‫‌أ‬

‫وزارت علوم‪ ،‬تحقيقات و فناوري‬

‫دانشکده‪ :‬هنرهاي تجسمي‬

‫پايان نامهي تحصيلي جهت اخذ درجهي کارشناسي ارشد‬

‫رشته ‪ :‬نقاشي‬

‫موضوع رساله نظري ‪:‬‬

‫جهان هيواليي محمد سياه قلم‬

‫استاد راهنما‪:‬‬

‫دکتر سيد حسن سلطاني‬

‫موضوع رساله عملي‪:‬‬

‫جهان هيواليي معاصر( با استفاده از فضاي تصويري آثار محمد سياه قلم)‬

‫استاد راهنما‪:‬‬

‫دکتر سيد حسن سلطاني‬

‫نگارش و تحقيق‪:‬‬

‫علي فالح کردي‬

‫شهريور ‪8811‬‬

‫‌ب‬
 ‫تقديم ‪:‬‬

‫به لبخندهاي پسرم اهورا…‬

‫و صبوري همسرم‪ ،‬که هموار ميکرد سختي راهم را‪.‬‬

‫به مادرم براي اشکها و دعاي خيرش که با من بود‬

‫و خواهران چشم به راهم‪ ،‬که در اين راه مشوقم بودند‪.‬‬

‫تقديم به پدري که زود رفت و امروز مرا‪،‬‬

‫از آنسوي زمين به نظاره نشسته‪...‬‬

‫و استاد سيد مهدي حسيني که صبورانه آنچه را که در سالهاي زيباي عمرش پس انداز کرده بود‬

‫بيدريغ به من آموخت‪.‬‬

‫و به سرزمين اهوراييام‪ ...‬ايران جاودان‬

‫‌ج‬
 ‫سپاسنامه‪:‬‬

‫سپاس آفريدگاري که آموخت مرا تا نقش کنم آنچه را که او در جانم مينشاند‪.‬‬

‫سپاس آموزگاران صبورم را‪ ،‬استاد سيد مهدي حسيني‪ ،‬استاد محمد ضيمران‪ ،‬استاد سيد حسن سلطاني‪ ،‬که بر‬
‫من بخشيدند ناتواناييام را‪ ،‬طفالنه رفتارم را‪ ،‬و سپاس استاد حسن نقدي را‪ ،‬که راه را از ايشان آموختم‪.‬‬

‫از ياد نمي برم مهربانيهايشان را‪ .‬بي دريغ مرا آموختند‪.‬‬

‫اميد که شاگردي باشم خلف و فرزندي باشم صديق براي وطنم ايران‪...‬‬

‫‌د‬
 ‫چكيده‪:‬‬

‫هنر شرق آن چنان داراي عمق‪ ،‬پيچيدگي و رمز و راز است که تا کنون دنياي مبهم محمد سياه قلم‬
‫و حتي هويتش در پرده ابهام مانده است‪ .‬موضوع اين پاياننامه به بررسي آثار محمد سياه قلم و به‬
‫خصوص جهان هيواليي اين نقاش گمنام اختصاص دارد‪.‬‬

‫اين پاياننامه از نظر ماهيت و روش از نوع تحقيقات تاريخي و توصيفي و روش گردآوري اطالعات‬
‫آن کتابخانهاي است که در شش فصل تهيه و تنظيم شده است‪ .‬فصل اول به کلياتي در مورد نگارگري‬
‫دورهي تيموري اختصاص دارد‪ .‬در ادامه به بررسي شخصيت و هويت نقاش در فصل دوم و بررسي‬
‫محتوايي و تکنيکي آثار او در فصل سوم پرداخته شده است‪ .‬جهان هيواليي آثار او موضوع مهمي‬
‫است که در فصل چهارم بررسي شده است و نهايتاً در فصل پنجم اين تحقيق ميکوشد تا به کليه‬
‫جنبههاي نوآوري و خالقيت در آثار وي بپردازد‪ .‬بررسيها نشان ميدهد در مورد اين نقاش(‬
‫خوشنويس و مبتکر و سفالگر ) قرن نهم هجري تحقيقات ضد و نقيضي(از سال ‪ 9191‬ميالدي که‬
‫اولين آثار او منتشر شد تا مجموعه مقاالت منتشر شده ‪ 1002‬استانبول ) در صد سال اخير صورت‬
‫گرفته است‪ .‬اي نکه او را موالنا حاجي محمد هروي‪ ،‬محمد بخشي سمرقندي‪ ،‬مالک بخشي‪ ،‬محمد بن‬
‫محمود شاه خيام و يا غياثالدين محمد نقاش هروي بناميم يا نه؟ موضوع ديگري است که ذهن‬
‫محققان بسياري را به خود مشغول داشته است‪ .‬ديدگاه طنز پردازانه با نگاهي منتقدانه به موضوعات‬
‫اجتماعي(گروتسک)‪ ،‬فضا سازي متفاوت و خالقانه‪ ،‬پرداختي متفاوت به موضوعات خيالي و وهمي‪،‬‬
‫طراحي آزادانه‪ ،‬فعال و پويا‪ ،‬ديدگاههاي کوبيستي(طراحي از چند زاويه)‪ ،‬خطوط اکسپرسيو و حالت‪-‬‬
‫گرا‪ ،‬گاهاً برخوردي امپرسيونيستي (در طراحيها‪ -‬دو اثر موجود درآمريکا) ويژگيهاي مهمي است‬
‫که بعضي از آنها تا اين زمان در نگارگري ايران بي سابقه و در هنر اروپا کم نظير بوده است‪.‬‬

‫کلمات کليدي ‪ :‬محمد سياه قلم‪ ،‬دوره تيموري‪ ،‬نگارگري‪ ،‬ديو‪ ،‬نوگرايي‪.‬‬

‫– اين کتاب با ‪ 402‬صفحه با عنوان "من محمد سياه قلم استاد انسانها و ديوها " در سال ‪ 9431‬توسط نگارنده پايان نامه به‬
‫طور کامل ترجمه شده است ‪.‬‬

