5 BLM

İsmet İnönü Dönemi (1938 – 1950) 5.
Bölüm
BEŞİNCİ BÖLÜM:
İSMET İNÖNÜ DÖNEMİ ( 1938 – 1950 )
1
ATATÜRK İLKELERİ VE İNKILAP TARİHİ DERS SUNUSU
İsmet İnönü Dönemi (1938 – 1950) 5. Bölüm
I. ATATÜRK’ÜN HASTALIĞI VE ÖLÜMÜ

(10 Kasım 1938)
Atatürk, memleket içinde sıkça seyahat etmeyi, elde
edilen gelişmeleri yerinde görmeyi, yeni kuruluşların
açılışlarını bizzat eliyle yapmayı çok önemserdi. Bu
doğrultuda 1938 yılının ilk aylarında Yalova, Gemlik, Bursa,
Mudanya ve İstanbul’u kapsayan bir gezinin ardından
Ankara’ya döndüğünde, gribal enfeksiyon yüzünden
rahatsızlanmış ve Çankaya Köşkü’nde bir müddet istirahat
etmesi gerekmişti.
2
İstirahatın ardından tamamen iyileşen büyük önder bir

süre Ankara’daki çeşitli etkinliklere katıldıktan sonra, 20
Mayıs’tan itibaren Mersin, Silifke ve Adana civarını kapsayan
yeni bir seyahate daha çıktı. Bu seyahat kendisini yormuş ve
hastalığı yeniden nüksetmişti. 26 Mayıs’ta Ankara’ya döndü,
ertesi gün tedavi ve istirahat için İstanbul’a Dolmabahçe
Sarayı’na gitti.
3
Hastalığının her geçen gün ilerlediğini hisseden

Atatürk, 5 Eylül 1938 günü İstanbul üçüncü noterini
çağırtarak vasiyetini yazdırmıştır. Atatürk servetinin bir
kısmını geçimlerini sağlamaları için ailesinden kalanlara
ayırmış, kalan kısmını yarı yarıya olmak üzere Türk Tarih ve
Dil kurumlarına bırakmıştır. Böylece bir yandan ağır
hastalıkla mücadele ederken öte yandan dil ve kültür gibi
olgulara ne kadar önem verdiğini de ortaya koymuştur.
4
Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin kurucusu ve ilk

Cumhurbaşkanı Gazi Mustafa Kemal Atatürk, 10 Kasım 1938
Perşembe günü saat 9’u 5 geçe hayata gözlerini yumdu.
Atatürk’ün Türk bayrağına sarılı tabutu 16 Kasım’da
Dolmabahçe Sarayı’nın büyük tören salonunda bir katafalk
üzerine konuldu. Burada üç gün kalan Atatürk’ün naaşı
İstanbul halkı tarafından ziyaret edildi. 19 Kasım sabahı
cenaze deniz vasıtasıyla akşam saatlerinde İzmit’e getirildi
ve gece özel bir trenle Ankara’ya gönderildi.
5
Atatürk’ün
naaşını
Ankara’ya
getiren tren.
6
Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, 20 Kasım sabahı

Ankara’ya ulaşan Atatürk’ün naaşını, istasyonda karşıladı.
Trenden
alınan tabut
bir top
arabasıyla
TBMM’ne
getirilerek
hazırlanan
katafalka
konuldu.
7
21 Kasım sabahı Atatürk’ün naaşının önünden, törene

katılan Türk birliklerinin yanında Alman, Fransız, Bulgar,
Büyük Britanya, Yunan, İran, Rumen, Sovyet ve Yugoslav
birliklerinin saygı geçişi başladı. Saygı geçişinin
tamamlanmasının ardından Atatürk’ün naaşı devlet ileri
gelenleri ve büyük bir halk kalabalığının eşliğinde
Etnografya Müzesi’ne getirildi. Daha sonra naaşı, 10 Kasım
1953’te kendisi için Ankara’da yapımı tamamlanan
Anıtkabir’e taşındı.
8
II. İSMET İNÖNÜ’NÜN CUMHURBAŞKANI

SEÇİLMESİ
İsmet Paşa 1924’ten 1937’ye kadar başvekillik görevini
aralıksız sürdürdü. İnönü, Cumhuriyetin ilk yıllarında
Türkiye’de gerçekleştirilen bütün önemli siyasi ve iktisadi
kararların alınmasında ve uygulanmasında önemli rolü
oynadı. Ancak Eylül 1937’den itibaren ikili arasında iktisadi
alanda görüş ayrılıkları belirmeye başladı. İnönü izlenen
devletçilik politikasının etki alanının genişletilmesinden yana
iken Atatürk buna karşı çıkıyordu.
9
Nihayet İnönü, Atatürk’ün isteği ile başvekillik

görevinden ayrıldığı gibi, CHP’nin başkanvekilliği görevinden
de alındı. Başvekillik görevi Celal Bayar’a verildi.
Atatürk, İnönü ve
Bayar
10
Atatürk’ün ölümünün arkasından iktidarın yeniden

şekillenmesi Türkiye’nin en önemli gündemini
oluşturuyordu. 11 Kasım 1938’de ordunun da desteği ile
Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından oybirliği ile İsmet
İnönü cumhurbaşkanı seçildi. İnönü’nün
Cumhurbaşkanlığının yanı sıra CHP Genel Başkanlığına da
getirilmesi onun parti içindeki gücünü göstermektedir. 26
Aralık 1938’de toplanan I. CHP Olağanüstü Kurultayı’nda
partinin “değişmez genel başkan”ı seçildi. Bu vasfına bir
de “Milli Şef” sıfatı eklendi.
11
İsmet İnönü
Avrupa’daki
askeri ve
siyasi
gelişmeleri
yakından
takip eden
İnönü,
bir savaş ihtimaline karşı içeride ahengi sağlamak amacıyla
Atatürk zamanında sürgüne gönderilenlerin Türkiye’ye
dönmelerine ve aktif siyasette rol almalarına izin verdi.
12
Ayrıca Ocak 1940’da
Meclis’ten Milli Koruma Kanunu’nu
çıkartarak, ekonomiyi
yönlendirmede tam bir kontrol
sağladı. Bu gelişmeler üzerine
ekonomide liberalizmden yana olan
Celal Bayar başbakanlık
görevinden istifa etti.

