Professional Documents
Culture Documents
TDI102 Sunump Unite1
TDI102 Sunump Unite1
Cümlenin Ögeleri
1. Asıl Ögeler
2. Yardımcı Ögeler • Yüklem
• Nesne(Belirtili/Belirtisiz) • Özne
• Dolaylı Tümleç
• Zarf Tümleci
1
CÜMLE BİLGİSİ I (SÖZ DİZİMİ I)
3
Cümle Türleri
1. Yüklemin Yerine Göre Cümleler
2. Kurallı Cümle
3. Devrik Cümle
4
Cümle Türleri
• Anlamlarına Göre Cümleler
• Olumlu Cümle
• Olumsuz Cümle
• Soru Cümlesi
• Ünlem Cümlesi
2
CÜMLENİN TANIMI
5
6
• Buna göre herhangi bir kelime ya da kelime grubunun cümle
sayılabilmesi için çekimli bir yüklem olması şarttır.
3
7
1) Okuyorum.
2) Ben okuyorum.
3) Ben kitap okuyorum.
4) Ben şimdi kitap okuyorum.
5) Ben şimdi evde kitap okuyorum.
Cümlede yer alan kelimeler arasında ses, biçim ve anlam bakımından uygunluk vardır, bu oluşum bir kelime yığını değildir.
1) Okuyorum.
2) Ben okuyorum.
3) Ben kitap okuyorum.
4) Ben şimdi kitap okuyorum.
5) Ben şimdi evde kitap okuyorum.
Bu yığının cümle olabilmesi için dilin var olan söz dizimi ve biçim bilgisi kurallarına uyması
gerekir:
“git-“ fiilinin zaman ve kişi eki, “ev” isminin de yönelme hâl eki alması şarttır.
4
9
• Anlamlı ya da görevli bütün kelime türleri (isim, fiil, sıfat, zarf, edat, zamir, bağlaç) cümle içinde kullanıma girerler. Buna göre
özne, nesne, dolaylı tümleç, zarf tümleci, yüklem olarak görev alırlar.
• Türkçenin cümle yapısında temel ögeler sonda, yardımcı ögeler başta bulunur.
• Türkçenin söz dizimine göre bir cümle eğer bütün ögeleri varsa ve kurallı bir cümle ise şu sıra izlenerek dizilir:
ÖZNE+NESNE/TÜMLEÇ+YÜKLEM
CÜMLENİN ÖGELERİ
10
1. Temel Ögeler
• Yüklem
• Özne
2. Yardımcı Ögeler
• Nesne
• Dolaylı Tümleç
• Zarf Tümleci
5
Yüklem
11
• Cümlede iş, oluş, durum, hareket veya dönüşüm ifade eden unsurdur. Yüklem,
zaman ve kişi eki almış bir çekimli fiilden/birleşik fiilden veya ek-fiil (i- fiili)
aracılığıyla çekimlenen bir isimden meydana gelir.
• Yüklemin yargı bildirme özelliği taşımasını sağlayan birimler zaman, kişi ve şekil
ekleridir. Yüklem tek kelimeden oluşabileceği gibi kelime grubu ya da bir cümle
uzunluğunda olabilir.
12
• Gitti: Cümlenin yüklemidir. Görülen geçmiş zamanda 3. tekil kişiye göre çekimlenmiş
bir fiil olup tek bir kelimeden ibarettir.
6
13
• ağzı kulaklarına vardı: Yüklemdir. Görülen geçmiş zamanda 3. tekil kişiye göre
çekimlenmiş bir birleşik fiildir. Bir başka ifadeyle gruptur.
Özne
14
Özne; işi, oluşu, hareketi başlatan, oluşturan, yapan veya bitiren ögedir.
Özne, yüklemi isim olan cümlelerde, edilgen fiilli cümlelerde ve yüklemi oluş bildiren
fiil cümlelerinde “olan”ı, diğer cümlelerde “yapan”ı karşılayan ögedir.
