MATEMATYKA - POWTRZENIE

I. Liczby i dziaania.
Przyjmujemy, e najmniejsz liczb naturaln jest liczba 0.
W zbiorze liczb naturalnych wyrniamy liczby parzyste i nieparzyste.
Liczb pierwsz nazywamy tak liczb naturaln, ktra ma tylko dwa rne dzielniki: jeden i sam siebie
Liczba zoona ma wicej ni dwa dzielniki
Liczby 0 i 1 nie s ani pierwsze, ani zoone.
Cechy podzielnoci liczb:
Przez 2 dziel si liczby parzyste
Przez 3 dziel si liczby, ktrych suma cyfr jest podzielna przez 3
Przez 4 dziel si liczby, ktrych cyfry z rzdw dziesitek i jednoci tworz liczb podzieln przez 4
Przez 5 dziel si liczby majce w rzdzie jednoci cyfr 0 lub 5
Przez 9 dziel si liczby, ktrych suma cyfr jest podzielna przez 9
Przez 10 dziel si liczby majce w rzdzie jednoci cyfr 0
Przez 25 dziel si liczby bdce penymi setkami oraz takie, ktrych cyfry w rzdzie dziesitek i jednoci tworz liczby 25, 50, 75
Rozkad liczby na czynniki pierwsze to przedstawienie tej liczby w postaci iloczynu liczb pierwszych
NWD najwikszy wsplny dzielnik
NWW najmniejsza wsplna wielokrotno
Zbir liczb cakowitych tworz liczby naturalne oraz liczby przeciwne do nich
m
Liczbami wymiernymi nazywamy liczby, ktre mona przedstawi w postaci uamka ,n0
n
1 % jakiej wielkoci to jedna setna tej wielkoci
Aby obliczy % danej liczby, zamieniamy procent na uamek i mnoymy przez dan liczb
Aby obliczy liczb znajc warto jej procentu, moemy obliczy najpierw warto 1 %, a nastpnie pomnoy przez 100 lub
uoy rwnanie, przyjmujc za niewiadom warto szukanej liczby.
m 1
Liczby niewymierne to takie liczby, ktrych nie mona przedstawi w postaci uamka , n 0 ( 2 , , )
n 3
Liczby wymierne i niewymierne tworz zbir liczb rzeczywistych
Liczby przeciwne s pooone na osi liczbowej symetrycznie wzgldem zera.
1
Odwrotnoci liczby a 0 jest liczba
a
Warto bezwzgldna liczby to jej odlego od zera na osi liczbowej ; a
Dziaania i ich wasnoci:
Przemienno dodawania a + b = b + a
Przemienno mnoenia a b = b a
czno dodawania (a + b) + c = a + (b + c )
czno mnoenia (a b ) c = a (b c )
Rozdzielno mnoenia wzgldem dodawania (a + c ) b = a b + c b
0 w dodawaniu 0 + a = a + 0 = a
0 w mnoeniu 0 a = a 0 = 0
1 w mnoeniu 1 a = a 1 = a
Mnoenie potg o tej samej podstawie a a n = a m+n
m

m n
Dzielenie potg o tej samej podstawie a : a = a
m n

Potga potgi (a )
m n
= a mn
Potga iloczynu (a b )n = a n bn
n
a an
Potga ilorazu =
b bn
Pierwiastek z iloczynu n
ab = n a n b
n
a a
Pierwiastek z ilorazu n = n
b b
Kolejno wykonywania dziaa:
Potgowanie i pierwiastkowanie
Mnoenie i dzielenie
Dodawanie i odejmowanie
Dziaania w nawiasach maj zawsze pierwszestwo przed pozostaymi.
II. Wyraenia algebraiczne.
Wyraeniem algebraicznym nazywamy wyraenie, w ktrym wystpuj liczby i litery (zmienne) poczone znakami dziaa i
nawiasami
Jednomiany s to iloczyny liczb i zmiennych
Wyrazy podobne s to jednomiany rnice si wspczynnikiem liczbowym
Sumy algebraiczne to sumy jednomianw
Jeeli przed nawiasem wystpuje znak dodawania (lub nie ma adnego znaku), opuszczamy nawias bez zmiany znakw wewntrz
nawiasu
Jeeli przed nawiasem wystpuje znak odejmowania, opuszczamy nawias, zmieniajc wszystkie znaki wewntrz nawiasu na
przeciwne
Sumy algebraiczne moemy mnoy przez siebie, wwczas : kady skadnik pierwszej sumy mnoymy przez kady skadnik
drugiej sumy
Wzory skrconego mnoenia:
a 2 + 2ab + b 2 = (a + b )
2
Kwadrat sumy
a 2 2ab + b 2 = (a b )
2
Kwadrat rnicy
Iloczyn sumy przez rnic (a + b ) (a b ) = a b
2 2

