ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΕΥΡΗΜΑΤΩΝ:

1)Δημογραφικά στοιχεία:

Ο αριθμός των συμμετεχόντων καθορίστηκε βάσει της Μελέτης Περίπτωσης.

Συνεπώς, στην παρούσα Μελέτη συμμετείχαν τρία άτομα εκ των οποίων δύο ήταν
γυναίκες και ένας άντρας. Πιο αναλυτικά η Ε. η μητέρα της οικογένειας είναι 47 ετών και
δουλεύει ως νοσηλεύτρια σε νοσοκομείο, η Β. είναι η μεγαλύτερη κόρη, είναι 21 ετών και
είναι φοιτήτρια και τέλος ο Η. ο οποίος είναι ο μικρότερος γιος, είναι 19 ετών και είναι
φοιτητής. Η χρονική απόσταση από τη στιγμή του διαζυγίου έως την διεξαγωγή της
συνέντευξης ήταν κατά μέσο όρο 12 έτη. Συγκεκριμένα, δύο συμμετέχοντες βρίσκονταν
στην παιδική ηλικία όταν συνέβη το διαζύγιο. Στην περίπτωση μας η μητέρα ανέλαβε
την επιμέλεια των παιδιών μετά το διαζύγιο. .

2)Θεματική ανάλυση:

Η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε για τη συλλογή των δεδομένων είναι η ημιδομημένη

ατομική συνέντευξη. Αυτό το εργαλείο είναι η συνηθέστερη μέθοδος στην ερμηνευτική
φαινομενολογία καθώς βοηθά τη σχέση ανάμεσα στον συνεντευξιαζόμενο και το
συνεντευκτή και συνεπώς τη λεπτομερή περιγραφή του υπό μελέτη βιώματος. Μάλιστα,
η αλληλεπίδραση, τόσο λεκτική όσο και μη λεκτική, μεταξύ του ερευνητή και του
συμμετέχοντα αποτελεί ένα βασικό στοιχείο της συνέντευξης. Ο συγκεκριμένος τύπος
συνέντευξης αποτελεί έναν ευέλικτο τρόπο για να αφηγηθεί ελεύθερα ο συμμετέχοντας
την εμπειρία του χωρίς την κατεύθυνση του ερευνητή, αλλά με την ενεργή συμμετοχή
του. Ο ερευνητής χρησιμοποιεί ως οδηγό μια σειρά από προκαθορισμένες ερωτήσεις
που δεν διατυπώνονται με τη σειρά αλλά ανάλογα με τη ροή της συζήτησης. Με αυτό
τον τρόπο η συζήτηση προσανατολίζεται προς συγκεκριμένες πτυχές του φαινομένου
που μελετάται και ακολουθεί τα ενδιαφέροντα και τις ανησυχίες του συμμετέχοντα
δίνοντας την ευκαιρία να εισαχθεί ένα ζήτημα που ενδεχομένως ο ερευνητής δεν είχε
σκεφτεί (Smith, Osborn & Larkin, 2009).

Η διάρκεια των συνεντεύξεων κυμάνθηκε από 20-30 λεπτά. Οι συνεντεύξεις

διεξάχθηκαν μέσω skype επειδή οι συμμετέχοντες δεν κατοικούν στη Θεσσαλονίκη. Η
χρήση οπτικοακουστικών μέσων (βιντεοκάμερας) επέτρεψε την άψογη επικοινωνία
τόσο σε λεκτικό όσο και σε μη λεκτικό επίπεδο.
 Στην παρούσα μελέτη, ο οδηγός συνέντευξης δημιουργήθηκε από την ερευνήτρια με
βάση τον ερευνητικό σκοπό. Οι ερωτήσεις είναι ανοιχτού τύπου προκειμένου να
αναδυθεί ελεύθερα η βιωμένη εμπειρία των συμμετεχόντων και ο τρόπος που οι ίδιοι τη
νοηματοδοτούν (Smith, Flowers, & Larkin, 2009). Όπως αναφέρθηκε, οι ερωτήσεις δεν
διατυπώθηκαν στην προκαθορισμένη σειρά αλλά ακολούθησαν την ελεύθερη αφήγηση
του κάθε συμμετέχοντα. .
Ο οδηγός συμπεριλαμβάνει έξι θεματικούς άξονες που αφορούν στο γεγονός του
διαζυγίου, στις συνθήκες διαβίωσης πριν και μετά το διαζύγιο και στην επακόλουθη
προσαρμογή, στην ποιότητα των οικογενειακών και διαπροσωπικών σχέσεων και,
τέλος, στην επίδραση του διαζυγίου στην ενήλικη ζωή. Στους έξι θεματικούς άξονες
συμπεριλαμβάνονται και εισαγωγικές ερωτήσεις με σκοπό τη συλλογή δημογραφικών
στοιχείων αλλά και την εγκαθίδρυση της σχέσης. Όλες οι συνεντεύξεις
απομαγνητοφωνήθηκαν αυτολεξεί πριν ξεκινήσει η διαδικασία της ανάλυσης των
δεδομένων.

3)Ανάλυση με βάση τα ερευνητικά ερωτήματα:

Η ανάλυση των δεδομένων πραγματοποιείται στο πλαίσιο μιας σειράς

συγκεκριμένων βημάτων που προτείνονται από τον Smith και τους συνεργάτες του
(2009). Στο πρώτο στάδιο ο ερευνητής απομαγνητοφωνεί τις συνεντεύξεις σε κατά λέξη
κείμενο. Στη συνέχεια καλείται να διαβάσει επανειλημμένα τις συνεντεύξεις που
προέκυψαν από την απομαγνητοφώνηση προκειμένου να εξοικειωθεί με το υλικό. Η
πολλαπλή ανάγνωση προσφέρει όχι μόνο μια πρώτη εικόνα για τον κόσμο του ατόμου
αλλά και τη συνειδητοποίηση από την πλευρά του ερευνητή ότι ο συμμετέχοντας
αποτελεί το επίκεντρο της ανάλυσης.