7
15
16
Kimi zaman da cümlede özne açık bir biçimde belirtilmeyebilir. Bu durumda yüklemin
ifade ettiği kişiden yola çıkılarak özneye ulaşılabilir.
sen: Öznedir. Yüklemdeki “-n” eki öznenin 2. tekil kişi olduğunu gösterir.
8
17
• Etken çatılı fiillerin yüklem olduğu cümlelerde yapıcı özne bulunur. Buna gerçek
özne veya özne denir.
• Ancak edilgen çatılı fiillerle kurulmuş cümlelerde gerçekte belirtisiz nesne olan
kelime veya öbek özne görevini üstlenir.
18
9
Nesne
19
• Cümlede yüklemin bildirdiği, öznenin yaptığı işten etkilenen ögeye nesne denir.
Nesne, sadece yüklemi geçişli fiil olan cümlelerde bulunur.
• Geçişli fiiller, nesneye yönelerek onu etkiler. Geçişsiz fiillerde ise kılış ve oluş
öznenin üstündedir. Böyle fiiller nesne istemez. (al- : geçişli, uyu-: geçişsiz)
20
Nesne, fiile eksiz veya yükleme hâli eki ile bağlanır. Yükleme hâli eki taşımayan
nesneler belirtisiz nesnedir, genel bir varlığı, bir türü karşılar. Yükleme hâli eki taşıyan
nesneler belirtili nesnedir, bilinen bir varlığı karşılar.
10
21
Cümlede yükleme sorulan ne, neyi ve kimi soruları nesneyi bulmaya yardım eder.
22
İşin, hareketin veya oluşun yapıldığı, edildiği yeri veya hareketin yönünü ifade ederek
yüklemi tamamlayan ögeye dolaylı tümleç denir.
Bu öge, yönelme (-A), bulunma (-DA), uzaklaşma (-DAn) hâli ekleriyle yükleme
bağlanan bir kelime veya kelime grubudur. Dolaylı tümleç mutlaka bu eklerden birini
taşımalıdır.
11
Yer Tamlayıcısı (Dolaylı Tümleç)
23
• Cümlede yükleme sorulan kime, kimde, kimden, neye, nede, neden, nereye,
nerede, nereden soruları dolaylı tümleci bulmayı sağlar.
Dolaylı Tümleç
24
NOT: Yönelme, bulunma ve uzaklaşma hâli ekli durum, zaman ve miktar zarfları dolaylı
tümleç değildir.
1. Tek başına tek odalı bir evde otururdu. (-A: durum zarfı)
2. Sisli havalarda vapur düdüklerinin seslerine dikkat ediniz. (-DA: zaman zarfı)
12
25
Zaman, tarz, durum, sebep, miktar, yön, vasıta ve şart bildirerek yüklemi tamamlayan
ögeye zarf tümleci denir.
26
Zarf Tümleci
Cümlede yükleme sorulan nasıl, ne zaman, ne ile, kiminle, hangi şartlarda, niçin, ne
kadar gibi sorular zarf tümlecini bulmayı kolaylaştırır.
13
27
NOT: Yer-yön zarfları yönelme hâli eki aldıklarında cümlenin ögesi olarak yer
tamamlayıcısı işlevini üstlenirler.
• Kapıcı söylene söylene içeri giriyordu. (zarf tümleci)
ZT
• Kapıcı söylene söylene içeriye giriyordu. (yer tamamlayıcısı)
YT
Cümlede özne ve yüklem, merkezde yer alırken; nesne, yer tamlayıcısı ve zarf tümleci
onların etrafında yardımcı öge olarak kullanılır.
Diğer ögelerle doğrudan bir bağ kurmayan bu tür unsurlara cümle dışı unsurlar denir.
14
Cümle Dışı Unsurlar
29
Ünlemler, ünlem grupları, hitaplar, bağlama edatları cümle dışı ögelerdir. Ayrıca açıklama
cümleleri ve ara sözler de cümle dışı ögeler arasındadır. Yazıda, bu tür kullanımlar, parantez
içine alınarak, iki virgül arasında veya iki kesik çizgi arasında gösterilebilir.
