Professional Documents
Culture Documents
Diccionario Pedagogico
Diccionario Pedagogico
1
YACHAY TAQI SIMIKUNA
“Terminología en áreas del conocimiento”
2
RIQSICHIKUY
Chanka hatun suyupi (Wankawillka, Ayakuchu, Apurimaq) Iskay simipi Iskay Kawsaypi
yachachinakuy kasqanraykum kay “Yachay Taqi Simikuna” sutiyuq maytuta qamkunaman
riqsichimuniku, kay maytuqa tukuyniraq simikunatam hatallin imayna amawtakuna yachay
wasikunapi yachaninanpaq.
3
RIMANAKUYPAQ SIMIKUNA
COMUNICACIÓN
QICHWA CASTELLANO
Achkachasqa suti Sustantivo común
Achkamanta mañakuy
qillqasqa Memorial
Allin qillqa Ortografía
Aranway Fábula
Asinapaq willakuy Anécdota
Awqanakuq / mana niraqkama Palabras antónimas
M
simikuna
Aranwa qillqasqa Texto dramático
Chiqap suti Sustantivo propio
Chiqap maskay Hipótesis
Chiqap willakuy Noticia
Chutis Artículo HATUN QILLQA
Hamutay Comprender
Hapipakuspa qillqasqa Texto argumentativo
Harawi / yarawi Poesía / poema
Harawiy / yarawiy Recitar
Hatun qillqa Letra mayúscula
Hawariy / willakuy Cuento
Huñusqa rimaykuna Párrafo
Ima nisqanta Mensaje
Imapaq kasqanata Propósito
Imayna kasqanmanta Descripción
Imayna kasqanmanta qillqasqa Texto descriptivo
Iñisqamanta willakuy Mito
Kallpachasqa rimay Oración exclamativa
Kamachisqa rimay Oración imperativa
Kamaqchay Creatividad
Kaqlla rimasqapi tukuq Rima
Kaqlla simikuna Palabras homónimas
Kaqniyuqpa suti rantinkuna Pronombres posesivos
4
- ñuqapa - mío, de mí
- qampa - tuyo, de ti
- paypa - suyo, de él/ella
- ñuqaykupa - nuestro, de nosotros (exclusivo)
- nuqanchikpa - nuestro, de nosotros (inclusivo)
- qamkunapa - vuestro, de ustedes
- paykunapa - suyo, de ellos/ellas
Kasqan willakuykuna Narraciones reales
Kawsaynin Experiencia
Kunan pacha Tiempo presente
Kunkachaspa ñawichay Lectura en voz alta
Likan qaylla Secuencia lógica
- kunan - ahora
- chaymanta - después
- tukuynin - finalmente
Likan tinkiqkuna Conectores lógicos
- ima - y
- utaq - o
- ichari - u
- icha - e
- ichaqa / chaypas - pero
- ni - tampoco
- aswan - mas
- chaynaqa / - entonces
chaymantaqa / hinaspa
- mana chayqa - porque
- chaytawan - también
- chaymanta - además
Mana kasqan willakuykuna Narraciones imaginarias
Mana qatiqlla qillqasqa Texto discontinuo
- chirusqa hawiyay - historieta
- asichikuy - chiste
- willakuy - aviso
- llikachasqa siqi - cuadros estadísticos
5
Mana yachasqa suti rantikuna Pronombres indefinidos
- pipas - alguien
- imapas - algo
- maypas - alguna parte
- haykapas - cuanto sea
- mana pipas - nadie
- mana imapas - nada
- mana maypas - ningún sitio
- mana haykapas - ninguna cantidad
6
- rakiq chusu chiku - punto aparte
- tukuq chusu chiku - punto final
- qatiq chusu chiku - punto seguido
- chusu chikuwan puypa - punto y coma
rakiq chiku
- qatichiypaq chusu - puntos suspensivos
chikukuna
- muspaykunapa chikun - signos de admiración
- tapukuykunapa chikun - signos de interrogación
- simi uqarichiq - acento
- simi uqarichiq wachi - tilde