‫‌ه‬
 ‫فهرست مطالب‪:‬‬

‫پيشگفتار(سرآغاز)‬
‫مقدمه(کليات تحقيق)‪( :‬موضوع پايان نامه‪ ،‬بيان مساله‪ ،‬اهداف کلي و تفضيلي‪ ،‬فرضيه يا سواالت اصلي تحقيق‪،‬‬
‫روش تحقيق و شيوه هاي گردآوري اطالعات‪ ،‬پيشينه ي تحقيقات‪ ،‬محدوديتهاي تحقيق‪ ،‬نکات مهم)‪1............‬‬
‫فصل اول‪ :‬کلياتي در مورد نگارگري در دورهي تيموريان و جريانهاي هنري موازي آن‬
‫‪ -1-1‬زمينههاي تاريخي مذهبي‪ ،‬هنري تيموريان‪6..............................................................................................‬‬
‫‪-1-2‬مکتب هرات‪7............................................................................................................................................‬‬
‫‪ -1-3‬نگارگران مکتب هرات‪ ،‬نگارگران دربار شاهرخ و بايسنغر‪ ،‬نگارگران پس از شاهرخ‪ ،‬نگارگران دربار‬
‫سلطان حسين بايقرا‪ ،‬بهزاد)‪11..............................................................................................................................‬‬
‫‪ -1-4‬مکتب بخارا‪20................................................. ..........................................................................................‬‬
‫‪ -1-1‬نگارگري مکتب بخارا ‪22...........................................................................................................................‬‬
‫‪ -1-6‬سبک ترکمانان(شيراز‪ ،‬تبريز و بغداد)‪22...................................................................................................‬‬
‫‪ -1-7‬نگارگران دربار ترکمانان‪21......................................................................................................................‬‬
‫فصل دوم ‪ :‬بررسي ها و تحقيقات در مورد زندگي و هويت محمد سياه قلم‬
‫‪ -2-1‬منشاء آثار‪27.............................................................................................................................................‬‬
‫‪ -2-2‬هويت استاد محمد سياه قلم‪33...................................................................................................................‬‬
‫‪ -2-2-1‬حاجي محمد هروي‪33...........................................................................................................................‬‬
‫‪ -2-2-2‬غياثالدين محمد نقاش‪41.....................................................................................................................‬‬
‫‪ -2-2-3‬محمد بدخشي‪ ،‬بخشي ملکي‪ ،‬حاجي محمد بخشي اويغوري ‪42.................................................................‬‬
‫‪ -2-2-4‬محمد بن محمود شاه خيام نيشابوري‪44..................................................................................................‬‬
‫‪ -2-2-1‬درويش محمد و شيخي‪44............................................................................................. .........................‬‬
‫‪ -2-3‬سن و دوران فعاليت هنري نقاش(خالصهي بحث)‪41.................................................................................‬‬
‫فصل سوم‪ :‬بررسي آثار محمد سياه قلم‬
‫‪-3-1‬آثار هنرمندان ايراني در کتابخانهي توپقاپي استانبول‪43..............................................................................‬‬
‫‪ -3-2‬تعداد آثار‪49..............................................................................................................................................‬‬
‫‪ -3-3‬طومارها( اولين شکل ارائهي آثار)‪49.......................................................................................................:‬‬
‫‪ -3-4‬معرفي مرقعات يا آلبوم‪11.........................................................................................................................‬‬

‫‌و‬
 ‫‪ -3-4-1‬مرقع شمارهي ‪11.......................................................................... ...........................................2112‬‬
‫‪ -3-4-2‬مرقع شمارهي ‪13.....................................................................................................................2113‬‬
‫‪ -3-4-3‬مرقع شمارهي ‪14......................................................................................................................2160‬‬
‫‪ -3-4-4‬مرقع شمارهي ‪14......................................................................................................................2114‬‬
‫‪ -3-5‬جهان هيواليي يا جهان ماورايي؟ ‪11 ...................................................................................................‬‬
‫‪ -3-6‬امضاءها‪17..............................................................................................................................................‬‬
‫‪ -3-7‬اسلوب سياه قلم و تکنيک اجراي آثار‪19................................................................................................‬‬
‫‪ -3-3‬بستر کارها و نوع کاغذ‪60......................................................................................................................‬‬
‫‪ -3-9‬رنگ آميزي محدود‪62............................................................................................................................‬‬
‫‪ -3-10‬ترکيب و ساختارهاي دروني‪63 ............................................................................................................‬‬
‫‪ -3-11‬دسته بندي کلي آثار از نظر موضوعات‪63 ............................................................................................‬‬
‫‪ -3-12‬مضامين و عناصر تصويري آثار‪66...................................................... .................................................‬‬
‫‪)1‬مردم عادي‪66................................................................................................................................................‬‬
‫‪ )2‬فرشتگان ‪74..................................................................................................................................................‬‬
‫‪ )3‬دراويش‪71...................................................................................................................................................‬‬
‫‪)4‬شمنها(بت پرستان و صنم پرستان )‪33..........................................................................................................‬‬
‫‪)1‬ديوها ‪31.........................................................................................................................................................‬‬
‫‪ )6‬حيوانات و جانوران(‪-1‬بز کوهي‪ -2،‬کفتار‪ -3،‬اژدها‪ -4،‬ماهي‪36.................................................................،‬‬
‫‪ )7‬پرندگان‪(:‬عقاب طاليي‪،‬کپرکالي‪ ،‬اردک تاج دار‪ ،‬هدهد‪ ،‬گنجشک درختي‪ ،‬گنجشک رنگارنگ‪ ،‬کبک‬
‫حنايي‪ ،‬سهره طاليي‪ ،‬غاز‪ ،‬حواصيل‪ ،‬جوجه خروس سفيد)‪39...........................................................................‬‬
‫‪ )3‬ابزار‪ ،‬وسايل و نقوش ‪93.................................................................................................................................‬‬
‫‪ )9‬گل آرايي و منظره سازي(زمينه سازي )‪96.....................................................................................................‬‬
‫فصل چهارم‪ :‬جهان هيواليي محمد سياه قلم‬
‫‪ -4-1‬ديو در تفکر ايران باستان‪99.....................................................................................................................‬‬
‫‪ -4-2‬ديوها در ادبيات بعد از اسالم(عجايبنامه و عجايب نگاريها‪ ،‬شاهنامه و ‪100..................................... ...‬‬
‫‪ -4-3‬ديو در چين‪101........................................................................................................................................‬‬
‫‪-4-4‬گونهشناسي ديو؛ حالت و چهرههاي ديوها‪102...........................................................................................‬‬

‫‌ز‬
 ‫‪ -4-1‬وظايف و اعمال ديوها‪103......................................................................................................................‬‬
‫‪ -4-6‬هويت ديوها ‪104....................................................................................................................................‬‬
‫‪ -4-6-1‬منشاء ايغوري ‪104...............................................................................................................................‬‬
‫‪ -4-6-2‬تطبيق ديوهاي ايران باستان با نگاره هاي سياه قلم ‪107.......................................................................‬‬
‫‪ -4-7‬ديوها همزاد انسان ‪109...........................................................................................................................‬‬
‫‪ -4-3‬مراسم قرباني ديوها‪111...........................................................................................................................‬‬
‫‪ -4-9‬اجنه ها‪113................................................................................. ............................................................‬‬
‫‪-4-10‬ديوها در جهان امروز‪111......................................................................................................................‬‬
‫‪ -4-11‬تاثير آثار سياه قلم بر نقاشي معاصرترک( ‪ -1‬يوکسل ارس الن ‪ -2‬عمر اولچ)‪116..............................‬‬
‫‪ -4-11‬خالصهي بحث ‪117...............................................................................................................................‬‬
‫فصل پنجم‪ :‬جنبههاي خالقانه در آثار سياه قلم‬
‫‪ -1-1‬قطع متفاوت آثار و نوع کاربرد ‪123...........................................................................................................‬‬
‫‪ -1-2‬رئاليسم(واقع گرايي )‪124........................................................................................................................‬‬
‫‪ -1-3‬فضاي وهمي و خيالي‪121..........................................................................................................................‬‬
‫‪ -1-4‬نمادگرايي‪123 ..........................................................................................................................................‬‬
‫‪ -1-1‬جنبه هاي شوخ طبعي و طنز ‪130................................................................................................................‬‬
‫‪ -1-6‬انتقاد اجتماعي ‪131 ...................................................................................................................................‬‬
‫‪ -1-7‬اکسپرسيو خطي ‪132...................................................................................................................................‬‬
‫‪ -1-3‬زاويه ي ديد و نوع دفرماسيون(ديدگاه کوبيست ابتدايي)‪133....................................................................‬‬
‫‪ -1-9‬سنت هاي ايراني در نگاره هاي سياه قلم ‪136..............................................................................................‬‬
‫‪133...........................................................................................................................‬‬ ‫فصل ششم‪ :‬نتيجهگيري‬
‫بخش عملي‪ :‬جهان هيواليي معاصر(با استفاده از فضاي آثار محمد سياه قلم) ‪144..............................................‬‬
‫منابع ‪164..........................................................................................................................................................‬‬
‫پيوست‪163...........................................................................................................................................................‬‬

