1.

Kuvvet Alanlar¬ve Bir Kuvvet Alan¬nda Yap¬lan I·ş

Uzayda bir kuvvet alan¬ve yer vektörü !

r =!
r (x; y; z) olan e¼
grisinin vektörel denklemleri,

! ! ! !
V = X(x; y; z) i + Y (x; y; z) j + Z(x; y; z) k

! ! ! !
r =!
r (t) = x(t) i + y(t) j + z(t) k

olsunlar. Bu durumda

!
dT = V : d!
r

dT = X(x; y; z) dx + Y (x; y; z) dy + Z(x; y; z) dz

ifadesine elemanter iş ad¬verilir. O halde e¼

grisi boyunca A noktas¬ndan B noktas¬na gitmesi
halinde yap¬lan iş,

Z Z
TAB = dT = X(x; y; z) dx + Y (x; y; z) dy + Z(x; y; z) dz

dir.

Örnek 1.

!
V = [x2 2xy; 2xy + y 2 ] vektörünün tan¬mlad¬g¼¬bir kuvvet alan¬nda bir partikülün y = x2
parabolü boyunca A(0; 0) noktas¬ndan B(1; 1) noktas¬na hareket etmesiyle yap¬lan işi hesaplay¬n¬z.

Çözüm

@X @Y
X(x; y) = x2 2xy; Y (x; y) = 2xy + y 2 olmak üzere = 2x 6= = 2y oldu¼
gundan
@y @x
verilen kuvvet alan¬korunumlu de¼
gildir. O halde yap¬lan iş yola ba¼
gl¬d¬r.

= (x; y) : y = x2 ; 0 x 1

1
olup,

Z Z
TAB = dT = X(x; y; z) dx + Y (x; y; z) dy

Z
= x2 2xy dx + 2xy + y 2 dy

Z 1
= x2 2x3 dx + 2x3 + x4 2xdx
0
29
= iş birimi
30

elde edilir.

Örnek 2.

!
V = [x y + 2z; xy z 2 ; 3x2 + 4yz] vektörünün tan¬mlad¬g¼¬ bir kuvvet alan¬nda bir par-
tikül A(1; 0; 2) noktas¬ndan B(3; 3; 3) noktas¬na AB do¼
grusu boyunca hareket etmektedir.
Yap¬lan işi hesaplay¬n¬z.

Çözüm

Verilen kuvvet alan¬ korunumlu olmay¬p, yap¬lan iş yola ba¼

gl¬d¬r. A(1; 0; 2) ve B(3; 3; 3)
noktalar¬n¬birleştiren do¼
gru,

x 1 y 0 z+2
= = =t
2 3 1

olmak üzere,

= f(x; y; z) : x = 2t + 1; y = 3t; z = t + 2; 0 t 1g

olup,

Z Z
TAB = dT = X(x; y; z) dx + Y (x; y; z) dy + Z(x; y; z) dz

29
= iş birimi elde edilir.
2

2
 !
Örnek 3. V = [2xz 3 + 6y; 6x 2yz; 3x2 z 2 y 2 ] vektörünün tan¬mlad¬g¼¬ kuvvet alan¬n¬n
korunumlu oldu¼
gunu gösteriniz. Bu alanda bir partikülün A(1; 1; 1) noktas¬ndan B(2; 1; 1)
noktas¬na hareket etmesiyle yap¬lan işi hesaplay¬n¬z.

Çözüm: X(x; y; z) = 2xz 3 + 6y; Y (x; y; z) = 6x 2yz ve Z(x; y; z) = 3x2 z 2 y 2 olmak

üzere

! ! !
i j k
! @ @ @
rot V = @x @y @z

2xz 3 + 6y 6x 2yz 3x2 z 2 y2

!
= 0

oldu¼
gundan verilen kuvvet alan¬korunumludur ve yap¬lan iş yoldan ba¼
g¬ms¬zd¬r. O halde öyle
bir (x; y; z) fonksiyonu vard¬r ki,

@ @ @
= 2xz 3 + 6y; = 6x 2yz; = 3x2 z 2 y2
@x @y @z

yaz¬labilir. Buradan
(x; y; z) = x2 z 3 + 6xy y2z + c

olarak bulunur. Bu alanda bir partikülün A(1; 1; 1) noktas¬ndan B(2; 1; 1) noktas¬na hareket
etmesiyle yap¬lan iş,

ZB
TAB = d (x; y; z) = (B) (A)
A
= 15 iş birimi

olarak bulunur.