III. Rwnania, nierwnoci, ukady rwna

Rwnaniem nazywamy dwa wyraenia algebraiczne, w ktrych wystpuje jedna lub wicej niewiadomych, poczone znakiem
rwnoci.
Rwnaniem liniowym z jedn niewiadom nazywamy rwnanie, w ktrym wystpuje tylko jedna niewiadoma i jest ona w
pierwszej potdze; ax + c = 0 (a0)
Rozwizaniem rwnania stopnia pierwszego z jedn niewiadom jest liczba, ktra podstawiona w miejsce niewiadomej zamienia
rwnanie w rwno prawdziw. Liczba ta spenia to rwnanie.
Rwnanie, ktre nie ma rozwizania nazywamy rwnaniem sprzecznym.
Rwnanie, ktre jest spenione dla kadej liczby, nazywamy rwnaniem tosamociowym
Rwnanie rwnowane do danego otrzymamy :
Dodajc lub odejmujc tak sam liczb do obu stron rwnania
Mnoc lub dzielc obie strony rwnania przez t sam liczb rn od zera
Nierwnoci liniow z jedn niewiadom nazywamy wyraenie, ktre mona przedstawi w postaci:
ax + b < 0, ax + b > 0 - nierwnoci ostre
ax + b 0, ax + b 0 - nierwnoci nieostre gdzie a i b s dowolnymi liczbami, przy czym a0.
Nierwno rwnowan do danej otrzymamy :
Dodajc lub odejmujc tak sam liczb do obu stron nierwnoci
Mnoc lub dzielc obie strony nierwnoci przez t sam liczb dodatni
Mnoc lub dzielc obie strony nierwnoci przez t sam liczb ujemn i zmieniajc znak nierwnoci na przeciwny
Rwnanie liniowe z dwiema niewiadomymi ma posta ax + by = c , gdzie x i y s niewiadomymi, a, b, c s wspczynnikami
0 lub b
liczbowymi i a 0
Aby znale par liczb speniajcych dane rwnanie, przyjmujemy za x dowoln warto i obliczamy odpowiadajc mu warto y
Kade rwnanie liniowe z dwiema niewiadomymi mona przedstawi graficznie w ukadzie wsprzdnych. Prost o rwnaniu
ax + by = c otrzymamy, wybierajc dwa rne punkty, ktre speniaj to rwnanie.
Nierwnoci liniowe z dwiema niewiadomymi:
ax + by < c, ax + by > c - nierwnoci ostre
ax + by c, ax + by c - nierwnoci nieostre gdzie a, b, c s dowolnymi liczbami, przy czym a0, b0
Dwa rwnania liniowe z dwiema niewiadomymi tworz ukad dwch rwna liniowych z dwiema niewiadomymi. Rozwizaniem
ukadu rwna jest kada para liczb speniajca jednoczenie oba rwnania ukadu.
Ukad rwna moe mie:
Dokadnie jedno rozwizanie- jest to ukad oznaczony
Nieskoczenie wiele rozwiza- jest to ukad nieoznaczony
Brak rozwizania- jest to ukad sprzeczny
Sposoby rozwizywania ukadw rwna:
Metoda graficzna: rysujemy wykresy obu rwna w jednym ukadzie wsprzdnych, odczytujemy wsprzdne punktw
nalecych do obu wykresw rwnoczenie.
Metoda podstawiania: z jednego rwnania ukadu wyznaczamy jedn ze zmiennych (x lub y). Wyznaczon zmienn podstawiamy
do drugiego rwnania, zamienia si wtedy ono w rwnanie z jedn niewiadom. Z tego rwnania znajdujemy warto
niewiadomej. Obliczon warto wstawiamy do poprzedniego rwnania i znajdujemy warto drugiej zmiennej.
Metoda przeciwnych wspczynnikw: Budujemy dwa rwnowane ukady rwna takie, e w jednym s przeciwne
wspczynniki przy niewiadomej x, a w drugim przy niewiadomej y. W kadym ukadzie, po dodaniu rwna stronami,
eliminujemy jedn zmienn. Otrzymujemy dwa rwnania, kade z jedn niewiadom. Rozwizujc je otrzymujemy rozwizanie
danego ukadu rwna.
Metoda mieszana: wyznaczamy jedn zmienn za pomoc metody przeciwnych wspczynnikw, a drug zmienn za pomoc
metody podstawiania.
IV. Funkcje i wykresy
Ukad wsprzdnych na paszczynie tworz dwie osie liczbowe prostopade do siebie, przecinajce si w punkcie zwanym
pocztkiem ukadu wsprzdnych. Poziom o x nazywamy osi odcitych, pionow o y osi rzdnych.
Funkcj okrelon na zbiorze X o wartociach w zbiorze Y nazywamy tak zaleno, ktra kademu elementowi x ze zbioru X
przyporzdkowuje dokadnie jeden element y ze zbioru Y. Zbir X nazywamy dziedzin funkcji lub zbiorem argumentw funkcji.
Zbir Y nazywamy przeciwdziedzin funkcji.
Wykresem funkcji jest zbir wszystkich takich punktw (x,y) paszczyzny, e x jest argumentem, a y jest wartoci funkcji
Funkcj mona przedstawi na kilka sposobw: sownie, wzorem, w postaci tabelki, w postaci grafu, w postaci wykresu
Miejscem zerowym funkcji nazywamy taki argument x, dla ktrego warto funkcji wynosi 0, f(x)=0. W miejscach zerowych
wykres funkcji dotyka lub przecina o x
y = ax + b, jest to oglny wzr funkcji liniowej gdzie liczb a nazywamy wspczynnikiem kierunkowym prostej, liczb b -
wyrazem wolnym.
Dla a<0 - funkcja jest malejca
Dla a>0 - funkcja jest rosnca
Dla a=0 - funkcja jest staa
Wykresy funkcji liniowych y = ax + b, majcych ten sam wspczynnik kierunkowy a i rne wspczynniki b, s prostymi
rwnolegymi
Wykresy funkcji liniowych y = ax + b, majcych rne wspczynniki kierunkowy a i jednakowe wspczynniki b, s prostymi
przecinajcymi si w jednym punkcie (0,b)
Aby wyznaczy wzr funkcji liniowej, ktrej wykres przechodzi przez dane punkty, podstawiamy wsprzdne tych punktw w
miejsce x i y do wzoru y = ax + b, i rozwizujemy ukad rwna o niewiadomych a i b
Proporcjonalno prost opisuje wzr: y = ax. (dla a0) Liczb a nazywamy wspczynnikiem proporcjonalnoci, a wielkoci x i
y nazywamy wielkociami wprost proporcjonalnymi.
a
Proporcjonalno odwrotn opisuje wzr: y= , a0 i x0. Mwimy, e wielkoci x i y s odwrotnie proporcjonalne, jeeli
x
speniaj warunek x y = a. Wykresem tej funkcji jest hiperbola.
y = ax + b, (dla a0) jest to oglny wzr funkcji kwadratowej, jej wykresem jest parabola
2