Qillqakuna ruruchiy Producción de textos
Qillqasqa allinchay Corregir el texto
Qillqasqa qawapayay Revisar el texto
Qillqasqakuna hamutay Comprensión de textos
Rikchaq qillqasqa Texto con imagen
Rikchaqmana siqisqakuna Esquemas/estructura
Rimanakuy Debate / diálogo
Rimapakuy Monólogo
Rimariy Opinar
- kaykuna - estos, éstas
- chaykuna - ésos, ésas
- wakkuna - aquéllos aquéllas
Rimasqa Predicado
Rimasqapa kaqninkuna Elementos del predicado
Rimay Oración
Rimay Conversar / dialogar
Rimay qillqasqa Texto expositivo
Rimaykuna huñuchiq Conectores
Rimaywan uyariy hamutay Expresión y comprensión oral
Rumiska Gramática
Runakunapa suti rantinkuna Pronombres personales
- ñuqa - yo
- qam - tú
7
- pay - él/ella
- nosotros (tras) (exclusivo) (pero no
- ñuqayku
tú)
- nuqanchik - nosotros (tras) (inclusivo) (tú y yo,
ustedes y nosotros)
- qamkuna - ustedes vosotros
- paykuna - ellos / ellas
Ruraq Sujeto
Ruraqpa kaqninkuna Elementos del sujeto
Rurasqamanta qillqasqa Informe
Sapi Raíz
Simi Palabra
Simi patma Sílaba
Simi siqinchay / likachay Subrayar
Simi taqi Vocabulario
Siqisqa Gráfico
Suti Sustantivo
Suti huntachiq Sufijo nominal
Suti ranti Pronombre
Suti tikrachiq Adjetivo
Sutichana Denominar
Sutin Título
Takiy Canción
Takyasqa rimay Oración afirmativa
Takyasqa simi Lenguaje formal
Tapukusqa rimay Oración interrogativa
Tapukuykunapa suti rantinkuna
Pronombres interrogativos
- pi - ¿quién?
- ima - ¿qué?
- may - ¿dónde?
- mayqin o mayqan - ¿cuál?
- ¿cómo?
- imayna
- ¿cuánto?
- hayka
- ¿cuándo?
- haykap - ¿por qué?
8
- imanaptin - ¿por qué?
- imanasqa - ¿con quién?
- piwan - ¿para quién?
- pipaq - ¿para qué?
- ¿de qué?
- imapaq
- ¿dónde?
- imamanta
- ¿a dónde?
- maypi - ¿de dónde?
- maytataq - ¿hasta dónde?
- maymanta - ¿a cuánto…?
- maykama - ¿por causa de qué?
- haykanka
- imarayku
Tapupayay Entrevista
Tinkiy Cohesión
Tinkuchiq Conjunción
Tinkuchiq siqikuna Cuadros comparativos
Tukuy Cierre
Uchuy qillqa Letra minúscula
Uchuylla qillqasqa Nota
Upallallapi ñawichay Lectura silenciosa
Watuchiy Adivinanza
Willakuq siqi Afiche
Willakuy Narración
Willka takiy Himno
Willay panqa Periódico mural
Imayna ruranapaq qillqasqa Texto instructivo
Yanunapaq qillqasqa Receta
Willakuy qillqasqa Texto narrativo
Willakuypaq qillqasqa Texto informativo
Yapaq Adverbio
Yapay Coherencia
Yachay awa siqi Mapa conceptual
HUNTASQA
RIMAY
9
HUÑUSQA
QISPICHISQA
Warma tanta
mikun.
2
3 =9
Uqariq
Uqarisqa
Uqarina
10
Chaqrusqa rurayninkuna Operaciones combinadas
Chaqrusqa yupakuna Números mixtos
Chawpi Mitad
Chikukuna Símbolos y signos
- kuraqchaq chiku > - Es mayor que
- Sullkachaq chiku < - Es menor que
- kikinchaq chiku = - Es igual a
- yapaq chiku + - Signo Más (Adición)
- Signo Menos (Sustracción)
- qichuq chiku -
- Signo Por (Multiplicación)
- mirachiq / kuti chiku x
- Signo Entre (División)
- rakiq chiku ÷ - Signo de potencia
- huqariq chiku x2 - Punto
- chusu chiku .
