Η Καθημερινή 7 Ημέρες ΔΗΛΟΣ

A ΦIEPΩMA
KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997
2-31 AΦIEPΩMA
Tο νησί του Aπ
λλωνα
Tο νησί του Aπλλωνα. H
H Δήλος απ τους προϊστορικούς χρ νους έως την οριστική ερήμωσή της το 69 π.X.
Δήλος απ τους προϊστορι-
κούς χρνους έως την ορι-
στική ερήμωσή της το 69
π.X.
Tου Kωνσταντίνου Tσάκου
Aνεξάντλητοι θησαυροί.
Oι ανασκαφές της Γαλλικής
Aρχαιολογικής Σχολής
Aθηνών στη Δήλο.
Tου Roland Etienne
Iερά και λατρείες. Tο ιερ
του Aπλλωνα και οι θετη-
τες, ελληνικές και ξένες, που
λατρεύονταν στη Δήλο.
Tου Philippe Bruneau
H δηλιακή κοινωνία. H
πλη, τα σπίτια, οι θεοί και η
καθημερινή ζωή στους ύστε-
ρους ελληνιστικούς χρ-
νους.
Tου Παναγιώτη I. Xατζη-
δάκη
Tα ψηφιδωτά δάπεδα.
Aνθεκτικά, εντυπωσιακά
και με θέματα κυρίως θα-
λασσινά, αποτελούν μοναδι-
κά έργα τέχνης.
Tου Παναγιώτη I. Xατζη-
δάκη
Tο Mουσείο της Δήλου.
Mοναδικά ευρήματα αφη-
γούνται την ιστορία του ιε-
ρού και οικονομικά ανθη-
ρού νησιού. O «Oίκος των Nαξίων», το πρώτο μαρμάρινο μνημείο της Δήλου, μαζί με τους Λέοντες της Λίμνης και τον Kολοσσ α-
Tης Φωτεινής Zαφειρο- ποδεικνύουν τον κύριο ρλο που παίζει η Nάξος στη Δήλο, κατά τα τέλη του 7ου και τις αρχές του 6ου αι. π.X. (φωτ.:
πούλου Γαλλική Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών).
Aνασκαφές και εργασίες
Tου Kωνσταντίνου Tσάκου ταια αναζητεί έναν τπο για να γεν- στο τρυφερ λιβάδι, και η γη απ
συντήρησης της Eλληνικής νήσει τα δίδυμα παιδιά που της χάρι- κάτω μειδίασε·
Eπίτ. Eφρου Aρχαιοτήτων
Aρχαιολογικής Yπηρεσίας. σε η ένωση της με τον Πατέρα των και σαν Aυτς ήρθε στο φως, λες
Διεθνές λιμάνι. O ανθη- ΣTO KENTPO του Aιγαίου βρίσκεται Θεών. Nησιά και πλεις αρνούνται μαζί αλαλάξαν οι θεές».
ρς οικονομικς βίος της η Δήλος· ένας ξερβραχος απ γρα- να την δεχτούν τρέμοντας την οργή Eτσι τραγούδησε τη θαυμαστή
Δήλου και η εξέλιξή της σε νίτη που τον δέρνει αλύπητα, τις πε- της Hρας. Mνο η Δήλος, ένας ασή- γέννηση ο Oμηρικς Yμνος στον
κέντρο διαμετακομιστικού ρισστερες μέρες του χρνου, η θά- μαντος ύφαλος, θα τολμήσει να της Aπλλωνα, δημιούργημα του Oμή-
εμπορίου. λασσα ξεσηκωμένη απ τα μελτέμια. ρου, λένε απ τα τέλη του 8ου αι. Kαι
Oλγυρά της, σαν σε μαγικ κύ- Eπιμέλεια αφιερώματος: πιο κάτω:
Tου Παντελή M. Nίγδελη «Θαμπώθηκαν οι αθάνατες θεές
κλο, ξεφυτρώνουν απ τα νερά τα EΛEYΘEPIA TPAΪOY
Δήλος, η άλλη ψη. Aνε- και με χρυσάφι η Δήλος λη εγέμισε
άλλα νησιά· οι Kυκλάδες. Aν εξαιρέ-
παρκή κονδύλια, φύλαξη σει κανείς τη μοναδική γεωγραφική καθώς του Δία και της Λητώς
και συντήρηση απειλούν με θέση του νησιού ανάμεσα στην Hπει- προσφέρει καταφύγιο αφού πάρει τον γνο εθώρει, απ χαρά....»
καταστροφή το νησί–μνη- ρωτική Eλλάδα και τη Mικρά Aσία, την υπσχεση της Λητώς τι θα έχει H παλιά μικρή Aστερία, η πετρωμέ-
μείο. πάνω στους δρμους που ενώνουν την εύνοια του γιού της. Eννιά μερ- νη απ το φβο αδελφή της Λητώς
νυχτα κρατούν οι πνοι και η γέννα που παράδερνε στα κύματα, με την
Tης Aλεξάνδρας Aγγελε- το Bορρά με το Nτο και τη Δύση με
την Aνατολή, τίποτα δεν θα δικαιο- αργεί γιατί η οργή της Hρας κρατάει εύνοια του θεού γίνεται Δήλος (φα-
τάκη απληροφρητη στον Oλυμπο την Eι-
λογούσε τη λαμπρή Mοίρα που της νερή) και στερεώνεται σε γερές κο-
επιφύλαξε η Iστορία. Tίποτα, εκτς λειθυία, τη θεά του τοκετού, που μ- λώνες στο βυθ της θάλασσας.
Eξώφυλλο: Tο άνδηρον (ταράτσα) των λε- νο με πονηριά και δωροδοκία θα κα-
ντων στη Δήλο (φωτ.: Π. Xατζηδάκης). απ την εύνοια του Mεγάλου Θεού, Πρώτοι κάτοικοι
του Aπλλωνα που την διάλεξε για ταφέρει να την φέρει στη Δήλο η
γενέθλια γη του. Kυνηγημένη απ Iρις, η αγγελιοφρος των θεών. Πολλοί είναι οι μύθοι, ατελείωτες
Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών»:
EΛEYΘEPIA TPAΪOY την άγρια ζήλια της Hρας η κρυφή ε- «Aγκάλιασε τον φοίνικα (η Λητώ) οι παραδσεις που σχετίζονται με το
ρωμένη του Δία, η άμοιρη Λητώ, μά- και στήριξε τα γνατα Συνέχεια στην 4η σελίδα
2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997

Aναπαράσταση της πλης και του λιμανιού στα τέλη του 2ου αι. π.X. Kατά την περίοδο της Δηλιακής Aνεξαρτησίας (314 – 166 π.X.) το νησί θα γνωρίσει ραγδαία
οικονομική ανάπτυξη που θα ενταθεί την επμενη περίοδο, μετά το 166 π.X., ταν η Δήλος θα εξελιχθεί στο μεγαλύτερο λιμάνι διαμετακομιστικού εμπορίου
στο Aιγαίο. (Ph. Collet, P. Fraisse, F. Baleler – Γαλλική Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών).
Aποψη του Iερού του Aπλλωνα απ ανατολικά. Σε πρώτο πλάνο η αγορά των Δηλίων, η λεγμενη λγω του σχήματς της και Tετράγωνη Aγορά. (Aεροφω-
τογραφία: Γαλλική Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών).
KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997 - H KAΘHMEPINH 3

H θήκη της Aργης και της Ωπης, των δύο απ τις Yπερβρειες Παρθένες που συνδέθηκαν με τη λατρεία του Aπλλωνα στη Δήλο. O τάφος τους, στην πραγ-
ματικτητα ένας μυκηναϊκς τάφος, είναι απ τους ελάχιστους που γλύτωσαν απ την κάθαρση του 426/5 π.X. επειδή θεωρήθηκε ιερς (φωτ.: Γαλλική Aρχαι-
ολογική Σχολή Aθηνών).
Συνέχεια απ την 2η σελίδα

νησί. Kάρες και Φοίνικες αναφέρο-
νται ως πρώτοι κάτοικοί του.
Σε Kάρες αποδίδει ο ιστορικς
Θουκυδίδης τους νεκρούς με τα σι-
δερένια πλα που βρέθηκαν στους
τάφους της Δήλου κατά την Kάθαρ-
ση του 426/5 π.X. Tα αρχαιολογικά
ευρήματα δείχνουν τι στο νησί υ-
πάρχει ζωή τουλάχιστον απ την τρί-
τη προχριστιανική χιλιετία. Σε αυτή
την εποχή αποδθηκαν οι κυκλικές
καλύβες που τα θεμέλιά τους βρέθη-
καν στην κορυφή του Kύνθου, του
μεγαλύτερου υψώματος του νησιού
(ύψ. 112 μ.), οι κάτοικοί τους θαλασ-
σινοί, λίγο ψαράδες και λίγο πειρα-
τές.
Tο νησί με την καίρια θέση δεν θα
έμεινε άγνωστο στους ναυτικούς
της Mινωϊκής Kρήτης· αυτ, λένε, υ-
ποδηλώνουν οι μύθοι για τις σχέσεις
του μυθικού Aρχηγέτη των Δηλίων,
του Aνιου, με τον Pαδάμανθυ καθώς
και κάποια στοιχεία, πως το νομα
της Kρήνης Mινώα στην περιοχή του
ιερού. Σίγουρη είναι η παρουσία των
Mυκηναίων (1600–1200 π.X.). Λείψα-
να απ μια εγκατάσταση, με κάποιο
ίσως πιο επίσημο συγκρτημα, έ-
χουν εντοπισθεί στο πλάτωμα που
Eνας Mυκονιάτης φωτογραφίζεται πλάι στο άγαλμα ενς Pωμαίου. Δεξιά, αντίγραφο του Διαδούμενου του Πολυκλεί- δημιούργησαν οι επιχώσεις του μι-
του. Oλοι οι άνδρες, ακμα και οι ηλικιωμένοι, παριστάνονται με αρμονικά γυμνασμένα σώματα (φωτ.: Γαλλική Aρχαι- κρού ποταμού, του Iνωπού, ανάμεσα
ολογική Σχολή Aθηνών). στο λιμάνι και στην Iερή Λίμνη, την

«τροχοειδή». Tάφοι και λείψανα της κς περίπτερος νας της Δήλου, ο
εγκατάστασης συνδέθηκαν απ την νας των Δηλίων.
παράδοση με τις Yπερβρειες Παρ- H πολιτική κατάσταση με τους α-
θένες, την Λαοδίκη και την Yπερ- τελείωτους αγώνες των διαδχων
χη, την Aργη και την Ωπη, που έφτα- του Mεγάλου Aλεξάνδρου απεικο-
σαν απ τις μυθικές Yπερβρειες νίζονται εντυπωσιακά στα μνημεία
χώρες τους στη Δήλο για χάρη του της Δήλου· η Στοά του Aντιγνου
Aπλλωνα. με την ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονι-
Mετά τα 1100 π.X. φτάνουν στις κή της στη B. πλευρά του Iερού
Kυκλάδες οι Iωνες· ίχνη τους μως (250 π.X.), το Mνημείο των Tαύρων
στη Δήλο βρίσκονται κυρίως απ τη που στέγασε μια τριήρη του Δημη-
γεωμετρική εποχή. Στα τέλη της ε- τρίου Πολιορκητή σε ανάμνηση της
ποχής αυτής, γύρω στα 700 π.X., το νίκης του στη Σαλαμίνα της Kύπρου
Iερ μνημονεύεται ως πανσέβαστο (305 π.X.), η Στοά του Φιλίππου E΄
θρησκευτικ κέντρο, που συγκε- (205 π.X.), η Στοά του βασιλιά της
ντρώνονταν οι Iωνες «συν γυναιξί Περγάμου Aττάλου A΄ (μέσα 3ου
και τέκνοις», για να τιμήσουν τον π.X. αι.) είναι οι απηχοι των πολε-
Φοίβο Aπλλωνα με χορούς, ύμνους μικών γεγοντων που αναδείκνυαν
και θυσίες σε μια λαμπρή πανήγυρη. για κάποιες στιγμές νέους ισχυ-
H μεγάλη ανάπτυξη και η δημοτικ- ρούς, οι οποίοι απαθανάτιζαν την ε-
τητα του Iερού προκαλούν την ευγε- φήμερη επιτυχία τους με μνημεία
νική άμιλλα ανάμεσα στις ευημερού- και αναθήματα.
σες ιωνικές πλεις, που λαμπρύνουν H οικονομική άνθηση που συνεχί-
το νησί με τα αμέτρητα αναθήματά ζεται στο 2ο π.X. αι. φέρνει στο νησί
τους. Στα τέλη του 7ου και στις αρ- εμπρους απ την Aνατολή και τη
χές του 6ου αι. τα μνημεία που στή- Δύση. Pωμαίοι και Kατωϊταλιώτες,
θηκαν –οι περήφανοι μαρμάρινοι λέ- Φοίνικες, Σύριοι και Παλαιστίνιοι ε-
οντες, ο λαμπρς Kολοσσς του γκαθίστανται στο νησί και επηρεά-
Aπλλωνα, ο Oίκος και η Στοά των ζουν τη θρησκευτική ζωή και τις συ-
Nαξίων, το ανάθημα της Nικάνδρης, νήθειες του τπου. Oι Aθηναίοι που
οι κούροι– δίνουν το προβάδισμα ποτέ δεν έπαψαν να ενδιαφέρονται
στην αριστοκρατική Nάξο. Aπ κοντά για το νησί, καταφέρνουν να τους
ακολουθεί η Πάρος, στον 6ο κυρίως παραχωρηθεί και πάλι η Δήλος απ
αιώνα, με τα πολυάριθμα αναθήμα- τους Pωμαίους στα 166 π.X. Oι παλι-
τα, αλλά και οι πλεις της Iωνίας. O οί Δήλιοι εξορίζονται στην Aχαΐα·
αλαζονικς τύραννος της Σάμου, ο στο νησί εγκαθίστανται Aθηναίοι έ-
Πολυκράτης, γύρω στα 530 π.X. α- ποικοι. Για να τιμωρήσουν μάλιστα
φιερώνει στον Aπλλωνα τη γειτονι- τους Pδιους που είχαν δείξει συ-
κή Pήνεια, δένοντας την μάλιστα με μπάθεια στο βασιλιά της Mακεδονίας
το ιερ νησί για λγους εντυπώσε- Περσέα, οι Pωμαίοι ανακηρύσσουν
ων, με μια αλυσίδα. τη Δήλο ελεύθερο λιμένα.
H ενέργεια αυτή και η καταστροφή
Aθηναϊκή κηδεμονία της Kορίνθου (146 π.X.) είχαν ως α-
ποτέλεσμα να εξελιχτεί η Δήλος στο
H υποδούλωση της Iωνίας στους μεγαλύτερο λιμάνι διαμετακομιστι-
Πέρσες, θα αλλάξει τη μοίρα της Δή- κού εμπορίου στο Aιγαίο. O παλις
λου. Eπωφελούμενη απ τις συνθή- θρησκευτικς χαρακτήρας του νησι-
Xάρτης της Δήλου. Aπ τον 17ο αι. πυκνώνουν οι επισκέψεις περιηγητών στη
κες η Aθήνα θα διεκδικήσει αποκλει- Δήλο, που μελετούν τα ερείπια και δίνουν ενδιαφέρουσες πληροφορίες. ού ξεθωριάζει μπροστά στη λατρεία
στικτητα στην προστασία του Iε- (Xαλκογραφία του Choiseul Gouffier, 1782, απ το λεύκωμα «Xάρτες και Xαρ- του χρήματος. Aθηναίοι έποικοι και
ρού, ανασύροντας μάλιστα στην επι- τογράφοι του Aιγαίου Πελάγους», εκδ. «Oλκς», Aθήνα 1985). ξένοι έμποροι, εφοπλιστές και πρά-
φάνεια παλιούς μύθους: Στον Zω- κτορες, τραπεζίτες και μεταπράτες,
στήρα της Aττικής έλυσε η Λητώ τη για την προστασία των πλεων γίνο- φή, αλλά και ο τοκετς, αφού και δίνουν ένα κοσμοπολίτικο τνο στη
ζώνη της κατά την απελπισμένη φυ- νται παγίδα για τη Δήλο. Στην αρχή αυτς μολύνει το Iερ νησί και ορί- ζωή του νησιού, εφαρμζοντας επι-
γή της, στη Δήλο πρώτος ο Θησέας, ορίζεται το Iερ του Aπλλωνα ως έ- ζεται «μήτε εναποθνήσκειν εν τη νήσω δεικτικούς τρπους διαβίωσης, πρω-
γύρω στον πανσέβαστο Kεράτινο δρα της Συμμαχίας· τα χρήματα φυ- μήτε εντίκτειν, αλλ’ ες την Pήνειαν δια- τγνωρους στον ελληνικ κσμο.
Bωμ –εκεί που το είχαν τάμα να αυ- λάγονται στο να του θεού. Aρχίζει κομίζεσθαι», πως αναφέρει χαρα- Στο πιο ψηλ σημείο ακμής φτάνει η
τομαστιγώνονται οι ναυτικοί που γλί- μάλιστα η οικοδμηση του μεγάλου κτηριστικά ο Θουκυδίδης. Mε τον πλη γύρω στα 100 π.X., με πληθυ-
τωναν απ τη μανία της θάλασσας, ναού των Δηλίων που θα τελειώσει τρπο αυτ, αφού δεν γεννιούνται, σμ πάνω απ 25.000 κατοίκους. Oυ-
κατά πανάρχαια συνήθεια– χρεψε μως πολύ αργτερα. ούτε πεθαίνουν στη Δήλο, οι Δήλιοι σιαστικοί ρυθμιστές των πραγμάτων
τον Γέρανο, ξακουστ απ ττε χο- Γρήγορα η Συμμαχία μετατρέπε- δεν έχουν το δικαίωμα να τη θεω- πίσω απ τους Aθηναίους είναι οι
ρ, για τη σωτηρία του στην Kρήτη ται σε Hγεμονία των Aθηναίων. O ρούν πατρίδα τους· εύκολα λοιπν Pωμαίοι, το ξένο στοιχείο μως, Aνα-
μετά το φνο του Mινώταυρου. O θησαυρς μεταφέρεται στην αθη- οι Aθηναίοι και χωρίς αντιδράσεις τολίτες και Iταλιώτες, με τις συνή-
Eρυσίχθων, άλλωστε, μυθικς βασι- ναϊκή Aκρπολη (454 π.X.). H αυταρ- τους εξορίζουν στο Aδραμύτιο της θειες και τις θρησκείες τους δίνουν
λιάς της Aθήνας, ήταν ο πρώτος που χική διάθεση των Aθηναίων θα έχει M. Aσίας (422 π.X.), που θα εξολο- τον τνο στην καθημερινή ζωή.
οδήγησε «Θεωρία» στο Iερ νησί, - δραματικά επακλουθα. O λοιμς θρευτούν απ τους Πέρσες.
που είχε χτίσει να και αφιερώσει ά- που ξέσπασε στην Aθήνα κατά τη Aπ την αθηναϊκή κηδεμονία θα α- Tο τέλος
γαλμα στον Aπλλωνα. διάρκεια του Πελοποννησιακού πο- παλλαγεί η Δήλος μνο μετά την εμ-
Στην πραγματικτητα το ενδιαφέ- λέμου αποδθηκε σκπιμα στην ορ- φάνιση στο προσκήνιο της Iστορίας Aυτή η μοναδική ακμή θα έχει τρα-
ρον των Aθηναίων για το νησί αυξή- γή του Aπλλωνα και αποφασίστηκε των Mακεδνων με τον Φίλιππο και γικ τέλος ταν, στον πλεμο του ε-
θηκε με την εφαρμογή του προγράμ- μια νέα, ριζική πια, Kάθαρση του νη- τον Aλέξανδρο. Kατά την περίοδο ναντίον των Pωμαίων, ο βασιλιάς του
ματος για την ναυτική εξάπλωση που σιού (426–5 π.X.). Oι τάφοι –ακμα αυτή της Δηλιακής Aνεξαρτησίας Πντου Mιθριδάτης θα καταστρέψει
αρχίζει ήδη στα χρνια του Σλωνα. και οι πιο πρσφατοι– ξερριζώνο- (314–166 π.X.) το νησί θα απολαύσει τη Δήλο, σφάζοντας πολλές χιλιάδες
O Πεισίστρατος (540 π.X.) και πιο πα- νται· τα οστά μαζί με τα νεκρικά κτε- περισστερη ελευθερία και θα γνω- απ τους κατοίκους της (88 π.X.).
λιά ο Eπιμενίδης απ την Kρήτη εί- ρίσματα μεταφέρονται στη γειτονι- ρίσει ραγδαία οικονομική ανάπτυξη. Tην καταστροφή αποτελειώνει στα
χαν κάνει Kαθαρμ στο νησί, απομα- κή Pήνεια και θάβονται σε ομαδικ Στην ίδια περίοδο θα οικοδομηθούν 69 π.X. ο σύμμαχος του Mιθριδάτη
κρύνοντας τους τάφους απ την πε- τάφο, τον λεγμενο Bθρο της Kα- μερικά απ τα σημαντικτερα μνη- Aθηνδωρος με τους πειρατές της
ριοχή του Iερού, αφού ο θες του θάρσεως που βρέθηκε στα τέλη του μεία της Δήλου: Tο μεγάλο θέατρο, η Kιλικίας. Oι πλούσιοι κοσμοπολίτες
Φωτς αποστρέφεται το θάνατο. περασμένου αιώνα (τα ευρήματα μεγάλη και ενδιαφέρουσα Yπστυ- θα αναζητήσουν νέες πατρίδες, ενώ
Oι περσικοί πλεμοι με την νικη- του αποτέλεσαν το υλικ για το λος Aίθουσα, το Στάδιο, η Παλαίστρα στο νησί θα μείνουν κάποιοι φτωχοί
φρα κατάληξή τους και η ίδρυση Mουσείο Mυκνου). Στο εξής απα- της Λίμνης και πολλά άλλα. Tον ίδιο μεροκαματιάρηδες, ώσπου να το ε-
της Δηλιακής Συμμαχίας (478 π.X.) γορεύεται στη Δήλο χι μνο η τα- καιρ, θα αποπερατωθεί ο μοναδι- Συνέχεια στην 6η σελίδα

Aποψη του αρχαιολογικού χώρου της Δήλου απ τα B.A. Στο κέντρο η Iερή Λίμνη με το φοίνικα που συνδέθηκε με τη γέννηση του Aπλλωνα. Στο βάθος η Pή-
νεια, η αρχαία Oρτυγία, που κατά μία εκδοχή είχε γεννηθεί η Aρτεμις. Tο νησί είχε αφιερώσει στο Iερ της Δήλου, γύρω στα 530 π.X., ο τύραννος της Σάμου
Πολυκράτης, προσδένοντάς το στη Δήλο με εντυπωσιακή αλυσίδα. Mετά την κάθαρση του 426/5 π.X. στις ανατολικές πλαγιές της Pήνειας δημιουργήθηκαν
τα νεκροταφεία των Δηλίων, αφού ορίσθηκε, πως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Θουκυδίδης, «μήτε εναποθνήσκειν εν τη νήσω μήτε εντίκτειν, αλλ’ ες την Pή-
νειαν διακομίζεσθαι» (φωτ.: Π. Xατζηδάκης).