Yerine İçişleri Bakanı ve CHP genel sekreteri olan Dr.
Refik Saydam bu göreve getirildi.
13
1939 yılı Mart ayında
yapılan seçimlerde Atatürk’e
yakın bazı kişiler seçilemediği
halde; Atatürk zamanında
siyasetten dışlanmış olan Fethi
Okyar, Kazım Karabekir, Refet
Bele, Ali Fuat Cebesoy gibi eski
Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası
kurucuları meclise girdi.
14
CHP’nin V. olağan kurultayı 29 Mayıs

1939’da Ankara’da toplandı. Bu kurultayda
elbette muhalefet konumunda olması
beklenmese de, partinin meclisteki
Kazım Karabekir
milletvekillerinden oluşan bir “Müstakil
grup” kuruldu. 21 kişiden oluşan bu grup
partiden bağımsız hareket etme ve
uygulamaları denetleme yetkisine sahipti.
Grup 1946 kurultayına kadar varlığını
sürdürdü ise de, denetim adına ortaya
kayda değer bir etkinlik koyamadığı gibi
bağımsız kalmayı da başaramadı. Şükrü Saraçoğlu
15
İnönü döneminin ilk yıllarının önemli gelişmelerinden

birisi de Hatay’ın Anavatana katılmasıdır. 1938’in Temmuz
ayında seçimler yapılan seçimler sonunda yeni meclis ilk
toplantısında bağımsız Hatay Cumhuriyeti’ni ilan etti. Aynı
meclis bu karardan yaklaşık bir yıl sonra 29 Haziran
1939’da Hatay’ın Türkiye’ye katılması kararını aldı
ve tüm dünyaya ilan etti.
16
III. İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI (1939-1945)

I. Dünya Savaşı sonunda imzalanan antlaşmalar,
yenilen devletlerin aleyhine oldukça ağır şartlar içeriyordu.
İtalya’nın 1936’da Afrika ülkesi olan Habeşistan (Etiyopya)’ı
işgal etmesi, Japonya’nın 1937’de yılında komşusu Çin’e
saldırması, 1938’de Almanların Avusturya’yı kendi
topraklarına katması yeni bir dünya savaşının adeta
habercisiydi.
17
II. Dünya Savaşı’nda devletler, Mihver Devletleri ve
Müttefik Devletler olmak üzere ikiye ayrıldı. Bu iki devlet
kümesi birbirlerine karşı kıyasıya mücadeleye giriştiler.
Mihver Devletleri’ni; Almanya, İtalya ve Japonya,
Müttefik Devletleri ise; Fransa, İngiltere ve SSCB
oluşturmaktaydı. Müttefiklere daha sonra Amerika Birleşik
Devletleri de katıldı.
18
Ağustos 1939’da Hitler ile Stalin Ribbentrop Paktı’nı

imzalayarak Doğu Avrupa’yı bölüştüklerini ilan ettiler. Bu
gelişme başta Polonya olmak üzere Türkiye’yi de çok
endişelendirdi. Hitler, Polonya’nın İngiltere ve Fransa ile
yardım antlaşmaları imzalamasına rağmen, 1 Eylül 1939’da
bu ülkeye de saldırdı. Bu olaydan iki gün sonra İngiltere
ve Fransa Almanya’ya savaş açtı. 17 Eylül 1939
tarihinde Sovyet Kızıl Ordusuna bağlı birliklerin
Polonya'nın doğu sınırlarından saldırması sonucu iki ateş
arasında kalan Polonya, 5 Ekim 1939’da teslim olmak
zorunda kaldı.
19
20
Hitler, 1940 yılının Nisan ayından Haziran ayına kadar

sırasıyla Danimarka, Norveç, Hollanda ve Belçika’yı işgal
etti. Almanya ile müttefik olmasına rağmen Sovyet
hükümeti Alman ordusunun gerçekleştirdiği seri işgallerden
derin endişe duymaya başladı. Nihayet gelişmeler karşısında
daha fazla tepkisiz kalamayan Sovyet lideri Stalin, 1940 yılı
Haziran ayında Kızıl Orduyu harekete geçirerek Litvanya,
Letonya ve Estonya’yı işgal etti. Bu topraklar Sovyetler
Birliği'nin Baltık Denizi’ne açılabilmesi için hayati öneme
sahipti.
21
22
Alman birliklerinin 14 Haziran 1940’ta Paris’e

girmesiyle Fransızlar barış istemek zorunda kaldılar. 22
Haziran 1940’da ateşkes anlaşmasını imzaladılar. Alman
güçleri Kuzey Fransa’yı ve Atlas Okyanusu kıyılarını işgal
ettiler.
Hitlerin Savaşı kaybettiğini

nükteli bir şekilde anlatan
karikatür.
23
İtalya'nın 10 Haziran 1940'da Almanya’nın yanında

savaşa girmesiyle savaş Kuzey Afrika'ya sıçramış oldu.
Kuzey Afrika ülkelerinden Libya, Eritre ve Somali İtalyan;
Mısır ise İngiliz kontrolünde olduğu için İtalyanlar ve
İngilizler Afrika’da savaşa başladılar. Daha sonra bu
savaşlara Almanlar da iştirak ettiler. Ocak 1943’e
gelindiğinde Kuzey Afrika’da kontrol ABD ve İngilizlerin eline
geçti.
24
Hitler, daha sonra dikkatini Doğu'ya, Sovyet Rusya'ya