Το δεύτερο στάδιο θεωρείται το πιο χρονοβόρο της ανάλυσης. Εδώ, σημειώνονται

αρχικά σχόλια για τα σημεία που κέντρισαν το ενδιαφέρον τόσο του συμμετέχοντα όσο
και του ερευνητή. Η καταγραφή των σημειώσεων περιλαμβάνει περιγραφικά, γλωσσικά
και εννοιολογικά σχόλια. Πιο συγκεκριμένα, τα περιγραφικά σχόλια αφορούν στο
περιεχόμενο της συζήτησης, στα σημεία γύρω από τα οποία περιστρέφονται οι σκέψεις
του ατόμου. Τα γλωσσικά σχόλια σχετίζονται με τον τρόπο που ο συμμετέχοντας
χρησιμοποιεί τη γλώσσα για να αφηγηθεί την εμπειρία του. Συνήθως πρόκειται για
λέξεις, μεταφορές, παρομοιώσεις, παύσεις, γέλιο αλλά και τον τόνο της φωνής. Τέλος,
τα εννοιολογικά σχόλια αναφέρονται στον τρόπο με τον οποίο προσδίδεται ένα νόημα
στην αφήγηση του συμμετέχοντα.

Στο τρίτο και τέταρτο στάδιο αναπτύσσονται τα αναδυόμενα θέματα και αναζητάτε η
σύνδεση ανάμεσα στα θέματα. Εδώ, η πολλαπλή ανάγνωση κυρίως των αρχικών
σημειώσεων οδηγεί σε θεματικούς τίτλους και σε συνοπτικές φράσεις που εμπεριέχουν
το νόημα του κειμένου. Σε αυτό το σημείο μειώνεται το μεγάλο μέγεθος των δεδομένων,
καθώς πραγματοποιείται η χαρτογράφηση ανάμεσα στα δεδομένα, μια αρχική
ομαδοποίηση, που οδηγεί σε θέματα ανώτερης κατηγορίας όπως επίσης και σε
υποθεματικές κατηγορίες.

Στο παρόν κεφάλαιο παρατίθενται τα αποτελέσματα στα οποία οδήγησε η βήμα προς
βήμα ερμηνευτική φαινομενολογική ανάλυση. Οι έξι κατηγορίες που αναδύθηκαν με
άξονα τα ερευνητικά ερωτήματα της μελέτης αποτυπώνουν και περιγράφουν σε βάθος
τη βιωμένη εμπειρία των συμμετεχόντων. Η χρήση των αποσπασμάτων από τις
συνεντεύξεις με τους ενήλικες προσφέρει μια πιο ζωντανή και αναλυτική παρουσίαση
του βιώματός τους.

3.1. Πριν το διαζύγιο

Η πρώτη ενότητα αφορά στις αφηγήσεις των συμμετεχόντων ως προς την

οικογενειακή κατάσταση τα χρόνια πριν του γονεϊκού διαζυγίου. Οι συμμετέχοντες
μοιράζονται τις αναμνήσεις που διατηρούν σχετικά με το οικογενειακό κλίμα που
επικρατούσε, καθώς και την ποιότητα της οικογενειακής ζωής. Συγκεκριμένα,
περιγράφεται ένα θετικό οικογενειακό περιβάλλον το οποίο χαρακτηρίζεται από
όμορφες αναμνήσεις, αλλά η απουσία του πατέρα είναι αισθητή καθώς και των κοινών
οικογενειακών στιγμών.

Στην παρούσα ενότητα αναδύθηκαν δύο υποθέματα τα οποία είναι τα ακόλουθα:

«σχέσεις των γονέων με τα παιδία» και «σχέσεις των γονέων μεταξύ τους». Παρακάτω,
αναλύονται λεπτομερώς και παρατίθενται αποσπάσματα από τις αφηγήσεις των
συμμετεχόντων.
3.1.1. Σχέσεις των γονέων με τα παιδιά

Οι δύο ενήλικες θυμούνται τις παιδικές τους αναμνήσεις την περίοδο πριν το διαζύγιο
και περιγράφουν τις σχέσεις με τους γονείς τους. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει η Β. οι
σχέσεις με την μητέρα της ήταν καλές και πάντα ήταν εκεί για τα παιδιά της ‘οι σχέσεις με
τη μητέρα μου πριν πάρουν διαζύγιο ήταν καλές, ήταν πάντα εκεί και παίζαμε και γενικότερα δεν υπήρχε

κάποιο πρόβλημα’, ενώ οι σχέσεις με τον πατέρα της ήταν σχεδόν ανύπαρκτες γιατί μέσα
στην ημέρα δεν τον έβλεπαν σχεδόν καθόλου λόγω φόρτου εργασίας ‘ο πατέρας μου
πάντοτε ήταν κάπως απομακρυσμένος λόγω της δουλειάς του γιατί τον βλέπαμε κυρίως τα βράδια και
γυρνούσε κουρασμένος, δεν είχε όρεξη για να καθίσει να παίξει, να μας διαβάσει ένα παραμύθι και

γενικότερα να ασχοληθεί’. Σε γενικές γραμμές όμως οι σχέσεις ήταν καλές και με τους δύο,
απλώς με την μητέρα λίγο καλύτερες γιατί την έβλεπε περισσότερο ‘γενικά είχαμε καλές
σχέσεις και με τους δύο απλά με τη μαμά ήταν μακράν καλύτερες’.

Ο Η. αναφέρει πως η σχέση με τον πατέρα του είναι σχεδόν ανύπαρκτη λόγω της
πολύωρης απουσίας του πατέρα από το σπίτι λόγω εργασίας και την μη ενασχόλησή
του με την καθημερινότητα τόσο του ίδιου όσο και της αδερφής του. ‘οι ώρες με τον πατέρα
μου ήταν πάρα πολύ λίγες’, ‘έλειπε πολλές ώρες από το σπίτι λόγω δουλειάς γιατί ήταν ταξιτζής και ήταν

πολλές ώρες στο δρόμο και γενικά δεν τον βλέπαμε πολύ’ με δυσκολία θυμάται κάποια περίοδο
που να ήταν εκεί ο πατέρας του όταν τον χρειάστηκε ως αποτέλεσμα να τον έχει
στιγματίσει ‘ο πατέρας μου ήταν απών από όλο αυτό και εμένα με είχε στιγματίσει γιατί σε πολλά
πράγματα που τον ήθελα δεν ήταν εκεί’. Προσπάθησε να σκεφτεί κάποιες αναμνήσεις από την
παιδική του ηλικία με τον πατέρα του αλλά δυστυχώς δεν είχε μεγάλη επιτυχία ‘ Από την
παιδική μου ηλικία δεν θυμάμαι πολλές στιγμές αλλά ελάχιστες με τον πατέρα μου’ με αποτέλεσμα να
αισθάνεται ότι ζούσε σε ένα αδιάφορο περιβάλλον.

