Mathematical Modeling-Matemati̇ksel Modelleme

MATEMATI·KSEL MODELLEME
Matematiksel Modelleme
Modeller ve S¬n¬‡and¬rma
7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! Modeller ve S¬n¬‡and¬rma 1 / 11

·
Içerik
1 Giriş
2 Modeller
3 S¬n¬‡and¬rma

Giriş
Giriş
Matematik denilince akl¬n¬za ne gelir?
Bilgisayar, özel efektler, ekolojik gelecek tahminleri, bulaş¬c¬
hastal¬klar ve epidemiklerin yay¬l¬m tahminleri, silahlanma süreçleri,
nüfus dinamikleri, ekonomi-…nans alanlar¬, üretim yap¬lar¬ve hatta
sosyal davran¬şlar;
Bu modellerin çözümleri, ilgili alanlarda karş¬m¬za bir "yasa" ya da bir
"formül" ad¬yla ç¬kmakta olup, bu nedenledir ki, matemati¼ gi kendi
baş¬na bir bilim dal¬olmaktan ziyade, "bilimlerin efendisi" veya
"bilimlerin hizmetçisi"olarak adland¬rmak do¼ gald¬r.

Giriş
L. Da Vinci ye göre;
"...matematiksel olarak ifade edilemeyen hiç bir araşt¬rma gerçek
bilim olarak adland¬r¬lamaz. Matemati¼ge dayanmayan veya
kendisinin matematiksel bilimlere dayand¬¼g¬başka bilgilere
dayanmayan hiçbir bilgi kesin olamaz."
Rager Bacon’a göre;
"Matematik olmadan, bilim ne anlaş¬labilir, ne aç¬klanabilir, ne
ö¼gretilebilir ne de ö¼grenilebilir"

Modeller
Model
Model: Bir gerçek-hayat problemine ait özellikleri ona yak¬n olmak üzere
matematik dili kullanarak taklit etmek
Bir matematiksel modeli aç¬klamadan önce, matematik ile bilim
aras¬ndaki ilişkiyi ve fark¬ortaya koymakta yarar olacakt¬r. Bilim,
hipotezleri destekleyen "bilimsel bulgu" üzerine kuruludur. Kesin
yan¬t vermez. Geçmişte okutulan biyoloji, …zik ve kimya bugün
okutulmaz. Bilim, zaman içinde büyür, de¼ gişir ve gelişir, çünkü
de¼
gişmez "bilimsel gerçek" olmaz.

Modeller
Model
de¼
Matemati¼ gin kendisi ise "tart¬şmas¬z bir ispat (de¼
gişmez gerçek)"
üzerine kuruludur.

Modeller
Model
de¼
Matemati¼ gin kendisi ise "tart¬şmas¬z bir ispat (de¼
gişmez gerçek)"
üzerine kuruludur.
Kullan¬lan matematik kesin do¼ gru–verdi¼gi bilimsel sonuç ise, gelecekte
geliştirilmek üzere, o an geçerli olan bir yaklaş¬md¬r

Modeller
Fiziksel gerçek
$ Karş¬laşt¬rma $ Tahmin
(Basit sal¬n¬m gibi)
# "
Teknik
Yasalar g
(θ̈ = θ ) gibi
l
# "
Matematik model
Fiziksel yaklaş¬m
(ip a¼g¬rl¬g¼¬s¬f¬r, g
θ̈ = sin θ
hava direnci s¬f¬r, ! l
Newton’un 2. yasas¬
gibi) (g çekim ivmesi
gibi)
Tablo 1.1 Model

Modeller
Kuşkusuz bir model ile yeniden üretilemeyecek gerçek kavramlar her

zaman olacakt¬r ve model ile tahmin edilen olaylar gerçekte hiç
olmayabilir.
Yanl¬ş tahminler …ziksel yaklaş¬mlar¬n veya tekniklerin yeniden
irdelenmesini akla getirebilir.
Yeni model do¼
gal olarak sadece eskisinin do¼
gru tahminlerini
korumay¬p, ayn¬zamanda do¼ gru yeni tahminler yapmal¬d¬r.
Yeni modelin yanl¬ş sonuçlar¬başka bir model yap¬lmas¬na öncülük
eder. Bu şekilde devam ederek (e¼ ger mümkün ise ) her biri bir
öncesinden daha duyarl¬olan bir modeller dizisi geliştirilir.

Modeller
Örnek
Fizikçiler, ¬ş¬g¼¬bazen bir dalga olarak bazen de bir parçac¬k olarak
düşünürler. Her ikisi de özel matematik modellerdir ve ¬ş¬g¼¬n gözlemlenmiş
baz¬davran¬şlar¬n¬aç¬klar veya tahmin ederler, fakat ¬ş¬kta olmayan baz¬
yanl¬ş tahminler de verirler.
Herhangi bir gerçek olay veya kavram için tek bir matematiksel modelin
olamayaca¼
g¬kabul edilmelidir

Modeller
Böylece bir modelde olmas¬gerekenler şunlard¬r:

1 Etkilerinin gözard¬edildi¼
gi nicelikler,
2 modeli etkileyen ( d¬ş de¼
gişkenler, girdiler, parametreler veya ba¼
g¬ms¬z
de¼
gişkenler olarak adland¬r¬lan ) fakat davran¬şlar¬n¬n modelce
çal¬ş¬lmas¬n¬n düşünülmedi¼
gi nicelikler,
3 modelin, üzerinde çal¬ş¬lmak için yarat¬ld¬g¼¬( iç de¼
gişkenler, ç¬kt¬lar
veya ba¼
g¬ms¬z de¼
gişkenler olarak adland¬r¬lan) nicelikler.

Modeller
Modellemede, aç¬k ve çok yönlü görüşlü, bilgi al¬şverişine yatk¬n ve yarat¬c¬

olmak temel gerekliliktir. Amerikal¬şair John Godfrey Saxe (1816-1887)
¬n, Hindistan’da yüzy¬llard¬r anlat¬lagelen bir masaldan ilham alarak yazd¬g¼¬
"Kör adamlar ve Fil " şiiri bir modellemeci bak¬ş aç¬s¬ndan ortaya
ç¬kabilecek problemleri aç¬kça göstermektedir :

Modeller
Deterministik model: Bu modelde, bir sistemin gelecekteki tüm

davran¬şlar¬sistemin şimdiki durumu ile tam ve kesin olarak belirlenir.
Fiziksel bilimlerin gelişimine bu düşünce öncülük etmiştir.
Olas¬l¬k model: Bu modelde, farkl¬olas¬l¬klara sahip her anda, çal¬ş¬lan
sistem de¼ gişik olas¬durumlar¬n birini göz önüne al¬r. Şu anda sistemi
kontrol eden olas¬l¬k da¼ g¬l¬m¬n¬bilmemiz, gelecekte her hangi bir
zamandaki da¼ g¬l¬m¬tahmin etmemizi sa¼ glar.
Aksiyomatik model: Do¼ gada tan¬mlay¬c¬modeldir. Örne¼ gin, kesin "adil"
k¬s¬tlamalar alt¬nda oy verme mekanizmas¬n¬n olas¬varl¬g¼¬n¬aç¬klayan bir
model.

MATEMATI·KSEL
MODELLEME
Boyut Analizi
7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! Boyut Analizi 1 / 39

Boyut Analizi
Boyut Analizi
·
Içerik
1 Birimler
2 Boyut Analizi
3 Boyutsal Homojenlik
4 Pi Teoremi
5 Boyutsuz Çarp¬mlar¬n Dönüşümleri
6 Basit Sal¬n¬m

Birimler
Birimler
Bilim ve mühendislik ölçü üzerine kurulmuştur.

Birimler
Birimler
Ölçü say¬larla (matematik ile) ifade edilirler.

Birimler
Birimler
Ölçü birimleri ölçüm çeşidini karakterize eden ve ilişkili nicelikler için
karş¬laşt¬rma standard¬veren isimlendirmelerdir. "5 metre" bir
uzunlu¼ ga karş¬l¬k gelir.

Birimler
Birimler
Ölçünün bir birim ad¬olmas¬temel zorunluluktur. "uzunlu¼
gu 7 dir"
deyimi hiç bir anlam ifade etmez.

Birimler
Birimler
Ölçünün bir birim ad¬olmas¬temel zorunluluktur. "uzunlu¼
gu 7 dir"
deyimi hiç bir anlam ifade etmez.
1791 y¬l¬nda Avrupada onluk sisteme göre standart getirilmeye
başlan¬ld¬ki bugün metrik sistem olarak bildi¼gimiz sistemi
oluşturmuştur. Ayn¬y¬llarda Amerika Birleşik Devletleri ise alternatif
bir sistem standart¬n¬kabul etmiştir.

Birimler
Günümüzde, metrik sistem, SI (standart international) sisteminde 7 temel

birim vard¬r.
Uzunluk birimi (Metre-m): Iş¬g¼¬n, boşlukta saniyenin 1/299792458 inde
ald¬g¼¬yol,
Kütle birimi (Kilogram-kg): Sevr’de SI bürosunda bulunan bir
platinyum–iridyum silindir prtoptipinin kütlesi,
Zaman birimi (Saniye-s): Sezyum 133 atomunun 9192631770 kez
titreşmesi için geçen süre,
Elektrik ak¬m¬birimi (Amper-A): Bir vakum içinde birbirinden 1 metre
uzakl¬ktaki iki paralel (yeterince ince) iletkenin aralar¬nda 2 10 7
newton/m kuvvet üreten (sabit) ak¬m,
Termodinamik s¬cakl¬k birimi (Kelvin-K): Suyun üçlü noktas¬n¬n
termodinamik s¬cakl¬g¼¬n¬n 1/273.16 s¬,
Madde birimi (Mol-mol): Bir sistemin, 0.012 kilogram karbon-12 deki
atom say¬s¬kadar girdi içeren madde miktar¬(madde tipi belirtilmelidir;
örne¼ gin atom, molekül, iyon, elektron vs),
Parlakl¬k yo¼ gunlu¼gu birimi (Kandela-cd): Verilen bir do¼ grultuda belli
bir güç veren, belli bir frekanstaki ¬ş¬k kayna¼
g¬n¬n yo¼
gunlu¼gu.
Birimler
Di¼gerleri 7 temel birimden, ve / veya …ziksel yasalar kullan¬larak elde

edilirler.(h¬z birimi= m/s veya Kuvvet birimi= kg (m/sn2 ) gibi)
Bir …ziksel nicelik boyutlara sahiptir; dahas¬boyutlar¬ölçen temel birimler
de¼gişti¼ginde bile …ziksel yasalar de¼gişmez.
Örnek
Kuvvet = momentumun de¼
gişim oran¬
Kuvvet = momentumun de¼

gişim oran¬
d
F = (mv )
dt
= m v̇ = ma (kütle sabit ise)
= kütle ivme
d¬r. Bu yasa( Newton’un II. yasas¬), hangi birim kullan¬l¬rsa kullan¬ls¬n,

de¼gişmezdir.

Birimler
SI veya ABD birimlerini kullanan beş tane ölçü sistemi vard¬r.

(a) SGS (Santimetre-Gram-Saniye) Sistemi: Gram, bir birim
kütle ölçüsü= 1/1000 kg . 4 C deki bir litre suyun kütlesi
Newton’un ikinci yasas¬na uygun olarak kuvvet birimi 1
din (dyne ) = 1 cm/sn2 ivmeli 1 gram kütle birimlik kuvvet.
Yani,
F = ma
1 din = (1gr ) (1cm/sn2 )
dir. Yerçekimi ivmesi 980.665 cm/sn2 oldu¼ gundan, bu

durumda, 1 gram kütlenin a¼g¬rl¬g¼¬980.665 din olur.
·
Iş birimi Erg (= kuvvet yol = din-s antimetre) dir.

Birimler
(b) MKS (Metre-Kilogram-Saniye) Kütle Sistemi: Elektrik

mühendisli¼ ginde kullan¬l¬r. 1 kilogram birim kütle olarak
kabul edilir.
Kuvvet birimi (1 Newton)= 1 m/sn2 ivmeli 1 kilogram
kütle birimlik kuvvetidir. Yani,
= ma
F
1 Newton = (1kg ) (1m/sn2 )
dir.
1 Newton = (1000gr ) (100cm/sn2 ) = 105 din olur.
I·ş birimi Joule (= kuvvet yol = Newton-metre) dir.
1 Joule = 105 din 100 cm = 107 Erg .
Güç birimi W att (= birim zamanda yap¬lan iş= Joule/sn )
dir.

Birimler
(c) MKS (Metre-Kilogram-Saniye) Kuvvet Sistemi: Avrupa

mühendislik sistemidir. Kilogram kütle birimi yerine kuvvet
birimidir.
1 kilogram kuvvet = yerçekimi ivmesi ( 9.80665 m/sn2 )
alt¬nda 1 kg kütlenin a¼
g¬rl¬g¼¬
1 kg -kuvvet = 980665 din
Newton yasas¬na göre, yer yüzünde
m = F /a
1 kütle = kg -sn2 /m
= 9.80665 kg -kuvvet

Birimler
(d) FPS ( Foot-Pound-Saniye) Kütle Sistemi: Kütle birimi

pound’dur. 1 Pound (lb) = 0.4536 kg (kütle) dir. Kuvvet
birimi Poundal 1 ft/sn2 ivmeli 1 pound kütlenin birim
kuvvetidir. Yani
= ma
F
1 pound al = (1 lb ) (1 ft/sn2 )
dir. Yerçekimi 32.174 ft/sn2 oldu¼ gundan, 1 lb kütlenin

g¬rl¬g¼¬32.174 pound al’d¬r.
a¼
(e) Amerikan Mühendislik Sistemi: Pound kütle birimi yerine
kuvvet birimidir. Yani 1 pound kuvvet, yerçekimi ivmesi (
32.174 ft/sn2 ) alt¬nda 1 lb kütlenin a¼ g¬rl¬g¼¬olarak
tan¬mlan¬r. Böylece, bir pound, 0.4536 kg-kuvvet’e eşit olan
birim kuvvettir. Kütle birimi Slag ( 1 lb (kuvvet)-sn2 /ft )
olup, yerde, 1 sl ag = 32.174 lb a¼g¬rl¬g¼¬ndad¬r. Ayr¬ca, 1
Newton yaklaş¬k olarak 0.225 lb.dir.

Boyut Analizi
Bununla birlikte yukar¬daki veriler için hiç bir şey temel de¼
gildir. Bunlar¬n
seçimlerinde bir çok olas¬l¬k vard¬r. Kütle birimi yerine s¬k s¬k kuvvet
birimi tan¬mlan¬r ve kütle birimi Newton yasas¬ndan belirlenerek, ölçü
sistemi kuvvet sistemi olarak tan¬mlan¬r.
"Yedi tane ba¼g¬ms¬z niceli¼gin olmas¬"
demek bile, niceliklerin ölçülüş şeklinde isteksel tan¬mlanmas¬n¬n
sonucudur. Örne¼ gin, gazlar¬n kinetik teorisi;
"durgun bir gaz¬n s¬cakl¬¼g¬, gaz¬n tek bir molekülünün kinetik
enerjisinin ortalamas¬na orant¬l¬d¬r"
der. E¼ger, bir durgun gaz¬n s¬cakl¬g¼¬gaz¬n tek bir molekülünün kinetik
enerjisi ortalamas¬na eşit olarak tan¬mlansayd¬, bu durumda s¬cakl¬k birimi
aç¬kça kütle, uzunluk ve zaman birimleriyle tan¬mlanabilirdi.

Boyut Analizi
Niceliklerin boyutlar¬tan¬mlar¬ndan veya …ziksel yasalardan ç¬kar¬l¬r.

Örnek
H¬z = zamana göre uzakl¬k(yol) de¼gişimi olup, boyutu:
[L] L 1
= = LT
[T ] T
olur. Benzer şekilde ivmenin boyutu: LT 2 dir. Kütle sisteminde;

kuvvet boyutu ( momentum de¼ gişimi):
1
[M ] LT 2
= MLT
[T ]
dir. Kuvvet sisteminde; kütle boyutu:
[F ] 1
= FL T2
[LT 2 ]
R
dir. y (x )dx integralinin boyutu [ydx ] dir.
Boyut Analizi
TANIM
Sadece belli bir birim için geçerli olan katsay¬lar içeren bir formüle empirik
formül denir.
O halde, bir empirik formülde ölçü birimleri de¼
giştirilirken dikkatli olmak
gerekir.
Örnek
Bir beton boru içinde akan bir s¬v¬n¬n duvarlara yapt¬g¼¬ortalama bask¬τ
(lb/ft2 ), Amerikan mühendislik sisteminde
τ = 0.0021ρv 2 R 1/3
empirik formülü ile veriliyor. Burada ρ (slag/ft3 ) s¬v¬n¬n kütle yo¼

gunlu¼
gu, v
(ft/sn) s¬v¬n¬n ortalama h¬z¬ve R (ft) de dik kesit alan¬n¬n ¬slak çevreye
(hidrolik yar¬çapa) oran¬d¬r. Bu formülü τ (kg/m2 ), ρ (kg-sn2 /m4 ), v
(m/sn) ve R (m) olmak üzere MKS kuvvet sistemine çeviriniz.

Boyut Analizi
Çözüm Formül τ = 0.0021ρv 2 R 1/3

=)
h i
[ τ ] = [K ] [ ρ ] v 2 R 1/3
formundad¬r. Kuvvet sisteminde

h i h i
2
FL = [K ] FT 2 L 4
L2 T 2
L 1/3
= [K ] FL 7/3
olup, böylece [K ] = L1/3 elde edilir. Di¼

ger yandan 1 ft = 0.3048 m
oldu¼
gundan
h i h i h i
K = 0.0021 ft 1/3 = 0.0021 0.30481/3 m1/3 = 0.00141 m1/3
olur. Böylece MKS kuvvet sisteminde τ = 0.00141ρv 2 R 1/3 bulunur.

