologique de la Bulgarie, Bibliothèque slave No:10, Sofia 1938,
S. 73). —1849 da bulgarlar yeni bir matbaa açmak için Babı Alîye müracaat
ettikleri zaman o sıralarda sadrazam olan Reşit Paşa arz tezkiresinde şu müta­
laayı yürütmektedir: «Tâife-i mezkûrenin olvechile tabı'hane küşâdıyle hodbehod
kitap ve gazete tabu , neşreylemeleri, çünkü bunların lisanlarını herkes .bilme­
diği cihetle, içlerinde efkâr-1 muzırra eshabı bulunur ise bu tarikle bissühule hem­
cinslerine neşrü tamim edebilecklerinden mahzurdan gayr-ı salim»dir (Arş.15-1,
13 cemaziyüleyvel 1265, arz tezkiresi ).
2
İlk bulgar gazetesi Bulgarski. Orel, 1846 da Laypzig'de, Dr İvan Bogorov
tarafından neşredilmeğe başlamıştır (Staneff, Mez. eser, 74 ). Biraz sonra bu ga­
zeteyi kapamağa mecbur kalan İ. Bogorov İstanbula gelerek 1848 de Çarigrads-
ki Vesnik'i çıkardı. Asıl bulgar gazeteciliğinin başlangıcı' bu sayılmaktadır.
24 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ İMPARATORLUKTA B U L G A R L A R I N UMUMÎ DURUMU 25

millî benliklerini ve gayelerini ö ğ r e t m i ş , k u r t u l u ş m ü c a d e l e s i için lisine y a y ı l a r a k b ü y ü k bir k ı y a m halini aldı *; h a t t â İslâm aft'ali
1
didinecek milliyetçi, u y a n ı k b i r kadro y a r a t m ı ş t ı . A s r ı n o r t a l a r ı n a a r t ı k Rumeli'den ümitlerini keserek Ş a r k a , A n a d o l u y a k a ç ı ş m ı y a
d o ğ r u m e ş h u r fransız şairi Lamartine ş u n u d i y e c e k t i r : "Bulgarlar b a ş l a d ı l a r . Bu s ı r a d a , u m u m î d u r u m u n son derece vehameti dola­
2
istiklâl için tamamen olgun b i r m i l l e t t i r „. 2
yısıyla sadarete ç a ğ r ı l a n K ö p r ü l ü z a d e Fazıl Mustafa P a ş a A v u s ­
t u r y a l ı l a r ı p ü s k ü r t t ü ve reayaya k a r ş ı gayet y u m u ş a k hareket
§— Bulgarlar, Lamartine bu hükmü vermeden ö n c e de bu 3
ederek bu havalide sulh ve s ü k û n u temin e t t i . Bu i k i harekette
yolda t e ş e b b ü s l e r d e n g e r i kalmamışlardı. Osmanlı idaresinin i y i de y a b a n c ı istilâsı b ü y ü k bir r o l o y n a m ı ş t ı r . Staneff'e g ö r e Bul­
işlediği, ziraî - i k t i s a d î refahın hakim o l d u ğ u devirlerde, X V I . ıncı garlar, 1595 i s y a n ı n d a Eflâk, B u ğ d a n ve Erdel b e y l e r i ile, 1688 de
4

asrın ikinci y a r ı s ı n a kadar yalnız bulgarlar a r a s ı n d a değil, b ü t ü n de A v u s t u r y a l ı l a r l a b i r l e ş m i ş l e r d i .

Balkan yarım a d a s ı n d a umumiyetle reaya i s y a n l a r ı görülmemişti. Bulgaristan'a dair yazılmış tarihlerde, 1738 de Sofya c i v a r ı n d a
Fakat inhitat devrinde, b i r i O s m a n l ı hamlesinin kırıldığı 1595 y ı l ı n d a , vukubulan bir k ı y a m d a n bahis y o k t u r . H a l b u k i bu tarihte
( H . 1151 Sefer o r t a l a r ı ) , İ z i n b o l ' d a Bulgar köylülerinin k ı y a m
d i ğ e r i b ü y ü k ric'atm en b u h r a n l ı a n l a r ı n d a , 1688 de olmak ü z e r e
ettiklerine ve Ş e h i r k ö y ü , Berkofca, Preznik, Küstendil, Eğri-
Bulgarlar a r a s ı n d a i k i defa k a r ı ş ı k l ı k çıktığını g ö r ü y o r u z . Staneff'e
dere, Dobnica ahalisinin yerlerini y u r t l a r ı n ı b ı r a k ı p k a ç ı ş t ı k l a r ı n a
g ö r e Veliko - T ı r n o v a havalisinde çıkarak Ş a r k î Bulgaristan'a ya­ şahit oluyoruz. Bu m ü n a s e b e t l e g ö n d e r i l e n h ü k ü m d e deniyor k i :
3
y ı l a n 1595 isyanını Sadrazam Sinan p a ş a bizzat gelip b a s t ı r m ı ş t ı r . "Gerek vali ve gerek yerliden vesair efrad'ı aferideden bir ferd
1688 de A v u s t u r y a o r d u l a r ı B a l k a n l a r ı n o r t a s ı n a d o ğ r u ilerlerken k e n d û l a r ı n a taarruz e t m e y ü p te'lif-i k u l û p l a r ı n a sây-i beliğ olunmak
u

p a t l ı y a n ikinci isyan ise, V i d i n , Pirot, K ü s t e n d i l ve Ü s k ü p hava-
1
Sonradan Midhat Paşa 1868 de Tuna Vilayeti'nden gönderdiği bir muhtıra­
da bu maarif meselesine temas ederek diyor ki: «Bulgaristanca yapılacak teda-
birin bir kısm-ı mühimmi dahi maarif hususudur ki bulgarlar ilm ü marifetin
lüzumunu ve kendilerinde noksanını derk ve teferrüs ettikleri gündenberi çocuk­
larının talim ve terbiyesi arzusuna düşmüşler ise de mekteplerinin tanzimine halen
ve maddeten muktedir olamadıklarından buralarını dahi Rusyalû fırsat adde­
derek Hocabey ve Nikolayef ve Kişnef memleketlerinde Bulgar çocuklarını mah-
susen ve meccanen okutmak üzere mektepler açmış olmalarıyla. . . » —Mamafi
Midhat Paşa bunun son zamanlarda başladığını ilâve etmektedir (Arş; 103-2
I. 232, 29 Cemaziyülevvel 1285, Midhat Paşa tarafından ita olunan muhtıra)
Midhat Paşanın bu müşahedesile beraber bulgarlarm bu tarihten önce de maarif
sahasında mühim ilerlemeler yaptıkları muhakkaktır.
2
Leger, mez. eser, X I V .
3
Staneff, mez. eser, S. 64. — O devre ait osmanlı tarihçi ve vak'anüvislerinde
bulgarların bu şekilde bir kıyamları hakkında hiç bir kayda rastlamadık. Yalnız
Naima'da, Eflâk beyi Mihal'in Tuna boylarındaki kasabalara yaptığı taaruzlar
anlatılırken, bu taaruzlar yüzünden Rusçuk halkının kalkıp Balkana ve etrafa
dağıldıklarından bahsedilmektedir. (Naima tarihi, C . I, S. 106 ). Sinan paşanın,
fermanım o l m a ğ ı n işbu emr-i şerifim isdar ve irsal o l u n m u ş t u r „.
Bundan sonra X V I I I . inci a s ı r d a k i b ü y ü k s a r s ı n t ı l a r a ve nihayet
bu a s r ı n sonunda İ m p a r a t o r l u ğ u n tam bir inhilâlini mucip olacak
g i b i g ö r ü n e n b ü y ü k a n a r ş i y e r a ğ m e n b u l g a r l a r ı n , d i ğ e r Balkan
kavimleri y a n ı n d a isyan hareketlerinden uzak k a l d ı k l a r ı n ı g ö r m e k ­
teyiz. X I X . uncu a s r ı n i l k y a r ı s ı n d a bulgarlar a r a s ı n d a görülen
isyanlar da umumiyetle mahallî zayıf t e ş e b b ü s l e r olarak kalmıştır.
Bu y ü z d e n bulgarlar d ı ş ellerde, T ü r k hakimiyeti a l t ı n d a esaret
1
Fakat bu isyanda da daha ziyade sırplar büyük rol oynamış görünmek­
tedirler; (Bak. Netayicülvukuat, II, 3 ).
2
Staneff, yanlışlıkla «Mehmet Köprülü» der (Hist. chro. de la Bulgarie,
sahife 66).
3
«Reayaya tohumluk ve hayvanat itasıyla lâzımgelen ianeyi icra ve esba-
b-ı muhafazalarına itina ettiğine binaen vatanlarına avdet ve ziraat ve san'at-
larıyle iştigal eylemeleriyle..» (Netayicülvukuat, III, 7). Staneff'in, yeniçerilerin
ve köprülüzadenin gelmesile «bütün isyan etmiş yerlerin (.emellerinden yıkılıp
yakıldığı, ahalinin esir edildiği» şeklindeki iddiası şüphesiz gelişi güzel tekrar­
lanmış boş bir sözden ibarettir. (Bak. Staneff, Bulgarya Pod igo, S.74 ).
4

bu tarihte Eflâk beyine karşı bir sefer yaptığını biliyoruz. Bulgarların bu hare­ N. Staneff, Hist. chro. de la Bulgarie. 64 ve 66.
5
keti belki de sadece, kasabaları yakıp yıkan düşmanın sebeb olduğu bir panik­ Ahmet Refik, Türk İdaresinde Bulgaristan, Ed. Fa. Mec. C. VIII, sa­
ten ibaretti. (Ayrıca bak. Peçevi tarihi, II, 158-174 ). yı. 7, Ves. 81.
26 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
1
h a y a t ı n ı b e n i m s e m i ş u y u ş u k b i r millet tesiri b ı r a k m ı ş l a r d ı r . Bul­
g a r l a r ı n bu h a r e k e t s i z l i ğ i n i , bu m ü t e v e k k i l halini kendi tarihçileri
şu ş e k i l d e izah etmektedirler: Bulgaristan istanbul'a ç o k y a k ı n
o l d u ğ u n d a n m e r k e z î otoritenin k o n t r o l ve tesiri daha kuvvetli i d i ;
Memlekette daha b ü y ü k nisbette m ü s l ü m a n ahali v a r d ı ; impara­
t o r l u ğ u n Edirne, Ş u m n u , Niş, Sofya, M a n a s t ı r g i b i en m ü h i m as­
k e r î mevkileri memleketi d ö r t yandan ç e v i r m i ş t i . Herhangi bir2
isyan t e ş e b b ü s ü , v a k t i n d e haber a l ı n a r a k derhal ö n l e n m e k t e i d i .
Nihayet b u l g a r l a r ı n , d i ğ e r Balkan milletleri g i b i , e t r a f l a r ı n d a yar­
dım gelebilecek m ü s t a k i l , m e d e n î seviyesi y ü k s e k hiç b i r devlet
3
y o k t u . G e r ç e k t e n b ü t ü n bu ş a r t l a r b u l g a r l a r ı n isyan için cesaret­
lerini k ı r a c a k mahiyette i d i . Bundan b a ş k a , bulgarlar, b u esnada
millî bir hayattan, istiklâl ruhunu u y a n d ı r a c a k ve t e ş k i l â t l a n d ı r a ­
cak u y a n ı k bir kadrodan da mahrum idiler. Y u k a r ı d a g ö r d ü ğ ü m ü z
g i b i , b u n l a r ı temin için her ş e y d e n evvel elenizmle ç a r p ı ş m a k
icabediyordu. Mamafih Bulgarlar, X I X . uncu a s r ı n i l k y a r ı s ı n d a da
zemin ve z a m a n ı m ü s a i t b u l d u k ç a devlete k a r ş ı isyan b a y r a ğ ı
k a l d ı r m a k t a n veya hiç olmazsa O s m a n l ı h ü k ü m e t i n i n , her zaman
e n d i ş e ile tayakkuzunu ç e k m e k t e n ve d a i m î b i r huzursuzluk g ö s t e r ­
mekten geri k a l m a m ı ş l a r d ı r . X I X . uncu a s ı r d a g ö r ü l e n bu isyan hare­
ketlerinde umumiyetle O r t o d o k s l a r ı n hamisi t a v r ı n ı t a k ı n a n R u s l a r ı n
r o l ü n ü unutmamak gerektir: Rus o r d u l a r ı n ı n Balkanlara d o ğ r u
herrien her ilerleyişini B u l g a r l a r ı n b i r isyan t e ş e b b ü s ü takip etmiştir.
Ruslar, b u l g a r l a r ı bilhassa 1828 -1829 seferinde t a n ı m ı ş l a r d ı . Ondan
1
Mamafih Bulgaristanda XVII ve XVIII. inci asırlarda hayduk denilen (hay-
duklar bizim vesikalarda geçen «haydut eşkiyası» dır. Bak. Ahmet Refik tarafından
neşredilen vesikalar, Edebiyat Fakültesi Mec. C . VIII, sayı 7) bulgar çeteleri
pek çoğaldı. Haydutların bu zamanda milli bir faaliyetle alâkaları bahis mev­
zuu olamaz. Ancel'in dediği gibi bunlar, «alelade şakiylerden ibaretdi» Haki­
katte bu anarşi devrinde müslüman-bulgar her cinsten türeyen eşkiya memleketi
harap etmekteydi (Cevdet, IV-X). Bulgar halk şarkıları da onları vahşi tabiatlı
soyguncular şeklinde tasvir etmektedirler (J. Ancel, Question d'Orient, Paris,
1931, S. 176). Fakat sonradan XIX. uncu asrın ortalarına doğru bunların mil­
liyetçi komitelerle iş birliği yaptıklarını göreceğiz.
2
1847 de imparatorluğun altı ordusundan üçü hemen Bulgaristan etrafında
yeralmıştı. Bu ordular, Şumnu'da Tuna ordusu, Manastır'da Rumeli ordusu, İstan­
bul'da Hassa ordusudur (Necati Tacan, Tanzimat ve ordu, Tanzimat, I, s.
133).
3
Staneff, geschite der Bulgaren, 64.
İMPARATORLUKTA BULGARLARIN UMUMÎ DURUMU 27
ö n c e Y u n a n l ı l a r ı kurtarmak için harp ettiklerini i d d i a etmekte idiler.
Bu harp e s n a s ı n d a rus ordusunda hizmat ederek y ü z b a ş ı l ı ğ a k a d a r
ç ı k a n Mamarçef a d ı n d a b i r bulgar, e t r a f ı n d a k i 500 bulgar g ö n ü l l ü s ü
ile rus ordusunun h a r e k â t ı n a iştirak etmiş ve Edirne m ü s a l â h a -
s ı n d a n sonra b ü t ü n B u l g a r i s t a n ı a y a k l a n d ı r m a k için faaliyete g e ç ­
mişti; fakat m ü s a l â h a mucibince memleketi b o ş a l t m a y a b a ş l a y a n
rus ordusu k u m a n d a n ı buna m ü s a a d e etmedi. D i ğ e r taraftan Şi­
malî B u l g a r i s t a n ' ı n b e ş k a s a b a s ı n d a n seçilen 12 bulgar ç o r b a c ı s ı ,
1
ruslara B u l g a r i s t a n ' ı terk etmemeleri için ricaya g i t m i ş l e r d i .
T a b i î bu da bir netice vermedi. Bunun ü z e r i n e İslimye, Kotel, Ye-
n i - Z a ğ r a , Y a n b o l u , K a r n o b a t ve sair Ş a r k î Bulgaristan ş e h i r l e r i n d e n
b i r ç o k bulgar ahalisi rus ordusunun p e ş i n d e Memleketeyn'e ve
2
Besarabya'ya g e ç t i .
Bundan bir m ü d d e t sonra, 1835 de B u l g a r i s t a n ' ı n istiklâlini ilân
etmek gayesile h a z ı r l a n a n b ü y ü k bir isyan t e ş e b b ü s ü daha meydana
ç ı k a r ı l d ı . Bu hareketin m ü r e t t i b i V e l ç o a d ı n d a T ı r n o v a l ı b i r t ü c ­
c a r d ı . Mahut Mamarçef, asilerin b a ş ı n a kumandan olarak ç a ğ r ı l ­
mıştı. Fakat bu h a z ı r l ı k l a r d a n haber alan T ü r k idaresi asî reislerin
t o p l a n d ı ğ ı Plakovo m a n a s t ı r ı n ı derhal askerle sararak b a ş l ı c a l a r ı n ı
ele g e ç i r d i ; s ü r g ü n edilen Mamarçef ve hapse atılan rahip Sergi'den
3
maada hepsi idam e d i l d i .
Bu vakalardan az sonra, 1837 nisan a y ı n d a ( H . 1253 muharrem)
İkinci Mahmud. " m a h z â şîme-i m ü l k d a r î ve raiyyetper-
4
v e r î d e n , , olarak Rumeli'ye bir seyyahat y a p t ı . Staneff, T ı r -
nova i s y a n ı n ı n b a s t ı r ı l m a s ı n d a ş i d d e t g ö s t e r i l d i ğ i için b ü y ü k
devletlerin takbihte b u l u n d u k l a r ı n ı ve I I . Mahmud nin y a p t ı ğ ı b u
s e y y a h a t ı n bununla alâkalı o l d u ğ u n u ileri s ü r m e k t e d i r . Bu hususta
1
Staneff, Bu'garya Pod igo, S. 317 ve 322.
2
Aynı yer. - Bunlardan bir kısmının gittikleri yerde barınamıyarak bir
müddet sonra dönmek için Osmanlı Padişahından müsaade rica ettiklerini görü­
yoruz. Babı Alî emlâklerinin kendilerine iadesi ve üç sene cizyeden affedilmek
gibi çok müsait şartlarla yerlerine dönmelerini temin etmiştir (Arş. I-I, 15 zilhic­
ce 1255, irade ve melfufiarı).
3
Staneff, Mez. eser, 324-326. —Hükümet bu tarihten sonra bu havaliyi da­
imî ve sıkı bir nezaret altında tutmak lüzumunu duymuştur. Bu isyandan son­
ra bulgarlardan, evvelce eşkiyaya karşı kullanmak için taşınmasına müsaade ol­
unan silâhlar toplatılmıştır.
4
Staneff, yanlış olarak bu seyyahatı 1836 tarihinde gösterir (Hist. chrono­
logique de la Bulgarie, S. 80).
28 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
biz şimdilik, Mahmudun â y a n ve reaya m ü m e s s i l l e r i n e y a p t ı ğ ı bir
hitapta r a s t l a d ı ğ ı m ı z manidar b a z ı ifadelerden b a ş k a delile malik
1
değiliz . P a d i ş a h , Esad efendinin T a k v i m - i V e k a y i ' d e ç ı k a n seyya-
hatnamesine g ö r e , s ı r a s ı y l a Varna, Ş u m n u , Silistre, R u s ç u k g i b i
b a ş l ı c a a s k e r î mevkileri teftiş ettikten sonra isyan mahalli olan
T ı r n o v a ' y a gelmiş; sonra G a b r o v a , K ı z a n l ı k , f s k i z a ğ r a , Edirne
yoluyla İstanbul'a d ö n m ü ş t ü r .
§— Mısır b u h r a n ı , T a n z i m a t ı n ilânı g i b i b i r b i r i n i t a k i p eden
b ü y ü k hadiseler İ m p a r a t o r l u ğ u n h a y a t ı n a yeni bir istikamet çizdiği
s ı r a d a , B u l g a r i s t a n ı n g a r b ı n d a , Niş havalisinde b u l g a r l a r ı n yeni bir
isyan hareketi g ö r ü l d ü . Bu, V i d i n i s y a n ı n d a n (1850) ö n c e bulgar­
ların ç ı k a r d ı ğ ı en c i d d î i s y a n d ı r . Ö t e taraftan b u hareket, bilhassa
İ m p a r a t o r l u ğ u n b u pek nazik devresinde y a b a n c ı müdahalelerini
davet ettiği için de d i k k a t l a a r a ş t ı r ı l m a ğ a d e ğ e r .
1833 de, Mısır b u h r a n ı n ı n i l k z a m a n l a r ı n d a S ı r p prensi Miloş
O b r e n o v i ç , vaziyetten istifade ederek eskiden beri g ö z diktiği
T i m o k vadisini b e y l i ğ e ilhak etmişti. Bu vaziyet civardaki bulgar
reaya a r a s ı n d a S ı r p n ü f u z u n u z i y a d e l e ş t i r d i ğ i g i b i , ilhak edilen
yerlerden Niş, V i d i n , Pirot havalisine g e ç e n m ü s l ü m a n l a r da, bura­
l a r d a k i h o ş n u t s u z l u ğ u b ü s b ü t ü n a r t ı r m ı ş l a r d ı . İşte bu y ü z d e n ç o k
g e ç m e d e n isyan a l â m e t l e r i b e l i r m e ğ e b a ş l a d ı ; M i l y o ( j ^ - * ) a d ı n d a
2
nüfuzlu bir k o c a b a ş ı i k i defa h a l k ı a y a k l a n d ı r m a y a t e ş e b b ü s e t t i .
D i ğ e r taraftan k ö y l e r e kadar her tarafta iylân ve izah edilen
yeni Tanzimat e s a s l a r ı n a r a ğ m e n m e m u r l a r ı n suiistimalleri devam
edip g i d i y o r d u . 1841 tarihinde bu havaliyi d o l a ş a n F r a n s ı z A k a ­
3
demisi a z a s ı n d a n M . Blanqui, seyyahatnamesinde vaziyet h a k k ı n a
şu m ü t a l â a l a r ı y ü r ü t m e k t e d i r : " H a t t - ı Şerifle v e r g i meselelerinin
1 arzusunda bulunan yeni Prens Mihal'in annesi Prenses Liubitsa da, bu hareketi
Padişah bu nutkunda şunları söyledi: «memâlik-i mahrûsat - ülmesâlik-i
şahanemizde mutavattın kaffe-i ehl-i islâm ve reayanın vikayeleriyle saye-i şevket-
vaye-i mülûkânemizde asayiş ve istirahatları ahass-ı metalib-i hümâyûnumuz
olup işbu külfet-i hareketi dahi ihtiyarımız imar-ı mülk ve himaye-i ahali ve
reaya niyyet-i hayriyesinden ibaret olmakla siz dahi ona göre hareket ve me­
mur olduğunuz umurda sadakat edesiniz.» (Takvim-i vekayi, sene 1252, defa
149). Seyyahat resmen ecnebî sefirlerede bildirilmişti (Lûtfi tarihi, C. V, S. 90).
Bu şüphesiz manidar bir noktadır.
2
Lûtfi tarihi, C. VIII, S. 116. Müfettiş olarak gönderilen Arif Hikmet be­
yin tahriratı.
3
Voyage en Bulgarie pendant l'annee 1841, Paris 1843^
İMPARATORLUKTA BULGARLARIN UMUMÎ DURUMU 29
halledileceği yalandı. Bu yalan tatbikat sahasına konu­
lunca bulgarlar bunu ç a b u k g ö r d ü l e r ve ş i k â y e t e b a ş l a d ı l a r . Vazi­
yetlerinin eskisine nazaran daha fenalaştığını ve gelirlerini a ş a n
bu a ğ ı r vergileri ö d i y e m i y e c e k l e r i n i ilân ettiler. T ü r k i y e ' d e b e k a y â
vergilerin tahsili k a t l - i â m l a yapılır. Askerler v e r g i mükellefle­
1
rinin evlerine yerleşirler, orada g ü n l e r c e kalır, yer ve i ç e r l e r „.
Vaziyetin g e r g i n l i ğ i d o l a y ı s ı y l a N i ş ' d e katil v a k a l a r ı , ç a r p ı ş ­
malar eksik o l m ı y o r d u . S ı r b i s t a n ' d a n gelen t e ş v i k k â r tesirler, bu
2
isyan h a v a s ı n ı b ü s b ü t ü n a t e ş l e m e k t e i d i Nihayet 1841 yılı b a ş ­
l a r ı n d a ( ş u b a t 1257) yine milyo'nun t a h r i k i y l e Niş, Leskofca, Ş e h i r -
3
k ö y ü k a z a l a r ı hep birden a y a k l a n d ı l a r . Asiler, Kotine b o ğ a z ı n ı zapt-
ederek Niş'ten İ s t a n b u l ' a giden y o l u kestiler; D e ğ i r m e n l e r i zabt ve
4
ellerine g e ç i r d i k l e r i m ü s l ü m a n ahaliyi k a t l e t m e ğ e b a ş l a d ı l a r . Başla­
r ı n d a yine mahut M i l y o ( ^ . 1 . v e y a ^ L . ) v a r d ı . O n u n etrafa g ö n d e r ­
diği t a h r i k â t ç ı l a r l a isyan daha o zaman ç o k g e n i ş bir sahaya yayılmış
bulunuyordu. Bu arada V i d i n havalisinde Sahra ( b u l g a r l a r ı n K u l a ' s ı )
nahiyesi de isyana katılmıştı. B ö y l e c e hareket tâ Vidine
kadar k o l a t m ı ş g ö r ü n m e k t e d i r . H ü k ü m e t a d a m l a r ı b ü t ü n Ru-
1
Blanqui'nin eserini temin etmek vaziyet dolayısıyla mümkün olmadı. Yukarı­
daki ifadeleri Staneff'in kitabından naklettik (Bak. Bu'garya Pad igo, 330).—is­
yana vergi meselelerinin sebebiyet verdiğini türk vesikaları da tezyit etmektedir
(Bak. A. Refik Mezkûr makale, vesika 99; Lûtfi tarihi C.VII zeyildeki ve­
sikalar).
2
Malûmdur ki eski Sırp Prensi Miloş, müstebit idaresi yüzünden Kııezlerin
zoruyle oğlu Mihal lehine terk-i saltanata mecbur olmuşdu ( 1839). Miloş, türk hi-
mayesile mevkilerini koruyan bu knezlere karşı, cenup islavlarınm başına ge­
çerek müttehit bir devlet kurmak isteyenlerin idealini temsil etmekte idi. Bu se-
beble bulgarlara yardım hareketi onu tekrar Sırpların başına getirecekti. Asî
bulgarlara, her şeye, hattâ tedbirli davranan sırp hükümetine rağmen yardım
ile aynı maksadı takip etmiş görünmektedir. (Saint - René Taillandier, La Ser­
f
bie, Kara George et Miloche, Paris 1872, S. 356). >.asen asîlerin istekleri, Tan-
zimatla vaadedilen şeylerin tamamile tatbiki veya komşuları sırplar gibi muh­
tar bir idare tesisi idi (Stneff, Bulgarya Pod igo, 327)
3
«Milyo nam melun reaya-i mersûmunun vergileri maddesini serrişte ederek
Niş kazasının bilcümle reayasını ifsada cesaret» (Vidin valisi Hüseyin Paşaya
Nişde bulunan müfettiş Arif Hikmet beyin şıkkası, Lûtfi tarihi, VIII, 116)
4
Asîlerin hareket tarzı, İstanbul yolunu kesmeleri, değirmenlerin zaptı ile­
ride görüleceği gibi Vidin isyanmdakine tamamiyle benzemektedir (Bak. bölüm
III. ).
30 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
meli'nin a y a k l a n m a s ı n d a n k o r k m a ğ a b a ş l a d ı l a r *. Her tarafta i s y a n
h ü k ü m s ü r d ü ğ ü n d e n ve yollar kesilmiş b u l u n d u ğ u n d a n yardım
gelmesi ihtimali pek zayıftı. V a l i Sabri p a ş a n ı n y a n ı n d a pek az
2
asker v a r d ı . N i ş ' d e b ü t ü n m ü s i ü m a n ahali d e h ş e t i ç e r i s i n d e i d i .
Bu vaziyet k a r ş ı s ı n d a P a ş a , o s ı r a d a Niş'te bulunan Rumeli Mü­
3
fettişi A r i f Hikmet beyin d e reyini alarak Kosova, Y e g o v i t s a ,
ve Prokuple havalisinden, y a ğ m a y a can atan 1500 kadar arnuvut
askeri celbetti. " A r n a v u t l a r ı n â d e t - i m e k r û h a l a r ı olan y a ğ m a c ı l ı k t a n , ,
k o r k u l d u ğ u için e v v e l â sergerdeleri ile m ü z a k e r e olunarak b u g i b i
hareketlerde b u l u n m ı y a c a k l a r ı n a dair b e s a l a r ı (yeminleri) a l ı n d ı .
18 nisan 1841 (25 sefer 1257) gecesi hareket edilerek, t o p l a r ı n
y a r d ı m ı ile asilerin b a ş l ı c a merkezleri olan K a m a n i ç a W) ve
Mütafca(?) (4-b*) kuleleri zaptolundu. Bu ç a r p ı ş m a l a r d a asilerin
4
reisi Milyo m a k t u l d ü ş t ü , d i ğ e r l e r i s a ğ olarak ele geçirildi, isyan
eden k ö y l ü l e r i n ekseriyetle baltadan veya sopadan b a ş k a s i l â h l a n
y o k t u . K a m a n i ç a ve M ü t a f c a ' n ı n z a p t ı ile g ö z l e r i y ı l a n reaya k ö y ­
5
lerine d a ğ ı l m a y a b a ş l a d ı l a r . Fakat arnavutlar s ö z l e r i n d e d u r m a d ı l a r .
H a r e k â t b a ş l a r b a ş l a m a z y a ğ m a ve kitale, k ö y l e r i y a k ı p y ı k m ı y a
giriştiler. B ö y l e c e O s m a n l ı idarecilerinin t e d b i r s i z l i ğ i bu sefer de ç o k
vahim neticeler d o ğ u r m u ş t u r . İsyan g e n i ş l e m i ş ve mesele beynelmilel
sahaya a k s e t m i ş t i r . A r n a v u t l a r d a n b ü s b ü t ü n d e h ş e t e k a p ı l a n s ı r p
hududuna k o m ş u y i r m i sekiz k ö y , hudut boyuna k a ç a r a k orada
toplanmaya b a ş l a d ı l a r . Babı Alî S ı r b i s t a n ' ı n v a z i y e t i n d e n ş ü p h e l e n d i ğ i
için V i d i n , Niş ve Bosna valilerine ç o k d i k k a t l i b u l u n m a l a r ı husu-
1 teşci olunmadıkları halde bütün ümitlerini ona bağlamışlardı (L. von Ranke,
Niş muhafızı Sabri Paşanın Vidin Valisi Ağa Hüseyin Paşaya yazdığı
mekup sureti, Lûtfi tarihi, VII, 113.
2
Kendi ifadesine göre ancak elli zaptiye neferi (Lûtfi, VII, 114).
3
Arif Hikmet bey, Rumeli'de Tanzimatın tatbikini teftiş için dolaşmakta
idi. Anadolu'ya da ayrıca böyle bir müfettiş gönderilmişti (Lûtfi, VII, 118).
4
Daha önce Niş vücûhûndan ve meclis azasından Kerim bey de kendi teşeb­
büsü ile Kotine boğazını asilerin elinden almışdı (Arif Hikmet beyin mez­
kûr şıkkası).
5 Lûtfi, VII, 10.
«Ancak arnavut askeri kavgaya şuru' olunduğu vakitte fezahata başlı-
yarak ve sergerdeleri ise yağma maslahatını terviç için mukaddemce tarefeyni
tağlit eyleyerek indifa-ı gaileye değin bir takım kariyeleri ihrak ve üç gün al-
ettevali nehb ü garetle meşgul olup her çend sizinle mukavelemiz böylemi idi
denilerek Paşa-i müşarünileyh tarafından serzeniş ve tevbih olunmuş isede ne
yapalım ayak takımına söz anlatamadık diye merkumlar irâd-ı özr-i vâhî ile
cevap vermiş» lerdir (Arif Hikmet beyin mezkûr şıkkası).
İMPARATORLUKTA B U L G A R L A R I N UMUMÎ DURUMU 31
1
sunda gizli emirler g ö n d e r d i . H a k i k a t e n S ı r p Prensi, hududa gelen
asilerin ç o c u k l a r ı n ı ve h a y v a n l a r ı n ı memleketine almış ve ü z e r ­
lerine asker sevk olunursa kendilerine y a r d ı m e d e c e ğ i n i valiye
2
a ç ı k ç a b i l d i r m i ş t i . Fakat asiler, Niş için g i t t i k ç e t e h d i t k â r bir va­
ziyet almakta idiler. B a b ı A l i , derhal Rumeli valisi Dilâver, V i d i n
valisi A ğ a H ü s e y i n , Ü s k ü p n a z ı r ı A l i Hıfzı, V r a n y a 1
(Vb-?- )
zaptiye memuru H ü s e y i n ve Priştineli A b d ü r r a h m a n P a ş a l a r a i s y a n ı n
3
b a s t ı r ı l m a s ı için y a r d ı m a g e ç m e l e r i n i e m r e t t i ; S ı r p prensi Mihal'e
şüpheli h a r e k â t ı n d a n d o l a y ı a y r ı c a bir ihtarname 4
gönderildi .
Bir m ü d d e t sonra da Edirne Valisi Y a k u p p a ş a , a s a y i ş i iade ve
meseleyi t a h k i k etmek ü z e r e kâfi m i k t a r d a askerle Niş'e hareket
5
e t t i . A r n a v u t askerlerini kullanarak y o l s u z l u ğ a meydan veren Niş
V a l i s i Sabri p a ş a azlolundu. Y a k u p p a ş a Nişe v a r d ı k t a n sonra
o r t a l ı k s a k i n l e ş m i ş ve S ı r b i s t a n ' a g e ç e n ç o l u k ç o c u k ve hayvanat
iade edilerek yerlerine g ö n d e r i l m i ş t i . Başlıca s u ç l u l a r , Niş V a l i s i
Sabri p a ş a da dahil olarak, muhakeme edilmek ü z e r e İ s t a n b u l ' a
çağırıldı . 6
1
Lûtfi, VII, 12.
2
«Asker sevkolunduğu surette Sırplûdan imdat verilerek iane olunacağı
taraf-ı çakerîye mîr-i mumaileyh (Sırp beyi) sarahaten yazmış olmakla» (Sab­
ri Paşanın Vidin Valisi Hüseyin Paşaya mektubu, Lûtfi tarihi, VII, 114). — S t a -
neff, Sırp hükümetinin isyan aleyhine vaziyet aldığını ve yardımdan katî su­
rette çekindiğini yazmakla iktifa ediyor. Halbuki başlangıçta bulgarların büsbü­
tün yardımsız bırakılmadığını görüyoruz. Prenses Liubitsa, Sırbistanın isyana
kati surette' müdahalesini istiyordu. Ranke'ye göre de bulgarlar, Mihal tarafından
Serbien und die Turkei im neunzehnten Jahrhundert, Leipzig 1879, 262).
3
Ahmet Refik, Mez. makale, vesika 99.
4
Niş valisi Sabri Paşanın Vidin valisi Hüseyin Paşaya gönderdiği şıkka,
Lûtfi, VII, 10. — Sırbistanın Niş isyanındaki vaziyeti 1842 de Mihal Obrenoviç'in
beylikten atılmasını hazırlayan en mühim amiller arasındadır (Ranke, mez­
kûr eser, S. 262).
5
6
1843 de halâ Niş'den kargaşalık haberleri gelmekte idi. Bu tarihde arna¬
vutların yeni çapulculukları yüzünden burada tekrar bazı karışıklıklar görüldü.
Vranya, Leskofce, Ürgüp ( u/01 ) kazaları reayası bunların elinden kurtulmak
için Niş şehrine yahut Sırbistan'a kaçıp sığınıyorlardı. Nihayet Babı Alî'de mec-
lis-i hasda mesele ehemmiyetle tetkik olunarak «haşarat-ı merkûmenin irae-i
kuvve-i kahire-i Devlet-i Aliyye ile def-i taaddi ve habasetleri» hususunda Vidin
32 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
Rusya, İ m p a r a t o r l u ğ u n işlerine k a r ı ş m a k ve r e a y a n ı n y a r d ı m c ı s ı
o l d u ğ u n u g ö s t e r m e k için Niş i s y a n ı n ı yeni bir fırsat b i l d i . Ç a r , bu
münasebetle Osmanlı hükümetine gönderdiği yazıda bulgarların,
m e m u r l a r ı n fena muamelelerine t a h a m m ü l edemiyerek isyan ettik­
lerini, tedip hareketinde çok ş i d d e t l i hareket o l u n d u ğ u n u bahis
mevzuu ederek bir daha bu ş e k i l d e u y g u n s u z l u k l a r ı n t e k e r r ü r ü n e
mani olmak için lâzım gelen tedbirleri m a h a l l i n d e ' d o l a ş a r a k tesbit
edecek bir memur g ö n d e r m e ğ e k a r a r v e r d i ğ i n i bildirmekte i d i
Bu t e ş e b b ü s , Babı A l i ' y i telâş ve e n d i ş e y e d ü ş ü r d ü . E v v e l â bundan
asilerin cesaret a l a c a ğ ı n ı , sonra, d i ğ e r devletlerin de, R u s y a n ı n n ü ­
fuzunu takviye etmesine meydan b ı r a k m a m a k için ayni şeyi iste­
yeceklerini, binaenaleyh meselenin b ü y ü y e c e ğ i n i haklı olarak d ü ş ü ­
2
n ü y o r d u . Babı Alî, esasen o s ı r a d a , Ş a m hadiseleri y ü z ü n d e n
3
b ü y ü k m ü ş k ü l â t i ç e r i s i n d e i d i . H ü k ü m e t hadisenin tamamen ka­
p a n m ı ş o l d u ğ u n u ileri s ü r e r e k , R u s y a y ı , t a h k i k a t için memur g ö n ­
dermek fikrinden v a z g e ç i r m e ğ e çalıştı. Fakat nihayet, bu memurun
ahali a r a s ı n d a tahkikata k a l k ı ş m a d a n Niş'ten ö y l e c e g e ç m e s i şıkkını
4
kabul e t t i . Bununla beraber, Babı A l î ' n i n d ü ş ü n d ü ğ ü g i b i , d i ğ e r
b ü y ü k devletler de m ü d a h a l e t e ş e b b ü s ü n d e n geri k a l m a d ı l a r .
Fransa ve Avusturya da N i ş ' d e t a h k i k a t yapmak istediklerini b i l ­
dirdiler. F r a n s a n ı n , bu iş için A k a d e m i a z a s ı n d a n M . B l a n q u i ' y i
5
Bulgaristan'a g ö n d e r d i ğ i n i b i l i y o r u z . Mamafih, bildiğimiz g i b i ,
valisi Hüseyin Paşaya geniş salâhiyet verildi (Arş. 8-1, İ. 7, 16 zilkade 1259). Gö­
rülüyor ki hükümetin aczi yüzünden karışıklıklara bir türlü nihayet ver­
ilemiyordu.
1
Niş'e tahkikat için gönderilen rusya memuru Korniç ( ) e verilen ta­
limat; Lûtfi, VII, ves. III. Rusya Niş meselesinde müdahalesini haklı göstermek için
şu behaneyi ileri sürmekte idi: Çar hazretleri hırıstiyan ahalinin, yapılan sui­
istimaller yüzünden isyana devam etmelerini Osmanlı Devletine karşı hayırhahlığı
dolayısile doğru bulmadığından bunların sebeplerini araştırmağa ve Bâbı Alîye
bildirmeğe karar vermiştir (mezkûr tâlimat).
2
Lûtfi, VII, 109. Mazbata sureti.—İstanbuldaki rus elçisi bu memurun, «bu
Niş ihtilâli pek alevli rivayet olunmuş ve imparator cenaplarına zaten tesir et­
miş olduğundan tahfifile def ü teskini zımnında» gönderildiğini ifade etmekte
idi (Mezkûr mazbata).
3
Burada Dürzîlerle Maruniler arasında çıkan ve Büyük Devletlerin müda-
helesini çekerek büyük bir mesele halini alan kargaşalıklar hakkında bilhas­
sa bak: Baron İ. de Testa, Recueil des traites de la Porte Ottomane, T. III.
4
Mez. mazbata.
5
Blanqui, Fransa'ya döndükten sonra Bulgaristan hakkında intibalarıni şu
muhtelif eserlerinde tesbit etmiştir: Communication sur I'etat social des populations
İMPARATORLUKTA BULGARLARIN UMUMÎ DURUMU 33
B a b ı A l î ' n i n aldığı tedbirler sayesinde meselenin daha ziyade ge­
n i ş l e m e s i n e meydan verilmeyerek bu t e ş e b b ü s l e r ö n l e n d i . Fakat b u
hadise, neticede O s m a n l ı h ü k ü m e t i n e , X I X . uncu asır b a ş l a r ı n d a n
beri g i t t i k ç e daha kuvvetle beliren, A v r u p a ' n ı n m ü d a h a l e ve vesayet
niyetlerini bir daha a ç ı k ç a g ö s t e r d i .
§— Niş meselesi bu suretle k a p a n ı r kapanmaz, B u l g a r i s t a n ' ı n
ö b ü r ucunda b u l g a r l a r ı n yeni isyan t e ş e b b ü s l e r i meydana ç ı k m a k t a
1
gecikmedi. Memleketeyn ve Besarabya'daki Bulgar m u h a c i r l e r i ,
Bulgaristan'da u m u m î bir isyan ç ı k a r m a k için çeteler halinde T u n a ' y ı
g e ç m e k tasavvurunda bulundular (1841). Bunun için Eflâk b e y i
Aleksandr Kiga'dan açıkça m ü s a a d e istediler. Bey, kendi
memleketinin m e n f a a t l a r ı n ı d ü ş ü n e r e k , buna m ü s a a d e etmedi ve
Tuna ü z e r i n d e a s k e r î tedbirler aldı. B u l g a r l a r ı n , T u n a ' y ı g e ç m e
t e ş e b b ü s ü silâh kuvvetile men' edildi; i k i taraftan ö l e n ve yara­
2
lananlar o l d u . Bu hadiseden b i r m ü d d e t sonra, 21 ş u b a t 1842 de
(10 muharrem 1258) Eflâk beyliği h u d u t l a r ı dahilinde, İ b r a i l ' d e ,
b a z ı r u m l a r ı n da dahil b u l u n d u ğ u bir b u l g a r çetesinin yeniden
k a r g a ş a l ı k ç ı k a r d ı ğ ı , fakat neticede rumen askerleri t a r a f ı n d a pe­
r i ş a n e d i l d i ğ i haberi geldi. Rumenlerle v u k u a gelen ve a s î l e r d e n
bir k ı s m ı n ı n ö l ü m ü ve bir k ı s m ı n ı n y a r a l a n m a s ı y l a neticelenen
ç a r p ı ş m a , b u n l a r ı n i l k ö n c e İ b r a i l ' d e k i rumen kuvvetlerinin silâh
ve cepanelerini zaptetmek ve g e ç e n sene hareketlerine mani
3
olan kolonel Engel'i ö l d ü r m e k istemelerinden ileri g e l m i ş t i .
İ b r a i l ' d e k i hadise derhal k a p a n m ı ş olmakla beraber y a p ı l a n t a h k i k a t
h ü k ü m e t e hareketin ş ü m u l ve mahiyeti h a k k ı n d a m ü h i m bilgiler
de la Turquie D'Europe, Séance et travaux de l'Académie des Scienes morales et
politiques. T. I, Paris 1842; Considérations sur l'état actuel de la Turquie d'Europe,
Paris 1843; Niş isyanı için bilhassa mühim olanı, Voyage en Bulgarie Pendant
l'année 1841, Paris 1843.
1
Bunların arasında Niş isyanından sonra oradan kaçıp gelmiş olanlar da
vardı (Arş. 5-1, İ. 4, 11 cemaziyülahir 1258. Arz tezkiresi).
2
İorga, Hist. des Etats balkaniques, 307-309.
3
Staneff'in 1841 tarihile «İbrail bulgarlarının» isyan teşebbüsü hakkında
verdiği malûmat Türk arşiv vesikalarıyla uymamaktadır. Bulgar tarihçisine g ö ­
re, 300 kişilik bir bulgar çetesi, Sırp Turiç ve Bulgar Vasil Volkof idaresinde
kayıklara binerek Tuna'yı geçmek teşbbüsünde bulunmuş, fakat arkalarından Ru­
men askerlerinin ateş açması üzerine perişan olmuştur (Staneff, Bulgarya Pod
igo, 330). Staneff, İbrail'de vukua gelen hadise ile bir yıl önce Kalas'ta Ru­
menlerle Bulgarların çarpışmasını mucibolan hadiseyi karıştırmış görünmektedir.
34 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
1
vermekte i d i : Ele g e ç e n asîlerin i s t i n t a k ı n d a n a n l a ş ı l d ı ğ ı n a g ö r e , bu
isyan altı senedenberi, y a n i tâ 1835 T ı r n o v a hadisesinden beri
2 şılaşan F r a n s ı z l a r , rakiplerine bir darbe vurmak için Girit mesele­
h a z ı r l a n m a k t a d ı r . Fransa'ya, gemilerle gizli olarak silâh ve cepane
getirmek ü z e r e adamlar g ö n d e r i l m i ş ve B ü k r e ş ' t e k i tacirler isyan
hazırlığı için para temin etmişlerdir. B ü t ü n hazırlıklar bittikten
sonra Besarabya'da (o zaman Rus idaresinde i d i ) h a z ı r l a n a n 9000
bulgar İbrail ve Kalas'taki 3000 bulgarla b i r l e ş e r e k Bulgaristan'a
3 b a ş l ı c a , baharda toplanacak redif a l a y l a r ı n ı n daha ö n c e t o p l a n m a s ı
girecek ve memleketi a y a k l a n d ı r a c a k t ı r . O s m a n l ı h ü k ü m e t i n i n
tahmin ettiği gibi*, bu t e ş e b b ü s ü n , o zaman siyaset âlemini ya­
k ı n d a n . meşgul eden yunan meselesile a l â k a d a r
kuvvetle muhtemeldi. Bahusus a s î l e r a r a s ı n d a r u m l a r ı n b u l u n m a s ı
ve Fransa'dan silâh getirtilmesi t e ş e b b ü s ü bunu teyit eder g i b i
g ö r ü n m e k t e i d i . Hakikaten bu tarihlerde Yunanistan ve F r a n s a ' n ı n
5 v e k e y f i y â t ı n d ü ş m a n - i k a v î s i o l a n , , Ç a r ' ı n kendi ü l k e ­
Rumeli'de bir karışıklık çıkmasını istemeleri t a b i î i d i . Yunanistan,
Mısır b u h r a n ı e s n a s ı n d a ve sonra, ç o k dar b u l d u ğ u arazisini rum­
iarla m e s k û n O s m a n l ı ülkeleri aleyhine g e n i ş l e t m e ğ e çalışmış ve
bilhassa m a ğ l û p Mısır P a ş a s ı n ı n elinden alınan G i r i d ' i kendisine
devrettirmek için b ü y ü k bir faaliyet g ö s t e r m e ğ e b a ş l a m ı ş t ı . D i ğ e r
1
Eflâk beyi de hadise mahalline Dahiliye Müdürünün bizzat gitmesine karar
vermişti (Mez. irade melfuflarından, Silistre Valisinin tahr.).
2
Esasen yakalanan çete reisi de, Tırnova isyajıını hazırlayan Velço gibi
Tırnovalı bir tacirin oğlu imiş (Arş. 3-2,28 sefer 1258, melf. Salih Yazıcı'nın
Silistre Valisi Sait Paşa'ya gönderdiği şıkka). Staneff'e göre bu isyan teşebbüsü
1841 Niş isyanı ile alâkadardır. Niş hadisatının bu taraflarda oldukça heyecanla
karşılandığını Reni' de oturan bir bulgarin Besarabya Valisine yazdığı bir mek­
tup açıkça göstermektedir (Staneff, Mez. eser, 330). Esasen Kalas'daki ilk te­
şebbüs de Niş isyanından üç ay sonra vukua gelmişti.
3
Salih Yazıcı'nın mezkûr şıkkası-Bu malûmat şüphesiz bazı rivayetlerden
ibaretti. Mamafih bizzat Rus hükümeti, Bulgarların, Çarlığın cenup eyaletlerindeki
gizli faaliyetlerini tasdik etmektedir (Arş. 4-1,1.3,18 cemaziyülevvel 1258, melf.
Kont Nesselrode tarafından Rusya maslahatgüzarı Titof canibine varid olan tah-
rirat-ı mahremane, Sondaki Vesikalar : No. 2.
4
Arş. 3-2,28 sefer 1258, Arz tezkiresi.
5
Bu tarihlerde, «Tuna sağ ve sol sahili islav kavimlerinin kurtuluşu cemiyeti»
adındaki cemiyet Fransız tarikatçılarla birlikte çalışmakta idi. (Iorga, Mez.
eser, 308).
^ Yunan hükümeti bilhassa Fransa'ya güvenerek hummalı bir siyasî faaliyet
gösterdiği gibi bir taraftan da Osmanlı arazisine tahrikâtçılar göndererek isyanlar
çıkartmağa çalışmakta idi. Velentzas adında azılı bir çeteci Tesalya'ya, Karatasso
adında bir yüzbaşı Selânik'e gönderilmişti. Girid'e giden isyancılar orada bir
isyan çıkarmağa muvaffak olmuşlardı. ( E . Driault - M. Lhéritiér, Histoire diplo-
İMPARATORLUKTA BULGARLARIN UMUMÎ DURUMU 35
taraftan A k d e n i z hakimiyeti d a v a s ı için bu s ı r a d a ingilizlerle kar­
1
sinde Yunan siyasetine kuvvetle m ü z a h e r e t e t m e k t e y d i l e r . B a b ı
 l î ' d e Meclis-i Has t o p l a n t ı s ı n d a , İbrail meselesi m ü z a k e r e olunur­
2
ken bu noktalar g ö z ö n ü n e a l ı n a r a k , hadisenin ş ü m u l ü n e g ö r e b a z ı
esaslı tedbirler almak lüzumu kabul edildi. Bu tedbirler a r a s ı n d a
3
ve Eflâk - B u ğ d a n beylerine tenbihnameler g ö n d e r i l m e s i d ü ş ü n ü l d ü .
D i ğ e r taraftan Besarabya'daki Bulgar h a z ı r l ı k l a r ı n d a n d o l a y ı R u s
bulunması
h ü k ü m e t i n i n d e d i k k a t n a z a r ı ç e k i l d i . Rusya t a r a f ı n d a n
Babı Â l î ' n i n bu husustaki m ü r a c a a t ı n a verilen cevapta, " i h l â l i
emn ü a s a y i ş - i â l e m i m u c i p o l a c a k b i l c ü m l e ahval
sinde " b u misillû t e ş e b b ü s â t ı n ş e d i d e n men ü tahzirine m ü s â r a a t , ,
e d e c e ğ i bildirilmekte, ve " k â f f e - i h u s u s a t t a R u s y a D e v ­
l e t i n i n m u a v e n e t - i h a l i s a n e s i n e i s t i n a d , , olunduğu
6 için memnuniyet beyan edilmekte i d i * . Ç a r h ü k ü m e t i n i n bu su­
retle O s m a n l ı Devletine samimî surette dost ve h a y ı r h a h g ö r ü n ­
mekle, ancak H ü n k â r iskelesi muahedesinin infisahından beri zayıflı-
yan nüfûzunu iade etmek m a k s a d ı n ı g ü t t ü ğ ü a ş i k â r d ı r . H ü l â s a , Niş
ve V i d i n i s y a n l a r ı daima S ı r b i s t a n ' l a alâkalı b u l u n d u ğ u g i b i , İ b ­
rail hadisesi de Romanya ve Rusya idaresinde daha serbest faa­
liyette bulunan bulgar muhacirlerinin Rumeli'deki O s m a n l ı eyalet­
leri için nekadar tehlikeli isyan ve t a h r i k â t u n s u r l a r ı o l d u ğ u n u
göstermekte idi.
§— Bu isyan t e ş e b b ü s l e r i n i n daima muvaffakiyetsizlikle neti­
celenmesine r a ğ m e n , Bulgaristan'da isyan ruhu hiç bir zaman
matique de le Grèce, Paris 1925, 191 ve müt.) îbrail'de teşekkül eden çe­
tenin reisi de Tesalya Cemiyeti ve Girit Cemiyeti ile muhaberede bulunan «Ma­
kedonya Komitesi» azasındandı. (Iorga, Mez. eser, 310).
1
E . Driault - M. Lhéritier, Mez. eser, II, 179 ve müt.
2
«Reviş-i hale nazaran ifsad-ı mezkûre Fransızların ihtirâ'kerdeleri olarak
elhaleti hazihi derdest-i kaviye olan mesâil-i yunaniyenin dilhahlarına tatbikan
tanzimine medar olmak mütalâasıyla her türlü esbaba teşebbüs eylemeleri ve
Rumeli reayasını imkân müsait olduğu derecede ifsat ve tahrike çarecû olmaları
Devleti Aliyyeye bir gaile çıkarmak kasdile ihlâl-i asayişe kalkışmalarıbaîd
olmadığı misillû...» (Arş. 3-2, 28 sefer 1258, arz tezkiresi).
3
Mezkûr arz tezkiresi.
4
Bak. vesika: No. 2
36 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ İMPARATORLUKTA B U L G A R L A R I N UMUMÎ DURUMU 37

tamamiyle kırılmıyor, •> h o ş n u t s u z l u k m ü t e m a d i y e n a r t ı p genişli­ bulan ş a h ı s h a k k ı n d a ş i k â y e t olunsa dahi zabit-i belde t a r a f ı n d a n

