Lista terminów ze stylistyki

1. Alegoria – postać, motyw lub fabuła mające poza znaczeniem dosłownym stały
umowny sens przenośny.
2. Aliteracja – powtórzenie jednakowych głosek lub zespołów głoskowych na początku
wyrazów sąsiadujących w tekście albo zajmujących analogiczne pozycje w wersie lub
zdaniu. Pełni 3 funkcje: instrumentacyjną, semantyczną, wyrazotwórczą.
Przykład: zwija się zaułek zawiły/ zagubiony we własnych załomach (J. Czechowicz,
Elegia uśpienia)
3. Amfibologia – dwuznaczność lub niejasność budowy składniowej dopuszczająca
dwojaką interpretację semantyczną zdania.
Przykład: gniew potęgował głód
4. Anadiploza – powtórzenie następujących po sobie słów jako sposób rozwijania
dalszego ciągu wypowiedzi ; ostatnie słowo jednego zdania rozpoczyna zdanie
następne.
Przykład: odnalazłszy znaczenie świata, świat ten bez żalu porzucał (J. Iwaszkiewicz,
Młyn nad Utratą)
5. Anafora – powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na początku kolejnych
segmentów wypowiedzi: grup składniowych, zdań, wersów, strof zazwyczaj
ukształtowanych paralelnie.
Przykład: Usłyszałem cichy szelest godzin nieżywych. Usłyszałem cichy krok rozpaczy
idącej ku mnie (S. Żeromski, Popioły)
6. Anagram – rodzaj gry słów polegający na takim doborze wyrazów, że jedne z nich
można uznać za przekształcenia innych w wyniku przestawienia liter, sylab lub innych
cząstek składowych.
Przykład: Gdyni – nigdy
7. Animizacja – odmiana metafory polegająca na nadawaniu przedmiotom
nieożywionym, zjawiskom przyrody lub pojęciom abstrakcyjnym atrybutów istot
żyjących.
Przykład: Ciepłą ciemność na ramionach się oprze/ jest dobrotliwym zwierzęciem
milczenia/ ogromna i powolna (K. Baczyński, Z nocy)
8. Antonimy – pary słów związanych semantycznym kontrastem. Są słowami, które bądź
określają biegunowe realizacje wskazanej przez nie cechy, bądź dopełniają się
znaczeniowo.
Przykład: ojciec – matka
9. Antonomazja – używanie imienia własnego znanej postaci literackiej lub historycznej
jako nazwy określenia typu ludzkiego.
Przykład: Kolumb w znaczeniu odkrywca
10. Antropomorfizacja – szczególny przypadek animizacji , polegający na przypisaniu
tworom nieożywionym, zjawiskom natury i kosmosu, roślinom i zwierzętom oraz
pojęciom abstrakcyjnym cech fizycznych, psychicznych lub zachowań właściwych
człowiekowi. W odróżnieniu od personifikacji jest mniej skonwencjonalizowana
literacko, a poza tym uczłowiecza tylko wybrane rysy przedstawionych zjawisk, nie
likwidując ich naturalnej bytowej przynależności i nie narzucając im ludzkiej postaci.
Przykład: Oto krużganki z wolna pełznąc szukały drzwi i mknąc wokoło domów szły
pochyło zaułek kulał, obok płot żywicą pachniał i czerwienią i tylko kędzierzawy sad
wstydliwie krył się w głąb podwórza (J. Śpiewak, Jesień)
11. Antyklimaks – zniweczenie efektu retorycznego lub poetyckiego napięcia i patosu
przez zaskakujące obniżenie tonu w zakończeniu wypowiedzi, polegające zazwyczaj
na wprowadzeniu żywiołu potoczności, pospolitości, a nawet wulgarności. Kontrast
stylowy między pierwszą a drugą częścią wypowiedzi odsłania wówczas żartobliwą,
satyryczną lub ironiczną postawę autora.
Przykład: Jeżeli nam się uda to cośmy zamierzali/ i wszystkie słońca które
wyhodowaliśmy w doniczkach/ naszych kameralnych rozmów/ i zaściankowych
umysłów/ rozświetlą szeroki widnokrąg/ i nie będziemy musieli mówić że jesteśmy
geniuszami/ bo inni powiedzą to za nas/i aureole/ tęczowe aureole/ …ech szkoda
gadać/ panowie jeżeli to się uda/ To zalejemy się jak jasna cholera! (A. Bursa,
Nadzieja)
12. Antymetabola – 1.konstrukcja dwuczęściowa, w której część druga powtarza wyrazy
występujące w części pierwszej, zmieniając ich porządek i funkcje składniowe; 2.