γκαταλείψουν και αυτοί, μην αντέχο-
O νας των ντας τις δυσκολίες και τις εχθρικές
Aθηναίων· α- επιθέσεις. H μικρή Δήλος θα πέσει
ναπαράσταση στην αφάνεια και θα (ξανα)γίνει άδη-
της κύριας - λος, πως είχε προφητέψει ένας πα-
ψης. O νας, λις χρησμς.
ένα απ τα πιο
Στους νετερους χρνους εγκα-
κομψά δημι-
ταστάθηκαν για λίγο στο νησί οι Iω-
ουργήματα
της αττικής αννίτες Iππτες της Mάλτας (1329),
αρχιτεκτονι- ενώ στους αιώνες της τουρκοκρα-
κής, αφιερώ- τίας η έρημη Δήλος θα προσφέρει
θηκε στον καταφύγιο στους πειρατές των θα-
Aπλλωνα με- λασσών και οικοδομικά υλικά στους
τά την Kάθαρ- κατοίκους των γύρω νησιών. Στον
ση του 426/5 15ο αι. την επισκέπτεται ο γνωστς
π.X. Kτίσθηκε Kυριακς ο Aγκωνίτης, απ τον 17ο
απ πεντελικ αι. πυκνώνουν οι επισκέψεις περιη-
μάρμαρο σε γητών που μελετούν τα ερείπια
δωρικ ρυθμ, και δίνουν ενδιαφέρουσες πληρο-
στον τύπο του φορίες.
αμφιπρστυ- Στα 1873 θα αρχίσουν οι ανασκα-
λου ναού με ε- φές της Γαλλικής Aρχαιολογικής
ξάστυλες κιο- Σχολής που θα ξαναφέρουν στο
νοστοιχίες φως σιγά σιγά τα λείψανα μιας κά-
στις δύο προ- ποτε ευτυχισμένης πλης, με τα ιε-
σψεις. Σε ένα ρά και τα λιμάνια της, τις αγορές
ημικυκλικ βά-
και τα επιβλητικά σπίτια των πλού-
θρο απ ελευ-
σιων κατοίκων της, με τις αυλές και
σινιακ μάρμα-
ρο στο βάθος τους χώρους υποδοχής, με τα ψη-
του σηκού του φιδωτά και τις τοιχογραφίες μιας ο-
είχαν στηθεί ε- λοζώντανης πλης που αφήνει
πτά αγάλματα στον επισκέπτη την εντύπωση τι
θεών· γι’ αυτ μλις πριν απ λίγο την εγκατέλει-
ο νας είναι ψαν οι κάτοικοί της, αφήνοντας πί-
γνωστς και σω τους, μέσα στα ερείπια, μαζί με
ως «ο οίκος εν τα υπάρχοντά τους, τις ελπίδες και
ω τα επτά». τα νειρά τους.

Aνεξάντλητοι θησαυροί
Oι ανασκαφές της Γαλλικής Aρχαιολογικής Σχολής Aθηνών στη Δήλο
O κολοσσς των Nαξίων. Aιώνες τώρα την προσοχή των επισκεπτών ελκύει ο θαυμάσιος κούρος που προσέφεραν οι κάτοικοι της Nάξου στον Aπλλωνα, έρ-
γο του 600 π.X. περίπου (φωτ.: Π. Xατζηδάκης).
Tου Roland Etienne πρσφεραν οι κάτοικοι της Nάξου, ηλασία: την κεφαλή του κούρου των 1864: ένα μέλος της Σχολής, ο Λ. Tε-
Aρχαιολγου, Διευθυντή έργο του 600 π.X. περίπου, πως Nαξίων πρινισε ένας Iταλς, λίγο ριέ, εργάσθηκε ένα μήνα στο νησί
της Γαλλικής Aρχαιολογικής Σχολής Aθηνών γνωρίζουμε σήμερα. Tην εποχή εκεί- πριν απ το πέρασμα του Σπον. Eνα (πραγματικς άθλος αν λάβουμε υ-
νη δεν ήταν δυνατν να χρονολογη- πδι του ίδιου αγάλματος μεταφέρ- πψη τι την εποχή εκείνη στη Δήλο
OI ΓAΛΛOI αγαπούν απ παλιά τη Δή- θεί ένα τέτοιο αντικείμενο. Πριν απ θηκε στο Bρετανικ Mουσείο, που δεν υπήρχε νερ ούτε τροφή, αλλά
λο: το 1675, ο γιατρς Σπον απ τη τις ανασκαφές του 19ου αιώνα η αρ- βρίσκεται έως σήμερα. Πολλά μου- πολλά κουνούπια) και συνέταξε μια
Λυών έδωσε, πρώτος, μια λεπτομερή χαϊκή ελληνική τέχνη ήταν άγνωστη. σεία και ιδιωτικές συλλογές περι- αξιλογη έκθεση. Tο 1873, ένα άλλο
περιγραφή του νησιού. Tον ακολού- H συγκεκριμένη ανακάλυψη συνιστά λαμβάνουν στους θησαυρούς τους μέρος της Σχολής πραγματοποίησε
θησε ο βοτανολγος Zοζέφ Πιτν ντε ένα απ τα μεγαλύτερα κέρδη των επιτύμβιες στήλες απ τη Pήνεια· τις πρώτες ανασκαφές: αναζητούσε
Tουρνεφρ, σταλμένος απ τον Λου- μεγάλων ανασκαφών του 19ου αιώ- μεταφέρθηκαν στην Eυρώπη με το να του Aπλλωνα τον οποίο επέ-
δοβίκο 14ο. O τελευταίος πραγματο- να, με αντίστοιχα παραδείγματα πλοία που αγκυροβολούσαν στο νη- μενε να ταυτίζει με το σπήλαιο του
ποίησε τέσσερις επισκέψεις στη Δή- στους Δελφούς και την Aκρπολη. σί, σε εποχές κατά τις οποίες αρκού- Kύνθου.
λο απ τον Oκτώβριο του 1700 έως Στις πλαγιές του Kύνθου, την προσο- σε να περπατήσει κάποιος στην ακτή Eκτοτε οι Γάλλοι είναι παρντες
τον Φεβρουάριο του 1701, σχεδίασε χή του επισκέπτη έλκυε ένα σπήλαιο για να κάνει πλούσια συλλογή. Για να στη Δήλο με λιγτερο ή περισστερο
τον καλύτερο χάρτη που υπήρχε για με στέγη απ βράχους, το οποίο, πί- προστατευθούν αυτοί οι θησαυροί, εντατικές περιδους ανασκαφών. Tις
το νησί έως τις ανασκαφές στα τέλη στευαν ττε τι ήταν ένας πρωτγο- έπρεπε να γίνουν ανασκαφές και να ανασκαφές του Θεφιλου Oμλ στο
του 19ου αι. και άφησε μια πολύ ακρι- νος νας του Aπλλωνα (στην πραγ- υπάρχει παρουσία στο νησί. H Γαλλι- ιερ ακολούθησαν οι «μεγάλες ανα-
βή περιγραφή για το είδος σαύρας ματικτητα επρκειτο για ένα ιερ κή Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών είναι σκαφές» του 1902-1912 που χρηματο-
που αποκαλούμε «κροκοδίλια». του Hρακλή, του 3ου π.X. αι.). Eύκο- ιδιαίτερα ευγνώμων στο ελληνικ δτησε ο Aμερικανς μαικήνας δού-
Tι έβλεπε ο επισκέπτης της Δήλου λα αναγνωρίσιμο ήταν το θέατρο. κράτος που της εμπιστεύθηκε αυτ κας ντε Λουμπάρ. H δραστηριτητα
τον 18ο και 19ο αιώνα; Tο θέαμα ή- το κομμάτι της πολιτιστικής του κλη- μειώθηκε το διάστημα 1920-1960 για
ταν εντυπωσιακ: παντού μάρμαρα, Λεηλασίες ρονομιάς. να ακολουθήσουν, έως το 1980 οι με-
κολνες, αγάλματα κάθε τύπου. Tην H Γαλλική Aρχαιολογικη Σχολή της γάλες ανασκαφές στις συνοικίες των
προσοχή του έλκυε, πως άλλωστε O ερειπιώνας αυτς προδιέθετε Aθήνας ιδρύθηκε το 1846 και ενδια- σπιτιών. Yπενθυμίζουμε τι ανασκα-
και σήμερα, ο θαυμάσιος κούρος που και ήταν απροστάτευτος σε κάθε λε- φέρθηκε ενεργά για τη Δήλο απ το Συνέχεια στην 8η σελίδα

Mέλη της Γαλλικής Aρχαιολογικής Σχολής Aθηνών στη Δήλο, το 1910 (φωτ.: Γαλλική Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών).
Συνέχεια απ την 7η σελίδα δίαζαν παράθυρα σε σχήμα διπλού νασυνθέσουμε την οικονομική ιστο- ναιοδωρία απέναντι στους θεούς, ι-
φές στη Δήλο πραγματοποιούν και οι πέλεκυ. Eίχαν επίσης επινοήσει έναν ρία μιας αρχαίας πλης. Mνο για δρύοντας γιορτές και προσφέρο-
Eλληνες συνάδελφοί μας. τύπο μαρμάρινου βωμού με σχήμα την Aθήνα των κλασικών χρνων και ντας ανεκτίμητα δώρα. Στα μέσα του
Ποια ήταν τα σημαντικτερα απο- θρνου. Tέλος, το άνδηρον (ταρά- την Aίγυπτο των Λαγιδών διαθέτου- 3ου αι. η βασίλισσα Στρατονίκη, κρη
τελέσματα των ανασκαφών; Tα άρ- τσα) των λεντων που πλαισιώνουν με παρμοιο γκο πληροφοριών. του Δημητρίου του Πολιορκητή και
θρα αυτού του αφιερώματος δί- την Iερή Λίμνη στο Iερ της Λητούς Oι λογαριασμοί μας ενημερώνουν σύζυγος δύο βασιλέων, αποδεικνύε-
νουν μια εικνα του πλούτου των αποτελεί μοναδικ παράδειγμα αυ- επίσης σχετικά με το τι περιλάμβα- ται πολύ γενναιδωρη προς τον
ευρημάτων: τα σπίτια και τα μωσαϊ- τού του είδους στην Eλλάδα και απο- ναν τα Iερά και τα δημσια κτίρια· Aπλλωνα, προσφέροντας για το Iε-
κά τους, το λιμάνι, οι θεοί, έλληνες δεικνύει την πρωτοτυπία των Δηλίων γνωρίζουμε πσα αργυρά αγγεία διέ- ρ άγαλμα ένα χρυσ στεφάνι βά-
και ξένοι. Eπίσης χιλιάδες επιγρα- δημιουργών, ακμα και εάν εμπνεύ- θεταν οι άρχοντες στο Πρυτανείο ρους 2,8 κιλών, ένα περιδέραιο, δα-
φές, εκατοντάδες αγάλματα, δεκά- στηκαν πιθανν απ τις αλέες με τα και το βάρος των χρυσών και αργυ- χτυλίδια, αγγεία, κ.ά.
δες κτίρια μεγίστου ενδιαφέροντος ιερά ζώα της Aιγύπτου. ρών αναθημάτων. Aνάμεσα στους
για την αρχαία αρχιτεκτονική. Δεν γενναιδωρους δωρητές που ανα- Προνομιούχος τπος
είναι δυνατν να μιλήσουμε για - Λογαριασμοί φέρονται στις επιγραφές του 4ου αι.
λα. Aς δώσουμε λοιπν μερικά πα- π.X., σημειώνουμε τον πυθαγρειο Oλα αυτά κάνουν τη Δήλο έναν
ραδείγματα. Πληροφορίες, μως, σημαντικές φιλσοφο Παρμενίσκο απ το Mετα- προνομιούχο τπο σον αφορά την
και πρωττυπες δεν δίνουν μνο τα πντιο, ο οποίος σύμφωνα με το έρευνα της κοινωνίας, της οικονο-
Πρωττυπα μνημεία μνημεία και τα έργα τέχνης αλλά και θρύλο, ξαναβρήκε το γέλιο του στη μίας και της αρχαίας ελληνικής τέ-
οι επιγραφές. Στις μεγάλες μαρμάρι- Δήλο, παρατηρώντας το ξύλινο ά- χνης. Oχι μνο γνωρίζουμε τα πάντα
Oι αρχαιολγοι αναζητούσαν το νες στήλες που περιέβαλλαν τους γαλμα (ξανο) της Λητούς· αφιέρω- για τα μνημεία της, αλλά και ,τι σχε-
να του Aπλλωνα. Aνακάλυψαν ναούς του Aπλλωνα, οι Δήλιοι απ σε εκεί έναν αργυρ κρατήρα. Δίπλα δν αφορά τους κατοίκους της που
τρεις ναούς κλασικής αρχιτεκτονι- τον 5ο αι. π.X. συνήθιζαν να χαρά- σε αυτν αναφέρονται ο Λύσανδρος, έφθασαν τους 6.000 τον 3ο αι. π.X.
κής που τα πρτυπά της βρίσκονταν ζουν τις αποδσεις λογαριασμών και ο Σπαρτιάτης που νίκησε τους Aθη- και πιθανν τους 25.000 τον 2ο αι. Tι
στην Aθήνα, κτισμένους απ τους τις απογραφές του ιερού θησαυρού. ναίους, δωρητής ενς χρυσού στε- αντίθεση με τη σημερινή μοναξιά,
Aθηναίους, στο τέλος του 6ου και Eτσι μπορούμε να παρακολουθήσου- φάνου μυρτιάς, και ο Eπαμεινώνδας, αλλά και τι μάθημα! Tο να ζει κάποιος
στον 5ο αι. Στη Δήλο, μως, τα πιο με το σχηματισμ και την εξέλιξη της ο περίφημος Θηβαίος, που νίκησε στη Δήλο του ττε μοιάζει με θαύμα:
πρωττυπα μνημεία ήταν έργα αρχι- περιουσίας του θεού: γνωρίζουμε - τους Σπαρτιάτες, δωρητής ενς έπρεπε να ελέγχει τη φύση, το νερ
τεκτνων απ τις Kυκλάδες. τι κατείχε έως 20 εκμισθούμενα α- δάφνινου στεφάνου απ χρυσ. και τον άνεμο, τους εμπορικούς κύ-
Oι τελευταίοι δεν αγαπούσαν τους γροκτήματα και το ύψος της μίσθω- Oσον αφορά τους βασιλείς και τις οι- κλους απ τους οποίους εξαρτιταν
περίπτερους ναούς αλλά τους «οί- σής τους για δύο περίπου αιώνες. Tο κογένειές τους, λες οι δυναστείες οι επισιτισμς του νησιού και να πα-
κους» απ μάρμαρο. Διακοσμούσαν 337 π.X. τα χρηματικά αποθέματά των ελληνιστικών χρνων, οι Λαγί- ράγει επί τπου ,τι δεν μπορούσε να
τους τοίχους των «οίκων» με κυψε- της ανερχταν σε 1.277 κιλά. Mε τέ- δες, οι Mακεδνες, οι Σελευκίδες, οι εισαχθεί. Xρειαζταν οπωσδήποτε η
λωτά στοιχεία και ανάγλυφα και σχε- τοιες πληροφορίες μπορούμε να α- Aτταλίδες, ανταγωνίζονται σε γεν- βοήθεια του Aπλλωνα για να αντιμε-

Eργάτες σε ανασκαφή στους πρποδες του Kύνθου, το 1913 (φωτ.: Γαλλική Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών).
τωπισθούν αυτά τα προβλήματα.

Eχουμε πολλά ακμα να διδαχθούμε
απ το δηλιακ αυτ θαύμα, εάν α-
γωνιούμε για το μέλλον των νησιών
στους αιώνες που έρχονται.
Pωτάνε συχνά τους αρχαιολ-
γους: τι μένει ακμα να ανακαλύψε-
τε και γιατί συνεχίζετε να εργάζεσθε
στο νησί του Aπλλωνα; Eίναι βέβαιο
τι δεν θα ανακαλυφθούν πολλά α-
κμη αγάλματα ή χιλιάδες επιγρα-
φές, αλλά το επιστημονικ ενδιαφέ-
ρον δεν συμβαδίζει πάντα με το θεα-
ματικ. Oι ανακαλύψεις των τελευ-
ταίων 15 ετών ήταν ιδιαίτερα πλού-
σιες, παρά το γεγονς τι δεν πραγ-
ματοποιήθηκαν μεγάλες ανασκαφές.
Aναφέρουμε ενδεικτικά τους ταφι-
κούς περιβλους της Pήνειας, τις έ-
ρευνες για το επίπεδο της θάλασ-
σας, πολύ πιο χαμηλ στην αρχαι-
τητα απ ,τι σήμερα, την αξιοποίη-
ση του συστήματος άρδευσης ενς
αρχαίου αγροκτήματος με μεγάλες
δεξαμενές ή, ακμη, τη φετινή ταύ-
τιση ενς μυροπωλείου με τις εγκα-
ταστάσεις του, ελαιοτριβείο και πύ-
ραυνο για την επεξεργασία των ελαί-
ων και των αρωμάτων.
Eάν το ελληνικ κράτος ανανεώ-
σει την εμπιστοσύνη που μας δείχνει
εδώ και έναν αιώνα, οι Γάλλοι δεν θα
εγκαταλείψουν τη Δήλο γιατί γνωρί-
ζουν τι οι θησαυροί της είναι ανεξά- Tο σπήλαιο του Kύνθου ήταν το πρώτο μνημείο που ανασκάφθηκε στη Δήλο (1875), διτι λγω της κυκλώπειας και
ντλητοι και γιατί λοι ονειρεύονται μυστηριακής εμφάνισής του θεωρήθηκε αρχικά ο παλαιτατος και μνημονευμενος απ τον Oμηρικ Yμνο νας
μια βραδιά στην καρδιά του αρχιπε- του Aπλλωνα. Oι έρευνες πιστοποίησαν τι πρκειται για ιερ του Hρακλή του 3ου π.X. αι. (φωτ.: Γαλλική Aρχαι-
λάγους. ολογική Σχολή Aθηνών).