çevirdi. 22 Haziran 1941 günü Alman panzer birlikleri
Sovyet sınırını geçtiler. Söz konusu saldırının ardından
Sovyetler Birliği de bu savaştaki yerini aldı.
Japonya’nın ABD’nin Hawai Adaları’ndaki Pearl
Harbour (Pörl Harbır) deniz üssüne bir hava saldırısı
düzenlemesi üzerine ABD Kongresi 8 Aralık 1941’de
Japonya’ya savaş ilan etti. Kaçınılmaz olarak Japonya'nın
müttefiki olan Almanya ve İtalya’ya da savaş ilan etmiş
oldu.
25
Pearl Harbour Baskını
26
Müttefikler, 3 Eylül 1943'de İtalya yarımadasına

çıkartma yaptılar. Çok çetin çatışmalarla geçen İtalya
savaşları, 29 Nisan 1944'te İtalya topraklarındaki Alman
birliklerinin müttefiklere teslim olmasıyla sona ermiştir.
Amerikan askerleri, 6 Haziran 1944 tarihinde
Fransa’nın kuzey kıyılarına Normandiya Çıkartmasını yaptı.
1945 yılı başlarından itibaren Alman orduları gerek Batı'da
Amerikan ve İngiliz orduları karşısında, gerekse Doğu'da
Kızıl Ordu karşısında ağır kayıplar vererek geri çekilmeye
başladı.
27
Normandiya
Çıkartması
23 Nisan 1945 ’de Ruslar Berlin'e girdi, 30 Nisan’da

Hitler intihar etti. Almanlar, yarım milyona yakın bir kuvvetle
Berlin'i 2 Mayıs 1945’e kadar savundularsa da, yoğun Rus
taarruzları karşısında daha fazla dayanamayarak şehri
Ruslara teslim ettiler.
28
Savaş sonunda gerçekleşen Yalta ve Potsdam

konferanslarında alınan karar gereği müttefikler; Alman
topraklarının doğusunu Sovyet, kuzeybatısını İngiliz,
güneybatısını ise Fransız ve ABD kuvvetleri olmak üzere
işgal ettiler. Batılı devletlerin işgali altındaki bölgeler 23
Mayıs 1949 yılında Federal Almanya Cumhuriyeti adı
altında yeni bir idari yapıya kavuştu. Sovyetler Birliği’nin
işgali altındaki doğu bölgesinde ise 7 Ekim 1949’da
Alman Demokratik Cumhuriyeti oluşturuldu. Bu suretle
Almanya ve başkent Berlin 1949 yılında Doğu ve Batı olmak
üzere ikiye ayrılmış oldu.
29
Churchill, Roosevelt ve Stalin-Yalta Konferansı
30
ABD, Pasifik'teki savaşı bir an önce bitirebilmek için

atom bombası kullanmaya karar verdi. Bu, dünya için de
çok ağır bir karar olmasına rağmen ABD yönetimi tarafından
uygulandı. 6 Ağustos 1945’de Hiroşima, 9 Ağustos 1945'te
de Nagasaki kentleri atom bombasıyla vuruldu. Ülkede yüz
binlerce insanın ölümüne, bir o kadarının da sakat
kalmasına neden olan bu acı olaylar üzerine 14 Ağustos
1945'te Japonya, kayıtsız şartsız teslim oldu. Japonya'nın
teslimi belgesi 2 Eylül 1945'te imzalandı.
31
Hiroşima
32
II. Dünya Savaşı’nın ardından Ortadoğu’da günümüze

kadar bir türlü çözümü bulunamayan İsrail – Filistin
meselesi ortaya çıktı. İngiltere’nin 15 Mayıs 1948
tarihinde Filistin topraklarını tamamen boşaltmasından
birkaç saat önce Tel Aviv’de toplanan Yahudi Milli Konseyi
bir deklarasyon yayımlayarak İsrail Devleti’nin
kurulduğunu ilan etti.
33
Deklarasyonun ilanından birkaç dakika sonra ABD, bu

devleti tanıdığını duyurdu. Ertesi gün Sovyetler Birliği de
aynı yolu izleyince İsrail Devleti resmen kurulmuş oldu. Arap
Birliği’ne bağlı Mısır, Ürdün, Suriye, Irak ve Lübnan
kuvvetlerinin Filistin’e girmeleriyle ilk Arap – İsrail savaşı
çıktı. Bu savaşlarda Araplar, İsrail’in topraklarını
genişletmesine engel olamadılar.
34
FİLİSTİN VE İSRAİL
35
II. Dünya Savaşı tarihteki en yıkıcı savaşlardan biri

olmuştur. Savaşın tesirlerini hissetmeyen hiçbir ülke ve
toplum kalmamıştır.
Büyük hava saldırıları başta Almanya’dakiler olmak
üzere pek çok Avrupa kentini yerle bir etmiş, alt yapı
sistemleri büyük hasar görmüş, ekonomik hayat adeta felç
olmuştur. Bu savaşın sonunda Avrupa devletlerinin sınırları
büyük ölçüde yeniden değişmiştir. Savaştan çok ağır hasarla
çıkan Almanya her şeyini kaybetmiştir. Müttefiklerden
İngiltere ve Fransa için büyük harpte önemli bir kayıp söz
konusu değilse de bu iki ülke savaşta çok yorgun ve bitkin
düşmüşlerdi.
36
Dünya siyasetini şekillendirme işi başta A.B.D. olmak