Konstrukcja dwuczęściowa, będąca odmianą antytezy, w której część druga,
przeciwstawna znaczeniowo wobec części pierwszej, powtarza występujące w niej
wyrazy, zmieniając ich porządek, formy gramatyczne i funkcje składniowe.
Przykład: chłop godzien pana, pan chłopem być godny (I. Krasicki, Do…); Kto
nikomu nie wierzył, nikt temu nie wierzy (I. Krasicki, Lis i wilk)
13. Apostrofa – bezpośredni, patetyczny zwrot do osoby, bóstwa, upersonifikowanej idei
lub przedmiotu, występujący najczęściej w przemówieniu lub retorycznym i
uroczystym utworze poetyckim (np. w odzie), a kreujący w obrębie wypowiedzi
postać fikcyjnego adresata, zazwyczaj wyraziście odmiennego od rzeczywistego
czytelnika czy słuchacza.
Przykład: Luno! Ty córo niebios wysoka,/ boskiej podobna Tamirze! (F. D. Kniaźnin,
Do księżyca)
14. Aprosdoketon – często zaskakujące odbiorcę wprowadzenie słowa lub wyrażenia
innego niż zapowiadane przez tok wypowiedzi tj. układy frazeologiczne, rytmiczne,
rymowe, składniowe, logiczne itp. Efekt niespodzianki jest tym większy, że brzmienie
słowa użytego (zwykle jego początek) bywa aluzją do brzmienia słowa oczekiwanego.
Przykład: Jakoś mi już skaczesz słabo/ Folguj sobie miła Ba…rbaro, proszę cię/ Czart
rozskakał tego swata/ Nie dba nic, choć kto ma la…da co przed sobą/ Okazuje swoje
sztuki/ alboć nie wie, że masz w Nu…remburku towar? (J. Kochanowski, Na Barbarę)
15. Chiazm – odmiana paralelizmu składniowego polegająca na odwróconej symetrii
dwóch całostek składniowych, z których druga powtarza w odwrotnej kolejności
porządek syntaktycznych składników pierwszej, zwłaszcza według schematu: podmiot
– orzeczenie, orzeczenie – podmiot.
Przykład: Grusza szeleści i szumi kłos (J. Słowacki, Do autora Skarg Jeremiego)
16. Echolalia – powtarzanie jednakowych lub podobnych układów głoskowych jako
naczelna zasada organizacji i rozwijania wypowiedzi, niezależna od semantycznych
układów języka. Szczególne liczne w ludowych przyśpiewkach i refrenach, bywają
celowym chwytem poetyckim.
Przykład: Tajda drał ta da/ tajda drał ta da/ Tadydy data da da/ Tałdydady,
tałdydada/ Tałdydady, tałdydada/ tał dydyda (Cz. Hernas, W kalinowym lesie)
17. Elipsa – pominięcie w zdaniu lub wyrażeniu jakiegoś składnika, który daje się na ogół
zrekonstruować na podstawie kontekstu lub sytuacji towarzyszącej wypowiedzi.
Stwarza konstrukcję niekompletną z punktu widzenia składniowego, ale zamkniętą
 znaczeniowo, co odróżnia ją od zdania i wyrażenia urwanego. Często występuje w
postaci równoważnika zdania.
Przykład: Zetowi/ chroboce w ścianie/ czy/ nie jak w starym sucharze? (M.
Białoszewski, Zet)
18. Epifora – napis umieszczany w starożytności na pomniku, rzeźbie, grobowcu czy
budowli; dewiza lub motyw.
19. Epitet – wyraz pełniący w tekście funkcję określającą wobec rzeczownika, najczęściej
odniesiony doń przymiotnik.
Przykład: twarde głazy
20. Eufemizm – wyraz lub zwrot używany do zastępowania określonego słowa, które z
jakichś wzglądów (np. estetycznych, kulturowych czy cenzuralnych) nie może być
bezpośrednio wprowadzone do wypowiedzi. Osłabia silne zabarwienie emocjonalne
zastępowanego wyrazu, łagodzi znaczeniowa dosadność słowa lub eliminuje
wulgaryzmy czy wyrazy uznawane za rubaszne lub trywialne.