‫‌ح‬
 ‫فهرست تصاوير‪:‬‬
‫تصوير ‪ : -3-‬انواع امضا هاي استاد محمد سياه قلم‬
‫تصوير‪ -4-1‬شکارچي سوارکار چيني با قوش (شانقار)‪ ،‬رقم سياه قلم‬
‫تصوير‪ -4-4‬جنگجويي همراه اسبش‪ ،12/5×19/5 ،‬نيمهی دوم قرن ‪ 95‬م‪1/.‬ه‪ ،.‬آلبوم ‪32b ،1920‬‬
‫تصوير‪-4-2‬سه شکارچي سوارکار در کوهستان با قوش‪ ،‬آلبوم ‪.32 a ،1920‬‬
‫تصوير‪ -4-5‬بازرگانان و تاجران در حال مذاکره‬
‫تصوير‪ -4-2‬پايکوبي دختران و نظاره شاهد‬
‫تصوير‪ -4-1‬زن فلوت نواز درميان حضار و پرندهها‪ ،‬آلبوم ‪.911 b،1954‬‬
‫تصوير‪-4-3‬گردونه آتش‪ 95/2×11/2،‬پخش جرقه از شمعکهای دورچرخک‬
‫تصوير‪ -4-1‬آتش بازی‪ ،‬احتماال رسم شب چراغ در چين‪،12×95/1،‬آلبوم‪،1954‬ت‪25a.‬‬
‫تصوير‪ -4-90‬اردوی چادر نشينان‪( 41/9×91/3 ،‬رختشويي‪،‬افرختن آتش برای غذا‪ ،‬تجمع سالح‪ ،‬اسبها در‬
‫حال استراحت‪ ،‬بازی سگها‪ ،‬بازرسی وسايل) ‪ ،‬آلبوم ‪.1954 ،‬ت‪،3 b.‬‬
‫تصوير‪ -4-99‬پنج نفر که االغي را با خود ميبرند و‪ ،12/9×92/1...‬آلبوم ‪ ،1954‬ت ‪.55a‬‬
‫تصوير‪ -4-91‬اسبی از چشمه آب ميخورد‪ ،‬با دو نفر‪ ،12/2×92/1،‬آلبوم ‪،1954‬ت‪.994 a‬‬
‫‪43‬‬ ‫‪b‬‬ ‫ت‪.‬‬ ‫‪،1954‬‬ ‫آلبوم‬ ‫سوار‪،12/1×91/5،‬‬ ‫االغ‬ ‫مردي‬ ‫کتاب‪،‬‬ ‫با‬ ‫مردی‬ ‫تصوير‪،4-94‬‬
‫تصوير‪ -4-92‬زن و مردی‪ ،‬گاوي را مي برند ‪ ،15/1×92/1‬آلبوم ‪،1954‬ت‪.43 a‬‬
‫تصوير‪ -4-95‬دو مرد نشسته مشغول کار‪ ،10/4×92/5،‬آلبوم ‪ ،1954‬ت‪.43 a‬‬
‫تصوير‪ ،4-92‬پيرمردی با ريش‪ ،‬سياه پوست در ‪ ،91/1×94/9‬آلبوم ‪ ،1920‬ت‪..31 a‬‬
‫تصوير‪ -4-91‬مردی(باافسار)اسبي را ميبرد‪،15×94/2،‬آلبوم ‪ ،1954‬ت‪.993 a‬‬
‫تصوير ‪ -4-93‬کارگران در حال کار‪19 ×12 ،‬؟‪ ،‬آلبوم؟‪ ،‬منسوب به استاد‪.‬‬
‫تصوير ‪ -4-91‬گفتگوي دو پيرزن‪ ،91/1×91/9،‬آلبوم‪ ،1954‬ت‪51a .‬‬
‫تصوير ‪ -4-10‬کارگران در حال ساخت خانه‪ ،19/2×12/5 ،‬آلبوم؟‪ ،‬منسوب به استاد‪.‬‬
‫تصوير‪ -4-19‬زن سياه پوست با لباس شسته تصوير‪ ،44/2×11/4‬آلبوم ‪ ،1954‬ت‪.951 a.‬‬
‫تصوير ‪ -4-11‬تغذيه يابو ونظاره خانواده ‪ ،12/5×94/3،‬آلبوم ‪ ،1954‬ت‪. 14b .‬‬
‫تصوير‪ -4-14‬بردن يابو حامل مَشک آب‪ ،42×50 ،‬آلبوم ‪ ،1920‬ت‪.92 a.‬‬
‫تصوير‪ -4-12‬مردی با افسار اسبی در دست‪ ،12/5×92/4 ،‬آلبوم ‪ ،1954‬ت‪.32 a.‬‬
‫تصوير‪-4-15‬مرد افتاده و مرد انگشت به دهان‪ ،12/5×92/5‬آلبوم ‪ ،1954‬ت‪.905 a.‬‬