y o r d u . H ü k ü m e t , her an yeni bir isyan o l a c a k m ı ş g i b i tetikte havale-i sem'-i itibar olunmaz.,, Bir h ı r i s t i y a n , bir m ü s l ü m a n a k a r ş ı
bulunmak zaruretini d u y m a k t a i d i . A s r ı n o r t a l a r ı n a d o ğ r u Bulga­ d a v a c ı olsa, muhakkak i k i m ü s l ü m a n ş a h i t g ö s t e r m e s i lâzımdır.
1
ristan'a ait muhtelif k a y n a k l a r ı n mukayesesi bize, burada İslâhat Fakat b u şahitleri de hiç b i r zaman bulamaz . Velhasıl, rapora
e s a s l a r ı n ı n , g e r ç e k t e n m ü s b e t b i r netice v e r m e d i ğ i n i g ö s t e r m e k ­ g ö r e , "Bulgaristanda... a d e m - i hoşnûdî derece-i niha-
2
1
tedir. Bu hususta F r a n s ı z m e m u r l a r ı n ı n , r e a y a n ı n ve nihayet bizzat yeye r e s î d e olmuştur .,,
hükümetin müşahedelerini karşılaştıracağız. Şimdi bizzat r e a y a y ı dinliyelim. V i d i n l i l e r 1850 de p a d i ş a h a sun­
1848 senesi s o n l a r ı n a d o ğ r u B u l g a r i s t a n ' ı d o l a ş a n F r a n s ı z me­ d u k l a r ı bir arizede ş ö y l e d e m e k t e d i r l e r : "Memalik-i M a h r û s a - i Ş â h â -
m u r l a r ı r a p o r l a r ı n d a , b a ş l ı c a h o ş n u t s u z l u k sebeplerini şu ş e k i l d e s ı r a ­ nede b i r Tanzimat-i H a y r i y e icra b u y r u l d u ğ u m e s m û - ı â c i z â n e m i z
l a m a k t a d ı r l a r : E v v e l â en m ü h i m ş i k â y e t mevzuu vergiye taallûk et­ o l m u ş ise de bunun h a k k - ı a b î d a n e m i z d e i c r â â t - ı fiiliyesine
3
mektedir. Meselâ, â ş a r t a h s i l d a r l a r ı m a h s u l ü fazla g ö s t e r e r e k fazla aslâ mübaşeret olunmamıştır. ,,
vergi almakta ve d i ğ e r memurlar da bundan hisse k o p a r d ı k l a r ı Nihayet, 1843 senesinde Bâbı Â l î ' d e n Rumeli valilerine g ö n ­
için ses ç ı k a r m a m a k t a d ı r l a r ; cizye vergisi ise b e ş y a ş ı n d a k i ç o c u k ­ derilen bir tamimden ç ı k a r d ı ğ ı m ı z şu ifadede, reaya a r a s ı n d a k i
2
l a r d a n bile a l ı n m a k t a d ı r . Resm-i otlak da reaya için a y r ı c a a ğ ı r h o ş n u t s u z l u k a ç ı k b i r dille itiraf edilmektedir. Reaya, " b a z ı mua-
bir y ü k teşkil etmektedir. Bu v e r g i "senede h a y v a n b a ş ı n a d ö r t melât-ı anîfe ve ş e d î d e cihetile s ı k ı l d ı k l a r ı n d a o m a k û l e h â l â t
k u r u ş t a n ibaret iken m e m u r l a r ı n k â r ve t e m e t t u l a r ı , , y ü ­ zihinlerini b a ş k a sûretlere meyil ettirmeye istidat
3
zünden i k i m i s l i n e ç ı k m ı ş t ı r . K ö y l ü n ü n iktisaden elleri vermekte b u l u n d u ğ u n d a n b u hususlardan d o l a y ı dahi sıkılıp
kolları b a ğ l a n m ı ş t ı r : Bir bulgar, "zabit-i belde,, hin m ü s a a d e s i m e c b u r i y e t m e r k e z l e r i n e g ö t ü r ü l m e m e s i n e himmet olun­
4
o l m a d ı k ç a bir ecnebiye hiç b i r ş e y satamaz . H a k i k a t t e bu zabit-i ması ş a y a n - ı d i k k a t umur-i m ü h i m m e - i nazike-i m ü l k i y e d e n , , d ı r . 4

belde k ö y l ü d e n m a h s u l ü n ü ucuz bedel ile alır ve kendisi istediği
fiatla s a t a r d ı . H ı r i s t i y a n ahali, u m u m î hizmetlerde v e y a valinin h u s u s î
işleri için senede y ü z g ü n (?) angarya ç a l ı ş m a k t a i d i . " E h l - i islâmın
b i r i bir b u l g a r i n hanesine v a r d ı k t a y a b a n c ı , sahib-i hane g i b i ken­
disini ve Beygirini m e r k û m a beslettikten sonra b i r a k ç a vermez
ve b ö y l e alenen â h a n n hane ve emvaline t e c a v ü z î hareketi v u k u
1
Tanzimat'ın Osmanlı Devleti için yeni bir isyan ve kargaşalık devri açtı­
ğını ileri sürenler, şu cihetten haklıdırlar ki, bir taraftan durumun sür'atle iyileş­
mesini istiyen reaya, diğer taraftan müktesep içtimaî vaziyetleri dolayısile yeni
rejime uyamıyan sınıflar ve zümreler, daima hoşnutsuzluk göstermekten ve bazan
bunu isyana kadar götürmekten çekinmiyorlardı.
2
Malûm olduğu üzere şeriatça " çocuklardan şahsî bir vergi olan cizye
alınamazdı.
3
Vergi bahsinde gösterilen bu suiistimalleri saydıktan sonra 1841 Niş is­
yanının da bilhassa vergi meselesinden çıktığını hatırlatalım.
4
Bu tarihten on sene evvel Babıâlî İngiltere ile imzaladığı ve diğer dev­
letlerle yapılanlara nümune olmuş olan 1838 ticaret muahedesinin ikinci madde­
sinde, ecnebilerin mal almasını meneden ve güçleştiren bütün kayıtları ve bu
arada «zabitân-ı belde ve ümenâ tarafından tezkire mutalebe ve ahzı usulü» nü
kaldıracağını taahhüt etmekte idi. (Muahedat mecmuası, I, 273).
İşte b ü t ü n b u ifadeler g ö s t e r i y o r k i Bulgaristan'da malî ve
içtimaî bir ç o k bozukluklar h a l â devam etmekte, ve bu y ü z d e n
r e a y a n ı n hiç b i r zaman eksilmiyen h o ş n u t s u z l u ğ u Devleti d a i m î
bir e n d i ş e i ç i n d e b u l u n d u r m a k t a d ı r .
§— Bâbı Âlî'nin e n d i ş e s i n i b ü s b ü t ü n a r t ı r a n bir nokta da muh­
telif kaynaklardan gelen m ü t e m a d i t a h r i k â t t ı r . H ü k ü m e t , bu y ü z d e n
m ü l k î memurlara sık sık teftişler y a p t ı r a r a k , a r a s ı r a da u m u m î m ü ­
fettişler g ö n d e r e r e k ziyadesiyle u y a n ı k bulunmak mecburiyetini
1
İngiliz Konsolosları da bu şahadet meselesi üzerinde İsrarla durmuşlar­
dır (Engelhardt, Türkiye ve Tanzimat, 208).
2
Arş. 14-1, İ. 46, 29 Rebiyülevvel 1265, melfuflarından, Mukaddemce
Eflâk ve Buğdan ve Sırbistan taraflarına gidip avdet etmiş olan Frasalû ofi-
çiyallerin ceneral opik (Aupick) 'e vermiş oldukları takrirlerin hülâsasının
tercümesi.
3
Arş. 33-5, İ. 585, 13 Şevval 1266, melf. Atabe-i felek mertebe-i cenab-ı ci-
hanbânîye Belgradcık ve Zagra ( » > j ) nahiyeleri ahalisinden takdim olunan
mahzarlardan birisinin tercümesi.
4
Arş. 7-1, İ. 6, 3 Recep 1259, melf. Rumeli'de bulunan müşiran hazaratına
yazılacak tahrirat müsveddesi.
38 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
1
duymakta i d i . G ö z d e n g e ç i r d i ğ i m i z vesikalara g ö r e , 1840 dan 1850
tarihine kadar bu t a h r i k â t ı n yine en faal olanı, S ı r b i s t a n , Ro­
manya ve Besarabya'da y e r l e ş m i ş , yahut o taraflardaki ihtilâlcilerle
m ü n a s e b e t e g i r m i ş bulunan bulgar komitecilerinin tahrikatıdır.
Burada ş u n a da işaret edelim k i B u l g a r l a r ı n istiklâl faaliyetlerinde
millî maarif hazırlıkları, isyan komiteleri g i b i m ü h i m hareketler
umumiyetle Memleketeyn'de t e ş k i l â t l a n d ı r ı l m ı ş olmakla beraber,
S ı r b ı s t a n d a çalışan komitecilerin de, bilhassa G a r b î Bulgaristanda
g ö r ü l e n isyan hareketlerinde, b ü y ü k rolleri o l m u ş t u r .
En b ü y ü k t a h r i k â t yine bizzat bulgar k o m i t a c ı l a r ı t a r a f ı n d a n
gelmekle beraber R u s y a n ı n bu tarihlere d u ğ r u Balkanlarda ajanları
v a s ı t a s i l e faal surette t a h r i k â t a giriştiğini g ö s t e r e n deliller de v a r d ı r .
Fakat R u s l a r ı n tesirini yalnız, ajanları v a s ı t a s i y l e y a p t ı ğ ı t a h r i k â t a
hasretmek d o ğ r u d e ğ i l d i r . Ç a r l ı ğ ı n a n a n e v î Ortodoksluk siyaseti,
O s m a n l ı devleti ile y a p t ı ğ ı Balkan harpleri, Romanya, Yunanistan
S ı r b i s t a n ü z e r i n d e k i himaye t e ş e b b ü s l e r i , m ü t e m a d i m ü d a h a l e l e r i ,
Bulgarlar için daha az tesirli bir teşvik ' ve tahrik k a y n a ğ ı olmu­
y o r d u . Daha 1807 de, Rus o r d u l a r ı Balkanlara d o ğ r u ilerlerken,
y u k a r d a kendisinden b a h s e t t i ğ i m i z bulgar- millî m ü b e ş ş i r l e r i n d e n
V r a ç a peskoposu Sofroni, B u l g a r i s t a n ' ı n k u r t a r ı l m a s ı için Ç a r ' d a n
2
imdat dilemekte i d i .
Bu devirde b ü t ü n islav â l e m i n d e panislavizm c e r e y a n ı b ü y ü k
3 m ü r a f a a olalım, anlıyalım d o k u n m a y a s ı n ı z , deyip ayak basup sizlere
inkişaflar g ö s t e r m e k t e i d i . . Rusya'da Ortodoksluk taassubu y a n ı n d a
ırk ve milliyet d u y g u l a r ı n ı alevliyen bu islavlık hissiyatı Balkanlara
hulûl siyasetine, b a ş k a bir hız, b a ş k a bir renk vermekte i d i . Ö t e
taraftan a y n ı talihlerde, bu m ı n t a k a d a rus emelleri için beliren
tehlikeler ç a r h ü k ü m e t i n i bilhassa daha faâl bir politika t u t m a ğ a
sevketmekte i d i : E v v e l â Rus y a r d ı m ı ile O s m a n l ı hakimiyetinden
çıkmış olan k ü ç ü k Balkan devletleri şimdi muhtelif âmiller tesiriyle
1
Rumeli Valilerine gönderilen mezkûr tamimin başında deniyor ki: «Rum­
eli'nin bazı mahallerinde tebaa-i ecnebiyeden seele heyetinde bazı topal ve ço­
lak olarak bir takım eşhas-ı mechûle geşt ü güzar ederek tahrik ve idlâl ve
iğfal-i ezhan-ı tebea ve beraya misillû hareket ve ihlâl-i asayiş ve emniyet
efkârında oldukları istihbar olunmasıyle müteyakkızane ve mütebassırane ha­
reketle istikrar-ı asayişe mübaderet olunması iktiza eden memurine bildirilmiş
ve savb-ı müşîrelerîne dahi yazılmıştı.»
2
N. Stanaff, Hist. Chronologique de la Bulgarie, 73.
3
Bak. Prof. Dr. A. N. Kurat, Panslavizm, Çığır mec. sayı 116-119.
İMPARATORLUKTA B U L G A R L A R I N UMUMÎ DURUMU 39
1
Rusyadan y ü z ç e v i r m e k t e i d i l e r ; b i r de bilhassa ingiltere ve Fran-
s a n ı n t e ş v i k i y l e ilerletilen Tanzimat İslâhatı R u s y a ' y ı a y r ı c a d ü ş ü n ­
d ü r m e k t e n hâlî k a l m ı y o r d u . İşte bu ş a r t l a r k a r ş ı s ı n d a Rusya, Balkan­
larda k e n d i s i n e t â b i k ü ç ü k i s l a v d e v l e t l e r i v ü c u d a
getirmekten ibaret siyasetini tekrar kuvvetle ele almak l ü z u m u n u
d u y d u . Kırım harbine m ü n c e r olan bu siyasetin en ziyade faaliyet
gösterdiği sahalardan biri Bulgaristan o l m u ş g ö r ü n m e k t e d i r . 2
Vesikalar, 1850 ye d o ğ r u Rus t a h r i k â t ı n ı n Bulgarlar a r a s ı n d a
o l d u k ç a faal bir şekil aldığını ortaya k o y m a k t a d ı r . "Moskof,, tah-
r i k â t ç ı l a r e v v e l â 1843 senesinde B u l g a r l a r ı n kesif bir ş e k i l d e bu­
l u n d u ğ u ve millî hareketin merkezi s a y ı l a n G a b r o v a havalisinde
3
ö o r ü n d ü l e r . Bunlar, reaya a r a s ı n d a tahrikedici b r o ş ü r l e r d a ğ ı t ­
makta yahut tenha yerlerde gizli t o p l a n t ı l a r yaparak d o ğ r u d a n
d o ğ r u y a h a l k ı isyana teşvik etmekte idiler. Esas i t i b a r i y l e şu ağzı
k u l l a n ı y o r l a r d ı : sizde d i n ve millet gayreti y o k . Nasıl rahat ede­
ceğinizi bilmiyorsunuz. Bu g e v ş e k l i k y ü z ü n d e n O s m a n l ı b o y u n d u ­
r u ğ u n d a n k u r t u l a m ı y o r s u n u z . Bizim d e d i ğ i m i z g i b i hareket edin;
isyan edin, biz devletlerin m ü d a h a l e s i n i temin ederek sizi ezdir­
meyiz ve nihayet S ı r b i s t a n g i b i sizler de muhtar bir idareye sahip
olursunuz... Bu t a h r i k â t ı n mahiyetini g ö s t e r m e k b a k ı m ı n d a n bilhassa
şu s a t ı r l a r ç o k d i k k a t e d e ğ e r : "Bizler size d ü v e l c e iane ve Devlet-i
Osmaniye'ye y a z ı p bunlar bizim milletimizdir, kabahatleri nedir,
asker ve o r d u çektirmeyiz ve sizi bir maktua ( S ı r p b e y l i ğ i tara­
fından B a b ı Â l î ' y e verilen s e n e v î maktu v e r g i ş e k l i n d e bir v e r g i
k a s d e d i l m i ş olacak) rapt ile i ç i n i z d e n veyahut â h a r d a n ve bulgar
t â i f e s i n d e n sizlere bulgar beyi nasp ve t a y i n i ile serbestiyet
ederiz ve bir i k i k a ç sene Devlet-i Osmaniye'den dahi bir nazır bu-
1
Iorga, Mezkûr eser, 315 ve müt.
2
1853 senesi başlarında Çar, Petersburg'daki İngiliz Elçisine Girid ve
Mısır'ın İngiltere'ye bırakılması mukabilinde Eflâk-Buğdan, Sırbistan ve Bulgar­
istan üzerinde kendi himayesinin tanınmasını teklif edecektir (A. Debidour,
Histoire diplomatiqus de l'Europe, II, 95).
3
«İfade ve iğfale memur olanlar Karadağ canibinden, Sırbistan ve İbrail
ve Eflâk canibinden» idi. Tahkikatı yapan Tırnova kaymakamı bunlar içinde
aslen bulgar olanların mevcudiyetini işaret ettiği gibi «moskof» lardan da bahs­
etmekte ve getirdikleri kâğıtların «Rusya Meclisi» mührünü taşıdığını söyle­
mektedir. (Arş. 8-1, İ. 7, 26 Zilkade 1259, melf. Tırnova kaymakamı İsmail Adil
efendinin tahriratı).
40 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
lunup muahharan onu da defederiz; o t u r m u ş olsa da beis y o k t u r .
A n c a k siz v e r g i senedi ve sair her bir ş e y d e n t a h a m m ü l l e r i n i z
k a l m a d ı ğ ı b e y a n ı ile ve irz-ı r e a y a y ı serd ile tea ve sair
mahaller ile dahi gizlice s ö y l e ş i l e r e k k a r ş ı d u r m a n ı z <:. olabilir.,,
"Moskoflar,, G a b r o v a c i v a r ı n d a d e ğ i r m e n ve aba dolap arma gelip
toplanan reayaya da şunları s ö y l e m i ş l e r d i : " g ö r m e z misiniz k i d ü -
v e l - i sairede ve Eflâk ve B u ğ d a n ve Ibrail ve S ı r b i s t a n ' d a nekadar
t ü c c a r ve b e z i r g â n l a r v a r d ı r . O n l a r ı n k a z a n d ı k l a r ı y a n ı n d a ve
elinde kalır; sizler t a ş ve b a l k a n içinde gece ve g ü n d ü z ç o c u k ­
larınız ile çalışıp k a z a n d ı ğ ı n ı z ı elinizden alırlar; S ı r b i s t a n ' d a cizye,
şu kadar v e r g i birer altun olup e ğ e r ç i • sizlerde gayret olup ta
elbirliği ye ittifak eyliyesiniz, serbestiyet tahsili ile cizye vesaireden
1
senevi bir a l t ı n d a n b a ş k a bir şey vermezsiniz .,,
Bu t a h r i k â t ç ı l a r T ı r n o v a ' d a n sonra V i d i n isti! ; ^tinde, Ş e h i r -
k ö y ü ' n e , d o ğ r u hareket etmişlerdir. R u s l a r ı n bu ie tahrikâtı
2
bundan sonra g i t t i k ç e g e n i ş l e m i ş ; ve nihayet K harbi başla­
r ı n d a rus o r d u l a r ı Bulgaristan'a g i r d i k l e r i zam iulgar halkı
onları bir k u r t a r ı c ı g i b i karşılamıştır.
§— G a r b î Bulgaristan'daki i s y a n l a r ı n ve o arada V i d i n isya­
nının zuhurunda en m ü h i m haricî tesirin S ı r b i s t a n b e y l i ğ i n d e n gel­
d i ğ i n e ş ü p h e y o k t u r . Evvelce Niş i s y a n ı n d a bu tesirin o l d u k ç a m ü h i m
8
bir rol o y n a d ı ğ ı n ı g ö r m ü ş t ü k . Esasen bu tarihlerde bir kısım bul¬
garlar, k u r t u l u ş için en b ü y ü k y a r d ı m ı S ı r p l a r d a n beklemekte
idiler. Bunu, coğrafî ve dinî ş a r t l a r tayin ettiği kadar, İ s l â v h k
hisleri ve ideolojisi de bilhassa t e ş v i k etmekte i d i . X I X . uncu a s r ı n
o r t a l a r ı n a d o ğ r u Bohemya d a ğ l a r ı n d a n R u s y â b o z k ı r l a r ı n a kadar
b ü t ü n islâv âlemini saran Islâvlık hareketinin serpintileri, Bulgarlar
a r a s ı n a da gelmekte g e c i k m e m i ş ve bilhassa S ı r p l a r ı n t e ş e b b ü s ü
ile, bu esasa dayanarak, b u l g a r l a n da içine alan b ü y ü k bir Cenup
1
Arş. 8-1, İ. 7, 26 Zilkade 1259, melf. Tırnova kaymakamı İsmail Adil
efendinin tahriratı.
2
Bükreş'deki zengin bulgar tacirleri, bulgar gençlerini Rusya'da tahsil et­
tirmek gayesile bir cemiyet kurmuşlardı (Staneff, Bulgarya pod igo, 332). Rus-
yada yetişen bu gençler yurtlarına dönüp geniş mikyasda rus propagandası
yapmakta idiler (Arş. 57-1, İ. - , 17 Sefer 1270, Tırnova kaymakamının tahri­
ratı; Arş. 103-2, İ. - , 28 Ce maziyü-levvel 1285, melf. Midhat Paşa tarafından
ita olunan muhtıra).
3
Bak. yukarda S. 29.
İMPARATORLUKTA BULGARLARIN UMUMÎ DURUMU 41
islâv Devleti kurmak tasavvuru doğmuştur. Bu nokta üzerinde
biraz durmak gerektir.
S ı r p l a r , istiklâl m ü c a d e l e l e r i n i n i l k reisi K a r a - Y o r g i ' d e n b e r i
B u l g a r l a r ı kendilerinden a y ı r d e t m i y o r l a r , onları kendileriyle bir s a y ı ­
y o r l a r d ı . Bu rp sergerdesi, 1809 da Napolyon I . in himayesini
istediği sıraci ^na, b ü y ü k bir Y u g o s l a v y a ' n ı n (yani bir Cenup
Islâvları Dev 1
ı) t e ş k i l i n d e n b a h s e t m i ş t i . K a r a - Y o r g i ' d e n uonra
S ı r b i s t a n içiı. . .'ük bir istikbal vaadeden bu fikir g i t t i k ç e k u v v e t ­
lendi. S ı r p Prer. ii Miloş O b r e n o v i ç de, islâv birliği h a k k ı n d a sarih bir
fikir besliy-, ' u . 1839 da t a h t ı n d a n a t ı l a r a k Eflâk'a sığınmış olan
Miloş, bur, • i Bulgar komitecileri ile m ü n a s e b e t t e bulunuyor ve
belki Tunrt •>';'ıi Islâvları a r a s ı n d a k i bir u m u m î hareket sayesinde
k u v v e t l i b.; . -up islâv devletinin b a ş ı n a g e ç m e y i tasavvur edi­
2
y o r d u . D i ğ e r taraftan bu tarihlerde B a l k a n l a r l a y a k ı n a l â k a g ö s ­
teren Paris'teki Leh ihtilâlcileri, S ı r p devlet a d a m l a r ı n ı , Y u g o s l a v
3
birliği için kuvvetle t e ş v i k etmekte i d i l e r . A j a n l a r ı v a s ı t a s i y l e
S ı r p ricali ile m ü n a s e b e t e girişen leh ihtilâl komitesi reisi Prens
4
A d a m Ç a r t o r i s k i , S ı r b i s t a n ı b ü t ü n cenup i s l â v l a r ı n ı t o p l ı y a c a k
m ü s t a k i l b ü y ü k bir İslâv devletinin ç e k i r d e ğ i s a y ı y o r d u . Lehlilerin
bu sahada tesirleri o kadar kuvvetli o l m u ş t u r k i 1844 de s ı r p
devlet a d a m l a r ı n ı n en b ü y ü k l e r i n d e n sayılan E. G a r a ş a n i n , millî
Yugoslav birliği p r o ğ r a m ı n ı d o ğ r u d a n d o ğ r u y a Çartoriski'nin
5
fikirlerinden m ü l h e m olarak tanzim e t m i ş t i . H ü l â s a , Bulgarlarda
1
H. Batowski, Le mouvement panbalkanique et les différents aspects dans
le passé, Revue des études balkaniques, II e année, T. II, s. 334. - Yine bu Sırp
isyanı sırasında Rus hariciye nazırı A. Çartoriski'ye de böyle bir muhtıra sunul­
muş ve cenup ıslâvları devletinin başına Romanof'lardan bir prensin getirilmesi
teklif olunmuştu. (A. N. Kurat, mez. makale, Çığır, sayı 117. S. 198).
2
İorga, Hist. des Etats balkaniques, 308 ve mût.
3
Hatta bunların sözde kalmadıklarını, 1843 tarihine doğru Balkanlarda
umumi bir isyan çıkararak bütün Avrupayı ateşe vermek için Rumeliye ajanlar
gönderdiklerini görüyoruz. Bundan endişelenen rus hükümet Babıi Aliye bir kaç
kere İkaz ve ihtarda bulunmuştur. (Arş. 6-1, İ. , 26 Sefer 1259 ve 9-1, î. 8,
5 Sefer 1260).
4
Adam Çartoriski (1770-1861) eski bir leh ailesine mensuptur. 1803-1806
da Rus Hariciye Nazırlığında bulunmuş, sonra 1830 leh isyanında millî hükü­
metin başına geçmiş, nihayet Paris'e kaçıp orada yerleşmiştir. Burada geniş bir
siyasî faaliyete girişmişti.
5
H . Batowski, Un précurseur polonais de l'union balcanique, le prince
Adam Czartoryski, Rev. des etu. balk. II e année, T. I, S. 154. Çartoriski, bu
42 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
millî ş u u r u n h e n ü z tamamile p a r l a m a d ı ğ ı bu tarihte, Balkan İslâv-
l a n n ı n etnik vahdeti fikrine dayanan b i r l e ş m e hareketini, S ı r b
devlet a d a m l a r ı c i d d î b i r ş e k i l d e g ö z ö n ü n e almakta ve bu f i k r i gaye­
leri için Bulgarlara da a ş ı l a m a ğ a ç a l ı ş m a k t a idiler. V e s i k a l a r ı n diliyle
k o n u ş u r s a k : "Miloş'un ser kitabetinde hizmet etmiş olan . . . S ı r p l û
D u k a ç i n b i r ç o k v a k i t t e n b e r i Slavon ve S ı r p l û ve Bulgar ve
K a r a d a ğ l ı l a r ı n h ü r r i y e t ve serbestiyetleri ile bir h ü k ü m e t - i m ü s ­
takile t a h t ı n d a b u l u n m a l a r ı n ı daima d e r p i ş e d i n m i ş b i r ş a h s r i
bedhah olup b u t a s m i m â t ı n ı Mihal b e y i n t a h t ı emaret ve h ü k ü ­
metinde icra niyetinde b u l u n m u ş t u r . D u k a ç i n Slavon milleti beynine
taht-ı raiyyet-i Devlet-i A l i y y e ' d e n ç ı k ı p b i r h ü k û m e t - i m ü s t a k i l e
t a h t ı n d a bulunmak efkâr ve arzusunu n e ş r ü ilka z ı m n ı n d a b u defa
Paris'de bir risale telif eylemiştir ve yine bu mealde olarak rum
ve Bulgar lisanlarında dahi bir takım resail ve evrak tab' u neşro­
1
lunmuş ve Bulgaristan reayasına dağıtılmıştır .„
Bu ç a l ı ş m a l a r semeresiz k a l m a d ı . S ı r p - Bulgar birliği f i k r i b i r
kısım bulgar vatanperverleri t a r a f ı n d a n da benimsendi . Bunlar 2 g ü n ü tekrar payitahta
büyük b i r Cenup İslâv Devleti t a s a r l ı y a n mahut G a r a ş a n i n ' e ,
bulgar halkı n a m ı n a arzıhaller g ö n d e r m e ğ e b a ş l a d ı l a r . 8
Bil­
hassa G a r b î Bulgaristan'dan b i r ç o k Bulgar ihtilâlcileri S ı r b i s t a n a
giderek beylik arazisini ekseriya komiteleri için emin b i r hazırlık
hususda islâvların, Babı Âli'nin hayırhahlığını temine çalışmalarını da tavsiye
ediyor ve bu suretle kurulacak bir islâv devletinin istikbalde Rusya'ya karşı
kuvvetli bir blok teşkil edeceğini düşünüyordu ( aynı yer).
1
Arş. 6-1, İ. 5, 26 sefer 1259, melf. Rusya Elçiliği tarafından Lehlilerin
tahrikâtına dair verilen muhtıra. — Rusya'nın Babı Âli'yi bu şekilde ikaza kal­
kışması her şeyden evvel kendi emelleri için bir set teşkil edebilecek böyle bir
birlik teşebüsünü önlemek arzusundan ileri geliyordu. Çarlık, bu muhtırasıyla
siyasi bir maksat gütmekle beraber, bahsettiği hadiselerin büyük kısmı itibariyle
doğru olduğu tarihen sabittir. Ayni tarihlerde sırp hariciye nazırı bulunan Ab¬
raham Petroniyeviç İstanbul'daki leh ajanına gönderdiği yazılarda bir İllirya- Bul-
garistan-Sırbistan devletinin teşekkülünden hararetle bahsetmekteydi (H. Batow-
ski, Le mouvement panbalkanique).
2
Sonraları, 1867 de Sırp vatanperverleriyle bulgar komiteleri arasında
Beylik hükümetinin muvafakatiyle bir anlaşma yapılacaktır. Bu anlaşmada şun­
lar tesbit olmuşdur: Sırplar ve Bulgarlar kan ve din bakımından ayni olan
Islâvlardır ve Yugoslav kıratlığı adı altında siyasi bir birlik teşkil edebilirler.
(Staneff, Hist. Chro. de la Bulgarie, 83).
3 Mezkûr risale, Avdet-i Hümâyûnu müteakiben Meclis-i Vâlâ-i Ahkâm-ı
Arş. 24-2, İ. 66, 9 ramazan 1266, melf. Ömer Paşa'nın tahriratı.
İMPARATORLUKTA B U L G A R L A R I N UMUMÎ DURUMU 43
ü s s ü yapmakta idiler. İlerde V i d i n i s y a n ı n d a o n l a r ı n , s ı r p ihtilâlci-
lerile işbirliği y a p t ı k l a r ı n ı bile g ö r e c e ğ i z '. Netice itibarile diyebiliriz
k i menşeini bilhassa i s l â v filolojisi t e t k i k a t ı n d a n alan, cenup islâv-
larının birliği fikri, X I X . uncu a s ı r o r t a l a r ı n a d o ğ r u Balkanlar'da
Bulgar i s y a n l a r ı ü z e r i n d e m ü h i m b i r r o l o y n ı y a c a k derecede k u v v e t l i
2
bir cereyan haline g e l m i ş t i .
Bulgarlar a r a s ı n d a y u k a r d a n b e r i anlattığımız b u h o ş n u t s u z l u k
ve t a h r i k â t , nihayet I I . Mahmud g i b i A b d ü l m e c i d ' i de, 1846 baha­
r ı n d a Bulgaristan'a bizzat g i d i p t e d k i k a t t a b u l u n m a ğ a ş e v k e t t i .
P a d i ş a h , Edirne, E s k i z a ğ r a , Kızanlık yolu ile m ü h i m b i r t a h r i k â t
merkezi olan Gabrova'ya geldi. Burada "hafî ve celî t a h k i k - i
ahval-i ahaliye inayet b u y u r u l d u k t a n sonra,, s e y y a h a t ı n y i r m i n c i
g ü n ü T ı r n o v a ' y a v a r ı l d ı . Burada b e y a n a t ı a r a s ı n d a , "Memâlik-i Dev­
let-i A l i y y e ' m i n m a m û r i y e t i ve bilcümle tebaamın refah ve r a h a t ı
3
m a t l û b u m , , dur, diyerek reayaya ümitli s ö z l e r s ö y l e d i . P a d i ş a h ,
bundan sonra R u s ç u k , Silistre, Ş u m n u yolile s e y y a h a t ı n tam otuzuncu
döndü. Seyyahatı esnasında yaptığı
m ü h i m i ş l e r d e n b i r i , Edirne, Ziştovi, ve Ruscuk'da, h a l k ı n ş i k â y e t i
4
ü z e r i n e kara g ü m r ü k l e r i n i , erzak ve hayvanattan alınan " r ü s u m - i
ihtisabiye„yi k a l d ı r m a s ı d ı r . K a r a g ü m r ü k l e r i n i n kaldırılması için V i -
din'den de ricacılar g e l d i ğ i halde o r a d a k i vaziyete d o k u n u l m a m ı ş t ı r .
Bundan b a ş k a p a d i ş a h , avdetinden sonra Meclis-i A h k â m - i A d l i y e
ö n ü n d e o k u t t u ğ u h a t t - ı h ü m a y u n d a , t a ş r a l a r d a k i zaptiyelerin derhal
5
islâhı l ü z u m u n a bilhassa işaret e t m i ş t i r . B ü t ü n b u n l a r d a n anlı-
1
İlerde, Vidin isyanı ve Sırbistan
2
Sırplarla Bulgarlar arasında birlik fikri Avrupa kabinelerine kadar nü­
fuz etmiştir. Vidin isyanının arefesinde Fransa hükümeti, Balkanlarda rus nü­
fuzuna karşı koymak maksadıyle Bulgaristan'da «valilerin maiyetine birer sırplû
tayin ve terfik olunarak» hıristiyanların menfaatlerine bunların nezaret etmesi­
ni Babı Âliye tavsiye etmektedir (Arş. 14-1, İ. 46, 29 rebiyülevvel 1265, mel-
fuflarından, Fransa umur-ı hariciyesi nazırı tarafından cenaral Opik (Aupick) 'e
varid olan defterin tercümesi).
3
Seyyahatname-i hümâyûn (Abdülmecid'in Rumeli seyyahatı), matbu, S.
11-15.
4
Kara gümrükleri, şehir hudutlarında alınan dahilî gümrük resimleridir.
Bu resimler dahilî ticareti pek ziyade sıkmakta idi. Bunların temamen kaldırıl­
ması ancak 1908 de, ikinci meşrutiyetle olmuştur (Bu hususda daha geniş iza­
hat : Süleyman Sudi, Defter-i muktesid, C . III, S. 28; Heidbron, Les Finances
ottoman, S. 25).
1
44 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ

yoruz k i vergi ve a s a y i ş meseleleri en ziyade islâha m u h t a ç nok­

talar a r a s ı n d a g ö r ü l m e k t e d i r . İşte bu seyyahattan hemen d ö r t sene
sonra da V i d i n ' d e bir isyan zuhur edecektir.
VİDİN İ S Y A N I
Şimdi bu bahse nihayet v e r i r k e n 1850 tarihlerine d o ğ r u İ m p a ­
r a t o r l u ğ u n umumî durumuna ve Bulgar meselesine toplu bir b a k ı ş ilk isyan teşebbüsü ve bastırılması (1849). - 1850 isyanının zuhuru,
yapabiliriz. E v v e l â tesbit edilecek b ü y ü k v a k ı a ş u d u r : O s m a n l ı
Hükümetin aldığı tedbirler. - Başıbozukların harekete geçmesi ve
İ m p a r a t o r l u ğ u , t a b i i k e n d i ş a r t l a r ı dairesinde olarak, Fransa ihtilâ­
isyanın bastırılması.
linden beri A v r u p a y ı derin surette d e ğ i ş t i r e n b ü y ü k tarihî o l u ş u n
kuvvetle tesiri a l t ı n d a d ı r . B ü y ü k sanayi ç a ğ ı n ı n aksi tesirleri, A v ­ 1
1849 nisanı o r t a l a r ı n d a V i d i n c i v a r ı n d a , ş e h r e ancak altı saat
rupa'da devlet t e l â k k i s i n d e galebe ç a l a n modern g ö r ü ş , milliyetlerin
mesafede bulunan Boynitza k ö y ü ahalisinin birden ayakla­
uyanışı vakıası, Osmanlı İmparatorluğu'nun hayatını değiştiren
k u v v e t l i âmiller halinde m ü d a h a l e d e g e c i k m e m i ş t i r . Balkan reaya­ narak zaptiye k o n a ğ ı n a h ü c u m ettiği ve s u b a ş ı y ı k a ç ı r d ı ğ ı haberi
sını teşkil eden kavimler a r a s ı n d a , a d ı sanı u n u t u l m u ş "kaba, ahmak geldi. K ö y ü a y a k l a n d ı r a n l a r S ı r p b e y l i ğ i n d e n g e l i y o r l a r d ı . Başla­
2
k ö y l ü l e r d e n , , ibaret bir halk ş e k l i n d e t a n ı n a n bulgarlar, a s r ı n i l k r ı n d a ayni k ö y d e n Pıryo (?.?..) a d ı n d a b i r i v a r d ı ve asıl t a h r i k â t c ı
2
y a r ı s ı n d a iktisadî bir k a l k ı n m a ile muvazi giden millî bir maarif gruba, k ö y ü n d a s k a l ı V e l ç o (j^)) ile p a p a z ı Vadisi i^-ı^s) de
hareketi sayesinde benliklerini k a z a n m a ğ a ç a l ı ş m a k t a , fakat h e n ü z dahildi. Bunlar ü ç d ö r t ay ö n c e y a r d ı m temini maksadiyle, yahut
kendilerinde bir k u r t u l u ş s a v a ş ı n a a t ı l a c a k kadar kuvvet g ö r e m e ­ aynen vesikadaki ifadeyle, "el t u t m a k için,, o tarafa g e ç m i ş l e r d i .
3
m e k t e d i r l e r . Babı Âlî ise, T a n z i m a t ' ı n ilânına r a ğ m e n Bulgaristan'da V a k t i y l e eski S ı r p Prensi Miloş O b r e n o v i ç ' i n " d u h a n c ı başılığını,,
vergi ve toprak işlerini bir t ü r l ü yoluna k o y a m a m ı ş ; a ğ a l a r ı n , zap­ 3
y a p m ı ş olan Puyo S ı r p l a r ı n y a r d ı m a k o ş a c a ğ ı n d a n emindi. Fesat­
tiyelerin, t a h s i l d a r l a r ı n suiistimallerini kaldıramamış; eşkiyaları 4
çılar h u d u d u geceleyin gizlice g e ç m i ş l e r ve " o n b i n s ı r p askeri
temizliyememiş, v e l h a s ı l v a a d e t t i ğ i h i ç bir şeyi c i d d î olarak yerine geliyor,, diye h a l k ı a y a k l a n d ı r m ı ş l a r d ı . G â h bu g i b i cesaret verici
getirememiştir. Bulgarlar a r a s ı n d a , g i t t i k ç e artan bir h o ş n u t s u z l u k haberlerle, g â h "adem-i muvafakat ettiklerinde kariyeleri i h r â k - ı
h ü k ü m s ü r m e k t e d i r . D i ğ e r taraftan, bilhassa 1828- 1829 seferinden 5
b i n n â r o l u n a c a ğ ı " ş e k l i n d e tehditlerle isyanı y a y m a y a ç a l ı ş ı y o r ­
beri Bulgarlarla y a k ı n d a n a l â k a d a r olan R u s y a ' n ı n ve b ü y ü k bir l a r d ı . A h a l i bu haberlerden d e h ş e t e d ü ş e r e k aileleriyle beraber
cenup i s l â v Devleti k u r m a k h ü l y a s ı n ı besliyen S ı r b i s t a n ' ı n t a h r i k â t ı V i d i n d a ğ l a r ı n d a t a k ı m t a k ı m toplanmaya b a ş l a d ı ; Boynitza'dan
n a v a y ı b ü s b ü t ü n a t e ş l e m e k t e d i r . İşte bu ş a r t l a r a l t ı n d a , 1850 b a ş k a c i v a r d a k i b i r k a ç k ö y de â s i l e r e iltihak etti. H â d i s e a r t ı k
V i d i n k ı y a m ı n a kadar mevzii kalan muhtelif isyan t e ş e b b ü s l e r i
c i d d î bir şekil almıştı. V i d i n d e f t e r d a r ı İbrahim efendi derhal Niş
g ö r ü l m ü ş t ü r ; fakat Bulgaristan'da her zaman için u m u m î bir isyan
Valisi Vasıf P a ş a d a n imdat istedi. Vasıf P a ş a da Sofya'daki s ü v a r i
beklenebilir.*
mirlivası A l i P a ş a y a , V i d i n ' d e n m ü r a c a a t v a k i olursa, derhal askerle
6

Adliye de mübarek huzur-ı Hazret-i Padişahîde kıraat olurıau hatt-ı hümâyûnun y a r d ı m a k o ş m a s ı için emir v e r d i . Defterdar İ b r a h i m , e.traftan
suret-i münîfesi. y a r d ı m istemekle beraber y a n ı n a Sahra (Kula) nahiyesi m ü d ü r ü n ü
2
«Bulgaristan ahalisi humku belâhatla mahlûk bir kavim bulunmalarıyle
onların iğfalinde suhûiet mütalâa olunarak» (Arş. 7-1, İ. 6, 3 Tecep 1259, mel­ 1 26 Cemaziyülevvel (1265 M. 19 nisan 1849). (Arş. 17-2, İ. 23, 9 cema-
fuflarından, Rumeli'de bulunan müşiran hazeratına yazılacak tahrirat müsvddesi). ziyülahir 1265. melf. Vidin defterdarı İbrahim efendinin tahriratına göre).
3
Vidin'de isyana iştirak eden reayanın nasıl tereddütle hareket ettiği dik­ 2
Muallimi
kate değer. Bu hususda bir çorbacı diyor ki: «Rakoviça kariyesinden bize çent 3
Mezkûr irade melfuflarından, Vidin meclisi mazbatası.
nefer reaya gelip ya niçin duruyorsunuz, kalkın beraber olalım deyu ifade eyle­ 4
Vesikalarda «çit» yahut «hatt-ı imtiyaz» tabiri kullanılmaktadır.
diklerinde, kalkalım ama sonra bize bir tarafdan iane olunacak mı. . . . deyu 5
Mez. irade melfuflarından, Sırbıye Hariciye İşleri müdürü Avram'ın tah­
sual eylediğimizde.. . » (Arş. 24-2, İ. 66, 9 ramazan 1266, melf. Bregova kariyeli riratı meifufu.
İlyo çorbacının takriri). 6
Mez. irade melfuflarından, Vasıf Paşanın tahriratı.
46 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
ve zaptiye sergerdesini alarak h â d i s e mahalline k o ş m u ş ve V i d i n
1
despotu da bir papazla i k i v a r o ş ç o r b a c ı s ı g ö n d e r m i ş t i . K ı y a m
ettirilen ahali nasihatla k ı s m e n yatıştırıldı ve f e s a t ç ı l a r d a n ü ç ü ele
geçirilerek hapsedildi. Fakat t a h r i k â t ç ı l a r d a n Puyo, daskal ve
papas kendilerine uyan bir kısım r e a y a y ı S ı r b i s t a n hududuna
g ö t ü r m ü ş ve h a t t â bunlardan bir kısmı da hududun ö t e s i n e g e ç ­
mişlerdi. H e n ü z g e ç m e m i ş b u l u n a n l a r ı s ü k û n e t l e yerlerine y u r t l a ­
r ı n a çevirmek için V i d i n ' d e n y a n l a r ı n a daha bir ç o k " v ü c u h - ı
İslâm,, , "reaya çorbacıları,, ve papazlar g ö n d e r i l d i . Y a p ı l a n b ü t ü n
nasihatlara r a ğ m e n asîler, "geriye gitmeyiz, S ı r p l û y a gideriz,, diye
inat g ö s t e r m e k t e idiler. Bunun ü z e r i n e d o ğ r u d a n d o ğ r u y a S ı r p
beyliği ile m ü n a s e b e t e girişildi. İ l e r d e a y r ı c a izah e d e c e ğ i m i z g i b i
bu esnada S ı r p Prensi A l e k s a n d r K a r a y o r g e v i ç ve h ü k ü m e t i ,
Bulgar asîlerine, velev el a l t ı n d a n olsun, y a r d ı m d a kendileri için,
bir menfaat g ö r m i y o r l a r d ı . Bu tarihte S ı r p l a r ve H ı r v a t l a r a r a s ı n d a ,
1848 ihtilâllerinin ve Macarlarla m ü c a d e l e n i n v e r d i ğ i heyecanla
cenup islâvları birliği için b ü y ü k bir faaliyet g ö r ü l m e s i n e r a ğ m e n ,
Aleksandr s ü k û n p o l i t i k a s ı n d a n a y r ı l m ı y o r d u . O zaman S ı r p hari­
ciyesini idare eden  v r a m K â h y a ( A b r a h a m P e t r o n i y e v i ç ) , O s m a n l ı
m a k a m l a r ı n ı tatmin edecek cevaplar g ö n d e r m e k t e acele etti. Y a z ı ­
sında, daha evvel b ö y l e fesat ç ı k a r m a k m a k s a d ı y l a N i ş ' e gitmek
istiyen S ı r ı n d a k (?) ( j U ' ^ ) adlı bir b u l g a r i n h a p s e d i l d i ğ i n i h a t ı r ­
latmakta ve Puyo'nun, S ı r p l a r ı n m ü z a h e r e t i h a k k ı n d a s ö y l e d i ğ i
şeyleri ş i d d e t l e reddederek, bu g i b i serseriler hududu g e ç e c e k
olurlarsa, derhal hapsedilmeleri ve S ı r b i s t a n t a r a f ı n d a n da bu
gibilerin katiyyen b ı r a k ı l m a m a s ı için kazalara sıkı emirler g ö n d e ­
2
rildiğini bildirmekte i d i . Buna r a ğ m e n V i d i n Meclisinin İ s t a n b u l ' a
g ö n d e r d i ğ i mazbatadan a n l ı y o r u z k i t a h r i k â t ç ı l a r d a n Puyo, daskal
ve papas yine S ı r b i s t a n ' a k a ç m ı ş l a r ve S ı r b i s t a n t a r a f ı n d a bulunan
3
Z a y ç a r n a ç a l n i k ' i b u n l a r ı teslim e t m e d i ğ i g i b i h u d u d u g e ç e n
r e a y a y ı da geri çevirmemiştir. A s î l e r i n bu suretle k a r ş ı tarafta
himaye g ö r m e s i h e n ü z a y a k l a n m a m ı ş olan reaya ü z e r i n d e tesirini
g ö s t e r m e k t e gecikmedi: Golmanova ( xti.y.) , ( o j ü ) , B e r k o v a ç ( ? )
0
1
Vidin Valisi Ağa Hüseyin paşa bundan bir hafta sonra vefat ettiğine
göre, onun hastalığında işlere defterdarın baktığı anlaşılıyor.
2
Mezkûr irade melfuflarından, Emaret-i Sırbiye hariciye müdürü Avram
kâhya tarafından varid olan tahrirat.
3
Zayçar kazası müdürü.
VİDİN İSYANI 47
, Grtzi ( < o r ) , Mastilitza ( ^ - ¡ ¿ 1 . ) k ö y l e r i n d e de k a r ı ş ı k l ı k l a r
çıktı; zaptiyeler ü z e r i n e a t e ş edildi. H â d i s e g i t t i k ç e b ü y ü m e k isti­
d a d ı n ı g ö s t e r i y o r d u . Fakat bir m ü d d e t sonra, Z a y ç a r n a ç a l n i k ' i
her halde Belgrat'tan k a t ' î emirler almış olmalıdır k i k a ç a k l a r ı n
hepsini iade etti. F e s a t ç ı l a r a uyan reaya yerlerine g ö n d e r i l e r e k
Puyo ve a r k a d a ş l a r ı hapse atıldı. D a ğ l a r a s ı ğ ı n a n ve h â d i s e l e r i n
inkişafını bekliyen k ö y l ü l e r de yerlerine g ö n d e r i l d i , ve b i r daha
a r a l a r ı n a bu g i b i e ş k ı y a gelirse, d o ğ r u d a n d o ğ r u y a tutup z a b ı t a y a
teslim edecekleri kendilerine taahhüt ettirildi Hâdise bu
suretle k a p a n m ı ş g i b i i d i . Fakat Bulgar ihtilâlcilerinin her türlü
v a s ı t a ile m ü t e m a d i y e n isyana k ı ş k ı r t t ı k l a r ı bu m ı n t a k a d a kâfi de­
recede k u v v e t bulundurmak zarureti her zamandan ziyade anla­
şılmış bulunuyordu. Bu sebeple Niş Valisi Vasıf P a ş a , İ s t a n b u l ' a
g ö n d e r d i ğ i tahriratta, "nezaket-i v a k t ü hali,, g ö z ö n ü n e alarak V i -
d i n ' d e bir tabur a s â k i r - i nizamiyye-i ş â h â n e n i n , , b u l u n d u r u l m a s ı
2
l ü z û m u n u b i l d i r d i . T a h r i r a t ı alan Sadrazam da, arz tezkiresinde
" h u s u s - ı m e z b û r oralarca ne mertebe m ü t e y a k k ı z a n e d a v r a n ı l m a s ı
hususunun elzemiyetini bir kat daha isbat etmiş,, dir sözleri ile bu
3
d ü ş ü n c e y i teyit e t t i . Filhakika miralay A b d u l l a h bey kumanda­
s ı n d a V i d i n ' e b i r tabur nizamiye askeri g ö n d e r i l d i ğ i n i s o n r a l a r ı
cereyan eden h â d i s e l e r s ı r a s ı n d a ö ğ r e n i y o r u z . 4
Bu suretle h ü k ü m e t i n yeni h â d i s e l e r e k a r ş ı k ı s m e n tedbirlerini
almış o l d u ğ u n u g ö r m e k t e y i z . Bununla beraber için için k a y n a y a n
ve S ı r b i s t a n ' ı n hemen y a n ı b a ş ı n d a senelerden beri kışkırtılan bu
yerlerde daha m ü t h i ş bir isyan patlak vermekte gecikmiyecektir.
§— Bu h â d i s e d e n bir sene sonra, 13 M a y ı s 1850 (1 Recep 1266)
5
d a V i d i n havalisinde yeniden, fakat bu sefer ç o k daha ş i d d e t l i
bir ayaklanma oluyor. V i d i n ' i ç e v i r e n b ü t ü n m ı n t a k a ahalisi. Sahra
nahiyesindeki seksen kadar k ö y , B e l g r a t c ı k ve L o m k a z a l a r ı n d a
b i r ç o k k ö y l e r harekete g e ç i y o r l a r . İ l k ö n c e âsilerin h ü c u m u n a u ğ r a ­
yarak ö l d ü r ü l e n l e r , k ö y a ğ a l a r ı , s u b a ş ı l a r , v e r g i t a h s i l d a r l a r ı ve nahiye
1
Avram kâhyanın mezkûr tahriratı melfufu.
2
Mezkûr irade melf. Niş Valisi Vasıf Paşa'nın tahriratı.
3
Mez. irade-
4
Arş. 19-1, İ. 14-1245, 16 ş. 1266, melf. Vidin meclisi mazbatası.
5
Arş. 21-3, I. 22, 20 Şaban 1265, melf. Kapıcıbaşı Ali'nin gönderdiği mü­
zekkere.
48 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
VİDİN İSYANI 49
1
m e m u r l a r ı o l u y o r . Âsiler ö n l e r i n e gelen m ü s l ü m a n ı , erkek k a d ı n ayırt istiyorlardı . l

etmeden s o y m a ğ a ve ö l d ü r m e y e b a ş l ı y o r l a r . G ö r ü n ü ş e nazaran i l k
hedefleri y o l l a r ı keserek V i d i n , B e l g r a t c ı k , Sahra ve L o m k a l e l e r i n i
3
etraftan tecrit etmek ve muhasara a l t ı n a a l m a k t ı r . Bunun için
istanbul'a giden b ü y ü k y o l ü z e r i n d e m ü h i m bir b o ğ a z a h â k i m
A k ç a r p a l a n k a s ı n ı zaptediyorlar. Buradan hiç kimseyi b ı r a k m ı y o r ve
y a k a l a d ı k l a r ı n ı h a p s e d i y o r l a r d ı ; istanbul'la b ü t ü n muhabere ve
4
gidip-gelme kesilmişti . Her t ü r l ü v a s ı t a ile ve bazan cebir ve teh­
ditle h e n ü z harekete g e ç m e m i ş k ö y l e r i de a y a k l a n d ı r a r a k topluluk­
l a r ı n ı g i t t i k ç e a r t ı r a n âsiler, V i d i n e t r a f ı n d a k i muhasara ç e n b e r i n i m ü ­
temadiyen daraltmakta idiler. Ş e h i r d e k i l e r a r t ı k civardaki d e ğ i r m e n ­
lerin de âsilerin eline d ü ş m e s i n d e n ve a ç kalmaktan k o r k m a ğ a
b a ş l a d ı l a r . B e l g r a d c ı k âsileri de a y n ı suretle kaza merkezini mu­
hasara ve tazyik etmekte idiler. Bu esnada k ı r l a r d a r a s l a d ı k l a r ı
5
30 - 35 kadar m ü s l ü m a n ı ö l d ü r m ü ş l e r d i . B e l g r a t ç ı k ' t a n
L o m ' d a ayaklanan reaya da k a s a b a y ı muhasara a l t ı n a a l m ı ş l a r d ı .
Bunlar, i ç e r d e k i l e r d e n teslim o l m a l a r ı n ı ve silâhlarını vermelerini
1
Beloradcıkta subaşı ve maiyetindeki zaptiyeler (Arş. 19-1, I. 14-1245
16 Şaban 1266, melfuflarından, Silistre valisinin tahriratı), Vidin'e altı saat mesa­
fede Stavrovitza ( •v*\SJ}\~~~\ ) köyünde bir subaşı, Laviç ( ) köyünde bir zaptiye
ve bir topçu neferi, Rakoviça köyünde bir aga (Arş. 26-4, I. 132, 14 ramazan 1266,
melf. lâyiha). Sahra nahiyesinde de nahiye memurlariyle «ondalık ağnamı
-sayıcıları» (Kapıcıbaşı Ali'nin mezkûr yazısı) ilk maktuller arasındadır.
2 «Reaya-i merkûme icra olunan nesâyih ve tenbihâtı dinlemeyip cemiyet-i
Müslüman ahali, ağa ve beyler umumiyetle bu müstahkem
otururlardı.
3
16 Şaban 1266 tarihli mezkûr irade melfuflarından Vidin Valisinin tah­
riratı.
4
«Tatar Hasan kullarınızın ihracından bir gün sonra Vidin'e bir saat me­
safede olan kariyeleri dahi tahrik edilip isyan ettirmiş oldukları (için) posta
2
Âsiler, her ş e y d e n evvel s i l â h l a n m a ğ a ve isyanı g e n i ş l e t m e ğ e
2
ç a l ı ş m a k t a i d i l e r . İ s y a n ş i m d i d e n o l d u k ç a g e n i ş bir b ö l g e y i kap­
lamıştı ve b a ş l ı c a merkezler muhasara a l t ı n d a i d i . Â s i l e r i n m i k t a r ı ,
sonradan tahmin e d i l d i ğ i n e g ö r e , her halde 10 binden a ş a ğ ı de­
3
ğildi . H ü k ü m e t i n k o r k t u ğ u g i b i , bu a y a k l a n m a n ı n "bir büyük
1
silsile-i isyâniyenin ucu olması,, dahi h a t ı r a g e l i y o r d u ve h ü k ü m e t
bu korkusunda b ü s b ü t ü n h a k s ı z da değildi; zira âsiler, k o m ş u
sancaklara k o l k o l t a h r i k ç i l e r g ö n d e r e r e k isyânı y a y m a ğ a çalışı­
y o r l a r d ı . Meselâ bu arada, 1841 de m ü h i m bir isyan hareketine sahne
olan Niş s a n c a ğ ı dahilinde Berkofca k a z a s ı c i v a r ı n a y i r m i kadar
âsinin gelerek halkı isyana teşvik ettiğini g ö r m e k t e y i z . Keza Ş e -
5
h i r k ö y ü ' n e de bu g i b i bazı t a h r i k ç i l e r g e l d i . Neticede Niş muta­
sarrıfı i s y a n ı n bu tarafa sirayetinden c i d d i olarak e n d i ş e l e n m i y e
sonra
6
b a ş l a d ı ve Sofya'dan Berkofca ve Ş e h i r k ö y ' ü n e ikişer b ö l ü k s ü v a r i
askeri getirtmeye mecbur oldu. Ş a r k a , N i ğ b o l u t a r a f ı n a giden
tahrikâtcılar ahaliyi a y a k l a n d ı r m a k için cebir kullanmaktan
ö
dahi ç e k i n m i y o r l a r d ı . İ s y a n haberleri b ü t ü n Rumeli'de m ü b a ­
7
lâğalı bir ş e k i l d e y a y ı l m a k t a i d i . Bununla beraber B u l g a r i s t a n ' ı n
d i ğ e r s a h a l a r ı n d a bir hareket g ö r ü l m e d i . Yalnız o r t a l ı k s a k i n l e ş ­
tikten sonra, âsîler a r a s ı n d a Sofya, T ı r n o v a , h a t t â Filibe tarafla-
1
Kapıcıbaşı Ali'nin mezkûr tahriratı.
2
yerlerde
isyaniyelerini tezyide ve daire-i ihtilâli tevsia çalışdıklarına mebni. ..» (16 Şa­
ban 1266 tarihli mezkûr irade melf uf larıından. Vidin Valisine yazılan tahriratı
mahsusa).
3
isyan bastırıldıktan sonra tanzim olunan bir lâyihaya nazaran (132 No. lu
irade melf.) Vidin etrafında 3 bin, Belgratcık kazasında 3 bin, Lom civarında Topo-
lovitza ( •<^Jı> _?& ) köyünde 700-800 kadar reaya toplanmıştı. Kapıcıbaşı Ali'nin
t

caddesi şimdilik kapalı olup işbu zuhûrât dahi kayık ile Lom'a kadar ihraç. . .» mezkûr tahriratına göre ise yalnız Belgradcık'ta âsîlerin adedi sekiz-dokuz bine
(16 şaban 1266 tarihli mezkûr irade melfuflarından Mehmet Rüştü mühürlü yükselmekte idi. Gönderilen diğer vesaikten, isyan eden köylerin 88 e yüksel­
tahrirat). — Edirne'den her çarşamba Rumeli tarafına üç tatar (Postacı) çıkar diğini kat'î olarak bilmekteyiz. (14 ramazan 1266 tarihli mez. I. melf. Rıza Pa­
ve bunlardan biri Vidine giderdi. Edirne ile Vidin arasındaki mesafe 109 saat şanın tahriratı).
idi. (Ubicini, Lettres sur la Turquie, Paris 1851, S. 197). 4
16 şaban 1266 T. mez. I. melf. Vidin'e gönderilecek Ferik Rıza Paşaya
5
Kapıcıbaşı Ali'nin mezkûr tahriratı. verilen tâlimat-ı seniyye müsveddesi.
5
6
İsyanın daha başlangıcında asilerle temasa geçmiş olan Kapıcıbaşı Ali Mez. I. - Sofya muhassılı İsmail Paşa'ya göre bu tahrikâtçılar arasında
Ağanın mezkûr tahriratına göre, Vidin, Belgradcık, Lom reayası aynı günde «yabancı Sırplûlar dahi» bulunmaktadır (mez. I. Sofya muhassılı İsmail Paşa'nın
tahriratı).
ayaklanmıştır. Bu da, burada daha önce geniş bir isyan hazırlığı yapıldığını 6

teyideder. Gerçekten biz isyanın Rakoviça'da bir komite tarafından hazırlandı­ Sofya muhassılı İsmail Paşanın mezkûr tahriratı.
7