Η μητέρα αναφέρει χαρακτηριστικά πως ήταν συνεχώς δίπλα στα παιδιά, κυρίως
όμως τα απογεύματα γιατί εργαζόταν και οι σχέσεις τους ήταν πολύ καλές ‘ Ήμουν πάντα
εκεί, κυρίως όμως το απόγευμα και το βράδυ γιατί τα πρωινά βρισκόμουν στη δουλειά μου’.

3.1.2. Σχέσεις των γονέων μεταξύ τους

Όπως προαναφέρθηκε, η γονεϊκή σχέση χαρακτηριζόταν από συνεχείς εντάσεις.

Συνεπώς, όλοι οι συμμετέχοντες απέδωσαν το χωρισμό στις έντονες συγκρούσεις,
όπως φαίνεται και από τις αφηγήσεις της μητέρας.
 Η μητέρα μας λέει πως πριν το διαζύγιο συνεχώς υπήρχαν έντονοι καυγάδες και
διαφωνίες μέχρι και για το πιο μικρό πράγμα, δεν περνούσαν καλά και είχαν μπει σε μία
ρουτίνα ως συνέπεια να έρθει το διαζύγιο ‘σαν ζευγάρι δεν τα βρίσκαμε, συνέχεια υπήρχαν
τσακωμοί και διαφωνίες’, ‘μεταξύ μας δεν περνούσαμε καλά εμείς σαν ζευγάρι’.

3.2. Το διαζύγιο

Σε αυτήν την ενότητα συζητιούνται οι λόγοι του διαζυγίου, ο χρόνος, ο τόπος και ο
τρόπος της ανακοίνωσης, οι σκέψεις, τα συναισθήματα και οι αντιδράσεις των παιδιών
κατά τις πρώτες στιγμές και μέρες μετά την ανακοίνωση.

Η μητέρα μας αναφέρει χαρακτηριστικά πως οι λόγοι του διαζυγίου ήταν πολύ
συγκεκριμένοι, δεν τα έβρισκαν μεταξύ τους και συνεχώς υπήρχαν τσακωμοί και
διαφωνίες με τον σύζυγο της μέχρι και για κάτι πολύ απλό ‘ σαν ζευγάρι δεν τα βρίσκαμε,
συνέχεια υπήρχαν τσακωμοί και διαφωνίες μεταξύ μας’.

Η απόφαση του χωρισμού στα παιδιά έγινε μετά από αρκετή σκέψη των γονιών διότι
δεν ήξεραν πώς να τους το ανακοινώσουν για να μην υπάρξει φασαρία και αρνητισμός,
έτσι πήραν την γνώμη ενός επαγγελματία ψυχικής υγείας (ψυχολόγος) για να τους
συμβουλεύσει τον τρόπο ‘χρειαστήκαμε ψυχολόγο όταν θελήσαμε να ανακοινώσουμε στα παιδιά για
το διαζύγιο, διότι βρισκόντουσαν σε μικρή ηλικία και δεν ξέραμε πως θα αντιδρούσαν κι αν θα το

καταλάβουν’. Στην περίπτωση της Β. και του Η. η ανακοίνωση έγινε κατά την διάρκεια του
παιχνιδιού, οι γονείς προσπάθησαν να τους το ανακοινώσουν με ήρεμο τρόπο αλλά
λόγω ηλικίας τα παιδιά δεν κατάλαβαν τι σήμαινε όλο αυτό που τους είπαν, μετά την
επεξήγηση κατάλαβαν πως οι γονείς τους δεν θα μένουν πλέον μαζί και κατά συνέπεια
θα μένουν μόνο με την μητέρα τους οπότε, ξεκίνησαν να κλαίνε ‘μία μέρα παίζαμε στην αυλή
του σπιτιού μας ήρθαν οι γονείς μας και μας φώναξαν γιατί ήθελαν να μας ανακοινώσουν κάτι σημαντικό
και μας είπαν ότι θα χωρίσουν, επειδή όμως ήμασταν σε αρκετά μικρή ηλικία δεν καταλάβουμε ακριβώς τι
σημαίνει ότι χωρίζουν. Οπότε αφού μας το εξήγησαν περισσότερο για να το καταλάβουμε ξεκινήσαμε να

κλαίμε και εγώ και ο αδερφός μου’. Ο Η. μας λέει πως μόλις έγινε η ανακοίνωση του διαζυγίου
κλείστηκαν στον εαυτό τους ‘σαν μικρά παιδιά που ήμασταν τότε είχαμε κλειστεί στον εαυτό μας
ειδικά στην αρχή όταν καταλάβαμε πως η μαμά και ο μπαμπάς δεν θα ζουν στο ίδιο σπίτι ’, δεν ήθελαν
να πάνε σχολείο και δεν μπορούσαν να αποχωριστούν τους γονείς τους γιατί ήξεραν
πως είναι οι τελευταίες στιγμές σαν οικογένεια και ο πατέρας τους θα έφευγε από το
σπίτι ‘ ‘μόλις έγινε το γεγονός αυτό του διαζυγίου δεν πηγαίναμε στο σχολείο για ένα μικρό χρονικό
διάστημα γιατί ήμασταν στεναχωρημένα και δεν θέλαμε να πάμε σχολείο οπότε, πήραμε τον χρόνο μας.
Ένιωθα πως δεν θέλω να πάω γιατί δεν ήθελα να αφήσω τους γονείς μου στο σπίτι γιατί ήξερα πως θα

τους αποχωριστώ ή τουλάχιστον έναν από αυτούς’ όλη αυτή η άρνηση δεν κράτησε πολύ και η
μητέρα ξεκίνησε πάλι να στέλνει τα παιδιά στον παιδικό για να μπουν ξανά σε ένα
πρόγραμμα και να δουν τους φίλους τους, να παίξουν και να ξεχαστούν ‘όταν έμαθαν για
το διαζύγιο κλείστηκαν στον εαυτό τους, δηλαδή, δεν έπαιζαν, δεν ήθελαν να πάνε στον παιδικό σταθμό,
και γενικότερα βρισκόντουσαν σε μία άρνηση αυτό βέβαια κράτησε περίπου δύο εβδομάδες , μετά
ξεκίνησα να τα στέλνω πάλι στον παιδικό για να αλλάξει διάθεση τους και όντως, βοήθησε αρκετά’.