‫‌ط‬
 ‫تصوير‪ -4-12‬مذاکره سه مرد ‪ ،12/1×91/5‬آلبوم ‪ ،1920‬ت‪.90 a.‬‬
‫تصوير‪ -4-11‬دو گداي سياه و سفيد با پير زن‪ ،45/5×91/4،‬آلبوم ‪ ،1954‬ت‪.10 a.‬‬
‫تصوير‪-4-13‬مرد قوي هيکل‪ ،91/3×15/1 ،‬آلبوم ‪ ،1954‬ت‪.44 a.‬‬
‫تصوير‪ -4-11‬بر پا کردن چادر‪ ،‬آلبوم؟‬
‫تصوير‪-4-40‬دو معمار ايستاده با شاغول‪ ، 15/9×29 ،‬آلبوم ‪ ،1954‬ت‪. 14b .‬‬
‫تصوير ‪ -4-49‬طراحي انواع کال ه ها در آثار محمد سياه قلم‬
‫تصوير ‪ -4-41‬حمل کجاوه به دوش ديوان‬
‫تصوير ‪-4-44‬جنگ فرشتگان با اژدها‬
‫تصوير‪ -4-42‬پيرمردی نشسته با دو نفر‪،15/1×39‬آلبوم ‪ ،1954‬ت‪.11 a .‬‬
‫تصوير ‪ -4-45‬زن آفتابه در دست با دو سياه پوست‪ ،11/5×92/1 ،‬آلبوم‪ ،1954‬ت‪.41b .‬‬
‫تصوير‪ -4-42‬دو درويش پوست بر دوش‪ ،14/5×10/2‬آلبوم‪ ،1954‬ت‪913 a.‬و ‪911a‬‬
‫تصوير‪ -4-41‬دو درويش با پوست پلنگ ‪ ،12/1×10‬آلبوم‪ ،1954‬ت‪.43 b .‬‬
‫تصوير‪ -3-33‬درويش ژوليده سياه ‪ ، 1/2× 3/5‬آلبوم‪ ،2 53‬ت‪. 23 a .‬‬
‫تصوير ‪ -3-33‬دو درويش‪ ، 1/2× 2/6 ،‬آلبوم‪ ،2 53‬ت‪. 23 a.‬‬
‫تصوير‪ -3-01‬پيرمردي با ريش ‪، 2/5× 2/5‬آلبوم‪،2 53‬ت‪21a .‬‬
‫تصوير ‪ -3-0‬سه درويش‪ ،‬پيرزن‪ ،‬فرد سوار بر اسب‪ ،23/5× 5/3 ،‬آلبوم‪،2 53‬ت‪. 23b .‬‬
‫تصوير‪ -3-02‬دو درويش‪33b ، 5،2 53/1×25/0‬‬
‫تصوير‪ -3 -03‬دو درويش‪16b، 3،2 53/3×21/3 ،‬‬
‫تصوير‪ -3-00‬دودرويش سياه پوست نشسته‪ ، 1/3× 2،‬آلبوم ‪ ،2 53‬ت‪. 01 b.‬‬
‫تصوير‪ -4-25‬سه شمن سياه پوست پير‪ ،15/1×92/1 ،‬آلبوم‪. 43 a ،1954‬‬
‫تصوير‪ -4-22‬دو شمن سياه و سفيد ‪ 913 a ،15/2×91/ 1،‬و‪.911 b‬‬
‫تصوير‪ -4-21‬دو شمن در رقص‪،12/3×93/5،‬آلبوم‪،1954‬ت‪.42 b .‬‬
‫تصوير‪ -4-23‬شمن سياه و سرخ پوست‪ ،12×95/1 ،‬آلبوم ‪ ،1954‬ت‪.41 b .‬‬
‫تصوير ‪ -4-21‬شتروشتر سوار ‪،95/2×91‬آلبوم‪ ،1954‬ت‪52 a.‬‬
‫تصوير‪ -4-50‬رام کردن اسب‪ ،95/3×15/9 ،‬آلبوم؟‪،‬استانبول‬
‫تصوير‪ -4-59‬گربه‪ ،‬منسوب به سياه قلم‪ ،‬آلبوم ‪. 55 b،1920‬‬
‫تصوير‪ -4-51‬مطالعه انواع جانوران‪ ،‬منسوب به سياه قلم‪ ،‬قرن ‪ 95‬م‪ ، .‬آلبوم ‪. 91 b ،1954‬‬

‫‌ي‬
 ‫تصوير‪ -4-54‬رويارويي شير و گاو نر در جنگ‪ ، 92/2×15/2،‬آلبوم ‪. 10 b ،1920‬‬
‫تصوير ‪ -4-52‬ستيز بين دو عنصر اسطوره اي‪ ،‬ايران ‪ ،‬اواخر قرن ‪ 95‬م‪1/‬ه‪، .‬آلبوم ‪.910 b ،1954‬‬
‫تصوير ‪ -4-55‬درگيری دوکاهن يا بخشي‬
‫تصوير ‪ -4-52‬دو دائوئيست فنا ناپذير ‪ ،‬قرن ‪ 95‬م‪1/‬ه‪، .‬آلبوم ‪.42b ،1920‬‬
‫تصوير‪ -4-51‬عقاب طاليي‪،‬آلبوم؟‪ ،‬ت‪. 901 a.‬‬
‫تصوير ‪ -0-‬حمل شاهزادگان توسط ديوان ‪ ،‬ديو هاي زنجير شده در حال پرواز‪ ،‬موزه توپقاپي‪ ،‬حدود ‪-333‬‬
‫‪ 031-31/335‬م‪ ،.‬تبريز(ترکمن)‪ ،‬آلبوم‪ ،2 53‬ت‪ 60b ، 65 a .‬و‪35 b‬‬
‫تصوير‪-0-2‬دوديودرحال نزاع‪ 23/1× 3/3،‬آلبوم‪ ،2 53‬ت‪.31 b.‬‬
‫تصوير‪ -0-3‬دو ديو طنابي را مي پيچند و نظاره دو ديو‪ ، 3/3×25/1،‬آلبوم‪ ،2 53‬ت‪.33 a .‬‬
‫تصوير ‪ -0-0‬بستن دست وپاي دو ديو‪ ،26/ × 3/1 ،‬آلبوم‪ ،2 53‬ت‪.3 b.‬‬
‫تصوير ‪ -0-5‬اره کردن تنه درخت و نظاره ديو‪ ،30/5×25/1 ،‬آلبوم‪ ،2 53‬ت‪. 0 a .‬‬
‫تصوير‪ -0-6‬دو ديو با ظرف طاليي‪ ،21/3× 3/0‬آلبوم‪ ،2 53‬ت‪.33 b.‬‬
‫تصوير‪ -0-1‬بررسي گلدان طاليي بوسيله دو ديو‪ ،23/1× 1/0‬آلبوم‪ ،2 53‬ت‪.30 b.‬‬
‫تصوير‪ -0-3‬ديو نوازنده کمانچه‪ ،‬ابعاد؟ ‪ ،‬آلبوم؟‬
‫تصوير‪ -0-3‬ديو نوازنده کمانچه‪ ,‬و دوديو(لهو و لعب)‪ ،33/3 × 5/6 ،‬آلبوم ‪ ،2 53‬ت‪. 2 a .‬‬
‫تصوير‪ -0- 1‬ديوان در حال رقص و پايکوبي‪ ،23/5×11/1 ،‬آلبوم ‪ ،1954‬ت‪22 b .‬‬
‫تصوير ‪ -0-‬بردن االغ بوسيله ديو‪ ،45/2×11 ،‬آلبوم ‪ ،1954‬ت‪. 11 b .‬‬
‫تصوير‪-0- 2‬دزديدن اسب‪ ، 3/3×21/6‬آلبوم ‪ 2 53‬ت‪ 23 a .‬و‪23b‬‬
‫تصوير‪ -0- 3‬دزديدن جسد ‪ ،95/4×91/2‬آلبوم ‪ ، 2 53‬ت‪43 a.‬‬
‫تصوير‪ -0- 0‬ديو ايستاده‪ ،95/2×11/4 ،‬آلبوم ‪ ،2 53‬ت ‪23 a‬‬
‫تصوير‪ -0- 5‬انساني بر دوش ديو‪ ، 6/5×21/6،‬ت‪1 a.‬‬
‫تصوير‪ -0- 6‬زمين زدن ديو به وسيله مرد‪ ،26/5× 1/3 ،‬آلبوم ‪ ،2 53‬ت‪.60 a .‬‬
‫تصوير‪ -0- 1‬نزاع شش ديو بر سر طعمه اسب( قربانی اسب) و دو ديو ناظر پشت کوه‪ ،03/6×21 ،‬آلبوم‬
‫‪ ،2 53‬ت‪. 01b .‬‬
‫تصوير ‪ -5-‬وضعيت قرارگيري تصوير «اردوگاه» در آلبوم ‪. 1954‬‬
‫تصوير‪ -5-2‬رقص ديوان‪ ،‬کل صفحه آلبوم‪ ،51×35، 2 53‬روي کتان‬
‫تصوير‪ -5-3‬دو درويش‪ ،‬آلبوم‪ ،51×35 ، 2 53‬روي کتان‬