Przykład: niemądry zamiast głupi
21. Figura etymologiczna – odmianka paronomazji, użycie w jednym wyrażeniu lub
zdaniu słów spokrewnionych etymologicznie.
Przykład: Zwroty, zawroty, powroty, wywroty (C. Norwid, Sława)
22. Figura etymologiczna pozorna (f. pseudoetymologiczna) – mamy z nią do czynienia,
gdy podobieństwo brzmieniowe powiązanych w zdaniu słów i zestawienie ich w
bliskim sąsiedztwie sugerują ich pokrewieństwo etymologiczne mimo historycznej
obcości.
Przykład: Rubin gorący patrzy okiem cherubina (A. Ważyk, Apolog)
23. Glosolalia – pozbawione wyraźnego sensu układy głoskowe tworzące niby-wyrazy,
które przypominają pewne słowa rodzime lub obce, bądź też pozbawione są wszelkiej
czytelnej motywacji słowotwórczej.
24. Hiperbola – przedstawienie jakiegoś zjawiska wyolbrzymiające jego wygląd,
znaczenie, działanie czy oddziaływanie.
Przykład: Oczy jej skamieniały od straszliwego widoku, który się przed nimi roztoczył.
Walka i szamotanie się jej sióstr i krewniaczek – zmiażdżyły ją na proch. Usta
rozpadły się chwytając szybki dech Jakieś dźwięki w wiotkich wargach… Cedro
postrzegł, że mózg w jej głowie wywraca się, żyły się wiją, a czaszka pęka. (S.
Żeromski, Popioły)
25. Hypallage – rozbieżność między zależnościami składniowo-gramatycznymi a
związkami logicznymi, spowodowana przeniesieniem określenia odnoszącego się do
jednego składnika wypowiedzi na inny składnik tej wypowiedzi np. gramatycznym
powiązaniem epitetu z innym rzeczownikiem niż ten, do którego taki epitet w
naturalny sposób się odnosi.
Przykład: I głazy ostre, krwawiące pod nogą (L. Staff, Idziemy); imiesłów krwawiące
gramatycznie powiązany jest ze słowem głazy, ale logicznie wiąże się ze słowem
noga.
26. Instrumentacja głoskowa – celowe uformowanie głoskowej warstwy wypowiedzi dla
nadania jej szczególnych walorów brzmieniowych i semantycznych.
27. Inwersja – taki szyk wyrazów w zdaniu, który na tle języka literackiego odczuwa się
jako niezwykły bądź z powodu zmiany normalnej kolejności zależnych od siebie
składniowo wyrazów, bądź też z powodu rozbicia jednolitych grup składniowych
przez wtrącenie słów do nich nie należących.
28. Ironia – właściwość stylu polegająca na sprzeczności między dosłownym znaczeniem
wypowiedzi a jej znaczeniem właściwym, nie wyrażonym wprost, ale zamierzonym
przez autora i zazwyczaj rozpoznawalnym dla odbiorcy.
29. Konkatenacja – sposób rozwijania wypowiedzi polegający na powtarzaniu i
dopełnianiu przez następny segment słowa lub zwrotu występującego w segmencie
poprzednim. W zrygoryzowanej postaci polega na postaci polega na zwielokrotnionej
anadiplozie, w mniej rygorystycznej – miejsce i forma powtarzających się słów nie są
ściśle określone. Częste w pieśniach ludowych.
Przykład: Złoty pierścień ułowiono./ Przez ten pierścień woda bieży,/ pod tą wodą
trawka leży,/ po tej trawie chodzą pawie,/ a te pawie panna pasie./ Panna pasie,
piórka zbiera,/ piórka zbiera, wianki wije,/ wianki wije, złotem szyje,/ dary stała,
komu chciała. (z antologii Jabłoneczka)
30. Metafora – wyrażenie, w którego obrębie następuje zamierzona przemiana znaczeń
składających się na nie słow.
Metafory poetyckie – powstają jako rezultat indywidualnej odkrywczości i sztuki
językowej, mają zaskakiwać, zastanawiać czy zachwycać odbiorcę, stanowić zagadkę,
wysławiać nieznane sensy, tworzyć nowe wyobrażenia oraz wykazywać ukryte
powinowactwa zarówno w świecie, jak i mowie.