Chullan Número impar
Chunka waranqakuna Decenas de millar
Chunkakuna Decenas
Chuyanchay Resolver / Solucionar
Chuyanchaynin Resultado
Hapichisqa Cálculo
Hapichiy Calcular
Hunu Millón
Huñuna kaynin Propiedad asociativa
Iskay kuti Doble
Kamaqpuni Divisible
Kamaqpuni Divisibilidad
Kamasqa yupaykuna Múltiplos
Kaqkama Equivalencia / Equivalente
Kaqllachasqa / nisqa Proporción
Kaqman kaqllachasqa Proporcionalidad directa
Kikinchasqa patmaqniyuq Fracción equivalente
Kimsa kuti Triple
Kuraq kaq rakiq Máximo Común Divisor
Kuskanchasqa Número par
Masichanalla kaynin Propiedad asociativa
Miraq Multiplicación
11
- Miray - Multiplicar
- Mirachiq - Multiplicador
- Miraq - Multiplicando
- Mirasqa - Producto
- Factor
- Mirachiq
Miraypa aypasqa kaynin Propiedad distributiva
Ñawpaqchaq Antecesor
Ñiqinchasqakuna Ordinales
Pachak waranqakuna Centenas de millar
Pachakchasqa Porcentaje
Pachakkuna Centenas
Paskin Segundo
Patma Fracción
- Patmachikuq - Numerador
- Patmapa patman - Fracción de una fracción
- Patmaq - Denominador
- Pusaqman patmasqamanta kimsa 3/8 - Tres octavos
- Niraqkama patmaqniyuq 3/4; 1/4; 7/4 - Fracciones homogéneas
- Kuraq patmaqniyuq - Fracción propia
- Mana niraqkama patmaqniyuq 3/4; 2/5; - Fracciones heterogéneas
7/8
- Kimsa sapan, chunka pichqayuq - Tres enteros, quince milésimos
waranqacha
3,015
- Iskay sapan, kimsa chunkacha - Dos enteros, tres decimos
2,3
- Iskay sapan, tawaman patmasqamanta - Dos enteros, tres cuartos
kimsa
2¾
- Iskayman patmasqamanta huk - Un medio
1/2
- Huk chunkacha 0,1 - Un décimo
- Chunkachaq chiku - Coma decimal
- Chunkachasqa patmaqniyuq 3/10 - Fracción decimal
- Chunkachasqa yupay - Número / Numeración decimal
12
- Chunkachasqa yupaykuna 0,1; 0,2; 0,24 - Decimal
- Chunka iskayniyuq pachakcha - Doce centésimos
0,12
Punchaw Día
Qanchis punchaw Semana
Qati qati siqi Secuencia gráfica
Qati qati yupay Secuencia numérica
Qati qatilla Sucesión/seriación
Akllay Clasificar
Yupay Conteo
Qatiqnin Sucesor
Qayri mirachiqkuna Factores primos
Qichu Sustracción / resta
- Qichuy - Sustraer/quitar/restar
- Qichuna - Minuendo
- Qichuq - Sustraendo
- Qichusqa / puchuq - Diferencia
Raki División
- Rakiy - Dividir/Repartir/Distribuir
- Rakina - Dividendo
- Rakiq - Divisor
- Cociente
- Rakisqa
- Residuo
- Puchuq
- División exacta
- Chusaq puchuyuq raki - División inexacta
- Puchuqniyuqpuni raki
Rakiqkuna Divisores
Sapan waranqakuna Unidades de millar
Sapankuna Unidades
Sasachakuy / Sasachay Problema
Sullka patmaqniyuq Fracción impropia
Sullka yupa kutiriq Mínimo Común Múltiplo
Tawa kuti Cuádruplo
Tikranalla kaynin Propiedad conmutativa
Tikraqman kaqllachasqa Proporcionalidad inversa
Tullmin Minuto
13
Uchuyyaq Decreciente
Pacha / Ura Hora
Uqari Potenciación
- Uqariy - Potenciar
- Uqarina - Base
- Uqariq - Exponente