‫‌ك‬
 ‫تصوير‪ -5-0‬مرد پارسادربسترمرگ‪ ،‬حدود‪9210‬م‪ ،.‬چاپ چوبي‪ ،‬ازکتاب هنرخوب مردن‪ ،‬شهر‬
‫اولم(گامبريج‪11،114‬ت‪)932‬‬
‫تصوير‪ -5-5‬پابلو پيکاسو‪ ،‬نبرد مينوتارها‪ ،9145 ،‬باسمهي سياه قلم‪ ،‬موزه هنر مدرن‪،‬‬
‫نيويورک‪(.‬آرناسون‪419‬ت‪)524‬‬
‫تصوير‪ -5-6‬هانري روسو‪ ،‬کولي خفته‪ ،9311 ،‬نيويورک (گاردنر‪ 202‬ت‪)104‬‬
‫تصوير‪ -5-1‬فرانسيسکوگويا‪ ،‬ساتورنوس فرزندش را مي درد‪ ،9314-9391،‬ديوارنگاره‪ ،‬روي بوم‪،‬‬
‫(گاردنر‪512‬ت ‪)212‬‬
‫تصوير‪ -5-3‬پابلو پيکاسو‪ ،‬مينوتار‪( ،‬طرح براي جلد يک مجله)‪ ،9144‬مجموعه خصوصي نيويورک(آرناسون‬
‫‪ 404‬ت‪)505‬‬
‫تصوير‪ -5-3‬سالوادور دالي ‪ ،‬گالدوآنژلوس ميله‪ ، 9144،‬مجموعه خصوصي فيالدلفيا‪( .‬آرناسون‪120‬ت‪)951‬‬
‫‪ -5-90‬قرباني اسب سفيد‪ ،21/2×10 ،‬آلبوم ‪ ،1954‬ت‪20 .‬‬
‫تصوير‪ -5-99‬ديتايل ت‪ 4-11.‬فصل سوم‬
‫تصوير‪ -5- 2‬پل کله ‪ ،‬مالقات دو مرد که هر يک ديگري را عالي مقام تر ميپندارد‪ ،9104،‬باسمه سياه‬
‫قلم(آرناسن ‪115‬ت‪)430‬‬
‫تصوير‪ -5- 3‬گويا ‪ ،‬کودن کله گنده ‪( ،9393 ،‬مددپور‪150 -11 ،‬ت‪ )942‬تصوير‪ -5- 0‬بخشي از تصوير‬
‫تصوير‪ -5- 5‬چهره افراد در نمايش کابوکي‬
‫تصوير ‪ 5- 6‬تا ‪ - 5-23‬بخش هايي از تصاويرفصل سوم و چهارم‬
‫تصوير‪ -5-20‬پابلوپيکاسو‪ ،‬گرنيکا ‪( 9141 ،‬پاکباز ‪502‬ت‪)211‬‬
‫تصوير‪ -5-25‬پابلوپيکاسو‪ ،‬زني که موهايش را شانه ميکند‪ ،9120 ،‬نيويورک(لينتون‪123‬ت ‪)933‬‬
‫تصوير‪ 5-21‬تا ‪ 5-23‬بخش هايي از آثار محمد سياه قلم در فصل سوم و چهارم‬

‫‌ل‬
 ‫پيشگفتار(سرآغاز)‪:‬‬

‫آثار و ويژگيهاي محمد سياه قلم جهاني هياليي را ميسازد که متاسفانه ذهن محققان کمي را به خود مشغول‬
‫داشته است‪ .‬و آنقدر که در مورد هويت او نوشتهاند به خود آثار توجه اندکي شده است‪ .‬ارهان پاموک‪ 2‬در‬
‫مقالهی «سه شخصيت در جستجوي يک هنرمند»‪ ،‬يک گفتگوي خيالي را بين تصاوير مربوط به نقاشيهاي‬
‫اسرارآميز محمد سياه قلم خلق ميکرد و اجازه ميداد تا هنر با زبان خودش صحبت کند‪ .‬وي از قول آنها مي‪-‬‬
‫نويسد‪ :‬مسائلي از قبيل‪ ،‬از کجا آمدهايم؟ چه کسي هستيم؟ به کجا ميرويم؟ و چه کسي ما را طراحي کرده‬
‫است؟ هميشه ما را ميآزارد‪ ....‬بديهي است که ما گفته هاي محققان و همچنين افرادي را که پيدايش ما را دقيقاً‬
‫مورد بررسي قرار ميدهند را به باد انتقاد نميگيريم‪ .‬ما و االغي که همراه ماست به اين جهان تعلق داريم؛ ما با‬
‫احتياط در اين دنيا قدم برميداريم و دقيقاً ميدانيم که قرار است کجا برويم‪ .‬نگراني ما اين است که گاه افراد‬
‫آنقدر در بحث و جدل ها در مورد منشاء و مقصد احتمالي ما غرق ميشوند که فراموش ميکند که ما يک‬
‫نقاشي هستيم‪ .‬به شما توصيه ميکنيم که از وجودمان لذت ببريد‪ ،‬نه به خاطر اين که متعلق به تاريکترين‬
‫گوشه ي يک داستان گمشده در يک تاريخ فراموش شده هستيم بلکه به خاطر اينکه ما يک نقاشي هستيم و‪...‬‬
‫درواقع آنچه ميخواهيم بگوييم اين است‪ :‬به جاي اين که تالش ميکنيد که بفهميد ما اهل چين‪ ،‬هند‪ ،‬آسياي‬
‫مرکزي‪ ،‬ايران‪ ،‬بين النهرين و يا ترکستان هستيم و به جاي اين که سعي داريد که بدانيد ما از کجا آمدهايم و به‬
‫کجا ميرويم لطفاً به انسانيت ما فکر کنيد‪ ...‬ما بزرگ‪ ،‬پا برهنه و مرد هستيم‪ .‬ما اسب هستيم‪ ،‬ما موجودات‬
‫وحشتناکي هستيم‪ .‬نيرومند بودن ما را احساس کنيد‪ .‬زماني که باد ميوزد لباسهاي ما با باد تکان ميخورند ما‬
‫ميترسيم و مي لرزيم اما به سفر خود در طول جاده ادامه ميدهيم‪ ...‬در زماني نه چندان دور قبل از اين که روح‬
‫شيطاني را در درون ما احساس کنيد انسانيت ما را احساس خواهيد کرد‪...‬‬