Metafory potoczne (językowe) – są wielokrotnie powtarzanymi, utartymi w obyczaju
językowym zestawieniami słownymi, ich znaczenia są na tyle przyswojone, że
rozumiane są automatycznie. Przykłady: bieg wydarzeń, źródło dochodów.
31. Metonimia – zastąpienie nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego,
pozostającego z nim w pewnej obiektywnej zależności.
Przykład: Strugi marca dudniły w rynnach (J. Tuwim, Pierwszy dzień)
32. Onomatopeja – jedna z postaci symbolizmy dźwiękowego, imitowanie za pomocą
dźwięków mowy rozmaitych pozajęzykowych zjawisk akustycznych. Najprostszymi
takimi wyrazami są wyrazy dźwiękonaśladowcze tzn. takie, których brzmienie wiąże
się z oznaczanymi przez nie fenomenami dźwiękowymi np. terkotać.
Przykład: Tkacze tkają łątki tkanin,/ w tkalni skacze tkacka dratwa,/ furkot, terkot gra
im w krtani,/ zatkał tkanki i pogmatwał (J. Grot, Tkacze)
33. Palindrom – wymyślnie skomponowany układ literowy, dający się czytać dający się
czytać w dwojakiej kolejności liter: od lewej do prawej i od prawej do lewej, jego
znaczenie nie ulega przy tym zmianie.
34. Parafraza – przeróbka utworu literackiego rozwijająca często swobodnie i żartobliwie
upraszczająca jego treści, oddająca je za pomocą środków odmiennych niż
zastosowane w pierwowzorze, przy zachowaniu jednak rozpoznawalnych
podobieństw do owego pierwowzoru.
Przykład: Opera za trzy grosze B. Brechta jako parafraza Opery Żebraczej J. Gaya
35. Parechesis – odmiana paronomazji, polegająca na zestawieniu słów różniących się
jedną głoską lub zmienionym porządkiem sylab.
Przykład: Odgadnij boska czy bosa/ odpowiedz nie noga lecz naga/ zanim w
podziemiach metra/ zniknie ustokrotniona/ i wieczór przetnie metraż/ a sen odrąbie
ramiona (A. Ważyk, Transatlantyk 1924)
36. Paronomazja – zestawienie podobnie brzmiących słów, zarówno spokrewnionych
etymologicznie, jak i niezależnych, uwydatniające ich znaczeniową bliskość, obcość
lub przeciwieństwo. Bywa źródłem żartów językowych.
 Przykład: Ma przyjechać do mnie Ania do Anina/ Ania z Manią, więc nie minie parę
dni, a Mania z Anią nie ominą mnie tu – i na/ Imieniny me przyjadą do Anina./ a gdzie
Mania oraz Ania, tam i Nina,/ A przy Ninie – mama Niny – i Manina,/ (Tj. mama
Mani, bardzo miła pani,/ I mamina mama, czyli babka Mani) (J. Tuwim, Lament
aniński)
37. Pastisz – odmiana stylizacji; utwór powstały w wyniku świadomego podrabiania
maniery stylistycznej konkretnego dzieła, autora, szkoły literackiej; polega na
celowym wyostrzeniu cech znamiennych naśladowanego sposobu wypowiadania się,
który dzięki temu ukazuje się w postaci ostentacyjnie wyrazistej.
38. Personifikacja – rodzaj animizacji polegający na przedstawieniu tworów
nieożywionych, zjawisk natury czy kosmosu, zwierząt roślin, a zwłaszcza pojęć
abstrakcyjnych jako działających lub przemawiających istot ludzkich.
Przykład: Ruszyły drzewa pogrzebnie, jak kondukt ostatni wiodące/ ręce rozpaczą
skręcone na niebie żółtym jak siarka (K. K. Baczyński, Poemat o Chrystusie
dziecięcym, X)
39. Peryfraza – zastąpienie nazwy jakiegoś zjawiska przez bardziej lub mniej
rozbudowane jego opisanie.
Przykład: Powietrzne przeszywa szlaki – tj. nad ziemią; Wznawia tor klęską sławny
Ikara – tj. wznosi się w powietrze; Mocarskich siedlisk ogromy – tj. miasta (A
Naruszewicz, Balon)
40. Pleonazm – zgromadzenie wyrazów lub zwrotów bliskoznacznych bądź
synonimicznych, oceniane najczęściej jako usterka stylistyczna, choć mogą być
celową amplifikacją i służyć stylistycznemu oraz znaczeniowemu wzbogaceniu tekstu.