ğını biliyoruz. (Bak ileride bölüm V ) . Arş. 27-5, 1. 20 ramazan 1266, melf. Rumeli mutasarrıfı Hurşit Paşanın
tahriratı.
50 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ VİDİN İSYANI 51

r ı n d a n g e l m i ş kimselere r a s t l a n d ı ğ ı n ı ve b u n l a r ı n memleketlerine ancak İ s t a n b u l ' d a n g ö n d e r i l e c e k bir memura bildireceklerini i l â v e

1
d ö n m e l e r i n e m ü s a a d e edildiğini h a t ı r l a t a l ı m . Ö m e r P a ş a n ı n i k i 2 e t t i l e r B u vaziyet k a r ş ı s ı n d a V i d i n ' d e r e s m î makamlar, "hasbel-
ay sonra isyan hafiflemeğe y ü z t u t t u ğ u bir s ı r a d a N i ş ' d e n g ö n d e r d i ğ i mevkı kuvve-i cebriye uyamıyacağı,, d ü ş ü n c e s i l e , o zaman için
t a h k i k a t raporunda da, V i d i n i s y a n ı n ı n b ü t ü n B u l g a r i s t a n ' ı n daha ileri g i t m e k istemediler. Bununla beraber, kaza merkezini
a y a k l a n m a s ı n a b i r b a ş l a n g ı ç o l d u ğ u ileri s ü r ü l m e k t e d i r . 3 g i t t i k ç e s ı k ı ş t ı r a n ve t o p l u l u k l a r ı b ü y ü y e n â s î l e r i n hiç olmazsa
Biz, bu n o k t a y ı ilerde m ü n a k a ş a e d e c e ğ i z . 4 g ö z l e r i n i k o r k u t m a k ve bu suretle d a ğ ı l m a l a r ı n ı temin etmek ü z e r e
İ s t a n b u l ' d a n ihtiyat k u v v e t i olarak i k i tabur piyade ve bir alay
§ — A c a b a memleketin ç o k nazik b i r yerinde patlak veren bu 2
s ü v a r i askeri i s t e n d i .
tehlikeli isyan k a r ş ı s ı n d a h ü k ü m e t i n t u t t u ğ u y o l ne o l m u ş t u r ? İ s t a n b u l ' a i l k haberler gelir gelmez B a b ı Âlî, V i d i n valisine,
T a b i î b u hususda evvelâ, m a h a l l î m a k a m l a r ı n a l d ı k l a r ı tedbirleri hadisenin g e n i ş l e m e d e n derhal b a s t ı r ı l m a s ı için " t e d â b i r - i mahalli-
araştıracağız. yenin kuvvetli ve etraflı tutulması,, emrini g ö n d e r d i . S a d r a z a m ı n 3

5
İsyan V i d i n ' d e d u y u l u r duyulmaz v a l i Z i y a P a ş a , " m a k s a t l a r ı şu sözleri, hadise k a r ş ı s ı n d a uyanan e n d i ş e l e r i ç o k açık g ö s t e r ­
ne idiği bilinmek ve ifâ-i nasihat ve olvechile temin ve taltiflerine mektedir : "Hususan asrın nezaketi 4
ve Sırbistan'ın oralara civa-
b a k ı l m a k , , ü z e r e âsîlerin y a n m a k a l a b a l ı k b i r heyet g ö n d e r d i . Bu riyeti münasebetile bir küçük vakanın pek uzun kıl ü kallere sebe­
heyet, " V i d i n v ü c û h u n d a n , , ve " v a r o ş ç o r b a c ı l a r ı n d a n , , b a z ı kimse­ biyet vereceği bedihî olduğundan bu şeylerin etrafta duyulmasına
6
lerle metropolidin seçtiği bir k a ç papazdan m ü r e k k e p t i . Nasihat- bile vakit bırakılmaksızın hemen hakimane tarik ile defi çaresine
cılar, r e a y a y ı V i d i n c i v a r ı n d a k i d a ğ l a r a çekilmiş buldular. A s î l e r bakılması 5
ehemmi- mehamdan,, d ı r . H ü k ü m e t , h â d i s e n i n bilhassa
onlara, daha ziyade t o p l a n ı p d ü ş ü n m e k istediklerini, b u n u n için hakimane bir ş e k i l d e b a s t ı r ı l m a s ı n ı gerekli bulmakla beraber, her
şimdilik y a n l a r ı n a kimsenin gelmemesini, aksi t a k d i r d e vuracak­ ihtimale k a r ş ı a s k e r î tedbirler almak l ü z û m u n u da h a t ı r d a n ç ı k a r ­
7
larını b i l d i r d i l e r . G e r ç e k t e n g ö n d e r i l e n l e r , ü z e r i n e a t e ş açtılar ve m a d ı ; derhal Rumeli'deki asker mevcudu tespit edildi*.
8
b u y ü z d e n v u k u a gelen ç a r p ı ş m a d a reayadan bir k a ç kişi ö l d ü . Sonradan h â d i s e h a k k ı n d a yeni haberler g e l d i k ç e , istanbul'da
1 1
Y a l n ı z y a n l a r ı n a kabul ettikleri ç o r b a c ı Stoyan ( j b - ) ile rahip e n d i ş e g i t t i k ç e a r t m ı ş ve h ü k ü m e t , meseleyi b ü t ü n ehemmiyetiyle
D i m i t r i ' y e , "bizim derdimiz mültezimlerden ve köy ağalarından ve g ö z ö n ü n e alarak bu husus için, i s y a n ı n zuhurundan on g ü n sonra
subaşılardan vesairedendir,, diyerek b a ş l ı c a ş i k â y e t l e r i n i s ö y l e d i l e r . ( 1 1 ş a b a n 1266 - M . 22 haziran 1850 ) bir meclis-i meşveret
Fakat Vidinlilerle k a t i y y e n m ü z a k e r e edemiyeceklerini, şikâyetlerini toplamıştır. Bu mecliste, " b i r d a k i k a v a k i t zayi' edilmeyerek he­
1
men eser-i ihtilâlin indifaı çaresine,, b a k ı l m a s ı için m ü h i m karar­
Arş. 32-4, İ. 127, 7 şevval 1266, melf. Rıza Paşanın tahriratı.
2
lar v e r i l i y o r : E v v e l â Silistre, Ş u m n u ve Ruscuk'dan V i d i n ' e asakir-i
Kırım harbinde baş kumandanlık mevkiine getirilen meşhur Ömer Lûtfi
Paşa. Bu sırada Rumeli Ordusu müşiri idi. (Bak. S. 14, Not 2). nizamiye g ö n d e r i l m e s i ve B ü k r e ş ' t e n bir tabur askerle Y e r k ö y ü ' d e n
3
Arş. 24-2, İ. 66, 9 ramazan 1266. melf. Rumeli Ordu-i Hümâyûnu müşiri bir b ö l ü k t o p ç u n u n , i c a b ı n d a nehrin ö t e s i n e g e ç m e k ü z e r e , V i d i n
Devletlû Ömer Paşadan Serasker Paşa canibine gönderilip sadarete sunulan
tahrirat. 1
Mez. lâyiha.
4 2
Bak. bölüm V . 16 şaban 1266 tarih ve 17 numaralı irade melf. Vidin meclisi mazbatası.
5 3
1849 da Vidin Valiliğini yapmakta olan A ğ a Hüseyin Paşanın vefatı Arş. 19-1, İ. 14-1245, 16 şaban 1266, arz tezkiresi.
üzerine yerine eski Tırhala mutasarrıfı Ziya Paşa gönderilmişti (Lûtfi, VIII, 178). 4
Bu tarihte 1848 ihtilâllerinin yatışmasından henüz çok zaman geçmediğini,
Lûtfi, 14 sene (1249-1260 ve 1262-1265 senelerinde) Vidin valiliğinde bulunan Çar'm askerlerini daha Eflâk'tan çekmediği gibi Avrupa üzerinde de siyasî nüfuz
Hüseyin Paşa gibi kuvvetli bir idarecinin buralarda isyancıların baş kaldırmasına ve baskısını artırdığını gözönüne getirelim.
meydan vermediğini işaret etmektedir (Lûtfi, VII, 11). 5
14-1245 numaralı mezkûr irade melf. Vidin Valisine yazılan tahrirat.
6
Arş. 14-1245, 16 şaban 1266, melf. Vidin valisinin tahriratı. * 9789 kişiden mürekkep olan bu kuvvet, Vidin, Niş, Belgrat, Sofya, Tır-
7
Arş. 20-2, İ. 17, 16 şaban 1266, melf. Vidin Meclisinin mazbatası. nova, Rusçuk, Şumnu, Silistre, Babadağı, Edirne ve Filibe'de dağılmış bir vazi­
8
Kapıcıbaşı Ali'nin mezkûr tahriratı yette idi. (Mez. irade, Hassa müşirinin tezkiresi ve leffi).
52 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
1
k a r ş ı s ı n d a Kalafat" a g i t m e s i karar altına alınıyor. D i ğ e r taraftan
2
V i d i n , Niş ve Rumeli V a l i l e r i n i n değiştirilmesi d ü ş ü n ü l ü y o r . Bul­
g a r i s t a n ' ı n her tarafına, v a l i ve m u t a s a r r ı f l a r a u y a n ı k ve t e d b i r l i
3
b u l u n m a l a r ı için a y r ı a y r ı tahriratlar y a z ı l ı y o r . Nihayet isyanı
y a t ı ş t ı r m a k , i c a b ı n d a askere kumanda etmek ü z e r e A l i Rıza P a ş a n ı n
V i d i n ' e g ö n d e r i l m e s i d ü ş ü n ü l ü y o r . Rıza P a ş a y a verilen t a l i m a t , B a b ı
 l î ' n i n bu isyan k a r ş ı s ı n d a d ü ş ü n c e l e r i n i açık bir ş e k i l d e g ö s t e r ­
d i ğ i n d e n dikkatle tahlile d e ğ e r . T a l i m a t ı n esas n o k t a l a r ı ş u n ­
l a r d ı r : Evvelâ, y u k a r ı d a da işaret ettiğimiz g i b i , h ü k ü m e t ş i d d e t
g ö s t e r i l m e s i n d e n ve h â d i s e n i n b ü y ü y ü p dal budak salmasından
ziyadesiyle k a ç ı n m a k t a d ı r . P a ş a n ı n i l k vazifesi, "hâdise-i
reyi kan dökülmeksizin ve vesâil-i şedîdeye muhtaç olmaksızın
tedabir-i maneviye ve usul-i hakimane ile def eylemeye,, ç a l ı ş m a k t ı r .
Ş a y e t bu b i r netice vermezse, o zaman kuvve-i nizamiye
narak isyan derhal b a s t ı r ı l a c a k t ı r . Zira bu hal devam ederse
i s y a n ı n b ü s b ü t ü n y a y ı l m a k tehlikesi v a r d ı r . Fakat "imâl-i kuvvete
i h t i y a ç g ö r ü n d ü ğ ü halde yine usul-i rıfk u m ü l â y e m e t elden b ı r a -
k ı l m a y ı p ziyadesiyle m e r h a m e t k â r a n e olunmak ve bezi s e b ü k -
m a ğ z a n ı n eser-i t e s v i l â t ı a l t ı n d a hareket eylemiş olan aceze-i
ahalinin hasar g ö r m e m e s i n e ve lüzumsuz olarak ferdin burnu ka-
namamasına kemaliyle dikkat kılınmak,, lâzımdır. H ü k ü m e t , b i l ­
hassa m ü s l ü m a n ahalinin intikam hareketlerinden ve t a ş k ı n l ı k l a ­
r ı n d a n k o r k m a k t a d ı r : " F a r a z â ahaliden bazıları b u h a r e k â t - ı
h a r b i y e y i z u u m l a r ı n c a z a m a n - ı fırsat ittihaziyle onlar dahi bir
k o l d a n reaya ü z e r i n e h ü c u m etmek., g i b i şeylere t a s a d d î eyle­
mek vadilerinde bazı h a l â t v u k u a gelecek olur ise bunun ne-
1
Malûm olduğu üzere 1848 de Bükreş'te çıkan ihtilâl dolayısile Eflâk'da
bir Osmanlı işgal ordusu bulunmakta idi (Bak. S. 14).
2
Vidin Valiliğine, o sırada Halep Valisi bulunan Halil Kâmili Paşanın ge­
tirilmesi düşünüldüyse de Ziya Paşanın yine bir müddet vazifesinde bırakıldığını
ve ancak bir buçuk ay sonra azledilerek yerine Ali Rıza Paşanın tayin edildiğini
görüyoruz.
3
17 numaralı mezkûr irade melf. Edirne ve Silistre valilerde Niş Mutasarrı­
fına ve Sofya ve Filibe Kaymakamlıklarına gönderilen tahrirat.
4
Ali Rıza Paşa askeriyeden yetişme bir paşa idi. Onun 1844 de Arnavut­
lukta Tanzimat İslâhatının tatbiki ve 1846 da Bedirhan bey tahkikatı gibi önemli
işlere gönderildiğini ve nihayet 1848 de ferik yapıldığını biliyoruz. (M. Süreyya,
Sicilli Osmanî, III, 547).
5
Ferikanı kiramdan bu defa memuriyeti mahsusa ile Vidin canibine izam
buyurulacak Rıza Paşa hazretlerine tâlimatı seniyye müsveddesi. Bak. vesika. V .
VİDİN İSYANI 53
tayic-i v a h î m e ve m u z ı r r a s ı hesaba gelmez,, denmektedir. Nihayet
P a ş a n ı n son bir vazifesi de i s y a n ı n sebeplerini, S ı r p l a r ı n vaziyetini
ve umumiyetle Bulgaristan'daki durumu a r a ş t ı r ı p merkeze b i l d i r ­
mektir.
4
5
işte Babı Âlî'nin isyan k a r ş ı s ı n d a seçtiği hareket h a t t ı budur.
O s m a n l ı h ü k ü m e t i n i n d ü ş ü n c e l e r i n e h â k i m o l a n nokta i s y a n ı n , her
halde devletin b a ş ı n a b i r gaile a ç m a d a n derhal bastırılması
meselesidir. Isvan uzar, veya b a s t ı r ı l ı r k e n b a ş ı b o z u k l a r yolsuz
hareketlere saparsa bunun b ü y ü k gailelere sebebiyet vermesi
- hele b ö y l e nazik b i r zamanda - h ü k ü m e t i pek k o r k u t m a k t a d ı r .
mezkû-
Ş ü p h e s i z bunun da b a ş l ı c a sebebi, ç o k defa o l d u ğ u g i b i , işe
y a b a n c ı l a r ı n k a r ı ş m a s ı ve h â d i s e n i n b ü y ü k b i r siyasî mesele
haline i n k ı l â p edivermesi ihtimalidir. H ü k ü m e t i n bu korkusunu
kulla­
b ü s b ü t ü n haklı g ö s t e r e n bir nokta da bilhassa o s ı r a d a 1848
ihtilâlleri neticesinde milletlerarası durumda husule g e l m i ş olan
gelişmelerdir.
§— istanbul'da bunlar d ü ş ü n ü l ü r k e n , V i d i n ' d e h â d i s e l e r s ü r a t l e
g e l i ş m e k t e y d i . Â s î l e r , V i d i n kalesine bir i k i saatlik b i r mesafeye
kadar g e l m i ş l e r d i . Kasaba c i v a r ı n d a k i d e ğ i r m e n l e r ellerine d ü ş e r s e
V i d i n l i l e r a ç da kalabilirlerdi. Bu durum k a r ş ı s ı n d a meclisi tahak­
1
k ü m l e r i a l t ı n d a buluduran a ğ a l a r , halk a r a s ı n d a n başıbozuk
kuvvetleri teşkil olunarak harekete g e ç i l m e s i n i kabul ettirdiler.
Meclise dahil bulunan defterdar, hakim ve müfti efendiler de bunu
teşvik edici b i r t a v ı r a l d ı l a r . V a l i buna k a r ş ı b i r ş e y y a p a m a d ı . V i d i n
v ü c û h u n d a n ( â y â n ı n d a n ) Hacı Sabri, Y a ş a r , Mustafa a ğ a l a r l a A h ­
met beyin iştirak ettiği i l k çete, âsîleri nasihatla y o l a getirmek
için g i d i y o r d u ; fakat b a ş ı b o z u k l a r n a s ı l s a bu maksatla yanla­
r ı n d a n ileri g ö n d e r i l e n rahip ve ç o r b a c ı l a r ı n ve âsî Bulgar­
2
l a r ı n ü z e r i n e a t ı l d ı l a r . Âsîler y ü z d e n ziyade m a k t û l b ı r a k a r a k
1
Ağaların Vidin meclisindeki tagallüplerini şu hâdise de çok güzel gösterir:
«Bu fesat sizden neş'et etmiştir, size dahi emniyet caiz değildir diyerek despotun
ve âzadan olan sair kocabaşı ve çorbacıların tekdir ve ta'zirile meclisten tard-
olunduktan sonra mühürleri ahzolunup...» (Mez. lâyiha).
2
Lâyihaya nazaran başıbozuklar, bu rahip ve çorbacıları, daha âsîlerin
yanına varmadan öldürmeğe teşebbüs etmişler ve Bulgarların üzerine birden
hücuma geçmişlerdir. Halbuki Kapıcıbaşı Ali'nin tahriratına göre umumiyetle
âsîler, gönderilen nasihatcıları dinlemeyip ateş açtıkları için başıbozuklar da
«mukabele-i bilmislin icrasında tekâsül» etmemişlerdir (Arş. 21-3, İ. 22, 20 şaban
54 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
kaçıştılar. Ertesi g ü n " v ü c û h t a n ve k ö y ağalarından,,
Osman bey de b e ş on s ü v a r i y l e n a z ı r mahallesi k ö y ü n d e b i r k a ç
1
r e a y a y ı telef e t t i . Â s î l e r i n d a ğ ı t ı l m a s ı n d a b ü y ü k r o l o y n ı y a n
400 - 500 kişilik asıl b ü y ü k b a ş ı b o z u k kuvveti k a p ı c ı b a ş ı A l i a ğ a n ı n
idaresinde, V i d i n ' d e n 18 haziranda (7 ş a b a n ) harekete g e ç t i . Bu
kuvvet, e v v e l â İ s t a n b u l ' a giden y o l ü z e r i n d e k i b o ğ a z ı tutan âsîleri
d a ğ ı t a r a k derbende h â k i m A k ç a r p a l a n k a s ı n ı zaptetti (18 haziran).
Ertesi g ü n Lom'a gidilerek daha ö n c e Molla Feyzi ve H a c ı A b b a s
adlı i k i sergerde idaresinde harekete g e ç m i ş olan b a ş ı b o z u k l a r l a
beraber buradaki asîler p e r i ş a n edildi; Sonra B e l g r a t c ı k ü z e r i n e
hareket eden b a ş ı b o z u k l a r , âsîleri burada da d a ğ ı t a r a k - a y n i
2
vesikaya t â b i olursak - B e l g r a t c ı k kalesine " b i r kedersiz,, girdiler .
H a l b u k i isyan b a s t ı r ı l d ı k t a n sonra yazılmış olan bir l â y i h a y a na­
3
z a r a n , bu b a ş ı b o z u k t a k ı m ı n ı n B e l g r a t c ı k c i v a r ı n d a " ü ç b i n kadar
Bulgarin ü z e r i n e h ü c u m ederek i ç l e r i n d e n d ö r t b e ş y ü z k a d a r ı n ı
t ü f e k t e n ve seyften g e ç i r m i ş ve m a a d a s ı n ı k a ç ı r m ı ş o l d u k l a r ı halde
kaleye girdikleri,, ve i ç e r d e de bazı müessif h â d i s e l e r e sebebiyet
4
verdikleri a n l a ş ı l m a k t a d ı r . B a ş ı b o z u k l a r ı n devleti müşkil mevkie
sokan bu uygunsuz hareketleri k a r ş ı s ı n d a V i d i n Valisi hiç b i r ş e y
yapamadı l H ü l â s a , isyan esas itibarıyla • bastırılmış s a y ı l ı r s a da
hadiseler İ s t a n b u l ' u n hiç i s t e m e d i ğ i b i r ş e k i l d e gelişmişti. D i k k a t i
ç e k e n bir nokta da, adedce o kadar üstün olan âsîlerin
nisbeten k ü ç ü k b a ş ı b o z u k kuvvetleri t a r a f ı n d a n b u kadar ç a b u k
ve kolay d a ğ ı t ı l a b i l m e s i keyfiyetidir. Bunda, âsîlerin d a ğ ı n ı k bir
ş e k i l d e hareket etmelerinin rolü o l d u ğ u g i b i , ekseriyet itibarile
1266, melf.). Başıbozukların hareketi devlet namına bir isyanı yatıştırmak değil,
daha ziyade müslüman ağalar lehine mevcut içtimaî vaziyeti idame için yapılan
şiddetli bir aksülâmel mahiyetindedir. İsyandan bahseden eserlerin temas etmemiş
olduğu bu noktayı ilerde etrafıyla izah ederek isyanın bu esas içtimaî karak­
terini belirtmeğe çalışacağız (İlerde bölüm VIII).
1 Başıbozuk çetelerinin harekete geçmesi idaresizliğin bir neticesiydi. «Has-
Mez. lâyiha.
2 belmevki' reaya-i merkumeye zerretünma
Arş. 21-3, İ. 22, 20 şaban 1266, melf. Mehmet Rüştü mühürlü tahrirat.
3 nevaziş yollu muamelât ve taltifât ile /Cfilb-i asayişlerine» çalışılması (14-1245
Arş. 26/4, I. 132, melf.
4 No.lu irade melf. Vidin Valisinin tahriratı) hiç bir müspet netice vermemişti.
Bu şiddetli hareketleri hükümet hiç bir zaman tasvib etmiyor. Sonraları Vi­
din'den gönderilen bir tahriratta «bilâ mucip mahall-i cümhûrun gayrıda kırk elli nü­
fus idamına sebep ve mütecasir olanların icra-i muhakemelerinde» kusur edilmiye-
cektır, deniyor. (585 numaralı mezkûr irade melf.). Müslüman ve hırıstiyan mak­
tullerin ailelerine hükümet tarafından ayrılmış olan tahsisat ayda 1585 kuruşa
yükselmektedir. (Arş. 48-2, İ. 40, 13 muharrem 1268, Arz tezkiresi).
5 ( Mez. Lâyiha ) . Bu hususta müslüman âzanın
Mez. Lâyiha.
VİDİN İSYANI 55
1
silâhsız b u l u n m a l a r ı n ı n da b ü y ü k tesiri o l m u ş t u r . Bu h a r e k â t t a n
10 - 12 g ü n sonra p a d i ş a h a sunulan b i r arz tezkiresinde "fesadın
2
s ü k û n e t - i indifâından,, bahs e d i l m e k t e d i r . Bununla beraber isyan
tamamiyle s ö n m e m i ş t i ; kasabalar c i v a r ı n d a n a t ı l a n r e a y a n ı n ancak
b i r kısmı k ö y l e r i n e d ö n e r e k işlerile u ğ r a ş m a ğ a b a ş l a m ı ş , d i ğ e r
3
kısmı ormanlara sığınmıştı . Ö t e taraftan d a ğ l ı k m ı n t a k a l a r aha­
4
lisi de h e n ü z tamamen inkiyat e t m e d i ğ i g i b i b a ş ı b o z u k taarruz­
l a r ı n d a n d e h ş e t e k a p ı l a n b i r kısım reaya da s ı r p hududuna d o ğ r u
kaçmıştı.
§— Y u k a r d a g ö r ü l d ü ğ ü ü z e r e , V i d i n ' e "memuriyet-i mahsusa,,
ile tayin olunan R ı z a P a ş a , ancak Ramazan ayı b a ş l a r ı n d a (1850
Haziran) Ruscuk'a v a r a b i l m i ş t i . V i d i n ' e g ö n d e r i l e c e k kuvvetler
h e n ü z g e l m e d i ğ i n d e n P a ş a , burada etrafa tekitler g ö n d e r m e k l e
5
m e ş g u l d ü . H a l b u k i b u tarihe kadar V i d i n ' d e b a ş ı b o z u k l a r ı n m ü -
dahalesile epey işler olup bitmişti. V i d i n ' e muntazam a s k e r î k u v v e t
g ö n d e r i l m e s i h a k k ı n d a 16 ş a b a n d a karar v e r i l d i ğ i n e g ö r e hemen
bir aylık b i r zaman z a r f ı n d a hiç bir ş e y y a p ı l m a m ı ş ve isyan yolsuz
olarak ancak, h ü k ü m e t i n o kadar ç e k i n d i ğ i b a ş ı b o z u k kuvvetle­
0
rinin m ü d a h a l e s i l e b a s t ı r ı l m ı ş t ı .
1
Bulgarlardan bir kısmı ancak balta, tırpan ve orak gibi âletlerle silâhlı
idiler (132 numaralı mez. irade melf. Rıza Paşanın tahriratı). Ayni şeyleri Ji-
reçeck de söylemektedir (Geschichte der Bulgaren, 546).
2
Mez. irade.
3
Arş. 21-3, İ. 22, 20 şaban 1266, melf. Mehmet Rüştü mühürlü tahrirat.
4
«Vidin havalisinin emniyet-i münselibesi iade olnnup reaya-i mütehaşşide
yerli yerine dağılmış ve Balkan ve Belgradcık kazasının dağ kolunda kâin bazı
karyelerde tecemmü' eden reayanın dahi... şimdiye kadar kâr ve kispleıiyle ve
ırz u edeplerile iştigale başlamış olacağı...» (Arş. 22-4, İ. 48, 28 şaban 1266, arz
tezkiresi).
5
Arş. 25-3, İ. 127, 12 ramazan 1266, melf. Rıza Paşanın tahriratı.
6
kuvve-i cebriye irae olunmayıp daima
Fakat isyanın devamı reayanın isteklerinden esasen kuşkunlanmış olan ağaların
kendi başlarına harekete geçmelerini mucip oldu. Vidin'den gelen bir tahriratta
deniyor k i : «bunların (âsîlerin) çarçabuk tefrik-i cem'iyetlerine Vidin'de mevcut
olan piyade ve topçu asâkir-i muvazzafa-i şahanenin bir kaç bölüğü muktedir
iken nasıl ise başıbozuk askeri tertibine canib-i Meclisten lüzum gösterilmişti»
bazı cebrî hareketlerine
 VİDİN İSYANI 57
56 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ

tesirile olacak k i az sonra S ı r p hududunda d o l a ş m a k t a olan rea­

Rıza P a ş a , ancak ramazan ayı o r t a l a r ı n a d o ğ r u , istanbul'dan ve
y a n ı n hep b i r l i k t e d ö n ü p af dilediklerini görüyoruzNihayet
Ş u m n u ' d a n aldığı askerle, T u n a y o l i y l e V i d i n ' e hareket edebildi.
21 ramazanda (31 temmuz 1850) arz tezkiresinde, P a d i ş a h a , "hey'et-i
B a ş ı b o z u k h a r e k â t ı n d a n sonra da itaatsizlikte İ s r a r ederek d a ğ ı l -
i s y â n i y e n i n â s â r - ı b â k i y e s i dahi k ü l l i y y e n m ü n d e f i ' olduğu,, m ü j -
m ı y a n r e a y a n ı n nihayet b u askerin gelmesile cesaretinin k ı r ı l a c a ğ ı 2
1 delenebilmiştir .
ü m i d i n d e i d i . P a ş a , y o l ü z e r i n d e Lom'a b i r b ö l ü k s ü v a r i b ı r a k ­
t ı k t a n sonra İsmail P a ş a ' y ı ü ç b ö l ü k l e B e l g r a t c ı k ' a g ö n d e r e r e k
2
bu askeri lâzım gelen yerlere taksim e t t i r d i . A z sonra V i d i n ' e
Yenipazar'dan ü ç piyade taburu daha geldi. Bununla beraber Sır­
bistan hududunda t o p l a n m ı ş olan b i r kısım r e a y a y ı y a t ı ş t ı r m a k ve
d a ğ ı t m a k b i r t ü r l ü m ü m k ü n o l a m ı y o r d u . Bunlar ailelerini de b u
tarafa ç e k m e k t e ve fırsat b u l d u k ç a itaat g ö s t e r m i ş bulunan y a k ı n
k ö y l e r i tahrike ç a l ı ş m a k t a idiler. Sadrazam t a r a f ı n d a n kendilerine
g ö n d e r i l e n " i k i k ı t ' a b u y r u l t u - i sami,, ile Bulgarca beyannamelerin
3
hiç bir tesiri o l m a d ı . " İ ş b u kariyeler Balkan tarafı ve çite ( S ı r p
hududu) m u t t a s ı l olmakla ö y l e m ü d â r â ile y a t ı ş m a l a r ı , , m ü m k ü n
4
g ö r ü l m ü y o r d u . Nihayet Bosna'ya vazife ile gitmekte olan Rumeli
ordusu müşiri Ö m e r P a ş a , N i ş ' d e n y a z d ı ğ ı b i r y a z ı d a , a r t ı k bun­
5
ların zorla y a t ı ş t ı r ı l m a s ı lâzımgeldiğini b i l d i r d i . P a ş a d i ğ e r taraf­
tan, S ı r b i s t a n ' a g e ç e c e k â s î l e r i n beylik t a r a f ı n d a n k a t i y y e n k a b u l
6
edilmemesi hususunu da s a ğ l a m bir ş e k i l d e h a l l e t t i . Bu tedbirler

ve valinin ekseriya onlara tâbi olmak zaruretinde kaldığına yukarıda işaret et­
miştik. Başıbozukların müdahalesile isyan kısmen yatıştıktan sonra bir iradede
itiraf edildiği üzere, «Rıza Paşa hazretlerinin oraya vusulünden evvel def'-i ihtilâl
için ittihaz kılınmış olan tedabirin yolsuzluğa eseri olmak üzere hayli kan dökülmüş
ve pek çirkin ve uygunsuz şeyler» vuku bulmuştur (Arş. 28-6, İ. 90, 23 ramazan
1266). Vali Ziya Paşa da bilâhara bu yüzden azledildi (Arş. 32-4, I. 127, 27
şevval 1266). Hükümet âsîler kadar müslüman ahalinin de heyecanını önle­
mekle oğraşmış, meselâ Rıza Paşa Belgradcık'ta bunların taşkınlıklarına mani
olmak için buraya bir tabur asker göndermek zorunda kalmıştır (Arş. 26-4, î. 132,
14 ramazan 1266, Rıza Paşanın tahriratı). Başka bir kaynak da muntazam as­
kerin gelişinin «reaya-i merkûmeye tesliyetbahş olduğunu» söyliyerek bu karak­
teristik vaziyeti teyid etmektedir (Mez. Lâyiha).
1
132 No.lu mez. irade, Arz tezkiresi.
2
Mez. irade, Ali Rıza Paşanın tahriratı.
3
Arş. 28-6, İ. 90, 23 ramazan 1266, melf. Vidin Valisinin tahriratı.
4
Mez. irade melf. Rahva (Orehovo) ( °_>?-b ) karyesi müdürü Osman efen­
dinin tahriratı.
5
Bunlar takriben 1200 aileden mürekkep 15 kadar köyden ibaretti. (Mez. 1

irade melf. Ömer Paşanın tahriratları). Mez. irade melf. Rıza Paşanın tahriratı.
2
Arş. 28-6, İ. 90, 23 ramazan 1266, Arz tezkiresi.
' Arş. 32-4, İ. 127, 6 şevval 1266, Belgrad muhafızı Vasıf Paşanın tahriratı.

VİDİN İSYANI VE SIRBİSTAN
Son âsilerin de s ı r p hududundan yerlerine d ö n m e s i y l e beraber
isyan h a r e k â t ı sona ermişti. S ı r b i s t a n ' l a m ü n a s e b e t l e r i n bu isyanda
da ne kadar m ü h i m b i r yer t u t t u ğ u , h â d i s e l e r takib edilirken ş ü p ­
hesiz g ö z d e n k a ç m a m ı ş t ı r . Ş i m d i d e n söyliyelim k i V i d i n i s y a n ı n d a
umumiyetle sırp tesiri b ü y ü k olmuş, fakat neticede s ı r p h ü k ü m e t i
yatıştırıcı bir siyaset tutmak zaruretini a n l a m ı ş t ı r . . Niş i s y a n ı n d a
S ı r b i s t a n ' ı n r o l ü n e ve umumiyetle S ı r p l a r ı n Bulgarlara ne g ö z l e
b a k t ı k l a r ı n a dair y u k a r d a m a l û m a t v e r m i ş t i k . A ş a ğ ı d a V i d i n isya­
nının d e v a m ı m ü d d e t i n c e umumiyetle S ı r p l a r ı n tesirini, S ı r b i s t a n ' ı n
g ü t t ü ğ ü siyaseti ve Babı Âli'nin muhtelif t e ş e b b ü s l e r i n i a n l a t a c a ğ ı z .
Y u k a r d a g ö r ü l d ü ğ ü ü z e r e , bir kısım s ı r p ihtilâlcileri, Bulgarlar
a r a s ı n d a İslâv birliği n â m ı n a t a h r i k â t t a bulunurken, kendi memle­
ketlerine k a ç a n bulgar komitecilerini de t e ş v i k ve himayeden geri
k a l m ı y o r l a r d ı . S ı r b i s t a n , ile hemhudut bulunan m ı n t a k a l a r d a n (Niş
ve V i d i n s a n c a k l a r ı ) , bir ç o k Bulgarlar o tarafa g e ç m e k t e ve
l
u m u m î bir kıyam için S ı r p l a r ı n y a r d ı m ı n ı temine ç a l ı ş m a k t a idiler .
H a t ı r l a n a c a ğ ı ü z e r e , 1849 n i s a n ı n d a hududu gizlice g e ç e r e k V i d i n
havalisine giren ihtilâlciler " S ı r b i s t a n ' d a n 10 b i n asker geliyor,,
diyerek ahaliyi isyana davet etmiş ve k ı y a m ı n umum.îleşmediğini
g ö r ü n c e kendilerine iltihak eden Köylülerle beraber s ı r p hududuna
çekilmişlerdi. 1850 V i d i n ' i s y a n ı n d a ise B a b ı Âlî, S ı r p l a r l a Bulgarlar
a r a s ı n d a k i bu m ü n a s e b e t l e r i m ü t e m a d i y e n g ö z ö n ü n d e tutmak
mecburiyetinde kalmıştır. G e r ç e k t e n bu sefer de, S ı r p l a r ı n y a r d ı m
ve himaye edecekleri ü m i d i B u l g a r l a r ı harekete g e ç i r e n b a ş l ı c a
âmillerden b i r i o l m u ş t u r . Bulgarlar, isyana kalkmadan ö n c e , Bel-
g r a t c ı k Knezi T s o l o ' y u ve Topolof'u y a r d ı m temini maksadile Sır­
2
bistan'a g ö n d e r m i ş l e r d i . Sahra nahiyesi m ü d ü r ü n ü n tahkikatına
nazaran, B e l g r a t c ı k nahiyesinde i l k olarak isyan eden r e a y a n ı n
Rakovitza m a n a s t ı r ı n d a k i t o p l a n t ı l a r ı n d a da bilhassa S ı r p y a r d ı m ı
3 1841 de Sırbistan'a da uğramış bulunan Blanqui, «Türkler Mişel'in ve onunla
bahis mevzuu o l m u ş t u . Y a r d ı m isteği S ı r p l a r t a r a f ı n d a n r e d d e d i l m i ş
1
Bak bölüm V,
2
N. Staneff, Blgarya pod igo, S. 331.
3
Arş. 19-1, î. 14-1245, 16 şaban 1266, melf. Vidin Valisinin tahriratı.
VİDİN İSYANI V E SIRBİSTAN 59
olmakla beraber Bulgarlar, yine o n l a r ı n m ü d a h a l e d e b u l u n a c a k l a r ı
ümidini beslemekte idiler. Ş ö y l e d ü ş ü n ü y o r l a r d ı : E ğ e r biz a y a k l a n ı p
V i d i n y o l l a r ı n ı kesersek ve bunun ü z e r i n e m ü s l ü m a n l a r bize taarruz
1
ederse S ı r p l a r bize muhakkak muavenete k o ş a c a k l a r d ı r . Âsiler,
muvaffak olamazlarsa, hiç olmazsa, Sırbistan topraklarına
sığınabileceklerini hesaplamakta idiler. Bregovalı ( )
bir ç o r b a c ı da, isyandan sonra v e r d i ğ i b i r ifadede, " R a k o v i ç a ' l ı -
ların gelip d u r m a y ı p k a l k ı n bize S ı r p t a n iane o l u n a c a k t ı r , , de­
2
d i k l e r i n i itiraf e t m e k t e d i r . Fakat muayyen bir hareket hattı
t â k i b i n e mecbur olan S ı r p h ü k ü m e t i n i n aldığı tedbirler k a r ş ı s ı n d a
nihayet, B u l g a r l a r ' ı n b u ümidi suya d ü ş e c e k t i r . S ı r p h ü k ü m e t i ,
bu isyan k a r ş ı s ı n d a , esas itibarile, ç e k i n g e n bir p o l i t i k a t a k i b e t m i ş
ve i s y a n ı n g e n i ş l e m e s i n e m ü z a h e r e t etmek istememiştir. Onu bu
ş e k i l d e harekete z o r l ı y a n âmiller nelerdir? Burası i s y a n ı n nis-
beten ç a b u k b a s t ı r ı l m ı ş o l m a s ı meselesilede y a k ı n d a n i l g i l i bir nok­
t a d ı r . Bu âmillerin b a ş l ı c a l a r ı n ı şu suretle sıralayabiliriz: E v v e l â
Aleksandr K a r a - y o r g e v i ç | i Mihal O b r e n o v i ç yerine prenslik t a h t ı ­
na ç ı k a r a n i h t i l â l d e O s m a n l ı devleti birinci derecede r o l o y n a m ı ş ­
tı ve Babıâli, bu ihtilâli b a ş a r m ı ş olan S ı r p ileri gelenlerinden
Vuçiç'i ö t e d e n b e r i himaye etmekte i d i . Rusya h ü k ü m e t i ise A l e k -
sandr'm b e y l i ğ e getirilmesini O s m a n l ı H ü k ü m e t i nezdinde protesto
etmişti. Binaenaleyh Aleksandr, a y n ı zamanda veli nimeti s a y ı l a n
m e t b û u n a k a r ş ı entirika ç e v i r e m e z d i . Esasen 1842 de Mihal'in dev­
rilmesini mucibolan sebeblerin en m ü h i m l e r i n d e n biri, y u k a r d a da
temas ettiğimiz g i b i , 1841 Niş i s y a n ı n a k a r ı ş m ı ş o l m a s ı i d i . Şu 3
halde Aleksandr beyin, asî V i d i n Bulgarları lehinde herhangi bir
hareketi, m e t b û devletin, O s m a n l ı Devletinin d ü ş m a l ı ğ ı n ı ç e k e b i ­
l i r d i ve buna k a r ş ı o, R u s y a ' n ı n hamiliğine de g ü v e n e m e z d i . D i ğ e r
taraftan S ı r p hariciyesi b a ş ı n d a bulunan A v r a m K â h y a da (Abra¬
ham P e t r o n i y e v i ç ) , y u k a r d a Y u g o s l a v birliği lehinde t e m a y ü l l e -
1
Mezkûr tahrirat.
2
Arş. 24-2, İ. 66, 9 ramazan 1266, melf. Bregova karyeli İlya çorbacı­
nın takriri.
3
beraber Obrenoviç ailesinin beylikten atılmasını 1841 isyanının tekerrürüne mani
olacak bir garanti şeklinde terakki etmişlerdir kanaatındayım» diyor (S-R Tail¬
landier, La Serbie de karageorge et de Miloch, Paris 1872, 376). Bu iddiayı
Ranke de teyit etmektedir (L. von Ranke, Serbien und die Türkei, Leipziğ
1879, 262).
60 TANZÎMAT V E BULGAR MESELESİ
rini g ö r d ü ğ ü m ü z halde, V u ç i ç g i b i B a b ı Â l i ' n i n mahmilerinden b i r i
4
i d i . B ü t ü n bunlarla beraber, 1848 denberi A v r u p a ' y ı sarsan millî
a y a k l a n m a l a r ı n temamen t e n k i l edildiği b i r irtica devresinde b ö y ­
le bir isyan lehinde y a p ı l a c a k her hangi bir m ü d a h e l e n i n bilhassa
A v u s t u r y a t a r a f ı n d a da tasvip e d i l m e y e c e ğ i m u h a k k a k t ı . H a l ­
b u k i A l e k s a n d r ' ı n Beylik t a h t ı n d a k a l m a s ı n a A v u s t u r y a ç o k
2
y a r d ı m etmişti . - Buna m u k a b i l A l e k s a n d r ' ı , V i d i n i s y a n ı n ı n bir an
ö n c e b a s t ı r ı l m a s ı n a t e m a y ü l ettirecek b a ş k a sebebler de y o k de­
ğildir: Bulgaristan'da i s y a n ı n g e n i ş l e m e s i , S ı r p l a r ı n bundan heye­
cana gelerek T ü r k l e r e k a r ş ı cephe a l m a s ı n ı ve T ü r k siyaseti g ü ­
den A l e k s a n d r ' ı d e v i r i p O b r e n o v i ç ' l e r i ç a ğ ı r m a s ı n ı i n t a ç edebilir­
3
d i . O zaman N i ş ' d e bulunan Ö m e r P a ş a da, B e l g r a t ' d a k i ajan­
4
lardan a l d ı ğ ı haberlere dayanarak " f e s a d - ı reaya maddesinin Rus-
yalû ile Miloş'un tahrikatı,, neticesi o l d u ğ u n u i d d i a etmektedir. O,
yine lehli ajanın g ö r ü ş l e r i n i naklederek d i y o r k i , isyan g e n i ş l e -
seydi Rus t a r a f t a r ı olan S ı r p ihtilâlcilerinin, beyin emirlerine kulak
asmadan hududu ğ e ç i p a s î l e r l e b i r l e ş m e l e r i kuvvetle m u h t e m e l d i .
Nitekim, g ö r ü n ü ş e nazaran, N i ğ b o l u S a n c a ğ ı kazalariyle Belko-
v i ç a ' y a ahaliyi isyana t a h r i k için gelen a s î l e r a r a s ı n d a S ı r p l a r
6
dahi bulunmakta i d i . S ı r b i s t a n ahalisinin ekseriyeti ve bilhassa
gençler, Obrenoviç'lere temayül gösterdikleri g i b i bunların Alek- 7 B a b ı Âli, S ı r p Prensi A l e k s a n d r ' ı n b ö y l e gizli b i r m a k s a d ı o l ­
sandr K a r a - y o r g e v i ç ' e ve o zaman idare b a ş ı n d a bulunan h ü k ü ­
mete k a r ş ı harekete g e ç m e k için Bulgar i s y a n l a r ı n d a n cesaret al-
1
Miloş Obrenoviç lehinde bir halk ayaklanması neticesinde İstanbul'a kaçmış
ve sığınmış olan Avram, yine İstanbul Hükümetinin israrıyla Sırbistan'a avdet
edebilmişti (S-R Taillandier, mez. eser, S. 353-355).
2
S.-R. Taillandier, mez. eser, 367.
3
Staneff de bunu teyit ederek diyor ki: «Sırbistan'da Obrenoviçler partisi
Belgrat'daki Bulgar komitecilerinden istifade etmek istiyorlardı.» (Mez. eser,
347).
4
Belgrat'ta Lenvir (?) j_y~i adlı bir leh, Osmanlı hükümetini vaziyetten ha­
berdar etmekte idi. Arşivde bunun gönderdiği Fransızca mektuplar saklıdır.
(Arş. 20-2, İ. 17, 16 şaban 1266 melfufları arasında).
° Arş. 24-2, İ. 66, 9 ramazan 1266, melf. Ömer Paşanın tahriratı.
6
17 No. lu mezkûr irade melfuflarından Sofya muhassılı İsmail Paşanın
tahriratı.
7
«Tahkıkat-ı sahîhe-i bendegâneme göre Sırbistan'ın ekser ahalileri, husu­
siyle genç takımı Miloş'un oğlu Mihal beyi seviyorlar... Miloş'un sohbeti güzar
ettikte ballandırarak beyan ederler. . .» (Arş. 28-6, İ. 90, 23 ramazan 1266, melf.
Ömer Paşanın tahriratı).
VİDİN İSYANI V E SIRBİSTAN 61
m a l a r ı daima m ü m k ü n d ü .
V e l h a s ı l , V i d i n isyanı, S ı r b i s t a n ' ı n iç işleriyle y a k ı n d a n i l g i l i
bir mesele i d i ve b ü t ü n bunlar, o zamanki S ı r p h ü k ü m e t i n i isyan
k a r ş ı s ı n d a esas i t i b a r i y l e yatıştırıcı bir siyaset takibine mecbur
etmekte i d i . Binaenaleyh, V i d i n i s y a n ı için b i r vesikada g ö r d ü ğ ü m ü z
"tayife-i B u l g a r i n i ş b u hareketleri Rusyalı! ve Sırplû taraflarından
tasmim o l u n m u ş b i r şey,, d i r i d d i a s ı n o k t a s ı n o k t a s ı n a d o ğ r u
1
olarak kabul olunamaz . Zaten hadiseler de S ı r p h ü k ü m e t i n i n t u t t u ğ u
bu yatıştırıcı siyaseti a ç ı k bir ş e k i l d e meydana ç ı k a r m a k t a d ı r .
1850 isyanı b a ş l a r b a ş l a m a z , Sahra nahiyesi m ü d ü r ü , hudutta
S ı r p arazisinde bulunan Z a y ç a r n a ç a l n i k ' ı ile temasa gelmiş; Na-
çalnik vaziyetten haberdar o l m a d ı ğ ı ve e ğ e r hududu g e ç m e k isti-
yenler olursa k e n d i l e r i n i k a b u l e t m i y e c e ğ i n i bildirmiştir. Mamafih
B a b ı Â l i ' d e n İ s t a n b u l ' d a k i S ı r p k a p ı - k e t h ü d a s ı n a , " S ı r p beyinin
canib-i s a l t a n a t - ı seniyyeye g ö s t e r d i ğ i eser-i sadakat ve istikame­
ti mucib-i mahzuziyet olduğu,, ifade olunmakla beraber S ı r p h ü ­
5 kümetinin samimiyetine tamamile m a r n l a m ı y o r d u . Bir m ü d d e t t e n
beri y a p ı l a n t e d a r i k â t İ s t a n b u l ' d a ş ü p h e d o ğ u r d u ğ u g i b i , Prens'in
bu ş e k i l d e sadakat sözleri ile Babı Â l i ' y i o y a l a d ı ğ ı ve ö t e taraf­
2
tan a s î l e r e y a r d ı m ettiği ihtimali de akla gelmekte i d i . Nihayet
masa bile, " S ı r b i s t a n ahalisinden efkâr-ı m u z ı r r a e s h a b ı n d a n olan­
ları dilediği g i b i t u t m a ğ a iktidar-ı kâmili o l a m ı y a c a ğ ı n ı , , d ü ş ü n ü ­
y o r d u . Nitekim 1848 ihtilâlleri neticesinde T u n a ö t e s i n d e , A v u s t u r ­
y a İ m p a r a t o r l u ğ u dahilindeki S ı r p l a r Macarlar'a muharebeye t u t u ş ­
t u ğ u vakit S ı r b i s t a n h ü k ü m e t i , beri taraftan onlara iltihak edenlerin
3
bu hareketine mani o l a m a m ı ş t ı . B a b ı Â l î ' n i n endişelerini haklı g ö s ­
teren b i r nokta da Bulgar âsîleri arasında bazı Sırpların
4
g ö r ü n m ü ş o l m a s ı i d i . H a t t â B ü k r e ş ' t e n Halim P a ş a ' n ı n g ö n d e r d i ğ i
haberler daha telâşlı mahiyette i d i : P a ş a n ı n tahkik e d e m e d i ğ i b i r
ş a y i a y a g ö r e , â s î l e r e i c a b ı n d a y a r d ı m etmek ü z e r e S ı r b i s t a n hudu-
1
Esasen aynı vesika, müteakiben, «balâ'da bazı mertebe muharrer olan
âsâr-ı taaddiyat dahi reaya-i merkumeyi izharı ma'siyete mecbur etmiş» tir
diyerek bu hükmünü kısmen tadil etmiştir (Arş. 16-4, İ. 132, 14 Ramazan
1266, melf. Lâyiha).
2
Arş. 20-2, İ. 17, 16 şaban 1266, melf. Vidin hadisesine dair meclis-i has
kararını şâmil arz tezkiresi.
3
Meclis-i has'ın mezkûr kararı.
4
17 No. lu mezkûr irade, melf. Niş mutasarrafinin tahriratı-
62 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
duna y a k ı n bir yerde 12 bin S ı r p askeri t o p l a n m ı ş ve S ı r p serger­
delerinden Kanica ( **; &
' ) adlı knez Bulgarlara b a ş b u ğ tayin edil­
1
m i ş t i r . Bu haberin, aslı olmasa bile tesirsiz k a l m a d ı ğ ı ş ü p h e s i z d i r .
Bütün b u n l a r ı n a z a r ı itibara alan Babı Alî, yukarda g ö r d ü ğ ü ­
müz g i b i , isyan mahalline g ö n d e r i l e n Riza P a ş a ' y a verilen talimatta
huduttaki Sırpların ahvalini t a h k i k işini P a ş a n ı n b a ş l ı c a vazifeleri
2
a r a s ı n a k o y m a k t a i d i . Mâmafih S ı r p h ü k ü m e t i , daha b a ş l a n g ı ç t a n
itibaren bir ş ü p h e y e meydan vermemek için elinden geleni y a p ­
mıştır. S ı r p hariciye m ü d ü r ü (nazırı) A v r a m , derhal, âsîlerin S ı r ­
bistan h a k k ı n d a ç ı k a r d ı k l a r ı ş â y i a l a r ı n tamamen uydurma o l d u ğ u n u
ve S ı r b i s t a n ' a k a ç ı p s ı ğ ı n m a k isteyeceklerin katiyyen k a b u l e d i l ­
memesi için h u d u t t a k i kazalara sıkı tenbihat g ö n d e r i l d i ğ i n i b i l d i r d i .
Bir m ü d d e t sonra da S ı r p B a ş k n e z i A l e k s a n d r Bey, ^Sırbistan'a
iltica etmek isteyenlerin k a t i y y e n kabul o l u n m a m a s ı hususunda
huduttaki makamlara sıkı emirler g ö n d e r d i ğ i n i Babı Âlî y a n ı n d a
teyit ederek, "bundan b ö y l e dahi ol v e ç h i l e i k d â m â t ve i h t i m â m a t - ı
kâmilenin icr'asında b i r veçhile kusur o l u n m a y a c a ğ ı d e r k â r bulun­
muştur,, sözlerile sadakatini isbata ç a l ı ş m a k t a i d i . H a t t â bunun için
S ı r b i s t a n ' a k a ç m ı ş olan Bulgar â s î l e r i n d e n ikisini yakalatarak V i -
din'e y o l l a d ı . Fakat bunu m ü n a s i p b i r ş e k i l d e , yani S ı r p h a l k ı n ı n
3
Bulgarlar lehinde olan hissiyatını incitmemek için, gizli olarak y a p t ı .
Bundan b a ş k a "firarilerin çitin haricinde tevkif o l u n m a l a r ı ve hak­
l a r ı n d a bir g û n â m ü h a c e m e ve telef misillû h â l â t v u k u b u l m a m a s ı , ,
için S ı r p meclisi a z a s ı n d a n Stoyan T e ş t a n i ( J ^ j\r~>\ ) a d ı n d a
4
b i r i hududa g ö n d e r i l d i . S ı r p h ü k ü m e t i , â s î Bulgarlara fiilî bir
y a r d ı m d a bulunmaktan k a ç ı n m a k l a beraber S ı r p h a l k ı n ı n , isyan
m ı n t a k a s ı n d a olup biten h â d i s e l e r tesiriyle h e y e c a n l a n a b i l e c e ğ i m
d ü ş ü n ü y o r d u . Prens, b i r m ü d d e t sonra âsîlerin ilticası meselesine
ait işleri g ö r ü ş m e k için kendisinden b i r memur istenmesi ü z e r i n e
Daavi nazırı ( A d l i y e nazırı) A l e k s i Simiç'i g ö n d e r d i . Bulgar k o m i ­
tacıları ekseriya S ı r b i s t a n ' a k a ç ı p orada faaliyette b u l u n d u k l a r ı n d a n
Simiç, m ü r u r tezkerelerinde S ı r b i s t a n ' a g e ç e n r e a y a n ı n nereleri
1
Mez. irade, Ferik Halim Paşanın tahriratı.
2
Mez. irade, Rıza Paşaya verilen talimat-ı seniyye müsveddesi. Vesikalar
kısmı No. V .
3
Arş. 24-2, İ. 66, 9 ramazan 1266. melf Aleksandr bey tarafından gelen
tahrirat.
4
Arş. 21-3, İ. 22, 20 şaban 1266, melf. Belgrad muhafızının tahriratı.
VİDİN İSYANI V E SIRBİSTAN 63
gezip ne y a p t ı k l a r ı h a k k ı n d a k a y ı t l a r b u l u n m a s ı teklifini k a b u l
etti \
işte S ı r p h ü k ü m e t i n i n g ö s t e r d i ğ i b u mutiane siyasete r a ğ m e n ,
B u l g a r l a r ı t e ş v i k v e himayeden a y r ı l m ı y a n ananevi siyasetin, yine
ancak hâlin i c a p l a r ı nisbetinde terk edildiğini g ö r m e k t e y i z . Prens
ş ü p h e s i z , b u r a d a k i Bulgarlar ü z e r i n d e S ı r p nüfuzunun sıfıra i n d i ­
2
ğini g ö r m e k istemezdi . O, sadece şeraiti h e s a p l ı y o r , k e n d i men-
faatlarını d ü ş ü n ü y o r d u . Nitekim h ü k ü m e t i n i n d i k k a t e d e ğ e r b a z ı
t e ş e b b ü s l e r i , bunu a ç ı k b i r ş e k i l d e g ö z ü m ü z ü n ö n ü n e k o y m a k ­
tadır.
B a ş ı b o z u k l a r ı n ş i d d e t l i tedip hareketlerinden sonra i s y a n ı n
o l d u k ç a hafiflediğini, fakat bir k ı s ı m r e a y a n ı n aileleri ile b i r l i k t e
3
S ı r b i s t a n hududuna k a ç t ı k l a r ı m g ö r m ü ş t ü k . Bunlar, S ı r p Beyine
b i r a r z ı h a l g ö n d e r e r e k T ü r k l e r e itimat edemediklerini, kendisi b i r
adam g ö n d e r i r s e ancak o zaman yerlerine d ö n e b i l e c e k l e r i n i b i l ­
dirdiler. B u l g a r l a r ı n kendisine hitap t a r z l a r ı ç o k d i k k a t e d e ğ e r :
" H a ş m e t l û S ı r b i y a G o s p o d a r ı , biz cahil B u l g a r l a r ı n d e r d i b ü y ü k t ü r .
Biz kendimizi gaybettik... Onun için Gospodar, A l l a h için bize
merhamet eyle... G o s p o d a r l ı k h a k k ı için sen bize nazar eyle ve
halimizi b i l ve D e v l e t l û P a ş a efendimize halimizi bildir ve mah-
s û s e n b i r a d a m ı n ı z ı g ö n d e r k i keyfiyeti ifade edip bizleri huzuruna
ç a ğ ı r ı p s ö y l e t s i n ve e ğ e r senin a d a m ı n olur ise gideriz, o l m a d ı ğ ı
halde c ü m l e m i z h e l â k oluruz; bizim kendimiz g i d i p teslim o l a m ı ­
4
yoruz; zira bizi ö l d ü r ü r l e r . „ îşte, " H a ş m e t l û S ı r b i y a G o s p o d a r ı , ,
bu ricayı b ü s b ü t ü n reddedemezdi. A l e k s i Simiç, Ö m e r P a ş a d a n ,
âsîlerin yatıştırılması işine y a r d ı m için S ı r p l a r d a n b i r zabitle Skup-
ç i n a ' d a n birisinin g ö n d e r i l m e s i n i teklif etti. Ö m e r P a ş a , " m û m a -
ileyhin şu ifadesi r e a y a n ı n kendilerine imalesine bir sebeb-i k a v î
i t t i h a z ı n d a n naşi,, o l a c a ğ ı d ü ş ü n c e s i l e b u teklifi reddetti. A l e k s i
Simiç sonra g ö n d e r d i ğ i b i r y a z ı d a da, Bulgarlara y a p ı l a n h a k s ı z
muameleleri ve bu vaziyette Bulgarların m a h a l l î makamlara emniyet
edemiyeceklerini ileri s ü r e r e k i l k teklifini k a b u l ettirmekte İ s r a r
1
Arş. 28-6, İ. 90, 26 ramazan 1266. melf. Ömer Paşanın tahriratı.
2
«Bunların (Sırpların) efkâr-ı daimîsi bu havali reayasının taraflarından
himayet ve sehabet olunduğunu reayaya bildirmek ve olvechile reayayı kendi­
lerine meylettirmek...» dir (Mez. tahrirat).
3
Yukarda S. 55.
4
Arş. 24-2, İ. 66, 9 ramazan 1266, melf. Aleksandr beyin tahriratı ve
Sahra ve Polomie (?) ^j^> nahiyeleri reayaları tarafından verilen arzıhal.
64 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ

