CIĄGI LICZBOWE

1. Podstawowe określenia.

Ciągiem liczbowym nazywamy przekształcenie zbioru liczb naturalnych w zbiór liczb

rzeczywistych. Wartość tej funkcji dla liczby naturalnej n nazywamy n -tym wyrazem ciągu i
oznaczamy przez an . Ciąg o takich wyrazach oznaczamy przez (an ) , natomiast zbiór wyrazów ciągu
lub oznaczamy krótko przez a n  . Ciągi
an : n  N 
będziemy przedstawiali na płaszczyźnie jako zbiór
punktów o współrzędnych (n, an ) , gdzie n N .
Obrazowo: ciąg można przedstawić jako zbiór
ponumerowanych liczb rzeczywistych, które są ustawione
według rosnących numerów.

Rozważa się także ciągi, których wyrazami są liczby

zespolone, punkty na płaszczyźnie lub w przestrzeni,
funkcje, macierze itp.
Przykład 1. Ciągi liczbowe przedstawiane są:
1
1. wzorem: 𝑎𝑛 = 3𝑛 , 𝑏𝑛 = cos 𝑛;
2. rekurencyjnie: 𝑎1 = 5, 𝑎𝑛+1 = 𝑎𝑛 + 4 – ciąg arytmetyczny; 𝑏1 = 4, 𝑏𝑛+1 = 𝑏𝑛 . 3 – ciąg
geometryczny;
3. opisowo: 𝑎𝑛 jest liczbą pierwszą.

Def. Ciąg (an ) jest ograniczony z dołu, jeżeli zbiór a n  jest ograniczony z dołu, tzn.
m  Rn  N : an  m .
Innymi słowy, ciąg jest ograniczony z dołu, gdy wszystkie jego wyrazy leżą nad pewną prostą poziomą.

Def. Ciąg (an ) jest ograniczony z góry, jeżeli zbiór a n  jest ograniczony z góry, tzn.
M  Rn  N : an  M .
Innymi słowy, ciąg jest ograniczony z dołu, gdy wszystkie jego wyrazy leżą pod pewną prostą poziomą.

Zad. 1. Sprawdzić, czy dany ciąg jest ograniczony z dołu:

𝑛
a) 𝑎𝑛 = √3 .
1 2
W tym celu wypisujemy kilka elementów danego ciągu: 𝑎1 = √3 = 3, 𝑎2 = √3 ≈ 1.73, , 𝑎3 =
3
√3 ≈ 1.44. Jak widać dany ciąg jest ograniczony od góry liczbą 3.
𝑛
b) 𝑏𝑛 = 𝑛+2.
1 1 1 2 1 3 3
Postępujemy tak samo: 𝑏1 = = ≈ 0,33, 𝑏2 = = = ≈ 0,5, 𝑏3 = = ≈ 0,6.
1+2 3 2+2 4 2 3+2 5
1
Dany ciąg jest ograniczony od dołu liczbą 3.

1
Zad. 2. Sprawdzić, czy dany ciąg jest ograniczony z dóry:
1
a) 𝑎𝑛 = 4−𝑛 = 4 𝑛 .
1
W tym celu wypisujemy kilka elementów danego ciągu: 𝑎1 = 4−1 = 4 = 0,25, 𝑎2 = 4−2 =
1 1 1 1
= 16 ≈ 0.03, 𝑎∞ = 4 ∞ = ∞ = 0. Jak widać dany ciąg jest ograniczony od dołu liczbą 0.
42
b) 𝑏𝑛 = 9𝑛 − 𝑛2 .
Postępujemy tak samo: 𝑏1 = 9 ∙ 1 − 12 = 8, 𝑏2 = 9 ∙ 2 − 22 = 18 − 4 = 14,
𝑏3 = 9 ∙ 3 − 32 = 37 − 9 = 19, 𝑏∞ = 9 ∙ ∞ − ∞2 = ∞.
Wyszło nam, że w ∞ wyraz naszego ciągu jest równy ∞, to mówimy, że ciąg jest
nieograniczony.

Def. Ciąg (an ) jest ograniczony, jeżeli zbiór a n  jest ograniczony z dołu i z góry, tzn.
m, M  Rn  N : m  an  M .
Innymi słowy, ciąg jest ograniczony z dołu, gdy wszystkie jego wyrazy leżą dwiema prostymi
poziomymi. Ciąg, który nie jest ograniczony, nazywamy
nieograniczonym.

W definicji można tak dobrać stałe m i M , aby 0  M = −m

. Wtedy n  N : an  M .
1
Przykład 1. Ciąg 𝑎𝑛 = 4−𝑛 = 4 𝑛 .jest ograniczony z dołu
2n
liczbą 1, ciąg (a n ) = jest ograniczony z dołu liczbą 0,
2n + 3
a z góry liczbą 1.