V. Zadania tekstowe
Przeczyta uwanie tre
Okreli co ma by odpowiedzi i do czego dymy podczas rozwizywania zadania
Wypisa dane podane w zadaniu
Wybra metod rozwizywania (algebraiczn, arytmetyczn, graficzn)
Rozwiza, zastanowi si nad otrzymanym wynikiem
Sformuowa odpowied do zadania
VI. Geometria na paszczynie
Kt to cz paszczyzny, ograniczona dwiema pprostymi wychodzcymi z jednego punktu wraz z tymi pprostymi.
Kty dzielimy na :
Wypuke: ostre <90, prosty =90, rozwarte 90<<180, ppeny =180
Wklse: 180<<360
Peny: =360
Kty przylege- to takie dwa kty, ktre maj jedno wsplne rami, a pozostae ramiona tworz prost. Dwa kty przylege tworz
kt ppeny (+=180)
Kty wierzchokowe- to takie dwa kty, ktre maj wsplny wierzchoek, a ramiona jednego kta s przedueniami ramion
drugiego kta. Kty wierzchokowe maj tak sam rozwarto: =, =
Jeli dwie proste rwnolege przetniemy trzeci prost, to otrzymamy nastpujce kty rwne:
Kty naprzemianlege wewntrznie: 1=2, 1=2
Kty naprzemianlege zewntrznie: 1=2, 1=2
Kty odpowiadajce: 1=2, 1=2, 1=2, 1=2
Dwusieczna kta- jest to pprosta dzielca kt na dwa kty przystajce.
Symetralna odcinka- to prosta prostopada do odcinka dzielca go na dwa przystajce odcinki. Symetralna odcina przechodzi przez
jego rodek.
Prosta styczna do okrgu ma z okrgiem jeden punkt wsplny. Prosta styczna do okrgu tworzy z promieniem tego okrgu,
prowadzonym do punktu stycznoci, kt prosty.
Sieczna- to prosta przecinajca okrg w dwch punktach.
Kt wpisany w okrg to kt wypuky, ktrego wierzchoek ley na okrgu, a jego ramiona przecinaj okrg.
Kt rodkowy w okrgu, to kt ktrego wierzchoek ley w rodku okrgu, a jego ramiona przecinaj okrg.
Miara kta rodkowego jest dwa razy wiksza ni miara kta wpisanego opartego na tym samym uku: =2
Wszystkie kty wpisane oparte na tym samym uku s rwne
Kt wpisany oparty na pokrgu jest prosty.
Trjkt jest wpisany w okrg, a okrg jest opisany na trjkcie, gdy wszystkie wierzchoki tego trjkta le na okrgu.
rodek okrgu opisanego na trjkcie znajduje si w punkcie przecicia symetralnych bokw tego trjkta.
 Trjkt jest opisany na okrgu, a okrg jest wpisany w ten trjkt, gdy wszystkie jego boki s styczne do okrgu.
rodek okrgu wpisanego w trjkt znajduje si w punkcie przecicia dwusiecznych ktw tego trjkta.
Suma miar ktw w trjkcie wynosi 180
rodkowe w trjkcie to odcinki czce wierzchoki trjkta ze rodkami przeciwlegych bokw.
Suma miar ktw wewntrznych w czworokcie wynosi 360
Czworokty i ich pola
1 2
Kwadrat: P = a2, P = d
2
Prostokt: P = a b
Rwnolegobok: P = ah
1
Romb: P = a h, P = p q
2
1
Deltoid: P = p q
2
1
Trapez: P = ( a + b) h
2
Jeeli sumy dugoci przeciwlegych bokw czworokta s rwne, to taki czworokt mona opisa na okrgu.
Wielokt jest wpisany w okrg, a okrg jest opisany na tym wielokcie, gdy wszystkie jego wierzchoki le na okrgu. rodek
okrgu opisanego na wielokcie znajduje si w punkcie przecicia symetralnych bokw tego wielokta.
Wielokt jest opisany na okrgu, a okrg jest wpisany w ten wielokt, gdy wszystkie jego boki s styczne do okrgu. rodek
okrgu wpisanego w wielokt znajduje si w punkcie przecicia dwusiecznych ktw tego wielokta.
Wielokt foremny to taki wielokt, ktry ma wszystkie kty rwne i wszystkie boki tej samej dugoci
Suma miar ktw wewntrznych n-kta foremnego wynosi: ( n 2) 180
o