3
2. Korunumlu Alanlar
! @ ! @ ! @ !
r= i + j + k
@x @y @z
nabla operatörü olmak üzere

! ! !
i j k
! ! ! @ @ @
!
rot V = r V = @x @y @z
0
X Y Z

!
ise V kuvvet alan¬korunumludur denir. Bu durum bize

X(x; y; z) dx + Y (x; y; z) dy + Z(x; y; z) dz

ifadesinin bir tam diferensiyel oldu¼

gunu söyler. O halde öyle bir (x; y; z) fonksiyonu vard¬r ki

@ @ @
= X(x; y; z) ; = Y (x; y; z) ; = Z(x; y; z)
@x @y @z

eşitlikleri sa¼
glan¬r. Burada (x; y; z) fonksiyonuna kuvvet fonksiyonu denir.

H(x; y; z) = (x; y; z)

fonksiyonu ise potansiyel fonksiyonu ad¬n¬al¬r. Potansiyellerin de¼

gişmedi¼
gi

H(x; y; z) = sabit

denklemi ile tan¬mlanan yüzeylere eş potansiyelli yüzeyler ad¬verilir. Korunumlu bir alanda
A(a1 ; a2 ; a3 ) noktas¬ndan B(b1 ; b2 ; b3 ) noktas¬na gidilmesi halinde yap¬lan iş

Z ZB
TAB = dT = d (x; y; z) = (x; y; z)jB
A
A
= (B) (A) = H(A) H(B)

dir.

Örnek 1.

1
!
V = [2xz 3 + 6y; 6x 2yz; 3x2 z 2 y 2 ] vektörü ile tan¬mlanan kuvvet alan¬n¬n korunumlu
oldu¼
gunu gösteriniz ve eş potansiyelli yüzeylerin denklemini bulunuz. Bu alanda A(1; 1; 1)
noktas¬ndan B(2; 1; 1) noktas¬na gidilmesiyle yap¬lan işi hesaplay¬n¬z.

Çözüm:
! ! ! !
V = X(x; y; z) i + Y (x; y; z) j + Z(x; y; z) k

olmak üzere,

! ! !
i j k
! ! ! @ @ @
rot V = r V = @x @y @z

2xz 3 + 6y 6x 2yz 3x2 z 2 y 2

! ! !
= ( 2y + 2y) i (6xz 2 6xz 2 ) j + (6 6) k
!
0

oldu¼
gundan verilen kuvvet alan¬korunumludur ve yap¬lan iş yoldan ba¼
g¬ms¬zd¬r. O halde öyle
bir (x; y; z) fonksiyonu vard¬r ki,

@ @ @
= 2xz 3 + 6y ; = 6x 2yz ; = 3x2 z 2 y2
@x @y @z

dir. O halde kuvvet fonksiyonu,

(x; y; z) = x2 z 3 + 6xy y2z + c

olarak bulunur. Potansiyel fonksiyon,

H(x; y; z) = x2 z 3 6xy + y 2 z c

olup eş potansiyelli yüzeylerin denklemi,

x2 z 3 + 6xy y2z = c

2
şeklindedir. Bu alanda yap¬lan iş yoldan ba¼
g¬ms¬z olup,

Z ZB
TAB = dT = d (x; y; z) = (x; y; z)jB
A
A
= (B) (A)

= 15 iş birimi

olarak elde edilir.

3
Kütle Hesaplar¬

Cismin M kütlesi;

Cisim do¼
grusal ise:
Zb
M= (x) dx
a

Cisim düzlemsel ise: ZZ

M= (x; y) dydx
D

Cisim uzaysal ise: ZZZ

M= (x; y; z) dzdydx
W

Cisim e¼
grisel ise: Z
M= (P ) ds ; P 2

formülleriyle bulunur.

Not: Üç boyutlu uzayda bir e¼

grisi x = x(t); y = y(t); z = z(t); a t b olarak verilsin.
s
2 2 2
dx dy dz
dS = + + dt
dt dt dt

olmak üzere,
Z
M = (x; y; z) ds

0s 1
Zb 2 2 2
dx dy dz
M = (x(t); y(t); z(t)) @ + + A dt
dt dt dt
a

şeklindedir.

1
Üç Boyutlu Uzayda Bölge Dönüşümleri

xyz koordinatlar¬n¬x = x(u; v; w); y = y(u; v; w); z = z(u; v; w) bölgesine dönüştürelim.

ZZZ ZZZ
(x; y; z)dxdydz = (x(u; v; w); y(u; v; w); z(u; v; w)) jJj dudvdw
W R

d¬r. Burada dönüşümün Jakobiyeni

xu xv xw
jJj = yu yv yw
zu zv zw

ile verilir.

Silindirik Koordinatlar
8
>
> x = r cos
>
<
y = r sin olmak üzere jJj = r dir.
>
>
>
: z=z

Küresel Koordinatlar
8
>
> x = r sin cos
>
<
y = r sin sin olmak üzere jJj = r2 sin dir.
>
>
>
: z = r cos

Örnek 1.

