การแขการแข

งขันดาราศาสตร โอลิโอลิ
งขันดาราศาสตร มปมกประดั
กระดับบชาติ
ชาติ ครั
ครั้ง้งทีที่่ 16
16(ระดั
(ระดั
บมับธมัยมปลาย)
ธยมปลาย)
โรงเรียนสามเสนวิทยาลัสามเสนวิ ย จังหวัทยา ดกรุจังงหวั
เทพมหานคร
ด กทม.
ขอขสอบภาควิ
อสอบภาควิเเคราะห
คราะหขขออมูมูลล3030เมษายน
เมษายน 25622562
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
ขอ 1. รังสีเอ็กซจากกาแล็กซีกัมมันต [70 คะแนน]
นักดาราศาสตรสามารถตรวจจับรังสีเอ็กซไดจากใจกลางกาแล็กซีกัมมันต (Active Galactic Nuclei,
AGN) ซึ่งถูกปลดปลอยออกมาเนื่องจากอันตรกิริยาระหวางหลุมดํามวลยิ่งยวด (supermassive black hole)
และกาซรอนที่กอตัวเปนจานพอกพูนมวล (accretion disc) การสังเกตการณในยานคลื่นรังสีเอ็กซจึงชวยเปดเผย
ปรากฏการณซึ่งกําลังเกิดขึ้น ณ ใจกลางกาแล็กซีกัมมันต
รูปที่ 1 (ซาย) แสดงภาพถายยานคลื่นรังสีเอ็กซของกาแล็กซีกัมมันตแหงหนึ่งซึ่งอยูหางจากโลก 220
Mpc บันทึกภาพดวยกลอง CCD ที่ติดตั้งบนกลองโทรทรรศนอวกาศ X-ray Multi-Mirror Mission (XMM-
Newton) ที่ใชเวลาเปดหนากลองรวม (Integration time, t) เทากับ 74,000 วินาที และแตละพิกเซล (pixel)
ครอบคลุมทองฟาจริง 4 arcseconds x 4 arcseconds โทนสีออนไปเขมบงบอกถึงจํานวนโฟตอนที่ตรวจจับได
จากมากไปนอย ตามลําดับ ซึ่งจํานวนโฟตอนที่ตรวจจับไดของแตละพิกเซลแสดงเปนตาราง ไวในรูปที่ 1 (ขวา)
กําหนดใหขอมูลดังกลาวมีสัญญาณรบกวนของอุปกรณ (instrument noise) นอยมาก และจํานวนโฟตอนที่
ตรวจจับได (photon counting) มีการกระจายตัวแบบ Poisson distribution ดังนั้นคาความคลาดเคลื่อนจาก
การตรวจจับโฟตอน 𝑛𝑛 ตัวมีคา √𝑛𝑛

รูปที่ 1: ภาพถายขนาด 21 พิกเซล x 21 พิกเซล ในยานคลื่นรังสีเอ็กซของกาแล็กซีกัมมันต (ซาย) และ

ตารางแสดงจํานวนโฟตอนที่ตกกระทบพิกเซลตางๆ (ขวา) โดยตัวเลขคอลัมนขวาสุดแสดงผลรวมของจํานวน โฟ
ตอนของพิกเซลในแถวนั้นๆ

4
 การแขการแข
งขันดาราศาสตร โอลิโอลิ
งขันดาราศาสตร มปมกประดั
กระดับบชาติ
ชาติ ครั
ครั้ง้งทีที่่ 16
16(ระดั
(ระดั
บมับธมัยมปลาย)
ธยมปลาย)
โรงเรียนสามเสนวิทยาลัสามเสนวิ ย จังหวัทยา ดกรุจังงหวั
เทพมหานคร
ด กทม.
ขอขสอบภาควิ
อสอบภาควิเเคราะห
คราะหขขออมูมูลล3030เมษายน
เมษายน 25622562
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
a) จงหาวาพิกเซลที่มีจํานวนโฟตอนตกกระทบมากที่สุด (pmax) มีจํานวนโฟตอนเทาใด และใหสรางกราฟแทง
2 กราฟ (กราฟ A และกราฟ B) ระหวางจํานวนโฟตอนและพิกเซลที่โฟตอนนั้นๆตกกระทบ โดยใชขอมูล
ตามแนวนอนในแถวที่มี pmax (กราฟ A) และใชขอมูลแนวตั้งในหลักที่มี pmax (กราฟ B) [12 คะแนน]

b) ในความเปนจริงกาแล็กซีกัมมันตอยูไกลจากเรามากจนถือไดวามีลักษณะปรากฏเปนจุด (point source)