W kady wielokt foremny mona wpisa koo i mona opisa na nim koo.
Dwa wielokty s przystajce, jeeli odpowiednie kty s rwne i odpowiednie odcinki s tej samej dugoci.
Cechy przystawania trjktw: dwa trjkty s przystajce jeeli,
Dugoci bokw jednego trjkta s rwne dugociom odpowiednich bokw drugiego trjkta albo
Dugoci dwch bokw w jednym trjkcie s rwne dugociom odpowiednich bokw w drugim trjkcie, a miary ktw
zawartych pomidzy tymi bokami s rwne albo
Dugo jednego boku i miary ktw do niego przylegajcych w jednym trjkcie s rwne dugoci odpowiedniego boku i miary
ktw do niego przylegajcych w drugim trjkcie
Dwa wielokty s podobne jeeli odpowiednie kty s rwne i odpowiednie odcinki s proporcjonalne.
Cechy podobiestwa trjktw: dwa trjkty s podobne jeeli,
Dugoci bokw jednego trjkta s proporcjonalne do dugoci odpowiednich bokw w drugim trjkcie albo
Dugoci dwch bokw w jednym trjkcie s proporcjonalne do dugoci odpowiednich bokw w drugim, a miary ktw zawarte
midzy nimi s rwne albo
Miary ktw jednego trjkta s rwne miarom odpowiednich ktw w drugim trjkcie.
Symetria osiowa wzgldem prostej k nie zmienia dugoci odcinkw i rozwartoci ktw.
Punkt P jest obrazem punktu P w symetrii wzgldem prostek k, jeeli punkty P i P le na prostej prostopadej do prostej k po
przeciwnych stronach tej prostej w takiej samej odlegoci od niej.
Figury symetryczne do siebie wzgldem prostej k maj odpowiednie odcinki jednakowej dugoci i odpowiednie kty rwne.
Symetria rodkowa wzgldem punktu O nie zmienia dugoci odcinkw i rozwartoci ktw.
Punkt P jest obrazem punktu P w symetrii rodkowej wzgldem punktu O (PO), jeeli punkty P,O,P le na jednej prostej po
przeciwnych stronach punktu O oraz dugoci odcinkw PO i PO s takie same.
Obrt o kt wok punktu O nie zmienia dugoci odcinkw i rozwartoci ktw.
Punkt P jest obrazem punktu P w obrocie wok punktu O o kt , jeeli odcinki PO i PO s rwnej dugoci oraz PoP' =
Obrt wykonujemy w kierunku przeciwnym do ruchu wskazwek zegara.
Jednokadnoci o rodku S i skali k (k0) nazywamy przeksztacenie, ktre kademu punktowi A przyporzdkowuje punkt A
nalecy do prostej SA, lecy: po tej samej stronie punktu S co punkt A, gdy k>0, oraz speniajcy warunek SA' = k SA , po
przeciwnej stronie punktu S ni punkt A, gdy k<0 oraz speniajcy warunek SA' = k SA
Jednokadno o skali k1 i k-1 zmienia dugoci odcinkw ale nie zmienia rozwartoci ktw.
Pole koa: P = r
2