0 x olmak üzere denklemleri y = sin x ve y = cos x olan e¼

griler ile Oy ekseni aras¬ndaki
4
düzlemsel cismin yo¼
gunlu¼gu (x; y) = ky 2 oldu¼
guna göre cismin kütlesini bulunuz.

Çözüm:

xy uzay¬ndaki bu düzlemsel cisime D denirse,

n o
D = (x; y) : sin x y cos x ; 0 x
4

yaz¬labilir.

2
P 2 D noktas¬nda;
gunluk: (x; y) = k y 2
Yo¼
Hacim eleman¬: dv = dxdy
Kütle eleman¬: dm = k y 2 dxdy
olup, D cisminin M kütlesi;

Z Z x
Z=4cos
M = dm= k y 2 dydx
D 0 sin x
p !
k 5 2 4
= birim-kütle
3 6

olarak bulunur.

3
A¼
g¬rl¬k Merkezinin Bulunmas¬

W cismi uzaysal ise, G a¼

g¬rl¬k merkezinin x; y; z koordinatlar¬;

Mx My Mz
x= ; y= ; z=
M M M

şeklindedir. Burada;
ZZZ ZZZ
Mx = x dm = (x; y; z) x dzdydx
ZW
ZZ ZW
ZZ
My = y dm = (x; y; z) y dzdydx
ZW
ZZ ZW
ZZ
Mz = z dm = (x; y; z) z dzdydx
ZW
ZZ Z ZWZ
M = dm = (x; y; z) dzdydx
W W

dir.

Cisim düzlemsel ise, G(x; y) a¼

g¬rl¬k merkezi için x; y koordinatlar¬,

Mx My
x= ; y=
M M

formülleriyle hesaplan¬r. Burada,

ZZ ZZ
Mx = x dm = (x; y)x dydx
ZWZ ZWZ
My = y dm = (x; y)y dydx
ZWZ Z ZW
M = dm = (x; y) dydx
W W

dir.

1
Cisim do¼
grusal ise, G(x) a¼
g¬rl¬k merkezi,

Rb
(x)x dx
Mx
x= = ab
M R
(x) dx
a

olur.

Cisim bir uzay e¼

grisi ise, G(x; y; z) a¼
g¬rl¬k merkezinin koordinatlar¬;
R R R
x ds y ds z ds
Mx My Mz
x= = R ; y= = R ; z= = R
M ds M ds M ds

şeklindedir.

Örnek 1.
p !
a a 3a
x2 +y 2 = a2 ve z = a ln yüzeylerinin arakesit e¼
grisi boyunca A (a; 0; 0) ve A ; ; a ln 2
x 2 2
noktalar¬aras¬na yerleştirilmiş bulunan bir tel parças¬n¬n yo¼
gunlu¼gu (x; y; z) = kxy dir. Bu
tel parças¬n¬n a¼
g¬rl¬k merkezini bulunuz.

Çözüm:

xyz uzay¬nda verilen bu e¼

grisel cisim olsun.

n o
= (x; y; z) : x = a cos t; y = a sin t; z = a ln cos t ; 0 x
3

P (x; y) 2 noktas¬nda;
gunluk: (P ) = kxy = ka2 cos t sin t
Yo¼
q
dx 2 dy 2 dz 2 a
Hacim eleman¬: dv = ds = dt
+ dt
+ dt
dt = dt
cos t
Kütle eleman¬: dm = dv = ka3 sin t dt şeklindedir.

2
 Mx My Mz
G(x; y; z) a¼
g¬rl¬k merkezinin, x = ; y= ; z= koordinatlar¬için,
M M M

Z Z=3
=3 ka3
M = dm = ka4 sin tdt = ka3 cos t 0
= birim kütle
2
0

Z Z=3 =3
ka4 3ka4
Mx = x dm = ka4 cos t sin tdt = sin2 t =
2 0 8
0

Z Z=3 =3
4 2 ka4 1
My = y dm = ka sin tdt = t sin 2t
2 2 0
0
" p #
ka4 3
=
2 3 4
Z Z=3
ka4
Mz = zdm = ka4 sin t ln (cos t) dt = (1 ln 2)
2
0

olmak üzere,
" p #
Mx 3 My 3 Mz
x= = a ; y= =a ; z= = a (1 ln 2)
M 4 M 3 4 M

olup, e¼
grisinin a¼
g¬rl¬k merkezi
" p # !
3 3
G a; a; a (1 ln 2)
4 3 4

şeklindedir.

3
Guldin Teoremleri

Birinci Guldin Teoremi

D : Düzlem parças¬

S : D nin alan¬

GD : D nin a¼
g¬rl¬k merkezi

r : GD nin x eksenine (dönme ekseni) uzakl¬g¼¬

V : D nin x ekseni etraf¬nda dönmesinden meydana gelen dönel cismin hacmi ise;

V = S:2 r

dir.