แตผลของการกระเจิงและเลี้ยวเบนทําใหโฟตอนจาก point source ที่ปรากฏในภาพถาย มีการกระจาย
ออกไปเปนวงกลมรัศมี r ซึ่ง pixel ที่อยูภายในวงกลมรัศมี r นี้เรียกวา source region อยางไรก็ตาม
ภายใน source region จะไมไดมีเพียงโฟตอนจากกาแล็กซีกัมมันต แตยังมีโฟตอนจาก background
รวมอยูดวย จงใชขอมูลจากกราฟ A และ B ประมาณคารัศมี r ในหนวย arcseconds โดย สมมติใหทั้ง
กราฟ A และ B มีโฟตอน 80% อยูภ ายใน source region [12 คะแนน]

c) แรเงาพิกเซลที่อยูภายในวงกลมรัศมี r (source region) ลงในรูปที่ 1 (ขวา) และระบุจํานวนโฟตอน และ

จํานวนพิกเซลภายใน source region [10 คะแนน]

d) คํานวณ count rate per pixel (cn) ที่ไดจาก source region ในหนวย โฟตอน/พิกเซล/วินาที พรอมคา
คลาดเคลื่อน (cn,err) จาก photon counting [6 คะแนน]

e) คํานวณหา background count rate per pixel (cb) ในหนวยโฟตอน/พิกเซล/วินาที พรอมคาคลาดเคลื่อน

(cb,err) จาก photon counting [8 คะแนน]

f) คํานวณคา source count rate per pixel (cs = cn - cb) ในหนวยโฟตอน/พิกเซล/วินาที พรอมคาความ
คลาดเคลื่อน โดยคาความคลาดเคลื่อน 𝑐𝑐𝑠𝑠,𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒 = �𝑐𝑐𝑛𝑛,𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒
2 2
+ 𝑐𝑐𝑏𝑏,𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒𝑒 [6 คะแนน]

g) ในการตรวจจับโฟตอน สัญญาณภายใน source region มีคาเทากับ 𝑆𝑆 = 𝐶𝐶𝑠𝑠 𝐴𝐴𝐴𝐴 เมื่อ 𝐴𝐴 คือจํานวนพิกเซล

ภายใน source region และสัญญาณรบกวนภายใน source region มีคาเทากับ 𝑁𝑁 = �𝐶𝐶𝑛𝑛 𝐴𝐴𝐴𝐴 คุณภาพของ
ขอมูลสามารถระบุไดดวยคาอัตราสวนสัญญาณตอสัญญาณรบกวน (signal to noise ratio, 𝑆𝑆/𝑁𝑁 , snr) โดยใน
เชิงสถิติถา snr เกิน 5 ขึ้นไปถือวาการแยก source จาก background มีความนาเชื่อถือ ใหคํานวณคา snr
เพื่อดูวาการตรวจวัดครั้งนี้เปนการตรวจวัด AGN ที่นาเชื่อถือหรือไม [4 คะแนน]

h) ถานักเรียนตองการใหการสังเกตการณครั้งนี้ได snr เพิ่มขึ้น 2 เทา จะตองใชเวลาเปดหนากลองรวม

(integration time) ในการทําการสังเกตการณ AGN นี้กี่วินาที [2 คะแนน]

i) คํานวณคา luminosity ของกาแล็กซีกัมมันตนี้ ในหนวย J/s โดยใหโฟตอนที่ถูกปลดปลอยออกมาจาก

กาแล็กซีกัมมันตมีพลังงานเฉลี่ย 1 keV และกําหนดให effective collecting area ของ XMM-Newton มีคา
0.4 ตารางเมตร [10 คะแนน]
5
 การแขการแข
งขันดาราศาสตร โอลิโอลิ
งขันดาราศาสตร มปมกประดั
กระดับบชาติ
ชาติ ครั
ครั้ง้งทีที่่ 16
16(ระดั
(ระดั
บมับธมัยมปลาย)
ธยมปลาย)
โรงเรียนสามเสนวิทยาลัสามเสนวิ ย จังหวัทยา ดกรุจังงหวั
เทพมหานคร
ด กทม.
ขอขสอบภาควิ
อสอบภาควิเเคราะห
คราะหขขออมูมูลล3030เมษายน
เมษายน 25622562
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
ขอ 2. Supernova 1987A (SN 1987A) [80 คะแนน]

