Socjologia i społeczeństwa późnej nowożytności

Dr Xymena Bukowska
Sobota 9:00-10:30

WYKŁAD 1
13.03.2021r.

Warunki zaliczenia:
• Obecność
o 2 nb
o >2nb → zaliczenie dopuszczające do egzaminu
o 50% obecności jako warunek konieczny, niewystarczający do dopuszczenia
o Usprawiedliwienie nie zmienia faktu „nieobecności” (liczy się jako nb)
• Egzamin pisemny (po dopuszczeniu) = egzamin z pytaniami zamkniętymi i otwartymi

Zalecane
+ aktywność na zajęciach (el. konwersatorium)
+ systematyczne czytanie lektur

Pierwsza pozycja – doczytać do końca semestru

Przesłanki zajęć
• Socjologia jako „nauka nowoczesna” – w nowoczesności, z nowoczesności, o nowoczesności;
„ojcowie założyciele” (Comte, Durkheim, Marx, Weber, Simmel) oraz kontynuatorzy (XX w.) →
obraz nowoczesnego świata, nowoczesnych społeczeństw
• Zmiany społeczeństwa w drugiej połowie XX w. – przyspieszenie, radykalizacja, nieciągłość?
Problemy z opisem? Problemy z nowoczesnością?
• Ciąg dalszy nowoczesności – „okruchy”, „przebłyski” tego co inne, nowe?
o rodzina, państwo, klasy: są i nie ma?
o „amerykańscy naukowcy wykazali…”
o globalne – lokalne/ globalizacja
 o slow life, mindfullness, bezgluten, bieganie…
• Socjologicznie niepełne (bo niemożliwe) próby diagnozy, opisu; niepewność, płynność, ryzyko,
przygodność, ciągła zmiana, itd.

Nowoczesność – czyli co?

Kiedy się zaczęła?

XVII/XVIII/XIX w. – nie XX/XXI w., tak jak nam się wydaje. Nowoczesność sięga odkryć geograficznych,
rewolucji przemysłowej, rewolucji Francuskiej

• Zmiana społeczna (→) a rewolucja (//→//)

• Zmiana społeczna = ważna zmiana poszczególnych obszarów życia społecznego: struktur
społecznych, norm, zwyczajów, wartości, instytucji społecznych, ról społecznych, itp.
A1→a2, b1→b2, c1→c2…
• Rewolucja = radykalna zmiana społeczna: gwałtowna, dogłębna zmiana fundamentów systemu
(społecznych, politycznych, kulturowych, gospodarczych)
System A // → // system B

Zmiana czy rewolucja?

Tradycja //→// nowoczesność - ???
Nowoczesność → późna nowoczesność?
Nowoczesność //→// ponowoczesność?

W jakich czasach żyjemy?

Czy to są inne czasy, czy tylko zmiana społeczna?

Nowoczesność
Epoka zrodzona w wyniku szeregu rewolucji:
• Ideowe, naukowa (XVII w.) – zrezygnowanie z Biblii jako jedynego źródła historycznego o
powstaniu świata, otwarcie perspektyw na inne wyobrażenia, korzystanie z rozumu,
kwestionowanie, krytyczne myślenie, fundamenty racjonalizmu
• Społeczno – polityczne (XVIII w.) – każdy człowiek jest równy drugiemu człowiekowi, ustalenie
wspólnych zasad współżycia społecznego, jednostka stała się kluczem dla ogółu,
nowoczesność opiera się o jednostkę
• Przemysłowa (XIX w.)

Socjologia a nowoczesność
Dwa ujęcia nowoczesności
• Jako zaprzeczenie społeczeństwa tradycyjnego
• Jako epoka mająca swoje własne cechy konstytutywne
Obie oznaczają ZERWANIE ze starym porządkiem
Tradycja – „rewolucja modernistyczna” (Rewolucja) – nowoczesność

Kiedy wydarzyła się rewolucja w Polsce? Czy polskie społeczeństwo jest społeczeństwem
nowoczesnym?
Andrzej Leder „Przesiana rewolucja”
Rewolucja nie stała się naszymi rękami, tylko w czasie wojny i czasów powojennych. Dlatego nie
potrafimy stać się nowocześni, bo nie uznajemy tej rewolucji.
Społeczeństwo tradycyjne a nowoczesne (Giddens, Weber)
Tradycyjne Nowoczesne
Agrarne Przemysłowe
Lokalne Narodowe
Stanowe/feudalne Klasowe
Religijne Racjonalne
Homeostatyczne Rozwój/zmiana
Więzi pokrewieństwa Systemy abstrakcyjne, intymność
Tradycja, przeszłość Przyszłość
„zniewolona” siła robocza „wolna” siła robocza
Ograniczony rynek Wolny rynek

Nowoczesność – cechy charakterystyczne

Ekonomia:
• Kapitalizm, wzrost gospodarczy, industrializacja, urbanizacja, węgiel, ropa, umasowienie pracy
najemnej, otwarcie rynków, innowacje techniczne
Struktura społeczna:
• Społeczeństwo klasowe (pozycja na rynku jako wyznacznik pozycji społecznej), proletariat,
pauperyzacja, kapitaliści, nierówności społeczne, klasa średnia, nuklearna rodzina,
prywatne/publiczne
Kultura:
• Sekularyzacja, nauka i edukacja (alfabetyzacja), czas wolny, kultura masowa
Polityka:
• Państwo narodowe, naród, obywatelstwo, demokracja, państwo prawa, biurokracja

Nowoczesność – cechy konstytutywne

Ekonomizm
• Zdominowanie życia przez ekonomiczne aktywności, cele, kryteria osiągnięć (produkcja,
dystrybucja, konsumpcja towarów, pieniądz jako uniwersalny środek wymiany)
Racjonalność
• Kalkulacja i bezosobowość w działaniu organizacji (państwo, biurokracja, zarządzanie), nauka
jako niezawodna forma poznania
Dyferencjacja
• Mnożenie alternatyw, specjalizacji (rynek pracy, życie codzienne, style życia, pluralizm)
Ekspansywność
• Obejmowanie swą logiką kolejnych obszarów (geograficznie, społecznie)
Indywidualizm
• „triumf jednostki” (autonomia, podmiotowość, wolność, liberalizm, itp.); jednostka jako
centralna figura życia społecznego (rodzina, praca, polityka, czas wolny, itd.)

Optymizm nowoczesności
• Racjonalna, męska jednostka ludzka, która dzięki swojemu rozumowi, wspierana przez naukę,
technologię, rozbudowane systemy nadzoru i instytucje państwa może w coraz efektywniejszy
sposób kontrolować samą siebie, innych i środowisko
• Czytelna struktura społeczna (klasy, płeć)
• Rodzina nuklearna (podział ról)
• Państwo narodowe
• Zaufanie do nauki
• Wiara w postęp
• Wiara w rozwój kapitalizmu, gwarantujący wzrost i ekspansję
 • Mroczne strony nowoczesności (pierwsi „pesymiści” XIX i XX w.)
• Alienacja (wyobcowanie)
• Od produktów pracy (Marx), z grup społecznych (rodzina, więzi społeczne), od siebie (kryzys
tożsamości) → ucieczka od wolności (Fromm)

Anomia
• Rozregulowanie kontroli normatywnej, poczucie wykorzenienia, zagubienia (Durkheim)
• Anonimizacja, atomizacja
• Zanik wspólnot, „osób”, zakorzenienia (Toennies)
• Niszczenie świata, dewastacja środowiska
• Ekologia
• Wzrost nierówności w wymiarze globalnym
• Północ vs południe
• Wojny
• Skala, brutalność, destrukcyjność; technika w służbie wojska; interes ekonomiczny w służbie
państw narodowych; nauka, racjonalność i biurokracja w służbie ideologii [Bauman]

Zmiana czy rewolucja: Nowoczesność +

• „społeczeństwo postindustrialne”
• Ewolucja nowoczesności ku „doskonalszej” formie (usługi, klasa średnia, technologia, edukacja
i społeczeństwo wiedzy)
• Ucieczka od nowoczesności (eskapizm)
• Powrót do tradycyjnych, pierwotnych wspólnot, grup, relacji
• Post-nowoczesność, post-historia, post-cywilizacja
• Epoka jakościowo odmienna, która dopiero się wyłania (rewolucyjne zerwanie?)
• „Późna”, „płynna”, „radykalna” nowoczesność – faza dojrzała nowoczesności = radykalizacja
mająca swoje jakości (nie: prosta kontynuacja wzmacniająca):
o Nieprzejrzystość
o Niepewność, ryzyko
o Globalizacja, wykorzenienie
o Refleksyjność
o Zróżnicowanie, fragmentacja
o Hiperrzeczywistość
o Konsumeryzm
o Indywidualizacja
 Wykład 2
27.03.2021r.

• Późnonowoczesne obfitości
• Poczucie stłoczenia i przeludnienia
• Poczucie przytłoczenia i osaczenia towarami
• Poczucie zalewu i nieczytelności informacji

Co budzi niepokój? Dlaczego?

• Życie w masie towarów

• Nowoczesne przesłanki:
o Eksplozja demograficzna (rozwój ekonomiczny, dobrobyt)
o Migracje (urbanizacja)
o Zwiększona społeczna widzialność mas
o Rozwój technologiczny i umasowienie produkcji,
o Produkcja, konsumowanie, utylizacja,
o Gusty i klasowe style konsumpcji w społeczeństwie nowoczesnym

Późnonowoczesne kontynuacje:
• Wzrost mobilności geograficznej + mobilności społecznej
• Rozwój komunikacji symbolicznej – codzienna konfrontacja z niezliczoną liczbą wzorów
działań, wyrwanych ze społecznego i kulturowego kontekstu

Poczucie utraty kontroli nad własnym życiem, otoczeniem społecznym, itp.

• „społeczna obcość” – nowi przybysze: różni, inni, nieidentyfikowani w sposób utarty – brak
wskazówek na względnie jednoznaczne lokalizowanie innych jednostek w przestrzeni
społecznej
Rozmycie społecznych uprawnień – niejednoznaczność systemu norm społecznych regulujących
roszczenia do szacunku

„Denormalizacja ról społecznych” (Lash)

= utrata pewności co do treści społecznych norm i oczekiwań związanych z najważniejszymi rolami
społecznymi, niepewność, rozmycie tożsamości społecznych

Auto-nomizacja jednostek (Lash)

= kierowanie się jakimiś normami, zasadami o jakimś społeczno-kulturowym rodowodzie, ale nie
rozpoznawanych już społecznie, nie podtrzymywanych przez trwałe grupy, klasy społeczne

Brak wspólnie podzielanych i rozpoznawanych norm i reguł społecznego współżycia,

odzwierciedlających najistotniejsze wymiary społecznego zróżnicowania (nie tyle samo: więcej ludzi,
życie w masie)

Kupuję więc jestem?