üzere daha zinde olan güçlere kalmıştı.
II. Dünya Savaşı’nda yıkılan şehirler

37
1. Savaş Yıllarında Türkiye

Savaşa girmemesine rağmen savaş yıllarında Türkiye
savaşın siyasi ve iktisadi koşulları ile karşı karşıya kaldı.
Siyasi yönden, 15 Haziran 1941’de imzalanan Türk-Alman
Paktı Türk milliyetçiliği hareketini etkiledi. Türkiye’nin kendi
yanında savaşa girmesi durumunda Sovyet hakimiyeti
altında yaşayan Türklerin Ruslara reaksiyon göstermesi
ihtimali Almanların hoşuna gidiyordu. Berlin’le ilişkileri
bozmak istemeyen Türk hükümeti de bu harekete şimdilik
pek ses çıkarmıyordu. Ancak Almanya’nın doğuda ve batıda
yenilerek geri çekilmeye başladığı 1944 yılı Türkiye’deki
Türkçülük hareketinin de yönetim tarafından tasfiye edilme
sürecini başlattı.
38
Sonraki tarihlerde yeni dünya düzeni için tehlike

Sovyetler Birliği ve komünizm olarak belirlenince Türk
milliyetçileri, bu tehlikeye karşı mücadele eden
vatanseverler olarak öne çıkarılmak istendiler.
İktisadi yönden ise, çeşitli güçlüklerle elde edilen
kazanımlar savaş, tarafsızlık ve seferberlik gibi sebeplerden
dolayı oldukça zayıfladı. 18 Ocak 1940’da Milli Korunma
Kanunu TBMM’de kabul edildi ve 27 Ocak’ta yürürlüğe
kondu. Temel ihtiyaç maddelerine narh uygulanmaya
başlandı, çalışma saatleri günlük üç saat uzatıldı, hafta sonu
tatilleri iptal edildi.
39
Ocak 1942’de ekmek karneye bağlanırken, tarım

ürünlerinin gerekirse zorla toplanmasına izin veren bir yasa
da çıkarılmıştı. Bu tedbirlerin yanı sıra Meclis’ten 11 Kasım
1942’de Varlık Vergisi adında bir yasa çıktı. Yurt içinde
ve yurt dışında tartışmalara sebep olan uygulama Müttefik
devletlerin de baskıları sonucu Mart 1944’te tamamen
kaldırıldı.
40
41
Türkiye, sadece savaşın çıkış sürecinde değil, savaş

yıllarında da savaşın dışında kalmak için çabasını sürdürdü.
Türkiye, Sovyet saldırganlığı yüzünden Moskova’nın lehine
olacak bir müttefikler zaferinden ne kadar çekiniyorsa,
Akdeniz havzasında kendini çok rahatsız eden İtalyan
yayılmacılığı lehine sonuçlar doğuracak olan mihver
devletlerinin muhtemel zaferinden de bir o kadar
çekiniyordu. Fakat savaş yıllarında olaylar çok hızlı gelişiyor
ve endişelerden dolayı tam anlamıyla tarafsız kalmayı
sürdürmek mümkün olmuyordu.
42
Karneyle ekmek alan bir vatandaş
43
Nisan 1939’da İtalya’nın Arnavutluk’u işgal etmesi

Türkiye’yi ciddi anlamda endişelendirdi ve ittifak arayışına
sevk etti. Alman saldırganlığı, İtalyan yayılmacılığı ve Rus
tehdidi Türkiye’yi başlangıçta İngiltere’ye yaklaştırdı. İki
devlet arasında 12 Mayıs 1939’da bir “Ortak
Beyanname” yayınlandı. Beyanname ikili arasında bir
ittifakın olabileceğinin ilk işareti olduğu gibi, bölgesel
endişeler konusunda da ortak görüşe sahip olunduklarının
ifadesi sayılıyordu.
44
Ağustos 1939’da Alman-Sovyet paktının
gerçekleştiğinin ilan edilmesi Türkiye’yi İngiliz-Fransız
ikilisine, bu ikiliyi de Türkiye’ye daha yakınlaştırdı. Nihayet
19 Ekim 1939’da İngiliz – Fransız – Türk karşılıklı
yardım anlaşması imzalandı. Bu anlaşmayla Türkiye
İngiltere ve Fransa’dan askeri ve iktisadi alanda yardım
talep ediyor, ayrıca Sovyetlerle muhtemel bir savaş
yükümlülüğünden uzak kalmayı sağlıyordu.
45
İtalya’nın 10 Haziran 1940’ta İngiltere ve Fransa’ya
savaş ilan etmesiyle anlaşma gereği Türkiye için İtalya’ya
savaş ilan etme durumu ortaya çıkmış, lakin İnönü
yönetimi, çok kısa bir süre içinde Fransa’nın yenilgisini de
görünce ek protokolü mazeret göstererek savaş dışı
kalmakta ısrar etti.
46
Almanların Yunanistan’ı işgali ve Bulgaristan’ın da
mihver devletler safına geçmesiyle 1941 yılında savaş
Türkiye’nin batı sınırlarına dayanmıştı. Güç dengesinin
Almanya lehine hızla değiştiğini gören İnönü yönetimi, 18
Haziran 1941’de bu ülkeyle de bir saldırmazlık paktı
imzalamak zorunda kaldı. Bu gelişmeden başta İngiltere
olmak üzere müttefikler rahatsız oldu.
47
Rahatsızlığın sebebi siyasi olduğu kadar ticari kaygılara
da dayanıyordu. Öncelikle savaş sanayisi bakımından büyük
öneme sahip olan Türk kromu üzerinde bir rekabet
başlamıştı. 9 Ekim 1941’de imzaladığı ticaret antlaşması ile
Almanya, Türkiye ile krom, bakır, pamuk ve zeytin gibi
malların ticaretinde önemli bir avantaj sağlamış, bu durum
1944 yılının sonuna kadar devam etmiştir.
48
Almanlar Kasım 1942’de