3.3. Διαχείριση του διαζυγίου

Η παρούσα θεματική κατηγορία πραγματεύεται τον τρόπο με τον οποίο

διαχειρίστηκαν τα παιδιά το χωρισμό κατά την παιδική και εφηβική ηλικία, τις συνέπειες
του διαζυγίου στα παιδιά και τέλος αναφέρεται η σχολική προσαρμογή μέσα από τα
λόγια των παιδιών.

3.3.1. Διαχείριση του διαζυγίου κατά την παιδική και εφηβική ηλικία

Όπως αναφέρουν τα παιδιά η καθημερινότητά τους σε γενικές γραμμές παρέμεινε

ίδια. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι δεν συνέβησαν πολλές αλλαγές μετά το χωρισμό,
όπως επίσης και στην ήδη συχνή απουσία του πατέρα από το σπίτι, επομένως η
αλλαγή δεν έγινε ιδιαίτερα αισθητή. Όπως δηλώνει ο Η. είχε συνηθίσει να είναι μόνο με
τη μητέρα και την αδερφή του στο σπίτι και γενικότερα σε δραστηριότητες ‘ο πατέρας μου
έτσι κι αλλιώς έλειπε από το σπίτι πολλές ώρες λόγω δουλειάς. Ήμασταν μόνο οι τρεις μας και το είχα
συνηθίσει’.

Όπως μας αναφέρει η Β. όταν έγινε η ανακοίνωση του διαζυγίου ήταν ένα δύσκολο
γεγονός και δυσκολεύτηκαν να το διαχειριστούν ‘ αρχικά ήτανε δύσκολο να το διαχειριστώ σαν
μικρό παιδί’, μόλις το κατάλαβαν ξεκίνησαν να κλαίνε ‘ξεκινήσαμε να κλαίμε’, γενικότερα
στεναχωρήθηκαν αρκετά και τους πήρε αρκετό καιρό να νιώσουν καλύτερα
‘στεναχωριόμουν πάρα πολύ δεν μπορούσα να το διαχειριστώ’ , ‘ήταν αρκετά δύσκολο να διαχειριστώ,

μου πήρε αρκετό καιρό να νιώσω καλύτερα. Ο Η. αναφέρει χαρακτηριστικά πως δεν ήθελε ούτε
σχολείο να πηγαίνει γιατί δεν είχε όρεξη ‘ δεν πηγαίναμε στο σχολείο για ένα μικρό χρονικό
διάστημα γιατί ήμασταν στεναχωρημένα και δεν είχαμε όρεξη’ , ‘δεν ήθελα να δω τα παιδιά στο σχολείο,
δεν είχα όρεξη’.

3.3.2. Συνέπειες του διαζυγίου στα παιδιά

 Στην συνέντευξη του ο Η. μας λέει πως ζήλευε κάποια παιδιά γιατί όταν πήγαινε στο
πάρκο τα έβλεπε με τις οικογένειες τους και έπαιζαν όλοι μαζί, λίγο περισσότερο όμως
ζήλευε εκείνα τα παιδιά που περνούσαν τον χρόνο με τον πατέρα τους και έπαιζαν
ποδόσφαιρο γιατί ο Η. είναι λάτρης του ποδοσφαίρου ‘ τα υπόλοιπα παιδιά ήταν με τις
οικογένειες τους στο πάρκο και εγώ ζήλευα λίγο περισσότερο τα παιδιά που έπαιζαν ποδόσφαιρο με τον
μπαμπά τους ενώ εμένα ο δικός μου ήταν απών’.

3.3.3. Σχολική προσαρμογή

Σε αυτό το κομμάτι θα συζητηθεί η σχολική προσαρμογή που βίωσαν τα παιδιά μετά

το διαζύγιο. Όπως αναφέρει ο Η. στις αρχές δεν πήγαιναν σχολείο για ένα μικρό
χρονικό διάστημα, δεν τους έστελνε η μητέρα τους γιατί ήθελε να τους δώσει χρόνο
αλλά, ούτε τα ίδια τα παιδιά ήθελαν να πάνε γιατί ήταν στεναχωρημένα με το θέμα του
διαζυγίου, δεν είχαν όρεξη και δεν ήθελαν να δουν τους φίλους τους γιατί δεν ήξεραν
πως θα τους αντιμετωπίσουν ‘δεν πηγαίναμε στο σχολείο για ένα μικρό χρονικό διάστημα γιατί
ήμασταν στεναχωρημένα και δεν θέλαμε να πάμε σχολείο’ , ‘δεν ήθελα να δω τα παιδιά στο σχολείο, δεν

είχα όρεξη’. Οι πρώτες μέρες ήταν σχετικά δύσκολες γιατί μαθεύτηκε στο σχολείο το
διαζύγιο και κάποια παιδιά ξεκίνησαν να τους χλευάζουν και να τους κοροϊδεύουν και
εκείνα ως μικρά παιδιά τότε στεναχωριόντουσαν. Η Β. μας είπε ‘ τις πρώτες ημέρες που
ξεκινήσαμε να πηγαίνουμε κάποια παιδιά μας κορόϊδευαν, μας έλεγαν δεν είναι οικογένεια, δεν θα

βλέπετε τον πατέρα σας οπότε, σαν μικρά παιδιά μας πείραζε και με στεναχωρούσε’. Ήταν όμως και
κάποια παιδιά τα οποία περνούσαν παρόμοια κατάσταση στο σπίτι ήταν κοντά τους και
τους στήριζαν σε αυτήν την δύσκολη περίοδο που βιώνουν ‘ υπήρχαν και κάποια παιδιά που
βρισκόντουσαν στην ίδια κατάσταση είτε ζούσαν κάτι παρόμοιο δεν μας πείραζαν, ίσα-ίσα ήταν δίπλα

μας’. Οι δασκάλες του σχολείου τους στάθηκαν και ήταν δίπλα τους, όταν δεν ήταν καλά
ψυχολογικά και δεν είχαν όρεξη τους άφηναν να πάρουν τον χρόνο τους όπως αναφέρει
η Β. ‘οι δασκάλες ήτανε εκεί για εμάς, μας στήριζαν ακόμα και όταν δεν ήμασταν καλά ψυχολογικά’ και ο
Η. ‘όσον αφορά τις δασκάλες ήταν δίπλα μας και μας στήριζαν’. .