• Kupowanie na kredyt; kupowanie dla kupowania, bez użytkowania,
• Konsumencja późnonowczesna – pogoń za ciągłym pragnieniem, przyjemnością nigdy nie
zaspokojoną, nasycenie,
• Rozmycie klasowej struktury + indywidualistyczny bunt wobec hierarchicznych układów
społecznych,
• Komercjalizacja nonkonformizmu
 • Konsumpcja jako próba nadania sensu tokowi zdarzeń, skonstruowanie z dóbr zrozumiałego
uniwersum – choćby na chwilę,

Nie urodzenie, nie rynek pracy, a style życie, wytwarzane przez reklamę i marketing stanowią
podstawę społecznej identyfikacji,
→ brak poczucia wspólnego społecznego sensu i kontroli nad znaczeniami, jakie przypisywane są
wyborom konsumpcyjnym (nie samo: więcej dóbr)

Życie w masie informacji

Nowoczesne przesłanki:
• Wiedza-władza
• Mass-media
• Naukowe opanowanie świata przez analizę danych

Późnonowoczesne kontynuacje:
• Rozwój technologii informacyjnych i informatycznych
• Koniec wielkich narracji, spójnych całościowych wizji świata (zaskoczenia? Sprzeczności?)
• Data smog i przebodźcowanie
• Niezdolność do kontrolowania i różnicowania informacji

Rozpad oczywistych wyobrażeń o świecie, które pomagają selekcjonować i porządkować komunikaty,

nadając sens i znaczenie naszym dążeniom, działaniom (nie samo: więcej informacji)

Późnonowoczesna kondycja jednostki

Ujęcie socjologiczne: JA wobec INNYCH (relacja)

Denormalizacja ról społecznych → indywidualizacja jednostkowych zachowań (moich wobec

nienormowanych innych)
Rozmycie znaczeń wyborów w sferze konsumpcji → rozmycie tożsamości (mojej w nieznanych oczach
innych)
Rozpad całościowych wizji świata → wzrost jednostkowej refleksyjności (mojej biorącej pod uwagę
nieznane wizje innych)

Naruszenie intersubiektywnej oczywistości społecznego świata (nowoczesnego)

Zerwanie czy zmiana?
Wrażenie/poczucie niejasności, niepewności, płynności norm, reguł, tożsamości, sensów, znaczeń

Ramy późnej nowoczesności (Giddens)

• Intersubiektywna nieoczywistość w ramach pewnych wspólnych okoliczności?
• Cztery cechy świata późnej nowoczesności:
• Systemy eksperckie i zaufanie
• Ryzyko
• Nieprzejrzystość
• Globalizacja

Nowoczesne przesłanki i późnonowoczesne konsekwencje

• Systemy eksperckie i zaufanie
• Abstrakcyjne systemy eksperckie
= ogromne bezosobowe systemy organizacji (zasady i anonimowi inni), współtworzące rzeczywistość
społeczną
• Wszechobecne…
 • Transport, komunikacja, media, rynki, opieka zdrowotna, edukacja, energetyka, banki,
algorytmy
• Nieprzejrzyste dla zwykłego człowieka
• Wymagające nauki „obsługi”, „użytkowania”
• Wymagające zaufania = wiary w poprawność nieznanych nam zasad

Ryzyko – nieuchronność życia z zagrożeniami

• Ryzyko = niepewność co do skutków działań; niemożliwe do określenia prawdopodobieństwo
skutków negatywnych

• Obiektywnie – realnie większa obecność w życiu społecznymi:

o Uniwersalizacja – każdy (ekologia; wojna nuklearna)
o Globalizacja – prawie wszyscy (kryzys finansowy; ceny ropy)
o Instytucjonalizacja – nowe organizacje z wpisanym ryzykiem (giełdy; hazard; sporty
ekstremalne; ubezpieczenia; start-up)
o Zwrotność – nieplanowany efekt uboczny nowoczesności (smog; choroby
cywilizacyjne; przestępczość zorganizowana)
• Subiektywnie – zintensyfikowana percepcja:
o Racjonalność i wiara w naukę – magia i religia działają słabiej
o Wzrost i upowszechnienie wykształcenia – powszechniejsza świadomość zagrożeń
o Doświadczenia zawodności abstrakcyjnych systemów eksperckich, błędów systemów,
niedoskonałości wiedzy eksperckiej

„Społeczeństwo ryzyka” (Beck):

Współczesne społeczeństwo w zradykalizowanym rozwoju nowoczesności w szczególności
„produkcyjne ryzyko” (już nie: bogactwo): zanieczyszczenia, bezrobocie, przestępczość elektroniczna,
epidemie, itp.

Ryzyka w ich konkretnej formie podjęte przez mass media zwrotnie (refleksywność) stają się
elementem ludzkiej kondycji
+inflacja poczucia ryzyka → zobojętnienie

Nieprzejrzystość i ich źródła

• Błędy konstrukcyjne systemów abstrakcyjnych
• Błędy operatorów (czynnik ludzki)
• Nieprzewidywalność wszystkich konsekwencji wprowadzenia systemu
• Refleksyjność wiedzy społecznej – zwrotne nieprzewidywalne oddziaływanie wiedzy
społecznej

Ogromne zróżnicowani:
• Władzy,
• Wartości,
• Interesów
• Na poziomie grup/jednostek
• Skrajny relatywizm

Globalizacja = ogół procesów rozciągających na całą Ziemię sieć relacji

• Społecznych
• Politycznych
• Ekonomicznych
• Kulturowych
• Ograniczanie znaczenia państw narodowych
• Wzrost znaczenia organizacji ponad- i trans-narodowych
• Wzrost tempa interakcji dzięki technologiom
• Glokalizacja
 Wykład 3
10.04.2021r.

Co to jest państwo? Państwo narodowe?

Państwo (nowoczesne)
Wojna trzydziestoletnia (1618-1648)
• Religijne podłoże: reformacja-kontrreformacja; katolicy vs protestanci; Unia Ewangelicja vs
Liga Katolicka w ramach Świętego Cesarstwa Rzymskiego (konglomeratu kiluset księstw,
hrabstw, biskupstw, miast)
• Polityczne cele: słabienie potęgi Habsburgów

Pokój Westfalski (1648) → narodziny (koncepcji) nowoczesnych państw = „system westfalski”:

• Zasada terytorialności (jasno wykreślone granice, integralność)
• Suwerenność (zewnętrzna – niezależność od innych, wewnętrzna – prawomocna władza nad
ludnością na terytorium)
• Zasada legalności (równe podmioty; wzajemne uznawanie; prawo międzynarodowe; wojna)

Państwo = organizacja (polityczny aparat władzy zwierzchniej) mająca monopol na stanowienie i

wykonywanie prawa na określonym terytorium (terytorium → ludność → „naród”?

Państwo narodowe
• „Naród” jako nowoczesny „wynalazek” – konstrukt zrodzony w XVIII/XIX w.
Spór: czy państwo wytworzyło narody? Czy idee narodowe wytworzyły państwa (narodowe)?
• „państwowa” potrzeba legitymizacji władzy
• „państwowa” potrzeba ponad-lokalnej identyfikacji (unifikacja i modernizacja)
• „narodowa” potrzeba samostanowienia
• „narodowa” potrzeba uwolnienia się od „onych” odpowiedzialnych za „naszą” niedolę

Różne koncepcje „narodu”:

Ethnos: wspólnota etniczno-religijno-kulturowa (np. Niemcy, Polska)
Demos: wspólnota polityczna (np. Szwajcaria, USA, Francja)

XIX-wieczny nacjonalizm: idea, że jedno „państwo” powinien zamieszkiwać jeden „naród” / każdy
„naród” ma mieć swoje „państwo”

Państwo narodowe = typowy dla świata nowoczesnego rodzaj państwa, którego rząd sprawuje
suwerenną władzę na określonym terytorium, a masy ludności są obywaelami uważającymi się za
członków jednego narodu

Państwo Narodowe w XX w.
Państwo w ciągłym cieniu wojny:
• Ochrona suwerenności (wytworzonego) narodu: ruchy ekspansjonistyczne, poszerzanie granic
• Ochrona suwerenności terytorialnej: ruchy separatystyczne, obrona granic
• Budowanie militarnych potęg
• Patriotyzm jako obywatelska cnota; lojalność, solidarność, odpowiedzialność – „narodowe”
spoiwo społeczeństw

Państwo opiekuńcze (głównie Europa kontynentalna):

• Zaangażowanie w rozwój gospodarczy (pierwotnie ze względu na budowanie militarnej siły)
• Interwencjonizm chroniący rodzimy handel przed konkurencją
 • Instytucje socjalne (wcześniej charytatywne, obywatelskie)

Kapitalizm w państwie narodowym – państwowa kontrola negatywnych skutków funkcjonowania

zasad wolnego rynku (wyrównanie nierówności)

Współczesne welfare state: „państwowe” zabezpieczenia przed przeciwnościami losu (edukacja,

bezrobocie, choroba, niepełnosprawność, rodzina, emerytury, zasiłki pogrzebowe, itp.) – różne
modele, oparte o „państwowo-narodową” wspólnotę życia i losu (lojalność, solidarność,
współodpowiedzialność)
Biurokracja państwowa sprawująca nadzór i kontrolę nad abstrakcyjnymi systemami eksperckimi
działającymi w ramach państwa narodowego

• Państwo narodowe jako filar nowoczesnego społeczeństwa

• Państwo narodowe jako źródło/fundament:
o Politycznej suwerenności (samostanowienie)
o Społecznej integracji (solidarność)
o Kulturowego uwspólnienia (tożsamość)
o Gospodarczego bezpieczeństwa (praca)
o Jedyni gracze „na zewnątrz”, kluczowi gracze „wewnątrz”

Jak to wygląda w XXI wieku?