Obwd koa: Obw = 2r

Pole wycinka koa: P = o
r 2
360

Dugo uku: = 2r
360 o
 Twierdzenie Pitagorasa: jeeli trjkt jest prostoktny to suma kwadratw dugoci przyprostoktnych jest rwna kwadratowi
dugoci przeciwprostoktnej a
2
+ b2 = c2
Twierdzenie odwrotne do twierdzenia Pitagorasa: jeeli w trjkcie o bokach dugoci a, b, c zachodzi zwizek: a + b = c , to
2 2 2

trjkt ten jest prostoktny.

Proporcje trygonometryczne:
Sinusem kata nazywamy stosunek dugoci przyprostoktnej przeciwlegej do kta do dugoci przeciwprostoktnej.
Cosinusem kta nazywamy stosunek dugoci przyprostoktnej przylegej do kta do dugoci przeciwprostoktnej.
Tangensem kta nazywamy stosunek dugoci przyprostoktnej przeciwlegej do kta do dugoci przyprostoktnej przylegej
do kta
Cotangensem kta nazywamy stosunek dugoci przyprostoktnej przylegej do kta do dugoci przyprostoktnej przeciwlegej
do kta 0 0 0
30 45 60
sin 1 2 3
2 2 2
cos 3 2 1
2 2 2
tg 3 1 3
3
ctg 3 1 3
3
VII. Geometria w przestrzeni
Graniastosup to wielocian, ktrego dwie ciany (nazywane podstawami) s wieloktami przystajcymi lecymi w dwch
rnych paszczyznach rwnolegych, a ciany boczne s rwnolegobokami.
Wysokoci graniastosupa jest odcinek prostopady do podstaw, ktrego oba koce le w paszczyznach podstaw.
W nazwie graniastosupa zawarta jest informacja o podstawie np., graniastosup trjktny ma w postawie trjkt.
W graniastosupie prostym ciany boczne s prostoktami.
W graniastosupie prawidowym podstawy s wieloktami foremnymi, a ciany boczne prostoktami.
Pole powierzchni cakowitej (Pc) graniastosupa to suma pl podstaw (Pp pole jednej podstawy) i cian bocznych (Pb pole
wszystkich cian).
Pc = 2 Pp + Pb
Objto (V) graniastosupa jest iloczynem pola jego podstawy (Pp) przez wysoko (h).
V = Pp h
Prostopadocian to graniastosup, ktrego wszystkie ciany s prostoktami.
Pole powierzchni cakowitej prostopadocianu: Pc = 2( ab + bc + ac )
Objto prostopadocianu: V = abc
Szecian to prostopadocian, ktrego wszystkie ciany s kwadratami. Szecian to brya foremna.
Pole powierzchni cakowitej szecianu: Pc = 6a 2
Objto prostopadocianu: V = a
3