g ö s t e r d i . H a l b u k i Ö m e r P a ş a , r e a y a n ı n bundan b ü s b ü t ü n cesaret­
lenerek isyandan v a z g e ç m i y e c e ğ i n i d ü ş ü n ü y o r ve a r t ı k " b u n l a r ı n
kesb-i istihkak edecekleri k u v v e i cebriyenin icrası ile yatıştırılma-
ları,, l â z ı m g e l d i ğ i n e i n a n ı y o r d u B a b ı Âlî, âsîleri kuvvet istimaliyle
d a ğ ı t m ı y a karar v e r d i ğ i zaman k a ç a c a k o l a n l a r ı n huduttan içeri k a b u l
edilmemesi için S ı r p beyliğine yeniden k a t î ihtarda b u l u n d u . Y u ­
karda g ö r d ü ğ ü m ü z g i b i reaya da, nihayet h ü k ü m e t i n bu katî ted­
birleri k a r ş ı s ı n d a k ö y l e r i n e d ö n m e ğ e razı oldular.
H ü l â s a neticede, S ı r p h ü k ü m e t i n i n Bulgarlar lehinde k a t î bir
yardıma girişmekten kaçındığı muhakkak g ö r ü n m e k t e d i r .
1
Arş; 28-6, İ. 90, 23 ramazan 1266, melf. Ömer Paşanın tahriratı.
2
«Madde-i isyanda hey'et-i mecmuaları tarafından inat ve İsrar sureti
gösterilecek olur ise oltakdirde kuvve-i kâfiye-i askeriye ile üzerlerine va­
rılıp nüshan ve cebren tefrik-i cemiyetlerile karyelerine sevk ve i'zamları çare­
sine teşebbüs olunacağından bu halde dahi şayet birazı hatt-ı imtiyazın içine
girecek ve oralarda bulunan memurlar dahi kabul edecek olur ise maslahat kül­
fet ve suubeti mucip olacağına . . . nazaran bunların Sırbistan'a men-i dühûlla-
rına. . .» (Arş. 33-5, İ. 585, 13 şevval 1266, melf. Belgrad Muhafızı Paşa haz­
retlerine ve bittasarruf Emaret-i Sırbiyye hariciye müdürü Avram kâhyaya ya­
zılan tahrirat).
3
Meclis-i Ahkâm-ı Adliye'de isyana ait evrakın tedkikinden sonra yazılmış
olan şu ifadeler bu iddiamızı katî bir şekilde teyit etmektedir: «Bu hadisede
Sırp emaretinin medhal-i hafîsi olduğuna ve bu sebeble Sırbistan'a memur irsa­
2
İSYANDA KOMİTECİLERİN ROLÜ
S ı r b i s t a n ' ı n isyan hadiseleriyle a l â k a s ı n ı incelerken b u r a s ı n ı n
Bulgar komitecilerine, b i r h a z ı r l a n m a ve s ı ğ ı n m a b ö l g e s i hizmeti
3
g ö r d ü ğ ü n e i ş a r e t etmiştik. V i d i n ' d e bu komiteci faaliyeti, a y r ı c a
tetkika k o n u olacak derecede ö n e m l i d i r . Esasen V i d i n b ö l g e s i
gerek mevkii, gerekse i ç i n d e b u l u n d u ğ u h u s u s î ş a r t l a r itibariyle
umumiyetle t a h r i k â t için pek m ü s a i t b i r zemin teşkil etmekte i d i .
G e r ç e k t e n b u b ö l g e , i d a r î ve içtimaî b a k ı m l a r d a n b ü y ü k bir
kargaşalık içerisinde bulunduğu gibi, tahrikçiler için de
sıkışınca hemen S ı r b i s t a n ' a g e ç i v e r m e k i m k â n ı n ı vermekte i d i . Bu
sebeble, V i d i n i s y a n ı n d a bilhassa Bulgar komitecileri t a r a f ı n d a n
y a p ı l a n tahriklerin m ü h i m bir rol o y n a d ı ğ ı n ı g ö r m e k t e y i z .
İ s y a n , Rakovitza ( ^ . j y b ) m a n a s t ı r ı n d a b i r komite t a r a f ı n d a n
h a z ı r l a n m ı ş t ı . Burada bir k a ç ay d e v a m l ı ş e k i l d e t o p l a n t ı l a r ya­
pılmış \ y a r d ı m temini için S ı r b i s t a n ' a adamlar g ö n d e r i l m i ş ve
i s y a n ı idare edecek ç e t e reisleri s e ç i l e r e k kendilerine yemin et­
tirilmişti. B ü t ü n bu h a z ı r l ı k l a r d a n sonra isyan g ü n ü de tesbit
2
o l u n m u ş t u . Komitecilerin b a ş l ı c a k i m l e r d e n ibaret o l d u ğ u n a ge­
lince, b u n l a r ı n a r a s ı n d a e v v e l â 1841 Niş i s y a n ı n ı ç ı k a r m ı ş olan
3
b a z ı kimseleri g ö r ü y o r u z . Bundan b a ş k a Ö m e r p a ş a n ı n t a h k i k a t ı
ile "derece-i y a k ı n d a b u l u n d u ğ u n a g ö r e Üsküp ve Niş ve Vidin
4

line dair beyan olunan mülâhazat rey-i mecruh olup, çünki Sırp beyinin şimdiye metropolitleri ve vekilleri bu eseriyeye dahil,, g ö r ü n m e k t e d i r l e r .
3
kadar meşhûd olan eser-i istikamet ve hayırhahîsi ve kendisinin devam-ı me­ Bu " e r b a b - ı fesad,, ın, b a ş k n e z Tsolo , veyahut metropolit g i b i
muriyeti hususunda Saltanat-ı Seniyye'nin muavenet-i aliyyesine istinad ve ih­ h ü k ü m e t i n reaya b a ş ı n a tayin ettiği kimselerden m ü r e k k e p olması
tiyacının delâili meydanda olarak eğerçi ihtiyar Miloş ile oğlu Mihal'in emel-i
kâsitlerine yol bulmak için orada bazı arbedeler çıkarmağa çalıştıkları ve Sır­ 1
Arş. 43-1, İ. 690, 9 recep 1267, melf. Meclis-i Vâlâ mazbatası. Manastır,
bistan içinde onlara taraftar bulunanların dahi böyle fesatlara karıştıkları öte- Rakoviça köyü yakıninde Sveta-troitsa manastırıdır, (Staneff, Blgarya pod
denberi umûr-ı malûmedan olduğundan bu Vidin havalisi ihtilâlinde dahi yine igo, 331). 1

bu takımın parmağı ve belki bazı harekât-ı fiiliyesi maznun ve melhuz. . dur 2

Staneff, mez. eser, 331.
dedikten sonra, «Sırplûların bu madde de müzahereti olmuş olsaydı tecemmu etmiş 3
Arş. 47-1, İ. 160, 8 muharrem 1268, melf. Vidin valisi Ali Rıza Paşa'nın
olan on onbeş bin Bulgarlar öyle bir kaç yüz başıbozuk ile perişan olamıyaeağı» Şekib Efendiye verdiği müzekkire.
aşikâr görülmektedir (Arş. 40-1, İ. 265, 3 zilhicce 1266, melf. Meclis-i Vâlâ'daki 4
Arş. 24-2, İ. 66, 9 Ramazan 1266, melf. Ömer Paşa'nın tahriratı.
komisyonun lâyihası). Jireçeck de eserinde, Sırp hükümetinin asîlere karşı hu­ 5
Bizim vesikalarda «Başknez Colo ( j l ^ ) » şeklinde geçmektedir (Arş.
dutlarını sıkı bir şekilde kapadığını söylemektedir (Geshcichte der Bulgaren, 546)
26-4, İ. 132, Ram. 1266. melf. Lâyiha).
 66 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
bilhassa dikkate ş a y a n d ı r \ Bildiğimiz g i b i , isyan ç ı k a r ç ı k m a z
komiteciler, h e n ü z t e r e d d ü t g ö s t e r e n r e a y a y ı vaitlerle yahut
k ö y l e r i n i y a k m a k ve y ı k m a k g i b i tehditlerle zorla kendilerine
iltihak ettirmişler, her tarafa t a h r i k â t ç ı ç e t e l e r g ö n d e r m i ş l e r d i . İşte
hadise, bu ş a r t l a r i ç i n d e Babı Â l i y e b ü y ü k b i r a y a k l a n m a n ı n b a ş ­
2
langıcı intibaını v e r d i . »Gerçekten Niş'e giderek burada b a ş k a
b ü y ü k bir isyan komitesi meydana ç ı k a r a n Ö m e r p a ş a y a g ö r e
de, "Bulgaristan hareket-i fesadiyesi, evvelce d a v r a n m ı ş olan
V i d i n eyaleti r e a y a s ı n a m ü n h a s ı r olmayup suret-i umumiyede b u ­
l u n d u ğ u h a l d e . . . zuhur eden b a z ı e s b a b - ı v a k ı a y a mebni heyet-i
s
umumiyede hareket,, o l u n a m a m ı ş t ı . S ı r b i s t a n ' d a aylıklı ajanları,
baruthaneleri bulunan ye S ı r p ihtilâlcileriyle sıkı b i r temas muhafaza
eden Niş komitesi e v r a k ı a r a s ı n d a bulunan b i r mektup bu b a k ı m ­
dan bilhassa dikkate d e ğ e r . Komitenin S ı r b i s t a n ' d a k i a d a m l a r ı n d a n
b i r i olan mektup sahibi Suno ( ) bunda d i y o r k i : "benim ç a ­
lıştığım yalnız kendim için ve bizim karyemiz için olmayup T ü r k ­
lerin elinde bulunan umum milletimizi kurtarmak için,, dir; " A v u s ­
t u r y a Sırplûları Macar'dan a y r ı l a r a k kendi kendilerine b i r V o y v o ­
d a l ı k oldular. İnşallahi t a a l â ikbalimiz o l d u ğ u halde b u g ü n l e r d e
4
o g ü n e ş bizleri dahi ı s ı t a c a k t ı r , , Bü s a t ı r l a r l a komitenin gayesi
bütün Bulgaristan'ın muhtariyeti o l d u ğ u a n l a ş ı l m a k t a d ı r . İşte b u
komitenin de V i d i n i s y a n ı n d a faal b i r r o l o y n a d ı ğ ı n ı , asilere barut
5
v e fişenk tedarikine çalıştığını g ö r m e k t e y i z . D i ğ e r taraftan V i d i n
i s y a n ı s ı r a s ı n d a P r i ş t i n e ' d e , keza S ı r p ihtilâlcileriyle sıkı t e m a s ı
1
Kırım Harbi esnasında yine Vidin'de vukubulan başka bir isyanda da
hadisenin «Meclis-i muvakkatta alenen rüyet olunması merkumlara (çorbacılara)
giran gelerek . . . kendilerinin dahi madde-i • mezbûrede medhalleri olduğu
meydana çıkarak müttehim olacaklarını his» etmişler ve hadiseye, öteden beriden
gelmiş serserilerin sebeb olduğunu ileri sürmüşlerdi; (Arş. 62-1, İ. 98. 24 recep
1273, melf. Enis efendinin tahriratı).
2
Arş. 17, İ. 20-2, 16 şaban 1266 melf. Rıza Paşa'ya verilen talimat-ı se-
niyye müsveddesi. Bak. Vesika V .
3
Arş. 24-2, İ. 66, 9 ramazan 1266, melf. Ömer Paşa'nın tahriratı.
4 nin mahallinde etraflıca mütalea ve müzakeresiyle hâlen ve istikbâlen mahzur görün­
- Ömer Paşa'nın mezkûr tahriratı.
5
Bu komite reislerinden Stanko ( > U - I ) Kırım harbi sırasında (1272 şaba­
nında) Vidin mıntıkasında iki yüz köyün ayaklanmasıyle çıkan yeni bir isyanda
asîlere, Belgrad'dan tekrar cephane tedarik etmiştir, (Enis efendinin mezkûr
tahriratı)
İSYANDA KOMİTECİLERİN ROLÜ 67
bulunan b a ş k a b i r komitenin ç ı k a r d ı ğ ı hadise i s y a n ı n mahiyeti
h a k k ı n d a h ü k ü m e t i n telâş ve endişesini b ü s b ü t ü n haklı g ö s t e r e c e k
mahiyette i d i . Fakat burada da hareketin ö n ü ç a b u k a l ı n d ı .
B ü t ü n bunlar g ö s t e r i y o r k i , gayeleri b ü t ü n B u l g a r i s t a n ı
a y a k l a n d ı r a r a k hiç olmazsa S ı r b i s t a n g i b i m u h t a r bir
2
idare temin etmek olan bu komiteciler, g a r b î Bulgaristan'da ve
S ı r b i s t a n ' d a o l d u k ç a g e n i ş bir teşkilât k u r m u ş l a r d ı ve 1850 V i d i n
i s y a n ı n ı n ç ı k m a s ı ile d o ğ r u d a n d o ğ r u y a a l â k a d a r d ı l a r . İ s y a n es­
n a s ı n d a h ü k ü m e t ç e bunlardan en azılıları tevkif edildise de h o ş n u t ­
s u z l u ğ u n a r t ı p hadisenin b ü s b ü t ü n b ü y ü m e s i n e meydan vermemek
3
için b ü t ü n işe k a r ı ş m ı ş olanların tevkifine g i d i l m e d i . Sonradan
G o s p o d a r l ı k meselesi y ü z ü n d e n reaya a r a s ı n d a heyacan
devam ederken de b u komiteciler yeniden b i r isyan ç ı k a r m a ğ a
yeltendiler, fakat muvaffak o l a m a d ı l a r . H ü k ü m e t , bunlardan en
azılılarını y a k a l a y ı p A n a d o l u ' y a s ü r g ü n e t m e ğ i d ü ş ü n d ü . Fakat
4
sonunda yine cezrî b i r karar verilemedi . Nihayet t a h r i k â t tesiriyle
heyacan g i t t i k ç e a r t t ı ğ ı n d a n Rıza p a ş a yeniden b a z ı tevkiflerde
5
bulunmak mecburiyetinde k a l d ı . Bu tarihlerden sonra da V i d i n
m ı n t ı k a s ı n d a t a h r i k â t ve heyacan hiç bir zaman e k s i l m e m i ş ve
B a b ı Âli hemen her bahar yeni b i r isyan tehdidi k a r ş ı s ı n d a bulun­
m u ş t u r °.
1
Ömer Paşa'nın mezkûr tahriratı. Hadisenin teskini hakkında, Arş. 24-2,
İ. 20-2, 16 şaban 1266, Arz tezkiresi.
2
Rıza Paşa, İstanbul'a gönderdiği bir raporda bunu şu sözlerle açık bir
şekilde ifade etmiştir: «Bulgarların Sırplûlar gibi güya serbestiyet tahsiletmek
zu'mile mütecasir oldukları hareket-i isyaniyeleri. ..» (Arş. 26-4, I. 132. 14 ra­
mazan 1266, melf.).
3
«Mazbata-i mezkûru (Tevkif mazbatası) temhir edenlerin dahi ekserisi bun­
lardan (erbab-ı fesattan) ma'dût oldukları halde şimdilik sükût muamelesi lâzıme-i
halden olmak mülâbesesiyle...». — Niş'de Ömer Paşa tarafından tevkif edilerek
İstanbul'a gönderilenlerin adları: Tohar (jU->«), Kosto (jk-y*), Stamenko
Stanko (yi'U-l), Marko oğlu Kosto, Mito
* İradede bu şu şekilde ifade edilmektedir: «Eşhas-ı muzırranın defi maddesi­
mediği halde icabının icrasına..» (Arş. 42-1,17 rebiyyülevvel 1267 ve melfufları).
5
Arş. 44-2, İ. 1531, 29 rebiyyülâhır 1267, melf. Vidin Valisi Riza Paşanın
tahriratı.
6
Kırım harbi sırasında ayni rnıntakada, bu tahrikâtcıların tesiriyle yeni­
den büyük bir ayaklanma olacaktır (Arş. 62-1, İ. 90, 14 recep 1273 ve melfufları).
 İSYANDA RUSLARIN ROLÜ VE İNGİLTERE

V i d i n h â d i s e s i , B ü y ü k Devletlerden R u s y a ' n ı n ve İ n g i l t e r e ' n i n

b a z ı t e ş e b b ü s l e r i n e y o l a ç t ı ğ ı n d a n burada, bundan a y r ı c a bahset­
mek gerekmektedir. Bu isyanla d o ğ r u d a n d o ğ r u y a ilgili devlet,
Bulgarlar a r a s ı n d a ö t e d e n b e r i y a p t ı ğ ı t a h r i k ç i faaliyet h a k k ı n d a
1
y u k a r d a bir az m a l û m a t v e r d i ğ i m i z R u s y a ' d ı r . Bilindiği ü z e r e
V i d i n i s y a n ı b a ş g ö s t e r d i ğ i s ı r a d a T u n a ' n ı n hemen ö t e s i n d e , Ef­
2
l â k ' t a b i r Rus ordusu bulunmakta i d i . R u s l a r ı n , buradan isyan
ü z e r i n d e d o ğ r u d a n d o ğ r u y a tesirde b u l u n d u k l a r ı , vesikalara
3
g ö r e muhakkak g ö r ü n m e k t e d i r .
A v r u p a y ı a l t ü s t eden 1848 ihtilâllerini b a s t ı r m a k hususunda
ç o k m ü h i m b i r r o l o y n a m ı ş olan ve bu m ü n a s e b e t l e kendisine i h t i ­
4
lâllerin " d ü ş m a n - i kavisi,, sıfatını veren Ç a r , Ş a r k ' d a s e r b e s t ç e iş
g ö r m e k için a r t ı k b ü t ü n A v r u p a ' y ı nüfuz ve b a s k ı s ı a l t ı n a a l d ı ğ ı n ı
s a n ı y o r d u . B ö y l e c e , bilhassa Garp Devletlerinin Ş a r k ' t a ö n l e y i c i
bir faaliyet g ö s t e r m e k t e n uzak b u l u n d u ğ u bu devirde, Eflâk'ı işgali
a l t ı n d a tutan R u s y a ' n ı n , b a s k ı s ı n ı Memleketeyn'den Bulgaristan
5
ü z e r i n e teşmil etmek i s t i y e c e ğ i gayet t a b i î i d i . D i ğ e r taraftan
Tanzimat İslâhatı ile biraz c a n l a n m ı y a çalışan O s m a n l ı İ m p a r a t o r ­
l u ğ u n u n b a ş ı n a b ö y l e yeni gaileler a ç m a k , Ç a r l ı ğ ı n h e r k e s ç e m a l û m
v a s ı t a l a r ı n d a n b i r i i d i . V e s i k a l a r ı m ı z , V i d i n isyanını ç ı k a r a n k o m i ­
tecilerin, R u s l a r ı n Eflâk'a g e l m i ş o l m a l a r ı n d a n cesaret a l d ı k l a r ı n ı ,

1
Bak. S. 38 ve müt.
2
Bak. S. 15
3
A Malet'ye göre «1849 dan 1850 ye kadar Bosna ve Bulgaristan'daki
karışıklıklarda Rus ajanlarının müdahalesinden şüphe edilemez. » Ona göre Bos-
na'daki kargaşalıklarla beraber «Rus ajanları, derhal Bulgar reayasının çektiği
meşakkatları istismar ederek onları, kendilerine zulm eden sipahilere karşı ayak­
landırdılar.» ( E . Lavisse - A . Rambaud, Histoire générale, T. XI, S. 189). Malet'nin
burada «sipahi» diye adlandırdığı kimseler ağalardan başkası değildir.
4
Arş. 4-1, I. 3, 18 cemaziyyülevvel 1258, melf. kont Nesselrode tarafından
Rusya maslahatgüzarı Titof'a gönderilen tah. - Vesika No. 2
5
Malet'ye göre Ruslar, Vidin'deki isyanı tahrik etmekle müdahale için bir
bahane bulmak maksadını güdüyorlardı (aynı yer).
70 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
h a t t â onlarla d o ğ r u d a n d o ğ r u y a m ü n a s e b e t e giriştiklerini g ö s ­
terecek mahiyettedir. Meselâ Ö m e r P a ş a n ı n N i ş ' d e meydana ç ı k a r ­
d ı ğ ı m â h u t komitenin e v r a k ı a r a s ı n d a Rus Ç a r ' ı n a ve Belgrad'daki
Rus konsolosuna g ö n d e r i l m i ş istidalar b u l u n m u ş t u r . A l i Rıza P a ş a ,
i s y a n c ı l a r ı n Ruslarla m ü n a s e b e t i n d e n , h a t t â d o ğ r u d a n d o ğ r u y a on­
ların t â 1 i m a 11 ile hareket e t t i ğ i n d e n bile ş ü p h e etmemektedir'.
B ü k r e ş ' t e k i O s m a n l ı komiseri, daha ileri giderek, E f l â k ' d a k i Rus­
ların " i ş b u fenalığa i k i seneden beri,, bizzat çalıştıklarını i d d i a
2
etmektedir. Ona g ö r e bu isyan muhakkak surette o n l a r ı n eseridir .
3
Biz bu hususta şimdilik kat'î bir h ü k ü m verememekle b e r a b e r
R u s y a ' n ı n , eskiden o l d u ğ u g i b i , " B u l g a r i s t a n ' ı t a h r i k ve ifsad etmek
ü z e r e , c â b e c â casuslar g ö n d e r m e k t e , , o l d u ğ u da vesikalarla mey­
dana ç ı k a n bir hakikattir. Meselâ 1850 h a z i r a n ı n d a Rıza P a ş a tara­
fından, E f l â k ' t a n R u s ç u k yoluyle, kıyafet d e ğ i ş t i r m i ş bazı Rus zabit­
lerinin Niş, Sofya, T ı r n o v a t a r a f l a r ı n a hareket ettikleri tesbit edi­
4
l i y o r . Babı Â l î ' y e g ö r e , " z a b i t a n ' ı m e r k û m e n i n i s t i h b â r - ı a h v â l ve
keyfiy etleriyle derdesti hususu s e d d - i b â b - ı f e s a d h a k k ı n d a
5
b i r t e d b î r - i azîm,, o l a c a ğ ı n d a n mahallî makamlar b u n l a r ı bulmak
için taraf taraf a r a ş t ı r ı c ı l a r ç ı k a r a r a k faaliyete g e ç i y o r l a r ; bir
m ü d d e t sonra da V i d i n ' i n tam k a r ş ı s ı n d a bulunan Kalafat'tan bir
Rus, yine Bulgar k ı y a f e t i n d e olarak Bulgaristan'a g i r i y o r ve muh-
1
Arş. 24-2, İ. 66, 9 ramazan 1266. melf. Ömer Paşanın tahr. - Rıza Paşa
aynen şunları söylüyor: «Derun-ı Sırbistan'da olan fesede dahi Rusyalû'nun talimatı
ile Niş ve Şehirköy ve Berkofca ve Sahra nahiyesi ve Belgradcık ve Lom kaza­
larında bulunan reayanın tahvil-i efkârına sa'yetmekte-.» (Mez. irade melf. Ali
Rıza Paşanın tah.) — R. Paşanın umumî surette ortaya attığı bu kanaata naza­
ran Ömer Paşanın bulduğu evrak meselenin maddî delillerini teşkil etmektedir.
Bununla beraber Rus hükümetinin Sırp ve Bulgar ihtilâlcileriyle mevcut sıkı
münasebetleri hakkında Osmanlı vesikalarında görülen umumî hükümlerin daha
esaslı kaynaklarla derinleştirilmesi lüzûmu meydandadır.
2
Arş. 28-9, İ. 90, 23 ramazan 1266, melf. Halim Paşanın tahriratı.
3 Arş. 26-4, İ. 132, 14 ramazan 1266, melf. Rıza Paşanın tahriratı. -Paşanın
Umumiyetle Balkanlardaki isyanlar için Rus tahriklerini ileri sürerek işin
içinden sıyrılmak çok rastlanan basit bir muhakeme tarzıdır. Bu tahrikâtın her
zaman rolü bulunduğu muhakkaktır. Burada biz bunu bir defa daha gösteriyoruz.
Fakat kitleleri harekete getiren daha başka mahiyette, daha hakiki ve derin
sebepler vardır. Meselâ ileride görüleceği gibi, Gospodarlık rejimi bilinmeden
Vidin isyanı anlaşılamaz.
4
Rıza Paşanın mez. tahr.
5 6
Arş. 24-2, İ. 66, 9 ramazan 1266, melf. Niş mutasarrıfı ile Sofya ve Tır­
nova ve Filibe muhassılları paşalara gönderilen tahrirat.
İSYANDA R U S L A R I N ROLÜ 71
telif k ö y l e r d e n ikişer Bulgar alarak gizlice tekrar k a r ş ı tarafa, Ef­
lâk'a d ö n ü y o r . 1
Ruslar, i s y a n ı n g e n i ş l e m e s i m a k s a d ı n ı g ü d e n bu gizli tahrik­
lerle de k a l m a d ı l a r . Bir Rus generali b i r s ü v a r i k u v v e t i ile tam
2
V i d i n k a r ş ı s ı n d a bulunan Kalafat'a g e l d i . Bu kazak t a b u r l a r ı n ı n
k u m a n d a n ı her g ü n d û r b i n ile V i d i n ve civarını g ö z e t l e m e k t e i d i .
" B u n l a r ı n y o l bulurlarsa her v e ç h i l e f e n a l ı ğ a t a s a d d î edeceklerini,,
muhakkak g ö r e n Halim P a ş a , B a b ı Â l î ' y e V i d i n t a r a f l a r ı n a daha
3
ziyade asker g ö n d e r i l m e s i l ü z u m u n u b i l d i r d i . Rus askerinin Tuna
k ı y ı l a r ı n a kadar inmesi N i ğ b o l u , ' Ziştovi g i b i Tuna ş e h i r l e r i n d e
heyecan d o ğ u r d u ve bu ş e h i r l e r d e İ s l â m l a r l a reaya a r a s ı n d a emni­
yetsizliğin a r t t ı ğ ı n a dair Babı Â l î ' y e haberler g e l m e ğ e b a ş l a d ı * .
Bu vaziyette, i s y a n ı n g e n i ş l e m e s i t a k d i r i n d e İ m p a r a t o r l u k için ç o k
vahim h â d i s e l e r vukua gelebilirdi. Rumenleri T ü r k l e r e k a r ş ı k o r u ­
mak bahanesile B ü k r e ş ' e giren Ruslar, ayni ş e k i l d e B u l g a r l a r ı kıtal­
den korumak için T u n a ' n ı n ö t e s i n e , Bulgaristan'a da g e ç m e ğ i d ü ­
ş ü n e b i l i r l e r d i . Esasen E f l â k ' d a k i Rus işgal ordusunda da m ü d a h a l e
niyetlerini g ö s t e r e n b a z ı emareler b e l i r m e ğ e başlamıştı. Burada
bulunan Rus cenerallerinden b i r i , Halim P a ş a ' y a hitaben T ü r k l e r i n
reayaya sebepsiz zulm ettiklerini, r e a y a n ı n buna t a h a m m ü l ede-
m i y e c e ğ i n i s ö y l e m i ş ; ve " b u h u ş u n u n men'i ç a r e s i n e b a k ı l m a s ı ,
o l a m a d ı ğ ı halde ( r e a y a n ı n ) t e r k - i evtan eyliyerek Eflâk canibine
dehalet etmek arzu ve r i c a s ı n d a o l d u k l a r ı m a l û m u n u z olsun,,
5
tehdidini s a v u r m u ş t u . Ramazan a y ı ortalarında da (1850
temmuz), Ceneral Lüders ( ) ' i n y a v e r i gelip Kalafat'a
6
y e r l e ş t i ve Halim P a ş a n ı n i s t i h b a r ı n a g ö r e , Petersburgdan i k i
alayın Rusya'ya d ö n m e s i h a k k ı n d a emir g e l d i ğ i halde B ü k r e ş ' t e n ,
7
V i d i n h â d i s e s i d o l a y ı s ı y l a bu a l a y l a r ı n k a l m a s ı n a lüzum g ö s t e r i l d i .
1
Arş. 33-5, İ. 585, 13 şevval 1266, melf. Rıza Paşanın tahriratı.
2
tahkikatına göre buraya üç tabur kazak askeri gelmiştir. (585 No.lu mezkûr
irade melf. Rıza Paşanın tahriratı).
3
Arş. 28-6, İ. 90, 23 ramazan 1266, melf. Halim Paşanın tahriratları.
4
Arş. 36-8, 28 şevval 1266, Arz tezkiresi.
5
Keza burada da Rus Hükümetinin gönderdiği talimat ve sair yazıları
bulup karşılaştırmak bunların hakikî niyetlerini meydana koymak için zarurîdir.
Arş. 28-6, I. 90, 23 ramazan 1266, melf. Halim Paşanın tahriratı.
7
Mez. irade, Halim Paşanın diğer tahriratı.
72 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
İSYANDA RUSLARIN ROLÜ 73
B ü t ü n bunlar, R u s l a r ı n Bulgaristan'daki h â d i s e l e r l e yakından
1 Devlet-i A l i y y e ' d e n ittihaz b u y u r u l m a s ı , , l â z ı m d ı r E l ç i n i n ifadesine
i l g i l e r i b u l u n d u ğ u n u g ö s t e r e n m â n a l ı o l a y l a r d ı r . Fakat b i ­
g ö r e " S a l t a n a t - ı Seniyyenin menâfi-i azîmesinin tervici arzusuyla,,
lindiği ü z e r e , b a ş ı b o z u k l a r ı n s ü r a t ve ş i d d e t l e hareket etmeleri
ihtar edilen bu noktalar, hakikatte İngilterenin Balkanlar'dan A k d e ­
isyanın g e n i ş l e m e s i n e meydan b ı r a k m a d ı . Bir m ü d d e t sonra, 1851
niz'e ilerliyen Rus nüfuzu k a r ş ı s ı n d a d u y d u ğ u k a y g ı y ı g ö s t e r i r .
tarihinde de Ruslar, E f l â k ' d a k i o r d u l a r ı n ı geri çektiler. 2
Y u k a r d a F r a n s ı z l a r ı n da ayni yolda t e ş e b b ü s l e r i n d e n b a h s e t m i ş t i k .
Fakat isyan ve bilhassa b a ş ı b o z u k l a r ı n , âsîlerin tedibinde g ö s ­ B ü t ü n bunlar bizi Kırım harbinin m e n ş e l e r i mes'elesine g ö t ü r m e k ­
terdikleri ş i d d e t ve yolsuzluklar, İngiliz diplomasisini harekete ge­ tedir. D i ğ e r taraftan B a b ı Âlî'yi derhal " e s b a b - ı mezalimin... kül­
tirmekte gecikmedi. İngiltere, bunda, ş ü p h e s i z h ı r ı s t i y a n l a r ı n katle­ liyen d e f i suretinin istihsaliyle,, b ü t ü n s u ç l u l a r ı n derhal cezalan­
3
dilmesinden ziyade y a p ı l a n y o l s u z l u k l a r ı n Rusların müdahalesine d ı r ı l m a s ı k a r a r ı n a g ö t ü r e n , Meclis-i V a l â ' y ı bir t a k ı m cezrî İslâhat
y o l a ç m a s ı n d a n kormakta i d i . işte bilhassa b u y ü z d e n Palmerston tedbirleri a l m a ğ a sevkeden âmiller a r a s ı n d a İngiltere'nin bu ihtar­
(o s ı r a d a ingiliz hariciyesini idare etmekte i d i ) Babı A l î ' y e i h t a r d a ları b i r tesir y a p m a m ı ş t ı r diyemeyiz. İşte bu da, Tanzimat'ta
bulunmak l ü z u m u n u d u y d u . G ö n d e r d i ğ i y a z ı d a , "Devlet-i A l i y y e i s y a n l a r ı n , haricî ihtar ve m ü d a h a l e l e r i n İslâhat hareketleri ü z e r i n d e
ingiltere Devletinin ianesini istihsal ve h ü s n - i i s t i ' d a d ve mahabbe- zaman zaman nasıl h a z ı r l a n d ı r ı c ı bir tesir y a p t ı ğ ı n ı bir kerre daha
açık bir şekilde göstermektedir.
t i n i celbetmek ister ise bu m a k û l e c ü r m ü fezahat edenleri muhkem
2
tedip etmek,, lâzımdır, demekte i d i . Bundan bir m ü d d e t sonra
İngiliz Elçiliğine, V i d i n ' d e reayaya k a r ş ı yeniden b a z ı h a k s ı z mua­
meleler y a p ı l d ı ğ ı n a dair haberler gelmesi ü z e r i n e , elçi Sir Stratford
Canning, h ü k ü m e t i n i n ihtarını daha k a t î b i r dille t e k r a r l a d ı (14 a ğ u s ­
tos 1850). Ona g ö r e , Babı Â l î ' n i n isyanı b a s t ı r m a s ı ve bilhassa
bunun "ecnebiyeden bazı kesâmn. tahrikile mütekevvin olduğu
hakkan maznun b u l u n d u k t a , , , tamamiyle h a k k ı d ı r . Fakat vaadolu-
nan İ s l â h a t a a y k ı r ı hareketlerden de ziyadesiyle k a ç ı n m a k gerektir.
Bilhassa t a ş r a m e m u r l a r ı n ı n tayininde daha d i k k a t l i d a v r a n m a l ı ,
vazifelerini daha sıkı k o n t r o l a l t ı n a almalı ve i s y a n l a r ı n b a s t ı r ı l ­
m a s ı n d a muhakkak surette m u n t a z a m a s k e r kullanmalıdır.
Nihayet elçinin, Tanzimat siyasetinin ruhunu ifade eden şu sözleri
bilhassa a l â k a ç e k i c i d i r : " A r t ı k m e r k u m l a r ı n ( r e a y a n ı n ) giriftar
o l d u k l a r ı •mesâib-i a d î d e n i n s â y e - i m e r h a m e t - v â y e - i hazret-i mülû-
k â n e d e tahfîf ve teskinine b a k ı l a r a k şimdiye kadar mücerred havf u
haşyet nazarı ile teneffür etmekte oldukları hükümete fîmaba'd
rabt-ı kalple itimad eylemelerini müstelzim bazı tedabirin c â n i b - i

1
1
Bununla beraber Vidin hâdisesi hakkında Rus Hükümetinin doğrudan doğ­ Arş. 33-5, İ. 585, 13 şevval 1266 melf. Der-i Aliyye'de mukim İngiltere
ruya teşebbüsünü gösteren bir vesikaya rastlamadık. Elçisi Sir Stratford Canning cenapları tarafından 1850 senesi Ağustosunun on
2
dördü tarihi ile sefaret baştercümanı Mösyö Pizani'ye verilen bir kıt'a talimatın
. Arş. 33-5, İ. 585, 13 şevval 1266, Lord Palmerston tarafından İngiltere
tercümesidir. Bak. Vesika VIII.
Elçisine verilen tahrirat tercümesi. Bak. Vesika VII. -İngiltere Vidin hâdiseleri 2
Yukarda S. 16.
hakkında Tuna şehirlerinde bulunan konsoloslarından malûmat almakta idi. 3
Arş. 33-5, İ. 585, 13 şevval 1266.
İDARÎ VE MALÎ B O Z U K LU K L A R - Y E N İ İSLÂHAT
KARARLARI

B a b ı Âlî, B ü y ü k Devletlerin m ü d a h e l e l e r i ve komitecilerin

m ü t a m a d î tahrikleri sebebiyle c i d d î b i r şey yapmak zaruretini
a n l ı y o r d u . Esasen idarenin ve toprak işlerinin muhakkak bazı
c i d d î İslâhata m u h t a ç o l d u ğ u meydanda i d i . Bahusus V i d i n ' d e n ,
m ü s l ü m a n ve hıristiyan ahali a r a s ı n d a h e y a c a n ı n devam ettiği ve
ş u r a d a burada h a l â b a z ı yolsuz hareketler o l d u ğ u h a k k ı n d a yeni
yeni haberler de gelmekte i d i . Babı Âli, bildiğimiz g i b i , i l k tedbir
olarak Ferik Rıza P a ş a y ı h u s u s î memuriyetle Vidin'e g ö n d e r m i ş ,
aynı zamanda bu tarafa muntazam asker s e v k e t m e ğ i de ihmal
etmemişti. 9 ramazan 1266 da (19 temmuz 1850), y a n i isyanın zu­
hurundan ü ç ay sonra da, iradede s ö y l e n d i ğ i g i b i , "reayanın ida-
re-i hazıradan hoşnûdî-i kâmilleri husulü,, için Meclis-İ A h k â m - ı
1
A d l i y e ' d e h u s u s i b i r k o m i s y o n teşkil e d i l d i . Bu komisyona
Âlî P a ş a , Fuad P a ş a , Meclis-i V a l â Reisi Rifat P a ş a g i b i b a ş l ı c a
Tanzimat b ü y ü k l e r i n i n g i r m i ş b u l u n m a s ı , meseleye ne kadar b ü y ü k
bir ö n e m verildiğini g ö s t e r i r . V i d i n meselesine ait yazılar, V ü k e l â
Meclisinde g ö r ü ş ü l d ü k t e n sonra "icra-i t e d k i k a t ile bir tedbir-i
2
serî bulunmak için,, buraya havale e d i l e c e k t i . İ s l â h a t a esas ola­
cak t a h k i k a t için, reaya t a r a f ı n d a n g ö n d e r i l e n mahzarlardan b a ş k a
Rıza P a ş a , İ s t a n b u l ' a , Bulgarlar'dan m ü r e k k e p sekiz kişilik bir he­
yet g ö n d e r d i . Y a p ı l a n incelemelerden sonra bu komisyon tarafın­
dan içtimaî ve i d a r î sahalarda alınan m ü h i m kararlar umumiyetle
Tanzimat tarihi b a k ı m ı n d a n da b ü y ü k bir ö n e m i haizdir.
V i d i n - N i ş m ı n t ı k a s ı n ı n hemen m ü z m i n bir hale gelen isyan­
l a r ı n d a idarî t e ş k i l â t t a k i s a k a t l ı k l a r ı n , k o n t r o l s ü z l ü ğ ü n ve suiisti­
mallerin hissesi az d e ğ i l d i r . Reaya a y a k l a n d ı ğ ı zaman yalnız
"köy a ğ a l a r ı n ı n vesairenin tekâlif ve taaddiyahndan,, değil,

1
Arş. 24-2, İ. 66, 9 ramazan 1266.
2
Arş. 28-6, İ. 90, 26 ramazan 1266.
76 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ İDARÎ V E MALÎ B O Z U K L U K L A R 77

l
a y n ı zamanda " k ü ç ü k m e m u r l a r d a n , , d a ş i k â y e t t e b u l u n m u ş , tazam askerin g ö n d e r i l m e s i hakikatte, burada ağaların tahakkümü
mahalli idarenin h a k i k î m e k a n i z m a s ı olan V i d i n meclisine k a r ş ı yerine Devlet otoritesinin yeniden tesisine bir başlangıç olmuştur.
2
k a t î b i r itimatsızlık - g ö s t e r m i ş t i . B i r kelime ile, Meclis-i Has G e r ç e k t e n , B a b ı A l i ' n i n t a h k i k a t ı ile de anlaşıldığı ü z e r e , " V i d i n
k a r a r ı n d a d e n i l d i ğ i g i b i , r e a y a n ı n "idare-i mahalliyeden n a h o ş n u t meclisi b u vukuat e s n a s ı n d a pek yolsuz ve b i ş u û r a n e hareket etmiş
3
olmaları,, i s y a n ı n başlıca sebeplerindendi . Yalnız hemen tasrih
o l d u ğ u n d a n , , derhal feshine karar v e r i l d i *. Bu s o n u ç ş u n u g ö s t e r i r
edelim k i h o ş n u t s u z l u ğ u n asıl k a y n a ğ ı , idarenin de, a ğ a l a r ı n tahak­
k i Tanzimat t a r a f ı n d a n liberal Garp zihniyetiyle k u r u l m u ş olan v e
k ü m ve m e n f a a t ı n a alet o l m a s ı n d a n ileri gelmekte ve d a v a d ö n ü p
4
h ı r i s t i y a n â z a n m da dahil b u l u n d u ğ u T a ş r a Meclisleri, V i d i n ' d e
d o l a ş ı p yine G o s p o d a r l ı k m e s e l e s i n e dayanmakta i d i .
esas itibariyle b ü t ü n V i l â y e t idaresini mahallî m ü s l ü m a n â y a n ı n
V i d i n ' d e k i i d a r î teşkilât, Tanzimat'la beraber eyalet t e ş k i l â t ı n d a
5
eline b ı r a k m a k t a n b a ş k a b i r netice v e r m e m i ş v e m a l û m hadiselerin
y a p ı l d ı ğ ı n ı g ö r d ü ğ ü m ü z İslâhat e s a s l a r ı n a u y g u n d u . Y a n i v a l i ­ 2
zuhurunu h a z ı r l a m ı ş t ı r . İşte Meclisi V â l â ' d a teşkil olunan komis­
lerin nüfuz ve s e l â h i y e t i ç o k d a r a l m ı ş ve vilâyet idaresi esas i t i -
yon, V i d i n ' d e i d a r î t e ş k i l â t t a k i b u s a k a t l ı k l a r ı bertaraf etmek için
barile, o yerin m ü s l ü m a n ve hıristıyan ileri gelenlerinden m ü ­
r e k k e p mahalli b i r meclisin eline verilmişti. Bu t e ş k i l â t t a , mer­ yeniden b a z ı i d a r î İ s l â h a t a g i r i ş m i ş v e b u arada d i ğ e r bazı
kezî otoriteyi temsil etmesi l â z ı m g e l e n valinin s e l â h i y e t l e r i ne m ü h i m eyaletlerde o l d u ğ u g i b i burada da b i r Meclis-i kebir t e ş ­
;i
kadar mahdut ise, müfti, k a d ı ve d e f t e r d a r ı kolayca kendi taraf­ kiline karar v e r m i ş t i r . Fakat yeni Meclis a z a s ı n ı n "usûl-i a t î k a y a
larına ç e k e r e k meclise hakim olan m ü s l ü m a n a z a n ı n , yani V i d i n mail olmayanlardan,, s e ç i l m e s i n e d i k k a t edilmesi de bilhassa
â y a n ı n ı n nüfuzu da o derece b ü y ü k t ü . İlerde g ö r ü l e c e ğ i üzere, 4
tavsiye o l u n m u ş t u r . Bu suretle V i d i n m ı n t ı k a s ı , Babı A l i y e g ö r e ,
T a n z i m a t ' ı n Ük z a m a n l a r ı n d a Vidin'de, r e a y a n ı n itirazları ü z e r i n e "mukaddemleri kospodar ve mültezim makûlelerinin elinde iken
a n g a r y a n ı n k a l d ı r ı l m a s ı n a karar verildiği zaman yeni vaziyeti şimdi Saltanat-ı Seniyye'nin hükûmet-i muntazama ve âdilesi tah­
mecliste onlar tanzim etmişler; sonradan 1850 de reaya esas tına,, girmekte i d i ( 1 8 5 1 ) . 5

dava için, y a n i d o ğ r u d a n d o ğ r u y a a ğ a l ı k l a r ı n ilgası için ayak­

l a n d ı ğ ı zaman da b a ş ı b o z u k l a r ı n b a ş ı n a g e ç i p i s y a n ı n ş i d d d e t l e
b a s t ı r ı l m a s ı n d a meclisi ve valiyi zorla yine onlar s ü r ü k l e m i ş l e r d i .
Hülâsa, bütün Vilâyet işlerine Meclis ve o v a s ı t a ile de a ğ a ­
lar h a k i m d i '. İ s y a n e s n a s ı n d a merkezden R ı z a P a ş a ' n ı n ve mun-
1
Arş. 26-4, İ. 132, 14 ramazan 1266, Lâyiha.
2
Asiler, gönderilen nasihatçılara, «biz meclisin şikâyât istimaına razi de­
ğiliz» demişlerdi, (Mez. lâyiha).
3
Arş. 20-2, İ. 17, 16 şaban 1266, Meclis-i Has kararını şamil arz tezkiresi.
4
Son bölüm bu Gospodarlık meselesi .e tahsis edilmiştir.
5
Tanzimat'ın Eyalet teşkilâtı hakkında yukarda S. 6.
6
«Defterdar-ı sabık saadetlû efendinin muamelât-ı acîbe ve hakim ve müfti
efendilerin ve âza-i meclisin taassubât-ı garibesi reâya-i merkûmeden ziyadece
telefat vukuunu netice vermiş ve bu halde Atufetlû Zıya Paşa hazretleri dahi
âciz kalıp nüfuzuna halel gelmiş..» (Mez. Lâyiha.)
7
Bir kısım âyan da kaza müdürü olarak memleketin idaresine el atmış bu­
lunuyordu. Osmanlı idaresinde kaza müdürleri Vali tarafından memleketin ileri
gelenleri arasından seçilir ve memuriyetleri merkezden tasdik olunurdu. Şekib
D i ğ e r taraftan valilerin eyalet meclisi k a r ş ı s ı n d a nasıl aciz
6 k a l d ı ğ ı n ı g ö r m ü ş t ü k . Naip, müfti v e defterdar, a ğ a l a r l a b i r ola­
rak V a l i y i hesaba katmadan k e n d i b a ş l a r ı n a işe girişmişlerdi.
V a l i l e r i n selâhiyetleri hususunda d a esaslı tedbirler almak zaruri
g ö r ü n m e k t e i d i . H a k i k a t e n b i r m ü d d e t sonra, 1852 de umumiyetle
valilerin selâhiyetleri genişletilmiş, d i ğ e r m a h a l l î memurlar d o ğ r u ­
dan d a ğ r u y a valinin idaresi altına verilerek Vilâyet t e ş k i l â t ı n d a
ß
u m u m î b i r d e ğ i ş i k l i k yapılmıştır .
' Arş. 33-5, İ. 585, 13 şevval 1266.
2
Hatırlanacağı üzere bu meclislerin teşkilinden maksat reayanın «angar­
yada kullanılmamasına, elhasıl hiç bir türlü mezâlim ve taaddiyat vukubulma-
masına dikkat ve ihtimam etmekti». (Bak. S. 6. )
3
Arş. 33-5, İ. 585, 13 şevval 1266.
4
Mez. irade, Komisyon mazbatası. Bak. Vesika VIII.
5

efendi Vidin'e gönderilirken kendisine verilen Ferman-ı Âlîde bilhassa bil kaza
müdürlerinden şikâyet edilmekte ve denilmektedir ki «hususiyle kaza müdürleri
buralardan zühul ve gaflet ile hilâf-ı Tanzimat-ı Hayriye ve mugâyır-ı nizâmât-ı
adliye meslek-i nâ mergûba sâlik oldukları tahkik ve istihbar olunduğuna...»
(Lûtfi tarihi, C . IX, Zeyil, Türk Tarih Kurumu yazmaları arasında).
Arş. 40-1, I. 265, 3 zilhicce 1266. Arz tezkiresi.
6
Engelhardt, Türkiye ve Tanzimat, 100-101 -Vidin meselesi ile devamlı
surette meşgul olan Meclis-i Valâ'nın, 1851 yılı başlarında bütün Eyalet Meclis­
lerine yeni talimatnameler göndermesi de isyânın umumî neticelerine bağlana­
bilir (Bu tâlimatnameler için bak: Takvim-i Vekayi, sene 1267, defa 440).
 78 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
Vidin'de m e r k e z î otorite için yalnız m ü s l ü m a n a ğ a l a r değil,
aynı zamanda hıristiyan knezler de b i r tehlike teşkil etmekte i d i .
Fakat bu, daha s o n r a l a r ı anlaşılmış, a l ı n a n tedbirler gecikmiştir.
O s m a n l ı idaresinin t â b a ş l a n g ı ç t a k a b u l ettiği ş e k l e uygun olarak
Bulgarlar, mahallî idarelerinde o l d u k ç a g e n i ş bi>- muhtariyete sa­
hip idiler. Tanzimat da, d a y a n d ı ğ ı prensipe s a d ı k kalarak, bu isti­
kamette y ü r ü m ü ş g ö r ü n m e k t e d i r : y u k a r d a cizye t a h s i l â t ı n m re­
aya eline b ı r a k ı l d ı ğ ı n ı , reaya k o c a b a ş ı l a r ı t a r a f ı n d a n t o p l a n d ı ğ ı n ı
görmüştük Bu k ö y k o c a b a ş ı l arı, Tanzimat'tan ö n c e her k ö y
için birer kişiye m ü n h a s ı r iken yeni İslâhat neticesinde her k ö ­
y ü n nüfusuna g ö r e ü ç ilâ b e ş k i ş i y e ç ı k a r ı l a r a k ufak b i r k ö y
meclisi şekline k o n u l m u ş t u . V e r g i n i n tevzii ve tahsili işlerinden
b a ş k a reaya a r a s ı n d a ç ı k a c a k ufak niza'ları da bu meclis hal­
lederdi -. K o c a b a ş ı l a r senede bir defa, ç o r b a c ı l a r a r a s ı n d a n se­
3
çilirdi . Bulgar hukuk tarihçisi S. S. B o b ç e v , k o c a b a ş ı tabirini
y a l n ı z vergi toplama işi için seçilen ç o r b a c ı l a r a hasretmekte,
cemaat işlerine bakan ve O s m a n l ı m a k a m l a r ı k a r ş ı s ı n d a h a l k ı n
mümessili r o l ü n ü oynayan b a ş k a b i r ç o r b a c ı kategorisi a y ı r d
etmektedir. Keza k ö y ve kasabalar için seçilerek mahallî h ü k ü ­
met m a k a m l a r ı t a r a f ı n d a n memuriyeti tasdik olunan ç o r b a c ı l a r
o l d u ğ u g i b i b ü t ü n bir m ı n t ı k a y ı temsil eden "Memleket ç o r b a ­
1
cıları,, da v a r d ı r . İşte h ü k ü m e t , V i d i n ' d e "knez,, ve " b a ş k n e z , ,
u n v a n ı ile g ö s t e r i l e n bu ç o r c a c ı l a r ı n g e n i ş imtiyazlarını da son-
1
S. 7.
2 hükümeti bütün bütün işbu knezlere vermişler ve müdürler yalnız emval-i mirî-
Arş. 47-1, İ. 160, 8 muharrem 1268, melf. Şekib efendinin tahriratı. -Tam
Vidin isyanı çıktığı sıralarda, cizye tahsilatının her eyalette yalnız reaya tara­
fından, her sene seçilen bu kocabaşılar marifetiyle yapılacağı yeni bir fermanla
teyit olunmuştu, (Ubicini. Lettres sur la Turquie, Paris 1851, 186 - 191).
3
Çorbacı tâbiri umumiyetle Bulgar burjuvazisine verilmiş olan addır. 1857 de
Midhat efendi (meşhur Midhat Paşa) Tırnova'ya gönderilerek çorbacıların
statüsü tesbit ve tâyin edilmiştir (Bak. S. S. Bobçev, Notes comparées
sur les çorbacis chez les peuples balkaniques et en particulier chez les Bulgares,
Revue İntern. des Etudes balkaniques, III e Année, T. II, 1938, S. 428). Bu ni­
zamnameden dört sene önce Tırnova köylerindeki çorbacı teşkilâtına ait şu resmî
kayıt bilhassa dikkate değer : «Herkesin malûmudur ki Tırnova kazası karyeleri
kaç mahalle ise her bir mahallenin bir çorbacısı vardır. Mahalle ahalisine o çor­
bacı buyurup onun itaatından çıkmamak âdet-i kadîme-i me'lûfemizden bulundu­
ğundan..» (Arş. 57-1, 17 safer 1270, melf. Tırnova kaymakamının tahriratı).
4
Bak. S. S. Bobçev, Mez. makale, 431.
79
İDARÎ V E MALÎ B O Z U K L U K L A R
raları i y i g ö r m e m e ğ e başlamıştır K Hükümet, başknez unvanını
t a ş ı y a n b u kimselerin fazla nüfuz sahibi o l m a l a r ı n d a n , yine B a ş ­
knez u n v a n ı n ı t a ş ı y a n S ı r p beyine bakarak istiklâl s e v d a s ı n a
d ü ş m e l e r i n d e n ve bilhassa b u maksatla "el a l t ı n d a n ahalinin
ezhanını bozmak niyet-i fesidesinde,, b u l u n m a l a r ı n d a n kork­
2
makta i d i . H a k i k a t e n , Staneff'in k a y d ettiğine g ö r e , V i d i n is­
3
y a n ı n ı n reisi de, B e l g r a d c ı k k n e z ' i Tsolo Todorof o l m u ş t u r . Netice
itibariyle diyebiliriz k i V i d i n g i b i m ü t e m a d i t a h r i k â t merkezi
olan b i r sahada kontrolsuz b i r ş e k i l d e h ı r i s t i y a n l a r a yerilen
mahallî muhtariyet, i s y a n ı n h a z ı r l a n m a s ı n d a b ü y ü k b i r r o l o y ­
4
n a m ı ş t ı r . Nihayet isyandan b e ş yıl sonra, 1857 de y a p ı l a n ç o r ­
b a c ı nizamnamesi de mevcut vaziyette esaslı b i r değişiklik yapa-
mıyacaktır . 5
İ d a r î t e ş k i l â t t a k i b u sakat taraflar y a n ı n d a , Tanzimat'ın
ilânı ile beraber jandarma sıfatıyla, eski deliller, tüfenkci ve
6
sekbanlar yerine getirilen zaptiyeler de , daha az b i r h o ş n u t ­
suzluk k a y n a ğ ı t e ş k i l e t m i y o r l a r d ı Tanzimat siyasetinden biha­
ber olan v e y a bunu b i r t ü r l ü a n l ı y a m a y a n ve esasen muntazam
b i r t e ş k i l â t a b a ğ l a n m a m ı ş bulunan bu asker, reayaya suiistimalleriyle
ziyadesiyle bezginlik vermekte i d i . Bunlar, ahaliden kendileri v e
h a y v a n l a r ı İçin bedava yiyecek istedikten, evlerinde y a t ı p k a l k t ı k t a n
b a ş k a , olur olmaz ş e y için para d a istiyerek onları haraca kes-
1
Sabık valiler «Memalik-i Mahrûsenin hiç bir tarafında görülmiyen ve
müdîr makamında bir kazanın kâffe-i kurâsına hükmeden knezler tayin ederek
yeyi tahsil için resmen bir memur bulunmuşlardır», (Arş. 62-1, İ. 98, 24 recep
1273, melf. Meclis-i Valâ mazbatası). Vidin reayası Başknez'e adam başına senede
kırk para vermekte idi (Arş. 24-2, İ. 66, 9 ramazan 1266, melf. Bazı reayaların
takriri). Babı Âlî için, Vidin'i yalnız ağaların elinden değil, bu knezlerin elinden
de kurtarmak lâzım geldiği aşikâr idi.
2
Mez. mazbata.
3
Staneff, Histoire Chronologique de la Bulgarie, S. 80. - Tsolo ( ) vesi­
kalarımızda Belgradcık «Başknez» i olarak gösterilmektedir. (Mez. Lâyiha).
4
«Reaya-i merkûmenin menşe-i harekât-ı vâkıaları içlerinde bulunan rüesa-
larının rey ve tahrikiyle vukua gelmiş...» (Arş. 35-7, İ. 193, 20 şevval 1266,
melf. Ziya Paşanın tahriratı. Ayrıca Bak. S. 65).
5
S. S. Bobçev, Mez. makale, 441 ve müt.
6
M. Nuri Paşa, Netayicülvukuat, IV, 112.- Esasen bu eski teşkilâtın da
tamamiyle kaldırilamadığını vesikalardan anlıyoruz (Lâyiha).