Dikkat edilirse, kuvvet sistemi yerine e¼ger kütle sistemini baz alsayd¬k bu
durumda
h i h i
MLT 2
L2
= [ ML 1
T 2
] = [ K ] ML 3
L 2
T 2
L 1/3
= [K ] [ML 4/3 T 2
olup, buradan tekrar [K ] = L1/3 elde edilir.

Boyutsal Homojenlik
Boyutsal Homojenlik
TANIM
E¼ger bir denklemin formu temel ölçü birimlerine ba¼ gl¬de¼
gilse, denkleme
boyutsal homojendir denir. Di¼ ger bir deyişle e¼
ger bir denklemin bütün
terimleri ayn¬boyuta sahipse, denkleme boyutsal homojendir denir.
Örnek
T peryodlu basit bir sarkac¬n peryodu (küçük sal¬n¬mlar için)
p
T = 2π l /g
ile verilir ve birimlerinden ba¼

g¬ms¬z olup, denklem boyutsal homojendir.
p
E¼ger g = 32.2 ft/sn2 denklemde yerine yaz¬l¬rsa, T = 1.11 l elde edilir.
Bu, dünyada FPS sisteminde do¼ gru olup, art¬k boyutsal homojen de¼gildir.
Çünkü 1.11 çarpan¬; uzunluk feet ve zaman saniye al¬n¬rsa do¼ grudur.
Boyut analizi ile 1.11 çarpan¬n¬n [L 1/2 T ] boyutuna sahip oldu¼gu
görülebilir. Bununla birlikte yanl¬ş anlaş¬lmaya yol açmamak için say¬lara
boyut vermemekteyiz.
Boyutsal Homojenlik
Bütün …ziksel kurallar boyutsal homojendir. Fiziksel yasalarla elde edilen

ba¼
g¬nt¬lar da boyutsal homojendir.
Bir problemin boyut analizindeki ilk ad¬m; içerilen …ziksel de¼ gişkenler ve
sabitlerin listesine karar vermektir. Pratikte, de¼gişkenler sabit olmakla
birlikte (örne¼gin dünyada g ), bunlar temel olup, di¼ ger de¼
gişkenlerle
boyutsuz çarpan oluşturmak için birleştirilirler. Bu nedenle de¼ gişkenlerin
olay¬niçin ve nas¬l etkilediklerini iyi anlamak gerekir.

Boyutsal Homojenlik
Örnek
M1 ve M2 kütleli, birbirinden r uzakl¬kta bulunan iki cisim aras¬ndaki
çekim kuvveti F , Newton’un çekim yasas¬ndan
GM1 M2
F =
r2
(G evrensel sabit) olarak verilir. Kütle sisteminde
2
[MLT ] = [G ][M ][M ]/[L2 ]
olup, buradan
1 3 2
[G ] = [M L T ]
olur.

Buckingham Pi Teoremi
Teorem (Pi Teoremi)

"E¼ger bir denklem boyutsal homojen ise, bu denklem boyutsuz çarp¬mlar¬n
bir tam kümesinin bir ba¼g¬nt¬s¬na indirgenir ve tersi de do¼grudur." veya
matematiksel deyişle; bir denklemin boyutsal homojen olmas¬için gerek ve
yeter koşul, f herhangi bir fonksiyon ve π i (i = 1, 2, 3, ...)-ler de orjinal
denklemde görünen de¼gişken ve sabitlerin boyutsuz çarp¬mlar¬ve/veya
bölümleri olmak üzere, denklemin f (π 1 , π 2 , ...) = 0 formunda
yaz¬labilmesidir.
π i listesinde bütün boyutsuz çarp¬mlar¬n olmas¬gerekmez. Di¼ gerlerinin

çarp¬mla ve/veya bölümle elde edilebildi¼gi bir grup yeterlidir. Bu teorem
boyut analizinin temel teoremidir. π i çarp¬mlar¬n¬n say¬s¬, denklemdeki
…ziksel sabit ve de¼
gişken say¬s¬n¬geçemez.

Örnek
Bas¬nçs¬z akan bir s¬v¬içindeki D çapl¬düzgün küresel bir cismi göz önüne
alal¬m. Cisimden belli bir mesafedeki ak¬nt¬n¬n h¬z¬V , s¬v¬n¬n kütle
yo¼
gunlu¼gu ρ ve s¬v¬n¬n ak¬şkanl¬k katsay¬s¬µ olsun. Cisim üzerindeki F
itme kuvveti ; V , D, ρ ve µ nün bir fonksiyonudur.
F a V b D c ρd µe
formunda, boyutsuz çarp¬mlar¬n bir formülünün oluşturulup

oluşturulamayaca¼
g¬n¬inceleyelim.

Çözüm. Boyutsal homojenlikten;

2 a 1 b
[(MLT ) ][(LT ) ][(L)c ][(ML 3 )d ][ML 1 T 1 )e ] = [M 0 ][L0 ][T 0 ]
[M a+d +e La+b +c 3d e T 2a b e ] = [M 0 L0 T 0 ]
9
a+d +e = 0 = a= d e
a + b + c 3d e = 0 b = 2d + e
;
2a b e = 0 c = 2d + e
elde edilir. O halde, iki parametreli bir çözüm kümesi
( a, b, c, d, e ) = d ( 1, 2, 2, 1, 0) + e ( 1, 1, 1, 0, 1)
olur. Böylece bir tam kümede iki tane ba¼
g¬ms¬z boyutsuz çarp¬m vard¬r.
d = 1 ve e = 1 key… seçimi ile,
1
π1 = F V 2 D 2 ρ1 µ0 ve π 2 = F 1
V 1 D 1 ρ0 µ1
Genel bir kural olarak
Bir tam kümenin ba¼
g¬ms¬z boyutsuz çarp¬m say¬s¬
= De¼
gişken say¬s¬ katsay¬lar matrisinin rank¬d¬r.

Boyutsuz çarp¬mlar¬n sonsuz çoklukta farkl¬tam kümeleri vard¬r. Pi

teoremi göz önüne al¬nd¬g¼¬nda, herhangi bir tam küme kabul edilebilirdir.
Bununla birlikte, Buckingham (1914), baz¬kümelerin pratikte di¼ gerlerine
göre daha kullan¬şl¬oldu¼ gunu göstermiştir. O halde, akla gelen soru bir
tam kümenin en iyi şekilde nas¬l seçilebilece¼ gidir. Buckingham, boyutsuz
de¼
gişkenler üzerinde maksimum miktarda deneysel kontrol elde
edilebildi¼gini göstermiştir: E¼
ger orjinal de¼
gişkenler herbiri sadece bir
boyutsuz çarp¬mda olacak şekilde düzenlenirse, problemin ba¼ g¬ml¬de¼gişkeni
de düşünülmek zorundad¬r ve ba¼ g¬ml¬boyutsuz de¼ gişken diye adland¬r¬lan
bu de¼ gişken de birden fazla boyutsuz çarp¬mda yer almamal¬d¬r.

Örne¼
gimize geri dönersek
1
π1 = F V 2 D 2 ρ ve π2 = F 1
V Dµ
olup, boyutsuz çarp¬mlar¬n (bir kuvveti, bir çarp¬m¬veya) bir oran¬da
boyutsuz olaca¼
g¬ndan
π1 VDρ
π3 = = (Reynold say¬s¬)
π2 µ
olur. P = ρVF2 D 2 = π11 (Bas¬nç katsay¬s¬) al¬n¬rsa, Pi teoreminden
f (P, R ) = 0 ve buradan da g key… bir fonksiyon olmak üzere
2
F
ρV 2 D 2
= g ( VDµ ρ ) elde edilir. Bir kürenin izdüşüm alan¬A = πD4 olup,
böylece küredeki itme
4A 1 8
F = ρV 2 D 2 g (R ) = ρV 2 g (R ) = [ g (R )]ρV 2 A
π 2 π
1
= CD ρV 2 A
2
şeklinde yaz¬labilir. Burada CD = π8 g (R ), çekim katsay¬s¬olarak
adland¬r¬l¬r.
Örnek
Birbirinden r uzakl¬kta, M1 ve M2 kütleli iki cisim aras¬ndaki çekim
kuvvetinin M1 , M2 , r ve G ye ba¼
gl¬oldu¼gu bilindi¼gine göre
G a M1b M2c r d F e
şeklinde, boyutsuz çarp¬m formülü belirlenebilir mi?. E¼

ger bu
yap¬labiliyorsa, mümkün oldu¼ gunca fazla ba¼
g¬ms¬z çarp¬mlar bulunuz.


1 3 2 a
[(M L T ) ][(M )b ][(M )c ][(L)d ][MLT 2 e
) ] = [M 0 ][L0 ][T 0 ]
olup, buradan
9
a + b + c + e = 0 = c = 2a b
3a + d + e = 0 d = 2a
;
2a 2e = 0 e= a
ve böylece iki parametreli bir çözüm kümesi
( a, b, c, d, e ) = ( a, b, 2a b, 2a, a)
= a(1, 0, 2, 2, 1) + b (0, 1, 1, 0, 0)
olur. O halde, ba¼
g¬ms¬z boyutsuz çarp¬mlar¬n bir tam kümesi
π 1 = GM22 r 2
F 1
ve π 2 = M1 M2 1
olarak bulunur. Pi teoreminden, herhangi boyutsal homojen bir denklem

f (π 1 , π 2 ) = 0 formundad¬r. (Örne¼
gin Newton’un çekim yasas¬π 1 π 2 = 1
oldu¼gunu söyler.)

Boyutsuz Çarp¬mlar¬n Dönüşümleri

Ak¬şkanlar mekani¼gindeki en temel de¼ gişkenler: Kuvvet F , uzunluk L, h¬z
V , kütle yo¼gunlu¼
gu ρ, ak¬şkanl¬k dinamik katsay¬s¬µ, yerçekimi ivmesi g ,
ses h¬z¬c ve yüzey genli¼gi σ d¬r. Önceki k¬s¬mdaki teknikle, bu
de¼
gişkenlerin boyutsuz çarp¬mlar¬n¬n bir tam kümesi;
VLρ VL
Reynold say¬s¬: = R=, (υ = µ/ρ)
µ υ
F p
Bas¬nç katsay¬s¬: P= = , (p bas¬nç),
ρV 2 L2 ρV 2
V2
Froude say¬s¬: F=
Lg
V
Mach say¬s¬ : M =
c
ρV 2 L
Weber say¬s¬ : W =
σ
olarak verilebilir. Verilen bir problemde, e¼ger, örne¼
gin yüzey genli¼
gi σ
önemsiz ise W al¬nmaz, e¼ ger g etkisiz ise F al¬nmaz vesaire.
Önceki k¬s¬mda, de¼ gişkenlerin daha çok deneysel kontrolünü sa¼ glamak için
boyutsuz çarp¬mlar¬n dönüşümü ile ilgili Buckingham’¬n önerisine dikkat
çekilmişti. Bazen dönüşümler başka nedenlerle de istenmektedir.
Örne¼ gin, bir problemin boyut analizi yap¬ld¬ktan sonra, belli bir
de¼
gişkenin olayda etkisinin az oldu¼ guna karar verilebilir ve e¼
ger bu de¼
gişken
sadece bir tek ba¼ g¬ms¬z boyutsuz çarp¬mda bulunuyorsa, bu boyutsuz
çarp¬m al¬nmayabilir. Fakat, e¼ ger de¼gişken birden çok boyutsuz çarp¬mda
bulunuyorsa, aç¬k olarak bu de¼ gişkenin bulundu¼ gu tüm ba¼ g¬ms¬z çarp¬mlar¬
gözard¬etmek yanl¬ş olur. Böyle bir durumda bir başka boyutsuz çarp¬m
kümesine geçmek gerekmektedir. Dönüşümler, ayr¬ca bazen sadece
R, F , P , M ve W gibi standart çarp¬mlar¬elde etmek için istenilir.

Örnek
f herhangi bir fonksiyon ve π 1 = ρF /µ2 , π 2 = V (ρ/(µg ))1/3 ,
π 3 = L(ρ2 g /µ2 )1/3 olmak üzere, f (π 1 , π 2 , π 3 ) = 0 verilsin. µ yü
gözard¬etmek isteyelim. µ her çarp¬mda varoldu¼ gu için, µ yü içeren
çarp¬mlar¬yokedemeyiz. Fakat (π 1 , π 2 , π 3 ) çarp¬mlar¬ndan bir başka tam
kümeyi şu şekilde elde edebiliriz:
π1 F VLρ π 22 V2
P= 2 2
= , R = π2 π3 = , F= = .
π2 π3 ρV 2 L2 µ π3 Lg
Böylece, f (π 1 , π 2 , π 3 ) = 0 denklemi, h ve H isteksel fonksiyonlar olmak

üzere h(P , R, F ) = 0 veya P = H (R, F ) şeklinde yaz¬labilir. Şimdi,
ger µ önemsiz ise R gözard¬edilebilir.
e¼

Basit Sal¬n¬m
Basit Sal¬n¬m
Şekil: M kütleli ve ip uzunlu¼

gu l olan basit bir sarkaç (mil sürtünmesiz, a¼
g¬rl¬ks¬z
ip, hava direnci s¬f¬r).
Basit bir sarkac¬n T peryodunu belirleyelim. T ba¼ g¬ml¬(iç) de¼

gişkendir.
Ba¼g¬ms¬z (d¬ş) de¼
gişkenler ise M, g , l ve θ d¬r. θ boyutsuz olmas¬na
ra¼
gmen, boyutsuz çarp¬mlar¬n formülasyonuna onu da katmal¬y¬z.
Basit Sal¬n¬m
Şimdi boyutsuz ifadelerin

T aM b g c l d θe
formunu göz önüne alal¬m. Boyut analizinden
[T a ][M b ][(LT 2 c
) ][Ld ] = [M 0 L0 T 0 ]
olup, buradan 9
b=0 = a = 2c
c +d = 0 b=0
;
a 2c = 0 d= c
( a, b, c, d, e ) = (2c, 0, c, c, e )
= c (2, 0, 1, 1, 0) + e (0, 0, 0, 0, 1)
elde edilir.

Basit Sal¬n¬m
Böylece, iki ba¼

g¬ms¬z boyutsuz çarp¬m
π 1 = T 2 gl 1
ve π 2 = θ
olup, Pi teoreminden
f (T 2 gl 1
, θ ) = 0 veya T 2 gl 1
= h(θ )
ve buradan da s
l
T = H (θ ) (1)
g
formülü elde edilir. Burada f ve g key… fonksiyonlar ve H 2 = h dir.

NOT
H n¬n tam formu boyut analizinden belirlenemez. H bir eliptik integral
olup, yeterince küçük θ için yaklaş¬k olarak 2π dir.

Basit Sal¬n¬m
Şekil: θ (0) = θ 0 , θ 0 (0) = 0 başlang¬ç koşullu basit sarkaç

Basit Sal¬n¬m
Fiziksel yaklaş¬mlar:
(i)·
Ip l uzunlu¼gunda, s¬f¬r a¼g¬rl¬kl¬ve bükülmez bir yap¬da olsun.
(ii)Sarkaç a¼g¬rl¬g¼¬, M kütlesinin bir parças¬gibi düşünülsün.
(iii)Hava etkisi olmas¬n (havas¬z ortam), ve böylece mil
sürtünmesiz olsun.
(iv) Sarkaç a¼g¬rl¬g¼¬bir sabit dik yerçekimi olsun.
Şekil: Birim normal ve te¼

get vektörleri.

Basit Sal¬n¬m
C e¼grisi üzerindeki bir noktadaki ~

N birim vektörü ~
T birim te¼
get vektörüne
~
dik vektördür ve T =< cos θ, sin θ >,
~N =< cos(θ + π ), sin(θ + π ) >=< d~

T
sin θ, cos θ >=
2 2 dθ
~
olup, böylece dT
dθ = ~N ve
d~
N ~T
=< cos θ, sin θ >= < cos θ, sin θ >=
dθ
dir. Şimdi, (F , vektörün boyunu göstermek üzere) ~F = F ~

N olup,
Newton’un ikinci yasas¬ (F = M a) dan;
d2
(F Mg cos θ )~
N (Mg sin θ )~T = M (l ( ~N )) (2)
dt 2
olur.

Basit Sal¬n¬m
Sa¼
g taraf
" #
d d~N dθ d d θ d ~T d θ 2 d 2θ
Ml ( ) = Ml ( ~
T ) = Ml ( ) + ~T 2
dt d θ dt dt dt d θ dt dt
d θ 2~ d2θ
= Ml ( ) N + 2 ~T
dt dt
dir. Böylece (2) denkleminden,
dθ 2
F Mg cos θ = Ml ( ) (3)
dt
ve
d2θ
Mg sin θ = Ml yani
dt 2
d2θ g
= sin θ (4)
dt 2 l
elde edilir.

Basit Sal¬n¬m
E¼ger θ, (4) denkleminden belirlenebilirse, F de (3) denkleminden

dθ
belirlenebilir. Şimdi (4) denklemini θ (0) = θ 0 ve θ̇ (0) = =0
dt t =0
dp d θ dp
başlang¬ç koşullar¬ile çözelim. θ̇ = p dersek, θ̈ = =p olup (4)
d θ dt dθ
denkleminde yazarsak
dp g
p = sin θ
dθ l
elde ederiz. Bu denklem de¼ gişkenlerine ayr¬labilir olup, integral al¬rsak
p2 g
= cos θ + C1
2 l
buluruz. θ̇ (0) = 0 başlang¬ç koşulunu uygularsak
p2 g
= (cos θ cos θ 0 ),
2 l
yani
dθ 2 g
= 2 (cos θ cos θ 0 ) (5)
dt l
elde ederiz ki bu sarkac¬n aç¬sal h¬z¬n¬belirler.
Basit Sal¬n¬m
θ̇ (t ) 0 için (5) denkleminden

r
dθ 2g
= (cos θ cos θ 0 )1/2
dt l
veya s
l dθ
dt =
2g (cos θ cos θ 0 )1/2
olup, buradan
s
Z t Z θ
l dα
dτ =
0 2g θ0 (cos α cos θ 0 )1/2
ya da s
Z θ0
l dα
t=
2g (cos α cos θ 0 )1/2
θ
bulunur. Bu genelleştirilmiş (eliptik) integral var olup, elemanter

fonksiyonlar cinsinden hesaplanamaz fakat say¬sal olarak hesaplanabilir.