Σε γενικές γραμμές η αντιμετώπιση στο σχολείο ήταν καλή και δεν υπήρξαν ιδιαίτερα
προβλήματα προσαρμογής και συμπεριφοράς, ίσα-ίσα που τους έκανε καλό γιατί
έφευγαν από το σπίτι και ξεχνιόντουσαν. Ο Η. λέει ‘ η αντιμετώπιση στο σχολείο ήτανε πολύ
καλή οπότε δεν μας έχει μείνει στο μυαλό κάποιο γεγονός που να μας στεναχώρησε ιδιαίτερα’ ενώ η Β.
αναφέρει ‘δεν μπορώ να πω ότι με αντιμετώπισαν διαφορετικά στο σχολείο, τις πρώτες μέρες δεν
πηγαίναμε σχολείο όπως ήταν φυσιολογικό και δεν θέλαμε κιόλας. Όμως, όταν ξεκινήσαμε να
πηγαίνουμε, πιστεύω μας έκανε αρκετά καλό γιατί, ήμασταν σε ένα διαφορετικό περιβάλλον εκτός του
σπιτιού’. Τους βοήθησε αρκετά που πήγαιναν σχολείο γιατί έπαιζαν με τους φίλους τους
και το κλίμα ήταν πολύ διαφορετικό από αυτό του σπιτιού ‘μας βοηθούσε αρκετά το ότι
πηγαίναμε σε έναν διαφορετικό χώρο, ξεφεύγαμε λίγο από το σπίτι, παίζαμε με τα άλλα παιδιά και

γενικότερα ξεχνιόμασταν’. Στο σπίτι υπήρχε ένα εχθρικό κλίμα λόγω των γονιών που
συνεχώς φώναζαν και τσακωνόντουσαν οπότε τους έκανε καλό που έφευγαν από εκεί
και πήγαιναν κάπου όπου μπορούσαν να παίζουν και να γελάνε. Η Β. μας λέει
χαρακτηριστικά ‘στο σπίτι υπήρχαν πολλές φασαρίες ανάμεσα στους γονείς μου και μας έκανε καλό
που ξεφεύγαμε γιατί βρισκόμασταν με τους φίλους μας και παίζαμε’.

3.4. Διαχείριση του διαζυγίου

Σε αυτή την θεματική κατηγορία πραγματεύεται ο τρόπος με τον οποίο διαχειρίστηκαν

τα παιδιά και η μητέρα το χωρισμό κατά την ενήλικη ζωή, καθώς και τις συνέπειες που
βίωσαν η μητέρα και τα παιδιά μετά το διαζύγιο.

3.4.1. Διαχείριση του διαζυγίου κατά την ενήλικη ζωή (αφορά μητέρα και παιδιά)

Η διαχείριση του διαζυγίου είναι μια δύσκολη κατάσταση και μία τεράστια αλλαγή
πόσο μάλλον για μία μητέρα όταν μένει μόνη της με δύο μικρά παιδιά που πρέπει να τα
κάνει όλα μόνη της. Η μητέρα υποστηρίζει ‘ στην αρχή μου ήταν δύσκολο να το διαχειριστώ γιατί
η ψυχολογία μου δεν ήταν και πολύ καλή, ήταν μία τεράστια αλλαγή στη ζωή μου και έπρεπε να τα κάνω
όλα μόνη μου. Ευτυχώς είχα τους γονείς μου οι οποίοι με βοήθησαν και στην ψυχολογία μου σε σχέση με
το διαζύγιο’ , ‘ήταν δύσκολο να αντιμετωπίσω ένα διαζύγιο, να μείνω πίσω με δύο παιδιά χωρίς βοήθεια

από τον σύζυγό μου’. Όμως καθώς περνούσαν τα χρόνια η διαχείριση γινόταν πιο εύκολη
από την πλευρά της μητέρας διότι συνήθιζε την νέα συνθήκη στην ζωή της και είχε και
βοήθεια από την οικογένεια της, οπότε η ψυχολογία της ήταν διαφορετική ‘ καθώς
περνούσε ο καιρός το διαχειριζόμουνα πολύ καλύτερα γιατί είχα συνηθίσει τη νέα συνθήκη της ζωής μου’.

Πλέον, μετά από τόσα χρόνια η ζωή της είναι καλύτερη από ποτέ και το διαζύγιο δεν την
επηρεάζει καθόλου, περνάει ποιοτικό χρόνο με τα παιδιά και τις φίλες της ‘ η ζωή μου μετά
από τόσα χρόνια είναι πολύ καλύτερη, περνάω χρόνο με τα παιδιά μου, πηγαίνω βόλτες και εκδρομές

μαζί με τις φίλες μου’. Οι σχέσεις με τα παιδιά είναι πολύ καλές, πηγαίνει και τα βλέπει
όποτε μπορεί, κάνει δραστηριότητες μαζί τους, έχουν καθημερινή τηλεφωνική
επικοινωνία και γενικότερα είναι πολύ δεμένοι και δεν τους επηρεάζει πως ο πατέρας
δεν είναι εκεί διότι το έχουν συνηθίσει. Η μητέρα αναφέρει ‘οι σχέσεις μου με τα παιδιά είναι
καλύτερες από ποτέ, ειδικά τώρα που έχουν μεγαλώσει, αν και έχουν φύγει και τα δύο για σπουδές οι
επαφές μας παραμένουν ίδιες, δηλαδή, έρχονται οπότε μπορούν να με βλέπουν ή πηγαίνω εγώ όταν έχω
άδεια από τη δουλειά και γενικότερα έχουμε μία καλή επικοινωνία. Ακόμη και τώρα κάνω πολλές
δραστηριότητες μαζί τους και δεν μας επηρεάζει το γεγονός ότι ο πρώην σύζυγός μου δεν βρίσκεται ποτέ

εκεί γιατί το έχουμε συνηθίσει’. Τα παιδιά αναφέρουν πως δεν ήταν εύκολο να διαχειριστούν
το διαζύγιο των γονιών τους και τους πήρε αρκετό χρονικό διάστημα για να μπορέσουν
να μην επηρεάζονται στην ζωή τους όπως παλιά ‘ μου πήρε αρκετό καιρό να νιώσω καλύτερα
και ότι πλέον δεν με επηρεάζει όλο αυτό στη ζωή μου όπως με πείραζε στην παιδική μου ηλικία’.