KYPIAKH 25 MAΪOY 1997 - H KAΘHMEPINH 5
H Iερή Λίμνη με τον φοίνικα που φυτεύθηκε για να θυμίζει τη γέννηση του Aπλλωνα. «Aγκάλιασε τον φοίνικα (η Λητώ) και στήριξε τα γνατα στο τρυφερ
λιβάδι, και η γη απ κάτω μειδίασε». Eτσι τραγουδάει τη γέννηση του μεγάλου θεού ο Oμηρικς Yμνος στον Aπλλωνα. Στο βάθος διακρίνεται η συνοικία του
λφου με τις αναστηλωμένες κολνες της στοάς του Iδρύματος των Ποσειδωνιαστών (φωτ.: A. Aγγελετάκη).
Iερά και λατρείες

Tο Iερ του Aπλλωνα και οι θετητες, ελληνικές και ξένες, που λατρεύονταν στη Δήλο
Tου Philippe Bruneau
Kαθηγητή της Eλληνικής Aρχαιολογίας
στο Πανεπιστήμιο της Σορβννης
ΣTH ΘPHΣKEYTIKH ιστορία της αρ-

χαίας Eλλάδας η Δήλος κατέχει μια
εξέχουσα θέση, για δύο λγους.
Πρώτα πρώτα λγω του πλήθους
των λατρειών που ετελούντο εκεί.
Δεν ήταν μνο το ιερ νησί που ο
μύθος τοποθετούσε τη γέννηση του
Aπλλωνα· οι περισστερες ελληνι-
κές θετητες λατρεύονταν στη Δή-
λο και επιπλέον, απ τον 3ο και ι-
δίως απ το 2ο αιώνα, στο νησί εισέ-
βαλε μια μεγάλη ποικιλία, μοναδική
σχεδν για την εποχή, Aνατολικών
Γυμνς νέ-
Θεοτήτων.
γρος σκλάβος
προετοιμάζει
H σπουδαιτητα της Δήλου οφεί-
τραπέζι με λεται επίσης στον πλούτο των πλη-
γυάλινα αγ- ροφοριών που διαθέτουμε γι’ αυτήν.
γεία. Tοιχο- Παρ’ λο που η απώτερη καταγωγή
γραφία απ ε- του Iερού της Δήλου δεν είναι ακμα
ξωτερικ ρω- πλήρως γνωστή, η τεκμηρίωση για
μαϊκού σπιτιού την ελληνιστική περίοδο είναι εξαί-
(φωτ.: Π. Xα- ρετη. Oι ανασκαφές έχουν φέρει στο
τζηδάκης). φως πολλές δεκάδες ιερών, αγαλμά-

των και αναγλύφων – και κυρίως επι-
γραφές: αφιερώσεις στις θετητες
και «κατάστιχα» που οι υπεύθυνοι
των Iερών φρντιζαν κάθε χρνο να
γράφονται σε μάρμαρο, «απογρα-
φές» των πολύτιμων προσφορών
στους ναούς και λογαριασμοί των ε-
σδων και των εξδων για τη συντή-
ρηση των Iερών και τη διοργάνωση
των εορτών.
Tο Iερ του Aπλλωνα

Tο κύριο Iερ ήταν φυσικά εκείνο
του Aπλλωνα, το οποίο σήμερα εί-
ναι πολύ ερειπωμένο. Περιέχει μια
πλειάδα απ αφιερώματα, κινητά και
ακίνητα. Στα δεύτερα περιλαμβάνο-
νται κτίρια ή γλυπτά. Oπως, για πα-
ράδειγμα, απ την αρχαϊκή εποχή, η
Στοά και ο κολοσσς του Aπλλωνα,
αφιερωμένα απ τους Nαξιώτες· απ
την κλασική εποχή, ο χάλκινος φοίνι-
κας που προσέφερε ο Aθηναίος
στρατηγς Nικίας, το 417· απ την
ελληνιστική εποχή, πολλές στοές,
προσφορές βασιλέων, καθώς και το
«Mνημείο των Tαύρων» το οποίο
μάλλον περιείχε ένα πολεμικ πλοίο,
προσφορά κάποιου νικηφρου μο-
νάρχη. Oσο για τις κινητές προσφο-
ρές, είναι τα εκατοντάδες χρυσά α-
ντικείμενα για τα οποία οι απογρα-
φές δίνουν τον κατάλογο και καμιά
φορά ολιγλογες περιγραφές.
Ωστσο, η πιο μεγάλη πρωτοτυπία
του Iερού του Aπλλωνα είναι τι
περιείχε και λείψανα: η «Θήκη» και
το «Σήμα», τάφοι των «Yπερβορείων
Παρθένων» που ήλθαν στη Δήλο
«τον ίδιο καιρ με τους θεούς», είναι
στην πραγματικτητα τάφοι υστερο-
ελλαδικής εποχής που συνδέθηκαν
με τον απολλώνειο μύθο· επιπλέον
δύο ιερά κειμήλια απ την παιδική η-
λικία του Aπλλωνα, που υπήρχαν α-
κμη κατά την ελληνιστική εποχή: ο
φοίνικας που, σύμφωνα με το μύθο,
είχε στηριχθεί η Λητώ για να γεννή-
σει, και ο Kεράτινος Bωμς, που ε-
νίοτε τον περιλάμβαναν στα επτά
θαύματα του κσμου και ο οποίος
θεωρείτο τι φτιάχτηκε απ το θε
με τα κέρατα των αιγών που είχε κυ-
νηγήσει η Aρτεμις στον Kύνθο.
O Kεράτινος Bωμς, που χρησί-
μευε επίσης για τις θυσίες στον
Aπλλωνα, κατείχε την κεντρική θέ-
ση μέσα στο Iερ. Για καιρ πιστευ-
ταν τι τα κύρια οικοδομήματα ήταν
οι τρεις ναοί, ένας απ τους οποίους
περιείχε το χρυσελεφάντινο άγαλμα
του θεού· μως η ιδέα μας για τη χω-
ροταξική οργάνωση του τεμένους
του Aπλλωνα έχει σήμερα αλλάξει:
ο καθηγητής Georges Roux απέδειξε
τι οι ναοί δεν ήσαν παρά προσφο-
ρές· και εγώ, αργτερα, έχοντας
ταυτίσει το Bωμ με το Aψιδωτ
Mνημείο, θεώρησα τι η μεγάλη πλα-
κστρωση με μπλε μάρμαρο που ε-
κτείνεται στα δυτικά και στα ντια
μέχρι τα προπύλαια, προσδιορίζει το H αναστηλωμένη κύρια ψη του ναού της Iσιδος στο ιερ των Aιγυπτίων θεών. Στα χρνια της ακμής της, η Δήλος, με
τμήμα αυτ ως το κέντρο του Iερού τη συγκέντρωση πολλών εμπρων απ την Aνατολή και την Aίγυπτο, δέχθηκε και πλήθος ξένων θεών. Tα ιερά των Aι-
του Aπλλωνα. γυπτίων θεών στη δυτική πλαγιά του Kύνθου ήταν απ τα μεγαλύτερα και τα πιο εντυπωσιακά (φωτ.: Π. Xατζηδάκης).
H λατρεία του Aπλλωνα περιλάμ-
βανε, πως παντού, μια ετήσια γιορ- τουργία είχαν προστεθεί και τοπικά στηριώδεις «υπερβρειες προσφο- κατάγεται απ το Θησέα. Kαι, βέ-
τή με θυσία· κατά την αρχαϊκή εποχή τελετουργικά: οι «θεωρίες» που ρές» που έρχονταν απ τη Bρειο βαια, το απολλώνιο τελετουργικ
ο Oμηρικς Yμνος στον Aπλλωνα στέλνονταν απ τις πλεις, πως ή- Eλλάδα, ακολουθώντας ένα συγκε- που, απ το 426, απαγρευε στους
φέρνει στο νου τις Iωνικές πανηγύ- ταν τα αθηναϊκά Δήλια, τα οποία ορ- κριμένο δρομολγιο· ο χορς του Δηλίους να γεννιώνται και να πεθαί-
ρεις. Aλλά σ’ αυτή τη συνήθη λει- γανώθηκαν εκ νέου το 426· οι μυ- «Γέρανου», έθιμο που θεωρείτο τι Συνέχεια στην 12η σελίδα

Mακέτα του Iερού του Aπλλωνα, με τους τρεις ναούς του θεού στο κέντρο και τις στοές (δεξιά) που πλαισιώνουν την «Iερά Oδ». Σε πρώτο πλάνο το Iερ
της Aρτέμιδος, της δίδυμης αδελφής του θεού. Mπροστά στη Στοά των Nαξίων (σε σχήμα Γ) διακρίνεται ο χάλκινος φοίνικας, αφιέρωμα του Aθηναίου στρα-
τηγού Nικία, το 417 π.X. (φωτ.: Ph. – Collet – Γαλλική Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών).
Συνέχεια απ την 11η σελίδα λεντων και η Tροχοειδής Λίμνη ταφερταν ένας πτερωτς φαλλς, πέκτησαν τουλάχιστον τρία Iερά. Tο
νουν στο νησί τους, πράγμα που επι- (σήμερα χωρίς νερ). Mε τον καιρ του οποίου ένα αναθηματικ ανά- πιο σημαντικ, αυτ που αποκαλού-
βεβαιώνει η αποκάλυψη μιας μεγά- μως το τέμενος αυτ περιορίστη- γλυφο διατηρεί την εικνα. Tο ιερ με «Σαραπιείον Γ» έγινε επίσημο ιε-
λης νεκροπλεως στο γειτονικ νη- κε. H Hρα, την οποία είχε πολύ ενο- του Aνίου, αρχηγέτη της Δήλου, ή- ρ διοικούμενο απ τις δημσιες
σί Pήνεια. χλήσει το τι η Λητώ γέννησε τα τέ- ταν άβατο για τους ξένους. αρχές του νησιού.
κνα του Δία, είχε το να και το βω- Στα βρεια του νησιού, οι συρια-
Iερά ελληνικών μ της σε μεγάλη απσταση, στον Ξένοι θεοί κές θετητες διέθεταν ένα ιερ 120
Kύνθο. μέτρων μήκους, με αίθουσες συ-
θεοτήτων Γνωρίζουμε μως, απ επιτπου Tέλος, κατά την ελληνιστική επο- μποσίων και θέατρο για τις τελετές,
αναγνωρίσεις ή επειδή αναφέρο- χή, η Δήλος υποδέχθηκε πολλές ξέ- το οποίο επίσης έγινε επίσημο ιερ.
H Aρτεμις είχε το δικ της Iερ νται στις επιγραφές, τι υπήρχαν Iε- νες θετητες εξαιτίας της γενικτε- Διάφορες άλλες ανατολικές θετη-
στα βρεια του ιερού του αδελφού ρά των περισστερων ελληνικών ρης αλλαγής της θρησκευτικής νο- τες, φοινικικές ή αραβικές, ήλθαν
της. H μητέρα τους, Λητώ, είχε κα- θεοτήτων και συχνά γνωρίζουμε οτροπίας στην Eλλάδα και ταυτ- αργτερα να εγκατασταθούν στις
τά την αρχαϊκή εποχή ένα μεγάλο πολλές λεπτομέρειες για τα τελε- χρονα επειδή είχαν αρχίσει να συρ- πλαγιές της Kύνθου, σε δεκαπέντε
τέμενος που περιλάμβανε ένα να, τουργικά τους. Eτσι, στους λογα- ρέουν οι εμπορευμενοι απ την τουλάχιστον Iερά.
στον οποίο υπήρχε το άγαλμά της ριασμούς περιλαμβάνεται πλήρης Aνατολή που έφερναν και τους θε- Ωστσο, το Iδρυμα των Bυρητίων
(το οποίο τα αρχεία μας κάνουν να κατάλογος των προμηθειών που α- ούς τους μαζί τους. Ποσειδωνιαστών, ένα είδος λέσχης
φανταζμαστε σαν ένα ξύλο ντυμέ- γοράζονταν για τα λαϊκά συμπσια Στη Δήλο, πως και αλλού, ήλθαν εμπορευομένων που προέρχονταν
νο με λιν χιτώνα, επενδύτη απ κατά τις εορτές της Eιλειθυίας (θε- πρώτες οι αιγυπτιακές θετητες, απ αυτή την πλη, το οποίο διέθε-
πορφύρα, στέμμα και υποδήματα), άς του τοκετού) και του Ποσειδώνα. Σάραπις, Iσις, Aνουβις και λίγο αρ- τε τρεις ιδιωτικούς ναούς, δείχνει
το περίφημο άνδηρο (ταράτσα) των Kατά τις εορτές του Διονύσου με- γτερα ο Aρποκράτης, οι οποίες α- τι οι ξένες θετητες δεν λατρεύο-
νταν λες σε καθεαυτού ιερά.
Aνάμεσα στις Aνατολικές Θετη-
τες που εγκαταστάθηκαν στη Δήλο
ήταν και ο θες του Iσραήλ. H πα-
ρουσία Eβραίων στο νησί είναι τεκ-
μηριωμένη απ πολλά αρχαία κείμε-
να, πως το Πρώτο Bιβλίο των Mακ-
καβαίων, και πράγματι, στην ανατο-
λική ακτή βρίσκεται η πιο αρχαία
συναγωγή στην Eλλάδα. Eκατ πε-
ρίπου μέτρα βορειτερα, σ’ ένα το-
μέα που δεν έχει ακμη ανασκαφεί,
πρέπει να βρισκταν το κτίριο μιας
ένωσης Σαμαρειτών πως δείχνει η
ανακάλυψη σ’ αυτ το μέρος δύο
θεσπισμάτων που καλούν τους
«Iσραηλίτες» της Δήλου να προ-
σφέρουν συνδρομή στο άγιο Γκαρι-
ζίμ (βουν που υπήρχε ο νας των
Σαμαρειτών, σε αντιπαλτητα με
τον να της Iερουσαλήμ).
Oσο για τους Iταλιώτες, που απ
τον 2ο αιώνα αποτελούσαν το ένα
τρίτο του πληθυσμού της Δήλου, η
πολιτιστική τους ζωή δεν μας απο-
καλύπτεται παρά μέσα απ τις δρα-
στηριτητες των ενώσεων - Eρμαϊ-
στές, Aπολλωνιαστές, Ποσειδωνια-
στές και Kομπεταλιαστές, οι οποίοι
ήσαν δούλοι και απελεύθεροι που
ζωγράφιζαν στους δρμους, στους
βωμούς και στους τοίχους των σπι-
τιών σκηνές που αναπαριστούσαν
τους θεούς τους ή σκηνές απ τις
Aφιερωματική επιγραφή απ το επιστύλιο του Iδρύματος των Ποσειδωνιαστών (φωτ.: Γαλλική Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών). εορτές προς τιμήν τους.

Tα περισστερα σπίτια της Δήλου είχαν έναν ακμη ροφο, αλλά υπάρχουν και σπίτια που αναπτύσσονται κλιμακωτά σε τρία ή τέσσερα επίπεδα, πως η
Oικία των Eρμών.
H δηλιακή κοινωνία
H πλη, τα σπίτια, οι θεοί και η καθημερινή ζωή στους ύστερους ελληνιστικούς χρνους
Tου Παναγιώτη I. Xατζηδάκη μπέλια στα κτήματά τους, στα ντια κατά διαστήματα σκαλοπάτια. Στους της κπρου. Για τον καθαρισμ της
Aρχαιολγου του νησιού. H συνοικία αυτή είναι η δρμους αυτούς δεν μπορούσαν βέ- πλης δεν φαίνεται να υπήρχε καμιά
πιο ακριβή περιοχή της πλης και γι’ βαια να κινηθούν άμαξες, αλλά ούτε μέριμνα πως δεν υπήρχε πρβλεψη
στον Alex Ver αυτ σοι καταφέρνουν να μείνουν και ζώα επειδή και στις δύο πλευρές για τα απορρίμματα.
εκεί προσπαθούν να επιτύχουν τη των δρμων υπάρχουν συνήθως κα-
H ΠOΛH που σήμερα αντικρίζει ο επι- μεγαλύτερη δυνατή εκμετάλλευση ταστήματα και θα πρέπει να υπήρχε Tα σπίτια
σκέπτης στη Δήλο αναπτύχθηκε στις των οικοπέδων, με αποτέλεσμα να υ- έντονη κίνηση σε λη τη διάρκεια
πλαγιές των τεσσάρων χαμηλών λ- πάρχει μεγάλη ποικιλία στις κατ- της ημέρας. Tα σπίτια της Δήλου παρουσιάζουν
φων που περιβάλλουν τη μικρή κοι- ψεις των σπιτιών και οι δρμοι να εί- Σε κανένα απ τα καταστήματα μεγάλη ποικιλία κατψεων. Kοιν
λάδα του Iερού μέσα σε λίγες δεκαε- ναι στενοί και ακαννιστοι. Στη νε- δεν υπάρχει αποχωρητήριο –ακμη χαρακτηριστικ είναι τι λα είναι
τίες, μετά το 166 π.X., ταν οι Pωμαί- τερη συνοικία του Σκαρδανά, στην ο- σήμερα πολλά μαγαζιά της Eρμού στραμμένα προς τα μέσα: τα διάφο-
οι που ρυθμίζουν πλέον τις τύχες ποία κατοικούν κυρίως πλούσιοι Pω- δεν έχουν– κι ούτε υπάρχουν δημ- ρα δωμάτια αναπτύσσονται γύρω α-
του Aιγαίου, κήρυξαν ατέλεια για το μαίοι και άλλοι ξένοι που εμπορεύο- σια αποχωρητήρια σε κάποια απ τις π μια κεντρική τετράγωνη αυλή απ
λιμάνι του νησιού. Aποτέλεσμα της νται στη Δήλο, υπάρχει κάποια προ- τέσσερις μεγάλες αγορές ή στο Iερ. την οποία δέχονται φως και αέρα και
γρήγορης αυτής ανάπτυξης ήταν η σπάθεια οικοδμησης σε τετράγωνα Oι γυναίκες που κυκλοφορούσαν σε δεν υπάρχουν εξωτερικά παράθυρα
άναρχη οικοδμηση, χωρίς πολεοδο- που δεν τηρείται μως πάντα. Σε λη αυτές τις περιοχές ήταν πολύ λίγες στο ισγειο. Eτσι τα κτίρια ήταν πε-
μικ σχέδιο και χωρίς κανονικ ρυ- την πλη πάντως υπάρχει πλήρες α- και οι άνδρες, αν θυμηθούμε τον ρισστερο ασφαλή, δροσερά και ή-
μοτομικ σύστημα, πράγμα που είναι ποχετευτικ σύστημα. Oι αγωγοί των Bλέπυρο και τον Φειδιππίδη απ τις συχα, προφυλαγμένα απ το θρυβο
περισστερο φανερ στη συνοικία σπιτιών ενώνονται με τους κεντρι- κωμωδίες του Aριστοφάνη, δεν φαί- της πλης, ενώ η ιδιωτική ζωή των ε-
του Θεάτρου, την παλιτερη συνοι- κούς αγωγούς που διασχίζουν κατά νεται να είχαν πολλές αναστολές. Eί- νοίκων προστατευταν απ την α-
κία της πλης. Στη συνοικία του Θε- μήκος λους τους δρμους. Tα λύ- ναι χαρακτηριστικ τι η περιοχή διάκοπη κίνηση που υπήρχε στους
άτρου κατοικούν κυρίως οι απγονοι ματα χύνονται στη θάλασσα. στην οποία κτίστηκε το πρώτο Σαρα- πολυσύχναστους δρμους. Tα πε-
των Aθηναίων κληρούχων, μικρογαι- Eξαιτίας της μορφολογίας του ε- πίειον περιγράφεται ως «τπος κ- ρισστερα είναι αρκετά ευρύχωρα
οκτήμονες που αποτελούν μια υπο- δάφους οι στενοί, πλακοστρωμένοι πρου μεστς», ενώ στους οικονομι- και άνετα. Λίγα σπίτια έχουν στο ισ-
τυπώδη «αριστοκρατική» τάξη. δρμοι της Συνοικίας του Θεάτρου κούς απολογισμούς του Iερού ανα- γειο εμβαδν μικρτερο απ 120 τε-
Aσχολούνται με το εμπριο και πα- και οι χωματδρομοι των άλλων συ- φέρονται ποσά που δθηκαν για κα- τραγωνικά μέτρα, ενώ υπάρχουν αρ-
ράλληλα καλλιεργούν σιτηρά και α- νοικιών είναι ανηφορικοί και έχουν θαρισμ του Iερού και απομάκρυνση Συνέχεια στην 14η σελίδα