Ciąg (an ) jest rosnący, gdy jego wyrazy powiększają się ze wzrostem indeksu:
a1  a2  a3  , n  N : an  an+1 .
Ciąg (an ) jest niemalejący, gdy jego wyrazy powiększają się lub pozostają bez zmian ze wzrostem
indeksu:
a1  a2  a3  , n  N : an  an+1 .

Analogicznie definiuje się ciąg malejący i nierosnący. Ciągi rosnące, malejące, nierosnące, i
niemalejące nazywamy monotonicznymi. Monotoniczność dowolnego ciągu (an ) możemy ustalić
badając znak różnicy an+1 − an , a monotoniczność ciągu (bn ) o wyrazach dodatnich porównując iloraz
bn +1
z 1 . Korzystamy wtedy z tabeli:
bn

2
 an+1 − an bn +1 ciąg
bn
>0 >1 rosnący
<0 <1 malejący
0 1 niemalejący
0 1 nierosnący

PRZYKŁAD. Zbadać, czy podane ciągi są monotoniczne od pewnego momentu:

n2 +1
a) (a n ) = ; b) (bn ) =
n
.
n +1 n!
Rozwiązanie:
a) Zbadamy znak różnicy a n +1 − a n .

Mamy a n +1 − a n =
(n + 1) − n = 1
 0, n  N ;
(n + 1) + 1 n + 1 (n + 1)(n + 2)
b) Zbadamy znak
b
ilorazu n +1 =
(n + 1)2 + 1  n! = n 2 + 2n + 2 . Zbadamy teraz dla
bn (n + 1)! n 2 + 1 n 3 + n 2 + n + 1
jakich liczb naturalnych ten ułamek jest mniejszy od 1.
n 2 + 2n + 2 1
 1  n 2 + 2n + 2  n 3 + n 2 + n + 1  n + 1  n 3  1 +  n 2 . Ostatnia
n + n + n +1
3 2
n
nierówność jest spełniona dla liczb naturalnych n  2 . Ponieważ badany ciąg ma wyrazy
b
dodatnie oraz dla n  2 jego wyrazy spełniają nierówność n +1  1 , to znaczy, że ciąg jest
bn
malejący od numeru n0 = 2 .

2. Granice ciągu.
Def. Ciąg (an ) ma granicę a  R wtedy i tylko wtedy, gdy
  0n0  Nn  N : (n  n0 )  an − a  
co symbolicznie symbolicznie zapisujemy w postaci
równości lim a n = a .
n →
Ciąg, który ma granicę, nazywamy zbieżnym. W przypadku
przeciwnym mówimy, że ciąg jest rozbieżny. Innymi słowy
ciąg ma granicę a , gdy jego dostatecznie dalekie wyrazy
leżą dowolnie blisko punktu a .

Tw. Każdy ciąg zbieżny ma dokładnie jedną granicę.

Def. Ciąg (an ) ma granicę niewłaściwą  wtedy i tylko wtedy, gdy

  0n0  Nn  N : ( n  n0 )  ( an   )
co symbolicznie zapisujemy w postaci równości lim a n =  .
n →
Obrazowo: ciąg ma granicę niewłaściwą  , gdy dostatecznie dalekie wyrazy tego ciągu są
większe od dowolnie dużej liczby.
Ciąg (an ) ma granicę niewłaściwą −  wtedy i tylko wtedy, gdy
  0n0  Nn  N : ( n  n0 )  ( an   )

3
co symbolicznie zapisujemy w postaci równości lim a n = − .
n →

O ciągach z granicami niewłaściwymi ,− mówimy, że są rozbieżne odpowiednio do  lub

−  . Przykładami ciągów rozbieżnych, które nie mają granic właściwych, są an = (− 2) , bn = cos n
n

.
Granica właściwa ani niewłaściwa ciągu nie zależy od wartości skończenie wielu jego wyrazów.
Granice ciągu geometrycznego jest równa
 0dla q  1

 1dlaq = 1
lim q n = 
n →
 dlaq  1

dlaq  −1nie(istnieje)
Def. Niech (an ) będzie dowolnym ciągiem oraz niech (k n ) będzie rosnącym ciągiem liczb naturalnych.
Podciągiem ciągu nazywamy ciąg (k n ) określony wzorem
bn = a kn , gdzie n N .
Obrazowo: podciągiem nazywamy ciąg pozostały po skreśleniu pewnej liczby (być może
nieskończonej) wyrazów ciągu wyjściowego.

Tw. Każdy podciąg ciągu z granicą właściwą lub niewłaściwą ma tę samą granicę.