3.4.2. Συνέπειες του διαζυγίου

Ο Η. υποστηρίζει πως οι συνέπειες του διαζυγίου των γονιών του ήταν η στέρηση
των οικογενειακών στιγμών ‘δεν έχουμε ζήσει και πολλές οικογενειακές στιγμές’ το ίδιο
υποστηρίζει και η Β. ‘μου λείπουν οι οικογενειακές στιγμές’. Μία ακόμη συνέπεια είναι η
εξαφάνιση του πατέρα, δεν είχαν και δεν έχουν καμία επαφή πέρα από Χριστούγεννα,
Πάσχα και γενέθλια, όπως αναφέρει η Β. ‘ πλέον φτάσαμε σε ένα σημείο να μιλάμε μόνο σε
γιορτές, Χριστούγεννα, Πάσχα και στα γενέθλια μου όμως μόνο μέσω τηλεφώνου’.

3.5. Η μητέρα μετά το διαζύγιο

Το διαζύγιο είναι μία δύσκολη διαδικασία τόσο για τα παιδιά, όσο και για την μητέρα,
ειδικά στην αρχή γιατί πρέπει να αλλάξει όλη η ζωή σου. Στην δική μου Μελέτη
Περίπτωσης η μητέρα μετά το διαζύγιο έμεινε μόνη της με δύο παιδιά και έπρεπε να
περνούν όλα από τα χέρια της, ευτυχώς είχε μία χείρα βοηθείας από τους συγγενείς της
που την στήριξαν, όπως υποστηρίζει ‘στην αρχή μου ήταν δύσκολο να το διαχειριστώ γιατί η
ψυχολογία μου δεν ήταν και πολύ καλή, ήταν μία τεράστια αλλαγή στη ζωή μου και έπρεπε να τα κάνω
όλα μόνη μου, ευτυχώς όμως είχα και τους γονείς μου και γενικότερα την οικογένεια μου η οποία με

βοήθησε και στην ψυχολογία μου σε σχέση με το διαζύγιο’. Στάθηκε δίπλα στα παιδιά της και δεν
άφησε να γίνει αισθητή η απουσία του πατέρα μέχρι και για ποδόσφαιρο πήγαινε με τον
γιο της ‘ήμουν εκεί για τα παιδιά μου, ότι και να χρειάστηκαν. Κάναμε βόλτα στο πάρκο, πηγαίναμε σε
παιδότοπους, πηγαίναμε να δούμε ποδόσφαιρο με το γιο μου’. Ο Η. αναφέρει χαρακτηριστικά ‘η
μητέρα μου ήξερε ότι μου αρέσει το ποδόσφαιρο έτσι πήγα σε μία τοπική ομάδα για να μάθω, φρόντιζε
πάντα τις Κυριακές που είχαμε ελεύθερο χρόνο τα πρωινά να πηγαίνουμε στο γήπεδο και όταν έπαιζα

κάποιον αγώνα ποδοσφαίρου με την ομάδα μου, πάντα με στήριζε και ερχόταν να με δει’ , και τους
αφιέρωνε πολύ χρόνο και από την προσωπική της ζωή αλλά και από τις υποχρεώσεις
του σπιτιού δηλαδή τους στάθηκε σαν μητέρα και πατέρας ταυτόχρονα ‘ από το απόγευμα
και μετά μας αφιέρωνε αρκετό χρόνο γιατί ήθελε να περνάει χρόνο μαζί μας και άφηνε πίσω την

προσωπική της ζωή και τις υποχρεώσεις του σπιτιού’. Τέλος, η μητέρα μας αφηγείται τις σχέσεις
της πλέον με τα παιδιά της μετά από αρκετά χρόνια από το διαζύγιο και είναι καλύτερες
από ποτέ ‘οι σχέσεις μου με τα παιδιά είναι καλύτερες από ποτέ, ειδικά τώρα που έχουν μεγαλώσει, αν
και έχουν φύγει και τα δύο για σπουδές οι επαφές μας παραμένουν ίδιες, δηλαδή, έρχονται οπότε
μπορούν να με βλέπουν ή πηγαίνω εγώ όταν έχω άδεια από τη δουλειά. Ακόμη και τώρα κάνω πολλές
δραστηριότητες μαζί τους και γενικότερα περνάμε πολύ όμορφα καθώς είμαστε πολύ δεμένοι σαν
οικογένεια και δεν μας επηρεάζει το γεγονός ότι ο πρώην σύζυγός μου δεν βρίσκεται εκεί γιατί το έχουμε
συνηθίσει’.

3.6. Η απουσία του πατέρα

Στην συγκεκριμένη ενότητα θα πραγματοποιηθεί η αφήγηση των συμμετεχόντων οι

οποίοι δεν είχαν πολύ συχνή και σταθερή επαφή με τον πατέρα τους μετά το διαζύγιο.
Για αυτά τα παιδιά δεν τηρήθηκε η εβδομαδιαία επαφή. Αφηγούνται με πικρία και
απογοήτευση την εμπειρία τους.