Stalingrad’da Rus ordularına
yenilince Türkiye üzerindeki İngiliz
ve Amerikan baskısı arttı. Adana Görüşmesi
Churchill ve İnönü
Müttefikler, Türkiye üzerindeki
isteklerini; Ocak 1943’te Churchill-İnönü görüşmesi ve Aralık
1943’te gerçekleşen Kahire
Konferansı esnasında İnönü-
Churchill-Roosevelt görüşmelerinde
müttefik uçaklarının Türkiye
Kahire Görüşmesi topraklarından yararlanmaları
Roosevelt, İnönü ve Churchill şeklinde ısrarla belirttiler.
49
Sonunda Balkanlar’ın müttefiklerce kurtarılması

şartıyla İsmet İnönü, Türkiye’nin müttefiklerin yanında yer
almasını kabul etti. Bu konu müttefikler arasında ittifakla
kabul edilmedi. Müttefikler, savaş bitmek üzereyken bile
kendi yanlarında savaşa girme ve Almanlarla ilişkileri
tamamen kesme konusunda hala isteksiz davranan Türk
hükümetine karşı, Sovyet taleplerine daha yakın durma
tehdidi ile karşılık verdiler. Bu baskılar doğrultusunda
Türkiye evvela 2 Ağustos 1944’te Almanya ile diplomatik
ilişkilerini tamamen kesti. Buna karşılık İngiltere ve ABD,
barış sürecinde müttefiklerle aynı eksende tutulacağına dair
güvence aldı.
50
Savaşın sonuna doğru 4-11 Şubat 1945 tarihleri

arasında düzenlenen Yalta Konferansı’nda 1 Mart’a kadar
Almanya ve Japonya’ya savaş ilan eden devletlerin Birleşmiş
Milletlerin kurucu üyesi olabileceklerine ilişkin karar
Türkiye’yi muhtemel bir Rus tehdidi yüzünden çok daha
yakından ilgilendiriyordu. Türk hükümeti tehlikeyi sezerek,
TBMM’nin 23 Şubat’ta aldığı karar doğrultusunda,
savaşın bitmek üzere olmasına rağmen Almanya’ya
ve Japonya’ya savaş ilan etti. Böylece hem Birleşmiş
Milletler kurucu üyeliğini elde etmeyi, hem de çok belirgin
bir şekilde kendini hissettiren Sovyet tehdidine karşı yalnız
kalmamayı umuyordu.
51
Savaş yılları Türkiye için siyasi, askeri, sosyal ve

ekonomik bakımlardan oldukça zor yıllar olmuş, lakin ülke
her şeye rağmen dünyayı yakıp yıkan bu felaketten ağır
hasar almadan çıkılabilmiştir. Türkiye, jeopolitik konumunun
öneminden ötürü savaş yılları boyunca hem müttefiklerin
hem de mihver devletlerinin kendi yanlarında yer alması
hususunda ağır baskılara rağmen, sonuna kadar durumu
idare etmesini bilmiş, cumhuriyetle birlikte elde edilen
kazanımların korunmasını başarıyla sağlamıştır.
52
Beşiktaş Kaymakamlığının Önünde Ekmek Karnesi Almak

İçin Bekleyen Kalabalık
53
2. Savaştan Sonra Türkiye’de Görülen Yeni

Gelişmeler
II. Dünya Savaşı’nın hemen ardından Türkiye, 28
Şubat’ta Birleşmiş Milletler Beyannamesi’ni imzaladı. 25
Nisan’da başlayan San Francisco Konferansı’na, Dışişleri
Bakanı Hasan Saka başkanlığında bir heyetle katıldı. Türkiye
ile birlikte 46 ülkenin katıldığı bu konferansın sonunda
Birleşmiş Milletler Teşkilatı kuruldu. Türk heyeti 26
Haziran 1945’de Birleşmiş Milletler Antlaşması ve
Uluslararası Daimi Adalet Divanı Statüsü’nü
imzaladı. Bu kararlar 15 Ağustos 1945’de TBMM tarafından
kabul edildi.
54
Savaş sona ererken, fiilen savaşa girmemiş olmasına
rağmen İnönü tarafından idare edilen Türkiye’de manzara
hiç iç açıcı değildi. İnsanların büyük bir ekseriyeti yokluk ve
kıtlığı en ağır şekilde yaşamış, savaşın da sebep olduğu ağır
uygulamalardan dolayı, toplum kesimlerinin ekseriyetinin
hükümete muhalefeti artmıştı.
Türk hükümetinin San Francisco Konferansı kararlarını
kabul etmesi, Batı ekseninde oluşan demokratik idealleri
onaylaması anlamına geliyordu.
55
Sovyetler Birliği tehlikesi göz önünde

bulundurulduğunda Türkiye’nin Batı’ya daha fazla ihtiyaç
duyması, dolayısıyla batılı değerleri benimsemesi lüzumlu
görülüyordu.
İnönü - Celal
Bayar
Bakırköy Bez
Fabrikası'nda
56
İsmet İnönü, 19 Mayıs 1945’te yaptığı konuşmada

rejimi daha demokratik hale getirmek için yeni kararlar
almaya söz verdi. Mecliste 14 Mayıs 1945’te toprağı
olmayanlara toprak verilmesini öngören bir yasa ele alındı.
Yasa ile özel kişilere ait belli bir sınırın üstündeki toprakların
da kamulaştırılarak dağıtılması kararlaştırılmıştı.
CHP içindeki toprak sahibi vekiller tasarının bu
maddesine şiddetle karşı çıktılar. Bu sırada, 1945 yılı bütçesi
görüşülmeye başladı. Hükümetin ekonomi politikalarını
şiddetle eleştiren Adnan Menderes, Refik Koraltan, Emin
Sazak’la birlikte oylamaya geçildiğinde Celal Bayar ve Fuat
Köprülü de bütçeye ret oyu verdiler. Bunlara Recep Peker ve
Hikmet Bayur da katıldılar.
57
Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Köprülü ve Refik