κετά με εμβαδν μεγαλύτερο απ
500 τετραγωνικά μέτρα, έκταση που
θα πρέπει να διπλασιαστεί επειδή τα
περισστερα έχουν έναν ακμη ρο-
φο, ενώ υπάρχουν σπίτια που ανα-
πτύσονται κλιμακωτά σε τρία ή τέσ-
σερα επίπεδα.
Aντιπροσωπευτικ δείγμα μιας μέ-
τριας κατοικίας της Δήλου αποτελεί
η «Oικία της Λίμνης». Oπως βλέπου-
με στην κάτοψή της μια επιβλητική
δίφυλλη πρτα ανοίγει σε ένα μικρ
τετράγωνο χώρο, το κλείσιον ή προ-
αύλειον δεξιά του οποίου είναι το
θυρωρείο d, δωμάτιο στο οποίο μέ-
νει ο θυρωρς, έμπιστος υπηρέτης
έργο του οποίου είναι χι μνο να α-
νοίγει τη θύρα αλλά και να ελέγχει
τα εισερχμενα και τα εξερχμενα
απ την οικία. Aπέναντι απ την εξω-
τερική πρτα, μια δεύτερη πρτα,
που παραμένει κλειστή, οδηγεί στην
αυλή, τον κεντρικ υπαίθριο χώρο
του σπιτιού, η οποία περιβάλλεται α-
π στοές, το περίστυλον ή περίστω-
ον. Kάτω απ το κεντρικ τμήμα της
αυλής υπάρχει μεγάλη τετράγωνη
δεξαμενή στην οποία συγκεντρώνε-
ται το νερ της βροχής απ τη στέ-
γη. H οροφή της δεξαμενής στηρίζε-
ται σε τξα απ πωρλιθο και καλύ-
πτεται με ψηφιδωτ δάπεδο που εί-
ναι χαμηλτερα απ το δάπεδο του
Aναπαράσταση της Nησίδας της Oικίας των Kωμωδών που αποτελείται απ τρεις κατοικίες (σχέδιο Peter Fister – Γαλ-
λική Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών). περιστώου. Πιθανν ο χώρος αυτς
γεμιζταν τους καλοκαιρινούς μήνες
με νερ που αφενς μεν αναδείκνυε
τα χρώματα του ψηφιδωτού, αφετέ-
ρου με την εξάτμιση δημιουργούσε
μια αίσθηση δροσιάς γύρω. Γύρω α-
π την αυλή είναι οι βοηθητικοί χώ-
ροι του σπιτιού, τα δωμάτια υποδο-
χής, τα δωμάτια των σκλάβων και οι
αποθηκευτικοί χώροι. Στα ανατολικά
υπάρχει μια δευτερεύουσα είσοδος,
δεξιά της οποίας είναι το αποχωρη-
τήριον και αριστερά το μαγειρείον,
απομονωμένα απ την αυλή, ώστε να
μην ενοχλούνται οι ένοικοι απ δυ-
σάρεστες μυρωδιές. O χώρος e είναι
μια εξέδρα, καλοκαιριν, ανοικτ
δωμάτιο, ενώ το δωμάτιο f είναι ο αν-
δρών ή οίκος, το επίσημο δωμάτιο υ-
ποδοχής του σπιτιού, που γίνονται
τα συμπσια των ανδρών, στα οποία
φυσικά δεν συμμετέχουν οι γυναί-
κες. Tα δωμάτια g, i, j, είναι υπνοδω-
μάτια. Συνήθως τα υπνοδωμάτια βρί-
σκονται στο βάθος του σπιτιού, ώστε
να μην φτάνει ως εκεί το έντονο φως
και οι θρυβοι και είναι μικρά για να
θερμαίνονται εύκολα το χειμώνα.
Eνα μικρ διαμέρισμα (δωμάτια k, p)
με δική του αυλή, δεξαμενή και ανε-
ξάρτητη είσοδο απ το δρμο, είναι
ο ξενών για τους φιλοξενούμενους.
Aπ το ισγειο μια ξύλινη ή λίθινη
σκάλα οδηγούσε στο υπερώον, που
δεν είχαν πρσβαση οι επισκέπτες.
Eκεί συνήθως ήταν τα δωμάτια των
γυναικών και των παιδιών, ο ιστεών
(το δωμάτιο με τον αργαλει), και
άλλα ιδιαίτερα δωμάτια, πλούσια
διακοσμημένα και επιπλωμένα. Σε
μερικές περιπτώσεις το υπερώον α-
ποτελεί ανεξάρτητο διαμέρισμα που
ενοικιάζεται και ττε η πρσβαση σ’
αυτ γίνεται απ εξωτερική σκάλα.
Oι λίθινοι και χι ιδιαίτερα επιμελη-
Kάτοψη του ισογείου της Oικίας της Λίμνης, η οποία αποτελεί αντιπροσωπευτικ δείγμα μιας μέτριας κατοικίας της μένης κατασκευής, τοίχοι των σπι-
Δήλου (πηγή: Γαλλική Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών). τιών καλύπτονται εξωτερικά και εσω-

τερικά με κονίαμα. Tα εξωτερικά κο- οδύται, επειδή ταν υπηρετούν στα δη-
νιάματα ήταν αμελέστερα κατασκευ- μσια συμπσια περνούν κάτω απ τα
ασμένα, χωρίς υπστρωμα και γι’ αυ- τραπέζια (ελεούς)». Tο πλήθος των συ-
τ ελάχιστα τμήματα έχουν σωθεί. μποσίων που ακολουθούσαν τις θυ-
Eσωτερικά μως οι τοίχοι καλύπτο- σίες έκαναν τη Δήλο ιδανικ τπο για
νται με δύο ή τρία υποστρώματα που τους παρασίτους και οι ίδιοι οι Δήλιοι
περιέχουν κομμάτια απ αμφορείς ή ονομάζονταν παράσιτοι του θεού. «Στο
τριμμένο κεραμίδι και πάνω απ αυτά λιμάνι έπεισα έναν πλούσιο κι άπειρο
απλώνονται λεπττερα στρώματα Φοίνικα καπετάνιο ν’ αφίση το αραξοβ-
λευκού κονιάματος που με χάραξη, λι και να ρίξει στη θάλασσα δύο καράβια
ανάγλυφο και ζωγραφική μιμούνται γιατί ήθελα να πάω απ τον Πειραιά στη
τη μαρμάρινη τοιχοδομία ή τα μαρ- Δήλο, επειδή απ λους άκουα πως αυ-
μάρινα αρχιτεκτονικά μέλη των πο- τς ο τπος έχει για ένα παράσιτο τρία
λυτελέστερων κτιρίων. Στους δευτε- καλά που κανένας άλλος τπος δεν τα έ-
ρεύοντες χώρους οι τοίχοι είναι λευ- χει: αγορά μ’ λα τα καλά, πλήθος αν-
κοί, στα κύρια δωμάτια μως είναι θρώπων απ’ λα τα μέρη και τους Δηλια-
χρωματισμένοι με θερμά, γαιώδη νούς που είναι οι ίδιοι παράσιτοι του θε-
χρώματα (ώχρα ή κκκινο) και έχουν ού» (Kρίτων 2ος αι. π.X.).
μια στενή ζωφρο διακοσμημένη συ- Σταδιακά εγκαταστάθηκαν στο νησί
νήθως με γραπτά γεωμετρικά ή σχη- έμποροι απ διάφορους τπους, ενώ
ματοποιημένα φυτικά κοσμήματα και μετά την κήρυξη της ατέλειας, ταν
σπανιτερα με ανθρώπινες μορφές. συγκεντρώθηκε στο νησί λο το δια-
Eξωτερικά της κύριας εισδου υπάρ- μετακομιστικ εμπριο της ανατολι-
χουν επίσης συχνά πρχειρα και βια- κής Mεσογείου, ένα πλήθος αρχιτε-
στικά σχεδιασμένες εικνες των θεο- κτνων, εργολάβων, οικοδμων, τε-
τήτων που προστατεύουν το σπίτι, χνιτών και εργατών συνέρρευσε στο
κυρίως του Hρακλή ή των Λαρήτων. νησί για να υπηρετήσει τους πλούσι-
ους εμπρους, τραπεζίτες και εφο-
Oι κάτοικοι πλιστές. Yπολογίζεται τι την περίο-
δο της ακμής, γύρω στο 90 π.X., κα-
Oι Aθηναίοι που εγκαταστάθηκαν τοικούσαν στη Δήλο περίπου 30.000
στη Δήλο ήταν πτωχοί ακτήμονες ή άνθρωποι. Eκτς απ τους μνιμους
τυχοδιώκτες, χωρίς καμιά ιδιαίτερη κατοίκους του νησιού υπήρχε πάντα
παιδεία, που δέχτηκαν να μείνουν ένα πλήθος διερχομένων εμπρων
στο απομονωμένο νησί μη έχοντας και ναυτικών και μεγάλος αριθμς ε-
καλύτερη εναλλακτική λύση. Eκεί πισκεπτών στην περίοδο των εορτών.
ζούσαν καλλιεργώντας τον μικρ Aπ τα ταφικά μνημεία της Pήνειας
τους κλήρο και πλουτίζοντας απ τα φαίνεται τι εκτς απ τους Aθηναί-
πλήθη των προσκυνητών. Σύμφωνα ους και τους Pωμαίους, που αποτε-
με τον Aθήναιο (2ος αι. μ.X.) οι περισ- λούσαν την πλειοντητα του πληθυ-
στεροι Δήλιοι ήταν μάγειροι και σερ- σμού, στη Δήλο κατοικούν άνθρωποι
βιτροι: «Mερικοί απ αυτούς ονομάζο- απ την Eλλάδα, τον Eύξεινο Πντο,
νται ακμη και μέχρι σήμερα Xοίρακοι, την Tαυρική Xερσνησο, την Iωνία
Aμνοί, Aρτυσίλαοι, Σήσαμοι, Aρτυσί- και τη λοιπή M. Aσία, τη Συρία, τη Mη-
τραγοι, Nεωκροι και Iχθυβλοι, πολλές δία, την Kύπρο, την Aίγυπτο, την Kυ-
γυναίκες ονομάζονται Kυμινάνθαι, ενώ Tο περίστυλον της Oικίας της Λίμνης. Aποτελείται απ δώδεκα μονλιθους κίο- ρήνη, την Aραβία. Oλοι αυτοί συνυ-
λοι γενικώς οι Δήλιοι ονομάζονται Eλε- νες απ γκρι–μπλε τηνιακ μάρμαρο με ιδιαίτερα κομψά ιωνικά κιονκρανα. Συνέχεια στην 16η σελίδα
Tο αποχωρητήριο της Oικίας των Eρμών. Tα αποχωρητήρια ήταν μικρά δω- Πολλά σπίτια της Δήλου είχαν ιδιαίτερο λουτρ, πως το εικονιζμενο στην Oι-
μάτια με έναν ανοιχτ αγωγ που συνδεταν με το κεντρικ αποχετευτι- κία των Eρμών. Πλάι στον πήλινο λουτήρα υπάρχει θρανίο στο οποίο ακουμπού-
κ σύστημα. Πάνω απ τον αγωγ υπήρχε ξύλινος θρνος με οπές. σαν τα ρούχα τους.

Aγαλμα του Aπλλωνα, ελληνιστικής περιδου. Aρμονικ σώμα και σχεδν
γυναικεία κμμωση κεφαλής.
Συνέχεια απ την 15η σελίδα αγέλαστοι, σοβαροί και βλοσυροί.

πάρχουν ειρηνικά, μιλούν και γρά- Στα σπίτια της εποχής είναι φανε-
φουν ελληνικά, υιοθετούν τον ελλη- ρή η κακογουστιά νεπλουτων, που
νικ τρπο ζωής και λατρεύουν τους πιεσμένοι κάτω απ το «sine no-
θεούς τους χωρίς κανένα ιδιαίτερο bilitatis», προσπαθούν να καταξιω-
πρβλημα. Tα ρεαλιστικά πορτρέτα θούν και να επιβληθούν κοινωνικά με
που βρέθηκαν στα σπίτια, δείχνουν μια επιδεικτική σπατάλη. Kύριο χαρα-
μια σειρά προσώπων της εποχής. Tα κτηριστικ του κοσμοπολίτικου πλη-
«πορτρέτα» Eλλήνων παρουσιάζουν θυσμού που συγκεντρώθηκε στη Δή-
πρσωπα εξιδανικευμένα, με μια διά- λο στα τέλη του 2ου αι. π.X. είναι η
χυτη μελαγχολία. Oι πλούσιοι απε- μίμηση και η αντιγραφή, η μαζική πα-
λεύθεροι Pωμαίοι, οι ανατολίτες και ραγωγή φτηνών απομιμήσεων. Σε πε- Στη Συνοικία του Θεάτρου βρίσκεται το σπίτι της Kλεοπάτρας και του Διοσκουρίδη απ τη
Aφρικανοί έμποροι παρουσιάζονται ρίβλεπτο σημείο του σπιτιού τοποθε- θετημένα απέναντι απ την κύρια είσοδο του σπιτιού.

Σύμπλεγμα Aφροδίτης και Πανς, περίπου 100 π.X. O Πάνας αιφνιδιάζει την Aφροδίτη στο λουτρ της. O Eρωτας προ-
σπαθεί να τον απομακρύνει, η Aφροδίτη ετοιμάζεται να τον κτυπήσει με το σανδάλι της, αλλά και οι δύο χαμογελούν
(Eθνικ Aρχαιολογικ Mουσείο – φωτ.: «Eλληνική Tέχνη – Aρχαία γλυπτά», εκδ. «Eκδοτική Aθηνών», 1995).
τούν αντίγραφα γνωστών αγαλμάτων στο πίσω μέρος του κεφαλιού –τα Aφροδίτης δείχνουν το ιδανικ γυ-
ή τα πορτραίτα τους. H Aθηναία Kλε- μαλλιά είναι έντονα ερωτικ στοι- ναικείο σώμα: πλούσιες καμπύλες,
οπάτρα στήνει το δικ της άγαλμα χείο και μνο ο σύζυγος μπορεί να τα μικρ στήθος και καλοσχηματισμέ-
και το άγαλμα του συζύγου της ακρι- δει λυμένα–, ντυμένες με μακρείς, νοι γλουτοί –το σημείο εκείνο της
βώς απέναντι στην κύρια είσοδο του πολύπτυχους χιτώνες και λεπτά ιμά- γυναικείας, αλλά συχνά και της αν-
σπιτιού και τονίζει στην επιγραφή: «H τια. Oι άνδρες εμφανίζονται πάντα δρικής ανατομίας που, πως φαίνε-
Kλεοπάτρα, η κρη του Aδράστου απ ξυρισμένοι, με κοντά μαλλιά, ντυμέ- ται απ τη λογοτεχνία και τη γλυπτι-
τον Mυρρινούντα (κάπου κοντά στο νοι επίσης με χιτώνα και ιμάτιο. κή, προσέχουν περισστερο.
Mαρκπουλο) αφιερώνει...». Aνδρες και γυναίκες φορούν περίτε- Oλοι οι άνδρες, ακμη και οι ηλι-
Στα αγάλματα, τις τοιχογραφίες χνα σανδάλια, με χάλκινα κοσμήματα κιωμένοι παριστάνονται με αρμονικά
ην Aθήνα. Tα αγάλματα των ιδιοκτητών είναι τοπο- και τα ειδώλια, οι γυναίκες παριστά- ή εφαρμοστές μπτες απ μαλακ γυμνασμένα σώματα. Tα αγάλματα
νονται με τα μαλλιά πάντα μαζεμένα δέρμα. Tα γυμνά αγάλματα της Συνέχεια στην 18η σελίδα

Tα πορτρέτα των Eλλήνων που βρέθηκαν σε σπίτια της Δήλου παρουσιάζουν Στα ρεαλιστικά πορτρέτα τους, οι πλούσιοι Pωμαίοι και Aνατολίτες παρου-
πρσωπα εξιδανικευμένα με μια διάχυτη μελαγχολία. σιάζονται αγέλαστοι, σοβαροί.
Συνέχεια απ την 17η σελίδα ματα, γυμνές Aφροδίτες ή Δινυ-

του Hρακλή δείχνουν το ιδανικ αν- σους, ενώ σε άλλα Σάτυροι κρατούν
δρικ σώμα, ενώ στα αγάλματα του πανέρια γεμάτα φαλλούς.
Aπλλωνα και του Διονύσου διαφαί-
νεται η αγάπη για τα τρυφερά αγρια Θεοί και άνθρωποι
της Iωνίας που εξυμνούνται στην
ποίηση της εποχής και τα συναντού- Mια «σφυγμομέτρηση» της πριν α-
με πάλι, αιώνες αργτερα, στην ποίη- π 2.100 χρνια περίπου «κοινής
ση του Kαβάφη. Στο Γυμνάσιο, πλάι γνώμης» δείχνει ξεκάθαρα –μλο
στον μυώδη Hρακλή και τον ιδανικά που δεν έχουμε ολοκληρώσει την κα-
ωραίο Eρμή λατρεύεται ο λυσιμελής, ταμέτρηση– ποιοι είναι οι δημοφιλείς
γλυκύπικρος Eρωτας. Tα μαρμάρινα θεοί και φανερώνει τις προτιμήσεις,
θρανία του Γυμνασίου είναι γεμάτα τις ανάγκες, τις ανησυχίες, τους φ-
–πως και τα σημερινά ξύλινα θρα- βους και γενικτερα την ψυχολογία
νία– με εγχάρακτες επιγραφές των ε- των κατοίκων της Δήλου στους ύστε-
φήβων, επιγραφές που διαλαλούν τις ρους ελληνιστικούς χρνους. Δημο-
μεταξύ τους φιλίες και χι μνο (ανά- φιλέστερη με ποσοστ 39,7% είναι η
μεσα στα δεκάδες χαραγμένα ονμα- τρυφερή Aφροδίτη, η θεά «των ά-
τα μνο ένα είναι γυναικείο). Σε λη κρως αισθητών». Aκολουθεί με πολύ
την πλη, στους δρμους και τα σπί- μεγάλη διαφορά ο Hρακλής (ποσο-
τια, υπάρχει ένας διάχυτος ερωτι- στ δημοτικτητας 10,5%), που α-
σμς με μια έντονα παιχνιδιάρικη φού έζησε μια δύσκολη ζωή, γεμάτη
διάθεση. Oι ανάγλυφοι φαλλοί που υ- μχθους και βάσανα, κέρδισε την α-
πάρχουν σε τοίχους σπιτιών δεν έ- θανασία. O Δινυσος και οι χαρούμε-
χουν πάντα ερωτικ περιεχμενο, νοι γλεντοκποι του δείχνουν την α-
αλλά παριστάνονται ως μέσον τιμω- γάπη για τη διασκέδαση, ενώ η έντο-
ρίας και επιβολής, μια απειλή που γί- νη παρουσία της Iσιδας φανερώνει
νεται σαφέστερη ταν ο φαλλς συν- την ανάγκη για παρηγοριά και ελπί-
δυάζεται με ρπαλο. Στο Iερ μως, δα. O «Mεγάλος και Πανωραίος» αλ-
υπάρχουν μεγάλοι αναθηματικοί λά ψυχρς και εγκεφαλικς Aπλλω-
φαλλοί σε στύση, ενώ σε ανάγλυφα νας δεν μπορεί να καθησυχάσει ή να
που διακοσμούν τοίχους σπιτιών και ναρκώσει τους φβους των ανθρώ-
παριστάνουν δύο φαλλούς υπάρχει η πων και έχει ήδη περάσει στην 9η θέ-
επιγραφή TOYTO ΣOI KAI TOYTO ση (ποσοστ μλις 2,1%). Tο τι οι
MOI (αυτ για σένα κι αυτ για μένα). περισστερες θετητες είναι γυναί-
Σε ένα άλλο ανάγλυφο, μια γυμνή αν- κες (59,3%) και η δυναμική Aρτεμις
δρική μορφή προφυλάσσει με το χέρι βρίσκεται στην 4η θέση, δείχνει τι η
τα οπίσθιά της απ ένα φτερωτ κοινωνική θέση των γυναικών έχει
φαλλ που κατευθύνεται ακριβώς βελτιωθεί, πράγμα που γίνεται φανε-
προς εκείνο το σημείο. Aλλού, μια ρ και απ τις αναθηματικές επιγρα-
ανδρική μορφή με δύο φαλλούς κρα- φές. Aπ τη μελέτη του πίνακα προ-
τά υψωμένο ένα φτερωτ φαλλ. κύπτουν πολλά ενδιαφέροντα συ-
Πολλοί λύχνοι και κύπελλα για κρασί μπεράσματα που δεν είναι δυνατν
διακοσμούνται με ερωτικά συμπλέγ- να αναλυθούν εδώ.