Ostrosup to wielocian, ktrego podstawa jest dowolnym wieloktem, a ciany boczne s trjktami o wsplnym wierzchoku.
Wysokoci ostrosupa jest odcinek prostopady do podstawy, ktrego jeden koniec jest wierzchokiem tego ostrosupa.
W nazwie ostrosupa zawarta jest informacja o podstawie, np., ostrosup trjktny ma w podstawie trjkt.
W ostrosupie prawidowym podstawa jest wieloktem foremnym, a ciany boczne s rwnoramiennymi trjktami przystajcymi.
Pole powierzchni cakowitej (Pc) ostrosupa jest sum jego pola podstawy (Pp) i jego pola powierzchni bocznej (Pb).
Pc = Pp + Pb
Objto (V) ostrosupa jest jedn trzeci iloczynu jego pola podstawy (Pp) i wysokoci (h).
1
V = Pp h
3
Czworocian jest to ostrosup, ktrego wszystkie ciany s trjktami. Szczeglny przypadek czworocianu to czworocian
foremny, ktrego wszystkie ciany s jednakowymi trjktami rwnobocznymi.
Obracajc figur pask wok prostej (nazywanej osi obrotu), otrzymujemy figur przestrzenn nazywan bry obrotow.
Walec to figura powstaa w wyniku obracania prostokta dookoa prostej zawierajcej jeden z jego bokw. Bok ten jest wysokoci
walca, a prosta nazywa si osi obrotu. Boki prostokta prostopade do osi obrotu zakrelaj koa, bdce podstawami walca. Bok
rwnolegy do osi obrotu tworzy powierzchni boczn walca. Kady odcinek zawarty w powierzchni bocznej walca i prostopady
do podstawy nazywa si tworzc walca.
Pole powierzchni cakowitej (Pc) walca to suma pl jego podstaw i pola powierzchni bocznej.
Pc = Pp + Pb Pc = 2r 2 + 2rh
Objto walca jest iloczynem jego pola podstawy (Pp) i wysokoci (h).
V = Pp h V = r 2 h
 Stoek jest figur, ktra powstaa w wyniku obracania trjkta prostoktnego dookoa prostej zawierajcej jeden z jego
przyprostoktnych. Przyprostoktna ta jest wysokoci stoka. Przyprostoktna, ktra jest prostopada do osi obrotu, zakrela koo
bdce podstaw stoka. Przeciwprostoktna trjkta zakrela powierzchni nazywan powierzchni boczn stoka. Kady odcinek
zawarty w powierzchni bocznej stoka czcy wierzchoek z podstaw nazywamy tworzc stoka.
Pole powierzchni cakowitej (Pc) stoka jest sum pola jego podstawy (Pp) i pola powierzchni bocznej (Pb).