• Cümle dışı ögeler, cümlenin her yerinde, başında, ortasında, sonunda bulunabilir.
• Sana dün bir tepeden baktım, aziz İstanbul. (hitap)
YT ZT YT Y
Cümle Çözümlemeleri
30
15
31
Yüklemi sonda bulunan cümlelere kurallı veya düz cümle denir. Cümlenin ana
ögesi olan yüklem, genellikle cümlenin sonunda yer alır. Yardımcı ögeden ana
ögeye doğru diziliş, Türkçe cümle yapısının temel özelliğidir.
Özne+Nesne/Tümleç+Yüklem
16
Devrik Cümle
33
İsim Cümlesi
34
• Yüklemi bir isim veya isim grubu olan cümlelerdir. İsim ve isim grupları ek
fiil (i- fiili) alarak yüklem olurlar. Bu fiilin tek başına bir kullanım alanı yoktur
ancak, ekleşme suretiyle isim ve isim soylu yapıları yüklemleştirir.
17
35
İsim cümlesinin yüklemi, özel isim, cins isim, topluluk ismi, isim-fiil, sıfat, sıfat-fiil,
edat, zamir gibi kelime türleri ile var ve yok gibi durum bildiren isimlerden oluşabilir.
Fiil Cümlesi
36
Yüklemi çekimli bir fiil veya birleşik fiil olan cümlelere fiil cümlesi denir. Kip ve şahıs
bildiren bütün fiiller yargı taşır.
NOT: Geçişli fiil cümlelerinde, cümle ögelerinin hepsi bulunabilir, geçişsiz fiil
cümlelerinde nesne bulunmaz, geçişsiz-edilgen fiilli cümlelerde özne yoktur.
Ö ZT B.li N YT
18
Anlamlarına Göre Cümleler
37
• Her cümle, yapısında bulunan kelime ve eklerin yönlendirdiği soru, bildirme, emir, istek, ünlem vb. anlam
özelliklerinden birine sahiptir. Bir cümle hangi anlam özelliğine sahip olursa olsun, mutlaka ya olumlu ya
olumsuz anlam taşır.
• Burada olumlu ve olumsuz anlamlı cümlelerin yanı sıra kullanım sıklığı dolayısıyla soru ve ünlem cümleleri
üzerinde durulacaktır.
Olumlu Cümle:
Yargının gerçekleştiğini anlatan cümleler olumlu cümlelerdir.
Başka bir deyişle cümlenin taşıdığı yargı, bir zaman ve bir şahsa bağlı olmak üzere işin,
oluşun ve hareketin lehinedir.
1. Hasan eve geldi. (eylem gerçekleşti)
2. Hasan hastadır. (durum/eylem gerçekleşmektedir)
19
39
Olumsuz Cümle
40
20
Soru Cümlesi
41
• Soru yoluyla bilgi almayı amaçlayan cümleler soru cümleleridir. Soru eki –
mI ile soru sıfatları, soru zamirleri, soru zarfları ve soru edatları bir cümleye
soru anlamı kazandıran unsurlardır.
Soru eki –mI, yüklemden veya diğer cümle ögelerinden sonra gelerek soru
cümleleri yapar. Bu cümleler genellikle onay veya ret cümleleridir.
21
Soru Kelimeleri İle Kurulan Soru Cümleleri
43
Soru sıfatları, soru zamirleri, soru zarfları ve soru edatları ile yapılan soru
cümlelerinde yüklemi tamamlayan ögelerle ilgili bilgi alma amaçlanmaktadır.
44
NOT: Yapısında soru eki veya soru kelimesi bulunan bazı cümlelerde soru
unsuru, cümleye beklenmezlik, küçümseme, çaresizlik, sitem, şikâyet, rica vb.
anlamlar katar.