Naród – terytorium
• Masowe migracje (praca; wojny; dostępność środków transportu)
• Deterytorializacja narodów = rozluźnienie związku naród+terytorium
• Diasporyzacja = naród w rosnącym stopniu jako sieć diaspor
• Multietnicyzacja społeczeństw przyjmujących/państw narodowych
• Nowa „lokalność” – transnarodowe wspólnoty zaczepione w różnych narodach na terytorium
przyjmującego państwa narodowego

Rozwój technik komunikacji symbolicznej

• Jednostki i diaspory: kontakt, zaangażowanie, wpływ na losy „postawionego” narodu
• Diaspory (stowarzyszenia, organizacje) jako podmioty działające społecznie, kulturowo,
politycznie w społeczeństwach przyjmujących poza kontrolą macierzystego państwa
narodowego (kluby, szkoły, lobby, nieformalni „reprezentanci”)
• Prywatyzacja przynależności narodowej (identyfikacji) – kwestia indywidualnego poczucia
przynależności, chęci, gotowości zaangażowania
• Tożsamościowe kolaże (tu-tam-kiedyś-teraz); ciągłe improwizacje

Państwo narodowe (tutejsze/tamto) traci kontrolę nad zbiorową wyobraźnią – odradzające się (stare)
nacjonalizmy – tęsknota za gnijącą wspólną „wielką narracją”

Niedoświadczenie wojny
• Relatywny zanik wojen jako dominującego sposobu rozwiązywania konfliktów między
państwami
• Nuklearne środki zagłady → wojna światowa zawieszona
• Globalizacja procesów ekonomicznych → nakręcanie kooperacji, niechodzenie w ostrą
rywalizację
• Potęga (gospodarcza) budowana na kapitale wiedzy, innowacji a nie na sile militarnej
• Kilka pokoleń bez doświadczenia wojny, które stanowiło wcześniej stałą ludzkiego
doświadczenia i „cień” współkonstytuujący pozycję państwa narodowego
• Podważenie znaczenia patriotyzmu
 • Zmiany w kulturze męskości
• Zmiany w relacjach między płciami
• Państwo narodowe postrzegane jako instytucja zarządzająca sprawnym przebiegiem życia
codziennego, rozwiązywaniem codziennych problemów społecznych, zaspokajaniem potrzeb
(nie: gwarant przed zagładą, wartość sama w sobie)

„depolityzacja” państwa narodowego?

Demontaż państwa opiekuńczego

Zmiany demograficzno-materialne:
• Wzrost długości życia (emerytury, opieka zdrowotna)
• Rozwój technologiczny i globalna konkurencja (bezrobocie)
• Demokratyzacja edukacji wyższej
• Zawyżone oczekiwania płacowe (demotywacja przy braku wzrostu)
• Wzrost wydatków przy obniżeniu dochodów = obcinanie państwa opiekuńczego
• Kapitalizm „wiecznie żywy”
• Globalizacja gospodarki i rynków
• Ekonomizacja życia społecznego
• „Neoliberalizm” (deregulacje, prywatyzacje, liberalizacje)
• Rozwój gospodarczy, wzrost bogactwa, PKB – jedyny „wspólny” język?

Państwo narodowe (opiekuńcze) jako jedna z wielu instytucji zaangażowanych w wytwarzanie dóbr
publicznych (nie: instytucja zabezpieczająca pomnażanie dobra wspólnego, będąca wyrazem
kolektywnej współodpowiedzialności za los i dobrobyt społeczeństwa-narodu)
Klient/konsument (nie: obywatel)
Rozpad solidarności i więzi społecznej
„konsumeryzacja” państwa narodowego

Zwycięstwo ekonomii nad polityką?

Na kryzys – państwo narodowe?

Niemoc kontroli
• Globalizacja ryzyka (ekologia, ekonomia, technologia, itp.) – niemożliwe do zabezpieczenia
„polityką państwową” (mit izolowanej autarkii)
• Złożoność i powiązanie ryzyka – zabezpieczenia w jednym obszarze, zwiększają ryzyko w innym
(ekologia-bezrobocie, ekonomia-stagnacja, bezpieczeństwo-wolność)
• Nieczytelność zglobalizowanych systemów abstrakcyjnych
• Państwo narodowe jako bezradne wobec złożoności systemów i wielu informacji, które
biurokracja mogłaby przetwarzać

Państwo w dobie globalizacji

„Rozjechane” państo narodowe?
• Społecznie – nie integruje wspólnoty (rozpad solidarności)?
• Kulturowo – nie wytwarza wspólnych sensów (tożsamości)?
• Ekonomicznie – nie zabezpiecza gospodarki (pracy)?
Politycznie – samostanowienie: ONZ czy Davos?

Państwo nadal:
• Monopol legalnych środków przymusu
• Uniwersalna struktura polityczna na arenie międzynarodowej
• Jedyny formalno-prawny gwarant jednostkowej tożsamości politycznej
Jest, ale inne. Co je zastąpi?
• „Nowe” ośrodki integracji społecznej?
• „Nowe” regulatory tożsamości?
• „Nowe” bezpieczniki gospodarki?
• „Nowe” podmioty polityczne?
 WYKŁAD 4
24.04.2021r.

Narodziny „ja” i jego pragnień

Indywidualizm nowoczesności
Indywidualizm – doktryna filozoficzna, postawa normatywna, światopogląd, podkreślający znaczenie
jednostki jako:
• Wolnej od narzuconych więzi i zależności grupowych
• Obdarzonej godnością i niezbywalnymi prawami (człowiek, obywatel)
• Decydującej samodzielnie o kształcie swojej biografii
• Mającej do dyspozycji wiele wzorów życia
• Ponoszącej wyłączną odpowiedzialność za swoje sukcesy i porażki

• Indywiduum (jednostka ; ludzka) jako centralna wartość

• Oświeceniowy racjonalizm i uznanie ludzkiego rozumu
• Emancypacyjna siła idei „wolnej jednostki” (polityka, gospodarka, kultura, itp.)

Racjonalna, (męska) jednostka ludzka, która dzięki swojemu rozumowi, wspierana przez naukę,
technologię, rozbudowane systemy nadzoru i instytucje państwa może w coraz efektywniejszy sposób
kontrolować samą siebie, innych i środowisko

Romantyczne uzupełnienia (Campbell)

• Romantyzm jako bunt wobec oświeceniowego racjonalizmu, rozumu, logiki
• Wysunięcie przeżyć i pragnień jednostki na plan pierwszy:
• Pasje, namiętności, wewnętrzne przeżycia, głębokie zaangażowanie w relacje (miłość jako
komunia dusz, przyjaźń jako bezwarunkowa akceptacja, patriotyzm jako miłość Ojczyzny, itp.)
• Jednostka i jej wewnętrzne przeżycia jako konstytuujące jej rozmaite związki (JA cierpię za
miliony)
• Wyolbrzymione i skoncentrowane na sobie Ja
• Subiektywny ideał nieliczący się z „ograniczeniami” (konieczności, potrzeby) strukturalnymi,
materialnymi, kulturowymi (JA pragnę)
o Ustanowienie jednostki i jej psychicznych doznań w centrum świata (późniejsze narracje
odczuwania, doznawania przyjemności, dyskurs pragnień)

Modernistyczno-romantyczna jednostka
Indywidualizm racjonalno-romantyczny:
Człowiek jako główny agent życia na ziemi → poczucie sprawczości jednostek (oświecenie + nauka)
Każdy człowiek odrębny – każdy ma swoje pragnienia, namiętności, własną drogę (Romantyzm)

Upowszechnienie idei (+ rozwój materialny i względna demokratyzacja dostępu do dobrobytu) →

„bunt mas” (XIX/XX w.)
„elity” – „arystokracja ducha’ – sprawcze indywidua, związane zasadami (powinnością)
„masy” – ludzie „tacy jak wszyscy” – specyficzni spadkobiercy „romantycznej” wersji indywidualizmu,
„wsobni’, skoncentrowani na wewnętrznych przeżyciach, odcinający się od zewnętrznych powinności,
zasad etycznych (emocje i pragnienia); upodmiotowienie „przeciętności” i „banalności”
Freud: id i sperego → „bunt mas” jako zwycięstwo nieskrępowanych pragnień nad społeczną
reprezentacją wartości moralnych
Społeczeństwo masowe – domena zindywidualizowanych jednostek?
• „Społeczeństwo masowe” jako próba socjologicznego opisu rzeczywistości społecznej lat 30.-
50. XX w.
• Zurbanizowane, zindustrializowane tłumy/masy jednostek pozbawionych zakorzenienia,
poczucia przynależności do tej samej publiczności (anomia, atomizacja)
• Ruchy masowe (np. faszyzm) skupiające niezorganizowanych „typowych ludzi”,
niezrzeszających się „indywidualistów” (Arendt, Mills; wcześniej Le Bon Canetti, Ortega y
Gasset)
• Scentralizowana władza manipulująca masami przez mass-media

Umasowienie życia społecznego (zbiór indywiduów) jako wskaźnik rozwoju społecznych możliwości
docierających do wszystkich warstw społecznych; wejście mas do centrum społeczeństwa (Shils)
Demokratyzacja polityki, kultury, edukacji, zdrowia (społeczeństwo obywatelskie, państwo
opiekuńcze); masowe formy osiedlania się, masowa rozrywka, masowa edukacja, masowa produkcja,
masowa konsumpcja, masowa komunikacja, itp.

Społeczeństwo konsumpcyjne – zbawienie indywidualistów?

• Współczesny konsumeryzm jako scheda po romantycznym induwidualizmie („mentalny
hedonizm”)
• Pragnienie zaspokajania pragnień, pragnienie doznania przyjemności
• Produkt jako pretekst przyjemności
• Nowy produkt jako obietnica nowego przeżycia
• Pogoń za pragnieniem

• Dominacja pragnień, namiętności, emocji nad potrzebami powinnościami

• Konsumpcja jako próba nadania sensu tokowi zdarzeń, skonstruowanie z dóbr zrozumiałego
uniwersum – choćby na chwilę
• „Demokratyzacja pragnień” i „demokratyzacja zawiści” – konsumpcja jako czynnik
strukturyzujący
• Robić/mieć to, czego inni jeszcze nie robią/mają – komercjalizacja buntownika; zanik
awangardy?

Społeczeństwo masowe i konsumpcyjne – piekło indywidualistów?