‫‪- Orhan Pamuk: Maureen Freely : THREE CHARACTERS IN SEARCH OF AN‬‬

‫‪ARTIS T www.petentour.com/ennet/pages/london_characters.htm‬‬

‫‌م‬
 ‫مقدمه‪:‬‬
‫کليات تحقيق‪:‬‬
‫الف‪ :‬موضوع پايان نامه ‪:‬‬
‫اين پاياننامه به بررسي آثار و احوال محمد سياه قلم به خصوص جهان هيواليي او ميپردازد و‬
‫مي کوشد تا وجوه مشترکي را بين آثار او در قرن ‪ 9‬ه‪ 51/ .‬م‪ .‬با هنر مدرن نشان داده و‬
‫ارتباطي منطقي بين ديوها و هيوالهاي گذشته با هيوالهاي دنياي معاصر بر قرار کند‪.‬‬
‫ب)‪ :‬بيان مساله ‪:‬‬
‫با توجه به اين که تا کنون به شکل جدي به خصوصيات آثار محمد سياه قلم به خصوص جهان‬
‫هيواليي او پرداخته نشده و يا نحوهي برخورد با آثار اين استاد بيشتر به گونهاي مختصر و در‬
‫حد چند مقاله انجام گرفته است و يا تحقيقات به شکل کتابچهاي بوده که در مقايسه با بررسي‬
‫آثار ديگر هنرمندان ايران چشم گي ر و قابل قبول نيست‪ .‬در اين پاياننامه سعي شده است که‬
‫به اين مساله پرداختي عميقتر و جدي تر داشته و عالوه بر هويت و بررسي آثار و به خصوص‬
‫جهان هيواليي او(و گستردگي اين تفکر در ساير موضوعات غير از ديو) به طور اخص و قياس‬
‫آثار او به لحاظ شيوه ي اجرايي و روح اثر با آثار مشابه غربي پرداخته شود و جنبههاي خالقانه‪-‬‬
‫ي آثار او نيز بررسي شود‪ .‬با توجه به ويژگيهايي که در آثار اين هنرمند ايراني وجود دارد مي‪-‬‬
‫توان به نسلي که غرب را پيشرو در فرهنگ و هنر جهان ميدانند ثابت کرد که چنين نيست‪.‬‬
‫گر چه اين ادعا شکلي کليشهاي به خود گرفته است‪ .‬برخوردهاي امپرسيونيستي در مواجه با‬
‫رنگ و نگاهي اکسپرسيو و در بعضي آثار نگاهي سوراليستي از ويژگيهاي منحصر به فرد آثار‬
‫محمد سياه قلم است که آثار و زندگي عجيب اين هنرمند را با آثار و زندگي «ونگوگ» نقاش‬
‫هلندي قابل قياس ميکند‪ .‬آثار اين هنرمند نسبت به دورهي تاريخي زندگي وي و حتي در‬
‫قياس با هنر امروز ايران هنوز زنده و حرفي تازه براي گفتن دارد‪ .‬آخرين مسئلهاي که در اين‬
‫پاياننامه مطرح شده بررسي تاثير شمنيسم و چين بر آثار اوست‪.‬‬

‫ج)‪ :‬اهداف کلي و تفضيلي ‪:‬‬

‫‪ -5‬بررسي تأثير زمينههاي فرهنگي و هنري دورهي تيموري بر آثار سياه قلم‬
 ‫‪ -2‬بررسي دقيق هويت و منشاء آثار محمد سياه قلم بر اساس تحقيقات انجام شده و‪..‬‬
‫‪ -3‬معرفي کليهي آثار‪ ،‬مضامين و خصوصيات آثارسياه قلم بر اساس جهان هيواليي‬
‫‪-4‬بررسي جهان هيواليي در آثار‬
‫‪ -1‬بررسي نوآوريها و جنبههاي خالقانهي آثار محمد سياه قلم‬
‫‪ -6‬تطبيق آثار سياه قلم با ويژگيهاي هنر مدرن و ارائهي آثار جديد با تأثير از آثار او (با‬
‫مضامين دنياي معاصر) در بخش عملي‬
‫د)‪:‬فرضيه يا سواالت اصلي تحقيق ‪:‬‬
‫‪ -1‬زمينههاي فرهنگي و هنري دورهي تيموري بر آثار او چه تاثيري نهاده است؟‬
‫‪ -2‬بيشترين مضامين و موضوعات آثار او چيست و خصوصيات کلي آثار او کدام است؟‬
‫‪ -3‬آيا آثار سياه قلم به خصوص جهان هيواليي او داراي خاستگاه ايراني است؟‬
‫‪-4‬آيا در موضوعاتي غير از موضوعات ديو نيز جهان هيواليي وجود دارد؟‬
‫‪ -4‬نوآوريها و جنبههاي خالقانهي آثار محمد سياه قلم چيست؟‬
‫‪ -1‬آثار او چه وجوه مشترکي با هنر مدرن امروز دارد؟‬
‫‪ -6‬آيا ميتوان بن مايهها و ريشههاي فکري جهان هيواليي او را در اليههاي زيرين فرهنگ‬
‫ايراني اسالمي جست؟‬
‫ه)‪ :‬روش تحقيق و شيوههاي گردآوري اطالعات‪:‬‬
‫از نظر ماهيت و روش تحقيق اين تحقيق از نوع تحقيقات توصيفي و تا حدي تاريخي و ابزار‬
‫گردآوري اطالعات آن کتابخانهاي است‪ .‬و قسمت اعظم اطالعات با استفاده از ترجمه کتاب‬
‫«من محمد سياه قلم استاد انسانها و ديوها»توسط نگارندهي پاياننامه تهيه شده است‪.‬‬
‫و)‪ :‬پيشينهي تحقيقات‪:‬‬
‫امروزه تعداد پژوهشگراني که در جهان در مورد اين هنرمند قلم زدهاند‪ ،‬بسيار زياد است و‬
‫نسبت به ساير نگارگران اسالمي تحقيقات زيادي را به خود اختصاص داده است‪ .‬پس از آن که‬
‫ماکس فانبرخم‪ ،5‬در اوايل سده ي بيستم؛ استاد محمد سياه قلم را معرفي کرد‪ ،‬ارنست کونل‪،2‬‬
‫بالفاصله پس از پايان جنگ جهاني اول‪ ،‬تعدادي از نگارههاي مرقع شمارهي ‪ ،2513‬محفوظ در‬
‫موزهي توپقاپي استانبول‪ ،‬را منتشر کرد‪ .‬سپس محققان برجستهي ديگري نظير بلوشه‪،3‬‬