80 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
4
mekte idiler . H ü k ü m e t , zaptiyelerin rahat ve asayişi temin ede­
cek yerde, bilâkis bir h o ş n u t s u z l u k k a y n a ğ ı o l d u ğ u n u pek alâ
b i l i y o r d u : İ s y a n d a n sonra t e k r a r zaptiye neferi teşkili d ü ş ü n ü l ­
d ü ğ ü zaman, b u n l a r ı n "husul-i a s â y i ş e sebeb olamayup bilâkis
2
m a z a r r a t l a r ı g ö r ü l d ü ğ ü n d e n „ bundan vaz geçilmiş ve bir m ü d ­
det daha nizamiye askeri b ı r a k ı l m a s ı n a karar v e r i l m i ş t i . 3 H ü k ü m e t i n y a k ı n ilgisi ve meseleyi e s a s l ı surette ele a l m a s ı
G o s p o d a r l ı k y ü z ü n d e n V i d i n m ı n t ı k a s ı vergileri, civar yer­
4
lere bakarak ç o k a ğ ı r o l d u k t a n b a ş k a , a y r ı c a b u n l a r ı n tahsilin­
de g ö r ü l e n suiistimaller r e a y a y ı b ü s b ü t ü n meyus etmekte i d i .
Bilhassa â ş â r ı n tahsili b ü y ü k suiistimallere y o l a ç m a k t a i d i : me­
selâ mültezimler bu m ı n t ı k a n ı n esas m a h s û l ü olan mısırı y a ş
iken tartmakta, sonra v e r g i y i k u r u d u ğ u zaman yine o hesap
ü z e r i n d e n almakta idiler. Rıza P a ş a t a r a f ı n d a n İ s t a n b u l ' a g ö n ­
derilen reaya m ü m e s s i l l e r i Meclis-i V â l â ' d a k i komisyon ö n ü n d e
bilhassa bundan ş i k â y e t etmişler, ve ot ö ş r ü n ü n kaldırılmasını
ve â ş a r ı n d ö r t seneliği hesap edilerek m a k t û a n kendilerine ihale
edilmesini i s t e m i ş l e r d i .5
Meclis-i V â l â , bu istekleri inceledi:
Ot ö ş r ü her yerde a l ı n a g e l e n u m u m î bir v e r g i o l d u ğ u n d a n bu­
nun k a l d ı r ı l m a s ı n a y a n a ş m a d ı . Fakat verginin ancak h u s u s î
ç a y ı r l ı k l a r veya terk edilmiş tarlalardan o n d a bir olarak alın­
ması icap e t t i ğ i n d e n mültezimlerin, d a ğ a r a l a r ı n d a n veya k ö y
o t l a k l a r ı n d a n toplanan ottan a l d ı k l a r ı ö ş ü r g a y r i k a n u n î s a y ı ­
larak i l g a s ı n a karar v e r i l d i . R e a y a n ı n i k i n c i i s t e ğ i n e , yani â ş a r
vergisinin m a k t û i y e t l e reayaya ihalesine gelince, komisyon bunu
muhtelif cihetlerden faydalı bulmakta, hatta b a ş k a y e r l e r e
d e t e ş m i l i n i d ü ş ü n m e k t e i d i . Bu suretle e v v e l â mültezimlerin
zulmüne son verilmiş olacak, sonra Devlet v a r i d a t ı zama­
6
n ı n d a tahsil edilebilecekti . Fakat sonradan â ş a r ı n maktu
1
Mez. Lâyiha.
2
Arş. 42-1, 17 Rebiyülevvel 1267, Rıza Paşa ve Nail beyin müşterek tah­
riratları.
3
Mez. irade, arz tezkiresi.
4
«Gospodarlık varidatı tahmin olunduğuna göre vergiye muadil ve daha
ziyadece olacağından bu halde vergileri hemcıvarları vergisinden yine ağır ge­
lerek kat'â hoşnut olmıyacaklarından...» (Arş. 42-1, 17 rebiyülevvel 1267, Riza
Paşa ve Nail beyin müşterek tahriratı). Reayanın subaşılara, papazlara, zaptiye­
lere, kneze verdikleri diğer vergileri de ilâve edersek durumun nekadar ağır
olduğu daha iyi meydana çıkar.
5
Arş. 33-5, İ. 585, 13 şevval 1266, melf. Komisyon mazbatası. Bak Vesika VIII.
6
Mez. mazbata.
İDARÎ V E MALÎ B O Z U K L U K L A R 81
bir ş e k i l d e ihalesinde b ü y ü k mahzurlar g ö r ü l d ü : Bu u s u l ü n
ilerde b ü t ü n Bulgaristan'a ve d i ğ e r vergilere sirayet ederek
memleketin muhtariyetine y o l a ç m a s ı ihtimali h ü k ü m e t i k o r k u t t u .
Mamafih ö t e taraftan â ş a r mültezimlerinin suiistimallerini ö n l e m e k
1
için k a t î tedbirler a l ı n m a s ı zarureti k a b u l edildi .
sayesinde reaya, b ü t ü n dertlerini d ö k m e k fırsatını elde etmişti.
Bildiğimiz g i b i , k a r a g ü m r ü k l e r i eskiden beri bir ş i k â y e t mevzuu
olmakta i d i . A b d ü l m e c i d , 1846 da Rumeli'yi teftişe çıktığı za­
man Edirne, Ziştovi ve RusCuk'da k a r a g ü m r ü k l e r i n i kaldırdığı
halde V i d i n ' l i l e r i n bu hususdaki dilekleri n a z a r ı itibara a l ı n m a ­
2
mıştı . İ s y a n d a n sonra V i d i n r e a y a s ı , tekrar m ü r a c a a t ı n tam za­
m a n ı o l d u ğ u n u t a k d i r ederek "ziyade tazyik etmekle c ü m l e n i n
fakr u ducret-i halini bâdî,, olan k a r a g ü m r ü ğ ü n ü n de k a l d ı r ı l m a s ı n ı
3
rica ettiler . .
Hülâsa, i d a r i ve malî sahada y a p ı l a n tahkikat Babıâli'ye
a ç ı k ç a g ö s t e r d i k i , ş i m d i y e kadar T a n z i m a t ' ı n g e t i r m i ş o l d u ğ u
m ü e s s e s e l e r , b u r a d a idarenin k a r ı ş ı k l ı ğ ı n a ve r e a y a y ı bezdiren
türlü t ü r l ü suiistimallere bir son v e r e m e m i ş t i r . Bu sefer Meclis-i
V â l â da alınan yeni İslâhat k a r a r l a r ı da, h ü k ü m e t i n b ü t ü n i y i
niyetlerine r a ğ m e n katiyyen istenen neticeyi vermiyecek, s ü k û n
ve intizamı temin edemiyecektir. Bunun b a ş l ı c a sebebi, bu ka­
r a r l a r ı n g e t i r d i ğ i v e y a g e t i r m e ğ i v a a d e t t i ğ i yeniliklere r a ğ m e n
bu m ı n t ı k a n ı n b ü y ü k içtimaî d a v a s ı olan gospodorlar t a h a k k ü m ü ­
n ü n hiçbir zaman y ı k ı l a m a m a s ı d ı r . A ş a ğ ı d a k i b ö l ü m d e , Gospo­
d a r l ı k a d ı y l a ç o k dikkate d e ğ e r hususiyetler g ö s t e r e n bu rejimi
incelemeğe çalışacağız.
1
Mezkûr irade melf uf'.arından, Vidin Valisi atûfetlû Rıza Paşa hazretleri
tarafından Raşit efendinin kalemiyle gönderilen lâyihaya Meclis-i Valâ'da kırmızı
kalemle yapılan derkenarlar.
2
Bak. yukarda S. 43.
3
Arş. 40-1, 1. 265,3 zilhicce 1266, melf. Vidin sancağı Bulgar reayası kulla­
rının arzıhali tercemesi. Bak. Ves. I.- Bu arzıhalin ne netice verdiğini maalesef
tesbit edemedik.
 VİDÎN GOSPODARLIK REJİMİ VE İLGASI

Menşeleri: Osmanlı mirî arazî sistemi ile münasebeti ve fetihten

önceki devirlere ait izler. — Vidin Gospodarlık rejiminin husu­
1
siyetleri, Tanzimat m ilânı ile yapılan İslâhat. — 1850 deki durum ve
Gospodarlığın kaldırılması.

V i d i n b ö l g e s i n d e hemen b ü t ü n arazinin, menşeleri ç o k gerilere

giden feodal karakterde mahdut b i r m ü s l ü m a n a ğ a l a r z ü m r e s i n i n
eline g e ç m i ş o l m a s ı ; buna k a r ş ı r e a y a n ı n , a s ı r l a r d a n beri işle­
d i ğ i topraklar ü z e r i n d e iktisaden g i t t i k ç e daha fena ş a r t l a r a l t ı n a
d ü ş m ü ş b u l u n m a s ı , i s y a n ı n h a k i k î ve en m ü h i m sebebidir. G e r ç e k ­
ten burada, daha ziyade, angaryaya t a b i t o p r a k s ı z b i r reaya k i t ­
lesinin, m ü s l ü m a n b ü y ü k arazi sahiplerinden m ü r e k k e p bir a ğ a l a r
z ü m r e s i n e k a r ş ı a y a k l a n ı ş ı n ı g ö r ü y o r u z . Fakat bu t i p i k d u r u m
nasıl meydana g e l m i ş t i r ? Bu a ğ a l a r z ü m r e s i n i d o ğ u r a n â m i l l e r
n e l e r d i r ? Bunu anlamak için e v v e l â , umumiyetle İ m p a r a t o r l u k
arazi rejiminde husule gelen inkişafları k ı s a c a g ö z d e n g e ç i r m e k
zarureti v a r d ı r .
§— Osmanlı İmparatorluğunda, feth olunan topraklar tâ
b a ş l a n g ı ç t a n beri umumiyetle Devletin y ü k s e k m ü l k i y e t ve mura-
k a b a s ı a l t ı n a k o n m u ş ve k ö y l ü , t o p r a ğ ı n d a daimî ve irsî b i r k i ­
1
racı vaziyetinde b ı r a k ı l m ı ş t ı r . M ü l k i y e t i Devlete ait topraklar,
yani mirî arazi rejimi, t â b i memleketler h a r i ç , asıl İ m p a r a t o r l u ğ u n
2
en b ü y ü k k ı s m ı n d a h a k i m bir t o p r a k rejimi teşkil etmekte idi .
Bilindiği ü z e r e timar sistemi de, tamamen bu çeşit t o p r a k l a r a isti­
3
nat etmekte idi ve İ m p a r a t o r l u ğ u n en mühim eyaleti olan

1
Prof- ö . L . Barkan, Türkiye'de toprak meselesinin tarihî esasları, Ülkü
mecmuası, sayı 61, S. 54. Aynı müellifin, Türk toprak hukukunda Tanzimat ve
1274 tarihli arazi kanunnamesi, Tanzimat, 1, 1940, S. 321.
2
Türkiyede toprak meselesinin tarihî esasları, Ülkü, Sayı 63, S. 273.
3
J . Deny, Timar, Ency. de l'Islâm.
84 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
l
Rumeli , bu timar sisteminin ve m i r i arazinin en ziyade y a y ı l ­
2
mış b u l u n d u ğ u m ı n t ı k a i d i . Bu rejimde, Balkan yarımadası
ahalisinin b ü y ü k ç o ğ u n l u ğ u n u teşkil eden k ö y l ü r e a y a n ı n va­
ziyeti ne o l m u ş t u r ? . Hemen söyliyelim k i , bu sınıf, b ö y l e c e top­
r a ğ ı n sahibi olmaktan u z a k l a ş t ı r ı l m a k l a beraber, mirî arazi ve
timar rejimi sayesinde, fetihten ö n c e k i devirlere bakarak ç o k daha
i y i bir durumda bulunuyordu: Fetihten ö n c e " k ö y l ü n ü n ekseriyeti
kendisine ait olmayan bir t o p r a ğ ı i r s î ve d a i m î b i r kiracı
ş e k l i n d e işleyen ve a y n ı zamanda bir t o p r a k kölesi (serf), veya
sadece k o l o n ş e k l i n d e t o p r a ğ a b a ğ l ı bulunan,, kitlelerden iba­
3
retti . H a l b u k i eskiden t o p r a ğ ı n sahibi olan boyarlar Osman­
lılarla y a p ı l a n muharebelerde ekseriyetle ortadan kalktığından
fatih devlet, bu sahipsiz t o p r a k l a r ı n mülkiyetini kendi ü z e r i n e
aldı . Esasen islâmî esaslar da buna engel teşkil etmiyordu:
B e y t ü l m a l e ait topraklar rejimi t â Halife Ö m e r ' d e n b e r i tatbik
5
edilen bir usul halinde y a ş a m a k t a i d i . Bu rejimde k ö y l ü yine
d a i m î ve irsî bir kiracı vaziyetinde kalmakla beraber, a r t ı k
b a ş ı n d a keyfî ş e k i l d e angarya ve vergi isteyen b o y a r l a r ı y o k t u .
Bazı B a l k a n l ı müellifler, fetihtén sonra, v o y n u k , d o ğ a n c ı g i b i
imtiyazlılar istisna edilirse, r e a y a n ı n umumiyetle "hiç bir h u k u k u
u
haiz olmayan ve sipahilerin t o p r a k l a r ı n ı e k m e ğ e mecbur e s i r l e r „
1
XVII inci asır başlarında Rumeli Eyaleti, Moradan Akkerman'a kadar
bütün Balkan yarımadasını sınırları içine almakta idi. Eyalet merkezi Sofya ve
Manastır'dı (Bak. Ayni Ali, Kavanin-i Al-i Osman der hülâsa-i mezâmin-i defter-i
Divan, 1018; Tasvir-i Efkâr tab'ı, S. 11-12). Sonradan Mora ve Silistre Eyaletleri
teşkil edilmiş, Rumeli hudutları gittikçe daralmıştır. 1834 de Rumeli, hemen
hemen Garbı Trakya, Makedonya, Arnavutluk ve Tesalya'dan ibaret kalmıştı.
Vidin, bu tarihte Niğbolu ile müstakil bir sancak teşkil etmekte idi. (Hammer,
Hist. de l'Empire Ottoman, tra. Hellert, C XVII, S. 56, 194). İki yıl sonra da
Vidin'i bir Eyalet olarak görüyoruz. (Babinger, Rumeli, Ene. de l'İslam).
2
Rumeli, "cebelûleriyle beraber 33000 sipahi çıkararak eyaletler arasında
birinci gelmekte idi (Ayni Ali risalesi. 40). - Üsküp Eyaleti kanunnamesindeki
şu fıkra Rumeli'de mirî arazinin genişliği hakkında başka kuvvetli bir delildir:
«Rumeli'de reaya elinde olan amme-i arazinin hali budur (yani mirîdir).» (Ömer
Barkan, Ülkü mec. Sayı 61, S. 58).
3
Ömer Barkan, Tanzimat, I, 326.
4
Staneff'e göre Tırnova'nın zaptında Bayazıt, tabiiyeti kabul etmeyen 110
boyarı idam ettirdi (Hist. Chro, de la Bulgarie, 57).
5
Ö. Barkan, Ülkü, Sayı 63, S. 238.
6
Staneff, Hist. Chronologique de la Bulgarie, Sofya 1938, 57.
G O S P O D A R L I K REJİMİ 85
vaziyetine getirildiğini iddia etmektedirler. H a k i k a t t e ise bu
devirde, ne Bulgar k ö y l ü s ü bir serfle, ne de sipahî, feodal b i r
beyle — Meselâ b u ' k ö y l ü n ü n eski efendisi boyarla- asla muka­
yese edilemez. O s m a n l ı timar sisteminin esas itibariyle feoda­
1
lizmle bir ilgisi y o k t u r . K ö y l ü , tapu resmi, resim-i çift
g i b i kiracılık d u r u m u y l a ilgili devletin tayin ettiği vergileri si­
pahisine ö d e d i k t e n sonra a r t ı k h i ç b i r a n g a r y a ile mükellef
değildi. Toprağı b o ş bırakmamak, yerini değiştirerek başkasının
Umarına gidememek g i b i bazı mecburiyetler, Prof. B a r k a n ' ı n ifa­
desiyle, ancak n a z a r î bir liberalizm zaviyesinden k ö t ü g ö r ü l e ­
2
bilir . Mirî t o p r a ğ ı i s t e d i ğ i g i b i kullanamamak, satamamak, hibe
edememek ve b ü t ü n varislerine g e ç m e s i n i temin edememek g i b i
k a y ı t l a r da netice itibariyle yine g e n i ş k ö y l ü sınıfı lehinedir. Ç ü n -
k i bu suretle a r a z i n i n m u a y y e n ellerde toplanarak
b ü y ü k arazi sahiplerinin meydan ç ı k m a s ı ihtimali ö n l e n m i ş b u ­
lunuyordu. H ü l â s a , mirî arazi rejimi ve timar sistemi, r e a y a n ı n
istihsal kabiliyetini birinci p l â n d a tutan tam d e v l e t ç i bir si­
yaseti temsil etmekte i d i . T i m a r ı b a ş ı n d a , arazinin b o ş k a l m a m a s ı
r e a y a n ı n e ş k ı y a elinde p e r i ş a n |olmaması, nihayet İ m p a r a t o r l u ğ u n
g e n i ş h u d u t l a r ı n ı muhafazaya k o ş a r a k memleketin istilâdan k o ­
r u n m a s ı vazifelerile mükellef olan t o p r a k l ı sipahîler, k u v v e t l i ve
3
müreffeh i m p a r a t o r l u ğ u n asıl temelini teşkil etmekte idiler . Y e n i
yeni b a z ı hıristiyan müelleflerin de itiraf ettiği g i b i , O s m a n l ı
idaresinde "Balkan y a r ı m a d a s ı halkı uzun zamandanberi unutul­
4
m u ş bir r a h a t l ı ğ ı n t a d ı n ı t a d ı y o r d u .„
1
Karşıla. Ömer Barkan, Osmanlı İmparatorluğunda çiftçi sınıflarının hu­
kukî statüsü, Ülkü, Sayı 49-50-53. - Umumiyetle İslâm-Türk devletlerinde feo-
dolizm hakkında bak. Prof. Dr. M. F. Köprülü, İslâm-Türk devletlerinde feo­
dalizm, Belleten. C. V, sayı 19, S. 317- 334.
2
Bu gün bir kısım iktisatçılar tarafından, ziraî liberalizmin sakatlıklarına
karşı bu Osmanlı arazi sistemini ziyadesiyle andıran bir rejimin kuvvetle müda­
faa edildiğini hatırlatalım.
3
İmparatorluğun hakikî askerî kuvvetini timarlı sipahisi temin etmekte idi.
XVI ıncı asır ortalarında timar ve zeametlerden 200 bin muntazam asker çık­
makta idi (D'Ohsson, Tableau générale de l'Empire Othman, Paris 1824, C
VII, S. 375). Netayicilvukuat'a göre- 140 bindir (C. II, 141). Bu zamanda ulû-
feli kapı-kulu ancak 41 bin kadardı (Kâtip Çelebi, Düstur-ül-amel li islâh-il-halel
1063, Tasvir-i efkâr tab'ı S. 131).
4
F . Grenard, Grandeur et Décadence de l'Asie, Paris 1939, S. 128.
86 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
Bu timar sistemi ve ona bağlı olarak da arazi rejimi, X V I
ıncı a s r ı n ikinci y a r ı s ı n d a n itibaren muhtelif âmiller tesirile i n h i -
lâl e t m e ğ e b a ş l a d ı . Bu a s r ı n s o n l a r ı n d a bir m ü d d e t Defter-i
H a k a n ı emini olan A y n i A l i ' y e g ö r e , " l â c e r e m zuama ve erbab-i t i -
m a r ı n ihtilâline sebeb i k i maddedir: Evvelkisi, P a d i ş a h d i r l i ğ i n e
mutasarraf olan z u a m â ve e r b a b - ı timar sancağı askeri ile ol­
mayıp âhara koşuntu olduğudur. İkincisi, v a k i olan seferlerin yok­
1
lamaları mahfuz olup düsturülamel olmadığıdır . „ A y n i A l i , bu
sözleriyle Timar sisteminin b o z u l u ş u n u h a z ı r l a y a n b a ş l ı c a sebebleri
2
ç o k g ü z e l h ü l â s a e t m i ş t i r . T i m a r l a n n valiler, saray halkı ve
tevabii t a r a f ı n d a n nasıl g a s p e d i l d i ğ i n i A y n i A l i ' d e n 25-30 yıl
sonra m e ş h u r K o ç i b e y de kendine has k u v v e t l i ifadesi ile şu
ş e k i l d e a n l a t m a k t a d ı r : "Nice y ü z yıl mukaddem f e t h o l u n m u ş k u r â
ve mezârii birer tarik ile k i m i n p a ş m a k l ı k ve kimin a r p a l ı k ve
kimin temlik ettirip ve kendilerine tamam i s t i ğ n a geldikten son­
ra her biri tevabiine nice timarlar ve zeametler ettirip e r b a b - ı
8
seyfin d i r l i k l e r i n kat' ettiler .,, İşte bu y ü z d e n t i m a ı i ı sipahisi­
nin g i t t i k ç e a z a l m a s ı n a mukabil ulûfeli asker pek ziyade ç o ğ a l ­
4
m a ğ a b a ş l a d ı . Devlet, ulûfe y e t i ş t i r m e k için yeni v a r i d a t kay­
n a k l a r ı bulmak zorunda kalmakta i d i •'. Bunun en tabiî y o l u da
eskiden T i m a r h spahisine d i r l i k teşkil eden t o p r a k l a r ı n varida­
tını hazineye a l m a k t ı . Bunun neticesinde, " c a n l ı c a timarlar mah-
6
lûl o l d u k ç a m u k a t a a t - ı m i r î y e y e tebdil o l u n m a ğ a , „ yani d o ğ ­
7
rudan d o ğ r u y a h ü k ü m e t i n elinde t o p l a n m a ğ a b a ş l a d ı . G ö r ü y o ­
ruz k i , zeamet ve timarlar mukataa n a m ı y l a ş u n u n bunun eline
g e ç m e k t e devam ederken ö b ü r taraftan bizzat Devlet de b u
1
Ayni Ali'nin mezkûr risalesi, 75.
- Sonradan yapılan İslâhat nizamnamelerinde hep bu noktalara dikkat edil­
miştir (Meselâ Bk. nizamname-i timar ve zeamet, Cevdet, C . II, S. 317 ve C .
V. S. 289).
3
Koçi bey risalesi, Ali Kemali Aksüt tab'ı, 1939, S. 31.
4
Düstûr- ülâmal, 131.
5
1564 tarihinde hazinenin açığı 66 yükten ibaretken (bir yük-lOC bin akça)
1650 de 1543 yüke çıkmıştır. Bu sırada ulûfeli askerin yekûnu yüz bine yük­
selmiş bulunuyardu (Düstûr-ül-amel, 131-134).
6 vakfa tahsis ettiği mukaatalar «canib-i mirîyi sıyanet ve
M. Nuri Paşa, Netayic-ilvukuat, C. I, S. 177.
7
Timar sistemi o kadar inhilâl etmişti ki 1768 de Rusya ile harp başladığı
zaman orduda ancak 20 bin cebelû kalmıştı (D'Ohsson, mez. eser, C . VII, S.
376).
87
G O S P O D A R L I K REJİMİ
araziyi kendi eline a l m a ğ a ç a l ı ş m a k t a d ı r . Bu g e l i ş m e n i n b a ş k a
tesirlerle g i t t i k ç e k u v v e t l e n d i ğ i n i g ö r ü y o r u z : Meselâ, 1787-1792 sefe­
rinde cepheden k a ç a n A n a d o l u t i m a r l û l a r ı n ı n t i m a r l a r ı cezaen İ r a d - ı
cedid hazinesince zaptolunuyor ( 1 7 9 1 ) . Nihayet 1792 de on i
keseden ziyade g e l i r i olan b ü t ü n mukataat m a h l û l â t ı n ı n 2
zap-
tedilerek iltizam usuliyle, hazinece işletilmesine karar v e r i l i y o r . 3
Devlet mirî araziyi b u suretle d o ğ r u d a n d o ğ r u y a elinde topla­
maya ç a l ı ş ı r k e n , bu t o p r a k l a r ı n bir k ı s m ı da zaten eskidenberi
bir t a k ı m ş a h ı s l a r ı n elinde, m ü l k haline g e ç m i ş bulunuyordu.
P a d i ş a h ı n lâyık g ö r d ü ğ ü kimselere temliknamelerle m ü l k olarak
4
v e r d i ğ i , yahut hazinenin sıkıntısı d o l a y ı s i y l e m ü l k olarak sa­
tılmış olan b u mirî arazi a ğ a l a r z ü m r e s i n i n t e ş e k k ü l ü n d e a y r ı c a
b ü y ü k bir rol o y n a m ı ş t i r . Mülk haline gelen b u arazinin bir k ı s m ı
da t a b i a t ı y l a kolayca vakıf arazi haline g e ç m i ş t i r °. B ö y l e c e mirî
T o p r a k l a r , m ü l k ve evkaf arazisi lehine saha itibariyle m ü t e m a ­
diyen daralmakla beraber bu, hiç bir zaman b ü y ü k b i r nisbet
1
Asım tarihi, C . I, S. 41. —Koca sekbanbaşı lâyihası (Hülâsat-ül-kelâm
fi redd-il- avâm), Tarih-i Osmanî Encümeni Mec. tab'ı, 53.
2
Osmanlı arazi hukukunda mukataa meselesi ayrıca incelenmesi gereken
mühim bir konudur. Bu hususda şimdilik şu tedkiklere bak: M. Sobernheim,
İkta'. Ene. de l'İslam, II, 489; Ö. Barkan, malikâne-Divanî sistemi, Türk hukuk
ve iktisat tarihi mecmuası, II. 119; Bizim, Tanzimat nedir?, D. T. C . Fa. yıllık
dergisi 1940-41. — Burada yalnız şuna işaret edelim ki Devlet'in elinde muka­
taa namı altında bulunan bir kısım arazi, ekseriya müzayede ile irsî ve daimi
bir kiracılık şeklinde şahısların tasarrufu altına verilirdi Fakat toprağın hakiki
mülkiyeti daima Devlet'e aitti. Veraset hakkı yalnız erkek evlâda tanındığından
mukataa sahibinin oğlu yoksa bu arazi mahlûl olur, yani Devlet onu yeniden
îcare-i muaccelesi mukabilinde başka birisine ihale edebilirdi. Yukarıda bu gibi
mukataa mahlüllerinin yeniden ihale edilmesi bahis mevzuudur. Bu suretle Dev­
let bu mukataa topraklarında devamlı bir varidat kaynağı bulmuş olacaktı.
3
Cevdet tarihi, VI, 58.
4
Bu şekilde eski bir temlikname nümûnesi. Prof. I. Hakkı Uzunçarşılı
Belleten, sayı 11-12.
5
Ö. Barkan, Tanzimat, I, 414.
6
Mukataa mirî arazi olduğundan vakf edilemezdi. Halil Hâmit Paşa'nın
hizem-ı müessesini vi­
kaye maksadıyla. . . vakf-ı mezburdan ifraz ve hey'et-i ûlâsına irca' ile mezada
çıkarılarak bey' olundu» (Cevdet tarihi, III, 133). Ayrıca Bak. Ö. Barkan, Tan­
zimat, I, S. 335.
88 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ G O S P O D A R L I K REJİMİ 89

k a z a n a m a m ı ş t ı r . Ç ü n k ü devlet hazinesi d ü ş ü n ü l e r e k temlikna-
melerin verilmesinde daima titiz d a v r a n ı l m a k t a i d i . Bu sebeple m i r i
1
arazi X I X . a s ı r d a da halâ g e n i ş bir saha kaplamakta i d i .
Zamanla d o ğ r u d a n d o ğ r u y a Devletin eline g e ç m i ş bulunan b u
g e n i ş m u k a t a a l a r ı n işletilmesinde en ziyade y a y ı l m ı ş usullerden
b i r i i l t i z a m u s u l ü i d i . P a d i ş a h a mahsus h â s l a r l a mukataa­
ların daha ziyade bu usul ile işletilmesi bilhassa, K a n u n î S ü ­
2 3
leyman'ın sadrazamı Rüstem P a ş a ' d a n itibaren başlamıştır .
A n l a ş ı l d ı ğ ı n a g ö r e X V I . ıncı a s r ı n i k i n c i y a n s ı n d a n itibaren,
mukataa olarak ş u n u n bunun eline g e ç m i ş bulunan araziden
b a ş k a , sahiplerinin ü z e r i n d e o t u r m a s ı m e c b u r î olan timar ve ze­
ametler bile umumiyetle iltizama veriliyordu . 4
Bu u s u l ü n
İ m p a r a t o r l u k için ne kadar m e ş ' u m neticeler d o ğ u r d u ğ u m a l û m ­
dur .
Devletin b a ş l ı c a gelir k a y n a k l a r ı n d a n b i r i n i teşkil eden muka­
t a a l a r ı n işletilmesinde kullanılan b a ş k a b i r usul de, bu t o p r a k l a r ı n
istiyenlere "icarei muaccele,, denilen peşin b i r kira ve s e n e v î b i r
hisse a l ı n m a k suretiyle ihalesidir. V i d i n ' d e k i vaziyet esas itibariyle
buna b a ğ l ı b u l u n d u ğ u n d a n b u şekil bizi d o ğ r u d a n d o ğ r u y a i l g i ­
lendirmektedir. Bu usul, esas itibarıyla sipahinin timar arazisini
tapu resmi alarak reayaya vermesi ş e k l i n d e n f a r k s ı z d ı r . T i m a r 5
1
Kalan timar ve zeametler bile oldukça külliyetli bir miktara varmakta
idi: 1831 de bütün timar ve zeametler Devlete mal edildiği zaman sipahilere
tazminat mukabilinde verilen Devlet eshamı o zamanki hesapla 60 milyon kuruşa
sisteminde o l d u ğ u g i b i , toprak icare-i muaccele ile tasarruf edildiği
zaman da bu, ancak daimî b i r kiracılık h a k k ı b a h ş e t m e k t e ve
arazi d o ğ r u d a n d o ğ r u y a yalnız erkek e v l â d a g e ç m e k t e d i r *. B ö y l e c e
timar e s a s l a r ı zahiren devam e d i y o r g i b i g ö r ü n ü y o r s a d a haki­
katte b u y e n i vaziyet, içtimaî noktadan ç o k m ü h i m neticeler do­
ğ u r m u ş ve Devletle reaya a r a s ı n d a , b u m u k a t a a l a r ı tasarrufu altına
g e ç i r e n b i r a ğ a sınıfının meydana ç ı k m a s ı n a âmil o l m u ş t u r . Reaya
a r t ı k k a r ş ı s ı n d a , daima azledilmek m ü e y y i d e s i a l t ı n d a bir Devlet
memurundan b a ş k a b i r ş e y o l m ı y a n timar ve zeamet sahipleri
yerine, fiilen t o p r a ğ ı n sahibi olarak sırf k e n d i ş a h s î menfaatlerini
2
d ü ş ü n e n b i r b e y - a ğ a sınıfının y ü k s e l d i ğ i n i g ö r m ü ş t ü r . Bu suretle
k ö y l ü a s ı r l a r d ı r işlediği topraklar ü z e r i n d e bu mirî arazi sahiple­
rinin basit kiracıları durumuna d ü ş e r k e n ö t e taraftan a ğ a l a r mer­
k e z î otoritenin g i t t i k ç e fazlalaşan zaafı ve k o n t r o l s ü z l ü ğ ü netice­
sinde, reaya k a r ş ı s ı n d a mirî arazinin h a k i k i sahipleri vaziyetine
g e ç m i ş l e r d i r . H a t t â b u n l a r ı n , mahallî nüfuz ve kudretlerine daya­
narak s i y a s î - i d a r î b i r kuvvet haline g e l d i k l e r i n i , halkla h ü k ü m e t
a r a s ı n a girerek â y a n , v o y v o d a sıfatıyla mahallî i d a r e y i d o ğ r u d a n
d o ğ r u y a ellerine a l d ı k l a r ı n ı bile g ö r ü y o r u z . I I I . Mustafa devrinde
Muhsin zade Mehmet P a ş a n ı n sadaretinde â y a n l ı k a r t ı k D e v l e t ç e
3
t a n ı n m ı ş b i r amme m ü e s s e s e s i halini a l a c a k t ı r . Netice i t i b a r ı y l a
diyebiliriz k i X V I I I . a s r ı n s o n l a r ı n d a İ m p a r a t o r l u k hemen hemen
1

yükselmiştir ( J . Deny, Timâr, Eney. de l'İslam). Mezkûr resmî tebliğle ilk defa olarak kızlara da veraset hakkı tanın­
2
mıştır. — Raşit tarihinde umumiyetle mukataa ihalesi hakkında çok dikkate şa­
Rüstem Paşa'nın birincisi 1544-1552, ikincisi 1555-1561 tarihlerine rast­
yan şöyle bir kayıt vardır: Buna göre 1695 tarihine doğru Osmanlı impara­
layan iki sadrazamlığı vardır. torluğunun bir çok yerlerinde «Vali ve muhassıl ve voyvodaların taht-ı iltiza­
3
Koçi bey risalesi, A . Kemali Aksüt tab'ı, 63. — Mukataalarda iltizam mına dahil olan mirî mukataatın ekser kurası rical-i devlet ve âyan-ı memle­
usûlü hakkında, Netayic-ilvukuat, I, 177; IV, 102. Çiftliklerin Devlet eline geçip ket uhdelerinde» idi. Her sene yeniden yapılan ihalelerin sebebolduğu rüşvet
iltizam usulünün genişlemesine ve bunun vahim neticelerine dair ayrıca bak. ve suiistimallere nihayet vermek için o zaman bunların «Mısr-ı Kahire karye­
leri gibi» kaydi hayatla satılması ve erkek evlâdın müzayede de rüchaniyeti gibi
Cevdet Paşa, Marûzat, T. O. E . M. Sayı 79, S..107.
yeni esaslar konmuştur. (Raşit tarihi, II, 288).
1
Cevdet tarihi, I, 106. 2
Bu şekilde mirî araziye dayanan ağaların, imparatorluk dahilinde hakikî
3
Mukataaların ihalesi doğrudan doğruya Devlet memurları tarafından ya­ bir sınıf teşkil edecek derecede şümullü bir hal alıp almadığı ve bunların du­
pıldığı gibi mukataaları iltizamla alan mültezimler tarafından da yapılırdı (Bu rumları meselesi, esasen derin ve etraflı tedkikler istiyen bir konudur. Biz
husustaki muamelelere dair bak. Arş. 40-1, İ. 265, 3 zilhicce 1266 ve melfuf- yalnız Vidin'de mirî araziye dayanan ağalar rejimini tahlil edarken burası için
ları). — 7 cemaziyülevvel 1263 tarihli resmî bir tebliğle mültezimlerin tapu te- katî bir hükme varabilmekteyiz.
messükleri vermesi usûlü kaldırılarak temessüklerin, bundan sonra yalnız Def- 3
O. Nuri, Mecelle-i umur-ı belediye, I, S. 1658. İzmir mollasına vesaireye
terhaneden verilmesi kararlaşbrılacaktır ( Ö . Barkan, Tanzimat, İ, 359). hüküm.
90 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ G O S P O D A R L I K REJİMİ 91

1
fetihden ö n c e k i feodal a n a r ş i haline d ö n m ü ş bulunmaktadır, işte şekilde reddolunmuştu . Fakat, y u k a r d a da anlattığımız gibi,
Rumeli i s y a n l a r ı n ı n bizce esas k a y n a ğ ı umumiyetle bu olmuştur . 1
bu arazi bir nevi peşin kira demek olan muaccele mu­
Ve bu d u r u m ü z e r i n d e d u r d u ğ u m u z t a r i h l e r d e V i d i n ' d e tamamiyle kabilinde a ğ a n ı n tasarrufu altına g e ç s e de yine onun m ü l k ü sayıl­
2
h a k i m d i r . V i d i n ' d e mirî t o p r a k l a r a dayanan b ü y ü k arazi sahibi a ğ a ­ m a z d ı . Mamafih a ğ a l a r , kiracısı bulundukları bu arazi üzerinde
2
lar rejimi, yahut k ı s a c a . G o s p o d a r l ı k r e j i m i muhtelif b a k ı m l a r d a n ç o k yine hiç b i r k o n t r o l a t â b i o l m ı y a n mutlak m ü l k sahipleri gibi ha­
d i k k a t e d e ğ e r hususiyetler g ö s t e r m e k t e d i r . G e r ç e k t e n , sırf m ü s l ü m a n reket etmekte g ü ç l ü k ç e k m e m i ş l e r d i r Reaya'ya gelince, onlar bu
bey ve a ğ a l a r d a n m ü r e k k e p b i r z ü m r e n i n , b ü t ü n mirî a r a z i y i n a s ı l t o p r a k l a r ı , ancak ya d o ğ r u d a n d o ğ r u y a Devlet'ten veya a ğ a l a r d a n
ele g e ç i r d i ğ i n i , k ö y l ü n ü n i k t i s a d î b a k ı m d a n nasıl bu k ü ç ü k züm­ 4
k i r a ile tutmak suretiyle i ş l e y e b i l i r l e r d i ; ve b i r i n c i hal, mültezim­
renin tabiiyeti altına düştüğünü v ë nihayet t o p r a k meselelerinden lerin suiistimalleri d o l a y ı s i y l e i k i n c i s i n d e n pek de iyi değildi.
doğan iktisadî zıddiyetin neticede tetkikimize konu teşkil eden T a n z i m a t ' ı n i l â n ı n d a n sonra H ü k ü m e t , mirî k ö y l e r i n satılmasını
k a n l ı isyana nasıl m ü n c e r o l d u ğ u n u , burada, a ç ı k b i r ş e k i l d e gör­ durdurmağa çalışmış ve bu arazinin doğrudan doğruya Devlet
mekteyiz. eliyle k i r a y a verilmesini daha u y g u n b u l m u ş t u . Fakat daha ö n c e ,
V i d i n ' d e isyan ç ı k a n mıntakalarda mirî arazi g e n i ş sahalar Sahra ve Polomye (^r) nahiyelerinde b i r kısım k ö y l e r , s a t ı l m a s ı
kaplamakta i d i . Buranın bir hususiyeti de b i r serhad bölgesi h a k k ı n d a irade ç ı k m a d ı ğ ı halde m ü z a y e d e y e k o n m u ş ve neticede
o l m a s ı y d ı ve O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u n d a umumiyetle serhad kaleleri bu k ö y l e r d e y e r l e ş e n a ğ a l a r sonradan m ü k t e s e p hak i d d i a ederek
3
e t r a f ı n d a k i mukataalar k a l e d e k i m u h a f ı z l a r a tahsis o l u n u r d u . Böy­
lece V i d i n ' d e de Devlet eskidenberi a ğ a l a r a , b u r a d a k i mirî köyleri 1
«Belgradcık nahiyesinde olan mirî köylerinin mübayaasına kurâ reayası
veregelmi^ti 4
ve serhat vaziyeti d o l a y ı s ı y l a , b u araziyi s o n r a l a r ı da talip bulunmuş isede mahall-i mezkûr Sırp ve Eflâk ve Nemçe memleketlerine
yalnız müslümanlar satın alabilmişlerdi; hırıstiyan reaya bu hemcivar bulunduğundan kurâ-i niezkûrenin reayaya füruhtu ilerde mazarratı
mucip olacağına binaen.. . füruhtu icra olunan kurâ-i mezkûrehin ba'dezin eh!-i
haktan mahrumdu, bu husustaki istekleri her defasında katî
İslâm beyinlerinde alınıp satılması câiz olup hiç bir vakitte reayaya füruhtu tec­
1
viz olunmamak.. .» (Arş. 40-1. İ, 265, 3 zilhicce 1266, Altmış bir tarihinde şe-
Prof. Ömer Barkan'a göre Balkanlarda toprak meseleleri ihtilâllere sebeb
refsudûr eden emirnâme-i sâmiye-i hazret-i sadaretpenâhî suret-i seniyyesi).
olmamış, isyanlar daha ziyade başka amiller ve bilhassa dış hadiseler tesirile 2
XIX uncu asır başlarında Koca Sekbanbaşı, lâyihasında diyor ki «Dev-
husule gelmiştir (Ülkü, Sayı 61, S. 53. ve Tanzimat, I, 321). Bazı hıristiyan mü­ let-i Aliyyenin fil-asıl mâl-i muaccele ile taliplerine verdiği mukâtaa hakikat-i
ellifler ise aksine Balkanlarda Türk hakimiyetini daha menşeden itibaren reaya­ halde şer'an ve aklen hiç bir kimsenin mal-i mevrûsu olmadığı cümlenin malûmu
nın esareti üzerine kurulmuş bir Türk feodalitesi şeklinde tasavvur etmekte­ olup halâ beratlarda dahi sarihtir. » (T. O. E . M. tab'ı, 52). Tanzimattan önce
dirler (Meselâ bak. J . Ancel, Manuel historique de la Question d'Orient; N. Sahra nahiyesi dahilinde Blerada köyünün tapu senedinde herhalde toprağın
Staneff, Hist. Chronologique de la Bulgarie, 61). Bunun sathî bir hüküm olduğuna mîriliği ile ilgili şöyle bir kayde rastladık. Buna göre köyü alan kimse her sene Voy­
yukarda işaret etmiştik. Burada görülecektir ki Vidin isyanı, esasında vodasına «mukatai zemin» olarak yüz yirmi akçe verecektir. (265 No. lı mezkûr
ziraî-içtımai sebeblere bağlıdır ve bu içtimai durum da bilhassa inhitat devrinde irade melfuflarından. Tanzimattan evvelki bir senet) Bu acaba timar sisteminde
Osmanlı toprak rejiminde husule gelen inhilâl hadisesiyle münasebettadır. hersene timar sahibine verilen «resmi çift» e mümasil yıllık bir kira mı oluyor ?
Bütün bunlar için daha geniş izahlar şu yazımızda: Tanzimat nedir? Dil 3
Tanzimatın ilânıyle beraber Vidin reayası, arazi kirasına karşılık sa­
ve tarih-coğrafya Fakültesi yıllık çalışmaları Dergisi, Tarih araştırmaları cildi. yılan angarya işlemekten imtina' ettiği zaman, ağaların buna itiraz şekli ara­
2
«Belgrad'cık ve Lom ve Sahra nahiyelerinde Kospitarlık (jljlL^-yl) na- ziyi nasıl benimsemiş olduklarını göstermesi bakımından çok enteresandır. Di­
mıyle bulunan köy ağaları. ..» (Arş. 33-5. İ. 585, 13 şevval 1266, Meclis-i Vâ- yorlar ki: «Kaffe-i tebaa-i Saltanat-ı seniyye emlâk ve arazisine bervechi ser-
lâ'da tanzim olunan mazbata, Bak. vesika VIII). bestiyet malik ve mutasarrıf olarak kimse kimsenin bilâ bedel ve ırza arazisini
3
Bak. Tarhoncu Ahmet Paşa lâyihası, A. Vefik, Tekâlif kavaidi, 332. zapt ve kendisi ziraat ederriiyeceğini umûr-ı bedihiyeden bulunmak cihetleri
4
«Nevahi-i sülüse uhdesinde arazi bulunmaması Vidin sancağı serhadât-ı hâ- ile. . .» (265 No. lu mezkûr irade melf. Suret-i mazbata-i Meclis-i Vidin-mazbata
kaniyeden olup ahâlî-i İslâmı dahi bir kaç bin neferden ibaret olmasıyle mücer­ tam Tanzimatın ilânı sıralarına rastlamaktadır). Aynı mazbatada ağaların elinde
ret kal'enin muhafazasına takayyüt ve ihtimam eylemelerine medar olmak için bulunan bu araziye «çiftlik» dahi denmektedir.
4
«Sahra ve Lom ve Belgradcık nahiyelerinde ba-tapu eshabı uhdelerinde
her bir karye tapu ile birer ağaya verilmiş bulunmasından neş'et edip.. .» (Arş.
bulunan çiflikât arazisinde reaya îcaren ziraat etmekte...» (265 No. lu mez. irade
42-1, 17 rebiyülevvel 1267, Rıza Paşa ve Mehmet Nail efendinin müşterek tah­ melf. Suret-i cevab-ı âlî).
riratı).
92 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
1
tasarruf h a k l a r ı n ı resmen de tasdik ettirmişlerdi (1845) . Bu işte
bazı e n t i r i k a l a r ı n d ö n d ü ğ ü v e s i k a l a r ı n dilinden anlaşılıyor : Filha­
k i k a k ö y l e r satılığa ç ı k a r ı l d ı ğ ı zaman muhayyer k a y d ı k o n u l u y o r ;
y a n i bu satışın muteber o l m a s ı için irade-i seniyyenin ç ı k m a s ı
ş a r t ı v a r d ı r . H a l b u k i sonradan b ö y l e bir k a y ı t t a n bahs e d i l m e d i ğ i
i d d i a olunuyor ve neticede H ü k ü m e t olanı tasdik etmek zorunda
2
k a l ı y o r . D i ğ e r taraftan B e l g r a d c ı k nahiyesinde reaya, bu g i b i
k ö y l e r i satın almak istediği halde bu talepleri k a t î b i r ş e k i l d e
3
r e d d e d i l i y o r . İşte Tanzimat devrinde bile b i r ç o k köylerin, idare­
sizlik y ü z ü n d e n bu suretle yeniden a ğ a l a r ı n h ü k m ü a l t ı n a verilmesi
isyanın menşeleri b a k ı m ı n d a n dikkatle göz ö n ü n e alınacak bir
vakıadır. •
Buraya kadar v e r d i ğ i m i z izahatla, V i d i n a ğ a l a r rejiminin
O s m a n l ı mîrî arazi esaslariyle ve onun gelişimleriyle ilgisini anlat-
m ı y a çalıştık ve g ö r d ü k k i , V i d i n ' d e her halde ekseriyetle eski
kale m u h a f ı z l a r ı n ı n ve sipahilerin ç o c u k l a r ı olan a ğ a l a r , timar sis­
teminin mukataa sistemine - ve bilhassa irsî b i r tasarruf h a k k ı
veren muacceleli mukataalar sistemine - d ö n m e s i sayesinde b ü y ü k
arazi sahibi b i r z ü m r e teşkil e t m i ş l e r d i r . Fakat V i d i n G o s p o d a r l ı k
( a ğ a l ı k ) rejiminde g ö r ü l e n " ü c r e t - i arazi,, mukabili angarya, hirizme
5
ve b u d a r l ı k ( j ' j ' - ^ J ) g i b i b a z ı d i k k a t e ş a y a n hususiyet­
lerin, asıl O s m a n l ı m ü e s s e s e l e r i y l e izahı biraz g ü ç t ü r . Hakikaten
O s m a n l ı n i z a m ı n ı n hiç bir zaman kabul e t m e d i ğ i angarya m ü e s s e ­
sesinin, b a z ı h u s u s î vergilerin, Bosna'da o l d u ğ u g i b i burada da
y a ş a m a s ı ve a s ı r l a r c a t u t u n a b i l m i ş o l m a s ı a y r ı c a izaha m u h t a ç b i r
noktadır. Herşeyden önce şunu unutmamalıdır k i İmparatorluk,
kendi ana prensiplerine u y m ı y a n m ü e s s e s e l e r i zamanla tasfiyeye
ç a l ı ş m a k l a beraber, umumiyetle b i r ç o k malî ve i d a r î sebeplerle
m a h a l l î örfü a d a t â reayet etmek mecburiyetinde kalmıştır. İşte bu
suretle timar sistemi de, İ m p a r a t o r l u ğ u n en k u v v e t l i bir z a m a n ı n d a
bile, b ö y l e fetihten ö n c e y e ait b a z ı ananelerle u z l a ş m a k y o l u n u
t u t m u ş g ö r ü n m e k t e d i r . Fetihten ö n c e arazi, kalelerinde y a r ı m ü s ­
t a k i l y a ş ı y a n boyarlara aitti. K ö y l ü vergisini ö d e m e k ve angarya
1
Satılan bu yirmi köyün isimleri ve muaccele miktarları, bak. Arş. 33-5,
İ. 585. 13 Şevval 1266, melf.
2
265 No. lu mez. irade melf. Altmış tarihinde şerefsudur eden emirname-i
samiye-i hazret-i sedaretpenahî suret-i seniyyesi.
3
Aynı emirname.
G O S P O D A R L I K REJİMİ 93
hizmet g ö r m e k ş a r t ı y l a topraktan istifade edebilmekte i d i . İşte l
b ü t ü n hususiyetleriyle g o s p o d a r l ı k rejiminin uzak m e n ş e l e r i n i b i l ­
hassa burada aramak icabeder.
Eski V i d i n kanunnamesi, bir taraftan sipahilerin, s u b a ş ı l a r ı n
veya sancak v o y v o d a l a r ı n ı n reayadan fazla b i r ş e y a l m a l a r ı n ı
ş i d d e t l e men'ederken, d i ğ e r taraftan "harman mevsiminde z i k r o l u -
nan vilâyetin kanûn-ı kadimi üzere her m ü z e v v e c i n d e n sipahisine
birer tavuk birer b o g a ç a alına,, ifadesiyle eskiden kalma b a z ı örf­
2
leri de teyit etmekte i d i . K a n u n î S ü l e y m a n z a m a n ı n d a Sofya ha­
valisine ait b i r k a y ı t da konumuz b a k ı m ı n d a n bilhassa d i k k a t e
3
ş a y a n d ı r . B u m ı n t a k a d a reaya, m a h s u l â t ı n d a n ö ş r ü v e r d i k t e n
b a ş k a , "âdet-i kadim üzere,, resm-i harman n a m ı y l a sipahiye hane
başına iki kile buğday, iki kile arpa vermekte i d i . K a n u n î , Belgrad
seferine giderken r e a y a n ı n şikâyeti ü z e r i n e bu mahallî v e r g i y i
k a l d ı r d ı . Fakat sonradan sipahiler, U m a r l a r ı n a noksan g e l d i ğ i n i
ileri s ü r e r e k bunun iadesini istediler. Y a p ı l a n t a h k i k a t ü z e r i n e b u
verginin f e t i h t e n ö n c e de mevcut o l d u ğ u anlaşıldığından
Sofya V i l â y e t i r e a y a s ı n ı n sipahiye, "ber âdet-i kadim,, her b e ş
haneden i k i k i l e b u ğ d a y i k i k i l e a r p a vermesi k a b u l
ve tasdik olundu . 4
Tanzimat devrinde a ğ a l a r ı n m a h s u l â t t a n aldıkları muayyen
m i k t a r d a hisseler, ekim a n g a r y a s ı , b i r nevi arazi kirası s a y ı l m a k t a
ise de b u t e a m ü l l e r i n , e s a s ı n d a , y u k a r d a anlattığımız ananelerle
b a ğ l a n t ı s ı a ç ı k bir ş e k i l d e g ö r ü l m e k t e d i r . Timarlı sipahi b u n l a r ı
Devlete y a p t ı ğ ı hizmetlere karşılık olarak a l ı r k e n şimdi a ğ a l a r , icare-'i
muaccele ile toprak ü z e r i n d e k a z a n d ı k l a r ı tasarruf h a k k ı n a dayan­
m a k t a d ı r l a r . Fakat bunun k a n u n î formülü ne olursa olsun, reaya
için d e ğ i ş m i ş bir ş e y y o k t u . A s ı r l a r c a evvelki vaziyet şimdi müs¬
l ü m a n a ğ a l a r ı n lehine olarak devam edip gitmekte i d i .
Şimdi biz, T a n z i m a t ' ı n ilânı tarihine d o ğ r u hırıstiyan k ö y l ü l e r l e
bu a ğ a l a r a r a s ı n d a k i durumu tesbite çalışalım :
1
Bilindiği üzere, X. uncu asırda Bulgarlar arasında meydana çıkan Bogo-
mil mezhebi, insanın efendi için çalışmaya mecbur olmadığını va'zederek köylü­
leri angarya aleyhine harekete getirmeğe çalışmış ve köylüler, beylerin ezici tahak­
kümü altında bu esasları kolaylıkla ve geniş ölçüde benimsemişlerdir.
2
Ö. Barkan, Osmanlı İmparatorluğunda çiftçi sınıfların hukukî statüsü,
Ülkü Sayı 49, S. 46.
3
Bilindiği üzere Vidin bu tarihlerde merkezi Sofya ve Manastır olan Ru­
meli Eyaletine tabî idi.
4
O. Barkan, mez. makale, S. 44.
94 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ G O S P O D A R L I K REJİMİ 95