• Indywidualizm jako postulat normatywny późnonowoczesnego społeczeństwa – kulturowy
imperatyw bycia jednostką, bycia indywidualnością:
• „Bycie jednostką [zawsze] oznaczało dążenie do bycia jednostką” – bycie w masie to
„nowoczesne piekło”, kara za niepowodzenie w tym dążeniu (Bauman)
• Próby wypełnienia tego imperatywu przez konsumpcję (kulturowy wzorzec) – niespełnialne,
bo konsumujemy identyczne produkty, gotowe scenariusze indywidualizmu opracowane przez
specjalistów od marketingu

Kulturowe sprzeczności kapitalizmu (Bell)

Trzy podstawowe obszary społeczne – zasady rządzące społeczeństwem nowoczesnym
• Techniczno-ekonomiczny – funkcjonalna racjonalność, oszczędność, wydajność; biurokracja,
specjalizacja i hierarchia (jednostka jako narzędzie maksymalizacji zysku)
• Polityczny – idea równości obywatelskiej (prawa, szanse, wyniki); system reprezentacji i
partycypacji
• Kulturowy – zasada samorealizacji jednostki pierwotnie podporządkowana idei samokontroli i
odroczonej gratyfikacji oraz celowo-racjonalnemu działaniu (etyka protestancka),
przekształcona w osobowość troszczącą się o indywidualną autentyczność, niepowtarzalność,
nieredukowalny charakter, wyzwolony ze społecznych masek i hipokryzji
Napięcie między funkcjonalną racjonalnością, technokracją, merytokracją a antyintelektualizmem
autoekspresji

„Ja” w późnej nowoczesności

• Nasz współczesny sposób widzenia siebie jest schedą po romantycznych i modernistycznych
wizjach świata
• Głębia psychicznego wnętrza, które w toku naukowego poznania da się sprowadzić do swojej
„esencji”
• Przekonanie o tkwiącym w każdym z nas „prawdziwym Ja” (niepowtarzalna indywidualność
dążąca do samospełnienia, refleksyjna i objawiająca się w ekspresji swoich konsumpcyjnych
wyborów/zaniechań)
• Reprodukowany w dyskursie publicznym, popularnym, potocznym (poradniki, pisma, reklamy
itp.)
• Cechy właściwe jednostce późnej nowoczesności:
• Nabywane w procesie socjalizacji (pierwotnej i wtórnej)
• Zinstytucjonalizowane przez społeczne podsystemy (państwo, kultura, rodzina itp.)

→„społeczny charakter” Ja...

Społeczny charakter JA w późnej nowoczesności

Egotyzm (nadmierne zajmowanie się sobą); osobowość narcystyczna (inni jako lustro potrzebne do
potwierdzania własnej wartości)
Deficyt bezpośrednich interakcji osobowych (małe rodziny, zapracowani rodzice); wzrost znaczenia
interakcji zapośredniczonych; socjalizacja do przedmiotów; państwo opiekuńcze (niepotrzebne „my”;
„ja-bez-my”) → instytucjonalizacja indywidualizmu i uprawomocnienie postawy zorientowanej na Ja
Emocjonalizm (pokłosie Romantyzmu i psychologii humanistycznej)
Intensyfikacja emocjonalna relacji w grupach pierwotnych (rodzice rzadko, ale ekspresyjnie; siła grup
rówieśniczych); realizm emocjonalny (emocjonalna hiperrzeczywistość); praca emocjonalna; ruchy
feministyczne →instytucjonalizacja i uprawomocnienie emocji
Ontologiczna niepewność (jako „wolność wyboru”)
Inflacja znaczeń; niepewność wspólnych sensów, świadomość kulturowo konstruowanych światów;
kryzys tożsamości; system stwarza nieograniczony wybór i systemy eksperckie na wypadek, gdyby
jednostka nie podołała; oddzielenie jednostki i społeczeństwa → uprawomocnienie ontologicznej
niepewności jako wyrazu indywidualnych porażek, indywidualnego niedostosowania

Normatywne ramy działania jednostek

Utopia, ideologia, kultura indywidualizmu:
• Samorealizacja – odkrywanie i rozwijanie swoich możliwości (talentów)
• Autentyczność – odrzucenie krępujących jednostkową spontaniczność i kreatywność
• Refleksyjność – świadomość powiązań między wiedzą a życiem społecznym

Reprodukowane w dyskursie potocznym, kulturze popularnej wzorce zachowań, wartości, normy

Wspierane instytucjonalnie przez systemy eksperckie
Bycie indywidualistą jako wyraz społecznego konformizmu?
 WYKŁAD 5
08.05.2021r.

Dlaczego praca jest ważna?

o Poczucie sprawstwa,
o Czyni z nas podmiot,
o Zapewnia status społeczny,
o Praca jako podstawa gospodarki (systemu instytucji odpowiedzialnych za produkcję i
dystrybucję dóbr i usług)
o Praca (płatna/nieodpłatna) – zajęcia wymagające wysiłku umysłowego lub fizycznego, których
celem jest wytwarzanie dóbr i świadczenie usług służących zaspokajaniu ludzkich potrzeb
o Zawód – praca wykonywana w zamian za (stałe) wynagrodzenie
o Z socjologicznego punktu widzenia istotne aspekty pracy:
• Wynagrodzenie – podstawa utrzymania, egzystencji,
• Struktura czasu – organizacja dnia codziennego,
• Aktywność – realizacja umiejętności (poczucie sprawstwa),
• Urozmaicenie – różne obszary aktywności (dom-praca),
• Kontakty społeczne – środowisko zawodowe, interakcje, więzi,
• Tożsamość społeczna – „kim jestem?”

Praca w nowoczesności – praca jako osiowy wyznacznik sposobu życia

Późnonowczesne przemiany pracy:
• Demetrializacja,
• Postfordyzm
• Elastyczność
Indywidualizacja i fragmentacja – praca jako czynnik dezorganizujący życie

Modernizacja pracy
o Rozciągnięty w czasie proces przechodzenia od społeczeństw tradycyjnych (rolnictwo) do
społeczeństw nowoczesnych (przemysł)
• Społeczeństwo stanowe (boska/naturalna organizacjia) → społeczeństwo klasowe
(efekt oddziaływania anonimowych sił rynkowych)
• Los i szanse jednostki: urodzenie → możliwość spieniężenia pracy lub dóbr
o Klasy [Marx]: spieniężanie pracy („klasa pracująca”) vs spieniężanie dóbr („posiadacze”, „klasa
kapitalistów”)
o Klasy [Weber, Wright]: oddzielenie własności od kontroli nad środkami produkcji, wzrost i
hierarchizacja grup zarządczych, nowe zawody, rozrost państwowych biurokracji
• Wzrost i różnicowanie „klasy pracującej” („niebieskie kołnierzyki”, ”białe kołnierzyki”)
• Wzrost i różnicowanie się „klasy średniej”
o Sprzedaż pracy jako podstawowe źródło utrzymania dla przytłaczającego odsetka ludności

Praca w społeczeństwie nowoczesnym

o Praca zarobkowa i zawód (a nie: własność) stają się „osią sposobu życia”:
• Podstawa egzystencji (dochody w pracy) w coraz bardziej wyspecjalizowanych
zawodach,
• Miejsce i szanse społeczne jednostki wyznaczane są przez rodzaj wykonywanej pracy,
o Praca/kariera zawodowa jako:
• Podstawa społecznych tożsamości: instytucjonalizacja związków zawodowych jako
aktora trójstronnych negocjaji/porozumień; formalizacja ścieżek dostępu (certyfikacja
kapitału kulturowego, niezbędnego do wykonywania danego zawodu),
o Zawód jako wyznacznik pozycji społecznej (podstawa podziałów społecznych),
 • Wyznacznik podstawowych etapów życia: linearna narracja (nauka – praca –
emerytura); jasne szczeble kariery (podwyżek); wyliczalna emerytura
o Przewidywalność, bezpieczeństwo, rozwój,
• Wyznacznik obszarów życia/aktywności: work-life (M/K); „czas wolny” (obszar
swobodnej aktywności niepoddany odgórnym decyzjom pracy/gospodarki:
przyjemność, ekspresja pragnień, irracjonalne namiętności)
o Rozdział publiczne/prywatne (sprzeczność logik: racjonalizm/emocjonalizm)

Przemiany pracy – dematerializacja

• Dematerializacja:
o Gospodarka oparta na wiedzy, gospodarka/społeczeństwo informacyjne –
gospodarka, której rozwój i wzrost oparty jest na produkcji, dystrybucji,
przechowywaniu, przetwarzaniu idei, informacji, wiedzy, symboli
o Przenoszenie części produkcji przemysłowej w rejony tańszej siły roboczej,
o Automatyzacja produkcji przemysłowej na miejscu,
o Rozwój sektora usług (dla przemysłu, dla biznesu, socjalnych, osobistych, itp.)
o Dywersyfikacja usług jako miejsca pracy,
o Równoczesny wzrost miejsc pracy w wyższych i niższych obszarach struktury
zawodowej (menadżerowie
Wiedza jako: zasób, stale rewidowany, dający się poprawiać, ulepszać
Generowanie wiedzy → innowacja → zapewnienie przewagi rynkowej

Przemiany pracy – postfordyzm

o Nowoczesność: tayloryzm i fordyzm:
o Rozbicie procesu produkcji na proste operacje, które należy zsynchronizować i
zorganizować + umasowienie produkcji (taśma produkcyjna) – system niskiego
zaufania (alienacja, niezadowolenie, absencja, konflikty)
o Postfordyzm – zmieniony sposób organizacji pracy:
o Elastyczność produkcji – wytwarzanie produktów dostosowanych do
zindywidualizowanych potrzeb klienta (nie: „masowy” produkt) dzięki zastosowaniu
innowacyjnych technologii i metod wytwarzania; krótkie serie; szybka reakcja na
zmiany w różnicujących się strukturach potrzeb konsumenckich (samochody dla
kobiet; kosmetyki bez chemii; ciasto bez glutenu)
o Zespoły zadaniowe niepowiązane hierarchicznie – pracownicy nieprzypisani do
konkretnego stanowiska; przydzielani do krótkotrwałych grup zadaniowych,
krótkoterminowych projektów; rotacja zespołów; elastyczność pracownika; pracownik
jako dyspozycyjny zbiór różnych kompetencji do wykorzystania,
o Wszechstronność – cenny szeroki wachlarz umiejętności, w szczególności umiejętność
uczenia się; szkolenia pracowników poszerzające zakres kompetencji; specjalizacja
jako atut, pod warunkiem, że nie ogranicza kreatywności i dynamiki pracy zespołowej

„Kwalifikacje osobiste”: dyspozycyjność, umiejętność pracy zespołowej, samodzielnej organizacji czasu

pracy, twórcza podstawa, itp. – „degradacja” kwalifikacji technicznych

Praca w późnej nowoczesności – społeczna identyfikacja?

Alternatywne wobec pracy źródła dochodów:
→ państwo opiekuńcze; globalna przestępczość; kapitał spekulacyjny itp.
Elastyczny reżim produkcji (nie tyle wyspecjalizowane czynności, co zmieniające się zadania)
→ rozmycie związku zawodu ze strukturą społeczną
Spadek znaczenia wyuczonych kwalifikacji
→ wzrost znaczenia dyspozycyjności, umiejętności przystosowania się do zmian, kompetencje
społeczne
Wzrost płynności zatrudnienia (umowy zlecenia, umowy o dzieło), outsourcing
→ indywidualizacja negocjowania warunków pracy

→ trudność w identyfikacji z pracą/zawodem jako względnie stałym elementem tożsamości

społecznej: nie „kim jesteś”, ale „co (teraz) robisz?”