Basit Sal¬n¬m
Sarkac¬n θ = θ 0 dan θ = 0 a kadar sal¬nmas¬için geçen süre

s
Z θ0
l dα
t=
2g 0 (cos α cos θ 0 )1/2
dir. Bu de¼ ger, T sarkac¬n peryodu olmak üzere T /4 de¼ gerine eşit
oldu¼gundan s
Z θ0
l dα
T =4
2g 0 (cos α cos θ 0 )1/2
p
olup, bu ise T = H (θ ) l /g ile verilen Denk. (1) formundad¬r.
Modeli (iii) yi örne¼ gin
0
(iii) Sarkaç mil ve hava etkisindedir, ki bu durumda etkiye karş¬
oluşan kuvvet kl ddtθ ~ T (k sabit) dir,
kabulü ile de¼ giştirerek geliştirebiliriz. Bu durumda Denk.(4),
g k
θ̈ (t ) = sin θ θ̇ (t ) (6)
l M
formunu al¬r.
Basit Sal¬n¬m
Bazen, kar¬ş¬k bir model …ziksel gerçeklili¼

gi olmayabilece¼
gine ra¼
gmen,
matematiksel olarak ilişkili olan daha basit bir modelle yer de¼
giştirilebilir.
Örne¼ ger θ küçük ise sin θ + θ olup, Denk.(4) yerine, çözümü daha
gin, e¼
kolay olan
g
θ̈ (t ) = θ (7)
l
denklemini kullanabiliriz ve yeni modelin (baz¬amaçlar için) Denk.(4) ile
verilen kadar iyi olmas¬n¬umar¬z. (7) denkleminden
dP g g p2 g 2
p = θ =) pdp = θd θ =) = θ + c1
dθ l l 2 2l
olup, θ (0) = θ 0 ve θ̇ (0) = 0 başlang¬ç koşullar¬uygulan¬rsa
g 2
p2 = (θ θ2 )
l 0
elde edilir.

q Basit Sal¬n¬m
g
θ̇ (t ) 0 için dθ
dt = l (θ 20
θ 2 )1/2
s
Z t Z
l θ dα
dτ =
0 g θ 0 θ 2 α2 1/2
0
s s
θ0
l α l θ
t= arcsin( ) = arcsin 1 arcsin( )
g θ0 θ g θ0
ve buradan s s
T l π l
= (θ + 0) =) T = 2π
4 g 2 g
elde edilir. E¼ger kendimizi sarkaç sal¬n¬m¬n¬n küçük aç¬da olmas¬na
k¬s¬tlarsak, (4) ve (7) denklemlerinin her ikisinin de gözlemlerde oldukça
iyi olduklar¬görülmüştür. Asl¬nda her iki tahmin de sarkac¬n sallanmaya
başlamas¬ndan sonra asla durmayaca¼ g¬n¬söyler ki bu gerçe¼
ge ayk¬r¬d¬r.
Denk.(6) sarkac¬n gittikçe yavaşlayaca¼g¬n¬tahmin eder ki bu gerçe¼ge daha
yak¬nd¬r.

MATEMATI·KSEL
MODELLEME
GRAFI·KSEL YÖNTEMLER
7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! GRAF ·

IKSEL YÖNTEMLER 1 / 39
Gra…ksel Yöntemler
·
Içerik
1 Gra…kler
2 Türlerin Çeşitlili¼
gi
3 Firma Üretimi
4 Silahlanma Yar¬ş¬

Gra…kler
Gra…kler
Gra…kler, sadece birkaç de¼ gişken içeren say¬sal ilişkilerin veya yaklaş¬k
verilerin incelenmesinde kullan¬şl¬d¬rlar. Bir probleme gra…ksel yaklaş¬m,
çok fazla bilginin olmad¬g¼¬, veya bilginin duyarl¬formlarda verilmedi¼ gi
durumlarda oldukça kullan¬şl¬olmaktad¬r. Kuşkusuz çok duyarl¬bilgilerin
mevcut oldu¼ gu durumlarda analitik yöntemler daha uygundur.
En çok üç boyutlu bir düşünce yap¬m¬z oldu¼ gu için, üç de¼gişkenden daha

fazla de¼gişken içeren ba¼ g¬nt¬larda gra…ksel yaklaş¬m do¼ grudan kullan¬şl¬
olmamaktad¬r. Bununla beraber, böyle durumlarda ço¼ gunlukla bir çok
de¼gişkeni sabit gibi düşünüp, tek de¼ gişkeni de¼
giştirerek gra…¼gin çizilip, bu
de¼gişkene ba¼gl¬de¼ gişimi incelemek mümkündür. Temel problemi aşa¼ g¬daki
şekilde kurabiliriz:
"Belirli baz¬ba¼
g¬ms¬z de¼
gişkenler de¼
giştirildi¼
ginde, bir sistemin denge
noktas¬nas¬l de¼
gişir?"

Türlerin çeşitlili¼
gi
gi
Ba¼g¬ml¬de¼ gişkenimiz, adada bulunan türlerin toplam say¬s¬olsun. Hangi
türlerin var oldu¼gu ile ilgilenmiyoruz. Ba¼
g¬ms¬z de¼gişkenler ise; adan¬n
anak¬tadan olan uzakl¬g¼¬, adan¬n boyutu v.s. olsun. Adada bulunan türlerin
çoklu¼gu, verilen bir zamanda, en az bir türün yok olma olas¬l¬g¼¬n¬n artmas¬
anlam¬na gelir. Böylece, yok olma oran¬e¼ grisi pozitif bir e¼
gime sahiptir.
Şekil: Yokolma e¼
grisi.
gi
Göç oran¬, adada bulunmayan türlerle ilgilidir. Adadaki tür çoklu¼

gu, adaya
göç eden türlerin az olmas¬n¬do¼
guracakt¬r. Böylece, adadaki türlerin
artmas¬demek, adaya yeni göç şans¬n¬n azalmas¬demektir. O halde göç
e¼
grisi negatif e¼
gime sahiptir.
Şekil: Göç e¼
grisi.

gi
Göç ve yok olma oranlar¬n¬n kesişti¼

gi nokta denge noktas¬d¬r.
Şekil: Denge noktas¬

gi
Uzakl¬k Etkisi:
Yok olma oran¬sadece adaya ve adadaki türlere ba¼ gl¬d¬r ve böylece adan¬n
anak¬taya olan uzakl¬g¼¬ndan etkilenmez. Göç oran¬mr , adan¬n anak¬tadan
olan uzakl¬g¼¬na ba¼
gl¬d¬r. mr uzakl¬kla azal¬r. Çünkü, herhangi bir türün
adaya ulaşmas¬zorlaş¬r. Denge yok olma oran¬, uzak bir adaya oranla
yak¬n bir ada için daha büyüktür. Böylece ayn¬büyüklükte iki ada için,
adadaki türlerin çeşidi anak¬taya daha yak¬n olan adada daha h¬zl¬de¼ gişir.
Ayr¬ca türlerin say¬s¬da uzakl¬kla azal¬r.

gi
Ada Boyutu Etkisi

Herhangi bir türün küçük adada yok olma olas¬l¬g¼¬daha fazlad¬r, çünkü yer
azl¬g¼¬nüfusun az olmas¬na yol açar. Böylece, yok olma oran¬e¼grisi, ada
küçüldükçe yukar¬kaymaya başlar.
Şekil: Ada büyüklü¼

gü etkisi.

Bir Firman¬n Üretimi
Firma Üretimi
Basitlik için …rman¬n tek tip ürün üretti¼
gini kabul edelim. Belli bir zaman
periyodunda, harcama ve …yat de¼ gişiminin üretim üzerindeki etkisini
ö¼
grenmek istiyoruz.
Kâr_P = Toplam gelir_I Toplam gider_C
olup, kabul edelim ki, P, I ve C üretilen parça say¬s¬x, in sürekli
diferensiyellenebilir bir fonksiyonu olsun. Bunlar¬n türevleri s¬ras¬ile
marjinal kâr, marjinal gelir ve marjinal gider olarak adland¬r¬l¬r. Denge
durumunda;
dP dI dC
= 0 yani =
dx dx dx
olur. Maksimum kâr için, e¼ ger denge noktas¬ndan uzaklaş¬rsak kâr
azalmal¬d¬r. Matematiksel olarak denge noktas¬n¬n solunda
dP dI dC
> 0 yani >
dx dx dx
ve sa¼g¬nda
dP dI dC
< 0 yani <
dx dx dx
Şekil: Marjinal maliyet ve gelir e¼

grisi. Eksenler birim zamandaki üretim say¬s¬ve
de¼geri göstermektedir.

x den ba¼g¬ms¬z herhangi bir ek gider, örne¼ gin emlak vergisi gibi,
y = dC /dx e¼ grisini ve böylece üretim düzeyini de¼ giştirmeyecektir. E¼ ger
…rma ek olarak, örne¼ gin gelir vergisi gibi, x e ba¼
gl¬bir Ca giderine sahipse
ve bu gider müşteriye yans¬t¬lm¬yorsa, y = d (C + Ca )/dx e¼ grisi
y = dC /dx e¼ grisini eskisinin solunda kalan bir noktada kesecektir. Bunun
anlam¬üretim düzeyinde bir düşüş demektir. Di¼ ger taraftan, e¼ger Ca
müşteriye yüklenirse, bu durumda her iki marjinal e¼ gri
d (I + C a ) d (C + C a )
yI = ve yC = ,
dx dx
birim üretim vergisine eşit miktarda yukar¬hareket eder ve böylece üretim
düzeyi de¼
gişmez kal¬r.

Optimal üretim düzeyi marjinal giderin tersi do¼ grultusunda ve marjinal gelir ile
ayn¬do¼ grultuda hareket eder. Ca , x in bir fonksiyonu olsun. yI e¼
grisi yC e¼
grisini
eskisinin solunda bir noktada keser ve böylece üretim düzeyi azalmaya başlar.
Fakat azalan üretim …yat¬n yükselmesine ve müşteriye yans¬t¬lmas¬na neden
olabilir. Bu durumda marjinal gelir e¼ grisi yukar¬kayar. Sonuç olarak üretim
düzeyi yükselir. Fiyat yüksek oldu¼gundan bu durumda talep azalabilir. Bunun
anlam¬ise, …yat art¬ş¬üretimi orjinal düzeyine çekmeye tam olarak yeterli de¼ gildir.
Şekil: Optimal düzey üretim.

Silahlanma Yar¬ş¬
A ve B ülkeleri bar¬ş istemektedir. Sald¬rgan olmayacaklar fakat kendilerine

yönelik bir sald¬r¬durumunda da sessiz kalmayacaklard¬r. Böylece
"kendini korumaya" inanmaktad¬rlar. Bu nedenle bir orduya sahiptirler
ve silah biriktirme ve geliştirmeleri tamamen savunma amaçl¬d¬r. A
ülkesinin silahlanma hareketleri B ülkesinin gözünden kaçmaz. A ülkesinin
liderleri sürekli olarak bar¬şç¬l amaçl¬olduklar¬n¬söylemelerine ra¼gmen, bu
ülkenin silahlar¬B ülkesini yok etmek için de kullan¬labilir. Bu nedenle B
ülkesi de sa¼ glam bir savunma için silahlan¬r. B nin silah harcamalar¬A n¬n
gözünden kaçmaz ve ayn¬nedenlerle A ülkesi savunma kuvvetlerini
genişletir. Böylece (bar¬şç¬l) bir silahlanma döngüsü başlam¬ş olur.

Silahlanma Yar¬ş¬ Basit bir model
Basit model
A ve B ülkelerinin standart bir para birimine göre y¬ll¬k silahlanma

harcamalar¬s¬ras¬ile x ve y olsun. Matematiksel olarak, a ve b pozitif
sabitler olmak üzere,
dx
= ay (1)
dt
dy
= bx (2)
dt
dir. ·
Iki ülkenin başlang¬ç harcamalar¬
x (0) = x0 , y (0) = y0 (3)
olsun. x 0 (t ) 0 ve x 00 (t ) = ay 0 (t ) = abx 0 olup, x = x (t ) nin

ginin d¬ş bükey olmas¬demektir. Benzer bir sonuç y (t ) için de
gra…¼
geçerlidir.

dy bx
=
dx ay
den
aydy = bxdx
=)
bx 2 ay 2 = c
q
b
Başlang¬ç koşulunu uygularsak, c = bx02 ay02 olup, böylece y = ax
asimptotlu
bx 2 ay 2 = bx02 ay02
hiperbolünü elde ederiz.

Şekil: Basit bir silahlanma yar¬ş¬.

Problemi Laplace dönüşümü kullanarak çözersek;

p p p
x (t ) = x0 cosh abt + a/by0 sinh abt
p p p
y (t ) = b/ax0 sinh abt + y0 cosh abt
bulunur.
lim x (t ) = ∞ = lim y (t )
t !∞ t !∞
ve
p p
bx 2 ay 2 = bx02 cosh2 abt sinh2 abt
p p
+ ay02 sinh2 abt cosh2 abt
= bx02 ay02
oldu¼
gu çözümden de görülebilir.
Silahlanma Yar¬ş¬ Geliştirilmiş model
Geliştirilmiş model
x 0 (t ) = mx + ay + r , (4)
0
y (t ) = bx ny + s (5)
Burada, r ve s sabitler olup, r > 0 (s > 0) ¬n anlam¬ A(B ) ülkesi, B (A)

ülkesine karş¬düşmanl¬k besliyor demektir. r < 0 (s < 0) ise bir iyi niyetin
var oldu¼gunu ve böylece silah ba¼ g¬ml¬l¬g¼¬n¬n azald¬g¼¬n¬gösterir.
Bu sistem ayn¬zamanda (x, y ) düzleminde bir parçac¬g¼¬n hareket
denklemi olarak da düşünülebilir. (4) ve (5), parçac¬g¼¬n s¬ras¬ile x ve y
do¼grultusundaki h¬zlar¬n¬verir. Böylece, x 0 (t ) 0 ( 0), parçac¬g¼¬n sa¼ ga
(sola) do¼gru hareket etmesi demektir. Benzer şekilde y 0 (t ) 0 ( 0) da,
parçac¬g¼¬n yukar¬(aşa¼
g¬) do¼
gru hareket etmesi anlam¬na gelir. Sistemin
çözmeksizin, silah harcamalar¬n¬n sonuçta bir x 0 (t ) = 0 = y 0 (t ) denge
durumuna gelece¼ gini görmek mümkün müdür?

(4) ve (5) den
mx + ay = r : L do¼
grusu (6)
bx ny = s : L do¼
grusu (7)
Şekil: L : y = mx r do¼
grusu. L boyunca dx =0
a a dt

dy
Şekil: L : y = bn x + s
n do¼
grusu. L boyunca dt =0

E¼ger herhangi bir zamanda A ve B ülkelerinin s¬ras¬ile x1 ve y1

harcamalar¬L do¼ grusu üzerinde ise, bu durumda x 0 (t )j(x1 ,y1 ) = 0 olur.
Fakat, y 0 (t )j(x1 ,y1 ) 6= 0 olabilir. Böylece, bu zamanda, harcama düzeyi L
üzerinde olmayan bir noktaya do¼ gru aşa¼
g¬veya yukar¬do¼ gru hareket
edebilir. L do¼ grusuna A n¬n optimal do¼ grusu denir. A n¬n, harcamalar¬n¬
optimal do¼ grusuna yaklaşt¬rmak için sürekli de¼ gi görülecektir. t ! ∞
gişti¼
için üç olas¬l¬k vard¬r:
(i) Sonsuz silahlanma: x ! ∞, y ! ∞.
(ii) Karş¬l¬kl¬silahs¬zlanma: x ! 0, y ! 0.
(iii) Dengeli silahlanma yar¬ş¬: (x, y ) ! (x , y ).
Burada, (x , y ) denge noktas¬olarak adland¬r¬l¬p, L ve L do¼
grular¬n¬n
kesim noktas¬d¬r.

E¼
ger mn ab 6= 0 ise (6)-(7) sistemini çözersek
nr + as br + ms
x = , y =
mn ab mn ab
elde ederiz.
Şekil: Denge noktas¬.

(x1 , y1 ) 2
/ L ve (x2 , y1 ) 2 L olsun.
x0 (x1 ,y1 )
= mx1 + ay1 + r (8)
0 = mx2 + ay1 + r (9)
olup, buradan
x0 (x1 ,y1 )
= m(x2 x1 )
gru L nin üzerinde x 0 > 0 ve alt¬nda ise
elde edilir. Böylece optimal do¼
x 0 < 0 olup, A harcamalar¬n¬optimal do¼ gruya do¼ gru ayarlar.
Şekil: A harcamalar¬n¬L ye yaklaşacak şekilde ayarlar. L üzerinde x 0 = 0 d¬r.

Benzer şekilde B harcamalar¬n¬optimal L do¼

grusuna do¼
gru ayarlar.
Şekil: B harcamalar¬n¬L a yaklaşacak şekilde ayarlar. L üzerinde y 0 = 0 d¬r.

Durum 1. Karş¬l¬kl¬düşmanl¬k: r > 0, s > 0.

ger mn ab 6= 0 ise denge noktas¬birinci veya üçüncü kuadranttad¬r.
E¼
mn ab > 0 ise aşa¼ g¬daki sonuçlar¬elde ederiz:
Şekil: Optimal do¼

gru I. kuadrant¬dört bölgeye ay¬r¬r. Oklar her bir bölgede düşey
ve yatay do¼grultudaki hareketi göstermektedir. Bu dengeli silahlanma durumudur.

mn ab < 0 ise, (x0 , y0 ) nerede olursa olsun, sistemin hareketi

harcamalar¬II. bölgeye taş¬r.
Şekil: Sonsuz silahlanma. Düşmanl¬k terimleri r > 0, s > 0.