Ο πατέρας των παιδιών αμέσως μετά το διαζύγιο σχεδόν εξαφανίστηκε, είχαν

κανονίσει με την μητέρα να πηγαίνει κάθε Σαββατοκύριακο να τα παίρνει και να περνάει
χρόνο μαζί τους αλλά το έκανε με δυσκολία και μετά από ένα διάστημα δεν πήγαινε
καθόλου και έβρισκε δικαιολογίες, όπως αναφέρει η μητέρα ‘ δεν ενδιαφέρθηκε και πολύ για
τα παιδιά μας, στην αρχή είχαμε μία επικοινωνία για τα παιδιά μόνο, δηλαδή, ερχόταν στο σπίτι μία στο
τόσο για να τα δει, αλλά όταν ερχόταν το Σαββατοκύριακο και ήταν η σειρά του να πάνε σπίτι του για να

τα κρατήσει δεν ερχόταν και συνέχεια έβρισκε δικαιολογίες’. Η Β. μας αφηγείται πως η απουσία
του πατέρα μετά το διαζύγιο ήταν αισθητή κυρίως τα Σαββατοκύριακα που ήταν η σειρά
του να περνάει χρόνο μαζί τους, ενώ επικοινωνία δεν υπήρχε καθόλου ‘οι ώρες με τον
πατέρα μου ήταν πάρα πολύ λίγες, υποτίθεται πως θα τον βλέπαμε κάθε Σαββατοκύριακο αφού πήραν
το διαζύγιο αλλά, ο πατέρας μας δεν το τηρούσε αυτό και εγώ με τον αδερφό μου φανταζόμασταν
διάφορα πράγματα που θα μπορούσαμε να κάνουμε, επειδή όμως δεν ερχόταν στεναχωριόμασταν’.

Ο Η. εξομολογήθηκε πως ζήλευε τα παιδιά στο σχολείο και στο πάρκο γιατί πάντα
υπήρχε μία πατρική φιγούρα δίπλα στα άλλα παιδιά ενώ ο δικός του ήταν απών από
όλα ‘μου φαινόταν πολύ περίεργο το γεγονός ότι ερχόντουσαν να πάρουν τα υπόλοιπα παιδιά και οι
πατεράδες τους από το σχολείο, διότι εμένα πάντα ερχόταν η μητέρα μου να με πάρει, ο πατέρας μας δεν
ήρθε ποτέ λόγω δουλειάς’ , ‘τα υπόλοιπα παιδιά περνούσαν τον ελεύθερο χρόνο τους και με τους δύο
γονείς και φυσικά ζήλευα λίγο περισσότερο τα παιδιά εκείνα που έπαιζαν ποδόσφαιρο με τον μπαμπά
τους ενώ εμένα ο δικός μου ήταν απών’ , ‘μου λείπει μία πατρική φιγούρα, να καθίσουμε όλοι μαζί στο
τραπέζι να πούμε τα νέα μας και γενικότερα να κάνουμε κάτι όλοι μαζί, μου λείπει μία Κυριακή να με

πάρει για να πάμε να δούμε μπάλα στο γήπεδο’. Κανένα από τα δύο παιδιά δεν έχουν στο
μυαλό τους οικογενειακές στιγμές με τον πατέρα τους πέρα από ελάχιστες ‘από την
παιδική μου ηλικία δεν μπορώ να πω πως θυμάμαι πολλές στιγμές αλλά ελάχιστες με τον πατέρα μου’

και αυτό οφείλεται στο γεγονός πως ακόμη και πριν το διαζύγιο έλειπε από το σπίτι
σχεδόν όλη μέρα λόγω δουλειάς και όταν γυρνούσε ήθελε να ξεκουραστεί και
παραμελούσε τα παιδιά του ‘πάντοτε ήταν κάπως απομακρυσμένος λόγω της δουλειάς του γιατί τον
βλέπαμε κυρίως τα βράδια και γυρνούσε κουρασμένος και δεν είχε όρεξη για να καθίσει να παίξει, να μας
διαβάσει ένα παραμύθι και γενικότερα να ασχοληθεί’ .

Πλέον, μετά από τόσα χρόνια και αφού τα παιδιά είναι πλέον σε ηλικία σπουδών ο
πατέρας τους εξακολουθεί να είναι εξαφανισμένος και μιλάνε σχεδόν 2-3 φορές τον
χρόνο ‘φτάσαμε σε ένα σημείο να μιλάμε μόνο σε γιορτές και στα γενέθλια μου όμως μόνο μέσω
τηλεφώνου’, έγιναν κάποιες προσπάθειες από την μεριά του για επικοινωνία αλλά δεν
κράτησε πολύ ‘όταν πήγαμε να σπουδάσουμε ο μπαμπάς έκανε κάποιες κινήσεις για επικοινωνία
κυρίως μέσω μηνυμάτων όμως δεν κράτησε για μεγάλο χρονικό διάστημα’.

4)Συζήτηση των βασικών ευρημάτων με βάση την βιβλιογραφική ανασκόπηση:

Η παρούσα μελέτη αποσκοπούσε στην εις βάθος διερεύνηση της εμπειρίας των
ενηλίκων που βίωσαν το διαζύγιο των γονιών τους στην παιδική ηλικία. Συγκεκριμένα,
τα ερευνητικά ερωτήματα αφορούσαν στην ανακοίνωση και ερμηνεία του χωρισμού,
στην προσαρμογή και την επίδραση του διαζυγίου στην παιδική ηλικία καθώς και στην
ενήλικη ζωή. Προκειμένου να απαντηθούν τα παραπάνω ερωτήματα υιοθετήθηκε η
ερμηνευτική φαινομενολογική ανάλυση, κύριος στόχος της οποίας είναι η αναλυτική
εξέταση της βιωμένης εμπειρίας των ατόμων. Σε αυτό το κεφάλαιο θα πραγματοποιηθεί
η συζήτηση των σημαντικότερων αποτελεσμάτων της μελέτης σε σύγκριση με τα
ερευνητικά δεδομένα της σχετικής βιβλιογραφίας.