มหานวดาราหรือซูเปอรโนวา 1987A เกิดขึ้นตรงบริเวณที่เคยเปนดาวยักษน้ําเงิน Sk -69 202 (RA:5h

35m 28.03s, DEC: −69° 16′ 11.1″) ในกาแล็ กซี Large Magellanic Cloud (LMC) เมื่อวัน ที่ 24 กุมภาพั น ธ
ค.ศ.1987 ซึ่งเรายังสามารถสังเกตเห็นวงแหวนเรืองแสงของแกสจากการระเบิดอยูรอบ ๆ บริเวณที่เกิดการยุบตัว
ของแกนดาวฤกษ อยางไรก็ดีขนาดเชิงมุมของวงแหวนดังกลาวเล็กเกินกวาที่กลองโทรทรรศนเชิงแสงบนพื้นโลก
จะแยกแยะรายละเอียด (resolved) ได จึงมีการใชกลองโทรทรรศนอวกาศฮับเบิลทําการศึกษา SN 1987A มา
เปนเวลานาน ซึง่ เราสามารถใชขอมูลภาพและการเปลี่ยนแปลงความสวางของเสนเปลงแสง (emission line) ใน
การหาขนาดของวงแหวนและระยะทางไปยัง SN 1987A รวมถึงกาแล็กซี LMC ได

รูปที่ 1 ภาพวงแหวนรอบ SN 1987A remnant (ซากซูเปอรโนวา) ที่ผานการ process แลว ถายโดยอุปกรณ

Wide Field and Planetary Camera 2 (WFPC2) ติดตั้งบนกลองโทรทรรศนอวกาศฮับเบิล ดวยฟลเตอรแบบ
แคบ (Narrow-band filter) ที่ความยาวคลื่นของไนโตรเจนไอออน [N II ] 6,583 Angstrom (F658N) (ถายเมื่อ
วันที่ 24 กันยายน ค.ศ.1994) แกน x และแกน y แสดงตําแหนง RA และ DEC ตามลําดับ โดยใหถือวาทองฟา
เปนแผนราบและระยะเชิงมุมสามารถวัดไดแบบเชิงเสน
6
 การแขการแข
งขันดาราศาสตร โอลิโอลิ
งขันดาราศาสตร มปมกประดั
กระดับบชาติ
ชาติ ครั
ครั้ง้งทีที่่ 16
16(ระดั
(ระดั
บมับธมัยมปลาย)
ธยมปลาย)
โรงเรียนสามเสนวิทยาลัสามเสนวิ ย จังหวัทยา ดกรุจังงหวั
เทพมหานคร
ด กทม.
ขอขสอบภาควิ
อสอบภาควิเเคราะห
คราะหขขออมูมูลล3030เมษายน
เมษายน 25622562
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

a) หากกําหนดใหวาวงแหวนแกสที่เกิดจาก shock รอบ SN 1987A มีรูปรางเปนวงกลม จงแสดงการใชรูปที่

1 ในกระดาษคําตอบ เพื่อคํานวณหามุมระหวางระนาบของวงแหวน SN 1987A และระนาบทองฟา พรอม
ทั้งคํานวณคาความคลาดเคลื่อน [12 คะแนน]

หลังจากที่เกิดการระเบิดเปนเวลา to รังสีในยาน อัลตราไวโอเลต (UV) และ X-ray เดินทางไปถึงวงแหวน

ของไอออนไนซแกส และทําใหวงแหวนเริ่มเปลงแสงที่เราสังเกตได ซึ่งเราพบวาความสวางของแสงที่เปลงจากวง
แหวนมีความสวางขึ้นเรื่อย ๆ ตามเวลาและมีคาสูงสุดที่เวลา tmax

b) ตารางดานลางเปนขอมูลการเปลี่ยนแปลงความสวางของเสนเปลงแสงของไนโตรเจนไอออน NIII] จงใช

ขอมูลที่ใหมาในตารางวาดกราฟ ลากเสนความสัมพันธจากกราฟขอมูล เพื่อหาคา to และ tmax พรอมทั้ง
ประมาณคาความคลาดเคลื่อนของทั้งสองปริมาณ (หนวยพลังงาน erg = 10−7J ) [20 คะแนน]