Durum 2. ·Iyi niyet: r < 0, s < 0.

ger (x , y ) birinci kuadrantta ise, mn ab < 0 ( a, b, m, n > 0) d¬r .
E¼
Bu durumda aşa¼g¬daki sonuçlar elde edilir:
Şekil: Belirsiz durum. mn ab < 0. Düşmanl¬k terimleri s < 0, r < 0. Başlang¬ç

harcamalar¬önemli bir rol oynar.

ger (x , y ) üçüncü kuadrantta ise, başlang¬ç noktas¬ndan ba¼

E¼ g¬ms¬z
olarak karş¬l¬kl¬silahs¬zlanma oluşur.
Şekil: Karş¬l¬kl¬silahs¬zlanma. mn ab > 0. s < 0, r < 0.

Silahlanma Yar¬ş¬ Bir belirsiz durum
Bir belirsiz durum
Belirsiz durumun analizi için aşa¼

g¬daki örne¼
gi göz önüne alal¬m:
dx
= 2x + y 5 (10)
dt
dy
= 6x 2y 12 (11)
dt
( a = 1, m = 2, r = 5, b = 6, n = 2, s = 12), r < 0 ve s < 0
oldu¼gundan ve mn ab = 4 6 < 0 oldu¼ gundan, belirsiz durum oluşur.
Optimal do¼grular
L : 2x + y = 5
L : 6x 2y = 12
olup, (x , y ) = (11, 27) denge noktas¬nda kesişirler.

Şekil: Belirsiz durum

Başlang¬ç noktas¬ (x0 , y0 ) = (15, 15) olsun. (10) ve (11) den

dx dy
dt (15,15 ) < 0 ve dt (15,15 ) > 0 d¬r. Türevlerin işaretleri başlang¬ç
noktas¬n¬n bulundu¼ gu yeri belirler.(15, 15) noktas¬IV. bölgede olup durum
belirsizdir. Şimdi bir l do¼
grusunun e¼ gimini bulal¬m öyle ki (x, y ) 2 l
olmas¬için gerek ve yeter koşul (x, y ) noktas¬ndaki e¼ gim, (x, y ) den
(x , y ) noktas¬na olan do¼ grunun e¼gimine eşittir. Böylece
dy 6x 2y 12 27 y
= =
dx 2x + y 5 11 x
olur. Düzenleme yap¬l¬rsa
y2 54y 3(2x 2 44x 1) = 0

p
gru y = 27
ve II. ve IV. bölgeden geçen do¼ 6(x 11) bulunur.

p p
x = 15 al¬rsak y = 15 6 + 27 + 11 6 = 17.20 olup, böylece (15, 15)
noktas¬do¼ grunun alt¬nda kal¬r. O halde hareket do¼
grultusu denge
noktas¬n¬n alt¬ndad¬r. Son hareket, harcamalar¬III. bölgeye taş¬r ve sonuçta
karş¬l¬kl¬silahs¬zlanma oluşur.
25
x( _ ) y( --)
20
15
10
0
0 1 2 3 4 5 6 7
t
Şekil: Silahs¬zlanma. Başlang¬ç harcamas¬x (0) = y (0) = 15

p
x = 17 olsun. Bu durumda y = 27 6 6 ' 12.30 olup, bu ise (17, 15)
noktas¬n¬n do¼
grunun yukar¬s¬nda kalmas¬demektir. Böylece sonsuz
silahlanma oluşur.
x(_) y(--) 300
200
100
0 2 4 6 8 10 12
t
Şekil: Sonsuz silahlanma. Başlang¬ç harcamas¬x (0) = 17, y (0) = 15

p
x = 10 olsun. y = 27 + 6 + 29.44948974 olup, böylece başlang¬ç
noktas¬ do¼
gru üzerindedir.
30
y(-), x(--)
25
20
15
10
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
t
Şekil: Dengeli silahlanma. Başlang¬ç harcamas¬x (0) = 10, y (0) = 29.45

dx
= 2x + y 5
dt
dy
= 6x 2y 12
dt
x (0) = 15 = y (0)
sistemine Laplace dönüşümü uygulan¬rsa,
2t
p 12 2t
p
x (t ) = 4e cosh 6t p e sinh 6t + 11
6
2t
p 24 2t
p
y (t ) = 12e cosh 6t + p e sinh 6t + 27
6
olup, t ! ∞ için (x (t ), y (t )) ! (0, 0) oldu¼
gundan silahlanma
harcamalar¬sonuçta s¬f¬ra yaklaş¬r.

Silahlanma Yar¬ş¬ Birinci Dünya Savaş¬
Birinci Dünya Savaş¬
Şimdi (4) ve (5) ile verilen geliştirilmiş modeli göz önüne alal¬m ve
Fransa-Rusya grubu ile Almanya - Avusturya-Macaristan grubunun
karş¬l¬kl¬korku ve yüksek bütçe harcama etkilerinin ayn¬oldu¼ gunu kabul
edelim. Matematiksel model olarak,
x 0 (t ) = mx + ay + r , (12)
0
y (t ) = bx ny + s (13)
denklem sistemine sahibiz. (12)+(13) den,
d
(x + y ) = ( a m )(x + y ) + r + s (14)
dt
elde edilir. Böylece toplam silahlanma harcamalar¬de¼
gişim oran¬
d
dt ( x + y ) nin toplam silah harcamalar¬ x + y ye göre gra…¼
gini çizersek
bir do¼gru elde ederiz.


Şekil: Art¬ş: d (x + y )/dt, Toplam: (x + y )

Yukar¬daki şekilden görülmektedir ki, dört nokta 0.73 e¼

gimli bir do¼
gruya
yaklaşmaktad¬r. (14) den a m = 0.73 olur. E¼ ger m = 0.2 ise a = 0.93
dür. a = b ve m = n oldu¼ gundan
mn ab = 0.04 0.86 = 0.82 < 0
bulunur. E¼ ger, r < 0 ve s < 0 ise, bu durumda belirsiz durum oluşur.

E¼ger, r > 0 ve s > 0 ise sonsuz silahlanma oluşur
Şekildeki do¼
gru x-eksenini 194 noktas¬nda kesmektedir. Böylece, e¼ ger
harcama düzeyi 194 milyon Sterlin olsa idi, bu durumda harcamalarda art¬ş
olmazd¬. Fakat 1909 y¬l¬ndaki toplam harcama 199.2 milyon Sterlin idi ve
böylece silahlanma yar¬ş¬n¬n başlamas¬ve bunun sonucu olarak savaş¬n
ç¬kmas¬kaç¬n¬lmaz idi. Dikkat edilirse burada savaşa girecek olan di¼
ger
ülkelerin harcamalar¬göz önüne bile al¬nmam¬şt¬r.

MATEMATI·KSEL MODELLEME
Matematiksel Modelleme,
Ölçek
7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! Ölçek 1 / 15

Ölçek
·
Içerik
1 Geometrik Olarak Benzer Cisimler

2 Büyüklük
3 Güç Ç¬kt¬s¬
4 Hareket
5 Ayak Say¬s¬
6 Duruş ve Denge
7 Paketleme ve Fiyat ·
Ilişkisi

Geometrik Olarak Benzer Cisimler
Şekil: Uzunluk ve hacim aras¬ndaki ilişki

Gözlemler: 1 : L oran¬nda s¬n¬rlar¬olan iki kübün:

1 Yüzey alanlar¬oran¬ 1 : L2 ; hacimleri oran¬1 : L3 olur.


2
Bir cismin iki noktas¬aras¬ndaki uzakl¬k 1
=
Geometrik olarak benzer bir cismin karş¬l¬k gelen L
iki noktas¬aras¬ndaki uzakl¬k
ise
Karş¬l¬k gelen alanlar¬n¬n oran¬ 1 : L2
Karş¬l¬k gelen hacimleri oran¬1 : L3
olur.


2
Bir cismin iki noktas¬aras¬ndaki uzakl¬k 1
=
Geometrik olarak benzer bir cismin karş¬l¬k gelen L
iki noktas¬aras¬ndaki uzakl¬k
ise
Karş¬l¬k gelen alanlar¬n¬n oran¬ 1 : L2
Karş¬l¬k gelen hacimleri oran¬1 : L3
olur.
E¼ger hayvanlar şekilde de¼

gil de büyüklükte (en, boy, yükseklik, a¼ g¬rl¬k)
farkl¬ise, bu durumda birinin şekli biliniyorsa, geometrik olarak benzer
olan herhangi di¼ger bir hayvan tek bir temsilci L uzunlu¼ gu (örne¼gin
tek bir kemi¼gin toplam a¼g¬rl¬g¼¬veya uzunlu¼gu) ile aç¬klanabilir.

Büyüklük
Büyüklük
Bir kara hayvan¬şeklini de¼
giştirmeden sonsuza kadar büyüyebilir mi?

Büyüklük
Büyüklük
Bir kara hayvan¬şeklini de¼
giştirmeden sonsuza kadar büyüyebilir mi?
Bir kemi¼gin bir etki (bast¬rma) veya tepki (kald¬rma) yüküne karş¬
durma yetene¼ gi kemi¼gin dik kesit alan¬ile orant¬l¬olup, kemik
taraf¬ndan desteklenen a¼ g¬rl¬k da hacim ile orant¬l¬d¬r. Böylece
örne¼gin bir başkas¬ndan 3 kat uzun (1 : 3) olan bir hayvan, e¼ ger
gunluk ayn¬kabul edilirse, o hayvana göre 27 (1 : 33 ) kat daha a¼
yo¼ g¬r
olup, bacaklar¬9 (1 : 32 ) kat daha fazla a¼ g¬rl¬g¼a karş¬koymal¬d¬r.

Büyüklük
Kat¬bir cisim bir kuvvet sisteminin etkisi alt¬nda ve denge durumunda ise,
cismin bozulma veya şekil de¼
giştirme e¼
gilimi oluşur. Böyle durumdaki kat¬
·
cisme "bask¬alt¬ndad¬r" denir. Iç kuvvetler cismin her noktas¬nda bask¬ya
veya gerilmeye yol açar. Bir noktadaki bask¬birim alandaki kuvvettir ve
kuvvet ile bu kuvvete maruz kalan yüzeyin uyumuna ba¼ gl¬d¬r.

Büyüklük
Dik kesit alan¬A olan ve bir F kuvveti ile gerdirilen düzgün ince bir
çubu¼
gu göz önüne alal¬m:
Şekil: ·
Ince bir çubu¼
gun gerilimi
~F
Düzlem kesiti boyunca olan gerilim =
A sec θ
Büyüklük
Büyük kara memelilerinin geometrik olarak küçüklerle ayn¬olmad¬g¼¬

gözlemlenmiştir. Büyüklerin kemikleri daha sert olup, çok büyük
memeliler kalça kemikleri dik olarak ayakta durmakta ve bu kemikler
esnememektedir. Böylece e¼ gilme gerilmesine daha çok maruz
kalmaktad¬rlar.

Büyüklük
Büyük kara memelilerinin geometrik olarak küçüklerle ayn¬olmad¬g¼¬

gözlemlenmiştir. Büyüklerin kemikleri daha sert olup, çok büyük
memeliler kalça kemikleri dik olarak ayakta durmakta ve bu kemikler
esnememektedir. Böylece e¼ gilme gerilmesine daha çok maruz
kalmaktad¬rlar.
soru: Esnek kalça kemikli bir kara hayvan¬n¬n şeklini de¼
giştirmeden
sonsuza kadar büyümesi mümkün müdür?

Büyüklük
Şekil: Bir memelinin kalça kemi¼

gindeki e¼
gilme gerilimi
B noktas¬nda moment al¬n¬rsa,

Wh
Wh = Td =) T =
d

Büyüklük
W ∝ L3 , h ∝ L ve d ∝ L oldu¼ gundan T ∝ L3 L/L = L3 elde edilir. T

kuvveti kemi¼gin A alanl¬parças¬taraf¬ndan gönderilir. Böylece, T (∝ L3 ),
A(∝ L2 ) taraf¬ndan gönderilir. Bu ise T nin, ona karş¬koyacak olan kemik
kapasitesinden boyut olarak daha h¬zl¬artt¬g¼¬n¬göstermektedir. O halde bir
kara hayvan¬n¬n sonsuza kadar büyümesi olanaks¬zd¬r.

Güç Ç¬kt¬s¬
Güç Ç¬kt¬s¬
Güç ç¬kt¬s¬: birim zamanda yap¬lan iş. ∝ L2
Nedeni
(i) Is¬kayb¬oran¬:
Kas !Kimyasal enerjiyi …ziksel (mekanik) enerjiye
dönüştürür. %25 yeterlilikleri vard¬r %75 ¬s¬olarak yüzey
boyunca kaybolur. Is¬kayb¬L2 ile orant¬l¬olup, e¼ ger güç
3
ç¬kt¬s¬L ile orant¬l¬artarsa bu durumda büyük memeliler
fazla ¬s¬n¬rlar.
(ii) Oksijen kayna¼
g¬oran¬:
Dokuya oksijen sa¼
glama oran¬kan hacmine, bu da kan ak¬ş
h¬z¬na ba¼
gl¬d¬r.

Güç Ç¬kt¬s¬
Şekil: Kalp diyagram¬: Çizgili kesimler kalp yüzeyini göstermektedir. (a) Aort
(ana atardamar) boyunca bir dik kesit. (b) sol k¬s¬mdaki aort ile birlikte kar¬nc¬g¼¬n
uzunlamas¬na kesiti ve (c) kar¬nc¬k boyunca dik kesit

Güç Ç¬kt¬s¬
F her birim dik kesit alan¬için kalp kas¬taraf¬ndan ortaya konulan

maksimum kuvvet ve P kalpteki kan bas¬nc¬olsun. Bu durumda
FA3 = PA2
olur. F nin boyut ile de¼gişmedi¼

gi bilinmektedir. Bu durumda
görülmektedir ki P de boyuta göre de¼ gişmez. Böylece aorttaki kan¬n ak¬ş
h¬z¬V boyuta göre de¼ gişmez. Buradan, birim zamanda kalp taraf¬ndan
aktar¬lan kan hacmi A1 ile, dolay¬s¬ile L2 ile orant¬l¬d¬r. Bu da sonuçta güç
ç¬kt¬s¬n¬k¬s¬tlar.

Güç Ç¬kt¬s¬
De…nitions
(Kalp hacmi) (At¬ş oran¬) = VA1
olup,
(At¬ş oran¬) ∝ L2 /L3 = 1/L
elde edilir. "Bebeklerin kalp at¬ş¬daha h¬zl¬d¬r."

Güç Ç¬kt¬s¬
(iii) Kas ve kemiklerdeki bask¬ya göre k¬s¬tlamalar: Koşma an¬nda,

kaslar baca¼ g¬n kinetik enerjisine eşit olan bir iş yapmak zorundad¬r.
Basitlik için baca¼g¬n a¼g¬rl¬g¼¬n¬n ayakta topland¬g¼¬n¬kabul edelim.
T = kaslardan gelen kuvvet

d = kaslar taraf¬ndan hareket edilen uzakl¬k
olsun. Böylece,
1
Td = mV 2
2
(Kas¬n yapt¬g¼¬iş) = (kinetik enerji)
olur. T kas ve eklemlerin dayanma gücü ile s¬n¬rl¬d¬r ve böylece

T ∝ L2 dir. Buradan, L3 ∝ L3 V 2 , yani V boyut ile de¼ gişmez.
Kaslar¬n kas¬lmas¬için geçen zaman t olsun. Böylece, tV ∝ L olup,
t ∝ L/V ∝ L dir. O halde kas¬n güç ç¬kt¬s¬ = Td /t ∝ L2 L/L = L2
olur.
MATEMATI·KSEL
MODELLEME
Boyut Analizi

Boyut Analizi
Boyut Analizi
·
Içerik
1 Birimler
2 Boyut Analizi
3 Boyutsal Homojenlik
4 Pi Teoremi
5 Boyutsuz Çarp¬mlar¬n Dönüşümleri
6 Basit Sal¬n¬m

Boyut Analizi
Boyut Analizi
De…nition (Boyut analizi)

Kesin de¼
gişkenleri ile birlikte boyutsal do¼
grulu¼
gu olan bir denklemle
tan¬mlanan bir olay¬n bir parças¬ndan bilgi ç¬karma yöntemi
Analiz sonucu, de¼ gişkenler azalt¬larak, bir k¬smi çözüm elde edilebilir.
Deneyciler için önemli bir araçt¬r. Bilimsel nedenleme birçok nicelik
kavram¬n¬temel al¬r. Örne¼ gin, kuvvet, kütle, uzunluk, zaman, ivme, h¬z,
s¬cakl¬k, özgül ¬s¬, elektrik yükü. Bu girdilerin her birine bir ölçü birimi
karş¬l¬k gelmelidir. Kütle, zaman, uzunluk, s¬cakl¬k, elektrik ak¬m¬, madde
miktar¬, parlakl¬k yo¼ gunlu¼gu verileri bir anlamda birbirinden ba¼
g¬ms¬z olup;
(i) ölçü birimleri uluslararas¬ standartlarla belirlenmiştir ve
(ii) bunlar¬n özel birimleri di¼
ger verilerin birimlerini de belirler.

Boyut Analizi
Bununla birlikte yukar¬daki veriler için hiç bir şey temel de¼
gildir. Bunlar¬n
seçimlerinde bir çok olas¬l¬k vard¬r. Kütle birimi yerine s¬k s¬k kuvvet
birimi tan¬mlan¬r ve kütle birimi Newton yasas¬ndan belirlenerek, ölçü
sistemi kuvvet sistemi olarak tan¬mlan¬r.
"Yedi tane ba¼g¬ms¬z niceli¼gin olmas¬"
demek bile, niceliklerin ölçülüş şeklinde isteksel tan¬mlanmas¬n¬n
sonucudur. Örne¼ gin, gazlar¬n kinetik teorisi;
"durgun bir gaz¬n s¬cakl¬¼g¬, gaz¬n tek bir molekülünün kinetik
enerjisinin ortalamas¬na orant¬l¬d¬r"
der. E¼ger, bir durgun gaz¬n s¬cakl¬g¼¬gaz¬n tek bir molekülünün kinetik
enerjisi ortalamas¬na eşit olarak tan¬mlansayd¬, bu durumda s¬cakl¬k birimi
aç¬kça kütle, uzunluk ve zaman birimleriyle tan¬mlanabilirdi.