Tα σπίτια των Δηλίων φωτίζονταν με χάλκινους ή πήλινους λύχνους, που συχνά είχαν σχήμα πλοίων. Γυναικείο κσμημα στο Mουσείο της Δήλου.
H ανασφάλεια που νιώθουν οι άν- σίους εμπρους εγκατέλειψαν τη επισκευαστούν τα κτίρια ήλθε η νύχτα στο λιμάνι του Σκαρδανά βρή-
θρωποι αυτή την εποχή τους σπρώ- Δήλο –οι πρτες κάποιων σπιτιών δεύτερη, μεγαλύτερη καταστροφή. καν τους κατοίκους εντελώς απροε-
χνει να αποζητούν τη βοήθεια χι βρέθηκαν κλεισμένες με τοίχους. Oι πειρατές του Aθηνδωρου που α- τοίμαστους. Oι περισστεροι πιά-
μνο των θεών αλλά και σκοτεινών Προτού ακμη συνέλθει η πλη και ποβιβάστηκαν κάποια χειμωνιάτικη στηκαν και κατέληξαν σε κάποιο
δυνάμεων, κυρίως σε θέματα εκδί- σκλαβοπάζαρο της ανατολής. Tα ί-
κησης ή έρωτα. Oι Iσραηλίτες –στη χνη της καταστροφής είναι ιδιαίτε-
Δήλο υπάρχει η αρχαιτερη Συναγω- ρα εμφανή ακμη και σήμερα, κυ-
γή της Διασποράς– επικαλούνται τη ρίως στη βρεια συνοικία της πλης,
βοήθεια του Yψίστου Θεού και των που τυλίχτηκε στις φλγες. Στο
αγγέλων για να τιμωρήσει αυτούς «σπίτι της Λίμνης» ένας αμφορέας
που δηλητηρίασαν την Hράκλεια και με κρασί που είχαν κατεβάσει στο
τη Mαρθίνη: «επικαλούμαι και αξιώ πηγάδι, για να κρατηθεί δροσερ το
τον Θε τον ύψιστον, τον κύριον των περιεχμεν του μέχρι το βραδιν
πνευμάτων και πάσης σαρκς, επί συμπσιο, δεν πρλαβε να κατανα-
τους δλω φονεύσαντας ή φαρμα- λωθεί. Δύο τετράγωνα πιο πέρα μια
κεύσαντας την ταλαίπωρον άωρον γυναίκα έθαψε βιαστικά τα κοσμή-
Hράκλεαν, εγχέαντας αυτής το αναί- ματά της, χωρίς ποτέ να μπορέσει
τιον αίμα αδίκως…». Aλλοι μως κα- να γυρίσει να τα πάρει. Oι πελάτες
ταφεύγουν στη μαγεία. Kάποια χα- που έπιναν σε μια ταβέρνα κοντά
ράζει σε ένα φύλλο μολύβδου που στο Iερ πέταξαν τις κούπες του
βρέθηκε στο πηγάδι ενς σπιτιού, κρασιού στο δάπεδο κι έφυγαν πανι-
μια κατάρα γι’ αυτν που της έκλεψε κβλητοι, ενώ η πρνη που εργαζ-
το βραχιλι, ένας άλλος χάραξε με ταν πάνω απ την ταβέρνα άφησε
λατινικά γράμματα τα ονματα των πίσω της χι μονάχα τα φθηνά κο-
εχθρών του σε ένα φύλλο μολύβδου σμήματά της και τα καλλυντικά της,
και το κάρφωσε με πέντε καρφιά σε αλλά και τις οικονομίες «που λη τη
έναν τάφο της Pήνειας. Tα χάλκινα μέρα εμάζευεν απ’ την αισχρήν δου-
ομοιώματα ανδρών δεμένων χειρο- λειά της» (Kαββαδίας). Στο σπίτι, πί-
πδαρα είναι ίσως προσπάθεια «να σω απ την ταβέρνα, βρέθηκε η χύ-
δέσουν» κάποιον άστατο εραστή, ε- τρα με το τελευταίο φαγητ ακμη
νώ με την περιστροφή των μολύβδι- πάνω στην εστία. Oι λιθοξοι που
νων τροχών (ίυγγες) προσπαθούσαν δούλευαν κοντά στη στοά του Φιλίπ-
να ξαναφέρουν κοντά τους κάποιον που, φτιάχνοντας μαζικά αγαλματά-
άπιστο αγαπημένο (Θεκριτος, Φαρ- κια της Aφροδίτης και του Hρακλή
μακεύτριαι). H ονειροκρίτις Mίνδια τα άφησαν μισοτελειωμένα, πως
αποκτά τσα χρήματα απ το επάγ- μισοτελειωμένα έμειναν κολοσσικά
γελμά της, ώστε να συνεισφέρει στο αγάλματα, και μαρμάρινα τραπέζια.
Iερ των Aιγυπτίων Θεών. Σε ένα απ τα σπίτι που καταστρά-
φηκαν το 88 και μετατράπηκε σε ερ-
«... πομφλυγες ήσαν γαστήριο λιθοξων έμεινε η παραγ-
γελία των εταίρων του Kέρδωνος
και διερράγησαν...» που πνίγηκε σε ναυάγιο, και δεν με-
(Iωαν. Xρυσ.) ταφέρθηκε ποτέ στη νεκρπολη της
Pήνειας.
H πλη αναπτύχθηκε ως παράρτη- Δυ χρνια αργτερα ο Pωμαίος
μα του λιμανιού, άνθιζε σο στο λι- στρατηγς Γάιος Tριάριος προσπάθη-
μάνι συγκεντρωνταν το διαμετακο- σε να επισκευάσει «τα λελωβημένα της
μιστικ εμπριο της ανατολής και έ- πλεως» και να την προστατέψει με έ-
παψε να υπάρχει ταν το λιμάνι έγι- να τείχος. Aλλά ήταν ήδη αργά. H π-
νε ανασφαλές και το εμπριο μετα- λη σιγά–σιγά συρρικνώθηκε, εγκατα-
φέρθηκε στα λιμάνια της Δύσης. λείφθηκε και ξεχάστηκε για να πλη-
Hδη μετά την πρώτη καταστροφή Eπιτύμβιο ανάγλυφο με παράσταση νεκρού που αποχαιρετά τη γυναίκα και τα ρωθεί ο Σιβυλικς χρησμς «και Σά-
του 88 π.X. αρκετοί απ τους πλου- παιδιά του (οι φωτογραφίες του κειμένου είναι του κ. Π. Xατζηδάκη). μος άμμος έσειται και Δήλος άδηλος».

Ψηφιδωτ δάπεδο απ τη Συνοικία Σκαρδανά στο Mουσείο της Δήλου. Στο κέντρο παριστάνεται η Aθηνά, ο Eρμής και Nύμφη. Στο πλαίσιο κεφάλια ταύ-
ρων και θεατρικά προσωπεία.
Λεπτομέρειες απ το ψηφιδωτ των Δελφινιών. Xάρη στην παράθεση ψηφίδων διαφορετικού χρώματος αποδίδεται το βάθος ακ μη και στα γεωμετρικά θέματα.

Tα ψηφιδωτά δάπεδα
Aνθεκτικά, εντυπωσιακά και με θέματα κυρίως θαλασσινά αποτελούν μοναδικά έργα τέχνης
Tου Παναγιώτη I. Xατζηδάκη
Aρχαιολγου
ΣTH ΔHΛO τα δάπεδα των ναών και

κάποιων δημοσίων κτιρίων είναι συ-
νήθως στρωμένα με ακριβές πλάκες
μαρμάρου. Στα σπίτια μως πολλά
δωμάτια είχαν δάπεδο απ πηλχω-
μα ανακατεμένο συχνά με θραύσμα-
τα θαλασσινών οστράκων, απ τα ερ-
γαστήρια παραγωγής πορφύρας. Kά-
ποιοι υπαίθριοι χώροι είναι στρωμέ-
νοι με πλάκες γνευσίου, πως και οι
δρμοι, ενώ υπάρχουν λίγα δάπεδα
απ πήλινες πλάκες.
O συνήθης τρπος κάλυψης των
δαπέδων, κυρίως των σπιτιών, αλλά
και κάποιων δημσιων κτιρίων, ήταν
με ψηφιδωτά απ μια ποικιλία λίθων
συνδεδεμένων με ένα ισχυρ κονία-
μα πάνω σε ειδικά προετοιμασμένο
υπστρωμα. Tα ψηφιδωτά δάπεδα εί-
ναι ανθεκτικά, εντυπωσιακά και πα-
ράλληλα πρακτικά, μια και εύκολα
μπορούσαν να καθαριστούν και να
πλυθούν γι’ αυτ πάντα έχουν κλίση
προς μια γωνία του δωματίου απ’ -
που με ένα μολύβδινο σωλήνα τα νε-
ρά διοχετεύονται στον αγωγ.
Για την κάλυψη των δαπέδων σε υ-
παίθριους χώρους ή δευτερεύοντα
δωμάτια χρησιμοποιούσαν θραύσμα-
τα μαρμάρου –απορρίμματα απ τις
οικοδομές και τα εργαστήρια των λι- Ψηφιδωτ δάπεδο με παράσταση Tριτωνίδας και Eρωτα (φωτ.: Π. Xατζηδάκης).
θοξων– ή κομμάτια απ αμφορείς.
Στα δάπεδα των αιθρίων και τα κύρια
δωμάτια τα ψηφιδωτά δάπεδα είναι
πολυτελέστερα, κατασκευασμένα με
ειδικά κομμένες κυβικές ψηφίδες
πλευράς 0,08 μ. (opus tessellatum).
Στο κέντρο κάποιων δωματίων υπάρ-
χει ένα έμβλημα κατασκευασμένο με
πολύ μικρτερες ψηφίδες
(0,003–0,001 μ.) που κβονται σε δια-
φορετικά σχήματα, ανάλογα με την
επιφάνεια που πρέπει να καλύψουν
(opus vermiculatum) και συνδέονται
με ομοιχρωμο κονίαμα, ώστε να
μειωθούν τα ελάχιστα κενά μεταξύ
των ψηφίδων, σε μια προσπάθεια να
φανεί η παράσταση ως ζωγραφικς
πίνακας. Σε αυτά τα δάπεδα είναι
φανερή η προσπάθεια να μιμηθούν
πολύχρωμα χαλιά που «απλώνονται»
στο κέντρο του δωματίου, αίσθηση
που γίνεται πιο έντονη επειδή το
τμήμα ανάμεσα στα ρια του «χαλι-
ού» και τον τοίχο καλύπτεται με α-
πλούστερο ψηφιδωτ απ θραύσμα-
τα μαρμάρου (opus segmentatum).
Mπροστά στην είσοδο του δωματίου
κατασκευάζεται ένα μικρτερο «χα-
λάκι». Για την κατασκευή των ψηφι-
δωτών αυτών χρησιμοποιείται μια
ποικιλία υλικών: βτσαλα, μάρμαρα
διαφορετικών χρωμάτων, ημιπολύτι-
μοι λίθοι, υαλμαζα, κεραμικά.
Φαίνεται τι υπήρχε ένα συγκεκρι-
μένο θεματολγιο απ το οποίο διά-
λεγε ο πελάτης, επειδή τα ίδια διακο- Tα ψηφιδωτά μιμούνται πολύχρωμα χαλιά που «απλώνονται» στο κέντρο του δωματίου, ενώ ένα μικρ τερο «χαλάκι»
Συνέχεια στην 22η σελίδα τοποθετείται μπροστά στην είσοδο. Ψηφιδωτ δάπεδο απ τη Συνοικία του Θεάτρου.

O Δι νυσος πάνω σε αιλουροειδές. Ψηφιδωτ δάπεδο απ την Oικία των Προσωπείων. O Δι νυσος και οι ακ λουθοί του παριστάνονται συχνά στα ψηφιδωτά
της Δήλου και δείχνουν την αγάπη των κατοίκων για τη διασκέδαση. (Oι φωτογραφίες του κειμένου είναι του κ. Π. Xατζηδάκη).
Συνέχεια απ την 21η σελίδα ματα θαλασσινά (δελφίνια, άγκυρες, στο κονίαμα με τη βοήθεια περίτμη- κρχρονη και πιο προσεκτική εργα-
σμητικά θέματα απαντούν χι μνο τρίαινες, Tρίτωνες, ψάρια), πράγμα των μολύβδινων πλακιδίων, ώστε να σία, κατασκευάζονται στα εργαστή-
σε πολλά ψηφιδωτά δάπεδα της Δή- φυσικ, αφού οι ιδιοκτήτες των σπι- είναι ομοιμορφα, ενώ με φύλλα μο- ρια και τοποθετούνται στο δάπεδο έ-
λου αλλά και σε άλλες αρχαίες θέ- τιών ζουν απ το θαλασσιν εμπριο. λύβδου που τοποθετούν μεταξύ των τσι που να μπορούν να αφαιρεθούν
σεις. Tα διακοσμητικά θέματα είναι Θεατρικές μάσκες και θέματα απ διακοσμητικών θεμάτων οριοθετούν και να μεταφερθούν. Tα ψηφιδωτά
περιορισμένα, συνήθως γεωμετρικά τον Διονυσιακ κύκλο είναι επίσης ι- το χώρο για ψηφοθέτηση και κάνουν δάπεδα της Δήλου χρονολογούνται
ή σχηματοποιημένα φυτικά, ενώ υ- διαίτερα αγαπητά. Tα σχέδια χαράσ- πιο καθαρ το περίγραμμα του σχεδί- στις τελευταίες δεκαετίες του 2ου
πάρχει μια σαφής προτίμηση για θέ- σονται συνήθως απ’ ευθείας πάνω ου. Tα εμβλήματα, που απαιτούν μα- και στις αρχές του 1ου π.X. αιώνα.

Tο Mουσείο της Δήλου
Mοναδικά ευρήματα αφηγούνται την ιστορία του ιερού και οικονομικά ανθηρού νησιού
Aρχαϊκά αγγεία στο Mουσείο της Δήλου.
Tης Φωτεινής Zαφειροπούλου έργο Nάξιου γλύπτη. Πρκειται για

Eπιτ. Eφρου των Aρχαιοτήτων
την περίφημη Nικάνδρα (σήμερα στο
Eθνικ Aρχ/κ Mουσείο) τη Nαξία γυ-
H ΔHΛOΣ αποτελεί ένα χώρο, ο οποί- ναίκα, που αφιέρωσε το άγαλμα στην
ος προσφέρει τις περισστερες πλη- Aρτεμη, αδελφή του Aπλλωνα.
ροφορίες για την αρχαία τέχνη, ιδιαί- Aν οι ναξιακοί κούροι χαρακτηρί-
τερα τη γλυπτική της ελληνιστικής ε- ζονται απ ραδινά σώματα με σχετι-
ποχής, χωρίς να υστερεί και στην κά μαλακές καμπύλες, οι παριανοί
πλαστική των αρχαϊκών χρνων αλλά που τους διαδέχτηκαν στο ιερ,
και του 5ου αι. π.X. Tα έργα πλαστικής στον 6ο αι. διακρίνονται για τα σχε-
των 7ου–5ου αι. προέρχονται απ δη- δν αθλητικά τους σώματα και τον
μσια κτίρια, ιερά κυρίως, ενώ τα πε- τονισμ των μυώνων. Mε το τέλος
ρισστερα απ τα νεώτερα απ ιδιω- του 6ου αι. η ανερχμενη δύναμη
τικές κατοικίες. Kαι αυτ γιατί η Δή- στην περιοχή και γενικτερα στον
λος είναι ο μοναδικς χώρος της ελ- ελληνικ χώρο είναι των Aθηναίων
ληνικής αρχαιτητας με διπλ χαρα- που απ παλιά εποφθαλμιούσαν την
κτήρα: ιερ και πλη. Kαι στα δυο, το υπεροχή στη Δήλο. Παρλη μως
κύριο χαρακτηριστικ είναι ο κοσμο- την πολιτική και πολιτιστική τους ε-
πολιτισμς, σχετικά περιορισμένος πικράτηση στο μεγάλο νησιωτικ ιε-
στην αρχαϊκή Δήλο, ιερ τπο συνά- ρ, για τα σπουδαία έργα τέχνης οι
θροισης των «ελκεχιτώνων» Iώνων. παραγγελίες δίνονταν σε πάριους
Aυτν τον ιερ για τους Iωνες χώ- καλλιτέχνες που εξακολουθούσαν
ρο, που κυριαρχούσε ο νέος θες σε λη την κλασική εποχή (5ος – 4ος)
του Oλυμπιακού πανθέου, ο ξανθς να έχουν μεγάλη φήμη (ενδεικτικά
Φοίβος προσπάθησαν κατά καιρούς αναφέρεται τι ένας απ τους σημα-
να θέσουν στην άμεση πολιτιστική ντικτερους γλύπτες της ελληνικής
αλλά και πολιτική επιρροή τους ορι- αρχαιτητας στον 4ο αι. είναι ο πά-
σμένοι απ τους Iωνες ώστε να εξα- ριος Σκπας).
σφαλίσουν και την αποδοχή της υπε-
ροχής τους απ τους υπλοιπους. H έκθεση
Aυτ επιτυγχάνεται σε ένα δημσιο
χώρο πως είναι το Iερ, με την ί- H έκθεση αυτής της σημαντικτα-
δρυση επιβλητικών σε μέγεθος και της αρχαϊκής και κλασικής πλαστι-
μορφή κτιρίων και μνημείων που α- κής οργανώθηκε απ το Nίκο Zαφει-
τενίζουν την Iερή Λίμνη και την Aνα- ρπουλο, δημιουργ του Mουσείου
τολή, το κολοσσικ κούρο, αφιέρω- της Δήλου με χρονολογική σειρά αλ-
μα στον Aπλλωνα εμπρς στον Oί- λά και σε εντητες κατά τοπικά ερ-
κο των Nαξίων, αλλά και τα αγάλματα γαστήρια (ναξιακ, παριαν), πως
μικρτερων κούρων (γυμνών νέων περίπου και η αντίστοιχη της ελληνι-
έτοιμων να περπατήσουν) κάνει αι- στικής πλαστικής.
σθητή την παρουσία της καθώς και H πρώτη εντητα αφορά αντίγραφα
την καλλιτεχνική της παραγωγή (αν διάσημων έργων της κλασικής επο-
κρίνει μάλιστα κανείς τι ήδη απ το χής (5ου–4ου αι.), αντίγραφα που έγι-
τέλος του 7ου αι. σε μια ενεπίγραφη ναν κυρίως στην ώριμη ελληνιστική ε-
βάση αγάλματος σώζεται και το νο- ποχή, τον 2ο αι. π.X. Mια άλλη εντη-
μα του καλλιτέχνη Eυθυκαρτίδης μ’ τα περιλαμβάνει πρωττυπες δημι- H Aρτεμις της Nικάνδρας. Bρέθηκε στη Δήλο, κοντά στο να της Aρτέμιδος και
εποίησεν). Eδώ αξίζει να σημειωθεί ουργίες των ελληνιστικών χρνων, - είναι το αρχαιτερο άγαλμα της λεγμενης μεγάλης πλαστικής. Eργο Nάξιου
τι το αρχαιτερο άγαλμα της λεγ- πως είναι μια σειρά αγαλμάτων του γλύπτη, αφιερώθηκε στην Aρτέμιδα απ τη Nαξία Nικάνδρα. Σήμερα βρίσκεται
μενης μεγάλης πλαστικής είναι το Συνέχεια στην 24η σελίδα στο Eθνικ Aρχαιολογικ Mουσείο (φωτ.: «Tο Aιγαίο», εκδ. «Mέλισσα», 1992).

Στα ντια της Δήλου, σε ειδικά διαμορφωμένα άνδηρα, οι κάτοικοί της καλ-
λιεργούσαν αμπέλια, λίγα σιτηρά και είχαν κυψέλες με μελίσσια. Σε πολλά
σπίτια της συνοικίας του θεάτρου, που κατοικούσαν οι Aθηναίοι γαιοκτήμο-
νες, βρέθηκαν πολλά πατητήρια και πιεστήρια σταφυλιών. Στην εικνα μαρ- Oι κάτοικοι της Δήλου για τη θέρμανση χρησιμοποιούσαν άνθρακες σε περί-
μάρινο πιεστήριο σταφυλιών (φωτ.: Δημοσθένη Πίππα, 1910). κοσμες εσχάρες ή εσχάρια.
Συνέχεια απ την 23η σελίδα υποδέχονταν τον επισκέπτη ακρι-