Przykład: Spod gruzów, oto spod ruin […] W pustyni wołam, w posuszy […] nade
mną kruki kraczą/ niesyte, nienasycone […] Opuściłeś nas i porzucił – (S.
Wyspiański, Legion)
41. Poliptoton – odmiana paronomazji polegająca na powtórzeniu (często wielokrotnym)
tego samego słowa w różnych przypadkach, lub też na gromadzeniu szeregu
spokrewnionych etymologicznie form leksykalnych.
Przykład: Lecz jeśli to myśl, o czym wżdy myślę?/ Okrutna myśli, czemu myślić
muszę?/ Czemu, choć w głowie zawsze myślą kreślę,/ Znowu taż myślą, co przedtem,
myśl suszę?/ Czemu, choć myślą różny wczas wymyślę,/ Oto się, żeby nie myśli, nie
kuszę?/ myślę, ze jeśli myślić jest to wina,/ Nie ze mnie, ale z myśli jest przyczyna. (A.
Morsztyn, Vaneggiar d`una innamorata)
42. Polisyndeton – konstrukcja składniowa złożona z szeregu współrzędnych członów
(często zdań) połączonych jednakowym spójnikiem, co w rezultacie stwarza efekt
anafory.
Przykład: Miłości jestem posłuszna i szczęściu się nie opieram!/ I czuję twoją
pieszczotę, i coraz bardziej zanikam,/ I czuję twe pocałunki, i coraz bardziej umieram.
(B. Leśmian, Rok nieistnienia)
43. Sarkazm – odmiana ironii, szczególnie silnie zdeterminowana przez negatywne
nastawienie wobec atakowanych opinii i postaw , drwiący, szyderczy sposób
mówienia, będący wyrazem rozgoryczenia i rozdrażnienia, mający ugodzić adresata.
Przykład: Krzyknęli wolność, wolność ponad wszystko/ A potem wolnych zdradziecko
wydali/ Na łup, na zgubę, na urągowisko –/ I nic. I cisza. I świat się nie wali./ I
krzyczą znowu i radzą w stolicy, Jak pomóc ludziom i co przynieść komu,/ Kamień
 grobowy czy pal szubienicy,/ By każdy w własnym powiesił się domu. (K. Wierzyński,
Krzyknęli wolność, 1945)
44. Syllepsis – brak odpowiedniości między logiczną a gramatyczną budową wypowiedzi,
towarzyszący często konstrukcji syntaktycznej zwanej zeugmą.
Przykład: Zapuścili motor, brody (M. Białoszewski, Ballada od rymu)
45. Symbol – pojedynczy motyw lub zespół motywów występujący w dziele, który jest
znakiem treści głęboko ukrytych i niejasnych, mających za zadanie kierować ku nim
myśl czytelnika.
46. Symploke – zespolenie anafory i epifory, co prowadzi do dosłownego powtórzenia
początków i zakończeń wersów lub zdań, w których podlega zmianie tylko odcinek
środkowy.
Przykład: pełne strachu oczy moje,/ pełne grozy myśli moje,/ pełne trwogi serce moje,/
pełne drżenia piersi moje (S. Wyspiański, Jakże ja się uspokoję)
47. Synekdocha – odmiana metonimii oparta zwłaszcza na zależnościach ilościowych i
jakościowych między zjawiskami, których nazwy zostały użyte jedna zamiast drugiej;
polega na wprowadzeniu nazwy bądź mającej szerszy zakres logiczny, bądź (częściej)
mającej charakter węższy.
Przykład: Przez Nil cichy prędkimi przeprawiony wiosły (J. Słowacki, Piramidy) =
przeprawiony łodzią z wiosłami
48. Synestezja – współodczuwanie, łączenie i przekształcanie różnych wyrażeń
zmysłowych.
Przykład: zimne światło skurczone do listka/ ostatniego na brzozie/ odleciało
bladożółte we mgłę (J. Przyboś, Sen i przebudzenie)
49. Synonimy – wyrazy równoważne lub na tyle zbliżone znaczeniowo, że mogą
występować zmiennie w pewnych kontekstach.
Synonimy całkowite – wymienne we wszystkich kontekstach np. syntaksa – składnia
Synonimy bliskoznaczne – podbijać – zawładnąć, okupować, zagarniać, zwojować
50. Tautologia = Pleonazm