Örnek 1.

Köşeleri ( 1; 4); ( 1; 1); (3; 4) ve (3; 1) olan homogen bir dikdörtgenler bölgesinin x y=3
do¼
grusu etraf¬nda döndürülmesiyle oluşan cismin hacmini bulunuz.

Çözüm:

Birinci Guldin Teoreminden yararlanmak için D nin alan¬ve GD nin x y = 3 do¼

grusuna olan
uzakl¬g¼¬n¬bulmal¬y¬z. D dikdörtgensel bir bölge oldu¼
gu için D nin alan¬,

S = 3:4 = 12 br2

ve a¼
g¬rl¬k merkezi,
5
GD = 1;
2
dir. Bir (x0 ; y0 ) noktas¬n¬n Ax + By + C = 0 do¼
grusuna olan dik uzakl¬g¼¬r ise,

jAx0 + By0 + Cj
r= p
A2 + B 2

1
olup, GD 1; 52 noktas¬n¬n x y = 3 do¼
grusuna olan uzakl¬g¼¬,

5
1 3 9
r= p2 = p br
2 2 2

olarak bulunur. O halde dönel cismin hacmi Birinci Guldin Teoreminden,

108
V = S:2 r = p br
2

dir.

I·kinci Guldin Teoremi

C : Düzlemsel homogen yay parças¬(aç¬k ya da kapal¬olabilir)

l : C yay¬n¬n uzunlu¼
gu

GC : C yay¬n¬n a¼
g¬rl¬k merkezi

: GC nin x eksenine (dönme eksenine) uzakl¬g¼¬

J : C yay¬n¬n x ekseni etraf¬nda dönmesinden meydana gelen yüzeyin alan¬ise,

J = l:2

d¬r.

Örnek 2.

r = a (1 + cos ) kutupsal denklemiyle verilen kardiyoit e¼

grisi boyunca yerleştirilmiş homogen
bir tel parças¬n¬n a¼
g¬rl¬k merkezini bulunuz. Bu telin r = 2a noktas¬ndaki te¼
geti etraf¬nda
döndürülmesiyle meydana gelen dönel cismin yüzey alan¬n¬hesaplay¬n¬z.

Çözüm: Cisim olsun.

= f(r; ) : r = a (1 + cos ) ; 0 2 g

şeklindedir.

2
P (x; y) 2 noktas¬nda;
Yo¼
gunluk: (P ) = k s
2
dr
Hacim eleman¬: dv = ds = r2 + d = 2a cos d
d 2
Kütle eleman¬: dm = 2ak cos d şeklindedir.
2

gundan y = 0 d¬r. Buna göre,

Cisim şekil ve kütle bak¬m¬ndan x eksenine göre simetrik oldu¼

Z Z2
M = dm = 2ak cos d = 8ak birim kütle
2
0
Z Z2
Mx = x dm = 2ak r cos cos d
2
0
Z2
= 2a2 k (1 + cos ) cos cos d
2
0
2
32a k
=
5

Mx 4a 4a
bulunur. x = oldu¼
gundan x = elde edilir. O halde a¼
g¬rl¬k merkezi G ;0 d¬r.
M 5 5

I·kinci Guldin Teoremini uygulayabilmek için a¼

g¬rl¬k merkezinin dönme eksenine olan uzakl¬g¼¬n¬
bulal¬m.
4a 6a
= 2a =
5 5
elde edilir. l yay uzunlu¼
gu da, Z
l= ds = 8a br

olup, o halde dönel cismin yüzey alan¬,

96 2
J = l:2 = a
5

olarak hesaplan¬r.

3
Ortogonal Fonksiyonlar Sistemi

f n (x)g bir [a; b] aral¬g¼¬nda integrallenebilen fonksiyonlar¬n bir dizisi olsun. 8x 2 [a; b] için
q(x) 0 olan bir fonksiyon olmak üzere e¼
ger,

Zb
q(x) m (x) n (x) dx =0 ; m 6= n
a

sa¼
glan¬yor ise, f n (x)g fonksiyonlar dizisine [a; b] aral¬g¼¬nda q(x) a¼
g¬rl¬k fonksiyonuna göre
ortogonal (dik) bir sistem teşkil ediyor denir. E¼
ger bu integralde m = n al¬n¬rsa,

2 b 31=2
Z
k nk = 4 q(x) 2
n (x) dx
5
a

ifadesine f ng ortogonal sisteminin normu denir.

Ortogonal bir sistemin herbir eleman¬ normuna bölünerek ortonormal bir sistem elde edilir.
Ortonormal sistemler, 8
Zb < 0 ; m 6= n
q(x) m (x) n (x)dx =
: 1 ; m=n
a

koşulunu gerçeklerler.