Boyut Analizi
Niceliklerin boyutlar¬tan¬mlar¬ndan veya …ziksel yasalardan ç¬kar¬l¬r.

Example
H¬z = zamana göre uzakl¬k(yol) de¼gişimi olup, boyutu:
[L] L 1
= = LT
[T ] T
olur. Benzer şekilde ivmenin boyutu: LT 2 dir. Kütle sisteminde;

kuvvet boyutu ( momentum de¼ gişimi):
1
[M ] LT 2
= MLT
[T ]
dir. Kuvvet sisteminde; kütle boyutu:
[F ] 1
= FL T2
[LT 2 ]
R
dir. y (x )dx integralinin boyutu [ydx ] dir.
Boyut Analizi
De…nition
Sadece belli bir birim için geçerli olan katsay¬lar içeren bir formüle empirik
formül denir.
O halde, bir empirik formülde ölçü birimleri de¼
giştirilirken dikkatli olmak
gerekir.
Example
Bir beton boru içinde akan bir s¬v¬n¬n duvarlara yapt¬g¼¬ortalama bask¬τ
(lb/ft2 ), Amerikan mühendislik sisteminde
τ = 0.0021ρv 2 R 1/3
empirik formülü ile veriliyor. Burada ρ (slag/ft3 ) s¬v¬n¬n kütle yo¼

gunlu¼
gu, v
(ft/sn) s¬v¬n¬n ortalama h¬z¬ve R (ft) de dik kesit alan¬n¬n ¬slak çevreye
(hidrolik yar¬çapa) oran¬d¬r. Bu formülü τ (kg/m2 ), ρ (kg-sn2 /m4 ), v
(m/sn) ve R (m) olmak üzere MKS kuvvet sistemine çeviriniz.

Boyut Analizi
Çözüm Formül τ = 0.0021ρv 2 R 1/3

=)
h i
[ τ ] = [K ] [ ρ ] v 2 R 1/3
formundad¬r. Kuvvet sisteminde

h i h i
2
FL = [K ] FT 2 L 4
L2 T 2
L 1/3
= [K ] FL 7/3
olup, böylece [K ] = L1/3 elde edilir. Di¼

ger yandan 1 ft = 0.3048 m
oldu¼
gundan
h i h i h i
K = 0.0021 ft 1/3 = 0.0021 0.30481/3 m1/3 = 0.00141 m1/3
olur. Böylece MKS kuvvet sisteminde τ = 0.00141ρv 2 R 1/3 bulunur.

Dikkat edilirse, kuvvet sistemi yerine e¼ger kütle sistemini baz alsayd¬k bu
durumda
h i h i
MLT 2
L2
= [ ML 1
T 2
] = [ K ] ML 3
L 2
T 2
L 1/3
= [K ] [ML 4/3 T 2
olup, buradan tekrar [K ] = L1/3 elde edilir.

Boyutsal Homojenlik
Boyutsal Homojenlik
De…nition
E¼ger bir denklemin formu temel ölçü birimlerine ba¼ gl¬de¼
gilse, denkleme
boyutsal homojendir denir. Di¼ ger bir deyişle e¼
ger bir denklemin bütün
terimleri ayn¬boyuta sahipse, denkleme boyutsal homojendir denir.
Example
T peryodlu basit bir sarkac¬n peryodu (küçük sal¬n¬mlar için)
p
T = 2π l /g
ile verilir ve birimlerinden ba¼

g¬ms¬z olup, denklem boyutsal homojendir.
p
E¼ 2
ger g = 32.2 ft/sn denklemde yerine yaz¬l¬rsa, T = 1.11 l elde edilir.
Bu, dünyada FPS sisteminde do¼ gru olup, art¬k boyutsal homojen de¼gildir.
Çünkü 1.11 çarpan¬; uzunluk feet ve zaman saniye al¬n¬rsa do¼ grudur.
Boyut analizi ile 1.11 çarpan¬n¬n [L 1/2 T ] boyutuna sahip oldu¼gu
görülebilir. Bununla birlikte yanl¬ş anlaş¬lmaya yol açmamak için say¬lara
boyut vermemekteyiz.
Boyutsal Homojenlik
Bütün …ziksel kurallar boyutsal homojendir. Fiziksel yasalarla elde edilen

ba¼
g¬nt¬lar da boyutsal homojendir.
Bir problemin boyut analizindeki ilk ad¬m; içerilen …ziksel de¼ gişkenler ve
sabitlerin listesine karar vermektir. Pratikte, de¼gişkenler sabit olmakla
birlikte (örne¼gin dünyada g ), bunlar temel olup, di¼ ger de¼
gişkenlerle
boyutsuz çarpan oluşturmak için birleştirilirler. Bu nedenle de¼ gişkenlerin
olay¬niçin ve nas¬l etkilediklerini iyi anlamak gerekir.

Boyutsal Homojenlik
Example
M1 ve M2 kütleli, birbirinden r uzakl¬kta bulunan iki cisim aras¬ndaki
çekim kuvveti F , Newton’un çekim yasas¬ndan
GM1 M2
F =
r2
(G evrensel sabit) olarak verilir. Kütle sisteminde
2
[MLT ] = [G ][M ][M ]/[L2 ]
olup, buradan
1 3 2
[G ] = [M L T ]
olur.

Theorem (Pi Teoremi)

"E¼ger bir denklem boyutsal homojen ise, bu denklem boyutsuz çarp¬mlar¬n
bir tam kümesinin bir ba¼g¬nt¬s¬na indirgenir ve tersi de do¼grudur." veya
matematiksel deyişle; bir denklemin boyutsal homojen olmas¬için gerek ve
yeter koşul, f herhangi bir fonksiyon ve π i (i = 1, 2, 3, ...)-ler de orjinal
denklemde görünen de¼gişken ve sabitlerin boyutsuz çarp¬mlar¬ve/veya
bölümleri olmak üzere, denklemin f (π 1 , π 2 , ...) = 0 formunda
yaz¬labilmesidir.
π i listesinde bütün boyutsuz çarp¬mlar¬n olmas¬gerekmez. Di¼ gerlerinin

çarp¬mla ve/veya bölümle elde edilebildi¼gi bir grup yeterlidir. Bu teorem
boyut analizinin temel teoremidir. π i çarp¬mlar¬n¬n say¬s¬, denklemdeki
…ziksel sabit ve de¼
gişken say¬s¬n¬geçemez.

Example
Bas¬nçs¬z akan bir s¬v¬içindeki D çapl¬düzgün küresel bir cismi göz önüne
alal¬m. Cisimden belli bir mesafedeki ak¬nt¬n¬n h¬z¬V , s¬v¬n¬n kütle
yo¼
gunlu¼gu ρ ve s¬v¬n¬n ak¬şkanl¬k katsay¬s¬µ olsun. Cisim üzerindeki F
itme kuvveti ; V , D, ρ ve µ nün bir fonksiyonudur.
F a V b D c ρd µe
formunda, boyutsuz çarp¬mlar¬n bir formülünün oluşturulup

oluşturulamayaca¼
g¬n¬inceleyelim.


2 a 1 b
[(MLT ) ][(LT ) ][(L)c ][(ML 3 )d ][ML 1 T 1 )e ] = [M 0 ][L0 ][T 0 ]
[M a+d +e La+b +c 3d e T 2a b e ] = [M 0 L0 T 0 ]
9
a+d +e = 0 = a= d e
a + b + c 3d e = 0 b = 2d + e
;
2a b e = 0 c = 2d + e
elde edilir. O halde, iki parametreli bir çözüm kümesi
( a, b, c, d, e ) = d ( 1, 2, 2, 1, 0) + e ( 1, 1, 1, 0, 1)
olur. Böylece bir tam kümede iki tane ba¼
g¬ms¬z boyutsuz çarp¬m vard¬r.
d = 1 ve e = 1 key… seçimi ile,
1
π1 = F V 2 D 2 ρ1 µ0 ve π 2 = F 1
V 1 D 1 ρ0 µ1
Genel bir kural olarak
Bir tam kümenin ba¼
g¬ms¬z boyutsuz çarp¬m say¬s¬
= De¼
gişken say¬s¬ katsay¬lar matrisinin rank¬d¬r.

Boyutsuz çarp¬mlar¬n sonsuz çoklukta farkl¬tam kümeleri vard¬r. Pi

teoremi göz önüne al¬nd¬g¼¬nda, herhangi bir tam küme kabul edilebilirdir.
Bununla birlikte, Buckingham (1914), baz¬kümelerin pratikte di¼ gerlerine
göre daha kullan¬şl¬oldu¼ gunu göstermiştir. O halde, akla gelen soru bir
tam kümenin en iyi şekilde nas¬l seçilebilece¼ gidir. Buckingham, boyutsuz
de¼
gişkenler üzerinde maksimum miktarda deneysel kontrol elde
edilebildi¼gini göstermiştir: E¼
ger orjinal de¼
gişkenler herbiri sadece bir
boyutsuz çarp¬mda olacak şekilde düzenlenirse, problemin ba¼ g¬ml¬de¼gişkeni
de düşünülmek zorundad¬r ve ba¼ g¬ml¬boyutsuz de¼ gişken diye adland¬r¬lan
bu de¼ gişken de birden fazla boyutsuz çarp¬mda yer almamal¬d¬r.

Örne¼
gimize geri dönersek
1
π1 = F V 2 D 2 ρ ve π2 = F 1
V Dµ
olup, boyutsuz çarp¬mlar¬n (bir kuvveti, bir çarp¬m¬veya) bir oran¬da
boyutsuz olaca¼
g¬ndan
π1 VDρ
π3 = = (Reynold say¬s¬)
π2 µ
olur. P = ρVF2 D 2 = π11 (Bas¬nç katsay¬s¬) al¬n¬rsa, Pi teoreminden
f (P, R ) = 0 ve buradan da g key… bir fonksiyon olmak üzere
2
F
ρV 2 D 2
= g ( VDµ ρ ) elde edilir. Bir kürenin izdüşüm alan¬A = πD4 olup,
böylece küredeki itme
4A 1 8
F = ρV 2 D 2 g (R ) = ρV 2 g (R ) = [ g (R )]ρV 2 A
π 2 π
1
= CD ρV 2 A
2
şeklinde yaz¬labilir. Burada CD = π8 g (R ), çekim katsay¬s¬olarak
adland¬r¬l¬r.
Example
Birbirinden r uzakl¬kta, M1 ve M2 kütleli iki cisim aras¬ndaki çekim
kuvvetinin M1 , M2 , r ve G ye ba¼
gl¬oldu¼gu bilindi¼gine göre
G a M1b M2c r d F e
şeklinde, boyutsuz çarp¬m formülü belirlenebilir mi?. E¼

ger bu
yap¬labiliyorsa, mümkün oldu¼ gunca fazla ba¼
g¬ms¬z çarp¬mlar bulunuz.


1 3 2 a
[(M L T ) ][(M )b ][(M )c ][(L)d ][MLT 2 e
) ] = [M 0 ][L0 ][T 0 ]
olup, buradan
9
a + b + c + e = 0 = c = 2a b
3a + d + e = 0 d = 2a
;
2a 2e = 0 e= a
( a, b, c, d, e ) = ( a, b, 2a b, 2a, a)
= a(1, 0, 2, 2, 1) + b (0, 1, 1, 0, 0)
olur. O halde, ba¼
g¬ms¬z boyutsuz çarp¬mlar¬n bir tam kümesi
π 1 = GM22 r 2
F 1
ve π 2 = M1 M2 1
olarak bulunur. Pi teoreminden, herhangi boyutsal homojen bir denklem

f (π 1 , π 2 ) = 0 formundad¬r. (Örne¼
gin Newton’un çekim yasas¬π 1 π 2 = 1
oldu¼gunu söyler.)


Ak¬şkanlar mekani¼gindeki en temel de¼ gişkenler: Kuvvet F , uzunluk L, h¬z
V , kütle yo¼gunlu¼
gu ρ, ak¬şkanl¬k dinamik katsay¬s¬µ, yerçekimi ivmesi g ,
ses h¬z¬c ve yüzey genli¼gi σ d¬r. Önceki k¬s¬mdaki teknikle, bu
de¼
gişkenlerin boyutsuz çarp¬mlar¬n¬n bir tam kümesi;
VLρ VL
Reynold say¬s¬: = R=, (υ = µ/ρ)
µ υ
F p
Bas¬nç katsay¬s¬: P= = , (p bas¬nç),
ρV 2 L2 ρV 2
V2
Froude say¬s¬: F=
Lg
V
Mach say¬s¬ : M =
c
ρV 2 L
Weber say¬s¬ : W =
σ
olarak verilebilir. Verilen bir problemde, e¼ger, örne¼
gin yüzey genli¼
gi σ
önemsiz ise W al¬nmaz, e¼ ger g etkisiz ise F al¬nmaz vesaire.
Önceki k¬s¬mda, de¼ gişkenlerin daha çok deneysel kontrolünü sa¼ glamak için
boyutsuz çarp¬mlar¬n dönüşümü ile ilgili Buckingham’¬n önerisine dikkat
çekilmişti. Bazen dönüşümler başka nedenlerle de istenmektedir.
Örne¼ gin, bir problemin boyut analizi yap¬ld¬ktan sonra, belli bir
de¼
gişkenin olayda etkisinin az oldu¼ guna karar verilebilir ve e¼
ger bu de¼
gişken
sadece bir tek ba¼ g¬ms¬z boyutsuz çarp¬mda bulunuyorsa, bu boyutsuz
çarp¬m al¬nmayabilir. Fakat, e¼ ger de¼gişken birden çok boyutsuz çarp¬mda
bulunuyorsa, aç¬k olarak bu de¼ gişkenin bulundu¼ gu tüm ba¼ g¬ms¬z çarp¬mlar¬
gözard¬etmek yanl¬ş olur. Böyle bir durumda bir başka boyutsuz çarp¬m
kümesine geçmek gerekmektedir. Dönüşümler, ayr¬ca bazen sadece
R, F , P , M ve W gibi standart çarp¬mlar¬elde etmek için istenilir.

Example
f herhangi bir fonksiyon ve π 1 = ρF /µ2 , π 2 = V (ρ/(µg ))1/3 ,
π 3 = L(ρ2 g /µ2 )1/3 olmak üzere, f (π 1 , π 2 , π 3 ) = 0 verilsin. µ yü
gözard¬etmek isteyelim. µ her çarp¬mda varoldu¼ gu için, µ yü içeren
çarp¬mlar¬yokedemeyiz. Fakat (π 1 , π 2 , π 3 ) çarp¬mlar¬ndan bir başka tam
kümeyi şu şekilde elde edebiliriz:
π1 F VLρ π 22 V2
P= = , R = π2 π3 = , F= = .
π 22 π 23 ρV 2 L2 µ π3 Lg
Böylece, f (π 1 , π 2 , π 3 ) = 0 denklemi, h ve H isteksel fonksiyonlar olmak

üzere h (P , R, F ) = 0 veya P = H (R, F ) şeklinde yaz¬labilir. Şimdi,
ger µ önemsiz ise R gözard¬edilebilir.
e¼

Basit Sal¬n¬m
Basit Sal¬n¬m
Şekil: M kütleli ve ip uzunlu¼

gu l olan basit bir sarkaç (mil sürtünmesiz, a¼
g¬rl¬ks¬z
ip, hava direnci s¬f¬r).

Basit Sal¬n¬m
Şimdi boyutsuz ifadelerin

T aM b g c l d θe
formunu göz önüne alal¬m. Boyut analizinden
[T a ][M b ][(LT 2 c
) ][Ld ] = [M 0 L0 T 0 ]
olup, buradan 9
b=0 = a = 2c
c +d = 0 b=0
;
a 2c = 0 d= c
( a, b, c, d, e ) = (2c, 0, c, c, e )
= c (2, 0, 1, 1, 0) + e (0, 0, 0, 0, 1)
elde edilir.

Basit Sal¬n¬m
Böylece, iki ba¼

g¬ms¬z boyutsuz çarp¬m
π 1 = T 2 gl 1
ve π 2 = θ
olup, Pi teoreminden
f (T 2 gl 1
, θ ) = 0 veya T 2 gl 1
= h(θ )
ve buradan da s
l
T = H (θ ) (1)
g
formülü elde edilir. Burada f ve g key… fonksiyonlar ve H 2 = h dir.

De…nitions
H n¬n tam formu boyut analizinden belirlenemez. H bir eliptik integral
olup, yeterince küçük θ için yaklaş¬k olarak 2π dir.

Basit Sal¬n¬m
Şekil: θ (0) = θ 0 , θ 0 (0) = 0 başlang¬ç koşullu basit sarkaç

Basit Sal¬n¬m
Fiziksel yaklaş¬mlar:
(i)·
Ip l uzunlu¼gunda, s¬f¬r a¼g¬rl¬kl¬ve bükülmez bir yap¬da olsun.
(ii)Sarkaç a¼g¬rl¬g¼¬, M kütlesinin bir parças¬gibi düşünülsün.
(iii)Hava etkisi olmas¬n (havas¬z ortam), ve böylece mil
sürtünmesiz olsun.
(iv) Sarkaç a¼g¬rl¬g¼¬bir sabit dik yerçekimi olsun.
Şekil: Birim normal ve te¼

get vektörleri.