Praca w późnej nowoczesności – rama jednostkowej biografii?

Elastyczność produkcji i zatrudnienia
→ utrata pewności zatrudnienia i niemożność planowania (niezależnie od pozycji w organizacji)
• Zatrudnienie przeplatane okresami bez pracy („bezrobocia”), wykorzystywanymi do zmiany
kwalifikacji, uzupełniania kompetencji
• Zmiany strategii indywidualnych pracowników: no long term; budowanie sieci możliwości
• Nieczytelna, zmieniająca się struktura zawodów oraz rozmycie kryteriów awansu
→ praca jako dryfowanie od zatrudnienia do zatrudnienia („ruch horyzontalny”)
• Problemy z akumulacją materialnych osiągnięć (oszczędności) i pojawienie się working poor
→ praca ledwo zabezpiecza na bieżąco
• Problemy welfare state, w szczególności systemów zabezpieczeń na starość (emerytura?)

Rozmycie etapów pracy:

• „przygotowanie do zawodu” – rozproszone na różne okresy życia (life long learning)
• „okres zatrudnienia” – rozmyty na wiele momentów (jobowanie, łapanie pracy, dorabianie na
emeryturze)
• „przejście na emeryturę” – coraz bardziej symboliczne (konieczność dorabiania w najlepszym
razie)

→ praca i kariera zawodowa przestają dawać poczucie kontroli nad własnym życiem,
bezpieczeństwem i rozwojem; nie pozwalają wytworzyć linearnej narracji biograficznej

Praca w późnej nowoczesności – life and work?

Elastyczna organizacja pracy wokół zadań
→ wydłużenie czasu pracy („po godzinach”, „praca do domu”)
Elastyczny czas pracy, praca w domu
→ ratunek i przekleństwo work-life-balance (głównie kobiet)
Dodawanie zadań, prace równoległe
→ praca w „czasie wolnym”
Praca w zespołach i „psychologizacja” zarządzania – wzmacnianie kompetencji miękkich w sytuacjach
para-naturalnych (wyjazdy integracyjne, imprezy firmowe)
→ zajęcie czasu wolnego i „prywatyzacja” relacji zawodowych
Wzrost rangi „dyspozycyjności” (czas, przestrzeń)
→ podporządkowanie czasu prywatnego i zlokalizowanej formy życia rodzinnego reżimowi firmy
→ rozmycie granic work-life, publiczne/prywatne; dezorganizacja struktury czasu pracy i życia

Praca – czynnik dezorganizacji?

Praca przestaje być osiową zasadą wyznaczającą sposób życia – nie organizuje go, ale dezorganizuje
• konieczność częstych zmian miejsc zatrudnienia
• konieczność częstych zmian zawodu
• brak pewności zatrudnienia (hireand fire)
• wdzieranie się pracy w czas wolny
→ niemożność zakorzenienia jednostki w środowisku społecznym, nawiązania trwalszych relacji z
innymi, kontroli nad własnym życiem i jego obszarami
→ zanik możliwości wskazywania i realizacji dalekosiężnych celów, brak warunków dla kształtowania
zaufania, lojalności
→ „pracownicy z portfolio” – nowa kategoria pracowników (umiejętności, doświadczenie,
rekomendacje):
• indywidualizacja i fragmentacja
• wolność vs brak pewności, zabezpieczeń
 WYKŁAD 6
29.05.2021r.

Społeczeństwo klasy średniej

• Struktura społeczna a stratyfikacja
• Stratyfikacja jako aspekt struktury społecznej

Struktura społeczna = utrwalone wzory relacji między podmiotami społecznymi (jednostki, grupy,
organizacje, itp.)
• Podmioty / czynniki strukturotwórcze – wyróżnialne ze względu na rozkład ważnych
społecznie cech (zasobów)
o Pochodzenie, rasa, wiek, wykształcenie, dochód, praca…
• Relacje / stosunki społeczne – utrwalone wzory interakcji między pozycjami
o Dominacja/podporządkowywanie, kooperacja/konflikt, wrogość/sympatia,
upośledzenie/uprzywilejowanie, respekt/wzgarda…
o Status (pozycja) społeczny jako syntetyczna miara pozycji jednostki w strukturze
społecznej (co ma? Względem innych?)

Nierówności społeczne = hierarchiczne różnice w pozycjach, wynikające z nierównego (ilość/jakość)

podziału społecznie cenionych cech/zasobów (nierówno dostępnych; różnicujących szanse życiowe)

Stratyfikacja społeczna („zakrzepłe nierówności”) = zinstytucjonalizowana, usankcjonowana przez

prawo, tradycję, wzory kultury hierarchia kategorii społecznych, różniących się społecznymi szansami i
możliwościami swych członków, pozostających w asymetrycznych relacjach wobec siebie i
systematycznie odróżniających się od siebie ze względu na zakres posiadanych zasobów
• Stany, kasty, klasy; (sieci/węzły?) …

Niekoniecznie wszystkie nierówności przekładają się na stratyfikację, np. płeć – przy stratyfikacji
nierówności są zakrzepłe, usankcjonowane przez prawo

Społeczeństwo burżuazyjne
Rewolucja Francuska – zmiana dominującej kategorii społecznej:
• Arystokracja → „stan trzeci”: mieszczaństwo/”lud” (burżuazja)
• Społeczeństwo stanowe → społeczeństwo burżuazyjne
(kapitalistyczne/przemysłowe/klasowe)
Społeczeństwo „bogacących się mieszczan”: kapitalistyczna działalność gospodarcza jako cel sam w
sobie:
• Wewnątrzświatowy ascetyzm etyki protestanckiej (oszczędność, inwestycje, nie-konsumpcja)
• Zachłanność zasobów (kolonizacja, kontrola nad naturą)
Społeczeństwo burżuazyjne (wczesny XIX w.) – zhierarchizowana struktura społeczna:
• „górna warstwa” – słabnąca arystokracja, szybko bogacące się mieszczaństwo (kupcy,
rzemiosło, manufaktury, potem fabrykanci)
• „dolna warstwa” – jeszcze niezbyt zróżnicowany lud: chłopstwo, służba, z czasem robotnicy
Symboliczna separacja warstw-klas
• Wyraźnie zaznaczone statusy ubiorem, zachowaniem, mieszkaniem, politycznym wpływem
(wbrew hasłom); państwo-służba, pany-chamy;
Stratyfikacyjna otwartość
• Przedsiębiorczość jako cnota; otwarty dostęp (zniesienie barier urodzenia), możliwości
awansu; kryzysy finansowe i cykliczność gospodarki – ruchliwość góra/dół, mit sukcesu (praca i
help-yourself); interwencjonizm państwowy (legalizacja związków zawodowych, praca dzieci,
itp.)
Społeczeństwo burżuazyjne (klasowe) [Marx]:
o Dwie klasy: posiadacze/robotnicy (burżuazja/proletariat)
o Pozycja społeczna wyznaczona przez relację ekonomiczną („stosunek do środków
produkcji”; ma/nie)
o Antagonistyczna relacja: sprzeczny interes; zysk-wyzysk; nieusuwalny konflikt
(niestabilność?)
o Wpływ na władze państwowe (policja, rząd, parlamenty)
o +kulturowe podziały na izolowane światy społeczne (odmienne cele, postrzeganie,
sposoby życia)

Narodziny „klasy średniej”

Społeczeństwo klasowe:
Społeczeństwo burżuazyjne [XVIII-XIX w.]
(+rewolucja przemysłowa)
Społeczeństwo masowe [XIX/XX w.]
(+ tayloryzm i państwo)
Społeczeństwo klasy średniej [XX w.]
Różnicowanie klas („2 → 3”):
• Wyższej (posiadacze): oddzielenie własności od kontroli nad środkami produkcji, wzrost i
hierarchizacja grup zarządczych
o Właściciele, management, nadzorcy, pośrednicy, kupcy, księgowi
• Niższej (robotniczej)
o Robotnicy, wykwalifikowani, technicy, ekspedienci, sekretarze
• Rozrost państwowych biurokracji i państwa opiekuńczego:
o Urzędnicy administracji różnych szczebli; edukacja, służba zdrowia, wojsko
• Kryzysy ekonomiczne: pauperyzacja/deklasacja starej burżuazji

„Nowa” klasa średnia [początek XX w.]

• Klasa wyższa / (nowa) średnia / niższa

Ekonomicznie-zawodowo „pośrednia” kategoria społeczna

• Narażona na „deklasację” (zwłaszcza w dolnych warstwach) – kryzysy ekonomiczne
• Narażona na „zlanie się” z górnymi warstwami klasy robotniczej – podnoszenie ogólnych
warunków życia (rozwój gospodarczy) i zmniejszanie nierówności społeczno-ekonomicznych
(państwo opiekuńcze)
Utrzymać dystans społeczny wobec klasy robotniczej/ludowej
Styl życia i podkreślanie drugorzędnych czynników statusu (konsumpcja):
• Maniery, wychowanie, zachowanie,
• Ubiór, fryzury,
• Mieszkania/domki, samochód,
• Itp.
Względna zamożność + aspiracje (dzieci) → demonstracja sukcesu
Próby naśladownictwa klas wyższych (niedostępnych i „niewidzialnych”) za sprawą wzorów
(potocznych, stereotypowych) reprodukowanych przez mass-media → ideologia i „produkcja” klasy
średniej (przez nią samą)

Podział klasowy a style życia

Weber: obok podziału klasowego (pozycja na rynku pracy) też dystynkcja humoru/prestiżu/estymy
społecznej wyrażanego odrębnym etosem, sposobem życia (zachowania, wartości, normy, podstawy,
itp.)
Bourdieu (Marx + Weber): kapitał ekonomiczny + kapitał kulturowy + kapitał społeczny

Podział klasowy jako strukturyzujący praktyki społeczne i przez nie strukturyzowany

• Każda praktyka społeczna/kulturowa jest równocześnie klasyfikowana i klasyfikująca,
hierarchizowana i hierarchizująca (tego, który ją realizuje; tego, który ją postrzega/ocenia)
• Habitus jako podstawowy mechanizm pozycjonowania jednostek w społeczeństwie
(klasowym): możliwości działania związane z pozycją społeczną i wcielone w indywidualne
zachowania (strukturowane) – budujące rozpoznawalny społecznie system znaczeń
(strukturyzujące)
• Wychwytywanie tylko cech znaczących społecznie = wspólnych (grupom, jednostkom,
działaniom, przedmiotom) lub je różnicującym
• Gusta i preferencje kulturowe jako „znaki dystynktywne” i sygnały pozycji społecznej
• Symboliczny porządek istotnych dystynkcji (przedstrzeń stylów życia)

Klasa dominująca jako narzucająca symboliczną hegemonię „swojego” stylu (przemoc symboliczna) –
podtrzymująca system upośledzeń i przywilejów

Czy Robert Lewandowski to klasa wyższa?