Örnek 1. fsin 3nxg ; n = 1; 2::: fonksiyonunun [ ; ] de q(x) = 1 a¼

g¬rl¬k fonksiyonuna göre
ortogonal sistem teşkil etti¼
gini gösterip, bu sisteme karş¬l¬k gelen ortonormal sistemi bulunuz.

Çözüm: fsin 3nxg ; n = 1; 2::: fonksiyonunun [ ; ] de ortogonal bir sistem teşkil etmesi
için,
Z
sin(3nx) sin(3mx)dx = 0; m 6= n

oldu¼
gunu göstermeliyiz.

1
sin(3nx) sin(3mx) = [cos(3m 3n)x cos(3m + 3n)x]
2

1
olup integralde yerine yaz¬ld¬g¼¬nda

Z Z
1
sin(3nx) sin(3mx)dx = [cos(3m 3n)x cos(3m + 3n)x]
2

sin(3m 3n)x sin(3m + 3n)x

= +
(3m 3n) (3m 3n) 0
= 0

olup o halde fsin 3nxg n = 1; 2::: ortogonal bir sistem olarak bulunur.

Z
2
ksin(3nx)k = sin2 (3nx)dx

Z
= (1 6 cos(6nx))dx
0
=

elde edilir. O halde

p
ksin(3nx)k =

bulunur. Bu sisteme karş¬l¬k gelen ortonormal sistem herbir eleman¬n norma bölünmeiyle elde
edilir ki bu da 8
Z < 0; m 6= n
sin(3nx) sin(3mx)
p p dx =
: 1; m = n

olmas¬d¬r.

Örnek 2. Pn (x) Legendre polinomlar¬[ 1; 1] aral¬g¼¬nda !(x) = 1 a¼

g¬rl¬k fonksiyonuna göre
diktirler.

Çözüm:
Z1
Pm (x)Pn (x)dx = 0 ; m 6= n
1

sa¼
glan¬r.

Bunu ispat edebilmek için Legendre diferensiyel denklemini ele alal¬m. Pm ve Pn Legendre

2
polinomlar¬olduklar¬na göre Legendre diferensiyel denklemini sa¼
glayacaklard¬r.

1 x2 Pm00 (x) 2xPm0 (x) + m(m + 1)Pm (x) = 0

1 x2 Pn00 (x) 2xPn0 (x) + n(n + 1)Pn (x) = 0

Bu eşitliklerden birincisini Pn ile, ikincisini Pm ile çarpar ve taraf tarafa ç¬kart¬rsak

d
1 x2 (Pn Pm0 Pm Pn0 ) = (n m)(n + m + 1)Pm Pn
dx

elde edilir. Bu son eşitli¼

gin her iki yan¬n¬n [ 1; 1] aral¬g¼¬nda integre edildi¼
ginde eşitli¼
gin sa¼
g
taraf¬n¬n s¬f¬r olmas¬dikkate al¬n¬rsa,

Z1
Pm (x)Pn (x)dx = 0 ; m 6= n
1

elde edilir.

3
Fourier Serileri

x bir de¼
gişken a0 ; a1 ; :::; an ve b1 ; :::; bn ler sabitler olmak üzere,

a0 X
1
+ (an cos nx + bn sin nx)
2 n=1

şeklindeki bir fonksiyon serisine Fourier serisi ad¬verilir. an ve bn sabitlerine de Fourier kat-
say¬lar¬denir.

2 peryotlu periyodik bir f (x) fonksiyonu için, bu fonksiyona yak¬nsayan bir Fourier serinin
bulunmas¬f (x) in aşa¼
g¬daki koşullar¬sa¼
glamas¬na ba¼
gl¬d¬r.

Dirichlet Koşullar¬:

1) f (x) fonksiyonu 2 peryotlu periyodik bir fonksiyon,

2) f (x); ( ; ) aral¬g¼¬nda parçal¬sürekli,

3) f (x); ( ; ) aral¬g¼¬nda sonlu say¬da ekstremuma sahip olmal¬d¬r

Bu taktirde f (x) fonksiyonu x bir süreklilik noktas¬ise f (x) e, x bir düzgün süreksizlik noktas¬
ise [f (x+ ) + f (x )] =2 ye eşit olan bir Fourier serisine aç¬labilir.

2 Periyotlu Bir Fonksiyonun Fourier Serisi

( ; ) aral¬g¼¬nda Dirichlet koşullar¬n¬ gerçekleyen ve aral¬g¼¬n d¬ş¬nda 2 peryotlu periyodik

bir fonksiyon olan f (x) in Fourier serisi,

a0 X
1
f (x) = + (an cos nx + bn sin nx)
2 n=1

1
şeklindedir. Burada Fourier katsay¬lar¬,

Z
1
a0 = f (x) dx

Z
1
an = f (x) cos nx dx ; n = 1; 2; :::

Z
1
bn = f (x) sin nx dx ; n = 1; 2; :::

şeklindedir.