- Potencia
- Uqarisqa
Waranqakuna Millares
Wiñaq Creciente
Yapa / yapay Adición / Suma
- Yapana - Sumando
Yaynakamalla kaq Tantos como
Yupana Ábaco
Yupana sapi Tablero de Valor Posicional
Yupay Número
Huñuchasqa Conjunto
Kaqninkuna Elementos
Paipaq kaq Pertenencia
Mana paipaq kaq No pertenencia
Hukllawasqa Unión
Chakasqa Intersección
Puchusqa Diferencia
Mana kaqniyuq huñusqa Conjunto vacío
Chullalla kaqniyuq huñusqa Conjunto unitario
Lliw kaqniyuq huñusqa Conjunto universal
Tukuqllaman huñusqa Conjunto finito
Manaña tukuqman huñusqa Conjunto infinito
14
Suqta ñiqi 6º Séptimo
Qanchis ñiqi 7º Octavo
Pusaq ñiqi 8º Noveno
Isqun ñiqi 9º Décimo
Chunka ñiqi 10º Undécimo
Duodécimo
Chunka hukniyuq ñiqi 11º
Chunka iskayniyuq ñiqi 12º
15
- Waranqacha tatki - Milímetro (mm)
16
Ñawchi Vértice
Pichqa kuchu Pentágono
Puririchiy Traslación
Pusaq kuchu Octágono
Qanchis kuchu Heptágono
Qichqa / Tupra Arista
Rumpu / Puytu Rombo
Sayay / Sayaynin Alto
Siqi Línea / Dibujo
Suni Largo
Suqta kuchu Hexágono
Taksayachiy Reducción / Reducir
Tawa kuchu Cuadrado
Tiyana Base
Uya / Chiru Lado / Cara
Kuchu Angulo
Chiqan kuchu Angulo recto
Chiqan kuchupaq kamanakuq Ángulo complementario
Hanayman kuchuq Ángulo de elevación
Kakcha kuchu Angulo obtuso
Kichki kuchu Angulo agudo
Mastasqa kuchu Angulo llano
Mastasqa kuchupaq kamanakuq Ángulos suplementarios
Urayman kuchuq Ángulo de depresión
17
Chiqan siqi Recta
Chiqan chakasqa siqikuna Rectas perpendiculares
Chyamankama chutakuq siqi Rectas paralelas
Kinrayninman siqi Recta horizontal
Kuchuq siqi Recta secante
Yupa siqi Recta numérica
KIPUKAMAYUQPA YACHAYNIN
ESTADÍSTICA
Chawpi siqi Mediana
Icha Probable
Ichapas Probabilidad
Kikin rakiq Media aritmética
Llikachasqa Gráfico de líneas
Sayanpa siqikuna Diagrama / gráfico de barras
Manapas Improbable
Manapuni Nunca
Mayninpi A veces
Pisichasqa huñu Muestra
Sampa wachuchasqa Tabla simple
Sapa kuti Siempre
18
Siqichay Representar / Representación
Wachuchasqa Tabla
Mata wachuchasqa Tabla de doble entrada
Ima pasasqan yupaykuna Sucesos numéricos
Mana yupay ima pasasqankuna Sucesos no numéricos
Ruyru siqikuna Gráficos circulares
Yupaychasqa Tabulación
Yupaychay Tabular
19
Awa Sistema
Aysapasqa Redondeo
Chakasqa Hipotenusa
Chaqllasqa Coordenada
Chaqllasqa pampa Plano cartesiano
Chawpi Medio
Chawpi mirasqa Producto parcial
Chawpi puni Centro
Chawpi siqi Diámetro
Chawpinpi Al centro
Chaymankama siqiyuq Paralelo
Chiku Signo
Chiqap kuchu tupunapaq Escuadra
Chiqap maskanapaq Hipótesis
Chulla tallqi Monomio
Chullachasqa Cifra
Chusu Punto
Chuyanhasqa Postulado
Hamuq / Qipa / Qaya pacha Tiempo futuro
Hanay Arriba
Hapichiq Calculadora
Hatarichiq Armar
Hatun Grande
Hawan Superficie
Hayka kasqan Cantidad
Hichpa Cerca
Huñu Conjunto
Ichuqman muyuq Anti horario
Illaq / chusaq Vacío