Nie, bo klasa wyższa nie musi pracować – na nią się pracuje.

„Klasa średnia” jako produkt:

• Upowszechnienie wykształcenia; wzrost produkcji, rozwój gospodarczy, wzrost zamożności;
liczebny wzrost pracowników umysłowych; różnicowanie się klasy robotniczej; wzrost
zatrudnienia w usługach; umasowienie dostępu do kultury
Niejednoznaczna i niejednorodna kategoria społeczna

Uchodząca za stabilizatora struktury społecznej i systemu społeczno-ekonomicznego jako całości

II połowa XX wieku: „klasa większości”:
• 70% się samemu zalicza (te w PL);
• Przynależność wg „obiektywnych” kryteriów – zależy jak liczyć (PL: 35% osiąga średnią krajową
= 3000 pln netto; 50% zarabia 1800 pln netto; 36-48% struktura zawodów; GER 50%)

Symboliczna dominacja klasy wyższej-średniej do lat 70-tych w społeczeństwach zachodnich (w PL

dopiero co i nadal)

Zacieranie podziałów klasowych

Klasa średnia jako obiekt buntu – wydobyta poznawczo w krytycznym odniesieniu rewolty ’68:
• Rewolta pokoleniowa wobec wartości, norm, konwencji obyczajowych rodziców z „klasy
średniej”:
o Nuklearna rodzina (matka-dom, ojciec-praca): „konwencjonalizm”; „autorytaryzm”;
„konformizm”; patriarchat; praca, sukces, kariera; prywatne/publiczne; mainstream
• Wartości materialistyczne → postmaterialistyczne:
o Prawa człowieka, sprawiedliwość społeczna, feminizm, ekologia; wolność,
indywidualizm, samorealizacja, autentyczność

• Demokratyzacja, globalizacja kultury i uczestnictwa w kulturze → kultura popularna jako

kultura dominująca
• Wszystkożerna „klasa średnia”
• Ekonomizacja: wycofanie się „elit” na pozycje ekonomiczne (bariera/dystynkcja finansowa) →
rezygnacja z artykułowania dystynkcji klasowej w wymiarze symbolicznym (kulturowym)
• (rosnące?) nierówności ekonomiczne bez klasowego (symbolicznego) korelatu
„Bezklasowe” style życia
Spłaszczenie struktury społecznej:
• horyzontalna przestrzeń zróżnicowanych i ekwiwalentnych prestiżowo stylów życia do wyboru
(możliwości finansowe i indywidualne preferencje)
• nie: hierarchia pozycji ułożonych wertykalnie według zasad etosu klasowego
→ styl życia jako podstawowa zasada różnicująca (nie: korelat pozycji klasowej)
• Pozycje społeczne (nierówności, dystynkcje) wyznaczone konsumpcją dóbr, idei, informacji
(nie: pozycją na rynku pracy)
• Struktura społeczna ujmowana jako „semantyka różnic” społecznych (nie: „gramatyka
nierówności”)
• Strukturalna indywidualizacja jako efekt skuteczności państwa opiekuńczego i państwa
dobrobytu (zabezpieczony rynek pracy uwolnił jednostkę z uspołecznionych form
społeczeństwa przemysłowego: klas, rodzin, warstw itp.)

→ zwycięstwo stylów życia (kultury) nad klasami (struktura)

• swoiste „zwycięstwo” klasy średniej ufundowanej na kategorii stylu życia, ale bez
towarzyszących im klasowych korelatów ekonomicznych
• zamaskowanie realnych nierówności społecznych (ekonomicznych) przez „indywidualizację
społecznego ryzyka” (nierówności jako zagregowany efekt indywidualnych wyborów
życiowych)

Czy „będąc sobą” można też jeszcze „być kimś”?

„Być sobą” – jako realizacja imperatywu indywidualizmu, autonomii i samorealizacji
→ wybieranie stylów życia, „kultura remiksu”, autorska konstelacja stylistyczna jako wyraz upodobań,
nastroju (nie: gustu/smaku w sensie Bourdieu)
„Być kimś” – w sensie pozycji społecznej: czy są jakiekolwiek sygnały/markery statusowe?
• kapitał kulturowy działa „wewnątrzgrupowo”: w grupach „lajfstajlowych”, subkulturach,
niszach, „klasach” – ale jest nieczytelny poza nimi (brak szeroko społecznie uwspólnionych
sensów, znaczeń)
• wzmacniany rozwojem mediów społecznościowych zostaje kapitał społeczny (liczba lajków
jako wyraz pozycji społecznej dość powszechnie kulturowo uznawany) → społeczna
widzialność jako wyraz sukcesu
• zmiana strategii zdobywania społecznej widzialności (uznania): wywoływanie doznań i wrażeń
u innych, manipulowanie własnym wizerunkiem, zarządzanie wrażeniami, „budowanie marki
Ja” (nie: zasługa za realne działania) → zdobycie pozycji znaczącego węzła w
spersonalizowanych społecznościach sieciowych „przyjaciół”

Wzrost znaczenia poradników, terapeutów, doradców osobistych (legitymizowanych przez kulturę

popularną i masową) wspierających umiejętności odnoszenia interakcyjnych sukcesów
→ psychologizacja siebie
→ przesuwanie znaczenia „bycia kimś” z materialnego sukcesu na maksymalizowanie
psychologicznego dobrostanu i samospełnienia (etyka autentyczności)

„Czas wolny” – wynalazek nowoczesności

• Praca jako wyznacznik obszarów życia/aktywności: work-life;
• Narodziny „czasu wolnego” (XIX w.) w społeczeństwach przemysłowych i masowych:
o stopniowe skracanie czasu pracy w społeczeństwach przemysłowych (ruch związkowy
i wzrost produktywności)
o rozwój kapitalizmu i potrzeba konsumentów, którzy „zakupią” i „skonsumują”
wytwarzane produkty
„Czas wolny” = obszar swobodnej aktywności niepoddany regulacjom pracy/gospodarki, wolny od
obowiązków i zobowiązań zawodowo-domowych (przyjemność, dobrowolność, bezinteresowność,
ekspresja pragnień, irracjonalne namiętności)

Thorstein Veblen (1899) i „teoria klasy próżniaczej” (leisure class):

• ostentacyjna konsumpcja amerykańskich elit biznesu (arystokracja pieniądza) jako bieguna
przeciwstawnego protestanckiemu etosowi z ducha kapitalizmu („czas to pieniądz”)
• dokumentowanie wysokiej pozycji społecznej przez „marnotrawienie czasu” („mogę sobie
pozwolić” na naukę greki/łaciny, na nieproduktywne podróże, sport, studiowanie win –
„uczestnictwo w kulturze wyższej”)

Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (ONZ, 1948):

• „Każdy człowiek ma prawo do urlopu i wypoczynku, włączając w to rozsądne ograniczenie
godzin pracy i okresowe płatne urlopy” (art. 24)
• Do lat 70-tych przewidywania dalszego skracania czasu pracy i wzrostu czasu wolnego
• Od lat 80-tych stabilizacja (i spadek) „ilości” czasu wolnego w USA i społeczeństwach
(post)przemysłowych

Dwojaka scheda nowoczesna dotycząca „czasu wolnego”

• dobro rzadkie, społecznie cenione → sposób pozycjonowania społecznego
• dobro cenne o tyle, o ile „niekonieczne” (bezrobocie, starość) → „za dużo” czasu wolnego
deprecjonuje społecznie, „za mało” ogranicza możliwość pozycjonowania społecznego za jego
pośrednictwem
 WYKŁAD 7
05.06.2021r.

Narodziny„rodziny” [XIX W.]

„Rodzina” (familia) przed nowoczesnością:
• „dom”, więzy krwi, małżeństwa, rody, powinowactwa, kumostwo, sąsiedztwo, służba,
niewolnicy = różne zakresy władztwa poddanego pater familias, głowie rodu itp.
→ „rodzina” jako wynalazek nowoczesności

Narodziny (nowoczesnej) „rodziny” – „społeczeństwo burżuazyjne”:

• rewolucje (polityczna i przemysłowa) → aspekt moralny i normatywny nowego porządku:
polityka+naród/gospodarka+jednostka [citoyen/bourgeois = publiczne/prywatne]
• migracje (industrializacja, urbanizacja) → aspekt „naturalny” więzi rodzinnej jako jedynej
realnej wspólnoty interesów, tożsamości, emocji w wykorzenionym, anonimowym środowisku
[mieszczanie i robotnicy]
→ narodziny dogmatu o rodzinie jako podstawowej komórce społecznej, której członkowie w sposób
„naturalny” socjalizowani są do dbania o interes ponad-jednostkowy (rodzina → naród) = rodzina jako
rękojmia ładu społecznego
• stopniowe rozdzielenie miejsca pracy (mężczyźni) od domu (głównie kobiety): konieczność
poddania kobiet i dzieci (w „wolnym” domu) społecznej kontroli (męża, ojca)
→ religijne, obyczajowe, pedagogiczne zabiegi o „rodzinę” (zwłaszcza K – reżimy ciała itp.)
• K/M: ubezwłasnowolnienie kobiet (ojciec, brat, mąż; bez praw osobistych, majątkowych,
społecznych) = siła patriarchatu i okrzepły kapitalizm (rodzina jako wspólnota
ekonomiczna)→powstrzymanie „wymykania się kobiet” (rodziny robotnicze –praca K; rodziny
mieszczańskie – feminizm)
• podwójna moralność: ukryte/jawne + K/M = life/work (prywatne/publiczne)
→ rozdział prywatne/publiczne (indywidualne w „zaciszu domowym”/zbiorowe w przestrzeni
państwowej lub społecznie zorganizowanej) i wyniesienie prywatności do rangi podstawowego
obszaru życia

Cechy rodziny nowoczesnej

Nuklearna: matka + ojciec + (kilkoro) dzieci
• migracje wieś-miasto; zmiany obyczaju + możliwości mieszkaniowe + możliwości ekonomiczne
→ wyprowadzka „młodej pary” na swoje
• pewna całość kierująca się własnym interesem, nadrzędnym wobec interesów poszczególnych
członków, odrębnym od interesów rodzin pochodzenia
Patriarchalna:
• ojciec „głową rodziny” z kluczowymi decyzjami dotyczącymi strategii całości (mieszkanie,
wydatki, szkoły, małżeństwa itp.)
• społeczna pozycja kobiet i dzieci pochodna wobec męża/ojca („doktorowa”; „doktorostwo”;
„Maciejowa”)
• domowy codzienny matriarchat (z ojca władzą symboliczną: „jak tata wróci...”)