/ — Vidin reayası Tanzimat devrine kadar "ücret-i arazi s u b a ş ı denilen adamlar \ reaya s ı r t ı n d a n yer içer; ve y o l h a r ç l ı ğ ı
mukabili olarak,, bir iki ay ağanın hesabına zahire vesair m a s r a f l a r ı n a k a r ş ı l ı k olarak da senede 1400— 1500 k u r u ş
2
1
ekerdi ; t o p l a r l a r d ı . İşte a ğ a n a m ı n a k ö y ü h ü k m ü a l t ı n d a tutan, r e a y a y ı
3

I I — Köylü, ayrıca ağaya senede bir araba odun getir­ keyfine g ö r e para c e z a s ı n a ç a r p t ı r a n bu k ö y k â h y a l a r ı , V i d i n
meğe . veya onun yerine on iki kuruş vermeğe mec­ k ö y l e r i n d e senede bir i k i defa v e r g i mültezimleri ile kendini belli
bur idi ; 2 eden zayıf Devlet otoritesi y a n ı n d a h a k i k î a ğ a l a r h â k i m i y e t i n i
temsil etmekte idiler.
III — Her ev "hırizme,, ( ^'j_J- ) zahiresi adıyla her cins
İşte V i d i n r e a y a s ı , bu rejime k a r ş ı a y a k l a n m ı ş t ı . Fakat b u an­
zahireden yirmi beşer okkasını;
l a ş m a z l ı ğ ı n bir de ö n c e s i v a r d ı r : 1839 Tanzimat h a t t ı ile her t ü r l ü
IV— Ayrıca "budarlık„{ ) namıyla kokoroz (mısır) 4
angarya i l g a edildikten pek az m ü d d e t sonra , V i d i n r e a y a s ı da
mahsulünden araba başına otuz kırk okkasını ağaya 5
a r t ı k a ğ a l a r için angarya ç a l ı ş m a k istemediklerini a ç ı k ç a b i l d i r i r l e r .
verirdi; İki taraf a r a s ı n d a ihtilâf b a ş g ö s t e r i r ve nihayet mesele İ s t a n b u l ' a
V— Bağ olan yerlerde her dönümü için (bin asma bir akseder. Bunun ü z e r i n e g ö n d e r i l e n b i r irade-i seniyye ile V i d i n ' d e
6

dönüm itibar olunurdu) on iki para ödenirdi; angarya k a l d ı r ı l ı r . Fakat, a ğ a l a r ı n h â k i m b u l u n d u ğ u n u bildiğimiz

VI — Nihayet koyunların "otlakiyesi,, olarak da bir miktar V i d i n meclisine g ö r e , "kimse kimsenin bilâ bedel ve irza arazisini
peynir verilirdi . 3 zapt ve kendisi ziraat e d e m i y e c e ğ i u m û r - ı b e d i h î y e d e n , , olmakla
reaya bu k i r a y ı b a ş k a bir ş e k i l d e ö d e m e k mecburiyetindedir. Bunun
Fakat r e a y a n ı n v e r d i k l e r i bununla da bitmezdi. A ğ a l a r , k o v a n ü z e r i n e merkezden arazi k i r a s ı n ı n "gerek e s h a b - ı çiftlikâta ve gerek
b a ş ı n a k ı r k para, m a n d ı r a p a r a s ı olarak altmış para vesair bunun r e a y a y a gadr ü hasar v u k u a gelmiyerek tarafeynin rızalarıyla,,
g i b i daha bir t a k ı m vergiler almakta idiler. B ö y l e c e k ö y l ü n ü n 7
yeniden t â y i n edilmesi emrolundu . V i d i n ' d e derhal, Sahra, L o m
Devlet'e ö d e d i ğ i vergilerden b a ş k a a ğ a y a v e r d i ğ i ş e y l e r , h ü k ü ­
metin incelemelerine g ö r e , bu vergilerin t o p l a m ı n a m ü s a v i , h a t t â 1
Osmanlı imparatorluğunda subaşı, umumiyetle muayyen bir mıntakada
4
daha ziyade i d i . Fazla olarak a ğ a l a r ı n , k ö y l e r i n e g ö n d e r d i k l e r i ahâli ve tımarlı sipahi üzerinde polis hizmeti gören bir memurdu; yeri alay
beyinin altı idi. İnhitat devrinde İmparatorluk müesseselerinin soysuzlaşması
1 neticesinde Sipahî kethüdaları şeklinde bir subaşı sınıfı görüyoruz. Meselâ XVII.
«Arazi-i merkume icaresine mukabil reaya-i mersûme senede bir iki mah
asır sonlarında Bosna'da Sipahiler mahsulâttan öşrü gönderdikleri subaşılar
esbab-ı araziye hizmet etmekte iken» (Arş. 40/1, İ. 265,3 zilhicce 1266. melf.
ile toplamaktadırlar. ( Bosna kadısı sicil defteri, sahife 10 a, vesika 1, Türk
suret-i mazbata-i Meclis-i Vidin).
2
Tarih Kurumu yazmaları arasında ). Vidin'de ağaların adamları olarak gösterilen
Osmanlı İmparatorluğunda bütün bir köy veya kasaba tarafından müş­ subaşılar da her halde bu kategoriye girmektedir.
tereken istifade olunan mer'alar yanında, «arazi-i mirîye muamelesi gören ve 2
Arş. 33/5, İ. 585,13 şevval 1266, Meclis-i Valâ dairesinde akdolunan
tapu ile tasarruf edilip yalnız sahiplerinin hayvanlarının otlatılmasına mahsus komisyonda taflzim olunan maizbata Bak. Vesika VIII.
olan mer'alar» da vardı, ve «bilhassa son zamanlarda bu neyi mer'alar ve or­ 3
«Köy ağalarının hizmetkârları köyün fukarasına sen şunu attın, eğri
manlar çoğalmıştır.» (Ö. Barkan, Tanzimat, I, 376). Elimizdeki bazı tapu senet­ bastın diye beş kuruş, on kuruş, altı yüz kuruş, paşanın haberi olmadan köy
lerinde, mirî köyleri alan ağaların, tarla ve bağlardan başka köye ait mer'a ve subaşıları köyden tuz ile koyun, kuzu, arpa, şair ufak tefek» almaktadırlar.
korular üzerinde de tasarruf hakkı kazandıkları görülmektedir. Odun taşıma ve (Arş. 24/2, İ. 66,9 ramazan 1266, melf. Bazı reayaların takrirleri- Bulgarca
sürülerin mahsûlünden bir kısmını verme mükellefiyetleri buna bağlı olsa aslı da saklıdır).
gerektir (265 No. lu mezkûr irade melfufları arasında bulunan senetlere bakı­ 4
Bunu vesikada geçen «bid&yet-i Tanzimat-ı hayriyede» tabirinden ve
nız ). - Orta çağlardanberi Bosna'da da kmet toprak sahibine mahsulden alınan kararların 1257 senesi hasadından itibaren tatbik mevkiine konulmasından
ayırdığı muayyen bir hisseden maada otlak hakkı, ormanı varsa kereste hakkı anlıyoruz (265 No. lu mezkûr irade melf. Suret-i mazbata-i Meclis-i Vidin).
verirdi. 5
Mez. mazbata.
2
Mez. mazbata. 6
Mez. mazbata.
7
4
Arş. 42/1,17 rebiyülevvel 1267, Rıza paşa ve Nail beyin müşterek tah. Mez. mazbata.
96 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
ve B e l g r a d c ı k "knezleri ve s ö z anlar muteber knezleri,, ile " e s h a b - ı
çiftlikât,, Meclis huzuruna ç a ğ r ı l d ı ; !rade-i seniyye kendilerine o k u n ­
d u k t a n sonra, arazi k i r a s ı olarak çift b a ş ı n a verilecek zahire mik­
t a r ı n ı n tayini için d ı ş a r d a g ö r ü ş m e l e r i b i l d i r i l d i . Fakat m ü z a k e r e l e r
i k i saat s ü r d ü ğ ü halde a r a l a r ı n d a b i r a n l a ş m a y a varamadılar:
A ğ a l a r , çift b a ş ı n a b u ğ d a y , arpa ve m a h l û t u n her birinden y e t m i ş
b e ş e r o k k a zahire ve a y r ı c a h a y v a n l a r d a n da o t l a k i y e olarak ikişer
k u r u ş i s t i y o r l a r d ı . Bunun ü z e r i n e Meclis " r e a y a n ı n dahi gadr ü
hasardan vikayeleri m a t l û b - ı âlî,, o l d u ğ u n u g ö z ö n ü n d e tutarak
1
her çift (yahut boyunduruk) b a ş ı n a elli o k k a zahire tesbit etti.
Bundan b a ş k a , B e l g r a d c ı k nahiyesi d a ğ l ı k o l d u ğ u n d a n burada, b u
nisbetin otuz b e ş e r o k k a o l m a s ı n a karar v e r i l d i . Böylece H ı r i z m e ,
budarhk n a m ı y l a a l ı n a n zahire, angarya ekim tamamen k a l d ı r ı l a ­
r a k arazi k i r a s ı reaya lehine birleştirilmiş ve tesbit edilmiş oluyor;
fakat otlakiye ü c r e t i ile odun t a ş ı m a a n g a r y a s ı b ı r a k ı l ı y o r d u . Meclis,
r e a y a n ı n otlakiye olarak " s a b ı k ı veçhile,, on k o y u n d a b i r o k k a peynir
verilmesini ve o r m a n ı olan yerlerde de senede hane b a ş ı n a b i r araba
2
odun t a ş ı n m a s ı n ı "hadd-i itidalde,, b u l u y o r d u . K ö y sahibi b a z ı a ğ a ­
ların dahil b u l u n d u ğ u n u bildiğimiz mahut meclis t a r a f ı n d a n verilen
ve 1257 (1841) senesi h a s a d ı n d a n itibaren tatbik edilecek olan bu
kararlar, istanbul'da p a d i ş a h t a r a f ı n d a n da tasvip ve tasdik olu­
narak b i r kanun k u v v e t i k a z a n d ı .
Merkezî h ü k ü m e t için gaye, a n l a ş m a z l ı ğ ı , i k i tarafı da k o l l ı y a -
r a k ş ö y l e c e y a t ı ş t ı r m a k t a n ibaretti. Meselenin aslı, yeni hal ş e k ­
l i n i n mahiyeti ve neticeleri ü z e r i n d e hiç d u r u l m a m ı ş t ı . Bu s ı r a l a r d a
b ü t ü n A v r u p a ' y ı k a p l a m ı ş olan h ü r r i y e t fikirlerinin s a t h î bir t e l â k k i -
s i y l e l m p a r a t o r l u ğ u islâha k a l k a n bu Devlet a d a m l a r ı ş ü p h e s i z V i d i n ' d e
3
angaryaya nihayet v e r m e ğ i b i r mecburiyet olarak hissetmektedirler .
1
Yani iki öküz başına demektir. Bu, başka bir vesikada tasrihen «Boynıca
karyesinin ağası olan Yaşar ağa bir tek öküzü olanların mahsûlünden
yirmi beşer ve iki öküzü olanların mahsûlünden ellişer ve dört öküzü olanlardan
yüzer kıyye hınta ve arpa ve kokoroz» almaktadır, deniyor. (Arş. 26/4. İ. 127, 10
Ramazan 1266, Lâyiha).
2
Bir araba odun yerine verilebilecek bedel de beş kuruş olarak tesbit
olunmaktadır. (Arş. 26-4 İ. 132, 14 ramazan 1266, melf. Lâyiha).
3
Zaten dışarıdan da bu yolda ihtarlar eksik olmuyordu. Bosna için, «mez­
kûr angarya hususu hakk-ı arazi demek ise de hakikat-i keyfiyet herkesin malû­
mu olmadığından gayrı zaten dahi pek barid söz olduğundan Avrupa halkının
dikkat-i nazariyeleriyle gazeteler dolusu sözlerin neşru ilânını müstevcib...»
(H. inalcık, Bosna'da Tanzimat'ın tatbikına ait vesikalar, Tarih Vesikaları Mec.
C. I. sayı V, S. 381)
G O S P O D A R L I K REJİMİ 97
Nihayet y a p ı l a n da bundan ibaret kaldı. Fakat ö t e taraf­
tan t o p r a ğ a "ber vechi serbestiyet mâlik ve mutasarrıf,, olan "as­
h a b ı çiftlikâta,, da her h a n g i bir ş e k i l d e " g a d r o l m a m a s ı n a , , pek ziyade
l
d i k k a t e d i l d i . Netice itibariyle bam b a ş k a âmillerin tesiriyle mey­
dana ç ı k a n V i d i n t o p r a k meselesinde, ş i m d i liberal m ü l k i y e t pren­
siplerine n o k t a s ı n o k t a s ı n a sadakat g ö s t e r e r e k a ğ a l a r ı n k ö y l ü
ü z e r i n d e k i y ü k ü n ü devam ettirmek, Tanzimat a d a m l a r ı n ı n içtimaî
meselelerdeki a n l a y ı ş s ı z l ı ğ ı n ı meydana koyacak ve cezrî b i r İslâhat
l ü z u m u ancak tehlikeli b i r isyan k a r ş ı s ı n d a k a b u l edilecektir.
2
H a k i k a t e n a ğ a k ö y l e r i n d e y a p ı l a n d e ğ i ş i k l i k l e r , esasa ait hiç
bir şeyi d ü z e l t m i y o r d u . T o p r a ğ ı a n g a r y a olarak ekmek mecburiyeti
ilga o l u n d u ise, o d u n t a ş ı m a k mecburiyeti k a l m ı ş t ı ; H ı r i z m e ve
budarhk zahiresi k a l k t ı ise, yerine " ü c r e t - i arazi,, olarak m a h s û -
l â t t a n yine muayyen bir m i k t a r ı a ğ a y a verilmekte i d i . Esasen bu
k ü ç ü k t â d i l â t dahi tamamiyle yerine getirilmedi. Meselâ mazbatada
b a ğ l a r d a n kira a l ı n m ı y a c a ğ ı s ö y l e n d i ğ i halde 1268 (1851-1852)
senesinde Borilofca k ö y ü n ü n tapu senedinde b u b a ğ k i r a s ı n a
3
tekrar rastlamaktayiz . Mamafih mesele f e v k a l â d e ç a p r a ş ı k t ı . Ç ü n k ü
Devletin ilân ettiği liberal prensiplere dayanarak a ğ a l a r ı n y ü k l e ­
diği mükellefiyetlere isyan eden reayaya k a r ş ı bu araziyi impara­
t o r l u ğ u n eski kanun ve n i z a m l a r ı n a dayanarak ellerinde t u t a n
a ğ a l a r ı n da h a k k ı v a r d ı . Bu, eski ile yeniyi beraber g ö t ü r e n Tan­
z i m a t ' ı n içtimaî sahada k a r ş ı l a ş t ı ğ ı b i r ç ı k m a z d a n b a ş k a b i r ş e y
d e ğ i l d i r . B u g ü n a ğ a l a r , y a r ı n onu idame eden hakimiyete k a r ş ı
ayaklanacak b ü y ü k k ö y l ü kitlelerini t a t m i n etmek için imparator­
l u ğ u n b ü t ü n toprak sisteminde esaslı b i r i n k ı l â p isterdi. G e r ç e k t e n
r e a y a n ı n asıl m a k s a d ı n ı n da a ğ a l a r ı k a l d ı r a r a k t o p r a ğ ı kendisine
verecek bir i n k ı l â p o l d u ğ u 1850 V i d i n i s y a n ı n d a a ç ı k b i r ş e k i l d e
g ö r ü l m e k t e d i r . Fakat her hangi taraf lehine k a t î b i r vaziyet almak,
derhal ş i d d e t l i a k s ü l â m e l l e r e sebebiyet v e r e b i l i r d i . Binaenaleyh
"gerek e s h a b - ı çiftlikât ve gerek reaya-i m e r s û m e memnunen ve
mutayyeben mahallerine iade,, olunarak şimdilik meseleyi usulü ile
kapatmak en u y g u n siyaset o l a c a k t ı . İşte b u sebeple, V i d i n ' e g ö n ­
derilen irade-i seniyyede yalnız angaryaya benzer şeylerin k a l d ı -
1
Mez. mazbata.
2
Vesikada ağa köyleri tabiri aynen kullanılmıştır (Mez. mazbata).
3
Arş. 40-1, İ. 265,3 zilhicce 1266, melf. Borilofca'ya ait senet sureti.
98 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
rılması ve r e a y a n ı n her halde gadirden k o r u n m a s ı emredilmekle
iktifa olundu . 1
§ - İ ş t e V i d i n havalisinde bu zahirî İslâhat t e ş e b b ü s ü n d e n on sene
sonra b a ş g ö s t e r e n ayaklanma, d o ğ r u d a n d o ğ r u y a bu t o p r a k mese­
lesine b a ğ l ı d ı r . Esasen bu on sene z a r f ı n d a da vaziyet iyileşeceğine
reaya aleyhine daha ziyade k ö t ü l e ş m i ş t i r . T a n z i m a t ç ı l a r , fiilî neti­
celerini d ü ş ü n m e d e n t o p r a k siyasetinde t a t b i k a çalıştıkları liberal
prensiplerle, mirî arazi m u t a s a r r ı f l a r ı n ı n h a k l a r ı n ı , tam m ü l k i y e t e
y a k l a ş a c a k ş e k i l d e g e n i ş l e t m e yolunu t u t m u ş l a r d ı . Meselâ 7 Cema-
ziyülûlâ 1263 (23 nisan 1847) t a r i h l i bir r e s m î tebliğle mirî arazi
ü z e r i n d e kız e v l â t l a r ı n da erkek e v l â t g i b i veraset h a k k ı t a n ı n d ı .
Daha sonra ç ı k a r ı l a n d i ğ e r kararnamelerle bu istikametteki cereyan
inkişaf etmiş ve mirî toprak ü z e r i n d e k i tasarruf h a k k ı mutlak m ü l k
3
telakkisine g i t t i k ç e daha ç o k y a k l a ş m ı ş t ı r . B ö y l e c e vaktiyle top­
r a ğ ı işletmek ü z e r e tasarrufu altına alan mirî arazi sahipleri ve
t a b i î bu arada V i d i n a ğ a l a r ı y a v a ş y a v a ş bu k ö y l e r i n h u k u k e n de
h a k i k î s a h i b î vaziyetine g e ç m e ğ e b a ş l a m ı ş l a r d ı r . Neticede bu ted­
birler, esasen gergin olan i ç t i m a î m ü n a s e b e t l e r i n daha ziyade
k ö t ü l e ş m e s i n e y a r d ı m etmekten b a ş k a bir s o n u ç v e r m e m i ş t i r .
V i d i n i s y a n ı n ı m ü t e a k i p Meclis-i V â l â y - i A h k â m - i A d l i y e ' d e
teşkil olunan komisyonda, a ğ a l a r ı n , bu ü s t ü n k ö r ü İslâhatı fırsat
b u l d u k ç a ç i ğ n e y i p "reayayı bayağı kendi esirleri hükmüne koymuş,,
4 gayrı vakt-i hizmette tuzluk namıyla zahire vermek dahi âdet hükmüne girip
o l d u k l a r ı a ç ı k ç a itiraf o l u n m a k t a d ı r . İşte isyanı bilhassa bu vazi­
yet d o ğ u r m u ş t u r .
Daha i s y a n ı n b a ş l a n g ı c ı n d a g ö n d e r i l e n n a s i h a t c ı l a r , reayaya,
niçin bu ş e k i l d e hareket ettiklerini s o r d u k l a r ı zaman o n l a r ı n ce­
v a b ı ş u o l m u ş t u : "Bizim derdimiz m ü l t e z i m l e r d e n ve köy
rından ve s u b a ş ı l a r d a n vesairedendir, zira o n l a r ı n t a a d d i y a t ı n a
5
t â b - â v e r o l a m a y ı z . „Asîlerin, sonradan h ü k ü m e t e v e r d i k l e r i b i r
t a k r i r d e de b a ş l ı c a b u a ğ a l a r d a n ş i k â y e t edilmekte ve denilmekte­
d i r k i : " K ö y a ğ a l a n elli k ı y y e şaîr ve dahi d a r ı elli k ı y y e bu
1
Sonradan hükümetçe de bu İslâhat için «bir nevi tahfif» ifadesi kullanıla­
caktır (Arş. 33-5,1. 585, 13 şevval 1266, melf. Meclis-i Valâ dairesinde akdolunan
komisyonda tanzim olunan mazbata. Bak. Vesika VIII.)
2
ö . Barkan, Tanzimat, I, 359.
3
Mezkûr makale, 351-421.
4
Mez. Mazbata.
5
Arş. 26-4, İ. 132, 14 ramazan 1266, melf. Lâyiha.
G O S P O D A R L I K REJİMİ 99
şeyleri cebren ahzediyorlar. H a c ı Hasan k a r ı n d a ş ı H a c ı Ö m e r
1
efendi b a ş knezini istemeyiz . V l a d i k a İ g n a d Tsanko ( . ^ L ^ L T l ) ,
fukarayı d a ğ l a r a d ü ş ü r e n bunlar. K ö y a ğ a l a r ( ı ) kılınç çekip bu
toprak padişahın değil, bizimdir diyorlar. K ö y b a ş ı n a birer kuzu
2
kezalik. V o y v o d a k ö y a ğ a l a r ı n (herhalde v o y v o d a ve k ö y a ğ a ­
larının olacak) hizmetkârları k ö y ü n fukarâsına sen ş u n u ettin,
e ğ r i b a s t ı n diye b e ş k u r u ş , on k u r u ş , altı y ü z k u r u ş , p a ş a n ı n ha­
3
beri olmadan k ö y s u b a ş ı l a r ı k ö y d e n tuz ile k o y u n , kuzu, arpa
4
şaîr ufak tefek alıp biz zannederiz k i Tanzimat v a r d ı r . . . „ . K ö y -
a ğ a l a r ı n a k a r ş ı d ü ş m a n l ı k ve emniyetsizlik o derecededir k i b a ş k a
2
bir a r ı z a d a , " m a l û m u n u z olsun, karye a ğ a l a r ı n ı ferd-i vahit karye­
leri t a r a f ı n a g e l m e ğ e ruhsat v e r m i y e c e ğ i z ve kura ağalarının hı­
yanetliğini istemeyiz . . . C ü m l e l e r i m i z telef o l m a ğ a ç a b a l a r ı z ve
1
Şu hale göre müslümanlardan da başknez tayin edildiğine hükmetmek
lâzımgeliyor.
2
Voyvoda, hükümetin ekseriya mahallî âyan içinden seçtiği kaza müdürleridir.
3
Daha 1827 (H. 1243) tarihinde Vidin muhafızlığından alman bir yazı
üzerine hükümetin aldığı bazı kararlar, buradaki subaşılar hakkında bizi oldukça
aydınlatmaktadır. Arz tezkiresinde deniyor ki «Malûm-ı hümâyûn-ı mülûkâne-
leri buyrulduğu üzere Rumeli'nin ekseri kurâlarında voyvoda ve kaza âyanları
tarafından birer subaşı ikame ve ik'ad olunarak her karyenin ahalisi ol subaşı-
nın ve rakip olduğu hayvanın yem ve yiyeceğini bilmünavebe ita eylediklerinden
halbuki bu subaşılar bir işe yaramadıklarından ve fukaradan ise âdet denilerek
ol miktar şey çıkmakta olduğundan böyle olmaktan ise bunlar bir taht-ı rabıta­
ya bend ile başı bağlı bir nevi asker idâdına idhal olunması ve meselâ ikisi
üçü elli haneli kurâ ve bir karye itibar olunarak gerek böyle bir kaç karyenin
içtimaiyle olsun ve gerek müstakilen bir karye olsun elli haneye bir subaşı inti­
ağala­
hap ve tayin birle mutad üzere subaşılık umûru ol kimsenin marifetile idare
ettirilerek ve ahalisi dahi vergi-i mûtadelerini veregeldikleri veçhile vererek bu
veçhile dahi bir nevi süvari asker husûle getirilmesi münasip» tir. Yine aynı
vesikadan anladığımıza göre bu suretle Vidin, Niğbolu sancaklarında 600 subaşı
kaydolunuyor ve ayrıca Vidin'e «Mârr-üz-zikr askeri güzelce zapt u rapt ile
ahali fukarasına mutaddarn ziyade şey mütalebesi ile taaddî ve renciş vukua
gelmemesine aleddevam nezaret ve dikkat eylemesine dair tenbihat-ı lâzıma»
gönderiliyor; (O. Nuri, Mecelle-i umur-i belediye, I, 904). Diğer taraftan yukarda
gördüğümüz gibi, bu subaşılar ağa köylerinde ağanın kâhyası durumuna geçi­
yorlardı.
4
Arş. 24-2, I. 66.9 ramazan 1266, melf. Bazı reayaların takrirleri. İfadedeki
bozukluk tercümededir. Arşivde aynı evrak arasında bu arzıhallerin bulgarca
asılları da saklıdır.
100 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
G O S P O D A R L I K REJİMİ 101
l â k i n üzerimize z u l ü m ve t a a d d î istemeyiz ve cümlemiz dahi Pa­
1
bir yer t u t t u ğ u h a k l ı olarak i d d i a edilebilir \ Millî ş u u r u n uyan­
dişah reayası o l d u ğ u m u z u , , beyan ederiz d e m e k t e d i r l e r . Bizzat
m a s ı , millî e d e b i y a t l a r ı n d o ğ m a s ı , Garp fikirlerinin g i t t i k ç e g e n i ş
a y a k l a n m ı ş olan r e a y a n ı n a ğ z ı n d a n naklettiğimiz bu ifadeler, on­
nisbette nüfuzu ve nihayet u m u m î siyasî vaziyet bu ayaklanma­
ların daha ziyade a ğ a l a r ı n i k t i s a d î - i ç t i m a î istismar ve t a h a k k ü m ­
larda ş ü p h e s i z kuvvetle m ü e s s i r sebeplerdendir; fakat k ö y l ü kitle­
lerine k a r ş ı isyan e t t i k l e r i n i a ç ı k bir ş e k i l d e g ö s t e r m e k t e d i r . A s î l e r i n ,
lerinin b ü y ü k k ı y a m hareketlerinde, asıl sebebi, v a k ı a l a r ı n g ö s t e r d i ğ i
i l k hamlede a ğ a l a r a ve o n l a r ı n a d a m l a r ı olan s u b a ş ı l a r a h ü c u m etme­ g i b i , daima t o p r a k ve v e r g i meselelerinde aramak lâzımdır.
2
si de bilhassa m a n i d a r d ı r . H ü k ü m e t , nihayet, " B u l g a r i s t a n ' ı n k i l i d i mesabesinde olan
R ı z a p a ş a y a verilen " t a l i m a t - ı seniyye,, m ü s v e d d e s i n d e ağa­ V i d i n , , s a n c a ğ ı n d a esaslı tedbirler almak zaruretini a n l a d ı . Daha
lar meselesine sarih b i r ş e k i l d e temas e d i l m e k t e d i r . Fakat h ü k ü ­ 3
isyan temamiyle y a t ı ş t ı r ı l m a d ı ğ ı bir s ı r a d a , Meclis-i A h k â m - ı A d -
met, esas d a v a n ı n hakikaten a ğ a l ı k l a r , veya mahallî tabiriyle "gos- liye'de bir k o m i s y o n teşkiline k a r a r v e r i l d i ğ i n i y u k a r d a g ö r m ü ş ­
t ü k '-. Bu meclisin b a ş l ı c a işi, i s y a n ı n h a k i k î sebebi o l d u ğ u a n l a ş ı ­
p o d a r l ı k l a r , , meselesi olduğunu sonra anlıyacak ve o zaman
lan G o s p o d a r l ı k rejimini k a l d ı r m a k o l m u ş t u r . Burada e v v e l â me­
b u hususta e s a s l ı tahkikata ve İ s l â h a t a girişecektir. Sonradan
selenin esaslı bir ş e k i l d e tetkikine girişildi. Rıza p a ş a n ı n isyan
4
h â d i s e l e r i n cereyan t a r z ı n ı da d ü ş ü n ü r s e k g ö r ü r ü z k i , isyan doğ­ sebebleri h a k k ı n d a g ö n d e r d i ğ i t a h k i k a t r a p o r l a r ı , yine onun m ü ­
rudan doğruya Devlete k a r ş ı bir hareket olmaktan ziyade saadesiyle İ s t a n b u l ' a " g ö n d e r i l e n reaya m ü m e s s i l l e r i n i n verdiği
ağalar ve t e v a b i i i l e r e a y a arasında bir mücadele şek­ a r z ı h a l l e r ve ifadeler, nihayet V i d i n m ı n t ı k a s ı n a dair eskiden alın­
l i n i almış, asileri d a ğ ı t a n ve i s y a n ı b a s t ı r a n kuvvet, bildiğimiz g i b i , mış kararlar ü z e r i n d e uzun incelemeler y a p ı l d ı ve buna dayanı­
larak e s a s l ı bir ı s l â h a t projesi h a z ı r l a n d ı . Bu' ıslâhat k a r a r l a r ı n a
muntazam Devlet k u v v e t i değil, a ğ a l a r ı n teşkil ettiği başıbozuk
nasıl v a r ı l d ı ğ ı n ı , ne g i b i d ü ş ü n c e l e r l e hareket edildiğini incelerken
çeteleri olmuştur.
Tanzimat ricalinin T a n z i m a t ı a n l a y ı ş t a r z ı , ç a l ı ş m a şekilleri ve
H ü l â s a , V i d i n ' d e r e a y a n ı n kitle halinde a y a k l a n m a s ı hâdisesi bilhassa b ü y ü k içtimaî meseleler k a r ş ı s ı n d a k i d u r u m l a r ı h a k k ı n d a
aslında İmparatorluğun ziraî- içtimaî bünyesinde husule gelen d i k k a t e d e ğ e r bilgiler edinmekteyiz. D i ğ e r taraftan yalnız V i d i n ' e
3
m ü n h a s ı r k a l m ı y a n bu hareket, s o y s u z l a ş a r a k veya h a y a t î d e ğ e ­
d e r i n t a r i h î d e ğ i ş i k l i ğ e b a ğ l a n a b i l i r . Burada b ü y ü k k ö y l ü kitlele­
r i n i gaybederek İ m p a r a t o r l u ğ u n y a ş a m a s ı için z a r a r l ı hale gelen
r i n i i s y a n a s ü r ü k l i y e n âmillerin en kuvvetlisi ş ü p h e s i z t o p r a k reji­ eski m ü e s s e s e l e r i n tasfiyesi ve D e v l e t i n m o d e r n l e ş m e s i c e r e y a n ı n ı n
mindeki inhitat ve kargaşalık olmuştur, ve XIX. asırda içtimaî sahada ö n e m l i bir t e z a h ü r ü o l a r a k da a y r ı c a d i k k a t i m i z i
h e m e n her 15-20 senede bir İmparatorluğu temelinden sarsan ç e k e c e k mahiyettedir.
Balkan i s y a n l a r ı n d a da bu noktanın umumiyetle en ehemmiyetli B a b ı A l î ' d e dinlendikten sonra Meclis-i V a l â ' d a k i komisyona
g ö n d e r i l e n reaya m ü m e s s i l l e r i n e , burada, "iktiza eden ş e y l e r i n
1
tafsilâtını hiç ç e k i n m i y e r e k , , s ö y l e m e l e r i tenbih o l u n m u ş t u . H ü k û -
Mez. irade melf. Rakoviça ve Gramada (o^Ul,/-) bölükbaşılarının arızası.
2
Bak. Yukarda S.47. 1
J . Ancel umumî bir şekilde diyor k i : «1804, 1821, 1848, 1876 da Balkan­
3
«İhtimal-i agleptir ki asıl taraf-ı Devletten gelen tekâlif-i mutedile değil ların her tarafında görülen isyanlar, neticede, köylülerin toprağı zaptetmek için
bazı küçük memurların veyahut kendilerini çiftlik ve arazî sahibi addeden, yaptıkları ziraî ihtilâllerdir. «(Peuples et Nations des Balkans, Paris 1930, S. 152).
kimselerin ve bazı mültezim güruhunun taaddiyat-ı vakıaları şu uygunsuzluğun Bu isyanlar hakkında ayrı ayrı etraflı tedkikler yapılmadıkça böyle bir umumî
hudûsuna sebebiyet vermiş...»(Bak.VesikaV.). Sonradan bir arz tezkiresinde de şun­ hükme karşı daima şüpheli kalmak tabiî yerinde bir hareketi olur.
ları okuyoruz : «Bu kerre Vidin eyaleti reayasından mugayir-i meslek-i tâbiiyet 2
Sahife 75.
harekette bulunanların vesile-i cemiyet ittihaz eyledikleri şeyler köy ağaları ve 3
Daha bu tarihten önce (1849 dan itibaren) Bosna'da feodal rejimin tadili
bazı mültezimlerin mezalim ve taaddiyat-ı mufritaları olarak..» (Arş. 32-4, İ. için teşebbüslere girişildiğini biliyoruz, (Bak. S. 13). 10 sene sonra da Bosna
127, 6 şevval 1266, Arz tezkiresi). beyleri arazisinde bilhassa angaryanın ilgasını hedef tutan mühim bir kanun
4
Bak yukarda S. 53 ve müt. çıkarılmıştır. (Bak. Bosna çiftlikâtı hakkında nizamname, 14 safer 1276, Düstur,
I, 77.)
102 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ G O S P O D A R L I K REJİMİ 103

met, "halkı ta böyle hareket-i isyaniyeye kadar mecbur edecek âsâr-ı
zulmiye her ne ise ta esasından defetmek gerek oraca ve gerek
bütün memleketçe elzem ve ehem,, o l d u ğ u n a kanaat g e t i r m i ş t i . A n ­
laşıldığına g ö r e reaya, esas itibariyle g o s p o d a r h k l a r ı n k a l d ı r ı l m a ­
1 1
sını ve arazinin, şimdilik d o ğ r u d a n d o ğ r u y a mülkiyetini i d d i a y a
cesaret edememekle beraber, beylerden a l ı n ı p tapu ile kendilerine
ihale edilmesini istemekte i d i l e r . V i d i n valisi bulunan Rıza p a ş a da
d e v a m l ı bir s ü k û n k u r u l m a s ı için bunu z a r u r î bulmakta idi'-.
Komisyonda y a p ı l a n m ü z a k e r e l e r sonunda, e v v e l â g o s p o d a r h k l a r ı n
m u t l a k a k a l d ı r ı l m a s ı k a r a r l a ş t ı , fakat bundan sonra y e n i vaziyetin
ne ş e k i l d e d ü z e n l e n e c e ğ i h a k k ı n d a kesin b i r ş e y s ö y l e n e m e d i :
Gospodarhkların ( köy ağalıklarının) kaldırılmasıyla " e s h â b m m
ş ö y l e c e b ü t ü n b ü t ü n me'yus ve mahrum,, b ı r a k ı l m a s ı mahzurlu
g ö r ü l ü y o r d u . Sonra burada yeniden tesis - olunacak muntazam
idare için b u mirî t o p r a k l a r gelirinden istifade etmek lâzımdı.
İşte bu noktalar g ö z ö n ü n e a l ı n a r a k b a ş l ı c a i k i hal şekli b u l u n ­
m u ş t u : Birincisine g ö r e toprak, d o ğ r u d a n d o ğ r u y a hükümetin
idare ettiği mirî arazi ş e k l i n d e reayaya b ı r a k ı l a c a k ve onlar ta­
r a f ı n d a n s e r b e s t ç e işlenebilecekti. Ö t e taraftan G o s p o d a r h k reji­
minde r e a y a n ı n v e r d i ğ i ş e y l e r d e n g a y r ı m e ş r û s a y ı l a n l a r ı k a l d ı r ı l ­
makta, kalan v a r i d a t ı n yarısı Umarlar l â ğ v o l u n d u ğ u zaman y a p ı l ­
d ı ğ ı g i b i , k a y d ı hayat ş a r t ı y l e k ö y a ğ a l a r ı n a verilmekte, d i ğ e r
y a r ı s ı a ğ a l a r rejimi yerine kurulacak y e n i idare m a s r a f l a r ı n a kar­
3
şılık olarak Devlet hazinesine a l ı n m a k t a i d i . İkinci ş e k l e gelince,
1
Komisyon mazbatasına göre reaya mümessilleri «Hazine-i Celilenin
mürettebatı olan vergi ve cizye emvali hadd-i itidalde bulunmasıyla eltâf-ı
seniyye-i hazret-i padişahiye teşekkürden ve acz ü dehşet, sebebiyle vuku-
bulmuş olan hatalarının rehîn-i aff-ı âlî buyrulması istidasından başka bir diye­
cekleri olmayıp fakat Belgradcık ve Lom ve Sahra nahiyelerinde ötedenberi
Kospitarlılc (¿JJ.UJ._J;) namıyla bulunan köy ağalarının mezalim ııe taaddiyat-ı
bu r e a y a n ı n isteklerine daha uygundu: Arazinin, bedelleri alı­
narak tapu ile reayaya "deruhde,, o l u n m a s ı ve b u suretle husule
gelen para ile a ğ a l a r ı n muaccelelerinin ö d e n m e s i düşünülmekte
idi; y a n i reaya, tazminat vermek suretiyle a ğ a l a r ı n yerine g e ç e ­
cekti . Fakat h ü k ü m e t e (o zaman Sadrazam h a l â Mustafa Reşit
P a ş a i d i ) "şimdiye kadar carî olan teamülün bütün bütün hilâfına
olarak tapu ile reayaya arazi vermek şıkkı muvafık-ı maslahat
2 3
görünmemekle,, b i r i n c i ş e k l e t e m a y ü l e d i l d i . Bununla beraber
4
sair işlerle b e r a b e r b u meseleyi de yerinde daha e s a s l ı bir ş e ­
kilde incelemek ü z e r e , Meclis-i A h k â m - ı A d l i y e a z a s ı n d a n Nail
beyin Vidin'e g ö n d e r i l m e s i n e karar v e r i l d i . Nail bey, Vidin'e va­
r ı n c a meselenin ne kadar nazik o l d u ğ u n u g ö r d ü . Reaya, h ü k ü m e t e
eski Gospodarhk v a r i d a t ı n ı aynen vermek ş ö y l e dursun, b u n l a r ı n
t e m a m i y 1 e kendisine b a ğ ı ş l a n a c a ğ ı n ı bile ummakta i d i . O r ­
tada " G o s p o d a r h k b ü t ü n b ü t ü n l â ğ v o l u n d u , , yahut, P a d i ş a h "bizlere
imtiyaz vererek her ş e y d e n y a n i vergi ve teklifât-ı saireden af
buyurupalelhusus G o s p o d a r l ı k a r a z i s i n i i h s a n ile b e k â m
5
eyledi . „ şeklinde şayialar dolaşmakta idi; Ağalıklar varidatın­
dan "mezalim,, t e l â k k i edilen ş e y l e r ç ı k a r ı l s a bile, r e a y a n ı n razı
o l m ı y a c a ğ ı , hatta bunun için ş i m d i d e n i s y a n a bile h a z ı r l a n d ı ğ ı
Nail bey t a r a f ı n d a n B a b ı A l i ' y e b i l d i r i l d i . Bu d ü ş ü n c e yersiz de
değildi: O s ı r a l a r d a ( i l k k â n u n 1850) İ z v o r (J^'J) manastırında
t o p l a n m ı ş b i r t a k ı m i s y a n c ı l a r " e ğ e r bizim dediklerimize, m ü s a a d e
olunmazsa bundan bir mah sonraca et kesiminde ve yetiştirileme-
diği t a k d i r d e behemhal martta umumen ayaklanmak ü z e r e sizlere
haber g ö n d e r e c e ğ i z diye Bulgaristana havadis neşr,, etmekte i d i ­
8
l e r . G ö r ü l ü y o r k i reaya t o p r a k meselesini k e n d i lehine halletmek
için h ü k ü m e t i isyanla tehditten bile ç e k i n m e m e k t e d i r . Nail bey
durumun vahametini anlatmak için y a z ı s ı n ı n sonun şu müthiş
1

mufritaları nezd-i merahimvefd-i âlîde dahi tecviz buymlmtyacağından bu ağa­ Arş. 33-5, İ. 585, 13 şevval 1266, melf. Rıza paşa tarafından Raşit efen­
lıkların külliyen kaldırılmasını» istemişlerdir. (Bak. Vesika VIII). dinin kalemile gönderilen lâyihaya komisyonca yapılan ilâveler.
2
2
Mez. irade melf. Rıza paşanın tahrirâtı. Bak. Yukarda S. 90.
3

3
Arş. 40-1, İ. 265, 3 zilhicce 1266.
Bu havaliyi ellerinde tutan ağalar ve adamları kaldırıldıktan sonra mün- 4

tehap kaza müdürleri ve muntazam zaptiye neferleri ( jandarmalar ) tayin edil­ İdarî, malî İslâhata ait bu işler hakkında yukarda S. 75 ve müt.
5
mesi düşünülüyordu. Yukarda da işaret ettiğimiz gibi ( S. 77 ) Tanzimat'ın tatbiki Arş. 42-1,17 rebiyülevvel 1267, Nail bey ve Rıza Paşanın tahrirat-1 müş-
demek, burada Devlet otoritesinin yeniden tesisi, muntazam idare ile beraber terekeleri ve Arş. 47-1, İ. 160,5 muharrem 1268, Rıza Paşanın Şekib efendiye
merkeziyetçiliğin kuvvetlenmesi demekti. Böylece II. Mahmut devrinde âyânlara verdiği müzekkire.
karşı başlıyan mücadele, Vidin'e asrın ortalarına doğru gelmiş oluyor. 6
Nail bey ve Rıza paşanın mez. tahriratları.
 G O S P O D A R L I K REJİMİ 105
104 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
2
e d i l m i y o r d u ' ; b ü t ü n mirî topraklar g i b i arazi mahlûl o l u n c a tekrar
satırları ekliyor: "Burasını şimdiden beyan ederim ki Bulgaristan Devlete d ö n m e k t e i d i ve Devlet bunu yeniden s a t ı l ı ğ a çıkarabi­
1
elden gidecektir . „ Vali Rıza P a ş a ile g ö n d e r d i k l e r i müşte­ l i r d i . D i ğ e r taraftan arazinin, y a b a n c ı l a r ı n veya f e s a d c ı l a n n eline
rek bir y a z ı d a da vahim h â d i s e l e r i n zuhurunu ö n l e m e k için esasen g e ç m e m e s i n i s a ğ l a m a k için a y r ı bir madde k o n m u ş t u . Buna 3

2
ç o k a ğ ı r olan G o s p o d a r l ı k v a r i d a t ı n d a n hiç olmazsa yarısının karşılık arazi s a t ı l ı ğ a .çıkarıldığı zaman a r t t ı r m a d a o k ö y r e a y a s ı ,
3
b ı r a k ı l m a s ı lâzımgeldiğini bildirmekte i d i . Fakat, d i y o r d u , "nevahi-i d ı ş a r d a n gelen m ü ş t e r i l e r kadar v e r m i ş s e , bu y a b a n c ı l a r onlara
sülüse ahalisinin avuç içi kadar yerleri ve yurtları olmadığından,, tercih edilemiyecekti. Nihayet, G o s p o d a r l ı k arazisinin reayaya sa­
bu arazinin kendilerine tapu ile verilmesi onlarda "muhabbet-i va­ tılması h a k k ı n d a m ü s a a d e y i ihtiva eden b u irada 1851 S o n k â n u n u n d a
taniye,, d o ğ u r a c a k ve kendilerini t o p r a ğ a b a ğ l ı y a c a k t ı r . G e r ç e k t e n (1267 R e b i ü l e v v e l ) V i d i n ' d e resmen ilân o l u n d u . 4

o zamana kadar bu k ö y l ü biraz dara gelince, arkada korkacak Bununla beraber mesele yine uzun m ü d d e t s a l l a n t ı d a kaldı.
bir şeyi k a l m a d ı ğ ı n d a n , "hemen familyasını b i r arabaya y ü k l e t i p Bulgar komitecilerinin tahrikleri yine ş i d d e t l e n m i ş t i ve B u l g a r i s t a n ' ı n
S ı r b i s t a n ' a g e ç m e ğ i â d e t edinmiş,, i d i . 5
a y a k l a n a c a ğ ı sözleri d o l a ş m a k t a i d i . Teftiş yapmak ve İslâhatı hız­
l a n d ı r m a k gayesiyle V i d i n e Meclis-i V a l â â z a s ı n d a n Ş e k i p efendi de
G o s p o d a r l ı k meselesi u z a y ı p g i d i y o r , b i r türlü bir hal şekline 3
g ö n d e r i l d i ğ i h a l d e G o s p o d a r l ı k arazisinin reayaya satılması ve
bağlanamıyordu. Vidin'den gelen korkutucu haberler üzerine
s ü k û n u n iadesi bir türlü m ü m k ü n o l a m ı y o r d u . Tersine Bulgarlar
h ü k ü m e t nihayet şu i k i ş e k i l d e n b i r i n i s e ç m e k zorunda bulunu­
t a r a f ı n d a n , mültezimlerin k ö y l e r d e n k o ğ u l m a s ı , şeriye mahkemeleri
yordu: Evvelâ Gospodarlık hasılatından yarısının bağışlanarak diğer t a r a f ı n d a n verilen h ü c c e t l e r i n yırtılması g i b i h â d i s e l e r h a v a y ı git­
y a r ı s ı n ı n tahsili; evvelce d ü ş ü n ü l e n ş e k l e bakarak b u n d a k i deği­ ?
t i k ç e karartmakta i d i . Bilhassa "Gospodarlık arazisi reayaya ihsan
şiklik, sadece, G o s p o d a r l ı k v a r i d a t ı n ı n y a r ı y a r ı y a indirilmiş o l -
1
Arş. 42-1,17 rebiyülevvel 1267. Bu hususta ayrıca fetva da alındı. Arz
m a s ı d a n ibaretti. İkinci şık, evvelce düşünüldüğü gibi, arazinin
tezkiresinde deniyor k i : «Arazi-i mezkûrenin olvechile reâyâ-i Devlet-i Aliyyeye
d o ğ r u d a n d o ğ r u y a tapu ile reayaya ihale edilmesi i d i , k i bu suretle satılması Memâlik-i Saltanat-i Seniyyenin her tarafında merîyülicra olup usûle
köylü t o p r a ğ ı n g e r ç e k t e n s a h i b i olmakta i d i . Babı Âlî, nihayet muvafık olması cihetiyle bunda mahzûr-i şerî olmadığı dahi taraf-ı fetvâpenâhî-
den ifade olunmağla..» (Mez. İrade, arz tezkiresi). -Burada sadrazamın, «kâffe-i
i k i n c i şekli kabul etmek zaruretini a n l a d ı . Onu şimdiye kadar
Devlet-i Aliyenin sahib-i arazi» olduğu iddiası noktası noktasına kabul edile­
bilhassa t e r e d d ü t t e bulunduran nokta, bu b ö l g e eskidenberi ser­ mez. Şüphesiz Vidin'de büsbütün hususî şartlar bulunmakla beraber, Rumelinin
hat s a y ı l d ı ğ ı n d a n , arazi tasarrufunun yalnız m ü s l ü m a n l a r a tahsis diğer sahalarında da toprak ekseriyetle, mirî arazi, evkaf veya büyük çiftlikler
halinde yine d o ğ r u d a n d o ğ r u y a köylüye ait değildi. Esasen Vidin'de yapı­
edilmiş o l m a s ı i d i . H a l b u k i b ü t ü n tebaa "sahib-i arazi oldukları
lan yeni İslâhatla da toprak reayanın m ü l k i y e t i n e geçmiyor, «gospodarlık
halde yalnız nevahi-i m e z k û r e reayasının müstecir makamında ve arazisi ihsan olunmuyordu.»
yabancı sıfatında bulundurulmalarına pek de icâb„ görünmediği 2
Bak. Yukarda S. 87, not 2.
3

" m a l û m a t - ı cedide-i mahalliye,, ile a n l a ş ı l d ı ğ ı d a n nihayet k e ş i n ola­ «Nevâhi-i merkumenin arazi-i mevcudesi nizamı mucibince mahlûlatı hazi-
ne-i celileye ait olmak ve vakten minelevkât ecnebî uhdesine geçmemek ve ora­
rak tapu u s u l ü n e m ü s a a d e e d i l d i . Mamafih bu yeni kararda da b i r
dan defi iş'ar olunan müfsit makûleleri gibi eşhasa verilmemek...» üzere «ba
t a k ı m ş a r t l a r v a r d ı : E v v e l â reayaya s a t ı l a r a k bedeli a ğ a l a r a (gos- tapu nevahi-i merkume ahalisine satılması..» ( Arş. 42-1,17 rebiyülevvel ).
podarlara) verilen bu arazinin m ü l k i y e t i mutlak b i r ş e k i l d e terk 4
Arş. 44-2, İ. 1531, 1 cemaziyülevvel 1267, Rıza paşa ve Nail beyin müş­
terek tahriratları.
5
1
Arş. 42-1,17 rebiyülevvel 1267, melf. Nail beyin tahriratı. Arş. 44-2, İ, 1531,29 rebiyülahir. 1267.
6
2
Nail bey talimat mucibince harekete muvaffak olamıyacağını anlıyarak
Bak. Yukarda S. 94.
istifa etmişti. ( Lûtfi tarihi, IX, Tarih Kurumu yazmaları ).
3
Rıza paşa ve Nail bey, aynı zamanda, reayayı kışkırtan komitecilerin 7
Rakoviça manastırı keşişi, tahrikâtta devam ettiğinden Aynaroz'a sürüldü.
Anadolu'da münasip bir yere sürgün edilmesini de istemekte idiler ( Mezkûr (Arş. 43-1, İ. 690.9 rebiyülahir 1267).
tahriratları ).
 G O S P O D A R L I K REJİMİ 107
106 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ

1
yıl g e ç m i ş t i . Bir m ü d d e t sonra da Kırım harbi b a ş l a d ı . Bu harp
edildi,, t a r z ı n d a çıkarılan ş a y i a l a r Bulgarların esas istekleri ne
e s n a s ı n d a V i d i n r e a y a s ı Ruslardan y a r d ı m istiyerek yeniden b ü ­
o l d u ğ u n u a ç ı k ç a belli etmekte i d i . O n l a r para, tazminat g i b i h i ç b i r ş e y
y ü k b i r isyan t e ş e b b ü s ü n d e bulundular. Bu hareket de b a s t ı r ı l d ı .
2
vermeden t o p r a ğ a d o ğ r u d a n d o ğ r u y a sahib olmak i s t i y o r l a r d ı . Bu Fakat B u l g a r i s t a ' n ı n b u k ö ş e s i n d e k i isyan o c a ğ ı hiç b i r zaman
s ı r a l a r d a V i d i n valiliğine Rıza P a ş a yerine, buradaki ş a r t l a r ı bilmiyen, temamiyle s ö n d ü r ü l e m e d i .
göz dağı vererek iş b a ş a r a c a ğ ı n ı sanan bir valinin, Zarif Mustafa
Paşanın gelmesi vazi yeti büsbütün karıştırdı. Y e n i vali, bizzat
Ş e k i p efendiye, G o s p o d a r l ı k arazisinin reayaya s a t ı l m a s ı işini aklı
a l m a d ı ğ ı n ı s ö y l e d i . Onun b a ş k a sözleri ve hareketleri de ağalan
3
t u t t u ğ u n u ve eski usule taraftar olduğunu g ö s t e r m e k t e i d i . Bir
taraftan r e a y a n ı n , t o p r a ğ a tazminat vermeden temamiyle sahip o l ­
mak istemesi, d i ğ e r taraftan a ğ a l a r ı n e n t i r i k a l a r ı meseleyi ç ı k m a z a
s o k m u ş t u . D a v a n ı n bu ş e k i l d e hiç bir neticeye varmadan uzayıp
durması hoşnutsuzluğun g i t t i k ç e a r t m a s ı n ı ve yeni isyan alâmet­
4
lerinin belirmesini mucip olmakta i d i . 1850 isyanındanberi iki