‫‪1‬‬
‫)‪- Max Von Berchem(1863- 1921‬‬
‫‪2‬‬
‫‪- Ernst Kuhnel‬‬
‫‪3‬‬
‫‪-E.Bloche‬‬
‫جي‪.‬ميون‪ ،5‬آناندا کوماراسوآمي‪ ،2‬ساکيسيان‪ ،3‬خليل ادهم‪ ،4‬و سچوکين‪1‬به بررسي و تحقيق در‬
‫مرقعات شمارهي ‪2514 ،2512‬و ‪ ، 2562‬که داراي بيشترين تصاوير از نگارههاي استاد محمد‬
‫سياه قلم است‪ ،‬پرداختهاند؛ ولي هيچ يک به نتيجهي مشخص و يکدستي دست نيافتهاند‪ .‬در‬
‫سال ‪ ،5329‬ا‪ .‬ساکيسيان بر اساس طرحي از شيخي اليعقوبي در مرقع شمارهي ‪ ،2513‬اظهار‬
‫کرد که اين مرقعات متعلق به يعقوب بيک آق قويونلو بوده که از شرق به مراکز فرهنگي غرب‬
‫ايران آورده شده و سپس از تبريز به دربار عثماني راه يافته است‪ .‬درسال ‪ ، 5941‬مظهر شوکت‬
‫ايپش يراوغلو و سباستين ايوب اوغلو در تحقيق مشترکي‪ ،‬مرقع فاتح را بررسي کردند‪ .‬سپس‬
‫ريچارد اتينگهاوزن‪ 6‬در همان سال؛ و پس از او امل اسين تحقيقات خود را دربارهي استاد‬
‫محمد سياه قلم ادامه دادند‪ .‬در سال ‪ ،5992‬مورخان ترک‪ ،‬بيهان کرم آگارالي‪ ،9‬فيليز‬
‫چاغمن‪ ،9‬زرين طنيندي‪ ،52‬همراه با تعدادي ديگر از محققان معاصر‪ ،‬ارنست دياز‪ ،55‬ارنست‬
‫کونل‪ ،‬بازيلگري‪ ،52‬ارنست گروبه‪ 53‬و … در نشستي در دانشگاه لندن‪ ،‬به بررسي آثار سياه‬
‫پرداختند و نتا يج حاصل از آن در کتابي به نام ميان چين و ايران‪ :‬نگارههاي متعلق به چهار‬
‫مرقع محفوظ در موزهي توپقاپي استانبول‪ 54‬انتشار يافت‪.‬‬
‫اما در ايران از ميان تمام نگارگرهاي شاخص تاريخ هنر ايران(حداقل در اين دو دهه) کمترين‬
‫نوشته به محمد سياه قلم اختصاص يافته است‪ ،‬به جز کتاب «احوال و آثار نقاشان قديم ايران»‬
‫کريمزاده تبريزي(که متعلق به گذشته است) و رخ چهارم کتاب دوازده رخ‪ ،‬ترجمهي دکتر‬
‫يعقوب آژند‪ ،‬همچنين پرسش از «معماي ال ينحل استاد محمد سياه قلم» مهدي حسيني در‬
‫گلستان هنر (شمارهي يک فرهنگستان هنر)‪ ،‬پاياننامهي دانشجويي آقاي عادل قليزاده در‬

‫‪1‬‬
‫‪-G.Migeon‬‬
‫‪2‬‬
‫‪-Ananda K.Coomaraswamy‬‬
‫‪3‬‬
‫‪- A.Sakisian‬‬
‫‪4‬‬
‫‪- H.Edhem‬‬
‫‪5‬‬
‫‪- i.Stchoukine‬‬
‫‪6‬‬
‫‪- Richard Ettinghausen‬‬
‫‪7‬‬
‫‪- Emel Esin‬‬
‫‪8‬‬
‫‪- Beyan Karamagarali‬‬
‫‪9‬‬
‫‪-Filiz Cağman‬‬
‫‪10‬‬
‫‪-Zeren Tanindi‬‬
‫‪11‬‬
‫‪- Ernst Diez‬‬
‫‪12‬‬
‫‪- Basil Gray‬‬
‫‪13‬‬
‫‪- Ernst Grube‬‬
‫‪14‬‬
‫‪-Grube, et al, Between China and Iran, Paintings From Four Istanvul Albums .‬‬
‫دانشگاه هنر و يکي دو ترجمهي پراکندهي ديگر نوشتهاي در خور بحث از ايشان تا آن جا که‬
‫من اطالع دارم در دسترس نيست‪.‬‬
‫ز)محدوديتهاي تحقيق‬
‫‪ -5‬عدم دسترسي به کليهي منابع مانند‪ :‬کتاب جديد چاپ اتريش که تهيهي آن امکان پذير‬
‫نگرديد‪ .‬با وجود سفر به کشور ترکيه و مراجعه حضوري به مجموعه توپقاپيسراي استانبول‪ ،‬به‬
‫دليل مرمت بخش نسخ خطي مجموعه موفق به مالحظهي آثار نگرديدم‪.‬‬
‫‪ -2‬غير انگليسي بودن اکثر منابع‪ ،‬و متاسفانه بيشتر به زبان ترکي استانبولي نگاشته شده‬
‫است‪ -3 .‬ضد و نقيض بودن بسياري از اطالعات موجود دربارهي زندگي و آثار محمد سياه قلم‪.‬‬
‫ح)‪ :‬نکات مهم ‪:‬‬
‫‪ -5‬نظر به اينکه در فرضيه ذهني اينجانب جهان هيواليي در بيشترآثار او ديده ميشود (اما با‬
‫ويژگي خاص‪ ،‬متفاوت از ديوهاي ذهني ما) ‪ ،‬لذا در فصل سوم به کل مضامين و موضوعات‬
‫پرداخته شده تا عالوه بر جامعيت مطالب تاکيد بيشتر بر جهان هيواليي صورت گيرد‪.‬‬
‫‪ -2‬با توجه به ترجمهي کتاب(به صورت مجموعه مقاالت) ‪324‬صفحهاي «من محمد سياه قلم‬
‫استاد انسانها و ديوان» توسط اينجانب امکان ارائهي کل اين کتاب در اين پاياننامه امکان‬
‫پذير نبود و مطالب غير ضروري حذف گرديده است‪.‬‬
 ‫فصل اول‬
‫کلياتي در مورد نگارگري در دورهي تيموريان و جريانهاي هنري موازي‬
‫آن‬

‫‪ -1-1‬زمينههاي تاريخي مذهبي‪ ،‬هنري تيموريان‬

‫صد و پنجاه سال بعد از نخستين يورش مغوالن به ايران‪ ،‬تيمور و لشکريانش از مرزهاي‬
‫‪5‬‬
‫شمال شرقي‪ ،‬کشور را مورد هجوم قرار دادند و به همان ميزان وحشت و خرابي ايجاد کردند‪.‬‬

‫‪ -‬شيالر کن باي‪ ،‬نقاشي ايراني ‪ ،‬مهدي حسيني‪ ،‬چاپ اول ‪،‬تهران‪ ،‬دانشگاه هنر ‪ ،8731 ،‬ص‪.18‬‬
‫تا سال ‪ 922‬ه‪ .‬ق‪ .‬تيمور تمام ايران‪ ،‬قسمتهايي از آسياي صغير‪ ،‬عراق‪ ،‬هندوستان تا شهر‬
‫‪5‬‬
‫دهلي و تا ‪ 222‬مايلي مسکو را زير سلطه خود درآورده بود‪.‬‬
‫مقارن با حضور مظفريان ‪ 5313-5392/ 12- 91‬و جاليريان ‪5331-5435/ 36-931‬‬
‫تيموريان در ‪ 5369/ 5‬به بعد فتوحات زيادي در ناحيه توران‪ ،‬خراسان‪ ،‬مازندران و ايران‬
‫مرکزي و غربي يافتند‪ .‬ناحيه توران و خراسان پس از تيمور به دست شاهرخ و ايران مرکزي و‬
‫غربي به دست ميرانشاه اداره ميشد‪ .‬از فرزندان معينالدين شاهرخ الغ بيک در سمرقند‪،‬‬
‫ابراهيم سلطان در شيراز و حسام الدين بايسنقر در سمرقند و هرات حکومت نمودهاند‪ .‬از‬
‫فرزندان و نو ادگان معزالدين عمر شيخ پير محمد و اسکندر سلطان در شيراز و بعدها سلطان‬
‫حسين بايقرا از مهمترين آنها بودند‪.‬‬
‫در دوران اسالمي فرقه هاي تصوف احتماالً تأثير مستقيمي بر آثار هنري داشتند‪ .‬از قرن‬
‫هفتم تا نهم فرقه هاي مختلفي شکل گرفتند که در جريان نگارگري مؤثر واقع شدند‪ .‬مثالً در‬
‫خراسان جغتائيان و آلکرت فعاليت داشتند همچنين فرقههاي نقشبنديه (سني)‪ ،‬نور بخشيه‬
‫(شيعه)‪ ،‬حروفيه (شيعه)‪ ،‬نعمت الهيه‪ ،‬مشعشعيان‪ ،‬نقطويه‪ ،‬حيدريه‪ …،‬نقش مهمي در جريان‬
‫مذهبي اين دوران داشتند‪ .‬تيمور‪ ،‬خليل سلطان و اسکندر سلطان در شيراز‪ ،‬شاهرخ‪ ،‬ابراهيم‬
‫سلطان در شيراز‪ ،‬بايسنقر ميرزا در هرات‪ ،‬الغ بيگ در سمرقند و سلطان حسين بايقرا با جذب‬
‫هنرمندان ساير شهرها حاميان مهمي در هنر و فرهنگ تيمور ميبودند‪.‬‬
‫همچنين« سلطان حسين وزيري داشت هم دانشمند و هم دانش دوست موسوم به امير‬
‫عليشيرنوايي که در نظم و نثر فارسي يد طوالني داشته است»‪ 2‬در اين کانون پرآوازه کساني‬
‫چون عبدالرحمن جامي شاعر و عارف نامي‪ ،‬کمال الدين بهزاد نقاش و صنعتگر معروف‬
‫وميرخواند مورخ مشهور عصر درخشيدند و مالحسين واعظ کاشفي هم مورد توجه عام واقع‬
‫‪3‬‬
‫گشت‪.‬‬