Τα παιδιά έκαναν λόγο για μια στενή και ώριμη σχέση με τη μητέρα στο παρελθόν και
το παρόν αναγνωρίζοντας τη συναισθηματική της διαθεσιμότητα και εκτιμώντας την
προσφορά και το ρόλο της. Αυτό επιβεβαιώνεται από ορισμένους ερευνητές οι οποίοι
διατείνονται ότι οι μητέρες στην προσπάθειά τους να αναπληρώσουν την απουσία του
πατέρα δημιουργούν μια στενή σχέση με το παιδί η οποία διατηρείται με το πέρασμα
του χρόνου. .
Από την άλλη πλευρά, η επαφή με τον πατέρα μετά το διαζύγιο ήταν σπάνια και
ασταθής, καθώς ο πατέρας απομακρύνθηκε από το παιδιά. Αντίστοιχα, αρκετοί
ερευνητές υποστηρίζουν ότι οι πατέρες τείνουν να αποτραβιούνται από το παιδί καθώς
το διαζύγιο διαταράσσει το συζυγικό ρόλο και δημιουργεί δυσκολίες στις οποίες
αδυνατούν να αντεπεξέλθουν. .
Φτάνοντας στο σήμερα, κύριο εύρημα αποτελεί ότι το διαζύγιο και η κατάσταση που
ακολούθησε εξακολουθεί να επηρεάζει τους ενήλικες, ιδίως σε συναισθηματικό επίπεδο.
Συγκεκριμένα, τα παιδιά αφηγήθηκαν με ιδιαίτερη πικρία ότι η απώλεια της σχέσης με
τον πατέρα τους ήταν μία από τις σημαντικότερες συνέπειες του διαζυγίου. Διατηρούν
επώδυνες αναμνήσεις από την αδιάφορη και απόμακρη στάση του και εύχονταν ως
παιδιά να είχαν περάσει περισσότερο χρόνο μαζί του αλλά και όλοι μαζί ως οικογένεια.
Συμπερασματικά, η παρούσα μελέτη κατέδειξε ότι το διαζύγιο πρόκειται για μια
πολύπλοκη διαδικασία που επιφέρει βραχυπρόθεσμες αλλά και μακροπρόθεσμες
συνέπειες. Συνοδεύτηκε από σημαντικά γεγονότα που άλλαξαν την καθημερινότητα του
παιδιού και δυσκόλεψαν την προσαρμογή του. Ορισμένοι παράγοντες, όπως η
οικογενειακή στήριξη και η καλή σχέση με τη μητέρα, φαίνεται να λειτούργησαν
προστατευτικά. Οι αφηγήσεις των συμμετεχόντων τόνισαν ότι η απουσία του πατέρα
από τη ζωή τους ήταν πολύ πιο αρνητική από ότι το γεγονός του χωρισμού καθεαυτό. Η
σχέση με τη μητέρα ενδυναμώθηκε, ενώ αντίθετα με τον πατέρα έγινε σταδιακά πιο
απόμακρη και τελικά ανύπαρκτη, γεγονός που επέφερε και επιφέρει μεγάλο πόνο.
Όπως ανέφερε και ο Biller (1993, σ. 1) «ο πατέρας είναι ιδιαίτερα σημαντικός για τη
νοητική, συναισθηματική και κοινωνική ανάπτυξη του παιδιού» τονίζοντας την
καθοριστική σημασία και συμβολή της πατρικής παρουσίας και εμπλοκής για την ψυχική
ευημερία και την υγιή ανάπτυξη σε όλους τους σημαντικούς τομείς.

5)Σύγκριση των αποτελεσμάτων της παρούσας έρευνας με αποτελέσματα

προηγούμενων ερευνών (ομοιότητες και διαφορές):

Στην παρούσα μελέτη όπως και σε πολλές άλλες τονίστηκε ο αντίκτυπος της
απουσίας του πατέρα από τη ζωή του παιδιού καθώς και ο καθοριστικός του ρόλος
στην ανάπτυξη και τη λειτουργία του παιδιού. Συνεπώς, είναι απαραίτητο να
διασφαλιστεί η παρουσία και η εμπλοκή του. Οι ειδικοί που συνεργάζονται με τους
γονείς πρέπει να εστιάζουν στη συνεργασία και με τους δύο εξίσου, να ακούν την
εκδοχή και των δύο γονέων, όπως επίσης και να ενημερώνουν τον απόντα γονέα για τις
εξελίξεις. Η θεραπευτική δουλειά θα πρέπει να στοχεύει στον τρόπο με τον οποίο θα
είναι πιο ποιοτική η παρουσία του γονέα στην καθημερινότητα και τη ζωή του παιδιού.
Βέβαια, δεν αρκεί μόνο η συμβολή των ειδικών, αλλά και η προσπάθεια και η επιθυμία
των ίδιων των γονέων. Η παρούσα μελέτη κατέδειξε ότι η μεταξύ τους σχέση συνεχίζει
να επηρεάζει μακροπρόθεσμα όλη την οικογένεια.

Όσον αφορά στους εκπαιδευτικούς η Χατζηχρήστου (2015) τονίζει τη σημασία του

σχολικού περιβάλλοντος στην προσαρμογή των παιδιών μετά το διαζύγιο. Πιο
αναλυτικά, η οργάνωση και η συγκεκριμένη δομή του σχολείου με προβλεπόμενες
απαιτήσεις καθώς και η συναισθηματική ζεστασιά και οι προσδοκίες των εκπαιδευτικών
για πρόοδο και ωριμότητα φαίνεται να συνδέονται με την ομαλή προσαρμογή των
παιδιών. Είναι αναγκαίο οι εκπαιδευτικοί να είναι ευαισθητοποιημένοι και ενημερωμένοι
σχετικά με τις αναμενόμενες αντιδράσεις αλλά και τις ανάγκες που έχει ένα παιδί το
οποίο βιώνει μια κρίση. Παράλληλα, είναι ιδιαίτερα σημαντικό να ενισχύουν τις
ικανότητες των παιδιών και να προσπαθούν να τα στηρίξουν με τον κατάλληλο τρόπο
προκειμένου να αισθάνονται ότι το σχολείο είναι ένας σταθερός και ασφαλής χώρος.

Τέλος, στην παρούσα μελέτη τονίστηκε η αναγκαιότητα της ενημέρωσης των παιδιών
και από τους δύο γονείς σχετικά με την απόφαση του χωρισμού. Είναι απαραίτητο οι
επαγγελματίες να βοηθήσουν τους γονείς στη δημιουργία ενός κατάλληλου κλίματος
όπου θα μπορέσουν να εξηγήσουν στα παιδιά τις αιτίες του χωρισμού και όπου τα
παιδιά θα έχουν τη δυνατότητα να εκφράσουν τις απορίες και τα συναισθήματά τους.
Επίσης, θεωρείται απαραίτητη η απενοχοποίηση του παιδιού, η διαβεβαίωσή του ότι
δεν ευθύνεται για το διαζύγιο κι ότι και οι δύο γονείς του θα συνεχίσουν να το αγαπούν.