1
Arş. 47-1, I. 160,8 muharrem 1268, melf. Vidin valisi Ali Rıza Paşanın
kendi kâtibi hattıyla Şekib efendiye vermiş olduğu müzekkire.
2
«Lom'un fukarası kendi taraflarından elli adam intihap ve Vidin'e irsal
edip bunlar Vidin'e geldikte Meclis'te, biz padişahımızın toprağını satın almağa
kadir değiliz, demişler..». Vali bulunan Zarif Paşa, tehdid ederek veya «görecek­
-
siniz size çiçekli tapu vereceğiz» şeklinde çocukça vaitlerle bunları yola getir­
meğe çalışıyordu. ( E . Z. Karal, Zarif Paşaya ait vesikalar, Tarih Ves. Mec.
Plevne'den yazılan mektup ). Şekib efendinin şu kaydı da dikkate şayandır:
«Gospodarlık arazisini reâyanın almamaları emrinde bazı taraftan tedabir-i hafi-
ye-i hariciye icra olunmakta olduğu..» ( Aynı yer, Şekib efendinin lâyihası ).
3
Zarif paşa «Vidin vücuhundan kendisiyle görüşen adamlara buranın rea­
yası pek yüz bulmuş olduğundan usûl-i memleket çığırından çıkmış ise de ben
bunu yoluna koyacağım, sizler müsterih olun yollu sözler söylemekte ve bu
tavr u lisanı beynerreaya şüyû bularak bütün eyalet reayasını bilâ icap havfa
düşürüp düşündürmektedir.», (Şekib efendinin mezkûr lâyihası ). Pilevne'den gön­
derilen mezkûr mektupta da şunu okuyoruz : «Zarif paşanın Vidin'e vusûlünden
sonra bu tarafın müslümanları Zarif Paşa Bulgarları müfsittir diye kesecek
diyorlar».
4
Muhtelif kaynaklardan gelen şikâyetler üzerine Babı Âli Şekib Efendinin
lâyihasını nazarı itibara alarak Zarif Paşayı derhal azl ve yerine Belgrad mu­
hafızı Vasıf Paşayı (Vidin isyanı başladığı zaman Niş Valisi idi. ) Vidin Valili­
ğine tayin etmiştir; ( 6 Rebiyülahir 1268-29 son kânun 1852-Aynı yer, Arz tez­
kiresi ).
 UMUMÎ NETİCE

Bulgaristan, O s m a n l ı h a k i m i y e t i a l t ı n d a eski tarihî ş a h ­

siyetini en ziyade g a y b e t m i ş sahalardan birini teşkil etmekte i d i .
Bir ç o ğ u O s m a n l ı l a r t a r a f ı n d a n k u r u l m u ş olan ş e h i r l e r d e hayat
ve manzara tamamiyle t ü r k t ü . Bulgarlar o zaman ancak köy­
lere, d a ğ k a s a b a l a r ı n a sığınmış bir halde, her türlü iktisadî, fikrî
hayattan mahrum, d a ğ ı n ı k u y u ş u k b i r halk olarak g ö r ü n m e k t e i d i .
Fakat Balkanlardaki milletler yeniden c a n l a n ı p O s m a n l ı hakimiye­
tine b a ş k a l d ı r m a ğ a b a ş l a d ı k t a n sonra da, t â 1875 tarihlerine
kadar bu "köylülerin,, hiç bir c i d d î hareket eseri g ö s t e r m e d i k l e r i
i d d i a s ı d o ğ r u d e ğ i l d i r . A r a ş t ı r m a l a r ı m ı z bize, X I X . uncu a s r ı n ilk
y a r ı s ı n d a da B u l g a r l a r ı n bir millet olma yolunda b ü y ü k gayretler
y a p d ı ğ ı n ı , Bulgar milletinin ç ö k ü ş devrinde O s m a n l ı tarihinin
gidişi ü z e r i n d e k u v v e t l e m ü e s s i r b i r â m i l olarak meydana
çıktığını g ö s t e r m e k t e d i r . Bilhassa a s r ı n tam o r t a s ı n d a , y a b a n c ı
tarihlerde o l d u ğ u kadar bizim tarihlerde de pek bahsi g e ç m i y e n ,
fakat her b a k ı m d a n b ü y ü k ö n e m i olan V i d i n ayaklanması
bunu b ü t ü n açıklığıyla ortaya k o y m a k t a d ı r .
1848 ihtilâlleri ve onu t a k i b eden y ı l l a r d a A v r u p a , liberal,
millî ve içtimaî mahiyette şiddetli hareketlere sahne o l m u ş ve bu
hadiseler Devletlerin iç teşkilâtı, u l u s l a r a r a s ı m ü n a s e b e t l e r ve
b ü t ü n k ı t a n ı n m u k a d d e r a t ı b a k ı m ı n d a n derin izler b ı r a k m ı ş t ı . Bu
arada, esasen bir zamandanberi l i b e r a l ve v a h d e t c i mühim
İslâhat hareketlerine girişmiş bulunan O s m a n l ı İ m p a r a t o r l u ğ u da
her y ö n d e n o l d u k ç a m ü h i m s a r s ı n t ı l a r g e ç i r m i ş t i r . A v r u p a daki
ihtilâller kızıştığı ve O s m a n l ı h u d u t l a r ı n a y a k l a ş t ı ğ ı zaman İmpa­
r a t o r l u ğ u n b a ş ı n a derhal yine K o c a Reşit P a ş a çağrıldı. Bu s ı r a d a
Bosna'da reaya ve beyler a r a s ı n d a eskidenberi devam eden içti­
maî z ı d d i y e t had bir noktaya v a r m ı ş t ı . Ç o k g e ç m e d e n Eflak'da bir
isyan çıkdı, ve Rus o r d u l a r ı hemen Tuna y a l ı l a r ı n a kadar indiler.
B ü t ü n Rumeli'de tehlikeli bir isyan h a v a s ı esmekte i d i . İşte bu
genel ş a r t l a r i ç e r i s i n d e , 1850 de İ m p a r a t o r l u ğ u n "en nazik bir ye­
rinde,,, V i d i n ' d e b ü y ü k bir köylü k ı y a m ı g ö r ü l d ü ve İ m p a r a t o r -
110 TANZİMAT V E B U L G A R M E S E L E S İ
luk için her b a k ı m d a n b ü s b ü t ü n vahim b i r durum y a r a t t ı . A s î
B u l g a r l a r ı n , esasen Islâvhk d u y g u l a r ı y l a A v r u p a ihtilâllerine ka­
rışmış bulunan S ı r p l a r d a n her zamanki g i b i y a r d ı m a l m a s ı k u v v e t l e
muhtemeldi. Ruslar, hemen V i d i n k a r ş ı s ı n a , Kalafat'a asker g ö n ­
d e r m i ş l e r ve t e ş v i k edici hareketlerde b u l u n m a ğ a başlamışlardı,
ö t e d e n Ingiltre de m ü l â y i m hareket o l u n m a s ı ve İslâhatın tatbikinde
d i k k a t edilmesi h u s u s l a r ı n ı i l e r i s ü r e r e k tazyikte bulunuyordu. İşte
İ m p a r a t o r l u ğ u bu kadar çetin b i r duruma sokan b u i s y a n ı n bilhassa
t a r i h î m e n ş e l e r i ve neticeleri b a k ı m ı n d a n b ü y ü k b i r m a n a s ı o l m u ş t u r .
E v v e l â isyan b ü y ü k ve ş i d d e t l i bir hareketti; en az on b i n kişi
a y a k l a n m ı ş t ı ve y ü z l e r c e ölü ve y a r a l ı v a r d ı . Bu hal, h a k i m m i l ­
letle Bulgarlar a r a s ı n d a k i k i n i a r t t ı r d ı ğ ı g i b i y a b a n c ı l a r ı n da b a z ı
m ü d a h a l e l e r i n e sebebiyet v e r d i . Devlet, bu hareket k a r ş ı s ı n d a i ç e r d e
ve d ı ş a r d a ç o k daha vahim hadiseler, b e k l e m e ğ e ve k a y g ı l ı anlar
g e ç i r m e ğ e b a ş l a d ı . Fakat bilindiği ü z e r e isyan, sonunda tamamiyle
y a t ı ş t ı r ı l d ı . Bununla beraber b ö l g e y i tam m â n a s ı y l a s ü k û n a k a v u ş ­
turmak için y a p ı l a c a k daha pek b ü y ü k işler v a r d ı . Malî ve i d a r î İs­
l â h a t y a n ı n d a bilhassa, aynı tarihlerde Bosna'da o l d u ğ u ş e k i l d e , f e o¬
d a 1 mahiyet g ö s t e r e n a ğ a l a r h a k i m i y e t i n i n tasfiyesi meselesi
b ü t ü n çıplaklığı ve çetinliği ile meydana çıkmıştı. Bu a ğ a l a r h a k i -
m i y e t i veya vesikalardaki ifade ile " G o s p o d a r l a r idaresi,,
bize bilhassa i s y a n ı n asıl karakterini, z i r a î - i ç t i m a î mahiyetini
g ö s t e r m e k t e ve b ü t ü n Rumeli hatta, b ü t ü n İ m p a r a t o r l u k isyanla­
r ı n d a z i r a î - i ç t i m a î vaziyetin yani, b ü y ü k k ö y l ü kitlelerinin
t o p r a k ü z e r i n d e k i durumu meselesinin ne kadar esaslı b i r rolü
o l a b i l e c e ğ i n i a n l a t m a k t a d ı r . O zaman bunu V i d i n için a ç ı k b i r
ş e k i l d e g ö r e n Reşit P a ş a h ü k ü m e t i a l d ı ğ ı b a z ı esaslı kararlara
r a ğ m e n hiç b i r m ü s b e t netice elde edemedi, ve bu b ö l g e d e b a ş ­
lıca b u sebeblerden ileri gelen h o ş n u d s u z l u k h i ç bir zaman eksil-
medi. Burada bilhassa g ö z e ç a r p a n b i r nokta d a h ü k ü m e t i n b ü t ü n
i y i niyetlerine ve f e d a k â r l ı k l a r ı n a r a ğ m e n d u r u m u d ü z e l t m e k i m ­
k â n l a r ı n ı n k e n d i elinde o l m a m a s ı d ı r . G e r ç e k t e n reaya a r a s ı n d a
her türlü h o ş n u d s u z l u ğ u n b a ş l ı c a k a y n a ğ ı olan t o p r a ğ ı n tasarrufu
meselesini k ö k ü n d e n hal etmek için h ü k ü m e t c e z r î b i r karar ver­
mekten ç e k i n m e d i . Fakat bu sefer zaten h o ş n u d s u z l u k l a r ı n ı a ç ı k ç a
belli eden a ğ a l a r ı n mukavemeti b a ş g ö s t e r d i . H ü k ü m e t , Bosna
m ü s l ü m a n beylerinin i s y a n ı n ı u n u t a m a z d ı . K a r a r l a r ı n t a t b i k i n d e
daha fazla İsrar ederse bu sefer b a ş k a b i r isyanla u ğ r a ş m a k zo-
UMUMÎ NETİCE 111
r u n d a k a l a b i l i r d i . Binaenaleyh i d a r e i m a s l a h a t p o l i t i k a s ı n ı
tutmak z a r u r î i d i . İşte İ m p a r a t o r l u ğ u n b ü n y e s i icabı her sahada
o l d u ğ u g i b i içtimaî sahada da kendini g ö s t e r e n bu i d a r e i m a s ­
l a h a t ç ı l ı k , bize i ç e r i s i n d e , İ m p a r a t o r l u ğ u n mukadder çöküşü
sebeblerini t a ş ı y a n dikkate ş a y a n b i r durumu g ö s t e r m e k t e d i r .
V i d i n isyanı genel b a k ı m d a n , içtimaî o l d u ğ u kadar mil­
lidir de. Asilerin b a ş l a r ı b ü t ü n Bulgaristam a y a k l a n d ı r m a ğ a çalış­
makta ve S ı r b i s t a n g i b i muhtar bir Bulgar b e y l i ğ kurmak gayesini
g ü t m e k t e idiler, onlar d u r u m l a r ı hakikaten çetin ve isyana elve­
rişli olan V i d i n k ö y l ü l e r i g i b i b ü t ü n Bulgar k ö y l ü kitlelerini ar­
k a l a r ı n d a n s ü r ü k l i y e c e k l e r i n i u m u y o r l a r d ı . G e r ç e k t e n isyan s ı r a s ı n d a
y a y ı l a n haberler b ü t ü n Bulgarlar a r a s ı n d a heyecan u y a n d ı r m a k t a i d i .
İ s y a n ı n umumiyetle Tanzimat tarihi b a k i m ı n d a n önemli netice-
lerindek b i r i de, h ü k ü m e t i n aynı tarihlerde, i d a r î s a h a d a aldığı
bir t a k ı m yeni İslâhat k a r a r l a r ı d ı r . Meselâ b ö y l e c e b ü t ü n İ m p a r a ­
torluk dahilinde valilerin mahallî meclisler k a r ş ı s ı n d a salâhiyetleri
genişletilmiş, Bosna ve V i d i n g i b i b i r toprak aristokrasisinin ha­
kim o l d u ğ u yerler sıkı b i r ş e k i l d e merkeze b a ğ l a n m ı ş ve neticede
bu tarih, T a n z i m a t ı n İ m p a r a t o r l u ğ u m e r k e z î l e ş t i r m e p o l i t i ­
k a s ı b a k ı m ı n d a n da m ü h i m bir t a r i h o l m u ş t u r .
Nihayet son olarak işaret edelim k i ç ı k a r ı l a n hattı h ü m â y û n l a r
ve n i z â m n â m e l e r ü z e r i n d e y a p ı l a n incelemeler, bizi Tanzimat t a r i ­
hinin i ç e r i s i n e ulaştırmaz; T a n z i m a t ı h a k i k î olarak ancak
onun, İ m p a r a t o r l u ğ u n t ü r l ü b ö l g e l e r i n d e her t ü r l ü h u s u s î ş a r t l a r l a
k a y n a ş a r a k meydana ç ı k a n canlı v a k ı a l a r ı n d a g ö r e b i l i r i z .
VESİKALAR
 I

Vidin S a n c a ğ ı Bulgar r e a y a s ı kullarının arzıhali

1
tercümesidir

"Şevketlû â m m e y e merhametlû Padişahımız efendimiz hazret­

lerinin atabe-i (<^) aliyye-i mülâkânelerinin türâbına arzıhâl-i
daraet-meal-i ( J l . c^\^>) fakiranemiz budur ki, avatıf-ı ( ^ 1 ^ . ) aliy­
ye-i âlemşümûl-i şahanelerinden Rusçuk ye Ziştovi ve sair Vidin
S a n c a ğ ı civar kazalarının fukarası karagümrük tazyikâtından tah-
lisine terahhum buyurdukları misillû zikrolunan Karagümrük
sancağımızın ahalisi kullarını ziyade tazyik ve iz'ac etmekle cüm-
mizin fakr u dücret-i ( c j?) haline bâdî olup ş ö y l e ki m e ' v a ( l / L ) ve
mesken-i fakiranemizden bir saat mesafeden on kuruşluk ş e y ihraç
ve naklinden ve gümrüksüz bir k ı y y e rûgan-ı sade ihracından
v e y â h u t idhalinden memnû ve bu gümrük rüsumatı ancak senede on
bin kuruşa bâliğ iken biz kulları mahsulatımızı bir karyeden öbür
karyeye ihraç ve idhal ile bey u şirâ (\ ^-z ^ ) edemediğimizden
nice hasar ve ekdâre duçar olmaktayız. Binaenaleyh plşgâh-i taht-ı âli
baht-ı rriülûkânelerinden tazarru ( ) ve istişfak-ı abîdânemizdir ki
mezkûr Karagümrügün bâr-ı tahammülgüdazından bu kullarının dahi
tahlisi ile ihya ve olveçhile istidâme-i avâm-ı ömr ve fer ü ş e v ­
ketleri ve her nevi âda-i ( Jjuil) Devlet-i Aliyyelerinin makhûriyeti
duasına âminen ve sâlimen müdavemetimize müsaade-i âliyye-i
padişahaneleri bidiriğ ve seza buyrulmak babında eıtır ü ferman
hazret-i mert leh-ül-emrindir deyu masturdur.,,

1
Arş. 40-1, I. 265, 3 Zilhicce 1266, melfuflarından.

116 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
II
1
K o n t Nesselrode ) t a r a f ı n d a n Rusya m a s l a h a t g ü z a r ı T i t o f
2
c â n i b i n e v a r i d olan t a h r i r a t - ı mahremane
" B u l g a r l a r ı n f e s a d a t ı n a dair U m û r - ı H a r i c i y e Nezaretiyle se­
faret beyninde v u k u b u î a n ifadat ve izahatı havi v a r i d olan tahri­
3
ratınızı İ m p a r a t o r c e n a p l a r ı n a arz ve t a k d i m eyledim. T a h r i r a t - ı
4
m e z k û r e mealiyle S a r ı m e f e n d i hazretleri t a r a f ı n d a n size mahre­
mane verilmiş olan m ü z e k k i r e müfadı ( j l u ) İ m p a ı a t o r - ı m ü ş a r ü n i l e y h
c e n a p l a r ı n ı n m a l û m u o l d u k t a kendi n i y y â t - ı s a h î h a s ı n ı Devlet-i âliy-
yenin t a k d i r b u y u r m a k t a o l d u ğ u ve Memalik-i M a h r û s a - i Mülû-
k â n e l e r i n i n a s a y i ş ve istirahat-i halini mucip olabilir kâffe-i husustta
Rusya Devletinin muavenet-i halisanesine istinad olunduğunu
ve etraftan v a k i olan ilkaat-ı b e d h â h a n e y e havale-i sem'-i itibar
b u y r u l m a d ı ğ ı n ı kemal-i mahzuziyetle m ü ş a h e d e eylemiştir. Bu hususta
t a r a f ı n ı z d a n m ü ş a r ü n i l e y h S a r ı m efendi hazretlerine ita olunan
ve k o n t D r o n ç o f caniplerinden tarafınıza v u r û d eden
ihbarat ile tasdik o l u n m u ş olan t e m i n a t - ı k a t ' i y y e d e n sonra, e g e r ç i
B u l g a r l a r ı n e y a l â t - ı cenubiyemizle teatisine i b t i d a r eyledikleri m ü -
n a s e b â t - ı hafiyyeden d o l a y ı Devlet-i A l i y y e n i n daha b a z ı mertebe
vesvese ve e n d i ş e s i o l d u ğ u halde kendisini tekrar temin z ı m n ı n d a
bir miktar ilâve-i k e l â m a i b t i d a r olunur: Ş ö y l e k i filhakika müşa­
r ü n i l e y h S a r ı m efendi hazretlerinin salif-üz-zikr m ü z a k e r e d e İ m p a ­
rator c e n a p l a r ı n ı n ihlâl-i emn ü a s a y i ş - i âlemi mucip olacak b i l ­
c ü m l e ahval ve k e y f i y y a t ı n d ü ş m a n - ı kavisi o l d u ğ u n u ifade eyle­
melerinde h a k l a r ı olup zira İ m p a r a t o r - ı m ü ş a r ü n i l e y h cenapları
memalikinde bu misillû t e ş e b b ü s a t ı n ş e d î d e n men ü tahzirine mü-
saraat o l u n a c a ğ ı d e r k â r d ı r , ve Basarabya z a b i t a n ı Devlet-i A l i y ­
yenin b i l v a s ı t a v a k i olan davet ve iltimas-ı â l i s i n e intizar etmiye-
1
Rus hariciye nazırı.
2
Arş. 4-1, İ. 3, 18 cemaziyülevvel 1258, melfuflarından.
3
Çar I. Nikola (1825-1855).
4
İbrahim Sarım (Paşa)( 1801-1854), elçilik, Meclis-i Valâ azalığı gibi muhte­
lif memuriyetlerden sonra 1841 senesi sonlarında Hariciye Nezaretine getirilmiş,
1843 e kadar bu mevkide kalmıştır. Yukardaki vesika onun bu nazırlığına rast­
lamaktadır. Sarım (Paşa) muhtelif mühim memuriyetlerden" sonra nihayet bir
aralık (1848 Nisan-Ağustos) sadrazamlık da yapmıştır .
VESİKALAR 117
r e k a h z ü girft olunan Bulgarlarla m ü n a s e b â t - ı hafisi o l d u k l a r ı m e ş ­
k û k olan k a l î l - ü l - a d e t e ş h a s h a k l â r ı n d a t e d a b i r - ı ihtiyatiye-i d i k k a t
ve basirete mübaşeret eylemiş o l d u k l a r ı n d a n bu cihetle
Devlet-i A l i y y e n i n dilhâh-ı âlisi tarafımıza i ş ' a r olunmazdan evvel
icra o l u n m u ş ve bundan b ö y l e az ç o k m e ş k û k bulunan e ş h a s
h a k l a r ı n d a dahi bir usûl-i nezaret-i k â m i l e vaz' o l u n m u ş isede
İmparator-ı müşarünileyh cenapları Devlet-i A l i y y e h a k k ı n d a
d e r k â r olan h a y ı r h a h l ı ğ ı i k t i z a s ı n c a işbu tedabire kanaat et­
meyip Ceneral Duhamel ( J - ' k j - ) in Memleketeyne 5
azimetinde
Bulgarlar t a r a f ı n d a n oralarda i k a m a çalışılmakta olan ve ce-
miyet-i ifsadiyeler m e m u r l a r ı taraflarndan tahrik ve ikdam olun­
d u ğ u ' azade-i ş e k ve iştibah bulunan f e s â d a t a sarf-ı efkâr-ı
d i k k a t eylemesi k e n d u y a mahsusan tavsiye ve s i p a r i ş olun­
m u ş o l d u ğ u n d a n ceneral-i mumaileyhin v a k i olacak tahkikatı­
nın m ü ş a h e d e - i semere-i hasenesi m e ' m û l u m u z olup d e r û n - ı
Memâlik-i Mahrûsa-i Mülûkânede îka-ı fesâdâta çalışmakta
olan k e s â n ı n m e s a î ve gayretlerini ç ü r ü t m e k ü z e r e ne m a k û l e
esbab ve vesaile t e ş e b b ü s o l u n m a s ı lâzımgeldiği t a h k i k a t - ı mez-
k û r e d e n Devlet-i A l i y y e n i n m a l û m - ı âlîsi b u y r u l a c a ğ ı d e r k â r ise
de mamafih B u l g a r i s t a n ' ı n sulh ve a s a y i ş - i hali, sekene ve ahalisi­
nin himayet ve s ı y a n e t i ve z a b i t a n - ı memleket t a r a f l a r ı n d a n hak­
l a r ı n d a zulüm ve t a a d d î v u k u a gelmemesi z ı m n ı n d a taraf-ı Dev­
let-i A l i y y e ' d e n b a z ı tedabir-i ş e d î d e ve m ü e s s i r e y e t e ş e b b ü s olun­
m a d ı k ç a hasıl o l a m ı y a c a ğ ı n ı ketm e t m i y e c e ğ i m i z d e r k â r olup, zira
tarafımıza v a r i d olan ihbarata nazaran Bulgaristan r e a y a s ı y l a
Bosna Eyaleti r e a y a s ı h a k l a r ı n d a gerek k ü ç ü k memurlar ve gerek
ehl-i İslâm ile A r n a v u t l a r t a r a f ı n d a n yeniden bir takım mezalim
ve taaddiyat v u k u a gelmekte olarak g e r ç i Devlet-i A l i y y e n i n
h ü s n - i n i y y e t - i seniyyesine zerre kadar iştibahımız y o ğ i s e de alel-
itlâk Memâlik-i M a h r û s a - i Osmaniye'de bulunan hırıstiyan sekenesi
beyninde a s â r - ı n a h o ş n û d î ve m u â d â t ı n ref ü izalesi z ı m n ı n d a
kendi evamir-i seniyyesinin kâmilen icrası a r z û k e r d e - i halisanemiz
o l m a ğ l a işbu ifadatı V ü k e l â - i S a l t a n a t - ı seniyeye t e b l i ğ ile v ü k e ­
lâyı m ü ş a r ü n i l e y h i m h a z e r a t ı n ı n ifadatı m e z k û r e d e Rusya Devletinin
S a l t a n a t - ı Seniyyeye ibraz ve izhardan halî o l m a d ı ğ ı h u l û s ve mu-
hadenetine bir delîl-i c e d î d m ü ş a h e d e b u y u r a c a k l a r ı n ; me'mul
etmekte o l d u ğ u m u z u ifade ederiz.,,
118 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
III
Fransa Umur-ı hariciyesi t a r a f ı n d a n 1849 senesi k â n u n u sani-
sinin alafranga on altısı tarihiyle v a r i d olan t a h r i r a t ı n h ü l â s a s ı
tercümesi
"Bahis S ı r b i s t a n ve Bulgaristan ve Bosna havalisine gelince
m e ş h û d o l d u ğ u n a g ö r e Devlet-i A l i y y e y i belki ihafe etmiş olan
muhatara şimdiki halde A v u s t u r y a l û memalikinden n e ş ' e t etmeyip
belki bu ü ç eyaletlerin yine kendilerinden ve bir de o r a l a r ı n isya­
na i s t i d a d l a r ı n d a n istifadeye fırsatbîn olan -Rusyalû tarafından
olmak lazımgelir. Bu ahval ü z e r i n e Devlet-i A l i y y e ' n i n d i k k a t i n i
c e l b e t m e ğ e cenabınızı memur e y l e d i ğ i m s ı r a d a havali-i m e z k û r e
ahalisinden olan hırıstiyanların m e v a d d - ı ş i k â y e t l e r i n i n istimaı (>C-I)
ile bir mukaddeme-i h o ş n u d î irae olunarak ve m ü m k ü n mertebe mu­
h a t a r a n ı n ö n ü a l ı n m a s ı hususuna Devlet-i A l i y y e y i sevk ve t a h r i ş
eylemenizi tavsiye etmiştim. Bu n e s â y i h i m i z dahi m ü c e r r e t k e n d i
menafii h a k k ı n d a d e r k â r olan sa'y ü gayretimizin â s a r ı demek
o l u p hatta devlet-i A l i y y e ' n i n ilkâatı tesiratı ile M ü s y o Fabri ( i i / * )
ye iş'arınız olan m ü t a l e a t , Devlet-i A l i y y e n i n ez-her cihet ( ^ . ^ ^ j l )
zeval ve inhilâline b ü t ü n b ü t ü n muhalif olan politikamızı m u ­
maileyhe ihtar etmiştir.,,
IV
6 ş a b a n 1266 t a r i h i y l e 2
Aleksandr bey t a r a f ı n d a n v a r i d olan
tahrirat . 3
"Marûz-ı ç a k e r l e r i d i r k i ,
S â y e b a h ş - ı atıfet ve i k b a l b u y u r d u k l a r ı V i d i n k a z a s ı n ı n ( * . j ^ i l j )
tabir olunur kura r e y a s ı ile B e l g r a d c ı k k a z a s ı r e a y a s ı t a r a f ı n d a n
b a z ı mertebe serzede-i zuhur olan u y g u n s u z l u k l a r ı n d a n naşi ç e n t
nefer ehl-i İslâmı idama ibtidar ve fırka fırka olup bir fırka mez-
b û r B e l g r a d c ı k kalesini muhasara ve b i r fırkası dahi V i d i n ' e bîr
1
Arş. 14-1, İ. 46, 29 Rebiyülevvel 1265, melfuflarından.
2
17 Haziran 1850.
3
Arş. 24/ 2, İ. 66, 9 Ramazan 1266, melfuflarından.
VESİKALAR 119
b u ç u k saat mesafede v a k i ( <~iyr ) karyesi c i v a r ı n d a içtima' ile
A k ç a r derbendini kesmek niyet-i k â z i b e s i n d e b u l u n d u k l a r ı n d a n
b a ş k a Sırplû t a r a f ı n d a n kendilerine muavenet o l u n a c a ğ ı n ı b i r ta­
kım t ü r r e h â t - ı k e l i m â t ı n n e ş r i n e ictisar ettiklerinden b i l m ü b a h e s e
h a s b - e l - c ı v a r i y e icra-ü muhabere ile bu babda olan m a l û m a t - ı ben-
d e g â n e m bu veçhiledir, ve S ı r b ı y a t a r a f ı n d a n bazı k e n d u y u b i l ­
mez ve n i k ü bedi farketmez makuleleri b u n l a r ı n içlerine g e l m i ş
m i d i r ve o makule e ş h a s firar ile u s s a t - ı merkumeye dehalet ve
icra-i mefsedetlerine muavenet (de) bulunan var m ı d ı r ve o l d u ğ u
takdirce men' ü d e f o l u n m a l a r ı hususuna t a k a y y ü d a t - ı k â m i l e iyfa
1 1
k ı l ı n m a k ü z e r e hudutta bulunan kazalar n a ç a l n i k ( j J ^ ) l a n y l a
m e m u r î n - i saireye sûy-i â c i z î d e n t e n b i h a t - ı ektdenin i c r a s ı y l a key-
fiyyetin ber vech-i izah s a v b - ı sami-i h i d î v a n e l e r i n e iş'ar ve icra-i
levâzım-ı muhabereye sarf-ı v u s ' u iktidar o l u n m a s ı hususuna dair
bu kere 5 ş a b a n 66 tarihiyle r e s î d e - i dest-i tazim olan t a h r i r a t - ı
d â v e r a n e l e r i müfad-ı ü b b e h e t - i t i y a d ı ( J L P I ^ I J L L . ) malûm-ı a b î d a -
nem o l m u ş ve rehîn-i ilm-i âlî-i â s a f a n e l e r i b u y r u l d u ğ u ve akdemce
s a v b - ı s a v a b - n ü m a y - i hidivanelerine ^ l i - l ^ ^ ) ba tahri-
rat-ı mahsusa ifade ve beyan k ı l ı n d ı ğ ı ü z e r e u s s a t - ı merkume tara­
fından bulunan ve bu taraftan olan hiç bir kimesnenin g e ç e m e m e s i hu-
s u s a t ı n a mezid itina ve d i k k a t k ı l ı n m a k ü z e r e hudutta v a k i kazalar na-
ç a l n ı k l a r ı y l a m e m u r î n - i saireye taraf-ı i h t i s a s k â r î d e n t e n b i h a t - ı e k î d e
bil-icra sınır b a ş l a r ı n d a olan k a r a k o l l a r a i s t i h k â m a t - ı lâzıma verilmiş
ve keyfiyet bundan evvelce mahsusan i h r a ç olunan tatar vesatetile
h a k i p â y - i v a l â y - i â s a f a n e l e r i n e beyan ve i ş ' a r kılındığı ü z e r e bundan
b ö y l e dahi olvechile i k d â m a t ve i h t i m â m a t - ı kâmilenin i c r a s ı n d a
bir v e ç h i l e kusur o l u n m ı y a c a ğ ı d e r k â r b u l u n m u ş t u r . S ı r b ı y a tara­
fından b a z ı kenduyu bilmez makulelerinden vak'a-i m e z b û r e n i n
hîn-i t a h a d d ü s ü n d e n evvel ve sonra b i r kimesnenin firar y o l l u
2
veyahut p a ş o ş ile olhavaliye g i d i p g i t m e d i ğ i ç a k e r - i istikamet-
perverlerice m e c h û l olmak ve n a ç a l n ı k l a r t a r a f l a r ı n d a n dahi buna
dair bir g û n a iş'arat v u k u bulmamak cihetile b i r m a l û m a t kesb
o l u n a m a m ı ş ise de s a v b - ı sami-i m ü ş i r î l e r i n e b i r taraftan haber
verilmiş veya g ö r ü l m ü ş o l d u ğ u takdirce levazım-ı taharrinin iyfa-
1
Kaza müdürleri.
2
Sırpça pasaport demek.

120 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
sıyla ahz u girift olunarak sûy-ı â c i z î d e n suale hacet b ı r a k ü m ı -
yarak h a k k ı n d a t e r e t t ü p edecek m u a m e l â t - ı cezaiyenin icrası
menût-ı rey-i âli-i d â v e r i l e r i b u l u n m u ş o l d u ğ u n d a mukteza-i
şîme-i kerîme-i m e h a m - â ş i n a î ( J l i i T ve reviyyet-i müselleme-i
m ü n 'imaneleri ü z e r e iktizasının icrası hususuna himmem-i âli-i d â ­
verileri ş a y a n buyrulmak b a b ı n d a . , ,
V i s y a n ı n b a z ı mertebe t e v e s s ü ü ile bir b a ş k a renk aldığı a n l a ş ı l m a k t a ­
F e r i k a n - ı kiramdan bu d e f a memuriyet-i mahsusa ile V i d i n
canibine izam buyrulacak Rıza P a ş a hazretlerine t a l i m a t - ı
1
seniyye m ü s v e d d e s i
" Ferik-i m ü ş a r ü n i l e y h hazretleri bu kerre V i d i n eyaletinde
bazı' k u r â r e a y a s ı t a r a f l a r ı n d a n zuhura g e l m i ş olan h a r e k â t - ı isya-
niyenin s ü r ' a t - i indifaı e s b a b ı n ı n istihsal ve istikmaline memur o l ­
d u ğ u n d a n kendisine mukaddeme-i m a l û m a t olmak ü z e r e işbu vak'a-
nın mahallinden iş'ar olunan hal ve keyfiyetile buraca ittihaz olunan
tedabir beyan olunup bunun ü z e r i n e kendisi t a r a f ı n d a n ittihaz
olunacak tedabir ve usûlün e s a s ı n a dair bazı ihtarat i c r a s ı y l a
(
müteferriat-ı memuriyeti kendisinin ,dirayet ve reviyyet-i m a l û m e -
sine havale olunur. V i d i n valisi atûfetlû P a ş a hazretleri tarafın­
dan en ibtida vukubulan iş'ara nazaran V i d i n c i v a r ı n d a k â i n Sah­
ra nahiyesinde bazı kariyeler r e a y a s ı m ü s a l l e h a n t e c e m m ü ve ta­
h a ş ş ü t ederek i k i nefer ehl-i islâmı ve bir zabtiye neferini d a r p
ve cerh edip sebeb-i hareketleri a n l a ş ı l m a k ve telif ve teminlerile
cemiyetlerinin d a ğ ı t ı l m a s ı n a ç a l ı ş m a k ü z e r e b a z ı adamlar g ö n d e ­
rilmiş ve V i d i n ' e on saat mesafede k â i n B e l g r a d c ı k k a z a s ı n ı n
bazı k u r â s ı r e a y a s ı dahi bunlar g i b i ilân-ı isyan ederek kaza-i
m e z k û r c i v a r ı n d a t e c e m m ü ile ahali-i memleket B e l g r a d c ı k kasa­
b a s ı kalesine k a p a n ı p b u n l a r ı n dahi ahvalini ve istediklerini an­
lamak üzere memurlar g ö n d e r i l m i ş olup sonradan gelen tahrirat
meallerine g ö r e g ö n d e r i l m i ş adamlar reaya-i merkumeyi m ü s e l l a h
olarak Balkanlar içinde m ü c t e m i ve m ü t e h a ş ş i d bulup k e n d i ­
lerine icra olunan n e s â y i h ve t e b l i g a t ı isga etmeyip g ü y a sebeb-i
hareketleri m ü r e t t e b a t - ı mîrîyelerinin a ğ ı r o l m a s ı keyfiyeti isede
1
Arş. 20-2, İ. 17, 16 Şaban 1266, meflûflarından.
VESİKALAR 121
daha ziyade t e c e m m ü ve t a h a ş ş ü d ederek onun ü z e r i n a b e y a n - ı
hal edeceklerini ifade ederek daire-i isyan ve h a r e k â t ı tevsi için
sair k u r â ahalisini cebren ve kerhan kendilerine ittiba ettirmekte ve
bu hal ile b a z ı t u r u k ve meâbiri L.«_j J » veDersaadet caddesi olan
A k ç a r t a r i k i n i kat' ü sedd ile ü z e r l e r i n e u ğ r a y a n ve ellerine d ü ş e n
kimseleri soyduktan sonra habs ve tazyik eylemekte o l d u k l a r ı velhasıl
m a s l a h a t ı n i b t i d a s ı b i r k a ç kariye ahalisinin ş ö y l e c e hareketi s e r k e ş a n e -
leri g i b i g ö r ü n ü y o r k e n sonradan madde ehemmiyet kesb edip daire-i
dır ; evvelki i ş ' a r d a maslahat hafifçe g ö s t e r i l m i ş ise de b ö y l e
ş e y l e r d e usul-i i h t i y a t î y e y e kemalile riayet olunmak icab-ı halden
o l d u ğ u n a binaen mahallince ittihaz kılınmış olan tedabirin etraf­
lıca t u t u l m a s ı vesair taraflardan muavenet ve m ü z a h a r e t e m ü s a -
raat o l u n m a s ı y l a beraber her yerde dahi m ü t e b a s s ı r a n e ve m ü t e -
y a k k ı z a n e hareket k ı l ı n m a s ı için v e s â y a ve t e n b i h â t - ı lâzime irsal
ve t e b l i ğ o l u n m u ş , m a s l a h a t ı n sonraki i f a d â t t a n m ü s t e b â n olan
ehemmiyetine nazaran tedabir-i m e ş r û h a n ı n daha v ü s ' a t l i ve kuv­
vetli t u t u l m a s ı n a lüzum g ö r ü n m ü ş velhasıl hadise-i m e r k û m e n i n
s ü r ' a t - i indifaı için her türlü vesâil-i k a v i y y e ve s e r î a y a t e v e s s ü l
o l u n m a k l ı k i c a b e t m i ş o l d u ğ u n a ve bu dahi ehl-i isyanı s ı n d ı r a c a k
ve korkutacak kuvve-i m u n t a z a m a n ı n ş e v k i y l e hasıl o l d u ğ u n a b i ­
naen elân V i d i n ' d e bulunan bir tabur a s â k i r - i nizamiye-i ş a h a n e ­
den maada Silistre'de bulunan piyade taburunun m ü m k ü n olursa
Tuna tarikile, o l m a d ı ğ ı halde berren seyr-i serî ile V i d i n ' e azimet
eylemesi ve R u s ç u k ' t a bulunan s ü v a r i a s â k i r - i nizamiye-i c e n â b - ı
m ü l û k â n e dahi acele yine V i d i n canibine azimet edip B a b a d a ğ ' ı n ­
da bulunan s ü v a r i alayı dahi bunun y e r i n i tutmak ve sonra ne
emrolursa ona g ö r e hareket eylemek ü z e r e Ruscuk'a d o ğ r u gel­
mesi ve B ü k r e ş ' t e bulunan asâkir-i nizamiye-i hazret-i ş a h a n e d e n
bir tabur piyade ile Y e r k ö y ü ' d e bulunan t o p ç u b ö l ü k l e r i n d e n dahi
bir b ö l ü ğ ü kezalik s ü r ' a t - i seyr ile V i d i n p i ş g â h m d a bulunan K a ­
lafat k a s a b a s ı n a g i d i p T u n a ' y ı g e ç m e k ü z e r e b e r û d e n v a k i ola­
cak ifade ve i ş a r e t e b a k m a s ı ve buradan i k i tabur piyade a s â ­
k i r - i hazret-i ş a h a n e dahi V a r n a ve ondan Ş u m n u tarikile V i d i n ' e
g ö n d e r i l i p ve Ş u m n u ' d a bulunan t o p ç u b ö l ü ğ ü n ü n dahi hemen
hareket ve m ü m k ü n mertebe s ü r ' a t ederek V i d i n ' e yetişmesi veri­
len karar i k t i z a s ı n d a n olup b u n l a r ı n k u m a n d a n l a r ı n a icap eden
v e s â y a ve talimat derhal g ö n d e r i l m i ş t i r . Ferik-i m ü ş a r ü n i l e y h i n
122 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
memuriyeti i k i dereceden ibaret olup evvelkisi hareket-i v a k ı a n ı n
mebde' ve menşeini tahkik ve istiknah ile z u h û r u e s b a b ı n ı n s ü r ' -
at-i indifama bakarak bununla ve sair tarikle icra-i temin ve te'lif
edip hadise-i m e z k û r e y i kan d ö k ü l m e k s i z i n ve vesâil-i ş e d i d e y e
m u h t a ç o l m a k s ı z ı n tedabir-i maneviye ve usûl-i h â k i m a n e ile d e f
e y l e m e ğ e ç a l ı ş m a k ve ikincisi dahi bu t a r i k - i rıfk u m ü l â y e m e t l e
husul-i matlap m ü m k ü n olmaz ise n â i r e - i ihtilâlin sair yere sira­
yet etmeksizin derhal b a s t ı r ı l m a s ı mecburiyetine mebni mua-
mele-i cebriyeye zaruret ilca eder ise ,cem ü tahaşşüt
edecek kuvve-i nizamiyenin icabına g ö r e sevk ve imaline
b a k m a k t ı r . Bu cihetle m ü ş a r ü n i l e y h buradan hareketle Varna'ya
ç ı k ı p kemal-i s ü r a t l e bir gür, evvel Vidin'e y e t i ş m e ğ e azimet
ederek v u s û l ü n d e V a l i P a ş a hazretlerinden vesair e r b a b - ı vukuf­
tan şu vak 'anın sebeb ve m e n ş e i ne o l d u ğ u ve ne renk ve r e v i ş -
te b u l u n d u ğ u bil-etraf tahkik olunduktan sonra ihtimal-i a ğ l e b d i r
k i asıl taraf-ı Devletten gelen tekâlif-i m û t e d i l e d e n değil, bazı
k ü ç ü k m e m u r l a r ı n veyahut kendilerini çiftlik ve arazi (sahibi)
addeden kimselerin ve bazı mültezim g ü r û h u n u n t a a d d i y a t ve
mezalim-i v a k ı a l a r ı şu u y g u n s u z l u ğ u n h u d û s u n a sebebiyet v e r m i ş
o l m a s ı y l a bunlara cezm hasıl olur ve her ne kadar şu surette
hareketleri cihetiyle m ü t t e h i m o l d u k l a r ı d e r k â r ise de d i ğ e r taraf­
tan dahi m a ğ d u r ve mazlum o l d u k l a r ı t e b e y y ü n eder ise t u t t u k ­
ları y o l u n şerait-i raiyyet ve mutavaata ne derecelerde m ü b a y i n
o l d u ğ u ve bu tarikle hiç bir ş e y e vasıl o l a m a y ı p bilâkis d u ç a r - ı
u k û b â t ve m ü c a z â t o l a c a k l a r ı kendilerine tefhîm ve daire-i itaat
ve teslimiyete girerek bir g û n a ş i k â y e t l e r i var ise t a r i k - i m e ş r u u
ile arz ettikleri halde â l e m e mebzul olan ni'met ve şefkat ve m a ' -
delet-i hazret-i ş e h i n ş a h î d e n temamiyle h i s s e y â b o l a c a k l a r ı ve o
makule me'zalim riezd-i â l î d e bir v e ç h i l e i ğ m a z olunur şey o l m a d ı ­
ğ ı n d a n t a h k i k a t - ı lâzimenin i c r a s ı y l a e s b a b - ı refah ve saadet-i
hallerinin istihsaline b a k ı l a c a ğ ı gûş-ı h u ş l a r ı n a lâyıkıyla t e l k i n
olunarak tatmin-i k a l b ü e f k â r l a r ı n a sebeb olacak teminat ve ne-
sâyih ve i h t a r â t tebliği akdem-i tedabirden olmasıyla bunun için
derhal reaya-i m e r k û m e n i n c e m i y e t g â h ı n a bir söz anlar adam
g ö n d e r i l i p veyahut i ç l e r i n d e n b a z ı kabil-i hitap o l a n l a r ı g e t i r t i l i p
t a h k i k - i ahvalleriyle ş i k â y e t - i v a k ı a l a r ı m a k r û n - ı hakikat ise icra-i
ma'delete ve evvel emirde nasihata memur o l d u ğ u n u ve s ö z d i n ­
lemezler ve t a r i k - i m ü s t a k i m - i mutavaata girmezler ise maiyetine
VESİKALAR 123
verilmiş olan k u v v e - i kâfiye-i askeriye ile kendilerini v u r m a ğ a
ve tedib e y l e m e ğ e mecbur o l a c a ğ ı n ı lisan-ı m ü n a s i b ile tahriren
veyahut şifahen t e b l i ğ ve beyan ile hem g ö s t e r e c e k ve hem de
korkutacak sözler ile teskin-i e z h a n l a r ı n a himmet, velhasıl tayin
olunan k u v v e - i askeriyenin imaline hacet k a l m a k s ı z ı n yalnız ka­
raltısı ile şu hareketin def ' i e s b a b ı n a her suretle sarf-ı makderet
oluna. Me'mûl o l d u ğ u ü z e r e bunlar icra olunacak nesayihin ve
g ö s t e r i l e c e k t e h d i d â t - ı . lisaniyenin teşiratı ile yola yattıkları ve
terk-i silâh ederek arz-ı mutavaat eyledikleri halde şikâyet-i va­
k ı a l a r ı s e m ' - i hakkaniyet ile dinlenilip ve her g û n a tahkikat icra
olunup bunların h a k k ı n d a her ne y ü z d e n olur ise olsun
mahallince bir t ü r l ü zulüm ve taaddi v u k u u anlaşılır ise
hakikat-i halin bu tarafa bildirilmesine musaraat kılına.
Hilâf-ı melhûz olarak reaya-i merkume icra olunacak ne-
sayih ve ihtaratı k a b u l etmeyip ve cemiyetlerini dağıtma-
yıp merkez-i isyanda duracak olur ise olhalde bizzarure bazı
mertebe irae-i kuvvete ihtiyaç g ö r ü n e c e ğ i n d e n a r t ı k b u n l a r ı n mik­
t a r ı n a g ö r e a s â k i r - i memurenin cümlesi t e c e m m ü ve t a h a ş ş ü t et­
mesine intizar olunmak mı lâzım gelir, yoksa m i k d a r - ı kâfîsiyle
kuvve-i mahalliye birleştiği vakit ü z e r l e r i n e gidilmek mi icab
eder, hal ü m a s l a h a t ı n tayin e d e c e ğ i tarikle hareket olunmak farî-
zedendir. Şu kadar k i u s s â t ı n k a l a b a l ı ğ ı ziyade, sevk olunacak
asker derece-i k â f i y y e d e o l m a d ı ğ ı halde kendilerini hatar ve teh­
likeye koymak demek olup bu ise hiç bir veçhile caiz o l m ı y a c a ğ ı
misillû işbu hal-i isyana meydan verilir ise daha k u v v e t b u l m a s ı
ve allah etmesin etrafa dahi sirayet eylemesi m ü l â h a z a s ı dahi der­
piş olunmak l â z ı m g e l e c e ğ i n d e n bu i k i d a k i k a y ı tevfik ederek ve
icra olunacak tedabir ve h a r e k â t - ı askeriyeye pek ziyade d i k k a t
edilerek m a s l â h a t ı n semt-i s ü h û l e t i b u l u n m a s ı yani silah k u l l a n ­
m a ğ a hacet getirmiyerek yalnız n ü m a y i ş - i a s k e r î ile tahvif edile­
rek ve k a r a l t ı g ö s t e r i l e r e k bununla cemiyetlerinin t e f r i k i için i b -
raz-ı meâsir-i reviyyet ve fetanete fevk-el-gaye sarf-ı m e s a î ve gay­
ret oluna ve zaruret-i sahihe haline m ü n h a s ı r olarak irae ve imal-i
kuvvete ihtiyaç g ö r ü n d ü ğ ü halde yine usul-i rıfk u m ü l a y e m e t el­
den b ı r a k ı l m a y ı p ziyadesile m e r h a m e t k â r a n e olunmak ve bazı se-
b ü k m a ğ z a n ı n eser-i t e s v i l â t ı a l t ı n d a hareket e y l e m i ş olan aceze-i
ahalinin hasar g ö r m e m e s i n e ve lüzumsuz olarak ferdin burnu ka­
rt a m a m a s ı n a kemalile d i k k a t k ı l ı n m a k ve birde hey'eti isyaniyede
124 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
bulunanlara icra olunacak nesayih tesir etmeyip de maslahat k u v -
ve-i cebriye imaline d a y a n d ı ğ ı halde asakir-i nizamiye-i Hazret-i
Ş a h a n e n i n kâffe-i h a r e k â t ı usul ve k a v a i d t a h t ı n d a bulunarak yal­
nız harbce vezaif-i zimmetlerini icra ile y ü z l e r i n d e n zararı m ü e d d i
bir keyfiyet zuhura g e l m i y e c e ğ i m ü s e l l e m isede faraza ahaliden
bazıları bu h a r e k â t - ı h a r b i y e y i z u u m l a r ı n c a z a m a n - ı fırsat ittiha-
zıyla onlar dahi bir koldan reaya ü z e r i n e h ü c u m etmek y a ğ m a
ve istirkak g i b i ş e y l e r e t e s a d d î eylemek vadilerinde bazı halât
vukua gelecek olur ise bunun netayic-i vahime ve m u z ı r r a s ı he­
saba gelmez olmasiyla bu s ı r a l a r ı n dahi h ü s n - i idaresine b a k ı l m a k
f a r î z e d e n d i r . B a l â d a tahrir ve beyan kılındığı veçhile şu hareket
mahallince b a z ı t a a d d i y a t ı n eser-i müellimi o l a s ı melhuz isede b a z ı
tarafların iğfalatı t e s i r a t ı y l a olması dahi m ü l â h a z a d a n g a y r - ı b a î d
o l d u ğ u misillû b u madde yalnız orada m ü t e k e v v i n ve mahalline
:
mahsus olup veyahat h û d a nekerde ( Ji .\J^) beru taraflar r e a y a s ı dahi
c j
ittifakda olarak bir b ü y ü k silsile-i isyaniyenin ucu olması d a h î te­
emmül ve t e f e k k ü r olunacak b i r ş e y o l m a s ı y l a b u babda t a h k i -
k a t - ı a m î k a icrasiyla şu hareketin sebeb ve m e n ş e i nedir ve b e r û
taraflarla bir g û n a eser-i iştirâk var mıdır, var ise ne taraflara
d o ğ r u rahatsızlık emaresi g ö r ü l ü y o r ve bunun ö n ü kestirilmesi ne
esbaba mevkuftur; ş u r a l a r ı n a dahi ziyadesiyle sarf-ı efkâr oluna­
rak ve meselâ bu hadise e s b a b - ı mahsuseden n e ş ' e t etmiş ve bu
cihetle mahallihe m ü n h a s ı r g ö r ü n d ü ğ ü halde dahi ş a y e d ç a r ­
ç a b u k b a s t ı r ı l a m ı y a c a k yahut tedabir-i i c a b î y e yolunda tutu-
l a m ı y a c a k olur ise yine sirayet mahzurunu ve enva' uygun­
suzlukları câlib o l a c a ğ ı n d a n b u r a s ı dahi h a t ı r d a n çıkarılmıya-
rak istihsal olunacak m a l û m a t ı n s ü r ' a t - i iysaline himmet buy-
rula. İşbu hareket-i isyaniyeye c ü r e t eden kariyeler S ı r b i s ­
tan'ın c i v a r ı n d a o l d u ğ u n d a n H ü k û m e t - i S ı r b i y e mukteza-i farî-
za-i sadakati ü z e r e S ı r p eyaleti ahalisinin bu maddede ehl-i isyanla
her g û n a m ü ş a r e k e t ve muavenetten berî o l m a s ı n a ç a l ı ş a c a ğ ı me'-
mul olup hatta buna dair icra-i teminat e y l e m i ş ise de mahalince
m a s l â h a t a t e ş e b b ü s olunduğ-u ve hususen hareket-i askeriyeye
başlanıldığı vakit bunun hilâfına olarak ö t e taraf ahalisinden ehl-i
isyana ma 'nen veya maddiyen muavenet ve m ü z a h e r e t eseri g ö s ­
terilecek olur ise olbabda Emaret-i S ı r b i y e t a r a f ı n a ifâdât-ı lâzi-
me icrasına Ferik-i m ü ş a r ü n i l e y h mezundur; ve h u d u d - ı eyalette
bulunan ahalinin etvar ve mişvarı ne surettedir ve bir g û n a eser-i
VESİKALAR 125
m ü ş a r e k e t ve muavenetleri var mıdır; b u r a l a r ı n ı tahkik ile keyfiye­
tin b u tarafa iş ' a r ı n a m ü s a r a a t edecektir. Ferik-i m ü ş a r ü n i l e y h
gerek icra-i tahkikat ve gerek ittihaz olunacak tedabir iktizasın­
dan olarak taleb-i muavenet ve m ü z a h e r e t için etrafta bulunan
v ü l â t ve memurin ile muhabereye mezun olup her b i r taraftan
tahkik e d e b i l e c e ğ i ahvalin serian ve peyderpey bu tarafa i ş ' a r ı ­
na ve buraca y a p ı l a c a k ve lüzûmu halinde ittihaz olunacak teda­
b i r - i külliyenin dahi i h t a r ı n a himmet e y l i y e c e ğ i misillû V a r n a ' d a n
tâ V i d i n ' e kadar g e ç e c e ğ i yollarda dahi bizzat ahval-i reayaya
medd-i nazar-ı d i k k a t eyliyerek ve m ü m k ü n mertebe tahkikat
icra ederek her ne m a l û m a t istihsal eyler ise b u tarafa b i l d i r m e ğ e
m ü s a r a a t b u y u r a c a k t ı r . Celb ve cem' olunacak asakir-i nusret-
meâsir-i hazret-i ş a h a n e n i n saye-i m e â l î - v â y e - i c e n â b - ı ş e h i n ş â h î d e
her g û n a e s b â b - ı istirahatlerinin h u s û l ü n e b a k ı p bir g û n a zaruret
ve sıkıntı ç e k m e m e l e r i ve gerek esna-i rahda ve gerek t a h a ş ş ü t -
g â h l a r ı olan mahallerde zad u zahirelerinin v a k t ü z a m a n ı ile
tedarik ve istihzarı z ı m n ı n d a her b i r tarafın m e m u r l a r ı n a vesaya
ve t e b l i ğ a t icrasiyla vesâil-i istirahat-i kâmilelerinin istihsal olun­
m a s ı hususuna himmeti bilhassa dirayet ve gayret-i m a l û m e ve
m ü c e r r e b e s i n e muhavveldir.,,
VII
Der-i A l i y y e d e mukim İngiltere elçisi Sir Stratford Canning
c e n a p l a r ı t a r a f ı n d a n 1850 senesi A ğ u s t o s u n u n on d ö r d ü
tarihi ile sefaret b a ş t e r c ü m a n ı M ü s y o Pizani'ye
verilen bir k ı t ' a talimatın t e r c ü m e s i
"Muahharan Bulgaristan t a r a f ı n d a serzede-i zuhur olan v u k u -
at-ı müteellime sahib-i insaniyet bulunan kaffe-i zul-ukûlün kalbini
p ü r ı s t ı r a p ve melâl ederek h a y ı r h a h â n - ı S a l t a n a t - ı Seniyyenin
kemal derece esef ve e n d û h u n u m ü s t e l z i m o l m u ş t u r . Bu bapta
tarafınızdan D e v l e t l û Âlî P a ş a hazretlerine ifade ve t e b l i ğ olunan
ihtarat benim t a r a f ı m d a n dahi bizzat h a k i p â y - i ülyây-i hazret-i
2
S a d a r e t p e n a h î y e arz u takdim kılınmış olmakla Tuna sevahilinde
1
Arş. 33-5, İ. 585, 13 Şevval 1266, melfuflanndan.
2
Mustafa Reşit Paşa-
 VESİKALAR 127
126 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ

bulunan İngiltere k o n s o l o s l a r ı n ı n inha ve t a h r i r a t l a r ı ü z e r i n e mu- ve bazan dahi muzır o l a b i l d i ğ i d e r k â r d ı r . .Kaldı k i işbu azîm u y ­
ahharan L o r d Palmerston c e n a p l a r ı canibinden tarafıma v a r i d ve g u n s u z l u ğ u n ç a r e s i t a ş r a m e m u r l a r ı n ı n i n t i h a b ı n d a evvelkinden
vasıl olan b i r k ı t ' e talimnamede münderiç bulunduğu üzere ziyade d i k k a t olunarak memurin-i merkumenin nezd-i S a l t a n a t - ı
h u s u s - ı mezbura dair Ingilere D e v l e t i nezdinde hasıl olan efkâr Seniyyede daha ziyade mes'ul t u t u l m a s ı n d a n ve bir nevi fesad
ve m ü t a l e a t V ü k e l â - i S a l t a n a t - ı Seniyyeden m ü ş a r ü n i l e y h i m a i k i zat-ı zuhurunda bunun d e f ü izalesi z ı m n ı n d a m ü c e r r e t a s â k i r - i nizami­
f e h a m e t - s i m a t ı n ( o ^ ^ - . U j ) m a l û m u b u y r u l m u ş t u r . K a l d ı k i zikrolu- yenin istihdam o l u n m a s ı n d a n ve İ s l â m d a n o l m ı y a n z a b ı t a n ve me­
nan talimnamenin yedime v u s u l ü h e n g â m ı n d a taraf-ı ahardan ahz murinin ehl-i ırz ve m ü s t a k i m - ü - l e t v a r b u l u n m a s ı n a im'an-ı nazar
olunan habere g ö r e evvel emirde zuhur e t m i ş olan şuriş ve i h t i ­ buyrulduktan sonra b u n l a r ı n sıfat-ı resmiyeleVine reayet-i lâzıma-
l â l d e n d o l a y ı S ı r b i s t a n d a ğ l a r i y l e etraf ve c i v a r ı n a iltica eden nın icra ve iyfa ettirilmesinden ve asi u esası m ü s b e t bulunan
Bulgar familyaları h a k k ı n d a m ü c e d d e d e n b i r t a k ı m sui-muamele v u ­ iştikâ ve i s t i r h â m â t a havale-i sem'-i itibar olunarak ref'i ç a r e s i n e ba­
kua gelip işbu vak'a-i a h î r e n i n m ü t e f e r r i a t ı n d a n olmak ü z e r e V ü ­ k ı l m a k t a n ibaret o l a c a ğ ı v a z ı h a t t a n b u l u n d u ğ u misillû Devlet-i
k e l â - i H â z ı r a - i S a l t a n a t - ı Seniyye h a z a r a t ı n ı n m a l û m l a r ı buyrul- A l i y y e n i n d e r k â r buyrulan l u t f u merhamet ve adaletini şâibe-i
d u ğ u v e ç h i l e Devlet-i A l i y y e n i n e s h a b - ı m e r â t i b - i refîasından ş ü p h e d e n tahlis z ı m n ı n d a muahharan serzede-i zuhur olan vukua­
bulunan b a z ı memurin c â n i b i n d e n aff-ı u m u m î y e dair n e ş r ü ilân tın e s b a b ı t e c e s s ü s ve taharri olunup v u k u a t - ı m e z k û r e n i n neta-
o l u n m u ş olan m e v â i d - i aleniyenin külliyen hilâfı olarak b i r t a k ı m y i c i olarak zuhura gelen ş e n â â t m sebeb ve m ü r t e k i b i bulunan
h a r e k â t - ı menfûre ve muamele-i g a y r - ı l â y ı k a i r t i k â b olunmuştur. e ş h a s ı n m ü s t a h a k o l d u k l a r ı v e ç h i l e terbiye ve tekdir b u y r u l m a s ı
H a l b u k i Devlet-i A l i y y e ' n i n zîr-i d e s t a n ı bulunan ahali beyninde iktiza-i halden b u l u n m u ş t u r . Ç ü n k i Bulgar taifesinin zuhur eden
k a v a i d - i itaat ve i n k i y a d ı icra ve tenefize ve isyan ve tuğyana kabahatleri ve d u ç a r o l d u k l a r ı z u l ü m ve taaddiyata t a h a m m ü l
dair olan meyi ü i s t i d a d ı n hemen alâimi zuhurunda ve hususiyle edememeleri e c n e b î t a r a f ı n d a n v a k i olan t a h r i k â t a imtisal eyleme­
b u i s t i d a d ı n ecnebiyyeden b a z ı k e s â n ı n tahrikiyle mütekevvin leri sebebile adem-i itaat ve t u ğ y a n m a n a s ı n d a her ne g û n a etvar
o l d u ğ u hakkan meznun bulundukta b u n l a r ı men' ve zecr etmeğe izharına ictira etmişler ise de bu h a t a l a r ı n ı n mukabili olarak r a h m ü
memurin ve m ü s t a h d e m i n - i S a l t a n a t - ı Seniyyenin istihkak ve ş e f k a t t e n a r î muamele-i ş e d î d e ibraz o l u n m u ş o l d u ğ u bi-iştibah
mecburiyetleri d e r k â r idiği t a r a f ı m d a n hiç bir v e ç h i l e i n k â r olun- bulunmakla a r t ı k m e r k u m l a r ı n giriftar o l d u k l a r ı m e s â i b - i a d î d e n i n
m a y ı p V ü k e l â - i S a l t a n a t - ı Seniyye canibinden dahi b i h a k k ı n saye-i merhamet-vaye-i hazret-i m ü l û k â n e d e tahfif ve teskinine
â m m e n i n menfûru bulunan v u k u a t - ı m e z k û r e t a k b i h olunarak b a k ı l a r a k ş i m d i y e kadar m ü c e r r e t havf u h a ş y e t n a z a r ı y l a teneffür
t e k r a r zuhurunu men' etmek ü z e r e icap eden tedabiri ittihaz etmekte o l d u k l a r ı h ü k ü m e t e fîmaba ' d (_w^) r a b t - ı kalple itimad eyle­
edecekleri vaad buyruldukca bu vaad ve takbihlerinin melerini müstelzim bazı tedabirin c â n i b - i Devlet-i Aliyye'den ittihaz
ihlâs ve samimiyet ü z e r e o l d u ğ u n u her veçhile teslim b u y r u l m a s ı icab ederek bu tedabirin ihtiyarıyla S a l t a n a t - ı Seniy­
etmekte olduğum umûr-ı v a z ı h a d a n bulunmuş ise de zat-ı yenin hem istikrar-ı d a h i l î s i n e t a k v i y e t v e r i l e c e ğ i ve hem de ehibba-i
şevket-simat-ı hazret-i mülûkânenin mahz-ı rahm ü şefkat-i hariciyesinin irtibat ve ihtisasları t e ş d i d olunarak â d â s ı n ı n tahatti
b i - n î h a y e s i n i m ü b î n olan m e v â i d - i celilelerinden ve v ü k e l â - i fiham ve t e c a v ü z e ekva ve enfa' ( ^ ü ^ s l ) bulunan vesilesinin m e h v u
h a z a r a t ı n ı n m e ş h u d ve müsellem bulunan lûtfu merhametlerinden ifna k ı l ı n a c a ğ ı d e r k â r b u l u n m u ş t u r . K a l d ı k i bu kerre Bulgaristan
ve irade-i nısfat-âdei zat-i hazret-i ş e h r i y a r î y e imtisalen usul-i t a r a f ı n d a n bazı m e b ' u s a n ı n Dersaadete v ü r u d u Eyalet-i m e z k û r e
idare-i s a l t a n a t - ı seniyyeye t a t b i k ve ilâve k ı l m a n islâhat-ı a d î d e - ahalisi kalbinden â s a r - ı b u ğ z u k i n i n def ü izalesine ve sekenesin­
den sarf-ı nazar olunarak z u l m ü r e n c i ş ve etvar u h a r e k â t - ı mu- den nicelerinin d u ç a r o l m u ş o l d u k l a r ı rîş-i t a h a m m ü l - g ü d â z ı n i l t i -
t a a s s ı b a n e n i n kesret-i vukuundan naşi Devlet t a r a f ı n d a n himayet y â m ı n a bir fırsat-ı hasene idiği azade-i k a y d u iştibahtır. Binaena­
v e s ı y a n e t o l u n a c a k l a r ı hususunda ahalinin emniyet-i k â m i l e s i hasıl leyh b a l â d a b a s t u beyan olunan ihtarat ve ifadatı Vükelâ-i Salta­
o l m a d ı ğ ı n a binaen en ziyade nâfi' olacak İslâhatın bazan bi-faide nat-ı Seniyye h a z a r a t ı n ı n h ü s n - i m ü t a l a a l a r ı n a arz e t m e ğ i vecibe-i
128 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
zimmetimden a d d e t m i ş ve S a l t a n a t - ı Seniyyenin menafi-i a z î m e s i n i n
tervici arzusuyla m e v â d - ı m e z k û r e y i halisane ve h a y ı r h a h a n e ta­
hattur eylemişimdir. İşte bu t a l i m a t ı n t a r a l ı n ı z d a n hem D e v l e t l û
Âlî P a ş a hazretlerine ve hem de zat-î ulyây-i hazret-i sadaretpe-
n a h î y e arz ve k ı r a a t o l u n m a s ı ve t ü r k ç e y e t e r c ü m e olunup Mec-
lis-i Has azası h a z e r â t ı n a t e b l i ğ olunmak ü z e r e b i r k ı t ' a suretinin
m ü ş a r ü n i l e y h hazretlerine t a k d i m ve ita kılınması m a t l û p ve mül-
temestir.,,
VIII
Meclis-i V â l â dairesinde a k d olunan komisyonda
tanzim olunan mazbata . 1
" V i d i n hadisesinin t e k e v v ü n ü n e sebebiyyet veren ve r e a y a y ı
ö y l e b i r harekete mecbur eden mezalim ve t a a d d i y a t - ı merviye
her ne ise külliyen d e f i ç a r e s i n i n istihsali ile beraber bu maddenin
zuhurunda ve evvelce v u k u bulan tedabir-i mahalliyenin hatiya-
t ı n d a sebebiyyeti o l a n l a r ı n derece-i kabahatleri t a h k i k ve t e d k i k
olunmak ve o l havalinin islâh-i ahvali vesail-i lâzımesi d ü ş ü n ü l ­
mek ü z e r e buna dair olan evrak ve reaya t a r a f ı n d a n t a k d i m k ı ­
l ı n a n mahzarlar emr ü ferman-ı hazret-i ş e h i n ş a h î mukteza-i celîli
ü z e r e Meclis-i V â l â dairesinde teşkil o l u n m u ş olan komisyona ita
b u y r u l d u ğ u n d a n cümlesi k ı r a a t olunup reaya t a r a f ı n d a n ifade-i hal
eylemek için g e ç e n d e g e l m i ş olan k e s â n dahi celb ile söylettirilip i ş b u
vukuatta kendilerini n a z a r - ı S a l t a n a t - ı Seniyyede kabahatli g ö s ­
teren yolsuz hareketleri ma'-el-ma'zeret ( o j J U l ^ t a h t - ı hicab ve
nedamette b u l u n d u r d u ğ u halde â s a r - ı a d â l e t - i hikmet-gayet-i cihan-
darileri h a y a t - b a h ş - i m ü l k ü millet olan veli ni'met-i b î m i n n e t i m i z Pa­
d i ş a h ı m ı z efendimizin efkâr-ı m e r h a m e t - n i s â r - ı c e n a b - ı ş e h i n ş a h î l e r i
icab-ı â l î s i n c e V i d i n h u s u s a t ı h a k k ı n d a bu kerre tutulan usul ve
tedabir-i m a ' d e l e t k â r î ve r a i y y e t - p e r v e r î pek b ü y ü k şefkat ve a t ı ­
fet o l m a s ı y l a ve hazine-i celilenin m ü r e t t e b a t ı olan v e r g i ve cizye
emvali hadd-i itidalde bulunmasiyle eltaf-ı Seniyye-i hazret-i Pa-
d i ş a h î y e t e ş e k k ü r d e n ve acz u v a h ş e t sebebiyle v u k u
olan h a t a l a r ı n ı n rehîn-i aff-ı alî b u y r u l m a s ı i s t i d a s ı n d a n b a ş k a b i r
1
Arş. 33-5, İ. 585, 13 Şevval 1266 melfuflarından.
VESİKALAR 129
diyecekleri o l m a y ı p fakat B e l g r a d c ı k ve L o m ve Sahra nahiye­
lerinde ö t e d e n b e r i k o s p i t a r l ı k ( j J ^ L . ^ ) n a m ı y l a bulunan k ö y
a ğ a l a r ı n ı n mezalim ve t a a d d i y a t - ı mufritaları nezd-i m e r â h i m - v e f d - i
â l î d e dahi tecviz b u y r u l m a y a c a ğ ı n d a n bu a ğ a l ı k l a r ı n külliyyen k a l d ı r ı l ­
m a s ı n ı ve hayvanat-i mevcudeleri için orman ve d a ğ a r a l a r ı n d a n top­
l a d ı k l a r ı ottan ö ş ü r a l ı n m a m a s ı ve sair â ş a r mültezimleri dahi ora­
nın b a ş l ı c a m a h s u l ü olan k o k o r o z u y a ş iken vezn-i kantar ettirip
k u r u d u ğ u vakit y i n e o hesap ile ahz ve istihsal ile gadr ü . t a a d -
d i y e m ü t e c a s i r o l m a s ı h a k l a r ı n d a b â r - ı g i r a n o l d u ğ u n d a n ot ö ş ü -
r ü n ü n affı ile sair â ş a r ı n altmış i k i senesi bedelatiyle d ö r t senelik
o l a r a k m a k t û a n zikr olunan mahaller r e a y a s ı n a verilmesini mer­
kumlar niyaz ve istirham eylediklerinden ve muahharan v e r d i k l e r i
a r z ı h a l d e d a h i V i d i n ahalisinden ber mucib-i pusla Ma'ruf kap­
tan ile L o m l u A r a p ve B e l g ı r a d ç ı k m ü d ü r ü A l i efendi ve sair
b a z ı e ş h a s - ı m a l û m e y a n l a r ı n d a bulunan b a ş ı b o z u k askeri ile be­
raber B e l g ı r a d c ı k ' a giderek v a r o ş t a bulunan reayadan ç e n d
neferini kati ü idam ve i k i y ü z k ı r k bu kadar b i n k u r u ş ­
luk e m l â k ve e ş y a l a r ı n ı g a s b u garet e y l e m i ş o l m a l a r ı y l a bu bab-
da dahi a h k â m - ı ş e r î y e ve kanuniyenin icrası istida o l u n d u ğ u n ­
dan buna dair bir k a ç defa akdolunan meclisde icab-ı hal ledel-
m ü l â h a z a cereyan eden m ü z a k e r â t ı n h ü l â s a s ı n d a i ş b u k ö y - a ğ a l ı k -
ları o r a n ı n usul-i s a b ı k a s ı n d a n k a l m ı ş b i r uygunsuz ş e y olup b i -
dayet-i T a n z i m a t - ı h a y r i y e d e b u n l a r ı n ö t e d e n b e r i itiyad edindik­
leri mezalim ve taaddiyat ahzeyledikleri şeylerin tadil ve tayin-i
m ı k d a r ı ile bir nevi tahfif kılınmış ise de ü z e r i n d e n yine b a z ı v a k i t
m ü r u r u ile yani o makule a ğ a l a r fırsat b u l d u k ç a bir tarafdan zu­
lüm ve t a a d d î l e r i n i a r t t ı r ı p r e a y a y ı b a y a ğ ı k e n d i esirleri h ü k m ü ­
ne k o y m u ş ve her b i r i n i n a ğ a s ı o l d u ğ u k ö y l e r e g ö n d e r d i k l e r i
ikişer rîefer a d a m l a r ı n reaya tarafından y i y i p içip senede
biner k u r u ş a y a k ı n a k ç a a l d ı k t a n fazla V i d i n ' e gelip g i t t i k ç e y o l
h a r ç l ı ğ ı olmak ü z e r e d ö r d e r b e ş e r y ü z k u r u ş a k ç a dahi almakta
b u l u n m u ş o l d u ğ u n d a n ve â ş a r mültezimleri mevsiminde gelip g i t ­
mekte ise de bunlar d a i m î surette zikrolunan k ö y l e r d e oturmakta
b u l u n d u k l a r ı n d a n bu misillû taaddiyata t a h a m m ü l l e r i k a l m a m ı ş
olup b ö y l e uygunsuz ş e y l e r ise memalik-i hazret-i ş a h a n e n i n her
bulmuş
yerinde icrası mültezim-i âli olan usul-i âdile ve n i z a m a t - ı mülki­
yenin ve â l e m l e r e şamil olan rna'delet ve merhamet-i celîle-i ce-
nab-ı m ü l k d a r î n i n hilafı olarak sayei m ' d e l e t - v â y e i cenab-ı
130
TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
c i h a n d a r î d e işbu usul-i m u z ı r r a m n s ü r a t - i ilga ve imhası m ü l k ç e
ve m a s l a h a t ç a merkez-i v ü c u p t a b u l u n d u ğ u misillû zikrolunan k ö y
a ğ a l ı k l a r ı n ı n bazıları e c d a d ı n d a n t e v a r ü s e n k a l m ı ş ve bazıları da­
hi muaccele ile hazineden alınmış o l m a s ı y l a şimdi e s h a b ı n ı n ş ö y ­
lece b ü t ü n b ü t ü n m e ' y u s ve mahrum b ı r a k ı l m a m a s ı esbabının
istihsal ve icrası dahi veli nimet-i biminnetimiz P a d i ş a h ı m ı z efen­
dimizin ş a n - ı âli-i H ü m â y û n l a r ı n a muvafık ve ş a y a n o l d u ğ u cihetle
a r t ı k şu hallere g ö r e bu a ğ a l ı k l a r ı n her ne suretle olursa olsun
b e k a s ı bilvücuh caiz ve m ü n a s i b o l a m a y ı p mahallince hemen ale­
nen mahvu i l g a s ı y l a k ö y l e r d e n o makule a ğ a l a r ve t a r a f l a r ı n d a n
memur a d a m l a r ı külliyen k a l d ı r ı l ı p bu taraftan yedlerine talimat-ı
mahsusa verilerek ve m ü n a s i p miktar m a a ş tahsis olunarak m ü n t a -
hap m ü d ü r l e r tayin ve V i d i n ' de teşkili irade-i seniyye iktizasın­
dan olan meclis-i k e b î r marifetile dahi oralara icabı m ı k d a r zapti­
ye neferatı tertib olunup k ö y - a ğ a l a r ı n ı n dahi sayei m e k â r i m - v â y e - i
hazret-i p a d i ş a h î d e mahrum b ı r a k ı l m a y a r a k hasılat-1 v a k ı a l a r ı hak­
k ı n d a icra olunacak tahkikat ü z e r i n e kendilerine m ü n a s i p m ı k d a r
ş e y tahsis k ı l ı n a c a ğ ı n ı n lisan-ı m ü n a s i b e ile mahallinde ilân ve
i ş a r e t o l u n m a s ı ve bu a ğ a l ı k l a r hasılâtının istida o l u n d u ğ u veçhile
b ü t ü n b ü t ü n afvı mahzurdan salim o l a m ı y a c a ğ ı n d a n ve o makule k ö y
a ğ a l a r ı n a t i m â r â t e s h a b ı h a k k ı n d a icra o l u n d u ğ u misillû hasılat­
larının nısfı k a y d - ı hayat ş a r t ı y l a verilip nısf-ı d i ğ e r i masarifat-ı
mahalliyeye karşılık olarak Hazine-i c e l î l e y e kalmak ü z e r e bun­
l a r ı n i ç i n d e n tadil ve tenzile ş a y a n olan şeylerin i c a b ı n a b a k ı l d ı ğ ı
halde hem a ğ a l a r m a z h a r - ı atıfet-i seniyye o l m u ş ve hem de reaya
ö t e d e n b e r i bunlardan g ö r d ü k l e r i mezalim ve taaddiyattan kurtu­
larak v e r d i k l e r i şeyler dahi tadil o l u n m u ş o l u n a c a ğ ı n d a n ve bu
r i v a y â t e s n a s ı n d a usûl-i m e z k û r e o r a n ı n k a ç aded k u r â s ı n d a ca­
r î d i r ve m u t a s a r r ı f l a r ı kimlerdir ve yedlerinde olan senedleri ne
makule ş e y l e r d i r ve reayadan a l d ı k l a r ı ş e y l e r bir senede neye
b a l i ğ o l m a k t a d ı r b u r a l a r ı emirname-i sami-i c e n a b - ı v e k â l e t p e n a -
hîleriyle mahallinden isti'lâm o l u n m u ş o l d u ğ u n d a n ve hazinece
m â l û m a t - ı kuyudiyesi dahi s o r u l m u ş i d ü ğ ü n d e n gelen cevabname
ile Hazinenin m e v r û d ' p u s u l a l a r ı n d a mahal ve m i k d a r ı ve kemiyet
ve h a s ı l â t ı h a k k ı n d a izahat-ı m a t l û b e o l m a d ı ğ ı misillû kâffesinin
k e y f i y a t ı n a m a l û m a t - ı tamme hasıl o l m a d ı ğ ı n d a n b u n l a r ı n cümlesi
ne m i k d a r a b a l i ğ o l a c a k t ı r ve el'an k u r â - i m a l û m e ahalisinden
a l d ı k l a r ı ş e y ne k a d a r d ı r ve k e n d û l a r a bunun mukabili ne m ı k d a r
VESİKALAR 131
şey verilse h ü s n - i h o ş n u d î - i halleri hasıl olabilir ve bundan ka­
lacak ş e y d e n şimdi ahval-i â d i l e y e tevfikan tayin olunacak m ü ­
d ü r l e r ile zaptiye neferatma tahsisi l â z ı m g e l e c e k m a a ş l a r k o r u d u -
labilirmi; ş u r a l a r ı n ı n ve t e f e r r ü a t ı sairesinin Meclis-i m e z k û r tara­
fından bil-etraf tahkik ve i s t i k n a h ı y l a v u k û bulacak i ş ' â r a t ü z e r i n e
buraca iktizalarının m ü t a l â a y a icra kılınması ve ot ö ş r ü y a l n ı z
o r a y a mahsus o l m a y ı p v a r i d a t - ı r h e ş r û a d a n olarak memalik-i haz­
ret-i ş a h a n e n i n her bir mahallinde m e r ' î y ül-icra bir keyfiyet o l ­
m a s ı y l a bunun afvı sirayet m a h z u r m ı m ü s t e l z i m o l a c a ğ ı n d a n bu
istidaya m ü s a a d e o l u n m a s ı m ü n a s i p o l a m a y a c a ğ ı g i b i öyle m ü l t e ­
zimlerinin nizamının m u g a y i r i orman a r a s ı n d a t o p l a n ı l a n ve k u r â
m e r ' a l a r ı n d a n hasıl olan ottan ö ş ü r a l m a l a r ı m e ş r û o l m a d ı ğ ı n d a n
mahsusen ekilmiş ve t e r k - i ziraatla t a r l a l a r ı n d a y e t i ş e r e k t ı r p a n
ile b i ç i l m e ğ e salih olan çayır o l d u ğ u halde onlardan usûlü veçhile
onda bir ö ş ü r a l ı n m a s ı ve bu babda bir g û n a taaddi v u k u a ge­
tirilmemesi ç a r e s i n e b a k ı l m a s ı dahi f a r î z e d e n o l m a s ı y l a bu husus
h a k k ı n d a mahallince t a k a y y ü d â t ve tedabir-i k â m i l e n i n icra olun­
m a s ı ve â ş a r - ı sairenin ahali-i memlekete ihalesi zihinlere m ü l â -
yim gelip şu kadar k i bu â ş â r m a k t û i y e t i n d e gerek Vidin'ce
ve gerek sair mahallerce d ü ş ü n ü l e c e k ş e y l e r tebaa-i S a l t a n a t - ı
Seniyyenin mültezimlerin t a a d d i y a t ı n d a n k u r t a r ı l a r a k h o ş n u t l u k ­
ları e s b a b ı n ı n istihsaliyle beraber emval-i Hazinenin v a k t ü za-
manıyla tahsil kılınması ve bir de m â m u r i y e t - i memalik hasıl o l ­
d u k ç a v a r i d a t - ı seniyyede g ö r ü n e c e k menafi-i Hazinenin ketm ü
h a f â d a (U=>-) k a l m a m a s ı vesail-i kaviyyesinden ibaret olarak reaya-i
m e r k û m e dahi işbu a ş a r ı n k e n d û l e r i n e verilmesine m ü s a a d e b u y r u l -
d u ğ u halde mahallerince bulunan k a c a b a ş ı l a r vesair l â z ı m g e l e n -
ler ile s ö y l e ş i l m e ğ e ve t a a h h ü d a t - ı k a v i y y e n i n i c r a s ı n a m ü t e v a k ­
kıf o l d u ğ u n u ifâde e t m e ğ i n bu madde h a k k ı n d a dahi icab eden
tahkikat ve t e d k i k a t ı n meclis-i m e z k û r a havalesiyle, ç ü n k ü â ş a r - ı
merkume altmış altı ve a l t m ı ş yedi senelerine. m a h s û b e n mukad­
dema ihale o l u n m u ş o l d u ğ u n d a n b u hale g ö r e mültezimleri ta­
r a f ı n d a n bundan b ö y l e h i ç bir y ü z d e n t a a d d i vukua gelmemek
ü z e r e m a h â l - i m e r k û m e â ş a r ı n ı n reayaya maktuan verilmesi hu­
susunun m ü d d e t - i m e z k û r e h i t a m ı n a talik ve tehir o l u n m a s ı su­
reti mi m ü n a s i b olur, y o k s a zikrolunan ihalenin feshiyle ş i m d i d e n
verilmesi mi mahallince daha h a y ı r l ı g ö r ü n ü r , b u r a s ı dahi anla­
ş ı l a r a k tahkikat ve m ü t a l e a t - ı mahalliyesinin bil-etraf bu tarafa
132 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ
VESİKALAR 133
iş'ariyla ona g ö r e iktizalarının tesviye ve icra o l u n m a s ı ve alel-
zırasını ve â ş a r maktuiyeti h a k k ı n d a bilinmesi lâzimgelen mevad
husus v u k u u beyan olunan k a t l - i nüfûs ve g a s b - ı emval mad­
ve keyfiyeti mahramane ve reviyetmendane tahkik eylemek ü z e r e
desi g e ç e n d e dahi r i v a y e t ve istihbar k ı l ı n d ı ğ ı n d a n o makule fe-
Meclis-i V a l â ' d a n iktizası v e ç h i y l e talimat verilerek bir m e m u r - ı
zahata cesaret edenlerin habs ü tevkif o l u n m a s ı h a k k ı n d a v e s â y a
mahsus dahi g ö n d e r i l m e s i icab-ı maslahattan o l m a s ı y l a Meclis-i
ve t e n b i h a t - ı muktaziyeyi şamil mahsusen ve serian emirname-i
V a l â â z a s ı n d a n S a a d e t l û Nail bey efendi bendelerinin liyakat-i
sami-i hazret-i v e k â l e t p e n a h î l e r i irsal b u y r u l u p gelen cevapta
zatiye ve bu misillû muhakematta m ü m a r e s e - i v a k ı a s ı cihetiyle
muahharan v u k u u rivayet olunan keyfiyâtın bî asi ü esas o l d u ğ u
memuriyeti tensip o l u n m a ğ ı n mumaileyh bu suretle gidecek ve
t a h k i k ve iş'ar o l u n m u ş ise de hadise-i s a b ı k a n ı n d e f i e s b a b ı n ı n
avdetinde dahi karadan gelecek o l d u ğ u n d a n k e n d û y a altmış bin
istihsali a r a s ı n d a b ö y l e hayli- fenalıklar o l m u ş ve işte bunun için
k u r u ş h a r c ı r a h ve mahallinde bunun için bir az m ü d d e t tevakkuf
meclis-i eyalet fesh k ı l ı n m a k ü z e r e b u l u n m u ş o l d u ğ u n d a n meclis-i
ederek masarifât-ı v a k ı a s ı n ı saye-i ma'delet-vayei- hazreti m ü l û k â -
m e z k û r â z â s ı n d a n ve naip ve müfti efendiler ile e r k â n - ı eyalet­
nede k e n d û s u r ü ' y e t e y l i y e c e ğ i n e ve mîr-i mumaileyh zaten dahi
ten hadise-i m e z k û r e d e u y g u n s u z l u k l a r ı v ü k u b u l a n l a r ı n . ve reaya
m ü s t a h a k b e n d e g â n d a n olarak âzalık m a a ş ı dahi burada hanesi
t a r a f ı n d a n dahi kabahatli o l a n l a r ı n muhakemelerinin mahallinde
masarifine terk o l u n a c a ğ ı n a binaen memuriyeti tarihinden itibaren
o l m a s ı n d a pek de m a t l û p hasıl o l a m ı y a c a ğ ı n d a n ve buraya celb
işbu memuriyet-i m u v a k k a t a s ı z ı m n ı n d a on bin k u r u ş m a a ş itası
ile ind-el-muhakeme t e b e y y ü n edecek c ü n h a l a r ı n a g ö r e t e d i b â t - ı
ve û m u r - ı tahririyede bulunmak için maiyetine bir k â t i p terfiki
lâzimelerinin i c r a s ı n d a hal ve tesir b a ş k a o l a c a ğ ı n d a n o m a k û l e -
dahi i c a b ı n d a n o l m a s ı y l a mazbata o d a s ı h u l e f a s ı n d a n Burhan
lerin derece-i hata ve kabahatlerinin meclis-i m e z k û r marifetiyle
efendi kullarının maiyet-i mumaileyhe terfikiyle ona da b e ş bin
t a h k i k ve iş'arile beraber kendilerinin l i - ecl-il-muhakeme bu canibe
k u r u ş h a r c ı r a h ve i k i b i n k u r u ş m a a ş iyfa ve tahsis ettirilmesi ve
izam ve a r t ı k ifade-i hal ve isti'taf için bu tarafa gedenlerin şu
Meclis-i m e z k û r e ulemadan birinin tayini dahi emsali i c a b ı n d a n ve
m ü t a l a a y a g ö r e Dersaadet'de d u r m a l a r ı n a lüzum k a l m ı y a c a ğ ı n d a n
V i d i n niyabetine r a b ı t a l ı bir zatın g ö n d e r i l m e s i iktiza-i irade-i
o n l a r ı n dahi V i d i n ' e iade ve isra kılınması ve h u s u s a t - ı muhar-
seniyyeden b u l u n d u ğ u n a ve Y e n i ş e h i r naibi s a b ı k m ü d e r r i s i n d e n
rerenin t a h k i k a t ı V i d i n eyaletinin u m û r - ı m ü l k i y e ve ahval-i ,hâ-
Nazif efendi dâîleri taraf-ı eşref-i f e t v a - p e n â h i d e n intihap buyrul-
zırasının efkâr-ı m a ' d e l e t - â s â r - ı c e n a b - ı ş e h n i ş â h î y e tevfikan İs­
d u ğ u ihbar o l u n d u ğ u n a mebni cânib-i c e n a b - ı müşarünileyhden
l â h a t ı zikrolunan meclis-i kebirin cümle-i m e m û r i y e t i n d e n olma­
tensip kılındığı v e ç h i l e âzalık için efendi-i mumaileyhe şimdilik
s ı y l a verilecek talimat ve icra olunacak t e n b i h â t ve tefhimât a h k â ­
bin k u r u ş m a a ş itası vesair âzanın dahi mahallince ehl ü erbab
mını m a t l û b v e ç h i l e icra eylemek ü z e r e meclis-i m e z k û r riyase­
olanlardan ve usûl-i a t î k a y a mail o l m ı y a n l a r d a n intihab ve t a y i n
tine tayin buyrulacak zatın dirayet ve fetanet-i k â m i l e es-
o l u n m a s ı suretinin dahi mahalline iş'arı ve tavsiyesiyle gidecek
habmdan o l m a s ı l â z ı m g e l e c e ğ i n e ve Batum k a y m a k a m ı sa­
memurun dahi t a l i m a t ı n a dere ve ilâvesi meyane-i â c i z a n e m i z d e
b ı k Galib efendi bendeleri sıfat-ı m a t l û b e ile muttasıf ola­
t e z e k k ü r ve tasvib kılınmış o l d u ğ u m u h â t - ı ilm-i âlî-i v e k â l e t p e ­
rak bu memuriyet için h a t ı r a gelen b e n d e g â n ı n cümlesine
n a h î l e r i b u y r u l d u k t a emr ü ferman hazret-i m e n - l e h - ü l - emrindir.
müraccah göründüğünden h e n ü z Batum'dan g e l m e d i ğ i cihet­
le Trabzon Valisi Devletlû P a ş a hazretlerine bil-iş'ar ve mu­
m a i l e y h bendelerinin hemen bu tarafa celbiyle a ç ı k t a n v e r i l e c e ğ i n e 28 L . Sene 66. ( 7 Eylül 1850)
nazaran şimdilik y e d i bin b e ş y ü z k u r u ş m a a ş ile Meclis-i m e z k û r
riyasetine tayin o l u n m a s ı ve b u Meclisin v a z ' ı n d a V i d i n ' c e olacak
Mehmed Muhtar Mümtaz Esseyid İbrahim Edhem
t e d k i k a t ve m u h a k e m â t ı n i c r a s ı n d a bulunmak ve avdetinde kara­
dan gelerek Rumeli'nin sair t a r a f l a r ı n d a usûl-i T a n z i m a t ' ı n icraat-ı Mehmed Fuad Mehmed A r i f Esseyid Mehmed Emin Alî
fiiliyesi ne merkezde o l d u ğ u n u ve ahali ve r e a y a n ı n ahval-i ha-
Mehmed Rifat
134 TANZİMAT V E B U L G A R MESELESİ

" V i d i n v u k u a t ı n a dair Meclis-i V a l â dairesinde b a z ı zevat-ı

fihamdan m ü r e k k e b olmak ü z e r e a k d olunan komisyonda cereyan
eden m ü z a k e r a t ı şâmil tanzim ve temhir o l u n m u ş olan mazbata-i
mufassala meclis-i V a l â ' d a k ı r a a t ve h ü k m ü ifadesine im'an-ı
n a z e r - ı d i k k a t olundukta m ü z a k e r a t - ı v a k ı a pek yolunda o l d u ğ u
anlaşılmış ve saye-i t e s h i l â t - v â y e - i hazret-i c i h a n d â r î d e suver-i
icraiyesi o r a l a r ı n islâhât-ı m ü l k i y e - i m a t l û b e s i n i müstelzim o l a c a ğ ı
b e d î h i y a t t a n b u l u n m u ş o l d u ğ u t e z e k k ü r kılınmış ise de ol babta
ne v e ç h i l e emr ü irade-i i s a b e t - â d e - i v e k â l e t p e n â h î l e r i müteallik
ve ş e r e f s u d u r b u y r u l u r ise ona g ö r e icra-i m u k t e z a s ı babında
emr ü ferman hazret-i men leh ül-emrindir.

Seih-i L . Sene 66. (9 Eylül 1850)

Esseyid İbrahim Edhem Esseyid H ü s e y i n Muhsin

Mehmed Salih Mehmed A r i f Mehmed Said Ş e k i p Efendi

(Bugün bulunamadı)
Esseyid Hasan Tahsin Mehmed Şerif Mehmed İzzet,,
 LE TANZİMAT ET L A QUESTION BULGARE

§— Nous connaissons peu de chose, dans la p r e m i è r e p é r i o d e

du Tanzimat, c ' e s t - à - d i r e entre 1839 et 1853, sur les a c t i v i t é s d u
peuple bulgare, qui prendra, d è s ce moment, g r â c e à sa popula­
tion et à sa situation g é o g r a p h i q u e , une importance p r é p o n d é ­
rante dans les d e s t i n é e s de l'Empire ottoman. En é t u d i a n t ici la
situation des Bulgares durant ces a n n é e s et en recherchant sur­
tout le c e r a c t é r e et les phases d u s o u l è v e m e n t des paysans de
V i d i n en 1850-qui sera l'objet principal de notre é t u d e - , n o u s au­
rons en m ê m e tems l'occasion de saisir de façon palpable la si­
tuation sociale et administrative et l'activité d u gouvernement d u
Tanzimat dans ce pays, i l est certain que cela nous fournira
sur le p r o b l è m e d u Tanzimat des d o n n é e s beaucoup plus solides
que les é t u d e s de c a r a c t è r e g é n é r a l . Les é c r i t s des auteurs b u l ­
gares concernant cette é p e q u e de leur histoire tirent surtout
leur documentation de quelques m é m o i r e s l a i s s é s par certains mo­
ines et patriotes ainsi que de quelques livres de voyage. Ces
sources, sans doute importantes pour suivre les é t a p e s d u réveil
du peuple bulgare, sont tout à fait insuffisantes pour une é t u d e
de la situation sociale et administrative et conduisent le plus sou­
vent ces auteurs à des r é s u l t a t s e r r o n é s . C'est ce que nous
constatons g r â c e aux recherches faites dans nos archives nati­
onales. Citons un exemple: d ' a p r è s les historiens bulgares, les
causes de l'insurrection de V i d i n en 1850, sont, comme pour tou­
tes les autres insurrections, "l'oppression, le pillage, la r e p a c i t é
1
des agents turcs, l'accoissement des i m p ô t s etc.. .„ . En v é r i t é
elle est n é e surtout d'une é v o l u t i o n sociale q u i remonte à p l u -
seurs siècles. Dans les lignes q u i suivent, nous retracerons b r i ­
è v e m e n t cette é v o l u t i o n , et nous é t u d i e r o n s les causes qui ont engen­
d r é dans cette c o n t r é e une classe de grando p r o p r i é t a i r e s dite des
Gospodars ou agas.

1
N. Staneff, Blgarija pod igo, 1393 - 1878, Sofya 1935, s. 331.
138 L E TANZÍMAT E T L A QUESTÍON B U L G A R E
§— La proclamation du Tanzimat marque, dans son sens
g é n é r a l un pas décisif dans la voie de l ' e n t r é e de l'Empire ot-
toman dans le cercle de la civilisation e u r o p é e n n e . Pour les hom-
mes d'Etat du Tanzimat, ce mouvement paraissait le seul moyen
de p r é s e r v e r l'Empire contre les facteurs d é s a g r é g e a n t s , intéri-
eurs et e x t é r i e u r s . D'abord, on e s p é r a i t r é u s s i r au dehors, en
faisant entrer l'Empire dans le concert e u r o p é e n et en prouvant
q u ' i l le méritait. Mais ces hommes d'Etat pensaient surtout et
naturellement a unifier et à fortifier l'Empire au dedans. Dans ce
but, un principe mis en oeuvre par les Etats q u i , de leur c ô t e ,
d é s i r a i e n t la conservation de l'Empire ottoman, fut pris comme
base dans' toute la r é o r g a n i s a t i o n de l'Etat: O n a n n o n ç a i t l'égalité
pure et simple pour tous les sujets de l'Empire. D é s o r m a i s , tous
les ottomans (Osmanh) devaient ê t r e é g a u x en droits et en de-
voirs. Voilà l ' i d é e i n g é n i e u s e que les hommes d'Etat du Tanzi-
mat ont t r o u v é e pour r é g é n é r e r l'Empire. D'ailleurs une telle po-
litique s'accordait parfaitement avec les i d é e s l i b é r a l e s et egali-
taires de l'Occident. Cependant les é v é n e m e n t s ont m o n t r é qu'elle-
ne pouvait arranger tout à elle seule. M a l g r é toutes les réfor-
mes entreprises dans ce sens pour l'organisation de l'Empire
—elles ont é c h o u é d'ailleurs pour la plupart—,il restait toujours une
question q u i i n t é r e s s a i t tout l'édifice social, et cette question,
é t a n t d o n n é sa nature et son ampleur, eut pour c o n s é q u e n c e la
faillite de toutes les é s p e r e n c e s : En Roumelie, la plupart des ter-
res appartenaient, non aux paysans qui les cultivaient, mais à
l'Etat, aux vakifs, et aux agas ou beys; et c'étaient surtout ces
derniers q u i paraissaient le plus insupportables pour le paysan.
E n outre, dans quelques c o n t r é e s comme la Bosnie et V i d i n ,
m a l g r é certaines initiatives de gouvernement impérial les rela-
tions entre l'aga et le paysan c h r é t i e n conservaient un c a r a c t è r e
tout f é o d a l . Cette situation y avait c r é e , pour le reaya, des condi-
tions si lourdes que m ê m e le gouvernement ottoman ne les au-
rait jamais a p p r o u v é e s . Ce sont surtout de telles conditions q u i
é t a i e n t susceptibles de provoquer dans la p é n i n s u l e les s o u l è v e -
ments des masses paysannes et q u i avaient fait des c o n t r é e s de
Bosnie et de V i d i n le domaine d'insurrections p e r p é t u e l l e s . Si
le Tanzimat favorisait dans sa politique agraire la petite prop-
riété, et, s'efforçait p a r t i c u l i è r e m e n t de supprimer toutes les cor-
L E TANZIMAT E T L A QUESTÍON B U L G A R E 139
v é e s ' i l ne pouvait faire aucune modification essentielle dans la
législation foncière q u i d é t e r m i n a i t dans l'Empire les conditions
de vie des masses, un pas dans ce sens pouvant bouleverser
tout l'édifice. La r é s i s t a n c e des grands p r o p r i é t a i r e s n'était pas un
péril moins grave que le m é c o n t e n t e m e n t des reaya. Le gouver-
nement ne voulait donc rien faire q u i p û t causer une crise inévi-
table tant q u ' i l ne s'y sentit pas contraint.
§— Mais ce furent les Bulgares q u i , a p r è s avoir é c h o u é dans
l'insurrection de Nich en 1841 et dans les tentatives de Kalas et
d ' î b r a i l en 1841-1842, p r o v o q u è r e n t e u x - m ê m e s une telle crise
dans les a n n é e s 1849-1850. Le moment paraissait favorable à
leur dessein : L'Europe était p l o n g é e dans un d é s o r d r e g é n é r a l
p r o v o q u é par les secousses des r é v o l u t i o n s de 1848. Surtout, les
a r m é e s russes, en envahissant la H o n g r i e et la Roumanie, avaient
c r é é pour l'Empire Ottoman une situation e x t r ê m e m e n t critique.
En Serbie, l'activité agitatrice des r é v o l u t i o n n a i r e s serbes q u i
r ê v a i e n t la fondation d ' u n grand Etat des Slaves de Sud, allait
croissant. En Bosnie, la situation devenait de plus en plus mena-
ç a n t e par suite des troubles n é s d'un essai de r é f o r m e agraire
c o m m e n c é e en 1848. L'agitation et le m é c o n t e n t e m e n t dans les
autres parties de la Roumelie n ' é t a i e n t pas moins inquiétants.
Bref, l'Empire courait de toutes parts de grands dangers, et
A b d ü l m e c i d comprit la n é c e s s i t é d'appeler au pouvoir le g r a n d
homme d'Etat du Tanzimat, Moustafa Rechit pacha.
Les Bulgares de la c o n t r é e de V i d i n se s o u l e v è r e n t d ' a b o r d
en avril 1849. Le centre d'insurrection était le village de Boynitsa
(*f-_f.)' Ce premier s o u l è v e m e n t , p r o v o q u é par les agitateurs
bulgares venus de Serbie, fut a p a i s é par les efforts des autori-
t é s locales. Mais au printemps de l ' a n n é e suivante ( 13 mai 1850 ),
les paysans bulgares des kaza de V i d i n , Sahra, Belgraddjik et
L o m se s o u l e v è r e n t plus violemment encore. Les* i n s u r g é s , au
nombre de 10.000 au moins dans les différentes localités, massac-
raient et d é p o u i l l a i e n t les musulmans qui'ils rencontraient dans
la campagne. T o u t d'abord, ils c e r n è r e n t les principales forte-
resses de la c o n t r é e ; ils c o u p è r e n t la grande route d ' î s t a n b u l -
V i d i n . ils s'efforçaient d ' é t e n d r e l'insurrection à toute la Bulgarie
en l a n ç a n t de toutes parts des bandes d ' agitateurs. A istanbul,
ce fut une i n q u i é t u d e de plus en plus croissante, quand les nou-
140 L E TANZİMAT E T L A Q U E S T I O N BULGARE
velles fâcheuses se s u c c é d è r e n t . Cependant le gouvernement i m p é ­
r i a l d é c i d a tout de suite d'envoyer à V i d i n un commissaire extra­
ordinaire. L ' o n d é s i r a i t surtout une pacification sans violence,
d'autant plus que la situation g é n é r a l e était grave. Cependant
les é v é n e m e n t s m a r c h è r e n t vite à V i d i n ; avant que le commissaire
A l i Riza pacha y a r r i v â t . Les agas de V i d i n o r g a n i s è r e n t des
bandes de bachibozouks et fondirent sur les a s s i é g e a n t s . Les
Bulgares se d i s p e r s è r e n t sans aucune r é s i s t a n c e s é r i e u s e devant
ces bachibozouks beaucoup mieux a r m é s qu'eux. Si Quelques
uns des i n s u r g é s r e t o u r n è r e n t à leurs foyers, d'autres se réfugiè­
rent à la frontière serbe. Ceux-ci ne r e n t r è r e n t dans leurs villages
qu'un mois a p r è s ces é v é n e m e n t s , quand Riza pacha parvint fina­
lement à V i d i n . L ' a r r i v é e des forces r é g u l i è r e s - asakir-i n i z a m i é -
apaisa les paysans bulgares terrifiés par les assauts violents
des bachibozouks. A u x derniers jours de Juillet, on a n n o n ç a i t au
Sultan que les i n s u r g é s s ' é t a i e n t c o m p l è t e m e n t soumis.
§-Cette insurrection est l'oeuvre des "comités,, bulgares, tra­
vaillant surtout en Serbie et qui fondaient toutes leurs e s p é r a n c e s
sur l'appui des Serbes. M ê m e quelques uns de ces "comités,, y
avaient des p o u d r i è r e s . Mais le s o u l è v e m e n t des paysans bulga­
res de V i d i n n'est sans doute pas exclusivement le r é s u l t a t d'une
activité r é v o l u t i o n n a i r e . I l existe d'autres raisons essentielles
et plus profondes pour que ces masses paysannes aient suivi ces
conspirateurs. Nous ne voulons pas r é p é t e r ici les facteurs g é n é ­
raux comme le réveil national ou le d é v e l o p p e m e n t des rapports
internationaux, qui eurent certainement une part c o n s i d é r a b l e dans
les mouvements insurrectionels parmi les Bulgares. En outre II ne faut
pas oublier aussi la situation g é o g r a p h i q u e p a r t i c u l i è r e de cette con­
t r é e q u i est voisine de la Serbie et de la Valachie, affranchies et pro­
t é g é e s par la Russie. Mais avant tout, i l faut insister sur la question
agraire, source de tous les m é c o n t e n t e m e n t s dans ces r é g i o n s .
Presque toutes les terres a V i d i n , Sahra, Belgraddjik et L o m
appartenaient exclusivement à un petit groupe d'agas et toute la
vie é c o n o m i q u e et administrative y était en leur pouvoir. Ce ras­
semblement des terres domaniales aux mains des agas s'est p r o ­
duit surtout par suite de certaines modifications a n t é r i e u r e s dans
le r é g i m e agraire de l'Empire : la plus grande partie des terres
en Roumelie était devenue comme on le sait, d è s le d é b u t de la
L E TANZİMAT E T L A QUESTÎON BULGARE 141
c o n q u ê t e , la p r o p r i é t é de 1' Etat. Q u a n d le s y s t è m e de timar
s'est dissous, ces terres domaniales q u i l u i avaient servi de base,
sont p a s s é e s de nouveau dans la possession i m m é d i a t e de l'Etat.
Mais ces terres ne t a r d è r e n t pas à lui é c h a p p e r à cause de l'anar­
chie g é n é r a l e q u i r é g n a i t dans l'administration. O n recourait
g é n é r a l e m e n t , pour les exploiter, à l'affermage contre une somme
fixée aux e n c h è r e s . Mais, faute d'un c o n t r ô l e régulier, ceux q u i
les achetaient, devenaient en fait les vrais p r o p r i é t a i r e s . C'est par
cette voie que ces terres domaniales affermées par fermes ( çift¬
lik ) ou par villages, ont c o n t r i b u é dans l'Empire à la formation
d'une classe de grands p r o p r i é t a i r e s . Les é v é n e m e n t s comme
l'apparition, au X V I I I e siècle d'une aristocratie locale avec les
beys, les agas et les ayans sont au fond la c o n s é q u e n c e de cette
transformation profonde. Quant à V i d i n , l'apparition de la classe
des agas, possesseurs des terres avec "tapu,, (<Jj~<£* x&> 1?)
s'y rattache aussi. Mais, à V i d i n , i l y avait encore d'autres con­
ditions p a r t i c u l i è r e s q u i aggravaient tout à- fait la situation pour
les reayas. Enumerons les principales : 1 - Les terres domaniales
n'y sont d o n n é e s qu'aux musulmans: parce qu'elles se trouvent
dans les marches; 2 - Le paysan n'a jamais pu é c h a p p e r , dans
cette c o n t r é e , aux usages f é o d a u x , h é r i t é s de l'ancienne Bulgarie.
Il est soumis à la c o r v é e pour cultiver les terres de l'aga; 3 - En
outre, i l est tenu de l u i donner une partie de ses productions,
d'apporter d u bois, de l u i payer, une redevance pour le p â t u r a g e ;
4 - Les villages sont sous l'administration des hommes des agas,
a p p e l é s parfois " s u - b a c h i „ .
Tel es't donc le r é g i m e sous lequel se trouvaient presque
tous les villages dans les kazas de V i d i n . A v e c la proclamation
du Tanzimat (1839) ces reaya protestent contre la c o r v é e et on
l'abolit d é f i n i t i v e m e n t g r â c e à l'intervention de la Sublime-Porte.
L ' o n fixe collectivement entre les agas et les reaya, la part que les
premiers prendraient de la p r o d u c t i o n , et le taux des diverses
redevances. Mais ces demi-mesures, prises d'ailleurs par un conseil
provincial d o m i n é par les agas, ne satisfirent point les paysans
bulgares. Par contre, nous y voyons encore la vente des terres
domaniales. Le paysan paie à son aga ou gospodar une somme
é q u i v a l e n t e au total des i m p ô t s dus à l'Etat. De plus, i l supporte
les frais des s u - b a c h i s , subit des amendes arbitraires, paie des
 L E TANZİMAT E T L E QUESTÍON B U L G A R E 143
142 L E TANZİMAT E T L A Q U E S T I O N B U L G A R E

é v é n e m e n t s de V i d i n ont eu sans doute une grande influence.

subsides pour son c l e r g é et ses k n è z e s . Tant de charges é c r a s e n t
Enfin, c'est une v é r i t é , confirmée aussi par les documents que
ce paysan et le r é v o l t e n t , car i l travaille sur les terres d ' a u t r u i
les troupes russes venues à Kalafat devant V i d i n j o u è r e n t un
et donne t o u t le produit de son travail.
certaine rôle dans l'insurrection de V i d i n . Et cette situation
§ - Le gouvernement ottoman avait fini par comprendre la n é ­
a m é n a une intervention officielle du gouvernement anglais q u i ,
c e s s i t é d'une r é f o r m e radicale dans cette c o n t r é e , et i l renvoya
tout en d é s a p p r o u v a n t la conduite des' bachibozouks, exigeait
la question au g r a n d conseil des r é f o r m e s O --- 4
tS^'b ^ f ) - l'application exacte des r é f o r m e s p r o m u l g u é e s .
O n d é c i d a de constituer pour cette affaire, une commission par­ Pour terminer nous dirons encore que l'histoire de la for­
ticulière, c o m p o s é e des plus grands personnages du Tanzimat. mation des Etats balkaniques au X I X e siècle est intimement
A p r è s une e n q u ê t e minutieuse, cette commission p r i t certaines liée à celle d u Tanzimat et, qu'une é t u d e exacte sur ce sujet est
d é c i s i o n s administratives et fisacales: T o u t d'abord, on supprima subordonnée aux recherches à éffectuer dans nos archives
le conseil provincial de V i d i n et l ' o n y constitua un g r a n d con­ nationales.
seil t^f^r) q u i devait se trouver plus i m m é d i a t e m e n t sous la
d é p e n d a n c e d u gouvernement central. Les i m p ô t s seraient per­
ç u s r é g u l i è r e m e n t et d ' a p r è s des
s principes é q u i t a b l e s . Mais
l'on s ' a p e r ç u t vite que c'était le r é g i m e des gospodars (Gos-
podarlar i d a r e s i ) q u i constituait le fond de la question. Les
plaintes incessantes des paysans bulgares et les rapports p r é ­
cis des agents ottomans finirent par faire comprendre au gou­
vernement la . n é c e s s i t é absolue de lé supprimer définitivement.
En janvier 1851, on é m e t une ordonnance supprimant les aga-
l i k s ( o u g o s p o r d a r l i k ) et accordant la possession des terres
aux reaya contre une fermage (muaccele). Mais devant la
r é s i s t a n c e sourde des agas et la p r é t e n t i o n des reaya q u i
voulaient p o s s é d e r ces terres en p r o p r i é t é pure, les nouvelles
d é c i s i o n s restaient toujours i n a p p l i q u é e s . C'est pourquoi, au
d é b u t de la guerre de C r i m é e , en 1853, é c l a t e un insurrection
plus violente dans cette c o n t r é e non satisfaite.
§-Nous avons s i g n a l é plus haut les d é c i s i o n s de r é f o r m e s
prises par le gouvernement pour la c o n t r é e i n s u r g é e . Mais les
r é p e r c u s s i o n s de l'insurrection de V i d i n n'en sont pas r e s t é là.
A la m ê m e date, la province de Bosnie finit par ê t r e mise
é g a l e m e n t sous l'administration directe du gouvernement g r â c e
aux efforts d ' Ô m e r Pacha. O n y constitua tout comme à V i d i n ,
un g r a n d conseil LyT ^M)- Les attributions des gouverneurs
devant les a s s e m b l é e s provinciales furent é l a r g i e s dans tout
l'Empire. En somme, on assiste alors à une grande activité
visant à la centralisation de l'Empire, a c t i v i t é sur laquelle les