Örnek 1: <x< aral¬g¼¬nda f (x) = x + jxj fonksiyonu ile çak¬şan periyodik fonksiyonun
Fourier serisini bulunuz.

a0 P 1
Çözüm: f (x) = + (an cos nx + bn sin nx)
2 n=1

şeklinde bir Fourier serisi elde edilmelidir. Fourier katsay¬lar¬n¬bulal¬m.

Z Z0 Z
1 1 2
a0 = f (x) dx = 0 dx + x dx =
0

Z Z0 Z
1 1 2
an = f (x) cos nx dx = 0: cos nx dx + x cos nx dx
0
8 9
Z Z
2 2 <x 1 =
= x cos nx dx = sin nxj0 sin nx dx
:n n ;
0 0
2
= 2
[( 1)n 1]
n
8
< 0 ; n = 2k
= k = 1; 2; :::
: 4
; n = 2k 1
(2k 1)2

Z Z 0 Z
1 1 2
bn = f (x) sin nx dx = 0: sin nx dx + x sin nx dx
0
8 9
< Z =
2 x 1
= cos nxj0 + cos nx dx
: n n ;
0
2 2
= cos n = ( 1)n+1
n n

2
olduklar¬ndan istenilen Fourier serisi,

4 X cos (2k 1) x X
1 1
( 1)n+1
f (x) = +2 sin nx
2 k=1
(2k 1)2 n=1
n

olarak bulunur.

3
Çift ve Tek Fonksiyonlar¬n Fourier Serileri

a) f (x), ( ; ) de çift fonksiyon ise,

Z Z
1 2
a0 = f (x)dx = f (x) dx
0
Z Z
1 2
an = f (x) cos nx dx = f (x) cos nx dx
0
Z
1
bn = f (x) sin nx dx = 0

olurlar. Böylece f (x) çift fonksiyonunun 2 peryotlu Fourier serisi,

a0 X
1
f (x) = + an cos nx
2 n=1

şeklindedir.

b) f (x), ( ; ) de tek fonksiyon ise,

Z
1
a0 = f (x) dx = 0

Z
1
an = f (x) cos nx dx = 0

Z Z
1 2
bn = f (x) sin nx dx = f (x) sin nx dx
0

olurlar. Böylece f (x) tek fonksiyonunun 2 peryotlu Fourier serisi,

X
1
f (x) = bn sin nx
n=1

dir.

1
Örnek 1. <x< aral¬g¼¬nda f (x) = cos x fonksiyonu ile çak¬şan 2 periyotlu periyodik
fonksiyonun Fourier serisini bulunuz.

Çözüm:

x2( ; ) için, f ( x) = cos( x) = cos x = f (x) olup, f fonksiyonu çift fonksiyondur.

a0 X
1
f (x) in Fourier serisi, f (x) = + an cos nx şeklinde olacakt¬r. a0 ve an Fourier katsay¬lar¬,
2 n=1

Z Z
2 2 2 2 sin
a0 = f (x)dx = cos xdx = sin xj0 =
0 0

Z Z
2 2
an = f (x) cos nx dx = cos x cos nx dx
0 0
Z
21
= [cos( + n)x + sin( n)x]dx
2
0
1 sin( + n)x sin( n)x
= +
( + n) ( n) 0
n
( 1) sin 2
= 2
; n = 1; 2:::
n2

olduklar¬ndan, istenilen Fourier serisi,

sin 2 sin X1
( 1)n
f (x) = cos x = + 2
cos(nx)
n=1
n2

olarak elde edilir.

Kompleks Fourier Serileri

f fonksiyonunun kompleks Fourier serisi

X
1
f (x) = cn einx
n= 1
Z
1 inx
cn = f (x)e dx
2

2
şeklindedir.

Örnek 2. f (x) = e2x ; < x < olarak verilen fonksiyonun kompleks Fourier serisini
bulunuz.

Çözüm:

I·stenilen Fourier serisi

X
1
f (x) = cn einx
n= 1

Z Z Z
1 inx 1 2x inx 1
cn = f (x)e dx = e e dx = e(2 in)x
dx
2 2 2

1 1 ( 1)n 1
= e(2 in)x
= e(2 in)
e (2 in)
2 (2 in) 2 (2 in)

( 1)n sinh 2 1
=
2 in

olup istenilen kompleks Fourier serisi;

sh2 X
1
1
f (x) = ex = ( 1)n einx
n= 1
2 in

olarak elde edilir.