„Na całe życie”:

• romantyczne wyobrażenie (dyskurs) miłości jako cementującej małżeństwo, skrywające
skutecznie ekonomiczne funkcje (K/M)
• uczucie kulturowo legitymizowane przez małżeństwo: „od pierwszego wejrzenia”, „miłość aż
po grób”, „póki śmierć nas nie rozłączy” itp.
• dla kobiet małżeństwo jako jedyne uprawomocnienie seksualnego współżycia (w celach
prokreacji)
Prokreacja:
• nadrzędny cel istnienia rodziny (K+M=dzieci)
• bezdzietne rodziny – problematyzowane, dezawuowane, „podejrzane”

Rodzina nowoczesna – w kontekście pracy i podziałów społecznych

Ściśle związana z pozycją pracy w społeczeństwie nowoczesnym:
• funkcjonalna dla rozwiniętego kapitalizmu: praca/dom
• K = dom (praca nieodpłatna) zapewniająca gospodarnie przetrwanie rodziny poprzez
ogarnięcie (wikt i opierunek) środowiska życia M = żywiciela (praca odpłatna), którego zarobki
pozwalają utrzymać się K i wychować dzieci
• „kontrakt” K i M (współuzależnienie) – wzajemne wsparcie na rzecz dobra rodziny, z
uzupełniającym się podziałem pracy K/M

Odpowiedzialna za reprodukcje podstaw ładu społeczeństwa nowoczesnego:

• indywidualnie i kolektywnie: socjalizacja, więzi, systemy wartości, reprodukcja biologiczna
• reprodukcja struktury klasowej: robotnicza/średnia (odmienne wzory wychowania i
socjalizacji)
→ sprzęgnięta funkcjonalnie i normatywnie z całokształtem nowoczesnego porządku społecznego

Czynniki przemian nowoczesnej rodziny

Wojny światowe:
• wejście K na rynek pracy (w czasie wojen i po wojnach)
• pozostawanie na rynku pracy częściowo też po zamążpójściu (potrzeby ekonomiczne, potrzeby
postmatrialistyczne)

Przemiany technologiczne:
• sprzęt gospodarstwa domowego
• rozwój i potanienie usług i produktów „samoobsługowych”
→ zwolnienie K z części zadań domowych i umożliwienie wykonywania ich M

Przemiany obyczajowe (rewolta młodzieżowa ’68):

• pigułka antykoncepcyjna, ruchy feministyczne, ruchy mniejszości seksualnych,
„prywatne=polityczne”
→ rozluźnienie norm w obszarze relacji związkowych i seksualności
• bunt wobec wartości „rodziców” (z klasy średniej): anty-nuklearna rodzina (matka-dom, ojciec-
praca); anty-konwencjnalizm; anty-autorytaryzm; anty-konformizm; anty-patriarchat; anty-
praca/sukces/kariera; anty-prywatne/publiczne
• wartości materialistyczne → postmaterialistyczne: prawa człowieka, sprawiedliwość
społeczna, feminizm, ekologia; wolność, indywidualizm, samorealizacja, autentyczność

Uelastycznienie rynku pracy

• pracownik (K/M) jako dyspozycyjny (czasowo, przestrzennie)
• większa niepewność pracy → rodzina jako „obciążenie”

Konsekwencje przemian
Praca zawodowa obu płci i możliwość zapewnienia podstaw codziennego życia bez żony/męża:
→ niepotrzebny już funkcjonalny podział K=dom/M=praca (żona zbędna; mąż niepotrzebny) → rodzina
przestaje być „zapleczem egzystencji”
→ konieczność uwzględniania dwóch karier
Rodzina jako nadrzędna całość z pakietem odpowiedzialności
→ ograniczenie jednostkowej wolności i dążeń
Wyjście K w sferę publiczną (praca, edukacja, obyczajowość)
→ słabnięcie patriarchatu i hierarchiczności M nad K
→ zasada partnerstwa K i M oraz rodziców wobec dzieci
Rozdzielenie prokreacji od życia seksualnego
→ znikanie dzieci z „rodziny” (niekonieczna prokreacja)
→ „rodzina” jako emocjonalne spełnienie (ewentualne inne formy związków) Emocjonalizacja
więzi/relacji
→ rodzina nie „na całe życie”, „seryjna monogamia”
→ jako „okresowy kontrakt”, „rozwiązywalna”, gdy emocje zgasną
→ wzrost liczby rozwodów
Odwrót od rodziny nuklearnej i pluralizacja form życia „rodzinnego”
→ rodzic (matka) + dziecko/ci; rodziny patchworkowe; partnerstwa; związki na odległość; rodziny
bezdzietne; związki jednopłciowe; rodziny tęczowe; rodziny/związki poliamoryczne, itp.

Rodzina w późnej nowoczesności

Dyskurs późnej nowoczesności:
• indywidualizacja → deprecjonowanie „poświęcanie siebie dla dobra rodziny”
• samorealizacja wiodąca ideą społeczną
„Rodzina”:
→ traci status nadrzędnej całości, integrującej i regulującej działania członków zgodnie ze wspólnym
interesem
→ staje się narzędziem realizacji jednostkowych potrzeb, dążeń, emocjonalnego samospełnienia (i to
nie tyle przez rodzinę jako całość, ale jako przestrzeń dla relacji z każdym pojedynczym jej członkiem)
→ w jakiejś formie (wyobrażeniu) „rodzina” jest nadal przedmiotem potrzeb, aspiracji (naczelna
wartość w PL: 80-87%) – rośnie otwartość na inne niż klasycznie „nowoczesne” formy [CBOS 2019]
GUS/EUROSTAT, 2011/2015

Przeobrażenia intymności i „czysta relacja”

• Indywidualizacja, emocjonalizacja, egotyzm, narcyzm, samorealizacja, autentyczność,
refleksyjność:
→ MIŁOŚĆ (ale nie romantyczna) jako podstawowy obszar SAMOspełnienia → „czysta relacja”
(Giddens):
• intymny związek partnerski, niezakorzeniony w warunkach zewnętrznych (społecznych,
ekonomicznych)
• powstały tylko dla niego samego – satysfakcji z więzi z druga osobą (miłość, szczęście,
seksualna atrakcja)
• trwa tak długo, jak długo obie osoby czerpią zeń satysfakcję
• wymaga pełnego otwarcia przed partnerem, którego reakcje potwierdzają naszą tożsamość
• „plastyczna seksualność”: praktykowana w „czystych relacjach”, modelowana na potrzeby
samospełnienia
→ „Ja-Ja”: refleksyjna rama samorealizacji, ukonstytuowana na autentyczności, czyli „byciu szczerym
ze sobą”
→ miłość współbieżna: równość wymiany uczuć (nie: jednostronna emocjonalna zależność jak często
w miłości romantycznej):
→ „wyjątkowy związek” (nie: „ktoś wyjątkowy”)
→ starcie dwóch egoizmów
Związki stają się częścią procesu „odkrywania siebie”, podróży w poszukiwaniu własnej tożsamości

Problemy rodziny w późnej nowoczesności

„Rodziny negocjowane” (Beck): negocjujące realizację życzeń i oczekiwań członków, dyskutujące
najlepsze rozwiązania; kompromisy → bardziej równe, mniej stabilne
Dyskurs work-life-balance → obciążenie kobiet; superbohaterki; supermenki
„Kryzys męskości”?
→ rozmyte wzorce M; K supermenki
• dziecko jako projekt – rodzicielstwo jako zadanie (zespół zadaniowy):
• rodzice helikopterowi (curlingowi) i „dziecko zarządzane” – zaprogramowane na sukces
(edukacja, zajęcia pozaszkolne, odrabianie lekcji), w hiperbezpiecznych warunkach (bez
stresowo, super zdrowo), pod kontrolą, monitorowane, analizowane itp.
 WYKŁAD 8
19.06.2021r.

Tożsamość – kilka uwag definicyjnych

Aspekty tożsamości jednostki:
• Cechy
• Role społeczne
• Zbiorowości/grupy
= „moja” sensowna odpowiedź na pytanie „kim jestem?”

Odpowiedź „sensowna”
Dla innych = społecznie zrozumiała „wspólne światy sensów”
Dla mnie = źródło sensu

„Moja” odpowiedź
= zinternalizowana, zindywiduowana (i zrekonstruowana)
→ Produkt zbiorowy wytwarzany indywidualnie (w procesach socjalizacji)

Nowoczesność, czyli jak „byliśmy kimś”

Tożsamość jako wyznaczana przez miejsce w ogólnym systemie działań społeczeństwa:
• Tożsamość jednostki jako „tożsamość roli” – matka+parafianka+; księgowy+palacz+;
panna+feministka+
• Możliwa przy względnie stabilnym systemie normatywnym, insystucjonalnym i organizacyjnym
o Kultura (klasy średniej); praca (sukces); państwo/naród; rodzina
• Formowana w procesie socjalizacji, w relacjach i interakcjach
o Rodzina, sąsiedztwo, szkoła – bezpośrednie, kontrolowalne
• Reprodukowana w rodzinach (nuklearna, patriarchalna, na całe życie, reprodukcyjna)
o Stabilny proces formowania ról rodzinnych
• Wspierana jednokierunkowym przekazem medialnym (prasa, radio, TV)
o Względnie wspólne wzorce kulturowe, normy i wartości do internalizacji
(państwo/naród; praca; sukces; rodzina; parafia)
• Stabilizowana przez stałe miejsce pracy/zawód
o Autoidentyfikacja zawodowa/korporacyjna

= sprzęgnięty funkcjonalnie i normatywnie całokształt nowoczesnego porządku społecznego →

„normalizacja ról” (+ siła stereotypów)

Zmiany technologiczno-społeczne (przypomnienia)