Illaq kaq yupa maskanapaq Regla de Tres Simple
Imahina rurana Técnica operativa
Imaymana Chiku Símbolos
Imaymana yupa Número real
Imayna rurana Procedimiento
Kanan pacha Tiempo presente
20
SAYANPA SIQIKUNA
Kanan punchaw Hoy día
Kaq Masa
Kaq yupa Número natural
Kaqnin Elemento
Kaynin Propiedad
Kaynin Pertenencia
Kikinchasqa Ecuación
Kikinchasqa Igualdad
Kinray Horizontal
Kinray wachu Fila
Kinrayman kuchuq Eje de abscisas
Kuchu tupunapaq Transportador
Kuchunakusqan Intersección
Kuchusqa muyu Arco
Kuqmu Bara
Kuskachay Aparear
Kuskaman taqaq Apotema de un polígono regular
Kuskanchachiq Identidad
Liwi Radio
Llankiy / Yankiy Canjear
Llapampi tarikuq Factor común
Llapan Todos
Llasa tupuna Balanza
Llasaq Pesado
Mana llasaq Liviano
Mana mayqanpas Ninguno
Mana pakikuq yupa Número entero
Mana taksayaq Irreductible
Mincha punchaw Pasado mañana
Mirachiq Factor
Mirachiqkuna Factores
Mirachisqa masakuna Producto cartesiano
Mirachisqa masakuna Producto cartesiano
Mirayman tikray Factorizar
Muyu siqiku Compás
21
Muyuriqnin Perímetro
Niraqkama Clase
Niraqkama kaq Equivalente
Ñawpa pacha Tiempo pasado
Ñawpa tupunakuna Medidas tradicionales
Ñawpaq Dominio
Ñawpaq Adelante
Ñawpaq ñiqinchasqa masapi Abscisa
Ñiqi Orden
Ñiqinchasqa masa Par ordenando
Ñiqinchasqa masa Par ordenado
Pacha ñiqinchasqa Calendario
Pacha tupuku Cronómetro
Pachapa riynin Tiempo
Paqarin Mañana
Pasaqlla Plano
Patmaq yupa Número racional
Pisi / aslla Poco
Pisiyachisqa Descuento
Pisiyachiy Descontar
Qatanchasqa Pendiente
Qatirina / suni Regla
Qawchi chiqana Semirecta
Qawchi pampa Semiplano
Qayna punchaw Ayer
Qaynin punchaw Antes de ayer
Qichunayuq yupa Número negativo
Qipa ñiqinchasqa masapi Ordenada
Qullqi Dinero / Moneda
Rantikuy Vender / Trocar
Rantinachiy Sustituir
Rantiy Comprar / Reemplazar
Rapi Qullqi Billete
Rurana Ejercicio
Ruraynin Operación
22
Ruyru Redondo
Sapkin Matriz
Sapsampa taksankuna Submúltiplo
Sayanpanman kuchuq Eje de coordenadas
Sayaynin Tamaño
Siqi Dibujo / Línea
Siqi Orden
Siqisqa Gráfico
Sisku siqi Diagonal
Sunin Longitud
Sutinchasqakuna Cardinales
Suytu Ovoide
Suyu Región
Tallqinkuna Términos
Taqa Porción
Taqa / Kuqmu Segmento
Taqanchasqa Amplitud
Taqiy Acumular
Taqrusqa huñu qatipay Análisis combinatorio
Tawqasqa Montón
Tikra Opuesto
Tikray Invertir
Tikray / Parqachiy Convertir
Tipi tipi Discontinuo
Tupa Relación
Tupachisqa yupakuna Razón
Tupu Medida
Tupukuq Magnitud
Tupunkunapaq Medidas arbitrarias
Tupuy Medir
Tupuynin Medida
Uchuy Chico
Ukunpi Debajo
Uray Abajo
Wachaqnin / Uñan Interés
23
Wachi Flecha
Wachisqa Diagrama sagital
Wachu Columna
Wakin Alguno
Waqtan Lateral
Waqtanpi Al costado
Willakuynapi pallasqa yupa Frecuencia
Willaq Dato
Yachasqaña Axioma
Yanqa Nulo
Yapanayuq yupa Número positivo
Yupa Número
Yupa awa Matemática
Yupa mirachiq Factorial