‫‪ -‬همان ‪.‬‬
‫‪ -‬عبدا هلل رازي؛ تاريخ كامل ايران؛ از تأسيس سلسله ماد تا انقراض قاجاريه؛ چاپ دوازدهم‪ ،‬تهران‪:‬‬
‫انتشارات اقبال‪ 731 ،‬فصل پنجم‪ ،‬ص ‪.737‬‬
‫‪7‬‬
‫‪ -‬عبدالحسين زرين كوب؛ تيمورنامه‪ ،‬دنباله روزگاران ايران از پايان ساسانيان تا پايان تيموري؛ چاپ‬
‫دوازدهم‪ ،‬تهران؛ انتشارات سخن‪ ، 731 ،‬ص ‪ 7 3‬ونيز ر‪.‬ك‪ .‬عبدالعظيم رضائي؛ تاريخ ده هزار ساله ايران؛ ج‬
‫‪ ،7‬از سلسلهي غزنويان تا انقراض صفويه‪ ،‬چاپ چهارم‪ ،‬تهران‪ :‬انتشارات اقبال‪ ، 73 ،‬فصل هفدهم‪ ،‬ص ‪3‬‬
‫در مراکز فرهنگي چون سمرقند‪ ،‬شيراز و هرات و تبريز عالوه بر خطاطي‪ ،‬ادبيات و رشد‬
‫علوم‪ ،‬در زمينهي نقاشي و توليد نسخههاي خطي فعاليتهاي چشمگيري صورت گرفت‪ .‬آثار‬
‫ادبي زيادي در نثر عربي‪ ،‬فارسي و آثار منظوم‪ 5‬از اين دوره باعث شد تا نسخههاي زيادي در‬
‫کتابخانه و کارگاههاي هرات به خصوص زمان بايسنقر ميرزا توليد گردند‪.‬‬

‫‪ -1-2‬مکتب هرات‬
‫هرات پايتخت شيبانيان (آل کرت) (‪ )5241-5399/643- 95‬در ‪ 5395/ 93‬به دست‬
‫تيمور فتح گرديد و به عنوان پايتخت تيموريان تا انقراض آن (‪ )5421/955‬يعني زمان سلطان‬
‫حسين بايقرا از مراکز عمدهي فرهنگي و هنري گرديد و خراسان يکي از چهار قلمرو عمدهي‬
‫تيموري با شهرهايي چون مشهد و نيشابور (خراسان غربي)؛ هرات‪ ،‬بلخ‪ ،‬مرو و غزنه (خراسان‬
‫شرقي) بود‪ .‬از جمله فرمانروايان تيموري در خراسان و هرات ميتوان به پيرمحمد پسر عمر‬
‫شيخ‪ ،‬شاهرخ – که در ‪ 5396/ 99‬عهدهدار خراسان شدـ بايسنقرـ که از ‪-5432/95 -936‬‬
‫‪ 5454‬حاکم هرات بود‪ -‬محمد جوکي پسر ديگر شاهرخ‪ ،‬الغ بيک‪ ،‬پسران بايسنقر چون‬
‫سلطان محمد‪ ،‬ابوالقاسم بابر‪« ،‬محمود بن بابر‪ ،‬ابوسعيد نوهي ميرانشاه‪ ،‬يادگار محمد (فرزند‬
‫سلطان محمد بايسنقر)‪ ،‬سلطان حسين بايقرا و بديعالزمان»‪2‬نام برد‪ .‬از نظر سياسي اوضاع‪ ،‬پس‬
‫از مرگ شاهرخ در سال ‪ 544 /915‬آشفته شد‪ .‬چنانچه متوجه شديم‪ ،‬ترکمانان از طرف غرب‬
‫به هرات راندند و طولي نکشيد که خراسان تنها پايگاه قدرتمند تيموري گرديد؛ حتي ترکمانان‬
‫ارسال ‪ 5449/912‬براي مدت کوتاهي هرات را اشغال کردند‪.‬‬
‫اين شهر با حضور حاميان مهمي چون شاهرخ‪ ،‬بايسنقر و سلطان حسين بايقرا با تأسيس‬
‫کتابخانهها و انجمن هاي فني و صنعتي به اوج شکوفايي هنري و فرهنگي رسيد و بستري‬
‫مناسب براي نقاشي هرات گرديد‪ .‬که به قول ديماند « ايجاد سبک ملي ايراني در نقاشي که به‬
‫تدريج نفوذهاي خارجي در آن مستهلک گرديد‪ ،‬مرهون مکتب نقاشي هرات است‪ 3».‬مارا‬
‫اشرفي مينويسد‪« :‬مکتب هنري که در نيمهي نخست سدهي نهم در هرات بر پا شد زماني‬
‫پرمايه و متحول و گنجينهاي از وسايل و روشهاي هنري (را)به ارث برد‪( ،‬که) ارزندهترين‬

‫‪ -‬ر‪.‬ك‪ .‬عبداهلل رازي؛ پيشين‪ ،‬فصل هفتم‪ ،‬ص ‪.733-731‬‬

‫‪ -‬ر‪.‬ك‪ .‬فريدون آورزماني؛ پيشين‪ ،‬سالشمار فرمانروايان تيموري در خراسان‪،‬‬
‫‪7‬‬
‫‪ -‬ديماند؛ س‪.‬م‪ ، .‬راهنماي صنايع اسالمي‪ ،‬عبد اهلل فريال‪ ،‬چاپ دوم‪ ،‬تهران‪ ،‬علمي و فرهنگي وابسته به‬
‫وزارت فرهنگ و آموزش عالي‪ ، 731 ،‬ص‪.11‬‬