Aπλλωνα, της Λητούς, της Aρτεμης βώς απέναντι απ την είσοδο του Aνασκαφές και εργασίες συντήρησης
κ.α. Πολλά απ τα έργα αυτά προέρ- σπιτιού τους. Iδιαίτερο ενδιαφέρον
χονται απ γνωστούς ή λιγτερο γνω- παρουσιάζουν επίσης οι εικονιστικές της Eλληνικής Aρχαιολογικής Yπηρεσίας
στούς καλλιτέχνες, τα ονματα πολ- κεφαλές, κυρίως απ ανδριάντες
λών απ τους οποίους (πλησιάζουν που τώρα κοσμούν μια απ τις αί- OI ΠPΩTEΣ ανασκαφικές έρευνες στη Δήλο έγιναν το 1872 απ τους αρ-
τους 50) σώθηκαν σε ενεπίγραφες θουσες του Mουσείου. Προέρχονται χαιολγους Παν. Σταματάκη και Albert Lebègue, κυρίως στην περιοχή
βάσεις αγαλμάτων απ το τέλος του απ τις ιδιωτικές κατοικίες και είχαν του Kύνθου. Tον επμενο χρνο άρχισαν οι συστηματικές ανασκαφές
4ου έως τα μέσα του 1ου αι. π.X. τη θέση των σημερινών φωτογρα- της Γαλλικής Σχολής, κατά κύριο λγο, αλλά και της Eλληνικής Aρχαιο-
Mια τρίτη εντητα περιλαμβάνει φιών, μάρτυρες της οικονομικής ευ- λογικής Yπηρεσίας, που έφεραν στο φως το Iερ του Aπλλωνα, τα διά-
έργα της λεγμενης Aλεξανδρινής μάρειας και της κοινωνικής θέσης φορα μικρτερα ιερά και ένα μεγάλο τμήμα της περίφημης ελληνιστικής
Σχολής, με ιδιαίτερη αγάπη σε ρωπο- των απεικονιζομένων, πως π.χ. δύο πλης που καταστράφηκε το 88 π.X. απ τον Mιθριδάτη και λίγο αργτε-
γραφικά θέματα και σκηνές «ειδυλ- προτομές αδελφών, των ιδιοκτητών ρα, το 69 π.X. απ τον Aθηνδωρο.
λιακές», που εικονίζονται στοιχεία ίσως της οικίας με τα σφραγίσματα. Eως τα μέσα του 20ού αι. οι ανασκαφές αποκάλυπταν νέα κτίσματα, αλ-
της φύσης π.χ. βράχοι, δέντρα κ.λπ. Tα χαρακτηριστικά στις δύο προτο- λά είχε αρχίσει να διαφαίνεται η ανάγκη στερέωσης και συντήρησης των
Eνας ένθρονος Δινυσος, με αγάλ- μές αποδίδονται με ιδιαίτερα πραγ- ερειπίων. H Eλληνική Aρχαιολογική Yπηρεσία ήδη απ τις πρώτες δεκαε-
ματα σατύρων σε διάφορες στάσεις, ματιστικ τρπο. Eκτς μως απ τις τίες του 20ού αι. αντιμετώπισε το πρβλημα σε μνιμη βάση. Aπ τον έ-
ένας ψαράς, ένας σάτυρος ή βοσκς εικονιστικές προτομές και τους αν- φορο των αρχαιοτήτων Δ. Σταυρπουλο αρχικά, και λους τους άλλους
με βάτραχο στα πδια του, είναι έργα δριάντες οι κάτοικοι της Δήλου, που τον διαδέχθηκαν στη διεύθυνση της αρμδιας Eφορείας των Aρχαιο-
γεμάτα δροσιά και νεανικ σφρίγος. πλούσιοι έμποροι και τραπεζίτες οι τήτων, έως το Nίκο Zαφειρπουλο στις αρχές του ’60, έγινε σημαντικ έρ-
Σπουδαίο σύνολο γλυπτών αποτε- περισστεροι, είχαν πλούσια διακο- γο συντήρησης, στερέωσης, αναστήλωσης έστω και μερικής των μνημεί-
λεί μια σειρά αγαλμάτων στρατηγών σμημένα σπίτια με πλήθος αντικειμέ- ων, επέμβαση σε τμήματα επικίνδυνα για τη στατική ασφάλεια των κτι-
και ελληνιστικών ηγεμνων, πως το νων κάθε είδους που ήταν κατα- ρίων, καθαρισμς, συντήρηση και μερική συμπλήρωση ψηφιδωτών δαπέ-
περίφημο άγαλμα του Γαΐου Oφελλί- σκευασμένα με ποικίλα υλικά: μάρ- δων αλλά και ασβεστοκονιαμάτων στους τοίχους κ.λπ. Για παράδειγμα, έ-
ου, απ τους σημαντικτερους αν- μαρο, λάβα, κκκαλο, ελεφαντοκκ- νας πρχειρος καθαρισμς το 1960 σε δύο εξωτερικές παραστάδες ενς
δριάντες σε υπερφυσικ μέγεθος καλο, χαλκ (ο δηλιακς χαλκς ή- κτίσματος απέναντι απ την Oικία του Λφου έφερε στο φως σημαντικ
που σώθηκε έως τις μέρες μας. Δεν ταν πολύ γνωστς στην αρχαιτητα), αριθμ τοιχογραφιών με ιδιαίτερα ενδιαφέροντα εικονογραφικά θέματα.
έλειπαν και οι ανδριάντες πλουσίων μολύβι, σίδερο, ξύλο, γυαλί, πηλ. Tα Oι εργασίες συντήρησης σταμάτησαν στα τέλη της δεκαετίας του ’60
ιδιωτών, πως π.χ. του ζεύγους Kλε- αντικείμενα που αποτελούσαν την για να ξαναρχίσουν το 1982 με ειδική χρηματοδτηση και στχο την απο-
οπάτρας και Διοσκουρίδη των οποί- οικοσκευή ήταν τραπέζια με κατάκο- τελεσματικτερη προστασία των μνημείων.
ων τα αγάλματα σε φυσικ μέγεθος σμα μέλη, καθίσματα, ηλιακά ρολ-

Kούρος απ παριαν μάρμαρο, περί τα Σε ένα μαγειρείο της Δήλου βρέθηκε μεγάλος αριθμς διαφορετικών μαγειρικών σκευών, που φανερώνουν μια κοι-
550–540 π.X. νωνία με εκλεπτυσμένες διατροφικές συνήθειες που το φαγητ δεν ήταν μονάχα ανάγκη, αλλά κυρίως απλαυση.
Oμοιώματα ανδρών δεμένων χειροπδαρα και μολύβδινοι τροχοί. Xρησιμο-

ποιούνταν σε μαγικές τελετές για να «δέσουν» ή να ξαναφέρουν πίσω άστα-
τους εραστές.
για, λεκάνες, λιοτρίβια, μέτρα βά- ριθμού ατμων απ λη σχεδν τη
ρους (τα γνωστά σηκώματα), μέτρα λεκάνη της Mεσογείου. Aπ το πλή-
υγρών, σκεύη μαγειρικά και επιτρα- θος αυτ των ευρημάτων έγινε προ-
πέζια, αντικείμενα για τον καλλωπι- σπάθεια να εκτεθούν τα πιο αντιπρο-
σμ και την ενδυμασία, φωτιστικά, σωπευτικά σε μια αίθουσα, ώστε να
είδη διακσμησης εσωτερικού χώ- έχει κανείς κατά το δυνατ ολοκλη-
ρου ή οικιακής λατρείας διαφρων ρωμένη εικνα του βιοτικού επιπέ-
θεοτήτων, πως τα αγαλμάτια απ δου της πολυάνθρωπης αυτής π-
μάρμαρο, πηλ ή λίθο, η χρήση πολ- λης. Eκτίθενται, επίσης, λίγα απ τα
λών απ τα οποία ήταν αντίστοιχη με 15.000 περίπου σφραγίσματα (ρύποι
τις σημερινές εικνες στα εικονο- με την αρχαία ορολογία). Πρκειται
στάσια των σπιτιών. για μακρστενα, συνήθως, μικρά
κομμάτια πηλού που έχει στην κύρια
Σφραγίσματα ψη απ ένα ως πολλά αποτυπώματα
σφραγίδων. Oι ρύποι αυτοί χρησιμο-
H Δήλος είναι ο τπος στον οποίο ποιούνται για να εξασφαλίζουν τα
έχει σωθεί πολύ υλικ απ την καθη- κλειστά έγγραφα ή τις επιστολές, ώ-
μερινή ζωή των κατοίκων της, στον ι- στε να μην ανοίγονται απ αναρμ-
διωτικ τομέα πως είχε διαμορφω- δια πρσωπα πως περίπου το σημε- Tο μαγείρεμα γινταν σε εστίες με ξύλα ή σε εσχάρες με άνθρακες. H εικονι-
θεί στην ελληνιστική εποχή με την ριν βουλοκέρι. Tα περισστερα ζμενη εσχάρα έχει διαφορετικές θέσεις στις οποίες τοποθετούνταν οι χύ-
εισροή και εγκατάσταση μεγάλου α- Συνέχεια στην 26η σελίδα τρες αναλγως αν το φαγητ έπρεπε να ψηθεί σε χαμηλή ή δυνατή φωτιά.

O στρατηγς Γάιος Oφέλλιος. Aπ τους σημαντικτερους ανδριάντες σε υπερφυσικ μέγε- Γυναικείο ειδώλιο. Oι γυναίκες φορούσαν κομψούς πολύπτυ-
θος που σώθηκε έως τις μέρες μας. χους χιτώνες και λεπτά ιμάτια.
Συνέχεια απ την 25η σελίδα πλήρη πολεμική εξάρτηση αποτε-

σφραγίσματα χρονολογούνται στο β΄ λούν εξαίρετα δείγματα της μυκη-
μισ του 2ου και στις αρχές του 1ου ναϊκής μικροτεχνίας (13ου αι. π.X.).
αι., αλλά έχει και μερικά απ το τέ- Σε ένα δεύτερο μεγάλο σύνολο που
λος του 3ου αι. π.X. Tο εύρημα αυτ βρέθηκε στα θεμέλια του αρχαϊκού
των σφραγισμάτων είναι πολύτιμο, Hραίου ανήκει και η κεραμική, η ο-
επειδή διασώζει στις παραστάσεις ποία περιλαμβάνει ωραιτατα δείγ-
του λο σχεδν το θεματολγιο της ματα αγγειογραφίας τοπικών εργα-
ελληνιστικής εποχής και αποδίδει στηρίων και λίγα αττικά της ύστερης
αρκετά πιστά τα ενδιαφέροντα και γεωμετρικής εποχής· μεγάλο, επί-
τις τάσεις, θρησκευτικές και καλλι- σης, αριθμ ωραίων κορινθιακών αγ-
τεχνικές της δηλιακής κοινωνίας. γείων του τέλους 8ου–7ου αι., κυ-
κλαδικών του 7ου, καθώς και κοριν-
Kεραμική θιακών και αττικών του 6ου αι. Oλα
αυτά αποτελούσαν προσφορά στη
H έκθεση του Mουσείου συμπλη- μεγάλη θεά, την Hρα και δείχνουν
ρώνεται με δύο ακμη αίθουσες που πσο σεβάσμιο θεωρείτο το νησιώτι-
περιλαμβάνουν θαυμάσια κεραμική, κο αυτ ιερ, ήδη απ τα πρώιμα ι-
κυρίως του 8ου αι. π.X. έως το τέλος στορικά χρνια, ώστε να υπάρχουν
του 6ου αι. π.X., καθώς και λίγα μι- τσο πολύτιμα αντικείμενα, απ ,τι
κροαντικείμενα απ ένα σύνολο που κυκλοφορούσε στην ττε γνωστή α-
βρέθηκε στα θεμέλια του παλιού γε- γορά, ως αναθήματα χι μνο στην
ωμετρικού Aρτεμισίου. Tα πλακίδια κύρια θετητα, αλλά και σε άλλες
Xρυσά κοσμήματα. Eκτς απ χρυσά και ασημένια υπήρχαν και φθηντερα απ ελεφαντοστ με τις εγχάρακτες περιφερειακές θα ’λεγε κανείς, για
γυναικεία κοσμήματα απ υαλμαζα ή επιχρυσωμένο χαλκ (οι φωτογραφίες και ανάγλυφες παραστάσεις πάλης την περίπτωση αυτή, έστω και μεγά-
του κειμένου είναι του κ. Π. Xατζηδάκη). θηρίων, αλλά και του πολεμιστή με λες θετητες.

H Aγορά των Iταλών. Mία απ τις σημαντικτερες παροικίες ξένων που έδρασαν στη Δήλο ήταν εκείνη των Iταλών, οι οποίοι ήταν οργανωμένοι σε διάφορους
επαγγελματικούς συλλγους: Eρμαϊστές, Aπολλωνιαστές, Ποσειδωνιαστές κ.ά. (φωτ.: Γαλλική Aρχαιολογική Σχολή Aθηνών).
Διεθνές λιμάνι
O ανθηρς οικονομικς βίος της Δήλου και η εξέλιξή της σε κέντρο διαμετακομιστικού εμπορίου
Tου Παντελή M. Nίγδελη σε ιδιώτες. Tα έξοδά του αφορούσαν π.X. έως το 167 π.X. που συμπίπτει με της δηλιακής κοινωνίας για τους ο-
Eπικ. καθηγητή Tμήματος Iστορίας στις αμοιβές εργολάβων που επι- τη «διεύρυνση» θα λέγαμε της δη- ποίους η γη του Iερού αποτελούσε –
και Aρχαιολογίας του AΠΘ σκεύαζαν ή έκτιζαν νέα κτίρια στο Iε- λιακής οικονομίας. σύμφωνα και με την ιδεολογία της
ρ
, αλλά και στις δαπάνες για την H αποχώρηση των Aθηναίων, που τάξης τους– επιθυμητή συμπληρω-
OTAN το 315 π.X. ο Aντίγονος Mον
- προμήθεια πληθώρας αναγκαίων α- έως το 316 σχεδ
ν μονοπωλούσαν ματική πηγή πλούτου. Tο αποτέλε-
φθαλμος ίδρυε το Kοιν
των Nησιω- γαθών. ως μισθωτές τα κτήματα του Iερού, σμα αντανακλάται μεταξύ των άλλων
τών (ένα είδος ομοσπονδίας των π
- Στοιχεία για την οικονομική ιστο- ήταν φυσικ
να προκαλέσει προσω- στα πρ
σωπα των ενοικιαστών, που
λεων του κεντρικού Aιγαίου) ορίζο- ρία της π
λης, περιέχουν επίσης ορι- ρινή αστάθεια στην οικονομία της σύμφωνα με τους καταλ
γους των ε-
ντας ως έδρα τη Δήλο, άρχιζε μια σμένα απ
τα τριακ
σια περίπου π
λης και ειδικ
τερα στον τομέα της πομένων ετών είναι τα ίδια ή προέρ-
νέα φάση της ιστορίας του νησιού. H προξενικά της ψηφίσματα με τα ο- γεωργίας. Mεταξύ των Δηλίων ανα- χονται απ
τις ίδιες σημαντικές οικο-
Δήλος απαλλασσ
ταν απ
μακρ
- ποία παραχωρούνται σε ξένους απ
πτύχθηκε επί δεκαπέντε περίπου γένειες της π
λης.
χρονη αθηναϊκή κατοχή και απο- διάφορες περιοχές του ελληνικού χρ
νια έντονος ανταγωνισμ
ς με α-
κτούσε την πολιτική της ανεξαρτη- κ
σμου ποικίλα προν
μια, μεταξύ ντικείμενο την απ
κτηση του δικαιώ- Tο λιμάνι
σία, καθεστώς που διήρκεσε έως το άλλων και οικονομικού ενδιαφέρο- ματος μίσθωσης για μικρά χρονικά
167 π.X. ντος,
πως λ.χ. το δικαίωμα απ
κτη- διαστήματα (εν
ς, δύο ή και τριών ε- Στις οικονομικές δραστηρι
τητες
Για την οικονομική ιστορία της μι- σης έγγειας περιουσίας στη Δήλο (έ- τών). Παράλληλα με την αύξηση των του πληθυσμού του νησιού θα πρέπει
κρής π
λης (που κατά μια θεωρία α- γκτησις) ή απαλλαγής απ
δασμούς εσ
δων του Iερού σημειώθηκαν πολ- φυσικά να προστεθούν και άλλες,
-
ριθμούσε μ
λις περί τους 1.200 κα- (ατέλεια). Oικονομικού ενδιαφέρο- λές περιπτώσεις,
που μεσαίοι ή και πως η αλιεία και η βιοτεχνία, καθώς
τοίκους) διαθέτουμε ικανοποιητική ντος είναι επίσης ο ν
μος που ρύθμι- μικροί μισθωτές παραβίαζαν τις υπο- και εκείνες που εξελίσσονταν γύρω
τεκμηρίωση χάρη κυρίως στα οικο- ζε τη διαχείριση των κτημάτων του χρεώσεις τους. Για την ομαλοποίηση απ
το λιμάνι της π
λης, με άλλα λ
-
νομικά στοιχεία που περιέχει το αρ- Iερού (ιερά συγγραφή), καθώς επί- της κατάστασης οι Δήλιοι ψηφίζουν για το εμπ
ριο και η είσπραξη των μι-
χείο των Iεροποιών, των αρχ
ντων σης και ορισμένα συμβ
λαια των ιε- το 299 π.X. την «ιερά συγγραφή», με σθωμένων λιμενικών δασμών. O κα-
δηλαδή που διαχειρίζονταν την περι- ροποιών με εργολάβους κατασκευα- την οποία
χι μ
νο επανεισάγουν τη θορισμ
ς της σημασίας αυτών των
ουσία του περίφημου Iερού του στικών ιερών. δεκαετή μίσθωση των κτημάτων που τελευταίων δραστηριοτήτων για την
Aπ
λλωνα. Mέσα απ
τις εγγραφές Tα βασικά χαρακτηριστικά που ίσχυε πριν απ
το 315, αλλά καθορί- οικονομία της Δήλου προϋποθέτει
του παρακολουθούμε και το ύψος προκύπτουν απ
την ανάλυση των ζουν αυστηρ
τατες διατάξεις στις ο- την απάντηση στο καίριο για την οι-
και το είδος των εσ
δων και εξ
δων στοιχείων των παραπάνω πηγών μας ποίες προβλέπονται μέχρι και αφαί- κονομική φυσιογνωμία της π
λης ε-
του για περισσ
τερο απ
ενάμιση αι- επιτρέπουν να διακρίνουμε την οικο- ρεση μέρους ή του συν
λου της ακί- ρώτημα, αν ήδη απ
τις αρχές του
ώνα. Tα έσοδά του προέρχονταν απ
νομική ιστορία της ανεξάρτητης Δή- νητης και κινητής περιουσίας του μι- 3ου αι. π.X. η Δήλος εξελίσσεται σε έ-
τις μισθώσεις των είκοσι μεγάλων α- λου σε δύο υποπερι
δους: την πρώ- σθωτή ή των εγγυητών σε περίπτω- να διεθνές λιμάνι διαμετακομιστικού
γροκτημάτων του (τεμένη) και των τη, απ
το 314 έως τα μέσα περίπου ση που δεν εκπλήρωναν τις υποχρε- εμπορίου. Στη διεθνή έρευνα έχουν
πολυάριθμων κατοικιών του (ιεραί του 3ου αι. π.X. κατά την οποία το ώσεις τους. Tο μέτρο αυτ
είχε ως α- διατυπωθεί ως προς το ερώτημα αυ-
οικίαι), καθώς επίσης και απ
τους νησί εξελίσσεται σε κέντρο της τοπι- ποτέλεσμα να περιορισθεί ο αριθμ
ς τ
διαμετρικά αντίθετες απ
ψεις.
τ
κους των δανείων που παραχω- κής οικονομίας των Kυκλάδων, και των ενδιαφερομένων ενοικιαστών Σύμφωνα με ορισμένους ερευνητές,
ρούσαν οι αξιωματούχοι στην π
λη ή τη δεύτερη, απ
τα μέσα του 3ου αι. μεταξύ των πλουσι
τερων μελών Συνέχεια στην 28η σελίδα

Συνέχεια απ την 27η σελίδα Eπιγραφή Iερο- σφαλώς σε πολύ μικρ
τερη κλίμακα
που στηρίζονται κυρίως στο μεγάλο ποιών, απ τις απ

,τι οι συμπατριώτες τους που
αριθμ
και την καταγωγή των προξέ- παλαιτερες θα αρχίσουν να κατακλύζουν τη Δή-
νων του 3ου αι. π.X., η Δήλος υπήρξε της Δήλου, περί λο μετά το 167 π.X. Mέτριας κλίμα-
κατά τον 3ο αι. π.X. το κύριο λιμάνι το 310 π.X. Oι κας θα πρέπει να ήταν και το δουλε-
μέσω του οποίου διεξήγετο το εμπ
- Iεροποιοί –άρ- μπ
ριο που αρχίζει να αναπτύσσεται
ριο των σιτηρών της Mαύρης Θάλασ- χοντες που δια- στο νησί απ
τα τελευταία χρ
νια
σας, ενώ στις αρχές του 2ου αι. π.X. η χειρίζονταν την του 3ου αι. π.X.
P
δος ως ηγεμονική δύναμη του Kοι- περιουσία του Oτι αυτού του είδους η διεύρυνση
νού των Nησιωτών της αφαίρεσε τον Iερού του Aπλ-
της δηλιακής οικονομίας είχε επι-
λωνα– ανέγρα-
έλεγχο αυτού του εμπορίου. H διαμε- πτώσεις στις οικονομικές δραστη-
φαν τους λογα-
τρικά αντίθετη άποψη θεωρεί
τι το ριασμούς του ρι
τητες των Δηλίων που ζούσαν α-
εμπ
ριο της Δήλου έως το 167 π.X. Iερού σε επι- π
το εμπ
ριο, και κυρίως απ
την ε-
ουδέποτε κάλυψε ανάγκες μεγαλύ- γραφές οι οποί- νοικίαση των λιμενικών δασμών της
τερες απ
αυτές που είχε η π
λη και ες αποτελούν π
λης, είναι προφανές. Aντίθετα, α-
τα γειτονικά νησιά. σημαντική πηγή π
τα στοιχεία που διαθέτουμε, οι
Tα δασμολογικά έσοδα της Δήλου πληροφοριών νέες οικονομικές συνθήκες δεν φαί-
σε σύγκριση με τα αντίστοιχα ποσά για την οικονο- νεται να μετέβαλαν ουσιαστικά την
που γνωρίζουμε π.χ. για τη P
δο απ
μική κατάσταση οικονομική συμπεριφορά του υπ
-
τον 2ο αι. π.X. δείχνουν
τι η αξία των της αρχαίας Δή- λοιπου πληθυσμού της μικρής π
λης
διαμετακομιζ
μενων εμπορευμάτων λου (φωτ.: Γαλ- και να επηρέασαν τις οικονομικές
στο λιμάνι της Δήλου υπήρξε έως το λική Aρχαιολο- δομές της δηλιακής κοινωνίας.
250 π.X. εξαιρετικά χαμηλή, για να υ- γική Σχολή Aθη- Oσον αφορά τους λ
γους που οδή-
ποστηρίξει κανείς την πρώτη απ
τις νών). γησαν στην ανάδειξη της Δήλου σε
προαναφερθείσες απ
ψεις. Σύμφω- σημαντικ
λιμάνι του διαμετακομι-
να με ορισμένους υπολογισμούς, η στικού εμπορίου του Aιγαίου είναι
αξία τους ανερχ
ταν σε 236.000 δρχ. σαφές
τι η εξέλιξη αυτή οφειλ
ταν
το 279 π.X., 297.000 δρχ. το 278 π.X. στην εύνοια των μεγάλων δυνάμεων
και 247.000 δρχ. το 250 π.X. Tα ποσά που ασκούσαν επιρροή στην περιο-
αυτά συγκριν
μενα με το ποσ
των χή. Kαι ήταν ακριβώς οι ηγετικοί κύ-
25.000.000 δρχ. που γίνεται δεκτ
για κλοι μιας απ
αυτές, δηλαδή της Pώ-
την αξία των διακινούμενων εμπο- μης, που το 167 π.X. αποφάσισαν να
ρευμάτων μέσω του λιμανιού της P
- μετατρέψουν την Δήλο σε ελεύθερη
δου πριν απ
το 167 π.X. δείχνουν
- ζώνη εμπορίου. Προηγουμένως είχαν
τι ο
γκος των εισαγομένων και εξα- φροντίσει να εκτοπίσουν τον πληθυ-
γομένων προϊ
ντων στο λιμάνι της σμ
της και να παραχωρήσουν το νη-
Δήλου ως τα μέσα περίπου του 3ου σί εν είδει δωρεά στους Aθηναίους,
αι. π.X. ήταν περιορισμένος. Aν μάλι- επιφορτίζοντάς τους απλά με τη διοί-
στα τα δεδομένα αυτά συνδυαστούν κηση του,
πως φαίνεται απ
το γε-
με ορισμένες αποσπασματικές πλη- γον
ς
τι ο διοικητής του (επιμελη-
ροφορίες για τη δράση εμπ
ρων σι- τής) ήταν Aθηναίος. H απ
φαση των
ταριού στο νησί, καθιστούν πιθαν
- Pωμαίων να ανακηρύξουν το λιμάνι
τερη την άποψη
τι την περίοδο αυτή της Δήλου σε ελεύθερη (αδασμολ
-
το εμπ
ριο της Δήλου αφορούσε κυ- γητη) εμπορική ζώνη υπήρξε πολιτι-
ρίως στην εισαγωγή και διανομή σι- κ
μέτρο που υπαγορεύθηκε απ
τη
τηρών με τα οποία καλύπτονταν οι ε- βούλησή τους να περιορίσουν τη δύ-
πισιτιστικές ανάγκες της π
λης και ναμη της P
δου, η οποία ως γνωστ
των γειτονικών νησιών. H γενική ει- στηριζ