Basit Sal¬n¬m
C e¼grisi üzerindeki bir noktadaki ~

N birim vektörü ~
T birim te¼
get vektörüne
~
dik vektördür ve T =< cos θ, sin θ >,
~N =< cos(θ + π ), sin(θ + π ) >=< d~

T
sin θ, cos θ >=
2 2 dθ
~
olup, böylece dT
dθ = ~N ve
d~
N ~T
=< cos θ, sin θ >= < cos θ, sin θ >=
dθ
dir. Şimdi, (F , vektörün boyunu göstermek üzere) ~F = F ~

N olup,
Newton’un ikinci yasas¬ (F = M a) dan;
d2
(F Mg cos θ )~
N (Mg sin θ )~T = M (l ( ~N )) (2)
dt 2
olur.

Basit Sal¬n¬m
Sa¼
g taraf
" #
d d~N dθ d d θ d ~T d θ 2 d 2θ
Ml ( ) = Ml ( ~
T ) = Ml ( ) + ~T 2
dt d θ dt dt dt d θ dt dt
d θ 2~ d2θ
= Ml ( ) N + 2 ~T
dt dt
dir. Böylece (2) denkleminden,
dθ 2
F Mg cos θ = Ml ( ) (3)
dt
ve
d2θ
Mg sin θ = Ml yani
dt 2
d2θ g
= sin θ (4)
dt 2 l
elde edilir.

Basit Sal¬n¬m
E¼ger θ, (4) denkleminden belirlenebilirse, F de (3) denkleminden

dθ
belirlenebilir. Şimdi (4) denklemini θ (0) = θ 0 ve θ̇ (0) = =0
dt t =0
dp d θ dp
başlang¬ç koşullar¬ile çözelim. θ̇ = p dersek, θ̈ = =p olup (4)
d θ dt dθ
denkleminde yazarsak
dp g
p = sin θ
dθ l
elde ederiz. Bu denklem de¼ gişkenlerine ayr¬labilir olup, integral al¬rsak
p2 g
= cos θ + C1
2 l
buluruz. θ̇ (0) = 0 başlang¬ç koşulunu uygularsak
p2 g
= (cos θ cos θ 0 ),
2 l
yani
dθ 2 g
= 2 (cos θ cos θ 0 ) (5)
dt l
elde ederiz ki bu sarkac¬n aç¬sal h¬z¬n¬belirler.
Basit Sal¬n¬m
θ̇ (t ) 0 için (5) denkleminden

r
dθ 2g
= (cos θ cos θ 0 )1/2
dt l
veya s
l dθ
dt =
2g (cos θ cos θ 0 )1/2
olup, buradan
s
Z t Z θ
l dα
dτ =
0 2g θ0 (cos α cos θ 0 )1/2
ya da s
Z θ0
l dα
t=
2g (cos α cos θ 0 )1/2
θ
bulunur. Bu genelleştirilmiş (eliptik) integral var olup, elemanter

fonksiyonlar cinsinden hesaplanamaz fakat say¬sal olarak hesaplanabilir.

Basit Sal¬n¬m
Sarkac¬n θ = θ 0 dan θ = 0 a kadar sal¬nmas¬için geçen süre

s
Z θ0
l dα
t=
2g 0 (cos α cos θ 0 )1/2
dir. Bu de¼ ger, T sarkac¬n peryodu olmak üzere T /4 de¼ gerine eşit
oldu¼gundan s
Z θ0
l dα
T =4
2g 0 (cos α cos θ 0 )1/2
p
olup, bu ise T = H (θ ) l /g ile verilen Denk. (1) formundad¬r.
Modeli (iii) yi örne¼ gin
0
(iii) Sarkaç mil ve hava etkisindedir, ki bu durumda etkiye karş¬
oluşan kuvvet kl ddtθ ~ T (k sabit) dir,
kabulü ile de¼ giştirerek geliştirebiliriz. Bu durumda Denk.(4),
g k
θ̈ (t ) = sin θ θ̇ (t ) (6)
l M
formunu al¬r.
Basit Sal¬n¬m
Bazen, kar¬ş¬k bir model …ziksel gerçeklili¼

gi olmayabilece¼
gine ra¼
gmen,
matematiksel olarak ilişkili olan daha basit bir modelle yer de¼
giştirilebilir.
Örne¼ ger θ küçük ise sin θ + θ olup, Denk.(4) yerine, çözümü daha
gin, e¼
kolay olan
g
θ̈ (t ) = θ (7)
l
denklemini kullanabiliriz ve yeni modelin (baz¬amaçlar için) Denk.(4) ile
verilen kadar iyi olmas¬n¬umar¬z. (7) denkleminden
dP g g p2 g 2
p = θ =) pdp = θd θ =) = θ + c1
dθ l l 2 2l
olup, θ (0) = θ 0 ve θ̇ (0) = 0 başlang¬ç koşullar¬uygulan¬rsa
g 2
p2 = (θ θ2 )
l 0
elde edilir.

q Basit Sal¬n¬m
g
θ̇ (t ) 0 için dθ
dt = l (θ 20
θ 2 )1/2
s
Z t Z
l θ dα
dτ =
0 g θ 0 θ 2 α2 1/2
0
s s
θ0
l α l θ
t= arcsin( ) = arcsin 1 arcsin( )
g θ0 θ g θ0
ve buradan s s
T l π l
= (θ + 0) =) T = 2π
4 g 2 g
elde edilir. E¼ger kendimizi sarkaç sal¬n¬m¬n¬n küçük aç¬da olmas¬na
k¬s¬tlarsak, (4) ve (7) denklemlerinin her ikisinin de gözlemlerde oldukça
iyi olduklar¬görülmüştür. Asl¬nda her iki tahmin de sarkac¬n sallanmaya
başlamas¬ndan sonra asla durmayaca¼ g¬n¬söyler ki bu gerçe¼
ge ayk¬r¬d¬r.
Denk.(6) sarkac¬n gittikçe yavaşlayaca¼g¬n¬tahmin eder ki bu gerçe¼ge daha
yak¬nd¬r.

MATEMATI·KSEL
MODELLEME
GRAF·
IKSEL YÖNTEMLER

·
Içerik
1 Gra…kler
2 Türlerin Çeşitlili¼
gi
3 Firma Üretimi
4 Silahlanma Yar¬ş¬

A ve B ülkeleri bar¬ş istemektedir. Sald¬rgan olmayacaklar fakat kendilerine

yönelik bir sald¬r¬durumunda da sessiz kalmayacaklard¬r. Böylece
"kendini korumaya" inanmaktad¬rlar. Bu nedenle bir orduya sahiptirler
ve silah biriktirme ve geliştirmeleri tamamen savunma amaçl¬d¬r. A
ülkesinin silahlanma hareketleri B ülkesinin gözünden kaçmaz. A ülkesinin
liderleri sürekli olarak bar¬şç¬l amaçl¬olduklar¬n¬söylemelerine ra¼gmen, bu
ülkenin silahlar¬B ülkesini yok etmek için de kullan¬labilir. Bu nedenle B
ülkesi de sa¼ glam bir savunma için silahlan¬r. B nin silah harcamalar¬A n¬n
gözünden kaçmaz ve ayn¬nedenlerle A ülkesi savunma kuvvetlerini
genişletir. Böylece (bar¬şç¬l) bir silahlanma döngüsü başlam¬ş olur.

Basit model
A ve B ülkelerinin standart bir para birimine göre y¬ll¬k silahlanma

harcamalar¬s¬ras¬ile x ve y olsun. Matematiksel olarak, a ve b pozitif
sabitler olmak üzere,
dx
= ay (1)
dt
dy
= bx (2)
dt
dir. ·
Iki ülkenin başlang¬ç harcamalar¬
x (0) = x0 , y (0) = y0 (3)
olsun. x 0 (t ) 0 ve x 00 (t ) = ay 0 (t ) = abx 0 olup, x = x (t ) nin

ginin d¬ş bükey olmas¬demektir. Benzer bir sonuç y (t ) için de
gra…¼
geçerlidir.

dy bx
=
dx ay
den
aydy = bxdx
=)
bx 2 ay 2 = c
q
b
Başlang¬ç koşulunu uygularsak, c = bx02 ay02 olup, böylece y = ax
asimptotlu
bx 2 ay 2 = bx02 ay02
hiperbolünü elde ederiz.

Şekil: Basit bir silahlanma yar¬ş¬.

Problemi Laplace dönüşümü kullanarak çözersek;

p p p
x (t ) = x0 cosh abt + a/by0 sinh abt
p p p
y (t ) = b/ax0 sinh abt + y0 cosh abt
bulunur.
lim x (t ) = ∞ = lim y (t )
t !∞ t !∞
ve
p p
bx 2 ay 2 = bx02 cosh2 abt sinh2 abt
p p
+ ay02 sinh2 abt cosh2 abt
= bx02 ay02
oldu¼
gu çözümden de görülebilir.
Geliştirilmiş model
x 0 (t ) = mx + ay + r , (4)
0
y (t ) = bx ny + s (5)
Burada, r ve s sabitler olup, r > 0 (s > 0) ¬n anlam¬ A(B ) ülkesi, B (A)

ülkesine karş¬düşmanl¬k besliyor demektir. r < 0 (s < 0) ise bir iyi niyetin
var oldu¼gunu ve böylece silah ba¼ g¬ml¬l¬g¼¬n¬n azald¬g¼¬n¬gösterir.
Bu sistem ayn¬zamanda (x, y ) düzleminde bir parçac¬g¼¬n hareket
denklemi olarak da düşünülebilir. (4) ve (5), parçac¬g¼¬n s¬ras¬ile x ve y
do¼grultusundaki h¬zlar¬n¬verir. Böylece, x 0 (t ) 0 ( 0), parçac¬g¼¬n sa¼ ga
(sola) do¼gru hareket etmesi demektir. Benzer şekilde y 0 (t ) 0 ( 0) da,
parçac¬g¼¬n yukar¬(aşa¼
g¬) do¼
gru hareket etmesi anlam¬na gelir. Sistemin
çözmeksizin, silah harcamalar¬n¬n sonuçta bir x 0 (t ) = 0 = y 0 (t ) denge
durumuna gelece¼ gini görmek mümkün müdür?

(4) ve (5) den
mx + ay = r : L do¼
grusu (6)
bx ny = s : L do¼
grusu (7)
Şekil: L : y = mx r do¼
grusu. L boyunca dx =0
a a dt

dy
Şekil: L : y = bn x + s
n do¼
grusu. L boyunca dt =0

E¼ger herhangi bir zamanda A ve B ülkelerinin s¬ras¬ile x1 ve y1

harcamalar¬L do¼ grusu üzerinde ise, bu durumda x 0 (t )j(x1 ,y1 ) = 0 olur.
Fakat, y 0 (t )j(x1 ,y1 ) 6= 0 olabilir. Böylece, bu zamanda, harcama düzeyi L
üzerinde olmayan bir noktaya do¼ gru aşa¼
g¬veya yukar¬do¼ gru hareket
edebilir. L do¼ grusuna A n¬n optimal do¼ grusu denir. A n¬n, harcamalar¬n¬
optimal do¼ grusuna yaklaşt¬rmak için sürekli de¼ gi görülecektir. t ! ∞
gişti¼
için üç olas¬l¬k vard¬r:
(i) Sonsuz silahlanma: x ! ∞, y ! ∞.
(ii) Karş¬l¬kl¬silahs¬zlanma: x ! 0, y ! 0.
(iii) Dengeli silahlanma yar¬ş¬: (x, y ) ! (x , y ).
Burada, (x , y ) denge noktas¬olarak adland¬r¬l¬p, L ve L do¼
grular¬n¬n
kesim noktas¬d¬r.

E¼
ger mn ab 6= 0 ise (6)-(7) sistemini çözersek
nr + as br + ms
x = , y =
mn ab mn ab
elde ederiz.
Şekil: Denge noktas¬.

(x1 , y1 ) 2
/ L ve (x2 , y1 ) 2 L olsun.
x0 (x1 ,y1 )
= mx1 + ay1 + r (8)
0 = mx2 + ay1 + r (9)
olup, buradan
x0 (x1 ,y1 )
= m(x2 x1 )
gru L nin üzerinde x 0 > 0 ve alt¬nda ise
elde edilir. Böylece optimal do¼
x 0 < 0 olup, A harcamalar¬n¬optimal do¼ gruya do¼ gru ayarlar.
Şekil: A harcamalar¬n¬L ye yaklaşacak şekilde ayarlar. L üzerinde x 0 = 0 d¬r.

Benzer şekilde B harcamalar¬n¬optimal L do¼

grusuna do¼
gru ayarlar.
Şekil: B harcamalar¬n¬L a yaklaşacak şekilde ayarlar. L üzerinde y 0 = 0 d¬r.

Durum 1. Karş¬l¬kl¬düşmanl¬k: r > 0, s > 0.

ger mn ab 6= 0 ise denge noktas¬birinci veya üçüncü kuadranttad¬r.
E¼
mn ab > 0 ise aşa¼ g¬daki sonuçlar¬elde ederiz:
Şekil: Optimal do¼

gru I. kuadrant¬dört bölgeye ay¬r¬r. Oklar her bir bölgede düşey
ve yatay do¼grultudaki hareketi göstermektedir. Bu dengeli silahlanma durumudur.

mn ab < 0 ise, (x0 , y0 ) nerede olursa olsun, sistemin hareketi

harcamalar¬II. bölgeye taş¬r.
Şekil: Sonsuz silahlanma. Düşmanl¬k terimleri r > 0, s > 0.

Durum 2. ·Iyi niyet: r < 0, s < 0.

ger (x , y ) birinci kuadrantta ise, mn ab < 0 ( a, b, m, n > 0) d¬r .
E¼
Bu durumda aşa¼g¬daki sonuçlar elde edilir:
Şekil: Belirsiz durum. mn ab < 0. Düşmanl¬k terimleri s < 0, r < 0. Başlang¬ç

harcamalar¬önemli bir rol oynar.

ger (x , y ) üçüncü kuadrantta ise, başlang¬ç noktas¬ndan ba¼

E¼ g¬ms¬z
olarak karş¬l¬kl¬silahs¬zlanma oluşur.
Şekil: Karş¬l¬kl¬silahs¬zlanma. mn ab > 0. s < 0, r < 0.

Bir belirsiz durum
Belirsiz durumun analizi için aşa¼

g¬daki örne¼
gi göz önüne alal¬m:
dx
= 2x + y 5 (10)
dt
dy
= 6x 2y 12 (11)
dt
( a = 1, m = 2, r = 5, b = 6, n = 2, s = 12), r < 0 ve s < 0
oldu¼gundan ve mn ab = 4 6 < 0 oldu¼ gundan, belirsiz durum oluşur.
Optimal do¼grular
L : 2x + y = 5
L : 6x 2y = 12
olup, (x , y ) = (11, 27) denge noktas¬nda kesişirler.

Şekil: Belirsiz durum

Başlang¬ç noktas¬ (x0 , y0 ) = (15, 15) olsun. (10) ve (11) den

dx dy
dt (15,15 ) < 0 ve dt (15,15 ) > 0 d¬r. Türevlerin işaretleri başlang¬ç
noktas¬n¬n bulundu¼ gu yeri belirler.(15, 15) noktas¬IV. bölgede olup durum
belirsizdir. Şimdi bir l do¼
grusunun e¼ gimini bulal¬m öyle ki (x, y ) 2 l
olmas¬için gerek ve yeter koşul (x, y ) noktas¬ndaki e¼ gim, (x, y ) den
(x , y ) noktas¬na olan do¼ grunun e¼gimine eşittir. Böylece
dy 6x 2y 12 27 y
= =
dx 2x + y 5 11 x
olur. Düzenleme yap¬l¬rsa
y2 54y 3(2x 2 44x 1) = 0

p
gru y = 27
ve II. ve IV. bölgeden geçen do¼ 6(x 11) bulunur.

p p
x = 15 al¬rsak y = 15 6 + 27 + 11 6 = 17.20 olup, böylece (15, 15)
noktas¬do¼ grunun alt¬nda kal¬r. O halde hareket do¼
grultusu denge
noktas¬n¬n alt¬ndad¬r. Son hareket, harcamalar¬III. bölgeye taş¬r ve sonuçta
karş¬l¬kl¬silahs¬zlanma oluşur.
25
x( _ ) y( --)
20
15
10
0
0 1 2 3 4 5 6 7
t
Şekil: Silahs¬zlanma. Başlang¬ç harcamas¬x (0) = y (0) = 15

p
x = 17 olsun. Bu durumda y = 27 6 6 ' 12.30 olup, bu ise (17, 15)
noktas¬n¬n do¼
grunun yukar¬s¬nda kalmas¬demektir. Böylece sonsuz
silahlanma oluşur.
x(_) y(--) 300
200
100
0 2 4 6 8 10 12
t
Şekil: Sonsuz silahlanma. Başlang¬ç harcamas¬x (0) = 17, y (0) = 15

p
x = 10 olsun. y = 27 + 6 + 29.44948974 olup, böylece başlang¬ç
noktas¬ do¼
gru üzerindedir.
30
y(-), x(--)
25
20
15
10
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
t
Şekil: Dengeli silahlanma. Başlang¬ç harcamas¬x (0) = 10, y (0) = 29.45

dx
= 2x + y 5
dt
dy
= 6x 2y 12
dt
x (0) = 15 = y (0)
sistemine Laplace dönüşümü uygulan¬rsa,
2t
p 12 2t
p
x (t ) = 4e cosh 6t p e sinh 6t + 11
6
2t
p 24 2t
p
y (t ) = 12e cosh 6t + p e sinh 6t + 27
6
olup, t ! ∞ için (x (t ), y (t )) ! (0, 0) oldu¼
gundan silahlanma
harcamalar¬sonuçta s¬f¬ra yaklaş¬r.

Birinci Dünya Savaş¬
Şimdi (4) ve (5) ile verilen geliştirilmiş modeli göz önüne alal¬m ve
Fransa-Rusya grubu ile Almanya - Avusturya-Macaristan grubunun
karş¬l¬kl¬korku ve yüksek bütçe harcama etkilerinin ayn¬oldu¼ gunu kabul
edelim. Matematiksel model olarak,
x 0 (t ) = mx + ay + r , (12)
0
y (t ) = bx ny + s (13)
denklem sistemine sahibiz. (12)+(13) den,
d
(x + y ) = ( a m )(x + y ) + r + s (14)
dt
elde edilir. Böylece toplam silahlanma harcamalar¬de¼
gişim oran¬
d
dt ( x + y ) nin toplam silah harcamalar¬ x + y ye göre gra…¼
gini çizersek
bir do¼gru elde ederiz.