Koraltan 7 Haziran 1945’te CHP meclis gurubuna “Dörtlü
Takrir” diye anılan bir önerge verdiler. Önerge parti
meclisinde tepkiyle karşılandı. Muhaliflerden Menderes ve
Köprülü 21 Eylül’de, Koraltan 27 Kasım’da parti meclisince
yapılan değerlendirmenin ardından partiden ihraç edildiler.
Bu kararın ardından Celal Bayar 28 Eylül’de milletvekilliği
görevinden ayrılırken, 3 Aralık’ta da CHP’den istifa etti.
Bu arada Nuri Demirağ başkanlığında Milli Kalkınma
Partisi (MKP) 5 Eylül 1945’de de ilk muhalefet partisi
resmen kurulmuş oldu. Ancak bu parti toplumda CHP
karşısında alternatif olma sinerjisini oluşturamadı.
58
CHP’den dışlanan bu dörtlü yeni bir parti kurmak için

adeta teşvik ediliyorlardı. Zira İsmet İnönü 1 Kasım’da
yaptığı bir konuşmada aslında MKP’nin hukuken varlığına
rağmen, Türk demokrasisinin ana noksanının bir muhalefet
partisinin olmayışı olduğunu vurgulama gereği duymuştu.
59
Yeni partinin kuruluş çalışmaları başlamış, İnönü

çalışmalarında Celal Bayar’a yardımcı dahi
olmuştu. Çalışmalar
tamamlandıktan sonra
Celal Bayar, Adnan
Menderes, Fuat Köprülü
ve Refik Koraltan
dörtlüsü tarafından, Celal
Bayar’ın başkanlığında
Demokrat Parti 7 Ocak 1946’da

resmen kuruldu.
60
MKP ve DP’nin kurularak çok partili süreci

başlatmasının ardından 13 parti daha İçişleri Bakanlığı’ndan
kuruluş izni aldı. Bunların çoğu çeşitli sebeplerden dolayı
uzun ömürlü olamadı. Kurulan partilerden bazılarının adları;
Türkiye Sosyalist Partisi, Liberal Demokrat Parti, Sosyal
Adalet Partisi, Türkiye Sosyalist Emekçi ve Köylü Partisi,
Ergenekon Köylü ve İşçi Partisi, Arıtma Koruma, İslam
Koruma ve Yurt Görev Partileri şeklindeydi. Bu partilerin
eğilimleri İslami çizgiden sosyalizme kadar uzanmaktaydı.
61
Yeni gelişmeler karşısında

endişelenen CHP’liler, 1946
Mayıs’ında gerçekleştirdikleri
olağanüstü kurultayda bazı
konularda liberalleşme kararı
aldılar. İnönü’nün partideki
“değişmez genel
başkanlığına” son verildikleri
gibi “Milli Şef” sıfatını da
kaldırdılar.
İsmet İnönü ve Celal Bayar
62
CHP, normalde Temmuz 1947 yapılacak olan

milletvekili genel seçimlerini Temmuz 1946’ya aldı. CHP’nin
bu kararı, Demokrat Parti’ye hazırlık süresi vermeden
seçime giderek iktidarı dört yıl daha garantileme
operasyonuydu. DP’liler bu acelecilikten hiç
hoşlanmadıklarını seçimleri boykot edebilecekleri tehdidiyle
açıkladılar.
CHP bu tepkiye, 5 Haziran’da milletvekili seçim
yasasını iki dereceliden tek dereceliye değiştirerek
gerçekleştirdiği bir demokrasi esnekliği ile cevap verdi.
63
Muhalefetin seçim yasasına ilişkin başka istekleri de

vardı (çoğunluk sistemi yerine nispi temsil sistemi, gizli oy,
açık sayım, adli denetim gibi) ama CHP’liler bunları kabul
etmedi.
Celal Bayar oy kullanırken
64
Bu şartlar altında 21 Temmuz 1946’da yapılan

milletvekili genel seçimlerinde CHP 465 milletvekilliğinden
395’ini alarak mecliste mutlak çoğunluğu yeniden elde
ederken, Demokrat Parti 66, bağımsızlar 4 milletvekili
çıkarabildiler. Bu seçimler oy tasnifinde uygulanan
yöntemlerden dolayı uzun yıllar tartışıldı. Demokrat Parti
taraftarları hep seçimleri aslında kendilerinin kazandığını
savundular.
65
Seçim sonucunda, Cumhurbaşkanı İnönü, Recep

Peker’i hükümeti kurmakla görevlendirdi. Peker hükümetinin
ekonomik alanda en önemli icraatı “7 Eylül Kararları”
olarak bilinen önlemlerdi. Bu kararla TL’nin ABD Doları
karşısında değeri %53.6 oranında devalüe edildi. Bundaki
amaç ithalatı sınırlı tutarak ihracatı artırmaktı. Yüksek
orandaki devalüasyona rağmen bunda başarılı olunamadı.
1947 yılının Şubat ve Mart aylarında I.M.F ve Dünya
Bankası’na üye olundu. Lakin memlekette fukaralık
önlenemiyor, muhalefetin eleştirilerinden uzak
kalınamıyordu.
66
İnönü, muhalefet ile iktidar arasında gerginliğin

devam etmesi üzerine 12 Temmuz Beyannamesi diye
anılan bir açıklamayı radyodan yaparak gelinen noktaya dair
düşüncelerini kamuoyu ile paylaşmıştı. Cumhurbaşkanı
beyannamesinde özetle; kendisinin partiler üstü olduğunu,
onları yasal zeminde uzlaştırmaya çalıştığını, iktidarın
muhalefetten, muhalefetin de iktidardan derin kuşku
duymasına hiçbir sebep olmadığını, muhalefetin de güvence
altında olduğunu belirtmiştir. Bu beyanname, geri
dönülemez bir şekilde çok partili sürecin başladığının açık
teminatıydı.
67
Yaşanan gelişmeler karşısında Recep