Yupa sapi Raíz
Yupachasqa Numeración
Yupapa Qillqan Numeral
Yupay Contar
Yupaychay Numerar
24
Pukyun Fontanela
Chukcha Pelo / cabello
Chukcha qara Cuero cabelludo
Uya Cara
Pillurki Cejas
Qichipra Pestañas
Ñawi Ojo
Urku Frente
Wañuna Sien
Rinri Oreja
Sinqa Nariz
Simi Boca
Uya papa Pómulo
Uya qata Carrillo
Kakillchu / kakichu Maxilar inferior
Kunka Cuello
Matanka Nuca
25
Siki uya Glúteo
Chanka / machi Muslo
Muqu / qunqur Rodilla
Anku Corva
Wichu Pierna/ Pantorrilla
Muquchu / pichuski Tobillo
Chaki sinqa Empeine
Chaki Pie
Ataka / Tañul Talón
Chaki rukana Dedos del pie
Chaki pampa Planta del pie
Chaki sillu Uña del pie
26
Chaki tullukuna Huesos de la extremidad inferior
Chanka tullu Fémur
Pillupillu Rótula
Pilluchu tullu Peroné
Wichun / chaki sinqa tullu Tibia
Chaki tullukuna Metatarsianos / Falanges
27
Yawar apaq awa Sistema circulatorio
Puywan / sunqu Corazón
Sirka Vena / Arteria
Yawar Sangre
Yawar chaskiq Aurícula
Yawar puqaq Ventrículo
28
Chupa ñutqu Cerebelo
Musyaspa kutichiq Neuronas
Wasa urqu chinila / chilina Medula espinal
UYWAKUNA
ANIMALES
QICHWA CASTELLANO
Tulluyuq uywakuna Vertebrados
- Ñuñuq uywakuna - Mamíferos
- Pawaq uywakuna - Aves
- Challwakuna - Peces
- Lluqaq uywakuna - Reptiles
- Laqsakuna - Anfibios
Mana tulluyuq uywakuna Invertebrados
- Urukuna - Gusanos y artrópodos
Mallki mikukuq uywakuna Herbívoros
Aycha mikuq uywakuna Carnívoros
Llapa ima mikuq uywakuna Omnívoros
Runtumanta paqariq uywakuna Ovíparos
Kawsaq paqariq uywakuna Vivíparos
MALLKIKUNA
PLANTAS
QICHWA CASTELLANO
Sachakuna Árboles
Sachachakuna Arbustos
Qurakuna Matas y Hiervas
Qiwakuna Pastos
CHUYAKAY QALIKAY
SALUD E HIGIENE
QICHWA CASTELLANO
29
Qatipay Investigar / indagar / averiguar
Qali Sano / Fuerte
Unquq Enfermo
Unquy Enfermedad
Allin mikuy Alimentación
Chuya kay Higiene
Unquykuna Enfermedades
Qacha kay Antihigiénico
Miyusqa Envenenado
HANAQ PACHA
ESPACIO SIDERAL
Inti Sol
- Inti wañuy - Eclipse solar
- Inti quchachakun - Halo de sol
Killa Luna
- Llullu killa - Cuarto creciente
- Wañuy killa - Cuarto menguante
- Musuq killa - Luna nueva
- Paya killa - Luna llena
- Killa wañuy - Eclipse lunar
- Killa quchachakun - Halo de luna
Quyllur Estrella / plantea
KAY PACHA
MUNDO
Wayra Aire
Yaku Agua
Allpa Tierra
30
Chikchi Granizada leve
Runtu Granizo grueso
Ipu para Llovizna
Lasta Nevada
Qasa Helada
Qunti wayra Ventarrón
Muyuq wayra Remolino
UYWA
GANADO
31
PAQCHA
CATARATA
32
SACHACHA
ARBUSTO
33
AYLLUMASINTINPAQ SIMIKUNA
PERSONAL SOCIAL
QICHWA CASTELLANO
Allin kawsay Convivencia
Awkis / awki / macho Anciano
Paya Anciana
Aukillu Abuelo
Tayta Padre
Mama Madre
Churi Hijo (ja) con respecto al varón
Wawa Hijo (ja) con respecto a la mujer
Wawqi Hermano del varón
Pani Hermana del varón
Turi Hermano de la mujer
Ñaña Hermana de la mujer
Masa Yerno / cuñado