Şekil: Art¬ş: d (x + y )/dt, Toplam: (x + y )

Yukar¬daki şekilden görülmektedir ki, dört nokta 0.73 e¼

gimli bir do¼
gruya
yaklaşmaktad¬r. (14) den a m = 0.73 olur. E¼ ger m = 0.2 ise a = 0.93
dür. a = b ve m = n oldu¼ gundan
mn ab = 0.04 0.86 = 0.82 < 0
bulunur. E¼ ger, r < 0 ve s < 0 ise, bu durumda belirsiz durum oluşur.

E¼ger, r > 0 ve s > 0 ise sonsuz silahlanma oluşur
Şekildeki do¼
gru x-eksenini 194 noktas¬nda kesmektedir. Böylece, e¼ ger
harcama düzeyi 194 milyon Sterlin olsa idi, bu durumda harcamalarda art¬ş
olmazd¬. Fakat 1909 y¬l¬ndaki toplam harcama 199.2 milyon Sterlin idi ve
böylece silahlanma yar¬ş¬n¬n başlamas¬ve bunun sonucu olarak savaş¬n
ç¬kmas¬kaç¬n¬lmaz idi. Dikkat edilirse burada savaşa girecek olan di¼
ger
ülkelerin harcamalar¬göz önüne bile al¬nmam¬şt¬r.

MATEMATI·KSEL BI·YOLOJI·
Biyoloji ve Biyokimya Modelleri
7 !MATEMAT ·IKSEL B ·IYOLOJ·I 7 ! Biyoloji ve Biyokimya Modelleri 1 / 24

MATEMAT ·
IKSEL B ·
IYOLOJ·
I
MATEMATI·KSEL BI·YOLOJI· ve BI·YOKI·MYA
·
Içerik
1 Giriş
2 Nüfus Modelleri (Say¬ya ve Yaşa Dayal¬)
3 Bulaş¬c¬Hastal¬k Modelleri
4 Biyokimyasal Tepkimeler

G·
IR ·
IŞ
GI·RI·Ş
Önceki bölümde, nüfusun zamana göre sürekli bir fonksiyon olarak

de¼
gişti¼
gini kabul eden temel nüfus modelleri üzerinden, kararl¬l¬k analizi
kavramlar¬n¬tart¬şt¬k. Halbuki nüfusu evreye, say¬ya veya yaşa göre
planlamak, örne¼ gin devletlerin ekonomik gelişimlerini planlamalar¬na veya
ülkelerin nüfus dinami¼ gini daha iyi analiz edebilmelerine yard¬m eder.
Bunun yan¬s¬ra, birçok biyolojik türün nüfus modelini say¬ya veya
yaşa–dayal¬kurmak daha gerçekçi görünmektedir. Ayr¬ca, bulaş¬c¬
hastal¬klar¬n yay¬l¬m¬n¬modellemek de ilgi çekici görünmektedir. Çünkü
salg¬nlar¬kontrol alt¬nda tutmak veya önlemek günümüzde ülkelerin önemli
ekonomik ve sa¼ gl¬k problemlerinden biri durumuna gelmiştir.
Bu bölümde;
say¬ya veya yaşa ba¼gl¬modeller,
bulaş¬c¬hastal¬klar¬n yay¬l¬m¬ve
biyokimyasal modeller
üzerinde çal¬şaca¼
g¬z.

NÜFUS MODELLER ·
I
Çiftcinsiyetli bir solucan¬n kuluçka boyutu
Genellikle do¼ gal ay¬klanma ile, evrimin r Malthusyan parametresinin en

büyük oldu¼ gu nüfusla sonuçlanaca¼ g¬ve do¼
gal ay¬klanman¬n bu nüfusu
oluşturacak dişilerin lehine olaca¼ g¬kabul edilmektedir. "Caenorhabditis
elegans", biyologlar¬n üzerinde s¬kl¬kla çal¬şt¬g¼¬bir model organizmad¬r.
Yaklaş¬k 1000 hücreden oluşan çok hücreli organizmalar¬n en basitlerinden
biridir. Ço¼ gunlukla dişi olup, iç sperm üreterek kendi yumurtalar¬n¬
dölleyebilen solucanlar ve çok az da olsa yavru üretmek için
çiftcinsiyetlilerle çiftleşmek zorunda olan erkekler.
Tipik bir solucan k¬s¬rlaşmadan önce yaklaş¬k 250 350 döllenmiş yumurta
üretmektedir. Do¼ gal ay¬klanma nedeniyle, bir solucan¬n hayat¬boyunca
üretece¼ gi yavrular¬n belli anlamda optimal olma zorunda oldu¼ gunu kabul
etmek akla uygundur. Çiftcinsiyetli bir solucan¬n kuluçka boyutunu
incelemek için, bir yaşa–dayal¬modelin nas¬l uygulanaca¼ g¬n¬görelim.

NÜFUS MODELLER ·
I
Solucan için bir matematiksel model geliştirmeden önce hayvan¬n yaşam

süreci hakk¬nda daha fazla ayr¬nt¬bilmemiz gereklidir: t = 0 an¬nda
döllenmiş yumurta oluşur. Yavrunun büyüme dönemi s¬ras¬nda gelişmemiş
solucan dört larva evresinden geçer. Dördüncü evrenin sonuna do¼ gru ve
yetişkinli¼
ge geçmeden önceki son dönüşümün hemen ard¬ndan çiftcinsiyetli
solucan daha sonra kullanmak için sperm üretir. Solucan daha sonra
yumurta üretip, üretti¼ gi spermlerle yumurtay¬aş¬layarak yumurtlar. Tüm
spermler kullan¬ld¬ktan sonra yumurta üretimi durur. Yavrunun büyüme
evresinin 0 < t < g aral¬g¼¬nda, sperm üretiminin g < t < g + s aral¬g¼¬nda
ve yumurta üretimi, aş¬lama ve yumurtlaman¬n da g + s < t < g + s + e
aral¬g¼¬nda oluştu¼
gunu kabul edelim.
sperm yumurta
0 g g+s g+s+e
yavru yetişkin
Şekil: Bir çiftcinsiyetlinin basitleştirilmiş bir zaman çizgisi.

NÜFUS MODELLER ·
I
g büyüme süreci 72 sa.

s sperm üretme süreci 11.9 sa.
e yumurta üretme süreci 65 sa.
p sperm üretme oran¬ 24/sa.
m yumurta üretme oran¬ 4.4/sa
B kuluçka boyutu 286 ad.
Solucan¬n yaşam–süreci modelinin tahmini parametreleri

NÜFUS MODELLER ·
I
Solucan¬n sperm üretimini neden s¬n¬rlad¬g¼¬n¬anlamak istiyoruz.

Biyologlar dişi ve erkekleri onlar¬n boyutlar¬na ve üreme hücrelerinin
metabolik maliyetine göre tan¬mlamaktad¬rlar: spermler ucuz yumurtalar
ise pahal¬d¬r. Bu nedenle ilk bak¬şta, bir solucan¬n üretti¼
gi yavrular¬n neden
üretilen yumurta say¬s¬ndan ziyade, üretilen spermle s¬n¬rl¬oldu¼ gu bir
bilmecedir. Solucan¬n daha fazla sperm üretmesinin metabolizma d¬ş¬nda
gizli bir maliyeti olmak zorundad¬r. Temel biyolojiyi anlamak için iki k¬s¬t
durumunu göz önüne almak aç¬klay¬c¬olacakt¬r: birincisi hiç sperm
üretilmemesi, ikincisi ise sonsuz say¬da sperm üretimi durumu. Birinci
durumda sperm olmamas¬ve ikinci durumda da yumurta olmamas¬
nedeniyle solucan her iki durumda da yavru üretmez. Daha fazla sperm
daha fazla yavru anlam¬na gelmesine ra¼ gmen daha fazla sperm ayn¬
zamanda gecikmiş yumurta üretimi anlam¬na da gelece¼ ginden dolay¬,
solucan¬n yumurtlamadan önce sperm üretmesi bir uzlaşma durumudur.

NÜFUS MODELLER ·
I
Do¼ gal ay¬klanman¬n en büyük r Malthusyan parametresi ile nüfus oluşturacak

şekilde solucanlar¬evrimleştirdi¼
gini varsayaca¼
g¬z.
Kuluçka boyutu, üretilen sperm say¬s¬na ve ayn¬zamanda yumurtlanan yumurta
say¬s¬na eşit olup, böylece
B = ps = me (1)
olur. m (τ ) yaşa–ba¼gl¬do¼ guranl¬k fonksiyonu ve y (τ ) da yaşa–ba¼
gl¬yaşam
fonksiyonu olmak üzere, r ye göre Euler–Lotka sürekli denklemi (??),
f (τ ) = m (τ )y (τ ) için bir model gerektirmektedir. y (τ ) fonksiyonu
y 0 (τ ) = µ(τ )y (τ ) diferensiyel denklemini sa¼ glamakta olup, basitlik için, d
yaştan ba¼
g¬ms¬z kişi baş¬ölüm oran¬olmak üzere, yaşa–ba¼ gl¬ölüm fonksiyonu için
µ(τ ) = d kabul edelim. Daha aç¬kças¬solucanlar¬n yumurtlama s¬ras¬nda yaşl¬l¬k
nedeniyle de¼gil, avc¬, açl¬k, hastal¬k ve di¼
ger yaştan ba¼
g¬ms¬z nedenlerle öldüklerini
kabul edelim. Bu makûl bir kabuldür çünkü laboratuvarda solucanlar¬n
spermlerinin bitmesinden sonra haftalarca yaşayabildikleri gözlemlenmiştir.
Denklemi denklemini y (0) = 1 başlang¬ç koşulu alt¬nda çözersek
dτ
y (τ ) = e (2)
elde ederiz.
NÜFUS MODELLER ·
I
·
Integral de¼
geri hesaplan¬rsa
Z g +B /p +B /m
(r +d ) τ
1 = me dτ
g +B /p
m h i
(g + Bp )(r +d ) B
m (r +d )
= e 1 e
r +d
veya h i
B B
(r + d )e (g + p )(r +d ) = m 1 e m (r +d ) (5)
olur.
Biyoloji ve Biyokimya Modelleri 10 /

7 !MATEMAT ·IKSEL B ·IYOLOJ·I 7 ! 24
NÜFUS MODELLER ·
I
Son eşitlik r = r (B ) kapal¬formunda yaz¬labilir. r = r (B ) denkleminin B

nin baz¬de¼ gerleri için bir maksimuma sahip oldu¼ gunu göstermek için g , p,
ve m nin Tablodaki de¼ gerleri ile,
B
h B
i
F (r ) = (r + d )e (g + p )(r +d ) m 1 e m (r +d )
geri için r = r0 başlang¬ç tahmini ile başlay¬p,

al¬p, verilen bir B de¼
F (rn )
rn +1 = rn
F 0 (rn )
iterasyonlar¬ile r çözümüne yaklaşabiliriz. Verilen B de¼gerleri için r = r (B )

nin gra…¼ gi Şekilde verilmiştir. r nin maksimum de¼
gerinin deneysel
de¼gerlerin %53 üne karş¬l¬k gelen B = 152 civar¬nda oldu¼ gu görülmektedir.

NÜFUS MODELLER ·
I
Şekil: r = r (B ) nin gra…¼

gi. B = 152 kuluçka boyutu civar¬nda Malthusyan
büyüme oran¬r maksimumdur.

NÜFUS MODELLER ·
I
r nin maksimum oldu¼ gu B de¼

geri için do¼
grudan tek bir denklem de
belirleyebiliriz. B ye ba¼ ger r olmak üzere, (5) denkleminde B ye
gl¬tek de¼
göre türev alarak, dr /dB = 0 maksimum olma koşulunu kullan¬rsak,
B B
(r + d )e (g + p )(r +d ) = pe m (r +d ) (6)
elde ederiz. (5) denklemini (6) denklemine oranlarsak,

m h B (r +d ) i
1= e m 1 (7)
p
veya buradan
m p
r +d = ln 1 + (8)
B m
buluruz. (8) eşitli¼
gi (5) veya (6) eşitli¼
ginde kullan¬l¬rsa,
m mg
m p p + B p pm
1+ ln 1 + = (9)
B m m p+m
olur.
NÜFUS MODELLER ·
I
(9) denklemi boyut analizi ile üç parametreye indirgenebilir. x = mB/p ve

y = mg boyutsuz parametreleri ile (9) denklemi
x +y
1 B B B B
1+ ln 1 + = (10)
B x x B +x
şeklini al¬r. Üç tane boyutsuz x, y , ve B parametresinden ikisi verildi¼

ginde
(10) denklemi ya y = y (x, B ) den aç¬k olarak ya da Newton yöntemi ile
çözülebilir. Tablodan elde edilen x ve y de¼ gerleri x = 52.5 ve y = 317 dir.
B = 286 için y = y (x ) çözümü, çarp¬ile gösterilen deneysel (x, y ) de¼ geri
ile birlikte Şekilde gösterilmiştir.

NÜFUS MODELLER ·
I
Şekil: B = 286 kuluçka say¬s¬ile y nin x e göre (10) eşitli¼ ginden elde edilen
çözüm e¼ grisi. B, m, p, g de¼
gerleri Tablo 1 den al¬nm¬şt¬r. Çarp¬, çarp¬l¬çember ve
içi boş çember s¬ras¬ile f = 1, 1/3 ve 1/8 için y = mg ve x = mfB/p ye karş¬l¬k
gelmektedir.
NÜFUS MODELLER ·
I
Teorik sonuç ile deneysel veri aras¬nda görünen büyük fark modeldeki
temel kabulleri sorgulamam¬za neden olmaktad¬r. Cutter (2004) taraf¬ndan
önerilen, "ergen yaşta üretilen sperm oran¬n¬sabit tutup, yetişkin
iken üretilen toplam sperm say¬s¬n¬maksimum yapma" kabulü
deneysel veriyle teorik sonuç aras¬nda bir uyum sa¼glam¬şt¬r. Bu nedenle
Şekilde görüldü¼gü gibi, toplam sperm üretme süreci s yi yavru(ergen) (sE )
ve yetişkin (sY ) sperm üretme süreci olarak s = sE + sY şeklinde iki
parçaya bölelim.
sperm yumurta
0 g-sE g g+sY
g+sY +e
yavru yetişkin
Şekil: Bir çiftcinsiyetlinin daha düzgün bir zaman çizgisi.

NÜFUS MODELLER ·
I
f yetişkin olarak üretilen sperm oran¬n¬ve 1 f de ergen olarak üretilen

sperm oran¬n¬göstermek üzere
sE = ( 1 f )s, sY = fs (11)
olur. Böylece
sY = fB/p
olmak üzere, (3) eşitli¼
gindeki yaşa–ba¼
gl¬do¼
gurganl¬k fonksiyonu
m, g + sY < τ < g + sY + e
m(τ ) =
0, di¼
ger zamanlarda
şeklini al¬r. Bu durumda (4) denkleminde p ! p/f de¼ gişimi olur. Bu

dönüşüm ile (10) sonucunun x = mfB/f olmak üzere yine geçerli oldu¼ gu
görülür. f = 1/8 e karş¬l¬k gelen boş çember teorik sonuçla deneysel
sonucun neredeyse çak¬şt¬g¼¬n¬göstermektedir. f = 1/3 Cutter’¬n önerisi
olup, şekildeki çarp¬l¬çembere karş¬l¬k gelmektedir ki bu deneysel sonuca
f = 1 e karş¬l¬k gelen aç¬k çemberden yine daha yak¬nd¬r.
BULA ŞICI HASTALIK MODEL ·
I
BULAŞICI HASTALIK MODELI·
Birinci dünya savaş¬sonras¬nda Avrupa’da ortaya ç¬kan ve I·spanyol gribi

olarak adland¬r¬lan grip salg¬n¬sonucu dünya çap¬nda 50 100 milyon aras¬
insan ölmüştü. 1980 lerden sonra görünen AIDS virüsü nedeniyle de 25
milyondan fazla insan¬n öldü¼ gü bilinmektedir. Son zamanlarda da SARS,
kuş gribi, domuz gribi, ebola gibi epidemikler günümüzün küreselleşen
dünyas¬nda çok h¬zl¬şekilde yay¬larak pandemik haline dönüşmekte ve
dünya çap¬nda ölümlere yol açmaktad¬rlar.
Bu kesimde, endemik(yerel salg¬n), epidemik(bölgesel salg¬n) veya

pandemik(küresel salg¬n) halindeki bulaş¬c¬hastal¬klar¬n en temel
matematiksel modellerini inceleyece¼
giz.

I SI modeli
SI modeli
En basit bulaş¬c¬hastal¬k modelinde insanlar¬iki s¬n¬fa ay¬rabiliriz: Hastal¬k
bulaşmas¬na duyarl¬kişi(Susceptible) ve hastal¬k bulaşm¬ş/taş¬y¬c¬
(Infective) kişi. Duyarl¬kişinin hasta olmad¬g¼¬n¬ve taş¬y¬c¬n¬n hasta
oldu¼ gunu düşünebiliriz. Duyarl¬kişi taş¬y¬c¬ile temasa geçti¼
ginde hasta
olabililecektir. Burada, her bir insan¬n di¼ ger bir insanla temas¬olma şans¬
eşit olacak şekilde nüfusun yap¬land¬g¼¬n¬varsay¬yoruz.