Peker istifa etti ve yerine 13 Ekim 1947’de
Hasan Saka kabinesi iş başına geldi. Yeni
kabinenin göreve başlamasıyla iktidarla
muhalefet daha ılımlı bir atmosfere
kavuştu. Böyle bir ortam her şeyden önce
Türkiye’nin yararınaydı. Çünkü bu Recep Peker
tarihlerde A.B.D. Truman Doktrini ve Marshall Planı ile
bir yandan savaşın yaralarını sarma adına Avrupa’ya büyük
mali kaynaklar aktarırken, diğer yandan kendini açıkça
hissettiren Sovyet tehdidine karşı kendi safını oluşturmaya
çalışıyordu.
68
Türkiye böylesine önemli zamanı

iç çekişmelerle harcayamazdı. Gelinen
noktada iki büyük tecrübe ve sağduyu
adamı olan İsmet Paşa ile Celal
Bayar’ın çabalarının büyük yeri ve
önemi vardı.
Hasan Saka 1948 yılına gelindiğinde çok

partili sürecin estirdiği tartışma ortamında din eğitimi
gündeme daha yoğun gelmeye başladı. 4 Haziran 1948’de
Ankara Üniversitesi bünyesinde bir ilahiyat fakültesi açılması
kararlaştırıldı ve 21 Kasım 1949’da öğretimine başladı.
69
Aynı tartışmalar sürecinde ülkede yaşanan din görevlisi

sıkıntısına da dikkat çekilmişti. Yine Halk Partisi iktidarının
oluruyla 15 Ocak 1949’da İstanbul ve Ankara’da birer tane
olmak üzere İmam Hatip Kursu adıyla en az ortaokul
mezunlarının katılabileceği on aylık bir öğretim süresini ön
gören öğretim kurumları açılmış, daha sonra bunların sayısı
ihtiyaçtan dolayı 10’a çıkmıştır.
70
Bu arada DP’de de parti içi muhalefet ortaya çıkmıştı.

DP’den ihraç edilenler ve partiden ayrılanlar Mareşal Fevzi
Çakmak’ın fahri başkanlığında ve Hikmet Bayur, Kenan Öner,
Osman Bölükbaşı, Mustafa Kentli gibi isimlerin
kuruculuğunda 20 Temmuz 1948’de Millet Partisi’ni
kurdular. DP muhalefetini yetersiz görenler tarafından
kurulmuş olan Millet Partisi, seçim kanunundaki değişiklikleri
yeterli görmeyerek 17 Ekim 1948’de 13 ilde yapılan ara
seçimlere (seçimleri bütün illerde CHP kazandı) katılmamış,
gerçekten CHP iktidarına karşı sert muhalefet yapmıştı.
Fakat Millet Partisi 1950 seçimlerinde ancak %3 oranında oy
almış ve başarılı olamamıştır.
71
3. Soğuk Savaş Döneminin Başlangıç Yıllarında

Türkiye
II. Dünya Savaşı’ndan sonra, milletlerarası politik
dengeler tamamen değişti. İngiltere dünya siyasetindeki
ağırlığını, iki yeni kuvvet olarak beliren Amerika Birleşik
Devletleri ile Sovyetler Birliği’ne bıraktı. Savaşın ardından
kapitalizm ve komünizm ekseninde şekillenen ve iki büyük
güç arasında kıyasıya mücadelenin yaşandığı iki kutuplu bir
dünya düzeni ortaya çıkmaya başladı. Ayrıca Asya-Afrika-
Latin Amerika ülkelerine de üçüncü dünya ülkeleri denildi.
72
Amerika Birleşik Devletleri, II. Dünya Savaşı’nın

ardından Türkiye’nin içinde bulunduğu bölgenin de en
önemli siyasi aktörü olmaya aday gözüküyordu. Bölge
ülkelerinin; Sovyetlerin rejimiyle, sahip olduğu askeri
gücüyle bölge için oluşturduğu tehdidin üstesinden gelme
kabiliyeti yoktu. Türkiye, Moskova’nın taleplerini geri
çevirmişti ama sahip olduğu ekonomik güç, tehdide karşı
bulundurması gereken askeri donanımı ve asker miktarını
kaldıracak durumda değildi. Dış yardım aramaktan başka
çare yoktu. Bu doğrultuda daha 23 Şubat 1945’te ABD ile
Türkiye arasında Ankara’da bir antlaşma yapılmış ve Ekim
1946’da 25 milyon dolarlık bir kredi temin edilmişti.
73
Amerika Birleşik Devletleri, 12 Mart 1947 tarihinde

,başkanın kendi adıyla anılacak olan, “Truman Doktrini”
adlı bir bildiri yayımlayarak, Sovyet tehdidine maruz kalan
bölgelere açıkça Amerikan desteğini vaat etmişti. ABD, bu
işin mali ayağını da 5 Haziran 1947’de açıkladığı “Marshall
Planı” ile sağlamlaştırdı. Açık bir şekilde Sovyet tehdidine
maruz kalan Türkiye, ABD’nin desteğine oldukça istekliydi.
İsteklerin karşılıklı örtüşmesi üzerine Türkiye ile Amerika
arasında 12 Temmuz 1947’de, Ankara’da Amerikan
yardımını öngören yeni bir antlaşma imzalandı. 1949-1951
yılları arasında Türkiye Marshall Planı dahilinde yardım
almış, bu yardımlar 1951 yılından sonra “Ortak Savunma
Planı” adıyla devam etmiştir.
74
Mashall Planı Çerçevesinde ABD yardımı alan ülkeler
75
Sovyet yönetimi, kendi aleyhine cereyan eden