Tw. Jeżeli ciąg jest zbieżny to jest ograniczony.

Implikacja odwrotna w powyższym twierdzeniu nie jest prawdziwa. Kontrprzykładem jest ciąg
(an ) = (− 1)n , który jest ograniczony, ale nie jest zbieżny.
Prawdziwa jest równość
lim an = 0  lim an = 0 .
n→ n→

3. Własności granic.
Jeżeli ciągi (an ) i (bn ) mają granice właściwe , to

4
1. lim (a n + bn ) = lim a n + lim bn ;
n → n → n →

2. lim (a n − bn ) = lim an − lim bn ;

n → n → n →

3. lim (a n  bn ) = lim a n  lim bn ;

n → n → n →

a n n → lim an
4. lim = o ile lim bn  0 ;
n → b lim bn n →
n

( ) , gdzie p  Z ;
n →

lim (an ) = lim an

p p
5.
n→ n→

6. lim k a n = k lim a n , gdzie k  N .

n → n →

Wzory 1. i 3. są prawdziwe dla dowolnej liczby odpowiednio składników i czynników. We wzorach 5.

i 6. Zakładamy, że wyrażenia po obu stronach znaku równości mają sens.
Jeżeli licznik i mianownik ułamka są wielomianami tego samego stopnia względem zmiennej
naturalnej 𝑛, to granica takiego ułamka przy 𝑛 → ∞ jest równa ilorazowi współczynników przy
najwyższych potęgach 𝑛.
Jeżeli licznik ułamka jest wielomianem stopnia wyższego względem zmiennej naturalnej 𝑛, niż
mianownik, to granica takiego ilorazu przy 𝑛 → ∞ jest równa nieskończoności.
Jeżeli mianownik ułamka jest wielomianem stopnia wyższego względem zmiennej naturalnej
𝑛, niż licznik, to granica takiego ilorazu przy 𝑛 → ∞ jest równa zeru.

Przykład. Obliczyć podane granice ciągów

3n 3n3 
2
− 1 
n  3  n3  − 3 
n − 3n n  −3
2 3 3
= lim  3
n 
= lim 
n
lim 3 = = −3;
n → n + 1
3n 1  n→ n3 1 + 1  1
n →
a) n  3+ 3  3 
n n   n 
1 1
⎯⎯⎯
n →
→ = 0.
n 
3 2 n 2 6n 3   1 
n  3 + − 3  n3  0 + − 6 
2 + n − 6n  = −6 = −3;
2 3 3
= lim  3  = lim 
n n n n
lim 3
n → 2n + 2n − 1
2 n →  2n 2n 2
1  n→ n3  2 + 2 − 0  2
b) n3  3 + 3 − 3   
 n n n   n 
1 1 1 1
⎯⎯⎯
n →
→ = 0, 3 ⎯⎯⎯ n →
→ = 0.
n  n 
3 2 n 2 6n5   1 
n  3 + − 3  n3  0 + − 6n 2 
2 + n − 6n  = −6   = −;
2 5 3
= lim  3  = lim 
n n n n
lim 3
n → 2n + 2n − 1
2 n →  2n 2n 2
1  n→ n3  2 + 2 − 0  2
c) n3  3 + 3 − 3   
 n n n   n 
1 1 1 1
⎯⎯⎯
n →
→ = 0, 3 ⎯⎯⎯
n →
→ = 0.
n  n 

5
  2 n 2 6n 3   1 
n  3+ 3− 3  3
n3  0 + − 6 
2 + n − 6n
2 3
 = −6 = −6 = 0;
= lim  6
n n n   n
lim 6 = lim
n → 2n + 2n − 1
2 n →  2n 2n 2
1  n→ n3  2  n3 + 2 − 0  2   
d) n3  3 + 3 − 3    ,
 n n n   n 
1 1 1 1
⎯⎯⎯
n →
→ = 0, 3 ⎯⎯⎯
n →
→ = 0.
n  n 

c)
 ( n + 1) ! n!   n! 
( n + 1)!  −  1 −  1−
1

lim
( n + 1)!− n ! = lim  ( n + 1) ! ( n + 1)! = lim 
n !( n + 1) 
= lim
1( n + 1)
=
n → ( n + 1) !+ n !  ( n + 1) !
n →
n!  n → 
n !  n→ 1 + 1
( n + 1)!  +  1 +  1( n + 1)
 ( n + 1) ! ( n + 1)!  n !( n + 1) 
1
1− 1
1(  + 1) 1 −  1 − 0
= = = = 1,
1 1 1+ 0
1+ 1+
1(  + 1) 
n ! = 1 2  3  4   n;
( n + 1)! = 1 2  3  4   n  ( n + 1) = n !( n + 1)
Tw. (o trzech ciągach)
Jeżeli ciągi (an ) , (bn ) i (cn ) spełniają
warunki:
1. an  bn  cn dla każdego n  n0 ,
2. lim a n = lim cn = b ,
n → n →

to lim bn = b .
n →

PRZYKŁAD.
Korzystając z granicy o trzech ciągach
obliczyć:
lim n 2n + 5n + 7 n = 7
n →