3
I·ntegral Yard¬m¬ile Tan¬mlanan Fonksiyonlar ve Leibnitz Kural¬

f (x; t) bir R = f(x; t) : a x b; c t dg dikdörtgeninde tan¬ml¬, u0 (x) ve u1 (x) de

a x b de tan¬ml¬iki fonksiyon olmak üzere,

uZ1 (x)

(x) = f (x; t) dt
u0 (x)

şeklinde ifade edilen (x) fonksiyonu integral yard¬m¬yla tan¬mlanm¬ş bir fonksiyondur.

0
I·ntegral yard¬m¬yla tan¬mlanm¬ş (x) fonksiyonunun (x) türevi,

uZ1 (x)
0 @f (x; t)
(x) = f [x; u1 (x)] u01 (x) f [x; u0 (x)] u00 (x) + dt
@x
u0 (x)

dir. Bu formül integral yard¬m¬yla tan¬mlanan fonksiyonlarda Leibnitz kural¬olarak bilinir.

Örnek 1.
Zx4
1 t2
(x) = cos dt fonksiyonunun türevini hesaplay¬n¬z.
t x6
k=x3

Çözüm:

1 t2 k
f (x; t) = cos ; u0 (x) = ; u1 (x) = x4 olmak üzere,
t x6 x3

1
f [x; u1 (x)] =cos x2
x4
x3 k2
f [x; u0 (x)] = cos
k x12
@f (x; t) 6t t2
= 7 sin
@x x x6

1
şeklindedir. I·ntegral yard¬m¬yla tan¬mlanan fonksiyonlar için Leibnitz kural¬uygulan¬rsa,

uZ1 (x)
0 @f (x; t)
(x) = f [x; u1 (x)] u01 (x) f [x; u0 (x)] u00 (x) + dt
@x
u0 (x)

Zx4
4 3 k2 3 6t t2
= cos x2 + cos + sin dt
x x x12 x x7 x6
k=x3
2
1 6 k
= cos x2 + cos
x x x12

elde edilir.
Zx
1
Örnek 2. f sürekli bir fonksiyon olmak üzere bir u fonksiyonu u(x) = (x t)2 f (t)dt
2
0
olarak verilmektedir. Buna göre u000 (x) = f (x) oldu¼
gunu gösteriniz.

Çözüm:

1
F (x; t) = (x t)2 f (t); u0 (x) = 0; u1 (x) = x olmak üzere u(x) fonksiyonu için Leibnitz
2
kural¬uygulan¬rsa,

uZ1 (x)
@F (x; t)
u0 (x) = F [x; u1 (x)] u01 (x) F [x; u0 (x)] u00 (x) + dt
@x
u0 (x)
Zx
= F [x; x] :1 F [x; 0] :0 + (x t)f (t) dt
0

bulunur. u0 (x) fonksiyonu ve elde edilecek u00 (x) fonksiyonu için bir kez daha Leibnitz kural¬
uyguland¬g¼¬nda,

Zx
00
u (x) = F [x; x] :1 F [x; 0] :0 + f (t) dt
0
000
u (x) = f (x)

elde edilir.

2
Örnek 3.
Zx
2t
(x) = dt fonksiyonunun türevini hesaplay¬n¬z.
x2 + t 2
0

2t
Çözüm: f (x; t) = ; u0 (x) = 0; u1 (x) = x olmak üzere,
x2 + t2

1
f [x; u1 (x)] =
x
f [x; u0 (x)] = 0
@f (x; t) 4xt
=
@x (x2 + t2 )2

şeklindedir. I·ntegral yard¬m¬yla tan¬mlanan fonksiyonlar için Leibnitz kural¬uygulan¬rsa,

uZ1 (x)
0 @f (x; t)
(x) = f [x; u1 (x)] u01 (x) f [x; u0 (x)] u00 (x) + dt
@x
u0 (x)
Zx
1 4xt
= dt
x (x2 + t2 )2
0
x
1 1
= 2x
x x + t2
2
0
1 1
=
x x
= 0

elde edilir.

3
GammaFonksiyonu

(x) ile gösterilen Gamma fonksiyonu,

Z1
(x) = tx 1 e t
dt
0

genelleştirilmiş integrali yard¬m¬yla tan¬mlan¬r.

Gamma fonksiyonu,

1) (x + 1) = x (x)

2) (n + 1) = n! = n (n 1)! = n (n)

1 p
3) =
2

eşitliklerini sa¼
glar.

Örnek 1.

Gamma fonksiyonundan yararlanarak aşa¼

g¬daki de¼
gerleri hesaplay¬n¬z.