22
Vurgu ile kurulan soru cümleleri
45
Ünlem Cümlesi
46
Heyecan, korku, coşku, sevinç, hayret gibi duyguların ifade edildiği; seslenme,
çağırma, bağırma ifadesi taşıyan cümleler ünlem cümleleridir. Bu tür
cümlelerde vurgu ve tonlama esastır.
23
Yapılarına Göre
47
Yapılarına göre cümle çeşitlerini belirlerken ölçüt, yargı bildiren kelime sayısıdır. Bir
cümlede ne kadar çekimli fiil/yüklem varsa o kadar cümle vardır.
Basit Cümle:
İçerisinde bir yargı bulunan tek bir çekimli fiile/yükleme sahip olan cümle basit
cümledir. Yüklem ekfiil almış bir isim veya çekimlenmiş bir fiil olabilir.
48
Birleşik Cümle:
Bir temel cümle ile onun anlamını tamamlayan en az bir yan (yardımcı)
cümleden oluşan ve birden fazla yargı bildiren cümlelerdir.
Bir temel cümle ile ona bağlı şart ifade eden yan cümlenin birleşmesinden
oluşur. Türkçede –sA şart eki almış olan yan cümle(YC) temel cümlenin(TC)
yargısının oluşması için gerekli olan şartı ifade eder. Yan (yardımcı) cümle olan
şartlı cümle; sebep, zaman, şart, benzetme anlamlarında zarf tümleci
işlevindedir.
24
Yapılarına Göre Cümleler
49
Tam yargı bildiren bir cümlenin bir başka cümlenin ögesi durumuna geçtiği
cümle çeşitlerine iç içe birleşik cümle denir. Bu cümle yapısında cümlenin bir
tamlayıcısı durumuna geçen cümle yardımcı cümle (iç cümle) durumundadır.
Bu yardımcı cümleyi bir tamlayıcı olarak yapısına alan cümle ise temel cümledir.
50
25
51
• Bu tip birleşik cümle, “de-“ fiili başta olmak üzere “bil- gör- görün-, say-,
sayıl-, san-, zannet-, addet-, hisset-, duy-, işit-, um-“ gibi fiillerle kurulur.
Sıralı Cümle
52
• Sıralanan cümleler arasında öge ortaklığı söz konusu ise bu tip cümleler
bağımlı sıralı cümleler olarak adlandırılır.
26
Sıralı Cümle
53
1.C 2.C
1.C 2.C
Sıralı Cümle
54
Sıralanan cümleler arasında öge ortaklığı söz konusu ise bu cümleler bağımlı sıralı
cümlelerdir.
27
55
Bağlı Cümle
Bağlama edatlarıyla (ki, ama, fakat, ancak, lakin, ve…) birbirine bağlanmış cümlelere
bağlı cümle denir.
İki bağımsız cümlenin “ki” bağlacıyla bir anlam bütünlüğü oluşturmasıyla meydana
gelen cümlelerdir. “Ki”li bağlı cümle Farsça tesiriyle dilimize yerleşen bir cümle
türüdür. Türkçe cümle kuruluşunun aksine bu cümlelerde temel cümle önce, yan
cümle sonra gelir.
Bağlı Cümle
56
Bağlanan cümleler arasında öge ortaklığı söz konusu değilse bu cümleler bağımsız bağlı cümlelerdir.
28
Bağlı Cümle
57
Bağlanan cümleler arasında öge ortaklığı söz konusu ise bu cümleler bağımlı bağlı cümlelerdir.
Bağlı Cümleler
Herhangi bir bağlaçla birbirine bağlanıp sıralanan cümlelere de bağlı cümle
denir. Bu tür cümleler de öge ortaklığı söz konusu ise bağımlı bağlı, değilse
bağımsız bağlı cümle olarak adlandırılırlar.
29
59
Türk Dili II
Teşekkürler Cümle Bilgisi I (Söz Dizimi I)
Yrd. Doç. Dr. Mediha MANGIR
Ünite 1
30