Mass-media
• Info o różnorodności sposobów pełnienia ról
Mediatyzacja i rozproszenie
• Przerywane interakcje; krótkotrwałe relacje (nie ma czasu na „normalizację ról”)
• Wielość interakcji i relacji przez media (nie-kontrolowalne)
Przemiany państw narodowych (deterytorializacja narodów, diasporyzacja)
• Państwo narodowe traci kontrolę nad zbiorową wyobraźnią
Przemiany pracy (ruchliwość, zmienność zawodowa)
• Niemożność zakorzenienia jednostki w zawodowym środowisku społecznym, nawiązania
trwalszych relacji z innymi
Przemiany rodziny (wielość typów, rozwody, zmiana funkcji)
• Traci zdolność formowania tożsamości w stabilnych rolach rodzinnych
Przemiany stratyfikacji (rozmycie struktury klasowej; „wszyscy” w klasie średniej)
 • Zanik wskaźników rozpoznawalności pozycji społecznej i rozmycie barier

Rozpad podstawowych nowoczesnych struktur odniesienia wspierających formowanie tożsamości

jednostek jako „tożsamości roli”

Przemiany kulturowo-społeczne „naturalnych” różnic

Dekonstrukcja („denaturalizacja”) różnic biologicznych dotąd postrzeganych jako „naturalne”:

Płeć:
• Płeć kulturowa i rozróżnienie sex/gender
• Multiplikacja wzorów „męskości” i „kobiecości”
• Zacieranie różnicy K/M jako kategorii społecznych
• Moda na androgeniczność, unisex itp.; mody (ulotność) na „drwali”, „księżniczki” itp.
• Negocjowalność zakresów konstruktów „kobiecości” i ‘męskości” (i innych)
„płeć” traci zdolność osadzania w „tożsamości roli” K/M

Wiek:
• Zatarcie podziału: dzieci-dorośli-starsi (też nowoczesnej linearnej biografii zawodowej)
• Zanik związanych z kolejnymi fazami wzorców tożsamościowych
• „młodość” jako nowy bohater
• „młodzieżowość” jako wzorzec normatywny dla dzieci, dorosłych, starszych
• Starość jako „trzeci wiek”, „późna dorosłość” – tabuizacja starości, niedołężności, śmierci
„wiek” traci zdolność osadzania w „tożsamości roli” związanej z fazą życia

Denormalizacja ról społecznych = utrata pewności co do treści społecznych norm i oczekiwań

związanych z najważniejszymi rolami społecznymi; niepewność, rozmycie tożsamości społecznych
(Lash)
Tożsamość jednostki „niemożliwa” do osadzenia w „tożsamości roli”

JA późnej nowoczesności
Indywidualizm jako postulat normatywny późnonowoczesnego społeczeństwa – kulturowy imperatyw
bycia jednostką, bycia indywidualnością – JA!
• JA bez tożsamości? – skąd tożsamość jednostki?
Refleksyjność i konstruowanie tożsamości (Giddens):
• Tożsamość jednostki – rutynowo wytwarzana i podtrzymywana przez refleksyjnie (w
odpowiedzi) działającą jednostkę (nie: dana jako wynik ciągłego działania)
• JA pojmowane przez jednostkę w toku refleksyjnej re-interpretacji ciągłości w czasie i
przestrzeni – (każdorazowe) tworzenie trajektorii od przeszłości do przyszłości (przeszłość
zależna od antycypowanej przeszłości)
• Tożsamość jako projekt refleksyjny, za który odpowiada jednostka (jesteśmy tym, co z siebie
zrobimy, jak – sobie i innym – o sobie opowiemy)
• Stałość tożsamości – ciągła opowieść o sobie samym (ciągłe re-interpretacje/aktualizacje)
• Ciągłość tożsamości – trwałe poczucie bycia osobą, związane ciągłością doświadczania
własnego JA i własnego ciała

JA i jego tożsamość – kluczowe zadanie jednostki w późnej nowoczesności (jednostka nie ma nic poza
swoim jA) – społeczna gra (z) tożsamością? DO-IT-YOURSELF BIOGRAPHY
• Czym: płeć; wiek; naród; rasa; religia; rodzina; praca; klasa, itp.
• Poprzez: ubiór; rzeczy; działania; słowa; ciało
„bycie sobą” a „bycie kimś” – przesuwanie znaczenia „bycia kimś” z materialnego sukcesu na
maksymalizowanie psychologicznego dobrostanu
Ciało a tożsamość
Ciało, potem coraz bardziej strój – od zawsze społeczna funkcja wyrażania/komunikowania pozycji i
tożsamości jednostki (ród, plemię, stan, klasa)
Ciało w nowoczesności:
• Skrywane coraz bardziej pod strojem (niepokój fizjologii, odruchów, „mowy”)
• Poddane dyscyplinującemu reżimowi (gorset, postawa)
• W anonimowości nowoczesnego świata i przelotnych interakcjach ciało – (ubiór, postawa,
gesty)
o Źródło informacji o pozycji/roli i „osobie prywatnej” (dress-code i Casual Friday)
• Przerażające jako ciało śmiertelne = przypominacz o śmierci (w zsekularyzowanej
nowoczesności opanowującej naukowo całość istnienia śmierc=bezsens=niemoc; jaki sens ma
życie?)
Nowoczesne „opisanie” ról związanych z wiekiem (dziadkowie umierają); „unieśmiertelnienie” przez
dzieci i tożsamości zbiorowe (naród, rodzina, firma/klasa)

Ciało w późnej nowoczesności

• „nasz projekt” (indywidualny, kreatywny, kontrolowany)
o Też poddane reżimom somatycznym (diety, ćwiczenia, depilacje, itp.)
• Nie mogąc wyrażać pozycji społecznej, nie mogąc wyrażać pozycji społecznej, nie mogąc
dawać czasu na czytanie i doszukiwanie się „głębszych” warstw tożsamości
o Staje się obszarem autoekspresji, wyrazem wewnętrznych odczuć, objawieniem
„prawdziwego JA”
o Tatuaże, piercing, chirurgia plastyczna – narzędzia obróbki ciała/tożsamości
• Ciało = JA = tożsamość
o = „sprywatyzowana tożsamość” = bez podzielanego systemu znaczeń i brak
możliwości nadawania sensu odpowiedzi „kim jestem?” (tatuaż róży pod lewą pachą –
jaki sens: dla mnie? Dla innych?) / performance?

• Wobec braku możliwości wpisania śmiertelności ciała w role-tożsamości

o Wypędzenie śmierci w późnej nowoczesności:
o Walka o zachowanie młodości i sprawności ciała (reżimy somatyczne); walka lekarzy
„do końca”;
• Walka o ciało = walka ze śmiercią (przyczynami) = (zdrowie jako) sens życia = tożsamość/JA

Hiperrzeczywistość i świat symulakrów (Baudrillard)

Hiperrzeczywistość:
• „Rzeczywistość” wytworzona (zapośredniczona) przez medialne symulacje – to, co widzimy,
jest „realne” (innej realności nie ma; nie możemy jej doświadczyć);
„rzeczywistość” (ludzi, zdarzeń, problemów) jako kreacja medialna, ustruktyruzowana jak media
• Wraz z rozwojem mediów jako kluczowej platformy komunikacji – bardziej rzeczywista od
samej rzeczywistości
• Wytwarzana przez „symulakrum” – obraz, który jest czystą symulacją, pozorującą
rzeczywistość albo tworzącą własną rzeczywistość, zacierający granice wyobrażenia o rzeczy
od rzeczy samej w sobie

Tożsamość jednostki w świecie wirtualnym (media społecznościowe) – kreowane, indywidualizowane,

zgodnie z właściwą im strategią zdobywania społecznej widzialności (uznania):
• Wywoływanie doznań i wrażeń u innych, manipulowanie własnym wizerunkiem, zarządzanie
wrażeniami, „budowanie marki JA” (nie: zasługa za realne działania)
• Społeczna widzialność jako wyraz sukcesu
 • Zdobycie pozycji znaczącego węzła w spersonalizowanych społecznościach sieciowych
„przyjaciół”
Tożsamość w mediach społecznościowych jako symulakrum?

JA wobec INNYCH
Praktyki uwalniania zindywidualizowanych działań – JA wobec INNYCH

Strategie podejmowane wobec dylematów:

• Jak „być kimś” (uznanie INNYCH) i „być sobą” (refleksyjne JA)
• Jak być blisko (z INNYMI) pozostając na dystans (autonomia JA)
• Jak potwierdzić sens (przez INNYCH) wobec własnych wyborów (samorealizacja JA)

Troska i gra o status?

Dziedzictw nowoczesności → mit jednostkowego sukcesu (materialnego, przez pracę)
Późnonowoczesne uwarunkowania:
• Postmaterialistyczne wartości → samorealizacja, autentyczność, indywidualizm
• Pokryzysowe deregulacje i rozwój kapitalizmu → płynna praca; konsumpcjonizm
JA nadal pod presją „mitu sukcesu” – ale co on oznacza? Jak go osiągnąć?
• Współczesna reklama jako źródło wzorców osobowych i stylów życia → komercyjne kreacje
wyznaczników sukcesu
• Etyka autentyczności i osobistego rozwoju → jakośc życia i spsychologizowanie (poczucia)
wyznaczników sukcesu

Stretegie „bycia kimś”

„Być kimś” = „nie być gorszym” (odsunięcie groźby stania się „nikim”)
• Naśladownictwo, podążanie za modą, niewyróżnianie się, fuck the rules, warch the traffis
Grupy subkulturowe i „lajfstajlowe”
• Gotowe formy „wyjątkowości” (+ deprecjonowanie grup innych)
• Nieczytelne „na zewnątrz”
Wzrost znaczenia pozycjonowania przez kapitał społeczny:
• Serwisy społecznościowe (liczba przyjaciół, lajków)
• Społeczna widzialność jako wyraz sukcesu
Strategie „autopromocji”:
• Wywoływanie doznań i wrażeń u innych, manipulowanie własnym wizerunkiem, zarządzanie
wrażeniami, „budowanie marki JA”
• Zdobycie pozycji znaczącego węzła w spersonalizowanych społecznościach sieciowych
„przyjaciół”
Technologie ulepszania (farmakologia, terapia, poradnictwo, chirurgia):
• Uwolnienie od „słabości” stojących potencjalnie na drodze do osiągnięcia sukcesu (depresja,
nieśmiałość, nieudolność, brzydota)
• Na wszelki wypadek, żeby nie zostać w tyle
• Niestosowanie „technik ulepszania” samo w sobie staje się wyznacznikiem niskiego statusu
Sukces finansowy, ale/o ile:
• Z fajnej pracy, wśród fajnych ludzi, w fajnych miejscach (fun; celebryci)

Przesuwanie znaczenia „bycia kimś z materialnego sukcesu na maksymalizowanie psychologicznego

dobrostanu i samospełnienia (jakość życia)