เวลาหลังจากการ ฟลักซ (𝑭𝑭) measurement uncertainty

ระเบิด (วัน) (10-15erg/(s cm2)) (∆𝑭𝑭 , 10-15erg/(s cm2))
14.12 1.2 2
44.15 1.1 2
81.23 10 2
93.59 74 4
153.6 207 7
277.2 327 9
360.2 421 10
377.9 449 10
404.4 448 11
441.5 400 10
496.2 325 9
616.3 220 7

รังสี UV และ X-ray จากการระเบิดของ SN 1987A เดินทางไปถึงทุกจุดบนวงแหวนพรอมกัน แตแสงที่ถูก

เปลงออกมาจากสวนของวงแหวนที่อยูหางจากผูสังเกตมากกวาจะใชเวลาในการเดินทางมาถึงผูสังเกตนานกวา
7
 การแขการแข
งขันดาราศาสตร โอลิโอลิ
งขันดาราศาสตร มปมกประดั
กระดับบชาติ
ชาติ ครั
ครั้ง้งทีที่่ 16
16(ระดั
(ระดั
บมับธมัยมปลาย)
ธยมปลาย)
โรงเรียนสามเสนวิทยาลัสามเสนวิ ย จังหวัทยา ดกรุจังงหวั
เทพมหานคร
ด กทม.
ขอขสอบภาควิ
อสอบภาควิเเคราะห
คราะหขขออมูมูลล3030เมษายน
เมษายน 25622562
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
(เนื่องจากระนาบของวงแหวนทํามุมกับระนาบการสังเกตการณ) ทําใหเกิด time delay ขึ้น โดยแสงจากวงแหวน
จะมีความสวางมากที่สุดเมื่อแสงจากทุกสวนของวงแหวนเดินทางมาถึงผูสังเกตการณ

c) จงคํานวณหาระยะทางระหวางจุดที่อยูใกลและไกลที่สุดของวงแหวนจากผูสังเกตการณ รวมถึงรัศมีของวง
แหวนในหนวยพารเซก (parsec) โดยใชขอมูลและกราฟจากขอ b) พรอมทั้งคํานวณคาความคลาดเคลื่อน
ของทั้งสองปริมาณ [12 คะแนน]

d) จากการสังเกตการณดวยกลองโทรทรรศนอวกาศฮับเบิลตอเนื่องเปนเวลาเกือบ 10 ปหลังการระเบิด เรา

พบวาขนาดของวงแหวนขยายใหญขึ้นดวยความเร็วที่ประมาณไดวามีคาคงที่ จากตารางขอมูลที่ใหมาจงวาด
กราฟ ประมาณคาอัตราการขยายตัวของวงแหวน และหารัศมีเชิงมุมของวงแหวน ณ เวลา tmax พรอมทั้งคา
ความคลาดเคลื่อนของทั้งสองปริมาณ [19 คะแนน]

เวลาห ลั ง จากก ารระเบิ ด ขนาดรัศ มีเชิ งมุ ม (𝜽𝜽, measurement

(วัน) milli-arcsec: mas) uncertainty(𝚫𝚫𝜽𝜽, mas)
1273 824.8 2.5
1753 847.94 2.4
2180 848.71 2.6
2518 867.22 2.3
3250 874.16 2.1

e) จงคํานวณหาระยะทางไปยัง SN 1987A พรอมทั้งคํานวณคาความคลาดเคลื่อน [5 คะแนน]

f) จงแสดงการใชขอมูลกราฟสเปกตรัมในรูปที่ 2 ในกระดาษคําตอบเพื่อหาคาเรดชิฟท (z) ของกาแล็กซี