I SI modeli
∆t zaman¬nda hastal¬k bulaşan insanlar¬n say¬s¬n¬göz önüne alal¬m. Ragele

bir taş¬y¬c¬n¬n rasgele bir duyarl¬insana ∆t zaman¬nda hastal¬k bulaşt¬rma
olas¬l¬g¼¬na β∆t diyelim. Bu durumda, S duyarl¬ve I da taş¬y¬c¬insan
say¬s¬n¬göstermek üzere, ∆t zaman¬nda toplam nüfustan yeni hastal¬k
bulaşanlar¬n beklenen say¬s¬β∆tSI olup, böylece
I (t + ∆t ) = I (t ) + β∆tS (t )I (t )
olur. O halde, ∆t ! 0 için
dI
= βSI (12)
dt
βSI
bulunur. Bunu S ! I ile gösterelim. Şimdi, do¼gum ve ölümleri gözard¬
ederek, P = S + I olacak şekilde P nüfusunun sabit oldu¼
gunu varsayal¬m.
Bu durumda (12) denklemini
dI I
= βPI 1
dt P
şeklinde yazabiliriz ki bu, çevre taş¬ma kapasitesi P ve büyüme oran¬βP
olan bir lojistik denklemdir. O halde, t ! ∞ için I ! P olup, sonunda
hastal¬k tüm nüfusa bulaşacak demektir. Biyoloji ve Biyokimya Modelleri 20 /
I SIS modeli
SIS modeli
Taş¬y¬c¬iyileşerek tekrar duyarl¬hale gelsin. Taş¬y¬c¬n¬n ∆t zaman¬nda
iyileşme olas¬l¬g¼¬na γ∆t diyelim. Bu durumda ∆t zaman¬nda iyileşenlerin
toplam say¬s¬γ∆tI olup, böylece
I (t + ∆t ) = I (t ) + β∆tS (t )I (t ) γ∆tI (t )
olup, ∆t ! 0 için
dI
= βSI γI (13)
dt
βSI
bulunur. Bu durumu S ! I ile gösterelim. (13) denkleminde S = P I
γI
ve
βP
<0 = (temel üreme(ço¼galma) oran¬) (14)
γ
al¬n¬rsa
dI I
= γ (<0 1) I 1 .
dt P (1 1/<0 )
olur.
I SIS modeli
dI I
= γ (<0 1) I 1
dt P (1 1/<0 )
denklemi, büyüme oran¬γ (<0 1) ve taş¬ma kapasitesi P (1 1/<0 ) olan

ger büyüme oran¬negatif, yani <0 < 1 olursa
bir lojistik denklemdir. E¼
ger büyüme oran¬pozitif, yani <0 > 1 ise hastal¬k
hastal¬k yokolur ve e¼
endemik haline dönüşür. <0 > 1 oldu¼gu bir endemik hastal¬k için taş¬y¬c¬
insan say¬s¬, t ! ∞ için, I ! P (1 1/<0 ) taş¬ma kapasitesine yaklaş¬r.

I SIS modeli
<0 için bir biyolojik yorum yapabiliriz. t = 0 an¬nda başlang¬ç enfeksiyonlu

bir bireyin t an¬nda hâlâ taş¬y¬c¬kalma olas¬l¬g¼¬y (t ) olsun.. t + ∆t an¬nda
taş¬y¬c¬kalma olas¬l¬g¼¬, t an¬nda taş¬y¬c¬olma olas¬l¬g¼¬ile ∆t süresinde
iyileşmeme olas¬l¬g¼¬n¬n çarp¬m¬oldu¼ gundan
y (t + ∆t ) = y (t )(1 γ∆t )
dy
ve ∆t ! 0 için dt = γy ve y (0) = 1 olup, çözümü
γt
y (t ) = e (15)
dir.

I SIS modeli
(t, t + dt ) evresinde tek bir öncül taş¬y¬c¬taraf¬ndan üretilen ikincil

enfeksiyonlar¬n beklenen say¬s¬; t an¬nda başlang¬ç enfeksiyonlu taş¬y¬c¬n¬n
hâlâ taş¬y¬c¬kalma olas¬l¬g¼¬ile, tek taş¬y¬c¬n¬n dt zaman¬nda üretti¼
gi ikincil
enfeksiyonlar¬n beklenen say¬s¬n¬n çarp¬m¬yani y (t ) S (t ) βdt ile verilir.
Tek taş¬y¬c¬dan üretilen ikincil taş¬y¬c¬lar¬n toplam say¬s¬P ye göre çok
küçük kals¬n. Böylece, tek bir öncül taş¬y¬c¬dan üretilerek tamamen duyarl¬
bir nüfusu tehdit eden ikincil taş¬y¬c¬lar¬n beklenen say¬s¬
Z ∞ Z ∞
βy (t )S (t )dt βP y (t )dt
0
Z0 ∞
γt
= βP e dt
0
βP
=
γ
= <0
olup, burada taş¬y¬c¬lar¬n taş¬y¬c¬olarak kald¬klar¬zaman süreci için
S (t ) P yaklaş¬m¬n¬kulland¬k. E¼ ger tamamen duyarl¬bir nüfusu tehdit
eden tek bir taş¬y¬c¬iyileşmeden önce birden çok ikincil enfeksiyon üretirse,
bu durumda <0 > 1 olup, hastal¬k endemik duruma dönüşür.Biyoloji ve Biyokimya Modelleri 24 /
MATEMATI·KSEL BI·YOLOJI·
Biyoloji ve Biyokimya Modelleri
7 !MATEMAT ·IKSEL B ·IYOLOJ·I 7 ! Biyoloji ve Biyokimya Modelleri 1/9

MATEMAT ·
IKSEL B ·
IYOLOJ·
I
MATEMATI·KSEL BI·YOLOJI· ve BI·YOKI·MYA
·
Içerik
1 Giriş
2 Nüfus Modelleri (Say¬ya ve Yaşa Dayal¬)
3 Bulaş¬c¬Hastal¬k Modelleri
4 Biyokimyasal Tepkimeler

NÜFUS MODELLER ·
I SIR epidemik modeli
SIR epidemik modeli
SIS modelinden farkl¬olarak; nüfus, duyarl¬(Susceptible), taş¬y¬c¬

(Infective)ve etkilenmeyen–iyileşmiş (Recovered) olmak üzere üç s¬n¬fa
ayr¬l¬r.
Etkilenmeyen s¬n¬f¬ndaki bireyler ne taş¬y¬c¬ne de hastal¬g¼a duyarl¬
kişilerdir. (Örne¼gin, hastal¬g¼¬geçirip iyileşerek veya aş¬lanarak ba¼
g¬ş¬kl¬k
kazanm¬ş, di¼ ger nüfustan soyutlanm¬ş veya hastal¬ktan ölmüş kişiler gibi).
SIS modelinde oldu¼ gu gibi, taş¬y¬c¬lar¬n I s¬n¬f¬n¬sabit γ oran¬nda terk
ettiklerini, fakat do¼grudan R s¬n¬f¬na girdiklerini kabul edelim. Böylece
modelin hareket çizgesi
βSI γI
S ! I ! R
şeklini al¬r ve karş¬l¬k gelen diferensiyel denklem sistemi de
dS dI dR
= βSI , = βSI γI , = γI (1)
dt dt dt
olur. Burada S + I + R = P olmak üzere nüfus boyutunu sabit kabul
ediyoruz.

NÜFUS MODELLER ·
Nüfus boyutu için P yi ve zaman için de γ 1 i kullanarak, (1) sistemini

boyutsuzlaşt¬ral¬m; yani
Ŝ = S /P, Î = I /P, R̂ = R/P, t̂ = γt
alarak ve boyutsuz temel üreme oran¬n¬
βP
<0 = (2)
γ
şeklinde tan¬mlayarak, Ŝ + Î + R̂ = 1 boyutsuz k¬s¬t¬ile, (1) sistemini
d Ŝ d Î d R̂
= <0 Ŝ Î , = <0 Ŝ Î Î , = Î (3)
d t̂ d t̂ d t̂
şeklinde yazal¬m.
Soru: Hangi koşullar alt¬nda bir epidemik oluşur?
E¼ger epidemik oluşursa, nüfusun ne kadar¬hastal¬g¼¬kapar?

NÜFUS MODELLER ·
Sistemin denge noktas¬, bir parametreye ba¼ gl¬ (Ŝ , Î , R̂ ) = (Ŝ , 0, 1 Ŝ )

noktalar¬d¬r. Az say¬daki taş¬y¬c¬n¬n duyarl¬nüfusa kar¬şmas¬ile taş¬y¬c¬
say¬s¬n¬art¬rmas¬sonucu bir epidemik oluşur. (3) sisteminin bir denge
noktas¬nda bir başlang¬ç nüfusu kabul edip, bu nüfusa az say¬da taş¬y¬c¬
ekleyerek bu denge noktas¬n¬biraz de¼ giştirebilir ve bu noktan¬n kararl¬l¬g¼¬n¬
belirleyebiliriz. Denge noktas¬karars¬z oldu¼ gunda bir epidemik oluşur. (3)
d Î
sistemindeki sadece için olan denklem göz önüne al¬narak lineer
d t̂
kararl¬l¬k problemi çözülebilir. Î 1 ve Ŝ Ŝ0 = S0 /P al¬rsak,
d Î
= <0 Ŝ0 1 Î
d t̂
olup, böylece <0 Ŝ0 1 > 0 için epidemik oluşur. O halde
βS0
<0 Ŝ = >1 (4)
γ
için bir epidemik oluşur ki bunu tahmin edebilirdik. E¼ger S0 say¬daki
duyarl¬nüfusa eklenen her bir taş¬y¬c¬birey ortalama olarak birden çok
kişiyi taş¬y¬c¬yaparsa bu durumda epidemik oluşur.
NÜFUS MODELLER ·
E¼ger bir epidemik oluşursa, nüfusun ne kadar¬hastalan¬r?

Basitlik için Ŝ0 = 1, yani nüfusun tamam¬n¬n hastal¬g¼a duyarl¬oldu¼ gunu
kabul edelim. (3) sisteminin çözümünün zamana göre asimptotik olarak
bir denge noktas¬na yaklaşt¬g¼¬n¬(ve böylece taş¬y¬c¬lar¬n son say¬s¬n¬n 0
olaca¼ g¬n¬) umuyoruz.
Bu denge noktas¬n¬, R̂∞ nüfusun hastal¬k kapanlar¬n¬n kesiri olmak üzere,
(Ŝ, Î , R̂ ) = (1 R̂∞ , 0, R̂∞ ) olarak tan¬mlayal¬m. R̂∞ ¬hesaplamak için, (3)
sisteminde d Ŝ /d t̂ = (d Ŝ /d R̂ )(d R̂/d t̂ ) de¼
gişken de¼
giştirmesi yaparsak
Z 1 R̂ ∞ Z R̂ ∞
d Ŝ d Ŝ /d t̂ d Ŝ
= = <0 Ŝ =) = <0 d R̂
d R̂ d R̂/d t̂ 1 Ŝ 1
)
1 R̂∞ e <0 <0 R̂ ∞
=0 (5)
elde ederiz.

NÜFUS MODELLER ·
Uygun <0 başlang¬ç koşullar¬alt¬nda bu eşitlik R̂∞ a göre lineer olmayan

bir denklem olup, Newton yöntemi gibi nümerik bir yöntemle çözülebilir.
gü gibi <0 de¼
Şekilde görüldü¼ geri büyüdükçe, enfeksiyon say¬s¬nda patlama
oluşmaktad¬r. Bu h¬zl¬art¬ş eşik fenomeni olarak bilinen olguya klasik bir
örnektir.

NÜFUS MODELLER ·
I Aş¬lama
Aş¬lama
Hepatit A ve B, difteri, kolera v.b. gibi bulaş¬c¬hastal¬klar için aş¬lar

mevcut olup, aş¬lama yöntemiyle epidemikler önlenebilmektedir.
Epidemik davran¬ş¬n önüne geçmek için toplumun tümünün aş¬lanmas¬
gerekmez
Nüfusun aş¬lanan oran¬n¬p ile ve epidemik davran¬ş¬önlemek için gerekli

minimum oran¬da p ile gösterirsek, bu durumda p > p için epidemik
oluşmayabilir. Epidemi¼ gin oluşmamas¬nedeniyle aş¬lanmayan insanlar bile
emniyette kalaca¼ g¬için, p > p sa¼ glanmas¬durumuna nüfus sürü
korunumunu sa¼ gl¬yor diyoruz.

NÜFUS MODELLER ·
I Aş¬lama
SIR modelinde aş¬lanmam¬ş bireylerin duyarl¬(S) s¬n¬f¬nda ve aş¬lanm¬şlar¬n

ise etkilenmeyen(R) s¬n¬f¬nda kalaca¼ g¬n¬kabul edersek, bu durumda
başlang¬ç nüfusu (Ŝ, Î , R̂ ) = (1 p, 0, p ) şeklini alacakt¬r. (4) epidemik
oluşma koşulundan dolay¬, Ŝ = 1 p olmak üzere, <0 (1 p ) > 1
durumunda epidemik oluşacakt¬r. O halde, bir epidemi¼ gi önlemek için
aş¬lanmas¬gereken minimum nüfus kesri
1
p =1
<0
dir. Aş¬lanan nüfusun daha küçük bir yüzdesi ile, nüfus sürü korunumunu
sa¼
glayabilece¼ginden dolay¬, <0 ¬n daha küçük de¼ gerlerine karş¬l¬k gelen
hastal¬klar¬n <0 ¬n daha büyük de¼ gerlerine karş¬l¬k gelenlere göre yokolmas¬
daha kolayd¬r. Örne¼ gin dünya çap¬nda <0 4 e karş¬l¬k gelen çiçek
hastal¬g¼¬yok olmas¬na ra¼gmen, <0 17 ye karş¬l¬k gelen k¬zam¬k hastal¬g¼¬
bazen salg¬n hale gelebilmektedir.

Mathematical Modeling-Matemati̇ksel Modelleme

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Mathematical Modeling-Matemati̇ksel Modelleme

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

MATEMATI·KSEL MODELLEME

7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! Modeller ve S¬n¬‡and¬rma 1 / 11

7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! Modeller ve S¬n¬‡and¬rma 2 / 11

7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! Modeller ve S¬n¬‡and¬rma 3 / 11

7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! Modeller ve S¬n¬‡and¬rma 4 / 11

7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! Modeller ve S¬n¬‡and¬rma 5 / 11

7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! Modeller ve S¬n¬‡and¬rma 5 / 11

7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! Modeller ve S¬n¬‡and¬rma 5 / 11

Tablo 1.1 Model

7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! Modeller ve S¬n¬‡and¬rma 6 / 11

Kuşkusuz bir model ile yeniden üretilemeyecek gerçek kavramlar her

7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! Modeller ve S¬n¬‡and¬rma 7 / 11

7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! Modeller ve S¬n¬‡and¬rma 8 / 11

Böylece bir modelde olmas¬gerekenler şunlard¬r:

7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! Modeller ve S¬n¬‡and¬rma 9 / 11

Modellemede, aç¬k ve çok yönlü görüşlü, bilgi al¬şverişine yatk¬n ve yarat¬c¬

7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! Modeller ve S¬n¬‡and¬rma 10 / 11

Deterministik model: Bu modelde, bir sistemin gelecekteki tüm

7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! Modeller ve S¬n¬‡and¬rma 11 / 11

7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! Boyut Analizi 1 / 39

7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! Boyut Analizi 2 / 39

7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! Boyut Analizi 3 / 39

7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! Boyut Analizi 3 / 39

7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! Boyut Analizi 3 / 39

7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! Boyut Analizi 3 / 39

7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! Boyut Analizi 3 / 39

Günümüzde, metrik sistem, SI (standart international) sisteminde 7 temel

Di¼gerleri 7 temel birimden, ve / veya …ziksel yasalar kullan¬larak elde

Kuvvet = momentumun de¼

d¬r. Bu yasa( Newton’un II. yasas¬), hangi birim kullan¬l¬rsa kullan¬ls¬n,

7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! Boyut Analizi 5 / 39

SI veya ABD birimlerini kullanan beş tane ölçü sistemi vard¬r.

dir. Yerçekimi ivmesi 980.665 cm/sn2 oldu¼ gundan, bu

7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! Boyut Analizi 6 / 39

(b) MKS (Metre-Kilogram-Saniye) Kütle Sistemi: Elektrik

7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! Boyut Analizi 7 / 39

(c) MKS (Metre-Kilogram-Saniye) Kuvvet Sistemi: Avrupa

7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! Boyut Analizi 8 / 39

(d) FPS ( Foot-Pound-Saniye) Kütle Sistemi: Kütle birimi

dir. Yerçekimi 32.174 ft/sn2 oldu¼ gundan, 1 lb kütlenin

7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! Boyut Analizi 9 / 39

7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! Boyut Analizi 11 / 39

Niceliklerin boyutlar¬tan¬mlar¬ndan veya …ziksel yasalardan ç¬kar¬l¬r.

olur. Benzer şekilde ivmenin boyutu: LT 2 dir. Kütle sisteminde;

empirik formülü ile veriliyor. Burada ρ (slag/ft3 ) s¬v¬n¬n kütle yo¼

7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! Boyut Analizi 13 / 39

Çözüm Formül τ = 0.0021ρv 2 R 1/3

formundad¬r. Kuvvet sisteminde

olup, böylece [K ] = L1/3 elde edilir. Di¼

olur. Böylece MKS kuvvet sisteminde τ = 0.00141ρv 2 R 1/3 bulunur.

olup, buradan tekrar [K ] = L1/3 elde edilir.

7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! Boyut Analizi 14 / 39

ile verilir ve birimlerinden ba¼

Bütün …ziksel kurallar boyutsal homojendir. Fiziksel yasalarla elde edilen

7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! Boyut Analizi 16 / 39

7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! Boyut Analizi 17 / 39

Teorem (Pi Teoremi)

π i listesinde bütün boyutsuz çarp¬mlar¬n olmas¬gerekmez. Di¼ gerlerinin

7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! Boyut Analizi 18 / 39

formunda, boyutsuz çarp¬mlar¬n bir formülünün oluşturulup

7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! Boyut Analizi 19 / 39

Çözüm. Boyutsal homojenlikten;

7 !MATEMAT ·IKSEL MODELLEME 7 ! Boyut Analizi 20 / 39