gelişmeler karşısında tepkisiz kalmadı. Moskova’nın
girişimleri ile evvela 1947 Eylül’ünde Marshall planına
karşılık “Kominform” kuruldu. 1947 yılının sonundan
itibaren bu örgütlenme sayesinde komünistler, bütün Batı
Avrupa’da karışıklık çıkarma planları ve grev talimatları ile
şiddetli bir muhalefeti desteklemeye başladılar. Dünyada
yaşananlar Sovyetler Birliği ile Amerika Birleşik Devletleri
arasında başlayan gerilimin yansımalarıydı. Bu gerilim
zamanla daha sert mücadele ve çarpışma örnekleriyle
kendini gösterdi. II. Dünya Savaşı’ndan sonra oluşan ve
1990’lı yılların başlangıcına kadar devam eden dönem
“Soğuk Savaş Dönemi” adını aldı.
76
77
II. Dünya Savaşı’ndan sonra Soğuk Savaş konseptini

tamamlayan asıl gelişmeler, askeri alanda gerçekleştirilen
paktlar oldu. Komünistlerin 1948 Şubatı’nda
Çekoslovakya’da iktidarı ele geçirmeleri üzerine harekete
geçme gereği duyan İngiltere ve Fransa yanlarına Belçika,
Lüksemburg ve Hollanda’yı da alarak 17 Mart 1948’de “Batı
Avrupa Birliği”ni kurdular.
78
Amerika’nın öncülüğünde 12 batılı ülke (ABD, Kanada,

İngiltere, Fransa, Lüksemburg, Hollanda, Danimarka,
Portekiz, Norveç, İtalya, İzlanda ve Belçika) arasında 4
Nisan 1949’da kısa adı NATO kuruldu.
NATO’nun kuruluş
antlaşması,
4 Nisan 1949
79
10 Avrupa ülkesinin (Belçika, İngiltere, Fransa, İtalya,

Danimarka, Hollanda, İrlanda, Lüksemburg, İsveç, Norveç)
bir araya gelerek 5 Mayıs 1949’da kurdukları Avrupa
Konseyi’ne , Türkiye 8 Ağustos 1949’da üye kabul edildi.
80

5 BLM

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

5 BLM

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

İsmet İnönü Dönemi (1938 – 1950) 5.

I. ATATÜRK’ÜN HASTALIĞI VE ÖLÜMÜ

İstirahatın ardından tamamen iyileşen büyük önder bir

Hastalığının her geçen gün ilerlediğini hisseden

Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin kurucusu ve ilk

Cumhurbaşkanı İsmet İnönü, 20 Kasım sabahı

21 Kasım sabahı Atatürk’ün naaşının önünden, törene

II. İSMET İNÖNÜ’NÜN CUMHURBAŞKANI

Nihayet İnönü, Atatürk’ün isteği ile başvekillik

Atatürk’ün ölümünün arkasından iktidarın yeniden

Ayrıca Ocak 1940’da

Meclis’ten Milli Koruma Kanunu’nu

yönlendirmede tam bir kontrol

sağladı. Bu gelişmeler üzerine

ekonomide liberalizmden yana olan

Celal Bayar başbakanlık

görevinden istifa etti.

1939 yılı Mart ayında

yapılan seçimlerde Atatürk’e

yakın bazı kişiler seçilemediği

halde; Atatürk zamanında

siyasetten dışlanmış olan Fethi

Okyar, Kazım Karabekir, Refet

Bele, Ali Fuat Cebesoy gibi eski

Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası

kurucuları meclise girdi.

CHP’nin V. olağan kurultayı 29 Mayıs

İnönü döneminin ilk yıllarının önemli gelişmelerinden

III. İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI (1939-1945)

yenilen devletlerin aleyhine oldukça ağır şartlar içeriyordu.

İtalya’nın 1936’da Afrika ülkesi olan Habeşistan (Etiyopya)’ı

işgal etmesi, Japonya’nın 1937’de yılında komşusu Çin’e

saldırması, 1938’de Almanların Avusturya’yı kendi

topraklarına katması yeni bir dünya savaşının adeta

II. Dünya Savaşı’nda devletler, Mihver Devletleri ve

Müttefik Devletler olmak üzere ikiye ayrıldı. Bu iki devlet

kümesi birbirlerine karşı kıyasıya mücadeleye giriştiler.

Mihver Devletleri’ni; Almanya, İtalya ve Japonya,

Müttefik Devletleri ise; Fransa, İngiltere ve SSCB

oluşturmaktaydı. Müttefiklere daha sonra Amerika Birleşik

Ağustos 1939’da Hitler ile Stalin Ribbentrop Paktı’nı

Hitler, 1940 yılının Nisan ayından Haziran ayına kadar

Alman birliklerinin 14 Haziran 1940’ta Paris’e

Hitlerin Savaşı kaybettiğini

İtalya'nın 10 Haziran 1940'da Almanya’nın yanında

Hitler, daha sonra dikkatini Doğu'ya, Sovyet Rusya'ya

Pearl Harbour Baskını

Müttefikler, 3 Eylül 1943'de İtalya yarımadasına

23 Nisan 1945 ’de Ruslar Berlin'e girdi, 30 Nisan’da

Savaş sonunda gerçekleşen Yalta ve Potsdam

Churchill, Roosevelt ve Stalin-Yalta Konferansı

ABD, Pasifik'teki savaşı bir an önce bitirebilmek için

II. Dünya Savaşı’nın ardından Ortadoğu’da günümüze

Deklarasyonun ilanından birkaç dakika sonra ABD, bu

II. Dünya Savaşı tarihteki en yıkıcı savaşlardan biri

Dünya siyasetini şekillendirme işi başta A.B.D. olmak

II. Dünya Savaşı’nda yıkılan şehirler

1. Savaş Yıllarında Türkiye

Sonraki tarihlerde yeni dünya düzeni için tehlike

Ocak 1942’de ekmek karneye bağlanırken, tarım

Türkiye, sadece savaşın çıkış sürecinde değil, savaş

Nisan 1939’da İtalya’nın Arnavutluk’u işgal etmesi

Ağustos 1939’da Alman-Sovyet paktının