Llumchuy Nuera / cuñada
Willka Nieto / nieta
Qaka Tío
Ipa Tía
Ayllu Familia / Sociedad
Chay kaqkamalla Equidad de género
Hampiy wasi Posta médica
Kamachikuq Autoridad
Kuyakuy Autoestima
Llaqta Pueblo / Comunidad
Llaqtamasiy Compueblano
Llaqtapa kamachikuynin Democracia
Machu runa kay / paya warmi kay Adultez
Maqta kay / sipas kay Juventud
Maqtillu / pasñillu ; maqtiku / pasñika kay Pubertad / Adolescencia
34
Masinchakuy Compañerismo
Raymi Fiesta
Raymichakuy Festividad
Riqsichikuy Identidad
Riqsipa / Riqsinakuy Amistad
Umalliq Líder
Warma kay Niñez
Wawa kay Primera infancia
Yachay wasi Escuela / Colegio
Yachay wasi uku Aula
Yanapanakuy / Ayninakuy Cooperación
35
Rapa rapa Aurora
Raspiykuy Anochecer
Ñawpa pacha Pasado
Kay pacha Presente
Qaya / qipa pacha Futuro
Intipa lluqsimunan / Anti Este
Intipa siqaykunan / Kunti Oeste
Chinchay Norte
Qulla Sur
Mama qucha Mar
Chala Costa
Sallqa Sierra
Yunka Selva / Amazonía
Purun mallkikuna Flora
Purun uywakuna Fauna
Tiqsimuyu rankachuy Glaciación
Tiqsimuyu chulluy Desglaciación
Tiqsimuyu rupariy Calentamiento global
Puyunki / sayaq anta Smog
Puyu Nube / Neblina
Antaqa Celajes / arrebol
Suyupa unanchan Símbolo patrio
- Wipala / Rapapa / Unancha - Bandera
- Pullkanqa / harkachiku - Escudo
- Haylli / Willka takiy - Himno
Piruw suyupa ñawpa kawsaynin Historia del Perú
Runapa ñawpa kawsaynin Historia personal
Llaqtapa ñawpa kawsaynin Historia local
36
Kiraw Cuna
Kinray Faldería
PACHAKUNA
VESTIMENTA
Chuku Sombrero
Luqu / ruqu Gorra
Chalina Bufanda
Punchu Poncho
Unku Camisa
Wara Pantalón
Chumpi Faja
Ukunaku Ropa interior
Iskuta Medias
Siqu Zapatos
Llikllita Mantilla
Munillu Blusa
Wali Falda
Ukuncha Fustán
37
PACHAKUNA
VESTIMENTA
38
Chala
Sallqa
Yunka
39
YACHAYNINCHIKPAQ SIMIKUNA
CURRÍCULUM
YACHAYNINCHIK ALLICHASQA RURAYKUNA
PROGRAMACIÓN CURRICULAR
QICHWA CASTELLANO
Qipa pachapi llamkana Proyecto Educativo Institucional
Qipa pachapi tupachispa llamkanapaq Proyecto Curricular Diversificado
Watantin llamkana Programación Anual / Aula
Yachanapaq huñu Unidad de aprendizaje
Paqarichinapaq huñu Proyecto de aprendizaje
Yachanapaq uchuy huñu Módulo de Aprendizaje
Sapa / Huk punchaw yachana Sesión de aprendizaje
Hatun atipay Competencia
Atipay / atina Capacidad
Riqsiy / yachay Conocimiento
Tikutu Actitud
40
Imayna kasqanchik yachay Perfiles educativos
Atinakuna tupachisqa Cartel de capacidades diversificadas
Llaknapaq kamachikuy Lineamientos metodológicos
Yachay tupunapaq kamachikuy Lineamientos de evaluación
Allin kawsaypaq kamachikuy Lineamientos de tutoría
41
Imayna ruraypiwan ruranakuna Estrategias y recursos (materiales)
Tupuy Evaluación
YACHAYKUNA PATACHAY
PROCESOS MENTALES
Yachay huñupay Sintetizar
- Simi chintichiy - abrevia
- Yachay chintichiy - resume
- Yachay waylachay - simplifica