ταν στα έσοδα του λιμανιού
κ
να που μεταδίδουν οι πηγές μας και τον εμπορικ
της στ
λο.
σε σχέση με την οικονομική φυσιο- Mέσα σε λίγες δεκαετίες –ιδιαίτερα
γνωμία της Δήλου ως τα μέσα 3 αι. μετά την καταστροφή της Kορίνθου
π.X. είναι τελικά η εικ
να του κέ- (146 π.X.)– το ελεύθερο λιμάνι της
ντρου μιας περιφερειακής οικονομι- Δήλου εξελίχθηκε στον κύριο μηχανι-
κής εν
τητας την οποία συναπαρτί- σμ
μέσω του οποίου διεκπεραιων
-
ζουν κυρίως οι Kυκλάδες. Δεν χωρεί ταν το εμπ
ριο μεταξύ Aνατολής και
αμφιβολία
τι στη δημιουργία αυτής Δύσης. Mε τον τρ
πο αυτ
εξυπηρε-
της περιφέρειας συνέβαλε η επιλογή φών της δεν αφήνουν περιθώρια αμ- 239 και 229 π.X. ο Mακεδονας μονάρ- τούνταν οι ανάγκες της ανανεωμένης
του νησιού ως διοικητικού κέντρου φιβολίας
τι τούτο γνωρίζει σημαντι- χης Δημήτριος B΄ αποστέλλει στο νη- (λ
γω των πρ
σφατων κατακτήσεων
του Kοινού των Nησιωτών. Παράλλη- κή αύξηση. Eτσι θα πρέπει να εξηγη- σί αξιωματούχο του (σιτώνη) για την στην Aνατολή) ρωμαϊκής κοινωνίας
λα
μως δεν θα πρέπει να υποτιμηθεί θεί λ.χ. το γεγον
ς
τι η π
λη συνά- αγορά σιταριού. σε είδη πολυτελείας, αλλά και της α-
και η συμβολή του Iερού του Aπ
λ- πτει το 217 π.X. δάνειο 10.000 δραχ- Tην ποιοτική διεύρυνση του εμπο- ναπτυσσ
μενης ρωμαϊκής οικονομίας
λωνα. Kαι αυτ
γιατί το περίφημο Iε- μών με το Iερ
για τη βελτίωση των ρίου της Δήλου εξάλλου αποδεικνύ- –ιδιαίτερα του αγροτικού και βιοτε-
ρ
προσήλκυε τους νησιώτες
χι μ
- λιμενικών εγκαταστάσεών της ή
τι ει το γεγον
ς
τι μεταξύ των προξέ- χνικού της τομέα– σε έμπειρα χέρια
νο ως θρησκευτικ
κέντρο, αλλά και στα τέλη του 3ου και τις αρχές του νων που αρχίζει να τιμά η π
λη ήδη σκλάβων. Tο αποτέλεσμα των νέων ε-
ως οικονομικ
ς παράγοντας, εφ
σον 2ου αι. π.X. τα ενοίκια των ιερών οι- απ
τις αρχές του 2ου αι. π.X. περι- ξελίξεων ήταν η δημιουργία εν
ς διε-
πλούσιοι Kυκλαδίτες μίσθωναν τα κιών –ιδιαίτερα εκείνων που βρίσκο- λαμβάνονται μεμονωμένα πρ
σωπα θνούς λιμένα στην καρδιά του Aιγαί-
κτήματα και τις οικίες του ή ανελάμ- νταν στο λιμάνι και χρησιμοποιού- απ
σημαντικές εμπορικές π
λεις ου, φαιν
μενο που
μοι
του δεν είχε
βαναν ως εργολάβοι τις επισκευές ή νταν για εμπορικούς σκοπούς– αυξά- της Συρίας,
πως την Aραδο, την Σι- γνωρίσει ποτέ η περιοχή.
τις νέες κατασκευές του. νονται σημαντικά σε σύγκριση με δώνα και την Tύρο, ενώ μεταξύ των
την προηγούμενη περίοδο, προφα- ετών 185 και 175 π.X. οι αποθηκευ-
Διαμετακομιστικ νώς λ
γω της μεγάλης ζήτησης απ
τές εμπορευμάτων και πλειοκτήτες
Kοσμοπολίτικος
εμπριο ξένους εμπ
ρους. Oτι στο λιμάνι της της Λαοδικείας στη Φοινίκη, δηλ. της χαρακτήρας
Δήλου διεκπεραιώνεται πλέον ένα Bηρυτού (οι εν Λα[οδικείαι] τη εν
H εικ
να αυτή αρχίζει να μεταβάλ- σημαντικ
μέρος του διεθνούς ε- Φοικίκηι εγδοχείς και να[ύκληροι]) Tον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα της
λεται ποσοτικά και ποιοτικά απ
τα μπορίου του Aιγαίου συνάγεται έμ- ανεγείρουν άγαλμα προς τιμή αξιω- Δήλου αποδεικνύουν οι πληροφο-
μέσα του 3ου αι. π.X. Mολον
τι δεν μεσα και απ
την παρουσία σε αυτήν ματούχου του βασιλιά της Συρίας ρίες που διαθέτουμε σχετικά με τη
είμαστε σε θέση να υπολογίσουμε ξένων τραπεζιτών στους οποίους με- Σελεύκου του Δ΄. Tο εμπ
ριο που σύνθεση του πληθυσμού της, ο οποί-
τον
γκο του διαμετακομιστικού ε- τά το 200 π.X. προστίθενται τραπεζί- διεξήγαγαν τα πρ
σωπα αυτά αφο- ος σύμφωνα με ορισμένους υπολογι-
μπορίου της Δήλου την περίοδο αυ- τες απ
τη Σικελία και την Kάτω Iτα- ρούσε είδη πολυτελείας, κυρίως α- σμούς έφτανε τις 20.000 με 30.000,
τή, τα οικονομικά στοιχεία και οι υ- λία. Στο ίδιο συμπέρασμα οδηγεί άλ- ρώματα, τα οποία εισήγαγαν απ
την προσέγγιζε δηλαδή μεγέθη μεγάλων
π
λοιπες πληροφορίες των επιγρα- λωστε το γεγον
ς
τι μεταξύ του Aνατολή και πουλούσαν στο νησί α- ελληνικών π
λεων. Kύρια πηγή πλη-

ροφ
ρησης και για την οικονομική ι- που μετέφεραν στη Δήλο και οι Aιγύ-
στορία αυτής της περι
δου αποτε- πτιοι έμποροι ύστερα απ
την ανα-
λούν οι επιγραφές (αφιερώσεις, ανα- διοργάνωση που γνώρισε το εμπ
ριο
θήματα, κατάλογοι, κ.λπ.), ιδιαίτερα των Πτολεμαίων τον 2ο αι. π.X. Tούτο
αυτές που σχετίζονται με τη δράση δεν σημαίνει
μως
τι οι Aιγύπτιοι
των διαφ
ρων ξένων που εργάζο- δεν χρησιμοποίησαν τη Δήλο ως απο-
νταν στο νησί και ζούσαν σε αυτ

- θήκη των σιτηρών που η χώρα τους
σο διαρκούσε η εργασίας τους. παρήγαγε σε μεγάλη αφθονία. M
νο
Mια απ
τις σημαντικ
τερες, αν
- που
σον αφορά το προϊ
ν αυτ
θα
χι η σημαντικ
τερη, παροικία ξένων πρέπει να γίνει δεκτ

τι διακινού-
που έδρασαν στη Δήλο ήταν εκείνη νταν και απ
άλλα μεγάλα λιμάνια
-
των Iταλών (Italici / Iταλικοί). Tα μέλη πως του Πειραιά και της P
δου.
της ήσαν οργανωμένα σε διάφορους Oσο για τους Iταλούς, ενώ αρχικά
επαγγελματικούς συλλ
γους που περιορίζονταν σε ρ
λο αγοραστού
συνήθως ονομάζονται με βάση μια των προϊ
ντων που ζητούσαν οι αγο-
προστάτιδα θε
τητα λ.χ. Eρμαϊσταί, ρές της Iταλίας, με την πάροδο του
Aπολλωνιασταί, Ποσειδωνιασταί, ή χρ
νου άρχισαν να ισοσκελίζουν (εν-
παίρνουν το
νομά τους απ
το εί- νοείται εν μέρει) το αρνητικ
για αυ-
δος του εμπορίου που διεξάγουν π.χ. τούς ισοζύγιο των συναλλαγών με
olearii / ελαιοπώλαι, κατάγονται δε την Aνατολή διαθέτοντας στην τοπι-
απ

λα σχεδ
ν τα μέρη της ιταλικής κή αγορά της Δήλου και των άλλων
χερσονήσου. Περί τα τέλη του 2ου ελληνικών π
λεων τα φημισμένα κρα-
αι. π.X., προφανώς κατά το παρά- σιά και λάδια της ιταλικής χερσονή-
δειγμα των εμπ
ρων της Bηρυτού, οι σου. O τομέας τον οποίο μονοπωλού-
Iταλοί κτίζουν τη λεγ
μενη ιταλική σαν ήταν εκείνος των τραπεζικών συ-
παστάδα που αποτέλεσε το κοινωνι- ναλλαγών,
πως συνέβαινε άλλωσε
κ
, θρησκευτικ
εθνικ
και εμπορικ
σε ολ
κληρη την Eλλάδα και την Aλε-
κέντρο τους. ξάνδρεια της Aιγύπτου. Tιμητική επι-
Eντυπωσιακή είναι η παρουσία των γραφή με την οποία οι Ποσειδωνια-
ξένων που κατάγονταν απ
τη Συρία στές της Bηρυτού τιμούν Pωμαίο
και ειδικ
τερα απ
τις δυο μεγάλες τραπεζίτη για το δάνειο που τους πα-
εμπορικές π
λεις της Φοινίκης, την ρέσχε δείχνει το διεθνή χαρακτήρα
Tύρο και τη Bηρυτ
. Oι έμποροι (έ- των εργασιών που ασκούσαν οι «εν
μποροι), οι πλοιοκτήτες (ναύκληροι) Δήλω τραπεζίται», οι οποίοι στην
και οι αποθηκευτές εμπορευμάτων πλειον
τητά τους κατάγονταν απ
(εγδοχείς) των π
λεων αυτών ήταν την ιταλική χερσ
νησο. Tο φαιν
μενο
οργανωμένοι σε δυο συλλ
γους, «το δεν θα πρέπει να προκαλεί έκπληξη,
κοιν
των Tυρίων Hρακλειστών ε- εφ
σον οι τραπεζίτες της περι
δου
μπ
ρων και ναυκλήρων» και «το κοι- αυτής συνέχισαν την παράδοση που
ν
ν των Bηρυτίων Ποσειδωνιαστών Aμφορείς στο Mουσείο της Δήλου. Kρασί, λάδι, μέλι, αλίπαστα, σπρια, ξηροί είχε δημιουργηθεί στη Δήλο στο τέ-
καρποί μεταφέρονταν στο λιμάνι της Δήλου απ λο τον γνωστ κσμο, μέ-
εμπ
ρων, ναυκλήρων και εγδοχέων» λος της περι
δου της ανεξαρτησίας.
σα σε πήλινους αμφορείς (φωτ.: Π. Xατζηδάκης).
αντίστοιχα. O σύλλογος των Bηρυ-
τίων θεωρείται μάλιστα ο αρχαι
τε- βασιλείων του Π
ντου και της Kαπ- λιάδες δούλους, εξ ου και η παροιμία
ρος του νησιού, καθώς ήδη απ
τα παδοκίας. Πάντως, η μ
νη επιγραφή “έμπορα, πλεύσε, ξεφ
ρτωσε, τα πά-
Aνταγωνισμς
μέσα του 2ου αι. π.X., διέθετε το δικ
με την οποία έμποροι και ναύκληροι ντα έχουν πουληθεί”» (... η Δήλος δυ- και παρακμή
του θρησκευτικ
, εμπορικ
και εθνι- της Δήλου (οι καταπλέοντες εις Bυ- ναμένη μυριάδας ανδραπδων αυθημε-
κ
κέντρο που αρχιτεκτονικά παρου- θινίαν έμποροι και ναύκληροι) τι- ρν και δέξασθαι και αποπέμψαι ώστε Aυτή η εικ
να του διεθνούς εμπο-
σίαζε τη δομή εν
ς funduq, δηλαδή μούν κάτοικο της Nίκαιας, προφα- και παροιμίαν γενέσθαι δια τούτο· έ- ρίου και της ανθηρής οικονομικής
εν
ς κτιρίου που συνδύαζε να
, ι- νώς εξαιτίας των εξυπηρετήσεων μπορο, κατάπλευσον, εξελού, πάντα πέ- ζωής άρχισε να φθίνει απ
τις πρώ-
διωτικούς και εμπορικούς χώρους, που τους έκαμε εκεί, δεν αφήνει κα- πραται),
που βέβαια η λέξη «μυριά- τες δεκαετίες του 1ου αι. π.X., εξαι-
πως παρ
μοια κτίρια που βρέθηκαν μιά αμφιβολία
τι οι έμποροι του νη- δας» δε θα πρέπει να εκληφθεί κατά τίας ασφαλώς των αλλεπάλληλων
σε άλλες περιοχές
που δρούσαν σιού είχαν αναπτύξει σημαντικές ε- γράμμα αλλά απλά ως δηλωτική του πληγμάτων που δέχεται το νησί απ
Aνατολίτες έμποροι, λ.χ. στη Δού- μπορικές επαφές και προς αυτή τη μεγάλου αριθμού των δούλων που τους συνεργαζ
μενους με το Mιθρι-
ρα–Eυρωπ
(στον ποταμ
Eυφράτη). γεωγραφική κατεύθυνση. Aντίθετα, πουλούνταν εκεί. Tο γεγον
ς
τι το δάτη πειρατές. Σε διάστημα λιγ
τε-
Παράλληλα προς τους εμπ
ρους ο ρ
λος εμπ
ρων άλλων εθνικοτή- δουλεμπ
ριο αποτελούσε ένα απ
ρο απ
είκοσι χρ
νια η Δήλος λεηλα-
των δύο μεγάλων π
λεων της Φοινί- των,
πως λ.χ. εξελληνισμένων Σημι- τα σημαντικ
τερα, αν
χι το σημα- τείται δύο φορές (το 88 και 69) και
κης, στις (επιγραφικές) μαρτυρίες α- τών ή των γειτονικών ελληνικών π
- ντικ
τερο είδος εμπορίου της Δή- σημαντικ
τμήμα του πληθυσμού
ποτυπώνεται η δράση εμπ
ρων προ- λεων, υπήρξε περιορισμένος. λου, επιβεβαιώνει έμμεσα και η κα- της εξανδραποδίζεται. Kαι μολον
τι
ερχ
μενων απ
ακ
μη πιο απομα- Tα παραπάνω στοιχεία οδηγούν ταγωγή εμπ
ρων απ
τη Συρία, τη το 54 π.X. αναφέρονται ακ
μη Aθη-
κρυσμένες περιοχές της Aνατολής, στο συμπέρασμα
τι το λιμάνι της Bιθυνία, την Kαππαδοκία και τον Π
- ναίοι, Pωμαίοι και Eλληνες «οικού-
πως λ.χ. απ
την Aραβία, τη Bα- Δήλου αποτέλεσε π
λο έλξης κατά ντο: οι περιοχές αυτές,
πως είναι ντες την νήσον», η Δήλος στο δεύτε-
κτριανή κ.ά. Aξιοσημείωτη είναι επί- κύριο λ
γο για τους εμπ
ρους που γνωστ
, συγκαταλέγονταν μεταξύ ρο μισ
του 1ου αι. π.X. δεν είναι τί-
σης η παρουσία εμπ
ρων απ
την Aί- καταγ
ταν απ
την Iταλία, τη Συρία, των κυρι
τερων τροφοδοτών του ποτε άλλο παρά μια άσημη αθηναϊκή
γυπτο, οι οποίοι φαίνεται
τι δεν την Aίγυπτο και τη M. Aσία. αρχαίου κ
σμου σε δουλική εργασία. κληρουχία. Aλλά για αυτήν την εξέ-
δρούσαν μεμονωμένα αλλά
τι συ- H Δήλος χαρακτηρίζεται επίσης ως λιξη δεν ήταν υπεύθυνες μ
νο οι
νεργάζονταν ως σύλλογος με την κέντρο συμψηφισμού (clearing προαναφερθείσες συνθήκες αστά-
κυβέρνηση της Aλεξάνδρειας, αν
Δουλεμπριο – house) της αξίας των εξωτικών εμπο- θειας που επικράτησαν στο Aιγαίο
κρίνουμε απ
την ονομασία «σύλλο- προϊντα ρευμάτων (κυρίως αρωμάτων) που κατά τον 1ο αι. π.X. H παρακμή της
γος των εν Aλεξανδρεία πρεσβυτέ- μέσα απ
τους δρ
μους των καραβα- Δήλου θα πρέπει να αποδοθεί κυ-
ρων εγδοχέων» με την οποία μας εί- H καταγωγή αυτών ακριβώς των ε- νιών έφθαναν απ
την Aραβία, την ρίως στον ανταγωνισμ
των μεγά-
ναι γνωστοί. μπ
ρων σε συνδυασμ
με άλλες Iνδία, τη Bακτρία και ίσως την Kίνα λων λιμανιών της Iταλίας (κυρίως
Σε αντίθεση με τις παραπάνω πα- πληροφορίες που μας δίνουν αρχαί- στα λιμάνια της Συρίας. Mαζί με τα των Πουτε
λων) και στο γεγον
ς
τι
ροικίες, οι πληροφορίες που διαθέ- οι συγγραφείς, επιγραφές και αρχαι- προϊ
ντα αυτά οι έμποροι της Aνατο- ήδη απ
τις πρώτες δεκαετίες του
τουμε για τις εμπορικές σχέσεις α- ολογικά ευρήματα μας επιτρέπουν λής μετέφεραν και άλλα προϊ
ντα πο- αιώνα αρχίζουν να καθιερώνονται α-
νάμεσα στις διάφορες περιοχές της να σχηματίσουμε μια ικανοποιητική λυτελείας που παρήγαγαν παραδο- πευθείας εμπορικές σχέσεις ανάμε-
M. Aσίας και τη Δήλο είναι συνήθως εικ
να για την ποικιλία των προϊ
- σιακά οι παλαιές βιοτεχνίες της Aνα- σα στην Aνατολή και την Iταλία. Oι
έμμεσες και στηρίζονται κυρίως σε ντων που διαμετακομίζονταν στη τολής,
πως υφαντά, γυαλί, πορφύ- Pωμαίοι είχαν αρχίσει να εγκαταλεί-
αφιερώσεις του συν
λου των κατοί- Δήλο. Xαρακτηριστική είναι λ.χ. η ρα. Tα εξωτικά εμπορεύματα απ
τις πουν τα δημιουργήματά τους και κα-
κων της κοιν
τητας προς τιμήν προ- πληροφορία του Στράβωνα (XIV, 5, 2) ακτές της αντολικής Aφρικής και την νένας τοπικ
ς παράγοντας δεν ήταν
σώπων με πολιτική επιρροή,
πως
τι «η Δήλος μπορούσε σε μια ημέρα Aραβία φαίνεται
τι αποτελούσαν ση- σε θέση να ανατρέψει αυτήν την πο-
λ.χ. των ηγεμ
νων των ελληνιστικών να δεχθεί και να πουλήσει δέκα χι- μαντικ
μέρος των εμπορευμάτων ρεία της Δήλου προς την παρακμή.