Pc = Pp + Pb Pc = r 2 + rl Pc = r 2 + l 2
360 o
Objto stoka to jedna trzecia iloczynu pola jego podstawy (Pp) i wysokoci (h).
1 1
V = Pp h V = r 2 h
3 3
Kula jest figur, ktra powstaa w wyniku obracania pkola dookoa prostej zawierajcej rednic tego pkola.
Pole powierzchni cakowitej (Pc) kuli: Pc = 4r 2
4
Objto kuli: V = r 3
3
Dwie bryy s podobne, jeli maj odpowiednie odcinki proporcjonalne i odpowiednie kty przystajce (podobnie jak w przypadku
figur paskich).
VIII. Zbieranie, organizowanie danych liczbowych.
Ca seri wynikw przeprowadzonego pomiaru lub obserwacji (tzw. danych) nazywamy prb. Zawiera ona liczne i szczegowe
informacje, z ktrych jeszcze niewiele wida. Pytania, jakie zwykle zadajemy na temat badanego zbioru osb, zwierzt czy
rzeczy maj charakter oglny i dotycz caej zbiorowoci, z ktrej prba pochodzi. W statystyce badany zbir osb, zwierzt albo
przedmiotw nazywamy populacj. Aby odpowiedzie na postawione pytania na podstawie prby, trzeba zebrane dane opracowa.
Dane trzeba przedstawi w czytelny sposb, np. w postaci tabelek lub diagramw przedstawiajcych liczb i rodzaj danych, ktre
wystpiy w prbie.
Tabelka wypisujemy wszystkie wyniki w prbie i notujemy, ile razy kady z nich si pojawi.
Diagram supkowy dla kadego rodzaju danych rysujemy supek, ktrego wysoko obrazuje, ile razy wynik pojawi si w
prbie.
Cechy diagramu supkowego:
Jest czytelny, gdy liczba poszczeglnych rodzajw danych jest niedua a czstoci s raczej due.
Pozwala atwo porwnywa prby, o tej samej liczebnoci i strukturze danych (te same rodzaje danych).
Prby o rnych liczebnociach mona porwnywa jedynie w sposb przybliony, na podstawie ksztatu diagramw.
Diagram koowy liczebnoci caej prby odpowiada koo, w ktrym zaznaczmy wycinki o ktach odpowiadajcych czstociom
poszczeglnych rodzajw danych w caej prbie.
Cechy diagramu koowego:
Jest czytelny, gdy prba skada si z kilku rodzajw danych, tzn. gdy koo dzieli si na kilka niezbyt maych wycinkw.
Pozwala zaobserwowa jak cz caej prby stanowi poszczeglne czstoci.
Pozwala atwo porwnywa prby o rnych liczebnociach.
Nie mona go stosowa, gdy ankietowany moe wybra wicej ni jedn moliwo.
Gdy stwierdzimy, e dana prba zawiera wiele rodzajw danych i wskutek tego diagramy koowy i supkowy bd nieczytelne,
wwczas grupujemy zebrane dane w kilka grup i sporzdzamy diagramy czstoci dla danych pogrupowanych.
Grupujc dane zyskujemy czytelno prezentacji prby, ale tracimy szczegowe informacje zapominamy jakie byy dane
wyjciowe.
Diagram odygowo listkowy jest innym sposobem przedstawiania danych pogrupowanych, zachowujcym dane wyjciowe.
Cechy diagramu odygowo listkowego:
Jest czytelny.
Zachowuje wszystkie dane wyjciowe.
Umoliwia atwe porwnywanie dwch prb, dane z drugiej prby zaznaczamy z drugiej strony tej samej odygi.
Liczby charakteryzujce prb:
rednia arytmetyczna to liczba uzyskana przez dodanie wszystkich wynikw z prby i podzielenie tej sumy przez liczebno
a1 + a 2
prby Sa =
2
Mediana to liczba, wielko, cecha, ktra w danej prbie wystpuje najczciej.
Rozstp danych to rnica midzy najwiksz i najmniejsz liczb w danej prbie.
Kwartyl dolny zestawu danych to mediana wynikw znajdujcych si na pozycjach niszych od pozycji mediany. Gdy liczba
danych w prbie jest parzysta to kwartylem dolnym jest mediana pierwszej poowy danych uporzdkowanych rosnco.
Kwartyl grny zestawu danych to mediana wynikw znajdujcych si na pozycjach wyszych od pozycji mediany. Gdy liczba
danych w prbie jest parzysta to kwartylem grnym jest mediana drugiej poowy danych uporzdkowanych rosnco.
redni geometryczn dwch liczb dodatnich a1 i a2 jest liczba S g = a1 a2
2a1a 2
redni harmoniczn liczb dodatnich a1 i a2 jest liczba Sh =
a1 + a2