7 5
a) ! b)
2 2

Çözüm:

a) Gamma fonksiyonunun 2) tan¬m¬ndan

7 9 7 7
! = =
2 2 2 2
7 5 3 1 1
= : : :
2 2 2 2 2
105 p
=
6

bulunur.

1
b) Gamma fonksiyonunun 1) tan¬m¬ndan,

(x + 1)
(x + 1) = x (x) =) (x) =
x
(x + 2)
(x + 2) = (x + 1) (x + 1) =) (x + 1) =
(x + 1)
(x + 3)
(x + 3) = (x + 2) (x + 2) =) (x + 2) =
(x + 2)

kullan¬larak,
(x + 3)
(x) =
x (x + 1) (x + 2)
5
yaz¬labilir. O halde, x = al¬narak,
2

5 8p
=
2 15

elde edilir.

Örnek 2.
Z1
x3
x4 e dx integralinin de¼
gerini bulunuz.
0

Çözüm:

x3 = t de¼
gişken de¼
gişimi yap¬l¬rsa,

Z1 Z1
x3 1 2
x4 e dx = t 3 e t dt
3
0 0
1 5
=
3 3
2 2
=
9 3

bulunur.

2
Örnek 3.
Z1
ln x
dx integralinin de¼
gerini bulunuz.
x +1
1

Çözüm:

ln x = t de¼
gişken de¼
gişimi yap¬l¬rsa,

Z1 Z1
ln x t
dx = te dt
x +1
1 0
Z1
1 u
= 2
ue du
0
1
= 2
(2)
1
= 2

bulunur.

Örnek 4.
Z1
(ln x)1=3 dx integralinin de¼
gerini bulunuz.
0

Çözüm:

ln x = t de¼
gişken de¼
gişimi yap¬l¬rsa,

Z1 Z0
(ln x)1=3 dx = ( t)1=3 ( e t )dt
0 1
Z1
= t1=3 e t dt
0
4
=
3
1 1
=
3 3

bulunur.

3
Beta Fonksiyonu

Beta Fonksiyonu aşa¼

g¬daki şekilde tan¬mlanabilir.
Z1
1) B(x; y) = tx 1
(1 t)y 1
dt
0

Z =2
2) B(x; y) = 2 (sin )2x 1
(cos )2y 1
d
0

Z1
ux 1
3) B(x; y) = du
(1 + u)x+y
0

(x) (y)
4) B(x; y) =
(x + y)

5) B(x; 1 x) = (x) (1 x) =
sin x

Örnek 1.

Aşa¼
g¬daki integrallerin de¼
gerlerini hesaplay¬n¬z.

Za Z=6q
p
a) x 5
a xdx b) (sin 3 )11 (cos 3 )9 d
0 0

Çözüm:

a) Bu integrali hesaplayabilmek için x = at dönüşümü yapal¬m. Buna göre,

Za Z1
5
p 13=2
1
x a xdx = a t5 (1 t) 2 dt
0 0
3
= a13=2 B 6;
2
3
(6)
= a13=2 15
2

2
a13=2 29
=
9009

bulunur.

1
b) 3 = t dönüşümü yap¬l¬p, Beta fonksiyonunun 2) tan¬m¬kullan¬l¬rsa,

Z=6q Z=2
11 9 1 11 9
(sin 3 ) (cos 3 ) d = :2 (sin t) 2 (cos t) 2 dt
6
0 0
1 13 11
= B ;
6 4 4
1 1:3:5:7:9 1 3
= 10
6 2 :5! 4 4

elde edilir. 5) in kullan¬lmas¬yla

Z=6q p
11 9 21 2
(sin 3 ) (cos 3 ) d = 14
2
0

bulunur.

Örnek 2.
p
1 (2n)!
n+ 2
= 2n (n = 0; 1; 2:::) ba¼g¬nt¬s¬n¬n do¼
grulu¼
gunu gösterdikten sonra bu ba¼
g¬nt¬-
2 :n!
dan yararlanarak aşa¼
g¬daki eşitliklerin do¼
grulu¼gunu gösteriniz.

1 22n : (n!)2 1 1 (2n)!

a) B n; = b) B n + ; =
2 n: (2n)! 2 2 22n : (n!)2
Çözüm:

1 1 1
n+ = n n
2 2 2
1 3 3
= n n n
2 2 2
1 3 5 31 1
= n n n :::
2 2 2 22 2
(2n 1)(2n 3):::3:1 p
= n
p 2
(2n)!
=
22n :n!

elde edilir.

2
 1
(n)
1 2 22n :n!(n 1)! 22n : (n!)2
a) B n; = = =
2 1 (2n)! n: (2n)!
n+
2

1 1
n+ p p
1 1 2 2 (2n)! (2n)!
b) B n + ; = = 2n =
2 2 (n + 1) 2 :n! n! 22n : (n!)2
şeklindedir.