LMC โดยใชเสนดูดกลืนแสงที่เหมาะสม ซึ่งไมมีการทับซอนกับเสนสเปกตรัมอื่นที่จะทําใหการคํานวณเรดชิฟท
มีความคลาดเคลื่อนสูง พรอมทั้งคํานวณคาความคลาดเคลื่อน
ถาหากเราใชสมมุติฐานวาดอปเพลอรชิฟทดังกลาวเกิดจากการขยายตัวของจักรวาล (Hubble flow) จง
คํานวณหาคาคงที่ของฮับเบิล (H0) จากระยะหางที่คํานวณไดในขอ e) พรอมทั้งคํานวณคาความคลาดเคลื่อน
[10 คะแนน]

g) จงพิ จารณาวาค า H0 ที่ คํานวณได ตรงกั บ หรือแตกต างจากคา H0 ที่วัดจากการทดลอง Planck CMB
(2018) ซึ่งเทากับ 67.66±0.42 km s-1Mpc-1 อยางมีนัยสําคัญหรือไม ถาตางอยางมีนัยสําคัญนักเรียนคิดวาเปน
เพราะเหตุใด
ก.) คาเรดชิฟททางจักรวาลวิทยาของกาแล็กซี LMC สูงเกินกวาที่จะใชวิธีการคํานวณแบบ non-relativistic

8
 การแขการแข
งขันดาราศาสตร โอลิโอลิ
งขันดาราศาสตร มปมกประดั
กระดับบชาติ
ชาติ ครั
ครั้ง้งทีที่่ 16
16(ระดั
(ระดั
บมับธมัยมปลาย)
ธยมปลาย)
โรงเรียนสามเสนวิทยาลัสามเสนวิ ย จังหวัทยา ดกรุจังงหวั
เทพมหานคร
ด กทม.
ขอขสอบภาควิ
อสอบภาควิเเคราะห
คราะหขขออมูมูลล3030เมษายน
เมษายน 25622562
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
และคาที่คํานวณไดไมใชคาคงที่ของฮับเบิลแตเปนอัตราการขยายตัวของจักรวาลที่เรดชิฟทใด ๆ H(z) =
H(z≠ 0) ≠ H0 โดยที่ H0 คืออัตราการขยายตัวของจักรวาล ณ ปจจุบัน
ข.) กาแล็กซี LMC และกาแล็กซีทางชางเผือกอยูในบริเวณที่เรียกวา Local Group และมีการเคลื่อนที่ที่เปน
ผลมาจากแรงโนมถวงภายใน Local Group ความเร็วที่วัดไดจากสเปกตรัมจึงไมไดมาจากการขยายตัว
ของจักรวาลเพียงอยางเดียวเทานั้น
ค.) แก ส โมเลกุ ล ไฮโดรเจน (H2) มั กจะอยูในบริเวณจานและแขน (spiral arms) ของกาแล็กซี LMC และ
กาแล็กซีทางชางเผือก จึงมีความเร็วในการเคลื่อนที่สูงทําใหเราวัดคาดอปเพลอรชิฟทจากเสนสเปกตรัมได
ตางจากคาที่ควรจะเปนมาก
ง.) แกสโมเลกุลไฮโดรเจน (H2) ในกาแล็กซี LMC และกาแล็กซีทางชางเผือกมีอุณหภูมิสูง จึงมีความเร็วการ
กระจายตัว (velocity dispersion) ที่สูง ทําใหเสนสเปกตรัมดูดกลืนแสงที่ไดมีความแมนยําไมเพียงพอ
สําหรับการวัดคาเรดชิฟททางจักรวาลวิทยา
จ.) ถูกทุกขอ
[2 คะแนน]

9
 การแขการแข
งขันดาราศาสตร โอลิโอลิ
งขันดาราศาสตร มปมกประดั
กระดับบชาติ
ชาติ ครั
ครั้ง้งทีที่่ 16
16(ระดั
(ระดั
บมับธมัยมปลาย)
ธยมปลาย)
โรงเรียนสามเสนวิทยาลัสามเสนวิ ย จังหวัทยา ดกรุจังงหวั
เทพมหานคร
ด กทม.
ขอขสอบภาควิ
อสอบภาควิเเคราะห
คราะหขขออมูมูลล3030เมษายน
เมษายน 25622562
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

รูปที่ 2 สเปกตรัมความละเอียดระดับกลางในยาน
อัลตราไวโอเลต แสดงเสนดูดกลืนแสง (absorption
lines) โดยแกสโมเลกุลไฮโดรเจน (H2) ในกาแล็กซี
LMC และกาแล็กซีทางชางเผือก (MW) ของแสงที่เดิน
ทางผานมาจากดาว Sk -67 166 ซึ่งอยูในกาแล็กซี
LMC (ขอมูลจากกลองโทรทรรศนอวกาศ Far
Ultraviolet Spectroscopic Explorer; FUSE)
Wavelength (Å)

10