42
Riqsipay Identificar
- Yachay qawapayay - detalla
- Yachay riqsipayay - reconoce
- Yachay umanchay - registra infromación
Tinkuchispa akllay Discriminar
- Huk rikchayachiq - diferencia
- Sapaqchan - distingue
- Chikllun - elige
- Sutichan - nombra
- Rakin - selecciona
Tupanachiy Comparar
- Chiqapchay - comprobar
- Tupachiy - contrastar
- Iskayyachiy - emparejar
- Tinkuchiy - relacionar
- Chiqapchay - verificar
Yachaykuna musyay Inferir
- Tukupay - concluir
- Yuyay qispichiy - conjeturar
- Hamutay - deducir / inducir / razonar /
- Yachay takyachiy suponer
- Nisqañam - definir / determinar
- Musyapay - predecir / pronosticar
Chiqanchay Juzgar
- chaninchay - enjuiciar
- tupuy - evaluar
- chaninchay - estimar / valorar
Musuq yachaywan rurar Aplicar
- tantiyay - calcular
- yachay qawachiy - demostrar
- kaqkunawan ruray - emplear / utilizar
- chuyanchay - resolver
Siqinchay Organizar
- huñunchay - agrupar
- akllay - clasificar
- patachay - jerarquizar
- ñiqinchay - ordenar
- huñuy - reunir
43
- qati qati - secuenciar / seriar
- awachay - sistematizar
Akllaspa rakiy Seleccionar
- chullaqchay - diferenciar
- rakispa akllay - discriminar
- sapaqchay - distinguir
- akllay - elegir
- sutinchay - nombrar
Yachay taripay Análisis
- waqlliy - descomponer
- allin qawapay - detallar
- qawapay - examinar
- riqsipay - explorar
- qatipay - indagar
- rakiy - separar
Xxx Formular
- unanchay - crear
- rimariy - plantear
Xxx Representar
- siqichay - diagramar
- chiruy - dibujar
- chiruchay - diseñar / graficar / esquematizar
- kikinchay - modelar
- mirachiy - reproducir
- yachapayay - simular
Hapipakuspa rimariy Argumentar
- riqsichiy - demostrar
- kutipanakuy - discrepar
- chiqap rimariy - fundamentar
Ruray Realizar
- rurapay - ejecutar / elaborar / operar
Maskan Busca
Takyachin Establece
Willan Comunica
Rimarin Propone
- tukupay - concluir
- hamutay - conjeturar /deducir / inferir /
razonar
44
- nisqañam - determinar / definir
- musyapay - predecir / pronosticar / suponer
Tupachiy Comparar
Rikchaqyachiy Diferenciación
45
YACHAY TAQI SIMIKUNA MATUYWAN IMAYNA LLAMKAY
46
Winqu / winku / huntachina tupunakuna
Chirusqa
Umiña/pirwa
Kuchu
Chiqan siqi
Maypim kasqan
Kipukamayuqpa yachaynin
Estadística
Punchawkuna
Killakuna
Huk simikuna
Otras palabras
RUNA UKUN SACHAPA UKUN
Partes del cuerpo
Uma
Rikra
Chanka
Tullu awa
Rikra tullukuna
Chaki tullukuna
Ayacha awa
Mikupaq awa
PACHAMAMAWAN
Yawar apaq awa
YACHAY
CIENCIA Y AMBIENTE
Samay awa
Wsichq awa
Qari kaq awa
Warmi kaq awa
Anku awa
Musyanakuna
Uywakuna
Animales
Mallkikuna
Plantas
Chuyakay/qali kay
Salud e higiene
AYLLUMASINTINPAQ Allpa riqsiywan ñawpa kawsay
47
PERSONAL SOCIAL Geografia e historia
Yachayninchik allichasqa ruraykuna
Programación curricular
Yachaykuna patachay
Procesos mentales
48
49