7 n  2 n + 5n + 7 n  7 n + 7 n + 7 n ;
7 n  2 n + 5n + 7 n  3  7 n n
;
.
n
7 n  n 2n + 5n + 7 n  n 3  7 n  7  n 2n + 5n + 7 n  7  n 3;
1 1
lim n 3 = lim 3 n = 3 = 30 = 1;
n → n →

7  2 + 5n + 7 n  7 1;
n n

1 1
UWAGA: lim n a = lim a n = a  = a 0 = 1.
n → n →

6
Tw. Jeżeli ciąg (an ) jest niemalejący dla n  n0 oraz
ograniczony z góry, to jest zbieżny do granicy
sup an : n  n0  .
Prawdziwe jest takie analogiczne twierdzenie dla ciągu
nierosnącego, ograniczonego z dołu.

n
 1
Tw. Ciąg en = 1 +  jest rosnący i ograniczony z
 n
góry, a zatem jest zbieżny.
n
 1
en = lim 1 + 
n →
 n
Liczba e podana z dokładnością do 10 cyfr po przecinku jest równa
2,7182818285
Logarytm przy podstawie e nazywamy logarytmem naturalnym i oznaczamy przez ln ; ln x = log e x .
Funkcję wykładniczą przy podstawie e nazywamy eksponens i oznaczamy przez exp ; exp x = e x .

Jeżeli ciąg (an ) o wyrazach dodatnich jest rozbieżny do  , to

an
 1 
lim 1 +  = e.
n →
 an 
Fakt powyższy jest prawdziwy także wtedy, gdy ciąg (an ) o wyrazach ujemnych jest zbieżny do −  .

PRZYKŁAD2. Obliczyć granicę

1
3n
 1  
3n
1   6n
6n 1 3 1
a ) lim 1 +  ; = lim 1 +   = lim  e =e =e = e
3n
6n 6 2
n →
 6n  n →
 6n   n →

1
3n
 1   1   −5 n
3n −5 n 1 3
1
b) lim 1 −  = lim 1 −   = lim  e −5 n = e −5 =
3n
;
n →
 5n  n →
 5n   n → 5
e3
1 3n
lim
 3n ( n + 2)  ( n + 2) 3n 3n n→ n 2
 1  1  1 lim n + 
= lim  e( n + 2)
n→ ( n + 2 )
c) lim 1 + = lim 1 + =e =e =
3n n n
  
n →
 n+2 n →
 n + 2   n →

3 3
lim
n→  2  2 3
1+  1+  (1+ 0 )
=e  n
=e  
=e = e3 .
3. Twierdzenia o granicach niewłaściwych.
Tw. Jeżeli ciągi (an ) i (bn ) spełniają
warunki:
1. an  bn dla każdego n  n0 ,
2. lim a n =  ,
n →

to lim bn =  .
n →

Tw. (o granicach niewłaściwych)

7
 a +  =  dla −   a   a   =  dla 0  a  

a a
= 0 dla −   a   ; =
 0+

a  = 0 dla 0 +  a  1 ; a  =  dla 1  a   ;

 b = 0 dla −   b  0 ;  b =  dla 0  b   .

WYRAZY NIEOZNACZONE
− 0 0  1 0 00
0 

Powyższe symbole nazywamy wyrażeniami nieoznaczonymi. Ich wartości zależą od ciągów je


tworzących. Ilustrujemy to na przykładzie wyrażenia nieoznaczonego . Analogiczne przykłady

można podać dla pozostałych wyrazów.

Tw. Jeżeli ciąg jest ograniczony, to ma podciąg zbieżny.

Jeżeli ciąg nie jest ograniczony, to ma podciąg rozbieżny do −  lub  .

Def.
1. Liczba rzeczywista a jest punktem skupienia ciągu, jeżeli istnieje podciąg tego ciągu zbieżny do
granicy a .
2. Symbol − () jest punktem skupienia ciągu, jeżeli istnieje podciąg tego ciągu zbieżny do − ()
.
Punkty skupienia  lub −  nazywamy niewłaściwymi.

Niech S oznacza zbiór punktów skupienia ciągu

(an ) .
Granicę dolną ciągu (an ) określamy wzorem
lim an = inf S .
n →

Granicę górną ciągu (an ) określamy wzorem

lim an = sup S .
n→