Δήλος, η άλλη ψη
Aνεπαρκή κονδύλια, φύλαξη και συντήρηση απειλούν με καταστροφή το νησί – μνημείο
Δωμάτιο στην αναστηλωμένη οικία των Προσωπείων (2ου π.X. αι.). Στην αρι- Δωμάτιο στην οικία του Eρμή (2ου π.X. αι.) με ζωγραφισμένο κονίαμα που το
στερή γωνία τοιχογραφία θρυμματίζεται (φωτ.: Kαίτη Φούσκη). έχει καλύψει η υγρασία (φωτ. A. Aγγελετάκη).
Tης Aλεξάνδρας Aγγελετάκη και στους περιηγητές αρχαιολάτρεις, 1818, βρίσκεται στο Bρετανικ Mου- ανασκαφείς άνευ αξίας, χάθηκαν στα
Ξεναγού–αρχαιολ γου που απογύμνωναν το Iερ απ τα σείο. μπάζα ή στο βυθ της θάλασσας.
γλυπτά του. Tα καράβια των Bενετών, Φλωρε- Aκμα και ο Eλληνας αρχαιολγος
TON APXAIOΛOΓIKO χώρο της Δήλου Στα 1440 ο Φλωρεντινς Chris- ντινών και Γενοβέζων, φορτώνουν και έφορος Kυκλάδων Δ. Σταυρπου-
επισκέπτονται σήμερα 10 με 15 χιλιά- tophoro Buodelmonti περιγράφει το μάρμαρα απ τα μνημεία της Δήλου λος που έσκαψε το νεκροταφείο της
δες επισκέπτες το μήνα κατά μέσο - νησί σαν έναν κάμπο με ερείπια και α- επί αιώνες. Eνα απ τα λιοντάρια, α- Pήνειας απ το 1898 έως το 1900, α-
ρο, το καλοκαίρι, που φτάνουν με ναφέρει τι προσπάθησε με τους συ- φιέρωμα των Nαξίων, στις αρχές του ναφέρει στην έκθεση της ανασκαφής
σκάφη απ τα γύρω νησιά: τη Mύκονο ντρφους του να σηκώσει κομμάτια 6ου αι. π.X., αποσπάστηκε απ τον του τι αναγκάστηκε να πετάξει στη
κυρίως, αλλά και την Tήνο, τη Nάξο απ τον κολοσσιαίο Kούρο των Nα- Bενετ Πιζάνι το 1716 και βρίσκεται θάλασσα ,τι «ασήμαντο» δεν μπο-
και την Πάρο. Λίγοι είναι μως πια αυ- ξίων. Aγγλοι και Γάλλοι διεκδικούν σήμερα στην είσοδο του ναύσταθμου ρούσε να μεταφερθεί. Δεν μπορεί
τοί που γνωρίζουν την ιστορία της· οι την κεφαλή του αγάλματος, το οποίο της Bενετίας βέβαια κανείς να κατηγορήσει αυτού
περισστεροι αντικρίζουν ανυποψία- σύμφωνα με την επικρατέστερη πλη- Kολνες απ τη Δήλο στηρίζουν του είδους τις ενέργειες γιατί η επι-
στοι τα ερείπιά της. Θα μπορούσε, ά- ροφορία που παραδίδει ο Γάλλος καμάρες και στολίζουν τις εκκλησιές στήμη της αρχαιολογίας ήταν ττε
ραγε, αυτ το μοναδικ νησί–μνημείο Jacob Spon (1675), κβει τελικά ο Bε- της Mυκνου και της Tήνου, ενώ τα στα πρώτα βήματά της.
της πολιτισμικής μας κληρονομιάς να νετς διοικητής της Tήνου. Στα 1636, κιονκρανά τους χτίζονται στους τοί-
αναδειχθεί ποτέ και να αντιμετωπι- ο Γάλλος πρεσβευτής De La Haye α- χους. Oι Kυκλαδίτες χρησιμοποιούν Σήμερα
στεί με τη σοβαρτητα που του πρέ- ναφέρει τι είδε τους Aγγλους να τα μάρμαρα της Δήλου για υπέρθυρα,
πει ή θα μείνει ένας ερειπιώνας στη πριονίζουν το άγαλμα στα δύο. Aπο- κράσπεδα ή μαρμάρινες πορτωσίες, Kαι φτάνουμε στο σήμερα, που οι
μέση του Aιγαίου, ο οποίος κινδυνεύ- μένουν σήμερα τα μαρμάρινα λείψα- σε μια δεύτερη χρήση που μως ε- ανάγκες των αρχαιολογικών χώρων
ει να καταστραφεί ολοσχερώς; να του στα δυτικά του Aρτεμισίου, ντάσσεται στην πορεία της ιστορίας. στην Eλλάδα είναι αμέτρητες, με έ-
Mετά την καταστροφή του 88 και 69 μακριά απ τη βάση τους, ενώ μία πα- H αρπαγή σταματά το 1873, ταν ναν κρατικ μηχανισμ που εξακο-
π.X., η ακατοίκητη έκτοτε Δήλος πα- λάμη του βρίσκεται στο Mουσείο της αρχίζουν οι ανασκαφές των Γάλλων λουθεί να παραμένει ανεπαρκής και
ρέμεινε για αιώνες έρμαιο στους πει- Δήλου και τμήμα απ το πδι, που πή- και Eλλήνων αρχαιολγων. Πολλά α- δυσκίνητος. Tσο δυσκίνητος που
ρατές που λυμαίνονταν την περιοχή ρε μαζί του Aγγλος περιηγητής το π τα ευρήματα, που θεωρούσαν οι δεν βρήκε τρπο να απορροφήσει τα

εκατομμύρια του Πακέτου Nτελρ Tην 9η Aπριλίου 1990, η KA΄ Eφορεία
για το θέατρο της Δήλου, του οποίου έφτασε στο σημείο, με σήμα της στο
η δημοσίευση δεν έχει ακμα ολο- Λιμεναρχείο Mυκνου, να απαγο-
κληρωθεί απ τη γαλλική πλευρά. ρεύσει την προσέγγιση σκαφών στη
Πρέπει δε να σημειωθεί τι οι ανα- Δήλο επ’ αριστον μολοντι που τ-
σκαφές προχώρησαν με πολύ γοργ τε οι φύλακες ήταν εννέα.
ρυθμ απ τους Γάλλους αρχαιολ- Iδιαίτερα δύσκολη παραμένει και η
γους δημιουργώντας έτσι το μεγάλο διαβίωση των εργαζομένων στο νησί,
πρβλημα συντήρησης, το οποίο κα- που ας σημειωθεί τι ηλεκτροδοτή-
λείται τώρα η ελληνική Aρχαιολογική θηκε μλις το 1993. Oι αρχαιολογικοί
Yπηρεσία να αντιμετωπίσει μνη της. υπάλληλοι της Δήλου μένουν ολο-
Tα έργα αναστήλωσης και συντή- χρονίς σε μικρά σπίτια, που δεν συ-
ρησης απαιτούν, βέβαια, ειδικευμένο ντηρούνται συχνά και αυτ δημιουρ-
προσωπικ, τεχνίτες, γλύπτες, συ- γεί προβλήματα ειδικά το χειμώνα
ντηρητές, μηχανικούς και αρχαιολ- που οι καιρικές συνθήκες επιδεινώ-
γους, που είναι μως αναγκασμένοι νονται. Σε περίπτωση ανάγκης, δεν
να μένουν μακριά απ τις ανέσεις και έχουν καμιά δυναττητα αυτνομης
τις ευκολίες της εποχής τους, απο- μετάβασης στην κοντινή Mύκονο, α-
μονωμένοι συχνά επί πολλές ημέρες φού η υπηρεσία δεν διαθέτει καν
λγω των ισχυρών ανέμων. σκάφος. Oύτε υπάρχει τρπος επι-
Aπαιτούνται επίσης κονδύλια, τα ο- κοινωνίας μεταξύ τους στη διάρκεια
ποία δεν είναι ποτέ αρκετά για τις α- της βάρδιάς τους ή αργτερα, αφού
νάγκες του χώρου. Xρνο με το χρ- οι δύο ασύρματοι που διαθέτουν χά-
νο, ασεβεί η πραγματικτητα εις βά- λασαν και ο κεντρικς ασύρματος
ρος ενς μνημείου που περιλαμβά- μαζί με το τηλέφωνο είναι κλεισμένα
νεται, πως αναφέρει σκουριασμένη στο Mουσείο μετά τις 3 μ.μ. που φεύ-
πινακίδα στην είσοδο του χώρου, γουν οι επισκέπτες.
στον κατάλογο προστασίας Παγκ- Oι συνθήκες αυτές καθιστούν δύ-
σμιας Kληρονομιάς της OYNEΣKO. σκολη την πρσληψη του πολυάριθ-
Σκεπάζονται τα σπίτια της ελληνιστι- μου προσωπικού που απαιτείται για
κής πλης, γκρεμίζονται οι τοίχοι την αντιμετώπιση των αναγκών φύ-
τους, πέφτουν τα κονιάματά τους και λαξης και συντήρησης του χώρου,
χάνονται τα ψηφιδωτά των δαπέδων παρτι έχει δοθεί και πρσθετο οικο-
τους μπροστά στα μάτια των έκπλη- νομικ επίδομα για τους εργαζμε-
κτων επισκεπτών, ενώ η Eφορεία Kυ- νους εκεί.
κλάδων διαθέτει μνο τέσσερις ερ-
γάτες, δύο συντηρητές και ένα γλύ- Aναγκαιτητα
πτη για να σώσουν ,τι έχει απομεί-
νει. Oταν μάλιστα η έκταση του χώ- λήψης μέτρων
ρου είναι τέτοια που αυτοί οι τέσσε-
ρεις εργάτες δεν φτάνουν ούτε για H Δήλος του 1997 περιμένει τη
να καθαρίσουν το χώρο απ τα χρ- φροντίδα των αρμοδίων για να στα-
τα... Παράλληλα αυτοί οι λίγοι άν- ματήσει να είναι τπος εξορίας. H
θρωποι προσπαθούν να κάνουν τις α- πολιτεία και λοι μας πρέπει να προ-
Tο αρχαϊκ$ λιοντάρι της Δήλου στην είσοδο του ναύσταθμου της Bενετίας.
παραίτητες επισκευές στο κτίριο του στατεύσουμε την πολιτιστική μας
Tο κεφάλι του δεν είναι το αυθεντικ$.
Mουσείου, που κτίστηκε το 1905 και κληρονομιά. Aλλωστε με τη σημερινή
κατεστρέφεται απ την υγρασία και Tα λιοντάρια, έργα ναξιακά του απ άκρη σε άκρη, δυσκολεύει πε- εγκατάλειψη χώρων πως η Δήλος,
την πολυκαιρία. 6ου αι., στέκονται δίπλα στην Iερή ρισστερο ακμα το έργο των φυλά- αποδυναμώνεται και αυτ που τσα
Oι μνες περιοχές του Iερού και Λίμνη, ενώ το αλάτι και ο βοριάς κο- κων. Oι επισκέπτες παραβαίνοντας χρνια θέλουμε να πουλάμε και να
της πλης που διατηρούνται καλύτε- νιορτοποιούν τους κκκους του τους περιορισμούς, μιας και δεν υ- διαφημίζουμε: το τουριστικ μας
ρα, είναι σες καλύφθηκαν στη δεκα- μαρμάρου τους. Eίναι άραγε ανέφι- πάρχει κανείς να επιβλέπει, σκαρφα- προϊν, τα μνημεία που έφερναν και
ετία του ’50 με μια στρώση τσιμέντου. κτο να προστατευτούν αυτές οι λί- λώνουν στις πρτες των σπιτιών που φέρνουν τσους επισκέπτες στη
Oι περιοχές μως των νετερων ανα- γες λεπτομέρειες που απέμειναν είναι κλειστά, περνούν τα σχοινιά Eλλάδα. Aς μην ξεχνάμε τι το γειτο-
σκαφών σκεπάζονται λο και περισ- στα περίφημα λιοντάρια απ το χέρι που τους απαγορεύουν την είσοδο. νικ νησί, η Mυκονος, ένα απ τα πιο
στερο απ πυκνή βλάστηση και υπο- του έμπειρου γλύπτη που τα κατα- Oσοι, δε, τολμηροι κινηθούν στις πε- τουριστικά και ακριβά θέρετρα της
κύπτουν στην καταστροφή που προ- σκεύασε; ριοχές έξω απ τον άμεσα ορατ χώ- Eλλαδας, οφείλει πολλά στη γειτονι-
καλούν οι καιρικές συνθήκες. Tο ίδιο πρβλημα σταδιακής εξα- ρο, στις συνοικίες του Σταδίου ή του κή Δήλο και θα έπρεπε οι ίδιοι οι Mυ-
Στην Oικία των Προσωπείων, ένα φάνισης αντιμετωπίζουν και οι αμέ- Σκαρδανά, μπορούν να επιλέξουν κονιάτες και ο δήμος να ενδιαφερ-
απ τα πλουσιτερα σωζμενα σπί- τρητες επιγραφές που βρίσκονται πρωττυπο ενθύμιο και απ την ποι- θούν έμπρακτα. Δεν αρκεί ένα ε-
τια, η απλή γάζα που κάποτε κρατού- διάσπαρτες στο χώρο. Oι επιγραφές κιλία των ψηφιδωτών ή κεραμικών σπευσμένο σήμα ή κάποια τηλέφωνα
σε την τοιχογραφία στη θέση της, έ- αυτές μας δίνουν ανεκτίμητες πλη- που κείτονται παντού... Aλλωστε οι για προκήρυξη θέσεων έκτακτων φυ-
χει γίνει ένα με το κονίαμα και πέ- ροφορίες για τη διαχείριση του ιε- καννες συμπεριφοράς επιβάλλο- λάκων, κάθε φορά που το Mουσείο ε-
φτει κομμάτι κομμάτι πάνω στο ψη- ρού, την κίνηση στο εμπορικ λιμάνι νται απ ταμπέλες που βρίσκονται τοιμάζεται να κλείσει. Xρειάζεται ορ-
φιδωτ. Στην οικία του Eρμή τα κο- και την καθημερινή ζωή των κατοί- μνο στην είσοδο του αρχαιολογι- γάνωση και δημιουργία υποδομής τέ-
νιάματα καταστρέφονται απ την υ- κων του νησιού. Mνο σες έχουν κού χώρου, κι απ’ αυτές οι μισές εί- τοιας που να καθιστά εφικτή την ε-
γρασία και τα χρώματά τους χάνο- μεταφερθεί στο Mουσείο σώζονται. ναι σβησμένες. πάνδρωση της Δήλου με ικαν αριθ-
νται κάτω απ ένα πράσινο επίχρι- Eνα ακμα σημαντικ πρβλημα H ιστορία επαναλαμβάνεται κάθε μ φυλακτικού και εργατικού προσω-
σμα. Mλις πέρυσι, ύστερα απ το της Δήλου είναι ο ανεπαρκής αριθ- χρνο: το Mουσείο της Δήλου κλεί- πικού. Oλα αυτά μως έχουν μια βα-
1985–87, μια ομάδα συντηρητών και μς του φυλακτικού προσωπικού. νει απ έλλειψη φυλακτικού προσω- σική προϋπθεση, την ύπαρξη κον-
φοιτητών κατέγραψε απλώς τις φθο- Eνώ οι οργανικές θέσεις φυλάκων πικού και φτάνουν Iούλιο μήνα οι έ- δυλίων. Διαφορετικά το πρβλημα θα
ρές των κονιαμάτων. στο νησί είναι 27, έχουν φύγει με α- κτακτοι φύλακες που παραμένουν παραμένει και θα διαιωνίζεται, μνο
Πολλά απ τα ψηφιδωτά δαπεδα πσπαση οι περισστεροι, με αποτέ- στο νησί μέχρι το φθινπωρο. O δε που τώρα τη Δήλο δεν θα την κατα-
που δεν έχουν μεταφερθεί στο μου- λεσμα αυτή τη στιγμή το νησί να φυ- αριθμς των φυλάκων μειώνεται κά- στρέφουν οι λρδοι περιηγητές ούτε
σείο μένουν ασυντήρητα λγω έλλει- λάσσεται απ 6 μνιμους φύλακες θε χρνο αντί να αυξάνεται. Kατά οι Kυκλαδίτες μαρμαράδες, αλλά η α-
ψης προσωπικού, άλλα χάνονται κάτω και ένα νυχτοφύλακα. Tρεις απασχο- καιρούς υιοθετούνται διάφορα προ- διαφορία του ελληνικού κράτους.
απ τα χρτα που φυτρώνουν πάνω λούνται στο εκδοτήριο, ένας στο σωρινά μέτρα, πως η καθημερινή
τους ή κάθονται στοιβαγμένα σε σω- Mουσείο και υπάρχουν μνο δύο μέ- μετάβαση στρατευσίμων απ τη βά- Eυχαριστούμε τον κ. Kωνσταντίνο Tσάκο
ρούς, στις συνοικίες των Δηλιανών σα σε ολκληρο τον αρχαιολογικ ση της Aεροπορίας στη Mύκονο, ή η για τη συμβολή του στην ολοκλήρωση του
σπιτιών και στην αυλή του Mουσείου, χώρο. επιστράτευση λιμενικών οργάνων αφιερώματος. Eπίσης, τον κ. Παναγιώτη
Xατζηδάκη για το πλούσιο φωτογραφικ
απ την εποχή των ανασκαφών, περι- Tο γεγονς τι τα αρχαιολογικά που εκτελούν χρέη φυλάκων, χωρίς υλικ που ευγενώς μας παραχώρησε.
μένοντας τη συντήρησή τους. λείψανα απλώνονται πάνω στο νησί μως το πρβλημα να λύνεται ποτέ.

Η Καθημερινή 7 Ημέρες ΔΗΛΟΣ

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Η Καθημερινή 7 Ημέρες ΔΗΛΟΣ

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

A ΦIEPΩMA

KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997

KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997 - H KAΘHMEPINH 3

Συνέχεια απ την 2η σελίδα

4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997

KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997 - H KAΘHMEPINH 5

Συνέχεια απ την 5η σελίδα

6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997

KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997 - H KAΘHMEPINH 7

8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997

τωπισθούν αυτά τα προβλήματα.

KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997 - H KAΘHMEPINH 9

Iερά και λατρείες

ΣTH ΘPHΣKEYTIKH ιστορία της αρ-

10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997

Tο Iερ του Aπλλωνα

KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997 - H KAΘHMEPINH 11

12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997

KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997 - H KAΘHMEPINH 13

14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997

KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997 - H KAΘHMEPINH 15

Συνέχεια απ την 15η σελίδα αγέλαστοι, σοβαροί και βλοσυροί.

16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997

KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997 - H KAΘHMEPINH 17

Συνέχεια απ την 17η σελίδα ματα, γυμνές Aφροδίτες ή Δινυ-

18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997

KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997 - H KAΘHMEPINH 19

20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997

ΣTH ΔHΛO τα δάπεδα των ναών και

KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997 - H KAΘHMEPINH 21

22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997

Aρχαϊκά αγγεία στο Mουσείο της Δήλου.

Tης Φωτεινής Zαφειροπούλου έργο Nάξιου γλύπτη. Πρκειται για

KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997 - H KAΘHMEPINH 23

Συνέχεια απ την 23η σελίδα υποδέχονταν τον επισκέπτη ακρι-

24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997

Oμοιώματα ανδρών δεμένων χειροπδαρα και μολύβδινοι τροχοί. Xρησιμο-

KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997 - H KAΘHMEPINH 25

Συνέχεια απ την 25η σελίδα πλήρη πολεμική εξάρτηση αποτε-

26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997

KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997 - H KAΘHMEPINH 27

των γειτονικών νησιών. H γενική ει- στηριζ

28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997

KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997 - H KAΘHMEPINH 29

30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997

KYPIAKH 3 AYΓOYΣTOY 1997 - H KAΘHMEPINH 31

You might also like

Συνέχεια απ την 2η σελίδα

Συνέχεια απ την 5η σελίδα

Tο Iερ του Aπλλωνα

Συνέχεια απ την 15η σελίδα αγέλαστοι, σοβαροί και βλοσυροί.

Συνέχεια απ την 17η σελίδα ματα, γυμνές Aφροδίτες ή Δινυ-

Tης Φωτεινής Zαφειροπούλου έργο Nάξιου γλύπτη. Πρκειται για

Συνέχεια απ την 23η σελίδα υποδέχονταν τον επισκέπτη ακρι-

Oμοιώματα ανδρών δεμένων χειροπδαρα και μολύβδινοι τροχοί. Xρησιμο-

Συνέχεια απ την 25η σελίδα πλήρη πολεμική εξάρτηση αποτε-